ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΛΟΜΟΝΟΣΩΦ ΣΥΛΛΟΓΙΚΟ - Λεξικο Πολιτικης Οικονομιας (Με βαση 2 εκδοσεις 1972 & 1981)

ΛΕΞΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ

ΛΕΞΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ

Με βάση δύο σοβιετικές εκδόσεις: ΛΕΞΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ των Καθηγητών Ε. Φ. ΜκορΙσωφ, Β. Λ. Ζάμιν και Μ. Φ. Μακάρωφ «Πολιτικές Εκδόσεις», 1972 και ΛΕΞΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ των Καθηγητών Μ. I. Βολκώφ, Λ. Ντ. Σμυρνώφ και I. Π. ΦαμΙνσκι «Εκδοτικό Πολιτικής Οικονομίας», 1981

ΤΟΜΟΣ ΠΡΩΤΟΣ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: Γιαννοκούλοο Λούλα Μελάς Πέτρος Στεργίου Γεώργιος

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ:

Ρούσης Γιώργος Σταματάκης Νικηφόρος

Gutenberg ΣΟΛΩΝΟΣ 103 · ΤΗΛ. 3626.684, 3624.606- ΑΘΗΝΑ-1983

Κάθε γνήσιο αντίτυπο έχει τη σφραγίδα του εκδοτικού οίκου.

© Gutenberg

Στοιχειοθεσία - Εκτύπωση - Βιβλιοδεσία Γραφικές Τέχνες: «GUTENBERG» Διδότου 55 - 57. τηλ. 3629.402 Αθήνα Υπεύθυνος τυπογραφείου: Κυριάκος Τραγέας Τεχνική επιμέλεια - Μορφολογία: Γιώργος Δαρδανός Επιμέλεια βιβλιοδεσίας: X. Καρακστσάνης Εξώφυλλο: Γ. Δαρδανός

Αντί προλόγου

Το Λεξικό της Πολιτικής Οικονομίας απευθύνεται σ’ ένα πλατύ κοινό: σ' όλους εκείνους που ενδιαφέρονται για την Πολιτική Οικονομία, που θέλουν να μελετήσουν και να κατα­ νοήσουν τα σύγχρονα οικονομικά φαινόμενα του σοσιαλιστι­ κού και του καπιταλιστικού κόσμου. Σκοπός του Λεξικού είναι να αποδώσει, σε εκλαϊκευτική μορφή αλλά και με επιστημο­ νική ακρίβεια, τις έννοιες και τους όρους που αποκαλύπτουν τις βασικές νομοτέλειες και τις οικονομικές κατηγορίες τις ο­ ποίες συναντά συχνά ο αναγνώστης που μελετά τη μαρξιστι­ κή- λενινιστική θεωρία. Δίνει επίσης τις έννοιες που συνδέον­ ται με την ανάπτυξη της οικονομικής θεωρίας και με τις τε­ λευταίες εξελίξεις του οικονομικού μηχανισμού στις χώρες του αναπτυγμένου σοσιαλισμού. Τέλος, παρουσιάζει κριτικά τις νέες θεωρίες και ερμηνεύει τα νέα φαινόμενα του σύγχρονου καπιταλισμού.

A Α γγα ρ εία : ΜΙα από τις μορφές προκαττιταλιστικής γαιοπροσόδου, η πιο κοινή μορφή εκμετάλλευσης των δουλοπάροικων αγροτών από τους τσιφλικάδες στην περίοδο της φεουδαρχίας. Με το σύστημα της αγγα­ ρείας ο δουλοπάροικος αγρότης εργαζόταν, για ένα σημαντικό μέρος της βδομάδας, με τα εργαλεία και με τα ζώα του, στα κτήματα του τσιφλικά και τις υπόλοιπες μέρες της βδομάδας στο δικό του κλήρο. Στη Δυτική Ευρώπη, το σύστημα της αγγαρείας εμφανίστηκε στην τελευταία περίοδο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και διατηρήθηκε ως το 1 7 ο -1 9 ο αιώνα. Στην τσαρική Ρωσία, η αγγαρεία εμφανίστηκε και διαδόθηκε το 15ο - 1 9ο αιώνα. Τυπικά εξαλείφθηκε ro 1841 με την κατάργηση του δουλοπάροι­ κου συστήματος. Ουσιαστικά όμως εξακολουθούσε να υπάρχει, με τη μορφή της καλυμμένης αγγαρείας, ως τη νίκη της μεγάλης Οκτωβριανής επανάστασης. Σήμερα η αγγαρεία διατηρείται με διάφορες μορφές στις αποικιακές, στις οικονομικά καθυστερημένες και εξαρτημένες χώρες, και με καλυμμένη μορφή σε μια σειρά αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες. Α γορά (εσωτερική): Η σφαίρα της εμπορευματικής κυκλοφορίας στά πλαίσια μιας συγκεκριμένης χώρας. Η εσωτερική αγορά εμφανίστηκε και αναπτύχθηκε στη βάση του κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας και στο βαθμό που μετατρέπονταν οι παραγωγοί σε ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής. Η γρήγορη ανάπτυξη της εσωτερικής αγοράς άρχισε με την εδραίωση των καπιταλιστικών σχέσεων. Το μέγεθος της εσωτερικής αγο­ ράς μιας χώρας καθορίζεται από το βαθμό ανάπτυξης της εμπορευματι­ κής παραγωγής της. Στον καπιταλισμό, η ανάπτυξη της παραγωγής πρα­ γματοποιείται με βάση το κέρδος και σε συνθήκες ανταγωνιστικών αντι­ θέσεων ανάμεσα στην παραγωγή και στην κατανάλωση των εργαζομέ­ νων. ΓΓ αυτό η ανάπτυξη του όγκου της εσωτερικής αγοράς καθυστερεί σε σχέση με την ανάπτυξη της παραγωγής. Στην περίοδο του ιμπεριαλι­ σμού, το πρόβλημα της εσωτερικής αγοράς γίνεται ακόμη οξύτερο, γιατί η κυριαρχία του μονοπωλιακού κεφαλαίου μεγαλώνει στο έπακρο την αντί­ θεση ανάμεσα στον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής και στην ατο­ μική μορφή ιδιοποίησης. Η στενότητα της εσωτερικής αγοράς αναγκά­ ζει τα μονοπώλια να αναζητούν και να κατακτούν τις εξωτερικές αγορές. Η πολιτική των διακρίσεων των ιμπεριαλιστικών κρατών στον τομέα του εξωτερικού εμπορίου οξύνει το πρόβλημα της εσωτερικής αγοράς. Στο σοσιαλισμό διατηρείται η εσωτερική αγορά γιατ( υπάρχουν εμπόρευμα-

10

αγοραστική δύναμη του χρήματος

τική παραγωγή και εμπορευματικές-χρηματικές σχέσεις. Έξω από τη σφαί­ ρα της μένουν η εργατική δύναμη, η γη, οι βασικές παραγωγικές εγκα­ ταστάσεις (εργοστάσια, ορυχεία, ηλεκτροσταθμοΙ κλπ.) και οι φυσικοί πόροι. Η εσωτερική αγορά στο σοσιαλισμό δεν έχει ανταγωνιστικές αντι­ θέσεις. Οι αναλογίες ανάμεσα στην παραγωγή και την κατανάλωση καθο­ ρίζονται ενσυνείδητα, σχεδιοποιημένα, με βάση τη γνώση και την αξιο­ ποίηση των οικονομικών νόμων. Α γο ρ α σ τική δύναμη τ ο ιι χ ρ ήματος: Η ποσότητα των εμπορευμάτων και των υπηρεσιών που μπορεί να αποκτήσει κανείς με ορισμένη μονάδα χρήματος. Η αγοραστική δύναμη του χρήματος δεν εκφράζει άμεσα την αξία του. Η αξία του χρήματος καθορίζεται από τη σχέση της ποσότητας των χρημάτων που βρίσκονται σε κυκλοφορία, με την ποσότητα του χρυ­ σού που είναι απαραίτητη για την κυκλοφορία των εμπορευμάτων. Στην αγοραστική δύναμη του χρήματος επιδρούν άμεσα οι διακυμάνσεις των τιμών των εμπορευμάτων. Για το καπιταλιστικό σύστημα είναι χαρακτη­ ριστικές οι περιοδικές νομισματικές και οικονορικές κρίσεις, η χρόνια υπερπληθώρα της κυκλοφορίας χαρτονομίσματος, πράγμα που οδηγεί στην αύξηση των τιμών των εμπορευμάτων και στη μείωση της αγοραστικής δύναμης του χρήματος, στην πτώση του βιοτικού επιπέδου των εργαζο­ μένων. Στη σοσιαλιστική οικονομία, που αναπτύσσεται σχεδιομετρικά, εξασφαλίζεται η σταθερότητα της κυκλοφορίας του χρήματος. Η αγορα­ στική δύναμη του πληθυσμού, δηλ. το μέρος των αποδοχών σε χρήμα παυ μπορούν να ξοδευτούν για την αγορά εμπορευμάτων και την πλη­ ρωμή υπηρεσιών, συνεχώς αυξάνει. Αυτό επιτυγχάνεται πρώτ' απ' όλα με την αύξηση του όγκου της παραγωγής της συντριπτικής σωρείας των εμπορευμάτων που πουλιούνται από το κράτος σε σταθερές τιμές. Η αγο­ ραστική δύναμη του χρήματος και του πληθυσμού βρίσκονται σε στενή αλληλεξάρτηση με την αξιόχρεη ζήτηση. Α γ ρ ο τιά : Κοινωνική τάξη, που εμφανίστηκε στην πορεία της αποσύν­ θεσης του πρωτόγονου κοινοτικού συστήματος και υπάρχει στα διάφορα κοινωνικα-αικονομικά συστήματα. Η θέση της αγροτιάς στην κοινωνία καθορίζεται από το χαρακτήρα του επικρατούντος τρόπου παραγωγής. Στα προσοσιαλιστικά συστήματα, η αγροτιά, που κατά κύριο λόγο αποτελούνταν από μικροπαραγωγούς, ήταν μια εκμεταλλευόμενη μάζα εργα­ ζομένων. Στις συνθήκες της φεουδαρχίας, η αγροτιά ήταν η βασική τάξη της κοινωνίας και οι αγρότες ήταν εξαρτημένοι, σαν δουλοπάροικοι, απο τους φεουδάρχες και τους γαιοκτήμονες. Στον καπιταλισμό, έγινε βαθιά διαφοροποίηση στους κόλπους της αγροτιάς. Το μεγαλύτερο μέρος της καταστράφηκε, ενω ένα μικρό τμήμα πλούτισε. Από την κοινωνική θέση τους οι εργαζόμενοι αγρότες είναι τοσο ιδιοκτήτες μικρών νοικοκυριών όσα και εργαζόμενοι που τους εκμεταλλεύονται σκληρά οι καπιταλιστές.

αγροτιά

11

οι πλούσιοι χωρικοί και οι γαιοκτήμονες. ΓΓ αυτό ο μαρξισμός-λενινισμός βλέπει στήν αγροτιά το σίγουρο σύμμαχο του προλεταριάτου. Κάτω από την κοθοδήγηση του προλεταριάτου η αγροτιά συμμετέχει ενεργά στη σο­ σιαλιστική επανάσταση, καθώς και στη διαδικασία της οικοδόμησης του σοσιαλισμού κοι του κομμουνισμού. Η μαρξιστική-λενινιστική διδασκαλία για την αγροτιά, που τη βλέπει σαν σύμμαχο της εργατικής τάξης, έχει τε­ ράστια διεθνή σημασία και αξιοποιείται δημιουργικά από τα κομμουνιστικά και εργατικά κόμματα των διάφορων χωρών στον αγώνα τους κατά του κα­ πιταλισμού, για τη νίκη του σοσιαλισμού. Στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, η συγκέντρωση και συγκεντροποίηση του κεφαλαίου στην αγροτική οικονομία, η διεύρυνση της κυριαρχίας των μονοπωλίων, επιτάχυναν κατά πολύ τη διαδικασία της αποσύνθεσης του χωριού, την καταστροφή κοι εξαφάνιση του μικρού αγροτικού νοικοκυριού. Στις ΗΠΑ και τις καπιταλι­ στικές χώρες της Δυτικής Ευρώπης εκατομμύρια μικρών νοικοκυριών απορροφήθηκαν από το μεγάλο κεφάλαιο, ο όγκος του προϊόντος που παρήγαγαν μικροϊδιοκτήτες περιορίστηκε πολύ, οι μικροϊδιοκτήτες μετατρέπονται σε μισθωτούς εργάτες και συμπληρώνουν τη στρατιά των ανέργων. Οι μεγιστάνες του χρηματιστικού κεφαλαίου, σε συμμαχία με το καπιταλιστικό κράτος, οδηγούν στην εξαθλίωση όλο και μεγαλύτερο τμήμα της μικρής και μεσαίας αγροτιάς. Στην πολιτική αυτή οι εργαζόμενοι μικροϊδιοκτήτες προβάλλουν συνεχώς αυξανόμενη αντίσταση, οργανώνουν μαζικές εκδηλώσεις, που τις υποστηρίζουν οι εργαζόμενοι της πόλης. Επέρχεται προσέγγιση των συμφερόντων της αγροτιάς με τα συμφέροντα της εργα­ τικής τάξης, δυναμώνει η συνεργασία τους. Η στερέωση της συμμοχίας των εργατών και αγροτών είναι ένας από τους βασικούς όρους της επι­ τυχίας της πάλης ενάντια στην κατοπίεση των μονοπωλίων κοι την εξου­ σία τους. Η εργαζόμενη αγροτιά στον καπιταλιστικό κόσμο, αν και στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες ο αριθμός της περιορίστηκε σημαντι­ κά, εξακολουθεί να παραμένει κύριος σύμμαχος της εργατικής τάξης. Με­ γάλες επαναστατικές δυνατότητες διαθέτει η εργαζόμενη αγροτιά των χω­ ρών που απελευθερώθηκαν από το ζυγό του ιμπεριαλισμού και που αποτελεΙ τήν πλειοψηφία του πληθυσμού τους. Η αγροτιά παίρνει ενεργό μέ­ ρος στην πάλη ενάντια στον ιμπεριαλισμό για την εθνική απελευθέρωση των λαών, για τη στερέωση της πολιτικής και οικονομικής ανεξαρτησίας των νεαρών κρατών. Η σοσιαλιστική επανάσταση αλλάζει ριζικά τη θέση της αγροτιάς. Απελευθερώνει τους αγρότες από την κοταπίεση των γαιο­ κτημόνων και των κοπιταλιστών, εξολείφει τις εκμεταλλευτικές σχέσεις στη γη, καταργεί τη μικρή αγροτική ιδιοκτησία της γης, ανοίγει το δρόμο για την οικοδόμηση νέας, σοσιαλιστικής ζωής. Μετά τη μεγάλη Οκτωβριονή επανάσταση, το σοβιετικό κράτος παράδοσε στούς φτωχούς και με­ σαίους αγρότες μεγάλες εκτάσεις γης, που είχαν κατασχεθεί από τους με­ γάλους γαιοκτήμονες, τους απελευθέρωσε από τα χρέη στους τσιφλικάδες και τις τράπεζες, εφάρμοσε πολιτική υποστήριξης της εργαζόμενης αγρο­

12

αγροτικές μεταρρυθμίσεις

τιάς και περιορισμού των εκμεταλλευτικών τάσεων των κουλάκων του χωριού. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να γίνει ο μεσαίος αγρότης η βασική μορφή στο σοβιετικό χωριό. Η σοσιαλιστική επανάσταση άνοιξε στην εργαζόμενη αγροτιά το δρόμο για μια νέα, πλούσια και πολιτισμένη ζωή. 'Αλλαξε ριζικά η θέση της εργαζόμενης αγροτιάς στην κοινωνία. Η σοβιε­ τική κολχόζνικη αγροτιά έγινε νέα σοσιαλιστική τάξη, δραστήριος οικο­ δόμος της κομμουνιστικής κοινωνίας. Η κολλεκτιβοποίηση εκατομμυρίων ατομικών αγροτικών νοικοκυριών, η δημιουργία μεγάλων συλλογικών νοι­ κοκυριών, αποτέλεσσν μεγάλη επανάσταση στις οικονομικές σχέσεις, στη δουλειά, στον τρόπο ζωής και γενικά σε όλη τη συγκρότηση της ζωής των αγροτών. Ο σοσιαλιστικός μετασχηματισμός του χωριού αποτέλεσε τη βάση για να σβήσουν τα σύνορα ανάμεσα στην εργατική τάξη και την κολχόζνικη αγροτιά, για να δυναμώσει η σταθερή συμμαχία τους. Στο Τρίτο Πανενωσιακό Συνέδριο των κολχόζνικων, ο A. I. Μπρέζνιεφ υπο­ γράμμισε: «Από κοινωνική άποψη, το κολχόζνικο σύστημα όχι μόνο απε­ λευθέρωσε την εργαζόμενη αγροτιά από την εκμετάλλευση και τη φτώ­ χεια, αλλά και επέτρεψε να εγκαθιδρυθεί στό χωριό νέο σύστημα κοινω­ νικών σχέσεων, που οδηγούν στο ολοκληρωτικό ξεπέρασμα των ταξικών διαφορών στη σοβιετική κοινωνία». Α γρ ο τικές μ ετα ρ ρ υθ μ ίσ εις: Τα κρατικά μέτρα για το μετασχηματισμό των αγροτικών σχέσεων και των μορφών της γαιοκτησίας. Το ταξικό περιε­ χόμενο της αγροτικής μεταρρύθμισης καθορίζεται ολοκληρωτικά από το χαρακτήρα του κοινωνικού καθεστώτος και της κρατικής εξουσίας σε κάθε χώρα. Στην αστική κοινωνία ο χαρακτήρας τους είναι ουσιαστικά αντιφεουδαρχικός κι έχουν για στόχο την απομάκρυνση των φεουδαρχικών κατά­ λοιπων, που εμποδίζουν την ελεύθερη ανάπτυξη του καπιταλισμού στην αγροτική οικονομία. Οι αγροτικές μεταρρυθμίσεις που πραγματοποιούνται στις σοσιαλιστικές χώρες αποτελούν ένα μέρος των επαναστατικών μεταρ­ ρυθμίσεων του κοινωνικού συστήματος. Η μεγάλη Οκτωβριανή σοσιαλι­ στική επανάσταση στη Ρωσία έλυσε ολοκληρωτικά και με συνέπεια το αγροτικό ζήτημα. Με το διάταγμα για τη γη, που ψηφίστηκε στο Δεύτερο Πανρωσικό Συνέδριο των Σοβιέτ στις 26 του Οκτώβρη (8 του Νοέμβρη) του 1917, δημεύτηκε χωρίς εξαγορά η ιδιοκτησία των μεγαλοτσιφλικάδων και η γη σνακηρύχτηκε παλλαϊκή ιδιοκτησία. Το σύστημα για τη χρησιμο­ ποίηση της γης καθορίστηκε με διάταγμα της Πσνενωσιακής Κεντρικής Εκτελεστικής Επιτροπής, στις 9 του Φλεβάρη του 1918, «Για την κοινω­ νικοποίηση της γης». Στις ευρωπαϊκές χώρες, που μετά το δεύτερο παγ­ κόσμιο πόλεμο ακολούθησαν το δρόμο για την οικοδόμηση της σοσια­ λιστικής κοινωνίας, οι αγροτικές μεταρρυθμίσεις πραγμστοποιήθηκσν την περίοδο 1945-1948 με τη μορφή της δήμευσης και του μοιράσμστος στους γεωργούς, με την καθοδήγηση της εργατικής τάξης, της γης των μεγαλοτσιφλικάδων και των άλλων μέσων της αγροτικής παραγωγής.

αγροτική κρίση

13

με την εθνικοποίηση μέρους της γης. Ένα μεγάλο μέρος των καλλιερ­ γούμενων εδαφών δόθηκε στους εργαζόμενους αγρότες που είχαν ανάγκη γης και στους εργάτες των αγροτικών νοικοκυριών, για τη δη­ μιουργία καινούριου νοικοκυριού ή την επέκταση του παλαιού. Μεγάλο μέρος των δασών, μέρος της καλλιεργούμενης γης, όλο το υπέδαφος και τα ύδατα πέρασαν στην ιδιοκτησία του κράτους. Μια από τις πρώτες πράξεις της επαναστατικής Κούβας ήταν ο νόμος της 17ης του Μάη, 1959, που χάρη σ’ αυτόν δημεύτηκαν οι τεράστιες ιδιοκτησίες των μεγαλο­ τσιφλικάδων και μαζί μ' αυτές τα λατιφούντια των βορειοαμερικανικών εταιριών. Δημιουργήθηκε ειδικά στη χώρα Εθνικό Ινστιτούτο αγροτικής μεταρρύθμισης. Στις σοσιαλιστικές χώρες, οι αγροτικές μεταρρυθμίσεις οδήγησαν στην εξάλειψη των μεγαλοτσιφικάδων σαν τάξης, στη σοβαρή υπονόμευση των οικονομικών θέσεων των κουλάκων και τη δημιουργία ευνοϊκών συνθηκών για τις σοσιαλιστικές μεταρρυθμίσεις στην αγροτική οικονομία. Μετά από την πραγματοποίηση των αγροτικών μεταρρυθμί­ σεων, απαγορεύτηκαν: η ελεύθερη πώληση, η εκχώρηση για φόρο, η δω­ ρεά ή η εκμίσθωση της γης. Στην πορεία της οικοδόμησης της νέας κοινωνίας των χωρών που πέρασαν στο δρόμο του σοσιαλισμού, αξιοποιώντας την πείρα της ΕΣΣΔ και παίρνοντας υπόψη τις δικές τους ιδιο­ μορφίες, μπήκαν στη διαδικασία των βαθιών μεταρρυθμίσεων τα μικρά ατο­ μικά αγροτικά νοικοκυριά που εντάχθηκαν στις μεγάλες σοσιαλιστικές αγρο­ τικές επιχειρήσεις. Μια σειρά αναπτυσσόμενες χώρες της Αφρικής, που διά­ λεξαν το δρόμο του σοσιαλιστικού προσανατολισμού, πραγματοποιούν αγροτικές μεταρρυθμίσεις, που κατευθύνονται στην πλατιά κοινωνικοποίηση της παραγωγής σε εθνική κλίμακα, τη συνένωση των αγροτών σε συνεται­ ρισμούς και τη δημιουργία διακλαδωμένου δικτύου αγροτικών-κρατικών επιχειρήσεων. Δημιουργούνται ταυτόχρονα οι αντικειμενικές συνθήκες για την αδιάκοπη ανύψωση του επιπέδου της ζωής. Οι αγροτικές μεταρρυθμί­ σεις, που πραγματοποιεί στις αναπτυσσόμενες χώρες η εθνική αστική τάξη, δεν καταργούν τη μικρή ιδιοκτησία της γής και τη μισοφεουδαρχική εκμετάλλευση της αγροτιάς. Μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο σημαν­ τικές αγροτικές μεταρρυθμίσεις, που κατευθύνονταν ενάντια στα κατάλοι­ πα της φεουδαρχίας στην αγροτική οικονομία, ενάντια στις προκαπιταλιστικές μορφές οικονομίας, πραγματοποιήθηκαν σε μια σειρά από ανα­ πτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, όμως αυτές δεν έλυσαν το πρόβλημα της διανομής γης στους αγρότες. Στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, τα κομμουνιστικά και εργατικά κόμματα έχουν συγκεκριμένο αγροτικό πρόγραμμα που προβλέπει την απαλλοτρίωση της μεγάλης ιδιοκτησίας της γης και τη μεταβίβαση της σε κείνους που την καλλιεργούν, δηλαδή στους εργαζόμενους αγρότες. Α γρ ο τική κρ ίσ η : Οικονομική κρίση υπερπαραγωγής στην αγροτική οι­ κονομία των καπιταλιστικών χωρών. Η πτώση, στην περίοδο της κρίσης.

14

αγροτική κρ(ση

της βιομηχανικής παραγωγής και η μείωση της αγοραστικής δύναμης του εργαζόμενου πληθυσμού οδηγούν στον περιορισμό της ζήτησης αγροτι­ κών προϊόντων. Στη διάρκεια της αγροτικής κρίσης περιορίζεται επίσης η ζήτηση αγροτικών μηχανών, χημικών λιπασμάτων και άλλων βιομηχανι­ κών εμπορευμάτων. Ό λα αυτά οξύνουν την αγροτική κρίση και δυσκο­ λεύουν την έξοδο απ’ αυτή. Η ιδιομορφία των αγροτικών κρίσεων είναι η απουσία αυστηρής Περιοδικότητας, η μεγάλη και παρατεταμένη διάρκειά τους. Η πρώτη αγροτική κρίση άρχισε το πρώτο ήμισυ της 8ης δε­ καετίας καί βάσταξε ως τα μέσα της τελευταίας δεκαετίας του 19ου αιώνα. Μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, για τις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, το πρόβλημα της διάθεσης των αγροτικών προϊόντων συνδέεται με τη σχετική υπερπαραγωγή τους και παίρνει οξύτερο χαρακτήρα. Ενώ τα αποθέματα του απούλητου σταριού στις τέσσερις βασικές εξαγωγικές χώρες (ΗΠΑ, Καναδάς, Αυστραλία και Αργεντινή) ήταν εκατοντάδες εκα­ τομμύρια τόννοι, στις αναπτυσσόμενες χώρες δεν επαρκούσαν εκατομ­ μύρια τόννοι αγροτικά προϊόντα, στάρι, λίπος, κρέας κλπ. Πέρα από τις γενικές αιτίες των αγροτικών κρίσεων (όξυνση της αντίθεσης ανάμεσα στον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής και την ατομική-καπιταλιστική μορφή ιδιοποίησης) καθεμιά τους είχε και ειδικές αιτίες, πού σχετίζονται με τις σοβαρές αλλαγές στην παραγωγή αγροτικών προϊόντων στα πλαίσια της παγκόσμιας καπιταλιστικής οικονομίας. Έτσι η αγροτική κρίση του 1920 - 1930 δημιουργήθηκε από τη σημαντική αύξηση της εξαγωγής στα­ ριού στην Ευρώπη από τις ΗΠΑ, τον Καναδά, την Αργεντινή και την Αυ­ στραλία. Παράλληλα έλειψε η ζήτηση αγροτικών προϊόντων για τις ανάγ­ κες του στρατού στις χώρες της Ευρώπης, καθώς η αγροτική οικονομία στις χώρες αυτές ανασυγκροτήθηκε και σε συνέχεια ξεπέρασε το προπολεμικό επίπεδο. Για το λόγο αυτό, η παγκόσμια παραγωγή αγροτικών προϊόντων ξεπέρασε την ικανότητα πληρωμής και ζήτησής τους, και ο καπιταλιστικός κόσμος κυριαρχήθηκε και πάλι από την αγροτική κρίση. Στην περίοδο των κρίσεων, επιδιώκοντας να μεταθέσουν τα βάρη της γαιοπροσόδου (βλ. λ.) στους ώμους των εργαζομένων, οι καπιταλιστές · ενοικιαστές μειώνουν τα μεροκάματα των εργατών γης και κάποτε εξοικονομούν ένα μέρος του ενοικίου περιορίζοντας το κεφάλαιο που τοποθετείται στην αγροτική οικονομία πράγμα που εμποδίζει την ανανέωση του πάγιου κεφαλαίου και την έξοδο από την αγροτική κρίση, προκαθορίζοντας την παρατετα­ μένη διάρκειά της. Οι μικροί και μεσαίοι αγρότες προσπαθώντας, στη διάρ­ κεια της κρίσης, να αποφύγουν την καταστροφή και να κρατήσουν τη γη τους, αυξάνουν με υπέρμετρη εντατικοποίηση την παραγωγή προϊόντων, πού δε βρίσκουν πια αγοραστές. Αυτό δυσκολεύει επίσης την έξοδο από την κρίση, κι έτσι πολλοί αγρότες καταστρέφονται, χάνουν την ιδιοκτησία τους και τα μέσα διαβίωσης. Μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο αναπτύ­ χθηκε ιδιαίτερα η διαδικασία της καπιταλιστικής εντατικοποίησης της αγρο­ τικής οικονομίας, με βάση την εκμηχάνιση και την εισαγωγή της χπ-

αγροτική πολιτική του ΚΚΣΕ

16

μείας, πράγμα που είχε σαν επακόλουθο τη μεγαλύτερη συγκέντρωση της παραγωγής, τη μαζική καταστροφή και την εξαφάνιση των μικρών και μεσαίων νοικοκυριών. Όμω ς κΓ αυτό δεν είναι σε θέση ν’ αμβλύνει την αγροτική κρίση και, πολύ περισσότερο, να όδηγήσει στο ξεπέρασμά της. Μόνο με την κατάργηση των καπιταλιστικών παραγωγικών σχέσεων μπορεΙ να μπεί τέρμα στις αγροτικές κρίσεις, πράγμα που το επιβεβαιώνει η πρακτική της αγροτικής οικονομίας των σοσιαλιστικών χωρών. Α γρ ο τική π ο λιτική το υ ΚΚΣΕ: Η επιστημονικά θεμελιωμένη πορεία του κόμματος, που κατευθύνεται στο δυνάμωμα της ενότητας της εργατι­ κής τάξης και της αγροτιάς, η δυναμική, αποτελεσματική ανάπτυξη της αγροτικής παραγωγής και η τελειοποίηση των κοινωνικο-οικονομικών σχέ­ σεων στο χωριό, η εξασφάλιση σ’ αυτή τη βάση της ανόδου της ευημε­ ρίας του λαού και της κοινωνικής προόδου στη χώρα. Οι γενικές θέσεις, που χαρακτηρίζουν την ουσία της πολιτικής, οι σχέσεις της με την οικο­ νομία, οι ιδιομορφίες της πολιτικής στο σοσιαλισμό (βλ. οικονομική πολι­ τική του ΚΚΣΕ) ισχύουν και για την αγροτική πολιτική. Ο διαχωρισμός της σαν σχετικά ανεξάρτητου τομέα της γενικής πολιτικής πορείας του κόμμα­ τος, συνδέεται με τις ιδιομορφίες της κοινωνικο-οικονομικής δομής της αγροτικής οικονομίας, με την ιδιομορφία της ρύθμισης των οικονομικών σχέσεων σ' αυτόν τον τομέα, με την ύπαρξη διαφορών στις συνθήκες εργασίας και τον τρόπο ζωής ανάμεσα στις πόλεις και στα χωριά. Στην επεξεργασία και εφαρμογή στη ζωή της αγροτικής πολιτικής, το ΚΚΣΕ κα­ θοδηγείται από τη μαρξιστική-λενινιστική θεωρία για το αγροτικό ζήτημα. Ο Β. I. Λένιν έδωσε τον ακριβή ορισμό του αγροτικού προγράμματος και της αγροτικής πολιτικής του κόμματος. «Με το αγροτικό πρόγραμμα — έγραψε ο Β. I. Λένιν — υπονοούμε τον καθορισμό των καθοδηγητικών αρχών της σοσιαλιστικής-δημοκρατικής πολιτικής στο αγροτικό ζήτημα δηλαδή τις σχέσεις στην αγροτική οικονομία, στις διάφορες τάξεις, τα στρώ­ ματα, τις ομάδες του αγροτικού πληθυσμού» (Άπαντα, τομ. 4, σελ. 306, ρωσ. έκδ.). Η βαθιά επιστημονική ανάλυση των γενικών νομοτελειών και ιδιομορφιών για την ανάπτυξη των παραγωγικών σχέσεων και των παρα­ γωγικών δυνάμεων στην αγροτική οικονομία, η δραστηριοποίηση και η επιστημονικοτεχνική πρόοδος, η ιδιομορφία της μεγάλης παραγωγής και τα πλεονεκτήματά της σε σχέση με τη μικρή παραγωγή, περιέχονται στις εργασίες του Β. I. Λένιν. Η ιστορική του προσφορά συνίσταται στην επε­ ξεργασία του συνεταιριστικού σχεδίου, στη θεμελίωση των μεθόδων για τις σοσιαλιστικές μεταρρυθμίσεις της αγροτικής οικονομίας και στην ανά­ πτυξή της σε νέες βάσεις. Το ΚΚΣΕ, μαζί με τα άλλα κομμουνιστικά κόμ­ ματα, αναπτύσσει τη λενινιστική θεωρία παίρνοντας υπόψη τις συγκεκριμμένες ιστορικές συνθήκες. Στην ΕΣΣΔ, μέχρι την Οκτωβριανή επανάσταση, το κύριο στην αγροτική πολιτική βρισκόταν στη λύση των ζητημάτων της συμμαχίας της αγροτιάς με την εργατική τάξη στη σοσιαλιστική επα­

16

αγροτική πολιτική του ΚΚΣΕ

νάσταση και το πρόβλημα της γης. Μετά την επανάσταση, στη μεταβα­ τική περίοδο από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό, το κύριο καθήκον ήταν η μεταμόρφωση της αγροτικής οικονομίος σε σοσιαλιστική, η δη­ μιουργία στο χωριό αναπτυγμένης κοινωνικής παραγωγής. Η πρώτη περίοδος της ανοικοδόμησης του αναπτυγμένου σοσιαλισμού ήταν αφιε­ ρωμένη στο δυνάμωμα της κοινωνικής παραγωγής των κολχόζ και των σοβχόζ, στην ανάπτυξη της αγροτικής οικονομίας και στην καλυτέρευση των κοινωνικο-οικονομικών σχέσεων στο χωριό. Στην περίοδο αυτή επι­ τεύχθηκαν θετικά αποτελέσματα. Η πορεία και οι βασικές κατευθύνσεις της αγροτικής πολιτικής του ΚΚΣΕ είχαν καθοριστεί στην ολομέλεια της Κ.Ε. του ΚΚΣΕ το Μάρτιο του 1955. Αυτές αναπτύχθηκαν παραπέρα και βρίσκονται συγκεντρωμένες στα υλικά των συνεδρίων του ΚΚΣΕ και των ολομελειών της ΚΕ του, στις αποφάσεις της ΚΕ του ΚΚΣΕ και της κυβέρ­ νησης. Το επεξεργασμένο από το κόμμα πρόγραμμα για την αγροτική οικο­ νομία εξετάζει πολύπλευρα τη δυναμική ανάπτυξη όλων των κλάδων της, τον εφοδιασμό της χώρας με είδη διατροφής και αγροτικές πρώτες ύλες. Ταυτόχρονα λύνονται τα προβλήματα για την προσέγγιση των οικονομικών, πολιτιστικών και βιοτικών συνθηκών της ζωής της πόλης και του χωριού. Για την περίοδο 1966 - 1979, διατέθηκαν για την ανάπτυξη της αγροτικής οικονομίας 347,3 δισεκατομμύρια ρούβλια, που αποτελούν το 76 % του γενικού όγκου των μέσων που διατέθηκαν σ' αυτό τον κλάδο σε όλα τα χρόνια της σοβιετικής εξουσίας. Διατέθηκαν επίσης σημαντικά μέσα στους κλάδους της βιομηχανίας που εξυπηρετούν την αγροτική οικονομία. Αποτέλεσμα ήταν η άνοδος της παραγωγικότητας της εργασίας, η αύξηση της παραγωγής και κοτανάλωσης αγροτικών προϊόντων. Διπλασιάστηκε η αμοιβή για την εργασία των κολχόζνικων και των εργατών στα σοβχόζ. Αποφασιστική δύναμη στο χωριό έγιναν οι κατασκευαστές μηχανών. Ανα­ πτύχθηκε σημαντικά η διαδικασία ανοικοδόμησης της χώρας. «Η σύγχρο­ νη αγροτική πολιτική-υπογράμμισε ο Λ. I. Μπρέζνιεφ στην ολομέλεια του Ιουλίου 1978, της ΚΕ του ΚΚΣΕ — είναι η λενινιστική στρατηγική και τακτική του κόμματος στον τομέα της αγροτικής οικονομίας στις συνθήκες του αναπτυγμένου σοσιαλισμού». Η ολομέλεια της Κ.Ε. του ΚΚΣΕ καθόρισε την προοπτική για τις κύριες κατευθύνσεις της ανά­ πτυξης της αγροτικής παραγωγής. Βασική προσοχή δίνεται στην επιτυ­ χία πιο υψηλών τελικών αποτελεσμάτων της παραγωγικής δραστηριότη­ τας, τόσο στην αγροτική οικονομία όσο και σε όλο το αγροτοβιομηχανικό σύμπλεγμα στην εξασφάλιση υψηλών σταθερών ρυθμών ανάπτυξης της παραγωγής και την εξύψωση της δραστηριότητάς της, την κοινωνική ανάπτυξη του χωριού. Ιδιαίτερη σημασία δίνεται στην επιτάχυνση της ανάπτυξης της κτηνοτροφίας, που η ζήτηση των προϊόντων της αυξάνε­ ται με ταχυτάτους ρυθμούς, σε σχέση με τη γενική ανύψωση της ευη­ μερίας του λαού. Τη λύση αυτών των προβλημάτων εξυπηρετούν τα μέ­ τρα για το δυνάμωμα της υλικοτεχνικής βάσης για την ανάπτυξη των

αγροτικός υπερπληθυσμός

17

συνεταιρισμών ανάμεσα στα νοικοκυριά και των αγροβιομηχανικών συγ­ κροτημάτων, την τελειοποίηση των οικονομικών σχέσεων ανάμεσα στους κλάδους του αγροτοβιομηχανικού συμπλέγματος, και του συστήματος σχεδιοποίησης και παρότρυνσης. Την πείρα της Σοβιετικής Ένωσης στις σοσιαλιστικές μεταρρυθμίσεις και στην ανάπτυξη της αγροτικής οικονο­ μίας, τη χρησιμοποιούν δημιουργικά οι άλλες χώρες του σοσιαλισμού, παίρνοντας υπόψη τις συγκεκριμένες συνθήκες και ιδιομορφίες τους. Η πείρα αυτή της Σοβιετικής Ένωσης αποτελεΙ απόδειξη, για την αγροτιά των αναπτυσσόμενων χωρών, των πλεονεκτημάτων του κοινωνικού νοι­ κοκυριού στη γη, καθοδηγεί την πρακτική αντιμετώπιση από τις δημο­ κρατικές δυνάμεις της λύσης του αγροτικού ζητήματος. Τα κομμουνιστικά και εργατικά κόμματα των αναπτυγμένων χωρών του καπιταλισμού χρησι­ μοποιούν αυτήν την πείρα στη δουλιά τους στην αγροτιά, στη δημιουργία αγροτικών προγραμμάτων. Α γρ ο τικό ς υπερπληθυσμός: Καλυμμένη μορφή ανεργίας στην αγροτική οικονομία, μια από τις μορφές του σχετικού υπερπληθυσμού (βλ. λ.) στον καπιταλισμό. Με τη συσσώρευση κεφαλαίου (βλ. λ.) πού συνοδεύεται από την τεχνική πρόοδο, προκαλεΐται το σχετικό «περίσσευμα», το «περιττό» της εργατικής δύναμης στην αγροτική οικονομία. Η παραπέρα ανάπτυξη του καπιταλισμού στην αγροτική οικονομία οδηγεί στην καταστροφή των μικρών εμπορευματοπαραγωγών. Στην περίοδο του ιμπεριαλισμού, με την αλλοίωση της οργανικής σύνθεσης του κεφολαίου (βλ. λ.) στην αγροτική οικονομία, επέρχεται απόλυτη μείωση του μεταβλητού τμήματός του, πρά­ γμα που αποτελεΙ τη βασική αιτία απώθησης, στην πορεία της καπιταλι­ στικής ανάπτυξης, της εργατικής δύναμης απ’ αυτό τον κλάδο. Ο καλυμ­ μένος χαρακτήρας του αγροτικού υπερπληθυσμού βρίσκεται στο ότι οι καταστραμμένοι αγρότες και οι μικροί εμπορευματοπαραγωγοΙ, αν και τυ­ πικά παραμένουν αυτοτελείς νοικοκυραίοι, δεν μπορούν να βρούν απασχό­ ληση ούτε στη βιομηχανία ούτε στην αγροτική οικονομία. Έτσι με τη συσ­ σώρευση του κεφαλαίου, η ζήτηση εργατικής δύναμης στην αγροτική οικο­ νομία ελαττώνεται όχι μονο σχετικά αλλά και απόλυτα. Γι' αυτό το λόγο, ένα τμήμα του αγροτικού πληθυσμού βρίσκεται μόνιμα στη μεταβατική κατάσταση μετατροπής του σε προλεταριάτο της πόλης. Αυτά είναι απο­ τέλεσμα του ισχύοντος στην καπιταλιστική κοινωνία γενικού νόμου της καπιταλιστικής συσσώρευσης (βλ. λ.). Στην εποχή του μονοπωλιακού κα­ πιταλισμού, η έκταση του αγροτικού υπερπληθυσμού ανεβαίνει σε υπερβο­ λικό βαθμό και αγκαλιάζει την τεράστια μάζα των αγροτικών νοικοκυριών. Για τον αγροτικό υπερπληθυσμό μαρτυρούν και τέτοια φαινόμενα, άπως το ότι οι μικροί ιδιοκτήτες γης, μην μπορώντας να εξασφαλίσουν τα μέσα ύπαρξής τους από το κομμάτι γης που διαθέτουν, αναγκάζονται να ανα­ ζητούν μισθωτή εργασία. Στην πραγματικότητα πρόκειται για εργάτες γης, που και οι Ιδιοι έχουν ένα κομμάτι γης. Στις καθυστερημένες οικονομικά.

18

αγροτοβιομηχανική ολοκλήρωση στο σοσιαλισμό

αποικιακές και εξαρτημένες χώρες, όπου ο ιμπεριαλισμός εμποδίζει με κάθε τρόπο την οικονομική ανάπτυξη, ο αγροτικός (καλυμμένος) υπερπληθυ­ σμός είναι ιδιαίτερα μεγάλος. Α γρ οτοβ ιο μ ηχα νική ολοκλήρω σ η σ το σ ο σ ια λ ισ μ ό : Η στενή αλληλεπί­ δραση και οι αλληλοσυνδέσεις της αγροτικής οικονομίας και της βιομη­ χανίας, η αλληλοεισχώρησή τους, η οργανική συγχώνευση της αγροτικής παραγωγής με τη βιομηχανική. Στη βάση της αγροτοβιομηχανικής ολοκλή­ ρωσης βρίσκονται βαθιές ποιοτικές αλλαγές για την ανάπτυξη τόσο της Ιδιας της αγροτικής οικονομίας όσο και των άλλων τομέων της οικονομίας (βιομηχανίας, μεταφορών, εμπορίου και άλλων), που εξυπηρετούν την αγροτική οικονομία. Ταυτόχρονα είναι ιδιαίτερα μεγάλος ο ρόλος της βιο­ μηχανίας, που προμηθεύει στο κολχόζ και στα σοβχόζ τα διάφορα μέσα παραγωγής, των επιχειρήσεων και των οργανισμών, οι οποίοι πραγματο­ ποιούν την τεχνική εξυπηρέτηση των νοικοκυριών. Σήμερα μέρος των επιχειρησιακών διαδικασιών, που παραδοσιακά πραγματοποιούνταν στην αγροτική οικονομία, πέρασαν στη σφαίρα της βιομηχανικής δραστηριότη­ τας, ξεχωρίστηκαν από την αγροτική οικονομία. Αυτό αφορά, ιδιαίτερα την τελική επεξεργασία των προϊοντων, την τεχνική εξυπηρέτηση κλπ. Δυναμώνει η αλληλεπίδραση της αγροτικής οικονομίας με τις βιομηχα­ νικές επιχειρήσεις, που επεξεργάζονται τις αγροτικές πρώτες ύλες, με τις προμηθευτικές, μεταφορικές καί εμπορικές οργανώσεις. Αυτό καθορίζε­ ται από την επέκταση των κολχόζ και των σοβχόζ, από το βοθμό της ει­ δίκευσης και της συγκέντρωσης της παραγωγής. Ό ταν το κάθε νοικοκυ­ ριό πραγματοποιεί και διαθέτει για πώληση μεγάλο όγκο προϊόντων, οι ελάχιστες καθυστερήσεις στην εργασία των συνεργαζόμενων κλάδων εί­ ναι ικανές να παραβιάσουν σοβαρά την πορεία της εργασίας στα κολχόζ και στα σοβχόζ. Η παρακράτηση των ζώων, η καθυστέρηση στη διάθεση για πώληση των λαχανικών και φρούτων, οδηγούν στην άμεση απώλεια των προϊόντων, και συνδέονται με τα μη παραγωγικά έξοδα. Η αλληλε­ πίδραση όλων των σφαιρών του αγροτοβιομηχανικού συμπλέγματος εξασφαλίζει την ομαλή διεξαγωγή της εργασίας και υψηλά τελικά αποτε­ λέσματα. Οι μορφές της αγροτοβιομηχανικής ολοκλήρωσης είναι ποικίλες και καθορίζονται από το επίπεδο ανάπτυξης της αγροτικής οικονομίας, από τους συνδεμένους μ' αυτή κλάδους, από τις κλαδικές και περιφεριακές ιδιομορφίες και άλλους παράγοντες. Μια από αυτές τις μορφές είναι η αγροτοβιομηχανική επιχείρηση του τύπου σοβχόζ-εργοστάσιο, όταν, λό­ γου χάρη, συνενώνεται οργανικά το σοβχόζ με το εργοστάσιο για την παραγωγή κάποιου προϊόντος. Πιο πολύπλοκη μορφή αποτελούν οι αγροτοβιομηχανικές ενώσεις, που στη σύστασή τους μπαίνουν κολχόζ και σοβχόζ, βιομηχανικές επιχειρήσεις, οργανισμοί αποθήκευσης και εμπο­ ρίου, επιχειρήσεις για την επεξεργασία των αγροτικών προϊόντων. Οι ειδικές μορφές ολοκλήρωσης διομορφώνονται στη σφαίρα της υλικοτεχνι-

αγροτοβιομηχανικό σύμπλεγμα

19

κής εξυπηρέτησης στα κολχόζ και σοβχόζ. Η αγροτοβιομηχανική ολο­ κλήρωση είναι το καινούριο στάδιο για την πραγματοποίηση των ιδεών του λενινιστικού συνεταιριστικού σχεδίου στις συνθήκες του αναπτυ­ γμένου σοσιαλισμού. Αυτή συντελεί στην άνοδο της παραγωγής και στην εξύψωση της δραστηριότητάς της, στην τελειοποίηση των κοινωνικο-οικονομικών σχέσεων στο χωριό, στην προσέγγιση των συνθηκών της δουλιάς και της ζωής του χωριού σ' αυτές της πόλης. Α γρ οτοβ ιο μ ηχα νικό σύμπλεγμα: Το σύνολο των κλάδων της σοσιαλι­ στικής λαϊκής οικονομίας, που συμπεριλαμβάνει το νοικοκυριό του χωριού και τους συνδεμένους μ’ αυτό τομείς της οικονομίας οι οποίοι έχουν σχέση με την αγροτική παραγωγή και τη μεταφορά των προϊόντων της μέχρι τον καταναλωτή. Είναι οι κλάδοι της βιομηχανίας που εφοδιάζουν την αγρο­ τική οικονομία με τεχνική, λιπάσματα, υλικά ανοικοδόμησης και άλλα μέσα για την παραγωγή, καθώς επίσης και εκείνοι οι κλάδοι που απασχο­ λούνται με την τεχνική εξυπηρέτηση της αγροτικής οικονομίας. Το αγροτοβιομηχανικό σύμπλεγμα περιλαμβάνει επίσης τους κλάδους που απα­ σχολούνται με την προμήθεια, μεταφορά, διαφύλαξη, επεξεργασία του αγροτικού προϊόντος και την πώλησή του (μεταφορικά μέσα, βιομηχανία για την επεξεργασία, εμπόριο κ.α.). Πρέπει να ξεχωρίζονται τα λαϊκο-οικονομικά και τα τοπικά αγροτοβιομηχανικό συμπλέγματα. Το λαϊκο-οικονομικό, αγροτοβιομηχανικό σύμπλεγμα αγκαλιάζει το σύνολο των σχετικών κλάδων σε όλη τη χώρα. Στα πλαίσια της δημοκρατίας, του νομού, της περιφέρειας, διαμορφώνονται τα τοπικά συμπλέγματα, που συμπε­ ριλαμβάνουν το νοικοκυριό του χωριού και τους αντίστοιχους τομείς που το εξυπηρετούν: της βιομηχανίας, των μεταφορικών μέσων, του εμπο­ ρίου. Πρέπει να υπολογίζονται οι διαφορές στις κλίμακες και στη σύ­ σταση αυτών των συμπλεγμάτων. Συνολικά, σ’ όλη τη χώρα, το αγροτοβιομηχανικό σύμπλεγμα αγκαλιάζει το σύνολο των κλάδων, που από αυτούς εξαρτάται η ανάπτυξη της αγροτικής οικονομίας και η μεταφορά του προϊόντος της μέχρι τον καταναλωτή. Στη δημοκρατία, στο νομό, στην περιοχή, η σύσταση του συμπλέγματος δεν είναι απαραίτητο να είναι τόσο πλήρης. Γιατί δεν υπάρχουν εργοστάσια στην κάθε περιοχή, για να εφοδιάζουν τα κολχόζ και τα σοβχόζ με διάφορα μέσα παραγωγής. Όμως αυτές οι διαφορές δεν αλλάζουν τις γενικές γραμμές για το αγροτοβιομηχανικό σύμπλεγμα στα διάφορα επίπεδα. Πάντα υπήρχαν οι σχέσεις της αγροτικής οικονομίας με τους άλλους κλάδους της λαϊκής οικονομίας. Στο αγροτοβιομηχανικό σύμπλεγμα γίνετοι λόγος για νέο επίπεδο σχέσεων και αλληλεπιδράσεων όταν η ίδια η ανάπτυξη της αγροτικής οικονομίας εξαρτάται όλο και περισσότερο από την κατάσταση των πιο πάνω σφαι­ ρών του αγροβιομηχανικού συμπλέγματος. Το επίπεδο ανάπτυξης αυτών των κρίκων της οικονομίας γίνεται ο καθοριστικός παράγοντας για την παραπέρα πρόοδο της. Ο τεχνικός επανεξοπλισμός της αγροτικής οικο­

20

αδιαίρετα αποθέματα

νομίας, το βάθεμα της ειδίκευσής της, η λύση των άλλων προβλημάτων της οικονομίας των κολχόζ και των σοβχόζ, καθορίζονται άμεσα από την ανάπτυξη των συνδεμένων μ' αυτή τομέων της βιομηχανίας, των μετα­ φορικών μέσων, του εμπορίου. Στο σύγχρονο στάδιο όλοι αυτοί οι το ­ μείς της οικονομίας αποτελούν ένα ενιαίο σύνολο: το αλληλένδετο σύμ­ πλεγμα της λαϊκής οικονομίας. Βασικό καθήκον του αγροτοβιομηχανικού συμπλέγματος είναι ο σίγουρος εφοδιασμός της χώρας με τρόφιμα και πρώτες ύλες που προέρχονται από την αγροτική οικονομία. Με σκοπό την πετυχημένη πραγματοποίηση του προγράμματος για τη διατροφή, η αγροτική πολιτική του ΚΚΣΕ αποβλέπει στην εξασφάλιση ενιαίας σχεδιοποίησης, αναλογικής και ισόμερης ανάπτυξης των κλάδων του αγρότοβιομηχανικού συμπλέγματος, στο σημαντικό δυνάμωμα της υλικοτεχνικής βάσης του, στην τελειοποίηση των οικονομικών σχέσεων ανάμεσα στούς κλάδους, στην οργάνωση της σταθερής αλληλοσύνδεσής του, στην αύξηση της παραγωγής αγροτικών προϊόντων, στην καλυτέρευση της αποθήκευσής τους, της επεξεργασίας τους και της μεταφοράς μέχρι τον καταναλωτή. Η σχεδιοποιημένη ρύθμιση της ανάπτυξης όλων των κλάδων του αγροτοβιομηχανικού συμπλέγματος είναι η βάση για την παραπέρα άνοδο της αγροτικής οικονομίας και τη μετατροπή της σε πολύ αναπτυγμένο παράγοντα της οικονομίας, για την άνοδο του τελικού απο­ τελέσματος όλων των συγγενικών κλάδων. Α δ ια ίρ ετα απ οθέματα: Το βασικό μέρος των κοινωνικών αποθεμάτων του κολχόζ, που δημιουργήθηκε με την εργασία των κολχόζνικων και με τη συμμετοχή όλου του λαού. Τα αδιαίρετα αποθέματα δε διανέμονται στους κολχόζνικους, αλλά προορίζονται για τη διεύρυνση της αναπαρα­ γωγής του κοινωνικού νοικοκυριού και την ανύψωση του πολιτιστικού και βιοτικού επιπέδου των κολχόζνικων. Στα αδιαίρετα αποθέματα συγκαταλέ­ γονται οι πάγιοι πόροι και οι πόροι κίνησης του κολχόζ, καθώς και τα πά­ για αποθέματα που δεν έχουν παραγωγική σημασία. Τα αδιαίρετα αποθέ­ ματα, όπως και η κρατική ιδιοκτησία της γης, αποτελούν την οικονομική βάση του κολχόζνικου συστήματος. Βασικές πηγές δημιουργίας και συμ­ πλήρωσης των αδιαίρετων αποθεμάτων αποτελούν: οι εισφορές των κολχόζνικων, όταν γίνονται μέλη του κολχόζ· ένας μέρος της αξίας της κοι­ νωνικοποιημένης περιουσίας των μελών του κολχόζ- ένα μέρος από τα ετήσια έσοδα του κολχόζ σε χρήμα- π εργασία των κολχόζνικων σε διάφορους άλλους κλάδους της οικονομίας- η περιουσία και οι πόροι σε χρήμα που δίνονται από το κράτος χωρίς υποχρέωση επιστροφής. Στα αδιαίρετα αποθέματα του κολχόζ συγκαταλέγονται επίσης και οι πόροι του, που έχουν τοποθετηθεί συνεταιριστικά για το χτίσιμο επιχειρήσεων, που ανήκουν σε περισσότερα κολχόζ, καθώς καί επιχειρήσεων που ανή­ κουν από κοινού στο κολχόζ και το κράτος, τα έσοδα από την πώληση βα­ σικών μέσων παραγωγής, ασφάλιστρα που εισπράττονται για καταστροφή

ακαθάριστο κοινωνικό προϊόν

21

βασικών μέσων παραγωγής από θεομηνίες κλπ. Εμπράγματη ενσάρκωση των αδιαίρετων αποθεμάτων αποτελούν τα βασικά μέσα παραγωγής του κολχόζ: τα τρακτέρ, τα κομπάιν, τα αυτοκίνητα, οι αγροτικές μηχανές, τα καλλιεργητικά και παραγωγικά ζώα, τα παραγωγικά κτίρια, οι πολυετείς φυτείες, τα αρδευτικά και άλλα έργα, τα κτίρια πολιτιστικής και βιοτικής σημασίας κ.α. Με την αύξηση της κολχόζνικης παραγωγής, αυξάνουν γρή­ γορα και τα αδιαίρετα αποθέματα. Στα τέλη του 1970, σε σύγκριση με το 1935, είχαν αυξηθεί 9 φορές περίπου και έφτασαν τα 59,5 δισεκατομμύρια ρούβλια. Η γρήγορη αύξηση των αδιαίρετων αποθεμάτων είναι βασικός όρος για την ανάπτυξη της οικονομίας του κολχόζ και την άνοδο του επι­ πέδου κοινωνικοποίησης της κολχόζνικης παραγωγής. Α κα θά ρ ισ το κο ινω νικό π ρ οϊόν: Το σύνολο των υλικών αγαθών που έχουν παραχθεΙ στην κοινωνία σε ορισμένη χρονική περίοδο (συνήθως σε ένα χρόνο). Το ακαθάριστο κοινωνικό προϊόν δημιουργείται από την εργασία των εργαζομένων στην παραγωγική σφαίρα (βλ. λ.) καθώς και από την εργασία εκείνων των εργαζομένων στη σφαίρα της κυκλοφορίας πού συνεχίζουν τή διαδικασία της παραγωγής (επιλογή, συσκευασία φύλαξη και μεταφορά εμπορευμάτων). Η σύνθεση του ακαθάριστου κοι­ νωνικού προϊόντος διακρίνεται απο τη φυσική του μορφή και τη μορφή της αξίας του. Σαν σύνολο αξιών χρήσης υποδιαιρείται σε δύο μέρη, ανά­ λογα με τη λειτουργία του στη διαδικασία της αναπαραγωγής: τα μέαα παραγωγής (βλ. λ.) και τα αντικείμενα κατανάλωσης (βλ. λ.). Ως προς την αξία, το ακαθάριστο κοινωνικό προϊόν υποδιαιρείται σε αξία των μέ­ σων παραγωγής που αναλώθηκαν και σε νεοδημιουργημένη αξία, που είναι το εθνικό εισόδημα (βλ. λ.) και αποτελεΙ την πηγή της συσσώρευσης και κατανάλωσης. Η αύξηση του ακαθάριστου κοινωνικού προϊόντος πραγμα­ τοποιείται με τη μεγέθυνση του αριθμού των εργαζομένων στους κλά­ δους της υλικής παραγωγής, ιδιαίτερα με την ύψωση της παραγωγικότη­ τας της κοινωνικής εργασίας, με την εφαρμογή των επιτεύξεων της επι­ στήμης και της τεχνικής στην παραγωγή, με την αύξηση της αποδοτικότητά της. Οι ρυθμοί αύξησης του κοινωνικού προϊόντος και ο χαρακτή­ ρα? της χρησιμότητάς του καθορίζονται ολοκληρωτικά από τον τρόπο παραγωγής που κυριαρχεί στην κοινωνία. Η κυριαρχία της ατομικής καπι­ ταλιστικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής, που γεννά τον αυθόρμητο χαρακτήρα ανάπτυξης της παραγωγής και τον ανταγωνισμό, το δυνάμω­ μα της εκμετάλλευσης των εργαζομένων, η έλλειψη αντιστοιχίας ανάμεσα στη διεύρυνση της παραγωγής και το επίπεδο της αξιόχρεης ζήτησης των εργαζομένων — της βασικής μάζας των καταναλωτών — όλα αυτά οδηγούν στην παραβίαση των όρων των ρευστοποίησης του ακαθάρι­ στου κοινωνικού προϊόντος, προκαλούν πάγιες δυσκολίες στην κοινω­ νική παραγωγή. Στη διάρκεια των περιοδικών οικονομικών κρίσεων, ο όγκος της παραγωγής του κοινωνικού προϊόντος, κατά κανόνα, μειώνεται.

22

ακτσίζ

Οι δυσκολίες ρευστοποίησης του ακαθάριστου κοινωνικού προϊόντος οδη­ γούν στην όξυνση όλων των αντιθέσεων του καπιταλισμού, δυναμώνουν την πάλη Υ·α αγορές κατανάλωσης ανάμεσα στους καπιτολιστές και τις καπιτολιστικές ενώσεις, τόσο στο εσωτερικό των διάφορων χωρών, όσο και γενικά στο παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα. Στις συνθήκες του σο­ σιαλισμού, η σχεδιομετρική αναπαραγωγή του οκαθάριστου κοινωνικού προϊόντος επιτρέπει την από τα πριν σχεδιασμένη πρόβλεψη του κοινω­ νικού προορισμού των διάφορων τμημάτων του κι έτσι εξασφαλίζονται οι όροι της ομαλής ρευστοποίησής του. ΓΓ αυτό στη διοδικοσία της κα­ τάρτισης των σχεδίων της λαϊκής οικονομίας, βασικότερο τμήμα του ισοζύγ'ου της λαϊκής οικονομίας (βλ. λ.) θεωρείται ο ισολογισμός του ακαθά­ ριστου κοινωνικού προϊόντος. Η πλατιά αναπαραγωγή του ακαθάριστου κοινωνικού προϊόντος στο σοσιαλισμό αποβλέπει στην ακατάπαυστη άνο­ δο της υλικής ευημερίας και του πολιτιστικού επιπέδου των εργαζομένων, πράγμα που αποκλείει τη δυνατότητα αντογωνιστικής αντίθεσης ανάμεσα στην παραγωγή και την κατανάλωση- Στη σοσιαλιστική κοινωνία, βασική πηγή αύξησης του ακαθάριστου κοινωνικού προϊόντος είναι η άνοδος της παραγωγικότητας της κοινωνικής εργασίας με βάση την επιστημονικότεχνική πρόοδο σ’ όλους τους κλάδους της λοϊκής οικονομίας. Εφόσον στη σοσιαλιστική κοινωνία δεν υπάρχει ανεργία, η αύξηση του αριθμού των εργαζομένων της παρογωγικής σφαίρας περιορίζεται από τη φυσιολογική αύξηση του ικανού προς εργασία πληθυσμού και την ανάγκη της ανακα­ τανομής των εργαζομένων για την κάλυψη των αναγκών της μη παραγω­ γικής σφαίρας. Α κ τσ ίζ (Ειδικός φόρος κοτανάλωσης) : Είδος έμμεσου φόρου που επιβάλ­ λεται στα αγαθά της εγχώριας παρογωγής και χρησιμοποιείται εκτεταμένα στον καπιταλισμό. Το ακτσίζ καταβάλλεται στο κράτος από παραγωγούς και εμπόρους, στην ουσ(α όμως φορτώνεται στο καταναλωτικό κοινό με την ανύψωση των τιμών. Ο Β. I. Λένιν υπογράμμιζε ότι στον καπιταλι­ σμό ο αγοραστής «πληρώνει όχι μόνο την τιμή του εμπορεύματος, αλλά κοι το φόρο, μέ τον οποίο έχει επιβαρυνθεί το εμπόρευμα». Στην περίοδο της διαμόρφωσης του καπιταλισμού, το φορολογικό σύστημα του ακστ(ζ είχε καθολικό χαρακτήρα. Έτσι στην Αγγλία το 18ο αιώνα, υπήρχαν 200 πε­ ρίπου μορφές ακτσ(ζ. Σε συνέχεια, στις περισσότερες καπιταλιστικές χώ­ ρες, επιβάλλονταν μόνο μεγάλα ακτσίζ στα σπουδαιότερα είδη λαϊκής κατα­ νάλωσης. Για το σύγχρονο καπιταλισμό ε(ναι χαρακτηριστική η διεύρυνση του κύκλου των εμπορευμάτων που επιβαρύνονται με ακτσίζ. Με ευρύ­ τητα εφορμόζεται το λεγόμενο καθολικό ακτσίζ, που σημαίνει, ότι με τη φορολογία αυτή έχει επιβαρυνθεί όλος ο βιομηχανικός εμπορικός κύκλος. Το ακτσίζ είναι μεγάλη επιβάρυνση, ιδιαίτερα για τους εργαζόμενους, για­ τί με το φόρο αυτό κατά κύριο λόγο επιβαρύνονται όλα τα είδη πρώτης ανάγκης. Στα είδη πολυτελείας επιβάλλεται συνήθως χαμηλότερη φορολο­

άμεση κοινωνική εργασία στο σοσιαλισμό

23

γΙα. 0 ταξικός χαρακτήρας του ακτσίζ είναι φανερό και από τα επίσημα στοιχεία της στατιστικής. Έτσι στις ΗΠΑ αφαιρούνται με το ακτσίζ από τον πληθυσμό τά 13 % του εργατικού μισθού για όσους έχουν ετήσιο εισόδημα μέχρι 2 χιλ. δολάρια, τα 8,5% του μισθού για κείνους που έχουν ετήσιο εισόδημα μέχρι 4,5 χιλ. δολάρια και το ποσοστό αυτό γίνεται 4 % μό­ νο όταν το ετήσιο εισόδημά τους ξεπερνάει τις 10 χιλ. δολάρια. Οι εισπρά­ ξεις από το ακτσίζ αποτελούν σημαντικό μέρος των εσόδων του προϋπο­ λογισμού των σύγχρονων αστικών κρατών. Έτσι, το ειδικό βάρος των των έμμεσων φόρων το 1965 αποτελούσε το 77,5 % των εσόδων του κρατικού προϋπολογισμού της ΙτολΙας το 58,2% της Δυτικής Γερμανίας και το 55% της Μεγάλης Βρετανίας. Στην ΕΣΣΔ το ακτσίζ εφαρμόστηκε στην περίοδο της νέας οικονομικής πολιτικής και το υπαγόρευσε η οξύτητα των κρατικών αναγκών σε χρήμα. Οι σοσιαλιστικές επιχειρήσεις ήταν εκεί­ νες που πλήρωναν κυρίως το ακτσίζ. Η φορολογία αυτή ήταν πιο σημαν­ τική στα είδη πολυτέλειας και στα εμπορεύματα περιορισμένης κατανάλω­ σης. Ό τα ν σταθεροποιήθηκε η σοσιαλιστική παραγωγή στη χώρα μας τα ακτσίζ έχασαν το φορολογικό χαρακτήρα τους και μετατράπηκαν σε ένα είδος συγκέντρωσης στον κρατικό προϋπολογισμό του πρόσθετου προϊόν­ τος πού δημιουργείται στίς επιχειρήσεις. ΓΓ αυτό, το φορολογικό σύστημα ακτσίζ καταργήθηκε με τη φορολογική μεταρρύθμιση του 1930 - 1931. Ά μ € σ η κο ινω νική εργασ ία σ το σ ο σ ια λ ισ μ ό : Η σχεδιασμένη οργάνωση της εργασίας στην κλίμακα ολόκληρης της κοινωνίας στη βάση της σο­ σιαλιστικής ιδιοκτησίας στά μέσα παραγωγής, που έχει σαν συνέπεια η προσωπική εργασία του κάθε παραγωγού να συμμετέχει όχι πια έμμεσα, όπως συμβαίνει στον καπιταλισμό, αλλά άμεσα, σαν συστατικό στοιχείο, στη συνολική κοινωνική εργασία. Στη σοσιαλιστική κοινωνία η εργασία του κάθε εργαζόμενου στην κοινωνική παραγωγή εμφανίζεται άμεσα σαν κοινωνική εργασία. «Μόλις η κοινωνία γίνει ιδιοκτήτης των μέσων παρα­ γωγής και αρχίσει να τα χρησιμοποιεί άμεσα στην κοινωνική παραγωγή, η εργασία του κάθε ξεχωριστού προσώπου, όσο και αν διαφέρει ως προς τον ιδιόμορφο ωφέλιμο χαρακτήρα της γίνεται αυτή καθεαυτή και άμεσα κοινωνική εργασία» (Φ. Ένγκελς). Αυτό σημαίνει ότι στο σοσιαλισμό η εργασία του κάθε εργαζόμενου υπάρχει σαν αναπόσπαστο μέρος της συ­ νολικής κοινωνικής εργασίας. Στη σοσιαλιστική κοινωνία εμφανίζεται η αντικειμενική αναγκαιότητα και δυνατότητα της σχεδιασμένης αναπαρα­ γωγής της εργατικής δύναμης και της κατανομής του εργατικού δυναμικού της κοινωνίας στις διάφορες σφαίρες και τους κλάδους της λαϊκής οικο­ νομίας και της χρησιμοποίησης της εργασίας προς το συμφέρον όλης της κοινωνίας. Κάθε μορφή συγκεκριμένης εργασίας γίνεται άμεσα αναπό­ σπαστο τμήμα της συνολικής κοινωνικής εργασίας. Κάθε εργαζόμενος εκπληρώνει ορισμένο μέρος από τα γενικά καθήκοντα του σχεδίου της λαϊκής οικονομίας. Αυτό σημαίνει ότι οι Ιδιοι οι παραγωγοί, η Ιδια η σο­

24

άμ«ση κοινωνική παραγωγή

σιαλιστική κοινωνία, στο σύνολό της, και όχι η αγορά πίσω από την πλάτη των παραγωγών, ελέγχουν την παραγωγή, κατανέμουν τα μέσα παραγωγής και το εργατικό δυναμικό στους διάφορους κλάδους της οικο­ νομίας, σύμφωνα με τις απαιτήσεις της λαϊκής οικονομίας και όλων των μελών της κοινωνίας. Έτσι η εργασία του κάθε παραγωγού υπολογίζεται από τα npfv από την κοινωνία και αποκτά κοινωνική σημασία, σαν συστακτικό τμήμα της συνολικής κοινωνικής εργασίας. Η αναγκαιότητα των δια­ φόρων και συγκεκριμένων μορφών εργασίας στο σοσιαλισμό, καθορί­ ζεται πρωταρχικά με βάση το σχεδιασμένο υπολογισμό των αναγκών και των υλικών δυνατοτήτων της σοσιαλιστικής κοινωνίας στη δοσμένη στιγμή. Ο βαθμός ωριμότητας της άμεσης κοινωνικής εργασίας εξαρτάται από το επίπεδο ανάπτυξης και τις μορφές της σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας. Ο βα­ θμός αυτός είναι ανώτερος στις επιχειρήσεις της κρατικής (παλλαϊκής) ιδιοκτησίας, όπου η εργασία έχει κοινωνικοποιηθεί περισσότερο. Κατά τη διάρκεια του περάσματος στον κομμουνισμό, στο βαθμό που προσεγγί­ ζουν η κρατική και η κολχόζνικη και συνεταιριστική μορφή σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας και ταυτίζονται σε μια ενιαία κομμουνιστική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, καθώς και στο μέτρο που αναπτύσσεται ο κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας, ο βαθμός ωριμότητας της άμεσης κοινωνικής εργασίας ανεβαίνει. Ά μ « σ η κο ινω νική παραγω γή: Η παραγωγή που βασίζεται στη σοσια­ λιστική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, που πραγματοποιείται για λογα­ ριασμό της κοινωνίας και ρυθμίζεται σχεδιασμένα σε κοινωνική κλίμακα. Στις συνθήκες της κυριαρχίας της ατομικής καπιταλιστικής ιδιοκτησίας, η γενική μορφή της οικονομικής σχέσης των παραγωγών είναι οι αυθόρ­ μητα αναπτυσσόμενες εμπορευμοτοχρηματικές σχέσεις. Η ρύθμιση της κοινωνικής παραγωγής πραγματοποιείται αυθόρμητα με την επίδραση του νόμου της αξίας διαμέσου του μηχανισμού ζήτησης και προσφοράς της αγοράς. Η κυριαρχία της κοινωνικής σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας στά μέσα παραγωγής γεννά μια διαφορετική μορφή οικονομικών σχέσεων των παραγωγών. Η ρύθμιση της σοσιαλιστικής παραγωγής πραγματο­ ποιείται άμεσα από την κοινωνία. Σαν σύστημα της σχεδιοποιημένης, άμεσα κοινωνικοποιημένης παραγωγής, ο σοσιαλισμός αντιπαρατίθεται στον κα­ πιταλισμό, σαν αυθόρμητο σύστημα της οικονομίας της αγοράς. Η σχεδιοποιημένη ανάπτυξη της κοινωνικής παραγωγής γίνεται δυνατή μόνο με την εξάλειψη της καπιταλιστικής και την εδραίωση της σοσιαλιστικής ιδιο­ κτησίας στα μέσα παραγωγής. Η σοσιαλιστική κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής απομακρύνει τις χαρακτηριστικές στον καπιταλισμό αντιθέ­ σεις ανάμεσα στον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής και την ατομική ιδιοποίηση (βλ. βασική αντίθεση του καπιταλισμού). Η ιδιοποίηση των υλικών αγαθών που δημιουργήθηκαν με τη κοινωνική εργασία, πραγματο­ ποιείται σε αντιστοιχία με τον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής. Η

άμεση κοινωνική παραγωγή

25

κοινότητα των βασικών οικονομικών συμφερόντων των εργαζομένων, καθορίζει την αναγκαιότητα για το συντονισμό της οικονομικής δραστη­ ριότητας όλων των μελών της κοινωνίας. Η κοινωνία που στο πρόσωπο του σοσιαλιστικού κράτους είναι ο ιδιοκτήτης στα βασικά μέσα παραγω­ γής, υπολογίζει τόσο το σύνολο των απαιτήσεων, όσο και το υπάρχον εργατικό δυναμικό και τις υλικές συνθήκες της παραγωγής. Ταυτόχρονα έχει τη δυνατότητα να κατανείμει άμεσα το δυναμικό που υπάρχει κατά κλάδους, οικονομικές περιοχές και επιχειρήσεις σε τέτοια ποσοστά που είναι απαραίτητα για την καλύτερη ικανοποίηση των κοινωνικών αναγκών. Πρώτη ιστορική μορφή του κοινωνικού ελέγχου της παραγωγής, για το συμφέρον όλης της κοινωνίας, είναι ο εργατικός έλεγχος στην παραγωγή και στην κατανομή των προϊόντων, που προετοιμάζει τις συνθήκες για τη σοσιαλιστική εθνικοποίηση των βασικών μέσων παραγωγής (βλ. σο­ σιαλιστική εθνικοποίηση). Η μετέπειτα άσκηση της ανώτατης διοίκησης της οικονομίας επιτρέπει στο κράτος της δικτατορίας του προλεταριάτου να αναπτύξει σοσιαλιστικά την κοινωνική παραγωγή μ' ένα ενιαίο κρατικό σχέδιο. Με τη νίκη του σοσιαλισμού, όταν η κοινωνική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής γίνεται κυριαρχική και δημιουργείται κολλεκτίβα εργα­ σίας στην κλίμακα όλης της κοινωνίας, εμφανίζεται η δυνατότητα να ανα­ πτυχθεί αρμονικά η λαϊκή οικονομία στο σύνολό της. Μπορούμε να ξεχω­ ρίσουμε τη σοσιαλιστική και κομμουνιστική βαθμίδα ωρίμανσης της άμε­ σης κοινωνικής ρύθμισης της παραγωγής. Η πρώτη από αυτές είναι συνδε­ μένη με το επίπεδο ανάπτυξης της παλλαϊκής ιδιοκτησίας και την ύπαρξη ουσιαστικών διαφορών στην ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής των κρα­ τικών επιχειρήσεων, και των κολχόζ και των διαφορών στο χαρακτήρα της εργασίας που προέρχονται από αυτές. Παράλληλα με την κοινωνικο­ ποιημένη εργασία, στο σοσιαλισμό υπάρχει εργασία σε λαϊκο-οικονομική κλίμακα, κοινωνικοποιημένη σε σημαντικό βαθμό στην κλίμακα των κολχοζνικο-συνεταιριστικών επιχειρήσεων και μη κοινωνικοποιημένη άμεσα εργασία στο ατομικό βοηθητικό νοικοκυριό του κολχόζνικου. Η σχεδιοποιημένη ρύθμιση της παραγωγής σ’ αυτές τις συνθήκες προϋποθέτει την ύπαρξη διάφορων ειδών υλικών συμφερόντων των εργατικών κολλεκτίβων και των ξεχωριστών εργαζομένων. Στις ιδιομορφίες της σοσιαλι­ στικής βαθμίδας ανάπτυξης της σχεδιοποίησης, επιδρά επίσης η ύπαρξη των εμπορευματοχρηματικών σχέσεων. Η ρύθμιση της λαϊκής οικονομίας στο σοσιαλισμό πραγματοποιείται με τη χρησιμοποίηση αυτών των σχέ­ σεων. Ταυτόχρονα οι οικονομικές σχέσεις με τη σχεδιοποιημίνη εμπορική ανταλλαγή είναι στο σοσιαλισμό μορφή των άμεσων κοινωνικών σχέσεων. Στη διαδικασία για τη δημιουργία της υλικοτεχνικής βάσης του κομμουνι­ σμού και το δυνάμωμα του κοινωνικού χαρακτήρα της παραγωγής, με την ανάπτυξη της παλλαϊκής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής, με το δυνά­ μωμα των σχέσεων ανάμεσα στην κρατική (παλλαϊκή) σοσιαλιστική ιδιο­ κτησία και την κολχοζνικοσυνεταιριστική ιδιοκτησία με τη βαθμιαία προ­

26

αμοιβή εργασίας στα κολχόζ

σέγγισή τους και τη μετέπειτα ένωση σε ενιαία κομμουνιστική ιδιοκτησία, εξαφανίζονται οι πιο πάνω ιδιομορφίες. Στην ανώτατη φάση του κομμουνι­ στικού τρόπου παραγωγής (βλ. λ.), η άμεσα κοινωνικοποιημένη ρύθμιση της παραγωγής και της εργασίας θα φτάσει στην υψηλότερη ανάπτυξή της. Η άμεσα κοινωνικοποιημένη ρύθμιση της σοσιαλιστικής παραγωγής διαφέρει ριζικά από τις ρυθμίσεις των αστικών κρατών στις συνθήκες του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού (βλ.λ.). Οι τελευταίες καταλήγουν κατά κύριο λόγο στο αντίθετο οικονομικό αποτέλεσμα, όσον αφορά τις σχέσεις κατα­ νομής και ανταλλαγής (με τον προϋπολογισμό, τα οικονομικά και πιστωτικά ιδρύματα) και στη διαδικασία εκείνη της παραγωγής που συμφέρει τους κα­ πιταλιστές, χωρίς να θίγονται οι κυρίαρχες θέσεις του σφετερισμού των μέ­ σων παραγωγής από την ατομική ιδιοκτησία κι επομένως δεν εξαλείφουν την άναρχη οικονομική ανάπτυξη. Αυτές οι ρυθμίσεις κατευθύνονται στην αύξηση της παραγωγής υπεραξίας και το δυνάμωμα της εκμετάλλευσης των εργαζομένων. Α μο ιβή εργασ ίας στα κ ολχ ό ζ: Η βασική μορφή για την κατανομή του αναγκαίου προϊόντος ανάμεσα στους εργαζόμενους του κολχόζνικου τ ο ­ μέα παραγωγής, ανάλογα με την ποιότητα και ποσότητα της εργασίας που προσφέρθηκε από τον καθένα στην κοινωνική παραγωγή. Σ’ αυτήν αντανακλούνται από τη μια πλευρά οι ιδιομορφίες της κολχόζνικης-συνεταιριστικής ιδιοκτησίας και από την άλλη η ιδιομορφία της αγροτικής οικονο­ μίας σαν τομέας της υλικής παραγωγής. Βασική ιδιομορφία της πληρωμής στις συνεταιριστικές επιχειρήσεις είναι η εξής : το κονδύλι πληρωμής δια­ μορφώνεται από τα έσοδα του δοσμένου νοικοκυριού. Με την πληρωμή της εργασίας εξασφαλίζεται η άμεση σχέση της υλικής θέσης των κολχόζνικων με τα έσοδα του νοικοκυριού, με το επίπεδο της οικονομίας του. Η αρχή για τη διαμόρφωση του κονδυλίου της αμοιβής από τα έσοδα του δοσμένου νοικοκυριού είναι χαρακτηριστική για την κολχόζνικη-συνεταιριστική περιουσία, όμως οι συγκεκριμένες μορφές της άλλαξαν και τελειο­ ποιήθηκαν με την ανάπτυξη και το δυνάμωμα της κολχόζνικης οικονομίας. Γι αυτό είναι βασικό, οι μορφές αμοιβής της εργασίας στα κολχόζ να πλησιάζουν όλο και περισσότερο το επίπεδο των αμοιβών των κρατικών επιχειρήσεων. Για μεγάλο χρονικό διάστημα το κονδύλι αμοιβής στα κολ­ χόζ διαμορφωνόταν από τα υπόλοιπα των μέσων μετά από τον καταμεμερισμό των φυσικών και χρηματικών εσόδων. Ιδιόμορφο μέτρο για την αξιολόγηση της εργασίας και την κατανομή του κονδυλίου για τις προσω­ πικές ανάγκες στα κολχόζ ήταν η εργατοημέρα. Η εργατοημέρα όμως δεν μπορούσε να εξασφαλίσει από πριν το καθορισμένο επίπεδο και το ποσό της αμοιβής. Η αμοιβή της εργασίας κατά κανόνα καθοριζόταν και πραγματωνόταν μόνο στο τέλος του χρόνου. Σ’ αυτήν υπερτερούσαν οι φυσικές αποδοχές. Η ανάπτυξη της κοινωνικοποίησης της παραγωγής και η άνοδος της οικονομίας των κολχόζ, επέτρεψαν να πραγματοποιηθεί

)γασΙα

27

βαθμιαία το πέρασμα στην πληρωμή προκαταβολής στους κολχόζνικους για λογαριασμό των δουλεμένων εργατοημερών στο διάστημα όλου του χρόνου. Πολλά νοικοκυριά άρχισαν να σχεδιάζουν από νωρίτερα καθο­ ρισμένο επίπεδο αμοιβής. Οι ποιοτικές αλλαγές στην αμοιβή της εργασίας στα κολχόζ πραγματοποιήθηκαν μετά την ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΣΕ το Μάρτιο του 1965. Τα μέτρα για την ανύψωση της αγροτικής οικονο­ μίας εξασφάλιζαν την άνοδο και τη σταθερότητα των εσόδων στα κολ­ χόζ. δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για το πέρασμα των κολχόζ σε μια εγγυημένη αμοιβή της εργασίας σε ενιαίες βάσεις για όλα τα νοικοκυριά. Σαν κριτήριο για το επίπεδο της αμοιβής πάρθηκαν οι καθορισμένες μι­ σθοδοσίες των σοβχόζ για ανάλογες εργασίες. Εξασφαλίζεται η τακτική αμοιβή στη διάρκεια του χρόνου, και χρησιμοποιούνται οι άμεσες χρη­ ματικές κοστολογήσεις. Στο κονδύλι για την αμοιβή της εργασίας, αυξή­ θηκε το ειδικό βάρος των χρηματικών πληρωμών και αντίστοιχα μειώθη­ κε το ποσοστό των φυσικών χορηγήσεων. Η χρηματική μορφή της αμοι­ βής ενδιαφέρει οικονομικά τους κολχόζνικους για την άνοδο του κοινωνι­ κού νοικοκυριού, επιτρέπει να πραγματοποιηθεί καλύτερα η αρχή της Ισης αμοιβής για (ση εργασία στις κλίμακες του κολχοζνικο-συνεταιριστικού τομέα, συντελεί στην παραπέρα εξίσωση των επιπέδων της αμοιβής της εργασίας στα κολχόζ και στις κρατικές επιχειρήσεις. Η αντικειμενική βάση των διαφορών στην αμοιβή της εργασίας είναι το ανόμοιο επίπεδο του τεχνικού εξοπλισμού της εργασίας, η ειδίκευση των εργαζομένων, η δια­ φορά της ποσότητας της εργασίας στη διάρκεια του χρόνου. Τα κολχόζ, όταν είναι μειωμένα τα μέσα για την αμοιβή της εργασίας, παίρνουν συγ­ κεκριμένο δάνειο. Εφαρμόζεται η πολιτική για την ταχύτερη αύξηση της αμοιβής της εργασίας στα κολχόζ, που συντελεί στη μείωση των δια­ φορών στα έσοδα των κολχόζνικων, των εργατών και των υπαλλή­ λων, στην κατάργηση των διαφορών στις πολιτιστικο-βιοτικές συνθήκες στην πόλη και το χωριό. Σήμερα η αμοιβή της εργασίας στα κολχόζ καλυ­ τερεύει με τον καθορισμό της πιο στενής σχέσης της αμοιβής με τα τελικά αποτελέσματα της παραγωγής, την εξασφάλιση της ισότητας της αμοιβής για εργασία της Ιδιας κατηγορίας, δυσκολίας και εντατικότητας. Αναγκαία ε ρ γ α σ ία : Η εργασία που καταβάλλει ο εργαζόμενος στην υλική παραγωγή για την κατασκευή του αναγκαίου προϊόντος. Στο πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα, όπου η παραγωγικότητα της εργασίας ήταν εξαιρε­ τικά χαμηλή, όλος ο χρόνος εργασίας ήταν πρακτικά αναγκαίος και εξα­ σφάλιζε πενιχρά μόνο μέσα ζωής. Στη δουλεία, τη δουλοπαροικία και τον καπιταλισμό, όπου η παραγωγικότητα της εργασίας ανεβαίνει, η αναγκαία εργασία αποτελεΙ μέρος μόνο της εργάσιμης μέρας, ενω το υπόλοιπο αποτελεΙ την πρόσθετη εργσσ/σ (βλ. λ.), που χρησιμοποιείται για τον πλου­ τισμό των εκμεταλλευτών. Οι εκμεταλλευτές επιδιώκουν να ελαττώνουν την αναγκαία εργασία, να κατεβάζουν το επίπεδο ζμιής των εργαζομένων

28

αναγκαίο προϊόν

και παράλληλα να μεγαλώνουν την πρόσθετη εργασία που οδηγεί στο δυνάμωμα της εκμετάλλευσης των εργαζομένων. Στις συνθήκες του σύγ­ χρονου καπιταλισμού, η διάρκεια της αναγκαίας εργασίας είναι σημαντικά μικρότερη από το μέγεθος της πρόσθετης εργασίας. Ο διαχωρισμός της εργασίας σε αναγκαία και πρόσθετη, στον καπιταλισμό, αποκρύπτει την ου­ σία του μισθού εργασίας, που εμφανίζεται τάχα σαν πληρωμή όλης της εργασίας του μισθωτού εργάτη. Στην πραγματικότητα, ο μισθός εργασίας αντιστοιχεί μόνο σε κείνο το μέρος της αξίας του προϊόντος που παρήγαγε ο εργάτης με την αναγκαία του εργασία. Το ύψος του εργατικού μισθού κυμαίνεται γύρω από την αξία της εργατικής δύναμης (βλ. λ.). Στη σοσια­ λιστική κοινωνία δεν υπάρχουν ανταγωνιστικές αντιθέσεις ανάμεσα στην αναγκαία και πρόσθετη εργασία. Στο σοσιαλισμό, η διαίρεση της εργασίας σε αναγκαία και πρόσθετη αποκλείει τις σχέσεις εκμετάλλευσης και αυτό ση­ μαίνει ότι στο ένα μέρος της εργάσιμης μέρας καταναλώνεται εργασία (αναγ­ καία) για την παραγωγή του προϊόντος, που ικανοποιεί τις ατομικές ανάγκες του εργαζόμενου στην παραγωγή, ενω στη διάρκεια του άλλου μέρους παράγεται προϊόν για την ικανοποίηση των αναγκών όλης της κοινωνίας. Α να γκαίο π ρ οϊόν: Μέρος του κοινωνικού προϊόντος που παράγουν οι εργαζόμενοι στη σφαίρα της υλικής παραγωγής και είναι αναγκαίο για τη συντήρηση του ίδιου του εργαζόμενου και της οικογένειας του καθώς και γιά την εκπαίδευση του εργαζόμενου. Στον καπιταλισμό, το αναγκαίο προϊόν που απαιτείται για την αναπαραγωγή του εμπορεύματος εργατική δύναμη (βλ. λ.) δημιουργείται στη διάρκεια του αναγκαίου χρόνου εργα­ σίας (βλ. λ.). Ο καπιταλιστής επιδιώκει να περιορίσει, όσο μπορεί, το αναγ­ καίο προϊόν και να αυξήσει σε βάρος του το πρόσθετο προϊόν (βλ. λ.), δηλαδή την υπεραξία (βλ. λ.). Στο σοσιαλισμό, το αναγκαίο προϊόν απαιτεΙται για τη συντήρηση και την ανάπτυξη των πολύπλευρων πνευματικών καί φυσικών ικανοτήτων του εργαζόμενου. Στο αναγκαίο προϊόν υπάγοντα τα αντικείμενα και οι υπηρεσίες που ικανοποιούν τις προσωπικές ανάγκες του εργαζόμενου της σοσιαλιστικής παραγωγής και της οικογένειάς του. Ορισμένα απ' αυτά (ρούχα, τρόφιμα) πηγαίνουν άμεσα στην ατομική κα­ τανάλωση, και άλλα απ' αυτά εξυπηρετούν τις κοινές ανάγκες (ιατρική-νοσοκομειακή περίθαλψη, λέσχες, βιβλιοθήκες κ.α.). Ο χρόνος, στη διάρκεια του οποίου δημιουργείται το πρόσθετο προϊόν που προορίζεται για την ικα­ νοποίηση των κοινωνικών αναγκών, στη σοσιαλιστική κοινωνία αποτελεί προϋπόθεση ανάπτυξης της προσωπικής κατανάλωσης στο μέλλον και όρο της κανονικής λειτουργίας και προόδου της κοινωνίας. Η καθιέρωση της κοινωνικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής καταργεί τον ιδιάζοντα στον καπιταλισμό εκμεταλλευτικό χαρακτήρα της διαίρεσης του προϊόν­ τος σε αναγκαίο και πρόσθετο. Η διαίρεση αυτή στο σοσιαλισμό γίνεται σε νέα βάση και εκφράζει σοσιαλιστικές σχέσεις των εργαζομένων, που εργάζονται για τον εαυτό τους και για όλη την κοινωνία.

αναθεωρητισμός στην πολιτική οικονομία

29

Α να γκαίος χρόνος εργ α σ ία ς: Στον καπιταλισμό, ένα μέρος της εργά­ σιμης μέρας, που στη διάρκειά του ο εργάτης αναπαράγει την αξία της εργατικής του δύναμης, δηλ. την αξία των μέσων ύπαρξης, που είναι απα­ ραίτητα για τη συντήρηση του Ιδιου και της οικογένειας του. Η εργασία που καταβάλλεται στη διάρκεια αυτού του χρόνου, ονομάζεται αναγκαία εργασία (βλ. λ.). Οι καπιταλιστές, κυνηγώντας το κέρδος, προσπαθούν να ελαττώνουν τον αναγκαίο χρόνο εργασίας και να αυξάνουν τον πρόσθετο χρόνο εργασίας (βλ. λ.). Αυτό το κατορθώνουν με την αύξηση της παρα­ γωγικότητας της εργασίας στους κλάδους όπου δημιουργούνται τα μέσα ύπαρξης των εργατών (καταναλωτικά είδη), καθώς και στους κλάδους όπου κατασκευάζονται μέσα παραγωγής κατάλληλα για τους τομείς παρα­ γωγής καταναλωτικών ειδών. Η άνοδος της παραγωγικότητας της εργα­ σίας στους κλάδους αυτούς, οδηγεί στη μείωση της αξίας των μέσων συντήσης του εργάτη κΓ αυτό, σε συνέχεια, μειώνει την αξία της εργατικής δύ­ ναμης, μειώνει τον αναγκαίο χρόνο εργασίας και αυξάνει αντίστοιχα τον πρόσθετο χρόνο εργασίας. Η μείωση του αναγκαίου και η αύξηση του πρόσθετου χρόνου εργασίας σημαίνει δυνόμωμα της εκμετάλλευσης των εργατών, που οδηγεί στην όξυνση της ταξικής πάλης της εργατικής τάξης με το κεφάλαιο. Στο σοσιαλισμό, ο αναγκαίος χρόνος εργασίας είναι χρό­ νος που στη διάρκειά του ο εργαζόμενος της σοσιαλιστικής παραγωγής δημιουργεί το μέρος εκείνο του παραγόμενου απ’ αυτόν κοινωνικού προϊόν­ τος, που επιστρέφει σ’ αυτόν με τη μορφή των εσόδων (εργατικός μισθός, χρηματικά βραβεία, επιδόματα, πληρωμές από τα κοινωνικά καταναλωτικά αποθέματα, χρηματικά και σε είδος έσοδα). Εφόσον στο σοσιαλισμό δεν υπάρχει εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, ολόκληρο το χρόνο εργα­ σίας, τόσο τον αναγκαίο όσο και τον πρόσθετο, τον καρπώνονται οι Ιδιοι οι εργαζόμενοι. ΓΓ αυτό το λόγο δεν υπάρχουν στο σοσιαλισμό ανταγω­ νιστικές αντιθέσεις ανάμεσα στον αναγκαίο και πρόσθετο χρόνο εργασίας. Ανα θεω ρ ητισ μό ς σ τη ν π ο λιτική ο ικ ο ν ο μ ία : Η απομάκρυνση από τις προλεταριακές ταξικές θέσεις της οικονομικής διδασκαλίας του μαρξισμούλενινισμού, η διαστρέβλωση και επανεξέταση των βασικών αρχών, η αντι­ κατάσταση των θεμελιακών μαρξιστικο-λενινιστικών ιδεών με διάφορες αστικές, οππορτουνιστικές και δογματικές αντιλήψεις, που είναι αντίθετες με τα ζωτικά συμφέροντα της εργατικής τάξης. Ο κίνδυνος του αναθεω­ ρητισμού βρίσκεται στο ότι εμφανίζεται μέσα στα Ιδια τα κομμουνιστικά και εργατικά κόμματα και εκδηλώνεται με τη μορφή της «υπεράσπισης» και «διόρθωσης» της μαρξιστικο-λενινιστικής οικονομικής θεωρίας. Οι ανα­ θεωρητές εμφανίζονται συνήθως σαν μαρξιστές, καλύπτοντας την απο­ μάκρυνσή τους από το μαρξισμό-λενινισμό με την «επαναστατική φρα­ σεολογία», επιχειρώντας να ευνουχίσουν το επαναστατικό περιεχόμενο της οικονομικής θεωρίας του μαρξισμού-λενινισμού. Η κοινωνική βάση του αναθεωρητισμού, ο περίγυρος που τον εκτρέφει, είναι τα πλατιά στρώ­

30

αναθεωρητισμός στην πολιτική οικονομία

ματα των μικροαστών, που οι εκπρόσωποί τους, συμμετέχοντας στο διε­ θνές κομμουνιστικό και εργατικό κίνημα, μεταφέρουν σ’ αυτό τη μικρο­ αστική ιδεολογία. Ο αναθεωρητισμός είναι ιόιοίτερα επικίνδυνος τότε, όταν ενάντια στις εκδηλώσεις του δε διεξάγεται ονειρήνευτη πάλη και δε δίνεται η απαραίτητη προσοχή στην ιδεολογική και πολιτική διαπαιδαγώ­ γηση των μελών του κομμουνιστικού κόμματος με βάση το μαρξιστικολενινιστικό πνεύμα. Ο αναθεωρητισμός στη θεωρία προπαρασκευάζει το έδαφος για τον οππορτουνισμό στην πράξη. Αναθεωρώντας τη μαρξιστικολενινιστική πολιτική οικονομία και την πρακτική της σοσιαλιστικής οικο­ δόμησης, οι δεξιοί και «αριστεροί» αναθεωρητές αρνούνται τις γενικές νομοτέλειες του περάσματος των διάφορων χωρών στο σοσιαλισμό και τον κομμουνισμό, προπαγανδίζουν τις ιδέες των διάφορων «μοντέλων του σοσιαλισμού», υπερασπίζουν τη θεωρία του λεγάμενου «φιλελευθεροποιη­ μένου» και «εθνικού» σοσιαλισμού, αρνούνται τον καθοδηγητικό ρόλο των μαρξιστικο-λενινιστικών κομμάτων στην οικοδόμηση της σοσιαλι­ στικής κοινωνίας και αντικαθιστούν τη σοσιαλιστική δημοκρατία με την αστική δημοκρατία, τάσσονται ενάντια στην κεντρικά σχεδιασμένη καθο­ δήγηση της λαϊκής οικονομίας, είναι οποδοί της αναρχίας στην αγορά και του ονταγωνισμού. Η εφαρμογή των ιδεών του αναθεωρητισμού στην πράξη μπορεΙ να οδηγήσει στην παράδοση κατακτημένων θέσεων του σοσιαλισμού, στη συνθηκολόγηση με τις αντισοσιαλιστικές δυνάμεις. Εκστρατεύοντας ενάντια στη θεωρία και την πρακτική του επιστημονικού κομμουνισμού, ο «αριστερός» αναθεωρητισμός επιδιώκει να αντικαταστή­ σει την οικονομική θεωρία του μαρξισμού-λενινισμού με έναν αντιδρα­ στικό, ουτοπικό και στρατοκρατικό «σοσιαλισμό», που σαν πρότυπό του μπορεΙ να έχει την πρακτική των σημερινών κινέζων καθοδηγητών. Ο ανα­ θεωρητισμός είναι ιδεολογικό-θεωρητικό προκάλυμμα που κρύβει το πέρα­ σμα από την επαναστατική πάλη στη ρεφορμιστική πολιτική και στην ανοι­ κτή προδοσία των ζωτικών συμφερόντων της εργατικής τάξης. Οι ανα­ θεωρητές αρνούνται τη μαρξιστική θεωρία της επιδείνωσης της θέσης των προλεταριακών μαζών στον καπιταλισμό, υιοθετούν την ιδέα της ταξικής ειρήνης ανάμεσα στο προλεταριάτο και την αστική τάξη, κοθώς και τη δυνατότητα της δημιουργίας σοσιαλιστικής οικονομίας στα πλαίσια των αστικών κρατών, τη βαθμιαία μετατροπή του καπιταλισμού σε σοσιαλισμό. Οι αναθεωρητές αρνούνται την αναγκαιότητα της σοσιαλιστικής επανά­ στασης και της δικτατορίας του προλεταριάτου, ταυτιζόμενοι cξoλoκλήρου στα ζητήματα αυτά με το ρεφορμισμό (βλ. ρεφορμισμός στην πολι­ τική οικονομία). Στα ντοκουμέντα των διεθνών συσκέψεων των κομμουνι­ στικών και εργατικών κομμάτων (1957, 1960, 1969) υπογραμμίζεται η ανάγκη της αποφασιστικής πάλης ενάντια στις κάθε λογής προσπάθειες αναθεώρησης των βασικών θέσεων της μαρξιστικο-λενινιστικής οικονομι­ κής θεωρίας, που επαληθεύονται κατηγορηματικά από την πείρα της ταξι­ κής οικονομικής θεωρίας, που επαληθεύονται κατηγορηματικά από την

αναλογίες της κοινωνικής παραγωγής

31

πείρα της ταξικής πάλης στο διεθνές επαναστατικό κίνημα και την πρακτι­ κή της οικοδόμησης του σοσιαλισμού και του κομμουνισμού. Α να λογίες της κοινω νικής παραγω γής: Είναι καθορισμένη σχέση, ανα­ λογία στοιχείων, τμημάτων και υποδιαιρέσεων της κοινωνικής παραγω­ γής. Οι αναλογίες στη λαϊκή οικονομία προκύπτουν και μεταβάλλονται σαν αποτέλεσμα της ανάπτυξης του καταμερισμού της εργασίας στην κοινω­ νία και της επιστημονικοτεχνικής προόδου. Ο Κ. Μαρξ υπογράμμιζε ότι «η αναγκαιότητα του καταμερισμού της κοινωνικής εργασίας με βάση προσδιορισμένες αναλογίες δεν μπορεΙ σε καμιά περίπτωση να εξαφανι­ στεί όταν αλλάζει η μορφή κοινωνικής παραγωγής- μπορεΙ μόνο ν' αλλάξει η μορφή της εμφάνισής της». Σαν παράδειγμα μιας τέτοιας αλλαγής των κοινωνικο-οικονομικών αναλογιών μπορούν να χρησιμεύσουν αλλαγές στις αναλογίες ανάμεσα στην παραγωγή και την κατανάλωση, ανάμεσα στην παραγωγή και το εργατικό δυναμικό, που χρησιμοποιούνται στην περίοδο της εγκαθίδρυσης του σοσιαλισμού χάρη στην εξάλειψη της παρασιτικής κατανάλωσης, που χαρακτηοίζει τους εκμεταλλευτικούς τρόπους παραγωγής. Η συνεχής ανάπτυξη της κοινωνικής παραγωγής απαιτεί να τηρούνται αναλογίες ανάμεσα στους κλάδους της λαϊκής οικονομίας μέσα στον κάθε κλάδο, αναλογίες ανάμεσα στους διάφορους κρίκους της υλι­ κής παραγωγής και της σφαίρας των υπηρεσιών, αναλογίες μέσα στην κάθε επιχείρηση. Οι βασικότερες αναλογίες στη λαϊκή οικονομία είναι οι αναλογίες ανάμεσα στη βιομηχανία και την αγροτική οικονομία, ανάμεσα στη βαριά και την ελαφριά βιομηχανία, ανάμεσα στην κτηνοτροφία και τη φυτοκομία, ανάμεσα στην παραγωγή και την κατανάλωση, την κατανά­ λωση και τη συσσώρευση, ανάμεσα στην παραγωγή μέσων παραγωγής και την παραγωγή καταναλωτικών ειδών, ανάμεσα στην παραγωγή και το εργατικό δυναμικό. Οι αναλογίες της κοινωνικής παραγωγής δεν είναι στα­ θερές, μεταβάλλονται συνεχώς και είναι εξαρτημένες από το επίπεδο ανάπτυ­ ξης των παραγωγικών δυνάμεων, το χαρακτήρα των παραγωγικών σχέσεων, τον όγκο και το επίπεδο ανάπτυξης των υλικών και εργατικών πόρων, το συσχετισμό των ταξικών δυνάμεων κλπ., δηλαδή από ολόκληρο σύμπλεγμα κοινωνικο-οικονομικών παραγόντων. Στον καπιταλισμό, η ρύθμιση των αναγκαίων αναλογιών της κοινωνικής παραγωγής γίνεται σε συνθήκες ατομικής ιδιοκτησίας και κυνηγητού του κέρδους, τυφλής λειτουργίας των οικονομικών νόμων, πράγμα που αναπόφευκτα οδηγεί σε προσωρινή επίτευξη της συνεχώς παραβιαζόμενης αναλογικότητας, με καταστρεπτι­ κές οικονομικές κρίσεις. Στο σοσιαλισμό, χάρη στην κοινωνική ιδιοκτησία και τη σχεδιασμένη ανάπτυξη της λαϊκής οικονομίας, τα όργανα προγραμ­ ματισμού καθορίζουν μελετημένα τις ποσοτικές αναλογίες των στοιχείων της κοινωνικής παραγωγής και εξασφαλίζουν τις αλλαγές στις αναλογίες, που απαιτεί το συμφέρον ανάπτυξης της κοινωνικής παραγωγής, αύξησης της αποδοτικότητάς της και ανύψωσης της ευημερίας των εργαζομένων.

32

αναπαραγωγή

Αναπαραγω γή: Η συνεχής επανάληψη και ανανέωση της παραγωγικής διαδικασίας. Κάθε αναπαραγωγή είναι πρώτ' άπ' όλα αναπαραγωγή υλι­ κών αγαθών ή του ακαθάριστου κοινωνικού προϊόντος (βλ. λ.). Η ανα­ παραγωγή αγκαλιάζει επίσης την αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης και εκείνων των παραγωγικών σχέσεων, που στα πλαίσιά τους πραγμα­ τοποιείται. Υπάρχουν δύο τύποι αναπαραγωγής: η απλή και η διευρυμένη. Στην απλή αναπαραγωγή, η διαδικασία της παραγωγής επαναλαμβάνεται στα Ιδια μεγέθη. Στη διευρυμένη αναπαραγωγή έχουμε επανάληψη της παραγωγής σε όλο και μεγαλύτερη κλίμακα. Στην περίπτωση αυτή, το ακαθάριστο κοινωνικό προϊόν όχι μόνο αντικαθιστά τα μέσα και τα αντι­ κείμενα εργασίας, που ξοδεύτηκαν στην παραγωγική δια δικασία καθώς και τά αγαθά που καταναλώθηκαν από τους εργαζόμενους, αλλά εξασφα­ λίζει και πλεόνασμα απ' αυτά, ώστε να είναι δυνατό να χρησιμοποιηθούν στην καινούργια παραγωγική φάση συμπληρωματικά μέσα παραγωγής και επίσης να σχηματιστούν εφεδρείες και αποθέματα ασφαλεΐας. Αυξά­ νει ο αριθμός των εργαζομένων που απασχολούνται στην παραγωγή. Ανα­ πτύσσονται πάρα πέρα οι παραγωγικές σχέσεις που αρμόζουν στο δοσμένο τρόπο παραγωγής. Αν οι παραγωγικές σχέσεις έχουν ανταγωνιστικό χα­ ρακτήρα (όπως λ.χ. στον καπιταλισμό), τότε κατά τη διαδικασία της ανα­ παραγωγής οξύνονται περισσότερο οι κοινωνικο-οικονομικές αντιθέσεις και δυναμώνει ο ανασχετικός ρόλος τους στην ανάπτυξη των παραγωγι­ κών δυνάμεων, πράγμα πού απαιτεί τήν αντικατάσταση των δοσμένων παραγωγικών σχέσεων με νέες πιο προοδευτικές. Αν όμως οι παραγωγι­ κές σχέσεις δεν έχουν ανταγωνιστικό χαρακτήρα (όπως στο σοσιαλισμό και τον κομμουνισμό), τότε η διευρυμένη αναπαραγωγή χαρακτηρίζεται από παραπέρα συνεχή τελειοποίηση και δυνάμωμα του ενεργητικού ρό­ λου των παραγωγικών σχέσεων στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνά­ μεων. Η απλή αναπαραγωγή προσιδίαζε στα προκαπιταλιστικά συστήματα, που οι οικονομία τους είχε βασικά φυσικό χαρακτήρα. Για τον καπιταλισμό και το σοσιαλισμό είναι χαρακτηριστική η διευρυμένη αναπαραγωγή. Όμως η σοσιαλιστική αναπαραγωγή διαφέρει ριζικά από την καπιταλιστική, γιατί ο χαρακτήρας της αναπαραγωγής καθορίζεται από την ιδιομορφία του τρόπου παραγωγής που κυριαρχεί, των παραγωγικών και των οικονομι­ κών σχέσεων που τον χαρακτηρίζουν. Αναπαραγωγή απλή, βλ. καπιταλιστική απλή αναπαραγωγή Αναπαραγωγή δ ιευ ρυ μένη, βλ. καπιταλιστική διευρυμένη αναπαρα γωγή και σοσιαλιστική διευρυμένη αναπαραγωγή. Αναπτυγμένος σο σιαλισμ ός, βλ. οικονομία του αναπτυγμένου σοσια­ λισμού. Α νάπ τυξη, βλ. μη καπιταλιστικός δρόμος ανάπτυξης και σχεδιασμένη ανάπτυξη της σοσιαλιστικής οικονομίας.

αναρχία της παραγωγής

33

«Α νάπτυξη τω ν απελευθερω μένω ν χωρών», βλ. θεωρία της ισνά πτυξης των απελευθερωμένων χωρών». Α να ρχία της παραγω γής: Ο αυθόρμητος και χαωτικός χαρακτήρας της εμπορευματικής παραγωγής που βασίζεται στην ατομική ιδιοκτησία η έλλειψη σχεδίου και η γενική ανοργανωσιά της λαϊκής οικονομίας. Στις συνθήκες της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής, η οικονομία λειτουργεί χωρίς κανένα υπολογισμό των κοινωνικών αναγκών, κάτω από την καθοριστική επίδραση της αυθόρμητης ζήτησης της αγοράς, τις διακυ­ μάνσεις των τιμών και του έντονου ανταγωνισμού. Η αναρχία της παρα­ γωγής και ο ανταγωνισμός (βλ. λ.), στην απλή εμπορευματική παραγωγή, οδηγούν αναπόφευκτα στη διαφοροποίηση των εμπορευματοπαραγωγών με εναλλαγές πτώχευσης και πλουτισμού, και σ' ορισμένες ιστορικές συν­ θήκες εμφανίζονται οι κεφαλαιοκρατικές παραγωγικές σχέσεις. Στην αστική κοινω νία εξαιτίας της ανειρήνευτης αντίθεσης ανάμεσα στον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής και την ατομική, κεφαλαιοκρατική μορφή ιδιοποίησης των προϊόντων της εργασίας, η αναρχία της παραγωγής οδη­ γεί σε τεράστιες μη παραγωγικές δαπάνες σ' όλες τις σφαίρες της οικονο­ μίας, πράγμα που φαίνεται στην ανεπαρκή αξιοποίηση των παραγωγι­ κών δυνάμων, στην ύπαρξη μεγάλης στρατιάς ανέργων, καθώς και στην άμεση καταστροφή ενός μέρους των προϊόντων. Η αναρχία της παρα­ γωγής φαίνεται εξαιρετικά καθαρά στις οικονομικές κρίσεις υπερπαρα­ γωγής (βλ. λ.), όπου οι κεφαλαιούχοι δε βρίσκουν αξιόχρεη ζήτηση γιατί συνεχώς χειροτερεύει η κατάσταση των εργαζομένων, και αναγκά­ ζονται να περιορίζουν την παραγωγή. Στην εποχή του ιμπεριαλισμού, το αστικό κράτος με τα μέτρα που παίρνει προσπαθεί να μετριάσει τον αυθόρμητο και χαωτικό χαρακτήρα της ανάπτυξης της οικονομίας, να εξα­ λείψει την αναρχία και να εισαγάγει μερικά στοιχεία οργάνωσης με τη ρύθμι­ ση της οικονομικής διαδικασίας. Γενικά, στην κλίμακα όλης της οικονομίας, η ανοργανωσιά της κοινωνικής παραγωγής δυναμώνει ακόμη περισσό­ τερο, γιατί με τη δημιουργία των μονοπωλίων οξύνεται η ανισομέρια της ανάπτυξης του καπιταλισμού, ενώ η δίψα για μονοπωλιακά υπερκέρδη (βλ. λ.) δυναμώνει και οξύνει τον ανταγωνισμό ανάμεσα στα μονοπώλια. Η αναρχία της παραγωγής και ο ανταγωνισμός είναι χαρακτηριστικά γνω­ ρίσματα της καπιταλιστικής οικονομίας και δεν μπορούν να εξαλειφθούν στα πλαίσια του καπιταλισμού. ΓΓ αυτό, οι προσπάθειες εξάλειψης της αναρχίας της παραγωγής με τον «προγραμματισμό» της καπιταλιστικής οικονομίας είναι καταδικασμένες σε αναπόφευκτη αποτυχία. Μόνο μετά την εξάλειψη του καπιταλισμού, την εγκαθίδρυση της εξουσίας των εργα­ ζομένων και το πέρασμα των μέσων παραγωγής σε κοινωνική ιδιοκτη­ σ ία είναι δυνατή στην πράξη η σχεδιασμένη ανάπτυξη της λαϊκής οικο­ νομίας και μόνο έτσι μπορεΙ να εξαλειφθούν οι αιτίες που γεννούν την αναρχία της παραγωγής και τον ανταγωνισμό. 3

34

ανεξαρτησία της σοσιαλιστικής επιχείρησης

Α νεξαρ τη σ ία της σ ο σ ια λ ισ τικ ή ς επιχείρησης σ τις οικ ο ν ομ ικές δ ρ α ­ σ τη ρ ιό τη τε ς: Το δικαίωμα που παραχωρήθηκε από την κοινωνία (το κρά­ τος) στην επιχείρηση, να διαχειρίζεται τα διατιθέμενα σ’ αυτή μέσα για την αποδοτική εκπλήρωση των βασικών της καθηκόντων—την παραγωγή δο­ σμένου προϊόντος, υψηλής ποιότητας και σε καθορισμένα χρονικά δια­ στήματα. θεωρείται αναγκαίος ο συνδυασμός της συγκεντρωτικής διεύ­ θυνσης με την πρωτοβουλία των πρωταρχικών τομέων της κοινωνικής παραγωγής (βλ. δημοκρατικός συγκεντρωτισμός στη διεύθυνση της ο ι­ κονομίας). Υλική βάση της σχετικής ανεξαρτησίας των κρατικών επιχειρή­ σεων στις επιχειρησιακές και οικονομικές σχέσεις είναι τα μέσα παραγωγής και οι χρηματικοί πόροι, που δίνονται από το κράτος στις επιχειρήσεις. Εκτός από αυτό, ένα μέρος της αξίας του προϊόντος, που παράγεται με την εργασία της κολλεκτίβας της επιχείρησης, χρησιμοποιείται για την επέκταση της παραγωγής και την παρότρυνση των εργαζομένων. Στη βάση των συγκεντρωτικά καθορισμένων δεικτών της νόρμας, οι κρατικές επιχειρήσεις οργανώνουν την εργασία και την αμοιβή της: προσελκύουν την εργατική δύ­ ναμη, οργανώνουν την προετοιμασία και τη χρησιμοποίηση των στελεχών και των εργατών, καθορίζουν τις μορφές της αμοιβής της εργασίας, τα είδη των εργασιών και τις κατηγορίες των εργατών, τους δείκτες και τις συνθήκες πριμοδότησης των εργαζομένων, εγκρίνουν τις καινούριες νόρ­ μες αποδοτικότητας, διαθέτουν τα κονδύλια υλικής παρότρυνσης για τις κοινωνικο-πολιτιστικές δραστηριότητες και την ανοικοδόμηση κατοικιών, λύνουν τα ζητήματα των υλικοτεχνικών προμηθειών και της κατανομής τους σε σχέση με τις παραγωγικές δραστηριότητες, πραγματοποιούν το οικονομικό νοικοκυριό, έρχονται σε σχέση με διάφορες άλλες επιχειρή­ σεις και οργανισμούς, με οικονομικά όργανα και τράπεζες. Από την επι­ χείρηση γίνεται η καταμέτρηση των εξόδων της εργασίας, των υλικών και χρηματικών μέσων, των αποτελεσμάτων της οικονομικής δραστηριό­ τητας, συντάσσονται οι λογιστικοί ισολογισμοί. Οι επιχειρήσεις είναι νομικά πρόσωπα, έχουν ανοιχτό λογαριασμό στην τράπεζα' οι σχέσεις μεταξύ τους και με διάφορους οργανισμούς ρυθμίζονται με την οικονομική νομοθεσία. Η οικονομικο-επιχειρησιακή ανεξαρτησία των επιχειρήσεων ρυθμίζεται σύμφωνα με τα συμφέροντα όλης της κοινωνίας και κατευθύνεται στην εκπλήρωση του ενιαίου κρατικού σχεδίου. Η δημιουργία μεγάλων παρα­ γωγικών ενώσεων επεκτείνει τις δυνατότητες της οικονομικής κίνησης και της ανάπτυξης της οικονομικής ιδιοσυντήρησης στον πρωταρχικό τομέα της διεύθυνσης της παραγωγής. Η ανεξαρτησία των κολχόζ καθορίζεται από τις ιδιομορφίες της κολχοζνικο-συνεταιριστικής ιδιοκτησίας. Μπορούν ανεξάρτητα να λύνουν τα βασικά ζητήματα της δραστηριότητάς τους. Ταυτόχρονα τα κολχόζ είναι συνδεμένα στενά με όλο το σύστημα των παλλαϊκών συμφερόντων. Αυτό εκφράζεται στην τεράστια βοήθεια του σοσιαλιστικού κράτους στον κολχοζνικο-συνεταιριστικό τομέα, στην πρα­ γματοποίηση επιστημονικοτεχνικής προόδου (βλ. λ.) και στη συγκεντρω­

ανεργία

36

τική επίδραση του σχεδίου στην ανάπτυξη της αγροτικής παραγωγής. Η άνοδος της κοινωνικοποιημένης παραγωγής δυναμώνει τον αδιάρρηκτο δεσμό της πρωτοβουλίας των επιχειρήσεων και του συγκεντρωτισμού στην καθοδήγηση της οικονομίας. Πολυάριθμα δικαιώματα των εργαζομένων στη διεύθυνση των επιχειρήσεων στηρίζονται στο σύνταγμα της ΕΣΣΔ. Η εργατική κολλεκτίβα, που είναι η πρωταρχική κυψέλη του οικονομικού συ­ στήματος, σχεδιάζει την παραγωγή και την κοινωνική ανάπτυξη, την προ­ ετοιμασία και την τοποθέτηση των στελεχών, συμμετέχει στη συζήτηση για τα ζητήματα της διεύθυνσης των επιχειρήσεων, στην καλυτέρευση των συνθηκών της εργασίας και της καθημερινής ζωής, στη χρησιμοποί­ ηση των μέσων που προορίζονται για την ανάπτυξη της παραγωγής, κα­ θώς επίσης στη χρηματοδότηση για τις κοινωνικο-πολιτιστικές εκδηλώσεις και την υλική ενθάρρυνση. Οι εργατικές κολλεκτίβες αναπτύσουν τη σο­ σιαλιστική άμιλλα, συντελούν στη διάδοση των πρωτοπόρων μεθόδων εργασίας, στο δυνάμωμα της πειθαρχίας στην εργασία και διαπλάθουν τα μέλη τους στο πνεύμα της κομμουνιστικής ηθικής. Τα μέτρα που πάρθηκαν σύμφωνα με τις αποφάσεις της ΚΕ του ΚΚΣΕ και του υπουργικού συμβουλίου της ΕΣΣΔ για την τελειοποίηση του οικονομικού μηχανισμού αποσκοπούν στον καλύτερο συνδυασμό των λαϊκο-οικονομικών ενδιαφε­ ρόντων με τα συμφέροντα των εργατικών κολλεκτίβων. Ανεβαίνει ο ρό­ λος των φυσικών δεικτών στη σχεδιοποίηση της παραγωγής και στην εκτίμηση για τη δραστηριότητα της κάθε επιχείρησης. Χρησιμοποιείται η μέθοδος των δεικτών της νόρμας για τη σχεδιοποίηση του καθαρού προϊόντος κι' αυτό επιτρέπει να εκφραστεί η συνεισφορά της παραγωγικής κολλεκτίβας στα επιτεύγματα των τελικών αποτελεσμάτων της παραγωγι­ κής δραστηριότητας. Κυριότεροι δείκτες για τη δημιουργία πόρων είναι ο βαθμός της εκπλήρωσης των σχεδίων για τη διάθεση των προϊόντων, η άνοδος της παραγωγικότητας της εργασίας, το ποσοστό των προϊόντων ανώτατης κατηγορίας, η αύξηση των εσόδων. Στη βάση των σταθερών αποδόσεων και των οικονομικών δεικτών σχεδιοποίησης, που ισχύουν για μεγάλο χρονικό διάστημα, οι εργατικές κολλεκτίβες έχουν τη δυνατό­ τητα να προσαρμόζουν τα αποθέματά τους στο διάστημα του πεντάχρο­ νου με σκοπό την πιο αποδοτική εκπλήρωση του πλάνου. Α νε ρ γ ία : φαινόμενο που ανήκει οργανικά στο καπιταλιστικό σύστημα και οφείλεται στην επενέργεια των οικονομικών νόμων του καπιταλισμού. Σαν αποτέλεσμα σημαντικές μάζες εργαζομένων απολύονται από την παραγωγή, δε βρίσκουν απασχόληση στις επιχειρήσεις και μένουν χω­ ρίς εργασία. Άμεσ η αιτία της ανεργίας είναι η άνοδος της οργανικής σύν­ θεσης του κεφαλαίου (βλ. λ.) στη διαδικασία της συσσώρευσής του. Η ανεργία είναι αναπόφευκτος συνοδοιπόρος του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Μεγάλη επίδραση στην ανεργία ασκεί η αλλαγή των φάσεων του βιομηχανικού κύκλου. Στη διάρκεια των οικονομικών κρίσεων η ανερ-

36

ανταγωνισμός

γ(α αυξάνει απότομα. Παράγοντες που υποβοηθούν την αύξηση της ονερ γΙας στις σημερινές συνθήκες είναι: (α) ο κοπιταλιστικός αυτοματισμός της παραγωγής· (β) η αύξηση της εντατικότητας της εργασίας- (γ) η χρη­ σιμοποίηση της γυναικείας και παιδικής εργασίας- (6) η καταστροφή των μικροπαραγωγών. Η ανεργία ασκεί μεγάλη επίδραση στη διαδικασία της καπιταλιστικής παραγωγής. Η στρατιά των ανέργων χρησιμοποιείται από τους καπιταλιστές. Πρώτο, σαν αγορά απ’ όπου αντλείται εργατική δύ­ ναμη, όταν διευρύνεται η παραγωγή στις περιόδους βιομηχανικής ανό­ δου, δεύτερο, σαν μέσο ενίσχυσης της εκμετάλλευσης του απασχολού­ μενου τμήματος της εργατικής τάξης, που κάτω από την απειλή της από­ λυσης υποχρεώνεται να εργάζεται με αυξημένη σε σχέση με την κανο­ νική εντατικότητα εργασίας, πράγμα που δίνει τη δυνατότητα στους κα­ πιταλιστές να χαμηλώνουν τον εργατικό μισθό των εργαζομένων, σε επί­ πεδα κάτω από την αξία της εργατικής τους δύναμης και να μεγαλώνουν το χρόνο εργασίας. Η ανεργία εξαναγκάζει τους εργαζόμενους να συν­ τηρούν με το μεροκάματό τους τα άνεργα μέλη της οικογένειας, γιατί τα επιδόματα ανεργίας δεν εξασφαλίζουν σ' αυτά το ελάχιστο όριο συντή­ ρησης. Στην περίοδο του ιμπεριαλισμού και της γενικής κρίσης του καπι­ ταλισμού, η ανεργία έγινε χρόνια και μαζική. Ακόμη και στις περιόδους της αναζωογόνησης και ανόδου της παραγωγής, σημαντικές μάζες των ανέργων δεν απορροφούνται στην παραγωγή. Έτσι, το 1971 η στρατιά των ανέργων, π.χ., στις ΗΠΑ έφτασε περίπου τα 6 εκατομμύρια. Περισ­ σότερο υποφέρουν από την ανεργία οι ανειδίκευτοι και οι εργάτες με χα­ μηλή ειδίκευση, η νεολαία, καθώς και εκείνα τα στρώματα του πληθυσμού που εναντίον τους εφαρμόζονται φυλετικές διακρίσεις. Η ανεπάρκεια του καπιταλισμού να αξιοποιήσει την υπάρχουσα εργατική δύναμη φανερώνει ότι ο καπιταλισμός έγινε τεράστια τροχοπέδη στην ανάπτυξη των παρα­ γωγικών δυνάμεων της κοινωνίας και πρέπει να αντικατασταθεί με προο­ δευτικότερο κοινωνικό σύστημα το σοσιαλισμό, που εξαλείφει την ανερ­ γία, και τις αιτίες που τη γεννούν, ολοκληρωτικά και για πάντα. Α νερ γία χ ρ όνια, βλ. χρόνια ανεργία. Α ντα γω νισ μ ός: Η πάλη ανάμεσα στους ιδιώτες εμπορευματοπαραγωγούς για συμφερότερους όρους παραγωγής και διάθεσης των εμπορευμάτων στον καπιταλισμό η πάλη των καπιταλιστών ή των ενώσεών τους γιά την εξασφάλιση του ανώτατου κέρδους. Ο ανταγωνισμός συνδέεται αναπό­ σπαστα με την αναρχία και τον αυθόρμητο χαρακτήρα της βασισμένης στην ατομική ιδιοκτησία εμπορευματικής παραγωγής, και στις συνθήκες της καπιταλιστικής οικονομίας αποτελεΙ οικονομική νομοτέλεια. Ο αντα­ γωνισμός εκδηλώνεται σαν εξωτερική καταναγκαστική δύναμη, που υπο­ χρεώνει τους εμπορευματοπαραγωγούς να υψώνουν στις επιχειρήσεις τους την παραγωγικότητα της εργασίας, να διευρύνουν την παραγωγή, να

ανταγωνισμός

37

αυξάνουν τη συσσώρευση κλττ. Ο ανταγωνισμός οδηγεί στην εκτόπιση της μικρής παραγωγής από τη μεγάλη, στην αποσύνθεση των μικρών εμπορευματοπαραγωγών, που στη συντριπτική πλειοψηφία τους καταστρέφονται και μετατρέπονται σε προλετάριους και μισοπρολετάριους, ενώ μια ασήμαντη μειοψηφία πλουτίζει και μετατρέπεται σε καπιταλιστές. Ο ανταγωνισμός συνοδεύεται από τη συγκέντρωση και συγκεντροποίηση του κεφαλαίου και της παραγωγής, από το δυνάμωμα του μεγάλου και πολύ μεγάλου κεφαλαίου. Στην εποχή του προμονοπωλιακού καπιταλι­ σμού κυριαρχούσε ο ελεύθερος ανταγωνισμός των διεσπαρμένων και σχετικά μικρών επιχειρήσεων, που παρήγαγαν εμπορεύματα για διάθεση σε άγνωστη αγορά. Ο ελεύθερος ανταγωνισμός οδήγησε σε τέτοια γιγάντια συγκέντρωση της παραγωγής και του κεφαλαίου, ώστε καθοριστικό ρόλο στην οικονομική ζωή της αστικής κοινωνίας άρχισαν νά παίζουν οι μεγάλες καπιταλιστικές ενώσεις. Ο ελεύθερος ανταγωνισμός παραχώρησε τη θέση του στα μονοπώλια, που τα μεγαλύτερα από αυτά επιβάλλουν ένα οικονομικό καθεστώς κυριαρχίας, υποταγής και καταπίεσης σε δεκά­ δες και εκατοντάδες χιλιάδες μικρές και μεσαίες καπιταλιστικές επιχειρή­ σεις. Ό μω ς τα μονοπώλια δεν εξαλείφουν τον ανταγωνισμό και την αναρ­ χία της παραγωγής. Στο μονοπωλιακό καπιταλισμό, οι μορφές της αντα­ γωνιστικής πάλης γίνονται πιο ποικίλλες, οι μέθοδοί της είναι οι σκλητερες και αρπακτικότερες, οι καταστρεπτικές της συνέπειες μεγαλώνουν. Παράλληλα με τον ανταγωνισμό των μικρών και μεσαίων επιχειρηματιών, που εξακολουθεί να υπάρχει, σκληρός επίσης ανταγωνισμός διεξάγεται: (1) ανάμεσα στα μονοπώλια ενός και του αυτού κλάδου της οικονομίας' (2) ανάμεσα στα μονοπώλια των συγγενικών κλάδων (3) μέσα στα μονο­ πώλια* (4) ανάμεσα στις μονοπωλιακές και τις μη μονοπωλιακές επιχειρή­ σεις κ.ο.κ. Τα μονοπώλια επιδιώκουν να εξοντώσουν τους ανταγωνιστές τους και για να επιτύχουν το σκοπό τους χρησιμοποιούν κάθε δυνατό μέσο, από την απλή χρηματική εξαγορά μέχρι και την οργάνωση οικονομικής κατασκοπείας και σαμποτάζ στις επιχειρήσεις των ανταγωνιστών τους. Στίβος του ανταγωνισμού γίνεται όλη η παγκόσμια καπιταλιστική οικο­ νομία- τα διεθνή μονοπώλια και τα ιμπεριαλιστικά κράτη διεξάγουν σκληρή πάλη για τις αγορές κατανάλωσης και τις πηγές πρώτων υλών, για σφαί­ ρες εξαγωγής κεφαλαίου, για το ξαναμοΐρασμα της γης. Η πάλη για την παγκόσμια κυριαρχία σπρώχνει τους πιο πολεμοχαρείς στην εξαπόλυση επιθετικών πολέμων. Οι αστοί κοινωνιολόγοι παριστάνουν τον ανταγωνι­ σμό σαν βασικό όρο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων και της τεχνι­ κής προόδου, σαν όρο διάπλασης του επιχειρηματικού πνεύματος και της πρωτοβουλίας των παραγωγών. Στην πραγματικότητα, όμως, ο σύγχρονος καπιταλισμός αντικατάστησε προ πολλού τη μικρή εμπορευματική οικονο­ μία με τη μεγάλη παραγωγή και τα μονοπώλια. «Ο ανταγωνισμός σε ένα τέτοιο καπιταλισμό σημαίνει πρωτάκουστη, άγρια εξόντωση του επιχειρη­ ματικού πνεύματος, της ενεργητικότητας, της τολμηρής πρωτοβουλίας

38

ανταλλαγή

της μάζας του πληθυσμού, της τεράστιας πλειοψηφίας του...» (Β. I. Λέ­ νιν). Με την εξάλειψη της ατομικής ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής, τον ανταγωνισμό αντικαθιστά η σοσιαλιστική άμιλλα (βλ. λ.), που εκφρά­ ζει σχέσεις συντροφικής συνεργασίας και αλληλοβοήθειας όλων των εργα­ ζομένων στη σοσιαλιστική παραγωγή. Αντα γω νισ μ ός δ ια κλαδικό ς, βλ. διακλαδικός ανταγωνισμός. Α νταγω νισ μός εσω κλαδικός, βλ. εσωκλαδικός ανταγωνισμός. Α ντα λλα γή : Αμοιβαία απαλλοτρίωση των προϊόντων εργασίας στη βάση της ισοτιμίας, είτε αμοιβαία ανταλλαγή της ανθρώπινης δραστηριότητάς τους· φάση της κοινωνικής αναπαραγωγής, που συνδέει την παραγωγή και την εξαρτημένη απ' αυτή διανομή με την κατανάλωση (βλ. λ.). Στη βάση της ανταλλαγής βρίσκεται ο κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας (βλ. λ.). Ο χαρακτήρας και οι μορφές της ανταλλαγής καθορίζονται από τον τρόπο παραγωγής. Με τη σειρά της, η ανταλλαγή επιδρά στην ανάπτυξη της παραγωγής. Στην αρχή η ανταλλαγή των προϊόντων της εργα­ σίας εμφανίστηκε στο πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα, όπου είχε συμπτωματικό χαρακτήρα, και πραγματοποιούνταν ανάμεσα στις διάφορες κοινό­ τητες στα σημεία επαφής τους. Με την εμφάνιση της ατομικής ιδιοκτη­ σίας, η ανταλλαγή εμπορευμάτων μπήκε στο εσωτερικό της κοινότητας, πράγμα που συνέτεινε στην αποσύνθεσή της. Εμφανίστηκε η ιδιωτική ανταλλαγή με τα ιδιάζοντά της γνωρίσματα: το συναγωνισμό, τον αντα­ γωνισμό κλπ. Η ανάπτυξη του κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας, της ατομικής ιδιοκτησίας και κατά συνέπεια της εμπορευματικής παραγωγής, μετέτρεψαν τήν ανταλλαγή από τυχαίο φαινόμενο σε πάγια μορφή σύν­ δεσης ανάμεσα στους εμπορευματοπαραγωγούς. Παραπέρα ώθηση στην ανάπτυξη της εμπορευματικής παραγωγής και της ανταλλαγής έδωσε η εμφάνιση του χρήματος. Στις συνθήκες της καπιταλιστικής οικονομίας, η ανταλλαγή φτάνει στο απόγειο της ανάπτυξής της, όπου η εμπορευματική παραγωγή αποκτά καθολικό χαρακτήρα και η εργατική δύναμη μετατρέπεται σε εμπόρευμα. Στο σοσιαλισμό, εφόσον διατηρείται η εμπορευματική παραγωγή, υπάρχει ανταλλαγή εμπορευμάτων που βασίζεται στην κοινωνική σοσιαλιστική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και στη σχεδιασμένη οικονομία. Στην ανώτερη φάση του κομμουνισμού, η ανταλ­ λαγή δε θα υπάρχει, όμως αναπόφευκτα θα διατηρηθεί η ανταλλαγή της ανθρώπινης δραστηριότητας. Α ντα λλα κτική α ξ ία : Μορφή έκφρασης της αξίας (βλ. λ.), ποσοτική ανα­ λογία με την οποία τα διάφορα εμπορεύματα εξισώνονται μεταξύ τους. Στην ανταλλακτική αξία εκφράζεται η ανταλλαγή ορισμένου αριθμού αξιών χρήσης ενός είδους με ορισμένο αριθμό αξιών χρήσης άλλου είδους. Η ανταλλακτική αξία είναι μορφή έκφρασης της αξίας, γιατί όλα τα εμπορεύ­

Αντίθεση ανάμεσα στην πόλη και το χωριό

39

ματα έχουν κοινό περιεχόμενο, ενσωματώνουν ορισμένη ποσότητα κοινω­ νικά αναγκαίας εργασίας (βλ. λ.), και κατά συνέπεια γίνεται δυνατή η συμμέτρησή τους, η εξίσωση του ενός με το άλλο. Αναλύοντας τη διαδικασία ανάπτυξης της εμπορευματικής παραγωγής και της ανταλλαγής, με βάση τον αναπτυσσόμενο καταμερισμό της εργασίας, ο Κ. Μαρξ αποκάλυψε τις βασικές μορφές της αξίας (βλ. λ.), που εναλλάσσονταν στην ιστορική πορεία. Σαν μορφή έκφρασης της αξίας του εμπορεύματος- η ανταλλακτική αξία εκφράζει ορισμένες κοινωνικές, παραγωγικές σχέσεις των ανθρώπων. Στον καπιταλισμό, η ανταλλακτική αξία ενσαρκώνει τις αυθόρμητα διαμορφωνόμενες οικονομικές σχέσεις μεμονωμένων εμπορευματοπαραγωγών, που ανταγωνίζονται ο ένας τον άλλο, τις σχέσεις εκμετάλλευσης των μι­ σθωτών εργατών από τους καπιταλιστές. Στη σοσιαλιστική λαϊκή οικο­ νομία, οι ποσοτικές αναλογίες στην ανταλλαγή εμπορευμάτων καθορίζον­ ται σχεδιασμένα με βάση τον υπολογισμό της επενέργειας των οικονομι­ κών νόμων του σοσιαλισμού και τα συγκεκριμένα καθήκοντα της οικο­ νομικής οικοδόμησης, που αποβλέπουν στην ικανοποίηση των αυξανόμε­ νων αναγκών των εργαζομένων. Α ντίθ εσ η ανάμεσα σ τη ν πόλη και το χ ω ρ ιό: Η χαρακτηριστική για όλα τα ταξικά-ανταγωνιστικά συστήματα αντίθεση συμφερόντων των κυ­ ρίαρχων τάξεων της πόλης και των εργαζόμενων μαζών του αγροτικού πληθυσμού. Η αντίθεση αυτή εμφανίστηκε στην περίοδο του δουλοκτη­ τικού συστήματος, στη διαδικασία του κοινωνικού καταμερισμού της εργα­ σίας, του διαχωρισμού της πόλης από το χωριό, του διαχωρισμού της κοι­ νωνίας σε ανταγωνιστικές τάξεις. Στην καπιταλιστική κοινωνία βαθαίνει και οξύνεται η αντίθεση της πόλης με το χωριό, που οικονομική βάση της έχει το ότι η αστική τάξη της πόλης, μαζί με τους καπιταλιστές κτηματίες και τους γαιοκτήμονες, εκμεταλλεύεται τα εκατομμύρια της αγροτιάς. Η πλειοψηφία του πληθυσμού των χωριών καταστρέφεται στην πορεία της ανάπτυξης της βιομηχανίας, του εμπορίου, του πιστωτικού και φορολογι­ κού συστήματος. Η εργαζόμενη αγροτιά δεν μπορεί να υπολογίζει σε βελ­ τίωση της θέσης της στα πλαίσια του καπιταλισμού, τα ζωτικά συμφέροντά της συμπίπτουν με τα συμφέροντα της εργατικής τάξης. Αυτό κά­ νει δυνατή και απαραίτητη τη συμμαχία της εργατικής τάξης και της εργα­ ζόμενης αγροτιάς στην πάλη ενάντια στο καπιταλιστικό σύστημα. Στον καπιταλισμό, η αγροτική οικονομία καθυστερεί σε σχέση με τη βιομηχανία, πρώτ' απ' όλα ως προς το επίπεδο των παραγωγικών δυνάμεων. Η βασική αιτία βρίσκεται στο ίδιο το καπιταλιστικό σύστημα οικονομίας. Ο καπιτα­ λισμός γέννησε, επίσης, τη μεγάλη καθυστέρηση του χωριού σε σχέση με την πόλη στον τομέα του πολιτισμού. Με τη σοσιαλιστική επανάσταση, την εξάλειψη της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής και της εκμε­ τάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο, έπαψε στις σοσιαλιστικές χώρες να υπάρχει η αντίθεση ανάμεσα στην πόλη και το χωριό και οι εργαζόμενοι

α ν τίθ εσ η χειρ ω να κ τική ς και π νευματικής εργασ ίας της πόλης βοηθούν ολόπλευρα την οικονομική και πολιτιστική άνοδο του χωριού. Αλλά στο σοσιαλισμό διατηρούνται ακόμη ουσιαστικές διαφορές ανάμεσα στην πόλη και το χωριό (βλ. λ.), που βαθμιαία σβύνουν και εξαφανίζονται εντελώς στην ανώτερη φάση της κομμουνιστικής κοινωνίας. Α ντίθ εσ η ανάμεσα σ τη χειρ ω ν α κ τικ ή και π νευματική ερ γ α σ ία : Η αντίθεση συμφερόντων των ανθρώπων της σωματικής και χειρωνακτικής εργασίας, που γεννιέται με την ανάπτυξη του κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας, την εμφάνιση της ατομικής ιδιοκτησίας και των ανταγωνι­ στικών τάξεων. Η αντίθεση αυτή είναι χαρακτηριστική για τις εκμεταλλευ­ τικές κοινωνίες, όπου πολλοί εκπρόσωποι της πνευματικής εργασίας, ασχο­ λούμενοι με την επιστήμη, την τέχνη και την πολιτική δραστηριότητα, είτε οι Ιδιοι ανήκουν στις εκμεταλλεύτριες τάξεις, είτε τις υπηρετούν και έτσι συμμετέχουν στην εκμετάλλευση των ανθρώπων της χειρωνακτικής εργα­ σίας. Οι εκμεταλλευόμενες μάζες είναι υποχρεωμένες να ασχολούνται με βαριά χειρωνακτική εργασία και σημαντικό τμήμα τους είναι καταδικα­ σμένο στη φτώχεια και την πολιτιστική καθυστέρηση. Η αντίθεση ανά­ μεσα στη χειρωνακτική και πνευματική εργασία βρίσκει τη μεγαλύτερη ανάπτυξή της στον καπιταλισμό. Αν και η μεγάλη μηχανική παραγωγή ανοίγει πλστύ πεδίο για να αξιοποιηθεΙ η επιστήμη στη διαδικασία της πα­ ραγωγής και να αποκτήσει η εργασία δημιουργικό χαρακτήρα, παρ’ όλα αυτά η καπιταλιστική χρησιμοποίηση των μηχανών μεταβάλλει τον εργάτη σε εξάρτημά τους, και έτσι τον σακατεύει σωματικά και πνευματικά. Η εξάλειψη της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής, η κυριαρχία της σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας, η κατάργηση των εκμεταλλευτριών τά­ ξεων και η νίκη του σοσιαλισμού, οδηγούν στην εξάλειψη της αντίθεσης ανάμεσα στη χειρωνακτική και πνευματική εργασία. Στη σοσιαλιστική κοινωνία, οι πνευματικά εργαζόμενοι συνδέονται ζωτικά με το λαό, ανα­ πτύσσεται και στερεώνεται η κοινωνικο-πολιτική ενότητα της εργατικής τάξης, της αγροτιάς και της διανόησης. Στα χρόνια της σοβιετικής εξου­ σίας στην ΕΣΣΔ, δημιουργήθηκε ένα απόσπασμα εργαζομένων της πνευ­ ματικής εργασίας, που αριθμεί πάνω από 30 εκατομμύρια και είναι πρα­ γματικά λαϊκή διανόηση. Το 1/3 περίπου των εργαζομένων, που ασχο­ λούνται με χειρωνακτική εργασία, έχει μέση και ανώτατη μόρφωση. Αυτό σημαίνει ότι έγινε ένα μεγάλο βήμα στην ύψωση του πολιτιστικού και τε­ χνικού επιπέδου όλων των ανθρώπων της χειρωνακτικής εργασίας μέχρι το επίπεδο των εργαζομένων της πνευματικής εργασίας. Παρ' όλα αυτά, στη σοσιαλιστική κοινωνία διατηρούνται ουσιαστικές διαφορές ανάμεσα στην ττνευμστική και χειρωνακτική εργασία, που σβύνουν βαθμιαία και θα εξαλειφθούν οριστικά στην ανώτερη φάση του κομμουνισμού. Α ντικείμ ενα κατανάλω ση ς: Μέρος του ακαθάριστου κοινωνικού προϊόν­ τος (βλ. λ.) που χρησιμοποιείται στη σφαίρα της μη παραγωγικής κστανά-

α ν τιπ ληθ ω ρ ισ τική π ο λιτική λωσης για ατομικές και συλλογικές ανάγκες. Η υποδιαίρεση σε μέσα παρα­ γωγής και αντικείμενα ατομικής κατανάλωσης, σύμφωνα με τον οικονο­ μικό τους προορισμό, έχει μεγάλη σημασία για την ανάλυση της διαδι­ κασίας της αναπαραγωγής (βλ. νόμος της κατά προτεραιότητα ανάπτυξης της παραγωγής μέσων παραγωγής). Α ντικείμ ενο ε ρ γασ ίας: Πράγμα ή σύνολο πραγμάτων, που επεξεργάζε­ ται ο άνθρωπος στη διαδικασία της παραγωγής με τη βοήθεια των εργα­ λείων παραγωγής. Τα αντικείμενα εργασίας διαιρούνται σε δύο είδη: (α) υλι­ κά, που τα παρέχει άμεσα το φυσικό περιβάλλον και μετατρέπονται σε προϊόν (κάρβουνο και μετάλλευμα, που εξορύσσονται στα ανθρακωρυ­ χεία και μεταλλεία, ψάρια από τις φυσικές δεξαμενές)' (β) υλικά, που προη­ γούμενα έχουν υποστεΙ επεξεργασία. Τα τελευταία ονομάζονται πρώτες ύλες ή ακατέργαστα υλικά, π.χ. το νήμα στην υφαντουργία, τα μέταλλα και οι πλαστικές ύλες στον κλάδο των μηχανοκατασκευών. Τα αντικείμενα εργασίας, που διαμορφώνουν την υλική βάση του προϊόντος, ονομάζον­ ται κύρια υλικά, ενω τα αντικείμενα εργασίας, που συντελούν στη διαδι­ κασία της εργασίας ή συνενώνονται με τα κύρια υλικά για να τους προσδώσουν ορισμένες ιδιότητες, αποτελούν τα βοηθητικά υλικά. Ό σ ο αναπτύσ­ σεται η παραγωγή, ο κύκλος των αντικειμένων εργασίας συνεχώς διευ­ ρύνεται. Τα νέα είδη υλικών και χημικών ενώσεων (π.χ. τα πολυμερή, οι ημιαγωγοί κ.α.) παίζουν επαναστατικό ρόλο στην ανάπτυξη πολλών κλά­ δων της οικονομίας. Ιδιαίτερη σημασία για τη δημιουργία νέων αντικει­ μένων εργασίας αποκτά η χημική βιομηχανία, που επιτρέπει να παίρνουμε υλικά με προκαθορισμένες ιδιότητες. Το αντικείμενο εργασίας (βλ. λ.) και τα μέσα εργασίας (βλ. λ.) αποτελούν μαζί τα μέσα παραγωγής (βλ. λ.). Α ντιπ ληθ ω ρ ισ τική π ο λ ιτικ ή : Μέθοδος για την έξοδο από τον πληθωρι­ σμό (βλ. λ.). ΣυνΙσταται σε διάφορα νομισματικά και οικονομικά μέτρα του αστικού κράτους που αποβλέπουν στην ανύψωση της αγοραστικής δύνα­ μης του χρήματος και της αξίας του σε σύγκριση με το ξένο συνάλλαγμα. Τα χάρτινα νομίσματα που κυκλοφορούν και τα μη μετατρέψιμα τραπε­ ζογραμμάτια (βλ. λ.), που στην πραγματικότητα έχουν μετατραπεΙ σε χαρ­ τονόμισμα, παραμένουν σε ισχύ. Όμω ς το κράτος απαγορεύει την παρα­ πέρα έκδοσή τους και ταυτόχρονα, επιδιώκοντας αύξηση των εσόδων του κρατικού προϋπολογισμού έναντι των εξόδων, αφαιρεΙ βαθμιαία από την κυκλοφορία το πλεονάζον χαρτονόμισμα για να φτάσει την ποσότητα των χρημάτων ως το όριο που καθορίζεται από το συνολικό ποσό των τιμών των κυκλοφορούντων εμπορευμάτων, που εκφράζονται σε χρυσό και με τη μέση ταχύτητα κυκλοφορίας των χρηματικών μονάδων. Αυτό πετυχαΙνεται, απ’ τη μιά, με την ύψωση των φόρων, που το μεγαλύτερο βάρος τους πέφτει στους ώμους της εργατικής τάξης και των άλλων εργαζόμενων στρωμάτων της κοινωνίας και, από την άλλη, με τη μείωση των έτσι κι'

42

αντιπραγματισμός

αλλοιώς περιορισμένων στον καπιταλισμό κρατικών κονδυλίων για την παιδεία, την υγεία, την κοινωνική ασφάλιση, καθώς επίσης και με τον πε­ ριορισμό των τραπεζικών πιστώσεων για επενδύσεις στην οικονομία της χώρας, τόσο με άμεση περικοπή των πιστώσεων όσο και με ύψωση του προεξοφλητικού επιτοκίου. Η περικοπή των τραπεζικών πιστώσεων συνή­ θως οδηγεί στο κλείσιμο ορισμένων επιχειρήσεων, ιδιαίτερα των μικρών και μεσαίων. Μειώνονται οι ανάγκες σε εργατική δύναμη, αυξάνει η ανεργία, εντατικοποιείται περισσότερο η εργασία, πέφτει ο μισθός εργασίας. Ό λα αυτά μειώνουν τη ζήτηση από έλλειψη αγοραστικής δύναμης του πληθυ­ σμού και οδηγούν στην πτώση των τιμών της αγοράς. Έτσι η επιδίωξη του αστικού κράτους να σταθεροποιήσει το νόμισμα με αντιπληθωριστικά μέ­ τρα έχει δυσμενείς επιπτώσεις στην κατάσταση της οικονομίας της χώρας και επιδεινώνει τη θέση των πλατιών λαϊκών μαζών, και πρώτ' άπ' όλα της εργατικής τάξης. Παράλληλα, η αντιπληθωριστική πολιτική οδηγεί στο δυ­ νάμωμα της συγκέντρωσης και συγκεντροποίησης του κεφαλαίου, γιατί ο περιορισμός των πιστώσεων και η πτώση των τιμών φέρνουν την κατα­ στροφή των μικρότερων και οικονομικά αδύνατων επιχειρήσεων, που δεν έχουν τη δυνατότητα να προσαρμοστούν στους σκληρούς όρους του αντιπληθωρισμού. Οι επιχειρήσεις αυτές είτε απορροφούνται από τους με­ γαλύτερους καπιταλιστές άρπαγες, είτε πέφτουν κάτω από τον πλήρη οικο­ νομικό έλεγχό τους. Η σταθεροποίηση του νομίσματος με τα βντιπληθωριστικά μέτρα είναι δυνατή μόνο τότε, όταν η ποσότητα των χαρτονομι­ σμάτων που βρίσκονται στην κυκλοφορία είναι λίγο μεγαλύτερη από την ποσότητα που είναι αναγκαία για την ομαλή κυκλοφορία. Αν αυτή η διαφορά πάρει μεγάλες διαστάσεις, τότε πρακτικά είναι αδύνατο να αποκατασταθεΐ η αξία του παλιού χρήματος και το κράτος αναγκάζεται να κα· καταφεύγει σε άλλες μεθόδους σταθεροποίησης του νομίσματος: είτε στην υποτίμηση (βλ. λ.) του νομίσματος, είτε στην εκμηδένισή του, δηλ. το κρά­ τος στερεί από το χαρτονόμισμα την ιδιότητα του νόμιμου μέσου πληρωμής. Α ντιπ ρα γμ α τισ μ ός: Η μορφή οικονομικών σχέσεων στην οποία το προϊόν εργασίας ανταλλάσσεται κατ’ ευθείαν και άμεσα με άλλο προϊόν, χωρίς τη μεσολάβηση χρήματος. Κατά την ανταλλαγή προϊόντων, ο υπολογισμός της κοινωνικής εργασίας πραγματοποιείται με το άμεσα φυσικό μέτρο της δαπάνης εργασίας: το χρόνο εργασίας. Ο αντιπραγματισμός εμφανίστηκε αρχικά στην πρωτόγονη κοινωνία, όπου τα προϊόντα που παράγονταν στις συνθήκες του κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας από τά μέλη της κοινότητας, κατανέμονταν κατ’ ευθείαν και άμεσα για να καταναλω­ θούν στο εσωτερικό της κοινωνίας, είτε ανταλλάσσονταν άμεσα μεταξύ των διάφορων κοινοτήτων. Στη δουλοκτητική και τη φεουδαρχική κοινωνία κυριαρχούσαν φυσικές σχέσεις ανταλλαγής των προϊόντων και άμεση κατανομή και ανακατανομή των προϊόντων της εργασίας προς το συμφέ­ ρον των κυρίαρχων τάξεων. Ο καπιταλισμός υπερνικά τις φυσικές σχέ­

αξία

43

σεις και μετατρέπει τις εμπορευματοχρηματικές σχέσεις σε κυρίαρχη, κα­ θολική μορφή. Η φυσική ανταλλαγή εμπορευμάτων διατηρήθηκε σε μικρή έκταση στις οικονομικά υπανάπτυκτες χώρες του σύγχρονου καπιταλιστι­ κού κόσμου. Στη μεταβατική περίοδο του περάσματος απο τον καπιταλι­ σμό στο σοσιαλισμό στην ΕΣΣΔ, χρησιμοποιήθηκε η άμεση ανταλλαγή προϊόντων κατά την περίοδο του «πολεμικού κομμουνισμού», σε συνθή­ κες οικονομικής ερήμωσης, αποδιοργάνωσης της χρηματικής κυκλοφορίας. Στο βαθμό που αναπτυσσόταν η σοσιαλιστική παραγωγή στην ΕΣΣΔ άρχι­ σαν να το ξεπερνιούνται τα στοιχεία των φυσικών σχέσεων που διακρίθηκαν ιδιαίτερα στον κολχόζνικο-συνεταιριστικό τομέα της λαϊκής οικο­ νομίας. Έτσι καταργήθηκε η πληρωμή σε είδος για την εργασία των Μηχανοτρακτερικών Σταθμών (ΜΤΣ). Τα τεχνικά μέσα άρχισαν να πουλιούνται ελεύθερα στα κολχόζ και τα προϊόντα των κολχόζ άρχισαν να δίνονται στο κράτος μέσα από το σύστημα της συγκέντρωσης. Η διεύρυνση και ανά­ πτυξη των εμπορευματοχρηματικών σχέσεων αποτέλεσε απαραίτητο όρο για την άνοδο της παραγωγής των κολχόζ. Στη βάση αυτή αποκτά όλο και πλατύτερη διάδοση η χρηματική πληρωμή της εργασίας των κολχόζνικων αντί της πληρωμής της εργασίας σε είδος που κυριαρχούσε προηγού­ μενα. Τα συμφέροντα της κομμουνιστικής οικοδόμησης απαιτούν την πλήρη χρησιμοποίηση των εμπορευματοχρηματικών σχέσεων σε αντιστοι­ χία με το νέο περιεχόμενο που τις χαρακτηρίζει στη σοσιαλιστική κοινωνία. Α ξ ία : Η κοινωνική εργασία των εμπορευματοπαραγωγών που είναι ενσω­ ματωμένη στο εμπόρευμα. Η κοινωνική αυτή εργασία αποτελεί τη βάση της ισότητας των εμπορευμάτων, που τα κάνει ικανά για σύγκριση και ανταλλαγή. Και ταυτόχρονα με την ειδική μορφή κάθε συγκεκριμένης εργασίας δημιουργεί τις αξίες χρήσης των εμπορευμάτων. Η ανταλλακτι­ κή αξ/α (βλ. λ.), αδιαχώριστη από την αξία χρήσης (βλ. λ.) δεν εκδη­ λώνεται στην ιστορική οικονομική πρακτική με αμετάβλητο τρόπο. Οι μορφές ύπαρξής της, δηλαδή οι μορφές συγκεκριμενοποίησής της μετα­ βάλλονται τόσο με τους διάφορους τρόπους παραγωγής όσο κι ανάλογα με το βαθμό ανάπτυξης του ίδιου τρόπου παραγωγής. Διακρίνουμε τέσ­ σερεις βασικές μορφές της αξίας: (α) Την απλή ή συμπτωματική (που συμ­ πίπτει με την ανταλλαγή προϊόντος με προϊόν, ανταλλαγή ευκαιριακού τύ ­ που που δεν απαιτεί ακόμα γενικό ισοδύναμο), (β) Την αναπτυγμένη ή ολοκληρωμένη (έκφραση της αξίας ενός εμπορεύματος με την αξία χρήσης πολλών ισοδύναμων), (γ) Τη γενική μορφή (εμφάνιση του γενικού ισο­ δύναμου). (δ) Τη νομισματική μορφή (ρόλος του γενικού ισοδύναμου που αποδίδεται σ’ ένα μόνον εμπόρευμα, τα ευγενή μέταλλα). Αυτή η απα­ ρίθμηση δε δείχνει τα δύο βασικά χαρακτηριστικά της κατηγορίας: από τη μια μεριά κάθε μορφή τοποθετείται στα πλαίσια ενός ιεραρχικού συνό­ λου, που αναπτύσσεται από το πιό απλό στο πιό σύνθετο (η νομισματική μορφή, που είναι η πιο αναπτυγμένη, αποτελεί το αποτέλεσμα της εξέ­

44

_________ αξία χρήσ ης______

^

λιξης της απλής μορφής που είναι στοιχειακή)· από την άλλη μεριά, κάθε μορφή αντιστοιχεί σε μια στιγμή ανάπτυξης του εμπορευματικού τρόπου παραγωγής. Συνεπώς, οι μορφές της αξίας είναι ταυτόχρονα συνάρτηση των τρόπων παραγωγής. Δεν υπήρχαν στις πρωτόγονες κοινότητες και θα εξαφανιστούν στον κομμουνισμό. Η μελέτη του συνόλου των μορφών της αξίας φωτίζει τη γένεση της πιό εξελιγμένης και της πιό φετιχοποιημένης μορφής τ η ς : της νομισματικής μορφής Α ξία αντα λλα κτική , βλ. ανταλλακτική αξία. Α ξία κο ινω νική, βλ. κοινωνική αξία. Α ξία χ ρ ήσ η ς: Ιδιαίτερη ιδιότητα του εμπορεύματος να ικανοποιεί μια καθο­ ρισμένη κοινωνική ανάγκη. Η αξία χρήσης ενός εμπορεύματος είναι η ικα­ νότητα του να ικανοποιεί μια συγκεκριμμένη κοινωνική ανάγκη, η Ιδια η χρησιμότητά του που καθορίζεται από τα ειδικά φυσικά, χημικά, βιολογικά κ.λ.π. χαρακτηριστικά του. Έτσι, παραδείγματος χάρη, η αξία χρήσης των τροφίμων βρίσκεται στο ότι είναι φαγώσιμα, συνεπώς ικανά να προσφέ­ ρουν μια τροφή κατάλληλη για τα ανθρώπινα όντα. Το Ιδιο η αξία χρήσης του κάρβουνου βρίσκεται, εκτός των άλλων, στην ιδιότητά του να καίγε­ ται και συνεπώς να αποτελεΙ μια πηγή θερμότητας. Κάθε πράγμα μπορεΙ να έχει πολλές αξίες χρήσης ανάλογα με τον τύπο και τον αριθμό των αναγκών που μπορεΙ πραγματικά να ικανοποιήσει. Έτσι το άλογο μπορεΙ να χρησιμοποιηθεί για αγώνες, για μεταφορά, το πετρέλαιο χρησιμο­ ποιείται άλλοτε σαν καύσιμο άλλοτε σαν πρώτη ύλη. Ό λα τα εμπορεύματα έχουν μια αξία χρήσης: δεν μπορεΙ να είναι εμπορεύματα παρά μόνο αν έχουν μια χρησιμότητα. Όμως αντίστροφα υπάρχουν αξίες χρήσης που δεν είναι εμπορεύματα (είναι πράγματα που δεν είναι προϊόντα της ανθοώπινης εργασίας). Οι αξίες χρήσης είναι πάντοτε ποιοτικά διαφορετικές δεν μπορούν να συγκριθούν μεταξύ τους. Γιατί τί κοινό υπάρχει ανάμεσα σε ένα ψωμί, ένα τραπέζι, ένα αυτοκίνητο, ή ένα ζευγάρι παπούτσια; Θα πρέπει να παρατηρήσουμε πως η μεγάλη πλειοψηφία των αξιών χρήσης δεν προσφέρονται αυθόρμητα από τη φύση (εξαίρεση σ' αυτό τον κανόνα απο­ τελούν στοιχεία τόσο διαφορετικά όσο τα φρούτα, τα άγρια χόρτα, το κυνήγι, το ξύλο, σ' ορισμένες περιπτώσεις το νερό κ.λ.π.). Τα πράγματα που προέρχονται από τη φύση δε γίνονται αξίες χρήσης παρά μετά μια λιγότερο ή περισσότερο σημαντική μεταβολή τους. Αυτή η μεταβολή επέρ­ χεται μετά από μια ειδική, ακριβή συγκεκριμμένη εργασία του κόθε κλάδου ή τομέα. Συνεπώς η αξία χρήσης εμφανίζεται στις περισσότερες περιπτώ­ σεις σαν το αποτέλεσμα της εφαρμογής της συγκεκριμένης εργασίας. Όμω ς αντίστροφα δεν είναι συνάρτηση της ποσότητας της εργασίας που δαπανήθηκε. Όπως είπε ο Μαρξ «οι αξίες χρήσης αποτελούν την υλική βάση του πλούτου», ανεξάρτητα από την κοινωνική μορφή του. Όμως

αξιακή σύνθεση του κεφαλαίου

45

ταυτόχρονα, αποτελούν και το υλικό στήριγμα της αξίας. Ανάγκες και αξίες χρήσης εμφανίζονται σαν αδιαχώριστες. Η ανακάλυψη της μιας ή της άλλης αξίας χρήσης δεν πραγματοποιείται παρά μόνο όταν η κοι­ νωνική ανάγκη που μπορεΙ να ικανοποιήσει αυτή η αξία χρήσης υπάρχει κάτω από καθορισμένη μορφή που μεταβάλλεται μέσα στο χρόνο. Έτσι η ανάγκη μεταφοράς ικανοποιούνταν άλλοτε από άρματα (αρχαία Ρώμη) από άμαξες (παλιό καθεστώς), από αμαξοστοιχίες (19ος αιώνας), από αυτοκίνητα, αεροπλάνα κλπ. (20ος αιώνας). Συνεπώς μπορούμε να πούμε ότι η ανακάλυψη ή ακόμα η εφεύρεση της μιας ή της άλλης αξίας χρήσης είναι αποτέλεσμα της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων (η νέα αξία χρήσης τείνει να υπερσκελίσει την παληά ξεπερασμένη αξία). Η αξία χρή­ σης σαν τέτοια δεν αφορά άμεσα την πολιτική οικονομία. Η μελέτη των φυσικών, χημικών, βιολογικών ιδιοτήτων που καθορίζουν την αξία χρήσης αφορά άμεσα τις φυσικές επιστήμες, την τεχνολογία κλπ. Η αξία χρήσης υπεισέρχεται στο πεδίο της πολιτικής οικονομίας σαν ένας από τους όρους της διαλεκτικής ενότητας: αξία χρήσης — ανταλλακτική αξία (βλ. λ.) που χαρακτηρίζει βασικά το εμπόρευμα. Όμω ς η αξία χρήσης είναι μια κατη­ γορία πολύ γενική κι αφορά απαραίτητα όλους τους τρόπους παραγωγής. Προηγείται της εμπορευματικής παραγωγής και θα συνεχίσει να υπάρχει και μετά την εξαφάνισή της. Καθορίζεται άμεσα από την ανθρώπινη ερ­ γασία παυ «ανεξάρτητα από κάθε μορφή της κοινωνίας αποτελεΙ απαραί­ τητη προϋπόθεση για την ύπαρξη ταυ ανθρώπου» (Κ. Μαρξ). Α ξιακή σ ύνθεσ η του κ εφ α λ α ίο υ : Η σχέση του σταθερού κεφαλαίου προς το μεταβλητό. Μεταβάλλεται τόσο με την αλλαγή της τεχνικής σύν­ θεσης όσο και με την επίδραση άλλων παοαγόντων. Στην αξιακή σύνθεση του κεφαλαίου, ανεξάρτητα από την τεχνική σύνθεση του, επιδρούν οι πα­ ρακάτω παράγοντες: (α) η αλλαγή του δείκτη του σταθερού κεφαλαίου σαν αποτέλεσμα της αλλαγής των τιμών των πρώτων υλών, των καύσιμων, και των άλλων μέσων παραγωγής, (2) η αλλαγή του δείκτη του μεταβλη­ τού κεφαλαίου (με σταθερό αριθμό εκμεταλλευόμενων εργατών) ανάλογα με την πτώση ή την αύξηση του ονομαστικού μισθού. Γι αυτό δεν πρέπει να συνταυτιστεί η αξιακή σύνθεση του κεφαλαίου με την οργανική του σύνθεση. Εκτός απ’ αυτό, ο Ιδιος όρος της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου είναι απαραίτητος εξαιτίας της σχετικής ανεξαρτησίας των αλλαγών της αξιακής σύνθεσης από τις αλλαγές της τεχνικής σύνθεσης. Αν η οργανική σύνθεση του κεφαλαίου καθορίζεται από την τεχνική σύν­ θεση και μεταβάλλεται αντανακλώντας την αλλαγή της, η αξιακή σύνθεση μπορεΙ σε μερικές περιπτώσεις ν’ αλλάξει, ενώ η τεχνική σύνθεση παρα­ μένει σταθερή. Έτσι οι δείκτες της αξιακής σύνθεσης του κεφαλαίου μπο­ ρούν να προκαλέσουν διαστρεβλωμένη εντύπωση για την πραγματική παραγωγική δύναμη του κεφαλαίου και την ανάπτυξή του σχετικά με την τεχνική πρόοδο.

αξιόχρεη ζήτηση Α ξιόχρ εη ζή τη σ η : Η ζήτηση υλικών αγαθών και υπηρεσιών που εξα­ σφαλίζεται από τα χρηματικά μέσα που βρίσκονται στη διάθεση των αγο­ ραστών. Στην αξιόχρεη ζήτηση ενσαρκώνεται μεγάλο μέρος της κοινωνι­ κής και ατομικής ανάγκης σε μέσα παραγωγής και είδη κατανάλωσης. Αυτή προσδιορίζεται από το κοινωνικο-πολιτικό καθεστώς, τη σύνθεση του παραγόμενου κοινωνικού προϊόντος, το μέγεθος του εθνικού εισοδήματος και το χαρακτήρα της διανομής του. Στον καπιταλισμό, η τάση για την απεριό­ ριστη διεύρυνση της παραγωγής βρίσκεται σε αντίθεση με το περιορισμένο μέγεθος της αξιόχρεης ζήτησης των εργαζομένων. Κυνηγώντας το μεγαλύ­ τερο κέρδος σε συνθήκες ανταγωνιστικής πάλης, οι καπιταλιστές επιδιώ­ κουν να διατηρήσουν το επίπεδο του μισθού των εργατών στο κατώτατο όριο και συχνά κάτω από την αξία της εργατικής δύναμης. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να μειώνεται το μερίδιο των μισθών εργασίας στο εθνικό ει­ σόδημα της χώρας, πράγμα που οδηγεί στην ελάττωση της αγοραστικής ικανότητας των εργαζομένων, που αποτελούν τη βασική μάζα των αγορα­ στών πλατιάς κατανάλωσης. Η καθυστέρηση της αξιόχρεης ζήτησης των εργαζομένων απέναντι στις δυνατότητες διεύρυνσης της καπιταλιστικής πα­ ραγωγής αποτελεΙ μια από τις μορφές εκδήλωσης της βασικής αντίθεσης του καπιταλισμού (βλ. λ.), αιτία της εμφάνισης των οικονομικών κρίσεων. Στις σοσιαλιστικές κοινωνίες, με βάση την αδιάκοπη άνοδο της σοσιαλι­ στικής παραγωγής και την αύξηση της παραγωγικότητας της κοινωνικής εργασίας, αυξάνονται οι πραγματικές αποδοχές του πληθυσμού, σημειώ­ νεται συστηματική άνοδος της αξιόχρεης ζήτησης του πληθυσμού. Η άνο­ δος αυτή πραγματοποιείται με την αύξηση του χρηματικού μισθού των εργατών και των υπαλλήλων, με την αύξηση της παροχής χρημάτων και προϊόντων στους κολχόζνικους, με την αύξηση των διάφορων πληρωμών και διευκολύνσεων προς τον πληθυσμό από τα κοινωνικά κονδύλια κατα­ νάλωσης. Το σοσιαλιστικό κράτος και τα όργανα του πραγματοποιούν τη σχεδιασμένη συνάρθρωση της αξιόχρεης ζήτησης του πληθυσμού και της παραγωγής ειδών κατανάλωσης, μελετούν τη σύνθεση της ζήτησης και τις αλλαγές στην κατανάλωση του πληθυσμού. Στη βάση αυτή καθορίζον­ ται ορισμένες αναλογίες ανάμεσα στην προσφορά εμπορευμάτων και στη ζήτηση, τόσο στην κλίμακα ολόκληρης της σοσιαλιστικής οικονομίας όσο και στην κλίμακα των δημοκρατιών των περιοχών, των περιφερειών, κλπ., καθώς και οι αναλογίες επιμέρους εμπορευμάτων. Σοβαρό ρόλο στη σχεδιασμένη ρύθμιση της αξιόχρεης ζήτησης και της κυκλοφορίας των εμπορευμάτων παίζει το ισοζύγιο των χρηματικών εσόδων και εξόδων του πληθυσμού (βλ. λ.). Α ο υ τσ ά ιν τε ρ : Οι καπιταλιστικές επιχειρήσεις που δε συμμετέχουν στις μονοπωλιακές ενώσεις. Στις καπιταλιστικές χώρες πολλές μικρές, μεσαίες, κάποτε και μεγάλες επιχειρήσεις παραμένουν έξω από τα πλαίσια των μονο­ πωλίων. Ανάμεσα στους αουτσάιντερ και τους μονοπωλητές διεξάγεται

απαλλοτρίωση

47

ανταγωνισμός για τις αγορές και τα κέρδη. Στην πάλη αυτή τα μονοπώλια συνήθως υπερτερούν. Στις περιπτώσεις που οι επιχειρήσεις των αουτσάιν­ τερ εμποδίζουν την εφαρμογή αυτών ή εκείνων των μέτρων των μονοπω­ λίων, τελικά τα τελευταία επιδιώκουν την καταστροφή των μη μονοπω­ λιακών επιχειρήσεων, είτε τις υποχρεώνουν, με την απειλή της εξόντωσης, να προσχωρήσουν σε μονοπωλιακές συμφωνίες. Στις συνθήκες του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού (βλ. λ.), το ιμπεριαλιστικό κράτος τάσσε­ ται ολοκληρωτικά υπέρ των συμφερόντων των μονοπωλίων και με την οικονομική του πολιτική, καθώς επίσης και με ειδικούς νόμους, υποχρεώ­ νει τις επιχειρήσεις αουτσάιντερ να προσχωρήσουν στις μονοπωλιακές ενώσεις. Στο σύγχρονο στάδιο της γενικής κρίσης του καπιταλισμού (βλ. λ.) παρόμοιοι νόμοι εναντίον των αουτσάιντερ ψηφίστηκαν στη Δυτική Γερ­ μανία, Γαλλία Σουηδία και σε μια σειρά άλλες καπιταλιστικές χώρες. Σε περιόδους ευνοϊκής συγκυρίας, σε σειρά κλάδους δημιουργούνται νέες επιχειρήσεις αουτσάιντερ, πράγμα που οδηγεί στην όξυνση του ανταγω­ νισμού και την ένταση των αντιθέσεων στην καπιταλιστική οικονομία. Α π α λλοτρ ίω σ η: Η αφαίρεση της ατομικής ιδιοκτησίας με ή χωρίς απο­ ζημίωση, που γίνεται με τρόπο καταναγκαστικό, ανεξάρτητα από τη θέ­ ληση του ιδιοκτήτη, από ιδιώτες είτε από το κράτος, για το συμφέρον ορι­ σμένης τάξης ή όλης της κοινωνίας. Η αστική τάξη στην περίοδο της πρωταρχικής συσσώρευσης κεφαλαίου (βλ. λ. ) θέσπισε τη μαζική απαλ­ λοτρίωση της μικρής αγροτικής ιδιοκτησίας, στέρησε με τη βία γη από τους αγρότες, κατάστρεψε τους μικρούς εμπορευματοπαραγωγούς, μετατρέποντάς τους σε προλετάριους. Στις συνθήκες του καπιταλισμού, η μα­ ζική απαλλοτρίωση των μικροϊδιοκτητών συνεχίζεται και δυναμώνει ιδιαί­ τερα στην εποχή του ιμπεριαλισμού. 0 ανταγωνισμός ανάμεσα στους ίδιους τους καπιταλιστές οδηγεί στην απορρόφηση των μικρών και μεσαίων κε­ φαλαίων από το μεγάλο, στην ανάπτυξη της συγκέντρωσης και συγκεντροποίησης των μέσων παραγωγής και της κοινωνικοποίησης της εργασίας, φτάνει σ' ένα σημείο, «όπου δε συμβιβάζονται με το καπιταλιστικό τους περίβλημα. Το περίβλημα αυτό σπάει. Σημαίνει το τέλος της καπιταλιστικής ατομικής ιδιοκτησίας. Οι απαλλοτριωτές απαλλοτριώνονται». (Κ. Μαρξ). Με τη νίκη της μεγάλης Οκτωβριανής σοσιαλιστικής επανάστασης, κα­ θώς και των σοσιαλιστικών επαναστάσεων σε μια σειρά άλλες χώρες το προλεταριάτο απαλλοτρίωσε την ιδιοκτησία των καπιταλιστών και γαιο­ κτημόνων στα μέσα παραγωγής και τη μετάτρεψε σε κοινωνική ιδιοκτη­ σία. Η ατομική ιδιοκτησία των μικρών εμπορευματοπαραγωγών (αγροτών, βιοτεχνών) δεν απαλλοτριώνεται, αλλά μετατρέπεται σε σοσιαλιστική ιδιο­ κτησία, με εθελοντική συνεταιρική οργάνωση των μικρών εμπορευματοπαραγωγών και τήν προσέλκυσή τους στο δρόμο της σοσιαλιστικής οικοδόμησης με την υλική και χρηματική βοήθεια του σοσιαλιστικού κράτους.

48

απλή εμπορευματική παραγωγή

Απλή εμπ ορευματική παραγω γή: Η παραγωγή που βασίζεται στην ατο­ μική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και στην προσωπική εργασία των παραγωγών, που δημιουργούν προϊόντα με σκοπό να τα διαθέσουν στην αγορά. Οι πιο χαρακτηριστικοί εκπρόσωποι της απλής εμπορευματικής παραγωγής είναι οι μικροί αγρότες και οι βιοτέχνες, που δεν εκμεταλλεύον­ ται ξένη εργασία. Η απλή εμπορευματική παραγωγή, από τη φύση της, έχει διπλό χαρακτήρό : Από τη μια μεριά βασίζεται στην ατομική ιδιοκτη­ σία στα μέσα παραγωγής, και έτσι ο μικρός αγρότης ή ο βιοτέχνης είναι ιδιοκτήτης και αυτό τον προσεγγίζει με τον καπιταλιστή. Από την άλλη όμως η απλή εμπορευματική παραγωγή βασίζεται και στην προσωπική εργασία και έτσι ο εμπορευματοπαραγωγός είναι εργαζόμενος, πράγμα που τον προσεγγίζει στον προλετάριο. Η απλή και η καπιταλιστική εμπο­ ρευματική παραγωγή διακρίνονται από τις πηγές που δημιουργούν την ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής. Ενω η πρώτη βασίζεται στην προσωπική εργασία του παραγωγού, η δεύτερη στηρίζεται στην εκμετάλ­ λευση των μισθωτών εργατών. Στην απλή εμπορευματική οικονομία, εμπο­ ρεύματα είναι μόνο τα προϊόντα της ανθρώπινης εργασίας, ενώ στην καπι­ ταλιστική οικονομία, σε εμπόρευμα μετατρέπεται και η Ιδια η εργατική δύ­ ναμη του ανθρώπου. Η απλή εμπορευματική οικονομία αναπτύσσεται με βάση την επίδραση του νόμου της αξίας (βλ. λ.), που με τη βοήθεια των διακυμάνσεων των εμπορικών τιμών και του ανταγωνισμού της αγοράς ρυθμίζει αυθόρμητα την κατανομή των μέσων παραγωγής και της εργα­ τικής δύναμης ανάμεσα στους διάφορους κλάδους της οικονομίας. Η επί­ δραση του νόμου της αξίας στην απλή εμπορευματική παραγωγή οδηγεί στην αυθόρμητη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Το μέγεθος της αξίας του εμπορεύματος καθορίζεται από την κοινωνικά αναγκαία εργα­ σία (βλ. λ.). Οι εμπορευματοπαραγωγοΙ, που χρησιμοποιούν υψηλότερη τεχνική και διαθέτουν καλύτερη οργάνωση της παραγωγής και της εργα­ σίας, παράγουν τα εμπορεύματά τους με λιγότερα έξοδα σε σύγκριση με αυτά που είναι κοινωνικά αναγκαία. Όμω ς η διάθεση των εμπορευμάτων γίνεται σε τιμές που αντιστοιχούν στην κοινωνικά αναγκαία εργασία. Έτσι οι εμπορευματοπαραγωγοΙ αυτοί παίρνουν περίσσια χρήματα και πλου­ τίζουν. Αυτό αναγκάζει και τους υπόλοιπους εμπορευματοπαραγωγούς να μεταχειριστούν τελειότερα συστήματα παραγωγής. Η αυθόρμητη επί­ δραση του νόμου της αξίας, οι διακυμάνσεις των τιμών και ο ανταγωνι­ σμός οδηγούν στην αποσύνθεση της απλής εμπορευματικής οικονομίας και στη διαφοροποίηση των εμπορευματοπαραγωγών μερικοί (η μειο­ ψηφία) πλουτίζουν, ενω οι άλλοι (η πλειοψηφία) καταστρέφονται. Η δια­ δικασία της αποσύνθεσης των εμπορευματοπαραγωγών σε καθορισμένες ιστορικές συνθήκες, δηλ. όταν υπάρχει η ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και η εργατική δύναμη μετατρέπεται σε εμπόρευμα οδηγεί στην εμφάνιση της αστικής τάξης και του προλεταριάτου, γεννά τον καπι­ ταλισμό, αποτελεί την αφετηρία της γέννησης του καπιταλιστικού τρόπου

απλή καπιταλιστική συνεργασία

49

παραγωγής. Όμω ς αυτό δέν οδηγεί στην πλήρη εξαφάνιση της εμπορευ­ ματικής παραγωγής, που βασίζεται στην προσωπική εργασία. Κατά τη στιγμή της σοσιαλιστικής επανάστασης, στην πλειοψηφία των χωρών, η απλή εμπορευματική παραγωγή διατηρείται και αγκαλιάζει σημαντικά στρώ­ ματα του πληθυσμού. Το σοσιαλιστικό κράτος, σύμφωνα με το συνεταιρι­ στικό σχέδιο του Β. I. Λένιν, προσελκύει τους μικρούς εμπορευματοπαραγωγούς στο σοσιαλιστικό δρόμο ανάπτυξης (βλ. συνεταιριστικό σχέδιο του Λένιν). Για πρώτη φορά στην ιστορία τα πέρασμα αυτό πραγματοποιήθηκε στη Σοβιετική Ένωση και μετά σε μια σειρά άλλες σοσιαλιστικές χώρες. Απλή ερ γα σ ία : Εργασία που δεν απαιτεί από τον εργάτη ειδική κατάρ­ τιση, ειδικότητα' γενικά η ανειδίκευτη εργασία. Στην εμπορευματική παρα­ γωγή όλα τα είδη της σύνθετης (ειδικευμένης) εργασίας (βλ. λ.), στη δια­ δικασία της ανταλλαγής ποικιλόμορφων εμπορευμάτων, ανάγονται σε απλή (ανειδίκευτη) εργασία. Με την κοινωνικά αναγκαία ποσότητα απλής εργασίας καθορίζεται στην πραγματικότητα το μέγεθος της αξίας του εμπο­ ρεύματος. Στην απλή εμπαρευματική παραγωγή και στον καπιταλισμό η έκφραση των διάφορων ειδών σύνθετης εργασίας σε μονάδες απλής εργα­ σίας γίνεται αυθόρμητα στη διαδικασία της ανταλλαγής, στην αγορά. Στα σοσιαλισμό, όπου διατηρείται η εμπορευματική παραγωγή κα( δεν ξεπεράστη καν αι διαφορές ανάμεσα στην ανειδίκευτη και την ειδικευμένη εργα­ σία, η σύνθετη εργασία ανάγεται επίσης σε απλή εργασία. Ό μω ς σε αντί­ θεση με τον καπιταλισμό, η διαδικασία αυτή γίνεται όχι αυθόρμητα, αλλά ενσυνείδητα, σχεδιασμένα. Η διάκριση ανάμεσα στην ειδικευμένη και ανειδίκευτη εργασία υπολογίζεται από το σοσιαλιστικό κράτος με βάση την επενέργεια ταυ οικονομικού νόμου της διανομής ανάλογα με την ποσό­ τητα και την ποιότητα της εργασίας που καταβάλλει το κάθε μέλος της σοσιαλιστικής κοινωνίας. Στη διαδικασία οικοδόμησης της κομμουνιστικής κοινωνίας, οι γρήγοροι ρυθμοί της τεχνικής προόδου και η ανύψωση του πολιτιστικού-τεχνικού επιπέδου όλων των εργαζομένων οδηγούν βαθμιαία στην εξάλειψη των ουσιαστικών διαφορών ανάμεσα στην πνευματική και χειρωνακτική εργασία. Τα όρια ανάμεσα στη σύνθετη και απλή εργασία σβύνουν. Στον κομμουνισμό όλη η εργασία των εργαζομένων της κοινω­ νίας θα εκδηλώνεται αποκλειστικά σαν ειδικευμένη εργασία. Απλή κ α π ιτα λισ τική σ υ ν εργ α σ ία : Η πρώτη βαθμίδα ανάπτυξης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής· μορφή κοινωνικοποίησης της παραγω­ γής, που βασίστηκε στη χειρωνακτική εργασία και την έλλειψη καταμερι­ σμού εργασίας στην καπιταλιστική επιχείρηση. Στην απλή συνεργασία, ο καπιταλιστής εκμεταλλεύεται ορισμένο αριθμό μισθωτών εργατών, που απασχολούνται ταυτόχρονα σε ομοειδή εργασία. Ο καπιταλισμός, στην αρχή, υποτάσσει την παραγωγή στη μορφή παυ τη βρίσκει, δηλαδή με την τεχνική βάση και τις μεθόδους της μεσαιωνικής βιοτεχνίας. Το πρώτο

50

αποδοτικότητα της κοινωνικής παραγωγής

βήμα του καπιταλισμού στην παραγωγή «(ναι η αύξηση των διαστάσεων της παραγωγής και η δημιουργία μεγάλων εργαστηρίων. Παρ' όλα αυτά, η βασική διαφορά της απλής καπιταλιστικής συνεργασίας από την απλή εμπορευματική παραγωγή (βλ. λ.), βρίσκεται στο ότι οι ασχολούμενοι σ’ αυτή δεν είναι πια ελεύθεροι βιοτέχνες, αλλά μισθωτοί εργάτες. Όμως, στην απλή συνεργασία οι καπιταλιστικές σχέσεις παραμένουν υπανάπτυ­ κτες. Εδώ δεν έχουμε ακόμη διαμόρφωση μεγάλων κεφαλαίων και πλα­ τιών προλεταριακών στρωμάτων. Η απλή καπιταλιστική συνεργασία είχε σημαντικά πλεονεκτήματα σε σχέση με την απλή εμπορευματική παρα­ γωγή (βιοτεχνία). Η μεγέθυνση των επιχειρήσεων επέτρεψε στον καπι­ ταλιστή να πραγματοποιήσει οικονομία στα μέσα της παραγωγής. Η συν­ τήρηση ενός μεγάλου εργαστηρίου κόστιζε λιγότερο απ’ ό,τι μερικών μι,ρών. Η κοινωνικοποίηση της εργασίας ανέβασε την παραγωγικότητα της εργασίας. Παραδείγματος χάρη, 10 άνθρωποι εργαζόμενοι από κοινού παρήγαγαν στον Ιδιο χρόνο περισσότερα απ’ ό,τι ο Ιδιος αριθμός ανθρώπων, όταν δούλευαν ο καθένας χωριστά. Η παραπέρα ανάπτυξη της απλής καπιταλιστικής συνεργασίας οδήγησε στη διαμόρφωση ενός συνεταιρι­ σμού βασισμένου στον καταμερισμό εργασίας, δηλαδή της καπιταλιστικής μανουφακτούρας (βλ. λ.). Α π οδ οτικό τητα οικο νο μ ικ ή , βλ οικονομική αποδοτικότητα Α π οδ οτικό τητα τη ς κο ινω νικής παραγω γής: Ένας από τους κυριότερους οικονομικούς δείκτες που χαρακτηρίζουν το επίπεδο ανάπτυξης και ορθολογικής οργάνωσης της εθνικής οικονομίας, στη βάση της εντατικο­ ποίησης όλων των κλάδων της. 0 δείκτης αυτός αποβλέπει να ανυψώσει την παραγωγικότητα της κοινωνικής εργασίας εφαρμόζοντας στην παρα­ γωγή τις επιτεύξεις της επιστήμης και της τεχνικής. Η αναγκαιότητα και η δυνατότητα απότομης ανόδου στην αποδοτικότητα της κοινωνικής παρα­ γωγής καθορίζονται τόσο από τα καθήκοντα της κομμουνιστικής οικοδό­ μησης και τη δράση των οικονομικών νόμων του σοσιαλισμού όσο και από τις απαιτήσεις της σύγχρονης επιστημονικοτεχνικής επανάστασης. Στην πράξη, η άνοδος της αποδοτικότητας της παραγωγής σημαίνει να επιδιώ­ κονται τα μεγαλύτερα αποτελέσματα στην παραγωγική δράση με τις λιγότερες υλικές, χρηματικές και εργασιακές θυσίες. Στο σοσιαλισμό, όπου δεν υπάρχουν ανταγωνιστικές κοινωνικές και οικονομικές αντιθέσεις, οι οποίες καθυστερούν την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, η άνοδος της αποδοτικότητας της παραγωγής αντιστοιχεί αντικειμενικά στα καθήκοντα οι­ κοδόμησης της υλικοτεχνικής βάσης του κομμουνισμού και της βαθμιαίας μετεξέλιξης των σοσιαλιστικών σχέσεων σε κομμουνιστικές. Βασικοί πα­ ράγοντες για την άνοδο της αποδοτικότητας της κοινωνικής παραγωγής είναι: Η επιτάχυνση της επιστημονικοτεχνικής προόδου και η εφαρμογή των επιτευξεών της στην παραγωγή, η τελειοποίηση της δομής της λαϊκής

αποδοτικότητα της κοινωνικής παραγωγής

51

οικονομίας και των αναλογιών της, η ουσιαστική άνοδος της ποιότητας της παραγωγής, η επιτάχυνση των ρυθμών αύξησης της παραγωγικό­ τητας της εργασίας, η καλύτερη χρησιμοποίηση των εργατικών εφεδρειών, η πιό αποτελεσματική χρησιμοποίηση του παραγωγικού δυναμικού και των πάγιων εγκαταστάσεων, καθώς επίσης και η ορθολογική χρησιμο­ ποίηση των φυσικών πηγών. Συγκεκριμενοποιώντας το καθήκον για την ανάπτυξη της οικονομικής αποδοτικότητας της κοινωνικής παραγωγής στις σύγχρονες συνθήκες, το 24ο συνέδριο του ΚΚΣΕ τόνισε ότι τα λαίκο-οικονομικά σχέδια πρέπει να βασίζονται στον υπολογισμό των επι­ στημονικά θεμελιωμένων αναγκών της κοινωνίας, και στην πραγματική εκτίμηση όλων των παραγωγικών πηγών, να προσδιορίζουν τους πιο απο­ τελεσματικούς δρόμους ανάπτυξης της παραγωγής, την ορθολογική χρη­ σιμοποίηση των επενδύσεων. Ανύψωση της αποδοτικότητας των κεφα­ λαιακών επενδύσεων πρώτα απ’ όλα σημαίνει να επιλέγονται οι πιο επω­ φελείς και πιο οικονομικές κατευθύνσεις των θεμελιακών εργασιών, να εξα­ σφαλίζεται η μεγαλύτερη αύξηση της παραγωγής για κάθε ρούβλι επενδύ­ σεων που ξοδεύεται και να περιορίζεται ο χρόνος στον οποίο θα καλυφθούν οι επενδύσεις αυτές από τις εισπράξεις. Το κομμουνιστικό κόμμα βάζει το καθήκον να αυξηθεί η παραγωγή και να βελτιωθεί η ποιότητα της, όχι μόνο με τις νέες επενδύσεις και την αύξηση του αριθμού των εργαζομένων, αλλά και σε ολοένα μεγαλύτερο βαθμό με την πλήρη και ορθολογική χρη­ σιμοποίηση των παραγωγικών δυνατοτήτων που υπάρχουν, με την εφαρ­ μογή των επιτεύξεων της σύγχρονης επιστήμης και τεχνικής, καθώς και με την πιο οικονομική χρησιμοποίηση κάθε λεπτού του χρόνου εργασίας, κάθε μηχανής και μηχανισμού, κάθε γραμμαρίου πρώτων υλών και καυ­ σίμων. Τώρα η λαϊκή οικονομία της ΕΣΣΔ μπήκε στο στάδιο, όπου βασι­ κότερη κατεύθυνση της ανάπτυξής της γίνεται ολοένα και περισσότερο η εντατικοποίηση της παραγωγής (βλ. λ.). Αυτή απαιτεί βαθιές ποιοτικές αλλαγές σε όλη τη λαϊκή οικονομία, σε κάθε κρίκο της, τη δημιουργία πιο ορθολογικού συστήματος οργάνωσης και διεύθυνσης της παραγωγής, την εξασφάλιση της ολόπλευρης τεχνικής προόδου, την πρακτική χρησι­ μοποίηση των νεώτερων επιτεύξεων της επιστήμης, την παραπέρα βιομη­ χανοποίηση όλων των κλάδων της οικονομίας, την τελειοποίηση της διακλαδικής και εσωκλαδικής δομής και των λαϊκο-οικονομικών αναλογιών, τη συνεχή εξειδίκευση της παραγωγής. Η δημιουργία ορθολογικής κλαδι­ κής δομής στη λαϊκή οικονομία είναι ένας από τους κύριους μοχλούς με τους οποίους πραγματοποιείται η άνοδος της αποτελεσματικότητας της κοινωνικής παραγωγής, η βελτίωση της ποιότητάς της, η πιο μακροχρό­ νια χρήση των μηχανών, η εξασφάλιση της πιο σταθερής λειτουργίας τους, πράγμα που ισοδύναμε! με συμπληρωματική αύξηση της παραγωγής και άνοδο της παραγωγικότητας της εργασίας. Στις σύγχρονες συνθήκες όπου οι κλάδοι της λαϊκής οικονομίας εφοδιάζονται σε όλο και αυξανόμενη κλί­ μακα με νεώτατα τεχνικά μέσα και διαμορφώνονται ειδικευμένα στελέχη

62

αποδοτικότητα των επενδύσεων

εργατών και επιστημόνων, η εφαρμογή στην παραγωγή των επιστημονι­ κών μεθόδων οργάνωσης της εργασίας και η συστηματική τελειοποίηση της σχεδιοποίησης και της διεύθυνσης είναι βασικοί παράγοντες για την άνοδο της οικονομικής αποδοτικότητας της παρογωγής και για τη συνεχή ανάπτυξη της παραγωγικότητας της κοινωνικής εργασίας. Στη βάση αυτή εξασφαλίζεται η άνοδος της ευημερίας του σοβιετικού λαού. Για τον προσ­ διορισμό της αποτελεσματικότητας της λαϊκής οικονομίας μπορούν να χρησιμοποιηθούν οι δείκτες που εκφράζουν την αποτελεσματικότητα των κυριότερων κατευθύνσεων της οικονομικής ανάπτυξης, π.χ. οι δείκτες για την αποτελεσματικότητα των επενδύσεων, για την αποτελεσματικότητα από την εφαρμογή της νέας τεχνικής, για την ανασυγκρότηση των επι­ χειρήσεων που λειτουργούν και για την Ιδρυση νέων επιχειρήσεων. Η κύρια κατεύθυνση για τη λύση των τεχνικών ζητημάτων και για τις δομι­ κές αλλαγές και αντίστοιχα τις επενδύσεις, είναι τα μέτρα που εξασφαλί­ ζουν την οικονομία των πάγιων και κυκλοφοριακών μέσων παραγωγής, τη βελτίωση δηλαδή της ποιότητάς τους, τη μείωση του κόστους παρα­ γωγής, την ορθολογική τους χρησιμοποίηση κ.λ.π. Για το ανέβασμα της αποτελεσματικότητας της κοινωνικής παραγωγής, πολύ μεγάλη σημασία έχει η ανύψωση της οικονομικής απόδοσης των κονδυλίων. Ό σ ο καλύ­ τερα χρησιμοποιούνται τα παραγωγικά κονδύλια, τόσο περισσότερα υλικά αγαθά μπορούν να παραχθούν κάτω από τους Ιδιους όρους, στις Ιδιες εγκα­ ταστάσεις και από την Ιδια ποιότητα πρώτων υλών, τόσο γρηγορότερα μπορεΙ να ανεβεί το βιοτικό επίπεδο των εργαζομένων. Ευνοϊκές δυνατό­ τητες για την πιο αποδοτική χρησιμοποίηση των παραγωγικών κονδυλίων δημιουργεί η οικονομική μεταρρύθμιση που πραγματοποιείται τώρα και συγκεκριμένα η πληρωμή για τα κονδύλια. Η καθιερωμένη σχέση ανάμεσα στα μεγέθη των πάγιων παραγωγικών κονδυλίων και κυκλοφοριακών μέσων, που παραχωρούνται στην επιχείρηση, και της πληρωμής που αυτή κάνει για τις παραγωγικές δαπάνες, λειτουργεί σαν κίνητρο για την πιό απο­ δοτική χρησιμοποίησή τους. Οι αποφάσεις του 24ου συνεδρίου του ΚΚΣΕ δίνουν στο προσωπικό των επιχειρήσεων, στους οικονομικούς οργανι­ σμούς και στα στελέχη τους, την κατεύθυνση να βελτιώσουν την εργα­ σία, τη διεύθυνση και την οργάνωση της παραγωγής και να την αναπροσαρμόσουν στις σύγχρονες απαιτήσεις για την παραπέρα άνοδο της απο­ δοτικότητας της κοινωνικής παραγωγής. Α π οδ οτικό τητα τω ν επενδύσεω ν: Ένας από τους δείκτες αποδοτι­ κότητας των επενδύσεων στο σοσιαλισμό, που είναι έννοια αντίστροφη προς το δείκτη περιεκτικότητας σε επενδυμένο κεφάλαιο. Ο τελευταίος υπολογίζεται σαν η σχέση των επενδύσεων κεφαλαίου προς την αύξηση του συνολικού προϊόντος. Ο δείκτης της συνολικής αποδοτικότητας των επενδύσεων (της απόλυτης αποδοτικότητας των επενδύσεων) στο σύνολο της λαϊκής οικονομίας στις ενωσιακές δημοκρατίες και τους κλάδους της

αποδοτικότητα των πόρων

53

λαϊκής οικονομίας καθορίζεται σαν η σχέση της αύξησης του όγκου του εθνικού εισοδήματος σ' ένα χρόνο, με τη δοσμένη υλική δομή του, στις μεταβλητές τιμές, προς το μέγεθος των επενδύσεων στον τομέα της υλι­ κής παραγωγής. Α π οδ οτικό τητα τω ν πόρω ν: Δείκτης αποδοτικότητας της χρησιμοποίη­ σης των βασικών παραγωγικών πόρων της επιχείρησης (του κλάδου, της λαϊκής οικονομίας). Στη λαϊκή οικονομία, το επίπεδο της αποδοτικότητας των πόρων χαρακτηρίζει τον όγκο του συνολικού κοινωνικού προϊόντος ή του εθνικού εισοδήματος που αντιστοιχεί σε 1 ρούβλι των ενεργών πάγιων πόρων. Η αποδοτικότητα της εργασίας για ξεχωριστά τεχνικά μέσα προσδιορίζεται με καθορισμένους δείκτες (για την τουρμπίνα είναι η παραγόμενη ποσότητα ηλεκτροενέργειας σε κιλοβατώρες, για το γεωτρύπανο τα μέτρα εξόρυξης κλπ). Η εξύψωση της αποδοτικότητας των πόρων είναι σοβαρό πρόβλημα. Τα μέτρα που επεξεργάζονται και εφαρμόζονται σε όλους τους κλάδους της λαϊκής οικονομίας, στις επιχειρήσεις και στους οργανι­ σμούς, συντελούν στην ταχύτερη κατασκευή καινούριων τόρνων, πολυσύν­ θετων μηχανών, τμημάτων εργοστασίων, στην εκπλήρωση των σχεδίων, των τεχνικο-οικονομικών δεικτών, στην αύξηση της παραγωγής που αντι­ στοιχεί σε κάθε μονάδα πόρων. Η αποδοτικότητα των παραγωγικών πόρων είναι ανάλογη με τις ώρες λειτουργίας του εξοπλισμού που υπάρχει στις επιχειρήσεις. Είναι σοβαρό να αυξάνεται ο συντελεστής της βάρδιας, να μειώνεται η καθυστέρηση των μηχανών και του εξοπλισμού, να χρησι­ μοποιείται αποδοτικότερα ο παραγωγικός χώρος. Στις συνθήκες του ανα­ πτυγμένου σοσιαλισμού, παράλληλα με την αύξηση του χρόνου λειτουρ­ γίας των πάγιων παραγωγικών πόρων, έχει ουσιαστική σημασία η εντα­ τική χρησιμοποίησή τους, δηλαδή η ανύψωση του τεχνικού επιπέδου της παραγωγής και η άνοδος του βαθμού χρησιμοποίησης των μέσων εργασίας στη μονάδα του χρόνου. Η ανάπτυξη της απόδοσης των πόρων εξαρτάται άμεσα από τη ρύθμιση και οργάνωση της εργασίας της κολλεκτίβας, την πειθαρχία της εργασίας, την αναπτυγμένη υπευθυνότητα του εργαζόμενου στα καθήκοντά του. Η ανύψωση της αποδοτικότητας των πόρων είναι ο σοβαρότερος συντελεστής για την άνοδο της αποδοτικό­ τητας του κοινωνικού προϊόντος. Αντίστροφος δείκτης προς την απόδοτικότητα των πόρων είναι η περιεκτικότητα του προϊόντος σε πόρους. Στη λαϊκή οικονομία, το επίπεδο της περιεκτικότητας σε πόρους το χαρα­ κτηρίζει η αξία των πάγιων πόρων σε κάθε ρούβλι του συνολικού κοινω­ νικού προϊόντος ή του εθνικού εισοδήματος. Αυτή καθορίζεται στις επι­ χειρήσεις από τη σχέση της μέσης αξίας, σ' ένα χρόνο, των πάγιων παρα­ γωγικών πόρων προς την αξία του προϊόντος που παράγεται στην επιχεί­ ρηση κατά τη διάρκεια του Ιδιου χρόνου. Ο δείκτης της περιεκτικότητας σε πόρους χρησιμοποιείται πλατιά στην πρακτική των υπολογισμών για τα σχέδια (παραδείγματος χάρη, στη σχεδιοποίηση της οικοδόμησης καινού­

64

αποικιακή εκμετάλλευση

ριων επιχειρήσεων, στον καθορισμό του όγκου των συμπληρωματικών κεφαλαιουχικών επενδύσεων, στη αύξηση των προϊόντων κλπ.). Ανάμεσα στους δείκτες της αποδοτικότητας των πόρων και της περιεκτικότητας σε πόρους υπάρχει αντίστροφη εξάρτηση: όσο υψηλότερη είναι η απόδοτικότητα πόρων, με σταθερές τις άλλες συνθήκες, τόσο μικρότερη είναι η περιεκτικότητα σε πόρους και το αντίστροφο. Απ οικιακή εκ μ ετά λ λ ε υ σ η : Η εκμετάλλευση των λαών των αποικιών και των εξαρτημένων κρατών από τους ιμπεριαλιστές. Η αποικιακή εκμετάλ­ λευση υπήρχε ακόμη από το δουλοκτητικό σύστημα, π.χ. στην Αρχαία Ρώμη, με τη μορφή της άμεσης ληστείας, της επιβολής φόρων υποτέλειας στους υποδουλωμένους λαούς και του εμπορίου των δούλων. Στον ιμπε­ ριαλισμό, η αποικιακή εκμετάλλευση χαρακτηρίζεται από την υποδούλωση σημαντικού τμήματος του πληθυσμού της γης στους ιμπεριαλιστές, κα­ θώς και από την εμφάνιση των μεθόδων καταπίεσης, που όμως είναι εξί­ σου σκληρές. Οι ιμπεριαλιστές χρησιμοποιούν πλατιά στο αποικιακό εμπό­ ριο την άνιση ανταλλαγή, δημιουργώντας τεχνητά τις λεγάμενες «ψαλΙδες τιμών». Στις αποικίες και τις εξαρτημένες χώρες πουλούν τα εμπορεύματά τους σε υψηλές μονοπωλιακές τιμές (βλ. λ.), ενω αγοράζουν εκεί τις πρώτες ύλες, την εργατική δύναμη και άλλα εμπορεύματα σε χαμηλές τιμές. Οι ιμπεριαλιστές χρησιμοποιούν τις αποικίες σαν πηγές φτηνών πρώ­ των υλών και σαν σφαίρες τοποθέτησης κεφαλαίου με υψηλό κέρδος. Εξάλλου, εκεί είναι πολύ φθηνά τα εργατικά χέρια, η γη, οι πρώτες ύλες, ενώ ντόπια κεφάλαια δεν υπάρχουν.Τα κεφάλαια εξάγονται από τις μητροπόλεις τόσο με τη μορφή δανείων όσο και με τη μορφή επενδύσεων στη βιομηχανία, την αγροτική οικονομία, το εμπόριο κ.α. Βιομηχανικές επιχει­ ρήσεις δημιουργούνται στις αποικίες, κατά κανόνα στην εξορυκτική και ενμέρει στην ελαφριά βιομηχανία. Οι ιμπεριαλιστές επιτρέπουν την ανά­ πτυξη της οικονομίας των αποικιών μόνο σε μία ή σε μερικές στενές κα­ τευθύνσεις· για να προσδέσουν τις αποικίες γερά στις μητροπόλεις, τις μετατρέπουν σε εξαρτήματά τους όσον αφορά τα αγροτικά προϊόντα και τις πρώτες ύλες τους. Η συντήρηση τεράστιου διοικητικού προσωπικού, πολυάριθμης στρατιωτικής διοίκησης και στρατιωτικών «συμβούλων», γ ί­ νεται σε βάρος των προϋπολογισμών των αποικιών. Οι ιμπεριαλιστές ει­ σπράττουν από τους λαούς των αποικιών τεράστια ποσά φόρων, εισφο­ ρών και πληρωμών. Οι αποικίες υφίστανται εκμετάλλευση και σαν στρα­ τηγικά προγεφυρώματα του ιμπεριαλισμού και σαν προμηθευτές φτηνού κρέατος για τα κανόνια, δηλ. στρατιωτών για τη διεξαγωγή ιμπεριαλι­ στικών πολέμων. Τα καπιταλιστικά μονοπώλια επιδιώκουν να διατηρούν στις αποικίες μορφές φεουδαρχικής-δουλοπάροικης καταπίεσης: την καταναγκαστική εργασία, το κολιγικό σύστημα, δηλ. μια καλυμμένη μορφή δουλείας, την τοκογλυφία κλπ. Στις αποικίες επιβάλλεται η φυλετική διά­ κριση στον εργατικό μισθό, την εκπαίδευση, τη συμμετοχή στη διοίκηση

αποικιακό σύστημα του ιμπεριαλισμού

55

και σ’ άλλες πλευρές της κοινωνικής ζωής. Αντλώντας κέρδη από τις αποι­ κίες, οι ιμπεριαλιστές καταδικάζουν τους λαούς στη φτώχεια και την αθλιό­ τητα’ σε μια σειρά χώρες ο αναλφαβητισμός φτάνει στους άντρες το 95% και στις γυναίκες το 99 - 100%. Δεν υπάρχει πρακτικά ιατρική περίθαλψη του ντόπιου πληθυσμού. Σήμερα που συντελέστηκε η κατάρρευση του αποικιακού συστήματος του ιμπεριαλισμού (βλ. λ.), οι ιμπεριαλιστές, χρη­ σιμοποιώντας την οικονομική καθυστέρηση των απελευθερωμένων από την αποικιακή εκμετάλλευση χωρών και την πίεση των ξένων μονοπωλίων στους κλάδους-κλειδιά, καταφεύγουν σε ποικίλους τρόπους και μέθοδες υποδούλωσης των χωρών αυτών (βλ. νεοαποικιοκρατία). Α π οικιακό σύσ τημα το υ ιμ π εριαλισ μ ού : Σύστημα καπιταλιστικών κοι­ νωνικών σχέσεων, που υπάρχουν ανάμεσα σε χώρες απ' τις οποίες άλλες είναι οικονομικά και πολιτικά εξαρτημένες και εκμεταλλευόμενες, και άλλες κυρίαρχες και εκμεταλλεύτριες (μητροπόλεις). Στο αποικιακό σύστημα του ιμπεριαλισμού ανήκουν στην πραγματικότητα και κράτη, που τυπικά είναι ανεξάρτητα, όμως στην ουσία βρίσκονται σε πλήρη οικονομική εξάρτηση και είναι επίσης αντικείμενα εκμετάλλευσης, όπως οι συνηθισμένες αποι­ κίες. Στην ουσία του το αποικιακό σύστημα του ιμπεριαλισμού δεν είναι απλώς ένα άθροισμα αποικιακών και ανεξάρτητων χωρών, αλλά τμήμα του σύνθετου οργανισμού, που αποτελεΙ το παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα οικονομίας (βλ. λ.). Το αποικιακό σύστημα δημιουργήθηκε με τρόπο βίαιο, κατακτητικό. Οι μεγαλύτερες αποικιακές αυτοκρατορίες της Μεγάλης Βρε­ τανίας, της Γαλλίας, της Γερμανίας, των ΗΠΑ και άλλων χωρών, δημιουργήθηκαν ύστερα από σκληρούς κατακτητικούς πολέμους. Το αποικιακό σύστημα του ιμπεριαλισμού διαμορφώθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα, όταν ολοκληρωνόταν το εδαφικό μοίρασμα του κόσμου και όταν περιοχή Ιση με 89,4 εκατ. τετρ. μέτρα, που αριθμούσε πληθυσμό περίπου 930 εκ. ανθρώ­ πους, έγινε αντικείμενο ιμπεριαλιστικής ληστείας. Τις παραμονές του πρώ­ του παγκόσμιου πολέμου, πάνω από το μισό της ανθρωπότητας βρισκό­ ταν κάτω από αποικιακή καταπίεση. Μόνο έξη μεγάλα ιμπεριαλιστικά κρά­ τη (ΗΠΑ, Αγγλία, Γαλλία, Γερμανία, Ιαπωνία και Ιταλία) το 1949 κατείχαν αποικίες, που τα εδάφη τους αποτελούσαν το 36 % των εδαφών όλου του πλανήτη μας. Η πάλη των λαών των υποδουλωμένων χωρών πολλές φορές εξελισσόταν σε ισχυρές λαϊκές εξεγέρσεις. Η νίκη της μεγάλης Οκτωβρια­ νής σοσιαλιστικής επανάστασης αποτέλεσε την αρχή της κρίσης του αποι­ κιακού συστήματος και προκάλεσε ισχυρή άνοδο της εθνικοαπελευθερωτικής πάλης των υποδουλουμένων λαών. «Αν ο ιμπεριαλισμός κατέπνιξε την εθνική ανεξαρτησία και την ελευθερία των περισσότερων λαών και τους έδεσε με αλυσίδες σκληρής αποικιακής δουλείας, η εμφάνιση του σοσιαλισμού οροθετεί την αρχή της εποχής της απελευθέρωσης των καταπιεζόμενων λαών», γράφει το πρόγραμμα του ΚΚΣΕ. Στο δεύτερο στάδιο της γενικής κρίσης του καπιταλισμού (βλ λ.), ύστερα από τη νίκη της

απ ο ικιο κρα τία ΕΣΣΔ στο δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και τη διαμόρφωση του παγκό­ σμιου σοσιαλιστικού συστήματος, η κρίση του αποικιακού συστήματος μετατράπηκε σε κατάρρευση. Στα ερείπια των αποικιακών αυτοκρατοριών δημιουργήθηκαν πάνω από 70 κυρίαρχα κράτη. Απελευθερώθηκαν από την αποικιακή καταπίεση πάνω από 1,5 δισεκ. άνθρωποι. Η μετατροπή του παγκόσμιου συστήματος του σοσιαλισμού σε αποφασιστικό παρά­ γοντα της διεθνούς εξέλιξης δημιούργησε για τους καταπιεζόμενους λαούς ευνοϊκές δυνατότητες για την ολοκληρωτική εξάλειψη του επαίσχυντου αποικιακού συστήματος. (Βλ. επίσης, κρίση του αποικιακού συστήματος του ιμπεριαλισμού και αποσύνθεση του αποικιακού συστήματος του ιμπεριαλισμού). Απ ο ικιο κρ α τία : Πολιτική των πιο αναπτυγμένων οικονομικά καπιταλιστι­ κών κρατών, που αποβλέπει στην υποδούλωση και την εκμετάλλευση των λαών των πιο καθυστερημένων οικονομικά χωρών, τη μετατροπή τους σε εξαρτήματα πρώτων υλών και τη μόνιμη καθήλωσή ταυς σ’ αυτό τό ρόλο. Η ανάπτυξη της οικονομίας των αποικιακών και εξαρτημένων χω­ ρών γίνεται μόνο σε μια-δυο κατευθύνσεις (μονοκαλλιέργεια), απαραίτη­ τες για να εξασφαλίσουν στη βιομηχανία των μητροπόλεων πρώτες ύλες· κατά κανόνα οι κατευθύνσεις αυτές είναι κλάδοι είτε της αγροτικής οικο­ νομίας είτε της παραγωγής βιομηχανικών πρώτων υλών. Έτσι η οικονομία των αποικιών εξαρτάται ολοκληρωτικά από τις μητροπόλεις (βλ. αποικιακή εκμετάλλευση). Η αποικιοκρατία γεννήθηκε και διευρυνόταν με την εμφάνι­ ση και ανάπτυξη του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Στα τέλη του 19αυ και τις αρχές του 20ου αιώνα, με το πέρασμα στον ιμπεριαλισμό, ο καπιτα­ λισμός εξελίχτηκε σε παγκόσμιο σύστημα αποικιακής καταπίεσης και οικο­ νομικής εξόντωσης της τεράστιας πλειοψηφίας του πληθυσμού της γης από μια χαύφτα «προοδευμένες», βιομηχανικά αναπτυγμένες χώρες. Σ’ αυτή την εποχή διαμορφώθηκε τελειωτικά το αποικιακό σύστημα του ιμπεριαλισμού (βλ. λ.). Ύστερα από σκληρή πάλη των αποικιακών λαών για την απελευθέρωσή τους, που αναπτύχθηκε μετά τη νίκη της μεγάλης Οκτωβριανής σοσιαλιστικής επανάστασης, άρχισε η κρίση ίο υ αποικιακού συστήματος του ιμπεριαλισμού (βλ. λ.) που στα χρόνια μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο οδήγησε στην κατάρρευση και χρεοκοπία του. Οι ιμπε­ ριαλιστές, αφού έχασαν την οικονομική και πολιτική κυριαρχία στις πρώην αποικίες και μισοαποικίες, επιδιώκουν να τις διατηρήσουν σαν αντικείμενα εκμετάλλευσης. Προς το σκοπό αυτό, όλο και πιο ενεργά καταφεύγουν σε νέες μορφές αποικιοκρατίας: προσελκύουν τις πρώην αποικιακές χώρες σε επιθετικές συμμαχίες, τους παρέχουν στρατιωτική και οικονομική «βοή­ θεια» κ.α., που στο σύνολό ταυς αποτελούν την ουσία της νεοαποικιοκρα­ τίας (βλ. λ.). Όμως στο δρόμο της αποικιοκρατίας ορθώνεται ένας ισχυρός φραγμός, που ταν αποτελούν τα σοσιαλιστικά κράτη, το παγκόσμια εργα­ τικό κίνημα και η εθνικοαπελευθερωτική πάλη των λαών.

φόσοδος

67

Αποκρ υ σταλλω μένη ερ γασ ία: Η παρελθούσα εργασία που είναι ενσω­ ματωμένη στα μέσα παραγωγής και τα είδη κατανάλωσης. Η αποκρυσταλ­ λωμένη εργασία, η υλοποιημένη στα αντικείμενα και τα μέσα εργασίας, στις συνθήκες της εμπορευματικής παραγωγής, μεταβιβάζεται στο προϊόν με τη μορφή της αξίας. Η αξία των αντικειμένων της εργασίας μεταβιβά­ ζεται εξολοκλήρου στο νέο προϊόν, ενώ η αξία των μέσων εργασίας μετα­ βιβάζεται στο νέο προϊόν βαθμιαία, τμηματικά, στο μέτρο που αυτά φθεί­ ρονται. Με την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, η αναλογία της ζωντανής εργασίας (βλ. λ.) στο προϊόν μειώνεται και το μερίδιο της απο­ κρυσταλλωμένης εργασίας αυξάνεται. Ταυτόχρονα, με την αύξηση της πα­ ραγωγικότητας της εργασίας, μειώνονται απόλυτα και η ζωντανή και η αποκρυσταλλωμένη εργασία. Η διαφύλαξη της αποκρυσταλλωμένης εργα­ σίας, μαζί με την ορθολογική χρησιμοποίηση των εργατικών εφεδρειών, είναι μια από τις πιο σπουδαίες αρχές της σοσιαλιστικής οικονομικής δια­ χείρισης, και αποτελεΙ ουσιαστικής σημασίας δείκτη της αύξησης που ση­ μειώνεται στην αποτελεσματικότητα της κοινωνικής παραγωγής. Α πόλυτη γαιοπ ρό σο δο ς : Μέρος της υπεραξίας που ιδιοποιούνται οι γαιοκτήμονες χάρη στη μονοπωλιακή ατομική ιδιοκτησία της γής, και που είναι Ισα με τη διαφορά ανάμεσα στην αξία και την κοινωνική τιμή παρα­ γωγής (βλ. λ.) των αγροτικών προϊόντων. Τη διαφορά ανάμεσα στην αξία και την τιμή παραγωγής, δηλ. το συμπληρωματικά κέρδος, οι καπιταλιστές-επιχειρηματίες τη δίνουν, με τη μορφή της απόλυτης γαιοπροσόδου, στους γαιοκτήμονες, σαν πληρωμή για την εκμετάλλευση της γης. Η ατο­ μική ιδιοκτησία της γης δυσκολεύει τη διοχέτευση κεφαλαίου από τη βιομηχανία στην αγροτική οικονομία, εμποδίζει τον ανταγωνισμό ανάμεσα στους κλάδους και την εξίσωση του ποσοστού κέρδους (βλ. λ.) του κεφαλαίου που επενδύεται στη γη με το μέσο ποσοστό κέρδους. Η από­ λυτη γαιοπρόσοδος, σε αντίθεση με τη διαφορική γαιοπρόσοδο (βλ. λ.), βγαίνει απ' όλα τα εδάφη, ανεξάρτητα από τη διαφορά γονιμότητας και τοποθεσίας των διάφορων κλήρων και της παραγωγικότητας που δημιουρ­ γούν οι πρόσθετες επενδύσεις κεγαλαίου σ' έναν και τον αυτό κλήρο. Οι εργαζόμενοι αγρότες-ιδιακτήτες γης, κατά κανόνα δεν παίρνουν απόλυτη γαιοπρόσαδο, γιατί το επίπεδα των εξόδων παραγωγής γεωργικών προϊόν­ των στα νοικοκυριά τους είναι σημαντικά υψηλότερο από τα κοινωνικά μέσο επίπεδο. Η απόλυτη γαιοπρόσοδος, ακριβαίνοντας τα είδη διατρο­ φής» χειροτερεύει την υλική θέση των εργαζομένων. Και ταυτόχρονα αποτελεΙ μια από τις βασικές αιτίες των αντιθέσεων ανάμεσα στους καπιταλιστές-μισθωτές και τους μεγάλους γαιοκτήμονες. Με την ανάπτυξη του καπιταλισμού, το μέγεθος της απόλυτης γαιοπροσόδου αυξάνει. Η εθνικοποίηση της γης (βλ. λ.) καταργώντας το μονοπώλιο της ατομικής ιδιοκτησίας της γης καταργεί ουσιαστικά και την απόλυτη γαιοπρόσοδο που οφείλεται σ' αυτό.

68

απόλυτη εξαθλίω σ η του προλεταριάτου

Α πόλυτη εξαθλίω ση του πρ ο λεταριάτου: Πτώση του βιοτικού επιπέ­ δου του προλεταριάτου στον καπιταλισμό. Βρίσκει την έκφρασή της, πρώτ απ’ όλα, στην εντατικοποίηση της εργασίας, στη μείωση του βαθμού ικανοποίησης των αυξανόμενων υλικών και πνευματικών αναγκών των εργατών, στην επιδείνωση των όρων εργασίας και ζωής τους. Η απόλυτη, όπως και η σχετική εξαθλίωση του προλεταριάτου (βλ. λ.) είναι άμεση συνέπεια της επενέργειας του βασικού οικονομικού νόμου του καπιταλι­ σμού (βλ. λ.) και του γενικού νόμου της καπιταλιστικής συσσώρευσης (βλ. λ.). Οι βασικότεροι παράγοντες που καθορίζουν το βιοτικό επίπεδο του προλεταριάτου στην καπιταλιστική κοινωνία είναι: η απασχόληση και η έκταση της ανεργίας, το ύψος του πραγματικού μισθού εργασίας (βλ. λ.) και η αναλογία του με την αξία της εργατικής δύναμης, η διάρκεια της εργά­ σιμης μέρας, η ένταση της εργασίας, οι γενικοί όροι εργασίας, οι όροι κα­ τοικίας και ζωής, η ιατρική περίθαλψη, η κοινωνική ασφάλεια κ.ο.κ. Βασι­ κός δείκτης της απόλυτης εξαθλίωσης του προλεταριάτου στον καπιταλι­ σμό είναι η αύξηση της ανεργίας, που στις συνθήκες της γενικής κρίσης του καπιταλισμού (βλ. λ.) απόκτησε χρόνιο, πάγιο και μαζικό χαρακτήρα. Η ανεργία όχι μόνο στερεί τους εργάτες από τα μέσα ύπαρξής τους και τους καταδικάζει στην πείνα και τη φτώχεια, αλλά και επιδεινώνει τη θέση των ήδη απασχολούμενων εργατών, οδηγεί στη μείωση του εργατικού μι­ σθού και την επιδείνωση των όρων εργασίας, γεννά την αβεβαιότητα για το αύριο, την ανασφάλεια, την αστάθεια της θέσης των εργατών. Μια από τις κύριες εκδηλώσεις της απόλυτης εξαθλίωσης του προλεταριάτου στον καπιταλισμό είναι η πτώση του πραγματικού μισθού εργασίας, που σαν αποτέλεσμα έχει τη μείωση του βαθμού ικανοποίησης των αναγκών του εργάτη, που είναι απαραίτητες για τη φυσιολογική αναπαραγωγή της εργα­ τικής του δύναμης. Τη θέση του προλεταριάτου χειροτερεύουν η αύξηση των φόρων και η ύψωση των τιμών στα καταναλωτικά είδη, το υψηλό ενοίκιο, που συνήθως ισοδυναμεΙ με το 25 - 30 % του εργατικού μισθού, καθώς και η ακρίβεια της ιατρικής περίθαλψης. Οι καπιταλιστές, δυναμώ­ νοντας την εντατικότητα της εργασίας και μεγαλώνοντας τη διάρκεια της ερ­ γάσιμης μέρας, υποχρεώνουν τον εργάτη να δαπανά περισσότερη εργασία Παράλληλα ο μισθός εργασίας είτε μένει αμετάβλητος είτε αυξάνεται ασή­ μαντα, και αυτό έχει σαν συνέπεια να μεγαλώνει η διαφορά ανάμεσα στον πραγματικό μισθό εργασίας και την αξία της εργατικής δύναμης. Η από­ λυτη εξαθλίωση του προλεταριάτου στον καπιταλισμό γίνεται ιδιαίτερα αισθητή στην περίοδο της βιομηχανικής στασιμότητας. Τότε δυναμώνει περισσότερο η εξάρτηση της μισθωτής εργασίας από τό κεφάλαιο και οδηγεί με ταχύτερο ρυθμό στη σχετική και κάποτε στην απόλυτη εξαθ­ λίωση της εργατικής τάξης. Η στρατιωτικοποίηση της οικονομίας των καπι­ ταλιστικών χωρών και το αναπόσπαστο μ’ αυτή κυνηγητό των εξοπλισμών, καθώς και οι ιμπεριαλιστικοί πόλεμοι, οδηγούν στον περιορισμό της πα­ ραγωγής για τη ζωή, στην ύψωση των φόρων, στην αύξηση του πληθω­

απόλυτη εξαθλίω σ η του προλεταριάτου

69

ρισμού, στην εντατικοποίηση της εργασίας των εργατών και την παράταση της εργάσιμης μέρας, στην πτώση του πραγματικού μισθού εργασίας και, τέλος, στην καταστροφή εκατομμυρίων ανθρώπων. Στις συνθήκες του καπιταλισμού επιδεινώνεται απόλυτα η θέση, όχι μόνο του προλεταριάτου, αλλά και των μη προλεταριακών στρωμάτων των εργαζομένων. Η εξα­ θλίωση της αγροτιάς και των βιοτεχνών μεγαλώνει τη στρατιά των ανέρ­ γων, προκαλεΙ πτώση του μισθού εργασίας των απασχολούμενων εργα­ τών και χειροτερεύει τις συνθήκες εργασίας τους, δηλ. οδηγεί στην από­ λυτη εξαθλίωση των εργαζομένων. Ιδιαίτερα μεγάλη είναι η φτώχεια και χαμηλό το βιοτικό επίπεδο των εργαζομένων στις αποικιακές, στις υπανά­ πτυκτες και εξαρτημένες χώρες. Το προλεταριάτο των χωρών αυτών βρί­ σκεται κάτω από διπλή καταπίεση: του ξένου και του ντόπιου κεφαλαίου. Η υπέρμετρη εκμετάλλευση, το υψηλό επίπεδο ανεργίας, ο χαμηλός μι­ σθός εργασίας, οι βαριές συνθήκες εργασίας και ζωής, η υπερβολική φτώ­ χεια, η υψηλή θνησιμότητα, αποτελούν τους βασικούς δείκτες του επιπέ­ δου ζωής των εργατών στις αποικίες και τις εξαρτημένες χώρες. Στις αδύνατες οικονομικά χώρες της Ασίας, της Αφρικής και της Λατινικής Αμε­ ρικής, το ετήσιο κατά κεφαλή εισόδημα είναι 20 - 25 φορές μικρότερο απ’ ό,τι στις ΗΠΑ. Η αντιδραστική πολιτική που εφαρμόζει το μονοπωλιακό κεφάλαιο απέναντι στα συνδικάτα και τις άλλες εργατικές ενώσεις, η επί­ θεση ενάντια στα δημοκρατικά δικαιώματα της εργατικής τάξης, η επιβο­ λή αντεργατικής νομοθεσίας, όλα αυτά δυσχεραίνουν την πάλη του προ­ λεταριάτου για τα δικαιώματά του και επιδεινώνουν τη θέση του. Η δια­ δικασία της απόλυτης εξαθλίωσης του προλεταριάτου συνοδεύεται από την όξυνση της ταξικής πάλης στις καπιταλιστικές χώρες. Η οικονομική πάλη της εργατικής τάξης για τα ζωτικά της συμφέροντα συνδέεται, στην εξέλιξή της, στενά με την πολιτική πάλη της εργατικής τάξης και όλων των εργαζομένων για την κατάργηση του καπιταλιστικού συστήματος. Την απόλυτη εξαθλίωση του προλεταριάτου δεν πρέπει να την εννοούμε σαν διαδικασία συνεχούς, καθημερινής, επαναλαμβανόμενης από βδομάδα σε βδομάδα, από χρόνο σε χρόνο, πτώσης του βιοτικού επιπέδου των εργα­ τών. Υπάρχει σαν τάση που χαρακτηρίζει τον καπιταλισμό και εκδηλώνε­ ται ανισόμερα στις διάφορες χώρες και σε διάφορες περιόδους. Στην τάση αυτή αντιδρούν διάφοροι παράγοντες, και ανάμεσά τους βασικοί είναι η πάλη της εργατικής τάξης για τη βελτίωση της θέσης της και τα ζω­ τικά της συμφέροντα. Τεράστια βοήθεια δίνει στην εργατική τάξη των κα­ πιταλιστικών χωρών, που παλεύει για τα ζωτικά της συμφέροντα, η αδιά­ κοπη ενίσχυση των δυνάμεων του παγκόσμιου σοσιαλισμού, που ασκεί αποφασιστική επίδραση στην παγκόσμια εξέλιξη. «Ο τρόμος μπροστά στην επανάσταση — αναφέρει το πρόγραμμα του ΚΚΣΕ — οι επιτεύξεις των σοσιαλιστικών χωρών, η πίεση της εργατικής τάξης, εξαναγκάζουν την αστική τάξη να κάνει μερικές υποχωρήσεις ως προς τον εργατικό μι­ σθό, τους όρους εργασίας και την κοινωνική ασφάλιση». Παράλληλα,

απόλυτη υπεραξία όπως δείχνει η πείρα του διεθνούς εργατικού κινήματος, οι οικονομικές κατοκτήσεις και οι άλλες βελτιώσεις των βιοτικών συνθηκών, που κοτακτήθηκαν στα πλαίσια του καπιταλισμού και στην πορεία σκληρής ταξικής πάλης, δεν μπορούν να είναι στοθερές. Η οικονομική πάλη της εργοτικής τάξης δεν είναι σε θέση να εξολείψει την τάση της απόλυτης εξαθλίωσης του προλεταριάτου, που χαρακτηρίζει το καπιταλιστικό σύστημα. Ό πως υπογραμμίζεται στο πρόγραμμα του ΚΚΣΕ, «παρά τις μερικές επιτυχίες της οικονομικής πάλης της εργοτικής τάξης, γενικά η κατάστασή της στον καπι­ ταλιστικό κόσμο χειροτερεύει». ΓΓ ουτό μόνο η κατάργηση του καπιταλιστι­ κού συστήματος είναι σε θέση να απελευθερώσει την εργατική τάξη οπό την καπιταλιστική εκμετάλλευση και να εξαλείψει την απόλυτη εξαθλίωσή της. Απόλυτη υπεραξία: Η υπεραξία που παράγεται με την παράταση της εργάσιμης μέρας (βλ. λ.). Ένας από τους τρόπους που χρησιμοποιούν οι καπιταλιστές για να αυξάνουν την εκμετάλλευση των εργατών. Ένας άλ­ λος τρόπος για να μεγαλώνει ο βαθμός εκμετάλλευσης των εργατών είναι η δημιουργία σχετικής υπεραξίας (βλ. λ.). Η δημιουργία απόλυτης υπε­ ραξίας διαμορφώνει τη γενική βάση του συστήματος της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης, αφού αναγκαίος όρος της είναι η παράταση της εργάσι­ μης μέρας πέρα από τα όρια του αναγκαίου χρόνου εργασίας (βλ. λ.). Η μέθοδος της απομύζησης απόλυτης υπεραξίας είχε πλατιά εφαρμογή στα πρώτα στάδια ανάπτυξης του καπιταλισμού, όταν στις επιχειρήσεις επικρα­ τούσε η χειρωνακτική εργασία. Η εμφάνιση και ανάπτυξη της μεγάλης εκμηχανισμένης παραγωγής δημιούργησε τις προϋποθέσεις για να αυ­ ξηθεί η υπεραξία κυρίως με την άνοδο της παραγωγικότητας της εργασίας. Στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, η εργατική τάξη με τη σκληρή πάλη της κατόρθωσε να επιβάλει με νόμο σημαντική μείωση της διάρ­ κειας της εργάσιμης μέρας. Στις συνθήκες του σύγχρονου καπιταλισμού, η μονοπωλιακή αστική τάξη επιδιώκει να παίρνει την απόλυτη υπεραξία, χρησιμοποιώντας πλατιά τις υπερωρίες, εισάγοντας πολύ μεγάλη εργά­ σιμη μέρα για το μεγαλύτερο μέρος των εργατών, ιδιαίτερα στις αποικια­ κές και τις οικονομικά εξαρτημένες χώρες, και τελικά με την εξαντλητική εντατικοποίηση της εργασίας (βλ. λ.). Με την εντατικοποίηση της εργα­ σίας μεγαλώνει η δαπάνη εργασίας κατά μονάδα εργάσιμου χρόνου και αυξάνει απόλυτα η ποσότητα της εργασίας, που ιδιοποιείται δωρεάν ο κα­ πιταλιστής. Στις καπιταλιστικές επιχειρήσεις, η εντατικοποίηση της εργα­ σίας πέρα από το φυσιολογικό επίπεδο έχει την Ιδια σημασία που έχει και η παράταση της εργάσιμης μέρας και θεωρείται στο σύγχρονο καπι­ ταλισμό ένα από τα βασικά μέσα για να καρπώνονται οι καπιταλιστές την απάλυτη υπεραξία. Α π ό σ β εσ η : Η αποζημίωση σε χρήμα της αξίας των πάγιων μέσων εργα­ σίας (μηχανών, εγκαταστάσεων, κτιρίων), που μεταβιβάστηκε βαθμιαία

απ όσβεση

61

στο νεοδημιουργημένο, κατά τη όιαόικασία της παραγωγής, προϊόν, είτε στην πραγματοποιημένη εργασία (υπηρεσίες). Τα πάγια μέσα εργασίας, υφίστανται, στη διαδικασία της παραγωγής, φυσική φθορά (βλ. λ.), χά­ νουν με το χρόνο την αξία χρήσης τους (βλ. λ.). Ταυτόχρονα γίνεται η διαδικασία της μεταβίβασης της αξίας των μέσων παραγωγής στο έτοιμο προϊόν της παραγωγής και μειώνεται αντίστοιχα η αξία τους. Η φθορά της αξίας των μέσων παραγωγής επέρχεται, επίσης, και σαν συνέπεια της ηθι­ κής φθοράς των μέσων εργασίας (βλ. λ.). Και αυτό προκύπτει από τη μια γιατί, χάρη στην αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας, γίνεται φτη­ νότερη η παραγωγή μέσων παραγωγής και από την άλλη γιατί, χάρη στην επιστημονικοτεχνική πρόοδο, επέρχεται η τεχνική τους ακαταλληλότητα. Στη σοσιαλιστική οικονομία κάθε επιχείρηση ορίζει, σύμφωνα με καθορι­ σμένες προδιαγραφές, το ύψος του κονδυλίου απόσβεσης που ξοδεύεται, όταν θα χρειαστεί, για την αλλαγή και τη γενική επισκευή των μηχανών, των εγκαταστάσεων και των άλλων μέσων εργασίας. Τα κονδύλια απόσβε­ σης συμπεριλαμβάνονται στο κόστος του προϊόντος και ρευστοποιούνται με την πώληση του έτοιμου προϊόντος. Γενική νομοτέλεια αποτελεί η αύξηση του ειδικού βάρους των κονδυλίων απόσβεσης στα γενικά έξοδα της πα­ ραγωγής, πράγμα που απορρέει από την τεχνική πρόοδο και την αύξηση του κεφαλαιουχικού εξοπλισμού της εργασίας. Το κονδύλι απόσβεσης που διαμορφώνεται δεν αποβλέπει στην οποιαδήποτε αντικατάσταση των πά­ γιων εγκαταστάσεων που έχουν φθαρεί, αλλά μόνο της φθοράς που είναι συνέπεια κανονικών συνθηκών εκμετάλλευσής τους. Αντίθετα με την καπι­ ταλιστική οικονομία, όπου η απόσβεση του πάγιου κεφαλαίου (βλ. λ.) είναι ιδιωτική υπόθεση του κάθε επιχειρηματία ή των μονοπωλίων, στη σοσιαλιστική οικονομία τα κονδύλια απόσβεσης θεσπίζονται σχεδιοποιημένα από την κοινωνία, αποτελούν συστατικό στοιχείο του κόστους και υπολογίζονται στο σχεδιασμένο καθορισμό των τιμών. Το μέγεθος του ετήσιου κονδυλίου απόσβεσης προκύπτει από δύο στοιχεία: από τη μέση ετήσια αξία των πάγιων κονδυλίων, που υπόκεινται σε απόσβεση, και από το ύψος που έχουν οι προδιαγραφές απόσβεσης. Η προδιαγραφή της απόσβεσης καθορίζεται σε ποσοστά της αξίας (τιμής ισολογισμού) των πάγιων εγκαταστάσεων και δείχνει σε πόσα χρόνια πρέπει να αντικατασταθεί η αξία τους. Οι προδιαγραφές απόσβεσης είναι διάφορες, ανά­ λογα με το είδος των πάγιων εγκαταστάσεων. Σήμερα στη βιομηχανία της ΕΣΣΔ έχουν καθοριστεί: για τα κτίρια 3,4 %, τις κατοικίες 5,6%, τους μηχανισμούς διαβιβάσεων 5,2%, τις μηχανές και το μηχανολογικό εξο­ πλισμό 11,5%, τα εργαλεία και τις συσκευές μέτρησης και ρύθμισης 12,4%, τα μεταφορικά μέσα 13,8%. 'Επίσης, για να εξυπηρετείται ο προγραμματι­ σμός των κονδυλίων απόσβεσης σε κλίμακα ολόκληρης επιχείρησης· ένω­ σης, κλάδου και σε άλλες υπηρεσίες, καθορίζονται και οι μέσες προδια­ γραφές αποσβέσεων. Οι σωστές, οι επιστημονικά θεμελιωμένες προδιαγρα­ φές απόσβεσης έχουν βασική σημασία για την πρακτική της σοσιαλιστικής

62

απ οσ ύνθ εσ η του απ οικ ια κ ο ύ συστήματος

οικονομίας. Αν οι κάτω του κανονικού προδιαγραφές απόσβεσης επιβρα­ δύνουν την ανανέωση των πάγιων εγκαταστάσεων και μ’ αύτό τον τρόπο γίνονται τροχοπέδη στην τεχνική πρόοδο, οι υψηλότερες από το κανονικό προδιαγραφές απόσβεσης οδηγούν στην αδικαιολόγητη διόγκωση του κό­ στους του προϊόντος. Τα τελευταία χρόνια καταβάλλονται προσπάθειες για να τελειοποιηθούν οι προδιαγραφές απόσβεσης. Για τις νέες προδιαγραφές παίρνονται υπόψη: η αυξημένη εντατικότητα στην αξιοποίηση του μηχα­ νολογικού εξοπλισμού, ο ταχύς δυναμισμός της τεχνικής προόδου, η ηθική φθορά και οι απαραίτητες δαπάνες εκσυγχρονισμού. Με σκοπό να καθορι­ στεί η ομοιόμορφη αξιολόγηση των πάγιων εγκαταστάσεων της λαϊκής οικο­ νομίας με βάση την τρέχουσα αξία της αναπαραγωγής τους και για να δια­ σαφηνιστούν οι ισχύουσες προδιαγραφές κονδυλίων απόσβεσης σύμφω­ να με τις απαιτήσεις του νέου συστήματος σχεδίασης και οικονομικών κι­ νήτρων, το υπουργικό συμβούλιο της ΕΣΣΔ πήρε απόφαση να γίνει, από την 1η Αυγούστου ως την 31 Δεκεμβρίου 1971, επανεκτίμηση των πά­ γιων εγκαταστάσεων στην κατάσταση που βρίσκονταν την 1 η Ιανουαρίου 1972. Τα κονδύλια απόσβεσης υποδιαιρούνται σε δύο μέρη. Το ένα αποσκοπεί στη γενική αναπλήρωση των πάγιων εγκαταστάσεων, όταν τελειώ­ σει η προθεσμία χρήσης τους. Το άλλο μέρος των κονδυλίων απόσβεσης προορίζεται για την τμηματική αποκατάσταση (γενική επισκευή και εκσυγ­ χρονισμός) των πάγιων εγκαταστάσεων. Η οικονομική μεταρρύθμιση στην ΕΣΣΔ (βλ. λ.) διεύρυνε τα δικαιώματα των επιχειρήσεων σχετικά με την αξιοποίηση των κονδυλίων απόσβεσης. Τώρα, σημαντικό μέρος τους προ­ ορίζεται όχι μόνο για τη γενική επιδιόρθωση, όπως συνέβαινε και πρίν, αλλά και για την ανανέωση και τον εκσυγχρονισμό των πάγιων εγκατα­ στάσεων. 'Αλλο μέρος των κονδυλίων απόσβεσης αξιοποιείται συγκεντρω­ τικά για τη χρηματοδότηση των επενδύσεων σε μέσα παραγωγής. Α π οσ ύ νθεσ η του α π οικιακού συστήματος του ιμ π ε ρ ια λ ισ μ ο ύ : Η δια­ δικασία εξάλειψης των οικονομικών και πολιτικών σχέσεων που βασίζον­ ται στην υποδούλωση των αποικιακών και εξαρτημένων χωρών στα ιμπε­ ριαλιστικά κράτη και η δημιουργία στη θέση των πρώην αποικιών νέων, ανε­ ξάρτητων κρατών. Στο δεύτερο στάδιο της γενικής κρίσης του καπιταλι­ σμού (βλ. λ.) η ανάπτυξη του εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος είχε σαν αποτέλεσμα να αντικατασταθεί η κρίση του αποικιακού συστήματος του ιμπεριαλισμού (βλ. λ.) από τη διαδικασία της αποσύνθεσής του, που στο τρίτο, σύγχρονο στάδιο της γενικής κρίσης του καπιταλισμού μπήκε στη φά­ ση της τελικής χρεοκοπίας του αποικιακού συστήματος του ιμπεριαλισμού. Οι παλιές αποικιακές αυτοκρατορίες εξαλείφθηκαν σχεδόν ολοκληρωτικά. Η χρεοκοπία του συστήματος της αποικιακής δουλείας εγκαινίασε την έναρξη μιας νέας ιστορικής περιόδου στη ζωή των λαών της Ασίας της Αφρικής και της Λατινικής Αμερικής που άρχισαν να συμμετέχουν ενεργά στη διεθ­ νή πολιτική ζωή. Στην πάλη των λαών των αποικιών και των εξαρτημένων

α π οι

63

χωρών βοήθησαν αποφασιστικά οι δυνάμεις του παγκόσμιου σοσιαλισμού. Ασπίδα και σίγουρος εγγυητής των επαναστατικών καταχτήσεων και της ανεξάρτητης εθνικής ανάπτυξης των απελευθερωμένων λαών είναι σήμε­ ρα οι σοσιαλιστικές χώρες. Η Σοβιετική Ένωση και οι χώρες της σοσια­ λιστικής κοινότητας θεωρούν διεθνιστικό τους χρέος την παροχή στο εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα των λαών, ολόπλευρης αδελφικής και ανι­ διοτελούς βοήθειας, που παίζει σοβαρό ρόλο στη διαδικασία αποσύνθε­ σης του αποικιακού συστήματος του ιμπεριαλισμού και στην εδραίωση της εθνικής ανεξαρτησίας των παλιών αποικιών. Η ύπαρξη του παγκό­ σμιου συστήματος του σοσιαλισμού και η βοήθεια του σοσιαλιστικού στρατοπέδου ανοίγουν, μπρός στους λαούς των απελευθερωμένων χω­ ρών, πλατιές προοπτικές εθνικής αναγέννησης, εξάλειψης της προαιώνιας αθλιότητας, επίτευξης της οικονομικής ανεξαρτησίας, και δίνουν τη δυνα­ τότητα του μη καπιταλιστικού δρόμου ανάπτυξης (βλ. λ.), όπου μπήκαν μια σειρά κράτη. «Ο σοσιαλιστικός προσανατολισμός σ’ αυτές τις χώρες ανοί­ γει το δρόμο του, υπερνικώντας μεγάλες δυσκολίες και δοκιμασίες. Τα κράτη αυτά διεξάγουν αποφασιστική πάλη κατά του ιμπεριαλισμού και του νεοαποικισμού» — αναφέρει το τελικό ντοκουμέντο της Διεθνούς Σύ­ σκεψης των Κομμουνιστικών και Εργατικών Κομμάτων, του 1969. Την αδελφική συμμαχία με τους λαούς που αποτίναξαν τον αποικιακό ζυγό, η Σοβιετική Ένωση τη βλέπει σαν ακρογωνιαίο λίθο της διεθνούς της πο­ λιτικής. Η συνένωση των προσπαθειών των λαών των απελευθερωμένων χωρών και των λαών των σοσιαλιστικών κρατών στην πάλη κατά της απειλής πολέμου, αποτελεΙ σοβαρό παράγοντα της γενικής ειρήνης. Η χρεο­ κοπία του αποικιακού συστήματος του ιμπεριαλισμού πολλαπλασιάζει τις προοδευτικές δυνάμεις της ανθρωπότητας και εξασθενίζει τις δυνάμεις του ιμπεριαλισμού. Η πάλη για την εθνική απελευθέρωση σε πολλές χώ­ ρες, όπως σημειώνεται στις αποφάσεις του 24ου συνεδρίου του ΚΚΣΕ, άρχισε στην πράξη να μετεξελίσσεται σε πάλη κατά των εκμεταλλευτικών σχέσεων, τόσο των φεουδαρχικών όσο και των καπιταλιστικών. Α π οτα μ ίευ σ η : Το να βάλει κανείς στην άκρη ένα μέρος των εισοδημάτων του αντί να τα χρησιμοποιήσει όλα στην κατανάλωση. Ο όρος αποτα­ μίευση υποδηλώνει επίσης το ποσό των οικονομιών που πραγματοποιούνται μ' αυτόν τον τρόπο. Η αποταμίευση λέγεται στείρα όταν αποτελεΐται από ποσά που συγκεντρώνονται και παραμένουν ανεκμετάλευτα «κάτω από το μαξιλάρι». Η στείρα αποταμίευση είναι συνώνυμο του θησαυρισμού. Ονομάζεται αποταμίευση θησαυρισμού ή ψευτοαποταμίευση όταν πρό­ κειται για την τοποθέτηση στην άκρη ενός ποσού με προοπτική να χρησι­ μοποιηθεί αργότερα — όταν με τη συσσώρευση συγκεντρωθεί το απα­ ραίτητο ποσό — για να αποκτηθεί κάτι που έχει μια ορισμένη αξία. Λέγεται παραγωγική ή ενεργητική όταν το μέρος του εισοδήματος που εξοικονομήθηκε δεν αφήνεται στην άκρη, αλλά χρησιμοποιείται για την αγορά τίτλων.

αστικές οικονο μικές θεωρίες για το σ ο σ ια λ ισ μ ό μετοχών κ.λ.π. με την ελπίδα να του αποφέρουν αυτά κάποιο τόκο ή την αύξηση της αξίας που αγοράστηκε. Τα ταμιευτήρια αποτελούν δημόσια ιδρύματα που δέχονται τις οικονομίες των ιδιωτών και που δίνουν γΓ αυτό ένα μικρό τόκο. Αστικές οικονομικές θεωρίες για το σ ο σ ια λ ισ μ ό : Αντιλήψεις που διαστρεβλώνουν την ουσία του σοσιαλισμού, τις οικονομικές νομοτέλειες της ανάπτυξής του, τους σκοπούς της οικονομικής πολιτικής των σοσια­ λιστικών κρατών και των κομμουνιστικών κομμάτων. Στη θεωρία και την πρακτική του επιστημονικού σοσιαλισμού αντιπαρατίθενται αφηρεμένα θεωρητικά «σοσιαλιστικά μοντέλα». Οι αστικές οικονομικές θεωρίες για το σοσιαλισμό εμφανίστηκαν το 19ου αιώνα σαν αντίδραση στην άνοδο του εργατικού επαναστατικού κινήματος και του μαρξισμού. Σκοπός τους ήταν να τραβήξουν τις λαϊκές μάζες των καπιταλιστικών χωρών από τον επιστημονικό σοσιαλισμό, να υποτάξουν το εργατικό κίνημα στα συμφέ­ ροντα της αστικής τάξης. Οι αστικές οικονομικές θεωρίες για το σοσια­ λισμό βασίζονται στις θεωρίες διάφορων σχολών και κατευθύνσεων της αστικής πολιτικής οικονομίας. Οι πιο εξέχοντες αντιπρόσωποί τους ήταν το 19ο αιώνα: στη Γερμανία οι σοσιαλιστές Ροντμπέρτους και Κατεντέρ, στις ΗΠΑ οι υπερασπιστές του ονομαζόμενου αγροτικού σοσιαλισμού (Γ. Τζωρτζ και οι οπαδοί του). Στο τέλος του 19ου αιώνα με αρχές του 20ου, έγιναν προσπάθειες να χρησιμοποιηθούν στην ανάλυση της σοσιαλιστικής οικονομίας υποκειμενικές ψυχολογικές θεωρίες της οριακής χρησιμότη­ τας. (βλ. θεωρία της «οριακής χρησιμότητας»). Μετά τη νίκη της μεγάλης Οκτωβριανής σοσιαλιστικής επανάστασης, οι αστοί ιδεολόγοι προσπάθη­ σαν να τοποθετήσουν τη θεωρητική τους βάση κάτω από την αντικομμουνιστική προπαγάνδα, που κατευθύνθηκε ενάντια στη μοναδική τότε στον κόσμο χώρα του σοσιαλισμού. Κεντρική θέση στην αστική οικονο­ μική βιβλιογραφία από το 1920 μέχρι το 1940 κατείχε το ζήτημα του λεγάμενου οικονομικού υπολογισμού στο σοσιαλισμό (δηλαδή του ορθο­ λογικού καταμερισμού των πόρων). «Οι ορθόδοξοι φιλελεύθεροι» Λ. ΜΙζες, Φ. Χάιεκ (Αυστρία), ο Γερμανός κοινωνιολόγος και οικονομολόγος Μ. Βέμπερ, από απροκάλυπτα απολογιστικές θέσεις του καπιταλισμού, εμφανίστηκαν με τη θεωρία «της λογικής και πρακτικής μη πραγματο­ ποίησης του σοσιαλισμού». Γι αυτή τη θέση είχαν σαν βάση τον ισχυ­ ρισμό ότι στο σοσιαλισμό, εξαιτίας της εξαφάνισης των συντελεστών της παραγωγής και της αυθόρμητης αγοράς, λείπει ο οικονομικός μηχανι­ σμός, που εξασφαλίζει τον ορθολογικό καταμερισμό των πόρων. Οι οικονομιστές-ρεφορμιστές της αστικής και σοσιαλοδημοκρατικής κατεύθυνσης (Α. Λέρνερ στις ΗΠΑ, Α. Πιγκού, Γ. ΝτΙκινσου και Π. Χωλ στην Αγγλία κ.α.) αντίθετα προϋπέθεταν τη δυνατότητα της ορθολογικής χρησιμοποίη­ σης των παραγωγικών πόρων στο σοσιαλισμό και την πιο μεγάλη αποδοτικότητά τους σε σύγκριση με τον καπιταλισμό. Μη μπορώντας όμως

αστικές οικονο μικές θεωρίες για το σ ο σ ια λ ισ μ ό

65

ν' αντιμετωπίσουν τη λειτουργία της οικονομίας χωρίς την αυθόρμητη αγορά, διαμόρφωναν μηχανισμό για τη ρύθμιση των αναλογιών της σο­ σιαλιστικής αναπαραγωγής με πρότυπο το μηχανισμό του καπιταλιστικού ανταγωνισμού. Στον υπαρκτό σοσιαλισμό αντιπαρέθεσαν τα υποθετικά μοντέλα του «ανταγωνιστικού σοσιαλισμού» (παραδείγματος χάρη, το μον­ τέλο του I. Σούμπετερ). Χαρακτηριστική γραμμή αυτών των μοντέλων είναι η συνταύτιση του σοσιαλισμού με την ατομική ιδιοκτησία, οι διαστρεβλώ­ σεις των σοσιαλιστικών οικονομικών κατηγοριών, η μηχανική μεταφορά στο καπιταλιστικό σύστημα ποραγωγικών σχέσεων (ιδιαίτερα αυτό είναι χαρακτηριστικό για τέτοιες κατηγορίες όπως η «σχεδιοποίηση» και η «μεθοδικότητα»). Τα «μοντέλα του σοσιαλισμού», και η δημιουργούμενη από αυτά αυταπάτη για πληθώρα μορφών του σοσιαλισμού, βασίζονται κατά κύριο λόγο στη διαστρέβλωση της σοσιαλιστικής κοινωνικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής. Έτσι το μοντέλο του «σοσιαλισμού της αγοράς» αντικαθιστά την παλλαϊκή ιδιοκτησία — κύρια μορφή της σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας— με την ιδιοκτησία ξεχωριστών ομάδων ανθρώπων. Σε πολλά άλλα μοντέλα λείπει γενικά ο χαρακτήρας της σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας. Η απόρριψη της κοινωνικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής σαν καθο­ ριστικής γραμμής του σοσιαλισμού οδήγησε στο να εξετάζεται ο σοσιαλι­ σμός σαν ιδεολογία που έχει «πολυάριθμες κατευθύνσεις οι οποίες είναι αντίθετες η μια με την άλλη» σύμφωνα με τα λόγια του Αμερικανού οικονο­ μολόγου Π. Σάμουελσον. Εδραιώνεται η ιδέα για την έλλειψη ριζικής ποιο­ τικής αντιπαράθεσης ανάμεσα στο σοσιαλισμό και τον κρατικομονοπωλιακό καπιταλισμό. 0 Άγγλος σοβιετολόγος Π. Ουάλζ, μη βλέποντας βασικές, ποιοτικές διαφορές ανάμεσα στην παλλαϊκή ιδιοκτησία και την κρατική ιδιοκτησία, τις ανάγει σε μορφές οργάνωσης και διεύθυνσης της κρατικής ιδιοκτησίας και σ’ αυτή τη βάση προωθεί τα μοντέλα του «κρατικού σοσιαλισμού» και του «διευθυνόμενου σοσιαλισμού». Στην πρώ­ τη κατηγορία κατατάσσει την κρατική βιομηχανία στην ΕΣΣΔ και τους αγγλικούς εθνικοποιημένους κλάδους, που τάχα έχουν μια και μόνη βά­ ση, δηλαδή τη διεύθυνση που και στις δυο περιπτώσεις είναι μέρος της κρατικής μηχανής (δηλαδή διευθύνονται από κυβερνητικά υπουργεία). Στη δεύτερη κατηγορία εντάσσει τους εθνικοποιημένους κλάδους και τις φίρμες άλλων δυτικοευρωπαϊκών χωρών επειδή εμφανίζονται στην ελεύθερη αγορά ανεξάρτητα από τό κράτος, έχουν δηλαδή το δικαίωμα να διαθέτουν ελεύθερα τα προϊόντα τους, να αγοράζουν και να πουλούν στην αγορά, να παίρνουν δάνεια. Τέτοια μοντέλα διαστρεβλώνουν πλέ­ ρια την ίδια την ουσία του σοσιαλισμού, σβύνουν τις ριζικές διαφορές του από τον καπιταλισμό. Οι αστοί οικονομολόγοι καταστρώνοντας τα μοντέλα του σοσιαλισμού δε βλέπουν τις βασικές διαφορές στην ταξική φύση του κράτους, στις συνθήκες του καπιταλισμού και του σοσιαλισμού. Και ακριβώς η ταξική φύση καθορίζει, για ποιών τα συμφέροντα και για ποιούς σκοπούς δημιουργείται και χρησιμοποιείται η κρατική ιδιοκτησία. 6

66

ασ τική εκχυδαϊσμένπ πο λ ιτ ικ ή οικονο μία

Στις συνθήκες του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού, π κρατική ιδιο­ κτησία δημιουργείται και χρησιμοποιείται για τα συμφέροντα των κυρίαρ­ χων μονοπωλιακών ομάδων. Στο σοσιαλισμό, τό κράτος εκφράζει τα συμ­ φέροντα ολόκληρης της σοσιαλιστικής κοινωνίας. Γι αυτό η κρατική σο­ σιαλιστική ιδιοκτησία είναι κύρια ιδιοκτησία παλλαϊκή, διαφορετική στην ουσία της από την κρατικοκαπιταλιστική ιδιοκτησία. Μια ομάδα αστών θεωρητικών, αγνοώντας τους αντικειμενικούς νόμους του σοσιαλισμού, θεωρεί τη σοβιετική οικονομία σαν «διοικητική οικονομία», που δρα τάχα σύμφωνα με διαταγές «από πάνω». Όλες αυτές οι θεωρίες διαστρεβλώ­ νουν, η καθεμιά με το δικό της τρόπο, το μηχανισμό της λειτουργίας του σοσιαλισμού. Με την είσοδο της ΕΣΣΔ στο στάδιο της ώριμης σοσιαλι­ στικής οικονομίας με τις διαδικασίες για την οικοδόμηση του αναπτυγμέ­ νου σοσιαλισμού στις άλλες χώρες της σοσιαλιστικής κοινότητας είναι συνδεμένη η χρησιμοποίηση των αστικών θεωριών της «βιομηχανικής κοι­ νωνίας» (βλ. θεωρία της «βιομηχανικής κοινωνίας») και της «σύγκλισης» (βλ. θεωρία της «σύγκλισης»), όπου οι εμπνευστές τους προσπαθούν να εξαλείψουν τις ριζικές διαφορές ανάμεσα στον καπιταλισμό και το σο­ σιαλισμό, αρνούνται τα πλεονεκτήματα του σοσιαλισμού. Α στική «κχυδαϊσμένη π ο λιτική ο ικ ο ν ο μ ία : Καθαρά απολογητική κα­ τεύθυνση της αστικής οικονομικής θεωρίας που χαρακτηρίζεται από την αντιεπιστημονική, επιφανειακή περιγραφή των οικονομικών φαινομένων της καπιταλιστικής οικονομίας και την άρνηση των ανταγωνιστικών της αντιθέσεων. Οι εκπρόσωποι της κατεύθυνσης αυτής στην αστική πολι­ τική οικονομία εγκωμίαζαν με κάθε τρόπο το καπιταλιστικό σύστημα και επινοούσαν διάφορες ανεδαφικές μεθόδους επίλυσης των ανειρήνευτων αντιθέσεων του καπιταλισμού. Η εκχυδαϊσμένη αστική πολιτική οικονομία εμφανίστηκε στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα. Πρώτοι εκπρόσωποί της ήσαν ο Γάλλος Ζ. Μπ. Σαι, οι Άγγλοι Τζ. Μιλλ, ΜακΚάλλοχ, ο Αμερικάνος X. Κέιρυ κ.α. Σε αντίθεση με την αστική κλασική πολιτική οικο­ νομία (βλ. λ.) που έφτασε στο αποκορύφωμά της με την οικονομική δι­ δασκαλία των Α. Σμιθ και Ντ. Ρικάρντο, οι οποίοι χαρακτηρίζονται για την επιστημονική ευσυνειδησία και την προσπάθεια αποκάλυψης των νόμων της καπιταλιστικής οικονομίας οι απλοϊκοί οικονομολόγοι επε­ ξεργάστηκαν θεωρίες που τις διέκρινε η απροκάλυπτη υπεράσπιση του καπιταλιστικού συστήματος. Οι εκπρόσωποι της εκχυδαϊσμένης πολιτικής οικονομίας πήραν από τη διδασκαλία του Σμιθ και του Ρικάρντο τη λαθε­ μένη αντίληψή τους για τη σταθερότητα, την «αιωνιότητα» των βάσεων του καπιταλιστικού συστήματος και τη θέση αυτή έκαναν ακρογωνιαίο λίθο των θεωριών τους. Ο Αμερικανός οικονομολόγος Κέιρυ, ο Γάλλος οικο­ νομολόγος Μπαστιά (πατέρας της θεωρίας της «αρμονικής ανάπτυξης» της κοινωνίας με βάση την ταξική συνεργασ(α) διακήρυξαν φανταστικές θετικές πλευρές και πλεονεκτήματα του καπιταλισμού. Ό ταν π αστική τάξη

ασ τική εκχυδαϊσμένη π ο λιτική ο ικονο μία

67

εγκαθίδρυσε την πολιτική εξουσία της, αναπτύχθηκε η ταξική πάλη και εμφανίστηκε το προλεταριάτο σαν αυτοτελής πολιτική δύναμη, κυρίαρχη διδασκαλία στην αστική οικονομική φιλολογία, έγινε η εκχυδαϊσμένη πολι­ τική οικονομία. Με την εμφάνιση της οικονομικής θεωρίας του Μαρξ, οι απλοϊκοί οικονομολόγοι, η αυστριακή σχολή πολιτικής οικονομίας (βλ. λ.) και η ιστορική σχολή πολιτικής οικονομίας (βλ. λ.), που εμφανίστηκαν στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, επιχείρησαν να «ανατρέψουν» την οικονομι­ κή θεωρία του μαρξισμού. Στην περίοδο του ιμπεριαλισμού και της γενικής κρίσης του καπιταλισμού πολλοί εκπρόσωποι της εκχυδαϊσμένης πολι­ τικής οικονομίας άρχισαν να γράφουν ενάντια στη λενινιστική θεωρία του ιμπεριαλισμού και την παραπέρα δημιουργική ανάπτυξη της μαρξι­ στικής οικονομικής θεωρίας. Εισηγήθηκαν προτάσεις για την αξιοποίηση των οικονομικών και χρηματιστικών μοχλών και πόρων του σύγχρονου αστικού κράτους, για τη θεραπεία των οργανικών παθήσεων του σύγχρο­ νου καπιταλιστικού συστήματος. Διαδίδουν την αυταπάτη για τη δυνα­ τότητα εξάλειψης της μαζικής ανεργίας και των οικονομικών κρίσεων με τη ρύθμιση της οικονομίας από το αστικό κράτος, ξαναζωντανεύουν τις μισάνθρωπες μαλθουσιανές θεωρίες, προπαγανδίζουν τις διάφορες θεωρίες «του λαϊκού καπιταλισμού». Στα τέλη του 19ου με αρχές του 2ου αιώνα ο αρχηγός της αγγλικής σχολής της εκχυδαϊσμένης αστικής πολιτικής οικονο­ μίας 'Αλφρεντ Μάρσαλ και στις ΗΠΑ ο Κλαρκ Τζ. Μπ. (βλ. λ.) επιχείρησαν να συνδυάσουν μερικές θέσεις της οικονομικής θεωρίας του Ρικάρντο με τη θεωρία της οριακής χρησιμότητας της αυστριακής σχολής και τις οικονο­ μικές θεωρίες άλλων αστών οικονομολόγων και έκαναν πάλη ενάντια στη μαρξιστική-λενινιστική πολιτική οικονομία. Μια από τις σύγχρονες αντιδρα­ στικές κατευθύνσεις της εκχυδαϊσμένης πολιτικής οικονομίας στις ΗΠΑ είναι ο ινστιτουσιοναλισμός (βλ. θεσμική αχολή). Οι πιό σημαντικοί εκπρόσωποί του (Θ. Βέμπλεν, Τζ. Κόμονς, Γ. Μίτσελ) αρνούνται την ύπαρξη αντικειμενι­ κών οικονομικών νόμων και θεωρούν σαν βάση της κοινωνικής εξέλιξης τις λειτουργικές εκδηλώσεις διάφορων ψυχολογικών παρορμήσεων, εθίμων και συνηθειών των «οικονομικών υποκειμένων». Οι «ινστιτουσιοναλιστές» θε­ ωρούν ότι κινητήρια δύναμη της κοινωνικής εξέλιξης είναι το ατομικό «κέρ­ δος», η ατομική «ωφέλεια» και άλλα κίνητρα, ότι οι καπιταλιστές επιχειρη­ ματίες φέρουν το βαρύ «φορτίο να εξασφαλίζουν το μεροκάματο» στους μι­ σθωτούς εργάτες. Προσπαθούν να βρούν πρότυπα των σύγχρονων οικονο­ μικών και κοινωνικών θεσμών στην αρχαία ιστορία και προπαγανδίζουν την εφαρμογή μιας σειράς επιφανειακά δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων, που τις αποδέχονται πλήρως οι καπιταλιστές και οι γαιοκτήμονες και που δε διαταράσσουν τις σχέσεις της λεγάμενης «κοινωνικής ειρήνης» ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις της σύγχρονης καπιταλιστικής κοινωνίας. Οι απλοϊκοί αστοί οικονομολόγοι, σύμφωνα με χαρακτηρισμό του Β. I. Λένιν, «δεν είναι τίποτε άλλο σαν επιστήμονες, παρά μίσθαρνα όργανα της τάξης των καπιταλιστών». Συκοφαντούν τον επιστημονικό σοσιαλισμό και την

ββ

αστική κλασ ική π ο λιτική οικονο μία

πραγματοποίησή του σ€ μια σειρά χώρες του σύγχρονου κόσμου, προσ­ παθούν να βάλουν φρένο στη νομοτελειακά ιστορική πορεία εξέλιξης της κοινωνίας, που οδηγεί αναπόφευκτα στην κατάρρευση του καπιταλισμού και την αντικατάστασή του από το σοσιαλισμό και τον κομμουνισμό. Α σ τική κλασ ική π ο λιτική ο ικ ο ν ο μ ία : Σχολή της αστικής οικονομικής επιστήμης, που εμφανίστηκε στην Αγγλία και τη Γολλία το 18ο αιώ να την περίοόο της επικράτησης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Δημιούργησε τις βάσεις της επιστημονικής μελέτης του καπιταλισμού. Θε­ μελιωτές της αστικής κλασικής πολιτικής οικονομίας είναι οι Άγγλοι Πέττυ Ου/λλιαμ (1623 - 1687) (βλ. λ.) και ο Γάλλος Πιέρ Μπουαγκιγμπέρ (1646 - 1714). Η κλασική πολιτική οικονομία αναπτύχθηκε παρα­ πέρα στη Γαλλίο με τις εργασίες των φυσιοκρατών (βλ. λ.), με σημαντι­ κότερους εκπροσώπους τον Φρανσουά Κενέ (1694 - 1774), συγγραφέα του περίφημου «οικονομικού πίνακα». Αν Ρόμπερ Ζακ Τυργκό (1727 1781), στην Αγγλία με τους Τζων Λοκ (1632 - 1704), Νταίηβιντ Χιούμ (1711-1776)και Τζαίημς Στιούορτ (1712-1780). Η κλασική σχολή έφτασε στο αποκορύφωμά της με τις θεωρίες των Άγγλων Σμιθ Άνταμ (1725 1790) (βλ. λ.) και Ρικάρντο Νταίηβιντ (17 72 - 1823) (βλ. λ.). Οι οικο­ νομικές αντιλήψεις των εκπροσώπων της κλασικής σχολής αντανακλού­ σαν τα συμφέροντα της νεογεννημένης αστικής τάξης, που αγωνιζόταν ενάντια στις φεουδαρχικές οικονομικές σχέσεις. Έτσι εξηγείτοι ο προο­ δευτικός χαρακτήρας τους, η τάση των καλύτερων εκπροσώπων της να θεμελιώσουν επιστημονικά τις οικονομικές αντιλήψεις τους. Βασικές κα­ τευθύνσεις της οικονομικής σκέψης της σχολής αυτής ήταν, πρώτο, η θεμελίωση των αιτημάτων «της οικονομικής ελευθερίας, του ελεύθερου ανταγωνισμού, του περιορισμού της επέμβασης του φεουδαρχικού κρά­ τους στην οικονομική ζωή, της κατάργησης των προνομίων των μεγά­ λων γαιοκτημόνων, της εξάλειψης των συντεχνιακών κανονισμών». Δεύ­ τερο, η αστική κλασική πολιτική οικονομία επιχειρούσε να δώσει την επι­ στημονική ανάλυση των εσωτερικών νομοτελειών των αστικών οικονο­ μικών σχέσεων. Έθεσε την ορχή της εργασιακής θεωρίας της αξίας, αποσαφήνισε σειρά από σοβαρά θεωρητικά ζητήματα σχετικά με το χρήμο, τη γαιοπρόσοδο, το κέρδος, τον τόκο, το μισθό εργασίας και άλλες οικονομικές κατηγορίες. Οι επιφανείς εκπρόσωποι της κλασικής πολιτικής οικονομίας υπήρξαν μια από τις πηγές του μαρξισμού, της οι­ κονομικής θεωρίας του. Ο Μαρξ είχε σε υψηλή εκτίμηση μια σειρά θεω­ ρητικών θέσεων των αστών κλασικών, όμως παράλληλα υπέβαλε σε οξεία κριτική τις ατέλειες και τα λάθη τους, αποκάλυψε τον αστικό χαρακτήρα και την ταξική στενότητά τους. Στα έργα των εκπροσώπων της αστικής κλασικής οικονομίας, η επιστημονική μεθοδολογία της μελέτης των οικο­ νομικών φαινομένων είχε χαρακτηριστικό της την ποσοτική πλευρά. Έτσι η κλασική σχολή δεν μπόρεσε να εξηγήσει την ουσία των καπιταλιστι­

α στική τάξη

69

κών σχέσεων, δηλ. την εκμετάλλευση της εργασίας από το κεφάλαιο και την πηγή της προέλευσης της υπεραξίας. ΓΓ αυτό οι εκπρόσωποι της σχο­ λής αυτής εξέταζαν τις αστικές σχέσεις κατά κανόνα όχι ιστορικά, όχι επι­ στημονικά και τους οικονομικούς νόμους και τις κατηγορίες που ανακά­ λυπταν και ανέλυαν, τις θεωρούσαν αιώνιες, μόνες δυνατές και δίκαιες. Έτσι δεν μπόρεσαν να εξηγήσουν την ύπαρξη των ανταγωνιστικών αντι­ θέσεων του καπιταλισμού. Ό ταν η αστική τάξη κατάκτησε την πολιτική εξουσία, οι ιδεολογικοί της εκπρόσωποι αντικατέστησαν τη μελέτη των αντικειμενικών νομοτελειών του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής με την προκατειλημμένη απολογητική του καπιταλισμού. Η αστική οικονομική σκέψη έχασε το σχετικά επιστημονικό χαρακτήρα της. Η όξυνση της τα­ ξικής πάλης σήμανε την ώρα του θανάτου της αστικής κλασικής πολιτι­ κής οικονομίας, π οποία παραχώρησε τη θέση της στην αστική εκχυδαίσμένη πολιτική οικονομία (βλ. λ.). Ή τελευταία έθεσε σαν καθήκον της τον ενσυνείδητο εξωραϊσμό και την υπεράσπιση του καπιταλιστικού συ­ στήματος, την πάλη ενάντια στον επιστημονικό κομμουνισμό και το επα­ ναστατικό εργατικό και απελευθερωτικό κίνημα. Α σ τική τά ξ η : Η τάξη που κυριαρχεί στην καπιταλιστική κοινωνία, έχει στην ιδιοκτησία της τα πιό σπουδαία και αποφασιστικά μέσα παραγωγής και ζεί με την εκμετάλλευση της μισθωτής εργασίας. Σαν τάξη εμφανίστηκε στους κόλπους της φεουδαρχίας, στην περίοδο της πρωταρχικής συσσώ­ ρευσης κεφαλαίου (βλ. λ.), στερώντας από τους άμεσους παραγωγούς τα μέσα παραγωγής και μετατρέποντας τους σε μισθωτούς εργότες. Η σημαντικότερη πηγή εσόδων, που δεν προέρχονται από την εργασία της και που αποτελεί παράγοντα συσσώρευσης πλούτου της αστικής τάξης, είναι η υπεραξία, που παράγεται από την απλήρωτη εργασία των μισθω­ τών εργατών, από την εκμετάλλευση των μικρών παραγωγών και των λαών άλλων χωρών. Η αστική τάξη και το προλεταριάτο (βλ. λ.) είναι οι βασικές τάξεις της καπιταλιστικής κοινωνίας. Σκοπός της αστικής τάξης είναι η ανέξοδη απόσπαση της μεγαλύτερης δυνατής υπεραξίας με τη μι­ κρότερη δυνατή ποσότητα προκαταβλημένου κεφαλαίου, στη βάση της ολόπλευρης εκμετάλλευσης της μισθωτής εργασίας. Ανάμεσα στην αστι­ κή τάξη και το προλεταριάτο υπάρχουν ανταγωνιστικές, ανειρήνευτες αντιθέσεις, τα συμφέροντά τους είναι ριζικά αντίθετα, πράγμα που πρόκα· λεί τη σκληρή πάλη του προλεταριάτου κατά της αστικής τάξης. Το προ­ λεταριάτο παλεύει για την εγκαθίδρυση της δικτατορίας του, την εξάλειψη της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας και την εδραίωσπ της σοσιαλιστικής ιδιο­ κτησίας στα μέσα παραγωγής. Η αστική τάξη δεν είναι ομοιογενής στη σύνθεσή της. Στην καπιταλιστική κοινωνία υπάρχει π μεγαλοαστική τάξη, η μεσαία και η μικροαστική τάξη. Κυρίαρχη θέση στην οικονομία και την πολιτική των ιμπεριαλιστικών χωρών κατέχει π μεγάλη, μονοπωλιακή αστική τάξη που χρησιμοποιεί προς το συμφέρον της το μηχανισμό της

70

ασ φ α λισ τικά μ ο νοπ ώ λια

κρατικής εξουσίας για την αύξηση των κερδών της, την κατάιτνιξη του επαναστατικού κινήματος και την εδραίωση της κυριαρχίας της. Αντίπαλοί της είναι όχι μόνο οι εργαζόμενες τάξεις, αλλά και η μικρή και μέρος της μεσαίας αστικής τάξης. Στον ιμπεριαλισμό, όλα τα προοδευτικά στρώ­ ματα του έθνους έχουν συμφέρον να συντριβεί η κυριαρχία της μονοπω­ λιακής τάξης. Στην περίοδο αυτή σύμμαχοι της εργατικής τάξης, εκτός από την αγροτιά, γίνονται τα πλατιά στρώματα των υπαλλήλων και σ η­ μαντικό μέρος των τεχνικών και της δημιουργικής διανόησης. Στις ανα­ πτυσσόμενες χώρες, που απελευθερώθηκαν από την αποικιοκρατία, η φύση της εθνικής αστικής τάξης είναι δισυπόστατη. Στις αποικιακές και εξαρτημένες χώρες, ο προοδευτικός της ρόλος δεν εξαντλήθηκε, συμ­ μετέχει στη λύση των πανεθνικών προβλημάτων της αντιϊμπεριαλιστικής και αντιφεουδαρχικής επανάστασης. Ό μως στο βαθμό που οξύνεται η ταξική πάλη στο εσωτερικό της χώρας, η ένταση των αντιθέσεων ανάμεσα στους εργαζόμενους και τα πλούσια στρώματα, ένα μέρος της εθνικής αστικής τάξης περνάει με το μέρος του ιμπεριαλισμού και της εσωτερι­ κής αντίδρασης. Η νίκη της μεγάλης Οκτωβριανής σοσιαλιστικής επανά­ στασης σήμανε την αρχή της κατάρρευσης της κυριαρχίας της αστικής τάξης και της νίκης του προλεταριάτου. Κατά το πέρασμα από τον καπιτα­ λισμό στο σοσιαλισμό μπορεί να διαμορφωθεί μια τέτοια κατάσταση όπου η αστική τάξη να είναι υποχρεωμένη να συμφωνήσει με την εξαγορά από το προλεταριακό κράτος των βασικών μέσων παραγωγής. Το σοσιαλι­ στικό κράτος μπορεί, σε ανάλογες συνθήκες, να χρησιμοποιήσει διάφορες μορφές κρατικού καπιταλισμού (βλ. λ.) προς το συμφέρον της ανάπτυξης της οικονομίας και της εδραίωσης του σοσιαλιστικού τομέα παραγω­ γής. Με την οικοδόμηση του σοσιαλισμού εξαλείφονται όλοι οι οικονο­ μικοί όροι ύπαρξης της αστικής τάξης. Α σ φ αλισ τικά μ ο νο π ώ λ ια : Παραλλαγή των ειδικών πιστωτικο-οικονομικών εταιριών, που πραγματοποιούν στον ιμπεριαλισμό μονοπωλιακή συγ­ κέντρωση και έλεγχο στον τομέα της ασφάλισης. Χρέος τους είναι η συσ­ σώρευση των ελεύθερων χρηματικών κεφαλαίων, η διαφύλαξή τους στα κανάλια του ασφαλιστικού κυκλώματος και η παραχώρηση αυτών των ασφαλιστικών πόρων για τη χρηματοδότηση των μονοπωλιακών ομάδων και του αστικού κράτους. Η διαμόρφωση και η ανάπτυξη των ασφαλι­ στικών μονοπωλίων είναι συνδεμένη με την αύξηση της αστάθειας των οικονομικών των εργαζομένων, που είναι υποχρεωμένοι στις συνθήκες καθυστέρησης και μη αποδοτικότητας του συστήματος των κρατικών οικο­ νομικών ασφαλίσεων, να ξοδεύουν ένα μέρος του αναγκαίου προϊόντος για ασφαλιστικές εισφορές σε ιδιωτικές ασφαλιστικές εταιρίες, για την εξασφάλιση των γερατιών, την περίπτωση απώλειας της εργασίας ή ανι­ κανότητας. Η όξυνση των αντιθέσεων της καπιταλιστικής αναπαραγωγής συμβάλλει στην ανάπτυξη των ασφαλιστικών επιχειρήσεων που ασχολούν­

ατομική εργασία

71

ται με την ασφάλιση της ιδιοκτησίας των εταιριών. Η συρροή χρηματικών μέσων με τη μορφή ασφαλιστικών πληρωμών και εσόδων ξεπερνά κάθε χρόνο, στις πετυχημένες επιχειρήσεις, κατά πολύ τις εισπράξεις των κατό­ χων των ασφαλιστικών συμβολαίων. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα τα ασφα­ λιστικά μονοπώλια να διαχειρίζονται, μακροπρόθεσμα, τεράστια χρηματικά μέσα, που χρησιμοποιούνται είτε για το δανεισμό επιχειρηματιών-καπιταλιστών, είτε για την αγορά ομολογιών, αξιών και άλλων χρεογράφων των εμπορικών, βιομηχανικών, μεταφορικών και άλλων εταιριών. Σε πολλές χώρες τα ασφαλιστικά μονοπώλια είναι οι μεγαλύτεροι κάτοχοι χρεογρά­ φων εταιριών και παίζουν καθοριστικό ρόλο στη μακρόχρονη χρηματο­ δότηση της οικονομίας. Τα ασφαλιστικά μονοπώλια παίρνουν ταυτόχρονα δραστήριο μέρος στον τομέα της κρατικής πίστης, εξασφαλίζοντας εξέχουσα θέση ανάμεσα στους αγοραστές των κρατικών ομολογιών. Η υπό­ θεση της ασφάλειας είναι ο μεγάλος μονοπωλιακός τομέας της σύγχρο­ νης καπιταλιστικής οικονομίας. Βασικό μέρος των ασφαλιστικών πόρων συγκεντρώνεται στα χέρια ολίγων μεγάλων μονοπωλίων, που προκαλούν όλο και αυξανόμενη πίεση στην αγορά δανειακών κεφαλαίων. Ανάμεσα στα ασφαλιστικά μονοπώλια γίνεται σκληρός ανταγωνισμός για την κυ­ ριαρχία στην ασφαλιστική αγορά, πραγματοποιούνται πολλές συγχωνεύ­ σεις και απορροφήσεις. Οξύνεται παράλληλα ο ανταγωνισμός με άλλα πιστωτικο-χρηματικά κέντρα, τράπεζες, ταμεία για συντάξεις, εταιρίες παρα­ χώρησης κεφαλαίων κλπ. για τις σφαίρες προσέλκυσης των οικονομιών και τη χρησιμοποίηση του κεφαλαίου. Στην πορεία αυτού του αγώνα πραγματοποιείται η συγκέντρωση κεφαλαίων και η υπονόμευση της δρα· στηριότητας των μεγάλων ασφαλιστικών μονοπωλίων. Στις συνθήκες της υπερεθνικιστικής οικονομικής ζωής, τα μεγαλύτερα ασφαλιστικά μονο­ πώλια των καπιταλιστικών χωρών πραγματοποιούν εξαγωγές στην παγκό­ σμια αγορά, εισχωρώντας στην οικονομία και την ασφάλιση άλλων χω ­ ρών. Με αυτό τον τρόπο, από τη μια μεριά δημιουργείται ένα δίκτυο τμη­ μάτων του εξωτερικού και θυγατρικών εταιριών για την πραγματοποίηση των ασφαλιστικών επιχειρήσεων, από την άλλη πραγματοποιείται πιστω­ τική εξαγωγή κεφαλαίων σε άλλους κλάδους της οικονομίας στο εξωτε­ ρικό. Δυναμώνει ο ανταγωνισμός ανάμεσα στα εθνικά ασφαλιστικά μονο­ πώλια που κυριαρχούν στις καπιταλιστικές χώρες. Συσσωρεύοντας τερά­ στια χρηματικά μέσα στο εσωτερικό και στο εξωτερικό, τα ασφαλιστικά μονοπώλια βοηθούν στη συγκέντρωση του πλούτου στον ένα πόλο και της φτώχιας στον άλλο, συντελούν στην ανάπτυξη και την άνοδο της οι­ κονομικής κυριαρχίας του χρηματιστικού κεφαλαίου στο σύνολο του κε­ φαλαίου. Α τομική ερ γασ ία: Η εργασία ξεχωριστών, εξωτερικά ανεξάρτητων και αυτοτελών εμπορευματοπαραγωγών. Βάση της ατομικής εργασίας είναι η ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής. Ο κοινωνικός καταμερισμός

72

ατομική ιδ ιοκτη σ ία

της εργασίας και η ανταλλαγή των προϊόντων της ανάμεσα στους ξεχωρι­ στούς εμπορευματοπαραγωγούς, αποκαλύπτουν την εσωτερική σύνδεση των εξωτερικά ανεξάρτητων, ατομικών εμπορευματοπαραγωγών, φανερώ­ νουν τον κοινωνικό χαρακτήρα της ατομικής τους εργασίας. Συνεπώς η εργασία κάθε εμπορευματοπαραγωγού είναι ταυτόχρονα και ατομική και κοινωνική. Βασική αντίθεση της απλής εμπορευματικής παραγωγής είναι η αντίθεση ανάμεσα στην κοινωνική και την ατομική εργασία. Η αντίθεση αυτή εκδηλώνεται στη διαδικασία της ανταλλαγής. Διαμέσου της ανταλ­ λαγής αποκαθίσταται σχέση ανάμεσα σε επιμέρους εμπορευματοπαραγωγούς που είναι χωρισμένοι ο ένας από τον άλλο, εξαιτίας της ύπαρξης της ατομικής ιδιοκτησίας. Μόνο κατά την ανταλλαγή, με την αγοραπωλησία, γίνεται η εξίσωση του ενός εμπορεύματος με το άλλο και η αναγνώριση της ατομικής εργασίας του εμπορευματοπαραγωγού σαν κοινωνικά αναγ­ καίας. Αν το προϊόν που δημιουργήθηκε με την ατομική εργασία δε ρευστοποιείται σαν εμπόρευμα, είτε γιατί οι καταναλωτικές αξίες που δημιούρ­ γησε δεν είναι αναγκαίες στην κοινωνία είτε γιατί είναι πολύ ακριβό, αυτό σημαίνει ότι η ατομική εργασία του εμπορευματοπαραγωγού δεν αναγνω­ ρίστηκε από την κοινωνία. Στον καπιταλισμό συγκεντρώνονται στις επι­ χειρήσεις πολλοί εργάτες και πολλά μέσα εργασίας, και η παραγωγή αποχτά όλο και περισσότερο κοινωνικό χαρακτήρα. Εδώ η αντίθεση ανάμεσα στην κοινωνική και την ατομική εργασία μετεξελίσσεται σε αντίθεση ανά­ μεσα στον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής και την ατομική, καπιτα­ λιστική μορφή ιδιοποίησης. Στο σοσιαλισμό, όλη η εργασία στη λαϊκή οικο­ νομία αποτελεί άμεσα κοινωνική εργασία, που οργανώνεται σχεδιασμένα στην κλίμακα όλης της κοινωνίας. Α το μική ιδ ιο κτη σ ία : Μορφή ιδιοποίησης, στην οποία τα μέσα παραγω­ γής ανήκουν σε ιδιώτες. Εμφανίστηκε στην πορεία της αποσύνθεσης του πρωτόγονου κοινοτικού συστήματος και της εμφάνισης της δουλοκτητικής κοινωνίας. Η εμφάνιση της ατομικής ιδιοκτησίας έφερε τη διάσπαση της κοινωνίας σε εκμεταλλευτές και εκμεταλλευόμενους και την ταξική πάλη ανάμεσά τους. Η δουλεία η φεουδαρχία και ο καπιταλισμός είναι τρείς δια­ δοχικές βαθμίδες ανάπτυξης της ανθρώπινης κοινωνίας, που έχουν σαν κοινό γνώρισμα ότι τα μέσα παραγωγής αποτελούν ατομική ιδιοκτησία στα χέρια της κυρίαρχης τάξης-ιδιοκτήτη, που αναγκάζει τους εργαζόμε­ νους να εργάζονται για τους εκμεταλλευτές. Τα ιδιαίτερα γνωρίσματα της ατομικής ιδιοκτησίας σε καθεμιά από τις βαθμίδες αυτές προκύπτουν από τον κυρίαρχο τρόπο παραγωγής (βλ. λ.), από το χαρακτήρα της συνένω­ σης της εργατικής δύναμης με τα μέσα παραγωγής. Στον καπιταλισμό, η ατομική ιδιοκτησία φτάνει στο υψηλότερο σημείο της ανάπτυξής της, όταν οι παραγωγικές δυνάμεις ξεπερνούν τα πλαίσια της ατομικής ιδιο­ κτησίας, και μετατρέπονται σε δεσμά για την ανεμπόδιστη ανάπτυξή τους, Η διαδικασία της παραγωγής αποκτά, όλο και περισσότερο, κοινωνικό

ατομικός χρόνος εργασίας

73

χαρακτήρα, ενώ τα προϊόντα της είναι ατομική ιδιοκτησία των μεμονωμέ­ νων καπιταλιστών, είτε των ενώσεών τους. Αυτό αποτελεΙ τη βασική αντί­ θεση του καπιταλισμού. Η επιστημονικοτεχνική επανάσταση που εκτυ­ λίσσεται τώρα, επιταχύνει τη διαδικασία της κοινωνικοποίησης της παρα­ γωγής. Αυτό, στο ιμπεριαλιστικό στάδιο του καπιταλισμού, δυναμώνει τους κοινωνικούς ανταγωνισμούς της αστικής κοινωνίας. Οξύνονται όχι μόνο όλες οι προηγούμενες αντιθέσεις, αλλά και εμφανίζονται νέες. Ο κρατικομονοπωλιακός καπιταλισμός, κοινωνικοποιώντας την παραγωγή σε τεράστιο βαθμό, συγκεντρώνοντας όλο και περισσότερο τη διεύθυνσή της, ταυτόχρονα βαθαίνει στο έπακρο τη βασική αντίθεση της αστικής κοι­ νωνίας, την αντίθεση ανάμεσα στον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγω­ γής και την ατομική-καπιταλιστική μορφή ιδιοποίησης των αποτελεσμά­ των της. Οι λαοί όλο και πιο καθαρά βλέπουν ότι δεν είναι φυσιολο­ γική μια τέτοια κατάσταση, που στην ατομική ιδιοκτησία μιας χούφτας εκατομμυριούχων και δισεκατομμυριούχων ανήκουν τεράστια λαϊκά πλούτη, που τα χρησιμοποιούν προς το ατομικό τους συμφέρον σε βάρος των εργαζομένων και όλης της κοινωνίας. Η ανάγκη να αντικαταστεί η ατομική καπιταλιστική ιδιοκτησία από την κοινωνική σοσιαλιστική ιδιοκτησία γίνε­ ται όλο και πιο επιτακτική. Η νίκη της μεγάλης Οκτωβριανής σοσιαλιστι­ κής επανάστασης και των σοσιαλιστικών επαναστάσεων στις άλλες χώ­ ρες αποτελεΙ λαμπρή απόδειξη για τον παροδικό ιστορικό χαρακτήρα της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής και τό αναπόφευκτο της αντι­ κατάστασής της από τη σοσιαλιστική ιδιοκτησία (βλ. λ.). Η πείρα της σο­ σιαλιστικής οικοδόμησης στην ΕΣΣΔ και τις άλλες χώρες δείχνει ότι οι μέθοδοι κατάργησης της ατομικής ιδιοκτησίας και μετατροπής της σε κοινωνική είναι διαφορετικές. Οι μέθοδες αυτές μπορεΙ να είναι η εθνι­ κοποίηση, η δήμευση, δηλ. αφαίρεση χωρίς καμιά αποζημίωση, η εξαγορά (ορισμένη αποζημίωση της αξίας της περιουσίας προς τους ιδιοκτήτες). Η ατομική ιδιοκτησία, που βασίζεται στην προσωπική εργασία (των αγροτών, των βιοτεχνών) στις συνθήκες της δικτατορίας του προλετα­ ριάτου μετασχηματίζεται σε σοσιαλιστικές βάσεις με την εθελοντική συνεταιριστικοποίηση των μικρών νοικοκυριών και τη βοήθεια του σοσια­ λιστικού κράτους. Η κατάργηση της καπιταλιστικής ατομικής ιδιοκτησίας πραγματοποιείται στην πορεία της ταξικής πάλης, που η οξύτητά της εξαρτάται κατά κύριο λόγο από το βαθμό αντίστασης των εκμεταλλευτών. Α τομικός χρόνος εργασίας: Ο χρόνος που καταναλώνεται από τον ξε­ χωριστό παραγωγό (επιχείρηση) για την παραγωγή μιας μονάδας δοσμέ­ νου είδους προϊόντος. Ο ατομικός χρόνος εργασίας εξαρτάται από το επί­ πεδο ανάπτυξης των χρησιμοποιούμενων μέσων εργασίας, από την οργά­ νωση της παραγωγής, από την ειδίκευση των εργατών, την εντατικότητα της εργασίας και άλλους όρους, που επιδρούν στην παραγωγικότητα της εργασίας των ξεχωριστών παραγωγών. Ο ατομικός χρόνος εργασίας μπο-

74

αυ στριακή σ χολή πο λιτικής οικονομία ς

pel να αποκλίνει προς τη μια ή την άλλη κατεύθυνση από τον κοινωνικά αναγκαίο χρόνο εργασίας (βλ. λ.), που στην εμπορευματική παραγωγή κα­ θορίζει την κοινωνική αξία του εμπορεύματος. Στις συνθήκες της εμπορευ­ ματικής ποραγωγής,που στηρίζεται στην ατομική ιδιοκτησία, εμφανίζεται μια ανταγωνιστική αντίθεση ανάμεσα στον ατομικό και τον κοινωνικά αναγκαίο χρόνο εργασίας, πράγμα που οδηγεί στο διαφορισμό των εμπορευματοπαρογωγών, τον παραμερισμό και την καταστροφή εκείνων που ο χρόνος εργασίας τους είναι υψηλότερος από τον κοινωνικά αναγκαίο. Στο σοσιαλισμό, η αντίθεση ανάμεσα στον ατομικό χρόνο εργασίας που αναλώνεται στις ξεχωριστές επιχειρήσεις για την παραγωγή εμπορευμά­ των και τον κοινωνικά αναγκαίο, ξεπερνιέται με τη σχεδιοποίηση, την τελειοποίηση της παραγωγής, την καλύτερη οργάνωση της εργασίας και το ανέβασμα των καθυστερημένων ως το επίπεδο των πρωτοπόρων. Α υσ τριακή σ χολή πο λιτικής ο ικονο μία ς: Αντιμαρξιστική κατεύθυνση στην αστική οικονομική θεωρία της τελευταίας τριακονταετίας του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα. Οι πιο διακεκριμένοι εκπρόσωποί της ήταν οι Αυστριακοί οικονομολόγοι Κ. Μένγκερ, Ε. Μπεμ-Μπάβερκ, Φ. Β(ζερ. Σε αντίθεση με την εργασιακή θεωρία της αξίας του Μάρξ, η αυστρια­ κή σχολή, από την αρχή της έβδομης δεκαετηρίδας του 19ου αιώνα, δια­ τύπωσε τη θεωρία της υποκειμενικής εκτίμησης των υλικών αγαθών, τόσο των «καταναλωτικών» (είδη κατανάλωσης) όσο και των «παραγωγικών» (μέ­ σα παραγωγής και εργασίας). Αναπτύσσοντας τις βασικές θέσεις της αστικής εκχυδαϊσμένης πολιτικής οικονομίας (βλ. λ.) του πρώτου μισού του 19ου αιώνα και ειδικά τις χαρακτηριστικές γι' αυτή θεωρίες της διανομής (Ζ. Μπ. Σαι) και της «εγκράτειας» (Ν. Σένιορ), που τις υπέβαλε σε κριτική ακόμη και ο Μαρξ, οι οικονομολόγοι της σχολής αυτής διατύπωσαν τη λεγόμενη θεωρία της οριοκής χρησιμότητας, σύμφωνα με την οποία η αξία των αγα­ θών καθορίζεται όχι από τη δαπάνη της κοινωνικά αναγκαίας εργασίας, αλλά από την υποκειμενική εκτίμηση του αγοραστή και του πουλητή, από τη χρησιμότητα του εμπορεύματος. Οι εκπρόσωποι της αυστριακής σχο­ λής ήταν κατά της θεωρίας της υπεραξίας του Μαρξ. Εξηγούσαν την προέ­ λευση του κέρδους των καπιταλιστών όχι από την εκμετάλλευση της εργα­ τικής τάξης, αλλά από τη διαφορά ανάμεσα στις υποκειμενικές εκτιμήσεις της χρησιμότητας «των αγαθών του παρόντος» (είδη κατανάλωσης) και των «αγαθών του μέλλοντος» (μέσα παραγωγής και εργασία). Αγνοώντας το ρόλο και τη σημασία του κοινωνικού χαροκτήρα της παραγωγής, η αυστριακή σχολή δεν είναι σε θέση να εξηγήσει τα πραγματικά φαινόμε­ να της οικονομικής ζωής: την ανταλλαγή, την αξία, την τιμή, το κέρδος, το κεφάλαιο κ.α. Οι προσπάθειές τους να εξηγήσουν την αξία, την τιμή, το μισθό εργασίας, το κέρδος, τον τόκο, τη γαιοπρόσοδο με υποκειμενικά, ψυχολογικά κριτήρια καταλήγουν στην αναγνώριση του καπιταλισμού σαν αιώνιου κοινωνικού συστήματος, και βοηθούν την υπεράσπισή του.

αυτοματισμός της παραγωγής

76

Η αυστριακή σχολή και οι σύγχρονοι οπαδοί της εξετάζουν όλες τις κατη­ γορίες της πολιτικής οικονομίας σε διαστρεβλωμένη μορφή: την εργασία του εργάτη σαν «αγαθό του μέλλοντος» που εκτιμιέται χαμηλά σε σύγκριση με τα αναγκαία για τη ζωη των εργατών είδη κατανάλωσης· το καπιταλι­ στικό κέρδος ερμηνεύεται σαν απαραίτητη επιβράβευση του κατόχου του κεφαλαίου για τη συμμετοχή του στην παραγωγή, παράλληλα με την εργα­ σία και τη γη. Μ ' αυτό τον τρόπο όλη η ανάλυση του καπιταλιστικού συ­ στήματος καταλήγει σε εξωιστορικές κατηγορίες, που τάχα δε συνδέον­ ται με την εξέλιξη ενός ορισμένου τρόπου παραγωγής και τη νομοτελειακή αντικατάστασή του από πιό προοδευτική μορφή. Σήμερα η θεωρία της ορια­ κής χρησιμότητας αποτελεΙ μια από τις βάσεις των αστικών οικονομικών θεωριών, που υπερασπίζουν την κυριαρχία του μονοπωλιακού κεφαλαίου και τα υψηλά κέρδη του. Αυτάρ κεια: Οικονομική πολιτική απομόνωσης μιας χώρας από την οικο­ νομία των άλλων χ ω ρ ώ ν επιδίωξη δημιουργίας κλειστής οικονομίας. Στις συνθήκες του ιμπεριαλισμού, η αυτάρκεια εκδηλώνεται πρακτικά με την τάση να περιοριστούν οι εισαγωγές εμπορευμάτων από άλλες χώρες και, ταυτόχρονα, να αναπτυχθούν με κάθε τρόπο, οι εξαγωγές, εμπορευμάτων και κεφαλαίων σε άλλες, ιδιαίτερα σε καθυστερημένες χώρες. Με τον τρόπο αυτό επιδιώκουν οι ιμπεριαλιστικές χώρες να εδραιώσουν την πολιτική και οικονομική κυριαρχία τους και να εξασφαλίσουν υψηλά κέρδη για το μονοπωλιακό κεφάλαιο. Ιδιόμορφη πολιτική αυτάρκειας προσπαθούν να εφαρμόσουν, παραδείγματος χάρη, οι χώρες της «Κοινής Αγοράς», Δυτ. Γερμανία, Γαλλία, Ιταλία, Βέλγιο, Ολλανδία, Λουξεμβούργο, που καθιέ­ ρωσαν υψηλούς περιοριστικούς δασμούς στα εισαγόμενα από άλλες χώ­ ρες εμπορεύματα. Η πολιτική της οικονομικής απομόνωσης βρίσκεται σε οξεία αντίθεση με την αντικειμενική πορεία όλων των χωρών προς την οικο­ νομική προσέγγιση, με βάση τον καταμερισμό εργασίας που συνεχώς βα­ θαίνει- οξύνει το πρόβλημα των αγορών, προκαλεΙ άνοδο των τιμών, αύξη­ ση των κερδών των μεγάλων καπιταλιστών και γαιοκτημόνων, πτώση του πραγματικού μισθού εργασίας και επιδείνωση της θέσης των εργαζομένων. Α υ τοματισμός της πα ραγω γής: Μια από τις βασικές κατευθύνσεις της σύγχρονης επιστημονικοτεχνικής προόδου, ανώτερη μορφή μηχανοποίη­ σης της παραγωγικής διαδικασίας, που έχει σαν χαρακτηριστικό της την απελευθέρωση του ανθρώπου από την άμεση υπηρέτηση των μηχανών και τη διεύθυνση της παραγωγικής διαδικασίας, καθώς και τη μεταβίβαση των λειτουργιών αυτών σε αυτόματο σύστημα μηχανών. Με τον αυτο­ ματισμό της παραγωγής ανεβαίνει εξαιρετικά η παραγωγικότητα της κοι­ νωνικής εργασίας. 0 σύγχρονος αυτοματισμός βρίσκει την υλική έκφρασή του στο ότι εμφανίζεται στις μηχανές ένας νέος κρίκος, ο μηχανισμός διεύθυνσης και ελέγχου, που με βάση ένα ορισμένο πρόγραμμα και τις πλη­

76

αυτοματισμός της παραγωγής

ροφορίες που συλλέγει, επεξεργάζεται σήματα και εντολές, που μεταδίδον­ ται στα ρυθμιστικά όργανα και τις εκτελεστικές μηχανές. Η ανάπτυξη του σύγχρονου αυτοματισμού συνδέεται αργανικά με τη χρησιμοποίηση ηλεκ­ τρονικών υπολογιστών, πράγμα που επιτρέπει το πέρασμα από το μερικό αυτοματισμό, δηλ. την εκπλήρωση από αυτόματους μηχανισμούς ορι­ σμένων παραγωγικών ενεργειών, στα σύνθετα αυτοματισμό που αγκα­ λιάζει όλα τα τμήματα της παραγωγής. Ανώτατο στάδιο ανάπτυξης του αυτοματισμού αποτελεΙ η ολοκληρωτικά αυτοματοποιημένη παραγωγή (εργοστάσιο, κλάδος). Τα νεώτερα μέσα ταυ αυτοματισμού κατάργησαν τη βαριά χειρωνακτική εργασία και αρχίζουν, σε όλο και μεγαλύτερη κλί­ μακα, να αντικαθιστούν τα διάφορα είδη πνευματικής δραστηριότητας του ανθρώπου. Η χρησιμοποίηση του σύγχρονου αυτοματισμού στους διά­ φορους κλάδους της οικονομίας και της επιστήμης, αλλάζει ριζικά τις μεθό­ δους οργάνωσης της παραγωγής και εργασίας, καθώς και της διεύθυνσης της οικονομίας, και φέρνει μια πραγματική ανατροπή στην κατάσταση του εργαζόμενου στην παραγωγή. Ο σύγχρονος αυτοματισμός αποτελεΙ ποιο­ τικό άλμα για το ανέβασμα της παραγωγικότητας της κοινωνικής εργασίας και την ποιοτική αλλαγή ταυ Ιδιου ταυ χαρακτήρα της εργασίας. Στις συν­ θήκες του καπιταλισμού, α αυτοματισμός της παραγωγής συνοδεύεται από το δυνάμωμα της εκμετάλλευσης και της εντατικότητας της εργασίας, οδηγεί στον περιορισμό της απασχόλησης και στην πτώση του βιοτικού επιπέδου των εργαζομένων, κάνει βαθύτερες τις αντιθέσεις ανάμεσα στην εργασία και το κεφάλαιο, γιατί κύριο και μοναδικό κίνητρο του είναι η αχαλίνωτη δίψα για το μέγιστο κέρδος. Μια από τις οξύτερες κοινωνικές συνέπειες του αυτοματισμού της παραγωγής στον καπιταλισμό, που συνδέεται με την πλατιά εφαρμογή της αυτόματης τεχνικής, είναι η αυξανόμενη ανεργία. Στο σοσιαλισμό, ο αυτοματισμός της παραγωγής εξασφαλίζει την παραπέρα γρήγορη άνοδο της παραγωγικότητας της εργασίας, την αύξηση της αποδοτικότητας της κοινωνικής παραγωγής, την εξυγίανση και ελάφρυνση των άρων εργασίας, την άνοδο της ευημε­ ρίας του λαού. Ο σοσιαλισμός εξασφαλίζει τη σχεδιασμένη ανάπτυξη και την εισαγωγή του αυτοματισμού στην παραγωγή και, στη βάση αυτή, την αποδοτικότερη αξιοποίηση των εργατικών και υλικών εφεδρειών. Ο αυ­ τοματισμός της παραγωγικής διαδικασίας αποτελεΙ βασικότατο μέσο ανό­ δου και τεχνικής τελειοποίησης όλων των κλάδων της λαϊκής οικονομίας, έναν από τους βασικούς όρους για τη δημιουργία της υλικοτεχνικής βά­ σης του κομμουνισμού. Ασκώντας βαθιά επίδραση σε όλες τις πλευρές της εργατικής δραστηριότητας των ανθρώπων και συντελώντας στην υπερνίκηση των ουσιαστικών διαφορών ανάμεσα στην πνευματική και χειρω­ νακτική εργασία, ο αυτοματισμός της παραγωγής αποτελεΙ την υλική βάση για τη διαμόρφωση της κομμουνιστικής εργασίας, για τα πέρασμα από την κατώτερη στην ανώτερη φάση της κομμουνιστικής κοινωνίας.

αυτοματοττοιημένο σύσ τη μα διεύθυνσ ης

77

Α υ τοματοποιημένο σ ύσ τημα διεύθ υνσ ης: Το σύνολο των μεθόδων και των τεχνικών μέσων που εξασφαλίζουν την πιο αποδοτική διεύθυνση της παραγωγής με βάση την πλατιά χρησιμοποίηση οικονομικο-μαθηματικών μεθόδων για τη συλλογή, αφομοίωση, μετάδοση, φύλαξη και επεξερ­ γασία των πληροφοριών για τη λήψη αποφάσεων. Η εισαγωγή των αυτοματοποιημένων συστημάτων διεύθυνσης καθορίζεται από το σταθερά αυξανόμενο ρόλο και σημασία του παράγοντα διεύθυνση στη σύγχρονη παραγωγή, από τα προβλήματα των οργάνων διεύθυνσης που γίνονται πιο πολύπλοκο, από την αναγκαιότητα επεξεργασίας τεράστιας μάζας πληροφοριών και λήψης υπηρεσιακά των πιο ευνοϊκών αποφάσεων. Κάτω απ' αυτές τις συνθήκες, η ποσοτική άνοδος των οργάνων της διεύθυνσης — αύξηση του αριθμού των εργαζομένων, δημιουργία νέων τομέων — δεν είναι ο αποδοτικός δρόμος για τη λύση του προβλήματος. Οι ανάγκες της παραγωγής, που έγινε πιο περίπλοκη στις συνθήκες της επιστημονικοτεχνικής επανάστασης (βλ. λ.), άνοιξαν, ένον άλλο δρόμο: την αυτοματοποίηση της διεύθυνσης με τη χρησιμοποίηση συγχρόνων μηχανών και στην πρώτη σειρά των ηλεκτρονικών υπολογισμών, όπως και άλλων αυτόματων μέσων επεξεργασίας και μετάδοσης των πληροφοριών. Ο άνθρωπος σ ' αυτό το σύστημα πραγματοποιεί τη γενική καθοδήγηση και επεξεργάζεται καθο­ ριστικές οποφάσεις. Στο σοσιαλισμό, σκοπός της δημιουργίος αυτοματοποιημένου συστήματος διεύθυνσης είναι η εξύψωση της αποδοτικότητας της κοινωνικής παραγωγής. Σε αντίθεση με τον καπιταλισμό, στις σοσια­ λιστικές χώρες, η δημιουργία του ουτομοτοποιημένου συστήματος διεύ­ θυνσης, η επεξεργασία και η εφορμογή του, πραγματοποιείται στη βάση ενιαίου σχεδίου της λαϊκής οικονομίας. Στην ΕΣΣΔ θα δημιουργηθεΙ μελ­ λοντικά κρατικό αυτόματο σύστημα για τη συλλογή και επεξεργασία των πληροφοριών που θα χρησιμοποιηθεί για τον υπολογισμό, τη σχεδιοποίηση και τη διεύθυνση της λαϊκής οικονομίας. Το σύστημα αυτό θα βασίζεται στο κρατικό δίκτυο των υπολογιστικών κέντρων και στο ενιαίο αυτοματοποιημένο σύστημα των επικοινωνιακών μέσων της χώρας. Αυτό το σύ­ στημα θα επιτρέψει να πραγματοποιηθεί η συνολική αντιμετώπιση της σχεδιοποίησης, να καλυτερεύσει το επίπεδο εξισορρόπησης του σχεδίου. Η γενική ταξινόμηση των αυτοματοποιημένων συστημάτων διεύθυνσης προβλέπει τη διοίρεσή τους σε τρείς μεγάλες ομάδες : (1) τα αυτοματοποιημένα συστήματα διεύθυνσης για τις επιχειρήσεις, (2) τα κλαδικά αυτοματοποιημένα συστήμοτα διεύθυνσης και (3) τα αυτοματοποιημένα συ­ στήματα διεύθυνσης των λειτουργικών οργάνων διεύθυνσης της λαϊκής οι­ κονομίας (των σχεδίων, των στατιστικών, των οικονομικο-τραπεζικών, της υλικοτεχνικής προμήθειας κ.α.). Ανάλογα με τον προορισμό του συστή­ ματος και από το πώς λύνεται το πρόβλημα του συνδυασμού ανθρώπου και μέσων της υπολογιστικο-διευθυντικής τεχνικής, μπορούν να υποδιαι­ ρεθούν όλα τα συστήματα σε δύο βασικές τάξεις, με τις παραλλαγές τους. Στην πρώτη τάξη ανήκουν τα πληροφοριακά συστήματα που εξασφαλΙ­

78

αφ η ρημένη εργασία

ζουν τη συλλογή πληροφοριών και την εξαγωγή συμπερασμάτων για την πορεία της παραγωγής, που στη βάση τους ο άνθρωπος πραγματο­ ποιεί τη διεύθυνση της παραγωγής. Την άλλη τάξη τη διαμορφώνουν τα διευθυντικά συστήματα, που εξασφαλίζουν όχι μόνο τη συλλογή πληρο­ φοριών, αλλά και δίνουν άμεσα εντολές στους εκτελεστές και στους εκτε­ λεστικούς μηχανισμούς. Στους βασικούς δείκτες που χαρακτηρίζουν τα αυτοματοποιημένα συστήμοτα διεύθυνσης ανήκουν οι παρακάτω: οικο­ νομική αποδοτικότητα, λειτουργικότητα (γρήγορη επέμβαση, ταχύτητα στη λήψη αποφάσεων), σιγουριά του συστήματος, γενικός όγκος πληρο­ φοριών που επεξεργάζονται στο σύστημα και το επίπεδο αυτοματισμού της διεύθυνσης. Α φ ηρημένη εργασ ία: Η εργασία των εμπορευματοπαραγωγών, που πα­ ρουσιάζεται σαν δαπάνη εργατικής δύναμης του ανθρώπου γενικά, ανεξάρ­ τητα από τη συγκεκριμένη μορφή της. Η αφηρημένη εργασία δημιουργεί την αξία του εμπορεύματος. Η εργασία σε οποιεσδήποτε κοινωνικές συν­ θήκες αποτελεΙ δαπάνη εργατικής δύναμης (ενέργειας, μυαλού, μυώνων, νεύρων κ.α.). Όμως μόνο στις συνθήκες της εμπορευματικής παραγωγής εκδηλώνεται με συγκεκριμένη κοινωνική μορφή, δηλ. γίνεται αφηρημένη εργασία, που εκφράζει την αλληλεξάρτηση όλων των εμπορευματοπαραγωγών. Η ατομική εργασία του κάθε παραγωγού αποτελεΙ μέρος του συνό­ λου της κοινωνικής εργασίας που είναι απαραίτητη για την ύπαρξη και εξέ­ λιξη της κοινωνίας. Αυτός ο κοινωνικός χαρακτήρας της εργασίας, στην απλή εμπορευματική και την καπιταλιστική παραγωγή, μπορεΙ να φανε­ ρωθεί στην αγορά, μόνο μέσα από τη διαδικασία της ανταλλαγής, κατά την αγορά και πώληση του εμπορεύματος. Με την εξίσωση του ενός εμπο ρεύματος με το άλλο τα διάφορα είδη συγκεκριμένης εργασίας (βλ. λ.) ανάγονται σε ποιοτικά ομοιογενή αφηρημένη εργασία. Η αντίθεση ανά­ μεσα στη συγκεκριμένη και αφηρημένη εργασία, στις συνθήκες της εμπο­ ρευματικής παραγωγής, που βασίζεται στην ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, είναι μια ιδιαίτερη μορφή έκφρασης της ανταγωνιστικής αντί­ θεσης ανάμεσα στην ατομική και κοινωνική εργασία. Η αφηρημένη εργα­ σία έχει θέση και στη σοσιαλιστική κοινωνία, εφόσον και εδώ υπάρχει εμπορευματική παραγωγή. Αλλά η αφηρημένη εργασία στο σοσιαλισμό είναι άμεσα κοινωνική εργασία. Οι δαπάνες εργασίας, διαμέσου του οικο­ νομικού σχεδίου, παίρνουν κοινωνικό χαρακτήρα στη διαδικασία της πα­ ραγωγής αγαθών, κατά τη διανομή και ανταλλαγή τους. ΓΓ αυτό το λόγο, δεν υπάρχει στη σοσιαλιστική κοινωνία ανταγωνιστική αντίθεση ανάμεσα στη συγκεκριμένη και αφηρημένη εργασία. Αλλά και στο σοσιαλισμό υπάρ­ χουν διαφορές ανάμεσα στη συγκεκριμένη και αφηρημένη εργασία: διατη­ ρούνται οι κοινωνικο-οικονομικές διαφορές της εργασίας, γιατί υπάρχουν ουσιαστικές διαφορές ανάμεσα στην πνευματική και χειρωνακτική εργασία ανάμεσα στην ειδικευμένη και ανειδίκευτη, τη βιομηχανική και τη γεωρ­

αφ η ρη μένη εργασία

79

γική. Επίσης δεν είναι Ιδιος ο βοθμός κοινωνικοποίησης της εργασίας στούς διάφορους τομείς της λαϊκής οικονομίας. Ά λλωστε στα ατομικά νοικοκυριά των κολχόζνικων, δεν είναι άμεσα κοινωνική εργασία, αλλά ποραμένει ατομική. ΓΓ ουτό, για να συγκριθεΐ η αξία διάφορων εμπορευμάτων, είναι αντικειμενική ανάγκη να εκφραστούν και να συγκριθούν έμμεσα τα ποι­ κίλα συγκεκριμένα είδη εργασίας, που δαπανήθηκαν για την παραγωγή εμπορευμάτων, με την αναγωγή τους σε αφηρημένη εργασία. Στο σοσια­ λισμό, εφόσον διατηρείται η εμπορευματική παραγωγή και οι εμπορευματικές σχέσεις, η ανταλλαγή εμπορευμάτων αποτελεί συμπληρωματική μορ­ φή, που μ’ αυτή επιβεβαιώνεται ο κοινωνικός χαρακτήρας στη σοσιαλι­ στική κοινωνία. Με την εξάλειψη των εμπορευματοχρηματικών σχέσεων, στον ολοκληρωμένο κομμουνισμό, θά εξαφανιστεί και η αφηρημένη εργα­ σία σαν ιδιαίτερη μορφή που εκφράζει την κοινωνική εργασία.

Β Β ασική αντίθεση του καπ ιτ α λ ισ μο ύ: Η αντίθεση ανάμεσα στον κοι­ νωνικό χαρακτήρα της παραγωγής και την ατομική καπιταλιστική μορφή ιδιοποίησης των προϊόντων της εργασίας. Η αντίθεση αυτή εκφράζει το βαθύτατο ανταγωνισμό ανάμεσα στη μισθωτή εργασία και το κεφάλαιο, ανάμεσα στις αναπτυσσόμενες παραγωγικές δυνάμεις και τις καπιταλιστι­ κές παραγωγικές σχέσεις που τις δεσμεύουν. Καθώς αναπτύσσονται οι σύγχρονες παραγωγικές δυνάμεις, που βασίζονται στη μεγάλη εκμηχανισμένη βιομηχανία, αυξάνει η συγκέντρωση της παραγωγής και αναπτύσσε­ ται πάρα πέρα α κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας, πράγμα που αδηγεΙ στη διεύρυνση και τα δυνάμωμα των οικονομικών σχέσεων ανάμεσα στις διάφορες επιχειρήσεις και κλάδους της οικονομίας. Στην παραγωγή ταυ κάθε είδους προϊόντος παίρνουν μέρος άμεσα είτε έμμμεσα, στις επιχειρήσεις διάφορων κλάδων της παραγωγής, εκατοντάδες χιλιάδες και εκατομμύρια εργάτες, που συγκεντρώνονται στις καπιταλιστικές επιχει­ ρήσεις. Η διαδικασία της παραγωγής και της εργασίας ολοένα και περισ­ σότερο κοινωνικοποιείται. Παραταύτα, τόσο η παραγωγή όσο και ό,τι παράγεται απ’ αυτήν, ανήκουν όχι σε κείνους που είναι οι πραγματικοί δη­ μιουργοί τους, στους εργαζόμενους, αλλά στους διάφορους καπιταλιστές και τις ενώσεις τους, που χρησιμοποιούν τον κοινωνικό πλούτο όχι προς τα συμφέρον όλης της κοινωνίας αλλά για να βγάλουν κέρδη. Η σχετική οργάνωση της παραγωγής στην κάθε επιχείρηση έρχεται σε αντίθεση με την αναρχία και την αυθόρμητη εξέλιξη σε όλη την καπιταλιστική οικονο­ μία, σαν σύνολο. Επιδιώκοντας τον πλουτισμό, οι καπιταλιστές διευρύ­ νουν την παραγωγή σε τεράστιες διαστάσεις και δυναμώνουν την εκμε­ τάλλευση των εργατών. Παράλληλα, η αξιόχρεη ζήτηση που διαθέτει η βασική μάζα του πληθυσμού, περιορίζεται από την αξία της εργατικής δύ­ ναμης, ενώ στις συνθήκες της χρόνιας μαζικής ανεργίας βρίσκεται συχνά κάτω από την αξ(α της. Η βασική αντίθεση του καπιταλισμού αποτελεί την αιτία των οικονομικών κρίσεων υπερπαραγωγής, που εμφανίζονται περιο­ δικά και συνοδεύονται από σπατάλη κοινωνικής εργασίας καθώς και απρο­ κάλυπτη καταστροφή παραγωγικών, υλικών αξιών. Αυτή η αντίθεση φτά­ νει στη μεγαλύτερη οξύτητα στά χρόνια των κρίσεων. Με την ανάπτυξη του καπιταλισμού, ιδιαίτερα στο ιμπεριαλιστικό του στάδιο, η βασική αντί­ θεση βαθαίνει και οξύνεται ακόμα περισσότερο. Η επιστημονικοτεχνική επανάσταση, επιταχύνοντας τη διαδικασία κοινωνικοποίησης της παραγω­ γής στις συνθήκες κυριαρχίας των μονοπωλίων, γεννά νέες αντιθέσεις.

β ασ ικός οικονο μικό ς νόμος του καπιταλισ μού

81

που εκφράζουν την έλλειψη αντιστοιχίας ανάμεσα στις τεράστιες δυνατό­ τητες που διανοίγονται από τη σύγχρονη «πιστημονικοτεχνική επανά­ σταση και τα εμπόδια που υψώνει ο ιμπεριαλισμός στην πορεία της αξιο­ ποίησής τους προς το συμφέρον όλης της κοινωνίας. Ο κοινωνικός χαρα­ κτήρας της σύγχρονης καπιταλιστικής παραγωγής βρίσκεται σε φανερή αντίθεση με την κρατικομονοπωλιακή ρύθμιση της οικονομίας προς το συμφέρον μιας μικρής χούφτας μονοπωλητών. Ό μως ο καπιταλισμός όχι μόνο γεννάει τη χαρακτηριστική γΓ αυτόν βασική αντίθεση, αλλά και δημιουργεί τους αντικειμενικούς και υποκειμενικούς όρους της επίλυσής της. Το βασικό τμήμα της εργατικής τάξης είναι συγκεντρωμένο στις μεγά­ λες επιχειρήσεις και στα βιομηχανικά κέντρα, πράγμα που διευκολύνει τη συνένωσή του, τη συσπείρωση και την οργάνωση στην πάλη ενάντια στην τάξη των καπιταλιστών. Στην πορεία της επαναστατικής πάλης η εργα­ τική τάξη, επικεφαλής όλων των εργαζομένων, εξαλείφει τη βασική αντί­ θεση του καπιταλισμού, καταργώντας το καπιταλιστικό σύστημα και αντι­ καθιστώντας το με προοδευτικότερο κοινωνικό σύστημα: το σοσιαλισμό. Βασικός ο ικονο μικό ς νόμος του καπ ιτ α λ ισ μο ύ: Ο νόμος της παρα­ γωγής και ιδιοποίησης της υπεραξίας (βλ. λ.), που αποκάλυψε ο Κ. Μαρξ και ο οποίος αντανακλά τη βασική παραγωγική σχέση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, τη σχέση εκμετάλλευσης της μισθωτής εργασίας από το κεφάλαιο. Ο βασικός οικονομικός νόμος του καπιταλισμού εκφράζει την ακόρεστη δίψα των καπιταλιστών για απλήρωτη εργασία, για αύξηση της υπεραξίας και αποκαλύπτει την κινητήρια δύναμη, το βασικό κίνητρο ανόδου της καπιταλιστικής παραγωγής: το οικονομικό συμφέρον των ιδιο­ κτητών των μέσων παραγωγής. Ο Κ. Μαρξ υπογράμμιζε ότι η παραγωγή υπεραξίας ή κέρδους αποτελεΙ τον απόλυτο νόμο του καπιταλιστικού τρό­ που παραγωγής. «Ποτέ δεν πρέπει να ξεχνάμε», έγραφε ο Κ. Μαρξ, «ότι η παραγωγή αυτής της υπεραξίας... αποτελεΙ άμεσο στόχο και καθοριστικό σκοπό της καπιταλιστικής παραγωγής». Μέσο επίτευξης του σκοπού της καπιταλιστικής παραγωγής αποτελεΙ η διεύρυνσή της, το δυνάμωμα της εκμετάλλευσης του προλεταριάτου, η εξαθλίωση της μάζας των μικρών παραγωγών, η υποδούλωση και καταλήστευση των λαών άλλων χωρών. Ο καπιταλισμός αξιοποιεΙ τα επιτεύγματα της επιστήμης και της τεχνικής με σκοπό να δυναμώσει τη εκμετάλλευση των εργαζομένων. Η αύξηση της υπεραξίας πετυχαΐνεται με δύο τρόπους, που αυξάνουν το βαθμό εκμετάλλευσης της εργατικής τάξης: την παραγωγή απόλυτης υπεραξίας (βλ. λ.) και την παραγωγή σχετικής υπεραξίας (βλ. λ.). Ο νόμος της υπε­ ραξίας, σαν βασικός οικονομικός νόμος του καπιταλισμού, επενεργεί σ’ όλη την πορεία ανάπτυξης αυτού του τρόπου παραγωγής. Ό μως οι μορ­ φές με τις οποίες εκφράζεται ο νόμος της υπεραξίας στις διάφορες βαθμί­ δες ανάπτυξης του καπιταλισμού είναι διάφορες. Την εποχή του προμονοπωλιακού καπιταλισμού, ο νόμος της υπεραξίας εκδηλωνόταν με τη 6

82

βασικός οικονο μικό ς νόμος του σ οσ ια λ ισ μ ο ύ

μορφή του μέσου ποσοστού κέρδους (βλ. λ.) και του υπερκέρδους. Με το πέρασμα στον ιμπεριαλισμό, στις συνθήκες κυριαρχίας του μονο­ πωλιακού κεφαλαίου, η κυριότερη μορφή με την οποία εκδηλώνεται ο βα­ σικός οικονομικός νόμος του καπιτολισμού γίνεται το μονοπωλιακό υπερ­ κέρδος (βλ. λ.), που αποκάλυψε ο Β. I. Λένιν. Η δράση του νόμου της υπεραξίας καθορίζει το δυνάμωμα της αναρχίας της κοπιταλιστικής παρα­ γωγής, την όξυνση της αντογωνιστικής πάλης, το μεγάλωμα της ανεργίας, την επιδείνωση της κατάστασης των μαζών, την όξυνση των αντιθέσεων ανάμεσα στην εργασία και το κεφάλαιο. Η αντικειμενική επενέργεια του νόμου αυτού του καπιταλισμού βαθαίνει και οξύνει τη βασική αντίθεση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, προετοιμάζει τους αντικειμενικούς και υποκειμενικούς όρους για την επαναστατική αντικατάστασή του από το σοσιαλιστικό τρόπο παραγωγής. Ο βασικός οικονομικός νόμος του κα­ πιταλισμού είναι ο νόμος της γέννησης, της ανάπτυξης και της κατάρρευ­ σης του καπιταλισμού. «...Το αναπόφευκτο της μετατροπής της καπιτα­ λιστικής κοινωνίας σε σοσιαλιστική ο Μαρξ το βγάζει αποκλειστικά και ολοκληρωτικά από τον οικονομικό νόμο κίνησης της σύγχρονης κοινω­ νίας» (Β. I. Λένιν). Βασικός οικονο μικό ς νόμος του σ ο σ ια λ ισ μ ο ύ : Ο οικονομικός νόμος κίνησης της σοσιαλιστικής παραγωγής, που περιεχόμενό του έχει την όλο και πληρέστερη ικανοποίηση των αυξανόμενων υλικών και πολιτιστικών αναγκών του λαού, με την ακατάπαυστη ανάπτυξη και τελειοποίηση της κοινωνικής παραγωγής και το ανέβασμα της παραγωγικότητας της εργα­ σίας. Αυτά τα γνωρίσματα του βασικού οικονομικού νόμου του σοσιαλι­ σμού δείχνουν ότι εκφράζει οντικειμενικά προκαθορισμένους σκοπούς της σοσιαλιστικής παραγωγής και τα μέσα επίτευξής τους. Γι' αυτό έχει καθοριστική σημασία για την ανάπτυξη της σοσιαλιστικής οικονομίας, εκφράζει την ουσία της, τις ριζικές διαφορές και τα πλεονεκτήματά της απέναντι στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής. Ο βασικός οικονομικός νόμος του σοσιαλισμού γεννιέται και δρα με βάση την κοινωνική ιδιοκτη­ σία στα μέσα παραγωγής και τις αντίστοιχες μ’ αυτή σοσιαλιστικές παρα­ γωγικές σχέσεις. Με την κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής και την εξάλειψη των εκμεταλλευτριών τάξεων καταργείται η βάση για τη δράση του βασικού οικονομικού νόμου του καπιταλισμού (βλ. λ.). Η παραγωγή που βασίζεται στην κοινωνική ιδιοκτησία, αποκτά αφετηριακά διαφορε­ τικό σκοπό από εκείνο που είχε στον καπιταλισμό, αρχίζει να υπηρετεί όχι την παραγωγή και απόκτηση κέρδους, τον πλουτισμό των εκμεταλλευτριών τάξεων, αλλά την ικανοποίηση των αναγκών των ίδιων των εργαζομένων. Καθορίζοντας το σκοπό της σοσιαλιστικής παραγωγής, ο Β. I. Λένιν τό­ νιζε, στο λόγο του στο 1 ο συνέδριο των Σοβιέτ λαϊκής οικονομίας, το 1918 : «Μόνο ο σοσιαλισμός θα δώσει τη δυνατότητα να επεκταθεί πλα­ τιά και να υποταχθεί πραγματικά η κοινωνική παραγωγή και διανομή των

βασικός οικονο μικό ς νόμος του σ ο σ ια λ ισ μ ο ύ

83

αγαθών, με επιστημονικό κριτήρια, στην εξασφάλιση σε όλους τους εργα­ ζόμενους μιας πιο άνετης ζωής, που θα τους δίνει τη δυνατότητα της ευη­ μερίας». Ο βασικός οικονομικός νόμος καθορίζει την οργανική ενότητα του σκοπού της παραγωγής και των μέσων για την επίτευξή του. Η συ­ νεχής άνοδος της ευημερίας του λαού συνδέεται αδιάρρηκτα με το επί­ πεδο που έχουν φτάσει οι παραγωγικές δυνάμεις, εξαρτάται από το βαθμό ανάπτυξης της οικονομίας, το επίπεδο της τεχνικής και την τελειότητα της οργάνωσης της κοινωνικής παραγωγής, που καθορίζουν τον όγκο των παραγόμενων από την κοινωνία υλικών και πολιτιστικών αγαθών. Η κοι­ νωνική ιδιοκτησία, ο σχεδιασμένος χαρακτήρας που έχει η ανάπτυξη της παραγωγής, το άμεσο ενδιαφέρον που έχουν οι Ιδιοι οι παραγωγοί υλικών αγαθών, οι εργαζόμενοι, για τα αποτελέσματα της εργασίας, όλα αυτά εξασφαλίζουν τη συνεχή και γρήγορη άνοδο της παραγωγής. Στο σοσια­ λισμό υπάρχει άμεση εξάρτηση της ανόδου της ευημερίας του λαού από την άνοδο της υλικής παραγωγής, την αποδοτικότητά της, την παραγω­ γικότητα της κοινωνικής εργασίας. Η άνοδος και η τελειοποίηση της σο­ σιαλιστικής οικονομίας επιτρέπουν όχι μόνο την όλο και πληρέστερη ικα­ νοποίηση των αναγκών της κοινωνίας, αλλά και οδηγούν στη διεύρυνση και εμφάνιση νέων αναγκών, πράγμα που, με τη σειρά του, αποτελεΙ κί­ νητρο για να επεκταθεΙ παραπέρα και να τελειοποιηθεί η παραγωγή. Συνε­ πώς, ο σοσιαλισμός δε γνωρίζει την ανταγωνιστική αντίθεση ανάμεσα στην παραγωγή και την κατανάλωση που χαρακτηρίζει τον καπιταλισμό. Οι αντιθέσεις που εμφανίζονται στο σοσιαλισμό ανάμεσα στις συνεχώς αυ­ ξανόμενες ανάγκες της κοινωνίας και το επίπεδο των παραγωγικών δυνά­ μεων, που έχει επιτευχθεί στη δοσμένη στιγμή, ξεπερνιόνται με μια αντί­ στοιχη διεύρυνση και τελειοποίηση της παραγωγής. Το σοσιαλιστικό κρά­ τος, υπολογίζοντας και εφαρμόζοντας συνειδητά τις απαιτήσεις του βασι­ κού οικονομικού νόμου του σοσιαλισμού, παίρνει μέτρα που εξασφαλί­ ζουν στο μέγιστο βαθμό την πλήρη εκδήλωσή του. Αυτό βρίσκει την έκφρα­ σή του στην καθιέρωση των ευνοϊκότερων σχέσεων ανάμεσα στη συσσώ­ ρευση και κατανάλωση, των ευνοϊκότερων αναλογιών στη λαϊκή οικονο­ μία, που εξασφαλίζουν την τεχνική και οργανωτική τελειοποίηση της πα­ ραγωγής, κλπ. Ο βασικός οικονομικός νόμος του σοσιαλισμού διαφέρει από τους άλλους οικονομικούς νόμους γιατί αυτός καθορίζει την κύρια κατεύθυνση της σοσιαλιστικής οικονομίας, όλη τη διαδικασία της σοσια­ λιστικής διίυρυμένης αναπαραγωγής (βλ. λ.), την παραγωγή, διανομή, κυκλοφορία και κατανάλωση. ΓΓ αυτό και έχει καθοριστική σημασία για την ανάπτυξη της σοσιαλιστικής κοινωνίας στο δρόμο προς τον κομμου­ νισμό. Η οικοδόμηση της υλικοτίχνικής βάαης του κομμουνισμού (βλ. λ.), θα σημαίνει την επίτευξη τέτοιου επιπέδου παραγωγής που θα εξασφαλί­ σει τις απαραίτητες προϋποθέσεις για το βαθμιαίο πέρασμα στη διανομή σύμφωνα με τις ανάγκες. Η αδιάκοπη αύξηση και τελειοποίηση της κοι­ νωνικής παραγωγής και η συνεχής ικανοποίηση των αυξανόμενων αναγ­

84

βιο μη χα νική ένω ση

κών του ολόπλευρα αναπτυγμένου ανθρώπου, θα παραμεΐνει η βασική νο­ μοτέλεια του κομμουνιστικού τρόπου παραγωγής (βλ. λ.). Β ιομηχανική έ ν ω σ η : 0 μέσος κρίκος διεύθυνσης στη βιομηχανική παρα­ γωγή. Η βιομηχανική ένωση μπορεΙ να είναι πανενωσιακή ή να περιορίζεται σε μία δημοκρατία. Τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις των βιομηχανικών ενώσεων καθορίστηκαν στις «γενικές θέσεις για τις πανενωσιακές βιομη­ χανικές ενώσεις και αυτές των δημοκρατιών» που εγκρίθηκαν από το υπουργικό συμβούλιο της ΕΣΣΔ στις 2 Μαρτίου του 1973. Οι βιομηχανι­ κές ενώσεις είναι ένα ενιαίο παραγωγικο-οικονομικό σύμπλεγμα, που αποτελεΐται από παραγωγικές ενώσεις και επιχειρήσεις, επιστημονικο-ερευνητικές, σχεδιοκατασκευαστικές, τεχνολογικές και άλλες οργανώσεις. Οι επι­ χειρήσεις, οι παραγωγικές ενώσεις (συγκροτήματα) και οι οργανισμοί που μπαίνουν στη βιομηχανική ένωση, διατηρούν την ανεξαρτησία τους και κατέχουν τα δικαιώματα των νομικών προσώπων. Η παραγωγική ένω­ ση είναι, κατά κανόνα, σύνολο σχετικά ομοιόμορφων επιχειρήσεων και παραγωγικών ενώσεων που αποτελούν έναν ειδικευμένο υποκλάδο ή ένα σύμπλεγμα ειδικευμένων παραγωγών. Η ένωση λειτουργεί στη βάση της οικονομικής ιδιοσυντήρησης, εξασφαλίζει την πλήρη αποζημίωση για τα έξοδα της παραγωγής, συμπεριλαμβανομένων των δαπανών για σχεδιο­ κατασκευαστικές εργασίες και επιστημονικο-ερευνητικές μελέτες, την αφο­ μοίωση νέων τεχνικών και των διαδικασιών τους, τη συντήρηση του μη­ χανισμού της διεύθυνσης, καθώς επίσης την εξασφάλιση των κερδών, που είναι απαραίτητα για τις πληρωμές στον προϋπολογισμό, για την ανά­ πτυξη της ένωσης κλπ. Με απόφαση της Κ.Ε. του ΚΚΣΕ και του υπουργι­ κού συμβουλίου της ΕΣΣΔ, από τις 12 Ιούλη 1979 προβλέπεται η παρα­ πέρα τελειοποίηση των μεθόδων οικονομικής ιδιοσυντήρησης στις βιο­ μηχανικές ενώσεις. Κύριο καθήκον της ένωσης είναι η ανάπτυξη και τε­ λειοποίηση της παραγωγής με σκοπό την αυξανόμενη ικανοποίηση των αναγκών της λαϊκής οικονομίας και του πληθυσμού στα αντίστοιχα είδη προϊόντων. Γι αυτό η ένωση μελετά τις ανάγκες της λαϊκής οικονομίας και του πληθυσμού στα αντίστοιχα είδη καθώς και τις τάσεις για αλλαγές αυ­ τών των αναγκών. Ερευνά τη ζήτηση και παίρνοντας υπόψη την επιστημονικοτεχνική πρόοδο επεξεργάζεται τα προγράμματα και παίρνει τα μέτρα για την ανάπτυξη του κλάδου (του υποκλάδου), εξασφαλίζει τη σχεδιοποιημένη και αρμονική ανάπτυξη όλου του παραγωγικο-οικονομικού συμπλέγματος, την εξύψωση της αποδοτικότητας του στη βάση της τεχνικής προόδου, της συγκέντρωσης, της ειδίκευσης, του συνεταιρισμού και του συνδυασμού της βιομηχανικής παραγωγής. Στη βιομηχανική ένωση δημιουργούνται ευ­ νοϊκές συνθήκες για το δυνάμωμα της επιστήμης με την παραγωγή, για την επιτάχυνση των επιστημονικών επιτευγμάτων και τη χρησιμοποίηση τους. Η ένωση πραγματοποιεί ενιαία τεχνική πολιτική, συγκεντροποιεΙ ολοκλη­ ρωτικά ή μερικά την εκτέλεση ξεχωριστών παραγωγικών οικονομικών λει­

β ιο μη χα νικό κεφ άλαιο

85

τουργιών. Για την ««πλήρωση με επιτυχία των λειτουργιών που ανατέθηκαν στη βιομηχανική ένωση συντελεί το γεγονός ότι όιαθέτει συγκεντροποιημένους πόρους και αποθέματα: κονδύλια υλικής παρότρυνσης, για κοινωνικοπολιτιστικά μέτρα και για την οικοδόμηση σπιτιών, για την ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνικής κ.α. Από τις βιομηχανικές ενώσεις παραχωρούνται στις παραγωγικές ενώσεις (στις επιχειρήσεις), όταν τα δικά τους μέσα δεν επαρκούν, κονδύλια απόσβεσης, που προορίζονται για γενική επισκευή. Μέρος από τα χορηγούμενα κονδύλια απόσβεσης, που προορίζονται για πλήρη αποκατάσταση των πάγιων πόρων, χρησιμο­ ποιείται στις βιομηχανικές ενώσεις για τον τεχνικό επανεξοπλισμό και την επισκευή των επιχειρήσεων, που λειτουργούν σύμφωνα με τά σχέδια της γενικής ανοικοδόμησης. Η πριμοδότηση των εργαζομένων στις βιο­ μηχανικές ενώσεις εφαρμόζεται σύμφωνα με την καλυτέρευση των ποιο­ τικών δεικτών της εργασίας και της εκπλήρωσης των υποχρεώσεων που είναι σχετικές με την προμήθεια προϊόντων, ανάλογα με τα συμφωνη­ τικά τα οποία έχουν κλειστεί από τις παραγωγικές ενώσεις, με υπολογισμό των αποτελεσμάτων της σοσιαλιστικής άμιλλας. Στα επόμενα χρόνια πρέ­ πει να αποπερατωθεί η διαδικασία για τη συγκρότηση των ενώσεων στη βιομηχανία. Αυτό θα απαιτήσει τη διαδοχική λήψη μέτρων σχετικά με την ειδίκευση και τη συνεταιριστική παραγωγή, τη συγκεντροποίηση των βοηθητικών υπηρεσιών, καθώς επίσης και των διευθυντικών λειτουργιών των ενωμένων επιχειρήσεων και οργανισμών. «Β ιο μη χανική κοινω νία» , βλ. θεωρία της «βιομηχανικής κοινωνίας». Β ιομ ηχανικό κ ε φ ά λ α ιο : Το κεφάλαιο που χρησιμοποιείται για την παρα­ γωγή υπεραξίας και λειτουργεί στη σφαίρα της υλικής παραγωγής ανεξάρ­ τητα από τον κλάδο της οικονομίας, δηλ. το κεφάλαιο που έχει επενδυθεί στη βιομηχανία, τις κατασκευές την αγροτική οικονομία, τις μεταφορές. Το βιομηχανικό κεφάλαιο διακρίνεται από το εμπορικό και πιστωτικό κε­ φάλαιο, που λειτουργούν στη σφαίρα της νομισματικής και εμπορικής κυκλοφορίας. Το βιομηχανικό κεφάλαιο βρίσκεται σε συνεχή κίνηση, που εκφράζεται με τον τύπο: X — Ε . . . Π . . . Ε' — X' Στην περίπτωση αυτή γίνεται διαδοχική μετατροπή του κεφαλαίου από τη μια μορφή στην άλλη κατά το πέρασμα από τα διάφορα στάδια. Στο πρώτο στάδιο ^Χ — Ε <

το χρηματικό κεφάλαιο μετατρέπεται σε παραγω­

γικό, στο δεύτερο στάδιο ( . . . Π . . . παραγωγική διαδικασία) το παραγω­ γικό κεφάλαιο μετατρέπεται σε εμπορευματικό, στο τρίτο στάδιο (Ε'— X') το εμπορευματικό κεφάλαιο μετατρέπεται ξανά σε χρηματικό. Η κίνηση του βιομηχανικού κεφαλαίου είναι κυκλική. Κάθε μορφή, που παίρνει το προκαταβλημένο κεφάλαιο στην κίνησή του, έχει τη δική του κυκλοφορία

86

βιο μη χα νικός εφεδρικός στρατός εργασίας

και χαρακτηρίζει με έκδηλο τρόπο ένα από τα ειδικά γνωρίσματα του βιο­ μηχανικού κεφαλαίου. Η κυκλοφορία του χρηματικού κεφαλαίου υπογραμ­ μίζει έκδηλα το σκοπό της καπιταλιστικής παραγωγής, την ιδιοποίηση της υπεραξίας' η παραγωγική διαδικασία εδώ εκδηλώνεται μόνο σαν απλό μέσο για την αύξηση της προκαταβλημένης αξίας. Κατά την κυκλοφορία του παραγωγικού κεφαλαίου σε πρώτη γραμμή προβάλλει η παραγωγή, ενώ τα χρήματα υπηρετούν μόνο την παραγωγή, χρησιμεύουν σαν μέσο κυκλοφορίας, απαραίτητο για τη στήριξη και διαρκή ανανέωση της παρα­ γωγικής διαδικασίας. Στην κυκλοφορία του εμπορικού κεφαλαίου η παρα­ γωγή εμφανίζεται σαν όρος για την ακατάπαυστη εμπορευματική κυκλο­ φορία. Εδώ η κυκλοφορία καθορίζει την παραγωγή και τις διαστάσεις της. Η ενότητα των τριών μορφών κυκλοφορίας αποτελεΙ την κίνηση του βιομηχανικού κεφαλαίου στο σύνολό της, σε όλη την ποικιλομορφία της. Έτσι το βιομηχανικό κεφάλαιο είναι «κεφάλαιο, που στη διάρκεια της πλή­ ρους κυκλοφορίας του προσλαμβάνει και αποβάλλει ξανά τις μορφές αυτές και σε καθεμιά απ’ αυτές εκπληρώνει μία αντίστοιχη λειτουργία» (Κ. Μαρξ). Βιομηχανικός εφεδρικός στρατός εργασίας: Ο αριθμός των εργατών που πλεονάζουν σε σχέση με την εργατική δύναμη που ζητά το κεφάλαιο (βλ. avepyfa, σχετικός υπερπληθυσμός). Βιοτέχνης: Ειδικευμένος εργαζόμενος που ασκεί μια χειρωνακτική εργα­ σία, μια μηχανική τέχνη για λογαριασμό του Ιδιου του εαυτού του. Ο Βιοτέχνης, είναι ένας μικρός παραγωγός, ιδιοκτήτης των μέσων παραγωγής του που πουλάει άμεσα τα προϊόντα της δράστηριότητάς του. Αυτά τα γενικά χαρακτηριστικά επιτρέπουν να διαφοροποιήσουμε το βιοτέχνη και σε σχέση με τον εργάτη και σε σχέση με τον καπιταλιστή. Αντίθετα από τον εργάτη ο βιοτέχνης δεν πουλά την εργατική του δύναμη αλλά τελειωμένα προϊόντα (αξίες χρήσης που πραγματοποιεί ο Ιδιος). Ιδιοκτήτης των μέσων παραγωγής ο Ιδιος, χρησιμοποιεί εργάτες έστω και σε πολύ περιο­ ρισμένο αριθμό. Όμως σε αντίθεση από τον καπιταλιστή, ο βιοτέχνης είναι ένας ειδικευμένος εργάτης που παίρνει συνήθως προσωπικά μέρος στην εκτέλεση της εργασίας. Επίσης ασκεί ο Ιδιος δίχως ενδιάμεσο τη διεύθυνση της επιχείρησής του. Τα εμπορεύματα που φτιάχνει ο βιοτέχνης πουλιούνται στην αγορά σε τιμή ανώτερη από το κόστος παραγωγής τους. Η διαφορά αποτελεΙ το κέρδος που εκφράζει ένα υπερπροϊόν: αυτό το υπερπροϊόν περιέχει ταυτόχρονα ένα τμήμα της εργασίας του βιοτέχνη και την υπε­ ραξία που παράγουν οι εργάτες του βιοτέχνη. Συνεπώς τα κίνητρα του βιοτέχνη και του καπιταλιστή είναι σχεδόν όμοια, με τη διαφορά ότι ο βιοτέχνης ασχολεΐται με το να προσφέρει ένα τελικό προϊόν ποιότητας. Η βιοτεχνική επιχείρηση είναι μικρών διαστάσεων και έχει συχνά οικογενειακό χαρακτήρα. Μπορούν να λειτουργήσουν αποτελεσματικά με τη μορφή βιοτεχνίας ανεξάρτητα επαγγέλματα όπως αυτά του επιπλοποιού, του σι-

βο ηθ ητικό ν ο ικ ο κ υ ρ ιό του κολχόζνικου

87

δερά, του υποδηματοποιού, το βιβλιοδέτη κ.λ.π. Ο βιοτέχνης χρησιμο­ ποιεί σχετικά λίγες μηχανές, κατά πολύ λιγότερες απ’ ό,τι η κοπιτολιστική επιχείρηση. Η τεχνική του δεν είναι συνήθως αναπτυγμένη. Ο βιοτέχνης ε(ναι μια οικονομική κατηγορ(ο πολύ παλιά που συναντάμε σχεδόν σε όλους τους τρόπους παραγωγής. Γεννήθηκε στην εποχή της αποσύνθεσης της πρωτόγονης κοινότητας σαν συνέπεια της γρήγορης πρόδου του καταμε­ ρισμού της εργασίας, έπαιξε ένα πολύ σπουδαίο ρόλο στην περίοδο του δουλοκτητικού συστήματος (σε βιοτεχνική βάση παράγονταν τότε όλα τα μη ογροτικά προϊόντα). Τον ξαναβρίσκουμε επίσης στο φεουδαρχικό τρόπο παραγωγής, στον καπιταλιστικό τρόπο ποραγωγής και στο σοσιολιστικό (όπου τείνει να εξαφανιστεί και να χάσει γρήγορα τη σημασία του). Στη διάρκεια όλης αυτής της μακράς εξέλιξης ο βιοτέχνης εμφανίζεται άλλοτε σαν μια βασική κατηγορία (σε όλους τους προκαταπιταλιστικούς τρόπους παραγωγής σε διάφορους βαθμούς και με εκλείψεις), άλλοτε σαν μια δευτερεύουσα κατηγορία (στον καπιταλιστικό και στο σοσιαλιστικό τρόπο παραγωγής). Η ανάπτυξη του καπιταλισμού έγινε πάντοτε σε βάρος των βιοτεχνών που ήταν ανίκανοι να αγωνιστούν ενάντια στις μοντέρνες τε­ χνικές των επιχειρήσεων. Πορ’ όλα αυτά, σε ορισμένους τομείς η βιοτεχνία μπόρεσε να αντισταθεΙ και σ’ ορισμένες περιπτώσεις να προοδεύσει. Ό ­ μως η διατήρησή της συντελεΐται ενώ χάνει την πραγματική οικονομική της ανεξαρτησία. Βο ηθητικό νοικο κυ ρ ιό της οικογένειας του κ ο λχ ό ζνικου : Ιδιαίτερο είδος προσωπικής ιδιοκτησίας στο σοσιολισμό, που περιλομβάνει την κα­ τοικία, τά βοηθητικά κτίσματο νοικοκυριού, τα παραγωγικά ζώα, τα που­ λερικά, τις μέλισσες το μικρά εργαλεία γιο την εργασία στο αγρόκτημα. Οι διαστάσεις του αγροκτήματος που παροχωρείτοι για χρήση στην οι­ κογένεια του κολχόζνικου, και οι κονόνες διατήρησης ζώων σον προσω­ πικής ιδιοκτησίας καθορίζονται από τον κανονισμό του κολχόζ (βλ. λ.). Το αγρόκτημα δεν μπορεΙ να μεταβιβαστεί για χρήση σε άλλα πρόσωπα ή να καλλιεργηθεί με τη χρησιμοποίηση μισθωτής εργασίος. Η ανάγκη να διατηρηθεί το βοηθητικό νοικοκυριό πήγασε, σε τελευταίο ανάλυση, από την ανεπάρκεια του ύψους του επιπέδου ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων στην αγροτική οικονομία. Οι κολχόζνικοι αντλούν τα βασικά έσοδά τους από το κοινωνικό νοικοκυριό, αλλά βασική πηγή συμπλη­ ρωματικού εισοδήματος της κολχόζνικης οικογένειας οποτελεΙ ακόμα το βοηθητικό νοικοκυριό. ΑποτελεΙ επίσης συμπληρωματική πηγή για την ποραγωγή προϊόντων, οπαραΐτητων για την οτομική κατανάλωση των κολχόζνικων. Το κολχόζ δεν είναι σε θέση να αναλάβει το καθήκον του πλή­ ρους εφοδιασμού των μελών του με προϊόντο γεωργικά κοι κτηνοτροφικά. Επίσης και το εμπόριο στο χωριό δεν είνοι οκόμα σε θέση να εξοσφαλίσει όλες τις κοταναλωτικές ανάγκες του αγροτικού πληθυσμού ολοκληρω­ τικά και συνεχώς γΓ αυτό, ένα μέρος προϊόντων, που προορίζεται για

Βο ρ οντσ ώ φ ΒασΙλη

Πάβλοβιτς

δική τους κατανάλωση, το παράγουν οι κολχόζνικοι τους στο προσωπικό βοηθητικό νοικοκυριό. Τέλος, το βοηθητικό νοικοκυριό αποτελεΙ σημαντι­ κή συμπληρωματική πηγή για τον Εφοδιασμό του πληθυσμού των πόλεων με είδη διατροφής (βλ. κολχόζνικο εμπόριο). Η κατάσταση και η εξέλιξη του προσωπικού νοικοκυριού των κολχόζνικων καθορίζεται από την κοι­ νωνική παραγωγή. Απ’ τη μιά, το κολχόζ παρέχει στα μέλη του λειβάδια και εκτάσεις για την καλλιέργεια ζωοτροφών, εξασφαλίζει σημαντικό μέρος των αναγκών τους σε ζωοτροφές από δικούς του πόρους, βοηθάει στην καλλιέργεια των βοηθητικών αγροκτημάτων και εξασφαλίζει έτσι την κα­ νονική ανάπτυξη του βοηθητικού νοικοκυριού. Από την άλλη, η αύξηση των εσόδων από το κοινωνικό νοικοκυριό, ο εφοδιασμός των κολχόζνικων με γάλα και κρέας από τις κολχόζνικες φάρμες, καθώς και με διάφορα λαχανικά από τον κοινωνικό λαχανόκηπο, η οικοδόμηση παιδικών και νηπιακών σταθμών, ο ηλεκτροφωτισμός των κολχόζνικων σπιτιών και ο εφοδιασμός τους με φωταέριο, η ανάπτυξη του εμπορίου στο χωριό δη­ μιουργούν την οικονομική βάση του βαθμιαίου περιορισμού και κατόπιν της εξαφάνισης του προσωπικού βοηθητικού νοικοκυριού. Μια και το προσωπικό βοηθητικό νοικοκυριό υπάρχει από αντικειμενικούς λόγους, δεν επιτρέπεται «να καταργηθεΙ» ή «να περιοριστεί» με καθαρά διοικητικά μέτρα, αφού ακόμη δεν έχουν ωριμάσει γΓ αυτό οι προϋποθέσεις. Παρό­ μοιες ενέργειες προκαλούν ζημιά στους εργαζόμενους και το κράτος. Το κομμουνιστικό κόμμα παλεύει κατά του αβάσιμου περιορισμού του βοη­ θητικού νοικοκυριού, θεωρώντας δικαιολογημένα ένα τέτοιο περιορισμό σαν προσβολή των δικαιωμάτων των κολχόζνικων και του πληθυσμού των πόλεων. Βορ οντσ ώ φ ΒασΙλη Π άβλοβιτς (ψευδώνυμο Β. Β., 1Β47 - 1918) : Ρώσος οικονομολόγος και δημοσιολόγος, ένας από τους ιδεολογικούς εκφραστές των φιλελεύθερων ναρόντνικων της ένατης δεκαετίας του 19ου αιώνα. Στα έργα του («Η τύχη του καπιταλισμού στη Ρωσία», «Οι κατευθύνσεις μας», «Δοκίμια θεωρητικής οικονομίας» κ.α.) προσπάθησε να αποδείξει ότι για τη Ρωσία η ανάπτυξη του καπιταλισμού ήταν αδύ­ νατη, περιττή και βλαβερή. Έβαλε σκοπό να καταρτίσει οικονομικό πρό­ γραμμα της τσαρικής κυβέρνησης για το συμφέρον του μικροπαραγωγού. 0 Βοροντσώφ θεωρούσε ότι οι καλύτερες μορφές για την ανάπτυξη της βιομηχανίες ήταν ο συνεταιρισμός, οι μικρές βιοτεχνίες και τα κρατικά εργοστάσια. Παραβλέποντας την αποσύνθεση της αγροτιάς, θεωρούσε τη γεωργική κοινότητα σαν στοιχείο του σοσιαλισμού. Τη δυνατότητα να παρακαμφθεΙ στη Ρωσία το καπιταλιστικό στάδιο ανάπτυξης ο Βορον­ τσώφ τη συνέδεε, όχι με την επαναστατική ανατροπή, την οποία ονειρευόνταν οι ναρόντνικοι της 8ης δεκαετίας, αλλά με την αλλαγή της κυβερ­ νητικής πολιτικής. Ο Β. I. Λένιν υπέβαλε σε κριτική ανάλυση τις αντιλή­ ψεις του Βοροντσώφ («Η ανάπτυξη του καπιταλισμού στη Ρωσία», «Από

Βορ οντσ ώ φ Β ασ ίλη Πάβλοβιτς

89

ττοιά κληρονομιά εμείς παραιτούμαστε;» κ.α.) και απέδειξε το μικροαστικό και αντιδραστικό χαρακτήρα τους. 0 Β. I. Λένιν ονόμαζε μικροαστικό σ ο­ σιαλισμό το σύστημα αντιλήψεων των φιλελεύθερων ναρόντνικων της ένατης δεκαετίας του 19ου αιώνα. Ο Βοροντσώφ, ιδεολογικός εκφρα­ στής αυτής της κατεύθυνσης, ήταν αστός δημοκράτης, εκπρόσωπος των συμφερόντων των μικροαστών.

Γ Γ αιοπρόσ οδος: Μέρος της υπεραξίας που πρέπει να πληρώσει ο καπι­ ταλιστής μισθωτής στον ιδιοκτήτη της γης, το γαικτήμονα. Η γαιοπρόσοδος είναι στο καπιταλιστικό καθεστώς μια διαφοροποιημένη μορφή της υπεραξίας. Οι γαιοκτήμονες σαν τάξη διαθέτουν το μονοπώλιο της ατο­ μικής ιδιοκτησίας της γης. Ό ταν δεν εκμεταλλεύονται οι Ιδιοι τη γη (οπότε έχουνε ταυτόχρονα την ιδιότητα και του καπιταλιστή και του ιδιοκτήτη) τη δίνουν με συμβόλαιο ενοικίασης σ' έναν καπιταλιστή-μισθωτή που θα την αξιοποιήσει προσλαμβάνοντας εργάτες γης που δημιουργούν υπεραξία. Από αυτήν την υπεραξία ένα μέρος το κρατάει ο καπιταλιστής μισθωτής: μετατρέπεται σε μέσο κέρδος. Το άλλο μέρος που περισσεύει σε σχέση με το μέσο κέρδος, καταβάλλεται στο γαιοκτήμονα και παίρνει τη μορφή προσόδου. Έτσι η γαιοπρόοδος αποτελεΙ την τιμή για τη χρήση της γης, την τιμή της εκμίσθωσης του κτήματος. Υπάρχουν δύο βασικές μορφές προσόδων: η διαφορική γαιοπρόσοδος και η απόλυτη. Αυτές οι δύο μορφές συνδέονται με δύο διαφορετικά μονοπώλια: το μονοπώλιο της γης σαν αντικειμένου εκμετάλλευσης (η διαφορική γαιοπρόσοδος), το μονοπώλιο της ατομικής ιδιοκτησίας της γης (η απόλυτη γαιοπρόσοδος). Αν η δια­ φορική γοιοπρόσοδος είναι κατά κάποιο τρόπο το πλεόνασμα του κέρδους πάνω από το μέσο κέρδος που αποσπάται από εκμεταλλεύσεις που βρί­ σκονται σε πιο πλεονεκτική θέση (η εργασία που ασκείται σε καλύτερα κομμάτια γης είνοι πιο παρογωγική και αποδίδει ένα πρόσθετο κέρδος), η απόλυτη γαιοπρόσοδος είναι κατά κάποιο τρόπο αυτό που ποίρνει ο γαιο­ κτήμονας σαν δικαίωμα γιο την ιδιοκτησία στη γη (συνδέεται με την κατώ­ τερη οργανική σύνθεση του κεφάλαιου στη γεωργία). Αν και η απόλυτη και η διαφορική γαιοπρόσοδος αποτελούν τις δύο πιο σημαντικές μορφές των κοπιταλιστικών αγροτικών σχέσεων, η μορφή της προσόδου εμφα­ νίζεται σε διάφορους τομείς. Έτσι μπορούμε v‘ αναφέρουμε πριν απ’ όλα την πρόσοδο του γαικτήμονα αλλά επίσης την πρόσοδο του ιδιοκτήτη ακινήτων (ποσό που εισπράττει από τα ενοίκια), την ισόβια πρόσοδο (πε­ ριοδικές πληρωμές που επιτρέπουν στο χρεώστη να γίνει ιδιοκτήτης μιας εκμετάλλευσης ή ενός σπιτιού), τις προσόδους του κράτους (μορφές τό­ κων που πληρώνει το κράτος, στους δανειστές του οι οποίοι έχουν τί­ τλους που αποφέρουν πρόσοδο). Στο φεουδαρχικό τρόπο παρογωγής, η πρόσοδος ήταν η βασική μορφή του υπερπροϊόντος (με τη μορφή χρήματος ή σε είδος). Στον καπιταλιστικό τρόπο παρογωγής δεν αποτελεΙ πια παρά ένα μέρος του υπερπροϊόντος, αυτό που μοιράζεται

γ ενική κρ ίσ η του καπ ιτα λισ μο ύ

91

ανάμεσα στον καπιταλιστή-μισθωτή και το γαιοκτήμονα. Η πρόσοδος σαν τέτοια δεν είναι συνεπώς απαραίτητη για την εγκαθίδρυση και ανά­ πτυξη μιας καπιταλιστικής αγροτικής παραγωγής, το αντίθετο μάλιστα. Έτσι στις αρχές του καπιταλισμού, ορισμένοι εκπρόσωποι της αστικής τάξης πρότειναν την εθνικοποίηση της γης. Όμως αυτή η εθνικοποίηση δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ γιατί θα κλόνιζε την ατομική ιδιοκτησία γενικά και θα ήταν αντίθετη με τα συμφέροντα των καπιταλιστών που είναι ταυτό­ χρονα ιδιοκτήτες (αγορά γης από τους καπιταλιστές). Παρ’ όλα αυτά η πρόσοδος αποτελεΙ γενικά τροχοπέδη στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Έτσι η πρόοδος της αγροτικής οικονομίας περνά από την κατάρ­ γηση της απόλυτης προσόδου. Γαιοπρόσοδος απόλυτη, βλ. απόλυτη γαιοπρόσοδος. Γαιοπρόσοδος δ ιαφ ορ ική , βλ. διαφορική γαιοπρόσοδος I στον καπι­ ταλισμό, διαφορική γαιοπρόσοδος II στον καπιταλισμό, διαφορική γαιοπρόσοδος στον καπιταλισμό και διαφορική γαιοπρόσοδος στο σοσια­ λισμό. Γαιοπρόσοδος φ εου δαρ χική , βλ. φεουδσρχική γαιοπρόσοδος. Γενική κρ ίσ η του κα π ιτα λισ μο ύ: Ολόπλευρη κρίση του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος στο σύνολό του, που αγκαλιάζει όλες τις πλευ­ ρές της οικονομικής, πολιτικής και ιδεολογικής ζωής του. Η γενική κρίση του καπιταλισμού βρίσκει την έκφρασή της στην απόσπαση από τον κα­ πιταλισμό όλο και περισσότερων νέων χωρών, στο αδυνάτισμα των θέ­ σεων του ιμπεριαλισμού στην οικονομική άμιλλα με το σοσιαλισμό, στην κατάρρευση του αποικιακού συστήματος του ιμπεριαλισμού, στην όξυνση των αντιθέσεων του εξαιτίας της ανάπτυξης του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού (βλ. λ.) και την άνοδο του μιλιταρισμού, στο δυνάμωμα της εσωτερικής αστάθειας και σήψης της καπιταλιστικής οικονομίας, στην ένταση της πάλης ανάμεσα στην εργασία και το κεφάλαιο, στο δυνάμωμα της πολιτικής αντίδρασης σ' όλες τις κατευθύνσεις, στην εγκαθίδρυση σε μια σειρά χώρες φασιστικών, τυραννικών καθεστώτων, στη βαθιά κρίση της αστικής πολιτικής και ιδεολογίας. Η γενική κρίση του καπιταλισμού αποτελεΙ ιστορική περίοδο «χρεοκοπίας του καπιταλισμού σε όλη του την έκταση και γέννησης της σοσιαλιστικής κοινωνίας» (Β. I. Λένιν). Το αστικό σύστημα βρίσκεται σε κατάσταση γενικής κρίσης πάνω από μισό αιώνα. Σε αντίθεση με την οικονομική κρίση υπερπαραγωγής, που εμφανίζεται περιοδικά, και που ο καπιταλισμός την ξεπερνάει με τις εσωτερικές του δυνάμεις στα πλαίσια της αστικής κοινωνίας για να ξαναπέσει σ’ αυτή μετά από ορισμένο χρόνο, η γενική κρίση του καπιταλισμού, αφού άρχισε θα συνεχίζεται ακατάπαυστα, ως τη στιγμή που το καπιταλιστικό σύστημα θα εξαλειφθεΙ τελειωτικά σ’ όλο τον κόσμο, σαν αποτέλεσμα επαναστατι­

92 κών μετασχηματισμών, και στη θέση του θα εδραιωθεί το παγκόσμιο σ ο­ σιαλιστικό σύστημα οικονομίας. Κύριο γνώρισμα της γενικής κρίσης του καπιταλισμού είναι η διάσπαση του κόσμου σε δύο αντίθετα κοινωνικά συστήματα, το σοσιαλιστικό και το καπιταλιστικό. Η γενική κρίση του κα­ πιταλισμού διαρκεΙ για μια μακρόχρονη ιστορική περίοδο και χαρακτηρί­ ζεται από μια διπλή διαδικασία. Από τη μια πλευρό, με τη σοσιαλιστική επανάσταση αποσπάται από το παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα η μια χώρα μετά την άλλη, ο καπιταλισμός συνεχώς εξασθενίζει, στενεύει η σφαίρα κυριαρχίας του κεφαλαίου, μεγαλώνουν και γίνονται βαθύτερες όλες οι αντιθέσεις του καπιταλιστικού συστήματος της παγκόσμιας οικο­ νομίας και παράλληλα δυναμώνουν οι αντιδραστικές πλευρές αυτού του κοινωνικού συστήματος, που πεθαίνει και σαπίζει. Στην εποχή της γενικής κρίσης του καπιταλισμού, αναπτύσσεται πλατιά ο κρατικομονοπωλιακός καπιταλισμός και ο ιμπεριαλισμός μπαίνει σε περίοδο παρακμής και κατα­ στροφής. Από την άλλη πλευρά, αναπτύσσεται ολόπλευρα και δυναμώνει το παγκόσμιο σύστημα του σοσιαλισμού, η σφαίρα του σοσιαλιστικού τρόπου παραγωγής αγκαλιάζει ένα συνεχώς μεγαλύτερο αριθμό χωρών, προβάλ­ λοντας την υπεροχή του σοσιαλισμού απέναντι στον καπιταλισμό. Η γε­ νική κρίση του καπιταλισμού πέρασε δύο φάσεις και τώρα βρίσκεται στην τρίτη. Την αρχή της πρώτης φάσης, που διήρκεσε πάνω από 20 χρόνια, μέχρι την έκκρηξη του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου, την έθεσε ο πρώ­ τος παγκόσμιος πόλεμος και η μεγόλη Οκτωβριανή σοσιαλιστική επανά­ σταση. Στο διάστημα αυτό γεννήθηκε το πρώτο στον κόσμο σοσιαλιστικό κράτος: η Σοβιετική Ένωση. Η ΕΣΣΔ, αν και βρισκόταν μέσα σε εχθρική καπιταλιστική περικύκλωση, έγινε μεγάλη βιομηχανική δύναμη και κατέλαβε, ως προς το επίπεδο οικονομικής ανάπτυξης, τη δεύτερη θέση στον κόσμο. Στη διάρκεια του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου και των σοσιαλιστικών επαναστάσεων, που έγιναν σε μια σειρά χώρες της Ευρώπης και της Ασίας, άρχισε η δεύτερη φάση της γενικής κρίσης του καπιταλισμού. Βασικό απο­ τέλεσμα της φόσης ήταν ότι περιορίστηκε η ακτίνα δράσης του καπιταλι­ σμού ενώ ο κόσμος του σοσιαλισμού διευρύνθηκε σημαντικά. Διαμορφώ­ θηκε το παγκόσμιο σοσιαλιστικό σύστημα. Κάτω από τα κτυπήματα του εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος των καταπιεζόμενων λαών άρχισε η αποσύνθεση του αποικιακού συστήματος του ιμπεριαλισμού (βλ. λ.). Προηγήθηκε μεγαλύτερη εξασθένηση του καπιταλισμού. Τώρα ο παγκόσμιος καπιταλισμός μπήκε σε νέα, την τρίτη φάση της γενικής κρίσης. Το κύριο χαρακτηριστικό γνώρισμα της φάσης αυτής είναι ότι άρχισε (στα μέσα της 4ης δεκαετ(ας) και αναπτύχθηκε, όχι εξαιτίας του παγκόσμιου πολέ­ μου, όπως συνέβηκε με τις δύο προηγούμενες φάσεις, αλλά σε σχετικά ειρηνική περίοδο. Τώρα το κύριο περιεχόμενο, την κύρια κατεύθυνση και τα βασικά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ιστορικής ανάπτυξης της ανθρωπό­ τητας τα καθορίζει το παγκόσμιο σοσιαλιστικό σύστημα, οι δυνάμεις που παλεύουν ενάντια στον ιμπεριαλισμό για το σοσιαλιστικό μετασχηματισμό

γενικό ισ ο δύνα μο

93

της κοινωνίας. Το ισχυρό κύμα των εθνικοαπελευθερωτικών επαναστά­ σεων έφερε την κατάρρευση του αποικιακού συστήματος του ιμπεριαλι­ σμού. Στα ερείπιά του σχηματίστηκαν δεκάδες νέα κράτη, που αποτίναξαν το ζυγό του ιμπεριαλισμού και μπήκαν στο δρόμο της αυτοδύναμης ανά­ πτυξης. Ο ιμπεριαλισμός έχασε τελειωτικά και για πάντα την προηγούμενη αδιαίρετη κυριαρχία του στον κόσμο και ο συσχετισμός των δυνάμεων ανάμεσα στο σοσιαλιστικό και καπιταλιστικό σύστημα άλλαξε ριζικά προς όφελος του σοσιαλισμού και σε βάρος του καπιταλισμού. Η εξάλειψη του καπιταλιστικού συστήματος σε μια μεγάλη ομάδα χωρών, η ανάπτυξη και στερέωση του παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος, η κατάρρευση και η σχεδόν πλήρης καταστροφή των πρώην αποικιακών αυτοκρατοριών, το σπάσιμο της αποικιακής δομής της οικονομίας, που άρχισε στις απε­ λευθερωμένες από τον ιμπεριαλισμό χώρες, η διεύρυνση των οικονομι­ κών σχέσεων ανάμεσα σ' αυτές τις χώρες και τον κόσμο του σοσιαλι­ σμού, όλα αυτά βαθαίνουν την κρίση της παγκόσμιας καπιταλιστικής οι­ κονομίας. Ο σύγχρονος καπιταλισμός προσαρμόζεται στίς νέες συνθήκες για να σταματήσει την πορεία αποσύνθεσης του καπιταλιστικού συ­ στήματος και την ορμητική άνοδο του παγκόσμιου συστήματος του σοσιαλισμού. Γι' αυτό το λόγο τα μονοπώλια χρησιμοποιούν πλατιά τα επιτεύγματα της επιστημονικοτεχνικής προόδου για να στερεώσουν τις θέσεις τους, να αυξήσουν την αποδοτικότητα και τους ρυθμούς ανάπτυ­ ξης της παραγωγής, να δυναμώσουν την εκμετάλλευση των εργαζομένων. Όμως όλες αυτές οι προσπάθειες του καπιταλισμού, τονίζεται στην από­ φαση του 24ου συνεδρίου του ΚΚΣΕ, «δεν οδηγούν στη σταθεροποίησή του, σαν κοινωνικού συστήματος. Η γενική κρίση του καπιταλισμού συ­ νεχίζει να βαθαίνει». Η ύπαρξη δύο αντίθετων κοινωνικών συστημάτων συνδέεται με βαθιές αντιθέσεις ανάμεσά τους, με πολιτική και ιδεολογική πάλη. Τώρα που οι δυνάμεις του σοσιαλισμού, της ειρήνης και της δημο­ κρατίας υπερέχουν από τις δυνάμεις του ιμπεριαλισμού, δεν είναι αναπό­ φευκτος ο πόλεμος, υπάρχει ρεαλιστική δυνατότητα να τον αποτρέψουμε, αναπτύσσοντας την πάλη των λαών ενάντια στις φιλοπόλεμες δυνάμεις του ιμπεριαλισμού, που επιδιώκουν να εξαπολύσουν νέο παγκόσμιο πό­ λεμο. Γενική γραμμή των σοσιαλιστικών χωρών στον τομέα των διακρα­ τικών σχέσεων είναι η ειρηνική συνύπαρξη κρατών με διαφορετικό κοινωνικο-οικονομικό σύστημα και η διεξαγωγή στη βάση αυτή ειρηνικής οικονομικής άμιλλας, μέσα από την οποία ο σοσιαλισμός κατακτά τη μια νίκη μετά την άλλη. Γενικό ισ ο δ ύ ν α μ ο : Το εμπόρευμα που εκφράζει την αξία όλων των άλλων εμπορευμάτων με βάση το εμπόρευμα αυτό ανταλλάσσονται όλα τα άλλα. Στη διάρκεια της ανταλλαγής διάφορων εμπορευμάτων με το γενικό ισο­ δύναμο, η αξία του τελευταίου προβάλλει με την όψη της γενικής μορφής της αξίας (βλ. λ.). Η εμφάνιση του γενικού ισοδύναμου συνδέεται με ένα

94

γενικός νόμ ος της καπ ιταλισ τικής σ υσ σ ώ ρ ευσ η ς

αρκετά υψηλό επίπεδο ανάπτυξης της εμπορευματικής παραγωγής και με τη ρύθμιση τακτικών ανταλλαγών. Από το πλήθος των εμπορευμάτων ξεχώρισε αυθόρμητα ένα εμπόρευμα, που έχει μόνιμα στην αγορά μεγά­ λη ζήτηση. Σαν αποτέλεσμα, η άμεση ανταλλαγή εμπορεύματος με εμπό­ ρευμα, ο αντιπραγματισμός (βλ. λ.), εκτοπίστηκε από την εμπορευματική κυκλοφορία, στην οποία η αγοραπωλησία πραγματοποιείται με τη βοήθεια ενδιάμεσου— του γενικού ισοδύναμου. Η ανταλλαγή άρχισε να χωρίζεται σε δύο αλληλοσυνδεόμενες πράξεις: στην αρχή ο παραγωγός αντάλλασσε το εμπόρευμα που είχε με το γενικό ισοδύναμο, και μετά το εμπόρευμα-ισοδύναμο με το αναγκαίο σ' αυτόν εμπόρευμα. Σε διάφορους λαούς, ανάλογα με τις συνθήκες παραγωγής, σαν γενικό ισοδύναμο χρησιμοποιούνταν διά­ φορα εμπορεύματα: ζώα, γεννήματα, γουναρικά, διάφορα μέταλλα και άλλα. Με την παραπέρα ανάπτυξη της εμπορευματικής παραγωγής και τη διεύ­ ρυνση του διεθνούς εμπορίου, το ρόλο του γενικού ισοδύναμου άρχισαν παντού να παίζουν τα ευγενή μέταλλα — ο χρυσός και ο άργυρος, που μετατράπηκαν σε χρήμα (βλ. λ.). Τελικά το ρόλο του γενικού ισοδύναμου σε όλες τις εμπορικές πράξεις άρχισε να παίζει ο χρυσός, καθώς και τα χαρτονομίσματα και άλλα χρεόγραφα που αντικαθιστούν το χρυσό. Γενικός νόμος της καπιταλισ τικής σ υσ σ ώ ρ ε υσ η ς: Ο οικονομικός νό­ μος της καπιταλιστικής κοινωνίας σύμφωνα με τον οποίο, όσο μεγαλύτε­ ρος είναι ο κοινωνικός πλούτος, το κεφάλαιο που λειτουργεί, η έκταση και ο ρυθμός αύξησής του και επομένως όσο μεγαλύτερο είναι το από­ λυτο μέγεθος του προλεταριάτου και η παραγωγική δύναμη της εργασίας του, τόσο μεγαλύτερος είναι ο σχετικός υπερπληθυσμός (βλ. λ.) και τόσο μεγαλύτερος ο βαθμός εκμετάλλευσης της εργατικής τάξης. Η συσσώρευ­ ση του πλούτου στον ένα πόλο της αστικής κοινωνίας οδηγεί στη συσσώ­ ρευση της ανεργίας και της εξαθλίωσης στον άλλο πόλο, που εκφράζεται στη σχετική (βλ. σχετική εξαθλίωση του προλεταριάτου) και κάποτε και στην απόλυτη εξαθλίωση του προλεταριάτου (βλ. λ.). Παρόμοιες συνέ­ πειες της διαδικασίας συσσώρευσης του κεφαλαίου είναι αναπόφευκτο αποτέλεσμα της αύξησης της παραγωγικότητας της εργασίας στις συνθήκες του καπιταλισμού, επειδή με την ανάπτυξή της, η σχετικά μικρή μάζα της ζωντανής εργασίας θέτει σε λειτουργία όλο και μεγαλύτερη ποσότητα μέσων παραγωγής, στα οποία είναι ενσωματωμένη η παρελθούσα, υλο­ ποιημένη εργασία. Αυτό με τη σειρά του εκδηλώνεται στη διαρκή άνοδο, με την ανάπτυξη του καπιταλισμού, της οργανικής σύνθεσης του κεφα­ λαίου (βλ. λ.). Επειδή η παραγωγικότητα της εργασίας και η οργανική σύν­ θεση του κεφαλαίου αυξάνονται πιο γρήγορα από τη μάζα του απασχο­ λούμενου στην παραγωγή πληθυσμού, η καπιταλιστική παραγωγή παρά το ότι αυξάνει τη ζήτηση εργατικής δύναμης σε απόλυτο μέγεθος, απαιτεί σχετικά όλο και λιγότερα εργατικά χέρια, πράγμα που οδηγεί στην αύξηση της ανεργίας, που είναι και ο σπουδαιότερος παράγοντας εξαθλίωσης του

γραμμάτιο

96

προλεταριάτου. Τό προλεταριάτο με την εργασία του αυξάνει το κεφάλαιο, και όσο πιο μεγάλος είναι ο βαθμός εκμετάλλευσης, τόσο περισσότεροι εργάτες διώχνονται από την παραγωγή. Σήμερα δυναμώνει σε πρωτοφα­ νή βαθμό η διαδικασία του καπιταλιστικού ανταγωνισμού, αυξάνουν τα κέρδη και τα υπερκέρδη των μονοπωλίων. Οι επιτεύξεις της σύγχρονης επιστήμης και τεχνικής χρησιμοποιούνται από το μονοπωλιακό κεφάλαιο για να αυξήσουν ακόμα περισσότερο την εκμετάλλευση της εργατικής τάξης. Η αυτοματοποίηση και η «ορθολογική οργάνωση» της παραγωγής στις συνθήκες του καπιταλισμού προκαλούν στους εργαζόμενους νέες συμφορές. Στα τελευταία 10 χρόνια, ο μέσος μηνιαίος αριθμός ανέργων στις βιομηχανικά αναπτυγμένες χώρες αυξάνει σταθερά. Αν το 1945 υπο­ λογίζονταν οι άνεργοι σε 6,6 εκατομμύρια, στις αρχές του 1971 ήταν 10 εκατομμύρια. (Και το 1982, σύμφωνο με στοιχεία του Ιδιου του Οργα­ νισμού Οικονομικής Συνΐογασίας και Ανάπτυξης, η ανεργία έφτασε, για το σύνολο των 23 μελών του Οργανισμού, στα 32 εκατομμύρια, με προ­ οπτικές παραπέρα αύξησης, καθώς συνεχίζεται η ύφεση Σ.τ.Ε.). Η δράση του γενικού νόμου της καπιταλιστικής συσσώρευσης ενισχύει τις ταξικές αντιθέσεις και την πάλη των εργαζόμενων μαζών. Αυτό δείχνει το γε­ γονός της ανάπτυξης των οικονομικών και πολιτικών απεργιών στις καπι­ ταλιστικές χώρες. Με την επίμονη πάλη για τα ζωτικά της συμφέροντα, η εργατική τάξη κατορθώνει να ικανοποιήσει μια σειρά από βασικά της αιτήματα. Ταυτόχρονα, σε πολλές καπιταλιστικές χώρες, το επίπεδο ζωής των εργαζομένων παραμένει όπως πριν χαμηλό. Η δράση του γενικού νόμου της καπιταλιστικής συσσώρευσης δείχνει την ανάγκη της αλλαγής του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής από ένα πιο προοδευτικό κοινω­ νικό σύστημα: το σοσιαλισμό. Γραμμάτιο: Χρεωστικό έγγραφο αυστηρά καθορισμένου τύπου, που δί­ νει στον κάτοχό του (κομιστή) το δικαίωμα να αποσπάσει από το πρό­ σωπο που υπογράφει (αποδέκτη) την πληρωμή ορισμένου χρηματικού ποσού, σε καθορισμένο χρόνο. Τα γραμμάτια άρχισαν να χρησιμοποιούν­ ται και να κυκλοφορούν πλατιά στον καπιταλισμό, όταν αναπτύχθηκε η εμπορική πίστη στις σχέσεις ανάμεσα στους βιομηχάνους και τους εμπό­ ρους καπιταλιστές. Υπάρχουν δύο ειδών γραμμάτια : τα απλά και τα μεταβιβάσιμα. Απλό είναι το γραμμάτιο, όταν αναλαμβάνεται η υποχρέωση πληρωμής χρέους στο δανειστή. Το μεταβιβάσιμο γραμμάτιο («εις δια­ ταγήν») αποτελεί διαταγή του δανειστή (εκδότη) στον οφειλέτη (αποδέ­ κτη) για την πληρωμή ορισμένου ποσού σε τρίτο πρόσωπο (κομιστή). Στο αναπτυγμένο τραπεζικό σύστημα επικρατούν τα μεταβιβάσιμα γραμ­ μάτια. Ο κομιστής μπορεί να εισπράξει τα χρήματα που δικαιούται με το γραμμάτιο, χωρίς να περιμένει να εκπνεύσει η προθεσμία, προεξοφλώντας το γραμμάτιο στην τράπεζα. Η Τράπεζα πληρώνει τότε το ποσό του γραμ­ ματίου, αφαιρώντας τον τόκο από τη στιγμή της προεξόφλησης του γραμ­

96

γραμμάτιο

ματίου μέχρι τη λήξη της προθεσμίας τους. Το γραμμάτιο, μαζί με το χαρ­ τονόμισμα και την επιταγή, αποτελεΙ ένα από τα μέσα κυκλοφορίας στο καπιταλιστικό πιστωτικό σύστημα. Με γραμμάτια μπορούν να εξοφλη­ θούν χρέη και από τρίτα πρόσωπα. Η μεταβίβαση του γραμματίου γίνεται με σχετική σημείωση στο πίσω μέρος του γραμματίου, την οπισθογρά­ φηση. Αν υπάρξει ειδική επιφύλαξη, όλοι οι οφειλέτες φέρνουν συλλο­ γική ευθύνη, πράγμα που μεγαλώνει την κυκλοφοριακή ικανότητα του γραμ­ ματίου. Στην καπιταλιστική πρακτική είναι επίσης διαδομένα τα «γραμμά­ τια ευκολίας» και τα «επισφαλή γραμμάτια». Τα «γραμμάτια ευκολίας» δεν εκφράζουν καμιά χρηματική εμπορική πράξη και οι καπιταλιστές τα δί­ νουν ο ένας στον άλλο αποκλειστικά και μόνο για να τους ανοίξουν πίστω­ ση στη τράπεζα. «Επισφαλή γραμμάτια» ονομάζονται εκείνα που δίδον­ ται από πρόσωπα αφερέγγυα. Στην ΕΣΣΔ τον τίτλο των γραμματίων τον χρησιμοποιούσαν στις σχέσεις ανάμεσα στα κράτη, καθώς και ανάμεσα στις συνεταιριστικές επιχειρήσεις στα πρώτα χρόνια της νέας οικονομικής πολιτικής. Η πιστωτική μεταρρύθμιση 1930 - 1931 κατάργησε στην ΕΣΣΔ την κυκλοφορία των γραμματίων. 0 τύπος των γραμματίων διατηρήθηκε, ως ένα βαθμό, μόνο στο εξωτερικό εμπόριο της ΕΣΣΔ.

Δ Δ ανειακό κεφ ά λα ιο : Χρηματικό κεφάλαιο, που ο ιδιοκτήτης του το πα­ ρέχει για καθορισμένο χρόνο σαν δάνειο σε άλλους καπιταλιστές και με ορισμένη πληρωμή, που έχει τη μορφή του τόκου (βλ. λ.). Ιδιαίτερο χα­ ρακτηριστικό του δανειακού κεφαλαίου είναι ότι χρησιμοποιείται για την παραγωγή υπεραξίας όχι από τους Ιδιους τους κατόχους του, αλλά από άλλους καπιταλιστές-επιχειρηματίες. Στη διαδικασία της κυκλοφορίας του βιομηχανικού κεφαλαίου συστηματικά σχηματίζονται προσωρινά διαθέ­ σιμα χρηματικά μέσα. Κυνηγώντας το κέρδος οι καπιταλιστές που τα δια­ θέτουν τα παραχωρούν σαν δάνειο στους καπιταλιστές-βιομήχανους που τα χρειάζονται για να διευρύνουν την παραγωγή και να μεγαλώσουν την υπεραξία. Ένα τμήμα της νέας υπεραξίας που εισπράττει ο καπιταλιστήςβιομήχανος το επιστρέφει με τη μορφή του τόκου στον καπιταλιστή-δανειστή, για το δικαίωμα που του δόθηκε να χρησιμοποιήσει τα χρήματά του. Ο τύπος του δανειακού κεφαλαίου είναι X — X' (χρηματικό δάνειο δάνειο σύν τόκος). Η κίνηση αυτή των χρημάτων δημιουργεί την εντύ­ πωση ότι πηγή εισοδήματος για τον καπιταλιστή-δανειστή, είναι τα χρή­ ματα καθεαυτά, μόλο που πραγματική πηγή αύξησης των χρημάτων είναι η υπεραξία, που δημιουργήθηκε στη διαδικασία της παραγωγής από τους μισθωτούς εργάτες και που την ιδιοποιούνται χωρίς αντάλλαγμα οι βιομήχανοι και καπιταλιστές-δανειστές. Παρά το γεγονός ότι οι καπιταλιστές-δανειστές δε συμμετέχουν οι Ιδιοι στην παραγωγή, ωστόσο εκμεταλλεύονται την εργατική τάξη μαζί με τους βιομήχανους. Το δανεια­ κό κεφάλαιο εκφράζει οικονομικές σχέσεις όχι μόνο ανάμεσα στους καπι­ ταλιστές που διαθέτουν χρήματα και τους καπιταλιστές-βιομήχανους αλλά και ανάμεσα στην τάξη των καπιταλιστών και την εργατική τάξη, που την εκμεταλλεύονται. Στην αστική κοινωνία το ρόλο του ενδιάμεσου ανάμεσα στους δανειστές και καπιταλιστές-βιομήχανους τον παίζουν οι τράπεζες που συγκεντρώνουν τα ελεύθερα χρηματικά κεφάλαια και δί­ νουν πιστώσεις στις καπιταλιστικές επιχειρήσεις και το αστικό κράτος. Η πίστωση κάνει δυνατή τη διεύρυνση και συγκέντρωση της παραγωγής επιταχύνει τη διαδικασία της κοινωνικοποίησής της ενώ παράλληλα δυ­ ναμώνει τον παρασιτικό χαρακτήρα του καπιταλιστικού συστήματος και οξύνει τις αντιθέσεις του. Στον ιμπεριαλισμό, το δανειακό κεφάλαιο με τη μορφή του τραπεζικού μονοπωλιακού κεφαλαίου, που έχει συνενωθεί μέ το βιομηχανικό μονοπωλιακό κεφάλαιο, αποτελεΙ το χρημστιστικό κεφά­ λαιο (βλ. λ.).

98

δημοκρατικός συγκεντρωτισμός σ την ο ικονο μία

Δ άνειο εξωτερικό, βλ. εξωτερικά δάνεια. Δ άνειο κρατικό, βλ. κρατικά δάνεια. «Δ η μο κρατικοπ οίη σ η του κεφ αλαίου», βλ. θεωρία της ηδημοκρατι­ κοποίησης του κεφαλαίου». Δημοκρατικός συγκεντρωτισμός στη διεύθ υνσ η της οικ ονο μία ς: Καθοδηγητική αρχή της οικονομικής διεύθυνσης στο σοσιαλισμό, που ση­ μαίνει σωστό συνδυασμό της κεντρικής διεύθυνσης με τη συμμετοχή των τοπικών οργάνων και όλων των εργαζομένων στη διεύθυνση της κοινωνι­ κής παραγωγής. Η εφαρμογή της αρχής αυτής αποβλέπει στην ολόπλευρη αύξηση της αποδοτικότητας της παραγωγής πρός το συμφέρον όλης της κοινωνίας, καθώς και των ιδιαίτερων μελών της, για τη διαπαιδαγώγηση των εργαζομένων στο πνεύμα του κομμουνισμού. Ο δημοκρατικός συγ­ κεντρωτισμός στη διεύθυνση της οικονομίας μπορεΙ να εφαρμοστεί μόνο στις συνθήκες του σοσιαλιστικού συστήματος, που επιτρέπει, απ' τη μια να γίνει κεντρικά η διεύθυνση όλης της λαϊκής οικονομίας, κΓ απ’ την άλλη, να προσελκυθούν στη διεύθυνση οι πλατύτερες μάζες των εργα­ ζομένων. Ο δημοκρατικός συγκεντρωτισμός αποτελεΙ ένα από τα ριζικά πλεονεκτήματα του σοσιαλισμού απέναντι στον καπιταλισμό. Η ανάγκη της κεντρικής διεύθυνσης της οικονομίας προκύπτει από την Ιδια τη φύση του σοσιαλιστικού συστήματος. Η κατάκτηση της εξουσίας από τους εργα­ ζομένους και το πέρασμα των βασικών μέσων παραγωγής στην παλλαϊκή ιδιοκτησία, δημιουργούν την ανάγκη της σχεδιασμένης ανάπτυξης της οι­ κονομίας. Εμφανίζεται η δυνατότητα να πραγματοποιηθεί η οργανωτική ενότητα της λαϊκής οικονομίας και να κατευθύνεται η ανάπτυξή της από ένα κέντρο με βάση το προκαταρτισμένο σχέδιο. Τα καθήκοντα της κεν­ τρικής καθοδήγησης στο πρόγραμμα του ΚΚΣΕ καθορίζονται ως εξής : «Η συγκεντρωτικά σχεδιασμένη καθοδήγηση πρέπει βασικά να αφοσιωθεΙ : στην κατάρτιση και εξασφάλιση της εκπλήρωσης των βασικών δει­ κτών των σχεδίων της λαϊκής οικονομίας, με προσεκτικό υπολογισμό των προτάσεων που γίνονται από τα κάτω1 στο συντονισμό και την αλληλου­ χία των περιφερειακών σχεδίω ν στη διάδοση των επιτευγμάτων της επι­ στήμης και της τεχνικής- στην εξάσκηση ενιαίας κρατικής πολιτικής στον τομέα της τεχνικής προόδου, των επενδύσεων σε μέσα παραγωγής, της κατανομής της παραγωγής, της πληρωμής της εργασίας, των τιμών, των οικονομικών και, τέλος, στην εφαρμογή ενιαίου συστήματος υπολογισμού και στατιστικής». Η κεντρική διεύθυνση της σοσιαλιστικής οικονομίας δίνει τη δυνατότητα να χοησιμοποιούνται αποδοτικότερα το εργατικό δυναμικό και τα υλικά και οικονομικά μέσα, να συγκεντρώνονται πόροι για τη επίλυση των βασικότερων καθηκόντων, να πραγματοποιείται η σχεδιασμένη ανά­ πτυξη της λαϊκής οικονομίας και να αποφεύγονται πολλές απώλειες, που χα­ ρακτηρίζουν την αυθόρμητη ανάπτυξη. Η προσέλκυση πλατιών μαζών ερ­

διακλαδικός ανταγω νισμός γαζομένων στη διεύθυνση επιτρέπει να αποκαλύπτονται συμπληρωματικές εφεδρείες για την αύξηση της παραγωγής, να καταρτίζεται αποδοτικότερο πρόγραμμα επίλυσης των γενικών καθηκόντων, που έχουν τεθεί από τα κεντρικά όργανα διεύθυνσης. «Ο συγκεντρωτισμός, όταν τον αντιλαμβά­ νεται κανείς με πραγματικό δημοκρατικό νόημα, προϋποθέτει τη δυνατό­ τητα, που για πρώτη φορά παρουσιάζεται στην ιστορία, πλήρους και ανεμ­ πόδιστης ανάπτυξης όχι μόνο των τοπικών ιδιομορφιών αλλά ακόμα της της τοπικής πρωτοβουλίας, της τοπικής δραστηριοποίησης, της ποικιλομορφίας των δρόμων, των μεθόδων, των διαδικασιών, για την επίτευξη του κοινού σκοπού». Προκαλώντας στους εργαζόμενους το υλικό και ηθικό ενδιαφέρον για την ανάπτυξη της παραγωγής, το σοσιαλιστικό σύστημα ανοίγει πλατιές δυνατότητες για τη συμμετοχή των εργαζομένων στη διεύ­ θυνση της σοσιαλιστικής οικονομίας. Οι τρόποι της συμμετοχής αυτής εί­ ναι ποικιλόμορφοι. Παλλαϊκή συζήτηση των κυριότερων μέτρων ανάπτυξης της οικονομίας και του πολιτισμού της χώρας, που καταρτίζει το Κομμου­ νιστικό Κόμμα της Σοβιετικής Ένωσης και η σοβιετική κυβέρνηση, η συ­ ζήτηση και αποσαφήνιση των σχεδίων και της πορείας εκπλήρωσής του, σε κομματικές και εργατικές συνελεύσεις, η συμμετοχή στις εργασίες των μόνιμων παραγωγικών συσκέψεων στις οικονομικές και τεχνικές κοινω­ νικές οργανώσεις (γραφείο οικονομικής ανάλυσης και καθορισμού μορφών εργασίας, ινστιτούτα τεχνικής προόδου κ.α.), η συμμετοχή στο κίνημα ανακαινιστών και εφευρετών, η ανάπτυξη της σοσιαλιστικής άμιλλας. Οι μορφές και μέθοδες εφαρμογής του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού στη διεύθυνση της οικονομίας δε μένουν αμετάβλητες. Εξελίσσονται σε συ­ νάρτηση με τις αλλαγές του επιπέδου της οικονομίας και του χαρακτή­ ρα των σχέσεων ανάμεσα στα ιδιαίτερα τμήματά της, από την επιστημονικοτεχνική πρόοδο και την αξιοποίηση των επιτευγμάτων της στην πα­ ραγωγή, από την κοινωνική δραστηριότητα των εργαζομένων και την εξα­ σφάλιση της οικονομίας με ειδικευμένα στελέχη. Ιδιαίτερα αναπτύχθηκε βαθιά ο δημοκρατικός συγκεντρωτισμός στη διεύθυνση της οικονομίας της χώρας μας με την εφαρμογή της οικονομικής μεταρρύθμισης, που γί­ νεται σύμφωνα με τις αποφάσεις των ολομελειών της ΚΕ του Μάρτη και του Σεπτέμβρη (1965) και του 23ου συνεδρίου του ΚΚΣΕ. Παράλληλα με την ενίσχυση της κεντρικής καθοδήγησης, διευρύνθηκαν σημαντικά τα δικαιώματα των τοπικών οργάνων διεύθυνσης της οικονομίας και παραχωρήθηκε μεγάλη επιχειρησιακή-οικονομική αυτοτέλεια στις επιχειρήσεις κατά την κατάρτιση και εκπλήρωση του κρατικού σχεδίου. Οι λενινιστικές αντι­ λήψεις για το δημοκρατικό συγκεντρωτισμό της οικονομικής διεύθυνσης στο σοσιαλισμό αναπτύχθηκαν στο 24ου συνέδριο του ΚΚΣΕ. Δ ιακλαδικός ανταγω νισ μό ς: Ο ανταγωνισμός ανάμεσα στους κεφαλαιο­ κράτες των διάφορων κλάδων της οικονομίας για την εξασφάλιση υψηλό­ τερου ποσοστού κέρδους και την πιο κερδοφόρα τοποθέτηση του κεφα-

100

δ ια νομ ή εμπορευμάτων

λα(ου. Στον καπιταλιστή ε(ναι αδιάφορο τι εμπορεύματα παράγει, επιδιώ­ κει μόνο να ξεπεράσει τους ανταγωνιστές του ως πρός το επίπεδο απόδο­ σης των εσόδων της επιχείρησής του και να εισπράξει όσο το δυνατό πε­ ρισσότερα κέρδη- Μέσα από το διακλαδικό ανταγωνισμό πραγματοποιεί­ ται η αυθόρμητη διαδικασία μετακίνησης κεφαλαίων από τον ένα κλάδο της οικονομίας στον άλλο. Ο διακλαδικός ανταγωνισμός έχει σαν αποτέ­ λεσμα να εγκαταλείπουν οι καπιταλιστές τους κλάδους που έχουν χαμη­ λό ποσοστό κέρδους και να κατευθύνονται στους κλάδους όπου το ποσο­ στό κέρδους είναι υψηλότερο. Σαν αποτέλεσμα της κίνησης αυτής σε μια σειρά κλάδους η παραγωγή περιορίζεται, η ζήτηση των παραγόμενων εμπορευμάτων αρχίζει να ξεπερνά την προσφορά και η τιμή της αγοράς των εμπορευμάτων αυτών υπερβαίνει την αξία τους, κι έτσι το ποσοστό κέρδους σ' αυτούς τους κλάδους ανεβαίνει ως το μέσο επίπεδο. Ταυτό­ χρονα, στους κλάδους με υψηλό ποσοστό κέρδους, εξαιτίας της μεγάλης προσέλκυσης κεφαλαίων που ζητούν κερδοφόρα τοποθέτηση, δυναμώ­ νει ο ΐσωκλαδικός ανταγωνισμός (βλ. λ.), η παραγωγή διευρύνεται, η προ­ σφορά εμπορευμάτων αρχίζει να γίνεται μεγαλύτερη από τη ζήτηση τους, κι έτσι πέφτουν οι τιμές της αγοράς και το ποσοστό κέρδους. Στις συνθή­ κες του ελεύθερου ανταγωνισμού, με την ακατάπαυστη μετακίνηση κε­ φαλαίων ανάμεσα στους διάφορους κλάδους για αναζήτηση της πιο κερδοφόρας τοποθέτησής τους, σχηματίζεται τό μέσο ποσοστό κέρδους (βλ. λ.) και η τιμή παραγωγής (βλ. λ.). Έτσι με το μηχανισμό του διακλαδικού ανταγωνισμού ο νόμος της αξίας (βλ. λ.) ρυθμίζει αυθόρμητα τον κα­ ταμερισμό των κεφαλαίων, των μέσων παραγωγής και της εργατικής δύ­ ναμης ανάμεσα στους διάφορους κλάδους της καπιταλιστικής οικονομίας. Στο διακλαδικό ανταγωνισμό βρίσκουν την έκφρασή τους εκείνες οι οικο­ νομικές σχέσεις, που διαμορφώνονται ανάμεσα στους καπιταλιστές διά­ φορων κλάδων της οικονομίας σχετικά με το μοίρασμα της συνολικής υπεραξίας, που παρόγεται απ' όλη την εργατική τάξη της δοσμένης χώ­ ρας. Στις συνθήκες του μονοπωλιακού καπιταλισμού, η μετακίνηση του κεφαλαίου από τον έναν κλάδο στον άλλο δυσχεραίνεται, πράγμα που οδηγεί στην όξυνση της ανταγωνιστικής πάλης ανάμεσα στους μονοπωλητές διάφορων σφαιρών παραγωγής για την ιδιοποίηση μονοπωλιακών υπερκερδών (βλ. λ.). Διανομ ή εμπορ ευμάτω ν: Σύνολο οικονομικών δραστηριοτήτων που η λειτουργία τους τοποθετείται στο ενδιάμεσο ανάμεσα στην παραγωγή και την κατανάλωση και που αποσκοπούν να θέσουν τα αγαθά που έχουν παραχθεί στη διάθεση των καταναλωτών. Οι εμπορικές δραστηριότητες αποτελούν δραστηριότητες διανομής. Διακρίνουμε το χοντρικό εμπόριο και το λιανικό εμπόριο. Το χοντρικό εμπόριο συγκεντρώνει τις παραγωγές των διάφορων εργοστασίων, αγροτικών εκμεταλλεύσεων, και το διανέμει ανάμεσα στα διάφορα σημεία πώλησης του λιανικού εμπορίου. Το λιανικό

δια φ ο ρ ική γαιοπ ρό σο δο ς II σ τον κ(

101

εμπόριο έχει σαν λειτουργία να θέσει τα προϊόντα στη διάθεση του καταναλωτή-αγοραστή. Η ανάπτυξη του μεγάλου εμπορίου συνοδεύεται από τη συμπίεση του ανεξάρτητου εμπορίου. Η μονοπωλιακή συγκεκτροποίηση πραγματοποιείται σε βάρος των μικροεμπόρων που δεν μπορούν ν' αντι­ μετωπίσουν τον ανταγωνισμό. Οι συνέπειες αυτής της συγκεντροποίησης ήταν μια πραγματική κρίση των μικροεμπόρων. Δ ια φ ορ ική γα ιοπρόσοδος I στον κα π ιτ α λ ισ μ ό : Το πλεόνασμα πάνω από το μέσο κέρδος, που προκύπτει από τη διαφορετική παραγωγικότητα των κεφαλαίων, που τοποθετούνται σε εδάφη διαφορετικά όσον αφορά τη φυσική τους γονιμότητα και τη θέση τους σε σχέση με την αγορά διάθεσης των προϊόντων που παράγονται σ’ αυτά. 0 σχηματισμός της διαφορικής γαιοπροσόδου I εξαρτάται, πρώτ’ απ’ όλα, από τη διαφορά της φυσικής γονιμότητας ανάμεσα στα διάφορα χωράφια. Πηγή της είναι η υπεραξία που δημιουργείται από τους εργάτες γης και που την ιδιο­ ποιούνται οι γαιοκτήμονες. Η διαφορά ανάμεσα στην ατομική τιμή παρα­ γωγής στα σχετικά καλύτερα χτήματα και την κοινωνική τιμή παραγωγής, αποτελεΙ τη διαφορική γαιοπρόσοδο I, σε σχέση με τη γονιμότητα. Τα τεμάχια γης διακρίνονται επίσης με κριτήριο την τοποθεσία τους σε σχέ­ ση με την αγορά διάθεσης των αγροτικών προϊόντων. Τα έξοδα μεταφο­ ράς των προϊόντων στην αγορά είναι ανάλογα κυρίως με την απόσταση ανάμεσα σ’ αυτήν και τα χωράφια. Με την ιδιότητα της κοινωνικής παρα­ γωγικής τιμής εμφανίζεται η ατομική παραγωγική τιμή της μονάδας του προϊόντος στα πιο απομακρυσμένα από την αγορά χτήματα. Στα χτήματα που βρίσκονται σχετικά κοντά στην αγορά προκύπτει η διαφορική γαιοπρόσοδος I από τη διαφορά της τοποθεσίας. Η διαφορική γαιοπρόσοδος I είναι αποτέλεσμα της πρόσθετης εργασίας των εργατών, που στα σχετικά καλύτερα χτήματα είναι πιο παραγωγική. Τη διαφορική γαιοπρόσοδο I την ιδιοποιείται ο γαιοκτήμονας, γιατί το ενοίκιο του χτήματος καθορίζε­ ται από τη φυσική γονιμότητα και την τοποθεσία του. Δ ια φ ορ ική γα ιοπρόσοδος II σ τον κα π ιτ α λ ισ μό : Το πλεόνασμα πάνω από το μέσο κέρδος, που σχηματίζεται στα νοικοκυριά από συμπληρωμα­ τικές επενδύσεις κεφαλαίων που είναι σχετικά πιο παραγωγικές. Αιτία που δημιουργεί τη διαφορική γαιοπρόσοδο II, όπως και τη διαφορική γσιοπρόαοδο I (βλ. λ.) είναι το μονοπώλιο στη γη, σαν αντικείμενο της οικο­ νομίας. Πηγή της διαφορικής γαιοπροσόδου II είναι η υπεραξία που δημιουργείται από την εργασία των εργατών γης. Το μέγεθος της διαφορικής γαιοπροσόδου II καθορίζεται από τη διαφορά ανάμεσα στην κοινωνική και την ατομική τιμή παραγωγής, που σχηματίζεται από τις συμπληρωμα­ τικές επενδύσεις κεφαλαίων. Σε αντίθεση με τη γαιπρόσοδο I, η γαιοπρόσοδος II προκύπτει από την εντατικοποίηση της αγροτικής οικονομίας. Η διαφορική γαιοπρόσοδος II είναι χαρακτηριστική για τις υψηλότερες βαθμΙ­

102

δια φ ο ρ ική γαιοπ ρό σο δο ς σ τον καπ ιταλισ μό

δες ανάπτυξης του καπιταλισμού στην αγροτική οικονομία. Το υπερκέρ­ δος από τις συμπληρωματικές επενδύσεις κεφαλαίων ενμέρει και προσωρινά το ιδιοποιούνται οι καπιταλιστές-ενοικιαστές. Με τη λήξη της προθεσμίας του συμφωνητικού εκμίσθωσης μεταβιβάζεται αυτό στον ιδιοκτήτη της γης· Γι’ αυτό ο καπιταλιστής-ενοικιαστής επιδιώκει να παρατείνει το χρόνο μίσθωσης, ενώ αντίθετα, ο γαιοκτήμονας ενδιαφέρεται να τον περιορίσει. Δ ια φ ορ ική γα ιοπρόσοδος στον καπ ιτ α λ ισ μό : Το πλεόνασμα που ιδιο­ ποιείται ο γαιοκτήμονας πάνω από το μέσο κέρδος και που δημιουργείται από τη μεγαλύτερη παραγωγικότητα εργασίας των εργατών γης στα σχε­ τικά καλύτερα αγροκτήματα και απ’ την υψηλότερη παραγωγικότητα εξαιτΙας των πρόσθετων επενδύσεων κεφαλαίου. Η διαφορική γαιοπρόσοδος καθορίζεται από το καπιταλιστικό μονοπώλιο στη γη σαν αντικείμενο της οικονομίας (βλ. λ.). Στην αγροτική οικονομία ιδιαίτερα σοβαρό ρόλο παίζει η ΥΠ. που ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της είναι ότι δεν αποτελεί προϊόν ανθρώπινης εργασίας, όπως τα άλλα μέσα παραγωγής. Δεν είναι περιο­ ρισμένη μόνο η έκταση της γη ί γενικά, αλλά και το μέγεθος των εκτάσεων διαφορετικής ποιότητας. Αν και οι λιγότερο γόνιμες εκτάσεις μπορούν να μετατραπούν σε γονιμότερες, ωστόσο σε κάθε συγκεκριμένη χρονική πε­ ρίοδο το μέγεθος των εκτάσεων καθορισμένης ποιότητας είναι περιορισμέ­ νο. Στις συνθήκες του καπιταλισμού το περιορισμένο της ΥΠί αποτελεί την προϋπόθεση για την εμφάνιση του μονοπώλιου στη ΥΠ. σαν αντικειμένου της οικονομίας. Αυτό σημαίνει ότι κάθε χωράφι, σαν μέσο παραγωγής, έχει μονοπωληθεί από ένα συγκεκριμένο καπιταλιστή και δεν μπορεί να γίνει αντικείμενο εκμετάλλευσης από άλλο καπιταλιστή. Το μονοπώλιο στη ΥΠσαν αντικείμενο εκμετάλλευσης, αποτελεί τη βάση της διαμόρφωσης των τιμών στα αγροτικά προϊόντα. Η κοινωνική τιμή παραγωγής (βλ. λ.) των γεωργικών προϊόντων καθορίζεται από τα έξοδα παραγωγής όχι στα με­ σαία, αλλά στα χειρότερα αγροκτήματα (με μέσο, κανονικό επίπεδο τε­ χνικής), γιατί ο πληθυσμός και η βιομηχανία δεν μπορούν να καλυφθούν με καταναλωτικά είδη και πρώτες ύλες μόνο από τα καλύτερα και με­ σαία αγροκτήματα. Αν οι τιμές παραγωγής στα αγροτικά εμπορεύματα καθορίζονταν από τους όρους παραγωγής στα μέσης ποιότητας αγροκτή­ ματα, τότε ο καπιταλιστής δε θα αποφάσιζε να μισθώσει τα χειρότερα αγροκτήματα γιατί η παραγωγή σ’ αυτά δε θα μπορούσε να του εξασφαλί­ σει το μέσο ποσοστό κέρδους για το επενδυμένο κεφάλαιό του. Στην περί­ πτωση αυτή, εξαιτίας της ανεπάρκειας του όγκου παραγωγής, οι τιμές των αγροτικών προϊόντων θα ανέβαιναν, σε σχέση με τη ζήτησή τους, μέχρι το επίπεδο εκείνο που θα συνέφερε στους καπιταλιστές να καλλιεργήσουν και τις χειρότερες εκτάσεις γης. Έτσι, η κοινωνική τιμή παραγωγής των αγρο­ τικών προϊόντων είναι ίση τα έξοδα παραγωγής στη χειρότερη (από την καλλιεργούμενη) γη σαν το μέσο ποσοστό κέρδους (βλ. λ.). Τα ατομικά, όμως, έξοδα παραγωγής, λ.χ., κάθε τόννου προϊόντων στις διάφορες εκτά­

δια φ ορ ική γαιοπ ρό σο δο ς στο σ ο σ ια λ ισ μ ό

103

σεις γης είναι διαφορετικά, γιατί διαφορετική είναι και η παραγωγικότητα της εργασίας. ΓΓ αυτό οι ατομικές τιμές παραγωγής της μονάδας των προϊόντων είναι επίσης διαφορετικές. Ο καπιταλιστής που ενοικιάζει τη χειρότερη έκταση γης μπορεΙ να πάρει το μέσο κέρδος, ενω ο καπιταλιστής-ενοικιαστής, που εκμεταλλεύεται τις σχετικά καλύτερες εκτάσεις γης, πάνω από το μέσο κέρδος, θα πάρει ακόμα και πρόσθετο κέρδος. Το πρόσ­ θετο αυτό κέρδος δημιουργείται από την παραγωγικότερη εργασία των εργατών γης. Η καλύτερη ποιότητα των ακροκτημάτων δεν αποτελεΙ αι­ τία της διαφορικής γαιοπροσόδου, αλλά μόνο όρο διαφορετικής παραγω­ γικότητας της εργασίας. Το πρόσθετο κέρδος, που δίνουν τα σχετικά κα­ λύτερα κτήματα, μεταβιβάζεται στους γαιοκτήμονες με βάση το δικαίωμα της ατομικής ιδιοκτησίας στη γη και σχηματίζει τη διαφορική γαιοπρόσοδο. Υπάρχουν δύο μορφές διαφορικής γαιοπρόσοδου : η διαφορική γαιοπροσοδος / (βλ. λ.) και η διαφορική γαιοπρόσοδος II (βλ. λ.). Δ ια φ ορ ική γα ιοπρόσοδος στο σ ο σ ια λ ισ μ ό : Το πρόσθετο καθαρό ει­ σόδημα σε χρήμα ή σε είδος, που πραγματοποιείται στις αγροτικές επιχει­ ρήσεις οι οποίες διαθέτουν τις καλύτερες και μεσαίες σε γονιμότητα εκτά­ σεις γης, είτε σ’ αυτά που βρίσκονται σε πιο ευνοϊκή τοποθεσία σε σχέση με τις καταναλωτικές αγορές, καθώς και σε κείνες που χρησιμοποιούν εντα­ τικότερη καλλιέργεια. Η διαφορική γαιοπρόσοδος στο σοσιαλισμό, σ’ αντίθεση με τη διαφορική γαιοπρόσοδο στον καπιταλισμό, δημιουργείται από τη συλλογική εργασία απαλλαγμένων από την εκμετάλλευση εργα­ ζομένων και εκφράζει τις σοσιαλιστικές παραγωγικές σχέσεις. Άμεση αι­ τία του σχηματισμού διαφορικής γαιοπροσόδου στο σοσιαλισμό είναι η διαφορετική παραγωγικότητα της εργασίας στις διάφορες εκτάσεις γης που βρίσκονται στη διάθεση των επιχειρήσεων, ενω οι όροι που τη δημιουρτούν είναι το περιορισμένο των εκτάσεων της καλύτερης γης, και η δια­ τήρηση των εμπορευμστικών και χρηματικών σχέσεων. Στο σοσιαλισμό έχουν θέση δύο μορφές διαφορικής γαιοπρόσοδου. Η διαφορική γαιοπρόσοδος I αποτελεΙ πρόσθετο καθαρό εισόδημο, που δημιουργείται από την παραγωγικότερη εργασία στις καλύτερες, ως προς τη φυσική γονιμότητα και τοποθεσία τους, εκτάσεις γης. Οι αγροτικές επιχειρήσεις, καλλιεργώντας τις γονιμότερες εκτάσεις παίρνουν από κάθε μονάδα έκτασης της γης πε­ ρισσότερα προϊόντα με λιγότερα έξοδα παραγωγής, σε σύγκριση με τα νοικοκυριά που χρησιμοποιούν χειρότερα εδάφη. Ό ταν διαθέτουν τα προϊόντα, με ενιαίες τιμές κατά καθορισμένες ζώνες, οι επιχειρήσεις που εκμεταλλεύονται καλύτερες εκτάσεις γης παίρνουν πρόσθετο καθορό ει­ σόδημα τη διαφορική γαιοπρόσοδο I. Οι επιχειρήσεις που βρίσκονται πιο κοντά στις αγορές κατανάλωσης των προϊόντων τους, καθώς επίσης και στις βάσεις αγοράς μηχανών, καυσίμων, λιπασμάτων κ.α. προϊόντων βιομηχανικής παραγωγής, έχουν λιγότερα μεταφορικά έξοδα, απ’ ό,τι οι επιχειρήσεις που βρίσκονται μακριά, και γΓ αυτό το.λόγο πραγματοποιούν

104

διεθνές εμπόριο

επίσης πρόσθετο καθαρό εΙσόδημα, τη διαφορική γαιοπρόσοδο I. Η δια­ φορική γαιοπρόσοδος II αποτελεΙ πρόσθετο καθαρό εισόδημα, που προ­ κύπτει από την αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας στις αγροτι­ κές επιχειρήσεις που εφαρμόζουν εντατικότερη καλλιέργεια. Ένα μέρος της διαφορικής γαιοπρόσοδου, που δημιουργείται στις αγροτικές επιχει­ ρήσεις, πηγαίνει για τη διεύρυνση της παραγωγής τους και τη δημιουργία υλικών κινήτρων για τους εργαζόμενους. Το υπόλοιπο μέρος, μέσα από τις κατά ζώνες τιμές και το φόρο εισοδήματος, πηγαίνει στο κράτος για την ικανοποίηση των παλλαϊκών αναγκών. Διαφορική γαιοπρόσοδος δημιουργείται επίσης και στις κρατικές επιχειρήσεις (σε μερικά ανθρακωρυχεία μεταλλεία κ.α.). Στις περιπτώσεις αυτές το καθαρό εισόδημα σχηματίζε­ ται χάρη στο μεγαλύτερο πλούτο του εδάφους σε κοιτάσματα μετάλλου, άνθρακα και άλλων ορυκτών. Η διαφορική γαιοπρόσοδος, που δίνουν οι επιχειρήσεις αυτές, περιέρχεται στην κυριότητα του σοσιαλιστικού κράτους. Διεθνές εμπ όρ ιο : Η ανταλλαγή εμπορευμάτων και υπηρεσιών ανάμεσα στις εθνικές οικονομίες που γίνεται διαμέσου του κράτους. Το διεθνές εμπόριο γεννήθηκε κατά τους αρχαίους χρόνους. Επειδή όμως όλοι οι τρόποι παραγωγής πριν τον καπιταλισμό βασίζονταν στη φυσική οικοναμία, στη διεθνή κυκλοφορία εμπορευμάτων έμπαινε μόνο ένα μικρό μέρος του παραγόμενου προϊόντος. Η καπιταλιστική παραγωγή, με στόχο την αύξηση του κέρδους, αυξάνεται σταθερά και γι αυτό «ξεπερνά τα όρια της κοινότητας, της τοπικής αγοράς, του νομού και μετά και του κράτους» (Λένιν Β. I. Άπαντα, τομ. 3, σ. 57, ρωσ. έκδ.). Αυτό οδηγεί στη σημαν­ τική εξάπλωση του διεθνούς εμπορίου. Αν και στην αρχή έπαιρναν μέρος στο διεθνές εμπόριο οι πιο αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, με την ονάτττυξη του καπιταλισμού προσελκύοντον σ’ αυτό όλο και περισσότε­ ρες χώρες του κόσμου. Ο χαρακτήρας του διεθνούς εμπορίου καθορίζε­ ται από τις παραγωγικές σχέσεις των χωρών που παίρνουν μέρος σ’ αυτό το εμπόριο. Στο 16ο - 17ο αιώνα γεννήθηκε κιόλας η παγκόσμια καπιτα­ λιστική αγορά και στις αρχές του 19ου αιώνα παίρνει αναπτυγμένες μορ­ φές, που στην εποχή του ιμπεριαλισμού στηρίζονται στην εξαγωγή κεφα­ λαίου, στο οικονομικό μοίρασμο του κόσμου και στην ολοκλήρωση της διαμόρφωσης του αποικιακού συστήματος του ιμπεριαλισμού. Σ’ αυτή την αγορά, το διεθνές εμπόριο αντανακλούσε τις σχέσεις της κυριαρ­ χίας των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων πάνω στις υπόλοιπες χώρες του κό­ σμου. Μετά τη νίκη της σοσιαλιστικής επανάστασης στη Ρωσία και σε άλλες χώρες, διαμορφώθηκε η παγκόσμια σοσιαλιστική αγορά. Το γρή­ γορα αναπτυσσόμενο εμπόριο μεταξύ των σοσιαλιστικών χωρών αντα­ νακλά το καινούριο περιεχόμενο των διεθνών οικονομικών σχέσεων, των σχέσεων ισοτιμίας και αλληλοβοήθειας. Αναπτύσσεται και το διεθνές εμπόριο μεταξύ των σοσιαλιστικών και καπιταλιστικών χωρών, που σ' αυτό εκδηλώνεται η επίδραση των παραγωγικών σχέσεων του ενός και

διεθνές νο μ ισ μ α τ ικ ό ταμείο

105

του άλλου συστήματος της παγκόσμιας οικονομίας (βλ. παγκόσμια αγο­ ρά). Το διεθνές εμπόριο είναι βασική μορφή των όιεθνών οικονομικών σχέ σεων που δικαιολογεί πολλές άλλες πλευρές αυτών των σχέσεων. Ιδιαίτε­ ρα η ανάπτυξη της διεθνούς ειδίκευσης και του συνεταιρισμού της παρα­ γωγής και της επιστημονικοτεχνικής συνεργασίας, βρίσκει την αντανάκλα­ σή της στην επέκταση της ανταλλαγής εμπορευμάτων και υπηρεσιών ονά­ μεσα στις χώρες. Αν στο παρελθόν το διεθνές εμπόριο συμπεριελάμβανε πρακτικά μόνο την ανταλλαγή εμπορευμάτων, σήμερα μεγαλώνει η ανταλ­ λαγή των επιτεύξεων της επιστημονικοτεχνικής σκέψης με τη μορφή αδειών εισαγωγής ή εξογωγής και πατεντών. Το μερίδιο αυτών των ανταλλαγών είναι γύρω στό 10% της γενικής κυκλοφορίας του διεθνούς εμπορίου. Στη δυναμικότητα και τη δομή του διεθνούς εμπορίου επιδρά η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, η δομή της παγκόσμιας ποραγωγής. Κατά το 19ο αιώνα, στο διεθνές εμπόριο κυριαρχούσαν οι πρώτες ύλες, τα τρόφιμα και τα υφαντουργικά είδη. Στις σύγχρονες συνθήκες, σε σχέση με το βάθεμα της διεθνούς ειδίκευσης και του συνεταιρισμού στον το­ μέα της βιομηχανίας, στο διεθνές εμπόριο των σοσιαλιστικών και καπι­ ταλιστικών χωρών και στο εμπόριο μεταξύ τους, αυξήθηκε ουσιαστικά το μερίδιο των βιομηχανικών εμπορευμάτων, ιδιαίτερα των μηχανών και του κεφαλαιουχικού εξοπλισμού. Οι σοσιολιστές χώρες κάνουν σήμερα αγώ­ να για την πλατιά ανάπτυξη του διεθνούς εμπορίου στη βάση του αμοι­ βαίου οφέλους και χωρίς διακρίσεις. Το διεθνές εμπόριο πρέπει να συντετελεί στην οικονομική άνοδο όλων των χωρών, να οδηγεί στην προσέγγιση των λαών, να γίνει σοβαρός παράγοντας για το δυνάμωμα της ειρήνης. Δ ιεθνές Ν ομ ισ ματικό Τ α μείο: Συναλλαγματική-πιστωτική οργάνωση ανά­ μεσα σε κυβερνήσεις, που σαν σκοπό έχει να ρυθμίζει τις συναλλαγματικές σχέσεις ανάμεσα στα κράτη-μέλη και να διαθέτει σ' αυτά βραχυπρόθεσμες πιστώσεις σε περιπτώσεις συναλλαγματικών δυσκολιών, που συνδέον­ ται με τα ελλείματα των ισοζυγίων πληρωμών, δημιουργήθηκε σύμφωνα με την απόφαση της συναλλαγματικής χρηματοδοτικής συνδιάσκεψης στο Μπρέττον Γούντς (1944) και άρχισε να λειτουργεί από το 1947. Μέλη του ΔΝΤ είναι 129 (1977). Η διεύθυνση του Οργανισμού βρίσκε­ ται στην Ουάσιγκτον (ΗΠΑ). Η ΕΣΣΔ δε συμμετέχει στις δραστηριότητες του ΔΝΤ. Σαν όργανο για την υπερεθνική κρατικομονοπωλιακή ρύθμιση της διεθνούς συναλλαγματικής σφαίρας, το ΔΝΤ ασκεί καθορισμένη επιρροή στην οικονομική πολιτική των χωρών-μελών, ιδιοίτερα εκείνων που είναι χρεωμένες. Στην πραγματικότητα η δραστηριότητα του ΔΝΤ πραγματοποιείτοι κάτω από τον έλεγχο των ΗΠΑ, που κατέχουν σ’ αυτό αρχηγική θέση και το χρησιμοποιούν για να δυναμώσουν τη θέση του δολαρίου, σαν κλειδί του καπιταλιστικού κόσμου. Το πιο δύσκολο πρό­ βλημα που στέκεται μπροστά στους μετόχους του ΔΝΤ είναι η εξασφά­ λιση σε συνθήκες συνεχιζόμενης κρίσης του νομισματικού-χρηματοδοτι-

106

διεθνές σ ο σ ια λ ισ τ ικ ό πισ τ ω τ ικ ό σ ύστημα

κού συστήματος του ιμπεριαλισμού (βλ. νομισματική κρίση) της εκκαθά­ ρισης δηλαδή της ικανότητας των χωρών να πραγματοποιούν απρό­ σκοπτα τις πληρωμές σύμφωνα με τα διεθνή μέτρα, μετατρέποντας ελεύ­ θερα το ενεργητικό υπόλοιπο του λογαριασμού σε συνάλλαγμα, που χρη­ σιμοποιείται σαν μέσο των διεθνών διακανονισμών. Για τη λύση αυτού του προβλήματος το ΔΝΤ μεταχειρίστηκε το σύστημα της παραχώρησης αμοιβαίων πιστώσεων σε συμβατικές λογιστικές μονάδες S.D.R. (Special Drawing Right), ή ΕΤΔ (ειδικά τραβηκτικά δικαιώματα). Τα ΕΤΔ είναι διεθνές βοητικό-υπολογιστικό μέσο στα χέρια του ΔΝΤ και χρησιμοποι­ ούνται με τη μορφή εγγραφών σε ειδικούς λογαριασμούς των χωρών-μελών. Τα ΕΤΔ ήταν αρχικά ίσα με το δολάριο, μετά όμως από την 1 του Ιούλη 1974, ύστερα από την υποτίμηση του δολαρίου (1971), το αξιακό περιεχόμενο τους καθορίστηκε άμεσα στη βάση του συναλλάγματος των ηγετικών δυτικών κρατών («δέσμη νομισμάτων»), όπου το ειδικό βάρος του δολαρίου αποτελούσε περίπου το 1 /3. Η εισαγωγή των ΕΤΔ προκλήθηκε από τον αγώνα ανάμεσα στα μονοπώλια, με τη συμμετοχή των ιμπεριαλιστικών κρατών, για τις σφαίρες επιρροής. Τα ΕΤΔ προορίζον­ ται για την κάλυψη των ελλειμμάτων των πληρωμών για τα ισοζύγια των χωρών - μελών του ΔΝΤ, για τη συμπλήρωση των συναλλαγμα­ τικών αποθεμάτων και λογαριασμών με το ΔΝΤ. Η προσπάθεια να εξυγιανθεί το καπιταλιστικό συναλλαγματικό σύστημα με τη βοήθεια των ΕΤΔ δεν έδωσε θετικά αποτελέσματα, εφόσον τα ίδια τα ΕΤΔ δεν έχουν αξία και πραγματική εξασφάλιση (σε μορφή εθνικών συναλλαγμάτων και υλικών αγαθών). Η όξυνση της κρίσης του νομισματικού-χρηματοδοτικού συστήματος οι συνεχείς παραβιάσεις της νομισματικής-οικονομικής ισορ­ ροπίας οδηγεί σε νέες συγκρούσεις και διαφορές των ιμπεριαλιστικών κρα­ τών. Το σύστημα που είχαν επεξεργασθεί στο Μπρέττον-Γούντς έπαψε να ισχύει ουσιαστικά από το 1973 και αντικαταστάθηκε από τις «ελεύθερα κυμαινόμενες ισοτιμίες» (δηλαδή οι τιμές συναλλάγματος κυμαίνονται ελεύ­ θερα ανάλογα με την προσφορά και ζήτηση στα χρηματιστήρια συναλ­ λαγμάτων). Και τα μέτρα αυτά, όμως για τη διεθνή ρύθμιση με τη βοή­ θεια των «ελεύθερα κυμαινόμενων ισοτιμιών» δεν έδωσαν θετικά αποτελέ­ σματα. Ό λη η δραστηριότητα του ΔΝΤ οδηγεί στην επέκταση της αγοράς των κεφαλαίων, στη μη ορθολογική άνοδο της ποσότητας των μέσων πληρωμής στην κυκλοφορία, στην όξυνση των σχέσεων ανάμεσα στους πιστωτές και τους χρεώστες. Τα ισοζύγια πληρωμών των χωρών-μελών του ΔΝΤ δεν εξισορροπούνται χρονικά και δεν ξεπερνιούνται οι ιμπερια­ λιστικές αντιθέσεις. Δ ιεθνές σ οσ ια λισ τικό π ισ τω τικό σ ύ σ τ η μ α : Μια από τις αποτελεσματι­ κές μορφές οικονομικής συνεργασίας και αλληλοβοήθειας των χωρών του σοσιαλισμού. Η διεθνής σοσιαλιστική πίστωση κάνει δυνατή τη διεύρυν­ ση του εμπορίου και την ανάπτυξη της οικονομίας των σοσιαλιστικών χω­

διεθνής καπ ιταλισ τικό ς καταμερισμός της εργασίας

107

ρών. Οι πιστωτικές σχέσεις ανάμεσα στις σοσιαλιστικές χώρες βασίζον­ ταν στις αρχές της πλήρους ισοτιμίας όλων των πλευρών και χρησιμο­ ποιούνται προς το συμφέρον της επιτάχυνσης της ανόδου της οικονομίας των χωρών του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος του σοσιαλισμού. Οι σοσιαλιστικές χώρες παραχωρούν μεταξύ τους βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα δάνεια τόσο σε χρήμα όσο και σε εμπορεύματα. Ο τόκος για τα δάνεια που παραχωρούνται καθορίζεται σε επίπεδο που συμφέρει, ενω οι προθεσμίες εξόφλησης των δανείων υπολογίζονται σύμφωνα με το χαρακτήρα τους και το σκοπό τους, αλλά και από το ποσό του δανείου και την οικονομική κατάσταση του κράτους που παίρνει το δάνειο. Για την ανάπτυξη της οικονομίας των σοσιαλιστικών χωρών, ιδιαίτερη σημα­ σία έχουν τα μακροπρόθεσμα δάνεια, που, από τη μια πλευρά, δημιουρ­ γούν προϋποθέσεις για την αύξηση των εσωτερικών πόρων συσσώρευ­ σης στις οφειλέτριες-χώρες και, από την άλλη, εξασφαλίζουν τους απαραί­ τητους όρους για σχηματισμό των υλικών πόρων εξόφλησης των δανείων. Η μακροπρόθεσμη πίστωση, σύμφωνα με το τελικό οικονομικό αποτέ­ λεσμά της, αποτελεΙ μορφή μιας ορισμένης ονακατανομής των επενδύ­ σεων σε μέσα παραγωγής στην κλίμακα του παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος οικονομίας. Τα τελευταία χρόνια όλο και μεγαλύτερη σημα­ σία αποκτούν οι μακροπρόθεσμες πιστώσεις, που συνάπτονται ανάμεσα στις σοσιαλιστικές χώρες με σκοπό τη δημιουργία ορισμένου παραγωγι­ κού δυναμικού. Η νέα αυτή μορφή παροχής πιστώσεων δίνει τη δυνατό­ τητα στις οφειλέτριες-χώρες να επιταχύνουν την ανάπτυξη των κλάδων της εθνικής οικονομίας που απαιτούν μεγάλα κεφάλαιο, ενώ οι πιστώτριεςχώρες μπορούν να εξασφαλίσουν μακροπρόθεσμο εφοδιασμό, με αναγ­ καία σ’ αυτούς προϊόντα (πάνω απ’ όλα προϊόντα της εξορυκτικής βιομη­ χανίας) με λιγότερες επενδύσεις κεφαλοΐων. Αναπτύσσεται, επίσης, η συλ­ λογική πίστωση από τις σοσιαλιστικές χώρες προς επιχειρήσεις και μονά­ δες που κτίζονται με βάση το διεθνή καταμερισμό και τη συνεταιριστική οργάνωση της παραγωγής. Ιδιαίτερα ευρύ και σχεδιασμένο χαρακτήρα έχουν οι πιστωτικές σχέσεις ανάμεσα στα κράτη-μέλη του Συμβουλίου Οικονομικής Αλληλοβοήθειας (βλ. λ.). Το σύνθετο πρόγραμμα οικονομι­ κής ολοκλήρωσης των χωρών-μελών του ΣΟΑ, που ψηφίστηκε στην 25η σύνοδό του, προβλέπει μεγαλύτερο βάθεμα και ανάπτυξη του συστήμα­ τος βραχυπρόθεσμου, μεσοπρόθεσμου και μακροπρόθεσμου δανεισμού, μέσα από τη Διεθνή Τράπεζα Οικονομικής Συνεργασίας και τη Διεθνή Τράπεζα Χρηματοδότησης. Δ ιεθνής καπιταλιστικός καταμερισμός της εργασίας: Η ειδίκευση με­ ρικών χωρών, στα πλοΐσια του παγκόσμιου καπιταλιστικού οικονομικού συστήματος, στην παραγωγή ορισμένων ειδών παραγωγής για τη διά­ θεσή τους στην παγκόσμια αγορά. Ο διεθνής κατομερισμός της εργασίας παρουσίασε τη μεγαλύτερη ανάπτυξή του στην περίοδο του μονοπώλια-

108

διεθνής μεταφορά εργατικής δύναμης

κού καπιταλισμού, όταν καθιερώθηκαν στενές οικονομικές σχέσεις ανάμεσα σε διάφορες χώρες, που τις διέκρινε μεγάλη ποικιλία φυσικών προϋποθέ­ σεων, διαφορετικό επίπεδο οικονομικής ανάπτυξης κοι ποραγωγικότητας της εργασίας. Με το διεθνή καταμερισμό εργασίας διευκολύνεται η γενική άνοδος των παραγωγικών δυνάμεων της κοινωνίας, η πληρέστερη αξιο­ ποίηση των υλικών πηγών των καπιταλιστικών χωρών με βάση τις επι­ τεύξεις της επιστήμης και τεχνικής. Παράλληλα, όμως, ο διεθνής καταμε­ ρισμός εργασίας χαρακτηρίζεται από βαθιές αντιθέσεις που πηγάζουν από την εκμεταλλευτική φύση του καπιταλισμού. «Ούτε οι διαδικασίες ολοκλήρωσης, ούτε το ταξικό συμφέρον των ιμπεριαλιστών για συνένωση των προσπαθειών τους στην πάλη ενάντια στον παγκόσμιο σοσιαλισμό εξάλειψαν τις αντιθέσεις ανάμεσα στα ιμπεριαλιστικά κράτη» — τόνισε ό A. I. Μπρέζνιεφ στό 24ο συνέδριο του ΚΚΣΕ. Ο καπιταλισμός πραγμα­ τοποιεί το διεθνή καταμερισμό εργασίας με μέθοδες καταναγκασμού, βαθαίνοντας τις ανισότητες, με την υποδούλωση της μιας χώρας στην άλλη. Απ’ όλα αυτά καθορίζεται ο τερατώδης χαρακτήρας του διεθναύς καπιταλιστικού καταμερισμού εργασίας, που σε συνθήκες οξύτατης αντα­ γωνιστικής πάλης ανάμεσα στους μονοπωλητές διάφορων χωρών και της κυρίαρχης θέσης στον καπιταλιστικό κόσμο των οικονομικά αναπτυ­ γμένων κρατών, οδηγεί σε εντατικοποίηση της εκμετάλλευσης των υπανά­ πτυκτων χωρών. Οι ιμπεριαλιστικές δυνάμεις παρεμποδίζουν τις οικονομικά υπανάπτυκτες χώρες να δημιουργήσουν δική τους βιομηχανία, και ιδιαί­ τερα βαριά βιομηχανία, που είναι η βάση της οικονομικής αυτοδυναμίας και της πολιτικής ανεξαρτησίας τους. Ακόμα και στις περιπτώσεις εκείνες που τα μονοπώλια δημιουργούν στις χώρες αυτές εξορυκτικές μονάδες και βιομηχανίες κατεργασίας ορισμένων προϊόντων, βασικά πρώτων υλών, οι μονοπωλητές τις προσαρμόζουν με τέτοιο τρόπο ώστε να εξυπηρετούν τις ανάγκες του μεγάλου κεφαλαίου, περιφρονώντας τα συμφέροντα του ντόπιου πληθυσμού (βλ. αποικιακή εκμετάλλευση). Σκληροί ανταγωνισμοί διεισδύουν και στις παραγωγικές σχέσεις, που δημιουργούνται από το διεθνή καταμερισμό εργασίας ανάμεσα στις βιομηχανικά αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες. Η πάλη ανάμεσα στις διάφορες ομάδες των διεθνών και διακρατικών μονοπωλιακών ενώσεων, με σκοπό τον πλουτισμό τους, εμποδίζει την τάση διεθνοποίησης της παραγωγής. Αντίθετα από τα διεθνή καπιταλιστικό καταμερισμό της εργασίας, ο διεθνής σοσιαλιστικός κατα­ μερισμός της εργασίας (βλ. λ.) βασίζεται στις αρχές της ισότητας και του σεβασμού των αμοιβαίων συμφερόντων και οδηγεί στη στερέωση της ενότητας και της οικονομικής δύναμης του παγκόσμιου σοσιαλιστικού σ υ­ στήματος. Δ ιεθνής μεταφορά εργατικής δύναμης: Η μεταφορά, η μετανάστευση ικανού για εργασία πληθυσμού από μια χώρα στην άλλη για την εξεύρεση εργασίας και καλύτερες συνθήκες ζωής, που είναι χαρακτηριστική για τον

διεθνής μεταφορά εργατικής δύναμης

109

καπιταλισμό, ιδιαίτερα στην εποχή του ιμπεριαλισμού. Βασική αιτία της με­ τανάστευσης είναι η ανισόμερη συσσώρευση κεφαλαίου σε ξεχωριστές κα­ πιταλιστικές χώρες, που οδηγεί στο σχηματισμό σχετικού υπερπληθυσμού σε μερικές χώρες και στην έλλειψη εργατικής δύναμης σε άλλες. Στον κα­ πιταλισμό, η μεταφορά εργατικής δύναμης έχει αυθόρμητο χαρακτήρα και κατά κανόνα πραγματοποιείται από λιγότερο αναπτυγμένες οικονομικά χώρες σε πια αναπτυγμένες, με σχετικά υψηλούς ρυθμούς οικονομικής ανόδου. Ιστορικά, σε μεγόλη κλίμακα πραγματοποιήθηκε η μετανάστευση εργατικής δύναμης από την Ευρώπη στη Βόρεια Αμερική, όπου απαιτούνταν πολλή εργατική δύναμη για την αναπτυγμένη βιομηχανία του κα­ πιταλισμού, αλλά ο τοπικός πληθυσμός ήταν περιορισμένος. Το ρεύμα των μεταναστών είναι ένας από τους παράγοντες της σχετικά γρήγορης καπι­ ταλιστικής ανάπτυξης των ΗΠΑ. Η άνοδος της ανεργίας στις καπιταλιστι­ κές χώρες στις συνθήκες της γενικής κρίσης του καπιταλισμού, ανάγκασε όλες τις καπιταλιστικές χώρες να περιορίσουν και σε μερικές περιπτώσεις να απαγορεύσουν την είσοδο ξένων εργατών. Μετά όμως το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, οι ιδιομορφίες της οικονομικής ανάπτυξης μερικών δυ­ τικοευρωπαϊκών χωρών, ιδιαίτερα της ΟΔΓ και της Γαλλίας, καθόρισαν το ενδιαφέρον τους στην προσέλκυση της ξένης μη ειδικευμένης εργατικής δύναμης. Περιορισμοί σημειώθηκαν στα πλαίσια της «Κοινής Αγοράς». Ο αριθμός των μεταναστών στην Ε.Ο.Κ. από τις λιγότερο αναπτυγμένες χώ­ ρες της Νότιας Ευρώπης (Ισπανίας, Πορτογαλίας, Ελλάδας) ήταν στις αρχές του 1970 γύρω στα 11 εκατομμύρια. Οι ξένοι εργάτες είναι το πιο εκμεταλ­ λευόμενο μέρος της εργατικής τάξης. Κατά κανόνα δε συμμετέχουν στα συνδικάτα, δεν επεκτείνεται σ' αυτούς η εργατική νομοθεσία, χρησιμοποι­ ούνται σε μη ειδικευμένες εργασίες, η εργασία τους πληρώνεται χαμηλό­ τερα από τους ντόπιους εργάτες, ζούν σε χειρότερες συνθήκες «...Για ταν ιμπεριαλισμό είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστική η πιο έντονη εκμετάλλευση της εργασίας των μισθωτών από τις καθυστερημένες χώρες... σε αυτήν βασίζεται, σε μεγόλο βαθμό, α παρασιτισμός των ιμπεριαλιστικών, πλού­ σιων χωρών, που εξαγοράζουν και μέρος των δικών τους εργατών με πιο υψηλή αμοιβή με την απροσμέτρητη και αδιάντροπη εκμετάλλευση της εργασίας των «φθηνών» ξένων εργατών» (Β. I. Λένιν, Άπαντα τομ. 34, σελ. 371 ρωσ. έκδ.). Στις συνθήκες της επιστημονικοτεχνικής επανά­ στασης εμφανίζεται η διεθνής μετανάστευση επιστημονικοτεχνικών στε­ λεχών. Αναζητώντας καλύτερες συνθήκες για τη χρησιμοποίηση των δυ­ νάμεων τους και πιο υψηλό επίπεδο ζωής, αι επιστήμονες, μηχανικοί, ιατροί και άλλα άτομα υψηλής ειδίκευσης, μεταναστεύουν από τη Δυτι­ κή Ευρώπη στις ΗΠΑ. Αυτό επιτρέπει στα αμερικανικά μονοπώλια να εξοικονομούν τα ποσά που έπρεπε να διατεθούν για προετοιμασία στε­ λεχών. Στην οικονομία όμως των χωρών της Δυτικής Ευρώπης αυτή η μετανάστευση, που πήρε το όνομα «διαρροή εγκεφάλων», προκαλεί ση­ μαντική ζημιά.

110

διεθνής οικο νο μ ική ορ γάνω ση τω ν σ ο σ ια λ ισ τ ικ ώ ν χ ω ρ ώ ν

Δ ιεθνής οικο νο μ ική ορ γάνω ση τω ν σ ο σ ια λ ισ τ ικ ώ ν χ ω ρ ώ ν : Οργάνω­ ση που λειτουργεί σε διάφορους τομείς της οικονομικής δραστηριότητας των χωρών-μελών του Συμβουλίου Οικονομικής Αλληλοβοήθειας. Σε με­ ρικές περιπτώσεις οι τομείς ουτοΙ αγκαλιάζουν το σύνολο των διάφορων σταδίων της παραγωγής (την επιστημονικοτεχνική πρόοδο, την παραγω­ γική δραστηριότητα, τις υπηρεσίες) σε άλλες μόνο ορισμένους από αυτούς τους τομείς. Αντικειμενική βάση για την ανάπτυξη αυτών των οργανώ­ σεων είναι η ενίσχυση της διεθνοποίησης των παραγωγικών δυνάμεων, η παραπέρα κοινωνικοποίηση της παραγωγής και της ανταλλαγής, της επι­ στήμης και της τεχνικής, το βάθεμα της οικονομικής ολοκλήρωσης των σοσιαλιστικών χωρών. (βλ. σοσιαλιστική οικονομική ολοκλήρωση). Η δημιουργία διεθνών οργανισμών καθορίζεται από τους συγκεκριμένους σκοπούς και τα καθήκοντα, που αντιμετωπίζουν οι χώρες του ΣΟΑ σε διά­ φορους τομείς της οικονομίας και της επιστημονικοτεχνικής προόδου και πριν απ' όλα από την αναγκαιότητα και σκοπιμότητα για κοινή λύση, στη βάση του αμοιβαίου οφέλους, καθορισμένων προβλημάτων, όπως η παρα­ γωγή προϊόντων, η ανάπτυξη της επιστημονικοτεχνικής βάσης, η ανύψω­ ση της αποδοτικότητας της εργασίας στα μεταφορικά μέσα των διεθνών μεταφορών, η πιο ορθολογιστική πραγματοποίηση των διεθνών λογαρια­ σμών. Οι διεθνείς οικονομικές οργανώσεις δημιουργούνται σε πολυμερή και διμερή βάση και οικοδομούν τη δραστηριότητά τους στις γενικές αρχές των αμοιβαίων σχέσεων των σοσιαλιστικών χωρών. Από τον ίδιο το χαρα­ κτήρα τους και τη νομική τους φύση χωρίζονται σε οργανισμούς κρατών και διεθνείς οικονομικές ενώσεις, κοινές επιχειρήσεις και διεθνείς οικονο­ μικές συνεργασίες. Σαν βασικός όρος για τις οικονομικές οργανώσεις ανά­ μεσα στα κράτη είναι ο συντονισμός των ενεργειών των χωρών-μελών για τη συνεργασία σε καθορισμένους τομείς της οικονομίας, της επιστή­ μης και της τεχνικής, σε ξεχωριστούς κλάδους, υποκλάδους και σε ξεχω­ ριστά είδη προϊόντων. Αυτές οι λειτουργίες βασίζονται στις συμφωνίες που εγκρίνονται ανάμεσα στις ενδιαφερόμενες σοσιαλιστικές χώρες. Οι διεθνείς οικονομικές οργανώσεις δημιουργούνται για την πραγματοποίηση μιας συγκεκριμένης, συντονισμένης δραστηριότητας, σύμφωνα με τη συ­ νεργασία και τη συνεταιριστική οργάνωση, καθώς επίσης για την κοινή οικονομική δραστηριότητα στον τομέα της επιστημονικο-ερευνητικής και της σχεδιοκατασκευαστικής εργασίας, της παραγωγής, των υπηρεσιών και του εξωτερικού εμπορίου. Μέλη τους είναι οι οικονομικές οργανώσεις των χωρών — ενώσεις, επιχειρήσεις, ινστιτούτα κλπ., — δηλαδή οργανισμοί που είναι πρόσωπα δημόσιου δικαίου και που διατηρούν την πλήρη νο­ μική και οργανική ανεξαρτησία τους. Αν η οικονομική ένωση και η κοινή επιχείρηση ενεργούν σαν νομικά πρόσωπα, δε συμβαίνει το ίδιο με τη διεθνή οικονομική συνεργασία, παρόλο που και αυτή εκπληρώνει λειτουρ­ γίες είτε σχετικές με το συντονισμό των ενεργειών των μελών της στη συ­ νεργασία και στη συνεταιριστικότητα είτε σχετικές με την πραγματοποίη­

διεθνής σ οσ ια λ ισ τ ικ ός καταμερισμός της εργασίας

111

ση από αυτές κοινής οικονομικής δραστηριότητας. Η διεθνής οικονο­ μική συνεργασία λειτουργεί με βάση τις αρχές της κοινής διεύθυνσης κοι οι διάφορες υποθέσεις διεκπεραιώνονται από έναν από τους εταίρους με την εξουσιοδότηση των άλλων. Στο σύστημα της οικονομικής και επιστημονικοτεχνικής συνεργασίας συμμετέχουν περισσότεροι από 30 διε­ θνείς οικονομικοί οργανισμοί. Η δραστηριότητα των διεθνών οικονομι­ κών οργανισμών συντελεί στην πετυχημένη ανάπτυξη των διεθνών δια­ δικασιών. Διεθνής σ οσ ια λισ τικός καταμερισμός της εργασίας: Νέου τύπου δια­ κρατικός καταμερισμός εργασίας που διαμορφώνεται στην πορεία της οι­ κονομικής και επιστημονικοτεχνικής συνεργασίας των σοσιαλιστικών χω­ ρών. Αυτό σημαίνει δημιουργία πιο ορθολογικού και αποδοτικού συστή­ ματος εδοφικού καταμερισμού της παραγωγής σε όλη την κλίμακα της παγκόσμιας σοσιαλιστικής οικονομίος. Ο διεθνής σοσιαλιστικός καταμε­ ρισμός της εργασίας, είναι αντικειμενική οικονομική διαδικασία, που εκφρά­ ζεται με την αυξονόμενη αλληλοσύνδεση των εθνικών διαδικασιών ανα­ παραγωγής των χωρών του παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος. Το βάθεμα και η τελειοποίηση της οικονομικής και επιστημονικοτεχνικής συ­ νεργασίας και η ανάπτυξη της σοσιολιστικής οικονομικής ολοκλήρωσης των χωρών-μελών του ΣΟΑ, είναι διαδικασία του διεθνούς σοσιαλιστι­ κού καταμερισμού της εργασίας, που ρυθμίζεται ενσυνείδητα και σχεδια­ σμένα από τα κομμουνιστικά και εργατικά κόμματα και τις κυβερνήσεις των χωρών-μελών του ΣΟΑ. Βασικές αρχές της διαμόρφωσής του είναι Π αρχή της πλήρους ισοτιμίας, του αμοιβαίου σεβασμού, της ανεξαρτη­ σίας και κυριαρχίας, της αδελφικής αλληλοβοήθειας προς το συμφέρον τόσο της γενικής ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων όλου του παγ­ κόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος, όσο και καθεμιάς χώρας. Η ανά­ πτυξη και η τελειοποίησή του βοηθούν στην όσο το δυνατό μεγαλύτερη αξιοποίηση των εργατικών και υλικών πηγών των σοσιαλιστικών χωρών, των πλεονασμάτων του παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος, στο δυνά­ μωμα της οικονομικής και αμυντικής δύναμης του παγκόσμιου συστήμαματος του σοσιαλισμού. Σκοπός του διεθνούς σοσιαλιστικού καταμερι­ σμού της εργασίας είναι η αύξηση της αποδοτικότητας της κοινωνικής πα­ ραγωγής, η επίτευξη υψηλών ρυθμών ανόδου της οικονομίας και της ευη­ μερίας των εργαζομένων σε όλες τις σοσιαλιστικές χώρες και η βαθμιαία υπερνίκηση των ιστορικά διαμορφωμένων διαφορών στα επίπεδα της οι­ κονομικής ανάπτυξής τους. Το βάθεμα του διεθνούς σοσιαλιστικού κατα­ μερισμού της εργασίας δεν οδηγεί σε μονόπλευρη ανάπτυξη της οικονο­ μίας των χωρών του σοσιαλισμού. Σε κάθε χώρα δημιουργείται αντίστοιχο προς το χαρακτήρα της οικονομίας της σύστημα κλάδων της λαϊκής οικο­ νομίας, της βιομηχανίας και του αγροτικού τομέα, που αλληλοσυνδέονται και αλληλοσυμπληρώνονται, και συγκεκριμένα των κλάδων εξόρυξης

112

διβθνής τράπεζα επενδύσ εω ν

και κατεργασίας, της παραγωγής μέσων παραγωγής και παραγωγής κατα­ ναλωτικών ειδών. Ο συνδυασμός του διεθνούς καταμερισμού της εργα­ σίας με την ανάπτυξη των εθνικών οικονομικών συστημάτων των ξεχωρι­ στών σοσιαλιστικών χωρών, εξασφαλίζει την πληρέστερη αξιοποίηση των παραγωγικών δυνάμεων κάθε χώρας και όλου του σοσιαλιστικού συστή­ ματος στο σύνολό του. Ο διεθνής σοσιαλιστικός καταμερισμός της εργα­ σίας γίνεται με βάση τον παγκόσμιο καταμερισμό της. Αναπτύσσοντας τις οικονομικές σχέσεις με όλες τις χώρες του κόσμου, οι σοσιαλιστικές χώ ­ ρες ενισχύουν ταυτόχρονα την υλική βάση της ειρηνικής συνύπαρξης των δύο παγκόσμιων κοινωνικο-οικονομικών συστημάτων. Σήμερα το παγκόσμιο σοσιαλιστικό σύστημα διαθέτει ευνοϊκές δυνατότητες για την οργάνωση βαθύτερου καταμερισμού της εργασίας, ανάμεσα στις χώρες πού παίρνουν μέρος σ' αυτόν, και συγκεκριμένα της ειδίκευσης και συνε­ ταιριστικής οργάνωσης της παραγωγής και της καλύτερης αξιοποίησης των πλεονασμάτων τους. Το βασικότερο όργανο, που εργάζεται για να γίνει βαθύτερος ο διεθνής σοσιαλιστικός καταμερισμός εργασίας στις διά­ φορες μορφές του, είναι το Συμβούλιο Οικονομικής Αλληλοβοήθειας (βλ. λ.). Όπως υπογράμμισε στον απολογισμό της ΚΕ του ΚΚΣΕ, στο 24ο συνέ­ δριο του ΚΚΣΕ, ο Λ. I. Μπρέζνιεφ, «εμείς και τα άλλα μέλη του ΣΟΑ, θεω­ ρούμε ότι αι δυνατότητες του σοσιαλιστικού καταμερισμού της εργασίας δεν αξιοποιούνται ακόμη ολόπλευρα. Η πρακτική μας οδήγησε σε τούτο το γενικό συμπέρασμα: είναι απαραίτητο να βαθύνουμε την ειδίκευση και τη συνεταιρική οργάνωση της παραγωγής, να συνδέουμε στενότερα τα σχέδια λαϊκής οικονομίας, με ένα λόγο να κινούμαστε στο δρόμο της οικονομικής ολοκλήρωσης των σοσιαλιστικών χωρών». Έκφραση αυτού του ώριμου καθήκοντος αποτελεί το Σύνθετο Πρόγραμμα για παραπέρα βάθεμα και τελειοποίηση της συνεργασίας και ανάπτυξης της σοσιαλιστι­ κής οικονομικής ενοποίησης των χωρών-μελών του ΣΟΑ που ψηφίστηκε τον Ιούλη του 1971 στην 25η σύνοδο του ΣΟΑ (βλ. σοσιαλιστική οικο­ νομική ολοκλήρωση). Διεθνής Τράπεζα Επενδύσεων (ΔΤΕ): Τράπεζα μακροπρόθεσμης και μεσοπρόθεσμης πίστωσης των χωρών της σοσιαλιστικής συνεργασίας. Λειτουργεί από την 1η Ιανουαρίου 1971. Είναι μέλη της: η Βουλγαρία, το Βιετνάμ, η ΓΛΔ, η Μογγολία, η Ουγγαρία, η Πολωνία, η Ρουμανία, η Σοβιερική Ένωση, η Τσεχοσλοβακία και η Κούβα. Έδρα της τράπεζας είναι η Μόσχα. Το ιδρυτικό κεφάλαιο ξεπερνά το 1 δισεκατομμύριο μετατρέψιμα ρούβλια. Το 70 % αυτού του ποσού υπολογίζονται σε μετατρέψιμα ρούβλια και το 30% σε συγκεντρωμένο ελεύθερο συνάλλαγμα. Η Διεθνής Τρά­ πεζα Επενδύσεων, όσον αφορά στις οικονομικές βάσεις της, το χαρακτήρα της, την πιστωτική της δραστηριότητα, είναι ένα πιστωτικό ίδρυμα νέου τύπου, που διαφέρει ριζικά από τις καπιταλιστικές τράπεζες και τους συν­ αλλαγματικούς, χρηματοδοτικούς οργανισμούς. Με τη δημιουργία της ΔΤΕ

διεθνής τράπεζα ο ικονο μική ς συνεργασίας

113

εμφανίστηκαν οι δυνατότητες για τη συγκέντρωση και την ορθολογική χρη­ σιμοποίηση των επενδυτικών μέσων των χωρών-μελών της ΔΤΕ για την καλύτερη πραγματοποίηση των κοινών σχεδίων. Το βασικό καθήκον της τράπεζας είναι η χορήγηση μακροπρόθεσμων (μέχρι 15 χρόνια) και μεσόπρόθεσμων (μέχρι 5 χρόνια) πιστώσεων για την πραγματοποίηση των μέ­ τρων, που είναι συνδεμένα με το διεθνή σοσιαλιστικό καταμερισμό της εργασίας, την ειδίκευση και τη συνεταιριστική οργάνωση της παραγωγής, με την επέκταση, για το κοινό καλό, της βάσης των καυσίμων και των πρώτων υλών με έργα που έχουν αμοιβαίο ενδιαφέρον για τις χώρεςμέλη της τράπεζας και τις ανόγκες για την ανάπτυξη της λαϊκής οικονομίας τους, καθώς και άλλους σκοπούς. Οι πιστώσεις της τράπεζας έχουν χαρα­ κτήρα σχεδιοποιημένο. Για τη χορήγηση πίστωσης σε μετατρέψιμα ρούβλια, η ΔΤΕ εισπράττει τα καθορισμένα από το συμβούλιο της τράπεζας ποσο­ στά. Σύμφωνα με την πίστωση που διαμορφώνεται στο ελεύθερα συγκεντρωνόμενο συνάλλαγμα το μέγεθος των ποσοστών καθορίζεται με υπο­ λογισμό του επιπέδου τους στις διεθνείς συναλλαγματικές αγορές. Η ΔΤΕ λειτουργεί στη βάση της οικονομικής ιδιοσυντήρησης, εξασφαλίζει την προσέλκυση πόρων και την έγκαιρη πληρωμή των υποχρεώσεων, πραγμα­ τοποιεί τον έλεγχο για την επιστροφή των δανείων. Δημιουργήθηκε στην τράπεζα ειδικό κονδύλι για την πίστη των επιχειρήσεων, για την οικονομική και τεχνική βοήθεια των αναπτυσσόμενων χωρών, που το σύνολό του φτάνει το 1 δισεκατομμύριο μετατρέψιμων ρουβλιών. Η δραστηριότητα της ΔΤΕ καθοδηγείται από το συμβούλιο και τη διεύθυνση. Το συμβούλιο είναι το ανώτατο συλλογικό όργανο της διεύθυνσης, σ ' αυτό συμμετέχουν αντιπρόσωποι όλων των χωρών-μετόχων της τράπεζας. Η κάθε χώρα έχει μία ψήφο. Την εργασία της τράπεζας την καθοδηγεί άμεσα η διεύθυνση. Η ΔΤΕ είναι ανοιχτός οργανισμός. Μπορούν να γίνουν μέλη της και άλλες χώρες, που αποδέχονται τους σκοπούς και τις αρχές της και είναι έτοι­ μες να αναλάβουν τις υποχρεώσεις που πηγάζουν από τις καταστατικές συμφωνίες. Διεθνής Τράπεζα Ο ικονομικής Συνεργασίας (ΔΤΟΣ): Η τράπεζα των κρατών της σοσιαλιστικής συνεργασίας, που σαν σκοπό της έχει να βοη­ θήσει στην ανάπτυξη και στην εμβάθυνση του διεθνούς σοσιαλιστικού καταμερισμού της εργασίας, στην παραπέρα επέκταση και το δυνάμωμα της οικονομικής συνεργασίας, στην τελειοποίηση του συστήματος των σοσιαλιστικών χωρών και στη διεύρυνση των σχέσεων τους με τις άλλες χώρες. Δημιουργήθηκε με τη συμφωνία για τους πολυμερείς διακανο­ νισμούς σε μετατρέψιμα ρούβλια. Άρχισε να λειτουργεί από την 1η Ιανουαρίου του 1964. Μέλη της τράπεζας είναι: η Βουλγαρία το Βιετνάμ, η Λ.Δ.Γ., η Μ ογγολία η Πολωνία η Ουγγαρία η Ρουμανία, η Σοβιετική Ένωση, η Τσεχοσλοβακία και η Κούβα. Ανώτατο όργανο της ΔΤΟΣ είναι το συμβούλιο που αποτελεϊται από αντιπροσώπους των χωρών-μελών 8

114

διπλό ς χαρακτήρας της εργασίας

της τράπεζας. Κάθε χώρα έχει μία ψήφο ανεξάρτητα από το μέγεθος των εισφορών της στο ιδρυτικό κεφάλαιο, που το σύνολό του έχει καθοριστεί στα 300 εκατομμύρια μετατρέψιμα ρούβλια. Τα μερίδια των εισφορών των χωρών-μελών της τράπεζας καθορίζονται από τον όγκο των εξαγωγών στο αμοιβαίο εμπόριό τους. Οι εισφορές για την τράπεζα πραγματοποιούν­ ται σε μετατρέψιμα ρούβλια, σε μετατρέψιμα νομίσματα και χρυσό. Η ΔΤΟΣ εκπληρώνει τις παρακάτω λειτουργίες: πραγματοποιεί πολυμερείς διακανονισμούς σε μετατρέψιμα ρούβλια, δανειοδοτεί τις επιχειρήσεις του εξωτερικού εμπορίου της χώρας, καθώς και άλλες δραστηριότητες των μελών της τράπεζας, προσελκύει και διαφυλάσσει τα ελεύθερα κεφάλαια σε μετατρέψιμα ρούβλια ή χρυσό, που μετατρέπονται σε άλλο νόμισμα από τις χώρες-μέλη της τράπεζας και άλλες χώρες. Πραγματοποιεί επίσης και άλλες πράξεις με χρυσό που μετατρέπεται σε άλλο νόμισμα, πραγμα­ τοποιεί τραπεζικές πράξεις, που αντιστοιχούν στους σκοπούς και στα κα­ θήκοντα των τραπεζών που ορίζονται από το καταστατικό του. Η δρα­ στηριότητα της τράπεζας πραγματοποιείται στη βάση της πλήρους ισό­ τητας και του σεβασμού της κυριότητας των μελών της. Οι πιστώσεις που δίνει η τράπεζα, έχουν σχεδιοποιημένο, συγκεκριμένο, προθεσμιακό χα­ ρακτήρα και χαρακτήρα πληρωμής. Η ΔΤΟΣ προσφέρει δύο ειδών πιστώ­ σεις σε μετατρέψιμα ρούβλια: Η πρώτη από αυτές δίνεται για την κάλυψη βραχυπρόθεσμων αναγκών και η δεύτερη για την κάλυψη αναγκών για πιο μεγάλη περίοδο (1-3 χρόνια), που συνδέονται με την ανάπτυξη της διεθνούς ειδίκευσης και του συνεταιρισμού, με την επέκταση της κυκλο­ φορίας των εμπορευμάτων, τον ισοσκελισμό του εμπορικού ισοζυγίου, για τις εποχιακές ανάγκες κλπ. Η ΔΤΟΣ κάνει πληρωμές για τη χρηματοδό­ τηση επενδύσεων κεφαλαίων και την κοινή πίστωση για τα αναγκαία έργα. Δ ιεύθ υνσ η της οικονο μία ς, βλ. συτομστοποιημένο σύστημα διεύθυνσης και δημοκρατικός συγκεντρωτισμός στη διεύθυνση της οικονομίας. Δ ιπλός χαρακτήρας της εργασίας: Είναι το διπλό περιεχόμενο της εργασίας, που δημιουργεί το εμπόρευμα, και συνδέεται με το ότι η αξία χρήσης του εμπορεύματος δημιουργείται με τη συγκεκριμένη εργασία (βλ. λ.), και η αξία του εμπορεύματος με την αφηρημένη εργασία (βλ. λ.). Ο διπλός χαρακτήρας της εργασίας ανακαλύφθηκε για πρώτη φορά από τον Κ. Μαρξ, και η ανακάλυψή του αυτή αποτελεΙ την επιστημονική βάση της μαρξιστικής εργασιακής θεωρίας της αξίας (βλ.λ.). Ο διπλός χαρακτήρας της εργασίας έχει θέση εκεί όπου υπάρχει εμπορευματική παραγωγή. Στην απλή και την εμπορευματική παραγωγή, ο διπλός χαρακτήρας της εργασίας εκφρά­ ζει την αντίθεση ανάμεσα στην ατομική και την κοινωνική εργασία, που δημιουργήθηκε από την κυριαρχία της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα πα­ ραγωγής. Στο σοσιαλισμό, ο διπλός χαρακτήρας της εργασίας που δημιουρ­ γεί το εμπόρευμα, είναι απαλλαγμένος από τις ανταγωνιστικές αντιθέσεις.

δογματισμός στην πο λ ιτ ικ ή ο ικονο μία

116

διαφέρει θεμελιακό από το διπλό χαρακτήρα της εργασίας στον καπιταλι­ σμό, γιατί και η συγκεκριμένη και η αφηρημένη εργασία εκφράζουν άμεσα την κοινωνική εργασία που στηρίζεται στην κυριαρχία της σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής. Στην ανώτατη φάση του κομμουνισμού, με την εξαφάνιση της εμπορευματικής παραγωγής, η εργασία θα πάψει να έχει διπλό χαρακτήρα. Δ ογματισμός στην π ο λιτική ο ικ ο ν ο μ ία : Τυπική γνώση των θέσεων και των συμπερασμάτων της επιστήμης, σαν σύνολο αναλίωτων αληθειών, εν­ νοιών, τύπων και ορισμών. Ο δογματισμός είναι ξένος προς τη διαλεκτική. Οι γνωσιολογικές ρίζες του κρύβονται στο μεταφυσικό τρόπο σκέψης, στον αντιϊστορισμό, στο διαχωρισμό της θεωρίας από την κοινωνική πρακτική. Για το δογματισμό, είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα η χρησιμοποίηση αμε­ τάβλητων κατηγοριών και γενικών θέσεων, χωρίς υπολογισμό χρόνου και τόπου, η σχηματική ερμηνεία χωρίς αναφορά στις συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες. Η δογματική προσέγγιση στη θεωρία διαστρεβλώνει το περιε­ χόμενό της και κάνει αδύνατη τη ανάπτυξή της στη βάση της μελέτης και αφομοίωσης νέων παραγόντων και φαινομένων της οικονομικής ζωής. Στην επιστήμη, ο δογματισμός σαν τρόπος σκέψης γίνεται παρασιτικός, δεν αναπτύσσει και δεν προωθεί τις θεωρητικές λύσεις της, δεν τελειοποιεί τη μεθοδολογία. Στην καπιταλιστική κοινωνία, ο δογματισμός βρίσκει το κατάλληλο κοινωνικό έδαφος στον ταξικό περιορισμό της κοσμοθεωρίας. Εκδηλώνεται με τη θεωρητική σκέψη των ιδεολόγων διάφορων στρωμά­ των της αστικής τάξης, και εμφανίζεται πιο ολοκληρωμένα στις απολογη­ τικές θεωρίες της πολιτικής οικονομίας. Στην ερμηνεία των οικονομικών κατηγοριών και νόμων όλες οι αστικές θεωρίες ξεκινούν δογματικά από την υπόθεση, σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος, από την Ιδια τη φύση του, είναι ατομικός ιδιοκτήτης και η ατομική ιδιοκτησία είναι η φυσική, αιώνια βάση της παραγωγής, της οικονομικής και κοινωνικής προόδου της κοινωνίας. Αυτό αποτελεΙ το κύριο δόγμα της αστικής πολιτικής οικονομίας, που στους νόμους του καπιταλισμού «ανακαλύπτει» όχι τους ιστορικούς νόμους για την ανάπτυξη της οικονομίας, αλλά τις «αιώνιες αλήθειες», που αδιαφιλονίκητα αποκτούν χαρακτήρα θεωρητικών δογμάτων. Οι πιο διαφορετικές και αλληλοσυγκρουόμενες θεωρίες, συνενώνονται στην αστι­ κή πολιτική οικονομία, μια κι εξετάζουν «την καπιταλιστική δομή όχι σαν ιστορικά μεταβατική βαθμίδα ανάπτυξης, αλλά αντίθετα σαν απόλυτη, τελική μορφή της κοινωνικής παραγωγής». (Κ. Μαρξ, Φ. Έγκελς, Άπαντα τομ. 23, σελ. 14, ρωσ. έκδ.). Σε τέτοιες θέσεις βασιζόταν και η κλασική αστική πολιτική οικονομία, που εξέταζε τις οικονομικές κατηγορίες και τους νόμους σαν αιώνιους και αμετάβλητους. Η διαδικασία του εκχυδαϊσμού της αστικής πολιτικής οικονομίας που άρχισε μετά τον Ντ. Ρικάρντο, με τις εργασίες των επιγόνων του, σήμαινε όλο και πιο πολύ τον ευνουχισμό των επιστημονικών στοιχείων της και τη μετατροπή της σε συλλογή επιφα­

116

δογματισμός στην πο λ ιτ ικ ή οικο ν ο μ ία

νειακών υποθέσεων χωρίς εφαρμογή. Πραγματική επαναστατική ανατροπή στην οικονομική επιστήμη ήταν η δημιουργία της μαρξιστικής πολιτικής οικονομίας. Αυτή δεν πλούτισε μόνο απροσμέτρητα το περιεχόμενο της επιστήμης, αλλά άλλαξε ριζικά τον Ιδιο τον τρόπο της θεωρητικής σκέψης. Εξοπλισμένη με τη μέθοδο του διαλεκτικού υλισμού, επέτρεψε την πολύ­ πλευρη μελέτη της οικονομικής δομής της κοινωνίας στην πραγματικά ιστορική ανάπτυξή της. Για πρώτη φορά παρατέθηκαν οι οικονομικοί νό­ μοι και οι κατηγορίες όχι σαν μορφή αιώνιων, αμετακίνητων λογικών αλη­ θειών, που βγαίνουν από την αμετάβλητη ανθρώπινη φύση, αλλά σαν μορφή αφηρημένων εννοιών, που αντανακλούν τις πραγματικές οικονομικές σχέ­ σεις στην ανάπτυξή τους και αποτελούν αλήθειες μόνο εφόσον υπάρχουν αυτές οι σχέσεις. Η προσέγγιση αυτή διάλυσε τις Ιδιες τις βάσεις του δο­ γματισμού στην οικονομική θεωρία. «Η θεωρία μας-έγραψε ο Φ. Έγκελς — δεν είναι δόγμα αλλά επεξήγηση της διαδικασίας της ανάπτυξης που συμπε­ ριλαμβάνει μια σειρά διαδοχικών φάσεων» (Κ. Μαρξ, Έγκελς, Άπαντα, τομ. 36 σελ. 497, ρωσ. έκδ.). Οι οποιεσδήποτε εμφανίσεις του δογματι­ σμού στην πολιτική οικονομία διαστρεβλώνουν τη ζωντανή ουσία της, την κάνουν μονόπλευρη, τερατόμορφη, νεκρή. Και υπονομεύουν τη μέθοδό της, δηλαδή τη διαλεκτική, τη θεωρία για την πολύπλευρη και γεμάτη αντι­ θέσεις ιστορική ανάπτυξη. Υπερασπίζοντας και αναπτύσσοντας δημιουρ­ γικά το μαρξισμό, ο Β. I. Λένιν αγωνίστηκε αποφασιστικά ενάντια στη δογματική αφομοίωσή του, που περιορίζεται στην «αποστήθιση και απλή επανάληψη των «τύπων», που είναι ικανοί, στην καλύτερη περίπτωση, να σημειώνουν μόνο τα γενικά καθήκοντα, και όχι τις αναγκαίες αλλαγές της συγκεκριμένης οικονομικής και πολιτικής κατάστασης της κάθε ιδιαίτερης γραμμής της ιστορικής διαδικασίας» (Άπαντα, τόμος 31, σ. 132, ρωσ. έκδ.). Στη σοσιαλιστική κοινωνία, όπου δεν υπάρχουν ανταγωνιστικές τάξεις και ο μαρξισμός-λενισμός είναι ηγετική κοσμοθεωρία, έχουν εξαλειφθεΙ οι κοινωνικές και ιδεολογικές ρίζες του δογματισμού. Αυτός όμως δεν εξαφανίζεται αυτόματα με την αλλαγή των κοινωνικών συνθηκών. Η μη ωρίμανση ξεχωριστών πλευρών της θεωρίας, η αδύνατη σύνδεση με την πρακτική, η μη ιστορική προσέγγιση στα οικονομικά φαινόμενα, η μη επε­ ξεργασία της διαλεκτικής μεθόδου σχετικά με τον ένα ή τον άλλο τομέα έρευνας, όλα αυτά δημιουργούν έδαφος για την εμφάνιση του δογματι­ σμού στη θεωρία. Γι αυτό ο δογματισμός στην οικονομική επιστήμη, όπως και σε κάθε άλλη, ξεπερνιέται μόνο με σταθερό αγώνα ενάντια στις διά­ φορες μορφές εμφάνισής του, στη βάση του δυναμώματος των δεσμών της θεωρίας με την πρακτική. Στο 25ο συνέδριο του κόμματος, ο Λ. I. Μπρένιεφ είπε: «Είναι φανερό ότι τα καθήκοντα που στέκονται μπροστά στην κοινωνική επιστήμη μας, μπορούν να λυθούν μόνο στις συνθήκες του πιο στενού δεσμού με τη ζωή. Η σχολαστική θεωρητικολογία μπορεΙ μόνο να εμποδίσει την κίνησή μας προς τα μπρός. Μόνο η σχέση με την πρα­ κτική μπορεΙ να ανυψώσει την αποδοτικότητα της επιστήμης και αυτό είναι

δουλοκτητικός τρόπος παραγωγής

117

σήμερα ένα από τα κεντρικά προβλήματα». (Υλικά του 25ου συνεδρίου του ΚΚΣΕ, σελ. 73, ρωσ. έκδ.). Το ΚΚΣΕ αγωνίζεται με συνέπεια εναντίον κάθε εκδήλωσης δογματισμού, που διαστρεβλώνει τη μαρξιστική-λενινιστική θεωρία. Ταυτόχρονα ξεσκεπάζει αποφασιστικά τις προσπάθειες των οππορτουνιστών να αναθεωρήσουν την πραγματικά ζωντανή ουσία του μαρξισμού-λενινισμού, τις επαναστατικές αρχές του κάτω απ’ τη μορφή του αγώνα ενάντια στο δογματισμό. Με λενινιστική αδιαλλαξία το κόμμα οδήγησε και οδηγεί τον ασυμβίβαστο αγώνα τόσο εναντίον των δογμα­ τικών διαστρεβλώσεων της μαρξιστικής θεωρίας, εναντίον του «αριστε­ ρού» δογματισμού, όσο και εναντίον του ρεβιζιονισμού κάτω από οποιοδήποτε πρόσωπο. Δ ουλοκτητικός τρόπος πα ραγω γής: Ο πρώτος στην ιστορία εκμεταλ­ λευτικός τρόπος παραγωγής, που εμφανίστηκε σαν αποτέλεσμα της απο­ σύνθεσης του πρωτόγονου κοινοτικού συστήματος. Στο απόγειο της ανά­ πτυξής του, ο δουλοκτητικός τρόπος παραγωγής έφτασε στην Αρχαία Ελλά­ δα και ιδιαίτερα στην Αρχαία Ρώμη. Ό μως δεν πέρασαν όλοι οι λαοί, στη ιστορική τους εξέλιξη, από το δουλοκτητικό σύστημα. Οι παραγωγικές σχέσεις του δουλοκτητικού συστήματος βασίζονταν στην ιδιοκτησία των δουλοκτητών στα μέσα παραγωγής και στους δούλους, που τους θεωρού­ σαν σαν «ομιλούντα εργαλεία», που τους είχαν στερήσει κάθε δικαίωμα και που τους υπέβαλαν σε σκληρή εκμετάλλευση. Η εργασία του δούλου είχε απροκάλυπτα καταναγκαστικό χαρακτήρα, τη χρησιμοποιούσαν πλατιά στα μεγάλα αγροκτήματα και στη βιοτεχνική παραγωγή. Ο δουλοκτήτης είχε στη διάθεσή του όχι μόνο την εργασία του δούλου αλλά και τη ζωή του. Στην εποχή της επικράτησης της δουλοκτησίας, η κοινωνία διασπάται σε δύο βασικές τάξεις: τους δουλοκτήτες και τους δούλους, ενώ για τη δια­ τήρηση της κυριαρχίας των δουλοκτητών εμφανίζεται ο μηχανισμός της βίας και του καταναγκασμού, το δουλοκτητικό κράτος. Παράλληλα με τις βασικές τάξεις στη δουλοκτητική κοινωνία υπήρχαν οι ελεύθεροι γεωργοί, οι βιοτέχνες και οι έμποροι. Οι στρατιές των δούλων συμπληρώνονταν, κατά κύριο λόγο, από τους πολέμους και ενμέρει από τους καταστραμένους γεωργούς και βιοτέχνες. Η οικονομία είχε, βασικά, κλειστό, φυσικό χαρακτήρα αλλά ο καταμερισμός της εργασίας που αναπτυσσόταν και η ανταλλαγή, οδήγησαν στην εμφάνιση της εμπορευματικής παραγωγής. Η εκμετάλλευση μεγάλης μάζας δούλων δημιουργούσε σχετικά μεγάλη μάζα υπερπροϊόντος, πράγμα που επέτρεπε στη δουλοκτητική άρχουσα τάξη να απαλλαγεί από τη σωματική εργασία στην υλική παραγωγή, που άρχι­ σε να θεωρείται σαν ανάξιο έργο για τον ελεύθερο άνθρωπο, ο οποίος έπρεπε να ασχολεΐται με τη διοίκηση, την πολιτική, την επιστήμη, την τέχνη. Έτσι γεννήθηκε η αντίθεση ανάμεσα στην πνευματική και τη χει­ ρωνακτική εργασία (βλ. λ.), καθώς επίσης αρχίζει να γεννιέται η αντίθεση ανάμεσα στην πόλη και το χωριό (βλ. λ.). Ο δουλοκτητικός τρόπος παρα­

118

δο υλοκτητικός τρόπος παραγωγής

γωγής ήταν προοδευτικός σε σύγκριση με το πρωτόγονο κοινοτικό σ ύ­ στημα, γιατί η δουλεία εξασφάλιζε σημαντικότερη ανάπτυξη της παραγω­ γής. Όμως κατόπιν το δουλοκτητικό σύστημα μετατράπηκε σε τροχοπέδη της ανάπτυξης της κοινωνίας. Οι δούλοι δεν ενδιαφέρονταν για τους καρ­ πούς της εργασίας τους. Στη δουλεία χρησιμοποιούσαν μόνο πρωτόγονα εργαλεία και η παραγωγικότητα της εργασίας έμενε χαμηλή. Η διάρκεια της ζωής των δούλων εξαιτίας της σκληρής εκμετάλλευσης ήταν μικρή, ενώ χάνονταν οι πηγές αναπλήρωσης των δούλων. Το δουλοκτητικό σ ύ­ στημα μπήκε σε περίοδο κρίσης. Το κλόνισαν οι εξεγέρσεις των δούλων, η πάλη των ελεύθερων γεωργών ενάντια στους δουλοκτήτες. Η εξαφάνιση του δουλοκτητικού τρόπου παραγωγής επιταχύνθηκε από τις εξωτερικές επιδρομές{και τη θέση του πήρε ο φΐουδσρχικός τρόπος παραγωγής (βλ. λ.).

Ε Εθνική ο ικ ο ν ο μ ία : Είναι το σύνολο των κλάδων της παραγωγής και το σύνολο της εργασίας στη δοσμένη χώρα. Η εθνική οικονομία περιλαμβά­ νει: τη βιομηχανία, τις κατασκευές, την αγροτική οικονομία, τις μεταφο­ ρές, τη σφαίρα κυκλοφορίας, το πιστωτικό σύστημα κλπ. Στον καπιτα­ λισμό (βλ. καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής) η οικονομία στηρίζεται στην ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, αναπτύσσεται αυθόρμητα και αναρχικά και είναι άμεσα υποταγμένη στο κυνήγι του κέρδους. Η οικονο­ μική βάση της σοσιαλιστικής οικονομίας (βλ. σοσιαλιστικό σύστημα λαϊ­ κής οικονομίας) είναι η κοινωνική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής. Η λαϊκή οικονομία στο σοσιαλισμό, αναπτύσσεται σχεδιοποιημένα, και ο σκο­ πός που επιδιώκει είναι η ικανοποίηση των διαρκώς αυξανόμενων αναγ­ κών όλης της κοινωνίας και των επιμέρους μελών της. Εθνικό « ισ όδη μα : Η νεοδημιουργημένη αξία, το μέρος του ακαθάρι­ στου κοινωνικού προϊόντος (βλ. λ.), που απομένει μετά την αφαίρεση των μέσων παραγωγής που φθάρηκαν σε ορισμένη περίοδο (στη διάρ­ κεια ενός έτους). Στη φυσική-πραγμστική του μορφή αποτελεΐται από τα νεοδημιουργημένα μέσα παραγωγής, που προορίζονται για τη διεύρυν­ ση της παραγωγής, την αύξηση των εφεδρειών και των ειδών ατομικής κατανάλωσης. Στην καπιταλιστική κοινωνία, το εθνικό εισόδημα είναι (σο με την αξία του μεταβλητού κεφαλαίου και την υπεραξία (μ + υ). Το εθνικό εισόδημα, όπως και το ακαθάριστο κοινωνικό προϊόν, δημιουργείται από την παραγωγική εργασία στη σφαίρα της υλικής παραγωγής, τη βιομη­ χανία, την αγροτική οικονομία, τις κατασκευές κλπ. Η αύξηση του φυ­ σικού όγκου του εθνικού εισοδήματος εξαρτάται άμεσα από την παραγω­ γικότητα της εργασίας, τον αριθμό των εργαζομένων που ασχολούνται με παραγωγική εργασία και από τα διαθέσιμα μέσα παραγωγής. Στις χώρες του κεφαλαίου, το εθνικό εισόδημα αυξάνει αργά και με διακοπές εξαιτίας της αναρχίας της καπιταλιστικής παραγωγής, των οικονομικών κρίσεων, της χρόνιας υποαπασχόλησης των επιχειρήσεων και της ανερ­ γίας. Η διανομή του εθνικού εισοδήματος στον καπιταλισμό γίνεται προς το συμφέρον των εκμεταλλευτριών τάξεων, που ιδιοποιούνται τη μερίδα του λέοντος. Το εθνικό εισόδημα στο σοσιαλισμό συμπεριλαμβάνει την αξία που δημιουργείται από την αναγκαία και πρόσθετη εργασία των ερ­ γαζομένων της σοσιαλιστικής παραγωγής, ενσαρκώνει το καθαρό εισόδη­ μα της σοσιαλιστικής κοινωνίας. Εφόσον και στο σοσιαλισμό υπάρχει εμπο-

120

εθν ικ ό εισ ό δημ α

ρευματική παραγωγή, το εθνικό εισόδημα στο σύνολό του και όλα του τα συστατικά μέρη εμφανίζονται και με τη μορφή αξίας. Το εθνικό εισό­ δημα της σοσιαλιστικής κοινωνίας είναι ο πιο γενικός δείκτης ανάπτυξης της οικονομίας και της ευημερίας των εργαζομένων, στους οποίους ανή­ κει εξολοκλήρου. Η αύξηση του εθνικού εισοδήματος εξασφαλίζεται με την ύψωση της παραγωγικότητας της κοινωνικής εργασίας στη βάση της επιστημονικοτεχνικής προόδου και με την αύξηση του αριθμού των εργα­ ζομένων, που ασχολούνται στη σφαίρα της υλικής παραγωγής. Στις χώ­ ρες του σοσιαλισμού το εθνικό εισόδημα αυξάνει με υψηλότερους ρυθμούς απ’ ό,τι στα καπιταλιστικά κράτη. Αν στις ΗΠΑ χρειάστηκαν για το διπλα­ σιασμό του εθνικού εισοδήματος 20 χρόνια, στην Αγγλία πάνω από 30 χρόνια, στη Δυτ. Γερμανία σχεδόν 15 χρόνια, στη Σοβιετική Ένωση άρκεσαν μόνο 10 χρόνια. Η διανομή και αναδιανομή του εθνικού εισοδήμα­ τος της σοσιαλιστικής κοινωνίας πραγματοποιείται σχεδιασμένα και υπο­ τάσσεται στα συμφέροντα της εξασφάλισης της πιο πλατιάς αναπαραγωγής και της αδιάκοπης ανόδου της ευημερίας του λαού. Η διανομή του εθνικού εισοδήματος, που γίνεται στη σφαίρα της παραγωγής, οδηγεί στη δη­ μιουργία των παρακάτω πρωταρχικών εισοδημάτων: (α) συγκεντρωτικά καθαρά έαο&α του κράτους (βλ. λ.), (β) καθαρά έσοδα των κρατικών επι­ χειρήσεων (βλ. λ.), (γ) καθαρό εισόδημα των συνεταιριστικών επιχειρή­ σεων, (δ) προσωπικά εισοδήματα των εργαζομένων στην παραγωγή. Στη βάση της πρωταρχικής διανομής, πραγματοποιείται η αναδιανομή του εθνικού εισοδήματος, που είναι απαραίτητη για την πιο πλήρη ικανοποίη­ ση των κοινωνικών αναγκών, για την επιτάχυνση της ανάπτυξης των πιο προοδευτικών κλάδων της λαϊκής οικονομίας, την εδαφικά πιο ορθολο­ γική κατανομή των παραγωγικών μέσων, την εξασφάλιση των αναγκών της μη παραγωγικής σφαίρας και των ασχολούμενων σ’ αυτή εργαζο­ μένων, καθώς επίσης και για τη συντήρηση των ανίκανων προς εργασία μελών της κοινωνίας. Η αναδιανομή του εθνικού εισοδήματος πραγμα­ τοποιείται με τη βοήθεια του οικονομικού-πιστωτικού συστήματος (βα­ σικά μέσα από τον κρατικό προϋπολογισμό), με την πληρωμή των υπη­ ρεσιών των ιδιοσυντήρητων επιχειρήσεων και οργανώσεων της μη πα­ ραγωγικής σφαίρας, με το μηχανισμό του σχεδιασμένου σχηματισμού των τιμών. Από τη διανομή και αναδιανομή του εθνικού εισοδήματος, σχη­ ματίζονται δύο μεγάλα κονδύλια: το κονδύλι συσσώρευσης και το κονδύ­ λι κατανάλωσης. Στις σοσιαλιστικές χώρες, περίπου τα τρία τέταρτα του εθνικού εισοδήματος (περιλαμβανομένου και του κονδυλίου οικοδόμησης χτισμάτων πολιτιστικής-βιοτικής σημασίας) χρησιμοποιείται για την ικα­ νοποίηση των αυξανόμενων υλικών και πολιτιστικών αναγκών του λαού, δηλ. πηγαίνει στο κονδύλι κατανάλωσης, ενώ το ένα τέταρτο του εθνικού εισοδήματος πηγαίνει στη διεύρυνση της παραγωγής, δηλ. στο κονδύλι συσσώρευσης. Στο σοσιαλισμό δεν υπάρχουν ανταγωνιστικές αντιθέσεις ανάμεσα στο συσσωρευτικό και καταναλωτικό κονδύλι. Η συσσώρευση

εθν ικ οπ οίη σ η της γης

121

στην πηγή της διευρυμένης αναπαραγωγής είναι παράλληλα απαράβατος όρος της αδιάκοπης ανόδου της υλικής βάσης της κατανάλωσης. Η οικο­ νομική πολιτική του σοσιαλιστικού κράτους εξασφαλίζει τον καλύτερο δυ­ νατό συνδυασμό της συσσώρευσης και της κατανάλωσης στην κάθε φάση της κομμουνιστικής οικοδόμησης με σκοπό τη δημιουργία της υλικοτεχνικής βάσης του κομμουνισμού, της εξασφάλισης ανώτερου βιοτικού επιπέ­ δου του λαού και την επίτευξη της νίκης στην οικονομική άμιλλα με τον καπιταλισμό. Ε θ νικο πο ίησ η : βλ. εθνικοποίηση της γης. καπιταλιστική εθνικοποίηση και σοσιαλιστική εθνικοποίηση. Ε θ νικο πο ίησ η της γης: Η κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας στη γη (επιφάνεια, υπέδαφος, νερά, δάση) και το πέρασμά της στην ιδιοκτησία του κράτους. Στον καπιταλισμό η αστική τάξη δεν τολμά να εθνικοποιήσει τη γη, γιατί η (δια είναι ιδιοκτήτης σημαντικού μέρους γης και φοβάται κάθε επιβουλή κατά της ατομικής ιδιοκτησίας. Το πέρασμα της γης από την ατομική ιδιοκτησία των γαιοκτημόνων και των καπιταλιστών στην ιδιοκτησία του σοσιαλιστικού κράτους είναι όχι μόνο ισχυρό χτύπημα ενάντια στην ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, αλλά και βήμα πρός το σοσιαλισμό. Στην ΕΣΣΔ η γη εθνικοποιήθηκε με τη μεγάλη Οκτωβρια­ νή επανάσταση. Στις 26 του Οκτώβρη (θτου Νοέμβρη) 1917, στο Β' Παν­ ρωσικό συνέδριο των Σοβιέτ, ψηφίστηκε το Διάταγμα για τη γη. Η ατο­ μική ιδιοκτησία στη γη καταργήθηκε, η γη κηρύχτηκε κρατική (παλλαϊκή) ιδιοκτησία. Ό λα τα τσιφλίκια δημεύτηκαν και τα κτήματά τους με όλα τα ζώα, τα νοικοκυριά, τα αγροτικά κτίσματα, έγιναν κρατική ιδιοκτησία και δόθηκαν στην απόλυτη διάθεση των φορέων της σοβιετικής εξουσίας. Από μέσο εκμετάλλευσης, η γη, στα χέρια του σοβιετικού κράτους, μετατράπηκε σε ισχυρό οικονομικό μοχλό εξάλειψης του καπιταλισμού στο χω ­ ριό. Η γη δόθηκε δωρεάν για χρήση στους εργαζόμενους. Στην αγροτιά δόθηκαν πάνω από 150 εκατ. εκτάρια γης, χωρίς να υπολογίζεται η γη που πριν ανήκε στους κουλάκους, οι οποίοι τώρα έπαψαν να εισπράττουν χρο­ νιάτικα ενοίκια από τους καλλιεργητές. Επίσης έγιναν δαπάνες για αγορά γης ύψους 700 εκατομ. χρυσών ρουβλιών, χωρίς να υπολογίζονται τα ενοίκια που εισέπρατταν οι τσιφλικάδες από μια σειρά επαρχίες της Ρω­ σίας σε είδος. Καταργήθηκαν τα χρέη των αγροτών στην Αγροτική Τρά­ πεζα, αξίας 1300 εκατ. ρουβλιών. Οι αγρότες απαλλάχτηκαν όχι μόνο από τα ενοίκια και τα χρέη προς την Αγροτική Τράπεζα, αλλά και από τερά­ στιες δαπάνες για αγορά γης. Με την εθνικοποίηση της γης, όπως υπο­ γράμμιζε ο Β. I. Λένιν, στο χωριό δημιουργήθηκε το πιο κατάλληλο αγρο­ τικό σύστημα για το πέρασμα στο σοσιαλισμό. Η εξάλειψη της ατομικής ιδιοκτησίας στη γη, η μετατροπή της σε παλλαϊκή ιδιοκτησία, διευκό­ λυνε το πέρασμα στην κοινωνική καλλιέργεια της γης και την κολ-

122

εθνικός πλούτος

λεκτιβοποίηση της αγροτικής οικονομίας. Στις άλλες σοσιαλιστικές χώρες (εκτός της Λαϊκής Δημοκρατίας της Μογγολίας όπου εθνικοποιήθηκε όλη η γη), ιδίως στις ευρωπαϊκές, εξαιτίας των ιδιομορφιών της ιστορικής τους ανάπτυξης, το κράτος εθνικοποίησε μόνο ένα μέρος της γης. Η γη των τσιφλικάδων και μεγάλων γαιοκτημόνων, που δημεύτηκε, πέρασε βασικά στην ιδιοκτησία των εργαζόμενων αγροτών. Σύμφωνα με το βαθμό του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού της αγροτικής οικονομίας στις χώρες αυ­ τές, δημιουργούντοι βαθμιαία όροι για εθνικοποίηση όλης της γης. Η νίκη του σοσιαλιστικού συστήματος στο χωριό εξασφαλίζει την ολοκληρωτική κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας στη γη. Εθνικός πλούτος: Το σύνολο των υλικών αγαθών που διαθέτει η κοινωνία. Ανάλογα με τον κυρίαρχο τρόπο παραγωγής αποτελεΙ ιδιοκτησία είτε όλης της κοινωνίας είτε διάφορων τάξεών της. Στον καπιταλισμό, οι εκμεταλλεύτριες τάξεις είναι κύριες μεγάλου μέρους του εθνικού πλούτου. Στο σοσιαλισμό, ο εθνικός πλούτος είναι συσσωρευμένα υλικά αγαθά (μέσα παραγωγής και καταναλωτικά είδη) που έχουν παραχθεΙ από την εργασία των προγενέστερων και της τωρινής γενιάς, καθώς επίσης και οι φυσικοί πόροι του οικονομικού κυκλώματος. Στην αύξηση του εθνικού πλούτου μεγάλο ρόλο παίζει η παραγωγική και επιστημονικοτεχνική πείρα των εργαζομένων. «...0 βαθμός της επιτηδειότητας του υπάρχοντος πληθυσμού είναι σε κάθε δοσμένη στιγμή προϋπόθεση της παραγωγής, στο σύνολό της, και επομένως βασική συσσώρευση πλούτου...» (Κ. Μαρξ). Οι φυσι­ κοί πόροι που ακόμα δεν μπήκαν στη διαδικασία της σοσιαλιστικής ανα­ παραγωγής, αποτελούν κοινωνική περιουσία, που υπάρχει σαν δυνητικός εθνικός πλούτος. Ό λα τα υλικά αγαθά, που δημιουργήθηκαν με εργασία και περιλαμβάνονται στη σύνθεση του εθνικού πλούτου, ανάλογα με τη σημασία τους στη ζωή της κοινωνίας, υποδιαιρούνται στα παρακάτω τμή­ ματα: (1) Πάγια και κυκλοφορούντο παραγωγικά αποθέματα της λαϊκής οικονομίας, που περιλαμβάνουν τα μέσα εργασίας (μηχανές και εργαλειομηχανές, μηχανικές εγκαταστάσεις, παραγωγικά κτίρια και έργα κ.α.) και αντικείμενα εργασίας, που έχουν υποστεΙ προηγούμενη κατεργασία (πρώ­ τες ύλες, υλικά, καύσιμα κ.α.). (2) Εμπορευματικό αποθέματα της λαϊκής οικονομίας. Σ’ αυτά ανήκουν, πρώτο, τα κυκλοφορούντο εφεδρικά αποθέ­ ματα έτοιμων προϊόντων στις αποθήκες των σοσιαλιστικών επιχειρήσεων και εμπορικών οργανώσεων (που κατευθύνονται σχεδιασμένα στην κυκλο­ φορία) και δεύτερο, αποθέματα ασφάλειας της λαϊκής οικονομίας (μέρος της παραγωγής που προορίζεται για τον παραμερισμό πιθανών δυσαναλογιών είτε για χρησιμοποίηση σε εξαιρετικές περιπτώσεις). (3) Μη παρα­ γωγικά αποθέματα: κατοικίες, μέσα πολιτιστικής-βιοτικής σημασίας (σχο­ λεία, νοσοκομεία, θέατρα, κινηματογράφοι, μουσεία κ.α.). (4) Προσωπική περιουσία του πληθυσμού: κατοικία, έπιπλα, οικιακά είδη, ρουχισμός κ.α. (5) Τα αγαθά της φύσης, που μπήκαν στη διαδικασία της αναπαραγωγής:

>αγωγής

123

αγροτικές εκτάσεις, δάση, νερά, κοιτάσματα που έχουν διαπιστωθεί, απο­ θέματα υδροενέργειας κ.α. Στο σοσιαλισμό, ο εθνικός πλούτος στο σύνολο του ανήκει στην κοινωνία, σε διάφορες οικονομικές ομάδες, κοινωνικές οργανώσεις ή, τέλος, σε διάφορες οικογένειες και μέλη της κοινωνίας. 0 εθνικός πλούτος αυξάνει γρήγορα, στο βαθμό που αναπτύσσεται η κοι­ νωνική παραγωγή και αυξάνονται τα κονδύλια αποταμίευσης και κατανά­ λωσης, καθώς και σε συνάρτηση με την πλατύτερη και πιο πολύπλευρη χρησιμοποίηση των φυσικών πόρων στην οικονομική χρήση, στο βαθμό που προχωρεί η συσσώρευση και αξιοποίηση των επιστημονικών και τεχνικών γνώσεων και της παραγωγικής πείρας, χάρη στην όλο και μεγα­ λύτερη κατάκτηση των δυνάμεων της φύσης. Η αύξηση του εθνικού εισοδήματος στο σοσιαλισμό δημιουργεί όλο και μεγαλύτερες δυνατότη­ τες για την άνοδο της παραγωγικότητας της κοινωνικής εργασίας, για την απλοποίησή της, καθώς και για την άνοδο του υλικού επιπέδου της ζωής του λαού. Ειδίκευση της παραγω γής: ΜΙα από τις μορφές του κοινωνικού κατα­ μερισμού της εργασίας (βλ. λ.), τόσο ανάμεσα στους διάφορους κλάδους και τομείς της κοινωνικής παραγωγής, όσο και στο εσωτερικό των κλάδων και επιχειρήσεων στα διάφορα στάδια της παραγωγικής διαδικασΙας.Στο σοσιαλισμό, η ειδίκευση έχει σχεδιασμένο χαρακτήρα. Στη βιομηχανία διακρίνονται τρείς βασικές μορφές ειδίκευσης: (1) Ειδίκευση στην παραγωγή ορισμένου προϊόντος (π.χ. εργοστάσιο αυτοκινήτων, τρακτέρ). (2) Ειδί­ κευση στην παραγωγή ορισμένου εξαρτήματος (π.χ. εργοστάσιο παραγω­ γής ρουλεμάν). (3) Τεχνολογική (σταδιακή) ειδίκευση (π.χ. υφαντουργική μονάδα παραγωγής). Η ειδίκευση της παραγωγής συνδυάζεται με τη συνεταιριστική οργάνωση των επιχειρήσεων. Στις συνθήκες του καπιταλι­ σμού, η ειδίκευση παρεμποδίζεται από περιορισμούς που συνδέονται με την ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, υποτάσσεται στην επιδίωξη της αποκόμισης κέρδους και εφαρμόζεται σε συνθήκες σκληρής ανταγωνιστικής πάλης ανάμεσα στις καπιταλιστικές επιχειρήσεις. Η σοσιαλιστική σχεδια­ σμένη οικονομία δημιουργεί ευνοϊκές δυνατότητες για τη βελτίωση της συνεταιριστικής οργάνωσης και της ειδίκευσης των επιχειρήσεων. Στο πρόγραμμα του ΚΚΣΕ αναφέρεται: «Η ανάπτυξη της ειδίκευσης και της συνεταιριστικής οργάνωσης, και η σκοπιμότητα της δημιουργίας κοινο­ πραξιών από συγγενικές επιχειρήσεις, είναι από τους βασικότερους όρους της τεχνικής προόδου και της ορθολογικής οργάνωσης της κοινωνικής εργασίας». Η ειδίκευση υποβοηθά την οργάνωση της παραγωγής σε μαζική και συνεχή βάση και ανεβάζει σημαντικά την παραγωγικότητα της κοινωνικής εργασίας, πράγμα που αποτελεΙ τη σπουδαιότερη προϋπό­ θεση της δημιουργίας της υλικοτεχνικής βάσης του κομμουνισμού. Οι Οδηγίες του 24ου συνεδρίου του ΚΚΣΕ προβλέπουν, για το ένατο πεντά­ χρονο σχέδιο, μεγαλύτερη τελειοποίηση της ειδίκευσης της παραγωγής.

124

εικ ο ν ικό κεφάλαιο

Εικονικό κεφ άλαιο : Το κεφάλαιο που υπάρχει με τη μορφή τίτλων οι οποίοι δίνουν εισόδημα στον κάτοχό τους. Οι μετοχές, οι ομολογίες καπι­ ταλιστικών επιχειρήσεων και κρατικών δανείων, τα έγγραφα υποθήκης των τραπεζών υποθηκών, δεν έχουν καμία εσωτερική οξΙα. Τα έγγραφα αυτά μαρτυρούν την ποροχή χρημάτων είτε σαν δανείων είτε για τη δημιουργία καπιταλιστικής επιχείρησης, γΓ αυτό δίνουν στους κατόχους τους το δι­ καίωμα να εισπράττουν τακτικά υπεραξία, που δημιουργείται στη διαδι­ κασία της καπιταλιστικής παραγωγής. 0 κάτοχος της μετοχής παίρνει κάθε χρόνο εισόδημα με τη μορφή του μερίσματος, ενώ ο κάτοχος των ομο­ λογιών ποίρνει εισόδημα με τη μορφή του τόκου (βλ. λ.). Η κίνηση των αξιών γίνεται στο χρηματιστήριο (βλ. λ.). Σε αντίθεση με το πραγματικό κεφάλαιο, που τοποθετείται στους διάφορους κλάδους της οικονομίας, το εικονικό κεφάλαιο δεν είναι πραγματικός πλούτος και γΓ αυτό δεν εκπληρώνει καμιά λειτουργία στη διαδικασία της καπιταλιστικής αναπαρα­ γωγής. Το απατηλό του εικονικού κεφολαίου αποκαλύπτεται με ιδιαίτερη δύναμη στη διάρκεια των χρηματιστηριακών κραχ, όταν γίνεται υποτί­ μηση της αξίας των μετοχών και των ομολογιών κατά πολλά δισεκατομ­ μύρια νομισματικών μονάδων, αν και ο πραγματικός κοινωνικός πλούτος δε μειώθηκε καθόλου. Παράλληλα, η μείωση είτε ύψωση της τιμής πώλη­ σης των μετοχών και των ομολογιών, η κερδοσκοπία με τις μετοχές και ομολογίες, είναι αποτελεσματικό μέσο πλουτισμού της μεγάλης αστικής τάξης, και έτσι οι μικροί κοι μεσαίοι κάτοχοι αξιών καταστρέφονται. Με την ανάπτυξη του καπιταλισμού, το εικονικό κεφάλοιο αυξάνει γρηγορό­ τερα απ’ ό,τι το πραγματικό κεφάλαιο. Αυτό οφείλεται στη μεγάλη ανά­ πτυξη της μετοχικής μορφής των καπιτολιστικών επιχειρήσεων, στην αύ­ ξηση των εσόδων από τις αξίες, εξαιτίας της αύξησης των κερδών των μο­ νοπωλίων και της πτώσης του επιτοκίου των δανείων, καθώς επίσης και στην αύξηση του κρατικού χρέους. Ιδιαίτερα αυξάνει το εικονικό κεφάλαιο στο σύγχρονο στάδιο ανάπτυξης του καπιταλισμού. Αυτό αποτελεΙ έκ­ φραση της διαδικασίας της όλο και μεγαλύτερης συγκέντρωσης του πλού­ του της καπιταλιστικής κοινωνίας από τη χρηματιστική ολιγαρχία (βλ. λ.) και δυναμώματος του πορασιτικού χαροκτήρα του καπιταλισμού. Εισαγωγές: Είναι η είσοδος στην εσωτερική αγορά της χώρας, από χώρες του εξωτερικού, ξένων εμπορευμάτων, κεφαλαίων και υπηρεσιών. Στις εισαγωγές μιας χώρας αντιστοιχούν οι εξαγωγές (βλ. λ.) μιας άλλης χώρας. Εισόδημα εθνικό, βλ. εθνικό εισόδημα. Ε κβ ιομ ηχ ά νισ η: βλ. καπιταλιστική εκβιομηχάνιση και σοσιαλιστική εκ­ βιομηχάνιση. Εκβιομηχάνιση στις αναπτυσσόμενες χώ ρ ες: Η ανύψωση του ειδικού βάρους της βιομηχανίας στη λαϊκή οικονομία, η δημιουργία νέων κλάδων

έκδοσ η χ αρτονομίσματος

125

και επιχειρήσεων, η εισαγωγή της σύγχρονης τεχνικής βάσης στην καθυ­ στερημένη αγροτική παραγωγή και στους άλλους κλάδους της οικονομίας. Η εκβιομηχάνιση είναι ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα για τη μετα­ τροπή της καθυστερημένης οικονομίας για την επίτευξη οικονομικής ανε­ ξαρτησίας, τη μεταμόρφωση της κοινωνικής δομής της κοινωνίας, τη δη­ μιουργία και το δυνάμωμα του προλεταριάτου. Στις χώρες του σοσιαλι­ στικού προσανατολισμού, βασικό στήριγμα για την εκβιομηχάνιση είναι η ανάπτυξη του κρατικού τομέα. (Βλ. κρατικός τομέας στην οικονομία των αναπτυσσόμενων χωρών), που στα πλαίσιά του οι κυβερνήσεις προσπαθούν να συγκεντρώσουν τις σοβαρότερες επιχειρήσεις,που έχουν θεμελιακή λαϊκο-οικονομική σημασία. Στις χώρες του καπιταλιστικού προ­ σανατολισμού, η κρατική πολιτική κατευθύνεται κατά κύριο λόγο στη δη­ μιουργία τέτοιων φορολογικών, τελωνειακών, πιστωτικών και άλλων οι­ κονομικών συνθηκών, που δραστηροποιούν το κρατικό και ιδιωτικό, ντόπιο και τό ξένο, μονοπωλιακό κεφάλαιο, στον τομέα της βιομηχανικής οικοδό­ μησης. Σε μια σειρά αναπτυσσόμενες χώρες έχουν δημιουργηθεΙ κιόλας αρκετές βιομηχανικές επιχειρήσεις, εξοπλισμένες με σύγχρονη τεχνι­ κή, που έχουν σύγχρονη τεχνολογία, συμπεριλαμβανομένων και επιχει­ ρήσεων βαριάς βιομηχανίας. Στις περισσότερες όμως αναπτυσσόμενες χώρες, η εκβιομηχανοποίηση κάνει μόνο τα πρώτα βήματα και συναντά σοβαρές δυσκολίες, που καθορίζονται όχι μόνο από τους περιορισμένους πόρους συσσώρευσης, αλλά και τη στενότητα της εσωτερικής αγοράς, το χαμηλό επίπεδο της πολιτιστικής ανάπτυξης και της επαγγελματικής εκπαί­ δευσης. Αυτές οι δυσκολίες ωφείλονται στο γεγονός ότι, σε μεγάλο βαθμό, η οικονομία τους διατηρεί προκαπιταλιστικά συστήματα κυρίως στην αγροτική οικονομία, καθώς επίσης στην αφαίρεση από τα ξένα μονο­ πωλιακά κεφάλαια τεράστιων ποσών από τον εθνικό πλούτο αυτών των χωρών με την εξαγωγή κερδών. Οι ιμπεριαλιστικές δυνάμεις προσπαθούν να κατευθύνουν τη βιομηχανία των ανατττυσσομένων χωρών στην κατεύ­ θυνση που τις συμφέρει, επιβάλλοντάς τους την ανάπτυξη κύρια δύσκο­ λων παραγωγικών επιχειρήσεων, που μολύνουν το περιβάλλον. Οι ιμπε­ ριαλιστικές χώρες απαιτούν επίσης από τις αναπτυσσόμενες χώρες να τους ανοίξουν πλατιά τις πόρτες για επενδύσεις κεφαλαίου των διεθνών μονοπωλίων, που θα τους οδηγούσαν στο δυνάμωμα της εξάρτησης της οικονομίας τους από τον ιμπεριαλισμό. Πραγματική βοήθεια για την εκβιο­ μηχάνιση δίνει η ΕΣΣΔ και οι άλλες σοσιαλιστικές χώρες, που δεν προ­ μηθεύουν στις αναπτυσσόμενες χώρες μόνο μηχανές και εξοπλισμό για την οικοδόμηση μεγάλων επιχειρήσεων με ευνοϊκούς όρους, αλλά και παίρνουν μέρος στην προετοιμασία εθνικών στελεχών. Εκδοση χ αρτονομίσ ματος: Είναι το τύπωμα και η κυκλοφορία χρημά­ των και χρεογράφων. Στον καπιταλισμό, την έκδοση πραγματοποιούν οι κρατικές εκδοτικές τράπεζες. Χρεόγραφα (μετοχές και ομολογίες) μπορούν

126

«(μ ετάλλευσ η ανθ ρ ώ π ο υ απ ό άνθ ρω π ο

να εκδίδουν οι μονοπωλιακές εταιρίες. Η έκδοση χρησιμοποιείται από τις κυρίαρχες τάξεις για τον πλουτισμό και την ένταση της εκμετάλλευσης των εργαζομένων. Στις σύγχρονες συνθήκες, τα ιμπεριαλιστικά κράτη εφαρμό­ ζουν πλατιά την έκδοση χρημάτων για να καλύψουν τα ελλείμματα του προϋπολογισμού που προκαλούνται από το ορμητικό κυνηγητό των εξο­ πλισμών και την επιθετική πολιτική των ιμπεριαλιστικών κρατών. Αυτό οδηγεί στη αλματώδη αύξηση της ποσότητας του χαρτονομίσματος που κυκλοφορεί και στην πτώση της αγοραστικής του ικανότητας, στην άνοδο των τιμών των ειδών κατανάλωσης, στη χειροτέρευση της θέσης των εργα­ ζομένων στην καπιταλιστική κοινωνία. Η διατάραξη της χρηματικής κυκλο­ φορίας, που προκαλεΐται από την υπερβολική έκδοση χαρτονομίσματος και την υποτίμηση της αξίας του, είναι μια από τις χαρακτηριστικές ενδεί­ ξεις ότι εντεΐνεται η αστάθεια και παρακμή της καπιταλιστικής οικονομίας στην περίοδο της γενικής κρίσης του καπιταλισμού. Η έκδοση χαρτονομί­ σματος στις καπιταλιστικές χώρες αποτελεΙ βασικό μέσο συγκέντρωσης χρηματικού κεφαλαίου στα χέρια των μετοχικών εταιριών και παίρνει τε­ ράστιες διαστάσεις στην περίοδο του ιμπεριαλισμού. Στις συνθήκες του σοσιαλισμού, η ποσότητα των χρημάτων που μπαίνουν στην κυκλοφορία ρυθμίζεται σχεδιομετρικά. Το μέγεθος της έκδοσης σε κάθε χρονική πε­ ρίοδο καθορίζεται από την κυβέρνηση. Η έκδοση και η ρύθμιση της χρη­ ματικής κυκλοφορίας είναι μια από τις βασικές λειτουργίες της Κρατικής Τράπεζας της ΕΣΣΔ, που η δράση της συνδέεται οργανικά με το λαϊκό οικονομικό πλάνο και υποτάσσεται στα καθήκοντα ανάπτυξης της σοσια­ λιστικής οικονομίας. Η Κρατική Τράπεζα της ΕΣΣΔ εκδίδει χαρτονόμισμα ανάλογα με τις καθορισμένες από το πλάνο πραγματικές ανάγκες της οι­ κονομικής κυκλοφορίας σε χρήματα. Στην ΕΣΣΔ, η έκδοση χρεογράφων περιορίζεται στην έκδοση ομολογιών των κρατικών δανείων, που χρησι­ μοποιούνται για την προσέλκυση χρηματικών πόρων του πληθυσμού, σαν συμβολή στην ανάπτυξη της λαϊκής οικονομίας. Εκμετάλλευση ανθ ρώ π ου από ά ν θ ρ ω π ο : Η χωρίς πληρωμή ιδιοποίηση, από τους ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής, των προϊόντων της πρόσθε­ της και κάποτε ενός μέρους και της αναγκαίας εργασίας των άμεσων παρα­ γωγών. Η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο γεννήθηκε με την εμφά­ νιση του πρόσθετου προϊόντος, της ατομικής ιδιοκτησίας και της διάσπα­ σης της κοινωνίας σε ανταγωνιστικές τάξεις, τούς δουλοκτήτες και τους δού­ λους. Ο χαρακτήρας των παραγωγικών σχέσεων που κυριαρχούν στην κοινωνία, καθορίζει και τις αντίστοιχες μορφές εκμετάλλευσης. Αν και η εκμετάλλευση γεννήθηκε ήδη από το στάδιο του πρωτόγονου κοινοτικού συστήματος, ωστόσο χαρακτηρίζει όλους τους ταξικούς ανταγωνιστικούς τρόπους παραγωγής, που βασίζονται στην κυριαρχία της ατομικής ιδιο­ κτησίας στα μέσα παραγωγής. Η εκμετάλλευση του δουλοκτητικού συστή­ ματος βασίζεται στην απόλυτη ιδιοκτησία των δουλοκτητών στα μέσα

εκμηχανισ μένη πα ραγω γή στον καπ ιτ α λ ισ μό

127

παραγωγής, καθώς και στον ίδιο τον εργαζόμενο δούλο. Η εκμετάλλευση της φεουδαρχίας βασίζεται στην ιδιοκτησία του φεουδάρχη-τσιφλικά στη γη και στην όχι απόλυτη ιδιοκτησία του στο δουλοπάροικο αγρότη. Η κα­ πιταλιστική εκμετάλλευση βασίζεται στην καπιταλιστική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και στη μισθωτή εργασία. Ο καπιταλισμός είναι η τελευταία μορφή εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο. Στο σοσιαλισμό, με την εξάλειψη της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής και την καθιέρω­ ση της κοινωνικής ιδιοκτησίας σ’ αυτά, καταργούνται οι εκμεταλλευτικές τάξεις και εκλείπει κάθε είδους εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Εκμετάλλευση απ οικιακή, βλ. αποικιακή ίκμίτάλλίυση. Εκμηχανισμένη πα ραγω γή στον καπ ιτ α λ ισ μό : Παραγωγή που στηρί­ ζεται στην εκμετάλλευση των μισθωτών εργατών και τη χρησιμοποίηση του συστήματος των μηχανών για την εξασφάλιση υπεραξίας. Εμφανί­ στηκε τα τελευταίο τρίτο του 18ο αιώνα στην Αγγλία και διαδόθηκε πλα­ τιά στις άλλες καπιταλιστικές χώρες. Βαθμιαία, οι μηχανές επαναστατικοποίησαν την παραγωγή σε όλους τους κλάδους της βιομηχανίας, της γεωρ­ γίας και των μεταφορών. Στη διαδικασία αυτού του περάσματος, ο καπι­ ταλισμός εδραιώθηκε σαν το κυρίαρχο σύστημα παραγωγής. Με το πέρα­ σμα από τη χειρωνακτική παραγωγή μηχανών στην παραγωγή των Ιδιων των μηχανών με μηχανές, δημιουργήθηκε η υλικοτεχνική βάση του καπι­ ταλισμού και εξασφαλίστηκε η τελειωτική νίκη των καπιταλιστικών παρα­ γωγικών σχέσεων πάνω στη φεουδαρχία. Με την ανάπτυξη της παραγω­ γής με μηχανές, πραγματοποιείται το πέρασμα στην αρχή απά τον απλό συνδυασμό μηχανών πρός το σύστημα μηχανών, και μετά σε μια ανώτερη μορφή. δηλ. στο αυτόματο σύστημα μηχανών, όπαυ ο ρόλας των εργα­ τών περιορίζεται στον έλεγχο πάνω στις μηχανές. Σταν καπιταλισμό, με την εισαγωγή της τεχνικής των μηχανών στους κλάδους της οικονομίας, πραγματοποιήθηκε μια τεράστια πρόοδος στην ανάπτυξη των παραγω­ γικών δυνάμεων της κοινωνίας. Στη βάση της μεγάλης τεχνικής των μη­ χανών πραγματοποιείται η διαδικασία της κοινωνικοποίησης της εργα­ σίας και της παραγωγής, εμφανίζονται πλήθος μεγάλων βιομηχανικών κέντρων. Ταυτόχρονα μεγαλώνει ο αριθμός των κλάδων της βιομηχα­ νίας και της αγροτικής οικονομίας που καθορίζονται αμοιβαία, πράγμα που προκαλεί την παραπέρα ανάπτυξη του κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας. Η παραγωγή με μηχανές, αυτή καθεαυτή, είναι ένα πανίσχυρα μέσο διευκόλυνσης της εργασίας και αύξησης της παραγωγικότητάς της. Αλλά στις συνθήκες του καπιταλιστικού συστήματος, η σκοπιμότητα και τα όρια χρήσης των μηχανών καθορίζονται από τη διαφορά ανάμεσα στα κόστος των μηχανών και το κόστος της εργατικής δύναμης που καλύπτουν οι μηχανές αυτές. Η καπιταλιστική παραγωγή με μηχανές φέρνει όχι μόνο την πρόοδο στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, αλλά και την

128

εκχώρηση

παραπέρα ενίσχυση της καταπίεσης της εργασίας από το κεφάλαιο, την πλατύτερη χρησιμοποίηση της γυναικείας και της παιδικής εργασίας, την παράταση της εργάσιμης μέρας και την εντατικοποίηση της εργασίας. Οδη­ γεί στην ανάπτυξη της βιομηχανικής εφεδρικής στρατιάς καί, σε τελευ­ ταία ανάλυση, στο δυνάμωμα της εκμετάλλευσης της εργατικής τάξης. Με το πέρασμα στο ιμπεριαλιστικό στάδιο του καπιταλισμού, στις συνθή­ κες της σύγχρονης επιστημονικοτεχνικής επανάστασης, η νεώτερη και τελειότερη τεχνική των μηχανών χρησιμοποιείται από το μεγάλο μονοπω­ λιακό κεφάλαιο για τους δικούς του σκοπούς, για την απόκτηση υψηλό­ τερων κερδών, για την ανάπτυξη της στρατιωτικοποίησης της καπιταλι­ στικής οικονομίας, για το κυνήγι των εξοπλισμών, για την εξαπόλυση κα­ ταχτητικών πολέμων και την υποδούλωση των λαών. Ε κχ ώ ρ ησ η: Είναι η συμφωνία παραχώρησης από ένα κράτος σ’ ένα άλλο κράτος, επιχείρηση ή οργάνωση, της εκμετάλευσης με καθορισμένους όρους και για ορισμένο διάστημα, υπεδάφους και τμημάτων γης, για την κατα­ σκευή εγκαταστάσεων σ’ αυτά και τη χρησιμοποίησή τους. Τα καπιταλι­ στικά μονοπώλια και το αστικό κράτος χρησιμοποιούν τις εκχωρήσεις σαν μια μορφή εκμετάλλευσης των λαών των υπανάπτυκτων χωρών. Οι διε­ θνείς εκχωρήσεις, που αναπτύχθηκαν πλατιά στην εποχή του ιμπεριαλι­ σμού, είναι ένας από τους τρόπους οικονομικής και πολιτικής υποδούλω­ σης των εξαρτημένων χωρών από τα ιμπεριαλιστικά κράτη, μια από τις πηγές εξασφάλισης του ανώτερου δυνατού κέρδους, θεμελιακά διαφο­ ρετικό οικονομικό και πολιτικό χαρακτήρα είχαν οι εκχωρήσεις στην ΕΣΣΔ, που έγιναν στη μεταβατική περίοδο από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό. Αποτελούσαν επιχειρήσεις του κρατικού καπιταλισμού που λειτουργούσαν με όρους τους οποίους καθόριζε το σοσιαλιστικό κράτος, και κάτω από τον έλεγχό του. Η χρησιμοποίηση των εκχωρήσεων επιτρέπει να χρησιμο­ ποιηθούν πρός το συμφέρον της σοσιαλιστικής οικοδόμησης οι τεχνικές γνώσεις και η οικονομική πείρα των αστών ειδικών, συμβάλλει στην ανά­ πτυξη της μεγάλης παραγωγής, διευκολύνει την πάλη με το μικροαστικό στοιχείο, το υποτάσσει στον παλλαϊκό έλεγχο για την παραγωγή και την κατανάλωση των προϊόντων. Στην ΕΣΣΔ, με διάταγμα της 23 Νοεμβρίου 1920, επιτράπηκε η σύναψη εκχωρήσεων για να προσελκυστεΙ το ξένο κεφάλαιο στους κλάδους και τις περιοχές που δεν ήταν σε θέση να ανα­ πτύξει τότε το σοβιετικό κράτος. Οι εκχωρήσεις δεν έπαιξαν κάποιο ση­ μαντικό ρόλο και με την ισχυροποίηση της σοσιαλιστικής οικονομίας καταργήθηκαν. Ελεύθερος χρόνος στο σ ο σ ια λ ισ μ ό : Το μέρος του μη εργάσιμου χρό­ νου που ο εργαζόμενος χρησιμοποιεί για ανάπαυση, σπουδές, τελειο­ ποίηση της ειδίκευσής του, κοινωνική εργασία, ανατροφή παιδιών, ικα­ νοποίηση των πολιτιστικών και πνευματικών αναγκών του. Τον ελεύ­

ελεύθερος χρόνος στο σ ο σ ια λ ισ μ ό

129

θερο χρόνο ο Κ. Μαρξ τον ονομάζει χρόνο «για μόρφωση, διανοητική ανάπτυξη, εκπλήρωση κοινωνικών υποχρεώσεων, συντροφική επικοινω­ νία, ελεύθερο παιγνίδι των φυσικών και πνευματικών ικανοτήτων...». Η φύση του ελεύθερου χρόνου καθορίζεται από το χαρακτήρα των παρα­ γωγικών σχέσεων. Στις συνθήκες του καπιταλισμού «ο ελεύθερος χρόνος μιας τάξης δημιουργείται με τη μετατροπή όλης της ζωής των μαζών σε εργάσιμο χρόνο» (Κ. Μαρξ). Ο σοσιαλισμός, καταργώντας την εκμετάλ­ λευση ανθρώπου από άνθρωπο, εξαλείφει τον ανταγωνισμό ανάμεσα στον εργάσιμο και ελεύθερο χρόνο (βλ. εργάσιμη μέρα) και δημιουργεί τις προϋ­ ποθέσεις της βαθμιαίας μείωσης του εργάσιμου χρόνου και της αύξησης του ελεύθερου χρόνου όλων των εργαζομένων. Ο ελεύθερος και εργάσι­ μος χρόνος στις συνθήκες του σοσιαλισμού είναι αδιάρρηκτα αλληλένδετοι. Η σύνδεση αυτή βρίσκει την έκφρασή της στο ότι η διάρκεια του ελεύ­ θερου χρόνου καθορίζεται από την αποδοτικότητα της χρησιμοποίησης του εργάσιμου χρόνου. Η γρήγορη ανάπτυξη της σοσιαλιστικής παραγωγής, οι υψηλοί ρυθμοί ανόδου της παραγωγικότητας της κοινωνικής εργασίας, επιτρέπουν να πραγματοποιείται βαθμιαία μείωση της διάρκειας της εργά­ σιμης μέρας και αύξηση του ελεύθερου χρόνου των εργαζομένων, ενω ταυτόχρονα ανεβαίνει και η υλική ευημερία τους. Εξάλλου, η αύξηση του ελεύθερου χρόνου, η αποδοτική και ορθολογική ανάπτυξη των εργαζομέ­ νων είναι ένας από τους καθοριστικούς παράγοντες που επιδρούν πολύ­ πλευρα στον εργάσιμο χρόνο, τον κάνει πιο καρποφόρο και αποδοτικό. Μεγάλη εφεδρεία για την αύξηση του ελεύθερου χρόνου των εργαζομέ­ νων είναι η όσο το δυνατό πιο ορθολογική αξιοποίηση και η ελαχιστοποίηση εκείνων των τμημάτων του μη εργάσιμου χώρου, που ξοδεύον­ ται σε σχέση με την εργασία στην παραγωγή, με την οικιακή εργασία και την αυτοεξυπηρέτηση. Το πλατύ πρόγραμμα οικοδόμησης κατοικιών, βελ­ τίωσης των βιοτικών συνθηκών, ανάπτυξης της σφαίρας των υπηρεσιών, που πραγματοποιείται στη χώρα μας, ο περιορισμός της εργάσιμης εβδο­ μάδας, υποβοηθούν την αύξηση του ελεύθερου χρόνου. Η αύξηση του ελεύθερου χρόνου δημιουργεί ευνοϊκότερες συνθήκες για την ολόπλευρη ανάπτυξη των μελών της σοσιαλιστικής κοινωνίας, το ανέβασμα του πολι­ τιστικού, γενικού μορφωτικού επαγγελματικού επιπέδου τους, για την εξά­ λειψη των ουσιαστικών διαφορών ανάμεσα στην πνευματική και τη χειρω­ νακτική εργασία (βλ. λ.), τη μετατροπή της εργασίας σε πρώτη ζωτική ανάγ κη του ανθρώπου, την ενεργητική συμμετοχή όλων των πολιτών στη διεύ­ θυνση των υποθέσεων της χώρας και τη βελτίωση της ανάπαυσης των εργαζομένων. «Σύμφωνα με το βαθμό μείωσης του χρόνου πού ξοδεύε­ ται στην υλική παραγωγή— υπογραμμίζει το πρόγραμμα του ΚΚΣΕ— πλα­ ταίνουν οι δυνατότητες για ανάπτυξη των ικανοτήτων, των ταλέντων στον τομέα της παραγωγής, της επιστήμης, της τεχνικής, της επιδεξιότητας και της τέχνης. Η ανάπτυξη των ανθρώπων όλο και περισσότερο θα αφιερώ­ νεται στην κοινωνική δράση, την πολιτιστική ζωή, την πνευματική και σω-

130

εμπάργκο

ματτική ανάιττυξη, την επιστημονική τεχνική και την καλλιτεχνική δημιουρ­ γία». Η βαθμιαία μείωση της διάρκειας του εργάσιμου χρόνου, η αποδοτική χρησιμοποίηση του ελεύθερου χρόνου των εργαζομένων, είναι ένας από τους βασικούς όρους του περάσματος στον κομμουνισμό, όπου «μέτρο του πλούτου δε θα είναι πια ο εργάσιμος αλλά ο ελεύθερος χρόνος» (Κ. Μαρξ). Εμπάργκο: Η απαγόρευση εισαγωγής από κάποια χώρα ή εξαγωγής σε κάποια άλλη χώρα εμπορευμάτων, χρυσού, χρεογράφων. Το εμπάργκο μπορεΙ να εφαρμοστεί σε πολεμική ή ειρηνική περίοδο. Σε περίοδο πο­ λέμου το εμπάργκο γίνεται στην ουσία μορφή οικονομικού αποκλεισμού. Σε ειρινική περίοδο το εμπάργκο χρησιμοποιείται σαν μέσο οικονομικής κοι πολιτικής πίεσης σε άλλες χώρες. Παραδείγματος χάρη, σε διάφορες περιόδους τα καπιταλιστικά κράτη επιχείρησαν να επιβάλουν εμπάργκο στην εισαγωγή σοβιετικού χρυσού και εμπορευμάτων. Το καταστατικό του ΟΗΕ επιτρέπει την εφαρμογή εμπάργκο, και συλλογικών κυρώσεων ενάντια σε κράτη που οι ενέργειές τους απειλούν τη διεθνή ασφάλεια. Ό μως μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, το εμπάργκο εφαρμόστηκε, κατά πα­ ράβαση των αρχών του ΟΗΕ, για σκοπούς επιθετικούς. Τέτοιους σκοπούς εξυπηρετούσε το εμπάργκο που επέβαλαν ορισμένες καπιταλιστικές χώρες στην εξαγωγή πολλών εμπορευμάτων προς τη Σοβιετική Ένωση και τις άλλες σοσιαλιστικές χώρες, που αυθαίρετα τα κατάταξαν στην κατηγορία των «στρατηγικών». Εμπόρευμα: Το προϊόν της εργασίας που προορίζεται για ικανοποίηση κάποιας ανάγκης του ανθρώπου και που παράγεται όχι για προσωπική χρήση αλλά για πώληση και ανταλλαγή. Τα προϊόντα της εργασίας γίνον­ ται εμπορεύμοτα μόνο όταν εμφανίζεται ο κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας (βλ. λ.), καθώς και ορισμένες μορφές ιδιοκτησίας στα μέσα πα­ ραγωγής και τα προϊόντα της εργασίας. Επομένως, το εμπόρευμα είναι κα­ τηγορία ιστορική. Στο δουλοκτητικό κοι φεουδαρχικό τρόπο παραγωγής, η βασική μάζα των προϊόντων της εργασίας παράγονται στο φυσικό νοι­ κοκυριό και δεν εμφανίζονται σαν εμπορεύματα. Μόνο στην καπιταλιστική παραγωγή όλα τα προϊόντα εργασίας γίνονται εμπορεύματα. Και, πράγμα πιο χαρακτηριστικό για τον καπιταλισμό, εμπόρευμα γίνεται και η εργα­ τική δύναμη (βλ. λ.). Κάθε εμπόρευμα έχει δύο ιδιότητες, έχει διπλό χα­ ρακτήρα. Πρώτ' απ' όλα, το εμπόρευμα πρέπει να ικανοποιεί τη μια η την άλλη ανθρώπινη ανάγκη, να είναι χρήσιμο στον άνθρωπο, και αυτή η ιδιότητα του εμπορεύματος το κάνει να έχει αξία χρήσης (βλ. λ.). Όμως, μια κοι το εμπόρευμα είναι προϊόν που προορίζεται για ανταλλαγή, η αξία χρήσης του είναι φορέας αξίας (βλ. λ.), δηλ. της ενσωματωμένης στο εμπόρευμα κοινωνικής εργασίας που ξοδεύτηκε για την παραγωγή του. Αυτές οι δύο ιδιότητες του εμπορεύματος είναι συνέπεια του διπλού χαρακτήρα της εργασίας (βλ. λ.). Από τη δοπάνη της συγκεκριμένης

εμπόρευμα

131

εργασίας (βλ. λ.) δημιουργείται η αξία χρήσης του εμπορεύματος ενω η αφηρημένη εργασία (βλ. λ.) σχηματίζει την αξία του εμπορεύματος. Σαν αξίες χρήσης τα εμπορεύματα ε(ναι ποιοτικά διαφορετικά και yi’ αυτό δεν ε(ναι ποσοτικά μετρήσιμα. Σαν αξίες τα εμπορεύματα αποτελούν συμπυκνώσεις ομοειδούς κοινωνικής εργασίας των εμπορευματοπαραγω­ γών. Το μέγεθος της αξίας των εμπορευμάτων καθορίζεται από τις κοι­ νωνικά αναγκαίες δαπάνες εργασίας. Στο εμπόρευμα, που δημιουργήθηκε στις συνθήκες της ατομικής ιδιοκτησίας περιέχονται στη γέννησή τους όλες οι βασικές αντιθέσεις της απλής εμπορευματικής και της καπιταλι­ στικής παραγωγής. Ο διπλός χαρακτήρας της εργασίας που ενσωματώ­ νεται στο εμπόρευμα, στις συνθήκες της ατομικής εμπορευματικής οικο­ νομίας αντανακλά την αντίθεση ανάμεσα στην ατομική και κοινωνική εργασία των εμπορευματοπαραγωγών, ανάμεσα στην αξία χρήσης και την αξία. Η αντίθεση αυτή του εμπορεύματος στις κοινωνίες όπου κυ­ ριαρχεί η ατομική καπιταλιστική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής εκφρά­ ζεται στις δυσκολίες διάθεσής του, στις περιοδικά επαναλαμβανόμενες κρίσεις υπερπαραγωγής που κλονίζουν την καπιταλιστική οικονομία, στην ανταγωνιστική πάλη εμπορευματοπαραγωγών, που καταλήγει τελικά στην καταστροφή των μικρών εμπορευματοπαραγωγών και τον πλουτισμό των λίγων, αλλά οικονομικά ισχυρότερων, καθώς και στις σύγχρονες συνθή­ κες στον πλουτισμό της μεγάλης μονοπωλιακής αστικής τάξης. Η παρα­ γωγή προϊόντων σαν εμπορευμάτων διατηρείται και στο σοσιαλισμό, μια και διατηρείται η κοινή βάση κάθε εμπορευματικής παραγωγής ο κοινωνι­ κός καταμερισμός της εργασίας και η οικονομική και επιχειρησιακή αυτο­ τέλεια των επιχειρήσεων. Αλλά τα εμπορεύματα στη σοσιαλιστική κοινω­ νία από τη φύση τους διαφέρουν ουσιαστικά από τα εμπορεύματα που παράγονται στις συνθήκες της ατομικής ιδιοκτησίας. Το εμπόρευμα σαν προϊόν της σοσιαλιστικής παραγωγής δεν είναι πια εμπόρευμα με την πα­ λιά έννοια του όρου, γιατί δεν προορίζεται για την αυθόρμητη ανταλλαγή και δεν είναι προϊόν του κεφαλαίου. Η παραγωγή και ανταλλαγή εμπορευ­ μάτων στο σοσιαλισμό πραγματοποιείται σε συνθήκες κυριαρχίας της κοινωνικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής. Το μεγαλύτερο μέρος των εμπορευμάτων παράγεται από συλλογική εργασία στις σοσιαλιστικές επι­ χειρήσεις με βάση τα σχέδια παραγωγής που σ' αυτά εκτιμούνται οι κοι­ νωνικές ανάγκες και οι κοινωνικά αναγκαίες δαπάνες εργασίας. Η κυκλο­ φορία των εμπορευμάτων οργανώνεται σχεδιοποιημένα σε όλη την κλί­ μακα της κοινωνίας. ΓΓ αυτό, στις συνθήκες του σοσιαλισμού, το εμπόρευ­ μα δεν είναι απλώς προϊόν που προορίζεται για ανταλλαγή, αλλά προϊόν που παράγεται σχεδιοποιημένα για την ικανοποίηση των αναγκών της σο­ σιαλιστικής κοινωνίας και περιέρχεται στον καταναλωτή μέσα από τη σχεδιοποιημένα οργανωμένη κυκλοφορία. Στις συνθήκες του σοσιαλισμού, η σφαίρα της εμπορευματικής παραγωγής είναι σημαντικά περιορισμένη, γιατί στο σοσιαλισμό η εργατική δύναμη του ανθρώπου δεν είναι εμπό-

132

εμπορευματική κυκ λ ο φ ορ ία

ρεύμα. Δεν πουλιούνται και δεν αγοράζονται, και συνεπώς δεν είναι εμπο­ ρεύματα, π γπ και το υπέδαφός της, τα εργοστάσια, οι φάμπρικες, τα ανθρα­ κωρυχεία, οι σιδηρόδρομοι και άλλες επιχειρήσεις. Η κατάργηση της ατο­ μικής ιδιοκτησίας και της εκμετάλλευσης αποκλείει τη δυνατότητα μετα­ τροπής της σοσιαλιστικής εμπορευματικής παραγωγής σε καπιταλιστική. Στις συνθήκες του σοσιαλισμού η αφηρημένη και συγκεκριμένη εργασία, που ξοδεύονται για την παραγωγή εμπορευμάτων, είναι δύο πλευρές της άμεσα κοινωνικής εργασίας, γΓ αυτό η αντίθεση ανάμεσα στην αξία χρή­ σης και την αξία του εμπορεύματος στο σοσιαλισμό δεν έχει ανταγωνι­ στικό χαρακτήρα και ξεπερνιέται με τη σχεδιοποίηση. με τον καθορισμό σωστών αναλογιών στην παραγωγή και διάθεση των εμπορευμάτων, τόσο στη Φυσική όσο και τη χρηματική τους έκφραση- Η εμπορευματική παρα­ γωγή θα διατηρηθεί σε όλη την περίοδο της οικοδόμησης της κομμουνι­ στικής κοινωνίας, θα διανύσει το δρόμο της και θα σβύσει με το πέρασμα της κοινωνίας στην ανώτερη φάση της: τον κομμουνισμό. Εμπορευματική κυ κλο φ ο ρ ία : Η ανταλλαγή εμπορευμάτων που πραγμα­ τοποιείται διαμέσου του χρήματος (σύμφωνα με τον τύπο Ε — X — Ε) Κατά την εμπορευματική κυκλοφορία, η ανταλλαγή διαιρείται σε δύο ανε­ ξάρτητες πράξεις: την πώληση (Ε — X) και την αγορά (X — Ε). Στη δια­ δικασία της εμπορευματικής κυκλοφορίας πραγματοποιείται η κίνηση όχι μόνο της αξίας που εκφράζεται με την αλλαγή της μορφής, αλλά στις πε­ ρισσότερες περιπτώσεις επίσης και η κίνηση άλλων στοιχείων, όπως η απο­ θήκευση, η μεταφορά, η συσκευασία κ.α. Η πραγματοποίηση αυτών των εργασιών, που είναι η συνέχεια της παραγωγής στον τομέα της κυκλοφο­ ρίας, καθορίζει την αύξηση της αξίας των εμπορευμάτων που προσφέρονται για πώληση- Ο διαχωρισμός της πώλησης και της αγοράς, παραβιάζοντας τη συνέχεια της ανταλλαγής, κλείνει μέσα του τη θεωρητική δυνατότητα των οικονομικών κρίσεων της υπερπαραγωγής. Η εμπορευματική κυκλοφο­ ρία εμφανίστηκε ακόμα από την εποχή του δουλοκτητικού και φεουδαρχι­ κού συστήματος, το εμπορευματικό κεφάλαιο προϋπήρχε ιστορικά του βιομηχανικού. Από τότε ακόμα είχαν εμφανιστεί οι μεσάζοντες-έμποροι, από τότε διαμορφώθηκε σαν ιδιαίτερος κλάδος της λαϊκής οικονομίας το εμπόριο. Στις συνθήκες του καπιταλισμού, στη διαδικασία της εμπορευ­ ματικής κυκλοφορίας γίνεται η πραγματοποίηση όχι μόνο εκείνης της υπεραξίας που δημιουργείται στον τομέα της υλικής παραγωγής, αλλά και η πραγματοποίηση της υπεραξίας που δημιουργείται στον τομέα της κυκλοφορίας. Η εμπορευματική κυκλοφορία στο σοσιαλισμό έχει σχεδιοποιημένο χαρακτήρα και δε συνδέεται με την εκμετάλλευση. Ο διαχωρισμός της στις κοινωνικο-οικονομικές και οικονομικο-οργανωτικές σχέσεις συνδέεται με την ύπαρξη διάφορων μορφών σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας. Υπάρχει η εμπορευματική κυκλοφορία στο εσωτερικό του κρατικού οργανισμού, που πραγματοποιείται χωρίς αλλαγή ιδιοκτησίας, και

εμπορευματική παραγωγή

133

άλλες μορφές, που συνοδεύονται με την αλλαγή ιδιοκτησίας. Στις τελευ­ ταίες συγκαταλέγονται: η εμπορευματική κυκλοφορία ανάμεσα στις κρατικές και τις κολχοζνικοσυνεταιριστικές επιχειρήσεις, καθώς επίσης ανάμεσα στις τελευταίες και τους καταναλωτικούς συνεταιρισμούς, η εμπορευματική κυ­ κλοφορία ανάμεσα στα κολχόζ και τους κολχόζνικους από τη μια πλευρά, που εμφανίζονται σαν πωλητές, και τον πληθυσμό (βασικά των πόλεων) από την άλλη πλευρά, που εμφανίζονται σαν αγοραστές στην κολχόζνικη αγορά, η εμπορευματική κυκλοφορία που συνδέεται με την πώληση ει­ δών προσωπικής κατανάλωσης στον πληθυσμό από τις κρατικές εμπορευματικές επιχειρήσεις και τους καταναλωτικούς συνεταιρισμούς. Η εμπο­ ρευματική κυκλοφορία σύμφωνα με τις δικές της οικονομικο-οργανωτικές μορφές υποδιαιρείται στην υλικοτεχνική προμήθεια, στην προμήθεια αγρο­ τικών προϊόντων και στο εμπόριο με εμπορεύματα λαϊκής κατανάλωσης. (Βλ. κρατικό εμπόριο στην ΕΣΣΔ). Εμπορ6υματική π α ρ α γ ω γή: Η παραγωγή προϊόντων που δεν καταναλώ­ νονται από τον παραγωγό τους, αλλά ανταλλάσσονται με την αγορά και πώληση των εμπορευμάτων. Προϋπόθεση της εμφάνισης της εμπορευμα­ τικής παραγωγής είναι ο κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας (βλ. λ.) και η ύπαρξη ξεχωριστών εμπορευματοπαραγωγών, που διαθέτουν μέσα παρα­ γωγής. Η παραγωγή και ανταλλαγή εμπορευμάτων ρυθμίζεται από το νόμο της αξίας (βλ. λ.). Η εμπορευματική παραγωγή δεν αποτελεί ιδιαίτερο τρόπο παραγωγής. Και στη μορφή και στο περιεχόμενο είναι διαφορετική στο δουλοκτητικό σύστημα, στη φεουδαρχία, στον καπιταλισμό και σοσιαλισμό. Στις συνθήκες του δουλοκτητικού συστήματος και της φεουδαρχίας υπήρ­ χε η απλή εμπορευματική παραγωγή (βλ. λ.). Η σφαίρα εξάπλωσης της εμπορευματικής παραγωγής ήταν τότε περιορισμένη, γιατί κυριαρχούσε στην κοινωνία η φυσική οικονομία και το μεγαλύτερο μέρος των αγαθών δεν έπαιρνε τη μορφή των εμπορευμάτων, αλλά προοριζόταν για την ικα­ νοποίηση των αναγκών των ίδιων των παραγωγών και των εκμεταλλευ­ τριών τάξεων. Στον καπιταλισμό, η εμπορευματική παραγωγή βασίζεται κυ­ ρίως στην ατομική-καπιταλιστική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και στη μισθωτή εργασία των εργατών. Γίνεται κυρίαρχη και καθολική, γιατί σαν εμπόρευμα εμφανίζονται όχι μόνο τα μέσα παραγωγής και τα είδη κατανά­ λωσης αλλά και η εργατική δύναμη (βλ. λ.). Για την εμπορευματική παρα­ γωγή, που βασίζεται στην ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, είναι χα­ ρακτηριστική η αντίθεση ανάμεσα στην ατομική και κοινωνική εργασία, γιατί η ατομική ιδιοκτησία ξεχωρίζει τους ανθρώπους, κάνει την εργασία των μεμονωμένων εμπορευματοπαραγωγών ατομική τους υπόθεση. Στον κα­ πιταλισμό η αντίθεση αυτή της εμπορευματικής παραγωγής εμφανίζεται σαν αντίθεση ανάμεσα στον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής και την ατομική, καπιταλιστική ιδιοποίηση του προϊόντος της εργασίας. ΓΓ αυτό το λόγο, στους οικονομικούς νόμους της απλής εμπορευματικής παραγωγής

134

εμπορευματική παραγωγή

σημειώνονται ουσιαστικές αλλαγές. Η εμπορευματική-καπιταλιστική παρα­ γωγή αναπτύσσεται κάτω από την επίδραση αυθόρμητων οικονομικών νό­ μων. Απ' αυτό πηγάζουν η αναρχία και ο ανταγωνισμός, που μπορούν να πάρουν διάφορες συγκεκριμένες μορφές, αλλά σε κάθε περίπτωση οδη­ γούν οπωσδήποτε σε όξυνση των οικονομικών και κοινωνικών αντιθέσεων. Η εμπορευματική παραγωγή στο σοσιαλισμό διαφέρει ριζικά από την κα­ πιταλιστική, καθώς και από την απλή εμπορευματική παραγωγή. Οι διαφο­ ρές αυτές προκύπτουν απ' όλο το σύστημα των παραγωγικών σχέσεων, και πρώτ απ’ όλα από το ότι βάση της εμπορευματικής παραγωγής στο σοσιαλισμό δεν είναι η ατομική, αλλά η κοινωνική ιδιοκτησία. Το επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων και της πραγματικής κοινωνικο­ ποίησης της παραγωγής στο σοσιαλιστικό στάδιο, προκαθορίζει την ανάγ­ κη της διατήρησης της εμπορευματικής παραγωγής και αντίστοιχα όλου του συστήματος των εμπορικών και χρηματικών σχέσεων. Ένα από τα κυριότερα χαρακτηριστικά της κοινωνικής ιδιοκτησίας στο σοσιαλισμό, που καθορίζει την ανάγκη της διατήρησης της εμπορευματικής παραγωγής, είναι το ότι εμφανίζεται με δύο μορφές: την κρατική και τη συνεταιριστικήκολχόζνικη. Η διάθεση της παραγωγής των κρατικών επιχειρήσεων στις συνεταιριστικές και, αντίστροφα, των συνεταιριστικών στις κρατικές, κα­ θώς και των συνεταιριστικών μεταξύ τους, αποτελεΙ πώληση του προϊόν­ τος αυτού, που συνοδεύεται από μεταβίβαση της κυριότητάς του. Πα­ ράλληλα με τις σχέσεις ανάμεσα στις επιχειρήσεις, που αφορούν τις δύο μορφές της σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας, καθοριστικός παράγοντας, που επιβάλλει την ανάγκη της εμπορευματικής παραγωγής στο σοσιαλισμό, είναι οι ιδιομορφίες της Ιδιας της κρατικής σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας που την κάνουν να διαφέρει από την ιδιοκτησία στις συνθήκες της ανώτερης φάσης του κομμουνισμού. Μια από τις ιδιομορφίες αυτές βρίσκεται στο συνδυασμό της κρατικής ιδιοκτησίας σε όλες τις κρατικές επιχειρήσεις και την παραγωγή τους με την οικονομική αυτοτέλεια των τελευταίων. Η οικονομική αυτοτέλεια εκφράζεται στο ότι το κράτος παραχωρεί τα μέσα παραγωγής στην αποκλειστική χρήση και διάθεση της επιχείρησης τα συνδέει για πάντα μ’ αυτή. Ο κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας ανά­ μεσα στις διάφορες κρατικές επιχειρήσεις απαιτεί την τακτική μεταβίβαση της παραγωγής τους από τη μια επιχείρηση στην άλλη. Η οικονομική αυ­ τοτέλεια των επιχειρήσεων, που αναπτύσσουν τη δραστηριότητά τους με βάση τις αρχές της οικονομικής ιδιοσυντήρησης (βλ. λ.), αποκλείει τη μετα­ βίβαση ανάμεσά τους χωρίς αντάλλαγμα, των παραγόμενων προϊόντων. Η διάθεση της παραγωγής αυτής γίνεται με πώληση σε τιμές που εξασφαλί­ ζουν τη δυνατότητα της ισοδύναμης αντικατάστασης των κοινωνικά αναγ­ καίων δαπανών εργασίας. Η διαμόρφωση οικονομικών σχέσεων από κρατικές επιχειρήσεις με τη διαδικασία της εμπορευματικής κυκλοφορίας και με βάση το ισοδύναμο των ανταλλαγών και την οικονομική ιδιοσυντήρηση, εξασφαλίζει κίνητρα οικονομίας στις δαπάνες της ζωντανής και απο­

εμπ ορ ικό κέρδος

136

κρυσταλλωμένης εργασίας, παρακινεί στην επίτευξη καλύτερων οικονομι­ κών αποτελεσμάτων. Η εμπορευματική παραγωγή στο σοσιαλισμό, αποκλείει τις σχέσεις εκμετάλλευσης και τη δυνατότητα εμφάνισής τους. Στις συν­ θήκες της σοσιαλιστικής εμπορευματικής παραγωγής λείπει ο ανταγωνι­ σμός και η αναρχία της παραγωγής. Η εμπορευματική παραγωγή στο σο­ σιαλισμό αναπτύσσεται σχεδιοποιημένα. Δεν έχει τον καθολικό χαρακτήρα που χαρακτηρίζει την εμπορευματική παραγωγή στον καπιταλισμό. Δεν μπορούν να γίνουν αντικείμενο αγοροπωλησίας και, επομένως, δεν είναι εμπόρευμα, η εργατική δύναμη, η γη και το υπέδαφός της, τα δάση και τα νερά, οι φάμπρικες, τα εργοστάσια, τα ανθρακωρυχεία, οι σιδηρόδρο­ μοι κ.α. Στη σοσιαλιστική εμπορευματική παραγωγή, που βρίσκεται κάτω από ενσυνείδητο, προγραμματισμένο έλεγχο της κοινωνίας, λείπει ο φετιχισμός του εμπορεύματος, που χαρακτηρίζει την αυθόρμητη εμπορευμα­ τική παραγωγή. Η εμπορευματική παραγωγή στο σοσιαλισμό υπηρετεί το σοσιαλιστικό σύστημα οικονομίας με επιτυχία σε όλες τις φάσεις της ανά­ πτυξής του. Μόνο όταν η κοινωνία περάσει στην ανώτερη φάση του κομ­ μουνισμού, η εμπορευματική παραγωγή θα ξεπεραστεί και θα σβύσει. Εμπορευματικό κεφ άλαιο : Μια απο τις μορφές λειτουργίας του βιομη­ χανικού κεφαλαίου (βλ. λ.). Το εμπορευματικό κεφάλαιο εμφανίζεται σαν ορισμένη ποσότητα εμπορευμάτων, που έχουν παραχθεί στις καπιταλιστι­ κές επιχειρήσεις και προορίζονται για πώληση. Σχετικά με την αξία, περι­ κλείει την αξία που προύπήρχε και την υπεραξία που έχει παραχθεί στη διαδικασία της παραγωγής, από την εκμετάλλευση της εργατικής δύνα­ μης. Το εμπορευματικό κεφάλαιο εκπληρώνει τη λειτουργία της διάθεσης της υπεραξίας. Σε ορισμένη βαθμίδα ανάπτυξης του καπιταλισμού, το εμπο­ ρευματικό κεφάλαιο ξεχώρισε στην αυτοτελή μορφή του εμπορικού κεφα­ λαίου (βλ. λ.), που εξαρτάται από το βιομηχανικό κεφάλαιο. Εμπορικό κέρδος: Στον καπιταλισμό, είναι το κέρδος που εισπράττει α κατηταλιστής-έμπορος. Πηγή του εμπορικού κέρδους είναι η υπεραξία που δημιουργείται από τη μισθωτή εργασία στη διαδικασία της παραγωγής. Στις συνθήκες του ελεύθερου ανταγωνισμού, το εμπορικό κέρδος ισούται με το μέσο ποσοστό κέρδους (βλ. λ.). Η ειδική χρησιμοποίηση του εμπο­ ρικού κεφαλαίου, για τη διάθεση των εμπορευμάτων που παράγονται από τους καπιταλιστές-βιομήχανους, μειώνει το χρόνο και τα έξοδα που αφο­ ρούν την κυκλοφορία των εμπορευμάτων, οδηγεί στην επιτάχυνση της κυκλοφορίας του κεφαλαίου και στην αύξηση των κερδών όλου του κοι­ νωνικού κεφαλαίου. ΓΓαυτό ο καπιταλιστής-βιομήχανος παραχωρεί ένα μέρος του κέρδους του στον έμπορο με το αζημίωτο. Ο βιομήχανος που­ λάει τα εμπορεύματα στους εμπόρους όχι στην αξία τους, αλλά σε τιμές παραγωγής (βλ. λ.), πράγμα που δημιουργεί τις προϋποθέσεις για να εισπράξουν οι έμποροι το μέσο ποσοστό κέρδους. Ο έμπορος εισπράττει

136

εμπ ορ ικό κεφ άλαιο

κέρδος από τη διαφορά ανάμεσα στην τιμή αγοράς τους και την τιμή πώ ­ λησης των εμπορευμάτων, σε βάρος της υπεραξίας, που δημιουργείται στη διαδικασία της παραγωγής. Το εμπορικό κεφάλαιο εκμεταλλεύεται τους μικρούς εμπορευματοπαραγωγούς και σαν πωλητές και σαν αγοραστές με τη λεγάμενη «ψαλίδα των τιμών», δηλ. την πώληση σε υψηλές τιμές των ενδιάμεσων αγαθών της βιομηχανίας και την αγορά σε χαμηλές τιμές των εμπορευμάτων, που αγοράζονται από τους μικρούς εμπορευματοπαπαραγωγούς. Αυτό οδηγεί στην αναδιανομή των εισοδημάτων των εργα­ ζομένων προς όφελος των εμπόρων και στην αύξηση του εμπορικού κέρ­ δους. Στον ιμπεριαλισμό, το μονοπωλιακό εμπορικό κεφάλαιο εξασφαλίζει την είσπραξη μονοπωλιακού υπερκέρδους (βλ. λ.). Στο σοσιαλισμό, οι εμπορικές επιχειρήσεις, εισπράττουν επίσης κέρδη από την οικονομική δραστηριότητά τους. Το εμπορικό κέρδος των σοσιαλιστικών επιχειρήσεων αποτελεΙ μέρος της αξίας του προϊόντος που έχει παραχθεί από τους εργα­ ζομένους για την κοινωνία. Τα κέρδη από το σοσιαλιστικό εμπόριο αξιοποιούνται για την ανάπτυξη της λαϊκής οικονομίας, συμπεριλαμβανόμενης και της τελειοποίησης των μορφών και μεθόδων εξυπηρέτησης του πλη­ θυσμού διαμέσου του συστήματος εμπορίου. Εμπορικό κεφ άλαιο : Το ξεχωριστό μερίδιο του βιομηχανικού κεφαλαίου (βλ. λ.), που βασική του λειτουργία είναι η διάθεση των εμπορευμάτων διαμέσου της αγοράς και πώλησης, με σκοπό την εξασφάλιση κέρδους. Στα προκαπιταλιστικά συστήματα, το εμπορικό κεφάλαιο ήταν αυτοτελής και κυρίαρχη μορφή του κεφαλαίου. Το εμπορικό κεφάλαιο συνέβαλε στην ανάπτυξη των εμπορευματικών-χρηματικών σχέσεων, στη συσσώρευση με­ γάλων χρηματικών ποσών στα χέρια μερικών εκμεταλλευτών, πράγμα που συντέλεσε στην εμφάνιση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Με την ανάπτυξη του καπιταλισμού, το εμπορικό κεφάλαιο υποτάσσεται στο βιο­ μηχανικό κεφάλαιο. Η αναπτυγμένη καπιταλιστική οικονομία χαρακτηρί­ ζεται από το διαχωρισμό της παραγωγικής λειτουργίας από τη λειτουργία της διάθεσης των εμπορευμάτων ανάμεσα στους εμπόρους και τους καπιταλιστές-βιομήχανους. Το εμπορικό κεφάλαιο έχει δύο μορφές: (1) Το εμπορευματικό-εμπορικό κεφάλαιο, που αποβλέπει στη διάθεση του εμπορευματικού κεφαλαίου και της περιεχόμενης στα εμπορεύματα υπεραξίας. (2) Το χρηματικό-εμπορικό κεφάλαιο (βλ. δανειακό κεφάλαιο) που κλείνει τις εμπορικές συμφωνίες σε χρήμα. 0 διαχωρισμός του εμπορικού κεφα­ λαίου σε αυτοτελή μορφή δημιουργεί προϋποθέσεις για την επιτάχυνση της κυκλοφορίας του βιομηχανικού κεφαλαίου και την αύξηση της υπερα­ ξίας που παράγεται από όλο το κοινωνικό κεφάλαιο. Η απόσπαση του εμπο­ ρικού κεφαλαίου από το βιομηχανικό δυναμώνει τη χαρακτηριστική για τον καπιταλισμό αντίθεση ανάμεσα στην παραγωγή και την κατανάλωση. Πουλώντας το έτοιμο προϊόν στους καπιταλιστές-εμπόρους, οι βιομήχανοι δεν ενδιαφέρονται για την παραπέρα τύχη του και συνεχίζουν να μεγαλώ­

εμπ ορ ικό πρ ο ϊόν

137

νουν την παραγωγή εμπορευμάτων, υπερπληρώνοντας συνήθως τις ήδη γεμάτες από εμπορεύματα αποθήκες, διευρύνοντας τις διαστάσεις των κρί­ σεων υπερπαραγωγής και βαθαίνοντας έτσι τη βασική αντίθεση του καπι­ ταλισμού, την αντίθεση ανάμεσα στον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγω­ γής και την ατομική καπιταλιστική μορφή ιδιοποίησης. Εμπορικό π ρ ο ϊό ν : Το προϊόν που δημιουργήθηκε από την παραγωγική δραστηριότητα μιας επιχείρησης και πουλήθηκε ή προορίζεται να πουλη­ θεί σε τρίτους. Το μέγεθος αυτό υπολογίζεται στη βιομηχανία και την αγρο­ τική οικονομία. Στις βιομηχανικές επιχειρήσεις, στη σύνθεση του εμπορι­ κού προϊόντος περιλαμβάνονται: η αξία των έτοιμων ειδών, που παράχθηκαν στην τρέχουσα περίοδο από τα βασικά και βοηθητικά τμήματα, τα τμή­ ματα παροχής υπηρεσιών, παραγωγής παράγωγων προϊόντων, με εξαίρε­ ση τα είδη που καταναλώθηκαν από την Ιδια την επιχείρηση για τις παρα­ γωγικές ανάγκες της. Την αξία των ημικατεργασμένων ειδών, που που­ λιούνται σε τρίτους. Την αξία των εργασιών βιομηχανικού χαρακτήρα, που εκτελούνται κατά παραγγελία τρίτων. Τα είδη που κατασκευάζονται από πρώτες ύλες και υλικά του πελάτη, τα συγκαταλέγουν στο εμπορικό προϊόν, όχι με την ολική αξία τους, αλλά μετά την αφαίρεση της αξίας των πρώτων υλών και των υλικών του πελάτη, που δε βαρύνουν το εργοστάσιο-κατασκευαστή. Η αξία των εργασιών συναρμολόγησης, που γίνονται από τους εργάτες του εργοστασίου-κατασκευαστή στην επιχείρηση του πελάτη, πε­ ριλαμβάνεται στο παραπάνω μέγεθος μόνο όταν η συναρμολόγηση σποτελεΙ συνέχεια της τεχνολογικής διαδικασίας και το προϊόν, σύμφωνα με τους τεχνικούς κανόνες, πρέπει να παραδοθεΙ στον πελάτη μετά τη συναρ­ μολόγηση και την αντίστοιχη δοκιμή. Το εμπορικό προϊόν μπορεΙ να υπολογιστεί και με βάση το ακαθάριστο προϊόν. Στην περίπτωση αυτή το εμπορικό προϊόν θα ισούται με το ακαθάριστο προϊόν, πλήν της αξίας των υπόλοιπων σε εξαρτήματα και ημικατεργασμένα είδη, καθώς και της αξίας πρώτης ύλης και των υλικών του πελάτη, που έχουν υποστεΙ επε­ ξεργασία και δε βαρύνουν το εργοστάσιο-κατασκευαστή. Το εμπορικό προϊόν της αγροτικής οικονομίας είναι τμήμα του ακαθάριστου προϊόν­ τος, που πουλήθηκε σε τρίτους από την αγροτική επιχείρηση. Σε ορισμέ­ νες κατηγορίες νοικοκυριών σαν εμπορικό προϊόν εννοούν : Στα σοβχόζ το προϊόν που παραδίδεται στο κράτος, που πουλιέται και καταναλώνεται στα εστιατόρια ή προσφέρεται για τον επισιτισμό των εργατών και υπαλλή­ λων τους, καθώς επίσης, τα επιστρεφόμενα δάνεια σε είδος, και άλλες μορ­ φές διάθεσης προϊόντος έξω από το σοβχόζ. Στα κολχόζ, εμπορικό προϊόν είναι: τα προϊόν που πουλιέται στο κράτος και τους συνεταιρισμούς με το σύστημα των συγκεντρώσεων, στην κολχόζνικη αγορά, είτε διατίθεται με άλλους τρόπους· τα επιστρεφόμενα δάνεια σε είδος· τα προϊόντα που δίνονται ή πουλιούνται στους κολχόζνικους σαν αμοιβή εργασίας· τα προϊόντα που δίνονται σαν αμοιβή εργασίας σε εργαζόμενους που προσελ-

138 κύονται απ’ έξω· και τέλος τα προϊόντα που καταναλώνονται στα εστια­ τόρια. Το εμπορικό προϊόν υπολογίζεται και σε είδος και σε χρήμα. Ε μπόριο: Η ανταλλαγή των προϊόντων της εργασίας με τη μορφή της πώλησης και της αγοράς των εμπορευμάτων. Ο κλάδος της εθνικής οικο­ νομίας που εξυπηρετεί την κυκλοφορία των εμπορευμάτων. Το εμπόριο γεννήθηκε με την εμφάνιση κοι ονάπτυξη της εμπορευματικής παραγω­ γής. Η ουσία και οι μορφές του εμπορίου καθορίζοντοι από τον κυρίαρχο τρόπο της παραγωγής. Στον καπιταλισμό, που υπάρχει οτομική ιδιοκτη­ σία στα μέσα της παραγωγής, το εμπόριο αποτελεΙ σφαίρα τοποθέτησης του εμπορικού κεφολα/ου (βλ. λ.) με σκοπό την εξασφάλιση κέρδους. Το καπιταλιστικό εμπόριο έχει δύο βασικές μορφές: το χοντρικό εμπόριο (διά­ θεση εμπορεύματος σε μεγάλες ποσότητες) και το λιανικό εμπόριο (πώ ­ ληση εμπορευμάτων στο πλατύ κοτοναλωτικό κοινό). Το χοντρικό καπι­ ταλιστικό εμπόριο διεξάγεται στα χρηματιστήρια εμπορευμάτων όπου για να γίνουν οι εμπορικές συναλλαγές προσκομίζονται δείγματα των εμπο­ ρευμάτων και όχι όλες οι ποσότητές τους. Το λιανικό εμπόριο διεξάγε­ ται μέσα από ένα περίπλοκο σύστημο καταστημάτων (γενικού εμπορίου, ειδικευμένων, κινητών κ.α.). Στον κοπιταλισμό αναπτύχθηκε κάπως και το συνεταιριστικό εμπόριο. Εκτός από το εσωτερικό εμπόριο, υπάρχει ακόμη και το διεθνές εμπόριο (βλ. λ.). Στον καπιταλισμό είναι χαρακτη­ ριστική η τάση για την απεριόριστη αύξηση της παραγωγής εμπορευ­ μάτων, που είναι φορείς αξίας και υπεραξίας, πορά το γεγονός ότι οι εσω­ τερικές αγορές και η αγοραστική δύναμη των εργαζομένων είναι πολύ πε­ ριορισμένες. ΓΓ αυτό οι καπιταλιστές αναζητούν διέξοδο στο εξωτερικό εμπόριο, προσπαθώντας πάντα να κατακτήσουν νέες αγορές κοι να πολ­ λαπλασιάσουν τα κέρδη τους. Έτσι, η ανάπτυξη του εμπορίου στον καπι­ ταλισμό συνοδεύεται από την όξυνση των αντιθέσεων τόσο στο εσωτερικό κάθε χώρας, όσο και ανάμεσα στις διάφορες χώρες. Στο σοσιολισμό, το εμπόριο είναι κλάδος της εθνικής οικονομίας, που εξυπηρετεί τις ανάγκες σε εμπορεύματα τόσο της κοινωνίας γενικά όσο και κάθε μέλους της, διαμέ­ σου της αγοράς κοι πώλησης. Ανάλογα με τις μορφές οργάνωσης της εμπο­ ρικής διαδικασίας και τις εκτελούμενες λειτουργίες, διακρίνετοι σε εσωτερι­ κό και εξωτερικό εμπόριο, και στα πλαίσια του εσωτερικού, σε χοντρικό και το λιανικό. Το εσωτερικό εμπόριο το διεξάγει το δίκτυο των εμπορικών επιχειρήσεων (οργανισμών), που πραγματοποιούν στο εσωτερικό της χώ­ ρας τη διακίνηση των εμπορευμάτων από την παραγωγή στους κατανα­ λωτές, συμπεριλομβανόμενων και μερικών παραγωγικών εργασιών τελι­ κής κατεργασίας των εμπορευμάτων (φύλοξη, συσκευασία, πακετάρισμα κ.ο.κ.). Το εξωτερικό εμπόριο αποτελεί μονοπώλιο του σοσιαλιστικού κρά­ τους και διεξάγεται από ειδικές εξαγωγικές και εισαγωγικές ενώσεις. Το εμπόριο στο σοσιαλισμό αναπτύσσεται σχεδιοποιημένα κοι εξυπηρετεί τα συμφέροντα της παραγωγής και την ανύψωση της ευημερίας του εργα­

Έ νγκελς Φ ρειδερίκος

139

ζόμενων. Μ ε το εμπόριο διατίθεται η βασική μάζα των ειδών ατομικής κατανάλωσης, που ανταλλάσσονται με τα εισοδήματα σε χρήμα του πλη­ θυσμού, και επίσης πουλιούνται τα εμπορεύματα παραγωγικής σημασίας (υλικού και τεχνικού εφοδιασμού). Το σοσιαλιστικό εμπόριο είναι μορφή οικονομικής σχέσης της πόλης με το χωριό, απαραίτητος όρος για την αδιάκοπη ενίσχυση της συμμαχίας της εργατικής τάξης με την αγροτιά. Η ύπαρξη στην ΕΣΣΔ του κρατικού και τού συνεταιριστικού (κολχόζνικου) τομέα προκαθορίζει την ταυτόχρονη συνύπαρξη τριών μορφών του σο­ βιετικού εμπορίου: του κρατικού, του συνεταιριστικού και του εμπορίου της κολχόζνικης αγοράς, (βλ. κρατικό εμπόριο στην ΕΣΣΔ. συνεταιριστικό εμπόριο στην ΕΣΣΔ. κολχόζνικο εμπόριο). Η τελειοποίηση και ανάπτυξη όλων των μορφών του σοσιαλιστικού εμπορίου έχει μεγάλη σημασία για την πληρέστερη και ολόπλευρη ικανοποίηση των αναγκών του λαού. Εμπόριο διεθνές, βλ. διεθνές εμπόριο. Εμπόριο στην ΕΣΣΔ, βλ. κολχόζνικο εμπόριο, κρατικό εμπόριο στην ΕΣΣΔ και συνεταιριστικό εμπόριο στην ΕΣΣΔ. Εμποροκρατία, βλ. μερκαντιλισμός. Έ νγκελς Φ ρειδερίκος (18 20 - 1895): Ένας από τους θεμελιωτές του μαρξισμού, αρχηγός και δάσκαλος του διεθνούς προλεταριάτου, φίλος και συναγωνιστής του Μαρξ. Στις αρχές της πέμπτης 10ετίας του 19ου αιώ­ να, ο Ένγκελς περνάει από τις θέσεις της επαναστατικής δημοκρατίος στις θέσεις του επιστημονικού κομμουνισμού. Ο Ένγκελς συνέβαλε εξαιρετικά στην επεξεργασία όλων των συστατικών μερών του μαρξισμού : της φιλο­ σοφίας, της πολιτικής οικονομίας, του επιστημονικού κομμουνισμού. Το 1844 ο Φ. Ένγκελς συναντήθηκε για πρώτη φορά με τον Κ. Μαρξ. Από τότε κοθοδηγούσαν μαζί το επαναστοτικό εργατικό κίνημο κοι δημιούργη­ σαν νέα επαναστατική θεωρία. «Δεν μπορεί κονείς να καταλάβει τον μαρ­ ξισμό και δεν μπορεί να τον εκθέσει ολοκληρωμένα, αν δεν πάρει υπόψη του όλα τα έργα του Ένγκελς» (Β. I. Λένιν). Το 1844 ο Ένγκελς έκδοσε την πρώτη εργασία του για την πολιτική οικονομία «Σχεδιάγραμμα Κρι­ τικής της Πολιτικής Οικονομίας», που δημοσιεύτηκε στα «Γερμανογαλλικά Χρονικά». Ο Κ. Μαρξ τη χαρακτήρισε σαν μεγαλοφυές δοκίμιο της προλεταριακής πολιτικής οικονομίας. Στην εργασία αυτή γίνεται ανάλυση των βασικών φαινομένων και των αντιθέσεων του κοπιταλισμού με βάση τις απόψεις του επαναστατικού προλεταριάτου, υποβάλλονται σε κριτική οι αντιλήψεις των εκπροσώπων της αστικής πολιτικής οικονομίας και οι απροκάλυπτοι απολογητές του κεφαλαίου (Μάλθους κ.α.). Το 1845 ο Ένγκελς έκδοσε το βιβλίο «Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία» στο οποίο έδωσε συγκλονιστική εικόνα των δεινών της εργατικής τάξης. Ταυτόχρονα πρώτος αυτός έδειξε, ότι το προλεταριάτο δεν είναι μόνο τάξη.

140

Έ νγκελς Φ ρειδερίκος

που υποφέρει. Η άσχημη οικονομική του κατάσταση το υποχρεώνει να αγω­ νίζεται για την απελευθέρωσή του μέσα από την ανατροπή του καπιταλιστι­ κού συστήματος. Το 1845-1846 ο Ένγκελς μαζί με τον Μάρξ έγραψον τη «Γερμανική ιδεολογία», όπου για πρώτη φορά γίνεται μια αναλυτική έκθεση των βασικών αρχών του επιστημονικού κομμουνισμού. Στο έργο αυτό δια­ τυπώνεται η ιδέα για τη νομοτελειακή αλλαγή των κοινωνικών συστημά­ των, αποδεικνύεται το αναπόφευκτο της καταστροφής του καπιταλισμού, δείχνεται πως στη βάση της πορείας της κοινωνικής ανάπτυξης βρίσκεται η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και των παραγωγικών σχέσεων. Το 1847 ο Ένγκελς έγραψε το σχέδιο Προγράμματος της Ένωσης Κομ­ μουνιστών «Οι αρχές του κομμουνισμού». Οι αρχές αυτές αποτέλεσαν τη βάση του «Μανιφέστου του Κομμουνιστικού Κόμματος» (1848), που έγρα­ ψαν ο Μάρξ και ο Ένγκελς και όπου ο μορξισμός εμφανίζεται σον ολο­ κληρωμένη κοσμοθεωρία, σαν ενότητα της μαρξιστικής πολιτικής οικονο­ μίας, της φιλοσοφίας και του επιστημονικού σοσιαλισμού. Σαν θεωρητική επεξεργασία και υπεράσπιση του μαρξισμού, εξαιρετικό ρόλο έπαιξε το έργο του Ένγκελς «Αντι-Ντύρινγκ» (1878). Στο έργο αυτό, που γράφτηκε σε στύλ πολεμικής ενάντια στο Γερμανό αστό ιδεολόγο Ε. Ντύρινγκ, γίνε­ ται ολόπλευρη έκθεση του μαρξισμού. Στο 2ο μέρος του βιβλίου («Πολι­ τική οικονομία»), στηριζόμενος στην οικονομική διδασκαλία του Μαρξ, ο Ένγκελς δίνει τον ορισμό του αντικειμένου και της μεθόδου της πολιτι­ κής οικονομίας, αποκαλύπτει τον επαναστατικό ρόλο των προοδευτικών δυνάμεων στο πέρασμα από την παλιά κοινωνία στη νέα, δείχνει την αλληλοσύνδεση της οικονομίας και της πολιτικής εξουσίας, ανολύει τους τρό­ πους της εμφάνισης των τάξεων και τους οικονομικούς όρους της σοσια­ λιστικής επανάστασης. Ο Ένγκελς εκθέτει επίσης τη μαρξιστική αντίληψη της αξίας, της υπεραξίας, της απλής και σύνθετης εργασίας, του κεφαλαίου, της γαιοπροσόδου, του χρήματος. Το 10ο κεφάλαιο του «Αντι-Ντύρινγκ» γράφτηκε από το Μαρξ και εξετάζει μερικά προβλήματα της ιστορίας της πολιτικής οικονομίας. Στο 3ο μέρος («Ο Σοσιαλισμός») ο Ένγκελς περιγρά­ φει τα βασικά γνωρίσματα της κομμουνιστικής κοινωνίας του μέλλοντος, που με την οικοδόμησή της η ανθρωπότητα πραγματοποιεί το άλμα από το βασίλειο της αναγκοιότητας στο βασίλειο της ελευθερίας. Στη «Διολεκτική της φύσης» (γράφτηκε το 1873-1882 και δημοσιεύτηκε το 1925) ο Ένγελς έδειξε, ότι η εργασία έποιξε αποφασιστικό ρόλο στην εμφάνιση, την ανάπτυξη και την τελειοποίηση του ανθρώπου και της ανθρώπινης κοινωνίας. Το 1884 ο Ένγκελς έγραψε το βιβλίο «Η καταγωγή της οι­ κογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους», που ο Λένιν το χαρακτήρισε σαν ένα από τα βασικά έργα του σύγχρονου σοσιαλισμού. Ο Ένγκελς στο βιβλίο αυτό φώτισε μαρξιστικά την πρωτόγονη κοινω­ νία, έδειξε την πορεία της εμφάνισης και ανάπτυξης του κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας, της εμπορευματικής παραγωγής, της ατομι­ κής ιδιοκτησίας και του κράτους. Ο Ένγκελς βοηθούσε συστηματικά το

Ενεργειακή κρ ίσ η

141

Μαρξ στη συγγραφή του «Κεφαλαίου». Μετά το θάνατα του Μάρξ το 1883, ο Ένγκελς καθοδηγούσε για 10 χρόνια, μόνος, το διεθνές εργατικό κίνημα και έκανε γιγάντια εργασία για την προετοιμασία και την εκτύπωση του II και III τόμου του «Κεφαλαίου» (ο II τόμος εκδόθηκε το 1885, ο III τό­ μος το 1894). Πραγματικά οι δύο αυτοί τόμαι του «Κεφαλαίου» είναι εργα­ σία και των δύο: του Μαρξ και του Ένγκελς» (Β. I. Λένιν). Μια σειρά από βαθιές ιδέες για τις νέες ιδιομορφίες του καπιταλισμού διατυπώνει ο Ένκελς στο δοκίμιο «Χρηματιστήριο», στις συμπληρωματικές παρατηρήσεις ταυ στον III τόμαυ του Κεφαλαίου και σε άλλα έργα του. Εξαιρετική σημασία έχει το βιβλίο του Ένγκελς «Το αγροτικό πρόβλημα στη Γαλλία και τη Γερ­ μανία» (1894), με το οποίο έγινε ένα μεγάλο βήμα στην ανάλυση του αγροτικού ζητήματος. Ο Ένγκελς υπογράμμισε σαν βασικότατο όρο για την κατάκτηση της πολιτικής εξουσίας, στις χώρες που έχουν σημαντικό αγροτικό πληθυσμό, την ανάγκη να τραβηχτεί η αγροτιά στο πλευρό του προλεταριάτου και, επίσης, καθόρισε την πολιτική του μελλοντικού προ­ λεταριακού κράτους απέναντι στην εργαζόμενη αγροτιά. Ο Ένγκελς απόδειξε την ανάγκη του περάσματος από τη μικρή, ιδιωτική επιχείρηση στη συλλογική και υπογράμμισε ότι το πέροσμα αυτό πρέπει να πραγμα­ τοποιηθεί όχι με τη βία, αλλά με το παράδειγμα και την κοινωνική βοήθεια. Υπογραμμίζοντας την ανάγκη της απαλλοτρίωσης της μεγάλης αγροτικής και βιομηχανικής καπιταλιστικής ιδιοκτησίας, α Ένγκελς δεν απέκλειε τη δυνατότητα της εξαγοράς της. Η μεγάλη επαναστατική θεωρία, που δη­ μιούργησαν ο Μαρξ και ο Ένγκελς, στις νέες ιστορικές συνθήκες αναπτύ­ χθηκε από τον Β. I. Λένιν και στη σύγχρονη εποχή αναπτύσσεται και πλου­ τίζεται παραπέρα από τα μαρξιστικά-λενινιστικά κόμματα. Ενεργειακή κ ρ ίσ η : Μια από τις μορφές των μη κυκλικών οικονομικών κρίσεων του καπιταλισμού. Εξωτερικά εμφανίστηκε στα τέλη ταυ 1973, στην αρχή με την απότομη έλλειψη ενεργειακών αποθεμάτων και μετά με τις επανειλλημένες αυξήσεις των τιμών τους και πριν από όλα ταυ βασικού φορέα ενέργειας της σύγχρονης εποχής: του πετρελαίου. Η ενεργειακή κρί­ ση προξενήθηκε από μια σειρά παράγοντες, που έτσι ή αλλοιώς συνδέον­ ται με την επέκταση των μεγαλυτέρων μονοπωλίων πετρελαίου. Στη δε­ καετία 1950-1960, με σκοπό την απομάκρυνση των βασικών ανταγωνι­ στών από την αγορά των φορέων ενέργειας, δηλαδή των εταιριών άνθρα­ κα τα μονοπώλια αυτά εφάρμοσαν χαμηλές τιμές στο πετρέλαιο, που εξά­ γονταν από τις αναπτυσσόμενες χώρες. Έτσι πραγματοποιήθηκε υπερβο­ λική στροφή των ισοζυγίων ενέργειας των χωρών του καπιταλιστικού κόσμαυ στο εξαγόμενο πετρέλαιο. Η προοπτική εξάντλησης των ευκαλοπρόσιτων κοιτασμάτων πετρελαίου στις αναπτυσσόμενες χώρες εξανάγ­ κασε τα μονοπώλια να επανεξετάσουν την επεξεργασία των υπαρχόντων στις ΗΠΑ, τον Καναδά και σε μερικές άλλες περιοχές δυσκολοπρόσιτων κοιτασμάτων πετρελαίου, καθώς και την παραγωγή συνθετικών υγρών

142

ενεργειακή κρ ίσ η

καυσίμων από κάρβουνο, από σχιστόλιθους που έχουν πετρέλαιο, από ορυ­ κτή άσφαλτο και οπό άλλους φορείς ενέργειας. Παίρνοντας υπόψη τα αυ­ ξημένα έξοδα παραγωγής, η οικονομική αποδοτικότητα για την αξιοποίηση αυτών των πηγών μπορούσε να πραγμοτοποιηθεί μόνο με τη συνεχή αύξηση της τιμής του πετρελαίου. ΓΓ αυτό, μετά το καθορισμό του ελέγχου της ενεργειακής πολιτικής των καπιταλιστικών χωρών οπό τις εταιρίες πε­ τρελαίου, γίνεται πια ασύμφορο να συγκροτούνται χαμηλές οι τιμές στα υγρά καύσιμα. Τα μονοπώλια πετρελαίου ωθούνται στην επέκταση της αξιο­ ποίησης των φορέων ενέργειας στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες από την οξυνόμενη κάθε χρόνο κρίση του ιμπεριαλιστικού συστήματος, εκμετάλλευσης των αποθεμάτων πετρελαίου των αναπτυσσόμενων χωρών. Οι κοινές προσπάθειες των αναπτυσσόμενων χωρών-παραγωγών υγρών καυσίμων, που ενώθηκαν στον Οργανισμό των χωρών-εξαγωγέων πετρε­ λαίου (ΟΠΕΚ) οδήγησαν στη συνεχή αύξηση των τιμών του. Στις αρχές του 1970, η ζήτηση στην αγορά πετρελαίου άρχισε να ξεπερνά την προσφορά. Η ενεργειακή κρίση οδήγησε στη συνεχή άνοδο των κερδών των εταιριών πετρελαίου. Γι αυτές έγινε όχι μόνο οικονομικά αποδοτική αλλά και υπερκερδής επιχείρηση η αξιοποίηση των δυσκολοπρόσιτων κοιτασμάτων πε­ τρελαίου, καθώς επίσης των άλλων φορέων ενεργείας. Η ενεργειακή κρίση είχε διαφοροποιημένη αντανάκλαση στην οικονομία και την οικονομική ανάπτυξη διάφορων χωρών του καπιταλιστικού κόσμου. Από αυτήν κέρ­ δισαν οι αναπτυσσόμενες χώρες, δηλαδή οι εξαγωγείς πετρελαίου. Στις χώρες- εισαγωγείς πετρελαίου εμποδίστηκε η ανάπτυξη των κλάδων της παραγωγής που συνδέονταν με σημαντική κατανάλωση ενέργειας. Η ενερ­ γειακή κρίση χτύπησε βαριά της χώρες της Δυτικής Ευρώπης και την Ιαπω­ νία. Η αξία της μονάδας των καυσίμων σ’ αυτές τις χώρες αυξήθηκε σε σημαντικότερο βαθμό από ό,τι στις ΗΠΑ. Αυτό μεγάλωσε την ανταγωνι­ στικότητα των αμερικανικών εμπορευμάτων. Στις ΗΠΑ η ενεργειακή κρίση συνετέλεσε στην ανακάλυψη σημαντικών αποθεμάτων πετρελαίου και άλλων φορέων ενέργειας. Σε όλες τις χώρες της Δύσης οι εταιρίες που καταναλώνουν πετρέλαιο αύξησαν τις τιμές στα προϊόντα τους σε αντι­ στοιχία με τα αυξανόμενα έξοδα για την ενέργεια. Η ενεργειακή κρίση οδή­ γησε στη χειροτέρευση της οικονομικής κατάστασης των εργαζομένων των καπιταλιστικών χωρών. Οξύτερα όμως εκδηλώθηκε στη οικονομική καστάσταση των αναπτυσσόμενων χωρών-εισαγωγέων πετρελαίου που υπέφεραν διπλά: και από την αύξηση των τιμών για τα εισαγόμενα καύ­ σιμα και από την άνοδο των τιμών για τα εισαγόμενα προϊόντα, που τα κατασκευάζουν οι βιομηχανίες. Την ίδια εποχή η ενεργειακή κρίση έπαιξε το ρόλο του επιταχυντή για την έκρηξη της κρίσης σε όλο το σύμπλεγμα των οικονομικών σχέσεων ανάμεσα στα νεαρά εθνικά κράτη από τή μια μεριά και τις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις και τα μονοπώλιά τους από την άλλη. Η ενεργειακή κρίση επιτάχυνε την ανάπτυξη της επόμενης κυκλικής κρίσης 1974-1975. Η ενεργειακή κρίση δυνάμωσε με την επίδραση της

ενιαίο κονδ ύλι ανάπτυξης της επιστήμης και τεχνικής

143

νομισματικής και οικολογικής κρίσης. Με τη σειρά της αυτή επιδείνωσε τη νομισματική κρίση, τον πληθωρισμό, και εξαιτίας της μείωσης των απαι­ τήσεων για την προστασία του περιβάλλοντος οδηγεί σε παραπέρα παρα­ βίαση της οικολογικής ισορροπίας. Ενιαίο κονδ ύλι ανάπτυξης για την επιστήμη και την τεχνική στην ΕΣΣΔ: Τα μέσα των βιομηχανικών υπουργείων και υπηρεσιών που προ­ ορίζονται για τη χρηματοδότηση επιστημονικο-ερευνητικών, πειραματικοκατασκευαστικών και τεχνολογικών εργασιών, για την αποζημίωση των εξόδων που συνδέονται με την επεξεργασία και αφομοίωση νέων ειδών προϊόντων και τεχνολογικών διαδικασιών, με την εφαρμογή της επιστημο­ νικής οργάνωσης της εργασίας καθώς και για τη χρηματοδότηση συμπλη­ ρωματικών εξόδων για την καλυτέρευση της ποιότητας του προϊόντος και τις αυξημένες δαπάνες στα πρώτα χρόνια της παραγωγής του νέου προϊόντος. Το κονδύλι αυτό έχει για στόχο να συντελεί στην επιτάχυνση της επιστημονικοτεχνικής προόδου, στη δημιουργία των αναγκαίων οικονομικών προϋποθέσεων, έτσι που η επεξεργασία, η αφομοίωση, η εφαρμογή της νέας τεχνικής και τεχνολογίας να μην οδηγήσουν στην προσωρινή χειροτέρευση των δεικτών της οικονομικής ιδιοσυντήρησης της δραστηριότητας των υπουργείων, των παραγωγικών ενώσεων (επι­ χειρήσεων) και των οργανισμών. Το κονδύλι σχηματίζεται για λογαριασμό των χορηγήσεων από τα προσχεδιασμένα κέρδη των επιστημονικοπαραγωγικών και των παραγωγικών ενώσεων, επιχειρήσεων και οργανισμών και από μέρος του συμπληρωματικού κέρδους που προέρχεται από την πώ ­ ληση του νέου προϊόντος υψηλής αποδοτικότητας και των προϊόντων με το κρατικό σήμα ποιότητας. Τα αυξημένα έξοδα του πρώτου χρόνου, και σε ξεχωριστές περιπτώσεις και του δευτέρου, για τη μαζική παραγω­ γής του νέου προϊόντος και άλλα έξοδα, που πραγματοποιούνται από τα κονδύλια ανάπτυξης της επιστήμης και της τεχνικής, δεν οδηγούν στη μείωση των αποθεμάτων της βασικής παραγωγής και των κυκλοφοριακών μέσων. Η αξία των εργασιών βιομηχανικού χαρακτήρα, που συνδέονται με την αφομοίωση και εφαρμογή της νέας τεχνικής και που πραγματο­ ποιούνται από τους πόρους του ενιαίου κονδυλίου, υπολογίζεται στον ολικό όγκο του προϊόντος, παίρνοντας υπόψη και τα κέρδη του δείκτη της νόρμας στις αντίστοιχες ομάδες των ειδών. Σαν αποτέλεσμα, η οικονομική αποδο­ τικότητα της παραγωγής στο σύνολό της δε μειώμεται με τη σχετική αύ­ ξηση των εργασιών. Από το ενιαίο κονδύλι καταβάλλονται, με τη μορφή βραβείου, στις επιστημονικοπαραγωγικές και παραγωγικές ενώσεις (στις επιχειρήσεις) ποσά καθορισμένου ύψους για την επεξεργασία, αφομοίωση και μαζική παραγωγή των ιδιαίτερα σοβαρών και υψηλής αποδοτικότητας ειδών εξοπλισμού και μηχανών, για τη δημιουργία και αφομοίωση νέων τεχνολογικών διαδικασιών. Η Κρατική Τράπεζα της ΕΣΣΔ και η Τράπεζα Ανοικοδόμησης, δίνουν με ευνοϊκούς όρους πίστωση για τη χρηματο­

144

εντατικο πο ίη ση της αγροτικής παραγωγής

δότηση εργασιών που εκτελούνται με επιχορήγηση από το κονδύλι, ακόμη και για την πραγματοποίηση έργων υψηλής αποδοτικότητας για την ανά­ πτυξη της επιστήμης και τεχνικής που δεν προβλέπονται στο σχέδιο. Το κονδύλι δημιουργείται στα βιομηχανικά υπουργεία και υπηρεσίες σύμφωνα με τους δείκτες νόρμας του καθαρού προϊόντος ή εμπορευματικού προϊόν­ τος (στο τμήμα των κρατήσεων από τα κέρδη του σχεδίου). Δεν προβλέπονται ποσά του κονδυλίου για την κάλυψη των ενθαρρυντικών προσαυξήσεων των χονδρικών τιμών στα οικονομικά σχέδια αλλά που αντιστοι­ χούν στις πραγματικές εισαγωγές των συμπληρωματικών μέσων. Το ενιαίο κονδύλι μεταφέρεται από χρόνο σε χρόνο και δεν αφαιρούνται απ’ αυτό ποσά για άλλους σκοπούς. Εντατικοποίηση της αγροτικής πα ρα γ ω γής : Είναι οι συμπληρωματικές τοποθετήσεις μέσων παραγωγής και εργασίας για την εξασφάλιση συμ­ πληρωματικής ποσότητας αγροτικών προϊόντων σε ένα και το αυτό χω­ ράφι, που συνοδεύονται και από αύξηση της αποδοτικότητας της παραγω­ γής. Κύριες κατευθύνσεις της εντατικοποίησης είναι ο εξηλεκτρισμός της αγροτικής παραγωγής, η χρήση χημικών μέσων, η συνολική μηχανοποίη­ ση της παραγωγικής διαδικασίας, η άρδευση και τα εγγειοβελτιωτικά έργα. Ο Β. I. Λένιν υπόδειχνε πως η εντατικοποίηση της αγροτικής παραγωγής «δεν είναι τυχαίο, ούτε τοπικό, ούτε επεισοδιακό, αλλά γενικό φαινόμενο όλων των πολιτισμένων χωρών». Η ουσία της εντατικοποίησης της αγρο­ τικής παραγωγής, οι σκοποί και οι μορφές της, καθορίζονται από το χαρα­ κτήρα του κοινωνικού συστήματος. Στον καπιταλισμό, η εντατικοποίηση πραγματοποιείται σύμφωνα με τους οικονομικούς νόμους του καπιταλι­ σμού, είναι μέσο απόσπασης συμπληρωματικού κέρδους και συνοδεύεται από το δυνάμωμα της εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης και τη μαζική καταστροφή των μικροπαραγωγών. Επίσης η εντατικοποίηση της αγροτικής παραγωγής έχει στενά περιθώρια, αγκαλιάζει κυρίως τη μεγάλη παραγωγή και πραγματοποιείται ανισόμερα. Στο σοσιαλισμό, που κυριαρχεί η κοι­ νωνική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, υπάρχουν ευνοϊκοί όροι για τη σχεδιοποιημένη και γρήγορη εντατικοποίηση της αγροτικής παραγωγής. Από τότε που μπήκε σ’ εφαρμογή το λενινιστικό συνεταιριστικό σχέδιο εμφανίστηκαν μεγάλα σοσιαλιστικά αγροκτήματα, τα κολχόζ και τα σοβ­ χόζ, και έτσι δημιουργήθηκαν οι απαραίτητοι όροι για την ορθολογική αξιοποίηση των κοινωνικών γαιών και την εντατικοποίηση της αγροτικής παραγωγής. Το σοσιαλιστικό κράτος εξοπλίζει την αγροτική παραγωγή, συστηματικά και σε ολοένα και μεγαλύτερες ποσότητες, με τεχνικά μέσα υψηλής παραγωγικότητας και χημικά λιπάσματα. Μεγαλώνει ακατάπαυστα ο εξοπλισμός της αγροτικής παραγωγής, με ενέργεια και ηλεκτρισμό, ανεβαίνει το επίπεδο της γεωργικής καλλιέργειας. Βασικός όρος της εντα­ τικοποίησης της αγροτικής παραγωγής, παράλληλα με τη συγκέντρωση, είναι η εξειδίκευση και ορθολογιστική κατανομή της παραγωγής αγροτι-

εντατικο πο ίη ση της εργασίας

146

κών προϊόντων, που επιτρέπει με τις Ιδιες δαπάνες την παραγωγή περισ­ σότερων αγροτικών προϊόντων. Η σημασία της εντατικοποίησης της αγρο­ τικής παραγωγής μεγάλωσε ιδιαίτερα στο σύγχρονο στάδιο της κομμουνι­ στικής οικοδόμησης. Στο πρόγραμμα του ΚΚΣΕ υπογραμμίζεται : «βασι­ κός τρόπος ανόδου της αγροτικής οικονομίας και ικανοποίησης των αυ­ ξανόμενων αναγκών της χώρας σε αγροτικά προϊόντα είναι η ολόπλευρη εκμηχάνιση και η μεθοδική εντατικοποίηση, δηλ. η επίτευξη, με βάση την επιστήμη και την πρωτοπόρα πείρα, σε όλα τα κολχόζ και τα σοβχόζ, υψηλού επιπέδου γεωργικής καλλιέργειας και κτηνοτροφίας, η μεγάλη αύ­ ξηση της αποδοτικότητας όλων των καλλιεργειών και η αύξηση της εξα­ γωγής προϊόντων από το κάθε εκτάριο με τις λιγότερες δαπάνες εργασίας και μέσων». Στην πραγματοποίηση των καθηκόντων αυτών αποβλέπουν τα μέτρα που αποφάσισε το 24ο συνέδριο του Κόμματος. Στο τρέχον ένατο παντάχρονο σχέδιο αυξάνεται σημαντικά ο εφοδιασμός της αγρο­ τικής οικονομίας με μηχανική τεχνική, η κατανάλωση ηλεκτρικής ενέρ­ γειας, χημικών λιπασμάτων, οι εκτάσεις με εγγειοβελτιωτικά έργα. Στην εντατικοποίηση της αγροτικής παραγωγής σημαντικό ρόλο παίζει η επι­ στήμη και η εφαρμογή των επιτεύξεών της στην παραγωγή. Εντατικοποίηση της εργασίας: Είναι η ένταση της εργασίας, που προσ­ διορίζεται από τη δαπάνη εργασίας ανά μονάδα χρόνου. Κάθε αλλαγή της εντατικότητας της εργασίας είναι αποτέλεσμα της αλλαγής των δαπανών εργασίας στη μονάδα του χρόνου, που σημαίνει ότι ή μειώνεται ή αυξά­ νεται η ταχύτητα εκτέλεσης των διάφορων φάσεων της εργασίας. Η εντα­ τικότερη εργασία, με Ισους όλους τους άλλους όρους, δημιουργεί στη μο­ νάδα του χρόνου μεγαλύτερη αξία, από ό,τι η λιγότερο εντατική εργασία. Αν ένας εργάτης σε ορισμένο χρόνο, με φυσιολογική εντατικότητα παρήγαγε 10 μονάδες προϊόντος, αξίας 10 δολ., ενώ με αυξημένη εντατικότητα διπλασίασε τον αριθμό των προϊόντων. Αυτό σημαίνει ότι διπλασίασε την εργασία που ξοδεύει και παράγει προϊόντα κξίας 20 δολαρίων. Εννοείται, ότι η αξία της μονάδας του εμπορεύματος έμεινε η Ιδια. Στις συνθήκες του καπιταλισμού, η μεγαλύτερη εντατικότητα της εργασίας συμφέρει εξαιρετικά στους καπιταλιστές, γιατί οδηγεί στην αύξηση της ποσότητας της πρόσθετης εργασίας και μεγαλώνει το βαθμό εκμετάλλευσης των εργατών. Το δυνάμωμα της εντατικότητας της εργασίας ισοδυναμεΙ με παράταση της εργάσιμης μέρας και χειροτερεύει την κατάσταση της εργα­ τικής τάξης ακόμα και όταν αυξάνει ο ονομαστικός μισθός εργασίας. Για το δυνάμωμα της εντατικότητας της εργασίας στις καπιταλιστικές επιχει­ ρήσεις, εφαρμόζονται εξουθενωτικά συστήματα μισθού εργασίας, που εξαντλούν τις δυνάμεις των εργατών και καταστρέφουν την υγεία τους. Το υπερβολικό δυνάμωμα της έντασης της εργασίας και η παράταση της εργάσιμης μέρας επιταχύνουν τη φθορά της εργατικής δύναμης, φέρνουν τα πρόωρα γηρατειά του εργάτη, συντελούν στην εξάπλωση των επαγγελ­

10

146

εντατικοποίηση της παραγωγής

ματικών ασθενειών και στην αύξηση των Εργατικών ατυχημάτων. Για το λόγο αυτό, π.χ. στις ΗΠΑ, οι γυναίκες, όταν περάσουν τα 35 χρόνια, και οι άνδρες τα 45, δεν αντέχουν, συνήθως, τον ξέφρενο ρυθμό εργασίας των καπιταλιστικών επιχειρήσεων, ΓΓ αυτό απολύουν πολλούς απ' αυτούς, πράγμα που έχει σαν αποτέλεσμα, να αυξάνει η στρατειά των ανέργων. Οι εργαζόμενοι των καπιταλιστικών χωρών διεξάγουν αγώνα ενάντια στην υπερβολική εντατικότητα της εργασίας. Στις συνθήκες του σοσιαλισμού, που η εργασία υπόκειται σε αυστηρούς κανονισμούς, η εντατικότητα δεν υπερβαίνει τα φυσιολογικά όρια. Και όταν οι συνθήκες της παραγωγής απαιτούν μεγαλύτερη εντατικότητα της εργασίας αυτό αντισταθμίζεται με τη μείωση της εργάσιμης μέρας. Παράλληλα το δυνάμωμα της εντατικό­ τητας της εργασίος σε όλες τις σοσιαλιστικές επιχειρήσεις μέχρι το κανο­ νικό επίπεδο, αποτελεΙ μεγάλη εφεδρεία αύξησης της αποδοτικότητας της κοινωνικής παραγωγής και της εντατικοποίησης των κλάδων της εθνικής οικονομίας. Εντατικοποίηση της πα ραγω γής: Είναι μια κατεύθυνση στην ανάπτυξη της κοινωνικής παραγωγής, όπου η αύξηση του όγκου της παραγωγής και του εθνικού εισοδήματος γίνεται, πρώτ' απ’ όλα, με την ανύψωση του τεχνικού επιπέδου και την τελειοποίηση της οργάνωσης της παραγωγής και της εργασίας, με την πληρέστερη και αποτελεσματικότερη αξιοποίηση των υπαρχόντων υλικών, φυσικών και οικονομικών πόρων καθώς και των εργατικών εφεδρειών. Ο τρόπος της ανάπτυξης της οικονομίας με την εντα­ τικοποίηση είναι αντίθετος με τον τρόπο εκείνο, που χαρακτηρίζεται από την αύξηση του αριθμού των μέσων εργασίας και την πλατιά αναπαρα­ γωγή τους με την υπάρχουσα τεχνική βάση, καθώς και από την αύξηση του αριθμού των απασχολούμενων στη σφαίρα της παραγωγής. Με την εντατικοποίηση της παραγωγής τη θέση των υπαρχόντων μέσων εργασίας παίρνουν άλλα, τελειότερα από τεχνική άποψη. Ο Κ. Μαρξ και ο Β.Ι. Λένιν υπογράμμιζον την εσωτερική οργανική σύνδεση της διαδικασίας της εντα­ τικοποίησης της κοινωνικής παραγωγής με την επιστημονικό τεχνική πρόο­ δο. (βλ.λ.). Στις συνθήκες της αναπτυσσόμενης επιστημονικοτεχνικής επα­ νάστασης (βλ.λ.) αυξάνει ακόμη περισσότερο ο ρόλος της τεχνικής προό­ δου, σαν ένας από τους βασικότερους συντελεστές της εντατικοποίησης της παραγωγής. Η εντατικοποίηση της παραγωγής βρίσκει τη έκφρασή της στην άνοδο της παραγωγικότητας της εργασίος και στη μείωση του κόστους της παραγωγής, στην αύξηση της οποδοτικότητας των μέσων παραγωγής κ.ο.κ. Τελικό αποτέλεσμα της εντατικοποίησης σε όλους τους κλάδους της λαϊ­ κής οικονομίας είναι η αύξηση της αποδοτικότητας της κοινωνικής παραγω­ γής (βλ. λ.). Το επίπεδο της εντατικοποίησης της παραγωγής, γενικά, χα­ ρακτηρίζει την προοδευτικότητα του κοινωνικού συστήματος οικονομίας. Η δημιουργία της υλικοτεχνικής βάσης του κομμουνισμού δεν είναι δυνατή χωρίς την πλατιά διάδοση της εντατικοποίησης της παραγωγής, που με

εξαγωγές

147

τη βοήθειά της μεγαλώνει η οικονομική ισχύς της χώρας. Αυτό αποτελεΙ και τη βασική ποιοτική ιδιομορφία του σύγχρονου πεδίου της οικονομίας της αναπτυγμένης σοσιαλιστικής κοινωνίας στην ΕΣΣΔ. Το 24ο συνέδριο του ΚΚΣΕ έθεσε το καθήκον, η εντατικοποίηση της κοινωνικής παραγωγής και η ολόπλευρη ανάπτυξη της αποδοτικότητάς της να μετατραπούν σε κύρια πηγή της αύξησης της παραγωγής, σαν βασική προϋπόθεση της παγματοποίησης όλων των μεγάλων σοσιαλιστικών μέτρων που προβλέπει το τρέχον πενταετές σχέδιο. Εξαγωγές: Είναι η μετακίνηση εμπορευμάτων, κεφαλαίων και υπηρεσιών στις εξωτερικές αγορές. Οι εξαγωγές, όπως και οι εισαγωγές (βλ. λ.) είναι αποτέλεσμα της ανάπτυξης της εμπορευματικής παραγωγής και του διε­ θνούς καταμερισμού της εργασίας. Στον καπιταλισμό, και ιδιαίτερα στο στάδιο του ιμπεριαλισμού, η διάθεση των εμπορευμάτων στις εξωτερι­ κές αγορές είναι ένα από τα πιο δύσκολα και σύνθετα προβλήματα, μια από τις αιτίες της πάλης ανάμεσα στις ιμπεριαλιστικές χώρες για τις αγο­ ρές κατανάλωσης, τις σφαίρες τοποθέτησης κεφαλαίων και τις πηγές πρώ­ των υλών. Οι ιμπεριαλιστικές χώρες μεταχειρίζονται την εξαγωγή των εμπο­ ρευμάτων σαν μέσο οικονομικής και πολιτικής υποδούλωσης των άλλων κρατών, ιδιαίτερα των υπανάπτυκτων χωρών. Το σύστημα των μονοπω­ λιακά υψηλών τιμών στα εξαγόμενα εμπορεύματα και των μονοπωλιακά χαμηλών τιμών στις εισαγόμενες πρώτες ύλες και τα τρόφιμα, από τις αποικίες και τις οικονομικά καθυστερημένες και εξαρτημένες χώρες, οδη­ γούν στην αύξηση των κερδών των μονοπωλίων. Η ανάγκη των εξαγω­ γών υπαγορεύεται και από τη στενότητα των εσωτερικών αγορών που οφείλεται στη σχετική μείωση της αγοραστικής δύναμης του πληθυσμού στις καπιταλιστικές χώρες. Στην περίοδο του ιμπεριαλισμού αναπτύχθηκε κατεξοχήν η εξαγωγή κεφαλαίων (βλ.λ.) με τη μορφή της παροχής κρατι­ κών δανείων και της άμεσης επένδυσης κεφαλαίων στο εξωτερικό. Η εξα­ γωγή κεφαλαίων έχει σαν συνέπεια τη διεύρυνση της εξαγωγής εμπορευ­ μάτων. Η τελωνειακή στατιστική των καπιταλιστικών χωρών υποδιαιρεί τις εξαγωγές εμπορευμάτων στις εξής κατηγορίες: (1) Ειδικές εξαγωγές, που πε­ ριλαμβάνουν εμπορεύματα εσωτερικής παραγωγής είτε ξένα εμπορεύματα, που έστω και ενμέρει υποβλήθηκαν σε κατεργασία στη χώρα αυτή και κατόπιν εξάγονται σε άλλες χώρες. (2) Γενικές εξαγωγές, που περιλαμβά­ νουν διαμετακομιζόμενα ξένα εμπορεύματα, δηλ. εμπορεύματα που εισάγονται στη δοσμένη χώρα και σε συνέχεια εξάγονται χωρίς να υποβλη­ θούν σε οποιαδήποτε κατεργασία. Η εξαγωγή εμπορευμάτων από τις σο­ σιαλιστικές χώρες στο εσωτερικό του παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστή­ ματος αποτελεί ανταλλαγή προϊόντων και διεξάγεται με βάση το διεθνή σοσιαλιστικό καταμερισμό της εργασίας (βλ. λ.) και το συντονισμό των σχεδίων της εθνικής οικονομίας, με αμοιβαία συμφέροντες όρους, πλήρη ισοτιμία και δίκαιες τιμές. Η ανάπτυξη των εξαγωγών στις σοσιαλιστικές

148

εξαγωγή εμπορευμάτων στον καπιταλισ μό

χώρες αποβλέπει στην πιο αποδοτική αξιοποίηση των οικονομικών και των φυσικο-κλιματολογικών συνθηκών της κάθε χώρας, με σκοπό να επιτα­ χυνθεί και να αυξηθεί η αποδοτικότητα της κοινωνικής παραγωγής, να ανέβει η ευημερία του λαού. Το παγκόσμιο σοσιαλιστικό σύστημα οικονο­ μίας κάνει εξαγωγές στις αναπτυσσόμενες χώρες με ευνοϊκούς όρους και τις βοηθάει να αποκτήσουν την οικονομική τους ανεξαρτησία. Εξαγωγή εμπορευμάτων στον κ α π ιτ α λ ισ μ ό : Μορφή των οικονομικών σχέσεων ανάμεσα στις χώρες που βασίζεται στο διεθνή καπιταλιστικό καταμερισμό της εργασίας (βλ. λ.). Η αντικειμενική αναγκαιότητα της εξα­ γωγής εμπορευμάτων καθορίζεται από την ανάπτυξη του κοινωνικού κατα­ μερισμού της εργασίας και τη διαμόρφωση της παγκόσμιας καπιταλιστικής οικονομίας. Η ιδιομορφία της εξαγωγής εμπορευμάτων στον καπιταλισμό βρίσκεται στην εξαιρετική διόγκωσή της, στο ότι η εξαγωγή εμπορευμά­ των μετατρέπεται σε ένα από τα μέσα επίτευξης του σκοπού της καπιτα­ λιστικής παραγωγής, της είσπραξης υπεραξίας. Στον προμονοπωλιακό κα­ πιταλισμό, ο διεθνής καταμερισμός της εργασίας ήταν σε σημαντικό βαθμό εξαρτημένος από την επίδραση των οικονομικών και γεωγραφικών συνθη­ κών της παραγωγής, και αυτό είχε σαν αποτέλεσμα τα έξοδα παραγωγής ορισμένων εμπορευμάτων να είναι σε μερικές χώρες χαμηλότερα άπ' ό,τι σε άλλες. Αυτό έκανε προσοδοφόρα την εξαγωγή αυτών των εμπορευμά­ των. Παράλληλα η αστική τάξη χρησιμοποιούσε πλατιά την εξαγωγή εμπο­ ρευμάτων για την απροκάλυπτη καταλήστευση των χωρών που βρίσκον­ ται σε προκαπιταλιστικά στάδια ανάπτυξης, με την ανισότιμη ανταλλαγή (υψηλές τιμές στα εισαγόμενα και χαμηλές τιμές στα εξαγόμενα εμπο­ ρεύματα των χωρών αυτών) (βλ. μονοπωλιακή τιμή). Στον ιμπεριαλισμό, όπου ο διεθνής καταμερισμός της εργασίας βασίζεται σε σχέσεις κυριαρχίας των αναπτυγμένων βιομηχανικών χωρών πάνω στις καθυστερημένες χώρας του καπιταλιστικού κόσμου, η εξαγωγή εμπορευμάτων χρησιμεύει για να διατηρούνται και να ισχυροποιούνται οι σχέσεις αυτές, για να εισπράττει η ιμπεριαλιστική αστική τάξη μονοπωλιακά υπερκέρδη (βλ. λ.). Ο μεγαλύ­ τερος διεθνής εξαγωγέας είναι οι ΗΠΑ, που έχουν σημαντικό μέρος στις εξαγωγές εμπορευμάτων του καπιταλιστικού κόσμου. Με τη διαμόρφωση του παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος οικονομίας και της παγκόσμιας σοσιαλιστικής αγοράς, στένεψε εξαιρετικά η σφαίρα της ιμπεριαλιστικής εκμετάλλευσης, που πραγματοποιείται με την εξαγωγή των εμπορευμάτων. Εξαγωγή κεφ α λ α ίω ν: Είναι η χαρακτηριστική, για το μονοπωλιακό καπι­ ταλισμό, μορφή τοποθέτησης κεφαλαίων στο εξωτερικό, που αποβλέπει στην πραγματοποίηση του υψηλότερου δυνατού κέρδους. Εξαγωγές κε­ φαλαίων γίνονταν και στην περίοδο του προμονοπωλιακού καπιταλισμού, όμως έπαιζαν τότε δευτερεύοντα ρόλο σε σχέση με την εξαγωγή εμπορευ­ μάτων (βλ. λ.). Η εξαγωγή κεφαλαίων είναι ένα από τα βασικά γνωρίσματα

εξαγωγή κεφ αλαίω ν

149

του ιμπεριαλισμού (βλ. λ.). Η ανάγκη για εξαγωγή κεφαλαίων εμφανίστη­ κε στις πιό αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, γιατί η χρηματιστική ολι­ γαρχία (βλ. λ.) αφού συγκέντρωσε στα χέρια της τεράστια υλικά μέσα και χρηματικά πασά, αντιμετώπιζε περιορισμένες δυνατότητες τοποθέ­ τησής τους στο εσωτερικό της χώρας, που να τους εξασφαλίζουν μονο­ πωλιακά υπερκέρδη. Έτσι σχηματίζεται σχετικό «περίσσευμα κεφαλαίου», που κστευθύνεται εκεί όπου το πασοστό κέρδους είναι υψηλότερο σε σύγκριση με τη δοσμένη χώρα. Συνεπώς το κεφάλαιο εξάγεται στο εξω­ τερικό όχι γιατί δεν μπορεΙ να χρησιμοποιηθεί στο εσωτερικό της χώρας, αλλά γιατί τα μονοπώλια ζητούν μονοπωλιακά υπερκέρδη. Παράλληλα, το παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα, που διαμορφώθηκε στην περίοδο του ιμπεριαλισμού, δημιουργεί τη δυνατότητα εξαιρετικά κερδοφόρας το­ ποθέτησης κεφαλαίων, γιατί οι καθυστερημένες χώρες, που ήδη έχουν μπει στην παγκόσμια εμπορευματική κυκλοφορία, διαθέτουν, ως ένα βαθμό, κατάλληλους δρόμους επικοινωνίας και «ελεύθερη» για καπιτα­ λιστική εκμετάλλευση, φτηνή εργατική δύναμη. Η εξαγωγή κεφαλαίων πραγματοποιείται είτε με την επιχειρηματική μορφή (το εξαγόμενο κεφά­ λαιο τοποθετείται σε επιχειρήσεις) είτε με τη μορφή δανείων (το εξαγό­ μενο κεφάλαιο παραχωρείται σαν δάνειο με τόκο). Και στις δύο περιπτώ­ σεις, ο εξαγωγέας του κεφαλαίου εκμεταλλεύεται τους εργαζόμενους της χώρας όπου τοποθετείται το κεφάλαιο, αλλά στην πρώτη περίπτωση άμεσα, ενω στη δεύτερη διαμέσου αυτών που πήραν το δάνειο, δηλ. των ντόπιων εκμεταλλευτών (βλ. εξωτερικά δάνεια). Σαν εξαγωγείς κεφαλαίου εμφανίζονται είτε τα Ιδια τα μονοπώλια είτε ο κρατικός μηχανισμός των ιμπεριαλιστικών χωρών, που ελέγχεται απ’ αυτά. Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια τάση σημαντικής αύξησης του ρυθμού εξαγωγής κρατικών κεφαλαίων, πράγμα που εξηγείται από την κολοσσιαία ανάπτυξη του εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος, που απειλεί όχι μόνο με μείωση τα κέρδη του ξένου ιδιωτικού κεφαλαίου, αλλά και με αφανισμό ολόκληρο το ξένο κεφάλαιο. Η κρατική μορφή εξαγωγής κεφαλαίων συμφέρει στα μονοπώ­ λια, γαιτΙ εγγυάται την αποζημίωση των κερδών «που δεν εισπράχθηκαν» με τη φορολογική καταλήστευση των εργαζομένων της δικής τους χώρας. Μετά τα δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, η εξαγωγή κεφαλαίων από τις ΗΠΑ ξεπέρασε την εξαγωγή κεφαλαίων από όλα μαζί τα άλλα ιμπεριαλιστικά κράτη. Τα τελευταία χρόνια μεγάλωσε σημαντικά η εξαγωγή κεφαλαίου από την Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας. Η είσπραξη όσο το δυνατό υψηλότερων κερδών για το κεφάλαιο που έχει εξαχθεί στις καθυστερημέ­ νες οικονομικά χώρες, συνδέεται στενά με την οικονομική και πολιτική κυριαρχία της χρημστιστικής ολιγαρχίας στις αποικιακές και εξαρτημένες χώρες, με την παρεμπόδιση της ανάπτυξης εθνικής βιομηχανίας στις ανα­ πτυσσόμενες χώρες, με τη διατήρηση μονοπωλιακά υψηλών τιμών (βλ. μονοπωλιακή τιμή) για τα εμπορεύματα που διαθέτουν, καθώς και με την την εκμετάλλευση της φτηνής εργατικής δύναμης σ ' αυτές τις χώρες. Σε

160

έξοδα κυκλοφ ορίας

κάθε 100 δολάρια που έχουν τοποθετηθεί στις αναπτυσσόμενες χώρες, τα μονοπώλια των ΗΠΑ εισπράττουν κέρδος 26-31 δολάρια, όταν στη Δυτική Ευρώπη το κέρδος αυτό είναι 6 - 8 δολάρια. Η εξαγωγή κεφαλαίου κάνει εντονότερες τις αντιθέσεις του ιμπεριαλισμού, γιατί δυναμώνοντας την εκμετάλλευση των αναπτυσσόμενων χωρών, οδηγεί ταυτόχρονα στην αύ­ ξηση της βιομηχανικής παραγωγής στις χώρες αυτές, στη δημιουργία βιο­ μηχανικού προλεταριάτου και εθνικής αστικής τάξης, στο δυνάμωμα του εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος. Οι επιτυχίες της εθνικοαπελευθερωτικής πάλης υποσκάπτουν όλο και περισσότερο τις θέσεις του ιμπεριαλισμού στις αναπτυσσόμενες χώρες, πράγμα που επιδρά σημαντικά και στις κα­ τευθύνσεις της εξαγωγής κεφαλαίου. Οι χώρες που κατέκτησαν την κρα­ τική τους αυτοτέλεια και τείνουν στην οικονομική ανεξαρτησία καταφεύ­ γουν, όλο και συχνότερα, στην εθνικοποίηση του ξένου μονοπωλιακού κεφαλαίου. Για το λόγο αυτό, αλλά και επειδή θέλουν να εκμεταλλευθούν τη διαφορά στα επίπεδα του εργατικού μισθού, τα τελευταία χρόνια οι ΗΠΑ μεγάλωσαν σημαντικά την εξαγωγή κεφαλαίου στις υψηλά αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, όπου η εργασία πληρώνεται περισσότερο απ' ό,τι στις αναπτυσσόμενες χώρες, αλλά σημαντικά λιγότερο απ' ό,τι στις ΗΠΑ. Αυτό ακριβώς κάνει κερδαφόρα την εξαγωγή κεφαλαίου. Το δυνάμωμα της εξαγωγής κεφαλαίου από τις ΗΠΑ στις χώρες αυτές οδηγεί στο εξαιρετικό δυνάμωμα της ανταγωνιστικής πάλης στο ιμπεριαλιστικό στρατόπεδο για σφαίρες τοποθέτησης κεφαλαίου, στη μεγαλύτερη ένταση των ενδοϊμπεριαλιστικών αντιθέσεων. Με την εξαγωγή κεφαλαίου επιδιώκονται όχι μόνα οικονομικοί μα και πολιτικοί σκοποί. Παρέχοντας δάνεια στα ξένα κράτη ε(τε εξάγοντας σ’ αυτά παραγωγικό κεφάλαιο, τα ιμπεριαλιστικά κράτη, επιδιώκουν να τους υπαγορεύσουν τους πολιτικούς και στρατιωτικούς τους όρους, ενώ παντού υποστηρίζουν αντιδραστικά καθεστώτα, καταπνίγουν τα απελευθερωτικά κινήματα που στρέφονται ενάντια στον ιμπεριαλιστικό ζυγό. Εξαθλίωση του προλεταριάτου, βλ. απόλυτη εξαθλίωση του προλε­ ταριάτου και σχετική εξαθλίωση του προλεταριάτου. Έ ξοδα κυκλο φ ορ ίας : Είναι τα έξοδα, που αφορούν την εξυπηρέτηση της διαδικασίας της κυκλοφορίας. Διακρίνουμε δύο ε(δη εξόδων κυκλοφο­ ρίας: (α) τα καθαρά και (2) τα συνδεόμενα με τη συνέχιση της διαδικα­ σίας της παραγωγής στη σφαίρα της κυκλοφορίας. Καθαρά έξοδα κυκλο­ φορίας, στις συνθήκες της καπιταλιστικής οικονομίας, είναι τα έξοδα του κεφαλαίου που συνδέονται με τη διαδικασία της αγοράς και πώλησης, δηλ. με την αλλαγή των μορφών της αξίας. Συγκαταλέγονται σ' αυτά, πρώτ’ απ’ όλα, οι δαπάνες για τη συντήρηση των πωλητών και των εμπο­ ρικών αντιπροσώπων, για τη διαφήμιση των εμπορευμάτων, προφορικά και διαμέσου του τύπου, για την εμπορική αλληλογραφία για την εγγρα­ φή στα εμπορικά δελτία, σταυς καταλόγους και σταυς πρακτικούς οδη­

έξοδα παραγωγής γούς, για διάφορες εμπορικές αποστολές, έξοδα για την τήρηση λογαρια­ σμών και λογιστηρίου. Τα έξοδα αυτά δεν προσθέτουν στο εμπόρευμα καμιά αξία και αποτελούν μη παραγωγικές δαπάνες τόσο σε χρήμα όσο και σε ζωντανή και ενσωματωμένη εργασία. Οι δαπάνες αυτές καλύπτον­ ται από το ποσό της υπεραξίας που παράγει η εργασία των μισθωτών εργατών στη διαδικασία της καπιταλιστικής παραγωγής. Με την ανάπτυξη του καπιταλισμού τα καθαρά έξοδα κυκλοφορίας αυξάνουν, πράγμα που επιβαρύνει κυρίως τις λαϊκές μάζες. Τα έξοδα κυκλοφορίας, που δημιουργούνται από την επέκταση της διαδικασίας της παραγωγής στη σφαίρα της κυκλοφορίας, περιλαμβάνουν τις δαπάνες που αφορούν τις μεταφο­ ρές και τη φύλαξη των κανονικών αποθεμάτων των εμπορευμάτων, τη συμπληρωματική κατεργασία, την ταξινόμηση και τη συσκευασία τους. Αυτό το είδος των εξόδων κυκλοφορίας, ως προς τον οικονομικό τους χα­ ρακτήρα, δε διαφέρουν από τα έξοδα παραγωγής (βλ. λ.). 0 αυθόρμητος χαρακτήρας της καπιταλιστικής παραγωγής, οι περιοδικές οικονομικές κρί­ σεις, η σκληρή ανταγωνιστική πάλη ανάμεσα στους καπιταλιστές για τις καταναλωτικές αγορές γίνονται αιτία αύξησης των εξόδων κυκλοφορίας στον καπιταλισμό. Στην περίοδο της γενικής κρίσης του καπιταλισμού, το μεγαλύτερο μέρος των εξόδων κυκλοφορίας, που συνεχώς αυξάνει, είναι τα καθαρά έξοδα. Στο σύγχρονο καπιταλιστικό κόσμο, τα έξοδα κυκλοφο­ ρίας αποτελούν το ένα τρίτο, περίπου, της αξίας της λιανικής πώλησης και είναι ένα βαρύ φορτίο για τις πλατιές λαϊκές μάζες. Τα έξοδα κυκλοφορίας στο σοσιαλισμό είναι οι δαπάνες των εμπορικών οργανισμών για να δια­ τεθούν τα εμπορεύματα και να φτάσουν ως τον καταναλωτή. Τα καθαρά έξοδα στο σοσιαλισμό είναι ένα ασήμαντο μέρος των εξόδων κυκλοφο­ ρίας. Το κύριο μέρος των εξόδων κυκλοφορίας στη σοσιαλιστική οικονο­ μία αποτελεΐται από συμπληρωματικές δαπάνες που σχετίζονται με την επέκταση της παραγωγικής διαδικασίας στη σφαίρα της κυκλοφορίας. Η αποφυγή των περιττών εξόδων και απωλειών στη σφαίρα της κυκλοφορίας βοηθάει στην επιτάχυνση των ρυθμών ανάπτυξης της σοσιαλιστικής οικο­ νομίας. Τα έξοδα κυκλοφορίας στο σοσιαλισμό είναι σημαντικά χαμηλό­ τερα απ' ό,τι στον καπιταλισμό. Παρ' όλα αυτά, στη σφαίρα της κυκλοφο­ ρίας κρύβονται μεγάλες εφεδρείες οικονομίας υλικών μέσων και χρημά­ των. Η μείωση των εξόδων στη σφαίρα αυτή κατά 1 %, και μόνο, δίνει οικονομία εκατοντάδες εκατομμύρια ρούβλια. Η μείωση των εμπορικών δαπανών στο σοσιαλισμό εξαρτάται βασικά από την άνοδο της παραγω­ γικότητας της εργασίας στη σφαίρα της κυκλοφορίας, την καλύτερη οργά­ νωση της εργασίας, την κάλυψη και υπερκάλυψη των προγραμμάτων εμπο­ ρευματικής κυκλοφορίας, την ορθολογιστική αξιοποίηση του χώρου των καταστημάτων και των αποθηκών. Έ ξοδα παραγω γής: Είναι το σύνολο των δαπανών σε ζωντανή εργασία και υλικά μέσα για την παραγωγή του προϊόντος. Στην εμπορευματική-

152

έξοδα τω ν σ ο σ ια λ ισ τ ικ ώ ν επιχειρή σ εω ν

χρηματική οικονομία, τα έξοδα παραγωγής εμφανίζονται με τη μορφή της αξίας. Το οικονομικό περιεχόμενο της κατηγορίας αυτής είναι διαφορε­ τικό στο σοσιαλισμό και στον καπιταλισμό. Τα καπιταλιστικό έξοδα παρα­ γωγής μετριούνται με τ(ς δαπάνες κεφαλαίου (σ + μ), δηλ. αποτελούνται από δαπάνες για πάγιο και μεταβλητό κεφάλαιο. Τα κοινωνικά έξοδα παρα­ γωγής μετριούνται με τις δαπάνες όλης της εργασίας (σ + μ + υ), δηλ. αποτελούνται από δαΗάνες για σταθερό και μεταβλητό κεφάλαιο συν την υπεραξία που την ιδιοποιείται δωρεάν ο καπιταλιστής. Τα καπιταλιστικά έξοδα παραγωγής συγκαλύπτουν τις σχέσεις εκμετάλλευσης, εξαλείφουν τη διαφορά ανάμεσα στο σταθερό και μεταβλητό κεφάλαιο στη διαδικασία της παραγωγής υπεραξίας. Το μέγεθος των εξόδων παραγωγής στην καπι­ ταλιστική οικονομία διαμορφώνεται κάτω από την επίδραση της ανταγω­ νιστικής πάλης και του αυθόρμητου χαρακτήρα της οικονομίας της αστι­ κής κοινωνίας. Στη σοσιαλιστική οικονομία, η κατηγορία των εξόδων παρα­ γωγής συνδέεται επίσης με σχέσεις αξίας, γιατί κι εδώ έχουν θέση η εμπο­ ρευματική παραγωγή και κυκλοφορία. Τα κοινωνικά έξοδα παραγωγής εί­ ναι (σα με την αξία του εμπορεύματος και αποτελούνται από την αξία των παρακρατηθέντων μέσων παραγωγής συν τη νεοδημιουργούμενη αξία. Απ’ αυτά πρέπει να ξεχωρίζουμε τις δαπάνες, που έγιναν άμεσα σε ορισμέ­ νες επιχειρήσεις ή κλάδους της παραγωγής. Οι δαπάνες αυτές γίνονται για να αγοραστούν τα μέσα της παραγωγής (πρώτες ύλες, υλικά, καύσιμα, μη­ χανικός εξοπλισμός κ.ο.κ.) και για να πληρωθεί η εργασία των εργαζομένων στην παραγωγή. Τα έξοδα της παραγωγής στις σοσιαλιστικές επιχειρήσεις εμφανίζονται με τη μορφή του κόστους παραγωγής (βλ. λ.). Στο σοσια­ λισμό, η αξία και το κόστος του εμπορεύματος δεν είναι αντίθετα μεταξύ τους. Είναι δύο μορφές έκφρασης των εξόδων παραγωγής της σοσιαλι­ στικής κοινωνίας, που υπολογίζει τόσο το σύνολο των δαπανών εργασίας, όσο και τις παραγωγικές δαπάνες σε χρήμα. Αυτό επιτρέπει να ξεχωρίζουμε τα καθαρά έσοδα της κοινωνίας (βλ. λ.) και να καθορίζουμε σχεδιοποιημένα την ορθολογική αναλογία ανάμεσα στην άνοδο της συσσώρευσης και της κατανάλωσης. Η συστηματικά σχεδιοποιημένη μείωση των εξό­ δων της παραγωγής, που αποτελεΙ νομοτέλεια της σοσιαλιστικής παραγω­ γής, εκφράζεται άμεσα στη μείωση του κόστους των προϊόντων και στην άνοδο της αποδοτικότητας των σοσιαλιστικών επιχειρήσεων. Έ ξοδ α τω ν σ ο σ ια λισ τ ικ ώ ν ε πιχειρή σ εω ν: Το σύνολο των εξόδων σε υλικά μέσα (πρώτες ύλες, καύσιμα υλικά, εξοπλισμού κλπ.) και της αναγκαίας εργασίας, εκφραζόμενα σε χρηματική μορφή, που δείχνουν τ( αξίζει στην επιχείρηση η παραγωγή και η πώληση των προϊόντων. Τα έξοδα που εξασφαλίζουν την παραγωγή και την κυκλοφορία των προϊόν­ των καταμερίζονται ανάμεσα στις παραγωγικές και τις εμπορικές επιχει­ ρήσεις. Στην πρακτική η δραστηριότητα των παραγωγικών επιχειρήσεων συμπεριλαμβάνει και τη διάθεση των προϊόντων. Οι εμπορικές επιχειρή­

εξω οικονομικός καταναγκασμός

153

σεις εκτός από την πώληση των προϊόντων ««πληρώνουν χρέη που είναι η συνέχεια της παραγωγής. ΓΓ αυτό, τα έξοδα των παραγωγικών επιχει­ ρήσεων συμπεριλαμβάνουν ένα μέρος από τα έξοδα που συνδέονται με την κυκλοφορία, και των εμπορικών επιχειρήσεων ένα μέρος των εξόδων που συνδέονται με την παραγωγή των προϊόντων. Η διάθεση των προϊόν­ των στον καταναλωτή προϋποθέτει τη μεταφορά τους, την αποθήκευση, τη συσκευασία και μια σειρά άλλων μέτρων. Τα έξοδα γι αυτές τις εργα­ σίες είναι συνέχεια της διαδικασίας της παραγωγής στον τομέα της κυκλο­ φορίας και σχηματίζουν τα συμπληρωματικά έξοδα της παραγωγής. Οι δαπάνες για τις εργασίες, που συνδέονται με την αλλαγή της μορφής της αξίας και που καθορίζονται με την ύπαρξη των εμπορευματοχρηματικών σχέ­ σεων, αποτελούν τα καθαρά έξοδα κυκλοφορίας. Τα έξοδα των σοσιαλιστι­ κών επιχειρήσεων διαφέρουν βασικά από τα έξοδα παραγωγής των καπιτα­ λιστικών, που ενσωματώνουν τις δαπάνες του κεφαλαίου για αγορά μέσων παραγωγής και αγορά εργατικής δύναμης, Η μείωση των καπιταλιστικών εξόδων πραγματοποιείτο στη βάση της εκμετάλλευσης των εργατών και έχει σκοπό την απόσπαση της πιο μεγάλης υπεραξίας. Τα έξοδα παραγωγής εδώ διαμορφώνονται τυχαία, σαν αποτέλεσμα της σκληρής ανταγωνιστι­ κής πάλης ανάμεσα στους καπιταλιστές, και της οικονομικής καταστρο­ φής των μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων. Τα έξοδα των σοσιαλιστικών επιχειρήσεων εκφράζουν τις σοσιαλιστικές παραγωγικές σχέσεις ανάμεσα σε ξεχωριστούς οικονομικούς κρίκους και της κοινωνίας στο σύνολό της. Αυτά είναι συνδεμένα με την παραγωγή των προϊόντων, και είναι αναγκαία για την ικανοποίηση των αναγκών όλης της κοινωνίας και με την παρου­ σίασή τους μέχρι τον καταναλωτή. Η μείωση τους έχει σαν αποτέλεσμα την επέκταση των κλιμάκων του πρόθετου προϊόντος, που ανήκει σε όλα τα μέλη της κοινωνίας και χρησιμοποιείται ολοκληρωτικά για τα συμφέροντά της. Τα έξοδα των σοσιαλιστικών επιχειρήσεων διαμορφώνονται σχεδιοποιημένα με τον καθορισμό από το κράτος δαπανών για την εργασία και τα υλικά αποθέματα. Στις συνθήκες ύπαρξης εμπορευματοχρηματικών σχέσεων, τα έξοδα των σοσιαλιστικών παραγωγικών επιχειρήσεων παίρ­ νουν τη μορφή του κόστους παραγωγής του προϊόντος, και τα έξοδα των επιχειρήσεων του εμπορίου τη μορφή των εξόδων κυκλοφορίας. Η σχεδιοποιημένη μείωση των εξόδων της κοινωνικής εργασίας στην παραγωγή και κυκλοφορία των προϊόντων, συντελεί στη μείωση του κόστους του προϊόν­ τος και στην άνοδο της αποδοτικότητας των σοσιαλιστικών επιχειρήσεων. Εξω οικονομικός καταναγκα σμός: Ο καταναγκασμός εργασίας στην αντα­ γωνιστική κοινωνία που ασκείται με την ωμή βία' η άμεση υποταγή, η προ­ σωπική εξάρτηση του εργαζόμενου στην παραγωγή από τους εκμεταλλευ­ τές. Ο εξωοικονομικός καταναγκασμός ήταν χαρακτηριστικό γνώρισμα της δουλοκτητικής και της φεουδαρχικής κοινωνίας. Στο δουλοκτητικό τρόπο παραγωγής, τόσο τα μέσα παραγωγής όσο και π εργατική δύναμη (ο δού­

154

εξωτερικά δάνεια

λος) ήταν ιδιοκτησία του δουλοκτήτη. Ο εξωοικονομικός καταναγκασμός, στην περίτττωση αυτή, αποτελεΙ τη βάση της διαδικασίας συνένωσης της εργατικής δύναμης και των μέσων παραγωγής και πραγματοποιείται άμεσα με τη χρήση σωματικής βίας. Στη φεουδαρχία, ο αγρότης είτε έχει μόνο τη χρήση είτε είναι και ιδιοκτήτης των μέσων παραγωγής. Ο δουλοπάροικος χωρικός έχει ένα κομμάτι γης και εργαλεία της παραγωγής, όμως δια­ τηρείται ακόμη η προσωπική άμεση εξάρτηση από τον τσιφλικά. «Αφού του παραχωρήθηκε γη, ο αγρότης πρέπει να είναι προσωπικά εξαρτημέ­ νος από τον τσιφλικά, γιατί, έχοντας γη, δε θα πάει σε αγγαρεία (βλ. λ.) παρά μόνο με τον καταναγκασμό. Το σύστημα οικονομίας γεννάει, στην περίπτωση αυτή, τον «εξωοικονομικό καταναγκασμό», τη δουλοπαροικία, τη νομική εξάρτηση, τα μειωμένα δικαιώματα κ.λ.π.» (Β. I. Λένιν). Ο καπι­ ταλιστικός τρόπος παραγωγής προϋποθέτει την προσωπική, τη νομική ελευθερία του εργαζόμενου, αλλά ταυτόχρονα ο εργαζόμενος στερείται εντελώς τα μέσα παραγωγής και γΓ αυτό εξαναγκάζεται να πουλάει την εργατική του δύναμη στον καπιταλιστική. Συνεπώς ο καπιταλισμός χαρα­ κτηρίζεται από τον οικονομικό καταναγκασμό. Ό μως αυτό δεν αποκλείει την πλατιά χρησιμοποίηση και του εξωοικονομικού καταναγκασμού, είτε με καλυμμένες είτε με ωμές μεθόδους. Εξωτερικά δά νεια: Είναι τα δάνεια που συνάπτονται στις ξένες χρημα­ ταγορές, είτε παρέχονται από ξένες κυβερνήσεις ή από διεθνείς οργανι­ σμούς. Τα ξένα δάνεια, παράλληλα με τις άμεσες ιδιωτικές επενδύσεις κε­ φαλαίων αποτελούν μια από τις μορφές εξαγωγής κεφαλαίου (βλ. λ.), που είναι χαρακτηριστική για την εποχή του ιμπεριαλισμού. Τα δάνεια αυτά αποτελούν όπλο στα χέρια των ιμπεριαλιστικών κρατών για να κατακτή­ σουν τις καταναλωτικές αγορές και τις πηγές πρώτων υλών των χωρών στις οποίες χορηγούνται τα δάνεια, μέσο για την οικονομική και πολιτική υποδούλωσή τους και επικερδή τοποθέτηση κεφαλαίων. Το εξωτερικό χρέος των αναπτυσσόμενων χωρών συχνά οδηγεί στην εξάρτησή τους από την πιστώτρια χώρα. Αν στην περίοδο του προμονοπωλιακού καπι­ ταλισμού, δανειστές ήταν συνήθως ξένες τράπεζες είτε μεμονωμένοι καπι­ ταλιστές, στην περίοδο του ιμπεριαλισμού, ιδιαίτερα μετά το δεύτερο παγ­ κόσμιο πόλεμο, εξαιτίας της ανάπτυξης του κρατικομονοπωλιακού καπιτα­ λισμού (βλ. λ.) τα ξένα δάνεια παρέχονται συνήθως από τα κράτη. Ο μεγα­ λύτερος εξαγωγέας κρατικών κεφαλαίων είναι οι ΗΠΑ. Με τα δάνεια και την παροχή βοήθειας σε χρήμα, οι ΗΠΑ υποστηρίζουν σε διάφορα μέρη του κόσμου, αντιδημοκρατικά και αντιδραστικά καθεστώτα. Μεγάλοι εξαγωγείς κρατικών κεφαλαίων είναι επίσης η Αγγλία, η Γαλλία, η Δυτ. Γερμα­ νία και η Ιαπωνία. Εξωτερικά δάνεια παρέχονται επίσης και από μια σειρά διεθνείς οργανισμούς απ’ τους οποίους σημαντικότεροι είναι το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και η Διεθνής Τράπεζα Ανασυγκρότησης και Ανάπτυ­ ξης. Και ενώ τα δάνεια των ιμπεριαλιστικών κρατών είναι, στην ουσία.

επαναστα τική δη μο κρ ατία στη Ρ ω σία

155

μια μορφή καταλήστευσης των υπανάπτυκτων χωρών και μέθοδος υπο­ δούλωσής τους, ο βοήθεια των σοσιαλιστικών χωρών έχει θεμελιακά δια­ φορετικές βάσεις. Η Σοβιετική Ένωση παρέχει δάνεια και πιστώσεις στα σοσιαλιστικά κράτη και στις απελευθερωμένες από τον αποικιακό ζυγό χώρες της Ασίας, της Αφρικής και της Λατινικής Αμερικής, καθοδηγούμενη από τις αρχές του προλεταριακού διεθνισμού και της συντροφικής βοή­ θειας. Τα ξένα δάνεια και οι πιστώσεις των σοσιαλιστικών κρατών βοηθούν τα νεαρά κράτη να εφαρμόσουν τα προγράμματα εκβιομηχάνισής τους. Με τη βοήθεια των δανείων, οι αναπτυσσόμενες χώρες ενισχύουν την πο­ λιτική ανεξαρτησία τους, δημιουργούν αυτοτελή εθνική οικονομία. Τα σ ο­ βιετικά δάνεια και οι πιστώσεις παρέχονται με εξαιρετικά επωφελείς όρους και δε συνδέονται με κανένα πολιτικό ή στρατιωτικό όρο. Με τα σοβιε­ τικά δάνεια και τις πιστώσεις στις χώρες της Ασίας και της Αφρι­ κής έχουν χτιστεί και χτίζονται εκατοντάδες βιομηχανικές επιχειρήσεις και άλλες μονάδες, ανάμεσά τους εργοστάσια χαλυβουργίας και έγχρω­ μης ή άλλης μεταλλουργίας, εργοστάσια κατεργασίας μετάλλων και μηχαχανοκατασκευών, πετρελαιοειδών και χημικά, ηλεκτροσταθμοί κ.α. «Επανάσταση στα εισ οδήματα», βλ. θεωρία της «επανάστασης ατα εισοδήματα». «Επανάσταση τω ν διευ θ υ ν τ ικ ώ ν στελεχών», βλ. θεωρία της «επανά­ στασης των διευθυντικών στελεχών». Επαναστατική δημοκρατία στη Ρ ω σ ία : Ιδεολογικό ρεύμα, που εκπρο­ σωπείται από τους ιδεολόγους της αγροτικής δημοκρατίας. Γεννήθηκε τη δεκαετία του 1840 και έγινε καθοριστικό για την κοινωνική εξέλιξη στα 1860-1870. Κύριοι εκπρόσωποί του είναι: Β. Γ. ΜπελΙσκι, A. I. Χέρτσεν. Ν.Γ. Τσερνισέφσκι, που ονομάστηκαν από τον Β.Ι. Λένιν πρόδρομοι της ρωσικής σοσιαλδημοκρατίας (βλ. Άπαντα, τόμ. 6, σελ. 25, ρωσ. έκδ.). Με τη ρωσική σοσιαλδημοκρατία τους συνένωσε ο επαναστατικός αγώνας ενάντια στη δουλοπαροικία και στη φεουδαρχική μοναρχία, η αντίληψη για το μεταβατικό χαρακτήρα του καπιταλισμού, η βεβαιότητα για την αναγκαιότητα ριζικών αλλαγών όλων των κοινωνικο-οικονομικών συνθηκών στη χώρα η πίστη για το μελλοντικό σοσιαλισμό. Οι επαναστά­ τες δημοκράτες συνδύασαν την ιδέα της αγροτικής επανάστασης με τις ιδέες του ουτοπικού σοσιαλισμού. Ιδεολόγος του δημοκρατικού στρα­ τοπέδου τη δεκαετία του 1840 ήταν ο Β. Γ. ΜπελΙνσκι (1811-1848). Ξεπερνώντας τις απαγορεύσεις της λογοκρισίας, πήρε θέση κατά της δουλοπαροικίας, υπέρ της αλλαγής των κοινωνικο-οικονομικών σχέσεων που υπήρχαν στη χώρα. Σε αντίθεση με τους άλλους επαναστάτες-δημοκράτες, πίστευε βαθιά στο αναπόφευκτο για τη Ρωσία στάδιο της καπι­ ταλιστικής ανάπτυξης, συναισθανόταν την προοδευτικότητα του αστικού συστήματος σε σύγκριση με το φεουδαρχικό, και έδινε καθορισμένο ρόλο.

156

επα ναστατική δη μοκρατία στη Ρω σία

στην αστική τάξη για την εξόντωση της δουλείας και της δουλοπαροικίας. Ταυτόχρονα ο ΜπελΙνσκι υποστήριζε πως η Ρωσία δε θα σταθεί στο καπιταλιστικό στάδιο, γιατί ο καπιταλισμός υποφέρει από πολυάριθμα ελλατώμστα και αναπόφευκτα θα περάσει στο σοσιαλισμό. Δε γνώριζε τους σωστούς δρόμους για την επικράτηση του σοσιαλισμού, γι αυτό ο σοσιαλισμός του ήταν ουτοπικός. Οι σοσιαλιστικές ιδέες του όμως ανταποκρίνονταν στα ζωτικά συμφέροντα της Ρωσίας, στα καθήκοντα του επαναστατικού ταξικού αγώνα ενάντια στο φεουδαρχικό-δουλοπαροικιακό σύστημα οικονομίας και το πέρασμα στις νέες παραγωγικές σχέσεις. Στη δεκαετία 1850-1860 οι επαναστατικές-δημοκρατικές ιδέες προωθήθηκαν από τον Α.Ι. Χέρτσεν (1812-1870) και τον Ν.Π. Ογκαριόφ (1813-1877), τους δημιουργούς του ελεύθερου ρωσικού τύπου στο εξωτερικό (Λονδίνο). Ο Β.Ι. Λένιν αναγνώρισε τη μεγάλη υπηρεσία του Χέρτσεν (Βλ. Άπαντα,τομ. 21, σελ. 258, ρωσ. έκδ.). Το περιοδικό «Καμπάνα» έγινε το κέντρο του αγώ­ να ενάντια στη δουλοπαροικία στη Ρωσία. Ο Χέρτσεν και ο Ογκαριόφ υπέβαλαν σε σκληρή κριτική τη ρωσική δουλοπαροικία, αποδείχνοντας ότι αυτή είναι η κύρια αιτία για την οικονομική καθυστέρηση της Ρωσίας. Ο Χέρτσεν απαίτησε το δωρεάν πέρασμα όλης της γης στους αγρότες και καταλάβαινε, πως η πραγματοποίησή του ήταν δυνατή μόνο με επα­ ναστατικό δρόμο. Έτσι εμφανίστηκε σαν ιδεολόγος της αγροτικής επανά­ στασης. Ο Β. I. Λένιν υπογράμμισε πως ο Χέρτσεν έπαιξε «τεράστιο ρόλο για την προετοιμασία της ρωσικής επανάστασης». (Άπαντα, τομ. 21, σελ. 255, ρωσ. έκδ.). Ο Χέρτσεν έκανε κριτική στο καπιταλιστικό σύστημα της Δύσης, στις αντιθέσεις του και έβγαλε το συμπέρασμα ότι θα καταστραφεΙ, και θα αντικατασταθεΙ από τό σοσιαλιστικό. Μη καταλαβαίνον­ τας όμως τον ιστορικό ρόλο του καπιταλισμού, κατέληξε στο λαθεμένο συμπέρασμα, πως η Ρωσία μπορεί να αποφύγει τον καπιταλιστικό δρόμο ανάπτυξης και ξεκινώντας από αυτό, δημιούργησε τη λαθεμένη του θεω­ ρία του «ρωσικού σοσιαλισμού». Πυρήνα του σοσιαλισμού θεωρούσε λαθεμένα τη ρωσική κοινότητα, χωρίς κάποιες αλλαγές της, προϋποθέ­ τοντας πως ο άνθρωπος του μέλλοντος στη Ρωσία θα είναι μουζίκος. Στο τέλος της ζωής του ο Χέρτσεν παραδέχτηκε τη μεγάλη σημασία της I Διεθνούς, που καθοδηγούσε ο Κ. Μαρξ, και των ταξικών αγώνων των εργατών της Δύσης. Από τους μεγαλύτερους οικονομολόγους της περιό­ δου πριν από το Μαρξ ήταν ο Ν. Γ. Τσερνισέφσκι (1828-1889), ιδεολογι­ κός εμψυχωτής, εκφραστής των συμφερόντων της αγροτιάς, που αγω­ νιζόταν ενάντια στο δουλοκτητικό σύστημα. Το καθοδηγούμενο από αυτόν περιοδικό «ο Σύγχρονος» (1853-1862) έγινε το κέντρο του κοινωνικο-πολιτικού αγώνα εκείνου του καιρού. Ο Τσερνισέφσκι έκανε πολύ­ πλευρη κριτική στο φεουδαρχικό-δουλοπαροικιακό σύστημα της οικονο­ μίας της Ρωσίας, υποδείχνοντας σαν μοναδικό δρόμο απελευθέρωσης των αγροτών, τη δημοκρατική επανάσταση. Το επεξεργασμένο από αυ­ τόν οικονομικό πρόγραμμα πρόβλεπε την κατάσχεση της γης των μεγα-

επένδυση κεφ αλαίου

167

λοτσιφλικάδων, την εθνικοποίηση της και τη μετοβίβαση της για χρησιμο­ ποίηση στη κοινότητα. Κατά τη γνώμη του, η αγροτική κοινότητα, έχοντας νέο περιεχόμενο θα γίνει το στήριγμα του σοσιαλισμού. Με αυτό τον τρόπο εμφανίστηκε ο Τσερνισέφσκι σαν ιδεολόγος του αγροτικού σοσιαλισμού. Σύμφωνα με το χαρακτηρισμό του Β.Ι. Λένιν, ο Τσερνισέφσκι ήταν βαθύς κριτικός του καπιταλισμού και καταδίκαζε τα πολλαπλά ελαττώματά του: την αναρχία της παραγωγής, τον ανταγωνισμό, τις κρίσεις υπερπαραγω­ γής, την εκμετάλλευση των εργαζομένων κ.α. Ο Τσερνισέφσκι θεωρούσε πως η Ρωσία μπορεΙ να αποφύγει το καπιταλιστικό στάδιο ανάπτυξης ή οκόμα ότι μπορεΙ να μειωθεί η διάρκειά του, εφόσον σύμφωνα με τη γνώμη του αποτελεΙ κοινωνική μορφή «επιζημία για την κοινωνία», κάτι που αποτελεΙ και την αιτία για την καταστροφή του. Έβγαλε σωστά συμ­ περάσματα για το μεταβατικό χαρακτήρα του καπιταλισμού και θεωρούσε το πέρασμα στο σοσιαλισμό σαν ιστορικά καθορισμένο. Εφόσον όμως δεν ήξερε τους αντικειμενικούς δρόμους αυτού του περάσματος, ο σοσια­ λισμός του ήταν ουτοπικός. Ο Τσερνισέφσκι έκανε ένα σημαντικό βήμα προς τα μπρός σε σύγκριση με τους δυτικούς σοσιαλιστές ουτοπιστές. Αντίθετα από αυτούς, είδε το δρόμο προς το σοσιαλισμό στη ταξική πάλη και την επανάσταση. Σύμφωνα με την εκτίμηση του Κ. Μαρξ, ο Τσερνισέφσκι ήταν ένας σημαντικός κριτικός της αστικής πολιτικής οικονομίας που με μαστοριά απέδειξε τη χρεοκοπία της (βλ. Κ. Μαρξ, Φ. Έγκελς, Άπαντα, τομ. 23, σελ. 17-18, ρωσ. έκδ.). Επένδυση κεφ α λ α ίο υ: Είναι η μακροπρόθεσμη τοποθέτηση κεφαλαίων στις βιομηχανικές, αγροτικές, μεταφορικές και άλλες επιχειρήσεις, τόσο στο εσωτερικό της χώρας όσο και στο εξωτερικό, με σκοπό την αποκό­ μιση κέρδους. Οι επενδυτές κεφαλαίου αγοράζουν χρεόγραφα, μετοχές και ομολογίες των μετοχικών εταιριών, καθώς και ομολογίες των κρατι­ κών δανείων, τοποθετούν κεφάλαια για τη δημιουργία επιχειρήσεων. Στις καπιταλιστικές χώρες, διαδίδονται όλο και περισσότερο τα λεγάμενα επεν­ δυτικά τράστ, που τα κεφάλαιά τους αποτελούνται από χρεόγραφα διά­ φορων εταιριών. Τα τράστ αυτά εκδίδουν μετοχές και ομολογίες μικρού ποσού και τις κυκλοφορούν ανάμεσα σε πλατιά στρώματα του πληθυσμού. Σ’ αυτή τη βάση οι απολογητές του καπιταλισμού ισχυρίζονται δημαγω­ γικά ότι «δημοκρατικοποιείται» το κεφάλαιο, μιλούν για «λαϊκό καπιταλι­ σμό». Η επένδυση κεφαλαίων μεγαλώνει την αξία του πραγματικού κεφα­ λαίου, συμβάλλοντας ταυτόχρονα στην αύξηση του παρασιτικού, του εικο­ νικού κεφαλαίου (βλ. λ.). Στην περίοδο του ιμπεριαλισμού, πού χαρακτη­ ριστικό γνώρισμά του είναι η εξαγωγή κεφαλαίου (βλ. λ.) οι επενδύσεις στο εξωτερικό, που αποτελούν μέσο υποδούλωσης των άλλων χωρών από τα ιμπεριαλιστικά κράτη, πήραν γιγαντιαΐες διαστάσεις. Έτσι τα αμε­ ρικανικά μονοπώλια αυξάνουν τις επενδύσεις τους στην οικονομία δεκά­ δων χωρών, επιδιώκοντας μ’ αυτό τον τρόπο να εδραιώσουν τον έλεγχό

158

επίμορτη καλλιέργεια

τους στις θέσεις κλειδιά της οικονομίας και της πολιτικής ζωής των χω­ ρών αυτών. Επίμορτη κα λλιέρ γεια : Είναι είδος εκμίσθωσης της γης. όπου στο γαιο­ κτήμονα καταβάλλεται το ενοίκιο με τη μορφή ορισμένου μεριδίου της σοδιάς (τού μισού, του ενός τρίτου, του ενός δέκατου κ.λ.π.). Η επίμορτη καλλιέργεια εμφανίστηκε στη δουλοκτητική κοινωνία αλλά πήρε πλατιά διάδοση στη φεουδαρχία. Χαρακτήριζε την εξωοικονομική εξάρτηση του αγρότη που χρησιμοποιούσε τα μέσα παραγωγής που του παραχωρούσε ο γαιοκτήμονας-φεουδάρχης. Χαρακτηριστικές μορφές επίμορτης καλλιέρ­ γειας στη Ρωσία και στη Δυτική Ευρώπη ήταν το φυσικό γεώμορο και η εκκλησιαστική δεκάτη. Σαν κατάλοιπο του φεουδαρχισμού η επίμορτη καλλιέργεια διατηρήθηκε στη Ρωσία ως το 20ο αιώνα. 0 Λένιν σημείωνε, ότι το 1914 η έκταση των γαιών που καλλιεργούσαν οι αγρότες πληρώ­ νοντας το μισό της σοδιάς, έφτανε στις διάφορες περιοχές της Ρωσίας το 21-68% των αγροτικών γαιών. Το σύστημα αυτό διατηρήθηκε ως τις μέρες μας, ιδιαίτερα στις αποικίες και τις οικονομικά υπανάπτυκτες χώρες, σαν μορφή εκμετάλλευσης από την αστική τάξη και τους τσιφλικάδες της φτωχής αγροτιάς. Στις ΗΠΑ η επίμορτη καλλιέργεια χρησιμοποιείται πλα­ τιά από τους ιδιοκτήτες φυτειών για την εντατική εκμετάλλευση των φτω­ χών αγροτών, ιδιαίτερα των νέγρων. Ε πισ ιτισ τική κ ρ ίσ η : Η ανεπάρκεια ειδών διατροφής στον καπιταλιστικό κόσμο. Εμφανίστηκε τη δεκαετία του 1970, περιπλέκοντας το πρόβλημα της προμήθειας σε είδη διατροφής για εκατομμύρια ανθρώπους, κυρίως των χωρών που παράγουν αγροτικές πρώτες ύλες για το παγκόσμιο οικο­ νομικό καπιταλιστικό σύστημα. Σε πολλές περιοχές της Ασίας, της Αφρι­ κής και της Λατινικής Αμερικής, η παραγωγή ειδών διατροφής κατ' άτομα ελαττώνεται βαθμιαία στα τελευταία χρόνια. Ταυτόχρονα ο καπιταλισμός ξοδεύει τεράστια ποσά στο κυνήγι των εξοπλισμών. Η χρησιμοποίηση αυτών των μέσων για ειρηνικούς σκοπούς θα μπορούσε να επενεργήσει στην αντιμετώπιση μιας σειράς σοβαρών κοινωνικο-οικονομικών προβλη­ μάτων, συμπεριλαμβανομένου του επισιτιστικού. Οι αστοί οικονομολόγοι έχουν την τάση να εξετάζουν τις αιτίες της κρίσης στα είδη διατροφής, όχι στο κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο αλλά στο επίπεδο των φυσικώνβιολογικών νόμων της φύσης. Στην πραγματικότητα, η επισιτιστική κρίση οφείλεται κατά κύριο λόγο στο χομηλό επίπεδο ανάπτυξης των παραγω­ γικών δυνάμεων, στις αναπτυσσόμενες χώρες σε σύγκριση την ανά­ πτυξη στις καπιταλιστικές χώρες, που είναι συνέπεια της σκληρής εκμε­ τάλλευσης της οικονομίας τους από τις μητροπόλεις κατά τη διάρκεια της μακροχρόνιας αποικιακής περιόδου. Τα μονοπώλια των ΗΠΑ και άλλων κρατών εκμεταλλεύονται για δεκάδες χρόνια τους λαούς της Ασίας, της Αφρικής και της Λατινικής Αμερικής, απορρόφησαν και συνεχίζουν να απορ-

€ π ιστημονικοτ€χνική επανάσταση

169

ροφούν από εκεί τα πλούτη, αφήνοντας τους εργαζόμενους στη φτώχεια. Οι ιμπεριαλιστικές χώρες, ξεκινώντας από τα δικά τους συμφέροντα δε δίνουν πραγματική βοήθεια στις αναπτυσσόμενες χώρες για την άνοδο της παραγωγής προϊόντων διατροφής και προσπαθούν να μετατρέψουν το εμπόριο ειδών διατροφής σε μέσο για την πραγματοποίηση των πολι­ τικών, οικονομικών και άλλων συμφερόντων τους. Η εξουσία των ΗΠΑ προσπαθεί να δημιουργήσει ιδιαίτερα ωφέλιμες συνθήκες για την εξαγωγή των δικών της προϊόντων διατροφής. Οι αμερικανικές εταιρίες πωλούν κάθε χρόνο μόνο στις αναπτυσσόμενες χώρες της Νοτιοανατολικής Ασίας, σε υψηλές τιμές, το ένα τρίτο του συνόλου των εξαγωγών τους σε αγρο­ τικά προϊόντα. Οι αναπτυσσόμενες χώρες βλέπουν σαν διέξοδο από την επισιτιστική κρίση, τον κοινωνικο οικονομικό μετασχηματισμό όλου του μικρού, κομματιασμένου αγροτικού νοικοκυριού με τη μέγιστη χρησιμο­ ποίηση των επιτυχιών της επιστημονικοτεχνικής προόδου. Επιστημονική ορ γάνω ση της εργασίας στο σ ο σ ια λ ισ μ ό : Είναι το συνδυασμένο σύνολο των οργανοτεχνικών, οικονομικών, υγειοθεραπευτικών, ψυχοφυσιολογιών μέτρων και διαδικασιών, που στηρίζονται στις επιτεύξεις της επιστήμης και της τεχνικής, εξασφαλίζουν την πιο αποτελε­ σματική χρησιμοποίηση των υλικών και εργατικών εφεδρειών, τη διαρκή ανάπτυξη της παραγωγικότητας της εργασίας, διατηρώντας ταυτόχρονα την υγεία του ανθρώπου. Βασικές κατευθύνσεις της επιστημονικής οργά­ νωσης της εργασίας για τη δοσμένη εποχή είναι: η τελειοποίηση του κατα­ μερισμού και συνεταιρισμού της εργασίας, η καλυτέρευση της οργάνωσης και εξυπηρέτησης των θέσεων εργασίας, η εισαγωγή προοδευτικών με­ θόδων και τρόπων εργασίας, η τελειοποίηση του τεχνικού επιπέδου της εργασίας, η σωστή χρησιμοποίηση του κόθε εργαζόμενου ανάλογα με τις ικανότητές του και την ειδίκευσή του με τέτοιο τρόπο ώστε να εξυπηρετεί­ ται η ανάπτυξη της κοινωνικής παραγωγής, η ανύψωση του τεχνικού επι­ πέδου των εργαζομένων, η ολόπλευρη η καλυτέρευση των συνθηκών της εργασίας και η τελειοποίηση των μορφών και μεθόδων του συστήματος των υλικών και ηθικών κινήτρων της παραγωγής. Η εφαρμογή της επι­ στημονικής οργάνωσης της εργασίας δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την οικονομία της κοινωνικής εργασίας και την αποδοτικότητα της κοινωνι­ κής παραγωγής. Επιστημονικοτεχνική επα νάστα ση: Είναι η νέα, ποιοτική βαθμίδα της επιστήμης και της τεχνικής, που μεταμορφώνει ριζικά την υλική βάση της κοινωνίας. Η σύγχρονη επιστημονικοτεχνική επανάσταση έχει τις ρίζες της στις αρχές του 20ου αιώνα. Τα χαρακτηριστικά της είναι ποικίλα, όμως σπουδαιότερα μπαρούν να θεωρηθούν τα εξής: η ανακάλυψη και αξιο­ ποίηση νέων ειδών και πηγών ενέργειας (ατομικής, θερμοπυρηνικής κ.α.), η αυτοματοποίηση και η συνδεμένη μ' αυτή εφαρμογή της κυβερνητικής

160

επισ τημο νικο τεχνική επανάσταση

στην παραγωγή, η πλατιά χρησιμοποίηση των ηλεκτρονικών υπολογιστών, στην παραγωγή, τη διοίκηση και την επιστήμη, η ανακάλυψη νέων μεθό­ δων δημιουργίας πολυάριθμων υλικών, με ιδιότητες καθορισμένες από πρίν, που δεν υπάρχουν στη φύση- η εφαρμογή καταρχήν νέων, κυρίως φυσικοχημικών τεχνολογικών μεθόδων, η διείσδυση της επιστήμης στο μικρόκοσμο (στη δομή των στοιχειωδών μορίων της ύλης) και στο μακρό­ κοσμο (το διάστημα). Χαρακτηριστικό γνώρισμα της επιστημονικοτεχνικής επανάστασης είναι η μετατροπή της επιστήμης σε άμεση παραγωγική δύναμη, η οργανική σύνδεση της επιστήμης με την παραγωγή Η επιστημονικοτεχνική επανάσταση έχει τώρα αγκαλιάσει όλες τις οικονομικά ανα­ πτυγμένες χώρες. Όμως η πορεία και οι ρυθμοί της ανάπτυξής της, ο βα­ θμός της αξιοποίησης των επιστημονικών ανακαλύψεων στην παραγωγή, και κυρίως, οι κοινωνικο-οικονομικές συνέπειες της επιστημονικοτεχνικής επανάστασης διαφέρουν ριζικά στο σοσιαλισμό και τον καπιταλισμό. Οι καπιταλιστικές παραγωγικές σχέσεις θέτουν εμπόδια στην ανάπτυξη της επιστημονικοτεχνικής επανάστασης, και τους καρπούς της δεν τους απο­ λαμβάνει όλη η κοινωνία, αλλά κυρίως η μονοπωλιακή αστική τάξη. Στον ιμπεριαλισμό, η επιστημονικοτεχνική επανάσταση μπαίνει στην υπηρεσία στρατιωτικών σκοπών, της στρατωτικοποίησης της οικονομίας. Οι επι­ τεύξεις της σύγχρονης επιστημονικοτεχνικής επανάστασης αποτελούν για τα μονοπώλια, που κυριαρχούν σε αποφασιστικούς κλάδους της παρα­ γωγής (και μ’ αυτά πρώτα απ' όλα συνδέεται το στρατιωτικοβιομηχανικό σύμπλεγμα) πηγή μονοπωλιακού υπερκέρδους. Η επιστημονικοτεχνική επανάσταση έχει σαν συνέπεια το δυνάμωμα της εντατικότητας της εργα­ σίας, την αύξηση της ήδη μεγάλης στρατιάς των ανέργων, οδηγεί στην όξυνση των ταξικών ανταγωνισμών. Ιδιαίτερα η επιστημονικοτεχνική επα­ νάσταση επιταχύνει εξαιρετικά την αποσύνθεση της διανόησης, και ένα ση­ μαντικό τμήμα της μετατρέπεται σε μισθωτούς εργαζόμενους που υπο­ βάλλονται σε εκμετάλλευση και πλησιάζουν, ως προς τα συμφέροντα και τη θέση τους, την εργατική τάξη. «Οι παραγωγικές σχέσεις του καπιταλι­ σμού», υπογραμμίζεται στο πρόγραμμα του ΚΚΣΕ, «είναι πολύ στενές για την επιστημονικοτεχνική επανάσταση. Την επανάσταση αυτή μόνο ο σοσιαλισμός μπορεΙ να την πραγματοποιήσει και να αξιοποιήσει τους καρπούς της». Ο σοσιαλισμός δίνει μεγάλες δυνατότητες για πραγματικά πλήρη και σχεδιοποιημένη αξιοποίηση όλων των επιτεύξεων της επιστημονικοτεχνικής επανάστασης προς το συμφέρον της κοινωνίας και του ανθρώπου. Με την πλατιά αξιοποίηση της σύγχρονης επιστημονικοτεχνικής επανάστασης συνδέεται στενά η κομμουνιστική οικοδόμηση. Η πρόο­ δος της επιστήμης και της τεχνικής είναι ο κύριος μοχλός της δημιουργίας της υλικοτεχνικής βάσης του κομμουνισμού (βλ. λ.), γιατί ανατρέπει ρι­ ζικά όχι μόνο την υλικοτεχνική βάση της παραγωγής, αλλά και τις κοινωνι­ κές σχέσεις. Η επιστημονικοτεχνική πρόοδος θα επιτρέψει ένα τέτειο ποιο­ τικά υψηλό επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, που θα

επισ τημο νικο τεχνική πρόοδος

161

εξασφαλίσει υψηλότερο επίπεδο παραγωγικότητας της εργασίας σε σύγ­ κριση με τον καπιταλισμό, αφθονία υλικών και πνευματικών αγαθών, και η κοινωνία θα μπορέσει να εφαρμόσει την κομμουνιστική αρχή της δια­ νομής των αγαθών σύμφωνα με τις ανάγκες του ανθρώπου. Η επιστημονικοτεχνική επανάσταση επιφέρει ακόμα ουσιαστικές αλλαγές στο χαρα­ κτήρα της εργατικής δραστηριότητας, βοηθώντας στην ανύψωση του μορ­ φωτικού και πολιτιστικού επιπέδου, καθώς και στη διεύρυνση των επιστημονικοτεχνικών γνώσεων του εργαζόμενου της σοσιαλιστικής κοινωνίας, θα ασκήσει δηλαδή επίδραση στη διαμόρφωση των κομμουνιστικών σχέ­ σεων. Η επιστήμη και η τεχνική στο σύγχρονο κόσμο μετατράπηκαν σε σπουδαιότατο στίβο άμιλλας των δύο αντίθετων κοινωνικο-οικονομικών συστημάτων. Στην απολογιστική έκθεση της ΚΕ του ΚΚΣΕ στο 24ο συ­ νέδριο του κόμματος μπήκε το εξής ιστορικής σημασίας καθήκον: να συ­ νενωθούν οργανικά οι επιτεύξεις της επιστημονικοτεχνικής επανάστασης με τα πλεονεκτήματα του σοσιαλιστικού συστήματος οικονομίας. Επιστημονικοτεχνική πρ ό οδ ος: Η αλληλένδετη προοδευτική ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνικής, που βασίζεται στις ανάγκες της υλικής παραγωγής, στην άνοδο και τη συνθετότητα των κοινωνικών αναγκών. Η επιστημονικοτεχνική πρόοδος συνδέεται αδιαίρετα με την εμφάνιση και ανάπτυξη της μεγάλης παραγωγής μηχανών, που βασίζεται στην πιο μεγάλη χρησιμοποίηση των επιστημονικών και τεχνικών επιτεύξεων. Επι­ τρέπει να μπούν στην υπηρεσία του ανθρώπου οι ισχυρές δυνάμεις της φύσης και τα αποθέματά της, να μετατραπεΙ η παραγωγή σε τεχνολο­ γική διαδικασία με τη συνειδητή χρησιμοποίηση των κατακτήσεων των φυσικών και άλλων επιστημών. Με το δυνάμωμα της αλληλοσύνθεσης της μεγάλης παραγωγής μηχανών με την επιστήμη και την τεχνική στα τέλη του 19ου αρχές του 20ου αιώνα, επεκτεΐνονται με ταχύτητα ιδιαίτερες μορφές επιστημονικών ερευνών, που κατευθύνονται στην κοινωνικοποίη­ ση των επιστημονικών ιδεών στα τεχνικά μέσα και τη νέα τεχνολογία: οι εφαρμοσμένες έρευνες, οι πειραματικές κατασκευαστικές επεξεργασίες και οι παραγωγικές έρευνες. Έτσι η επιστήμη όλο και πιο πολύ μετατρέπεται σε άμεση παραγωγική δύναμη, μεταμορφώνοντας, συνεχώς, τα ποσοτικά και ποιοτικά στοιχεία της υλικής παραγωγής. Η επιστημονικοτεχνική πρόο­ δος έχει δύο βασικές μορφές: (1) Την εξελικτική, που σημαίνει τη σχετικά αργή και μερική τελειοποίηση των παραδοσιακών επιστημονικοτεχνικών βάσεων της παραγωγής. (2) Την επαναστατική, που ενσαρκώνεται στην επιστημονικοτεχνική επανάσταση. Αυτές οι μορφές είναι αλληλένδετες, καθώς η ποσοτική συσσώρευση μικρών σχετικά αλλαγών στην επιστήμη και την τεχνική οδηγεί τελικά στις ριζικές ποιοτικές μεταμορφώσεις σ ' αυ­ τό τον τομέα και, κατόπιν, με το πέρασμα σε θεμελιακά νέα τεχνική και τεχνολογία οι επαναστατικές αλλαγές μετατρέπονται βαθμιαία σε εξε­ λικτικές. Σε εξάρτηση από την κυριαρχούσα κοινωνική δομή, η επιστημο-

11

162

επισ τημο νικο τεχνικό δυ ναμ ικό

τικοτεχνική διαδικασία έχει διάφορες κοινωνικο-οικονομικές συνέπειες. Στις συνθήκες του καπιταλισμού, η ατομική ιδιοποίηση των μέσων παραγωγής και των αποτελεσμάτων των επιστημονικών ερευνών έχει σαν αποτέ­ λεσμα να αναπτύσσεται η επιστημονικοτεχνική πρόοδος κυρίως προς το συμφέρον της αστικής τάξης και να χρησιμοποιείται για το δυνάμωμα της εκμετάλλευσης του προλεταριάτου, για μιλιταριστικούς και επεκτατικούς σκοπούς. Στο σοσιαλισμό, η επιστημονικοτεχνική πρόοδος τίθεται στην υπηρεσία όλης της κοινωνίας και οι επιτεύξεις της χρησιμοποιούνται για την πιό πετυχημένη λύση των οικονομικών και κοινωνικών προβλημάτων, για την οικοδόμηση του κομμουνισμού, τη διαμόρφωση των υλικών και πνευματικών προϋποθέσεων, για την πολύπλευρη ανάπτυξη της προσωπι­ κότητας. Στην περίοδο του αναπτυγμένου σοσιαλισμού, σοβαρότερος σκο­ πός της οικονομικής στρατηγικής του ΚΚΣΕ είναι η επιτάχυνση της επιστημονικοτεχνικής προόδου σαν αποφασιστικού παράγοντα για την ανύ­ ψωση της αποδοτικότητας της κοινωνικής παραγωγής και την καλυτέρευση της ποιότητας των προϊόντων. Η πολιτική για την τεχνική, που την επε­ ξεργάστηκε το 25ο συνέδριο του ΚΚΣΕ, εξασφάλισε την ανάπτυξη της επι­ στήμης και της τεχνικής προς όλες τις κατευθύνσεις, την εξέλιξη βασικών επιστημονικών ερευνών, καθώς και την επιτάχυνση και την πιο πλατιά εφαρμογή των αποτελεσμάτων τους στη λαϊκή οικονομία. Προγραμματί­ στηκε, στη βάση της πραγματοποίησης μιας ενιαίας τεχνικής πολιτικής σε όλους τους κλάδους της λαϊκής οικονομίας, της επιτάχυνσης του τεχνικού επανεξοπλισμού της παραγωγής, της πλατιάς εφαρμογής της προοδευτικής τεχνικής και τεχνολογίας, που εξασφαλίζουν την ανύψωση της παραγωγι­ κότητας της εργασίας και την ποιότητα των προϊόντων, της οικονομίας των υλικών αποθεμάτων, της κολυτέρευσης των συνθηκών εργασίας, της προ­ στασίας του περιβάλλοντος και της ορθολογικής χρησιμοποίησης των φ υ­ σικών αποθεμάτων. Μπήκε το καθήκον να πραγματοποιηθεί το πέρασμα από τη δημιουργία και χρησιμοποίηση ξεχωριστών μηχανών και τεχνολο­ γικών διαδικασιών στην επεξεργασία, την παραγωγή και τη μαζική χρησι­ μοποίηση υψηλής απόδοσης συστημάτων μηχανών, εξοπλισμού, συσκευών και τεχνολογικών διαδικασιών, που να εξασφαλίζουν την εκμηχάνιση και αυτοματοποίηση όλης της παραγωγής και ιδιαίτερα των βοηθητικών, μετα­ φορικών και αποθηκευτικών εργασιών και της πλατιάς χρησιμοποίησης των τεχνικών εκείνων μέσων που επιτρέπουν τη γρήγορη αφομοίωση της παραγωγής νέων προϊόντων. Παράλληλα με την τελειοποίηση των τεχνο­ λογικών διαδικασιών που έχουν αφομοιωθεί, θα προωθηθούν διαδικασίες σύμφωνα με θεμελιακά νέα τεχνική και τεχνολογία. Επισ τημονικοτεχνικό δ υ ν α μ ικ ό : Το σύνολο των εργατικών και υλικών αποθεμάτων, των επιστημονικοτεχνικών γνώσεων και της παραγωγικής πείρας που έχει η χώρα για την ανάπτυξη και χρησιμοποίηση των επιτεύ­ ξεων της επιστημονικοτεχνικής επανάστασης. Εξυπηρετεί την πετυχημένη

ε πιχειρηματικό κέρδος

163

λειτουργία των παραγωγικών δυνάμεων και είναι σοβαρό στοιχείο της διαδικασίας της αναπαραγωγής στις συνθήκες της επιστημονικοτεχνικής επανάστασης. 0 χαρακτήρας, η φύση του επιστημονικοτεχνικού δυναμικού, καθορίζεται από τη μορφή της ιδιοκτησίας που κυριαρχεί στο σύστημα των παραγωγικών σχέσεων. Κύριο μέρος του επιστημονικοτεχνικού δυναμι­ κού είναι τα επιστημονικο-ερευνητικά, επιστημονικοτεχνικά και τα παρα­ γωγικά στελέχη. Ακριβώς αυτά δημιουργούν τις γνώσεις και συσσωρεύουν την παραγωγική πείρα, μεταφέρουν τις γνώσεις και την πείρα του παρελ­ θόντος (επιστημονικές δημοσιεύσεις, πατέντες, κλπ.) στην υλική παρα­ γωγή, χρησιμοποιούν τις επιτεύξεις της επιστημονικοτεχνικής επανάστασης υλοποιώντας τις στα μέσα παραγωγής και τα είδη κατανάλωσης, 0 ρόλος του επιστημονικοτεχνικού δυναμικού, θα αυξάνεται σταθερά στην οικο· νομική ανάπτυξη όλων των χωρών. Επιταγή: Χρηματικό έγγραφο που περιέχει γραπτή εντολή ενός συγκεκρι­ μένου προσώπου ή μιας οργάνωσης, που έχουν καταθέσει χρήματα σε τράπεζα, για την παροχή ή την αποστολή ορισμένου ποσού από τον τρέχοντα λογαριασμό εκείνου που έσυρε την επιταγή. Στην ΕΣΣΔ, η επιταγή είναι είδος έγγραφου λογαριασμού, και είναι εντολή αυτού που πληρώνει τα χρήματα για την αφαίρεση του αντίστοιχου ποσού από το λογαριασμό του, για λογαριασμό αυτού που του αποστέλλει εμπόρευμα. Η επιταγή λογα­ ριασμού δεν πληρώνεται με μετρητά χρήματα. Ανάλογα με το είδος των λογαριασμών διακρίνονται στις λεγάμενες επιταγές αποδοχής και στις επι­ ταγές από μπλόκ επιταγών με καθορισμένο όριο χρηματικού ποσού. Επιχειρηματικό κέρδος: Είναι το τμήμα του κέρδους, που μένει στη διάθεση του καπιταλιστή-βιομήχανου μετά την καταβολή του τόκου για το κεφάλαιο που δανείστηκε. Για να έχουν μεγαλύτερα κέρδη, οι καπι­ ταλιστές χρησιμοποιούν για την επέκταση της παραγωγής τους όχι μόνο το δικό τους κεφάλαιο, αλλά και δάνεια που παίρνουν από τους καπιταλιστές-χρηματιστές (βλ. δανειακό κεφάλαιο). Το κεφάλαιο, που παραχωρήθηκε σαν δάνειο, εκτελεί τη συνηθισμένη κυκλοφορία του βιομηχανικού κεφαλαίου. 0 καπιταλιστής το αξιοποιεί για την ογορά μέσων ποραγωγής και εργατικής δύναμης. Με την εκμετάλλευση της μισθωτής εργασίας βγά­ ζει υπεραξία που μετασχηματίζεται σε κέρδος. Όταν ο καπιταλιστής χρη­ σιμοποιεί στην παραγωγή κεφάλαιο, που δανείστηκε, τότε ένα μέρος του κέρδους οφείλει να το παραχωρήσει στον καπιταλιστή-δανειστή. Με τον τρόπο αυτό, το κέρδος του κεφαλαίου, που προέρχεται από δανεισμό, διαι­ ρείται σε δύο μέρη : στον τόκο (βλ. λ.), που παίρνει ο δανειστής του κε­ φαλαίου, και στο επιχειρηματικό κέρδος, που απολαμβάνουν οι καπιταλιστές-επιχειρηματίες, και που είναι η διαφορά του μέσου κέρδους από τον τόκο. Η διάκριση του κέρδους σε τόκο και επιχειρηματικό κέρδος κρύβει την καπιταλιστική εκμετάλλευση και παραμορφώνει την ουσία των δύο

164

εργαλεία παραγωγής

αυτών τμημάτων της υπεραξίας. Δημιουργείται η επίφαση, ότι δήθεν ο τό­ κος δεν προέρχεται από την παραγωγή, αλλά από την ιδιοκτησία του κε­ φαλαίου. Έτσι, το επιχειρηματικό κέρδος προβάλλει επιφανειακά σαν «μι­ σθός» του καπιταλιστή. Η διαίρεση του κέρδους σε τόκο και επιχειρημα­ τικό κέρδος δημιουργεί ορισμένες αντιθέσεις ανάμεσα στους επιχειρημα­ τίες· δανειστές και στους καπιταλιστές-επιχειρηματίες, εφόσον με τα δο­ σμένα μεγέθη του κέρδους, το επιτόκιο και το ύψος του επιχειρηματικού κέρδους είναι αντιστρόφως ανάλογα: όσο μεγαλύτερος είναι ο τόκος τόσο μικρότερο είναι το επιχειρηματικό κέρδος και αντίστροφα. Όμως, αυτές οι αντιθέσεις δεν εξαλείφουν το γεγονός ότι έχουν κοινά ταξικά συμφέροντα* και οι καπιταλιστές-δανειστές και οι καπιταλιστές-επιχειρηματίες ενδιαφέρονται να είναι όσο το δυνατό μεγαλύτερη η υπεραξία δηλαδή να δυνα­ μώνει η εκμετάλλευση της εργατικής τάξης. Επιχείρηση σ οσ ια λισ τ ικ ή, βλ. σοσιαλιστική επιχείρηση. Εργαλεία παραγω γής: Είναι το βασικό μέρος των μέσων της εργασίας (βλ. λ.), όπως μηχανές, μηχανισμοί, κινητήρες κ.α., που συμμετέχουν άμε­ σα στη διαδικασία της μεταμόρφωσης των αντικειμένων της εργασίας (βλ. λ.) στα απαραίτητα μέσα παραγωγής (βλ. λ.) και ατομικής κατανά­ λωσης. Τα εργαλεία παραγωγής αποτελούν το πιο μεγάλο τμήμα των μέ­ σων παραγωγής. Εργασία: Είναι μια διαδικασία που συντελείται ανάμεσα ατους_ανθρώπους και τη φύση, όπου οι άνθρωποι, εξοπλισμένοι με τα μέσα εργασίας, με τη σκόπιμη δραστηριότητά τους, μεταβάλλουν τα αντικείμενα της φύ­ σης, προσαρμόζοντάς τα στις ανάγκες τους. Η διαδικασία της εργασίας έχει τρία στοιχεία: (1) τη σκόπιμη δραστηριότητα του ανθρώπου, δηλ. την ίδια την εργασία, (2) το αντικείμενο της εργασίας, (3) τα μέσα εργα­ σίας, που με τη βοήθειά τους ο άνθρωπος επενεργεί στο αντικείμενο της εργασίας. Η εργασία είναι ο πρώτος και βασικός όρος της ανθρώπινης ύπαρξης. Χάρη στην εργασία ο άνθρωπος ξεχώρισε από τον κόσμο των ζώων, άρχισε να κατασκευάζει εργαλεία παραγωγής και μπόρεσε να ανα­ πτύξει τις ικανότητές του, που προκαθόρισαν την παραπέρα πρόοδο της κοινωνικής εξέλιξης. Στη διαδικασία της εργασιακής δραστηριότητας, οι άνθρωποι, δημιουργώντας μέσα ύπαρξης, συνδέονται μεταξύ τους με κα­ θορισμένους δεσμούς, τις παραγωγικές σχέσεις (βλ. λ.). Ο χαρακτήρας της εργασίας και η μορφή της συνένωσης της εργατικής δύναμης με τα μέσα παραγωγής, καθορίζονται από τον κυρίαρχο τρόπο παραγωγής (βλ. λ.). Στο πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα υπήρχε η κοινή, συλλογική εργασία και η κοινοτική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και τα προίόντα της εργα­ σίας. Με την εμφάνιση της ατομικής ιδιοκτησίας και της εμπορευματικής παραγωγής, η εργασία αποκτά διπλό χαρακτήρα (βλ. αφηρημένη εργασία.

εργασία

165

συγκεκριμένη εργασία). Στα ταξικά, ανταγωνιστικά κοινωνικο-οικονομικά συστήματα (δουλοκτητικό, φεουδαρχικό και καπιταλιστικό σύστημα) η εργατική δύναμη του ανθρώπου στη διαδικασία της εργασίας υπο­ βάλλεται σε ανελέητη εκμετάλλευση από τους δουλοκτήτες, τους φεου­ δάρχες, τους καπιταλιστές, και το προϊόν του μεγαλύτερου μέρους της εργασίας των εργαζομένων το ιδιοποιούνται δωρεάν οι εκμεταλλεύτριες τάξεις. Στο δουλοκτητικό τρόπο παραγωγής εμφανίζεται η αντίθεοιη ανά­ μεσα στην πνευματική και χειρωνακτική εργασία (βλ. λ.), που εντεΐνεται συνεχώς στον καπιταλισμό. 0 καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής, που βασί­ ζεται στην εκμετάλλευση της μισθωτής εργασίας (βλ.λ.) καθιστά σωματικά και πνευματικά ανάπηρο τον άνθρωπο, προσδένοντάς τον για όλη του τη ζωή με την εκτέλεση ορισμένης φάσης της παραγωγικής εργασίας, και μετα­ τρέπει τον εργάτη σε απλό εξάρτημα της μηχανής. Η οργάνωση της εργα­ σίας στην καπιταλιστική κοινωνία στηρίζεται στην πειθαρχία της πείνας, στη μόνιμη απειλή να πεταχτεΙ κανείς έξω από την παραγωγή, στο φόβο των εργαζομένων να στερηθούν τα μέσα ύπαρξης τους. ΓΓ αυτό στον κα­ πιταλισμό, η εργασία είναι για τον εργάτη βαρύ φορτίο και υποχρέωση που επιβάλλεται παρά τη θέλησή του και στερείται δημιουργικού περιεχο­ μένου. 0 χαρακτήρας της εργασίας αλλάζει ριζικά στο σοσιαλισμό και τον κομμουνισμό. Ο σοσιαλισμός εξαλείφει για πάντα κάθε μορφή εκμετάλ­ λευσης της εργασίας και μαζί και την αντίθεση ανάμεσα στην πνευματική και χειρωνακτική εργασία. Στην πορεία της ανοικοδόμησης του σοσιαλι­ σμού και του κομμουνισμού, η συντροφική συνεργασία και αλληλεγγύη των ελεύθερων από την εκμετάλλευση ανθρώπων, δημιουργούν το νέο τύπο της εργασίας. Η εργασία όλο και περισσότερο γίνεται έργο τιμής και ηρωι­ σμού για κάθε εργαζόμενο. Στη βάση της εργασίας υπάρχει η ελεύθερη και συνειδητή εργατική πειθαρχία των εργαζομένων, που τους συνδέει ο σκοπός της ανοικοδόμησης του κομμουνισμού. Στο σοσιαλισμό κυριαρ­ χεί η αρχή «ο μη εργαζόμενος μηδέ εσθιέτω», υπάρχει η καθολική υπο­ χρέωση της εργασίας για το καλό της κοινωνίας. Μόνο η άνοδος της παρα­ γωγικότητας της εργασίας, σε κάθε τομέα της παραγωγής, και η αύξηση της αποδοτικότητας όλης της εθνικής οικονομίας, πολλαπλασιάζουν τα αγα­ θά που παίρνουν οι εργαζόμενοι, σύμφωνα με τη συμβολή του καθένα στην κοινωνική παραγωγή. Το δικαίωμα στην εργασία στη σοσιαλιστική καινωνία, εξασφαλίζεται από την κυριαρχία της κοινωνικής ιδιοκτησίας, το σχεδιοποιημένο χαρακτήρα της κοινωνικής παραγωγής και την εξάλλειψη της ανεργίας. Στον κομμουνισμό, η εργασία, εξοπλισμένη με την ανώ­ τερη τεχνική, θα γίνει όχι μόνο το μέσο για την ύπαρξη αλλά και πρωταρ­ χική ζωτική ανάγκη του ολόπλευρα αναπτυγμένου ανθρώπου, πηγή ενθου­ σιασμού και απόλαυσης. (Βλ. κομμουνιστική εργασία, σοσιαλιστική συ­ νεταιριστική εργασία, σοσιαλιστική άμιλλα, ουσιαστικές διαφορές ανάμεσα στην πνευματική και χειρωνακτική εργασία).

ιββ

εργασιακή θεω ρία της αξίας

Εργασία αναγκαία, βλ. αναγκαία εργασία. Εργασία απλή, βλ. απλή εργασία. Εργασία απ οκρ υσ ταλλω μ ένη, βλ. αποκρυσταλλωμένη εργασία. Εργασία ατομική, βλ. ατομική εργασία. Εργασία ζωντανή, βλ. ζωντανή εργασία. Εργασία κοιν ω νικά αναγκαία, βλ. κοινωνικά αναγκαία εργασία. Εργασία πρόσθετη, βλ. πρόσθετη εργασία. Εργασία σύνθετη, βλ. σύνθετη εργασία. Εργασιακή θεω ρία της αξίας: Η θεωρία που εξηγεί ότι η αξία των εμπομάτων καθορίζεται από την εργασία η οποία αναλώνεται για την παρα­ γωγή τους. Η εργασιακή θεωρία της αξίας διατυπώθηκε από τους εκ­ προσώπους της αστικής κλασικής πολιτικής οικονομίας (βλ.λ.), Πέττυ Ουίλλιαμ (βλ.λ.), Σμιθ Άνταμ (βλ. λ.), και Ρικάρντο Νταίηβιντ (β. λ.). Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, όσο πιο πολλή εργασία απαιτεΐται για την παραγωγή ενός εμπορεύματος, τόσο πιο μεγάλη είναι η αξία του. Στην εργασία του Ρικάρντο βρίσκουμε δύο επισημάνσεις μεγάλης σημασίας: ότι η άνοδος της παραγωγικότητας συνδέεται με το ύψος της αξίας και ότι στη διαμόρφωση της αξίας, η σύνθετη εργασία μπορεΙ να αναχθεΐ σε απλή εργασία. Στην ανάλυση όλων των οικονομικών κατηγοριών τομ καπιταλισμού, ο Ρικάρντο εφάρμοσε με συνέπεια τη βασική αυτή αρχή της αξίας-εργασίας. Ο Μαρξ γράφει, για τη συμβολή του Ρικάρντο στην επιστημονική ανάλυση της αξίας, τα ακόλουθα: «Η βάση, το αφετηριακό σημείο της φυσιολογίας του αστικού συστήματος... είναι ο προσδιορι­ σμός της αξίας με βάση τον εργάσιμο χρόνο. Από τη θέση αυτή ξεκινά ο Ρικάρντο και υποχρεώνει την επιστήμη να εγκαταλείψει την παλιά ρου­ τίνα και να υπολογίσει κατά πόσο οι υπόλοιπες κατηγορίες που αναπτύσ­ σονται και προωθούνται απ’ αυτήν... ανταποκρίνονται ή συγκρούονται με το αφετηριακό αυτό σημείο... Σ* αυτό ακριβώς έγκειται και η ιστορική ση­ μασία της συμβολής του Ρικάρντο στην επιστήμη...» (Κ. Μαρξ και Φρ. Ένγκελς Άπαντα, τόμος 26, μέρος II, σελ. 178, ρωσ. έκδ.». Η εργασιακή θεωρία της αξίας όπως διαμορφώθηκε από το Ρικάρντο, έχει ωστόσο ορισμένες σοβαρές ελλείψεις που εκπήγαζαν κυρίως από τον περιορισμένο αστικό ορίζοντά του. Οι ελλείψεις αυτές που εξαλείφθηκαν από το Μαρξ, είναι οι εξής: (α) Ο Ρικάρντο ξεκινούσε από τη θέση ότι η εμπορευμα­ τική μορφή των προϊόντων της εργασίας επομένως και η αξία, είναι αιώ ­ νιες κατηγορίες. Ο Μαρξ απέδειξε ότι τα προϊόντα της εργασίας μετατρέπονται σε εμπορεύματα μόνο σ ’ ένα ορισμένο στάδιο ανάπτυξης της κοινωνίας και στο πλαίσιο συγκεκριμένων παραγωγικών σχέσεων, (β) Ο Ρικάρντο ανέλυσε την αξία με καθαρά ποσοτική μέθοδο. Ενδιαφερόταν

εργασιακή περίοδος

167

για το μέγεθος της αξίας και δεν ασχολήθηκε για την ποιοτική σχέση με­ ταξύ αξίας και εργασίας. Ο Μαρξ, απέδειξε ότι η εργασία που δημιουργεί την αξ/α χρήσης (βλ. λ.) δεν είναι το Ιδιο πράγμα με την εργασία που δημιουργεί την αξ/α (βλ. λ.). ΕπισημαΙνοντας την αντίθεση μεταξύ αφηρημένης και συγκεκριμένης εργασίας (βλ. λ ), ο Μαρξ έδωσε τη δυνοτότητα να εξαλειφθεΙ η αδυναμία αυτή της εργασιακής θεωρίας της αξίος του Ρικάρντο. (γ) Ο Ρικάρντο δεν μπόρεσε να κατανοήσει την εσωτε­ ρική σχέση ανάμεσα στην αξία και την ανταλλακτική αξ/α (βλ. λ.), που είναι η αναγκαία μορφή έκφρασής της, ούτε και τη σχέση μεταξύ αξίας και χρήματος. Πίστευε ότι η σχέση αυτή έχει εξωτερικό χαρακτήρα, και δεν μπόρεσε γΓ αυτό να αποδείξει για ποιό λόγο η αξία εκδηλώνεται αναγκαστικά διαμέσου της ανταλλακτικής αξίας και του χρήματος. Και η αδυναμία αυτή της θεωρίας του Ρικάρντο ξεπεράστηκε χάρη στη διδα­ σκαλία του Μαρξ για το διπλό χαρακτήρα της εργασίας (βλ. λ.) και τις αντιθέσεις ανάμεσα στην ατομική και κοινωνική εργασία, την αφηρημένη και συγκεκριμένη εργασία, την αξία χρήσης και την αξία. Εργασιακή περ ίο δο ς: Είναι το τμήμα του χρόνου παραγωγής (βλ. λ.), η ποσότητα των ωρών εργασίας ή των ημερών, που καταναλώνεται για την παραγωγή του έτοιμου προϊόντος. Στην εργασιακή περίοδο τα αντι­ κείμενα εργασίας υποβάλλονται σε άμεση επεξεργασία από τον άνθρωπο. Η εργασιακή περίοδος δε συμπεριλαμβάνει το χρόνο, που στη διάρκειά ταυ τα αντικείμενα της εργασίας αποτελούν παραγωγικά αποθέματα ή βρίσκονται κάτω από την επίδραση φυσικών παραγόντων, είτε όταν γί­ νονται διαλείμματα στην παραγωγική διαδικασία. Η διάρκεια της εργασια­ κής περιόδου εξαρτάται από το χαρακτήρα του προϊόντος που παράγει ο κάθε συγκεκριμένος παραγωγικός κλάδος και από το επίπεδο της παρα­ γωγικότητας της εργασίας. Για ορισμένους κλάδους (π.χ. της αρτο­ ποιίας), η εργασιακή περίοδος καθορίζεται σε ώρες, για άλλους (π.χ. της ναυπηγικής) σε μερικούς μήνες, ακόμη και χρόνια. Με την εκμηχάνιση της παραγωγής και την άνοδο της παραγωγικότητας της εργασίας, η εργα­ σιακή περίοδος μειώνεται. Η διάρκεια της εργασιακής περιόδου στον καπιταλισμό επιδρά στο μέγεθος του κεφαλαίου που ξοδεύεται για την παραγωγή του προϊόντος. Η τάση των καπιταλιστών να περιορίσουν την εργασιακή περίοδο με τον αυτοματισμό της παραγωγής και το δυνάμωμα της εντατικότητας της εργασίας, είναι στοιχείο που αυξάνει την εκμελευση των εργαζομένων και οδηγεί στην άνοδο της στροτιάς των ανέρ­ γων. Η μείωση της εργασιακής περιόδου στο σοσιαλισμό πραγματο­ ποιείται με την πλατιά εφαρμογή της εκμηχάνισης της παραγωγής, την εφαρμογή της χημείας στην παραγωγική διαδικασία, καθώς επίσης με την ανάπτυξη της εξειδίκευσης και της συνεταιριστικής οργάνωσης των επιχειρήσεων, που επιτρέπουν την τελειοποίηση της τεχνολογικής διαδι­ κασίας. Η μείωση της εργασιακής περιόδου στα σοσιαλισμό οδηγεί στην

1β8

εργάσιμη μέρα

αύξηση της κοινωνικής παραγωγής, στη μεγαλύτερη παραγωγή προϊόν­ των, στη βελτίωση των όρων εργασίας των εργατών, στη μείωση του εργάσιμου χρόνου, στην άνοδο της ευημερίας των εργαζομένων. Εργάσιμη μ έ ρ α : Είναι ο χρόνος του εικοσιτετράωρου που στη διάρκειά του ο εργαζόμενος δουλεύει σε κάποιο τόπο δουλειάς. Η κοινωνική υφή της εργάσιμης μέρας καθορίζεται από τις πραγματικές σχέσεις, που κυ­ ριαρχούν στην κοινωνία. Η εργάσιμη μέρα υποδιαιρείται στον αναγκαίο χρόνο εργασίας (βλ. λ.) και τον πρόσθετο χρόνο εργασίας (βλ. λ.). Στον καπιταλισμό, η υποδιαίρεση αυτή έχει ανταγωνιστικό χαρακτήρα. Ο κα­ πιταλιστής επιδιώκει να μεγαλώνει τον πρόσθετο χρόνο εργασίας για να εισπράττει μεγαλύτερη υπεραξία. Τα όρια της διάρκειας της εργάσιμης μέρας στον καπιταλισμό καθορίζονται: (α) από τα φυσικά όρια χρησι­ μοποίησης της εργατικής δύναμης, γιατί στον εργάτη είναι απαραίτητος ορισμένος χρόνος για ύπνο, ανάπαυση, φαγητό και για ικανοποίηση άλλων φυσικών αναγκών, και (β) από απαιτήσεις κοινωνικού και ηθι­ κού χαρακτήρα, γιατί στον εργάτη χρειάζεται χρόνος για την ικανοποίη­ ση των πνευματικών αναγκών και των κοινωνικών υποχρεώσεών του, που ο χαρακτήρας τους εξαρτάται από τη βαθμίδα του πολιτισμού, στην οποία βρίσκεται μια χώρα, από το βαθμό οργάνωσης της εργασίας και την ταξική του πάλη. Η δίψα να κερδίσουν όσο το δυνατό μεγαλύτερη υπε­ ραξία σπρώχνει τους καπιταλιστές να παρατείνουν την εργάσιμη μέρα. Η τάση τους όμως αυτή αντιμετωπίζει συνεχώς την αντίσταση της εργα­ τικής τάξης που θέλει να περιορίσει τη διάρκεια της εργάσιμης μέρας στα φυσιολογικά όρια. ΓΓαυτό η διάρκεια της εργάσιμης μέρας καθορίζεται τελικά από το συσχετισμό των δυνάμεων στην πάλη ανάμεσα στους κεφα­ λαιοκράτες και στην εργατική τάξη. Στην πραγματική διάρκεια της εργά­ σιμης μέρας ασκεί μεγάλη επίδραση ο βαθμός της εντατικότητας της εργα­ σίας, το μέγεθος της ανεργίας, το επίπεδο του πραγματικού μισθού εργα­ σίας, η κίνηση των φάσεων του παραγωγικού κυκλώματος κ.α. Στην πο­ ρεία της πάλης με τους κεφαλαιοκράτες, η εργατική τάξη πρόβαλε το αί­ τημα της 8ωρης εργάσιμης μέρας, που το διατύπωσε στα 1866 το εργα­ τικό συνέδριο στην Αμερική και η σύνοδος της I Διεθνούς, με πρόταση του Κ. Μαρξ. Πριν από τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, η διάρκεια της εργά­ σιμης μέρας ήταν, στις περισσότερες αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, 10-12 ώρες. Το 1919, κάτω από την επίδραση της μεγάλης Οκτωβριανής σοσιαλιστικής επανάστασης και της καθιέρωσης στη Σοβιετική Ένωση της 8ωρης εργάσιμης μέρας, καθώς και κάτω από την πίεση του επανα­ στατικού κινήματος, οι εκπρόσωποι των καπιταλιστικών χωρών υπέγρα­ ψαν στην Ουάσιγκτον διεθνή συμφωνία για την εφαρμογή της 8ωρης εργάσιμης μέρας. Όμως η συμφωνία αυτή δεν επικυρώθηκε από πολλές καπιταλιστικές χώρες και παραβιάζεται συχνά ακόμα και στις χώρες που την υπέγραψαν. Σήμερα στις κύριες καπιταλιστικές χώρες η μέση διάρ-

ερ γάσ ιμη μέρα

1β9

κεια της εργάσιμης βδομάδας είναι 40-46 ώρες. Ό μως κάτω από τους μ ί­ σους όρους κρύβεται εξαιρετικά μεγάλη εργάσιμη μέρα για ορισμένους εργαζόμενους και υποαπασχόληση είτε μερική ανεργία για άλλους. Η μείωση της διάρκειας της εργάσιμης μέρας συνοδεύεται με το δυνάμωμα της εντατικότητας της εργασίας, με την ανύψωση του βαθμού εκμετάλ­ λευσης της εργατικής τάξης. Η εργάσιμη μέρα είναι ιδιαίτερα μεγάλη στις καθυστερημένες χώρες, όπου στην πραγματικότητα δεν έχει καθορισμένη διάρκεια. Η οικονομική πάλη της εργατικής τάξης των καπιταλιστικών χω­ ρών για φυσιολογικούς όρους εργασίας και ειδικότερα για μείωση της διάρκειας της εργάσιμης μέρας δεν μπορεΙ να βελτιώσει ριζικά την κατά­ σταση των εργατών, ενώ εξάλλου οι οικονομικές κατακτήσεις που πέτυχαν δεν μπορούν να είναι σταθερές. Μόνο η κατάργηση του κεφαλαιο­ κρατικού συστήματος και η κατάκτηση της πολιτικής εξουσίας απο την εργατική τάξη μπορούν να απελευθερώσουν το προλεταριάτο από το ζυγό της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης και να του δημιουργήσουν κανονικές συνθήκες εργασίας και ανάπαυσης, μπορούν να επιτρέψουν την πραγμα­ τοποίηση βαθμιαίας μείωσης της διάρκειας της εργάσιμης μέρας, ενώ πα­ ράλληλα θ’ ανεβαίνει το βιοτικό επίπεδο των εργαζομένων. Στις συνθή­ κες του σοσιαλιστικού τρόπου παραγωγής, όλος ο χρόνος εργασίας, τόσο ο αναγκαίος όσο και ο πρόσθετος, που καταναλώνεται στη διάρκεια της εργάσιμης μέρας, πηγαίνει προς όφελος των εργαζομένων. Το σοσιαλιστικό κράτος, ξεκινώντας από τις συγκεκριμένες συνθήκες και τα καθήκοντα της κομμουνιστικής οικοδόμησης, χρησιμοποιεί διάφορες μορφές περιο­ ρισμού τού χρόνου εργασίας: μείωση της διάρκειας της εργάσιμης μέρας, μείωση του αριθμού των εργάσιμων ημερών της βδομάδας (αύξηση του αριθμού των ημερών αργίας της βδομάδας), μείωση του αριθμού των εργά­ σιμων ημερών του έτους, αύξηση της διάρκειας των αδειών). Η μείωση της διάρκειας της εργάσιμης μέρας στο σοσιαλισμό διευκολύνει τους όρους εργασίας και αυξάνει τον ελεύθερο χρόνο (βλ. λ.) των εργαζομένων. Έτσι δημιουργούνται καλύτερες προϋποθέσεις για την ολόπλευρη ανάπτυξη των μελών της σοσιαλιστικής κοινωνίας, για την ενεργητική συμμετοχή όλων των εργαζομένων στην κρατική, οικονομική και πολιτιστική ζωή της χώ­ ρας. Βασικός μοχλός για τον περιορισμό της διάρκειας της εργάσιμης μέ­ ρας στο σοσιαλισμό είναι η ακατάπαυστη άνοδος της παραγωγικότητας της κοινωνικής εργασίας. Ο περιορισμός της διάρκειας της εργάσιμης μέ­ ρας πραγματοποιείται σε συνθήκες καθολικής απασχόλησης όλου του ικα­ νού προς εργασία πληθυσμού, ανύψωσης του υλικού επιπέδου ζωής των εργαζομένων, αύξησης του εργατικού μισθού. Η Σοβιετική Ένωση σημείω­ σε μεγάλες επιτυχίες στον περιορισμό της διάρκειας της εργάσιμης μέρας. Στις πρώτες κιόλας μέρες της εγκαθίδρυσης της σοβιετικής εξουσίας, εκδόθηκε διάταγμα για την θωρη εργάσιμη μέρα. Στα 1956-60 καθιερώθηκε για τους εργάτες και υπάλληλους η 7ωρη εργάσιμη μέρα ενώ για τους εργά­ τες των εξορυκτικών κλάδων, θεσπίστηκε η 6ωρη εργάσιμη μέρα με ταυ­

170

εργατική αριστοκρατία

τόχρονη αύξηση των αποδοχών των εργατών και υπαλλήλων. Η καθιε­ ρωμένη διάρκεια της εργάσιμης βδομάδας των βιομηχανικών εργατών εί­ ναι 40,7 ώρες, ενώ η μέση διάρκεια της εργάσιμης βδομάδας όλων των εργατών και υπαλλήλων στη λαϊκή οικονομία της ΕΣΣΔ, συνυπολογιζόμενης και της μείωσης της εργάσιμης μέρας σε μια σειρά κατηγορίες εργαζο­ μένων, είναι 39,4 ώρες. Έτσι η μέση διάρκεια της εργάσιμης βδομάδας στην ΕΣΣΔ είναι τώρα μικρότερη απ’ ό,τι στην πλειοψηφία των πιο ανα­ πτυγμένων οικονομικά καπιταλιστικών χωρών. Ο βαθμιαίος περιορισμός της διάρκειας της εργάσιμης μέρας και η αύξηση του ελεύθερου χρόνου αποτελεΙ μια από τις νομοτέλειες του περάσματος στον κομμουνισμό, που προϋποθέτει όχι μόνο τη δημιουργία αφθονίας υλικών αγαθών, αλλά και την πολύπλευρη ανάπτυξη όλων των μελών της κοινωνίας. Εργατική αρ ισ τοκρ ατία: Το σχετικά μικρό και ανώτερο στρώμα της εργα­ τικής τάξης, που συνήθως αποτελεΐται από τους εργάτες υψηλής ειδίκευ­ σης των καπιταλιστικών χωρών, που έχουν εξαγοραστεί από την αστική τάξη με τα υπερκέρδη των μονοπωλίων. Η εργατική αριστοκρατία εμφανί­ στηκε στα μέσα του 19ου αιώνα στην ΑγλλΙα, όπου η αστική τάξη απο­ λάμβανε τεράστια έσοδα από την ανελέητη εκμετάλλευση των αποικιακών χωρών. Στην εποχή του ιμπεριαλισμού δημιουργείται η οικονομική βάση για την εξαγορά των ανώτερων στρωμάτων της εργατικής τάξης σε μια σειρά ιμπεριαλιστικές χώρες. Το μονοπωλιακό κεφάλαιο πραγματοποιεί αυτή την εξαγορά με διάφορες μεθόδους: υψώνοντας τον εργατικό μισθό ορισμένων εργατών, παρέχοντας συμφέρουσες «θεσούλες» στην εργατική αριστοκρα­ τία, στην εργατική γραφειοκρατία, στους κρατικούς υπάλληλους και τους υπάλληλους των συνεταιρισμών, που είναι μέλη των οππορτουνιστικών κομμάτων και των συνδικάτων, κάνοντάς τους συμμέτοχους στα κέρδη τους κλπ. Η ιμπεριαλιστική αστική τάξη και οι απολογητές της, εξαγορά­ ζοντας ένα τμήμα του προλεταριάτου, επιδιώκουν να διασπάσουν την εργατική τάξη, να διαφθείρουν τη συνείδησή της. Η ιμπεριαλιστική αστική τάξη, υπογραμμίζει το πρόγραμμα του ΚΚΣΕ, «χρησιμοποιεί την εξαγορά του ανώτερου στρώματος των συνδικάτων, των συνεταιριστικών και άλ­ λων οργανώσεων, μεγαλώνει την εργατική γραφειοκρατία, παρέχοντάς της επικερδείς θέσεις στη βιομηχανία, στις δημοτικές υπηρεσίες, στον κρα­ τικό μηχανισμό». Η διαμόρφωση της εργατικής αριστοκρατίας διασπά την ενότητα της εργατικής τάξης. Η εργατική αριστοκρατία και η εργατική γρα­ φειοκρατία, που παίρνουν ένα μερίδιο από τα μεγάλα κέρδη της μονοπω­ λιακής αστικής τάξης, είναι το βασικό κοινωνικό στήριγμα των δεξιών σο­ σιαλιστών, του οππορτουνισμού στο εργατικό κίνημα, μεταφέρουν την αστική επίδραση στο προλεταριάτο. Με την ένταση της ταξικής πάλης και την ωρίμανση της ταξικής συνείδησης της εργατικής τάξης, με το δυνά­ μωμα της επίδρασης και του ρόλου των κομμουνιστικών και εργατικών κομ­ μάτων, η εργατική αριστοκρατία χάνει συνεχώς τα στηρίγματά της στις μά­

εργατική δύναμη

171

ζες. Στο σύγχρονο στάδιο της γενικής κρίσης του καπιταλισμού, η χρηματιστική ολιγαρχία ιδιαίτερα σε χώρες, όπως οι ΗΠΑ, η Ομοσπονδιακή Δημο­ κρατία της Γερμανίας, η Αγγλία, η Γαλλία κ.α., παράλληλα με τις μεθόδους της βίας και των διώξεων κατά της εργατικής τάξης και του επαναστατικού κινήματος, χρησιμοποιεί και διάφορες άλλες μεθόδους για την εξαπάτηση και την αποσύνθεση της εργατικής τάξης και των οργανώσεών της. Εργατική δύ να μ η: Είναι η ικανότητα του ανθρώπου για εργασία, το σύ­ νολο των σωματικών και πνευματικών δυνάμεων που διαθέτει ο άνθρω­ πος και που τις χρησιμοποιεί στη διαδικασία της παραγωγής υλικών αγα­ θών. Η εργατική δύναμη, σε κάθε κοινωνία, είναι ο βασικός όρος της παρα­ γωγής. Στη διαδικασία της παραγωγής, ο άνθρωπος όχι μόνο επιδρά στο φυσικό περιβάλλον, αλλά και αναπτύσσει την παραγωγική πείρα του, τις εργατικές συνήθειες. Στις ταξικές, ανταγωνιστικές κοινωνίες, οι εργάτες στερούνται μέσων παραγωγής, υποβάλλονται σε εκμετάλλευση. Οι μορ­ φές εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης καθορίζονται από το ποιά μορ­ φή ιδιοκτησίας είναι η κυρίαρχη. Στον καπιταλισμό, η εργατική δύναμη μετατρέπεται σε εμπόρευμα. Απαραίτητοι όροι για τη μετατροπή της εργα­ τικής δύναμης σε εμπόρευμα ήταν: (1) η προσωπική ελευθερία του ανθρώ­ που, η δυνατότητα να διαθέτει την εργατική του δύναμη και (2) να στερεί­ ται ο εργαζόμενος τα μέσα παραγωγής και να είναι αναγκασμένος να που­ λά την εργατική ικανότητά του, για να αποκτήσει μέσα ύπαρξης. Η εργα­ τική δύναμη στον καπιταλισμό, όπως και κάθε εμπόρευμα, έχει αξία (βλ. λ.) και αξία χρήσης (βλ. λ.). Η αξία της εργατικής δύναμης καθορίζεται από την αξία των μέσων διαβίωσης, που είναι απαραίτητα για να διατηρείται κανονικά η δραστηριότητα του κατόχου της εργατικής δύναμης, για να συντηρούνται τα μέλη της οικογένειας του εργάτη, καθώς επίσης από τα έξοδα που ε(ναι απαραίτητα για την εκπαίδευσή του. Το μέγεθος της αξ(ας της εργατικής δύναμης αλλάζει εφόσον εξελίσσεται η κοινωνία, γιατί αλλά­ ζει το επίπεδο των αναγκών και η ποσότητα των μέσων διαβίωσης, που χρειάζονται στον εργάτη και την οικογένειά του, καθώς επίσης, με την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, αλλάζει και η αξία αυτών των πό­ ρων της ζωής. ΓΓ αυτό, λόγου χάρη, το μέγεθος της αξίας της εργατικής δύναμης του σύγχρονου Άγγλου εργάτη διαφέρει σημαντικά από την αξία της εργατικής δύναμης στην Αγγλία στα μέσα του 19ου αιώνα. Εξαιτίας των διαφορών στα επίπεδα της οικονομικής ανάπτυξης, των εθνικών ιδιο­ μορφιών, της ιστορικής εξέλιξης ορισμένων χωρών, καθώς και των φυσι­ κών και κλιματολογικών συνθηκών, το μέγεθος της αξίας της εργατικής δύναμης διαφέρει σημαντικά από χώρα σε χώρα. Με την ανάπτυξη της παραγωγής αναφύεται η γενική τάση για την άνοδο του επιπέδου των αναγκών του εργάτη και την αύξηση της αξίας της εργατικής δύναμης. Η τιμή της εργατικής δύναμης έχει την τάση να είναι κατώτερη από την αξία της εργατικής,δύναμης, πράγμα που το υπαγορεύει, πρώτ' απ’ ό λα η ύπαρ-

172 |η της στρατιάς των ανέργων, που πιέζει την αγορά εργασίας. Με τη μείω­ ση του εργατικού μισθού, οι καπιταλιστές επιδιώκουν να περιορίσουν στο ελάχιστο τις υλικές και πνευματικές ανάγκες των εργατών. Η αξία χρή­ σης του εμπορεύματος «εργατική δύναμη», συνίσταται στην ικανότητα του εργάτη να δημιουργεί, στη διαδικασία της εργασίας, περισσότερη αξία από την αξία που έχει η Ιδια η εργατική δύναμη, δηλ. να δημιουργεί υπεραξία. Η ικανότητα του εργάτη να δημιουργεί υπεραξία είναι αυτό που βασικά ενδιαφέρει τον καπιταλιστή. Μόνο γι αυτή την ιδιότητα της, ο καπιταλι­ στής βλέπει να έχει νόημα η αγορά της εργατικής δύναμης και η χρησι­ μοποίησή της. Στη σοσιαλιστική κοινωνία, η εργατική δύναμη δεν αποτελεΙ εμπόρευμα. Χάρη στην κυριαρχία της κοινωνικής ιδιοκτησίας στα μέ­ σα παραγωγής, οι εργαζόμενοι της σοσιαλιστικής κοινωνίας είναι εδώ οι κύριοι όλου του πλούτου. Οι σχέσεις ανάμεσα στους εργάτες και το σοσια­ λιστικό κράτος, και τις συνεταιριστικές ενώσεις, διαμορφώνονται με βάση τη σχεδιοποιημένη αξιοποίηση των εργατικών πόρων προς το συμφέρον όλης της κοινωνίας. Οι σοσιαλιστικές παραγωγικές σχέσεις δημιουργούν τις δυνατότητες για την ολόπλευρη ανάπτυξη των σωματικών και πνευ­ ματικών δυνάμεων των εργαζομένων, για τη συνεχή ανύψωση του πολιτι­ στικού και τεχνικού επιπέδου, καθώς και της υλικής ευημερίας τους. Εργατική τάξη, βλ. προλεταριάτο. Εργατοημέρα: Ειδική οικονομική κατηγορία, που με τη βοήθειά της κα­ θοριζόταν το μέτρο της δαπάνης εργατικής δύνομης της εργασίας για τα μέλη του κολχόζ στο κοινωνικό νοικοκυριό και το μέτρο για τη συμμετοχή τους στο κονδύλι της προσωπικής κατανάλωσης. Η εργατοημέρα χρησιμοποιήθηκε στην ΕΣΣΔ στις αρχές της δεκαετίας του 1930. Αυτή έπαιξε σοβαρό ρόλο για την πραγματοποίηση του οικονομικού νόμου της κατα­ νομής σύμφωνα με την εργασία, στην εξύψωση του ενδιαφέροντος των κολχόζνικων για τ' αποτελέσματα της εργασίας στο κοινωνικό νοικοκυ­ ριό του κολχόζ. Με τη βοήθεια της εργατοημέρα ς, διάφορες εργασίες που είχαν ανόμοια σύνθεση απέκτησαν ενιαίο μέτρο. Ο αριθμός των συμπλη­ ρωμένων εργατοημερών καθόριζε την εργασιακή συμμετοχή του κάθε κολχόζνικου στο κοινωνικό νοικοκυριό. Η ιδιομορφία της αμοιβής της εργασίας των κολχόζνικων, που καθοριζόταν από την κολχόζνικη-συνεταιριστική ιδιοκτησία, καθώς και οι ουσιαστικές διαφορές στα επίπεδα της οικονομικής ανάπτυξης ξεχωριστών νοικοκυριών, οδήγησαν στον υπο­ λογισμό διαφορετικού αριθμού εργατοημερών σε διάφορα κολχόζ για την ίδια εργασία. Η αξία της εργατοημέρας καθοριζόταν μόνο στό τέλος του οικονομικού έτους. Η εργατοημέρα είναι ιστορικά μια προσωρινή κατη­ γορία, που η χρησιμοποίησή της καθορίζεται από συγκεκριμένες ιστορικά συνθήκες και το επίπεδο ανάπτυξης της κολχόζνικης παραγωγής. Με το δυνάμωμα της παραγωγής, την άνοδο των εσόδων των νοικοκυριών και

ε υθυγράμμιση τω ν επιπέδω ν οικονο μική ς ανάπτυξης

173

την ανύψωση του επιπέδου κοινωνικοποίησης και συντροφικότητας, δημιουργήθηκαν οι συνθήκες για την κατάργηση της εργατοημέρας και για τη χρησιμοποίηση της χρηματικής μηνιοΐας ομοιβής για την εργασία (βλ. αμοιβή εργασίας ατα κολχόζ). Εσωκλαδικός ανταγω νισ μό ς: Είναι η πάλη ανάμεσα στους ιδιώτες εμπορευματοπαραγωγούς που παράγουν εμπορεύματα του Ιδιου είδος για ευνοϊκότερους όρους παραγωγής και διάθεσής τους. Η πάλη ανάμεσα στούς καπιταλιστές ενός κλάδου της παραγωγής για την απόκτηση του μεγαλύτερου κέρδους από το κεφάλαιο που τοποθέτησαν. Ο εσωκλαδι­ κός ανταγωνισμός οδηγεί στη διαμόρφωση ενιαίας τιμής αγοράς στα εμπο­ ρεύματα του δοσμένου είδους, και στη βάση της βρίσκεται η κοινωνική (εμπορική) αξία (βλ. λ.) των εμπορευμάτων αυτών, η οποία καθορίζεται από την ποσότητα της κοινωνικά αναγκαίας εργασίας που καταναλώνεται στην παραγωγή μιας μονάδας του εμπορεύματος. Ο εσωκλαδικός ανταγωνισμός είναι μια από τις μορφές της αυθόρμητης δράσης του νόμου της αξίας. Οι επιχειρήσεις με υψηλή παραγωγικότητα εργασίας και αντίστοιχα με χαμηλή ατομική αξία εμπορευμάτων, κατά τη ρευστοποίηση της παρα­ γωγής τους με τιμές αγοράς, είτε ακόμη και με κάπως μειωμένες τιμές, παίρνουν συμπληρωματικό κέρδος, που πηγή του είναι η πρόσθετη υπε­ ραξία (βλ. λ.). Οι επιχειρήσεις με χαμηλή παραγωγικότητα εργασίας και αντίστοιχα με υψηλή ατομική αξία παραγωγής κατά τη ρευστοποίησή της με τιμές αγοράς, χάνουν μέρος της δημιουργημένης υπεραξίας και παίρ­ νουν χαμηλό ποσοστό κέρδους, και κάποτε, ακόμα, δεν είναι σε θέση να αναπληρώνουν τα έξοδα παραγωγής. Ο εσωκλαδικός ανταγωνισμός οδηγεί στην καταστροφή των απλών εμπορευματοπαραγωγών και των μι­ κρών καπιταλιστών, και στη συγκέντρωση της παραγωγής και του κεφα­ λαίου, στο βάθεμα των ταξικών αντιθέσεων της αστικής κοινωνίας. Τη νίκη στον εσωκλαδικό ανταγωνισμό την κερδίζουν οι επιχειρήσεις με υψηλό βαθμό συγκέντρωσης κεφαλαίου. Ο ανταγωνισμός αυτός είναι, από τη μια μεριά, κίνητρο για την τεχνική πρόοδο και την άνοδο της παραγωγικό­ τητας της εργασίας1 ταυτόχρονα όμως λειτουργεί σαν τροχοπέδη στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, επειδή δημιουργεί το εμπορικό απόρρητο, εμποδίζει την ολόπλευρη και γρήγορη εφαρμογή των επιτεύ­ ξεων της επιστήμης και της τεχνικής στο δοσμένο κλάδο της οικονομίας, προκαλεΙ τη διαρπαγή των παραγωγικών δυνάμεων και συνοδεύεται με άμεσες καταστροφικές συνέπειες, ιδιαίτερα στις συνθήκες της κυριαρχίας του μεγάλου μονοπωλιακού κεφαλαίου, όπου οι μέθοδες του εσωκλαδικού ανταγωνισμού γίνονται πιο σκληρές. Εταιρία μετοχική, βλ. μετοχική εταιρία. Ευθυγράμμιση τω ν επιπέδω ν οικονο μική ς ανάπτυξης τω ν σ ο σ ια ­ λ ισ τικώ ν χ ω ρ ώ ν : Είναι η διαδικασία εξάλειψης, που προσιδιάζει στο

174

ευθ υγ ράμ μιση τω ν επιπέδω ν οικονο μική ς ανάπτυξης

παγκόσμιο σοσιαλιστικό σύστημα, της κληρονομημένης από τον καπιταλι­ σμό διάστασης των επιπέδων της κοινωνικο-οικονομικής και πολιτιστικής ανάπτυξης, το ανέβασμα των καθυστερημένων στο παρελθόν χωρών ως το επίπεδο των πιο αναπτυγμένων σοσιαλιστικών κρατών. «Η βαθμιαία προσέγγιση και η ευθυγράμμιση των επιπέδων της οικονομικής ανάπτυ­ ξης των χωρών της σοσιαλιστικής κοινότητας», αναφέρεται στο Σύνθετο Πρόγραμμα για το παραπέρα βάθεμα και την τελειοποίηση της συνεργα­ σίας και της ανάπτυξης της σοσιαλιστικής οικονομικής ολοκλήρωσης των χωρών-μελών του ΣΟΑ, είναι αντικειμενική, ιστορική διαδικασία της ανά­ πτυξης του παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος. Η διαδικασία αυτή οφείλεται στο σοσιαλιστικό χαρακτήρα των παραγωγικών σχέσεων στο εσωτερικό των χωρών του σοσιαλισμού και στην ανάπτυξη, ανάμεσα τους, της πολιτικής, οικονομικής και επιστημονικοτεχνικής συνεργασίας και αλλη­ λοβοήθειας. Η ευθυγράμιση των επιπέδων της οικονομικής ανάπτυξης πε­ ριλαμβάνει την εδραίωση, σε όλες τις χώρες του σοσιαλισμού, των σοσια­ λιστικών παραγωγικών σχέσεων και τη βαθμιαία υπερνίκηση των ουσια­ στικών διαφορών στα επίπεδα ανάπτυξης των εθνικών τους παραγωγικών δυνάμεων. Η επιτάχυνση της ανόδου της οικονομίας και της ευημερίας του πληθυσμού των καθυστερημένων στο παρελθόν χωρών, εξασφαλίζε­ ται με την ολόπλευρη αξιοποίηση των θεμελιακών πλεονεκτημάτων του σοσιαλιστικού συστήματος και της στενής οικονομικής συνεργασίας των σοσιαλιστικών κρατών. Αυτό προϋποθέτει, πάνω απ’ όλα, την ανώτερη δυ­ νατή κινητοποίηση όλων των εσωτερικών πόρων των οικονομικά λιγότερο αναπτυγμένων χωρών, σχετικά υψηλό επίπεδο συσσώρευσης στη λαϊκή τους οικονομία, πραγματοποίηση της σοσιαλιστικής εκβιομηχάνι­ σης και σταθερή ανύψωση του τεχνικού εξοπλισμού της παραγωγής, πλή­ ρη και ορθολογική χρησιμοποίηση των εργασιακών πηγών, εξασφάλιση της γοργής ανάπτυξης της παραγωγικότητας της κοινωνικής εργασίας. Ταυτόχρονα το πρόβλημα της υπερνίκησηςτης οικονομικής καθυστέρησης δεν μπορεΙ να λυθεί αποτελεσματικά στις λιγότερο αναπτυγμένες χώρες χωρίς την αδελφική οικονομική συνεργασία με τα άλλα σοσιαλιστικά κράτη. Την ανάπτυξη της αποτελεσματικότητας των προσπαθειών τους, που απο­ βλέπουν στην άνοδο της εθνικής οικονομίας, ενισχύουν και οι άλλες σο­ σιαλιστικές χώρες με τη μετάδοση των νεώτερων επιστημονικών και τε­ χνικών επιτεύξεων, τη συμβολή στη σχεδιοποίηση των κυριότερων λαϊκο-οικονομικών έργων, στη διεξαγωγή γεωλογικών ερευνών κοι στην προ­ ετοιμασία στελεχών, με την προμήθεια εγκαταστάσεων, την παροχή πι­ στώσεων και άλλων ειδών βοήθειας, καθώς επίσης και με τη συνεργασία στην αξιοποίηση των φυσικών πηγών και στην εξασφάλιση των αναγ­ κών σε πρώτες ύλες, καύσιμα και ηλεκτρική ενέργεια. Σοβαρό ρόλο στη διαδικασία της προσέγγισης και της εξίσωσης των επιπέδων ανάπτυξης των χωρών του παγκόσμιου συστήματος του σοσιαλισμού παίζαυν ο συντονισμός των λαϊκό-οικονομικών σχεδίων (βλ. λ.), το βάθεμα της δια­

ε υρ ω δολάρια

175

κρατικής εξειδίκευσης και της συνεταιριστικής οργάνωσης της παραγωγής και άλλες μορφές και μέθοδες οικονομικής και επιστημονικοτεχνικής συ­ νεργασίας η ανάπτυξη της σοσιαλιστικής οικονομικής ολοκλήρωσης (βλ. λ.), που επιτρέπει να χρησιμοποιηθούν στο μεγαλύτερο βαθμό τα πλεονεκτήματο του διεθνούς σοσιαλιστικού καταμερισμού της εργασίας (βλ. λ.), να διαμορφωθούν οι πιο ευνοϊκές αναλογίες της διευρυμένης αναπαραγωγής στην κλίμακα του παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος. Την πορεία υπερνίκησης των ουσιαστικών διαφορών στα επίπεδα ανάπτυξης των εθνι­ κών παραγωγικών δυνάμεων, τη δείχνει η προσέγγιση των σοσιολιστικών χωρών ως προς το χαρακτήρα της οικονομικής δομής της λοϊκής τους οι­ κονομίας (το μερίδιο της βιομηχανίας και της αγροτικής οικονομίας στο εθνικό εισόδημα, το μερίδιο των κλάδων της ομάδας «Α» και «Β» κλπ.), ως προς το επίπεδο του εθνικού εισοδήματος της κατά κεφαλή βιομηχα­ νικής και αγροτικής παρογωγής ως προς την παραγωγικότητα της εργα­ σίας και τους βασικότερους δείκτες του βιοτικού επιπέδου του πληθυσμού. Η γρήγορη άνοδος των παραγωγικών δυνάμεων των λιγότερο αναπτυ­ γμένων χωρών είναι ταυτόχρονα ένας από τους παράγοντες επιτάχυνσης των ρυθμών ανάπτυξης του παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος στο σύνολό του, στερέωσης των θέσεών του στην ειρηνική άμιλλα με τον καπιταλισμό. Ευρ ω δολάρια: Αμερικονικά δολάριο που κυκλοφορούν έξω από τα σύ­ νορα των ΗΠΑ κοι εξυπηρετούν τις ανάγκες των κρατικών και ιδιωτικών οργανισμών διάφορων χωρών σαν διεθνή μέσα πληρωμής. ΠρωτοεμφανΙστηκαν στην Ευρώπη και έτσι εξηγείται η ονομασία τους. Στη βασική τους μάζα τα ευρωδολάρια βρίσκονται στα πιστωτικό ιδρύματα, επειδή οι λογοριασμοΙ σε ευρωδολάρια πληρώνονται κατά κανόνα στις τράπεζες. Ο τομέας των συναλλαγών με ευρωδολάρια ονομάζεται αγορά ευρωδο­ λαρίων. Δημιουργήθηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1950 σαν συνέπεια μιας σειράς διαδικασιών στην παγκόσμια καπιταλιστική οικονομία όπως: η συσσώρευση αποθεμάτων δολαρίων στο εξωτερικό, ο ηγετικός ρόλος του δολαρίου στις διεθνείς πληρωμές η εισογωγή στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1950 της αμοιβαίας μετατροπής συναλλάγματος της φιλε­ λευθεροποίησης των συνθηκών του εξωτερικού εμπορίου και της εξαγω­ γής κεφαλαίου, που ενίσχυαν τη δύναμη των διεθνών και εθνικών μονο­ πωλίων, τα οποία επιδιώκουν την ονεμπόδιστη προσπέλασή τους στις πι­ στωτικές πηγές κ.α. Στα 1970 η ανάπτυξη της ογοράς των ευρωδολαρίων πήρε νέα ώθηση εξαιτίας της απότομης ανάπτυξης των αποθεματικών νο­ μισμάτων, δηλαδή των πετρελοδολαρίων μερικών αναπτυσσόμενων χω­ ρών που παράγουν πετρέλαιο, τα οποία τοποθέτησαν σε δυτικοευρωπαϊ­ κές τράπεζες. Αντίθετα με τις εθνικές χρηματικές αγορές κοι τις αγορές του δανειακού κεφαλαίου, η αγορά των ευρωδολαρίων δεν υποβάλλεται πραγματικά στην άμεση διοικητική ρύθμιση από ξεχωριστές κυβερνήσεις

176

ευρωπαϊκή ζώ νη ελεύθερων συναλλαγώ ν

ή διεθνή όργανα. Οι δοσμένες συνθήκες, με τις ευκολίες που προσφέρονται για σημαντικές πιστώσεις, δυναμώνουν το ενδιαφέρον των μονοπωλίων για τις συναλλαγές στην αγορά ευρωδολαρίων. Αυτή η αγορά είναι επικερ­ δής πόλος για την δραστηριότητα των πιστωτών. Στο τέλος του 1977 ο όγκος των αποθεμάτων σε ευροδολάρια έφτανε γύρω στα 300 δισεκατομ­ μύρια δολάρια. Εκτός από τα ευρωδολάρια, σε ανάλογες συναλλαγές συμμετέχουν, αν και σε μικρότερο βαθμό, άλλα νομίσματα των καπιτα­ λιστικών χωρών (μάρκα της ΟΔΓ, που μετατράπηκαν έτσι σε ευρωμάρκα, η αγγλική στερλίνα που μετατράπηκε σε ευρωστερλίνα κλπ.). Ό λα αυτά τα νομίσματα χαρακτηρίζονται συχνά σαν ευρωχρήμστα ή ευρωνομίσματα. Σήμερα η αγορά νομισμάτων, που από νομική άποψη έχει αποσπαστεΙ από το εθνικό έδαφος, αγκαλιάζει εκτός της Ευρώπης, που έμεινε το κύριο κέντρο έλξης, και άλλες περιοχές του καπιταλιστικού κόσμου, όπως π.χ. η αγορά των ασιατικών δολαρίων κ.α. Η αγορά ευρωδολαρίων και άλλων ανάλογων ποικίλων νομισμάτων παίζει αντιφατικό ρόλο στην οικονομία των καπιταλιστικών χωρών. Καλύπτοντας τις ανάγκες της ανα­ παραγωγής και παραμερίζοντας τα πλαίσια της χορήγησης πιστώσεων, χειροτερεύει ταυτόχρονα τις αντιθέσεις του καπιταλιστικού συστήματος. Τα μονοπώλια απευθυνόμενα στην αγορά ευρωδολαρίων παρακάμπτουν τα διοικητικά μέτρα για την αναχαΐτηση των πιστώσεων σε εθνικά πλαί­ σια. Η χρησιμοποίηση ευρωδολαρίων συντελεί άμεσα στον πληθωρισμό και στις συναλλαγματικές διαφωνίες στην παγκόσμια καπιταλιστική οικονομία. Ευρωπαϊκή Ζώνη Ελεύθερων Σ υνα λλαγώ ν: Η διεθνής κρατικομονοπωλιακή ομάδα των δυτικοευρωπαϊκών χωρών, που δημιουργήθηκε στα 1960 από τη Μεγάλη Βρετανία, Σουηδία, Νορβηγία, Δανία, Αυστρία, Ελβετία και Πορτογαλία με σκοπό την επέκταση του αμοιβαίου εμπορίου σε αντι­ παράθεση με την «Κοινή Αγορά» (βλ. Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα). Στα 1970 έγινε μέλος της η Ισλανδία. Στα 1961 συνδέθηκε η φιλανδία με δικαιώματα κοινοτικού μέλους. Στα 1967 οι χώρες της ΕΖΕΣ κατάργησαν τους τελωνιακοΰς δασμούς και τους ποσοτικούς περιορισμούς για το αμοι­ βαίο εμπόριο σε βιομηχανικά προϊόντα. Σε αντίθεση με την Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα, στην ΕΖΕΣ δεν προβλεπόταν η εφαρμογή ενιαίας εξωτερικής εμπορικής πολιτικής σε σχέση με τρίτους, δηλαδή με τις μη συμμετέχουσες στην κοινότητα χώρες, δεν προβλεπόταν η δημιουργία οι­ κονομικής και πολιτικής ένωσης. Η κατάργηση των εμπορικών περιορισμών συνετέλεσε στην άνοδο του αμοιβαίου εμπορίου των χωρών της ΕΖΕΣ, όμως δεν υπήρχε πραγματική οικονομική ένωση των χωρών-μελών. Η ΕΖΕΣ δημιουργήθηκε σαν μέσο στον αγώνα των ιμπεριαλιστικών χωρώνμελών της με την ΕΟΚ, όμως η ζώνη δε δικαίωσε τις ελπίδες γι αυτήν. Αν στις αρχές του 1970 στην ΕΟΚ το αμοιβαίο εμπόριο αποτελούσε σχεδόν το 1 /2 της κυκλοφορίας των εμπορευμάτων, της ΕΖΕΣ ήταν μόνο το 1/4. Αυτό δημιούργησε βαθιά κρίση στην ΕΖΕΣ. Στα 1973 η Μεγάλη Βρετα-

177 via, που ήταν ο βασικός μέτοχος, καθώς και π Δανία έφυγαν από την ΕΖΕΣ και μπήκαν στην ΕΟΚ, πράγμα που σήμαινε την καταστροφή της ζώνης, αν και τυπικά εξακολουθεί να υπάρχει. Οι χώρες που έμειναν στην ΕΖΕΣ αναγκάστηκαν να υπογράψουν συμφωνία με την ΕΟΚ για τη δημιουργία στα 1984 ζώνης ελεύθερου εμπορίου για τα βιομηχανικά εμπορεύματα. Ευρωπαϊκή Ο ικο νομ ική Κοινότητα (ΕΟΚ) : «Κοινή Αγορά», η διεθνής κρατικομονοπωλιακή ομάδα, που δημιουργήθηκε το 1957 από έξη δυτι­ κοευρωπαϊκές χώρες: τη Γαλλία, την Ομοσπονδιακή Γερμανία, την Ιταλία, το Βέλγιο, την Ολλανδία και το Λουξεμβούργο, με σκοπό την ένωση των εθνι­ κών τους αγορών σε ενιαία αγορά για την αύξηση των εσόδων και το δυ­ νάμωμα της ανταγωνιστικής ικανότητας των μονοπωλίων ταυς. Τα 1973 μπήκαν στην ΕΟΚ η Αγγλία, η Δανία και η Ιρλανδία. Σαν οικονομικοί σκο­ ποί της ομάδας τέθηκαν η εισαγωγή της ελεύθερης μεταφοράς εμπορευ­ μάτων, κεφαλαίων και εργατικής δύναμης των χωρών-μελών, η ενοποίηση των τιμών και φόρων, η πολιτική του εξωτερικού εμπορίου κλπ. Στα τέλη της δεκαετίας του 1960 καταργήθηκαν οι τελωνειακαΙ δασμοί και οι ποσο­ τικοί περιορισμοί στο αμοιβαίο εμπόριο των χωρών της ΕΟΚ, καθορίστηκε ενιαία δασμολόγιο σε σχέση με τους τρίτους, εκείνους δηλαδή που δε συμ­ μετέχουν στην ΕΟΚ, δημιουργήθηκε κοινή αγροτική αγορά. Επίσης, παίρνονται μέτρα για την ενοποίηση των φορολογικών συστημάτων και τη δημιουργία ευρωπαϊκού νομισματικού συστήματος. Αν η δημιουργία τελωνιακής ένωσης στην ΕΟΚ είχε περισσότερο ή λιγότερο επιτυχία, το πέ­ ρασμα στην οικονομική και νομισματική ένωση, που απαιτεί κοινή οικο­ νομική πολιτική, αντιμετωπίζει σοβαρές αντιθέσεις μεταξύ των χωρών, οι οποίες οξύνθηκαν στις συνθήκες κρίσεων του νομισματικού συστήματος του καπιταλιστικού κόσμου και ιδιαίτερα της παγκόσμιας κρίσης υπερπαρα­ γωγής του 1974-1975. Οι δημιουργοί της «Κοινής Αγοράς», από την αρχή ακόμη άρχισαν να εξετάζουν όχι μόνο την οικονομική ολοκλήρωση των δυτικοευρωπαϊκών χωρών, αλλά και τη διαμόρφωση της πολιτικής ένωσης των χωρών της ΕΟΚ. Σε σχέση με αυτά, η «Κοινή Αγορό» θεωρήθηκε από τους δημιουργούς της, σαν οικονομική βάση για στρατιωτικοπολιτική εδραί­ οι ση των κρατών της Δυτικής Ευρώπης, σαν πολιτική ένωση, στενά συνδε­ μένη με το ΝΑΤΟ. Με τη βαθμιαία ανάπτυξη της «Κοινής Αγοράς» εμφα­ νίστηκαν παράλληλα αντιθέσεις σε σχέση με τις πολιτικές πρωτοβουλίες της ΕΟΚ, που αντανακλούν τις βαθιές αντιθέσεις της οικονομικής ολι­ γαρχίας των χωρών-μελών της κοινότητας. Αν και η δημιουργία και η μετέπειτα επέκταση της ΕΟΚ αντανακλούν την αντικειμενική διαδικασία της διεθνοποίησης των σύγχρονων παραγωγικών δυνάμεων, οι ιμπεριαλιστι­ κές αντιθέσεις ανάμεσα στους εταίρους της, καθώς και με τα άλλα ιμπε­ ριαλιστικά κέντρα, οξύνονται σταθερό, γεννώντας όχι σπάνια κατάσταση κρίσης για όλη την «Κοινή Αγορά», με την αποδέσμευση ξεχωριστών χω­ ρών από την εφαρμογή των κοινών αποφάσεων. Στο πρώτο στάδιο της 12

178

ευρ ω π αϊκή οικ ον ο μική κοινότητα

δημιουργίας της «Κοινής Αγοράς» ήταν πιο οξυμένες οι αντιθέσεις μεταξύ του μονοπωλιακού κεφαλοίου της ΟΔΓ και της Γαλλίας και μετά την επέ­ κταση της κοινότητας ανάμεσα στις δυο αυτές χώρες και την Αγγλία. Πα­ ράλληλα, οξύνονται οι αντιθέσεις ανάμεσα στις μεγάλες ευρωπαϊκές κα­ πιταλιστικές χώρες και τα άλλα μέλη αυτής της ιμπεριαλιστικής ομάδας. Η σωστή αντίληψη για την αντικειμενική βάση και την κοινωνική φύση της ιμπεριαλιστικής ολοκλήρωσης, δίνει τη δυνατότητα της επιστημονικής επεξεργασίας της στρατηγικής και τακτικής του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος, της εξωτερικής και εσωτερικής πολιτικής των χωρών της σ ο­ σιαλιστικής συνεργασίας σε σχέση προς την ΕΟΚ. Σε λόγο του στο 25ο συνέδριο των συνδικάτων της ΕΣΣΔ, ο Λ. I. Μπρέζνιεφ υπογράμμισε ότι «η Σοβιετική Ένωση δεν αγνοεί καθόλου την κατάσταση που διαμορφώ­ θηκε πραγματικά στη Δυτική Ευρώπη, και την ύπαρξη μιας τέτοιας οικο­ νομικής ομάδας καπιταλιστικών χωρών, όπως η «Κοινή Αγορά» [Μπρέζνιεφ Λ. I., Στη λενινιστική πορεία, 1972, τομ. 3, σελ. 490, ρωσ. έκδ.]. Οι σχέσεις ανάμεσα στις σοσιαλιστικές χώρες με μέλη αυτής της ομάδας θα κρίνονται από το κατά πόσο οι χώρες της ΕΟΚ παραδέχονται την πρα­ γματική κατάσταση στο σοσιαλιστικό μέρος της Ευρώπης και θα είναι έτοι­ μες για ισότιμες και αμοιβαία ωφέλιμες σχέσεις της ΕΟΚ και του ΣΟΑ, που προτεΐνονται από τό Συμβούλιο Οικονομικής Αλληλοβοήθειας.

ζ Ζ ήτηση και π ρ ο σ φ ο ρ ά : Κατηγορία της εμπορευματικής παραγωγής. Η ζήτηση είναι κοινωνική ανάγκη, που εκφράζεται σε χρηματική μορφή. Έξω από τα όρια της αγοράς, η ανάγκη «απαλλάσεται» από τη χρηματική μορφή της ζήτησης και εμφανίζεται στην κατανάλωση σαν καθορισμένη καταναλωτική αξία. Τα ποσά της ζήτησης καθορίζονται, πριν από όλα, από το επίπεδο των χρηματικών εσόδων του πληθυσμού και από το ποσό που προορίζεται για απόκτηση μέσων παραγωγής. Η προσφορά εκφρά­ ζει τα αποτελέσματα της παραγωγής που παίρνουν την εμπορευματική μορφή. Με την προσφορά εννοούν συνήθως το εμπόρευμα που μπορεί να διατεθεί στην αγορά. Ο Κ. Μαρξ έγραψε ότι «η ζήτηση καθορίζει την προσφορά και αντίθετα η προσφορά καθορίζει τη ζήτηση...» (Κ. Μαρξ, Φ. Έγκελς, Άπαντα, τόμ. 25, μέρος I, σελ. 209, ρωσ. έκδ.). Η προσφορά διαμορφώνει τη ζήτηση διαμέσου της ποικιλίας των παραγόμενων εμπο­ ρευμάτων και διαμέσου της τιμής τους. Με τη σειρά της, η ζήτηση καθο­ ρίζει τον όγκο και τη δομή της εμπορευματικής προσφοράς, επειδή οναπαράγεται μόνο ότι ανταποκρίνεται στην κατανάλωση. Στις συνθήκες του καπιταλισμού, οι σχέσεις της ζήτησης και της προσφοράς προσανατολίζουν την κατεύθυνση και τους τομείς της πιο συμφέρουσας τοποθέτησης κε­ φαλαίων. Τα κεφάλαια κατευθύνονται στους κλάδους εκείνους όπου η ζήτηση των προϊόντων ξεπερνά την προσφορά κοι αντίστοιχα οι τιμές ξεπερνούν την αξία. Στο σοσιαλισμό υπάρχουν αντικειμενικές δυνατότη­ τες για τη σχεδιοποιημένη εξασφάλιση της αντιστοιχίος μεταξύ της προ­ σφοράς και της ζήτησης. Στη βάση ενός λοϊκο-οικονομικού σχεδίου καθο­ ρίζεται ο όγκος της παραγωγής άρα και η ζήτηση των προϊόντων. Το σο­ σιαλιστικό κράτος, χρησιμοποιώντας σχεδιοποιημένο ισοζύγιο για τα χρη­ ματικά έσοδα και έξοδα του πληθυσμού, ρυθμίζει τον όγκο της αγοραστι­ κής ικανότητας της προσφοράς με τον καθορισμό της ποικιλίας των εμπο­ ρευμάτων και τιμών γι αυτά, διαμορφώνει τη δομή τους. Η εκπλήρωση πλατιού προγράμματος για την κοινωνική ονάπτυξη και την ανύψωση του επιπέδου της ζωής του λαού, συντελεί στο μεγάλωμα του συνολικού όγκου της προσφοράς και της ζήτησης των εμπορευμάτων, με τις προοδευτι­ κές αλλαγές στη δομή της κατανάλωσης του πληθυσμού. ΖΙμπερ Ν ικολά ι (1 8 4 4 - 1888): Διακεκριμένος Ρώσος οικονομολόγος, ένας από τους πρώτους εκλαϊκευτές της οικονομικής θεωρίας του Μαρξ στη Ρωσία. Το 1867 υπέβαλε τη διατριβή του με τ(τλο: «Η θεωρία της

180

ζωντανή εργασία

αξίας και του κεφαλαίου του Ντ. Ρικάρντο οπ’ αφορμή τις νεώτερες ερμη­ νείες». Ο Κ. Μαρξ έγραψε για την εργασία αυτή του ΖΙμπερ: «Ήδη από το 1871, ο κ. Ν. ΖΙμπερ. καθηγητής της πολιτικής οικονομίας στο Πανεπιστή­ μιο του Κιέβου, στην εργασία του «Η θεωρία της αξίας και του κεφαλαίου του Ντ. Ρικάρντο», έδειξε ότι η θεωρία μου της αξίας, του χρήματος και του κεφαλαίου είναι, στα βασικά χαρακτηριστικά της, η ανογκαίο, παραπέρα ανάπτυξη της θεωρίας του Σμιθ και του Ρικάρντο. Κατά την ανάγνωση αυ­ τού του πολύτιμου βιβλίου, ο ΔυτικοευρωπαΙος αναγνώστης εντυπωσιάζε­ ται ιδιαίτερα από τη συνέπεια με την οποία διατυπώνεται, απ' την αρχή ως το τέλος, η καθαρά θεωρητική άποψη του συγγραφέα». Το 1885 η εργα­ σία αυτή, μετα οπό ριζική επεξεργασία, επανεκδόθηκε με τίτλο «Ο Ντ. Ρικάρντο και ο Κ. Μαρξ στις κοινωνικο-οικονομικές μελέτες τους». Στην εργασία αυτή ο ΖΙμπερ παρουσιάζει λεπτομερειακά τον I τόμο του «Κεφα­ λαίου». Από τις άλλες εργασίες του ΖΙμπερ η πιο ενδιαφέρουσα είναι τα «Δοκίμια για τον πρωτόγονο οικονομικό πλουτισμό» (1883). Το βιβλίο αυτό έπαιξε σπουδαίο ρόλο στη διάδοση των μαρξιστικών ιδεών στη Ρω­ σία. Ο ΖΙμπερ αντιμετώπιζε δραστήρια τους «κριτικούς» του Κ. Μαρξ (Γ.Κ. Ζουκόφσκυ, Μπ. Ν. Τσιτσέριν) και εκλαΐκευε στα έργα του το περιεχόμενο των οικονομικών εργασιών του Κ. Μαρξ. Όμως, ο ΖΙμπερ δεν καταλάβαινε το επαναστατικό νόημα του μαρξισμού, δεν αντιλαμβανόταν την ποιοτική διαφορά της θεωρίας του Μαρξ από εκείνη του Ρικάρντο. θεωρούσε ότι για την αντικατάσταση του καπιταλισμού από το νέο κοινωνικό σύστημα, αποφασιστική σημασία έχει όχι η ταξική πάλη, αλλά ο εκδημοκροτισμός του αστικού κράτους και η ειρηνική δραστηριότητα των συνεταιριστικών οργανώσεων. Ζωντανή ερ γα σ ία : Είναι η εργατική δύναμη σε δράση, η σκόπιμη παραγω­ γική κατονάλωση της πνευματικής και χειρωνακτικής ενέργειας του ανθρώ­ που. Η ζωντανή εργασία μαζί με τα μέσα παραγωγής (βλ. λ.) είναι η απα­ ραίτητη προϋπόθεση της παραγωγικής διαδικασίας. Δημιουργεί νέα προϊόν­ τα κοι αδιάκοπο ενσωματώνετοι σ’ αυτά. Στη διαδικασία της δημιουργίας του προϊόντος, η ζωντανή εργοσία συνενώνεται με την αποκρυσταλλωμένη εργασία (βλ. λ.), αυξάνοντας τον πλούτο της κοινωνίας. Στην εμπορευμα­ τική παρογωγή, η ζωντανή εργασία έχει διπλό χαρακτήρα. Σαν συγκεκριμένη εργασία μεταφέρει την αξία των καταναλωθέντων μέσων ποραγωγής στο δημιουργούμενο εμπόρευμα, ενώ σαν αφηρημένη εργασία δημιουργεί νέα αξία. Στα ταξικά, ανταγωνιστικά κοινωνικο-οικονομικά συστήματα η ζων­ τανή εργασία των παραγωγών είναι η πηγή ύπαρξης όχι μόνο των παρα­ γωγών, αλλά και των εκμεταλλευτών. Η ζωντανή εργασία υποδιαιρείται στην αναγκαία εργασία (βλ. λ.) και την πρόσθετη εργασία (βλ. λ.). Η τε­ λευταία είναι η πηγή της υπεραξίας (βλ. λ.), που την ιδιοποιούνται οι καπι­ ταλιστές. Για να μεγαλώνουν την πρόσθετη εργασία οι καπιταλιστές ανε­ βάζουν το βαθμό εκμετάλλευσης των εργατών, ξοδεύουν εξαντλητικά

ζωντανή εργασία

181

την εργατική δύναμη, υποσκάπτουν και καταστρέφουν την υγεία των εργα­ ζομένων. Στη σοσιαλιστική κοινωνία, η ζωντανή εργασία έχει απελευθερω­ θεί από κάθε εκμετάλλευση, οι εργαζόμενοι εργάζονται για τον εαυτό τους, για την κοινωνία τους. Η αποδοτικότητα της ζωντανής εργασίας εξαρτάται από το επίπεδο ανάπτυξης τόσο των μέσων παραγωγής όσο και των Ιδιων των παραγωγών. Με την ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνικής και την εφαρμογή των επιτεύξεών τους στην παραγωγή, η ζωντανή εργασία απο­ κτά την ικανότητα, με τα Ιδια διαστήματα εργάσιμου χρόνου, να θέτει σε ενέργεια όλο και περισσότερα μέσα παραγωγής, πράγμα που σημαίνει ότι στη μονάδα του προϊόντος, ο εργάσιμος χρόνος μικραίνει, ενώ αυξάνει ο αριθμός των υλικών αγαθών που παράγονται στη μονάδα του χρόνου. Στην αστική κοινωνία, η αύξηση της αποδοτικότητας της ζωντανής εργα­ σίας συνοδεύεται από τον πλουτισμό των καπιταλιστών και τη χειροτέ­ ρευση της θέσης των εργαζομένων. Στο σοσιαλισμό, η αύξηση της απο­ δοτικότητας της ζωντανής εργασίας είναι προϋπόθεση υλικής ανόδου και πολιτιστικής ευημερίας όλου του λαού, αύξησης του πλούτου της κοινω­ νίας και μέσο μείωσης της εργάσιμης μέρας. Η δημιουργία της υλικοτεχνικής βάσης του κομμουνισμού θα ανεβάσει σημαντικά την αποδοτικό­ τητα της ζωντανής εργασίας, θα αυξήσει την παραγωγικότητά της ως το σημείο όπου όλες οι πηγές του κοινωνικού πλούτου θα ξεχυθούν σαν χείμμαρος, ενώ η Ιδια η ζωντανή εργασία, σαν όρος και μέσο πολύπλευρης ανάπτυξης της ανθρώπινης προσωπικότητας, θα μετατραπεΙ σε πρώτη ζωτική ανάγκη του κάθε μέλους της κοινωνίας.

Η Η θική φ θορά τω ν μέσ ω ν εργασίας: Είναι η απώλεια της αξίας (βλ.λ.) τους εξαιτίας της ανόδου της παραγωγικότητας της εργασίας και της τε­ χνικής προόδου (βλ. λ.). Η ηθική φθορά εμφανίζεται με δύο μορφές. Η πρώτη της μορφή εμφανίζεται όταν μηχανές της Ιδιας κατασκευής, με την πάροδο ορισμένου χρόνου, επειδή έχει ανέβει η παραγωγικότητα της εργα­ σίας, αρχίζουν να παράγονται φθηνότερα. Η δεύτερη μορφή της ηθικής φθοράς αναδύεται, όταν εμφανίζονται στην κοινωνία νέα, πιο παραγωγικά και οικονομικά τεχνικά μέσα. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα, τα υπάρχοντα τεχνικά μέσα, ενώ ακόμη δεν έχουν υποστεΙ φυσική φθορά και είναι από­ λυτα κατάλληλα για εκμετάλλευση, να απαρχαιώνονται και να αρχίζουν να παρεμποδίζουν την άνοδο της παραγωγικότητας της εργασίας. ΓΓ αυτό τα παλιά τεχνικά μέσα είτε αντικαθίστανται με νέα τελειότερα, είτε τελειοποι­ ούνται, με την αντικατάσταση ορισμένων εξαρτημάτων (γίνεται εκσυγχρο­ νισμός). Η ηθική φθορά των μέσων εργασίας είναι αντικειμενική οικονο­ μική κατηγορία πού πηγάζει από τον οικονομικό νόμο της ανόδου της παραγωγικότητας της εργασίας και την επιστημονικοτεχνική πρόοδο. Στα διάφορα κοινωνικο-οικονομικά συστήματα, η ηθική φθορά εμφανίζεται δια­ φορετικά. Στον καπιταλισμό, η ηθική φθορά των μέσων της εργασίας οδη­ γεί στην ένταση των ανταγωνιστικών αντιθέσεων. Η αντικατάσταση του τεχνικού εξοπλισμού, που έχει υποστεΙ ηθική φθορά, γίνεται αυθόρμητα, με σκοπό την αύξηση του κέρδους των καπιταλιστών σε συνθήκες σκλη­ ρής ανταγωνιστικής πάλης. Τα μέσα εργασίας, που έχουν απαρχαιωθεΙ ηθικά, πετιούνται και καταστρέφονται, ιδιαίτερα σε περιόδους οικονομι­ κών κρίσεων, όταν γίνεται ανανέωση των πάγιων κεφαλαίων. Η ηθική φθορά στον καπιταλισμό δυναμώνει την εκμετάλλευση των εργατών, κα­ ταστρέφει πολλές μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις, είτε τις κάνει να κατα­ βροχθίζονται από τις μεγάλες. Για να μειωθεί η ζημιά από την ηθική φθορά και να επιστραφούν, όσο το δυνατό συντομότερα, τα έξοδα για τεχνικό εξοπλισμό, οι καπιταλιστές επιδιώκουν να ανεβάζουν τα ετήσια ποσοστά αποσβέσεων, να εφαρμόζουν περισσότερες βάρδιες εργασίας, να υψώ­ νουν τον βαθμό της ενταντικότητας της εργασίας των εργατών, να μεγα­ λώνουν την εργάσιμη μέρα, δηλαδή επιδιώκουν να ελαττώνουν τη ζημιά από την ηθική φθορά του πάγιου κεφαλαίου σε βάρος των εργαζόμενων μαζών. Στο σοσιαλισμό, η αντικατάσταση του απαρχαιωμένου τεχνικού εξοπλισμού με νέο, πιο παραγωγικό, πραγματοποιείται με σκοπό την πλη­ ρέστερη ικανοποίηση των αυξανόμενων αναγκών της κοινωνίας και γίνε­

ηθ ική φ θορ ά τω ν μέσ ω ν εργασίας

183

ται σχεδιοποιημένα με υπολογισμό των οικονομικών συνθηκών και των συγκεκριμένων καθηκόντων της οικονομικής ονάπτυξης. Η σχεδιοποιημένη αντικατάσταση των μέσων της εργασίας που έχουν απαρχαιωθεΙ ηθικά, δε συνοδεύεται με καταστροφή ορισμένων επιχειρήσεων και δη­ μιουργεί τη δυνατότητα ορθολογιστικής αξιοποίησης όλων των υπαρχόν­ των μέσων εργασίας. Η εισαγωγή νέων τεχνικών μέσων διευκολύνει την εργασία των εργαζομένων, την κάνει πιο παραγωγική. Αλλά και στη σο­ σιαλιστική κοινωνία υπάρχουν ζημιές από την ηθική φθορά. Επειδή τα ποσοστά αποσβέσεων (βλ. λ.) υπολογίζονται με βάση την αξία αντικοτάστασης, ένα μέρος της ορχικής αξίας των πάγιων κεφολοΐων δεν αναπαράγεται στην αξία του προϊόντος. Η δεύτερη μορφή της ηθικής φθοράς στο σοσιαλισμό υπαγορεύει την ανάγκη της συστηματικής αλλαγής των απαρχαιωμένων τεχνικών μέσων με πιο σύγχρονα και πιο αποδοτικά. 'Ενα μέρος της αξίας που έχει ενσωματωθεί στα παλιά πάγια κεφάλαια, που αντικαθίστανται, δε μεταβιβάζεται στο προϊόν. Οι ζημιές ουτές της κοινω­ νίας αντισταθμίζονται από την άνοδο της παραγωγικότητας της εργασίας, που δημιουργεί η χρησιμοποίηση των νέων τεχνικών μέσων. Η ηθική φθορά επιδρά στις προθεσμίες χρήσης των πάγιων κεφαλαίων (βλ. λ.). Η οικονομική προθεσμία χρήσης γίνεται μικρότερη από τη φυσική προθε­ σμία. Σήμερα στην ΕΣΣΔ, στα ποσοστά αποσβέσεων υπολογίζεται όχι μόνο η φυσική φθορά, αλλά και η ηθική φθορά των πάγιων κεφαλαίων.

Θ θ ε σ μ ικ ή σ χ ο λή : Ρεύμα της αστικής πολιτικής οικονομίας που βασίζε­ ται κύρια σε μη οικονομικές ερμηνείες της ουσίας και των δυνάμεων κί­ νησης των οικονομικών διαδικασιών του καπιταλισμού. Βασική κατηγο­ ρία που υπάρχει στις αντιλήψεις μιας δοσμένης κοτεύθυνσης αυτής της σχολής είναι η «θεσμικότητα», που μ' αυτή γίνεται προσπάθεια να εξηγη­ θούν διαμέσου της ψυχολογίας, του δικαίου, της ηθικής (συνήθειες, έθιμα ένστικτα), τα καθοριζόμενα τάχα από αυτά διάφορα κοινωνικά και κοινωνικο-οικονομικά φαινόμενα (κράτος, συνδικάτα, εταιρίες, ανταγωνισμοί, φόροι, οικογένεια κλπ.). Η θεσμική σχολή εμφανίστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα για να ανταποκριθεί στις ιδεολογικές και πρακτικές ανάγκες της αστικής τάξης στην περίοδο του περάσματος από τον καπιταλισμό στον ιμπεριαλισμό, θεμελιωτής της θεσμικής σχολής είναι ο Αμερικανός οικο­ νομολόγος και κοινωνιολόγος θορστέιν Βέμπλεν. Οι πιο εξέχοντες αντι­ πρόσωποι είναι οι Αμερικανοί οικονομολόγοι και κοινωνιολόγοι: Γ. Χάμιλτον, Τζων Κόμμανς, Ουίλλιαμ Μίτσελ, Ντ. Μπελ, Ρ. Χαϊλμπρόνερ, ο Σουη­ δός επιστήμονας Γκ. Μύρνταλ και ο Γάλλος οικονομολόγος Φ. Περρού. Βασικός σκοπός της θεσμικής σχολής είναι η υπεράσπιση των συμφερόν­ των των μονοπωλίων και του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού. Η κατεύθυνση αυτή αποτελεί ένα από τα πρώτα ρεύματα της εκχυδαϊσμένης αστικής πολιτικής οικονομίας και εμφανίστηκε δικαιώνοντας τον κρατικομονοπωλιακό καπιταλισμό. Η κρατική παρέμβαση στην οικονομία προς το συμφέρον των μονοπωλίων εμφανίζεται σαν εισαγωγή του «κοινωνι­ κού ελέγχου» στην παραγωγή ή σαν οργάνωση της «ρυθμιζόμενης οικο­ νομίας». Η κατηγορίο «θεσμός» χρησιμοποιείται για την απόκρυψη της ταξικής διαίρεσης της αστικής κοινωνίας σε εκμεταλλευόμενους μισθω­ τούς εργάτες και την εκμεταλλεύτρια τους αστική τάξη, των ταξικών αντα­ γωνισμών της καπιταλιστικής κοινωνίας. Η θεσμική σχολή επιδιώκει μέσα άπ’ αυτήν την κοτηγορία να αποκρύψει την αντίθεση ανάμεσα στις δυο βασικές πλευρές του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, δηλαδή τις παρα­ γωγικές δυνάμεις και τις παραγωγικές σχέσεις και συνάμα ν’ αποφύγει το αναπόφευκτο της όξυνσης της βασικής αντίθεσης του κοπιταλισμού, το ιστορικό αναπόφευκτο της σοσιαλιστικής επανάστασης. Οι αντιλήψεις της θεσμικής σχολής χαρακτηρίζονται οπό την αταξικότητά τους. Αυτό το γεγονός και η ασάφεια της έννοιας «θεσμικότητα» οδηγούν στην έλλειψη κάποιας ενιαίας οικονομικής θεωρίας. Η θεσμική σχολή αποτελείται από τάσσερες κατευθύνσεις: (1) Την ψυχολογική (θ. Βέμπλεν), που δικαιώνει

θεω ρία της «ανάπτυξης τ ω ν απελευθερω μένω ν χω ρ ώ ν»

186

την καπιταλιστική τάξη πραγμάτων η οποία πηγάζίΐ τάχα από τη φύση του ανθρώπου, τις συνήθειές του. (2) Την κοινωνικονομική (Τζ. Κόμμανς), που εξετάζει τις νομικές σχέσεις σαν συντελεστές που καθορίζουν την κοινωνικο-οικονομική ουσία των παραγωγικών σχέσεων του καπιταλισμού και που ατηριζόμενες στο νομικό φετιχισμό, αποκρύβουν την εκμεταλλευτική φύση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και απεικονίζουν τις σχέ­ σεις εργασίας και κεφαλοίου σαν κάποιες ισότιμες από νομική άποψη σχέ­ σεις, πράγμα που οδηγεί στην «κριτική» του καπιταλισμού με την επίκριση μόνο μερικών πλευρών απαράδεκτης ανισότητας. (3) Την εμπειρική (Γ. Μίτσελ) η οποία προσπαθεί να επεξεργαστεί στατιστικές μέθοδες στή­ ριξης μιας σειράς καπιταλιστικών φαινομένων (οικονομικοί κύκλοι, κρί­ σεις, ρυθμοί της οικονομικής ανόδου κ.α.). (4) Την παραγωγικο-φετιχική (Τζων Γκολμπραίηθ) που στοχεύει στην απολογιστική εξήγηση της κοινωνικο-οικονομικής ουσίας του σύγχρονου καπιταλισμού με τη βοήθεια του φετιχισμού της σύγχρονης μεγάλης βιομηχανικής παραγωγής, των φαινο­ μένων της σύγχρονης επιστημονικοτεχνικής επανάστασης. Η τάση αυτή αγνοεί την εκμεταλλευτική ουσία των καπιταλιστικών παραγωγικών σχέ­ σεων, τη βασική διαφορά του καπιταλιστικού και σοσιαλιστικού κοινω­ νικού συστήματος, προσπαθώντας να προβάλει τα γνωρίσματα της προπαγανδιζόμενης βιομηχανικής και μεταβιομηχανικής κοινωνίας (βλ. θεω­ ρία της «βιομηχανικής κοινωνίας») άμεσα από τις ιδιομορφίες της σύγχρο­ νης μεγάλης παραγωγής. Στα 1960-1970 ο ρόλος της θεσμικής σχολής αναπτύχθηκε κοι είναι μια από τις σοβαρότερες εκδηλώσεις του βαθέματος της κρίσης που αγκολιάζει τη σύγχρονη αστική οικονομική σκέψη. θ εω ρ ία της «ανάπτυξης τω ν απελευθερω μένω ν χ ω ρ ώ ν » : Διάφορες αστικές θεωρίες, που εμφανίστηκαν μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο με τη διάλυση του αποικιακού συστήματος του ιμπεριαλισμού και το δυνά­ μωμα της επίδρασης των σοσιαλιστικών ιδεών στις χώρες που απελευ­ θερώθηκαν. Με αυτές τις θεωρίες γίνοντοι προσπάθειες να εξηγηθούν, από αστική-απολογητική σκοπιά, οι αιτίες της οικονομικής καθυστέρησης των αναπτυσσόμενων χωρών και να βρεθούν δρόμοι για το ξεπέρασμα της (ζητήματα εκβιομηχάνισης, σχεδιοποίησης, εξωτερικής και εσωτε­ ρικής χρηματοδότησης της ανάπτυξης κ.α.). Ανάμεσα στις θεωρίες που ερμηνεύουν τις αιτίες για την «καθυστέρηση», την πιο μεγάλη διάδοση είχε η θεωρία των φαύλων κύκλων, που εμφανίστηκε στα τέλη της δε­ καετίας του 1940 και που υποστηρίζεται από πολλούς συγγραφείς (Ρ. Νύρκσε, Ζ. Μπαλαντιέ, Ον. Κράουζε κ.α.). Η θεωρία αυτή βλέπει σαν οιτία γιο την οικονομική καθυστέρηση, και κύριο εμπόδιο για το ξεπέρα­ σμά της, ένα σύστημα αλληλένδετων και αλληλεξαρτημένων παραγόν­ των (δεν εξηγούνται συνήθως οι πηγές εμφάνισης των παραγόντων), που δεν επιτρέπουν να λυθεί κάποιο πρόβλημα χωρίς να λυθούν ταυτό­ χρονα και τα άλλα. Έτσι το χαμηλό εισόδημα κατά άτομο, που είναι απο­

186

θεω ρία της «ανάπτυξης τω ν απελευθερω μένω ν χω ρώ ν»

φασιστικό σημάδι της οικονομικής καθυστέρησης, εξαρτάται από τη χα­ μηλή παραγωγικότητα της εργασίας. Η τελευταία με τη σειρά της συν­ δέεται με το χαμηλό βιοτικό επίπεδο και αυτό είναι αποτέλεσμα των χα­ μηλών εσόδων. Οι περισσότεροι από τους αστούς οικονομολόγους θεω­ ρούν πως για τη λύση του προβλήματος ανάπτυξης είναι απαραίτητο να βρεθεί τρόπος «να λυθούν οι φαύλοι κύκλοι της φτώχιας». Η πιο διαδο­ μένη είναι η «θεωρία της ισόρροπης ανάπτυξης» (Ρ. Νύρκσε, X. Λεϊμπενστέιν, Π. Ροζενστέιν-Ροντάν κ.α.) που προσανατολίστηκε στη βαθμιαία έξοδο από τους «φαύλους κύκλους» χωρίς απότομη παραβίαση των ανα­ λογιών ανάμεσα στους κλάδους και τους τομείς. Οι οπαδοί της ξεκινούν από το ότι η απομάκρυση του κύριου εμποδίου για το ξεπέρασμα της στενότητας της αγοράς, που συνδέεται με τη χαμηλή αγοραστική δύναμη του πληθυσμού. Ισως μπορεΙ να επιτευχθεί με την ταυτόχρονη δημιουρ­ γία πολλών επιχειρήσεων, που θα παράγουν καταναλωτικά εμπορεύ­ ματα. Με τη λειτουργία τους πρέπει να αυξηθεί και η απασχόληση και τα έσοδα του πληθυσμού, που θα οδηγήσουν επίσης στη διεύρυνση της αγοράς. Εξετάζεται παραπέρα η δημιουργία επιχειρήσεων, που παρά­ γουν ορισμένα μέσα παραγωγής, πράγμα που εξασφαλίζει την «αμοιβαία αγορά» για όλες τις δημιουργούμενες επιχειρήσεις. Το επιστημονικά αβάσιμο στοιχείο αυτής της θεωρίας συνίσταται στο ότι δεν εξετάζει τη ριζική μετατροπή των καθυστερημένων οικονομικών δομών, αγνοεί την αναγκαιότητα των κοινωνικο-οικονομικών μεταρρυθμίσεων, υπερβάλλει τις δυνατότητες των αναπτυσσόμενων χωρών να πραγματοποιήσουν ταυ­ τόχρονα μαζικές επενδύσεις κ.α. Η θεωρία της μη «ισόρροπης ανάπτυξης» (ανάπτυξη διαμέσου της δυσαναλογίας) (Α. ΧΙρσμαν, Ρ. Ντυμόν, Φ. Περρού κ.α.) προτείνει να συγκεντρωθούν οι επενδύσεις σε βασικούς τομείς με κλαδικό ή γεωγραφικό σχέδιο, που μπορεΙ να προξενήσει «αλυσωτή αντίδραση ανάπτυξης». Με αυτήν την παραβίαση των αναλογιών απαιτεΐται κατά συνέπεια μια ανασυγκρότηση («το ξύλωμα των στενών σ η­ μείων»), που θα οδηγήσει τελικά στη λύση των «φαύλων κύκλων». Οι οπαδοί της μη ισόμερης ανάπτυξης ξεκινούν από μη σωστές προϋποθέ­ σεις, γιατί η πλεονεκτική ανάπτυξη των κλάδων με τη μεγαλύτερη προοπτι­ κή, ασφαλώς θα συνοδεύεται από την εμφάνιση δυσαναλογιών. Το θεω­ ρητικό αβάσιμο μιας παρόμοιας πρότασης συνίσταται στην αντιπαράθεση της με τη θεωρία του Μαρξ για την αναπαραγωγή, ιδιαίτερα με τη λενινιστική συμβολή σ' αυτή τη θεωρία, που έγινε κύρια στην εργασία «Σχε­ τικά με το ζήτημα των αγορών» (βλ. Λένιν, Β.Ι. Άπαντα, τομ. 1). Η θεωρία του «εξωτερικού κινήτρου» ξεκινά από το ότι το κίνητρο που καλείται να δώσει λύση στους «φαύλους κύκλους» πρέπει να προέλθει απ’ έξω. Αυτό προϋποθέτει τη γρήγορη ανάπτυξη των παραδοσιακών εξαγωγικών κλάδων (που πρέπει να προσελκύσουν στις αναπτυσσόμενες χώρες τους πόρους για τη χρηματοδότηση της ανάπτυξης με τη μορφή εξαγωγικής βοήθειας), των ξένων επενδύσεων σε κλάδους εξαγωγής και χορηγήσεις από τα κέρ­

θεω ρία της «β ιομηχανικής κοινωνίας»

187

δη των ξένων εταιριών. Η επιταχυνόμενη ανάπτυξη των παραδοσιακών εξαγωγών θα επιδράσει, δήθεν, σε τελευταία ανάλυση και στους άλλους κλάδους, εφόσον δίνει συμπληρωματικά μέσα, που μ’ αυτά εξασφαλί­ ζεται η γενική οικονομική ανάπτυξη. Παίρνεται υπόψη η διατήρηση των χωρών αυτών σαν εξαρτήματος του παγκόσμιου ιμπεριαλισμού για τις αγροτικές πρώτες ύλες. Στα τέλη της δεκαετίας του 1960 αρχές του 1970, έκανε την εμφάνισή της η θεωρία των «ισότιμων ζευγών». Και αυτή επί­ σης προσανατολίζει τις αναπτυσσόμενες χώρες στην ανάπτυξη των εξα­ γωγών, που συνδέεται όμως με την εγκαθίδρυση μερικών κλάδων της βιομηχανίας οι οποίοι καθοδηγούνται από τα παραρτήματα των ηγετικών μονοπωλίων της Δύσης. Όλες οι θεωρίες για την ανάπτυξη των απελευ­ θερωμένων χωρών αντιμετωπίζουν τον καπιταλιστικό μόνο δρόμο ανά­ πτυξης και αγνοούν την αναγκαιότητα των ριζικών κοινωνικο-οικονομικών μεταρρυθμίσεων. θ ε ω ρ ία της «βιομηχανικής κοιν ω ν ία ς » : Αστική θεωρία που εξηγεί λαθεμένα τις νομοτέλειες της οικονομικής εξέλιξης και προσπαθεί να εξη­ γήσει τα κοινωνικο-οικονομικά φαινόμενα άμεσα από τις αλλαγές που εμφα­ νίζονται στην τεχνική και την τεχνολογία της παραγωγής. Δημιουργοί της θεωρίας για «τη βιομηχανική κοινωνία» είναι ο Γάλλος κοινωνιολόγος Ρ. Αρόν, οι Αμερικανοί οικονομολόγοι Γκαλμπραίηθ και Ρόστοου. Τη βιομηχανική κοινωνία την ορίζουν σαν κοινωνία που χαρακτηριστική μαρφή παραγωγής της είναι η μεγάλη βιομηχανία, με την εκτεταμένη συσσώρευση κεφαλαίων, και την τάση για ανανέωση και επέκταση του τεχνικού εξοπλισμού, σαν κοινωνία όπου πραγματοποιείται αυστηρός οικονομικός υπολογισμός, λεπτομερής τεχνικός καταμερισμός εργασίας και υπάρχει μεγάλη συγκέντρωση εργατών. Εφόσον οι επινοητές της θεω­ ρίας της «βιομηχανικής κοινωνίας» αγνοούν την κοινωνικο-οικονομική φύση του κοινωνικού συστήματος, το χαρακτήρα των παραγωγικών σχέσεων που επικρατούν στη μια ή την άλλη χώρα, είναι επόμενο, τέτοια αντί­ θετα κοινωνικο-οικονομικά συστήματα, όπως το σοσιαλιστικό και το κα­ πιταλιστικό, να πέφτουν στην ίδια κατηγορία της ονομαζόμενης ενιαίας «βιομηχανικής κοινωνίας». Οι αστοί οικονομολόγοι και κοινωνιολόγοι, ανά­ γοντας μηχανικά το οικονομικό, ή όπως λένε το βιομηχανικό σύστημα στο επίπεδο της τεχνικής, δίνουν στην επιστημονικοτεχνική πρόοδο αυτοτελή σημασία, αγνοούν εντελώς το χαρακτήρα της ιδιοκτησίας και των παραγω­ γικών σχέσεων, που στα πλαίσιά τους πραγματοποιείται η ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνικής. 0 Ρ. Αρόν, λόγου χάρη, ισχυρίζεται, ότι το θέμα της ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής έπαψε να είναι το θέμα εκείνο που αποκαλύπτει τις διαφορές ανάμεσα στις δύο μορφές «ενός και του ίδιου κοινωνικού τύπου της αναπτυσσόμενης βιομηχανικής κοινωνίας». Ταυτόχρονα είναι ολοφάνερο ότι η τεχνική πρόοδος και η σύγχρονη τε­ χνική και οικονομική επανάσταση πραγματοποιούνται σε συγκεκριμένες

188

θεω ρία της «β ιομηχανικής κοινωνίας»

κοινωνικές συνθήκες με συγκεκριμένο τρόπο, και ότι η επίδρασή τους στις κοινωνικές σχέσεις και οι συνέπειές τους είναι διαφορετικές στις συνθήκες του σοσιαλισμού και στις συνθήκες του καπιταλισμού. Παράλληλα με τη νέα τεχνική, οι αστοί επιστήμονες θεωρούν σαν χαρακτηριστικό γνώρισμα της «βιομηχανικής κοινωνίας» τον προγραμματισμό της οικονομίας. Μάλιστα θεωρούν τον προγραμματισμό σαν λειτουργία της ανάπτυξης της τεχνικής της παραγωγής, που δεν εξαρτάται από το κυρίαρχο σύστημα των παρα­ γωγικών σχέσεων. Πολλοί θεωρητικοί της «βιομηχανικής κοινωνίας» υπο­ γραμμίζουν την ανάγκη του υποχρεωτικού προγραμματισμού στην κλί­ μακα ολόκληρης της κοινωνίας και είναι οπαδοί της ενίσχυσης του κρα­ τικού παρεμβατισμού στην οικονομική ζωή των καπιταλιστικών χωρών, πράγμα που έχει, δήθεν, σαν οποτέλεσμα να καταργείται η εξάρτηση από την αγορά και ο αυθόρμητος χαρακτήρας της ανάπτυξης της καπιταλιστικής οικονομίας. Στην πραγματικότητα, όμως, η σύγχρονη καπιταλιστική παρα­ γωγή, που βασίζεται στην ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, πε­ ριορίζει σημαντικά τα πλαίσια ρύθμισης της οικονομίας και κάνει ακατόρ­ θωτο τον «καπιταλιστικό προγραμματισμό» στην κλίμακα όλης της κοινω­ νίας και προς το συμφέρον της. Για τη θεμελίωση της θεωρίας της «βιο­ μηχανικής κοινωνίας», οι θεωρητικοί της χρησιμοποιούν πλατιά το ιδεολο­ γικό οπλοστάσιο άλλων αστικών θεωριών, όπως, λ.χ., οι θεωρίες της «κοι­ νωνίας της αφθονίας», της «ενιαίας μεσαίας τάξης», της «επανάστασης των διευθυντών» κ.α. Έτσι, η «βιομηχανική κοινωνία» χαρακτηρίζεται σαν «κοι­ νωνία της αφθονίας», όπου δε θα υπάρχουν εξαιρετικά μαύρες κοινωνικές πλευρές και όπου τάχα έγινε «συγχώνευση», συνένωση των τάξεων, και βασιλεύει η αρμονία συμφερόντων των εργαζομένων και των καπιταλι­ στών. Ο κυρίαρχος ρόλος σε μια τέτοια κοινωνία ανήκει στη λεγόμενη ελίτ των διανοουμένων, δηλ. στους επιστήμονες και τους τεχνοκράτες. Οι αστοί θεωρητικοί διαβεβαιώνουν ότι στη «βιομηχανική κοινωνία», οι καπιταλιστές-επιχειρηματίες και οι εγκάθετοί τους δεν καθοδηγούνται στη δράση τους από την επιδίωξη του κέρδους και του προσωπικού πλουτισμού. Τώρα πια, λένε, κύριος σκοπός των διευθυντών έγινε η επιδίωξη του γενι­ κού καλού. Μερικοί από τους αστούς οικονομολόγους θεωρούν την αστι­ κή κοινωνία σαν μεταβατική βαθμίδα προς τη «μεταβιομηχανική κοινωνία», που κατά τη γνώμη τους θα αποτελέσει το «αληθινά νέο κοινωνικό σ ύ­ στημα». Όμως, επειδή οι θέσεις τους είναι αντιεπιστημονικές και απολο­ γητικές, δεν μπορούν να δώσουν μια έστω και ελάχιστα σωστή εικόνα του μελλοντικού κοινωνικο-οικονομικού συστήματος. Είναι χαρακτηριστι­ κό ότι πολλοί από τους προπαγανδιστές της θεωρίας της «βιομηχανικής κοινωνίας», θέλοντας να κρύψουν την ταξική υφή του καπιταλισμού, κά­ νουν, για δημαγωγικούς σκοπούς, κριτική σε μερικά γνωρίσματά του, όπως, λόγου χάρη, στην παντοδυναμία των μονοπωλίων και τη συνένωση της δύναμής τους με την ισχύ του κρατικού μηχανισμού, που μάλιστα τη θεω­ ρούν «απειλή» για τις ελευθερίες του ατόμου, τον ελεύθερο ανταγωνισμό

θεω ρία της «δημ οκρ ατικο πο ίη ση ς του κεφ αλαίου»

189

κλπ. Παρ' όλα αυτά, στην πράξη, οι αστοί θεωρητικοί δεν τραβούν μακρύτερα από τις επιμέρους μεταρρυθμίσεις, από μεμονωμένες προτάσεις, που με την εφαρμογή τους επιδιώκεται να σταθεροποιηθεί η αστική κοι­ νωνία. Η θεωρία της «βιομηχανικής κοινωνίας» υπηρετεί τα συμφέροντα του μεγάλου μονοπωλιακού κεφαλαίου, αμβλύνει την ταξική συνείδηση των εργαζομένων, τους αποσπά από την ενεργητική πάλη για την εξάλειψη της κυριαρχίας της μονοπωλιακής αστικής τάξης. θ εω ρ ία της «δημοκρ ατικοποίησης του κεφ αλαίο υ» : Είναι μια από τις απολογητικές θεωρίες της σύγχρονης αστικής πολιτικής οικονομίας και κοινωνιολογίας για τη «μεταμόρφωση του καπιταλισμού», που διαφημί­ ζεται πλατιά στις ΗΠΑ, την Αγγλία, τη Γαλλία, την Ιαπωνία, τη Σουηδία και σε μια σειρά άλλες αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, όχι μόνο από τους φανερούς ιδεολογικούς εκπροσώπους της μονοπωλιακής αστικής τάξης, αλλά και από την πλειοψηφία των ηγετών των δεξιών σοσιαλιστι­ κών και ρεφορμιστικών κομμάτων του καπιταλιστικού κόσμου. Το νόημα της θεωρίας αυτής είναι ότι εφόσον στη σύγχρονη εποχή μια από τις βα­ σικές μορφές οργάνωσης των καπιταλιστικών επιχειρήσεων είναι οι μετο­ χικές εταιρίες (βλ. λ.) και η διάθεση των μετοχών ανάμεσα στον πληθυ­ σμό, συμπεριλαμβανόμενων των εργατών και των υπαλλήλων, έχει σχε­ τικό πλατιά διάδοση, γΓ αυτό δήθεν η ιδιοκτησία των μετοχικών εταιριών του είδους αυτού, ανήκει ήδη όχι μόνο στην περιορισμένη ομάδα των κε­ φαλαιοκρατών, αλλά και στις πλατιές μάζες των εργαζομένων, και σε πρώ­ τη σειρά, στους εργάτες και υπαλλήλους της επιχείρησης αυτής. Ακριβώς στη βάση αυτή, οι προπαγανδιστές της θεωρίας της «διασποράς της ιδιο­ κτησίας», παρά τις πραγματικές διαδικασίες που χαρακτηρίζουν το σύγ­ χρονο κρατικομονοπωλιακό καπιταλισμό, καταλήγουν στο συμπέρασμα της «δημοκρατικοποίησης του κεφαλαίου», της «αποκέντρωσης της ιδιο­ κτησίας» και της «διασποράς» της στα χέριο ενός συνεχώς αυξανόμενου αριθμού μικρών μετόχων. Οι μεγάλες μονοπωλιακές ενώσεις, είναι αλήθεια ότι συχνά καταφεύγουν στην έκδοση μικρών, των λεγάμενων «λαϊκών» μετοχών». Όμως το μονοπωλιακό κεφάλαιο ενεργώντας έτσι κινείται όχι από φιλανθρωπικά κίνητρο, αλλά από τη δίψα του κέρδους, από την επι­ δίωξη να προσελκύσει τα χρήματα των εργαζόμενων μαζών, με σκοπό να μεγαλώσει την οικονομική του δύναμη, και παράλληλα να τούς απο­ βλακώσει και να τους αποσπάσει από την ταξική πάλη. Η προσέλκυση του χρήματος των μικρών μετόχων, στη σύγχρονη εποχή, είναι εξαιρετικά συμφέρουσα για το χρηματιστικό κεφόλαιο. για τον απλούστατο λόγο ότι επιτρέπει στους μεγάλους μετόχους να κατέχουν, με σχετικό μικρά ποσά, το πακέτο ελέγχου μετοχών (βλ. λ.) και να εξουσιάζουν όλη την επι­ χείρηση. Στις σύγχρονες συνθήκες, είναι αρκετό για τους μεγιστάνες του χρηματιστικαύ κεφαλαίου των ΗΠΑ και κατέχουν ένα ασήμαντο ποσο­ στό μετοχών για να κυριαρχούν σε τέτοιες γιγάντιες ενώσεις του καπιτα­

190

θεω ρία της «επανάστασης στα εισ οδήματα»

λιστικού κόσμου, όπως είναι η «Τζένεραλ Μότορς» (Ντυπόν), Στάνταρ Ό ιλ (Ροκφέλλερ), «ΑλουμΙνιουμ Κορπορέιτυ οφ Αμέρικα» (Μελλόν), «Γιουνάιτεντ Στέητς Στήλ Κορπορέισον (Μόργκαν), «φόρντ Μότορ Κορπορέισον (φόρντ). Η πολιτική αυτή του μονοπωλιακού κεφαλαίου έχει απρο­ κάλυπτα ληστρικό χαρακτήρα, γιατί, με τις πρώτες ταλαντεύσεις των τιμών των μετοχών στα χρηματιστήρια, οι κάτοχοι των μικρών μετοχών ανήμ­ ποροι να αντισταθούν στις συγκυρίες της καπιταλιστικής αγοράς, εξαναγ­ κάζονται να πουλήσουν τις μετοχές τους σε μειωμένες τιμές, κι αυτές πάλι επιστρέφουν στα χρηματοκιβώτια των μεγαλοεπιχειρηματιών της μονοπω­ λιακής ένωσης. Ακόμα και αν πάρουμε υπόψη το επίσημα στοιχεία της αμε­ ρικάνικης στατιστικής, που κάθε άλλο παρά δείχνουν αληθινά την κατα­ νομή του μετοχικού κεφαλαίου, γίνεται ολοφάνερη η αναλήθεια και το αβάσιμο της θεωρίας αυτής. Έτσι, στις ΗΠΑ ο αριθμός των μετόχων αυξήθηκε από 6,5 εκατ. το 1952 σε 20 εκατ. το 1965, ποσοστό που αποτελεΙ μόνο το 10 % περίπου του πληθυσμού της χώρας. Την Ιδια στιγμή, όμως, μόνο το 1,6 % των μετόχων κατέχουν τα 80 % όλων των μετοχών, ενώ στα 98,4 % των Αμερικανών μετόχων ανήκουν μόνο τα 20 % του κεφαλαίου. Ο Λένιν, ξεσκεπάζοντας τον αντιδραστικό χαρακτήρα της ιδέας της «δημοκρατικο­ ποίησης του κεφαλαίου», γράφει: «Η δημοκρατικοποίηση» της κατοχής των μετοχών, από την οποία οι αστοί σοφιστές και οι οππορτουνιστές «σοσιαλ­ δημοκράτες» περιμένουν (ή ισχυρίζονται ότι περιμένουν) τη «δημοκρατικο­ ποίηση του κεφαλαίου», την ενίσχυση του ρόλου και της σημασίας της μι­ κρής παραγωγής Κ.Ο.Κ., στην πραγματικότητα είναι ένας από τους τρόπους ενίσχυσης της δύναμης της χρηματιστικής ολιγαρχίας». Έτσι, το αληθινό νόημα της αντιδραστικής θεωρίας της «διασποράς της ιδιοκτησίας» ή της «δημοκρατικοποίησης του κεφαλαίου» συνίσταται στη διαιώνιση της κυκυριαρχίας της μονοπωλιακής αστικής τάξης, στην αποκρύψη της γιγάντιας συγκέντρωσης του κεφαλαίου στα χέρια ενός πολύ στενού κύκλου προσώπων, που αποτελούν τη σύγχρονη χρηματιστική ολιγαρχία, στη διάδοση, ανάμεσα στις εργαζόμενες μάζες των καπιταλιστικών χωρών, της αυταπάτης ότι είναι δυνατή η συγκατοχή της ιδιοκτησίας στον καπιταλι­ σμό και ότι είναι απαραίτητη η «ταξική συνεργασία» και η «ταξική αρμονία». θ ε ω ρ ία της «επανάστασης στα εισ οδήματα»: Μια από τις πιο μοντέρ­ νες θεωρίες της σύγχρονης αστικής πολιτικής οικονομίας για τη «μεταμόρ­ φωση του καπιταλισμού», που προπαγανδίζεται μετά το 1950, τόσο από τους ιδεολογικούς εκπροσώπους της μονοπωλιακής αστικής τάξης όσο και από τους δεξιούς σοσιαλιστές και αστούς ρεφορμιστές. Το νόημα της θεωρίας αυτής είναι ότι στη μεταπολεμική περίοδο, χάρη, τάχα, στο «ρυ­ θμιστικό ρόλο του κράτους» αναδιανέμεται το εθνικό εισόδημα διαμέσου του φορολογικού συστήματος, προς όφελος των στρωμάτων του πληθυ­ σμού που έχουν χαμηλές αποδοχές, ότι τάχα σε μια σειρά αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες έγινε «επανάσταση», δηλ. συντελέστηκε μια ουσία-

θεω ρία της επανάστασης τω ν «διευθυντών»

191

στική αλλαγή στα εισοδήματα όλων των κοινωνικών ομάδων του πληθυ­ σμού, ότι, δήθεν, εξαφανίζονται οι οικονομικές διαφορές ανάμεσα στην αστική τάξη και τους εργαζόμενους και μάλιστα πως τάχα εμφανίστηκε μια ενιαία «μεσαία τάξη». Η επίσημη στατιστική των καπιταλιστικών χω ­ ρών, παρά την προκατάληψή της, ανατρέπει εντελώς τον απατηλό χαρα­ κτήρα της θεωρίας αυτής, καθώς και το αντιδραστικό της νόημα. Στην πραγματικότητα ο σύγχρονος καπιταλισμός χαρακτηρίζεται από μια πρω­ τοφανέρωτη ταξική πόλωση και τεράστιες διαφορές στην περιουσιακή κατάσταση: από τη μια συγκέντρωση τεράστιου πλούτου στα χέρια λίγων και από την άλλη φτώχεια και οξύτατες ανάγκες για τα εκατομμύρια των εργαζομένων. Στις ΗΠΑ το 1 % του πληθυσμού κατέχει σήμερα τα 60% περίπου όλου του εθνικού πλούτου της χώρας. Ταυτόχρονα, όπως ομο­ λογεί ο πρώην πρόεδρος των ΗΠΑ Τζόνσον, πάνω από 32 εκατομμύρια Αμερικανοί ζούν σε συνθήκες υπερβολικής φτώχειας. Αυτή η περιουσιακή ανισότητα ενισχύεται από τη μόνιμη αύξηση του κόστους της ζωής, από τις περιοδικές πτώσεις του πραγματικού μισθού εργασίας της εργατικής τάξης, από τη χρόνια ανεργία, από την αύξηση των χρεών των καταναλω­ τών, από τη συνεχή άνοδο της εντατικότητας της εργασίας και το δυνά­ μωμα της εκμετάλλευσης των εργαζομένων. Στο σύνολό της, η θεωρία της «επανάστασης στα εισοδήματα», της εξάλειψης των περιουσιακών δια­ φορών ανάμεσα στην εργατική τάξη και τους κεφαλαιοκράτες, αποτελεΙ επινόηση των ιδεολογικών εκπροσώπων της μονοπωλιακής αστικής τά­ ξης, που αποβλέπει στη διαιώνιση της κυριαρχίας του μονοπωλιακού κε­ φαλαίου, στην εδραίωση του μύθου πως η φτώχεια και η δυστυχία θα εξαλειφθούν, στη διάδοση ανάμεσα στους εργαζόμενους των καπιταλιστικών χωρών της αυταπάτης πως θα σβύσουν οι ταξικές διαφορές ανάμεσα στους εργάτες και τους κεφαλαιοκράτες και, σαν συνέπεια όλων αυτών, πως είναι αναγκαία η «ταξική συνεργασία» του προλεταριάτου με την αστική τάξη. θ ε ω ρ ία της «επανάστασης τω ν διευθ υντικώ ν σ τελεχών»: Είναι μια από τις σύγχρονες αστικές απολογητικές θεωρίες, που επιχειρεί να αποδεί­ ξει πως, τάχα, η τάξη των κεφαλαιοκρατών παραχώρησε τη θέση της σε επαγγελματΐες υπάλληλους, τα διευθυντικά στελέχη, που τους εμφανίζει σαν «έμπιστους του λαού». Η θεωρία έχει αποστολή να αποδείξει την αλλα­ γή φύσης του σύγχρονου καπιταλισμού, τη «μεταμόρφωσή» του και τη μετατροπή του σε «λαϊκό καπιταλισμό». Για πρώτη φορά διατυπώθηκε γύρω στα 1930 από τους Αμερικανούς αστούς κοινωνιολόγους Τζ. Μπαριχέιμ, Α. Μπέρλυ, Ντ. Ντινς, όταν στις συνθήκες της γενικής κρίσης του καπιταλισμού και της εξαιρετικής όξυνσης της ταξικής πάλης, το μονο­ πωλιακό κεφάλαιο άρχισε να αισθάνεται ανάγκη να επινοήσει και να προ­ παγανδίσει τέτοιες θεωρίες, που να δικαιώνουν, με τρόπο πολύ ραφιναρισμένο, την κυριαρχία της χρηματιστικής ολιγαρχίας. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, χάρη στην αποκέντρωση της μετοχικής ιδιοκτησίας και της

192

θεω ρία της επανάστασης τω ν «διευθυντών»

διασποράς των μετοχών σε πλήθος μετόχων, όλη η εξουσία στις σύγχρο­ νες καπιταλιστικές ενώσεις, έχει τάχα συγκεντρωθεί ολοκληρωτικά στα χέ­ ρια των ονεξάρτητων από τους μετόχους «διευθυντών» και στους υψηλά αμειβόμενους υπάλληλους της συντεχνίας. Μια και οι καπιταλιστικές εται­ ρίες έχουν γιγάντια οικονομική επίδραση και πολιτική βαρύτητα στη σύγ­ χρονη κοινωνία, όπως ισχυρίζονται οι προπογανδιστικές της θεωρίας αυ­ τής, τα διευθυντικά στελέχη των εταιριών διαθέτουν ανάλογη οικονομική και πολιτική βαρύτητα στην κοινωνία. Εξάλλου, ισχυρίζονται οι ίδιοι, εξαιτίας του «ρυθμιστικού ρόλου του κοπιτολιστικού κράτους» κοι της επενέργειας ορισμένων κοινωνικών δυνάμεων, η εξουσία των «διευθυντών» είναι, δήθεν, περιορισμένη και εξαναγκάζοντοι να ενεργούν προς το συμ­ φέρον όλης της κοινωνίας. Στην τάξη των κεφαλαιοκροτών η θεωρία αυτή δίνει δευτερεύοντα ρόλο, θεωρώντας ότι περιορίζονται στην είσπροξη των μερισμάτων και παραιτούνται από κάθε πρακτικό έλεγχο της καπιταλιστι­ κής ιδιοκτησίας. Δεν είναι δύσκολο να διακρίνει κονείς ότι η θεωρία της «επανάστασης των διευθυντικών στελεχών» έχει σκοπό να καλύψει τον ταξικό ανταγωνισμό της καπιταλιστικής κοινωνίας και να εμφυσήσει στα εκατομμύρια των εργαζομένων των καπιταλιστικών χωρών τη σκέψη πως, τάχα, η χρηματιστική ολιγαρχία, το χρηματιστικό και βιομηχανικό κε­ φάλαιο, έχασαν την κυρίαρχη θέση τους στην κοινωνία, που βασίζεται στην ατομική ιδιοκτησία. Η θεωρία της «επανάστασης των διευθυντικών στελεχών» βασίζεται ενμέρει σε μερικές ιδιομορφίες που έχει ο σύγχρονος κρστικομονοπωλιακός καπιταλισμός. Είναι γνωστό, πως στο βαθμό που προχωρεί η διαδικασία συγκέντρωσης της παραγωγής και του κεφαλαίου, γίνεται διαχωρισμός του κεφαλαίου σαν λειτουργία από το κεφάλαιο σαν ιδιοκτησία. Ο καπιταλιστής της εποχής του προμονοπωλιακού καπιταλι­ σμού, στις περισσότερες περιπτώσεις, ασκούσε ο ίδιος την επίβλεψη και τη διεύθυνση της επιχείρησής του. Μπορούσε ταυτόχρονα να εμφανίζε­ ται στο ρόλο και του ιδιοκτήτη και του διευθυντή της επιχείρησης, συχνά μάλιστα και στο ρόλο του ταμεία. Όμως, στη σύγχρονη εποχή, εξαιτίας της τεράστιας συγκέντρωσης της παραγωγής, των τεράστιων διαστάσεων των κεφαλαιοκρατικών ενώσεων, της μόνιμης επενέργειας της επιστημονικοτεχνικής επανάστασης και της εισαγωγής της νέας τεχνικής και των τε­ χνολογικών διαδικασιών, η διοίκηση των «βιομηχανικών αυτοκρατοριών» απαιτεί αντικειμενικά ένα τεράστιο, επαγγελματικά καταρτισμένο προσω­ πικό υπαλλήλων, δημιουργία διοικητικού προσωπικού με υψηλή ειδίκευση: «την ιεραρχία των ανώτατων διοικητικών υπαλλήλων». Ό μως παρά τις αβάσιμες διαβεβαιώσεις των απολογητών της θεωρίας για την «επανάστα­ ση των διευθυντών στελεχών» όλη η εξουσία, τόσο στις σύγχρονες χρηματιστικές-βιομηχανικές ενώσεις όσο και στην κοινωνική και οικονομική ζωή των καπιταλιστικών κρατών, ήταν και παραμένει εξολοκλήρου στα χέρια της χρηματιστικής-βιομηχανικής ολιγαρχίας των μεγάλων μετόχων. Η εξουσία τους αυτή βασίζεται στο «καθαγιασμένο από το νόμο» δικαίωμα

θεω ρία της «μεταμόρφ ωσης του καπ ιταλισ μο ύ»

193

της ατομικής ιδιοκτησίας, στη αδιαίρετη κατοχή του πακέτου ελέγχου των μετοχών των καπιταλιστικών εταιριών, καθώς και στον έλεγχο των πηγών χρηματοδότησής τους. Θ εωρία της «μεταμόρφ ωσης του κ α π ιταλισ μο ύ» : Αστικές αντιλή­ ψεις, σύμφωνα με τις οποίες ο καπιταλισμός, μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, κάτω από την επίδραση μιας σειράς παραγόντων, άλλαξε ριζικά την ουσία του και έπαψε να έχει εκμεταλλευτικό χαρακτήρα. Αυτές οι θεω­ ρίες εμφανίστηκαν στο δεύτερο και τρίτο στάδιο της γενικής κρίσης του καπιταλισμού σαν εναλλακτική λύση στον αναπτυσσόμενο παγκόσμιο σο­ σιαλισμό. Έχουν σχέση με τη θεσμική-κοινωνιολογική κατεύθυνση στην αστική πολιτική οικονομία (βλ. θεσμική σχολή), και χαρακτηρίζονται από τη συνένωση της πολιτικής οικονομίας με την κοινωνιολογία. Σε πρώτο πλάνο προωθούνται σ’ αυτές τα προβλήματα ανταλλαγών, κατανάλωσης, μορφών οργάνωσης της αγοράς, ηθικών αρχών. Μεγάλη σημασία δίνεται στο ρόλο που παίζουν στην οικονομία οι θεσμοί (του κράτους, των μεγά­ λων εταιριών, των συνδικάτων κλπ.). Όλες αυτές οι θεωρίες σε μεγάλο ή μικρό βαθμό προσπαθούν να στηριχτούν σε μερικές διαδικασίες ανά­ πτυξης του καπιταλισμού στα μεταπολεμικά χρόνια (στις αλλαγές της οργάνωσης της καπιταλιστικής παραγωγής, την επέκταση της κρατικής πα­ ρέμβασης στην οικονομία, στην επιστημονικοτεχνική επανάσταση). Αποδίνοντας σ’ αυτές τις διαδικασίες πολύ επιφανειακή ή φανερά ψεύτικη ερμη­ νεία, οι αστοί ιδεολόγοι τις χρησιμοποιούν σαν αποδεικτικό της δυνατό­ τητας «αυτοτελειοποίησης» του καπιταλισμού. Σημειώνοντας όμως τις πολλαπλές αλλαγές στην οικονομία του σύγχρονου καπιταλισμού και σε μια σειρά περιπτώσεων εμφανίζοντάς τις σαν «τελειοποιήσεις», οι θεω­ ρητικοί της «μεταμόρφωσης» διαφυλάσσουν πάντα (άμεσα ή σε συγκαλυμμένη μορφή) την ατομική κοπιταλιστική ιδιοκτησία, και την κυριαρ­ χία στην οικονομία, των μεγάλων μονοπωλιακών εταιριών. Οι θεωρίες της «μεταμόρφωσης του καπιταλισμού» συνενώνουν διάφορες αντιλήψεις, που μπορούν να ξεχωριστούν σε δύο βασικές κατευθύνσεις. Την «ορθό­ δοξη» κατεύθυνση, που παρουσιάζεται με τις σύγχρονες ερμηνείες της θεωρίας της «μικτής οικονομίας» και της θεωρίας του «κράτους της γενικής ευημερίας», και την αστικοφιλελεύθερη που εμφανίζεται με τη θεωρία της «νέας βιομηχανικής κοινωνίας». Και οι δύο κατευθύνσεις που υποστηρίζουν γενικά τις θέσεις του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού, διαφέρουν στις μορφές και μέθοδες υπεράσπισης του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού. Οι θεωρητικοί της «μικτής οικονομίας» θεωρούν αναγκαίο νο διαφυλάξουν και να αναπτύξουν τις μορφές κρατικής παρέμβασης στην οικονομία, που είναι και οι πιο συμφέρουσες στα μεγάλα μονοπώλια. Οι οπαδοί της θεωρίας της «νέας βιομηχανικής κοινωνίας» εμφανίζονται να επικρίνουν μια σειρά μορφών του σύγχρονου κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού, πριν από όλα του στρατιωτικοβιομηχανικού συμπλέγματος. Τα ρεύματα 13

194

θεω ρία της «μικτής οικονομίας»

αυτά διαφέρουν επίσης στη μεθοδολογία τους. Η θεωρία της «νέας βιομη­ χανικής κοινωνίας» με αρκετή συνέπεια προσπαθεί να στηριχθεΙ στη σχε­ τικά νέα για την αστική πολιτική οικονομία μέθοδο της αιτιοκρατίας, την εποχή που οι θεωρητικοί της «μικτής οικονομίας», στην πλειοψηφία τους, είναι οπαδοί της υποκειμενικής μεθοδολογίας. Τα δύο ρεύματα στις θεω­ ρίες του «μετασχηματισμού» ξεχωρίζουν σε ορισμένο βαθμό και στις σχέ­ σεις τους προς το σοσιαλισμό. Αν ο Γκαλμπραίηθ και οι οπαδοί του φλερτά­ ρουν με το σοσιαλισμό, οι «ορθόδοξοι» αντίθετα δεν κρύβουν τη ριζική αντίθεσή τους στο σοσιαλισμό. Στις θεωρίες του «μετασχηματισμού» μπο­ ρούν να συμπεριληφθούν επίσης οι θεωρίες: της «δημοκρατικοποίησης του κεφαλαίου», των «σταδίων της κοινωνικής ανάπτυξης», της «σύγκλη­ σης των δύο συστημάτων» (βλ. θεωρία της «σύγκλισης»). Θεωρία της «μικτής οικονο μία ς» : Αστική-αναθεωρητική θεωρία, σύμ­ φωνα με την οποία η σύγχρονη καπιταλιστική οικονομία με την οικονομι­ κή δραστηριότητα του κράτους έπαψε να είναι ιδιωτικο-επιχειρηματική και αποτελεί τώρα συνδυασμό του ιδιωτικού και του κρατικού τομέα. Ο κρα­ τικός τομέας, σύμφωνα με τις αντιλήψεις των αντιπροσώπων αυτής της θεωρίας, έχασε τον καπιταλιστικό χαρακτήρα του και έχει σοσιαλιστικά γνωρίσματα. Σκοπός της θεωρίας είναι να αποδείξει την ικανότητα επι­ βίωσης της καπιταλιστικής οικονομίας και συνεπώς το μη απαραίτητο του επαναστατικού περάσματος στον κομμουνιστικό τρόπο παραγωγής. Εμφα­ νίστηκε το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα σον οντίθετη στην επαναστατική θεωρία του μαρξισμού για την αναπόφευκτη καταστροφή του καπιταλι­ σμού. Θεμελιωτής της θεωρίας είναι ο Γερμανός αστός οικονομολόγος Α. Βάγκνερ. Την πιο ολοκληρωμένη ερμηνεία της θεωρίας την έδωσε στη δεκαετία του 1920 ο Γερμανός αστός οικονομολόγος Β. Ζόμπαρτ που προ­ ώθησε τη θεωρία του «κοινωνικού πλουραλισμού», σύμφωνα με την οποία η κοινωνική ανάπτυξη βαδίζει όχι από το δρόμο της αλλαγής των οικονο­ μικών συστημάτων (όπως από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό), αλλά από το δρόμο της συνύπαρξης σειράς συστημάτων, όπου καθένα νεοεμφανιζόμενο σύστημα δεν αντικαθιστά το προηγούμενο, αλλά συνενώνε­ ται με αυτό. Ο Ζόμπαρτ προσπάθησε με ουτή του τη θεωρία να στηρίξει το δικαίωμα επιβίωσης του καπιταλισμού ποράλληλα με το σοσιαλισμό. Η ανάπτυξη του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού επέφερε διαφορο­ ποιήσεις στη θεωρία της «μικτής οικονομίας», οι οποίες αντανακλούν την πραγματική κατάσταση στην καπιταλιστική οικονομία, και την παρέμβαση του αστικού κράτους στην οικονομική ζωή της χώρας. Οι Αμερικανοί οι­ κονομολόγοι Σ. Τσοίηζ, Α. Χόνσεν, Τζ. Κλόρκ, Π. Σάμουελσον υποστη­ ρίζουν ότι στη σύγχρονη καπιταλιστική οικονομία συνυπάρχουν ιδιωτικοί και κρατικοί τομείς και ότι τάχα η δημόσια οικονομία, που έχασε τα καπι­ ταλιστικά της γνωρίσματο, αντιπαρατίθεται στην ιδιωτική επιχειρηματικό­ τητα. Ισχυρίζονται πως ο έλεγχος πάνω στην οικονομία της κοινωνίας

θεω ρία της «ο ικο νομ ικής ανόδου»

196

πραγματοποιείται τόσο από τό κρότος, όσο και από τους ιδιωτικούς θε­ σμούς, αποκλειστικό με σκοπό την ανύψωση της «κοινωνικής ευημερίας των λαών». Κατά τη γνώμη τους, στον 20ο αιώνα πραγματοποιήθηκε επανάσταση στις λειτουργίες του αστικού κράτους που είχε σαν αποτέ­ λεσμα οι οικονομικές και κοινωνικές του δραστηριότητες να μπορούν να εξαλείψουν τις εμφανιζόμενες αντιθέσεις και να εξασφαλίσουν μια ανάπτυ­ ξη χωρίς κρίσεις και με υψηλούς και σταθερούς ρυθμούς ανόδου. Πρό­ κειται για μια αναθεωρητική ερμηνεία (βλ. θεωρία της «μεταμόρφωσης του καπιταλισμού») που την επεξεργάστηκαν ιδεολόγοι του δεξιού αγγλι­ κού φιλελελευθερισμού (Ε. Κροσλέντ, Ντ. Στρέτσι). Νεώτερη ερμηνεία εί­ ναι η θεωρία του Αμερικανού οικονομολόγου Ρ. Σόλοου που δημιούρ­ γησε ένα οικονομικό μοντέλο για τις ΗΠΑ, με τέσσερις τομείς, που αποτελεΙ τάχα τον αρμονικό συνδυασμό διάφορων ειδών οικονομίας και μορ­ φών οικονομικής οργάνωσης με καθορισμένο ρόλο του κράτους. Βασικό μεθοδολογικό ελάττωμα της θεωρίας της «μικτής οικονομίας» είναι η τυ­ πική, νομική προσέγγιση των παρατηρούμενων φαινομένων. Σύμφωνα με τη μαρξιστική-λενινιστική θεωρία, στην κοινωνία που βασίζεται στην ατο­ μική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, το ιδιωτικό και κρατικό νοικοκυ­ ριό αποτελούν την ενιαία καπιταλιστική οικονομία. Ριζικό λαθεμένη είναι και η αντίληψη για τον καθοριστικό ρόλο του κράτους στην καπιταλιστική οικονομία, εφόσον στον κρατικομονοπωλιακό καπιταλισμό, ο αποφασιστι­ κός ρόλος ανήκει στα μονοπώλια. Οι αστοί θεωρητικοί προβάλλουν υπέρ­ μετρα τη σημασία των κρατικών-κοινωνικών μέτρων, αγνοώντας το γε­ γονός ότι αυτά παίρνονται κάτω από την πίεση των εργαζομένων, και διαστρεβλώνουν την ουσία για τη δραστηριότητα των μονοπωλίων που κατευθύνεται στο δυνάμωμα της εκμετάλλευσης. Γενικά η τάση των θεω­ ρητικών της «μικτής οικονομίας» να εμφανίσουν τον κρατικομονοπωλιακό καπιταλισμό για νέα, μη καπιταλιστική κοινωνία, σχεδόν σοσιαλιστική, όπου κυριαρχεί τάχα η «αρμονία συμφερόντων», είναι μια από τις μορφές προπαγάνδας του καπιταλισμού, που στοχεύει στην απομάκρυνση των εργαζομένων από τον ταξικό αγώνα. θ εω ρ ία της «ο ικο νομ ικής ανό δο υ» : Αστική θεωρία που προσπαθεί να στηρίξει την αλληλοσύνδεση των τεχνικο-οικονομικών κατηγοριών της αναπαραγωγής με τους ρυθμούς επέκτασής της. Η εμφάνισή της είναι συν­ δεμένη με την όξυνση της άμιλλας των δύο παγκόσμιων συστημάτων και τις προσπάθειες να διαιωνιστεΙ η κρατικομονοπωλιακή ρύθμιση. Η θεωρία αυτή εξέτασε τρείς ομάδες προβλημάτων: (α) τους παράγοντες που καθο­ ρίζουν δυναμικά την πιθανή ανάπτυξη της οικονομίας- (β) την αλληλεξάρ­ τηση των τεχνικο-οικονομικών κατηγοριών, που εξασφαλίζουν τη σταθερή ανάπτυξη· και (γ) τους τρόπους επίτευξης της σταθερής ανάπτυξης (ή επι­ τυγχάνεται αυτή αυτόματα ή απαιτεΐται η ανάμειξη του κράτους). Η δεκαετία του 1950 χαρακτηρίζεται από την εμφάνιση και ανάπτυξη της κευνσιανικής

196

θεω ρία της «ο ικο νομ ικής ανόδου»

ερμηνείας για την ανατττυξιακή θεωρία. Οι ιδρυτές της και οι κυριότεροι αντι­ πρόσωποί της είναι ο Άγγλος οικονομολόγος. Ρ. Χάρροντ και ο Αμερικάνος οικονομολόγος Ε. Ντόμαρ. Σύμφωνα με τις κεϋνσιανές οπόψεις, σοβαρότατο ρόλο στην οικονομική ανάπτυξη παίζει η διαμόρφωση της ζήτησης, ιδιαί­ τερα της ζήτησης για επένδυση κεφαλαίων. Τα μοντέλα που δημιουργήθηκαν από τους κεϋνσιανούς οικονομολόγους, οδήγησαν στα παροκάτω συμπεράσματα: η συσσώρευση είναι ο κύριος στρατηγικός συντελεστής και η βασική παράμετρος της ρύθμισης για τη μακροχρόνια ανάπτυξη. Οι ρυθμοί ανάπτυξης είναι σταθεροί, αν είναι σταθερό το τμήμα των αποτα­ μιεύσεων οπό έσοδα και ο δείκτης κεφαλαίου (ο «εγγυημένος ρυθμός ανάπτυξης»). Αυτή όμως η σταθερότητο δε θεμελιώνεται αυτόματα. Η απόκλιση του προγματικού ρυθμού ονάπτυξης από τον εγγυημένο, γεν­ νούν κυκλικές ταλαντώσεις. Η υποστήριξη της σταθερής ανάπτυξης απαι­ τεί την κρατική ανάμειξη για να ρυθμιστεί η αποτελεσματική ζήτηση. Προς το τέλος της δεκαετίος του 1950, τα προβλήματα της οικονομικής ανά­ πτυξης τα επεξεργάστηκαν οι νεοκλασικοί οικονομολόγοι, που προώθη­ σαν τις δικές τους, τάχα πιο ρεαλιστικές ερμην(ες της θεωρίας της οικονο­ μικής ανάπτυξης. Σαν βάση τέθηκε η παραγωγική λειτουργία που χαρα­ κτηρίζει τη σύνδεση ανάμεσα στα έξοδα γιο οικονομικά αποθέματα και την παραγωγή του προϊόντος. Στη βάση των διάφορων παραγωγικών λειτουργιών τέθηκε ολόκληρο σύστημα δεικτών, που χαρακτηρίζουν την εξάρτηση ανάμεσα στα έξοδα και την παρογωγή των προϊόντων, και ανά­ μεσα στα Ιδια τα έξοδα- δημιουργήθηκε σύστημα ποσοτικών χαρακτηρι­ στικών γιο την εκτίμηση της οικονομικής επίδρασης της τεχνικής προόδου στην οικονομική άνοδο. Ταυτόχρονα, η νεοκλασική θεωρία της ονάπτυξης προσπάθησε να αποδείξει ότι η οικονομία του κοπιταλισμού είναι τάχα εσωτερικά σταθερή, κατέχει τους αναγκαίους μηχανισμούς για την αυτό­ ματη αποκατάσταση της κλονισμένης ισορροπίας και η κρατική ανάμειξη στην οικονομία πρέπει να περιοριστεί κυρίως στη σφοίρα της πιστωτικοχρηματικής πολιτικής. Ο εξαιρετικά αφηρημένος χορακτήρος των μοντέ­ λων της οικονομικής ανάπτυξης, η στενότητα αντιμετώπισής της και η οντιπραγματικότητο των αρχικών υποθέσεών της, ήτον οι κύριες αιτίες για να βρεθεί σήμερα η θεωρία σε κατάσταση βαθιάς κρίσης. Χρεοκόπησε η θεμελιοκή ιδέα της οικονομικής ονάπτυξης σον παράγοντα ικανού να λύ­ σει, στις συνθήκες του καπιταλισμού, τέτοια ριζικά προβλήματα, όπως η αύξηση της απασχόλησης, η ελάττωση της κοινωνικής ονισότητας, η άνο­ δος του επιπέδου της ζωής όλων των στρωμάτων του πληθυσμού. Στις συνθήκες της εκλογής της κοθαρά ποσοτικής ανόδου, οι αστοί οικονο­ μολόγοι όλο και συχνότερα προωθούν την καλυτέρευση της «ποιότητας ζωής» (βλ. θεωρία της «ποιότητας ζωής»), Η αβασιμότητα της θεωρίας της οικονομικής ανάπτυξης φαίνεται κοι από τη σκοπιά των πρακτικών συμβουλών που προτείνει. Από αυτή διαμορφώθηκαν δύο βασικές κα­ τευθύνσεις της κρατικομονοπωλιακής ρύθμισης της οικονομικής ανάπτυ­

θεω ρία της «οριακής παραγωγικότητας»

197

ξης : (α) η βραχυχρόνια ρύθμιση της οικονομίας με σκοπό την εξόλειψη των κυκλικών όιακυμόνσεων, κυρίως στη βάση των κευνσιανών συντα­ γών της διαχείρισης με βάση την αποτελεσματική ζήτηση και (β) η υποστή­ ριξη και ανάπτυξη του οικονομικού δυναμικού με σκοπό την ανύψωση των ρυθμών ανάπτυξης με μακροχρόνια προοπτική. Και οι δύο κατευθύνσεις της οικονομικής πολιτικής αντιμετώπισαν τεράστιες δυσκολίες στις συνθήκες της απότομης όξυνσης των αντιθέσεων του καπιταλισμού στη δεκαετία του 1970. Η ραγδαία άνοδος του πληθωρισμού, καθώς και η διεθνοποίηση των οικονομικών δεσμών, δυσκολεύουν την πολιτική της σταθερότητας με τη βοήθεια παραδοσιακών μεθόδων ρύθμισης της αποτελεσματικής ζή­ τησης. Η κευνσιακή αντικυκλική μέθοδος αποδείχθηκε μη αποδοτική. Εντελώς μονόπλευρη αποδείχτηκε σ’ αυτές τις συνθήκες η πολιτική της μακροχρόνιας ενθάρρυνσης της οικονομικής ανάπτυξης. Αντί η οικονομία να κατευθύνεται στην ανεμπόδιστη δυναμική ανύψωση των ρυθμών ανά­ πτυξης, όλο και περισσότερο οξυνόταν το ζήτημα των «λογικών» ορίων ανάπτυξης της παραγωγής και της κατανάλωσης υλικών αγαθών. Η εμφά­ νιση της έλλειψης μερικών ειδών πρώτης ύλης, η απότομη ακρίβεια των αποθεμάτων πρώτων υλών και ενέργειας, η χειροτέρευση πολλών δεικτών της «ποιότητας της ζωής», όλα αυτά απαιτούν νέες μορφές ανάμειξης του κράτους στην οικονομία. Η κρίση της θεωρίας της οικονομικής ανάπτυξης είναι μια από τις εκδηλώσεις της κρίσης της αστικής πολιτικής οικονο­ μίας στο σύνολό της. θ ε ω ρ ία της «οριακής πα ραγωγικότητας»: Εκχυδαϊσμένη αστική οικο­ νομική αντίληψη, σύμφωνα με την οποία η παραγωγικότητα των «συντελε­ στών της παραγωγής» (της εργασίας, του κεφαλαίου, της γης) είναι πηγή της αξίας. Εμφανίστηκε στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα. Πιο ολοκληρω­ μένα την επεξεργάστηκε ο Αμερικόνος οικονομολόγος. Τζ. Μπ. Κλαρκ (τέλος του 19ου αιώνα). Βάση της αντίληψης αυτής είναι η θεωρία των «συντελεστών της παραγωγής». Σύμφωνα με τις απόψεις του Κλαρκ, ο κάθε συντελεστής της παραγωγής που συμμετέχει στην παραγωγική δια­ δικασία δημιουργεί αξία. Η μαρξιστική πολιτική οικονομία διδάσκει ότι η παραγωγή αξίας αποτελεΙ ιδιότητα της συγκεκριμένης εργασίας, που παράγει την αξία χρήσης. Σύμφωνα με τον Κλαρκ, η συμμετοχή του κάθε συντελεστή της παραγωγής στη δημιουργία της αξίας του προϊόντος κα­ θορίζεται από την οριακή παραγωγικότητα, δηλαδή το μέγεθος του δημιουργούμενου από αυτήν «οριακού προϊόντος». «Οριακό προϊόν» ονομά­ ζεται η αύξηση του προϊόντος που είναι αποτέλεσμα της αύξησης κατά μία μονάδα του δοσμένου παραγωγικού συντελεστού με αμετάβλητο το μέγεθος όλων των άλλων συντελεστών. Το «οριακό προϊόν», σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, καθορίζει τό «δίκαιο» επίπεδο εσόδων που πληρώνε­ ται σε καθένα από τους συντελεστές. Έτσι το «οριακό προϊόν» του κεφα­ λαίου είναι το ποσοστό κέρδους. Η αμοιβή εργασίας των εργαζομένων

198

θεω ρία της «οριακής χρησιμότητας»

καθορίζεται από το «οριακό προϊόν εργασίας». Σύμφωνα με αυτή την αντί­ ληψη, με αναλλοίωτα τα μεγέθη του κεφαλαίου και του επίπεδου της τεχνικής, η αύξηση του αριθμού των απασχολούμενων στην επιχείρηση εργατών οδηγεί στην πτώση της παραγωγικότητας της εργασίας του κάθε καινούριου προσλαμβανόμενου εργάτη. Ο επιχειρηματίας διακόπτει την πρόσληψη εργατών τότε, όταν ο προσλαμβανόμενος εργάτης δεν μπορεΙ να παράγει την ποσότητα προϊόντος η οποία του εξασφαλίζει την ύπαρξή του. Η παραγωγικότητα αυτού του τελευταίου εργάτη είναι η «οριακή πα­ ραγωγικότητα» και το δημιουργούμενο από αυτόν οριακό προϊόν είναι η «φυσική», «δίκαια» αμοιβή για την εργασία του εργάτη. Έτσι το μέγεθος της εργατικής αμοιβής είναι εξαρτημένο από το επίπεδο της παραγωγικό­ τητας και το επίπεδο απασχόλησης. Ό σ ο περισσότεροι εργάτες απασχο­ λούνται, τόσο θα είναι χαμηλότερη η παραγωγικότητα και τόσο χαμηλό­ τερη θα είναι η αμοιβή τους. Στή βάση της δοσμένης κατάστασης, η αι­ τία της ανεργίας βρίσκεται στο ότι οι εργάτες απαιτούν αμοιβή που ξε­ περνά το «οριακό προϊόν». Ταυτόχρονα, η αμοιβή της εργατικής δύναμης βγαίνει έξω από τα πλαίσια των κοινωνικών-ταξικών σχέσεων, ξεκόβεται από τις καπιταλιστικές παραγωγικές σχέσεις, από τις σχέσεις της εκμετάλ­ λευσης της εργασίας από το κεφάλαιο, απεικονίζεται σαν «φυσική τιμή της εργασίας», σαν εξωϊστορική κατηγορία. Η θεωρία της «οριακής παρα­ γωγικότητας» χρησιμοποιείται πλατιά από τους αναθεωρητές ιδεολόγους για τη θεμελίωση αυτών ή εκείνων των αντιλήψεων της αμοιβής της εργα­ σίας στον καπιταλισμό. θ ε ω ρ ία της «οριακής χρησιμότητας»: Εκχυδαϊσμένη αστική οικονομική θεωρία που εξηγεί τη διαδικασία σχηματισμού των τιμών στη βάση υπο­ κειμενικών, ψυχολογικών εκτιμήσεων των οικονομικά συμβαλλομένων. Εμφανίστηκε το τελευταίο τρίτο του 19ου αιώνα και κατευθύνθηκε ενάντια στη μαρξιστική θεωρία της αξίας. Επεξεργάστηκε από τον ΟυΤλλιαμ Τζέβονς (Αγγλία), Λ. Βαλρά (Ελβετία), Κ. Μένγκερ, Φ. ΒΙζερ, Ε. Μπεμ-Μπάβερκ (Αυστρία). Οι οπαδοί αυτής της θεωρίας σχημάτησαν την αυστριακή σχο­ λή της αστικής πολιτικής οικονομίας. Στο κέντρο της ανάλυσής τους μπαί­ νει η αξία χρήσης ή η χρησιμότητα, στην υποκειμενική-ψυχολογική της ερμηνεία. Η αξία των αγαθών απορρέει από την «οριακή χρησιμότητα» του αγαθού, δηλαδή τη χρησιμότητα της τελευταίας μονάδας, που ικανοποιεί την πιο ελάχιστη ανάγκη του υποκειμένου. Ταυτόχρονα, στη βάση της αν­ ταλλαγής δεν τοποθετείται η ανταλλακτική αξία των εμπορευμάτων και το κοινό στοιχείο τους η εργασία που τα καθιστά συγκρίσιμα. Στην πορεία της συζήτησης που επακολούθησε ανάμεσα στους οπαδούς αυτής της θεωρίας εμφανίστηκαν δύο ομάδες : οι «οπαδοί της απόλυτης χρησιμότη­ τας» που στάθηκαν στις παραδοσιακές θέσεις, υποστηρίζοντας τη δυνα­ τότητα εκτίμησης του «απόλυτου μεγέθους» της «οριακής χρησιμότητας» [Α. Μάρσαλ (Αγγλία) κ.α.] και οι «οπαδοί της τακτικής χρησιμότητας»

θεω ρία της «πλήρους απασχολήσεως»

199

που θεωρούν σαν αδύνατη τη μέτρηση του απόλυτου μεγέθους της «ορια­ κής χρησιμότητας» και γι αυτό προτιμούσαν να χρησιμοποιηθεί η μέθο­ δος της τακτικής αντιπαράθεσης των προτιμήσεων. [Τζ. Χικς (Αγγλία), Π. Σάμουελσον (ΗΠΑ) κ.α.]. Οι θεωρητικοί της «οριακής χρησιμότητας» αρνούνται απόλυτα την αξία σαν έκφραση της κοινωνικά αναγκαίας εργα­ σίας, αγνοούν τον αντικειμενικό χαρακτήρα των νόμων της οικονομικής ανάπτυξης, δεν παραδέχονται τον καθοριστικό ρόλο της παραγωγής, υποκαθιστούν τις παραγωγικές σχέσεις με τις ανταλλακτικές. Η αντιδραστική ουσία της θεωρίας της «οριακής χρησιμότητας» συνίσταται στην προσπά­ θεια να συγκαλύψει την εκμετάλλευση της εργασίας από το κεφάλαιο, να σκεπάσει την πηγή της υπεραξίας (την απλήρωτη εργασία του εργάτη), να διαστρεβλώσει όλη την κοινωνική-ταξική δομή της καπιταλιστικής κοι­ νωνίας. Η μαρξιστική-λενινιστική πολιτική οικονομία έδειξε ότι είναι επιστη­ μονικά αβάσιμη η θεωρία της «οριακής χρησιμότητας», απέδειξε τις αντα­ γωνιστικές αντιθέσεις της καπιταλιστικής πραγματικότητας. Έτσι δεν είναι αυθαίρετες οι εκτιμήσεις των αναγκών του ανθρώπου. Καθορίζονται από την ικανότητα πληρωμής του ατόμου, που με τη σειρά της εξαρτάται από τη θέση στην παραγωγή του ενός ή του άλλου εργαζόμενου, και αντί­ στοιχα από τις σχέσεις διανομής. Το ρίξιμο στη λήθη πραγματικών κοι­ νωνικών διαδικασιών οδηγεί τους θεωρητικούς της «οριακής χρησιμότη­ τας» στη διαμόρφωση αφηρημένων σχημάτων χωρίς περιεχόμενο, που εκτός αυτού κινούνται σε ένα φαύλο κύκλο : η αξία των αγαθών εξάγε­ ται από το επίπεδο των προσωπικών αποθεμάτων (εισοδημάτων) και από τις ανάγκες, οι οποίες με τη σειρά τους, καθορίζονται με το επίπεδο των εισοδημάτων. θ ε ω ρ ία της «πλήρους απασχολήσ εω ς»: Είναι η σύγχρονη απλοϊκή και απολογητική αστική οικονομική θεωρία, με την οποία οι οπαδοί της προ­ σπαθούν να «αποδείξουν» τη δυνατότητα να εκλείψει η μαζική ανεργία και να επικρατήσει «πλήρης απασχόληση» στις συνθήκες του καπιταλισμού. Στη βάση της θεωρίας αυτής βρίσκονται οι αντιλήψεις που έκφρασε και επεξεργάστηκε ο Άγγλος αστός οικονομολόγος Τζ. Μ. Κέυνς (βλ. κευνσιανισμός). Σήμερα η θεωρία αυτή «αναπτύσσεται» και συμπληρώνεται με τις εργασίες των οπαδών του Κέυνς, Μπέβεριτζ (Αγγλία), Α. Χάνσεν, Τζ. ΓκαλμπραΙηθ, Α. Λέρνερ (ΗΠΑ) κ.α. Σύμφωνα με τον Κέυνς και τους οπαδούς του, η ανεργία είναι αποτέλεσμα της ανεπαρκούς ζήτησης ειδών προσωπι­ κής και παραγωγικής κατανάλωσης, πράγμα που καθορίζει την ελάττωση της παραγωγής και οδηγεί στην άνοδο της ανεργίας. Τις αιτίες της ανεπαρ­ κούς ζήτησης οι κευνσιανοΙ αναζητούν όχι στις παραγωγικές σχέσεις του καπιταλισμού, που χειροτερεύουν τη θέση των εργαζομένων, αλλά στην ψυχολογία των ανθρώπων, που δήθεν προτιμούν να αποταμιεύουν τα εισοδήματά τους παρά να τα ξοδεύουν. Ξεκινώντας απ' αυτό, οι οπαδοί της θεωρίας της «πλήρους απασχολήσεως» προτείνουν σαν μέσο αύξη­

200

θεω ρία της «ποιότητας ζωής»

σης της απασχόλησης την τόνωση των όαπανών με τη μορφή των ιδιω ­ τικών και ιδιαίτερα των κρατικών επενδύσεων, καθώς και την αύξηση των αγορών εμπορευμάτων και υπηρεσιών από το κράτος. Οι σύγχρονοι κεϋνσιανοΙ βλέπουν τις κρατικές παραγγελίες και αγορές (κυρίως τις στρατιω­ τικές) σαν μέσο γενικής οικονομικής ανόδου και αύξησης της απασχόλη­ σης. Στην πραγματικότητα, η αύξηση των επενδύσεων και της παραγω­ γής στον καπιταλισμό δεν οδηγεί σε αντίστοιχη αύξηση της απασχό­ λησης, γιατί η καπιταλιστική συσσώρευση συνοδεύεται από την άνοδο της οργανικής σύνθεσης του κεφαλοίου (βλ. λ.). Η διαδικασία αυτή ενισχύεται ιδιαίτερα στις συνθήκες της επιστημονικοτεχνικής επανάστασης. Έτσι, το ποσοστό του μεταβλητού κεφαλαίου στις επιχειρήσεις, που έχουν εντελώς αυτοματοποιηθεΙ, πέφτει και γίνεται 4-5 %, ενώ στις απλές επιχει­ ρήσεις παραμένει 20-25%. Τα μέτρα που προτείνουν οι κεϋνσιανοΙ για την αύξηση των κρατικών επενδύσεων, οδηγούν στην ταυτόχρονη αύξηση της φορολογικής επιβάρυνσης και άλλων οικονομικών πιέσεων, που ελατ­ τώνουν τα πραγματικά εισοδήματα των εργαζομένων και την αγοραστική τους δύναμη. Οι οπαδοί της θεωρίας της «πλήρους απασχολήσεως» δε θέ­ τουν το καθήκον να εξαλειφθεΙ εντελώς η ανεργία, θέλουν μόνο να ελατ­ τωθούν οι διαστάσεις της, να φτάσει σ' ένα «ανεκτό επίπεδο». Στις καπι­ ταλιστικές χώρες εξακολουθεί να υπάρχει το φαινόμενο της μαζικής ανερ­ γίας που δεν λείπει ακόμη και σε περιόδους κυκλικών ανακάμψεων. «Ο αστι­ κός μύθος της «πλήρους απασχολήσεως» — υπογραμμίζεται στο πρόγραμμα του ΚΚΣΕ — αποδείχθηκε μεγάλος εμπαιγμός. Η εργατική τάξη πάσχει μό­ νιμα από τη μαζική ανεργία και την αβεβαιότητα για το αύριο». θ εω ρ ία της «ποιότητας ζωής»: Αστική-αναθεωρητική θεωρία που προσπαθεί να αποδείξει ότι στις συνθήκες του καπιταλιστικού συστήμα­ τος είναι δυνατή η επίτευξη ποιοτικά νέου επιπέδου ζωής για όλα τα στρώ­ ματα της κοινωνίας, η ικανοποίηση των κοινωνικών και πολιτιστικών τους αναγκών. Οι πιο εξέχοντες αντιπρόσωποι είναι: Τζ. φόρεστερ, Α. Κέμπελ, Π. Κόνβερς, ΟυΙλλιαμ Ρόντζερς (ΗΠΑ), Ε. Μπεκενφιόρντ (ΟΔΓ), Γ. Ραΐτχόφερ (Αυστρία) κ.α. Η εμφάνιση της θεωρίας αυτής βασίστηκε αντικει­ μενικά στο παραπέρα βάθεμα της γενικής κρίσης του καπιταλισμού (βλ.λ.) στο τέλος της δεκαετίας του 1960 αρχές του 1970, στο δυνάμωμα της θέσης του παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος οικονομίας (βλ. λ.), στην ανάπτυξη του υπαρκτού σοσιαλισμού σε όλους τους τομείς της κοινω­ νικής ζωής. Η έννοια της «ποιότητας ζωής» είναι μόνιμο στοιχείο στα προ­ γράμματα και στα προεκλογικά ντοκουμέντα πολλών αστικών και σοσιαλ­ δημοκρατικών κομμάτων, το μέσο για την πραγματοποίηση των ταξικών σκοπών τους. Το περιεχόμενο και το εύρος της έννοιας «ποιότητα της ζωής» ερμηνεύονταν από διάφορους θεωρητικούς κατά διαφορετικό τρόπο. Για μερικούς είναι πρόβλημα προστασίας του περιβάλλοντος, για άλλους είναι μια κατηγορία που χρησιμοποιείται για να χαρακτηρίσει τις συνθήκες

θεω ρία της «ποιότητας ζωής»

201

και τις ιδιομορφίες ξεχωριστών ανθρώπων, ομάδων και κοινωνικών στρω­ μάτων της κοινωνίας, που γεννήθηκαν από τη σύγχρονη επιστημονικοτεχνική επανάσταση, για τρίτους κοινωνικά μέτρα του κράτους κλπ. Οι σο­ σιαλδημοκράτες ιδεολόγοι συμπεριλαμβάνουν σ ' αυτή την έννοια την προ­ στασία του περιβάλλοντος, την εξυγίανση των πόλεων, την πολιτική του κράτους στον τομέα των μεταφορών, τα προβλήματα υγείας και πολιτι­ σμού, τη συμμετοχή των εργαζομένων στη διεύθυνση κλπ. Γενικά, η έν­ νοια «ποιότητα ζωής» ερμηνεύεται σαν σύνθετος χαρακτηρισμός των οικο­ νομικών, πολιτικών, κοινωνικών και ιδεολογικών παραγόντων, που καθο­ ρίζουν τη θέση του ανθρώπου στη σύγχρονη αστική κοινωνία και στηρί­ ζουν την πνευματική ζωή του ανθρώπου. Οι υπερασπιστές των συμφε­ ρόντων του μονοπωλιακού κεφαλαίου προσπαθούν να εκμεταλλευτούν την αυξανόμενη δυσαρέσκεια των εργαζομένων για την υπάρχουσα κατάσταση πραγμάτων, προσπαθώντας να αποδείξουν τη δυνατότητα αλλαγής προς το καλύτερο των συνθηκών ζωής στα πλαίσια του καπιταλισμού, με τη συμ­ μετοχή των εργαζομένων στη διεύθυνση της καπιταλιστικής παραγωγής και τις πολιτιστικές και πνευματικές αξίες κλπ. Ό μως για όλους τους αστούς και αναθεωρητές θεωρητικούς είναι χαρακτηριστική η μη επιστη­ μονική προσέγγιση των στόχων, που προβάλλουν, η προσπάθεια να στα­ θεροποιηθεί η κυριαρχία των μονοπωλίων. Αφήνουν ανέπαφη τη βάση της αστικής κοινωνίας, δηλαδή την ατομική ιδιοκτησία. Παράλληλα θεωρούν αναγκαία τη λήψη μέτρων, που τυπικά θα μπορούσαν να επεκτείνουν τον αριθμό των κατόχων της ατομικής ιδιοκτησίας, να συντελέσουν «στο σχηματισμό παραγωγικής περιουσίας στα χέρια των μισθωτών εργατών». Μ' αυτό τον τρόπο, κατά τη γνώμη τους, θα εξασφαλιστεί η πραγματική συμμετοχή του κάθε εργαζόμενου στη διεύθυνση της επιχείρησής του. Τα σχέδια για τη δημιουργία μιας κοινωνίας, στην οποία θα εδραιώνεται η νέα «ποιότητα ζωής», ξεχωρίζουν για τον ουτοπισμό και τη μη επιστημονικότητά τους. Αποδίδεται η δυνατότητα στον καπιταλισμό για το πέ­ ρασμα στην «κοινωνία των υψηλών ηθικών αρχών και του υψηλού πολι­ τισμού», η δυνατότητα του προσανατολισμού σε υψηλή «ποιότητα ζωής». Οι οπαδοί της θεωρίας αυτής προβάλλουν αξίες διαφορετικές από τα υλι­ κά αγαθά (χρησιμοποίηση του ελεύθερου χρόνου, αθλητισμός, ψυχαγω­ γία κλπ.), για την ικανοποίηση των ανθρώπων με τη «δική τους εργατική δραστηριότητα» κλπ. Κανένας όμως από αυτούς δε δίνει συγκεκριμένη απάντηση στο ερώτημα, πως θα επιτευχθούν στη ζωή και την εργασία άξιες συνθήκες για τον άνθρωπο. Η ίδια η καπιταλιστική πραγματικότητα απορρίπτει την αντίληψη για την «ποιότητα ζωής». Στην αστική κοινωνία μεγαλώνει το περιουσιακό χάσμα ανάμεσα στις εκμεταλλεύτριες τάξεις και στους εργαζόμενους, χειροτερεύουν οι συνθήκες εργασίας των μισθω­ τών εργατών, όλο και περισσότερο γίνονται απρόσιτες οι πνευματικές αξίες. Οι μαρξιστές θεωρητικοί ξεσκεπάζουν πειστικά τον ταξικό-απολογητικό χαρακτήρα της αντίληψης για την «ποιότητα ζωής», τους αληθινούς

202

θεω ρία της «σταθερότητας του μικρο ύ νοικοκυ ριού »

σκοπούς των θεμελιωτών της. ΑπορρΙπτοντας το αστικο-αναθεωρητικό πε­ ριεχόμενο της «ποιότητας της ζωής», δίνουν στην απαίτηση για την ποιο­ τική καλυτέρευση της ζωής των εργαζομένων, αντιμονοπωλιακό χαρακτή­ ρα, συνδέουν οργανικό την πραγματοποίησή της με την επαναστατική μεταρρύθμιση της καπιταλιστικής κοινωνίας και με την εδραίωση της κυ­ ριαρχίας των σοσιαλιστικών παραγωγικών σχέσεων. θ εω ρ ία της «σταθερότητας του μικρού αγροτικού ν οικ οκ υ ρ ιού »: Είναι η αντιδραστική θεωρία, που προπαγανδίζεται από τους αναθεωρητές και τους αστούς και μικροαστούς οικονομολόγους. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, η μικρή παραγωγή στη γεωργία έχει, τάχα, πλεονεκτήματα σε σύγ­ κριση με τη μεγάλη, και γΓ αυτό είναι πιο βιώσιμη και πιο σταθερή. Με τους ισχυρισμούς αυτούς ουσιαστικά αρνούνται την επενέργεια των νόμων της ανάπτυξης του καπιταλισμού στην αγροτική οικονομία. Ο μαρξισμόςλενινισμός απέδειξε ότι αι νόμοι της ανάπτυξης του καπιταλισμού, επε­ νεργώντας, όχι μόνο στη βιομηχανία, αλλά και στην αγροτική οικονομία, οδηγούν αναπόφευκτα στον εκτοπισμό της μικρής παραγωγής από τη με­ γάλη και στην καταστροφή των πλατιών μαζών των μικρών εμπορευματοπαραγωγών. Αναθεωρώντας τη μαρξιστική αγροτική θεωρία, οι Αυστρια­ κοί και Γερμανοί αναθεωρητές (ΝταβΙντ, Γκερτς, Μπερστάιν, Κάουτσκυ κ.α.) επιχείρησαν να αποδείξουν ότι τα πλεονεκτήματα ταυ μικρού νοικο­ κυριού σε σύγκριση με το μεγάλο, βασίζονται τόσο στις ειδικές συνθήκες της αγροτικής παραγωγής που, δήθεν, παρεμποδίζουν τη μεγέθυνσή της, όσο και στο ότι αι μικροί κτηματίες, εξαιτίας των μεγάλων προσπαθειών που καταβάλλουν και της εργατικότητάς τους, παράγουν, δήθεν, τα προϊόντα με μικρότερο κόστος παραγωγής σε σύγκριση με τα μεγάλα νοικοκυριά. Για να αποδείξουν τα αβάσιμα αυτά συμπεράσματα, οι αναθεωρητές δια­ στρέβλωναν τα στοιχεία της γεωργικής στατιστικής. Αγνοώντας το δια­ χωρισμό της αγροτιάς και εξάγοντας «μέσους όρους» για τις εκτάσεις γης και τον αριθμό των ζώων και μηχανών, που αντιστοιχούν σε ένα νοικοκυ­ ριό, προσπαθούσαν να αποδείξουν ότι στη γεωργία κυριαρχούν όχι τα μεγάλα, αλλά τα μικρά νοικοκυριά. Μάλιστα, αγνοούσαν ενσυνείδητα το γεγονός ότι τη μέγιστη ποσότητα της εμπορευματικής παραγωγής τη δί­ νουν τα μεγάλα καπιταλιστικά νοικοκυριά και ότι με τον εντατικό τρόπο παραγωγής, ένα μικρό σε έκταση νοικοκυριό μπορεΙ να είναι στην πραγμα­ τικότητα μεγάλο ως προς τον όγκο παραγωγής. Αναλύοντας την εξέλιξη της αγροτικής οικονομίας στη Ρωσία, τις ΗΠΑ, τη Γερμανία, τη Δανία και τις άλλες χώρες, ο Λένιν απέδειξε αναμφισβήτητα ότι βασική και κύρια τάση του καπιταλισμού είναι ο εκτοπισμός της μικρής παραγωγής από τη μεγάλη, τόσο στη βιομηχανία όσο και στην αγροτική οικονομία, πράγμα που έχει σαν αποτέλεσμα να καταστρέφονται αι πλατιές μάζες της εργα­ ζόμενης αγροτιάς. Χάρη στα τεράστια οικονομικά του πλεονεκτήματα, μόνο το μεγάλο κεφαλαιοκρατικό νοικοκυριό είναι σε θέση να αξιοποιήσει πλη­

θεω ρία της «σύγκλισης» ρέστερα στη γεωργία τις επιτεύξεις της γεωπονικής, την τελειοποιημένη τεχνική της παραγωγής και την επιστημονική οργάνωση, που εξασφαλίζουν την άνοδο της παραγωγικότητας της εργασίας και τη μείωση των εξό­ δων παραγωγής. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της διαδικασίας εκτόπισης του μικρού αγροτικού νοικοκυριού από το μεγάλο κεφαλαιοκρατικό νοικο­ κυριό είναι ότι πρόκειται για μια διαδικασία που μπορεΙ να διαρκέσει χρόνια και δεκαετίες, και να συνοδεύεται από υπερβολική εργασία των μικροκτηματιών, αύξηση των χρεών, μεγάλη πτώση του βιοτικού τους επιπέδου, χειροτέρευση της καλλιέργειας και της περιποίησης των ζώων, στασιμότητα στα τεχνικά μέσα κλπ. Η διαδικασία της καταστροφής της εργαζόμενης αγροτιάς δυνάμωσε, ιδιαίτερα μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, εξαιτίας της τεχνικής προόδου και της εισβολής του μονοπωλια­ κού κεφαλαίου στην αγροτική οικονομία. «Η ανάπτυξη του καπιταλισμού — υπογραμμίζει το πρόγραμμα του ΚΚΣΕ — διάλυσε τελειωτικά το μύθο για τη σταθερότητα του μικρού αγροτικού νοικοκυριού. Τα μονοπώλια κατά­ λαβαν κυριαρχική θέση στην αγροτική οικονομία. Εκατομμύρια καλλιερ­ γητές και αγρότες διώχνονται από τη γη, τα νοικοκυριά τους βγήκαν στο σφυρί. Το μικρό νοικοκυριό κρατιέται με φοβερές στερήσεις, με την υπο­ κατανάλωση και την υπερβολική εργασία των αγροτών». Η αντικειμενική πορεία της κεφαλαιοκρατικής ανάπτυξης ωθεί αναπόφευκτα την εργαζό­ μενη αγροτιά στο δρόμο της πάλης στον καπιταλισμό, στο δρόμο της συμμαχίας με την εργατική τάξη, που παίζει καθοδηγητικό ρόλο σ' αυτή την πάλη. Το αληθινό κοινωνικό νόημα της θεωρίας της σταθερότητας του μικρού αγροτικού νοικοκυριού είναι να αποδείξει: πρώτο, ότι το μικρό αγροτικό νοικοκυριό είναι σταθερό και βιώσιμο στην καπιταλιστική κοι­ νωνία και ότι, συνεπώς, η αγροτιά ενδιαφέρεται για τη διατήρηση και ανά­ πτυξη του καπιταλισμού, δεύτερο, ότι η αγροτιά δεν μπορεΙ να γίνει σύμ­ μαχος του προλεταριάτου, αλλά είναι σύμμαχος της αστικής τάξης και τρίτο, ότι δεν είναι δυνατός ο σοσιαλιστικός μετασχηματισμός του μικρού αγροτικού νοικοκυριού. Ο μετασχηματισμός του μικρού αγροτικού νοι­ κοκυριού, που πραγματοποιήθηκε στη Σοβιετική Ένωση και τις άλλες σ ο­ σιαλιστικές χώρες, οδήγησε στη δημιουργία μεγάλων γεωργικών εκμεταλ­ λεύσεων που βασίζονται στα σύγχρονα τεχνικά μέσα αγροτικής παραγω­ γής και κατεύθυνε τα εκατομμύρια της εργαζόμενης αγροτιάς στο δρόμο μιας άνετης και πολιτισμένης ζωής. Αυτό αποτελεΙ λαμπρή απόδειξη του αβάσιμου της θεωρίας της «σταθερότητας του μικρού αγροτικού νοικο­ κυριού». θ εω ρ ία της «σ ύ γκλισ ης »: Είναι μια από τις πιο ραφιναρισμένες αστικές οικονομικές θεωρίες, που ισχυρίζεται, πως όσο αναπτύσσεται ο σύγχρο­ νος καπιταλισμός και ο σοσιαλισμός, τόσο εμφανίζονται σ' αυτούς κοινά χαρακτηριστικά, σημειώνεται προσέγγιση των δύο κοινωνικών συστημά­ των και οι μεταξύ τους διαφορές βαθμιαία εξαφανίζονται. Αυτό, κατά την

204

θεω ρία της «σύγκλισης»

άποψη των οπαδών της σύγκλισης, αποκλείει την ανάγκη της επαναστα­ τικής μετατροπής του καπιταλισμού σε σοσιαλισμό, θεμελιώνει την εμφά­ νιση κάποιας «συνθετικής» κοινωνίας, απαλλαγμένης από τις «ατέλειες» τόσο του καπιταλισμού όσο και του σοσιαλισμού. Οι εκπρόσωποι της αστι­ κής ιδεολογίας θεωρούν πως οι κοινοί όροι παραγωγής, ανάπτυξης της επιστήμης, της τεχνικής και του πολιτισμού, εξαναγκάζουν αντίθετες, ως προς την οικονομική και κοινωνική δομή τους, κοινωνίες να λύνουν παρό­ μοια προβλήματα, χρησιμοποιώντας ανάλογους τρόπους. Την ιδέα της «νοθογένειας» του σοσιαλισμού και του καπιταλισμού με τη μιά είτε την άλλη μορφή προπαγανδίζουν επίσης διάφοροι αστοί επιστήμονες, όπως ο Ρ. Αρόν, Τζ. ΓκαλμπραΙηθ, Α. Μπέρξον, Φ. Περρού κ.α. Η «θεωρία της σύγ­ κλισης» εμφονίζεται με ποικίλες μορφές. Όλες, όμως, έχουν κοινό σημείο τον ισχυρισμό, πως τα συστήματα αυτά αλληλοδιεισδύουν και τελικά ο σοσιαλισμός αφομοιώνεται από τον καπιταλισμό. Με τη διαδικασία αυτή ο καπιταλισμός, δήθεν, αποβάλλει τα ελαττώματά του και αφομοιώνει τα καλύτερα χαρακτηριστικά του σοσιαλισμού, ενώ ο σοσιαλισμός, αντίστοι­ χα, μεταμορφώνεται, επίσης, «αφομοιώνοντας» τα στοιχεία του καπιταλι­ σμού και αποβάλλει τις ατέλειές του. Δεν είναι δύσκολο να δεΙ κανείς, πως με τη μορφή της αμερόληπτης ανάλυσης της κοινωνικής εξέλιξης οι αστοί θεωρητικοί προσπαθούν, με αρκετά ανανεωμένη και καλυμμένη μορφή, να εξωραϊσουν με κάθε τρόπο και να σταθεροποιήσουν το μοντέλο του «βελτιωμένου καπιταλισμού». Προσπαθώντας να θεμελιώσουν τη θεω­ ρία τους για την προσέγγιση και τη συμβολή των δύο αντιτιθέμενων κοινωνικο-οικονομικών συστημάτων, οι εκπρόσωποι της θεωρίας της «σύγ­ κλισης» προσπαθούν να χρησιμοποιήσουν, για την υπεράσπιση του καπι­ ταλισμού, την επιστημονικοτεχνική επανάσταση και τις οικονομικές δια­ δικασίες που συνδέονται μ’ ουτή. Όπως ισχυρίζονται, η σύγχρονη επιστημονικοτεχνική επανάσταση προκαλεί παραπλήσιες κοινωνικές κατα­ στάσεις, ανεξάρτητα από το χαρακτήρα των κυρίαρχων παραγωγικών σχέσεων και την ταξική φύση του κράτους. Έτσι, οι θεωρητικοί της σύγ­ κλισης, στηριζόμενοι στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, υπο­ γραμμίζουν μερικά κοινά χαρακτηριστικά στις μορφές οργάνωσης και διεύθυνσης της παραγωγής, που πραγματικά υπάρχουν τόσο στον καπι­ ταλισμό όσο και στο σοσιαλισμό, και αγνοούν εντελώς τη ριζική αντίθεση των δύο κοινωνικών συστημάτων, το διαφορετικό χαρακτήρα των κοινω­ νικών επιπτώσεων της επιστημονικοτεχνικής επανάστασης. Σαν ένα άλλο βασικό επιχείρημα που σκοπό έχει να αποδείξει πως ο καπιταλισμός και ο σοσιαλισμός αναπτύσσονται από δρόμους που συγκλίνουν, οι αστοί θεω­ ρητικοί προβάλλουν τη θέση πως είναι σημαντικός σήμερα ο ρόλος του κράτους στη διεύθυνση της οικονομίας και στα δύο κοινωνικά συστήματα. Μάλιστα, ο ρόλος του αστικού κράτους στην οικονομική ζωή δυναμώνει, ενώ στις χώρες του σοσιαλισμού γίνεται τάχα «αποκέντρωση» της διεύ­ θυνσης της οικονομίας, εξασθενίζει η επίδραση του κράτους στην οικονο­

θεω ρία της «σύγκλισης» μική ζωή. Πραγματικά, η ανάιττυξη του κρατικομονοπωλιακού καπιταλι­ σμού (βλ. λ.) προωθεί τη διαδικασία της συγκέντρωσης της παραγωγής και του κεφαλαίου, ενώ το αστικό κράτος ανακατανέμει σημαντικό μέρος του εθνικού εισοδήματος, χρηματοδοτεί τα προγράμματα βιομηχανικής ανάπτυξης και επιστημονικών ερευνών, εφαρμόζει τον οικονομικό προγραμ­ ματισμό. Όμως, στην πράξη, η κρατικομονοπωλιακή ρύθμιση πραγμα­ τοποιείται με μορφές και σε κλίμακα που πρώτ’ απ' όλα ανταποκρίνονται στα συμφέροντα του μονοπωλιακού κεφαλαίου. Η ρύθμιση αυτή δεν είναι σε θέση να μεταβάλει τον αυθόρμητο χαρακτήρα της καπιταλιστικής αγοράς, να καταργήσει τον ανταγωνισμό, να υπερνικήσει τις οικονομικές κρίσεις και τις άλλες ατέλειες της καπιταλιστικής οικονομίας. Τη θέση για την προσέγγιση του σοσιαλισμού και του καπιταλισμού επιδιώκουν, επί­ σης, να εδραιώσουν οι αστοί οικονομολόγοι, αναφερόμενοι στους δήθεν κοινούς σκοπούς και τα κοινά καθήκοντα της σχεδιοποίησης στο σοσιαλι­ σμό και του προγραμματισμού στον καπιταλισμό. Εξισώνουν δηλ. τον καπιταλιστικό προγραμματισμό, που γίνεται στα μέτρα του αστικού κρά­ τους για τη ρύθμιση της οικονομίας, με τη σχεδιοποίηση της εθνικής οικονομίας στις σοσιαλιστικές χώρες. Ό μως τα σχέδια που καταρτίζον­ ται στο σοσιαλισμό και τον καπιταλισμό, διαφέρουν ριζικά ως προς τους σκοπούς και τα καθήκοντα. Η ατομική καπιταλιστική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής θέτει τεράστια εμπόδια στην αυθεντικά σχεδιασμένη ανάπτυξη όλης της οικονομίας προς το συμφέρον όλης της κοινωνίας. Ο προγραμ­ ματισμός στον καπιταλισμό περιορίζεται στις διαστάσεις των διάφορων επιχειρήσεων και μονοπωλιακών ενώσεων. Οι δείκτες του προγράμματος, που ανακοινώνει το αστικό κράτος στους επιχειρηματίες και τα μονο­ πώλια, δεν είναι υποχρεωτικοί για εκτέλεση. Μόνο στο σοσιαλισμό είναι δυνατή η αληθινά επιστημονική, η σχεδιοποιημένη ανάπτυξη της οικονο­ μίας, που πραγματοποιείται προς το συμφέρον όλων των εργαζομένων, όλης της κοινωνίας και κατευθύνει την ανάπτυξη όλων των τμημάτων της κοι­ νωνικής παραγωγής με βάση το ενιαίο σχέδιο της εθνικής οικονομίας. Πραγματικός σκοπός της θεωρίας της σύγκλισης είναι, με κάθε τρόπο, να απαλείψει, να σβύσει τη ριζική αντίθεση των δύο κοινωνικοοικονομι­ κών συστημάτων, να αγνοήσει τη θεμελιακή διαφορά των κυρίαρχων πα­ ραγωγικών σχέσεων στο σοσιαλισμό και τον καπιταλισμό, να διατηρήσει και να στερεώσει τα ερείσματα του απαρχαιωμένου καπιταλιστικού συστή­ ματος. Έτσι η θεωρία της σύγκλισης, δεν είναι μόνο ιδεολογικό δόγμα της σύγχρονης, μονοπωλιακής αστικής τάξης, αλλα και συγκεκριμένη πολι­ τική που, χρησιμοποιώντας ψευτοεπιστημονικές ιδέες, μιλά για «σύνθεση» και αλληλοδιείσδυση των δύο συστημάτων, θέλοντας να πείσει τους λαούς για την υπεροχή του σύγχρονου, «βελτιωμένου» καπιταλισμού, σε σύγκριση με το σοσιαλισμό, με σκοπό να αποσπάσει τη εργατική τάξη από την πάλη ενάντια στο καπιταλιστικό σύστημα, να εξασθενίσει τις θέσεις του σοσιαλι­ στικού συστήματος στον ιδεολογικό, τον πολιτικό και τους άλλους τομείς.

206

θεω ρία του «κράτους της γενικής ευημερίας»

θ ε ω ρ ία του «κράτους της γενικής ευημερίας»: Είναι μια από τις πιο μοντέρνες και πλατιά διαφημιζόμενες, από τη σύγχρονη αστική πολιτική οικονομία, θεωρίες της «μεταμόρφωσης του καπιταλισμού», και της μετα­ τροπής του σε κάποια υπερταξική κοινωνία, όπου τάχα έπαψαν να ισχύουν τα κύρια γνωρίσματα που χαρακτηρίζουν τον καπιταλισμό. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, η ατομική ιδιοκτησία παραχώρησε τη θέση της στη «μικτή οικονομία», καταργήθηκαν τα όρια ανάμεσα στις τάξεις και μαζί με αυτά και η ταξική πάλη, η περιουσιακή ανισότητα, η εκμετάλλευση των εργα­ ζομένων, οι οικονομικές κρίσεις, ενώ το κράτος από όπλο της κυριαρχίας της χρηματιστικής ολιγαρχίας πάνω στην πλειοψηφία του έθνους, έγινε τόχα «το εργαλείο της γενικής ειρήνης» και της «ταξικής αρμονίας». Τη θεωρία αυτή διατύπωσε ο Αμερικανός οικονομολόγος Τζ. ΓκαλμπραΙηθ, που ήταν ένας από τους έμπιστους συμβούλους του Προέδρου των ΗΠΑ Τζών φ. Κέννεντυ. Σήμερα η θεωρία αυτή έχει αγκαλιαστεί πλατιά και έχει μπει στο οπλοστάσιο, σαν επίσημο δόγμα, όχι μόνο των φανερών απολογητών της μονοπωλιακής αστικής τάξης, αλλά και της πλειοψηφίας των δεξιών σοσιαλιστικών και ρεφορμιστικών κομμάτων. Οι προπαγανδιστές της θεω­ ρίας του «κράτους της γενικής ευημερίας», επιδιώκοντας να της δώσουν κάποια αληθοφάνεια, αναφέρονται συνήθως σε κείνες τις οικονομικές αλλαγές και συνέπειες της επιστημονικοτεχνικής επανάστασης, που έγιναν στον καπιταλιστικό κόσμο την τελευταία πεντηκονταετία. Επιχειρούν να αποδείξουν πως τάχα τη θέση της τάξης των κεφαλαιοκρατών, που αποχωρεί από τον ιστορικό στίβο, την κατάλαβαν οι τεχνοκράτες-διευθυντές (βλ. θεωρία της * επανάστασης των διευθυντικών στελεχών»). Στο οπλοστάσιο τους πήραν τη θεωρία της *επανάστασης στα εισοδήματα» (βλ. λ.), σύμφωνα με την οποία, έγινε τάχα ριζική αναδιανομή του εθνι­ κού πλούτου και των εισοδημάτων της αστικής τάξης προς όφελος των φτωχών τάξεων και διαμορφώθηκε μια κοινωνία ομοειδής, μια ενιαία «μεσαία τάξη». Οι απολογητές της θεωρίας αυτής προσπαθούν επίσης επίμονα να τη θεμελιώσουν στη μυθική «επανάσταση των καπιταλιστικών ενώσεων», που μετέτρεψε, δήθεν, στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, τα καπιταλιστικά μονοπώλια σε «κοινωνική ιδιοκτησία», με το γενικό «εκδη­ μοκρατισμό του κεφαλαίου» και την ειδική εξισορροπητική δύναμη του κράτους, που ελέγχει τη δραστηριότητα των καπιταλιστικών ενώσεων, προς το συμφέρον όλης της κοινωνίας, καθώς επίσης και με αναφορά σε ορισμένες κοινωνικές κατακτήσεις των εργαζομένων των καπιταλιστικών χωρών. Η εμφάνιση της θεωρίας του «κράτους της γενικής ευημερίας» και ο τεράστιος προπαγανδιστικός θόρυβος που ξεσηκώθηκε γΓ αυτή, κάθε άλλα παρά είναι τυχαίο φαινόμενο. Τρομοκρατημένοι από την τεράστια ελκτική δύναμη των ιδεών του σοσιαλισμού και του κομμουνισμού μέσα στις μάζες των εργαζομένων των καπιταλιστικών χωρών, οι ιδεολογικοί εκπρόσωποι της μονοπωλιακής αστικής τάξης είναι αναγκασμένοι να κα­ ταφεύγουν σε διάφορες μορφές διαστρέβλωσης και παραμόρφωσης της

θεω ρία του «λαϊκού καπ ιταλισ μο ύ»

207

καπιταλιστικής πραγματικότητας. Μη όντας σε θέση να αντιπαραθέσουν κότι το χειροπιαστό στις επιτυχίες του παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστή­ ματος και επιδιώκοντας να μειώσουν την ελκυστικότητα των ιδεών του σοσιαλισμού, οι ιδεολογικοί εκπρόσωποι του σύγχρονου καπιταλισμού, από τους ακροδεξιούς αντιδραστικούς, τους απροκάλυπτους υπερασπι­ στές του ιμπεριαλισμού, μέχρι τους δεξιούς σοσιαλιστές και τους ρεφορμστές, που παίζουν με την αριστερή φρασεολογία, διαστρεβλώνουν τη σύγ­ χρονη πραγματικότητα του καπιταλιστικού κόσμου. Εκμεταλλευόμενοι το προαιώνιο όνειρο της ανθρωπότητας για ευτυχία και κοινωνία της αφθο­ νίας, επιχειρούν να παρουσιάσουν τη ζωή στις σύγχρονες αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, όπου κυριαρχεί απόλυτα η ιμπεριαλιστική αστική τόξη, που πλουτίζει απεριόριστα από τη στυγνή εκμετάλλευση των μα­ ζών, σαν «παράδεισο για τους εργαζόμενους», και το ιμπεριαλιστικό κρά­ τος σαν «κράτος της γενικής ευημερίας». Στην πραγματικότητα, όμως, ο σύγχρονος μονοπωλιακός καπιταλισμός χαρακτηρίζεται από το παραπέρα δυνάμωμα της κυριαρχίας των μονοπωλίων και τη μετατροπή του κρά­ τους σε πειθήνιο όργανο του μονοπωλιακού κεφαλαίου, τη γιγάντια συγ­ κέντρωση και συγκεντροποίηση της παραγωγής, τη στρατιωτικοποίηση της οικονομίας, την επίθεση της αντίδρασης ενάντια στα δικαιώματα των εργαζομένων, το δυνάμωμα της εκμετάλλευσης των εργαζομένων, τις γιγάντιες δυσαναλογίες στη διανομή του εθνικού εισοδήματος, τη χρό­ νια ανεργία, την αύξηση του κόστους της ζωής, το συνεχές δυνάμωμα της έντασης της ταξικής πάλης. Το αληθινό νόημα της προπαγάνδας του «κράτους της γενικής ευημερίας» είναι: να κρύψει τις πληγές του σύγχρο­ νου καπιταλισμού, να προκαλέσει στα εκατομμύρια των εργαζόμενων μα­ ζών την ιδέα πως είναι αναγκαία η «ταξική ειρήνη», η «ταξική αρμονία» και πως δεν έχει νόημα ο επαναστατικός μετασχηματισμός της καπιταλι­ στικής κοινωνίας. «Οι υποστηρικτές του αστικού συστήματος, υπογραμμί­ ζει το πρόγραμμα του ΚΚΣΕ, το ονομάζουν «κράτος της γενικής ευημερίας». Σπέρνουν αυταπάτες, πως τάχα το καπιταλιστικό κράτος αντιστέκεται στα μονοπώλια και μπορεί να πετύχει την κοινωνική αρμονία και τη γενική ευημερία. Αλλά οι μάζες, από τη δική τους πείρα, πείθονται πως το αστικό κράτος είναι πειθήνιο όργανο των μονοπωλίων, ενώ η διατυμπανιζόμενη «ευημερία», είναι ευημερία των μεγιστάνων του χρηματιστικού κεφαλαίου και βάσανο και μαρτύριο για τις εκατοντάδες εκατομμύρια των ανθρώπων της εργασίας. θ ε ω ρ ία του «λαϊκού κ α π ιταλισ μο ύ» : Είναι η απλαϊκή, απολογητική θεωρία της σύγχρονης αστικής πολιτικής οικονομίας, που διαφημίζεται πολύ από τον προπαγανδιστικό μηχανισμό του μονοπωλιακού κεφαλαίου, για τη «μεταμόρφωση», δηλ. τη βαθμιαία ανέλιξη του σύγχρονου κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού σε ιδιαίτερα κοινωνικό σύστημα, τον αποκαλούμενο «λαϊκό καπιταλισμό». Η θεωρία αυτή διαδόθηκε ιδιαίτερα στις

208

θεω ρία του «λαϊκού καπ ιταλισ μο ύ»

αρχές της 6ης δεκαετίας του 20ου αιώνα, και κυρίως στις ΗΠΑ. την Ομο­ σπονδιακή Γερμανία καθώς και σε άλλες καπιταλιστικές χώρες. Με την πιο χυδαία διαστρέβλωση των στοιχείων της στατιστικής, και παρ’ όλα τα γε­ γονότα της καπιταλιστικής πραγματικότητας, οι απολογητές του «λαϊκού κα­ πιταλισμού» διαβεβαιώνουν πως ο σύγχρονος καπιταλισμός χαρακτηρίζε­ ται τάχα από μια διαδικασία εξάλειψης των «ταξικών συνόρων» και διακρί­ σεων ανάμεσα στα μέλη της κοινωνίας, κατάργησης των ταξικών αντα­ γωνισμών, ανάμεσα στους εργάτες και τους καπιταλιστές και εγκαθίδρυ­ σης της «αταξικής ενότητας» και «της ταξικής αρμονίας». Οι ιδεολόγοι, ιδιαί­ τερα του αμερικάνικου και του δυτικογερμανικού μονοπωλιακού κεφαλαίου, χρησιμοποιώντας πλατιά, για προπαγανδιστικούς σκοπούς, το γεγονός της κυκλοφορίας μικρών μετοχών και τη σημαντική αύξηση του αριθμού των μικρών μετόχων, προσπαθούν να αποδείξουν πως στις σημερινές συνθήκες, χιλιάδες εργαζόμενοι έχουν μετατραπεί σε καπιταλιστές, μέτο­ χους, ενώ ο ίδιος ο καπιταλισμός, με την αδιαίρετη κυριαρχία των μονο­ πωλίων και της χρηματιστικής ολιγαρχίας στην πολιτική και την οικονομι­ κή ζωή της κοινωνίας, τάχα «μεταμορφώθηκε» κοι έγινε «λαϊκός». Η θεω­ ρία όμως του λαϊκού καπιταλισμού δεν είναι νέα. Οι ιδεολόγοι του αμερι­ κάνικου ιμπεριαλισμού άρχισαν για πρώτη φορά να την προπαγανδίζουν πλατιά ήδη από τις αρχές της 2ης δεκαετίας του 20ου αιώνα. Καθώς, όμως, ήταν ξεκάθαρος ο σκόπιμος χαρακτήρας της, γρήγορα η θεωρία αυτή ξεχάστηκε. Μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, όταν εμφανίστηκε το παγκόσμιο σοσιαλιστικό σύστημα, και οι επιτεύξεις του δυνάμωναν την ελκυστικότητα των ιδεών του σοσιαλισμού για τους εργαζόμενους των καπιταλιστικών χωρών, οι ιδεολόγοι του μονοπωλιακού κεφαλαίου, ανέ­ συραν πάλι στην επιφάνεια τη θεωρία αυτή, προσπαθώντας να της προσδώσουν «σύγχρονο χαρακτήρα» και επίφαση αντικειμενικότητας. Οι σύγχρονοι αστοί οικονομολόγοι και κοινωνιολόγοι προσπαθούν να θεμελιώσουν το «λαϊκό καπιταλισμό» σε τρείς θεωρίες: (1) Τη θεωρία της «διασποράς της ιδιοκτησίας» ή της *δημοκρατικοποίησης του κεφα­ λαίου» (βλ. λ.), που ισχυρίζεται πως χάρη στη διασπορά. τάχα, του μετοχι­ κού κεφαλαίου και της μεγάλης αύξησης του αριθμού των κατόχων λίγων μετοχών, συντελέστηκε «δημοκρατικοποίηση του κεφαλαίου» ή «διασπορά της ιδιοκτησίας» (2) Τη θεωρία της t επανάστασης των διευθυντικών στελεχών» (βλ. λ.), σύμφωνα με την οποία η τάξη των κεφαλαιοκρατών, σαν αδιαμφισβήτητων ιδιοκτητών των μέσων παραγωγής, αποχώρησε ειρηνικά, τάχα, από το προσκήνιο και παραχώρησε τη θέση της στους επαγγελματίες υπαλλήλους, τους διευθυντές. (3) Τη θεωρία της βεπανάστασης στα εισοδήματα» (βλ. λ.), που ισχυρίζεται πως στις συνθήκες του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού, εξαιτίας του ρυθμιστικού ρόλου του κράτους, πραγματοποιήθηκε μια ριζική δήθεν αναδιανομή των εισοδημάτων όλων των ομάδων του πληθυσμού, έπαψαν να υπάρχουν φτωχοί και πλούσιοι και η κοινωνία μετατράπηκε σε ομοιογενή κοινωνικά και μονολιθική «με-

θεω ρία του « μ ονο πω λια κού ανταγω νισ μού»

209

σαία τάξη». Ό μως η ύπαρξη σχετικά σημαντικού αριθμού μικρών μετο­ χών στα χέρια διάφορων στρωμάτων του πληθυσμού των καπιταλιστικών χωρών, η εμφάνιση τεράστιας στρατιάς μισθωτών υπαλλήλων των χρηματιστικών-βιομηχανικών ενώσεων και μερικές κοινωνικο-οικονομικές κα­ τακτήσεις, που περιοδικά κατορθώνει να αποσπά το προλεταριάτο των καπι­ ταλιστικών χωρών ύστερα από σκληρή ταξική πάλη, δε σημαίνουν αλλαγή της εκμεταλλευτικής ουσίας και της ταξικής υφής του καπιταλισμού, «μετα­ μόρφωσή» του σε «λαϊκό καπιταλισμό». Στην πραγματικότητα, η θεωρία του «λαϊκού καπιταλισμού» αποτελεΙ μια απροκάλυπτη προσπάθεια των απο­ λογητών της σύγχρονης αστικής τάξης να δικαιώσουν και να εξωραΤσουν το καπιταλιστικό σύστημα, που μόνο του αυτοδυσφημίστηκε, να εμφυσήσουν στα εκατομμύρια των εργαζομένων των καπιταλιστικών χωρών την πίστη για τη «στερεότητα» και τη «δημοκρατικότητα» του στηριγμένου στην ατομική ιδιοκτησία καπιταλιστικού συστήματος. Η θεωρία αυτή επιδιώκει επίσης να κρύψει την εκμεταλλευτική φύση του καπιταλισμού, να δείξει πως τάχα η τάξη των καπιταλιστών έφυγε ειρηνικά από το προσκή­ νιο, έπαψε να είναι κυρίαρχη τάξη και πως εξέλειπαν οι αντιθέσεις του παλιού καπιταλισμού. Το αληθινό νόημα της προπαγάνδας του «λαϊκού κα­ πιταλισμού» είναι να κρύψει τις πάγιες τάσεις του καπιταλισμού για συγ­ κέντρωση και συγκεντροποίηση της παραγωγής και του κεφαλαίου στα χέ­ ρια της χρηματιστικής ολιγαρχίας. Εκτός απ’ αυτό, οι ιδεολόγοι της μονο­ πωλιακής αστικής τάξης, διαδίδοντας τη θεωρία του «λαϊκού καπιταλισμού», προσπαθούν ταυτόχρονα να τον εμφανίσουν σαν κοινωνία που ενσάρκω­ σε, τάχα, τα χαρίσματα του καπιταλισμού και πραγματοποίησε τα ιδεώδη της κοινωνικής δικαιοσύνης, που προσιδιάζουν στο σοσιαλισμό. Η προπαγάνδιση της θεωρίας του «λαϊκού καπιταλισμού», αποκαλύπτει ότι βάθυνε περισσότερο η κρίση του σύγχρονου ιμπεριαλισμού, πράγμα που υποχρεώ­ νει τους ιδεολόγους του, μπροστά στις αναντίρρητες επιτυχίες του σοσια­ λισμού, να εξωραΐζουν προσεκτικά την πρόσοψη του καπιταλιστικού κτι­ ρίου και να του φοράνε φορέματα ρεκλάμας. Ό πως υπογράμμιζε η δή­ λωση της διάσκεψης των αντιπροσώπων των κομμουνιστικών και εργατι­ κών κομμάτων, που συνήλθε στη Μόσχα το Δεκέμβριο του 1960, η καπι­ ταλιστική πραγματικότητα «διαψεύδει τις αβάσιμες επινοήσεις των αστών θεωρητικών και των αναθεωρητών, ότι ο σύγχρονος καπιταλισμός «μετατράπηκε σε λαϊκό καπιταλισμό» και δημιούργησε το ονομαζόμενο «κρά­ τος της γενικής ευημερίας», που είναι σε θέση να υπερνικήσει, τάχα την αναρχία της παραγωγής και τις οικονομικές κρίσεις και να εξασφαλίσει την ευημερία όλων των εργαζομένων». Το επαναστατικό εργατικό κίνημα ξε­ σκεπάζει τις αβάσιμες θεωρίες και παλεύει αποφασιστικά εναντίον τους. θ ε ω ρ ία του « μ ονο πω λια κού α ν ταγω νισ μο ύ» : Σύγχρονη αστική αντί­ ληψη, που ερευνά τα προβλήματα της αγοράς στις συνθήκες του αντα­ γωνισμού των μονοπωλίων. Εμφανίστηκε το 1930. θεμελιωτής της είναι 14

210

θεω ρία του «μονο πω λιακού ανταγω νισμού»

ο Αμερικανός αστός οικονομολόγος Ε. Τσάμπερλιν. Αναπτύχτηκε μετέπειτα από τους αντιπροσώπους διάφορων κατευθύνσεων της αστικής πολιτικής οικονομίας. Το σύστημο των εννοιών της θεωρίας αυτής είναι συνδεμένο με την παραδοχή του πραγματικού γεγονότος της ταυτόχρονης παρουσίας στις καπιταλιστικές αγορές των μονοπωλίων και του ανταγω· νισμού. Το σύστημα όμως αυτό δεν έχει τίποτα το κοινό με την επιστημο­ νική αντίληψη για την ουσία του μονοπωλιακού καπιταλισμού, επειδή εξε­ τάζει το μονοπώλιο ξεχωριστά από τη συγκέντρωση της παραγωγής (βλ. λ.), η οποία, όπως απέδειξε ο Λένιν, σ’ ένα ορισμένο στάδιο ανάπτυξης, οδη­ γεί πολύ κοντά στο μονοπώλιο. Η ουσία του μονοπωλίου, σύμφωνα με τη θεωρία του μονοπωλιακού αντογωνισμού, συνίσταται όχι στην κυριαρ­ χία σ’ ένα αποφασιστικό τομέα της παραγωγής ή της διάθεσης, σ’ ένα δοσμένο κλάδο, αλλά στον έλεγχο ενός διαφοροποιημένου προϊόντος (δηλ. ενός προϊόντος που ξεχωρίζει από τα άλλα ακόμα και στις πιο μικρές ιδιό­ τητες, όπως, λ.χ. το χρώμα, το στύλ κλπ.), ο οποίος πραγματοποιείται τόσο από τους μεγάλους πωλητές όσο και τους μικρούς, μέχρι και τους λιανοπωλητές. Ταυτόχρονα, η θεωρία του μονοπωλιακού ανταγωνισμού διαστρεβλώνει την ουσία των μονοπωλίων, αντιτίθεται στη λενινιστική θεωρία του μονοπωλιακού καπιταλισμού. Ο ανταγωνισμός, σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, εμφανίζεται τότε όταν η αγορά είναι διαιρεμένη μεταξύ των κατόχων των υποκατάστατων, διαφοροποιημένων εμπορευμάτων. Ο συνδυασμός του μονοπωλίου και του ανταγωνισμού καθορίζεται από το ότι, το «διοφοροποιημένο προϊόν» συνοδεύεται από διαφορετικά στην εμφάνιση προϊόντο που μπορούν να το υποκαταστήσουν. Πραγματικά, στην καπιταλιστική αγορά υπάρχει τέτοια μορφή ανταγωνισμού, όμως αυτός δεν είναι ο μοναδικός. Και εκτός αυτού, ο ανταγωνισμός ομοειδών προϊόντων αποκτά μονοπωλιακό χαρακτήρα τότε μόνο, όταν αυτά παράγονται από πραγματικά μονοπώλια, δηλαδή τραστ, καρτέλ, κλπ. Το βα­ σικό αντικείμενο της θεωρίας είναι τα προβλήματα των αλληλεξαρτήσεων των αγορών και η παρογωγική δραστηριότητο των ανταγωνιζόμενων μο­ νοπωλίων σε συνθήκες μαζικής παραγωγής του ειδικευμένου προϊόντος. Η ανάλυση γίνεται με το παράδειγμα μιας ξεχωριστής φίρμας, που επιδιώ­ κει το ανώτατο κέρδος. Χρησιμοποιώντας τη θεωρία των συντελεστών της παραγωγής και της οριακής παραγωγικότητας (βλ. θεωρία της βορια­ κής παραγωγικότητας»), οι εκπρόσωποι της θεωρίας αυτής διαβεβαιώνουν ότι η αντικειμενική διαφοροποίηση των προϊόντων διάφορων εταιριών μέσα στους κλάδους, μπορεί να γίνει η αιτία της σχετικής ανεξαρτησίας των ατομικών τιμών από τις τιμές της αγοράς, δηλαδή να δώσουν το γνωστό «μονοπωλιακό αποτέλεσμα». Έτσι οι επιφανειοκές διαδικασίες της αγοράς για τη διαμόρφωση των τιμών και κερδών παρουσιάζονται σαν διαδικα­ σίες για τη διομόρφωση της αξίας και των κερδών. Η απλοϊκή απολυτοποίηση της σημασίας που έχει η σφαίρα της κυκλοφορίας, κρύβει την κύ­ ρια πηγή του μονοπωλιακού κέρδους, δηλαδή την υπεραξία (βλ. λ.). Η

θεω ρία του «σ ο σ ια λ ισ μ ο ύ της αγοράς»

211

θεωρία του μονοπωλιακού ανταγωνισμού επιδιώκει να εξομαλύνει τις οξυμένες αντιθέσεις του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού (βλ. λ.). θ εω ρ ία του «οργανωμένου κ α π ιταλισ μο ύ» : Είναι η οππορτουνιστική θεωρίο, που τη διατύπωσε ένας από τους ηγέτες της γερμανικής σοσιαλδη­ μοκρατίας, ο Ρ. ΧΙλφερντιγκ (βλ. λ.), και αναπτύχθηκε παραπέρα μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο. Το νόημα αυτής της θεωρίας είναι πως, τάχα, τα καπιταλιστικά μονοπώλια είναι σε θέση να εξαλείψουν τον αυθόρμητο χαρακτήρα και την αναρχία της καπιταλιστικής οικονομίας, και όταν ακόμη εξακολουθεί να διατηρείται η ατομική καπιταλιστική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής. Με τη συγκέντρωση του κεφαλαίου και την ανάπτυξη των μονοπωλίων, εκλείπουν, δήθεν, όπως ισχυρίζονται οι οπαδοί της θεωρίας του «οργανωμένου καπιταλισμού», η αναρχία και οι οικονομικές κρίσεις, πράγμα που κάνει δυνατή τη σχεδιασμένη ανάπτυξη της καπιταλιστικής οι­ κονομίας. Οι ιδεολογικές ρίζες της θεωρίας του «οργανωμένου καπιταλι­ σμού» βρίσκονται στο βιβλίο του ΧΙλφερντιγκ: «Χρηματιστικό κεφάλαιο», που δημοσιεύτηκε το 1910. Η θεωρία του «οργανωμένου καπιταλισμού», είναι αβάσιμη τόσο επιστημονικά όσο και πρακτικά, γιατί αγνοεί το αναν­ τίρρητο γεγονός πως ο ιμπεριαλισμός εμφανίστηκε στη βάση του παλιού καπιταλισμού και αποτελεΙ άμεση συνέχεια και ανάπτυξη των βασικών χα­ ρακτηριστικών του. Επομένως, ο ιμπεριαλισμός δεν καταργεί τις ανταγωνι­ στικές αντιθέσεις του καπιταλισμού, αλλά τις εντείνει και τις περιπλέκει, δυναμώνει τον αυθόρμητο και ανοργάνωτο χαρακτήρα της οικονομίας του. Παραλλαγή της θεωρίας του «οργανωμένου καπιταλισμού» αποτέλεσε η θεωρία του «καθαρού ιμπεριαλισμού» που διατύπωσε ο Ν. Μπουχάριν. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, η ανάπτυξη των μονοπωλίων οδηγεί, τάχα, στην εξασθένιση των εσωτερικών αντιθέσεων της καπιταλιστικής κοινω­ νίας. Ο Μπουχάριν διαβεβαΐωνε πως, δήθεν, ο ιμπεριαλισμός έκανε την οι­ κονομία εξολοκλήρου μονοπωλιακή και την απελευθέρωσε από τους μικροπαραγωγούς και τις αντιθέσεις της εμπορευματικής οικονομίας, πράγμα που έρχεται σε αντίθεση με την καπιταλιστική πραγματικότητα. Η θεωρία του «οργανωμένου καπιταλισμού» έγινε επίσημα αποδεκτή από τους ηγέ­ τες της II Διεθνούς, που την έντοξαν στο ιδεολογικό οπλοστάσιό τους. Μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, οι ιδέες αυτές εμφανίστηκαν ξανά. Ά ρχισαν να τις προπαγανδίζουν οι αστοί οικονομολόγοι και ρεφορμιστές με τις θεωρίες του «σχεδιασμένου» και του «ρυθμιζόμενου» καπιταλισμού, καθώς και του καπιταλισμού «χωρίς κρίσεις». θ ε ω ρ ία του «σ ο σ ια λισ μ ο ύ της αγοράς»: Αντιμαρξιστική, αντιλενινιστική, αναθεωρητική οικονομική θεωρία, που ισχυρίζεται ότι οι σχέσεις της αγοράς είναι ο κύριος ρυθμιστικός παράγοντας της οικονομικής ζωής στη σοσιαλιστική κοινωνία. Βάση της διεύθυνσης των οικονομικών δια­ δικασιών, κατά τους οπαδούς της θεωρίας αυτής, είναι οι μέθοδες της

212

θεω ρία του «σ ο σ ια λ ισ μο ύ της αγοράς»

ρύθμισης της αγοράς που τις αντιπαροθέτουν στον κρατικό κεντρικό σχε­ δίασμά της εθνικής οικονομίος. Ο ρόλος του σχεόίου της εθνικής οικονο­ μίας θεωρείτοι ότι έχει όευτερεύουσα σημασία, που εξορτάτοι, ουσιοστικά, από τις αυθόρμητα όιαμορφούμενες σχέσεις της ογοράς. Κεντρικό πρό­ βλημα της θεωρίας του «σοσιαλισμού της ογοράς» είναι το πρόβλημα της ιδιοκτησίας. Οι υποστηρικτές της θεωρίας αυτής ορνούνται την αναγκαιό­ τητα της παλλαϊκής (κροτικής) ιδιοκτησίος στα μέσο παρογωγής. Ό πως ισχυρίζονται, «κατάλληλη έκφραση των σοσιαλιστικών οικονομικών σχέ­ σεων» αποτελεΙ η συλλογική ιδιοκτησία. Σύμφωνα με αυτούς, η θεωρία του «σοσιαλισμού της αγοράς» αρνεΐται τον κοθοδηγητικό ρόλο του σοσια­ λιστικού κράτους και στην εθνική οικονομΙα.Προβάλλετοι μάλιστα η αξίω­ ση του διαχωρισμού της οικονομίας οπό το κράτος και της μεταβίβασης της κυριότητας των επιχειρήσεων στις διάφορες κολλεκτίβες των εργαζο­ μένων. Τα συμφέροντα των διάφορων επιχειρήσεων, κατά τη γνώμη τους, όχι μόνο μπορούν να μη συμπίπτουν με τα συμφέροντα του σοσιαλι­ στικού κράτους, όλης της κοινωνίος, αλλά ακόμη και να είναι αντίθετα μ’ αυτά, να γίνονται πρωταρχικά. Μια τέτοιο «θεωρία» οδηγεί στην πράξη στη μείωση της σημασίας της παλλοϊκής (κρατικής) ιδιοκτησίας, στον κοτοκερματισμό της και τελικά στην κατάρρευση της ενιοΐας εθνικής οι­ κονομίας, στην ουθόρμητη και ανορχική ανάπτυξή της, και στην αναγέν­ νηση των καπιταλιστικών μορφών της αντογωνιστικής πάλης ανάμεσα στις επιχειρήσεις. Βασικό στήριγμο του μοντέλου του «σοσιαλισμού της αγοράς» είναι η οναγέννηση της εμπορευμοτικής παραγωγής και των εμπο­ ρικών σχέσεων, όπως εμφονίζονται στις συνθήκες του καπιταλισμού. Το νόημα του μοντέλου ουτού είναι πως οι επιχειρήσεις, ξεκινώντας οπό τις συγκυρίες της ογοράς, οφείλουν να καθορίζουν μόνες τους τον όγκο κοι την ποικιλία της πορογωγής, να βγοίνουν στην αγορά με τα προϊόντα τους και να τα πουλούν σε αντογωνιστικές συνθήκες κοι σε τιμές που διαμορφώνονται ελεύθερα στην ογορά. Τα κέρδη, μετά την πληρωμή των φόρων, αξιοποιούνται από την Ιδια την επιχείρηση. Στην περίπτωση που η επιχείρηση δεν είναι κερδοφόρο χρεοκοπεί κοι «αυτοδιολύεται». Οι επι­ χειρήσεις έχουν το δικαίωμα νο εμφανίζοντοι αυτοτελείς στη διεθνή αγορά. Το κράτος, και στην περίπτωση ουτή, χάνει στην ουσία τον οργανωτικό και κοθοδηγητικό ρόλο του στην οικονομική ανάπτυξη της χώρας. Οι προπογανδιστές του «σοσιαλισμού της ογοράς», ειδικά στην Τσεχοσλοβακία (1968), έκαναν σημοντική ζημιά στην οικονομία της χώρας τους. Μια τέτοια προκτική είναι γεμάτη οπό σοβορούς κινδύνους να ξεφύγει κανείς από τις σοσιαλιστικές θέσεις. Η πραγματικά επιστημονική διεύθυνση της εθνικής οικονομίος στη σοσιολιστική κοινωνία δεν έχει τίποτα το κοινό με τις ιδέες που προπαγανδίζουν οι υποστηρικτές του «σοσιαλισμού της αγοράς». Έχει θεωρητικά οποδειχτεί κοι προκτικά επιβεβαιωθεί από την πείρα της οικοδόμησης του σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ και στις άλλες σοσιολιστικές χώρες, πως το θεμέλιο του οικονομικού συστήματος του σο­

θεω ρία του «σ υνεταιρ ισ τικού σ οσ ια λ ισ μ ού »

213

σιαλισμού αποτελούν η παλλαϊκή ιδιοκτησίο στα μέσα ποραγωγής και η κεντρικά σχεδιασμένη καθοδήγηση της οικονομικής ανάπτυξης της κοι­ νωνίας. Από οικονομική άποψη, ο σοσιαλισμός είναι αδιανόητος χωρίς τον κοθοδηγητικό και οργανωτικό ρόλο του σοσιαλιστικού κράτους, χω ­ ρίς τον προγραμματισμό της εθνικής οικονομίας, με βάση την παλλαϊκή ιδιοκτησία, τη γνώση και αξιοποίηση των οικονομικών νόμων του σοσια­ λισμού. Τα μαρξιστικά-λενινιστικά κόμματα των σοσιαλιστικών χωρών παλεύουν αποφασιστικά ενάντια σε κάθε προσπάθεια να υπονομευθούν οι βάσεις του σοσιαλιστικού συστήμοτος, ενάντια στην οππορτουνιστική αντιμετώπιση των προβλημάτων της οικονομίας και στους φορείς της, στη θεωρία και στην πράξη, με τη μορφή των διάφορων θεωριών του «σοσιαλισμού της αγοράς». θ ε ω ρ ία του «συνεταιρ ισ τικού σ ο σ ια λ ισ μ ο ύ » : Είναι η μικροαστική, ρεφορμιστική θεωρία, που ισχυρίζετοι πως είναι δυνοτός ο ειρηνικός μετα­ σχηματισμός της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας σε σοσιολιστική με την ανάπτυξη των συνεταιρισμών και τη βαθμιαία εξάπλωση του ελέγχου τους, αρχικά στη σφαίρα της κυκλοφορίας και μετά στη σφαίρα της παρογωγής. Η θεωρία αυτή απορρίπτει την ιδέα της ταξικής πάλης, της προλεταριακής επανάστασης, της δικτατορίας του προλεταριάτου και αρνείται τη μαρξι­ στική θέση πως βάση του σοσιαλισμού είναι η κοινωνική ιδιοκτησία. Σύμ­ φωνα με το χαρακτήρα της, η μεγάλη βιομηχανία πρέπει να κοινωνικοποιη­ θεί σε κρατική κλίμακα. ΓΓ αυτό δεν έχει τίποτε το κοινό με τον επιστη­ μονικό σοσιαλισμό η θεωρία του «συνεταιριστικού σοσιαλισμού», που προϋποθέτει τη μεταβίβαση των επιχειρήσεων και των ιδρυμάτων στην ιδιοκτησία των διάφορων εργατικών ομάδων. «Το καθήκον του σοσια­ λισμού, έλεγε ο Λένιν, είναι να γίνουν όλα τα μέσα παραγωγής ιδιοκτησία όλου του λαού, και μάλιστα όχι τα πλοία να τα πάρουν οι εργάτες των ναυπηγείων και τις Τράπεζες οι τραπεζικοί υπάλληλοι». Από ιδεολογική σκοπιά οι υποστηρικτές του «συνεταιριστικού σοσιαλισμού» θεωρούν το συνεταιρισμό σαν εύχρηστο μέσο, εργολείο εγκαθίδρυσης της «κοινωνικής ειρήνης» και της «ταξικής αρμονίας» ανάμεσα στην εργασία και το κεφά­ λαιο. Είναι ολοφάνερο πως η σοσιαλδημοκρατική αυτή θεωρία είναι λα­ θεμένη και αβάσιμη. Η αλλαγή του κοινωνικο-οικονομικού συστήματος είναι δυνατή μόνο με την αλλαγή των υφιστάμενων κοινωνικών σχέσεων με άλλες, με την ταξική πάλη της εργατικής τάξης, με το γκρέμισμα της κυριαρχίας της αστικής τάξης και την εγκαθίδρυση της σοσιαλιστικής ιδιο­ κτησίας στα μέσα παραγωγής. Ο χαρακτήρας της συνεταιριστικής ιδιο­ κτησίας καθορίζεται από τις παραγωγικές σχέσεις, που κυριαρχούν στην κοινωνία. Γι αυτό, στις συνθήκες του καπιταλισμού, οι συνετοιριστικές επιχειρήσεις αναπόφευκτα γίνονται καπιταλιστικές. Κριτικάροντας τον ουτο­ πικό χαρακτήρα του παλιού «συνεταιριστικού» σοσιαλιστού, που διακήρυξε την ειρηνική μετατροπή του καπιταλισμού σε σοσιαλισμό με τη βοήθεια

214

θεω ρία του «σ υ νεταιρ ισ τικού σ οσ ια λ ισ μ ού »

του απλού συνεταιρισμού, χωρίς την επαναστατική ανατροπή της εξουσίας του κεφαλαίου, ο Λένιν υπογράμμιζε την αποφασιστική σημασία της πο­ λιτικής εξουσίας στην εκτίμηση της φύσης του συνεταιρισμού. Ό ταν η εξουσία βρίσκεται στα χέρια της εργατικής τάξης ενώ τα μέσα παραγω­ γής έχουν γίνει κρατικά, τότε «απλή άνοδος του συνεταιρισμού», έγραψε ο Λένιν, «για μας είναι ταυτόσημη... με την άνοδο του σοσιαλισμού...» «Διαστρεβλώνοντας τη σύγχρονη πραγματικότητα, οι προπαγανδιστές του «συνεταιριστικού σοσιαλισμού» προσπαθούν να αποδείξουν πως στις αναπτυγμένες ιμπεριαλιστικές χώρες, σημειώνεται ήδη η «σοσιαλιστική επίδραση» του συνεταιρισμού. Διακηρύσσουν πως οι χώρες αυτές είναι τώρα «κράτη γενικής ευημερίας», που η οικονομία τους, δήθεν, έχει «μικτό χαρακτήρα» και ενώνει τρείς τομείς: το «σοσιαλιστικό» (συνεταιριστικό), το «ρυθμιζόμενο» (κρατικό) και τον «ανεξέλεγκτο» (καπιταλιστικό). 0 ισχυρισμοί πως δυνάμωσε ο ρόλος των συνεταιρισμών στην καπιταλιστική οικονομία και πως έγιναν θεμέλιο του «σοσιαλισμού», αποσκοπούν να καλύψουν την ένταση των ταξικών αντιθέσεων στην καπιταλιστική κοινω­ νία και εξυπηρετούν μόνο εκείνους που κάνουν σχέδια για τη διαιώνιση της κυριαρχίας του μονοπωλιακού κεφαλαίου. Παράλληλα, με το σύγχρονο συσχετισμό των ταξικών δυνάμεων στις κυριότερες καπιταλιστικές χώρες, είναι χαρακτηριστική η διαμόρφωση ενιαίου παγκόσμιου αντιμονοπωλιακού μετώπου, που αγκαλιάζει μεγάλες κοινωνικές ομάδες του πληθυ­ σμού, οι οποίες καταπιέζονται από το μονοπωλιακό κεφάλαιο. Ακριβώς οι παράγοντες αυτοί δημιουργούν αντικειμενικά τους όρους για να κατευθύνετσι η δραστηριότητα των συνεταιρισμών σε δημοκρατικό δρόμο και να προσελκύεται, σαν πραγματική οικονομική δύναμη, στην υπεράσπιση των ζωτικών συμφερόντων της εργατικής τάξης και όλων των εργαζομένων μαζών στην πάλη τους με το μονοπωλιακό κεφάλαιο. ΓΓ αυτό, τα κομ­ μουνιστικά κόμματα των κυριότερων καπιταλιστικών χωρών, από τη μια ξεσκεπάζουν τον προδοτικό ρόλο των δεξιών σοσιαλιστών, ηγετών των συνεταιρισμών και της πολιτικής τους και από την άλλη επιδιώκουν σταθε­ ρή ενότητα με τους απλούς συνεταιριστές που παλεύουν ενάντια στην αυ­ θαιρεσία και την κυριαρχία του μονοπωλιακού κεφαλαίου. Τα κομμουνι­ στικά κόμματα των χωρών αυτών επιδιώκουν, με κάθε τρόπο, να κατα­ κτούν οι εργαζόμενες μάζες σταθερές θέσεις στο συνεταιριστικό κίνημα, επιμένουν στην ανάγκη να αποκρούεται ο κρατικομονοπωλιακος καπιτα­ λισμός, που θέλει τους συνεταιρισμούς υποταγμένους στην κυριαρχία του. Το νόημα της πολιτικής αυτής είναι: Ενίσχυση του ενιαίου αντιμονοπωλισκού μετώπου, κατανόηση από τους εργαζόμενους των καπιταλι­ στικών χωρών πως ο μαζικός δημοκρατικός συνεταιρισμός είναι το πρα­ γματικό εργαλείο και το δραστικό μέσο για να υπερασπίσουν οι εργα­ ζόμενοι τα συμφέροντά τους από την επίθεση του μονοπωλιακού κεφα­ λαίου.

θεω ρία του «υ περιμπεριαλισμού»

216

Θ εωρία του «σχεδιασμένου» ή ε ρυθμιζόμενου κ απ ιταλισ μο ύ» : Είναι η σύγχρονη αστική θεωρία που προσπαθεί να αποδείξει ότι το αστικό κράτος με τη «ρύθμιση» της οικονομικής ζωής είναι σε θέση να υπερνι­ κήσει την αναρχία της παραγωγής, τον ανταγωνισμό, τις οικονομικές κρίσεις και να εξασφαλίσει τη σχεδιασμένη ανάπτυξη της εθνικής οικονο­ μίας. Οι συγγραφείς αυτής της απροκάλυπτα απολογητικής θεωρίας (Α. Χάνσεν, Σάμουελσον κ.α.) επιχειρούν να εμφανίσουν το σύγχρονο καπι­ ταλισμό σαν σύστημα σχεδιασμένης οικονομίας, που δήθεν εξασφαλίζει ορθολογική κατανομή και αποδοτική αξιοποίηση όλων των υλικών απο­ θεμάτων και του εργατικού δυναμικού για το συμφέρον όλης της κοινω­ νίας. Η θεωρία αυτή ταυτίζει την οργάνωση της παραγωγής στο εσωτε­ ρικό των διάφορων επιχειρήσεων και μονοπωλιακών ενώσεων με τη σχεδιοποίηση όλης της κοινωνικής παραγωγής, και παρουσιάζει ορισμένα ρυ­ θμιστικά μέτρα του κεφαλαιοκρατικού κράτους στη σφαίρα της νομισμα­ τικής κυκλοφορίας και της φορολογικής πολιτικής, που εφαρμόζονται προς το συμφέρον των μονοπωλίων, σαν σχεδίασμά της εθνικής οικονομίας. Εφόσον όμως κυριαρχεί η ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, που αποτελεΙ τη βάση της αυθόρμητης ανάπτυξης πλήθους ξεχωριστών επι­ χειρήσεων που ανταγωνίζονται η μία την άλλη, δεν είναι δυνατό να υπάρ­ ξει σχεδιασμένη οικονομία. Η ατομική καπιταλιστική ιδιοκτησία γεννά αναπόφευκτα την αναρχία της παραγωγής, τις δυσαναλογίες, την ανεργία τις κρίσεις υπερπαραγωγής. Η προπαγάνδα της θεωρίας του «σχεδιασμέ­ νου» καπιταλισμού ήταν μια αντίδραση της αστικής πολιτικής οικονομίας στις επιτυχίες της ανάπτυξης της σχεδιασμένης οικονομίας των χωρών του σοσιαλισμού. Με τη θεωρία αυτή οι αστοί οικονομολόγοι προσπα­ θούν να αποδείξουν, πως η σχεδιασμένη ανάπτυξη της οικονομίας δεν αποτελεΙ πλεονέκτημα του σοσιαλισμού και πως προσιδιάζει και στο σύγ­ χρονο καπιταλισμό, που η φύση του, δήθεν, έχει αλλάξει ριζικά. Ό σον αφορά το κράτος, μολονότι στις συνθήκες του σύγχρονου καπιταλισμού ο οικονομικός ρόλος του ενισχύθηκε σημαντικά, ωστόσο, δεν μπορεΙ εξαιτίας της φύσης του, να ασκήσει σχεδιασμένη διεύθυνση όλης της εθνικής οι­ κονομίας, να υπερνικήσει τους οικονομικούς νόμους ανάπτυξης της καπι­ ταλιστικής οικονομίας, που δρούν αυθόρμητα, και να καταργήσει τον αντα­ γωνισμό και την αναρχία της παραγωγής. Η θεωρία του «σχεδιασμένου καπιταλισμού» μπήκε στο ιδεολογικό οπλοστάσιο των δεξιών σοσιαλι­ στών μιας σειράς χωρών, που προσπαθούν να αποδείξουν πως ο σύγχρο­ νος καπιταλισμός μεταμορφώνεται και εξελίσσεται βαθμιαία σε σοσιαλισμό. Θεωρία του «υπερ ιμ περ ιαλισμ ού »: Είναι οππορτουνιστική θεωρία που διατύπωσε ένας από τους ηγέτες της II Διεθνούς, ο Κ. Κάουτσκυ (βλ. λ.). Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, μετά τον ιμπεριαλισμό αρχίζει νέα φάση στην ανάπτυξη του καπιταλισμού, που στη διάρκειά της θα εκλείψουν οι αντιθέσεις και η πάλη ανάμεσα στο μονοπωλιακό κεφάλαιο των διάφο­

216

θεω ρία του «υ περιμπεριαλισμού»

ρων χωρών. Ο Κάουτσκυ ισχυριζόταν πως ο ιμπεριαλισμός είναι ορισμένη πολιτική του βιομηχανικού καπιταλισμού, που έγκειται στην τόση των υψη­ λά αναπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών να προσαρτήσουν αγροτικές περιοχές. Η πολιτική αυτή εκδηλώνεται τόσο πιο έντονα, όσο πιο αναπτυ­ γμένη είναι η βιομηχανία που χρειάζεται πρώτες ύλες και τρόφιμα, και όσο μεγαλύτερη ανάγκη έχει να διαθέσει τα προΐόντά της. Ό πως ισχυρί­ ζεται ο Κάουτσκυ, μια τέτοια πολιτική μπορεί να εφαρμοστεί με διάφορες μορφές και όχι μόνο με την ιμπεριαλιστική βία. Ο ορισμός αυτός παρα­ μόρφωνε το οικονομικό και πολιτικό νόημα του ιμπεριαλισμού, σαν ιδιαί­ τερου και τελευταίου στάδιου ανάπτυξης του καπιταλισμού, όπου είναι χαρακτηριστική η κυριαρχία όχι του βιομηχανικού, αλλά του μονοπω­ λιακού, χρημστιστικού κεφαλαίου (βλ. λ.). Ο ορισμός αυτός αποσιωπού­ σε το γεγονός πως οι ιμπεριαλιστικές χώρες επιδιώκουν να κατακτήσουν και αγροτικές και βιομηχανικές χώρες. Αποσπώντας την πολιτική από την οικονομία, ο Κ. Κάουτσκυ διαβεβαίωνε ότι η κυριαρχία των μονο­ πωλίων στην οικονομία μπορεί να συμβιβαστεί με τη φιλειρηνική, μη ιμπεριαλιστική εξωτερική πολιτική. Από δω έβγαινε το συμπέρασμα πως η εργατική τάξη πρέπει να παλεύει όχι ενάντια στα μονοπώλια και το χρηματιστικό κεφάλαιο, αλλά μόνο για την αλλαγή της πολιτικής των κυ­ βερνήσεων των ιμπεριαλιστικών κρατών. Αυτό οδηγούσε στο σβύσιμο των ριζικών αντιθέσεων του μονοπωλιακού κεφαλαίου, στη συμφιλίωση με τον ιμπεριαλισμό, στην αντικατάσταση της επαναστατικής πάλης ενάντια στον ιμπεριαλισμό με το ρεφορμισμό. Η θέση αυτή του Κά­ ουτσκυ χρησίμευσε σαν βάση της θεωρίας του «υπεριμπεριαλισμού», που την παρουσίασε στα χρόνια του πρώτου παγκόσμιου πολέμου, όταν ξέκοψε από το μαρξισμό και κατρακύλησε στις θέσεις του σοσιαλσωβινισμού. Ο Κάουτσκυ ισχυριζόταν, πως άρχισε νέα φάση στην ανάπτυξη του καπι­ ταλισμού, ο υπεριμπεριαλισμός. Στη φάση αυτή, έλεγε ο Κάουτσκυ, θα επέλθει ειρηνική συνένωση των χρηματιστικών κεφαλαίων των διάφορων χωρών, θα εκλείψουν οι αιτίες που οδηγούν στους ιμπεριαλιστικούς πο­ λέμους ανάμεσα στις χώρες και θα πραγματοποιηθεί ο αφοπλισμός τους. Η θεωρία του «υπεριμπεριαλισμού» έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την πραγματικότητα, γιατί το δυνάμωμα της ανισόμερης ανάπτυξης του κα­ πιταλισμού στον ιμπεριαλισμό βαθαίνει και οξύνει τις αντιθέσεις ανάμεσα στις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις. Το αντιδραστικό νόημα της θεωρίας του «υπεριμπεριαλισμού» βρίσκεται στην τάση να αποσιωπηθούν οι αντιθέ­ σεις του ιμπεριαλισμού, να εμφυσηθεί στις μάζες η ιδέα πως είναι δυνα­ τό να υπάρξει μη επιθετικός, «φιλειρηνικός» καπιταλισμός, να αποσπα­ στούν οι εργαζόμενες μάζες από την επαναστατική πάλη ενάντια στον ιμπεριαλισμό, να θεμελιωθεί η πολιτική της προδοσίας των συμφερόν­ των της εργατικής τάξης και της υποστήριξης της ιμπεριαλιστικής αστι­ κής τάξης. Στα έργα του «Η χρεοκοπία της II Διεθνούς», «Ο ιμπεριαλι­ σμός, ανώτερο στάδιο του καπιταλισμού», και σε μια σειρά άλλα, ο Λέ-

θβωρία τω ν «ο ικ ο ν ο μ ικ ώ ν κύκλω ν»

217

νιν υπέβαλε σε κριτική τη θεωρία του «υπεριμπεριαλισμού» και απέδειξε το αβάσιμο των θέσεών της. θ εω ρ ία τω ν οικο νο μ ικώ ν κ ύ κ λ ω ν : Αστικές θεωρίες, που ερευνούν τα προβλήματα του χαρακτήρα της ανάπτυξης της καπιταλιστικής οικονομίας, τις αιτίες των «ανθήσεων» και των κρίσεων, τις συνδεμένες με αυτά οικο­ νομικές διαδικασίες και φαινόμενα, καθώς και τις δυνατότητες επίδρασης σ ' αυτά με αυτούς ή εκείνους τους τρόπους ρύθμισης. Παράλληλα με τις καθαρά απολογητικές αντιλήψεις για το μη αναπόφευκτο, τον τυχαίο χαρα­ κτήρα των κρίσεων, σημαντικός αριθμός αστών θεωρητικών υπογράμμισε το αναπόφευκτό τους στον καπιταλισμό. Τις εξήγησαν όμως με αιτίες που βρίσκονται έξω από τη σφαίρα της καπιταλιστικής παραγωγής. Έτσι ο μικροαστός οικονομολόγος του 19ου αιώνα Σισμοντί σύνδεσε τις αιτίες των κρίσεων με την ανεπαρκή κατανάλωση των μαζών. Αυτή η θεωρία υποβλήθηκε σε κριτική από τον Β.Ι. Λένιν στην εργασία «Για τον χαρα­ κτήρα του οικονομικού ρομαντισμού» (Άπαντα, τομ. 2). Ο Ρώσος αστός οικονομολόγος Τουγκάν-Μπαρανόφσκι είδε την αιτία των κρίσεων στα φαινόμενα της πιστωτικής-χρηματικής διαδικασίας. Τη δεκαετία του 1920 ο Α. Γκαν (Γερμανία) βάσισε την αιτία των κρίσεων και την κυκλικότητα της οικονομίας στη λαθεμένη πολιτική των τραπεζών. Όλες αυτές οι θεωρίες δεν παίρνουν υπόψη τις ανταγωνιστικές αντιθέσεις της καπιτα­ λιστικής αναπαραγωγής. Ιδιαίτερα μεγάλο μέρος ανάμεσα στις αστικές θεωρίες των οικονομικών κύκλων καταλαμβάνουν ο κεϋνσιανισμός και οι νεοκεϋνσιανοί, των διάφορων αποχρώσεων. Ο Κέυνς είδε την αιτία των κρίσεων στην τάση των ανθρώπων για αποταμίευση ενός μέρους των εσό­ δων τους, πράγμα που αποτελεί την αιτία της αναποτελεσματικής ζήτησης για τα είδη προσωπικής κατανάλωσης. Ταυτόχρονα, εξαιτίας της μείωσης της οικονομικής αποδοτικότητας των επενδύσεων κεφαλαίου, αδυνατίζει το ενδιαφέρον των καπιταλιστών για τη χρησιμοποίηση των κεφαλαίων τους, που οδηγεί στην πτώση της ζήτησης και στα είδη της παραγωγικής κατα­ νάλωσης. Σαν αποτέλεσμα, η ανεπαρκής ζήτηση εμποδίζει την ανά­ πτυξη της καπιταλιστικής οικονομίας χωρίς κρίσεις. Σύμφωνα με τον Κέυνς, η κρίση μπορεί να ξεπεραστεί με την οικονομική πολιτική του κρά­ τους πάνω στο συγκεκριμένο στόχο. Η ουσία της συνίσταται στην επίδρα­ ση του κράτους στη συνολική ζήτηση και πριν από όλα στη δημιουργία συνθηκών για την άνοδο των επενδύσεων: τη μείωση της πραγματικής αμοιβής της εργασίας, την πίστωση και χρηματοδότηση των επιχειρήσεων διαμέσου του προϋπολογισμού, τη ρύθμιση των επιτοκίων, την επέκταση της μη παραγωγικής κατανάλωσης, συμπεριλαμβανομένης και της στρατικοποίησης της οικονομίας. Οι κευνσιανοί προσπαθούν ταυτόχρονα να με­ τριάσουν τις κυκλικές ταλαντεύσεις, να διαφυλάξουν και να δυναμώσουν το καπιταλιστικό σύστημα. Στη βάση των θεωρητικών θέσεων του κεϋνσιανισμού, μια σειρά αστικά κράτη επεξεργάστηκαν αντικυκλικά μέτρα, κατά

218

θεω ρία τω ν «ο ικο ν ο μ ικ ώ ν κύκλω ν»

το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, ιδιαίτερα στις ΗΠΑ με την κυβέρνηση Ρούσβελτ. Στην ίδια βάση στηρίζονται και οι αρχές της αντικυκλικής πο­ λιτικής στη μεταπολεμική περίοδο. Δυναμικά μοντέλα των νεοκεϋνσιανών, που δημιουργήθηκαν πάνω στις γενικές μεθοδολογικές και θεωρητικές αντιλήψεις του Κέυνς, συγκέντρωσαν την προσοχή τους στα προβλήματα ανάπτυξης της καπιταλιστικής οικονομίας. Οι συνεχιστές του (ιδιαίτερα ο Χάνσεν) συμπεριλαμβάνουν στις αιτίες της κυκλικότητας, την αυξανό­ μενη εξάρτηση της συσσώρευσης από την άνοδο της κατανάλωσης και επεξεργάζονται συνταγές της κρατικής ρύθμισης, που θα μπορούσαν να συμπληρώσουν τις ελλείψεις της τυχαίας πορείας της αναπαραγωγής στον καπιταλισμό. Η αριστερή πτέρυγα του σύγχρονου κευνσιανισμού συνδέει την ανεπάρκεια της ικανής για πληρωμή ζήτησης από τους εργαζομένους, που επιδρά στη δυναμικότητα της «αποτελεσματικής ζήτησης», με την ανι­ σότητα στην κατανομή των εσόδων, με τη μονοπωλιακή επιβολή στην οικονομία. Αλλά και οι αντιπρόσωποι αυτής της πτέρυγας (όπως, παρα­ δείγματος χάρη, η Αγγλίδα οικονομολόγος Τζόαν Ρόμπινσον) θεωρούν ότι μπορούν να ξεπεραστούν οι κρίσεις στα πλαίσια τάχα του καπιταλισμού με μέτρα κρατικής ρύθμισης. Στις σύγχρονες συνθήκες, οι κευνσιανές αντι­ λήψεις των κύκλων βρίσκονται σε κατάσταση χρεοκοπίας. Η παγκόσμια οικονομική κρίση του 1974-1975, η όξυνση των οικονομικών προβλημά­ των, της ενέργειας, των πρώτων υλών, των νομισματικών αναστατώσεων, αποκάλυψαν την επιστημονική αβασιμότητα των θεωρητικών κατασκευα­ σμάτων του κευνσιανισμού, και τα αντικυκλικά μέτρα αποδείχτηκαν μη αποτελεσματικά. Το ίδιο συμβαίνει με τη νεώτατη ερμηνεία της νεοκλασι­ κής θεωρίας, τη μονεταριστική (Φρίντμαν κ.α.), που αφορά μόνο μια σφαίρα της κρατικής ρύθμισης, δηλαδή τη διατήρηση ενός σταθερού ρυθμού αύ­ ξησης του χρήματος. Ο μαρξισμός-λενινισμός ξεκινά από το ότι μόνο με την κατάργηση της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας, και την αλλαγή της με την αντίστοιχη σύγχρονη κοινωνική παραγωγή της σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας, μπορούν να τερματιστούν οι κρίσεις και οι κυκλικές διακυμάνσεις και να δημιουργηθεί η δυνατότητα της αδιάκοπης επέκτασης της αναπαραγωγής.

I Ιδ ιο κτη σ ία : Οι σχέσεις των ανθρώπων ως προς την ιδιοποίηση των υλι­ κών αγαθών που δημιουργούνται στην ποραγωγή. Πάντα η ιδιοκτησία εμφανίζεται με καθορισμένη ιστορικά μορφή. Το περιεχόμενό της και η μορφή καθορίζονται από τον τρόπο παραγωγής που κυριαρχεί. Αν οι αστοί επιστήμονες βλέπουν στην ιδιοκτησία μόνο τη σχέση του ανθρώπου προς το πράγμα που είναι αιώνια και αμετάβλητη, η μαρξιστική-λενινιστική θεωρία βλέπει την ιδιοκτησία σαν βασική παραγωγική σχέση ανάμε­ σα στους ανθρώπους και τις τάξεις της κοινωνίας, που εκφράζεται μέσα από τη σχέση τους προς τα πράγματα και που αλλάζει ανάλογα με τους μεταβαλλόμενους κοινωνικο-οικονομικούς όρους ζωής της ανθρώπινης κοινωνίας. Το βασικό ρόλο για την ιδιοποίηση τον παίζει η ιδιοκτησία στα εργαλεία και τα μέσα παραγωγής. Ο χαρακτήρας της ιδιοκτησίας καθο­ ρίζεται από την απάντηση στο ερώτημα: σε τίνος το χέρια βρίσκονται τα εργαλεία και τα μέσα παραγωγής; Σε μια ορισμένη κατάσταση κι ένα ορι­ σμένο επίπεδο των παραγωγικών δυνάμεων της κοινωνίας αντιστοιχεί και μια συγκεκριμένη μορφή ιδιοκτησίας. Στο πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα όπου το επίπεδο των παραγωγικών δυνάμεων ήταν εξαιρετικά χαμηλό, η ιδιοκτησία στα προϊόντα της εργασίας και στα πρωτόγονα εργαλεία πα­ ραγωγής ήταν κοινοτική, ομαδική. Με την αποσύνθεση του συστήματος αυτού εμφανίζεται η ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και η άμεση επίπτωσή της στον εργαζόμενο, που γίνεται τώρα ιδιοκτησία του δουλοκτήτη. Με την εμφάνιση της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής, εμφανίζεται η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο και η κοινωνία διασπάται στην τάξη των εκμεταλλευτών και την τάξη των εκμεταλλευόμε­ νων. Στη φεουδαρχική κοινωνία, η ατομική ιδιοκτησία ανοπτύσσεται πε­ ρισσότερο. Στο απόγειο της ανάπτυξής της, η ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής φτάνει στον καπιταλισμό, όπου, βασικά, όλα τα προϊόντα παράγονται σαν εμπορεύματα και αποτελούν ατομική ιδιοκτησία ορισμένων ανθρώπων. Με την εξέλιξη της αστικής κοινωνίας, οι καπιταλιστές συγκεν­ τρώνουν στην ιδιοκτησία τους τη μέγιστη πλειονότητα των μέσων παρα­ γωγής και των προϊόντων της εργασίας. Στο στάδιο του ιμπεριαλισμού τα μεγαλύτερα καπιτολιστικά μονοπώλια της βιομηχανίας, των τραπεζών, της αγροτικής οικονομίας, των μεταφορικών μέσων, αποκτούν γιγάντια κεφά­ λαια και κρίνουν τις τύχες της οικονομίας της αστικής κοινωνίας. Η ανά­ πτυξη των σύγχρονων παραγωγικών δυνάμεων, που αποκτούν όλο και περισσότερο κοινωνικό χαρακτήρα προσκρούει στά στενά πλαίσια της

220

ιμπ«ριαλισμός

ατομικής καπιταλιστικής ιδιοκτησίας. Η αναρχία και ο αυθόρμητος χαρα­ κτήρας της καπιταλιστικής παραγωγής, ο σκληρός ανταγωνισμός ανάμεσα στους ιδιοκτήτες των καπιταλιστικών επιχειρήσεων για να επιτύχουν υπερ­ κέρδη, οι οικονομικές κρίσεις υπερπαραγωγής, το χαμηλό καταναλωτικό επίπεδο των εργαζόμενων μαζών, η ύπαρξη μαζικής ανεργίας παράλληλα με την υποαπασχόληση του παραγωγικού δυναμικού, όλα αυτά μαρτυρούν πως το κοινωνικό σύστημα, που βασίζεται στην ατομική καπιταλιστική ιδιοκτησία έζησε τη ζωή του και έγινε τροχοπέδη στην απρόσκοπτη ανά­ πτυξη της κοινωνίας και των παραγωγικών της δυνάμεων, πως οφείλει να παραχωρήσει τη θέση του σε ένα νέο κοινωνικό σύστημα, που να εξα­ σφαλίζει τις προϋποθέσεις τόσο για τη γενική πρόοδο στον τομέα της οικονομίας, της τεχνικής και της επιστήμης, όσο και για την ακατάπαυστη ανύψωση της ευημερίας όλων των μελών της κοινωνίας. Στη σοσιαλι­ στική κοινωνία (πρώτη φάση του κομμουνισμού) κυριαρχεί η κοινωνική ιδιοκτησία με δύο μορφές: την κρατική (παλλαϊκή) και τη συνεταιριστικήκολχόζνικη. Η πρώτη ανήκει σ ’ όλο το λαό, που εκπροσωπείται από το κράτος, και είναι η κύρια μορφή της σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας, συνδεό­ μενη με την υψηλότερη μορφή και οργάνωση της κοινωνικής παραγωγής. Η δεύτερη είναι η ομαδική σοσιαλιστική ιδιοκτησία, που διαμορφώθηκε με την κοινωνικοποίηση των βασικών μέσων παραγωγής των εργαζόμε­ νων αγροτών, βιοτεχνών και χειροτεχνών, που έχουν συνενωθεί εθελον­ τικά για συλλογική οικονομική δραστηριότητα. Στο σοσιαλισμό υπάρχει η προσωπική ιδιοκτησία των εργαζομένων, που έχει αντικείμενό της τα προϊόντα εργασίας προσωπικής καταναλωτικής σημασίας (εργατικά εισο­ δήματα και αποταμιεύσεις, ένα μέρος των κατοικιών, οικιακά είδη κλπ.). Μια ειδική μορφή της προσωπικής ιδιοκτησίας είναι το προσωπικό βοη­ θητικό νοικοκυριό των μελών του κολχόζ. Με το πέρασμα από το σοσια­ λισμό στον'κομμουνισμό, προσεγγίζουν και αλληλοσυγχωνεύονται οι δύο μορφές της σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας, και με βάση τη δημιουργία της υλικοτεχνικής βάσης του κομμουνισμού διαμορφώνεται η ενιαία κομμου­ νιστική ιδιοκτησία (βλ. κρατική σοσιαλιστική ιδιοκτησία, συνεταιριστική ιδιοκτησία, ατομική ιδιοκτησία, σοσιαλιστική ιδιοκτησία). Ιδ ιοσ υ ντήρ ησ η οικο νο μ ικ ή , βλ. οικονομική ιδιοσυντήρηση. Ικανή για πλη ρ ω μή ζήτηση, βλ. αξιόχρεη ζήτηση. Ιμ π« ριαλισ μό ς: Είναι ο καπιταλισμός στο ανώτατο και τελευταίο στάδιο ανάπτυξής του, ο καπιταλισμός που αποσυντίθεται και πεθαίνει, οι παρα­ μονές της σοσιαλιστικής επανάστασης. Το κύριο χαρακτηριστικό γνώρισμα του ιμπεριαλισμού, από την προϊμπεριαλιστική περίοδο ανάπτυξης του κα­ πιταλισμού, είναι η κυριαρχία στην οικονομική, πολιτική και ιδεολογική ζωή του μεγάλου μονοπωλιακού κεφαλαίου. ΓΓ αυτό ο ιμπεριαλισμός ονομάζε·

ιμ περ ιαλισ μ ός

221

ται επίσης και μονοπωλιακός καπιταλισμός. 0 Λένιν ήταν ο πρώτος που ανέλυσε επιστημονικά τον ιμπεριαλισμό και καθόρισε τα βασικά οικονο­ μικά χαρακτηριστικά του, που είναι: (1) Συγκέντρωση της παραγωγής και του κεφαλαίου, σε τόσο υψηλό επίπεδο ανάπτυξης με αποτέλεσμα τη δημιουργία των μονοπωλίων που παίζουν αποφασιστικό ρόλο στην οι­ κονομική ζωή. (2) Συγχώνευση του τραπεζικού κεφαλαίου με το βιομη­ χανικό και δημιουργία σ’ αυτή τη βάση του χρηματιστικού κεφαλαίου και της χρηματιστικής ολιγαρχίας. (3) Η εξαγωγή του κεφαλαίου σε διάκριση με την εξαγωγή εμπορευμάτων αποχτά ιδιαίτερα σοβαρή σημασία. (4) Σχηματίζονται διεθνείς μονοπωλιακές ενώσεις καπιταλιστών που μοιρά­ ζουν τον κόσμο. (5) Έληξε το εδαφικό μοίρασμα του κόσμου από τα με­ γαλύτερα καπιταλιστικά κράτη. Η λενινιστική ανάλυση του ιμπεριαλισμού στο βιβλίο του Λένιν: «0 ιμπεριαλισμός, ανώτερο στάδιο του καπιταλισμού» και σε άλλες εργασίες του, αποτελεί άμεση συνέχιση και παραπέρα ανά­ πτυξη των ιδεών του «Κεφαλαίου» του Κ. Μαρξ. 0 ιμπεριαλισμός δεν καταργεί τις βάσεις του αστικού συστήματος, όπως ισχυρίζονται οι υπε­ ρασπιστές του καπιταλισμού. Στον ιμπεριαλισμό διατηρούνται οι γενικές βάσεις του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Ό πως και προηγούμενα, η ιδιοκτησία στα βασικά μέσα παραγωγής παραμένει στα χέρια μιας δρά­ κας καπιταλιστών ή των ενώσεων τους. Οι εργαζόμενοι, όπως και πριν, υποβάλλονται σε εκμετάλλευση. Το κύριο κίνητρο της καπιταλιστικής παρα­ γωγής παραμένει το κυνήγι του κέρδους. Η οικονομία των καπιταλιστικών χωρών αναπτύσσεται σε συνθήκες αναρχίας της παραγωγής και ανταγω­ νιστικής πάλης, κάτω από την επίδραση των αυθόρμητων οικονομικών νόμων. 0 βασικός οικονομικός νόμος του καπιταλισμού — ο νόμος της υπεραξίας — εξακολουθεί να ισχύει και στον ιμπεριαλισμό. Η αντικατά­ σταση του ελεύθερου ανταγωνισμού από την κυριαρχία των μονοπωλίων έχει σαν αποτέλεσμα να συγκεντρώνουν οι ενώσεις των καπιταλιστών (καρτέλ, συνδικάτα, τραστ, κονσόρτιουμ) το μεγαλύτερο μέρος της πα­ ραγωγής και της διάθεσης εμπορευμάτων, και συνθλίβοντας τους αντα­ γωνιστές τους να εξασφαλίζουν τη δυνατότητα αποκόμισης μονοπωλια­ κών υπερκερδών (βλ. λ.), που είναι σημαντικά υψηλότερα από το μέσο κέρδος. Η ανάπτυξη των καπιταλιστικών χωρών στον ιμπεριαλισμό, γίνε­ ται ανισόμερα και με άλματα. 0 Λένιν, που ανακάλυψε το νόμο της ανισόμερης οικονομικής και πολιτικής ανάπτυξης των καπιταλιστικών χωρών (βλ.λ.) στο ιμπεριαλιστικό του στάδιο, διαπίστωσε ότι οι διάφορες χώρες δε θα φτάσουν ταυτόχρονα στο σοσιαλισμό. Αναλύοντας βαθιά την ουσία του ιμπεριαλισμού, ο Λένιν έφτασε στο συμπέρασμα πως υπάρχει η δυνατότητα νίκης της σοσιαλιστικής επανάστασης σε μερικές χώρες ή και σε μια ξεχωριστική χώρα, που δε θα είναι υποχρεωτικά η τπο αναπτυγμένη καπι­ ταλιστική χώρα, και ότι η ανάπτυξη της παγκόσμιας επαναστατικής δια­ δικασίας θα ακολουθήσει το δρόμο της απόσπασης μιας σειράς νέων χω­ ρών από το σύστημα του ιμπεριαλισμού. Το πόρισμα αυτό αποτελούσε

222

ιμ περ ιαλισ μ ός

μια καινούργια έννοια της μαρξιστικής επιστήμης. Η παραπέρα πορεία της ιστορίας επιβεβαίωσε την πρόβλεψη αυτή του Λένιν. Η κύρια αντί­ θεση του ιμπεριαλισμού παραμένει η αντίθεση ανάμεσα στην εργασία και το κεφάλαιο, που οξύνεται ολοένα κάτω από την επίδραση της έντα­ σης του βαθμού εκμετάλλευσης και της καταπίεσης των εργαζόμενων με­ λών από το μονοπωλιακό κεφάλαιο. Στην πάλη κατά του επαναστατικού εργατικού κινήματος, ο ιμπεριαλισμός καταπατά τα δημοκρατικά δικαιώ­ ματα και τις ελευθερίες, χρησιμοποιεί την ανοιχτή βία, τι ωμές μέθοδες των αστυνομικών διωγμών, την αντεργατική νομοθεσία. Στην αχόρταγη δίψα τους για υψηλά κέρδη, τα μονοπώλια υποβάλλουν σε λεηλασία και καταπίεση όχι μόνο την εργατική τάξη, αλλά και την εργαζόμενη αγροτιά τους πλατιούς κύκλους της διανόησης, τη μικροαστική τάξη και ένα μέρος της μεσαίας αστικής τάξης. Το μεγάλο κεφάλαιο καταπατά τα ζωτικά συμ­ φέροντα της συντριπτικής πλειοψηφίας του πληθυσμού της αστικής κοι­ νωνίας. Σε ιδιαίτερη καταπίεση υποβάλλονται οι λαοί των αποικιών και των εξαρτημένων χωρών. Ένας βαθύς ανταγωνισμός χωρίζει τα ιμπερια­ λιστικά κράτη και τις χώρες που κατάχτησαν την εθνική τους ανεξαρτησία, τους λαούς ή τις χώρες που αγωνίζονται για την απελευθέρωσή τους. Στην πάλη κατά του εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος, ο ιμπεριαλισμός από τη μια μεριά, υπερασπίζεται επίμονα τα υπολλείμματα της αποικιοκρατίας, ενώ από την άλλη προσπαθεί να παρεμποδίσει, με τις μεθόδους της νεοαποι­ κιοκρατίας (βλ. λ.) την οικονομική και κοινωνική πρόοδο των αναπτυσσό­ μενων χωρών που κατάχτησαν την εθνική τους ανεξαρτησία. Στις χώρες αυτές υποστηρίζει τα αντιδραστικά καθεστώτα και τις αντιδραστικές πολι­ τικές ομάδες, παρεμποδίζει την εξάλειψη των ξεπερασμένων κοινωνικών σχέσεων, επιδιώκει με κάθε τρόπο να δυσχεράνει την ανάπτυξή τους πάνω σε μη καπιταλιστικό δρόμο, που έχει σκοπό προοπτικά, την οικοδόμηση σοσιαλιστικής κοινωνίας. Στην πορεία του εθνικοαπελευθερωτικού κινή­ ματος, οι βάσεις του ιμπεριαλισμού κλονίζονται όλο και περισσότερο, οι δυνάμεις του εξασθενίζουν (βλ. αποσύνθεση του αποικιακού συστήματος του ιμπεριαλισμού). Με την ένταση της ανισόμερης ανάπτυξης των καπιτα­ λιστικών χωρών στην εποχή του ιμπεριαλισμού, οξύνονται οι αντιθέσεις ανάμεσα στα Ιδια τα ιμπεριαλιστικά κράτη στην πάλη για την αποκόμιση μονοπωλιακών υπερκερδών. Καθένα από τα ιμπεριαλιστικά κράτη επιδιώκει τους δικούς του σκοπούς, αν και όλα αποτελούν κρίκους του παγκόσμιου ιμπεριαλιστικού συστήματος. Το παγκόσμιο ιμπεριαλιστικό σύστημα κστατρώγεται από βαθιές και οξυμένες αντιθέσεις που διαβρώνουν και κατα­ στρέφουν το καπιταλιστικό σύστημα, το οδηγούν σε ραγδαία εξασθένιση και τελικά στην καταστροφή. Ο ιμπεριαλισμός έχασε για πάντα το μονοπώ­ λιο στη λύση των παγκόσμιων προβλημάτων, έπαψε να αποτελεΙ την κυ­ ρίαρχη δύναμη στο διεθνή στίβο. Δεν είναι σε θέση να στρέψει προς τα πίσω την ανάπτυξη του σύγχρονου κόσμου. Το μονοπωλιακό κεφάλαιο, για να διατηρήσει και να στερεώσει κάπως τις βάσεις του ιμπεριαλισμού

ιμ περ ιαλισ μ ός

223

που έχουν κλονιστεί, ενώνει τη δύναμή του με τη δύναμη του αστικού κράτους. Σ’ αυτό έγκειται η ουσία, το βασικό περιεχόμενο του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού (βλ. λ.) που αναπτύχθηκε ιδιαίτερα στο σύγ­ χρονο στάδιο του καπιταλισμού. Σκοπός αυτής της ένωσης είναι η εξα­ σφάλιση από τα μεγαλύτερα μονοπώλια πρωτοφανών κερδών, η κατάπνιξη του εργατικού κινήματος και της εθνικοαπελευθερωτικής πάλης, η διατήρηση και η εδραίωση των θεμελίων της καπιταλιστικής κοινωνίας, οι απόπειρες εξάλειψης του σοσιαλιστικού καθεστώτος στο παγκόσμιο σύ­ στημα του σοσιαλισμού, η εξαπόλυση καταχτητικών πολέμων. Ωστόσο, η ιστορική πείρα δείχνει ότι αντί να δυναμώνει το καπιταλιστικό σύστημα πράγμα στο οποίο υπολογίζουν η αστική τάξη και οι υπερασπιστές της, ο κρατικομονοπωλιακός καπιταλισμός οξύνει ακόμα περισσότερο τις αντι­ θέσεις του καπιταλισμού, τον κλονίζει ως τα θεμέλια του. Ένα από τα γε­ νικά γνωρίσματα του ιμπεριαλισμού είναι η άνθηση του μιλιταρισμού, η στρατιωτικοποίηση της οικονομίας των ιμπεριαλιστικών κρατών. Ένα με­ γάλο μέρος του εθνικού πλούτου αυτών των χωρών κατευθύνεται στην προετοιμασία και τη διεξαγωγή πολέμων. Μόνο στη διάρκεια του 1970 οι χώρες του ΝΑΤΟ διέθεσαν για την προετοιμασία του πολέμου 103 δισεκ. δολάρια. Οι στρατιωτικές δαπάνες των ΗΠΑ στη διάρκεια της πενταετίας 1965-1970, ανέρχονται σε 400 δισεκατομμύρια δολάρια, ποσό σημαντικά μεγαλύτερο απ’ όσα διατέθησαν όλα τα χρόνια του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου. Στις ιμπεριαλιστικές χώρες, τόσο στην πολιτική όσο και την οικονομία, ζοφερή επίδραση ασκεί το λεγόμενο στρατιωτικοβιομηχανικό σύμπλεγμα, η ένωση των μεγαλύτερων μονοπωλίων με τη στρατο­ κρατία στον κρατικό μηχανισμό. Η ασυγκράτητη ανάπτυξη του μιλιταρι­ σμού και της στρατιωτικοποίησης της οικονομίας δεν οδηγεί μόνο στην εξάντληση της οικονομίας και των ζωτικών δυνάμεων του έθνους, αλλά και οξύνει την ένταση στις διεθνείς σχέσεις, εγκυμονεί κινδύνους εμφάνι­ σης νέων εστιών πολέμου σε διάφορα σημεία της γης. Όλες αυτές οι αντι­ θέσεις του σύγχρονου ιμπεριαλισμού συμβάλλουν στη διαμόρφωση του ενιαίου πανδημοκρατικού χείμαρρου, που συνενώνει την εργατική τάξη, την αγροτιά, τη μικροαστική τάξη, τη διανόηση και σημαντικά στρώματα της μεσαίας εθνικής αστικήςτάξης στο αντιμονοπωλιακό μέτωπο πάλης κατά του ιμπεριαλιστικού ζυγού. Στην πάλη κατά του ιμπεριαλισμού συνενώνον­ ται τρείς μεγάλες δυνάμεις της σύγχρονης εποχής: Το παγκόσμιο σύστημα του σοσιαλισμού, η διεθνής εργατική τάξη και το εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα. Αποφασιστική δύναμη στην αντιϊμπεριαλιστική πάλη έγινε το παγ­ κόσμιο σύστημα του σοσιαλισμού, που είναι το στήριγμα της ειρήνης και της κοινωνικής προόδου. Μετά τη νίκη των σοσιαλιστικών επαναστάσεων σε μια σειρά χώρες της Ευρώπης και της Ασίας, που είχε σαν αποτέλεσμα την εδραίωση του σοσιαλισμού και έδωσε τη δυνατότητα στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα των λαών των αποικιών και των εξαρτημένων χωρών να βάλουν τέρμα στην αποικιοκρατία, αναπτύχθηκε πλατιά το προοδευτικό

224

ισ ο ζύ γιο π λ η ρ ω μ ώ ν

κίνημα των λαϊκών μαζών στις καπιταλιστικές χώρες, και εμφανίστηκε η ρεαλιστική δυνατότητα να χαλιναγωγηθούν οι δυνάμεις του ιμπεριαλισμού, ν’ αποτραπεΙ το ξέσπασμα νέου παγκόσμιου πολέμου, που επιδιώκουν να εξαπολύσουν οι πιο πολεμοχαρείς κύκλοι του σύγχρονου ιμπεριολισμού. Ωστόσο ο ιμπεριαλισμός δεν αφήνει ελεύθερο, με τη θέλησή του, το δρόμο για να περάσει το νέο σοσιαλιστικό σύστημα όπως δείχνει η ιστορική πείρα και η πρακτική του ιμπεριαλισμού στην Ινδοκίνα και στην Εγγύς Ανατολή. Επιχειρεί με κάθε τρόπο, και με την επίθεση, να επιβάλει την κυριαρχία του σ ' όλο τον κόσμο. «Ό σο υπάρχει ιμπεριαλισμός-αναφέρεται στο πρόγραμμα του ΚΚΣΕ, η ανθρωπότητα δεν μπορεΙ να είναι ήσυχη για το μέλλον της». Οι απόπειρες του σύγχρονου καπιταλισμού να προ­ σαρμοστεί στις νέες συνθήκες, χρησιμοποιώντας τις επιτεύξεις της επιστημονικοτεχνικής επανάστασης για την εδραίωση των θέσεών του, για την ανύψωση της αποτελεσματικότητας και των ρυθμών της παραγωγής, για το δυνάμωμα της εκμετάλλευσης των εργαζομένων και την καταπίεσή τους, δεν οδηγούν στο δυνάμωμα του ιμπεριαλισμού. Ό πως αναφέρεται στο 24ο συνέδριο του ΚΚΣΕ, η γενική κρίση του καπιταλισμού (βλ. λ.) εξακολουθεί να βαθαίνει, οξύνονται όλες οι αντιθέσεις του ιμπεριαλισμού, δυναμώνει ο αντιμονοπωλιακός αγώνας. Τώρα οι δυνάμεις της προόδου, της δημοκρατίας και του σοσιαλισμού υπερέχουν οπέναντι στις δυνά­ μεις του ιμπεριαλισμού, και αδιάκοπα δυναμώνουν και αναπτύσσονται. Στην πορεία της αναπτυσσόμενης αντιϊμπεριαλιστικής πάλης, που αγκά­ λιασε το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της γής, εντεΐνεται η ωρΙμανση όχι μόνο των υλικών αλλά και των κοινωνικών και πολιτικών προϋπο­ θέσεων για την αντικατάσταση του ιμπεριαλισμού από το νέο κοινωνικό σύστημα: το σοσιαλισμό και τον κομμουνισμό. Ισ ο ζύ γιο π λ η ρ ω μ ώ ν : Ισοζύγιο που αντανακλά τις σχέσεις των χρημα­ τικών εισπράξεων της δοσμένης χώρας από το εξωτερικό και όλες τις πλη­ ρωμές της στο εξωτερικό, για καθορισμένη περίοδο (χρόνος, τετράμηνο κλπ.). Στο ισοζύγιο πληρωμών αντανακλούνται οι υπολογισμοί για διά­ φορα είδη οικονομικών σχέσεων ανάμεσα σε χώρες, δηλαδή του εξωτε­ ρικού εμπορίου, της κίνησης κεφαλαίων, των εμπορικών αδειών, της μεταφοράς, του τουρισμού, της συντήρησης αντιπροσωπειών στο εξωτε­ ρικό, της μεταφοράς ιδιωτών κ.α. Στο ισοζύγιο πληρωμών των καπιταλι­ στικών χωρών, εκτός του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών, στο οποίο υπολογίζονται και τα έσοδα από τις εξωτερικές επενδύσεις και τα εμβά­ σματα διακρίνεται το ισοζύγιο κίνησης κεφαλαίων (μακροπρόθεσμων και βραχυπρόθεσμων). Το υπόλοιπο του ισοζυγίου πληρωμών καλύπτεται από την εξαγωγή ή εισαγωγή χρυσού, με την αύξηση ή μείωση του εξωτερικού χρέους. Η κατάσταση του ισοζυγίου πληρωμών είναι σοβα­ ρός δείκτης της οικονομικής κατάστασης της χώρας. Το αρνητικό υπό­ λοιπό του, αποκαλύπτει την αδυναμία των θέσεων της χώρας στην παγ-

ισ ο ζύ γιο της λαϊκής οικονο μία ς στην ΕΣΣΔ

225

κόσμια αγορά. Εξαιτίας της ανισομερούς οικονομικής ανάπτυξης πολλές καπιταλιστικές χώρες, συμπεριλαμβανομένων κα( των ΗΠΑ, αντιμετωπί­ ζουν σοβαρές δυσχέρειες στο ισοζύγιο πληρωμών τους. Με σκοπό την καλυτέρευση της κατάστασης του ισοζυγίου πληρωμών προσφεύγουν συχνά στην υποτίμηση. Στις σοσιαλιστικές χώρες, το ισοζύγιο πληρωμών αντανακλά το σχεδιοποιημένο χαρακτήρα πραγματοποίησης των εξωοικονομικών μέτρων σε συνθήκες νομισματικού μονοπωλίου του κράτους. Ισ οζύγιο της λαϊκής οικονομία ς της ΕΣΣΔ: Το σύστημα των επιστη­ μονικά θεμελιωμένων και αλληλένδετων δεικτών, που απεικονίζουν τις διαστάσεις και τους ρυθμούς της διευρυμένης σοσιαλιστικής αναπαραγω­ γής και εκφράζουν τις βασικές αναλογίες ανάπτυξης της λοϊκής οικονο­ μίας της χώρας. Για τη σχεδιοποίηση και την ανάλυση της οικονομίος της ΕΣΣΔ, καταρτίζονται τόσο προγραμματικά όσο και απολογιστικά ισοζύγια. Στο προγραμματικό ισοζύγιο καθορίζονται τα βασικά στοιχεία ανάπτυ­ ξης της οικονομίας της χώρας για την επικείμενη περίοδο. Το απολογιστικό ισοζύγιο αναφέρεται στα αποτελέσματα της εκπλήρωσης των στόχων του σχεδίου, όπως διαμορφώθηκαν στην πράξη, και δίνει στοιχεία ανάλυσης, απαραίτητα για την κατάρτιση του προγραμματικού ισοζυγίου της επό­ μενης περιόδου. Στο ισοζύγιο αυτό μπορούν να συμπεριλαμβάνονται και δείκτες, που δεν προβλέπονται από το σχέδιο (δείκτες συμπληρωματικών πόρων, απρόβλεπτων ζημιών, κ.α.) Τη βάση του ισοζυγίου της λαϊκής οι­ κονομίας αποτελούν οι δείκτες της διευρυμένης αναπαραγωγής του ακα­ θάριστου κοινωνικού προϊόντος (βλ. λ.). Σ’ αυτούς εκφράζεται η υλική υπόσταση του κοινωνικού προϊόντος, η υλική αλληλεξάρτηση των κλά­ δων της λαϊκής οικονομίας, καθώς και οι αναλογίες της διανομής του κοι­ νωνικού προϊόντος και του εθνικού εισοδήματος (βλ. λ.). Η διευρυμένη αναπαραγωγή του κοινωνικού προϊόντος εξετάζεται στο ισοζύγιο της λαϊ­ κής οικονομίας όχι μεμονωμένα, αλλά σε ενότητα με τους άλλους συντε­ λεστές της αναπαραγωγής: την εργατική δύναμη, τα εργαλεία και τα αντι­ κείμενα της εργασίας. Έτσι, στο ισοζύγιο οπεικονίζονται σαν στοιχεία της ίδιας ενότητας, η κοινωνική εργασία, η παραγωγή, η διανομή, η ανταλλα­ γή, η κατανάλωση και η συσσώρευση του κοινωνικού προϊόντος και του εθνικού εισοδήματος. Το ισοζύγιο της λαϊκής οικονομίας αποτελείται από τα εξής κεφάλαια: (α) Αναπαραγωγή των εργατικών πόρων. (2) Αναπα­ ραγωγή του κοινωνικού προϊόντος στη υλικο-φυσική σύνθεση του. (3) Αναπαραγωγή του κοινωνικού προϊόντος στην αξιακή μορφή του, με το σχηματισμό και τη χρησιμοποίηση των εσόδων. Καθένα από αυτά τα κε­ φάλαια εμφανίζεται στο ισοζύγιο της λαϊκής οικονομίας πρώτ’ απ’ όλα με το σχήμα αντίστοιχου συνοπτικού ισοζυγίου. Στα συνοπτικά ισοζύγια υπάγονται: Το «ισοζύγιο των εργατικών πόρων της λαϊκής οικονομίας» και το «ισοζύγιο της παραγωγής, της διανομής και της αναδιανομής του κοινωνικού προϊόντος και του εθνικού εισοδήματος στη λαϊκή οικονομία». 16

226

ισ ο ζύ γιο της παραγωγής και κατανομής τω ν πρ ο ϊόντω ν

Εξάλλου, το κάθε συνοπτικό ισοζύγιο συμπληρώνεται οργανικά από ένα σύστημα ειδικών ισοζυγίων και πινάκων, που απεικονίζουν λεπτομερειακά ιδιαίτερες πλευρές της αναπαραγωγής. Παράλληλα, το καθένα από τα ειδι­ κά ισοζύγια έχει και αυτοτελή σημασία. Ένας αριθμός από τα τοπικά ισ ο­ ζύγια είναι και τα εξής: το ισοζύγιο των εργατικών πόρων κατά περιοχές της χώρας, το ισοζύγιο της αξιοποίησης του χρόνου των εργατών κατά κλάδους της λαϊκής οικονομίας, το ισοζύγιο των υλικών κατά είδος προϊόν­ των, το ισοζύγιο των χρηματικών εσόδων και εξόδων του πληθυσμού, το ισοζύγιο των πάγιων αποθεμάτων, ο πίνακας των δεικτών της παραγωγής των κυριότερων προϊόντων κατά κάτοικο, και μια σειρά άλλα ισοζύγια. Οι κυριότεροι δείκτες των βασικών αποθεμάτων στο σύνολό τους, αποτελούν το περιεχόμενο του συνοπτικού πίνακα του ισοζυγίου της λαϊκής οικονο­ μίας, που βασικό σκοπό έχει να απεικονίσει μ’ ένα ενιαίο σχήμα την αλληλοσύνδεση όλων των κυριότερων διαδικασιών της σοσιαλιστικής διευρυμένης αναπαραγωγής. Το ισοζύγιο της λαϊκής οικονομίας της Σοβιετικής Ένωσης καταρτίζεται συνήθως για περίοδο ενός χρόνου σε ισχύουσες τιμές, πράγμα που δίνει τη δυνατότητα να καθοριστούν οι πραγματικές αναλογίες και αλληλεξαρτήσεις της διευρυμένης αναπαραγωγής. Για τη με­ λέτη της δυναμικής ανάπτυξης της λαϊκής οικονομίας, οι κυριότεροι δεί­ κτες υπολογίζονται επίσης σε συγκριτικές τιμές. Τα βασικά στοιχεία του ισοζυγίου της λαϊκής οικονομίας εμφανίζονται κατά μορφές ιδιοκτησίας και κοινωνικές ομάδες του πληθυσμού, πράγμα που επιτρέπει επίσης να αναλυθούν οι διαδικασίες της ανάπτυξης των σοσιαλιστικών παραγωγι­ κών σχέσεων. Ισ οζύγιο της παραγωγής και κατανομής τω ν πρ ο ϊόν τ ω ν : Το σύ­ στημα δεικτών που χαρακτηρίζει αναλυτικά την αναπαραγωγή του κοι­ νωνικού προϊόντος, το σύστημα των ποσοτικών και ποιοτικών σχέ­ σεων στη λαϊκή οικονομία. Η εκπόνηση του διακλαδικού ισοζυγίου της παραγωγής και της κατανομής των προϊόντων αποτελεΙ οργανικό τμήμα όλων των ισολογιστικών εργασιών στη χώρα. Τα διακλαδικό ισοζύγια της παραγωγής και της κατανομής των προϊόντων, που καταρτίζει η Κεντρική Στατιστική Διεύθυνση της ΕΣΣΔ (τέτοια ισοζύγια είχαν καταρτιστεί το 1959 και 1966), αποτελούνται από δύο πίνακες, που ο ένας είναι σε μονάδες αξίας και ο άλλος σε φυσικές μονάδες. Στο ισοζύγιο του 1966, στον πρώτο πίνακα, είχαν καταχωρηθεΙ 110 κλάδοι της υλικής παραγωγής (μεταξύ τους 95 βιομηχανικοί) ενω ο δεύτερος πίνακας είχε καταρτιστεί για 237 βασικά είδη προϊόντων. Ο κάθε κλάδος του διακλαδικού ισοζυγίου εμφα­ νιζόταν με την παραγωγή μόνο του καθαρού προϊόντος (οι λεγόμενοι «καθαροί κλάδοι»), πράγμα που εξασφάλιζε ακρίβεια στον καθορισμό των διακλαδικών αναλογιών. Σύμφωνα με απολογιστικά στοιχεία, το 1966 καταρτίστηκαν διακλαδικό ισοζύγια της παραγωγής και κατανομής των προϊόντων και στις Δημοκρατίες της ΕΣΣΔ. Το σχήμα τους κατά βάση

ισ ο ζύ γιο τω ν μέσ ω ν εργασίας

227

έμοιαζε με το σχήμα του ισοζυγίου της λαϊκής οικονομίας, αλλά έχει επι­ πλέον στοιχεία για την κυκλοφορία των αγαθών ανάμεσα στις περιοχές. Για τον καθορισμό των βασικών σχέσεων και αναλογιών της σοσιαλιστι­ κής αναπαραγωγής, χρησιμοποιούν συνήθως τους όεΐκτες του σχήματος, που καταρτίστηκε σε μονάδες μέτρησης της αξίας. Το σχήμα αυτό καταστρώνεται με τη μορφή τεσσάρων αλληλένδετων τμημάτων (τετραγώ­ νων). Οι δείκτες του πρώτου τετραγώνου απεικονίζουν τις αναλογίες κατα­ νομής των προϊόντων του κάθε κλάδου για την παραγωγή προϊόντων άλλων κλάδων, δηλ. χαρακτηρίζουν τη διαδικασία της παραγωγικής κατα­ νάλωσης. Το δεύτερο τετράγωνο περιέχει δείκτες διάθεσης των προϊόν­ των για τη μη παραγωγική κατανάλωση, τη συσσώρευση, την αντικατά­ σταση των ζημιών και τις εξαγωγές. Το τρίτο τετρφγωνο απεικονίζει την πρωταρχική διανομή του εθνικού εισοδήματος και το τέταρτο μερικές δια­ δικασίες της αναδιανομής του. Υπάρχει στατικό και δυναμικό μοντέλο του διακλαδικού ισοζυγίου, πράγμα που διευρύνει τις δυνατότητες έρευνας των νομοτελείων της ανάπτυξης της σοβιετικής οικονομίας, όχι μόνο για τη στιγμή της κατάρτισης του ισοζυγίου αλλά και για το μέλλον. Έτσι το διακλαδικό ισοζύγιο της παραγωγής και της κατανομής των προϊόντων δίνει τη δυνατότητα να παρακολουθεΐται, από την κίνηση των προϊόντων ορισμένων κλάδων, πώς διαμορφώνεται η σύνθετη διαδικασία της διευρυμένης αναπαραγωγής του ακαθάριστου κοινωνικού προϊόντος. Με τη βοήθεια του ισοζυγίου αυτού μπορεΙ να καθοριστούν, για τό σύνολο των κλάδων που υπάγονται στο ισοζύγιο και για όλη τη λαϊκή οικονομία ποσοστά άμεσων και καθολικών δαπανών των προϊόντων, ο συσχετισμός ανάμεσα στις δύο υποδιαιρέσεις της κοινωνικής παραγωγής, ανάμεσα στην παραγωγική και μη παραγωγική κατανάλωση, ανάμεσα στο τελικό προϊόν και το εθνικό εισόδημα, ανάμεσα σε όλα τα στοιχεία της αξίας του ακαθά­ ριστου κοινωνικού προϊόντος. Με βάση το διακλαδικό ισοζύγιο της παρα­ γωγής και της κατανομής των προϊόντων, καταρτίζεται το διακλαδικό ισοζύ­ γιο των δαπανών εργασίας (σε εργαζόμενους για ένα χρόνο είτε σε ανθρω­ ποώρες) καθώς και των πάγιων αποθεμάτων. Το πρώτο επιτρέπει να καθο­ ριστούν οι κύριες αναλογίες της κοινωνικής παραγωγής και οι διακλαδικές σχέσεις, που εκφράζονται σε δαπάνες εργασίας, ενώ το δεύτερο να πραγματοποιηθεί μεγάλη οικονομία, πράγμα που έχει ιδιαίτερα μεγάλη ση­ μασία για την κατάρτιση του προγράμματος τεχνικής προόδου. Ισ ο ζύ γιο τω ν μέσ ω ν εργασίας: Το σύστημα των δεικτών που μαρτυ­ ρούν κατά πόσο υπάρχει εργατική δύναμη και πώς απασχολείται κατά το­ μείς δραστηριότητας και οι οποίοι χαρακτηρίζουν τις πηγές εξασφάλισης των συμπληρωματικών αναγκών σε εργατική δύναμη, καθώς και τις απα­ ραίτητες διακινήσεις των μέσων της εργασίας από περιοχή σε περιοχή. Το ισοζύγιο των μέσων της εργασίας αποτελεΙ αναπόσπαστο τμήμα του ισ ο­ ζυγίου της λαϊκής οικονομίας της ΕΣΣΔ (βλ. λ.). Το υπάρχον μέγεθος των

228

ισοζύγιο τω ν μέσων εργασίας

μέσων εργασίας αποτελάται από το σύνολο του ικανού προς Εργασία πλη­ θυσμού (άνόρες και γυναίκες ηλικίας 16-59 χρόνων), τον αριθμό του πλη­ θυσμού που έχει ξεπεράσει το όριο της ικανής προς εργασία ηλικίας, καθώς και των αναπήρων I και II ομάδας, που στην πράξη συμμετέχουν σε ωφέλι­ μη κοινωνική εργασία (συμπεριλαμβάνονται οι συνταξιούχοι, που δεν εργά­ ζονται και οι ανάπηροι ικανής προς εργασία ηλικίας). Το ισοζύγιο καταρ­ τίζεται σε κλίμακα λαϊκής οικονομίας της χώρας και σε πλαίσια ενωσιακών δημοκρατιών, περιοχών και τομέων. Το ισοζύγιο των μέσων της εργα­ σίας αποσκοπεΙ να καθορίσει τις κυριότερες αναλογίες αναπαραγωγής των μέσων εργασίας και την κατανομή και αξιοποίησή τους κατά σφαίρες δρα­ στηριότητας και κλάδους της λαϊκής οικονομίας, σύμφωνα με τα καθή­ κοντα που αναθέτουν οι προβλέψεις του σχεδίου λαϊκής οικονομίας. ΓΓ αυτό, στο ισοζύγιο απεικονίζεται ο γενικός όγκος των πόρων εργασίας της χώρας με κατανομή κατά σφαίρες δραστηριότητας, κλάδους της λαϊ­ κής οικονομίας, μορφές ιδιοκτησίας και κοινωνικές ομάδες: εργάτες και υπάλληλους κολχόζνικους, συνεταιρισμένους βιοτέχνες, αγρότες, ιδιοκτή­ τες και ελεύθερους βιοτέχνες. Απεικονίζεται ο αριθμός των εργαζομένων, που απασχολούνται στη λαϊκή οικονομία, των μαθητών ηλικίας ανίκανης για εργασία και του ικανού για εργασία πληθυσμού, που ασχολεΐται με τα οικιακά και που ένα τμήμα του, κάτω απο ορισμένες συνθήκες (διεύ­ ρυνσης του δικτύου παιδικών ιδρυμάτων και κοινωνικών εστιών) μπορεί να προσελκυστεΙ στην κοινωνική παραγωγή. Η σύνθεση των δεικτών του ισοζυγίου δίνει τη δυνατότητα να προσδιοριστούν οι αναλογίες της κατανομής των πόρων εργασίας ανάμεσα στην παραγωγική και μη παρα­ γωγική σφαίρα δραστηριότητας και τους κλάδους της λαϊκής οικονομίας, με αφετηρία το πρόγραμμα ανάπτυξης των διάφορων κλάδων για την επι­ κείμενη περίοδο. Ταυτόχρονα, η κύρια προσοχή στρέφεται στην εξασφά­ λιση με εργατική δύναμη των βασικών κλάδων. Το ισοζύγιο των μέσων εργασίας, εκφράζεται σε φυσικά πρόσωπα (χιλ. άτομα). Παράλληλα σε ορι­ σμένους κλάδους της λαϊκής οικονομίας καταρτίζονται ισοζύγια του καταναλωθέντος χρόνου εργασίας σε ανθρωποημέρες, πράγμα που δίνει τη δυνα­ τότητα να καθοριστεί ο βαθμός της εντατικότητας, με την οποία αξιοποιούνται οι πόροι εργασίας. Η σύγκριση των στοιχείων για το μέσο ετήσιο αριθμό των εργαζομένων και την ποσότητα του καταναλωθέντος χρόνου εργα­ σίας με τους δείκτες της ποσότητας των προϊόντων που παρήγαγαν, επι­ τρέπει να υπολογιστεί η κοινωνική παραγωγικότητα της εργασίας τόσο συνολικά για τη λαϊκή οικονομία, όσο και κατά κλάδους της υλικής παρα­ γωγής, καθώς και το επίπεδο αποδοτικότητας που επιτεύχθηκε από τη χρησιμοποίηση των μέσων της εργασίας. Με τη βοήθεια του ισοζυγίου των μέσων της εργασίας, που καταρτίζεται κατά δημοκρατίες, περιοχές και νομούς, καθορίζονται οι αναλογίες της εδαφικής κατανομής των πόρων εργασίας και ο βαθμός εξασφάλισης των οικονομικών περιοχών με εργα­ τική δύναμη.

ισοζύγιο τω ν χρηματικών εσόδων και εξόδων

229

Ισοζύγιο των χρηματικών εσόδων και εξόδων του πληθυσμού: Εί­ ναι το τμήμα του ισοζυγίου της λαϊκής οικονομίας της ΕΣΣΔ (βλ. λ.), το σύστημα των δεικτών, που απεικονίζουν την κίνηση του μέρους εκείνου του εθνικού εισοδήματος, που διανέμεται στα μέλη της σοσιαλιστικής κοινωνίας σε χρήμα. Με τη βοήθεια του ισοζυγίου αυτού καθορίζεται η σχέση ανά­ μεσα στην αξιόχρεη ζήτηση (βλ. λ.) του πληθυσμού και την κάλυψή της με εμπορεύματα. Τα στοιχεία του ισοζυγίου χρησιμοποιούνται για τον προ­ γραμματισμό της εμπορευματικής κυκλοφορίας, των πληρωμών, και των αποταμιεύσεων του πληθυσμού, καθώς και για τη σχεδιοποίηση της νομι­ σματικής κυκλοφορίας στη χώρα. Καταρτίζεται το ισοζύγιο για όλο τον πληθυσμό της χώρας, καθώς και κατά δημοκρατίες, περιοχές και νομούς. Το ισοζύγιο αποτελεΐται από δύο μέρη : τα έσοδα και τα έξοδα. Η ύπαρξη ρευστού χρήματος στον πληθυσμό απεικονίζεται στα έσοδα κατά πηγές: από τις κρατικές και συνεταιριστικές επιχειρήσεις (εργατικός μισθός, έσο­ δα σε χρήμα των κολχόζνικων, συντάξεις, βοηθήματα κ.ο.κ.), απ’ την πώληση αγροτικών προϊόντων και τα έσοδα από το χρηματιστικό σύστημα (πληρωμές από δάνεια και λαχεία, τόκοι καταθέσεων κ.ο.κ.). Η δαπάνη των χρημάτων απεικονίζεται κατά τις βασικές κατευθύνσεις της αξιοποίη­ σής τους: για την αγορά εμπορευμάτων από τις κρατικές και συνεταιριστι­ κές επιχειρήσεις καθώς και τους κολχόζνικους, για την αμοιβή υπηρεσιών (στέγασης), βιοτικών, μεταφορών, επικοινωνιών, θεαμάτων κ.ο.κ.), για την καταβολή υποχρεωτικών πληρωμών, για προαιρετικές εισφορές και αποταμιεύσεις και τέλος για την πληρωμή εμπορευμάτων και υπηρεσιών με τις ανταλλαγές ανάμεσα στις διάφορες ομάδες του πληθυσμού. Εκτός απ’ αυτά, στους δείκτες του ισοζυγίου απεικονίζεται το μέγεθος των αλλα­ γών που σημειώνονται στα υπόλοιπα του ρευστού χρήματος στον πλη­ θυσμό, που ο υπολογισμός τους έχει μεγάλη σημασία για τη σχεδιοποίηση της νομισματικής κυκλοφορίας. Η κίνηση του ρευστού χρήματος εικονΙζεται στο ισοζύγιο για το σύνολο του πληθυσμού και των βασικών κοι­ νωνικών ομάδων: (1 ) εργάτες και υπάλληλους και (2) αγρότες. 0 τέτοιος διαχωρισμός στο ισοζύγιο των χρηματικών εσόδων και εξάδων του πλη­ θυσμού έχει πολύ βασική σημασία, επειδή οι πηγές του ρευστού χρήμα­ τος σε καθεμιά απ’ αυτές τις ομάδες και η κατεύθυνση της δαπάνης τους διαφέρουν αισθητά μεταξύ τους. Κατά τον καθορισμό των διαστάσεων των αγοραστικών αποθεμάτων του πληθυσμού από το γενικό ποσό των χρηματικών εισπράξεων, εξαιρούνται τα μη εμπορικά έξοδα (κυρίως η αμοι­ βή διάφορων υπηρεσιών και οι πληρωμές) καθώς και τα μέσα που προ­ ορίζονται για την αύξηση των αποταμιεύσεων. Η σύνθεση των δεικτών του ισοζυγίου δίνει τη δυνατότητα να προσδιοριστεί ο ρόλος των διά­ φορων πηγών στη διαμόρφωση του ρευστού χρήματος και του αγορα­ στικού αποθέματος του πληθυσμού, καθώς επίσης να αποσαφηνιστεί η αντιστοιχία ανάμεσα στην αξιόχρεη ζήτηση των εργαζομένων και στα κυ­ κλοφορούντο καταναλωτικά είδη και υπηρέσιες που παρέχονται με πλη·

230

ιστορική θέση του ιμπεριαλισμού

ρωμή, καθώς επίσης και μια σειρά από άλλα βασικά για τη λαϊκή οικονο­ μία θέματα. Ιστορική θέση του ιμπεριαλισμού: Συνίσταται στο ότι ο ιμπεριαλισμός «Ιναι το τελευταίο ιστορικό στάδιο του καπιταλισμού, η περίοδος της απο­ σύνθεσης και του θανάτου του, η παραμονή της σοσιαλιστικής επανά­ στασης. Ο Β.Ι. Λένιν έγραψε: «Ο ιμπεριαλισμός είναι ένα ιδιαίτερο ιστο­ ρικό στάδιο του καπιταλισμού. Η ιδιαιτερότητά του είναι τριπλή: ο ιμπε­ ριαλισμός είναι (1) μονοπωλιακός καπιταλισμός' (2) παρασιτικός καπι­ ταλισμός ή καπιταλισμός σε αποσύνθεση' (3) καπιταλισμός που πεθαίνει» (Άπαντα, τομ. 30, σελ. 163). Αποφασιστικό χαρακτηριστικό του ιμπερια­ λισμού είναι ότι, στην ουσ(α, πρόκειται για μονοπωλιακό καπιταλισμό. Η οικονομική δύναμη είναι συγκεντρωμένη στα χέρια των μεγαλύτερων μονοπωλιακών ενώσεων. Τα μονοπώλια εισχώρησαν σε όλες τις σφαί­ ρες της παραγωγής. Πραγματοποιείται η συνένωση της δύναμης των κα­ πιταλιστικών μονοπωλίων με τη δύναμη του αστικού κράτους (βλ. κρατικομονοπωλιακός καπιταλισμός). Η κοινωνικοποίηση της παραγωγής φτά­ νει μέχρι την ανώτατη βαθμίδα, που είναι δυνατή στον καπιταλισμό. Αυτή απαιτεί τη σχεδιοποιημένη οργάνωση της παραγωγής στην κλίμακα της κοινωνίας, που ε(ναι αδύνατη στον καπιταλισμό. Ο Β. I. Λένιν υπογράμμισε ότι τα μονοπώλια σε όλες τις μορφές της εμφάνισής τους με την ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, αναπόφευκτα γεννούν την τάση για στα­ σιμότητα και σήψη. Η διαδικασία αυτή χαρακτηρίζεται από τις επόμενες βα­ σικές εκδηλώσεις: δημιουργείται η οικονομική δυνατότητα αναστολής της τεχνικής προόδου για την εξυπηρέτηση των συμφερόντων των μονοπω­ λίων, εμφανίζεται ένα στρώμα ραντιέρηδων και κρατών-ραντιέρηδων, δραστηριοποιείται η εξαγωγή κεφαλαίων (β λ.λ.), μεγαλώνει η κλεψιά των εξαρτημένων λαών, εξαγοράζεται η ηγεσία της εργατικής τάξης και δημιουργείται η εργατική αριστοκρατία, δυναμώνει η πολιτική αντίδραση. Στο ιμπεριαλιστικό στάδιο του καπιταλισμού αναπτύσσεται η οικονομία, η τεχνι­ κή και η επιστήμη. Η επιστημονικοτεχνική πρόοδος όμως πραγματοποιείται αντιφατικά, συχνά τερατόμορφα, ενάντια στα βασικά συμφέροντα πλα­ τιών λαϊκών μαζών, για τους ιδιοτελείς σκοπούς του μονοπωλιακού κε­ φαλαίου. Η πρόοδος αυτή πραγματοποιείται μόνο σε περίπτωση που τα μονοπώλια μπορούν να εξασφαλίσουν υψηλά κέρδη για τον εαυτό τους. Η κυριαρχία των μονοπωλίων γεννά την τάση για την τεχνική στασιμό­ τητα, που χαρακτηρίζει τον ιμπεριαλισμό, είναι φρένο για την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Αδιάψευστη απόδειξη για τη σήψη του καπιταλισμού στην περίοδο του ιμπεριαλισμού είναι τα τεράστια μη πα­ ραγωγικά έξοδα για τη στρατιωτικοποίηση της οικονομίας (βλ. στρατιωτικοποίηση της οικονομίας των καπιταλιστικών χωρών). Ο παρασιτικός χαρακτήρας του ιμπεριαλισμού εκδηλώνεται με το ότι η μονοπωλιακή ηγεσία ξεκόβει τελειωτικά από κάθε συμμετοχή στην κοινωνική δια­

ιστορική σχολή πολιτικής οικονομίας

231

δικασία της παραγωγής. Η καθοδήγηση της παραγωγής όλο και περισσό­ τερο περνά στο μισθωτό τεχνικό προσωπικό. Δημιουργείται ένα στρώμα ειδοσηματιών, που ζεΙ από τα έσοδα που αποφέρουν οι επενδύσεις κεφα­ λαίων στις χώρες του εξωτερικού και από τις οποίες απομυζούντοι τερά­ στια κέρδη. Δημιουργείται μια κατάσταση, όπου ολόκληρα καπιταλιστικά κράτη γίνονται ραντιέρηδες, εκμεταλλευόμενα, με την εξαγωγή κεφαλαίων, άλλους λαούς και χώρες, αντλώντας από εκεί τεράστια κέρδη, που ένα μέρος τους το χρησιμοποιούν οι μονοπωλητές για την εξαγορά της ηγεσίας της εργατικής τάξης, δημιουργώντας έτσι κοινωνικό στήριγμα στο εργατικό κίνημα μέσα από τα οππορτουνιστικά κόμματα και την ηγεσία τους. Η δια­ δικασία της σήψης και του παρασιτισμού του καπιτολισμού στο ιμπερια­ λιστικό στάδιο συνοδεύεται από το δυνάμωμα της αντίδρασης στην οικο­ νομία, την πολιτική, τον πολιτισμό, την ιδεολογία. Πραγματοποιείται η στρο­ φή από την αστική δημοκρατία στην πολιτική αντίδραση, που έκφρασή της είναι η καθιέρωση αντιδημοκρατικών και φασιστικών καθεστώτων. Ο Β. I. Λένιν έβγαλε το συμπέρασμα ότι ο ιμπεριαλισμός είναι ο καπιταλισμός που πεθαίνει. «Η εποχή του καπιταλιστικού ιμπεριαλισμού είναι εποχή του ωριμασμένου και υπερωριμασμένου καπιταλισμού, που βρίσκεται στην παραμονή της καταστροφής του, που τόσο έχει ωριμάσει ώστε να δώ­ σει τη θέση του στο σοσιαλισμό» (Άπαντα, τομ. 27, σελ. 161, ρωσ. έκδ.). Το παραπέρα βάθαιμα της γενικής κρίσης του καπιταλισμού οξύνει ακόμα περισσότερο τις αντιθέσεις του ιμπεριαλισμού, οδηγεί αναπόφευκτα στην υπονόμευση της κυριαρχίας του μονοπωλιακού κεφαλαίου, στην άνοδο της αντίστασης και του αγώνα των εργαζομένων ενάντια στον ιμπεριαλισμό και σε τελευταία ανάλυση στην τελική καταστροφή του. Ιστορική σχολή πολιτικής οικονομίας: ΑποτελεΙ παραλλαγή της αστι­ κής εκχυδαϊσμένης πολιτικής οικονομίας (βλ. λ.) που γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη στη δεκαετία του 1840, κυρίως στη Γερμανία (στις εργασίες του Β. Ρόσερ, Β. ΧΙλντεμπραντ, Κ. Κινς). Σε αντίθεση με τη μαρξιστική οι­ κονομική θεωρία, η σχολή αυτή αρνιέται την ύπαρξη αντικειμενικών νό­ μων στην οικονομική ανάπτυξη της κοινωνίας, αγνοεί ολοκληρωτικά την πρωταρχική σημασία των παραγωγικών σχέσεων στο σύστημα της κα­ πιταλιστικής αναπαραγωγής και περιορίζει τη μελέτη της κυρίως στη σφαί­ ρα της κυκλοφορίας της καπιταλιστικής αγοράς. Τη χαρακτήριζε η συσ­ σώρευση περιγραφικών ιστορικών στοιχείων, χωρίς τη θεωρητική τους ανάλυση και την αποκάλυψη των αιτιακών σχέσεων και εξαρτήσεών τους. Οι εκπρόσωποι αυτής της σχολής υπερασπίζονταν, από αντιδραστικές θέσεις, τα φεουδαρχικά δικαιώματα στη γη και τα αυλικά και γραφειο­ κρατικά προνόμια των Πρώσσων ευγενών, της ατομικής ιδιοκτησίας. Οι ιδεολόγοι της ιστορικής σχολής προπαγάνδιζαν την ιδέα της υπερνίκησης των αντιθέσεων ανάμεσα στο προλεταριάτο και την αστική τάξη διαμέ­ σου των «κοινωνικών μεταρρυθμίσεων», τις οποίες πραγματοποιεί το αστι­

232

ιστορική τάση της καπιταλιστικής συσσώρευσης

κά κράτος. Η ιστορική σχολή δανείστηκε σε μεγάλη κλίμακα μια σειρά θέσεις από τους εκπροσώπους της αγγλικής και της γαλλικής εκχυδαϊσμένης αστικής πολιτικής οικονομίας. Ανάμεσα στις άλλες δανείστηκε τη «θεω­ ρία της αναμονής (αποχής)» που συνιστά μια απόπειρα να δικαιωθεί η ανελέητη εκμετάλλευση των μισθωτών εργατών από τους καπιταλιστές επιχειρηματίες. Σαν δραστικό μέσο εξωτερικού οικονομικού επεκτατι­ σμού, η θεωρία αυτή έβλεπε την πραγματοποίηση του προστατευτισμού (βλ. λ.), μιας πολιτικής ανοιχτά καταχτητικής. Την αντιδραστική ουσία των θέσεων της παλιάς ιστορικής σχολής αποκάλυψαν σε βάθος ο Κ. Μαρξ και ο Ν. Τσερνισέφσκι. Στη δεκαετία του 1870 διαμορφώθηκε η αυστριακή σχολή πολιτικής οικονομίας (βλ. λ.) και η νέα ιστορική σχολή εκπροσω­ πούμενη από τους Γ. Σμόλερ. Λ. Μπρεντάτο, Α. Βάγκνερ, Β. Ζόμπαρτ και άλλους. Οι εκπρόσωποί της διέκοψαν συνειδητά τις σχέσεις με την επι­ στημονική πολιτική οικονομία και αντικατέστησαν τις οικονομικές έρευ­ νες με ογκώδεις πολύτομες περιγραφές της δομής των μεσαιωνικών συν­ τεχνιών, των κοινοτικών και επαρχιακών δομών κλπ. Με σκοπό την άμ­ βλυνση των ανταγωνιστικών αντιθέσεων ανάμεσα στην εργασία και το κεφάλαιο που αναπτύχθηκαν στον προμονοπωλιακό καπιταλισμό και ιμπε­ ριαλισμό, η νέα ιστορική σχολή ασχολούνταν με την αντιδραστική προπαγάνδιση των παλιών «πλεονεκτημάτων» της μεσαιωνικής συντεχνιακής οργάνωσης, της αστυνομικής ρύθμισης, της μισθωτής εργασίας και με την υπεράσπιση της εργοστασιακής νομοθεσίας προς το συμφέρον της αστικής τάξης. Η προπαγάνδα της ταξικής συνεργασίας έγινε το ιδεο­ λογικό όπλο της νέας ιστορικής σχολής, και έχοντας την επίσημη έγκρι­ ση των κρατικών οργάνων της «παιδείας», σαν απόλυτα κατάλληλη για διδασκαλία από τις πανεπιστημιακές έδρες, πήρε τον τίτλο του «από καθέδρας σοσιαλισμού». Από τη «θεωρητική κληρονομιά» της ιστορικής σχο­ λής, οι ιδεολόγοι του χιτλερικού ρατσισμού αντλούσαν ψευδοεπιστημονικά επιχειρήματα για να εξοντώνουν τις επαναστατικές, δημοκρατικές δυ­ νάμεις στο εσωτερικό της χώρας, και για να δικαιώσουν τους επιθετι­ κούς, καταχτητικούς πολέμους της φασιστικής Γερμανίας. Ιστορική τάση της καπιταλιστικής συσσώ ρευσης: Είναι η νομοτέ­ λεια της ανάπτυξης του καπιταλισμού στο δρόμο της αναπόφευκτης κατα­ στροφής του, που προσδιορίζεται από όλο το σύστημα των οικονομικών νόμων του καπιταλισμού, από την ανάπτυξη των αντιθέσεών του, από την ένταση της ταξικής πάλης του προλεταριάτου, που σαν αποτέλεσμά της το καπιταλιστικό σύστημα αντικαθίσταται από το σοσιαλιστικό. Στη δια­ δικασία της καπιταλιστικής συσσώρευσης πραγματοποιείται η συγκεντροποίηση του κεφαλαίου και η συγκέντρωση της παραγωγής. Η ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής συγκεντρώνεται στα χέρια των μεγαλύτερων καπι­ ταλιστών, η παραγωγή αποκτά όλο και περισσότερο κοινωνικό χαρακτήρα. Αυτό εκφράζεται με την αύξηση των διαστάσεων της μεγάλης παραγωγής

ιστορική τάση της καπιταλιστικής συσσώρευσης

233

με μηχανές, με τη συγκέντρωση στις μεγάλες επιχειρήσεις όλο και μεγαλύ­ τερου αριθμού μισθωτών εργατών, με την ανάπτυξη του κοινωνικού κατα­ μερισμού της εργασίας και των παγκόσμιων οικονομικών σχέσεων. Οξύνεται η βασική αντίθεση του καπιταλισμού (βλ. λ.). Το προϊόν της κοινω­ νικής παραγωγής ιδιοποιείται μια χούφτα μεγιστάνες του κεφαλαίου που έχουν συγκεντρώσει στα χέρια τους τα βασικά μέσα παραγωγής. Ο κοινω­ νικός χαρακτήρας της παραγωγής έρχεται ολοένα και περισσότερο σε αντί­ θεση με την ατομική καπιταλιστική μορφή ιδιοποίησης. Οι παραγωγικές δυνάμεις, που στην ανάπτυξή τους συνέβαλε, μέχρι μια ορισμένη περίοδο, ο καπιταλισμός, έρχονται σε σύγκρουση, στην πορεία της καπιταλιστικής συσσώρευσης, με τις καπιταλιστικές παραγωγικές σχέσεις. Οι τελευταίες γίνονται αλυσίδες στην παραπέρα ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Ταυτόχρονα, η συσσώρευση κεφαλαίου οδηγεί στην όξυνση των αντιθέ­ σεων ανάμεσα στην εργασία και το κεφάλαιο, ανάμεσα στις εργαζόμενες μάζες και την αστική τάξη. Η ανάπτυξη της ταξικής πάλης οδηγεί, σε τε­ λευταία ανάλυση, στη σοσιαλιστική επανάσταση, στη δικτατορία του προ­ λεταριάτου. Ο καπιταλισμός, στη διαδικασία της ανάπτυξής του, προετοι­ μάζει τους αντικειμενικούς και τους υποκειμενικούς όρους για το πέρα­ σμα στο σοσιαλισμό. Ιδιαίτερη οξύτητα αποκτούν οι αντιθέσεις του καπι­ ταλισμού στο ιμπεριαλιστικό του στάδιο. Η σύγχρονη επιστημονική και τεχνική επανάσταση επιταχύνει τη διαδικασία της κοινωνικοποίησης της παραγωγής και της εργασίας και αυξάνει τις διαστάσεις της παραγωγής και της συσσώρευσης του μονοπωλιακού κεφαλαίου. Οξύνονται οι αντι­ θέσεις ανάμεσα στις δυνατότητες που απελευθερώνει η επιστημονικοτεχνική πρόοδος και τα εμπόδια που ορθώνει ο καπιταλισμός στο δρόμο της χρησιμοποίησής της προς το συμφέρον της κοινωνίας.

κ Καθαρά έσοδα της κοινωνίας: Το μέρος της αξίας του συνολικού κοι­ νωνικού προϊόντος, που στη διαδικασία της πώλησης διακρίνεται από τα κοινωνικά έξοδα παραγωγής. ΕξαιτΙας των παρεκκλίσεων των τιμών από την αξία, των μεγεθών του συνόλου της απόσβεσης (β λ.λ .) από την πραγματική φθορά των πάγιων πόρων, της αλλαγής των αναλογιών, η χρηματική μορφή του καθαρού εισοδήματος παρεκκλίνει από το ενσαρκω­ μένο σ' αυτή υλικό περιεχόμενο. Στην καπιταλιστική κοινωνία, το καθαρό εισόδημα αποτελεΙ όλη τη μάζα της πραγματοποιούμενης υπεραξίας (βλ. λ.). Αυτή διασπάται σε κέρδος, πρόσοδο, μερίσματα, που καρπώνονται οι εκμεταλλεύτριες τάξεις και χρησιμοποιείται με σκοπό το δυνάμωμα της εκμε­ τάλλευσης των εργαζομένων. Η κοινωνικο-οικονομική φύση του καθαρού εισοδήματος στη σοσιαλιστική κοινωνία είναι θεμελιακά διαφορετική. Δημιουργείται από την εργασία των εργαζομένων, που είναι απαλλαγμένοι από την εκμετάλλευση, εμφανίζεται σαν κοινωνική ιδιοκτησία και χρησιμοποι­ είται για την εξυπηρέτηση των συμφερόντων όλων των εργαζομένων. Σαν οικονομική κατηγορία, το καθαρό εισόδημα της κοινωνίας εκφράζει τις σχέσεις ανάμεσα στην κοινωνία στο σύνολό της, με τις κολλεκτίβες των επιχειρήσεων και τους ξεχωριστούς εργαζόμενους της σοσιαλιστικής κοι­ νωνίας-σχέσεις που αναπτύσσονται στη διάρκεια της δημιουργίας και της κατανομής των προϊόντων. Η σοσιαλιστική φύση του καθαρού εισοδήμα­ τος εμφανίζεται και στη χρησιμοποίησή του. Ο Β. I. Λένιν, χαρακτηρίζον­ τας την κοινωνική φύση και τον προορισμό του πρόσθετου προϊόντος (βλ. λ.) στο σοσιαλισμό, υπογράμμισε ότι το πρόσθετο προϊόν δεν πηγαί­ νει στην τάξη των ιδιοκτητών αλλά σε όλους τους εργαζόμενους και μόνο σ' αυτούς. Στο σοσιαλισμό, ο μηχανισμός του σχηματισμού του καθαρού εισοδήματος είναι στην πραγματικότητα διαφορετικός από ό,τι στον καπι­ ταλισμό. Αν στην καπιταλιστική κοινωνία το καθαρό έσοδο διαμορφώνε­ ται τυχαία στην πορεία του σκληρού ανταγωνιστικού αγώνα των επιχειρη­ ματιών, το καθαρό έσοδο της σοσιαλιστικής κοινωνίας σχηματίζεται στη βάση της σχεδιοποίησης της παραγωγής και της διάθεσης του προϊόντος με το συνειδητό καθορισμό από την κοινωνία των ρυθμών και των ανα­ λογιών, του όγκου και της ποικιλίας των προϊόντων και του επιπέδου των τιμών. Η πρακτική της οικοδόμησης του σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ και στις άλλες σοσιαλιστικές χώρες επιβεβαίωσε την αναγκαιότητα και τη σκοπιμό­ τητα ύπαρξης δύο μορφών καθαρών εσόδων της κοινωνίας. Ένα μέρος των καθαρών εσόδων της κοινωνίας σχηματίζει τα συγκεντρωτικά καθαρά

καθαρά 4σοδα της κρατικής επιχείρησης

236

έσοδα του κράτους (βλ. λ.). Αυτό εκφράζεται με τη μορφή του φόρου κυ­ κλοφορίας, της αμοιβής για τους παραγωγικούς πόρους, των προσόδων, των πληρωμών, του ελεύθερου υπολοίπου του κέρδους, των χορηγήσεων για τις ανάγκες της κοινωνικής ασφάλειας, του φόρου εισοδήματος οπό τα κολχόζ και τους άλλους συνεταιριστικούς οργανισμούς κλπ. και συσσω­ ρεύεται στο κράτος. Το άλλο μέρος αποτελεΙ τα καθαρά έσοδο των κρα­ τικών επιχειρήσεων, των κολχόζ (βλ. καθαρά έσοδα της κρατικής επιχεί­ ρησης). Η οικονομική φύση των δύο μορφών του καθορού εσόδου είναι ενιαία. Η ύπαρξη δύο μορφών καθαρού εσόδου της κοινωνίας καθορίζετοι από τις ιδιομορφίες της σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας στο μέσο παραγω­ γής, τις απαιτήσεις της σχεδιοποιημένης ανάπτυξης της σοσιαλιστικής οι­ κονομίας. Η ενότητα της κοινωνικής ιδιοκτησίος κοι η ύπαρξη παλλαϊκού ενδιαφέροντος, προυποθέτουν τη συγκεντροποίηση μέρους των καθορών εσόδων της κοινωνίας. Διαμέσου αυτού του πόρου ικονοποιούντοι οι σο­ βαρότερες παλλαϊκές ονάγκες, εξασφαλίζεται με χρηματικά μέσα η οικονομικο-οργανωτική δραστηριότητα του σοσιαλιστικού κράτους. Τουτόχρονα, οι αρχές της οικονομικής ιδιοσυντήρησης στη διεξογωγή της παρογωγής και η ύπαρξη των συλλογικών συμφερόντων, καθορίζουν την κατανομή μέρους του καθαρού εσόδου της κοινωνίος στη διάθεση της παραγωγι­ κής κολλεκτίβας γιο την προγμοτοποίηση των συμφερόντων της, για την εκπλήρωση των κρατικών σχεδίων, την πραγματοποίηση της διευρυμένης αναπαραγωγής, την ανύψωση της αποδοτικότητάς της. Καθαρά έσοδα της κρατικής επιχείρησης: Είναι μέρος των καθαρών εσόδων της σοσιαλιστικής κοινωνίας (βλ. λ.) που δημιουργούνται στη δοσμένη επιχείρηση. Στην πράξη, τα καθαρά έσοδο της κροτικής επιχεί­ ρησης ονομάζονται κέρδος (βλ. λ.). Ορισμένο μέρος των καθαρών εσόδων κοτευθύνετοι στον κροτικό προϋπολογισμό, σχηματίζοντας μέρος των συγκεντρωτικών καθαρών εσόδων του κράτους (β λ.λ.), ενώ το άλλο μέρος μένει στη διάθεση της επιχείρησης και χρησιμοποιείται για τους εξής σκοπούς: (1) την αύξηση των κυκλοφοριακών μέσων (2) τη χρη­ ματοδότηση μέρους των επενδύσεων σύμφωνα με το καθορισμένο για την επιχείρηση οικονομικό σχέδιο και το σχέδιο έργων υποδομής· (3) για το σχηματισμό του κονδυλίου οικονομικής παρότρυνσης, του κονδυλίου ανάπτυξης της παραγωγής, του κονδυλίου υλικής παρότρυνσης και των κονδυλίων κοινωνικο-πολιτιστικών μέτρων και οικοδόμησης κατοικιών). Το κονδύλι ανάπτυξης της παραγωγής χρησιμοποιείτοι για τη χρηματοδό­ τηση επενδύσεων, για την εισαγωγή νέας τεχνικής, για τον εκμηχανισμό και εκσυγχρονισμό των εγκαταστάσεων, για την τελειοποίηση της οργάνω­ σης της εργασίας κλπ. Το κονδύλι υλικής παρότρυνσης χρησιμοποιείται για χρηματικά βραβεία στους εργάτες, τους τεχνικούς και μηχανικούς, τους υπαλλήλους κοι άλλες κατηγορίες εργαζομένων, σύμφωνα με το σύστημα βραβείων, για την εφάπαξ ενθάρρυνση εργοζομένων που διακρίθηκαν κατά

236

καθαρά έσοδα της σοσιαλιστικής κοινωνίας

την εκπλήρωση ιδιαίτερα σοβαρών παραγωγικών έργων, για την πλη­ ρωμή αμοιβών, για τα γενικά ετήσια αποτελέσματα της εργασίας της επιχείρησης κλπ. Τα κονδύλια κοινωνικοπολιτιστικών μέτρων και οικο­ δόμησης κατοικιών, διατίθενται για τη βελτίωση της παλιτιστικής-βιοτικής και ιατρικής εξυπηρέτησης των εργαζομένων, για την οικοδόμηση, τη διεύρυνση και τη γενική επισκευή κατοικιών, λεσχών, σπιτιών ανάπαυ­ σης, σανατορίων, παιδικών κατασκηνώσεων, παιδικών και βρεφικών στα­ θμών, εστιατορίων και κυλικείων, αθλητικών εγκαταστάσεων κλπ. Έτσι, τα καθαρά έσοδα της κρατικής επιχείρησης, χρησιμοποιούμενα τόσο για τη διεύρυνση της κοινωνικής παραγωγής όσο και για τις άμεσες ανάγκες των εργαζομένων της δοσμένης επιχείρησης, επιτρέπουν να συνδυάζον­ ται τα παλλαϊκά συμφέροντα με τα συμφέροντα της παραγωγικής ομάδας και με τα αταμικά συμφέροντα. Δημιουργούν το υλικό ενδιαφέρον των εργαζομένων για την εκπλήρωση και το ξεπέρασμα των κρατικών σχε­ δίων, την τελειοποίηση της παραγωγικής δραστηριότητας, τη βελτίωση της ποιότητας και την ελάττωση των εξόδων παραγωγής. Καθαρά έσοδα της σοσιαλιστικής κοινωνίας: Είναι τα μέρος της αξίας ταυ συνολικού κοινωνικού προϊόντος (βλ. λ.) που δημιουργείται στην υλική παραγωγή με την πρόσθετη εργασία (βλ. λ.). Όλες οι κοινωνικά απαραίτητες δαπάνες εργασίας, αποκρυσταλλωμένης και ζωντανής, για την κατασκευή του ενός ή του άλλου εμπορεύματος, αποτελαύν τα κοινωνικά έξοδα παραγωγής. Αυτά δείχνουν τι στοίχισε η παραγωγή του εμπορεύ­ ματος, δηλαδή ποιά είναι η αξία του. Τα κοινωνικά έξοδα παραγωγής του εμπορεύματος διαιρούνται στα εξής δύα μέρη : στην αξία των μέσων πα­ ραγωγής (μηχανών, εγκαταστάσεων, πρώτων υλών, καυσίμων κλπ.) παυ ξο­ δεύτηκαν, και η αποία μεταβιβάστηκε στο προϊόν στη διαδικασία της παρα­ γωγής, και στη νεοδημιουργημένη αξία ή το εθνικό εισόδημα (βλ. λ.). Με τη σειρά της, η νεοδημιουργημένη αξία διαιρείται (α) σε αξία που δημιουργήθηκε με την αναγκαία εργασία, και (β) σε αξία που δημιουργήθηκε με την πρόσθετη εργασία. Η αξία παυ δημιουργήθηκε με την αναγκαία εργασία, βρίσκει την έκφρασή της, στην πράξη, στα μισθό των εργαζομένων στις κρατικές επιχειρήσεις και την πληρωμή των μελών των παραγωγι­ κών συνεταιρισμών (καλχόζ). Η αξία που δημιουργήθηκε με την πρόσθετη εργασία, ή τα καθαρά έσοδα της κοινωνίας, εμφανίζεται με τη μορφή ταυ κέρδους και των άλλων μορφών συσσώρευσης των σοσιαλιστικών επι­ χειρήσεων. Στη βιομηχανική επιχείρηση, τα καθαρά έσοδα της κοινωνίας παίρνουν τη μορφή του φόρου κυκλοφορίας που πηγαίνει κατευθείαν στο κράτος, και τη μορφή κέρδους, που ορισμένο μερίδιό του παραχω­ ρούν οι επιχειρήσεις στο κράτος, ενώ το υπόλοιπο μερίδια παραμένει στη διάθεσή τους για να δαπανηθεί στις παραγωγικές τους ανάγκες, καθώς και για τη βελτίωση των πολιτιστικών και βιοτικών συνθηκών και για τα βραβεία των εργαζομένων. Τα καθαρά έσοδα της κοινωνίας αποτελούν

κανόνας χρυσού

237

την πηγή της διευρυμένης αναπαραγωγής. Μ' αυτά γίνεται η διεύρυνση και των βασικών κεφαλαίων πολιτιστικής και βιοτικής ενίσχυσης, κατα­ σκευής σχολείων, νοσοκομείων κλπ. Τα καθαρά έσοδα της σοσιαλιστι­ κής κοινωνίας ανήκουν στους εργαζόμενους και χρησιμοποιούνται ολοκλη­ ρωτικά προς το συμφέρον τους (βλ. συγκεντρωτικά καθαρά έσοδα του κράτους, καθαρά έσοδα της κρατικής επιχείρησης). Καθεστώς οικονομίας: Είναι σοσιαλιστική μέθοδος λειτουργίας της οι­ κονομίας’ ένα σύστημα τεχνικών, οργανωτικών και διαπαιδαγωγητικών μέ­ τρων που εφαρμόζονται προγραμματισμένα και αποβλέπουν στην επίτευ­ ξη των καλύτερων αποτελεσμάτων με τις μικρότερες δαπάνες, στην ολό­ πλευρη χρησιμοποίηση των εσωτερικών εφεδρειών της λαϊκής οικονο­ μίας για την επιτάχυνση της ανάπτυξης της κοινωνικής παραγωγής και την ανύψωση της λαϊκής ευημερίας. Το καθεστώς οικονομίας σημαίνει την περιφρούρηση από μέρους των εργαζομένων της σοσιαλιστικής ιδιοκτη­ σίας, την ορθολογιστική χρησιμοποίηση των εργατικών υλικών και χρημα­ τικών πόρων, την εξάλειψη των μη παραγωγικών δαπανών και απωλειών σε όλες τις σφαίρες της λαϊκής οικονομίας. Το καθεστώς αυτό εξασφαλί­ ζει τη μείωση των δαπανών εργασίας και μέσων παραγωγής που αντι­ στοιχούν στη μονάδα παραγωγής, τη βελτίωση όλων των οικονομικών δεικτών δράσης των επιχειρήσεων και την αύξηση της σοσιαλιστικής συσσώρευσης (βλ. λ.). Για την τήρηση του καθεστώτος αυτού ενδιαφέρονται ζωτικά όλοι οι εργαζόμενοι, γιατί οι καρποί της οικονομίας ανή­ κουν σ’ όλη την κοινωνία. Η πραγματοποίηση του καθεστώτος οικονομίας προϋποθέτει τον υπολογισμό του νόμου της σχεδιασμένης ανάπτυξης της σοσιαλιστικής οικονομίας (βλ. λ.), του νόμου της αξίας (βλ. λ.) στο σοσιαλι­ σμό, την πλατιά εφαρμογή της οικονομικής ιδιοσυντήρησης (βλ. λ.), την ενί­ σχυση του οικονομικού ελέγχου για τη δραστηριότητα των επιχειρήσεων από μέρους των οικονομικών και τραπεζικών οργάνων. Στην παραπέρα ενίσχυση του καθεστώτος οικονομίας (βλ. λ.) συμβάλει το νέο σύστημα σχεδιοποίησης και υλικής παρότρυνσης που προβλέπει το δυνάμωμα των αρχών της ιδιοσυντήρησης και αποβλέπει στην ανύψωση του ενδιαφέ­ ροντος κάθε μέλους της παραγωγικής ομάδας για τα αποτελέσματα της εργασίας του. Η συνεπής εφαρμογή του καθεστώτος οικονομίας αποτε­ λεί σπουδαιότατο παράγοντα για την ανύψωση της αποτελεσματικότητας της κοινωνικής παραγωγής, καθώς επίσης σοβαρό μέσο κομμουνιστικής διαπαιδαγώγησης των εργαζομένων, ανάπτυξης του πνεύματος της οικο­ νομίας, φροντίδας για τον πολλαπλασιασμό της κοινωνικής ιδιοκτησίας. Το καθεστώς αυτό αποτελεί ένα από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της σοσιαλιστικής άμιλλας (βλ. λ.). Κανόνας χρυ σού : Από οικονομική άποψη, είναι το χρηματικό σύστημα που βάση του έχει το χρυσό, σαν το εμπόρευμα που παίζει το ρόλο του

238

κανόνας χρυσού

χρήματος (βλ. λ.). Από νομική άποψη, είναι η κατοχυρωμένη από το νόμο μορφή οργάνωσης της χρηματικής κυκλοφορίας όπου «Its κυκλοφορούν χρυσά νομίσματα (νομισματικός κανόνας χρυσού) είτε διατηρείται κάτω από ορισμένες συνθήκες η ελεύθερη ανταλλαγή των τραπεζογραμματίων με ράβδους χρυσού (κανόνας χρυσού σε ράβδους) είτε η ανταλλαγή των τραπεζογραμματίων γίνεται σε ξένο νόμισμα που ανταλλάσσεται με χρυσό (κανόνας μετατρεψιμότητας σε χρυσό). Το νομισματικό σύστημα του χρυ­ σού καθιερώθηκε στην Αγγλία στη δεκαετία του 1820 και στη Γερμανία, καθώς και σε μια σειρά άλλες χώρες της Δυτικής Ευρώπης, στη δεκαετία του 1870, ενώ στη Ρωσία και την Ιαπωνία στη δεκαετία του 1890. Στις ΗΠΑ και τη Γαλλία έγινε δεκτός ο κανόνας του χρυσού με τη μορφή χρυ­ σών νομισμάτων, και ενμέρει ο κανόνας του αργύρου, επίσης με τη μορφή αργυρών νομισμάτων και αποθεμάτων αργύρου για την κάλυψη των τρα­ πεζογραμματίων των κεντρικών τραπεζών. Ο νομισματικός κανόνας του χρυσού ήταν το πιο σταθερό νομισματικό σύστημα του καπιταλισμού πρίν από την έναρξη της γενικής του κρίσης. Το καθορισμένο από το νόμο πε­ ριεχόμενο σε χρυσό της χρηματικής μονάδας αντιστοιχούσε στην αξία που είχε στην αγορά ο χρυσός σαν πολύτιμο μέταλλο. Τα χρυσά νομίσματα κυκλοφορούσαν και κατασκευάζονταν ελεύθερα από τα νομισματοκοπεία. Τα τραπεζογραμμάτια (βλ. λ.) ανταλάσσονταν με χρυσά νομίσματα. Υπήρ­ χε ελεύθερη εισαγωγή και εξαγωγή χρυσού. Εφόσον το περιεχόμενο σε χρυσό των χρηματικών μονάδων καθοριζόταν από τη νομοθεσία των αντίστοιχων χωρών με βάση το βάρος του καθαρού χρυσού στη χρημα­ τική μονάδα, οι διεθνείς νομισματικές τιμές μπορούσαν να διατηρούνται σε σταθερό επίπεδο. Ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος προκάλεσε τη χρεο­ κοπία του νομισματικού κανόνα του χρυσού. Τα χρυσά νομίσματα εξα­ φανίστηκαν από την κυκλοφορία σχεδόν όλων των καπιταλιστικών χω­ ρών. Τη θέση τους πήραν τα υποτιμημένα χαρτονομίσματα. Τη μεγαλύ­ τερη ζωτικότητα απ’ όλα τα χρηματικά συστήματα, που συνδέονται έμμε­ σα με το χρυσό, παρουσίασε ο κανόνας της μετατρεψιμότητας σε χρυσό, που θέσπισε η συνδιάσκεψη της Γενεύης το 1922. Από τότε που η αγγλι­ κή στερλίνα, το 1931, και το δολάριο των ΗΠΑ, το 1933-1934, μετατράπηκαν με μονάδες χρηματονομίσματος, που το περιεχόμενό τους σε χρυ­ σό τυπικά μόνο διατηρείται (το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο επικυρώνει το περιεχόμενο σε χρυσό των χρηματικών μονάδων των χωρών-μελών του) είναι πιο σωστό να μιλάει κανείς όχι για κανόνα μετατρεψιμότητας σε χρυσό, αλλά για κανόνα μετατρεψιμότητας σε στερλίνες και κανόνα μετατρεψιμότητας σε δολάρια. Με το πέρασμα του χρόνου η «τιμή του χρυσού» (η έκφραση στη συγκεκριμένη εθνική χρηματική μονάδα ορι­ σμένου μέτρου βάρους χρυσού) όλο και περισσότερο απομακρυνόταν από την αξία εξόρυξης του χρυσού και από την τιμή του στην αγορά, με απο­ τέλεσμα να γεννηθεί πρόβλημα ανύψωσης της «τιμής του χρυσού», εκφρα­ σμένης σε δολάρια των Η ΠΑ. Οι θυελώδεις διαδικασίες του πληθωρισμού

Κάουτσκι Καρλ

239

(βλ. λ.) και της απώλειας της αξίας του χρήματος, τα τελευταία χρόνια, οδήγησαν σε βαθιά κρίση το νομισματικό και οικονομικό σύστημα του καπιταλισμού. Η υποτίμηση (βλ. λ.) του νομίσματος πολλών καπιταλι­ στικών χωρών, συμπεριλαμβανόμενου και του αμερικανικού δολάριου, μαρτυρεί την ατέλεια του τωρινού νομισματικού συστήματος, που προ­ βλέπει τη χρησιμοποίηση σαν συναλλαγματικού αποθέματος των δύο σπουδαιότερων νομισμάτων του καπιταλιστικού κόσμου — του δολά­ ριου των ΗΠΑ και της αγγλικής στερλίνας — που δεν μπορούν σήμερα να διεκδικήσουν κυρίαρχη θέση στο διεθνές νομισματικό σύστημα. Κάουτσκι Καρλ (1854 - 1933): Ένας από τους ηγέτες της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας και της ΙΙης Διεθνούς, ιδεολόγος του οππορτουνισμού. Από το 1881 ο Κάουτσκι, κάτω από την επίδραση του Κ. Μαρξ και του φ. Ένγκελς, περνάει στις θέσεις του μαρξισμού. Στις δεκαετίες του 1880 και 1890 δημοσίευσε μια σειρά εργασίες («Η οικονομική διδασκαλία του Καρλ Μαρξ» (1887), «Το αγροτικό πρόβλημα» (1899) κλπ.), που έπαι­ ξαν σοβαρό ρόλο στη διάδοση των ιδεών του μαρξισμού. Στα 19051910 ο Κάουτσκι εξέδωσε τα χειρόγραφα του Μάρξ με τίτλο: «θεωρίες της υπεραξίας» (IV τόμος του «Κεφαλαίου»), πράγμα που είχε βέβαια θε­ τική αξία, αλλά ταυτόχρονα διαστρέβλωνε τη διδασκαλία του Κ. Μαρξ για τον καπιταλισμό. Ο Κάουτσκι τάχτηκε εναντίον του γερμανικού οππορτουνισμού («Για την κριτική της θεωρίας και της πρακτικής του μαρξι­ σμού. Αντι-Μπερνστάιν», (1899), ήταν όμως ασυνεπής στην κριτική του. Στη συνέχεια έκανε υποχωρήσεις απέναντι στον οππουρτουνισμό και ιδίως στο θέμα της δικτατορίας του προλεταριάτου. Στα χρόνια του πρώτου παγκόσμιου πολέμου, ο Κάουτσκι πέρασε ανοιχτά στις θέσεις του σοσιαλσωβινισμού και ουσιαστικά απομακρύνθηκε από το μαρξισμό. Εμφάνισε τη θεωρία του *υπεριμπεριαλισμού» (βλ. λ.), προσδιορίζοντας τον ιμπερια­ λισμό σαν ιδιαίτερο είδος πολιτικής του εξαιρετικά αναπτυγμένου βιομη­ χανικού κεφαλαίου που αποσκοπεΙ στην υποταγή των αγροτικών περιφε­ ρειών. Κατά τη γνώμη του Κάουτσκι, με τη συγχώνευση των διεθνών καρτέλ και τραστ σ' ένα υπερτράστ, θα πραγματοποιηθεί η συμφιλίωση των συμφερόντων των καπιταλιστών των διάφορων χωρών, πράγμα που θα εξαλείψει την αναρχία της παραγωγής και τους πολέμους. Ο Β. I. Λένιν στις εργασίες του, «Η χρεοκοπία της ΙΙης Διεθνούς» και «ο ιμπεριαλισμός, ανώ­ τατο στάδιο του καπιταλισμού», έδειξε την αντιδραστική ουσία της θεω­ ρίας του υπεριμπεριαλισμού, που βρίσκεται στην απόσπαση της οικονο­ μίας από την πολιτική και στην άγνοια του νόμου της ανισόμερης ανά­ πτυξης των καπιταλιστικών χωρών στην περίοδο του ιμπεριαλισμού. Μετά την Οκτωβριανή σοσιαλιστική επανάσταση ο Κάουτσκι τάχτηκε κατά της δικτατορίας του προλεταριάτου, υποστήριζε τη λεγάμενη καθαρή, ουσια­ στικά αστική δημοκρατία σαν το μοναδικό δρόμο προς το σοσιαλισμό. Στις οππορτουνιστικές αυτές αντιλήψεις του Κάουτσκι ο Λένιν άσκησε

240

καπιταλιστικά μονοπώλια

έντονη κριτική στην εργασία «Η προλεταριακή επανάσταση κι ο αποστά­ της Κάουτσκι». Οι σύγχρονοι δεξιοί οττπορτουνιστές και ρεφορμιστές χρη­ σιμοποιούν τις οππορτουνιστικές θέσεις του Κάουτσκι στην πάλη κατά του επαναστατικού, εργατικού και κομμουνιστικού κινήματος, κατά των εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων και του παγκόσμιου συστήματος του σοσιαλισμού. Καπιταλισμός: βλ. καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής, βσαική αντίθεση του καπιταλισμού, βασικός οικονομικός νόμος του καπιταλισμού και γε­ νική κρίση του καπιταλισμού. Καπιταλισμός κρατικομονοπωλιακός, βλ. κρατικομονοπωλιακός καπι­ ταλισμός. Καπιταλισμός κρατικός, βλ. κρατικός καπιταλισμός. Καπιταλιστικά μονοπώ λια: Μεγάλες επιχειρήσεις, φίρμες ή ενώσεις, tiou αγκαλιάζουν σημαντικό μέρος της παραγωγής και της κατανάλωσης του ενός ή του άλλου προϊόντος και που κυριαρχούν στην αγορά με σκοπό την απόσπαση του μονοπωλιακού υπερκέρδους (β λ.λ.). Ένας από τους δρό­ μους της πραγματοποίησης της μονοπωλιακής κατάστασης στην αγορά είναι ο καθορισμός της μονοπωλιακής τιμής (βλ. λ.). Η εμφάνιση των μο­ νοπωλίων είναι το νομοτελειακό αποτέλεσμα της συγκέντρωσης και της συγκεντροποίησης της παραγωγής και του κεφαλαίου. Η εδραίωση της κυριαρχίας των μονοπωλίων είναι το πρώτο γνώρισμα, βασικό οικονομικό στοιχείο του ιμπεριαλισμού (βλ. λ.). Τα καπιταλιστικά μονοπώλια εμφανί­ ζονται με διάφορες μορφές, που βασικές είναι το καρτέλ, το συνδικάτο, το τραστ, το κονσέρν. Στην πορεία της ιμπεριαλιστικής ανάπτυξης, η δύ­ ναμη και η επίδραση των μονοπωλίων δυναμώνει. Αν αρχικά τα μονο­ πώλια εδραιώνονταν στη βαριά βιομηχανία, στη συνέχεια υπέταξαν στον έλεγχό τους πρακτικά όλους τους κλάδους της οικονομίας. Στα 1974 γύρω στα 350 από τα μεγαλύτερα μονοπώλια, που αποτελούν συνολικά 0,002 % από το συνολικό αριθμό των εταιριών του καπιταλιστικού κόσμου, συγκέντρωσαν τα 2/3 της εργατικής δύναμης, γύρω στα 7 0% του ενερ­ γητικού και των κερδών. Εξαλείφοντας τον κυριαρχικό ρόλο του ελεύθε­ ρου ανταγωνισμού, τα μονοπώλια δεν απομάκρυναν ταυτόχρονα τον αντα­ γωνισμό, που πήρε ακόμα πιο ποικίλες και σκληρές μορφές. Μετά το τέλος του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου, ιδιαίτερη ανάπτυξη είχαν οι πολυκλαδικές καπιταλιστικές ενώσεις. Γι' αυτές είναι χαρακτηριστικός ο υψηλός βαθμός κοινωνικοποίησης της καπιταλιστικής παραγωγής. Σε αυτή τη βά­ ση και την υπερδιεθνοποίηση της οικονομικής ζωής εμφανίστηκαν νέες μορφές διεθνών μονοπωλίων (βλ. υπερεθνικά μονοπώλια). Το σύγχρονο μεγάλο μονοπώλιο χαρακτηρίζεται από την πολυκλαδική δομή της οργά­ νωσης, αποτελεΐται από πολλές επιχειρήσεις και τμήματα. Είναι ένας σύν-

καπιταλιστική απλή αναπαραγωγή

241

θετός οργανισμός, που υποτάσσεται στα καθήκοντα της ορθολογικής οργάνωσης της παραγωγής. Τα μονοπώλια όμως βασίζονται στην ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, αποτελούν τμήμα του καπιταλιστικού, αυθόρμητου συστήματος οικονομίας. Αυτή η αντίθεση ανόμεσα στην οργάνωση της παραγωγής μέσα στο μονοπώλιο και τον τυχαίο, χωρίς σχέόιο χαρακτήρα της καπιταλιστικής οικονομίας στο σύνολο των μονο­ πωλίων, βαθαίνει και οδηγεί στην εμφάνιση του συστήματος της κρα­ τικής ρύθμισης της καπιταλιστικής οικονομίας και του κρατικού οικονο­ μικού προγραμματισμού στον καπιταλισμό. Στις συνθήκες όμως του καπι­ ταλισμού, η αντίθεση αυτή δεν μπορεΙ να ρυθμιστεί, όπως και όλες οι άλλες αντιθέσεις του καπιταλιστικού κόσμου. Η μονοπώληση της οικονο­ μίας δημιουργεί την υλική βάση για το πέρασμα του καπιταλισμού σε πιο υψηλή οργάνωση της κοινωνικής παραγωγής. Καπιταλιστική απλή αναπαραγωγή: Είναι η διαδικασία της αδιάκοπης ανανέωσης όλης της κοινωνικής καπιταλιστικής παραγωγής, αμετάβλητα ως προς τον όγκο της. Η απλή αναπαραγωγή στον καπιταλισμό πραγμα­ τοποιείται στην περίπτωση που όλη η υπεραξία (βλ. λ.) που ιδιοποιούνται οι καπιταλιστές, με διάφορες μορφές εσόδων, χρησιμοποιείται για ατο­ μική κατανάλωση, απότε το μέγεθος της παραγωγής μένει αμετάβλητο. Το πιο σημαντικό σημείο στην καπιταλιστική αναπαραγωγή είναι η πρα­ γματοποίηση (ρευστοποίηση) στην αγορά όλου του συνολικού κοινω­ νικού προϊόντος που έχει παραχθεί. Για να εξακριβώσει κανείς τους όρους πραγματοποίησης του κοινωνικού προϊόντος πρέπει να γνωρίζει τη δομή του, όχι μόνο με βάση την αξία αλλά και με βάση τη φυσική του μορφή. Ως πρός την αξία, το συνολικό κοινωνικό προϊόν αποτελεΐται από σ + μ + υ (σταθερό κεφάλαιο + μεταβλητό κεφάλαιο + υπεραξία). Ως προς τη φυσική του μορφή, διαιρείται σε μέσα παραγωγής και είδη κατανάλωσης. Αντίστοιχα όλη η κοινωνική παραγωγή διαιρείται σε δυό μεγάλους τομείς: I παραγωγή μέσων παραγωγής και II παραγωγή ειδών κατανάλωσης. Η παραγωγή αυτών των τομέων στο σύνολό τους αποτελεΙ το ετήσιο κοινωνικό προϊόν. Ας υποθέσουμε ότι το συνολικό κοινωνικό προϊόν είναι Ισο με 9000 μονάδες, που διαιρείται κατά τον εξής τρόπο : Τομέας I: 4000σ + 1000μ + 1000υ + Ισο με 6000 (μέσα παραγωγής) Τομέας II: 2000σ +

500μ +

500υ + Ισο με 3000 (είδη κατανάλωσης).

Ως προς τη φυσική της μορφή η παραγωγή του τομέα I αγοράζεται από τους καπιταλιστές για την αντικατάσταση των μηχανημάτων και εγκατα­ στάσεων που έχουν φθαρεί στην παραγωγή και των πρώτων υλών που κατα­ ναλώθηκαν. Η παραγωγή του τομέα II μπορεΙ, με τη φυσική της μορφή, να χρησιμοποιηθεί μόνο για ατομική κατανάλωση από τους εργάτες και τους καπιταλιστές. Έτσι, το προϊόν του τομέα I κατευθύνεται για την απο­ κατάσταση του σταθερού κεφαλαίου (βλ. λ.) που καταναλώθηκε τόσο στον 16

242

καπιταλιστική απλή αναπαραγωγή

τομέα I όσο και στον τομέα II, ενώ το προϊόν του τομέα II το παίρνουν οι Εργάτες και οι καπιταλιστές και των δύο τομέων και είναι Ισο με το ποσό μ + υ. Αυτό σημαίνει ότι ανάμεσα στους δύο τομείς γίνεται ανταλλαγή. Τα μέσα ποραγωγής από τον τομέο I έρχονται στον τομέα II και ανταλ­ λάσσονται με είδη κατανάλωσης που αποκτούν απο τον τομέα II οι εργά­ τες και οι καπιταλιστές του τομέα I. Ταυτόχρονα η αξία των μέσων παρα­ γωγής που έρχονται στον τομέα II (2000), πρέπει νά είναι Ιση με την αξία των ειδών κατανάλωσης που αποκτούν οι εργάτες και οι καπιταλιστές του τομέα I (1000μ + 1000υ). Έτσι, όρος της πραγματοποίησης του κοι­ νωνικού προϊόντος κατά την απλή αναπαραγωγή είναι: Ι(μ + υ) Ισο με II. Είναι απαραίτητο να παραχθούν τόσα μέσα παραγωγής όσα απαιτούνται και στους δύο τομείς: Ι(σ + μ + υ) Ισο με I σ + ΙΙσ. Καθώς επίσης να παρα­ χθούν τόσα είδη κατανάλωσης όσα μπορούν να αποκτήσουν οι εργάτες και οι καπιταλιστές στους δύο τομείς της κοινωνικής παραγωγής: ΙΙ(σ +μ +υ) Ισο με Ι(μ + υ) + 11(μ + υ). Η τήρηση αυτών των όρων εξασφαλίζει την αναλογική ανάπτυξη όλης της κοινωνικής παραγωγής. Οι αναλογίες αυτές παραβιάζονται διαρκώς εξαιτίας της αυθόρμητης δράσης των οικονομικών νόμων που κυριαρχούν στον καπιταλισμό, των ανταγωνιστικών αντιθέ­ σεων, του ανταγωνισμού και της αναρχίας στην παραγωγή. Η ανάλυση της απλής καπιταλιστικής αναπαραγωγής δείχνει το μηχανισμό της εκμε­ τάλλευσης από την αστική τάξη της μισθωτής εργασίας των εργατών. Αν ο καπιταλιστής δεν έπαιρνε κάθε χρόνο την υπεραξία που χρησιμοποιεί για τις ατομικές του ανάγκες, θα ήταν υποχρεωμένος να «πουλήσει» το κεφάλαιό του και σε λίγα χρόνια θα έμενε χωρίς κεφάλαιο. Στην πραγμα­ τικότητα οι εργάτες αναπληρώνουν αυτά που ξοδεύει κάθε χρόνο ο καπι­ ταλιστής για την ατομική του κατανάλωση, δημιουργώντας με την εργασία τους κεφάλαιο, δηλαδή τα μέσα εκμετάλλευσης που βρίσκονται στα χέρια του καπιταλιστή. Έτσι, οποιοδήποτε κεφάλαιο, ανεξάρτητα από την προέ­ λευση και τις διαστάσεις του στη διαδικασία της αναπαραγωγής, αποτελεΙ συσσωρευμένο κεφάλαιο, απλήρωτη εργασία των εργατών που την ιδιο­ ποιείται δωρεάν ο καπιταλιστής. Στη διαδικασία της αναπαραγωγής ο εργά­ της, ξοδεύοντας το μισθό του για να εξασφαλίσει τα μέσα ύπαρξής του, βγαίνει από τη διαδικασία αυτή, ο Ιδιος όπως ήταν και πρίν, δηλ. είναι πάντα υποχρεωμένος να πουλήσει στην αγορά την εργατική δύναμή του (β λ.λ.). Έτσι αδιάκοπα αναπαράγονται οι συνθήκες που καθορίζουν την οικονομική εξάρτηση της εργασίας από το κεφάλαιο. Και ταυτόχρονα με την εργασία των εργατών, διαρκώς αναπαράγονται τα μέσα παραγωγής που βρίσκονται και παραμένουν στα χέρια του καπιταλιστή. Με τον τρόπο αυτό «η καπιταλιστική... διαδικασία αναπαραγωγής δεν παράγει μόνο εμπορεύματα, μόνο υπεραξία, αλλά παράγει και αναπαράγει τις καπι­ ταλιστικές σχέσεις από τη μια τον καπιταλιστή και το μισθωτό εργάτη από την άλλη» (Κ. Μαρξ).

καπιταλιστική διευρυμένη αναπαραγωγή

243

Καπιταλιστική διευρυμένη αναπαραγωγή: Είναι η διαδικασία της αδιά­ κοπης ανανέωσης όλης της κοινωνικής καπιταλιστικής παραγωγής σε αυξα­ νόμενες διαστάσεις. Κατά τη διευρυμένη αναπαραγωγή ένα μέρος της υπεραξίας (βλ. λ.) κεφαλοποιείται, δηλαδή συνενώνεται με το κεφάλαιο που βρίσκεται σε λειτουργία και κατευθύνεται στην αύξηση του όγκου της παραγωγής. Έτσι πραγματοποιείται η συσσώρευση κεφαλαίου (βλ. λ.). Μέρος της συσσωρευμένης υπεραξίας κατευθύνεται στην αγορά νέων, συμπληρωματικών μέσων παραγωγής και ένα άλλο μέρος για την αγορά συμπληρωματικής εργατικής δύναμης. Η αναλογία με την οποία η συσσωρευμένη υπεραξία διατίθεται για την απόκτηση συμπληρωματικού σ και μ (σταθερού και μεταβλητού κεφαλαίου), καθορίζεται από τη διαμορφωμένη οργανική σύνθεση του κεφαλαίου (βλ. λ.) Η πραγματοποίηση (ρευστο­ ποίηση) του κοινωνικού προϊόντος εξακολουθεί να παραμένει το σπου­ δαιότερο σημείο και κατά την καπιταλιστική διευρυμένη αναπαραγωγή. Ας υποθέσουμε ότι το συνολικό κοινωνικό προϊόν είναι Ισο με 9000 μονάδες και το αρχικό υπόδειγμα διανομής του παρουσιάζει την ακόλουθη εικόνα: Τομέας I : 4000σ +1000μ +1000υ Ισο με 6000 Τομέας II : 1500σ + 750μ + 750υ Ισο με 3000 όπως και κατά την καπιταλιστική απλή αναπαραγωγή (β λ.λ.) ανάμεσα στους τομείς I και II πραγματοποιείται ανταλλαγή. Αλλά σε διάκριση από την απλή αναπαραγωγή, η υπεραξία (υ) χρησιμοποιείται όχι μόνο για την αγορά ει­ δών κατανάλωσης για τους καπιταλιστές αλλά και για τη συσσώρευση κε­ φαλαίου. Ας υποθέσουμε ότι στο παραπάνω σχήμα οι καπιταλιστές του το­ μέα I χρησιμοποιούν για τη συσσώρευση το μισό της υπεραξίας που παίρ­ νουν, δηλ. τις 500 μονάδες. Το άλλο μισό το ξοδεύουν σε είδη ατομικής κατανάλωσης. Η συσσωρευμένη υπεραξία διαιρείται, σύμφωνα με την οργανική σύνθεση του κεφαλαίου, σε 400σ και 100μ. Έτσι για την απο­ κατάσταση των μέσων παραγωγής που καταναλώθηκαν και την απόκτηση νέων, συμπληρωματικών μέσων παραγωγής στον τομέα I, ρευστοποιούνται 4400σ από τις 6000 που παράχθηκαν. Το υπόλοιπο προϊόν του τομέα I, δηλ. ποσό 1600, κατευθύνεται στον τομέα II για την αντικατάσταση του σταθερού κεφαλαίου που καταναλώθηκε, 1500σ, και την αύξησή του κατά 100σ. Σύμφωνα με την οργανική σύνθεση του κεφαλαίου στον το­ μέα II, τα συμπληρωματικά 100σ απαιτούν συμπληρωματικά 50μ και το σύνολο της υπεραξίας που συσσωρεύτηκε στον τομέα II πρέπει να έχει 150υ από τα 750υ που πήραν οι καπιταλιστές με τη μορφή υπεραξίας. Τότε στους καπιταλιστές του τομέα II θα μείνουν για ατομική κατανάλωση 600. Έτσι σε όλους τους καπιταλιστές, για την απόκτηση της παραγωγής του τομέα II, θα μείνουν 1100 (500 I + 600 II) και στους εργάτες 1900 (1000 1+ 100 I + 750ΙΙ + 50 II). Με τον τρόπο αυτό πραγματοποιείται όλο το συνολικό προϊόν που παράχθηκε. Η ανταλλαγή ανάμεσα στους δύο τομείς, όπως και στην απλή αναπαραγωγή, πραγματοποιείται στη βάση

244

καπιταλιστική εθνικοποίηση

του ισοδύναμου, αλλά οι αναλογίες της διευρυμένης αναπαραγωγής δια­ μορφώνονται διαφορετικά απ' ό,τι στην απλή αναπαραγωγή. Δεδομένου ότι μέρος της υπεραξίας στον τομέα I συσσωρεύεται και ενώνεται στο κεφάλαιο που είναι τοποθετημένο στον τομέα I, το Ι(μ + υ) είναι μεγαλύ­ τερο από ΙΙσ. Επειδή η παραγωγή του τομέα I οφείλει να εξασφαλίσει όχι μόνο την αποκατάσταση του σταθερού κεφαλαίου (βλ. λ.) που έχει φθαρεί και καταναλωθεί, αλλά και τη διεύρυνση των μέσων παραγωγής το Ι(σ + μ + υ) > (Ισ + ΙΙσ) κατά το μέγεθος του σταθερού κεφαλαίου που συσσωρεύεται. Τέλος, εφόσον μέρος της υπεραξίας και στον τομέα I και στον τομέα II κατευθύνεται όχι για ατομική κατανάλωση των καπιταλιστών αλλά συσσωρεύεται, το ΙΙ(σ + μ + υ) < Ι(σ + υ) + II (σ + υ), δηλ. όλη η παραγωγή που προορίζεται για κατανάλωση πρέπει να είναι, ως προς την αξία της, μικρότερη από το εθνικό εισόδημα, που μέρος του κατευθύνεται στη συσσώρευση. Αν τηρούνται αυτές οι αναλογίες, η κοινωνική πα­ ραγωγή μπορεΙ να διευρύνεται αδιάκοπα. Στην πραγματικότητα, όμως, στον καπιταλισμό, οι πιο πάνω αναλογίες παραβιάζονται συνεχώς. Στη διευρυμένη αναπαραγωγή, μεγαλώνει πιο γρήγορα απ' όλα σε όγκο η παραγωγή μέσων παραγωγής και σχετικά αργά η παραγωγή ειδών κατανά­ λωσης. Αυτός ο νόμος της διευρυμένης αναπαραγωγής είναι ο οικονομι­ κός νόμος της κατά προτεραιότητα ανάπτυξης της παραγωγής μέσων παραγωγής (βλ. λ.). Η καπιταλιστική διευρυμένη αναπαραγωγή σημαί­ νει όχι μόνο συσσώρευση κεφαλαίου και αύξηση της μάζας του παραγόμενου προϊόντος, αλλά και διευρυμένη αναπαραγωγή των καπιταλιστι­ κών παραγωγικών σχέσεων. Ό σ ο περισσότερο κεφάλαιο συσσωρεύεται στην παραγωγή, τόσο τραβιούνται σ' αυτή συμπληρωματικές μάζες εργατών, πράγμα που συνεχώς διευρύνει τη σφαίρα εκμετάλλευσης της εργασίας από το κεφάλαιο. Στη διαδικασία της καπιταλιστικής διευρυμένης αναπαραγωγής αναπτύσσονται παραπέρα και αξύνονται όλες οι αντιθέσεις του καπιταλισμού. Η καπιταλιστική διευρυμένη αναπαραγωγή αναπτύσσεται κυκλικά, περνώντας αναπόφευκτα μέσα από τις φάσεις της κρίσης, της ύφεσης, της ανάκαμψης και της άνθησης. Η διαδικασία της καπιταλιστικής διευρυμένης αναπαραγωγής οδηγεί στο βάθεμα της βασικής αντίθεσης του καπιταλισμού (βλ. λ.). Ταυτόχρονα, η ανάλυση της καπιταλιστικής απλής και διευρυμένης αναπαραγωγής που έκανε ο Μαρξ, δίνει μια σειρά βασικές θεωρητικές θέσεις που έχουν ουσιαστική σημασία για την ανάλυση των διαδικασιών της σοσιαλιστικής διευρυμένης αναπαραγωγής (βλ. λ.). Καπιταλιστική εθνικοποίηση: Είναι η μεταβίβαση επιχειρήσεων ή κλά­ δων παραγωγής, που βρίσκονται στην κατοχή επιμέρους καπιταλιστών είτε των ενώσεών τους, στην ιδιοκτησία του αστικού κράτους (βλ. κρατική καπιταλιστική ιδιοκτησία). Η καπιταλιστική εθνικοποίηση δε μεταβάλει την ουσία του καπιταλισμού, γιατί η εκμετάλλευση της εργασίας παραμέ­

καπιταλιστική εθνικοποίηση

246

νει, και το αστικό κράτος παίζει απλώς το ρόλο του συλλογικού καπιταλι­ στή. Εφόσον η καπιταλιστική εθνικοποίηση πραγματοποιείται προς το συμφέρον του μονοπωλιακού κεφαλαίου, συχνά μετατρέπεται σε μέσο για την ανύψωση των μονοπωλιακών κερδών, τη στρατιωτικοποίηση της οικονομίας, την προετοιμασία και την εξαπόλυση επιθετικών πολέμων, το δυνάμωμα της στρατιωτικοπολιτικής δύνομης του αστικού κράτους, και χρησιμοποιείται κατά της εργατικής τάξης και των εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων. Συνήθως εθνικοποιούνται εκείνες οι επιχειρήσεις και οι κλάδοι της οικονομίας που βρίσκονται σε δύσκολη οικονομική κατάσταση, είναι ελάχιστα κερδοφόρες ή και επιζήμιες, ενώ απαιτούν σημαντικές επενδύ­ σεις για τον επανεξοπλισμό τους. Το αστικό κράτος, σώζοντας τους καπι­ ταλιστές από τη χρεοκοπία, πληρώνει πλουσιοπάροχα στους κοτόχους των εθνικοποιημένων επιχειρήσεων την πλήρη αξία τους, και συχνά εκτός απ' αυτό, τους καταβάλλει για πολλά χρόνια και τόκους. Κατά κανόνα τις εθνικοποιημένες επιχειρήσεις διευθύνουν οι προηγούμενοι κάτοχοί τους, παίρνοντας τεράστιους μισθούς. Ό χ ι σπάνια, αφού το κράτος επανεξοπλίσει την επιχείρηση, σε βάρος του προϋπολογισμού (δηλαδή από τους φόρους των εργαζομένων), και ανυψώσει την αποδοτικότητά της, την παραδίνει ξανά στην ιδιοκτησία επιμέρους καπιταλιστών ή μονοπω­ λίων. Η πώληση αυτή των κρατικών επιχειρήσεων πραγματοποιείται κατά κανόνα σε πολύ χαμηλές τιμές. Έτσι τα μονοπώλια κερδίζουν τόσο με την εθνικοποίηση όσο και με τη μεταβίβαση των κρατικών επιχειρήσεων σε χέρια ιδιωτών. Η εθνικοποίηση στις κοπιταλιστικές χώρες οφείλεται επί­ σης και σε λόγους στρατιωτικού και στρατηγικού χαρακτήρα. Τουτόχρονα όμως είναι δυνατό τα μέτρο εθνικοποίησης στις οναπτυγμένες καπιταλι­ στικές χώρες να έχουν και θετική σημασίο, εφόσον, κάτω από την πίεση της εργατικής τάξης και της πρωτοπορίας της, του προλετοριακού κόμμα­ τος, μπορούν να περιορίσουν ως ένα βαθμό την αυθαιρεσία του μονο­ πωλιακού κεφαλαίου κοι να το αναγκάσουν να προβεί σε ορισμένες υπο­ χωρήσεις που ανακουφίζουν την κατάσταση των εργαζομένων. Τα κομ­ μουνιστικά κόμματα των καπιταλιστικών χωρών διεξάγουν πάλη για την εθνικοποίηση των μονοπωλιακών επιχειρήσεων, την απομάκρυνση των πρώην ιδιοκτητών τους από τις υποθέσεις των εθνικοποιημένων επιχειρή­ σεων και την οργάνωση της διεύθυνσής τους πάνω σε δημοκρατικές αρχές. Αποτελώντας μια από τις μορφές κοινωνικοποίησης της παραγωγής, η αστική εθνικοποίηση συμβάλλει στη δημιουργία των υλικών προϋποθέ­ σεων του σοσιαλισμού— του κοινωνικού συστήματος που εξασφαλίζει τη μεταβίβαση των σημαντικών μέσων παραγωγής στην ιδιοκτησία του λαού και τη χρησιμοποίησή τους για τα θεμελιοκά συμφέροντα των εργαζομέ­ νων. Στις αναπτυσσόμενες χώρες, τις απελευθερωμένες από τον αποικιακό ζυγό, η εθνικοποίηση επιχειρήσεων που ανήκαν στο ξένο κεφάλαιο είναι ένα από τα μέσα της αντιΐμπεριαλιστικής πάλης και της εξασφάλισης της οικονομικής ανεξαρτησίας των νεαρών κρατών.

240

καπιταλιστική εκβιομηχάνιση

Καπιταλιστική εκβιομηχάνιση: Είναι αυθόρμητη διαδικασία βιομηχανι­ κής ανάπτυξης των καπιταλιστικών χωρών, που οδηγεί στην υπεροχή της βαριάς βιομηχανίας και στην τελική νίκη του καπιταλιστικού τρόπου παρα­ γωγής πάνω στο φεουδαρχικό. Κατά κανόνα αρχίζει από τους κλάδους της ελαφριάς βιομηχανίας, που για την ανάπτυξή τους απαιτούνται σχε­ τικά μικρότερα κεφάλαια. Το κεφάλαιο στην ελαφριά βιομηχανία περιστρέ­ φεται πιο γρήγορα και συνεπώς γρηγορότερα καλύπτονται τα έξοδα ενώ εξασφαλίζεται μεγαλύτερο κέρδος. Ό τα ν αυξηθεί η ζήτηση στα μέσα πα­ ραγωγής για την ελαφριά βιομηχανία, και στους κλάδους της συγκεντρω­ θεί αρκετό κέρδος, αρχίζει η ανάπτυξη της βαριάς βιομηχανίας, που βαθμιαία κερδίζει δεσπόζουσα θέση. Πηγές πόρων για την καπιταλιστική εκβιομη­ χάνιση είναι η εκμετάλλευση και η καταλήστεψη των εργαζομένων τόσο της ίδιας της χώρας, όσο και των άλλων, πρώτ' απ’ όλα των αποικιακών και εξαρτημένων χωρών, καθώς και οι πόλεμοι, τα υποδουλωτικά δάνεια, οι εκχωρήσεις. Η καπιταλιστική εκβιομηχάνιση οδηγεί στη γοργή ανάπτυξη των πόλεων, στο βάθεμα της αντίθεσης ανάμεσα στην πόλη και το χωριό, στην όξυνση των αντιθέσεων του καπιταλισμού, ιδιαίτερα των αντιθέσεων ανάμεσα στις προοδευμένες, από τεχνικο-οικονομική άποψη, χώρες και τις υπανάπτυκτες. Εξαιτίας της χαρακτηριστικής για τον καπιταλισμό ανισόμερης ανάπτυξης, η εκβιομηχάνιση στις διάφορες χώρες πραγματοποιήθηκε όχι ταυτόχρονα και με διαφορετικούς ρυθμούς. Άρχισε με τη βιομηχανική επανάσταση στην Αγγλία (τελευταίο τρίτο του 18ου αιώνα — πρώτο τέταρτο του 19ου αιώνα), και πραγματοποιήθηκε μετά σε μια σειρά άλλες χώρες. Η Αγγλία, η Γερμανία, η Γαλλία, οι ΗΠΑ από το 19ο αιώνα ήδη είχαν ισχυρή βαριά βιομηχανία και μετατράπηκαν σε βιομηχανικά κράτη. Εμπόδισαν την εκβιομηχάνιση των αποικιών και των εξαρτημένων χωρών, αποτρέποντας τη δημιουργία εκεί βαριάς βιομηχανίας και πρώτ' απ' όλα της μηχανουργίας. Έτσι σήμερα υπάρχει μεγάλος αριθμός χωρών χωρίς αναπτυγμένη βιομηχανική παραγωγή, που έμειναν σημαντικά πίσω από τα βιομηχανικά αναπτυγμένα κράτη. Μόνο με την απελευθέρωση από τον αποικιακό ζυγό οι νέες αναπτυσσόμενες χώρες αποκτούν τη δυνατό­ τητα να πραγματοποιήσουν την εκβιομηχάνισή τους, που είναι βασικός παράγοντας για την κατάκτηση από μέρους τους της πραγματικής και όχι μόνο της πολιτικής ανεξαρτησίας. Αποφασιστική και ανιδιοτελή βοήθεια για το σκοπό αυτό δίνει η Σοβιετική Ένωση και τα άλλα σοσιαλιστικά κράτη. Καπιταλιστική εκμετάλλευση: Είναι ιδιαίτερη ιστορική μορφή εκμετάλ­ λευσης των εργαζομένων κατά την οποία οι καπιταλιστές που διαθέτουν τα μέσα παραγωγής ιδιοποιούνται την υπεραξία που δημιουργήθηκε από την απλήρωτη εργασία των μισθωτών εργατών. Η καπιταλιστική εκμετάλ­ λευση διακρίνεται από τη δουλοκτητική και τη δουλοπάροικη μορφή εκμε­ τάλλευσης από το συγκαλυμμένο, καμουφλαρισμένο χαρακτήρα της. Στη δουλοκτητική και τη φεουόαρχική κοινωνία, η εκμετάλλευση είχε φανερό.

καπιταλιστική ολοκλήρωση

247

ανοιχτό χαρακτήρα γιατί ίσχυε η ατομική εξάρτηση των εκμεταλλευόμε­ νων από τους εκμεταλλευτές, και η πειθαρχία της δουλειάς ήταν η πει­ θαρχία της ράβδου. Στον καπιταλισμό, οι εργάτες είναι νομικά ελεύθερα πρόσωπα, αλλά καθώς στερούνται μέσα παραγωγής είναι υποχρεωμένοι, για να μην πεθάνουν της πείνας, να πουλούν στους καπιταλιστές την εργα­ τική δύναμή τους (βλ. λ.). Ο καπιταλιστής και ο εργάτης εμφανίζονται στην αγορά σαν τυπικά ελεύθεροι κάτοχοι εμπορευμάτων. Αλλά η φαινομε­ νικότητα της νομικής ισότητας του κάτοχου του κεφαλαίου και του κάτο­ χου της εργατικής δύναμης καλύπτει την ανισότητα των εκμεταλλευτών και των εκμεταλλευόμενων που υπάρχει στην πράξη. Ο εργάτης είναι ελεύ­ θερος μόνο να διαλέξει τον εκμεταλλευτή στον οποίο θα πουλήσει την εργατική του δύναμη. Με την ανάπτυξη βέβαια του καπιταλισμού και τη συνεχή αύξηση της στρατιάς των ανέργων, ο εργάτης δεν είναι πια ελεύ­ θερος ουτε κάν να διαλέξει τον καταπιεστή του. Η κατάσταση της πείνας τον υποχρεώνει να αναζητά οποιαδήποτε δουλειά. Μόνο με την εξάλειψη της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής και την εγκαθίδρυση της σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας μπορεί να εξαλειφθεί η εκμετάλλευση της μισθωτής εργασίας από το κεφάλαιο. Καπιταλιστική ολοκλήρω ση: Είναι μορφή οικονομικής και πολιτικής ενο­ ποίησης των καπιταλιστικών χωρών με τη μορφή διακρατικών συμφωνιών και με σκοπό την απόκτηση του ανώτερου κέρδους. Η ολοκλήρωση αυτή ενσαρκώθηκε πληρέστερα στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (Ε.Ο.Κ. ή «Κοινή Αγορά») που συγκρότησαν η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας (Ο Δ Γ), η Γαλλία η ίταλία το Βέλγιο, η Ολλανδία και το Λου­ ξεμβούργο. Οι χώρες αυτές υπέγραψαν στις 25 Μαρτίου 1957 στη Ρώμη τη «Συνθήκη για την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας», διακηρύσσοντας σαν επίσημο σκοπό την άσκηση συμφωνημένης οικο­ νομικής πολιτικής στον τομέα των τελωνειακών δασμών, των νομισματικών σχέσεων, των επενδύσεων, και την εξασφάλιση της ανεμπόδιστης κίνη­ σης των κεφαλαίων και της εργατικής δύναμης από τη μια χώρα στην άλλη στα πλαίσια της «Κοινής Αγοράς». Διακρατικές ενώσεις είναι επίσης οργα­ νώσεις όπως η Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα (ΕΚΑΧ), η Ευρωπαϊκή Ζώνη Ελεύθερων Συναλλαγών (ΕΖΕΣ) κλπ. Κυρίαρχη θέση στις ενώσεις αυτές κατέχουν τα ισχυρότερα κράτη. Έτσι στην ΕΟΚ και την ΕΚΑΧ την πρώτη θέση κατέχει το μονοπωλιακό κεφάλαιο της Δυτ. Γερμανίας. Τη δυνατότητα εμφάνισης παρόμοιων ενώσεων την προείδε ο Β. I. Λένιν, αναφέροντας ότι το οικονομικό μοίρασμα του κόσμου μπορεί να πραγματοποιείται όχι μόνο με τη μορφή της δημιουργίας διεθνών μονοπωλίων, αλλά και με τη μορφή διακρατικών συμφωνιών. Η επιδίωξη της ολοκλήρωσης στις σύγχρονες συνθήκες εξηγείται με τη δράση δύο ειδών παραγόντων. Πρώτο, σ’ αυτό ωθούν η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων στις συνθήκες της επιστημονικοτεχνικής επανά-

248

καπιταλιστική ολοκλήρωση

στάσης, η αντικειμενική τάση της διεθνοποίησης, δηλαδή της οικονομικής προσέγγισης των επιμέρους χωρών, που εντείνεται ορμητικά από τη γοργή επιστημονικοτεχνική πρόοδο. Δεύτερο, σ’ αυτό ωθούν η αυξανόμενη ισχύς του παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος με τη σχεδιασμένη οικονομία του και ή άνοδος των εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων των λαών κατά της ιμπεριαλιστικής καταπίεσης. Με τη βοήθεια της ολοκλήρωσης, η μεγά­ λη μονοπωλιακή αστική τάξη προσποθεί να εξασθενίσει τις αρνητικές συνέ­ πειες της αυθόρμητης ανάπτυξης της παγκόσμιος καπιταλιστικής οικονο­ μίας, να αμβλύνει τις εσωτερικές της αντιθέσεις, να συσπειρώσει τις οικο­ νομικές και πολιτικές δυνάμεις των καπιταλιστικών χωρών, για να δια­ τηρήσει και να στερεώσει τις βάσεις του καπιταλισμού, να τοποθετήσει την υλικοτεχνική βάση κάτω από τις επιθετικές στρατιωτικο-πολιτικές συμμαχίες του τύπου του Βορειοατλαντικού Συμφώνου (Ν Α ΤΟ ), που κατευθύνεται πρώτ' απ’ όλα κατά της κοινότητας των σοσιαλιστικών χω­ ρών. Η 15χρονη πείρα της ύπαρξης της «Κοινής Αγοράς» έδειξε, ότι η από­ πειρα του μονοπωλιακού κεφαλαίου να «συμφιλιώσει» τη μορφή οικονο­ μίας που στηρίζεται στην ατομική ιδιοκτησία με τις παραγωγικές δυνάμεις που αναπτύχθηκαν πέρα από τα εθνικά σύνορα, χρησιμοποιώντας την ολοκλήρωση, δεν απέφεραν τα αναμενόμενα οποτελέσματα. Δημιουργών­ τας την «Κοινή Αγορά», τα δυτικοευρωπαϊκά μονοπώλια επιδίωκαν να απο­ κτήσουν οικονομικό όφελος, που εξασφαλίζεται από το βάθεμα του διεθνούς καταμερισμού εργασίας και την εξειδίκευση της παραγωγής, χρησιμοποιών­ τας τις διαδικασίες αυτές για την αύξηση των κερδών, για την ένταση της εκμετάλλευσης της εργατικής τάξης και της αγροτιάς. Η δημιουργία της «Κοινής Αγοράς» δεν οδήγησε στην άμβλυνση, αλλά στην όξυνση της ταξικής πάλης του προλεταριάτου και της αγροτιάς κατά των μονοπω­ λίων. Δεν επαληθεύτηκαν κοι οι υπολογισμοί των ιμπεριαλιστών, ότι η ΕΟΚ θα μπορούσε να εξασφαλίσει την εναρμόνιση των σχέσεων στο ιμπεριολιστικό στρατόπεδο. Ούτε οι διαδικασίες της ολοκλήρωσης ούτε το ταξικό συμφέρον του ιμπεριαλισμού για τη συνένωση των προσπαθειών του εναντίον του παγκόσμιου σοσιαλισμού, μπόρεσαν να εξαλείψουν τις αντιθέσεις ανάμεσα στις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις. Αυτό μαρτυρεί ο οξύτατος ανταγωνισμός, ο νομισματικός και ο εμπορικός πόλεμος που έχει ξεσπάσει ανάμεσα στις ιμπεριαλιστικές χώρες. Οι νέες καπιταλιστικές δια­ κρατικές οργανώσεις, που εμφανίζονται με το σύνθημα της «ολοκλήρω­ σης», στην πράξη οδηγούν στο δυνάμωμα των αντιθέσεων και της πάλης ανάμεσα στις ιμπεριαλιστικές χώρες, αποτελούν νέες μορφές μοιράσματος της παγκόσμιας καπιταλιστικής αγοράς ανάμεσα στις μεγαλύτερες ενώ­ σεις των καπιταλιστών, σημαίνουν διείσδυση των ισχυρότερων ιμπερια­ λιστικών κρατών στην οικονομία των οσθενέστερων εταίρων τους, την εκμετάλλευση των τελευταίων από το διεθνές μονοπωλιακό κεφάλαιο. Πραγματική ολοκλήρωση των προσπαθειών των διάφορων χωρών προς το συμφέρον των λαϊκών μαζών είναι δυνατό να πραγματοποιηθεί μονο

καπιταλιστική πίστη

249

μετά την εγκαθίδρυση σ’ αυτές της εξουσίας των εργαζομένων, όταν οι σχέσεις ανάμεσα στα κράτη οικοδομούνται με πλήρη ισότητα και κυριαρ­ χία με τη συντροφική και αδελφική αλληλοβοήθεια των μεγάλων και μι­ κρών λαών και χωρών (βλ. σοσιαλιστική οικονομική ολοκλήρωση). Καπιταλιστική πίστη: Μορφή κίνησης του δανειακού κεφαλαίου (βλ. λ.). Η πίστη στο σοσιαλισμό υπάρχει με διάφορες μορφές : την εμπορική, την τραπεζική, την κρατική, την προμηθευτική, τη διεθνή. Οι κύριες μορφές της όμως είναι η εμπορική και η τραπεζική πίστη. Εμπορική πίστη παρέ­ χουν ο ένας προς τον άλλο οι καπιταλιστές που αναπτύσσουν οικονομική δραστηριότητα (βιομήχανοι και έμποροι) με τη μορφή των εμπορευμά­ των. Στην περίπτωση αυτή η πληρωμή αναβάλλεται για ένα ορισμένο χρο­ νικό διάστημα. Η ανάγκη της εμπορικής πίστης εκπηγάζει από το γεγονός ότι στους διάφορους κλάδους της οικονομίας δε συμπίπτουν ο χρόνος παραγωγής και ο χρόνος κυκλοφορίας του κεφαλαίου. 'Αλλοι καπιταλι­ στές έχουν έτοιμα τα εμπορεύματα που παράχθηκαν για ρευστοποίηση ενώ άλλοι, που ενδιαφέρονται γι’ αυτά τα εμπορεύματα δε διαθέτουν με­ τρητά. Στις περιπτώσεις αυτές, η πώληση του εμπορεύματος με πίστωση συμβάλλει στη χωρίς διακοπές συνέχιση της παραγωγικής διαδικασίας, εξασφαλίζει την επιτάχυνση της κυκλοφορίας του κεφαλαίου και την αύ­ ξηση του κέρδους. Η εμπορική πίστη συνήθως είναι βραχυπρόθεσμη: παρέχεται για μερικούς μήνες με χρεωστικό γραμμάτιο (βλ. λ.). Η τραπε­ ζική πίστη παρέχεται από τους κεφαλαιούχους-δανειστές στους καπιτα­ λιστές που αναπτύσσουν οικονομική δραστηριότητα. Η τραπεζική πίστη έχει τη μορφή χρηματικών δανείων και ασκείται από τις τράπεζες. Η κα­ πιταλιστική κρατική πίστη, είναι πίστωση του αστικού κράτους με την έκδοση δανείων (βλ. κρατικά δάνεια). Η διεθνής πίστη περιλαμβάνει τις οικονομικές σχέσεις ανάμεσα στις καπιταλιστικές χώρες και έχει εμπορι­ κή τραπεζική μορφή. ΑποτελεΙ μέσο της ανταγωνιστικής πάλης ανάμεσα στους καπιταλιστές των διάφορων χωρών για επικερδείς αγορές διάθεσης, περισσότερο κερδοφόρες επενδύσεις, για φτηνές πηγές πρώτων υλών. Η πίστη αυτή χρησιμοποιείται από τα ιμπεριαλιστικά κράτη σαν μέσο εκ­ μετάλλευσης, οικονομικής υποδούλωσης και πολιτικής υποταγής των λαών των υπανάπτυκτων και αποικιακών χωρών. ΑποτελεΙ ένα από τα βασικά μέσα πλουτισμού της ιμπεριαλιστικής αστικής τάξης με την εκμετάλλευση των εργαζομένων των άλλων χωρών. Σήμερα το κυριότερο κράτος-πιστωτής είναι οι ΗΠΑ. Διεθνείς πιστωτές είναι επίσης η Αγγλία, η Γαλλία, η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας και άλλες οικονομικά ανα­ πτυγμένες καπιταλιστικές χώρες. Η καταναλωτική πίστη παρέχεται από τους καπιταλιστές στον πληθυσμό για την αγορά με δόσεις ειδών ατο­ μικής χρήσης. Η ανάπτυξή της, στις συνθήκες του σύγχρονου καπιτα­ λισμού, συνδέεται με την ανεπάρκεια της ικανής για πληρωμή ζήτησης των εργαζομένων, με τις δυσκολίες διάθεσης των εμπορευμάτων. Όλες οι

260

καπιταλιστικό κέρδος

μορφές της πίστης στον καπιταλισμό συμβάλλουν στην ανάπτυξη της καπιταλιστικής παραγωγής και προκαλούν όξυνση των αντιθέσεων του καπιταλισμού. Καπιταλιστικό κέρδος: Παραποιημένη μορφή της υπεραξίας (βλ. λ.), που εμφανίζεται σαν διαφορά των εσόδων από τα έξοδα του κεφαλαίου και που την καρπώνεται δωρεάν ο καπιταλιστής. Η μετατροπή της υπερα­ ξίας σε κέρδος συνδέεται με το ότι ο καπιταλιστής προκαταβάλλει το κε­ φάλαιό του όχι μόνο για τη μίσθωση εργατικής δύναμης, αλλά και για την απόκτηση μέσων παραγωγής (βλ. λ.), που χωρίς αυτά είναι αδύνατη η πα­ ραγωγική διαδικασία και η δημιουργία υπεραξίας. Γι αυτό «η υπεραξία, που παρουσιάζεται σαν γέννημα όλου του προκαταβλημένου κεφαλαίου, απο­ κτά την παραποιημένη μορφή του κέρδους» (Κ. Μαρξ, Φ. Έγκελς, Άπαντα, τομ. 25, τομ. I, σελ. 43, ρωσ. έκδ.). Στην πραγματικότητα, όμως, πηγή του κέρδους δεν είναι όλο το κεφάλαιο, αλλά μόνο το μέρος εκείνο, που ξοδεύεται για την εργατική δύναμη, δηλ. το μεταβλητό κεφάλαιο (βλ. λ.). Η μορφή του κέρδους καλύπτει την πραγματική προέλευσή της, την εκμε­ τάλλευση της ζωντανής εργασίας από το κεφάλαιο. Η μετατροπή της υπεραξίας σε κέρδος βασίζεται στο ότι η υπεραξία φανερώνεται μόνο στη διαδικασία της διάθεσης του εμπορεύματος, σαν διαφορά ανάμεσα στην τιμή του και τα καπιταλιστικά έξοδα της παραγωγής του, δηλαδή με μορφή κέρδους που μετά την αποπεράτωση του κύκλου κυκλοφορίας του κεφα­ λαίου (β λ.λ.) το καρπώνεται ο κάτοχός του. Το κυνηγητό των καπιταλι­ στών για το πιο μεγάλο κέρδος είναι ο καθοριστικός σκοπός, το κύριο κί­ νητρο της καπιταλιστικής παραγωγής. Την εποχή του ελεύθερου ανταγω­ νισμού, οι επιχειρηματίες ικανοποιούνταν με το μέσο (γενικό) κέρδος. Στις συνθήκες του ιμπεριαλισμού τα μονοπώλια καθορίζουν μονοπωλιακές τι­ μές (βλ. λ.), δυναμώνουν την εκμετάλλευση των εργαζομένων των χωρών τους και των λαών άλλων, ιδιαίτερα των αδύναμων, οικονομικά αναπτυσ­ σόμενων χωρών, πλουτίζουν με τις στρατιωτικές παραγγελίες, αποσπούν στον ανταγωνιστικό αγώνα μέρος των κερδών των μη μονοπωλιακών επι­ χειρήσεων με αποτέλεσμα να καρπώνονται τα μονοπωλιακά υπερκέρδη. Καπιταλιστικό σύστημα γεωργίας: Το σύνολο των καπιταλιστικών πα­ ραγωγικών σχέσεων στην αγροτική οικονομία, η διαμορφωμένη μορφή καπιταλιστικών σχέσεων που χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη : (1) του ατομικού γαιοκτήμονα που ενοικιάζει τη γη του και παίρνει γαιοπρόσοδο, (2) του καπιταλιστή-ενοικιαστή, που χρησιμοποιεί τη νοικιασμένη γη σαν έναν ιδιαίτερο τομέα τοποθέτησης του κεφαλαίου του, και παίρνει το μέσο κέρδος και (3) του μισθωτού εργάτη γης, που τον εκμεταλλεύεται ο καπιταλιστής-ενοικιαστής και ο γαιοκτήμονας. Οι σχέσεις αυτές στη γεωργία διαμορφώνονται ανάμεσα σε τρεις βασικές τάξεις της αστικής κοινωνίας: τους μισθωτούς εργάτες, όπου ανήκουν οι εργάτες γης με μικρό κλήρο.

καπιταλιστικός κύκλος

251

τους καπιταλιστές, στο πρόσωπο του επιχειρηματία-ενοικιαστή και τους τσιφλικάδες-μεγάλους γαιοκτήμονες. Εκτός απ' αυτό, σε πολλές αστικές χώ­ ρες οι καπιταλιστικές σχέσεις στην αγροτική οικονομία αλληλοσυμπληρώνονται με σχέσεις που χαρακτηρίζουν τη μικρή εμπορευματική παραγωγή και με φεουδαρχικά υπολείμματα. Το καπιταλιστικό σύστημα στη γεωρ­ γία χαρακτηρίζεται από την απόσπαση της γης σαν όρου (μέσου) παρα­ γωγής από τον ιδιοκτήτη της και την ύπαρξη δύο ειδών μονοπωλίων: του μονοπωλίου στη γη σαν αντικειμένου της οικονομίας (βλ. λ.) και του μο­ νοπωλίου ατομικής ιδιοκτησίας στη γη (βλ. λ.). Η αγροτική ιδιοκτησία πραγματοποιείται με τη μορφή της καπιταλιστικής γαιοπροσόδου. Η ανά­ πτυξη του καπιταλισμού στη γεωργία, έχοντας τις ιδιομορφίες της, είναι υποταγμένη στη δράση των γενικών κανόνων του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Η συγκέντρωση της ιδιοκτησίας της γης στα χέρια των μεγά­ λων γαιοκτημόνων, της χρηματιστικής ολιγαρχίας των τραπεζών, συνο­ δεύεται από την εκτόπιση και την καταστροφή των μικρών παραγωγών, το διαχωρισμό της βασικής μάζας της αγροτιάς σε προλετάριους της υπαί­ θρου και πλούσιους χωρικούς (κουλάκους), την ανάπτυξη των ταξικών ανταγωνισμών στο χωριό. Στην περίοδο του ιμπεριαλισμού η κατάσταση της αγροτιάς γίνεται ακόμα πιο βαριά. Η χρηματιστική ολιγαρχία με τη βοήθεια των μονοπωλιακών τιμών, της πίστης, των δανείων κλπ. και χρησιμοποιώντας τη δύναμη του αστικού κράτους, ασκεί πλήρη κυριαρ­ χία πάνω στους μικρούς παραγωγούς. Οι τράπεζες υποθηκών, οι τράπε­ ζες μακροπρόθεσμων πιστώσεων, οι ασφαλιστικές εταιρίες, φορτώνουν στους αγρότες χρέη, τους καταστρέφουν. Ουσιαστικοί ιδιοκτήτες σημαν­ τικών εκτάσεων γης και αγροτικών κλήρων γίνονται οι τράπεζες. Μετό το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο το κράτος, στις ιμπεριαλιστικές χώρες, κάτω από τη σημαία της «εξυγίανσης» και της «βελτίωσης της αγροτικής δομής» και άλλων μέτρων, εφαρμόζει πολιτική εκτοπισμού εκατομμυρίων αγρο­ τικών νοικοκυριών και συγκέντρωσης της αγροτικής παραγωγής στα χέ­ ρια των καπιταλιστών και των τσιφλικάδων. Ιδιαίτερα βαρύς γίνεται ο ζυ­ γός της χρηματιστικής ολιγαρχίας στις υπανάπτυκτες και εξαρτημένες χώρες, όπου περιπλέκονται η καπιταλιστική με τη φεουδαρχική εκμετάλ­ λευση. Καπιταλιστικός κύκλος: Είναι η κίνηση της καπιταλιστικής παραγωγής μέσα από φάσεις που ακολουθούν η μια την άλλη: κρίση, ύφεση, ανάκαμψη, άνθηση. Το σύνολο των φάσεων από τη μια κρίση ως την άλλη διαμορφώ­ νει τον καπιταλιστικό κύκλο. Βάση της κυκλικής ανάπτυξης της καπιταλι­ στικής παραγωγής είναι η οικονομική κρίση (βλ. λ.) σαν η κύρια φάση του καπιταλιστικού κύκλου. Κάθε κρίση ολοκληρώνει έναν κύκλο και εγκαινιάζει ταυτόχρονα έναν άλλο. Στη διάρκεια της κρίσης γίνεται έκρηξη των αντιθέ­ σεων που συγκεντρώθηκαν από τον προηγούμενο κύκλο της καπιταλιστι­ κής παραγωγής. Μετά την κρίση εμφανίζεται η οικονομική ύφεση (β λ.λ.).

252

καπιταλιστικός νόμος του πληθυσμού

Η μετάβαση στην ύφεση χαρακτηρίζεται από το σταμάτημα της πτώσης της παραγωγής και τη δημιουργία μιας κατάστασης στασιμότητας. Στη φάση της ύφεσης δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για την επόμενη ανά­ καμψη και άνθηση. Οι βασικές διαδικασίες που χαρακτηρίζουν κάθε φάση του κύκλου συμβάλλουν στην επόμενη φάση. Η κυκλικότητα αποτελεΙ οργανική ιδιότητα της ανάπτυξης της καπιταλιστικής παραγωγής και συν­ δέεται αδιάσπαστα με τις συνθήκες αναπαραγωγής του πάγιου κεφαλαίου. Ανεξάρτητα από τις διαφορές στο χρόνο έναρξης της τοποθέτησης των ατομικών κεφαλαίων και τις διαφορές στο χρόνο περιστροφής του σταθε­ ρού κεφαλαίου, στην περίοδο της κρίσης παρουσιάζεται μαζική υποτίμηση του σταθερού κεφαλαίου, που κάποτε συνεπάγεται και τη φυσική του κατα­ στροφή. Η κρίση αποτελεΙ πάντα την αφετηρία για νέες μεγάλες επενδύσεις μαζί και επενδύσεων υποδομής. Στο βαθμό που η διαδικασία αυτή απο­ κτά μαζικό χαρακτήρα, πραγματοποιείται η μετάβαση από την ύφεση στην ανάκαμψη. Στη φάση αυτή η ανανέωση του σταθερού κεφαλαίου αποκτά τέτοιες διαστάσεις που επαναφέρουν την παραγωγή στο πριν από την κρίση επίπεδο και επιτρέπουν το ξεπέρασμά του. Γι' αυτό υλική βάση του καπιταλιστικού κύκλου είναι η αναπαραγωγή του σταθερού κεφαλαίου. Στις συνθήκες του σύγχρονου καπιταλισμού και των προσπαθειών ρύθμισης της οικονομίας στις καπιταλιστικές χώρες, από την πλευρά του αστι­ κού κράτους, η αλληλοδιαδοχή των φάσεων του κύκλου μπορεΙ να παραβιαστεΙ, μερικές φάσεις του μπορεΙ να απουσιάζουν. Ωστόσο τα μέτρα που παίρνει το κράτος δεν μπορούν να εξαλείψουν τον κυκλικό χαρακτήρα της καπιταλιστικής παραγωγής και την κύρια φάση του: την κρίση. Η κυ­ κλικότητα της παραγωγής στον καπιταλισμό δείχνει την αυθόρμητη δια­ δικασία της ανάπτυξής της, το διακοπτόμενο χαρακτήρα της αναπαραγω­ γής και σε τελευταία ανάλυση τον παροδικό χαρακτήρα του καπιταλι­ στικού τρόπου παραγωγής. Καπιταλιστικός νόμος του πληθυσμού: Είναι ο οικονομικός νόμος του καπιταλισμού που καθορίζει τη θέση της βασικής παραγωγικής δύναμης της αστικής κοινωνίας: των μισθωτών εργατών. Στην αστική κοινωνία η συσσώρευση κεφαλαίου έχει σαν αποτέλεσμα ένα μέρος του εργατικού πληθυσμού να γίνεται αναπόφευκτα, σχετικά πλεονάζον (βλ. σχετικός υπερπληθυσμός), να σπρώχνεται έξω από την παραγωγή και να καταδι­ κάζεται σε αθλιότητα και πείνα. Στη διαδικασία συσσώρευσης κεφαλαίου (βλ. λ.), όταν ανεβαίνει συνεχώς η οργανική σύνθεση του κεφαλαίου (βλ. λ.) εμφανίζεται σχετικά πλεονάζων εργατικός πληθυσμός, που πλεονάζει μόνο σε σύγκριση με την ανάγκη ανάπτυξης του κεφαλαίου. «Ο εργατικός πλη­ θυσμός... παράγει τα μέσα που δημιουργούν σχετικά πλεονάζοντα πλη­ θυσμό. Αυτός είναι ο χαρακτηριστικός, για τον καπιταλιστικό τρόπο παρα­ γωγής, νόμος του πληθυσμού...» (Κ. Μαρξ). Ο καπιταλιστικός νόμος του πληθυσμού αντανακλά την πραγματική κατάσταση του μισθωτού εργάτη

καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής

253

στην καπιταλιστική κοινωνία, όπου εμφανίζεται σαν εξάρτημα του κεφα­ λαίου. Η εμφάνιση, στην περίοδο του ιμπεριαλισμού και της γενικής κρί­ σης του καπιταλισμού, χρόνιας μαζικής ανεργίας, επιδεινώνει απότομα την κατάσταση όλων των εργαζομένων, συντελεί στη μείωση του πραγμα­ τικού μισθού εργασίας, ανυψώνει την εντατικοποίησή της. Η επίδραση αυτού του νόμου οδηγεί στη διεύρυνση της σφαίρας εκμετάλευσης, στην απασχόληση σε καπιταλιστικές επιχειρήσεις γυναικών, ανήλικων και παι­ διών. Οι αστοί ιδεολόγοι και ρεφορμιστές παριστάνουν τα πράγματα με διαφορετικό τρόπο: ισχυρίζονται ότι ο πλεονάζων πληθυσμός δεν είναι αποτέλεσμα των νόμων του καπιταλισμού αλλά δήθεν αναπόφευκτος νόμος της φύσης. Η αυτοματοποίηση της παραγωγής, η τεχνική πρόο­ δος στις συνθήκες του καπιταλισμού, οδηγούν στην ανεργία και στο πλεόνασμα κεφαλαίου, που συνδυάζεται με το πλεόνασμα του πληθυ­ σμού, πράγμα που αποκαλύπτει τις βαθύτατες αντιθέσεις που χαρακτηρί­ ζουν το καπιταλιστικό σύστημα. Καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής: Ο τρόπος παραγωγής υλικών αγα­ θών που βασίζεται στην ατομική καπιταλιστική ιδιοκτησία στα μέσα παρα­ γωγής και στην εκμετάλλευση της μισθωτής εργασίας. Το καπιταλιστικό σύστημα αντικατάστησε το φεουδαρχικό τρόπο παραγωγής (βλ. λ.). Πρό­ κειται για μια κοινωνική οργάνωση όπου η κοινωνία είναι διαιρεμένη σε δυο βασικές τάξεις, με συμφέροντα διαμετρικά αντίθετα : στην τάξη των καπιταλιστών, που είναι ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής, και στην τάξη των προλετάριων, που δε διαθέτουν ιδιοκτησία και μέσα ύπαρξης και γΓ αυτό, κάτω από το φόβο της πείνας, είναι υποχρεωμένοι να πουλούν συνεχώς την εργατική τους δύναμη στους καπιταλιστές. Ο καπιταλισμός είναι το τελευταίο κοινωνικο-οικονομικά σύστημα (βλ. λ.) που βασίζεται στην ατομική ιδιοκτησία και την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Βασικός οικονομικός του νόμος, κινητήρια δύναμη και κύριο κίνητρο είναι η παραγωγή υπεραξίας και η ιδιοποίησή της από τους κατόχους των μέ­ σων παραγωγής. Πηγή της υπεραξίας είναι η απλήρωτη εργασία των μι­ σθωτών εργατών. Σε σύγκριση με τη φεουδαρχία, ο καπιταλιστικός τρό­ πος παραγωγής είναι πιο προοδευτικός, γιατί εξασφάλισε υψηλότερο επί­ πεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων της κοινωνίας, ανύψωσε σημαντικά την παραγωγικότητα της κοινωνικής εργασίας, πραγματοποίη­ σε, σε τεράστια κλίμακα, την κοινωνικοποίηση της εργασίας και της παρα­ γωγής, αύξησε ορμητικά τον όγκο της παραγωγής και ανύψωσε το τεχνικό της επίπεδο. Αναπτύσσοντας σε πρωτοφανέρωτη κλίμακα τις κοινωνικές παραγωγικές δυνάμεις, το καπιταλιστικό σύστημα, εξαιτίας ανειρήνευτων αντιθέσεων, ελαττωμάτων και πληγών, καταδίκασε το μεγαλύτερο μέρος της κοινωνίας, τους εργαζόμενους, στην καταστροφή και την αθλιότητα, γιατί όλα τα οφέλη της αύξησης της κοινωνικής παραγωγής τα ιδιοποιούν­ ται κυρίως οι καπιταλιστές. Η καπιταλιστική οικονομία ρυθμίζεται από αυ­

254

καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής

θόρμητους οικονομικούς νόμους, αναπτύσσεται αναρχικά, διακόπτεται από οικονομικές κρίσεις υπερπαραγωγής (βλ. λ.) ενώ ταυτόχρονα διεξάγεται στην οικονομία μια οξύτατη ανταγωνιστική πάλη ανάμεσα στους καπιτα­ λιστές για το κυνήγι του κέρδους. Η αύξηση της συγκέντρωσης και συγκεντροποίησης του κεφαλαίου και της παραγωγής οδηγεί στην κοινωνικο­ ποίηση του κεφαλαίου, στη συσσώρευση πλούτου στον έναν πόλο ενώ στον άλλο έχουμε επιδείνωση της κατάστασης του προλεταριάτου και κα­ ταστροφή των μικρών παραγωγών. Βασική αντίθεση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής είναι η αντίθεση ανάμεσα στον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής και την ατομική - καπιταλιστική μορφή ιδιοποίησης. «Συγ­ κεντρώνοντας στις φάμπρικες και τα εργοστάσια εκατομμύρια εργάτες, κοινωνικοποιώντας τη διαδικασία της παραγωγής, ο καπιταλισμός», ανα­ φέρει το πρόγραμμα του ΚΚΣΕ, «δίνει στην παραγωγή κοινωνικό χαρακτή­ ρα. Τα αποτελέσματα όμως της εργασίαςτα ιδιοποιούνται οι καπιταλιστές». Αυτή είναι η βασική αντίθεση του καπιταλισμού, η αντίθεση ανάμεσα στον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής και την ατομική-καπιταλιστική μορ­ φή ιδιοποίησης, που εκδηλώνεται στην αναρχία της παραγωγής και την κα­ θυστέρηση της αξιόχρεης ζήτησης της κοινωνίας, σε σχέση με την επέκταση της παραγωγής και οδηγεί σε καταστροφικές περιοδικές κρίσεις. Οι κρί­ σεις στις περιόδους βιομηχανικής στασιμότητας, με τη σειρά τους, κατα­ στρέφουν ακόμη περισσότερο τους μικρούς παραγωγούς, μεγαλώνουν ακόμα περισσότερο την εξάρτηση της μισθωτής εργασίας από το κεφά­ λαιο, οδηγούν ακόμα πιο γοργά στη σχετική και κάποτε και στην απόλυτη επιδείνωση της κατάστασης της εργατικής τάξης. Στη διάρκεια των οικο­ νομικών κρίσεων γίνεται μαζική καταστροφή των παραγωγικών δυνά­ μεων- υπονομεύεται η κύρια παραγωγική δύναμη της κοινωνίας, οι εργα­ ζόμενοι- μεγαλώνει απότομα η ανεργία και τεράστιες μάζες ανθρώπων αποσπώνται από την παραγωγική εργασία- σημαντικό μέρος των εγκαταστά­ σεων στις καπιταλιστικές επιχειρήσεις αδρανούν, και κάποτε υποβάλλον­ ται σε άμεση φυσική καταστροφή. Με την ανάπτυξη του καπιταλισμού μεγαλώνει ο βαθμός εκμετάλλευσης της εργατικής τάξης, οξύνονται όλες οι αντιθέσεις του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, εντεΐνεται και γίνεται οξύτερη η ταξική πάλη. Οι αντιθέσεις αυτές βαθαίνουν και απο­ κτούν ιδιαίτερη οξύτητα με τη μετεξέλιξη του καπιταλισμού σε ιμπεριαλι­ σμό (βλ. λ.), ιδιαίτερα στην περίοδο της γενικής κρίσης του καπιταλισμού (βλ. λ.). Η κυριαρχία του μονοπωλιακού κεφαλαίου στην οικονομία και την πολιτική των καπιταλιστικών χωρών, οξύνει στο έπακρο τις ταξικές και οικονομικές συγκρούσεις του καπιταλιστικού συστήματος. Η τάση για σήψη και ο παρασιτισμός στην οικονομία, το δυνάμωμα της ανισομέρειας της οικονομικής και πολιτικής ανάπτυξης των καπιταλιστικών χω­ ρών στην εποχή του ιμπεριαλισμού και η γενική κρίση του καπιταλιστι­ κού συστήματος οικονομίας, αδυνατίζουν ακόμα περισσότερο τα θεμέλια του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Ο καπιταλισμός δεν είναι σε θέση

κατανάλωση

255

να χειραγωγήσει τις δημιουργημίνες από τον Ιδιο παραγωγικές δυνάμεις, που ξεπέρασαν σε ανάπτυξη τις καπιταλιστικές παραγωγικές σχέσεις— σχέ­ σεις που έγιναν αλυσίδες για την παραπέρα ανεμπόδιστη ανάπτυξή τους. Ο σύγχρονος καπιταλισμός έχει εξαντλήσει τα ιστορικά όριά του και πρέ­ πει να αντικατασταθεΙ από ένα πιο προοδευτικό σύστημα: το σοσιαλισμό. Μέσα στα σπλάχνα της αστικής κοινωνίας, στη διαδικασία ανάπτυξης της καπιταλιστικής παραγωγής, δημιουργούνται οι αντικειμενικές υλικές προϋποθέσεις για το πέρασμα στο σοσιαλισμό. Στον καπιταλισμό μεγα­ λώνει, συσπειρώνεται και οργανώνεται η εργατική τάξη, που σε συμμαχ(α με την αγροτιά και επικεφαλής όλων των εργαζομένων συνιστά μια πανίσχυρη κοινωνική δύναμη, ικανή να ανατρέψει το καπιταλιστικό σύ­ στημα που έφαγε τα ψωμιά του και να το αντικαταστήσει με το σοσιαλισμό. Για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας ο καπιταλιστικός τρό­ πος παραγωγής καταργήθηκε στη Ρωσία με τη νίκη της μεγάλης Οκτω­ βριανής σοσιαλιστικής επανάστασης κάτω από την καθοδήγηση του κομ­ μουνιστικού κόμματος. Με σοσιαλιστικές επαναστάσεις σε μια σειρά χώ­ ρες που αποτελούν πάνω από το ένα τρίτο του πληθυσμού της γης και το ένα τέταρτο της επιφάνειάς της, ο καπιταλισμός έπαψε να είναι το γενικό σύστημα οικονομίας στον πλανήτη μας. «Η εξάλειψη του καπιταλιστικού συστήματος σε μια μεγάλη ομάδα χωρών, η ανάπτυξη και η εδραίωση του παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος, η αποσύνθεση του αποικια­ κού συστήματος και η χρεοκοπία των παλιών αυτοκρατοριών, η κάμψη που άρχισε στην αποικιακή δομή της οικονομίας των απελευθερωμένων χωρών, η διεύρυνση των οικονομικών δεσμών τους με τον κόσμο του σοσιαλισμού, όλα αυτά βαθαίνουν την κρίση της παγκόσμιας καπιταλι­ στικής οικονομίας» (πρόγραμμα του ΚΚΣΕ). Κάτω από την επίδραση των τεράστιων οικονομικών επιτυχιών των σοσιαλιστικών χωρών, που δείχνουν τα αποφασιστικά πλεονεκτήματα του σοσιαλισμού απέναντι στον καπι­ ταλισμό, κάτω από τα πλήγματα του εργατικού κινήματος στις χώρες του κεφαλαίου και της εθνικοαπελευθερωτικής πάλης των καταπιεζόμενων λαών, ο καπιταλισμός θα εκλείψει για πάντα. Καταμερισμός της εργασίας, βλ. κοινωνικός καταμερισμός της εργα­ σίας, παγκόσμιος καταμερισμός της εργασίας, διεθνής καπιταλιστικός κα­ ταμερισμός της εργασίας και διεθνής σοσιαλιστικός καταμερισμός της εργασίας. Καταναγκασμός εξωοικονομικός, βλ. εξωοικονομικός καταναγκασμός. Κατανάλωση: Διαδικασία καταστροφής της αξίας χρήσης που εμφανίζεται είτε σαν μετατροπή στη διαδικασία της παραγωγής (παραγωγική κατανά­ λωση) είτε σαν μια απλή καταστροφή που οφείλεται στη χρήση της αξίας χρήσης για την ικανοποίηση των αναγκών (τελική κατανάλωση). Με την

266

κατανομή της σοσιαλιστικής παραγωγής

πλατιά έννοια του όρου, η κατανάλωση είναι η αγορά και η χρησιμοποίηση ενός αγαθού ή μιας υπηρεσίας. Έτσι μπορεΙ να έχουμε κατανάλωση μιας πρώτης ύλης ή ενός γεωργικού είδους από μια μεταποιητική βιομηχανία ή ακόμα κατανάλωση ενός τελικού προϊόντος από τον αγοραστή και αυ­ τόν που χρησιμοποιεί αυτό το προϊόν. Με τη στενή έννοια του όρου, που είναι και αυτή που υπερισχύει στην οικονομική ορολογία, η κατανάλωση είναι η αγορά και η τελική χρήση ενός προϊόντος ή μιας υπηρεσίας. Οι αγορές και οι χρήσεις που έγιναν προηγούμενα κατατάσσονται στη λεγά­ μενη ενδιάμεση διανομή. Η κατανάλωση είναι η τελευταία πράξη του οι­ κονομικού κυκλώματος ενός αγαθού ή μιας υπηρεσίας. Ένα προϊόν π.χ. έχει περάσει πριν φτάσει στην κατανάλωση τις φάσεις της εξόρυξης, της μετατροπής, της τελειοποίησης, της διανομής και των διάφορων ανταλ­ λαγών, μεταφορών κλπ. Στην τελική αγορά η συνάντηση του διανομέα και του αγοραστή επιτρέπει την πραγματοποίηση της οικονομικής κατα­ νάλωσης, που συνίσταται στη μεταφορά της ιδιοκτησίας του προϊόντος. Η τιμή με την οποία πραγματοποιείται αυτή η παραχώρηση λέγεται τιμή κατανάλωσης ή τιμή στην κατανάλωση. Οι στατιστικές θεωρούν απόλυτα όμοιες τη λιανική τιμή, συνεπώς την τρέχουσα τιμή προσφοράς στην αγο­ ρά, και την τιμή κατανάλωσης, που θεωρητικά μπορεΙ να είναι διαφορετική στο βαθμό που η μεταφορά της ιδιοκτησίας έγινε στην πράξη πάνω ή κάτω από την τιμή της προσφοράς. Ο αγοραστής του οικονομικού προϊόντος, που καταναλώνεται ανάλογα με τη φύση του δοσμένου προϊόντος, τό δια­ τηρεί, το αναλώνει με τη χρήση (καύσιμο), το μετατρέπει για λογαριασμό του δίχως να το πουλήσει κι αυτός με τη σειρά του (ξύλο που αγοράζεται για να κατασκευάσει ό Ιδιος ο αγοραστής ένα κάθισμα ή ένα κάδρο), το καταναλώνει (τρόφιμα). Η εξαφάνιση του προϊόντος με τη χρήση του ή την ανάλωσή του ονομάζεται τεχνική κατανάλωση. Η τεχνική κατανάλωση επι­ τρέπει το διαχωρισμό σε σταθερά αγαθά, σε καύσιμα αγαθά, σε αναλώ­ σιμα με την πρώτη χρήση αγαθά. Ονομάζουμε αυτοκατανάλωση τη χρη­ σιμοποίηση ενός προϊόντος ή μιας υπηρεσίας από τον Ιδιο τον παραγωγό τους. Έτσι το τμήμα της Ιδιας του της παραγωγής από λάχανα που τρώει ένας αγρότης λέγεται αυτοκαταναλωμένο. Η αυτοκατανάλωση λέγεται οι­ κογενειακή όταν οι καταναλωτές του προϊόντος ή της υπηρεσίας είναι οι παραγωγοί και οι οικογένειές τους δίχως να υπάρχει ανταλλαγή εμπορικής μορφής ανάμεσά τους. Κατανομή της σοσια λιστικής παραγωγής: Η σχεδιασμένη κατανομή των παραγωγικών δυνάμεων (βλ. λ.) στο έδαφος της χώρας και τις οικο­ νομικές της περιοχές. Στο σοσιαλισμό, η κατανομή της παραγωγής πραγμα­ τοποιείται με αυστηρά επιστημονικά κριτήρια, σε αντιστοιχία με τις απαι­ τήσεις των αντικειμενικών οικονομικών νόμων και τα καθήκοντα της κομ­ μουνιστικής οικοδόμησης. Βασικές αρχές της κατανομής της παραγωγής στο σοσιαλισμό είναι: η σχεδιοποίηση, η συνολική ανάπτυξη όλων των

κεϋνσιανισμός

257

περιοχών της χώρας, π προσέγγιση των επιχειρήσεων προς τις πηγές πρώτων υλών και ενέργειας, προς τις περιοχές ρευστοποίησης και κατανά­ λωσης της έτοιμης παραγωγής, ο ορθολογικός καταμερισμός της εργα­ σίας ανάμεσα στις διάφορες περιοχές. Η κατανομή της παραγωγής σύμ­ φωνα με τις αρχές αυτές εξασφαλίζει οικονομία και συμβάλλει στην άνοδο της κοινωνικής εργασίας, στην εξάλειψη των μακρυνών και διασταυρού­ μενων μεταφορών, στην επιτάχυνση της ανάπτυξης της οικονομίας στις οικονομικά καθυστερημένες κατά το παρελθόν περιοχές της χώρας και τις εθνικές δημοκρατίες, στην αποφυγή της υπερβολικής συγκέντρωσης του πληθυσμού στις μεγάλες πόλεις, στο βαθμιαίο ξεπέρασμα των ουσιαστι­ κών διαφορών ανάμεσα στην πόλη και το χωριό. Η κατανομή των παρα­ γωγικών μονάδων στο σοσιαλισμό πραγματοποιείται επίσης και προς το συμφέρον της αμυντικής ικανότητας της χώρας. Με τη δημιουργία του παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος, η κατανομή της παραγωγής πρα­ γματοποιείται όχι μόνο με βάση το συμφέρον κάθε σοσιαλιστικής χώρας ξεχωριστά αλλά παίρνοντας υπόψη και τον καταμερισμό εργασίας ανάμεσά τους. Ο σχεδιασμένος καταμερισμός της εργασίας ανάμεσα στις σοσια­ λιστικές χώρες επιταχύνει την ανάπτυξη κάθε χώρας ξεχωριστά και του παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος στο σύνολό του. Κέρδος, βλ. καπιταλιστικό κέρδος, εμπορικό κέρδος και επιχειρηματικό κέρδος. Κεϋνσιανισμός: Μια από τις πιο σημαντικές κατευθύνσεις της αστικής πο­ λιτικής οικονομίας στην εποχή της γενικής κρίσης του καπιταλισμού (βλ.λ.), που βασίζεται στην αναγκαιότητα παρέμβασης του κράτους στην αναπα­ ραγωγή. Η εμφάνιση του κεϋνσιανισμού είναι συνδεμένη με το όνομα του γνωστού Άγγλου οικονομολόγου Τζ. Μ. Κέυνς (1883-1946). Στα 1930 ο Κέυνς πραγματοποίησε μια ουσιαστική αναδιοργάνωση της αστικής πο­ λιτικής οικονομίας (γνωστή με την ονομασία «κευνσιανή επανάσταση») ξεκινώντας από εκείνες τις σοβαρές αλλαγές στο μηχανισμό της καπιταλι­ στικής αναπαραγωγής, που ήταν συνδεμένες με την επέκταση της κυριαρ­ χίας των μονοπωλίων και το δυνάμωμα των κρατικομονοπωλιακών τάσεων. Ιδιαίτερη επίδραση στο σύστημα των απόψεών του είχε η κρίση του 19291933 που απέδειξε την αναγκαιότητα της κρατικής παρέμβασης στη δια­ δικασία της καπιταλιστικής αναπαραγωγής. Σε αντίθεση με τη νεοκλασική κατεύθυνση της αστικής πολιτικής οικονομίας που κυριαρχούσε στο τέλος του 19ου αιώνα μέχρι και το πρώτο τέταρτο του 20 αιώνα, ο κεϋνσιανισμός είχε σαν αντικείμενο ανάλυσης την εθνική οικονομία στο σύνολό της. Η προσέγγιση αυτή και η Ιδια η θεωρία πήραν την ονομασία της μακροοικο­ νομίας. Κεντρικό πρόβλημα της μακροοικονομίας είναι οι συντελεστές που καθορίζουν το επίπεδο και τη δυναμική του εθνικού εισοδήματος. Αυτούς τους συντελεστές, ο κεϋνσιανισμός τους εξετάζει πριν από όλα από 17

258

Κ€ϋνσιανισμός

τη σκοπιά της διάθεσής τους στις συνθήκες διαμόρφωσης της αποτελεσμα­ τικής ζήτησης. Αναλύοντας τα βασικά συστατικά της πραγματικής ζήτησης, δηλαδή την κατανάλωση και τη συσσώρευση (με άλλα λόγια την προσω­ πική και παραγωγική ζήτηση) οι κευνσιανοί καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι το σύνολό τους μπορεί να μην είναι αρκετό για την εξασφάλιση του επιπέδου του εθνικού εισοδήματος, που αντιστοιχεί στην «πλήρη» απασχό­ ληση, κι αυτό γιατί μπορεί να μην αντιστοιχεί η συνολική προσφορά εμπο­ ρευμάτων στη συνολική ζήτηση. Από εδώ πηγάζει η νομοτέλεια της ανερ­ γίας, της οικονομικής ύφεσης, των οικονομικών κρίσεων και η αναγκαιότη­ τα για την υποστήριξη από το κράτος της ζήτησης. Αυτή η αντίληψη ήταν η βάση για την ανάπτυξη της θεωρίας του νεοκευνσιανισμού, της κυκλικής ανάπτυξης της καπιταλιστικής οικονομίας (Α. Χάνσεν, Τζ. Χικς, Π. Σάμουελσον). Αν και οι οπαδοί αυτής της θεωρίας απέρριψαν την κρίση σαν έκρηξη των αντιθέσεων της καπιταλιστικής αναπαραγωγής, παρ' άλα αυτά παρα­ δέχτηκαν ότι οι κυκλικές διακυμάνσεις είναι ιδιότητα ενδογενής της κα­ πιταλιστικής οικονομίας. Εξετάζοντάς τις σαν αποτέλεσμα είτε της ανε­ πάρκειας είτε της υπερβολής της αποτελεσματικής ζήτησης, προώθησαν και το αντίστοιχο πρόγραμμα της αντικυκλικής πολιτικής, που βασίζεται στη χρησιμοποίηση των συναλλαγματικών και χρηματοπιστωτικών μο­ χλών για την έμμεση ρύθμιση της οικονομίας. Σκοπός αυτών των μέσων ήταν να περιοριστεί η άνοδος της ζήτησης στο στάδιο της ανάκαμψης και έτσι να περιοριστεί η άνοδος των τιμών, και αντίθετα να επεκταθεΙ στο στάδιο της οικονομικής ύφεσης ή της κρίσης. Παράλληλα με τη θεωρία του κύκλου, την τελευταία περίοδο αναπτύχθηκε και η νεοκευνσιανή θεωρία για την οικονομική ανάκαμψη (Ρ. Χάρροντ, Ε. Ντόμαρ). Θεωρών­ τας τη συσσώρευση κεφαλαίου κύριο παράγοντα της οικονομικής ανά­ καμψης και εξετάζοντας τις συνθήκες αυτής της συσσώρευσης μακρο­ χρόνια, οι κεϋνσιανοΙ θεωρητικοί υπερασπίζουν και απ' αυτή τη σκοπιά την αναγκαιότητα της κρατικής παρέμβασης, με σκοπό την αποτροπή μακροχρόνιων αποκλίσεων από τη γραμμή της «σταθερής» ανόδου της οικονομίας. Στα 1950-1960 ο κεϋνσιανισμός έγινε βασική κατεύθυνση στην αστική οικονομική σκέψη. Οι κευνσιανές συνταγές διεύθυνσης για την αποτελεσματική ζήτηση πάρθηκαν σαν βάση της αντικυκλικής και αντιπληθωριστικής πολιτικής, σχεδόν από όλες τις κυβερνήσεις των αναπτυγμένων καπιταλιστικών κρατών. Παράλληλα με την αντικυκλική πολιτική, που βασίζεται στη ρύθμιση της συνολικής ζήτησης με τη βοή­ θεια των συναλλαγματικών και χρηματοπιστωτικών μοχλών, έγιναν προ­ σπάθειες να πραγματοποιηθούν οι στόχοι της πολιτικής του κράτους με μεσοπρόθεσμο και μακροπρόθεσμο προγραμματισμό της οικονομίας. Στο τέλος της δεκαετίας του 1960 και στις αρχές του 1970 πραγματοποιήθηκαν βαθιές αλλαγές στις κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες του καπιταλι­ σμού, που εκφράστηκαν σε μια ολόκληρη σειρά διάφορων κρίσεων: των πρώτων υλών, των συναλλαγματικών ισοτιμιών, της κυκλικής κρίσης,

κεϋνσιανισμός

269

της καλττάζουσας ανόδου του πληθωρισμού, που κλόνισαν φανερά όλο το παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα. Αυτές οι κρίσεις, και ιδιαίτερα η ραγδαία άνοδος του πληθωρισμού, οδήγησαν σε χρεοκοπία της οικονομι­ κής πολιτικής. Γκρεμίστηκαν τα κεύνσιανά σχήματα της αντικυκλικής πο­ λιτικής, η οποία προσπαθούσε να συγκροτήσει τον πληθωρισμό, που συμ­ πορευόταν συνήθως με τη φάση της ανάκαμψης, περιορίζοντας τη ζήτηση, ενώ αντίθετα προσπαθούσε να ξεπεράσει την κρίση διευρύνοντας τη ζή­ τηση. Έγινε φανερό ότι το κεύνσιανό δόγμα της κρατικομονοπωλιακής ρύθμισης της οικονομίας και της παρότρυνσής της με τη βοήθεια των συναλλαγματικών ελλειμάτων, αποκάλυψε την πλήρη ανικανότητά του. Έγινε δύσκολη και ελαστική η ρύθμιση της προεξόφλησης σε σχέση με την αναγκαστική αύξηση των επιτοκίων και την πιο ακριβή πίστωση. Ό λες αυτές οι δυσκολίες όξυναν την κρίση του Ιδιου του κεϋνσιανισμού. Η κρίση του αυτή, σαν επίσημου δόγματος της κρατικομονοπωλιακής ρύθμισης, προκάλεσε το δυνάμωμα των επικρίσεων εναντίον της θεωρίας αυτής από τα δεξιά, από την πλευρά των παραδοσιακών της αντιπάλων, των νεο­ κλασικών. Κύριο πρόβλημα που στη βάση του οξύνθηκαν οι αντιθέσεις ανάμεσα στους εκπροσώπους αυτών των δύο κατευθύνσεων της αστικής πολιτικής οικονομίας, είναι ο ρόλος και η κλίμακα της κρατικής παρέμβα­ σης στην οικονομία. Η κρίση του κευνσιανισμού προώθησε τις αναζητή­ σεις για την «ανανέωση» στο στρατόπεδο της κευνσιανής θεωρίας. Αυτές οι αναζητήσεις προσανατολίζονται βασικά προς δύο κατευθύνσεις. Η πρώ­ τη κατεύθυνση διεκδικεΙ τη «νέα ανάγνωση» του Κέυνς, την «αναδιοργά­ νωση» της κευνσιανής ανάλυσης στο πνεύμα των ιδρυτικών ιδεών του Ιδιου του Κέυνς που διαστρεβλώθηκαν τάχα ή ξεχάστηκαν από τους «ασυ­ νείδητους» διαδόχους του. Αμερικανοί οικονομολόγοι όπως οι Α. Ντάίονχοβουντ, Ρ. Κλάουερ, Π. Ντάβινσον, εμφανίστηκαν με έντονη κριτική του ορθόδοξου, «πρότυπου» μοντέλου του κεϋνσιανισμού, που διαστρεβλώνει τάχα την αληθινή θεωρία του Κέυνς. Επιδιώκουν την αναγέννηση των νο­ μισματικών απόψεων της κευνσιανής θεωρίας για να τις προσαρμόσουν στην ανάλυση και τη ρύθμιση του πληθωρισμού. Εκτός αυτού υπογραμ­ μίζουν την αστάθεια του καπιταλιστικού συστήματος, που αποδίδεται στο ότι οι πληροφορίες δεν αποτελούν καθοριστικό παράγοντα και δεν τελειο­ ποιούνται. Η δεύτερη κατεύθυνση προσπαθεί να συμπεριλάβει τον κευνσιανισμό σ’ ένα πλατύ πολιτικο-οικονομικό σύστημα στη βάση της ανάπτυξης της αριστερής του, ριζοσπαστικής ερμηνείας. Σε αυτήν ηγούνται οικονο­ μολόγοι όπως οι Τζ. Ρόμπινσον, Π. Σράφφα, Λ. Παζινέττι κ.α. Η αριστερή πτέρυγα του κευνσιανισμού αναπτύχθηκε σήμερα σε ανεξάρτητη μετακεϋνσιανική κατεύθυνση της αστικής πολιτικής οικονομίας. Εμφανίζεται με οξεία κριτική των βάσεων όλης της ορθόδοξης αστικής πολιτικής οικονο­ μίας. Ταυτόχρονα οι οπαδοί αυτής της κατεύθυνσης προσπάθησαν να ανα­ πτύξουν το δικό τους σύστημα απόψεων, που βασίστηκε στις παραδό­ σεις του αριστερού κευνσιανισμού, δηλαδή στη μακροοικονομία και το ρι-

260

κεφάλαιο

καρντιανισμό, στη λύση των προβλημάτων της αξίας και του σχηματισμού της τιμής. Όλες αυτές οι νέες διαδικασίες στην ανάπτυξη του κευνσιανισμού δείχνουν ότι η αστική πολιτική οικονομία βρίσκεται μπροστά σε δί­ λημμα. Οι παλιές αντιλήψεις έχασαν την αξία τους. Εμφανίστηκε η αναγ­ καιότητα για την ουσιαστική ανανέωση της οικονομικής θεωρίας, που θα αποκάλυπτε νέες δυνατότητες για τους απολογητές του καπιταλισμού. Κεφάλαιο: Η αυτοανατττυσσόμενη αξία, ή η αξία που με την εκμετάλλευση των μισθωτών εργατών αποδίδει την υπεραξία (β λ.λ.). Εκφράζει τις κοινωνικοπαραγωγικές σχέσεις ανάμεσα στις βασικές τάξεις της αστικής κοι­ νωνίας, δηλαδή τους καπιταλιστές και τους μισθωτούς εργάτες. Πολύπλευρες έρευνες γι αυτή την κατηγορία της πολιτικής οικονομίας του καπιταλισμού έκανε ο Κ. Μαρξ. Αρνήθηκε τις σχετικές ερμηνείες των αστών οικονομο­ λόγων, που θεωρούσαν το κεφάλαιο σαν σύνολο πραγμάτων (μέσα παρα­ γωγής) και ανακάλυψε ότι το κεφάλαιο δεν είναι πράγμα αλλά κοινωνική, παραγωγική σχέση, που έχει καθορισμένη ιστορική μορφή και που αντι­ προσωπεύεται στο πράγμα και του δίνει ένα ιδιαίτερο κοινωνικό χαρακτή­ ρα». (Κ. Μαρξ, Φ. Έγκελς. Άπαντα, τομ. 25, μερ. II, σελ. 380-381, ρωσ. έκδ.). Ιστορικές προϋποθέσεις για την εμφάνιση ταυ κεφαλαίου είναι η εμπο­ ρευματική παραγωγή (βλ. λ,) και η αναπτυγμένη εμπορευματική κυκλοφο­ ρία (β λ.λ.). Αρχική και γενική μαρφή του κεφαλαίου είναι η χρηματική μορφή και γενικός τύπος του κεφαλαίου είναι ο τύπος X — Ε — X', όπου X “ χρήμα. Ε = εμπόρευμα και X' = το σύναλο των χρημάτων με την αύ­ ξηση. Τα χρήματα γίνονται κεφάλαιο όταν η συσσώρευσή τους επιτρέπει να αγοραστούν μέσα παραγωγής και εργατική δύναμη, να συγκεντρωθούν στα χέρια ενός τμήματος της κοινωνίας, τη στιγμή παυ άλλα μέλη της κοι­ νωνίας που φαίνονται προσωπικά ελεύθερα και στερούνται τα μέσα πα­ ραγωγής, γίνονται πωλητές της εργατικής τους δύναμης. Η μετατροπή των χρημάτων σε κεφάλαια επιταχύνθηκε με την πρωταρχική συσσώρευση κε­ φαλαίου (βλ. λ.). Ο καπιταλιστής αγοράζει μέσα παραγωγής δηλαδή στα­ θερό κεφάλαιο (βλ. λ.) και εργατική δύναμη δηλαδή μεταβλητό κεφάλαιο (βλ. λ.) και τα συνενώνει στη διαδικασία της παραγωγής. Η νέα αξία δημιουργείται με την αφηρημένη εργασία των εργατών. Το περίσσευμα της νεοδημιουργημένης αξίας, πάνω από την αξία της εργατικής δύναμης, αποτελεί την υπεραξία, που την καρπώνονται οι καπιταλιστές. Έτσι το μεταβλητό κεφάλαιο δημιουργεί την υπεραξία. Η διαίρεση του κεφαλαίου σε σταθερό και μεταβλητό, αποκαλύπτει την εκμεταλλευτική του ουσία. Αυτό δείχνει, ότι η πρόσθετη μη πληρωμένη εργασία των εργατών (βλ. πρόσθετη εργασία), που ενσαρκώνεται στην υπεραξία είναι η πηγή της αύξησης του κεφαλαίου. Η υπεραξία χρησιμοποιείται για την προσωπική κατανάλωση του καπιταλιστή, για την αύξηση του κεφαλαίου ταυ (βλ. συσσώρευση κεφαλαίου) και αντίστοιχα των διαστάσεων της εκμετάλ­ λευσης. Η αυτοεπέκταση του κεφαλαίου πραγματοποιείται στη διαδικα­

κ«φάλαιο

261

σία της περιστροφής και της κυκλοφορίας του κεφαλαίου (βλ λ.). «Το κεφάλαιο είναι κίνηση, διαδικασία περιστροφής, που γίνεται σε διάφορα στάδια — διαδικασία, η οποία με τη σειρά της συμπεριλαμβάνει τρε(ς δια­ φορετικές μορφές της διαδικασίας περιστροφής. Γι αυτό μπορεί να εννοη­ θεί το κεφάλαιο μόνο σαν κίνηση και όχι σαν αντικείμενο που βρίσκεται σε αδράνεια» (Κ. Μαρξ, Φ. Έγκελς, Άπαντα, τομ. 24, σελ. 121, ρωσ. έκδ.). Ο Κ. Μαρξ ανακάλυψε διάφορους τρόπους μεταφοράς της αξίας στο δημιουργημένο προϊόν και βάσισε το διαχωρισμό του κεφαλαίου σε πάγιο κεφάλαιο (βλ. λ.) και σε κυκλοφοριακό κεφάλαιο (βλ. λ.). Το κεφάλαιο που λειτουργεί στη διαδικασία της παραγωγής είναι το παραγωγικό κεφάλαιο. Ά λλα μέρη του κεφαλαίου στη διαδικασία της κυκλοφορίας του βρίσκον­ ται στην εμπορευματική και στη χρηματική μορφή (βλ. εμπορευματικό κε­ φάλαιο, χρηματικό κεφάλαιο). Η απομόνωση αυτών των τμημάτων του κε­ φαλαίου οδηγεί στη διαμόρφωση του εμπορευματικού κεφαλαίου (β λ.λ.) και του δανειακού κεφαλαίου (βλ. λ.), τα οποία επιφέρουν στους κατόχους τους μέρος της υπεραξίας, που δημιουργείται στη διαδικασία της παραγω­ γής με τη μορφή εμπορικού κέρδους και τόκου. Με την ανάπτυξη του κα­ πιταλισμού αυξάνεται η τάση για τη απόσταση υπεραξίας, τη συσσώρευση κεφαλαίου και το δυνάμωμα της εκμετάλλευσης. Στο στάδιο του ιμπερια­ λισμού γίνεται σκληρός αγώνας για την απόσπαση μονοπωλιακών υπερ­ κερδών (βλ. λ.). Η θεωρία του Κ. Μαρξ για το κεφάλαιο αναπτύχθηκε πα­ ραπέρα στις εργασίες του Β. I. Λένιν, που ερεύνησε πολύπλευρα την κί­ νηση του κεφαλαίου στην εποχή του ιμπεριαλισμού και ανακάλυψε μια καινούρια κατηγορία : το χρηματιστικό κεφάλαιο. Κεφάλαιο βιομηχανικά, βλ. βιομηχανικό κεφάλαιο. Κεφάλαιο δανειακά, βλ. δανειακό κεφάλαιο. Κεφάλαιο εμπορευματικό, βλ. εμπορευματικό κεφάλαιο. Κεφάλαιο εμπορικό, βλ. εμπορικό κεφάλαιο. Κεφάλαιο κυκλοφοριακό, βλ. κυκλοφοριακό κεφάλαιο. Κεφάλαιο μεταβλητό, βλ. μεταβλητό κεφάλαιο. Κεφάλαιο μετοχικό, βλ. μετοχικό κεφάλαιο. Κεφάλαιο πάγιο, βλ. πάγιο κεφάλαιο. Κεφάλαιο παραγωγικό, βλ. παραγωγικό κεφάλαιο. Κεφάλαιο σταθερό, βλ. σταθερό κεφάλαιο. Κεφάλαιο τοκογλυφικό, βλ. τοκογλυφικό κεφάλαιο. Κεφάλαιο τραπεζικό, βλ. τραπεζικό κεφάλαιο. Κεφάλαιο χρηματικό, βλ. χρηματικό κεφάλαιο. Κεφάλαιο χρηματιστικό, βλ. χρηματιστικό κεφάλαιο.

282

Κλαρκ Τζω ν ΜπαΙητς

Κλαρκ Τ ζω ν ΜπαΙητς (1847-1938): Αμερικανός αστός οικονομολόγος, απολογητής του καπιταλισμού. Οι κύριες εργασίες του είναι: «Η διανομή του πλούτου» (1899) και «Τα ουσιαστικά γνωρίσματα της οικονομικής θεωρίας» (1907). Ο Κλαρκ ισχυριζόταν ότι στην αστική κοινωνία το κρά­ τος διαφυλάσσει το δικαίωμα των πολιτών να αποκτούν το ισοδύναμο του προϊόντος που παρήγαγαν και γι* αυτό δεν υπάρχει καμιά εκμετάλλευση· Ο Κλαρκ διαιρούσε την οικονομική θεωρία σε δύο τμήματα — τη στατική και τη δυναμική — υπογραμμίζοντας ότι η πολιτική οικονομία οφείλει να αρχίζει τη μελέτη των οικονομικών φαινομένων στη στατική τους κατά­ σταση. δηλαδή σε συνθήκες σταθερότητας του πληθυσμού, του μεγέθους του κεφαλαίου, του τεχνικού επιπέδου της κοινωνικής οργάνωσης της παραγωγής και των αναγκών των ανθρώπων. Με την αλλαγή ενός έστω από τους όρους αυτούς, που χαρακτηρίζουν τη στατική κατάσταση πρα­ γματοποιείται μετάβαση στη δυναμική κατάσταση. Η δυναμική εκφράζει τις αλλαγές στον οικονομικό τομέα που βασίζονται στη στατική (το πέρα­ σμα από το ένα επίπεδο στο άλλο είναι παρόμοιο με την κίνηση του υγρού στα συγκοινωνούντα αγγεία). Σαν πηγή αυτής της κίνησης θεωρούσε ο Κλαρκ την επίδραση εξωτερικών δυνάμεων, λόγου χάρη των φυσικών παραγόντων. Ο Κλαρκ επιδίωκε ν' αποδείξει, ότι στη στατική κατάσταση της κοινωνίας δεν υπάρχει καπιταλιστικό κέρδος, αλλά μόνο μισθός (προϊόν της εργασίας) και τόκος για το κεφάλαιο (προϊόν του κεφαλαίου). Τη γαιοπρόσοδο την έβλεπε σαν τόκο για το κεφάλαιο που τοποθετήθηκε στην αγροτική γη. Το καπιταλιστικό κέρδος (που ο Κλαρκ το ταύτιζε με την υπεραξία) υπάρχει μόνο στη δυναμική κατάσταση της κοινωνίας. Η διαίρεση της οικονομικής θεωρίας σε στατική και δυναμική αντανακλού­ σε την επιδίωξη του Κλαρκ να προσεγγίσει την πολιτική οικονομία με τη μηχανική, και μ' αυτό τον τρόπο, ν’ αποτρέψει την έρευνα των πιο οξυμένων κοινωνικών αντιθέσεων που καταστρέφουν την καπιταλιστική κοι­ νωνία. Ένας από τους σπουδαιότερους «νόμους» που διατύπωσε ο Κλαρκ για τη στατική κατάσταση της κοινωνίας, είναι ο «νόμος της φθίνουσας παραγωγικότητας της εργασίας και του κεφαλαίου». Ο «νόμος» αυτός βρίσκεται στη βάση της λεγάμενης «θεωρίας της οριακής παραγωγικότη­ τας», που λέει πως κάθε νέα αύξηση της εργασίας,με δοσμένο το μέγεθος του κεφαλαίου, δίνει χαμηλότερη παραγωγικότητα, απ' ό,τι η προηγού­ μενη αύξηση, και πως η κάθε νέα αύξηση του κεφαλαίου, με αναλλοίωτο τον αριθμό των εργατών, δίνει λιγότερη παραγωγή απ’ ό,τι η προηγού­ μενη. Απ' αυτό συνάγεται, κατά τους ισχυρισμούς του Κλαρκ, ότι (1) κάθε πρόσθετος εργάτης έχει λιγότερη παραγωγικότητα απ’ ό,τι ο προη­ γούμενος και (2) ότι η αξία του προϊόντος δημιουργείται όχι μόνο από την εργασία του εργάτη αλλά και από το κεφάλαιο, και εδώ ακριβώς βρί­ σκουν θεμελίωση οι αξιώσεις του καπιταλιστή για την απόκτηση κέρδους. Η «θεωρία» αυτή αντιφάσκει ολοκληρωτικά προς την πραγματικότητα, γιατί αγνοεί ολότελα την ανάπτυξη της τεχνικής, που η πρόοδός της

κλήρινγκ

263

συνοδεύεται όχι από μείωση, αλλά από ανύψωση της παραγωγικότητας της εργασίας. Σκοπός της «θεωρίας» του Κλαρκ είναι ν' ανατρέψει τη μαρξι­ στική θέση ότι μοναδική πηγή της αξίας και της υπεραξίας είναι η εργασία του εργάτη- Σύμφωνα με τη «θεωρία» του Κλαρκ το επίπεδο του μισθού εργασίας καθορίζεται από το προϊόν που παρήγαγε ο τελευταίος, ο λιγότερο παραγωγικός εργάτης, δηλ. από την «οριακή» παραγωγικότητα της εργασίας, που είναι τόσο χαμηλότερη όσο μεγαλύτερος είναι ο αριθμός των εργατών. Συνεπώς, ο μισθός, όπως ισχυριζόταν ο Κλαρκ, δεν μπορεΙ να αυξηθεί εξαιτίας κάποιας χαμηλής «οριακής» παραγωγικότητας της εργασίας, που οφείλεται στο μεγάλο αριθμό των εργατών. Από δω ο Κλαρκ έβγαζε ένα καθαρά μαλθουσιανό συμπέρασμα, ότι για την άνοδο του μι­ σθού των εργατών επιβάλλεται να περιοριστεί ο ρυθμός αύξησής τους. Ασκώντας κριτική στα καπιταλιστικά μονοπώλια, ο Κλαρκ υποστήριζε ταυ­ τόχρονα μια ορισμένη μορφή τους, τη μονοπωλιακή «συντεχνία», δηλαδή, ουσιαστικά τα μονοπώλια. Ταυτόχρονα έστρεφε τα πυρά του εναντίον των συνδικάτων, που τα χαρακτήριζε σαν μονοπώλια. Οι «θεωρητικές» επινοήσεις του Κλάρκ βρήκαν πλατιά διάδοση ανάμεσα στους αστούς οικονομολόγους. Κ λ ή ρινγκ: Είναι μορφή λογαριασμών, και συνίσταται στο συγκεντρωτικό υπολογισμό των αμοιβαίων χρηματικών υποχρεώσεων και απαιτήσεων από εμπορικές και άλλες πράξεις χωρίς τη χρησιμοποίηση ρευστού χρή­ ματος. Υπάρχουν δύο ειδών κλήρινγκ: το τραπεζικό και το συναλλαγματικό. Το τραπεζικό κλήρινγκ χαρακτηρίζεται από το ότι οι τράπεζες πραγματο­ ποιούν μεταβιβάσεις η Μ·α στην άλλη Μόνο κατά το μέγεθος της διαφοράς ανάμεσα στο ποσό των πληρωμών και το ποσό των εισπράξεων. Η ανάγκη της διαρκούς ανταλλαγής αποδείξεων πληρωμής, οδήγησε στη δημιουρ­ γία ειδικών οργανισμών (επιμελητηρίων λογαριασμών), όπου οι εκπρό­ σωποι των τραπεζών πραγματοποιούν αυτές τις συναλλαγές. Το συναλ­ λαγματικό κλήρινγκ καθορίζει την τάξη των διεθνών λογαριασμών χωρίς μετρητά χρήματα, που εμφανίζονται στις εξωτερικές εμπορικές και άλλες οικονομικές σχέσεις ανάμεσα σε δύο ή περισσότερες χώρες. Οι συμφω­ νίες κλήρινγκ ανάμεσα σε δύο χώρες, προβλέπουν ότι οι λογαριασμοί ανάμεσά τους πραγματοποιούνται με ειδικούς λογαριασμούς που ανοίγουν η μία στην άλλη διαμέσου των εκδοτικών τους τραπεζών είτε ειδικών γΓ αυτό το σκοπό οργανισμών. Οι λογαριασμοί κλήρινγκ μπορούν να κρατιούν­ ται στα νομίσματα των δύο χωρών που συμμετέχουν στη συμφωνία ή στο νόμισμα τρίτης χώρας, αλλά οι πληρωμές από τους λογαριασμούς σε κάθε χώρα, πραγματοποιούνται στο νόμισμά της. Αν και οι συμφωνίες κλήρινγκ προβλέπουν ισότητα του ισοζυγίου πληρωμών των χωρών που συμμετέχουν στη συμφωνία, συχνά η μια από τις χώρες γίνεται πιστωτής και η άλλη οφειλέτης. Στις συνθήκες αυτές η πιστώτρια-χώρα οφείλει να αυξήσει τις αγορές εμπορευμάτων από την οφειλέτρια-χώρα, μολονότι μπο-

264

κοινότητα

ρεΙ π ποιότητα και οι τιμές να μην την ικανοποιούν πλήρως. Οι οφειλέτριεςχώρες με τη σειρά τους, επιδιώκοντας να αποφύγουν τις πληρωμές σε χρυσό ή σε ελεύθερα σνταλασσόμενο συνάλλαγμα (στην περίπτωση που με το κλήρινγκ προβλέπεται εξόφληση της οφειλής με χρυσό ή ελεύθερα ανταλασσόμενο συνάλλαγμα), περιορίζουν τις εισαγωγές από τις πιστώτριες-χώρες. Η εξισορρόπηση των αμοιβαίων λογαριασμών με τα διμερή κλήρινγκ οδηγεί συχνά στον περιορισμό των εμπορευματικών ανταλλαγών ανάμεσα στις χώρες, γιατί οι συμφωνίες κλήρινγκ υπογράφονται ταυτό­ χρονα με τις συμφωνίες για τις εμπορευματικές ανταλλαγές και απαιτούν ισότητα του εμπορικού ισοζυγίου. Αυτό ωθεί τις καπιταλιστικές χώρες να καταφεύγουν σε πολυμερείς μορφές συναλλαγματικού κλήρινγκ, αλλά στις συνθήκες της αυθόρμητης καπιταλιστικής οικονομίας, η υλοποίηση των όρων του πολυμερούς κλήρινγκ δυσκολεύεται. Το κλήρινγκ, σαν μορφή διεθνών λογαριασμών, χρησιμοποιείται στο εξωτερικό εμπόριο των χω­ ρών του σοσιαλιστικού στρατοπέδου. Το βασικό, θεμελιακό του γνώρισμα είναι ο σχεδιασμένος χαρακτήρας του. Στις συμφωνίες για τις εμπορευμα­ τικές ανταλλαγές και τις πληρωμές προβλέπεται η υποχρέωση να πραγμα­ τοποιούνται οι αποστολές όλων των εμπορευμάτων στον όγκο που ορί­ ζεται από το πρωτόκολλο εμπορευματικών ανταλλαγών για μια ορισμένη περίοδο. Οι λογαριασμοί, γΓ αυτές τις συμφωνίες, πραγματοποιούνται χω­ ρίς πληρωμή χρυσού ή συναλλάγματος, διαμέσου ειδικών λογαριασμών που ανοίγουν αμοιβαία οι τράπεζες στη Διεθνή Τράπεζα Οικονομικής Συ­ νεργασίας. Οι λογαριασμοί ανάμεσα στις χώρες της σοσιαλιστικής κοινό­ τητας βασίζονται στην ισότητα πληρωμών. Οι τιμές για τα εξαγόμενα είδη, καθορισμένες στα διεθνή επίπεδα, διατηρούνται χωρίς αλλαγές για μια μακρόχρονη περίοδο (συνήθως 5 ετών). Από το 1957, ανάμεσα στις σο­ σιαλιστικές χώρες εφαρμόζεται και η πολυμερής μορφή λογαριασμών κλήρινγκ. Αυτό διεύρυνε τις ανταλλαγές ανάμεσα στις σοσιαλιστικές χώ­ ρες, γιατί δίνει τη δυνατότητα σε κάθε χώρα να αγοράζει εμπορεύματα οποιοσδήποτε χώρας-μέλους, ανεξάρτητα από το σε ποιά χώρα πραγμα­ τοποιεί την πώληση των εμπορευμάτων της. Το συνολικό ποσό πληρω­ μών με το πολυμερές κλήριγκ της κάθε χώρας για το αντίστοιχο έτος, οφεί­ λει να είναι Ισο με το γενικό ποσό των εισπράξεών της από τις άλλες χώρες, δηλαδή πρέπει να υπάρχει ισότητα των ισοζυγίων πληρωμών ανάμεσα στη δοσμένη χώρα και όλες τις άλλες. Για κάθε χώρα καθορίζεται όριο της δυνατής οφειλής και πίστωσης. Η Διεθνής Τράπεζα Οικονομικής Συ­ νεργασίας παρακολουθεί τις πιστώσεις, ώστε να μην ξεφεύγουν από τα πλαίσια καθορισμένου μεγέθους. Κοινότητα: Η αυτοδιοικούμενη παραγωγική και κοινωνική οργάνωση των ανθρώπων, που ήταν χαρακτηριστική βασικά στον πρωτόγονο κοι­ νοτικό τρόπο παραγωγής και διατηρήθηκε, σε κάποιο βαθμό, στο εσω­ τερικό του φεουδαρχικού και του καπιταλιστικού συστήματος. Με την

κοινωνικά αναγκαία εργασία

266

ανάπτυξη της κοινωνικής παραγωγής αλλάζουν και οι μορφές της κοινό­ τητας. Στη θέση της πρωτόγονης κοινότητος των γενών, που τη χαρακτή­ ριζε η κοινοτική ιδιοκτησία στα μέσα παρογωγής και η δίκαιη διανομή των προϊόντων της εργασίας, ήρθε η οικογενειακή κοινότητο, που είναι ενδιάμεση μορφή ανάμεσα στην πρωτόγονη κοινωνία των γενών και την αγροτική κοινότητα. Η αγροτική είτε η γειτονική κοινότητα, εμφα­ νίζεται σαν αποτέλεσμα του κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας και της γένεσης της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής. Την αγρο­ τική κοινότητα αποτελούσαν άνθρωποι που δε συνδέονταν με συγγενι­ κές σχέσεις. Στο οικιακό νοικοκυριό, τα ζώα μεταβάλλονται σε ατομική ιδιοκτησία της κάθε οικογενεΐας. Οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις, τα δάση, τα λειβάδεια, το νερό και άλλες εκτάσεις γης, υπάγονται στην ιδιοκτησία της κοινότητας. Οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις διανέμονταν περιοδικά ανάμεσα στα μέλη της κοινότητας. Με τη γένεση και την ανάπτυξη του καπιταλι­ σμού η κοινότητα αποσυντίθεται. Η αγροτική κοινότητα που διατηρήθηκε, χάρη στα έντονα φεουδαρχικά υπολείμματα, στη Ρωσία περισσότερο και­ ρό από ό,τι στις ευρωπαϊκές χώρες, δημιούργησε την ουτοπιστική αντί­ ληψη των επαναστατών δημοκρατών στην περίοδο 1840 - 1870, για τη δυνατότητα περάσματος στο σοσιαλισμό μέσα από την κοινότητα, παρα­ κάμπτοντας τον καπιταλισμό. Οι κλασικοί του μαρξισμού-λενινισμού. χω­ ρίς να απορρίπτουν τη δυνατότητα — με τον όρο ότι θα πάρουν βοήθεια από την πλευρά του προλεταριάτου που νίκησε σε άλλες χώρες — του μη καπιταλιστικού δρόμου ανάπτυξης, υπογράμμιζαν τη διαδικασία της δια­ φοροποίησης της αγροτιάς, μέσα στη ρωσική κοινότητα. Η αγροτική κοι­ νότητα που είχε αποσυντεθεί, κάτω από την πίεση του καπιταλισμού, δεν αντιπροσώπευε την ιδανική οικονομική και πολιτική οργάνωση, όπως πί­ στευαν οι επαναστάτες- ναρόντνικοι. Το δρόμο για το σοσιαλισμό στην ΕΣΣΔ άνοιξε όχι η κοινότητα, με την έντονα διαφοροποιημένη αγροτιά της, αλλά το προλεταριάτο, σε συμμαχία με την εργαζόμενη αγροτιά, που με την καθοδήγηση της εργατικής τάξης πραγματοποίησε τη σοσιαλιστική μεταμόρφωση των μικρών, ατομικών αγροτικών νοικοκυριών, με τη δια­ δικασία της συνεταιριστικοποίησής τους. Κοινωνικά αναγκαία εργασία: Η εργασία που απαιτείται για την παρα­ γωγή ενός εμπορεύματος σε κοινωνικά κανονικές συνθήκες παραγωγής, δηλαδή με μέσο επίπεδο τεχνικής, με μέση εντατικότητα εργασίας, και μέση ειδίκευση των εργαζομένων στις επιχειρήσεις, που παράγουν τη βα­ σική ποσότητα των εμπορευμάτων του δοσμένου προϊόντος. Οι δαπάνες της κοινωνικά αναγκαίας εργασίας καθορίζουν το μέγεθος της αξίας (βλ. λ.) του εμπορεύματος. Οι δαπάνες αυτές αλλάζουν με την αύξηση της παρα­ γωγικότητας της εργασίας. Ό σ ο υψηλότερη είναι η παραγωγικότητα της εργασίας, τόσο λιγότερη εργασία δαπανάται για την παραγωγή μιας μονά­ δας προϊόντος. Οι δαπάνες της κοινωνικά αναγκαίας εργασίας στο σοσια­

2ΘΘ

κοινωνικά αναγκαίος χρόνος εργασίας

λισμό διαμορφώνονται όχι αυθόρμητα, όχι σαν αποτέλεσμα του ανταγω­ νισμού ανάμεσα στους εμπορευματοπαραγωγούς, όπως στον καπιταλισμό, αλλά με την επενέργεια του σοσιαλιστικού κράτους, που σχεδιασμένα επιδρά στο επίπεδο των κοινωνικά αναγκαίων δαπανών στην κλίμακα ολόκληρης της οικονομίας. Στη σοσιαλιστική κοινωνία, η αντίθεση ανά­ μεσα στην κοινωνικά αναγκαία εργασία και στις ατομικές δαπάνες της εργα­ σίας δεν έχει ανταγωνιστικό χαρακτήρα. Το πλεονέκτημα αυτό του σοσια­ λισμού επιτρέπει να αποφεύγονται οι απώλειες και η διασπάθιση της κοι­ νωνικής εργασίας, που είναι χαρακτηριστικές στον καπιταλισμό. Με σχε­ διασμένο τρόπο βοηθούνται καθυστερημένοι τομείς, όπου οι ατομικές δαπάνες είναι υψηλότερες από τις κοινωνικά αναγκαίες. Η μείωση της δαπά­ νης για την κοινωνικά αναγκαία εργασία στη μονάδα του προϊόντος επι­ τρέπει την αύξηση του όγκου της παραγωγής και της αποδοτικότητας των επιχειρήσεων καθώς και τη μείωση των τιμών, με αποτέλεσμα την άνοδο του βιοτικού επιπέδου των εργαζομένων. Κοινωνικά αναγκαίος χρόνος εργασίας: Ο χρόνος που απαιτείται για την παραγωγή του εμπορεύματος σε κοινωνικά κανονικές συνθήκες παρα­ γωγής. Καθορίζει το μέγεθος της αξίας (βλ. λ.) του εμπορεύματος. Το μέγε­ θος του κοινωνικά αναγκαίου χρόνου εργασίας για την παραγωγή του εμπορεύματος στην εμπορευματική παραγωγή, που στηρίζεται στην ατο­ μική ιδιοκτησία, καθορίζεται αυθόρμητα, στη διάρκεια του ανταγωνισμού των εμπορευματοπαραγωγών. Οι καπιταλιστές επιχειρηματίες, που στην επιχείρησή τους έχουν σαν ατομικό χρόνο εργασίας για την παραγωγή του εμπορεύματος, χρόνο μικρότερο από τον κοινωνικά αναγκαίο, εισπράτ­ τουν όχι μόνο το συνηθισμένο κέρδος αλλά και υπερκέρδος που πηγή του είναι η πρόσθετη υπεραξία (βλ. λ.). Οι εμπορευματοπαραγωγοΙ, που ο ατομικός τους χρόνος εργασίας για την παραγωγή του εμπορεύματος είναι μεγαλύτερος, από τον κοινωνικά αναγκαίο, έχουν τις γνωστές ζημιές και αναγκάζονται να βελτιώσουν την τεχνική της παραγωγής και να ανεβά­ σουν την παραγωγικότητα της εργασίας. Σε αντίθετη περίπτωση χρεοκο­ πούν. Έτσι η αντίθεση ανάμεσα στον ατομικό και τον κοινωνικά αναγκαίο χρόνο εργασίας, έχει στον καπιταλισμό ανειρήνευτο, ανταγωνιστικό χαρα­ κτήρα. Στη σοσιαλιστική οικονομία το μέγεθος του κοινωνικά αναγκαίου χρόνου εργασίας δε διαμορφώνεται στην πορεία του ανταγωνισμού ανά­ μεσα στις διάφορες επιχειρήσεις ούτε αυθόρμητα, αλλά κάτω από τη σχε­ διασμένη επενέργεια του κράτους. Σαν αποτέλεσμα της σταθερής ανόδου της παραγωγικότητας της κοινωνικής εργασίας δημιουργούνται οι συνθήκες για σχεδιασμένη και συστηματική μείωση του κοινωνικά αναγκαίου χρό­ νου εργασίας. Στο σοσιαλισμό η αντίθεση ανάμεσα στον ατομικό χρόνο εργασίας και τον κοινωνικά αναγκαίο διευθετείται σχεδιασμένα. Οι επι­ χειρήσεις που ο ατομικός χρόνος της εργασίας τους είναι μεγαλύτερος από τον κοινωνικά αναγκαίο μπορούν, με την εισαγωγή στην_παραγωγή

κοινωνικά κονδύλια κατανάλωσης

267

ανώτερης τεχνικής και την ορθολογική οργάνωση της παραγωγής, να ανε­ βάζουν την παραγωγικότητα της εργασίας και να φτάνουν το επίπεδο του κοινωνικά αναγκαίου χρόνου εργασίας. Δεν υπάρχει, επομένως, θέση για τη χρεοκοπία ορισμένων επιχειρήσεων και τον πλουτισμό άλλων. Στις συνθήκες του σοσιαλισμού αναπτύσσονται σχεδιασμένα όλες οι επιχει­ ρήσεις, που τα προϊόντα τους είναι απαραίτητα για την ικανοποίηση των αναγκών της κοινωνίας. Κοινωνικά κονδύλια κατανάλωσης: Μέρος του εθνικού εισοδήματος (των κονδυλίων κατανάλωσης) που συμπληρωματικά με τα κονδύλια μι­ σθοδοσίας, προορίζεται για την ικανοποίηση των αναγκών των μελών της σοσιαλιστικής κοινωνίας και που χορηγείται είτε δωρεάν είτε με ευνοϊκούς όρους. Πηγές της διαμόρφωσης των κοινωνικών κονδυλίων κατανάλωσης είναι ένα μέρος από το αναγκαίο και το πρόσθετο προϊόν. Τα κοινωνικά κονδύλια κατανάλωσης εμφανίζονται με τη μορφή των γενικών κρστικών κονδυλίων, που δαπανούνται για την παιδεία, την υγειονομική περίθαλψη, τη φυσική αγωγή, τη συντήρηση των ανίκανων για εργασία (κοινωνικές επιδοτήσεις και κοινωνικές ασφαλίσεις), για την πληρωμή επιδομάτων στις πολύτεκνες μητέρες, καθώς επίσης και με τη μορφή των κονδυλίων για την πολιτιστική και τη βιοτική εξυπηρέτηση των εργατών και υπαλ­ λήλων που εργάζονται στις διάφορες επιχειρήσεις. Έδώ υπάγονται επίσης τα κονδύλια για την υλική βοήθεια και τα κονδύλια για την πολιτιστική ανά­ πτυξη στα κολχόζ, στις συνδικαλιστικές και άλλες κοινωνικές οργανώσεις. Αποφασιστική σημασία στην εξυπηρέτηση των πολιτιστικών και υλικών αναγκών των εργαζομένων έχουν τα κρατικά κονδύλια που σχηματίζονται από τα έσοδα του κρατικού προϋπολογισμού που για λογαριασμό τους ικανοποιούνται συγκεντρωτικά οι βασικές κοινωνικο-πολιτιστικές ανάγκες ολόκληρου του πληθυσμού. Παράλληλα μ’ αυτά, ένα μέρος των κοινω­ νικών κονδυλίων δημιουργείται και στις επιχειρήσεις από τα κέρδη τους. Η οικονομική μεταρρύθμιση, που προβλέπει το σχηματισμό κοινωνικοπολιτιστικών κονδυλίων και κονδυλίων για οικοδόμηση κατοικιών, ενΙσχυσε σημαντικά τη σημασία της πηγής αυτής των επιχειρήσεων στη δημιουργία των κοινωνικών κονδυλίων κατανάλωσης. Η αύξηση των εσό­ δων των κολχόζ τους επιτρέπει, κατά τη διανομή των εσόδων, να αυξά­ νουν την επιχορήγηση των κοινωνικών κονδυλίων κατανάλωσης, που χρη­ σιμοποιούνται από τα μέλη του κολχόζ και τις οικογένειές τους. Ένα μέρος των κοινωνικών κονδυλίων κατανάλωσης πηγαίνει άμεσα στο κονδύλι για την ατομική κατανάλωση των εργαζομένων (συντάξεις, επιδόματα, υπο­ τροφίες, πληρωμή αδειών κλπ.). Ένα άλλο μέρος χρησιμοποιείται για την από κοινού, κοινωνική κατανάλωση του πληθυσμού (λαϊκή μόρφωση, ιατρική εξυπηρέτηση, διατήρηση λεσχών, βιβλιοθηκών, σανατορίων, χώ­ ρων αναψυχής, ιδρυμάτων φυσικής αγωγής κλπ.). Το κομμουνιστικό κόμ­ μα δίνει πολύ μεγάλη σημασία στη γρήγορη αύξηση των κοινωνικών

268

κοινωνική αξία

κονδυλίων κατανάλωσης, που αποτελούν βασική πηγή ανόδου της λαϊκής ευημερίας, της κομμουνιστικής διαπαιδαγώγησης των εργαζομένων και της εφαρμογής των κομμουνιστικών αρχών διανομής. Ενώ το 1940 οι πληρωμές και οι ευνοϊκές επιχορηγήσεις, που εισέπραξαν οι σοβιετικοί πολίτες, ανέρχονταν σε 24 ρούβλια κατά κεφαλή, το 1970 έφτασαν τα 262 ρούβλια. Οι κατευθύνσεις του 24ου συνεδρίου του ΚΚΣΕ, για το πεντά­ χρονο σχέδιο ανάπτυξης της λαϊκής οικονομίας της ΕΣΣΔ στα έτη 1971 1975, προβλέπουν αύξηση των χρηματικών πληρωμών και των επιχο­ ρηγήσεων από τα κοινωνικά κονδύλια κατανάλωσης κατά 40 %. Στην πε­ ρίοδο της ανοικοδόμησης του κομμουνισμού, το σοσιαλιστικό κράτος επιλύνει πολιτικά το ζήτημα του σωστού συνδυασμού της αρχής των υλι­ κών κινήτρων και της διανομής ανάλογα με την εργασία, με την άνοδο των κοινωνικών κονδυλίων κατανάλωσης. Κοινωνική (εμπορική) αξία: Η αξία της βασικής μάζας των εμπορευ­ μάτων, που παράγονται στο δοσμένο κλάδο παραγωγής, η ατομική αξία των εμπορευμάτων, που παρήχθησαν σε κοινωνικά κανονικές συνθήκες, στο δοσμένο κλάδο, και που αποτελούν τη βασική μάζα των εμπορευμά­ των του. Στον κάθε κλάδο παραγωγής υπάρχουν πάρα πολλές επιχειρή­ σεις με διαφορετικά επίπεδα τεχνικού εξοπλισμού, οργάνωσης της εργα­ σίας και παραγωγής, με εξειδικευμένο σε ποικίλους βαθμούς προσωπικό εργατών κλπ. Όλες αυτές οι διαφορές έχουν σαν αποτέλεσμα να υπάρχουν διαφορετικά έξοδα παραγωγής και διαφορετικό επίπεδο παραγωγικότητας της εργασίας σ' αυτές τις επιχειρήσεις. Κάτω απ' αυτές τις συνθήκες, για την παραγωγή μιας μονάδας ενός προϊόντος της Ιδιας κατηγορίας και ποιό­ τητας, στις διαφορετικές επιχειρήσεις του κάθε κλάδου, απαιτείται διαφο­ ρετική ποσότητα εργασίας. Εφόσον τα ατομικά έξοδα εργασίας είναι δια­ φορετικά, τότε διαφορετική θα είναι και η ατομική αξία της μονάδας του ομοειδούς προϊόντος στους διαφορετικούς εμπορευματοπαραγωγούς. Ό ­ μως σε μια και την αυτή αγορά, στον Ιδιο χρόνο, τα Ιδια εμπορεύματα δεν μπορούν να πουληθούν σε διαφορετικές ατομικές τιμές. Ό λ α τα εμπορεύ­ ματα του δοσμένου είδους πουλιούνται σε ενιαία τιμή. Στη βάση αυτή βρίσκεται και η κοινωνική αξία του εμπορεύματος, που καθορίζεται άχι από τις ατομικές συνθήκες της παραγωγής, αλλά από τις κοινωνικά αναγ­ καίες, δηλ. από τις συνθήκες παραγωγής με τις οποίες δημιουργείται η μεγαλύτερη μάζα των εμπορευμάτων σε κάθε κλάδο. Η κοινωνική αυτή αξία διαμορφώνεται από τον βσωκλαδικό ανταγωνισμό (βλ. λ.) ανάμεσα στους επιμέρους εμπορευματοπαραγωγούς για την απόκτηση του μεγα­ λύτερου δυνατού κέρδους από το τοποθετημένο κεφάλαιό τους. Οι δια­ φορετικές συνθήκες της παραγωγής που υπάρχουν μέσα στους κλάδους οδηγούν στην ανισότητα του ποσοστού κέρδους κατά την παραγωγή ομοιογενών προϊόντων στις διάφορες επιχειρήσεις. Οι καπιταλιστές, που η ατομική αξία των εμπορευμάτων τους είναι κάτω απά τη μέση (εμπορική)

κοινωνικο-οικονομικά σύστημα

269

αξία του κλάδου, κερδίζουν όχι μόνο τα συνηθισμένα κέρδη, αλλά και υπερκέρδη, που πηγή τους είναι η πρόσθετη υπεραξία (βλ. λ.) Εκείνοι όμως οι καπιταλιστές που η ατομική αξία των εμπορευμάτων τους είναι ανώ­ τερη από τη μέση αξία του κλάδου, αναγκάζονται να τα πουλούν κάτω από την ατομική τους αξία. Έτσι βγάζουν κέρδος κάτω από το συνηθι­ σμένο μέσο ποσοστό, ενώ κάτω από ορισμένες συνθήκες μπορεΙ να έχουν και ζημιά. Κυνηγώντας το πρόσθετο κέρδος οι καπιταλιστές εισάγουν και­ νούργια τεχνική και μειώνουν το κόστος παραγωγής. Η κοινωνική (εμπο­ ρική) αξία είναι η βάση της εμπορικής τιμής των εμπορευμάτων. ΓΓ αυτό οι τιμές δεν εκφράζουν μόνο την αξία των εμπορευμάτων, αλλά αντανα­ κλούν και τις συγκεκριμένες συνθήκες όπου πραγματοποιείται η πώλησή τους στη δοσμένη στιγμή. Αν η ζήτηση για τα εμπορεύματα είναι μεγαλύ­ τερη από την προσφορά τους, τότε οι τιμές αγοράς θα ανέβουν πάνω από την εμπορική τους αξία και αντίθετα. Το μονοπωλιακό κεφάλαιο οξύνει την αντίθεση ανάμεσα στην ατομική και την εμπορική αξία. Γι'αυτό στον ιμπεριαλισμό, ο σχηματισμός της κοινωνικής (εμπορικής) αξίας προκαλεΙ την ένταση της ανταγωνιστικής πάλης ανάμεσα στους καπιταλιστές, την πτώχευση και απαλλοτρίωση των επιχειρήσεων που εργάζονται στις χει­ ρότερες, ακόμη και σε μεσαίες συνθήκες παραγωγής. Κοινωνικο-οικονομικά σύστημα: Ιστορικός τύπος της κοινωνίας που αναπτύσσεται στη βάση καθορισμένου τρόπου παραγωγής■ ιστορικά καθο­ ρισμένος τρόπος παραγωγής με το αντίστοιχο γΓ αυτόν εποικοδόμημα. Η έννοια κοινωνικο-οικονομικά σύστημα που διαμορφώθηκε για πρώτη φορά από τον Κ. Μαρξ, βρίσκεται στη βάση της υλιστικής αντίληψης της ιστο­ ρίας. Αυτή δίνει τη δυνατότητα να εξεταστεί η ανάπτυξη της ανθρώπινης κοινωνίας σαν νομοτελειακή διαδικασία της αλλαγής του ενός κοινωνι­ κοοικονομικού συστήματος με άλλο, πιο προοδευτικό, να γίνει αντιλη­ πτό το αναπόφευκτο του περάσματος της ανθρωπότητας από τον καπιτα­ λισμό στον κομμουνισμό. Στην ιστορία είναι γνωστά πέντε κοινωνικο­ οικονομικά συστήματα: η πρωτόγονη κοινωνία, η δουλοκτητική, η φεου­ δαρχική, η καπιταλιστική και η κομμουνιστική. Στη βάση του κάθε συστή­ ματος βρίσκεται καθορισμένος τρόπος παραγωγής, που αποτελεΙ την ενό­ τητα των παραγωγικών δυνάμεων και παραγωγικών σχέσεων. Το σύνολο των παραγωγικών σχέσεων σχηματίζει την οικονομική βάση του συστή­ ματος που περιλαμβάνει τις κοινωνικές σχέσεις, οι οποίες διαμορφώνον­ ται ανάμεσα στους ανθρώπους στη διαδικασία της παραγωγής, της ανταλ­ λαγής, της κατανομής και της κατανάλωσης των υλικών αγαθών. Τελικά η οικονομική βάση καθορίζει το πολιτικό και νομικό εποικοδόμημα, τις μορ­ φές της κοινωνικής συνείδησης, τις ιδεολογικές σχέσεις, την κοινωνική δομή της κοινωνίας, τις μορφές της οικογένειας, της καθημερινής ζωής κλπ. Η εμφάνιση και η ανάπτυξη του κάθε κοινωνικο-οικονομικού συστήμα­ τος υποτάσσεται τόσο στους ειδικούς όσο και στους γενικούς οικονομι­

270

κοινωνικοποίηση της παραγωγής

κούς νόμους (βλ. λ.), που είναι συνδεμένοι στενά μεταξύ τους. Οι ειδικοί (χαρακτηριστικοί) νόμοι δρούν σε εκείνες ή τις άλλες βαθμίδες της οικο­ νομικής ανάπτυξης και τις καθορίζουν μέχρι το πέρασμα σε άλλη βαθμίδα. Οι γενικοί οικονομικοί νόμοι συνδέουν τα κοινωνικο-οικονομικά συστήματα σε μια ενιοία διαδικασία ανάπτυξης της ανθρωπότητας. Τέτοιος γενικός για όλα τα κοινωνικο-οικονομικά συστήματα νόμος είναι ο νόμος της αντι­ στοιχίας των παραγωγικών σχέσεων με το χαρακτήρα και το επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων (βλ. λ.). Το κάθε σύστημα περνά τους δικούς του σταθμούς ή στάδια ανάπτυξης. Λόγου χάρη, ο προμονοπωλιακός καπιταλισμός περνά στο στάδιο του ιμπεριαλισμού. Σε καθορισμένο στάδιο ανάπτυξης του ανταγωνιστικού συστήματος εμφανίζεται η σύγκρου­ ση ανάμεσα στις παραγωγικές δυνάμεις και τις παραγωγικές σχέσεις, που προξενεί την αναγκαιότητα της αλλαγής του παλιού τρόπου παραγωγής με νέο, πιο προοδευτικό. Στα ανταγωνιστικά κοινωνικο-οικονομικά συστή­ ματα που βασίζονται στην ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, ο νέος τρόπος παραγωγής καθιερώνεται σαν αποτέλεσμα του ταξικού αγώ­ να και της κοινωνικής επανάστασης, που πραγματοποιείται κάτω από την καθοδήγηση της πρωτοπόρας τάξης. Ο καπιταλισμός είναι το τελευταίο ανταγωνιστικό σύστημα που βασίζεται στην εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο (βλ. λ.), με αυτόν «αποπερατώνεται η προϊστορία της ανθρώπινης κοινωνίας» (Κ. Μαρξ, Φ. Έγκελς, Άπαντα τόμ. 13, σελ. 8, ρωσ. έκδ.). Η νίκη της σοσιαλιστικής επανάστασης, η οικοδόμηση του σοσιαλισμού αλλαξαν ριζικά το χορακτήρα της ιστορικής ανάπτυξης, ανοίγουν νέα εποχή: την εποχή του περάσματος της ανθρωπότητας από τον καπιταλισμό στον κομ­ μουνισμό. Το κομμουνιστικό σύστημα περνά με την ανάπτυξή του δύο φάσεις: του σοσιαλισμού και του κομμουνισμού, και με τη σειρά της η σοσιαλιστική κοινωνία στην κίνησή της προς τον κομμουνισμό, περνά δύο στάδια: το στάδιο της βασικής οικοδόμησης του σοσιαλισμού και εκείνο του αναπτυγμένου σοσιαλισμού. Στην ΕΣΣΔ σήμερα έχει οικοδομηθεί ο αναπτυγμένος σοσιαλισμός, που άνοιξε όλους τους δρόμους για τη δράση των οικονομικών νόμων του σοσιαλισμού: δημιουργείται η υλικοτεχνική βάση του κομμουνισμού (βλ. λ.), τελειοποιούνται οι σοσιαλιστικές παρα­ γωγικές σχέσεις, εξαλείφονται οι διαφορές ανάμεσα στις τάξεις, ανάμεσα στις πόλεις και τα χωριά, ανάμεσα στη χειρωνακτική και πνευματική εργα­ σία. Η αναπτυγμένη σοσιαλιστική κοινωνία δημιουργείται με επιτυχία και σε μια σειρά άλλες χώρες της σοσιαλιστικής κοινότητας. Κοινωνικοποίηση της παραγωγής: Η ανάπτυξη της κοινωνικής παραγω­ γής, που βασίζεται στην επιστημονικοτεχνική πρόοδο και τον εξελισσόμενο καταμερισμό της εργασίας στο εσωτερικό της κοινωνίας, στη συνεργα­ σία μεγάλου αριθμού εργαζομένων στη μεγάλη παραγωγή, πράγμα που δημιουργεί νέα κοινωνική παραγωγική δύναμη εργασίας. Στη διαδικασία κοινωνικοποίησης της παραγωγής δημιουργούνται νέοι κλάδοι της οικο­

κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας

271

νομίας, δυναμώνει η ειδίκευση και η συνεταιριστική οργάνωσή τους, οι επιχειρήσεις γίνονται μεγαλύτερες και εφοδιάζονται με υψηλής παραγωγι­ κότητας τεχνική. Ο χαρακτήρας της κοινωνικοποίησης της παραγωγής και τα αποτελέσματά της στα διάφορα κοινωνικά συστήματα καθορίζον­ ται από την κυρίαρχη μορφή ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής. Στον καπι­ ταλισμό, η κοινωνικοποίηση της παραγωγής έκανε τεράστιο βήμα μπροστά σε σχέση με τα προκαπιταλιστικά συστήματα. Όμως στον καπιταλισμό, η εξέλιξη αυτή περνά μέσα από ανταγωνιστικές μορφές. Ο κοινωνικός χαρα­ κτήρας της παραγωγής έρχεται σε ανειρήνευτη αντίθεση με την ατομική, καπιταλιστική μορφή ιδιοποίησης του προϊόντος. Στην περίοδο του ιμπερια­ λισμού δημιουργείται μια γιγαντιαία κοινωνικοποίηση της παραγωγής χάρη στην τεράστια άνοδο που σημειώνεται στη συγκεντροποίηση και ανάπτυξη της ειδίκευσης της παραγωγής. Η πρόοδος αυτή στον τομέα της κοινωνι­ κοποίησης της παραγωγής χρησιμοποιείται άπληστα από μια δράκα μεγι­ στάνων του κεφαλαίου για τον πλουτισμό τους. Η γιγαντιαία πορεία της κοινωνικοποίησης της παραγωγής δημιουργεί την υλική βάση για το πέ­ ρασμα από τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής στο σοσιαλιστικό. Στη σοσιαλιστική κοινωνικοποίηση της παραγωγής επικρατεί η αντιστοιχία των παραγωγικών σχέσεων με το επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυ­ νάμεων, εφόσον στον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής αντιστοιχεί η κοινωνική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής. Σ’ αυτή τη βάση δημιουργούνται οι δυνατότητες της σχεδιοποιημένης διεύθυνσης όλων των κλά­ δων της λαϊκής οικονομίας. Στην πορεία ανοικοδόμησης της κομμουνιστι­ κής κοινωνίας, σε συνθήκες ανέλιξης της σύγχρονης επιστημονικής τεχνι­ κής επανάστασης και ραγδαίας ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, πραγματοποιείται η παραπέρα ανύψωση του επιπέδου κοινωνικοποίησης της παραγωγής: βαθαίνει ο κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας (ανα­ πτύσσεται η ειδίκευση, η συνεταιριστική οργάνωση και ο σχεδιασμός της παραγωγής), συντελεΐται παραπέρα άνοδος του επιπέδου συγκεντροποίησης της παραγωγής στη βιομηχανία και στην αγροτική οικονομία (βλ. συν­ δυασμένη βιομηχανική παραγωγή, συνεταιριστική οργάνωση των επιχει­ ρήσεων στο σοσιαλισμό και ειδίκευση της παραγωγής). Κοινωνικό προϊόν, βλ. ακαθάριστο κοινωνικό προϊόν. Κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας: Η κοινωνικοποίηση των δια­ φορετικών ειδών εργασίας στην κοινωνία, που οι παραγωγοί ειδικεύονται στην κατασκευή προϊόντων σε καθορισμένους κλάδους και είδη παραγω­ γής. Ο κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας εκφράζεται στη διαίρεση της οικονομίας σε μεγάλους κλάδους της λαϊκής οικονομίας (βιομηχανία, κατασκευές, αγροτική οικονομία, μεταφορές κλπ.) και σε μικρότερους κλάδους της παραγωγής (ελαφριά βιομηχανία, μηχανοκατασκευές, μεταλ­ λουργία κτηνοτροφία φυτολογία κλπ.). Ο κοινωνικός καταμερισμός της

272

κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας

εργασίας, όπως και ο καταμερισμός στο εσωτερικό των επιχειρήσεων, είναι συνδεμένος με την επαγγελματική ειδίκευση των εργαζομένων της παραγωγής. Ο βαθμός της προόδου στον κοινωνικό καταμερισμό της εργασίας χαρακτηρίζει το επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων. Πρώτος μεγάλος κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας είναι ο διαχωρι­ σμός των φυλών που βοήθησε να αναπτυχθεί σημαντικά η παραγωγικό­ τητα της εργασίας και δημιούργησε τις υλικές προϋποθέσεις για τη γέν­ νηση της ατομικής ιδιοκτησίας και της ταξικής κοινωνίας. Ο δεύτερος με­ γάλος κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας είναι ο διαχωρισμός της χει­ ροτεχνίας από την αγροτική οικονομία, που συνέβαλε στην παραπέρα ανάπτυξη της παραγωγικότητας της εργασίας. Ό λ α αυτά οδήγησαν στη διεύρυνση της παραγωγής προϊόντων ειδικά για ανταλλαγές και στην ανά­ πτυξη της εμπορευματικής παραγωγής. Η ανάπτυξη της εμπορευματικής παραγωγής και η διεύρυνση των αγορών, συνέβαλαν στην εμφάνιση του τρίτου μεγάλου καταμερισμού της εργασίας με το διαχωρισμό της τάξης των εμπόρων. Η πορεία του κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας στις εκμεταλλευτικές κοινωνίες έχει ταξικό, ανταγωνιστικό χαρακτήρα, που βρίσκει την έκφρασή του ιδιαίτερα στη δημιουργία και την ανάπτυξη των αντιθέσεων ανάμεσα στην πόλη και το χωριό, ανάμεσα στην πνευματική και τη χειρωνακτική εργασία. Στον καπιταλισμό, ο κοινωνικός καταμερι­ σμός της εργασίας αναπτύσσεται αυθόρμητα. Η ανισόμερη ανάπτυξη στις επιμέρους σφαίρες και κλάδους της οικονομίας, η αναρχία της κοινω­ νικής παραγωγής, η σκληρή ανταγωνιστική πάλη, οδηγούν στις μόνιμες δυσαναλογίες και στη σπατάλη της κοινωνικής εργασίας. Η ειδίκευση της παραγωγής στην καπιταλιστική οικονομία πραγματοποιείται με σκοπό την προσπόριση κέρδους. Η πορεία του κοινωνικού καταμερισμού της εργα­ σίας βαθαίνει τον κοινωνικό χαρακτήρα της καπιταλιστικής παραγωγής, δη­ μιουργώντας τις υλικές προϋποθέσεις για το σοσιαλισμό. Η επέκταση του κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας πέρα από τα πλαίσια της εθνικής οικονομίας των καπιταλιστικών χωρών, η ανάπτυξη των διεθνών ανταλλα­ γών στη βάση της μεγάλης βιομηχανικής παραγωγής, οδηγεί στη δημιουρ­ γία του διεθνούς καπιταλιστικού καταμερισμού της εργασίας (βλ. λ.). Ο κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας στο σοσιαλισμό, σε διάκριση από τον καπιταλισμό, αναπτύσσεται σχεδιοποιημένα προς το συμφέρον της ανόδου της κοινωνικής παραγωγής και της αποδοτικότητας, της ικανοποίη­ σης των αναπτυσσόμενων αναγκών της κοινωνίας και του κάθε μέλους της. Η σοσιαλιστική κατανομή της παραγωγής, η ειδίκευση και ο συνεταιρισμός των επιχειρήσεων ανοίγουν μεγάλες δυνατότητες για την πιο πλήρη και απο­ τελεσματική χρησιμοποίηση του παραγωγικού δυναμικού, των εργατικών και των υλικών εφεδρειών. Με την εμφάνιση και την ανάπτυξη του σοσιαλιστι­ κού συστήματος οικονομίας, ο κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας ξε­ περνά τα σύνορα των επιμέρους σοσιαλιστικών χωρών, διαμορφώνεται και τελειοποιείται ο διεθνής σοσιαλιστικός καταμερισμός της εργασίας (βλ. λ.).

κολχόζ

273

Κοινωνικός χαρακτήρας της εργασίας: Μορφή της κοινωνικής εργασίας που διαμορφώνεται με την αμοιβαία ανταλλαγή δραστηριότητας των ανθρώ­ πων, είτε από τα αποτελέσματα της δραστηριότητάς τους στις συνθήκες της κοινής εργασίας είτε κατά την κοινωνική της κατανομή. «Μια και οι άνθρωποι, έτσι κι αλλιώς, εργάζονται ο ένας για τον άλλον, η εργασία τους αποκτά κοινωνικό χαρακτήρα» (Κ. Μαρξ.) Η εργασία πάντοτε είχε κοινω­ νικό χαρακτήρα, ανάλογα όμως με τον τρόπο παραγωγής ο κοινωνικός χαρακτήρας παίρνει διαφορετικές μορφές. Έτσι στις συνθήκες του πρωτό­ γονου κοινοτικού συστήματος, εξαιτίας του εξαιρετικά χαμηλού επίπεδου ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, οι ανθρώποι αναγκάζονταν να εργάζονται από κοινού και ο κοινωνικός χαρακτήρας της εργασίας πρόβαλε στην άμεση μορφή του. Στις συνθήκες της εμπορευματικής οικονομίας, με την ύπαρξη της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα της παραγωγής, που διαχωρίζει τους παραγωγούς, η εργασία του κάθε ξεχωριστού ατόμου προ­ βάλλει άμεσα σαν ατομική εργασία. Ο κοινωνικός όμως χαρακτήρας της εργασίας των απομονωμένων εμπορευματοπαραγωγών εκδηλώνεται μόνο στην αγορά, στις ανταλλαγές, όπου πρέπει να πάρει και την κοινωνική της αναγνώριση. Έτσι εδώ υπάρχει η αντίθεση ανάμεσα στην ατομική και την κοινωνική εργασία των εμπορευματοπαραγωγών. Στον καπιταλισμό, που βασίζεται στην εκμετάλλευση της μισθωτής εργασίας, η αντίθεση αυτή εξελίσσεται σε αντίθεση ανάμεσα στον κοινωνικό χαρακτήρα της παρα­ γωγής και στην ατομική καπιταλιστική μορφή ιδιοποίησης (βλ. βασική αντίθεση του καπιταλισμού). Στο σοσιαλισμό, η εργασία έχει άμεσα κοι­ νωνικό χαρακτήρα. Αυτός καθορίζεται από την κοινωνική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και τη σχεδιασμένη ανάπτυξη της οικονομίας. Από τις αιτίες αυτές, η εργασία του κάθε εργαζόμενου που συμμετέχει στη σοσια­ λιστική παραγωγή σχεδιάζεται από την κοινωνία και από την πρώτη στιγμή προβάλλει σαν ένα μόριο της συνολικής κοινωνικής εργασίας. Η ύπαρξη των δύο μορφών ιδιοκτησίας στο σοσιαλισμό, προσδίδει στην άμεσα κοι­ νωνική εργασία ορισμένες ιδιομορφίες στους διάφορους τομείς της πα­ ραγωγής. ΚολλεκτΙβα παραγωγική, βλ. παραγωγική κολλεκτίβα. Κολχόζ (σ υλλο γικό νοικοκυριό): Η συνεταιριστική οργάνωση εθελον­ τικά ενωμένων αγροτών για τη διεξαγωγή από κοινού της μεγάλης αγρο­ τικής παραγωγής με βάση τα κοινωνικά μέσα παραγωγής και τη συλλο­ γική εργασία. Το κολχόζ, σαν κοινωνική μορφή σοσιαλιστικής οικονομίας, ανταποκρίνεται ολόπλευρα στα καθήκοντα της παραπέρα ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων στο χωριό, εξασφαλίζει τη διεύθυνση της παρα­ γωγής από τους Ιδιους τους κολχόζνικους, το συνδυασμό των ατομικών συμφερόντων των κολχόζνικων με τα κοινωνικά, παλλαϊκά συμφέροντα. «Το κολχόζ είναι σχολείο του κομμουνισμού για την αγροτιά» (πρότυπο 18

274

κολχόζ

καταστατικό του κολχόζ). Οι σκοποί και τα καθήκοντα του κολχόζ, οι αρχές οργάνωσης της παραγωγής και της εργασίας, της κατανομής των εσόδων του κολχόζ, και άλλες βασικές αρχές και κανόνες της κολχόζνικης ζωής ρυθμίζονται από το πρότυπο καταστατικό του κολχόζ. Βασικό στά­ διο στην ανάπτυξη των κολχόζ στάθηκε το τρίτο Πανενωσιακό συνέδριο των κολχόζνικων (Νοέμβριος 1969), που ψήφισε το νέο πρότυπο κατα­ στατικό του κολχόζ. Το κολχόζ διαχειρίζεται την οικονομία της γης, που αποτελεΙ παλλαϊκή ιδιοκτησία και του έχει παραχωρηθεΙ δωρεάν και για απεριόριστη χρονική χρήση, δηλ. αιώνια. Ταυτόχρονα διαθέτει τα κολχόζνικα μέσα παραγωγής που αποτελούν κοινωνική ιδιοκτησία του κολχόζ. Τα μέσα αυτά είναι επιχειρήσεις που ανήκουν στο κολχόζ, χτίρια, εγκατα­ στάσεις, τρακτέρ, θεριστικές, αλωνιστικές και άλλες μηχανές, ζώα εργασίας και κτηνοτροφικής παραγωγής κλπ., που σχηματίζουν τους βασικούς παρα­ γωγικούς πόρους (βλ. λ.) και τα βασικά αποθέματα μη παραγωγικού προ­ ορισμού— λέσχες, σπίτια ανάπαυσης κλπ. Ιδιοκτησία του κολχόζ είναι και τα κυκλοφοριακό κονδύλια (βλ. λ.), οι σπόροι, τα φυτώρια, οι ζωοτροφές κλπ. Η διεύθυνση των υποθέσεων του κολχόζ πραγματοποιείται στη βάση πλατιάς δημοκρατίας, συμμετοχής των κολχόζνικων στη λύση όλων των προβλημάτων της κολχόζνικης ζωής. Ανώτατο όργανο είναι η γενική συ­ νέλευση των μελών του κολχόζ, που εκλέγει τη διεύθυνση και τον πρόεδρο του κολχόζ και λύνει όλα τα βασικά οικονομικά προβλήματα. Ο συνεται­ ριστικός χαρακτήρας προσδιορίζει τις ιδιομορφίες της σχεδιοποίησης στα κολχόζ (βλ. λ.), της πληρωμής της εργασίας, της κατανομής της παραγω­ γής και των εσόδων. Τα κρατικά σχέδια συγκέντρωσης της αγροτικής παρα­ γωγής βασίζονται σε οικονομικά θεμελιωμένες τιμές συγκέντρωσης. Για την παραγωγή που πουλά το κολχόζ στο κράτος πάνω από το σχέδιο, καθο­ ρίζονται υψηλότερες τιμές. Ό λ α αυτά δημιουργούν το ενδιαφέρον των κολχόζ για τα αποτελέσματα της οικονομικής τους δραστηριότητας. Το κολχόζ κατανέμει μόνο του τα συνολικά έσοδα στα κονδύλια συσσώρευ­ σης και κατανάλωσης. Στο κονδύλι συσσώρευσης περιλαμβάνεται πρώτ' απ’ όλα μέρος των καθαρών εσόδων που κατευθύνεται στη μεγένθυση των αδιαίρετων αποθεμάτων (βλ. λ.). Στα κολχόζ δημιουργούνται κονδύλια κοινωνικής κατανάλωσης. Απ’ αυτά σχηματίζεται το κονδύλι συντάξεων. Το κονδύλι βοήθειας και κοινωνικών ασφαλίσεων, το κονδύλι των διοι­ κητικών οικονομικών εξόδων. Συστατικό μέρος του κονδυλίου κατανάλω­ σης είναι το πολιτιστικό κονδύλι, που τα μέσα του διατίθενται για τη συν­ τήρηση παιδικών ιδρυμάτων, την κατάρτιση στελεχών και την ικανοποίηση άλλων κοινωνικών και πολιτιστικών αναγκών. Τα χρηματικά και τα φυσικά (σε είδος) έσοδα που μπαίνουν άμεσα στη διάθεση των μελών του κολ­ χόζ, κατανέμονται μεταξύ τους ανάλογα με την ποσότητα και την ποιό­ τητα της εργασίας που δαπανήθηκε στην κοινωνική παραγωγή. Η κατανομή των εσόδων ανάμεσα στους κολχόζνικους γίνεται σε χρηματική μορφή και σε είδος. Ταυτόχρονα στη συντριπτική πλειονότητα των κολχόζ εφαρ­

κολχόζνικο εμπόριο

276

μόστηκε το σύστημα τπς Εγγυημένης πληρωμής της εργασίας. Η εξόφληση σε χρήμα γίνεται όχι αργότερα από μια φορά το μήνα και σε είδος στο βαθμό που είναι έτοιμη η παραγωγή. Ό ταν δεν επαρκούν οι πόροι του κολχόζ για την εξασφάλιση της εγγυημένης πληρωμής της εργασίας των κολχόζνικων, προβλέπεται η πιστοδότηση από την Τράπεζα των εξόδων για την πληρωμή της εργασίας. Επιτρέπεται στο κολχόζ να υπάρχει ατο­ μικό βοηθητικό νοικοκυριό των κολχόζνικων. Σ’ αυτό συμπεριλαμβάνονται, κήπος πλάι στο σπίτι, κατοικία, κτηνοτροφικά ζώα και πουλερικά, απλά αγροτικά εργαλεία κλπ. Η παραγωγή του προσωπικού βοηθητικού νοικοκυριού προορίζεται για την ικανοποίηση ορισμένων καταναλωτικών αναγκών των κολχόζνικων και μπορεί να ρευστοποιηθεΙ είτε διαμέσου του συνεταιρισμού είτε άμεσα στην κολχόζνικη αγορά με τις τιμές που διαμορ­ φώνονται εκεί. Η ανάγκη ύπαρξης ατομικού βοηθητικού νοικοκυριού συν­ δέεται με το γεγονός ότι ακόμα δεν ε(ναι τόσο υψηλό το επίπεδο ανάπτυ­ ξης του κοινωνικού νοικοκυριού των κολχόζ, έτσι που να επιτρέπει να ικα­ νοποιούνται ολόπλευρα οι κοινωνικές ανάγκες και οι ατομικές ανάγκες των κολχόζνικων. Τα κολχόζ μαζί με τα σοβχόζ είναι οι βασικοί παραγωγοί αγροτικών προϊόντων. Κολχόζνικο εμπόριο: Μια από τις μορφές του σοβιετικού εμπορίου, που ασκείται από τα κολχόζ και από τους παραγωγής, που μένουν μετά την εκπλήρωση των υποχρεώσεων απέναντι στο κράτος και την εξασφάλιση των παραγωγικών και των ατομικών αναγκών. Το κολχόζνικο εμπόριο εμφανίστηκε στην περίοδο κολλεκτιβοποίησης της αγροτικής οικονομίας, όταν πραγματοποιούνταν στην ΕΣΣΔ η μετάβαση από τα μικρά αγροτικά νοικοκυριά στη μεγάλη σοσιαλιστική γεωργία. Οι ιδιομορφίες του κολχόζνικου εμπορίου, που οφείλονται στην ύπαρξη της εμπορευματικής παρα­ γωγής, της ομαδικής κολχόζνικης ιδιοκτησίας και του ατομικού βοηθητι­ κού νοικοκυριού των κολχόζνικων, συνίστανται στο ότι η αγοραπωλησία πραγματοποιείται ανάμεσα στους άμεσους παραγωγούς και τους κατα­ ναλωτές των εμπορευμάτων και οι τιμές καθορίζονται κάτω από την επί­ δραση της ζήτησης και της προσφοράς στην αγορά. Σε διάκριση από την οργανωμένη αγορά του κρατικού και συνεταιριστικού εμπορίου (βλ. λ.), στο κολχόζνικο εμπόριο ο όγκος κυκλοφορίας και οι τιμές δεν καθορί­ ζονται από το κράτος. Ωστόσο το κράτος ρυθμίζει το κολχόζνικο εμπόριο με μέτρα οικονομικού χαρακτήρα, με τη διεύρυνση του εμπορίου της κρα­ τικής και της συνεταιριστικής μορφής, που ρευστοποιούν τα εμπορεύματα σε σταθερές τιμές. Το κράτος παρέχει βοήθεια στα κολχόζ και στους κολχόζνικους για τη μεταφορά και τη ρευστοποίηση των προϊόντων στις κολχόζνικες αγορές, τη βελτίωση της υλικοτεχνικής βάσης των αγορών, τη ρύθμιση της τάξης του εμπορίου κλπ. Η αύξηση της αγροτικής παραγω­ γής, η ανύψωση της εμπορευματικότητάς της και η εφαρμογή ορισμένης πολιτικής στον τομέα της συγκέντρωσης, είναι σπουδαιότατοι και αποφα­

27β

κομμουνισμός

σιστικοΙ οικονομικοί παράγοντες ανάπτυξης του κολχόζνικου εμπορίου. Η απόφαση της ολομέλειας της Κ.Ε. του ΚΚΣΕ του Μαρτίου 1945, «Επεί­ γοντα μέτρα για την παραπέρα ανάπτυξη της αγροτικής οικονομίας», κα­ θώς και η κατάργηση των αβάσιμων περιορισμών του ατομικού βοηθη­ τικού νοικοκυριού των κολχόζνικων, των εργατών και των υπαλλήλων, η κατάργηση του φόρου στα πρόσωπα που είχαν στην κυριότητά τους ζώα, δημιούργησαν νέες δυνατότητες για την ανάπτυξη της αγροτικής παραγω­ γής, και για να αυξηθούν οι πωλήσεις αγροτικών προϊόντων στις κρατικές και συνεταιριστικές οργανώσεις καθώς και στην κολχόζνικη αγορά. Αν και το ειδικό βάρος όλου του κολχόζνικου εμπορίου στη γενική λιανική κυκλοφορία δεν είναι μεγάλο (στο 1969 αποτελούσε 2 ,8% ), ωστόσο παί­ ζει αισθητό ρόλο στον εφοδιασμό του πληθυσμού των πόλεων με τρόφιμα, ιδιαίτερα με κρέας, λαχανικά, πατάτες, φρούτα. Από το 1953 σημείωσε ανάπτυξη το μεσιτικό εμπόριο των καταναλωτικών συνεταιρισμών, που περιλαμβάνει, με ειδικές επιτροπές από τα κολχόζ και τους κολχόζνικους, αγροτική παραγωγή με συμφωνημένες τιμές, για να τη ρευστοποιήσει στις πόλεις, στους συνοικισμούς και τις κολχόζνικες αγορές. Το μεσιτικό εμπό­ ριο, εξασφαλίζοντας στα κολχόζ και τους κολχόζνικους μεγάλη οικονο­ μία εργασίας, κινητοποιεί συμπληρωματικές εμπορευματικές πηγές, παρο­ τρύνει τη διεύρυνση της αγροτικής παραγωγής, μειώνει τα έξοδα ρευστο­ ποίησης της παραγωγής, και επιδρά στο επίπεδο τιμών στις κολχόζνικες αγορές. Στο βαθμό που επεκτεΐνεται η πληρωμή σε χρήμα της εργασίας στα κολχόζ, αναπτύσσεται μια ιδιαίτερη μορφή εμπορίου στο εσωτερικό του κολχόζ, που βασική λειτουργία της είναι η εξασφάλιση των αγροτικών προϊόντων για τους κολχόζνικους από το κοινοτικό νοικοκυριό. Κομμουνισμός: Η ανώτερη μορφή οργάνωσης της ανθρώπινης κοινω­ νίας, που στηρίζεται σε παραγωγικές δυνάμεις και παραγωγικές σχέσεις οι οποίες έχουν φτάσει σε ένα υψηλό επίπεδο ανάπτυξης. Πρόκειται για τη δεύτερη φάση του κομμουνιστικού συστήματος. Πρώτη φάση της κομ­ μουνιστικής κοινωνίας είναι ο σοσιαλισμός (βλ. λ.). Ο κομμουνισμός, αναφέρει το πρόγραμμα του ΚΚΣΕ, είναι αταξικό κοινωνικό σύστημα με με ενιαία παλλαϊκή ιδιοκτησία στα μέσα της παραγωγής, πλήρη κοινωνική ισότητα όλων των μελών της κοινωνίας, όπου μαζί με την ολόπλευρη ανά­ πτυξη των ανθρώπων θα αναπτυχθούν και οι παραγωγικές δυνάμεις στη βάση της διαρκώς αναπτυσσόμενης επιστήμης και τεχνικής, όπου όλες οι πηγές του κοινωνικού πλούτου θα ξεχυθούν σαν χείμαρρος, και θα πρα­ γματοποιηθεί η αρχή: «από τον καθένα ανάλογα με τις ικανότητές του, στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του». Ο κομμουνισμός είναι μια κοι­ νωνία υψηλού επιπέδου οργάνωσης ελεύθερων και συνειδητών εργαζο­ μένων, όπου θα καταξιωθεί η κοινωνική αυτοδιοίκηση, όπου η εργασία για το καλό της κοινωνίας θα γίνει για όλους πρώτη ζωτική ανάγκη, συνει­ δητοποιημένη ανάγκη, και όπου οι ικανότητες καθενός θα χρησιμοποιούν­

κομμουνιστική εργασία

277

ται για τη μεγαλύτερη ωφέλεια του λαού. Οι υλικές και πολιτιστικές προϋπο­ θέσεις του κομμουνισμού δημιουργούνται στο βαθμό που αναπτύσσεται και εδραιώνεται η σοσιαλιστική κοινωνία, αυξάνεται ο πλούτος και ανα­ πτύσσεται ο πολιτισμός της, ανεβαίνει η παραγωγικότητα της εργασίας και πολλαπλασιάζεται η κοινωνική ιδιοκτησία, ανυψώνεται η κομμουνι­ στική συνείδηση των λαϊκών μαζών. Η μετάβαση στην ανώτερη φάση της κομμουνιστικής κοινωνίας πραγματοποιείται με τη βαθμιαία μετεξέλιξη των σοσιαλιστικών παραγωγικών σχέσεων σε κομμουνιστικές. Ο αποφασι­ στικός κρίκος για να οικοδομηθεΙ η οικονομία της κομμουνιστικής κοινω­ νίας, είναι η δημιουργία της υλικοτεχνικήςβάσης του κομμουνισμού (βλ. λ.), καθώς και η ανάπτυξη κομμουνιστικών κοινωνικών σχέσεων και η διαμόρ­ φωση του νέου ανθρώπου. Η δημιουργία της υλικοτεχνικής βάσης του κομμουνισμού θα εξασφαλίσει ανώτερη παραγωγικότητα της εργασίας, αφθονία υλικών και πνευματικών αγαθών, με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν οι όροι για τη μετάβαση στην κατανομή ανάλογα με τις ανάγκες. Η αποκατάσταση πλήρους κοινωνικής ομοιογένειας όλων των μελών της κοινωνίας, η οργανική συνένωση της χειρωνακτικής εργασίας με την πνευ­ ματική, η μετατροπή της εργασίας σε πρώτη ζωτική ανάγκη του ανθρώ­ που, η επίτευξη κοινωνικής ισότητας στην κατανομή των αγαθών που θα ικανοποιούν πλήρως τις ανάγκες των ολόπλευρα αναπτυγμένων μελών της κοινωνίας— όλα αυτά θα σημαίνουν την ολοκλήρωση της οικοδόμησης του κομμουνισμού και την παραπέρα ανάπτυξή του στη δική του βάση. Με την οικοδόμηση του πλήρους κομμουνισμού θα εδραιωθεί τελειωτικά ο κομμουνιστικός τρόπος παραγωγής (βλ. λ.), θα απονεκρωθεΙ η ανάγκη των εμπορευματοχρηματικών σχέσεων και των συνδεομένων μαζί τους οικονομικών νόμων και κατηγοριών. Κομμουνιστική εργασία: Η επιστημονικά οργανωμένη εργασία, εφοδια­ σμένη με τα πιο σύγχρονα τεχνικά μέσα, που εξασφαλίζει την υψηλότερη παραγωγικότητα' εργασία ελεύθερων και συνειδητών εργαζομένων εργα­ σία που έχει γίνει η πρώτη ζωτική ανάγκη του ανθρώπου. «Κομμουνιστι­ κή εργασία, έγραφε ο Λένιν, με την πιο στενή και αυστηρή έννοια του όρου είναι η δωρεάν εργασία προς όφελος της κοινωνίας... εργασία εθελοντική, εργασία έξω από τα προκαθορισμένα όρια, εργασία που προσφέρεται... χωρίς όρους αμοιβής, εργασία που πραγματοποιείται από τη συνήθεια να εργάζεται κανείς για το γενικό όφελος και με τη συνειδητή (που έγινε συνήθεια) αντιμετώπιση της ανάγκης της εργασίας για το γενικό όφελος, εργασία σαν ανάγκη ενός γερού οργανισμού». Μόνο στην εργασία απο­ καλύπτονται οι ικανότητες και το ταλέντο των ανθρώπων, μόνο μέσα από την εργασία υψηλής παραγωγικότητας, που διευκολύνει τη ζωή και τη δράση των ανθρώπων, περνά ο δρόμος προς την αφθονία και την ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας. Με το πέρασμα στον κομμου­ νισμό, κάθε ικανός για εργασία άνθρωπος θα συμμετέχει ενσυνείδητα, χωρίς

278

κομμουνιστική εργασία

κανένα υπολογισμό για αμοιβή, στην κοινωνική εργασία και θα εξασφαλί­ ζει την αδιάκοπη αύξηση των υλικών και πνευματικών αγαθών της κοι­ νωνίας. Το πέρασμα στην κομμουνιστική εργασία προϋποθέτει τη λύση μιας σειράς θεμελιακών προβλημάτων, ανάμεσα στα οποία είναι: πρώτο, η υπερνίκηση των κοινωνικο-οικονομικών διαφορών στο χαρακτήρα της εργασίας των εργαζομένων της πόλης και του χωριού, δεύτερο, η εξασφά­ λιση υψηλού πολιτιστικού και τεχνικού επιπέδου των εργαζομένων- τρίτο η ριζική αλλαγή της στάσης των ανθρώπων απέναντι στην εργασία, η βαθ­ μιαία μετατροπή της τελευταίας σε πρωταρχική ζωτική ανάγκη του ανθρώ­ που. Στη βάση όλης αυτής της διαδικασίας βρίσκεται η σχεδιασμένη δη­ μιουργία της υλικοτεχνικής βάσης του κομμουνισμού, η διαπαιδαγώγηση των μελών της κοινωνίας στο κομμουνιστικό πνεύμα. Υλική βάση της προ­ σέγγισης της φυσικής και της πνευματικής εργασίας είναι η εφαρμογή στην παραγωγή των επιτεύξεων της επιστημονικοτεχνικής προόδου, που μετα­ μορφώνει την εργασία, τη γεμίζει με νέο περιεχόμενο. Το υψηλό επίπεδο εκμηχανισμού και αυτοματοποίησης της παραγωγής απαιτεί από κάθε εργαζόμενο γνώσεις των επιστημονικών βάσεων της τεχνικής, της τεχνο­ λογίας, της οικονομίας και της οργάνωσης της παραγωγής, ικανότητα της χρησιμοποίησής τους για την εξασφάλιση μιας τέτοιας παραγωγικότητας, αποτελεσματικότητας και πολιτισμού της παραγωγής, που είναι απαραί­ τητες για το πέρασμα στην κομμουνιστική εργασία. Στις συνθήκες του σύνθετου εκμηχανισμού και της αυτοματοποίησης της παραγωγής, ο ρό­ λος του ανθρώπου έγκειται στη διεύθυνση πολύπλοκων μηχανισμών και οργάνων, στη ρύθμισή τους, στην κατάρτιση του προγράμματος και τις συνθήκες των τεχνολογικών διαδικασιών, στην τελειοποίηση της τε­ χνικής και της οργάνωσης της παραγωγής. Αυτό οδηγεί στη δυνατότητα και την ανάγκη της εμφάνισης νέου τύπου εργαζόμενου, που συνδυάζει αρμονικά τη χειρωνακτική και την πνευματική εργασία. Ένας τέτοιος εργα­ ζόμενος, έχοντας την απαραίτητη οικονομική και υψηλή μηχανοτεχνική ή αγροτική κατάρτιση, θα μπορεΙ να διευθύνει τα πολύπλοκα τεχνικά μέσα, να παίρνει μέρος στην παραπέρα τελειοποίησή τους, καθώς επίσης να εξα­ κολουθεί να τελειοποιείται στον τομέα της παραγωγικής δραστηριότητας που διάλεξε. Στην κομμουνιστική κοινωνία, όπου οι ικανότητες καθενός θα εκδηλώνονται με το μεγαλύτερο όφελος για όλη την κοινωνία η εργα­ τική δραστηριότητα των ανθρώπων δε θα είναι μόνο μέσο για τη ζωή, αλλά θα μετατραπεΙ και σε φυσική εκδήλωση των λειτουργιών ενός γερού οργανισμού. Στην πραγματοποίηση αυτής της ιστορικής διαδικασίας μεγά­ λος ρόλος ανήκει στα ηθικά κίνητρα για την εργασία, στην ανύψωση της κομμουνιστικής συνείδησης, στην πειθαρχία της δουλειάς. Η νέα κομ­ μουνιστική σχέση προς τη δουλειά, γεννιέται στην πρώτη φάση του κομ­ μουνισμού— στο σοσιαλισμό. Βρίσκει την αντανάκλασή της στη μαζική σοσιαλιστική άμιλλα, στο κίνημα για την κομμουνιστική σχέση προς τη δουλειά, στην πλατιά ανάπτυξη της εφευρετικότητας και των ορθολογι­

κομμουνιστικός τρόπος παραγωγής

279

στικών τελειοποιήσεων των καινοτόμων της παραγωγής κλπ. Επαληθεύε­ ται η επιστημονική πρόβλεψη των κλασικών του μαρξισμού-λενινισμού, ότι στο βαθμό που μετασχηματίζονται όλες οι πλευρές της κοινωνικής ζωής «πρέπει να πραγματοποιηθεί μια τέτοια οργάνωση της παραγωγής, όπου από τη μια, κανείς να μην μπορεΙ να φορτώνει στους άλλους το μερίδιο της συμμετοχής του στην παραγωγική εργασία, αυτό το φυσικό όρο της ανθρώπινης ύπαρξης, και όπου από την άλλη, η παραγωγική εργασία, αντί να είναι μέσο υποδούλωσης των ανθρώπων, θα ήταν μέσο απελευθέ­ ρωσής τους, δίνοντας στον καθένα τη δυνατότητα να αναπτύσσει προς όλες τις κατευθύνσεις και να εκδηλώνει ενεργά όλες τις ικανότητες του, τόσο τις φυσικές όσο και τις πνευματικές— όπου, συνεπώς, η παραγωγική εργασία θα μετατραπεΙ από βαρύ φορτίο σε απόλαυση» (Φ. Ένγκελς»). Κομμουνιστικός τρόπος παραγωγής: Ο τρόπος της παραγωγής υλικών αγαθών, που βασίζεται στην παλλαϊκή κομμουνιστική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, στις ολόπλευρα και υψηλά αναπτυγμένες παραγωγικές δυνά­ μεις, που εξασφαλίζουν αφθονία ειδών κατανάλωσης και τη διανομή τους ανάλογα προς τις ανάγκες. Η εδραίωση και ανάπτυξη του κομμουνιστικού τρόπου παραγωγής πραγματοποιείται στη διαδικασία της οικοδόμησης του σοσιαλισμού (βλ. λ.) και του κομμουνισμού (βλ. λ.), της κατώτερης και της ανώτερης φάσης της κομμουνιστικής κοινωνίας. Η δημιουργία παραγωγικών δυνάμεων υψηλού επιπέδου ανάπτυξης, απαραίτητων για να επιτευχθεί η αφθονία προϊόντων και το πέρασμα στην πραγματοποίηση της κομμουνιστικής αρχής της διανομής, δεν είναι νοητή χωρίς την πρα­ γματοποίηση ποιοτικών αλλαγών σε όλους τους υλικούς και ανθρώπινους παράγοντες της παραγωγής. Αυτό σημαίνει πρώτ' άπ' όλα την οικοδόμηση της υλικοτεχνικής βάσης του κομμουνισμού (βλ.). Ως προς τα εργαλεία, οι παραγωγικές δυνάμεις θα χαρακτηρίζονται από την κυριαρχία των αυτό­ ματων παραγωγικών διαδικασιών, σε όλους τους κλάδους της λαϊκής οι­ κονομίας και σ’ αυτή τη βάση θα εξαλειφθεΙ η χειρωνακτική εργασία χαμη­ λής παραγωγικότητας. Στον τομέα των αντικειμένων εργασίας, αυτά θα χαρακτηρίζονται από τη μαζική παραγωγή νέων, υψηλής ποιότητας ειδών, συνθετικών πρώτων υλών και υλικών, όχι μόνο όμοιων μ’ εκείνα που προσφέρει η φύση έτοιμα, αλλά και υλικών που θα έχουν δοσμένες από πριν ιδιότητες. Ριζικές αλλαγές θα συμβούν και στους ανθρώπους— κύρια συνιστώσα των παραγωγικών δυνάμεων. Οι εργαζόμενοι της κομμουνι­ στικής κοινωνίας θα συνδυάζουν αρμονικά την πνευματική και τη φυσική δραστηριότητα και η εργασία θα γίνει γΓ αυτούς πρώτη ζωτική ανάγκη, θεμελιακή ιδιομορφία όλης της διαδικασίας της δημιουργίας κομμουνι­ στικά αναπτυγμένων παραγωγικών δυνάμεων είναι η πλατιά εφαρμογή στη λαϊκή οικονομία των επιτεύξεων της πρωτοπόρας επιστήμης, που μετατρέπεται όλο και περισσότερο σε άμεση παραγωγική δύναμη της κοινω­ νίας. Οι παραγωγικές δυνάμεις της κομμουνιστικής κοινωνίας θα εξασφα­

280

κονσέρν

λίσουν την ανώτερη παραγωγικότητα της κοινωνικής εργασίας. Στη βάση, και κάτω από την ενεργό επίδραση της ολόπλευρης ανάπτυξης των παρα­ γωγικών δυνάμεων, πραγματοποιείται η διαδικασία της τελειοποίησης του συνόλου των σοσιαλιστικών παραγωγικών σχέσεων και της βαθμιαίας μετεξέλιξής τους σε κομμουνιστικές. Η διαδικασία αυτή ακολουθεί τρείς βασικές κατευθύνσεις: πρώτο, τη γραμμή της προσέγγισης και κατόπιν της συγχώνευσης των δύο μορφών κοινωνικής ιδιοκτησίας στην ενιαία κομμουνιστική ιδιοκτησία- δεύτερο, τη γραμμή της υπερνίκησης των ταξι­ κών διαφορών ανάμεσα στους εργάτες και τους αγρότες- τρίτο, την κατεύ­ θυνση της διαπαιδαγώγησης του νέου ανθρώπου της κομμουνιστικής κοινωνίας. Ο κομμουνιστικός τρόπος παραγωγής είναι καρπός της δη­ μιουργίας εκατομμυρίων εργαζομένων, και όσο υψηλότερα βρίσκεται η συνειδητότητά τους, όσο πληρέστερα και πλατύτερα αναπτύσσεται η ενεργητικότητά τους, η συνειδητή τους δράση, τόσο γρηγορότερα πρα­ γματοποιείται η οικονομική και κοινωνική πρόοδος της κοινωνίας και εδραιώνεται με επιτυχία η οικονομία του κομμουνισμού. Κονσέρν: Μια από τις μορφές των μονοπωλιακών ενώσεων, που χαρα­ κτηρίζονται από την κυριαρχία μιας ομάδας μονοπωλητών πάνω σε πολ­ λές επιχειρήσεις, διαμέσου της ισχυρότερης εταιρίας που κρατά το πακέτο ελέγχου των μετοχών (βλ. λ.). Οι ενώσεις αυτές χαρακτηρίζονται επίσης από τη χρησιμοποίηση των οικονομικών σχέσεων, των συμφωνιών για τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας και τις άδειες εισαγωγών-εξαγωγών, των συμβάσεων κοινότητας συμφερόντων, των προσωπικών ενώσεων κλπ. για την εξασφάλιση μονοπωλιακά υψηλών κερδών. Συνήθως, στη σύν­ θεση του κονσέρν ανήκουν όχι μόνο επιχειρήσεις των διάφορων κλάδων της βιομηχανίας και των μεταφορών, αλλά και εμπορικές, τραπεζικές, ασφα­ λιστικές εταιρίες. Οι επιχειρήσεις που συμμετέχουν στο κονσέρν, τυπικά παραμένουν ανεξάρτητες, αλλά ουσιαστικά υποτάσσονται στον έλεγχο των μεγιστάνων χρηματιστών που βρίσκονται επικεφαλής του κονσέρν. Επικεφαλής σ’ ένα κονσέρν βρίσκεται είτε η ισχυρότερη βιομηχανική εται­ ρία, είτε μια μεγάλη τράπεζα, που ελέγχεται από ομάδα της χρηματιστικής ολιγαρχίας (βλ. λ.). 'Ενα από τα παραδείγματα κονσέρν είναι το αμερικά­ νικο κονσέρν «Μπ. I. Ντυπόν ντε Νεμούρ»— το μεγαλύτερο χημικό μονο­ πώλιο του κόσμου, κέντρο της χρηματιστικής αυτοκρατορίας των Ντυπόν. Το 1966 στο κονσέρν αυτό ανήκαν 84 επιχειρήσεις (στις ΗΠΑ). Εκτός από αυτές, το κονσέρν έλεγχε πάνω από 50 θυγατρικές επιχειρήσεις στις ΗΠΑ, στις περισσότερες χώρες της Δυτικής Ευρώπης, καθώς επίσης στην Αργεντινή, τη Βραζιλία, τη Βενεζουέλα, την Κολομβία, το Μεξικό, τη Χιλή, την Ιαπωνία και αλλού. Ο ετήσιος κύκλος εργασιών του ξεπερνά τα 3 δι­ σεκατομμύρια δολάρια (στα 1967: 3,1 δισεκατομμύρια δολάρια). Ο αριθμός των εργατών και των υπαλλήλων στις επιχειρήσεις του κονσέρν είναι 118 χιλιάδες άτομα (1967). Στο κονσέρν εκδηλώνεται πιο ανάγλυφα η συγχώ­

κονσόρτσιουμ

281

νευση του μονοπωλιακού τραπεζικού και του μονοπωλιακού βιομηχανι­ κού κεφαλαίου, που χαρακτηρίζει τον ιμπεριαλισμό. Τα κονσέρν εκφρά­ ζουν τον υψηλό βαθμό συγκέντρωσης και συγκεντροποίησης του κεφα­ λαίου και της παραγωγής. Κονσόρτσιουμ: Μια από τις μορφές των μονοπωλιακών ενώσεων των επιχειρηματιών, που χρησιμοποιείται από το χρηματιστικό κεφάλαιο για την εξασφάλιση μονοπωλιακά υψηλών κερδών με την έκδοση ομολο­ γιακών δανείων των κρατών και των ιδιωτικών εταιριών, μετοχών και άλλων χρεογράφων, καθώς επίσης για τη διεξαγωγή από κοινού κερδο­ σκοπικών πράξεων στο χρηματιστήριο. Νομικές μορφές του κονσόρτσιουμ είναι: Εταιρίες περιορισμένης ευθύνης, μετοχικές εταιρίες και άλλων ειδών ενώσεις. Κονσόρτσιουμ δημιουργούνται για βραχυχρόνια ή μακροχρόνια διαστήματα. Βραχυχρόνια κονσόρτσιουμ σχηματίζονται για την τοποθέ­ τηση σχετικά μικρών ποσών σε ομολογίες εθνικών και ξένων δανείων, καθώς επίσης για την πραγματοποίηση βραχυπρόθεσμων κερδοσκοπικών πράξεων. Μακροχρόνια είναι τα κονσόρτσιουμ που δημιουργούνται για τη διεξαγωγή χρηματιστικών πράξεων σημαντικής κλίμοκας. καθώς επί­ σης για την τοποθέτηση μεγάλων ποσών κρατικών ή ιδιωτικών δανείων στο εσωτερικό της χώρας και στο εξωτερικό. Κονσόρτσιουμ δημιουργούνται επίσης για την ίδρυση μετοχικών εταιριών, την απόκτηση ιδρυ­ τικών κερδών. Τα τελευταία χρόνια οι μεγαλύτερες ενώσεις βιομηχάνων άρχισαν να εφαρμόζουν το σύστημα της δημιουργίας κονσόρτσιουμ για την κατασκευή βιομηχανικών επιχειρήσεων (π.χ. ατομικών αντιδρα­ στήρων). Επικεφαλής του κονσόρτσιουμ βρίσκεται κατά κανόνα ένα μεγάλο τραπεζικό μονοπώλιο, που συγκεντρώνει μέλη του κονσόρτσιουμ και ασχολείται με τη διεξαγωγή διοπραγματεύσεων για την επικείμενη έκδοση δανείου ή μετοχών, τη νομική πλαισίωσή τους, την εισαγωγή των δανείων στη χρηματιστηριακή διατίμηση κλπ. Το ηγετικό αυτό μο­ νοπώλιο διαθέτει, κατά κανόνα, μεγάλο δίκτυο διάφορων παραρτημάτων και πρακτορείων, που εξασφαλίζουν τη ρευστοποίηση των χρεογράφων που εκδίδει το κονσόρτσιουμ, επιφυλάσσουν στον εαυτό τους το δι­ καίωμα να απαιτήσουν μεσιτική αμοιβή, που το μερίδιό της εξαρτάται από το βαθμό της συμμετοχής τους στην τοποθέτηση του δανείου είτε από το ποσό έκδοσης μετοχών είτε είναι ανάλογο προς το ποσό των ρευστοποιούμενων μετοχών και χρεογράφων. Στις ΗΠΑ, ο μεγαλύτερος τρα­ πεζικός οίκος (χρεογράφων), που σχηματίζει κονσόρτσιουμ, είναι ο τρα­ πεζικός οίκος του Τζ. Π. Μόργκαν, η Τράπεζα που συμμετέχει στην αυτο­ κρατορία πετρελοίου Ροκφέλλερ - η «Τζάιζ Μανχάτον Μπάνκ» - και άλλες τραπεζικές ομάδες. Στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης είναι γνωστές οι τρα­ πεζικές ομάδες: Πάζαρ, Ρότσιλντ και μια σειρά άλλο τραπεζικά μονοπώλια που δημιουργήθηκαν μετά. Τα τραπεζικά μονοπώλια, που συνδέονται στε­

282

κορπορέισον

νά με τα στρατιωτικοβιομηχανικά κονσόρτσιουμ, υποστηρίζουν το κυνήγ των εξοπλισμών κοι τη γενική ένταση στις διεθνείς σχέσεις. Κορπορέισον: Χαρακτηριστική γιο τις ΗΠΑ γενική ονομασία των μετο­ χικών εταιριών (βλ. λ.). Η σύγχρονη μονοπωλιακή μετοχική εταιρία αποτελεΙ κύριο μέσο πλουτισμού κο( εξουσίας της μονοπωλιακής ολιγαρχίας. Η στενή ομάδα των μονοπωλητών-κατόχων των ετοιριών, αντιπαρατίθεται σ' ολόκληρη την κοινωνία σαν εκμεταλλευτής της μισθωτής εργασίας των εργαζομένων. Στις ΗΠΑ το 1,6% των μετόχων κατέχουν τα 80% περίπου του μετοχικού κεφαλαίου. Κόστος παραγωγής: Η οικονομική κατηγορία της σοσιαλιστικής παρογωγής που εκφράζει σε χρηματική μορφή τις δαπάνες της επιχείρησης για την παραγωγή και την κατανάλωση του προϊόντος, δηλαδή τα έξοδα των σοσιαλιστικών επιχειρήσεων. Στο κόστος της παραγωγής περιλαμβάνον­ ται: η αξία των πρώτων υλών, υλικών, καυσίμων και άλλων αντικειμέ­ νων εργασίας που ανολώθηκαν στην παραγωγή- η μεταφερόμενη στην παραγωγή αξία των μηχανών, των εγκαταστάσεων, των χτιρίων και των άλλων μέσων εργασίας (κονδύλι απόσβεσης)· οι δαπάνες για την πληρωμή της εργασίας. Στο κόστος συμπεριλαμβάνονται επίσης τα έξοδα της επιχείρησης για τη ρευστοποίηση της παραγωγής και μερικές άλλες χρηματικές δαπάνες (κονδύλια για τις κοινωνικές ασφαλίσεις κλπ.). Το κόστος της παραγωγής είναι μόνο ένα μέρος της αξίας (βλ. λ.) της παρα­ γωγής, γιατί σ’ αυτό δεν αντανακλάται το μερίδιο από τη δαπάνη κοινω­ νικής εργασίας, που ενσωματώνεται στην αξία του πρόσθετου προϊόντος, η οποία ρευστοποιείται στην τιμή του εμπορεύματος με τη μορφή κέρδους και φόρου κυκλοφορίας. Ανάλογα με το βαθμό πληρότητας που απεικο­ νίζουν οι δαπάνες, διακρίνουμε το κόστος στο τμήμα παραγωγής, που περιλαμβάνει όλες τις δαπάνες στο δοσμένο τμήμα, το κόστος στο εργο­ στάσιο ή τη φάμπρικα, που περιλαμβάνει όλα τα έξοδα της επιχείρησης και το πλήρες κόστος, που περιλαμβάνει όλα τα έξοδα της επιχείρησης όχι μόνο για την παραγωγή αλλά και για τη ρευστοποίηση της παραγωγής. Υπάρχει επίσης το προγραμματισμένο κόστος, που καθορίζεται με βάση τα προοδευτικά ποσοστά κατανάλωσης υλικών πόρων, τη χρησιμοποίηση των εγκαταστάσεων, των δαπανών εργασίας κλπ. και το πραγματικό είτε απολογιστικό κόστος. Η παρέκκλιση του πραγματικού κόστους από το προγραμματισμένο κόστος χαρακτηρίζει την ποιότητα της οικονομικής δρα­ στηριότητας της δοσμένης επιχείρησης. Στην πρακτική της σχεδιοποίησης και του υπολογισμού του κόστους, είναι βασικό να γνωρίζει κανείς τόσο τα έξοδα παραγωγής για όλα τα ε(δη στο σύνολό τους, όσο και το κόστος κάθε μονάδας προϊόντος του συγκεκριμένου είδους. Γ Γ αυτό οι δαπάνες παραγωγής διαμορφώνονται σε δύο ομάδες: με βάση τα οικονομικά στοι­ χεία των δαπανών και με βάση τα λογιστικά κονδύλια των εξόδων. Στην

κράτη-ραντιέρηδες

283

ομάδα που διαμορφώνεται με βάση τα οικονομικά στοιχεία, οι δαπάνες εμφανίζονται χωρίς τον καταμερισμό τους στα επιμέρους «Ιδη παραγω γής. 0 χωρισμός με βάση τα λογιστικά κονδύλια εξόδων επιτρέπει να καθο­ ριστεί το κόστος κάθε μονάδας προϊόντος που παράχθηκε, να παρατηρή­ σει κανείς κάτω από την επίδραση ποιών παραγόντων διαμορφώθηκε το δοσμένο επίπεδο κόστους και πρός ποιά κατεύθυνση πρέπει να ενταθούν οι προσπάθειες για τη μείωσή του. Ο δείκτης του κόστους της παραγωγής παίζει σοβαρό ρόλο στην ανάπτυξη και την οργάνωση της σοσιαλιστικής παραγωγής, την πραγματοποίηση της αρχής της οικονομικής ιδιοσυντήρησης (βλ. λ.). Η μείωση του κόστους είναι σημαντικός παράγοντας ανύψω­ σης της αποδοτικότητας της παραγωγής, αύξησης της σοσιαλιστικής συσ­ σώρευσης, του όγκου της παραγωγής με τούς ίδιους παραγωγικούς πόρους. Το κόστος (στον κλάδο) είναι η βάση του καθορισμού των τιμών και η συστηματική μείωσή του επιτρέπει στο κράτος να μειώνει τις χοντρικές και λιανικές τιμές. Σε αντίθεση με τον καπιταλισμό, όπου η μείωση των εξόδων παραγωγής αποτελεί μόνο πηγή αύξησης του κέρδους που ιδιο­ ποιούνται οι επιχειρηματίες, στο σοσιαλισμό για τη μείωση των εξόδων παραγωγής ενδιαφέρονται άμεσα οι εργαζόμενοι, γιατί αυτό οδηγεί στην αύξηση του κοινωνικού πλούτου, που κατευθύνεται στην πληρέστερη ικανοποίηση των αναγκών της κοινωνίας, στην άνοδο του υλικού και πο­ λιτιστικού επιπέδου της ζωής του λαού. Η μείωση του κόστους παραγωγής εξασφαλίζεται από ποικίλους παράγοντες, που οι σπουδαιότεροι είναι: η αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας- η μείωση των υλικών δαπανών για την παραγωγή· η βελτίωση της χρησιμοποίησης των βασικών κονδυ­ λίων· η μείωση των δαπανών για τη διεκπεραίωση και τη διεύθυνση της παραγωγής· η μείωση των μη παραγωγικών δαπανών. Με το νέο σύστημα σχεδιοποίησης και οικονομικής παρότρυνσης, τα καθήκοντα για τη μείω­ ση του κόστους παραγωγής δεν καθορίζονται από οργανώσεις υψηλότε­ ρης βαθμίδας απ’ αυτές των επιχειρήσεων. Το κόστος σχεδιάζεται από τις ίδιες τις επιχειρήσεις. Ωστόσο αυτό δε μειώνει το ρόλο και τη σημασία του συγκεκριμένου δείκτη. Στις οδηγίες του 24ου συνεδρίου του ΚΚΣΕ μπήκε το καθήκον να ενισχυθεί ο ρόλος της μείωσης του κόστους παραγω­ γής στη διαμόρφωση του κέρδους. Κράτη-ραντιέρηδες: Μια δράκα από ιμπεριαλιστικά, τοκογλυφικό κράτη, που η χρηματιστική ολιγαρχία (βλ. λ.) τους, εκτός από το σφετερισμό των μονοπωλιακών κερδών μέσα στις χώρες τους, πλουτίζει σε βάρος των άλλων, κυρίως των οικονομικά αδύνατων και εξαρτημένων κρατών. «Κράτος-ραντιέρης, έγραφε ο Β. I. Λένιν, είναι το κράτος του παρασιτικού, σαπι­ σμένου καπιταλισμού». Τα καπιταλιστικά μονοπώλια ιδιοποιούνται το ση­ μαντικότερο μερίδιο του εθνικού εισοδήματος των άλλων χωρών με τη μορφή κερδών από τις άμεσες επενδύσεις, με τα υποδουλωτικά δάνεια, τις ασφαλίσεις, τις μεταφορές και άλλες υπηρεσίες, που παρέχονται στις

284

κρατικά δάνεια

χώρες-οφειλέτες. Η λεηλασία από τα κράτη-ραντιέρηδες των άλλων χω­ ρών, αττοτελώντας μια από τις εκδηλώσεις του παρασιτισμού του σύγχρο­ νου καπιταλισμού, εμφανίζεται σαν πηγή όξυνσης των αντιθέσεων του. Στις σύγχρονες συνθήκες, όπου στην πράξη έφτασε η στιγμή της αποσύν­ θεσης του ιμπεριαλιστικού συστήματος, οι λαο( πολλών χωρών του καπι­ ταλιστικού κόσμου απελευθερώνονται από την οικονομική εκμετάλλευση, μπαίνουν στο δρόμο της ανάπτυξης, της ανεξάρτητης εθνικής οικονομίας. Ωστόσο τα κράτη-ραντιέρηδες χρησιμοποιούν νέες μορφές και μέθοδες αποικισμού (βλ. νεοαποικιοκρατία), επιδιώκουν να τυλίξουν πολιτικά τους λαούς των ανεξάρτητων κρατών στον ιστό της οικονομικής εξάρτησης και να διαιωνίσουν την εκμετάλλευση των χωρών αυτών για τον πλουτισμό των καπιταλιστικών μονοπωλίων. Ως τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, τα μεγαλύτερα κράτη-ραντιέρηδες ήταν η Αγγλία, η Γαλλία, οι ΗΠΑ, η Γερμα­ νία. Σήμερα ο ηγετικός ρόλος του κράτους-ραντιέρη ανήκει στις ΗΠΑ, που έγινε ο μεγαλύτερος παγκόσμιος εκμεταλλευτής. Κρατικά δάνεια: Μορφή προσέλκυσης, για ένα ορισμένο διάστημα, χρηματικών πόρων στον κρατικό προϋπολογισμό με βάση την πίστωση. Υπάρχουν εσωτερικά δάνεια, που γίνονται στο εσωτερικό της χώρας, και εξωτερικά δάνεια (βλ. λ.) που ρευστοποιούνται στο εξωτερικό. Ανάλογα με τη μορφή των εσόδων, τα δάνεια αυτά υποδιαιρούνται σε τοκοφόρα, όταν οι κάτοχοι των ομολογιών έχουν έσοδα με τη μορφή ορισμένου τόκου και λαχειοφόρα, που τα έσοδά τους παίρνουν τη μορφή λαχνού. Ως προς τις προθεσμίες απόσβεσης τα δάνεια υποδιαιρούνται σε βραχυ­ πρόθεσμα (ως ένα χρόνο), σε μεσοπρόθεσμα (από 1 ως 5 χρόνια) και μακροπρόθεσμα. Στις αστικές χώρες τα κρατικά δάνεια αποτελούν την κύρια πηγή κάλυψης του ελλείμματος των κρατικών προϋπολογισμών. Στις καπιταλιστικές χώρες, οι βασικοί κάτοχοι ομολογιών των κρατικών εσωτερικών δανείων, ε(ναι οι τράπεζες, οι καπιταλιστικές εταιρίες, οι κρα­ τικές οργανώσεις και ιδρύματα καθώς και τα εύπορα στρώματα του πλη­ θυσμού. Ό λο ι αυτο( παίρνουν εξασφαλισμένα έσοδα από τα δάνεια, τα οποία καλύπτει το κράτος με τους φόρους που πληρώνουν οι εργαζόμενοι. Τα εξωτερικά δάνεια χρησιμοποιούνται από τα ιμπεριαλιστικά κράτη σαν μέσα οικονομικής και πολιτικής πίεσης στις άλλες χώρες, υποδούλωσης των υπανάπτυκτων χωρών, διατήρησης της αποικιακής κυριαρχίας με νέες μορφές δημιουργίας στρατιωτικών συνασπισμών και ενίσχυσης της παγκόσμιας αντίδρασης. Στις σοσιαλιστικές χώρες, τα κρατικά δάνεια, αποτελώντας το άκρο αντίθετο των δανείων των καπιταλιστικών χωρών, γί­ νονται πραγματικά λαϊκά δάνεια, που πηγή τους είναι οι αποταμιεύσεις των εργαζομένων. Τα εσωτερικά κρατικά δάνεια στην ΕΣΣΔ έπαιξαν σο­ βαρό ρόλο στη σοσιαλιστική οικοδόμηση, στην εδραίωση της αμυντικής ικανότητας της χώρας. Από το 1958 δεν εκδίδονται στην ΕΣΣΔ δάνεια που να καλύπτονται με υπογραφές. Στις άλλες σοσιαλιστικές χώρες τα κρα­

κρ α τικ ή κα π ιτα λ ισ τικ ή ιδ ιο κ τη σ ία

285

τικά δάνεια έπαιξαν έναν ορισμένο ρόλο στη συγκέντρωση οικονομικών πόρων για τις ανάγκες της οικονομικής ανοικοδόμησης. Σήμερα με την ανάπτυξη της σοσιαλιστικής συσσώρευσης, έπαψε να υπάρχει ανάγκη εσωτερικών κρατικών δανείων και οι ευρωπαϊκές σοσιαλιστικές χώρες από το 1956 δεν εκδίδουν άλλα δάνεια. Τα εξωτερικά κρατικά δάνεια και οι αμοιβαίες πιστώσεις των σοσιαλιστικών χωρών, καθώς και οι πιστώσεις που παραχωρούνται στα νεαρά αναπτυσσόμενα κράτη με ευνοϊκούς, αμοι­ βαία επωφελείς όρους, δεν επιβαρύνονται με κανενός είδους πολεμικές, στρατηγικές ή πολιτικές υποχρεώσεις. Βασικός τους σκοπός είναι να προ­ σφέρουν ανιδιοτελή βοήθεια στην ανάπτυξη και την εδραίωση της εθνι­ κής οικονομίας και του παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος οικονο­ μίας, στην επίτευξη της οικονομικής και πολιτικής ανεξαρτησίας των νεαχων εθνικών κρατών, που απελευθερώθηκαν από την αποικιακή και ημιαποικιακή εξάρτηση. Κ ρ ατική καπ ιτα λισ τικ ή ιδ ιο κ τ η σ ία : Μορφή της αστικής ιδιοκτησίας, όπου ο κάτοχος των επιχειρήσεων είναι όχι ένας επιμέρους καπιταλιστής είτε μια ένωση καπιταλιστών, αλλά το αστικό κράτος. Εμφανίζεται με τη δημιουργία, διαμέσου του κρατικού προϋπολογισμού, επιχειρήσεων σε διά­ φορους κλάδους της οικονομίας, καθώς επίσης με την καπιταλιστική εθνι­ κοποίηση (βλ. λ.) μιας σειράς παραγωγικών μονάδων, που πρίν ανήκαν σε επιμέρους καπιταλιστές είτε σε μονοπώλια. Το πέρασμα στην ιδιοκτη­ σία του καπιταλιστικού κράτους μιας σειράς επιχειρήσεων δεν αλλάζει τον αστικό χαρακτήρα της ιδιοκτησίας και των καπιταλιστικών παραγωγι­ κών σχέσεων, εφόσον η κρατική ιδιοκτησία αποτελεί παραλλαγή της καπι­ ταλιστικής ιδιοκτησίας. Στις κρατικές επιχειρήσεις διατηρούνται οι σχέσεις εκμετάλλευσης της μισθωτής εργασίας που ασκούνται από το συλλογικό καπιταλιστή στο πρόσωπο του κράτους, που είναι στον ιμπεριαλισμό η εκτελεστική επιτροπή της μονοπωλιακής αστικής τάξης. Οι εθνικοποιημέ­ νες επιχειρήσεις, κατά κανόνα διευθύνονται από τους πρώην ιδιοκτήτες τους, στους οποίους το κράτος εκτός από τους μεγάλους μισθούς καταβάλλει τεράστια ποσά με τη μορφή αποζημίωσης και τόκων στο κεφάλαιο. Στις ιμπεριαλιστικές χώρες, στις σύγχρονες συνθήκες, η κρατική ιδιοκτησία παίζει σημαντικό ρόλο στην οικονομία. Στις χώρες αυτές, στο κράτος ανήκουν οι σιδηροδρομικές μεταφορές, τα μέσα επικοινωνίας, σημαντικό μερίδιο της παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, αλουμινίου, της εξόρυξης άνθρακα, πετρελαίου, της βιομηχανίας αυτοκινήτων και της χημικής βιο­ μηχανίας. Στην Ιταλία την Αυστρία και τη Γαλλία, στο μερίδιο των εθνι­ κοποιημένων και των δημιουργημένων από το κράτος επιχειρήσεων ανα­ λογούν τα 25 - 30% της βιομηχανικής παραγωγής. Με την ανάπτυξη του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού (βλ. λ.) η μεγάλη μονοπωλιακή αστική τάξη χρησιμοποιεί στην πράξη την κρατική ιδιοκτησία για τα συμφέροντά της. Τα όργανα διεύθυνσης στις κρατικές επιχειρήσεις, κατά κανόνα απο­

286

κρ α τικ ή σ ο σ ια λ ισ τικ ή ιδ ιο κ τη σ ία

τελούνται από εκπροσώπους της. Το ιμπεριαλιστικό κράτος, δαπανώντας για την οικοδόμηση των επιχειρήσεων τεράστια χρηματικά μέσα, από τους φόρους των εργαζομένων, συχνά τις νοικιάζει είτε τις πουλάει με ευνοϊ­ κούς όρους σε ξεχωριστούς καπιταλιστές και μονοπώλια. Στις νεαρές χώ­ ρες που απελευθερώθηκαν από τον αποικιακό ζυγό και μπήκαν στο δρόμο της αυτοδύναμης ανάπτυξης, η κρατική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής συμβάλλει στη δημιουργία εθνικής οικονομίας, ανεξάρτητης από το ξένο μονοπωλιακό κεφάλαιο. Στις χώρες αυτές η εδραίωση της κρατικής ιδιο­ κτησίας εξασφαλίζει την ανάπτυξη της οικονομίας, του πολιτισμού και της ευημερίας των λαών των πρώην αποικιακών και εξαρτημένων χωρών. Οι σοσιαλιστικές χώρες υποστηρίζουν ολόπλευρα την επιδίωξη των νεα­ ρών, αναπτυσσόμενων χωρών να εδραιώσουν την οικονομική τους ανε­ ξαρτησία, με την κατοχύρωση και την ανάπτυξη του κρατικού τομέα της οικονομίας, και παρέχουν στις χώρες αυτές ολόπλευρη οικονομική, τεχνική και εκπολιτιστική βοήθεια. Κ ρ ατική σ οσ ια λ ισ τικ ή ιδ ιο κ τη σ ία : Η παλλαϊκή ιδιοκτησία, η κυρίαρχη μορφή της σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας, που εκπροσωπεί την παλλαϊκή πε­ ριουσία. Η κρατική σοσιαλιστική ιδιοκτησία διαφέρει ριζικά από την κρα­ τική καπιταλιστική ιδιοκτησία (βλ. λ.). Εμφανίζεται σαν αποτέλεσμα της σοσιαλιστικής επανάστασης με την εθνικοποίηση της καπιταλιστικής και της τσιφλικάδικης ιδιοκτησίας. Η κρατική σοσιαλιστική ιδιοκτησία εμφα­ νίστηκε για πρώτη φορά με τη νίκη της μεγάλης Οκτωβριανής σοσιαλι­ στικής επανάστασης. Αντικείμενα της κρατικής ιδιοκτησίας είναι: η γη με το υπέδαφός της, οι δασικοί και υδάτινοι πόροι, οι φάμπρικες και τα εργο­ στάσια, όλο το σιδηροδρομικό δίκτυο, οι υδάτινες, χερσαίες και εναέριες συγκοινωνίες, το σύστημα των αγωγών πετρελαίου κλπ., οι τράπεζες, τα μέσα επικοινωνίας, οι αγροτικές επιχειρήσεις που οργανώθηκαν από το κράτος (σοβχόζ στην ΕΣΣΔ, κρατικά αγροκτήματα στις διάφορες σο­ σιαλιστικές χώρες κλπ.), οι κρατικές εμπορικές επιχειρήσεις, τα επι­ στημονικά και εκπολιτιστικά ιδρύματα, καθώς επίσης ο βασικός όγκος των κατοικιών, τα νοσοκομεία, οι δημοτικές επιχειρήσεις στις πόλεις και στα βιομηχανικά κέντρα. Η κρατική σοσιαλιστική ιδιοκτησία στην ΕΣΣΔ, στη σημερινή της μορφή, είναι προϊόν της διευρυμένης σοσιαλιστικής αναπαραγωγής, το αποτέλεσμα από την εργασία της εργατικής τάξης, της κολχόζνικης αγροτιάς, όλου του σοβιετικού λαού. Στο μερίδιο της κρατικής σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας στην ΕΣΣΔ αντιστοιχούν πάνω από τα 90% των παραγωγικών μέσων της χώρας. Στο σοσιαλισμό, η κρατική παλλαϊκή μορφή ιδιοκτησίας ενσαρκώνει το υψηλότερο επίπεδο της κοι­ νωνικοποίησης των μέσων της παραγωγής. Με τη δοσμένη μορφή της σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας είναι συνδεμένες άμεσα η εργασία και η ζωή της εργατικής τάξης, της ηγετικής τάξης της σοσιαλιστικής κοινωνίας. Οι σχέσεις που δημιουργούνται ανάμεσα στους ανθρώπους στις κρατικές

κ ρ α τικ ό εμπόριο σ τη ν ΕΣΣΔ

287

επιχειρήσεις, αντιπροσωπεύουν τον πιό υψηλό βαθμό ωριμότητας των σοσιαλιστικών παραγωγικών σχέσεων. Η παραγωγή των κρατικών επι­ χειρήσεων ανήκει ολοκληρωτικά και απόλυτα στο κράτος και πουλιέται από τα κρατικά όργανα με τιμές, που καθορίζονται από το κράτος. Στις κρατικές, όπως και στις συνεταιριστικές επιχειρήσεις, εφαρμόζεται η αρχή του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού στη διεύθυνση της οικονομίας (βλ. λ.), η ενιαία διεύθυνση και η οικονομική ιδιοσυντήρηση (βλ. λ.). Οι διευθυντές των επιχειρήσεων διορίζονται από το κράτος, είναι πληρεξούσιοί του και υπόλογοι σ' αυτό για την εκπλήρωση των πλάνων. Στις κρατικές επιχει­ ρήσεις οι εργαζόμενοι αμείβονται για την εργασία τους ανάλογα με την ποσότητα και την ποιότητά της από το κρατικό απόθεμα. Η κρατική σο­ σιαλιστική ιδιοκτησία, που συμπεριλαμβάνει τα βασικά μέσα παραγωγής, τις θέσεις-κλειδιά της οικονομίας, καθορίζει την ανάπτυξη όλου του συ­ στήματος της σοσιαλιστικής λαϊκής οικονομίας. Από το βαθμό ανάπτυ­ ξης της κρατικής ιδιοκτησίας καθορίζονται οι ρυθμοί και οι διαστάσεις της ανόδου όλων των κλάδων της λαϊκής οικονομίας, η ανάπτυξη της επι­ στήμης και του πολιτισμού, η ανύψωση του βιοτικού επιπέδου των εργα­ ζόμενων μαζών. Στα χρόνια της σοσιαλιστικής ανοικοδόμησης, η κρα­ τική σοσιαλιστική ιδιοκτησία πήρε τεράστια ανάπτυξη. Στην πορεία της κομμουνιστικής ανοικοδόμησης, της δημιουργίας της υλικοτεχνικής βά­ σης του κομμουνισμού, η κρατική σοσιαλιστική ιδιοκτησία και η κολχόζνικη-συνεταιριστική ιδιοκτησία θα προσεγγίζουν όλο και περισσότερο και θα συγχωνευτούν προοπτικά στην ενιαία κοινωνική κομμουνιστική ιδιο­ κτησία. Μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, σαν αποτέλεσμα της σοσια­ λιστικής επανάστασης, εμφανίσθηκε και αναπτύχθηκε η κρατική σοσια­ λιστική ιδιοκτησία Κρ α τικ ό εμπόριο σ τη ν ΕΣΣΔ: Η προεξέχουσα και επικρατέστερη μορφή του σοβιετικού εμπορίου, που βασίζεται στην παλλαϊκή σοσιαλιστική ιδιο­ κτησία. Το κρατικό εμπόριο ασκείται από τις κρατικές εμπορικές επιχειρή­ σεις. Οι επιχειρήσεις αυτές αποτελούν την ανώτερη (σε σύγκριση με τις συνεταιριστικές και τις κολχόζνικες μορφές εμπορίου) βαθμίδα της σο­ σιαλιστικής κοινωνικοποίησης στη σφαίρα της εμπορευματικής κυκλο­ φορίας. Ό λα τα εμπορευματικο-υλικά και χρηματικά μέσα των κρατικών εμπορικών επιχειρήσεων, όπως και οι ίδιες οι επιχειρήσεις, αποτελούν παλ­ λαϊκή ιδιοκτησία. Η δραστηριότητά τους κατευθύνεται από το λαϊκο-οικομικό πλάνο και πραγματοποιείται με βάση τις αρχές της οικονομικής ιδιοσυντήρησης. Η πώληση γίνεται με βάση σταθερές τιμές, που καθορίζον­ ται από το κράτος. Το κρατικό εμπόριο υποδιαιρείται σε λιανικό και χον­ τρικό. Στο μερίδιο του κρατικού εμπορίου, που εξυπηρετεί κυρίως τον αυξανόμενο με γοργό ρυθμό πληθυσμό των πόλεων, των βιομηχανικών κέντρων και των εργατικών συνοικισμών, αναλογούν πάνω από τα 2 /3 όλης της λιανικής εμπορευματικής κυκλοφορίας στο συνολικό όγκο της

288

κρ α τικ ό εμπόριο σ τη ν ΕΣΣΔ

λιανικής εμπορευματικής κυκλοφορίας. Το 1970 το κρατικό εμπόριο αποτελούσε τα 68,6 %, το συνεταιριστικό εμπόριο τα 28,8 %, ενώ το κολχόζνικο εμπόριο τα 2,6%. Το κρατικό εμπόριο αποτελούσε και το μεγαλύτερο τμήμα της χοντρικής εμπορευματικής κυκλοφορίας. Στο κρατικό και συνε­ ταιριστικό εμπόριο ανήκουν επίσης οι επιχειρήσεις κοινωνικής διατρο­ φής, τα εστιατόρια, τα καφενεία κλπ. Την υλικοτεχνική βάση του κρα­ τικού εμπορίου την αποτελούν κυρίως τα μεγαλύτερα και τεχνικά εξο­ πλισμένα, εξειδικευμένα καταστήματα τροφίμων και τα εμπορικά κατα­ στήματα, τα σούπερ-μάρκετ, τα εστιατόρια των εργοστασίων, τα άλλα εστιατόρια τα καφενεία οι αποθήκες γενικών και εξειδικευμένων εμπο­ ρευμάτων, τα σύγχρονα κεντρικά ψυγεία διανομής, οι αποθήκες λαχανι­ κών, πατάτας κλπ. Το κρατικό εμπόριο περιλαμβάνει το εμπορικό δίκτυο των υπουργείων εμπορίου των ενωσιακών δημοκρατιών* τα τμήματα εργατικού εφοδιασμού στις συγκοινωνίες, στους κλάδους της βιομηχανίας άνθρακα πετρελαίου, φωταερίου, της μεταλλουργικής βιομηχανίας, της δασικής βιομηχανίας και μερικών άλλων κλάδων της βιομηχανίας* τις εμπορικές επιχειρήσεις των διοικήσεων του υπουργείου άμυνας της ΕΣΣΔ, του υπουργείου ναυτιλίας, καθώς επίσης και το εξειδικευμένο δίκτυο ξε­ χωριστών υπουργείων (τα φαρμακεία του υπουργείου υγιεινής, τα βιβλιο­ πωλεία των οργανώσεων εμπορίας βιβλίου, της επιτροπής τύπου του υπουργικού συμβουλίου της ΕΣΣΔ και τα περίπτερα της ένωσης τύπου), του υπουργείου συγκοινωνιών. Η διοίκηση της οικονομικής δραστηριότη­ τας των εμπορικών επιχειρήσεων ασκείται από τις διάφορες εμπορικές οργανώσεις, από το υπουργείο εμπορίου της ΕΣΣΔ, από τις εμπορικές διευθύνσεις και τα τραστ, που ανήκουν στις διοικήσεις εμπορίου των εκτε­ λεστικών επιτροπών των συμβουλίων των αντιπροσώπων των εργαζομέ­ νων, από εξειδικευμένες οργανώσεις χοντρικού και λιανικού εμπορίου, από τις επιχειρήσεις εμπορίας και τοποθέτησης της παραγωγής ορισμένων υπουργείων. Το σοσιαλιστικό κράτος, ρευστοποιώντας διαμέσου του κρα­ τικού εμπορίου το βασικό όγκο των βιομηχανικών και αγροτικών εμπο­ ρευμάτων μαζικής κατανάλωσης, τα χρησιμοποιεί για την οργάνωση της αγοράς, επιδρώντας στη διαδικασία της παραγωγής και της κυκλοφορίας εμπορευμάτων, συμβάλλει στη βελτίωση της ποικιλίας και το ανέβασμα της ποιότητάς τους, και στη βάση αυτή εξασφαλίζει την πληρέστερη ικα­ νοποίηση της αναπτυσσόμενης ζήτησης του πληθυσμού. Η οικονομική μεταρρύθμιση, που ενίσχυσε τις σχέσεις ιδιοσυντήρησης και διεύρυνε τις άμεσες σχέσεις ανάμεσα στη βιομηχανία και τις εμπορικές επιχειρήσεις, επιτρέπει να δυναμώσει η επίδραση του εμπορίου στην παραγωγή. Οι οδηγίες του 24ου συνεδρίου του ΚΚΣΕ για το πεντάχρονο πρόγραμμα ανά­ πτυξης της λαϊκής οικονομίας της ΕΣΣΔ στα 1971 - 1975, καθορίζουν τα παραπέρα καθήκοντα ανάπτυξης και τελειοποίησης όλων των μορφών του σοβιετικού εμπορίου. Η λιανική κυκλοφορία εμπορευμάτων θα αναπτυχθεί κατά 1,4 φορές, θ α διευρυνθεί το δίκτυο των καταστημάτων, των ψυ-

κρ ατικομ ονο π ω λιακός καπ ιταλισ μό ς

289

γείων, των αποθηκών για τα λαχανικά, θα τελειοποιηθεί ο τεχνικός εφο­ διασμός των εμπορικών επιχειρήσεων, θα αναπτυχθούν ολόπλευρα οι προοδευτικές μορφές εμπορίου. Οι οδηγίες προβλέπουν τη σημαντική διεύρυνση του δικτύου των επιχειρήσεων της διατροφής του λαού, ιδιαί­ τερα στην παραγωγή και στα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Κρατικο μο νοπ ω λιακό σ υμπ λέγματα: Μια από τις οργανωμένες μορφές του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού, η προσπάθεια του ιμπεριαλισμού να προσαρμοστεί στις απαιτήσεις της επιστημονικοτεχνικής επανάστασης και στις συνθήκες του αγώνα των δύο συστημάτων. Κύρια κατεύθυνση είναι η κοινή δραστήρια συμμετοχή του κρατικού κεφαλαίου και των μονο­ πωλίων στην παραγωγή για την κρατική αγορά. Τα κρατικομονοπωλιακό συμπλέγματα αγκαλιάζουν τους σοβαρότερους κλάδους της οικονομίας που είναι συνδεμένοι πριν απ' όλα με τη στρσηωτικοπο/ηση της καπιταλιστικής οικονομίας. Σήμερα στις ιμπεριαλιστικές χώρες λειτουργούν στρατιωτικοβιομηχανικά (βλ. στρατιωτικοβιομηχσνικό σύμπλεγμα), πυρηνικά, αερο­ διαστημικά και άλλα παρόμοια συμπλέγματα. Σε αυτά το κράτος αντιπρο­ σωπεύεται με διάφορες δραστηριότητες: παραγωγικές, επιστημονικές και άλλες, καθώς και με διάφορα ιδρύματα. Στα κρατικομονοπωλιακό συμπλέ­ γματα εμφανίζεται καθαρά η βαθιά ένωση της αντίθεσης του καπιταλι­ στικού αυθόρμητου και της συγκεντρωτικής διεύθυνσης κάτω από την αι­ γίδα του κράτους. Αν και το καπιταλιστικό κράτος ωθείται στην ανάπτυξη των αντίστοιχων κλάδων της οικονομίος από συνολικά πολιτικά και οικο­ νομικά συμφέροντα της κυρίαρχης τάξης, το μονοπώλιο που έχει μπει στο σύμπλεγμα, ενδιαφέρεται πριν από όλα για τα δικά του στενά κερδοσκοπικά συμφέροντα. Τα συμπλέγματα εξασφαλίζουν στις ομάδες που παίρνουν μέρος σ’ αυτά το μέγιστο κέρδος κυρίως διαμέσου της ανύψωσης των τιμών στα προϊόντα που παράγονται σύμφωνα με τις κρα­ τικές παραγγελίες. Κρατικο μο νοπ ω λιακό ς κ α π ιτα λ ισ μό ς: Μορφή του μονοπωλιακού καπι­ ταλισμού. που τη χαρακτηρίζει η συνένωση της δύναμης των καπιταλι­ στικών μονοπωλίων με την ισχύ του αστικού κράτους, με σκοπό τη δια­ φύλαξη και το δυνάμωμα του καπιταλιστικού συστήματος, την απόκτηση από το μονοπωλιακό κεφάλαιο των πιο μεγάλων κερδών, την κατάπνιξη του επαναστατικού εργατικού και του εθνικο-απελευθερωτικού κινήματος, την εξαπόλυση κατακτητικών πολέμων, την πάλη κατά των χωρών του παγ­ κοσμίου συστήματος του σοσιαλισμού. Ο Λένιν ονόμαζε ιμπεριαλισμό όχι μόνο την εποχή των γιγάντιων καπιταλιστικών μονοπωλίων, αλλά και την εποχή της μετεξέλιξης του μονοπωλιακού καπιταλισμού σε κρατικομονοπωλιακό καπιταλισμό. Η οικονομική βάση του κρατικομονοπωλιακού καπι­ ταλισμού αντανακλά την τεράστια ανάπτυξη της κοινωνικοποίησης της παραγωγής, που σημειώθηκε στα πλαίσια του καπιταλισμού, τη συγκέν19

290

κρατικομ ονο π ω λιακός καπ ιταλισ μός

τρώση τεράστιων κεφαλαίων στα χέρια των μεγαλύτερων μονοπωλίων, πράγμα που οδηγεί σε πρωτοφανές δυνάμωμα της ισχύς τους. Ενώ στην αρχική περίοδο ανάπτυξης του μονοπωλιακού καπιταλισμού το αστικά κράτος δεν παρενέβαινε άμεσα στην καπιταλιστική οικονομία και η διευρυμένη αναπαραγωγή του κεφαλαίου πραγματοποιάταν βασικά χωρίς μεσολάβηση και άμεση συμμετοχή του κρατικού μηχανισμού, την εποχή της γενικής κρίσης του καπιταλισμού (βλ. λ.), ιδιαίτερα στο σύγχρονο στάδιό της, τα μεγαλύτερα μονοπώλια χρησιμοποιούν για τα συμφέροντά τους την παρέμβαση του κράτους στην οικονομική ζωή της χώρας, θέ­ τουν στην υπηρεσία τους το μηχανισμό της κρατικής εξουσίας. Το κρά­ τος στις ιμπεριαλιστικές χώρες εμφανίζεται σαν ένα από τα σπουδαιότερα μέσα διάσωσης του σαπισμένου καπιταλιστικού συστήματος. Η συγχώ­ νευση, η συγκόλληση του αστικού κράτους και του μονοπωλιακού κεφα­ λαίου, που αποτελεί την αυσία του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού, πραγματοποιήθηκε με τέτοιο τρόπο, ώστε το κράτος να μετατραπεί σε επι­ τροπή για τη διαχείριση των υποθέσεων της μονοπωλιακής αστικής τάξης. Ωστόσο το κράτος δε στέκει πάνω από τα μονοπώλια όπως βεβαιώνουν αβάσιμα οι αστοί οικονομολόγοι, αλλά αντίθετα, το μεγάλο μονοπωλιακό κεφάλαιο χρησιμοποιεί τον κρατικό μηχανισμό για τον πολλαπλασιασμό των κερδών του και την εδραίωση της κυριαρχίας του. Η χρησιμοποίηση του κρατικού μηχανισμού από τα μονοπώλια πραγματοποιείται με διάφο­ ρες μορφές και πρώτ' απ’ όλα με τη μορφή της «προσωπικής ένωσης», δηλ. με την άμεση συμμετοχή των εκπροσώπων είτε των ίδιων των μεγι­ στάνων των μονοπωλίων στις αστικές κυβερνήσεις, είτε με την προσέλ­ κυση των υπαλλήλων με υψηλές κρατικές θέσεις στη σύνθεση των διευ­ θύνσεων των μονοπωλιακών ενώσεων. Ταυτόχρονα γίνεται σκληρή πάλη ανάμεσα στα μονοπώλια για την εξασφάλιση των θέσεων της κρατικής εξουσίας και τη χρησιμοποίησή της για τα συμφέροντα των διάφορων ανταγωνιζόμενων μεταξύ τους ομάδων μονοπωλητών. Η επέμβαση του αστικού κράτους στην οικονομική ζωή της χώρας πραγματοποιείται τόσο με το πέρασμα μιας σειράς επιχειρήσεων και ξεχωριστών κλάδων στην ιδιοκτησία του κράτους, με την καπιταλιστική εθνικοποίηση (βλ.λ.) και τη δημιουργία νέων παραγωγικών μονάδων με κονδύλια του κρατικού προ­ ϋπολογισμού, όσο και με τη διαμόρφωση και διεύρυνση της κρατικής αγοράς, στην οποία τα μεγαλύτερα μονοπώλια πουλαύν όλη την παρα­ γωγή σε τιμές συμφέρουσες σ’ αυτά. Χαρακτηριστικό της κρατικής ιδιο­ κτησίας στις συνθήκες ταυ κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού είναι η οικοδόμηση τέτοιων επιχειρήσεων και κλάδων της οικονομίας, που έχουν κυρίως στρατιωτική-στρατηγική σημασία. Στις ιμπεριαλιστικές χώρες, σε όλο και μεγαλύτερο βαθμό, η σύγχρονη οικονομία αποκτά στρατιωτική κατεύθυνση, μετατρέπεται σε στρατιωτική οικονομία και τα κράτος γίνεται στρατιωτικό-αστυνομικά. Ο κρατικομονοπωλιακός καπιταλισμός χαρακτη­ ρίζεται από τις απόπειρες του αστικού κράτους να «ρυθμίζει» και ακόμη

κρ ατικομ ονο π ω λιακός κ α π ιταλισ μό ς

291

να «προγραμματίζει» την οικονομία των καπιταλιστικών χωρών. Ό λ ο και πιο πλατιά επεκτείνεται ο προγραμματισμός και η πρόγνωση της παραγω­ γής. η κρατική χρηματοδότηση της τεχνικής προόδου και των επιστημονι­ κών ερευνών, τα μέτρα που κατευθύνονται σε κάποιο περιορισμό του αυ­ θόρμητου χαρακτήρα της αγοράς για τα συμφέροντα των μεγάλων μονο­ πωλίων. Οι απόπειρες αυτές προκλήθηκαν, από τη μια πλευρά, με την επιθυμία να «αποδειχθεί» δήθεν ότι στις καπιταλιστικές χώρες, παρά τη διατήρηση της ιδιωτικής καπιταλιστικής ιδιοκτησίας και της εξουσίας των μονοπωλίων, είναι δυνατός ο προγραμματισμός της οικονομίας. Από την άλλη πλευρά, αποτελεί απόπειρα να βρεθεί διέξοδος στις οξυμένες αντι­ θέσεις του καπιταλιστικού συστήματος οικονομίας, που το χαρακτηρίζουν εσωτερικά η αναρχία της παραγωγής, οι οικονομικές κρίσεις, η μαζική ανερ­ γία, η σκληρή ταξική πάλη. Το ιμπεριαλιστικό κράτος επιδιώκει τη λήψη «μέτρων» κατά της κρίσης, τη ρύθμιση των αμοιβαίων σχέσεων ανάμεσα στην εργασία και το κεφάλαιο, την οργάνωση του εφοδιασμού με πρώ­ τες ύλες, τη διάθεση της παραγωγής των μονοπωλιακών ενώσεων και τη λήψη άλλων μέτρων, τα οποία δήθεν μπορούν να εξαλείψουν τα ελατ­ τώματα και τις πληγές του σύγχρονου καπιταλισμού. Ταυτόχρονα όπως αναφέρεται στο ντοκουμέντο που ψηφίστηκε από τη Διεθνή Σύσκεψη των κομμουνιστικών και εργατικών κομμάτων στη Μόσχα το 1969, «η κρατικομονοπωλιακή ρύθμιση, που πραγματοποιείται με μορφές και δια­ στάσεις οι οποίες ανταποκρίνονται στα συμφέροντα του μονοπωλιακού κεφαλαίου, και κατευθύνεται στη διασφάλιση του κράτους του, δεν εί­ ναι σε θέση να δαμάσει τις αυθόρμητες δυνάμεις της καπιταλιστικής αγο­ ράς». Η ανάπτυξη του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού επιταχύνεται με την όξυνση των αντιθέσεων του αστικού καθεστώτος. ΓΓ αυτό η πε­ ρίοδος των πολέμων και της προετοιμασίας τους, όπως και οι περίοδοι των οικονομικών κρίσεων και των πολιτικών συγκλονισμών, είναι ο χρό­ νος της μεγαλύτερης ανάπτυξης του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού. Σοβαρά στάδια στην ανάπτυξή του ήταν ο παγκόσμιος πόλεμος του 19141918, η παγκόσμια οικονομική κρίση το 1929 - 1933, ο δεύτερος παγκό­ σμιος πόλεμος του 1939 - 1945, η μεταπολεμική περίοδος, που χαρακτη­ ρίζεται από τη στρατιωτικοποίηση της οικονομίας των ιμπεριαλιστικών χωρών και το κυνηγητό των εξοπλισμών. Στο σύγχρονο στάδιο της γενι­ κής κρίσης του καπιταλισμού, ο κρατικομονοπωλιακός καπιταλισμός απο­ τελεί το πιο χαρακτηριστικό γνώρισμα της οικονομικής ανάπτυξης σε όλες τις ιμπεριαλιστικές χώρες και π ρ ώ τ'α π'όλα στις ΗΠΑ. Μια σειρά σοβα­ ρές ιδιομορφίες του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού εξηγούνται με το ότι ο σύγχρονος ιμπεριαλισμός επιδιώκει να προσαρμοστεί στις συνθή­ κες πάλης των δύο παγκόσμιων συστημάτων — του σοσιαλισμού και του καπιταλισμού — στις απαιτήσεις της επιστημονικοτεχνικής επανάστασης. Στην οικονομία των καπιταλιστικών χωρών χρησιμοποιείται όλο και πιο πλατιά η παρότρυνση από το κράτος της μονοπωλιακής συγκέντρωσης

292

κ ρ α τικ ό ς καπ ιταλισ μό ς

της παραγωγής και του κεφαλαίου. Ολοένα και μεγαλύτερο μερίδιο του εθνικού εισοδήματος διανέμεται από τον κρατικό μηχανισμό προς όφε­ λος των μονοπωλίων. Το κράτος δίνει στα μονοπώλια μεγάλες πολεμι­ κές παραγγελίες, χρηματοδοτεί τα προγράμμοτα ανάπτυξης της βιο­ μηχανίας και των επιστημονικών ερευνών, καταστρώνει τα προγράμματα οικονομικής ανάπτυξης στην κλίμακα όλης της χώρας, πραγματοποιεί νέες μορφές εξαγωγής κεφαλαίου, εφαρμόζει πολιτική ιμπεριαλιστικής ολοκλήρωσης. Οι απόπειρες των ρεφορμιστών, των αναθεωρητών και των ανοιχτών υπερασπιστών του ιμπεριαλισμού να εμφανίσουν τον κρατικομονοπωλιακό καπιταλισμό σαν νέο κοινωνικό καθεστώς που διαφέρει τάχα ριζικά από τον παλιό, τον «κλασικό» καπιταλισμό, καθώς επίσης και οι ισχυρισμοί τους ότι ο σημερινός καπιταλισμός μετεξελίσσεται σε σοσιολισμό, ότι ήδη δεν υπάρχουν σ’ ουτόν προλεταριάτο και αστική τάξη, ότι απουσιάζει η ταξική πάλη και οι εργάτες και οι καπιταλιστές συνεργά­ ζονται αρμονικά για τα συμφέροντα της κοινωνίας — όλα αυτά δεν είναι τίποτα άλλο, παρά απόπειρα να εξωραϊστεΙ ο σύγχρονος καπιταλισμός και να αποτραπεΙ η ανατροπή του, να εμποδιστεί η αυξανόμενη συμπάθεια των εργαζομένων προς τον πραγματικό σοσιαλισμό. Στις χώρες όπου κυ­ ριαρχεί το κρατικομονοπωλιακό κεφάλαιο, οι κοινωνικές συγκρούσεις δεν εξασθενίζουν και ανειρήνευτες αντιθέσεις συγκλονίζουν την καπιτα­ λιστική κοινωνία. Τα καπιταλιστικά μονοπώλια αναζητούν διέξοδο στην ακόμα μεγαλύτερη χρησιμοποίηση του αστικού κράτους στην πάλη κατά των λαϊκών μαζών, στην αντίδραση προς όλες τις κατευθύνσεις. Με τη σειρά τους η εργατική τάξη και όλοι οι εργαζόμενοι αναζητούν τη διέξοδο στη ριζική αλλαγή των συνθηκών της υλικής και πνευματικής ζωής της κοινωνΙος, συσπειρώνουν και οργανώνουν τις δυνάμεις τους, για να τελειώνουν μια για πάντα με τον καπιταλισμό. Το καθήκον αυτό διευκολύνεται από το γεγονός ότι μια μικρή ομάδα μεγάλων μονοπωλητών, κυνηγώντας τα υψη­ λά κέρδη οντιπαρατάχτηκε όχι μόνο στα πλατιά στρώματα των εργαζο­ μένων, αλλά και σε σημαντικό μέρος της μικρής και μεσαίας αστικής τά­ ξης, με αποτέλεσμα να δημιουργείται η δυνατότητα οργάνωσης πλατιού αντιμονοπωλιακού μετώπου. Η διαλεκτική του κρατικομονοπωλιακού κα­ πιταλισμού είναι τέτοια—αναφέρεται στο πρόγραμμα του ΚΚΣΕ—που αντί να εδραιώνει το καπιταλιστικό σύστημα πράγμα που επιδιώκει η αστική τάξη, οξύνει ακόμη περισσότερο τις αντιθέσεις του καπιταλισμού, τον κλο­ νίζει ως τα θεμέλια». Ο κρατικονονοπωλιακός καπιταλισμός, έλεγε ο Λένιν, «είναι η πληρέστερη υλική προετοιμασία του σοσιαλισμού, τα πρόθυρά του, είναι εκείνη η βαθμίδα της ιστορικής κλίμακας, που ανάμεσά της και στη βαθμίδα που ονομάζεται σοσιαλισμός δεν υπάρχει καμιά ενδιάμεση βα­ θμίδα». Κ ρ ατικό ς κ α π ιτα λισ μό ς: Η άμεση συμμετοχή, με διάφορες μορφές, του αστικού κράτους στην οικονομία των καπιταλιστικών χωρών. Ένα από

κρ α τικ ό ς καπ ιταλισ μό ς

293

τα πιό αποφασιστικά στοιχεία του κρατικού καπιταλισμού είναι η κρατική καπιταλιστική ιδιοκτησία (βλ. λ.), που εμφανίστηκε με την εθνικοποίηση ξεχωριστών παραγωγικών μονάδων και ακόμη ολόκληρων κλάδων. Κατά κανόνα εθνικοποιούνται οι επιχειρήσεις και κλάδοι μικρής οικονομικής από­ δοσης. Έ τσι το αστικό κράτος διοσώζει τους καπιταλιστές από τη χρεο­ κοπία. Επομένως, η εθνικοποίηση αυτή πραγμοτοποιείται για το συμφέρον των καπιταλιστών. Η κρατική καπιταλιστική ιδιοκτησία αυξάνει επίσης και με τη δημιουργία νέων επιχειρήσεων διαμέσου του κρατικού προϋπολογισμού. Υπάρχει επίσης μικτή ιδιοκτησία με τη μορφή των μικρών εταιριών που διαμορφώνονται όταν το κράτος αποκτά μετοχές ιδιωτικών καπιταλιστι­ κών εταιριών και με τις επενδύσεις κρατικών κεφαλαίων στις επιχειρήσεις ιδιωτικών εταιριών. Στις ιμπεριαλιστικές χώρες ο κρατικός καπιταλισμός αποκτά χαρακτήρα κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού (βλ. λ.). Ο κρα­ τικός καπιταλισμός στις νέες αναπτυσσόμενες πρώην αποικιακές χώρες, που απέκτησαν πολιτική ανεξαρτησία παίζει ένα νέο ρόλο. Αν επικεφαλής του κράτους βρίσκονται προοδευτικά, δημοκρατικά στοιχεία, τότε είναι όργανο πάλης κατά του ξένου κεφαλαίου, υπονόμευσης των οικονομικών βάθρων της κυριαρχίας του, συμβάλλει στην εδραίωση και την ανάπτυξη της εθνικής οικονομίας κΓ έτσι δημιουργούνται οι οικονομικές προϋποθέ­ σεις για το μη καπιταλιστικό δρόμο ανάπτυξης των χωρών αυτών. Ο κρα­ τικός καπιταλισμός στη μεταβατική περίοδο από τον καπιταλισμό (βλ. λ.) στο σοσιαλισμό (βλ. λ.), είναι ειδική μορφή υποταγής στη δικτατορία του προλεταριάτου της δράσης των καπιταλιστικών επιχειρήσεων με σκοπό την προετοιμασία των συνθηκών για τη σοσιαλιστική κοινωνικοποίηση όλης της παρογωγής. Στην ΕΣΣΔ, στη μεταβατική περίοδο, ο κρατικός καπι­ ταλισμός υπήρξε κυρίως με τη μορφή εκμίσθωσης από τους καπιτα­ λιστές των κρατικών επιχειρήσεων και με τη μορφή εκχωρήσεων. Στους ξένους καπιταλιστές δόθηκε το δικαίωμα να εκμεταλλεύονται, για ένα ορι­ σμένο χρονικό διάστημα μερικά μεταλλεία και μετά τη λήξη του καθορι­ σμένου χρονικού διαστήματος της συμφωνίας οι επιχειρήσεις παραδί­ δονταν στο σοβιετικό κράτος. Ό μω ς ο κρατικός καπιταλισμός στην ΕΣΣΔ δεν αναπτύχθηκε σημαντικά. Σε μεγαλύτερη κλίμακα χρησιμοποιήθηκε ο κρατικός καπιταλισμός στη Λαϊκή Δημοκροτία της Γερμανίας, τη Ρου­ μανία και σε μερικές άλλες σοσιαλιστικές χώρες. Αρχίζοντας από τις κατώ­ τερες μορφές του, όπως η προμήθεια της παραγωγής από το κράτος σε σταθερές τιμές, οι συμφωνίες για την επεξεργασία από τις καπιταλιστικές επιχειρήσεις των πρώτων υλών, που παραχωρούνταν από τις κρατικές οργανώσεις, και η αγορά όλου του παραγόμενου προϊόντος, έφθαναν στις μικτές κρατικο-ιδιωτικές επιχειρήσεις—αυτός ήταν ο δρόμος μετατρο­ πής, διαμέσου του κρατικού καπιτολισμού, των ιδιωτικών καπιταλιστικών επιχειρήσεων. Στις μικτές επιχειρήσεις όλα τα μέσα παραγωγής ουσιαστικά περνούν στα χέρια του κράτους. Οι πρώην καπιταλιστές παίρνουν, στη διάρκεια καθορισμένης περιόδου, ένα ορισμένο μερίδιο πρόσθετου προϊόν­

294

κ ρ α τικ ό ς προϋπ ολογισ μός τη ς ΕΣΣΔ

τος με τη μορφή ορισμένου τόκου πάνω στην αξία που εκτιμήθηκε ότι αντιπροσωπεύει η κοινωνικοποιημένη περιουσία του καπιταλιστή. 0 ειρη­ νικός μετασχηματισμός των καπιταλιστικών επιχειρήσεων σε σοσιαλιστι­ κές, που πραγματοποιείται σε μια σειρά σοσιαλιστικές χώρες, έχει τερά­ στια σημασία όχι μονο οικονομική, αλλά και πολιτική. Κ ρ ατικό ς προϋπ ολογισ μός τη ς ΕΣΣΔ: Είναι το βασικό οικονομικό σχέ­ διο της δημιουργίας και της χρησιμοποίησης του συνόλου των κονόυλίων, του συνόλου των χρηματικών πόρων του σοβιετικού κράτους. Σήμερα, διαμέσου του προϋπολογισμού διανέμεται και αναδιανέμεται πάνω από το μισό του εθνικού εισοδήματος ανάμεσα στους κλάδους της λαϊκής οικονομίας, στον κρατικό τομέα, στο συνεταιριστικό-κολχόζνικο τομέα και τον πληθυσμό, ανάμεσα στην παραγωγική και μη παραγωγική σφαίρα, ανάμεσα στις δημοκρατίες και τις οικονομικές περιοχές της χώρας. Στον προϋπολογισμό ανήκει ο τεράστιος ρόλος της εξασφάλισης των οικονο­ μικών πόρων για τις ανάγκες της δημιουργίας της υλικοτεχνικής βάσης του κομμουνισμού, της γρήγορης ανάπτυξης των κοινωνικών κονδυλίων κατα­ νάλωσης και της πραγματοποίησης των άλλων καθηκόντων της κομμουνι­ στικής ανοικοδόμησης. Αποφασιστική πηγή εσόδων του προϋπολογισμού είναι οι συσσωρεύσεις της σοσιαλιστικής οικονομίας, απ’ όπου αντλούν­ ται πάνω από τα 9 /1 0 όλων των πόρων του προϋπολογισμού. Τα έσοδα του προϋπολογισμού δημιουργούνται βασικά από τις καταβολές από το κέρδος και από το φόρο κυκλοφορίας, δηλ. από τα καθαρά έσοδα των σοσιαλιστικών βπιχειρήσεων (βλ. καθαρά έσοδα της κρατικής επιχείρησης και καθαρά έσοδα της σοσιαλιστικής κοινωνίας). Οι φόροι από τον πλη­ θυσμό αποτελούν μεγάλο μερίδιο στα έσοδα του κρατικού προϋπολογι­ σμού. Τα έξοδα του προϋπολογισμού προορίζονται για τη χρηματοδότηση της λαϊκής οικονομίας, των κοινωνικών και εκπολιτιστικών μέτρων, για τη συντήρηση των οργάνων της κρατικής διοίκησης και την εξασφάλιση της αμυντικής ικανότητας της χώρας. Οι επιχορηγήσεις του προϋπολογι­ σμού χρησιμοποιούνται για το σχηματισμό σημαντικού μέρους του κον­ δυλίου για τη διεύρυνση της παραγωγής, των κοινωνικών κονδυλίων κατα­ νάλωσης, του κονδυλίου διεύθυνσης της οικονομικής και εκπολιτιστικής οικοδόμησης της χώρας. Μέρος των μέσων χρησιμοποιείται για τη δη­ μιουργία κονδυλίου με σκοπό την πραγματοποίηση της συνεργασίας και της αλληλοβοήθειας των σοσιαλιστικών χωρών. Για την ανάπτυξη της οικονομίας και τη χρηματοδότηση των κοινωνικών και εκπολιτιστικών μέτρων διατίθενται πάνω από τα 80% όλων των μέσων του προϋπολο­ γισμού. 0 κρατικός προϋπολογισμός επιδρά ενεργά σε όλη τη διαδικασία της υλικής παραγωγής, συντείνοντας στην αποκάλυψη των εσωτερικών εφεδρειών της οικονομίας και στην πραγματοποίηση ελέγχου διαμέσου του ρουβλιού. Στον κρατικό προϋπολογισμό ανήκει ένας τεράστιος ρόλος για τη διαμόρφωση και την εκτέλεση των λαϊκο-οικονομικών σχεδίων.

κρ α τικ ό ς τομέα ς

295

Στ(ς νέες συνθήκες της οικονομικής διαχείρισης άλλαξαν αισθητά οι αμοι­ βαίες σχέσεις των επιχειρήσεων με τον κρατικό προϋπολογισμό. Εφαρμό­ στηκαν νέες καταβολές από τα κέρδη στον προϋπολογισμό (πληρωμή για τα κονδύλια, σταθερές πληρωμές, καταβολές από το ελεύθερο υπό­ λειμμα του κέρδους) αντί καταβολής μέρους του κέρδους. Οι μέθοδες χρηματοδότησης από τον προϋπολογισμό συνδυάζονται με την ευρύτερη αυτοχρηματοδότηση των επενδύσεων από τις ίδιες τις επιχειρήσεις και με πιστωτικές μέθοδες παραχώρησης μέσων για τις συγκεντροποιημένες επεν­ δύσεις σε μέσα παραγωγής. 0 καθορισμός συγκεκριμένων χρηματικών οικονομικών ποσοστών στις σχέσεις των επιχειρήσεων με τον κρατικό προϋπολογισμό συμβάλλει στην ενίσχυση της συγκεντροποιημένης σχεδιοποίησης και της οικονομικής αυτοτέλειας των επιχειρήσεων. Ο κρατικός προϋπολογισμός της ΕΣΣΔ δεν παρουσιάζει έλλειμμα, κλείνει με πλεόνα­ σμα των εσόδων απέναντι στα έξοδα και αυξάνει με γοργούς ρυθμούς πάνω στη βάση της αδιάκοπης ανάπτυξης της σοσιαλιστικής παραγωγής και του εθνικού εισοδήματος της χώρας. Σ' αντίθεση με τους προϋπολο­ γισμούς των καπιταλιστικών κρατών που στηρίζονται πρώτ’ απ’ όλα πάνω στους φόρους των εργαζόμενων μαζών και χρησιμοποιούνται βασικά για τη στρατιωτικοποίηση της οικονομίας, τις επιχορηγήσεις των καπι­ ταλιστικών μονοπωλίων και τη συντήρηση του μηχανισμού καταπίεσης, ο κρατικός προϋπολογισμός της ΕΣΣΔ είναι ισχυρός παράγοντας ανάπτυ­ ξης της σοσιαλιστικής οικονομίας και της σταθερής ανόδου του βιοτικού επιπέδου του λαού. Κ ρ α τικό ς το μ έα ς σ τη ν οικ ο ν ο μ ία τ ω ν αναπ τυσ σόμενω ν χω ρ ώ ν: Ένα από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα ορισμένων κοινωνικών συστημάτων των χωρών που αποτίναξαν τον αποικιακό ζυγό. Σε πολλές χώρες παίζει σοβαρό ρόλο για την υπερνίκηση της καθυστέρησης αιώνων, στο μέτρο που το κράτος, συγκεντρώνοντας στα χέρια του όλες τις εσωτερικές και εξωτερικές πηγές συσσώρευσης, είναι ικανό να τις κατευθύνει στη γρή­ γορη άνοδο της οικονομίας της χώρας, στην εκβιομηχάνισή της. Ο κρα­ τικός τομέας παίζει αποφασιστικό ρόλο στην πάλη κατά των ξένων μονο­ πωλίων που επιδιώκουν να διαιωνίσουν την καθυστέρηση των αναπτυσ­ σόμενων χωρών. Διαμορφώνεται τόσο με την εθνικοποίηση των επιχει­ ρήσεων του ξένου και του μεγάλου ντόπιου κεφαλαίου, όσο και με τις κρατικές επενδύσεις, με την οικοδόμηση κρατικών επιχειρήσεων. Σ' αυτό τον τομέα ενσωματώνονται μια σειρά επιχειρήσεις, που οικοδομούνται με τη βοήθεια των σοσιαλιστικών κρατών. Στις χώρες, που παλεύουν δρα­ στήρια για την οικονομική τους ανεξαρτησία, στηριζόμενες στη βοήθεια και την υποστήριξη των σοσιαλιστικών χωρών, ο κρατικός τομέας έχει αντιϊμπεριαλιστική κατεύθυνση και αποτελεί το κύριο στήριγμα στην πά­ λη για τη στερέωση της πολιτικής κυριαρχίας και την επίτευξη της οικονο­ μικής ανεξαρτησίας. Η ανάπτυξη και η στερέωση του κρατικού τομέα

296

απο ικιακο ύ σ υ σ τή μ α το ς

στην οικονομία των αναπτυσσόμενων χωρών διεξάγεται μέσα σε οξυμένη ταξική πάλη. Οι πρωτοπόρες δυνάμεις της κοινωνίας αγωνίζονται για να υπηρετεί ο κρατικός τομέας την εδραίωση της ανεξαρτησίας της χώρας, να γίνει η υλική δύναμη για το πέρασμα των απελευθερωμένων χωρών στο μη καπιταλιστικό δρόμο της κοινωνικής ανάπτυξης. Η μεγάλη αστική τάξη επιδιώκει να θέσει τις κρατικές επιχειρήσεις στην υπηρεσία των ταξι­ κών της συμφερόντων, να τις χρησιμοποιεί για να κατευθύνει τη χώρα προς τον καπιταλιστικό δρόμο. 0 χαρακτήρας του κρατικού τομέα εξαρτάται από το συσχετισμό των ταξικών δυνάμεων σ' αυτή ή την άλλη χώρα, προσδιορίζεται από το χαρακτήρα της κρατικής εξουσίας και από τη στάση των βασικών τάξεων και των ηγετικών κύκλων στην επιλογή των δρόμων ανάπτυξης. «Κ ρ άτο ς τη ς γ ενική ς ευημ ερ ίας», βλ. θεωρία του βκράτους της γενι­ κής ευημερίας». Κρ ίση, βλ. γενική κρίση του καπιταλισμού, οικονομική κρίση υπερπα­ ραγωγής και κρίση του νομισματικού-οικονομικού συστήματος του κα­ πιταλισμού. Κρ ίση α γρ ο τική , βλ. αγροτική κρίση. Κρ ίση ενερ γεια κ ή, βλ. ενεργειακή κρίση. Κ ρίση ε π ισ ιτισ τικ ή , βλ. επισιτιστική κρίση. Κ ρίση ν ο μ ισ μ α τικ ή , βλ. νομισματική κρίση. Κρ ίση ο ικ ο λογική, βλ. οικολογική κρίση. Κρίση το υ απο ικιακο ύ σ υ σ τή μ α το ς το υ ιμ π ερ ια λ ισ μ ο ύ : Η κρίση της οικονομικής και πολιτικής κυριαρχίας των ιμπεριαλιστικών χωρών στις αποικιακές και εξαρτημένες χώρες, ένα από τα χαρακτηριστικά γνωρίσμα­ τα του πρώτου σταδίου της γενικής κρίσης του καπιταλισμού (βλ. λ.). Η ουσία της κρίσης αυτής έγκειται στο ότι οι ιμπεριαλιστές δεν μπορούν πια να διαχειρίζονται τις αποικίες όπως παλιά, δεν μπορούν με τις παλιές μεθό­ δους της βίας να διατηρήσουν την κυριαρχία τους, και αι λαοί των αποι­ κιακών και εξαρτημένων χωρών δε θέλουν άλλο να ζούν όπως παλιά και αρχίζουν να αγωνίζονται για την απελευθέρωσή τους. Η μεγάλη Οκτω­ βριανή σοσιαλιστική επανάσταση ξύπνησε τους υποδουλωμένους λαούς και τους τράβηξε στο γενικό ρεύμα του παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστή­ ματος. Κάτω από την επίδραση της Οκτωβριανής επανάστασης έγινε η επανάσταση στην Τουρκία, αναπτύχθηκε ένα πλατύ αντιϊμπεριαλιστικό κίνημα στο Ιράν και το Αφγανιστάν, ξέσπασε ο εθνικοαπελευθερωτικός πόλεμος κατά του γαλλικού και του ισπανικού ιμπεριαλισμού στο Μαρόκκο, άρχισε ο απελευθερωτικός πόλεμος κατά του ζυγού του αμερικάνι­

κ ρ ίσ η το υ ν ο μ ισ μ α τικ ο ύ - ο ικ ο ν ο μ ικ ο ύ σ υσ τή μ α το ς

297

κου ιμπεριαλισμού στο Μεξικό και τη Νικαράγουα. Άναψ ε η φλόγα της εθνικοαπελευθερωτικής πάλης στις μεγαλύτερες ασιατικές αποικίες και ημιαποικίες, συμπεριλαμβανομένης της Κίνας, της Ινδίας, της Ινδονησίας, της Ινδοκίνας. Η κρίση του αποικιακού συστήματος του ιμπεριαλισμού και η ανάπτυξη του εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος στις αποικίες και τις εξαρτημένες χώρες, έδειχναν ότι η εποχή της ανοιχτής εκμετάλλευσης των αποικιακών λαών πέρασε αμετάκλητα, άρχισε η εποχή των απελευ­ θερωτικών επαναστάσεων στις αποικιακές και εξαρτημένες χώρες, η εποχή της αφύπνισης των υποδουλωμένων λαών και της εξόδου τους στο στίβο του παγκόσμιου επαναστατικού κινήματος. Στο δεύτερο στάδιο της γενι­ κής κρίσης του καπιταλισμού, η κρίση του αποικιακού συστήματος του ιμπεριαλισμού μετεξελίχτηκε σε αποσύνθεση, που ολοκληρώθηκε κατό­ πιν με την τελειωτική χρεοκοπία του (βλ. αποσύνθεση του αποικιακού συστήματος του ιμπεριαλισμού). Κρίση το υ νο μ ισ μ α τικ ο ύ -ο ικ ο ν ο μ ικ ο ύ σ υ σ τή μ α το ς το υ κα π ιτα λ ι­ σ μ ο ύ : Είναι η παραβίαση, με οξύτατο τρόπο, των νομισματικών και χρη­ ματοοικονομικώ ν σχέσεων τόσο σε ολόκληρη την παγκόσμια καπιταλιστική οικονομία, όσο και σε επιμέρους καπιταλιστικές χώρες. Ως τον πρώτο παγκό­ σμιο πόλεμο, ο καπιταλισμός είχε ένα σχετικά σταθερό νομισματικό σύ­ στημα. Στα καπιταλιστικά κράτη κυκλοφορούσαν χρυσά νομίσματα και πιστωτικά μέσα, που ανταλλάσσονταν ελεύθερα στις τράπεζες με χρυσό. Ανάμεσα στις χώρες υπήρχε ελεύθερη διακίνηση του χρυσού με τη μορφή νομισμάτων και ράβδων χρυσού. Ο πόλεμος προκάλεσε ένα μεγάλο πλη­ θωρισμό (βλ. λ.) και ένα μεταπολεμικό χάος των νομισματικών συστημά­ των στις καπιταλιστικές χώρες. Μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, ο καπιταλισμός πέτυχε μια ορισμένη σταθεροποίηση των νομισμάτων, αλλά ο καπιταλιστικός κόσμος δεν ξαναγύρισε πια στο σύστημα των χρυσών νομισμάτων. Στη διάρκεια της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης του 1929 1933 ξέσπασε και πάλι ο πληθωρισμός. Γκρεμίστηκε και το σύστημα που στηριζόταν στο χρυσό. Οι χώρες του καπιταλισμού πέρασαν στο σύστημα των χαρτονομισμάτων δίχως ανταλλαγή χρυσού. Στο σύγχρονο νομισμα­ τικό σύστημα των καπιταλιστικών χωρών, σαν βάση έχει ληφθεΙ το αμερι­ κάνικο δολάριο προς το οποίο εξισώνονται τα νομίσματα των άλλων αστι­ κών κρατών. Καθορίστηκε η «τιμή» του χρυσού σε 35 δολάρια για μια ουγγιά χρυσού (31,1 γραμμάρια) και καθιερώθηκε το ανταλλάξιμο των νομισμάτων, δηλαδή η ελευθερία ανταλλαγής τους. Οι κυβερνήσεις των καπιταλιστικών κρατών δημιούργησαν το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (Δ.Ν.Τ.), που τα μέλη του έχουν τη δυνατότητα να πάρουν πιστώσεις για την κάλυψη του ελλείμματος του ισοζυγίου πληρωμών. Ωστόσο το νομισματικό σύστημα που καθιερώθηκε, αποδείχτηκε εντελώς ασταθές. Τα αποθέματα σε χρυσό άρχισαν να παρουσιάζουν οξυμένη ανεπάρκεια απέναντι στην αύξηση της κυκλοφορίας των πληρωμών. Η ανεπάρκειά

298

κ υκ λ ική κ ίν ησ η το υ κεφ α λαίο υ

τους συμπληρώνεται με διάφορα υποκατάστατα, πρώτ' απ' όλα με τα «αποθεματικά νομίσματα» — τα δολάρια και τις στερλίνες, αυτά τα νομίσματακλειδιά του καπιταλιστικού κόσμου, με τα οποία πραγματοποιείται η συν­ τριπτική μάζα όλων των διεθνών πληρωμών. Αλλά ακόμα και τα συνολικά αποθέματα σε χρυσό και σε συνάλλαγμα δεν εξασφαλίζουν πια τις ανάγ­ κες της διεθνούς συναλλαγματικής κυκλοφορίας. Στη βάση αυτή εμφανί­ στηκε μεγάλη ανεπάρκεια των αποθεμάτων χρυσού και των υποκατάστα­ των του στη διεθνή κυκλοφορία. Για να ανακουφίσει κάπως την κατά­ σταση κρίσης του νομισματικού-οικονομικού συστήματος του καπιταλι­ σμού, το Δ.Ν.Τ. εγκαινίασε το λεγόμενο «χάρτινο χρυσό» (ένα σύστημα «ειδικών τραβηκτικών δικαιωμάτων» που συνίσταται σε καθαρά μέσα δια­ κανονισμού λογαριασμών, τα οποία δε συνδέονται με το χρυσό. Ωστόσο το σύστημα αυτό δεν είναι σε θέση να αντικαταστήσει το πραγματικό χρήμα, που είναι ο χρυσός, και συνεπώς δε μπορεΙ να απαλλάξει ριζικά το νομισματικό σύστημα του καπιταλισμού από την κρίση. Η κατάσταση επιδεινώνεται ακόμη περισσότερο, από το ότι σε κατάσταση κρίσης βρέθη­ καν τα Ιδια τα αποθεματικά νομίσματα — το δολάριο και η στερλίνα, πάνω στα οποία βασίζεται το σύγχρονο καπιταλιστικό-νομισματικό-οικονομικό σύστημα. Η νομισματική κρίση πήρε τη μορφή της «κρίσης του δολαρίου». Η εγκατάσταση πολεμικών βάσεων σε ξένα εδάφη, ο πολεμικός τυχοδιω­ κτισμός στο Βιετνάμ και σε άλλες χώρες, η υποστήριξη των αντιδραστι­ κών καθεστώτων, απαίτησαν τεράστιες δαπάνες των ΗΠΑ στο εξωτερικό, με αποτέλεσμα να παρουσιάζει παθητικό για πολλά χρόνια το ισοζύγιο πληρωμών των ΗΠΑ. Τις υποχρεώσεις τους σε δολάρια οι ΗΠΑ είναι υποχρεωμένες να τις πληρώσουν σε χρυσό. Αυτό οδήγησε στη διαρροή χρυσού στο εξωτερικό. Στην περίοδο από το τέλος του 1949 ως το 1971 τα αποθέματα σε χρυσό των ΗΠΑ μειώθηκαν από 24,6 σε 10,1 δισεκα­ τομμύρια δολάρια. Με μέτρα κρατικομονοπωλιακού χαρακτήρα, σε μεγάλο βαθμό σε βάρος των εθνικών νομισμάτων άλλων καπιταλιστικών χωρών, η κυβέρνηση των ΗΠΑ προσπάθησε να αποσοβήσει τον κίνδυνο υποτί­ μησης του δολαρίου. Ωστόσο όλα αυτά τα μέτρα δε σημείωσαν επιτυχία, και οι ΗΠΑ υποχρεώθηκαν στις αρχές του 1972 να υποτιμήσουν το δο­ λάριο. Αλλά και αυτό δεν εξαλείφει τις βαθιές αιτίες που προκαλούν την κρίση του δολαρίου και μαζί μ' αυτή ολόκληρου του νομισματικού συστή­ ματος του καπιταλισμού. Η άμεση εκδήλωση της νομισματικής οικονομι­ κής κρίσης βρίσκει την έκφρασή της στην υποτίμηση (βλ. λ.) των νομι­ σμάτων, δηλαδή στην απότομη μείωση της τιμής τους. Το μόνιμο έλλειμ­ μα του προϋπολογισμού, οι οξύτατες εκρήξεις νομισματικών-οικονομικών κρίσεων, η ακρίβεια και ο πληθωρισμός έγιναν χρόνιες αρρώστιες πολλών καπιταλιστικών χωρών. Κυκλική κ ίνησ η τ ο υ κ ε φ α λ α ίο υ : Η διαδικασία της συνεχούς κίνησης του κεφαλαίου, που περνά διαδοχικά τρία στάδια: τη μετρατοπή του χρη­

κ υκ λ ική κ ίνησ η το υ κεφ α λαίο υ

299

ματικού κεφαλαίου σε παραγωγικό, του παραγωγικού σε εμπορευματικό και του εμπορευματικού σε χρηματικό. Στο πρώτο και τρίτο στάδιο το κε­ φάλαιο λειτουργεί στη σφαίρα της κυκλοφορίας, ενώ στο δεύτερο στάδιο στη σφαίρα της παραγωγής. Αποφασιστικό ρόλο στην κυκλοφορία του κεφαλαίου παίζει το στάδιο της παραγωγής, γιατί μόνο σ’ αυτό το στά­ διο δημιουργείται, με την εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης, υπερα­ ξία. Το πρώτο στάδιο αποτελεί προπαρασκευαστική πράξη για την αυτοανά­ πτυξη του κεφαλαίου, ενω στη διαδικασία του τρίτου σταδίου πραγματο­ ποιείται η ρευστοποίηση της αξίας και της υπεραξίας που δημιουργήθηκε στην παραγωγή. Στο σύνολό της η διαδικασία της κυκλικής κίνησης του κεφαλαίου συμβολίζεται ως εξής: X— Ε<

ΕΔ

.

. . . Π . . . Ε' — X'

Στη διαδικασία του περάσματος μέσα από τα τρία στάδια της κίνησής του, το κεφάλαιο παίρνει διαδοχικά και απορρίπτει τρεις μορφές: τη χρηματική, την παραγωγική και την εμπορευματική. Η συνέχεια της διαδικασίας της παραγωγής απαιτεί να βρίσκονται ταυτόχρονα επιμέρους τμήματα του κεφαλαίου σε διαφορετικές μορφές. Εφόσον άμεσος σκοπός της καπιτα­ λιστικής παραγωγής είναι η απόσπαση υπεραξίας, η κίνηση του κεφα­ λαίου δεν αποτελεί μια μοναδική πράξη, αλλά μια συνεχή επανάληψη των διαδικασιών της κυκλικής κίνησής του, δηλαδή την πραγματοποίηση της κυκλοφορίας του κεφαλαίου (βλ. λ.). Η κυκλοφορία αυτή περιλαμβάνει την κυκλική κίνηση του χρηματικού κεφαλαίου, την κυκλική κίνηση του παραγωγικού κεφαλαίου, όπου σαν αρχικός και τελικός τύπος χρησιμο­ ποιείται ο παραγωγικός τύπος του κεφαλαίου: Π ...........Ε ' - Χ ' - Ε < ^ ΑΠ .............. Π', ^ ΕΔ Περιλαμβάνει επίσης την κυκλική κίνηση του εμπορευ ματικού κεφαλαίου, όπου αρχικός και τελικός είναι ο εμπορευματικός τύπος του κεφαλαίου: Ε '- Χ ' — Ε <

^ ΑΠ .........Π .......... Ε" ΕΔ

Η αδιάκοπη κίνηση του κεφαλαίου συχνά παραβιάζεται εξαιτίας του αυθόρ­ μητου χαρακτήρα της καπιταλιστικής οικονομίας. Οι αντιθέσεις του καπι­ ταλισμού δημιουργούν, αναπόφευκτα, σοβαρές δυσκολίες στη ρευστοποίη­ ση των εμπορευμάτων που παράχθηκαν, εμποδίζουν την αδιάκοπη μετα­ τροπή της εμπορευματικής μορφής του κεφαλαίου σε χρηματική, πράγμα * Σ.Τ.Μ.: X = Χρήμα Ε = Εμπόρευμα, ΜΠ = Μέσα παραγωγής, ΕΔ = Εργα­ τική δύναμη, Π = Παραγωγή, Ε' = το νέο εμπόρευμα που παράχθηκε, X' = το χρήμα από τη ρευστοποίηση του εμπορεύματος. Οι τελείες δείχ­ νουν ότι η διαδικασία της κυκλοφορίας διακόπηκε από τη διαδικασία της παραγωγής.

300

κ υ κλοφ ο ρία

που παραβιάζει όλη τη διαδικασία της κυκλοφορίας του. Οι δυσκολίες αυτές εκδηλώνονται με ιδιαίτερα εκρηκτικό και καταστροφικό τρόπο στη διάρκεια των οικονομικών κρίσεων υπερπαρογωγής (βλ. λ.). Κύκλος κα π ιτα λισ τικ ό ς, βλ. καπιταλιστικός κύκλος. Κ υ κ λο φ ο ρ ία : Είναι η ανταλλαγή εμπορευμάτων που πραγματοποιείται με τη μεσολάβηση χρήματος στη διαδικασία της αγοραπωλησίας. Στη διαδικασία αυτή τα χρήματα (βλ. λ.) προβάλλουν με την ιδιότητα γενικού ισοδύναμου της αξίας και γΓ αυτό όλα τα εμπορεύματα ρευστοποιούν την αξία τους σε χρήματα. Ο κάθε κάτοχος εμπορεύματος, που θέλει να το ανταλλάξει με άλλο εμπόρευμα, πρέπει στην αρχή να το ανταλλάξει με χρήμα (να το πουλήσει) και έπειτα το χρήμα να το ανταλλάξει με το αναγ­ καίο γΓ αυτόν εμπόρευμα (να το αγοράσει). Στην περίπτωση αυτή η πράξη της άμεσης ανταλλαγής των προϊόντων της εργασίας (Ε - Ε) πραγματο­ ποιείται διαμέσου της χρηματικής κυκλοφορίας (Ε — X — Ε), γΓ αυτό η συνεχής διαδικασία της ανταλλαγής (βλ. λ.) φαίνεται σαν διαδικασία της κυκλοφορίας των εμπορευμάτων. Η εμπορευματική κυκλοφορία όχι μόνο επιφανειακά αλλά και ουσιαστικά διαφέρει από την άμεση ανταλλαγή των προϊόντων (βλ. αντιπραγματισμός). Οι κάτοχοι των εμπορευμάτων δεν ανταλλάσσουν άμεσα μεταξύ τους τα πράγματα. Την ανταλλαγή αυτή την πραγματοποιούν διαμέσου των κατόχων του χρήματος, και από δω εκπηγάζει η συνολική πολυπλοκότητα των κοινωνικών σχέσεων. Στον καπιταλι­ σμό, η εμπορευματική κυκλοφορία υποτάσσεται στην επενέργεια των αυ­ θόρμητων οικονομικών νόμων, διεξάγεται σε συνθήκες αναρχίας της παρα­ γωγής και ανταγωνιστικής πάλης ανάμεσα στους καπιταλιστές. Η πώληση εμπορευμάτων στην αγορά, κάτω από τις υπάρχουσες στον καπιταλισμό ανταγωνιστικές αντιθέσεις, που εμφανίζονται με τη μορφή των οικονομι­ κών κρίσεων, της καθυστέρησης της αξιόχρεης ζήτησης των εργαζομένων σε σχέση με το ρυθμό ανάπτυξης της παραγωγής, προκρούσει σε μεγάλες δυσκολίες. Στη σοσιαλιστική κοινωνία, η σφαίρα κυκλοφορίας των εμπο­ ρευμάτων είναι περιορισμένη: η γη, τα εργοστάσια, οι φάμπικρες, εγκατα­ στάσεις κλπ. δεν πουλιούνται και δεν αγοράζονται. Η κυκλοφορία των εμπορευμάτων πραγματοποιείται σχεδιοποιημένα σε παλλαϊκή κλίμακα. Το σοσιαλιστικό κράτος κατευθύνει την ανάπτυξή της με γνώμονα τα καθή­ κοντα της κομμουνιστικής ανοικοδόμησης. Στον κομμουνισμό, η κυκλο­ φορία των εμπορευμάτων θα αντικατασταθεί από την άμεση αναδιανομή των προϊόντων, δίχως αγοραπωλησία. Κ υκλο φ ορ ία εμπ ο ρευμα τική, βλ. εμπορευματική κυκλοφορία. Κυκλο φ ορ ία το υ κ ε φ α λ α ίο υ : Η πορεία της μεταβολής του κεφαλαίου από τη χρηματική του μορφή σε εμπορική και από την εμπορική σε χρη­ ματική, ένα μέρος της κυκλικής κίνησης του κεφαλαίου (βλ. λ.) που πρα­ γματοποιείται στη σφαίρα κυκλοφορίας, στην αγορά. Η κυκλική κίνηση

κ υ κλοφ ο ρία τω ν παραγω γικώ ν πόρω ν

301

του κεφαλαίου, που στην πορεία της πραγματοποιείται η αυτοανάπτυξή του, περιλαμβάνει το στάδιο της παραγωγής και τα δύο στάδια της κυκλο­ φορίας. Το πρώτο στάδιο της κυκλικής κίνησης του κεφαλαίου αρχίζει με την προκαταβολή από τον καπιταλιστή καθορισμένου ποσού χρημά­ των για την αγορά των μέσων παραγωγής και της εργατικής δύναμης. Το δεύτερο στάδιο της κυκλοφορίας αρχίζει μετά τη διαδικασία της παρα­ γωγής και αφορά τη μεταβολή του εμπορικού κεφαλαίου σε χρηματικό. Η καπιταλιστική παραγωγή και κυκλοφορία είναι οργανικά συνδεμένες και δεν μπορούν να υπάρξουν η μια χωρίς την άλλη. Ο Κ. Μαρξ τόνιζε ότι η υπεραξία δεν μπορεΙ να γεννηθεί ούτε στην κυκλοφορία των εμπο­ ρευμάτων ούτε έξω απ’ αυτήν. Διαμέσου της κυκλοφορίας των εμπο­ ρευμάτων οι καπιταλιστές αποκτούν τα εμπορεύματα (την εργατική δύνα­ μη και τα μέσα παραγωγής) και πουλούν τα προϊόντα τους που παρήχθησαν στη σφαίρα της υλικής παραγωγής. Με τη σειρά της και η κυκλοφο­ ρία του κεφαλαίου δεν μπορεΙ να υπάρξει δίχως την παραγωγή, όπου πραγματοποιείται η συνένωση της εργατικής δύναμης με τα μέσα παρα­ γωγής και δημιουργείται η αξία και η υπεραξία. Σ’ αυτή την ενότητα της σφαίρας παραγωγής και της σφαίρας κυκλοφορίας, ο πρωταρχικός ρόλος ανήκει στην παραγωγή. Κ υκλο φ ορ ία τω ν παραγω γικώ ν πόρω ν: Η περιστροφή των παραγωγι­ κών κονδυλίων που εξετάζεται σαν περιοδικά επαναλαμβανόμενη διαδικα­ σία, σαν αποτέλεσμα της οποΐας η προκαταβαλλόμενη από την κοινωνία αξία επιστρέφει πλήρως στην αρχική της μορφή. Οι παραγωγικοί πόροι της σο­ σιαλιστικής επιχείρησης αποτελούνται από τα παραγωγικά κονδύλια και τα κονδύλια κυκλοφορίας. Σύμφωνα με το χαρακτήρα της λειτουργίας τους στην παραγωγή, τον τρόπο μεταφοράς της αξίας τους στο προϊόν της εργασίας, τον τρόπο κυκλοφορίας και τον τρόπο ανανέωσής τους, οι παρα­ γωγικοί πόροι διαιρούνται στους πάγιους παραγωγικούς πόρους (βλ. λ.) και στα κυκλοφοριακό κονδύλια (βλ. λ.). Η κυκλοφορία και η περιστροφή των παραγωγικών πόρων των σοσιαλιστικών επιχειρήσεων πραγματοποιείται σχεδιοποιημένα. Η κίνηση των κονδυλίων δε συνοδεύεται με κρίσεις, κατα­ στροφές, παραβιάσεις της πορείας της ενιαίας διαδικασίας της κυκλοφο­ ρίας των πόρων στα διάφορα στάδια της παραγωγής και της κυκλοφορίας. 0 χρόνος κυκλοφορίας των παραγωγικών κονδυλίων διαμορφώνεται από το χρόνο παραγωγής και το χρόνο κυκλοφορίας. 0 χρόνος παραγωγής (βλ. λ.) είναι η διάρκεια της παραμονής των πόρων στη σφαίρα της παρα­ γωγής, αρχίζοντας από την εισαγωγή τους και τελειώνοντας με την εξαγωγή των ετοίμων προϊόντων. Αυτός αποτελεΐται από: (1) την εργασιακή περίοδο (βλ. λ.), δηλαδή τη διάρκεια κατά την αποΐα το προϊόν υφίσταται άμεσα την επίδραση της εργασίας (η διάρκεια της εργατικής περιόδου δεν είναι όμοια στους διάφορους κλάδους και στις διάφορες επιχειρήσεις)' (2) τη διάρκεια των διακοπών, που καθορίζονται από την αναγκαιότητα της επίδρασης στα

302

κ υ κ λοφ ο ριακά κονδ ύλια

αντικείμενο εργασίας (βλ. λ.) φυσικών διαδικασιών (φυσικών, χημικών, βιολογικών), που μ’ αυτές επιτυγχάνεται ένα καθορισμένο ωφέλιμο αποτέ­ λεσμα (η ξήρανση της τύρφης, η δέψη του δέρματος κ.α.), καθώς και από οργανωτικές αιτίες, που είναι συνδεμένες με το καθεστώς της εργασίας και τις ιδιομορφίες της παραγωγής· (3) το χρόνο της παραμονής των αντικει­ μένων και μέσων εργασίας στα παραγωγικά αποθέματα, δηλαδή την πε­ ρίοδο που βρίσκονται στο δρόμο προς τη διαδικασία της παραγωγής, εξα­ σφαλίζοντας τη συνεχή ροή τους προς την παραγωγή. Ο χρόνος της κυ­ κλοφορίας συμπεριλαμβάνει: (1) το χρόνο για την προμήθεια και τη μετα­ φορά των αναγκαίων μέσων και αντικειμένων εργασίας· (2) το χρόνο διά­ θεσης του έτοιμου προϊόντος, που αρχίζει από τη στιγμή κατά την onofa δίνεται έτοιμο το προϊόν στην αποθήκη και τελειώνει με την είσπραξη των χρημάτων από την πώλησή του για λογαριασμό της επιχείρησης. Η μείωση του χρόνου κυκλοφορίας των παραγωγικών πόρων που εξαρτάται πριν απ' όλα από την επιτάχυνση των ρυθμών της επιστημονικοτεχνικής προό­ δου (βλ.λ.) που επιδρά στη διάρκεια του κάθε στοιχείου του χρόνου πα­ ραγωγής και κυκλοφορίας. Μεγάλη επίδραση στην αποδοτικότητα της χρη­ σιμοποίησης των παραγωγικών πόρων έχει η ταχύτητα της κυκλοφορίας τους. Αυτή καθορίζεται από τον αριθμό των κύκλων (π) που πραγματοποιήθηκαν σε καθορισμένη περίοδο (Ο), ή τη διάρκεια ενός κύκλου (Κ). Η εξάρτηση αυτή εκφράζεται με τον παρακάτω τύπο:

Από την ταχύτητα της κυκλοφορίας των παραγωγικών πόρων καθορίζονται σοβαροί δείκτες της επιχείρησης, όπως η παραγωγικότητα της εργασίας (βλ. λ.), το κόστος παραγωγής (β λ.λ.), η αποδοτικότητα (βλ.λ.) κ.ά. Κ υκλο φ ορ ιακά κ ο νδ ύ λ ια : Ένα μέρος των παραγωγικών πόρων, που κατά κανόνα χρησιμοποιείται ολόκληρο στη διάρκεια μιας περιστροφής, αλλάζοντας τη φυσική, ουσιαστική μορφή του και μεταφέροντας ολόκληρη την αξία του στο παρασκευασμένο προϊόν. Στά κυκλοφοριακά κονδύλια ανήκουν τα αντικείμενα εργασίας (βλ. λ.), που βρίσκονται στη σφαίρα της παραγωγής. Σε αυτά ανήκουν οι πρώτες ύλες, τα βασικά και βοηθητικά υλικά, τα ημικατεργασμένα προϊόντα, τα καύσιμα. Στην πράξη, με σκο­ πό την απλοποίηση του υπολογισμού των κυκλοφοριακών κονδυλίων, εντάσσονται σ' αυτά και τα μικρής αξίας και φθαρτά μέσα εργασίας, των οποίων ο χρόνος εκμετάλλευσης δεν ξεπερνά τον ένα χρόνο ή η αξία τους είναι μικρότερη από 50 ρούβλια. Η οικονομία σε κυκλοφοριακά κον­ δύλια, η σταθερή καλυτέρευση της χρησιμοποίησής τους και η καλυτέ­ ρευση της ποιότητας των χρησιμοποιούμενων αντικειμένων εργασίας είναι σοβαρή προύπόθεση για την ανύψωση της αποδοτικότητας της κοινω­ νικής παραγωγής (βλ.λ.). Ένας από τους γενικευμένους δείκτες για τη

κ υ κ λοφ ο ριακό κ εφ ά λαιο

303

χρησιμοποίηση των κυκλοφοριακών κονδυλίων είναι η υλικοχωρητικότητα του προϊόντος. Η μείωση της υλικοχωρητικότητας και η οικονομία κυκλοφοριακών κονδυλίων επιτυγχάνονται με τη δημιουργία και χρησιμο­ ποίηση στην πράξη ενιαίου συστήματος προοδευτικών δεικτών της δα­ πάνης των υλικών πόρων. Ό σ ο μικρότερος είναι ο δείκτης της δαπάνης των υλικών πόρων στη μονάδα του προϊόντος τόσο μικρότερες οι δια­ στάσεις των αποθεμάτων και ημικατεργασμένων προϊόντων. Ο υψωμένος δείκτης οδηγεί στην παραβίαση του ρυθμού της παραγωγής και της κυ­ κλοφορίας. Η οικονομική χρησιμοποίηση των κυκλοφοριακών κονδυλίων είναι ένας σοβαρός παράγοντας της ανόδου της παραγωγικότητας ολό­ κληρης της κοινωνικής παραγωγής. Κ υκλο φ ορ ιακό κ ε φ ά λα ιο : Το μέρος του παραγωγικού κεφαλαίου που η αξία του μεταβιβάζεται στο παραγόμενο προϊόν και κατόπιν, μετά την πώληση του προϊόντος, επιστρέφει ολόκληρη στον καπιταλιστή με τη μορφή χρήματος. Στο κυκλοφοριακό κεφάλαιο περιλαμβάνονται τα έξοδα για την αγορά πρώτων υλών, καυσίμων, βοηθητικών υλικών, όπως επίσης και για την αγορά εργατικής δύναμης. Οι πρώτες ύλες, τα βασικά υλικά, τα ημικατεργασμένα προϊόντα, μέσα από την κατεργασία τους στην παρα­ γωγική διαδικασία, μετατρέπονται σε νέα καταναλωτική αξία και ενσωμα­ τώνονται υλικά στο νέο προϊόν. Τα καύσιμα και τα βοηθητικά υλικά, μο­ λονότι δεν ενσωματώνονται, με την παραγωγική διαδικασία, στο νέο προϊόν, ωστόσο συμβάλλουν στην παραγωγή του. Η αξία τους, όπως και η αξία των πρώτων υλών, των βασικών υλικών και των ημικατεργασμένων προϊόν­ των, μεταβιβάζεται εξολοκλήρου στην αξία του εμπορεύματος και επιστρέ­ φει στον καπιταλιστή, μετά την πώλησή του. Σε διάκριση από τα στοιχεία αυτά του κυκλοφοριακού κεφαλαίου, η εργατική δύναμη δε μεταβιβά­ ζει την αξία της στο προϊόν αλλά δημιουργεί νέα αξία, συμπεριλαμβανομένης και της υπεραξίας. Μετά την πώληση του εμπορεύματος, το ισοδύ­ ναμο της αξίας της εργατικής δύναμης μαζί με την υπεραξία επιστρέφει στον καπιταλιστή με τη μορφή χρήματος. Έτσι το μεταβλητό κεφάλαιο (βλ. λ.), από την άποψη της κίνησής του, υπάγεται στο κυκλοφοριακό κε­ φάλαιο, γιατί πραγματοποιεί έναν πλήρη κύκλο σε κάθε περιστροφή του κεφαλαίου (βλ. λ.). Ό σ ο περισσότερες είναι οι περιστροφές πού πραγμα­ τοποιεί το κυκλοφοριακό κεφάλαιο στη διάρκεια ενός χρόνου, τόσο μεγα­ λύτερη είναι η μάζα της υπεραξίας που καρπώνεται ο καπιταλιστής. Η τα­ χύτητα κυκλοφορίας του μεταβλητού κεφαλαίου επιδρά άμεσα στην αύ­ ξηση της μάζας και του ποσοστού της υπεραξίας, που καθορίζεται από τη σχέση ανάμεσα στην ετήσια μάζα της υπεραξίας προς το μεταβλητό κε­ φάλαιο. Ό σ ο μεγαλύτερη είναι η ταχύτητα κυκλοφορίας, τόσο λιγότερο μεταβλητό κεφάλαιο χρειάζεται ο καπιταλιστής για να καρπωθεΙ την Ιδια μάζα υπεραξίας.

Λ Λ α ϊκ ή ο ικ ο ν ο μ ία : Το σύμπλεγμα των κλάδων της παραγωγής στη δοσμέ­ νη σοσιαλιστική χώρα, που διαμορφώθηκαν ιστορικά και που συνδέονται μεταξύ τους με τον καταμερισμό της εργασίας (βλ. κοινωνικός καταμερι­ σμός της εργασίας). Η λαϊκή οικονομία συμπεριλαμβάνει τους κλάδους του τομέα της υλικής παραγωγής, όπου δημιουργείται κοινωνικό προϊόν και τους κλάδους του μη παραγωγικού τομέα, που αποτέλεσμα της λει­ τουργίας τους είναι οι υπηρεσίες μη υλικού χαρακτήρα. Η υλική παρα­ γωγή με τη σειρά της υποδιαιρείται σε κλάδους που παράγουν μέσα παραγωγής (I υποδιαίρεση της κοινωνικής παραγωγής) και κλάδους που παράγουν είδη κατανάλωσης (II υποδιαίρεση) (βλ. αναπαραγωγή). Οι προϋποθέσεις για τη δημιουργία της οικονομίας σαν ενιαίο σύνολο διαμορφώνται για πρώτη φορά στον καπιταλισμό, στη διαδικασία του σχη­ ματισμού εθνικών κρατών, στη βάση της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, του βαθέματος του κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας, της ειδίκευσης των κλάδων παραγωγής, της εμφάνισης της εθνικής αγο­ ράς και της μεγάλης παραγωγής μηχανών. Η οικονομία στον καπιταλισμό βασίζεται στην ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, στην εκμετάλ­ λευση της μισθωτής εργασίας και αναπτύσσεται ανάλογα με τους οικο­ νομικούς νόμους του καπιταλισμού, άναρχα, κυκλικά, υποτασσόμενη στο βασικό σκοπό της καπιταλιστικής παραγωγής, δηλαδή στο κυνήγι του κέρδους. Το δυνάμωμα της παρέμβασης του αστικού κράτους στην οικο­ νομία δεν είναι σε θέση να ξεπεράσει τις ανταγωνιστικές αντιθέσεις και τον αυθόρμητο χαρακτήρα ανάπτυξης της οικονομίας, την περιοδικότητα των εμφανιζόμενων κρίσεων, τις νομισματικές διακυμάνσεις, τον πληθω­ ρισμό (βλ.λ.), την ανεργία (βλ.λ.) κλπ. Στο σοσιαλισμό η λαϊκή οικο­ νομία βασίζεται στην κοινωνική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, ελεύ­ θερη από την εκμετάλλευση της εργασίας των εργαζομένων, στην πραγμα­ τοποίηση του δικαιώματος για εργασία και στην καθολικότητα της εργα­ σίας. Η ανάπτυξη της σοσιαλιστικής λαϊκής οικονομίας πραγματοποιείται σχεδιοποιημένα, με υψηλούς ρυθμούς στη βάση των οικονομικών νόμων του σοσιαλισμού και κατευθύνεται στην όλο και πληρέστερη εξασφάλιση της ικανοποίησης των αυξανόμενων υλικών και πνευματικών αναγκών των ανθρώπων. Το δημιουργούμενο συνολικό κοινωνικό προϊόν ανήκει στους εργαζόμενους. Η διεύθυνση της λαϊκής οικονομίας πραγματοποι­ είται στη βάση των κρατικών σχεδίων για την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη με υπολογισμό των κλαδικών και εδαφικών αρχών, με συνδυα­

Λασ σ άλ Φ ερ δ ινάνδ ο ς

306

σμό της συγκεντρωτικής διεύθυνσης με την οικονομική ανεξαρτησία και την πρωτοβουλία των επιχειρήσεων (ενώσεων), στη βάση της δραστή­ ριας συμμετοχής των εργαζομένων στη διεύθυνση, που επιτρέπει να χρη­ σιμοποιούνται πλήρως και αποδοτικά τα υπάρχοντα υλικά και εργατικά αποθέματα για τα συμφέροντα όλης της κοινωνίας και του κάθε μέλους της (βλ. δημοκρατικός συγκεντρωτισμός στη διεύθυνση της οικονομίας). Η αικανομία της ΕΣΣΔ, όπως υποδείχνεται στο Σύνταγμά της, αποτελεΙ ένα ενιαίο λαϊκο-οικονομικό σύμπλεγμα που αγκαλιάζει όλους τους κρίκους της κοινωνικής παραγωγής, της κατανομής και της ανταλλαγής στο έδα­ φος της χώρας και που εξασφαλίζουν στη βάση του κοινωνικού καταμε­ ρισμού της εργασίας το συνδυασμό των οικονομικών συμφερόντων των ξεχωριστών δημοκρατιών και του συνόλου της χώρας. Η αναπτυγμένη σο­ σιαλιστική κοινωνία εξασφαλίζει τις αναγκαίες συνθήκες για τη σχεδιοποιημένη διαμόρφωση της κλαδικής δομής της λαϊκής οικονομίας, που ανταποκρίνεται στα προβλήματα της οικοδόμησης της υλικοτεχνικής βάσης του κομμουνισμού (βλ. λ.), της αδιάκοπης ανόδου της αποδοτικότητας της κοι­ νωνικής παραγωγής (βλ. λ.) και της ανύψωσης της ευημερίας του λαού. Στην πορεία της σοσιαλιστικής οικοδόμησης στην ΕΣΣΔ αυξήθηκαν απρο­ σμέτρητα οι κλίμακες της λαϊκής οικονομίας, βάση της έγιναν η πολυκλαδική βιομηχανία το μεγάλο αγροτικό νοικοκυριό, η πρωτοπόρα επιστήμη. Εξασφαλίζεται η παραπέρα τελειοποίηση της δομής της κοινωνικής παρα­ γωγής, η πιο γρήγορη ανάπτυξη των κλάδων, που καθορίζουν την επιστημονικοτεχνική πρόοδο (βλ. λ.), την αύξηση της παραγωγής του αγροτικού προϊόντος και των βιομηχανικών εμπορευμάτων της λαϊκής κατανάλωσης, τη σφαίρα της εξυπηρέτησης του πληθυσμού. Ό λ ο και περισσότερο τε­ λειοποιείται ο συνδυασμός των παραγωγικών δυνάμεων. Τα ριζικά πλεο­ νεκτήματα της λαϊκής οικονομίας στο σοσιαλισμό βρίσκουν φανερή έκ­ φραση και στους πιο υψηλούς ρυθμούς ανόδου της σοσιαλιστικής παρα­ γωγής, στην αδιάκοπη ανύψωση του επιπέδου της ζωής των εργαζομέ­ νων. Οι εθνικές οικονομίες των σοσιαλιστικών χωρών συνδέονται στενά μεταξύ τους και σχηματίζουν το σοσιαλιστικό σύστημα λαϊκής οικονομίας (βλ. λ.). Ιδιαίτερα στενές οικονομικές και επιστημονικοτεχνικές σχέσεις δια­ μορφώθηκαν και αναπτύσσονται μεταξύ των χωρών-μελών του ΣΟΑ στη βάση του διεθνούς σοσιαλιστικού κατομερισμού της εργασίας (βλ. λ.), που αντανακλά την αντικειμενική διαδικασία της σοσιαλιστικής οικονομι­ κής ολοκλήρωσης. «Λ αϊκός καπ ιταλισ μός», βλ. θεωρία του t λαϊκού καπιταλισμού. Λ ασ σ άλ Φ ερ δ ινάνδ ο ς ( 1 8 2 5 -1 8 6 4 ): Γερμανός μικροαστός σοσιαλι­ στής, θεμελιωτής μιας από τις παραλλαγές του οππορτουνισμού στο εργα­ τικό κίνημα της Γερμανίας. Αντιμετώπισε το αστικό κράτος σαν μια υπερ­ ταξική οργάνωση, σύνδεσε το πρόγραμμά του για την αναδιοργάνωση της κοινωνίας με τη θέσπιση του γενικού εκλογικού δικαιώματος, που με 20

λ ε ιτο υ ρ γ ίε ς το υ χ ρή ματος τη βοήθειά του το αστικοτσιφλικάδικο πρωσσικό κράτος θα μπορούσε τάχα να μετατροπεΙ σε «ελεύθερο λοϊκά κράτος». Η άρνηση της επανάστασης κοι της τοξικής πάλης, που απορρέει από τις θέσεις του Λασσάλ, προξέ­ νησε μεγάλη ζημιά στο γερμανικό εργατικό κίνημο. Με το όνομά του συν­ δέεται η θεωρία του «σιδερένιου νόμου» του μισθού. Η θεωρία αυτή έχει την προέλευσή της στον Τυργκό και το Μάλθους. Σύμφωνα με το «νόμο» αυτό, ο μισθός κυμαίνεται γύρω από το επίπεδο των «αναγκαίων για τη συντήρηση», δηλαδή γύρω από το απόλυτα απαραίτητο μίνιμουμ των μέσων ύπαρξης του εργάτη και της οικογένειάς του. Οι κυμάνσεις αυτές οφείλονται στην επίδραση των αλλαγών στην αμοιβαία σχέση ανάμεσα στη ζήτηση της εργασίας και την προσφορά της, και όπως ισχυριζόταν ο Λοσσάλ, ο μισθός δεν μπορεΙ για πολύ να ξεπερνά το επίπεδο των «αναγ­ καίων γιά τη συντήρηση», γιατί στην περίπτωση αυτή θα υψωνόταν το βιοτικό επίπεδο της εργατικής τάξης, θα αυξάνονταν οι γεννήσεις και συ­ νεπώς θα μεγάλωνε η προσφορά εργασίας, πράγμα που θα οδηγούσε στην πτώση του μισθού στο προηγούμενο ή σε ακόμη χαμηλότερο επίπεδο. Από δω έβγοινε το συμπέρασμα ότι εφόσον ο μισθός ρυθμίζεται από τους «φυσικούς» νόμους του πληθυσμού, δεν έχει νόημα να αγωνίζονται οι εργάτες για τη βελτίωση των βιοτικών συνθηκών. Μια σειρά θέσεις, θε­ μελιωμένες σ' αυτή τη «θεωρία» του Λασσάλ, συμπεριλήφθηκαν στο σο­ σιαλδημοκρατικό πρόγραμμα. Το σχέδιό του υπέβαλε ο Κ. Μαρξ σε δριμεία κριτική στο περίφημο έργο του «Κριτική του Προγράμματος της Γκότα». Λ ε ιτο υ ρ γ ίε ς τ ο υ χ ρ ή μ α το ς : Οι συγκεκριμένες μορφές εκδήλωσης της ουσίας του χρήματος σαν γενικού ισοδύναμου. Στην αναπτυγμένη εμπο­ ρευματική οικονομία το χρήμα εκπληρώνει τις ακόλουθες πέντε λειτουρ­ γίες: (1) του μέτρου της αξίας, (2) του μέσου κυκλοφορίας, (3) του μέσου θησαυρισμού (μέσου συσσώρευσης), (4) του μέσου πληρωμής και (6) του παγκόσμιου χρήματος. Η λειτουργία του χρήματος σαν μέτρου της αξίας έγκειται στο ότι το χρήμα (ο χρυσός) συνιστά το μέσο με το οποίο εκφράζεται η αξία όλων των άλλων εμπορευμάτων. Ό λ α τα εμπο­ ρεύματα εκφράζουν την αξία τους σε χρήμα. Με τον τρόπο αυτό δημιουργείται η δυνατότητα της ποσοτικής σύγκρισης των συγκεκριμένων εμπο­ ρευμάτων μεταξύ τους. Τη λειτουργία του μέτρου της αξίας το χρήμα μπορεΙ να την εκπληρώσει σαν κάτι που το αντιλαμβάνεται κανείς με τη σκέψη, σαν ιδεοτό χρήμα. Αυτό είναι δυνατό χάρη στο γεγονός ότι στην αντικειμενική πραγματικότητα υπάρχει ορισμένη αντιστοιχία ανάμεσα στην αξία του χρυσού και στην αξία του δοσμένου εμπορεύματος. Στη βάση αυτής της αντιστοιχίας βρίσκεται η κοινωνικά αναγκαία εργασία που δαπανήθηκε για την ποραγωγή τους. Ορισμένο βάρος χρυσού που έχει ληφθεΙ σαν μονάδα μέτρησης, αποτελεΙ τη μονάδα του χρήματος, την κλί­ μακα των τιμών. Η αξία του εμπορεύματος σε χρηματική έκφραση είναι η τιμή του εμπορεύματος. Η λειτουργία του χρήματος σαν μέσου κύκλο-

λ ε ιτο υ ρ γ ίε ς το υ χ ρή ματος

307

φορίας έγκειται στο ότι το χρήμα μεσολαβεί στη διαδικασία της κυκλοφο­ ρίας των εμπορευμάτων. Κατά την εκπλήρωσή της, το χρήμα οφείλει να έχει τη μορφή μετρητών. Το χρήμα εκπληρώνει αυτή τη λειτουργία στιγμιαία: πραγματοποιώντας την ανταλλαγή ενός εμπορεύματος, ταυ­ τόχρονα αρχίζει να εξυπηρετεί τη ρευστοποίηση ενός άλλου, κλπ. Το περιστατικό αυτό επιτρέπει, στη λειτουργία του χρήματος σαν κυκλοφοριακού μέσου, να αντικατασταθούν τα πραγματικά χρήματα με μια πα­ ραστατική μορφή τους: με χρήματα που δεν έχουν αυτά καθεαυτά αξία ή με χαρτονομίσματα. Στη λειτουργία του χρήματος σαν μέσου κυκλοφο­ ρίας, στις συνθήκες της απλής εμπορευματικής οικονομίας, ενυπάρχει η δυνατότητα οικονομικών κρίσεων. Η λειτουργία του χρήματος σαν μέσου θησαυρισμού συνδέεται με το ότι το χρήμα αποτελεί γενικό σύμβολο του πλούτου, μ’ αυτό μπορεί κανείς να αγοράσει οποιοδήποτε εμπόρευμα μπορεί να αποθησαυρίζει οποιαδήποτε ποσότητα. Η συσσώρευση πλού­ του γίνεται γΓ αυτό με τη συσσώρευση χρήματος. Με την ανάπτυξη της εμπορευματικής-καπιταλιστικής οικονομίας δυναμώνει η εξουσία του χρή­ ματος, η εξουσία των πλούσιων πάνω στους φτωχούς. Η κοινωνική ισχύς του χρήματος γίνεται ισχύς ξεχωριστών προσώπων. Στις συνθήκες αυτές η συσσώρευση χρήματος γίνεται αυτοσκοπός. Η λειτουργία της συσσώ­ ρευσης απαιτεί την ύπαρξη χρήματος πλήρους αξίας, γΓ αυτό τη λειτουρ­ γία αυτή την εκπληρώνουν τα χρυσά νομίσματα οι ράβδοι χρυσού, τα χρυσά είδη. Στην περίοδο της κυκλοφορίας των χρυσών νομισμάτων, η λειτουργία του αποθησαυρισμού έπαιζε μεγάλο ρόλο στη διαδικασία της αυθόρμητης ρύθμισης της χρηματικής κυκλοφορίας στις καπιταλιστικές χώρες. Σαν μέσο πληρωμής το χρήμα εμφανίζεται στις περιπτώσεις που η αγοραπωλησία του εμπορεύματος γίνεται με πίστωση, δηλαδή με δόσεις. Στην περίπτωση αυτή το χρήμα μπαίνει σε κυκλοφορία όταν φτάσει η προθεσμία της πληρωμής, αλλά όχι πια σαν κυκλοφοριακό μέσο. αλλά σαν μέσο πληρωμής. Την ίδια λειτουργία εκπληρώνει και κατά τη σύναψη δανείων, την καταβολή φόρων, την πληρωμή γαιοπροσόδου, μισθών κλπ. Η λειτουργία του χρήματος σαν μέσου πληρωμής δημιουργεί τη δυνατό­ τητα αμοιβαίας απόσβεσης των δανειακών υποχρεώσεων και εξοικονόμη­ σης μετρητών. Η λειτουργία του παγκόσμιου χρήματος πραγματοποιεί­ ται από το χρήμα στην παγκόσμια αγορά και στη διεθνή κυκλοφορία πλη­ ρωμών ανάμεσα στις χώρες. Στην παγκόσμια αγορά το χρήμα εμφανίζε­ ται με τη φυσική του μορφή—σε ράβδους ευγενών μετάλλων. Η ανάπτυξη των λειτουργιών του χρήματος εκφράζει την ανάπτυξη της εμπορευματι­ κής παραγωγής και των αντιθέσεών της. Με την εμφάνιση και την ανά­ πτυξη του καπιταλισμού ο ρόλος του χρήματος μεταβάλλεται ουσιαστικά. Γίνεται κεφάλαιο, μετατρέπεται σε μέσο εκμετάλλευσης της μισθωτής εργασίας, ιδιοποίησης απλήρωτης εργασίας των μισθωτών εργατών. Ταυ­ τόχρονα στην καπιταλιστική κοινωνία, το χρήμα χρησιμοποιείται στις συ­ νηθισμένες του λειτουργίες από τούς απλούς εμπορευματοπαραγωγούς

308

Λ έ ν ιν , Β λα διμήρ Ιλ ίτς

(αγρότες, επαγγελματίες) και τους εργάτες. Στη σοσιαλιστική κοινωνία όπου το χρήμα εκφράζει σοσιαλιστικές παραγωγικές σχέσεις η λειτουρ­ γία του χρησιμοποιείται στη σχεδιασμένη οικονομία σαν δραστικός οικο­ νομικός μοχλός για τη σχεδιοποιημένη και γοργή ανάπτυξη της κοινωνικής παραγωγής και την ανύψωση της ευημερίας του λαού. Παύοντας ν' απο­ τελούν κεφάλαιο, τα χρήματα στη σοσιαλιστική κοινωνία συμβάλλουν στην ορθολογική οικονομικοχρηματική δράση των ξεχωριστών επιχειρή­ σεων, των κλάδων της λαϊκής οικονομίας της οικονομίας της χώρας όλου του παγκόσμιου συστήματος του σοσιαλισμού. Στην ανώτερη φάση του κομμουνισμού, μαζί με την κατάργηση των εμπορευματικών χρηματικών σχέσεων θα νεκρωθούν και οι λειτουργίες του χρήματος Λ ένιν, ΒλαδΙμηρ ΙΑΙτς (1 8 7 0 -1 9 2 4 ): Ο ηγέτης της διεθνούς εργατι­ κής τάξης των εργαζομένων όλου του κόσμου, ο μεγαλοφυής συνεχιστής της επαναστατικής διδασκαλίας του Μαρξ και του Ένγκελς ιδρυτής του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένω σης καθοδηγητής της με­ γαλύτερης κοινωνικής επανάστασης και θεμελιωτής του πρώτου στον κόσμο σοσιαλιστικού κράτους. Στα τέλη της δεκοετίας του 1880 - αρχές της δεκοετίας του 1890, ο Λένιν μελετά το μαρξισμό και μπαίνει στο στίβο της πολιτικής πάλης. Από τότε ο Λένιν παίζει εξαιρετικό ρόλο στη δημιουρ­ γική επεξεργασία όλων των πλευρών της μαρξιστικής διδασκαλίας σε αντι­ στοιχία με τη νέα ιστορική κατάσταση, στη συγκεκριμενοποίησή της στις συνθήκες της Ρωσίας στην καθοδήγηση του επαναστατικού ρωσικού και διεθνούς κινήματος της εργατικής τάξης και όλων των εργαζομένων. Στα διάφορα ιστορικά στάδια ο Λένιν έλυνε δημιουργικά τα ώριμα προ­ βλήματα της κοινωνικής ανάπτυξης πλουτίζοντας ταυτόχρονα όλα τα συστατικά μέρη του μαρξισμού — τη φιλοσοφία, την πολιτική οικονομία και τον επιστημονικό κομμουνισμό. «Ο Λένιν» — αναφέρεται στις θέσεις της Κ.Ε. του ΚΚΣΕ: Για τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Β. /. Λένιν — «έδω­ σε απαντήσεις στα πιο επίκαιρα προβλήματα, που έθεσε η πορεία της ιστο­ ρικής ανάπτυξης ανέπτυξε ολόπλευρα τη θεωρία της σοσιαλιστικής επα­ νάστασης και της οικοδόμησης της κομμουνιστικής κοινωνίας εξόπλισε το ρωσικό, όλο το διεθνές επαναστατικό κίνημα με επιστημονικά θεμελιω­ μένη στρατηγική και ταισική, μπήκε επικεφαλής της πάλης της εργατικής τάξης γιά την πραγματοποίηση των ιδεωδών του σοσιαλισμού στη ζωή». Η επιστημονική θεωρία της εργατικής τάξης δικαιολογημένα ονομάστηκε μαρξισμός-λενινισμός. Ο Λένιν πρόσφερε εξαιρετική συμβολή στην ανά­ πτυξη της μαρξιστικής πολιτικής οικονομίας. Στην αρχή της επαναστατικής του δράσης ο Λένιν ολοκλήρωσε την ιδεολογική συντριβή του ναροντνικισμού. Στις εργασίες «Νέες οικονομικές αλλαγές στην αγροτική ζωή» (1893), «Απ’ αφορμή το λεγόμενο πρόβλημα των αγορών» (1893), «ΤΙ είναι οι φίλοι του λαού και πώς πολεμούν τους σοσιαλδημοκράτες;» (1894), «Το οικονομικό περιεχόμενο του ναροντνικισμού και η κριτική του

Λ έν ιν , Β λα διμήρ Ιλ Ιτς στο βιβλίο του κ. Στρούβε (π αντανάκλαση του μαρξισμού <πην αστική φιλολογία)» (1895), καθώς επίσης στην κλασική του εργασία «Η ανάπτυξη του καπιταλισμού στη Ρωσία» (1899), ο Λένιν ανέπτυξε τη μαρξιστική θεωρία της αναπαραγωγής, υπέβαλε σε ολόπλευρη κριτική τις αντιλήψεις των ναρόντνικων και των νόμιμων μαρξιστών. 0 Λένιν έδειξε ότι, στη δια­ δικασία της ανάπτυξης του καπιταλισμού στη Ρωσία, εμφανίζονται αι γενι­ κές νομοτέλειες του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Υπέβαλε σε κρι­ τική τα θεωρητικά λάθη των ναρόντνικων στο πρόβλημα της εσωτερικής αγοράς και της ανάπτυξης του καπιταλισμού στη Ρωσία που ισχυρίζον­ ταν ότι η ρευστοποίηση της υπεραξίας δεν είναι δυνατή χωρίς την ύπαρξη των μικρών παραγωγών και της εξωτερικής αγοράς. Απέδειξε ότι στην καπιταλιστικά αναπτυσσόμενη χώρα διαφοροποιούνταν οι μικροί αγρό­ τες σε επιχειρηματίες του χωριού και σε μισθωτούς προλετάριους και, μ" αυτό τον τρόπο, ο καπιταλισμός δημιουργεί την εσωτερική αγορά που του χρειάζεται. Μεγάλη συμβολή στη μαρξιστική πολιτική οικονομία αποτέλεσσν οι εργασίες του Λένιν για το αγροτικό ζήτημο, στις οποίες γενι­ κεύτηκε το υλικό για την ανάπτυξη του καπιταλισμού στην αγροτική οικο­ νομία της Ρωσίας και άλλων χωρών: «Το αγροτικό ζήτημα και οι κριτικοί του Μάρξ» (1907), το «Αγροτικό πρόγραμμα της σοσιαλδημοκρατίας στην πρώτη ρωσική επανάσταση του 1905 - 1907» (1907), «Νέα στοιχεία γιά τους νόμους ανάπτυξης του καπιταλισμού στη γεωργία» (1915) και άλλες εργασίες. Στην πάλη κατά του ρωσικού και δυτικοευρωπαϊκού ρεβιζιονισμού, που αρνούνταν τη δράση των νόμων για τη συγκέντρωση και τη συγκεντροποίηση του κεφαλαίου στην αγροτική οικονομία, ο Λένιν πρα­ γματοποίησε επιστημονική ανάλυση των ιδιομορφιών της ανάπτυξης του καπιταλισμού στην αγροτική οικονομία, έδειξε το αβάσιμο των ισχυρισμών των αστών οικονομολόγων για την ύπαρξη του «νόμου της φθίνουσας απόδοσης του εδάφους». Ο Λένιν επεξεργάστηκε το πρόβλημα για τις δυνατότητες, τους όρους και τις οικονομικές συνέπειες της εθνικοποίησης της γης κατά την αστικοδημοκρατική και σοσιαλιστική επανάσταση. Ανέ­ πτυξε δημιουργικά τη διδασκαλία του Μάρξ και του Ένγκελς, ερευνών­ τας νέα φαινόμενα στην ανάπτυξη του καπιταλισμού, που εμφανίστηκαν στα τέλη του 19ου-αρχές του 20ου αιώνα. Ιστορική προσφορά του Λέ­ νιν αποτελεί η δημιουργία της επιστημονικής θεωρίας του ιμπεριαλισμού, η διερεύνηση της φύσης του, των αντιθέσεων και των νομοτελειών του. Η ανάλυση του Λένιν στο βιβλίο του «Ο ιμπεριαλισμός ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού» (1916), και σε μια σειρά άλλα έργα, αποτελεί άμεση συνέχιση και παραπέρα δημιουργική ανάπτυξη των βασικών θέσεων του «Κεφαλαίου» του Κ. Μαρξ. Η επιστημονική ανάλυση του ιμπεριαλισμού αναπτύχθηκε από το Λένιν επίσης στις εργασίες «Η χρεοκοπία της ΙΙης Διεθνούς» (1915), «Σοσιαλισμός και πόλεμος» (1915), «Για το σύνθημα των ενωμένων πολιτειών της Ευρώπης» (1915), «Για τη μπροσούρα του Γιούνιους» (1916), «Σχετικά με τη γελοιογραφία του μαρξισμού και τον

310

Λ έν ιν , Βλαδιμήρ Ιλ(τς

«ιμπεριαλιστικό οικονομισμό» (1916), «Το στρατιωτικό πρόγραμμα της προλεταριακής επανάστασης» (1916), «Ο ιμπεριαλισμός και η διάσπαση του σοσιαλισμού» (1916) και σε άλλες εργασίες. Ο Λένιν έδειξε ότι τα μονο­ πώλια αποτελούν την πιο βαθιά βάση του ιμπεριαλισμού, φανέρωσε τη σύνδεση και την αμοιβαία σχέση των βασικών οικονομικών ιδιομορφιών του ιμπεριαλισμού και έδειξε την ιστορική του θέση. Ο Λένιν κστέληξε στο συμπέρασμα ότι ο ιμπεριαλισμός είναι (α) καπιταλισμός μονοπωλια­ κός, (β) παρασιτικός καπιταλισμός ή καπιταλισμός που σαπίζει καί (γ) κα­ πιταλισμός που πεθαίνει. ΓΓ αυτό ο ιμπεριαλισμός αποτελεί την παραμονή της σοσιαλιστικής επανάστασης. Ο Λένιν έδειξε ότι στην περίοδο του ιμπε­ ριαλισμού διαμορφώθηκε το καπιταλιστικό σύστημα της παγκόσμιας οικο­ νομίας, ότι η εκμετάλλευση της εργασίας από το κεφάλαιο συμπληρώνεται από την εκμετάλλευση των λαών των αποικιακών, των ημιαποικιακών και των εξαρτημένων χωρών, από το χρηματιστικό κεφάλαιο των μητροπό­ λεων. ΓΓ αυτό η κατάρρευση του καπιταλισμού θα γίνει με την επαναστα­ τική πάλη της εργατικής τάξης για το σοσιαλισμό και την εθνικοαπελευθερωτική πάλη των λαών, των υποδουλωμένων από τον ιμπεριαλισμό. Το καπιταλιστικό σύστημα δεν μπορεί να το σώσει ο κρατικομονοπωλιακός καπιταλισμός, που συνενώνει τη δύναμη των μονοπωλίων και του κρά­ τους σ' ενιαίο μηχανισμό για τον πλουτισμό των μονοπωλίων και το πνί­ ξιμο του εργατικού και του εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος. Ο Λένιν έδειξε ότι ο κρατικομονοπωλιακός καπιταλισμός αποτελεί την τελειότερη υλική προετοιμασία του σοσιαλισμού. Ο Λένιν ανακάλυψε το νόμο της ανισόμερης οικονομικής και πολιτικής ανάπτυξης του καπιταλισμού στο ιμπεριαλιστικό του στάδιο και έβγαλε ένα βασικό συμπέρασμα, σχετικά με το ότι οι διάφορες χώρες δε θα έλθουν στο σοσιαλισμό ταυτόχρονα και το μέτωπο του ιμπεριαλισμού δε θα σπάσει υποχρεωτικά στην πιο ανα­ πτυγμένη καπιταλιστική χώρα. Το συμπέρασμα αυτό αποτέλεσε κάτι το νέο στη μαρξιστική επιστήμη, ήταν η δημιουργική ανάπτυξη της θεωρίας της σοσιαλιστικής επανάστασης και η αλήθεια που έκλεινε μέσα του επι­ βεβαιώθηκε με λαμπρό τρόπο από την ιστορία. Ο Λένιν συνέβαλε εξαιρε­ τικά στην προαγωγή της πολιτικής οικονομίας του σοσιαλισμού και του κομμουνισμού. Στις εργασίες του «Κράτος και επανάσταση» (1917), «Τα άμεσα καθήκοντα της σοβιετικής εξουσίας (1918), «Πως οργανώνεται η η άμιλλα;» (1918), «Η μεγάλη πρωτοβουλία» (1919), «Για το ενιαίο οικο­ νομικό σχέδιο» (1921), «Η οικονομία και η πολιτική στην εποχή της δικτα­ τορίας του προλεταριάτου» (1921), «Για το φόρο στα τρόφιμα» (1921), «Για το συνεταιρισμό» (1923) και μια σειρά άλλες, ο Λένιν έθεσε τα θεμέ­ λια της πολιτικής οικονομίας του σοσιαλισμού και του κομμουνισμού. Έδωσε το γενικό χαρακτηρισμό του σοσιαλισμού και του κομμουνισμού, φανέρωσε τα κοινά γνωρίσματα των δύο φάσεων του κομμουνισμού, έδει­ ξε την ουσιαστική διαφορά ανάμεσά τους, που προσδιορίζεται από το επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, από το βαθμό οικονο­

Λ έν ιν , Β λαδιμήρ Ιλ ίτς

311

μικής και πολιτικής ωριμότητας της κοινωνίας από τη στάθμη της πολιτι­ στικής ανάπτυξης των εργαζομένων. Καθορίζοντας τα καθήκοντα της σο­ σιαλιστικής οικοδόμησης στη Ρωσία, ο Λένιν πρόβαλε και επεξεργάστηκε νέα οικονομική πολιτική, υποδείχνοντας την ανάγκη του εξηλεκτρισμού της χώρας της εδραίωσης της βιομηχανίας της αγροτικής οικονομίας των μεταφορών πάνω στην τεχνική βάση της σύγχρονης μεγάλης βιομη­ χανίας. Την παραγωγικότητα της εργασίας τη θεωρούσε ο Λένιν σαν τον πιο σπουδαίο παράγοντα για τη νίκη του νέου κοινωνικού συστήματος. ΓΓ αυτό, σπουδαιότατο καθήκον μετά τη νίκη της σοσιαλιστικής επανάστα­ σ ης είναι η επίτευξη ανώτερης παραγωγικότητας της εργασίας και σε σύνδεση μ’ αυτό (και γΓ αυτό), η επίτευξη ανώτερης οργάνωσης. Ο Λένιν έδειξε ότι με την κατάκτηση της κρατικής εξουσίας από το προλεταριάτο, η άνοδος των παραγωγικών δυνάμεων της αγροτικής οικονομίας συνδέεται με το καθήκον του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού της αγροτικής οικο­ νομίας με τη συνεταιριστικοποίησή της. Ζητώντας να χρησιμοποιηθεί ο επαναστατικός ενθουσιασμός των μαζών, ο Λένιν τόνιζε ταυτόχρονα τη σπουδαιότατη σημασία στο σοσιαλισμό του υλικού ενδιαφέροντος των εργαζομένων για τα αποτελέσματα της εργασίας τους. Ο Λένιν φανέρωσε τη σημασία της σοσιαλιστικής άμιλλας σαν σπουδαιότατου μέσου για το τράβηγμα των πλατιών μαζών των εργαζομένων στην οικοδόμηση της νέας κοινωνίας και την ανύψωση της παραγωγικότητας της εργασίας. Εκτί­ μησε εξαιρετικά τις εθελοντικές εργατικές εξορμήσεις (τα «Σάββατα») σαν μεγάλη συνειδητή και εθελοντική πρωτοβουλία των εργαζομένων, βλέποντας σ’ αυτές «την ουσιαστική αρχή του κομμουνισμού». Σαν ένα σπουδαιότατο και απαραίτητο όρο των σοσιαλιστικών και κομμουνιστι­ κών μετασχηματισμών, ο Λένιν θεωρούσε την ολόπλευρη χρησιμοποίηση όλων των επιτεύξεων της επιστήμης και της τεχνικής στην παραγωγή για τη γοργή ανάπτυξη της λαϊκής οικονομίας με σκοπό την ελεύθερη και ολό­ πλευρη ανάπτυξη του κάθε εργαζόμενου. Ο Λένιν διαμορφώνει τις αρχές της σοσιαλιστικής εκπολιτιστικής επανάστασης που στην πορεία της οι γνώσεις γίνονται χτήμα των πλατιών μαζών των εργαζομένων. Μεγάλη προσοχή έδινε στην επεξεργασία των αρχών διεύθυνσης της κοινωνίας και σε σύνδεση μ’ αυτό χαρακτήρισε την αμοιβαία σχέση ανάμεσα στην οικονομία και την πολιτική στην περίοδο της οικοδόμησης του σοσιαλι­ σμού. «Το καθήκον της διεύθυνσης του κράτους — έγραφε ο Λένιν — που προωθήθηκε τώρα σε πρώτο πλάνο μπροστά στη σοβιετική εξουσία, πα­ ρουσιάζει ακόμη και την ιδιομορφία ότι πρόκειται τώρα για μια διεύθυν­ ση όπου υπερέχει η σημασία όχι της πολιτικής αλλά της οικονομίας». Οι λενινιστικές απαντήσεις για τη διεύθυνση της σχεδιασμένης οικονο­ μίας είναι η επιστημονικότητα, η ικανότητα να καθορίζεται σωστά η προ­ οπτική της ανάπτυξης η τήρηση των προτεραιοτήτων στην εκπλήρωση των καθηκόντων, ο προσανατολισμός στις σπουδαιότερες επιτεύξεις της επιστήμης και της τεχνικής και η εφαρμογή τους στην παραγωγή, στην

312

Λ έν ιν , Β λα διμήρ Ιλ Ιτς

πρωτοποριακή πείρα, η ευκαμψία, η ικανότητα να εττισημαίνονται γοργά και με ακρίβεια οι αλλαγές των συνθηκών. Ο Λένιν επεξεργάστηκε την αρχή του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού στη σχεδιοποίηση και τη διεύ­ θυνση της λαϊκής οικονομίας, που προβλέπει τον οργανικό συνδυασμό της ενιοίας. συγκεντρωτικής κοι σχεδιασμένης καθοδήγησης της οικονο­ μίας με την ανάπτυξη της τοπικής πρωτοβουλίας, με την ποικιλία των με­ θόδων, τρόπων και μέσων προώθησης στο δρόμο της κομμουνιστικής οικοδόμησης. Ο Λένιν έδειξε, ότι ολόκληρη τη διαδικασία των κοινωνικών μετασχηματισμών μπορεί και πρέπει να την καθοδηγεί η πρωτοπορία της εργατικής τάξης — το κομμουνιστικά κόμμα, η κατευθυντική δράση των εργαζομένων σ’ όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής, το τράβηγμά τους στη διεύθυνση της λαϊκής οικονομίας. Ο Λένιν καθοδηγούσε την τεράστια πρακτική δουλειά για τη δημιουργία της νέας κοινωνίας στην ΕΣΣΔ. Κάτω από την καθοδήγησή του το κόμμα επεξεργάστηκε το σχέ­ διο του ριζικού μετασχηματισμού της χώρας, το σχέδιο οικοδόμησης του σοσιαλισμού. Ο Λένιν υπόδειχνε άτι νομοτελειακό αποτέλεσμα της ανά­ πτυξης του σοσιαλισμού είναι η μετεξέλιξή του στην ανώτερη φάση της κομμουνιστικής κοινωνίας. Σαν κάτι το αποφασιστικά για το χτίσιμο του κομμουνισμού, ο Λένιν θεωρούσε την ολόπλευρη ανάπτυξη των παραγω­ γικών δυνάμεων, την ορμητική άνοδο της παραγωγικότητας της εργασίας στη βάση των νεώτερων επιτεύξεων της επιστήμης και της τεχνικής. Την οικοδόμηση του κομμουνισμού τη σύνδεε ο Λένιν με τη διαμόρφωση του νέου ανθρώπου, με τη διαπαιδαγώγηση ολόπλευρα αναπτυγμένων και ολόπλευρα καταρτισμένων ανθρώπων. Σε σύνδεση με τη θεωρία της νίκης της σοσιαλιστικής επανάστασης σε μια χώρα, ο Λένιν θεμελίωσε την αρχή της ειρηνικής συνύπαρξης των σοσιαλιστικών και των καπιτα­ λιστικών κρατών και της οικονομικής άμιλλας ανάμεσά τους. Ταυτόχρονα υπογράμμιζε ότι η ειρηνική συνύπαρξη προϋποθέτει οξυμένη πολιτική, οικονομική και ιδεολογική πάλη ανάμεσα στο σοσιαλισμό και τον καπι­ ταλισμό, ανάμεσα στην εργατική και την αστική τάξη. Σπουδαία συμβολή στη δημιουργική ανάπτυξη του επιστημονικού κομμουνισμού είναι η επι­ στημονική πρόβλεψη του Λένιν, για τη διαδοχική απόσπαση από το καπι­ ταλιστικά σύστημα μιας σειράς χωρών και την καλλιέργεια ανάμεσα στις σοσιαλιστικές χώρες στενής συνεργασίας στη βάση των αδελφικών σχέ­ σεων και των αρχών του σοσιαλιστικού διεθνισμού, της συντροφικής αλληλοβοήθειας των χωρών που σχημάτισαν το παγκόσμιο σύστημα του σοσιαλισμού. Ο Λένιν πρόβαλε επίσης τη θέση για τη δυνατότητα, στις συνθήκες νίκης του σοσιαλισμού σε μια σειρά χώρες και υποστήριξης από μέρους τους του εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος, μη καπιταλιστικού δρόμου ανάπτυξης των απελευθερωμένων από το ζυγά του ιμπεριαλισμού, οικονομικά καθυστερημένων χωρών. Ο μη καπιταλιστικός δρόμος ανάπτυ­ ξής τους δημιουργεί τους απαραίτητους όρους για το πέρασμά τους, σε συνέχεια στο σοσιαλισμό. Η λενινιστική κληρονομιά αποτελεί μια από

λ ια ν ικ έ ς τ ιμ έ ς

313

πηγές της δημιουργικής δραστηριότητας του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης και του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος για τον επαναστατικό μετασχηματισμό της κοινωνίας, την οικοδόμηση του σοσιαλισμού και του κομμουνισμού. Ο λενινισμός πλουτίζεται διαρκώς από το κομμουνιστικό κόμμα της Σοβιετικής Ένωσης, το διεθνές κομμου­ νιστικό κίνημα στη βάση της πείρας της οικοδόμησης του σοσιαλισμού και του κομμουνισμού, του απελευθερωτικού κινήματος των εργαζομένων όλου του κόσμου. Λ ια ν ικ έ ς τ ιμ έ ς : Τιμές με τις οποίες πουλιούνται στον πληθυσμό τα εμπο­ ρεύματα λαΤκής κατανάλωσης. Αυτές αποζημιώνουν όλα τα έξοδα της παραγωγής και της διάθεσης των εμπορευμάτων. Η λιανική τιμή στην ΕΣΣΔ συμπεριλαμβάνει τη χοντρική τιμή της βιομηχανίας (βλ. χοντρικές τιμές), που σ’ αυτήν μπαίνουν το κόστος παραγωγής (βλ. λ.) του προϊόν­ τος, το κέρδος, η χοντροκσταναλωτική προσαύξηση σε μια σειρά εμπο­ ρεύματα, δηλαδή ο φόρος κυκλοφορίας και η εμπορευματική προσαύξη­ ση, που χρησιμοποιείται για την αποζημίωση των εξόδων κυκλοφορίας και το σχηματισμό κέρδους των λιανικών εμπορευματικών οργανώσεων. Οι εμπορευμσπκές προσαυξήσεις καθορίζονται διαφορετικά για ξεχωρι­ στά εμπορεύματα, ανάλογα με τον τόπο διάθεσής τους και τα εμπορευμσπκά συστήματα. Οι λιανικές τιμές υποδιαιρούνται σε κρατικές, σε τιμές μεσιτικού εμπορίου και τιμές της κολχόζνικης αγοράς. Οι κρατικές λιανι­ κές τιμές καθορίζονται σύμφωνα με το σχέδιο. Μ’ αυτές διατίθεται η πλειοψηφία των εμπορευμάτων στο κρατικό και συνεταιριστικό εμπόριο (πε­ ρισσότερα από 98% της κυκλοφορίας του λιανικού εμπορίου). Στα πε­ ρισσότερα εμπορεύματα, που τα έξοδα παραγωγής σε διάφορες περιο­ χές της χώρας είναι περίπου όμοια, καθορίζονται ενιαίες πσνενωσιακές λιανικές τιμές. Για τα πιο σημαντ'κά προϊόντα διατροφής υπάρχουν ζώνες τιμών, που συνδέονται κατά κύριο λόγο με το επίπεδο των μεταφορικών εξόδων για την παράδοσή τους στις περιοχές κατανάλωσης. Για μερικά εμπορεύματα καθορίζονται οι τιμές από τις ενωσιακές δημοκρατίες και τα τοπικά όργανα. Ανάλογα με το χρόνο ισχύς τους, οι τιμές υποδιαι­ ρούνται σε σταθερές, προσωρινές και εποχιακές (στα φρούτα και τα λα­ χανικά). Στην κολχόζνικη αγορά δεν ορίζονται οι τιμές από το κράτος, αλλά διαμορφώνονται κάτω από την επίδραση της ζήτησης και προσ­ φοράς. Ταυτόχρονα το κράτος με πλάγιο τρόπο τις ρυθμίζει διαμέσου των τιμών στο οργανωμένο εμπόριο. Οι λιανικές τιμές κατέχουν ιδιαίτερη θέση στο σύστημα του προσχεδιασμένου σχηματισμού των τιμών. Εκφρά­ ζουν τις σχέσεις ανάμεσα στη σοσιαλιστική κοινωνία και τα ξεχωριστά μέλη της στις διαδικασίες της κατανομής του εθνικού εισοδήματος (βλ. λ.) και της ανταλλαγής (βλ. λ.). Το επίπεδο της πραγματικής αμοιβής της εργασίας των εργαζομένων εξαρτάται από το επίπεδο των λιανικών τιμών με δοσμένο το μέγεθος των χρηματικών εσόδων του πληθυσμού και το

314

Λούξβμπουργκ, Ρόζα

φόρο. Το σοσιαλιστικό κράτος μελετά την αδιάκοπη άνοδο της ευημερίας του λαού με την αύξηση των χρηματικών εσόδων του πληθυσμού και των κοινωνικών κονδυλίων κατανάλωσης (βλ. λ.) για την εξασφάλιση της σταθερότητας των λιανικών τιμών στα εμπορεύματα επισιτισμού και μη, τη μείωση των τιμών σε ξεχωριστά είδη εμπορευμάτων, με τη δημιουργία των αναγκαίων συνθηκών και τη συσσώρευση εμπορευματικών αποθεμάτων. Λ ο ύξεμπ ουρ γκ Ρόζα (1871 -1 9 1 9 ): Διακεκριμένη ηγέτης του γερμα­ νικού και του πολωνικού εργατικού κινήματος, από τους οργανωτές του Κομμουνιστικού Κόμματος της Γερμανίας. Γεννήθηκε στην Πολωνία στην πόλη Ζαμόστς. Τέλειωσε το Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης. Στα 1897 εγκα­ ταστάθηκε στη Γερμανία όπου πήρε μέρος στην πάλη των αριστερών Γερμανών σοσιαλδημοκρατών κατά του οππορτουνισμού. Η Λούξεμπουργκ υπερασπιζόταν τις αρχές της επαναστατικής πάλης του προλετα­ ριάτου. Στην εργασία της «Κοινωνική μεταρρύθμιση ή επανάσταση» (1899) η Λούξεμπουργκ έδειξε το λαθεμένο των ισχυρισμών του Γερμανού ρεβιζιονιστή Μπερνστάιν για τη σταθερότητα της μικρής παραγωγής, υπο­ γράμμιζε τον ταξικό χαρακτήρα του αστικού κράτους κατά της ιδέας της ειρηνικής μετεξέλιξης του καπιταλισμού σε σοσιαλισμό. Στις εργασίες «Η συσσώρευση του κεφαλαίου» (1913), «Εισαγωγή στην πολιτική οικο­ νομία», η Λούξεμπουργκ διερεύνησε τους γενικούς νόμους του καπιτα­ λισμού και τη θεωρία της αναπαραγωγής. Εκλαϊκεύοντας τη θεωρία του Μορξ διατύπωνε ταυτόχρονα μια σειρά λαθεμένες θέσεις. Η Λούξεμπουργκ θεωρούσε ότι η συσσώρευση του κεφαλαίου είναι δυνατή μόνο με τη διεύρυνση της σφαίρας της εκμετάλλευσης του μη καπιταλιστικού περι­ βάλλοντος (δηλαδή των αγροτών και των επαγγελματιών). ΓΓαυτό κατέ­ ληξε στο συμπέρασμα για το αναπόφευκτο της αυτόματης κατάρρευσης του καπιταλισμού με την εξαφάνιση του μη καπιταλιστικού περιβάλλον­ τος. Από δω έβγαινε ο ορισμός του ιμπεριαλισμού σαν πολιτικής της πά­ λης των καπιταλιστικών κρατών για τα υπολείμματα του παγκόσμιου μη καπιταλιστικού περιβάλλοντος. Μ ’ αυτή τη λαθεμένη θεωρία συνδέονται και άλλα λάθη της Λούξεμπουργκ: η υποτίμηση του υποκειμενικού παρά­ γοντα στην ιστορία της ιστορικής αποστολής του προλεταριάτου και του ρόλου του προλεταριακού κόμματος, η μη κατανόηση του αγροτικού προ­ βλήματος και η υποτίμηση του εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος στην περίοδο του ιμπεριαλισμού. Κάτω από την επίδραση της μεγάλης Οκτω­ βριανής σοσιαλιστικής επανάστασης και της πείρας των μπολσεβίκων, η Λούξεμπουργκ ξεπέρασε σημαντικό μέρος των λαθών της. Κριτικάρον­ τας επιμέρους λάθη και υποχωρήσεις της Λούξεμπουργκ από το μαρξισμό, ο Λένιν την εκτιμούσε εξαιρετικά σαν φλογερή αγωνίστρια για την υπόθε­ ση της εργατικής τάξης, κατά του ρεβιζιονισμού και την ονόμαζε «μεγά­ λη κομμουνίστρια». Στις 16 ΙανουαρΙου 1919 η Λούξεμπουργκ δολοφονήθηκε μαζί με τον Κ. ΛΙμπκνεχτ με θηριωδία από Γερμανούς.αντεπαναστάτες.

Μ Μ ά λθο υς Τόμας Ρόμπερτ (17ββ-1834): Άγγλος, αντιδραστικός αστός οικονομολόγος, θεμελιωτής της εκχυδαϊσμένης πολιτικής οικονομίας στην Αγγλία, ιερέας φεουδαρχικής καταγωγής. Βασικές εργασίες του: «Πραγμα­ τεία για τη θεωρία του πληθυσμού» (1798) και «Αρχές της πολιτικής οικο­ νομίας» (1817). Για να υπερασπιστεί τις κυρίαρχες τάξεις, κοι πρώτ'απ’ όλα την τάξη των φεουδαρχών, ο Μάλθους επιχείρησε να εξηγήσει την οικονομική ανισότητα, την αθλιότητα και τη φτώχεια των εργαζομένων μα­ ζών στον καπιταλισμό με τους «φυσικούς», «αιώνιους» νόμους της φύσης. Ισχυριζόταν ότι ο πληθυσμός αυξάνεται κατά γεωμετρική πρόοδο ενώ τα μέσα ύπαρξης, στην καλύτερη περίπτωση, κατά αριθμητική πρόοδο. Ταυτόχρονα απεικόνιζε την αύξηση του πληθυσμού με βάση το παράδειγμα των ΗΠΑ, αγνοώντας απολύτως τη μετανάστευση, ενώ την αύξηση της παραγωγής μέσων ύπαρξης την υπολόγιζε με βάση το παράδειγμα των καθυστερημένων αποικιακών χωρών. Κύρια μέσα για την υπερνίκηση αυ­ τής της αναντιστοιχίας θεωρούσε τις επιδημίες, την πείνα, τους πολέμους, την αποχή από το γάμο, τον περιορισμό των γεννήσεων. Κάτω από την επίδραση του Μάλθους στην Αγγλία, καταργήθηκαν τα πενιχρά βοηθή­ ματα στους φτωχούς και οργανώθηκαν σπίτια εργασίας. Στη θεωρία του για τη ρευστοποίηση, ο Μάλθους επιχείρησε να δικαιώσει την ύπαρξη της τάξης των γαιοκτημόνων, θεωρώντας ότι το κέρδος είναι αποτέλεσμα της ανύψωσης της τιμής των εμπορευμάτων πάνω από την αξία τους, και γΓ αυτό έβγαζε το συμπέρασμα για την ανάγκη ενός ιδιαίτερου είδους κατα­ μερισμού εργασίας, σύμφωνα με το οποίο, με την παραγωγή και τη συσ­ σώρευση πρέπει ν’ ασχολεΐται ο καπιταλιστής, ενώ με την κατασπατάληση του πλουτου, η αριστοκρατία της γης (οι γαιοκτήμονες), τα πρόσωπα που συντηρούνται από το κράτος, την εκκλησία κλπ. Οι απόψεις του Μάλθους, ιδιαίτερα σε σχέση με το πρόβλημα του πληθυσμού, με αλλοιωμένη κάπως μορφή, πήραν πλσπά διάδοση ανάμεσα στους αστούς οικονομολόγους, τους υπερασπιστές του καπιταλισμού. Οι σύγχρονοι μαλθουσιανοΙ (βλ. νΐομαλθουσισνισμός) χρησιμοποιούν τις ψευτοεπιστημονικές αντιλήψεις του Μάλθους για την κάλυψη της φυλετικής «θεωρίας», τη δικαίωση της μαζικής διαρκούς ανεργίας, την εξύμνηση των πολέμων κοι των μέτρων του μονοπωλιακού κεφαλαίου κατά του εργατικού κινήματος και της εθνικοαπελευθερωτικής πάλης των υποδουλωμένων από τον ιμπεριαλισμό λαών. Εξοντωτική κριτική κατά των αντιλήψεων του Μάλθους άσκησαν οι κλα­ σικοί του μαρξισμού - λενινισμού. Απέδειξαν ότι στην ανθρώπινη κοι­

316

μ α λ θ ουσ ια νισ μό ς

νωνία δεν υπάρχει κανείς «αιώνιος», εξωΐστορικός νάμος του πληθυσμού και άτι η ύπαρξη σχετικού (και άχι απόλυτου) υπερπληθυσμού στον κα­ πιταλισμό αποτελεί συνέπεια του γενικού νόμου της καπιταλιστικής συσ­ σώρευσης (βλ. λ.). Η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, η επιστημονικοτεχνική πρόοδος, όπως δείχνει η πείρα της οικοδόμησης του σο­ σιαλισμού σε μια σειρά χώρες, είναι σε θέση να εξασφαλίσει υψηλό βιο­ τικό επίπεδο στον πληθυσμό της γήινης σφαίρας και την επαύξησή του. Και αν στον καπιταλιστικό κόσμο οι μάζες των εργαζομένων υποφέρουν από σοβαρές στερήσεις η ευθύνη γΓ αυτό βρίσκεται ολοκληρωτικά στο καπιταλιστικό καθεστώς. Μ α λθ ο υ σ ια ν ισ μ ό ς : Αντιεπιστημονικό σύστημα απόψεων για τον πλη­ θυσμό, σύμφωνα με το οποίο η φτώχια των λαϊκών μαζών στην αστική κοινωνία προέρχεται όχι από το κοινωνικό καθεστώς αλλά από τη γρή­ γορη αύξηση του πληθυσμού και τη σχετικά αργή αύξηση των μέσων ύ­ παρξης. Πήρε το όνομά του από το όνομα του Άγγλου οικονομολόγου, ιερέα Τ. Μάλθους (1766-1834). Σε πλήρη αντίθεση με την πραγματικό­ τητα ο Μάλθους υπέθεται ότι οι νόμοι της φύσης καθορίζουν αναπό­ φευκτα την αναντιστοιχία ανάμεσα στους ρυθμούς ανόδου του πληθυ­ σμού και την αύξηση των μέσων ύπαρξης. Για να δώσει πειστικότητα στο «μεγάλο νόμο του πληθυσμού» που προπαγάνδιζε, του έδωσε μαθημα­ τική έκφραση. Σύμφωνα με το νόμο αυτό η φτώχεια των λαϊκών μαζών και τα προβλήματά τους ωφείλονται στο γεγονός ότι ο πληθυσμός αυξάνεται με γεωμετρική πρόοδο, ενώ τα μέσα ύπαρξης μόνο με αριθμητική. Για την άρση αυτής της αναντιστοιχίας σύμφωνα με την άποψη των μαλθουσιανών, υπάρχει μόνο ένα μέσο: η απότομη μείωση του πληθυσμού. Οι μαλθουσιανοί τοποθετούνται ενάντια στην κοινωνική βοήθεια σ’ εκεί­ νους που έχουν ανάγκη, εξυμνούν τον πόλεμο, τις επιδημίες τη νομική απαγόρευση των γάμων για τους άπορους. Οι κλασικοί του μαρξισμούλενινισμού ξεσκέπασαν την αντιδραστική ουσία των μαλθουσιανιστικών επινοήσεων. Απέδειξαν ότι στον κάθε κοινωνικό τρόπο παραγωγής αντι­ στοιχεί ένας χαρακτηριστικός νόμος του πληθυσμού, ότι δεν υπάρχουν και δεν μπορεί να υπάρχουν «αιώνιοι και φυσικοί νόμοι» του. Στην κα­ πιταλιστική κοινωνία υπάρχει όχι απόλυτος αλλά σχετικός υπερπληθυ­ σμός, ή η ανεργία σαν αντικειμενική συνέπεια του γενικού νόμου της κα­ πιταλιστικής συσσώρευσης. Στη σύγχρονη αστική πολιτική οικονομία οι απόψεις του Μάλθους αναπτύχθηκαν σε νεομαλθουσιανισμό (βλ. λ.). Οι εκπρόσωποί του διακηρύσσουν ότι ο αυξανόμενος πληθυσμός της γης δε μπορεί να εξασφαλίσει τα αναγκαία προϊόντα διατροφής και συνεπώς η ολο­ κληρωτική φτώχεια αποτελεί νομοτελειακό φαινόμενο, ιδιαίτερα στις οικο­ νομικά ασθενέστερες χώρες. Οι εκπρόσωποι της καθαρά αντιδραστικής πτέ­ ρυγας βλέπουν στους ιμπεριαλιστικούς πολέμους το κύριο μέσο για τη σ τα­ θεροποίηση του ισοζυγίου ανάμεσα στο λαό και τα μέσα συντήρησης

μανο υφ ακτο ΰρ α

317

Υπάρχουν επίσης ρεύματα που κοθορίζουν τον ερχομό της «γενικής χρεο­ κοπίας», σαν αποτέλεσμα της εξάντλησης των ζωτικών αποθεμάτων, της μόλυνσης του περιβάλλοντος, αγνοώντας ταυτόχρονα την αλλόγιστη εκμε­ τάλλευση του φυσικού πλούτου από τον καπιταλισμό και τη δυνατότητα της λύσης των οικολογικών προβλημάτων στη βάση των σοσιαλιστικών σχέσεων. Χαρακτηριστική γραμμή πλεύσης των θεωριών που αποτελούν συνέχεια του μαλθουσιανισμού είναι η βιολογική προσέγγιση των κοινωνι­ κών φαινομένων, η εξέταση των οικονομικών και κοινωνικών προβλημά­ των από δημογραφικές θέσεις. Δεν υπολογίζεται ότι αιτία της φτώχειας στις αναπτυσσόμενες χώρας δεν είναι οι υψηλοί ρυθμοί ανόδου του πλη­ θυσμού, αλλά οι καπιταλιστικές παραγωγικές σχέσεις τα υπολείμματα της φεουδαρχίας η νεοαποικιοκρατία (βλ. λ.). Μ α νο υ φ α κ το ύ ρ α : Το δεύτερο, μετά την απλή καπιταλιστική συνεργασία (βλ. λ.) στάδιο ανάπτυξης της καπιταλιστικής βιομηχανίας που προηγείται από την εκμηχανισμένη παραγωγή' καπιταλιστική επιχείρηση που βασίζεται στον καταμερισμό εργασίας τη χειρωνακτική εργασία κοι τη χειροτεχνία. Η μανουφακτούρα σαν μορφή καπιταλιστικής παραγωγής εμφανίστηκε στα μέσα του 16ου αιώνα και κυριαρχούσε ως το τελευτοίο τρίτο του 18ου αιώνο. Την πρώτη, την απλούστερη μορφή μανουφαιαούρας τη χαρακτή­ ριζε η εκμετάλλευση από μέρους του εμπορικού κεφαλαίου των εργαζομέ­ νων που δούλευαν στο σπ(τι. Επόμενο στάδιο ήταν η συγκεντρωτική μανουφακτούρα όπου οι μισθωτοί εργάτες οι εκμεταλλευόμενοι από το κε­ φάλαιο, συγκεντρώνονται σε έναν τόπο εργασίας. Η μανουφακτούρα εμφα­ νίζεται με δύο τρόπους: (1) Στο Ιδιο εργαστήριο, όπου είναι συγκεντρωμέ­ νοι οι εργάτες διάφορων ειδικοτήτων και εκτελούν διαδοχικά ως το τέλος όλη την παραγωγική διαδικασία για τη δημιουργία κάποιου προϊόντος. (2) Στο εργαστήριο, όπου συγκεντρώνονται επαγγελματίες της Ιδιας ειδι­ κότητας. Μια ομοειδής εργασία διαιρείται σε διάφορα στάδια, που το κα­ θένα εκπληρώνεται από διαφορετικούς εργαζομένους. Η καπιταλιστική μανουφακτούρα δημιούργησε τις προϋποθέσεις για τη μεγάλη βιομηχανική πα­ ραγωγή, συνέβαλε στον παραπέρα κατομερισμό της εργασίας απλοποίησε σημαντικά πολλές εργατικές διαδικασίες τελειοποίησε τα μέσα εργοσίας προετοίμασε εργατικά στελέχη για το πέρασμα στην εκμηχανισμένη παρα­ γωγή. Ο καταμερισμός της εργασίας στην ποραγωγή με το σύστημα της μανουφαιαούρας από τη μια πλευρά ανύψωσε την παραγωγικότητά τη ς ενώ από την άλλη δυνάμωνε το βαθμό εκμετάλλευσης του εργάτη, τον με­ τέβαλε σε εργάτη που σε όλη τη ζωή του εκτελούσε μια και την Ιδια εργα­ τική διαδικασία. Η μανουφοκτούρα συνέβαλε στη συγκέντρωση μέσων παραγωγής στα χέριο των καπιταλιστών και συνοδευόταν από την κατα­ στροφή της βασικής μάζας των επαγγελματιών. Οι κάτοχοι της μανουφα­ ιαούρας εκμεταλλεύονταν ωμά τη μισθωτή εργασία. Στη Ρωσία οι συγκεντροποιημένες μανουφαιαούρες σημείωσαν πλατιά ανάπτυξη από το

318

Μ α ρ ξ Καρλ

πρώτο μισό του 18ου αιώνα. Ιδιομορφία τους ήταν ότι υπήρχαν πολλές μανουφοκτούρες που στηρίζονταν όχι στη μισθωτή, αλλά στη δουλοπάροικη εργασία. Αν και ο κοταμερισμός εργασίας στις μανουφακτούρες ο­ δήγησε στην ανάπτυξη της εμπορευματικής - καπιταλιστικής παραγωγής και στη σημαντική ανύψωση της παραγωγικότητας της κοινωνικής εργασίας, η μανουφοκτούρα δεν αγκάλιασε όλη την κοινωνική παραγωγή. Η ύπαρξη τεράστιου αριθμού μικρών και πολύ μικρών βιομηχανικών επιχειρήσεων, αποτελεΙ χαρακτηριστικό γνώρισμα της περιόδου της μανουφακτούρας στον καπιταλισμό. Οι αναπτυσσόμενες εσωτερικές και εξωτερικές αγο­ ρές πρόλαβαν τεράστια ζήτηση εμπορευμάτων, που η μανουφακτούρα δεν ήταν σε θέση να ικανοποιήσει. Ωρίμασε η ανάγκη για το πέρασμα στην εκμηχανισμένη παραγωγή, που την αρχή της εγκαινίασε η βιομηχανική επανάσταση που άρχισε στο τελευταίο τρίτο του 18ου αιώνα στην Αγγλία. Μ α ρ ξ Καρλ (1818-1883): Ο θεμελιωτής του επιστημονικού κομμουνι­ σμού, μεγάλος επαναστάτης, δάσκαλος και ηγέτης του παγκόσμιου προ­ λεταριάτου, θεμελιωτής της προλεταριακής πολιτικής οικονομίας. Στα 1841 τελειώνει τις πανεπιστημιακές του σπουδές. Στην αρχή της δεκαετίας του 1840 ο Μαρξ απαλλάσσεται από την επιρροή του ιδεαλισμού που κυρι­ αρχούσε τότε. Στα 1842, σε ηλικία 24 χρονών, γίνεται συντάκτης της «Ε­ φημερίδας του Ρήνου» που εκδιδόταν στην Κολωνία. Από τότε ακόμα προβάλλει την ιδέα της εξάλειψης της ατομικής ιδιοκτησίας και από τις θέσεις του επαναστάτη δημοκράτη περνά στις θέσεις του κομμουνισμού. Ο Μαρξ έγραφε ότι η εργασία στην εφημερίδα «μου έδωσε την πρώτη ώ­ θηση για να ασχοληθώ με τα οικονομικά προβλήματα». Η διαμόρφωση του επιστημονικού σοσιαλισμού και η δημιουργία της προλεταριακής πολιτικής οικονομίας από το Μαρξ έγινε δυνατή στη βάση μόνο ενός ορισμένου επιπέδου ανάπτυξης του καπιταλισμού και του εργατικού κινήματος. Στα 1840 ολοκληρώθηκε το πέρασμα του καπιταλισμού από το στάδιο της μανουφακτούρας στο στάδιο της μεγάλης μηχανικής βιομηχανίας. 0 κα­ πιταλισμός άρχισε να κυριαρχεί όχι μόνο στην Αγγλία αλλά και στις κυριότερες χώρες της Δυτικής Ευρώπης και στις ΗΠΑ. Άρχισαν να οξύνονται οι εσωτερικές αντιθέσεις του καπιταλισμού, πραγματοποιούνταν όλο κα( πιο γοργά ο διαφορισμός της κοινωνίας: η αστική τάξη μετατρέπεται σε αντιδραστική δύναμη· το προλεταριάτο εμφανίζεται σαν αυτοτελής πο­ λιτική δύναμη, που αγωνίζεται κατα της τάξης των αστών στο σύνολό της. Ο Μαρξ και ο Ένγκελς επανεξέτασον κριτικά τις διδασκαλίες των προη­ γούμενων μελετητών και πραγματοποίησαν μια επανάσταση στις κοινω­ νικές επιστήμες, θέτοντάς τις στην υπηρεσία της πιο προοδευτικής τάξης: του προλεταριάτου. Ο Β.Ι. Λένιν στην εργασία του «Καρλ Μαρξ» έγραφε: «Ο Μαρξ στάθηκε ο συνεχιστής των τριών κύριων ρευμάτων του 19ου αιώνα που ανήκαν στις τρεις περισσότερο πρωτοπόρες χώρες της ανθρω­ πότητας και ολοκλήρωσε με μεγαλοφυία αυτά τα ρεύματα: της κλασικής

Μ α ρ ξ Καρλ

319

γερμανικής φιλοσοφίας, της κλασικής αγγλικής πολιτικής οικονομίος και του γαλλικού σοσιαλισμού». Κατέληγε στο συμπέρασμα, ότι ο κοινωνικός τρόπος ζωής καθορίζω την κοινωνική συνείδηση, ότι το κύριο που προσ­ διορίζει όλο το σύστημα της κοινωνίας είναι οι οικονομικές, παραγωγικές σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους, που με τη σειρά τους καθορίζονται από την κατάσταση και την ονάπτυξη των υλικών παραγωγικών δυνάμεων. Από δω ο Μαρξ έβγαλε το συμπέρασμα για την πρωταρχική σημασία της ανάλυσης των οικονομικών σχέσεων και των αντικειμενικών οικονομικών νόμων που τις χαρακτηρίζουν. Ο Μαρξ και ο Ένγκελς ονέλυσαν βαθιά τους οικονομικούς νόμους του καπιταλισμού. Πραγματοποίησαν επανα­ στατική στροφή στην οικονομική θεωρία, δημιουργώντας αυθεντικά επι­ στημονική, προλεταριακή πολιτική οικονομία. Όπως ανοφέρει ο Λένιν, η οικονομική διδασκαλία του Μαρξ αποτελεί το κύριο περιεχόμενο του μαρ­ ξισμού. Ο Μαρξ επεξεργαζόταν την οικονομική του διδασκαλία μέσα στην πάλη κατά της αστικής και μικροαστικής πολιτικής οικονομίας, στη βάση της κριτικής αφομοίωσης όλων όσων έδωσε η προηγούμενη ιστορία ανάπτυξης των κοινωνικών επιστημών. Οι οικονομικές αντιλήψεις του νεαρού Μαρξ βρήκαν την αντανάκλασή τους στο έργο, που έγραψε μαζί με τον Έγκελς, «Αγια Οικογένεια» (1845). Σ 'α υτή τη βασική φιλοσοφική εργα­ σία αναπτύσσονται σοβαρά προβλήματα της πολιτικής οικονομίας. Εδώ ακριβώς ο Μαρξ και ο Ένγκελς φτάνουν στην εργασιακή θεωρία της αξίας. Στα 1844-1846 ο Μαρξ εργαζόταν εντατικά πάνω στα προβλήματα της πολιτικής οικονομίας και έγραφε την έρευνά του «Κριτική της πολιτικής και της πολιτικής οικονομίας». Το χειρόγραφο δε διασώθηκε και οι σημει­ ώσεις εκδόθηκαν για πρώτη φορά στη Γερμανία με τον τίτλο «Οικονομικοφιλοσοφικά χειρόγραφα». Στην εργασία αυτή εξετάζονται τα θέματα του μισθού, του κέρδους, της γαιοπροσόδου, τα ζητήματα της ιδιοκτησίας, του καταμερισμού της εργασίας και μερικά άλλα. Στην ίδια περίοδο ο Μαρξ και ο Ένγκελς έγραφαν άλλη μια μεγάλη εργασία, τη «Γερμανική ιδεολο­ γία» (1845-1846), που είχε μεγάλη σημασία για τη διαμόρφωση της πολι­ τικής οικονομίας, όχι μόνο του καπιταλισμού, αλλά και του σοσιαλισμού. Στα 1847 ο Μαρξ έγραφε το βιβλίο «Η αθλιότητα της φιλοσοφίας», σαν απάντηση στο βιβλίο του Προυντόν «Η φιλοσοφία της αθλιότητος». Στην εργασία αυτη η προλεταριακή πολιτική οικονομία σημειώνει μια ποραπέρα ανάπτυξη. Εδώ ο Μαρξ για πρώτη φορά καθόρισε τη μεθοδολογία της έ­ ρευνας της οικονομίας, δηλαδή επεξεργάστηκε τα θέματα που σχετίζονται με τη χρησιμοποίηση του διαλεκτικού υλισμού στη μελέτη της πολιτικής οικονομίας. Αποκάλυψε την ουσία των οικονομικών κατηγοριών της πολι­ τικής οικονομίας σαν έκφραση των παραγωγικών σχέσεων. Συνέχισε την έρευνα προβλημάτων όπως ο καταμερισμός της εργασίος, η πρωταρχική συσσώρευση του κεφαλαίου, τα τρία στάδια ανάπτυξης του καπιταλισμού, τα μονοπώλια και ο ανταγωνισμός, η μετεξέλιξη της οικονομικής πάλης σε πολιτική και άλλα. Βασική συμβολή στην επεξεργασία της πολιτικής οικο·

320

Μ α ρ ξ Καρλ

νομίας πρόσφερε ο Μαρξ με την εργασία του «Μισθωτή εργασία και κε­ φάλαιο» (1849). Σ' αυτό διατύπωσε το νόμο της αξίας, έδειξε ότι εκδηλώ­ νεται στην αγορά διαμέσου των κυμάνσεων των τιμών γύρω από την αξία έδωσε τον κλασικό ορισμό του κεφαλαίου σαν παραγωγικής σχέσης, διατύπωσε την ουσία του φετιχισμού του εμπορεύματος κλπ. Κορωνίδα της επιστημονικής δράσης του Μαρξ στη δεκαετία του 1840 ήταν το «Μα­ νιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος» (1848) που το έγραψε μαζι με τον Ένγκελς, με εντολή της Ένωσης Κομμουνιστών. Στην εργασία αυτή συγκεντρώθηκαν με τη μορφή κλασικών πορισμάτων τα αποτελέσματα των ερευνών των θεμελιωτών του Μαρξισμού στους διάφορους τομείς των γνώσεων, ιδιαίτερα στον τομέα της πολιτικής οικονομίας, δόθηκε η ολοκληρωμένη επιστημονική θεωρία και το μαχητικό πρόγραμμα δράσης του προλεταριάτου. Οι εργασίες του Μαρξ και του Ένγκελς της δεκαετίας του 1840 εγκαινίασαν την επεξεργασία των προβλημάτων της πολιτικής οικονομίας στη βάση μιας νέας μεθόδου, δίνοντας μια διαλεκτική, υλιστι­ κή ερμηνεία των σπουδαιότερων οικονομικών κατηγοριών. Στα 1869 ο Μαρξ έγραψε το βιβλίο «Κριτική της πολιτικής οικονομίας», όπου εκθέτει πλατιά τα προβλήματα του εμπορεύματος και του χρήματος, του διττού χα­ ρακτήρα της εργασίας και του εμπορεύματος «εργατική δύναμη», του στα­ θερού και του μεταβλητού κεφαλαίου, της θεωρίας της υπεραξίας. Στα 1863 ο Μαρξ έγραψε ένα νέο μεγάλο χειρόγραφο που αποτελούσε, ως προς το περιεχόμενό του, την πρώτη γραφή και των τεσσάρων τόμων του «Κε­ φαλαίου». Το χειρόγραφο αυτό δεν εκδόθηκε στη διάρκεια της ζωής του Μαρξ και του Ένγκελς. Μέρος αυτού του χειρογράφου δημοσιεύθηκε αργότερα (στα 1905-1910) από τον Κάουτσκι με τον τίτλο «θεωρίες της υπεραξίας». Ο Κάουτσκι έκανε ρεβιζιονιστικές παραποιήσεις στο κείμενο κατά τη θεώρησή του, και μόνο μετά εκατό χρόνια από τότε που γράφτηκε η εργασία αυτή εκδόθηκε στην ΕΣΣΔ με τη μορφή που το έγραψε ο Μαρξ. Στα 1867 εκδόθηκε α 1ος τόμος του «Κεφαλαίου»—της κύριας επιστη­ μονικής εργασίας του Μαρξ. Με το έργο αυτό ο Μαρξ θεμελίωσε ολό­ πλευρα το βασικό οικονομικό νόμο του καπιταλισμού— την παραγωγή υπεραξίας και την ιδιοποίησή της από τους καπιταλιστές. Ο πλησιέστερος συναγωνιστής και φίλος του Μαρξ, ο Φ. Ένγκελς, πραγματοποίησε τερά­ στια εργασία για την προετοιμασία της έκδοσης του 2ου και του 3ου τό ­ μου του «Κεφαλαίου», που έγραψε ο Μαρξ. Ο δεύτερος τόμος εκδόθηκε το 1885 και ο τρίτος το 1894, λίγο πριν από το θάνατο του Ένγκελς. Στο «Κεφάλαιο» ολοκληρώθηκε η επαναστατική αλλαγή στην οικονομική επι­ στήμη και δημιουργήθηκε η προλεταριακή πολιτική οικονομία. Ο 1ος τό­ μος αυτής της εργασίας είναι αφιερωμένος στην ανάλυση της διαδικασίας της παραγωγής του κεφαλαίου, όπου κεντρική θέση κατέχει το θεμελιακό πρόβλημα της έρευνας — το πρόβλημα της εμφάνισης και της παραγωγής υπεραξίας. Η διδασκαλία αυτή, κατά τον ορισμό του Λένιν, αποτελεΙ ταν «ακρογωνιαίο λίθο της οικονομικής θεωρίας του Μαρξ». Ο 2ος τόμος αφιε-

Μ α ρ ξ Καρλ

321

ρώνεται στην ανάλυση της διαδικασίας της κυκλοφορίας του κεφαλαίου. Στον 3ο τόμο εκτίθεται η ανάλυση της καπιταλιστικής παραγωγής και κυ­ κλοφορίας στο σύνολά της και των μορφών με τις οποίες η υπεραξία οι σχέσεις του καπιταλισμού, προβάλλουν στην επιφάνεια της αστικής κοι­ νωνίας. Ο 4ος, τελευταίος τόμος, εκθέτει κριτικά την ιστορία της αστικής πολιτικής οικονομίας. Η έρευνα των νόμων του καπιταλιστικού τρόπου πα­ ραγωγής επέτρεψε στο Μαρξ ν’ αποκαλύψει τη βασική αντίθεση του καπι­ ταλισμού —την αντίθεση ανάμεσα στον κοινωνικό χαρακτήρα της παρα­ γωγής και την ιδιωτική, καπιταλιστική ιδιοποίηση των αποτελεσμάτων της— να προσδιορίσει τη θέση του καπιταλισμού στην ιστορία ανάπτυξης της ανθρωπότητας, να δείξει το αναπόφευκτο της κατάρρευσής του και της αντικατάστασής του από τον κομμουνισμό. Ο Μαρξ απέδειξε ότι ο καπιταλισμός προετοιμάζει άλες τις υλικές προϋποθέσεις για τη σοσιαλι­ στική επανάσταση, ετοιμάζοντας ταυτόχρονα και το νεκροθάφτη του στο πρόσωπο του προλεταριάτου. Η θεωρία της σοσιαλιστικής επανάστασης και η διδασκαλία για τη δικτατορία του προλεταριάτου είναι το κύριο πό­ ρισμα όλης της επαναστατικής δράσης του Μαρξ. Οι εχθροί του κομμουνι­ σμού διακήρυξαν πολλές φορές άτι ο καπιταλισμός, τον οποίο ανέλυσε ο Μαρξ, άλλαξε σήμερα κατά ριζικά τρόπο τη φύση του, γΓ αυτό τάχα τα πορίσματα του Μαρξ πάλιωσαν. Πριν από εκατό χρόνια, κάνοντας κρι­ τική στους υπερασπιστές του καπιταλισμού, ο Μαρξ ανέλυσε την ανά­ πτυξη της ταξικής πάλης του προλεταριάτου και της αστικής τάξης, έγρα­ φε: «...σήμανε η νεκρώσιμη καμπάνα της επιστημονικής αστικής πολιτικής οικονομίας... Η ανιδιοτελής έρευνα παραχωρεί τη θέση της σε διαπληκτισμούς πληρωμένων καλαμαράδων, οι αμερόληπτες επιστημονικές ανα­ ζητήσεις αντικαθιστούνται από την κακή συνείδηση και την κακή πρό­ θεση της απολογητικής». Τα προφητικά αυτά λόγια του Μαρξ δεν έχασαν την ισχύ τους και σήμερα όταν οι επιστήμονες-υπηρέτες του ιμπερια­ λισμού, επιχειρούν με κάθε τρόπο να παρουσιάσουν με φωτεινά χρώμα­ τα το αστικό σύστημα και την κυριαρχία σ’ αυτό του μονοπωλιακού κε­ φαλαίου. Αλλά η ζωή επιβεβαιώνει στην πράξη την ορθότητα των βασικών θέσεων του Μαρξ και της διδασκαλίας του, αποδείχνει ότι ο βασικός χα­ ρακτήρας του καπιταλισμού δεν άλλαξε, οι κύριες αντιθέσεις του και η εκ­ μετάλλευση των εργαζομένων δεν εξαφανίστηκε. Και σήμερα οι κεντρι­ κές ιδέες του «Κεφαλαίου» εμψυχώνουν την εργατική τάξη όλου του κό­ σμου στην επαναστατική πάλη και ασκούν τεράστια επίδραση σε όλη την πορεία της παγκόσμιας ιστορίας. Στο «Κεφάλαιο» δε δίνεται μόνο η εξή­ γηση του παρελθόντος, αλλά και η επιστημονική πρόβλεψη του μέλλοντος, ο χαρακτηρισμός της επαναστατικής δράσης των εργαζόμενων μαζών, που οδηγεί αναπόφευκτα τον καπιταλισμό στο χαμό, στην αντικατάστασή του από τον κομμουνισμό. Η νίκη των ιδεών του μαρξισμού βρήκε την έκφρασή της στη μεγάλη Οκτωβριανή σοσιαλιστική επανάσταση, στο σχηματισμό του παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος, στην ανάπτυξη 21

322

μέθοδος ισ ο ζυγίω ν

του ισχυρού παγκόσμιου εργατικού και εθνικοαπελευθερωτικού κινήμα­ τος. Ο Μαρξ έθεσε τις βάσεις της πολιτικής οικονομίας του σοσιαλισμού. Στα έργα του ο Μαρξ, και πρώτ' απ’ όλα στην εργασία του «Κριτική του Προγράμματος της Γκότα» (1857), φανέρωσε τα βασικά γνωρίσματα των δύο φάσεων του κομμουνισμού. «Η διδασκαλία του Μ αρξ—έγραφε ο Λένιν — είναι παντοδύναμη γιατί είναι αληθινή». Ό λο και περισσότερο κυ­ ριεύει τις λαϊκές μάζες και αποτελεΙ τεράστια υλική δύναμη. Καμιά διδα­ σκαλία καμιά θεωρία στην ιστορία της ανθρωπότητας δεν έπαιξε και δεν μπορούσε να παίξει έναν τέτοιο ρόλο. Μετά το θάνατο του Μαρξ και του Ένγκελς, ο Β. I. Λένιν ανύψωσε το μαρξισμό σ' ένα νέο σκαλοπάτι, τον ανέπτυξε στις καινούργιες συνθήκες. Η μεγάλη και νικηφόρα διδασκαλία του μαρξισμού - λενινισμού πλουτίζεται από τη νέα πείρα της πάλης των χωρών που οικοδομούν το σοσιαλισμό και τον κομμουνισμό, της πάλης του επαναστατικού εργατικού κινήματος στις καπιταλιστικές χώρες και του εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος κατά του ζυγού του ιμπεριαλισμού. Τα μαρξιστικο-λενινιστικά κόμματα, γενικεύοντας αυτή την πείρα προσφέ­ ρουν νέα συμβολή στη μαρξιστική-λενινιστική θεωρία. Μ έθ οδ ος ισ ο ζυ γίω ν: Το σύνολο των μεθόδων και οικονομικών υπολο­ γισμών που χρησιμοποιούνται για την εφαρμογή στη σοσιαλιστική οικονο­ μία των απαιτήσεων του νόμου της σχεδιασμένης ανάπτυξης της σοσιαλι­ στικής οικονομίας (βλ. λ.): μια από τις κυριότερες μεθόδους εκπόνισης του σχεδίου της λαϊκής οικονομίας, εξασφάλισης της απαραίτητης συμμετρικότητας στην ανάπτυξη της οικονομίας, το αναγκαίο μέσο κοινω νικοοικο­ νομικής ανάλυσης και αμοιβαίας σύνδεσης των διάφορων διαδικασιών της κοινωνικής παραγωγής. Η μέθοδος των ισοζυγίων χρησιμοποιείται πλατιά στον προγραμματισμό και τη στατιστική. Τα οικονομικά ισοζύγια καταρτίζονται με βάση την αρχή της ισότητας του μεγέθους των πόρων και της αξιοποίησής τους, της αντιστοιχίας των δεικτών των δύο τμημά­ των, με τον υπολογισμό της δημιουργίας των εφεδρειών. Με τη βοή­ θεια των διάφορων ισοζυγίων καθορίζονται οι αναλογίες ανάμεσα στην παραγωγή μέσων παραγωγής και την παραγωγή καταναλωτικών ειδών, την παραγωγή και την κατανάλωση υλικών αγαθών, ανάμεσα στην κα­ τανάλωση και την αποταμίευση του εθνικού εισοδήματος, τις αναλογίες ανάμεσα στον όγκο της παραγωγής, τα έργα υποδομής και τον υλικοτεχνικό εφοδιασμό. Υπάρχουν ισοζύγια που απεικονίζουν την αναπαραγω­ γή του κοινωνικού προϊόντος, το σχηματισμό και τη χρησιμοποίηση των εσόδων, την ύπαρξη και κατανομή των πόρων της εργασίας, την κίνηση των βασικών αποθεμάτων κ.α. Τον τελευταίο καιρό έχουν διαδοθεί πλα­ τιά τα σχήματα ισοζυγίων και οι ισολογιστικοΙ λογαριασμοί με τη χρη­ σιμοποίηση των μαθηματικών μεθόδων και των ηλεκτρονικών υπολογι­ στικών τεχνικών μέσων, πού εξασφαλίζουν μεγαλύτερη ακρίβεια και πιο αναλυτικό προσδιορισμό των σπουδαιότερων σχέσεων στη λαϊκή οι­

μέθο δ ος τη ς π ο λ ιτικ ή ς οικ ο ν ο μ ία ς

323

κονομία. Η μέθοδος των ισοζυγίων χρησιμοποιείται για την εξασφάλιση της αλληλοσύνδεσης και της αναλογικότητας τόσο σε κλίμακα της λαϊκής οικονομίας της χώρας, όσο και μεταξύ των διάφορων κλάδων, στο εσω­ τερικό των κλάδων και επίσης κατά εδαφικές περιοχές. Στην τελευταία περίπτωση εξασφαλίζεται ο συντονισμός των γενικών στοιχείων για το σύνολο της λαϊκής οικονομίας με τους δείκτες της κατανομής των παραγω­ γικών δυνάμεων στο έδαφος της χώρας. Ανώτατη βαθμίδα των σχετι­ κών με τα ισυζύγια εργασιών είναι η κατάρτιση του ισοζυγίου της λαϊκής οικονομίας (βλ. λ.). Μ έθ ο δ ο ς τη ς π ο λιτικ ή ς ο ικ ο ν ο μ ία ς : Η μέθοδος του διαλεκτικού υλι­ σμού, που χρησιμοποιείται στη μελέτη των παραγωγικών, οικονομικών σχέσεων της κοινωνίας. Η μαρξιστική-λενινιστική πολιτική οικονομία (βλ. λ.), βασίζεται στην υλιστική αντίληψη της ιστορίας, χρησιμοποιεί τις βασικές θέσεις του διαλεκτικού και του ιστορικού υλισμού στη μελέτη των οικονομικών σχέσεων της οικονομίας. «Κατά την ανάλυση των οικο­ νομικών φαινομένων δεν είναι δυνατό να χρησιμοποιηθούν ούτε το μι­ κροσκόπιο ούτε οι χημικοί αντιδραστήρες. Η δύναμη της αφαίρεσης οφεί­ λει ν’ αντικαταστήσει και το ένα και το άλλο» (Κ. Μαρξ). Με τη βοήθεια της αφαίρεσης τα ερευνώμενα οικονομικά φαινόμενα απαλλάσσονται από τα δευτερεύοντα, τυχαία στοιχεία και γίνεται δυνατή η διείσδυση στις βαθιές διαδικασίες της παραγωγής, της κατανομής, της ανταλλαγής και της κατανάλωσης στην κοινωνία, η γνώση των νόμων που διέπουν τις δια­ δικασίες αυτές. Η πολιτική οικονομία, που μελετά τους νόμους της παρα­ γωγής και της κατανομής των υλικών αγαθών στα διάφορα στάδια ανά­ πτυξης της κοινωνίας, χρησιμοποιεί τη δύναμη της αφηρημένης σκέψης για την κατανόηση των βαθύτερων και ουσιαστικότερων πλευρών του οικονομικού συστήματος της κοινωνίας που καλύπτονται από την άμεση παρατήρηση. Ταυτόχρονα, κατά την ανάλυση των συγκεκριμένων οικο­ νομικών φαινομένων, χρησιμοποιούνται τα οικονομικά πειράματα (π.χ., η οργάνωση του ενός ή του άλλου πειράματος στην επιχείρηση σχετικά με την πληρωμή της εργασίας με σκοπό την ανύψωση της παραγωγικότητάς της, κλπ.). Αποτέλεσμα της διαδικασίας της αφαίρεσης στην πολιτική οικονομία είναι οι οικονομικές κατηγορίες (βλ. λ.), που εκφράζουν τις σπουδαιότερες πλευρές της οικονομίας της κοινωνίας, των παραγωγικών της σχέσεων. Με τη βοήθεια της μεθόδου της αφαίρεσης, η πολιτική οι­ κονομία αποκαλύπτει, πίσω από την επιφανειακή όψη των φαινομένων, τις ουσιαστικές, τις βαθιές διαδικασίες που αφορούν την οικονομική ζωή της κοινωνίας. Ξεχωρίζοντας με μια παρόμοια θεωρητική ανάλυση από το ένα ή το άλλο σύστημα παραγωγικών σχέσεων, τις πιο απλές σχέσεις, εκείνες που επαναλαμβάνονται πιό συχνά, η πολιτική οικονομία ανεβαίνει από τις απλές στις ολοένα και πιο σύνθετες σχέσεις. Η μέθοδος αυτή —η μέθοδος του περάσματος από το απλό στο σύνθετο, από το αφηρημένο

324

μερ κα ν τιλ ισ μ ό ς

στο συγκεκριμένο— χρησιμοποιήθηκε λαμπρά από το Κ. Μαρξ στο «Κε­ φάλαιο» κατά την ανάλυση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Η διαδικασία του περάσματος από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο, γενικά και συνολικά, αντανακλά την πραγματική διοδικασία της ιστορικής ανά­ πτυξης. Αλλά σε διάκριση από την ιστορία, η πολιτική οικονομία δε μελετά την ιστορική διαδικασία σ’ όλη τη συγκεκριμένη της πολυμορφία. Ο λο­ γικός τρόπος έρευνας επιτρέπει κατά την πορεία της να απαλλάσσεται κανείς από το τυχαία και δευτερεύοντα φαινόμενα και να εκφράζει την ιστορική διαδικασία σε αφηρημένη και θεωρητικά συνεπή μορφή. Έτσι, π.χ., αν και το εμπορικό κεφάλαιο ιστορικά προηγείται από το βιομηχανι­ κό, ο Μαρξ το ερευνά μετά το βιομηχανικό κεφάλαιο γιατί μπορεΙ κανείς να κατανοήσει την ουσία του εμπορικού κεφαλαίου και τη θέση του στις συνθήκες του αναπτυγμένου καπιταλισμού μόνο στη βάση της ανάλυ­ σης του βιομηχανικού κεφαλαίου. Χαρακτηριστική ιδιομορφία της μεθό­ δου της μαρξιστικής-λενινιστικής πολιτικής οικονομίας είναι η επαναστα­ τική κριτική κατεύθυνσή της. Μελετώντας αυτές ή τις άλλες παραγωγικές σχέσεις που έσβυσαν ή σβύνουν, η μαρξιστική-λενινιστική πολιτική οικο­ νομία τις υποβάλλει, καθώς και τις αντίστοιχες θεωρίες, σε κριτική, απο­ καλύπτει το βοηθητικό τους ρόλο στην υπεράσπιση του καθεστώτος που πάει να εξαφανιστεί. Τη μέθοδο έρευνας πρέπει να την ξεχωρίζει κανείς από τη μέθοδο έκθεσης. Υπάρχουν δύο τρόποι έκθεσης της πολιτικής οικονομίας: ο λογικός και ο ιστορικός. Με την αναλυτική μέθοδο οι κατηγορίες της πολιτικής οικονομίας εκθέτονται με τη λογική συνέπεια με την οποία απορρέουν η μία οπό την άλλη, ενώ με την ιστορική μέθοδο εκθέτονται στη διαδοχικότητα της ιστορικής τους εμφάνισης. Η αναλυ­ τική μέθοδος χρησιμοποιήθηκε στο «Κεφάλαιο» του Κ. Μαρξ, πράγμα ανα­ πόφευκτο για ένα έργο που για πρώτη φορά εκθέτει τα αποτελέσματα μιας θεωρητικής έρευνας. Η ιστορική μέθοδος έκθεσης είναι τπό προσιτή για έναν αρχάριο αναγνώστη. Συνολικά, το πρόβλημα της επιλογής αυτής ή της άλλης μεθόδου έκθεσης λύνεται ανάλογα με το χαρακτήρα του αντι­ κειμένου, με τους σκοπούς της έκθεσης κλπ. Η μέθοδος της μαρξιστικήςλενινιστικής πολιτικής οικονομίας επιτρέπει να κατανοηθούν βαθιά οι αντι­ κειμενικοί νόμοι ανάπτυξης των παραγωγικών σχέσεων και να χρησιμο­ ποιηθούν προς το συμφέρον της σοσιαλιστικής κοινωνίας στην κίνηση προς τον κομμουνισμό. Μ ερ κ α ν τιλ ισ μ ό ς : Κατεύθυνση της αστικής πολιτικής οικονομίας και οι­ κονομική πολιτική των κρατών την εποχή της πρωταρχικής συσσώρευσης του κεφαλαίου (βλ. λ.) (15ος-18ος αιώνας), που έκφραζε τα συμφέροντα του εμπορικού κεφαλαίου (βλ. λ.) όταν ήταν ακόμα ενωμένο με το βιομη­ χανικό κεφάλαιο (βλ. λ.). Οι μερκαντιλιστές θεωρούσαν ότι το κέρδος δημιουργείται στη σφαίρα της κυκλοφορίας και ο πλούτος του έθνους συνΙστσται στο χρήμα. ΓΓ αυτό η μερκαντιλιστική πολιτική απέβλεπε στη συγ­

μέσ α εργασ ίας

326

κέντρωση από τη χώρα όσο το δυνατό μεγαλύτερης ποσότητας χρυσού και αργύρου. Οι πρώτοι μερκοντιλιστές (Στάφορντ και άλλοι) επέμεναν στην απαγόρευση κάθε εξογωγής χρημάτων από τη χώρα. Έθεταν σαν σκοπό τους να πραγματοποιηθεί με οποιοδήποτε μέσο η συσσώρευση χρημάτων στη χώρα διαμέσου της εξαγωγής εμπορευμάτων στην εξωτερική αγορά. Με την ανάπτυξη των καπιταλιστικών μορφών οικονομίας και τη διεύ­ ρυνση του εξωτερικού εμπορίου, γινόταν φανερό πόσο άσκοπη είναι η πο­ λιτική που έθετε σαν σκοπό της να κρατήσει τα χρήματα έξω από την κυ­ κλοφορία. Σε αντικατάσταση της πολιτικής του ενεργητικού χρηματικού ισοζυγίου ήλθε η πολιτική του εμπορικού ισοζυγίου. Οπαδοί της ήταν οι μερκαντιλιστές της τελευτοΐας περιόδου του μερκαντιλισμού (Τ. Μάν, Α. Σερά και άλλοι), που θεωρούσαν ότι το κράτος οφείλει να έχει ενεργητικό υπόλοιπο στο εμποτικό του ισοζύγιο, δηλ. ότι η χώρα δεν πρέπει να εισάγει περισσότερα εμπορεύματα από όσα εξάγει. Για το σκοπό αυτό ενθάρρυνον την ανάπτυξη της βιομηχανίας που παρήγαγε εμπορεύματα για το εξωτερι­ κό. Ο μερκαντιλισμός θεωρούσε σαν πηγή του πλούτου το εξωτερικό εμπό­ ριο, και εφόσον τα εμπορεύματα για εξαγωγή τα εξασφαλίζουν τα επαγ­ γέλματα, οι μερκαντιλιστές κατέληγαν στο συμπέρασμα ότι είναι ανάγκη να αναπτυχθεί η βιοτεχνική παραγωγή. Η καπιταλιστική παραγωγή μόλις γεν­ νιόταν και οι αντιλήψεις των μερκαντιλιστών αντιστοιχούσαν στο επίπεδο της οικονομικής ανάπτυξης της εποχής. Αρχίζοντας από τα μέσα του 17ου αιώνα, παρουσιάζεται η αποσύνθεση του μερκαντιλισμού, γιατί στο βαθμό που αναπτυσσόταν ο καπιταλισμός, βασική μορφή αύξησης του πλούτου γινόταν η καπιταλιστική παραγωγή. Ο μερκαντιλισμός, σύμφωνα με το χα­ ρακτηρισμό του Μαρξ, αποτελούσε την προϊστορία της πολιτικής οικονο­ μίας. «Η αυθεντική επιστήμη της σύγχρονης πολιτικής οικονομίας αρχίζει από τότε που η επιστημονική έρευνα περνά από τη διαδικασία της κυκλο­ φορίας στη διαδικασία της παραγωγής» (Κ. Μαρξ). Για τον καιρό της, η πολιτική του μερκαντιλισμού ήταν προοδευτική, συνέβαλε στην ανάπτυξη των πρώτων μεγάλων καπιταλιστικών επιχειρήσεων, της μανουφακτούρας, βοήθησε στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, στη νίκη του καπι­ ταλισμού πάνω στο φεουδαρχισμό. Το μερκαντιλισμό, σαν ρεύμα της αστικής οικονομικής σκέψης, τον αντικαθιστά η φυσιοκροτία. (βλ. φ υσ ιο­ κράτες). Μ έσ α ερ γα σ ία ς: Το σοβαρότερο τμήμα των μέσων παραγωγής (βλ.λ.) με τη βοήθεια του οποίου πραγματοποιείτοι άμεσα η επενέργεια στο αντι­ κείμενα εργασίας (βλ. λ.). Σε αυτά ανήκουν: οι τόρνοι, ο εξοπλισμός, τα εργαλεία οι κινητήρες τα μηχανήματα ρύθμισης. Στις συνθήκες της σύγ­ χρονης επιστημονικοτεχνικής επανάστασης (βλ. λ.) μεγαλώνει η σημασία των μέσων εργασίας σαν συμπλέγματος αυτόματων μηχανών με αυτόματη ρύθμιση και διεύθυνση της παραγωγικής διοδικοσίας, ηλεκτρονικών υπο­ λογιστών, τόρνων με αριθμητική προγραμματισμένη διεύθυνση και άλλων

326

μέσα κ υκλοφ ο ρίας

προοδευτικών μηχανών και μηχανισμών. Χαρακτηρίζοντας τον καθοριστικό ρόλο των μέσων εργασίας, ο Κ. Μαρξ τα ονόμασε στο σύνολό τους σαν «οστέινο και μυϊκό σύστημα παρογωγής» (Κ. Μαρξ, Φ. Ένγκελς, Άπαντα, τομ. 23, σελ. 191). Η πολιτική οικονομία μελετά την κοινωνικο-οικονομική μορφή των μέσων εργασίος, που καθορίζεται πριν από όλα από τις σχέσεις ιδιοκτησίος στα μέσα ποραγωγής. Στον καπιταλισμό τα μέσα εργασίας, που είναι αντικείμενα ατομικής ιδιοκτησίας, αποτελούν το μέσο για την εκμετάλλευση της μισθωτής εργασίας με την εξαγωγή κέρδους (βλ. κα­ πιταλιστικό κέρδος). Τα μέσα εργοσίος στις συνθήκες του κομμουνιστι­ κού τρόπου παραγωγής (βλ. λ.) χρησιμοποιούνται από την κοινωνία σχεδιοποιημένα με σκοπό την αδιάκοπη ανάπτυξη της παραγωγής, την άνοδο της αποδοτικότητας της και την πιο ολοκληρωμένη ικανοποίηση των αναγκών των εργοζομένων. Μ έσ α κυ κ λο φ ο ρ ία ς: είναι το σύνολο των κυκλοφοριακών κονδυλίων (βλ. λ.) και των πόρων της κυκλοφορίας (βλ. λ.), της σοσιαλιστικής επιχεί­ ρησης σε χρηματική μορφή. Το πρώτο μέρος λειτουργεί στη διαδικασία της ποραγωγής, το δεύτερο στη σφαίρα της κυκλοφορίας. Στη βιομηχανία της ΕΣΣΔ οι κυκλοφοριακοί πόροι φτάνουν το 70-75%. του συνόλου των μέσων κυκλοφορίας και οι πόροι της κυκλοφορίας το 25-30%. Σε σχέση με τις πηγές συγκρότησής τους, τα μέσα κυκλοφορίας διαιρούνται σε πε­ ριουσιακά (που χορηγούνται από το κράτος στην επιχείρηση για την ικανο­ ποίηση των τρεχόντων αναγκών της) και σε δανειακά (δάνεια από την κρατική τράπεζα, για την ικανοποίηση απρόβλεπτων αναγκών). Τα μέσα κυκλοφορίας βρίσκοντοι σε συνεχή κίνηση, διαρκώς περνούν από το στά­ διο της παραγωγής στη σφαίρα κυκλοφορίας και επαναλαμβάνουν συνε­ χώς την πορεία αυτή, για να εξασφαλίσουν την αδιάκοπη κυκλοφορία των πόρων της επιχείρησης, την κανονική και οικονομικότερη λειτουργία της. Με την επιτάχυνση της κυκλοφορίας για τον ίδιο όγκο ρευστοποιημένης ποραγωγής στην επιχείρηση απαιτούνται λιγότερα μέσα κυκλοφορίας. Τα μέσα που απελευθερώνονται από την παραγωγή μπορούν να χρησιμοποιη­ θούν για την ικανοποίηση των αναγκών άλλων παραγωγικών κλάδων είτε για την αύξηση της συσσώρευσης. Τα μέσα κυκλοφορίας διαιρούνται σε προβλεπόμενα και απρόβλεπτα. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν τα προβλεπόμενα από το σχέδιο και ελεγχόμενα διαμέσου των κρατικών επιχει­ ρήσεων, όπως παραγωγικά αποθέματα πρώτων υλών και υλικών, ημιτελής παρογωγή, ημικατεργασμένα προϊόντο, έξοδα για την αφομοίωση της πα­ ραγωγής νέων προϊόντων, βοηθητικά υλικά, καύσιμα, υλικά συσκευασίας, εφεδρικά εξαρτήματα επισκευών, αντικείμενα μικρής αξίας και αντικείμε­ να που φθείρονται γρήγορα, έτοιμα προϊόντα. Στα απρόβλεπτα μέσα κυκλο­ φορίας, για τα οποία καθορίζεται ειδικός τρόπος χρησιμοποίησής τους, ανήκουν ποσά που διακινούνται διαμέσου λογοριασμών (πιστωτικοί λο­ γαριασμοί) και χρηματικά μέσα. Βασική προϋπόθεση ορθολογιστικής χρη­

μ εσ αία σ τρ ώ ματα

327

σιμοποίησης των κυκλοφοριακών μέσων στις σοσιαλιστικές επιχειρήσεις είναι το σύστημα οικονομίας και η οικονομική ιδιοσυντήρηση. Μ έσ α παραγω γής: Το σύνολο των μέσων και των αντικειμένων εργα­ σίας που συμβάλλουν στη διαδικασία της παραγωγής και χρησιμοποιούν­ ται από τους ανθρώπους για τη δημιουργία υλικών αγαθών. Στα μέσα εργασίας ανήκουν τα πράγματα που με τη βοήθειά τους οι άνθρωποι επενεργούν πάνω στη φύση και στα αντικείμενα εργασίας με σκοπό την παραγωγή υλικών αγαθών: Οι μηχανές, οι τόρνοι, τα εργαλεία, οι κινητή­ ρες, τα διάφορα εξαρτήματα, τα παραγωγικά κτίρια και οι εγκαταστάσεις, τα μέσα μετατόπισης των φορτίων, τα μέσα επικοινωνίας, η γη. Στα εργα­ λεία παραγωγής (μηχανές, εγκαταστάσεις κλπ.) ανήκει ο καθοριστικός ρόλος τόσο στην παραγωγική διαδικασία όσο και στην ανάπτυξη των παρα­ γωγικών σχέσεων. Αντικείμενα εργασίας είναι όλα εκείνα πάνω στα οποία τοποθετείται η ανθρώπινη εργασία, όλα όσα υπόκεινται σε επεξεργασία στη διαδικασία της παραγωγής με σκοπό την προσαρμογή τους για ατο­ μική και παραγωγική χρήση: το κάρβουνο, το μετάλλευμα, το πετρέλαιο, το φυσικό αέριο, το βαμβάκι, το λινάρι, το μαλλί κλπ. Τα αντικείμενα εργα­ σίας είτε προσφέρονται άμεσα από τη φύση είτε είναι προϊόν της εργασίας (πρώτες ή ακατέργαστες ύλες). Στον καπιταλισμό, τα μέσα παραγωγής είναι ατομική ιδιοκτησία των καπιταλιστών ή των μονοπωλιακών ενώσεων και αποτελούν κεφάλαιο, δηλαδή μέσο εκμετάλλευσης της μισθωτής εργασίας. Οι προλετάριοι δε διαθέτουν μέσα παραγωγής και είναι υποχρεωμένοι να πουλούν την εργατική τους δύναμη στους καπιταλιστές και να δημιουργούν υπεραξία γΓ αυτούς. Στο σοσιαλισμό τα μέσα παραγωγής ανήκουν στην κοινωνία, αποτελούν κοινωνική ιδιοκτησία, παύουν να είναι μέσα εκμετάλ­ λευσης ανθρώπου από άνθρωπο και αποτελούν τα παραγωγικά κονδύλια της σοσιαλιστικής λαϊκής οικονομίας. Η κοινωνική σοσιαλιστική ιδιοκτη­ σία ανοίγει τους ορίζοντες για αδιάκοπη και γοργή ανάπτυξη και τελειο­ ποίηση των μέσων παραγωγής. Μ εσ α ία σ τρ ώ μ α τα : Κοινωνικά στρώματα που δεν ανήκουν στις βασικές τάξεις και αποτελούνται από ετερογενή στοιχεία από τα οποία ορισμένα είναι σε συνεχή μείωση σαν συνέπεια της ανάπτυξης της καπιταλιστικής συσσώρευσης ενώ άλλα αυξάνονται σαν συνέπεια αυτής της κίνησης. Τα μεσαία στρώματα δεν αποτελούν μια ή πολλές κοινωνικές τάξεις ανάμεσα στις βασικές τάξεις. Ορισμένα διαθέτουν ή νοικιάζουν μέσα παραγωγής (αγροτικά, μεσαία στρώματα των πόλεων), άλλα δε διαθέτουν κανένα μέσο παραγωγής: πρόκειται για τα μισθωτά μεσαία στρώματα (υπάλλη­ λοι, μηχανικοί, τεχνικοί, ερευνητές κλπ.). Κάθε στρώμα μπορεί να έχει την ενότητά του, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του και μπορεί να διαχωρι­ σ τεί σε διάφορες ομάδες. Πλάϊ από αυτά τα στρώματα εμφανίζονται διά­ φορες κοινωνικές κατηγορίες όπως οι διανοούμενοι ή γραφειοκράτες. Δια-

μέσ ο π ο σο στό κέρδους κρίνονται από τις ιδιαίτερες σχέσεις που έχουν με ένα ορισμένο αριθμό ιδιαίτερων τεχνικών ή από τη βασική τους θέση στην πολιτιστική τάξη. Η ιδιαιτερότητα της δραστηριότητάς τους δε μεταβάλλει την ταξική τους ένταξη. ΓΓ αυτό μπορούμε να τις θεωρήσουμε σαν ιδιαίτερες κοινωνικές κατηγορίες. Εδώ και μερικά χρόνια, στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες τα στρώματα αυτά αυξάνονται. Η διαδικασία αυτή αύξησης των μεσαίων στρωμάτων γίνεται παράλληλα με την καταχώρησή ταυς στη μι­ σθωτή εργασία. ΑποτελεΙ αποτέλεσμα μιας διπλής κίνησης: από τη μια η συσσώρευση του κεφαλαίου επιταχύνει την εξαφάνιση ενός μεγάλου α­ ριθμού επιχειρήσεων οικογενειακού χαρακτήρα στη βιοτεχνία, την αγρο­ τική οικονομία, το εμπόριο. Επίσης απορροφά μεσαίες επιχειρήσεις από το μεγάλο αγροτικό, βιομηχανικό, εμπορικό και τραπεζικό κεφάλαιο. Από την άλλη η επιστημονικοτεχνική επανάσταση, η επέκταση της χρηματικής και εμπορικής δραστηριότητας των μεγάλων μονοπωλίων και η ανάπτυξη των δραστηριοτήτων του κράτους, προκαλούν μια γρήγορη αύξηση του αριθμού των μισθωτών. Οι συνθήκες δουλειάς και ζωής αυτών των εργα­ ζόμενων μισθωτών μεταβάλλονται ταχύτατα. Από ταξική σκοπιά, τα στρώ­ ματα αυτά βρίσκονται σε μια μέση θέση που τα προσεγγίζει όλο και πιο πολύ στην εργατική τάξη με την οποία όμω ς—εκτός από ένα τμήμα τους— δεν ταυτίζονται για την ώρα. Δε συμμετέχουν άμεσα στη δημιουρ­ γία υπεραξίας, στο σύνολό τους δεν έχουν την ιδιότητα του συλλογικού εργάτη. Οι πνευματικές δραστηριότητες (παιδεία, επιστήμη) δεν είναι ω­ στόσο λιγότερο άμεσα απαραίτητες για την παραγωγή αφού αυξάνουν έμμεσα την παραγωγική δύναμη της εργασίας. Εκτός απ’ αυτό ορισμένες κοινωνικές κατηγορίες όπως οι μηχανικοί, οι τεχνικοί, και τα στελέχη των επιχειρήσεων μπορεΙ να είναι ταυτόχρονα συλλέκτες υπεραξίας και παρα­ γωγοί υπεραξίας. Συνεπώς η κατάσταση των μεσαίων στρωμάτων είναι σύνθετη. Ό μω ς η εξέλιξη των κοινωνικών σχέσεων τείνει να δημιουργή­ σει μια πόλωση γύρω από την εργατική τάξη του μεγαλύτερου μέρους αυ­ τών των στρωμάτων. Μ έσ ο ποσοστό κέρ δ ο υ ς: Το Ισο ποσοστό κέρδους που αποδίδουν κε­ φάλαια Ισου μεγέθους τα οποία έχουν επενδυθεί σε διαφορετικούς κλάδους της καπιταλιστικής παραγωγής, ανεξάρτητα από τις διαφορές της οργανι­ κής τους σύνθεσης. Είναι Ισο με τη σχέση της συνολικής υπεραξίας, που δημιουργήθηκε από την εργατική τάξη, προς το συνολικό κεφάλαιο, που προκαταβλήθηκε από την τάξη των καπιταλιστών και επενδύθηκε σε όλες τις σφαίρες και τους κλάδους της παραγωγής. Η ανισόμερη ανάπτυξη των επιμέρους επιχειρήσεων και κλάδων της οικονομίας, που χαρακτηρί­ ζει τον καπιταλισμό, βρίσκει την έκφραση της στην ανόμοια οργανική σύνθίση του κΐφαλαίου (βλ. λ.) Στις συνθήκες αυτές, κεφάλαια Ισου μεγέθους απορροφούν ανόμοιες μάζες υπεραξίας. Στούς κλάδους με χαμηλή οργα­ νική σύνθεση κεφαλαίου, με τα Ιδια κεφάλαια θα παράγεται περισσότερη

μέσ ο πο σ ο σ τό κ έρδους

329

Κλάδοι παραγωγής

Σταθερά κεφάλαιο (σ)

Μεταβλητά κεφάλαιο (μ)

Αξία του εμπορ/τος (σ + μ + υ)

Μέσο ποσο­ στά κέρδους σε %

Τιμή παρα­ γωγής εμπο­ ρεύματος (σ + μ + κ)

Απόκκλιση της τιμής παραγωγής από την αξία

υπεραξία απ’ ό,τι στους κλάδους με υψηλή οργανική σύνθεση κεφαλαίου. Κατά την πώληση των εμπορευμάτων με βάση την αξία, το ποσοστό του κέρδους στούς κλάδους με χαμηλή οργανική σύνθεση κεφαλαίου θα είναι υψηλότερο σε σύγκριση με το ποσοστό κέρδους στους κλάδους με υψηλή οργανική σύνθεση κεφαλαίου. Στη διαδικασία του διακλαδικού ανταγωνισμού (βλ. λ.), εξαιτίας της αυθόρμητης μετακίνησης κεφαλαίων από τους κλάδους με χαμηλό ποσοστό κέρδους προς τους κλάδους με υψηλό ποσοστό κέρδους, τα διάφορα ποσοστά κέρδους εξισώνονται σ’ ένα μέσο ποσοστό κέρδους. Η εξίσωση του ποσοστού κέρδους έχει σαν αποτέλεσμα να πουλιούνται τα εμπορεύματα στην αγορά σε τιμές παρα­ γωγής (βλ. λ.). Η διαδικασία του σχηματισμού του μέσου ποσοστού κέρδους και της τιμής παραγωγής μπορεΙ να παρασταθεΙ σχηματικά με τη χρησιμοποίηση του ακόλουθου πίνακα.

1

70

30

30

130

20

120

— 10

II

80

20

20

120

20

120

Ιση

III

90

10

10

110

20

120

+ 10

Σύνολο

240σ

60μ

60υ

360

20

260

I s

Ο σχηματισμός του μέσου ποσοστού κέρδους σημαίνει ανακατανομή της υπεραξίας ανάμεσα στους καπιταλιστές των διάφορων κλάδων της παρα­ γωγής με βάση την αρχή: για Ισο κεφάλαιο - Ισο κέρδος. Μολονότι το μέσο ποσοστό κέρδους εμφανίζεται σαν αποτέλεσμα της αυξόμενης ανταγωνι­ στικής πάλης ανάμεσα στους καπιταλιστές, εκφράζει ταυτόχρονα την τα­ ξική αλληλεγγύη των καπιταλιστών για το δυνάμωμα της εκμετάλλευσης του προλεταριάτου. Κάθε καπιταλιστής ενδιαφέρεται να ανυψωθεί το επί­ πεδο εκμετάλλευσης όχι μόνο των δικών του εργατών, αλλά και της εργα­ τικής τάξης στο σύνολό της. Σε τελευταία ανάλυση το κέρδος κάθε καπι­ ταλιστή είναι το μερίδιο του απ’ όλη τη μάζα της υπεραξίας που παράχθηκε από την εργατική τάξη. Εδώ, γράφει ο Μαρξ, «έχουμε... μαθηματικά ακριβή εξήγηση γιατί οι καπιταλιστές, που εκδηλώνουν τόσο λίγο αδελφικά αι­ σθήματα κατά τον αμοιβαίο ανταγωνισμό, αποτελούν ταυτόχρονα πραγ­ ματικά μασονική αδελφότητα στην πάλη κατά της εργατικής τάξης στο σύνολό της». Με την ανάπτυξη της καπιταλιστικής παραγωγής ανυψώ­ νεται η οργανική σύνθεση του κοινωνικού κεφαλαίου και επιβραδύνεται η κυκλοφορία πράγμα που γεννά το νόμο της πτωτικής τάσης του ποσο­

330 μ ετα β α τικ ή περίοδος από τ ο ν καπ ιταλισ μό σ το σ οσ ια λ ισ μό

στού κέρδους (βλ. λ.). Οι καπιταλιστές με την ένταση της εκμετάλλευσης των εργατών, καθώς επίσης με την τελειοποίηση και τη μείωση του κό­ στους της παραγωγής, επιδιώκουν να αντιδράσουν στη μείωση του πο­ σοστού κέρδους. Αυτό οδηγεί σε όξυνση των αντιθέσεων ανάμεσα στο προλεταριάτο και την αστική τάξη. Στον ιμπεριαλισμό, στις συνθήκες της κυριαρχίας του μονοπωλιακού κεφαλαίου, τα μεγαλύτερα μονοπώλια παίρνουν μονοπωλιακά υπερκέρδη (βλ. λ.), που ως προς το μέγεθός τους είναι σημαντικά υψηλότερα από το μέσο πασοστό κέρδους. Μ ετα β α τικ ή περίοδος από τ ο ν καπ ιταλισ μό σ το σ ο σ ια λ ισ μ ό : Είναι η ιστορική περίοδος που αρχίζει με την κατάκτηση από την εργατική τάξη, σε συμμαχία με την εργαζόμενη αγροτιά, της πολιτικής εξουσίας και τε ­ λειώνει με την αλοκλήρωση της οικοδόμησης του σοσιαλισμού παυ είναι η πρώτη φάση της κομμουνιστικής κοινωνίας. «Ανάμεσα στην καπιταλι­ στική και την κομμουνιστική κοινωνία μεσολαβεί η περίοδος της επανα­ στατικής μεταβολής της πρώτης στη δεύτερη. Στην περίαδο αυτή αντι­ στοιχεί και η πολιτική μεταβατική περίοδος, και το κράτος αυτής της περι­ όδου δεν μπορεί να είναι τίποτε άλλο από την επαναστατική δικτατορία του προλεταριάτου* (Κ. Μαρξ). Η μεταβατική περίοδος οφείλεται στις ιδιαίτερες συνθήκες εμφάνισης και ανάπτυξης του σοσιαλιστικού τρόπαυ παραγωγής. Κατά τη μετάβαση από το φεουδαρχικό στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, οι αστικές παραγωγικές σχέσεις εμφανίζονταν στο εσω­ τερικό ακόμα του φεουδαρχισμού και υπήρχαν εκεί με τη μορφή οικονομι­ κού συστήματος. Αυτό ήταν δυνατό χάρη στην κοινή, αμότυπη οικονομι­ κή βάση — την ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής. Η σοσιαλιστι­ κή κοινωνία διακρίνεται ριζικά από την καπιταλιστική και η γέννησή της δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί μέσα στον καπιταλισμό. Στον καπιταλισμό δημιουργούνται μόνο αι υλικές προϋποθέσεις ταυ σοσιαλισμού. Η σοσια­ λιστική παραγωγή στηρίζεται στην κοινωνική ιδιοκτησία στα μέσα παρα­ γωγής, που αποκλείει την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο και γΓ αυτό δεν μπορεί να εμφανιστεί στον καπιταλισμό. Για να γεννηθεί είναι απαραίτητη η σοσιαλιστική επανάσταση και η εγκαθίδρυση της εξουσίας των εργαζομένων. Η μεταβατική περίοδος είναι υποχρεωτική σε κάθε χώ­ ρα που μπαίνει στο δρόμο του σοσιαλισμού. Η διαδικασία της δημιουργίας της πρώτης φάσης ταυ κομμουνισμού (βλ. λ.) —του σοσιαλισμού— στη­ ρίζεται σε μια σειρά γενικές νομοτέλειες που η ανάγκη τους επιβεβαιώ­ νεται από την πείρα της Σοβιετικής 'Ενωσης και των άλλων σοσιαλιστι­ κών χώρων. Οι γενικές αυτές νομοτέλειες είναι: η δικτατορία του προλε­ ταριάτου μ’ επικεφαλής το μαρξιστικό-λενινιστικό κόμμα1 η συμμαχία της εργατικής τάξης με τη βασική μάζα της αγροτιάς και με τα άλλα στρώ­ ματα των εργαζομένων η εξάλειψη της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας και η εγκαθίδρυση της κοινωνικής ιδιοκτησίας στα βασικά μέσα παραγωγής* η βαθμιαία σοσιαλιστική αλλαγή της αγροτικής οικονομίας* η σχεδιοποιη-

μ ετα β α τικ ή περίοδος από τ ο ν καπ ιταλισ μό σ το σ ο σ ια λ ισ μ ό 331 μένη ανάπτυξη της λαϊκής οικονομίας που αποσκοπεί στην οικοδόμηση του σοσιαλισμού και του κομμουνισμού, στην ανύψωση του βιοτικού επι­ πέδου των εργαζομένων- η πραγματοποίηση της σοσιαλιστικής επανά­ στασης στον τομέα της ιδεολογίας και του πολιτισμού και η δημιουργία πολυάριθμης διανόησης αφοσιωμένης στην εργατική τάξη- η εξάλειψη της εθνικής καταπίεσης και η οποκατάσταση σχέσεων ισοτιμίας και αδελφικής φιλίας ανάμεσο στους λαούς στη βάση των λενινιστικών αρχών του προ­ λεταριακού διεθνισμού* η υπεράσπιση των κατακτήσεων του σοσιαλισμού από τις επιθέσεις των εξωτερικών και των εσωτερικών εχθρών- η αλλη­ λεγγύη της εργατικής τάξης της δοσμένης χώρος με τους εργαζόμενους των άλλων χωρών — δηλ. ο προλεταριακός διεθνισμός. Στις διάφορες χώ­ ρες ανάλογα με τις συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες οι γενικές νομοτέ­ λειες μετάβασης στο σοσιαλισμό μπορούν να εκδηλωθούν διαφορετικά. Αλλά οι διαφορές αυτές στις μορφές δεν καταργούν τις γενικές νομοτέλειες και κάθε περίπτωση λήθης ή άρνησής τους αποτελεί ωμή απομάκρυνση από τις θεμελιακές αρχές οικοδόμησης του σοσιολισμού. «...Για την επιτυχή οικοδόμηση του σοσιαλισμού, αναφέρεται στις αποφάσεις του 24ου συνε­ δρίου του κόμματος — επιβάλλεται να ξεκινάει κανείς από τις γενικές νο­ μοτέλειες της σοσιολιστικής οικοδόμησης καθώς επίσης να υπολογίζει τις συγκεκριμένες ιδιομορφίες κάθε χώρας.» Η μεταβατική περίοδος χορακτηρίζεται από την ύπαρξη πολλών συστημάτων οικονομίας. Στη βάση της κοινωνικής ιδιοκτησίος γεννιέται και αναπτύσσεται το σοσιαλιστικό σύ­ σ τη μα η σοσιαλιστική μορφή οικονομίας που η σφαίρα της δράσης της εδραιώνεται αδιάκοπα. Πλάι σ' αυτή τη σοσιαλιστική μορφή υπάρχουν κοινωνικο-οικονομικές μορφές οικονομίας που στηρίζονται στην ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής όπως είναι η καπιταλιστική μορφή και η μικρή εμπορευματική παραγωγή. Όπως έδειξε η πείρα, τα τρία αυτά συ­ στήματα υπάρχουν στη μεταβατική περίοδο σ’ όλες τις χώρες. Στις βασι­ κές αυτές μορφές της μεταβατικής περιόδου αντιστοιχούν και οι τάξεις: η εργοτική τάξη, η μικροαστική τάξη (ιδιαίτερα η αγροτιά) και η αστική τάξη. Ταυτόχρονα σε μια σειρά χώρες πλάι σ' αυτές τις τρεις βασικές μορφές μπορούν να υπάρχουν και άλλες μορφές οικονομίας. Έτσι, λόγου χάρη, στην οικονομία της μεταβατικής περιόδου της Σοβιετικής Ένωσης και με­ ρικών άλλων σοσιαλιστικών χωρών υπήρχαν πέντε διάφορα κοινωνικο­ οικονομικά συστήματα: η πατριαρχική αγροτική οικονομία, η μικρή εμπο­ ρευματική παραγωγή, η ατομική καπιταλιστική οικονομίο, ο κρατικός καπι­ ταλισμός και το σοσιαλιστικό σύστημα. Κύριο σύστημοστην οικονομία της μεταβατικής περιόδου είναι το σοσιαλιστικό. Το σύστημα αυτό εμφανί­ ζεται με την εθνικοποίηση των βασικών μέσων ποραγωγής και τη μετα­ τροπή τους σε παλλαϊκή κρατική ιδιοκτησία κοι με το σοσιαλιστικό μετα­ σχηματισμό, τη συνετοιριστικοποίηση των μικρών αγροτικών νοικοκυριών. Μ ' αυτό τον τρόπο, στην πόλη και στο χωριό εγκαθιδρύεται παραγωγή ενός τύπου: του σοσιαλιστικού. Στη μεταβατική περίοδο δημιουργείται η

μ ε τα β λ η τό κεφ ά λα ιο

υλικοτεχνική βάση του σοσιαλισμού (βλ. λ.). Η μεταβατική περίοδος χα­ ρακτηρίζεται από τη δράση των οικονομικών νόμων και του σοσιαλισμού και του καπιταλισμού. Ταυτόχρονα, η σφαίρα δράσης των οικονομικών νό­ μων του σοσιαλισμού διευρύνεται αδιάκοπα, ενώ αντίθετα του καπιταλι­ σμού περιορίζεται. Ο μετασχηματισμός της κοινωνίας στη μεταβατική πε­ ρίοδο πραγματοποιείται σε συνθήκες ταξικής πάλης. Στην πάλη με τις τά­ ξεις που πεθαίνουν η εργατική τάξη στηρίζεται στην εργαζόμενη αγροτιά και τα άλλα στρώματα των εργαζομένων. Βασική αντίθεση στη μεταβα­ τική περίοδο είναι η αντίθεση ανάμεσα στον αναπτυσσόμενο σοσιαλισμό και τον καπιταλισμό που πεθαίνει. «Η μεταβατική περίοδος δεν μπορεΙ να μην είναι περίοδος πάλης ανάμεσα στον καπιταλισμό που πεθαίνει και τον κομμουνισμό που γεννιέται. Είτε, με άλλα λόγια: ανάμεσα στο νικημένο, αλλά όχι εξοντωμένο καπιταλισμό και τον κομμουνισμό πού έχει γεννηθεί αλλά είναι ακόμα αδύναμος» (Β.Ι.Λένιν). Η πάλη ανάμεσα στο σοσιαλισμό και τον καπιταλισμό γίνεται με βάση την αρχή <ποιός-ποιόν». Η επιτυχής εκπλήρωση του λενινιστικού σχεδίου οικοδόμησης του σοσιαλισμού επέ­ τρεψε στο σοβιετικό λαό, από το τέλος κΓ όλας του δεύτερου πεντάχρονου σχεδίου, να εξαλείψει την ύπαρξη πολλών οικονομικών συστημάτων, να εξαλείψει τις εκμεταλλευτικές τάξεις και να οικοδομήσει βασικά το σοσια­ λισμό (βλ. λ.). Ο σχηματισμός του παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήμα­ τος διευκολύνει αισθητά και δημιουργεί ευνοϊκότερους όρους για την επί­ λυση των προβλημάτων της μεταβατικής περιόδου. Χρησιμοποιώντας την πείρα της ΕΣΣΔ, στηριζόμενες στη βοήθειά της και την αλληλοβοήθεια πολλές άλλες σοσιαλιστικές χώρες οικοδόμησαν είτε ολοκληρώνουν με επιτυχία την οικοδόμηση του σοσιαλισμού. Η νίκη του σοσιαλισμού ση­ μαίνει τη λήξη της μεταβατικής περιόδου και την είσοδο της χώρας στο στάδιο της βαθμιαίας μετάβασης στην ανώτερη φάση: τον κομμουνισμό. Μ ετα β λ η τό κ ε φ ά λ α ιο : Το μέρος εκείνο του κεφαλαίου που δαπσνάται από τον επιχειρηματία για την αγορά εργατικής δύναμης (δηλαδή για την πληρωμή των μισθωτών εργατών) και μεταβάλλει το μέγεθός του στη δια­ δικασία της παραγωγής. Ο εργάτης στην καπιταλιστική επιχείρηση δημι­ ουργεί αξία που το μέγεθός της ξεπερνά τα έξοδα για το μισθό, δηλαδή δημιουργεί υπεραξία (βλ. λ.) εφόσον εργάζεται περισσότερο χρόνο από το χρόνο που είναι απαραίτητος για την αναπαραγωγή της αξίας της εργα­ τικής δύναμής του (βλ. λ.). Συνεπώς, η αξία του κεφαλαίου που προκαταβλήθηκε για την αγορά εργατικής δύναμης στη διαδικασία της δημιουργίας νέας αξίας, όχι μόνο διατηρείται αλλά και αυξάνει κατά το μέγεθος της υπεραξίας. Ο χωρισμός του κεφαλαίου σε σταθερό κεφάλαιο (βλ. λ.) και σε μεταβλητό έγινε πρώτη φορά από το Κ. Μαρξ. Ο Μαρξ έδειξε ότι ο εργάτης με τη συγκεκριμένη εργασία του (βλ. λ.) μεταφέρει την αξία των μέσων παραγωγής που δαπσνήθηκσν στο νέο προϊόν, ενώ με την αφηρη­ μένη εργασία του (βλ. λ.) δημιουργεί νέα αξία που περιέχει το ισοδύναμο

μετοχ ή

333

της αξίας της εργατικής δύναμης και της υπεραξίας την οποία ιδιοποιούνται δωρεάν οι καπιταλιστές. Μ ' αυτό τον τρόπο φανερώθηκε η πραγματική πηγή της υπεραξίας, αποκαλύφθηκαν η ουσία της καπιταλιστικής εκμετάλ­ λευσης και ο άμεσος σκοπός της καπιταλιστικής παραγωγής — η δημι­ ουργία υπεραξίας. Ως προς το χαρακτήρα της κυκλοφορίας, το μεταβλητό κεφάλαιο αποτελεΙ τμήμα του κυκλοφοριακού κεφαλαίου (βλ. λ.). « Μ ετα μόρ φ ω σ η τ ο υ καπ ιταλισ μο ύ», βλ. θεωρία της «μεταμόρφωσης του καπιταλισμού». Μ ετα ρ ρ υ θ μ ίσ ε ις αγρ ο τικές , βλ. αγροτικές μεταρρυθμίσεις. Μ ετα ρ ρ ύ θ μ ισ η νο μ ισ μ α τικ ή , βλ. νομισματική μεταρρύθμιση. Μ ετα τρ ο π ή : Τα μέτρα του κράτους για την αλλαγή των αρχικών όρων των κρατικών δανείων (βλ. λ.) που εκδόθηκαν, όπως: (α) μείωση του τό ­ κου του δανείου που είχε καθοριστεί αρχικά, (β) αντικατάσταση όλων των δανείων που είχαν εκδοθεΙ προηγούμενα μ' ένα νέο δάνειο (δάνειο μετα­ τροπής), (γ) μετατροπή των βραχυπρόθεσμων σε μακροπρόθεσμα δάνεια (δ) αλλαγή των χρονικών ορίων και των τρόπων εξόφλησης των δανείων. Μετατροπές στις καπιταλιστικές χώρες γίνονται όταν υπάρχει πλεόνασμα πιστωτικού κεφαλαίου και έχουν σκοπό τη μείωση του κρατικού χρέους. Συνήθως δεν προξενούν ζημιά στους κατόχους μεγάλου αριθμού ομο­ λογιών, γιατί δίδονται σ’ αυτούς αποζημιώσεις και διάφορες διευκολύν­ σεις από μέρους του κράτους. Τα μεγάλα μονοπώλια γνωρίζοντας από προ­ ηγούμενα για τη σχεδιαζόμενη μετατροπή, πλουτίζουν ρευστοποιώντας τις ομολογίες με κερδοσκοπικές τιμές και παίρνουν μεγάλα ποσά με τη μορφή αμοιβής για την απόκτηση μεγάλου αριθμού ομολογιών του δανείου μετα­ τροπής. Η μετατροπή προκαλεΙ τη μείωση του επιτοκίου, πράγμα που έχει σαν αποτέλεσμα να ανεβαίνει η τιμ ή των ομολογιών. Το κοινωνικο-οικονομικό περιεχόμενο των μετατροπών που πραγμστοποιήθηκαν στις σοσια­ λιστικές χώρες διαφέρει θεμελιακά από τις μετατροπές στις καπιταλιστι­ κές χώρες. Οι μετατροπές των κρατικών δανείων που πραγμστοποιήθηκαν στην ΕΣΣΔ στο 1936 και το 1947 είχαν σκοπό το δυνάμωμα του σοβιε­ τικού νομίσματος, την ανάπτυξη της σοσιαλιστικής οικονομίας με στόχο την ανύψωση του υλικού και πολιτιστικού επιπέδου του σοβιετικού λαού. Μ ετο χ ή : Είναι έγγραφος τίτλος που αντιπροσωπεύει την κατάθεση χρη­ ματικού μεριδίου στο κεφάλαιο μιας μετοχικής εταιρίας (βλ. λ.) και παρέχει στο κάτοχό του το δικαίωμα συμμετοχής κατ’ αναλογία στα κέρδη της με τη μορφή του τοκομεριδίου (βλ. λ.). 0 κάτοχος της μετοχής δεν έχει το δι­ καίωμα να απαιτήσει από τη μετοχική εταιρία την επιστροφή του κεφαλαίου που κατέθεσε. 0 κάτοχος μπορεί να πουλήσει την μετοχή στην αγορά των

334

μ ετο χ ική ε τα ιρ ία

χρεογράφων — στο χρηματιστήριο (βλ. λ.). Το ποσό που σημειώνεται στη μετοχή, αποτελεΙ την ονομαστική της αξία. Η πραγματική της τιμή πώ­ λησης ονομάζεται αξία της μετοχής. Η πώληση των μετοχών αποτελεΙ πώ­ ληση του δικαιώματος της είσπραξης του κέρδους. Ο κάτοχος της μετοχής έχει δικαίωμα είσπραξης ενός μεριδίου από το κέρδος της μετοχικής επιχεί­ ρησης, ανάλογα με το κεφάλαιο που κατέθεσε και με την ποσότητα των μετοχών που αγόρασε. Η τιμή των μετοχών καθορίζεται από το μέγεθος του τοκομεριδίου, δηλ. από το κέρδος που δίνει η κάθε μετοχή και από το επίπεδο του επιτοκίου. Στη διαμόρφωση της αξίας των μετοχών επιδρούν διάφορων ειδών πολιτικές και οικονομικές αιτίες. Έτσι τα μέτρα για την ύφεση της διεθνούς έντασης μπορούν να προκαλέσουν μείωση της αξίας των μετοχών των εταιριών που παράγουν μέσα εξοπλισμού. Με τις διά­ φορες μηχανογραφίες στο χρηματιστήριο, με την τεχνητή μείωση είτε ύψωση της αξίας των μετοχών, οι μεγάλοι κάτοχοι τους πλουτίζουν και οι μικροί καταστρέφονται. Οι μετοχές διακρίνονται σε κοινές και προνομιού­ χες. Οι κοινές μετοχές δίνουν στον κάτοχό τους το δικαίωμα να συμμετέχει στη γενική συνέλευση των μετόχων και να παίρνει εισόδημα ανάλογο προς το μέγεθος του κέρδους. Οι προνομιούχες μετοχές αποτελούν ένδειξη για το δικαίωμα είσπραξης εισοδήματος με τη μορφή σταθερού, καθορισμένου από τα πριν ποσοστού. Από το μέρος αυτό του κέρδους της μετοχικής εταιρίας που διανέμεται μεταξύ των μετόχων από την αρχή μπαίνει στην άκρη το ποσό που προορίζεται για την πληρωμή των προνομιούχων μετο­ χών και το υπόλοιπο μέρος του κέρδους διανέμεται ανάμεσα στους κατό­ χους των κοινών μετοχών. Η αξία των προνομιούχων μετοχών, σε διά­ κριση από τις κοινές, καταβάλλεται από τη μετοχική εταιρία με τη λήξη μιας καθορισμένης προθεσμίας. Οι μετοχές όμως αυτές, σε μια σειρά χώ­ ρες, δεν παρέχουν το δικαίωμα στους κατόχους τους να παίρνουν μέρος στην επίλυση των υποθέσεων της μετοχικής εταιρίας. Μετοχική εταιρία: Είναι η κυρίαρχη μορφή οργάνωσης των μεγάλων επιχειρήσεων στις καπιταλιστικές χώρες, και το κεφάλαιό τους αντλείται με τη πώληση των μετοχών (βλ. λ.). Η εμφάνιση των μετοχικών εταιριών οφειλόταν στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων σ' εκείνο το στά­ διό τους όπου η δημιουργία γιγαντιαίων επιχειρήσεων, η κατασκευή σιδη­ ροδρομικών γραμμών, καναλιών κλπ., απαιτούσε τη συγκεντροποίηση των ξεχωριστών ιδιωτικών κεφαλαίων. Τα κέρδη της μετοχικής εταιρίας (εκτός από τα ποσά που διατίθενται για τη διεύρυνση της παραγωγής, για τη συμπλήρωση του αποθεματικού κεφαλαίου καθώς επίσης για την πληρωμή του διευθυντικού προσωπικού της εταιρίας και των φόρων στο κράτος), διανέμονται στους μετόχους με τη μορφή τοκομεριδίου (βλ. λ.) για κάθε μετοχή. Οι αστοί απολογητές του καπιταλισμού επιδιώκουν να εμφανίσουν την αύξηση της μετοχικής μορφής των επιχειρήσεων σαν «δημοκρατικοποίηση του κεφαλαίου». Η συντριπτική όμως πλειοψηφΙσ

μετο χ ική ε τα ιρ ία

335

των κατόχων μικρών μποχών δεν παίζει κανένα ρόλο στη διοίκηση των μετοχικών εταιριών εφόσον τα διοικητικά όργανα των τελευταίων (το συμβούλιο των διευθυντών είτε το εποπτικό συμβούλιο) εκλέγονται τυπικά στις γενικές συνελεύσεις των μετόχων όπου ο καθένας απ' αυτούς διαθέτει αριθμό ψήφων που είναι ανάλογος με το ποσό των μετοχών του. ΓΓ αυτό, αποφασιστικό ρόλο στις εκλογές παίζουν οι πιο μεγάλοι καπι­ ταλιστές, που κατέχουν το πακέτο ελέγχου των μετοχών (βλ. λ.) της εταιρίας. Ιδιαίτερα επικερδής για τους ιδιοκτήτες των μετοχικών εταιριών είναι η διανομή μικρού αριθμού μετοχών μεταξύ των εργατών και υπαλ­ λήλων τους, που εξοφλείται, κατά κανόνα, με τις κανονικές κρατήσεις της αξίας των μετοχών από το μισθό τους. Έτσι οι επικεφαλής των εταιριών όχι μόνο συγκεντρώνουν συμπληρωματικά χρηματικά μέσα που τα χρη­ σιμοποιούν για κερδοσκοπία, αλλά και για ένα σημαντικό χρονικό διάστη­ μ α ωσότου να εξοφλήσει ο εργάτης όλη την αξία των μετοχών, διαχειρί­ ζονται πλήρως τις μετοχές αυτές παίρνοντας τοκομερίδιο. Πουλώντας με­ τοχές στους εργάτες των επιχειρήσεων της μετοχικής εταιρίας τους, οι καπιταλιστές δημιουργούν την επίφαση ότι οι εργαζόμενοι είναι επίσης μέτοχοι της επιχειρήσεως και «συμμετέχουν στη διανομή των κερδών». Με τον τρόπο αυτό επιδιώκουν να δέσουν τους εργαζόμενους στο άρμα του κεφαλαίου, να τους πείσουν ότι έχουν τάχα αμοιβαίο συμφέρον για την επιτυχή διεξαγωγή της δραστηριότητας της επιχείρησης, για την αύ­ ξηση των κερδών τους. Έτσι δημιουργούν κίνητρα για την ανύψωση της εντατικότητας και της παραγωγικότητας της εργασίας και επιδιώκουν να διασπάσουν την πάλη των εργαζομένων για την υπεράσπιση των ταξικών τους συμφερόντων. Στην εποχή του ιμπεριαλισμού οι μεγιστάνες του χρηματιστικού κεφαλαίου (βλ. λ.) χρησιμοποιούν τις μετοχικές εταιρίες για να διερεύνουν τη σφαίρα της κυριαρχίας τους πάνω στα ξένα κεφάλαια. Αυτό πραγματοποιείται με την ανάπτυξη του αποκαλούμενου συστήματος συμμετοχής, που σημαίνει την εξασφάλιση της κυριότητας από τους μεγαλοεπιχειρηματίες κάποιας μετοχικής εταιρίας (μητρικής εταιρίας) που κρατά το πακέτο ελέγχου των μετοχών άλλων εταιριών (θυγατρικών) που με τη σειρά τους έχουν πακέτα ελέγχου μετοχών τρίτων εταιριών (εγγονών) κλπ. Με τον τρόπο αυτό μια ομάδα μεγαλοκεφαλαιούχων ιδιοκτητών της μη­ τρικής μετοχικής εταιρίας διαχειρίζεται τα κεφάλαια ολόκληρης σειράς μετοχικών εταιριών, που ξεπερνούν συνολικά κατά πολλές φορές τα δικά τους μέσα. Έτσι, λόγου χάρη, η οικογένεια των Αμερικανών εκατομμυρι­ ούχων Ροκφέλερ, διαθέτοντας δικό τους κεφάλαιο περίπου 5 δισεκατομ­ μύρια δολάρια ελέγχει κεφάλαιο περίπου 125 δισεκατομμύρια δολάρια. Οι Μόργκαν ελέγχουν περίπου 170 δισεκατομμύρια δολάρια ξένων κε­ φαλαίων, διαθέτοντας ακόμα μικρότερη ατομική περιουσία απ' ότι, η οι­ κογένεια Ροκφέλερ. Στην ΕΣΣΔ, στα πρώτα χρόνια της Νέας Οικονομικής Πολιτικής (ΝΕΠ), οργανώθηκαν επίσης μετοχικές εταιρίες. Ωστόσο, ως προς τους σκοπούς τους, διέφεραν ριζικά από τις καπιταλιστικές. Με τη

33Θ

μετο χ ικό κεφ ά λαιο

μορφή μετοχικών εταιριών οργανώθηκαν επιχειρήσεις που καθοδηγούνταν από διάφορο λαϊκά συμβούλια, είτε κρατικό-καπιταλιστικές επιχειρήσεις, απαραίτητες για την προσέλευση κυρίως ξένων κεφαλαίων με σκοπό την ανόρθωση και την ανάπτυξη της λαϊκής οικονομίας της χώρας. Στις αρχές της δεκαετίας του 1930 το σημαντικότερο μέρος των μετοχικών εταιριών έγιναν κρατικές ενώσεις: τραστ, εμπορικές ενώσεις και άλλες. Ριζικά δια­ φορετικό χαρακτήρα από τις καπιταλιστικές μετοχικές εταιρίες, είχαν οι μικτές διακρατικές, ισότιμες μετοχικές εταιρίες, που εμφανίστηκαν σε μια σειρά λαϊκές δημοκρατίες. Τα ενεργητικά τους αποθέματα διαμορφώνον­ ταν από τις συνδρομές εκείνων των χωρών στις οποίες ήταν οργανωμένες και από τις συνεισφορές της Σοβιετικής Ένωσης. Σκοπός της οργάνωσης παρόμοιων μετοχικών εταιριών ήταν η συμβολή στην ανάπτυξη της καταστραμμένης από τον πόλεμο λαϊκής οικονομίας σειράς σοσιαλιστικών χω­ ρών. Μετά την εκπλήρωση του πιο πάνω καθήκοντος, το 1954-1955 οι εταιρίες αυτές έπαψαν να υπάρχουν, με την πώληση στις αντίστοιχες χώρες με ευνοϊκούς όρους του μεριδίου των ενεργητικών αποθεμάτων που ανή­ καν στη Σοβιετική Ένωση. Μ ετο χ ικ ό κ ε φ ά λα ιο : Είναι το κεφάλαιο της μετοχικής εταιρίας (βλ. λ.) που σχηματίζεται με την ένωση άλλων ατομικών κεφαλαίων και με την προσέλκυση των χρηματικών αποταμιεύσεων των μικρών μετόχων δια­ μέσου της πώλησης των μετοχών (βλ. λ.). Το μετοχικό κεφάλαιο εμφανί­ ζεται τυπικά σαν απρόσωπο κεφάλαιο, εφόσον είναι ιδιοκτησία της μετο­ χικής εταιρίας γενικά και όχι ξεχωριστών μελών της. Ουσιαστικά όμως, το διαχειρίζονται, διαμέσου του πακέτου ελέγχου των μετοχών (βλ. λ.), οι κάτοχοι του μεγαλύτερου ποσοστού των μετοχών. Το μετοχικό κεφάλαιο, από τη μια πλευρά, εμφανίζεται σαν πραγματικό παραγωγικό κεφάλαιο (εργαλεία και μέσα εργασίας, κτίρια κλπ.) που λειτουργεί στην παρα­ γωγή. Από την άλλη πλευρά βρίσκει την αντανάκλασή του στα χρεό­ γραφα της μετοχικής εταιρίας, στις μετοχές και τις ομολογίες, που είναι ιδόμορφος «τίτλος ιδιοκτησίας» και που προβάλλουν με τον τρόπο αυτό σαν χάρτινη αναπαράσταση του πραγματικού κεφαλαίου. Οι μετοχές, οι ομολογίες και τα άλλα χρεόγραφα που αποδίδουν κέρδος στους κατόχους τους, σχηματίζουν το εικονικό κεφάλαιο (βλ. λ.). Οι μετοχές και οι ομο­ λογίες κυκλοφορούν ανεξάρτητα από την κίνηση του πραγματικού κεφα­ λαίου των επιχειρήσεων. Το ποσό του κεφαλαίου που παρουσιάζεται με τη μορφή των χρεογράφων, είναι συνήθως σημαντικά μεγαλύτερο από το πραγματικό κεφάλαιο, που είναι επενδυμένο στις επιχειρήσεις των μετο­ χικών εταιριών. Αυτό εξηγείται τόσο με το ότι, στην περίοδο της ανόδου της καπιταλιστικής παραγωγής, η αξία των μετοχών είναι σημαντικά μεγα­ λύτερη από την ονομαστική τους αξία, όσο και με την τάση μείωσης ταυ μέσου επιτοκίου. Η αύξηση της ποσότητας των μετοχών και των ομολογιών και η ανύψωση της συνολικής τους αξίας μαρτυρούν την ανάπτυξη του

μη ερ γάσ ιμο ς χρόνος

337

παρασιτικού στρώματος των καπιταλιστών-ρσντ/ίρ/7<ία/ν (βλ. λ.) που έχα­ σαν οριστικά κάθε σχέση με την παραγωγή και που ζουν μόνο με έσο­ δα από χρεόγραφα. Ό λα αυτά δείχνουν το δυνάμωμα του παρασιτισμού στο σύγχρονο καπιταλισμό. Ταυτόχρονα η διχοτόμηση του μετοχικού κεφαλαίου αποτελεΙ καθαρό παράδειγμα του φετιχισμού των καπιταλι­ στικών παραγωγικών σχέσεων, εφόσον τα έσοδα από τα χρεόγραφα δη­ μιουργούν την αυταπάτη ότι το κέρδος μπορεΙ να προέλθει άσχετα από την παραγωγή και ανεξάρτητα απ' αυτή. Μ η ερ γάσ ιμο ς χ ρ ό νος: Είναι το μέρος του καθημερινού χρόνου των εργαζομένων που απομένει αφού αφαιρεθεΙ ο εργάσιμος χρόνος. Πρό­ κειται δηλ. για το χρόνο που δε σχετίζεται με άμεση εργασία στην παρα­ γωγή. Στη διάρκεια του χρόνου αυτού ο εργαζόμενος ικανοποιεί τις φυσι­ κές, πολιτιστικές, πνευματικές ανάγκες του, εκπληρώνει διάφορες κοινω­ νικές υποχρεώσεις κ.ο.κ. Ος προς τη δομή του, ο μη εργάσιμος χρόνος μπορεΙ να υποδιαιρεθεί στις παρακάτω βασικές ομάδες: (α) Τις δαπάνες χρόνου, που έχουν σχέση με την εργασία των εργαζομένων στην παρα­ γωγή (η μετάβαση στον τόπο εργασίας και η επιστροφή απ’ αυτόν, επίσης ο χρόνος πριν αρχίσει η εργασία και ο μετά την εργασία: για ντύσιμο, πλύσιμο κλπ.), που όμως δε συμπεριλαμβάνεται στον αμειβόμενο εργά­ σιμο χρόνο, (β) Τις δαπάνες χρόνου, που σχετίζονται με την εργασία στο σπίτι και την αυτοεξυπηρέτηση (αγορά εμπορευμάτων, ετοιμασία φα­ γητού, καθαριότητα σπιτιού, περιποίηση παιδιών, περιποίηση του εαυτού μας και άλλα είδη εργασίας στο σπίτι), (γ) Χρόνος που καταναλώνεται για την ικανοποίηση των φυσιολογικών αναγκών (ύπνος, φαγητό, κλπ.). (δ) Ελεύθερος χρόνος (βλ. ελεύθερος χρόνος στο σοσιαλισμό). Έτσι, ο μη εργάσιμος χρόνος σχετίζεται στενά με τη δημιουργία όλων των απα­ ραίτητων όρων για την αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης. 0 χαρακτή­ ρας του μη εργάσιμου χρόνου καθορίζεται από το χαρακτήρα των παρα­ γωγικών σχέσεων. Παράλληλα η διάρκειά του και η δομή του καθορί­ ζονται, επίσης, από μια σειρά άλλους παράγοντες: τις φυσικές και κλιματολογικές συνθήκες, τις ιστορικά διαμορφωμένες συνήθειες, το φύλο, την ηλικία το επάγγελμα, το μορφωτικό και πολιτιστικό επίπεδο, τη σύν­ θεση της οικογένειας κλπ. Στην ασυγκράτητη επιδίωξή τους να αυξήσουν τα κέρόη τους, οι καπιταλιστές καταβάλλουν κάθε προσπάθεια για την παράταση της διάρκειας του εργάσιμου χρόνου και για να περιορίσουν στο έπακρο το μη εργάσιμο χρόνο. ΓΓ αυτό ο μη εργάσιμος χρόνος και η διάρκειά του, στις συνθήκες του καπιταλισμού, παράλληλα με τους άλλους δείκτες του βιοτικού επιπέδου, αποτελεΙ αντικείμενο σκληρής ταξικής πά­ λης του προλεταριάτου και της αστικής τάξης. Οι σοσιαλιστικές παραγω­ γικές σχέσεις εξασφαλίζουν τη δημιουργία των απαραίτητων προϋποθέ­ σεων για πιο ορθολογική αξιοποίηση και σταθερή βελτίωση της δομής του μη εργάσιμου χρόνου. Η ανάπτυξη της σοσιαλιστικής παραγωγής και 22

338

μι) κ α π ιτα λ ισ τικ ό ς δρόμος ανάπτυξης

η άνοδος της παραγωγικότητας της κοινωνικής εργασίας επιτρέπουν να πραγματοποιείται βαθμιαία μείωση της διάρκειας του εργάσιμου χρόνου και να μεγαλώνει αντίστοιχα ο μη εργάσιμος χρόνος των εργαζομένων. Ταυτόχρονα, καταργούνται βαθμιαία οι παράλογες δαπάνες του μη εργά­ σιμου χρόνου και βελτιώνεται η δομή του, πράγμα που με τη σειρά του οδηγεί στην αύξηση του ελεύθερου χρόνου των εργαζομένων. Μ η κ α π ιτα λισ τικ ό ς δρόμος α νάπ τυξης: Η ιστορική πορεία του περά­ σματος στο σοσιαλιστικό σύστημα, με την παράκαμψη του καπιταλισμού, των χωρών που βρίσκονται στην προκαπιταλιστική περίοδο. Τη δυνατό­ τητα του μη καπιταλιστικού δρόμου ανάπτυξης θεμελίωσε θεωρητικά ο μαρξισμός-λενινισμός. «Με τη βοήθεια της εργατικής τάξης των πρωτοπό­ ρων χωρών», υπογράμμισε ο Β.Ι. Λένιν, «οι καθυστερημένες χώρες μπο­ ρούν να περάσουν στο σοσιαλιστικό σύστημα και, μετα από ορισμένες βαθμίδες ανάπτυξης, στον κομμουνισμό, παροκάμπτοντας το καπιταλιστι­ κό στάδιο ανάπτυξης». Ένας από τους βασικούς ιστορικούς όρους που έδωσαν τη δυνατότητα του μη κοπιταλιστικού δρόμου ανάπτυξης στις καθυστερημένες από κοινωνικο-οικονομική άποψη χώρες, ήταν η μεγάλη Οκτωβριανή σοσιολιστική επανάσταση και η εμφάνιση του παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος. Το παράδειγμα της Σοβιετικής Ένωσης και των άλλων σοσιαλιστικών χωρών δείχνει ότι μόνο το σοσιαλιστικό σύστημα ανοίγει στους λαούς, που βρίσκονταν σε προκαπιταλιστικό στάδιο ανά­ πτυξης, το συντομότερο δρόμο γιο τη γρήγορη άνθηση της οικονομίας και του πολιτισμού, για την μετατροπή μιας κοθυστερημένης χώρας σε βιο­ μηχανική στη διάρκεια της ζωής μιας γενεάς. Βασική προϋπόθεση του μη καπιταλιστικού δρόμου ανάπτυξης είναι η δυνατότητα εξασφάλισης της ανιδιοτελούς βοήθειος των χωρών του παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστή­ ματος. Η δυνατότητα του περάσματος στο σοσιαλισμό, παροκάμπτοντας τον κοπιταλισμό, που έχει αποδειχθεί με το παράδειγμο των κοθυστερημένων στο παρελθόν λοών της Σοβιετικής Ένωσης, της Λαϊκής Δημοκρατίος της Μογγολίας και άλλων χωρών, έχει τεράστια σημασία για τις χώρες που απελευθερώθηκαν από το ζυγό της αποικιοκροτίας. Εξαιτίας των δια­ φορετικών ιστορικών και κοινωνικο-οικονομικών συνθηκών, που διαμορ­ φώθηκαν στη μιο είτε την άλλη απελευθερωμένη χώρο, είναι πιθανό να υπάρξουν διαφορετικές μορφές μη καπιταλιστικού δρόμου ανάπτυξης που νο ανταποκρίνονται στα συμφέροντα του λαού. Η δυνατότητα μη κοπιταλιστικού δρόμου ανάπτυξης εκπηγάζει από την επενέργεια των αντικειμενι­ κών νόμων της κοινωνικής ανάπτυξης και δεν έχει καμιά σχέση με την «εξαγωγή της επανάστασης». Το θέμα της επιλογής του δρόμου της ποραπέρα ονάπτυξης οποτελεί εσωτερική υπόθεση των ίδιων των λαών. Παίρνοντος υπόψη το συσχετισμό των δυνάμεων στον παγκόσμιο στίβο, στηριζόμενοι στην πείρα και τη βοήθεια του παγκόσμιου συστήματος του σοσια­ λισμού, οι λαοί των πρώην αποικιών «στην Ασία και την Αφρική ακολούθη­

μη μονοπ ω λιακός το μ έα ς

339

σαν το μη καπιταλιστικό δρόμο ανάπτυξης, δηλαδή προτίμησαν τη γραμμή οικοδόμησης στο απώτερο μέλλον της σοσιαλιστικής κοινωνίας. Στο δρόμο αυτό βαδίζουν πολλά κράτη. Στα κράτη αυτά πραγματοποιούνται και με την πάροδο του χρόνου γίνονται περισσότερο βαθιές κοινωνικές αλλαγές, που ανταποκρίνονται στα συμφέροντα των λαϊκών μαζών και οδηγούν στη σ τε­ ρέωση της εθνικής ανεξαρτησίας», υπογράμμισε ο Λ. I. Μπρέζνιεφ στην έκθεση απολογισμού της ΚΕ του ΚΚΣΕ στο 24ο συνέδριο του ΚΚΣΕ. Ο μη καπιταλιστικός δρόμος ανάπτυξης εξασφαλίζεται με την πάλη της εργα­ τικής τάξης, των λαϊκών μαζών, με το πανδημοκρατικό κίνημα και ανταποκρίνεται στα συμφέροντα των λαών, που θέλουν την εγκαθίδρυση του σοσιαλιστικού συστήματος. Μ η μονοπ ω λιακός το μ έ α ς : Τμήμα της οικονομίας των ιμπεριαλιστικών χωρών όπου διατηρεί τις θέσεις του το μη μονοπωλιακό κεφάλαιο. Σ’ αυτό έχουν θέση ειδικές παραγωγικές σχέσεις, που γεννιούνται από το συνδυασμό των υπολειμμάτων του ελεύθερου ανταγωνισμού από τη μια πλευρά και την επίδραση των μονοπωλίων, του κεφαλαίου, του κρατικομομονοπωλιακού καπιταλισμού από την άλλη. Ο μη καπιταλιστικός τομέας έχει ξέχωρα τμήματα. (1) Το μικροεμπορικό νοικοκυριό, δηλαδή την πλειοψηφία των εργαζομένων στις μικρές επιχειρήσεις, που βασίζονται στην ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και στην προσωπική εργασία του ιδιοκτήτη των μελών της οικογενεΐας του. Αυτοί είναι οι μικροί αγροκτηματΐες, οι αγρότες, οι τεχνίτες, οι βιοτέχνες, που τα έσοδά τους πηγαίνουν ακέραια για την προσωπική τους κατανάλωση. Το στρώμα αυτό το χαρακτη­ ρίζει η ολοκληρωτική έλλειψη της μισθωτής εργασίας ή η ύπαρξή της μέσα σε τέτοια όρια που ο ιδιοκτήτης υπάρχει χάρη στην εργασία του, η μηδαμι­ νή συσσώρευση, που αποκλείει την πρακτική επέκταση της αναπαραγωγής, η σκληρότατη εκμετάλλευση από την πλευρά του μονοπωλιακού κεφαλαίου. Παρά την απότομη μείωση του ρόλου του στην οικονομία, αυτός ο κοινωνικο-οικονομικός τύπος νοικοκυριού διατηρείται σε σχετικά πλατιές κλί­ μακες σε πολλές ιμπεριαλιστικές χώρες κυρίως εξαιτίας του ότι το μονο­ πωλιακό κεφάλαιο διακινδυνεύει την έκρηξη κοινωνικών συγκρούσεων στην περίπτωση της ολοκληρωτικής καταστροφής αυτής τής μάζας των εμπορευματοπαραγωγών και της επιθυμίας του να μη στερηθεί μια από τις πηγές των μονοπωλιακών κερδών που αποσπά από την εκμετάλλευσή τους. (2) Το εμπορευματοκαπιταλιστικό νοικοκυριό, δηλαδή οι μικρές και μεσαίες κα­ πιταλιστικές επιχειρήσεις που χρησιμοποιούν μισθωτή εργασία' οι επιχειρή­ σεις αυτές ανήκουν σε ατομικούς ιδιοκτήτες, στους οποίους δεν πραγματοποιήθηκε ο διαχωρισμός του κεφαλαίου-ιδιοκτησία από το κεφάλαιο-λειτουργία και έχουν χαμηλή οργανική σύνθεση του κεφαλαίου και καθυ­ στερημένη τεχνολογική βάση. Δεκάδες και εκατοντάδες χιλιάδες μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις δεν αντέχουν τον ανταγωνισμό και καταστρέφονται, όμως και η «γεννητικότητά» τους είναι αρκετά μεγάλη. «...Η μικρή παρα­

340

μη παραγω γική σφ α ίρ α

γωγή γεννά τον καπιταλισμό και την αστική τάξη σταθερά, καθημερινά, κάθε ώρα, αυθόρμητα και σε μαζική κλίμακα» (Β. I. Λένιν, Ά π α ν τα τομ. 41, σελ. 6, ρωσ. έκδ.). Το μονοπωλιακό κεφάλαιο κυριαρχεί πάνω σε αυτά τα στρώματα των εμπορευματοπαραγωγών με τη βοήθεια του συστήματος των μονοπωλιακά υψηλών και μονοπωλιακά χαμηλών τιμών, των ειδι­ κών και άλλων συμφωνιών όλου του κρατικομονοπωλιακού μηχανισμού. Μη παραγω γική σ φ α ίρ α : Είναι η περιοχή της δραστηριότητας του ανθρώπου, που αποτέλεσμά της είναι υπηρεσίες όχι υλικού χαρακτήρα. Ο χαρακτήρας και οι διαστάσεις της μη παραγωγικής σφαίρας καθορίζονται από τον κυρίαρχο τρόπο παραγωγής. Στον καπιταλισμό, ιδιαίτερα σή­ μερα, η μη παραγωγική σφαίρα διογκώνεται εξαιρετικά και έχει παρασιτικό χαρακτήρα. Η μη παραγωγική σφαίρα μεγαλώνει κυρίως με το στρατιωτικο-αστυνομικό μηχανισμό του κράτους, που με τη βοήθειά του η αστι­ κή τάξη επιδιώκει να διατηρήσει το κεφαλαιοκρατικό σύστημα. Το συντρι­ πτικό μέρος των δαπανών πηγαίνουν ακριβώς εδώ, ενώ εντελώς ασή­ μαντα ποσά πηγαίνουν σε τέτοιους κλάδους της μη παραγωγικής σφαί­ ρας, όπως είναι η υγειονομική περίθαλψη, η παιδεία κλπ. Στη σοσιαλιστική κοινωνία η εργασία στη μη παραγωγική σφαίρα αποτελεΙ κοινωνικά ωφέ­ λιμη εργασία. Οι διάφορες υπηρεσίες που παρέχονται από τους εργαζό­ μενους της μη παραγωγικής σφαίρας, είναι απαραίτητες στον πληθυσμό για την ικανοποίηση των κοινωνικών και ατομικών τους αναγκών. Η μη παραγωγική σφαίρα συμπεριλαμβάνει τους διάφορους κλάδους της λαϊκής οικονομίας, που παρέχαυν υπηρεσίες στον πληθυσμό, δηλαδή τα ιδρύματα υγειονομικής περίθαλψης (νοσοκομεία σανατόρια σπίτια ανάπαυσης κλπ.), τα εκπαιδευτικά ιδρύματα (δημοτικά σχολεία, μεσαίες και ανώτερες σχολές, πανεπιστήμια βιβλιοθήκες κλπ.), της τέχνης (κινηματογράφοι, θέατρα μου­ σεία κλπ.), καθώς επίσης τα ιδρύματα και τις επιχειρήσεις του εμπορίου, της κοινωνικής διατροφής, της εξυπηρέτησης της καθημερινής ζωής (κουρεία, κλπ.), της παροχής υπηρεσιών βιοτικού χαρακτήρα εφόσον η δραστηριότητά τους δεν παράγει νέες αξίες χρήσης. Η μη παραγωγική σφαίρα περι­ λαμβάνει επίσης τον κρατικό μηχανισμό. Στον κρατικό μηχανισμό συγκατα­ λέγονται τα διάφορα ιδρύματα που ασχολούνται με την οργάνωση της κοι­ νωνικής παραγωγής, η διεύθυνση της άμυνας της χώρας, οι δικαστικές και εισαγγελικές υπηρεσίες, τα οικονομικά και πιστωτικά ιδρύματα κ.α. Ανάλογα με την ανάπτυξη της υλικής παραγωγής, που είναι η βάση της ζωής της αν­ θρώπινης κοινωνίας, και την παραγωγικότητα της κοινωνικής εργασίας, η κοινωνία μπορεΙ να αυξήσει τον αριθμό των προσώπων που ασχολούνται με την εξυπηρέτηση των αναγκών της και να διευρύνει τη μη παραγωγική σφαίρα. Η μη παραγωγική σφαίρα εξάλλου, επιδρά θετικά στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων της σοσιαλιστικής κοινωνίας, καθώς επίσης στην ανύψωση της παραγωγικότητας της κοινωνικής εργασίας, γιατί βοη­ θάει στη φυσική και πνευματική ανάπτυξη των εργαζομένων, που είναι

μη π αρ αγω γικο ί π άγιο ι πόροι

341

η κύρια παραγωγική δύναμη της κοινωνίας. Η ανακατανομή του εργατικού δυναμικού ανάμεσα στην παραγωγική και τη μη παραγωγική σφαίρα πραγμα­ τοποιείται σχεδιασμένα, ανάλογα με τα καθήκοντα της κομμουνιστικής οι­ κοδόμησης στο κάθε στάδιό της. Μ η παρ αγω γικο ί π άγιο ι π ό ρ ο ι: Αντικείμενα μακροχρόνιας χρησιμο­ ποίησης που εξυπηρετούν τη μη παραγωγική κατανάλωση στη σοσιαλιστι­ κή κοινωνία και αποτελούν την υλική βάση των κλάδων της λαϊκής οικο­ νομίας, που δεν παράγουν άμεσα υλικά αγαθά: το σύστημα λαϊκής παι­ δείας, η υγιεινή, η διοίκηση, οι υπηρεσίες του δήμου, οι υπηρεσίες πολι­ τισμού και διαφώτισης, η επιστήμη, η κατάρτιση στελεχών, η άμυνα κλπ. Στους μη παραγωγικούς πάγιους πόρους συμπεριλαμβάνονται αντικείμενα μη παραγωγικού χαρακτήρα όπως κτίρια, σχολεία, πολυκλινικές, σανατό­ ρια, σπίτια ανάπαυσης, λέσχες, παιδικοί κήποι, κινηματογράφοι, θέατρα, μέσα μεταφοράς, πάρκα, γυμναστήρια κλπ. Στην ΕΣΣΔ οι πόροι αυτοί απο­ τελούν το 40% περίπου όλων των πάγιων πόρων, που στο μεγαλύτερο μέρος τους αποτελούν παλλαϊκή και κολχόζνικη-συνεταιριστική ιδιοκτησία και κατά ένα μέρος (π.χ. κατοικίες προσωπικής χρήσης) είναι προσωπική περιουσία των εργαζομένων. Μεγάλη επίδραση στην αύξηση των μη παρα­ γωγικών πόρων έχει η οικονομική μεταρρύθμιση, που προβλέπει το σχημα­ τισμό στις επιχειρήσεις κονδυλίων με τα οποία χρηματοδοτούνται κοινωνικο-πολιτιστικές εκδηλώσεις και η κατασκευή κατοικιών. Οι μη παραγω­ γικοί πόροι, που παρουσιάζονται σαν ένα σύνολο πάγιων πόρων των διά­ φορων κλάδων της λαϊκής οικονομίας της μη παραγωγικής σφαίρας, δεν παίζουν τον ίδιο ρόλο στη διευρυμένη σοσιαλιστική αναπαραγωγή αν τους εξετάσουμε από την πλευρά της λειτουργικής τους σημασίας. Λόγου χάρη, οι βασικοί πόροι της λαϊκής εκπαίδευσης και της επιστήμης έχουν πιο ουσιαστικό ρόλο στην άνοδο της παραγωγικότητας της εργασίας, δεδο­ μένου ότι συμβάλλουν στην κατάρτιση των στελεχών για όλους τους κλάδους της λαϊκής οικονομίας και το ανέβασμα της ειδίκευσης των εργα­ ζομένων στην παραγωγική και μη παραγωγική σφαίρα. Στο σοσιαλισμό, πηγή δημιουργίας και ανάπτυξης των μη παραγωγικών πάγιων πόρων είναι το εθνικό εισόδημα (βλ. λ.). Οι επενδύσεις, στην πορεία της αναπα­ ραγωγής των πόρων αυτών, πραγματοποιούνται κατά κύριο λόγο από τα κεντρικά κονδύλια του κρατικού προϋπολογισμού, όπως επίσης και από τα αποκεντρωμένα κονδύλια, δηλ. τα κονδύλια των κρατικών και κολχοζνικο-συνεταιριστικών επιχειρήσεων και οργανισμών, από τα έσοδα που εισπράττονται από τη λειτουργία των ίδιων αυτών κονδυλίων (ιδρύματα θεαμάτων, δημοτικές επιχειρήσεις λοϊκής εξυπηρετήσης κλπ.) και από τις οικονομίες των εργαζομένων που χρησιμοποιούνται για την κατασκευή των κατοικιών τους. Οι γοργοί ρυθμοί ανάπτυξης των μη παραγωγικών πάγιων πόρων είναι απόδειξη του υψηλού υλικού και πολιτιστικού επιπέ­ δου των εργαζομένων στη σοσιαλιστική κοινωνία.

μικροαστική πολιτική οικονομία Μικροαστική πολιτική οικονομία: Κατεύθυνση της αστικής πολιτικής οικονομίας που αντανακλά την ιδεολογία της ενδιάμεσης τάξης της καπι­ ταλιστικής κοινωνίας, δηλαδή της μικροαστικής τάξης. Εμφανίστηκε στις αρχές του 19ου αιώνα με την επίδραση της πλατιάς προλεταριοποίησης της μικροαστικής τάξης, που προξενήθηκε από τη βιομηχανική επανά­ σταση στο τέλος του 18ου αιώνα αρχές του 19ου. Δημιουργοί της ήταν ο Ελβετός οικονομολόγος Σιμόντ ντε ΣισμοντΙ (κύρια εργασία του είναι «Νέες αρχές της πολιτικής οικονομίας ή για τον πλούτο σε σχέση προς τον πληθυσμό» -1819) και ο Γάλλος οικονομολόγος Πιέρ Ζοζέφ Προυντόν («Το σύστημα των οικονομικών αντιθέσεων ή η φιλοσοφία της αθλιό­ τητας» 1846). Ο διπλός κοινωνικο-οικονομικός χαρακτήρας της μικροα­ στικής τάξης, που εμφανίστηκε από τη μια πλευρά σαν εργαζόμενη τάξη, και που είναι αντικείμενο εκμετάλλευσης από το μεγάλο κεφάλαιο, και από την άλλη σαν τάξη που κατέχει ατομική ιδιοκτησία, προκαθορίζει το διττό χαρακτήρα της μικροαστικής πολιτικής οικονομίας. Από τη μια πλευρά, κριτικάρει εκείνες τις εκδηλώσεις του καπιταλισμού που έρχονται σε άμεση σύγκρουση με τα συμφέροντα της μικροαστικής τάξης (το εμπορευμστικό και τραπεζικό κεφάλαιο, την υψηλή συγκέντρωση του κεφαλαίου και της ατομικής ιδιοκτησίας της γης, τα καπιταλιστικά μονοπώλια, τις οι­ κονομικές κρίσεις κλπ.), και από την άλλη υπερασπίζει τις γενικές βάσεις της καπιταλιστικής οικονομίας (την ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παρα­ γωγής, την «ελευθερία της επιχειρηματικότητας» κλπ.), αν και αυτές γεν­ νούν το μεγάλο μονοπωλιακό κεφάλαιο, που εκμεταλλεύεται και καταστρέ­ φει την μικροαστική τάξη. Ο διττός αυτός χαρακτήρας της μικροαστικής πο­ λιτικής οικονομίας την εμποδίζει να αποκαλύψει την κοινωνικο-οικονομική ουσία και τα πραγματικά μέσα για τη λύση των αντιθέσεων του καπιταλι­ σμού. Η μεθοδολογία της μικραστικής πολιτικής οικονομίας είναι επίσης δυαδική και εκλεκτική. Σαν ιδεολόγοι μιας κοινωνικής τάξης που δεν είναι σταθερή, οι μικροαστοί οικονομολόγοι βλέπουν τη βάση της ιστορικής εξέ­ λιξης όχι στην ανάπτυξη του κοινωνικού τρόπου παραγωγής, αλλά σπς ηθικές ιδέες του «καλού», της «δικαιοσύνης» κλπ., στα οποία συγκεντρώ­ νεται το μικροαστικό ενδιαφέρον. ΓΓ αυτή είναι χαρακτηριστική η ηθική μέθοδος, που αντικαθιστά την επιστημονική ανάλυση των αντικειμενικών νόμων της κοινωνικής ανάπτυξης, με την ηθική εκτίμηση από την σκοπιά των μικροαστικών συμφερόντων, που αποτελεί και την ουσία του «οικο­ νομικού ρομαντισμού». Ταυτάχρονα η αντίθεση των συμφερόντων του μικρού και του μεγάλου κεφαλαίου ωθούν τους εκπροσώπους αυτής της κατεύθυνσης στην υλιστική ερμηνία μιας σειράς κοινωνικο-οικονομικών διαδικασιών, που δεν ξεφεύγουν όμως από τα άρια του μεταφυσικού υλι­ σμού. Το μεγάλο κεφάλαιο εκμεταλλεύεται τη μικροαστική τάξη κυρίως στη σφαίρα της κυκλοφορίας. ΓΓαυτό το κεφάλαιο σαν τέτοιο συνταυ­ τίζεται κατά κανόνα με τις μορφές που παίρνει στη σφαίρα της κυκλο­ φορίας, δηλαδή με το εμπορικό και πιστωτικό (τοκογλυφικό) κεφάλαιο.

μικροαστική πολιτική οικονομία

343

και το περιεχόμενο της διαδικασίας της εκμετάλλευσης ερμηνεύεται σαν μη ισοδύναμη ανταλλαγή, που πηγάζει από την παραβίαση του νόμου της αξίας. Με αυτό το σκεπτικό, αντικείμενο της πολιτικής οικονομίας θεωρείται η σφαίρα κυκλοφορίας και μέθοδος της είναι η ανταλλακτική αντίληψη. Για τη μικροαστική πολιτική οικονομία ο τυπικός ιδεαλισμός των εμπορευματικών σχέσεων ερμηνεύεται σαν «δίκαιος», «ισότιμος» κλπ. Η μι­ κροαστική πολιτική οικονομία εξετάζει τους κοινωνικούς μετασχηματισμούς από τη σκοπιά των μεταρρυθμίσεων κυρίως της σφαίρας της κυκλοφορίας, που θα εξαφάνιζε τάχα την εκμετάλλευση των μικροαστών. ΔιαιωνΙζεται η μικρή ατομική ιδιοκτησία και η εμπορευματική παραγωγή, όμως χωρίς τις εσωτερικές της αντιθέσεις και ανταγωνισμούς. Αγνοείται συνάμα η αντικειμενική αναπόφευκτη ανάπτυξη του καπιταλισμού πέρα από τη μικρή εμπορευματική παραγωγή. Η ουτοπία της μικροαστικής πολιτικής οικο­ νομίας καθορίζεται από το ότι κριτικάρει τον καπιταλισμό από την άποψη των απαρχαιωμένων μορφών των οικονομικών σχέσεων και σαν θετικό πρόγραμμα διακηρύσσεται η επαναφορά στις μικροαστικές σχέσεις, που όμως αντιστοιχούν στο σημερινό επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων της κοινωνίας. Ο Κ. Μαρξ και ο Φ. Ένγκελς ξεχώρισαν δύο κύ­ ρια ρεύματα της μικροαστικής πολιτικής οικονομίας. Το πρώτο από αυτά προσπαθεί να «επαναφέρει τα παλιά μέσα παραγωγής και ανταλλαγής και μαζί με αυτά τις παλιές σχέσεις της ιδιοκτησίας και της παλιάς κοινωνίας» (Κ. Μαρξ, Φ. Ένγκελς, Άπαντα τόμ. 4, σελ. 450, ρωσ. έκδ.) Γ αυτό μπορεί να συμπεριληφθεί η θεωρία των φιλελεύθερων ναρόντνικων στη Ρωσία το 19ο αιώνα οι σύγχρονες θεωρίες του αφρικανικού, ασιατικού, ινδικού «σοσιαλισμού» και των άλλων παρόμοιων προτύπων, με τα κηρύγματά τους για κοινοτική οργάνωση της αγροτικής οικονομίας, ανάπτυξη της μικρής βιοτεχνίας πρωτότυπη και εθνική κοινωνικο-οικονομική ανάπτυ­ ξη, τον τρίτο δρόμο— μη καπιταλιστικό και μη κομμουνιστικό— για την κοι­ νωνική ανάπτυξη. Αναθεωρητική μορφή του ρεύματος αυτού είναι η αρι­ στερή οππορτουνισπκή αντίληψη μαοκικού τύπου για τον «κομμουνισμό του στρατώνα» με τις «λαϊκές κομμούνες» του, και την εξισωτική κατανομή, στη βάση του ετσιθελισμού και του τυχοδιωκτισμού τόσο στην οικονομία όσο και στην πολιτική. Οι εκπρόσωποι αυτού του ρεύματος αρνούνται ότι η αντικειμενική αναγκαιότητα για υψηλό επίπεδο ανάπτυξης των παρα­ γωγικών δυνάμεων και η σοσιαλιστική κοινωνικοποίηση της παραγωγής αποτελούν αντικειμενικές προϋποθέσεις του σοσιαλισμού. Το δεύτερο ρεύ­ μα επιδιώκει «να σύρει βίαια τα σύγχρονα μέσα παραγωγής και ανταλλα­ γής στα πλαίσια των παλιών σχέσεων, από τις οποίες ήταν πια ξεκομένα και ήταν αναγκαίο να είναι ξεκομένα» (Κ. Μαρξ, φ. Ένγκελς Άπαντα, τόμ. 4, σελ. 450). Παράδειγμα είναι ο «δημοκρατικός σοσιαλισμός» στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες που απεικονίζει το σοσιαλισμό σαν κάποια «μικτή οικονομία», όπου συνδυάζεται η κοινωνική και ατομική ιδιο­ κτησία στα μέσα παραγωγής η «ελευθερία της επιχειρηματικότητας», ο

344

μικροαστική πολιτική οικονομία

ανταγωνισμός με τη ρύθμιση της οικονομίας από το αστικό κράτος, που πραγματοποιείται τάχα με σκοπό της εξασφάλιση της «γενικής ευημερίας». Χαρακτηριστικές ιδέες αυτής της θεωρίας, όπως η αδελφότητα εργατών και καπιταλιστών σαν βάση του σοσιαλισμού, η ανάπτυξη του σοσιαλιστικού συστήματος στα σπλάχνα του καπιταλισμού, η άρνηση της αναγκαιότη­ τας του ταξικού αγώνα, της σοσιαλιστικής επανάστασης και της δικτατο­ ρίας της εργατικής τάξης σαν προϋποθέσεις για τη νίκη του σοσιαλισμού, αποτελούν τη σύγχρονη διαφοροποίηση των ιδεών του μικροαστικού σο­ σιαλισμού του 19ου αιώνα. Αναθεωρητική μορφή αυτού του ρεύματος είναι οι αντιλήψεις του σοσιαλισμού της αγοράς (βλ. θεωρία του βσοσιαλισμού της αγοράς») που είναι τελικά προσανατολισμένος στην υπονόμευση των οικονομικών και πολιτικών βάσεων του σοσιαλισμού, την αντικατάσταση της σχεδιοποιημένης σοσιαλιστικής οικονομίας με τις αυθόρμητες σχέ­ σεις της αγοράς, τη δημιουργία συνθηκών για την επαναφορά του καπι­ ταλισμού. Στις σύγχρονες συνθήκες, ο ιμπεριαλισμός προσπαθεί να χρησι­ μοποιήσει ενάντια στην επαναστατημένη εργατική τάξη και στο εθνικό απελευθερωτικό κίνημα και τα δύο αυτά ρεύματα. Με σκοπό να επεκτεί­ νει την κοινωνική της βάση η αστική τάξη προσπαθεί να δώσει μικροαστι­ κή μορφή σε μια σειρά οικονομικές θεωρίες του μεγάλου κεφαλαίου (τέ­ τοιες είναι, λόγου χάρη, οι οικονομικές αντιλήψεις του φασισμού με τη δη­ μαγωγία του για την εξολόθρευση τάχα της «μακραίωνης δουλείας», οι θεω­ ρίες του «λαϊκού καπιταλισμού», της «δημοκρατικοποίησης του κεφαλαίου», του «νεοφιλελευθερισμού», του «κεϋνσιανισμού», του «ανθρώπινου κε­ φαλαίου», του «μονοπωλιακού ανταγωνισμού» κλπ.). Η αντιφατική θέση της μικροαστικής τάξης στις συνθήκες του σύγχρονου καπιταλισμού, η ταλάντευσή της ανάμεσα στην εργατική τάξη και στην αστική, προκαθορί­ ζουν το δυαδικό κοινωνικό προσανατολισμό των σύγχρονων αντιλήψεων της μικροαστικής πολιτικής οικονομίας Από τη μιά πλευρά, διακυρήσσει την αναθεωρητική λύση των αντιθέσεων του καπιταλιστικού τρόπου παρα­ γωγής, του συμβιβασμού με τον ιμπεριαλισμό, τις αντιδραστικές ουτοπιστικές αντιλήψεις του «τρίτου δρόμου» για την κοινωνική ανάπτυξη και από την άλλη ασκεί συχνά οξύτατη, αν και όχι πάντα συνεπή, κριτική στις πιο απεχθείς εκδηλώσεις των αντιθέσεων του συγχρόνου ιμπεριαλισμού, ιδιαίτερα με τις αντιλήψεις της μικροαστικής πτέρυγας της «ριζοσπαστικής πολιτικής οικονομίας» και των «νέων αριστερών», που όμως δεν εμφανί­ ζονται με κάποιο θετικό πρόγραμμα για την απομάκρυνση αυτών των αντιθέσεων. Τα πραγματικά συμφέροντα της μικροαστικής τάξης συνίστανται στην εξασφάλιση της ενότητας για την απομάκρυνση όλων των μορφών εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο και την οικοδόμηση της σοσιαλιστικής κοινωνίας. Στις εργασίες των Κ. Μαρξ, φ. Ένγκελς και Β. I. Λένιν, δόθηκε βαθιά επιστημονική κριτική κριτική ανάλυση της μι­ κροαστικής πολιτικής οικονομίας.

μισθός στον καπιταλισμό

346

«Μ ικ τή οικονομία», βλ. θεωρία της *μικτής οικονομίας». Μ ιλ λ Τ ζω ν Στιούαρτ (1806 - 1873): Άγγλος αστός οικονομολόγος με θέσεις που πλησίαζαν την κλασική σχολή της αστικής πολιτικής οικο­ νομίας. Βασική οικονομική του εργασία ήταν «Οι βάσεις της πολιτικής οικονομίος με ορισμένες εφαρμογές τους στην κοινωνική φιλοσοφία» (1848). Ο Μιλλ θεωρούσε ότι από το δοσμένο κοινωνικο-οικονομικά σύ­ στημα δεν εκπηγάζουν οι νόμοι της παρογωγής, αλλά μόνο οι νόμοι της διανομής. Από δω έβγαζε το συμπέρασμα ότι στον καπιταλισμό μπορεί να επιτευχθεί δικαιότερη διανομή του εισοδήματος, δηλαδή δεν κατανοούσε την αδιάρρηκτη αμοιβαία σχέση της παρογωγής και της κατανάλωσης. Στη θεωρία της αξίας, σε σύγκριση με τον Α. Σμιθ και τον Ντ. Ρικάρντο, έκανε ένα βήμα προς τα πίσω. Περιόριζε την αξία μόνο στα έξοδα παρα­ γωγής. Ο Μιλλ ήταν οπαδός της θεωρίας του πληθυσμού του Μάλθους (βλ. λ.) και θεωρούσε σκόπιμες τις μεταρρυθμίσεις για να συγκροτηθεί η αύξηση του πληθυσμού. Ο Μιλλ δεν πρόβαλε μια συνεπή οικονομική θεω­ ρία και ήταν χαρακτηριστική περίπτωση εκλεκτικισμού, δηλαδή συνένωνε σνομοιογενή και συχνά αντιφατικά στοιχεία από διάφορες οικονομικές αντιλήψεις. Οι απόψεις του κστακρίθηκαν σε βάθος από το Ν. Τσερνισέφσκι. Ο Λένιν τοποθετούσε το Μιλλ στους «δευτερεύοντες και χωρίς αυτοτέλεια θεωρητικούς». Μισθός εργασίας βλ. ονομαστικός μισθός εργασίας και πραγματικός μισθός εργασίας. Μισθός στον καπιταλισμό: Η χρηματική έκφραση της αξίας της εργα­ τικής δύναμης (βλ. λ.) που πουλήθηκε από τους μισθωτούς εργάτες στον καπιταλιστή. Εκφράζει τη σχέση εκμετάλλευσης των εργατών από τους καπιταλιστές. Αφού εργαστεί ορισμένο χρόνο στην επιχείρηση, ο εργάτης παίρνει από τον καπιταλιστή ένα κοθορισμένο ποσό χρημάτων με τη μορ­ φή μισθού. Δημιουργείται η εντύπωση ότι πληρώθηκε τάχα όλη η εργα­ σία του εργάτη. Στην πραγματικότητα όμως, στον εργάτη πληρώνεται με τη μορφή του μισθού, όχι η εργασία ολόκληρης της εργάσιμης μέρας, αλλά εκείνο το μέρος της, που στη διάρκειά του σναπαράγεται το ισοδύναμο της αξίας της εργατικής δύναμης. Στη διάρκεια του άλλου, του απλήρωτου μέρους της εργάσιμης μέρας, ο προλετάριος δημιουργεί με την εργασία του την υπεραξία, που την ιδιοποιείται δωρεάν ο καπιταλιστής. Κυνηγώντας το κέρδος, οι καπιταλιστές επιδιώκουν να μειώσουν το μισθό κάτω από την αξία της εργατικής δύναμης. Στην καπιταλιστική κοινωνία χρησιμο­ ποιούνται δυό μορφές μισθού: ο μισθός με βάση το χρόνο εργασίος και ο μισθός «με το κομμάτι». Η πρώτη μορφή σημαίνει την πληρωμή για ορισμένο χρόνο χρησιμοποίησης της εργατικής δύναμης (ώρα, μέρα, εβδομάδα) και χρησιμοποιείται από τους καπιταλιστές για την αύξηση του βαθμού εκμε­

μισθός στο σοσιαλισμό τάλλευσης με την παράταση της εργάσιμης μέρας. Στην περίπτωση που οι καπιταλιστές μειώνουν την εργάσιμη μέρα, περικόβουν αντίστοιχα το μι­ σθό και αυξάνουν την εντατικότητα της εργασίας των εργατών. Με το σύστημα μισθού «με το κομμάτι» η αξία της εργατικής δύναμης πληρώνεται ανάλογα με την ποσότητα και την ποιότητα των εξαρτημάτων ή ειδών που παράχθηκαν. Η μορφή αυτή μισθοδοσίας καλύπτει, σε μεγαλύτερο βαθμό από την πληρωμή με βάση το χρόνο, την εκμετάλλευση των εργατών. Σε διάφορες περιόδους μεγαλύτερη διάδοση παίρνει πότε η μία και πότε η άλλη μέθοδος μισθοδοσίας ανάλογα με το όφελος που εξασφαλίζει στον καπιταλιστή. Στις συνθήκες του σύγχρονου καπιταλισμού, που με την επιστημονικοτεχνική πρόοδο χρησιμοποιούνται πλατιά στην παραγωγή σύγχρονες μηχανές και συστήματα αυτοματοποίησης το αποτέλεσμα είναι να εξαλείφονται οι ατομικές διαφορές στην εργασία των εργατών και να αποκτά όλο και μεγαλύτερη διάδοση το σύστημα πληρωμής ανάλογα με το χρόνο εργασίας. Είναι χαρακτηριστική ωστόσο η χρήση ορισμένων νέων συστημάτων μισθού, που αποτελούν συνδυασμό των δύο βασικών συστη­ μάτων και αποσκοπούν στο παραπέρα δυνάμωμα της εκμετάλλευσης των εργατών με την εντατικοποίηση της εργασίας. Ο Λένιν χαρακτήρισε αυτά τα συστήματα μισθού «επιστημονικά» συστήματα απομύζησης του ιδρώ­ τα των εργατών. Τα πιο διαδομένα παρόμοια συστήματα μισθών είναι το σύστημα Τέιλορ (το ποσοστό απόδοσης υπολογίζεται ξεκινώντας από την ανώτερη ένταση των δυνάμεων του εργάτη), το σύστημα Χέλσι (κα­ θορίζεται συντελεστής πληρωμής για παραγωγή πάνω από το κοινωνικό ποσοστό απόδοσης), το σύστημα της αναλυτικής εκτίμησης των εργα­ σιών (καθορίζεται μεγάλος αριθμός επιπέδων μισθού με περίπλοκη εκτί­ μηση σύμφωνα με μια βαθμολόγηση των διάφορων ειδών εργασίας) και άλλα συστήματα. Πρέπει να διακρίνει κανείς τον ονομαστικό από τον πραγ­ ματικό μισθό (βλ. λ.). Στις συνθήκες του καπιταλισμού παρατηρείται η τάση να υστερεί ο μισθός απέναντι στην αξία της εργατικής δύναμης. Οι εργαζόμενοι με την πάλη τους (οικονομική και πολιτική) αντιδρούν στη μείωση του μισθού, απαιτούν την ανύψωσή του. Αλλά στις συνθήκες του καπιταλισμού, ακόμα και με την πιο δραστήρια οικονομική πάλη, οι εργάτες μπορούν να πετύχουν προσέγγιση μόνο του μισθού προς την αξία της εργατικής δύναμης αλλά δεν μπορούν να απαλλαγούν από την καπιτα­ λιστική εκμετάλλευση. Αυτό μπορούν να το πετύχουν μόνο με την πλα­ τιά πολιτική πάλη, που αποσκοπεί στην εξάλειψη του καπιταλιστικού συ στήματος και την αντικατάστασή του από το σοσιαλισμό. Μ ισθός στο σοσια λισμό: Η χρησιμοποιούμενη στον κρατικό τομέα της σοσιαλιστικής λαϊκής οικονομίας μορφή πληρωμής για την εργασία που αποκαθιστά, ως προς την αξία, το βασικό μέρος των δαπανών της αναγκαίας εργασίας των εργαζομένων στη σφαίρα της υλικής παραγωγής και των δαπανών της κοινωνικά ωφέλιμης εργασίας των εργαζομένων

μισθός στο σοσιαλισμό

347

στη μη παραγωγική σφαίρα. Η αντικειμενική ανάγκη αυτής της κατηγο­ ρίας στη σοσιαλιστική οικονομία οφείλεται στη δράση του νόμου της δια­ νομής ανάλογα με την εργασία (βλ. λ.) και στην ύπαρξη στο σοσιαλισμό εμπορευματικών χρηματικών σχέσεων. Σε διάκριση από τον καπιταλισμό, ο μισθός στο σοσιαλισμό δεν εμφανίζεται σαν μετασχηματισμένη μορφή της αξίας και της τιμής της εργατικής δύναμης (βλ. λ.), εφόσον αυτή δεν είναι στο σοσιαλισμό εμπόρευμα. Εκφράζοντας τις σοσιαλιστικές παρα­ γωγικές σχέσεις, ο μισθός αποτελεί στο σοσιαλισμό μέτρο της εργασίας και μέτρο της κατανάλωσης. Το μέγεθός του βρίσκεται σε συνάρτηση με την ποσότητα και την ποιότητα της εργασίας και συνεπώς χαρακτηρίζει την εργασιακή συμβολή του κάθε εργαζόμενου στην ανάπτυξη της σο­ σιαλιστικής λαϊκής οικονομίας. Στο σοσιαλισμό το μέγεθος του μισθού είναι απαλλαγμένο από τους περιορισμούς που έχει στον καπιταλισμό. Στο βαθμό που αναπτύσσεται η κοινωνική παραγωγικότητα της εργασίας, που αυξάνεται το εθνικά κατά κεφαλή εισόδημα, ανυψώνεται και το γε­ νικό επίπεδο μισθού. Διακρίνεται ο χρηματικός ή ονομαστικός μισθός (βλ. λ.) και ο πραγματικός μισθός (βλ. λ.). Ο μισθός, σαν μορφή διανομής ανάλογα με την εργασία, είναι σπουδαιότατο μέσο οργάνωσης της σο­ σιαλιστικής παραγωγής και της εργασίας, μέσο πραγματοποίησης της αρχής του υλικού ενδιαφέροντος των εργαζομένων για τα αποτελέσματα της εργασίας τους, ανύψωσης του πολιτιστικού-τεχνικού και επαγγελμα­ τικού τους επιπέδου. Το επίπεδο του μισθού ρυθμίζεται από το κράτος στην κλίμακα όλης της χώρας. Σύμφωνα με το σχέδιο καθορίζεται το μέ­ γεθος του μισθού για τις διάφορες κατηγορίες εργατών και υπαλλήλων, παίρνοντας υπάψη τις διαφορές ανάμεσα στην ειδικευμένη και ανειδίκευτη εργασία, ανάμεσα στη βαριά και την ελαφριά δουλειά. Υπολογίζεται επίσης το ειδικά βάρος των διάφορων κλάδων της σοσιαλιστικής οικονομίας και οι διαφορές ανάμεσα στις διάφορες περιοχές. Ό λ α αυτά δίνουν τη δυνα­ τότητα να κατανέμονται σχεδιοποιημένα αι εργατικές εφεδρείες στους κλάδους της λαϊκής οικονομίας κοι τις οικονομικές περιοχές της χώρας. Οι πολύμορφες συνθήκες εργασίας υπολογίζονται με τη βοήθεια συστήματος τιμολογίων (περιλαμβάνει διάφορους καταλόγους τιμών ανάλογα με την ειδίκευση και τους συντελεστές των διάφορων περιοχών σχετικά με τους μισθούς), για τις διάφορες μορφές και τα συστήματα μισθού. Στη σοσια­ λιστική οικονομία χρησιμοποιούνται δύο βασικές μορφές μισθού' με βάση το χρόνο εργασίας και «με το κομμάτι». Τη μεγαλύτερη διάδοση έχει ο μισθός με το κομμάτι, που εξαρτάται από την απόδοση του εργαζόμενου. Διαιρείται σε διάφορα επιμέρους συστήματα αμοιβής, όπως είναι το άμε­ σο, το προοδευτικό, το έμμεσο, το πριμοδοτικό σύστημα αμοιβής με το κομμάτι. Διακρίνεται επίσης το ατομικά και το συλλογικά σύστημα αμοι­ βής. Ο μισθός ανάλογα με το χρόνο εργασίας, πού το μέγεθος του εξαρτάται από τον πραγματικό χρόνο εργασίας και την ειδίκευση του εργαζόμε­ νου, υποδιαιρείται στον απλό μισθό και τον πριμοδοτικό. Με την πλατιά

μισθός στο σοσιαλισμό ανάπτυξη του σύνθετου εκμηχανισμού, της αυτοματοποίησης της παρα­ γωγής, την εισαγωγή των συνεχών μεθόδων παραγωγής, πραγματοποιεί­ ται διεύρυνση της σφαίρας εφαρμογής ταυ συστήματος μισθού ανάλογα με το χρόνο εργασίας (κυρίως του πριμοδοτικού). Ο μισθός των μηχανι­ κών, των τεχνικών και των υπαλλήλων καθορίζεται με τη μορφή μηνιαίου μισθού, που διαφοροποιείται ανάλογα με την πολυπλοκάτητα και την υπευ­ θυνότητα της εργασίας. Ο μισθός διαμορφώνεται από δύο μέρη: το βασικό και το συμπληρωματικά. Το βασικά μέρος των αποδοχών για τους εργά­ τες είναι η αμοιβή με βάση τα τιμολόγια εργασίας καθώς και τα χρηματικά βραβεία που δίδονται από το κονδύλι μισθών και για τους μηχανικούς και τεχνικούς ο μηνιαίος μισθός. Το συμπληρωματικά μέρος του μισθού το αποτελούν τα βραβεία που πληρώνονται από το κέρδος των επιχειρήσεων από το οποίο σχηματίζεται το κονδύλι υλικής παρότρυνσης. Κατά τη σχεδιοποίηση των μισθών και τον έλεγχο της χρησιμοποίησής τους, τεράστια σημασία για τη λαϊκή οικονομία έχει η σωστή αναλογία ανάμεσα στην ανάπτυξη της παραγωγικότητας της εργασίας και το μισθό. Η παραγωγικό­ τητα της εργασίας πρέπει να έχει το προβάδισμα απέναντι στην αύξηση των μισθών, πράγμα απαραίτητο για τη μεγέθυνση του εθνικού εισοδήμα­ τος και, στη βάση αυτή, την παραπέρα ανάπτυξη της σοσιαλιστικής οικονο­ μίας και την άνοδο της λαϊκής ευημερίας. Τα τελευταία χρόνια πάρθηκαν μια σειρά μέτρα για την τακτοποίηση των μισθών, την εξάλειψη των ανισομερειών στην αμοιβή της εργασίας, που είχαν σημειωθεί προηγούμενα στην ανύψωση σε πρώτη σειρά του μισθού των χαμηλά αμειβόμενων κατηγο­ ριών εργαζομένων κλπ. Νέες δυνατότητες για την τελειοποίηση του συστή­ ματος των μισθών, για τη μεγαλύτερη αντιστοιχία τους στην ποσότητα και την ποιότητα της εργασίας και για την ενίσχυση, στη βάση αυτή, του ρόλου του μισθού σαν παράγοντα αύξησης της παραγωγικότητας της εργασίας, δημιουργεί η οικονομική μεταρρύθμιση που πραγματοποιείται με βάση τις αποφάσεις της ολομέλειας της ΚΕ του ΚΚΣΕ του Σεπτεμβρίου του 1965. Διευρύνθηκαν σημαντικά οι δυνατότητες των επιχειρήσεων όσον αφορά την πριμοδότηση των εργατοϋπαλλήλων από το κανδύλι υλικής παρότρυνσης. Ο νόμος για το κρατικό πεντάχρονο σχέδιο ανάπτυ­ ξης της λαϊκής οικονομίας της ΕΣΣΔ για την περίοδο 1971-1975 προ­ βλέπει την ανύψωση του μέσου μηνιαίου μισθού των εργατοϋπαλλήλων κατά 22,4% κατά μέσο όρο, πράγμα που θα έχει σαν αποτέλεσμα να εξασφαλιστεί ένα επίπεδο μισθού σχεδόν 150 ρούβλια το μήνα. Ουσια­ στικά βασική συμπληρωματική πηγή εσόδων των εργαζομένων στη σο­ σιαλιστική κοινωνία είναι τα κοινωνικά κονδύλια κατανάλωσης (βλ. λ.). Η παραπέρα τελειοποίηση του συστήματος των μισθών με σκοπό να επι­ τευχθεί κατά το δυνατό μεγαλύτερη αντιστοιχία προς το νόμο της δια­ νομής ανάλογα με την εργασία, θα δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για το πέρασμα σε συνέχεια στη διανομή ανάλογα με τις ανάγκες.

μισθωτή εργασία

349

Μ ισθω τή εργασία: Η εργασία των εργαζομένων στην καπιταλιστική πα­ ραγωγή, που στερούνται τα μέσα της παραγωγής και αναγκάζονται να που­ λούν στους καπιταλιστές την εργατική τους δύναμη και έτσι γίνονται αντι­ κείμενα εκμετάλλευσης των τελευταίων. Η εργασία τους είναι η πηγή της υπεραξίας (βλ. λ.) που την ιδιοποιούνται διάφοροι καπιταλιστές. Για τον καπιταλισμό, σε αντίθεση με τις δουλοκτητικές και φεουδαρχικές μορφές εκμετάλλευσης, είναι χαρακτηριστικές οι μορφές του οικονομικού καταναγ­ κασμού για την εργασία. Σε διάκριση από τους δούλους και τους δουλοπά­ ροικους, ο μισθωτός εργάτης νομικά είναι ελεύθερος. Δεν είναι προσωπικά εξαρτημένος από τον καπιταλιστή. Οι σχέσεις ανάμεσα στον καπιταλιστή και τους εργάτες παρουσιάζονται, φαινομενικά, σαν σχέσεις ελεύθερων και ισότιμων κατόχων εμπορεύματος: του πωλητή και του αγοραστή της εργα­ τικής δύναμης. Ο εργάτης όμως που στερείται τα μέσα παραγωγής και τα μέσα συντήρησης, αναγκάζεται να πουλάει στον καπιταλιστή το μόνο που έχει στη διάθεσή του, δηλ. την εργατική του δύναμη, να δουλεύει για τον καπιταλιστή, δημιουργώντας γΓ αυτόν την υπεραξία. Η μισθωτή μορφή της εργασίας καλύπτει την εκμετάλλευση των εργαζομένων, δημιουργεί την εντύπωση ότι δήθεν ο μισθός (βλ. μισθός στον καπιταλισμό) που παίρνει ο εργαζόμενος καλύπτει εξολοκλήρου την εργασία που παρέχει. Στην πραγματικότητα όμως πληρώνεται μόνο η αξία της εργατικής δύνα­ μης, δηλαδή η αξία των μέσων συντήρησης του εργάτη και της οικογενείας του, που είναι απαραίτητα για την αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης. Ουσιαστικά, στη διάρκεια της καπιταλιστικής παραγωγής, ο εργάτης παρά­ γει όχι μόνο αξία ίση με την αξία της εργατικής του δύναμης αλλά και υπε­ ραξία. Και σ’ αυτό βρίσκεται η βάση των ανταγωνιστικών αντιθέσεων ανά­ μεσα στα συμφέροντα των καπιταλιστών και των μισθωτών εργατώνπρολετάριων. Η ανάπτυξη του καπιταλισμού συνοδεύεται από τη χρεοκοπία και την καταστροφή των μικροπαραγωγών-αγροτών, βιοτεχνών, μικροεπαγγελματιών. Αποσυντίθεται η μικροαστική τάξη. Ό λο ι αυτοί πληθαίνουν τις γραμμές των μισθωτών εργατών. Πληθαίνει η εργατική τάξη και οξύνονται οι αντιθέσεις ανάμεσα σε μια δράκα καπιταλιστών και στην αναπτυσσόμενη στρατιά της μισθωτής εργασίας, των προλετάριων. Στην εποχή μας, που η επιστήμη με γοργούς ρυθμούς μετατρέπεται σε άμεση παραγωγική δύνα­ μη, η διανόηση των καπιταλιστικών χώρων όλο και περισσότερο ενισχύει τις γραμμές των μισθωτών εργαζομένων. «Τα κοινωνικά τους συμφέρον­ τα», όπως διαπιστώνεται στο βασικό ντοκουμέντο της παγκόσμιας σύσκε­ ψης των κομμουνιστικών και εργατικών κομμάτων (Ιούνιος 1969), «συν­ δέονται με τα συμφέροντα της εργατικής τάξης, οι δημιουργικές τους προ­ σπάθειες συγκρούονται με τα συμφέροντα των μονοπωλητών, που πάνω απ' όλα βάζουν το κέρδος. Παρόλο που υπάρχουν ουσιαστικές διαφορές στην κατάσταση των διάφορων ομάδων της διανόησης, όλο και μεγαλύτε­ ρο μέρος της βρίσκεται σε σύγκρουση με τα μονοπώλια και την ιμπεριαλι­ στική πολιτική των κυβερνήσεων». Η προσέγγιση των συμφερόντων της

350

μονάδα τω ν τιμών

διανόησης με τα συμφέροντα της εργατικής τάξης η αναπτυσσόμενη συ­ νεργασία τους μειώνουν την κοινωνική βάση της εξουσίας των μονοπωλίων, οξύνουν τις εσωτερικές αντιθέσεις και δραστηριοποιούν τον αγώνα των πλατιών λαϊκών μαζών ενάντια στον ιμπεριαλισμό. Στη διάρκεια που ανα­ πτύσσεται η καπιταλιστική παραγωγή, δημιουργούνται οι υλικές και υπο­ κειμενικές συνθήκες για την εξάλειψη του συστήματος της μισθωτής ερ­ γασίας. Πλήρης καταστροφή αυτού του συστήματος επέρχεται σαν αποτέ­ λεσμα της σοσιαλιστικής επανάστασης και της κατάργησης των καπιτα­ λιστικών σχέσεων. Στη σοσιαλιστική κοινωνία, όπου όλοι οι εργαζόμενοι είναι από κοινού ιδιοκτήτες των μέσων της παραγωγής η εργατική δύνα­ μη δεν είναι εμπόρευμα. Δεν υπάρχει στο σοσιαλισμό θέση για μισθωτή εργασία. Μονάδα τω ν τιμ ώ ν: Η χρηματική μονάδα ορισμένης ονομασίας με τις υποδιαιρέσεις της που χρησιμοποιείται για τη μέτρηση του Ιδιου του χρη­ ματικού υλικού και των τιμών όλων των εμπορευμάτων. Το χρήμα (βλ. λ.), σαν ενσάρκωση της κοινωνικής εργασίας δίνει τη δυνατότητα να συγκρίνονται μεταξύ τους τα εμπορεύματα διαμέσου της τιμής (βλ. λ.). Η ανάγκη της σύγκρισης των εμπορευμάτων διαμέσου της τιμής δημι­ ούργησε την τεχνική ανάγκη για μια μονάδα μέτρησης δηλαδή για τη μονάδα των τιμών. Στις συνθήκες της μεταλλικής κυκλοφορίας (χρυσός άργυρος) φυσική μονάδα μέτρησης της τιμής του εμπορεύματος ήταν οι μονάδες μέτρησης του βάρους του μετάλλου. ΓΓ αυτό στη μεταλλική κυ­ κλοφορία οι ονομασίες της μονάδας βάρους διαμορφώνουν πάντα και τις πρωταρχικές ονομασίες της χρηματικής μονάδας ή της μονάδας των τι­ μών. Παραδείγματος χάρη, στην Αγγλία η λίρα στερλίνα το φούντι (πφούντ = 409,5 γραμ. αργύρου) στην αρχαία Ρωσία, η γκρίβνα (άργυρος βάρους 204 γραμ.) που χρησιμοποιούνταν σαν μέτρο βάρους και σαν χρηματική μονάδα. Η χρηματική μονάδα είναι συμβατική, αλλά ταυτόχρονα οφείλει να έχει τη γενική αναγνώριση. Επειδή η έκδοση χρημάτων είναι συγκεντρω­ μένη στα χέρια του κράτους η μονάδα των τιμών καθορίζεται απο τη νο­ μοθετική εξουσία. Για τη διευκόλυνση του καθορισμού της τιμής οι χρη­ ματικές μονάδες διαιρούνται σε μικρότερα μέρη : το ρούβλι σε 100 κα­ πίκια το δολάριο σε 100 σέντς. Δεν πρέπει ωστόσο να συγχέεται η κλί­ μακα των τιμών με τη λειτουργία του χρήματος σαν μέτρου της αξίας Το χρήμα σαν μέτρο της αξίας αποτελεΙ γενική ενσάρκωση της κοινωνικής εργασίας χρησιμοποιείται για την έκφραση της αξίας των εμπορευμάτων με την τιμή. Σαν μονάδα των τιμών το χρήμα χρειάζεται για τον καθορισμό της χρηματικής μονάδας με σταθεροποιημένο βάρος του μετάλλου. Στην περίπτωση αυτή το χρήμα δε μετρά την αξία των εμπορευμάτων, αλλά χρησιμοποιείται για την ποσοτική μέτρηση της Ιδιας της τιμής για τη σύγ­ κριση και τη συμμέτρηση των τιμών.

μονοπωλιακά υπερκέρδη

351

Μ ονοπώ λια, βλ. καπιταλιστικά μονοπώλια, υπερεθνικά μονοπώλια και ασφαλιστικά μονοπώλια. Μονοπωλιακά υπερκέρδη: Είναι τα κέρδη που τα ιδιοποιούνται τα καπι­ ταλιστικά μονοπώλια χάρη στην εγκαθίδρυση της κυριαρχίας τους σ' έναν ή σε μερικούς κλάδους της οικονομίας και που υπερβαίνουν σημαντικά το μέσο ποσοστό κέρδους (βλ. λ.). Στις συνθήκες του προμονοπωλιακού καπι­ ταλισμού τα μονοπωλιακά υπερκέρδη ήταν σπάνιο και προσωρινά φαινό­ μενο. Στον ιμπεριαλισμό έγινε μια από τις μόνιμες μορφές κέρδους. Η ιδιο­ ποίηση μονοπωλιακού υπερκέρδους είναι ο σκοπός όλης της δράσης των μονοπωλίων. Η απομύζηση από το μεγάλο κεφάλαιο μονοπωλιακού κέρ­ δους είναι, στις συνθήκες του ιμπεριαλισμού, μια από τις μορφές εκδήλω­ σης του βασικού οικονομικού νόμου του καπιταλισμού (βλ. λ.). Η κυριαρ­ χία των μονοπωλίων στην οικονομία των ιμπεριαλιστικών χωρών δυσχε­ ραίνει την ελεύθερη διακίνηση του κεφαλαίου από τους κλάδους που έχουν χαμηλό ποσοστό κέρδους στους κλάδους με υψηλό ποσοστό κέρ­ δους, δηλαδή εμποδίζει την εξίσωση των διάφορων ποσοστών κέρδους σ' ένα ενιαίο μέσο ποσοστό. Έτσι, το μονοπωλιακό κεφάλαιο αποκτά τη δυνατότητα να ιδιοποιείται κέρδη σημαντικά υψηλότερα από το μέσο πο­ σοστό κέρδους. Τα μεγάλα μονοπώλια των ΗΠΑ, λόγου χάρη, με κεφάλαιο πάνω από τα 100 εκατομμύρια δολάρια παίρνουν 3 και περισσότερες φορές μεγαλύτερο κέρδος απ’ ό,τι οι μικρές επιχειρήσεις με κεφάλαιο λ ι· γότερο από το 1 εκατομμύριο δολάρια. «Το μονοπώλιο δίνει υπερκέρδος. δηλαδή πρόσθετο κέρδος πάνω από το κανονικό, το συνηθισμένο σ’ όλο τον κόσμο καπιταλιστικό κέρδος» (Β. I. Λένιν). Το υπερκέρδος αυτό απο­ σπούν τα μονοπώλια κατά κανόνα, με τον καθορισμό μονοπωλιακών τι­ μών (βλ. λ.) στα εμπορεύματα. Το μονοπωλιακό υπερκέρδος σχηματίζεται με την υπεραξία που δημιουργείται από την εργασία των μισθωτών ερ­ γατών, καθώς και από μέρος της αξίας που δημιουργείται από την εργα­ σία των μικρών εμπορευματοπαραγωγών και έχει τις εξής πηγές: (1) Την τεράστια ένταση της εκμετάλλευσης του προλεταριάτου της δοσμένης χώρας, με την εντατικοποίηση της εργασίας, την πλατιά χρησιμοποίηση της γυναικείας εργασίας που πληρώνεται χαμηλότερα, τη μείωση του μι­ σθού κάτω από την αξία της εργατικής δύναμης, την ιδιοποίηση μέρους του μισθού των εργαζομένων με τους φόρους, τον πληθωρισμό, την ανύ­ ψωση των τιμών στα είδη πλατιάς κατανάλωσης. (2) Την εκμετάλλευση των εργαζόμενων αγροτών και των μικρών αγροκτηματιών με την επι­ βολή του λεγομένου «ψαλιδιού των τιμών» — στα βιομηχανικά είδη, που πουλούν τα μονοπώλια, καθορίζονται μονοπωλιακά υψηλές τιμές ενώ στα αγροτικά εμπορεύματα μονοπωλιακά χαμηλές τιμές— καθώς και με την βοήθεια των πιστώσεων και των φόρων. Έτσι, σημαντικό μέρος της αξίας που δημιουργείται από τους εργαζόμενους αγρότες και τους αγροκτηματίες, περνά στα χέρια των μονοπωλίων. (3 ) Την εκμετάλλευση των λαών

362

μονοπωλιακή πρόσοδος

των άλλων χωρών, ιδιαίτερα των υπανάπτυκτων από οικονομική άποψη, διαμέσου των άνισων ανταλλαγών με τις χώρες αυτές και την απόκτηση τεράστιων κερδών από το εξαγόμενο σ' αυτές κεφάλαιο. Σοβαρό λόγο στην εξασφάλιση μονοπωλιακού υπερκέρδους παίζουν επίσης οι πόλεμοι και η στρατιωτικοποίηση της οικονομίος. Τα στρατιωτικοβιομηχανικά κονσένρ, χρησιμοποιώντας κατα την έκφραση του Β.Ι. Λένιν το σύστημα της «νο­ μιμοποιημένης κλοπής του ταμείου του κράτους», βγάζουν τεράστια κέρδη που τα εγγυάται το κράτος. Τα μονοπώλια ιδιοποιούνται επ(σης μέρος της υπεραξίας που παράχθηκε στις επιχειρήσεις των μικρών και μεσαίων καπιταλιστών. Η επιδίωξη των μονοπωλητών να αποκτήσουν το μεγολύτερο δυνατό κέρδος, δημιουργεί μια απεγνωσμένη ανταγωνιστική πάλη ανάμεσά τους, οδηγεί στην όξυνση όλων των αντιθέσεων του καπιτα­ λισμού. Μονοπωλιακή πρόσοδος: Είναι μια από τις μορφές γαιοπροσόδου στον καπιταλισμό, που διαμορφώνετοι κατά την πώληση εμπορευμάτων σε τι­ μές που υπερβαίνουν την αξία τους, χάρη στο ότι παράγονται κάτω από ιδιαίτερα ευνοϊκές συνθήκες. Τα εμπορεύματα αυτά πουλιούνται με μονο­ πωλιακές τιμές (βλ. λ.). Τη μονοπωλιακή πρόσοδο, με τη μορφή συμπλη­ ρωματικού εισοδήματος, ιδιοποιούνται συνήθως οι ιδιοκτήτες της γής. Στην αγροτική οικονομία η μονοπωλιακή πρόσοδος πραγματοποιείται σε χωράφια όπου καλλιεργούνται σπάνια είδη, π.χ. ιδιαίτερες ποικιλίες σταφυλιών που χρησιμοποιούνται για την παρασκευή κρασιών που έχουν σπά­ νια γεύση. Εξαιτίας της περιορισμένης έκτασης των χωραφιών άπου καλ­ λιεργούνται σπάνια αγροτικά προϊόντα, δημιουργείται η δυνατότητα να πουληθούν σε τιμή που όχι μόνο υπερβαίνει την κοινωνική τιμή παραγω­ γής αλλά και την αξία της. Έτσι, η μονοπωλιακή πρόσοδος, αποτελεί συμ­ πληρωματικό έσοδο, που εισπράττεται εξαιτίας του ότι ένα εμπόρευμα έχει τιμή υψηλότερη και της αξίας του και της τιμής παραγωγής του (βλ. λ.). Μονοπωλιακή πρόσοδος υπάρχει και στον εξορυκτικό κλάδο, κατά την εξόρυξη και πώληση σπάνιων μετάλλων, ορυκτών και μεταλλευμάτων που η ζήτησή τους είναι τόσο μεγάλη ώστε η τιμή τους στην αγορά να ξεπερνά την αξία τους για ένα λιγότερο ή περισσότερο μακροχρόνιο διάστημα. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις οι καπιταλιστές που νοικιάζουν τη γη από τους ιδιοκτήτες παρόμοιων κτημάτων υποχρεώνονται να πληρώσουν εξαιρετι­ κά υψηλό μίσθωμα, βάση του οποίου είναι η μονοπωλιακή πρόσοδος. Με την ανάπτυξη των μεγάλων πόλεων εμφανίζεται η μονοπωλιακή πρό­ σοδος στα οικόπεδα των πόλεων που παρουσιάζουν εξαιρετικά ευνοϊκή τοποθέτηση για την οικοδόμηση εμπορικών κέντρων, μεγάλων εμπορικών είτε δημόσιων κτιρίων. Στην περίπτωση αυτή, στη βάση της μονοπωλια­ κής προσόδου βρίσκεται το εξαιρετικά υψηλό μίσθωμα. Η μονοπωλιακή πρόσοδος είναι μέρος της υπεραξίας που δημιουργείται από τη μισθωτή εργασία και την οποία ιδιοποιείται ο ιδιοκτήτης της γης, εξαιτίας της ανα­

μονοπωλιακή τιμή

353

κατανομής της υπεραξίας. Η μονοπωλιακή πρόσοδος είναι ένα είδος «φό­ ρου» που πληρώνει η κοινωνία στους ιδιοκτήτες γης. Μονοπωλιακή τιμ ή : Είναι η τιμή των εμπορευμάτων, που αποκλίνει σε μεγάλο βαθμό από την αξία ή την τιμή παραγωγής, και εξασφαλίζει στα μονοπώλια την αποκόμιση υπερκέρδους. Η μονοπωλιακή τιμή είναι ίση με τα έξοδα παραγωγής συν το μονοπωλιακό υπερκέρδος (βλ. λ.). Μονο­ πωλιακές τιμές υπήρχαν και στην προμονοπωλιακή περίοδο, όταν κυ­ ριαρχούσε ο ελεύθερος ανταγωνισμός, αλλά τότε καθορίζονταν μόνο για ορισμένα σπάνια αγροτικά προϊόντα και περιορισμένα βιομηχανικά είδη. Σαν μαζικό και νομοτελειακό φαινόμενο, οι μονοπωλιακές τιμές χαρακτηρί­ ζουν μόνο τον ιμπεριαλισμό όταν, εξαιτίας της κυριαρχίας στη σφαίρα της παραγωγής και κυκλοφορίας, τα μονοπώλια καταφέρνουν, στη μακροχρόνια περίοδο και σε πλατιά κλίμακα, να απομακρύνουν την τιμή αγοράς από την τιμή παραγωγής, τόσο προς τα πάνω, όσο και προς τα κάτω. Η μονοπω­ λιακή τιμή στον ιμπεριαλισμό είναι μονοπωλιακό φαινόμενο που απορρέει από την ίδια την ουσία του μονοπωλιακού καπιταλισμού. Διακρίνονται δύο είδη μονοπωλιακών τιμών: οι μονοπωλιακά υψηλές τιμές στις οποίες τα μονοπώλια πωλούν τα προϊόντα τους, και οι μονοπωλιακά χαμηλές τι­ μές στις οποίες αγοράζουν χοντρικά, κυρίως από τις αποικιακές και εξαρτη­ μένες χώρες, πρώτες ύλες είτε προϊόντα για παραπέρα επεξεργασία. Με μο­ νοπωλιακά χαμηλές τιμές τα μονοπώλια αγοράζουν επίσης την παραγωγή των μικρών εμπορευματοπαραγωγών στις δικές τους χώρες. Για να διατη­ ρήσουν τις μονοπωλιακές τιμές στην αγορά, τα καπιταλιστικά μονοπώλια: (1) εμποδίζουν την ελεύθερη διακίνηση κεφαλαίων, επειδή δεν αφήνουν τον ανταγωνιστή τους να ρίξει τη μονοπωλιακή τιμή, είτε συμφωνούν μαζί του για τη διατήρηση συμφωνημένης τιμής· (2) περιορίζουν την παραγω­ γή εμπορευμάτων στην εσωτερική αγορά, επειδή δε διστάζουν να περιορί­ σουν ως ένα βαθμό την παραγωγή ή να καταστρέφουν τα «πλεονάζοντα» εμπορεύματα* (3) περιορίζουν τον όγκο των εμπορευμάτων του ενός ή του άλλου είδους, καθώς επίσης εμποδίζουν την ελεύθερη κίνηση των τι­ μών στην παγκόσμια αγορά, και γΓ αυτό το σκοπό συνενώνονται σε δι­ εθνή κονσόρτσιουμ (βλ. λ.)' (4) χρησιμοποιούν το αστικό κράτος για την περιφρούρηση της εσωτερικής αγοράς από τον ανταγωνισμό του εξωτε­ ρικού, με τη βοήθεια υψηλών τελωνειακών δασμών. Οι μονοπωλιακές τι­ μές δεν εξαλείφουν την ισχύ του νόμου της αξίας (βλ. λ.) σαν νόμου της τιμής των εμπορευμάτων. Ό σ α κερδίζει το μονοπωλιακό κεφάλαιο με τη βοήθεια των μονοπωλιακών τιμών, τόσα χάνουν η μη μονοπωλιακή αστική τάξη, οι εργαζόμενοι των καπιταλιστικών χωρών, καθώς επίσης οι λαϊκές μάζες των οικονομικά εξαρτημένων και υπανάπτυκτων χωρών, από τις οποίες οι μονοπωλητές, διαμέσου των άνισων ανταλλαγών, απομυζούν τεράστια κέρδη. Έτσι στη μονοπωλιακή τιμή διασταυρώνονται τα συμφέ­ ροντα διάφορων τάξεων και ομάδων της σύγχρονης καπιταλιστικής κοι23

364

μονοπώλιο ατομικής ιδιοκτησίας στη γη

νωνίας. ΓΓ αυτό η αδιάκοπη αύξηση των μονοπωλιακά υψηλών τιμών στην παραγωγή που ρευστοποιούν τα μονοπώλια και η μείωση των τιμών στα προϊόντα που αγοράζουν, οδηγεί σε όξυνση των ταξικών αντιθέσεων του ιμπεριαλισμού. Μονοπωλιακός ανταγωνισμός, βλ. θεωρία του «μονοπωλιακού αντα­ γωνισμού». Μονοπώλιο ατομικής ιδιοκτησίας στη γ η : Είναι η ύπαρξη στα χέρια των ιδιωτών γαιοκτημόνων του βασικού αποθέματος γαιών της χώρας. Ο μεγάλος γαιοκτήμονας συνήθως νοικιάζει στους καπιταλιστές-ενοικιαστές και τους μικρούς αγρότες σημαντικό μέρος της γης παίρνοντας μίσθωμα που καθορίζεται από το συμβόλαιο εκμίσθωσης. Έ τσι η ιδιοκτησία της γης ξεχωρίζει από την αγροτική παραγωγή. Το μονοπώλιο της ατομικής ιδιο­ κτησίας στη γη δυσχεραίνει την ελεύθερη τοποθέτηση κεφαλαίου στη γη, δεν επιτρέπει τη χρησιμοποίηση κεφαλαίου στην αγροτική οικονομία χω­ ρίς την πληρωμή ενός ορισμένου μεριδίου στον ιδιοκτήτη της γης και συνεπώς εμποδίζει την ελεύθερη ροή κεφαλαίων από τη βιομηχανία στην αγροτική οικονομία. Το μονοπώλιο της ατομικής ιδιοκτησίας στη γη είναι η αιτία της απόλυτης γαιοπροσόδου (βλ. λ.). Περιορίζοντας την τοποθέ­ τηση κεφαλαίου στην αγροτική οικονομία παραχωρώντας σημαντικό μέ­ ρος της δημιουργημένης υπεραξίας για την πληρωμή των ιδιοκτητών της γης το μονοπώλιο της ατομικής ιδιοκτησίας στη γη φρενάρει την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων στην αγροτική οικονομία. Η εξάλειψη της μεγάλης γαιοκτησίας υπονομεύει το μονοπώλιο της ατομικής ιδιοκτησίας στη γη, δημιουργεί τους όρους για την υπερνίκηση της δουλικής σύνδεσης με τη γη από μέρους του μικρού εμπορευματοπαραγωγού. Η εξάλειψη της ατομικής ιδιοκτησίας στη γη και η εθνικοποίηση της γης δηλαδή η μετα­ τροπή της γης σε κρατική ιδιοκτησία, έχει εξαιρετικά σοβαρή σημασία όχι μόνο για την εξάλειψη όλων των παλιών-φεουδαρχικών και μισοφεουδαρχικών μορφών γαιοκτησίας αλλά και για την απελευθέρωση της κοι­ νωνίας από το «φόρο» που πληρώνει στους ιδιοκτήτες της γης. Μονοπώλιο εξωτερικού εμπορίου της Ε Σ Σ Δ : Είναι το δικαίωμα του σο­ βιετικού κράτους να ρυθμίζει τις εξωτερικές οικονομικές σχέσεις της Σοβιε­ τικής Ένωσης με τα άλλα κράτη. Η ουσία του μονοπωλίου του εξωτερικού εμπορίου, όπως αναφέρεται στην απόφαση της ΚΕ του ρωσικού κομμου­ νιστικού κόμματος που έγινε το 1925, βρίσκεται στο ότι «το κράτος το ίδιο διεξάγει το εξωτερικό εμπόριο διαμέσου ειδικού οργάνου (του λαϊκού επιτροπάτου εξωτερικού εμπορίου)' καθορίζει ποιές οργανώσεις σε ποιούς κλάδους και σε ποιό όγκο μπορούν να διεξάγουν άμεσες πράξεις εξωτερικού εμπορίου’ προσδιορίζει, ξεκινώντας από τα καθήκοντα ανόδου της οικο­ νομίας και της σοσιαλιστικής οικοδόμησης διαμέσου του σχεδίου εξάγω· γών-εισαγωγών, τι και σε ποιές ποσότητες μπορεί να εξαχθεί από τη χώρα

μονοπώλιο στη γη

αντικείμενο της οικονομίας

355

και τι να εισαχθε! σ* αυτή' διαμέσου των αδειών εισαγωγών-εξαγωγών και των καθοριζόμενων αναλογιών, το κράτος ρυθμίζει άμεσα τις εισαγωγές και τις εξαγωγές και τις πράξεις των οργανώσεων εξωτερικού εμπορίου». Το κρατικό μονοπώλιο του εξωτερικού εμπορίου είναι κατοχυρωμένο στο Σύνταγμα της ΕΣΣΔ (άρθρο 14) και ανάγεται στην άσκηση από τα ανώ­ τερα κρατικά όργανα της εξουσίας και της κρατικής διοίκησης. Σκοπός του είναι να συμβάλει στην ανάπτυξη της οικονομίας της σοσιαλιστικής χώ · ρας, να την προφυλάξει από την επίδραση του αυθόρμητου στοιχείου της καπιταλιστικής αγοράς. Το μονοπώλιο εξωτερικού εμπορίου στάθηκε μια από τις βασικές προϋποθέσεις πραγματοποίησης της εκβιομηχάνισης, επί­ τευξης της τεχνικής και οικονομικής ανεξαρτησίας της ΕΣΣΔ, της επιτυχη­ μένης οικοδόμησης του σοσιαλισμού. Οι συγκεκριμένες μορφές πραγματο­ ποίησης του μονοπωλίου του εξωτερικού εμπορίου αλλάζουν ανάλογα με τις μεταβαλλόμενες συνθήκες της οικονομίας και της εξωτερικής πολιτικής. Σήμερα για την κρατική καθοδήγηση του εξωτερικού εμπορίου, αρμόδιο είναι το υπουργικό συμβούλιο, το υπουργείο εξωτερικού εμπορίου και η κρατική επιτροπή του υπουργικού συμβουλίου της ΕΣΣΔ για τις εξωτερικές οικονομικές σχέσεις (η τελευταία παρέχει οικονομική και τεχνική βοήθεια στα ξένα κράτη, εξασφαλίζει την αποστολή σοβιετικών σύνθετων εγκατα­ στάσεων στα βιομηχανικά και άλλα έργα στο εξωτερικό). Οι σοβιετικές εμπορικές αντιπροσωπείες στις πρωτεύουσες των ξένων κρατών ασκούν τα δικαιώματα της Σοβιετικής Ένωσης στο εξωτερικό εμπόριο. Οι πανενωσιακοί οργανισμοί του εξωτερικού εμπορίου, πάνω στη βάση και τα περιθώρια των καταστατικών τους, των σχεδίων εξωτερικού εμπορίου, των αδειών εξαγωγών και εισαγωγών, διεξάγουν τις εξαγωγικές και εισαγωγι­ κές τους πράξεις για μια ορισμένη ποικιλία εμπορευμάτων που έχει καθορισθεί για κάθε οργανισμό. Οι πανενωσιακές επιχειρήσεις «Λένφιντοργκ» και «Ντάλιντοργκ» διεξάγουν το εμπόριο με τα γειτονικά ξένα κράτη. Το σο­ βιετικό κράτος ελέγχει και κατευθύνει την πρακτική δραστηριότητα των οργανισμών του εξωτερικού εμπορίου που τους έχει παραχωρηθεί το δι­ καίωμα συναλλαγών με το εξωτερικό. Συμπληρωματικά προς την εμπορική δράση των κρατικών πανενωσιακών οργανισμών και τη ρυθμιστική δρα­ στηριότητα του υπουργείου εξωτερικού εμπορίου, χρησιμοποιούνται και οι κοινωνικές οργανώσεις που συμβάλλουν στην προαγωγή των σχέσεων εξωτερικού εμπορίου και των άλλων οικονομικών σχέσεων της ΕΣΣΔ με το εξωτερικό. Ανάμεσά τους, εξέχουσα θέση ανήκει στο Πανενωσιακό Εμ­ πορικό Επιμελητήριο. Το μονοπώλιο του εξωτερικού εμπορίου της Σοβιε­ τικής Ένωσης έχει μεγάλη διεθνή σημασία. Η πείρα της χώρας μας στην άσκηση του μονοπωλίου του εξωτερικού εμπορίου χρησιμοποιείται από τις άλλες σοσιαλιστικές χώρες και μια σειρά αναπτυσσόμενα κράτη. Μ ονοπώ λιο στη γη σαν αντικείμενο της οικονομίας: Είναι το αποκλει­ στικό δικαίωμα του καπιταλιστή να οργανώνει την οικονομία στη γη που

μορφές της αξίας νοίκιασε από το γαιοκτήμονα. Το μονοπώλιο στη γη, σαν αντικείμενο της οικονομίας, συνδέεται με τον περιορισμό των χωραφιών, με το ότι όλη η γη που είναι προσιτή με το δοσμένο επίπεδο ανάπτυξης της παραγωγικής τεχνικής, έχει καταληφθεί ήδη από τα καπιταλιστικά νοικοκυριά. Σε διά­ κριση από το μονοπώλιο ατομικής ιδιοκτησίας στη γη (βλ. λ.), που ασκείται από το γαιοκτήμονα, το μονοπώλιο στη γη, σαν αντικείμενο της οικονομίας, ασκείται από τον καπιταλιστή που χρησιμοποιεί τη γη, κατά κανόνα σαν μέσο παραγωγής. Το μονοπώλιο στη γη, σαν αντικείμενο της οικονομίας, αποτελεί την αιτία της εμφάνισης της διαφορικής γαιοπροσό· δου (βλ. λ.).) Στο σοσιαλισμό, σε συνθήκες που η γη αποτελεί παλλαϊκή ιδιοκτησία το μονοπώλιο στη γη, σαν αντικείμενο της οικονομίας, ασκείται από το σοσιαλιστικό κράτος που παραχωρεί τη γη για χρήση στις ομάδες των εργαζομένων ή σε επιμέρους πρόσωπα. Μορφές της αξίας: Είναι οι μορφές έκφρασης της αξίας των εμπορευμά­ των στα διάφορα στάδια της ιστορικής διαδικασίας ανάπτυξης της εμπορευ­ ματικής παρογωγής και ανταλλαγής. Ο Μαρξ αναλύοντας την προέλευση των χρημάτων, την ιστορία ανάπτυξης της ανταλλαγής στην κοινωνία εξέτασε και την «ανάπτυξη των μορφών έκφρασης της αξίας που περιέχεται στην αξιακή σχέση των εμπορευμάτων από την πιό απλή, μόλις αισθητή μορφή ως την εκτυφλωτική χρηματική μορφή». Η αξία του εμπορεύματος μπορεί να αποκαλυφθεί μόνο στη διαδικασία της ανταλλαγής, στην εξί­ σωση του ενός εμπορεύματος με κάποιο άλλο. Αυτό σημαίνει ότι η αξία του εμπορεύματος εκφράζεται με την καταναλωτική αξία ενός άλλου εμπορεύμοτος, που εξαιτίας αυτού γίνεται ισοδύναμό του, αποτελεί την απα­ ραίτητη μορφή του. Διακρίνεται (1) η απλή, ή τυχαία μορφή της αξίας, (2) η πλήρης ή αναπτυγμένη, (3) η γενική και (4) η χρηματική μορφή της αξίας. Η απλή ή τυχαία μορφή αξίας είναι η ιστορικά και λογικά πρώτη μορφή έκφρασης της αξίας του εμπορεύματος, που αντιστοιχεί στο αρχικό στάδιο ανάπτυξης της εμπορευματικής παραγωγής. «Το μυ­ στικό κάθε μορφής αξίας έγκειται σ’ αυτή την απλή μορφή της αξίας» (Κ. Μαρξ). Αυτή μπορεί να εκφραστεί με μια εξίσωση, όπου X του εμπο­ ρεύματος Α = Ψ του εμπορεύματος Β. Η μορφή αυτή είναι απλή, γιατί η αξία ενός εμπορεύματος εκφράζεται μόνο σε ένα ορισμένο εμπόρευμα. Είναι τυχαία γιατί το εμπόρευμα που εκφράζει την αξία καθορίζεται όχι τακτικά αλλά τυχαία εξαιτίας της χαμηλής ανάπτυξης της εμπορευματι­ κής παραγωγής και της ανταλλαγής. Στην απλή μορφή της αξίας πα­ ρουσιάζεται ένα εμπόρευμα (το εμπόρευμα Α), που εκφράζει την αξία του, και ένα άλλο (το εμπόρευμα Β) που χρησιμοποιείται για την έκ­ φραση της αξίας. Αυτά τα δύο εμπορεύματα παίζουν διαφορετικούς ρό­ λους, βρίσκονται σε διαφορετικούς πόλους. Γ Γ αυτό το πρώτο εμπόρευμα βρίσκεται στη σχετική, και το δεύτερο στην ισοδύναμη μορφή της αξίας. Η απλή μορφή της αξίας κλείνει μέσα της, σε εμβρυακή ακόμα μορφή.

μορφές της αξίας

357

τις αντιθέσεις του εμπορεύματος που θα αναπτυχθούν μετά, μαζί με την ανάπτυξη της εμπορευματικής ανταλλαγής. Από την τυχαία ακόμα ανταλ­ λαγή πραγματοποιείται ένα είδος διχασμού του εμπορεύματος. Άλλα εμπο­ ρεύματα εμφανίζονται σαν μέσο ανταλλαγής, άλλα αποξενώνονται σαν κα­ ταναλωτικές αξίες. Από την άλλη όμως πλευρά, στη διαδικασία της ανταλ­ λαγής κάθε εμπόρευμα οφείλει να ρευστοποιηθεί και σαν καταναλωτική αξία και σαν αξία. Το εμπόρευμα που εμφανίζεται σαν μέσο ανταλλαγής εμφανίζεται με τη μορφή του ισοδύναμου. Η ισοδύναμη μορφή της αξίας χαρακτηρίζεται από τρεις ιδιομορφίες: (1) Η καταναλωτική αξία του εμπορεύμστος-ισοδύναμου, γίνεται έκφραση του αντίθετού του, δηλ. της αξίας του. (2) Η συγκεκριμένη εργασία, που δαπανήθηκε για την παραγωγή της καταναλωτικής αξίας του εμπορεύματος-ισοδύναμου, εμφανίζεται σαν έκ­ φραση της αφηρημένης εργασίας που δαπανήθηκε για την παραγωγή του άλλου εμπορεύματος (του εμπορεύματος Α). (3) Η εργασία του επιμέρους εμπορευματοπαραγωγού που δημιούργησε το εμπόρευμα-ισοδύναμο (εμπό­ ρευμα Β) εμφανίζεται σαν κοινωνική εργασία. Με τη διεύρυνση της σφαίρας της ανταλλαγής, όταν η ανταλλαγή αρχίζει να αποκτά λίγο ή πολύ τακτικό χαρακτήρα σε αντικατάσταση της απλής μορφής της αξίας έρχεται η πλή­ ρης ή αναπτυγμένη μορφή της αξίας. Με την πλήρη μορφή της αξίας ένα κα το Ιδιο εμπόρευμα αρχίζει να εκφράζει την αξία του με μια ολόκληρη σειρι εμπορευμάτων και όχι με κάποιο μοναδικό εμπόρευμα. Στην περίπτωση αυτή ένας όλο και μεγαλύτερος αριθμός καταναλωτικών οξιών του εμπορευμαπκού κόσμου εμφανίζονται στο ρόλο του ισοδύναμου κατά την ανταλλαγή. = Ψ του εμπορεύματος Β X του εμπορεύματος Α

είτε - Ζ του εμπορεύματος Γ = Υ του εμπορεύματος Δ

Στην πλήρη μορφή της αξίας υπογραμμίζεται ακόμη περισσότερο η ενιαία βάση του κόσμου των εμπορευμάτων— η εργασία που δαπανήθηκε για την παραγωγή τους— και εμφανίζονται πιο αισθητά οι αντιθέσεις που βρί­ σκονται μέσα στο εμπόρευμα. Η γενική μορφή της αξίας είναι τα αποτέ­ λεσμα της καθιέρωσης στην κοινωνία τακτικής ανταλλαγής, που οδηγεί στην επιλογή ενός εμπορεύματος σαν του ισοδύναμου με το οποίο πιο συχνά ανταλλάσονται όλα τα άλλα εμπορεύματα. Κατά τη γενική μορφή της αξίας όλα τα εμπορεύματα αρχίζουν να εκφράζουν την αξία τους σ' ένα ορισμένο εμπόρευμα: X του εμπορεύματος Α = Ψ του εμπορεύματος Β = Ζ του εμπορεύματος Γ = Υ του εμπορεύματος Δ °

S του εμπορεύματος Ε

358

Μ ουρ Τόμας

Στην περίπτωση αυτή ένα εμπόρευμα εκφράζει την αξία όλων των άλλων εμπορευμάτων και είναι τα γενικό ισοδύναμο (βλ. λ.). Με την εμφάνιση του γενικού ισοδύναμου παρουσιάζεται η δυνατότητα να λύνονται πιο απλά κατά την ανταλλαγή οι αντιθέσεις του εμπορεύματος. Με τον τρόπα αυτό όλα τα εμπορεύματα αποκτούν μια ενιαία μορφή έκφρασης της αξίας. Το γενικό ισοδύναμο εμφανίζεται σαν άμεση ενσάρκωση της κοινωνικής εργασίας. Το ρόλο του γενικού ισοδύναμου σταυς διάφορους τύπους και στους διάφορους λαούς, ανάλογα με τις φυσικές συνθήκες, τις παραδόσεις που επικρατούσαν κλπ., τον έπαιζαν διάφορα εμπορεύματα: ζώα, δόντια ζώων, προβιές, γένημα, καρποί, ψάρια, κοχύλια, μαργαριτάρια αλάτι, γου­ ναρικά, στολίδια, κομμάτια υφάσματος, κομμάτια μετάλλου, κ.α. Με τη διεύρυνση της σφαίρας ανταλλαγής, όταν το εμπόριο άρχισε να βγαίνει από τα όρια του δοσμένου τόπου, με την ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας και την εμφάνιση του θαλάσσιου εμπορίου, η ανταλλαγή άρχισε να πραγματο­ ποιείται όχι με τη βοήθεια της μιας ή της άλλης καταναλωτικής αξίας που έπαιζε το ρόλο του γενικού ισοδύναμου, αλλά διαμέσου ενός μόνο περισ­ σότερα πολύτιμου εμπορεύματος. Τέτοια εμπόρευμα είναι τα πολύτιμα μέταλλα, α χρυσός και ο άργυρος, που με τον καιρό γίνονται χρήμα. Σε αντικατάσταση της γενικής μορφής της αξίας έρχεται η χρηματική μορφή της αξίας, όπου το ρόλο του γενικού ισοδύναμου για όλα τα εμπορεύματα ταν παίζει ένα μοναδικό εμπόρευμα — ο χρυσός: X του εμπορεύματος Α Ψταυ εμπορεύματος Β Ζ του εμπορεύματος Γ -

5'ουγγίες” χρυσού.

Υ του εμπορεύματος~Δ Με την εμφάνιση του χρήματος (βλ. λ.) όλος ο κόσμος των εμπορευμάτων διαιρέθηκε σε δύο πόλους: στον ένα πόλο βρίσκονται όλα τα συνηθισμένα εμπορεύματα, στον άλλο το χρήμα, εκφρασμένο σε χρυσό. Το χρήμα είναι τα γενικό ισοδύναμο, ένα ιδιαίτερο εμπόρευμα που με την καταναλωτική αξία ταυ συναρθρώθηκε στέρεα η ισοδύναμη μορφή της αξίας. Μ ουρ Τόμας (1478-1535): Άγγλος στοχαστής, ανθρωπιστής, ένας από τους θεμελιωτές του ουτοπικού σοσιαλισμού (βλ. λ.). Ή τα ν νομικός και κατέλαβε μια σειρά υψηλές κυβερνητικές θέσεις στην αγγλική κυβέρνηση, συμπεριλαμβανομένης της θέσης του λόρδου-κσγκελλάριου. Εκτελέστηκε, γιατί αρνήθηκε να αναγνωρίσει το βασιλιά Ερρίκο Η' σαν αρχηγό της εκκλησίας. Με την εργασία του «Το χρυσό βιβλίο, ωφέλιμο, όσο και διασκεδαστικό, για την καλύτερη δυνατή οργάνωση του κράταυς και για την νέα νήσα Ουτοπία» (1516) κατέκρινε με δριμύτητα τα φεαυδαρχισμό και τις καπιταλιστικές σχέσεις παυ γεννιούνταν τότε στην Αγγλία. Καταδι­ κάζοντας τον παρασιτισμό της αγγλικής αριστοκρατίας, ο Μουρ έγραφα

Μπεμ-Μ πάβερκ Ευγένιος

369

ότι «όμοια με τους κηφήνες, οι αριστοκράτες ζουν σε βάρος της εργασίας των άλλων», με τη όουλειά των ενοικιαστών γης, που τους «τρώνε το κρέας τους». Κύρια αιτίο των κοινωνικών συμφορών θεωρούσε την ατομική ιδιο­ κτησία. Έγραψε, ότι όσο κοι αν ακμάζει η κοινωνία, ο άνθρωπος στις συν­ θήκες της ατομικής ιδιοκτησίας θα πεθαίνει από την πείνα, αν «όεν φροντί­ σει για τον εουτό του ο ίδιος». Ονειρευόμενος μια κολύτερη οργάνωση της κοινωνίας, ο Μουρ απεικόνισε στο βιβλίο του το ιδανικό σοσιαλιστικό καθεστώς — τη χώρα της Ουτοπίας. Γ αυτή τη χώρα βασιλεύει η ισότητα ανάμεσα στους ανθρώπους, δεν υπάρχει ατομική ιδιοκτησίο, η παραγωγή είναι κοινωνική, αν κοι πραγματοποιείται σε ξεχωριστά εργαστήρια (με την παράδοση των προϊόντων σε κοινωνικές αποθήκες)· δεν υπάρχει αντί­ θεση ανάμεσα στην πόλη και το χωριό, ανάμεσα στη σωματική κοι την πνευματική εργασία· τα προϊόντα κατανέμονται ανάλογο με τις ανάγκες και το πολιτικό καθεστώς είναι δημοκρατικό. Η αντίληψη του Μουρ, για το ιδανικό κοινωνικό σύστημα, έπαιξε προοδευτικό ρόλο στην ανάπτυξη της κοινωνικής σκέψης: στις συνθήκες του 16ου αιώνα μπόρεσε να διεισδύσει στο μέλλον και πρόβλεψε μερικά από το χαρακτηριστικά του. Μ πεμ-Μ πάβερκ Ευγένιος (1861-1914): Οικονομολόγος κοθηγητής της πολιτικής οικονομίας στη Βιένη. Για πολλά χρόνια υπουργός οικονομικών στην Αυστρία πρόεδρος της Αυστριακής Ακαδημίας Επιστημών. Ο ΜπεμΜπάβερκ έδωσε την πιο συνεπή και ολοκληρωμένη έκθεση της θεωρίας της αυστριακής σχολής πολιτικής οικονομίας (βλ. λ.). Τα κύρια έργα του είναι: «Οι βάσεις της θεωρίας της αξίας των οικονομικών αγαθών» (1886), «Κεφάλαιο και κέρδος» (1884-1889), «Η θεωρίο του Κορλ Μαρξ και η κριτική της» (1896). θεμελιώνοντας την υποκειμενική-ψυχολογική θεωρία της οριακής χρησιμότητας, ο Μπεμ-Μπάβερκ ισχυριζόταν ότι οι τιμές των εμπορευμάτων δεν καθορίζονται από την αξία τους, αλλά από την καταναλωτική τους χρησιμότητα. Η χρησιμότητο του δοσμένου αγα­ θού ελαττώνεται στο βαθμό που μειώνεται η ανάγκη γΓ αυτό. Ο βαθμός του κορεσμού των αναγκών εξορτάται από την ποσότητα των αγαθών, που βρίσκονται στη διάθεση του υποκειμένου. Από εδώ απορρέει η υποκειμε­ νική χρησιμότητα της τελευταίας μονάδας του δοσμένου αγοθού, που απο­ τελεί την οριακή του χρησιμότητα. Στη βάση αυτή ο Μπεμ-Μπάβερκ, πρό­ βαλε τη θεωρίο ότι το καπιταλιστικό κέρδος εμφανίζεται με τη μορφή της διαφοράς που υπάρχει ανάμεσα στην τιμή των παρόντων και των μελλον­ τικών αγαθών. Και μάλιστα θεωρεί ότι τα μελλοντικά αγαθά έχουν σχε­ τικά μικρότερη αξία από τα παρόντα. Εφόσον, κατά την αγορά της εργα­ τικής δύναμης, γίνεται ανταλλαγή των πορόντων αγαθών με μελλοντικά, και τα μελλοντικά αυτά αγαθά μόνο με το πέρασμα του χρόνου μετατρέπονται σε παρόντο, πηγή του κέρδους των καπιταλιστών δεν είναι, κατά τον Μπεμ-Μπάβερκ, η εκμετάλλευση της μισθωτής εργασίας, αλλά η «ανα­ μονή» του χρόνου, που στη διάρκειά του τα μελλοντικά αγαθά «ωριμάζουν»

Μπέρβι ΒασΙλι Βασίλιεβπς σε παρόντα και ανεβάζουν την αξ(α τους ως το επίπεδο της αξίας των πα­ ρόντων αγαθών. Ο Μπεμ-Μπάβερκ θεωρούσε και τον τόκο που εισπράτ­ τουν οι καπιταλιστές για το κεφάλαιο, ως δίκαιη αμοιβή για την «αποχή» από την ικανοποίηση των ατομικών τους αναγκών. Καλύπτοντας την ταξακή ουσία της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης, ο Μπεμ-Μπάβερκ παρου­ σιάζει το κέρδος σαν αιώνια κατηγορία. Επιχείρησε να ανατρέψει τη μαρ­ ξιστική εργασιακή θεωρία της αξίας και να την αντικαταστήσει με την υπο­ κειμενική θεωρία της οριακής χρησιμότητας, που έβλεπε την κατηγορία της αξίας και το θεμέλιό της στην εργασία μόνο από ψυχολογική άποψη. Στην πραγματικότητα όμως, η αξία του προϊόντος δημιουργείται από την εργα­ σία των εργατών και καθορίζεται από τον κοινωνικά αναγκαίο χρόνο. Η αξία δεν μπορεί να αυξηθεί αυτή καθ' εαυτή από την «αναμονή» του χρόνου και να δημιουργήσει ταυτόχρονα καπιταλιστικό κέρδος. Μοναδική πηγή του καπιταλισμού κέρδους είναι η υπεραξία, η απλήρωτη εργασία των εργατών, που ιδιοποιείται δωρεάν ο καπιταλιστής. Για την υπεράσπιση του καπιταλιστικού συστήματος πολλοί σύγχρονοι αστοί οικονομολόγοι χρησιμοποιούν στην έρευνά τους τη θεωρία της οριακής χρησιμότητας του Μπεμ-Μπάβερκ. Μπέρβι, Βασίλι-Βασίλιεβιτς (ψευδώνυμο του Ν. φλερόβσκι, 18291918): Ρώσος δημοσιολόγος και οικονομολόγος. Οι οικονομικές απόψεις του Μπέρβι, συνέπιπταν σε πολλά με τις απόψεις των επαναστατών ναρόντνικων. Τα σπουδαιότερα έργα του Μπέρβι είναι: «Η θέση της εργατικής τάξης στη Ρωσία» (1869) και το «Αλφάβητο των κοινωνικών επιστημών» (1871). Ο Μαρξ έτρεφε μεγάλη εκτίμηση για το βιβλίο του Μπέρβι «Η θέση της εργατικής τάξης στη Ρωσία». Έγραφε ο Μαρξ ότι «είναι εργασία σοβαρού παρατηρητή, κριτικού χωρίς προκαταλήψεις, δυνατού καλλιτέχνη και πρώτα απ’όλα ανθρώπου αγανακτισμένου από την καταπίεση σε όλες τις μορφές της, που δεν ανέχεται τους κάθε είδους εθνικούς ύμνους και που συμμερίζεται με πάθος όλα τα βάσανα και όλους τους πόθους της πα­ ραγωγικής τάξης». Ο Μπέρβι αναγνώριζε πως στη Ρωσία άρχισε ήδη η διαδικασία ανάπτυξης του καπιταλισμού, υπογράμμιζε ότι η παραγωγικό­ τητα της εργασίας του εργάτη της φάμπρικας, είναι πιό υψηλή σε σύγκριση μ' εκείνη του βιοτέχνη. Σημείωνε τη γοργή ανάπτυξη της πολιτικής συνεί­ δησης και της οργάνωσης των εργατών της εκμηχανισμένης παραγωγής. Ωστόσο, όπως και οι επαναστάτες ναρόντνικοι του 1870, ο Μπέρβι έβλεπε αρνητικά την ανάπτυξη του καπιταλισμού, από το γεγονός μόνο πως η κατάσταση του πληθυσμού στις συνθήκες του καπιταλισμού χειροτερεύει, μεγαλώνει η αθλιότητα στον ένα πόλο και αυξάνει ο πλούτος στον άλλο. Υποστήριζε τη μικρή εμπορευματική παραγωγή, δεν κατανοούσε πως αυτή αναπόφευκτα γεννάει τον καπιταλισμό. Αγωνιζόμενος για την εξάλειψη της τσιφλικάδικης γαιοκτησίας, ο Μπέρβι θεωρούσε σαν την καλύτερη μορφή του αγροτικού συστήματος την κοινοτική εμκετάλλευση της γης και πρό-

Μ περνστάιν Εδουάρδος

361

τείνε σειρά από μέτρα για την εδραίωση της αγροτικής κοινότητας. Ιδα­ νικό του ήταν η αταξική κοινωνία, η κομμουνιστική κοινωνία, που στη βάση της πρέπει να βρίσκεται όχι η ατομική αλλά η κοινωνική ιδιοκτησία. Τον κύριο ρόλο στην οικοδόμηση της κομμουνιστικής κοινωνίας, ο Μπέρβι τον ανέθετε στην κοινότητα, ισχυριζόμενος ότι ο αγρότης είναι η κύρια μορφή στην οικοδόμηση της νέας κοινωνίας. Γ αυτό εκδηλωνόταν ο μι­ κροαστικός, περιορισμένος ορίζοντας του Μπέρβι, που δεν κατανοούσε την ιστορική σημασία του προλεταριάτου στη σοσιαλιστική επανάσταση. Ωστόσο, ο Μπέρβι, που βρισκόταν στις εξορίες και τις φυλακές πάνω από ένα τέταρτο του αιώνα μπόρεσε να αξιολογήσει σωστά πολλά οικονομικά φαινόμενα της Ρωσίας στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Μπερνστάιν. Εδουάρδος (1860-1932): Αρχηγός των οππουρτουνιστών στο Γερμανικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα, ο πιο φανατικός ιδεολόγος του διεθνούς αναθεωρητισμού. Στα βιβλία του επιχειρεί ανοιχτά την ανα­ θεώρηση του μαρξισμού και αναγνωρίζει απροκάλυπτα την αστική πολιτική οικονομία. Τάχθηκε κατά της μαρξιστικής εργασιακής θεωρίας της αξίας. 0 Μπερνστάιν δήλωνε ότι στην ανάλυση της αξίας πρέπει να υπολογίζεται όχι μόνο η εργασία που αναλώθηκε στην παραγωγή εμπορευμάτων, αλλά και η οριακή χρησιμότητά της (βλ. Μπεμ-Μπάβερκ). Ταυτόχρονα πρότεινε να χρησιμοποιείται η θεωρία της οριακής χρησιμότητας, που πρέσβευε η Αυστριακή Σχολή, στην έρευνα της ανταλλαγής των σπανιζόντων αγαθών, για την ερμηνεία των αποκλίσεων που παρουσιάζουν οι τιμές αγοράς από την αξία και τις μονοπωλιακές τιμές. Ο Μπερνστάιν υπέβαλε σε αναθεώρηση τη θεωρία του Μαρξ για την απόλυτη και τη σχετική εξαθλίωση της εργατικής τάξης. Για να συγκαλύψει τη συγκέντρωση της παραγωγής και την αύξηση του πλούτου στα χέρια των καπιταλιστών, που πραγματοποιείται στη δια­ δικασία της συσσώρευσης του κεφαλαίου, πρόβαλε τη θέση ότι τάχα στον καπιταλισμό η διαδικασία της συγκέντρωσης της παραγωγής στη βιομη­ χανία επιβραδύνεται, ενώ στην αγροτική οικονομία απουσιάζει εντελώς. Ο Μπερνστάιν διέδιδε το μύθο ότι δήθεν ο Μαρξ υποστήριζε τη θεωρία της εξαθλίωσης του προλεταριάτου μόνο στα πρώτα του έργα, και την απαρνήθηκε στο «Κεφάλαιο». Στην πραγματικότητα όμως, ακριβώς στο «Κεφάλαιο» εκτίθεται με περισσότερη πληρότητα η διδασκαλία του Μαρξ για το γενικό νόμο της καπιταλιστικής συσσώρευσης, απ’ όπου προκύπτει η θέση για την επιδείνωση της κατάστασης του προλεταριάτου στο βαθμό που αναπτύσσεται ο καπιταλισμός. Ο Μπερνστάιν ισχυριζόταν ότι με την ανάπτυξη των μετοχικών εταιριών η ιδιοκτησία του κεφαλαίου περνάει στα χέρια όλο και μεγαλύτερου αριθμού προσώπων και αυτό σημαίνει ότι «το κεφάλαιο δημοκρατικοποιείται». Ο Μπερνστάιν ισχυριζόταν επίσης ότι τάχα οι οικονομικές κρίσεις και η αναρχία της παραγωγής στον καπιταλισμό μπορούν να ξεπεραστούν με την ανάπτυξη των μονοπωλίων. Επιδίωξε να θεμελιώσει το αδύνατο της σοσιαλιστικής επανάστασης και της δικτα­

362

Μπερνστάιν Εδουάρδος

τορίας του προλεταριάτου, να υπερασπιστεί τη θέση της ταξικής συνεργα­ σίας του προλεταριάτου με την αστική τάξη, να συγκεντρώσει την προσοχή του στις μεταρρυθμίσεις στα πλαίσια του καπιταλισμού, να αποδείξει τη δυ­ νατότητα της βαθμιαίας ενσωμάτωσης του καπιταλισμού στο σοσιαλισμό, πράγμα που θα σήμαινε στην πράξη προδοσία των συμφερόντων της εργα­ τικής τάξης. Με τη θεωρία του της «σοσιαλιστικής αποικιακής πολιτικής» προσπάθησε να αποδείξει, ότι οι λαοί των αποικιών δεν ωρίμασαν ακόμη για ανεξάρτητη επαναστατική πάλη. Δηλαδή στην ουσία προσπάθησε να εμποδίσει τη δημιουργία ενιαίου μετώπου των εργαζομένων των μητρο­ πόλεων και των αποικιών κατά του ιμπεριαλισμού. Πολλές από τις θέσεις του Μπερνστάιν χρησιμοποιούνται από τους σύγχρονους «αριστερούς» και δεξιούς οππουρτουνιστές.

ΛΕΞΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ

ΛΕΞΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ

Με βάση δύο σοβιετικές εκδόσεις: ΛΕΞΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ των Καθηγητών Ε. Φ. ΜπορΙσωφ, Β. Λ. Ζάμιν και Μ. Φ. Μακάρωφ «Πολιτικές Εκδόσεις», 1972 και ΛΕΞΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ των Καθηγητών Μ. I. Βολκώφ, Α. Ντ. Σμυρνώφ και I. Π. ΦαμΙνσκι «Εκδοτικό Πολιτικής Οικονομίας», 1981

ΤΟΜΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟΣ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: Γιαννοπούλου Λούλα Μελάς Πέτρος Στεργίου Γεώργιος

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ:

Ρούσης Γιώργος Σταματάκης Νικηφόρος

Gutenberg ΣΟΛΩΝΟΣ 103-ΤΗΛ. 3626.684, 3624.606 - ΑΘΗΝΑ - 1984

Κάθε γνήσιο αντίτυπο έχει τη σφραγίδα του εκδοτικού οίκου.

© Gutenberg

Στοιχειοθεσία - Εκτύπωση - Βιβλιοδεσία Γραφικές Τέχνες: «G UTEN BERG » Διόότου 55 - 57, τηλ. 3629.402 Αθήνα Υπεύθυνος τυπογραφείου: Κυριάκος Τραγέας Τεχνική επιμέλεια - Μορφολογία: Γιώργος Δαρδανός Επιμέλεια βιβλιοδεσίας: X. Καρακατσάνης Εξώφυλλο: Γ. Δαρδανός

Ν Νέα διεθνής οικονομική τά ξη : Αντιλήψεις των νεαρών, πολιτικά ανε­ ξάρτητων κρατών για την αναδιάρθρωση των διεθνών οικονομικών σχέ­ σεων. Οι αντιλήψεις αυτές εμφανίστηκαν στις συνθήκες όξυνσης της κρίσης του συστήματος της ιμπεριαλιστικής εκμετάλλευσης, των αποθεμάτων καυ­ σίμων, πρώτων υλών καθώς και των εργατικών εφεδρειών στις αναπτυσ­ σόμενες χώρες. Η θεωρία αυτή συμπεριλαμβάνει τις παρακάτω προϋποθέ­ σεις για την εξασφάλιση των εξωτερικών συντελεστών της οικονομικής ανάπτυξης των αναπτυσσόμενων χωρών: την εδραίωση της εθνικής κυ­ ριαρχίας στους φυσικούς πόρους και σε όλα τα είδη της οικονομικής δραστηριότητας· τον περιορισμό των διακυμάνσεων των τιμών στις εμπορεύσιμες πρώτες ύλες' τη μείωση της ψαλίδας που σχηματίζεται ανάμεσα σ’ αυτές τις τιμές και τις τιμές των προϊόντων που επεξεργάζονται οι βιο­ μηχανίες' την επέκταση του εμπορίου με τις αναπτυγμένες χώρες'τη ρύθμι­ ση ταυ διεθνούς νομισματικού συστήματος' την εντατικοποίηση της επέ­ κτασης της βιομηχανικής εξαγωγής στις αναπτυσσόμενες χώρες' τη λήψη μιας σειράς μέτρων για τη μείωση του τεχνολογικού χάσματος ανάμεσα στις αναπτυγμένες και τις αναπτυσσόμενες χώρες· την ελάφρυνση από τα βάρη των χρηματοδοτικών υποχρεώσεων και την αύξηση της ροής των πραγματικών μέσων από τις αναπτυγμένες στις αναπτυσσόμενες χώρες και την υποταγή σε κανονισμούς και ελέγχους για τη δραστηριότητα των πο­ λυεθνικών εταιριών. Οι πιο πάνω προϋποθέσεις ανταποκρίνονται στα συμφέροντα όλων των αναπτυσσόμενων χωρών. Σαν πιό σοβαρή μέθο­ δος για την πραγματοποίηση αυτών των προϋποθέσεων προβάλλεται η λεγάμενη «συλλογική αυτοεξασφάλιση» που προϋποθέτει την πολύπλευρη αμοιβαία οικονομική συνεργασία των νεαρών κρατών. Η αντίληψη αυτή διαμορφώθηκε στη διακήρυξη και στο πρόγραμμα δράσης της VI ειδικής συνόδου της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ (Μάης 1974) για τη καθιέρωση νέας διεθνούς οικονομικής τάξης. Αυτή η αντίληψη αργότερα διευκρινίστηκε σε μια σειρά ντοκουμέντα και υλικά. Η κίνηση για τη νέα τάξη αποτελεΙ ένα πλατύ, αντιϊμπεριαλιστικό μέτωπο που αγκαλιάζει χώρες της Ασίας, της Αφρικής και της Λατινικής Αμερικής σε ποικίλα επίπεδα και κατευθύνσεις της κοινωνικο-οικονομικής ανάπτυξης. Οι αναπτυσσόμενες χώρες συνδέουν με την ικανοποίηση αυτών των απαιτήσεων τις ελπίδες τους να πραγματο­ ποιήσουν, έστω και μερικά, την αναδιάρθρωση των οικονομικών σχέσεων με τις βιομηχανικά αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες προς όφελος τους και να δυναμώσουν τις οικονομικές τους σχέσεις με τα σοσιαλιστικά κράτη.

νέα οικονομική πολιτική Για μερικές αναπτυσσόμενες χώρες, κυρίως για κράτη με επαναστατικοδημοκρατικά καθεστώτα, ο αγώνας για τη νέα διεθνή οικονομική τάξη στοχεύει στη συμπλήρωση των οικονομικών προσπαθειών με πιο ευνοϊκές εξωοικονομικές συνθήκες. Η συμμετοχή σ’ αυτή την κίνηση κρατών με καπιτα­ λιστικό προσονατολισμό οντανακλά την προσπάθεια των ηγετικών τους κύκλων να εναποθέσουν τις ευθύνες για τη δύσκολη κατάσταση των λαών τους κυρίως σε εξωτερικούς παράγοντες, να μετοφέρουν την ένταση του αγώνα στο εξωτερικό για τη στερέωση των θέσεων του εθνικού κεφολαίου. Βασική αδυναμία της αντίληψης αυτής είναι η αντίθεση των σκοπών της: χωρίς να θιγούν οι βάσεις του καπιταλισμού είναι αδύνατο να πραγματο­ ποιηθεί η μετορρύθμιση των διεθνών οικονομικών σχέσεων, να τεθεί τέρμα στη ν€οαποικιοκρατΙα (βλ. λ.). Είναι αναγκαίο όμως να έχουμε υπόψη ότι η αντίληψη για τη νέα διεθνή οικονομική τάξη βρίσκεται στο στάδιο της δια­ μόρφωσής της. Η ιδέα για τη καθιέρωση μιας νέας διεθνούς οικονομικής τάξης άρχισε να συνδέεται απο ορισμένους εκπροσώπους των αναπτυσ­ σόμενων χωρών με τον αγώνα για τη μείωση των στρατιωτικών δαπανών, για την προώθηση της πολιτικής ύφεσης, για τη στρατιωτική ύφεση. Παίρ­ νοντας θέση για την επέκταση και το βάθεμα των εξωτερικών οικονομικών σχέσεων με τις αναπτυσσόμενες χώρες, στη βάση της ισοτιμίας και της αμοι­ βαίας βοήθειας, η Σοβιετική Ένωση, όπως υπογραμμίστηκε στην ανακοίνωση της σοβιετικής κυβέρνησης στις 4 του Οκτώβρη 1976, «Για την αναδιοργά­ νωση των οικονομικών σχέσεων», βλέπει με κατανόηση «το πλατύ πρό­ γραμμα μέτρων, που αντανακλούν τα ουσιαστικά και μακροχρόνια συμφέ­ ροντα των αναπτυσσόμενων χωρών, υποστηρίζει την κύρια κατεύθυνσή του». Η υποστήριξη της ΕΣΣΔ και των άλλων σοσιαλιστικών χωρών στις δί­ καιες και νόμιμες επιδιώξεις των νεαρών κρατών που έχουν αντιϊμπεριαλιστικό χαρακτήρα, βοήθησαν να εγκριθούν στον ΟΗΕ σοβαρά διεθνή ντο­ κουμέντα, που προσανατολίζουν στον καθορισμό μιας νέας διεθνούς οικο­ νομικής τάξης. Αυτή η υποστήριξη παίζει θετικό ρόλο στην πορεία όλων των μετέπειτα διεθνών συνεδρίων για τα προβλήματα της νέας διεθνούς οικονομικής τάξης. Τα ιμπεριαλιστικά κράτη, μπροστά στις εμφανιζόμενες απαιτήσεις των αναπτυσσόμενων χωρών, και την υποστήριξή τους οπό τα σοσιαλιστικά κράτη, είναι αναγκασμένα να κάνουν μερικές υποχωρήσεις, επιδιώκοντας παράλληλα να επιβάλουν τις δικές τους αντιλήψεις για τη μετα­ μόρφωση των διεθνών οικονομικών σχέσεων που έχουν νεοαποικιακό χα­ ρακτήρα, αντί των προτάσεων των αναπτυσσόμενων χωρών. Νέα οικονομική πολιτική: Η οικονομική πολιτική του σοβιετικού κρά­ τους στη μεταβατική nep/οδο από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό (βλ.λ.), που αποσκοπεΙ στην οικοδόμηση του σοσιαλισμού με τη χρησιμοποίηση των εμπορευματικών και χρηματικών σχέσεων, τη ολόπλευρη ανάπτυξη της σοσιαλιστικής βιομηχανίας και κύρια της βαριάς βιομηχανίας, με την ενί­ σχυση της συμμαχίας ανάμεσα στην εργατική τάξη και την εργαζόμενη

νεοαποικιοκρατία αγροτιά και τέλος με τη σύνδεση των αγροτικών νοικοκυριών με τους συνε­ ταιρισμούς (βλ. συνεταιριστικό σχέδιο του Λένιν) στη σοσιαλιστική ανοι­ κοδόμηση. Η νέα οικονομική πολιτική είναι συνέχεια της πολιτικής του σο­ σιαλιστικού κράτους που άρχισε την άνοιξη του έτους 1918. Η πραγματο­ ποίησή της ανακόπηκε από την ξένη στρατιωτική εισβολή και τον εμφύ­ λιο πόλεμο. Στα χρόνια εκείνα εφαρμόστηκε η πολιτική του «πολεμικού κομ­ μουνισμού». Τη νέα οικονομική πολιτική (Ν ΕΠ ), που αντικατέστησε την πολιτική του «πολεμικού κομμουνισμού», την επεξεργάστηκε και την πρότεινε ο Β.Ι. Λένιν, και έγινε δεκτή στο 10ο συνέδριο του ΡΚΚ το 1921. Η ΝΕΠ, εφαρμόστηκε στην ΕΣΣΔ σε συνθήκες έντασης της ταξικής πάλης ανάμεσα στα σοσιαλιστικά και καπιταλιστικά στοιχεία, σύμφωνα με την αρχή «ποιός, ποιόν», και τέλειωσε το 1935 με την πλήρη νίκη των σοσιαλι­ στικών σχέσεων στην πόλη και στο χωριό. Μετά τη νίκη του σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ, η σοβιετική κοινωνία άρχισε την πορεία για την παραπέρα ανάπτυξη και τελειοποίηση της λαϊκής οικονομίας, για τη δημιουργία του αναπτυγμένου σοσιαλισμού (βλ. λ.). Οι βασικές αρχές της οικονομικής πολιτικής, που εφαρμόστηκαν στη Σοβιετική Ένωση κατά τη μεταβατική περίοδο, έχουν μεγάλη και παγκόσμια σημασία. ΜπορεΙ να εφαρμοστούν και σε άλλες χώρες που οικοδομούν το σοσιαλισμό. 'Ωστόσο, οι συγκεκρι­ μένες μορφές της οικονομικής οικοδόμησης στη μια ή την άλλη χώρα πρέπει να παίρνουν υπόψη τις ιστορικές και τοπικές ιδιομορφίες και συν­ θήκες της ανάπτυξής της. Νεοαποικιοκρατία: Το σύνολο των οικονομικών, πολιτικών και ιδεολογι­ κών μέσων, που χρησιμοποιούν τα ιμπεριαλιστικά κράτη με σκοπό την πα­ ράταση της αποικιακής εκμετάλλευσης (βλ. λ.) των λαών εκείνων που απόκτησαν την εθνική τους ανεξαρτησία αλλά εξακολουθούν να είναι οικονο­ μικά αδύνατα. Σκοπός της νεαποικιοκρατίας είναι να εκμηδενίζει τις συνέ­ πειες της πτώσης του αποικιακού συστήματος του ιμπεριαλισμού (βλ. λ.), να μην επιτρέψει την πολιτική αυτοτέλεια και την οικονομική ανεξαρτησία των νέων αναπτυσσόμενων χωρών και να τις κρατήσει στη τροχιά του παγκό­ σμιου καπιταλισμού. «Στην πάλη ενάντια στα εθνικοαπελευθερωτικά κινήμα­ τα», αναφέρεται στο τελικό ντουκουμέντο της παγκόσμιας σύσκεψης των κομμουνιστικών και εργατικών κομμάτων που έγινε στη Μόσχα στις 17 Ιούνη του 1969, «ο ιμπεριαλισμός από τη μια μεριά υπερασπίζεται με πεί­ σμα τα υπολείμματα του αποικισμού και από την άλλη προσπαθεί να εμποδί­ σει, με τις μεθόδους της νεοαποικιοκρατίας, την οικονομική και κοινωνική πρόοδο των αναπτυσσόμενων χωρών». Μια μέθοδος της νεοαποικιοκρατίας που χρησιμοποιείται πλατιά, είναι η ολόπλευρη υποστήριξη των χωρών που αφού έγιναν ανεξάρτητα κράτη εγκατέστησαν καθεστώτα αντιδραστικά και δικτατορικά, όπως είναι, λόγου χάρη, το Νότιο Βιετνάμ, η Νότια Κορέα και μια σειρά από χώρες της Λατινικής Αμερικής κ.α. Δημιουργούνται στρατιωτικοπολιτικο! συνασπισμοί (Ν ΑΤΟ, ΣΕΑΤΟ, ΣΕΝΤΟ), όπου οι ιμπεριαλιστές

νεομαλθουσιανισμός προσπαθούν να προσελκύσουν τα νεαρά κράτη και κλείνουν μ’ αυτά συμ­ φωνίες yia τη δημιουργία στα εδάφη τους πολεμικών βάσεων κλπ. Κεντρικό μέρος στο οπλοστάσιο της νεοαποικιοκρατίας κατέχουν οι πολύμορφες οι­ κονομικές και πολιτικές «ενώσεις», «κοινοπραξίες», «κοινότητες», που δημι­ ουργούν οι μητροπόλεις με τις πρώην αποικίες τους. Οι ιμπεριαλιστικές δυ­ νάμεις (κράτη) εφαρμόζουν πολιτική οικονομικού επεκτατισμού. Στην περί­ πτωση αυτή, μαζί με τις εξαγωγές ιδιωτικών κεφαλαίων, χαρακτηριστικό της νεοαποικιοκρατίας είναι η εξαγωγή κρατικών κεφαλαίων που πραγματο­ ποιείται με τη μορφή «βοήθειος» στις οικονομικά υπανάπτυκτες χώρες. Τους σκοπούς αυτούς εξυπηρετούν οι συλλογικές μορφές νεοαποικιοκρατίας, που εμφανίζονται με το πρόσωπο πιστωτικών οργανισμών, όπως η Διεθνής Τράπεζα Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, κ.α. Η ιμπεριαλιστική «βοήθεια» στις αναπτυσσόμενες χώρες είναι μια από τις πιο εκλεπτυσμένες μορφές της νεοαποικιοκρατίας. Τους πραγματικούς όμως σκοπούς που επιδιώκουν οι ιμπεριαλιστές αποκαλύπτει το αναμφισβή­ τητο γεγονός ότι περισσότερο από τα τρία τέταρτα όλης της χορηγούμενης «βοήθειας» κατευθύνεται σε καθαρά πολεμικές ανάγκες, στη δημιουργία πολεμικών βάσεων, στη βοήθεια αντιδραστικών δυνάμεων, που χρησιμο­ ποιούνται για την καταστολή των εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων και την εδραίωση των θέσεών τους. Οι ιμπεριαλιστές εκμεταλλεύονται επίσης τις λιγότερο αναπτυγμένες χώρες επιβάλλοντάς τους άνισους όρους εμπο­ ρίου, με τα τεχνάσματα της διακύμανσης των τιμών και του συναλλάγμα­ τος. Εφαρμόζοντας την πολιτική της νεοαποικιοκρατίας, ο ιμπεριαλισμός στηρίζεται στον εθνικισμό και την τάση αυτονομισμού, προσπαθεί από τά μέσα να αδυνατίσει τις υπανάπτυκτες χώρες, να υποκινήσει τη μια εναντίον της άλλης και να δυσκολέψει τις επαφές τους με τις σοσιαλιστικές χώρες. Στην πολιτική όμως της νεοαποικιοκρατίας στέκετοι εμπόδιο η σταθερά ενισχυόμενη εθνικοαπελευθερωτική πάλη των λαών, που υποστηρίζεται από το παγκόσμιο σοσιαλιστικό σύστημα, το οποίο προσφέρει στους άλλοτε αποικιακούς και μισοαποικιακούς λαούς πολιτική, οικονομική και πολεμική βοήθεια, όταν αυτά είναι αναγκαία. Νεομαλθουσιανισμός: Μισάνθρωπες θεωρίες για τον πληθυσμό, που υποστηρίζονται από τους οπαδούς του Μάλθους (βλ.λ.) και σαν σκοπό τους έχουν τη δικαίωση της εκμετάλλευσης των εργαζομένων από τους μεγιστάνες του κεφαλαίου και την εξεύρεση μεθόδων για τη διαιώνιση των οικονομικών θέσεων του ιμπεριαλισμού στις αναπτυσσόμενες χώρες που απελευθερώθηκαν απο την αποικιοκρατία και μπήκαν στο δρόμο της αυτοδύναμης ανάπτυξής τους, όπως επίσης τη δικαίωση των ιμπεριαλι­ στικών πολέμων που έχουν σαν αποτέλεσμα τη μαζική εξόντωση του αν­ θρώπου. Οι θεωρίες του νεομαλθουσιανισμού είναι στενά συνδεμένες με τις φυλετικές θεωρίες για «άξιους» και «ανάξιους» λαούς, για «πολύτιμους» και «κατώτερους» ανθρώπους, και καταλήγουν στο ότι πρέπει να επιζήσουν

νόμισμα

367

οι δυνατότεροι. Ο σύγχρονος μαλθουσιανισμός αττοτελεΙ όπλο της πολιτι­ κής της νεοαποικιοκρατίας (βλ. λ.) Οι οποδοΙ του ισχυρίζονται ότι η αυτο­ δύναμη οικονομική ανάπτυξη των υπανάπτυκτων χωρών δεν οδηγεί στην καλυτέρευση της υλικής κατάστασης των πλατιών λαϊκών μαζών, επειδή η ανάπτυξη του πληθυσμού καταβροχθίζει κάθε πλεόνασμα της οικονομίας και δεν αφήνει εφεδρείες ανάπτυξης. Η εκβιομηχάνιση μιας χώρας, κατά τη γνώμη τους, αφαιρεΙ εφεδρείες από την ογροτική οικονομία και επιδει­ νώνει την υπάρχουσα δύσκολη οικονομική κοτάσταση της χώρος, επειδή ο πληθυσμός της είναι πολύς και η αγροτική οικονομΙο δε δίνει μεγάλα πε­ ρισσεύματα. Οι νεομαλθουσιονοΙ υπολογίζουν ότι δήθεν η εκβιομηχάνιση των υπονάπτυκτων χωρών είναι γενικά αδύνατη, επομένως κοι η οικο­ νομική βοήθεια είναι άσκοπη. Οι υποστηρικτές του νεομαλθουσιανισμού θεωρούν ότι στην οικονομική ανάπτυξη των καθυστερημένων οικονομικά λαών, μπορεΙ να βοηθήσει μόνο η λύση του προβλήματος της πληθυσμιακής αύξησης κοι ότι οι φροντίδες και τα μέσα για την καλυτέρευση της ιατρικής περίθαλψης μόνο ζημιά προκαλούν. Οι νεομαλθουσιανοΙ σαν κύ­ ρια αιτία του υπερπληθυσμού προβάλλουν όχι μόνο ότι δεν υπάρχει αντι­ στοιχία ανάμεσο στην αύξηση του πληθυσμού και στην παραγωγή των μέ­ σων διαβίωσης, αλλά και την ασυμφωνία ανάμεσα στον αριθμό του πλη­ θυσμού και στα μέσα παρογωγής, δηλαδή της γης και του κεφολαίου, στις οικονομικά υπανάπτυκτες χώρες. Οι ιδεολόγοι του ιμπεριαλισμού απαιτούν να παρθούν ριζικά μέτρα για τη μείωση των γεννήσεων στις χώρες της Ασίας, της Λατινικής Αμερικής και της Ωκεανίας. Μερικοί οπό τους σύγχρο­ νους μαλθουσιανούς διαβεβαιώνουν ότι είναι ανογκοίο για στρατιωτικούς λόγους, όπως επίσης και γιο λόγους επικράτησης της λευκής φυλής, να αυξηθεί ο αριθμός των γεννήσεων στις χώρες της Ευρώπης, όπου οι πλη­ θυσμοί είτε αναπτύσσονται ελάχιστα είτε ακόμη μειώνοντοι. Άλλοι όμως, φοβούμενοι τους βαθιούς οικονομικούς τρανταγμούς. επειδή μεγάλες μάζες εργαζομένων δεν μπορούν να βρουν εργασία, ιδιαίτερα εξαιτίας της αυτο­ ματοποίησης της παραγωγής, εκφράζοντοι εναντίον της αύξησης του αριθμού των γεννήσεων. Η πρακτική και η πείρα των σοσιαλιστικών κρα­ τών, όπως επίσης και των αναπτυσσόμενων χωρών που απελευθερώθηκον από τον ιμπεριαλισμό και πέτυχαν την οικονομική τους ανεξαρτησία με τη βοήθεια του παγκόσμιου σοσιαλιστικού στρατοπέδου, απορρίπτουν τις αν­ τιεπιστημονικές και μισάνθρωπες θεωρίες των σύγχρονων μαλθουσιανών. Ν όμισμα: Η χρηματική μονάδα μιας χώρας. Σαν νόμισμα εννοούμε επί­ σης τον τύπο του νομισματικού συστήματος του κράτους, ανάλογα με τη βάση στήριξής του (χρυσός, άργυρος, χαρτονόμισμα). Ο όρος «συνάλ­ λαγμα» χρησιμοποιείται επίσης για τον καθορισμό των ξένων χρημάτων, που συμμετέχουν στη διεθνή κυκλοφορία σαν μέσα πληρωμής (ξένο συ­ νάλλαγμα). Μετά την παγκόσμια οικονομική κρίση του 1929-1933, όλα τα νομίσματα των καπιταλιστικών χωρών είναι χαρτονομίσματα. Αυτό

368

νόμισμα

έχει σαν αποτέλεσμα τα καπιταλιστικά νομίσματα να είναι ασταθή και να υφίστανται τακτικές νομισματικές κρίσεις, πληθωρισμό (βλ. λ.) και υποτί­ μηση (βλ. λ.). Τα νομίσματα των καπιταλιστικών χωρών διακρίνονται σε (α) μετατρέψιμα σε άλλα νομίσματα και (β) νομίσματα με περιορισμένη δυνατότητα μετατροπής, δηλαδή νομίσματα που ανταλλάσσονται με μερικά μόνο άλλα, τα οποία χρησιμοποιούνται μόνο στα πλαίσια μιας δοσμένης χώρας. Η μετατρεψιμότητα του νομίσματος μπορεΙ να είναι πλήρης είτε μόνο μερική' εξωτερική είτε εσωτερική. Στην εξωτερική, η ελεύθερη μετα­ τροπή σε άλλα νομίσματα ισχύει μόνο για ξένους, ενώ για τους πολίτες της δοσμένης νομισματικής ζώνης απαιτεΐται ιδιαίτερη άδεια των νομισμα­ τικών αρχών της χώρας. Στην εσωτερική, δικαίωμα ελεύθερης μετατροπής έχουν μόνο οι πολίτες της δοσμένης χώρας, ενώ για τους ξένους απαιτεΐται ιδιαίτερη άδεια. Μέχρι το Δεκέμβρη του 1958, μετατρέψιμα νομίσματα ήταν το δολάριο των Η ΠΑ, το ελβετικό φράγκο και το πορτογαλικό σκούδο. Από το Δεκέμβρη του 1958 μετατρέψιμα έγιναν όλα σχεδόν τα δυτικο­ ευρωπαϊκά νομίσματα. ΝομΙσματα-κλειδιά στον καπιταλιστικό κόσμο, νο­ μίσματα δηλαδή με τα οποία πραγματοποιείται η συντριπτική μάζα των διεθνών πληρωμών και που χρησιμοποιούνται σαν αποθεματικό συνάλ­ λαγμα, είναι το δολάριο των ΗΠΑ και η αγγλική στερλίνα. Τα τελευταία χρόνια διευρύνεται η χρησιμοποίηση στις διεθνείς πληρωμές του δυτικογερμανικού μάρκου, του γαλλικού φράγκου και της ιταλικής λιρέττας. Στο βαθμό που πέφτει το ειδικό βάρος των ΗΠΑ στην οικονομία του καπιτα­ λιστικού κόσμου και στο βαθμό που βαθαίνει η κρίση του νομισματικούοικονομικού συστήματος του καπιταλισμού (βλ. λ.) κλονίζονται απότομα οι θέσεις του ηγετικού καπιταλιστικού νομίσματος, δηλ. του αμερικανικού δολαρίου. Η νομισματική κρίση πήρε τη μορφή «κρίσης του δολαρίου», και οφείλεται άμεσα στο γεγονός ότι η εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ απαιτεί τεράστια έξοδα για τη στρατιωτικοποίηση της οικονομίας και το κυνήγι των εξοπλισμών, τη διεξαγωγή επιθετικών πολέμων, τη συντήρηση των αμερι­ κανικών πολεμικών βάσεων στο εξωτερικό και τη βοήθεια στα αντιδραστικά καθεστώτα πολλών χωρών. Παράλληλα, με την εξαγωγή του ιδιωτικού κεφαλαίου, τα έξοδα της αμερικανικής κυβέρνησης στο εξωτερικό αποτελούν βαρύ φορτίο για το ισοζύγιο πληρωμών των ΗΠΑ, που το έλλειμμά του είναι αναγκασμένες οι ΗΠΑ να το καλύπτουν με χρυσό, πράγμα που είχε σαν αποτέλεσμα να περιοριστεί τα τελευταία χρόνια, και μάλιστα σε μεγάλο βαθμό, το απόθεμα των ΗΠΑ σε χρυσό. Κρίση περνούν και τα άλλα καπιταλιστικά νομίσματα: η αγγλική στερλίνα, το γαλλικό φράγκο. Το Διεθ­ νές Νομισματικό Ταμείο, που δημιουργήθηκε το 1946, δεν μπόρεσε να υπερνικήσει την κρίση του νομισματικού-οικονομικού συστήματος του καπιταλισμού. Τα νομίσματα των σοσιαλιστικών χωρών είναι τα πιο στα­ θερά, γιατί εξασφαλίζονται από τη σχεδιοποιημένη ανάπτυξη της λαϊκής οικονομίας, που βασίζεται στην κοινωνική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής καθώς επίσης στο απόθεμα σε χρυσό και πρώτα από όλα στην τεράστια

νομισματικές θεωρίες ποσότητα των εμπορευμάτων που βρίσκονται στα χέρια του κράτους και μπαίνουν στην κυκλοφορία με τις σταθερές και προγραμματισμένες τιμές. Νομισματικές θεωρίες: Αστικές θεωρίες για τη φύση του χρήματος και την επίδρασή του στη λειτουργικότητα της καπιταλιστικής παραγωγής. Εμφανίστηκαν πολύ πριν από τον καπιταλισμό, αναπτύχθηκαν όμως μόνο στις συνθήκες του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, όταν οι εμπορευματικές-νομισματικές σχέσεις επεκτάθηκαν σε όλους τους τομείς της οικονο­ μικής δραστηριότητας. Στον καπιταλισμό του ελεύθερου ανταγωνισμού, αι νομισματικές θεωρίες έθιγαν κατά κύριο λόγο τα ζητήματα της φύσης των χρημάτων και την αξία τους, ενω στις συνθήκες του μονοπωλιακού καπιτα­ λισμού η κύρια προσοχή συγκεντρώθηκε στα προβλήματα της χρησιμο­ ποίησης των πιστωτικών-νομισματικών παραγόντων σαν μέσου επίδρασης στην οικονομική κατάσταση. Υπήρχαν ιστορικά δύο ρεύματα στην αστική οικονομική φιλολογία: ο μεταλλισμός και ο νομιναλισμός. Ο μεταλλισμός εμφανίστηκε στην εποχή της πρωταρχικής συσσώρευσης του κεφαλαίου σαν αντίδραση ενάντια στην παραχάραξη και τη φθορά των νομισμάτων. Οπαδοί του ήταν οι μερκαντιλιστές που είδαν στα ευγενή μέταλλα τη μορφή του κοινωνικού πλούτου. Βασικό λάθος των μεταλλιστών ήταν η συνταύτιση των νομισμάτων με τα ευγενή μέταλλα, που κατά τη γνώμη τους αποτελούσαν χρήματα από τη Ιδια τους τη φύση. Στην εποχή του ιμπεριαλισμού, με την ανάπτυξη του καπιταλιστικού πιστωτικού συστή­ ματος και την εμφάνιση ποικίλων μέσων κυκλοφορίας, ο μεταλλισμός έχασε την ελκυστικότητά του και για την αστική τάξη. Οι ιδέες του ξαναγεννήθηκαν μετά το τέλος του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου και εμφανίστηκαν σαν συνηγορία για την επαναφορά του κανόνα του χρυσού (βλ. λ.) αν και στο σύγχρονο στάδιο ανάπτυξης των κρατικομονοπωλιακών σχέσεων δεν υπάρχουν ούτε οικονομικές, ούτε πολιτικές συνθήκες για να γίνει κάτι τέτοιο. Η θεωρία του νομιναλισμού αρνεΐται την εμπορευματική φύση των χρη­ μάτων, τα βλέπει σαν σύμβολα, σαν σήμα. Στην περίοδο του μεσαΐωνα χρησιμοποιήθηκε ο νομιναλισμός για τη δικαίωση της σπαπάλης των νομι­ σμάτων από τους φεουδάρχες. Στις συνθήκες όμως εγκαθίδρυσης των κα­ πιταλιστικών σχέσεων, ο νομιναλισμός χρησιμοποιήθηκε γιο τη στερέωση της διαδικασίας αντικατάστασης των μεταλλικών νομισμάτων πλήρους αξίας, με πιστωτικά χρήματα με τη μορφή τραπεζογραμματίων. Στις αρχές του 20ου αιώνα, τις απόψεις αυτές προπαγάνδιζαν οι Γερμανοί οικονομολόγοι Γ. Κναπ και Φ. Μπέντικσεν, που έκφραζαν τα συμφέροντα του γερμανι­ κού ιμπεριαλισμού στον αγώνο ενάντια στη χρυσή ηγεμονία της Αγγλίας. Προωθήθηκε η λεγάμενη κρατική θεωρία των χρημάτων, σύμφωνα με την οποία τα χρήματα εξετάζονται σαν προϊόν της κρατικής εξουσίας και των νομικών σχέσεων. Με την ανάπτυξη της κρατικομονοπωλιακής ρύθμι­ σης, ο νομιναλισμός πήρε κυρίαρχη θέση στην αστική βιβλιογραφία, χρησιμοποιήθηκε σαν θεωρητική βάση για την έκδοση, από τις κυβερνήσεις 24

370

νομισματικές θεωρίες

των καπιταλιστικών χωρών, μεγάλων ποσοτήτων χαρτονομισμάτων χω­ ρίς αξία. Το λάθος των νομιναλιστικών απόψεων, όπως απέδειξε ο Κ. Μαρξ, συνίσταται στην αγνόηση της εμπορευματικής φύσης των χρημά­ των, στη σύγχυση της λειτουργίας τους σαν μέτρου της αξίας με την κλίμακα των τιμών και την απολυτοποίηση της λειτουργίας του χρήμα­ τος σαν μέσου κυκλοφορίας. Στις συνθήκες του καπιταλισμού του ελεύ­ θερου ανταγωνισμού (13ος-19ος αιώνας) κυριαρχούσε επίσης η αντί­ ληψη του «πέπλου της αξίας», που βρήκε την πιο φωτεινή έκφρασή της στην ποσοτική θεωρία του χρήματος. Αυτή η θεωρία επιβεβαίωνε ότι η αλλαγή της ποσότητας των μέσων πληρωμής στην κυκλοφορία έχει άμεση και αναλογική επίδραση στο επίπεδο των εμπορευματικών τιμών. Οι χρηματικές σχέσεις παίζουν το ρόλο του «πέπλου» των πραγματικών (υλικών) διαδικασιών και δεν έχουν καμιά επίδραση στην πορεία της οικο­ νομικής ανάπτυξης. Κατά συνέπεια, η ποσοτική θεωρία έγινε σοβαρό τμή­ μα της νεοκλασικής αντίληψης της αναπαραγωγής, υπερασπίζοντας την ιδέα της δυνατότητας εσωτερικού συντονισμού της καπιταλιστικής οικο­ νομίας, της ικανότητάς της για την αποτελεσματική αυτορρύθμιση στη βάση των μηχανισμών του ανταγωνισμού και της δυναμικής των τιμών. Στην περίοδο του ιμπεριαλισμού εμφανίστηκαν μερικές παραλλαγές της ποσο­ τικής θεωρίας. Μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, εμφανίστηκε το δόγμα του μονεταρισμού, στο οποίο οι νομισματικοί συντελεστές απεικονίζον­ ται σαν κύρια κινητήρια δύναμη των κυκλικών διακυμάνσεων της οικονο­ μικής δραστηριότητας και του εθνικού εισοδήματος. Ιδιόμορφος ανταγω­ νιστής της ποσοτικής θεωρίας στη σύγχρονη αστική βιβλιογραφία είναι η θεωρία της «προτίμησης ρευστότητας» που διαμορφώθηκε από τον Ά γγλο οικονομολόγο Τζ. Μ. Κέυνς (βλ. κΐϋνσιανισμός). 0 τελευταίος εξήγησε τις περιοδικές κρίσεις υπερπαραγωγής με την καθυστέρηση της κατανάλωσης εξαιτίας της αποταμίευσης και είδε την πηγή των δυσκολιών της καπιταλι­ στικής αναπαραγωγής στην υπερβολική συσσώρευση χρημάτων από τους οικονομικούς παράγοντες, στην πλεονασματική «προτίμηση ρευστότητας». Στη θεωρία του Κέυνς, η αλλαγή της ποσότητας του χρήματος επιδρά, κατά κανόνα, όχι στο επίπεδο των τιμών, αλλά στα ποσοστά κατανάλωσης και αποταμίευσης. Το τραπεζικό σύστημα, με τη ρύθμιση της έκδοσης νομισμά­ των, μπορεί να καθορίζει τον προσανατολισμό αυτών των ποσοστών, σε τέ­ τοιο επίπεδο που θα παροτρύνει τις πραγματικές επενδύσεις κεφαλαίων. Το γενικό σχήμα της επίδρασης του χρήματος, που διαμορφώθηκε από τον Κέυνς, είναι επιφανειακό και μη επιστημονικό. Αγνοεί την έννοια του πιστω­ τικού κεφαλαίου, συνδέει μηχανιστικά τα παραπάνω ποσοστά με τη δυναμική των μέσων κυκλοφορίας και εξηγεί τις οικονομικές δυσκολίες του καπιταλι­ σμού με την έλλειψη χρημάτων για την κυκλοφορία. Όπως υπέδειξε ο Μαρξ, η εμφάνιση των χρημάτων γεννά μόνο την τυπική δυνατότητα των κρίσεων υπερπαραγωγής, στην οποία αντανακλάται η αδιάκοπη αντίθεση ανάμεσα στον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής και στην ατομική, καπιταλιστική

νομισματική κρίση

371

ιδιοποίηση. Η προσπάθεια να ασκηθεί επίδραση στο επίπεδο της οικονο­ μικής δραστηριότητας στις καπιταλιστικές χώρες με τη βοήθεια των συν­ ταγών του Κέυνς (μεγάλες δαπάνες του κρατικού προϋπολογισμού, που καλύπτονταν με την επέκταση των δανείων, αύξηση της πίστης, μείωση των επιτοκίων δανειοδότησης κλπ.) οδήγησαν στη γρήγορη ανάπτυξη των πληθωριστικών διαδικασιών, αλλά δεν οπομάκρυναν τις οικονομικές δυ­ σκολίες και την ανεργία. Νομισματική κρίση: Οξεία διαταροχή των εσωτερικών πιστωτικών-χρη· ματικών συστημάτων και των διεθνών νομισματικών-οικονομικών σχέσεων των καπιταλιστικών χωρών. Η νομισματική κρίση ασκεί μεγάλη επίδραση στην οικονομία οξύνει τις κυκλικές οικονομικές κρίσεις και τις κοινωνικές συγκρούσεις, συντελεί στο βάθεμα των αντιθέσεων ανάμεσα στους ιμπε­ ριαλιστές. Ο όρος χρησιμοποιείται με διπλή σημασία: σαν χρόνιο φαινό­ μενο που αναπτύσσεται σ' όλη την περίοδο της γενικής κρίσης του καπι­ ταλισμού (γενική νομισματική κρίση) και σαν περιοδικό φαινόμενο που χειροτερεύει τη θέση μιας σειράς νομισμάτων σε σχέση με την κυκλική οικονομική κρίση (μερική νομισματική κρίση). Κύρια αιτία για τη νομισμα­ τική κρίση είναι η εγκατάλειψη του χρυσού και το πέρασμα στα ακέραια χαρτονομίσματα, που χαρακτηριστικό στοιχείο τους είναι η πληθωριστική υποτίμηση. Σαν αποτέλεσμα αυτών των διαδικασιών στις ΗΠΑ, παραδείγμα­ τος χάρη, ο δείκτης των εγχώριων χοντρικών τιμών αυξήθηκε από το 1913 μέχρι το 1975 περίπου 5 φορές και η τιμή του χρυσού σε δολάριο 8 φο­ ρές. Πολλά άλλα νομίσματα υποτιμήθηκαν ακόμα περισσότερο. Η διατή­ ρηση του κανόνα του χρυσού (βλ. λ.) αποδείχτηκε αδύνατη στις συνθήκες της γενικής κρίσης του καπιταλισμού. Κατά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο η ανταλλαγή τραπεζογραμματίων (βλ. λ.) με χρυσό, εγκαταλήφθηκε στις περισσότερες χώρες και πολλά νομίσματα υποτιμήθηκαν αισθητά. Τερά­ στιος πληθωρισμός υπήρχε στις αρχές του 1920 στη Γερμανία. Στα 1920 μια σειρά χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Μεγάλης Βρετανίας και της Γαλλίας, επανέφεραν τον κανόνα του χρυσού σε μερικότερες μορφές (χωρίς την κυκλοφορία νομισμάτων). Με την παγκόσμια οικονομική κρίση 19291933, ο κανόνας χρυσού κστέρρευσε, τα χρυσά αποθέματα συγκεντρώθη­ καν στα χέρια των κυβερνήσεων και χρησιμοποιούνταν μόνο για τους διεθνείς λογαριασμούς. Στα 1930 εμφανίστηκαν άλλες αιτίες νομισματικών κρίσεων: η απότομη χειροτέρευση των ισοζυγίων πληρωμών, οι μεγάλες διακυμάνσεις στην πορεία των συναλλαγματικών διοθεσίμων, η διαμόρφω­ ση ομάδων με επικεφαλής το δολάριο, τις αγγλικές στερλίνες, το γαλλικό φράγκο. Στις περισσότερες καπιταλιστικές χώρες χρησιμοποιήθηκαν νο­ μισματικοί περιορισμοί, απαγορεύτηκε η ελεύθερη ανταλλαγή του ενός νο­ μίσματος με το άλλο. Επιδιώκοντας να ξεπεράσουν την κρίση με τα μέσα συλλογικής κρατικομονοπωλιακής ρύθμισης, οι καπιταλιστικές χώρες, με βτπκεφαλής τις ΗΠΑ, δημιούργησαν στα 1944 το Διεθνές Νομισματικό Τα·

372

νομισματική κρίση

μείο (βλ. λ.) που κλήθηκε να ρυθμίσει τις διεθνείς νομισματικές σχέσεις. Το μεταπολεμικό νομισματικό σύστημα του καπιταλισμού ονομάζεται συχνά σύστημα Μπρέττον-Γουντς, από την ονομασία της πόλης Μπρέττον-Γουντς στις ΗΠΑ όπου στα 1944 συγκλήθηκε η διεθνής οικονομική συνδιάσκεψη που αποφάσισε τη δημιουργία του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου. Η περίοδος 1940-1950 χαρακτηρίστηκε από την κυριαρχούσα επίδραση των ΗΠΑ στο παγκόσμιο καπιταλιστικό οικονομικό κοι νομισμοτικό σύστημα. Το δολάριο έγινε το κύριο αποθεματικό νόμισμα: οι άλλες χώρες διατηρούσαν τα συνολλογματικά αποθέματά τους κυρίως σε δολάρια με τη μορφή λογαριασμών στις τράπεζες των ΗΠΑ. Η αξία των άλλων νομισμάτων εκφραζόταν σε δολάρια και διαμέσου του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου οι ΗΠΑ είχαν τη δυνατότητα να ελέγχουν τις αλ­ λαγές των συναλλαγματικών ισοτιμιών. Η περίοδος 1950-1967 ξεχώρισε με τη μείωση των ρυθμών του πληθωρισμού στις περισσότερες ανα­ πτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, με τη γνωστή σταθερότητα του συ­ σχετισμού ανάμεσα στα νομίσματα (συναλλαγματικές ισοτιμίες), με την αποκατάσταση της αμοιβαίας κυκλοφορίας των νομισμάτων. Ωστόσο παρέμεινε δύσκολη η νομισματική-οικονομική κατάσταση πολλών αναπτυσ­ σόμενων χωρών. Από το 1967 το νομισματικό σύστημα του καπιταλισμού βρίσκεται σε κατάσταση κρίσης, που κύριες αιτίες της είναι οι παρακάτω: η στρατιωτικοποίηση της οικονομίας, το δυνάμωμα του πληθωρισμού και η ανισομερής ανάπτυξή του σε ξεχωριστές χώρες, η δυσαναλογία και ανισό­ τητα της ανάπτυξης χωρών και κλάδων, η χειροτέρευση των εξωτερικών οι­ κονομικών σχέσεων των ΗΠΑ, που το νόμισμά τους είναι το κύριο αποθε­ ματικό νόμισμο, το δυνάμωμα των κυκλικών διακυμάνσεων στην καπιτα­ λιστική οικονομίο, οι απότομες μεταβολές στις αγορές πρώτων υλών. Πα­ ράλληλα με αυτούς τους συντελεστές που δρούν στην κλίμακα όλου του καπιταλιστικού κόσμου, στην οικονομία της καθεμιάς από τις μεγάλες κα­ πιταλιστικές χώρες υπάρχουν ειδικές αιτίες για τις νομισματικές διαταραχές. Ιδιαίτερη σημασία έχει η οξύτητα των οικονομικών δυσκολιών πολλών αναπτυσσόμενων χωρών. Η πιο σοβαρή έκφραση της νομισματικής κρίσης στη σφαίρα της εσωτερικής χρηματικής κυκλοφορίας είναι το δυνάμωμα του πληθωρισμού. Ιδιαίτερα υψηλοί ήτον οι ρυθμοί ανόδου των τιμών στα 1973-1975 (σε πολλές αναπτυγμένες χώρες έφτασαν μέχρι 20-25% στο χρόνο), αλλά και στα επόμενο χρόνια παντού συνεχίζεται η γρήγορη υποτίμηση των χρημάτων. Στον τομέα των διεθνών οικονομικών σχέσεων παρατηρούνται τεράστιο ελλείμματα των ισοζυγίων, και απότομες διακυ­ μάνσεις στις πληρωμές τους. Πραγματοποιήθηκαν μεγάλες αλλαγές στον τομέα των διεθνών λογαριασμών, των νομισματικών αξιών, των χρεών σε χρυσό, των νομισματικών αποθεμάτων. Σαν αποτέλεσμα μιας σειράς βασι­ κών θέσεων, το σύστημα του Μπρέττον-Γουντς έπαψε να λειτουργεί. Στα 1971 κόπηκε και το τελευταίο νήμα που συνέδεε αυτό τό σύστημα με το χρυσό: οι ΗΠΑ άλλαξαν την ισοτιμία του δολαρίου σε χρυσό με ειδική

νομισματική μεταρρύθμιση

373

ισοτιμία για τις ξένες κυβερνήσεις και τις κεντρικές τράπεζες. Το 1971 και το 1973 πραγματοποιήθηκε η υποτίμηση του δολαρίου. Σήμερα το περιε­ χόμενο των νομισμάτων σε χρυσό έχει γενικά καταργηθεί, οι κεντρικές τρά­ πεζες έπαψαν να χρησιμοποιούν το χρυσό σε διεθνείς λογαριασμούς σαν βάση σκληρών ισοτιμιών και το κίτρινο μέταλλο πωλείται και αγοράζεται μόνο με τιμές της ελεύθερης αγοράς. Το καλοκαίρι του 1980 η τιμή του ήταν ίση με 633 δολάρια η ουγγιά. Στα 1971 -1973 επικυρώθηκε το σύστη­ μα των λεγάμενων κυμαινόμενων ισοτιμιών, πράγμα που σημαίνει άρνηση της σκληρής νομισματικής ισοτιμίας και πέρασμα στους σταθερά εναλ­ λασσόμενους συσχετισμούς της αγοράς ανάμεσα στα νομίσματα. Το σύ­ στημα αυτό αναγνωρίστηκε τυπικά με τη συμφωνία του Κιγστόνσκ (ή Γιαμάισκ) το 1976, και τέθηκε σε ισχύ στα 1978. Οι μεγάλες διακυμάνσεις των νομισματικών αξιών άλλαξαν απότομα τους αμοιβαίους συσχετισμούς των τιμών σε διάφορες χώρες, ασκούν μεγάλη επιρροή στην ανταγωνι­ στικότητα των εμπορευμάτων και στη μετακίνηση των κεφαλαίων, οξύνουν τις αντιθέσεις ανάμεσα στις καπιταλιστικές χώρες. Έπεσε απότομα η αξία του δολαρίου των ΗΠΑ σε σχέση με άλλα νομίσματα, ιδιαίτερα σε σχέση με το μάρκο της ΟΓΔ και το ιαπωνικό γιέν. 'Αλλαξε επίσης η δομή και η κατανομή των νομισματικών αποθεμάτων. Μειώθηκε ο αποθεματικός ρόλος της στερλίνας καθώς επίσης και του δολαρίου, ενώ αυξάνεται βαθμιαία ο αποθεματικός ρόλος του μάρκου και του γιέν. Από τους ισχυ­ ρούς κατόχους συναλλαγματικών αποθεμάτων, εκτός από τις βιομηχανικά αναπτυγμένες χώρες, είναι σήμερα και μερικές πετρελαιοπαραγωγικές χώ­ ρες, ιδιαίτερα η Σαουδική Αραβία και το Ιράν. Στα 1970-1972 μπήκαν στην κυκλοφορία ειδικά διεθνή αποθέματα που κατανέμονται από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο — τα ειδικά τραβηκτικά δικαιώματα (SDR). Όμως παρόλες αυτές τις μεταρρυθμίσεις δεν υπήρξε αισθητή επίδραση στη μεί­ ωση της νομισματικής κρίσης. Οι κύριες καπιταλιστικές χώρες συνεχίζουν να αναζητούν τρόπους για την αντιμετώπιση της νομισματικής κρίσης. Στο νομισματικό σύστημα του καπιταλισμού πραγματοποιούνται διαδικα­ σίες εξέλιξης και προσαρμογής στις εναλλασόμενες συνθήκες της παγκό­ σμιας ανάπτυξης. Όμως συνεχίζουν τη δράση τους οι θεμελιακές αιτίες της νομισματικής κρίσης. Νομισματική μεταρρύθμιση: Ολοκληρωμένη ή μερική αλλαγή του χρη­ ματικού συστήματος, που πραγματοποιείται από την κρατική εξουσία και εκφράζεται με την αλλαγή ενός νομισματικού συστήματος με άλλο, είτε με­ ρικών χαρτονομισμάτων με άλλα. Οι νομισματικές μεταρρυθμίσεις στον κα­ πιταλισμό χρησιμοποιούνται για να εξυπηρετήσουν τα συμφέροντα της αστικής τάξης και συνοδεύονται συνήθως με το δυνάμωμα της εκμετάλ­ λευσης των εργαζομένων, τη χειροτέρευση της υλικής θέσης τους. Μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο σε μια σειρά καπιταλιστικές χώρες (Βέλγιο, Γαλλία Δανία Ολλανδία Νορβηγία κ.α.) πραγματοποιήθηκαν νομισματι­

374

Γύστημα

κές μεταρρυθμίσεις για το ξεπέρασμα των συνεπειών της μεγάλης αταξίας της νομισματικής κυκλοφορίας στην περίοδο του πολέμου. Αυτές πραγματοποιήθηκαν με την ανταλλαγή των υποτιμημένων παλιών χαρτονομισμά­ των με νέα. Οι νομισματικές μεταρρυθμίσεις συνοδεύτηκαν με την αλλαγή των τιμών των εμπορευμάτων, κάτι που επέτρεψε στους καπιταλιστές να εξογκώσουν τις τιμές και να μειώσουν την πραγματική αμοιβή των εργα­ ζομένων. Η μείωση της μάζας των χρημάτων στην κυκλοφορία, σαν απο­ τέλεσμα των μεταρρυθμίσεων που πραγματοποιήθηκαν, είχε προσωρινό χαρακτήρα. Το ανανεωμένο κυνήγι των εξολισμών και η συνδεμένη μ’ αυτό ελλειμματικότητα των κρατικών προϋπολογισμών, οδήγησαν στην άνοδο της χρηματικής κυκλοφορίας και στην υποτίμηση των νομισμάτων. Σε όλες τις καπιταλιστικές χώρες δυνάμωσε ο χρόνιος πληθωρισμός που υπάρχει στο σύγχρονο στάδιο της γενικής κρίσης του καπιταλισμού (βλ. λ.), συνοδευόμενος από τις κρίσεις του προϋπολογισμού. Οι υποτιμήσεις των νομι­ σμάτων της Αγγλίας, των ΗΠΑ και μιας σειράς άλλων καπιταλιστικών χω­ ρών, που πραγματοποιήθηκαν στο τέλος της δεκαετίας του 1960 και τις αρχές του 1970 δεν μπόρεσαν να ξεπεράσουν την αταξία της νομισματι­ κής κυκλοφορίας τους. Στην ΕΣΣΔ μετά το τέλος του μεγάλου πατριωτικού πολέμου, πραγματοποιήθηκε νομισματική μεταρρύθμιση (Δεκέμβριος 1947). Στα χρόνια του πολέμου εκδίδονταν νομίσματα πάνω από τις ανάγκες της εμπορευματικής κυκλοφορίας και είχαν αυξηθεί σημαντικά οι τιμές στην αγορά των κολχόζ. Το σοβιετικό κράτος διατήρησε σ' αυτές τις δύσκολες συνθήκες σταθερό το επίπεδο των τιμών στά μέσα παραγωγής, στα είδη κατανάλωσης και σταθερές τιμές στις δημοτικές υπηρεσίες και τις συγκοι­ νωνίες. Σαν αποτέλεσμα της νομισματικής μεταρρύθμισης αποκαταστάθηκε το σκληρό ρούβλι και στερεώθηκε η νομισματική κυκλοφορία. Οι απώλειες των εργαζομένων με την ανταλλαγή των χρημάτων που είχαν στα χέρια τους πριν από τη μεταρρύθμιση με τα εκδοθέντα (με σχέση 10:1) ήταν προσωρινές και όχι σημαντικές, επειδή αποζημιώθηκαν με εκείνα τα υλικά οφέλη που προήλθαν από την αλλαγή του συστήματος του δελτίου και τη μείωση των τιμών. Νομισματικές μεταρρυθμίσεις πραγματοποιήθηκαν στο τέλος της δεκαετίας του 1950 και τις αρχές του 1960 και στις άλλες σο­ σιαλιστικές χώρες (στη Βουλγαρία, την Ουγγαρία, την Πολωνία, τη Ρου­ μανία, την Τσεχοσλοβακία κ.α.). Στόχος τους ήταν να ξεπεράσουν τις συ­ νέπειες του πολέμου στον τομέα της νομισματικής κυκλοφορίας και πραγματοποιήθηκαν με κριτήριο την εξυπηρέτηση των συμφερόντων των εργα­ ζόμενων στρωμάτων. Νομισματικό σύστημα: Είναι η νομικά κατοχυρωμένη μορφή οργά­ νωσης της νομισματικής κυκλοφορίας σε μια χώρα. Περιλαμβάνει: (1) Το εμπόρευμα που παίζει το ρόλο του γβνικού ισοδύναμου (βλ. λ.). (2) Τη χρηματική μονάδα, δηλ. το μέτρο των τιμών (βλ. λ.). (3) Τα νόμιμα κυκλοφοριακά μέσα και τα μέσα πληρωμής (μεταλλικό νόμισμα χαρτονό­

νομισματικό σύστημα

375

μισμα, πιστωτικό χρήμα τραπεζογραμμάτια). (4) Τον τρόπο κοπής των με­ ταλλικών νομισμάτων (πλήρους αξίας, χρυσών και μη πλήρους αξίας κερ­ μάτων από όιάφορα μεταλλικά κράματα). (5) Τον τρόπο έκδοσης των τρα­ πεζογραμματίων (βλ. λ.) και των χαρτονομισμάτων. Το νομισματικό σύ­ στημα, σαν μορφή οργάνωσης της νομισματικής κυκλοφορίας, δεν είναι ενιαίο για όλα τα κράτη. Βάση του νομισματικού συστήματος είναι το εμπό­ ρευμα που παίζει το ρόλο του χρήματος, δηλ. ο χρυσός ή ο άργυρος. Στην αρχή, κυριαρχούσε το διμεταλλικό σύστημα όπου το ρόλο του χρήματος έπαιζαν ταυτόχρονα και ο άργυρος και ο χρυσός. Προς το τέλος όμως του 19ου αιώνα οι περισσότερες χώρες πέρασαν στο μονομεταλλικό νομισμα­ τικό σύστημα που έχει σαν βάση το χρυσό. Ταυτόχρονα, πραγματοποιούν­ ταν ελεύθερη κοπή χρυσών νομισμάτων, ελεύθερη ανταλλαγή των άλλων χρημάτων με χρυσά νομίσματα και διεξαγόταν ανεμπόδιστα η διακίνηση του χρυσού ανάμεσα στις χώρες. Στη διάρκεια του πρώτου παγκόσμιου πολέμου, οι περισσότερες καπιταλιστικές χώρες πέρασαν στο σύστημα του χαρτονομίσματος, όπου το ρόλο του μέτρου της αξίας παίζει ο χρυσός, και το ρόλο του κυκλοφοριακού μέσου και του μέσου πληρωμών τα τραπε­ ζογραμμάτια και τα χαρτονομίσματα, που δεν ανταλλάσσονται με χρυσό και γΓ αυτό μπορούν να χάσουν την αξία τους. Στην περίοδο της γενικής κρίσης του καπιταλισμού, στις καπιταλιστικές χώρες παρατηρείται πληθω­ ριστική κυκλοφορία χαρτονομισμάτων. Οι σοβαροί κλονισμοί των οικονομικών-νομισματικών συστημάτων του καπιταλιστικού κόσμου τα τελευταία χρόνια (η υποτίμηση (βλ. λ.) της αγγλικής λίρας το Νοέμβριο του 1967 και η υποτίμηση των νομισμάτων δεκάδων χωρών, και του αμερικανικού δολαρίου στα 1972) μαρτυρούν την παραπέρα εξασθένιση των καπιταλι­ στικών νομισματικών συστημάτων στο σύγχρονο στάδιο της γενικής κρί­ σης του καπιταλισμού. Στο σοσιαλισμό το νομισματικό σύστημα είναι η σχεδιοποιημένη νομισματική κυκλοφορία. Η ενότητα της οικονομικής φύσης όλων των χρημάτων επιτρέπει στην κρατική εκδοτική τράπεζα να είναι το μοναδικό εκδοτικό όργανο στα πλαίσια της χώρας. Η έκδοση χρημάτων ή η συγκέντρωσή τους από την κυκλοφορία, πραγματοποιείται από την εκδο­ τική τράπεζα, στα πλαίσια του κρατικού σχεδίου, ανάλογα με τις ανάγκες της κυκλοφορίας σε μετρητά, στη δοσμένη χρονική περίοδο. Ο όγκος του νομίσματος που μπαίνει στην κυκλοφορία ή βγαίνει από την κυκλοφορία καθορίζεται από την κυβέρνηση. Τα σοσιαλιστικά νομισματικά συστήματα παρουσιάζουν πολλά πλεονεκτήματα απέναντι στα νομισματικά συστήματα των καπιταλιστικών χωρών. Η κοινωνική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, ο σχεδιοποιημένος χαρακτήρας της οργάνωσης του νομισματικού συστή­ ματος, αποκλείουν τη δυνατότητα νομισματικών κρίσεων. Στις σοσιαλι­ στικές χώρες απαιτείται το κρατικό συναλλαγματικό μονοπώλιο, δηλαδή το σοσιαλιστικό κράτος διατηρεί το αποκλειστικό δικαίωμα να πραγματο­ ποιεί συναλλαγές με ξένο συνάλλαγμα και άλλες συναλλαγματικές αξίες και να συγκεντρώνει στα χέρια του όλα τα συναλλαγματικά αποθέματα της

378

νομισματικός έλεγχος

χώρας. Χάρη στο συναλλαγματικό μονοπώλιο, η νομισματική κυκλοφορία των σοσιαλιστικών χωρών δεν επηρεάζεται από την καπιταλιστική συναλ­ λαγματική αγορά. Και τα νομισματικά συστήματα των σοσιαλιστικών χωρών δεν υπόκεινται στις αυθόρμητες διακυμάνσεις που χαρακτηρίζουν την καπι­ ταλιστική συναλλαγματική αγορά. Ό λα αυτά τα πλεονεκτήματα του νομι­ σματικού συστήματος στο σοσιαλισμό, επιτρέπουν να κρατιούνται σταθερά τα νομίσματα των σοσιαλιστικών χωρών. Η σταθερότητα των νομισμάτων εξασφαλίζεται τόσο με το απόθεμα σε χρυσό, όσο και με τον όγκο των εμπο­ ρευμάτων που βρίσκονται στα χέρια του κράτους και πουλιούνται με στα­ θερές, καθοριζόμενες από το σχέδια τιμές. Το περιεχόμενο σε χρυσό του σοβιετικού ρουβλιού είναι 0,987412 του γραμμαρίου. Τα μέτρα που χαρά­ χτηκαν με βάση τις οδηγίες του 21 ου συνεδρίου για την ουσιαστική ανύ­ ψωση, στο ένατο πεντάχρονο, των εσόδων των σοβιετικών ανθρώπων, μεγαλώνουν τη σημασία του σχεδιασμού της νομισματικής κυκλοφορίας για την τήρηση των απαραίτητων αναλογιών ανάμεσα στην ποσότητα των χρημάτων που φτάνουν στα χέρια του πληθυσμού και στον όγκο των εμπο­ ρευμάτων και των υπηρεσιών που μπαρούν να ρευσταποιηθούν από τον πληθυσμό και για τη σταθερότητα του σοβιετικού χρήματος. Η αύξηση της αποτελεσματικότητας της κοινωνικής παραγωγής δημιουργεί τη στέρεη οικο­ νομική βάση για την ανύψωση της αγοραστικής ικανότητας του ρουβλιού και για την περαπέρα εδραίωση του νομισματικού συστήματος. Νομισματικός έλεγχος: Ιδιαίτερη μορφή ελέγχου, βασιζόμενη στις εμπορευματοχρηματικές σχέσεις, της δραστηριότητας των σοσιαλιστικών οικο­ νομικά ιδιοσυντηρούμενων επιχειρήσεων. Πριν από όλα ο έλεγχος αυτός πραγματοποιείται διαμέσου του σχεδίου που καθορίζει τη σχέση ανάμεσα στα έσοδα και τα έξοδα της επιχείρησης. Ταυτόχρονα ελέγχονται τα έξοδα εργασίας και τα μέσα παραγωγής, η εκπλήρωση του σχεδίου σε ποσότητα και ποιότητα και η οικονομική αποδοτικότητα (βλ. λ.), ο συσχετισμός ανά­ μεσα στην κοινωνικοποιημένη αξία του παραγόμενου προϊόντος, το κόστας παραγωγής του και τα χρηματικά μέσα, που μπαίνουν στα κονδύλια της οικονομικής παρότρυνσης της επιχείρησης, η αντιστοιχία της οικονομικής κατάστασης σε σχέση με την εκπλήρωση του σχεδίου. Έτσι η κολλεκτίβα των επιχειρήσεων παροτρύνεται να ικανοποιήσει πληρέστερα τα παλλαϊκά συμφέροντα, δηλαδή να παράγει προϊόντα που να ανταπακρίνονται στις ανάγκες της κοινωνίας, να τηρεί τις καθιερωμένες από το σχέδιο κοινωνικά αναγκαίες δαπάνες της εργασίας στην παραγωγή του προϊόντος και να πε­ τυχαίνει τη μείωσή τους, να ανυψώνει την παραγωγικότητα της κοινωνικής εργασίας. Ιδιαίτερο ρόλο παίζει στο νομισματικό έλεγχο το οικονομικό σύ­ στημα. Την εργασία της κάθε επιχείρησης την ελέγχει η τράπεζα (βλ. λ.) κα­ θώς επίσης και την οικονομική κατάστασή της για την εξόφληση των λογα­ ριασμών στη βάση της ανάλυσης των απολογισμών της και των ισοζυγίων. Η τράπεζα πραγματοποιεί τον έλεγχο της εκπλήρωσης του παραγωγικού

νόμος της αδιάκοπης αύξησης της παραγωγικότητας

377

προγράμματος, της χρησιμοποίησης των υλικών αποθεμάτων/ της διάθε­ σης των κονδυλίων για την αμοιβή της εργασίας, της πορείας της συσ­ σώρευσης. Σε περίπτωση ανάγκης η τράπεζα βάζει μπροστά στις ενώσεις (επιχειρήσεις) και σ'εκεΐνα τα όργανα στα οποία υπάγονται, το ζήτημα για την καλυτέρευση της εργασίας τους. Για τις επιχειρήσεις που δεν εκπλη­ ρώνουν τα σχέδια συσσώρευσης, που αφήνουν ελλείμματα μεγαλύτερα από τα προβλεπόμενα στο σχέδιο και που δεν ενδιαφέροντα* όσο πρέπει για τη διαφύλαξη των δικών τους κυκλοφοριακών μέσων, η τράπεζα μπορεΙ να χρησιμοποιήσει κυρώσεις, να τις αντιμετωπίσει με ιδιαίτερο καθεστώς πίστης και εξοφλήσεων. Η τράπεζα και τα οικονομικά όργανα πραγματοποιούν ακόμα τους χρηματικούς ελέγχους διαμέσου της είσπρα­ ξης των πληρωμών, της επιστροφής των βραχυπρόθεσμων και μακρο­ πρόθεσμων δανείων, της χορήγησης ποσών για τις κεφαλαιουχικές επεν­ δύσεις του ελέγχου των κυκλοφοριακών μέσων. Η τελειοποίηση του οικο­ νομικού μηχανισμού απαιτούσε το δυνάμωμα του χρηματικού ελέγχου της τράπεζας, του ρόλου της σαν μεσολαβητή ανάμεσα στους προμηθευτές και καταναλωτές, της ανύψωσης της ευθύνης της για την κατάσταση των λογαριασμών στη λαϊκή οικονομία. Αυξάνεται επίσης ο ρόλος της τραπεζικής πίστης στη διαμόρφωση των κυκλοφοριακών μέσων των επιχειρήσεων. Σε περίπτωση προσωρινής έλλειψης μέσων από τον καταναλωτή, η πληρωμή του προϊόντος που διατέθηκε σ’ αυτόν γίνεται διαμέσου πιστωτικού λογα­ ριασμού της τράπεζας. Στον τομέα ανέγερσης οικοδομών, με τη χρησιμο­ ποίηση των λογαριασμών ανάμεσα στον πελάτη και τον εργολάβο για την αποπεράτωση της οικοδόμησης και την παράδοσή της στην εκμετάλλευση, όλα τα έξοδα των οικοδομικών εργασιών πρέπει να πραγματοποιούνται δια­ μέσου του λογαριασμού των πιστώσεων της τράπεζας. Οι επιχειρήσεις πραγματοποιούν αμοιβαίο χρηματικό έλεγχο στη βάση των οικονομικών συμφωνιών που κλείστηκαν με τους προμηθευτές υλικών και τους αγορα­ στές των προϊόντων. Σε περίπτωση παραβίασης των καθορισμένων στη συμφωνία συνθηκών χρησιμοποιούνται οικονομικά μέτρα (πρόστιμα). Ο χρηματικός έλεγχος αποτελεΙ σοβαρό μέτρο για το δυνάμωμα της οικο­ νομικής ιδιοσυντήρησης (βλ. λ.). Νόμος της αδιάκοπης αύξησης της παραγωγικότητας της εργασίας: Οικονομικός νόμος του σοσιαλισμού και του κομμουνισμού, που εκφράζει την αντικειμενική ανάγκη και τη δυνατότητα της αδιάκοπης μείωσης του κοινωνικά αναγκαίου εργάσιμου χρόνου για την παραγωγή της μονάδας του κάθε προϊόντος. Η ανύψωση της παραγωγικότητας της εργασίας (βλ. λ.) είναι νομοτελειακή διαδικασία που χαρακτηρίζει όλα τα κοινωνικά οικονομικά συστήματα. Ωστόσο, στις διάφορες κοινωνίες ο νόμος αυτός δρα διαφορετικά. Στον καπιταλισμό, όπου κυριαρχεί η ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και όπου σκοπός της παραγωγής είναι η ιδιοποίηση της υπεραξίας, ο νόμος της παραγωγικότητας της εργασίας δεν μπορεί

378

νόμος της αδιάκοπης αύξησης της παραγωγικότητας

να έχει καθολική ισχύ. Η αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας δια­ κόπτεται κατά τη διάρκεια των οικονομικών κρίσεων. Η δράση αυτού του νόμου στις συνθήκες του καπιταλισμού, αν και αποτελεΙ έκφραση της ανά­ πτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, της ανύψωσης του τεχνικού επιπέδου της παραγωγής, ταυτόχρονα εντείνει την εκμετάλλευση των εργαζομένων και φέρνει στους καπιταλιστές υψηλά κέρδη. Στο σοσιαλισμό, η αδιάκοπη αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας πραγματοποιείται με υψηλό­ τερους ρυθμούς σε σχέση με τις καπιταλιστικές χώρες. Η επίτευξη ανώτερου επιπέδου παραγωγικότητας της κοινωνικής εργασίας είναι το σπουδαιό­ τερο, το πιο βασικό καθήκον για τη νίκη του νέου κοινωνικού συστήματος, για την οικοδόμηση του κομμουνισμού. «Κομμουνισμός είναι μια ανώτερη, σε σχέση με τον καπιταλισμό, παραγωγικότητα της εργασίας, εργατών εθελοντών, συνειδητών, ενωμένων, που χρησιμοποιούν πρωτοπόρα τε­ χνική» (Β. I. Λένιν). Η κυριαρχία της κοινωνικής ιδιοκτησίας στα μέσα πα­ ραγωγής δημιουργεί νέα κίνητρα για την αδιάκοπη και σταθερή αύξηση της παραγωγικότητας της κοινωνικής εργασίας. Οι εργαζόμενοι στο σοσια­ λισμό δουλεύουν για τον εαυτό τους, για την κοινωνία τους. Αυτό προκαλεΙ το άμεσο ενδιαφέρον για την ανύψωση της παραγωγικότητας της εργασίας. Η σχεδιασμένη ανάπτυξη της λαϊκής οικονομίας απαλλάσσει τη σοσιαλι­ στική οικονομία από τις κρίσεις, από την ανεργία, από τη σπατάλη των πα­ ραγωγικών δυνάμεων και δίνει τη δυνατότητα να επιτυγχάνεται αδιάκοπα οικονομία σε κοινωνική εργασία. Η αδιάκοπη αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας βρίσκεται σε άμεση σχέση με τη σοσιαλιστική αρχή της διανομής ανάλογα με την εργασία. Το μέγεθος της αμοιβής του κάθε εργαζόμενου εξαρτάται άμεσα από την παραγωγικότητα της εργασίας του. Η αδιάκοπη αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας είναι αποφασιστικός παράγοντας για την αύξηση του όγκου του συνολικού κοινωνικού προϊόντος και του εθνικού εισοδήματος. Στο ένατο πεντάχρονο σχέδιο, από την αύ­ ξηση της παραγωγικότητας της εργασίας εξασφαλίζονται τα 80-85% της επαύξησης του εθνικού εισοδήματος, τα 87-90% της συνολικής επαύξησης της βιομηχανικής παραγωγής. Αποφασιστικοί παράγοντες για την αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας είναι η ανάπτυξη του τεχνικού εξοπλισμού της παραγωγής στη βάση του σύνθετου εκμηχανισμού και της αυτοματο­ ποίησης των παραγωγικών διαδικασιών, ο εξηλεκτρισμός όλης της χώρας και η χρήση της χημείας στη λαϊκή οικονομία, η τελειοποίηση της οργάνω­ σης της παραγωγής και της εργασίας. Βασικοί όροι της σταθερής αύξησης της παραγωγικότητας της εργασίας είναι η ενίσχυση του προσωπικού υλι­ κού ενδιαφέροντος των εργαζομένων για τα αποτελέσματα της παραγωγής, η συστηματική άνοδος της παραγωγικής ειδίκευσης, του πολιτιστικού και τεχνικού επιπέδου των εργαζομένων, η άνοδος του επιπέδου της οικο­ νομικής του μόρφωσης, η ανάπτυξη της δημιουργικής πρωτοβουλίας των εργαζομένων στην υπόθεση της τελειοποίησης της παραγωγής, η ανάπτυξη της άμιλλας και η μαζική διάδοση της πρωτοπόρας πείρας. Η ΕΣΣΔ ξεπέ-

νόμος της ανισόμερης ανάπτυξης

379

ρασε σημαντικά τις καπιταλιστικές χώρες στους ρυθμούς ανάπτυξης της παραγωγικότητας της εργασίας. Ωστόσο, οι δυνατότητες ανόδου της παρα­ γωγικότητας της εργασίας που δημιουργούνται από το σοσιαλιστικό σύ­ στημα οικονομίας, δεν αξιοποιούνται ακόμη πλήρως. Στο σύγχρονο στάδιο της κομμουνιστικής οικοδόμησης, όταν οι ποιοτικοί παράγοντες της οικο­ νομικής ονάπτυξης — η ανύψωση της αποτελεσματικότητας της κοινω­ νικής παραγωγής και η εντατικοποίηση της λαϊκής οικονομίας — έγιναν καθοριστικοί, αυξάνει ασύγκριτα η σημασία της σταθερής ανύψωσης της παραγωγικότητας της εργασίας. Στην επίτευξη ανώτερου επιπέδου παραγω­ γικότητας της εργασίας, αποφασιστική σημασία θα έχει ο οργανικός συνδυα­ σμός των επιτεύξεων της σύγχρονης enιστημονικοτεχνικής επανάστασης (βλ. λ.) με τα πλεονεκτήματα του σοσιαλιστικού συστήματος οικονομίας. Νόμος της ανισόμερης οικονομικής και πολιτικής ανάπτυξης των καπιταλιστικών χωρών στην περίοδο του ιμπεριαλισμού: Ο αντι­ κειμενικός νόμος της οικονομικής και πολιτικής ανάπτυξης του μονοπωλια­ κού καπιταλισμού που ανακάλυψε ο Β. I. Λένιν, σύμφωνα με τον οποίο η οικονομική και πολιτική ανάπτυξη των καπιταλιστικών χωρών πραγματο­ ποιείται με απότομα άλμοτα, ενισχύονται οι θέσεις μερικών χωρών σε βάρος άλλων στην παγκόσμια αγορά, πράγμα που οδηγεί στο περιοδικό ξαναμοίρασμα του ήδη μοιρασμένου κόσμου, σε αλλαγές στις σφαίρες επιρροής και την εξαπόλυση καταχτητικών πολέμων, στη γενική όξυνση της πάλης ανάμεσα στις ιμπεριαλιστικές χώρες. Η ανισομέρεια της ανάπτυξης της καπι­ ταλιστικής οικονομίας, που πηγάζει από την ύπαρξη της καπιταλιστικής ατομικής ιδιοκτησίας, από το κυνήγι του κέρδους κοι από την αναρχία της παραγωγής, χαρακτηρίζει εσωτερικά τον καπιταλισμό, σ’ όλα τα στάδια της ανάπτυξής του. Ωστόσο, στην προμονοπωλιακή περίοδο, όταν στή συντριπτική πλειονότητά τους οι επιχειρήσεις ήταν μικρές και βασίλευε ο ελεύθερος συναγωνισμός, η ανάπτυξη του καπιταλισμού γινόταν λίγο-πολύ ομαλά, χωρίς απότομα άλματα. Με την είσοδο του καπιταλισμού στο στάδιο του ιμπεριαλισμού (βλ. λ.), η ανισομέρεια της ανάπτυξης αποκτά χαρακτήρα απότομων αλμάτων. Αυτό οφείλεται στην απότομη επιτάχυνση της διαδι­ κασίας της συγκέντρωσης της παραγωγής και του κεφαλαίου, στην εγκα­ θίδρυση της κυριαρχίας του μονοπωλιακού και χρηματιστικού κεφαλαίου, στις μεγάλες αλλαγές στην ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνικής, που δίνουν τη δυνατότητα σε χώρες που ήταν στο παρελθόν καθυστερημένες οικονομικά, να φτάσουν και να ξεπεράσουν σε σύντομο χρονικό διάστημα τις χώρες που προπορεύονταν. Σοβαρό ρόλο στο δυνάμωμα της ανισόμερης ανάπτυξης παίζει η εξαγωγή κεφαλαίου, που διευρύνει τη σφαίρα επενδύ­ σεων του κεφαλαίου, πράγμα που επιτρέπει να ενισχυθεί το οικονομικό δυναμικό αυτών των χωρών σε βάρος των άλλων. Η οικονομική αυτή ανάπτυξη με απότομα άλματα έχει σαν αποτέλεσμα ν' απαιτούν οι ιμπερια­ λιστικές χώρες που έχουν τραβήξει μπροστά το ξαναμοΐρασμα του μοίρα-

380

/άπτυξης

σμένου ήδη καπιταλιστικού κόσμου σύμφωνα με το συσχετισμό των δυνά­ μεων που έχει αλλάξει. Ό λα αυτά οδηγούν στην ανάπτυξη των ενδοϊμπεριαλιστικών αντιθέσεων, στη χρησιμοποίηση από μέρους των ανταγωνιζόμενων ιμπεριαλιστικών ομάδων των πολέμων σαν μεθόδων πάλης. Έτσι προκλήθηκε ο πρώτος και ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος. Η ανάλυση της δράσης του νόμου της ανισόμερης οικονομικής και πολιτικής ανάπτυξης των καπιταλιστικών χωρών στην εποχή του ιμπεριαλισμού επέτρεψε στο Β.Ι. Λένιν να καταλήξει σ’ ένα συμπέρασμα τεράστιας ιστορικής σημασίας για τη δυνατότητα της νίκης του σοσιαλισμού πρωταρχικά σε λίγες ή ακόμη και σε μία μόνο καπιταλιστική χώρα. Η ρωγμή στο ιμπεριαλιστικό σύ­ στημα επέρχεται στον πιο αδύνατο κρίκο του. Στα 1917 ο πιο αδύνατος κρίκος αποδείχτηκε ότι ήταν η τσαρική Ρωσία, που αττοτελούσε τον κόμβο όλων των αντιθέσεων του ιμπεριαλισμού: των πολιτικών, των οικονομικών, των εθνικών. Αποτέλεσμα της μεγάλης Οκτωβριανής σοσιαλιστικής επα­ νάστασης ήταν να εμφανιστεί το πρώτο στον κόσμο σοσιαλιστικό κράτος: η ΕΣΣΔ. Μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο αποκόττηκαν απο τον ιμπερια­ λισμό μια σειρά χώρες της Ευρώπης και της Ασίας, που μπήκαν στο δρόμο του σοσιαλισμού, κατέρρευσε το αποικιακό σύστημα και εμφανίστηκαν δεκάδες νεαρές ανεξάρτητες χώρες. Ο δρόμος της ανισόμερης οικονομικής και πολιτικής ανάπτυξης των καπιταλιστικών χωρών δρα σταθερά και σή­ μερα. Η ανισομέρεια της ανάπτυξης δυναμώνει. Έτσι, το μερίδιο των επιμέρους χωρών στη βιομηχανική παραγωγή του καπιταλιστικού κόσμου, στην περίοδο από το 1950 ως το 1970, άλλαξε κατά τον εξής τρόπο: ΗΠΑ 54,6 % το 1950 και 40,9 % το 1970 αντίστοιχα, η Αγγλία 11,6 % και 7,1 %, η Γαλλία 4,4 % και 4,7%, η Γερμανική Ομοσπονδιακή Δημοκρατία 6,6% και 9,7%, η Ιαπωνία 1,6% και 9,4%. Τα στοιχεία αυτά δείχνουν ότι μετά το δεύ­ τερο παγκόσμιο πόλεμο οι νικημένες χώρες προωθήθηκαν και πάλι χωριστά. Η Δυτ. Γερμανία και η Ιαπωνία ξεπέρασαν την Αγγλία και τη Γαλλία και πλη­ σιάζουν τις ΗΠΑ. Η ενίσχυση της ανισομέρειας οδηγεί στην όξυνση των ενδοϊμπεριαλιστικών αντιθέσεων, που ο ιμπεριαλισμός επιχειρεί να τις αμ­ βλύνει με την οικονομική και πολιτική ολοκλήρωση, τη δημιουργία διάφορων διεθνών κρατικομονοπωλιακών ενώσεων του τύπου της Ευρωπαϊκής Οικονο­ μικής Κοινότητας («Κοινής Αγοράς») και της Ευρωπαϊκής Ζώνης Ελεύθερων Συναλλαγών. Ωστόσο, οι ενώσεις αυτές αποτελούν μέσο για το ξαναμοΐρασμα των σφαιρών επιρροής των ιμπεριαλιστικών κρατών στο σύγχρονο στά­ διο και διατηρούν τις εστίες οξυμένων προστριβών και συγκρούσεων τόσο προς τα έξω, όσο και ανάμεσα στα μέλη τους. Οι αλλαγές στο συσχετισμό του οικονομικού δυναμικού των ΗΠΑ, των βασικών χωρών της Δυτικής Ευ­ ρώπης και της Ιαπωνίας, εκδηλώνονται και στη σφαίρα των πολιτικών σχέ­ σεων. Οι μικρότεροι εταίροι του αμερικανικού ιμπεριαλισμού, οι απόλυτα υποταγμένοι στην περίοδο της «μαρσαλοποίησης» της Ευρώπης, απαιτούν τώρα συμμετοχή στη λήψη των σπουδαιότερων πολιτικών και στρατηγικών αποφάσεων, δε θέλουν να συμβιβαστούν (σε πρώτη σειρά η Γαλλία) με την

νόμος της αντιστοιχίας παραγωγικών σχέσεων - δυνάμεων 381 απεριόριστη κυριαρχία των ΗΠΑ στο ΝΑΤΟ και σε όλο το σύστημα των στρατιωτικών-πολιτικών συμμαχιών, που υπάρχουν στο στρατόπεδο του ιμπεριαλισμού. Όμως ούτε οι διοδικασίες ολοκλήρωσης ούτε το ταξικό συμφέρον των ιμπεριαλιστών για την ένωση των προσπαθειών στην πάλη κατά του παγκόσμιου σοσιαλισμού, δεν μπορούν να εξαλείψουν τις αντι­ θέσεις ανάμεσα στα ιμπεριαλιστικά κράτη. Στην αρχή της δεκαετίας του 1970 διαγράφηκαν καθαρά τα βασικά κέντρα του ιμπεριαλιστικού ανταγω­ νισμού. ΗΠΑ-Δυτική Ευρώπη (πρώτα απ'όλα η εξάδα των χωρών της «Κοινής Αγοράς») και η Ιαπωνίο. Ανάμεσά τους αναπτύσσεται όλο και πιο οξυμένη ανταγωνιστική πάλη, οικονομική και πολιτική. Οι απαγορεύσεις που θεσπίζουν τα επίσημα όργανα των ΗΠΑ στις εισαγωγές όλο και μεγαλύ­ τερου αριθμού εμπορευμάτων από την Ευρώπη και την Ιαπωνία, οι από­ πειρες των ευρωπαϊκών χωρών να περιορίσουν την εκμετάλλευσή τους από το αμερικανικό κεφάλαιο — να μερικές μόνο από τις εκδηλώσεις ουτής της πάλης (Λ. I. Μπρέζνιεφ, Απολογισμός της Κ.Ε. του ΚΚΣΣΕ στο 24ο συνέδριο του ΚΚΣΕ). Από τη θεωρία της ανισόμερης οικονομικής και πολι­ τικής ανάπτυξης του ιμπεριαλισμού και των συνεπειών της, του διαφορετι­ κού χρόνου της νίκης του σοσιαλισμού στις διάφορες χώρες, απορρέει η αντικειμενική ανάγκη της ειρηνικής συνύπαρξης των κρατών με διαφορε­ τικά κοινωνικά συστήματα. Το παγκόσμιο καπιτολιστικό σύστημα στο σύνολό του ωρίμασε για την κοινωνική επανάσταση. Αλλά σε κάθε χώρα οι σοσιαλιστικές επαναστάσεις ωριμάζουν ανάλογα με τις αντίστοιχες εσω­ τερικές συνθήκες που τη χαρακτηρίζουν. Οι συνθήκες αυτές διαφέρουν εξαιτίας της ανισόμερης οικονομικής και πολιτικής ανάπτυξης των καπιτα­ λιστικών χωρών, της ιδιομορφίας των ιστορικών και άλλων παραγόντων. Ο υπολογισμός της δράσης του νόμου της ανισόμερης ανάπτυξης των καπι­ ταλιστικών χωρών, η μελέτη των συγκεκριμένων εκδηλώσεων αυτής της δράσης, είναι σπουδαιότατο στοιχείο της μαρξιστικής-λενινιστικής στρατη­ γικής και ταχτικής, της λενινιστικής θεωρίας της σοσιαλιστικής επανάστασης. Νόμος της αντιστοιχίας τω ν παραγωγικών σχέσεων προς το χα­ ρακτήρα τω ν παραγωγικών δυνάμεων: Ο γενικός οικονομικός νόμος ανάπτυξης της κοινωνίας που δρα σ’ όλα τα κοινωνικο-οικονομικά συστή­ ματα (βλ. λ.). Καθορίζει την αλληλεπίδραση των παραγωγικών δυνάμεων (βλ. λ.) και των παραγωγικών αχέαίων (βλ. λ.), αποκαλύπτοντας την εσω­ τερική σχέση αιτιότητας και την εξάρτηση ανάμεσα σ’ αυτές τις δυο πλευρές του τρόπου παραγωγής (βλ. λ.). Οι παραγωγικές δυνάμεις είναι το πιο επα­ ναστατικό και κινητικό στοιχείο της παραγωγής. Στην αρχή αναπτύσσονται και μεταβάλλονται οι παραγωγικές δυνάμεις και μετά από τις αλλαγές αυτές αναπτύσσονται και αλλάζουν οι παραγωγικές σχέσεις. Οι παραγωγικές σχέσεις αποτελούν την κοινωνική μορφή ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων και καθορίζονται από το επίπεδο και το χαρακτήρα τους. Ταυτό­ χρονα, όμως, οι παραγωγικές σχέσεις έχουν κάποια αυτοτελή σημασία και

382 νόμος της αντιστοιχίας παραγωγικών σχέσεων - δυνάμεων με τη σειρά τους, επιδρούν στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Αν οι παραγωγικές σχέσεις αντιστοιχούν στο επίπεδο και το χαρακτήρα των παραγωγικών δυνάμεων, τότε επιταχύνουν την ανάπτυξή τους, γίνονται κινητήρια δύναμή τους. Αντίθετα, αν οι παραγωγικές σχέσεις καθυστερούν απέναντι στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και παύουν ν’ ανταποκρίνονται στο χαρακτήρα και το επίπεδό τους, αρχίζουν να εμποδίζουν την ανάπτυξη της παραγωγής, γίνονται τροχοπέδη τους. Όμως αργά ή γρήγορα, όπως δείχνει η ιστορία ανάπτυξης της κοινωνίας, οι παγιωμένες παραγωγικές σχέσεις οφείλουν ν' αντικατασταθούν από νέες. Ο νόμος της αντιστοιχίας των παραγωγικών σχέσεων προς το χαρακτήρα των παραγω­ γικών δυνάμεων προσδιορίζει την αλλαγή των κοινωνικο-οικονομικών συ­ στημάτων, το πέρασμα από το ένα κοινωνικό σύστημα στο άλλο. Το πέρασμα αυτό στις ταξικές-ανταγωνιστικές κοινωνίες πραγματοποιείται μέσα από τη σκληρή πάλη και την κοινωνική επανάσταση- Σύμφωνα με το νόμο αυτό εμφανίζεται η αντικειμενική αναγκαιότητα και η δυνατότητα εξάλειψης του καπιταλιστικού και της εδραίωσης του σοσιαλιστικού συστήματος. Οι αστι­ κές παραγωγικές σχέσεις, που βασίζονται στην ατομική καπιταλιστική ιδιο­ κτησία στα μέσα παραγωγής, έρχονται σε ρήξη με τον κοινωνικό χαρακτήρα των αναπτυγμένων σύγχρονων παραγωγικών δυνάμεων. Αυτό δείχνουν οι οικονομικές κρίσεις υπερπαραγωγής, η διαρκής υποαπασχόληση των επιχειρήσεων, η χρόνια μαζική ανεργία. Αναπτύσσοντας σε γιγάντιο βαθμό τις παραγωγικές δυνάμεις, ο καπιταλισμός μετατράπηκε στο μεγαλύτερο εμπόδιο που φράζει το δρόμο της κοινωνικής προόδου. Η ανθρωπότητα μπήκε στην περίοδο της επιστημονικοτεχνικής επανάστασης, αλλά οι πα­ ραγωγικές σχέσεις του καπιταλισμού είναι πολύ στενές, εμποδίζουν την πλήρη υλοποίηση των δυνατοτήτων που αυτή δημιουργεί, την πλήρη Χρη­ σιμοποίηση από μέρους της κοινωνίας όλων των επιτεύξεων της επιστήμης, της τεχνικής και του πολιτισμού. Οι καπιταλιστικές παραγωγικές σχέσεις έχουν σαν αποτέλεσμα να στρέφεται η επιστημονικοτεχνική επανάσταση ενάντια στα συμφέροντα των εργαζόμενων μαζών. Το πιο τερατώδες φαι­ νόμενο στον αστικό κόσμο είναι η στρατιωτικοποίηση της οικονομίας. Ο εθνικός πλούτος όλο και περισσότερο κατευθύνεται όχι στη βελτίωση της ζωής των ανθρώπων αλλά στην παραγωγή μέσων θανάτου. Η αυξανό­ μενη ρήξη ανάμεσα στις αναπτυγμένες παραγωγικές δυνάμεις και τις πα­ λιωμένες παραγωγικές σχέσεις, απαιτούν την εξάλειψη του σαπισμένου καπιταλιστικού περιβλήματος, την αποδέσμευση των ισχυρών παραγωγικών δυνάμεων που δημιουργήθηκαν από τους ανθρώπους και την κατεύθυνσή του προς το καλό ολοκλήρπς της κοινωνίας. Αυτό μπορεί να το πετύχει μόνο ο σοσιαλισμός. Στο σοσιαλισμό, χάρη στην κυριαρχία της κοινω­ νικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής και τη σχεδιοποιημένη λαϊκή οι­ κονομία, οι παραγωγικές σχέσεις βρίσκονται σε αντιστοιχία με το χαρα­ κτήρα των παραγωγικών δυνάμεων. Έτσι εξασφαλίζονται πλατιοί ορίζοντες για τη γοργή και χωρίς κρίσεις ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων.

νόμος της αξίας Αντιθέσεις ανάμεσα στις παραγωγικές δυνάμεις και σε ορισμένες πλευρές των παραγωγικών σχέσεων εμφανίζονται και στο σοσιαλισμό. Αλλά αυτές δεν είναι ανταγωγιστικές, δεν οδηγούν σε κοινωνικές συγκρούσεις, γιατί δεν υπάρχουν τάξεις, που να ενδιαφέρονται για τη διατήρηση των παλιω­ μένων στοιχείων των παραγωγικών σχέσεων που έχουν αχρηστευθεΙ. Στην πορεία της κομμουνιστικής οικοδόμησης, τα καθυστερημένα στοιχεία των παραγωγικών σχέσεων επισημαΐνονται έγκαιρα και μετασχηματίζονται από το κομμουνιστικό κόμμα το σοσιαλιστικό κράτος. Έτσι φανερώθηκε ότι οι μέθοδοι διεύθυνσης, σχεδιοποίησης και οικονομικής ενθάρρυνσης της παραγωγής που Ισχυαν ως τα μέσα της δεκαετίας του 1960, έπαυσαν ν’ ανταποκρίνονται στο νέο, υψηλότερο επίπεδο των παραγωγικών δυνά­ μεων της χώρας και άρχισαν να φρενάρουν την ανάπτυξή τους. Η αναδιάρ­ θρωση του συστήματος διεύθυνσης, σχεδιοποίησης και υλικής ενθάρρυνσης, που πραγματοποιείται σύμφωνα με τις αποφάσεις των ολομελειών του Μαρ­ τίου και του Σεπτεμβρίου του 1965 της ΚΕ του ΚΚΣΕ και του 23ου συνεδρίου του κόμματος, καθόρισε ένα ολοκληρωμένο σύστημα μέτρων για το δυνά­ μωμα του ρόλου των οικονομικών μεθόδων και των κινήτρων στη διεύ­ θυνση της λαϊκής οικονομίας, για τη βελτίωση της κρατικής σχεδιοποίησης, τη διεύρυνση της οικονομικής αυτοτέλειας και πρωτοβουλίος των επιχειρή­ σεων, την τόνωση της ευθύνης και του υλικού ενδιαφέροντος των παρα­ γωγικών ομάδων για τα αποτελέσματα της δράσης τους. Η πείρα από την πραγματοποίηση της οικονομικής μεταρρύθμισης γενικεύτηκε στο 24ο συνέδριο του ΚΚΣΕ, που καθόρισε τους δρόμους της παραπέρα ανάπτυξης και τελειοποίησης της διεύθυνσης, της σχεδιοποίησης και της υλικής εν­ θάρρυνσης. Στο βαθμό που αναπτύσσονται οι παραγωγικές δυνάμεις και δημιουργείται η υλικοτΐχνική βάση του κομμουνισμού (βλ. λ.), τελειο­ ποιούνται και οι παραγωγικές σχέσεις του σοσιαλισμού και πραγματοποι­ είται η διαδικασία της βαθμιαίας μετεξέλιξης των σοσιαλιστικών παραγω­ γικών σχέσεων σε κομμουνιστικές. Νόμος της αξίας: Ο οικονομικός νόμος της εμπορευματικής παραγω­ γής, ο νόμος της ισοδύνομης ανταλλαγής των εμπορευμάτων. Σύμφωνα με το νόμο της αξίας, η παραγωγή και η ανταλλαγή εμπορευμάτων πραγμα­ τοποιείται στη βάση των δαπανών της κοινωνικά αναγκαίας εργασίας. Στην εμπορευματική οικονομία, που βασίζεται στην ατομική ιδιοκτησία, ο νόμος της αξίας ρυθμίζει αυθόρμητα την κατανομή των μέσων παραγωγής και εργασίας στους κλάδους της οικονομίας. Η δράση του νόμου της αξίας, στην απλή και την καπιταλιστική εμπορευματική παραγωγή, πραγματοποιεί­ ται μέσα σε συνθήκες ανταγωνιστικής πάλης και αναρχίας της παραγωγής, διαμέσου του μηχανισμού των αποκλίσεων των τιμών της αγοράς (βλ. τι­ μή) από την αξ/α (βλ. λ.). Ο νόμος της αξίας «επιβάλλεται βίαια σαν ρυθμι­ στικός φυσικός νόμος στις τυχαίες και πάντα κυμαινόμενες ανταλλακτικές σχέσεις των προϊόντων τους, όπως επιβάλλεται λ.χ. σ' έναν άνθρωπο ο νόμος

νόμος της αξίας της βαρύτητας, όταν γκρεμιστεί το σπίτι του πάνω στο Ιδιο του το κεφάλι» (Κ. Μαρξ). Ο νόμος της αξίας είναι στον καπιταλισμό ο ρυθμιστής όλης της καπιταλιστικής οικονομίας. Οι αυθόρμητες διακυμάνσεις των τιμών γύρω από την αξία, αναγκάζουν τους εμπορευματοπαραγωγούς να διευρύνουν ή να περιορίζουν την παραγωγή αυτών ή των άλλων εμπορευμάτων, να κατευθύνονται σε κείνους τους κλάδους όπου οι τιμές στα εμπορεύματα κάτω από την επίδραση της αυξημένης ζήτησης, είναι ανώτερες από την αξία τους και το αντίθετο. Οι εμπορευματοπαραγωγοΙ για τους οποίους η ατομική αξία είναι μεγαλύτερη από την κοινωνική, πουλώντας τα εμπορεύματά τους δεν αναπληρώνουν τα έξοδά τους και οδηγούνται στη φτώχευση. Οι εμπορευματαπαγωγοΙ που χρησιμοποιούν νέα τεχνικά μέσα και δαπανούν για την παραγωγή του εμπορεύματος λιγότερη εργασία σε σύγκρι­ ση με τις κοινωνικά αναγκαίες δαπάνες, πλουτίζουν. Ο παράγοντας αυτός παροτρύνει και τους άλλους εμπορευματοπαραγωγούς ν' ανεβάσουν την παραγωγικότητα της εργασίας, με τη χρησιμοποίηση νέας τεχνικής και τη βελτίωση της οργάνωσης της παραγωγής και να μειώνουν τις παραγωγικές δαπάνες. Μ ’ αυτό τον τρόπο η δράση του νόμου της αξίας δυναμώνει την οικονομική ανισότητα και την ανταγωνιστική πάλη ανάμεσα στους εμπορευματοπαραγωγούς και οδηγεί στη διαφοροποίησή τους. Στη βάση της δράσης του νόμου της αξίας πραγματοποιείται η μετατροπή της απλής εμπορευματικής οικονομίας σε εμπορευματική-καπιταλιστική. Έ να μεγάλο μέρος των εμπορευματοπαραγωγών καταστρέφονται και συμπληρώνουν τις τάξεις των μισθωτών εργατών, και λίγοι πλουτίζουν, μεγαλώνουν τις διαστάσεις της παραγωγής τους και μετατρέπονται σε καπιταλιστές. Στην αναπτυγμένη καπιταλιστική εμπορευματική παραγωγή ο νόμος της αξίας εκδηλώνεται με τη μορφή του μέσου ποσοστού κέρδους (βλ. λ.) και της τιμής παραγωγής (βλ λ.). Στον ιμπεριαλισμό η δράση του νόμου της αξίας γίνεται ακόμα πιο περίπλοκη και η καταστροφική του δύναμη ενισχύεται από την κυριαρχία των μονοπωλίων και την εμφάνιση μονοπω­ λιακών τιμών (βλ. λ.) και μονοπωλιακών υπ€ρκ€ρδών (βλ. λ.). Εφόσον στη σοσιαλιστική κοινωνία υπάρχει εμπορευματική παραγωγή, και σ’ αυτή δρα ο νόμος της αξίας. Αλλά στο σοσιαλισμό ο νόμος της αξίας δεν είναι και δεν μπορεΙ να είναι ο ρυθμιστής της λαϊκής οικονομίας, γιατί οι ανα­ λογίες εδώ καθορίζονται από το βασικό οικονομικό νόμο του σοσιαλισμού (βλ. λ.). Στο σοσιαλισμό ρυθμιστής των αναλογιών είναι ο νόμος της σχε­ διασμένης ανάπτυξης της σοσιαλιστικής οικονομίας (βλ. λ.). Ο νόμος της αξίας εκπληρώνει εδώ ορισμένες ρυθμιστικές λειτουργίες σ’ όλο το σύστημα της σχεδιοποιημένης ρύθμισης. Όπως και οποιοσδήποτε άλλος οικονομικός νόμος στο σοσιαλισμό έτσι και ο νόμος της αξίας χρησιμοποιείται συνειδητά και σχεδιασμένα από το κράτος για την οικοδόμηση της σοσιαλιστικής κοινωνίας. Το σοσιαλιστικό κράτος, γνωρίζοντας το νόμο της αξίας, καθο­ ρίζει συνειδητά τις τιμές των εμπορευμάτων, ξεκινώντας από τις κοινωνικά αναγκαίες δαπάνες εργασίας για την παραγωγή τους. Στη Σοβιετική Ένωση

νόμ ος τη ς δ ια ν ο μ ή ς ανάλογα με τ η ν εργασ ία

385

οι τιμές για τη μεγάλη πλειονότητα των εμπορευμάτων του λιανικού εμπο­ ρίου. καθώς και για όλα τα εμπορεύματα του χοντρικού εμπορίου καθο­ ρίζονται με βάση το σχέδιο. Εξαίρεση αποτελούν μόνο οι τιμές στα εμπο­ ρεύματα της κολχόζνικης αγοράς. Ωστόσο και στη διαμόρφωση αυτών των τιμών, αποφασιστική επίδραση ασκούν το κρατικό και το συνεταιριστικό εμπόριο. Ο υπολογισμός της δράσης του νόμου της αξίας επιτρέπει να καθο­ ρίζεται η σωστή αμοιβαία σχέση των τιμών στα διάφορα εμπορεύματα, να ανυψώνεται το βιοτικό επίπεδο των εργαζομένων. Το σοσιαλιστικό κράτος, χρησιμοποιώντας το μηχανισμό των τιμών, έχει τη δυνατότητα να επιδρά ενεργά στην οικονομική δραστηριότητα των επιχειρήσεων, στις δαπάνες της εργασίας τους. Με τη βοήθεια της απόκλισης των τιμών από την αξία, το κράτος επιδρά στις δαπάνες της κάθε επιχείρησης με σκοπό τη μείωσή τους, ανακατανέμει τους πόρους ανάμεσα στους διάφορους κλά­ δους της λαϊκής οικονομίας. Σπουδαιότατη μέθοδος σχεδιοποιημένης χρη­ σιμοποίησης του νόμου της αξίας στη σοσιαλιστική κοινωνία είναι η αρχή της οικονομικής ιδιοσυντήρησης (βλ. λ.). Στο βαθμό που η σοσιαλιστική κοινωνία προχωρεί προς τον κομμουνισμό, αναπτύσσεται ο βαθμός γνώσης και χρησιμοποίησης του νόμου της αξίας. Ένα από τα βασικά προβλήματα που επιδιώκουν να λύσουν οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις, που πραγματο­ ποιούνται στην ΕΣΣΔ και σε μια σειρά άλλες σοσιαλιστικές χώρες, είναι η ενίσχυση των οικονομικών μεθόδων επίδρασης στις οικονομικές διαδικα­ σίες, και συγκεκριμένα η ευρύτερη και ολόπλευρη σχεδιασμένη χρησιμοποί­ ηση των εμπορευματικών-χρηματικών σχέσεων και του νόμου της αξίας. Η προσπάθεια αυτή βρήκε την έκφρασή της στην ενίσχυση του ρόλου του κέρδους, στην εισαγωγή του θεσμού της πληρωμής για τα αποθέματα, την ενίσχυση του ρόλου της πίστης, στην πλήρη εφαρμογή της αρχής της ιδιοσυντήρησης κλπ. Η ορθή χρήση του νόμου της αξίας και των οικονο­ μικών κατηγοριών που συνδέονται μ’ αυτόν (τιμής, κόστους, κέρδους, κλπ.) είναι ουσιαστικός παράγοντας επιτάχυνσης της ανάπτυξης της πα­ ραγωγής, ανόδου της παραγωγικότητας. Η χρησιμοποίηση του νόμου της αξίας είναι βασικό όργανο για τη χρησιμοποίηση των εξωτερικών ο ι­ κονομικών σχέσεων, για το βάθεμα του διεθνούς σοσιαλιστικού καταμερι­ σμού εργασίας και τη διεύρυνση σ’ αυτή τη βάση της στενής, αμοιβαία επωφελούς οικονομικής συνεργασίας. Με το πέρασμα της κοινωνίας στην ενιαία κομμουνιστική ιδιοκτησία και τη διανομή ανάλογα με τις ανάγκες θα έχουν εξαντληθεί, από οικονομική άποψη, τα περιθώρια ύπαρξής τους και θα εκλείψουν οι εμπορευματικές-χρπματικές σχέσεις και μαζί μ' αυτές και ο νόμος της αξίας. Ν όμος τ η ς δ ιανο μή ς ανάλογα με τ η ν ερ γ α σ ία : Αντικειμενικός οικο­ νομικός νόμος του σοσιαλισμού, που επιβάλλει τα υλικά αγαθά για ατομική κατανάλωση να διανέμονται στους εργαζόμενους ανάλογα με την ποσό­ τητα και την ποιότητα της εργασίας που καθένας τους δαπάνησε στην κοι­ 25

386

νόμ ος τη ς δ ιανο μή ς ανάλογα με τ η ν εργασ ία

νωνική παραγωγή. Στη σοσιαλιστική κοινωνία, όπου τα μέσα παραγωγής ανήκουν στους ίδιους τους παραγωγούς, τα υλικά αγαθά διανέμονται προς το συμφέρον των εργαζομένων, για την άνοδο της ευημερίας τους. Το προσωπικό υλικό ενδιαφέρον και τα ηθικά κίνητρα για την εργασία, αποτελούν τεράστια πλεονεκτήματα του σοσιαλισμού απέναντι στον καπιτα­ λισμό. Έχοντας υπόψη τη σοσιαλιστική κοινωνία, ο Φ. Ένγκελς έγραφε: «...η διανομή, εφόσον καθορίζεται από καθαρά οικονομικά κριτήρια, θα πραγματοποιείται με βάση τα συμφέροντα της παραγωγής, και η ανάπτυξη της παραγωγής θα παροτρύνεται πρώτα απ' όλα από έναν τρόπο διανομής, που θα επιτρέπει σε όλα τα μέλη της κοινωνίας, όσο το δυνατό πιο ολόπλευρα να αναπτύσσουν, να διατηρούν και να εκδηλώνουν τις ικανότητές τους». Στο σοσιαλισμό, ένας παρόμοιος τρόπος διανομής μπορεΙ να είναι μόνο η διανομή ανάλογα με την εργασία, εφόσον το επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων που επιτεύχθηκε, ο χαρακτήρας της ίδιας της εργα­ σίας που δεν έγινε ακόμα η πρώτη ζωτική ανάγκη του ανθρώπου, και η ανάγκη να δημιουργηθεί προσωπικό υλικό ενδιαφέρον, δεν επιτρέπουν να εφαρμοστεί η διανομή ανάλογα με τις ανάγκες. Η διανομή ανάλογα με τις ανάγκες θα οδηγούσε στη εξάλειψη των κινήτρων για την ανάπτυξη της παραγωγής και την τελειοποίησή της, στην καταβρόχθιση του κοινωνικού πλούτου και την καταστροφή των παραγωγικών δυνάμεων. Στο σοσιαλισμό δεν είναι δυνατή η εξισωτική διανομή στην οποία τα προϊόντα διανέμονται εξίσου ανάμεσα στους εργαζόμενους, ανεξάρτητα από το βαθμό συμμετοχής τους στην κοινωνική παραγωγή. Η εξίσωση των μισθών θα εμπόδιζε την τελειοποίηση και τη διεύρυνση της παραγωγής, θα καλλιεργούσε στους ερ­ γαζόμενους την αδιαφορία για την εργασία, για το κοινωνικό νοικοκυριό και θα προκαλούσε έτσι μεγάλη ζημιά στην ανάπτυξη της οικονομίας. ΓΓ αυτό στο σοσιαλισμό κυριαρχεί η αρχή «από τον καθένα ανάλογα με τις ικανότητές του, στον καθένα ανάλογα με τη δουλειά του». Ο σοσιαλιστικός τρόπος διανομής, εξαρτώντας το μέγεθος της αμοιβής από την ποσότητα και την ποιότητα της εργασίας που καταναλώθηκε, παροτρύνει κάθε εργαζόμενο να ανυψώσει το τεχνικό επίπεδο της πραγωγής, ενθαρρύνει τον εκμηχανισμό και την αυτοματοποίηση, την εισαγωγή προοδευτικής τεχνολογίας, την τελειοποίηση της οργάνωσης της εργασίας. Η διανομή ανάλογα με την ερ­ γασία δημιουργεί το υλικό ενδιαφέρον των εργαζομένων για την ανύψωση της ειδίκευσής τους, την ανάπτυξη του πολιτιστικού-τεχνικού επιπέδου, συμβάλλει στην εδραίωση της εργατικής και τεχνολογικής πειθαρχίας. Εξασφαλίζοντας το προσωπικό και το συλλογικό υλικό ενδιαφέρον των εργαζομένων για την αύξηση της αποδοτικότητας της παραγωγής, η διανομή ανάλογα με την εργασία επιτρέπει να συνδυαστούν σωστά τα προσωπικά με τα κοινωνικά συμφέροντα των εργαζομένων. Το σοσιαλιστικό καθεστώς, εκτός από το υλικό ενδιαφέρον δημιουργεί και ισχυρά ηθικά κίνητρα τε­ λειοποίησης και ανάπτυξης της παραγωγής, αφυπνίζει στους εργαζόμενους το πνεύμα της άμιλλας και της δημιουργίας. Ο νόμος της διανομής ανάλογα

νό μ ο ς π ρ ο τερ α ιό τη τα ς σ τη \

387

με την εργασία ισχύει τόσο στον κρατικό όσο και στο συνεταιριστικόκολχόζνικο τομέα της λαϊκής οικονομίας. Ωστόσο, οι μορφές εκδήλωσής του στους τομείς αυτούς παρουσιάζουν ορισμένες ιδιομορφίες, πράγμα που εξηγείται από τις διαφορές των δύο μορφών σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας. Στις κρατικές επιχειρήσεις, ο νόμος της διανομής ανάλογα με την εργασία εφαρμόζεται διαμέσου του συστήματος καθορισμού του μισθού. Στις συνεταιριστικές-κολχόζνικες επιχειρήσεις εφαρμόζεται με τη διανομή των εσόδων με βάση τον αριθμό των εργατοημερών, ή άμεσα, με χρηματική μορφή, με βάση τ ° τιμολόγια που ισχύουν στο δοσμένο κολχόζ. Ένα μέρος των υλικών αγαθών, που προορίζονται για τη μη παραγωγική κατανάλωση (συμπεριλαμβανομένης και της ατομικής) καταναλώνεται στο σοσιαλισμό ανεξάρτητα (ή σχεδόν ανεξάρτητα) από τις εργασιακές δαπάνες των μελών της κοινωνίας. Η διανομή αυτή πραγματοποιείται διαμέσου των κοινωνικών κονδυλίων κατανάλωσης (βλ,λ.). Στο βαθμό που η σοσιαλιστική κοινωνία προχωρεί προς τον κομμουνισμό, το ειδικό βάρος των κοινωνικών κονδυ­ λίων κατανάλωσης μεγαλώνει. Στον ολοκληρωμένο κομμουνισμό, όταν οι παραγωγικές δυνάμεις θα εξασφαλίζουν αφθονία υλικών αγαθών και η ερ­ γασία θα γίνει πρώτη ζωτική ανάγκη όλων των ανθρώπων, ο νόμος της δια­ νομής ανάλογα με την εργασία θα χάσει ολοκληρωτικά την ισχύ του και η κοινωνία θα μπορέσει να πραγματοποιήσει την αρχή: «από τον καθένα ανά­ λογα με τις ικανότητές του, στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του». Ν όμος τη ς κατά π ρ ο τερ α ιό τη τα ανάπτυξης τη ς παραγωγής μέσω ν παραγω γής: Ο οικονομικός νόμος, σύμφωνα με τον οποίο, η δευρυμένη αναπαραγωγή υπαγορεύει αντικειμενικά την ανάγκη της μεγαλύτερης ανάπτυξης της παραγωγής μέσων παραγωγής σε σύγκριση με την παραγωγή ειδών κατανάλωσης. Ο νόμος αυτός, που ανακάλυψε ο Μαρξ σε σχέση με τη διαδικασία της καπιταλιστικής διευρυμένης αναπαραγωγής (βλ. λ.), θεμελιώθηκε θεωρητικά και αναπτύχθηκε παραπέρα στις εργασίες του Λένιν. Αναλύοντας τη διαδικασία της διευρυμένης αναπαραγωγής στις συνθήκες της τεχνολογικής προόδου, ο Λένιν έδειξε ότι όχι μονάχα ο πρώτος τομέας (της παραγωγής μέσων παραγωγής) πρέπει να αναπτύσσεται στο σύνολό του, ταχύτερα αλλά και στο εσωτερικό του τομέα αυτού πρέπει να έχει προτεραιότητα η ανάπτυξη της παραγωγής μέσων παραγωγής για την παραγωγή μέσων παραγωγής. «Για να διευρύνεται η παραγωγή («να συσσωρεύεται» με την κυριολεκτική σημασία της λέξης) επιβάλλεται να παραχθούν στην αρχή μέσα παραγωγής, και γι' αυτό απαιτείται η διεύρυνση εκείνου του τομέα της κοινωνικής παραγωγής που παράγει μέσα παραγωγής.» (Β.Ι. Λένιν). Η ανάγκη της κατά προτεραιότητα ανάπτυξης των μέσων πα­ ραγωγής εκπηγάζει από το γεγονός ότι, για τη διεύρυνση της παραγωγής, την αύξηση του συνολικού κοινωνικού προϊόντος, συμπεριλαμβανομένων και των ειδών κατανάλωσης, είναι ανάγκη πρώτα απ’ όλα να παράγονται εργαλεία και αντικείμενα εργασίας δηλαδή μέσα παραγωγής. Η κατά προ­

388 νόμ ος π ρ ο τερ α ιό τη τα ς σ τη ν παραγωγή μέσ ω ν παραγωγής τεραιότητα ανάπτυξη των τελευταίων προσδιορίζει τις προοδευτικές αλ­ λαγές στη δομή της οικονομίας, τους ρυθμούς ανάπτυξης της τεχνικής - και σαν συνέπεια — το επίπεδο παραγωγικότητας της κοινωνικής εργασίας. Στις συνθήκες του καπιταλισμού, η δράση αυτού του νόμου οδηγεί στην όξυνση των αντιθέσεων ανάμεσα στην παραγωγή και την κατανάλωση. Τα περιορισμένα πλαίσια της κατανάλωσης των εργαζόμενων μαζών, δε­ σμεύουν σε τελευταία ανάλυση και την ανάπτυξη της παραγωγής μέσων παραγωγής. Η δράση του νόμου της κατά προτεραιότητα ανάπτυξης της παραγωγής μέσων παραγωγής στον καπιταλισμό, πραγματοποιείται αυθόρ­ μητα. 0 κυκλικός χαρακτήρας της καπιταλιστικής παραγωγής οδηγεί σε τούτο το φαινόμενο: η αύξηση της παραγωγής του πρώτου τομέα, στην πε­ ρίοδο της οικονομικής άνθησης, εναλλάσσεται με την απότομη μείωση της παραγωγής του στην περίοδο της οικονομικής κρίσης. Στο σοσιαλισμό, ο νόμος της κατά προτεραιότητα ανάπτυξης της παραγωγής μέσων παρα­ γωγής χρησιμοποιείται συνειδητά από την κοινωνία για την επίτευξη αδιά­ κοπης, με υψηλούς ρυθμούς σοσιαλιστικής διευρυμένης αναπαραγωγής (βλ. λ.). Η κατά προτεραιότητα ανάπτυξη των μέσων παραγωγής αποτελεί τη βάση για την εδραίωση της οικονομικής δύναμης, της αμυντικής ικα­ νότητας της χώρας και της αδιάκοπης ανόδου της ευημερίας του λαού. Η δράση αυτού του νόμου στο σοσιαλισμό, συνδέεται αδιάρρηκτα με τη δράση του νόμου της σχεδιασμένης ανάπτυξης της σοσιαλιστικής οικονο­ μίας (βλ. λ.). Η ανάγκη της κατά προτεραιότητα ονάπτυξης των μέσων παρα­ γωγής υπολογίζεται στα σχέδια της λαϊκής οικονομίας, κατά τον καθορισμό των συγκεκριμένων αναλογιών ανάμεσα στη βιομηχανία και την αγροτική οικονομία, ανάμεσα στους επιμέρους τομείς μέσα σ’ αυτούς τους κλάδους κλπ. Η αμοιβαία σχέση των ρυθμών ανάπτυξης της παραγωγής μέσων πα­ ραγωγής και των ρυθμών ανάπτυξης της παραγωγής ειδών κατανάλωσης καθορίζεται, αφού υπολογιστούν οι συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες και τα λαϊκο-οικονομικά καθήκοντα, που αντιμετωπίζονται στο συγκεκριμένο χρονικό διάστημα. Συνεπώς, ο ι αναλογίες ανάμεσα στους δύο τομείς της κοινωνικής παραγωγής, δεν είναι αναλλοίωτες, μόνιμες. Έτσι, στην αρχική περίοδο της εκβιομηχάνισης, όταν πραγματοποιείται η αντικατάσταση της χειρωνακτικής εργασίας από τις μηχανές, είναι ιδιαίτερα σημαντικό το προβάδισμα των ρυθμών ανάπτυξης της παραγωγής μέσων παραγωγής. Οι μέσοι ετήσιοι ρυθμοί ανάπτυξης της παραγωγής μέσων παραγωγής στα χρόνια του πρώτου πεντάχρονου, ξεπερνούσαν την αύξηση της παρα­ γωγής ειδών κατανάλωσης κατά 2,4 φορές. Σήμερα, με βάση τις επιτυχίες που σημειώθηκαν στην ανάπτυξη της βαριάς βιομηχανίας, δημιουργήθηκαν τα θεμέλια για την ταχεία ανάπτυξη και των δύο υποδιαιρέσεων της παρα­ γωγής και για την προσέγγιση των ρυθμών ανάπτυξής τους. Ενώ στο πεν­ τάχρονο (1961-1965), η παραγωγή μέσων παραγωγής αυξήθηκε κατά 58% και η παραγωγή ειδών κατανάλωσης κατά 26%, στο επόμενο πεντά­ χρονο (1966-1970) οι ρυθμοί ήταν σχεδόν Ιδιοι: η παραγωγή μέσων παρα­

νόμ ος τη ς ν ο μ ισ μ α τικ ή ς κυκλοφ ο ρίας

389

γωγής αυξήθηκε κστό 51 % και η ποραγωγή ειδών κατανάλωσης κατά 49 %. Εκτός από αυτό, σ€ επιμέρους περιόδους είναι δυνατοί ακόμα και υψηλότε­ ροι ρυθμοί ανάπτυξης του δεύτερου τομέα παραγωγής (είδη κατανάλωσης) σε σύγκριση με τους ρυθμούς ανάπτυξης του πρώτου τομέα. Στα 1971, η παραγωγή μέσων παραγωγής αυξήθηκε κατά 7,7% και των ειδών κατα­ νάλωσης κατά 7,9%. Το προβάδισμα στους ρυθμούς ανάπτυξης του δεύ­ τερου τομέα προβλεπόταν και στο ένατο πεντάχρονο. Με γενική ανάπτυξη της βιομηχανικής παραγωγής στο πεντάχρονο κατά 47%, ο στόχος για αύξηση της παραγωγής μέσων παραγωγής ήταν 46,3 % και για την αύξηση της παραγωγής ειδών κατανάλωσης, 48,6%. Ωστόσο, αυτό δεν καταργεί τη γενική νομοτέλεια που έγκειται στο προβάδισμα της αύξησης της παρα­ γωγής μέσων παραγωγής. Νόμος τη ς ν ο μ ισ μ α τικ ή ς κυ κ λ ο φ ο ρ ία ς: Οικονομικός νόμος που καθο­ ρίζει την ποσότητα χρήματος που είναι αναγκαία για την κυκλοφορία. Η ποσότητα χρήματος που βρίσκεται σε κυκλοφορία εξαρτάται: (1) από τη μάζα των εμπορευμάτων που βρίσκονται σε κυκλοφορία, (2) από το επί­ πεδο των τιμών των εμπορευμάτων και (3) από την ταχύτητα κυκλοφορίας του χρήματος. Η συνολική ποσότητα του χρήματος καθορίζεται, ταυτόχρονα, από το άθροισμα των τιμών των εμπορευμάτων, διαιρούμενο με την ταχύ­ τητα κυκλοφορίας των ομώνυμων χρηματικών μονάδων. Ωστόσο το χρήμα στην κυκλοφορία εμφανίζεται όχι μόνο σαν μέσο κυκλοφορίας, αλλά και σαν μέσο πληρωμής. ΓΓ αυτό το συνολικό ποσό των χρημάτων που βρί­ σκονται σε κυκλοφορία, με τη δοσμένη ταχύτητα κυκλοφορίας του χρή­ ματος, είναι Ισο με το άθροισμα των τιμών των ρευστοποιημένων εμπορευ­ μάτων μεΐον το άθροισμα των τιμών των εμπορευμάτων που πουλήθηκαν με πίστωση συν το σύνολο των ληξιπρόθεσμων πληρωμών μεΐον το σύ­ νολο των αμοιβαία εξοφλούμενων πληρωμών. Στον καπιταλισμό το μέγε­ θος της νομισματικής κυκλοφορίας καθορίζεται αυθόρμητα. Στις συνθήκες της μεταλλικής χρηματικής κυκλοφορίας και της ελεύθερης ανταλλαγής των χαρτονομισμάτων με χρυσό, πράγμα που συνέβαινε στις καπιταλιστι­ κές χώρες ως τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, η ποσότητα του χρήματος προ­ σαρμοζόταν αυτόματα στις ανάγκες της κυκλοφορίας. Το περίσσευμα των χρημάτων αποθησαυριζόταν και σε περίπτωση ανάγκης εμφανιζόταν συμ­ πληρωματική ποσότητα χρημάτων. Σήμερα στις καπιταλιστικές χώρες κυ­ κλοφορεί χαρτονόμισμα, καθώς και κέρματα μή πλήρους αξίας, για τις ανάγ­ κες της τρέχουσας κυκλοφορίας. Το δυνάμωμα της αστάθειας της καπιτα­ λιστικής οικονομίας στην περίοδο της γενικής κρίσης του καπιταλισμού, η στρατιωτικοποίηση της οικονομίας και η έκδοση σε τεράστιες ποσότητες χαρτονομίσματος για τη χρηματοδότηση των στρατιωτικών εξόδων, ο­ δηγούν στο ξεχείλισμα των καναλιών κυκλοφορίας από πλεονάζοντα χαρ­ τονομίσματα και στην υποτίμηση του χρήματος, δηλαδή στον πληθωρισμό (βλ. λ.). Στη σοσιαλιστική κοινωνία ο νόμος της νομισματικής κυκλοφορίας.

390

νό μ ο ς τ η ς προσ φ οράς και ζή τη σ η ς

όπως και οι άλλοι οικονομικοί νόμοι του σοσιαλισμού, δε δρα αυθόρμητα, αλλά χρησιμοποιείται σχεδιασμένα. Πράγμα που βρίσκει την έκφρασή του στο γεγονός ότι ο όγκος της εμπορευματικής κυκλοφορίας και το επίπεδο των τιμών των εμπορευμάτων καθορίζονται (με εξαίρεση τις κολχόζνικες αγορές) με βάση το σχέδιο. Η σχεδιοποίηση της νομισματικής κυκλοφορίας έχει σπουδαιότατη σημασία για την τήρηση των αναγκαίων αναλογιών ανάμεσα στην ποσότητα των χρημάτων που διαθέτει ο πληθυσμός και τη μάζα των εμπορευμάτων και των υπηρεσιών που μπορεί να αγοράσει. Η παραβίαση της σπουδαιότατης αυτής σχέσης μπορεί να οδηγήσει σε δυσάρεστα φαινόμενα στην οικονομία. Η πλατιά διάδοση του διακανονισμού των πληρωμών με τους αμοιβαίους λογαριασμούς, χωρίς τη χρήση με­ τρητών, που χρησιμοποιείται στη διαδικασία της ρευστοποίησης όλης σχεδόν της μάζας των μέσων παραγωγής και της χοντρικής πώλησης των ειδών κατανάλωσης, μειώνει την ανάγκη σε μετρητά. Αυτά οδηγεί όχι μόνο στη μεγαλύτερη εξοικονόμηση χρηματικών μέσων, αλλά και διευκολύνει το σχεδίασμά της ποσότητας των χρημάτων που εκδίδονται για κυκλοφορία. Ν όμος τη ς προσφ οράς και ζή τη σ η ς : 0 λεγόμενος νόμος της προσφο­ ράς και ζήτησης αποτελεΐ μια προσπάθεια των αστών οικονομολόγων του 18ου αιώνα να προσδώσουν κύρος νόμου σε μια απλή συσχέτιση που παρατηρείται στη διαδικασία διαμόρφωσης των τιμών στο πλαίσιο των κα­ πιταλιστικών οικονομιών. Σκοπός τους είναι να ερμηνεύσουν με το «νόμο» αυτό το πρόβλημα της αξίας. Είναι γεγονός ότι, μένοντας στην επιφάνεια των φαινομένων της αστικής κοινωνίας, οι τιμές των εμπορευμάτων επη­ ρεάζονται από το συσχετισμό προσφοράς και ζήτησης. Ό τα ν η προσφορά ενός εμπορεύματος αυξάνεται πάνω από τη ζήτησή του, η τιμή του πέφτει, ενώ όταν η ζήτησή του αυξάνεται πάνω από την προσφορά, η τιμή του ανεβαίνει. Επομένως η τιμή ενός εμπορεύμοτος φαίνεται να συνδέεται με μια σχέση ευθέως ανάλογη με τη ζήτησή του και αντιστρόφως ανάλογη με την προσφορά του. Οι αστοί οικονομολόγοι του 18ου αιώνα, ξεκι­ νώντας από τη συσχέτιση αυτή — το «νόμο της προσφοράς και ζήτησης», όπως έλεγαν — υποστήριξαν την άποψη ότι η αξία των εμπορευμάτων καθορίζεται ουσιαστικά οπό τη ζήτηση και προσφορά, ταυτίζοντας την τιμή με την αξία. Ο Άγγλος οικονομολόγος Μπέιλυ έλεγε, στις αρχές του 19ου αιώνα, ότι τα εμπορεύματα δεν έχουν καμιά απολύτως εσωτερική αξία, αλλά μόνο ανταλλακτική οξ(α και τιμή. Υποστήριζε ότι το εμπόρευμα αξίζει τόσο χρήμα όσο δίνει ο καταναλωτής για να το αποκτήσει, με δοσμέ­ νη τη σχέση ζήτησης και προσφοράς. Την Ιδια άποψη υποστήριζε, στις αρχές του 20ου αιώνα ο Πιότρ Στρούβε στη Ρωσία, λέγοντας πως η αξία είναι «πλάσμα φαντασίας» και ότι στην πραγματικότητα υπάρχουν μόνο τιμές, που η κίνησή τους καθορίζεται απόλυτα από το συσχετισμό ζήτησης και προσφοράς. Αλλά δυστυχώς για τους απολογητές αυτούς της καπιτα­ λιστικής οικονομίας, η αμφισβήτηση του «νόμου της προσφοράς και ζή­

νό μ ο ς τ η ς π τω τική ς τά σ η ς το υ π οσοστού κέρδ ους

391

τησης» σαν μέσου για την ερμηνεία του προβλήματος της αξίας, προήλθε και από αστούς οικονομολόγους, που έβλεπαν ότι η αποδοχή της θεωρίας αυτής τους οδηγεί σ’ ένα φαύλο κύκλο: η προσφορά και ζήτηση επη­ ρεάζουν πράγματι τις τιμές, όμως και οι τιμές επηρεάζουν την προσφορά και τη ζήτηση — όταν, λ.χ., πέφτει η τιμή ενός αγαθού, η ζήτησή του αυξάνει. Και φυσικά δεν μπορούσαν να αποκρύψουν το γεγονός ότι το ερώτημα τι καθορίζει την τιμή ενός εμπορεύματος μένει αναπάντητο. Πραγματικά, όταν υπάρξει ισορροπία ανάμεσα στην προσφορά και τη ζή­ τηση και διαμορφωθεί μια σχέση ανταλλαγής μεταξύ δύο εμπορευμάτων, λόγου χάρη, 2 προς 1, γιατί διαμορφώθηκε αυτή η συγκεκριμένη σχέση και όχι μια άλλη; Η προσπάθεια, επομένως, ορισμένων οικονομολόγων να αρνηθούν την αξία-εργασία, που βρίσκεται στη βάση των τιμών, με προσφυγή στη συσχέτιση ζήτησης και προσφοράς, έπεσε στο κενό. ΓιατΙ, ουσιαστικά, ισοδυναμεΙ με άρνηση να μελετηθούν οι πραγματικοί νόμοι της οικονομικής ανάπτυξης. Ασκώντας κριτική στις απόψεις αυτές, ο Λένιν έγραφε: «Η τιμή είναι εκδήλωση του νόμου της αξίας... Για «ανεξαρτησία» των τιμών από την αξία, μπορεί να μιλήσει κανείς μόνο όταν θέλει να εμπαΐξει την επιστήμη» (Άπαντα, τόμος 25, σελ. 46, ρωσ. έκδ.). Ν όμος τη ς π τω τικ ή ς τά σ η ς το υ π οσοστού κέρ δ ο υ ς : Οικονομικός νόμος σύμφωνα με τον οποίο το μέσο ποσοστό κέρδους (βλ.λ.) έχει την τάση, στο βαθμό που αναπτύσσεται ο καπιταλισμός, να μειωθεί. Αιτίες που προκαλούν την πτώση του ποσοστού κέρδους, είναι η αύξηση της οργα­ νικής σύνθεσης του κεφαλαίου (βλ. λ.) και η επιβράδυνση της κυκλοφο­ ρίας του κεφαλαίου (βλ. λ.). Ο ανταγωνισμός, το κυνήγι του υψηλού κέρδους, αναγκάζουν τους καπιταλιστές να ανεβάζουν την παραγωγικό­ τητα της εργασίας με την εισαγωγή τεχνικών τελειοποιήσεων, νέων μη­ χανών και εγκαταστάσεων. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να ανεβαίνει η τε­ χνική και οργανική σύνθεση του κεφαλαίου, πράγμα που οδηγεί στη μείωση του γενικού ποσοστού κέρδους. Το ποσοστό κέρδους δε μειώνεται στην Ιδια αναλογία που υψώνεται η οργανική σύνθεση του κοινωνικού κεφαλαίου και μερικές φορές δε μειώνεται καθόλου. Αυτό συμβαίνει γιατί μια σειρά παράγοντες αντεπιδρούν στη δράση αυτού του νόμου και του δίνουν μόνο το χαρακτήρα μιας τάσης. Στη μείωση του ποσοστού κέρδους αντεπιδρούν: η άνοδος του βαθμού εκμετάλλευσης των εργατών, η μείωση, από την πλευρά των καπιταλιστών, του μισθού εργασίας κάτω από την αξία της εργατικής δύναμης, η μείωση της αξίας των μέσων παραγωγής, εξαιτίας της αύξησης της παραγωγικότητας της εργασίας, πράγμα που μειώνει την αύξηση της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου, η εξοικονόμηση πά­ γιου κεφαλαίου, που την πετυχαίνουν οι καπιταλιστές συχνά σε βάρος της υγείας και της ζωής των εργατών, σε άνισες ανταλλαγές στο εξωτερικό εμπόριο. Σοβαρός παράγοντας, που εμποδίζει την πτώση του ποσοστού κέρδους, στο σύγχρονο καπιταλισμό, είναι η κυριαρχία του μονοπωλιακού

392

νό μ ο ς τ η ς σ ο σ ια λ ισ τικ ή ς σ υσσ ώ ρευσ ης

κεφαλαίου, που με τις μονοπωλιακές τιμές όιατηρεΙ το ποσοστό κέρδους σε υψηλό επίπεδο. Ο νόμος της πτωτικής τάσης του μέσου ποσοστού κέρδους οδηγεί στην όξυνση των αντιθέσεων του καπιταλισμού. Για την απόκτηση του μεγαλύτερου κέρδους, οι καπιταλιστές δυναμώνουν την εκμετάλλευση του προλεταριάτου, πράγμα που οδηγεί στην όξυνση των ανταγωνιστικών αντιθέσεων ανάμεσα στο προλεταριάτο και την αστική τάξη. Επιδιώκοντας να αποκαταστήσουν την πτώση του ποσοστού κέρδους με την αύξηση της μάζας του, οι κοπιταλιστές διευρύνουν τον όγκο της παραγωγής πολύ πιο πέρα από την ικανή για πληρωμή ζήτηση, πράγμα που οδηγεί στην εμφάνιση οικονομικών κρίσεων υπερπαραγωγής. ΕντεΙνεται και η πάλη μέσα στην Ιδια την τάξη των καπιταλιστών για την κατανομή του συνολικού όγκου του κέρδους. Κυνηγώντας το υψηλότερο κέρδος, οι καπιταλιστές κατευθύνουν τα κεφάλαιά τους στις υπανάπτυκτες χώρες, όπου το ποσοστό του κέρδους είναι υψηλότερο. Η εκμετάλλευση των εργαζομένων των υπανάπτυκτων χωρών και των εξαρτημένων οξύνει τις αντιθέσεις ανάμεσα στις βιομηχανικά αναπτυγμένες και τις υπανάπτυκτες χώρες. Ο νόμος της πτωτικής τάσης του μέσου ποσοστού κέρδους, αποκα­ λύπτει την εσωτερική αντιφατικότητα, τον ιστορικά περιορισμένο και πα­ ροδικό χαρακτήρα του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, που έγινε εμπό­ διο για την απρόσκοπτη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Ν όμος τη ς σ ο σ ια λισ τικ ή ς σ υσ σ ώ ρ ευσ ης: Ο οικονομικός νόμος του σοσιαλιστικού τρόπου παραγωγής που εκφράζει την αντικειμενική ανάγκη της συστηματικής συσσώρευσης ορισμένου τμήματος του εθνικού εισο­ δήματος (βλ. λ.) και της χρησιμοποίησής του για την αδιάκοπη διεύρυνση και την ποιοτική τελειοποίηση της παραγωγής καθώς και την αύξηση του πλούτου της σοσιολιστικής κοινωνίας με στόχο την αδιάκοπη ανύψωση της ευημερίας του λαού. Η σοσιαλιστική συσσώρευση έχει ριζικές διαφορές από τη συσσώρευση στον καπιταλισμό (βλ. συσσώρευση κεφαλαίου) τόσο ως προς την κοινωνικο-οικονομική της φύση όσο και ως προς τους ρυθμούς της. Στο σοσιαλισμό η συσσώρευση, σε αντίθεση προς τον καπιταλισμό, πραγματοποιείται προς το συμφέρον όλων των εργαζομένων και σε απρό­ σιτους για τον καπιταλισμό ρυθμούς και διαστάσεις, γιατί χάρη στην κοινω­ νική ιδιοκτησία και τη σχεδιασμένη ανάπτυξη της οικονομίας, διευρύνονται ασύγκριτα οι δυνατότητες της συσσώρευσης στη βάση της αδιάκοπης και χωρίς κρίσεις ανάπτυξης της παραγωγής, της σταθερής ανόδου της παρα­ γωγικότητας της κοινωνικής εργασίας, της ορθολογικής χρησιμοποίησης των μέσων παραγωγής και των εργασιακών πόρων, της απουσίας παρασιτικής κατανάλωσης. Τους υψηλούς ρυθμούς της σοσιαλιστικής συσ­ σώρευσης δείχνουν οι αυξανόμενες από χρόνο σε χρόνο επενδύσεις στη λαϊκή οικονομία της ΕΣΣΔ και των άλλων σοσιαλιστικών χωρών. Ν όμος τη ς σ χ εδ ιασ μένης ανάπτυξης τ η ς σ ο σ ια λ ισ τικ ή ς ο ικ ο ν ο ­ μ ία ς : Οικονομικός νόμος του σοσιαλισμού που εκφράζει την αντικειμενική

νόμ ος τη ς σ χ εδ ιασ μένης ανάπτυξης

393

ανάγκη της σχεδιασμένης οργάνωσης όλης της σοσιαλιστικής οικονομίας, δηλαδή τη συνειδητή, συγκεντρωτική ρύθμιση της παραγωγής στην κλί­ μακα όλης της οικονομίας, για να επιτευχθεί αντιστοιχία, αναλογικότητα ανάμεσα στους διάφορους κλάδους της παραγωγής και τις σφαίρες της σοσιαλιστικής οικονομίας. «Η διαρκής, συνειδητά τηρούμενη αναλογικότητα θα σήμαινε, πραγματικά, σχεδιασμό...» (Β.Ι. Λένιν). Ο νόμος της σχεδιασμέ­ νης ανάπτυξης δρα μόνο στη σοσιαλιστική κοινωνία, όπου η εξουσία βρί­ σκεται στα χέρια των εργαζομένων και όπου έχει εδραιωθεί η κοινωνική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής. Η εγκαθίδρυση της κοινωνικής ιδιοκτη­ σίας στα μέσα παραγωγής δημιουργεί τους απαραίτητους όρους για τη σχε­ διασμένη και αναλογική ανάπτυξη όλη της σοσιαλιστικής οικονομίας, τη με­ τατρέπει σ' ένα ενιαίο σύνολο, πράγμα που ανταποκρίνεται στον κοινωνικό χαρακτήρα των παραγωγικών δυνάμεων. Το σοσιαλιστικό κράτας, για τη σταθερή ανύψωση της ευημερίας όλων των μελών της κοινωνίας και την όλο και πληρέστερη ικανοποίηση των υλικών και πολιτιστικών αναγκών, ρυθμίζει συνειδητά την ενιαία διαδικασία της κοινωνικής παραγωγής, κατανέμει σε πραγματική κλίμακα τους υλικούς εργασιακούς και οικονομι­ κούς πόρους ανάμεσα στις διάφορες δραστηριότητες και ταυς κλάδους της λαϊκής οικονομίας. Μια παρόμοια κατανομή των πόρων, που εξασφαλίζει τις καλύτερες, τις πιο ευνοϊκές αναλογίες για την καινωνία ανάμεσα στα διάφορα είδη οικονομικής δραστηριότητας, σημαίνει αναλογική ανάπτυξη της σοσιαλιστικής οικονομίας. Για την επίτευξη της αναλογικότητας της λαϊκής οικονομίας, η κοινωνία οφείλει να επιτύχει τη συμφωνία και την αντα­ πόκριση όλων των πλευρών και των τομέων της κοινωνικής αναπαραγωγής όχι μόνο στο χώρο (αναλογική εγκατάσταση της παραγωγής στο έδαφος της χώρας στο δοσμένο στάδιο ανάπτυξής της) αλλά και στο χρόνο (αναλογικότητα ανάμεσα στην παραγωγή και τη διανομή και την ανταλλαγή που ακολουθούν, ανάμεσα στη συσσώρευση και τη διεύρυνση της παραγωγής που ακολουθεί, αναλογικότητα στους ρυθμούς ανάπτυξης των επιμέρους, συνδεόμενων μεταξύ τους κλάδων της οικονομίας, κλπ.). Γι’ αυτό η αναλογικότητα στην ανάπτυξη της σοσιαλιστικής οικονομίας δεν μπορεί να επιτευχθεί χωρίς ταν καθορισμό, από μέρους της κοινωνίας, του προγράμματος όλης της οικονομικής ανάπτυξης για μια περισσότερο ή λιγότερο μακροχρόνια περίοδο, χωρίς δπλ. ένα ενιαίο γενικό σχέδιο της σοσιαλιστικής οικονομίας, υπολογισμένο με μια ορισμένη προοπτική. «Δεν είναι δυνατό να εργάζεται κανείς χωρίς ένα σχέδιο, υπολογισμένο, παυ να καλύπτει τη μακροχρόνια περίοδο, για να έχει σοβαρή επιτυχία» (Β.Ι. Λένιν). Η επίτευξη της ευνοϊκότερης αναλογικότητας απαιτεί βαθιά επι­ στημονική θεμελίωση όλου του συνόλου των σχεδίων (βλ. αχεδιοποίηση της σοσιαλιστικής οικονομίας), υπολογισμό των αντικειμενικών οικο­ νομικών απαιτήσεων και των οικονομικών πόρων της κοινωνίας, των προο­ πτικών ανάπτυξης, της επιστήμης και της τεχνικής. Τα τελευταίο αποκτά ιδαίτερη σημασία σήμερα καθώς αναπτύσσεται η επιστημονική τεχνική

394

νόμ ος τη ς φ θίνο υσ α ς γ ο ν ιμ ό τη τα ς

επανάσταση που επιφέρει ουσιαστικές αλλαγές στη δομή της κοινωνικής παραγωγής, στο συγκεκριμένο περιεχόμενο των αναλογιών, κλπ. Η σχεδιοποίηση της οικονομικής ανάπτυξης αποτελεΙ σπουδαιότατο πλεονέκτημα του σοσιαλισμού. Εξασφαλίζει την πιο ορθολογική χρήση, από μέρους της κοινωνίας, των εργασιακών υλικών και οικονομικών πόρων, αποκλείει τη δυνατότητα των οικονομικών κρίσεων υπερπαραγωγής, την ανεργία και τις άλλες μορφές σπατάλης και καταστροφής των κοινωνικών παραγω­ γικών δυνάμεων, που είναι αναπόφευκτες στον καπιταλισμό. Η σφαίρα της σχεδιοποίησης στη σοσιαλιστική οικονομία διευρύνεται διαρκώς στο βαθμό που καταχτούνται ολοένα και περισσότερο οι δυνάμεις της φύσης, στο βαθμό που προσεγγίζουν οι δύο μορφές σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας και συγχωνεύονται στην ενιαία παλλαϊκή κομμουνιστική ιδιοκτησία, στο βαθμό που εδραιώνονται και βαθαίνουν οι οικονομικές σχέσεις ανάμεσα στα κράτη του συστήματος του σοσιαλισμού (βλ. διεθνής σοσιαλιστικός καταμερισμός της εργασίας). «Ν όμος τη ς φ θίνο υσ α ς γ ο ν ιμ ό τη τα ς το υ εδάφ ο υς»: Αντιεπιστημο­ νική αστική θεωρία, που υποστηρίζει ότι τάχα κάθε συμπληρωματική έπενδυση κεφαλαίου στη γη είναι λιγότερο αποδοτική σε σύγκριση με την προ­ ηγούμενη, και ότι μετά από κάποιο όριο, είναι αδύνατο οποιαδήποτε συμ­ πληρωματική απόδοση. Οι αστοί οικονομολόγοι χρησιμοποιούν αυτό το «νόμο» για να θεμελιώσουν την ύπαρξη τάχα υπερπληθυσμού στη γη, την αδυναμία να τραφεί ο αυξανόμενος πληθυσμός και να δικαιολογήσουν την ανεργία και την εξαθλίωση στην καπιταλιστική κοινωνία. Το βασικό λάθος των προπαγανδιστών της θεωρίας αυτής, βρίσκεται στο ότι υπολογίζουν μόνο τη φυσική γονιμότητα του εδάφους, που τη θεωρούν αναλλοίωτη. Αλλά αυτή δεν μπορεί ν' αντιμετωπίζεται αποσπασματικά από την πρόοδο της γεωπονικής και της ζωοτεχνικής επιστήμης, της αγροχημείας, της ανά­ πτυξης του εκμηχανισμού και της αυτοματοποίησης της παραγωγής, της εφαρμογής προοδευτικών μεθόδων καλλιέργειας της γης κλπ. Γ ιατοαβάσ ιμο της θεωρίας αυτής πείθει η επιστημονικοτεχνική πρόοδος στην αγροτική οικονομία, που σαν αποτέλεσμα έχει τη μείωση του αγροτικού πληθυσμού ενώ αυξάνεται η αγροτική παραγωγή, τη μείωση των δαπανών εργασίας ανά μονάδα παραγόμενου προϊόντος, την ανύψωση της γονιμότητας του εδάφους με τη χημεία και τα αγροτεχνικά μέτρα, την καλλιέργεια γαιών, σε περιοχές όπου προηγούμενα θεωρούνταν αδιανόητη η δημιουργία φυ­ τειών. Οι κλασικοί του μαρξισμού-λενινισμού ξεσκέπασαν ολοκληρωτικά την τεχνητή επινόηση του λεγόμενου «νόμου της φθίνουσας γονιμότητας του εδάφους». Ο Κ. Μαρξ και Ο Β.Ι. Λένιν έδειξαν ότι η γονιμότητα του εδάφους μεταβάλλεται διαρκώς, κι αυτό εξαρτάται όχι μόνο από τις φυσικές, αλλά και από τις κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες, που με τη σειρά τους καθορίζουν το χαρακτήρα της ανάπτυξης της επιστήμης και της τεχνικής και τη χρησιμοποίηση των επιτεύξεών της στην αγροτική οικονομία.

Ν τάνιελσ ο ν Ν ικο λά ι φ ρ ά ν τσ εβ ιτς

396

Ν όο υ-Χ ά ου: Το σύνολο των επιστημονικοτεχνικών γνώσεων, της τεχνι­ κής και παραγωγικής πείρας, των μυστικών της παραγωγής, των εφευρέ­ σεων, με ή δίχως αποκλειστικότητα (πατέντα). Αποτελεί την ποικιλόμορφη πληροφόρηση που χρειάζεται για την οργάνωση της αντίστοιχης παραγω­ γής. Η σημασία του νόου-χάου αναπτύχθηκε ιδιαίτερα στην περίοόο της επίστημόνι κοτεχνικής επανάστασης. Το νόου-χάου μετατράπηκε σε ανεξάρ­ τητο τομέα, αδειών αγοραπωλησιών, σε μια από τις μορφές διεθνούς ανταλ· λαγής επιστημονικοτεχνικών γνώσεων σε εμπορευματική βάση. Στις συν­ θήκες του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού, το νόου-χάου μονοπωλεΐται από τα μεγαλύτερα συγκροτήματα και τα ιμπεριαλιστικά κράτη. Ν τάμ π ινγκ: Είναι η πώληση εμπορευμάτων στις εξωτερικές αγορές σε τιμές σημαντικά χαμηλότερες από τις τιμές της εσωτερικής και της διεθνούς αγοράς και συχνά, χαμηλότερες και από τα έξοδα παραγωγής. Πλατιά διά­ δοση σημείωσε το ντάμπινγκ στην εποχή του ιμπεριαλισμού, ιδιαίτερα στην περίοδο της γενικής κρίσης του καπιταλισμού. Το ντάμπινγκ είναι ένα σπου­ δαιότατο μέσο για την επέκταση του εξωτερικού εμπορίου του μονοπωλια­ κού κεφαλαίου. Χρησιμοποιείται από τα μονοπώλια των καπιταλιστικών χωρών τόσο για τη διεύρυνση των εξαγωγών και για τον εκτοπισμό των ανταγωνιστών τους όσο για την κατάχτηση των αγορών του εξωτερικού όσο και για τον καθορισμό μονοπωλιακά υψηλών τιμών στην εσωτερική αγορά, με τον περιορισμό της προσφοράς εμπορευμάτων. Τα μονοπώλια εφαρμόζουν το ντάμπινγκ, κατά κανόνα για μικρό χρονικό διάστημα, ώσπου να παραμεριστούν οι ανταγωνιστές τους ή να υποχρεωθούν να κλεΐσουν μαζύ τους συμφωνία καρτέλ. Μετά απ' αυτό, τα μονοπώλια ανεβάζουν τις τιμές συχνά σε επίπεδο υψηλότερο από πριν. Έτσι το ντάμπινγκ οδηγεί στην αύξηση των κερδών των μονοπωλίων και στη μείωση του βιοτικού επι­ πέδου των εργαζομένων, εξαιτίας της αύξησης των τιμών και των φόρων ενώ στις ανταγωνιστικές χώρες υπονομεύει την οικονομία περιορίζει την παραγωγή και προκαλεΙ αύξηση της ανεργίας. Το ντάμπινγκ δυναμώνει την πάλη των μονοπωλίων στις εξωτερικές αγορές, γιατί οι χώρες στις οποίες πραγματοποιείται υιοθετούν μέτρα προστατευτισμού με τη μορφή ειδικών δασμών, με τον περιορισμό των εισαγωγών, κλπ. Στο σύγχρονο στάδιο της γενικής κρίσης του καπιταλισμού το ντάμπινγκ χρησιμοποιείται πλατιά όχι μόνο από τα μονοπώλια και τα καρτέλ, αλλά και από τους κρατικομονοπωλιακούς οργανισμούς, που παρέχουν στους εξαγωγείς ειδικές επιδοτή­ σεις και, συχνά, εμφανίζονται άμεσα στην εξωτερική αγορά, καλύπτοντας από τον κρατικό προϋπολογισμό τις ζημιές που παρουσιάζονται. Ν τά νιελσ ο ν Ν ικο λάι Φ ρ ά ν τσ εβ ιτς (ψευδώνυμο Νικολάι, 1844-1918): Ένας από τους πιο διακεκριμένους εκπροσώπους των ναρόντνικων. Μαζί με τον Γ.Α. Λοπάτιν, μετάφρασε στη ρωσική γλώσσα τον 1ο τόμο του «Κεφαλαίου» του Κ. Μαρξ και μόνος του το II και τον III τόμο. Όμως, πα­

396

Ν τά ν ιελ σ ο ν Ν ικο λά ι φ ρ ά ν τσ εβ ιτς

ρόλο που γνώριζε το «Κεφάλοιο» κοι αλληλογραφούσε προσωπικά με τους θεμελιωτές του επιστημονικού σοσιαλισμού, ο Ντάνιελσον παρέμεινε μικρο­ αστός οικονομολόγος. Στα «Δοκίμια της κοινωνικής μας οικονομίας μετά τη μεταρρύθμιση» (1893), προσπάθησε να αποδείξει το ανεφάρμοστο στη Ρωσία της θεωρίας του Κ. Μαρξ. Κατά τη γνώμη του, ο καπιταλισμός δε θα έχει μέλλον στη Ρωσίο επειόή. όήθεν, όεν μπορούσε να διευρύνει την παραγωγή χωρίς εξωτερικές αγορές, που τις κατέχουν άλλες χώρες. Ο Ντάνιελσον ζητούσε να διαφυλαχτούν τα μικρά αγροτικά και επαγγελμα­ τικά νοικοκυριά μαζί με την κοινοτική γαιοκτησία και τους βιοτεχνικούς συνεταιρισμούς. Ο Β.Ι. Λένιν σε μια σειρά έργα του («Σχετικά με το χορακτηρισμό του οικονομικού ρομαντισμού», «Η ανάπτυξη του καπιταλισμού στη Ρωσία» κ.α.) υπέβαλε σε δριμεία κριτική τις απόψεις των ναρόντνικων, συμπεριλαμβανομένου και του Ντάνιελσον.

Ξ ένη σ ύμβασ η (παραχώρηση πρανο μ(ο υ): Είναι η σύμβαση παρα­ χώρησης από το κράτος της εκμετάλλευσης, κάτω από συγκεκριμένους όρους και για ορισμένη χρονική περίοδο, ενός τμήματος του υπεδάφους ή μιας εδαφικής έκτασης. Είναι επίσης σύμβαση για την κατασκευή έργων και την εκμετάλλευσή τους από ξένο κράτος, ξένη επιχείρηση ή οργανισμό. Τα καπιταλιστικά μονοπώλια και το αστικό κράτος χρησιμοποιούν τις συμ­ βάσεις αυτές σαν μια μορφή εκμετάλλευσης των λαών των υπανάπτυκτων χωρών. Οι διεθνείς συμβάσεις, με τις οποίες εκχωρούνταν προνόμια εκμε­ τάλλευσης στην εποχή του ιμπεριαλισμού είναι πλατιά διαδομένες και αποτελούν έναν από τους τρόπους οικονομικής και πολιτικής υποδούλωσης των εξαρτημένων χωρών από τα ιμπεριαλιστικά κράτη, μια από τις πηγές του υπερκέρδους. Ουσιαστικά διαφορετικό οικονομικό και πολιτικό χα­ ρακτήρα είχαν οι ξένες συμβάσεις στην ΕΣΣΔ, που κλείστηκαν στη μεταβα­ τική περίοδο από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό. Με τις συμβάσεις αυτές δημιουργήθηκαν κρατικο-καπιταλιστικές επιχειρήσεις, που λειτουργούσαν κάτω από τους όρους που υπαγόρευε το σοσιαλιστικό κράτος, και βρίσκον­ ταν υπό τον έλεγχό του. Έτσι αξιοποιήθηκαν προς το συμφέρον του σο­ σιαλιστικού κράτους οι τεχνικές γνώσεις και η οικονομική πείρα των αστών ειδικών, ενισχύθηκε η ανάπτυξη της μεγάλης παραγωγής, διευκολύνθηκε η πάλη ενάντια στο μικροαστικό αυθορμητισμό, που υποτάχθηκε στον παλλοϊκό έλεγχο της παραγωγής και κατανάλωσης των προϊόντων. Στην ΕΣΣΔ, με διάταγμα της 23 Νοέμβρη 1920, επιτράπηκε να συνάπτονται ξένες συμβάσεις για να προσελκύεται το ξένο κεφάλαιο σε κείνους τους κλάδους και τις περιοχές που τότε δεν μπορούσε να αναπτύξει το σοβιετικό κράτος. Οι ξένες συμβάσεις, όσο και αν έπαιξαν σημαντικό ρόλο, καταργήθηκαν όταν στερεώθηκε η σοσιαλιστική οικονομία.

ο Ο ικ ολο γική κ ρ ίσ η : Η καταστροφή, η ζημιά που προξενήθηκε στο φ υ­ σικό περιβάλλον, και που δύσκολα μπορεί να επανορθωθεί, στον καπι­ ταλιστικό κόσμο, με τη ληστρική, μη ορθολογική εκμετάλλευση των φυ­ σικών πόρων από τα ιμπεριαλιστικά μονοπώλια και πήρε τέτοιες διαστάσεις, που μετατράπηκε σε απειλή για την υγεία των ανθρώπων, σε εμπόδιο για τη αύξηση των παραγωγικών πόρων, για την αύξηση της βιομηχανικής παραγωγής. Η οικολογική κρίση αποτελεΙ μαρτυρία του βαθιά αντιφατικού χαρακτήρα της χρησιμοποίησης της επιστημονικοτεχνικής προόδου στην καπιταλιστική κοινωνία, μια από τις εκδηλώσεις της σήψης του καπιταλισμού, που οδηγεί στην τερατώδη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων (βλ. λ.), ένας σαβαρός συντελεστής για το βάθεμα της γ€νικής κρίσης του καπιταλι­ σμού (βλ. λ.). Η εκμετάλλευση των φυσικών πόρων στη βάση της νέας τεχνι­ κής, μόνα με σκοπό την αύξηση των κερδών, οδήγησε τις καπιταλιστικές χώρες στη τεράστια μόλυνση του εδάφους, του νερού και του αέρα. Αυτές οι διαδικασίες αναπτύχθηκαν ιδιαίτερα στις ΗΠΑ στις οποίες, αν και έχουν μόνο το 6 % του παγκόσμιου πληθυσμού, αντιστοιχούν τα 40% της παγκό­ σμιας μόλυνσης του περιβάλλοντος. Σε μεγάλο βαθμό έφτασε η μόλυνση του περιβάλλοντος και στις άλλες καπιταλιστικές χώρες. Η απότομη αύξηση της μόλυνσης της ατμόσφαιρας, η χειροτέρευση της ποιότητας του πόσιμου ύδατος, η αύξηση των θορύβων καθώς επίσης και το νευρικό στρές, που συν­ δέονται με τη χαώδη κίνηση σταυς δρόμους, όλα αυτά μετατρέπονται σε συμφορά για τους εργαζόμενους των χωρών του κεφαλαίου. Η πιο σοβαρή εκδήλωση της οικολογικής κρίσης είναι η καταστροφή σε αυξανόμενη κλί­ μακα συγκεκριμμένων παραγωγικών και ζωτικών πόρων. Μόνο στον τελευ­ ταίο μισό αιώνα εξαφανίστηκαν ολοκληρωτικά στον καπιταλιστικό κόσμα γύρω στα 40 είδη του ζωικού κόσμου, ενώ γύρω στα 660 είδη βρίσκονται στα όρια της εξαφάνισης. Στον καπιταλιστικό κόσμο γίνεται όλο και πιο οξεία η έλλειψη του πόσιμου ύδατος, σαν αποτέλεσμα τόσο της μόλυνσής του όσο και της τεράστιας αύξησης της κατανάλωσης στην παραγωγή και στη ζωή. Η καπιταλιστική παραγωγή αντιμετώπισε την έλλειψη ορισμένων ειδών μεταλλευμάτων καθώς και πετρελαίου εξαιτίας της αλόγιστης χρήσης τους. Το αστικό κράτος παίρνει ορισμένα μέτρα για τον έλεγχο του περι­ βάλλοντος, την αναπαραγωγή μερικών φυσικών πόρων κλπ. Στην περίπτω­ ση αυτή τα μονοπώλια προσπαθούν να ρίξουν το βάρος των εξόδων που συνδέονται με την προστασία του περιβάλλοντος στις πλάτες του κράτους. Οι εργαζόμενοι των καπιταλιστικών χωρών κάνουν δραστήριο αγώνα ενάν­

ο ικ ο ν ο μ ετρ ία

399

τια στη μόλυνση του περιβάλλοντος απαιτούν οπό τα κράτη αποφασιστικά μέτρα ενάντια στα μονοπώλια δηλαδή ενάντια στους υπαίτιους αυτής της μόλυνσης. Το καθήκον για την προστασία του περιβάλλοντος έχει οικονο­ μικό, παγκόσμιο χαρακτήρα. Δεν είναι δυνατή η λύση του προβλήματος χωρίς την πολύπλευρη διεθνή συνεργασία για την οποία με συνέπεια εκ­ στρατεύουν οι σοσιαλιστικές χώρες. Το ξεπέρασμα της οικολογικής κρίσης προϋποθέτει τη σχεδιοποιημένη ονάπτυξη της παραγωγής στη βάση του υπολογισμού του όγκου των φυσικών αποθεμάτων και της κατάστασης του περιβάλλοντος πράγμα που δεν είναι δυνατό στον καπιταλισμό. ΓΓ αυτό ο αγώνας των εργαζομένων για την καλυτέρευση της ποιότητας του περιβάλλοντος συνδέεται με τον αγώνα για ριζικές κοινωνικο-οικονομικές μεταρρυθμίσεις. Ο ικ ο ν ο μ ε τρ ία : Επιστημονικός κλάδος που ασχολεΐται με την αριθμητική συγκεκριμενοποίηση των νόμων της πολιτικής οικονομίας που διαμορφώ­ νονται στη βάση της συγκεκριμένης περιγραφής των διαδικασιών τις οποίες προσφέρει η στατιστική. Το βασικό εργαλείο της οικονομετρίας είναι το μοντέλο. Σχηματικά μπορούμε να πούμε ότι το μοντέλο εκφράζει μαθηματικά και πιθανώς γραφικά τα δεδομένα ενός φαινομένου που είναι δυνατό να εκφραστούν ποσοτικά. Ο οικονομέτρης ασχολεΐται με τις διάφορες μετα­ βολές που γνωρίζει ή που είναι δυνατό να γνωρίσει κάθε συντελεστής μέσα στην οικονομική κίνηση, και μετελά τις αντιδράσεις πάνω στους άλλους συντελεστές και στο σύνολο. Μπορεί να εισάγει και υποθετικές μεταβλητές για να καλύψει την ανεπάρκεια των συγκεκριμένων ή συγκεκριμενοποιήσιμων στοιχείων ή από πνεύμα ανάλυσης να συνδέσει τους υποθετικούς συν­ τελεστές στους συντελεστές που προέρχονται από την παρατήρηση. Ορι­ σμένοι οπαδοί της «καθαρής οικονομίας» ξεκινούν από ένα αφηρημένο μοντέλο εξιδανικευμένο, εξετάζουν το παιγνίδι των διάφορων, επίσης εξιδανικευμένων μεταβλητών, για να έχουν έτσι «απόλυτες σχέσεις». Στη συνέ­ χεια εισάγουν συγκεκριμένες μεταβλητές για να παρατηρούν τις συγκλίσεις και τις αποκλίσεις που εκδηλώνονται ανάμεσα «στην εφαρμοσμένη οικο­ νομία» και τα σχήματα της «καθαρής οικονομίας». Ακόμα και όταν το μοντέλο είναι συγκεκριμένο, διαμορφώνεται με απλουστεύσεις που το απομακρύνουν απαραίτητα από την πραγματικότητα. Ό μω ς αποτελεΙ ένα πεδ(ο θεωρητικών πειραματισμών. Η οικονομετρία προσπαθεί να δημιουργήσει καταστάσεις εργαστηριακής έρευνας για οικονομικά ή κοινωνικά φαινόμενα που η συνθετότητα της οικονομικής και κοινωνικής ζωής δεν επιτρέπει να παρατη­ ρηθούν με την απαραίτητη απομόνωση. Η οικονομετρία, αν και πραγματικά προσφέρει στην οικονομία δυνατότητες ανάλυσης που προσεγγίζουν τα εργαστηριακά πειράματα, συχνά χρησιμοποιεί πολύ τις αφαιρέσεις και τη φαντασία. Συχνά βρίσκεται εκτός πραγματικότητας και χρησιμοποιεί απλουστεύσεις ή επιλέγει αυθαίρετα τις συγκεκριμένες ή υποθετικές μεταβλητές. Η οικονομετρία δεν είναι μια θεωρία σε αντίθεση απ' ό,τι υποστηρίζουν πολ­

οικο ν ο μ ία λοΙ μη μαρξιστές οικονομολόγοι. Έχει πριν απ’ όλα ένα τεχνικό χαρακτήρα κι αυτό έχει δύο βασικές συνέπειες: από τη μια μεριά η αξία της είναι από­ λυτα συνδεμένη με τη θεωρία, με την πολιτική οικονομία πάνω στην οποία κινείται. Από την άλλη μπορεί να χρησιμεύσει σε όλα τα συστήματα όπως τα μαθηματικά. Έτσι αφού στηρίζεται στους νόμους που καθορίζει η πολι­ τική οικονομία, δεν μπορεί να αναπτυχθεί ολοκληρωμένα παρά μόνο στα πλαίσια μιας σοσιαλιστικής οικονομίας και ειδικότερα στα πλαίσια μιας πραγματικά σχεδιοποιημένης οικονομίας. Ο ικ ο νο μ ία : Είναι, με τη πλατιά έννοιά της, το ιστορικά καθορισμένο σύνολο των κοινωνικών και παραγωγικών σχέσεων, που χαρακτηρίζουν το οικονομικό σύστημα της κοινωνίας, το θεμέλιό της. Καθοριστικό στοιχείο της οικονομίας είναι οι σχέσεις ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής που κυ­ ριαρχούν σ’ αυτή. Όποιος είναι ο χαρακτήρας της ιδιοκτησίας, τέτοια είναι και η οικονομία της κοινωνίας. Η καπιταλιστική ατομική ιδιοκτησία αποτελεΙ τη βάση της οικονομίας της αστικής κοινωνίας, η κοινωνική ιδιοκτησία αποτελεΙ τη βάση της οικονομίας του σοσιαλισμού. Η οικονομία κάθε συστή­ ματος περιέχει τις σχέσεις των ανθρώπων που διαμορφώνονται στη δια­ δικασία της παραγωγής, της διανομής, της ανταλλαγής και της κατανάλωσης των υλικών αγαθών, στα διάφορα στάδια ανάπτυξης της ανθρώπινης κοι­ νωνίας. Οι σχέσεις αυτές και οι νόμοι που τις κατευθύνουν, αποτελούν το αντικείμενο της πολιτικής οικονομίας. Η οικονομία υποδιαιρείται σε εθνική, κρατική και παγκόσμια οικονομία (βλ. παγκόσμιο σοσιαλιστικό σύστημα οικονομίας και παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα οικονομίας). Με τη στε­ νότερη έννοιά της, οικονομία σημαίνει εθνική οικονομία, καθώς επίσης οικονομία ξεχωριστών κλάδων της: της βιομηχανίας, της γεωργίας, των με­ ταφορών, των κατασκευών κλπ. Οι κλαδικές οικονομίες ερευνούν τις ιδιό­ μορφες νομοτέλειες ανάπτυξης των ξεχωριστών κλάδων παραγωγής, απο­ καλύπτουν και θεμελιώνουν επιστημονικά την οργάνωση, τους τρόπους και τις μεθόδους της πιο αποδοτικής και ορθολογικής διεξαγωγής της οικονομικής δραστηριότητας. Στην ΕΣΣΔ διαμορφώθηκε ολόκληρο σύ­ στημα συγκεκριμένων οικονομικών επιστημών που εξυπηρετούν τους διά­ φορους κλάδους της σοσιαλιστικής οικονομίας, ενώ ταυτόχρονα η πολι­ τική οικονομία αποτελεΙ τη γενική θεωρητική, μεθοδολογική βάση για τις κλαδικές οικονομικές επιστήμες. Ο ικονο μία εθ νικ ή , βλ. εθνική οικονομία. Ο ικονο μία τ ο υ αναπ τυγμένου σ ο σ ια λ ισ μ ο ύ : Το σύγχρονο στάδιο ανάπτυξης της σοσιαλιστικής λαϊκής οικονομίας, που χαρακτηρίζεται από ένα επίπεδο παραγωγικών δυνάμεων, και των αντίστοιχων σ' αυτές παρα­ γωγικών σχέσεων, όπου όλο και πληρέστερα αποκαλύπτονται τα πλεονε­ κτήματα και οι δυνατότητες του σοσιαλιστικού συστήματος οικονομίας και λύνεται στην πράξη το πρόβλημα της δημιουργίας της υλικοτεχνικής

ο ικ ο νο μ ία το υ αναπ τυγμένου σ οσ ια λ ισ μού

401

βάσης του κομμουνισμού (βλ. λ.). Η οικονομία του αναπτυγμένου σοσιαλι­ σμού αποτελεΙ ιδιαίτερο στάδιο στην εξέλιξη της κοινωνίας από το σοσια­ λισμό προς τον κομμουνισμό. Η οικονομία του σοσιαλισμού αναπτύσσεται σταθερά και τελειοποιείται αδιάκοπα. Στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1930, στην ΕΣΣΔ οικοδομήθηκε ο σοσιαλισμός. Και μόλο που μετά απ' αυτό. τόσο ο τύπος των παραγωγικών σχέσεων όσο και οι οικονομικοί νόμοι του σοσιαλισμού παρέμειναν οι Ιδιοι, στην οικονομία του σοσιαλισμού πραγ­ ματοποιούνταν συνεχώς όχι μόνο ποσοτικές αλλά και ποιοτικές αλλαγές, που οδήγησαν στην οικοδόμηση του αναπτυγμένου σοσιαλισμού. Για το καθήκον αυτό απαιτήθηκαν περίπου τριάντα χρόνια. Τα κυριότερα γνω­ ρίσματα της οικονομίας του αναπτυγμένου σοσιαλισμού είναι η ορμητική ανάπτυξη του όγκου της κοινωνικής παραγωγής, η ύπαρξη ισχυρού οικο­ νομικού δυναμικού, που σαν θεμέλιό του έχει την πολυκλαδική βιομηχανία και τη μεγάλη εκμηχανισμένη σοσιαλιστική αγροτική οικονομία την πρωτο­ πόρα επιστήμη, τα ειδικευμένα στελέχη εργατών, τους ειδικούς και τα διοι­ κητικά στελέχη της οικονομίας. Ό λα αυτά επιτρέπουν στο σύγχρονο στάδιο να επιλύονται στην πράξη τα περισσότερα προβλήματα και τα πιο σύνθετα καθήκοντα της σοσιαλιστικής οικονομίας, που συνδέονται με τη δημιουργία της υλικοτεχνικής βάσης του κομμουνισμού και την άνοδο της υλικής ευη­ μερίας όλων των μελών της κοινωνίας. Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από την πληρότητα της οικονομικής ανάπτυξης. Πλάι στην ανάπτυξη της βαριάς βιομηχανίας, του θεμελίου της οικονομικής ισχύος της χώρας, τον τεχνικό επανεξοπλισμό της παραγωγής, τη χορήγηση τεράστιων μέσων για την επιστήμη και την παιδεία εξασφαλίζονται υψηλοί ρυθμοί παραγωγής καταναλωτικών αγαθών. Ταυτόχρονα συγκεντρώνονται όλο και περισσό­ τερες δυνάμεις στην ανάπτυξη της σφαίρας υπηρεσιών και την αντιμετώπιση των προβλημάτων που συνδέονται με τη σημαντική άνοδο του υλικού και πολιτιστικού επιπέδου της ζωής του λαού. Το σημερινό επίπεδο της οικο­ νομίας δίνει τη δυνατότητα και επιβάλλει την αναγκαιότηττα για τη σημαντι­ κή άνοδο της αποδοτικότητας της κοινωνικής παραγωγής (βλ. λ.) και της υλοποίησης των επιτεύξεων της αναπτυσσόμενης επιστημονικοτεχνικής επα­ νάστασης (βλ. λ.). Ταυτόχρονα οι οικονομικές δυνατότητες που έχουν ανα­ πτυχθεί, η διαρκής άνοδος των κοινωνικών αναγκών στο σύγχρονο στά­ διο, γεννούν την άναγκη να αναπτυχθεί σοβαρά το επίπεδο όλης της οικο­ νομικής εργασίας, να μετατραπεΙ όλη η τεράστια λαϊκή οικονομία σε ένα δομημένο και λειτουργικό μηχανισμό. Ανεβαίνουν οι απαιτήσεις για τη σχεδιοποίηση, τη διεύθυνση, τις μεθόδους οικονομικής εργασίας, που η τελειοποίησή τους συνδέεται με την ενίσχυση της αλληλεξάρτησης όλων των κρίκων της οικονομίας. Μεγαλώνει ο ρόλος της προοπτικής σχεδιοπο/ηαΠ ί (βλ. λ.) και της επιστημονικής οργάνωσης. Το στάδιο του αναπτυγμένου σοσιαλισμού χαρακτηρίζεται από το αναπτυγμένο επιστημονικό επίπεδο του μηχανισμού διεύθυνσης της κοινωνικής παραγωγής, που στηρίζεται σ« όλο το σύστημα των οικονομικών νόμων του σοσιαλισμού. Στις συνθήκες 26

402

ο ικ ο νο μ ικ ά κίν η τρ α σ το σ ο σ ια λισ μό

της αναπτυγμένης σοσιαλιστικής κοινωνίας διευρύνεται το πεδίο δράσης των οικονομικών νόμων. Η οικοδόμηση της οικονομίας του αναπτυγμένου σοσιαλισμού συνέπεσε με τη γοργά ανοτττυσσόμενη επιστημονικοτεχνική επανάσταση, που όταν συνδεθεί οργανικά με τα πλεονεκτήματα του σο­ σιαλισμού, ανοίγει πλατιούς ορίζοντες για την ολόπλευρη πρόοδο της επι­ στήμης και της τεχνικής και για την εφαρμογή των επιτεύξεών τους στην παραγωγή. Μια από τις ιδιομορφίες της οικονομίας του αναπτυγμένου σο­ σιαλισμού βρίσκεται στο γεγονός ότι η ανάπτυξη και η τελειοποίησή της εκδηλώνονται κατά τη διαδικασία ανάπτυξης της οικονομικής ολοκλήρω­ σης των σοσιαλιστικών χωρών. Πολλά οικονομικά προβλήματο λύνονται με βάση τον υπολογισμό της διαδικασίας αυτής. Στον πολιτικό τομέα, στην οικονομία του αναπτυγμένου σοσιαλισμού, αντιστοιχεί το παλλαϊκό κράτος, αναπτύσσετοι ολόπλευρα η δημοκρατία και αγκαλιάζει όλες τις πλευρές της κοινωνικής ζωής, η ιδεολογία του μαρξισμού-λενινισμού αποτελεΙ τη βόση της πνευματικής ζωής της κοινωνίας και της ανάπτυξης της συνειδητότητας των εργαζομένων. Κύρια καθοδηγητική και κοτευθυντήρια δύ­ ναμη της αναπτυγμένης σοσιαλιστικής κοινωνίας είναι το κομμουνιστικό κόμμα. Ο ικονομικά κίνη τρ α σ το σ ο σ ια λ ισ μ ό : Σύστημα μέτρων για τη χρησι­ μοποίηση των υλικών μέσων, που εξασφολίζει το σωστό συνδυασμό των παλλαϊκών συμφερόντων με τα συμφέροντα των ομάδων της επιχείρησης και κάθε εργαζόμενου στη διαδικασία της παραγωγής, της δημιουργίας και της διανομής του αναγκαίου και του πρόσθετου προϊόντος. Ο χαρακτήρας και η νομοτέλεια της ανάπτυξης των οικονομικών κινήτρων καθορίζοντοι οπό τις σοσιαλιστικές παραγωγικές σχέσεις. Η σοσιαλιστική παραγωγή εξα­ σφαλίζει την ενότητα των ατομικών και των ομαδικών με τα κοινωνικά συμφέροντα. Στο στάδιο αυτό αντιστοιχεί η ύπαρξη μορφών διανομής του οναγκοίου και του πρόσθετου προϊόντος τέτοιων που να εξασφαλίζουν την υψηλή παραγωγικότητα της εργασίας. Στην οικονομική ζωή της επι­ χείρησης, το ανογκοίο και πρόσθετο προϊόν παίρνουν διάφορες μορφές: του μισθού, του κέρδους, των κονδυλίων παρότρυνσης, των συγκεντρω­ τικών κοινωνικών κονδυλίων κατανάλωσης. Ό λ α αυτά χρησιμοποιούνται σαν μέσα της οικονομικής παρότρυνσης. Βασικό ρόλο για την παρότρυνση της εργασίας των εργαζομένων στις σοσιαλιστικές επιχειρήσεις παίζει η μισθοδοσία, που είνοι μορφή του βασικού μέρους του αναγκαίου προϊόντος και εκφράζει το ατομικό υλικό ενδιαφέρον του εργαζόμενου για τα αποτελέσμοτα της εργασίας του. Την οικονομική βάση της παρότρυνσης της επι­ χείρησης την οποτελεΙ το κέρδος. Από το μέγεθος του εξαρτάται η δυνατό­ τητα της επιχείρησης να αναπτύξει και να τελειοποιήσει την παραγωγή, να βελτιώσει τις συνθήκες εργασίας και ζωής των εργαζομένων και να τους πα­ ροτρύνει οικονομικά. Το πέρασμα στο νέο σύστημα σχεδιοποίησης και οικο­ νομικών κινήτρων, ενίσχυσε την επίδραση των υλικών κινήτρων και άνοιξε

ο ικ ο νο μ ικ ά κίν η τρ α σ το σ ο σ ια λ ισ μ ό

403

τη δυνατότητα ενός καλύτερου συνδυασμού των συμφερόντων του ξε­ χωριστού εργαζόμενου της επιχείρησης και της κοινωνίας στο «σύνολό» της. Το αποτέλεσμα αυτό επιτυγχάνεται, από τη μια πλευρά με την ανύψωση του ενδιαφέροντος και της ευθύνης των επιχειρήσεων για την εκπλήρωση του σχεδίου κοι τη βελτίωση των βασικών ποιοτικών δεικτών της εργασίας τους, της ενίσχυσης της οικονομικής ιδιοσυντήρησης και οπό την άλλη με την ανάπτυξη του συστήματος της ατομικής και ομαδικής πορότρυνσης των εργατών, των μηχανικών, του τεχνικού προσωπικού και των υπαλλήλων για την επίτευξη καλύτερων αποτελεσμάτων και δεικτών της παραγωγής, με την αύξηση της αμοιβής της εργασίας τους και της συμπληρωματικής πριμοδότησης. Με το πέρασμα στο νέο σύστημο της σχεδιοποίησης και των οικονομικών κινήτρων, πραγματικά νέο στην αμοιβή της εργασίας είναι η σημαντική αύξηση της υλικής ανταμοιβής των εργαζομένων από τα κονδύλια παρότρυνσης, που σχηματίζονται από το κέρδη της επιχείρησης. Σε κάθε επιχείρηση, που περνάει σε νέες συνθήκες οικονομικής διαχείρισης, δημιουργούνται κονδύλια οικονομικών κινήτρων, που περιλαμβάνουν τρία ανεξάρτητα κεφάλαια: (1) Τα κονδύλια ανάπτυξης της παραγωγής, που δημιουργούνται από τα κέρδη, από μέρος των κονδυλίων απόσβεσης που προορίζονται για την αντικατάσταση των πάγιων πόρων, από εισπράξεις από τη πώληση άχρηστων εγκαταστάσεων. Τα κονδύλια ανάπτυξης της παραγωγής προορίζονται για τη χρηματοδότηση των επενδύσεων, για την εισαγωγή νέας τεχνολογίας, για την εκμηχάνιση και την αυτοματοποίηση, για την ανανέωση των πάγιων πόρων, για την τελειοποίηση της οργάνωσης της παραγωγής και της εργασίας. (2) Τα κονδύλια για την υλική παρότρυνση, που δημιουργούνται από τα κέρδη. Το ύψος των κονδυλίων παρότρυνσης εξαρτάται από τον όγκο των προϊόντων που ρευστοποιούνται και από το επίπεδο της οικονομικής αποδοτικότητας. Ό σ ο πιο πετυχημένα εκπληρώνει η επιχείρηση το σχέδιο ρευστοποίησης της παραγωγής της, τόσο περισσό­ τερα κέρδη έχει. Και από το μέγεθος του κέρδους εξαρτάται το ποσό που διατίθεται για τα κονδύλια παρότρυνσης. Το βασικό μέρος των κονδυλίων αυτών κατευθύνεται στην παροχή χρηματικών βραβείων στους εργάτες και τους υπάλληλους. (3) Το κονδύλι των κοινωνικών και πολιτιστικών μέ­ τρων και της ανοικοδόμησης κατοικιών, που δημιουργείται από τα κέρδη και χρησιμοποιείται για τη βελτίωση των συνθηκών ζωής και κατοικίας και την άνοδο του πολιτιστικού επιπέδου του λοού. Το κράτος, με τη βοήθεια αυτών των οικονομικών μοχλών, επιδρά στα συμφέροντα της επιχείρησης και των εργαζομένων, με στόχο την αύξηση του όγκου της παραγωγής και τη βελτίωση της ποιότητάς της, καθώς και πιο πλατιά χρησιμοποίηση της επιστήμης και της τεχνικής στην ποραγωγή (βλ. νόμος της διανομής ανάλογα μ ε την εργασία, μισθός στο σοσιαλισμό, κομμουνιστική εργασία, υλικά και ηθικά κίνητρα της εργασίας στο σοσιαλισμό, σοσιαλιστική άμιλλα, οικονομικά συμφέροντα).

404

ο ικ ο ν ο μ ικ ά σ υμφ έρ ο ντα

Ο ικονο μικά σ υ μ φ έρ ο ν τα : Τα αντικειμενικά κίνητρα της δραστηριότητας των ανθρώπων, που εκφράζουν τις σχέσεις ανάμεσα στην κατάσταση των εργαζομένων, στο σύστημα της κοινωνικής παραγωγής, και τις υλικές τους ανάγκες. «Οι οικονομικές σχέσεις της κάθε δοσμένης κοινωνίας εκδηλώ­ νονται πριν απ' όλα σαν συμφέροντα» (Φ. Ένγκελς). Τα οικονομικά συμφέ­ ροντα. προτρέποντας τους ανθρώπους σε δράση στις διάφορες σφαίρες της λαϊκής οικονομίας, αποτελούν κινητήριες δυνάμεις της κοινωνικής ανά­ πτυξης- Τα προεξέχοντα και καθοριστικά οικονομικά συμφέροντα είναι τα συμφέροντα που συνδέονται με τις σχέσεις ιδιοκτησίας στα μέσα πα­ ραγωγής. Το περιεχόμενο των οικονομικών συμφερόντων προσδιορίζεται από το κοινωνικό σύστημα της παραγωγής και τη θέση που κατέχουν οι άνθρωποι σ' αυτό. Με το πέρασμα από τον ένα τρόπο παραγωγής στον άλλο, αλλάζουν τα οικονομικά συμφέροντα και η αλληλεξάρτησή τους. Σε μια ταξική κοινωνία, τα οικονομικά συμφέροντα εμφανίζονται πριν απ’ ό­ λα σαν ταξικά συμφέροντα. Στην ιστορία της κοινωνίας, η ταξική πάλη, έγρα­ φε ο Κ. Μαρξ, «διεξαγόταν πρώτα απ' όλα χάρη των οικονομικών συμφε­ ρόντων, που για την ικανοποίησή τους, η πολιτική εξουσία ώφειλε να είναι μόνο μέσο». Τα οικονομικά συμφέροντα κατανοούνται από τους ανθρώπους και εμφανίζονται σαν σκοπός της παραγωγικής τους δραστηριότητας. Στην καπιταλιστική κοινωνία, η ατομική ιδιοκτησία δημιουργεί ανειρήνευτες αντι­ θέσεις, τον ανταγωνισμό των οικονομικών συμφερόντων ανάμεσα στους καπιταλιστές και τους μισθωτούς εργάτες. Τα ταξικά, και πρώτα απ’ όλα τα οικονομικά συμφέροντα του προλεταριάτου, οδηγούν στην επαναστατική αντικατάσταση του καπιταλισμού από το σοσιαλισμό, πράγμα που επι­ τρέπει να μπε( τέρμα μια για πάντα στο σύστημα της μισθωτής δουλείας. Τα συμφέροντα αυτά συμπίπτουν με τους ζωτικούς σκοπούς της συντρι­ πτικής πλειοψηφίας της ανθρωπότητας. Αντίθετα, τα συμφέροντα των καπι­ ταλιστών βρίσκονται στο κυνήγι του μεγαλύτερου κέρδους, με την ανελέητη εκμετάλλευση ολοένα και μεγαλύτερου αριθμού εργαζομένων. 0 σοσια­ λισμός εξαλείφει την καπιταλιστική ατομική ιδιοκτησία και (ιαζΙ μ’ αυτή καταργεί την εγγενή αντίθεση των οικονομικών συμφερόντων στην κοινω­ νική παραγωγή και στην οικονομική δραστηριότητα των ανθρώπων. Στη βάση της κοινωνικής ιδιοκτησίας και της σχεδιασμένης ανάπτυξης της λαϊκής οικονομίας, εδραιώνεται η πραγματική ενότητα των οικονομικών συμφερόν­ των για όλα τα μέλη της κοινωνίας και πάνω απ' όλα η ενότητα των παλλαϊ­ κών κοινωνικών συμφερόντων. Στο σοσιαλισμό, η διατήρηση της τάξης των εργατών και της τάξης της κολχόζνικης αγροτιάς δεν οδηγεί σε αντί­ θεση συμφερόντων, επειδή και οι δύο τάξεις είναι τάξεις εργαζομένων, και η βάση τους βρίσκεται στην κοινωνική σοσιαλιστική ιδιοκτησία. Εφόσον στη σοσιαλιστική κοινωνία όλο το πρόσθετο προϊόν πηγαίνει σε όλους τους εργαζόμενους, αυτό προκαθορίζει το βαθύ ενδιαφέρον κάθε εργαζό­ μενου για τα γενικά αποτελέσματα της ανάπτυξης της κοινωνικής παραγωγής, με στόχο την ολοένα και πιο πλήρη ικανοποίηση των υλικών και πολιτι­

οικ ο ν ο μ ικ ά σ υμφ έρ ο ν τα

406

στικών αναγκών της κοινωνίας και όλων των μελών της. Στο σοσιαλισμό, ο ηγετικός ρόλος των παλλαϊκών οικονομικών συμφερόντων, δεν αποκλείει την ύπαρξη οικονομικών συμφερόντων των παραγωγικών ενώσεων, των επιχειρήσεων και των ξεχωριστών εργαζομένων. Η ικανοποίησή τους ωστό­ σο γίνεται διαμέσου του συστήματος της οικονομικής ιδιοσυντήρησης ανά­ λογα με τα αποτελέσματα της δροστηριότητας της επιχείρησης και σε αντι­ στοιχία με τα συμφέροντο της κοινωνίας. Ό σ ο περισσότερο τα αποτελέ­ σματα αυτά αντιστοιχούν στα βασικά συμφέροντα της κοινωνίας στο σύ­ νολό της, τόσο πληρέστερα ικανοποιούνται τα οικονομικά συμφέροντα της επιχείρησης κοι κάθε ξεχωριστού εργαζόμενου σ’ αυτήν. Ο Λένιν τάχθηκε αποφασιστικά εναντίον κάθε απόπειρας οπόσπασης κοι αντιποράθεσης των συμφερόντων των ξεχωριστών ποραγωγικών ομάδων προς τα κοινω­ νικά συμφέροντα, και απαιτούσε να εξασφαλίζεται πάντα η προτεραιότητα των συμφερόντων της κοινωνίας, του κράτους. Τα προσωπικά οικονομικά συμφέροντα των εργαζομένων ικανοποιούνται διαμέσου του συστήματος των υλικών και ηθικών κινήτρων. Ό σ ο μεγαλύτερο όφελος προσφέρει η εργασία του ενός ή του άλλου εργαζόμενου στην κοινωνία, τόσο πληρέ­ στερα ικανοποιείται το προσωπικό του οικονομικό συμφέρον. Ο Λένιν υπόδειχνε πως ο σοσιαλισμός μπορεί να οικοδομηθεΙ «όχι άμεσα με τον εν­ θουσιασμό, αλλά με τη βοήθεια του ενθουσιασμού που γεννήθηκε από τη μεγάλη επανάσταση, με το προσωπικό συμφέρον, με το προσωπικό ενδια­ φέρον, με την οικονομική ιδιοσυντήρηση». Βασική μέθοδος των οικονομικών κινήτρων στο σοσιολισμό είναι τα χρηματικά μέσα υλικής παρότρυνσης της δροστηριότητας των ιδιοσυντηρούμενων επιχειρήσεων, που εξασφαλΙζοντοι από ένα μέρος του κέρδους. Η οικονομική μεταρρύθμιση που πραγματοποιείτοι τώρα έχει σαν σκοπό να ανεβάσει την αποδοτικότητα της κοι­ νωνικής παραγωγής, αναπτύσσοντας και εδραιώνοντας τις ομαδικές και τις ατομικές μορφές στα οικονομικά κίνητρα. Εκφροστής των θεμελιακών οικονομικών συμφερόντων της κοινωνίας στο σύνολό της είναι το σοσιαλι­ στικό κρότος. Με το σύστημο της σχεδιασμένης ανάπτυξης της λαϊκής οικο­ νομίας, το σοσιαλιστικό κράτος εξοσφολίζει την ικανοποίηση των παλλαϊκών οικονομικών συμφερόντων και το σωστό συνδυασμό των οικονομικών συμφερόντων της κοινωνίας με τα επιμέρους συμφέροντα των επιχειρή­ σεων και των εργαζομένων. Ο συνδυασμός και η οδιάρρηκτη ενότητα όλων των μορφών οικονομικών συμφερόντων, ατομικών, συλλογικών και κοινωνικών, στο πλοΐσιο της σοσιαλιστικής κοινωνίας, εκφράζετοι τελικά με το γεγονός ότι ο εργαζόμενος σαν άτομο ενδιοφέρετοι άμεσα γιο τα απο­ τελέσματα της προσωπικής του εργασίας, σον μέλος της ομάδας για την αποδοτική δραστηριότητα της επιχείρησής του και σαν μέλος της κοινωνίας για τα αναπτυξιακά αποτελέσματα όλης της λαϊκής οικονομίος. Ό ,τι αντι­ στοιχεί στα συμφέροντο της κοινωνίας πρέπει να αντιστοιχεί στα συμφέ­ ροντα της επιχείρησης και του κάθε εργοζόμενου.

ο ικ ο ν ο μ ικ ές κα τη γ ορ ίες Ο ικ ονο μικές κ α τη γο ρ ίες: Οι έννοιες που αποτελούν τη θεωρητική έκ­ φραση των κοινωνικών και παραγωγικών σχέσεων των ανθρώπων ενός δοσμένου κοινωνικού συστήματος. Καθήκον της οικονομικής επιστήμης είναι να ανακαλύπτει με τη βοήθεια της θεωρητικής ανάλυσης, πίσω από την εξωτερική επίφαση των οικονομικών φαινομένων, την ουσία των δο­ σμένων παραγωγικών σχέσεων, αφαιρώντας τα επουσιώδη στοιχεία. Απο­ τέλεσμα της επιστημονικής αυτής ανάλυσης είναι οι οικονομικές κατηγορίες, όπως, λόγου χάρη, το εμπόρευμα, η τιμή, το χρήμα, το κεφάλαιο, η υπεραξία το κέρδος, το κόστος, τα παραγωγικά κεφάλαια κλπ. Η διάκριση των οικο­ νομικών κατηγοριών διευκολύνει τη γνώση των οικονομικών νόμων, συν­ τελεί στην γενίκευση των φαινομένων της οικονομικής ζωής. Οι οικονομι­ κές κατηγορίες έχουν ιστορικό χαρακτήρα, αντανακλώντας τη διαδικασία της εμφάνισης και της ανάπτυξης του δοσμένου κοινωνικο-οικονομικού συστήματος. Αναπτύσσονται μαζί με την ανάπτυξη των παραγωγικών σχέσεων που εκφράζουν. Σε κάθε τρόπο παραγωγής αντιστοιχούν οι δικές του ιδιαίτερες κατηγορίες. «Οι ίδιοι αυτοί άνθρωποι που καθορίζουν τις κοινωνικές σχέσεις σε αντιστοιχία με την ανάπτυξη της υλικής τους παρα­ γωγής, δημιουργούν επίσης αρχές, ιδέες και κατηγορίες σε αντιστοιχία με τις κοινωνικές τους σχέσεις. Έ τσι οι ιδέες αυτές, οι κατηγορίες αυτές, είναι τόσο λίγο αιώνιες, όσο και οι σχέσεις που εκφράζουν. Εμφανίζονται σαν ιστορικά και προσωρινά φαινόμενα» (Κ. Μαρξ). Έτσι, με την πτώση του καπιταλισμού εξαφανίζεται η κατηγορία της υπεραξίας. Με τη γέννηση των σοσιαλιστικών παραγωγικών σχέσεων εμφανίζονται οι κατηγορίες της σοσιαλιστικής συσσώρευσης, της οικονομικής ιδιοσυντήρησης κλπ. Μερικές κατηγορίες, όπως, λόγου χάρη, το εμπόρευμα, η τιμή, η ανταλλαγή, το χρήμα, χαρακτηρίζουν διάφορα συστήματα παραγωγής. Ό μω ς το περιε­ χόμενό τους αλλάζει ανάλογα με τις παραγωγικές σχέσεις που εκφράζουν οι κατηγορίες αυτές. Έτσι, με το πέρασμα από τον ένα τρόπο παραγωγής στον άλλο, οι παλιές κατηγορίες παίρνουν νέο περιεχόμενο. Το χρήμα λ.χ.. εκφράζει τις παραγωγικές σχέσεις της εμπορευματικής οικονομίας γε­ νικά' στις συνθήκες του καπιταλισμού μετατρέπεται σε κεφάλαιο, εκφρά­ ζοντας έτσι τις σχέσεις εκμετάλλευσης της εργασίας από το κεφάλαιο. Οι οικονομικές κατηγορίες, που χαρακτηρίζουν το δοσμένο τρόπο παραγωγής, συνδέονται μεταξύ τους, προϋποθέτουν και ερμηνεύουν η μία την ύπαρξη της άλλης. Η αλληλεξάρτηση αυτή των οικονομικών κατηγοριών αντανακλά την αλληλοσύνδεση των διάφορων πλευρώντων παραγωγικών σχέσεων του ενός ή του άλλου τρόπου παραγωγής. Οι οικονομικές κατηγορίες αποκαλύ­ πτουν πίσω από την εξωτερική όψη των φαινομένων το πραγματικό περιε­ χόμενο των κοινωνικών σχέσεων ανάμεσα στους ανθρώπους στη διαδικα­ σία της παραγωγής, της διανομής και της κατανάλωσης των υλικών αγαθών. Ο ικ ονο μικ ές σ χέσ εις ανάμεσα σ τις σ ο σ ια λ ισ τικ ές και σ τις α να­ π τυγμένες κα π ιτα λισ τικ ές χ ώ ρ ες: Οι διάφορες μορφές οικονομικών

ο ικ ο νο μ ικ ές σ χ ίσ ε ις σ ο σ ια λ ισ τικ ώ ν -κ α π ιτα λ ισ τικ ώ ν χω ρώ ν 407 σχέσεων ανάμεσα σ’ αυτές τις δύο ομάδες χωρών στη βάση των αντικει­ μενικών διαδικασιών του διεθνούς καταμερισμού της εργασίας. Η Σοβιετική Ένωση, από τη στιγμή της εμφάνισής της, αλλά και τα άλλα σοσιαλιστικά κράτη, στηριζόμενα στις λενινιστικές αρχές της ειρηνικής συνύπορξης των κρατών με διαφορετικό κοινωνικό σύστημα, προχωρούν με συνέπεια στην ανάπτυξη των οικονομικών σχέσεων με τα καπιταλιστικά κράτη. Για την πολιτική της Σοβιετικής Ένωσης, που κατεύθυνσή της έχει την ανάπτυξη των οικονομικών σχέσεων με τις χώρες του καπιταλισμού, αναφέρεται στον απολογισμό της Κ.Ε. του ΚΚΣΕ στο 25ο συνέδριο του κόμμοτος: «Να επιτευχθεί το ξεπέρασμα των διακρίσων και των άλλων τεχνικών εμπο­ δίων στο διεθνές εμπόριο, η εξάλειψη όλων των μορφών ανισότητας, απαγορεύσεων, εκμετάλλευσης στις διεθνείς οικονομικές σχέσεις» (Υλικά του 25ου συνεδρίου του ΚΚΣΕ, σελ. 26). Στις καπιταλιστικές χώρες, ιδιαίτε­ ρα στις ΗΠΑ, υπάρχουν δυνάμεις όπως οι αντιδραστικοί πολιτικοί παρά­ γοντες, οι εκπρόσωποι του στρστιωτικοβιομηχανικού συμπλέγματος (βλ. λ.) που προσπαθούν να εμποδίσουν την ανάπτυξη των οικονομικών σχέσεων ανάμεσα στις χώρες των δύο παγκόσμιων συστημάτων, ή να τις χρησιμο­ ποιήσουν για πολιτική πίεση στις χώρες του σοσιαλισμού. Η ΕΣΣΔ και οι άλλες χώρες της σοσιαλιστικής συνεργασίος αποκρούουν οποφασιστικά τέ­ τοιου είδους προσπάθειες των εχθρών της ύφεσης για την ένταση του διε­ θνούς κλίματος. Παρά την αντίσταση ορισμένων κύκλων στα 1960-1970, οι οικονομικές σχέσεις ανάμεσα στις σοσιαλιστικές και τις καπιταλιστικές χώρες επεκτάθηκαν αισθητά. Αυξήθηκε αισθητά η κυκλοφορία των εμπορευμάτων ανάμεσα στις χώρες μέλη του ΣΟΑ και τις χώρες της Δυτικής Ευρώπης κοι της Ιαπωνίας. Ό λο και μεγαλύτερη σημασία αποκτούν οι νέες μορφές συ­ νεργασίας, ιδιαίτερα οι συμφωνίες για την επεξεργασία των φυσικών πόρων με τη συνεργασία δυτικών εταιριών. Με βάση αυτές τις συμφωνίες, εταιρίες των καπιταλιστικών χωρών διαθέτουν τον εξοπλισμό, μεταφέρουν την τεχνι­ κή τους πείρα και δίνουν πιστώσεις για την παραγωγή καθορισμένου προϊ­ όντος και μετά πληρώνονται από τις προμήθειες που αποφέρει αυτό το προϊ­ όν. Παράλληλα αυξάνεται ο αριθμός των συμφωνιών για την ειδίκευση και τη συνεταιριστικότητα, όπου οι κοινωνικές οργανώσεις των σοσιαλιστικών χωρών και οι εταιρίες των καπιταλιστικών χωρών προβλέπουν την παραγω­ γή ημικατεργασμένων προϊόντων, κομματιών, κλπ. με σκοπό τη μετέπειτα ανταλλαγή τους για συναρμολόγηση ανάμεσα στις επιχειρήσεις του ενός από τους συνεταίρους. Μερικές από αυτές τις συμφωνίες συμπεριλαμβάνουν την εμπορική συνεργασία και την παρουσία στην αγορά χωρών, που δε συμ­ μετέχουν στις δοσμένες συμφωνίες. Για την επέκταση των εξαγωγών των σοσιαλιστικών χωρών ουσιαστική σημασία έχει η δημιουργίο από αυτές μικτών εταιριών στις καπιταλιστικές χώρες με τη συμμετοχή του ντόπιου κεφαλαίου. Στις συνθήκες της επιστημονικοτεχνικής επανάστασης ανοπτύσσεται γρήγορα η επιστημονικοτεχνική συνεργασία ανάμεσα στις σοσιαλιστι­ κές και τις καπιταλιστικές χώρες, που πραγματοποιείται στη βάση διακρατι­

408

ο ικ ο νο μ ικ ή ά μιλ λ α το υ σ οσ ια λ ισ μού με τ ο ν καπ ιταλισ μό

κών συμφωνιών ή συμφωνίων με ξεχωριστές φίρμες. Η εμπορική μορφή ανταλλαγής επιστημονικοτεχνικών γνώσεων είναι το εμπόριο πατεντών και αδειών εισαγωγής-εξογωγής. Αναγκαία προϋπόθεση για την παραπέρα ανάπτυξη συνεργασίας είναι η επέκταση των πιστωτικών σχέσεων, ιδιαί­ τερα των μακροχρόνιων πιστώσεων. Με το πέρασμα του χρόνου τελειο­ ποιούνται οι οργανικές μορφές των σχέσεων ανάμεσα στα σοσιαλιστικά και καπιταλιστικά κράτη. Οι οικονομικές σχέσεις ανάμεσα στις σοσιαλιστι­ κές και καπιταλιστικές χώρες είναι αμοιβαία επωφελείς επειδή επιτρέπουν, στη βάση των πλεονεκτημάτων του διεθνούς καταμερισμού της εργασίας, στις χώρες που συμμετέχουν σ' αυτό, να παίρνουν την αναγκαία πρώτη ύλη και τα βιομηχανικά προϊόντα, να επεκτείνουν τις αγορές διάθεσής τους, να χρησιμοποιούν την πρωτοπόρα τεχνική πείρα. Τα κομμουνιστικά και εργατικά κόμματα των χωρών του σοσιαλισμού βάζουν σαν καθήκον τους την παραπέρα άνοδο και ανύψωση της αποδοπκότητας των οικονομικών σχέσεων με τις χώρες του καπιταλιστικού κόσμου. Ο ικ ονο μική ά μιλλα τ ο υ σ οσ ιαλισ μού με τ ο ν κ α π ιτα λ ισ μό : Η αντι­ κειμενική, ιστορική πορεία του ανταγωνισμού δύο αντίθετων κοινωνικο­ οικονομικών συστημάτων στην κύρια σφαίρα της ανθρώπινης δραστηριό­ τητας, δπλ. στη σφαίρα της υλικής παραγωγής: Μορφή της ταξικής πάλης στο διεθνή στίβο στον τομέα της οικονομίας ανάμεσα στο σοσιαλισμό και στον καπιταλισμό. Συμμετέχοντας στην οικονομική άμιλλα με το παγκό­ σμιο καπιταλιστικό σύστημα οικονομίας, η Σοβιετική Ένωση και οι άλλες σοσιαλιστικές χώρες ανοίγουν στην ανθρωπότητα το δρόμο για το μέλλον. Με την πείρα και την πρακτική πείθουν τον κόσμο ότι ο σοσιαλισμός και ο κομμουνισμός είναι ο μοναδικά δυνατός και δοκιμασμένος από την ιστο­ ρία δρόμος για την απελευθέρωση από την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, την επίτευξη της πλήρους υλικής εξασφάλισης, την πραγματική ελευθερία και την ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας. Βασικοί δεί­ κτες της οικονομικής άμιλλας των δύο παγκόσμιων συστημάτων είναι οι ρυθμοί της οικονομικής ανάπτυξης, η αύξηση του ποσοστού των σοσιαλι­ στικών χωρών στην παγκόσμια παραγωγή, οι ρυθμοί ανάπτυξης της παρα­ γωγικότητας της εργασίας, η κατά κεφαλή παραγωγή των σπουδαιότερων προϊόντων, η άνοδος του επιπέδου ζωής των εργαζομένων, η ανάπτυξη της λαϊκής ευημερίας. Η ανάλυση της πορείας της άμιλλας δείχνει ότι ο σοσιαλισμός μετατρέπεται, ολοένα και περισσότερο, σε αποφασιστικό παράγοντα ανάπτυξης της ανθρώπινης κοινωνίας. Η οικονομική άμιλλα του σοσιαλισμού με τον καπιταλισμό σημαδεύει τις ποιοτικές αλλαγές στο συσχετισμό των δυνάμεων στο διεθνή στίβο, δείχνει την υπεροχή του σο­ σιαλιστικού συστήματος οικονομίας απέναντι στο καπιταλιστικό. Έτσι, η λαϊκή οικονομία της Σοβιετικής Ένωσης, με την εκπλήρωση των προπο­ λεμικών πεντάχρονων σχεδίων, κατέλαβε την πρώτη θέση ως προς τον όγκο της βιομηχανικής παραγωγής στην Ευρώπη και τη δεύτερη στον κόσμο.

ο ικ ο νο μ ικ ή ά μιλλα το υ σ οσ ια λ ισ μού μ€ τ ο ν καπ ιταλισ μό

409

Ταυτόχρονα, η οικονομία της ΕΣΣΔ διάνυσε το δρόμο αυτό, στον τομέα της βιομηχανικής ανάπτυξης, συνολικά σε 10-15 χρόνια — διαδρομή που οι κύριες καπιταλιστικές χώρες έκαναν σε 50-100 χρόνια. Με τη διαμόρφωση του παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος, που αγκαλιάζει σήμερα πάνω από το ένα τρίτο της ονθρωπότητας, τα πλεονεκτήματα του σοσιαλισμού, σε σύγκριση με τον καπιταλισμό, άρχισαν να φανερώνονται σε ευρύτερες διαστάσεις, εμφανίστηκαν πρωτοφανέρωτες δυνατότητες της επίδρασής του σε όλη την ιστορική πορεία. Οι χώρες που απαλλάχτηκαν από την καπι­ ταλιστική εκμετάλλευση και μπήκαν στο δρόμο που οδηγεί στην οικοδόμηση της σοσιαλιστικής κοινωνίας, καταλαμβάνουν σήμερα σχεδόν τα 26% του εδάφους και περίπου το ένα τρίτο του πληθυσμού της γήινης σφαίρας. Το ποσοστό των σοσιαλιστικών χωρών στην παγκόσμια παραγωγή αυξήθηκε από 3% και λιγότερο, που ήταν το 1917, και από 10% και λιγότερο, το 1937, περίπου στα 20% το 1950 και σχεδόν στα 39% το 1970. Η βιομη­ χανική παραγωγή ξεπέρασε τα δύο τρίτα της βιομηχανικής παραγωγής των οικονομικά αναπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών. Τα πλεονεκτήματα του σοσιαλιστικού συστήματος, επιτρέπουν τη σχεδιασμένη χωρίς κρίσεις ανάπτυξη της οικονομίας, με ρυθμούς απρόσιτους για τον καπιταλισμό στο σύνολό του. Η υπεροχή των σοσιαλιστικών χωρών στους ρυθμούς ανάπτυξης της βιομηχανικής παραγωγής, αποτελεί εγγύηση ότι ο σοσια­ λισμός θα ξεπεράσει το βιομηχανικό επίπεδο των καπιταλιστικών χωρών. Από τώρα ήδη στην ΕΣΣΔ παράγονται σιδηρομετάλλευμα, μεταλλοκοπτικές μηχανές, τσιμέντο, μάλλινα υφάσματα, ζάχαρη, βούτυρο και μερικά άλλα είδη σε μεγαλύτερες ποσότητες από τις Η ΠΑ. Οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις που πραγματοποιούνται σήμερα στη λαϊκή οικονομία των ευρωπαϊκών σοσιαλιστικών χωρών και αποβλέπουν στην ανύψωση της αποδοτικότητας της κοινωνικής παραγωγής και την αύξηση της παραγωγικότητας της εργα­ σίας, δημιούργησαν τους απαραίτητους όρους για μια νέα επιτάχυνση των ρυθμών βιομηχανικής ανάπτυξης, για τη γοργή άνοδο του υλικού επιπέδου ζωής των εργαζομένων. Στην εκπλήρωση των καθηκόντων αυτών αποσκοπεί επίσης το σύνθετο πρόγραμμα για το παραπέρα βάθεμα και την τελειοποίη­ ση της συνεργασίας και της ανάπτυξης της σοσιαλιστικής οικονομικής ολοκλήρωσης (βλ. λ.) που υπολογίζεται να πραγματοποιηθεί σταδιακά στη διάρκεια 15-20 χρόνων στις χώρες του Συμβουλίου Οικονομικής Αλληλο­ βοήθειας (ΣΟΑ). Η λύση των μεγάλων προβλημάτων της σοσιαλιστικής και κομμουνιστικής ανοικοδόμησης, η επίτευξη της νίκης του σοσιαλισμού στην οικονομική άμιλλα με τον καπιταλισμό, προϋποθέτουν την ολόπλευρη ανάπτυξη της παραγωγής στη βάση των νεώτερων επιτεύξεων της επιστήμης και της τεχνικής. Τεράστιες δυνατότητες ανάμεσα στις χώρες του σοσιαλι­ σμού διαθέτει η Σοβιετική Ένωση, το πιο ισχυρό οικονομικά και αναπτυγμέ­ νο κράτος της σοσιολιστικής κοινότητας. Στο μερίδιο της ΕΣΣΔ ανήκουν περίπου τα 64 % του εδάφους, σχεδόν το ένα πέμπτο του πληθυσμού και πάνω από το μισό της βιομηχανικής παραγωγής του παγκόσμιου σοσιαλι­

410

ο ικ ο ν ο μ ικ ή απ ο δο τικ ό τη τα

στικού συστήματος. Η ΕΣΣΔ παράγει σχεδόν τα 20 % όλης της παγκόσμιας βιομηχανικής παραγωγής, δηλ. περισσότερο από ό,τι η Αγγλία, η Γαλλία η Ιταλία και ο Καναδάς μαζί. Η τελειοποίηση της σχεδιοποίησης και της διεύ­ θυνσης της σοσιαλιστικής οικονομίας, η εισαγωγή στην παραγωγή των επι­ τευγμάτων της επιστήμης και της τεχνικής, η αύξηση της αποδοτικότητας όλων των κλάδων της λαϊκής οικονομίας, η ένταση της διαδικασίας της σο­ σιαλιστικής οικονομικής ολοκλήρωσης, η άνοδος της παραγωγικότητας της κοινωνικής εργασίας, η ριζική βελτίωση της ποιότητας της παραγωγής, καθώς επίσης το ολόπλευρο βάθεμα του διεθνούς σοσιαλιστικού καταμε­ ρισμού της εργασίας (βλ. λ.), η διεύρυνση της εξειδίκευσης και της συνεται­ ριστικής οργάνωσης της παραγωγής, ο συντονισμός των λαϊκο-οικονομικών σχεδίων ανάπτυξης των σοσιαλιστικών χωρών στα πλαίσια του ΣΟΑ, όλα αυτά δυναμώνουν ακόμα περισσότερο τις διεθνείς οικονομικές και πολι­ τικές θέσεις των χωρών του σοσιαλισμού, και έχουν τεράστια σημασία για την έκβαση της άμιλλας ανάμεσα στα δύο παγκόσμια κοινωνικά συστήματα. Τα πλεονεκτήματα του σοσιαλισμού εξασφαλίζουν τη δυνατότητα να ανα­ πτύσσεται συστηματικά το βιοτικό επίπεδο των λαϊκών μαζών. Στις σοσιαλι­ στικές χώρες, το εθνικό εισόδημα αυξάνει σημαντικά γρηγορότερα από ό,τι στις καπιταλιστικές. Σε διάκριση από τις τελευταίες, όπου το συντριπτικό ποσοστό του εθνικού εισοδήματος το ιδιοποιούνται οι εκμεταλλευτικές τάξεις, στις σοσιαλιστικές χώρες όλο το εθνικό εισόδημα ανήκει στους εργα­ ζόμενους. Οι μέσοι ετήσιοι ρυθμοί αύξησης του εθνικού εισοδήματος στις σοσιαλιστικές χώρες είναι υψηλότεροι από ό,τι στις αναπτυγμένες καπιτα­ λιστικές χώρες. Σε μερικούς σημαντικούς δείκτες της ευημερίας των εργα­ ζομένων, ο σοσιαλισμός κατέχει σταθερά πρωτοποριακές θέσεις. Αυτό πρώτα απ' όλα αφορά τη λαϊκή εκπαίδευση, την ιατρική περίθαλψη και την ικανοποίηση των πολιτιστικών αναγκών του πληθυσμού. Η επιστημονικο­ ί εχνική πρόοδος στην εποχή μας είναι ένο από τα σπουδαιότερα προγεφυ­ ρώματα της οικονομικής άμιλλας των δύο παγκόσμιων κοινωνικών συστη­ μάτων. Και εδώ το παγκόσμιο σοσιαλιστικό σύστημα, και πρώτα από όλα η Σοβιετική Ένωση, κατέχει μια σειρά βασικές θέσεις στον τομέα της αξιο­ ποίησης των επιτευγμάτων της σύγχρονης επιστημονικοτεχνικής επανά­ στασης. Στο ένατο πεντάχρονο σχέδιο πραγματοποιήθηκαν σημαντικά βή­ ματα που εξασφάλισαν ουσιαστικές επιτυχίες και πλεονεκτήματα στο σο­ σιαλισμό απέναντι στον καπιταλισμό, στο πεδίο της οικονομικής άμιλλας. Εγγύηση της αναπόφευκτης νίκης του σοσιαλισμού στην άμιλλα με το καπι­ ταλιστικό σύστημο αποτελούν τα μεγάλα πλεονεκτήματα, ο προοδευτικός χαρακτήρας του κοινωνικού του συστήματος και οι αποφασιστικές θέσεις στον κόσμο, που κατάκτησε στην πορεία της οικονομικής άμιλλας. « Ο ικο νομ ική άνοδος», βλ. θεωρία της βοικονομικής ανόδου». Ο ικ ονο μική α π ο δ ο τικ ό τη τα : Γενικευμένος δείκτης της οικονομικής αποτελεσματικότητας των επιχειρήσεων, σε μια ορισμένη περίοδο, που χαρα­

οικ ο ν ο μ ικ ή απ ο δο τικ ό τη τα

411

κτηρίζει το ύψος των εσόδων, το κέδρος τους. Οικονομικά αποδοτική δια­ χείριση της οικονομίας είναι η διαχείριση εκείνη που έχει σαν αποτέλεσμα όχι μόνο να μη σημειώνεται ζημία, αλλά και να δημιουργείται κέρδος (βλ. λ.), περίσσευμα πάνω από το ποσό των δαπανών της επιχείρησης. Η οικονο­ μική φύση της αποδοτικότητας καθορίζεται από το χαρακτήρα του οικο­ νομικού καθεστώτος της κοινωνίας. Στον καπιτολισμό, το κέρδος είναι η κύρια κινητήρια δύναμη, ο σκοπός της καπιταλιστικής παραγωγής. Στη σο­ σιαλιστική κοινωνία η απόκτηση κέρδους δεν είναι αυτοσκοπός, αλλά σπου­ δαιότατος όρος για τη διεύρυνση της κοινωνικής παραγωγής και την πλη­ ρέστερη ικανοποίηση των αναγκών όλης της κοινωνίας. Στον καπιταλισμό, το ανώτερο κριτήριο της σκοπιμότητας της λειτουργίος μιας επιχείρησης είναι το κατά πόσο αποφέρει κέρδος. Στη σοσιαλιστική κοινωνία, για τη λύση του προβλήματος της ύπαρξης και της ανάπτυξης των επιχειρήσεων, το κράτος υπολογίζει πρώτα απ' όλα τα συμφέροντα της λαϊκής οικονομίας. Βασικοί παράγοντες ανόδου της οικονομικής απόδοσης είναι: η αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας, η καλύτερη χρησιμοποίηση των πά­ γιων πόρων, η μείωση του κόστους και η βελτίωση της ποιότητας της πα­ ραγωγής. Η πιο ακριβής έκφραση της οικονομικής αποδοτικότητας της επι­ χείρησης είναι ο δείκτης του ποσοστού απόδοσης, που εκφράζει τη σχέση του ετήσιου κέρδους της επιχείρησης προς τη μέση ετήσια αξία των παρα­ γωγικών της πόρων. Η αποδοτικότητα μπορεί να υπολογίζεται σαν σχέση του κέρδους προς το κόστος της παραγωγής, ωστόσο το ποσοστό από­ δοσης που υπολογίζεται μ’ αυτή τη μέθοδο δεν αντανακλά με πληρότητα την αποτελεσματικότητα της οικονομικής δραστηριότητας της επιχείρησης, γιατί δεν εκφράζει σε ικανοποιητικό βαθμό τη χρησιμοποίηση των παραγω­ γικών πόρων. ΓΓ αυτό στο νέο σύστημα οικονομικής διαχείρισης, σαν δεί­ κτης του σχεδίου, ολλά και της αποτίμησης της αποδοτικότητας, παίρνεται η σχέση του κέρδους προς την αξία των παραγωγικών πόρων. Σήμερα η οικονομική απόδοση στο σχέδιο, εμφανίζεται για τις επιχειρήσεις με τις εξής δύο μορφές: (1) σαν σχέση του προβλεπόμενου από το σχέδιο ποσού του ισολογιστικού κέρδους προς τη σχεδιαζόμενη μέση ετήσια αξία των πάγιων παραγωγικών πόρων και των προβλεπόμενων κυκλοφοριακών μέσων στα πλαίσια των κανονικών ποσοστών (η λεγάμενη γενική οικονομική αποδο­ τικότητα) και (2) σαν σχέση του προβλεπόμενου από το πλάνο ποσού του ισολογιστικού κέρδους (μετά την αφαίρεση της πληρωμής για τους παρα­ γωγικούς πόρους, των καθορισμένων σταθερών πληρωμών στον προϋπο­ λογισμό και των κατοβολών τόκων για τις τραπεζικές πιστώσεις) προς την αξία των παραγωγικών πόρων (η λεγάμενη λογιστική οικονομική απόδο­ ση). Το επίπεδο της λογιστικής οικονομικής απόδοσης, αποτελεΙ τη βάση για να εκτιμηθεΙ σε ποιό βαθμό εκπληρώθηκε το σχέδιο, ώστε να καθο­ ριστούν τα ποσά που θα καταβληθούν στα κονδύλια οικονομικής παρό­ τρυνσης και να σχηματιστούν τα κονδύλια αυτά.

412

(ή απ ο δο τικ ό τη τα χάρη σ τη νέα τεχ ν ικ ή

Ο ικ ονο μική απ ο δο τικ ό τη τα σ ε σ χέση Μ« τ η ν εφ αρμ ογή τη ς νέας τ εχ ν ικ ή ς : Δείκτης της αττοτελεσματικότητας που προσδιορίζεται από τη χρησιμοποίηση της νέας τεχνικής. Εκφράζεται με την καλυτέρευση της πα­ ραγωγικής δραστηριότητας των επιχειρήσεων, την άνοδο του επιπέδου της λαϊκής οικονομίας και την αύξηση του εθνικού εισοδήματος (βλ. λ.). Χαρα­ κτηρίζεται από τη σχέση του αποτελέσματος που αποδίδει η χρήση της νέας τεχνικής προς τις δαπάνες που καταβάλλονται για τη δημιουργία του. Η λαϊκή οικονομική αποδοτικότητα η σχετική με την εφαρμογή της νέας τεχνικής, χαρακτηρίζει το βαθμό της ωφελιμότητας που προκύπτει από τη χρησιμο­ ποίησή της συνολικά για τη λαϊκή οικονομία ή το βαθμό ικανοποίησης των κοινωνικών αναγκών. Η αποδοτικότητα της οικονομικής ιδιοσυντήρησης δείχνει σε ποιό βαθμό, με την επίτευξη του τελικού λαϊκο-οικονομικού απο­ τελέσματος, καλυτερεύει η δραστηριότητα της οικονομικής ιδιοσυντήρησης των επιχειρήσεων, δηλαδή των παραγωγών και καταναλωτών της νέας τεχνικής. Η οικονομική αποδοτικότητα καθορίζεται με βάση το μέγεθος της εγκρινόμενης συνήθως ετήσιας οικονομικής απόδοσης από τα εφαρμοζό­ μενα μέτρα. Το μέγεθος της οικονομικής απόδοσης συμπεριλαμβάνει τη συνολική οικονομία όλων των παραγωγικών πόρων (της ζωντανής εργα­ σίας, των υλικών, των επενδύσεων κεφαλα(ων) την οποία κερδίζει η λαϊκή οικονομία σαν αποτέλεσμα της παραγωγής και της χρησιμοποίησης της νέας τεχνικής. Ο υπολογισμός της γίνεται με βάση τη σύγκριση του ετήσιου όγκου του προϊόντος της εργασίας με τις δαπάνες, που πραγματοποιήθηκαν στην παλιά και τη νέα τεχνική. Οι δαπάνες αυτές αποτελούν το σύνολο του κόστους παραγωγής και το δείκτη του κέρδους των σοσιαλιστικών επι­ χειρήσεων: Δ = Κ +δκ, όπου Δ = οι δαπάνες σε ρούβλια που πραγματοποιήθηκαν ανά μονάδα προϊόντος, Κ - το κόστος παραγωγής σε ρούβλια ανά μονάδα προϊόντος, κ = οι ειδικές επενδύσεις κεφαλαίου σε ρούβλια, σε πα­ ραγωγικούς πόρους, δ = ο δείκτης της αποδοτικότητας των επενδύσεων κεφαλαίου. Για την εξασφάλιση της ενιαίας προσέγγισης στην εκτίμηση της οικονομικής αποδοτικότητας της νέας τεχνικής, καθώς επίσης για τον υπο­ λογισμό των συμπληρωματικών πόρων που απαιτεί η παραγωγή της σε ό­ λους τους κλάδους, χρησιμοποιείται ενιαίος δείκτης αποδοτικότητας των επενδύσεων κεφαλαίων, που ισούται με 0,15. Στις περιπτώσεις που οι επεν­ δύσεις κεφαλαίων πραγματοποιούνται κατά τη διάρκεια μιας σειράς ετών ή όταν τα τρέχοντα έξοδα και τα αποτελέσματα της παραγωγής, χάρη στην αλλαγή της εργασίας με την εισαγωγή της νέας τεχνικής, ουσιαστικά αλλά­ ζουν μέσα στα χρόνια της εκμετάλλευσής της, για τον υπολογισμό του μεγέ­ θους της ετήσιας οικονομικής απόδοσης παίρνεται υπόψη και ο συντελεστής του χρόνου. Αυτό γίνεται με τη μεταφορά σε έναν ενιαίο αρχικό χρόνο (στην αρχή του οικονομικού έτους) των ταυτόχρονων γενικών και τρεχουσών δαπανών που πραγματοποιούνται για τη δημιουργία και εφαρμογή της νέας τεχνικής καθώς και των αποτελεσμάτων της χρησιμοποίησής της. Ο γενικός δείκτης της λαϊκο-οικονομικής αποδοτικότητας καθορίζεται σαν η διαφορά

ο ικ ο ν ο μ ικ ή δ ια ίρ εσ η το υ κόσ μου

413

ανάμεσα στην αύξηση του κέρδους (μ« τη μείωση του κόστους παραγωγής) που οφείλεται στην εφαρμογή της νέας τεχνικής και που εξασφαλίζεται από ένα μέρος των επενδύσεων κεφαλαίου. 0 υπολογισμός των δεικτών της οικονομικής αποδοτικότητας, που οφείλεται στην εφαρμογή της νέας τεχνικής, στα σχέδια των επιχειρήσεων, ενώσεων, υπουργείων, λαϊκο-οικονομικών σχεδίων παραγωγής, γίνεται στη διάρκεια όλης της περιόδου κατά την οποία η νέα τεχνική εξασφαλίζει την καλυτέρευση των τεχνικο-οικονομικών δεικτών ή τη λύση των κοινωνικών ή άλλων προβλημάτων ανά­ πτυξης της λαϊκής οικονομίας. Ο ικονο μική δ ια ίρ εσ η τ ο υ κό σ μ ο υ : Ένα από τα σοβαρότερα οικονο­ μικά γνωρίσματα του ιμπεριαλισμού- το σύστημα συμφωνιών ανάμεσα στα μονοπώλια των ιμπεριαλιστικών χωρών για το μοίρασμα της παγκό­ σμιας καπιταλιστικής αγοράς (βλ. λ.). Το μοίρασμα των βασικών εμπορικών αγορών ανάμεσα στις ενώσεις των μονοπωλίων είχε προετοιμαστεί με τη μονοπώληση της οικονομίας ξεχωριστών χωρών του καπιταλισμού από τις μεγαλύτερες εταιρίες, με την είσοδό τους στην παγκόσμια αγορά, με την αύξηση της εξαγωγής κεφαλαίων και την επέκταση άλλων μορφών εξωτε­ ρικών οικονομικών δεσμών. Στα χέρια μιας μικρής ομάδας των μεγαλύ­ τερων μονοπωλίων των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων, βρέθηκε ένα σημαντικό μέρος της παραγωγής και διάθεσης πολλών ειδών προϊόντων σε παγκό­ σμια κλίμακα, πράγμα που δημιούργησε τις συνθήκες για την οργάνωση των διεθνών καρτέλ. Ο Β.Ι. Λένιν υπογράμμισε ότι ο σχηματισμός των διεθνών καρτέλ είναι «η νέα βαθμίδα της παγκόσμιας συγκέντρωσης του κεφαλαίου και της παραγωγής, ασύγκριτα πιο υψηλή από την προηγούμενη» (Άπαντα, τομ. 27, σελ. 364-365, ρωσ. έκδ.). Ο κύριος σκοπός των διεθνών καρτέλ, δηλαδή των υπερμονοπωλίων, όπως τα χαρακτήρισε ο Β.Ι. Λένιν, εί­ ναι τα μονοπωλιακά υπερκέρδη (βλ. λ.). Γι αυτό ανάμεσα στους μετόχους μοιράστηκαν οι αγορές διάθεσης και οι πηγές των πρώτων υλών, καθορί­ στηκαν μονοπωλιακά υψηλές τιμές. Συχνά με σκοπό την αύξηση των τιμών, τα διεθνή καρτέλ συμφωνούν να περιορίσουν την άνοδο του όγκου της παραγωγής των προϊόντων ή ακόμα και να τη μειώσουν, εμποδίζοντας την επιστημονικοτεχνική πρόοδο. Στα 1897 οι διεθνείς συμφωνίες για το μοίρασμα των παγκόσμιων αγορών, υπολογίζονταν σε 40, στα 1910 σε 100 και στις αρχές της δεκαετίας του 1930 έφτασαν στις 320. Τα διεθνή καρτέλ ήταν η βασική μορφή των διεθνών μονοπωλίων ως το τέλος του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου. Το βάθεμα της γενικής κρίσης του καπιταλισμού (βλ. λ.), ο σχηματισμός και το δυνάμωμα του παγκόσμιου σοσιαλιστικού συ­ στήματος, η κατάρρευση του αποικιακού συστήματος του ιμπεριαλισμού (βλ. λ.) άλλαξε ριζικά τις συνθήκες μοιράσματος των παγκόσμιων αγορών από τα διεθνή μονοπώλια. Αυτά έχασαν ολοκληρωτικά την εξουσία τους πάνω στην οικονομία των χωρών που μπήκαν στο δρόμο της σοσιαλιστι­ κής οικοδόμησης. Δραστήριο αγώνα κάνουν με τα μονοπώλια και οι χώρες

414

ο ικ ο ν ο μ ικ ή δ ια ίρ εσ η τ ο υ κόσμου

που απελευθερώθηκαν. Στις Ιδιες τις καπιταλιστικές χώρες αναπτύχθηκε πλατύ κοινωνικό κίνημα, που δυνάμωσε ιδιαίτερα όταν έγινε γνωστή η συνεργασία των διεθνών καρτέλ με τα φασιστικά κράτη εναντίον της δρα­ στηριότητας των διεθνών μονοπωλίων, στην πρακτική τους για την ανύ­ ψωση των τιμών και το συγκρότημα της τεχνικής προόδου. Αυτές ήταν αι αιτίες που, μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, ο ρόλος των «κλασικών» καρτέλ στη μοιρασιά της παγκόσμιας καπιταλιστικής αγοράς μειώθηκε, αν και τώρα βέβαια κλεΐνονται (παλύ συχνά μυστικές, κρυφές απα τό κοινό) συμφωνίες ανάμεσα στα μεγάλα μονοπώλια των ιμπεριαλιστικών χωρών για τη διαίρεση των παγκόσμιων αγορών και την καθιέρωση μονοπωλια­ κών τιμών (βλ. λ.). Στη σύγχρονη περίοδο αυξάνεται ο ρόλος των νέων διεθνών μονοπωλίων, δηλαδή των υπερεθνικών μονοπωλίων (βλ. λ.) και των διεθνών μονοπωλίων, που η παραγωγική δραστηριότητά τους έχει ξαπλωθεί σε όλο τον καπιταλιστικό κόσμο. Στις συνθήκες της σύγχρονης σύνθετης και πολυκλαδικής παραγωγής, όταν παίρνουν πλατιά έκταση οι αναπτυγμένες μορφές του διεθνούς καπιταλιστικού καταμερισμού της εργασίας (βλ. λ.), που συνδέονται με τα βάθεμα της ειδίκευσης μέσα στους κλάδους και τους τομείς, στα χέρια των υπερεθνικών και των διεθνών εταιριών βρίσκεται ένα σημαντικό, στην κλίμακα όλου του καπι­ ταλιστικού κόσμου, μέρος της παραγωγής καθορισμένων μορφών προϊόν­ των, που τους κάνει μονοπωλητές σε αυτούς τους τομείς, τους επιτρέπει να επιβάλουν τους δικούς τους όρους στην αγορά. Τα υπερεθνικά και διεθνή μονοπώλια στις αρχές της δεκαετίας ταυ 1970 έλεγχαν γύρω στο 1 /2 της βιομηχανικής παραγωγής των καπιταλιστικών χωρών, τα 90% των άμεσων εξωτερικών επενδύσεων. Καθοριστικό ρόλο στην οικονομική διαί­ ρεση του καπιταλιστικού κόσμου στη μεταπολεμική περίοδα παίζει η ιμπεριαλιστική αλοκλήρωση (βλ. καπιταλιστική ολοκλήρωση), παυ στο­ χεύει στη δημιουργία καλύτερων συνθηκών για τη δραστηριότητα των μονοπωλίων των χωρών παυ παίρνουν μέρος σ’ αυτές τις ολοκληρώσεις σε σύγκριση με τις υπόλοιπες χώρες. Οι αστοί οικονομολόγοι και αναθεω­ ρητές, ο Κ. Κάουτσκι στην προκειμένη περίπτωση, προσπάθησαν να απο­ δείξουν ότι η γρήγορη άνοδος των διεθνών συμφωνιών για το μοίρασμα των διεθνών αγορών αδηγεΙ στη μετατροπή του ιμπεριαλισμού σε υπεριμπεριαλισμό (βλ. θεωρία του ιυπεριμπεριαλισμού»), σταν οπαίο παύει ο ανταγνωστικός αγώνας και αρχίζει η εποχή της σταθερής ειρήνης. Στην πραγματικότητα το μοίρασμα ταυ κόσμου ανάμεσα στα τραστ (βλ. λ.), όπως υπογράμμισε ο Β. I. Λένιν, «δεν αποκλείει το ξαναμοΐρασμα αν αλλάξουν οι συσχετισμοί δυνάμεων, εξαιτίας τις ανισόμερης ανάπτυξης, των πολέμων, των χρεοκοπιών, κλπ.» (Άπαντα, τομ. 27, σελ. 367, ρωσ. έκδ.). Ουσιαστική επίδραση στην αλλαγή του συσχετισμού των δυνάμεων των μονοπωλίων, που κάνει αναπόφευκτη τη μοιρασιά των αγορών, έχουν αι επιτεύξεις της επιστήμης και της τεχνικής, που σταθερά αδηγούν στην εμφάνιση καινού­ ριων προϊόντων και στην αλλαγή του ρόλου των παλιών, η ανακάλυψη

οικ ο ν ο μ ικ ή ιδιο σ υ ν τή ρ η σ η

416

νέων κοιτασμάτων ορυκτών, η εξάντληση των γνωστών πηγών πρώτων υλών και άλλοι συντελεστές. Στις συνθήκες κυριαρχίας του μονοπωλιακού κεφαλαίου, η οικονομική κυριαρχία πάνω στον κόσμο δεν εξαλείφεται και εκφράζει την ουσία των διεθνών σχέσεων του ιμπεριαλισμού. Ο ικ ονο μικ ή ιδ ιο σ υ ν τή ρ η σ η : Μέθοδος σχεδιασμένης διαχείρισης της οικονομίας στις σοσιαλιστικές επιχειρήσεις που βασίζεται στην εξίσωση, στη χρηματική τους μορφή, των δαπανών και των αποτελεσμάτων της οικονομικής δραστηριότητας στην αναπλήρωση των εξόδων των επιχειρή­ σεων με δικά τους έσοδα, στην εξασφάλιση της οικονομικής αποδοτικό­ τητας (βλ. λ.), στο υλικό ενδιαφέρον και την ευθύνη των επιχειρήσεων και των εργαζομένων σ’ αυτές. Η αναπλήρωση των δαπανών, που συνδέ­ ονται με τη δράση της επιχείρησης από πόρους που εξασφαλίζονται με τη ρευστοποίηση της παραγωγής τη ς καθώς και η απόκτηση κέρδους (βλ. λ.) ξεχωρίζουν μια επιχείρηση που λειτουργεί με βάση την αρχή της ιδιοσυντήρησης από μια επιχείρηση ή ένα Ιδρυμα που χρηματοδοτείται από τον προϋπολογισμό, με βάση μια κατάσταση υπολογισμένων εξόδων. Στην οικονομική ιδιοσυντήρηση βρίσκουν την έκφρασή τους οι οικονομικές σχέσεις ανάμεσα σ' επιμέρους επιχειρήσεις και το σοσιαλιστικό κράτος ανάμεσα στις Ιδιες τις επιχειρήσεις ανάμεσα στις επιχειρήσεις και το προ­ σωπικό. Η οικονομική ιδιοσυντήρηση βασίζεται στη χρησιμοποίηση όλου του συστήματος των οικονομικών νόμων του σοσιαλισμού. Συνδέεται οργανικά με το βασικό οικονομικό νόμο, με τις εμπορευματικές χρηματικές σχέσεις με τη δράση του νόμου της αξίας (βλ. λ.), του νόμου της διανομής ανάλογα μ ε την ΐργασ/α (βλ. λ.) και άλλους νόμους. Η οικονομική ιδιοσυντήρηση στηρίζεται στις ακόλουθες βασικές αρχές: Πρώτ’ απ’ όλα η ιδιοσυντηρούμενη επιχείρηση διαθέτει ορισμένη οικονομική και επιχειρησιακή ουτοτέλεια στα πλαίσια του κρατικού σχεδίου. Η αυτοτέλεια αυτή εκφρά­ ζεται με το γεγονός ότι παραχωρούνται στην επιχείρηση τα υλικά και χρη­ ματικά μέσα (πάγιοι και κυκλοφοριακοΙ πόροι) που είναι αναγκαία για την πραγματοποίηση της οικονομικής της δραστηριότητας. Ασκώντας το δι­ καίωμα της επιχειρησιακής διαχείρισης των μέσων παραγωγής η επιχεί­ ρηση επιδιώκει οικονομικά αποδοτική εργοσία. Η επιχείρηση έχει πολλά δικαιώματα. Έχει αυτοτελές ισοζύγιο, εμφανίζεται σαν νομικό πρόσωπο, έχει το δικαίωμα να υπογράφει οικονομικές συμφωνίες με άλλες επιχειρή­ σ εις να αντλεί πιστωτικά μέσα από την τράπεζα για την κάλυψη προσω­ ρινών αναγκών της κλπ. Στο χαρακτήρα των αμοιβαίων σχέσεων ανάμεσα στις επιχειρήσεις και το κράτος εμφανίζεται ανάγλυφα η αρχή του συνδυα­ σμού της συγκεντρωτικής σχεδιασμένης καθοδήγησης με την τοπική πρω­ τοβουλία. Το συλλογικό ενδιαφέρον πρέπει να συνδυάζεται με το παλ­ λαϊκό, με βάση την αρχή: «ότι είναι ωφέλιμο στην κοινωνία, πρέπει να είναι ωφέλιμο και για την επιμέρους επιχείρηση». Η οικονομική μεταρρύθμιση διεύρυνε σημαντικά και βάθυνε την οικονομική ιδιοσυντήρηση, που προ­

416

ο ικ ο ν ο μ ικ ή ιδιο σ υ ν τή ρ η σ η

ηγούμενα είχε σε μεγάλο βαθμό τυπικό χαρακτήρα. Διευρύνθηκε σημαντικά η αυτοτέλεια των βιομηχανικών επιχειρήσεων. Σε συνάρτηση μ’ αυτό, περιορίστηκε ο αριθμός των δεικτών του σχεδίου που θέτουν στις επιχει­ ρήσεις οι ανώτερες οργανώσεις. Οι επιχειρήσεις έχοντας υπόψη την υπο­ χρεωτική εκπλήρωση των καθηκόντων που τους θέτει το κρατικό σχέδιο, προγραμματίζουν αυτοτελώς τον όγκο της παραγωγής, τη λεπτομερειακή ποικιλία και τον κατάλογο των προϊόντων τους, τον αριθμό των εργαζο­ μένων και το μέσο μισθό, καθορίζουν τους πιο ορθολογικούς τρόπους υλικής παρότρυνσης κλπ. Μεγάλη σημασία έχει η επίτευξη, ολοκληρωμένα, της οικονομικής ιδιοσυντήρησης. Μεγαλώνει ο ρόλος των παραγωγικών και επιστημονικο-παραγωγικών ενώσεων. Το 24ο συνέδριο του ΚΚΣΕ υπογράμμισε ότι παρόμοιες ενώσεις «ωφείλουν να γίνουν βασικοί κρίκοι οικονομικής ιδιοσυντήρησης στη διαδικασία της κοινωνικής παραγωγής». Οι αρχές της ιδιοσυντήρησης αρχίζουν να εφαρμόζονται και στην οργάνωση της δραστηριότητας των κεντρικών υπηρεσιών και των υπουργείων. Μια από τις αρχές της οικονομικής ιδιοσυντήρησης είναι ο χρηματικός έλεγχος (ο έλεγχος διαμέσου του ρουβλιού) για την οικονομική δράση των επιχει­ ρήσεων και η υλική ευθύνη του προσωπικού της επιχείρησης για κακή εργασία. Ο έλεγχος διαμέσου του ρουβλιού ασκείται από μέρους άλλων επιχειρήσεων με βάση οικονομικές συμφωνίες, με τις οποίες καθορίζονται οι όροι παράδοσης της παραγωγής (η ποικιλία, οι προθεσμίες πληρωμής, η τιμή, κλπ.). Με συμφωνίες καθορίζεται και η ευθύνη των πλευρών για την ακριβή τήρηση των όρων που τέθηκαν. Ο έλεγχος διαμέσου του ρου­ βλιού συμβάλλει στην καλύτερη οργάνωση της παραγωγής, στην επί­ τευξη των προβλεπόμενων οικονομιών, στη μείωση του κόστους της πα­ ραγωγής. Το πιστωτικό σύστημα ασκεί τον έλεγχο διαμέσου του ρουβλιού, για τις εργασίες των επιχειρήσεων, πρώτα απ’ όλα στη διαδικασία της τπστοδότησής τους. Εφόσον τα πιστωτικά μέσα χορηγούνται για ορισμένους σκοπούς και συγκεκριμένες προθεσμίες, πρέπει να επιστραφούν, και επιστρέφονται. Γι’ αυτό τα ιδρύματα του πιστωτικού συστήματος μπορούν να συμβάλουν στη βελτίωση της εργασίας των επιχειρήσεων και την εδραΙωση της αρχής της ιδιοσυντήρησης με τη λήψη πιστωτικών και άλλων μέτρων για τους τυχόν κακοπληρωτές. Στην περίοδο της οικοδόμησης της αναπτυγμένης κομμουνιστικής κοινωνίας, ενισχύεται ακόμη περισσότερο ο ρόλος του ελέγχου διαμέσου του ρουβλιού για τη δράση των επιχειρή­ σεων και την εδραίωση της οικονομίας τους. Βασική αρχή στην οργάνωση της οικονομικής ιδιοσυντήρησης είναι το προσωπικό και συλλογικό υλικό συμφέρον των εργαζομένων για τα αποτελέσματα της εργασίας τους. Το υλικό ενδιαφέρον για την εκπλήρωση του σχεδίου, τη μείωση των εξόδων παραγωγής, την αύξηση της οικονομικής αποδοτικότητας, εξασφαλίζεται όχι μόνο με το σύστημα πληρωμής της εργασίας, αλλά και χάρη στο ότι το ύψος των πόρων των σοσιαλιστικών επιχειρήσεων (βλ. λ.) εξαρτάται από τα αποτελέσματα της οικονομικής τους δραστηριότητας. Ό σ ο μεγα­

ο ικ ο ν ο μ ικ ή κρ ίσ η υπερπαραγωγής

417

λύτερος είναι ο όγκος της ρευστοποιημένης παραγωγής, όσο καλύτερη είναι η ποιότητά της, όσο χαμηλότερο είναι το κόστος της, τόσο μεγαλύ­ τερο θα είναι το κέρδος και τόσο υψηλότερα τα κονδύλια παρότρυνσης που σχηματίζονται από αυτό. Ό λ α αυτά ενισχύουν το ενδιαφέρον των εργαζο­ μένων της επιχείρησης για τη συνεπή πραγματοποίηση της οικονομικής ιδιοσυντήρησης. Στο ανώτερο στάδιο του κομμουνισμού, η οικονομική ιδιοσυντήρηση θα έχει εξαντλήσει το ρόλο της σαν οικονομική κατηγορία. Αλλά ως τότε, έχει εξαιρετικά μεγάλη σημασίο για την ονάπτυξη της σο­ σιαλιστικής οικονομίας, συμβάλλει στην επιτυχή εκπλήρωση των σχεδίων, στην αδιάκοπη τελειοποίηση και τη μείωση του κόστους παραγωγής. Στον ένα ή τον άλλο βαθμό, οι αρχές της οικονομικής ιδιοσυντήρησης εφαρμό­ ζονται και στο εσωτερικό των επιχειρήσεων (στο εργοστασιακό τμήμα, στον παραγωγικό τομέα στην παραγωγική ομάδα). Βασικά στοιχεία της οικονομικής ιδιοσυντήρησης στο εσωτερικό του εργοστασίου είναι: ο υπολογισμός των δαπανών σε χρηματική μορφή και η σύγκρισή τους με τα καθήκοντα που θέτει το σχέδιο και τα οικονομικά οποτελέσμοτο. η υλική παρότρυνση των εργαζομένων που σημείωσαν καλύτερα αποτελέ­ σματα στην εξοικονόμηση πόρων, τη μείωση του κόστους στο εργοστασια­ κό τμήμα, κλπ. Ο ικ ον ο μικ ή κρ ίσ η υπερπαραγωγής: φάση του καπιταλιστικού κύ­ κλου (βλ. λ.) που χαρακτηρίζεται από το ξέσπασμο όλων των οντιθέσεων της καπιταλιστικής οικονομίας και αποτελεΙ την προσωρινή τους βίαιη λύση. Η οικονομική κρίση εκδηλώνεται με την υπερπαραγωγή εμπορευμάτων και την απότομη όξυνση των δυσχερειών ρευστοποίησης τους. Οι επιχει­ ρήσεις είτε κλείνουν είτε περιορίζουν σημαντικά την παραγωγή εμπορευ­ μάτων, αυξάνεται η μαζική ανεργία, πέφτει απότομα το βιοτικό επίπεδο των εργαζομένων, αποδιοργανώνεται το εμπόριο, παραβιάζονται οι χρη­ ματικές και οι πιστωτικές σχέσεις, χρεοκοπούν οι βιομηχανικές, εμπορικές και τραπεζικές επιχειρήσεις. Η υπερπαραγωγή εμπορευμάτων στον καπι­ ταλισμό δεν είναι απόλυτη, αλλά σχετική, γιατί σημαίνει περίσσευμα εμπο­ ρευμάτων σε σύγκριση μόνο με την ικανή για πληρωμή ζήτηση. Αιτία των οικονομικών κρίσεων υπερπαραγωγής είναι η βοσική αντίθεση του καπι­ ταλισμού — αντίθεση ανάμεσα στον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής και την ατομική καπιταλιστική μορφή της ιδιοποίησης των αποτελεσμάτων της παραγωγής. Η αντίθεση αυτή εκδηλώνεται με την αναρχία της καπι­ ταλιστικής παραγωγής, με τη διαρκή παραβίαση των αναλογιών στην οικο­ νομία των καπιταλιστικών χωρών, με την ανταγωνιστική αντίθεση ανά­ μεσα στην παραγωγή και την κατανάλωση, ανάμεσα στην αστική τάξη και το προλεταριάτο. Στην πορεία της καπιταλιστικής αναπαραγωγής εκδηλώ­ νεται αναπόφευκτα η ανειρήνευτη αντίθεση ανάμεσα στο σκοπό της καπι­ ταλιστικής παραγωγής και στα μέσα επίτευξης αυτού του σκοπού. Κυνη­ γώντας το κέρδος, οι καπιταλιστές επιδιώκουν να διευρύνουν απεριόριστα 27

418

ο ικ ο ν ο μ ικ ή κρ ίσ η υπερπαραγωγής

την παραγωγή, να ρίξουν στην αγορά όλο και περισσότερη ποσότητα εμπο­ ρευμάτων. Ταυτόχρονα ανεβάζουν το βαθμό εκμετάλλευσης των εργαζο­ μένων, επιδιώκουν να κρατήσουν τους μισθούς στα πιο χαμηλά επίπεδα. Στη βάση αυτή η ικανή για πληρωμή ζήτηση των εργαζομένων, του βασικού τμήματος του πληθυσμού, υστερεί απέναντι στις παραγωγικές δυνατότητες, περιορίζεται σχετικά, δηλ. ελαττώνεται σε σύγκριση με το συνεχώς αυξα­ νόμενο όγκο της παραγωγής, πράγμα που οδηγεί αναπόφευκτα στις δυ­ σχέρειες ρευστοποίησης των εμπορευμάτων που παράγονται στις καπι­ ταλιστικές επιχειρήσεις. Τα εμπορεύματα παραμένουν αδιάθετα, οι επιχει­ ρήσεις δεν μπορούν να καλύψουν τις δαπάνες, δεν έχουν τη δυνατότητα να συνεχίσουν την παραγωγή. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να παραβιάζεται η παραγωγική διαδικασία στις επιχειρήσεις, στους κλάδους και σε όλη την οικονομία της καπιταλιστικής κοινωνίας. Ο Μαρξ σημειώνει ότι «όσο περισ­ σότερο αναπτύσσεται η παραγωγική δύναμη, τόσο περισσότερο έρχεται σε αντίθεση με τη στενή βάση που επάνω της στηρίζονται οι σχέσεις κα­ τανάλωσης». Ο καπιταλισμός βγαίνει από την οικονομική κρίση με την κα­ ταστροφή μέρους των παραγωγικών δυνάμεων (κλείσιμο επιχειρήσεων, καταστροφή εμπορευμάτων), με την ένταση της εκμετάλλευσης των εργα­ ζομένων, καθώς επίσης με την ανανέωση του πάγιου κεφαλαίου, που είναι η υλική βάση της εξόδου από την κρίση. Επειδή όμως στα πλαίσια του καπι­ ταλισμού δεν μπορεί να εξαλειφθεί η βασική αιτία των κρίσεων, αυτές ξεσπούν διαρκώς. Οι οικονομικές κρίσεις εκδηλώνονται σε όλες τις σφαίρες της οικονομικής ζωής της καπιταλιστικής κοινωνίας (στην παραγωγή, τη διανομή, την ανταλλαγή και την κατανάλωση, στη βιομηχανική και την αγροτική οικονομία) και επεκτείνονται σε όλο το παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα της οικονομίας. Στην περίοδο του προμονοπωλιακού καπιταλισμού οι κρίσεις αυτές επαναλαμβάνονται κάθε 10-11 χρόνια (στα 1825, 1836, 1847-1848, 1857, 1866, 1673, 1882, 1890). Η πιο βαθιά από τις κρίσεις αυτές ήταν η κρίση του 1873. Η αντικατάσταση του ελεύθερου ανταγωνι­ σμού από την κυριαρχία των μονοπωλίων, οξύνει ακόμα περισσότερο τις αντιθέσεις του καπιταλισμού, με αποτέλεσμα οι οικονομικές κρίσεις να γί­ νονται πιο συχνές και πιο επίμονες, ενώ οι περίοδοι οικονομικής άνθησης είναι σύντομες. Πρώτη οικονομική κρίση της εποχής του ιμπεριαλισμού ήταν η κρίση του 1900. Η επόμενη κρίση ξέσπασε το 1907. Το 1917 άρχισε να ωριμάζει νέα κρίση, όμως ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος, που ξέσπασε τότε, τη διέκοψε. Μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, η πρώτη οικονομική κρί­ ση έγινε το 1920-1921. Επακολούθησε η παγκόσμια οικονομική κρίση του 1929-1933, πρωτοφανέρωτη από την άποψη της διάρκειας, της οξύτητας και του βάθους της. Στις συνθήκες της yev/κής κρίσης του καπιταλισμού (βλ. λ.), οι οικονομικές κρίσεις υπερπαραγωγής έγιναν σημαντικά πιο οξείες και καταστροφικές. Έτσι, η παγκόσμια οικονομική κρίση του 1929-1933 συνοδευόταν από πτώση της παραγωγής που διάρκεσε μερικά χρόνια. Η βιομηχανική παραγωγή των καπιταλιστικών χωρών μειώθηκε τότε κατά

ο ικ ο ν ο μ ικ ή κ ρ ίσ η υπερπαραγωγής

419

44%. Παράλληλα, με την υπερβολική όξυνση όλων των αντιθέσεων του καπιταλισμού, οι οικονομικές κρίσεις βαθαίνουν και σημειώνονται μια σει­ ρά από ουσιαστικές αλλαγές στον καπιταλιστικό κύκλο. Το 1937 - 1938 προκλήθηκε νέα κρίση. Η έναρξη όμως του δεύτερου παγκόσμιου πολέ­ μου ανέκοψε την πορεία της. Η μεταπολεμική περίοδος χαρακτηρίζεται από την ένταση της ανισόμερης ανάπτυξης του καπιταλισμού, από νέα φαινόμενα κρίσης. Ο κυκλικός χαρακτήρας της αναπαραγωγής, άλλαξε, όμως δεν εξαφανίστηκε. ΓΓ αυτό διατηρείται η περιοδική επανάληψη των κρίσεων. Στη μεταπολεμική περίοδο οι κρίσεις συνοδεύονται από μικρό­ τερη πτώση της παραγωγής. Αυτό οφείλεται κυρίως στην πολιτική της στρατιωτικοποίησης της οικονομίας, στην επιδίωξη του αστικού κράτους να αμβλύνει τις αντιθέσεις του καπιταλισμού, παρεμβαΐνοντας στην οικο­ νομική ζωή, στις απόπειρες να αποτραπεί η εμφάνιση της κρίσης με μέ­ τρα ενάντια στην κρίση. Ανεξάρτητα όμως από αυτό, οι κρίσεις εξακολου­ θούσαν να εμφανίζονται. Στην περίοδο του 1948-1949 ξέσπασε κρίση στις ΗΠΑ, που συνοδευόταν από πτώση τιμών στην παγκόσμια αγορά, ισχυρή νομισματική κρίση, υποτίμηση του συναλλάγματος πολλών καπιταλιστικών χωρών, οξυμένες δυσχέρειες εξαγωγής που αντιμετωπίζουν οι χώρες της Δυτικής Ευρώπης και οι χώρες που παράγουν αγροτικά προϊόντα και πρώ­ τες ύλες. Οικονομικές κρίσεις, που αγκάλιασαν ολόκληρη σειρά από χώρες του καπιταλιστικού κόσμου, ήταν οι κρίσεις 1953-1954, 1957-1958. Στα 1960-1961 ξέσπασε νέα κρίση, που αγκάλιασε τις ΗΠΑ, την Αγγλία και μερικούς κλάδους της οικονομίας άλλων καπιταλιστικών χωρών. Από το δεύτερο ήμισυ του 1969 η οικονομία των ΗΠΑ ξαναμπήκε στην τροχιά της κρίσης. Η ανάπτυξη του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού (βλ. λ.), η στρατιωτικοποίηση της οικονομίας και ο πληθωρισμός προκάλεσαν νέες δυσκολίες και αντιθέσεις στη διαδικασία της καπιταλιστικής αναπαραγωγής. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να δυναμώνει ακόμα περισσότερο ο αυθόρμητος χαρακτήρας της καπιταλιστικής παραγωγής, η ανισομέρεια της ανάπτυξής της, η αντίθεση ανάμεσα στον όγκο της παραγωγής που αυξάνεται και τη χαμηλή αγοραστική ικανότητα των εργαζόμενων μαζών. Οι κρίσεις πορκαλούν στους εργαζόμενους μεγάλες συμφορές: αυξάνουν απότομα την ανεργία, βάζουν τη μεγάλη μάζα του πληθυσμού των καπιταλιστικών χω­ ρών μπροστά στην απειλή της πείνας και της φτώχειας. Ταυτόχρονα όμως σπρώχνουν τους εργαζόμενους σε μια στάση αντίστασης, τους ενώνουν και τους συσπειρώνουν στον αγώνα κατά του συστήματος της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης. Έτσι, οι οικονομικές κρίσεις υπερπαραγωγής αποκαλύπτουν ότι ο καπιταλισμός αναπτύσσεται με τίμημα την ανελέητη σπατάλη των πα­ ραγωγικών δυνάμεων, ενώ ταυτόχρονα εκατομμύρια εργαζόμενοι καταδι­ κάζονται σε υποσιτισμό. Με τις οικονομικές κρίσεις εκδηλώνεται καθαρά η ασυμφωνία των παραγωγικών σχέσεων της αστικής κοινωνίας προς το επίπεδο και την κατάσταση των σύγχρονων παραγωγικών δυνάμεων. Η ύπαρξη των οικονομικών κρίσεων ανατρέπει τις διάφορες επινοήσεις

420

ο ικ ο νο μ ικ ή μ εταρρ ύθ μισ η σ τη ν ΕΣΣΔ

των αστών και των θεωρητικών του αναθεωρητισμού για τον «χωρίς κρίσεις» καπιταλισμό, και επιβεβαιώνει τον ιστορικά περιορισμένο χαρακτήρα του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Ταυτόχρονα προκαθορίζει, αντικειμε­ νικά, ότι είναι αναπόφευκτη η χρεοκοπία του καπιταλισμού και αποτελεΙ αναγκαιότητα αναπόδραστη η αντικατάστασή του με τον πιο προοδευτικό, τον κομμουνιστικό τρόπο παραγωγής. Ο ικ ονο μική μ ετα ρρ ύθ μισ η σ τη ν ΕΣΣΔ: Σύστημα οικονομικών και οργανωτικών μέτρων που αποβλέπουν στην άνοδο της αποδοτικότητας της κοινωνικής παραγωγής, στην τελειοποίηση της σχεδιοποίησης και της διεύ­ θυνσης της λαϊκής οικονομίας, της οικονομικής παρότρυνσης και της υλι­ κής ενθάρρυνσης των επιχειρήσεων και των εργαζομένων. Κύριος σκοπός της οικονομικής μεταρρύθμισης είναι η άνοδος της αποδοτικότητας της σοσιαλιστικής παραγωγής, η εντατικοποίηση όλων των κλάδων της λαϊκής οικονομίας, η αύξηση της παραγωγικότητας της κοινωνικής εργασίας, καί στη βάση αυτή, η άνοδος της ευημερίας του σοβιετικού λαού. Η οικονομική μεταρρύθμιση επιφέρει ουσιαστικές αλλαγές στις οικονομικές σχέσεις, αφορά τα συμφέροντα όλης της λαϊκής οικονομίας, της επιχείρησης, κάθε εργαζόμενου. Περιλαμβάνει τη διεύθυνση, τη σχεδιοποίηση, την παροχή κινήτρων και επεκτεΐνεται σε όλους τους κλάδους της οικονομίας, στη βιο­ μηχανία, τις κατασκευές, την αγροτική οικονομία τις μεταφορές, το εμπό­ ριο, κλπ. Στις καινούριες συνθήκες διαχείρισης της οικονομίας, συνδυάζονται πιο ορθολογικά η συγκεντρωτική καθοδήγηση και η αυτοτέλεια των επι­ χειρήσεων. Τα βιομηχανικά υπουργεία απόκτησαν ευρύτερες δικαιοδοσίες για τη συγκεντρωτική διοίκηση των κλάδων. Τα υπουργεία πραγματοποι­ ούν τη σχεδιοποίηση και τη διεύθυνση της παραγωγής, καθώς επίσης λύ­ νουν τα ζητήματα της τεχνικής, της χρηματοδότησης, του συντονισμού της επιστημονικής και ερευνητικής εργασίας. Η παραίτηση από τις περιττές υπαγορεύσεις στην εργασία των επιχειρήσεων, η διεύρυνση της οικονομικής τους αυτοτέλειας, τους επιτρέπουν να έχουν μεγαλύτερη πρωτοβουλία στην πάλη για την εκπλήρωση των κρατικών εντολών. Ταυτόχρονα ενισχύεται η δραστηριότητα της συγκεντρωτικής καθοδήγησης στη λαϊκή οικονομία στον τομέα της προοπτικής σχεδιοποίησης (βλ. λ.), της επιστημονικοτεχνικής προόδου (βλ. λ.), της κατανομής των παραγωγικών δυνάμεων. Στις συν­ θήκες της οικονομικής μεταρρύθμισης αυξάνει η σημασία των οικονομικών μεθόδων ελέγχου της δουλειάς των επιχειρήσεων. Οι δείκτες που καθορί­ ζονται στην επιχείρηση από τα πάνω, περιορίζονται έτσι σε μεγάλο βαθμό. Καθορίζονται οι υποχρεώσεις των επιχειρήσεων όσον αφορά τον όγκο ρευστοποίησης των προϊόντων, τα βασικά είδη παραγωγής, την παραγωγι­ κότητα της εργασίας, τα κονδύλια μισθοδοσίας, τα ποσά του κέρδους και την οικονομική αποδοτικότητα, την πληρωμή για τα κονδύλια παρότρυνσης, τις καταβολές στον προϋπολογισμό και τις επιχορηγήσεις από τον προϋπο­ λογισμό. Καθορίζονται επίσης οι δείκτες του όγκου των συγκεντρωτικών

οικ ο ν ο μ ικ ή π ο λιτική

421

επενδύσεων για τη λειτουργία νέου παραγωγικού δυναμικού και την ανα­ νέωση πάγιων πόρων, της εισαγωγής νέας τεχνικής και του υλικοτεχνικού εφοδιασμού. Ό λους τους υπόλοιπους δείκτες τους επεξεργάζονται οι επι­ χειρήσεις και τους σχεδιάζουν αυτοτελώς. Το κέρδος έγινε ένας από τους βασικούς δείκτες του σχεδίου. Ό σ ο πιο αναπτυγμένο είναι το σχέδιο, τόσο υψηλότεροι είναι οι ρυθμοί αύξησης της ρευστοποίησης, του κέρδους και της αποδοτικότητας. Από το κέρδος δημιουργούνται στις επιχειρήσεις κον­ δύλια υλικών κινήτρων, κονδύλια ανάπτυξης της παραγωγής, καθώς επί­ σης και κονδύλια για την υλοποίηση κοινωνικών και πολιτιστικών στόχων. Σπουδαίος οικονομικός μοχλός, που συμβάλλει στην εξάλειψη των περιττών παραγωγικών αποθεμάτων και στην επιτάχυνση της κυκλοφορίας των κυκλοφοριακών μέσων, είναι η πληρωμή για τους πάγιους και κυκλοφοριακούς πόρους. Η πληρωμή αυτή παροτρύνει τις επιχειρήσεις να χρησιμοποιούν πιο αποτελεσματικά τους ενεργούς, πάγιους παραγωγικούς πόρους και τα κυκλοφοριακά μέσα, δημιουργεί σταθερή πηγή είσπραξης χρηματικών μέ­ σων από μέρους του κρατικού προϋπολογισμού. Ο αρμονικός συνδυα­ σμός των συμφερόντων της κοινωνίας, της επιχείρησης και κάθε εργα­ ζόμενου στις νέες συνθήκες διαχείρισης της οικονομίας, εξασφαλίζεται από το ότι πολλά έσοδα των εργαζομένων (ο μισθός, οι πληρωμές από το κονδύλι υλικής παρότρυνσης που δημιουργείται στις επιχειρήσεις από τα κέρδη και τα βραβεία από το κονδύλι μισθών) καθιερώνουν μια άμεση σχέση με τα αποτελέσματα της δουλειάς όλης της παραγωγικής ομάδας. Η πράξη επιβεβαιώνει τη σημασία που έχει η οικονομική μεταρρύθμιση για την αύξηση της οικονομικής αποδοτικότητας. Ο σεβασμός της οικο­ νομικής μεταρρύθμισης απαιτεί επίσης την παραπέρα τελειοποίηση των μορφών και μεθόδων σχεδιοποίησης και διεύθυνσης της λαϊκής οικο­ νομίας, την πιο αποδοτική χρησιμοποίηση των πλεονεκτημάτων του σο­ σιαλισμού. Ο ικονο μική π ο λ ιτικ ή : Το πλέγμα των οικονομικών μέτρων που επιβάλ­ λονται από το κράτος προς το συμφέρον των κυρίαρχων τάξεων. Η οικο­ νομική πολιτική επενεργεί σε πολλές πλευρές της κοινωνικής ανάπτυξης και πρώτα απ’ όλα στην ανάπτυξη των παραγωγικών σχέσεων και των παρα­ γωγικών δυνάμεων. Ο χαρακτήρας, η κοινωνική κατεύθυνση και οι διαστά­ σεις της επενέργειας της οικονομικής πολιτικής, καθορίζονται εξολοκλήρου από το κοινωνικοπολιτικό σύστημα, από τις αντικειμενικές νομοτέλειες της ανάπτυξής του. Στην οικονομική πολιτική του κράτους επιδρούν επίσης οι συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες ανάπτυξης της δοσμένης κοινωνίας, ο συσχετισμός των ταξικών δυνάμεων, ο βαθμός της ταξικής πάλης στον εσωτερικό και το διεθνή στίβο. ΓΓ αυτό, η οικονομική πολιτική, εκφράζοντας τα συμφέροντα των κυρίαρχων τάξεων, πραγματοποιείται με διάφορες μορφές και μεθόδους, ανάλογα με τις συνθήκες και τα καθήκοντα του συγ­ κεκριμένου σταδίου ανάπτυξης του δοσμένου κοινωνικο-οικονομικού συ­

422

οικ ο ν ο μ ικ ή π ο λ ιτικ ή

στήματος. Η ατομική καπιταλιστική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, και οι καθοριζόμενες απ' αυτήν παραγωγικές σχέσεις, προσδιορίζουν και το χαρακτήρα της οικονομικής πολιτικής του αστικού κράτους, που σκοπός της είναι η περιφρούρηση της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας και η διεύρυνση της σφαίρας της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης. Η οικονομική πολιτική του αστικού κράτους, στο σύνολό της, έρχεται σε σύγκρουση με τα ζωτικά συμφέροντα των εργαζόμενων μαζών και γΓ αυτό οδηγεί στην όξυνση των ταξικών αντιθέσεων. Η ατομική ιδιοκτησία, ο αυθόρμητος χαρακτήρας ανά­ πτυξης της καπιταλιστικής οικονομίας, καθορίζουν τον περιορισμένο βαθμό επενέργειας της οικονομικής πολιτικής του αστικού κράτους στην οικονο­ μική ζωή της κοινωνίας. Στή σύγχρονη εποχή, το καπιταλιστικό κράτος επι­ διώκει να δυναμώσει την επέμβασή του στη σφαίρα της οικονομικής ζωής, να ασκήσει ρυθμιστική επίδραση στην οικονομία. Η επίδραση αυτή της οι­ κονομικής πολιτικής του αστικού κράτους στην παραγωγή, περιορίζεται σε επιμέρους μέτρα και δεν είναι ικανή να εξασφαλίσει τη σχεδιασμένη ανάπτυξη της οικονομίας στην κλίμακα όλης της κοινωνίας. Επειδή η οικο­ νομία στις καπιταλιστικές χώρες βρίσκεται στα χέρια της ατομικής ιδιοκτη­ σίας, τα μέτρα αυτά πραγματοποιούνται μόνο στο βαθμό που εξασφαλίζουν απ' όλα τα συμφέροντα της μονοπωλιακής αστικής τάξης. Το αστικό κράτος προβάλλει σαν αντιδραστική δύναμη. Πραγματοποιεί τη στρατιωτικοποίηση της οικονομίας, αυξάνει τα φορολογικά βάρη των εργαζομένων, αναδιανέμει το εθνικό εισόδημα προς όφελος των μονοπωλιακών συμφερόντων. Οι σοσιαλιστικές παραγωγικές σχέσεις προσδίδουν ριζικά άλλο περιεχόμενο από ό,τι στον καπιτολισμό, στην οικονομική πολιτική του σοσιαλισμού κρά­ τους που εκπροσωπεί τα συμφέροντα όλης της κοινωνίας. Η οικονομική πολιτική στη σοσιαλιστική κοινωνία στηρίζεται στην κοινωνική ιδιοκτησία και στο σχεδιασμένο χαρακτήρα ανάπτυξης της οικονομίας, στη συνειδητή χρησιμοποίηση των οικονομικών νόμων του σοσιαλισμού και αποβλέπει στη δημιουργία των αναγκαίων όρων για την απρόσκοπτη, γοργή ανάπτυξη της κοινωνικής παραγωγής, με σκοπό την πιο πλήρη ικανοποίηση των αυξανόμενων αναγκών όλης της κοινωνίας και κάθε μέλους της. Αυτό σημαίνει ότι κατά τον προσδιορισμό των προοπτικών της οικονομικής ανάπτυξης, την επεξεργασία των λαϊκο-οικονομικών σχεδίων, τη λήψη των αποφάσεων για την καθοδήγηση της οικονομίας, το κόμμα και η κυβέρνηση ξεκινούν από τις απαιτήσεις των οικονομικών νόμων, υπολογίζουν τις πραγ­ ματικές δυνατότητες επίλυσης των προβλημάτων, στηρίζονται στην πρωτο­ πόρα πρακτική πείρα και τις επιτεύξεις της επιστήμης και της τεχνικής, εξασφαλίζουν τις πιο προοδευτικές κατευθύνσεις ανάπτυξης της κοινωνικής παραγωγής. Στο σοσιαλισμό, ο ρόλος και οι διαστάσεις που έχει η επίδραση της οικονομικής πολιτικής του κράτους στην ανάπτυξη της κοινωνίας, ανα­ πτύσσονται με ασυγκράτητο ρυθμό, επειδή εδώ κυριαρχεί η κοινωνική ιδιοκτησία που ενώνει όλη τη λαϊκή οικονομία σ' ένα ενιαίο σύνολο. Το κράτος πραγματοποιεί τη σχεδιασμένη ανάπτυξη όλης της λαϊκής οικονομίας

ο ικ ο ν ο μ ικ ή π ο λ ιτικ ή το υ ΚΚΣΕ

423

(βλ. σχεδιασμένη ανάπτυξη της σοσιαλιστικής οικονομίας, οικονομικός ρόλος του σοσιαλιστικού κράτους). Ο ικ ονο μική π ο λιτική το υ ΚΚΣΕ: Η συγκεντροποιημένη, επιστημο­ νικά θεμελιωμένη έκφραση της δραστηριότητας του ΚΚΣΕ στον κύριο τομέα της κοινωνικής ζωής: την υλική παραγωγή. Ξεκινά από τα βασικά συμφέροντα της εργατικής τάξης και όλων των εργαζομένων, υπολογίζει τις ώριμες ανάγκες της κοινωνικής προόδου και εκφράζεται σε καθορισμέ­ νους σκοπούς και βασικές κατευθύνσεις ανάπτυξης της οικονομίας που εφαρμόζονται σε κάθε καθορισμένη ιστορική περίοδο. Ανάλογα με τη χρονική περίοδο και το χαρακτήρα των προβλημάτων της κοινωνικής ανά­ πτυξης που αντιμετωπίζει, η οικονομική πολιτική του ΚΚΣΕ υποδιαιρείται σε μακροχρόνια οικονομική στρατηγική του ΚΚΣΕ (βλ. λ.) και στην οικο­ νομική τακτική, που υπολογίζεται σε σχετικά όχι μεγάλο χρονικό διάστημα και που καλείται να καθορίσει τους δρόμους πραγματοποίησης της οικονο­ μικής στρατηγικής, τα κατεπείγοντα προβλήματα της οικονομικής ανάπτυξης και τα μέσα για τη λύση τους. Η οικονομική πολιτική του ΚΚΣΕ αντανακλά τον τελικό σκοπό της επαναστατικής κίνησης της εργατικής τάξης, δηλαδή την οικοδόμηση της κομμουνιστικής κοινωνίας, συνδυάζει οργανικά τα ριζικά συμφέροντα της εργατικής τάξης με τα συμφέροντα της αγροτιάς και της λαϊκής διανόησης. Πρωταρχική ιδιομορφία της οικονομικής πολιτικής του ΚΚΣΕ στις συνθήκες του σοσιαλισμού είναι ότι αυτή επεξεργάζεται και πραγματοποιείται με την πιο δραστήρια συμμετοχή των εργαζόμενων μαζών. Ο επιστημονικός χαρακτήρας της οικονομικής πολιτικής θεμελιώ­ νεται από το γεγονός ότι αυτή υπολογίζεται στη γνώση και τη χρησιμοποίηση των αντικειμενικών οικονομικών νόμων (βλ. λ.) και τάσεων της κοινωνικής ανάπτυξης. Με τον καθορισμό των κατευθύσεων και την επεξεργασία των σχεδίων της οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης, τη λήψη σοβαρών αποφάσεων, με τη διεύθυνση της λαϊκής οικονομίας, το ΚΚΣΕ υπολογίζει τις απαιτήσεις των αντικειμενικών νόμων, τις πραγματικές δυνατότητες για την εκπλήρωση των καθηκόντων, στηρίζεται στην πρωτοπόρα πρακτική πεί­ ρα και τις επιτεύξεις της επιστήμης και της τεχνικής, και μ' αυτό τόν τρόπο χαράζει τις πιο οικονομικές μεθόδους για την επίτευξη των αποφάσεων και των σκοπών που έχουν χαραχθεΙ. Ο ανώτατος σκοπός της οικονομικής πο­ λιτικής του ΚΚΣΕ είναι η αδιάκοπη άνοδος του βιοτικού επιπέδου, η πιο πλήρης ικανοποίηση των αναγκών και η πολύπλευρη ανάπτυξη όλων των μελών της κοινωνίας. Η οικονομική πολιτική που επεξεργάζεται και πραγμα­ τοποιείται κάτω από την καδοθήγηση του ΚΚΣΕ, βρίσκει τη συγκεκριμένη ενσάρκωση της στις οικονομικο-οργανωτικές δραστηριότητες του σοσια­ λιστικού κράτους, στα μέτρα για την τελειοποίηση του οικονομικού μηχα­ νισμού (βλ. λ.), στα σχέδια της κοινωνικο-οικονομικής ανάπτυξης της χώ­ ρας (βλ. σχεδιοποίηση της σοσιαλιστικής οικονομίας, οικονομικός ρόλος του σοσιαλιστικού κράτους).

424

ο ικ ο ν ο μ ικ ή σ τρ α τη γ ική το υ ΚΚΣΕ

Ο ικονο μική σ τρ α τη γ ική το υ ΚΚΣΕ: Μορφή της οικονομικής πολιτικής του ΚΚΣΕ (βλ λ.), που καθορίζει τους μακροχρόνιους και βασικούς σκο­ πούς της οικονομικής ανάπτυξης και τα μέσα της πραγματοποίησής τους. Στο σοσιαλισμό, η αντικειμενική δυνατότητα και η αναγκαιότητα για την επεξεργασία της οικονομικής στρατηγικής, καθορίζονται από την κυριαρχία της κοινωνικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής, από την επίδραση των αντικειμενικών νόμων ανάπτυξης της σοσιαλιστικής οικονομίας, που εκφρά­ ζουν τις μακροπρόθεσμες τάσεις της κοινωνικής προόδου, από τη συγκεντροποιημένη διεύθυνση της λαϊκής οικονομίας. Ξεκινώντας από τα θεμελιακά συμφέροντα της εργατικής τάξης και όλων των εργαζομένων, τα κομμουνι­ στικά κόμματα των σοσιαλιστικών χωρών καθορίζουν τη γενική προοπτική ανάπτυξης της κοινωνίας στο δρόμο για τον κομμουνισμό, τις βασικές κα­ τευθύνσεις της πολιτικής του σοσιαλιστικού κράτους. Ο ανώτατος σκοπός της οικονομικής στρατηγικής του ΚΚΣΕ είναι η αδιάκοπη άνοδος του υλι­ κού και εκπολιτιστικού επιπέδου του λαού, η δημιουργία καλύτερων συν­ θηκών για την πολύπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας στη βάση της παραπέρα ανόδου της αποδοτικότητας όλης της κοινωνικής παραγωγής, για την αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας, της ανόδου της κοινωνικής και εργατικής δραστηριότητας των σοβιετικών ανθρώπων. Ανάλογα με τη δραστηριότητα και το χαρακτήρα της κάθε ιστορικής περιόδου, διακρίνεται η γενική στρατηγική γραμμή της οικονομικής πολιτικής, η οποία αγκαλιάζει τη διαδικασία εφαρμογής και ανάπτυξης των ξεχωριστών σταδίων του σοσιαλιστικού τρόπου παραγωγής και βρίσκει αντανάκλαση στο πρόγραμμα του ΚΚΣΕ. Η πραγματοποίηση στην ΕΣΣΔ, σε αντιστοιχία με το πρόγραμμα του ΚΚΣΕ, των αποφάσεων του 23ου, 24ου και 25ου συνεδρίου, καθώς και η γενική στρατηγική πορεία της κατευθύνεται στη δημιουργία της υλι­ κοτεχνικής βάσης του κομμουνισμού (βλ. λ.), στην τελειοποίηση των σοσια­ λιστικών κοινωνικών σχέσεων και στη μετατροπή τους σε κομμουνιστικές, στη διαπαιδαγώγηση του νέου ανθρώπου της κομμουνιστικής κοινωνίας. Αυτό προϋποθέτει την οργανική ένωση των επιτεύξεων της επιστημονικότεχνικής επανάστασης (βλ. λ.) με τα πλεονεκτήματα του σοσιαλιστικού συ­ στήματος οικονομίας. Παράλληλα με τη γενική στρατηγική γραμμή, γίνεται η επεξεργασία της οικονομικής στρατηγικής για ξεχωριστές περιόδους της σο­ σιαλιστικής και κομμουνιστικής οικοδόμησης. Το 24ο και 25ο συνέδριο του ΚΚΣΕ επεξεργάστηκαν την οικονομική στρατηγική, που αντανακλά τις ιδιο­ μορφίες της σύγχρονης περιόδου του αναπτυγμένου σοσιαλισμού. Η στρα­ τηγική πορεία του κόμματος απαιτεί την παραπέρα αύξηση της οικονομικής δύναμης της χώρας, την επέκταση και τη ριζική ανανέωση των παραγωγικών πόρων (βλ λ.), την εξασφάλιση της σταθερής, ισορροπημένης ανόδου της βαριάς βιομηχανίας που είναι το θεμέλιο της οικονομίας, προϋποθέτει το πέ­ ρασμα από την ποσοτική αύξηση της παραγωγής, στην πραγματοποίηση βα­ θιών αλλαγών στην κλαδική και περιφερειακή δομή της λαϊκής οικονομίας, καθώς επίσης την τελειοποίηση της οργάνωσης και διεύθυνσης της κοινω­

ο ικ ο ν ο μ ικ ή σ υμφ ω νία

426

νικής παραγωγής. Η οικονομική στρατηγική του κόμματος, ο ηγετικός ρό­ λος του ΚΚΣΕ στην επιστημονική της επεξεργασία και η πραγματοποίηση της βρήκαν τη νομοτελειακή της έκφραση στο σύνταγμα της ΕΣΣΔ. Σ’ αυτό ανογράφετοι: «Εξοπλισμένο με τη μαρξιστική-λενινιστική επιστήμη, το κομ­ μουνιστικό κόμμα καθορίζει τη γενική προοπτική για την ανάπτυξη της κοινωνίας, τη γραμμή της εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής της ΕΣΣΔ, καθοδηγεί τη μεγάλη, δημιουργική δραστηριότητα του σοβιετικού λαού, δίνει σχεδιοποιημένο, επιστημονικά θεμελιωμένο χαρακτήρα στον αγώνα του για τη νίκη του κομμουνισμού». Ο ικ ονο μική σ υ μ φ ω νία : Βασική μορφή νομικής οργάνωσης των οικο­ νομικών σχέσεων ανάμεσα στις παραγωγικές ενώσεις (επιχειρήσεις) δη­ λαδή στους προμηθευτές και στους καταναλωτές ενός προϊόντος, καθώς επίσης ανάμεσα στις παραγωγικές επιχειρήσεις και τις επιστημονικές και προμηθευτικές ενώσεις, τις εμπορικές και μεταφορικές οργανώσεις. Η οικο­ νομική συμφωνία είναι ένα σοβαρό μέσο της σχεδιοποίησης, της οργάνω­ σης της παραγωγής, της προμήθειας και διάθεσης του προϊόντος, και δη­ μιουργεί για τις επιχειρήσεις και οργανώσεις την εγγύηση της σταθερότη­ τας των ρυθμισμένων από το σχέδιο οικονομικών σχέσεων στην πορεία της επεξεργασίας και εκπλήρωσης των σχεδίων της παραγωγής και της πώλησης του προϊόντος. Η συμφωνία επιτρέπει να συνδεθούν καλύτερα τα συμφέροντα των παραγωγών και των κατονωλωτών του προϊόντος, παίρνοντας υπόψη τις συνθήκες της παραγωγής και της κατανάλωσης του. Στην οικονομική συμφωνία, στη βάση των κοθηκόντων του πεντάχρονου και του ετήσιου σχεδίου, συγκεκριμενοποιούνται οι ποσοτικοί και ποιο­ τικοί δείκτες του παραγόμενου προϊόντος, της περιόδου προετοιμασίας του και της διάθεσής του. Η πιο διαδομένη μορφή οικονομικής συμφωνίος είναι η συμφωνία για την προμήθεια προϊόντων. Σ' αυτή προβλέπονται η ονομασία, η ποσότητα, η ποικιλία των προϊόντων, η τιμή τους, ο όγκος των προμηθειών σε αξία τα χρονικά όρια των προμηθειών, οι ιδιαίτερες συνθήκες, οι λογαριασμοί, οι συνθήκες πληρωμής του προμηθευτή και του αγοραστή, η γενική περίοδος της ισχύος της συμφωνίας καθώς και άλλοι όροι. Καθορίζεται η υλική ευθύνη των προμηθευτών και των αγο­ ραστών για την εκπλήρωση των οικονομικών συμφωνιών. Με την ύπαρξη άμεσων μακροχρόνιων οικονομικών σχέσεων ανάμεσα στις παραγωγι­ κές ενώσεις (επιχειρήσεις) της βιομηχανίας, καθώς επίσης μεταξύ αυτών και των οργανισμών της υλικοτεχνικής προμήθειας, των μεταφορικών και των εμπορικών επιχειρήσεων και οργανισμών, κλεΐνεται συμφωνία για την περίοδο του πεντάχρονου πλάνου. Τα υπουργεία και οι υπηρεσίες επε­ ξεργάζονται και εγκρίνουν, με τη συμμετοχή της κρατικής προμήθειας της ΕΣΣΔ, την ονομασία των προϊόντων παραγωγικού—τεχνικού εξοπλι­ σμού, σε αντιστοιχία με την οποία κλεΐνονται οι συμφωνίες για την προμήθεια των προϊόντων. Η εκπλήρωση των προμηθειών στη βάση των

42β

ο ικ ο ν ο μ ικ ή συνερ γασ ία

συμφωνιών είναι σοβαρό κριτήριο για τα τελικά αποτελέσματα της παρα­ γωγικής δραστηριότητας των ενώσεων και των επιχειρήσεων, και υπολογί­ ζεται στο σύστημα της οικονομικής παρότρυνσης με τη διαμόρφωση κονδυλίων ενθάρρυνσης καθώς επίσης με τα πριμ των διευθυντικών στελεχών των παραγωγικών ενώσεων και επιχειρήσεων. Ο ικ ονο μική σ υνερ γασ ία τω ν σ ο σ ια λ ισ τικ ώ ν και αναπ τυσ σόμενω ν χω ρ ώ ν: Ποικίλες οικονομικές σχέσεις ανάμεσα στις δύο αυτές ομάδες χωρών, που στοχεύουν να βοηθήσουν στη δημιουργία εθνικής οικονομίας στις αναπτυσσόμενες χώρες. Τα τελευταία 15-20 χρόνια, ανάμεσα στα σο­ σιαλιστικά κράτη, συμπεριλαμβανομένης και της Σοβιετικής Ένωσης, και στις αναπτυσσόμενες χώρες, αποκαταστάθηκαν στενές οικονομικές σχέσεις. Σ' αυτό συνετέλεσαν η ορμητική οικονομική άνοδος του παγκόσμιου συ­ στήματος του σοσιαλισμού και η κατάχτηση της πολιτικής ανεξαρτησίας μεγάλης ομάδας κρατών που ήταν στο παρελθόν αποικίες. Οι δεσμοί αυτοί είναι από τη φύση τους σχέσεις νέου τύπου, που ξεχωρίζουν ριζικά από τις οικονομικές σχέσεις που υπήρχαν στον καπιταλιστικό κόσμο. «Το κόμμα μας — είπε ο Λ. I. Μπρέζνιεφ στο 25ο συνέδριο του ΚΚΣΕ — προσφέρει και θα προσφέρει υποστήριξη στους λαούς που πολεμούν για την ελευ­ θερία τους. Η Σοβιετική Ένωση μ* αυτό δεν αναζητεί κανένα όφελος για τον εαυτό της, δεν κυνηγά προνόμια, δεν αποσπά την πολιτική κυριαρχία, δεν επιδιώκει στρατιωτικές βάσεις» (Υλικά του 25ου συνεδρίου του ΚΚΣΕ, σελ. 12). Η ΕΣΣΔ, με την οικονομική πολιτική της απέναντι στις αναπτυσσό­ μενες χώρες, καθώς και τα άλλα σοσιαλιστικά κράτη, επιδιώκουν να δώ­ σουν βοήθεια σε κείνες τις δυνάμεις οι οποίες προχωρούν στο σοσιαλι­ στικό δρόμο ανάπτυξης. Ό λ ο και πιο πολύπλευρες γίνονται οι σχέσεις των σοσιαλιστικών χωρών με τις χώρες της Αφρικής και της Ασίας, που μπήκαν στο μη καπιταλιστικό δρόμο ανάπτυξης (βλ. λ.). Για τη λύση των προβλημάτων της οικονομικής ανεξαρτησίας και την εξαφάνιση της οικο­ νομικής καθυστέρησης των αναπτυσσόμενων χωρών, η ΕΣΣΔ και οι άλλες σοσιαλιστικές χώρες δίνουν σ' αυτές μεγάλη βοήθεια, που κατευθύνεται στην πολύπλευρη ανάπτυξη της οικονομίας, πριν απ’ όλα στη δη­ μιουργία σύγχρονης βιομηχανίας. Τα βιομηχανικά συγκροτήματα, που εξοπλίζονται στις αναπτυσσόμενες χώρες με τη βοήθεια της ΕΣΣΔ, είναι σε πολλές περιπτώσεις η βάση της εθνικής βιομηχανικής ανάπτυξης. Βασική μορφή της οικονομικής συνεργασίας των σοσιαλιστικών κρατών με τις αναπτυσσόμενες χώρες είναι η παροχή σ’ αυτές, με αρκετά ευνοϊκούς όρους, πιστώσεων, που χρησιμοποιούνται για τη δημιουργία μεγάλων λαϊκο-οικονομικών συγκροτημάτων και είναι μέσο στερέωσης του δημόσιου τομέα της οικονομίας. Τεράστιο ρόλο στην οικονομική ανάπτυξη των απελευθε­ ρωμένων χωρών, και στην τεχνική πρόοδό τους, παίζει η βοήθεια των χωρών του σοσιαλισμού στην προετοιμασία στελεχών, πριν απ’ όλα με την εκπαί­ δευσή τους στα δικά τους ανώτατα και μεσαία ειδικά εκπαιδευτικά ιδρύ

οικ ο ν ο μ ικ ή ύφ εση

427

μστσ. Οι χώρες-μέλη του ΣΟΑ δημιούργησαν ειδικά κονδύλια υποτροφιών για να βοηθήσουν τις αναπτυσσόμενες χώρες στην προετοιμασία εθνικών στελεχών διαμέσου των ανώτερων επιστημονικών ιδρυμάτων των χωρών μελών του ΣΟΑ. Τα σοσιαλιστικά κράτη προσφέρουν επίσης βοήθεια στην ανάπτυξη του συστήματος της ανώτατης και μέσης εκπαίδευσης στις ίδιες τις χώρες που απελευθερώθηκαν. Μεγάλη προσοχή δίνουν οι σοσιαλιστικές χώρες στην προετοιμασία ειδικευμένων εργατικών στελεχών. Τέτοια προε­ τοιμασία πραγματοποιείται πρακτικά σε όλα τα συγκροτήματα που χ τί­ ζονται με τη βοήθεια της Σοβιετικής Ένωσης και των άλλων σοσιαλιστικών χωρών. Ό λ ο και μεγαλύτερη ανάπτυξη έχει το ομοιβαία ωφέλιμο εμπόριο των σοσιαλιστικών χωρών με τις αναπτυσσόμενες χώρες, που είναι ο πιο δυναμικός συντελεστής του διεθνούς εμπορίου (βλ. λ.). Τα σοσιαλιστικά κράτη διαθέτουν στις αναπτυσσόμενες χώρες διάφορες μηχανές και εξο­ πλισμό που είναι απαραίτητα για την ανάπτυξη της βιομηχανίας, των μετα­ φορών, της εκμηχάνισης της αγροτικής οικονομίας κλπ. Ταυτόχρονα οι οικονομικές σχέσεις με τις αναπτυσσόμενες χώρες επιτρέπουν στην ΕΣΣΔ και στις άλλες χώρες του σοσιαλισμού να λύνουν τα δικά τους οικονο­ μικά προβλήματα, να εισάγουν από τις χώρες αυτές μια σειρά ανογκαία εμπορεύματα. Ό λο και πιο πολύ αναπτύσσονται μορφές συνεργασίας των σοσιαλιστικών κρατών και των αναπτυσσόμενων χωρών, όπως η επιστημονικοτεχνική συνεργασία, η πραγματοποίηση κοινών επιστημονικών ερευ­ νών, η παραγωγική ειδίκευση στους συνετοιρισμούς, στην οικοδόμηση συγκροτημάτων με βάση τη δημιουργία μικτών εταιριών, κ.α. Η πολύπλευρη οικονομική συνεργασία με τις σοσιαλιστικές χώρες είναι σοβορός παρά­ γοντας για την ανάπτυξη της οικονομίας των αναπτυσσόμενων χωρών και την καλυτέρευση της θέσης τους στον αγώνο με τον ιμπεριαλισμό, ενάντια στη νεοαποικιοκρατία (βλ. λ.), για τη νέα διεθνή οικονομική ανάπτυξη. Ο ικ ονο μική ύ φ εσ η : Η φάση του καπιταλιστικού κύκλου (βλ. λ.) που ακολουθεί άμεσα την κρίση. Στην περίοδο αυτή η πτώση της παραγωγής βασικά σταματά και έρχεται μια κατάσταση στασιμότητας, στο επίπεδο που βρισκόταν στο τέλος της κρίσης. Παρατηρείται σημαντική υποαπασχό­ ληση των επιχειρήσεων. Ο αριθμός των ανέργων είναι τόσο μεγάλος όσο και στη διάρκεια της κρίσης. Οι τιμές γίνοντοι λιγότερο ή περισσότερο σταθερές, αλλά βρίσκονται, κατά κανόνα, σε χαμηλό επίπεδο. Το εμπόριο διεξάγεται με χαλαρότητα, αλλά παύουν να αυξάνουν τα αποθέματα των εμπορευμάτων και βαθμιαία απορροφούνται, ενώ ένα μέρος τους ρευστοποιείται με μειωμένες τιμές. Τα επιτόκια είναι χαμηλά, γιατί το ποσοστό του κέρδους είναι μειωμένο και η προσφορά δανειακού κεφαλαίου ξεπερνά κατά πολύ τη ζήτηση. Επιδιώκοντας να προσαρμοστούν στις χαμηλές τιμές, οι καπιταλιστές, μέ μέσο την τελειοποίηση της τεχνικής, την οργάνωση της εργασίας και της παραγωγής, μειώνουν τα έξοδα παραγωγής, κατεβάζουν τους μισθούς, αυξάνουν την παραγωγικότητα και την εντατικότητα της

428

οικ ο ν ο μ ικ ο ί νόμ οι

εργασίας των εργατών. Πραγματοποιούν τον εκσυγχρονισμό του πάγιου κεφαλαίου σε μαζική κλίμακα, κάνουν νέες εγκαταστάσεις στις επιχειρή­ σεις τους. Η αυξανόμενη ζήτηση εγκαταστάσεων προκαλεί την αύξηση της παραγωγής τους, καθώς και της απαραίτητης παραγωγής μετάλλων, καυ­ σίμων κλπ. Έτσι αυξάνεται ο αριθμός των απασχολούμενων εργατών, και μαζ( μ’ αυτόν και η ζήτηση ειδών κατανάλωσης — κι έτσι μεγαλώνει η παρα­ γωγή τους. Μ ' αυτό τον τρόπο δημιουργούνται οι όροι για το πέρασμα στη φάση της ανάκαμψης και σε συνέχεια της άνθησης. Με την ανάπτυξη του καπιταλισμού και την όξυνση των αντιθέσεών του, ιδιαίτερα στις συνθή­ κες του σύγχρονου καπιταλισμού, παρατηρείται παράταση της φάσης της ύφεσης που αποκτά χρόνιο χαρακτήρα, τα μονοπώλια προσπαθούν να κρα­ τήσουν τις τιμές σε υψηλό επίπεδο, η ανεργία δεν περιορίζεται. Οικονομικοί κύκλοι, βλ. θεωρία των «οικονομικών κύκλων». Οικονομικοί νόμοι: Οι αντικειμενικοί νόμοι που κατευθύνουν την παρα­ γωγή, την ανταλλαγή, τη διανομή και την κατανάλωση των υλικών αγα­ θών στα διάφορα στάδια ανάπτυξης της ανθρώπινης κοινωνίας. Οι νόμοι αυτοί εκφράζουν τις πιο ουσιαστικές, σταθερές και αιτιακά καθορισμένες σχέσεις ανάμεσα στα φαινόμενα και τις διαδικασίες της οικονομικής ζωής της κοινωνίας. Οι οικονομικοί νόμοι, όπως και οι νόμοι της φύσης, έχουν αντικειμενικό χαρακτήρα, δηλ. εκφράζουν σχέσεις που είναι ανεξάρτητες από τη θέληση και τη συνείδηση των ανθρώπων. Εμφανίζονται και λειτουρ­ γούν στη βάση ορισμένων οικονομικών όρων, μεταβάλλονται μαζί με την αλλαγή αυτών των όρων και εξαφανίζονται με την εξάλειψή τους. Οι άν­ θρωποι δεν μπορούν να δημιουργήσουν, να μεταβάλουν ή να καταργήσουν τους οικονομικούς νόμους. Μπορούν όμως να ανακαλύψουν τους νόμους αυτούς, να τους γνωρίσουν και να τους χρησιμοποιήσουν προς το συμφέ­ ρον της κοινωνίας. Χρησιμοποίηση των οικονομικών νόμων σημαίνει ότι οι άνθρωποι κατορθώνουν να συνταιριάζουν τις ενέργειές τους με τις απαι­ τήσεις των νόμων αυτών. Οι οικονομικοί νόμοι διαφέρουν από τους νόμους της φύσης κατά τούτο: όπως όλοι οι νόμοι της κοινωνικής ανάπτυξης, δεν υπάρχουν έξω από την κοινωνικο-παραγωγική δραστηριότητα των ανθρώ­ πων και εκδηλώνονται μέσα από αυτή τη δραστηριότητα. Στις ταξικές κοι­ νωνίες, η ανακάλυψη και η χρησιμοποίηση των οικονομικών νόμων έχει πάντα ταξικό υπόβαθρο. Με την αλλαγή των υλικών συνθηκών ζωής της κοινωνίας, με την αντικατάσταση των παραγωγικών σχέσεων με άλλες, πολλοί παλιοί οικονομικοί νόμοι χάνουν την ισχύ τους και εμφανίζονται νέοι. Ως προς τη διάρκεια της ενέργειάς τους, οι οικονομικοί νόμοι διακρίνονται: (1) Σε γενικούς οικονομικούς νόμους, που δρουν σε όλα τα συστή­ ματα, όπως, λ.χ., ο νόμος της αντιστοιχίας των παραγωγικών σχέσεων με το χαρακτήρα των παραγωγικών δυνάμεων. (2) Σε ειδικούς νόμους που χαρα­ κτηρίζουν μόνο το δοσμένο σύστημα παραγωγής και χάνουν την ισχύ τους

ια τικ έ ς μέθο δ οι

429

με την κατάργηση του συστήματος αυτού, όπως, λ.χ., ο νόμος της υπερα­ ξίας, που δρα στις συνθήκες του καπιταλισμού. (3) Σε οικονομικούς νόμους που δε δρουν σε όλα αλλά σε μερικά μόνο συστήματα, όπως, λ.χ., ο νόμος της αξίας, ή σε σειρά νόμων που χαροκτηρίζουν μια φάση του συστήματος όπως, λ.χ., ο νόμος της διανομής ανάλογα με την εργασία στο σοσιαλισμό, ο νόμος της διανομής ανάλογα με τις ανάγκες στον κομμουνισμό. Κάθε ει­ δικός οικονομικός νόμος εκφράζει ένα ορισμένο γνώρισμα είτε μια ορισμένη πλευρά των παραγωγικών σχέσεων. Και επειδή όλες οι πλευρές των πα­ ραγωγικών σχέσεων της κοινωνίας συνδέονται άρρηκτα μεταξύ τους, οι οικονομικοί νόμοι κάθε συστήματος βρίσκοντοι σε στενή αλληλεξάρτηση με ορισμένο σύστημα. Ο βασικός οικονομικός νόμος εκφράζει τα πιο ουσια­ στικά γνωρίσματα του δοσμένου τρόπου παραγωγής, την κύρια παραγωγική του σχέση. Σε όλες τις προσοσιολιστικές τοξικές κοινωνίες, οι οικονομικοί νόμοι δρουν αυθόρμητα, σαν εξωτερική τυφλή δύναμη, πράγμα που εξη­ γείται από την κυριαρχία της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής και τη διασπορά των παραγωγών. ΕξαιτΙας της αναρχίας της κοινωνικής παραγωγής οι άνθρωποι εδώ αδυνοτούν να ελέγξουν τις κοινωνικές συνέ­ πειες των ενεργειών τους: η γνώση και ιδιαίτερα η χρησιμοποίηση των οικο­ νομικών νόμων είναι πολύ περιορισμένη. Η συνειδητή χρησιμοποίηση των νόμων για τα συμφέροντα όλης της κοινωνίας αρχίζει μόνο στο σοσιαλι­ σμό. «'Εδώ — έγραφε ο Φ. Ένγκελς — οι νόμοι των δικών τους κοινωνικών δραστηριοτήτων, που ως τώρα αντιπαρατίθενται στους ανθρώπους σαν ξένοι, σαν νόμοι της φύσης που κυριαρχούν πάνω τους, θα χρησιμοποιηθούν από τους ανθρώπους με πλήρη γνώση, δηλαδή θα υποταχθούν στην κυριαρ­ χία τους». Η κυριαρχία της σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής, η σχεδιασμένη οργάνωση όλης της σοσιαλιστικής οικονομίας, απαιτούν αναγκαστικά τη συνειδητή και αποτελεσματική εφαρμογή στην πράξη των απαιτήσεων των αντικειμενικών οικονομικών νόμων. Οι νόμοι αυτοί παίρνονται υπόψη και χρησιμοποιούνται από τα κομμουνιστικά και εργατικά κόμματα των σοσιαλιστικών χωρών και από τα κρατικά όργανα στην οικο­ νομική πολιτική και την οικονομική και οργανωτική δραστηριότητα. Ο ικονο μ ικ ο μ α θ η μ α τικ ές μ έθ ο δ ο ι: Οι σύγχρονες μέθοδοι και τρόποι της οικονομικής επιστήμης και της οικονομικής πρακτικής, με τη χρησιμο­ ποίηση των μαθηματικών, για την ορθολογική διεύθυνση της σοσιαλιστικής οικονομίας. Εμφανίστηκαν με την ανάπτυξη και την αύξηση των διαστάσεων της κοινωνικής παραγωγής, με την επιστημονικοτεχνική πρόοδο και την πολυπλοκότητα των οικονομικών σχέσεων στη σοσιαλιστική οικονομία. Οι θεμελιωτές του μαρξισμού-λενινισμού είναι από τους πρώτους που άρχισαν να χρησιμοποιούν τα μαθηματικά στην ανάλυση των οικονομικών διαδικασιών. Τα σχήματα της αναπαραγωγής του κοινωνικού κεφαλαίου του Μαρξ και του Λένιν, το λενινιστικό σχήμα της διαμόρφωσης της εσω­ τερικής αγοράς, αποτελούν υποδείγματα εφορμογής της ποσοτικής ανά-

430 λύσης για την έρευνα των οικονομικών διαδικασιών. Βασικές οικονομικές μαθηματικές μέθοδοι είναι ο γραμμικός προγραμματισμός, το διακλαδικό ισοζύγιο, η διακλαδική σχεδιοποίηση, ο μη γραμμικός προγραμματισμός, ο δυναμικός προγραμματισμός, η θεωρία των πιθανοτήτων, οι συντελεστές ελαστικότητας. Σήμερα δημιουργείται νέος τομέας της πολιτικής οικονομίας του σοσιαλισμού — η θεωρία της πιο ευνοϊκής σχεδιοποίησης με την πλατιά χρησιμοποίηση των μεθόδων αυτών. Οι οικονομικές μαθηματικές μέθοδοι δίνουν τη δυνατότητα να βρεθεί η πιο ευνοϊκή λύση για πολλά οικονομικά προβλήματα, π.χ. να φορτιστεί με τον καλύτερο τρόπο το παραγωγικό δυναμικό για την επίτευξη του στόχου που θέτει το σχέδιο, να καταρτιστεί το πιο οικονομικό σχέδιο μεταφορών, να καθοριστεί η πιο ευνοϊκή περιοχή για την εγκατάσταση μιας παραγωγικής μονάδας κλπ. Οι μέθοδες αυτές επιτρέπουν να εκφραστούν οι πραγματικές διαδικασίες με τη μορφή ορι­ σμένων συστημάτων εξισώσεων και ανισοτήτων. Τέτοια συστήματα ονο­ μάζονται οικονομικομαθηματικά μοντέλα. Πάνω σ' αυτά τα μοντέλα μπο­ ρούν να διεξαχθούν διάφορα πειράματα που δίνουν μια εικόνα για τις αλ­ λαγές που θα σημειωθούν στην οικονομία, αν πραγματοποιηθούν αυτά ή άλλα οικονομικά μέτρα. Υπάρχουν μοντέλα καθορισμού των τιμών, μοντέλα οικονομικών σχέσεων μιας οικονομικής περιοχής και άλλα. Η ανάπτυξη των οικονομικομαθηματικών μεθόδων, είναι απαραίτητος όρος για τη διε­ ξαγωγή των σύνθετων οικονομικών υπολογισμών στις ηλεκτρονικές-υπολογιστικές μηχανές. Η επιτάχυνση κατά πολλές φορές των υπολογισμών, που εξασφαλίζει η τεχνική των ηλεκτρονικών υπολογιστών, ανοίγει πλατιές προοπτικές τελειοποίησης του σχεδιασμού και της διεύθυνσης της παρα­ γωγής. 0 συνειδητός καθορισμός των ρυθμών και των αναλογιών στην ανάπτυξη της οικονομίας, η σχεδιοποίηση των διαδικασιών της παραγωγής, της διανομής και της κυκλοφορίας, η σκόπιμη οργάνωση της χρησιμοποίη­ σης των πηγών, και άλλες χαρακτηριστικές ιδιομορφίες του σοσιαλισμού, επιτρέπουν να εισαχθούν οι οικονομικομαθηματικές μέθοδοι σε όλους τους κλάδους και τις σφαίρες της οικονομικής ζωής. Η εφαρμογή των οικονομικομαθηματικών μεθόδων στη λαϊκή οικονομία είναι πολύ αποτελεσματική για την ποσοτική λύση των οικονομικών καθηκόντων. Ταυτόχρονα, η ανά­ πτυξη των μεθόδων αυτών τελειοποιεί και βαθαίνει την ποιοτική ανάλυση των οικονομικών διαδικασιών και φαινομένων, που αποτελεΙ απαραίτητο όρο για την καρποφόρα εφαρμογή των οικονομικομαθηματικών μεθόδων πάνω στη βάση της μαρξιστικής-λενινιστικής πολιτικής οικονομίας. Ο ικ ονο μικό π είρα μα: Το επιστημονικά οργανωμένο πείραμα στον οικο­ νομικό τομέα με σκοπό τον έλεγχο της αποδοτικότητας των οικονομικών μέτρων που χαράχτηκαν. Σκοπός του πειράματος είναι η απόδειξη της ορ­ θότητας μιας ορισμένης προοπτικής που προτείνεται με βάση τη μελέτη της υπάρχουσας πρακτικής της οικονομικής ανάπτυξης. Σε διάκριση από τις φυσικές επιστήμες, όπου εφαρμόζονται πλατιά οι πειραματικές έρευνες

ο ικ ο ν ο μ ικ ό σ ύσ τημα

431

ορισμένων φαινομένων στην καθαρή τους μορφή, η οικονομική επιστήμη δεν μπορεί να παρακολουθήσει φαινόμενα της οικονομικής ζωής της κοινω­ νίας ξεχωριστά, απομονωμένα, χωρίς σύνδεση με όλα τα ποικιλόμορφα κοι­ νωνικά φαινόμενα. Επειδή καθένα απ’ αυτά υπάρχει και εμφανίζεται μόνο σε όλο το σύνολο των κοινωνικο-οικονομικών συνθηκών και είναι συνδε­ μένο με τα υλικά συμφέροντα των ανθρώπων, δεν επιτρέπεται να τα δημι­ ουργούμε αυθαίρετα. ΓΓ αυτό στην οικονομική επιστήμη, οι επιστήμονες όταν μελετούν μια μακροχρόνια περίοδο, χρησιμοποιούν μόνο τις παρατη­ ρήσεις και τη μέθοδο της επιστημονικής αφαίρεσης, που τους επιτρέπουν να εξετάζουν ξεχωριστές πλευρές των οικονομικών διαδικασιών και φαινο­ μένων, αποσπασματικά απ’ όλη την ποικιλομορφία της πραγματικότητας. Το επιστημονικά οργανωμένο οικονομικό πείραμα επιτρέπει να συνδυάσει κανείς τη βαθιά γνώση των οικονομικών διαδικασιών με τον πρακτικό έλεγχο της αποδοτικότητας και της ορθότητας των προτεινόμενων μέτρων. Το οικονομικό πείραμα στις συνθήκες του καπιταλισμού χρησιμοποιείται από τους αστούς επιστήμονες κυρίως στον τομέα της οργάνωσης της εργα­ σίας, για το ανέβασμα του βαθμού εκμετάλλευσης των εργαζομένων, για την αύξηση του κέρδους. Στο σοσιαλισμό, τα αποτελέσματα της πειραματικής εργασίας μπορούν να χρησιμοποιηθούν πλατιά στην κλίμακα όλης της λαϊκής οικονομίας, τόσο σε μια χώρα όσο και σε όλο το παγκόσμιο σοσιαλιστικό σύστημα οικονομίας. Σήμερα τα σύγχρονα μέσα του τεχνικού εξοπλισμού της επιστήμης, ιδιαίτερα η εφαρμογή των ηλεκτρονικών-υπολογιστικών μηχανών, δημιουργούν τη δυνατότητα πλατιάς εφαρμογής της πειραματικής οικονομικής εργασίας. Η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και η δια­ φοροποίηση των συνθηκών της παραγωγής απαιτούν αλλαγές στον καθο­ ρισμό των ποσοστών απόδοσης και την πληρωμή της εργασίας, στην οργά­ νωση της εργασιακής διαδικασίας, στην καταγωγή των παραγωγικών μο­ νάδων, στις αλλαγές των συνεταιριστικών σχέσεων κλπ. Για αυτό επιβάλ­ λεται η συστηματική και βαθιά οικονομική ανάλυση της παραγωγικής δρα­ στηριότητας, ο αυστηρός υπολογισμός των οικονομικών συνθηκών που μεταβάλλονται, η επεξεργασία ορισμένου συστήματος μέτρων που παίρ­ νουν υπόψη τις απαιτήσεις και την αλληλοσύνδεση των οικονομικών νό­ μων και τις ιδιόμορφες εκδηλώσεις τους σε κάθε στάδιο της οικονομικής ανάπτυξης. Τα οικονομικά πειράματα επιτρέπουν την εφαρμογή μέτρων που παροτρύνουν την ανάπτυξη της παραγωγικότητας της εργασίας, τη μείωση του κόστους παραγωγής, πράγμα που σε τελευταία ανάλυση επι­ ταχύνει τους ρυθμούς της οικονομικής ανάπτυξης και συμβάλλει στη δη­ μιουργία της υλικοτεχνικής βάσης του κομμουνισμού. Ο ικ ονο μικό σ ύ σ τη μ α : Τομέας, τύπος οικονομίας που στη βάση του βρίσκεται μια ορισμένη μορφή ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής και αντί­ στοιχες σ’ αυτή παραγωγικο-οικονομικές σχέσεις. Για τον καπιταλισμό, εκτός από τον κυρίαρχο κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής, χαρακτηρι­

432

ο ικ ο νο μ ικ ό ς μη χανισ μό ς τη ς σ ο σ ια λ ισ τικ ή ς κ ο ινω νίας

στική είναι επίσης η ύπαρξη και άλλων οικονομικών συστημάτων, που κλη­ ρονόμησε το καπιταλιστικό σύστημα από το παρελθόν και τα οποία συνε­ χίζουν να διατηρούνται στην αστική κοινωνία. Πρόκειται πρώτα απ' όλα για τη μικρή εμπορευματική παραγωγή, που βασίζεται στην προσωπική εργασία (αγροτικό και επαγγελματικό νοικοκυριό). Σε μια σειρά καπιταλι­ στικές χώρες υπάρχουν κατάλοιπα φεουδαρχικών οικονομικών σχέσεων ακόμη και στοιχεία δουλικών μορφών εργασίας στην οικονομία. Στις σύγ­ χρονες συνθήκες, οι καπιταλιστές και οι ενώσεις τους (τα μονοπώλια) υπο­ βάλλουν τους εργαζόμενους στους τομείς αυτούς της οικονομίας, σε άγρια εκμετάλλευση. Στη μεταβατική περίοδο από τον καπιταλισμό στο σοσια­ λισμό (βλ. λ.), στη διάρκεια μιας περισσότερο ή λιγότερο μακράς χρονικής περιόδου, η οικονομία παρουσιάζει το χαρακτήρα μιας οικονομίας με πολ­ λά συστήματα. Η μεταβατική περίοδος χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη τριών βασικών οικονομικών συστημάτων: του σοσιαλιστικού, του μικρεμπορευματικού και του καπιταλιστικού. Σ' αυτά αντιστοιχούν οι κοινωνικές τάξεις: εργατική, μικροαστική (κυρίως αγροτιά), αστική. Ηγετικό και καθο­ ριστικό ρόλο στην οικονομία της μεταβατικής περιόδου παίζει ο σοσιαλι­ στικός τομέας — η κυρίαρχη κοινωνική μορφή οικονομίας. Ο αριθμός των οικονομικών συστημάτων και το ειδικό τους βάρος στη μια ή στην άλλη χώ­ ρα εξαρτάται από το επίπεδο κοινωνικο-οικονομικής ανάπτυξης και οπό τη συγκεκριμένη δομή της οικονομίας της χώρος. Στην ΕΣΣΔ, στη μεταβατική περίοδο, υπήρχαν πέντε οικονομικά συστήματα: (1) η πατριαρχική οικο­ νομία (2) η μικρή εμπορευματική παραγωγή, (3) ο ιδιωτικός καπιταλισμός (4) ο κρατικός καπιταλισμός και (5) ο σοσιαλισμός. Στην πορεία της σοσια­ λιστικής οικοδόμησης, με την επίλυση των προβλημάτων της μεταβατικής περιόδου, ο σοσιαλιστικός τομέας κυριαρχεί απεριόριστα στην πόλη και στο χωριό, στη βιομηχανία, στην αγροτική οικονομία, στο εμπόριο και σ' άλλους τομείς της λαϊκής οικονομίας. Τα άλλα οικονομικά συστήματα είτε μετοβάλλονται πάνω σε σοσιαλιστικές αρχές (η ποτριαρχική αγροτική οικονομία η μικρή εμπορευματική παραγωγή, ο κρατικός κοπιταλισμός), είτε εξαλείφονται (ο ιδιωτικός καπιταλισμός). Ο ικ ονο μικός μηχανισ μό ς τη ς σ ο σ ια λ ισ τικ ή ς κο ιν ω ν ία ς : Το σύνολο των μέσων, των μορφών κοι των μεθόδων της οικονομικής διεύθυνσης, που χρησιμοποιούνται για την επίτευξη καθορισμένων σκοπών. Πριν απ’ ό­ λα συμπεριλαμβάνει τα κρατικά σχέδια της οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης, την οικονομική ιδιοσυντήρηση (βλ. λ.), το οικονομικά κίνητρα (βλ. λ.), την οργανωτική δομή, τις μορφές της συμμετοχής των μαζών στη διεύθυνση της παραγωγής (βλ. σχεδιοποίηση της σοσιαλιστικής οικο­ νομίας, δημοκρατικός συγκεντρωτισμός στη διεύθυνση της οικονομίας ). Ο οικονομικός μηχανισμός διαμορφώνεται στη βάση της κοινωνικής ιδιοκτη­ σίας στα μέσα παραγωγής και είνοι συνδεμένος με την πραγματική διαδικα­ σία της κοινωνικοποίησης της παραγωγής με τη δραστηριότητα του κράτους

ο ικ ο νο μ ικ ό ς μη χ ανισ μό ς τ η ς σ ο σ ια λ ιο τικ ή ς κ οιν ω ν ία ς

433

σχετικά με τη σχεδιοποιημένη ρύθμιση της παραγωγής και της κατανομής και με τη συμμετοχή των μαζών στη διεύθυνση της οικονομίας και σε όλες τις κοινωνικές υποθέσεις. Ο οικονομικός μηχανισμός της σοσιαλιστικής κοινωνίος έρχεται να αντικαταστήσει τον αυθόρμητο μηχανισμό ρύθμισης της οικονομικής ζωής, που υπάρχει στον κοπιταλιστικό τρόπο παρογωγής. Η ουσία του οικονομικού μηχανισμού της σοσιαλιστικής κοινωνίας αποκολύφθηκε από το Β. I. Λένιν. Οι λενινιστικές αρχές της σοσιαλιστικής διεύθυνσης της οικονομίας εξυπηρετούν σταθερά τη βασική κοθοδήγηση της λαϊκής οικονομίας στο σοσιαλισμό και αναπτύσσονται δημιουργικά από το ΚΚΣΕ και τα αδελφά μαρξιστικά-λενινιστικά κόμματα παίρνοντας υπόψη την πείρα που αποκτήθηκε και τις νέες συνθήκες. Ο οικονομικός μηχανι­ σμός είναι το κύριο μέσο πρακτικής εφαρμογής της οικονομικής πολιτικής του ΚΚΣΕ (βλ. λ.), εξασφάλισης της ρύθμισης και του συντονισμού της ερ­ γασίας όλων των κρίκων του ενιαίου λαίκο-οικονομικού συμπλέγματος της χώρας. Στη διαδικασία της ονάπτυξης και του βοθέματος του διεθνούς σο­ σιαλιστικού καταμερισμού της εργασίας (βλ. λ.) και της σοσιαλιστικής οικο­ νομικής ολοκλήρωσης (βλ. λ.) διαμορφώνεται ο οικονομικός μηχανισμός της παγκόσμιας σοσιαλιστικής οικονομίας. Με τη δημιουργία και την τελειο­ ποίηση των μορφών και μεθόδων της διεύθυνσης της οικονομίας χρησιμο­ ποιείται το σύστημα των οικονομικών νόμων του σοσιαλισμού, αξιοποιούννται οι σταθερά διευρυμένες δυνατότητες ανάπτυξης της αποτελεσματικότητας της κοινωνικής παραγωγής και της καλυτέρευσης του επιπέδου της ζωής του λαού. η συνένωση των επιτεύξεων της επιστημονικοτεχνικής επα­ νάστασης (βλ. λ.) με τα πλεονεκτήματα του σοσιαλιστικού συστήμοτος οι­ κονομίας. Με την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων (βλ. λ.), την ανύ­ ψωση του επιπέδου της κοινωνικοποιημένης παραγωγής και του βαθμού ωρίμανσης των σοσιαλιστικών παραγωγικών σχέσεων (βλ. λ.) επέρχονται στον οικονομικό μηχανισμό περισσότερο ή λιγότερο ουσιαστικές αλλαγές, που γίνονται ιδαΐτερα αντιληπτές με το πέρασμα από το ένα στάδιο ανάπτυ­ ξης του σοσιαλισμού στο άλλο. Η τελειοποίηση του οικονομικού μηχανι­ σμού αποτελεΙ μια αντικειμενικά καθορισμένη διαδικασία, και ταυτόχρονα αυτή πραγματοποιείται όχι αυτόματα και αυθόρμητα, αλλά κατευθύνεται συ­ νειδητά από το κόμμα και το κράτος. Το ΚΚΣΕ εξετάζει την τελειοποίηση του οικονομικού μηχανισμού όχι σαν ένα στιγμιαίο μέτρο, αλλά σαν μια δυναμική διαδικασία για τη λύση των προβλημάτων, που προκύπτουν από την Ιδια τη ζωή, με σκοπό την πιο πλήρη χρησιμοποίηση των πλεονεκτη­ μάτων του οικονομικού συστήματος του σοσιαλισμού. Η οικοδόμηση στην ΕΣΣΔ της αναπτυγμένης σοσιαλιστικής κοινωνίας καθόρισε την αναγ­ καιότητα της τελειοποίησης του οικονομικού μηχανισμού, της ονόδου του σε νέα βαθμίδα. Οι αρχές για την παραπέρα τελειοποίηση του οικονομι­ κού μηχανισμού καθορίστηκαν από το 25ο συνέδριο του ΚΚΣΕ. Σύμφωνα με τις αποφάσεις του συνεδρίου και του νέου Συντάγματος της ΕΣΣΔ, τον Ιούλιο του 1979, η Κ.Ε. του ΚΚΣΕ και το υπουργικό συμβούλιο της 28

434

ο ικ ο νο μ ικ ό ς ρόλος τ ο υ σ ο σ ια λ ισ τικ ο ύ κ ράτους

ΕΣΣΔ, πήραν την απόφαση «Για την καλυτέρευση της σχεδιοποίησης και το δυνάμωμα της επίδρασης του οικονομικού μηχανισμού στην ανύψωση της αποδοτικότητας της παραγωγής και της ποιότητας της εργασίας». Τα μέτρα που υπογραμμίστηκαν σ' αυτή την απόφαση, ξεκινούν από την αναγκαιότητα ανεβάσματος του επιπέδου σχεδιοποίησης και διεύθυνσης της οικονομίας, ανταπόκρισής τους στις απαιτήσεις του σημερινού επι­ πέδου του αναπτυγμένου σοσιαλισμού, επίτευξης σημαντικής ανύψωσης της αποδοτικότητας της κοινωνικής παραγωγής, επιτάχυνσης της επιστημονικοτεχνικής προόδου (βλ. λ.) και της ανόδου της παραγωγικότητας της εργασίας, καλυτέρευσης της ποιότητας των προϊόντων, και σ’ αυτή τη βάση εξασφάλισης της σταθερής ανόδου της οικονομίας της χώρας και της ευημερίας του σοβιετικού λαού. Η πραγματοποίηση των μέτρων αυτών αποτελεΙ το κεντρικό πολιτικο-οικονομικό πρόβλημα. Η λύση του προϋπο­ θέτει τη σύνθετη, αμοιβαία συμφωνημένη τελειοποίηση των μορφών οργά­ νωσης της κοινωνικής παραγωγής και διεύθυνσης, την ανύψωση του επι­ στημονικού επιπέδου, την πραγματική σχεδιοποίηση, τη δραστηριοποίηση των οικονομικών μοχλών και παροτρύνσεων, την παραπέρα ανάπτυξη των δημοκρατικών αρχών στη διεύθυνση της οικονομίας. Ό λο ι οι κρίκοι του οικονομικού μηχανισμού αποβλέπουν στην επίτευξη των καλύτερων τελι­ κών αποτελεσμάτων, στην άνοδο της αποδοτικότητας της παραγωγής. Τα επεξεργασμένα μέτρα του ΚΚΣΕ για την τελειοποίηση του συστήματος των μεθόδων διεύθυνσης του σχεδίου, αποτελούν φωτεινό παράδειγμα δη­ μιουργικής ανάπτυξης των λενινιστικών αρχών της σοσιαλιστικής διεύ­ θυνσης της οικονομίας, παίρνοντας υπόψη τις ιδιομορφίες και τα καθή­ κοντα του αναπτυγμένου σοσιαλισμού. Ο ικονο μικός ρόλος το υ σ ο σ ια λ ισ τικ ο ύ κρ ά το υς: Η οικονομική και οργανωτική δράση του κράτους, που εκφράζεται στο σοσιαλιστικό μετα­ σχηματισμό της κοινωνίας, στην ανάπτυξη και την τελειοποίηση της κοινω­ νικής παραγωγής, στη σχεδιασμένη καθοδήγηση της λαϊκής οικονομίας, στην πραγματοποίηση του ελέγχου στα όρια εργασίας και στο επίπεδο κατα­ νάλωσης, στη διαπαιδαγώγηση με τη νέα εργατική πειθαρχία, στην κομμου­ νιστική σχέση προς την εργασία. Βάση της οικονομικής δραστηριότητας του σοσιαλιστικού κράτους είναι η κοινωνική ιδιοκτησία στα μέσα παραγω­ γής και η σχεδιασμένη ανάπτυξη της λαϊκής οικονομίας. Στην πρακτική του δράση, το κράτος ξεκινάει από τις απαιτήσεις των αντικειμενικών οικονομικών νόμων του σοσιαλισμού, από τον υπολογισμό των ώριμων αναγκών της υλικής ζωής και κοινωνίας και των συγκεκριμένων συνθηκών της εσωτερι­ κής και εξωτερικής κατάστασης, κατευθύνοντας την ανάπτυξη της οικο­ νομίας προς το συμφέρον της οικοδόμησης του σοσιαλισμού και του κομ­ μουνισμού. Ο οικονομικός ρόλος του σοσιαλιστικού κράτους διευρύνεται και τελειοποιείται στο βαθμό που προωθείται η κοινωνία προς τον κομ­ μουνισμό. Στη μεταβατική περίοδο από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό.

οικ ο νο μ ικ ό ς ρόλος το υ σ ο σ ια λισ τικ ο ύ κ ρ άτο υς

436

το σοσιαλιστικό κράτος αποτελεΙ το βασικό μοχλό για τον επαναστατικό μετασχηματισμό της καπιταλιστικής οικονομίας σε σοσιαλιστική, για την εδραίωση των νέων παραγωγικών σχέσεων. Το κράτος εθνικοποιεί τα βα­ σικά μέσα παραγωγής, που ανήκουν στις εκμεταλλεύτριες τάξεις, κατέχει τις θέσεις κλειδιά της λαϊκής οικονομίας. Η κρατική (κοινωνική) σοσιαλι­ στική ιδιοκτησία, από τη στιγμή που εμφανίζεται αρχίζει να παίζει ηγετικό ρόλο σε όλη τη λαϊκή οικονομία. Στη βάση αυτή το κράτος πραγματοποιεί το σοσιαλιστικό μετασχηματισμό όλης της οικονομίας. Αυτό καθοδηγεί τη διαδικασία της εκβιομηχάνισης της χώρας και της κολλεκτιβοποίησης της αγροτικής οικονομίας, βοηθάει τους αγρότες να ενωθούν στους παρα­ γωγικούς συνεταιρισμούς. Με τη νίκη του σοσιαλισμού, την εγκαθίδρυση της αμέριστης κυριαρχίας της σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας με τις δύο μορφές της (την παλλαϊκή και τη συνεταιριστική-κολχόζνικη) το κράτος συγκεντρώ­ νει στα χέρια του τη βασική μάζα των μέσων παραγωγής (περίπου τα 90 % όλων των πάγιων παραγωγικών πόρων της σοσιαλιστικής οικονομίας της ΕΣΣΔ είναι κρατική ιδιοκτησία) αποκτώντας έτσι τη δυνατότητα να οργα­ νώσει την ανάπτυξη όλης της οικονομίας της χώρας. Στις συνθήκες αυτές αναπτύσσεται πλήρως η οικονομική και οργανωτική λειτουργία του σοσια­ λιστικού κράτους. Η συγκεκριμένη πραγματοποίηση της λειτουργίας αυτής εκδηλώνεται με το γεγονός ότι το κράτος, στο πρόσωπο των οργάνων σχεδιοποίησης και διοίκησης, πραγματοποιεί, πάνω στη βάση της λενινιστικής αρχής του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού, τη σχεδιασμένη διεύ­ θυνση της σοσιαλιστικής οικονομίας. Το κράτος σχεδιάζει τον όγκο, τους ρυθμούς ανάπτυξης και τη δομή της παραγωγής όλων των κλάδων της λαϊκής οικονομίας, καθορίζει τον όγκο και τη δομή των επενδύσεων, την κατανομή των παραγωγικών δυνάμεων κλπ. Κατευθύνει την ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνικής. Διαμέσου του συστήματος των εμπορικών επιχειρήσεων το κράτος κατευθύνει την κίνηση της κύριας μάζας των εμπο­ ρευμάτων, διευθύνει τη δράση του συνεταιριστικού εμπορίου, και τηρώντας τα δικαιώματα του κρατικού μονοπωλίου, πραγματοποιεί όλες τις πράξεις εξωτερικού εμπορίου. Το κράτος οργανώνει το οικονομικό σύστημα και τη νομισματική κυκλοφορία στη χώρα, φροντίζει για την υλοποίηση του προϋπολογισμού. Αυτό καθορίζει τις τιμές στο κρατικό εμπόριο, τις τιμές συγκέντρωσης των αγροτικών προϊόντων. Από το κράτος καθορίζεται το σύστημα και οι κανόνες πληρωμής της εργασίας σύμφωνα με τη σοσιαλι­ στική αρχή της διανομής ανάλογα με την εργασία. Η οργανωτική και οι­ κονομική λειτουργία του κράτους περιλαμβάνει επίσης την κατάρτιση, σύμ­ φωνα με το σχέδιο, ειδικευμένων στελεχών και την κατανομή τους στους κλάδους της σοσιαλιστικής οικονομίας. Ο οικονομικός ρόλος του σοσιαλι­ στικού κράτους εκφράζεται με το γεγονός ότι οργανώνει την εργασία εκα­ τομμυρίων ανθρώπων, τους διαπαιδαγωγεΙ στη νέα εργατική πειθαρχία, την κομμουνιστική σχέση προς την εργασία. Το σοσιαλιστικό κράτος εδραι­ ώνει τη στενή οικονομική συνεργασία και την αλληλοβοήθεια με τις άλλες

ομάδα «Α» σοσιαλιστικές χώρες στα πλαίσια όλου του παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος οικονομίας, στη βάση της σχεδιασμένης ανάπτυξης του παγκό­ σμιου σοσιαλιστικού καταμερισμού της εργασίας, του συντονισμού των λαϊκο-οικονομικών σχεδίων, της εξειδίκευσης και του συνεταιρισμού της παραγωγής, της ανταλλαγής επιστημονικοτεχνικής πείρας κλπ. Το σο­ σιαλιστικό κράτος προσφέρει οικονομική βοήθεια στις ανοπτυσσόμενες χώρες για την επίτευξη της οικονομικής τους ανεξαρτησίας από τον ιμπε­ ριαλισμό. Εφαρμόζοντας με συνέπεια τη λενινιστική γραμμή της ειρηνικής συνύπαρξης των κρατών με διαφορετικά κοινωνικο-πολιτικά συστήματα, το σοσιαλιστικό κράτος οργανώνει τις οικονομικές σχέσεις και με τις καπι­ ταλιστικές χώρες. Το σοσιαλιστικό κράτος πραγματοποιεί την οικονομική και οργανωτική του δράση πάνω σε αυστηρά επιστημονικές βάσεις κάτω από την καθοδήγηση του κομμουνιστικού κόμματος, της καθοδηγητικής και κατευθυντήριας δύναμης της κοινωνίας. Για το κομμουνιστικό κόμμα και το σοβιετικό κράτος «η οικονομία — είπε στο 24ο συνέδριο του ΚΚΣΕ ο Λ.Ι. Μπρέζνιεφ — είναι η κύρια πολιτική που από τις επιτυχίες της εξαρτάται, σε αποφασιστικό βαθμό, η ανοδική κίνηση της σοβιετικής κοινωνίας προς τον κομμουνισμό και η στερέωση των διεθνών θέσεων του σοσιαλι­ στικού μας κράτους». Η είσοδος της σοσιαλιστικής κοινωνίας στην περίοδο της οικοδόμησης του κομμουνισμού καθορίζει την παροπέρα ενίσχυση του οικονομικού ρόλου του κράτους. Αυτό οφείλεται στις αναπτυγμένες δια­ στάσεις και το τεχνικό επίπεδο της κοινωνικής παραγωγής, στην ανάγκη να λυθεί το ιστορικό πρόβλημα της οικοδόμησης της υλικοτεχνικής βάσης του κομμουνισμού, πράγμα που απαιτεί την αδιάκοπη τελειοποίηση των μορφών της οικονομικής πολιτικής και της σχεδιοποίησης. Στην πορεία της οικοδόμησης της κομμουνιστικής κοινωνίας, στη διεύθυνση της σοσια­ λιστικής οικονομίας εισάγονται οι κοινωνικές αρχές, προσελκύονται οι κοινωνικές οργανώσεις και οι πλατιές μάζες του λαού. Σ' αυτό εκδηλώνεται η διαδικοσία του βαθμιαίου μετασχηματισμού του σοσιαλιστικού κράτους, στην κοινωνική κομμουνιστική αυτοδιοίκηση. Στην αναπτυγμένη κομμου­ νιστική κοινωνία «τα όργανα σχεδιοποίησης και υπολογισμού, διεύθυνσης της οικονομίας και ανάπτυξης του πολιτισμού, που είναι σήμερα κρατικά, θα χάσουν τον πολιτικό χαρακτήρα τους και θα γίνουν όργανα της κοινω­ νικής αυτοδιοίκησης» (Πρόγραμμα του ΚΚΣΕ). Ολοκλήρω ση κα π ιτα λ ισ τικ ή , βλ. καπιταλιστική ολοκλήρωση. Ολοκλήρω ση σ ο σ ια λ ισ τικ ή , βλ. σοσιαλιστική οικονομική ολοκλήρωση. Ομάδα «Α »: Η καθιερωμένη, στη σοβιετική στατιστική, ονομασία της ομάδας των κλάδων της βιομηχανίας που παράγουν μέσα παραγωγής: ο ενεργειακός τομέας, η εξόρυξη πετρελαίου, φυσικού αερίου, άνθρακα, η μεταλλουργία, οι μηχανοκατασκευές, η χημική βιομηχανία και άλλοι κλάδοι της βαριάς βιομηχανίας. Οι κλάδοι της ομάδας «Α» έχουν αποφασι­

ομ ολο γία

437

στική σημασία για την ανάπτυξη της λαϊκής οικονομίας. Από το επίπεδο της ανάπτυξής τους καθορίζονται οι ρυθμοί αύξησης που επιτυγχάνει η παραγωγικότητα της εργασίας, η αξιοποίηση των επιτεύξεων της επιστήμης και της τεχνικής σ' όλους τους κλάδους της σοσιαλιστικής οικονομίας, η άνοδος της λαϊκής ευημερίας και η εδραίωση της αμυντικής ικανότητας της χώρας. Η σχέση ανάμεσα στους ρυθμούς αύξησης των κλάδων της ομάδας «Α» και της ομάδας ιιΒ» (βλ. λ.) μπορεί να διαφέρει στα διάφορα στάδια της κομμουνιστικής οικοδόμησης αν και συνολικά, για μια μαχρο­ χρόνια ιστορική περίοδο, αναπτύσσονται κατά προτεραιότητα οι κλάδοι της παραγωγής της ομάδας «Α» (βλ. νόμος της κατά προτεραιότητα ανάπτυξης της παραγωγής μέσων παραγωγής). Ο μάδα «Β »: Είναι η καθιερωμένη, στη σοβιετική στατιστική, ονομασία της ομάδας των κλάδων της σοσιαλιστικής οικονομίας που παράγουν είδη ατομικής κατανάλωσης. Στην ομάδα αυτή ανήκουν οι κλάδοι της ελαφράς και της επισιτιστικής βιομηχανίας: η υφαντουργική, η βιομηχανία ενδυ­ μάτων, υπόδησης, επίπλων, αρτοποιίας, κρέατος, γάλακτος, σάκχαρης κ.α. Σε μερικούς κλάδους της ομάδας «Β» παράγονται ενμέρει και μέσα παρα­ γωγής, π.χ. πρώτες ύλες και ημικατεργασμένα προϊόντα, που υφίστανται παραπέρα επεξεργασία. Εξάλλου, ορισμένα είδη κατανάλωσης παράγονται ενμέρει σε ορισμένους κλάδους της βαριάς βιομηχανίας (βλ. ομάδα «Α»), Ο μ ο λογία: Χρεόγραφο που δίνει στον κάτοχό του το δικαίωμα να εισ­ πράττει κέρδη σύμφωνα με προκαθορισμένα ποσοστά πάνω στην ονο­ μαστική αξία του τίτλου ή με τη μορφή λαχειοφόρου κέρδους, από κρατικά ομόλογα ή από επιχειρήσεις που συνάπτουν εσωτερικό δανεισμό με καθο­ ρισμένους όρους. Στις καπιταλιστικές χώρες οι ομολογίες εκδίδονται από το κράτος ή από μετοχικές εταιρίες. Στην περίπτωση αυτή είναι μια μορφή εικονικού κεφαλαίου (βλ. λ.). Τα έσοδα από τις ομολογίες που κυκλοφορούν τα καπιταλιστικά κράτη, πληρώνονται με μορφή λαχειοφόρου κέρδους. Οι κάτοχοι των ομολογιών οι οποίες εκδίδονται από τις μετοχικές εταιρίες, εισπράττουν τα κέρδη σε προκαθορισμένα ποσοστά. Οι ομολογίες όμως, σε διάκριση από τις μετοχές, δε δίνουν στους κατόχους τους το δικαίωμα να έχουν γνώμη στις συνελεύσεις των μετόχων. Στην καπιταλιστική κοινωνία οι ομολογίες κυκλοφορούν στο χρηματιστήριο αξιών και η τιμή τους εξαρτάται απο το κέρδος που δίνουν είτε από τον τόκο, όπως επίσης από την προσφορά και ζήτησή τους. Οι ομολογίες συχνά γίνονται αντικείμενο χρηματιστηριακής αισχοκέρδειας. Τα ποσά που εισπράττει το καπιταλιστικό κράτος από την κυκλοφορία των κρατικών ομολογιών, συνήθως χρησιμο­ ποιούνται για την ισοσκέλιση του ελλείμματος του προϋπολογισμού τους και ξοδεύονται κυρίως στο κυνήγι των εξοπλισμών και τη διεξαγωγή πο­ λέμων κλπ. Τα ποσά των τόκων που πληρώνει το καπιταλιστικό κράτος στις ομολογίες των κρατικών δανείων, τα αντλεί από τους φόρους που

438

ονο μ α σ τικ ό ς μισ θό ς «ργασίας

εισπράττει από τους εργαζόμενους. Οι τόκοι που πληρώνονται στις ομολο­ γίες οι οποίες εκδίδονται από τις μετοχικές εταιρίες, αντλούνται από το κέρδος των επιχειρήσεων αυτών. Στο σοσιαλισμό, οι ομολογίες εκδίδονται μόνο από το κράτος που κατανέμει τα κρατικά δάνεια (βλ. λ.). Είναι ένας τρόπος κινητοποίησης των δυνατοτήτων του λαού για την αντι­ μετώπιση των αναγκών της λαϊκής οικονομίας, για το ανέβασμα του βιο­ τικού επιπέδου των μελών της σοσιαλιστικής κοινωνίας. Ο νο μασ τικός μισ θός ερ γ α σ ία ς: Ο μισθός της εργασίας που εκφρά­ ζεται σε χρήμα, δηλαδή το ποσό των χρημάτων που παίρνει ο εργάτης έναντι της εργασίας του. Το πραγματικό ύψος εξαρτάται από το επίπεδο των τιμών στα είδη ατομικής κατανάλωσης, από την αξία των εξόδων κα­ τοικίας, από το μέγεθος της φορολογικής επιβάρυνσης κ.α. Στις σύγχρονες καπιταλιστικές χώρες, παρόλο που υπάρχει κάποια αύξηση του ονομαστικού μισθού εργασίας, την οποία είναι υποχρεωμένοι να δίνουν οι επιχειρηματίες κάτω από την πίεση της ταξικής πάλης, ο πραγματικός μισθός εργασίας (βλ. λ.) έχει την τάση να μειώνεται εξαιτίας της ύψωσης των τιμών στα είδη κατανάλωσης και της αύξησης των φορολογικών βαρών. Η πολιτική αυτή σχετίζεται με την προσπάθεια του αστικού κράτους να φορτώσει στις πλάτες των εργαζομένων όλο το βάρος που προκαλούν οι οικονομικές δυσκολίες και το κυνήγι των εξοπλισμών. Στη σοσιαλιστική κοινωνία αυξάνει όχι μόνο η ονομαστική αλλά και η πραγματική αμοιβή της εργασίας. Ιδιαίτερα γρή­ γορα ανεβαίνει ο μισθός στις κατηγορίες των εργαζομένων με κατώτερες αμοιβές. Η οικονομική μεταρρύθμιση ουσιαστικά αύξησε τα πριμ των εργα­ ζομένων, πράγμα που είχε σαν αποτέλεσμα τη σημαντική γενική άνοδο του εργατικού μισθού. Τον ονομαστικό μισθό της εργασίας συμπληρώνουν τα κοινωνικά κονδύλια κατανάλωσης (βλ. λ.) που ικανοποιούν τις συλ­ λογικές ανάγκες της σοσιαλιστικής κοινωνίας. Οι επιχορηγήσεις του σο­ σιαλιστικού κράτους και των κοινωνικών οργανώσεων γΓ αυτούς τους σκοπούς, αυξάνουν κατά το ένα τρίτο τα έσοδα των εργαζομένων, και στο βαθμό που αυξάνει η κοινωνική παραγωγή και βελτιώνεται η ειδίκευση των εργαζομένων, οι επιχορηγήσεις θα προσεγγίζουν το επίπεδο μισθού που δίνεται στους εργάτες, στους υπάλληλους και στους διανοούμενους. Ό ο υ ε ν Ρόμπερτ (1771 -18 S 8): Μεγάλος Άγγλος ουτοπιστής σοσια­ λιστής. Κατά το 1820 περίπου, ο Ό ουεν συνειδητοποίησε την ανάγκη να αναμορφωθεί η κοινωνία πάνω στις αρχές της συλλογικής εργασίας και της κοινωνικής ιδιοκτησίας. Στο καπιταλιστικό σύστημα, ο Ό ουεν αντιπαρέθετε την ορθολογική κοινωνία, που την φανταζόταν σαν ένα είδος ελεύθερης ομοσπονδίας από μικρές σοσιαλιστικές και αυτοδιοικούμενες κοινότητες. Ο Ό ουεν προσπάθησε να πραγματοποιήσει τις ιδέες του στην Αμερική. Το 1824 πηγαίνει εκεί και οργανώνει την παροικία «Νέα Αρμονία» (1825-1828). Ύστερα από τέσσερα χρόνια αποτυχημένης εμπειρίας ο

Όουεν Ρόμπερτ

439

Ό ουεν γύρισε στην Αγγλία και στα 1839 προσπάθησε ξανά να πραγματο­ ποιήσει τις ιδέες του για τις αυτοδιοικούμενες κοινότητες και οργάνωσε στην Αγγλία την παροικία «Χάρμονικ-Χωλ» που διατηρήθηκε ως το 1845). Απά το 1830, ο Ό ουεν έλπιζε στη δραστηριότητα των συνδικάτων, των συνεταιρισμών και των αγορών ανταλλαγής, θεωρούσε ότι η αξία κάθε εμπορεύματος θα πρέπει να καθορίζεται από τις ώρες της ανθρώπινης εργα­ σίας που είναι απαραίτητες για την παραγωγή του. Σε «φυσικές» μονάδες εργασίας πρέπει να καθορίζεται και ο μισθός του εργάτη. Από τις θέσεις αυτές ο Ό ουεν έβγαλε το ουτοπιστικό συμπέρασμα για τη δυνατότητα του εργάτη να εξασφαλίσει «το δίκαιο μερίδιο» στο προΤόν της εργα­ σίας του, με τη δίκαιη αναμόρφωση του χρηματικού συστήματος (καθο­ ρισμό ειδικών αποδείξεων πληρωμής — «εργασιακών χρημάτων»). Το 1832 οργάνωσε την αγορά του Λονδίνου που δεχόταν εμπορεύματα και από χωριστά πρόσωπα και από συνεταιριστικούς οργανισμούς. Οι κοστολόγοι καθόριζαν την αξία των ακατέργαστων υλικών και την ποσότητα του ανα­ γκαίου χρόνου εργασίας για την παραγωγή του εμπορεύματος. Σαν αντάλ­ λαγμα ο πωλητής έπαιρνε αντίκρυσμα «σε εργασιακά χρήματα». Καθένας είχε το δικαίωμα να πάρει από τις αποθήκες με τα εργασιακά χρήματα, εμπορεύ­ ματα που η αξία τους καθορίστηκε με τον πιο πάνω τρόπο. Η αγορά κί­ νησε το ενδιαφέρον των εργατών των συνεταιριστικών οργανισμών του Λονδίνου, και γύρω απ' αυτή άρχισαν να ξεφυτρώνουν διάφορες συνερ­ γατικές επιχειρήσεις. Γρήγορα όμως εμφανίστηκαν οι εσωτερικές αντιθέ­ σεις στην οργάνωση των ανταλλαγών μέσα στις συνθήκες της αυθόρμητης και απρογραμμάτιστης παραγωγής. Τα εμπορεύματα που είχαν ζήτηση γρή­ γορα αγοράζονταν ενώ άλλα παρέμειναν στις αποθήκες. Οι δυσαναλογίες ανάμεσα στις αγορές και τις πωλήσεις μεγάλωναν. Στα 1834 η αγορά έκλει­ σε. Τις ελπίδες που έτρεφε ο Ό ουεν για την αναμόρφωση της κοινωνίας τις στήριζε στη διαφώτιση και τα διαπαιδαγωγητικά μέτρα. Ζητώντας βοή­ θεια για να πραγματοποιήσει τις ιδέες του συχνά αποτάνθηκε σε αντι­ δραστικές προσωπικότητες (Μέττερνιχ, Νικόλαος Β', κλπ.). Τα σχέδια και τα οράματα του Ό ουεν για την πραγματοποίηση των σοσιαλιστικών του ιδεών στηρίζονταν σε ουτοπιστικά όνειρα για την ειρηνική αναμόρφωση της καπιταλιστικής κοινωνίας σε σοσιαλιστική, «χωρίς να παίρνεται υπόψη ο βασικότερος παράγοντας, δηλαδή η ταξική πάλη Υ·α την κατάχτηση της πολιτικής εξουσίας από την εργατική τάξη. Υ·α το γκρέμισμα της κυ­ ριαρχίας της τάξης των εκμεταλλευτών» (Β.Ι. Λένιν). Ταυτόχρονα όμως ο Ό ουεν αποτόλμησε μια λαμπρή και βαθιά για την εποχή του κριτική του καπιταλισμού. Για σαράντα χρόνια υπηρέτησε τα συμφέροντα της εργατικής τάξης και διακήρυξε τις ιδέες του κομμουνισμού έστω και με ουτοπική μορφή. Πράβαλε πρώτος την ιδέα της εργοστασιακής νομοθεσίας και την προστασία της εργασίας. Ο Ό ουεν είναι ο μοναδικός ανάμεσα στους μεγά­ λους ουτοπιστές που προσπάθησε να συνδυάσει το πρόβλημα της σο­ σιαλιστικής αναμόρφωσης με το εργατικό κίνημα — όχι όμως στη βάση

οπ ορ το υνισμ ός μιας ικανοποιητικής θεωρίας και γι" αυτό ακριβώς το λόγο οι προσπάθειας του δε στέφθηκαν από επιτυχία. «Όλα τα κοινωνικά κινήματα, όλες οι πραγματικές πρόοδοι που πέτυχε η εργατική τάξη της Αγγλίας, συνδέονται με το όνομα του Όουεν» έγραφε ο Φρ. Ένγκελς στο βιβλίο του «ΑντΙ-Ντύριγκ». Ο Ό ουεν συγκαταλέγεται δικαιωματικά σ’ εκείνους τους μεγάλους στοχαστές που θεωρούνται πρόδρομοι του επιστημονικού κομμουνισμού. Ο π ο ρ το υνισ μό ς: Συστατικό ιδεολογικοπολιτικού ρεύματος του εργα­ τικού κινήματος, που εμφανίζεται σε καθορισμένες περιόδους σαν αποτέ­ λεσμα της επίδρασης της αστικής ιδεολογίας και που προσπαθεί να υπο­ τάξει την εργατική τάξη στα συμφέροντα του κεφαλαίου. Ο οπορτουνισμός προσανατολίζει την εργατική τάξη στη συνεργασία με την αστική τάξη, στη σύμπνοια με τον καπιταλισμό, στην άρνηση της οικοδόμησης του σοσια­ λισμού. Είναι όργανο του ιμπεριαλισμού στον αγώνα ενάντια στο μαρξι­ σμό-λενινισμό, στο παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα και τον πραγματικό σοσιαλισμό. Γεννήθηκε το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Στην εποχή της γενικής κρίσης του καπιταλισμού (βλ λ.), η ιδεολογία του οπορτουνισμού εμφανίζεται με δύο βασικές παραλλαγές: το δεξιό-σοσιαλιστικό κοινωνικορεφορισμό και τον αναθεωρητισμό στο παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα (βλ. ρεφορμισμός στην πολιτική οικονομία, αναθεωρητισμός σ την πολιτική οικονομία). Η κοινωνικορεφορμιστική οικονομική αντίληψη (του «δημοκρα­ τικού σοσιαλισμού», της «μικτής οικονομίας», του «σοσιαλισμού της αγο­ ράς» κλπ.) και η αντίστοιχη πολιτική επεξεργάζεται σήμερα από τους αρ­ χηγούς και τους θεωρητικούς των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων που συνενώθηκαν στα 1951 στη Σοσιαλιστική Διεθνή. Ο σύγχρονος οπορ­ τουνισμός συνεχίζει να βαθαίνει τη θεωρία και την πρακτική των δεξιών αρχηγών της II Διεθνούς (Ε. Μπερνστάιν, Κ. Κόουτσκι, Ρ. Χίλφερντινγκ, Μ. Άντλερ, Ο. Μπάουερ κ.α.). Αν στο παρελθόν για τους σοσιαλδημο­ κράτες θεωρητικούς ήταν χαρακτηριστική η τυπική παραδοχή του μαρξι­ σμού, με παράλληλη πορεία παραπέρα ολίσθησης προς τα δεξιά, μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, ανακοίνωσαν ανοιχτά το ξέκωμά τους από το μαρξισμό. Ιδεολογικά, θεωρητική πηγή του σύγχρονου οπορτουνισμού είναι αρχικά οι αστικές θεωρίες για τον καπιταλισμό. Ο οπορτουνισμός, σύμφωνα με την επίδρασή του στο επαναστατικό εργατικό κίνημα, μπορεί να είναι δεξιός και «αριστερός», και συχνά η μια μορφή μετατρέπεται στην άλλη. Το δεξιό οπορτουνισμό τον αποτελούν ρεφορμιστικές θεωρίες και συμβιβαστικές πολιτικές και τακτικές (μπερνσταϊνισμός, καουτσκισμός, ο σύγχρονος σοσιαλρεφορμισμός και ο δεξιός αναθεωρητισμός) που σ το­ χεύουν ουσιαστικά στην υπεράσπιση του αστικού συστήματος, του κρα■πκομονοπωλιακού καπιταλισμού, που αποσκοπούν στην άρνηση της επα­ ναστατικής δράσης και της ριζικής μετατροπής της κοινωνίας με βάση τις σοσιαλιστικές και κομμουνιστικές αρχές και τάσσονται υπέρ των μεταρ­ ρυθμίσεων, των προσωρινών και μερικών κερδών. Στα κομμουνιστικά

οπ ορ το υνισμ ός

441

κόμματα, οπορτουνισμός σημαίνει την υιοθέτηση λιγκβινταριστικών θέ­ σεων, το πέρασμα στις θέσεις της σοσιαλδημοκρατίας. Ο οπορτουνισμός αρνείται τον καθοδηγητικό ρόλο του μσρξιστικού-λενινιστικού κόμματος, και οδηγεί στη συνθηκολόγηση με τις αντισοσιαλιστικές δυνάμεις. Ο «αρι­ στερός» οπορτουνισμός (τροτσκισμός, μαοϊσμός) καλύπτεται με υπερεπανα­ στατικές φράσεις, ωθεί τις μάζες σε τυχοδιωκτικές ενέργειες και το κομμου­ νιστικό κόμμα στο δρόμο του σεχταρισμού, που παραλύει την ικανότητά του να συνενώσει τους αγωνιστές ενάντια στον ιμπεριαλισμό, να καθοδηγεί πετυχημένα τη σοσιαλιστική οικοδόμηση, εξευτελίζει τον κομμουνισμό και συντελεί έτσι στη διάδοση του αντικομμουνισμού. Στα ρεύματα του «αρι­ στερού» οπορτουνισμού ανήκουν ακόμα οι «νέοι αριστεροί», δηλαδή τα νεοτροτσικιστικά και μαοϊκά στοιχεία και άλλες ομάδες του ριζοσπαστικού κι­ νήματος της διανόησης, που δραστηριοποιήθηκε ιδιαίτερα τη δεκαετία του 1960. Οι τελευταίοι ασκούν κριτική στον κρατικομονοπωλιακό καπιταλισμό από αναρχικές και αναρχοσυνδικαλιστικές θέσεις, εμφανίζονται με επιθέσεις από «τ* αριστερά» στο σοσιαλισμό, στη στρατηγική και τακτική του παγκό­ σμιου κομμουνιστικού κινήματος, προσπαθώντας συνάμα να χρησιμοποιή­ σουν τη θεωρητική κληρονομιά του Κ. Μαρξ. Οι οικονομικές αντιλήψεις του οπορτουνισμού ανήκουν στην αστική βκχυδαϊσμένη πολιτική οικονο­ μία (βλ. λ.). «Ο οπορτουνισμός στην καθοδήγηση του εργατικού κινήμα­ τος δεν είναι ο προλεταριακός σοσιαλισμός, αλλά η ιδεολογία της αστι­ κής τάξης. ΑποδεΙχτηκε πρακτικά ότι οι εκπρόσωποι στο εσωτερικό του εργατικού κινήματος, που ανήκουν στην οπορτουνιστική κατεύθυνση είναι οι καλύτεροι υπερασπιστές της αστικής τάξης από ό,τι οι ίδιοι οι αστοί. Χωρίς την καθοδήγησή τους στους εργάτες, η αστική τάξη δε θα μπορούσε να κρατηθεί» (Β.Ι. Λένιν, Άπαντα, τομ. 41, σελ. 232, ρωσ. έκδ.)». Βασικός ιδεολογικός-θεωρητικός κρίκος του σύγχρονου οπορτουνισμού, του σοσιαλρεφορμισμού και του αναθεωρητισμού είναι οι θεωρίες του «τρίτου δρόμου» που είναι τάχα διαφορετικός και από τον καπιταλισμό και από τον επιστημονικό, μαρξιστικό-λενινιστικό, πραγματικό σοσιαλισμό («δημο­ κρατικός σοσιαλισμός», «νέα» εθνικά «μοντέλα σοσιαλισμού», οι θεωρίες του λεγόμενου «ευρωκομμουνισμού»). Παρερμηνεύοντας τις κοινωνικο­ οικονομικές διαδικασίες, που εξελίσσονται στις συνθήκες του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού (την παραπέρα καπιταλιστική κοινωνικοποίηση της παραγωγής σε εθνική και διεθνή κλίμακα, την ιμπεριαλιστική οικονομική ολοκλήρωση, τη μερική αντικατάσταση της ατομικής καπιταλιστικής ιδιο­ κτησίας με την ομαδική — με μορφή μετοχική, εταιρική, κρατικο-καπιταλιστική — την αλλαγή στη δομή της εργατικής τάξης, το διαχωρισμό των λει­ τουργιών της διεύθυνσης από την κατοχή του κεφαλαίου, τις κοινωνικές κατακτήσεις των εργαζομένων των βιομηχανικά αναπτυγμένων χωρών κλπ.), οι οπορτουνιστές αρπάχτηκαν από τις αστικές θεωρίες του «δημο­ κρατικού σοσιαλισμού», της «διάχυσης της ιδιοκτησίας», «των κοινωνικών συνεταίρων», της «επανάστασης των διευθυντικών στελεχών», του «σχε-

442

ο π ορ το υνισμ ός

διοποιημένου» καπιταλισμού, του «κράτους της γενικής ευημερίας», της «αποπρολεταριοποίησης», της «νέας μεσαίας τάξης», και άρχισαν να βεβαιώ­ νουν ότι ο καπιταλισμός θα εξαφανιστεί από μόνος του, χωρίς επανάσταση, χωρίς το πέρασμα της εξουσίας στα χέρια της εργατικής τάξης, χωρίς την κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής, πως τάχα αυτός «μετατρέπεται σε δημοκρατικό σοσιαλισμό». Ξεκινώντας από τέτοιες θέσεις, οι δεξιοί ηγέτες της Σοσιαλιστικής Διεθνούς στρέφονται εναντίον του πραγματικού σοσιαλισμού, θεωρώντας τον σαν φασιστικό καθεστώς, αντιπαραθέτοντας σ’ αυτό τον «ελεύθερο κόσμο», όπως ονομάζουν τα αστικά κράτη. Ο ανπκομμουνισμός είναι η καθοδηγητική γραμμή του σύγχρονου οπορτουνι­ σμού ενάντια στο μαρξισμό-λενινισμό. Ο οπορτουνισμός στην οικονομία όπως και η αστική πολιτική οικονομία, που τον τρέφει, περνούν όλο και πιο βαθιά κρίση. Τα σοσιαλιστικά και σοσιαλδημοκρατικά κόμματα που ανήκουν στη Σοσιαλιστική Διεθνή, βρέθηκαν παλλές φορές στην εξουσία στην Αυ­ στρία, στη Δανία, στη Νορβηγία, στο Ισραήλ, όμως αύτε μια φορά σ' αυ­ τές τις χώρες δε θίχτηκε ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής, το σύστημα της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης. Ό σ ον αφορά τις αναθεωρητικές προ­ σπάθειες να εφαρμοστεί η διεύθυνση της οικονομίας με τη μια ή την άλλη μαρφή του «σοσιαλισμού της αγοράς», αυτές οδηγούν (όπως απέδειξε το παράδειγμα της Τσεχοσλοβακίας στα 1968-1969) στην υπονόμευση του σοσιαλιστικού τρόπου παραγωγής. Στα ντοκουμέντα του Κ.Κ.Τσ. υπογραμ­ μίζεται, ότι οι δεξιές-αναθεωρητικές καταστάσεις παραβιάζουν «τις σχέσεις ανάμεσα στο κράτος και τις επιχειρήσεις καθώς επίσης και τις βασικές ανα­ λογίες για τη δημιουργία και χρησιμοποίηση του εθνικού εισοδήματος, στο συσχετισμό ανάμεσα στην αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας και της μέσης εργατικής αμοιβής», βάζουν σε πρώτο πλάνα «τα στενά τοπικά συμφέροντα», οδηγούν στη δημαγωγία και στην άμβλυση της εργατικής πειθαρχίας (βλ. 19ο συνέδριο του κομμουνιστικού κόμματος της Τσεχοσλο­ βακίας, Πράγα, 20-29 ΜαΤου 1971, Μ., 1971, σελ. 267, 268, ρωσ. έκδ.). Και οι αριστερές οπορτουνιστικές αντιλήψεις, ιδιαίτερα ο μαοϊσμός, δεν ταυτίζονται με τον επιστημονικό σοσιαλισμό. Αυτές επιφέρουν πρακτικά τεράστια ζημιά στη λαϊκή οικονομία. Έ τσι ο μαοϊκός κομμουνισμός του τύ­ που του «στρατώνα», ως προς την αντίληψη για την κοινωνικο-οικονομική ανάπτυξη, που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στα 1950-70 στη διαμόρφωση της οικονομικής πολιτικής του κομμουνιστικού κόμματος της Κίνας, οδήγησε στη βαθιά πτώση της παραγωγής, πράγμα που συνδεόταν επίσης με την προσπάθεια δημιουργίας βιομηχανίας με το «μεγάλο άλμα» (1958-1960) και με την περίοδο της «πολιτιστικής επανάστασης» (1966-1969). Κάνον­ τας αγώνα ενάντια στο σοσιαλρεφορμισμό και στον αναθεωρητικό οπορ­ τουνισμό, οι κομμουνιστές επιδιώκουν να δυναμώσουν την ενότητα των γραμμών τους, την ενότητα της εργατικής τάξης στον αγώνα για την ειρή­ νη, τη δημοκρατία, το σοσιαλισμό και τον κομμουνισμό.

ορ γανική σ ύνθεση τ ο υ κ εφ α λαίο υ

443

Ο ργανική σ ύνθεση τ ο υ κ ε φ α λ α ίο υ : Η σχέση του σταθερού κεφα­ λαίου προς το μεταβλητό, εφόσον αυτή αντανακλά την τεχνική σύνθεση του κεφαλαίου (βλ. λ.) δηλαδή τη σχέση της μάζας των μέσων παραγωγής προς την εργατική δύναμη. Από υλική άποψη, το κεφάλαιο διασπάται σε καθορισμένη αναλογία: από τη μια σε μέσα παραγωγής (μηχανές, εγκατα­ στάσεις, πρώτες ύλες, βοηθητικά υλικά) και από την άλλη σε εργατική δύ­ ναμη. Η αναλογία ανάμεσα στη μάζα των μέσων παραγωγής και στην πο­ σότητα της εργατικής δύναμης εξαρτάται από τις τεχνικές ιδιομορφίες του δοσμένου κλάδου της παραγωγής, από το επίπεδο της τεχνικής ανάπτυξης στο οποίο βρίσκεται η οικονομία και, τέλος, από το τεχνικό επίπεδο της δοσμένης επιχείρησης. Η αναλογία αυτή ονομάζεται τεχνική σύνθεση του κεφαλαίου. Εκφράζει το βαθμό της τεχνικής ανάπτυξης των επιμέρους επι­ χειρήσεων, των διάφορων κλάδων, είτε την κοινωνική παραγωγή στο σύ­ νολό της. Η σύνθεση του κεφαλαίου, σε σχέση με την αξία, είναι η αναλογία ανάμεσα στο μέγεθος της αξίας του σταθερού κεφαλαίου (βλ. λ.) και στο μέγεθος της αξίας του μεταβλητού κεφαλαίου (βλ. λ.). Η σύνθεση του κεφα­ λαίου από άποψη αξίας χαρακτηρίζεται όχι μόνο από το επίπεδο της τεχνικής ανάπτυξης της παραγωγής, αλλά εξαρτάται και από την αλλαγή των τιμών των μηχανών, των εγκαταστάσεων, των πρώτων υλών, καθώς και από την αξία της εργατικής δύναμης. Ανάμεσα στη σύνθεση του κεφαλαίου από άπο­ ψη αξίας και την τεχνική του σύνθεση, υπάρχει αλληλεξάρτηση. Ό σ ο ανώ­ τερη είναι η τεχνική σύνθεση του κεφαλαίου, τόσο μεγαλύτερη είναι η μάζα του σταθερού κεφαλαίου που αντιστοιχεί στη μονάδα του μεταβλητού κε­ φαλαίου. Έτσι στη σχέση ανάμεσα στο σταθερό και το μεταβλητό κεφά­ λαιο, ενυπάρχει η έκφραση τόσο της τεχνικής σύνθεσης του κεφαλαίου όσο και της σύνθεσής του από άποψη αξίας. Η άνοδος της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου σημαίνει κατά προτεραιότητα ανάπτυξη εκείνων των κλάδων της παραγωγής που παράγουν μέσα της παραγωγής, επειδή το σταθερό κεφάλαιο αυξάνει ταχύτερα από το μεταβλητό. Με την ανάπτυξη του καπι­ ταλισμού, η οργανική σύνθεση του κεφαλαίου αυξάνει, πράγμα που αντα­ νακλά την αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας και την τεχνική τ ε ­ λειοποίηση της παραγωγής. Στους μεταποιητικούς κλάδους των ΗΠΑ, λό­ γου χάρη, το 1889 η οργανική σύνθεση του κεφαλαίου ήταν 4,5:1 το 1939, 6:1 το 1950 και 8:1 το 1955. Η αλλαγή της οργανικής σύνθεσης του κεφα­ λαίου στον καπιταλισμό, ιδιαίτερα στις συνθήκες της σύγχρονης επιστημονικοτεχνικής επανάστασης, οδηγεί σε αύξηση της υπεραξίας, που επιτυγχά­ νεται χάρη στη μείωση της αναγκαίας εργασίας, στην αύξηση της ανεργίας, στην εντατικοποίηση της εργασίας και την επιδείνωση της κατάστασης των εργαζομένων. ΕξαιτΙας της ανόδου της οργανικής σύνθεσης του κεφα­ λαίου ενισχύεται η συγκέντρωση και συγκεντροποίηση του κεφαλαίου, η παραγωγή αποκτά ολοένα και περισσότερο κοινωνικό χαρακτήρα, πράγμα που οδηγεί στην παραπέρα όξυνση της βασικής αντίθεσης του καπιταλισμού (βλ. λ.).

444

ο ρ γανισ μός ο ικ ο ν ο μ ικ ή ς σ υνερ γασ ίας και ανάπτυξης

Ο ρ γανισμ ός Ο ικ ονο μικ ής Σ υνερ γασ ίας και Α νάπ τυξης: Υπερεθνι­ κός οργανισμός που εκφράζει μια από τις ιστορικές μορφές της οικο­ νομικής ολοκλήρωσης στην κλίμακα της Ευρώπης. Αμέσως μετά το δεύ­ τερο παγκόσμιο πόλεμο δημιουργήθηκε ο Οργανισμός Ευρωπαϊκής Οικο­ νομικής ΣυνεργοσΙας (Ο.Ε.Ο.Σ), που είναι και η πρώτη μορφή ευρωπαϊκής οικονομικής ολοκλήρωσης, σε συνάρτηση με το σχέδιο Μάρσαλ. Περιττό να υπογραμμίσουμε πως αυτή η προσπάθειο συντονισμού, προώθησης, συγκεντροπο(ησης σε οικονομικό επίπεδο, γινόταν υπό την οιγίδα του αμε­ ρικάνικου ιμπεριαλισμού. Στον Ο.Ε.Ο.Σ. ανήκαν 18 ευρωπαϊκές χώρες. Επί­ σης δύο χώρες (ΗΠΑ, Καναδάς) ήταν συνδεμένες με τον οργανισμό. Οι στόχοι του, που έκφραζον τη διαδικασία της οικονομικής ολοκλήρωσης, ήταν οι εξής: (α) επίδραση στην παραγωγικότητα, (β) μείωση της ονεργίας και (γ) ανάπτυξη των διεθνών ανταλλαγών. Σαν οργάνωση, ο Ο.Ε.Ο.Σ. συγκεκριμενοποιούνταν με νέους θεσμούς: το Συμβούλιο, την Εκτελεστική Επιτροπή, τη Γραμματεία, τεχνικές επιτροπές, και διέθετε ένα σημαντικό προϋπολογισμό. Στη διάρκεια μιας ολόκληρης περιόδου αποτέλεσε ένα χώρο συγκρούσεων ανάμεσα στις διάφορες αντογωνιζόμενες καπιταλιστι­ κές χώρες και επηρέαζε τις οικονομίες τους. Όμω ς ο ρόλος του αυτός ξεπεράστηκε με την Ιδρυση της Κοινής Αγοράς το 1961. Ο Ο.Ε.Ο.Σ μετατρέπεται σε Οργανισμό Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (Ο.Ο.Σ.Α.). Έχασε έτσι τον ευρωπαϊκό του χαρακτήρα και στράφηκε στην «ανάπτυξη», δηλαδή ενδιαφερόταν περισσότερο για τις υπανάπτυκτες χώρες, ενισχύοντας τις νεοοποικιοκρατικές τάσεις (βλ. νεοαποικιοκρατία). Οι δύο αυτοί οργανισμοί εκφράζουν ο καθένας μια πλευρά της διαδικασίας της ολο­ κλήρωσης. Ο πρώτος είναι η εμφάνιση μιας στοιχειώδους μορφής και αντι­ στοιχεί στην περίοδο της γένεσης: αρκεί να συντονίζει, να αντιμετωπίζει τις διαφορές, να διαδίδει την ιδεολογία των κυρίαρχων τάξεων. Ο δεύτερος είναι η συνύπαρξη με μιο πιο προωθημένη μορφή: την Κοινή Αγορά που αποδίδει περισσότερη σημασία στις διεθνείς ανταλλαγές. «Ο ργανω μένος καπιταλισ μός», βλ. θεωρία του «οργανωμένου καπι­ ταλισμού». Οργάνω ση τη ς κοινω ν ικ ή ς εργα σ ία ς: Τρόπος συνένωσης των άμεσων παραγωγών και σύνδεσή τους με τα μέσα ποραγωγής. Κοινά γνωρίσματα της οργάνωσης της κοινωνικής εργασίας είνοι: (1) ο σκοπός της οργάνωσης της εργασίας, (2) οι τρόποι προσέλκυσης στην εργασία και (3) η κοινωνική μορφή της συνεργασίας κοι ο καταμερισμός εργασίας. Ό λα αυτά τα γνωρί­ σματα έχουν συγκεκριμένο ιστορικό χαροκτήρα, καθορίζονται από την κοι­ νωνική μορφή παραγωγής. Η καπιταλιστική οργάνωση της κοινωνικής εργα­ σίας υποτάσσεται στο σκοπό της απόσπασης του μέγιστου κέρδους (βλ. καπιταλιστικό κέρδος), είναι οργάνωση της μισθωτής εργασίας. Αυτή αυ­ θόρμητα αναπτύσσεται και μάλιστα στις συνθήκες της κρατικομονοπωλια-

ο υ σ ια σ τικ ές δ ιαφ ο ρ ές π ν€ υμα τική ς-χ€ΐρ ω νακτική ς εργασ ίας 446 κής ρύθμισης δεν μπορεί να εξασφαλίσει την αντιστοιχία της μέ τις απαι­ τήσεις των παραγωγικών δυνάμεων. Η σοσιαλιστική οργάνωση της κοινω­ νικής εργασίας εμφανίζεται και αναπτύσσεται στη βάση της κοινωνικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής και με τη σειρά της αποτελεΙ τον τομέα εκείνο, τη μορφή όπου πραγματοποιείται αυτή η ιδιοκτησία και μετατρέπεται βαθμιαία σε κομμουνιστική. Η οργάνωση της κοινωνικής εργασίας συνδέεται άμεσα με την παραγωγικότητά της. Όπως υπογράμμισε ο Β. I. Λένιν, στο σοσιαλισμό σε πρώτο πλάνο προωθείται «το θεμελιώδες καθή­ κον της δημιουργίας ανώτερου, από τον καπιταλισμό, κοινωνικού συστή­ ματος, συγκεκριμένα με την ανύψωση της παραγωγικότητας της εργασίας που καθιστά ανώτερη την οργάνωση τους» (Άπαντα, τομ. 36, σελ. 187, ρωσ. έκδ.). Η σοσιαλιστική οργάνωση της κοινωνικής εργασίας συνενώνει τα μέσα παραγωγής που αντιστοιχούν στο σύγχρονο επίπεδο ανάπτυξης της επιστήμης και της τεχνικής, μαζί με τον ελεύθερο από την εκμετάλλευση εργαζόμενο. Βασίζεται σε σχέσεις συντροφικής συνεργασίας, στη σχεδιοποιημένη ρύθμιση της κοινωνικής εργασίας, η οποία υποτάσσεται στο κα­ θήκον της πιο ολοκληρωμένης ικανοποίησης των υλικών και εκπολιτιστικών απαιτήσεων των ανθρώπων. Στην περίοδο της επιστημονικοτεχνικής επα­ νάστασης (βλ. λ.) περιπλέκονται οι σχέσεις στο σύστημα της λαϊκής οικο­ νομίας, τελειοποιείται η τεχνολογία για την προετοιμασία μεγάλης ποικι­ λίας προϊόντων, βαθαίνει η ειδίκευση και ο συνεταιρισμός της παραγω­ γής. Ό λα αυτά στερεώνουν ποιοτικά την τελειοποίηση της οργάνωσης της κοινωνικής εργασίας. Η ουσία της συνίσταται στη δημιουργία μιας τέτοιας οργανικής δομής, που θα μπορούσε να εξασφαλίσει την πιο με­ γάλη αποδοτικότητα της παραγωγής και τις καλύτερες συνθήκες για την πολύπλευρη και αρμονική ανάπτυξη των εργαζομένων. «Ο ριακή παραγω γικότητα», βλ. θεωρία της «οριακής παραγωγικότητας», «Ο ριακή χρη σ ιμ ό τη τα » , βλ. θεωρία της οριακής χρησιμότητας. Ο υσ ια σ τικές δ ιαφ ο ρ ές ανάμεσ α σ τη ν π νευματική και τη χ ειρ ω ­ να κ τικ ή ερ γα σ ία : Οι ιδιάζουσες κοινωνικο-οικονομικές διαφορές, στο χαρακτήρα και τις συνθήκες εργασίας και το πολιτιστικό-τεχνικό επίπεδο από τη μια της πλειοψηφίας των εργατών, των αγροτών και από την άλλη των απασχολούμενων με πνευματική εργασία, που συνοδεύουν το σοσια­ λισμό — την πρώτη φάση της κομμουνιστικής κοινωνίας. Η σοσιαλιστική κοινωνία εξαλείφει για πάντα την αντίθεση ανάμεσα στη χειρωνακτική και πνευματική εργασία (βλ. λ.) που χαρακτηρίζει τον καπιταλισμό και εξασφαλίζει την ενότητα των βασικών ζωτικών συμφερόντων όλων των εργαζομένων. Ωστόσο το επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων που επιτεύχθηκε στο σοσιαλισμό δεν επιτρέπει να εξαλειφθεΐ ολοκληρωτικά η χειρωνακτική εργασία και να εξασφαλιστεί οργανικός συνδυασμός της

446

ο υ σ ια σ τικ ές δ ιαφ ο ρ ές πόλης - χω ριού

πνευματικής και της χειρωνακτικής δράσης σ’ όλες τις παραγωγικές δια­ δικασίες. Οι ουσιαστικές διαφορές ανάμεσα στην εργασία των εργατών, των αγροτών και των διανοουμένων ξεπερνιούνται βαθμιαία, στην πορεία της δημιουργίας της υλικοτεχνικής βάσης του κομμουνισμού, της διαμόρ­ φωσης κομμουνιστικών κοινωνικών σχέσεων και της διαπαιδαγώγησης του νέου ανθρώπου. Αποφασιστική σημασία στη διαδικασία αυτή έχουν η ει­ σαγωγή στην παραγωγή των επιτεύξεων της επιστήμης και της τεχνικής, η χρησιμοποίηση των αποτελεσμάτων της σύγχρονης επιστημονικοτεχνικής επανάστασης, η γενική μετάβαση στη σύνθετη εκμηχάνιση και την αυτομα­ τοποίηση της παραγωγής, στον πλήρη εξηλεκτρισμό και την εκτεταμένη χρησιμοποίηση της χημείας στη σοσιαλιστική οικονομία, η άνοδος της αποτελεσματικότητας όλης της κοινωνικής παραγωγής. Αυτό θα επιτρέψει να αναμορφωθεί η υλική βάση της φυσικής και της πνευματικής εργασίας και θα εξασφαλίσει την οργανική τους ένταξη στην κομμουνιστική εργασία. Σοβαρή σημασία έχει επίσης η αλλαγή των μορφών και του χαρακτήρα του καταμερισμού της εργασίας κατά τη μετάβαση από το σοσιαλισμό στον κομμουνισμό και η δημιουργία των κοινωνικο-οικονομικών όρων για την ολόπλευρη ανάπτυξη της ανθρώπινης προσωπικότητας, η γενική άνοδος του βιοτικού επιπέδου των εργατών, των αγροτών και της διανόησης, η ση­ μαντική μείωση της εργάσιμης μέρας και η πλατιά ανάπτυξη της μέσης και της ανώτερης παιδείας. Ένας από τους βασικούς όρους εξάλειψης των ου­ σιαστικών διαφορών ανάμεσα στην πνευματική και τη χειρωνακτική εργα­ σία είναι η πιο στενή συνεργασία, η συνένωση της εκπαίδευσης, της μόρ­ φωσης των μελών της κοινωνίας με την παραγωγική εργασία. Σπουδαίος παράγοντας εξάλειψης των ουσιαστικών διαφορών ανάμεσα στην πνευμα­ τική και τη χειρωνακτική εργασία είναι το κίνημα των εργαζόμενων μα­ ζών για τη νίκη της κομμουνιστικής εργασίας, που συνενώνει την εργα.σΙα, τη μόρφωση και τη ζωή πάνω σε κομμουνιστικές αρχές. Με την οικο­ δόμηση της ανώτερης φάσης του κομμουνισμού θα εξαλειφθούν ολοκλη ρωτικά οι κοινωνικο-οικονομικές διαφορές ανάμεσα στους ανθρώπους: οι εργάτες, οι αγρότες και η διανόηση θα συγχωνευτούν σ’ έναν ενιαίο ατα­ ξικό συνεταιρισμό εργαζομένων της κομμουνιστικής κοινωνίας. Ο υσ ια σ τικές δ ιαφ ο ρ ές ανάμεσ α σ τη ν πόλη και το χω ρ ιό σ το σ ο ­ σ ια λισ μ ό : Οι ιδιάζουσες κοινωνικο-οικονομικές διαφορές ανάμεσα στην πόλη και το χωριό που υπάρχουν στην πρώτη φάση της κομμουνιστικής κοινωνίας. Ο σοσιαλισμός κληρονομεί από την παλιά κοινωνία μια οικο­ νομία όπου το χωριό υστερεί σε μεγάλο βαθμό από την πόλη. Στις συνθή­ κες αυτές το χωριό ήταν αντικείμενο εκμετάλλευσης για τους καπιταλιστές της πόλης, πράγμα που είχε σαν αποτέλεσμα να υπάρχει για αιώνες αντί­ θεση ανάμεσα στην πόλη και το χωριό (βλ. λ.). Η νίκη του σοσιαλισμού σημαίνει την εξάλειψη της αντίθεσης ανάμεσα στην πόλη και το χωριό. Ανάμεσα στους εργαζόμενους της πόλης και του χωριού οικοδομούνται

ο υ σ ια σ τικ ές δ ιαφ ο ρ ές πόλης · χω ρ ιού

447

σχίσεις συντροφικής συνεργασίας και σοσιαλιστικής αλληλοβοήθειας, δημιουργείται μια ενότητα των θεμελιακών οικονομικών και πολιτικών συμφε­ ρόντων των εργαζομένων της πόλης και του χωριού. Ωστόσο ο σοσιαλισμός δεν μπορεί να ξεπεράσει αμέσως και ολοκληρωτικά την παλιά καθυστέρηση του χωριού απέναντι στην πόλη και αυτό είναι η αιτία για την ύπαρξη, σε μια αρκετά μακροχρόνια περίοδο, ουσιαστικών κοινωνικο-οικονομικών δια­ φορών ανάμεσά τους. Στην πόλη δεσπόζει η περισσότερο αναπτυγμένη, η κυρίαρχη μορφή κοινωνικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής: η μορφή της κρατικής (παλλαϊκής) ιδιοκτησίας. Στο χωριό η σοσιαλιστική αναμόρ­ φωση των κατατεμαχισμένων ατομικών αγροτικών νοικοκυριών σε συλ­ λογικά νοικοκυριά, οδηγεί στην εμφάνιση της συνεταιριστικής μορφής σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής, που αναπτύσσεται κάτω από την καθοριστική επίδραση της κρατικής σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας. Η συνεταιριστική-κολχόζνικη ιδιοκτησία και οι συνεταιριστικές επιχειρήσεις διακρίνονται από την παλλαϊκή σοσιαλιστική ιδιοκτησία και τις κρατικές επιχειρήσεις, από το χαμηλότερο επίπεδο κοινωνικοποίησης της παραγωγής, από τις μορφές κυκλοφορίας της παραγωγής, από τις ιδιομορφίες αμοιβής της εργασίας και την οργάνωση της διεύθυνσης της παραγωγής. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να υπάρχουν κοινωνικο-οικονομικές διαφορές στις συνθή­ κες ζωής και δράσης των εργαζομένων της πόλης και του χωριού. Υπάρχουν διαφορετικές, αν και φιλικές τάξεις στη σοσιαλιστική κοινωνία: η εργατική τάξη που παίζει καθοδηγητικό ρόλο στην κοινωνία και η κολχόζνικη αγρο­ τιά. Αυτές οι ταξικές οικονομικές ιδιομορφίες αποτελούν την κύρια έκφραση των ουσιαστικών διαφορών ανάμεσα στην πόλη και το χωριό στο σοσιαλι­ σμό. Στις συνθήκες του σοσιαλισμού το επίπεδο του τεχνικού εξοπλισμού της εργασίας στην αγροτική παραγωγή, παρά τη γοργή ανάπτυξη της υλικο­ τεχνικής βάσης της αγροτικής οικονομίας, παραμένει ακόμα πιο χαμηλό σε σύγκριση με το επίπεδο τεχνικού εξοπλισμού της βιομηχανικής εργασίας. Διατηρούνται σοβαρές διαφορές στο επίπεδο της παραγωγικής και τεχνικής ειδίκευσης των εργατών και των κολχόζνικων, καθώς επίσης και στις πο­ λιτιστικές βιοτικές συνθήκες της ζωής στην πόλη και το χωριό. Στις συνθήκες της κομμουνιστικής οικοδόμησης πραγματοποιείται βαθμιαία το ξεπέρασμα των κοινωνικο-οικονομικών διαφορών ανάμεσα στην πόλη και το χωριό, την εργατική τάξη και την κολχόζνικη αγροτιά. Στη διαδικασία της δημιουρ­ γίας της υλικοτεχνικής βάσης του κομμουνισμού (βλ. λ.), η αγροτική οικο­ νομία θα προσεγγίζει από την άποψη του παραγωγικού τεχνικού επιπέδου συνεχώς τη βιομηχανία. Στο χωριό αναπτύσσονται όλο και πιο πλατιά επιχειρήσεις βιομηχανικού τύπου πρώτης επεξεργασίας αγροτικών προϊόν­ των, καθώς και εποχιακά παραρτήματα των επιχειρήσεων της ελαφριάς και της επισιτιστικής βιομηχανίας, πράγμα που θα εξασφαλίσει την πιο πλήρη απασχόληση των εργατικών εφεδρειών του χωριού. Μεγαλώνει σημαντικά ο τεχνικός εξοπλισμός της αγροτικής παραγωγής. Οι πάγιοι παραγωγικοί πόροι της αγροτικής οικονομίας αυξάνονται με υψηλότερο ρυθμό από ό,τι

448

ου το π ικό ς σ ο σ ια λισ μός

στη βιομηχανία. Ό λα αυτά θα επιτρέψουν να λυθεί το πρόβλημα της εκβιο­ μηχάνισης της αγροτικής παραγωγής, της μετατροπής της αγροτικής εργα­ σίας σε μια παραλλαγή της βιομηχανικής. Η μαζική χρησιμοποίηση στο χωριό διάφορων τεχνικών βιοτικών μέσων, η άνοδος του μορφωτικού επι­ πέδου, θα ανυψώσουν ουσιαστικά το επίπεδο του πολιτισμού και θα βελ­ τιώσουν τις συνθήκες ζωής του αγροτικού πληθυσμού. Σ' αυτό θα συμβάλ­ λει η σημαντική διεύρυνση της κατασκευής στο χωριό κατοικιών, σχολείων, νοσοκομείων και κινηματογράφων παρόμοιων με εκείνων των πόλεων. Η διαδικασία προσέγγισης των δύο μορφών σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας που βρίσκεται σε εξέλιξη, και η βαθμιαία συγχώνευσή τους, θα οδηγήσουν στη δημιουργία ενιαίας παλλαϊκής κομμουνιστικής ιδιοκτησίας στα μέσα παρα­ γωγής, πράγμα που θα έχει σαν αποτέλεσμα να εξαλειφθούν οι κοινωνικο­ οικονομικές διαφορές ανάμεσα στην πόλη και το χωριό, να αμβλυνθούν τα ταξικά όρια ανάμεσα στους εργάτες και τους αγρότες, να γεννηθεί η αταξική κοινωνία. Στον κομμουνισμό, όπως αναφέρει το πρόγραμμα του ΚΚΣΕ, «δεν υπάρχουν τάξεις, θα εκλείψουν οι κοινωνικο-οικονομικές, πολιτιστικές και βιοτικές διαφορές ανάμεσα στην πόλη και το χωριό. Από την άποψη της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων και του χαρακτήρα της εργασίας, των μορφών των παραγωγικών σχέσεων, των συνθηκών ζωής, του βαθμού ευημερίας, ο πληθυσμός του χωριού θα ανέβει στο επίπεδο της πόλης. Ουτοπ ικός σ ο σ ια λισ μ ό ς : Η πρώτη μορφή διδασκαλίας για το σοσιαλι­ σμό, που προηγήθηκε του επιστημονικού κομμουνισμού. Τα πρώτα έργα του ουτοπικού σοσιαλισμού αναφέρονται στο 16ο και 17ο αιώνα, δηλαδή στην περίοδο που γεννιέται ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής. Τα έργα αυτά ήταν μια ιδιόμορφη διαμαρτυρία κατά της εκμεταλλευτικής φύσης του καπιταλισμού. Ο σημαντικότερος εκπρόσωπος του ουτοπικού σοσιαλι­ σμού εκείνης της περιόδου ήταν ο Άγγλος ανθρωπιστής, στοχαστής Τόμας Μουρ (βλ. λ.), που θεωρούσε ότι η αιτία των συμφορών του λαού βρίσκεται στην ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής. Το 1602 εμφανίστηκε το βιβλίο ενός άλλου ουτοπιστή — του ιταλού Τομάζο Καμπανέλα — «Η πό­ λη του Ήλιου». Σ’ αυτή την ουτοπική πόλη δεν υπάρχει ατομική ιδιοκτησία και κοινωνική ανισότητα, η αθλιότητα έχει εξαφανιστεί, η εργασία γίνεται πρώτη ανάγκη για τους ανθρώπους, η παιδεία είναι προσιτή σε όλους, ο ελεύθερος χρόνος χρησιμοποιείται για την ανάπτυξη των πνευματικών και των φυσικών ικανοτήτων. Ο ουτοπικός σοσιαλισμός του 18ου αιώνα αναπτύχθηκε κυρίως στις εργασίες των Γάλλων στοχαστών Ζαν Μελιέ, Μορέλι, Μπαμπέφ κ.α. Ενώ ο Μουρ και ο Καμπανέλα επιδίδονταν σε απραγμα­ τοποίητες φαντασιώσεις, ονειροπολώντας μόνο τη νέα κοινωνία, οι Γάλλοι ουτοπιστές έβλεπαν ήδη τη δυνατότητα εγκαθίδρυσής της με την ανα­ τροπή του εκμεταλλευτικού συστήματος. Οι ουτοπικοί σοσιαλιστές υπέ­ βαλαν σε δριμεΐα κριτική τις φεουδαρχικές και τις νεοδημιουργούμενες αστικές σχέσεις και διατύπωναν ιδέες για την καλύτερη οργάνωση της

ου το π ικό ς σ ο σ ια λισ μός κοινωνίας και τους τρόπους επίτευξής της. Ο Μπαμπέφ, συγκεκριμένα, επιχείρησε να πραγματοποιήσει τις ιδέες του με συνωμοσία που θα μπο­ ρούσε να δώσει την εξουσία στο λαό: Ο ουτοπικός σοσιολισμός σημείωσε τη μεγαλύτερη ανάπτυξή του στα τέλη του 18ου ως το πρώτο μισό του 19ου αιώνα. Αυτή ήταν ακόμα η περίοδος που δεν είχε αναπτυχθεί η πάλη του προλεταριάτου. Τότε ανέπτυξαν τη δράση τους οι μεγάλοι εκπρόσωποι του ουτοπικού σοσιαλισμού Σαιν-Σιμόν, Φουριέ και Ό ουεν (βλ. λ.). Οι ουτοπιστές αυτοί υπέβαλον σε δριμεΐα κριτική το καπιταλιστικό σύστημα, σημείωσαν μια σειρά θεμελιακές αντιθέσεις που το χαρακτηρίζουν και έτσι συνέβαλαν στην ανάπτυξη της πολιτικής οικονομίας. Θεωρούσαν ότι ο καπιταλισμός έρχεται σε αντίθεση με τη φύση του ανθρώπου. Στιγμάτιζαν τον καπιτολισμό σαν υπεύθυνο για το γεγονός ότι σ’ ουτόν εκατομμύρια άνθρωποι ήταν οναγκασμένοι να πεινούν μέσα στην αφθονία. Ο Μαρξ και ο Ένγκελς ονόμαζαν το σοσιαλισμό του Σοιν-Σιμόν, του Φουριέ και του Όουεν, κριτικά ουτοπιστικό και έτρεφαν μεγάλη εκτίμηση στη διδα­ σκαλία τους. Κριτικάροντας τον καπιταλισμό, οι ουτοπικοί σοσιαλιστές επι­ χειρούσαν να θεμελιώσουν τη δυνατότητα οικοδόμησης της κοινωνίας πάνω σε σοσιαλιστικές αρχές. Το αστικό καθεστώς, ισχυρίζονταν, έχει πα­ ροδικό χαρακτήρα κοι τη θέση του θα πρέπει να πάρει ένα πιο τέλειο κοινω­ νικό κοθεστώς: ο σοσιαλισμός. Στις εργασίες του Σαιν-Σιμόν, του Φουριέ και του Όουεν, έχουν διατυπωθεί σειρά από μεγαλοφυείς προβλέψεις γιο το σοσιαλιστικό σύστημα. Οι ιδέες τους για την αντικατάσταση του κοπιταλισμού από το σοσιαλισμό, για την εφαρμογή της γενικής εργασίας, για την εξάλειψη της αντίθεσης ανάμεσα στην πόλη και το χωριό, για τη μετα­ τροπή της εργοσίας σε πρώτη ζωτική ανάγκη και σε άμιλλα ονάμεσα στους εργαζόμενους και για τη μετομόρφωση του κράτους σε όργανο διεύθυνσης της παραγωγής, καθώς κοι πολλές άλλες θέσεις, προείδαν μια σειρά γνωρι­ σμάτων της μελλοντικής σοσιαλιστικής κοινωνίας, αποτέλεσαν μια από τις πηγές του επιστημονικού κομμουνισμού, που τις βάσεις του επεξεργάστηκαν οι κλασικοί του μαρξισμού-λενινισμού. Ταυτόχρονα ο σοσιαλισμός τους είχε ουτοπικό χαρακτήρα. Οι ουτοπικοί σοσιαλιστές δε γνώριζαν τους νό­ μους της κοινωνικής ανάπτυξης, δεν έφτασαν ως την υλιστική αντίληψη της ιστορίας, δεν μπόρεσαν να βρουν τους σωστούς δρόμους περάσματος στο σοσιαλισμό, θεμελιακή αδυναμία του ουτοπικού σοσιαλισμού ήταν το ότι οι ιδεολόγοι του, που δεν κατανοούσαν τον ιστορικό ρόλο του προλε­ ταριάτου, αρνούνταν την ταξική πάλη και κάθε επαναστατική δραστηριό­ τητα. Ο ουτοπικός σοσιαλισμός, έγραφε ο Λένιν, δεν μπόρεσε ούτε να εξη­ γήσει την ουσία της μισθωτής δουλείας στον καπιταλισμό, ούτε να ανακα­ λύψει τους νόμους ανάπτυξής του, ούτε να βρεΙ εκείνη την κοινωνική δύ­ ναμη που είναι ικανή να γίνει ο δημιουργός της νέας κοινωνίας». Οι ουτο­ πικοί σοσιαλιστές επιχείρησαν να προγματοποιήσουν τη μεταμόρφωση της κοινωνίας πάνω σε νέες αρχές με την προπογάνδιση των ιδεών τους, υπολογίζοντας ότι τα μέσα για τη δημιουργία υποδειγματικών επιχειρήσεων.

29

450

ου το π ικό ς σ ο σ ια λισ μός

οικοδομημένων πάνω σε σοσιαλιστικές αρχές, μπορούν να τα αποκτήσουν από τις πλούσιες τάξεις της αστικής κοινωνίας. Με την ανάπτυξη της ταξι­ κής πάλης και την εμφάνιση του επιστημονικού σοσιαλισμού, ο ουτοπικός σοσιαλισμός άρχισε να παίζει αντιδραστικό ρόλο, αποσπώντας τους εργα­ ζόμενους από τους επαναστατικούς αγώνες για τη μεταμόρφωση της καπι­ ταλιστικής κοινωνίας σε σοσιαλιστική. Οι θεωρίες του ουτοπικού σοσιαλι­ σμού αναπτύχθηκαν και στη Ρωσία το 19ο αιώνα από τους επαναστάτες δημοκράτες ΜπελΙνσκι, Χέρτσεν, Ογκαριώφ, Τσερνισέφσκι, Νταμπρολιούμπωφ, κ.α. Ο ουτοπικός σοσιαλισμός στη Ρωσία, ωστόσο, ευνόησε μια ιδιαίτερη μορφή πάλης κατά της δουλοπαροικίας. Από μια άποψη, απατελούσε βήμα προς τα μπρός σε σύγκριση με το δυτικοευρωπαϊκό ουτο­ πικό σοσιαλισμό. Η ιστορική υπηρεσία των εκπροσώπων του αυταπικού σοσιαλισμού είναι ότι όχι μόνο θεμελίωσαν την ανάγκη της αγροτικής επα­ νάστασης αλλά και απευθύνθηκαν στις λαϊκές μάζες καλώντας τις να την πραγματοποιήσουν. Οι κλασικοί του μαρξισμού-λενινισμού επεξεργάστη­ καν κριτικά ό,τι θετικό υπήρχε στις ιδέες των αυταπικών σοσιαλιστών, απέρριψαν τις πλάνες των προκατόχων τους και δημιούργησαν την αυθεν­ τική επιστημονική και επαναστατική διδασκαλία για το σοσιαλισμό και τον κομμουνισμό.

π Π άγιο κ εφ ά λα ιο : Το μέρος του παραγωγικού κεφαλαίου (βλ. λ.) που συμμετέχοντας ολόκληρο και επανειλημμένα στην παραγωγή του εμπο­ ρεύματος, μεταφέρει την αξία του στο νέο προϊόν, τμηματικά, στη διάρκεια μιας σειράς περιόδων παραγωγής, ανάλογα με το βαθμό της φθοράς του. Στο πάγιο κεφάλαιο περιλαμβάνεται εκείνο το μέρος του προκαταβληθέντος κεφαλαίου που ξοδεύεται για το χτίσιμο των κτιρίων και εγκαταστάσεων, για την αγορά του μηχανικού εξοπλισμού και των εργαλείων. Η τμηματική μεταφορά της αξίας του στο τελικό προϊόν καθορίζει και την ιδιομορφία της κυκλοφορίας του πάγιου κεφαλαίου. Η ιδιομορφία αυτή βρίσκεται στο ότι σε κάθε περίοδο της παραγωγής, κυκλοφορεί μόνο ένα μέρος από την αξία του πάγιου κεφαλαίου, ενώ ολόκληρη η ανακύκλησή του πραγματο­ ποιείται στη διάρκεια μιας σειράς παραγωγικών περιόδων. Ύστερα από την πώληση του εμπορεύματος, το πάγιο κεφάλαιο επιστρέφει επίσης τμη­ ματικά στον καπιταλιστή σε χρηματική μορφή. Το πάγιο κεφάλαιο υφΙσταται φυσική και ηθική φθορά, φυαική φθορά (βλ. λ.) είναι η βαθμιαία απώλεια της καταναλωτικής του αξίας. Σε αναλογία μ' αυτό, η αξία του μεταφέρεται βαθμιαία στο προϊόν, και επιστρέφει τμηματικά στον καπιτα­ λιστή με τη μορφή των αποσβέσεων (βλ. λ.) που προορίζονται για την ολο­ κληρωτική είτε τη μερική αναπλήρωση του πάγιου κεφαλαίου που έχει φθα­ ρεί. Η ηθική φθορά (βλ. λ.) σημειώνεται σαν αποτέλεσμα της ανάπτυξης της παραγωγικότητας της εργασίας και της τεχνικής προόδου και οδηγεί στην ανανέωση του πάγιου κεφαλαίου πριν από τη φυσική του φθορά. Π άγιοι π ό ρ ο ι: Είναι τα παραγωγικά εργαλεία και τα μέσα εργασίας των σοσιαλιστικών επιχειρήσεων, δηλ. εκείνο το μέρος των μέαων παραγωγής (βλ. λ.) που εξυπηρετούν την παραγωγή μακροχρόνια και μεταφέρουν την αξία τους στα καινούργια προϊόντα τμηματικά, ανάλογα με τη φθορά τους ενώ η φυσική τους μορφή δεν αλλάζει στη διαδικασία της παραγωγής. Οι πάγιοι παραγωγικοί πόροι είναι ο παραγωγικός μηχανισμός της σοσιαλι­ στικής κοινωνίας. Στους πάγιους παραγωγικούς πόρους περιλαμβάνονται τα παραγωγικά κτίρια και οι εγκαταστάσεις, οι μηχανές και ο εξοπλισμός, οι μηχανισμοί επικοινωνιών, οι ενεργειακές μηχανές, οι εργαλειομηχανές και οι μηχανικές εγκαταστάσεις, τα όργανα και οι συσκευές μέτρησης και ελέγ­ χου, οι εργαστηριακές εγκαταστάσεις, τα μεταφορικά μέσα, οι αγωγοί, τα οδικά έργα, οι δενδροφυτεΐες και όλες οι επενδύσεις στη γη και στα δάση που τα διαμορφώνουν έτσι ώστε να είναι εκμεταλλεύσιμα, και τα καματερά

452

π αγκόσμια καπ ιτα λ ισ τικ ή αγορά

και παραγωγικά ζώα. Στους πάγιους παραγωγικούς πόρους ανήκουν επίσης τα εργαλεία και τα περιουσιακά στοιχεία που έχουν αξία μεγαλύτερη από 50 ρούβλια και διάρκεια χρήσης πάνω από ένα χρόνο. Το πιο δυναμικό τ μή­ μα των πάγιων παραγωγικών πόρων είναι οι εργαλειομηχανές και ο μηχανι­ κός εξοπλισμός, που από την ποσότητα και την ποιότητα τους εξαρτάται άμεσα η παραγωγικότητα της εργασίας. Η αποκατάσταση των φθαρμένων πάγιων πόρων γίνεται με τα κονδύλια απόσβεσης (βλ. απόσβεση). Η παρα­ πέρα αύξηση του μεγέθους τους γίνεται με τη μορφή νέων επενδύσεων και ενμέρει από τα κονδύλια αποσβέσεων. Οι πάγιοι παραγωγικοί πόροι, το μέγεθός τους, το τεχνικό-οικονομικό επίπεδο, η προοδευτικότητα της δο­ μής τους, όλα αυτά χαρακτηρίζουν το βαθμό τελειότητας του παραγωγικού μηχανισμού. Η επιστημονικοτεχνική επανάσταση προκαλεΙ ουσιαστικές αλλαγές στη δομή των πάγιων πόρων, αυξάνοντας το ειδικό βάρος των εργαλειομηχανών, των μέσων αυτόματης διεύθυνσης, των εργαλείων κλπ. Τέτοιες αλλαγές στη δομή των πάγιων πόρων, ανταποκρίνονται στο καθή­ κον της αύξησης της παραγωγικότητας. Το κομμουνιστικό κόμμα, εκτιμών­ τας σωστά τη μεγάλη σημασία των πάγιων παραγωγικών πόρων για την ανοικοδόμηση της υλικοτεχνικής βάσης του σοσιαλισμού και του κομμου­ νισμού, πάντοτε έδινε πρωταρχική σημασία για την επιτάχυνση της ανά­ πτυξης και τελειοποίησής τους. Στην περίοδο από το 1913 μέχρι το 1970, οι παραγωγικοί πάγιοι πόροι όλων των κλάδων της λαϊκής οικονομίας αυ­ ξήθηκαν κατά 20 φορές, και στη βιομηχανία κατά 63 φορές. Οι μη παραγω­ γικοί πάγιοι πόροι αποτελούν την περιουσία των σοσιαλιστικών επιχειρή­ σεων, των ιδρυμάτων και των οργανισμών, και εξυπηρετούν τη μη παρα­ γωγική κατανάλωση μακροχρόνια. Στην κατηγορία αυτή περιλαμβάνονται: κτίρια, εγκαταστάσεις και εξοπλισμός των επιχειρήσεων και των ιδρυμάτων μη παραγωγικής σημασίας, δηλ. κατοικίες, σχολεία, νοσοκομεία, σανατό­ ρια, σπίτια ανάπαυσης, εγκαταστάσεις φυσικής αγωγής και αθλητισμού, λέσχες κλπ. Η πλατιά αναπαραγωγή των πάγιων πόρων πραγματοποιείται από το εθνικό εισόδημα. Π αγκόσ μια κ α π ιτα λισ τικ ή α γο ρά: Το σύνολο των εθνικών αγορών των καπιταλιστικών χωρών, που συνδέονται μεταξύ τους με το εξωτερικό εμπό­ ριο και άλλες μορφές οικονομικών σχέσεων οι οποίες στηρίζονται στο διεθνή καπιταλιστικό καταμερισμό της εργασίας (βλ. λ.). Η εμφάνιση της παγκόσμιας καπιταλιστικής αγοράς αρχίζει το 16ο-17ο αιώνα, στην περίοδο της πρωταρχικής συσσώρευσης κεφαλαίου, που πραγματοποιούνταν σε συνθήκες αποσύνθεσης της φεουδαρχικής κοινωνίας στην Ευρώπη. Η παγκόσμια αγορά στάθηκε μια από τις απαραίτητες προϋποθέσεις της επικράτησης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και της ανάπτυξης της μεγάλης καπιταλιστικής βιομηχανίας που, με τη σειρά της, δημιούργησε την τάση διεθνοποίησης της παραγωγής και της ανταλλαγής, ανάπτυξης των πολύπλευρων διεθνών οικονομικών σχέσεων, ευρύτατου διεθνούς

παγκόσμια κ α π ιτα λ ισ τικ ή αγορά

463

καταμερισμού της εργασίας και, τέλος, διαμόρφωσης της παγκόσμιας καπι­ ταλιστικής αγοράς. Στο στάδιο του ιμπεριαλισμού ολοκληρώθηκε η δια­ μόρφωση της παγκόσμιας αγοράς που αγκάλιασε όλες τις χώρες του κόσμου, οι οποίες έγιναν ξεχωριστοί κρίκοι της ενιαίας αλυσίδας της παγκόσμιας καπιταλιστικής οικονομίας. Οι οικονομικοί νόμοι του καπιταλισμού, που δρουν στο σύστημα της παγκόσμιας καπιταλιστικής οικονομίας, καθορί­ ζουν και τις νομοτέλειες ανάπτυξης της παγκόσμιας καπιταλιστικής αγοράς. Στην παγκόσμια καπιταλιστική αγορά δεσπόζουν σχέσεις κυριαρχίας και υποταγής, η οικονομική υποδούλωση των υπανάπτυκτων χωρών επό τα ιμπεριαλιστικά κράτη, πράγμα που οδηγεί στην όξυνση των αντιθέσεων του καπιταλισμού. Οι όροι της καπιταλιστικής παγκόσμιας οικονομίας εμπο­ δίζουν τη συντριπτική πλειονότητα των χωρών του καπιταλιστικού συστή­ ματος να περάσει στο εντατικό και ολόπλευρα αναπτυγμένο διεθνές εμπό­ ριο. Με τη βοήθεια των ανισότιμων ανταλλαγών και άλλων μορφών οικο­ νομικής και πολιτικής καταπίεσης, οι ιμπεριαλιστικές χώρες εκμεταλλεύονται τα καθυστερημένα από οικονομική άποψη κράτη. Στην παγκόσμια καπι­ ταλιστική αγορά δρα ο οικονομικός νόμος της αναρχίας και του αντα­ γωνισμού, αναπτύσσεται λυσσασμένη πάλη ανάμεσα στα ιμπεριαλιστικά κράτη και τα μονοπώλια για τις σφαίρες τοποθέτησης των κεφαλαίων, και για τις αγορές και για τις πηγές πρώτων υλών. Ο αυθόρμητος χαρακτή­ ρας και η αστάθεια της καπιταλιστικής οικονομίας ενισχύεται παραπέρα σαν αποτέλεσμα του γεγονότος ότι η τάση για τη διεύρυνση της παραγωγής έρχεται σε σύγκρουση με τα στενά πλαίσια της ικανής για πληρωμή ζή­ τησης του πληθυσμού. Στη σύγκρουση αυτή ανάμεσα στην αύξηση των παραγωγικών δυνατοτήτων και την περιορισμένη περιεκτικότητα της αγο­ ράς εκδηλώνεται η βασική αντίθεση του καπιταλισμού — η αντίθεση ανά­ μεσα στον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής και την ατομική, καπιτα­ λιστική μορφή ιδιοποίησης. Το δυνάμωμα της ανισόμερης οικονομικής και πολιτικής ανάπτυξης των καπιταλιστικών χωρών στην εποχή του ιμπε­ ριαλισμού. η όξυνση του προβλήματος των αγορών, οδηγούν σε απεγνω­ σμένη ανταγωνιστική πάλη για το ξαναμοίρασμα των αγορών, των σφαιρών επιρροής. Οι αντιθέσεις στην παγκόσμια καπιταλιστική αγορά βαθαίνουν με τον περιορισμό της σφαίρας καπιταλιστικής εκμετάλλευσης, την αποκοπή από τον καπιταλισμό πολλών χωρών που μπήκαν στο δρόμο του σοσιαλι­ σμού, με την αποσύνθεση του αποικιακού συστήματος. Ο ιμπεριαλισμός αναζητεί διέξοδο στο δρόμο του διεθνούς κρατικομονοπωλιακού μοιράσματος της καπιταλιστικής αγοράς. Η δημιουργία διακρατικών οικονομικών ενώσεων του τύπου της «Κοινής Αγοράς» και της Ευρωπαϊκής Ζώνης Ελεύ­ θερων Συναλλαγών, αποβλέπει στην ενίσχυση των θέσεών του στην παγκό­ σμια καπιταλιστική αγορό. Η δράση των οικονομικών αυτών συνασπισμών οδηγεί στο βάθεμα των ενδοϊμπεριαλιστικών αντιθέσεων. Μόνο στις συν­ θήκες του παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος οικονομίας και της δημιουργημένης, πάνω στη βάση αυτού του συστήματος, παγκόσμιας σοσιαλι­

π αγκόσμια σ ο σ ια λ ισ τικ ή αγορά

στικής αγοράς (βλ. λ.) είναι δυνατή η ισότιμη και αμοιβαία ωφέλιμη συμ­ μετοχή των χωρών στην ανάπτυξη των διακρατικών οικονομικών σχέ­ σεων, συμπεριλαμβανομένων και των σχέσεων εξωτερικού εμπορίου. Π αγκόσ μια σ ο σ ια λισ τικ ή αγο ρά: Η σφαίρα των διεθνών, καθορισμέ* νων σχεδιοποιημένα, εμπορικών ανταλλαγών ανάμεσα στις σοσιαλιστικές χώρες. Δημιουργήθηκε σαν αποτέλεσμα της διαμόρφωσης του παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος οικονομίας (βλ. λ.) και της οργάνωσης πλατιών οικονομικών σχέσεων και σχέσεων εξωτερικού εμπορίου ανάμεσο στις χώ­ ρες που ανήκουν σ' αυτό. Στη βάση των εμπορικών ανταλλαγών στην παγ­ κόσμια σοσιαλιστική αγορά, βρίσκεται ο διεθνής σοσιαλιστικός καταμερι­ σμός της εργασίας (βλ. λ.). Στο βαθμό που αναπτύσσεται ο σχεδιοποιημένος καταμερισμός της εργασίας, τελειοποιούνται διαρκώς οι μορφές των εμπο­ ρικών χρηματικών σχέσεων, της οργάνωσης των εμπορικών προμηθειών και των λογαριασμών ανάμεσα στις χώρες του σοσιαλισμού. Σημαντική ιδιο­ μορφία του εμπορίου των σοσιαλιστικών χωρών στην παγκόσμια σοσιαλι­ στική αγορά είναι ο σχεδιοποιημένος του χαροκτήρας. Οι εμπορικές ανταλ­ λαγές ανάμεσα στα σοσιαλιστικά κράτη ρυθμίζονται από μακροπρόθεσμες συμφωνίες ανάμεσα στις κυβερνήσεις, που προβλέπουν αμοιβαίες προμή­ θειες εμπορευμάτων και γίνοντοι με βάση συμφωνημένες σταθερές τιμές. Η πογκόσμια σοσιαλιστική αγορά, όπου κατευθύνεται το συντριπτικά με­ γαλύτερο μέρος του εξωτερικού εμπορίου των σοσιαλιστικών χωρών, δε γνωρίζει τις δυσκολίες διάθεσης που χαρακτηρίζουν την καπιταλιστική αγορά, δεν αντιμετωπίζει τις διακυμάνσεις της οικονομικής κρίσης. Ό λ α αυτά τη μετατρέπουν σε βασικό παράγοντα εξασφάλισης της γενικής ανό­ δου της οικονομίας των χωρών της σοσιαλιστικής κοινότητας. Η παγκό­ σμια σοσιαλιστική αγορά οποτελεΙ τη βασική πηγή για την ικανοποίηση των εισαγωγικών αναγκών των αδελφών χωρών στα σπουδοιότερα είδη πρώτων υλών, καυσίμων, μηχανών, εγκαταστάσεων κοι άλλων προϊόντων. Ταυτόχρονα, οπορροφά το μεγαλύτερο μέρος των εξαγωγών των χωρών του σοσιαλισμού. Το αμοιβοίο εμπόριο των χωρών του σοσιαλισμού συμ­ βάλλει στην επιτάχυνση της τεχνικής προόδου, στην ανάπτυξη της μαζικής παραγωγής εξειδικευμένων κλάδων, στην ανύψωση της οικονομικής αποτελεσματικότητας των επενδύσεών τους σε μέσα παραγωγής. Συμβάλλει επίσης στη διεύρυνση της ποικιλίας και την ανύψωση της ποιότητας των ειδών κατονάλωσης. Η ανάπτυξη μιας πλατιάς ανταλλαγής εμπορευμάτων στην παγκόσμια σοσιαλιστική αγορά διευκολύνεται από τη χρησιμοποίηση της αμοιβαίο ωφέλιμης μορφής των λογαριασμών ανάμεσα στις χώρες του σοσιαλισμού. Οι πληρωμές γιο τις ομοιβαΐες προμήθειες εμπορευμάτων γ ί­ νονται βασικά διαμέσου του πολυμερούς κλήρινγκ (βλ. λ.). Στην παραπέρα εδραίωση της παγκόσμιας σοσιολιστικής αγοράς θα συμβάλλει η πολιτική οικονομικής ολοκλήρωσης που εφαρμόζεται οπό τις χώρες-μέλη του Συμ­ βουλίου Οικονομικής Αλληλοβοήθειας (βλ. λ.). Η ανάπτυξη του διεθνούς

π αγκό σμια σ ο σ ια λ ισ τικ ή σ υ νερ γασ ία

455

σοσιαλιστικού καταμερισμού της εργασίας, ο συντονισμός των σχεδίων της λαϊκής οικονομίας, η εξειδίκευση και η συνεταιριστική οργάνωση της παραγωγής σε συνθήκες όπου ενισχύεται ολοένα και περισσότερο ο βιο­ μηχανικός χαρακτήρας της οικονομίας των χωρών-μελών του ΣΟΑ, αποτελε( τη βάση για την ανάπτυξη του αμοιβαίου τους εμπορίου με γοργό­ τερους ρυθμούς και τη βελτίωση της αποτελεσματικότητάς του. Η εμφά­ νιση και η εδραίωση της παγκόσμιας σοσιαλιστικής αγοράς δε σημαίνει ότι σταματούν οι εμπορικές σχέσεις των χωρών του σοσιαλισμού με τις άλλες χώρες. Οι σοσιαλιστικές χώρες τάσσονται ενεργά υπέρ της διεύθυνσης του εμπορίου με τις καπιταλιστικές χώρες στη βάση της ισότητας και του αμοιβαίου όφελους. Ιδιαίτερα διευρύνονται οι εμπορικές σχέσεις με τα αναπτυσσόμενα κράτη. Οι απελευθερωμένες χώρες που μπήκαν στο δρόμο της αυτοδύναμης ανάπτυξης, καταφεύγουν στην παγκόσμια σοσιαλιστική αγορά απ’ όπου αγοράζουν εμπορεύματα απαραίτητα για τη στερέωση της οικονομικής τους ανεξαρτησίας και της κρατικής τους αυτοτέλειας, για την άνοδο του βιοτικού επιπέδου των λαών τους. Π αγκόσ μια σ οσ ια λ ισ τικ ή σ υν ερ γ α σ ία : Η κοινή συνεργασία και αλλη­ λοβοήθεια των σοσιαλιστικών χωρών στον τομέα της παραγωγής, της επι­ στήμης και της τεχνικής στη βάση του διεθνούς σοσιαλιστικού καταμερισμού της εργασίας (βλ. λ.). Στο βαθμό που βαθαίνει ο διεθνής σοσιαλιστικός κατα­ μερισμός της εργασίας, που ισχυροποιούνται οι δεσμοί ανάμεσα στις εθνικές οικονομίες των σοσιαλιστικών χωρών, δημιουργούνται βαθμιαία συνθήκες για τη σχεδιασμένη ανάπτυξη όλου του παγκόσμιου συστήματος της σο­ σιαλιστικής οικονομίας και στη βάση αυτή της διεθνούς συνεργασίας. Με μεγαλύτερη συνέπεια πραγματοποιούνται οι αρχές του παγκόσμιου σοσια­ λιστικού συνεταιρισμού εργασίας ανάμεσα στις χώρες μέλη του Συμβουλίου Οικονομικής Αλληλοβοήθειας (βλ. λ.). Όπως αναφέρεται στην απόφαση του 24ου συνεδρίου του ΚΚΣΕ, η πορεία των κρατών του ΣΟΑ για τη διακρατική εξειδίκευση και συνεταιριστική οργάνωση της παραγωγής, και το στενό συνδυασμό των λαϊκο-οικονομικών σχεδίων, για την οικονο­ μική ολοκλήρωση, είναι έκφραση των αντικειμενικών αναγκών ανάπτυξης του παγκόσμιου σοσιαλισμού. Ο συντονισμός των οικονομικών σχεδίων των χωρών μελών του ΣΟΑ, που δημιουργήθηκε το 1956 και από τότε αποκτά ολοένα και μεγαλύτερη ανάπτυξη, είναι βασικός παράγοντας προ­ όδου, εξειδίκευσης και συνεταιριστικής οργάνωσης της παραγωγής ανά­ μεσα σ' αυτές τις χώρες. Ανάγλυφο παράδειγμα διαμόρφωσης σταθερών παραγωγικών δεσμών αποτελεΙ η κατασκευή και η εκμετάλλευση από κοι­ νού του διηπειρωτικού πετρελαιοαγωγού «φιλία» και του ενιαίου ενεργεια­ κού προγράμματος «Ειρήνη», η διεθνής ένωση συνεργασίας στον τομέα της μαύρης μεταλλουργίας — «Ιντερμετάλ» — κλπ. Η σχεδιασμένη συνερ­ γασία των σοσιαλιστικών χωρών αποτελεΙ βασικό παράγοντα για τη διαμόρ­ φωση ποιοτικά νέων παραγωγικών δυνάμεων που να ανταποκρίνοντα

456

παγκόσμιο κ α π ιτα λ ισ τικ ό σ ύσ τημα ο ικ ο νομία ς

στις απαιτήσεις της εποχής μας — της εποχής της σύγχρονης επιστημονικοτεχνικής επανάστασης. ΑποτελεΙ ουσιαστικό παράγοντα ανύψωσης της αποδοτικότητας της κοινωνικής ποραγωγής, επιτάχυνσης των ρυθμών οι­ κονομικής και επιστημονικοτεχνικής ανάπτυξης τόσο της κάθε επιμέρους χώρας, όσο και του πογκόσμιου σοσιολιστικού συστήματος στο σύνολό του. Ευρύ πρόγραμμα σχεδιασμένης διεύρυνσης της διεθνούς εξειδίκευσης και συνεταιριστικής οργάνωσης στον τομέα της παραγωγής, της επιστήμης και της τεχνικής, καθορίστηκε από το σύνθετο πρόγραμμα οικονομικής ολο­ κλήρωσης των χωρών μελών του ΣΟΑ, που ψηφίστηκε τον Ιούλιο του 1971 στην 25η σύνοδο του Συμβουλίου Οικονομικής Αλληλοβοήθειας. Π αγκόσ μιο καπ ιτα λισ τικ ό σ ύσ τημα ο ικ ο ν ο μ ία ς : Το πλέγμα των οικο­ νομικών σχέσεων ανάμεσα στις εθνικές οικονομίες των επιμέρους καπιτα­ λιστικών χωρών, που εξασφαλίζει την κυρίαρχη θέση λίγων μεγάλων ιμπε­ ριαλιστικών κρατών. Η κοπιταλιστική παγκόσμια οικονομία διαμορφώνεται ολοκληρωμένα με το πέροσμα του καπιταλισμού στο στάδιο του ιμπΐριαλισμού (βλ. λ.). Ο σχηματισμός του ολοκληρώθηκε με την ανάπτυξη σε πολλές χώρες της μεγάλης κοπιταλιστικής βιομηχανίας, το βάθεμα του διεθ­ νούς καταμερισμού της εργασίας και τη διεύρυνση της παγκόσμιας ογοράς, την εξογωγή κεφαλαίου και την υποτογή των καθυστερημένων χωρών σε μια μικρή ομάδα ιμπεριαλιστικών κρατών. Ως προς την ουσία της, η παγκό­ σμια καπιτολιστική οικονομία δεν αποτελεΙ απλό άθροισμα εθνικών οικο­ νομικών μονάδων, αλλά παγκόσμιο σύστημα χρηματιστικής υποταγής και εκμετάλλευσης των αποικιακών, των εξαρτημένων και των οικονομικά υπα­ νάπτυκτων χωρών, σε μια φούχτα καπιτολιστικών κρατών με υψηλή ανά­ πτυξη. Ο διεθνής κοπιταλιστικός κοταμερισμός της εργασίας εδραιώνει τη θέση των καθυστερημένων χωρών σαν εξαρτημένων περιοχών απ’ ό­ που τα ιμπεριαλιστικά κράτη παίρνουν ογροτικά προϊόντα και πρώτες ύλες. Η παγκόσμια καπιταλιστική αγορά κοι οι πιστωτικές σχέσεις οποτελούν βασικούς κρίκους της παγκόσμιας καπιταλιστικής οικονομίας στη σφαίρα της κυκλοφορίας. Χαρακτηριστικά γνωρίσματα της παγκόσμιας καπιτα­ λιστικής ογοράς είνοι ο ουθόρμητος χοροκτήρας της, οι άνισες ανταλλαγές ανάμεσα στις βιομηχανικά αναπτυγμένες και τις αγροτικές χώρες, σε βάρος των τελευτοΐων. Στις συνθήκες της yev/κής κρίσης του καπιταλισμού (βλ. λ.), στην περίοδο κατάρρευσης του αποικιακού συστήματος του ιμπεριαλισμού (βλ. λ.), τα μονοπώλια επιδιώκουν να διατηρήσουν τις κλονισμένες σχέσεις στην πογκόσμια καπιταλιστική οικονομία διαμέσου νέων μορφών υποδού­ λωσης και διατήρησης της κυριαρχίας τους μέσα από διάφορες μορφές δια­ κρατικών μονοπωλιακών οργανώσεων («Κοινή Αγορά») κοι διαμέσου της νεοαποικιοκρατίας (βλ. λ ). Στις σύγχρονες συνθήκες, όπως τονίζεται στο πρόγραμμο του ΚΚΣΕ, «η κατάργηση του καπιταλιστικού συστήματος από μια μεγάλη ομάδα χωρών, η ανάπτυξη και εδραίωση του παγκόσμιου σο­ σιαλιστικού συστήματος, η αποσύνθεση του αποικιακού συστήματος και η

π αγκό σμιο σ ο σ ια λ ισ τικ ό σ ύσ τημα οικ ο ν ο μ ία ς

467

κατάρρευση των παλιών αυτοκρατοριών, το σπάσιμο της αποικιακής δομής της οικονομίας των απελευθερωμένων χωρών, η διεύρυνση των οικο­ νομικών σχέσεων ανάμεσα στις χώρες αυτές και τις χώρες του σοσιαλι­ στικού κόσμου, όλα αυτά βαθαίνουν την κρίση της παγκόσμιας καπιταλι­ στικής οικονομίας». Το παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα οικονομίας κατατρώγεται από οξύτατες αντιθέσεις, υπονομεύεται από την απεγνωσμένη ανταγωνιστική πάλη ανάμεσα στα ιμπεριαλιστικά κράτη, από την πάλη των διεθνών μονοπωλίων για αγορές και σφαίρες επένδυσης του κεφαλαίου και για την εξασφάλιση υψηλών κερδών. Κάτω από τα πλήγματα του επα­ ναστατικού κινήματος και της εθνικοαπελευθερωτικής πάλης, αποσπούνται από το παγκόσμιο σύστημα του καπιταλισμού οι χώρες που μπαίνουν στο δρόμο οικοδόμησης του σοσιαλισμού και σχηματίζουν το παγκόσμιο σο­ σιαλιστικό σύστημα οικονομίας (βλ. λ.). Π αγκόσ μιο σ ο σ ια λ ισ τικ ό σ ύσ τημα ο ικ ο ν ο μ ία ς : Το σύνολο των εθνι­ κών οικονομιών των ανεξάρτητων, αυτοτελών σοσιαλιστικών χωρών που συνδέονται στενά μεταξύ τους με ολόπλευρη οικονομική, επιστημονική και τεχνική συνεργασία, με το διεθνή σοσιαλιστικό καταμερισμό της εργασίας (βλ. λ.), με την παγκόσμια σοσιαλιστική αγορά (βλ. λ.). Το παγκόσμιο σο­ σιαλιστικό σύστημα οικονομίας εμφανίζεται χάρη στη δράση των αντικει­ μενικών νόμων της ιστορικής ανάπτυξης. Οι οικονομικές σχέσεις, στο εσω­ τερικό του παγκόσμιου συστήματος του σοσιαλισμού, αποτελούν ένα νέο τύπο διακρατικών οικονομικών σχέσεων, που οικοδομούνται πάνω στην πλήρη ισοτιμία, την εθνική ανεξαρτησία, την κυριαρχία, την αδελφική αλλη­ λοβοήθεια και συνεργασία. Οικοδομούνται με τον υπολογισμό των συμφε­ ρόντων τόσο ολόκληρου του συστήματος στο σύνολό του, όσο και των εθνι­ κών οικονομιών των επιμέρους σοσιαλιστικών χωρών. Οι σχέσεις αυτές μέσα στο παγκόσμιο σύστημα του σοσιαλισμού, οφείλονται στην κοινω­ νικοοικονομική και την πολιτική κοινότητα των σοσιαλιστικών κρατών, στην ενότητα των σκοπών και των συμφερόντων τους. Στην οικονομία των χωρών που αποτελούν το παγκόσμιο σοσιαλιστικό σύστημα οικονομίας, κυριαρχούν οι σοσιαλιστικές παραγωγικές σχέσεις, η σοσιαλιστική κοινω­ νική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής. Αυτό καθορίζει την αντικειμενική ανάγκη της στενής σχεδιασμένης συνεργασίας τους στη σφαίρα των οικο­ νομικών σχέσεων. Η ομοιότυπη οικονομική βάση και οι ενιαίοι σκοποί της κοινωνικής παραγωγής δημιουργούν τη δυνατότητα και την ανάγκη του συντονισμού των λαϊκο-οικονομικών σχεδίων στις σοσιαλιστικές χώ ­ ρες (βλ. λ.), πράγμα που αποτελεΙ βασικό όρο για την εδραίωση του παγκό­ σμιου σοσιαλιστικού συστήματος οικονομίας και την αποτελεσματική ανά­ πτυξη της οικονομίας κάθε χώρας του σοσιαλισμού. Στην παγκόσμια σοσια­ λιστική οικονομία δεν υπάρχουν ανταγωνιστικές αντιθέσεις ανάμεσα στις εθνικές οικονομίες, αν και υπάρχουν δυσκολίες και άλυτα ακόμα προβλή­ ματα. Ωστόσο, η κοινότητα του κοινωνικού συστήματος, η σύμπτωση των

458

π αγκόσμιος κ α τα μερισ μός τη ς αργασίας

θεμελιακών συμφερόντων και σκοπών των λαών των σοσιαλιστικών χω­ ρών, επιτρέπουν, με την προϋπόθεση ότι ακολουθείται μια σωστή πολιτική των μαρξιστικο-λενινιστικών κομμάτων, να ξεπερνιούνται μ' επιτυχία οι δυσκολίες αυτές, να προωθείται σταθερά η υπόθεση της ανάπτυξης και της εδραίωσης του παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος. Η παγκόσμια σοσιαλιστική οικονομία εξασφαλίζει πλατιά πλαίσια στην ελεύθερη ανά­ πτυξη των παραγωγικών όυνάμεων κάθε χώρας γιατί όεν υπάρχει σ’ αυτή θέση για την εκμετάλλευση του ενός λαού από τον άλλο, της μιας χώρας από την άλλη. Σε αντίθεση με το καπιταλιστικό σύστημα οικονομίας, όπου δρα ο νόμος της ανισόμερης οικονομικής και πολιτικής ανάπτυξης, για το παγκόσμιο σοσιαλιστικό σύστημα οικονομίας νομοτελειακή είναι η ευθυγράμμιση των επιπέδων οικονομικής ανάπτυξης των σοσιαλιστικών χωρών (βλ. λ.). Τα οικονομικά καθυστερημένα κράτη, στηριζόμενα στην ανιδιοτελή βοήθεια και τη συνεργασία με τις άλλες σοσιαλιστικές χώρες, έχουν τη δυνατότητα τώρα να αναπτύσσονται γοργά και να ανεβάσουν την οικονομία τους ως το επίπεδο των πιο αναπτυγμένων χωρών. Ο συνδυασμός των προσπαθειών που κατατείνουν στην ανάπτυξη της εθνι­ κής οικονομίας της καθεμιάς σοσιαλιστικής χώρας με τις κοινές προσπάθειες για την εδραίωση και τη διεύρυνση της οικονομικής συνεργασίας και της αλληλοβοήθειας, είναι ο κύριος τρόπος για την παραπέρα άνοδο της παγκό­ σμιας σοσιαλιστικής οικονομίας. Το παγκόσμιο σοσιαλιστικό σύστημα πα­ ρουσιάζει αδιαφιλονίκητα πλεονεκτήματα απέναντι στο καπιταλιστικό σύ­ στημα. Έτσι, η βιομηχανική παραγωγή στις χώρ€ς του σοσιαλισμού το 1970, ξεπέρασε το επίπεδο του 1950 κατά 7,3 φορές, ενώ στις κύριες καπιταλιστικές χώρες στην (δια περίοδο, η βιομηχανική παραγωγή ανέβηκε μάνο κατά 2,8 φορές. Χάρη στους υψηλότερους ρυθμούς ανάπτυξης της παραγωγής το μερίδιο των χωρών του σοσιαλισμού στην παγκόσμια βιο­ μηχανική παραγωγή αυξήθηκε από 20% το 1950 σε 39% το 1970. Π αγκόσ μιος κ α τα μερισ μός τη ς εργα σ ία ς: Ο καταμερισμός της εργα­ σίας στις σύγχρονες συνθήκες ανάμεσα σε όλες τις χώρες, συμπεριλαμβα­ νομένων και των χωρών που ανήκουν σε αντίθετα κοινωνικά συστήματα. Διαμορφώθηκε ιστορικά με την ανάπτυξη του διεθνούς καπιταλιστικού καταμερισμού της εργασίας και τη μετατροπή του σε παγκόσμιο σύστημα. Μετά τη νίκη της σοσιαλιστικής επανάστασης στη Ρωσία και μετά το σχηματισμό μιας σειράς σοσιαλιστικών χωρών στην Ευρώπη και την Ασία εμφανίστηκε νέος τύπος σχέσεων ανάμεσα στις χώρες, δηλαδή ο διεθνής σοσιαλιστικός καταμερισμός της εργασίας (βλ. λ.) και έπαψε να είναι παγκό­ σμιος ο διεθνής καπιταλιστικός καταμερισμός της εργασίας. Παράλληλα όμως με τους υπάρχοντες δύο τύπους διεθνούς καταμερισμού εργασίας, διατηρείται ο παγκόσμιος καταμερισμός της εργασίας, που βρίσκεται στη βάση των οικονομικών σχέσεων ανάμεσα στις χώρες που ανήκουν σε δια­ φορετικά συστήματα οικονομίας1εκτός αυτού υπάρχει και η παγκόσμια αγο­

παραγωγή

459

ρά. Στο σύνθετο πρόγραμμα για το παραπέρα βάθεμα, την υλοποίηση της συνεργασίας και την ανάπτυξη της σοσιαλιστικής οικονομικής ολοκλήρωσης των χωρών μελών του ΣΟΑ, υπογραμμίζεται ότι «ο διεθνής σοσιαλιστικός καταμερισμός της εργασίας πραγματοποιείται παίρνοντας υπόψη την παγκό­ σμια κατανομή της εργασίας». Στον παγκόσμιο καταμερισμό της εργασίας επιδρούν παράγοντες ιστορικού και γεωγραφικού χαρακτήρα. Η βασική ό­ μως αιτία για την ανάπτυξη του παγκόσμιου καταμερισμού της εργασίας στις σύγχρονες συνθήκες ανόδου της κλίμακας και της πολυπλοκότητας της παραγωγής, είναι η διεθνής ειδίκευση και συνεταιριστικότητα όχι μόνο στο καθένα από τα δύο παγκόσμια συστήματα οικονομίας, αλλά και μεταξύ τους. Εκτός αυτού υπάρχει αντικειμενικά αμοιβαίο συμφέρον για τα δύο κοινωνικο-οικονομικά συστήματα να ανταλλάσσουν επιστημονικοτεχνική πείρα προϊόντα νεωτάτων επιχειρήσεων, τα αποτελέσματα επιστημονικών ε­ ρευνών και πειραματικών κατασκευαστικών επεξεργασιών. Η αναγκαιό­ τητα για τον καταμερισμό της εργασίας εμφανίζεται όχι μόνο στη σφαίρα της παραγωγής, αλλά και στον τομέα της επιστημονικής δραστηριότητας. Εμφανίζονται δυνατότητες για συνεργασία ανάμεσα στις διάφορες χώρες στον τομέα της πιο ορθολογικής χρησιμοποίησης των ηλεκτροενεργειακών αποθεμάτων με τη μεταφορά ηλεκτρενέργειας απο τη μια στην άλλη σε ώρες συμφόρησης, για την ορθολογική χρησιμοποίηση των θαλασ­ σών και των ωκεανών, για την ανάπτυξη της αλιείας κλπ. Η ανάπτυξη του παγκόσμιου καταμερισμού της εργασίας συνδέεται με την επέκταση τής οικονομικής συνεργασίας των σοσιαλιστικών με τις αναπτυσσόμενες χώ­ ρες, των οικονομικών δεσμών ανάμεσα στις σοσιαλιστικές χώρες και τις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες. Π ακέτο ελέγχου μ ετο χ ώ ν : Το σύνολο των μετοχών, που εξασφαλίζουν στον κάτοχό τους πλήρη έλεγχο και κυριαρχία στη μετοχική εταιρία (βλ. λ.). Τυπικά γι’ αυτό απαιτεΐται η κατοχή του 51 % όλων των μετοχών. Στην πρά­ ξη, όμως, επειδή πολλοί μικροί μέτοχοι δε συμμετέχουν καθόλου στη δια­ χείριση των υποθέσεων της μετοχικής εταιρίας, είναι αρκετό να έχει κανείς το 15-20%, και σε μερικές περιπτώσεις μάλιστα το 5-10% του γενικού αριθμού των μετοχών για να διατηρεί την αποφασιστική ψήφο. Στις συνθή­ κες του ιμπεριαλισμού, η κατοχή του πακέτου ελέγχου των μετοχών είναι μια από τις μορφές που ενισχύουν την κυριαρχία της χρημστιστικής ολι­ γαρχίας (βλ. λ.). Π αραγω γή: Η διαδικασία της δημιουργίας των απαραίτητων υλικών αγα­ θών για την ύπαρξη και την ανάπτυξη της κοινωνίας. Παραγωγή υπάρχει σ’ όλα τα στάδια ανάπτυξης της ανθρώπινης κοινωνίας. Οι άνθρωποι, δη­ μιουργώντας υλικά αγαθά (μέσα παραγωγής και είδη κατανάλωσης) έρ­ χονται σ' ορισμένες σχέσεις που τις υπαγορεύει η ανάγκη για κοινή δράση. ΓΓ αυτό η παραγωγή υλικών αγαθών είναι πάντα κοινωνική παραγωγή.

π αραγω γικές δ υν ά μεις Η παραγωγή προϋποθέτει τα εξής τρία στοιχεία: (1) Την εργασία σαν σκό­ πιμη δραστηριότητα του ανθρώπου. (2) Τα αντικείμενα της εργασίας, δη­ λαδή, όλα εκείνα στα οποία κατευθύνεται η σκόπιμη δραστηριότητα του ανθρώπου. (3) Τα μέσα εργασίας, και πρώτα απ' όλα τα μέσα παραγωγής (μηχανές, εγκαταστάσεις, εργαλεία) που με τη βοήθειά τους ο άνθρωπος μεταμορφώνει τα αντικείμενα εργασίας, προσαρμόζοντάς τα για την ικανο­ ποίηση των αναγκών τους. Η παραγωγή έχει δύο πλευρές: τις παραγωγικές δυνάμεις (βλ. λ.), που εκφράζουν τις σχέσεις της κοινωνίας προς τις δυνά­ μεις και τα αντικείμενα της φύσης, και που με την κατάχτησή τους οι άνθρω­ ποι εξασφαλίζουν τα υλικά αγαθά, και τις παραγωγικές σχέσεις (βλ. λ.) που χαρακτηρίζουν τις σχέσεις που δημιουργούν οι άνθρωποι μεταξύ τους στη διαδικασία της εργασίας. Η παραγωγή, εξεταζόμενη σαν ενότητα των παραγωγικών δυνάμεων και των παραγωγικών σχέσεων αποτελεΙ τον τρόπο παραγωγής (βλ. λ.) των υλικών αγαθών, που καθορίζει το χαρακτήρα του δοσμένου κοινωνικού συστήματος. Το κοινωνικό σύστημα παραγωγής περιλαμβάνει την παραγωγή, τη διανομή, την ανταλλαγή (κυκλοφορία) και την κατανάλωση των προϊόντων (ατομική και παραγωγική). Στη διαδι­ κασία αυτή η παραγωγή καθορίζει το χαρακτήρα και τον τρόπο διανομής, ανταλλαγής και κατανάλωσης. Ταυτόχρονα, όμως, η διανομή, η ανταλλαγή και η κατανάλωση ασκούν, με τη σειρά τους, μια ορισμένη επίδραση στην παραγωγή. Η κοινωνική παραγωγή αποτελεΐται από δύο μεγάλες ομάδες: την παραγωγή μέσων παραγωγής και την παραγωγή ειδών κατανάλωσης. Η παραγωγή αναπτύσσεται σύμφωνα με τη δράση αντικειμενικών οικονο­ μικών νόμων. Κύριος και καθοριστικός είναι ο βασικός οικονομικός νόμος, που χαρακτηρίζει κάθε τρόπο παραγωγής. Η καπιταλιστική παραγωγή που βασίζεται στην ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και την εκμετάλ­ λευση της εργασίας από το κεφάλαιο, αναπτύσσεται σε αντιστοιχία με τους οικονομικούς νόμους που δρουν αυθόρμητα. Διακόπτεται από οικονομικές κρίσεις και είναι υποταγμένη στο κυνήγι του κέρδους, το οποίο ιδιοποιούν­ ται οι εκμεταλλευτές. Στη σοσιαλιστική κοινωνία η παραγωγή αναπτύσσεται αδιάκοπα, σχεδιασμένα, με γοργούς ρυθμούς και προς το συμφέρον ολό­ κληρης της κοινωνίας για την ικανοποίηση των ολοένα αυξανόμενων α­ ναγκών της κοινωνίας και κάθε μέλους της. Π αραγωγή άμεσ η κ οινω νική , βλ. άμεση κοινωνική παραγωγή. Π αραγωγή απλή εμπ ο ρευμα τική, βλ. απλή εμπορευματική παραγωγή. Π αραγωγή εμπ ο ρευμα τική, βλ. εμπορευματική παραγωγή. Π αρ αγω γικές δ υ ν ά μ εις: Το σύνολο των μέσων παραγωγής (βλ. λ.) και των ανθρώπων που τα θέτουν σε κίνηση. Το υλικό μέρος των παραγωγι­ κών δυνάμεων, και πρώτα απ' όλα, τα μέσα εργασίας, αποτελεΙ την υλικοτεχνική βάση της κοινωνίας. Στη σύγχρονη εποχή η επιστήμη γίνεται σε

π αραγω γικές δυνάμεις

461

ολοένα και μεγαλύτερο βαθμό άμεση παραγωγική δύναμη. Η κύρια παρα­ γωγική δύναμη είναι οι εργαζόμενοι που διαθέτουν παραγωγική πείρα, γνώ­ σεις και συνήθειες εργασίας. Οι παραγωγικές δυνάμεις εκφράζουν τη σχέση των ανθρώπων προς τα αντικείμενα και τις δυνάμεις της φύσης, το βαθμό κυριαρχίας τους πάνω σ' αυτές. Στη διαδικασία της παραγωγής υλικών αγαθών οι άνθρωποι αναπτύσσουν, τελειοποιούν τα εργαλεία και τα αντι­ κείμενα εργασίας, δημιουργούν νέες μηχανές, υλικά, αξιοποιούν όλο και περισσότερο το φυσικό πλούτο, καταχτούν τους νόμους ανάπτυξης της φύσης και της κοινωνίας. Αυτό οδηγεί στην αδιάκοπη ανάπτυξη των παρα­ γωγικών δυνάμεων. Στη σύγχρονη εποχή, κάτω από την επίδραση της επισ τημονικοτεχνικής επανάστασης (βλ. λ.), πραγματοποιούνται ουσιαστικές αλλαγές στη δομή και τη σύνθεση των παραγωγικών δυνάμεων, που επι­ δρούν σοβαρά σε όλες τις σφαίρες της ζωής της κοινωνίας. Η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων ασκεί επίδραση στις παραγωγικές σχέσεις (βλ. λ.). Σ' ένα ορισμένο στάδιο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, αντιστοι­ χούν ορισμένες παραγωγικές σχέσεις, τις οποίες έχουν οι άνθρωποι στη διαδικασία της παραγωγής. «Οι οικονομικές περίοδοι διακρίνονται όχι από το τι παράγεται, αλλά από το πώς παράγεται, με ποιά μέσα εργασίας. Τα μέσα εργασίας δεν είναι μόνο μέτρο της ανάπτυξης της ανθρώπινης εργατικής δύναμης, αλλά και δείκτης των κοινωνικών σχέσεων με τις οποίες πραγματοποιείται η εργασία» (Κ. Μαρξ). Σ' ένα ορισμένο στάδιο της ανά­ πτυξής τους, οι παραγωγικές δυνάμεις της κοινωνίας έρχονται σε αντίθεση με τις υπάρχουσες παραγωγικές σχέσεις. Στα ταξικά κοινωνικο-οικονομικά συστήματα — το δουλοκτητικό, το φεουδαρχικό, το καπιταλιστικό — η αν­ τίθεση αυτή μετεξελίσσεται σε οξεία ρήξη γιατί οι παραγωγικές σχέσεις από μορφή ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων μετατρέπονται σε τροχοπέδη τους, σε εμπόδιο της κοινωνικής προόδου. Η κοινωνική επανάσταση αποτελεί μορφή έκφρασης και λύσης αυτής της σύγκρουσης (βλ. νόμος της αντιστοιχίας των παραγωγικών σχέσεων προς το χαρακτήρα των παραγω­ γικών δυνάμεων). Στη σύγχρονη εποχή — εποχή περάσματος από τον κα­ πιταλισμό στο σοσιαλισμό — η εντεινόμενη σύγκρουση ανάμεσα στις πα­ ραγωγικές δυνάμεις και τις καπιταλιστικές παραγωγικές σχέσεις «θέτει επιτακτικά, μπροστά στην ανθρωπότητα, το καθήκον να σπάσει το σάπιο καπιταλιστικό περίβλημα, να αποδεσμεύσει τις ισχυρές παραγωγικές δυ­ νάμεις που δημιούργησε ο άνθρωπος και να τις χρησιμοποιήσει για το καλό ολόκληρης της κοινωνίας» (Πρόγραμμα του ΚΚΣΕ). Οι σοσιαλιστικές πα­ ραγωγικές σχέσεις άνοιξαν τους ορίζοντες για την ανάπτυξη των παραγω­ γικών δυνάμεων. Ωστόσο και στο σοσιαλισμό μπορούν να προκύψουν προ­ σωρινές αντιθέσεις ανάμεσα στις αναπτυσσόμενες παραγωγικές δυνάμεις και σε επιμέρους πλευρές των παραγωγικών σχέσεων. Αλλά οι αντιθέσεις αυτές, πρώτο δέν έχουν ανταγωνιστικό χαρακτήρα και, δεύτερο, εξαλεί­ φονται σχεδιασμένα, με τη σκόπιμη τελειοποίηση των παραγωγικών σχέ­ σεων, την προσαρμογή τους στις αναπτυγμένες παραγωγικές δυνάμεις.

462

παραγω γικές ενώ σ εις

Στο σύγχρονο στάδιο της κομμουνιστικής οικοδόμησης σττουδοιότατη ση­ μασία για την ανάπτυξη των παρογωγικών δυνάμεων έχει η χρησιμοποίηση των επιτεύξεων της οναπτυσσόμενης επιστημονικοτεχνικής επανάστασης. Η οικοδόμηση της υλικοτεχνικής βάσης του κομμουνισμού (βλ. λ.) και η ονύψωση του πολιτιστικού κοι τεχνικού επιπέδου των εργαζομένων είναι σπουδαιότοτο καθήκον της δημιουργίος των κομμουνιστικών πορογωγικών δυνάμεων. Π αραγω γικές ενώ σ εις : Πρωταρχικός διαρθρωτικός κρίκος της λοϊκής οικονομίας, που εξασφαλίζει στις σύγχρονες συνθήκες της επιστημονικότεχνικής προόδου (βλ. λ.), το αντίστοιχο επίπεδο συγκέντρωσης της παρα­ γωγής και συγκεντροποίησης των οναγκαΐων υλικών κοι οικονομικών απο­ θεμάτων' το ενιαίο, οργανικά διομορφωμένο, παραγωγικό οικονομικό σύμ­ πλεγμα, που εκπληρώνει ένα σύνολο λειτουργιών για τη δημιουργία του προϊόντος και τη διάθεσή του. Στην παρογωγική ένωση μπαίνουν οι φάμ­ πρικες, τα εργοστάσια, τα επιστημονικοτεχνικά, σχεδιοπαρασκευαστικά, τεχνολογικά κοι άλλο τμήματα. ΑποτελεΙ την προοδευτική κοι οποδοτική οργανωτικο-οικονομική μορφή, η οποία επιτρέπει να ελέγχονται πληρέστερα το υλικά, εργατικά και οικονομικά αποθέματα γιο την εκπλήρωση των καθη­ κόντων των σχεδίων και τη δημιουργία των πιο ευνοϊκών συνθηκών γιο την πλοτιά συμμετοχή των μοζών στην ανύψωση της αποδοτικότητας της κοι­ νωνικής παραγωγής (βλ. λ.) κοι της ποιότητας της εργασίας (βλ. λ.). Στα πλαίσια των ενώσεων οξιοποιούντοι πληρέστερα οι επιτεύξεις της επιστημονικοτεχνικής επανάστασης (βλ. λ.), πραγμοτοποιείται η σοσιαλιστική διευρυμένη αναπαραγωγή (βλ. λ.) στη βάση του τεχνικού επανεξοττλισμού των επιχειρήσεων και της ανόδου της οποδοτικότητας όλης της κοινωνικής παραγωγής. Οι ποραγωγικές ενώσεις διαμορφώνονται είτε σε συμπλέγματα κάθετου τύπου, που ολοκληρώνουν με συνέπεια τις τεχνολογικές βαθμίδες του παρογωγικού κύκλου, είτε στη βάση της συγκέντρωσης της παρογωγής ομοιόμορφων προϊόντων. Στα προσεχή χρόνια η διαμόρφωση των ποραγωγικών ενώσεων θα αποτελεΙ βασικό κρίκο της οικονομικής ιδιοσυντήρησης της βιομηχανίας κοι οι άμεσοι μακροχρόνιοι οικονομικοί δεσμοί θα γίνουν η βασική μορφή των αμοιβαίων σχέσεων προμηθευτών και καταναλωτών. Ό λ ο κοι μεγολύτερη σημασία θα έχουν οι επιστημονικο-παρογωγικές ενώ­ σεις που θα εξασφαλίζουν την αποδοτικότητα στην εφορμογή των επιστη­ μονικών αποτελεσμάτων στην ποραγωγή, τη μείωση των χρονικών ορίων για την αφομοίωση των νέων ειδών, που θο συνενώνουν τους κρίκους: επιστήμη-τεχνική-αφομοίωση-εφαρμογή-μοζική παραγωγή - κοτανάλωση. Οι πανενωσιακές (δημοκρατικές) βιομηχανικές ενώσεις (βλ. λ.) είναι παραγωγικο-οικονομικά συμπλέγματα που στη σύστασή τους συμμετέχουν μεγά­ λες ποραγωγικές ενώσεις και συγκροτήματο, επιχειρήσεις και οργανισμοί που κατέχουν πλήρη ανεξαρτησία στην οικονομική ιδιοσυντήρηση. Η σημασία αυτών των ενώσεων συνίσταται στο ότι εξασφαλίζουν την επιτάχυνση της

παραγω γικές σ χέσ εις

463

επιστημονικοτεχνικής πρόοδου με τη συγκέντρωση των πόρων, της ειδί­ κευσης της παραγωγής, καθώς επίσης και το συνδυασμό της κλαδικής και περιφερειακής διεύθυνσης. Πλατιά ανάπτυξη στην ΕΣΣΔ έχουν οι αγροτικοβιομηχανικές ενώσεις που εμφανίστηκαν ακριβώς στη βάση του κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας (βλ. λ.), της ολοκλήρωσης της αγροτικής οι­ κονομίας και της βιομηχανίας (βλ. αγροτικοβιομηχανικό σύμπλεγμα). Πα­ ραπέρα θα μπουν στις ενώσεις επιχειρήσεις, ανεξάρτητα από το σε ποιά διεύθυνση ανήκουν, σύμφωνα με την αρχή της περιφερειακής κοινότη­ τας, της ομοιότητας του προορισμού των παραγόμενων προϊόντων, της τεχνολογικής αμοιβαίας ανταλλαγής. Η δημιουργία τέτοιων ενώσεων είναι η σοβαρότερη εφεδρεία για την ανύψωση της αποδοτικότητας της κοινω­ νικής παραγωγής. Π αραγω γικές σ χέσ εις: Το σύνολο των οικονομικών σχέσεων που δια­ μορφώνονται ανάμεσα στους ανθρώπους, ανεξάρτητα από τη συνείδηση και τη θέλησή τους, στη διαδικασία της παραγωγής, της διανομής, της ανταλ­ λαγής και της κατανάλωσης των υλικών αγαθών. Οι παραγωγικές σχέσεις, είναι ουσιαστική πλευρά κάθε συστήματος παραγωγής. Η κοινωνική παρα­ γωγή μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο όταν οι άνθρωποι ενώνονται για καινή δράση, για αμοιβαία ανταλλαγή δραστηριότητας. Βάση των παρα­ γωγικών σχέσεων είναι οι σχέσεις ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής. Ο χαρακτήρας των παραγωγικών σχέσεων καθορίζεται από το ποιός κατέ­ χει τα μέσα παραγωγής και πώς πραγματοποιείται η συνένωσή τους με τον παραγωγό. Η ιστορία γνωρίζει δύο βασικούς τύπους ιδιοκτησίας: την ατομική και την κοινωνική. Η ατομική ιδιοκτησία αποτελεΙ έκφραση σχέ­ σεων κυριαρχίας και υποταγής, εφόσον οι κάτοχοι των μέσων παραγωγής αποκτούν τη δυνατότητα εκμετάλλευσης της εργασίας των ανθρώπων που δεν έχουν ιδιοκτησία. Στην ιστορική τους εξέλιξη, οι παραγωγικές σχέσεις που στηρίζονται στην εκμετάλλευση της εργασίας, εμφανίζονται με τις εξής μορφές: τη δουλοκτητική, τη φεουδαρχική και την καπιταλιστική. Η κυ­ ριαρχία της κοινωνικής ιδιοκτησίας εξαφανίζει τις σχέσεις εκμετάλλευσης, δημιουργεί τη συντροφική συνεργασία και την αλληλοβοήθεια των ανθρώ­ πων. Στο πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα υπήρχε κοινωνική ιδιοκτησία με τη μορφή της συλλογικής ιδιοκτησίας του γένους και της φυλής. Στη σύγ­ χρονη εποχή, οι σοσιαλιστικές παραγωγικές σχέσεις βασίζονται σε δύα μορφές ιδιοκτησίας — την κρατική (παλλαϊκή) και τη συνεταιριστική. Εκτός από τους βασικούς αυτούς τύπους παραγωγικών σχέσεων υπάρχαυν επί­ σης μεταβατικές παραγωγικές σχέσεις, που συνδυάζουν στοιχεία διάφορων τύπων οικονομικών σχέσεων στην περίοδο μετάβασης από το ένα κοινωνικα-οικονομικό σύστημα στο άλλο. Οι παραγωγικές σχέσεις αναπτύσσονται σε άμεση συνάρτηση και αλληλεπίδραση με τις παραγωγικές δυνάμεις (βλ. λ.) της κοινωνίας, εμφανιζόμενες σαν μορφή ύπαρξης και ανάπτυξής ταυς. Οι μεταξύ τους σχέσεις καθορίζονται από το νόμο της αντιστοιχίας

464 παραγω γική και μη παραγω γική εργασ ία σ το σ ο σ ια λισ μό

των παραγωγικών σχέσεων προς το χαρακτήρα των παραγωγικών δυνά­ μεων (βλ. λ.). Στα πλαίσια ενός συγκεκριμένου κοινωνικο-οικονομικού συστήματος, οι παραγωγικές σχέσεις μεταβάλλονται κάτω από την επίδραση που ασκεί η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Ωστόσο η ουσία τους παραμένει αναλλοίωτη. Αυτό συνδέεται με τα συμφέροντα των κυρίαρχων τάξεων που επιδιώκουν να εδραιώσουν και να διατηρήσουν τις υπάρχουσες σχέσεις ιδιοκτησίας. Σε ένα ορισμένο στάδιο ανάπτυξης της κοινωνίας, οι παραγωγικές σχέσεις ατομικής ιδιοκτησίας μετατρέπονται σε τροχοπέδη για την ανεμπόδιστη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Ανάμεσά τους εκδηλώνεται μια σκληρή σύγκρουση, που λύση της είναι η κοινωνική επα­ νάσταση. Η νίκη της κοινωνικής επανάστασης ανατρέπει την κυριαρχία της κυρίαρχης τάξης και εδραιώνει τις νέες παραγωγικές σχέσεις. Η εξάλειψη της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας και η εγκαθίδρυση της σοσιαλιστικής ιδιο­ κτησίας καταργεί τις ανταγωνιστικές αντιθέσεις ανάμεσα στις παραγωγικές δυνάμεις και τις παραγωγικές σχέσεις, ανοίγει απεριόριστο πεδίο για την ανάπτυξή τους. Στο σοσιαλισμό δεν υπάρχουν τάξεις που να ενδιαφέρονται για τη διατήρηση των ξεπερασμένων παραγωγικών σχέσεων και γι’ αυτό οι εμφανιζόμενες αντιθέσεις στην κοινωνική ανάπτυξη αντιμετωπίζονται χωρίς πολιτικές ανατροπές, με τη συνειδητή, δημιουργική δραστηριότητα των εργαζομένων που καθοδηγούνται από το κομμουνιστικό κόμμα και το σοσιαλιστικό κράτος. Στην περίοδο οικοδόμησης του κομμουνισμού, η τελειοποίηση των παραγωγικών και όλων των κοινωνικών σχέσεων αποτελεΙ σπουδαιότατο καθήκον. Η δημιουργία της υλικοτεχνικής βάσης του κομμουνισμού, η μετατροπή της εργασίας σε πρώτη ζωτική ανάγκη του ανθρώπου, αποτελεΙ το θεμέλιο για τη μετατροπή των σοσιαλιστικών πα­ ραγωγικών σχέσεων σε κομμουνιστικές. Π αραγω γική και μη παραγω γική εργασ ία σ το σ ο σ ια λ ισ μ ό : Η κοι­ νωνικά ωφέλιμη εργασία στη σοσιαλιστική κοινωνία που διακρίνεται ανά­ λογα με το χαρακτήρα των συγκεκριμένων αποτελεσμάτων. Στο σοσιαλισμό όλα τα είδη της εργατικής δραστηριότητας, που ικανοποιούν υλικές ή πνευ­ ματικές ανάγκες της κοινωνίας, είναι κοινωνικά ωφέλιμα, απαραίτητα. Ταυ­ τόχρονα, τα συγκεκριμένα αποτελέσματα της εργατικής δραστηριότητας είναι διαφορετικά και ενσαρκώνονται σ’ ένα τεράστιο πλήθος ποικίλων υλικών αγαθών, υπηρεσιών, πνευματικών αξιών. Η πιο γενική υποδιαίρεση των συγκεκριμένων ειδών εργασίας, σε σχέση με τα αποτελέσματά τους, ακολουθεί τη γραμμή σύνδεσης της εργασίας με τη δημιουργία υλικών αγαθών. Κάθε εργασία που αποσκοπεΙ στη δημιουργία υλικών αγαθών, συνεπώς στην παραγωγή αναγκαίου και πρόσθετου προϊόντος, στις συν­ θήκες του σοσιαλισμού, είναι παραγωγική εργασία. Η κατάταξη της εργα­ σίας στη σοσιαλιστική κοινωνία σαν παραγωγικής και μη παραγωγικής, από την άποψη της ουσίας της, είναι ριζικά διάφορη από την ανάλογη κατάταξη που γίνεται στο καπιταλιστικό σύστημα παραγωγής. Στο βαθμό που σκοπός

παραγω γική κολ λ εκ τίβ α

466

της κοινωνικής παραγωγής στον καπιταλισμό είναι η δημιουργία υπεραξίας (βλ. λ.), παραγωγική εργασία για τον καπιταλιστή είναι κάθε εργασία που δημιουργεί υπεραξία, ανεξάρτητα από το πού χρησιμοποιείται. Στις συν­ θήκες όμως του σοσιαλισμού, η κατάταξη της εργασίας σε παραγωγική και μη παραγωγική εκπηγάζει από την αντικειμενική ανάγκη της πληρέστερης ικανοποίησης τόσο των υλικών όσο και των πνευματικών αναγκών της κοινωνίας, και έχει σπουδαιότατη πρακτική σημασία για τον καθορισμό των αναλογιών κατά τον καταμερισμό της κοινωνικής εργασίας ανάμεσα στη σφαίρα της υλικής παραγωγής (βλ. παραγωγική σφαίρα) και στη μη παραγωγική σφαίρα (βλ. λ.). Η σφαίρα της υλικής παραγωγής (βιομηχανία, αγροτική οικονομία, μεταφορές, επικοινωνίες κλπ.) είναι σφαίρα όπου χρη­ σιμοποιείται κυρίως παραγωγική εργασία. Το ειδικό βάρος της μη παραγω­ γικής εργασίας εδώ είναι σχετικά μικρό (λειτουργίες λογιστικών υπηρεσιών, περιφρούρησης της σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας κλπ.). Στη μη παραγωγική σφαίρα (η επιστήμη, στο βαθμό που δε συνδέεται άμεσα με την υλική παρα­ γωγή, η παιδεία, η υγιεινή, ο πολιτισμός, η κοινωνική διεύθυνση κλπ.). χρησιμοποιείται κυρίως η μη παραγωγική εργασία. Στην παραγωγική εργασία ανάγεται εδώ μόνο ένα μικρό μέρος των δαπανών εργασίας (κατασκευή υποδειγμάτων, μηχανών, οργάνων, υλικών στην επιστήμη, διάφορων ια­ τρικών σκευασμάτων στην υγιεινή). Στο βαθμό που αναπτύσσονται οι παραγωγικές δυνάμεις και αυξάνει η παραγωγικότητα της κοινωνικής εργα­ σίας, η σχέση της δαπάνης εργασίας ανάμεσα στην υλική παραγωγή και τη μη παραγωγική σφαίρα αλλάζει προς όφελος της τελευταίας. Αυτό σημαί­ νει ότι αυξάνεται το ειδικό βάρος της κοινωνικά ωφέλιμης εργασίας στους τομείς της μη παραγωγικής σφαίρας που προορισμός τους είναι η καλύτερη εξυπηρέτηση της κοινωνίας με όλα τα είδη υπηρεσιών και πνευματικών αξιών. Η σχεδιασμένη ανάπτυξη της σοσιαλιστικής κοινωνίας επιτρέπει να καθοριστεί για κάθε συγκεκριμένη περίοδο η πιο ευνοϊκή αναλογία ανά­ μεσα στην παραγωγική και μη παραγωγική εργασία με τον υπολογισμό του επιπέδου των παραγωγικών δυνάμεων και των αναγκών της κοινωνίας. Στη διαδικασία της δημιουργίας της υλικοτεχνικής βάσης του κομμουνισμού και στο βαθμό που οι σοσιαλιστικές κοινωνικές σχέσεις μετεξελίσσονται σε κομμουνιστικές, θα πραγματοποιείται η παραπέρα αύξηση του μεριδίου της κοινωνικά ωφέλιμης εργασίας στους κλάδους της μη παραγωγικής σφαίρας. Αυτό όχι μόνο δε μειώνει αλλά ακόμη περισσότερο υπογραμμί­ ζει τη σημασία της παραγωγικής εργασίας σαν της μοναδικής πηγής όλων των υλικών αγαθών και συνεπώς του κύριου όρου διεύθυνσης και τελειοποίησης της μη παραγωγικής σφαίρας. Π αραγω γική κ ο λ λ ε κ τίβ α : Το σύνολο των εργαζομένων στον τομέα της υλικής παραγωγής, που εξασφαλίζουν με την κοινή τους εργασία την πε­ τυχημένη λειτουργία της σοσιαλιστικής επιχείρησης, την εκπλήρωση των σχεδίων της οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης. Τα παραγωγικό καθή30

παραγω γική κολ λ εκ τίβα κοντά της εργατικής κολλεκτίβας εκφράζονται στην εργατική τους δραστη­ ριότητα, που αποσκοπεΙ στην πετυχημένη εφαρμογή των σχεδίων για την παραγωγή προϊόντων, στην τελειοποίηση της τεχνικής, της τεχνολογίας, της οργάνωσης της εργασίας, στην ανύψωση της αποδοτικότητας της κ οι­ νωνικής παραγωγής (βλ λ.) και της ποιότητας της εργασίας (βλ. λ.). Η κολλεκτίβα είναι σοβαρό πεδίο της κοινωνικοπολιτικής δραστηριότητας των σο­ βιετικών λαών, όπου διαμορφώνονται οι κομμουνιστικές σχέσεις εργασίας, στη σοσιαλιστική ιδιοκτησία, πραγματοποιείται ο ηθικός και πνευματικός εμπλουτισμός των σοβιετικών ανθρώπων. Η κολλεκτίβα παίζει σοβαρό ρόλο στην κοινωνική ανάπτυξη της κοινωνίας, εξασφαλίζει την αδιάκοπη τελειο­ ποίηση της επαγγελματικής, ειδικευμένης συγκρότησης των εργαζομένων, παίρνει μέτρα για την καλυτέρευση των συνθηκών και την προστασία της εργασίας, για την καλυτέρευση των εκπολιτιστικών συνθηκών και των συν­ θηκών της καθημερινής ζωής των εργαζομένων και των μελών των οικο­ γενειών τους. Το σύνταγμα της ΕΣΣΔ δίνει στις εργατικές κολλεκτίβες πλατιά δικαιώματα. Παίρνουν μέρος στη συζήτηση και στις αποφάσεις των κρατικών και κοινωνικών υποθέσεων, στη σχεδιοποίηση της παραγωγής και της κοινωνικής ανάπτυξης, στην προετοιμασία και την τοποθέτηση των στελεχών, στις συζητήσεις και στις αποφάσεις της διεύθυνσης των επι­ χειρήσεων και ιδρυμάτων, στην καλυτέρευση των συνθηκών εργασίας και της καθημερινής ζωής. Εκτός αυτού παίρνουν μέρος στη χρησιμοποίηση των μέσων που προορίζονται για την ανάπτυξη της παραγωγής, καθώς επί­ σης για τα κοινωνικο-εκπολιτιστικά μέτρα και την υλική ενθάρρυνση. Ανα­ πτύσσουν τη σοσιαλιστική άμιλλα (βλ. λ.), συντελούν στην επέκταση των πρωτοπόρων μεθόδων εργασίας, στο δυνάμωμα της εργατικής πειθαρχίας. Διαπαιδαγωγούν τα μέλη τους στο πνεύμα της κομμουνιστικής ηθικής, ενδιαφέρονται για την ανύψωση της πολιτικής συνείδησης, του πολιτισμού και της επαγγελματικής ειδίκευσης. Κάθε χρόνο οι τοπικές επιτροπές των συνδι­ κάτων, της φάμπρικας του εργοστασίου, κλείνουν με τη διεύθυνση της επι­ χείρησης στο όνομα της παραγωγικής κολλεκτίβας συμφωνητικό στο οποίο αντανακλώνται τα καθήκοντα για την καλυτέρευση των συνθηκών εργασίας της καθημερινής ζωής και της ανάπαυσης των εργαζομένων. Η πραγματο­ ποίηση των μέτρων για την καλυτέρευση της σχεδιοποίησης και την τελειο­ ποίηση του οικονομικού μηχανισμού της σοσιαλιστικής κοινωνίας (βλ. λ.), την επέκταση των δικαιωμάτων των παραγωγικών ενώσεων και επιχειρή­ σεων συντελούν στην παραπέρα ανάπτυξη της οικονομικής πρωτοβουλίας των εργατικών κολλεκτίβων. Αυτές καλούνται να εξασφαλίσουν την παρα­ πέρα ανάπτυξη της οικονομικής ιδιοσυντήρησης (βλ. λ.) στις παραγωγικές ενώσεις (στις επιχειρήσεις) και στους οικοδομικούς-κατασκε'υαστικούς ορ­ γανισμούς στη βάση των καθηκόντων του πεντάχρονου πλάνου και των μακροχρόνιων οικονομικών δεικτών, που εξασφαλίζουν την αύξηση των αποθεμάτων, που μένουν στη διάθεσή τους με παράλληλη καλυτέρευση των τελικών αποτελεσμάτων της οικονομικής δραστηριότητας και την ταυ­

παραγω γική σφ α ίρ α

467

τόχρονη άνοδο των ποσών που αποδίδουν στον κρατικό προϋπολογισμό. Στα πλαίσια της πλατιάς ανάπτυξης της οργάνωσης της εργασίας των ομά­ δων και της παρότρυνσης της εργασίας, ο ρόλος των πρωτοπόρων εργα­ τικών κολλεκτίβων μεγαλώνει. Στις κολλεκτίβες (τα σοβιέτ) των παραγω­ γικών ομάδων δόθηκε το δικαίωμα, στα όρια καθορισμένων δεικτών και μέσων, να καθορίζουν τα μεγέθη των πριμ και την αμοιβή εργασίας, που πληρώνονται σε όλη την κολλεκτίβα της ομάδας, με βάση την πραγματι­ κή προσφορά του κάθε μέλους της ομάδας στα γενικά αποτελέσματα της εργασίας, να προτείνουν τα μέλη της ομάδας που θα πάρουν προσαυξή­ σεις για την επαγγελματική τους τέχνη και την ειδίκευσή τους, να προ­ τείνουν στη διεύθυνση και στην οργάνωση των συνδικάτων να αλλάξουν με καθορισμένη σειρά την κατηγορία του εργαζόμενου, υπολογίζοντας την ποιότητα της εργασίας του. Ακόμη, να καθορίζουν τους νικητές της σοσια­ λιστικής άμιλλας μέσα στην ομάδα και τα μεγέθη της ενθάρρυνσής τους, να προτείνουν από τα μέλη της ομάδας τους υποψήφιους για την υλική και ηθική ενθάρρυνση σύμφωνα με τα αποτελέσματα της σοσιαλιστικής άμιλ­ λας μέσα στο εργοστάσιο. Η παραγωγική κολλεκτίβα παίζει σοβαρό ρόλο στην ανάπτυξη του σοσιαλιστικού τρόπου ζωής (βλ. λ.). «Στην εργατική κολλεκτίβα, στην εργασία της κομματικής, συνδικαλιστικής, κομσομόλικης οργάνωσης — είπε ο Λ. I. Μπρέζνιεφ — αντανακλάται όλη η ζωή της κοι­ νωνίας, δηλαδή και η οικονομική και η πολιτική και η πνευματική. Στην ουσία, αυτός είναι ο πρωταρχικός πυρήνας όχι μόνο του οικονομικού μας οργανισμού αλλά και του πολιτικού» (Λ. I. Μπρέζνιεφ, Στη λενινιστική πο­ ρεία, τομ. 6, σελ. 520, ρωσ. έκδ.). Το κομμουνιστικό κόμμα και το σοβιετικό κράτος δίνουν μεγάλη προσοχή στη μελέτη και την πλατιά διάδοση της πεί­ ρας των πρωτοπόρων παραγωγικών κολλεκτίβων, των επιτεύξεών τους στη λύση των οικονομικών και κοινωνικών προβλημάτων, στο δυνάμωμα των σχέσεων αλληλοβοήθειας, στη μεγάλη υπευθυνότητα του καθένα για την κοινή υπόθεση, στη διαπαιδαγώγηση για την ανειρήνευτη πάλη εναντίον οποιοσδήποτε παραβίασης της εργατικής και παραγωγικής πει­ θαρχίας και ανήθικης συμπεριφοράς. Η υπευθυνότητα του καθένα μπρο­ στά στην κολλεκτίβα και η υπευθυνότητα της κολλεκτίβας για τον κάθε εργαζόμενο είναι η απαράγραπτη κατεύθυνση του σοσιαλιστικού τρόπου παραγωγής. Π αραγω γική σ φ α ίρ α : Το σύνολο των κλάδων της λαϊκής οικονομίας όπου δημιουργούνται και παραδίδονται στους καταναλωτές τα υλικά αγαθά. Στην παραγωγική σφαίρα περιλαμβάνονται: η βιομηχανία, η αγροτική οικο­ νομία, οι κατασκευές, οι μεταφορές, οι επικοινωνίες, ο υλικο-τεχνικός εφο­ διασμός, το εμπόριο, εφόσον το μεγαλύτερο μέρος της εργασίας που δια­ τίθεται στο εμπόριο συνδέεται με τη συνέχιση της διαδικασίας της παραγω­ γής, και η κοινωνική τροφοδοσία (εστιατόρια κλπ.). Η εργασία στην παρα­ γωγική σφαίρα δημιουργεί το κοινωνικό προϊόν, το εθνικό εισόδημα Αυτό

π αραγω γικό κ εφ ά λαιο σημαίνει ότι οι εργαζόμενοι στην υλική παραγωγή δημιουργούν την υλική βάση για τη συντήρηση των εργαζομένων στη μη παραγωγική σφαίρα (βλ. λ.). Προϋπόθεση για τη διεύρυνση της τελευταίας (υγεία, παιδεία, αθλητισμός κλπ.) είναι η αύξηση της παραγωγικότητας της κοινωνικής εργασίας στη σφαίρα της υλικής παραγωγής, με την ανύψωση της αποδοτικότητάς της, την εντατικοποίηση όλων των κλάδων της λαϊκής οικονομίας την εισαγωγή στην παραγωγή των επιτεύξεων της σύγχρονης επιστήμης και τεχνικής. Π αραγω γικό κ εφ ά λα ιο : Μια από τις μορφές λειτουργίας του βιομηχα­ νικού κεφαλαίου (βλ. λ.) που διαμορφώνεται κατά τη μετάβαση του κεφα­ λαίου από τη χρηματική μορφή στην παραγωγική. Το δεύτερο στάδιο της κυκλοφορίας του βιομηχανικού κεφαλαίου. Τα μέσα παραγωγής και η εργα­ τική δύναμη που αγοράζονται από τον καπιταλιστή σχηματίζουν το υλικό και το ανθρώπινο συστατικό μέρος του κεφαλαίου που δρα στη σφαίρα της παραγωγής. Για να πραγματοποιηθεί η διαδικασία της εργασίας πρέπει να συνδυαστούν τα μέσα παραγωγής και η εργατική δύναμη. Στον καπι­ ταλισμό το συνταίριασμα αυτό πραγματοποιείται με την τακτική αγορά από τον καπιταλιστή εργατικής δύναμης και μέσων παραγωγής. Ό ταν δε συνταιριάζονται οι δύο αυτοί παράγοντες όπως συμβαίνει στην περίοδο των οικονομικών κρίσεων, η παραγωγή σταματά. Ταυτόχρονα οι εργάτες καταδικάζονται σε πείνα, εξαθλίωση, χάνουν την ειδίκευσή τους ενώ τα μέσα παραγωγής καταστρέφονται, παραμένοντας αχρησιμοποίητα. Σε διά­ κριση από το χρηματικό και το εμπορευματικό κεφάλαιο, το παραγωγικό κεφάλαιο έχει δύο ιδιομορφίες: Πρώτο, δρα μόνο στη σφαίρα της υλικής παραγωγής και δεύτερο και σπουδαιότερο, ο ρόλος του είναι η δημιουργία υπεραξίας. Αυτό καθορίζει την αποφασιστική σημασία της παραγωγικής μορφής του κεφαλαίου στη διαδικασία της κυκλοφορίας του. Από τα δύο μέρη του παραγωγικού κεφαλαίου μοναδική πηγή υπεραξίας είναι η εργα­ τική δύναμη που για την απόκτησή της ξοδεύεται το μεταβλητό κεφάλαιο (βλ. λ.). Για την κάλυψη της ουσίας της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης οι αστοί οικονομολόγοι σκάρωσαν το μύθο της «παραγωγικότητας του κεφα­ λαίου». Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή τα έσοδα των καπιταλιστών δε δημιουργούνται τάχα από τη μισθωτή εργασία αλλά από το κεφάλαιο, και μά­ λιστα την έννοια του κεφαλαίου την ανάγουν μόνο τα στοιχεία που σταθερού κεφαλαίου, στα μέσα παραγωγής δηλ. στην αποκρυσταλλωμένη εργασία (βλ. λ.). Ωστόσο, η θεωρία της υπεραξίας του Κ. Μαρξ αποδείχνει αδιά­ ψευστα ότι η υπεραξία δημιουργείται στη διαδικασία της καπιταλιστικής παραγωγής με την κατανάλωση της εργασίας των μισθωτών εργατών. Π αρ αγω γικοί π ό ρο ι: Τα μέσα παραγωγής που διαθέτουν οι σοσιαλιστικές επιχειρήσεις κατά την πραγματοποίηση της διαδικασίας της παραγωγής. Οι παραγωγικοί πόροι αποτελούνται από τους πάγιους πόρους (βλ. λ.) και τα κυκλοφοριακά κονδύλια (βλ. λ.).

π α ρ αγω γικό τη τα τη ς εργασ ίας

469

Π αρ αγω γικότητα τη ς εργα σ ία ς: Η αποδοτικότητα η αποτελεσματικότητα της παραγωγικής δράσης των ανθρώπων, που εκφράζεται από τη σχέση των δαπανών εργασίας (στην κλίμακα της κοινωνίας, του κλάδου, της επιχείρησης, του επιμέρους εργαζόμενου) προς την ποσότητα των υλι­ κών αγαθών που παράχθηκαν (σε χρηματική ή φυσική μορφή) στη μονάδα του χρόνου. Καθορίζεται από την ποσότητα του χρόνου που καταναλώθηκε για την παραγωγή μιας μονάδας προϊόντος ή από την ποσότητα των προϊ­ όντων που παράχθηκαν στη μονάδα του χρόνου. Το επίπεδο της παραγωγι­ κότητας της εργασίας είναι σπουδαιότατος δείκτης της προοδευτικότητας του δοσμένου τρόπου παραγωγής του κοινωνικού συστήματος σε σχέση με το προηγούμενο. Κάθε νέο κοινωνικό σύστημα, επισημαίνει ο Β.Ι. Λένιν, νικά το προηγούμενο, πετυχαίνοντας υψηλότερη παραγωγικότητα της εργα­ σίας. Η άνοδος της παραγωγικότητας της εργασίας σημαίνει οικονομία ζων­ τανής και αποκρυσταλλωμένης εργασίας, δηλαδή μείωση του κοινωνικά α­ ναγκαίου χρόνου για την παραγωγή της μονάδας του προϊόντος, μείωση της αξίας του. Ταυτόχρονα, το μερίδιο της ζωντανής εργασίας (βλ. λ.) μειώνεται ενώ το μερίδιο της αποκρυσταλλωμένης εργασίας (βλ. λ.) αυξάνεται σχετι­ κά, αλλά σε τέτοια κλίμακα ώστε η συνολική εργασία που περιλαβαΐνεται στο εμπόρευμα να μειώνεται. Σ' αυτή τη νομοτέλεια φανερώνεται η αποφα­ σιστική σημασία που έχει η πρόοδος της τεχνικής για την ανάπτυξη της πα­ ραγωγικότητας της εργασίας. Το επίπεδο και οι ρυθμοί αύξησης της παρα­ γωγικότητας της κοινωνικής εργασίας καθορίζονται από πολλούς παράγον­ τες και πρώτα απ’ όλα από το βαθμό ανάπτυξης των παραγωγικών δυνά­ μεων (βλ. λ.) «Η παραγωγική δύναμη της εργασίας καθορίζεται από πολυ­ άριθμους παράγοντες, μεταξύ άλλων από το επίπεδο ανάπτυξης της επιστή­ μης και το βαθμό της τεχνολογικής της εφαρμογής, από τον κοινωνικό συν­ δυασμό της παραγωγικής διαδικασίας, από τις διαστάσεις και την αποδοτι­ κότητα των μέσων παραγωγής και, τέλος, από τις φυσικές συνθήκες» (Κ. Μαρξ). Η δράση αυτών των βασικών παραγόντων, που καθορίζουν την α­ νάπτυξη της παραγωγικότητας της εργασίας, δεν εκδηλώνεται στον Ιδιο βαθμό στα διάφορα κοινωνικο-οικονομικά συστήματα. Η αναρχία της καπι­ ταλιστικής παραγωγής, η αναγκαστική πάλη, οι οικονομικές κρίσεις υπερπα­ ραγωγής, η χρόνια υποαπασχόληση του παραγωγικού μηχανισμού, η μαζική ανεργία, όλα αυτά και πολλά άλλα αρνητικά γνωρίσματα της καπιταλιστικής κοινωνίας προσδιορίζουν χαμηλούς ρυθμούς και ανισομέρεια στην ανάπτυξη της παραγωγικότητας της εργασίας, εμποδίζουν τη δυνατότητα αδιάκοπης ανάπτυξής της στον καπιταλισμό. Η άνοδος της παραγωγικότητας της εργα­ σίας στις καπιταλιστικές επιχειρήσεις χρησιμοποιείται από τους καπιταλιστές για την αύξηση των κερδών τους. Στο σοσιαλισμό η κοινωνική ιδιοκτησία, ο σχεδιασμένος χαρακτήρας ανάπτυξης της οικονομίας, το ζωτικό ενδιαφέ­ ρον των Ιδιων των εργαζομένων για την άνοδο της παραγωγικότητας της εργασίας και άλλοι παράγοντες εξασφαλίζουν την αδιάκοπη αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας. Η σταθερή άνοδος της παραγωγικότητας

470

π αρ αγω γικό τη τα τη ς εργασ ίας

της κοινωνικής παραγωγής γίνεται απαράβατος οικονομικός νόμος του σοσιαλισμού. Στους υψηλούς ρυθμούς αύξησης της παραγωγικότητας της εργασίας εκφράζεται, περιεκτικά, η υπεροχή του σοσιαλιστικού τρόπου παραγωγής απέναντι στον καπιταλιστικό. Στην περίοδο από το 1950 ως το 1970, η παραγωγικότητα της εργασίας στη βιομηχανία της ΕΣΣΔ αυξή­ θηκε κατά 3,4 φορές ενώ στις ΗΠΑ μόνο 1,8, στην Αγγλία 1,7, στη ΓΟΔ 2,5 φορές. Σε αντίθεση με τον καπιταλισμό, στη σοσιαλιστική κοινωνία η αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας αποτελεΙ βασική πηγή αύξησης της κοινωνικής παραγωγής και ανόδου, στη βάση αυτή, της ευημερίας του λαού. Βασικοί παράγοντες ανόδου της παραγωγικότητας της εργασίας στη σοσιαλιστική κοινωνία είναι: Η ολόπλευρη εισαγωγή τωνεπιστημονικοτεχνικών επιτεύξεων στην παραγωγή (στη βάση του εξηλεκτρισμού, της εκτε­ ταμένης χρήσης της χημείας, του εκμηχανισμού και της αυτοματοποίησης) και η τελειοποίηση των τεχνολογικών διαδικασιών. Η βελτίωση της σχεδια­ σμένης οργάνωσης της κοινωνικής παραγωγής, που εκφράζεται με την ανά­ πτυξη της εξειδίκευσης,της συνεταιριστικής οργάνωσης και του συνδυασμού της παραγωγής στην προοδευτική αλλαγή της δομής της λαϊκής οικονομίας, με την εντατική ανάπτυξη των πιο προοδευτικών κλάδων και παραγωγικών διαδικασιών στο σύγχρονο στάδιο (της χημικής βιομηχανίας, της ενέργειας, της ηλεκτρονικής, της πετρελαιοβιομηχανίας. της βιομηχανίας φυσικού αε­ ρίου, κλπ.). Η άνοδος του επιπέδου της τεχνικής προετοιμασίας και ειδί­ κευσης των εργαζομένων. Η βελτίωση του υλικού και πολιτιστικού επιπέδου του λαού. Η ανάπτυξη ποικίλων μορφών σοσιαλιστικής άμιλλας και η μαζική διάδοση της πρωτοπόρας πείρας. Σπουδαίο ρόλο στην άνοδο της παραγω­ γικότητας της εργασίας παίζει η επιστημονική οργάνωση της εργασίας σε κάθε επιχείρηση που εξασφαλίζει την ορθολογική διεξαγωγή της παραγω­ γής, την πληρέστερη αξιοποίηση των μηχανών, των εγκαταστάσεων και της εργατικής δύναμης. Κίνητρο για την άνοδο της παραγωγικότητας της εργα­ σίας είναι η διανομή των υλικών αγαθών με βάση την εργασία, η ενίσχυση της αρχής του προσωπικού υλικού ενδιαφέροντος των εργαζομένων για τα αποτελέσματα της εργασίας τους. Στις συνθήκες της επιστημονικοτεχνικής επανάστασης (βλ. λ.) που εκτυλίσσεται σήμερα, ένας παράγοντας που απο­ κτά ολοένα και μεγαλύτερη σημασία για την άνοδο της παραγωγικότητας της εργασίας είναι η επιστήμη που μετατρέπεται σε άμεση παραγωγική δύναμη. Αυξάνεται ιδιαίτερα η σημασία της αύξησης της παραγωγικότητας της εργα­ σίας στοσύγχρονο στάδιο της κομμουνιστικής οικοδόμησης.Το24ο συνέδριο του ΚΚΣΕ υπογράμμισε ότι απαράβατος όρος για την πραγματοποίηση στη ζωή των μέτρων που χαράχθηκαν για την ανύψωση της ευημερίας του λαού, είναι η παραπέρα σταθερή ανάπτυξη της υλικής παραγωγής, της αποδοτι­ κότητας και της παραγωγικότητας της κοινωνικής εργασίας. Το βαθμιαίο πέ­ ρασμα από το σοσιαλισμό στον κομμουνισμό προϋποθέτει την επίτευξη ενός τέτοιου επιπέδου παραγωγικότητας της εργασίας που να ξεπερνά την παρα­ γωγικότητα της εργασίας στις πιο αναπτυγμένες χώρες του καπιταλισμού.

π ατερναλισ μός

471

Π α τερ ναλισ μό ς (από τη λατινική λέξη πατέρας): Ιδεολογική δοξασία και πρακτική της μονοπωλιακής αστικής τάξης που έχει σαν σκοπό της να αποτρέψει τους εργάτες από την ταξική πάλη, να μπάσει στη συνείδηση των εργαζομένων τις ιδέες της «κοινωνικής συνεργασίας» και της μαζικής ειρή­ νης. να προτρέψει τους εργάτες στην εθελοντική αύξηση της παραγωγικό­ τητας και την εντατικοποίηση της δουλειάς τους στις καπιταλιστικές επι­ χειρήσεις. Ο πατερναλισμός περικλείει ένα ολόκληρο σύστημα ιδεολογικών και προπαγανδιστικών μεθόδων, οικονομικών, ψυχολογικών, οργανωτικών και τεχνικών μέτρων, που με τη μορφή των λεγάμενων «ανθρώπινων σχέ­ σεων» έχουν σαν σκοπό να επιδράσουν πάνω στους εργάτες και να τους στρέψουν προς την ταξική συνεργασία με τους επιχειρηματίες. Το σύστημα των «ανθρώπινων σχέσεων» αποτέλεσε την άμεση συνέχιση και παραπέρα ανάπτυξη των καπιταλιστικών συστημάτων οργάνωσης της εργασίας, ενί­ σχυσης της εκμετάλλευσής της. Στις σύγχρονες συνθήκες, όπου έχει ανα­ πτυχθεί σε υψηλό βαθμό η ταξική αυτοσυνείδηση και η αποφασιστικότητα του προλεταριάτου να αντισταθεΙ στις αξιώσεις του μονοπωλιακού κεφα­ λαίου, οι συνηθισμένες μέθοδοι εντατικοποίησης της εργασίας δεν εξασφα­ λίζουν πάντα στους επιχειρηματίες το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα. Η μονο­ πωλιακή αστική τάξη, επιδιώκοντας να ισχυροποιήσει τα μετόπισθεν της, να αμβλύνει τις οξυνόμενες ταξικές αντιθέσεις, καταφεύγει σε εκλεπτυσμέ­ νες μεθόδους εκμετάλλευσης, στην καμουφλαρισμένη, δημαγωγικά δια­ κηρυσσόμενη «πατρική φροντίδα» των μονοπωλητών για τους μισθωτούς αδελφούς τους. Χρησιμοποιούνται σε πλατιά κλίμακα μέθοδοι όπως είναι η ομαδική ασφάλιση, οι πληρωμές επιδομάτων ασθενείας, η συνδρομή στην ανάπτυξη του αθλητισμού και στην οργάνωση της ανάπαυσης, η πραγμα­ τοποίηση κοινών γιορτινών εσπερίδων, τα δώρα στα παιδιά των εργατών κλπ. Επιχειρώντας να διαβρώσουν την ταξική αλληλεγγύη των εργατών, να εμφυσήσουν το πνεύμα του ανταγωνισμού μεταξύ τους, οι θεωρητικοί των «ανθρώπινων σχέσεων» μελετούν ειδικά τις εθνικές, οικογενειακές, θρησκευτικές ιδιομορφίες ξεχωριστών ομάδων, παραχωρούν σ' αυτές ή τις άλλες ομάδες μικρά προνόμια. Το μονοπωλιακό κεφάλαιο, στα πλαίσια της πατερναλιστικής του τακτικής, αποδίδει μεγάλη σημασία στην καλλιέργεια ανάμεσα στους εργάτες δεσμών με την ατομική ιδιοκτησία. Στην Ομοσπον­ διακή Δημοκρατία της Γερμανίας, λόγου χάρη, στις δεκαετίες του 50 και 60, ψηφίστηκε ολόκληρη σειρά από νόμους για τη δημιουργία ιδιοκτησίας από μέρους των μισθωτών, για τη μετατροπή τους σε «λαϊκούς καπιταλιστές», όπως τους ονόμαζαν. Στην κατεύθυνση αυτή, κατά τη γνώμη εκείνων που κηρύσσουν τον πατερναλισμό, πρέπει να συμβάλει η έκδοση μικρών με­ τοχών και η απόκτησή τους από τους εργαζόμενους, οι καταβολές χρηματι­ κών βραβείων για τις καταθέσεις τους στα ταμιευτήρια, η συμμετοχή των εργατών στα κέρδη κλπ. Παραδείγματος χάρη, στη Γαλλία η «συμμετοχή των εργατών στα κέρδη των επιχειρήσεων» διακηρύχθηκε σαν συστατικό μέρος της πολιτικής «συνεργασίας μεταξύ εργασίας και κεφαλαίου». Η

472

π ερ ισ τρο φ ή το υ κ εφ α λαίο υ

ιδεολογία και η πρακτική του πατερναλισμού, που έχει σαν σκοπό να καθιε­ ρώσει την περιβόητη «ισοτιμία» εκμεταλλευτών και εκμεταλλευομένων, είναι βαθιά εχθρικές προς τα γνήσια ταξικά συμφέροντα της εργατικής τάξης, των εργαζομένων. ΓΓ αυτό αντιμετωπίζουν την ολοένα αυξανόμενη αντίθεση των εργαζομένων. Π ερισ τρ οφ ή το υ κ ε φ α λ α ίο υ : Η κίνηση του κεφαλαίου (βλ. λ.) διαμέ­ σου της σφαίρας της παραγωγής και η κυκλοφορία του, που εξασφαλίζει την παραγωγή υπεραξίας (βλ. λ.) και την αναπαραγωγή του. Το πρώτο στά­ διο της περιστροφής του κεφαλαίου πραγματοποιείται στη σφαίρα της κυ­ κλοφορίας. Το χρηματικό κεφάλαιο ξοδεύεται για την αγορά μέσων παρα­ γωγής (ΜΠ) και εργατικής δύναμης (ΕΔ). Αυτό εκφράζεται με τον τύπο

*-« < -£ Στο δοσμένο στάδιο, με την κίνησή του, το κεφάλαιο μετατρέπεται από τη χρηματική μορφή στη φυσική μορφή εμπορεύματα (βλ. λ.), που αποτε­ λούν τα υλικά (τα μέσα παραγωγής) και ανθρώπινα (την εργατική δύναμη) στοιχεία της παραγωγής. Η συνένωση από τον καπιταλιστή των στοιχείων της παραγωγής σημαίνει την παραγωγική κατανάλωση που αποτελεΙ την αρχή του επόμενου, δεύτερου σταδίου κίνησης του κεφαλαίου, δηλαδή της διαδικασίας για την παραγωγή της αξίας (βλ. λ.) και της υπεραξίας που χαρακτηρίζεται σαν... Π.... Το κεφάλαιο, αλλάζοντας τη χρηματική του μορφή (X) στη μορφή παραγωγικού κεφαλαίου (βλ. λ.), συνεχίζει την κί­ νησή του στη σφαίρα της παραγωγής. Σαν αποτέλεσμα της παραγωγής, το κεφάλαιο αποκτά εμπορική μορφή (Ε). Τα παραγόμενα εμπορεύματα ποιοτικά (σύμφωνα με την αξία χρήσης) και ποσοτικά (σύμφωνα με την ενσωματωμένη σ' αυτά αξία, που περιέχει υπεραξία) είναι διαφορετικά από τα εμπορεύματα που αγοράστηκαν στο πρώτο στάδιο της περιστροφής του κεφαλαίου. Στο τρίτο στάδιο της κίνησής του, το κεφάλαιο μπαίνει ξανά στη σφαίρα της κυκλοφορίας: ο καπιταλιστής πουλά τα εμπορεύματα που παράχθηκαν στην αγορά, μετατρέποντας σε χρήματα την αξία και την υπεραξία που περιέχουν. Το κεφάλαιο αλλάζει την εμπορευματική μορφή (Ε) σε χρηματική (X). Σκοπός της κίνησης ο ’ αυτό το στάδιο είναι η ρευ­ στοποίηση της αξίας. Παίρνοντας το κεφάλαιο σε χρηματική μορφή, ο κα­ πιταλιστής μπορεί να ανανεώσει την περιστροφή του και αυτό σημαίνει την επανάληψη της καπιταλιστικής κυκλοφορίας και παραγωγής. Έτσι η περιστροφή του κεφαλαίου είναι η κίνηση, στην οποία το κεφάλαιο μετατρέπεται διαδοχικά, από τη μια μορφή στην άλλη και επιστρέφει στην αρχική μορφή. Ε<

. . . Π . . . Ε' -

X'.

π ερ ιφ ερ ειακή δ ια ίρ εσ η το υ κόσ μου

473

Το χρηματικό κεφάλαιο (βλ. λ.), το παραγωγικό κεφάλαιο (βλ. λ.), το εμπορευμαήκό κεφάλαιο (βλ. λ.), αποτελούν μορφές του βιομηχανικού κεφα­ λαίου »βλ. λ.), που το κοθένα τους εκπληρώνει καθορισμένες οικονομι­ κές λβτουργίες, γι’ ουτό κοι ονομάζονται λειτουργικά. Καθεμιά από τις τρεις μορφές του βιομηχανικού κεφαλοίου έχει τη δίκιά του περιστροφή (περιστροφές του χρηματικού, του παραγωγικού, του εμπορευματικού κεφαλοίου). Η συνέχεια της διαδικασίας της καπιταλιστικής παραγωγής και της κυκλοφορίας εξασφαλίζεται από την περιστροφή του κεφαλαίου, που το κάνει να περνά διαδοχικά από τη μιά μορφή στην άλλη, ενώ ταυτό­ χρονα βρίσκεται και στις τρεις μορφές. ΓΓ αυτό στον κάθε καπιταλιστή το κεφάλαιο διαιρείται σε τρία μέρη: το ένα αποτελεΙ το κεφάλαιο που βρίσκε­ ται στην παραγωγή, το άλλο υπάρχει στη μορφή του αποθέματος των έτοι­ μων για διάθεση εμπορευμάτων και το τρίτο βρίσκεται σε μορφή χρηματι­ κού κεφαλαίου για την αγορά μέσων παραγωγής και εργατικής δύναμης. Π ερ ιφ ερειακή δ ια ίρ εσ η το υ κ ό σ μο υ: Ένα από τα χαρακτηριστικά γνω­ ρίσματα του ιμπεριαλισμού, μορφή της αποικιακής δουλείας, καταπίεσης και εκμετάλλευσης των εργαζομένων στις οικονομικά καθυστερημένες χώ­ ρες. Το 19ο αιώνα, οι ιμπεριαλιστικές δυνάμεις, παρά την αντίσταση των καταπιεζόμενων λαών, πραγματοποίησαν το μοίρασμα των καταχτημένων περιοχών (βλ. αποικιακό σύστημα του ιμπεριαλισμού). Αποτέλεσμα ήταν η δημιουργία τεράστιων αποικιακών αυτοκρατοριών: της βρετανικής, της γαλλικής, της βελγικής, της ολλανδικής. Λίγο αργότερα ακολούθησαν τον Ιδιο δρόμο η Γερμανία και οι ΗΠΑ. Τα καπιταλιστικά μονοπώλια προσπά­ θησαν να στερεώσουν τη θέση τους με την άμεση κατάληψη ξένων περιο­ χών, που έγιναν γι' αυτούς πηγή φτηνής εργατικής δύναμης (βλ. λ.), πρώ­ των υλών, υλικών, αγορών κατανάλωσης, συμφερόντων επένδυσης κεφα­ λαίων, εξαγωγής μέγιστων κερδών. Πραγματοποιώντας την άμεση πολιτική κυριαρχία στις καταχτημένες χώρες, τα ιμπεριαλιστικά κράτη εξασφάλισαν στα μονοπώλιά τους βοήθεια για να εκμεταλλευθούν τα πλούτη αυτών των χωρών, κατάπνιξαν σκληρά τον αγώνα των χωρών ενάντια στην ιμπεριαλι­ στική, εθνική και φυλετική καταπίεση. Η ανισόμερη ανάπτυξη του καπι­ ταλισμού στην εποχή του ιμπεριαλισμού (βλ. νόμος της ανισόμερης οικο­ νομικής και πολιτικής ανάπτυξης των καπιταλιστικών χωρών) άλλαξε το συσχετισμό των δυνάμεων ανάμεσα στις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις. Ξεχω­ ριστές χώρες, που πέρασαν μπροστά, ξεπερνώντας τους αντιπάλους τους στην ανάπτυξη, απαίτησαν το ξαναμοΐρασμα του διαιρεμένου κόσμου ανά­ λογα με τη θέση που κατείχαν. Αυτό ήταν η αιτία των γενικών ή τοπικών πολέμων για το μοίρασμα του κόσμου ανάμεσα στις ιμπεριαλιστικές δυ­ νάμεις. Μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, περιφέρειες και χώρες που ήταν πρωτύτερα κάτω από το ζυγό της αποικιακής και μισο-αποικιακής κα­ ταπίεσης, η μια μετά την άλλη κατέκτησαν την πολιτική ανεξαρτησία τους, πήραν το ,δρόμα της ανεξάρτητης καινωνικο-οικονομικής ανάπτυξης. Τα

474

π ετροδολάρ ια

αποικιοκρατικό σύστημα του ιμπεριαλισμού έπαψε να υπάρχει. Αυτά οδή­ γησε στην κατάργηση της περιφερειακής διαίρεσης του κόσμου αττό τις μεγαλύτερες καπιταλιστικές δυνάμεις. Π ετρ ο δ ο λ ά ρ ια : Οι σημαντικοί πόροι, που συγκεντρώθηκαν στις ανα­ πτυσσόμενες πετρελαιοπαραγωγές χώρες, σαν αποτέλεσμα της ανόδου των τιμών του πετρελαίου και τα χρησιμοποιούμενα στη διεθνή αγορά δα­ νειακά κεφάλαια. Σαν αποτέλεσμα του αγώνα τους ενάντια στα αγγλοαμερικανικά μονοπώλια πετρελαίου, οι πετρελαιοπαραγωγές χώρες κα­ τόρθωσαν να αυξήσουν το μερίδιό τους στα έσοδα από το πετρέλοιο, να δυναμώσουν τον έλεγχο στην εξόρυξή του και να πετύχουν την από­ τομη άνοδο των παγκόσμιων τιμών του. Η καθυστερημένη οικονομική και κοινωνική δομή πολλών από αυτές τις χώρες εμποδίζει τη χρησιμοποίηση των μέσων που αποκτήθηκαν από τη διάθεση του πετρελαίου για τις ανάγκες της εθνικής ανάπτυξης. Σε μια σειρά αραβικές χώρες, σημαντικό τμήμα των εσόδων από το πετρέλαιο πήγε στην παρασιτική φεουδαρχική ηγεσία και τοποθετήθηκε από τους κατόχους του κυρίως στις τράπεζες των ΗΠΑ και της Δυτικής Ευρώπης. Μόνο στα 1974-1975 αυτές οι τοπο­ θετήσεις (χωρίς να υπολογίζονται τα κρατικά δάνεια στις αναπτυσσόμενες χώρες και οι εισφορές στους διεθνείς οργανισμούς) ξεπερνούσαν τα 60 δι­ σεκατομμύρια δολάρια. Τα πετροδολάρια έγιναν η σοβαρότερη πηγή των πόρων της δυτικοευρωπαϊκής αγοράς κεφαλαίων και συνετέλεσαν στην άνοδο του πληθωριστικών τάσεων, εμφανίζονταν σχεδόν μόνο με τη μορφή βραχυπρόθεσμων επενδύσεων, δυνάμωναν την αστάθεια του οικονομικού συστήματος των καπιταλιστικών χωρών στις συνθήκες της νομισματικής κρίσης (βλ. λ.). Οι αυθόρμητες διακινήσεις σημαντικών ποσών για βραχυ­ πρόθεσμες τοποθετήσεις από τη μιά χώρα στην άλλη, με κριτήριο το κυ­ νήγι για πιο υψηλούς τόκους, πολλές φορές οδήγησαν στην απότομη χει­ ροτέρευση μερικών δυτικοευρωπαϊκών χωρών, την οικονομική κατα­ στροφή ακόμα και μεγάλων εμπορικών τραπεζών. Ταυτόχρονα τα πετρο­ δολάρια μετατράπηκαν σε συμπληρωματική πηγή για τη χρηματοδότηση της οικονομίας των αναπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών. Με τον καιρό αυτά συγκεντρώνονται όλο και περισσότερο στις τράπεζες των Ιδιων των χωρών εξόρυξης πετρελαίου, που άρχισαν να πραγματοποιούν επιχειρήσεις χρηματοδότησης βιομηχανικών, εμπορικών και οικονομικών εταιριών διά­ φορων χωρών, συμπεριλαμβανομένων και των χωρών που εισάγουν πετρέ­ λαιο. Σήμερα η αγορά πετροδολαρίων μετατράπηκε σε πεδίο σκληρού αντα­ γωνισμού ανάμεσα στις τράπεζες των αναπτυγμένων χωρών, που αρχικά υπαγόρευσαν τις συνθήκες χρησιμοποίησης αυτών των μέσων και στις τράπεζες των πετρελαιοπαραγωγών χωρών, που προσπαθούν να πάρουν τη θέση των Ισων εταίρων στις διεθνείς νομισματικές, πιστωτικές σχέσεις. Π έττυ Ο υΙλλιαμ (1623-1687): Άγγλος οικονομολόγος, ένας από τους θεμελιωτές της αστικής κλασικής πολιτικής οικονομίας (βλ. λ.). Τα επι-

π ισ τω τικ ό σ ύσ τημα

476

άτημονικά ενδιαφέροντα του Πέττυ ήταν πολύμορφα: Το 1647 ανακά­ λυψε τη μηχανή αντιγράφων, το 1649 πήρε τον τίτλο του διδάκτορα της Αυσικής, το 1651 τον τίτλο του καθηγητή της ανατομίας και της μουσικής. Μολονότι ήταν μεγάλος γαιοκτήμονας, ο Πέττυ αποτέλεσε τον ιδεολόγο της νικήτριας αστικής τάξης, που ανέβηκε στην εξουσία μετά την αγγλική αστική επανάσταση. Οι κύριες πολιτικο-οικονομικές εργασίες του Πέττυ είναι: «Πραγματεία για τη φορολογία και τις εισφορές» (1662), «Το λόγο στους σοφούς» (1664), «Πολιτική ανατομία της Ιρλανδίας» (1672), «Πολι­ τική αριθμητική» (1676) κ.α. Στην αρχή οι εργασίες του διαπνέονταν από εμποροκρατικές (μερκαντιλιστικές) ιδέες (βλ. μερκαντιλισμός). Στις εργα­ σίες όμως που δημοσίευσε αργότερα συγκεκριμένα στη μελέτη του «Λίγα λόγια σχετικά με το χρήμα» (1682), εξαλείφτηκαν τα τελευταία ίχνη των εμποροκρατικών αντιλήψεων. Ο Πέττυ εγκαινίασε τη μετάβαση από την ανάλυση της σφαίρας της κυκλοφορίας στην ανάλυση της παραγωγικής διαδικασίας. Τη μέθοδο που χρησιμοποίησε στην πολιτική οικονομία, την πήρε από τις φυσικές επιστήμες και τη συμπλήρωσε με τη μαθηματική και τη στατιστική ανάλυση. Ο Πέττυ ήταν ο πρώτος που διατύπωσε την αρχή της θεωρίας της αξίας της εργασίας. Διέκρινε την εσωτερική αξία, που την ονό­ μαζε «φυσική τιμή», από την τιμή της αγοράς ή όπως την ονόμαζε «πολιτική τιμή». Ο Πέττυ καθόριζε την αξία με την εργασία που είχε δαπανηθεί, ενώ ταυτόχρονα έδειχνε τη μαθηματική εξάρτηση του μεγέθους της αξίας από την παραγωγικότητα της εργασίας. Το μέγεθος της αξίας το μετρούσε με δύο μέτρα τη γή και την εργασία, θεωρώντας ότι ο μόχθος είναι ο πατέρας του πλούτου και η γή η μητέρα του. Η αδυναμία του να κατανοήσει τη διττή φύση της εργασίας και του εμπορεύματος δεν επέτρεπε στον Πέττυ να αποκαλύψει ολοκληρωτικά την ουσία του χρήματος. Ωστόσο, στο χρήμα είδε το γενικό ισοδύναμο (βλ. λ.) και ανέλυσε μια σειρά λειτουργίες του χρή­ ματος. Αναλύοντας τις κατηγορίες του μισθού, του κέρδους και της γαιοπροσόδου, ο Πέττυ έθεσε το πρόβλημα της διαίρεσης της εργάσιμης μέρας σε αναγκαίο και πρόσθετο χρόνο. Σαν γενική μορφή υπεραξίας έβλεπε την πρόσοδο, που εμφανιζόταν σαν γαιοπρόσοδος και σαν χρηματική πρόσοδος (τόκος). Ο Πέττυ είναι επίσης ο πρώτος οικονομολόγος που έθεσε το πρόβλημα της διαφορικής γαιοπροσόδου. Με επιστημονικό τρόπο αντιμετώπισε και το πρόβλημα της τιμής της γης. Οι αντιλήψεις του Πέττυ για τα ζητήματα της οικονομικής πολιτικής εξέφραζαν την τάση υποταγής της οικονομίας της χώρας στο βιομηχανικό κεφάλαιο, αν και θεωρούσε νομοτελειακή την επέμβαση του κράτους για τη ρύθμιση της εθνικής οικονομίας. Π ίσ τη κα π ιτα λισ τικ ή , βλ. καπιταλιστική πίστη Π ισ τω τικ ό σ ύ σ τη μ α : Το σύνολο των πιστωτικών σχέσεων και τα πιστω­ τικά ιδρύματα της μιας ή της άλλης χώρας που τις εξυπηρετούν. Το πιστω­

476

π ισ τω τικ ό σ ύστημα

τικό σύστημα στον καπιταλισμό είναι το σύνολο των πιστωτικών σχέ­ σεων ανάμεσα στα χρηματικά και παραγωγικά (λειτουργικά) κεφάλαια, ι που βασίζονται στην εκμετάλλευση των εργαζομένων και είναι συνδε­ μένα με την κίνηση του δανειακού κεφαλαίου. Βασικές μορφές των πι­ στωτικών σχέσεων στο καπιταλιστικό πιστωτικό σύστημα είναι π εμπο­ ρική και τραπεζική πίστη (βλ. καπιταλιστική πίστη). Το καπιταλιστικό πι­ στωτικό σύστημα συμπεριλαμβάνει διάφορα πιστωτικά ιδρύματα, που χρη­ σιμοποιούν τα προσωρινά ελεύθερα χρηματικά κεφάλαια και έσοδα και τα μετατρέπουν σε δανειακό κεφάλαιο. Βασικός κρίκος του καπιταλιστικού πιστωτικού συστήματος είναι οι τράπεζες έκδοσης χρεογράφων, οι εμπο­ ρικές τράπεζες κ.α. Στο καπιταλιστικό πιστωτικό σύστημα, μπαίνουν επί­ σης τα ασφαλιστικά μονοπώλια, οι σύνδεσμοι χρηματοδότησης, οι εται­ ρίες επενδύσεων, τα ταμιευτήρια, τα ενεχυροδανειστήρια κ.α. Την εποχή του ιμπεριαλισμού (βλ. λ.), το καπιταλιστικό πιστωτικό σύστημα προσκολλάται στα βιομηχανικά μονοπώλια. Στις συνθήκες του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού (βλ. λ.) ειδικές κατευθύνσεις του είναι οι παρακάτω: η πλατιά χρησιμοποίηση των πιστωτικών πόρων από τα ιμπεριαλιστικά κράτη για στρατιωτικούς σκοπούς, η εξαγορά ενός μέρους από τις μετοχές των τραπεζών από το κράτος, η καπιταλιστική εθνικοποίηση μερικών τραπεζών. Στις αναπτυσσόμενες χώρες που μπήκαν στο δρόμο της οικονομικής ανε­ ξαρτησίας και των δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων, δημιουργούνται εθνικά πιστωτικά συστήματα, που αποτελούνται κυρίως από κρατικά και μερικά από συνεταιριστικά πιστωτικά ιδρύματα. Το πιστωτικό σύστημα στο σο­ σιαλισμό είναι το σύνολο των σχεδιοποιημένα οργανωμένων πιστωτικών σχέσεων και των ιδρυμάτων που τις εξυπηρετούν, και βασίζεται στην κοι­ νωνική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής. Με τις πιστωτικές σχέσεις πραγμα­ τοποιείται η δημιουργία και χρησιμοποίηση του δανειακού κεφαλαίου, που κατανέμεται δίκαια, στη βάση των πιστωτικών σχεδίων, με τη μορφή της άμεσης τραπεζικής πίστης. Με τη βοήθεια του πιστωτικού συστήματος συγ­ κεντρώνονται προσωρινά τα ελεύθερα μέσα των επιχειρήσεων, του κρατικού προϋπολογισμού, και του πληθυσμού για τη χορήγηση πιστωτικών μέσων για τις ανάγκες της διευρυμένης αναπαραγωγής (βλ. σοσιαλιστική αναπα­ ραγωγή διευρυμένη) προς το συμφέρον της κομμουνιστικής οικοδόμησης και την άνοδο της ευημερίας του λαού. Η λειτουργικότητα του σοσιαλιστι­ κού συστήματος πραγματοποιείται με τον πιστωτικό μηχανισμό, που αποτελεΙ το σύνολο των μορφών και μεθόδων της πιστωτικής διεύθυνσης, των πιστωτικών μοχλών και των πιστωτικών κινήτρων επενέργειας στη σοσιαλι­ στική οικονομία. 0 πιστωτικός μηχανισμός είναι συστατικός κρίκος του οι­ κονομικού μηχανισμού της σοσιαλιστικής κοινωνίας (βλ. λ.) και συνδέεται οργανικά με τους άλλους κρίκους. Αναπτύσσεται σταθερά και τελειοποιεί­ ται με την αύξηση του βαθμού ωρίμανσης των σοσιαλιστικών παραγωγι­ κών σχέσεων και, στην προκειμένη περίπτωση, των πιστωτικών σχέσεων. Η τελειοποίηση του πιστωτικού μηχανισμού και το δυνάμωμα της επίδρασης

Π λεχάνω φ Γ κεόργκι Β α λ εν τίν ο β ιτς

477

του στην ανύψωση της αποδοτικότητας της κοινωνικής παραγωγής και της ποιότητας της εργασίας και του προϊόντος προϋποθέτει: το πέρασμα στη σύσταση πεντάχρονων πιστωτικών πλάνων με τον ξεχωρισμό τους ανά χρόνο, τη δραστηριοποίηση της συμμετοχής της τραπεζικής πίστης στη χρηματοδότηση της οικοδόμησης επιχειρήσεων, το δυνάμωμα των πιστω­ τικών κυρώσεων στις επιχειρήσεις που παραβαίνουν την πειθαρχία της πίστης και της πληρωμής. Βασικά πιστωτικά ιδρύματα της σοσιαλιστικής κοινωνίας είναι οι τράπεζες (βλ. τράπεζες στο σοσιαλισμό). Εκτός από αυτά στο σοσιαλιστικό πιστωτικό σύστημα μπαίνουν τα κρατικά ταμιευτήρια (πραγματοποιούν τη διαφύλαξη των χρηματικών οικονομιών του πληθυ­ σμού, τα κρατικά δάνεια και με την εντολή των καταθετών τις πληρωμές για τις υπηρεσίες του δήμου, τις υπηρεσίες της καθημερινής ζωής, κ.α.) και τα ενεχυροδανειστήρια (δίνουν δάνεια στον πληθυσμό με ενέχυρο προ­ σωπικά αντικείμενα που παίρνουν για φύλαξη). Σε μερικές σοσιαλιστικές χώρες υπάρχουν επίσης και πιστωτικοί συνεταιρισμοί. Κοινές αρχές για όλες τις σοσιαλιστικές χώρες, όσον αφορά την οργάνωση του πιστωτικού συ­ στήματος είναι: τα κρατικά πιστωτικά μονοπώλια, η πραγματοποίηση για όλη τη χώρα ενιαίας πιστωτικής πολιτικής, ο δημοκρατικός συγκεντρωτισμός στη διεύθυνση του πιστωτικού συστήματος, η άμεση σχεδιοποιημένη τραπεζική πιστωτική διεύθυνση της λαϊκής οικονομίας, η συγκέντρωση σε κοινή κρα­ τική κεντρική τράπεζα της χρηματικής κυκλοφορίας για τη χώρα, η πλατιά ανάπτυξη διαμέσου του πιστωτικού συστήματος των πληρωμών στη λαϊκή οικονομία. Ταυτόχρονα, σε διάφορες σοσιαλιστικές χώρες υπάρχουν ιδιαί­ τερες ιδιομορφίες, στη δομή του πιστωτικού συστήματος, στις μεθόδους της πιστωτικής διεύθυνσης της οικονομίας και του πληθυσμού, στη λει­ τουργικότητα του πιστωτικού μηχανισμού. Π λεχάνω φ Γκεόργκι Β α λ ε ν τίν ο β ιτς (1 8 6 6 -1 9 1 8 ): Ένας από τους πρώτους Ρώσους μαρξιστές, επιφανής προπαγανδιστής του μαρξισμού, διακεκριμένος παράγοντας του ρωσικού και του διεθνούς σοσιαλδημοκρα­ τικού κινήματος. Οι κοινωνικο-οικονομικές απόψεις του Πλεχάνωφ σημεί­ ωσαν μια πολύπλοκη εξέλιξη. Η σημαντικότερη περίοδος της ζωής του ήταν όταν εγκατέλειψε την ιδεολογία των ναρόντνικων και πέρασε στις ιδεολο­ γικές θέσεις του μαρξισμού. Στις εργασίες του αΟ σοσιαλισμός και η πολιτική πάλη» (1883) και «Οι διαφωνίες μας» (1885), ο Πλεχάνωφ υπέβαλε σε κριτική ανάλυση το οικονομικό πρόγραμμα των ναρόντνικων και έδειξε την αβασιμότητα των ισχυρισμών τους για το αδύνατο της ανάπτυξης του καπι­ ταλισμού στη Ρωσία. Ο Πλεχάνωφ έδειξε, στηριζόμενος σε πλήθος στοι­ χεία ότι ο ρώσικος καπιταλισμός υπάρχει ήδη και αναπτύσσεται με τους δικούς του νόμους. Υποβάλλοντας σε κριτική ανάλυση τους ισχυρισμούς για «σοσιαλιστικές βάσεις» της αγροτικής κοινότητας και για κομμουνι­ στικά ένστικτα «του αγρότη», ξεσκέπασε την αντιδραστική, μικροαστική ουτοπία των ναρόντνικων για τη δυνατότητα περάσματος της τότε Ρωσίας

478

πληθω ρισ μός

στο σοσιαλισμό, παραλείποντας το στάδιο του καπιταλισμού. 0 Πλεχάνωφ ήταν βαθύς γνώστης της μαρξιστικής οικονομικής θεωρίας, οξύς κριτικός της αστικής πολιτικής οικονομίας. Ωστόσο, παρά τη μαρξιστική αντίληψη των σπουδαιότερων προβλημάτων της πολιτικής οικονομίας, έκανε σοβαρά λάθη, σε μια σειρά ζητήματα, ιδιαίτερα στο πρόβλημα της παραγωγικής τ ι­ μής και της διαφοράς ανάμεσα στην απλή εμπορευματική οικονομία και την καπιταλιστική, ενώ επίσης ήταν οπαδός του «σιδερένιου νόμου» του μισθού τ ο υ /Ι ασσάλ (βλ. λ.). Ο Πλεχάνωφ άσκησε κριτική στους εκπρόσωπους της αστικής εκχυδαίσμένης πολιτικής οικονομίας (βλ. λ.), αγωνίστηκε κατά του μπερνσταϊνισμού — του αναθεωρητισμού στο παγκόσμιο εργατικό κίνημα στα τέλη του 19ου αιώνα. Η θεωρητική και πρακτική δράση του Πλεχάνωφ εγκαινίασε τη μαρξιστική περίοδο στην ανάπτυξη της κοινωνικο-οικονομικής σκέψης στη Ρωσία έπαιξε σοβαρό ρόλο στην πολιτική διαφώτιση και την επαναστατική πάλη της εργατικής τάξης. Από τα 1903 αρχίζει η μενσεβίκικη περίοδος δράσης του Πλεχάνωφ και η απομάκρυνσή του από το μαρ­ ξισμό. Αναγνωρίζοντας το γεγονός της ύπαρξης του καπιταλισμού στη Ρωσία, ο Πλεχάνωφ δεν ερεύνησε τις ιδιομορφίες της ανάπτυξής του στις συνθήκες της διατήρησης των κατάλοιπων των φεουδαρχικών σχέσεων, δε μελέτησε ειδικά τις αγροτικές σχέσεις, δεν πρόσεξε τα προβλήματα του ιμπεριαλισμού. 0 Πλεχάνωφ δεν πίστευε στον επαναστατικό ρόλο της αγροτιάς σαν συμμάχου του προλεταριάτου στα απελευθερωτικό κίνημα, υπερεκτιμούσε το ρόλο της φιλελεύθερης αστικής τάξης. Απέναντι στην Οκτωβριανή επανάσταση ο Πλεχάνωφ πήρε αρνητική θέση, αλλά μη θέ­ λοντας να ταχθεί κατά της εργατικής τάξης, απομακρύνθηκε από την πολι­ τική δράση. 0 Β. I. Λένιν άσκησε κριτική στις οπορτουνιστικές απόψεις του Πλεχάνωφ αλλά ταυτόχρονα σημείωνε τις μεγάλες του υπηρεσίες σαν συγγραφέα μιας σειράς διακεκριμένων εργασιών με τις οποίες διδάχθηκαν οι Ρώσοι μαρξιστές. Π ληθυσμός, βλ. καπιταλιστικός νόμος του πληθυσμού, μαλθουσισνισμός και σοσιαλιστικός νόμος του πληθυσμού. Π ληθ ω ρ ισ μό ς: Η υπερπλήρωση της χρηματικής κυκλοφορίας από πλεονασματική —σε σύγκριση με τις ανάγκες της εμπορευματικής κυκλοφορίας— μάζα χαρτονομισμάτων. Η εμφάνιση πλεονάσματος χρημάτων στην κυκλο­ φορία συνδέεται συνήθως με τη δημιουργία ελλείμματος του προϋπολο­ γισμού, όταν το κράτος δεν είναι σε θέση να καλύψει με τις συνηθισμένες πηγές εσόδων τις δαπάνες του που αυξήθηκαν απότομα, και είναι υποχρεω­ μένο να καταφεύγει σε συμπληρωματική έκδοση χρήματος. Συνήθως αυτό προκαλείται από πολέμους, ασυγκράτητο κυνηγητό εξοπλισμών, από τις συνέπειες της οικονομικής κρίσης. Ο πληθωρισμός οδηγεί στην υποτίμηση των χαρτονομισμάτων, σε σχέση με το χρηματικό υλικό (χρυσό), στο βαθμό που η ποσότητα των κυκλοφοραύντων χαρτονομισμάτων είναι μεγαλύ

πληθω ρισ μός

479

τερη από την ποσότητα των χρημάτων σε χρυσό η οποία είναι αναγκαία για την εξυπηρέτηση της εμπορευματικής κυκλοφορίας. Ο πληθωρισμός έχει δυσμενείς επιπτώσεις σε όλη την οικονομία της χώρας, δημιουργεί μια ορμητική και ασυγκράτηση αύξηση των τιμών των εμπορευμάτων, μια ανισόμερη αύξηση. Αυτό οδηγεί στη διαμόρφωση μεγάλων διαφορών στην αποδοτικότητα σε κέρδη των διάφορων κλάδων, πράγμα που ενθαρρύνει την ανάπτυξη ορισμένων και προκαλεΙ τον απότομο περιορισμό της παρα­ γωγής άλλων. Μ ’ αυτό τον τρόπο εντεΐνεται η αναρχία και η δυσαναλογία της παραγωγής που χαρακτηρίζει τον καπιταλισμό. Η ανισόμερη αύξηση των τιμών δημιουργεί εξαιρετικά ευνοϊκή κατάσταση για την αισχοκέρδεια στο εμπόριο, συμβάλλει στη μεταφορά κεφαλαίων από τη σφαίρα της παρα­ γωγής στη σφαίρα της κυκλοφορίας. Με ιδιαίτερη ταχύτητα αυξάνονται οι τιμές στην παραγωγή των πολεμικών κλάδων, πράγμα που οδηγεί στην υπερβολική τους ανάπτυξη σε βάρος της παραγωγής καταναλωτικών ειδών. Διαταράσσονται κοι οι πιστωτικές σχέσεις. Η χορήγηση δανείων παύει να είναι επικερδής εφόσον οι δανειοδότες, παίρνοντας πίσω υποτιμημένα τα χρήματα τους, υφίστανται ζημία. Η απώλεια της αξίας των χρημά­ των υπονομεύει την εμπιστοσύνη σ' αυτά, δημιουργεί την τάση της απαλ­ λαγής, όσο γίνεται πιο γρήγορα, από τα χρήματα, την τάση ανταλλαγής τους με εμπορεύματα που περικλείουν πραγματική αξία. Ταυτόχρονα, τα πρό­ σωπα που διαθέτουν εμπορεύματα επιδιώκουν να τα κρατήσουν υπολογί­ ζοντας σε άνοδο της τιμής τους. Έτσι, μεγαλώνει ακόμη περισσότερο η αναντιστοιχία ανάμεσα στην ποσότητα των χαρτονομισμάτων που κυκλο­ φορούν και την απαιτούμενη ποσότητα για την εξυπηρέτηση της κυκλο­ φορίας. Θύματα του πληθωρισμού γίνονται και οι μικροί εμπορευματοπαραγωγοΙ, γιατί οι τιμές στα είδη τους ανεβαίνουν πολύ πιο αργά απ’ ό,τι οι τιμές στα είδη των μεγάλων καπιταλιστικών επιχειρήσεων. Η μεγάλη αστική τάξη αποφεύγει τις απώλειες από τον πληθωρισμό με την άνοδο των τιμών στα εμπορεύματά της, με την πώλησή τους στο εξωτερικό, τη μετατροπή των χρηματικών κεφαλαίων σε χρυσό, πολύτιμους λίθους και ξένο συνάλ­ λαγμα. Επωφελούμενη από την καταστροφή των μικρών και μεσαίων επι­ χειρηματιών, που δεν μπόρεσαν να αντέξουν στους κλυδωνισμούς του πλη­ θωρισμού, η μεγάλη αστική τάξη αγοράζει σε εξευτελιστική τιμή τις επιχει­ ρήσεις τους. Έτσι ο πληθωρισμός συμβάλλει στη συγκέντρωση και τη συγκεντροποίηση του κεφαλαίου. Στις συνθήκες της γενικής κρίσης του καπι­ ταλισμού, ο πληθωρισμός απόχτησε γενικό και χρόνιο χαρακτήρα. Οι από­ πειρες των αστικών κρατών να σταθεροποιήσουν τα εθνικά τους νομίσματα δεν αποδίδουν τα αναμενόμενα αποτελέσματα για την ιμπεριαλιστική πολι­ τική και το κυνήγι των εξοπλισμών που συνδέεται μ’ αυτή, καθώς και η περιοδική εξαπόλυση τοπικών πολέμων πότε στη μια και πότε στην άλλη περιοχή της γης, απαιτούν κολοσσιαία έξοδα και είναι η αιτία της διαρκούς ελλειμματικότητας των κρατικών προϋπολογισμών. Γι' αυτό, παρά τη μετα­ πολεμική (κάποτε επανειλημμένη) υποτίμηση (βλ. λ.) του νομίσματος στις

π ο ιό τη τα τη ς εργασ ίας καπιταλιστικές χώρες, η ποσότητα του χαρτονομίσματος υπερβαίνει σημαν­ τικά τις ανάγκες της κυκλοφορίας. Ό σ ο περνά ο καιρός, η απόσταση αυτή γίνεται ολοένα και πιο αισθητή. Παραδείγματος χάρη, μόνο κατά τα έτη 1951-1970, με αύξηση του τελικού κοινωνικού προϊόντος στην Ιαπωνία κατά 3,8 φορές (σε σταθερές τιμές), η ποσότητα του χρήματος στην κυ­ κλοφορία αυξήθηκε κατά 5,5 φορές, στην Ιταλία αντίστοιχα κατά 2,8 και 3,8 φορές, στις ΗΠΑ κατά 2,5 και 2,7 φορές. Ό λα αυτά οδηγούν στην αδιά­ κοπη επιτάχυνση των πληθωριστικών διαδικασιών, επιδρούν αρνητικά στην οικονομία των καπιταλιστικών χωρών και, σε τελευταία ανάλυση, υπονο­ μεύουν τα οικονομικά θεμέλια του καπιταλισμού. «Π λήρης απασχόληση», βλ. θεωρία της «πλήρους απασχο,\ήσεω»ς. Π λούτος εθνικός, βλ. εθνικός πλούτος. « Π ο ιό τη τα ζωής», βλ. θεωρία της βποιότητας ζωής». Π ο ιό τη τα τη ς ερ γ α σ ία ς : Ο γενικός χαρακτηρισμός της ατομικής και ομα· δικής δραστηριότητας των εργαζομένων. Στην ποιότητα της εργασίας αντα­ νακλάται η ποιότητα της ζωντανής εργασίας, το επίπεδο της οργάνωσης και της διεύθυνσης της παραγωγής, η επαγγελματική κατάρτιση των εργα­ ζομένων, η κατάσταση της πειθαρχίας στο σχέδιο, στην παραγωγή και στην τεχνολογία. Μέτρο για την υψηλή ποιότητα της εργασίας είναι η αντι­ στοιχία της με το σύγχρονο επίπεδο και τις απαιτήσεις της τεχνικής καθώς και με την οργάνωση της παραγωγής, ο αυστηρός ρυθμός της εργασίας, η ακριβής συνεργασία των συνεχόμενων παραγωγών, η σύνδεση με την τεχνική και τις πρώτες ύλες, η αυστηρή τήρηση της τεχνολογίας. Ανα­ πόσπαστη πλευρά για την υψηλή ποιότητα της εργασίας είναι η συνει­ δητή συντροφική πειθαρχία, η αμοιβαία υπευθυνότητα κι η αλληλοβοή­ θεια. Στους πρωτοπόρους εργαζόμενους υπάρχει μεγόλο ενδιαφέρον για τις κοινές υποθέσεις, για τα αποτελέσματα της εργασίας τους και τις εργασίες των συντρόφων τους. Έτσι, η ποιότητα της εργασίας διαμορφώ­ νεται από πολλούς παραγωγικο-οικονομικούς συντελεστές και αγκαλιάζει έναν πλατύ κύκλο ηθικών προβλημάτων. Ο αγώνας για την ανύψωση της ποιότητας της εργασίας δεν περιορίζεται στον τομέα της υλικής παραγωγής, αλλά συμπεριλαμβάνει και την παραγωγή των πνευματικών αξιών, τον τομέα εξυπηρέτησης, τη διαπαιδαγώγιση των παιδιών κλπ. Η ποιότητα της εργασίας έχει ποικίλες μορφές υλικής ενσάρκωσης: στον τομέα της παρα­ γωγής είναι η ποσότητα και η ποιότητα του προϊόντος· στον τομέα της εξυπηρέτησης είναι ο όγκος και η ποιότητα των υπηρεσιών στον τομέα της επιστήμης είναι η αποδοτικότητα των επιστημονικών επεξεργασιών και ερευνών στον τομέα της μόρφωσης είναι η ποιότητα των γνώσεων παυ διδάχθηκαν οι μαθητές. Γενικό οικονομικό αποτέλεσμα για την καλυ-

π ο ιό τη τα τ ο υ πρ οϊό ντο ς

481

τέρευση της ποιότητας της εργασίας σε όλους τους κρίκους της λαϊκής οικονομίας αποτελεΙ η άνοδος της αποδοτικότητας της κοινωνικής παρα­ γωγής (βλ. λ.), η πληρέστερη ικανοποίηση των αναγκών των μελών της κοι­ νωνίας. Αυτό το πρόβλημα έχει ταυτόχρονα και μεγάλη κοινωνική σημασία. Η καλυτέρευση των δεικτών ποιότητας της εργασίας συντελεί στο δυνάμω­ μα των σοσιαλιστικών σχέσεων στην εργασία και στην κοινωνική ιδιοκτη­ σία, στη συνειδητοποίηση από τον κάθε εργαζόμενο της θέσης του στην κοινή εργασία. Ο προσανατολισμός για την καλυτέρευση των ποιοτικών δει­ κτών της εργασίας εισχωρεί σήμερα στη δραστηριότητα της καθεμιάς εργα­ τικής κολλεκτίβας. «Βασικό πρόβλημα για την ανάπτυξη της λαϊκής οικονο­ μίας μας — υπέδειξε ο Λ.Ι. Μπρέζνιεφ — έγινε η εξύψωση της ποιότητας ό­ λης της εργασίας. Αυτό αφορά και την ποιότητα των σχεδίων μας, δηλαδή τη βασιμότητα και την εξισορρόπησή τους. Αυτό αφορά και τη διευθυντική δραστηριότητα από τους αρχικούς τομείς της παραγωγικής μηχανής μέχρι τα κεντρικά οικονομικά όργανα. Αυτό αφορά και το δυνάμωμα της εργατικής πειθαρχίας και την καλυτέρευση της ποιότητας του παραγόμενου προϊόντος» (Λ.Ι. Μπρέζνιεφ. Στη λενινιστική πορεία, τομ. 5, σελ. 312, ρωσ. έκδ.). Το σοσιαλιστικό κράτος ενδιαφέρεται για την πολύπλευρη άνοδο της ποιότητας της εργασίας. Στην απόφαση της Κ.Ε. του ΚΚΣΕ και του υπουργικού συμ­ βουλίου της ΕΣΣΔ: «Για την καλυτέρευση της σχεδιοποίησης και το δυνά­ μωμα της επίδρασης του οικονομικού μηχανισμού στην ανύψωση της απο­ δοτικότητας της παραγωγής και της ποιότητας της εργασίας», θεσπίστηκε ένα σύνολο μέτρων για την παραπέρα άνοδο της αποδοτικότητας της κοι­ νωνικής παραγωγής, την επιτάχυνση της επιστημονικοτεχνικής προόδου, την άνοδο της παραγωγικότητας της εργασίας, την καλυτέρευση της ποιό­ τητας των προϊόντων και την εξασφάλιση σ’ αυτή τη βάση, της πληρέστερης ικανοποίησης των κοινωνικών και προσωπικών αναγκών. Π ο ιό τη τα το υ π ρ ο ϊό ν το ς: Το σύνολο των καταναλωτικών ιδιοτήτων της παραγωγής, η ικανότητά της να ικανοποιεί ορισμένες ανάγκες της λαϊκής οικονομίας ή του πληθυσμού σε αντιστοιχία με τον προορισμό της. Οι ιδιό­ τητες που χαρακτηρίζουν την ποιότητα του προϊόντος καθορίζονται από τον προορισμό τους στη χρήση ή στην κατανάλωση, και γΓ αυτό δεν είναι Ιδιες για τα διάφορα είδη των προϊόντων. Η ποιότητα του προϊόντος εκφράζετα, με διάφορους δείκτες, που η πλειονότητά τους είναι ποσοτικοί. Στη βελτίωση της ποιότητας του προϊόντος σοβαρό ρόλο παίζει ο καθορισμός προτύπων που έχουν σαν σκοπό τον προσδιορισμό και την εφαρμογή αυστηρά καθο­ ρισμένων προδιαγραφών ως προς την ποιότητα και τις διαστάσεις της πρώτης ύλης, των υλικών και των τελικών ειδών. Για τον καθορισμό της ποιότητας του προϊόντος χρησιμοποιούνται δείκτες όπως είναι η αντοχή, η διάρκεια η οικονομικότητα στην παραγωγή και την εκμετάλλευση της παραγωγής, η αισθητική του είδους, κλπ. Η υψηλή ποιότητα του προϊόν­ τος έχει τεράστια σημασία για τη λαϊκή οικονομία. Εξασφαλίζει οικονομία 31

482

π ο ιό τη τα του πρ οϊό ντο ς

μέσων, συμβάλλει στην ανύψωση της παραγωγικότητας της εργασίας και στη μείωση του κόστους της παραγωγής. Η βελτίωση της ποιότητας του προϊόντος αποτελεΙ σοβαρό παράγοντα της αποδοτικότητας της κοινωνικής παραγωγής. Η βελτίωση της ποιότητας του προϊόντος, που εκδηλώνεται με τη καλυτέρευση των τεχνικο-οικονομικών ιδιοτήτων, με την ούξηση της παραγωγικότητας, με την παράταση του χρόνου χρήσης, με το ανέβασμα της στερεότητας των μέσων παραγωγής και των ειδών κατανάλωσης, έχει για την Ιδια ποσότητα καταναλωτικών αξιών που έχουν παραχθεί, την ίδια σημασία με την αύξηση του όγκου της παραγωγής. «Στις σημερινές συνθή­ κες, αν υπολογίσει κανείς το αποτέλεσμα για όλη τη λαϊκή οικονομία — τόνιζε στον απολογισμό της ΚΕ του ΚΚΣΕ στο 24 συνέδριο του ΚΚΣΕ ο Λεονίντ Μπρέζνιεφ — το καλύτερο σχεδόν πάντα σημαίνει και το περισ­ σότερο». Η βελτίωση της ποιότητας του προϊόντος επιτρέπει να ικανοποι­ ούνται πληρέστερα και καλύτερα οι ανάγκες της λαϊκής οικονομίας, οι απαι­ τήσεις και οι προτιμήσεις των καταναλωτών. Η αναπτυσσόμενη επιστημονικοτεχνική επανάσταση, το σύγχρονο τεχνικό επίπεδο της παραγωγής με τις υψηλές της ταχύτητες, την τεράστια ισχύ της, τις αδιάκοπες και αυτοματοποιημένες διαδικασίες της, το ανεβασμένο επίπεδο ζωής του πολιτισμού των εργαζομένων στις σοσιαλιστικές χώρες — ολα αυτά προωθούν το πρόβλημα της ποιότητας της παραγωγής στην πρώτη γραμμή. «Η συστημα­ τική βελτίωση της ποιότητας — αναφέρει το πρόγραμμα του ΚΚΣΕ — αποτελεί υποχρεωτική απαίτηση για την ανάπτυξη της οικονομίας. Η ποιότητα του προϊόντος των σοβιετικών επιχειρήσεων πρέπει να είναι σημαντικά υψηλότερη από την ποιότητα των καλύτερων καπιταλιστικών επιχειρήσεων. Γι’ αυτό επιβάλλεται να εφαρμοστεί ένα πλατύ σύστημα μέτρων, συμπερι­ λαμβανομένου του κοινωνικού ελέγχου, να ανυψωθεί ο ρόλος των δεικτών ποιότητας του προϊόντος κατά τη σχεδιοποίηση, για την εκτίμηση της εργα­ σίας των επιχειρήσεων στη σοσιαλιστική άμιλλα». Η σοσιαλιστική βιομη­ χανία απέκτησε μια τέτοια τεχνική ωριμότητα που είναι σε θέση να εξασφα­ λίσει την παραγωγή πολύμορφων μέσων παραγωγής και ειδών κατανάλωσης, που να ανταποκρίνονται απόλυτα, από την άποψη των τεχνικο-οικονομικών δεικτών, στις αυξανόμενες απαιτήσεις της λαϊκής οικονομίας και της παγκό­ σμιας αγοράς. Η οικονομική μεταρρύθμιση, που πραγματοποιείται σύμφωνα με τις αποφάσεις της ολομέλειας της ΚΕ του ΚΚΣΕ, το Σεπτέμβριο του 1965, και του 23ου συνεδρίου του κόμματος, δημιούργησε τους όρους που συμβάλλουν στην ανύψωση του υλικού ενδιαφέροντος του προσωπικού των επιχειρήσεων, για τη βελτίωση της ποιότητας των προϊόντων. Αυτό πετυχαίνεται με την εισαγωγή του δείκτη της ρευστοποιημένης παρα­ γωγής, που υπαγορεύει στις επιχειρήσεις, περισσότερο από πριν, να παίρνουν υπόψπ τις απαιτήσεις της αγοράς για την ποιότητα του προϊόν­ τος με την εισαγωγή της κρατικής βεβαίωσης της ποιότητας της παραγωγής και την καθιέρωση του σήματος ποιότητας στα είδη που ανταποκρίνονται στα παγκόσμια πρότυπα, με τον καθορισμό υψηλότερων τιμών σε νέα

π ο λ ιτικ ή οικ ο ν ο μ ία

483

προϊόντα βελτιωμένης ποιότητας. Η επιτυχία της πόλης για την ποιότητα καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από τη μαζικότητα της συμμετοχής των εργα­ ζομένων, των καινοτόμων, των ορθολογιστών και των εφευρετών στη σο­ σιαλιστική άμιλλα. Μεγάλη προσοχή στο πρόβλημα βελτίωσης της ποιό­ τητας δίνουν οι οδηγίες του 24ου συνεδρίου του ΚΚΣΕ για το ένοτο πεντά­ χρονο σχέδιο ανάπτυξης της λαϊκής οικονομίας. Π όλη και χω ρ ιό , βλ. αντίθεση ανάμεσα στην πόλη και το χωριό και ουσιαστικές διαφορές ανάμεσα στην πόλη και το χωριό στο σοσιαλισμό. Π ο λιτικ ή α ν τιπ ληθ ω ρ ισ τική , βλ. αντιπληθωριστική πολιτική. Π ο λιτικ ή ο ικ ο ν ο μ ία : Η επιστήμη που μελετά τις κοινωνικο-παραγωγικές, δηλαδή τις οικονομικές σχέσεις οι οποίες εμφανίζονται αντικειμενικό στη διαδικασία της παραγωγής, της διανομής, της ανταλλαγής και της κατανά­ λωσης των υλικών αγαθών στην ανθρώπινη κοινωνία, στο διάφορα στά­ δια ανάπτυξής της. Η παραγωγή, η διανομή, η ανταλλαγή και η κατανάλωση υποτάσσονται σε ορισμένους οικονομικούς νόμους. Η αποκάλυψη αυτών των νόμων, και η χρησιμοποίησή τους στην πρακτική δράση των ανθρώπων στην εθνική οικονομία, αποτελεΙ το περιεχόμενο της πολιτικής οικονομίας. Οι νομοτέλειες της ανάπτυξης των παραγωγικών σχέσεων μελετούνται και αποκαλύπτονται από την πολιτική οικονομία σε οργανική σύνδεση και αλληλεπίδροση με τις διαρκώς αναπτυσσόμενες παραγωγικές δυνάμεις καθώς επίσης με το εποικοδόμημα της οικονομικής βάσης, και πρώτα-πρώ­ τα με το κρότος. Οι παραγωγικές δυνάμεις, σε ενότητα με τις ποραγωγικές σχέσεις, συνιστούν τον τρόπο παραγωγής (βλ. λ.) ενός ορισμένου κοινωνικο-οικονομικού συστήματος (βλ. λ.). Η πολιτική οικονομία είναι ιστορική επιστήμη. Αποκαλύπτει τους όρους και τις αιτίες της εμφάνισης, της ανά­ πτυξης και της αντικατάστασης αυτών των κοινωνικών μορφών παραγωγής από άλλες, πιο προοδευτικές. Η πολιτική οικονομία έχει σχέση με τα πιο ριζικά οικονομικά κοι πολιτικά συμφέροντα των ανθρώπων, των διάφορων τάξεων της κοινωνίας, και στα ανταγωνιστικά κοινωνικά συστήματα αποτελεΙ το στίβο οξύτατης ταξικής πόλης. Γι’ αυτό δεν υπάρχει, κι ούτε μπορεί να υπάρξει, ενιαία πολιτική οικονομία για όλες τις τάξεις. Έ τσι έχουμε την αστική πολιτική οικονομία, την προλεταριακή πολιτική οικονομία και την πολιτική οικονομία των ενδιάμεσων τάξεων — τη μικροαστική πολιτική οικονομία. Η μαρξιστική-λενινιστική πολιτική οικονομία έχει ταξικό, κομμα­ τικό χαρακτήρα. Ξεσκεπάζει αποφασιστικό την αντιεπιστημονική, αντι­ δραστική ουσία της αστικής οικονομικής επιστήμης, που υπερασπίζεται τον καπιταλισμό- διεξάγει ανειρήνευτη πόλη με τον αναθεωρητισμό, το δογ­ ματισμό, το ρεφορμισμό και τις άλλες διαστρεβλώσεις της οικονομικής ιστορίας. Η πολιτική οικονομία εμφανίστηκε στην εποχή του συστήματος της δουλοπαροικίας σαν επιστήμη για τη διεξαγωγή της οικονομίας. Μ’ αυτή

π ο λ ιτικ ή οικ ο ν ο μ ία την πρωταρχική αποστολή συνδέεται και ο τίτλος της επιστήμης, που προέρ­ χεται από τις ελληνικές λέξεις «πολιτεία» και «οικονομία» («πολιτεία» - κοι­ νωνικό σύστημα, «οίκος» - σπίτι, νοικοκυριό και «νόμος»). Σαν ανεξάρτητη επιστήμη, η πολιτική οικονομία άρχισε να αναπτύσσεται με την εμφάνιση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής (βλ. λ.). Στην Ιόια περίοδο σημειώ­ νονται οι πρώτες απόπειρες να ερευνηθούν θεωρητικό και να ερμηνευτούν μια σειρά φαινόμενα του καπιταλισμού. Κατά το 16ο-18ο αιώνα γεννήθηκε και αναπτύχθηκε η κατεύθυνση της οικονομικής σκέψης και της οικονομικής πολιτικής η γνωστή με το όνομα του μερκαντιλισμού (βλ. λ.). Οι εμποροκρότες (μερκαντιλιστές), συγκεντρώνοντας την προσοχή τους σε επιφανεια­ κό φαινόμενα της οικονομικής ζωής της κοινωνίας έδιναν αποφασιστική σημασία στη σφαίρα της κυκλοφορίας, στο εμπόριο, στα χρήματα, σαν μο­ ναδική πηγή πλούτου. Στην περίοδο της διαμόρφωσης του καπιταλιστικού συστήματος παραγωγής, όταν η αστική τάξη ήταν ακόμα τάξη που ανέβαινε και έπαιζε προοδευτικό ρόλο στην πόλη κατά του φεουδαρχισμού, όταν οι αντιθέσεις ανάμεσα στην αστική τάξη και το προλεταριάτο δεν είχαν ακόμα αναπτυχθεί, εμφανίστηκε και διαμορφώθηκε η αστική κλασική πολιτική οικονομία (βλ. λ.). Οι θεμελιωτές της, Πέττυ Ουίλλιαμ (βλ. λ.), Σμιθ Ά ντα μ (βλ.λ.) και Ρικάρντο Ν ταίηβιντ (βλ.λ.), εγκαινίασαν την επιστημονική έρευνα του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, έκαναν μια σειρά σοβαρές ανακαλύ­ ψεις γαι την κατανόηση των νόμων της κοινωνικής παραγωγής και διανομής των υλικών αγαθών. Ωστόσο οι περιορισμένοι αστικοί ορίζοντες και το γεγονός ότι ο καπιταλισμός δεν είχε ακόμα αναπτυχθεί, δεν επέτρεψαν στους κλασικούς της αστικής πολιτικής οικονομίας να αποκαλύψουν την εκμεταλ­ λευτική ουσία και τον ιστορικά παροδικό χαρακτήρα του καπιταλισμού, να φανερώσουν τις ανταγωνιστικές του αντιθέσεις. Από τη στιγμή που η ταξική πόλη του προλεταριάτου άρχισε να απειλεί την ύπαρξη του καπι­ ταλισμού, η αστική κλασική πολιτική οικονομία παραχωρεί τη θέση της στη μη επιστημονική, αστική εκχυδαϊσμένη πολιτική οικονομία (βλ. λ.), που κυριαρχεί στον καπιταλιστικό κόσμο ως σήμερα. Οι πρώτοι εκπρόσωποι της — Σαι Ζαν-Μπατίστ (βλ. λ.), Μάλθους Τόμας Ρόμπερτ (βλ. λ.), Μιλλ Τζων Στιούαρ (βλ λ.), Μακ Κουλόκ και άλλοι — αντικατέστησαν την επιστη­ μονική γνώση των οικονομικών φαινομένων με την περιγραφή των καθαρό εξωτερικών, επιφανειακών σχέσεων, βάζοντας σαν καθήκον τους την υπε­ ράσπιση του καπιταλιστικού συστήματος. Με την εμφάνιση του μαρξι­ σμού, βασικός στόχος των αγοραίων οικονομολόγων έγινε η διάψευσή του. Χρησιμοποιώντας τον αντικομμουνισμό σαν το κύριο ιδεολογικό, πολιτικό όπλο του ιμπεριαλισμού, η σύγχρονη αστική πολιτική οικονομία καταφεύγει σε βάναυσες επιθέσεις εναντίον του επιστημονικού σοσιαλισμού και των χωρών του σοσιαλισμού. Το κύριο καθήκον των αστών οικονομολόγων, στις συνθήκες της πόλης των δύο παγκόσμιων συστημάτων — του σοσια­ λιστικού και του καπιταλιστικού — είναι να διατηρηθεί και να εδραιωθεί με κάθε τρόπο ο καπιταλισμός, να παρουσιαστεί σαν «λαϊκός καπιταλισμός»

π ο λ ιτικ ή ο ικ ο ν ομία που έχασε τάχα την καπιταλιστική του φύση και μετατρέπεται σχεδόν σε σοσιαλισμό, και μ’ αυτό τον τρόπο ν’ αποτρέψουν τον αναπόφευκτο χαμό του. Μελετώντας τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής και χρησιμοποιώντας κριτικά τα επιστημονικά στοιχεία της αστικής κλασικής πολιτικής οικο­ νομίας, ο Κ. Μαρξ και ο Φ. Ένγκελς δημιούργησαν για πρώτη φορά μια αυθεντικά επιστημονική, προλεταριακή πολιτική οικονομία, που έγινε σπου­ δαιότατο συστατικό μέρος του μαρξισμού-λενινισμού. Ο μαρξισμός πραγ­ ματοποίησε ριζική, επαναστατική στροφή στην πολιτική οικονομία. Εκεί όπου οι αστοί οικονομολόγοι έβλεπαν σχέσεις ανάμεσα στα πράγματα, ο Μαρξ αποκάλυψε σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους, ανάμεσα στις κοι­ νωνικές τάξεις — οικονομικές, παραγωγικές σχέσεις. Οι παραγωγικές σχέ­ σεις ανάμεσα στους ανθρώπους, ακριβώς σαν οι βασικές, οι πιο αποφασι­ στικές απ' όλες τις κοινωνικές σχέσεις, αποτελούν το περιεχόμενο των οικο­ νομικών φαινομένων τα οποία μελετά η πολιτική οικονομία. Σε αντίθεση προς τους αστούς οικονομολόγους, που αντιμετωπίζουν τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής σαν αιώνιο, αναλλοίωτο, που τάχα ανταποκρίνεται πλή­ ρως στη φύση και τα συμφέροντα του ανθρώπου, η προλεταριακή πολιτική οικονομία φανέρωσε τις εσωτερικές νομοτέλειες της εμφάνισης, της ανά­ πτυξης και της αναπόφευκτης καταστροφής του καπιταλισμού, για πρώτη φορά απέδειξε επιστημονικά τον περιορισμένο ορίζοντα του καπιταλισμού, τον ιστορικό του χαρακτήρα. Η οικονομική διδασκαλία του Κ. Μαρξ και του Φ.Ένγκελς αποτελεΙ βαθιά και ολόπλευρη θεμελίωση του αναπόφευκτου της επαναστατικής πτώσης του καπιταλισμού και της εγκαθίδρυσης της δικτα­ τορίας του προλεταριάτου, της εξουσίας των εργαζομένων, του ιστορικού ρόλου της εργατικής τάξης σαν νεκροθάφτη του καπιταλισμού και δημιουρ­ γού της νέας κομμουνιστικής κοινωνίας. Στην ολόπλευρη έρευνα των παρα­ γωγικών σχέσεων του καπιταλισμού είναι αφιερωμένη η σπουδαιότερη εργασία του Κ. Μαρξ: «Το Κεφάλαιο». Στο έργο αυτό ο Μορξ ανακάλυψε τον οικονομικό νόμο κίνησης της καπιταλιστικής κοινωνίας (παραγωγή και ιδιοποίηση της υπεραξίας), πραγματοποίησε μια ανάλυση των αντιθέσεων του καπιταλισμού και απέδειξε επιστημονικά το αναπόφευκτο της επαναστα­ τικής αντικατάστασης του καπιταλισμού από το σοσιαλισμό. Ακρογωνιαίος λίθος της οικονομικής θεωρίας του Κ. Μαρξ είναι η διδασκαλία του για την υπεραξία (βλ. λ.) με την οποία αποκαλύφτηκε το μυστικό της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης, φανερώθηκαν οι ασυμφιλίωτες ανταγωνιστικές αντιθέσεις ανάμεσα στην εργασία και το κεφάλαιο, που οδηγούν τον καπιταλισμό στην αναπόφευκτη καταστροφή. Η προλεταριακή πολιτική οικονομία δείχνει πως όλη η πορεία της ιστορικής εξέλιξης της ανθρώπινης κοινωνίας προετοιμάζει τους όρους για την εμφάνιση και τη νίκη του κομμουνιστικού τρόπου παρα­ γωγής (βλ. λ.). Η προλεταριακή πολιτική οικονομία δημιουργήθηκε μέσα σε ανειρήνευτη πάλη με τις εχθρικές προς το μαρξισμό αντιλήψεις στον το ­ μέα της οικονομικής θεωρίας. Η προλεταριακή πολιτική οικονομία αναπτύ­ χθηκε παραπέρα με τις εργασίες του Β.Ι. Λένιν. Υπερασπίζοντας την επανα­

π ο λ ιτικ ή οικο ν ο μ ία στατική διδασκαλία του μαρξισμού σαν πάλη κατά της αστικής ψευδοεπιστήμης, κατά των διαστρεβλώσεων των αναθεωρητών και των οπορτουνιστών, ο Λένιν πλούτισε δημιουργικά και ανέπτυξε την οικονομική διδασκαλία του Κ. Μαρξ και του Φ. Ένγκελς, ανύψωσε το μαρξισμό σε νέο, ανώτερο επί­ πεδο. Ο Λένιν δημιούργησε τη διδασκαλία για τον ιμπεριαλισμό (βλ. λ.) σαν ανώτερο και τελευταίο στάδιο του καπιταλισμού, αποκόλυψε την ουσία και τα βασικά γνωρίσματα της γενικής κρίσης του καπιταλισμού (βλ. λ.), ανέπτυξε δημιουργικό τη θεωρία της σοσιαλιστικής επανάστασης, θεμελιώ­ νοντας το αναπόφευκτο της νίκης του σοσιαλισμού σε μια χωριστά παρμένη χώρα με τη διδασκαλία για το διαφορετικό χρόνο της νίκης του σοσιαλισμού στις επιμέρους χώρες και την πολυμορφία της μετάβασης στο σοσιαλισμό, θεμελίωσε την κοσμοϊστορική σημασία της συμμαχίας της εργατικής τάξης με την αγροτιά στην πάλη για τη νίκη της σοσιαλιστικής επανάστασης. Ο Β.Ι. Λένιν, βασιζόμενος στις προβλέψεις του Κ. Μαρξ και του Φ. Ένγκελς και γενικεύοντας την πρακτική της σοσιαλιστικής οικοδόμησης στη Σοβιε­ τική Ένωση, διατύπωσε τις θεωρητικές θέσεις για τα σπουδαιότερα προ­ βλήματα της πολιτικής οικονομίας του σοσιαλισμού, έθεσε τα θεμέλιά της. Η πολιτική οικονομία του σοσιαλισμού φανερώνει τις οικονομικές νομο­ τέλειες της μετάβασης από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό, τους τρόπους και τις μεθόδους της εδραίωσης του κομμουνιστικού τρόπου παραγωγής, ερευνά τους αντικειμενικούς οικονομικούς νόμους, τις μορφές και τις με­ θόδους της πρακτικής τους χρησιμοποίησης στη διαδικασία της οικοδόμη­ σης του σοσιαλισμού και του κομμουνισμού, θεμελιώνει τις νομοτέλειες της βαθμιαίας μετάβασης προς τον κομμουνισμό, την κατεύθυνση και το χαρακτήρα της διαμόρφωσης των κομμουνιστικών παραγωγικών σχέσεων, αποκαλύπτει τις νομοτέλειες της διαμόρφωσης και της ανάπτυξης του παγ­ κόσμιου συστήματος του σοσιαλισμού. Στις χώρες του καπιταλιστικού κό­ σμου, η μαρξιστική-λενινιστική πολιτική οικονομία αποτελεί ισχυρό ιδεο­ λογικό όπλο του προλεταριάτου και των πλατιών μαζών των εργαζομένων στην πόλη τους για την απελευθέρωση από το ζυγό του κεφαλαίου. Στις σοσιαλιστικές χώρες, μαζί με τις άλλες κοινωνικές επιστήμες αποτελεί το επιστημονικό θεμέλιο της οικονομικής πολιτικής των κομμουνιστικών κομ­ μάτων, μετατρέπεται όλο και περισσότερο στην άμεση θεωρητική βάση της οικονομικής οικοδόμησης του σοσιαλισμού και του κομμουνισμού. «Το χρέος της οικονομικής επιστήμης —αναφέρεται στο πρόγραμμα του ΚΚΣΕ— βρίσκεται στη γενίκευση των νέων φαινομένων στην οικονομική ζωή της κοινωνίας, στην επεξεργασία των λαΤκο-οικονομικών προβλημάτων, που η λύση τους συμβάλλει στην επιτυχή οικοδόμηση του κομμουνισμού». Ο Λένιν αντιμετώπιζε την οικοδόμηση της κομμουνιστικής κοινωνίας σαν ένα σύνθετο πρόβλημα, όπου η λύση των οικονομικών και κοινωνικο-πολιτικών προβλημάτων συνδέεται οργανικό με τη διαμόρφωση του νέου ανθρώπου, με τη διαπαιδαγώγηση και τη μόρφωση ολόπλευρα αναπτυγμένων και κα­ ταρτισμένων ανθρώπων. Η μαρξιστική-λενινιστική πολιτική οικονομία ανα­

πόροι κυκλοφ ο ρίας

487

πτύσσεται διαρκώς, έχει δημιουργικό, δραστικό χαρακτήρα. Γενικεύοντας τις οικονομικές διαδικασίες της οικοδόμησης του σοσιαλισμού και του κομ­ μουνισμού, την εξέλιξη του σύγχρονου καπιταλισμού, την πρακτική της ταξικής πόλης, της εργατικής τάξης, την ανάπτυξη του εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος, η μαρξιστική-λενινιστική πολιτική οικονομία πλουτίζεται αδιάκοπα και συμπληρώνεται με νέες θεωρητικές θέσεις και συμπεράσματα. Στο πρόγραμμα του ΚΚΣΕ, στις αποφάσεις των συνεδρίων του ΚΚΣΕ και των ολομελειών της ΚΕ του ΚΚΣΕ, στα υλικά των συσκέψεων των κομμου­ νιστικών και εργατικών κομμάτων, έχει γίνει βαθιά επεξεργασία των σπου­ δαιότερων προβλημάτων της πολιτικής οικονομίας του σύγχρονου καπιτα­ λισμού και του κομμουνιστικού τρόπου παραγωγής. Η μαρξιστική-λενινιστική οικονομική διδασκαλία για το σοσιαλισμό και τον κομμουνισμό, αποκτά μια παραπέρα ανάπτυξη στη θεωρητική και πρακτική δράση των κομμουνιστικών και εργατικών κομμάτων των σοσιαλιστικών χωρών. Πλάι στην πολιτική οικονομία υπάρχουν μια σειρά συγκεκριμένες οικονομικές επιστήμες που μελετούν τις διάφορες πλευρές των οικονομικών σχέσεων στη βάση νόμων που ανακάλυψε η πολιτική οικονομία. Π όρ οι κυκ λο φ ο ρ ια κ ο ί, βλ. κυκλοφοριακά κονδύλια. Π όροι κυ κ λο φ ο ρ ία ς: Τα μέσα των σοσιαλιστικών επιχειρήσεων που λειτουργούν στη σφαίρα της κυκλοφορίας, και τα μέσα των οργανώσεων εφοδιασμού και διάθεσης των εμπορευμάτων καθώς και των εμπορικών επιχειρήσεων. Οι πόροι κυκλοφορίας είναι μέρος των κυκλοφοριακών κονδυλίων (βλ. λ.) της επιχείρησης και αποτελούνται από τα υπολείμματα της έτοιμης προς ρευστοποίηση παραγωγής, που βρίσκεται στις αποθήκες, της έτοιμης παραγωγής που φορτώθηκε για τους αγοραστές, αλλά δεν πλη­ ρώθηκε ακόμα απ’ αυτούς, από τα χρηματικά μέσα που βρίσκονται στους λογαριασμούς, ή στο ταμείο με τη μορφή μετρητών, επιταγών ή χρεωστικών οφειλών. Σε διάκριση από τους κυκλοφοριακούς πόρους που λειτουργούν στο στάδιο της παραγωγής, οι πόροι κυκλοφορίας συμβάλλουν στην προώ­ θηση της έτοιμης παραγωγής μέχρι τον καταναλωτή, διαμέσου της σφαίρας της εμπορευμστικής κυκλοφορίας. Εξασφαλίζουν την αδιάκοπη κυκλοφορία των πόρων της λαϊκής οικονομίας, τη σχεδιασμένη διαδικασία της αναπα­ ραγωγής και της διανομής των υλικών αγαθών. Έτσι, μολονότι η ύπαρξη πόρων κυκλοφορίας είναι απαραίτητη, ωστόσο τα υπερβολικά αποθέματα π.χ. έτοιμης παραγωγής στις αποθήκες ή η μακρόχρονη παραμονή της παρα­ γωγής που φορτώθηκε σε ταξίδι, κλπ., σημαίνουν μη παραγωγική χρησι­ μοποίηση υλικών αξιών και μέσων, δηλ. απομάκρυνσή τους από τη σφαίρα της παραγωγής ή της κατανάλωσης. ΓΓ αυτό οι σοσιαλιστικές επιχειρήσεις και η κοινωνία στο σύνολό της έχουν συμφέρον να μειώνονται τα χρονικά όρια ρευστοποίησης της έτοιμης παραγωγής και να επιταχύνεται η κυκλο­ φορία των χρηματικών εγγράφων, γιατί αυτό οδηγεί στην ταχύτερη κί­ νηση των πόρων κυκλοφορίας.

488

πόροι τ ω ν σ ο σ ια λ ισ τικ ώ ν επ ιχειρ ήσ εω ν

Π όροι π άγιοι, βλ. πάγιοι πόροι. Π όρ οι π αραγω γικοί, βλ. παραγωγικοί πόροι. Π όροι τω ν σ οσ ια λ ισ τικ ώ ν επ ιχειρ ήσ εω ν: Τα υλικά και χρηματικά μέσα που χρησιμοποιεί η σοσιαλιστική επιχείρηση στην παραγωγή των υλικών αγαθών και την κυκλοφορία τους. Τα μέσα παραγωγής αποτελούν τους παραγωγικούς πόρους (βλ. λ.) της επιχείρησης. Ανάλογα με το χα­ ρακτήρα της κυκλοφορίας, οι παραγωγικοί πόροι διαιρούνται σε πάγιους πόρους (βλ.λ.) και σε κυκλοφοριακά κονδύλια (βλ.λ.). Για την αποκατά· στάση των πάγιων πόρων που φθείρονται σχηματίζεται στις επιχειρήσεις το κονδύλι απόσβεσης. Οι επιχειρήσεις διαθέτουν επίσης κυκλοφοριακά απο­ θέματα. Για να ενισχυθεί το ενδιαφέρον των επιχειρήσεων, όσον αφορά την καλύτερη χρησιμοποίηση των παραγωγικών πόρων, το κράτος καθό­ ρισε πληρωμή γΓ αυτά. Οι σοσιαλιστικές επιχειρήσεις διαθέτουν επίσης κον­ δύλια καταναλωτικού προορισμού — μη παραγωγικούς πάγιους πόρους. Για την ενίσχυση των οικονομικών κινήτρων των επιχειρήσεων, την ανύψωση του υλικού ενδιαφέροντος των παραγωγικών ομάδων και των εργαζομένων των επιχειρήσεων, για την επίτευξη καλύτερων αποτελεσμάτων της εργασίας στις κρατικές επιχειρήσεις δημιουργούνται από το κέρδος και άλλες δικές τους πηγές, κονδύλια παρότρυνσης: κονδύλια υλικής παρότρυνσης, κον­ δύλια κοινωνικο-πολιτιστικών μέτρων και κατασκευής κατοικιών και κον­ δύλια ανάπτυξης της παραγωγής. Στα κολχόζ δημιουργούνται κοινωνικά κονδύλια σε φυσική και χρηματική μορφή. Ο σχηματισμός και οι σκοπαί τους καθορίζονται από το καταστατικό του κολχόζ. Τον κύριο ρόλο ανάμεσα στα κοινωνικά κονδύλια του κολχόζ παίζουν τα αδιαίρετα αποθέματα (βλ. λ.) που περιλαμβάνουν τους πάγιους πόρους και τα κυκλοφοριακά μέσα Η πολιτιστική-βιοτική εξυπηρέτηση των κολχόζνικων πραγματοποιείται ε­ πίσης από τους πόρους του κονδυλίου πολιτισμού και από τα άλλα κον­ δύλια κοινωνικής κατανάλωσης του κολχόζ και του κράτους. Για την υλική ενθάρρυνση των κολχόζνικων δημιουργείται το κονδύλι εγγυημένης πλη­ ρωμής της εργασίας των κολχόζνικων και το κονδύλι της συμπληρωματικής πληρωμής της εργασίας. Η ορθολογική χρησιμοποίηση των πόρων των επιχειρήσεων έχει τεράστια σημασία για την άνοδο της αποδοτικότητας της κοινωνικής παραγωγής, την αύξηση της παραγωγής, το ανέβασμα της ποιότητάς της και τη μείωση των δαπανών για την παραγωγή της μονάδας του προϊόντος. Το σοσιαλιστικό σύστημα οικονομίας εξασφαλίζει τη σταθερή αύξηση των πόρων των επιχειρήσεων και την αποτελεσματική χρησιμο­ ποίησή τους. Π οσ οσ τό κέρδους σ το ν κ α π ιτα λ ισ μό : Η σχέση της παραγόμενης, μέσα σ’ ένα χρόνο υπεραξίας προς όλο το προκαταβλημένο κεφάλαιο, εκφρασμένη σαν ποσοστό. Το ποσοστό κέρδους χαρακτηρίζει την αποτε-

π ο σο στό υπεραξίας

489

λεσματικότητα του χρησιμοποιούμενου κεφαλαίου, την αποδοτικότητα της καπιταλιστικής επιχείρησης. Εκφράζεται με τον τύπο

όπου υ ισούται με τη μάζα της υπεραξίας, σ με το σταθερό κεφάλοιο και μ με το μεταβλητό κεφάλαιο. Το ποσοστό κέρδους είναι διαφοροποιημένη μορφή του ποσοστού υπεροξίας. Το ποσοστό κέρδους συγκαλύπτει την καπιταλιστική εκμετάλλευση, εφόσον παρουσιάζεται σαν να προέρχετοι από όλο το προκαταβλημένο κεφάλαιο και όχι από το μεταβλητό. Το μέ­ γεθος του ποσοστού κέρδους εξαρτάται από το ποσοστό υπεραξίας (βλ. λ.) και την οργανική σύνθεση του κεφαλαίου (βλ. λ.). Ό σ ο πιο υψηλό είναι το ποσοστό υπεραξίας ή ο βαθμός εκμετάλλευσης της μισθωτής εργασίας από το κεφάλαιο, τόσο μεγαλύτερο είναι και το ποσοστό κέρδους. Το αποτέ­ λεσμα του διακλαδικού ανταγωνισμού είναι ο καθορισμός του μέσου (γε­ νικού) κέρδους για κεφάλαια Ισου μεγέθους. Με την ανάπτυξη τόυ καπι­ ταλισμού αναπτύσσεται και η οργανική σύνθεση του κεφαλαίου, που επα­ κόλουθό της έχει την τάση να ελλαττώνεται το ποσοστό κέρδους. Στην τάση αυτή αντενεργούν μια σειρά από παράγοντες (το δυνάμωμα της εκμετάλ­ λευσης των εργατών, η οικονομία στα μέσα παραγωγής κλπ.). Στην αύξηση του ποσοστού κέρδους, που εισπράττεται για ένα χρόνο, επιδρά η ταχύτητα κυκλοφορίας του κεφαλαίου, από την οποία εξαρτάται και το ποσό του ετή­ σιου κέρδους. Ανάλογα με την αύξηση ή τη μείωση της τοχύτητας κυκλο­ φορίας του κεφαλαίου αυξάνει ή μειώνεται κοι το ποσοστό κέρδους. Το κέρδος (και το ποσοστό του) είναι η κινητήρια δύναμη της καπιταλιστικής παραγωγής. Στο ποσοστό κέρδους βρίσκουν την αντανάκλασή τους τόσο οι ταξικές ανταγωνιστικές σχέσεις ανάμεσα στην αστική τάξη και το προλε­ ταριάτο όσο και οι σχέσεις στο εσωτερικό της τάξης των εκμεταλλευτών, ανάμεσα στα διάφορα συγκροτήματά της και τους εκπροσώπους της για την ιδιοποίηση μεριδίου από το κέρδος κοτά τη διανομή του. Στις συνθήκες του σύγχρονου καπιταλισμού οι ιδιοκτήτες των μονοπωλίων πραγματοποι­ ούν τα μονοπωλιακά υπερκέρδη (βλ. λ.), που είνοι σημαντικά υψηλότερα από το μέσο ποσοστό κέρδους. Π οσ οσ τό υπερ αξίας: Η αναλογία της υπεραξίας προ το μεταβλητό κεφάλαιο (υ:μ) που εκφράζεται σαν ποσοστό. Το ποσοστό υπεραξίας μπορεί ακόμη να εκφραστεί και σαν αναλογία του πρόσθετου χρόνου εργασίας προς τον αναγκαίο. Πόσο μέρος δηλαδή της εργάσιμης μέρας δαπανά ο εργάτης για να αναπληρώσει την αξία της εργατικής του δύναμης και πόσο μέρος της εργάσιμης μέρας εργάζεται δωρεάν γιοτον κεφαλαιοκράτη. ΓΓαυτό το λόγο «το ποσοστό της υπεραξίας είναι η ακριβής έκφραση του βαθμού εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης από το κεφάλαιο είτε του εργάτη από τον καπιταλιστή» (Μαρξ). Με την ανάπτυξη του καπιταλισμού το

490

π ραγματικά έσοδα το υ π ληθυσμού σ το σ οσ ια λ ισ μό

ποσοστό υπεραξίας αυξάνει σταθερά και στην εποχή μας φτάνει πάνω από 300%. Ιδιαίτερα γρήγορα αυξάνεται στην εποχή του ιμπεριαλισμού. Η αύξηση της μάζας της υπεραξίας και του βαθμού εκμετάλλευσης. προκαλεΙ βαθιές ανταγωνιστικές αντιθέσεις ανάμεσα στην αστική τάξη και στους εργαζόμενους και αποτελεί τη βάση για την όξυνση της ταξικής πάλης. Π ρα γματικά έσοδα το υ π ληθυσμού σ το σ ο σ ια λ ισ μ ό : Η ποσότητα των υλικών και πολιτιστικών αγαθών που μπορεί να αποκτήσει ο πληθυσμός από τα έσοδά του, με τη μορφή της ατομικής αμοιβής εργασίας (βλ. μισθός στο σοσιαλισμό) και των δωρεάν καταβολών και διευκολύνσεων που παίρ­ νει από το κράτος, από τα κοινωνικά κονδύλια κατανάλωσης (βλ. λ.). Το μέγεθος των πραγματικών εσόδων εξαρτάται επίσης από το επίπεδο των τιμών των καταναλωτικών αγαθών και υπηρεσιών, από το μέγεθος του ενοι­ κίου, από το ποσό των φόρων. Τα πραγματικά έσοδα των εργατών και των υπαλλήλων περιλαμβάνουν το μισθό τους, με όλα τα χρηματικά βραβεία και τα συμπληρωματικά ποσά από τα κρατικά κονδύλια που διατίθενται στην παιδεία την υγεία, τις κοινωνικές ασφαλίσεις, την οικοδόμηση κα­ τοικιών, κλπ. Τα πραγματικά έσοδα των κολχόζνικων, συμπεριλαμβάνουν τόσο τα έσοδα από το κοινωνικό νοικοκυριό του κολχόζ και τον κήπο του σπιτιού τους όσο και τα συμπληρωματικά μέσα που τους εξασφαλίζει το κράτος. Κατά τον υπολογισμό των πραγματικών εσόδων, υπολογίζεται επίσης ότι ο σοσιαλισμός εξαλείφει την ανεργία, περιορίζει τη διάρκεια της εργάσιμης ημέρας. Ο δείκτης των πραγματικών εσόδων του πληθυσμού με τη μεγαλύτερη πληρότητα καθρεφτίζει το επίπεδο ευημερίας του λαού. Ο υπολογισμός των πραγματικών εσόδων του πληθυσμού γίνεται για έναν εργαζόμενο, η δυναμική των εσόδων εκφράζεται από το γενικό ποσό όλων των εσόδων σε συγκριτικές τιμές. Ο νόμος για το κρατικό πεντάχρονο σχέδιο ανάπτυξης της λαϊκής οικονομίας, κατά τα έτη 1971 -1975, πρόβλεπε την αύξηση των πραγματικών εσόδων κατ' άτομο σε ποσοστό περίπου 30,8%. Π ρα γματικό ς μισ θό ς εργα σ ία ς: Ο μισθός, εκφρασμένος σε υλικά α­ γαθά και υπηρεσίες που χρησιμοποιεί ο εργαζόμενος και δείχνει ποιά ποσό­ τητα ειδών κατανάλωσης και υπηρεσιών μπορεί να αγοράσει με τον ονο­ μαστικό (χρηματικό) μισθό του. Το μέγεθος του πραγματικού μισθού των εργαζομένων υπολογίζεται για μια ορισμένη περίοδο σαν δείκτης που προ­ κύπτει από τη διαίρεση του δείκτη των λιανικών τιμών με το δείκτη του ονο­ μαστικού (χρηματικού) μισθού. Με τον τρόπο αυτό ο πραγματικός μισθός καθορίζεται από το μέγεθος του ονομαστικού μισθού εργασίας (βλ. λ.) κα­ θώς επίσης από το επίπεδο των τιμών για τα είδη κατανάλωσης και τις υπη­ ρεσίες. από το μέγεθος των ενοικίων και από το ύψος των φόρων που πλη­ ρώνονται στο δημόσιο. Στις καπιταλιστικές χώρες, οι τιμές των εμπορευμά­ των και των υπηρεσιών, τα ενοίκια και οι φόροι μεγαλώνουν διαρκώς. Ενώ ο

π ρ ολεταριάτο

491

ονομαστικός μισθός, με την ταξική πάλη του προλεταριάτου μεγαλώνει, ωστόσο η αύξησή του είναι μικρότερη από την αύξηση των τιμών και των φόρων. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα την τάση μείωσης του πραγματικού μι­ σθού. Η αστική στατιστική επιδιώκει να ωραιοποιήσει τη πραγματική κατά­ σταση του προλεταριάτου στον καπιταλισμό. Έτσι, κατά τον υπολογισμό του μέσου μισθού των εργατών, η αστική στατιστική μειώνει το δείκτη των τιμών, δεν υπολογίζει την ύπαρξη της στρατιάς των ανέργων, ενώ στο «μέσο μέγεθος» του μισθού των εργατών συμπεριλαμβάνει τους υψηλούς μισθούς των υπαλλήλων, των διευθυντών των εταιριών, κλπ. (βλ. μισθός στον καπι­ ταλισμό). 0 μισθός στο σοσιαλισμό (βλ. λ.) δεν αποτελεΙ την αξία της εργα­ τικής δύναμης' είναι η χρηματική έκφραση του μεριδίου που παίρνουν οι εργάτες και οι υπάλληλοι από το εθνικό εισόδημα που διατίθεται για ατομική κατανάλωση και διανέμεται ανάλογα με την ποιότητα και την ποσότητα της εργασίας κάθε εργαζόμενου. Με την ανάπτυξη της σοσιαλιστικής παραγωγής, ο πραγματικός μισθός των εργαζομένων αυξάνεται σταθερά. Σε σύγκριση με την προεπαναστατική περίοδο, ο χρηματικός μισθός αυξήθηκε πολύ πε­ ρισσότερο απ' ό,τι οι τιμές για τα εμπορεύματα και τις υπηρεσίες. Το μερίδιο των δαπανών για το ενοίκιο και τις δημοτικές υπηρεσίες στον προϋπολο­ γισμό των εργατών, μειώθηκε κατά 5-6 φορές. Η αύξηση του πραγματικού μισθού στο σοσιαλισμό βασίζεται στην ανύψωση της αποτελεσματικότητας της κοινωνικής παραγωγής και την άνοδο της παραγωγικότητας της εργασίας στη λαϊκή οικονομία. Ανάγλυφη έκφραση της αύξησης του πραγματικού μισθού στη Σοβιετική Ένωση αποτελεΙ η αύξηση της κατανά­ λωσης σπουδαιότατων εμπορευμάτων κατ’ άτομο. Ουσιαστικό συμπλή­ ρωμα στο μισθό των εργαζομένων της ΕΣΣΔ αποτελούν τα κοινωνικά κον­ δύλια κατανάλωσης (βλ. λ.) που ανεβάζουν κατά ένα τέταρτο τα πραγματικά έσοδα του πληθυσμού στο σοσιαλισμό (βλ. λ.). Π ρο ϊόν αναγκαίο, βλ. αναγκαίο προϊόν. Π ρο ϊόν εμπορικό, βλ. εμπορικό προϊόν. Π ρο ϊόν πρόσ θετο, βλ. πρόσθετο προϊόν. Π ρο ϊόν ρευσ τοπ ο ιημένο , βλ. ρευστοποιημένο προϊόν. Π ρο ϊόν κ ο ινω νικό , βλ. τελικό κοινωνικό προϊόν. Π ρ ο λετα ρ ιά το : Η τάξη των μισθωτών εργατών της καπιταλιστικής κοι­ νωνίας που έχει στερηθεί κάθε ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και τα μέσα ύπαρξης, και που είναι γι’ αυτό υποχρεωμένη να πουλά την εργατική δύ­ ναμή της (βλ. λ.) στους καπιταλιστές. Στη διαδικασία της παραγωγής, το προλεταριάτο δημιουργεί την υπεραξία, που είναι η πηγή πλουτισμού της αστικής τάξης (βλ. λ.), της δεύτερης βασικής τάξης της καπιταλιστικής κοινωνίας. Η εκμετάλλευση του προλεταριάτου από την αστική τάξη γεννά

492

π ρ ολεταριάτο

ανειρήνευτες αντιθέσεις ανάμεσα τους και προκαλεί την ταξική πάλη. Το προλεταριάτο, συνδεμένο με τη μεγάλη, εκμηχανισμένη παραγωγή, ε(ναι η πιο συνεπής επαναστατική τάξη της καπιταλιστικής κοινωνίας, που έχει αποστολή να τεθεί επικεφαλής όλων των εργαζομένων στην πάλη κατά του καπιταλισμού, να γίνει ο νεκροθάφτης του και ο δημιουργός του κομ­ μουνισμού. Οι απόπειρες των αστών ιδεολόγων, των δεξιών και «αριστερών» οπορτουνιστών και αναθεωρητών, να ισχυριστούν ότι τάχα τώρα παρατηρείται εξαφάνιση του προλεταριάτου με την επιστημονικοτεχνική επα­ νάσταση, διαψεύδονται τόσο με την αύξηση της εργατικής τάξης στις κα­ πιταλιστικές χώρες όσο και με την όξυνση της ταξικής πάλης σ’ αυτές. Στην πάλη για την απελευθέρωσή του από την καπιταλιστική εκμετάλλευση, το προλεταριάτο δημιουργεί τις ταξικές του οργανώσεις, που ανώτερη μορφή τους είναι το κομμουνιστικό κόμμα. Ασκώντας τη καθοδήγηση της ταξικής πάλης του προλεταριάτου στις καπιταλιστικές χώρες, μιας πάλης που διεξά­ γεται στο οικονομικό, πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο, τα κομμουνιστικά κόμματα στηρίζουν τη δράση τους στη θεωρία του μαρξισμού-λενινισμού. Στο βαθμό που αναπτύσσεται ο καπιταλισμός, η ταξική πάλη του προλεταριά­ του παίρνει διεθνή χαρακτήρα και δημιουργεί τους όρους για τη συνένωση των προλεταρίων όλων των χωρών και τη διεθνή τους αλληλεγγύη. Στην πάλη κατά της αστικής τάξης το προλεταριάτο προβάλλει σαν καθοδηγητής όλων των καταπιεζόμενων και εκμεταλλευόμενων μαζών της καπιταλιστικής κοινωνίας. Εκπληρώνοντας την κοσμοϊστορική του αποστολή, το προλετα­ ριάτο ανατρέπει, με τη σοσιαλιστική επανάσταση, την κυριαρχία της αστι­ κής τάξης και των τσιφλικάδων, εξαλείφει την καπιταλιστική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και εδραιώνει τη σοσιαλιστική ιδιοκτησία. Το προλεταριά­ το που νίκησε με την επανάσταση εγκαθιδρύει τη δικτατορία του, που ανώ­ τατη αρχή της είναι η συμμαχία της εργατικής τάξης με την αγροτιά. Η δικτα­ τορία του προλεταριάτου είναι το κύριο μέσο για την οικοδόμηση του σοσια­ λισμού. Με τη νίκη της σοσιαλιστικής επανάστασης αλλάζει η θέση και ο ρό­ λος του προλεταριάτου στην κοινωνία. Το προλεταριάτο παύει να είναι καταπιεζόμενη τάξη και μετατρέπεται σε εργατική τάξη που έχει απελευθερωθεί από την καταπίεση και την εκμετάλλευση και κατέχει μαζί με όλους τους ερ­ γαζόμενους της σοσιαλιστικής κοινωνίας όλο τον πλούτο της χώρας. Η εργα­ τική τάξη είναι η μοναδική τάξη στην ιστορία που δεν επιδιώκει να διαιωνίσει τη δικτατορία της. Το κράτος της δικτατορίας του προλεταριάτου στη ΕΣΣΔ, αφού εξασφάλισε την πλήρη και τελική νίκη του σοσιαλισμού και τη μετά­ βαση της σοβιετικής κοινωνίας στην αναπτυγμένη οικοδόμηση του κομ­ μουνισμού, από την άποψη των καθηκόντων της εσωτερικής ανάπτυξης, μετατράπηκε, στο σημερινό στάδιο της κομμουνιστικής οικοδόμησης, σε παλλαϊκό κράτος, που εκφράζει τα συμφέροντα και τη θέληση όλου του σοβιετικού λαού. Η εργατική τάξη, όντας η πιο πρωτοπόρα και οργανωμένη δύναμη της σοσιαλιστικής κοινωνίας, ασκεί τον καθοδηγητικό της ρόλο και στην περίοδο του περάσματος από το σοσιαλισμό στον κομμουνισμό.

προοπτική σχεδ ιο π ο ίη ση

493

Π ροοπ τική σχ€διοποΙπσπ: Η κατάρτιση και η οργάνωση της υλοποίησης των σχεδίων ανάπτυξης της σοσιαλιστικής οικονομίας και των συστατι­ κών της τμημάτων—κλάδων, επιχειρήσεων, περιφερειών—για μια σειρά έτη (5 ή και περισσότερα). Βασικό χρέος της προοπτικής σχεδιοποίησης είναι να καθορίσει την οικονομική και πολιτική αντίληψη της οικονομικής ανά­ πτυξης της χώρας. Με βάση τη βαθιά μελέτη των αντικειμενικών νόμων της κοινωνικής ζωής, των αμοιβαίων σχέσεων όλων των κλάδων και σφαιρών της σοσιαλιστικής οικονομίας, του επιπέδου που έχει επιτευχθεί και των προ­ οπτικών ανάπτυξης της επιστήμης και της τεχνικής, το προοπτικό σχέδιο διαμορφώνει τους βασικούς στόχους και τα καθήκοντα της οικονομικής ανάπτυξης για τη σχεδιαζόμενη περίοδο. Σε αντιστοιχία με τους στόχους αυτούς θέτει σε κάθε τομέα της σοσιαλιστικής οικονομίας συγκεκριμένα καθήκοντα που συνδέονται οργανικά με τις προοπτικές ανάπτυξης των άλ­ λων τομέων, καθορίζει τους πιο αποδοτικούς τρόπους πραγματοποίησης αυτών των καθηκόντων και επίτευξης του κοινού σκοπού: της οικονομικής ανάπτυξης της χώρας. Το προοπτικό σχέδιο οφείλει να εξασφαλίζει τη σχε­ διασμένη ανάπτυξη της σοσιαλιστικής οικονομίας (βλ. λ.), δηλαδή μια τέτοια αναλογία των συστατικών της στοιχείων που να ανταποκρίνεται στις αντικειμενικές ανάγκες της οικονομικής ανάπτυξης, πρώτα απ' όλα στην ολόπλευρη ανάπτυξη της αποδοτικότητας της κοινωνικής παραγωγής (βλ. λ.) στη βάση της εντατικοποίησής της. Οι σπουδαιότερες αναλογίες της σο­ σιαλιστικής οικονομίας είναι η αμοιβαία σχέση ανάμεσα στην ομάδα «Α» και την ομάδα «Β» της κοινωνικής παραγωγής, ανάμεσα στη βιομηχανία και την αγροτική οικονομία, ανάμεσα στο κοινωνικό προϊόν και το εθνικό εισόδημα, ανάμεσα στο μέρος του εθνικού εισοδήματος που καταναλώνεται και σ’ εκείνο που αποταμιεύεται, ανάμεσα στα χρηματικά έσοδα και τα έξοδα του πληθυσμού κλπ. Στο σχέδιο χαράζονται τέτοιες αναλογίες στην ανά­ πτυξη της σοσιαλιστικής οικονομίας που εξασφαλίζουν την αντιστοιχία παραγωγής και κατανάλωσης, καθορίζουν τις πιο προοδευτικές κατευθύν­ σεις στην ανάπτυξη της οικονομίας, προλαμβάνουν την υπερπαραγωγή ή την υποπαραγωγή επιμέρους προϊόντων, δημιουργούν τη δυνατότητα για την πληρέστερη ικανοποίηση των κοινωνικών αναγκών με τη μικρότερη δαπάνη εργασίας, υλικών και χρηματικών μέσων. Η προοπτική σχεδιοποίηση συνδέεται οργανικά με την τρέχουσα σχεδιοποίηση (βλ. λ.). Τα σχέδια που καλύπτουν μερικά προσεχή έτη, πραγματοποιούνται με την εκπλήρωση των τρεχόντων ετήσιων σχεδίων. Ταυτόχρονα, κατά την επεξεργασία των τελευταίων, ελέγχονται, γίνονται πιο ρεαλιστικοί και οι δείκτες των προοπτι­ κών σχεδίων. Ωστόσο η βάση όλου του συστήματος σχεδιοποίησης της σοσιαλιστικής οικονομίας (βλ. λ.) είναι το προοπτικό σχέδιο. Χωρίς προο­ πτικά σχέδια, επιστημονικά θεμελιωμένα, δεν είναι δυνατό να αναπτυχθεί σωστά η οικονομία, να εξασφαλιστούν οι ορθές αναλογίες της οικονομίας και να εκπληρωθούν τα καθήκοντα που αντιμετωπίζει ο τρέχων σχεδιασμός. Το πρώτο ενιαίο κρατικό, προοπτικό σχέδιο στην ΕΣΣΔ, ήταν το λενινιστικό

π ροοπτική σ χεδιοπ οίηση σχέδιο εξηλεκτρισμού της Ρωσίας, το πλάνο ΓΚΟΕΛΡΟ. Μετά, καταρτί­ ζονταν και πραγματοποιούνταν το πεντάχρονο σχέδια που αποτελούν και σήμερα τη βασική μορφή της προοπτικής σχεδιοποίησης. Μεγάλωσε ιδιαί­ τερα ο ρόλος του προοπτικού σχεδιασμού στις συνθήκες του ορμητικά αναπτυσσόμενου δυναμισμού της σοσιαλιστικής οικονομίας, με την επιστημονικοτεχνική επανάσταση, που ξετυλίγεται στις μέρες μας. Αυξάνεται απότομα ο αριθμός των μεγάλων επιστημονικών ανακαλύψεων που όχι σπάνια απαιτούν την αναδιοργάνωση της οικονομίας. Χρησιμοποιούνται στην παραγωγή νέες φυσικές πηγές. Αλλάζουν γοργά οι αναλογίες της λαϊκής οικονομίας. Δημιουργούνται πιο πολύπλοκες σχέσεις ανάμεσα στις επιχειρή­ σεις, στους κλάδους και τις περιοχές. Ό λες αυτές οι αντικειμενικές τάσεις της οικονομικής ανάπτυξης επιβάλλεται να προβλεφτούν μερικά χρόνια πρίν και να ληφθούν υπόψη στην οργάνωση της οικονομικής ζωής της χώρας. Το 24ο συνέδριο του ΚΚΣΕ επισήμανε την ανάγκη να βελτιωθούν οι μέθοδοι της προππτικής σχεδιοποίησης για την ανάπτυξη της σοσιαλιστικής οικο­ νομίας της ΕΣΣΔ, χρησιμοποιώντας γι’ αυτό το σκοπό τις προγνώσεις της επιστημονικής και τεχνικής προόδου, της αύξησης του πληθυσμού της χώρας, των φυσικών πηγών κλπ. Η σοσιαλιστική σχεδιοποίηση βασίζεται στην αρχή του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού στη διεύθυνση της οικο­ νομίας (βλ. λ.). Ο καταρτισμός των προοπτικών σχεδίων αρχίζει ως εξής: Τα ανώτερα όργανα του κόμματος και του κράτους επεξεργάζονται τις οδηγίες που προσδιορίζουν τα βασικά καθήκοντα της σοσιαλιστικής οικο­ νομίας στην περίοδο που περιλαβαίνει το σχέδιο. Καθοδηγούμενες από τις οδηγίες, οι επιχειρήσεις, τα υπουργεία, κοθώς και οι περιφέρειες, οι περιοχές και οι δημοκρατίες, καταρτίζουν τα προσχέδια ανάπτυξης όλης της οικο­ νομίας. Η κρατική επιτροπή σχεδιοποίησης (Γκοσπλάν) της ΕΣΣΔ, καταστρώ­ νει με βάση τις οδηγίες και τη μελέτη των προσχεδίων των δημοκρατιών και των υπουργείων, το σχέδιο ανάπτυξης όλης της σοσιαλιστικής οικονομίας της χώρας, που υποβάλλεται στα ανώτερα όργανα εξουσίας της χώρας. Μετά την επικύρωση του λαϊκο-οικονομικού σχεδίου, οι δείκτες του δίνονται στα εκτελεστικά όργανα, (υπουργεία και κρατικές υπηρεσίες, δημοκρατίες, περιοχές και περιφέρειες, επιχειρήσεις), που με βάση τους δείκτες αυτούς επεξεργάζονται τώρα τα τελικά σχέδια της δράσης τους. Μ' αυτό τον τρόπο, η τακτική που ισχύει για τον καταρτισμό των σχεδίων εξασφαλίζει, από τη μια μεριά, τη συγκεντρωτική διεύθυνση της οικονομίας και από την άλλη, την πλατιά ανάπτυξη της πρωτοβουλίας των εργαζομένων και των τοπικών οργάνων οικονομικής καθοδήγησης. Το προοπτικό σχέδιο, σε διάκριση από το τρέχον σχέδιο, χαράζει μόνο τα βασικά, τα σπουδαιότερα καθήκοντα για την ανάπτυξη της οικονομίας. ΓΓ αυτό κατά τον καταρτισμό του χρησιμο­ ποιούνται πλατιά στρογγυλοποιημένοι δείκτες και ποσοστά. Σοβαρό μέσο για την τελειοποίηση της προοπτικής σχεδιοποίησης, για την αύξηση του βαθμού ρεαλιστικότητας των δεικτών του, είναι η χρησιμοποίηση οικονομικομαθηματικών μεθόδων και ηλεκτρονικών-υπολογιστικών μηχανών.

π ρ όσ θετη εργασ ία

495

πράγμα που, ανάμεσα στ’ άλλα επιτρέπει την επιλογή των πιο προοδευτι­ κών, των πιο ευνοϊκών παραλλαγών ανάπτυξης της σοσιαλιστικής οικο­ νομίας — παραλλαγών που εξασφαλίζουν το ανέβασμα του επιπέδου αποδοτικότητάς της. Π ρό σθ ετη ε ρ γα σ ία : Η εργασία που αναλώνει ο εργαζόμενος στην υλική παραγωγή κατά τη διάρκεια του πρόσθετου χρόνου εργασίας (βλ. λ.), για τη δημιουργία πρόσθετου προϊόντος (βλ. λ.). Η εμφάνιση της πρόσθετης εργασίας συνδέεται με τη διαδικασία ανάπτυξης της παραγωγικότητας της κοινωνικής εργασίας, που σ' ένα ορισμένο στάδιο της ανθρώπινης κοινωνίας κάνει δυνατή την παραγωγή πλεονάσματος προϊόντων, σε σύγκριση με την ποσότητα που είναι απαραίτητη για τη συντήρηση του ίδιου του εργα­ ζόμενου και της οικογένειάς του. Στις εκμεταλλευτικές κοινωνίες, η πρόσθετη εργασία χρησιμοποιείται για τον πλουτισμό των εκμεταλλευτών. Στις συν­ θήκες του δουλοκτητικού συστήματος όλη η εργασία των δούλων ήταν ερ­ γασία για τους δουλοκτήτες. Στις συνθήκες του φεουδαρχικού συστήματος υπάρχει σαφής διαχωρισμός της εργασίας του αγρότη σε αναγκαία εργα­ σία, την οποία ξοδεύει στο νοικοκυριό του, και σε πρόσθετη εργασία που προσφέρει στο νοικοκυριό του τσιφλικά και την οποία ιδιοποιείται ο φεουδάρχης. Ο χωρισμός της εργασίας σε αναγκαία και πρόσθετη στις συνθήκες του καπιταλισμού, καμουφλάρεται εξωτερικά με τη μορφή του μισθού, που στην επιφάνεια των φαινομένων παρουσιάζεται σαν πληρωμή όλης της εργασίας του εργάτη. Στην πραγματικότητα, όμως, ο εργάτης, με το μισθό πληρώνεται μόνο για την αναγκαία εργασία, ενώ την πρό­ σθετη εργασία την ιδιοποιείται δωρεάν ο καπιταλιστής. Στις συνθήκες του σύγχρονου καπιταλισμού, το μέγεθος της πρόσθετης εργασίας υπερβαίνει το μέγεθος της αναγκαίας. Κυνηγώντας το κέρδος, οι καπιταλιστές επιχειρούν με κάθε τρόπο να μεγαλώσουν τη μερίδα της πρόσθετης εργασίας που ιδιοποιούνται, περιορίζοντας ταυτόχρονα την αναγκαία εργασία, χαμηλώ­ νοντας το βιοτικό επίπεδο των εργατών, πράγμα που βρίσκει την έκφρασή του στην αύξηση του βαθμού εκμετάλλευσης. «Η πρόσθετη εργασία γενικά, σαν εργασία πάνω από το μέτρο των δοσμένων αναγκών, πρέπει να υπάρ­ χει πάντα» (Μαρξ). Στο σοσιαλισμό υπάρχει επίσης πρόσθετη εργασία, αλλά κατευθύνεται ολόκληρη προς όφελος όλης της κοινωνίας και κάθε μέλους της. Η εργασία των εργαζομένων της σοσιαλιστικής παραγωγής δεν μπορεί να περιορίζεται μόνο στην αναγκαία εργασία, που δαπανάται για τη δημιουργία του αναγκαίου προϊόντος. Τα μέλη της κοινωνίας έχουν πλάι στις ατομικές ανάγκες και κοινωνικές, που για την ικανοποίησή τους είναι απαραίτητη η πρόσθετη εργασία. Στις συνθήκες του σοσιαλισμού, η πρόσθετη εργασία δαπανάται για την παραγωγή υλικών αγαθών που κατευθύνονται στην ικανοποίηση των αυξανόμενων γενικών κοινωνικών αναγκών. Δεν εκφράζει σχέσεις εκμετάλλευσης, γιατί στη σοσιαλιστική κοι­ νωνία δεν υπάρχει εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, και όλη η εργα­

496

π ρ όσ θετη υπεραξία

σΙα των εργαζομένων στην παραγωγή, τόσο η αναγκαία όσο και η πρόσθετη, χρησιμοποιείται προς το συμφέρον των Ιδιων των εργαζομένων. Γι’ αυτό, ανάμεσα στην αναγκαία και την πρόσθετη εργασία δεν υπάρχουν ανταγωνι­ στικές αντιθέσεις και όλα τα μέλη της σοσιαλιστικής κοινωνίας ενδιαφέρονται για την αύξηση της αναγκαίας και της πρόσθετης εργασίας. Π ρό σ θ ετη υπ ερ αξία: Το πρόσθετο ποσό υπεραξίας που ιδιοποιούνται οι επιμέρους καπιταλιστές στις επιχειρήσεις τους, χάρη στη μείωση της ατο­ μικής αξίας του εμπορεύματος σε σύγκριση με την κοινωνική του αξία. Παραλλαγή της σχετικής υπεραξίας (βλ. λ.). Σε διάκριση από τη σχετική υπεραξία που εξασφαλίζεται με την ανύψωση της παραγωγικότητας της εργασίας στην κλίμακα ολόκληρης της κοινωνικής παραγωγής, πηγή της πρόσθετης υπεραξίας είναι η υψηλότερη παραγωγικότητα της εργασίας στη δοσμένη επιχείρηση σε σύγκριση με τη μέση παραγωγικότητα της εργασίας σ’ ολόκληρο τον κλάδο. Η διαφορά που δημιουργείται ανάμεσα στην κοινω­ νική και την ατομική αξία του εμπορεύματος ρευστοποιείται στην αγορά, όπου η τιμή του εμπορεύματος καθορίζεται με βάση την κοινωνική του αξία. Σε πλεονεκτική θέση βρίσκεται ο καπιταλιστής που βγάζει περισσότερη υπεραξία από κεφάλαιο Ισου μεγέθους. Η ανταγωνιστική πάλη ανάμεσα στους καπιταλιστές τους υποχρεώνει να εισάγουν τις επιτεύξεις της επιστή­ μης και της τεχνικής στην παραγωγή, να τελειοποιούν την τεχνολογία και την οργάνωση της παραγωγής και της εργασίας. Η δημιουργία πρόσθετης υπεραξίας αποτελεΙ προσωρινό φαινόμενο, γιατί μόλις οι παραγωγικές επι­ τεύξεις γίνονται κτήμα της βασικής μάζας των επιχειρήσεων του δοσμένου κλάδου, η πρόσθετη υπεραξία παύει να υπάρχει. Μπορεί να εμφανιστεί και πάλι στη μια ή την άλλη επιχείρηση, αν χρησιμοποιηθούν νέες τελειότε­ ρες μηχανές ή μέθοδοι παραγωγής που μειώνουν την ατομική αξία του εμπορεύματος. Η πρόσθετη υπεραξία παίζει σοβαρό ρόλο στην ανάπτυξη του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και την όξυνση των αντιθέσεών του. Το κυνήγι της πρόσθετης υπεραξίας από την πλευρά των καπιταλιστών συμβάλλει στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων του καπιταλισμού και στην αύξηση της παραγωγικότητας της κοινωνικής εργασίας. Ωστόσο, κάθε βήμα για την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων του καπιταλι­ σμού πραγματοποιείται αυθόρμητα, ανισόμερα και γι’ αυτό συνοδεύεται από τη σπατάλη της κοινωνικής εργασίας. Και η αύξηση της παραγωγικό­ τητας της κοινωνικής εργασίας πραγματοποιείται αργότερα απ' ό,τι θα συνέβαινε με τη σχεδιασμένη και την πληρέστερη χρησιμοποίηση των επιτεύ­ ξεων της επιστήμης και της τεχνικής. Σ’ αυτό συμβάλλει η διαφύλαξη από τους καπιταλιστές των παραγωγικών και των εμπορικών μυστικών, για να μην μπορούν να χρησιμοποιήσουν οι άλλοι καπιταλιστές τις νεώτερες επιτεύξεις της επιστήμης και της τεχνικής. Η ιδιοποίηση της πρόσθετης υπεραξίας συμβάλλει στο μεγάλωμα των παραγωγικών μονάδων, τη συγ­ κέντρωση του κεφαλαίου, γιατί μόνο το μεγάλο κεφάλαια είναι σε θέση

πρ όσ θετο προϊόν

497

να χρησιμοποιήσει πληρέστερα καθετί το νέο και πρωτοποριακό στην πα­ ραγωγή. Στην πορεία της ανταγωνιστικής πάλης, οι μεγάλοι καπιταλιστές έχουν τη δυνατότητα να καθορίζουν τιμές στα εμπορεύματά τους κάτω από την κοινωνική αξία, θυσιάζοντας μέρος της πρόσθετης υπεραξίας και επιδιώκοντας την καταστροφή των ανταγωνιστών τους. Με την επιτά­ χυνση της επιστημονικοτεχνικής προόδου και την εισαγωγή των επιτεύ­ ξεων της επιστήμης και της τεχνικής στην παραγωγή, τα μεγάλα μονοπώ­ λια αποκτούν τη δυνατότητα να απομυζούν τεράστια υπερκέρδη, εφόσον οι μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις συχνά δεν είναι σε θέση να πραγματο­ ποιήσουν μεγάλες δαπάνες, που συνδέονται με την τελειοποίηση της παρα­ γωγής πάνω σε νέα τεχνική βάση. Η εξασφάλιση, από την πλευρά των καπιταλιστών, πρόσθετης υπεραξίας, δυναμώνει τον ανταγωνισμό ανά­ μεσα στο προλεταριάτο και την αστική τάξη, γιατί η ιδιοποίηση από τον καπιταλιστή υπεραξίας πάνω από τα συνηθισμένα επίπεδα, ανεβάζει το βαθμό εκμετάλλευσης της μισθωτής εργασίας από το κεφάλαιο. Π ρό σ θ ετο π ρ οϊό ν: Το προϊόν που δημιουργούν οι εργαζόμενοι στη σφαίρα της υλικής παραγωγής, πάνω από το αναγκαίο προϊόν (βλ. λ.). Από ιστορική άποψη ο χωρισμός της εργασίας σε αναγκαία και πρόσθετη, και του προϊόντος που δημιουργεί η εργασία σε αναγκαίο και πρόσθετο, έγινε δυνατός μόνο όταν η παραγωγικότητα της εργασίας έφτασε ένα τ έ ­ τοιο επίπεδο, που επέτρεψε την παραγωγή αγαθών πάνω από τα αναγκαία για την ύπαρξη του εργάτη και της οικογένειάς του. Η πρόσθετη εργασία (βλ. λ.), και το δημιουργημένο από αυτή πρόσθετο προϊόν, αποτέλεσαν το σπουδαιότερο όρο για την εμφάνιση της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής και την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Η πρόσθετη εργασία και το πρόσθετο προϊόν έγιναν η υλική βάση της πρώτης ταξικής διαίρεσης της κοινωνίας και της εμφάνισης των δουλοκτητών και των δού­ λων. «Το πλεόνασμα του προϊόντος της εργασίας σε σχέση με τις δαπάνες για τη διατήρηση της εργασίας και ο σχηματισμός και η συσσώρευση, από το πλεόνασμα αυτό, κοινωνικού, παραγωγικού και εφεδρικού αποθέ­ ματος — όλα αυτά ήταν και παραμένουν η βάση κάθε κοινωνικής, πολιτικής και πνευματικής προόδου» (Φ. Ένγκελς). Γι' αυτό η διαίρεση της εργασίας (και του προϊόντος αντίστοιχα) σε αναγκαία και πρόσθετη, εξηγείται από το ίδιο το περιεχόμενο της κοινωνικής παραγωγής, αποτελεί αντικειμενική αναγκαιότητα. Η πρόσθετη εργασία και το αποτέλεσμά της, το πρόσθετο προϊόν πάνω από το επίπεδο των δοσμένων αναγκών, πρέπει να υπάρχουν πάντα. Αλλά η ουσία, η κοινωνική φύση της παραγωγής και της ιδιοποίησης του προϊόντος αυτού διαφέρει ριζικά ανάμεσα στις ταξικές, ανταγωνιστικές κοινωνίες και τη σοσιαλιστική κοινωνία. Σ’ όλα τα εκμεταλλευτικά συστή­ ματα (δουλοκτητικό, φεουδαρχικό, καπιταλιστικό) οι εκμεταλλευτικές τά ­ ξεις ιδιοποιούνται το πρόσθετο προϊόν, που αποτελεί πηγή του πλουτισμού και της παραστατικής ύπαρξής του. Αλλάζουν μόνο οι μορφές ιδιοποίησης 32

498

π ρ όσ θετο προϊόν

του πρόσθετου προϊόντος. Στον καπιταλισμό, το πρόσθετο προϊόν παίρνει τη μορφή της υπεραξίας (βλ. λ.) (κέρδους, τόκου, ναιοπροσόδου), που παράγεται από την εργασία των μισθωτών εργατών αλλά την ιδιοποιούνται οι καπιταλιστές. Η υπεραξία εκφράζει, σε περιεκτική μορφή, το σύνολο των οικονομικών σχέσεων του καπιταλισμού και όλες τις ανταγωνιστικές του αντιθέσεις. Οι καπιταλιστές χρησιμοποιούν το πρόσθετο προϊόν για ατομική κατανάλωση και για τη διεύρυνση της παραγωγής, πράγμα που ενσαρκώνει τον ταξικό ανταγωνισμό ανάμεσα στην εργασία και το κεφάλαιο. Το νέο κοινωνικό περιεχόμενο του πρόσθετου προϊόντος στο σοσιαλισμό προσδιο­ ρίζεται από το γεγονός ότι ανήκει στους εργαζόμενους και χρησιμοποιείται προς το συμφέρον τους. Στο σοσιαλισμό «το πρόσθετο προϊόν δεν πάει στην τάξη των ιδιοκτητών, αλλά σ' όλους τους εργαζόμενους και μόνο σ' αυτούς» (Β.Ι. Λένιν). Αυτό επιτρέπει, πρώτο, να κατευθύνεται όλο το πρόσθετο προϊόν σχεδιασμένα στις κοινωνικές ανάγκες, δεύτερο, να πραγ­ ματοποιηθεί η αρχή της γενικής εργασίας, αφού εκλείπει η δυνατότητα να ζεΙ κανείς σε βάρος της εργασίας των άλλων, τρίτο, να πραγματοποιείται σχεδιασμένα η παραγωγή, η διανομή, η αναδιανομή και η χρησιμοποίηση του πρόσθετου προϊόντος, πράγμα που επιτρέπει να καθοριστούν οι πιο ευνοϊκές αναλογίες ανάμεσα στο αναγκαίο και το πρόσθετο προϊόν, σύμ­ φωνα με τις συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες ανάπτυξης της χώρας. Στο σοσιαλισμό, το πρόσθετο προϊόν που για τη δημιουργία και την αδιάκοπη αύξησή του ενδιαφέρονται όλοι οι εργαζόμενοι, αποτελεΙ την υλική βάση της συσσώρευσης, την πηγή της διευρυμένης αναπαραγωγής. Οι διασπάσεις και οι ρυθμοί της διευρυμένης αναπαραγωγής είναι συνάρτηση της μάζας του παραγόμενου πρόσθετου προϊόντος. Το πρόσθετο προϊόν, σε συνθήκες της εμπορευματικής παραγωγής στο σοσιαλισμό, έχει τη φυσική μορφή του και τη μορφή της αξίας. Στη φυσική μορφή αποτελεΐται από μέσα παρα­ γωγής και είδη κατανάλωσης. Ο υπολογισμός του πρόσθετου προϊόντος σε αξιακή (χρηματική) μορφή, επιτρέπει στην κοινωνία να καθορίσει ακρι­ βέστερα τη δυναμική της παραγωγής και της κατανάλωσης του ανάμεσα στις διάφορες σφαίρες της παραγωγικής δραστηριότητας. Κατά τη διανομή του πρόσθετου προϊόντος, ένα μέρος του παραμένει άμεσα στην επιχείρηση όπου δημιουργείται, ενώ ένα άλλο τίθεται στη διάθεση της σοσιαλιστικής κοινωνίας. Το μέρος του πρόσθετου προϊόντος που παραμένει στις κρατικές και τις συνεταιριστικές-κολχόζνικες επιχειρήσεις, σχηματίζει τα καθαρά έσοδα ή το κέρδος της επιχείρησης (βλ. καθαρά έσοδα της κρατικής επιχεί­ ρησης). Ένα άλλο μέρος του πρόσθετου προϊόντος, που τίθεται στη διά­ θεση ταυ κράτους, παίρνει τη μορφή συγκεντρωτικών καθαρών εσόδων του κράτους (βλ. λ.). Τα καθαρά έσοδα των επιχειρήσεων χρησιμοποιούν­ ται από τις Ιδιες για τη διεύρυνση της παραγωγής και σαν συμπληρωματική πηγή για την ικανοποίηση των υλικών, πολιτιστικών και βιοτικών αναγκών των εργαζομένων σ' αυτές (κατασκευή κατοικιών, λεσχών, παιδικών και βρεφικών σταθμών κλπ.). Τα συγκεντρωμένα καθαρά έσοδα της κοινωνίας

π ρ όσ θετος χ ρόνος εργασ ίας αποτελούν πηγή για τη διεύρυνση της κοινωνικής παρογωγής, το σχημα­ τισμό κοινωνικών κονδυλίων κατανάλωσης (βλ. λ.), αποθεμοτικών κονδυλΙων, για την εδραίωση της άμυνας της χώρας, τη συντήρηση του κρατι­ κού μηχανισμού και άλλων ιδρυμάτων της σφαίρος της υλικής παραγω­ γής. Η ύπαρξη δύο μορφών σοσιαλιστικής ιόιοκτησίος, της παλλαϊκής και της κολχόζνικης-συνεταιριστικής, εξηγεί την ύπαρξη ορισμένων δια­ φορών στη διανομή και τη χρησιμοποίηση του πρόσθετου προϊόντος που δημιουργείται στις δύο αυτές σφαίρες παραγωγής. Οι κρατικές επιχειρή­ σεις παραδίδουν μέρος του πρόσθετου προϊόντος για τα συγκεντρωτικά καθαρά έσοδα της σοσιαλιστικής κοινωνίας, με τη μορφή παραχώρησης μέρους του κέρδους, καταβολής του φόρου κυκλοφορίας, πληρωμής για τους παραγωγικούς πόρους, καταβολής τόκου για τη χρησιμοποίηση τρα­ πεζικών πιστώσεων, κλπ. Ένα μέρος του πρόσθετου προϊόντος που δημιουργήθηκε στο συνεταιριστικό-κολχόζνικο τομέα της λοϊκής οικονομίας, διατίθεται στα συγκεντρωτικά καθαρά έσοδα της σοσιαλιστικής κοινωνίας διαμέσου του μηχανισμού των τιμών και του φόρου κυκλοφορίος. Ο καθο­ ρισμός τιμών συγκέντρωσης κατά ζώνες στα προϊόντα της ογροτικής οικο­ νομίας, επιτρέπει στο κρότος να μεταφέρει στα συγκεντρωτικά καθαρά έσο­ δα της κοινωνίας τη διαφορική γαιοπρόσοδο που ποίρνουν ορισμένα κολ­ χόζ, τα οποία βρίσκονται σε πιο ευνοϊκές, εδαφικά και κλιματολογικά, συνθή­ κες. Έτσι το πρόσθετο προϊόν, στις συνθήκες της σοσιαλιστικής κοινωνίας είναι προϊόν για την κοινωνία στο σύνολό της και για τις επιμέρους ομάδες εργαζομένων, πηγή της διευρυμένης αναπαραγωγής και ικανοποίησης των πολύπλευρων κοινωνικών και προσωπικών ανογκών όλων των μελών της. Π ρό σ θ ετο ς χρό νος εργα σ ία ς: Στον καπιταλισμό, ένο μέρος της εργά­ σιμης μέρας που στη διάρκειά του ο εργάτης δημιουργεί την υπεραξία (βλ. λ.) την οποία ιδιοποιείται ο κοπιταλιστής. Η εργασία που αναλώνεται στη διάρκεια αυτού του χρόνου αποτελεΙ την πρόσθετη εργασία (βλ. λ.). Οι καπιταλιστές κυνηγώντας το κέρδος επιδιώκουν να αυξήσουν τον πρόσθε­ το χρόνο εργασίας, πράγμα που πετυχαίνουν με δύο τρόπους: με την από­ λυτη παράταση της διάρκειας της εργάσιμης μέρας, πέρα από τα όρια του αναγκαίου χρόνου εργασίας (βλ. λ.) και με τη μείωση του αναγκοίου χρό­ νου εργασίας και την αντίστοιχη αύξηση του πρόσθετου χρόνου εργασίος. Και οι δύο αυτοί τρόποι παράτασης του πρόσθετου χρόνου εργασίος εκφρά­ ζουν δύο τρόπους αύξησης της εκμετάλλευσης των εργατών και οδηγούν στην όξυνση της ταξικής πόλης στην καπιτολιστική κοινωνία. Στις συνθήκες του σοσιαλισμού, ο πρόσθετος χρόνος εργασίας είναι χρόνος που στη διάρκειά του ο εργαζόμενος στη σοσιαλιστική παραγωγή δημιουργεί υλικά αγαθά για την ικανοποίηση των κοινών κοινωνικών ανογκών και για τη διεύρυνση της παραγωγής, και η εργασία που δαπανάται στη διάρκεια αυτής της πε­ ριόδου του χρόνου είναι πρόσθετη εργοσία. Στο σοσιαλισμό δεν υπάρχει εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. ΓΓ αυτό όλος ο εργάσιμος χρόνος

500

πρόσοδος

στη διάρκεια της εργάσιμης ημέρας, τόσο ο αναγκαίος όσο και ο πρόσθετος, πηγαίνουν προς όφελος των Ιδιων των εργαζομένων. Η σοσιαλιστική κοι­ νωνία σε κάθε στάδιο ανάπτυξής της, με βάση το επίπεδο παραγωγικών δυνάμεων που επιτεύχθηκε, παίρνοντας υπόψη τις υλικές και πολιτιστικές ανάγκες των εργαζομένων, την εσωτερική και διεθνή κατάσταση και άλλους αντικειμενικούς παράγοντες, καθορίζει συνειδητά τα μεγέθη του αναγκαίου και του πρόσθετου χρόνου. Π ρό σο δ ος: Έσοδο που εισπράττεται τακτικά από ορισμένο κεφάλαιο, από τη γη, την περιουσία, και που δε συνδέεται με επιχειρηματική δραστη­ ριότητα. Πρόσοδο ονομάζουν επίσης το έσοδο που έχουν οι κάτοχοι κρα­ τικών ομολογιών (βλ. απόλυτη γαιοπρόσοδος, διαφορική γαιοπρόσοδος στον καπιταλισμό, διαφορική γαιοπρόσοδος στο σοσιαλισμό και τόκος). Π ρόσοδος μονοπ ω λιακή, βλ. μονοπωλιακή πρόσοδος. Π ρο στασ ία το υ π ερ ιβ ά λλοντος: Μέτρα για την ορθολογική χρησιμο­ ποίηση και καλυτέρευση των πλουτοπαραγωγικών πόρων του περιβάλ­ λοντος. Στην έννοια «πλουτοπαραγωγικοΙ πόροι» συμπεριλαμβάνονται τα δάση, το νερό, το έδαφος κλπ., η περιοχή (σαν δυναμική θέση εγκατάστα­ σης του πληθυσμού και τοποθέτησης της παραγωγής), οι αισθητικά μονα­ δικές περιοχές. Στον καπιταλισμό, η αλόγιστη χρησιμοποίηση των φυσικών πηγών, η τάση για την απόσπαση του μέγιστου κέρδους στο συντομότερο χρόνο, η άρνηση χρηματοδότησης έργων για την καλυτέρευση του περι­ βάλλοντος, που αποδίδουν χαμηλό κέρδος ή που έχουν μακροχρόνια περίοδο απόσβεσης, οδήγησαν στην όξυνση του οικολογικού προβλήματος (βλ. οικολογική κρίση). Στο σοσιαλισμό η προστασία του περιβάλλοντος αποτελεΙ μια από τις σοβαρές κατευθύνσεις της δραστηριότητας του κράτους, που βρήκε την αντανάκλασή της στο σύνταγμα της ΕΣΣΔ. Το σοσιαλιστικό σύστημα δημιουργεί αντικειμενικές συνθήκες για την ορθολογική χρησιμο­ ποίηση των φυσικών πόρων, τον προσανατολισμό των φυσικών διαδικασιών για την εξυπηρέτηση των συμφερόντων του ανθρώπου και την τελειοποί­ ηση της αλληλεπίδρασης της κοινωνίας και της φύσης. Όπως υπογράμμισε ο Κ. Μαρξ, στη διαδικασία της εργασίας, «ο άνθρωπος με τη δική του δρα­ στηριότητα επηρεάζει έμμεσα, ρυθμίζει και ελέγχει την εναλλαγή των ου­ σιών ανάμεσα σ’ αυτόν και τη φύση» (Κ. Μαρξ, Φ. Ένγκελς, Άπαντα, τομ. 23, σελ. 188, ρωσ. έκδ.). Ανάλογες μορφές μιας τέτοιας ρύθμισης και ελέγ­ χου είναι μόνο οι κοινωνικές μορφές που υπάρχουν στις σοσιαλιστικές σχέσεις. Η χρησιμοποίηση της φύσης και η προστασία της, συμπεριλαμβά­ νουν τα ακόλουθα είδη δραστηριότητας: προστασία της ζωντανής φύσης (χλωρίδας και πανίδας) δημιουργία απαγορευμένων ζωνών για κυνήγι και εκμετάλλευση, αγώνας εναντίον της λαθροθηρίας, εμκετάλλευση της ζωντα­ νής φύσης (το φύτευμα δασών, ο πολλαπλασιασμός ζώων και πτηνών, η

π ρ οσ τα σία τ ο υ περ ιβά λλοντος

501

πραγματοποίηση έργων), αγώνας εναντίον της ρύπανσης (οικοδόμηση και εκμετάλλευση εξοπλισμού καθαρισμού, ανακαλλιέργειας), ορθολογική χρη­ σιμοποίηση των ορυκτών και ενεργειακών πόρων (μείωση των απωλειών με την εξόρυξη και την επεξεργασία της πρώτης ύλης, χρησιμοποίηση των αποβλήτων και των πρώτων υλών δεύτερης κατηγορίος), δημιουργία νέων ειδών τεχνολογίας, που εμποδίζουν τη ρύπανση κοι την καταστροφή του περιβάλλοντος, δημιουργία επιστημονικο-ερευνητικών και πειραματικο-ετπσκευαστικών εργασιών για την εκμετάλλευση της φύσης, δημιουργία τεχνο­ λογίας με ελάχιστα ή χωρίς καθόλου απόβλητα επεξεργασία του συστήμα­ τος των σχέσεων «κοινωνία-φύση» (μεθοδολογικά προβλήματα επιστημο­ νικές έρευνες, αγωγή), οργανωτικός οικονομικός μηχανισμός για τη χρησιμο­ ποίηση της φύσης. Έτσι η οικονομία για τη χρησιμοποίηση της φύσης ασχολεΐται με τα προβλήματα τελειοποίησης όλου του συστήματος των παρα­ γωγικών σχέσεων και του οικονομικού μηχανισμού με σκοπό την καλυτέ­ ρευση και, αν είναι αναγκαίο, την αλλαγή των υφιστάμενων μορφών για την προσέλκυση της φύσης στην οικονομική κυκλοφορίο, για την επεξεργασία των αντίστοιχων δεικτών εκτίμησης της ορθολογικής χρησιμοποίησης των φυσικών πόρων, καθώς και τη δραστηριότητα των Ιδιων των οικονομικών μονάδων σε διάφορα επίπεδα με σκοπό την τελειοποίηση της διεύθυνσης στη λαϊκή οικονομία, τη δημιουργία τεχνολογίας με λιγότερους αναγ­ καίους φυσικούς πόρους, την επεξεργασία των μεθόδων σχεδιοποίησης με υπολογισμό των οικολογικών συντελεστών κ.α. Ξεχωρίζουν οι παρακάτω οπτικές γωνίες αντιμετώπισης της οικονομίας στη χρησιμοποίηση της φ ύ­ σης: των πηγών (σχετικές με τη χρησιμοποίηση ξεχωριστών ειδών πηγών, δηλαδή των αναπαραγόμενων και των μη αναπαραγόμενων), του επιπέδου (σχετικά με ξεχωριστά επίπεδα δραστηριότητας για την προστασία της φ ύ­ σης), της περιφεριακής-κλαδικής (διεθνής, εθνική, κλαδική, περιφερειακή) των χωριστών ομάδων προβλημάτων (σχετικά με ξεχωριστές ομάδες προ­ βλημάτων για τους σκοπούς και τις εκτιμήσεις των πηγών, τον οικονομικό μηχανισμό και την εκμετάλλευση της φύσης, τη διεύθυνση και οργάνωση της προστασίας της φύσης, τη σκοπιμότητα, τις μεθόδους σχεδιοποίησης και τη λήψη οποφάσεων, της νομοθεσίας). Στη νομοθεσία για την προ­ στασία του περιβάλλοντος μεγάλη σημασία έχουν οι αποφάσεις της ΚΕ του ΚΚΣΕ και του υπουργικού συμβουλίου της ΕΣΣΔ: «Για το δυνάμωμα της προστασίας της φύσης και την καλυτέρευση της χρησιμοποίησης των φυσικών πόρων», της 29ης Δεκεμβρίου 1972, και «Για τα συμπληρωματικά μέτρα για το δυνάμωμα της προστασίας της φύσης και την καλυτέρευση της χρησιμοποίησης των φυσικών πόρων», της 1 Δεκεμβρίου 1978. Για ιδιαίτερα σημαντικούς πόρους πάρθηκαν στην ΕΣΣΔ ιδιοίτερες αποφάσεις και νόμοι όπως είναι οι νόμοι: «Για την προστασία του ατμοσφοιρικού οέρο» και «Για την προστασία και χρησιμοποίηση του ζωικού κόσμου» (Ιούνιος 1980). Παράλληλα παίρνονται μέτρα για το σύστημα των οργάνων που ασχολούνται με την προστασία του περιβάλλοντος, την επέκταση της λει­

602

π ρ οσ τα τευτισ μό ς

τουργίας και των αρμοδιοτήτων τους, την καλυτέρευση της σχεδιοποίησης για την προστασία του περιβάλλοντος και την εκμετάλλευση της φύσης, το δυνάμωμα του ελέγχου του περιβάλλοντος, την παρακολούθηση των καθορισμένων πρότυπων σε σχέση με τα απόβλητα, την πραγματοποίηση σύνθετου ελέγχου σχετικά με την εφαρμογή των σχεδίων της νέας οικο­ δόμησης, και την αξιοποίηση των διάφορων εκτάσεων, την προετοιμασία των αντίστοιχων στελεχών. Επίσης είναι υπό διομόρφωση ο μηχανισμός εξασφάλισης του υλικού ενδιαφέροντος των επιχειρήσεων και των οργα­ νισμών για την προστασία του περιβάλλοντος και τη σύνθετη χρησιμοποί­ ηση των πηγών. ΓΓ αυτούς τους σκοπούς χρησιμοποιούνται οι δείκτες της οικονομικής δροστηριότητας, του συστήματος ενθάρρυνσης και έγκρισης. Γίνεται ακόμα η επεξεργασίο του συστήματος χρηματοδότησης των μέτρων για την προστασία της φύσης και του βαθμού αποδοτικότητάς τους, η εκτίμηση των φυσικών πηγών και οι συνέπειες της μόλυνσης, ο υπολογι­ σμός του παράγοντα χρόνου, τα μέτρα παρότρυνσης της σύνθετης επε­ ξεργασίας των πρώτων υλών, η μείωση της υλικής και ενεργειακής χωρητι­ κότητας. Η προστασίο της φύσης έχει ιδιαίτερα μεγάλη σημασία στην αξιο­ ποίηση νέων εκτάσεων και την εφαρμογή περιφερειακής πολιτικής. Π ρ ο σ τα τευ τισ μ ό ς : Οικονομική πολιτική του κράτους που συμβάλλει στην ανάπτυξη της εθνικής βιομηχανίας ή της αγροτικής οικονομίας με την προ­ στασία τους από τον ξένο ανταγωνισμό. Η προστατευτική πολιτική ασκεΙτοι με την επιβολή υψηλών τελωνειακών δασμών στα εισαγόμενα από το εξωτερικό εμπορεύματα, με τον- περιορισμό ή την πλήρη απαγόρευση της εισαγωγής ορισμένων ειδών, με την επιδότηση της εθνικής βιομηχανίας κλπ. Η πολιτική προστασίας της εθνικής βιομηχανίας από τον ξένο ανταγω­ νισμό, εφορμοζόταν, όχι σπάνιο, και πριν από τον καπιταλισμό. Ωστόσο, μόνο στις συνθήκες της κοπιταλιστικής κοινωνίας ο προστατευτικός δια­ μορφώθηκε σε χαροκτηριστική πολιτική του εξωτερικού εμπορίου του αστικού κράτους. Προστατεύοντας την εθνική βιομηχονίο από τον ξένο ανταγωνισμό με υψηλούς δασμούς, ο προστατευτισμός αποτέλεσε μια από τις μεθόδους της πρωταρχικής συσσώρευσης κεφαλαίου, βοήθησε στην επέκτοση της καπιταλιστικής βιομηχανίας και την ανάπτυξη του καπιτα­ λισμού, ενίσχυσε τη διαδικασία συγκέντρωσης της παραγωγής στα χέρια του μεγάλου κεφαλοίου. Στις συνθήκες του ιμπεριαλισμού, όταν δυναμώ­ νουν οι αντιθέσεις ανάμεσα στις καπιταλιστικές χώρες και οξύνεται από­ τομα η πάλη για τις ογορές του εξωτερικού, η πολιτική του προστατευτισμού ποίρνει ανοιχτά επιθετικό χαρακτήρα, εξυπηρετεί συμφέροντα του μονο­ πωλιακού κεφαλαίου. Το ιμπεριαλιστικό κράτος, με την επιβολή υψηλών δασμών στα εισαγόμενα εμπορεύματα, περιορίζει την εισαγωγή εμπορευ­ μάτων του εξωτερικού στη χώρα κι έτσι εξασφαλίζει υψηλό επίπεδο μονο­ πωλιοκών τιμών στα εμπορεύματα στην εσωτερική αγορά. Με την πολι­ τική αυτή τα μονοπώλια εξασφαλίζουν υψηλά κέρδη, καταληστεύοντας

προσωπική ιδ ιο κτη σ ία τις πλατιές μάζες του εργαζόμενου λαού. Η επιθετική προστατευτική πολι­ τική χρησιμοποιείται από τα καπιταλιστικά μονοπώλια και οπό τα ιμπεριαλι­ στικά κρότη για την αύξηση των εξαγωγών, τη διατήρηση υψηλών μονο­ πωλιακών τιμών στην εσωτερική αγορά, την εκτόπιση των ανταγωνιστών και την κατάχτηση ξένων εξωτερικών αγορών με το ντάμπινγκ (βλ. λ.), δηλ. την εξαγωγή εμπορευμάτων με χαμηλότερες τιμές από εκείνες που ισχύουν στη διεθνή αγορά. Συμβάλλοντας στην αύξηση των κερδών των μονοπωλίων στην εσωτερική αγορά, ο προστατευτισμός, όπως εφαρμόζεται από τα ιμπε­ ριαλιστικά κράτη, και η συνδεόμενη μ’ αυτόν αύξηση των τιμών στα εμπο­ ρεύματα, η αύξηση των φόρων κλπ., επιδεινώνουν τη θέση των εργαζόμενων μαζών, οξύνουν τις αντιθέσεις της καπιταλιστικής κοινωνίας. Σε αντιδιαστολή προς τον προστατευτισμό που εφαρμόζουν τα ιμπεριαλιστικά κρότη, η πο­ λιτική προστασίας της εθνικής οικονομίας που ακολουθούν οι αναπτυσ­ σόμενες χώρες έχει προοδευτικό χαρακτήρα, γιατί αποσκοπεί στην εδραίωση της κρατικής και οικονομικής ανεξαρτησίας, και στην υπεράσπιση από τον ανταγωνισμό των ιμπεριαλιστικών μονοπωλίων που επιδιώκουν την οικονομική και πολιτική υποδούλωση αυτών των χωρών. «Π ροσω π ική ένω σ η»: Μια από τις μονοπωλιακές μορφές συνένωσης, συγχώνευσης των τραπεζικών και των βιομηχανικών μονοπωλίων για το σχηματισμό της χρημστιστικής ολιγαρχίας (βλ. λ.). Η ένωση αυτή εκδηλώ­ νεται με την εξής μορφή: οι καθοδηγητές των τραπεζών γίνονται διευθυντές, μέλη των διοικήσεων, μέλη των συμβουλίων εποπτείας των βιομηχανικών εταιριών και οι «βασιλιάδες» της βιομηχανίας αποκτούν επίδραση στο χρηματιστικό κόσμο. Στην πράξη, συχνά τα ίδια πρόσωπα καθοδηγούν τα μεγαλύτερα μονοπώλια στους διάφορους κλάδους της οικονομίας και κα­ τέχουν τις μετοχές τους. Η «προσωπική ένωση» των τραπεζών με τη βιομηχανίο ολοκληρώνεται με την «προσωπική ένωση» των μονοπωλητών με την κυβέρνηση, δηλαδή πραγματοποιείτοι η χαρακτηριστική για την εποχή του ιμπεριαλισμού σύζευξη της χρηματιστικής και της βιομηχανικής ολι­ γαρχίας με τον κροτικό μηχανισμό. Παραδείγμοτος χάρη. οι εκατομμυριού­ χοι των ΗΠΑ όχι σπάνια γίνονται οι ίδιοι μέλη της κυβέρνησης, παίρνουν σοβαρά πόστα στον κρατικό μηχανισμό. Στην πράξη, πορατηρείται και η αντίστροφη διαδικασία, που εκτυλίσσεται στοδιακά: το ένα ή το άλλο πρό­ σωπο που βρίσκεται στην εξουσία γίνεται κάτοχος μετοχών πολλών εται­ ριών και μέλος της διεύθυνσης μετοχικών εταιριών. Π ροσω πική ιδ ιο κ τη σ ία : Οικονομικές σχέσεις που οφορούν την κατοχή από ξεχωριστά μέλη της κοινωνίας υλικών αγαθών και προορίζονται για την ικανοποίηση ατομικών αναγκών. Η προσωπική ιδιοκτησία στον κα­ πιταλισμό και στο σοσιολισμό είναι ουσιαστικά διαφορετικές στο κοινω­ νικοοικονομικό περιεχόμενό τους. Στις συνθήκες του αστικού συστήματος η ατομική περιουσία των εκμετολλευτριών τάξεων είναι ιδιομορφία της ατομικής ιδιοκτησίας (βλ. ιδιοκτησία). Αυτό συμβαίνει, πρώτα γιατί πηγή

604

Π ρ ο υν τόν Π ιέρ Ζοζέφ

της είναι η απόσπαση της υπεραξίας, που δημιουργείται από τους εργαζό­ μενους και τους υπαλλήλους στη βάση της ατομικής καπιταλιστικής ιδιοκτη­ σίας στα μέσα παραγωγής. Δεύτερο, ένα γνωστό μέρος της προσωπικής ιδιοκτησίας των εκμεταλλευτριών τάξεων μπορεί να μετατραπεΙ σε ατομική ιδιοκτησία που χρησιμοποιείται για την εκμετάλλευση της μισθωτής εργα­ σίας. Βάση της προσωπικής ιδιοκτησίας των εργαζομένων στις καπιτα­ λιστικές χώρες είναι η εργασία τους. Για την απόλυτη πλειοψηφία των εργα­ ζομένων τα όρια της είναι περιορισμένα στο μισθό (βλ. μισθός στον κα­ πιταλισμό), που το μέγιστο όριό του είναι η αξία της εργατικής δύναμης (βλ. λ.). Ο αδιάκοπα αυξανόμενος πληθωρισμός στις αστικές χώρες καθώς και η πολιτική των ιμπεριαλιστικών κρατών με την αύξηση της φορολογίας του πληθυσμού και του «παγώματος» της εργατικής αμοιβής κλπ. καθορί­ ζουν την παραπέρα μείωση των πραγματικών εσόδων των εργαζομένων, που περιορίζει ακόμα περισσότερο τα όρια της προσωπικής ιδιοκτησίας (βλ. λ.). Στις συνθήκες του σοσιαλισμού, η προσωπική ιδιοκτησία διαφέρει από την ατομική ιδιοκτησία: δεν μπορεί να μετατραπεΙ σε κεφάλαιο, σε μέσο εκμετάλλευσης ξένης εργασίας. ΕπεκτεΙνεται κύρια στα είδη κατανάλωσης, που ικανοποιούν τις ατομικές ανάγκες των εργαζομένων στα όρια της ξε­ χωριστής οικογένειας. Πηγή της προσωπικής ιδιοκτησίας είναι η εργασία των εργαζομένων στην κοινωνική παραγωγή. Τα όρια της προσωπικής ιδιο­ κτησίας του κάθε εργαζόμενου χωριστά, με όμοιες τις υπόλοιπες συνθήκες, καθορίζονται από το επίπεδο ανάπτυξης της κοινωνικής ιδιοκτησίας. Με τη σειρά της, η πραγματοποίηση της αρχής της διανομής σύμφωνα με την εργασία, που σε αντιστοιχία με αυτή καθορίζεται βασικά ο όγκος της προ­ σωπικής ιδιοκτησίας, συντελεί στην επέκταση των ορίων της κοινωνικής ιδιοκτησίας. Το πραγματικό δικαίωμα για εργασία του κάθε μέλους της σο­ σιαλιστικής κοινωνίας εξασφαλίζει την υλική ευημερία των εργαζομένων και αυξάνει αδιάκοπα την αποδοτικότητα της κοινωνικής παραγωγής (βλ. λ.), δημιουργεί σταθερή βάση για τη συστηματική αύξηση των ορίων της προ­ σωπικής ιδιοκτησίας και την άνοδο της ευημερίας του πληθυσμού. Ιδιαίτερη ιδιομορφία της προσωπικής ιδιοκτησίας στο σοσιαλισμό είναι το βοηθητικό νοικοκυριό της οικογένειας του κολχόζνικου (βλ. λ.), που διατηρείται με την εργασία του κολχόζνικου και της οικογένειάς του και είναι γι αυτούς μια συμπληρωματική πηγή εσόδων. Η προσωπική ιδιοκτησία των πολιτών και το δικαίωμα της κληρονομίας διασφαλίζονται από το κράτος. Με την πρόοδο προς τον κομμουνισμό, τα μέλη της σοσιαλιστικής κοινωνίας όλο και περισσότερο ικανοποιούνται με είδη ατομικής ανάγκης. Ανάμεσα στα αντικείμενα της προσωπικής ιδιοκτησίας μεγαλώνει αδιάκοπο το μέρος των ειδών που συντελούν στην άνοδο του εκπολιτιστικού επιπέδου, στον πνευ­ ματικό πλούτο της προσωπικότητας. Π ρο υντόν Π ιέρ Ζοζέφ (1809 - 1866): Μικροαστός σοσιαλιστής, θεω­ ρητικός ταυ αναρχισμού. Στο βιβλίο του «Τι είναι ιδιοκτησία» (1840) ισχυ­

προϋπ ολογισμός

606

ριζόταν ότι «η ιδιοκτησία είναι κλοπή». Ωστόσο ο Προυντόν υπέβαλε σε δριμεΐα κριτική ουσιαστικό μόνο τη μεγάλη καπιταλιστική ιδιοκτησία. Υπε­ ρασπιζόταν τη μικρή ιδιοκτησία που προερχόταν από την εργασία, και στην εδραίωσή της έβλεπε τη σωτηρία από τις αντιφάσεις του καπιταλισμού. 0 Προυντόν ερμήνευε την καπιταλιστική εκμετάλλευση με την άνιση ανταλ­ λαγή που υπάρχει στην αστική κοινωνία. ΕξαιτΙας της παραβίασης του νόμου της αξίας της εργασίας, οι μονοπωλιακοί κάτοχοι των μέσων κυκλο­ φορίας ληστεύουν όλες τις εργαζόμενες τάξεις, συμπεριλαμβανομένης και της «εργαζόμενης» αστικής τάξης. Ξεκινώντας απ' αυτή τη θεωρία, ο Προυντόν πρόβαλλε σχέδια ειρηνικής αλλαγής της αστικής κοινωνίας με βάση τη συνεργασία των εργατών και των αστών, με τη διατήρηση της εμπορευματικής παραγωγής που είναι θεμελιωμένη στην ατομική ιδιοκτησία. 0 Προυντόν ισχυριζόταν ότι μπορεί κανείς να εξαφανίσει την ταξική εκμε­ τάλλευση με την οργάνωση της άμεσης και ισοδύναμης ανταλλαγής εμπο­ ρευμάτων, χωρίς τη μεσολάβηση χρήματος και με τις άτοκες πιστώσεις, πράγμα που θα οδηγούσε στην εμφάνιση μιας δίκαιης κοινωνίας, όπου όλοι θα είναι εργαζόμενοι. 0 Προυντόν επεξεργάστηκε σχέδιο συνεταιρισμού, που ενώνει πάνω στις αρχές της αμοιβαίας βοήθειας και της ισοδύναμης ανταλλαγής επαγγελματίες, εμπόρους, εργάτες και κατόχους μικρών επι­ χειρήσεων. Τη θεωρία του παρουσίασε συγκεχυμένα και επιτηδευμένα στο βιβλίο: «Σύστημα οικονομικών αντιθέσεων ή φιλοσοφία της αθλιότητας» (1846), στο οποίο ερμήνευσε ιδεαλιστικά τις οικονομικές κατηγορίες. Στα επόμενα χρόνια, ο Προυντόν προπαγάνδιζε διάφορα σχέδια για τη δημιουρ­ γία «τράπεζας ανταλλαγών», «λαϊκής τράπεζας εργατικής πίστης», με σκοπό την αποκατάσταση της οικονομικής συνεργασίας των τάξεων. Θεωρώντας ότι η ατομική ιδιοκτησία είναι το στήριγμα της «ανεξαρτησίας και της ελευ­ θερίας της προσωπικότητας», ο Προυντόν τάχτηκε εναντίον του περιορισμού της. 0 Κ. Μαρξ, το 1847 στο βιβλίο «Αθλιότητα της φιλοσοφίας» καθώς και σε άλλες εργασίες, υπέβαλε σε συντριπτική κριτική τις θεωρητικές και πολιτικές απόψεις του Προυντόν. 0 Μαρξ και ο Ένγκελς αποκάλυψαν τον αντιδραστικό χαρακτήρα της ουτοπίας του Προυντόν, που εξέφραζε το διττό χαρακτήρα της θέσης του μικροαστού στις συνθήκες του καπιταλι­ σμού, και τοποθέτησαν το σύστημα του στον «αστικό σοσιαλισμό». Π ροϋπ ο λογισ μός: 0 ισοσκελισμένος λογαριασμός των χρηματικών ε ­ σόδων και δαπανών για μια ορισμένη περίοδο, που μπορεί να είναι ένας χρόνος, ένα τρίμηνο, ένας μήνας. Αν οι δαπάνες υπερβαίνουν τα έσοδα, ο προϋπολογισμός παρουσιάζει έλλειμμα. Ό ταν τα έσοδα είναι μεγαλύτερα από τις δαπάνες σχηματίζεται ενεργητικό υπόλοιπο και ο προϋπολογισμός λέγεται πλεονασματικός. Προϋπολογισμοί υπάρχουν πολλών ειδών: κρα­ τικοί, δημοτικοί, πολιτειακοί κλπ. Η κοινωνικο-οικονομική φύση του κρα­ τικού προϋπολογισμού, η δομή των εσόδων του και η κατεύθυνση των δα­ πανών του, ο ρόλος του προϋπολογισμού στην οικονομική και πολιτική ζωή

606

π ρω ταρχική σ υσσ ώ ρευσ η κεφ α λαίο υ

της χώρας, καθορίζονται από το χαρακτήρα του κοινωνικού και κρατικού συστήματος. Στις αστικές χώρες, ο κρατικός προϋπολογισμός χρησιμο­ ποιείται για τον πλουτισμό και την εδραίωση της κυριαρχίας πρώτα απ' όλα του μεγάλου κεφαλαίου, της στρατιωτικοποίησης της οικονομίας και του κυ­ νηγητού των εξοπλισμών, της έντασης της εκμετάλλευσης και της καταπίε­ σης των εργαζόμενων μαζών. Στις σοσιαλιστικές χώρες, ο κρατικός προϋπο­ λογισμός αποσκοπεΙ στην ανάπτυξη της λαϊκής οικονομίας, του πολιτισμού, της υγείας, των κοινωνικών ασφαλίσεων, για την άνοδο του υλικού και πολιτιστικού επιπέδου της ζωής όλων των εργαζομένων, για την ενίσχυση της αμυντικής ικανότητας του σοσιαλιστικού κράτους. Σε αντίθεση με τον προϋπολογισμό των καπιταλιστικών χωρών, όπου βασική πηγή εσόδων είναι οι φόροι που πληρώνουν οι εργαζόμενοι, στις σοσιαλιστικές χώρες αποφασιστικές πηγές εσόδων του κρατικού προϋπολογισμού είναι τα έσοδα από τις σοσιαλιστικές επιχειρήσεις. Η οικονομική επιστήμη ερευνά επίσης τους οικογενειακούς προϋπολογισμούς των εργαζομένων, που αντανακλούν τον όγκο και τη δομή των εσόδων και εξόδων τους. Π ρω ταρ χική σ υσσ ώ ρευσ η κ εφ α λ α ίο υ : Ιστορική διαδικασία που προηγήθηκε της δημιουργίας της μεγάλης καπιταλιστικής παραγωγής, με την απαλλοτρίωση των άμεσων παραγωγών από τα μέσα παραγωγής. Η πρω­ ταρχική συσσώρευση κεφαλαίου ήταν το αφετηριακό σημείο για τη διαμόρ­ φωση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. ΑποτελεΙ την προϊστορία του καπιταλισμού και συνοδεύεται: (1) από την καταστροφή της μάζας των μικρών εμπορευματοπαραγωγών (κυρίως των αγροτών) και τη μετα­ τροπή τους σε νομικά ελεύθερους, αλλά χωρίς περιουσία ανθρώπους, δίχως τα αναγκαία μέσα ύπαρξης και επομένως υποχρεωμένους να πουλούν την εργατική τους δύναμη στους καπιταλιστές· (2) από τη συσσώρευση, στα χέρια ξεχωριστών προσώπων, των απαραίτητων χρηματικών μέσων για τη δημιουργία καπιταλιστικών επιχειρήσεων. «Μ’ αυτό τον τρόπο, η διαδικασία που δημιουργεί την καπιταλιστική σχέση δεν μπορεί να είναι άλλη από τη διαδικασία απαλλοτρίωσης του εργάτη από τους όρους της εογασίας του — διαδικασία που μετατρέπει από τη μια μεριά τα κοινωνικά μέσα παραγωγής και τα μέσα ζωής σε κεφάλαιο και από την άλλη μεριά τους άμεσους παρα­ γωγούς σε μισθωτούς εργάτες. Συνεπώς, η λεγάμενη πρωταρχική συσσώ­ ρευση δεν είναι τίποτε άλλο από την ιστορική διαδικασία χωρισμού του παραγωγού από τα μέσα παραγωγής» (Κ. Μαρξ). Στην Αγγλία η διαδικασία της πρωταρχικής συσσώρευσης του κεφαλαίου πραγματοποιήθηκε με την περίφραξη από τους τσιφλικάδες των χωραφιών των αγροτών, τη μετατροπή τους σε βοσκές για τα πρόβατα και το διώξιμο των αγροτών από τη γη τους, πράγμα που τους έκανε άπορους ανθρώπους, αναγκασμένους να υποταχτούν τελικά στον καπιταλιστικό ζυγό. Η κυβέρνηση της Αγγλίας, με την έκδοση αιματηρών νόμων εναντίον των άμοιρων ανθρώπων, που είχαν στερηθεί τα μέσα ύπαρξής τους και περιπλανιόταν σ’ όλη τη χώρα, τους έσπρωχνε

π ρω τόγονο κ ο ιν ο τικ ό σ ύσ τημα παραγωγής

607

στις καπιταλιστικές επιχειρήσεις και τους μάθαινε την πειθαρχία στο στρα­ τώνα της καπιταλιστικής εργασίας. Σοβαρό ρόλο για τη συγκέντρωση με­ γάλων κεφαλαίων στα χέρια ξεχωριστών προσώπων, κυρίως των εμπόρων, έπαιξε η καταλήστευση των αποικιών, τα κρατικά δάνεια, το φορολογικό σύστημα και η πολιτική των προστατευτικών δασμών. Η κρατική εξουσία έθεσε σ' εφαρμογή σκληρούς νόμους εναντίον των απαλλοτριωμένων, πε­ ριόριζε το μεροκάματο των εργατών, καθιέρωνε πολύωρη εργάσιμη μέρα. Η διαδικασία της πρωταρχικής συσσώρευσης του κεφαλαίου δεν πραγμα­ τοποιούνταν ταυτόχρονα και είχε τις ιδιομορφίες της σε διάφορες χώρες. Στην Αγγλία, στην Ολλανδία, στη Γαλλία, η πρωταρχική συσσώρευση πραγματοποιήθηκε κατά το 17ο-18ο αιώνα, ενώ στις οικονομικά καθυστερημένες χώρες στη διάρκεια του 19ου αιώνα. Στη Ρωσία πραγματοποιήθηκε στην περίοδο του 18ου-19ου αιώνα και ολοκληρώθηκε με την αγροτική μεταρ­ ρύθμιση του 1861, που οδήγησε στη μαζική καταστροφή της αγροτιάς, τη στέρηση της γης της, και τη μετατροπή σημαντικού μέρους των αγροτών σε προλετάριους. Παντού όμως η πρωταρχική συσσώρευση του κεφαλαίου συνδέθηκε με μεθόδους σκληρής και βίαιης απαλλοτρίωσης των άμεσων παραγωγών και με την ένταση της εκμετάλλευσής τους. Π ρω τόγονο κ ο ινο τικ ό σ ύσ τημα παραγω γής: Το πρώτο στην ιστορία της ανθρωπότητας σύστημα παραγωγής. Βάση των παραγωγικών σχέσεων του πρωτόγονου κοινοτικού συστήματος παραγωγής ήταν η συλλογική ιδιοκτησία ξεχωριστών κοινοτήτων στα μέσα παραγωγής, που αντιστοι­ χούσε στις υπανάπτυκτες, πρωτόγονες παραγωγικές δυνάμεις. Η απλή κοινοπραξία των πρωτόγονων ανθρώπων εμφανιζόταν σαν μια νέα παρα­ γωγική δύναμη. Η εργασία του ανθρώπου δε δημιουργούσε πλεόνασμα πάνω από το ελάχιστο βιοτικό επίπεδο, η διανομή των προϊόντων ήταν εξισωτική. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να απουσιάζει η περιουσιακή ανι­ σότητα, οι τάξεις, η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, το κράτος. Η ανάπτυξη του πρωτόγονου κοινοτικού τρόπου παραγωγής, που κράτησε περισσότερο απ' όλες τις περιόδους στην ιστορία της ανθρωπότητας, αρχί­ ζει με την εποχή της πρωτόγονης αγέλης. Στην εποχή αυτή ο άνθρωπος έμαθε να φτιάχνει τα πιο απλά εργαλεία από πέτρα και απόκτησε τη φωτιά. Με την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων εμφανίστηκε ο φυσικός κα­ ταμερισμός εργασίας με βάση το φύλο και την ηλικία. Η πρωτόγονη αγέλη παραχωρεί τη θέση της στην οργάνωση της κοινωνίας κατά γένη (γεναρχική κοινότητα). Το γένος αποτελούσε ομάδα ανθρώπων που στην αρχή αριθ­ μούσε μερικές δεκάδες άτομα συνδεμένα μεταξύ τους με δεσμούς συγγένειας που υπολογιζόταν με τη μητρική γραμμή. Σ’ ένα ορισμένο στάδιο, την κυ­ ρίαρχη θέση στην κοινότητα του γένους κατείχε η γυναίκα (μητριαρχία) αλλά στην πορεία της παραπέρα ανάπτυξης της οικονομίας και της οικογένειας, η κυρίαρχη θέση πέρασε στον άντρα (πατριαρχία). Μερικά γένη συνενώνον­ ταν σε μια φυλή. Η ανάπτυξη της κτηνοτροφίας, των επαγγελμάτων και της

608

π ρω τόγονο κ ο ιν ο τικ ό σ ύσ τημα παραγωγής

γεωργίας οδήγησε στην εμφάνιση του κοινωνικού καταμερισμού της εργα­ σίας (βλ. λ.) και μαζί μ' αυτόν και της ανταλλαγής (βλ. λ.). Η βαθμιαία τε­ λειοποίηση των μέσων εργασίας, ο καταμερισμός της εργασίας και η ανταλ­ λαγή, προκόλεσαν την ανάπτυξη της παραγωγικότητας της εργασίας και το ξεχώρισμα ορισμένων οικογενειακών νοικοκυριών. Αυτό οδήγησε στην αποσύνθεση του γένους και την εμφάνιση της κοινότητας της γειτονιάςΗ εμφάνιση και η ανάπτυξη της ατομικής ιδιοκτησίας γέννησε την περιου­ σιακή ανισότητα και, σε τελευταία ανάλυση, οδήγησε στην εμφάνιση της εκμετάλλευσης, δηλαδή της ιδιοποίησης απ' ορισμένους ανθρώπους των καρπών της εργασίας άλλων. Στη διάρκεια των πολέμων ανάμεσα στις φ υ­ λές, οι εμπόλεμοι έπαψαν να σκοτώνουν τους αιχμαλώτους και άρχισαν να τους μετατρέπουν σε δούλους. Η εμφάνιση της δουλείας είχε σαν αποτέλε­ σμα την πλήρη αποσύνθεση της πρωτόγονης κοινότητας. Δημιουργήθηκε έτσι ο πρώτος χωρισμός της κοινωνίας σε τάξεις, και εμφανίστηκε το κράτος. Ο πρωτόγονος κοινοτικός τρόπος παραγωγής, ανάλογα με τις συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες στους διάφορους λαούς, παραχώρησε τη θέση του στο δουλοκτητικό (βλ. λ.) ή στο φεουδαρχικό τρόπο παραγωγής (βλ. λ.). Π τω τικ ή τάσ η το υ π ο σο στού κέρδους, βλ. νόμος της πτωτικής τά­ σης του ποσοστού κέρδους.

Ρ Ρ α ντιέρη δες: Κοινωνικό στρώμα, που εμφανίζεται στην καπιταλιστική κοινωνία, αποτελούμενο από ανθρώπους που ζουν από τον τόκο χρηματικών κεφαλαίων τα οποία δανείζουν ή από εισοδήματα χρεογράφων, μετοχών, ομολογιών. Οι ραντιέρηδες είναι το πιο παρασιτικό στρώμα της καπιτα­ λιστικής κοινωνίας. Ένα κοινωνικό στρώμα που δε συνδέεται καθόλου με τη διαδικασία της παραγωγής και κερδίζει εισοδήματα από το κερδοσκο­ πικό παιγνίδι στο χρηματιστήριο και από το «ψαλίδισμα των κουπονιών», και αντιπροσωπεύει, κατά την έκφραση του Β.Ι. Λένιν, ανθρώπους που το επάγγελμά τους είναι η τεμπελιά. Με την ανάπτυξη του καπιταλισμού μεγαλώνει ο αριθμός των ραντιέρηδων. Η τάξη των καπιταλιστών όλο και περισσότερο χάνο την επαφή της με τη διαδικασία της παραγωγής, καθώς η διεύθυνση των επιχειρήσεων συγκεντρώνεται στα χέρια έμμισθων διευ­ θυντών, μηχανικών, τεχνικών κλπ. ενώ οι ιδιοκτήτες των μονοπωλιακών επι­ χειρήσεων ζουν παρασιτική ζωή. Ταυτόχρονα η διαδικασία της συγκέντρω­ σης και συγκεντροποίησης του κεφαλαίου και της παραγωγής, απαιτεί, για την οργάνωση των καπιταλιστικών επιχειρήσεων, όλο και μεγαλύτερα κεφά­ λαια, πράγμα που με τη σειρά του έχει σαν αποτέλεσμα να μετατρέπονται σε ραντιέρηδες οι καπιταλιστές που δε διαθέτουν τέτοια κεφάλαια. Η γοργή αύξηση του αριθμού των ραντιέρηδων και των εσόδων τους πραγματοποιεί­ ται στην εποχή του ιμπεριαλισμού, πράγμα που αποτελεΙ μια από τις εκδη­ λώσεις του παρασιτισμού και του σαπίσματος του καπιταλισμού στο μο­ νοπωλιακό του στάδιο. Στην εποχή του ιμπεριαλισμού εμφανίζονται ολό­ κληρα κρότη-ραντιέρηδες (βλ. λ.). Ρ αντΙσ εφ Α λεξά ντρ Ν ικο λ ό γ ιεβ ιτς (1 7 4 9 -1 8 0 2 ): Ρώσος επαναστά­ της, διαφωτιστής που αγωνίστηκε κατά του δουλοπάροικου συστήματος και της απολυταρχίας φιλόσοφος, δημοσιολόγος, οικονομολόγος. Η διαμαρ­ τυρία κατά του δουλοπάροικου ζυγού, του αυταρχισμού και της τυραννίας, που διαπερνά όλα τα έργα του ΡαντΙσεφ, είχε την πληρέστερη και λαμπρό­ τερη έκφρασή της στο βασικό του έργο: «Ταξίδι από την Πετρούπολη στη Μόσχα» (1790). Ο ΡαντΙσεφ έστρεψε την προσοχή του κυρίως στην κατά­ σταση της αγροτιάς, στις σχέσεις με τους τσιφλικάδες. Απέδειξε ότι ο γεωρ­ γός ήταν η κύρια παραγωγική δύναμη της χώρας. Ο ΡαντΙσεφ τάχθηκε υπέρ της απελευθέρωσης των αγροτών από τη γη, υπέρ της άνθησης της επιστή­ μης και του θριάμβου της δικαιοσύνης. Ο ΡαντΙσεφ ανέπτυξε τις οικονομι­ κές του απόψεις και σε άλλες εργασίες: «Γράμμα για το κινέζικο εμπόριο».

610

ρ ευσ τοττο ιη μένο προϊόν

«Περιγραφή της κτήσης μου», «Σχέδιο νέου γενικού τελωνειακού τιμοκα­ ταλόγου» και άλλες. Ή τα ν υπέρ της θέσπισης πλατιών μέτρων για την ανά­ πτυξη χειροτεχνιών, με την αύξηση του αριθμού των επιτηδευμάτων, που τα θεωρούσε σαν μια από τις προϋποθέσεις εξάλειψης της δουλοπαροι­ κίας. 0 ΡαντΙσεφ ανέλυσε βαθιά την ανάπτυξη της βιομηχανίας στη Ρωσία. Πρωτότυπες είναι οι απόψεις του για την ουσία των φόρων και τη φορολο­ γική πολιτική του κράτους. Οι οικονομικές απόψεις του ΡαντΙσεφ διαπνέονται από το επαναστατικο-δημοκρατικό πνεύμα της πάλης για την εξάλειψη της δουλοπαροικίας και το πέρασμα στη νέα κοινωνία. Ρ ευσ τοπ οιημένο π ρ οϊό ν: Το προϊόν βιομηχανικής επιχείρησης το οποίο βγήκε έξω από τα πλαίσιά της και πληρώθηκε ή από τον αγοραστή ή από τον οργανισμό που εξασφαλίζει τη διάθεσή του στην αγορά. ΑποτελεΙ έναν από τους σπουδαιότερους οικονομικούς δείκτες που χαρακτηρίζουν την οικονομική και χρηματική δραστηριότητα της επιχείρησης, πλάι στην οικο­ νομική της αποδοτικότητα και την αποτελεσματικότητα της παραγωγής της. Στον όγκο του ρευστοποιημένου προϊόντος στην ΕΣΣΔ συμπεριλαμβάνεται η αξία των έτοιμων και ημικατεργασμένων προϊόντων, καθώς και η παρα­ γωγή βοηθητικών τμημάτων της επιχείρησης, που παράχθηκαν και ρευστοποιηθήκαν έξω από την επιχείρηση για λογαριασμό των έργων υποδομής ή για λογαριασμό των μη παραγωγικών νοικοκυριών της Ιδιας της επιχεί­ ρησης. Στο δείκτη αυτό συμπεριλαμβάνεται επίσης η αξία των ρευστοποιημένων εργασιών βιομηχανικού χαρακτήρα (που έχουν εκτελεστεΙ τόσο με παραγγελίες απ' έξω, όσο και με παραγγελίες των μη βιομηχανικών νοικο­ κυριών και οργανώσεων της Ιδιας της επιχείρησης, η αξία των γενικών επι­ σκευών στις εγκαταστάσεις και τα μεταφορικά μέσα της επιχείρησης, η αξία των εγκαταστάσεων της δικής της παραγωγής, που έχουν συμπεριληφθεΙ στους πάγιους πόρους της επιχείρησης. Στη σύνθεση του ρευστοποιημένου προϊόντος υπολογίζονται επίσης και οι μεταβολές στα αποθέματα του προϊόντος που βρίσκονται στην αποθήκη καθώς και η παραγωγή που φορ­ τώθηκε στην αρχή και το τέλος της συγκεκριμένης περιόδου. Τα είδη που κατασκευάζει η επιχείρηση από πρώτες ύλες και υλικά, τα οποία ανήκουν σ’ αυτόν που κάνει την παραγγελία και πληρώνεται από την επιχείρηση που πραγματοποιεί την κατεργασία, συμπεριλαμβάνονται στον όγκο του ρευστοποιημένου προϊόντος της επιχείρησης μαζί και με την αξία των πρώτων υλών και των υλικών αυτού που έδωσε την παραγγελία. Στον όγκο της ρευ­ στοποίησης δε συμπεριλαμβάνεται η αξία της ενδοεργοστασιακής κυκλο­ φορίας, δηλαδή η αξία των ειδών της ατομικής παραγωγής, που προορί­ ζονται για παραπέρα επεξεργασία στο εσωτερικό της δοσμένης επιχείρη­ σης, εκτός από τις επιχειρήσεις και τους κλάδους που στον όγκο της εμπορευματικής παραγωγής τους συμπεριλαμβάνεται η αξία της ενδοεργοστασιακής κυκλοφορίας. Ο δείκτης του ρευστοποιημένου προϊόντος, και από ποσοτική και από ποιοτική άποψη, διαφέρει ουσιαστικά από το δείκτη

ρεφ ο ρμ ισ μό ς σ τη ν π ο λ ιτικ ή ο ικ ο ν ο μ ία

611

της συνολικής παραγωγής. Σε μεγαλύτερο βαθμό απ’ ό,τι ο δείκτης του συνολικού προϊόντος, συμβάλλει στην ανύψωση της ποιότητας των ειδών, παρακινεί τα όργανα σχεδιοποίησης και τους οικονομικούς οργανισμούς να ασχολούνται με τη μελέτη της ζήτησης του πληθυσμού, με σκοπό την πλήρη ικανοποίησή της. Ο όγκος της ρευστοποίησης του προϊόντος που πρόβλεπε το σχέδιο, καθορίζετοι με τις ισχύουσες χοντρικές τιμές των επι­ χειρήσεων που έχουν υπολογιστεί στο σχέδιο (με τον υπολογισμό των καθο­ ρισμένων στους τιμοκαταλόγους συμπληρωματικών πληρωμών και εκπτώ­ σεων) ή με τις εξισωμένες προς αυτές τιμές, δηλαδή με τις τιμές που χρη­ σιμοποιούνται για τον υπολογισμό του όγκου του εμπορευματικού προϊόν­ τος. Ο πραγματικός όγκος του ρευστοποιημένου προϊόντος καθορίζεται με δύο τιμές: (α) με τις ισχύουσες στην πράξη τιμές, στην περίοδο που γίνεται η αποτίμηση (για τον καθορισμό του μεγέθους του πραγματικού κέρδους από τη ρευστοποίηση) και (β) με τις χοντρικές τιμές των επιχειρήσεων που έχουν μπει στο σχέδιο (για να εκτιμηθεΙ η εκπλήρωση του σχεδίου και των ρυθμών αύξησης σε συγκριτικές τιμές και να καθοριστεί το ύψος των κονδυλίων οικονομικής παρότρυνσης ανάλογα με το βαθμό εκπλήρωσης του σχεδίου. Η εκπλήρωση από την επιχείρηση του κρατικού πλάνου ρευ­ στοποίησης του προϊόντος και η υπερκάλυψή του, επιδρά στην οικονομική απόδοση και στο μέγεθος των ποσών που διατίθενται από το κέρδος για το κονδύλι παρότρυνσης της επιχείρησης και για το κονδύλι ανάπτυξης της παραγωγής. Ρ εφ ορμισ μός σ τη ν π ο λιτική ο ικ ο ν ο μ ία : Κατεύθυνση στην αστική και την οικονομική θεωρία, που εμφανίστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα, με σκοπό την αναθεώρηση της οικονομικής διδασκαλίας του Μαρξ και την προσορμογή της στα συμφέροντα της αστικής τάξης. Μεγαλύτερος εκπρόσωπος του ρεφορμισμού στα τέλη του 19ου αρχές του 20ου αιώνα ήταν ένας από τους ηγέτες των οπορτουνιστών του Γερμονικού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος, ο Ε. Μπερνστάιν (βλ. λ.). Οι αναθεωρητικές ιδέες του Μπερνστάιν διαδόθηκαν ανάμεσα στα ρεφορμιστικά κόμματα της II Διεθνούς και τις προσεταιρίστηκαν όλοι οι αντίπαλοι του επαναστοτικού μαρξισμού. Οι ρεφορμιστές τάσσονται κατά της μαρξιστικής εργασιακής θεωρίας της αξίας και της υπεραξίος, αρνιούνται την εκμετάλλευση της εργασίας από το κεφάλαιο, επιχειρούν να διαψεύσουν τη διδασκαλία του Μαρξ για το γε­ νικό νόμο της καπιταλιστικής συσσώρευσης και την απόλυτη και γενική εξαθλίωση του προλεταριάτου στην καπιταλιστική κοινωνία, προπαγανδί­ ζουν την ιδέα της κοινωνικής ειρήνης στην καπιταλιστική κοινωνία, της παραίτησης από την ταξική πάλη, αρνούνται το ανοπόφευκτο και το αναγκαίο της σοσιαλιστικής επανάστασης και της εγκαθίδρυσης της δικτατορίας του προλεταριάτου. Αντικαθιστούν την επαναστατική πάλη του προλεταριάτου για τα θεμελιώδη συμφέροντά του με την πάλη για μεταρρυθμίσεις, που έχουν σαν σκοπό,χωρίς να θίγουν τις βάσεις του καπιταλιστικού συστήμα­

612

ρ εφ ο ρμ ισ μό ς σ τη ν π ο λ ιτικ ή οικ ο ν ο μ ία

τος, να προσανατολίσουν το προλεταριάτο από την αποφασιστική πάλη για την πραγματοποίηση των ιστορικών του σκοπών, να υποτάξουν το επαναστατικό εργατικό κίνημα στα συμφέροντα των εκμεταλλευτικών τά­ ξεων. Κοινωνική βάση του ρεφορμισμού είναι η εργατική αριστοκρατία, η προνομιούχα κορυφή του προλεταριάτου, στην οποία δίνουν τα καπιταλι­ στικά μονοπώλια ένα μικρό μερίδιο από τα υπερκέρδη τους. Οι ρεφορμιστές διαστρεβλώνουν με κάθε τρόπο τη μαρξιστική διδασκαλία. Στερούν απ' αυ­ τή το επαναστατικό της περιεχόμενο, για να αφαιρέσουν από το προλετα­ ριάτο το ιδεολογικό του όπλο στην πάλη κατά του καπιταλισμού. Στην προε­ παναστατική Ρωσία, τις ρεφορμιστικές αντιλήψεις προπαγάνδιζαν οι «νό­ μιμοι μαρξιστές» (/7. Στρούβΐ. Μ. Τουγκάν - Μπαρανόφσκι, βλ. λ.), οι οπαδοί του οικονομισμού, οι μενσεβίκοι. Ο ρεφορμισμός επιβλήθηκε κι’ έγινε η σημαία της II Διεθνούς στις αρχές του πρώτου παγκόσμιου πολέμου (1914-1918), όταν οι δεξιοί σοσιαλιστές τάχθηκαν ανοιχτά στο πλευρό της αστικής τάξης. Οι σημαντικότεροι εκπρόσωποι του ρεφορμισμού, όπως ο Κ. Κάαυτσκι (βλ. λ.) και άλλοι, τάχθηκαν κατά του πρώτου στον κόσμο σοσιαλιστικού κράτους, της Σοβιετικής Ένωσης. Υπερασπίζονταν τα καπι­ ταλιστικά μονοπώλια, τον κρατικομονοπωλιακό καπιταλισμό, προπαγάν­ διζαν διάφορες απολογητικές θεωρίες του «εργαζόμενου», του «ρυθμιζόμενού», του «προγραμματισμένου» καπιταλισμού, τη μετεξέλιξή του σε σοσιαλισμό. Ο σύγχρονος ρεφορμισμός παραμένει το σπουδαιότερο ιδεο­ λογικό και πολιτικό στήριγμα της μεγαλοαστικής τάξης μέσα στο εργατικό κίνημα. Οι θεωρητικοί του συνενώνουν με εκλεκτικό τρόπο τις παλιές οπορτουνιστικές ιδέες με τις αστικές οικονομικές θεωρίες. Ξέκοψαν ολοκλη­ ρωτικά από το μαρξισμό, αντιπαραθέτοντας στον επιστημονικό σοσιαλισμό τη θεωρία του «δημοκρατικού σοσιαλισμού», του «λαϊκού καπιταλισμού». Οι ρεφορμιστές επιχειρούν να δυσφημίσουν τον πραγματικό σοσιαλισμό που οικοδομήθηκε ή οικοδομεΐται από τους λαούς σε μια σειρά χώρες με την καθοδήγηση των μαρξιστικών-λενινιστικών κομμάτων, θεωρούν την πάλη κατά του κομμουνισμού, κατά των σοσιαλιστικών χωρών, σαν κύριο καθή­ κον τους. Οι δεξιοί σοσιαλιστές αρνούνται όχι μόνον την ταξική πάλη, αλλά και την Ιδια την ύπαρξη ανταγωνιστικών τάξεων στην αστική κοινωνία, τάσσονται κατά της εξάλειψης της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγω­ γής, προπαγανδίζουν τις αστικές επινοήσεις για το «μετασχηματισμό» του καπιταλισμού σε σοσιαλισμό. Σκοπός όλων των ρεφορμιστικών οικονομικών θεωριών είναι η διατήρηση και εδραίωση της κυριαρχίας του μονοπωλιακού κεφαλαίου, η διάσπαση του εργατικού κινήματος, ο ιδεολογικός αποπρο­ σανατολισμός της εργατικής τάξης στην πάλη της για το σοσιαλισμό. Η ιστορική πείρα έδειξε τη χρεοκοπία τόσο της ιδεολογίας όσο και της πο­ λιτικής του ρεφορμισμού. Ακόμα και όταν τα ρεφορμιστικά κόμματα ανε­ βαίνουν στην εξουσία, περιορίζονται σε επιμέρους μεταρρυθμίσεις που δεν θίγουν τις βάσεις της κυριαρχίας της μονοπωλιακής αστικής τάξης. Τα κομ­ μουνιστικά και εργατικά κόμματα διεξάγουν ανειρήνευτη πάλη κατά των

Ρικάρ ντο Ν τα ίη β ιν τ

513

ρεφορμιστικών οικονομικών θεωριών και της δείσδυσής τους στο επανα­ στατικό εργατικό κίνημα, σαν εχθρικών στο μαρξισμό-λενινισμό, στα ζω­ τικά συμφέροντα του προλεταριάτου και του σοσιαλισμού. Ταυτόχρονα, όμως, οι μαρξιστές-λενινιστές προχωρούν σε συνεργασία και κοινή δρά­ ση στο διεθνές εργατικό κίνημα με τους ρεφορμιστές εκείνους που είναι πρόθυμοι να αγωνιστούν στην πάλη κατά του ιμπεριαλισμού, για την ειρήνη και τα συμφέροντα των εργαζομένων (βλ. ο αναθεωρητισμός στην πο­ λιτική οικονομία). Ρικάρ ντο Ν τα ίη β ιν τ (1772-1823): Άγγλος οικονομολόγος, ένας από τους θεμελιωτές της αστικής κλασικής πολιτικής οικονομίας (βλ. λ.). Υπε­ ρασπίστηκε τα συμφέροντα της αστικής τάξης την περίοδο που ήταν ακόμα προοδευτική τάξη, που αγωνιζόταν κατά του φεουδαρχισμού. Στην πρώτη οικονομική του εργασία: «Η τιμή του χρυσού» (1809), ο Ρικάρντο έθεσε τα θεμέλια της ποσοτικής θεωρίας του χρήματος. Στη βασική του εργασία: «Αρχές της πολιτικής οικονομίας και της φορολογίας» (1817), ο Ρικάρντο ολοκληρώνει την κλασική αστική πολιτική οικονομία. Υποβάλλοντας σε κρι­ τική τη θεωρία της αξίας του Ά νταμ Σμίθ (βλ. λ.), ο Ρικάρντο απέδειξε ότι: (1) δεν πρέπει να συγχέεται η εργασία που αναλώνεται για την παραγωγή του εμπορεύματος με την εργασία που αγοράζεται σαν εμπόρευμα' (2) η αξία καθορίζεται μόνο από την εργασία που αναλώθηκε- (3) ο καθορισμός της αξίας από τον εργάσιμο χρόνο διατηρεί πλήρως την ισχύ του και στον καπιταλισμό. Θεωρώντας το μισθό και το κέρδος σαν δύο μέρη της αξίας που δημιουργήθηκε από την εργασία, ο Ρικάρντο κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η μείωση του μισθού αυξάνει το κέρδος, ενώ η αύξηση του μισθού το μειώνει. Μ ’ αυτό τον τρόπο, ο Ρικάρντο ουσιαστικά αποκάλυψε την αντί­ θεση των συμφερόντων του προλεταριάτου και της τάξης των καπιταλιστών. Απέδειξε ότι η πρόσοδος δεν αντιφάσκει προς το νόμο της αξίας, αλλά αντί­ θετα εξηγείται μόνο στη βάση αυτού του νόμου. Αλλά ο Ρικάρντο αναγνώ­ ριζε μόνο τη διαφορική γαιοπρόσοδο και απέρριπτε την απόλυτη γαιοπρόσοδο. Η θεωρία του για τη γαιοπρόσοδο έχανε την αξία της και εξαιτίας του γεγονότος ότι συναρτούσε τη γαιοπρόσοδο από τον ονομαζόμενο νόμος της «φθίνουσας αποδοτικότητας του εδάφους» (βλ. λ.), ο Ρικάρντο ήταν ιδεολόγος της αστικής τάξης αν και δεν έκρυβε τις αντιθέσεις του καπιταλισμού. Τις αντιθέσεις αυτές τις θεωρούσε φυσικές και υπεράσπιζε τις αστικές σχέσεις σαν μοναδική και αιώνια μορφή ανάπτυξης των παρα­ γωγικών δυνάμεων. Η διδασκαλία του Ρικάρντο αποτελεί την κορυφή της επιστημονικής σκέψης στην οποία έφτασε η αστική πολιτική οικονομία. Αλλά κατά την έκφραση του Ένγκελς, συντρίφθηκε «πάνω σε δύο σημεία»: (1) Ο Ρικάρντο θεωρούσε ότι οι εργάτες πουλούν στους καπιταλιστές όχι την εργατική δύναμη αλλά την εργασία τους και γι’ αυτό δεν μπόρεσε να εξηγήσει την προέλευση της υπεραξίας, και συνεπώς και του κέρδους στη βάση της εργασιακής θεωρίας της αξίας. (2) Ο Ρικάρντο δεν μπόρεσε να 33

514

Ρ ικάρ ντο Ν τα ίη β ιν τ

εξηγήσει τη μη σύμπτωση της αξίας και της τιμής παραγωγής, τη διαδικασία της διαμόρφωσης του μέσου ποσοστού κέρδους, θεωρώντας ότι αυτό αντι­ φάσκει προς την καπιταλιστική πραγματικότητα. Ο Κ. Μαρξ εκτιμούσε εξαι­ ρετικά τον Ρικάρντο για τις επιστημονικές θέσεις της θεωρίας του, αλλά ταυτόχρονα υπέβαλε σε κριτική τα λάθη του. « Ρ υθμ ιζόμενο ς καπιταλισ μός», βρυθμιζόμενου καπιταλισμού».

βλ. θεωρία του * σχεδιασμένου» ή

Σ Σαι Ζ α ν-Μ π σ τΙσ τ (1767-1892): Γάλλος οικονομολόγος, ένας από τους θεμελιωτές της αστικής εκχυδαϊσμένης πολιτικής οικονομίας (βλ. λ.). Στο έργο του: «Πραγματεία πολιτικής οικονομίας», ο Σαι απέρριψε ολοκλη­ ρωτικά την εργασιακή θεωρία της αξίας του Σμιθ. Ο Σαι ταύτιζε την αξία με τη χρησιμότητα, δηλαδή με την καταναλωτική αξία που στη δημιουργία της παίρνουν μέρος τρεις συντελεστές: η εργασία, το κεφάλαιο και η φύση (η γη). Στους συντελεστές αυτούς αντιστοιχούν τρεις ανεξάρτητες μορφές εσόδων: ο μισθός, το κέρδος και η πρόσοδος, που αποτελούν την αμοιβή για τις υπηρεσίες που προσφέρει καθένας απ' αυτούς τους συντελεστές στη δημιουργία της χρησιμότητας του προϊόντος. Και οι τρεις συντελεστές συνδυάζονται στην αγορά αρμονικά, δεν υπάρχει καμιά αντίθεση συμφε­ ρόντων, καμιά εκμετάλλευση των εργατών από τους καπιταλιστές. Ο Σαι, σε τελευταία ανάλυση, ανάγει το κέρδος σε επιχειρηματικό έσοδο, κάτι σαν μισθό του καπιταλιστή, και τον τόκο σαν αποτέλεσμα των υπηρεσιών του κεφαλαίου, το οποίο αντιλαμβάνεται απλώς σαν πράγμα. Ο Σαι ερμηνεύει την παραγωγή σαν μια καθαρά τεχνική διαδικασία που υποτάσσεται στους αιώνιους «φυσικούς κανόνες», ενώ η διανομή και η κατανάλωση αντιμετω­ πίζονται από τον Σαι σαν ανεξάρτητες από τις σχέσεις παραγωγής και σαν διαδικασίες που τις αλλάζουν αυθαίρετα οι άνθρωποι. Ο Σαι δε δεχόταν σαν αναπόφευκτες τις οικονομικές κρίσεις πιστεύοντας ότι στην αγορά κάθε πωλητής είναι ταυτόχρονα και αγοραστής. Καλούσε την αστική τάξη να αναπτύξει απεριόριστα την παραγωγή και ήταν οπαδός του ελεύθερου εμπορίου. Ανοιχτός απολογητής του καπιταλισμού, ο «χυδαίος Σαι», όπως τον αποκαλούσε ο Κ. Μαρξ, παρουσίασε πολύπλοκα οικονομικά προβλή­ ματα σε επιφανειακή, απλουστευτική μορφή — μορφή που βρίσκεται σε αρμονική αντιστοιχία με τον επιπόλαιο χαρακτήρα της αστικής σκέψης. Το αποτέλεσμα, φυσικά, ήταν να γίνει ο Σαι πολύ δημοφιλής στην αστική τάξη. Τα ίχνη της επιρροής του φαίνονται σ’ όλες τις μεταγενέστερες σχολές της αστικής εκχυδαϊσμένης πολιτικής οικονομίας. Συγκεκριμένα, η θεωρία του Σμιθ για τους τρεις συντελεστές της παραγωγής χρησιμοποιείται πλατιά από τους σύγχρονους αστούς οικονομολόγους. Σ α ιν-Σ ιμόν, Κ λω ντ Ανρ Ι ν τ ε Ρ ουβρουά (1760-1825): Ένας από τους επιφανέστερους εκπροσώπους του γαλλικού ουτοπικού σοσιαλισμού. Στα έργα του: «Για το βιομηχανικό σύστημα» (1821-1822), «Κατάχτηση των βιομηχανιών» (1823-1824), «Νέος Χριστιανισμός» (1825), πρόβαλε μια

616

Σ ισ μ ο ν τΙ

σειρά μεγαλοφυείς προβλέψεις για τη μελλοντική σοσιαλιστική κοινωνία. Η κύρια υπηρεσία του Σαιν-Σιμόν έγκειται στη βαθιά κριτική του καπιτα­ λισμού και της καπιταλιστικής ατομικής ιδιοκτησίας. Η αστική κλασική πολιτική οικονομία (βλ. λ.) εξυμνούσε με κάθε τρόπο τον ελεύθερο ανταγω­ νισμό σαν παράγοντα της καλύτερης τάχα διανομής, αλλά ο Σαιν-Σιμόν έβλεπε σ' αυτόν την αιτία της αναρχίας, των δυσαναλογιών και των οικονο­ μικών κρίσεων. Όμω ς ο Σαιν-Σιμόν δεν παρουσίασε μια συνεπή κριτική του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Δεν είχε σαφή αντίληψη για τις αντιθέσεις στο προλεταριάτο και την αστική τάξη. Βασική αντίθεση θεω­ ρούσε την αντίθεση ανάμεσα στην εργασία και την αργία, την οκνηρία. Εργαζόμενους θεωρούσε τους λεγάμενους «φιλόπονους», και στην κατη­ γορία αυτή περιλάμβανε τους εργάτες, τους αγρότες, τους καπιταλιστέςβιομήχανους, τους εμπόρους και τους τραπεζίτες. Αργόσχολους θεωρούσε τους τσιφλικάδες, ταυς μεγαλουπαλλήλους του κράτους, τους αυλικούς κλπ. 0 Σαιν-Σιμόν ισχυριζόταν ότι ο καπιταλισμός πρέπει να αντικατασταθεΙ από ένα ανώτερο κοινωνικό σύστημα, που σκοπός του θα είναι η βελτίωση της θέσης «της πιο πολυάριθμης και της πιο φτώχιάς τάξης», δηλαδή του προλεταριάτου. Αλλά κύριο μέσο για την αναδιοργάνωση της κοινωνίας θεωρούσε το ηθικό κήρυγμα προς τους εκπροσώπους των κυρίαρχων τά­ ξεων, γι’ αυτό απέρριπτε την ταξική πάλη του προλεταριάτου εναντίον της αστικής τάξης. 0 Σαιν-Σιμόν, περιγράφοντας το νέο κοινωνικό καθεστώς έδωσε, όπως λέει χαρακτηριστικά ο Ένγκελς, σε εμβρυακή μορφή, όλες σχεδόν τις σοσιαλιστικές ιδέες που ήλθαν αργότερα: για τη συγκεντρωτική και σχεδιασμένη καθοδήγηση της παραγωγής, για τη συνένωση των βιο­ μηχανιών και των επιστημονικών δυνάμεων που ρυθμίζουν την παραγωγή σύμφωνα με τα συμφέροντα των λαϊκών μαζών, για τη γενική εργασία και τη διανομή ανάλογα με την εργασία, για τη μετατροπή της πολιτικής διοίκησης των ανθρώπων σε διαχείριση πραγμάτων και καθοδήγηση της παραγωγής, κλπ. Τα λάθη και η ασυνέπεια των αντιλήψεων του Σαιν-Σιμόν εξηγούνται από την περιορισμένη τότε ανάπτυξη της αστικής κοινωνίας και των αντιθέσεων που τη χαρακτηρίζουν, και ιδιαίτερα της αντίθεσης ανάμεσα στο προλεαριάτο και την αστική τάξη. ΓΓ αυτό στον Σαιν-Σιμόν «πλάι στην προλεταριακή κατεύθυνση διατηρούσε ακόμα ορισμένη σημα­ σία η αστική κατεύθυνση» (φ . Ένγκελς). Μόνο στην τελευταία ταυ εργασία: «α Νέος Χριστιανισμός», ο Σαιν-Σιμόν εκφράστηκε ανοιχτά σαν εκπρό­ σωπος της εργατικής τάξης, κηρύσσοντας σαν τελικό σκοπό του νέου κοι­ νωνικού συστήματος την απελευθέρωσή της. Οι ιδέες του Σαιν-Σιμόν δια­ δόθηκαν και αναπτύχθηκαν από τους μαθητές του, παυ δημιούργησαν τη Σχολή του Σαινσιμονισμού η οπαία εκφυλίστηκε βαθμιαία σε θρησκευτική αίρεση και διαλύθηκε στις αρχές της δεκαετίας ταυ 1Β30. Σ ισ μ α ντί, Σ ιμό ν ντ€ (1773-1842): Ελβετός οικονομολόγος, θεμελιωτής της μικροαστικής οικονομίας. Στο κύριο έργο του: «Νέες αρχές της πολιτικής

Σμιθ Ά ν τ α μ

617

οικονομίας ή για τον πλούτο και τη σχέση του με τον πληθυσμό» (1819), ο ΣισμοντΙ κάνει κριτική του καπιταλισμού και της κλασικής σχολής (Σμιθ, και ιδιαίτερα Ρικάρντο) υπερασπιζόμενος τη μικρή παραγωγή: Ο ΣισμοντΙ είδε και έδειξε ανάγλυφα τα ελαττώματα και τις αντιθέσεις του καπιταλισμού: την αυξανόμενη εξαθλίωση των εργαζομένων, τον παραμερισμό των εργα­ τών από τις μηχανές, την καθυστέρηση της κατανάλωσης απέναντι στην πα­ ραγωγή, το αναπόφευκτο των οικονομικών κρίσεων. Ωστόσο, περιορί­ στηκε μόνο στην περιγραφή των εξωτερικών εκδηλώσεων των καπιταλι­ στικών αντιθέσεων, χωρίς να κατανοεί την ουσία τους, καθώς και τον κα­ πιταλισμό στο σύνολό του. Σαν τρόπο λύσης αυτών των αντιθέσεων θεω­ ρούσε την επιστροφή στη μικρή παραγωγή με τη βοήθεια του αστικού κρά­ τους, πράγμα που ήταν ουτοπικό και αντιδραστικό. Ο ΣισμοντΙ δεν είχε αντιληφθεΙ ότι η μικρή παραγωγή γεννάει αναπόφευκτα τον καπιταλισμό. Απαιτούσε τη χαλιναγώγηση των αυθόρμητων οικονομικών δυνάμεων και τον περιορισμό της ανάπτυξης της τεχνικής, ήταν οπαδός της ρύθμισης της παραγωγής κατά τομείς και του προστατευτισμού. Συμμεριζόμενος το «δόγμα του Σμιθ», ο ΣισμοντΙ έβγαλε απ' αυτό το συμπέρασμα ότι δεν είναι δυνατή η ρευστοποίηση της υπεραξίας χωρίς τις εξωτερικές αγορές. Το σύστημα των αντιλήψεων του ΣισμοντΙ έγινε δεκτό στο σύνολό του από τους Ρώσους φιλελεύθερους ναρόντνικους. Οι ιδέες του μπήκαν στη βάση του προγράμματός τους για τον ιδιαίτερο, μη καπιταλιστικό δρόμο ανάπτυξης της Ρωσίας. Τις αντιλήψεις αυτές αντιμετώπισε κριτικά ο Ν.Ι. Λένιν στην εργασία του: «Για το χαρακτηρισμό του οικονομικού ρομαντισμού (του ΣισμοντΙ και των Σισμοντιστών της χώρας μας)». Σ μιθ Ά ν τ α μ (1723-1790): Άγγλος οικονομολόγος, ένας από τους θε­ μελιωτές της αστικής κλασικής πολιτικής οικονομίας (βλ. λ.). Ο Σμιθ εκφρά­ ζοντας τα συμφέροντα της αναπτυσσόμενης βιομηχανικής αστικής τάξης της μανουφακτουρικής περιόδου, υπερασπιζόταν την ελευθερία του εμπο­ ρίου κατά των φεουδαρχικών περιορισμών και υπέβαλε σε βάσιμη κριτική τη θεωρία και την πρακτική του μερκαντιλισμού (βλ. λ.). Συστηματική έκθεση της πολιτικής οικονομίας έδωσε στην εργασία του: «Έρευνα για τη φύση και τα αίτια του πλούτου των εθνών» (1776). Ο Σμιθ προώθησε την ανάλυση της ταξικής δομής της αστικής κοινωνίας, ξεχωρίζοντας για πρώτη φορά τους μισθωτούς εργάτες σαν μια ιδιαίτερη τάξη και έδειξε, στην ουσία, την αντίθεση των συμφερόντων της προς τα συμφέροντα των ιδιοκτητών. Με μεγαλύτερη συνέπεια απ' ό,τι οι φυσιοκράτες (βλ. λ.) μετέφερε την οικονομική έρευνα από τη σφαίρα της κυκλοφορίας στη σφαίρα της παραγωγής. Ο Σμιθ έκανε ένα μεγάλο βήμα προς τα εμπρός στην ανάπτυξη της θεωρίας της αξίας, δείχνοντας ότι αξία δημιουργεί κάθε εργασία που ασχολεΐται στην παραγωγή. Ωστόσο, εξαιτίας της αδυναμίας του να κατανοήσει το γεγονός ότι ο εργάτης πουλά στον καπιταλιστή όχι την εργασία του αλλά την εργατική του δύναμη, ο Σμιθ δεν μπόρεσε να

618

σ οσ ιαλισ μός

εξηγήσει το σχηματισμό κέρδους με βάση την εργασιακή θεωρία της αξίας. Γι’ αυτό θεωρούσε πραγματικό το κέρδος μόνο στην πρωτόγονη κατάσταση της κοινωνίας, ενώ στην αναπτυγμένη (αστική) οικονομία η αξία των εμπο­ ρευμάτων, κατά τον Σμιθ, αποτελούνταν από το κέρδος, την πρόοδο και το μισθό. Η αντίληψη ότι η αξία των εμπορευμάτων αποτελεΐται από τα έσοδα και δε συμπεριλαμβάνει την αξία των μέσων παραγωγής που αναλώθηκαν (το λεγόμενο «δόγμα του Σμιθ»), δεν του επέτρεψε να κατανοήσει την ου­ σία της συσσώρευσης του κεφαλαίου και της κοινωνικής αναπαραγωγής. Ο Σμιθ θεωρούσε ότι η καπιταλιστική παραγωγή μπορεί ν’ αναπτύσσεται ανεμπόδιστα και απεριόριστα. Η ασυνέπεια της μεθόδου του Σμιθ, οδηγεί σε πλήθος αντιφατικών χαρακτηρισμών για σπουδαιότατες οικονομικές κατηγορίες. Έτσι έδωσε αρκετούς ορισμούς της αξίας. Ξεχωρίζοντας για πρώτη φορά το μισθό σαν ένα ιδιαίτερο έσοδο από την εργασία ο Σμιθ ταυτόχρονα τον θεωρούσε σαν αμοιβή της εργασίας. Η σωστή αντίληψη του κέρδους σαν αφαίρεσης από το προϊόν εργασίας, συνδυάζεται στον Σμιθ με την εξήγηση του κέρδους σαν αυτοτελούς μέρους της αξίας του εμπορεύματος, που αμείβει τον καπιταλιστή, για το προκαταβλημένο κε­ φάλαιο και για τον επιχειρηματικό κίνδυνο. Ο Σμιθ άσκησε πολύ μεγάλη επίδραση σ’ όλη την παραπέρα ανάπτυξη της πολιτικής οικονομίας. Η επι­ στημονική πλευρά της διδασκαλίας του Σμιθ, την οποία ανέπτυξε σε συ­ νέχεια ο Ρικάρντο, αποτέλεσε μια από τις πηγές της οικονομικής διδασκαλίας του μαρξισμού. Ωστόσο, εκεί όπου ο Σμιθ απομακρυνόταν από την επιστη­ μονική μέθοδο έρευνας, έθετε την αφετηρία για διάφορες θεωρίες της αστικής ΐκχυδαϊσμένης πολιτικής οικονομίας (βλ. λ.). Σ ο σ ια λισ μ ός: Η πρώτη, κατώτερη φάση της κομμουνιστικής κοινωνίας. Οικονομική βάση του σοσιαλισμού είναι η κοινωνική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής με τις δύο μορφές της: την κρατική (παλλαϊκή) και τη συνεταιριστική-κολχόζνικη. το σοσιαλιστικό σχεδιασμένο σύστημα λαϊκής οικο­ νομίας, που στηρίζεται στη μεγάλη εκμηχανισμένη παραγωγή, σε όλους τους κλάδους της οικονομίας και την απαλλαγμένη από την εκμετάλλευση εργασία. Ο σοσιαλισμός εμφανίζεται με την αντικσταστάση του καπιτα­ λιστικού συστήματος από το σοσιαλιστικό σύστημα. Εδραιώνεται στη διάρκεια της μεταβατικής περιόδου από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό (βλ. λ.) με τις σοσιαλιστικές αλλαγές σε όλους τους κλάδους της οικονομίας και του πολιτισμού. Κύριο μέσο οικοδόμησης του σοσιαλισμού είναι η δικτατορία του προλεταριάτου, το σοσιαλιστικό κράτος που καθοδηγείται από το μαρξιστικο-λενινιστικό κόμμα. Σκοπός του σοσιαλισμού είναι η πλη­ ρέστερη ικανοποίηση των αναπτυσσόμενων υλικών και πολιτιστικών ανα­ γκών όλης της κοινωνίας και κάθε μέλους της στη βάση της αδιάκοπης και σχεδιασμένης ανάπτυξης της λαϊκής οικονομίας, της σταθερής ανάπτυξης της παραγωγικότητας της κοινωνικής εργασίας. Η σοσιαλιστική οικονομία βασίζεται στην κρατική σοσιαλιστική ιδιοκτησία (βλ. λ.) που ανήκει σε

σ ο σ ια λ ισ μός

519

όλο το λαό, και στη συνεταιριστική ιδιοκτησία (βλ. λ.) που αποτελεΙ ομα­ δική, συλλογική ιδιοκτησία. Κύρια μορφή κοινωνικής ιδιοκτησίας, που συν­ δέεται με το πιο υψηλό επίπεδο κοινωνικοποίησης της παραγωγής και με τον πιο υψηλό βαθμό οργάνωσης της εργασίας, είναι η κρατική ιδιοκτησία. Με την επίδραση και με τη βοήθειά της γίνεται η μεταμόρφωση της αγροτι­ κής οικονομίας σύμφωνα με σοσιαλιστικές αρχές (βλ. συνεταιριστικό σχέδιο του Β.Ι. Λένιν). Σε αντιστοιχία προς τις δύο μορφές ιδιοκτησίας, η οικονομία της σοσιαλιστικής κοινωνίας αποτελεΐται από δύο τομείς: τον κρατικό και το συνεταιριστικό-κολχόζνικο. Ο κρατικός τομέας συμπεριλαμβάνει όλες τις κρατικές επιχειρήσεις στη βιομηχανία, τις μεταφορές, την αγροτική οικο­ νομία (σολχόζ), το κρατικό εμπόριο. Ο συνεταιριστικός-κολχόζνικος το ­ μέας αποτελεΐται από τα κολχόζ και τις επιχειρήσεις καταναλωτικών συνε­ ταιρισμών. Η οργάνωση και η διεύθυνση στη σοσιαλιστική κοινωνία στη­ ρίζεται στη λενινιστική αρχή του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού, και η ουσία του έγκειται στον οργανικό συνδυασμό της ενιαίας, συγκεντρωτικής, σχεδιασμένης καθοδήγησης της λαϊκής οικονομίας με την ανάπτυξη της τοπικής πρωτοβουλίας διαμέσου μιας ποικιλίας τρόπων, μεθόδων και μέσων προώθησης προς τον κομμουνισμό. Σε αντίθεση προς τον καπιταλισμό, όπου οι οικονομικές διαδικασίες αναπτύσσονται αυθόρμητα, μέσα σε σκληρή ανταγωνιστική πάλη, πράγμα που οδηγεί σε τεράστια καταλήστευση και κατασπατάληση του λαϊκού πλούτου και σε επιδείνωση της κατάστασης των εργαζομένων, ο σοσιαλισμός εξασφαλίζει τη σχεδιασμένη αδιάκοπη διαδικασία της διευρυμένης αναπαραγωγής, υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης της λαϊκής οικονομίας, αύξηση της ευημερίας των λαϊκών μαζών. Ταυτό­ χρονα στο σοσιαλισμό, η κατάσταση των παραγωγικών δυνάμεων της κοι­ νωνίας, το επίπεδο παραγωγικότητας της κοινωνικής εργασίας, δεν επαρκούν ακόμα για την ικανοποίηση των αναγκών των ανθρώπων σύμφωνα με την κομμουνιστική αρχή της διανομής. Στο σοσιαλισμό διατηρείται η εμπορευμστική παραγωγή και οι εμπορευματικές χρηματικές σχέσεις, χρησιμο­ ποιείται ο νόμος της αξίας, η ιδιοσυντήρηση, το χρήμα, η κυκλοφορία εμπο­ ρευμάτων. Διατηρούνται επίσης ουσιαστικές διαφορές ανάμεσα στην πόλη και το χωριό, ανάμεσα στην πνευματική και τη χειρωνακτική εργασία. Ο σο­ σιαλισμός δεν είναι απαλλαγμένος από τις επιπτώσεις του καπιταλισμού από τον οποίο προέρχεται, τόσο στην οικονομία όσο και στη συνείδηση των ανθρώπων. Η εργασία στη σοσιαλιστική κοινωνία, απαλλαγμένη από την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, δεν έγινε ακόμα πρώτη ζωτική ανάγκη όλων των ανθρώπων. Ό λα αυτά επιβάλλουν την ανάγκη να ισχύει στο σοσιαλισμό ο νόμος της διανομής των υλικών αγαθών ανάλογα με την ποσότητα και την ποιότητα της εργασίας που δαπάνησε κάθε εργαζό­ μενος, την ανάγκη της καθιέρωσης κοινωνικού ελέγχου στα πρότυπα εργασίας και στα πρότυπα κατανάλωσης. Οι διάφορες μορφές υλικού ενδια­ φέροντος (ατομικού και συλλογικού) παίζουν ουσιαστικό ρόλο για την πα­ ραπέρα ανάπτυξη και τελειοποίηση της σοσιαλιστικής παραγωγής, για την

520

σ οσ ιαλισ μός

ανύψωση της παραγωγικότητας της κοινωνικής εργασίας, την ανάπτυξη της ευημερίας των εργαζομένων. Η σοσιαλιστική κοινωνία αποτελείται από την εργατική τάξη, την αγροτιά και την εργαζόμενη διανόηση. Πρωτο­ πόρα και κατευθυντήρια δύναμη του σοσιαλισμού είναι η εργατική τάξη» που καθοδηγείται από το κομμουνιστικό κόμμα. Οι αντιθέσεις στην οικο­ νομία του σοσιαλισμού δεν έχουν ανταγωνιστικό χαρακτήρα. Ξεπερνιούνται σχεδιασμένα με τη χορήγηση βοήθειας στους καθυστερημένους το ­ μείς της λαϊκής οικονομίας, την τελειοποίηση των μορφών και των μεθό­ δων διεύθυνσης και σχεδιοποίησης της οικονομίας, την ανώτερη και την καλύτερη χρησιμοποίηση των εφεδρειών, τη δημιουργική δραστηριότητα των εκατομμυρίων των εργαζομένων. Ο σοσιαλιστικός τρόπος παραγω­ γής τέθηκε για πρώτη φορά σε εφαρμογή στη Σοβιετική Ένωση, όπου χ τί­ στηκε η αναπτυγμένη σοσιαλιστική κοινωνία. Το στάδιο αυτό ανάπτυξης της σοσιαλιστικής κοινωνίας χαρακτηρίζεται από το ότι ο σοσιαλισμός εδραιώθηκε ήδη ολοκληρωτικά και σημείωσε πλήρη νίκη. Ολόκληρη η κοινωνική παραγωγή στην πόλη και το χωριό βασίζεται στις σοσιαλιστικές αρχές ενώ δημιουργήθηκε η υλικοτεχνική βάση που αντιστοιχεί στις σοσια­ λιστικές κοινωνικές σχέσεις. Στην αναπτυγμένη σοσιαλιστική κοινωνία πραγματοποιούνται υψηλοί και σταθεροί ρυθμοί ανάπτυξης των παραγωγι­ κών δυνάμεων, ανυψώνεται συστηματικά η ευημερία όλων των εργαζο­ μένων, εξαλείφθηκε για πάντα η ανεργία, εξασφαλίστηκε πλήρης απασχόλη­ ση. Η κοινωνία έχει απαλλαχτεί ολοκληρωτικά από τα κατάλοιπα των εκμε­ ταλλευτικών τάξεων και χαρακτηρίζεται από την αναπτυσσόμενη κοινωνικοπολιτική ενότητα της εργατικής τάξης, της κολχόζνικης αγροτιάς, της δια­ νόησης και τη βαθμιαία εξάλειψη των μεταξύ τους αντιθέσεων. Η δικτα­ τορία του προλεταριάτου μετεξελίσσεται σε παλλαϊκό κράτος, η δημοκρατία αναπτύσσεται ολόπλευρα. Ο μαρξισμός-λενινισμός αποτελεί τη βάση της πνευματικής ζωής στον αναπτυγμένο σοσιαλισμό. Η ιδιομορφία του σταδίου της αναπτυγμένης σοσιαλιστικής κοινωνίας έγκειται στο «πέρασμα από το σοσιαλισμό που νίκησε τελικά και εδραιώθηκε, στον πλήρη κομμουνισμό» (βλ. Β .Ι. Λένιν και οικονομία του αναπτυγμένου σοσιαλισμού). Σήμερα στην ΕΣΣΔ δημιουργούνται οι όροι για το βαθμιαίο πέρασμα από το σοσια­ λισμό στον κομμουνισμό, που κύριο περιεχόμενό του είναι η οικοδόμηση της υλικοτεχνικής βάσης του κομμουνισμού (βλ. λ.), η προσέγγιση και μετά η συγχώνευση των δύο μορφών σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας σε μια ενιαία, παλλαϊκή κομμουνιστική ιδιοκτησία, η μετατροπή της εργασίας σε πρώτη ζωτική ανάγκη του ανθρώπου, η διαπαιδαγώγησή του στο κομμου­ νιστικό πνεύμα, η δημιουργία των υλικών και πνευματικών προϋποθέσεων που εξασφαλίζουν το βαθμιαίο πέρασμα στην ανώτερη τάξη της κομμου­ νιστικής κοινωνίας. Ο σοσιαλισμός οικοδομείται σε μια σειρά χώρες της Ευρώπης, της Ασίας και της Αμερικής. Η πείρα της οικοδόμησης του σο­ σιαλισμού και του κομμουνισμού, η ανάπτυξη και εδραίωση του παγκό­

σ οσ ια λ ισ τικ ή άμιλλα

621

σμιου σοσιαλιστικού συστήματος, προβάλλουν τα πλεονεκτήματα του σοσιαλιστικού κοινωνικού συστήματος απέναντι στο καπιταλιστικό. Σ ο σ ιαλισ μ ός ουτοπικός, βλ. ουτοπικός σοσιαλισμός. « Σ οσ ια λισ μό ς τη ς αγοράς», βλ. θεωρία του «σοσιαλισμού της αγοράς». Σ ο σ ια λισ τικ ή ά μ ιλ λ α : Μέθοδος που σποσκοπεί στην αύξηση της παρα­ γωγικότητας της εργασίας, στην ανάπτυξη και τελειοποίηση των παραγω­ γικών δυνάμεων και των παραγωγικών σχέσεων. Στην κομμουνιστική δια­ παιδαγώγηση των εργαζομένων, στην προσέλκυσή τους στη διεύθυνση της παραγωγής, στο πλαίσιο της αναπτυγμένης πλατιάς δραστηριότητας και δημιουργικής πρωτοβουλίας εργαζομένων που έχουν απαλλαγεί από την εκμετάλλευση. Κύρια κατεύθυνση στη σοσιαλιστική άμιλλα, όπως αναφέρεται στην απόφαση της ΚΕ του ΚΚΣΕ με τίτλο «Για την παραπέρα βελ­ τίωση της οργάνωσης της σοσιαλιστικής άμιλλας», πρέπει να είναι η κινη­ τοποίηση των εργαζομένων για την ολόπλευρη άνοδο της παραγωγικότητας της εργασίας, για τη βελτίωση της αποδοτικότητας της κοινωνικής εργα­ σίας, για τη μείωση των δαπανών εργασίας, για την ορθολογική χρησι­ μοποίηση και την εξοικονόμηση πρώτων υλών και υλικών εφεδρειών, την ανύψωση της ποιότητας της παραγωγής, τη βελτίωση της χρησιμοποίησης των παραγωγικών πόρων και των επενδύσεων. Η σοσιαλιστική άμιλλα δίνει τη δυνατότητα οργάνωσης σε πλατιά κλίμακα της άμιλλας εκατομ­ μυρίων εργαζομένων, που αντικατέστησαν την καταναγκαστική εργασία για τους εκμεταλλευτές με την εργασία για τον εαυτό τους, για τη δίκιά τους κοινωνία. Εκφρόζει τη συντροφική συνεργασία και αλληλοβοήθεια των εργαζομένων, τη σοσιαλιστική σχέση προς την εργασία. Σπουδαιό­ τατο χρέος της σοσιαλιστικής άμιλλας είναι να συμβάλει ολόπλευρα στην κάλυψη και υπερκάλυψη των πλάνων της σοσιαλιστικής οικονομίας σε κάθε επιχείρηση στον κλάδο της παραγωγής, στη λαϊκή οικονομία στο σύ­ νολό της. Χαρακτηριστικά γνωρίσματα της άμιλλας είναι η δημοσιότητα, η επίτευξη υψηλών δεικτών των αμιλλομένων στην παραγωγική δράση, η διάδοση της πρωτοπόρας πείρας σ' όλους τους εργαζόμενους, το ανέβασμα των καθυστερημένων στο επίπεδο των πρωτοπόρων, η αποκάλυψη των κρυμμένων παραγωγικών πόρων για την ανάπτυξη της παραγωγής, για να επιτευχθεί γενική άνοδος της οικονομίας της σοσιαλιστικής κοινωνίας. Η ανάπτυξη της σοσιαλιστικής άμιλλας βασίζεται στον ορθό συνδυασμό των υλικών και των ηθικών κινήτρων. Το προσωπικό, υλικό ενδιαφέρον του εργαζόμενου για τα αποτελέσματα της εργασίας του, τον παροτρύνει να αναζητά διαρκώς νέους τρόπους και μεθόδους για την αύξηση της παραγω­ γικότητας της εργασίας, την καλύτερη οργάνωση της παραγωγής, τον παρο­ τρύνει να δείχνει δημιουργική πρωτοβουλία, να αγωνίζεται κατά της ρου­ τίνας και της στασιμότητας, να συμβάλει στην εισαγωγή του νέου και πρω­

522

σ ο σ ια λ ισ τικ ή δ ιευρ υμέν η αναπαραγω γή

τοποριακού στοιχείου στην παραγωγή. Στην πορεία της σοσιαλιστικής ά­ μιλλας ανεβαίνει η παραγωγικότητα της κοινωνικής εργασίας, αναπτύσσεται και τελειοποιείται η παραγωγή, μεγαλώνει η ποσότητα και βελτιώνεται η ποιότητα της παραγωγής, και η κοινωνία γίνεται πλουσιότερη. Γι’ αυτό η σοσιαλιστική κοινωνία αμείβει υλικά και ενθαρρύνει ηθικά τους πρωτο­ πόρους, τους νεωτεριστές στην παραγωγή, που πέτυχαν τους καλύτερους δείχτες στη δουλειά τους. Σε μερικούς δίδονται οι υψηλοί τίτλοι του ήρωα της σοσιαλιστικής εργασίας, βραβεύονται με βραβεία Λένιν και με κρα­ τικά βραβεία. Η σοσιαλιστική άμιλλα στα χρόνια της σοβιετικής εξουσίας μετατράπηκε σε ισχυρή κινητήρια δύναμη ανάπτυξης της οικονομίας. Αρχίζοντας με τη μορφή κομμουνιστικών «Σαββάτων» (εξορμήσεων) στη διάρκεια του εμφύλιου πολέμου, πήρε πλατιά ανάπτυξη στα χρόνια των προπολεμικών πεντάχρονων (σταχανοβικό κίνημα) και στα μεταπολεμικά χρόνια. Σήμερα, στην περίοδο οικοδόμησης της κομμουνιστικής κοινωνίας, εμφανίστηκε και αναπτύσσεται πλατιά το κίνημα της κομμουνιστικής σχέ­ σης προς τη δουλειά, που σύνθημα του είναι: «Να μορφωνόμαστε, να εργα­ ζόμαστε και να ζούμε κομμουνιστικά». Κύρια ιδιομορφία αυτού του κινή­ ματος είναι ότι συνδυάζει οργανικά την πάλη για την επίτευξη υψηλής παρα­ γωγικότητας της εργασίας με τη διαπαιδαγώγηση του νέου ανθρώπου. Σ ο σ ια λισ τικ ή δ ιευρ υμένη αναπαραγω γή: Η σχεδιασμένη διαδικασία ανανέωσης των παραγωγικών δυνάμεων (βλ. λ.) και των παραγωγικών σχέσεων (βλ. λ.) σε αδιάκοπα διευρυνόμενη κλίμακα με την ταυτόχρονη ποιοτική τελειοποίησή τους. Η σοσιαλιστική αναπαραγωγή αποτελεί την αδιάρρηκτη ενότητα της παραγωγής, της διανομής, της ανταλλαγής και της κατανάλωσης. Ο ηγετικός, καθοριστικός ρόλος σ' αυτή την ενότητα ανήκει στη διαδικασία της παραγωγής. Ανάλογα με την οικονομική χρησι­ μοποίηση των τελικών προϊόντων, όλη η κοινωνική παραγωγή χωρίζεται σε δύο ομάδες: την παραγωγή μέσων παραγωγής και την παραγωγή ειδών κατανάλωσης. ΕξαιτΙας της διατήρησης των εμπορευματικών χρηματικών σχέσεων, η σοσιαλιστική αναπαραγωγή του συνολικού κοινωνικού προϊ­ όντος πραγματοποιείται όχι μόνο με φυσική μορφή αλλά και με μορφή αξίας. Στις συνθήκες του σοσιαλισμού, η διαδικασία της κοινωνικής παραγωγής πραγματοποιείται σχεδιασμένα, ενώ δεν υπάρχει ανταγωνισμός ανάμεσα στο χαρακτήρα της παραγωγής και τη μορφή ιδιοποίησης των προϊόντων, ανάμεσα στην παραγωγή και την κατανάλωση, ανάμεσα στις διάφορες τάξεις της κοινωνίας. Ό λ α αυτά δημιουργούν τη δυνατότητα της σταθερής και γοργής ανάπτυξης και τελειοποίησης της παραγωγής χωρίς οικονομικές κρίσεις και κλονισμούς που χαρακτηρίζουν τον καπιταλισμό. Ο σχεδιασμέ­ νος χαρακτήρας της σοσιαλιστικής αναπαραγωγής σημαίνει ότι το κράτος ενσυνείδητα καθορίζει τις αναγκαίες αναλογίες ανάμεσα στην ομάδα «Α» και την ομάδα «Β» της κοινωνικής παραγωγής, ανάμεσα στη βιομηχανία και την αγροτική οικονομία, ανάμεσα στους κλάδους της παραγωγικής και

σ ο σ ια λ ισ τικ ή δ ιευρ υμέν η αναπαραγω γή

623

μη παραγωγικής σφαίρας, τη συσσώρευση και την κατανάλωση κλπ. Η τήρηση όλων αυτών των αναλογιών στη διαδικασία της διευρυμένης ανα­ παραγωγής πραγματοποιείται με τη βοήθεια των υλικών, εργατικών και οικονομικών ισοζυγίων, που ανάγονται σ’ ένα ενιαίο ισοζύγιο της λαϊκής οικονομίας της ΕΣΣΔ (βλ. λ.). Η σύγχρονη ανάπτυξη της ηλεκτρονικήςυπολογιστικής τεχνικής και η όλο και πλατύτερη χρησιμοποίηση των μαθη­ ματικών μεθόδων στην οικονομία, δημιουργούν μεγάλες δυνατότητες για την επεξεργασία των πιο ευνοϊκών λαϊκο-οικονομικών ισοζυγίων, πράγμα που θα αυξήσει σημαντικά την αποτελεσματικότητα της κοινωνικής παρα­ γωγής, θα συμβάλει στην ανάπτυξη του μεγαλύτερου δυνατού αποτελέ­ σματος με τις μικρότερες θυσίες. Πηγές της διευρυμένης αναπαραγωγής στο σοσιαλισμό είναι η αύξηση του εθνικού εισοδήματος (βλ. λ.) που σ’ ένα ορισμένο μέρος του διατίθεται συστηματικά από το κράτος για την επαύξηση των παραγωγικών και μη παραγωγικών πόρων. Η δημιουργία της υλικοτεχνικής βάσης του κομμουνισμού, που συνδέεται με τεράστιες επενδύσεις, απαιτεί την ολόπλευρη άνοδο της αποδοτικότητάς τους. Από τον παράγοντα αυτό καθορίζονται, σε μεγάλο βαθμό, οι ρυθμοί και οι ανα­ λογίες της σοσιαλιστικής διευρυμένης αναπαραγωγής του κοινωνικού προϊ­ όντος. Ένας από τους θεμελιακούς όρους της αδιάκοπης ανάπτυξης και τελειοποίησης της σοσιαλιστικής παραγωγής είναι η προετοιμασία και η προσέλκυση, σ' όλους τους κλάδους της λαϊκής οικονομίας, εξειδικευμένης εργατικής δύναμης, ειδικών στοιχείων. Αυτό εξασφαλίζεται διαμέσου του κρατικού συστήματος εργατικών εφεδρειών, ειδικού διχτύου, σχολείων, μαθημάτων, μέσων τεχνικών σχολών και ανωτέρων εκπαιδευτικών ιδρυ­ μάτων. Οι εργατικές εφεδρείες, κατανέμονται σχεδιασμένα στους κλάδους της σοσιαλιστικής οικονομίας και στις επιμέρους επιχειρήσεις. Στη διδακασία της διευρυμένης αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης, πραγματο­ ποιείται η σταθερή άνοδος του πολιτιστικού και τεχνικού επιπέδου των εργαζομένων, αναπτύσσεται η γενική μορφωτική και η ειδική προετοιμα­ σία των εργατών και των υπαλλήλων, δημιουργούνται οι όροι για τη βαθμιαία εξάλειψη των ουσιαστικών διαφορών ανάμεσα στην πνευματική και τη φυσική εργασία. Η διευρυμένη αναπαραγωγή των σοσιαλιστικών παραγω­ γικών σχέσεων οδηγεί στη βαθμιαία διαμόρφωση μιας ενιαίας, παλλαϊκής κομμουνιστικής μορφής ιδιοκτησίας, στο ξεπέρασμα των ουσιαστικών δια­ φορών ανάμεσα στην πόλη και το χωριό, στη βαθμιαία εξάλειψη των ταξι­ κών ορίων στους εργάτες και τους κολχόζνικους, στη σταθερή εδραίωση των σχέσεων συντροφικής συνεργασίας και αλληλοβοήθειας μεταξύ ελεύ­ θερων από την εκμετάλλευση εργαζομένων, στην καλλιέργεια κομμουνι­ στικής σχέσης προς την εργασία, στην τελειοποίηση των σοσιαλιστικών μορφών διανομής των υλικών αγαθών και τη μετεξέλιξή τους στην κομμου­ νιστική μορφή. Η διαδικασία της σοσιαλιστικής διευρυμένης αναπαραγωγής είναι διαδικασία της σταθερής εδραίωσης και ανάπτυξης της σοσιαλιστικής κοινωνίας στο δρόμο προς τον κομμουνισμό.

524

σ ο σ ια λ ισ τικ ή εθνικοπ οίησ η

Σ ο σ ια λισ τικ ή ε θ νικ οπ οίησ η: Η επαναστατική κατάργηση από το προ­ λεταριακό κράτος της ιδιοκτησίας των εκμεταλλευτριών τάξεων και η μετα­ τροπή τους σε κρατική σοσιαλιστική ιδιοκτησία (βλ. λ.). Η σοσιαλιστική εθνικοποίηση αποτελεί αντικειμενική ανάγκη- σπουδαιότατο συστατικό μέρος της επαναστατικής διαδικασίας της μετάβασης από τον καπιταλισμό στα σοσιαλισμό. Η ανάγκη της εθνικοποίησης εκπηγάζει από τις απαιτήσεις ταυ νόμου της αντιστοιχίας των παραγωγικών σχέσεων προς το χαρακτήρα των παραγωγικών δυνάμεων (βλ. λ.) και αποτελεί μια από τις γενικές νομο­ τέλειες της σοσιαλιστικής επανάστασης και της οικοδόμησης του σοσιαλι­ σμού. Η σοσιαλιστική εθνικοποίηση εξαλείφει την καπιταλιστική και την τσιφλικάδικη ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, εξαφανίζει την οικονομική κυριαρχία των εκμεταλλευτριών τάξεων, δημιουργεί το σοσιαλιστικό το ­ μέα στην οικονομία. Οι τρόποι, οι μέθοδοι και οι ρυθμοί της εθνικοποίησης των βασικών μέσων παραγωγής καθορίζονται από τις συγκεκριμένες ιστο­ ρικές συνθήκες, και στις διάφορες χώρες μπορούν να είναι διαφορετικοί. Κάτω από ορισμένες συνθήκες, πραγματοποιείται η γοργή απαλλοτρίωση της οικονομικής καπιταλιστικής ιδιοκτησίας και η εθνικοποίηση της βιο­ μηχανίας, των τραπεζών, των μεταφορών κλπ., όπως συνέβηκε στην ΕΣΣΔ. Κάτω από άλλες συνθήκες είναι δυνατή η βαθμιαία εθνικοποίηση των μέσων παραγωγής, όπως συνέβηκε σ’ ορισμένες λαϊκές δημοκρατίες. Η εθνικο­ ποίηση μπορεί να πραγματοποιηθεί τόσο με απολλοτρίωση χωρίς εξαγορά της ιδιοκτησίας της μεγάλης και της μεσαίας αστικής τάξης, όσο και με την απαλλοτρίωση με εξαγορά. Η σοσιαλιστική εθνικοποίηση μετατρέπει σε κοινωνική ιδιοκτησία μόνο την ιδιοκτησία των εκμεταλλευτριών τάξεων. Δεν υπόκειται σε εθνικοποίηση η ιδιοκτησία των μικρών εμπορευματαπαραγωγών (αγροτών, χειροτεχνών). Το μικρό νοικοκυριό, που στηρίζεται στην προσωπική εργασία, με την εθελοντική, συνεταιριστική οργάνωση και με τη βοήθεια ταυ σοσιαλιστικού κράτους συνενώνεται σε μεγάλα συλλογικά νοικοκυριά σοσιαλιστικού τύπου. Η σοσιαλιστική εθνικοποίηση διακρίνεται από την αστική (βλ. κρατική καπιταλιστική ιδιοκτησία). Στη σοσιαλιστική εθνικοποίηση, η κρατική (παλλαϊκή) ιδιοκτησία χρησιμοποιεί­ ται προς το συμφέρον όλου του λαού και αποτελεί τη βάση για την εξά­ λειψη της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο. Στην ΕΣΣΔ, η εθνικο­ ποίηση των βασικών μέσων παραγωγής άρχισε αμέσως μετά τη νίκη της μεγάλης Οκτωβριανής σοσιαλιστικής επανάστασης και προχωρούσε στο βαθμό που ωρίμαζαν οι αναγκαίοι όροι. Στις 26 Οκτωβρίου (8 Νοεμβρίου) του 1917, τα II Πανρωσικό Συνέδριο των Σοβιέτ εξέδωσε το διάταγμα για τη γη. που πρόβλεπε την εξάλειψη, χωρίς καμιά εξαγορά, της ατομικής ιδιοκτησίας στη ΥΠ· Η γη ανακηρύχθηκε παλλαϊκή ιδιοκτησία (βλ. εθνικο­ ποίηση της γης). Το Δεκέμβριο του 1917 πραγματοποιήθηκε εθνικοποίηση των τραπεζών, καθώς επίσης εθνικοποιήθηκε το εξωτερικό εμπόριο, δη­ λαδή εφαρμόστηκε το κρατικό μονοπώλιο του εξωτερικού εμπορίου. Στα 1918 όλοι οι σιδηρόδρομοι ανακηρύχθηκαν κρατική ιδιοκτησία. Από το

σ οσ ια λ ισ τικ ή ε κ β ιο μη χά νισ η

625

Δεκέμβριο του 1917 ως το Φεβρουάριο του 1918 εθνικοποιήθηκαν τα ποταμόπλοια και τα μέσα επικοινωνίας. Με διάταγμα της 28ης Ιουλίου 1918 εθνικοποιήθηκε όλη η μεγάλη βιομηχανία της χώρας. Η εθνικοποίηση της μεγάλης βιομηχανίας, των τραπεζών, των μεταφορών, του εξωτερικού εμπορίου, σήμαινε ότι η σοβιετική εξουσία υπέσκαπτε την οικονομική δύ­ ναμη της αστικής τάξης, δημιουργούσε το σοσιαλιστικό τομέα, που έγινε ο ηγετικός τομέας στην οικονομία της χώρας και κατάχτησε τις θέσειςκλειδιά της λαϊκής οικονομία;. Στις σοσιαλιστικές χώρες, η διαδικασία της εθνικοποίησης των βασικών μέσων παραγωγής πραγματοποιήθηκε μετά την εγκαθίδρυση της εξουσίας των εργαζομένων. Παραδείγματος χάρη στην Τσεχοσλοβακία, η εθνικοποίηση άρχισε στα 1946. Ιδιοκτησία του κράτους έγιναν όλες οι βιομηχανικές επιχειρήσεις με αριθμό εργατών πάνω από 300. Εθνικοποιήθηκαν οι μετοχικές εταιρίες, οι τράπεζες και οι ασφαλιστικές εταιρίες. Το Σύνταγμα που ψηφίστηκε το 1948 προέβλεπετην εθνικοποίηση όλων των βασικών κλάδων της βιομηχανίας και των επιχειρήσεων που απα­ σχολούσαν πάνω από 50 εργάτες. Στη 8ουλγαρΙα το 1944 περιήλθαν στην κρατική ιδιοκτησία οι προηγούμενες δημόσιες επιχειρήσεις και με το διάταγ­ μα της 24ης Δεκεμβρίου του 1947 εθνικοποιήθηκαν όλες οι μεγάλες, μεσαίες και μέρος των μικρών βιομηχανικών επιχειρήσεων, οι τράπεζες και το εξω­ τερικό εμπόριο. Στη Ρουμανία, η εθνικοποίηση πραγματοποιήθηκε με νόμο, στις 11 Ιουνίου 1948. Έγιναν παλλαϊκή ιδιοκτησία οι βιομηχανικές επιχει­ ρήσεις, οι τράπεζες και οι ασφαλιστικές εταιρίες. Με τη σοσιαλιστική εθνι­ κοποίηση της βιομηχανίας, των τραπεζών, των μεταφορών, του εξωτερικού και του χοντρικού εμπορίου και με την εθνικοποίηση τμήματος της γης, δημιουργήθηκε στις σοσιαλιστικές χώρες ο σοσιαλιστικός τομέας που έγινε ο κυρίαρχος στη λαϊκή οικονομία, και οι θέσεις-κλειδιά της οικονομίας πέρασαν στα χέρια του κράτους. Σ ο σ ια λ ισ τικ ή ε κ β ιο μ η χά ν ισ η : Η διαδικασία εξάλειψης της οικονομικής καθυστέρησης της χώρας και μετατροπής της σε πρωτοπόρα βιομηχανική, με τη σχεδιασμένη δημιουργία και ανάπτυξη πρώτα-πρώτα της βαριάς βιο­ μηχανίας, που αποτελεΙ το θεμέλιο της υλικοτεχνικής βάσης της σοσιαλι­ στικής κοινωνίας. Οι χώρες της σοσιαλιστικής κοινότητας άρχισαν την οικοδόμηση του σοσιαλισμού έχοντας διαφορετικό οικονομικό επίπεδο. Οικοδομούν το σοσιαλισμό χώρες που πραγματοποίησαν την εκβιομηχά­ νιση από την περίοδο ακόμα της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Αλλά και που δεν ήταν ικανοποιητικά αναπτυγμένες από τεχνική και οικονομική άποψη, καθώς επίσης και χώρες που προχωρούν στο σοσιαλισμό παρακάμπτοντας το καπιταλιστικό στάδιο ανάπτυξης. Στην Τσεχοσλοβακία και τη Λαοκρα­ τική Δημοκρατία της Γερμανίας που ήταν εξαιρετικά αναπτυγμένες βιομη­ χανικές χώρες πριν από την εγκαθίδρυση λαϊκοδημοκρατικού καθεστώτος, το καθήκον ήταν να αναπτυχθεί παραπέρα η βιομηχανία στη βάση μιας τε­ λειότερης, πρωτοπόρας τεχνικής και ταυτόχρονα να εξαλειφθούν οι δυσα-

626

σ ο σ ια λ ισ τικ ή ε κ β ιο μη χά νισ η

ναλογίες στη δομή της λαϊκής οικονομίας και να βελτιωθεί η κατανομή των παραγωγικών δυνάμεων. Στις καθαρά αγροτικές ή στις βασικά αγροτικές χώρες, καθώς και σε μια σειρά σοσιαλιστικές χώρες της Ευρώπης και της Ασίας, επιβαλλόταν να εξαλειφθεΙ, με τη σοσιαλιστική εκβιομηχάνιση, η οικονομική και πολιτιστική καθυστέρηση αιώνων αυτών των χωρών. ΓΓ αυ­ τό η σοσιαλιστική εκβιομηχάνιση είναι άμεσο καθήκον για μια σειρά χώρες. Η σοσιαλιστική εκβιομηχάνιση διαφέρει ριζικά από την καπιταλιστική εκβιο­ μηχάνιση (βλ. λ.). Η σοσιαλιστική εκβιομηχάνιση έχει σκοπό την ανασυγ­ κρότηση ολόκληρης της λαϊκής οικονομίας πάνω σε σοσιαλιστικές αρχές, για ανύψωση της υλικής ευημερίας και του πολιτιστικού και τεχνικού επι­ πέδου των εργαζομένων. Εξασφαλίζει τη νίκη των σοσιαλιστικών μορφών οικονομίας πάνω στις καπιταλιστικές, αποτελεΙ τη βάση για τη μετατροπή του μικρού, ατομικού αγροτικού νοικοκυριού σε μεγάλες συλλογικές σο­ σιαλιστικές επιχειρήσεις, εξαλείφει την τεχνική και οικονομική καθυστέρηση της χώρας. Εδραιώνει την ανεξαρτησία και την αμυντική της ικανότητα. Επιφέρει το δυνάμωμα της συμμαχίας της εργατικής τάξης και της εργαζό­ μενης αγροτιάς που αποτελεΙ την ανώτερη αρχή της δικτατορίας του προ­ λεταριάτου. Η εκβιομηχάνιση της Σοβιετικής Ένωσης, που πραγματοποιήθηκε στα χρόνια των προπολεμικών πεντάχρονων, οδήγησε στην εξάλειψη της αντίθεσης ανάμεσα στο πιο προοδευτικό κοινωνικό και πολιτικό σύ­ στημα και την καθυστερημένη υλικοτεχνική βάση, που είχε κληρονομηθεί από την προεπαναστατική Ρωσία, στη νίκη των σοσιαλιστικών παραγω­ γικών σχέσεων στην πόλη και το χωριό. Πηγή των πόρων της σοσιαλιστι­ κής εκβιομηχάνισης είναι η επιστράτευση των εσωτερικών εφεδρειών, η σοσιαλιστική συσσώρευση (βλ. λ.). Η σοσιαλιστική εκβιομήχανιση στην ΕΣΣΔ πραγματοποιήθηκε με υψηλούς ρυθμούς, που υπαγορεύονταν από το γεγονός ότι χωρίς βαριά βιομηχανία η χώρα δεν μπορούσε να εξασφαλί­ σει την οικοδόμηση του σοσιαλισμού, να διατηρήσει και να εδραιώσει την ανεξαρτησία και την αμυντική της ικανότητα. Η σοσιαλιστική εκβιο­ μηχάνιση στην ΕΣΣΔ είχε μια σειρά ιδιομορφίες: Πρώτο, η Σοβιετική Ένωση χρειάστηκε να πραγματοποιήσει την εκβιομηχάνιση για πρώτη φορά και σε συνθήκες εχθρικής καπιταλιστικής περικύκλωσης. Δεύτερο, η ΕΣΣΔ πραγματοποιούσε την εκβιομηχάνιση μόνο με τους δικούς της πόρους, χωρίς υλική και οικονομική βοήθεια άλλων χωρών. Τρίτο, η Σοβιετική Έ ­ νωση, κατά την πραγματοποίηση της σοσιαλιστικής εκβιομηχάνισης, οικο­ δομούσε όλο το βιομηχανικό πλέγμα, με προτεραιότητα στους κλάδους της βαριάς βιομηχανίας. Η εκβιομηχάνιση στις άλλες σοσιαλιστικές χώρες παρουσιάζει ορισμένες ιδιομορφίες. Οι όροι πραγματοποίησής της είναι πιο ευνοϊκοί απ’ ό,τι στην ΕΣΣΔ. Σ’ αυτό συμβάλλει η ύπαρξη του παγκάσμιου σοσιαλιστικού συστήματος, του διεθνούς σοσιαλιστικού καταμερισμού της εργασίας. Οι χώρες του σοσιαλισμού, εκτός από τις εσωτερικές πηγές εκβιομηχάνισης, στηρίζονται στην ολόπλευρη αδελφική βοήθεια της ΕΣΣΔ και στην αμοιβαία οικονομική βοήθεια και συνεργασία.

σ ο σ ια λ ισ τικ ή επιχείρησ η

627

Σ ο σ ια λ ισ τικ ή επ ιχ είρ ησ η: 0 βασικός πυρήνας της σοσιαλιστικής εθνι­ κής οικονομίας. Η οικονομική δραστηριότητα των κρατικών σοσιαλιστικών επιχειρήσεων (του εργοστασίου, της φάμπρικας, του ανθρακωρυχείου, του στοθμού παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, του σοβχόζ κλπ.) κατευθύνεται από το ενιαίο κρατικό σχέδιο της εθνικής οικονομίας, που προσδιο­ ρίζει τα τελικά αποτελέσματα της εργασίας της επιχείρησης από τα οποία εξαρτάται η δράση άλλων μονάδων και η διατήρηση των απαραίτητων ανα­ λογιών στη εθνική οικονομία. Η κάθε επιχείρηση έχει τις δικές της τεχνικές, οργανωτικές και οικονομικές ιδιομορφίες, που αν δεν τις υπολογίσει κανείς δεν μπορεί να διευθύνει την οικονομία αποτελεσματικά. Ο κανονισμός για τις σοσιαλιστικές κρατικές παραγωγικές επιχειρήσεις που επικυρώθηκε με το διάταγμα του υπουργικού συμβουλίου της ΕΣΣΔ της 4ης του Οκτώβρη 1965, καθορίζει τα βασικά καθήκοντα και τους όρους της δραστηριότητάς τους που είναι: Η εξασφάλιση παραγωγής χρήσιμων στην κοινωνία και υψηλής ποιότητας προϊόντων η αύξηση της παραγωγικότητας με βάση την αξιοποίηση των επιτεύξεων της επιστήμης και της τεχνικής, με τη συστημα­ τική τελειοποίηση και βελτίωση της οργάνωσης και των όρων εργασίας. Με τον κανονισμό επεκτάθηκαν σημαντικά τα δικαιώματα των επιχειρή­ σεων και των διευθυντών της, εξυψώθηκε ο ρόλος των κοινωνικών οργα­ νώσεων, ενισχύθηκε η ευθύνη των επιχειρήσεων για τα αποτελέσματα της οικονομικής τους δραστηριότητας και για την εκπλήρωση των συμφωνημένων υποχρεώσεών τους. Οι επιχειρήσεις συνήθως δρουν με βάση την αρχή της οικονομικής ιδιοσυντήρησης, έχουν ορισμένη περιουσιακή και επιχει­ ρησιακή αυτοτέλεια, όσον αφορά την εκπλήρωση των δεικτών του σχε­ δίου και των συμφωνημένων υποχρεώσεων. Τους έχουν παροχωρηθεί πάγιοι και κυκλοφοριακοί πόροι, έχουν τρεχούμενους λογαριασμούς στις τράπεζες, τηρούν πλήρες σύστημα οικονομικού οπολογισμού. Η αυτοτέ­ λεια των επιχειρήσεων εκφράζεται με το γεγονός ότι μόνες τους οργανώ­ νουν την παραγωγή, αυτές οι Ιδιες λύνουν τα προβλήματα της τεχνικής τους τελειοποίησης, της οργάνωσης της εργασίας, της αξιοποίησης του παραγωγικού δυναμικού, των πρώτων υλών, των υλικών, των καυσίμων, αποκτούν μέσα παραγωγής, διαθέτουν τα προϊόντα που παρήγαγαν, προσ­ λαμβάνουν και απολύουν εργαζόμενους. Η παραγωγική και τεχνική αυτο­ τέλεια των επιχειρήσεων συμπληρώνεται και με τη σχετική οικονομική αυτο­ τέλειά τους σαν εμπορευματοπαραγωγών στο σοσιαλισμό. Η επιχείρηση δεν είναι μόνο παραγωγική-τεχνική μονάδα, αλλά και κοινωνικο-οικονομικός πυ­ ρήνας, ομάδα εργαζομένων. Εμφανίζεται στην πρώτη βαθμίδα στο σύστημα των παραγωγικών σχέσεων του σοσιαλισμού. Εκπληρώνοντας ορισμένο καθήκον στα πλαίσια του σχεδίου της εθνικής οικονομίας, τα μέλη της ομά­ δας αυτής συνδέονται μεταξύ τους στην εργασία με σχέσεις συντροφικό­ τητας και αλληλοβοήθειας. Η κολλεκτίβα των εργαζομένων της σοσιαλι­ στικής επιχείρησης, που είναι αυτοτελής παραγωγική και οικονομική μο­ νάδα έχει τα υλικά (οικονομικά) συμφέροντά της. Τα συμφέροντα αυτά

628

σ ο σ ια λ ισ τικ ή 'ιδ ιο κ τ η σ ία

αποβλέπουν στη βελτίωση της παραγωγικής δραστηριότητας της επιχεί­ ρησης και στη βάση αυτή γίνεται δυνατή η άνοδος του επιπέδου των απο­ δοχών της κολλεκτίβας και ξεχωριστά του κάθε μέλους της. Τα υλικά συμ­ φέροντα της κάθε επιχείρησης στο σοσιαλισμό συνδυάζονται με τα παλ­ λαϊκά. Εφαρμόζεται δηλαδή η αρχή «ό,τι συμφέρει την κοινωνία πρέπει να συμφέρει και την κάθε επιχείρηση». Η κοινωνική ιδιοκτησία δημιουργεί αντικειμενικές προϋποθέσεις για σωστό συνδυασμό των παλλαϊκών και των ομαδικών συμφερόντων. Το νέο σύστημα σχεδιοποίησης και υλικών κινήτρων δημιουργεί ευνοϊκούς όρους για το συνδυασμό των συμφερόν­ των της κολλεκτίβας ως προς την ανάπτυξη της παραγωγής, με τα συμ­ φέροντα του συνόλου της κοινωνίας. Εξαιρετικά μεγάλη σημασία από οι­ κονομική και οργανωτική άποψη έχουν οι παραγωγικές ενώσεις που όλο και πλατύτερα διαδίδονται στη σοσιαλιστική κοινωνία. Στη σύνθεση της παραγωγικής ένωσης συμπεριλαμβάνεται ένας αριθμός συγγενικών επι­ χειρήσεων. Την παραγωγική ένωση διευθύνει ο γενικός διευθυντής, που ταυτόχρονα είναι καθοδηγητής και της βασικής επιχείρησης. Ο μηχανισμός της διεύθυνσης της βασικής επιχείρησης ασκεί την τεχνική και οικονομική καθοδήγηση της ένωσης. Για το συντονισμό της δράσης όλων των επιχει­ ρήσεων, που συμμετέχουν στην ένωση, δημιουργείται συμβούλιο διευ­ θυντών, που αποτελεΐται από το γενικό διευθυντή, τον υποδιευθυντή, τους επικεφαλής ειδικούς, τους διευθυντές των παραρτημάτων. Στις κλαδικές παραγωγικές ενώσεις, που δρουν με βάση την ιδιοσυντήρηση, συμπεριλαμβάνονται επιχειρήσεις του κλάδου και ο μηχανισμός της κεντρικής κλαδικής διεύθυνσης που τις διευθύνει. Η γενική διεύθυνση του κλάδου διαθέτει τα απαραίτητα αποθέματα υλικών κινήτρων, που δημιουργούνται από τα κέρδη των υπαγόμενων σ' αυτή επιχειρήσεων. Αυτό της δίνει τη δυνατότητα να οργανώσει καλύτερα την πάλη για την αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας, να εφαρμόζει στην παραγωγή τους τεχνικούς νεωτερισμούς, να ενθαρρύνει τις κολλεκτίβες των επιχειρήσεων που εργάζονται σωστά και να ανεβάζουν την αποδοτικότητα όλης της κοινωνικής παραγωγής. Σ ο σ ια λισ τικ ή ιδ ιο κ τ η σ ία : Η κοινωνική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και τα είδη κατανάλωσης, η οικονομική βάση του σοσιαλισμού. Εμφανίζε­ ται με τη νίκη της σοσιαλιστικής επανάστασης, με την κοινωνικοποίηση της μεγάλης ατομικής καπιταλιστικής ιδιοκτησίας και τη μετατροπή της μικρής ιδιωτικής εργατικής ιδιοκτησίας πάνω σε σοσιαλιστικές αρχές (βλ. σοσιαλι­ στική εθνικοποίηση, σοσιαλιστικός μετασχηματισμός της αγροτικής οικο­ νομίας). Η κοινωνική ιδιοκτησία εδραιώνεται και πολλαπλασιάζεται στη δια­ δικασία της σοσιαλιστικής διευρυμένης αναπαραγωγής. Η κυριαρχία της σο­ σιαλιστικής ιδιοκτησίας τερματίζει την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρω­ πο, απελευθερώνει τους εργαζόμενους απ' όλες τις μορφές καταπίεσης και όλα τα είδη κοινωνικής εξάρτησης, ανοίγει τεράστιες δυνατότητες για την ανεμπόδιστη και σχεδιασμένη ανάπτυξη της κοινωνικής παραγωγής, την

σ ο σ ια λ ισ τικ ή ιδ ιο κ τη σ ία

529

αδιάκοπη αύξηση της παραγωγικότητας της κοινωνικής εργασίας, την άνοδο της ευημερίας του λαού και την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας κάθε εργαζόμενου. Η κοινωνική ιδιοκτησία στο στάδιο του σοσιαλισμού υπάρχει με δύο μορφές: την κρατική (παλλαϊκή) και τη συνεταιριστικήκολχόζνικη. Η ύπαρξη δύο μορφών σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας οφείλεται σε δύο παράγοντες: Πρώτο, ο σοσιαλισμός σαν η πρώτη, κατώτερη φάση της κομμουνιστικής κοινωνίας βγαίνει άμεσα από τον καπιταλισμό, όπου το επίπεδο των παραγωγικών δυνάμεων και της παραγωγικότητας της εργα­ σίας δεν είναι ακόμα αρκετά υψηλό, και, δεύτερο, στο σοσιαλισμό και τον κομμουνισμό η εργατική τάξη και η αγροτιά προχωρούν από δρόμους που έχουν τις δικές τους ιδιομορφίες και διαφορές. Κοινός παρονομαστής των δύο αυτών μορφών της σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας, που έχει αποφασιστική σ ημασία είναι το ότι και στις κρατικές και στις συνεταιρικές-κολχόζνικες επιχειρήσεις τα μέσα παραγωγής είναι κοινωνικά. Αυτό σημαίνει ότι η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο έχει εξαλειφθεί, η εργασία έχει οργανωθεί συλλογικά, η πληρωμή γίνεται ανάλογα με την ποσότητα και την ποιότητα της εργασίας, σκοπός της παραγωγής είναι η ικανοποίηση των αναπτυσσόμενων αναγκών της κοινωνίας και κάθε μέλους της. Οι διαφορές ανάμεσα στις δύο μορφές σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας συνίστανται στο βαθμό ωριμότητας, στο επίπεδο κοινωνικοποίησης των μέσων παρα­ γωγής, στο βαθμό εφοδιασμού της παραγωγής με σύγχρονα τεχνικά μέσα, οργάνωσης της εργασίας και της πληρωμής της. Η κρατική σοσιαλιστική ιδιοκτησία είναι ιδιοκτησία όλου του λαού στο πρόσωπο του κράτους. Σ’ αυτή κοινωνικοποιούνται όλα τα μέσα παραγωγής και τα προϊόντα ερ­ γασίας. Είναι η κύρια και ανώτερη μορφή της σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας γιστί εκφράζει τον υψηλότερο βαθμό κοινωνικοποίησης και οργάνωσης της κοινωνικής ιδιοκτησίας και αγκαλιάζει όλα τα βασικά μέσα παραγωγής της κοινωνίας. Η πρωταρχική σημασία της κρατικής ιδιοκτησίας έγκειται επίσης στο γεγονός ότι μόνο στη βάση της, μόνο με τη βοήθειά της, μπορεί να εμφανιστεί και να αναπτυχθεί η συνεταιριστική-κολχόζνικη ιδιοκτησία. Η συνεταιριστική-κολχόζνικη ιδιοκτησία είναι ιδιοκτησία επιμέρους ομά­ δων εργαζομένων, όπου έχουν κοινωνικοποιηθεί όχι όλα, αλλά τα κύρια, τα αποφασιστικά μέσα παραγωγής που μαζί με το παραγόμενο προϊόν ανήκουν στη δοσμένη ομάδα (κολχόζ). Τόσο η κρατική όσο και η συνεταιριστική-κολχόζνικη ιδιοκτησία αναπτύσσονται σε στενότατη αλληλεπί­ δραση, σε οργανική ενότητα. Κρατική σοσιαλιστική ιδιοκτησία είναι ο φυσικός πλούτος, η γη (όλη ή τμήμα της), το υπέδαφος, τα δάση, τα νερά, οι βιομηχανικές επιχειρήσεις, οι κρστικές αγροτικές επιχειρήσεις (σοβχόζ), τα διάφορα μέσα μεταφορών, οι κοινοτικές επιχειρήσεις και το δίχτυο των ιδρυμάτων πολιτιστικών-βιοτικών υπηρεσιών, το βασικό απόθεμα κατοι­ κιών στις πόλεις και τα βιομηχανικά κέντρα, όλο το παραγόμενο προϊόν από τις κρατικές επιχειρήσεις. Στη συνεταιριστική-κολχόζνικη ιδιοκτησία βρί­ σκονται οι αγροτικές μηχανές, τα τρακτέρ, οι θεριστικές-αλωνιστικές μηχα­ 34

630

σ οσ ια λ ισ τικ ή οικο ν ο μ ικ ή ολοκλήρω σ η

νές, οι ηλεκτροσταθμοί των κολχόζ, τα συνεργεία επισκευών, το νοικοκυ­ ριό των μεταφορικών μέσων, των αποθηκών, και των οικοδομών, οι επι­ χειρήσεις επεξεργασίας των ογροτικών προϊόντων, τα κοινωνικοποιημένα ζώα που χρησιμοποιούνται στην αγροτική οικονομία και για παρογωγή κρέατος, όλη η παραγωγή των κολχόζ κοι των συνεταιρισμών. Στην πορεία της κομμουνιστικής οικοδόμησης, στη διαδικασία της δημιουργίας της υλικοτεχνικής βάσης του κομμουνισμού, της διαπαιδαγώγησης των εργα­ ζομένων στο κομμουνιστικό πνεύμα, πραγματοποιείται η παροπέρα ανά­ πτυξη των δύο μορφών σοσιαλιστικής ιδοκτησίας, η προσέγγιση και, προ­ οπτικά, η συγχώνευσή τους σε μια παλλαϊκή κομμουνιστική ιδιοκτησία. Σ ο σ ια λισ τικ ή οικο νο μ ικ ή ολο κλήρ ω σ η: Η συνένωση και ο σχεδια­ σμένος συντονισμός σοσιαλιστικών κρατών για την πιο πετυχημένη λύση των σπουδαιότερων κοινωνικο-οικονομικών προβλημάτων, για την παρα­ πέρα άνοδο των παραγωγικών δυνάμεων, την επίτευξη του ανώτατου δυ­ νατού επιπέδου ανάπτυξης της επιστήμης και της τεχνικής, την άνοδο της λοϊκής ευημερίας, την εδραίωση της αμυντικής ικανότητας τόσο κάθε χώ­ ρας όσο και όλης της σοσιαλιστικής κοινότητας. Η οικονομική ολοκλήρωση των χωρών του σοσιαλισμού, το βάθεμα και η τελειοποίηση της οικονομικής και της επιστημονικό-τεχνικής συνεργασίας, είναι μια διαδικασία που ρυθ­ μίζεται συνειδητά και σχεδιασμένα από τα κομμουνιστικά και τα εργατικά κόμμοτα κοι τις κυβερνήσεις των χωρών-μελών του ΣΟΑ, η οποία προάγει το διεθνή σοσιαλιστικό καταμερισμό της εργασίας, προσεγγίζει τις οικο­ νομίες τους και διομορφώνει σύγχρονες και εξαιρετικά αποδοτικές δομές εθνικών οικονομιών, συμβάλλει στη βαθμιαία προσέγγιση κοι εξίσωση των επιπέδων της οικονομικής τους ανάπτυξης, αποκαθιστά βοθιούς και στέρεους δεσμούς στους βοσικούς κλάδους της οικονομίας, της επιστήμης και της τεχνικής, διευρύνει και εδραιώνει τη διεθνή αγορά αυτών των χωρών, τελειοποιεί τις εμπορευματικές κοι χρημοτικές σχέσεις. Η διαδικασία αυτή πραγματοποιείται πάνω στη βάση των αρχών του σοσιαλιστικού διεθνισμού, του σεβασμού της κροτικής κυριαρχίας, της ανεξαρτησίας και των εθνικών συμφερόντων, της μη επέμβασης στις εσωτερικές υποθέσεις των χωρών, της πλήρους ισοτιμίας, του αμοιβαίου κέρδους και της συντροφικής αλλη­ λοβοήθειας. Η οικονομική ολοκλήρωση των σοσιαλιστικών χωρών, αναφέρεται στον απολογισμό της ΚΕ του ΚΚΣΕ στο 24ο Συνέδριο του κόμ­ ματος — είναι μια καινούργια και πολύπλοκη διαδικοσία. Προϋποθέτει και μια καινούργια, πιο πλατιά αντιμετώπιση πολλών οικονομικών προ­ βλημάτων, ικανότητα να βρίσκονται οι πιο ορθολογικές λύσεις που να ανταποκρίνονται στα συμφέροντα όχι μόνο της δοσμένης χώρας αλλά και όλων των μελών της κοινότητας. Αποιτεί σταθερό προσανατολισμό στις νεώτερες επιτεύξεις της επιστήμης και της τεχνικής, στα πιο αποδοτικά και πρωτοποριακά, από τεχνική άποψη, είδη παραγωγής. Το σύστημα της οικονομικής και της επιστημονικοτεχνικής συνεργασίας των χωρών-μελών

σ ο σ ια λ ισ τικ ή ο ικ ο ν ο μ ικ ή ολοκλήρω σ η

631

του ΣΟΑ, βασίζεται στις γενικές νομοτέλειες της σοσιαλιστικής κοι κομμου­ νιστικής οικοδόμησης και στις βασικές αρχές της καθοδήγησης της σοσιαλι­ στικής οικονομίας, στον οργανικό συνδυασμό του συντονισμού των λαϊκοοικονομικών σχεδίων στις σοσιαλιστικές χώρες (βλ. λ.) σαν βασικής με­ θόδου οργάνωσης της συνεργασίας με την πιο πλατιά χρησιμοποίηση των εμπορευματικών-χρηματικών σχέσεων. Οι σκοποί και οι αρχές της οικο­ νομικής ολοκλήρωσης έχουν επεξεργαστεί με μεγαλύτερη πληρότητα και ολόπλευρα στο σύνθετο πρόγραμμα για το παραπέρα βάθεμα και την τε­ λειοποίηση της συνεργασίας κοι της ανάπτυξης της σοσιαλιστικής οικο­ νομικής ολοκλήρωσης των χωρών-μελών του ΣΟΑ, που ψηφίστηκε στην 25η σύνοδο του Συμβουλίου Οικονομικής Αλληλοβοήθειας τον Ιούλιο του 1971 στο Βουκουρέστι. Το σύνθετο πρόγραμμα έχει υπολογιστεί για μια χρονική περίοδο 15-20 ετών. Περιέχει από κοινού καταρτισμένα απα­ ραίτητα οικονομικά μέτρα, που θα πραγματοποιηθούν βαθμιαία, στα χρο­ νικά όρια που καθορίζοντοι από το πρόγραμμα, με τον υπολογισμό των συμ­ φερόντων κάθε χώρας και της σοσιαλιστικής κοινότητας στο σύνολό της. Το πρόγραμμα οικονομικής ολοκλήρωσης καθορίζει τους τρόπους και τα μέσα πραγματοποίησης των αμοιβαίων διαβουλεύσεων στον τομέα της οικονομικής και επιστημονικοτεχνικής πολιτικής, της τελειοποίησης των προβλεπόμενων από το σχέδιο μορφών και μεθόδων συνεργασίας, και πρώτα απ’ όλα των λαϊκο-οικονομικών σχεδίων— ετήσιων, πεντάχρονων και μακρότερης προοπτικής — της διεύρυνσης της διεθνούς εξειδίκευσης και συνεταιριστικής οργάνωσης της παραγωγής, της συνένωσης των κοινών προσπαθειών των σοσιολιστικών χωρών για την ανάπτυξη της παραγωγής μέσων παρογωγής που λείπουν, της πραγματοποίησης της οικοδόμησης μιας σειράς μεγάλων έργων, της πιο στενής συνένωσης των επιστημονικοτεχνικών δυνατοτήτων. Στο σύνθετο πρόγραμμα κοθορίστηκαν οι βασικές κατευθύνσεις και τα καθήκοντα στους τομείς σχεδιοποίησης, επιστήμης και τεχνικής, εξωτερικού εμπορίου, διαμόρφωσης των τιμών, νομισματικών και χρηματικών σχέσεων, καθορισμού προτύπων και προδιαγραφών γιο τα σπουδοιότερα μέσα παραγωγής των βασικών κλάδων της λαϊκής οικο­ νομίας — της βιομηχανίας, της αγροτικής οικονομίας, των μεταφορών, των κατασκευών, της υδάτινης οικονομίας. ΣπουδοΙα θέση στο πρόγραμμα κατέχουν τα προβλήματα τελειοποίησης των νομικών βάσεων συνεργασίας των χωρών μελών του ΣΟΑ καθώς και μια σειρά οργανωτικά ζητήματα. Για την εφαρμογή στην πράξη του σύνθετου προγράμματος, στα πλαίσια του ΣΟΑ, δημιουργήθηκαν, και στο βαθμό που είναι αναγκαία θα συνεχΙσουν να δημιουργούνται, διάφορα ιδρύματα και οργανώσεις, που στην πρακτική τους δράση κοθοδηγούνται από τις αρχές και τις θέσεις που κοταρτίστηκαν από κοινού. Το σύνθετο πρόγρομμα, σαν έκφραση της σο­ σιαλιστικής οικονομικής ολοκλήρωσης υπολογίζει τα εθνικά συμφέροντα κάθε χώρας ξεχωριστά, οποβλέπει στην ανύψωση της αποδοτικότητας των παραγωγικών δυνάμεων όλης της κοινότητας των χωρών-μελών του

632

σ οσ ια λ ισ τικ ή π ίσ τη

ΣΟΑ, στην αύξηση της ισχύος του παγκόσμιου συστήματος του σοσιαλι­ σμού. Η πραγματοποίηση των διαδικασιών ολοκλήρωσης στην οικονομία των σοσιαλιστικών χωρών και η επεξεργασία των καλύτερων μορφών και μεθόδων οργανικής συνένωσης των πλεονεκτημάτων του σοσιαλισμού με τις επιτεύξεις της σύγχρονης επιστημονικοτεχνικής επανάστασης, απο­ τελεί ένα από τα σπουδαιότερα προγεφυρώματα της οικονομικής άμιλλας των δύο παγκόσμιων κοινωνικο-οικονομικών συστημάτων. Όπως αναφέρεται στο σύνθετο πρόγραμμα, η σοσιαλιστική οικονομική ολοκλήρωση έχει ανοικτό χαρακτήρα, δε δημιουργεί κανενός είδους εμπόδια στην ανά­ πτυξη των οικονομικών σχέσεων των χωρών-μελών του ΣΟΑ με τις ανα­ πτυσσόμενες χώρες της Ασίας, της Αφρικής, της Λατινικής Αμερικής, καθώς επίσης και με τις βιομηχανικά αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες. Σε αντίθεση προς την καπιταλιστική ολοκλήρωση (βλ. λ.) που οικοδομείται πάνω στην κυριαρχία των ιμπεριαλιστικών κρατών στις αδύνατες και εξαρ­ τημένες χώρες, στην εκμετάλλευση από τα μεγάλα μονοπωλιακά κεφάλαια των πλατιών λαϊκών μαζών, η σοσιαλιστική οικονομική ολοκλήρωση ανοίγει τεράστιες δυνατότητες για την ανύψωση της ευημερίας του λαού. «Θέλουμε — έλεγε ο Λ.Ι. Μπρέζνιεφ, στο 25ο συνέδριο του ΚΚΣΕ — να δούμε κάθε αδελφική χώρα να ακμάζει, συνδυάζοντας αρμονικά τη γοργή οικονομική και επιστημονικοτεχνική ανάπτυξη με την άνθηση του σοσιαλιστικού πο­ λιτισμού, με την άνοδο της υλικής ευημερίας των εργαζομένων. Θέλουμε, το παγκόσμιο σύστημα του σοσιαλισμού να αποτελεί μια φιλική οικογένεια λαών που χτίζουν μαζί και υπερασπίζονται την καινούργια κοινωνία, που πλουτίζουν αμοιβαία ο ένας τον άλλο με πείρα και γνώσεις». Σ ο σ ια λισ τικ ή π ίσ τη : Σύστημα χρηματικών σχέσεων διαμέσου των οποί­ ων το κράτος πραγματοποιεί τη συγκέντρωση των προσωρινά ελεύθερων χρηματικών πόρων της οικονομίας — των πόρων του κρατικού προϋπο­ λογισμού και του πληθυσμού — και τη σχεδιασμένη χρησιμοποίησή τους με τον όρο της επιστροφής σε ορισμένο χρονικό διάστημα για την εξασφά­ λιση της σοσιαλιστικής διευρυμένης αναπαραγωγής (βλ. λ.). Η πίστη επιτελεί λειτουργίες ανακατανομής των χρηματικών πόρων, αντικαθιστά τα μετρητά, καθώς επίσης ασκεί λειτουργίες ελέγχου. Εκπληρώνοντας αυτές τις λειτουργίες, η πίστη παίζει βασικό ρόλο στη σοσιαλιστική οικονομία. Πλάι στον κρατικό προϋπολογισμό εξασφαλίζει τη σοσιαλιστική αναπα­ ραγωγή των χρηματικών πόρων και συμβάλλει στη σχεδιασμένη κατανομή των μέσων παραγωγής και της εργασίας στους διάφορους κλάδους της λαϊκής οικονομίας και στις επιχειρήσεις. Η πίστη είναι μέσο ανάπτυξης και εδραίωσης της οικονομικής προσέγγισης ανάμεσα στην εργατική τάξη και την κολχόζνικη αγροτιά. Πηγές της πίστης είναι τα προσωρινά ελεύθερα χρηματικά μέσα των επιχειρήσεων, που διαμορφώνονται στη διάρκεια της κυκλοφορίας των παραγωγικών πόρων των επιχειρήσεων, καθώς επί­ σης τα μέσα του κρατικού προϋπολογισμού και τα προσωρινά ελεύθερα

σ ο σ ια λ ισ τικ ή π ίσ τη

533

μέσα του πληθυσμού, που σχηματίζονται με τη συσσώρευση των εργατικών αποταμιεύσεων. Αρχές της πιστοδότησης της σοσιαλιστικής οικονομίας είναι: η σχεδιοποίηση, ο άμεσος χαρακτήρας συγκεκριμένης σκοπιμότητας, η υποχρέωση της επιστροφής της τραπεζικής πίστης σε ορισμένο χρονικό διάστημα, η εξασφάλιση της πίστης με υλικές αξίες, ο διαφοροποιημένος χαρακτήρας της πιστοδότησης. Ανάλογα με τα χρονικά της όρια, η πίστη διαιρείται σε βραχυπρόθεσμη και μακροπρόθεσμη. Βραχυπρόθεσμες πι­ στώσεις παρέχονται, κατά κανόνα, για διάστημα ως ένα χρόνο και κυρίως για τη συμπλήρωση των κυκλοφοριακών κονδυλίων (βλ. λ.), για παραγωγι­ κές δαπάνες, για αποθέματα υλικών αξιών, για την εξυπηρέτηση της διαδικα­ σίας της κυκλοφορίας των εμπορευμάτων κλπ. Βραχυπρόθεσμες πιστώσεις παραχωρούνται επίσης και για την αποκατάσταση και τη διεύρυνση των πάγιων πόρων (βλ. λ.), αν αι δαπάνες αυτές αποκαθίστανται γρήγορα (γε­ νική επισκευή, ορθολογική οργάνωση και εκμηχάνιση της παραγωγικής διαδικασίας, οργάνωση της παραγωγής). Μακροπρόθεσμες πιστώσεις χο­ ρηγούνται κυρίως για τη διεύρυνση των πάγιων πόρων, για την αποκατά­ στασή τους. Πιστώσεις δίνονται και στον πληθυσμό, σε μικρά ποσά για καταναλωτικές ανάγκες. Στην ΕΣΣΔ ο πληθυσμός παίρνει δάνεια από τις τράπεζες για την κατασκευή κατοικίας (ο αγροτικός πληθυσμός άμεσα ενώ ο πληθυσμός των πόλεων κυρίως διαμέσου των οικοδομικών συνεταιρι­ σμών), για την καταβολή ασφάλιστρων, για την αγορά εμπορευμάτων με δόσεις, κλπ. Στις σοσιαλιστικές χώρες υπάρχουν και πιστωτικές σχέσεις, όπου το κράτος εμφανίζεται σαν δανειολήπτης απέναντι στον πληθυσμό, με τη μορφή κρατικών δανείων και διάφορων καταθέσεων του πληθυσμού στα ταμιευτήρια και τις τράπεζες. Τα μέσα αυτά χρησιμοποιούνται για πα­ ραγωγικούς σκοπούς και εξυπηρετούν τα συμφέροντα του λαού. Για τις πιστώσεις που χορηγούνται εισπράττεται τόκος, που αποτελεί ένα είδος πληρωμής για τη χρησιμοποίηση των δανειακών μέσων. Το μέγεθος του τόκου καθορίζεται από το σοσιαλιστικό κράτος σχεδιασμένα. Πηγή για την πληρωμή του τόκου είναι τα καθαρά έσοδα που έχουν οι κρατικές και οι συνεταιριστικές επιχειρήσεις. Τα επιτόκια διαφοροποιούνται ανάλογα με τα είδη και τα χρονικά όρια των δανείων. Εκτός από την πίστη στο εσωτερικό της χώρας, υπάρχει η διεθνής πίστωση που αντανακλά τις πιστωτικές σχέ­ σεις του σοσιαλιστικού κράτους με τα άλλα κράτη. Η πίστωση που παρέ­ χεται από τη μια σοσιαλιστική χώρα στην άλλη αποτελεί βασικό μέσο οι­ κονομικής αλληλοβοήθειας. Η πίστη συμβάλλει στην ανάπτυξη των οικο­ νομικών σχέσεων των σοσιαλιστικών χωρών με τις καπιταλιστικές. Η Σοβιετική Ένωση και μια σειρά άλλες σοσιαλιστικές χώρες δίνουν πιστωτική βοήθεια στις αναπτυσσόμενες χώρες που απελευθερώθηκαν από το ζυγό του αποικισμού. Στις συνθήκες των οικονομικών μεταρρυθμίσεων που πραγματοποιούονται στην ΕΣΣΔ και σε μια σειρά άλλες χώρες, ο ρόλος της τραπεζικής πίστης μεγαλώνει. Πρώτα απ' όλα, μεγαλώνει ο ρόλος της τρα­ πεζικής πίστης στη διευρυμένη αναπαραγωγή των πάγιων πόρων, μ ετο π έ-

634

σ ο σ ια λ ισ τικ ή σ υ ν ετα ιρ ισ τικ ή εργασ ία

ρασμα από τη χρηματοδότηση από μέρους του προϋπολογισμού στην πιστοδότηση από μέρους της τράπεζας, ενός μέρους των κεφαλαιουχικών επενδύσεων (κυρίως για την ανασυγκρότηση και τη διεύρυνση των υφι­ στάμενων επιχειρήσεων και για τη δημιουργία νέων επιχειρήσεων). Διευρύ­ νονται τα όρια της τραπεζικής πιστοδότησης και στα κυκλοφοριακά μέσα. Ενισχύεται η πιστοδότηση της αγροτικής οικονομίας, και σε πρώτη σειρά για τα μέτρα εντατικοποίησης της αγροτικής παραγωγής. Δραστηριοποιείται η χρησιμοποίηση της πίστης και του επιτοκίου σαν βασικών μοχλών υλι­ κής παρότρυνσης και οικονομικής επίδρασης στην εργασία των επιχειρή­ σεων, με σκοπό την ανύψωση της αποτελεσματικότητας της κοινωνικής παραγωγής. Σ ο σ ια λ ισ τικ ή σ υ ν ετα ιρ ισ τικ ή εργα σ ία : Σχεδιασμένα οργανωμένη έ ­ νωση απαλλαγμένων από την εκμετάλλευση εργαζομένων, για κοινή δράση στην Ιδια ή σε διαφορετικές διαδικασίες εργασίας, που συνδέονται όμως μεταξύ τους. Η σοσιαλιστική συνεταιριστική εργασία περιλαμβάνει τόσο επιμέρους επιχειρήσεις, όσο και όλη τη λαϊκή οικονομία της χώρας. Και με τη δημιουργία και ανάπτυξη του παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστή­ ματος οικονομίας, μπορεί να συμπεριλάβει την οικονομία κρατών που συ­ νεργάζονται στενά σ' αυτό το σύστημα με βάση την αμοιβαία βοήθεια, την ισοτιμία και το αμοιβαίο όφελος. Σ’ αυτό συνίσταται και ένα σπουδαιό­ τατο πλεονέκτημα της σοσιαλιστικής συνεταιριστικής εργασίας απέναντι στον καπιταλισμό, που περιορίζεται από τα στενά πλαίσια της οικονομίας της ατομικής ιδιοκτησίας η οποία κατατρώγεται από αντιθέσεις και ανταγω­ νισμούς. Η νέα παραγωγική δύναμη της κοινωνίας, που γεννήθηκε από τον (διο το συνεταιρισμό των εργαζομένων, σαν μορφή οργάνωσης της εργα­ σίας στις συνθήκες του σοσιαλισμού, λειτουργεί με μεγαλύτερη πληρότητα και αποτελεσματικότητα. Η αντικειμενική ανάπτυξη των σύγχρονων πα­ ραγωγικών δυνάμεων προκαλεΐ την αυξανόμενη κοινωνικοποίηση της πα­ ραγωγής: τη συγκέντρωση των μέσων παραγωγής και της εργατικής δύ­ ναμης, το βάθεμα της εξειδίκευσης και ταυτόχρονα την όλο και μεγαλύτερη αλληλεξάρτηση των κλάδων της λαϊκής οικονομίας και των επιχειρήσεων. Η σοσιαλιστική συνεταιριστική εργασία πραγματοποιείται σχεδιασμένα πάνω στη βάση της κοινωνικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής. Είναι μια μορφή οργάνωσης της κοινωνικής εργασίας όπου η διαδικασία κοινω­ νικοποίησης της παραγωγής μπορεί να αναπτύσσεται ανεμπόδιστα. Προϋ­ ποθέτει τη χρησιμοποίηση, στον ανώτερο βαθμό, της επιστημονικοτεχνικής προόδου για τον εφοδιασμό όλων των σφαιρών της εργατικής δραστη­ ριότητας με πρωτοποριακά τεχνικά μέσα. Είναι απαλλαγμένη από τα οικο­ νομικά σύνορα που στον καπιταλισμό μειώνουν τη δυνατότητα εισαγωγής νέας τεχνικής. Η αδιάκοπη ανανέωση και τελειοποίηση της υλικοτεχνικής βάσης όλων των εργατικών διαδικασιών δημιουργεί την ανάγκη μιας συ­ στηματικής βελτίωσης της ειδίκευσης των εργαζομένων και ανύψωσης του

σ ο σ ια λ ισ τικ ή συσσ ώ ρευσ η

636

πολιτιστικού και τεχνικού τους επιπέδου, επιφέρει αλλαγές στον κοινωνικό καταμερισμό της εργασίας, ανάμεσα στην υλική παραγωγή και τη μη παρα­ γωγική σφαίρα, ανάμεσα στους διάφορους κλάδους του, ανάμεσα στις οικονομικές περιοχές και στις επιμέρους επιχειρήσεις. Η σοσιαλιστική συνε­ ταιριστική εργασία συνδέεται στενά με την ανάπτυξη της συνειδητής πει­ θαρχίας και την εδραίωση της αρχής του ενιαίου καθοδηγητή στην παρα­ γωγική διαδικασία. Η ύπαρξη στο σοσιαλισμό δύο μορφών σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας προκαθορίζει τις ιδιομορφίες της συνεταιριστικής εργασίας σε καθεμιά απ’ αυτές. Οι συνεταιριστικές-κολχόζνικες επιχειρήσεις χαρακτη­ ρίζονται από μια ορισμένη ιδιομορφία στις συγκεκριμένες μορφές πραγμα­ τοποίησης της συνεταιριστικής εργασίας τόσο στο εσωτερικό της επιχεί­ ρησης (μόνιμη παραγωγική ομάδα, σαν κύρια μορφή οργάνωσης και κατα­ μερισμού της εργασίας κ.α.) όσο και στη σφαίρα των αμοιβαίων σχέσεων του κολχόζ με την κοινωνία. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά γνωρίσματα της συνεταιριστικής εργασίας στο σοσιαλισμό είναι η πλατιά ανάπτυξη της δημιουργικής δραστηριότητας των εργαζομένων, που εμφανίζεται με τη μορφή της σοσιαλιστικής άμιλλας (βλ. λ.), στο κίνημα για την κομμουνι­ στική αντιμετώπιση της εργασίας σ’ όλους τους κρίκους της κοινωνικής παραγωγής. Σο σ ια λισ τικ ή σ υσ σ ώ ρ ευσ η: Η σχεδιασμένη χρησιμοποίηση μέρους του εθνικού εισοδήματος (βλ. λ.) της σοσιαλιστικής κοινωνίας για τη διεύ­ ρυνση της κοινωνικής παραγωγής, την αύξηση των μη παραγωγικών πό­ ρων, καθώς και για τη δημιουργία υλικών και οικονομικών εφεδρειών. Στο σοσιαλισμό η συσσώρευση πραγματοποιείται για την ανάπτυξη και την τελειοποίηση της παραγωγής, τη δημιουργία της υλικοτεχνικής βάσης του κομμουνισμού, την άνοδο της οικονομίας του λαού. Η σοσιαλιστική συσ­ σώρευση χαρακτηρίζεται από τη σχεδιοποίηση και τους υψηλούς ρυθμούς. Η σοσιαλιστική συσσώρευση δημιουργείται με το πρόσθετο προϊόν (βλ. λ.) και εμφανίζεται στο εθνικό εισόδημα σαν κεφάλαιο συσσώρευσης. Οι παράγοντες της γοργής αύξησης της σοσιαλιστικής συσσώρευσης είναι η τεχνική πρόοδος, η ανύψωση της παραγωγικότητας της εργασίας, η εφαρμογή καθεστώτος οικονομίας, η ανάπτυξη της αποδοτικότητας των επιχειρήσεων, η αύξηση του αριθμού των απασχολούμενων στη λαϊκή οικονομία. Στις χώρες του παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος, για μεγάλο χρονικό διάστημα, για τη συσσώρευση διατίθεται το 1 /4 του εθνικού εισοδήματος. Ο ευνοϊκότερος δυνατός συνδυασμός της συσσώρευ­ σης και της κατανάλωσης εξασφαλίζει τη συσσώρευση της σοσιαλιστικής παραγωγής και την αδιάκοπη ανύψωση του υλικού και πολιτιστικού επι­ πέδου της ζωής των εργαζομένων. Η σοσιαλιστική συσσώρευση πραγμα­ τοποιείται πρώτα απ’ όλα με τις επενδύσεις κεφαλαίων (βλ. λ.) στη λαϊκή οικονομία, το βασικό μέρος των επενδύσεων κατευθύνεται στην αύξηση των πάγιων και κυκλοφοριακών παραγωγικών πόρων στους κλάδους της

636

σ ο σ ια λ ισ τικ ό σ ύσ τημα λ αϊκής ο ικ ο νομία ς

υλικής παραγωγής και στη σφαίρα της εμπορευματικής κυκλοφορίας. Μέρος των επενδύσεων κατευθύνεται στη διεύρυνση των μ ΐ παραγωγικών πόρων (πολιτισμός, επίπεδο ζωής, στέγη). Από τις συσσωρεύσεις σχηματίζεται επίσης η επαύξηση των κρατικών εφεδρειών και των αποθεμάτων έτοιμης παραγωγής και γίνεται δυνατή η αύξηση των αποθεμάτων ασφαλείας στα κολχόζ. Σ ο σ ια λισ τικ ό σ ύσ τημα λαϊκής ο ικ ο ν ο μ ία ς : Το σύνολο των επιχειρή­ σεων, των κλάδων και των σφαιρών κοινωνικής παραγωγής που βασίζονται στην κοινωνική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και την ελεύθερη εργασία. Το σοσιαλιστικό σύστημα οικονομίας αναπτύσσεται σύμφωνα με τους δ ι­ κούς του αντικειμενικούς οικονομικούς νόμους, σχεδιασμένα και με υψη­ λούς ρυθμούς, προς το συμφέρον της πληρέστερης ικανοποίησης των υλι­ κών και πολιτιστικών αναγκών της κοινωνίας. Διαφέρει ριζικά από το καπι­ ταλιστικό σύστημα οικονομίας και διαθέτει θεμελιακά πλεονεκτήματα. Η κοινωνική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής αποκλείει την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, θέτει όλα τα μέλη της κοινωνίας στην ίδια θέση ως προς τα μέσα παραγωγής και καθορίζει την καθολικότητα της εργασίας. Κανείς δεν μπορεί στη σοσιαλιστική κοινωνία να ζει εκμεταλλευόμενος την εργασία όλλων ανθρώπων. Η ανάπτυξη του σοσιαλιστικού συστήματος οικονομίας πραγματοποιείται προς το συμφέρον των ίδιων των εργαζομέ­ νων. Ό λο το παραγόμενο κοινωνικό προϊόν ανήκει σ’ αυτούς και διανέμεται σύμφωνα με το συμφέρον τους. Το σοσιαλιστικό σύστημα οικονομίας ανα­ πτύσσεται σχεδιασμένα και με υψηλούς ρυθμούς. Η απουσία της αναρχίας στην παραγωγή και του ανταγωνισμού ανοίγει πλατιές δυνατότητες για τη γοργή και σταθερή ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Η σοσιαλι­ στική οικονομία εξαλείφει τελικά και για πάντα την ανεργία, δίνει τη δυνα­ τότητα να χρησιμοποιούνται πιο ορθολογικά και πληρέστερα οι υλικοί και φυσικοί πόροι της κοινωνίας. Η διεύθυνση του σοσιαλιστικού συστήματος οικονομίας πραγματοποιείται με βάση τη λενινιστική αρχή του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού (βλ. λ.). Ο αυστηρός συγκεντρωτισμός στην καθοδή­ γηση της σοσιαλιστικής οικονομίας συνδυάζεται με την πλατιό, δραστήρια συμμετοχή των εργαζομένων μαζών στη διεύθυνση της παραγωγής, πράγ­ μα που συντελεί στην αποκάλυψη νέων πόρων και εφεδρειών ανάπτυξης της κοινωνικής παραγωγής. Τα αδιαμφισβήτητα πλεονεκτήματα του σοσιαλι­ στικού συστήματος οικονομίας απέναντι στο καπιταλιστικό, αποδείχνονται από την πρακτική της οικοδόμησης του σοσιαλισμού και του κομμου­ νισμού. Το σοσιαλιστικό σύστημα οικονομίας εξασφαλίζει υψηλότερους ρυθμούς ανάπτυξης της οικονομίας και την άνοδο του βιοτικού επιπέδου του λαού. Έτσι στα χρόνια 1950-1970, η βιομηχανική παραγωγή των σο­ σιαλιστικών χωρών αυξήθηκε κατά 7,3 φορές, ενώ των αναπτυγμένων κα­ πιταλιστικών μόνο κατά 2,8 φορές. Σημαντικά υψηλότεροι είναι και οι ρυθ­ μοί αύξησης της παραγωγικότητας της εργασίας, του εθνικού εισοδήματος.

σ ο σ ια λ ισ τικ ό ς μετα σ χ η μ α τισ μ ό ς αγ ρ ο τική ς οικ ο ν ο μ ία ς

637

των πραγματικών αποδοχών των εργαζομένων. Απόδειξη των πλεονεκτη­ μάτων του σοσιαλιστικού συστήματος οικονομίας είναι η αύξηση της ελκτι­ κής του δύναμης Υ<α τους λαούς των αναπτυσσόμενων και των καπιταλι­ στικών χωρών. Σο σ ια λισ τικ ό ς μ ετα σ χ ημ α τισ μός τη ς αγ ρ ο τική ς ο ικ ο ν ο μ ία ς : Η δια­ δικασία της εθελοντικής συνένωσης των μικρών, ατομικών αγροτικών νοι­ κοκυριών σε μεγάλα συλλογικά νοικοκυριά. Η ανασυγκρότηση της αγροτικής οικονομίας σε σοσιαλιστική βάση είναι γενική ανάγκη όλων των χωρών που οικοδομούν το σοσιαλισμό, και αποτελεΙ μια από τις σπουδαιότερες νομοτέλειες της μεταβατικής περιόδου από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό (βλ. λ.). Για τη σοσιαλιστική αναμόρφωση του μικρού αγροτικού νοικο­ κυριού είναι απαραίτητες οι εξής προϋποθέσεις: Πρώτο, η πραγματοποίηση της σοσιαλιστικής επανάστασης και η εγκαθίδρυση της εξουσίας των εργα­ ζομένων. Δεύτερο, η εθνικοποίηση της γης (βλ. λ.) ή η πραγματοποίηση θεμελιακών αγροτικών μεταρρυθμίσεων με τον αναδασμό της γης ανάμεσα στους εργαζόμενους αγρότες. Τρίτο, η διατήρηση στα χέρια του σοσιαλι­ στικού κράτους θέσεων που δεσπόζουν στην οικονομία (βλ. σοσιαλιστική εθνικοποίηση), η πραγματοποίηση της σοσιαλιστικής εκβιομηχάνισης (βλ. λ.) που αποτελεΙ το κλειδί για την κολλεκτιβοποίηση της αγροτικής οικονομίας. Τέταρτο, η πραγματοποίηση πολιτικής περιορισμού, εκτόπισης και, σ’ ένα ορισμένο στάδιο, εξάλειψης των καπιταλιστικών στοιχείων από το χωριό. Πέμπτο, η ανάπτυξη της πολιτιστικής επανάστασης στο χωριό. Ο σοσιαλι­ σμός δεν μπορεί για μεγάλο χρονικό διάστημα να βασίζεται σε δύο αντίθετα θεμέλια: τη μεγάλη σοσιαλιστική βιομηχανία και το μικρό ατομικό αγρο­ τικό νοικοκυριό. Ανάμεσά τους υπάρχουν σοβαρές αντιθέσεις: η μεγάλη σοσιαλιστική βιομηχανία θεμελιώνεται στην κοινωνική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, είναι εφοδιασμένη με πρωτοποριακά τεχνικά μέσα, ενώ βάση του μικρού αγροτικού νοικοκυριού είναι η ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής με πρωτόγονη τεχνική. Η σοσιαλιστική βιομηχανία αποκλείει την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, ενώ η μικρή εμπορευματική παραγωγή γεννά τα καπιταλιστικά στοιχεία, με αποτέλεσμα όσο υπάρχει μικρό ατομικό νοικοκυριό να μην έχει εξαλειφθεΙ ο κίνδυνος παλινόρθωσης του καπιταλισμού. Η σοσιαλιστική βιομηχανία, στη μεταβατική περίοδο αναπτύσσεται με βάση ενιαίο σχέδιο, με υψηλούς ρυθμούς, στη βάση των νόμων της σοσιαλιστικής διευρυμένης αναπαραγωγής (βλ. λ.). Το μικρό αγροτικό νοικοκυριό δεν έχει τη δυνατότητα να πραγματοποιήσει διευρυμένη αναπαραγωγή. Χαρακτηρίζεται από την αναπαραγωγή, που δεν εξασφαλίζει τις ανάγκες της βιομηχανίας σε πρώτες ύλες και δεν μπορε( να εφοδιάσει τον πληθυσμό των πόλεων με τρόφιμα. Το πρόγραμμα της σοσιαλιστικής αναμόρφωσης της αγροτικής οικονομίας θεμελιώθηκε στο συνεταιριστικό σχέδιο του Β.Ι. Λένιν (βλ. λ.). Η ανάπτυξη των κολχόζ στην ΕΣΣΔ έγινε με τρείς μορφές: ΤΟΖ, αγροτικές κομμούνες και αγροτικοί

638

σ ο σ ια λισ τικ ό ς μετα σ χ η μ α τισ μ ό ς αγ ρ ο τική ς ο ικ ο ν ομία ς

συνεταιρισμοί (βλ. κολχόζ). Στη Ρουμανία, τη Γερμανική Λαϊκή Δημοκρα­ τία, τη Λαοκρατική Δημοκρατία της Κορέας είναι χαρακτηριστικοί τρείς τύποι παραγωγικών συνεταιρισμών, στην Τσεχοσλοβακία και την Ουγγα­ ρία, τέσσερις. Οι τύποι αυτοί διακρίνονται μεταξύ τους από το βαθμό κοι­ νωνικοποίησης των βασικών μέσων παραγωγής και της εργασίας και από το χαρακτήρα της κατανομής των εσόδων. Στα ΤΟΖ κοινωνικοποιούνται η ΧΡήση της γης και συνεπώς κοινωνικοποιείται παραπέρα η εργασία. Τα βασικά μέσα παραγωγής παρέμεναν ατομική ιδιοκτησία. ΓΓ αυτό τα ΤΟΖ ήταν ένα μεταβατικό σκαλοπάτι προς τον αγροτικό συνεταιρισμό, μια απλή μορφή κοινωνικής οργάνωσης της αγροτικής παραγωγής. Στις αγροτικές κομμούνες κοινωνικοποιούνται όλα τα μέσα παραγωγής, τα ζώα, τα πουλερικά. Η κατανομή των εσόδων ήταν εξισωτική, πράγμα που δεν παρότρυνε το υλικό ενδιαφέρον των μελών της κομμούνας για την ανάπτυξη του κοινωνικού νοικοκυριού και την ανύψωση της παραγωγικότητας της εργασίας. Κύρια μορφή του κολχόζνικου κινήματος στην ΕΣΣΔ έγινε ο αγρο­ τικός συνεταιρισμός, που τον χαρακτηρίζει η κοινωνική ιδιοκτησία στα βασικά μέσα παραγωγής, η σχεδιασμένη ανάπτυξη του νοικοκυριού, η κατανομή των εσόδων ανάλογα με την ποσότητα και την ποιότητα της εργασίας. Η κατεύθυνση της βαθμιαίας συνεταιριστικοποίησης της αγροτιάς στην ΕΣΣΔ διακηρύχθηκε στο 15ο συνέδριο του κόμματος, το 1927 και πραγματοποιήθηκε βασικά στη διάρκεια των δύο τελευταίων δεκαετιών πριν από το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Στην πραγματοποίηση αυτού του καθήκοντος έπαιξε σοβαρό ρόλο η καθοδήγηση της σοσιαλιστικής οικο­ δόμησης στο χωριό από μέρους της εργατικής τάξης, η παροχή ολόπλευρης υλικής, οικονομικής και οργανωτικής βοήθειας στην αγροτιά. Η σοσιαλι­ στική εκβιομηχάνιση της χώρας επέτρεψε να δημιουργηθεΙ η υλικοτεχνική βάση που αντιστοιχεί στη μεγάλη παραγωγή. Μεγάλο ρόλο στη σοσιαλι­ στική αναμόρφωση του χωριού έπαιξαν τα σοβχόζ, που έδειξαν ανάγλυφα την υπεροχή της μεγάλης κοινωνικοποιημένης παραγωγής απέναντι στη μικρή αγροτική, πράγμα που συνέβαλε στη δημιουργία των κολχόζ. Σαν αποτέλεσμα της κολλεκτιβοποίησης, η αγροτική οικονομία της ΕΣΣΔ μετατράπηκε από καθυστερημένη, μικρή αγροτική οικονομία σε πρωτοπόρα γεωργία, μεγάλη, εκμηχανισμένη, με υψηλή ικανότητα απόδοσης αγρο­ τικών προϊόντων. Στο πρόγραμμα του ΚΚΣΕ σημειώνεται ότι
σ ταθ ερ ό κεφ ά λα ιο

639

Σ ο σ ια λισ τικ ό ς νόμ ος το υ π λη θυσ μο ύ: Οικονομικός νόμος του σο­ σιαλισμού, σύμφωνα με τον οποίο εξασφαλίζεται πλήρης απασχόληση και ορθολογική χρήση όλου του ικανού προς εργασία πληθυσμού σε κοινωνικά ωφέλιμη εργασίο, η στοθερή άνοδος του υλικού και πολιτιστικού επιπέδου ζωής των λαϊκών μαζών, η ανεμπόδιστη φυσική επαύξηση του πληθυσμού. Στις συνθήκες του σοσιαλισμού δεν υπάρχει, ούτε μπορεί να υπάρξει σχετικός υπερπληθυσμός (βλ. λ.). Η συνεχής και σχεδιασμένη διάθεση ενός ορισμένου μέρους του πρόσθετου προϊόντος για σκοπούς συσσώρευσης, έχει σαν συνέπεια την παραπέρα διεύρυνση της παραγωγής, πράγμα που επιτρέπει την άνοδο του βαθμού ικανοποίησης των αυξανό­ μενων αναγκών του πληθυσμού, την εξασφάλιση υψηλών ρυθμών αύξησης του αριθμού των εργαζομένων στη λαϊκή οικονομία της χώρας. Η ορθολο­ γική χρησιμοποίηση του πληθυσμού προϋποθέτει την ορθή, οικονομικά θεμελιωμένη ανακατατομή της εργατικής δύναμης ανάμεσα στις επιχειρή­ σεις, στους κλάδους, στις οικονομικές περιοχές. Η τεχνική πρόοδος, ο σύν­ θετος εκμηχανισμός και η αυτοματοποίηση της παραγωγής διευκολύνουν και μεταβάλλουν ουσιαστικά το χαρακτήρα της εργασίας εκατομμυρίων ανθρώπων, αυξάνουν την παραγωγικότητά τους, συμβάλλουν στην ανύ­ ψωση του βιοτικού επιπέδου των λαϊκών μαζών, δημιουργούν τους όρους για τη μείωση του χρόνου της εργάσιμης ημέρας και την εξάλειψη των ουσια­ στικών διαφορών ανάμεσα στην πνευματική και τη φυσική εργασία. Το ανέβασμα της παραγωγικότητας της εργασίας στη σφαίρα της υλικής παρα­ γωγής οδηγεί σε δομικές αλλαγές όσον αφορά την κατανομή της εργατικής δύναμης ανάμεσα στους κλάδους της λαϊκής οικονομίας, ανάμεσα στην παραγωγική και μη παραγωγική σφοίρα, στο εσωτερικό της υλικής παραγω­ γής, ανάμεσα στη βιομηχανίο και την αγροτική οικονομία, στο εσωτερικό της βιομηχανίος και της αγροτικής οικονομίος, και ανάμεσα στις επιμέρους επιχειρήσεις. Σύμφωνα με τις σοσιαλιστικές αρχές της κατανομής των πα­ ραγωγικών δυνάμεων σε διάφορες περιοχές της χώρας, δημιουργούνται νέες πόλεις και βιομηχανικά κέντρα. Η εξέλιξη αυτή συμβάλλει στην πιο αποτελεσματική χρησιμοποίηση των εργατικών εφεδρειών, στη σχεδια­ σμένη κατάρτιση στελεχών, στην ανώτερη οργάνωση της εργασίας, πράγ­ μα που προϋποθέτει τη διαρκή φροντίδα για την ολόπλευρη φυσική και πνευματική ανάπτυξη των εργαζομένων, τη φροντίδα για την προστασία της μητρότητας και του παιδιού, για τη διαπαιδαγώγηση μιας γερής, ανα­ πτυσσόμενης νέας γενιάς, για τη δημιουργία ευνοϊκών όρων για τη φυσική επαύξηση του πληθυσμού. Εκδηλώνοντας αυτή τη φροντίδα, το σοσιαλι­ στικό κράτος δημιουργεί τις πιο ευνοϊκές συνθήκες για τη διευρυμένη ανα­ παραγωγή της βασικότερης παραγωγικής δύναμης: του ανθρώπου. Σ ταθερ ό κ εφ ά λα ιο : Μέρος του κεφαλαίου με τη μορφή μέσων παρα­ γωγής (κτίρια, εγκαταστάσεις, μηχανές, καύσιμα, πρώτες ύλες, βοηθητικά υλικά), που το μέγεθος της αξίας ταυ δε μεταβάλλεται στη διαδικασία της

σ τασ ιμ οπ λη θω ρισ μός παραγωγής. Η διάκριση του κεφαλαίου σε σταθερό και μεταβλητό κεφάλαιο (βλ. λ.), που για πρώτη φορά καθιερώθηκε από το Κ. Μαρξ. αποτέλεσε ουσιαστικό βήμα για την επιστημονική ανάλυση της ουσίας της καπιτα­ λιστικής εκμετάλλευσης. Η διάκριση αυτή βασίζεται σ το γεγονός ότι πηγή της υπεραξίας (βλ. λ.) και προσαύξησης του κεφαλαίου δεν είναι όλο το κεφάλαιο αλλά μόνο το μέρος του εκείνο που διατίθεται για την αγορά εργα­ τικής δύναμης (βλ. λ.). Η αξία του σταθερού κεφαλαίου στη διαδικασία της παραγωγής παραμένει αναλοίωτη κα(, με τη συγκεκριμένη εργασία του εργάτη, μεταφέρεται στο εμπόρευμα που δημιουργήθηκε. Το σταθερό κεφάλαιο, ενώ δεν αποτελεΙ πηγή υπεραξίας, είναι όρος για την παραγωγή και την ιδιοποίησή της από τον καπιταλιστή. Επιμέρους τμήματα του στα­ θερού κεφαλαίου μεταφέρουν την αξία τους στο νέο εμπόρευμα που δημιουργείται στο βαθμό που τα μέσα παραγωγής φθείρονται στη διαδικασία της εργασίας είτε συμπεριλαμβάνονται στο νέο προϊόν. Τα κτίρια, οι εγκα­ ταστάσεις και οι μηχανές, στη διάρκεια πολλών παραγωγικών κύκλων, συμμετέχουν σε σειρά ετών στην παραγωγή και μεταφέρουν την αξία τους τμηματικά στο έτοιμο προϊόν. Ως προς το χαρακτήρα της κυκλοφορίας, αυτό το τμήμα του σταθερού κεφαλαίου διαμορφώνει το πάγιο κεφάλαιο (βλ. λ.). Το άλλο μέρος του σταθερού κεφαλαίου — πρώτες ύλες, καύσιμα, βοηθητικά υλικά — αναλώνεται ολοκληρωτικά στη διαδικασία της παρα­ γωγής του εμπορεύματος κατά τη διάρκεια μιας παραγωγικής περιόδου και η αξία του μεταφέρεται εξολοκλήρου στο νέο προϊόν που δημιουργήθηκε, σχηματίζοντας έτσι μέρος του κυκλοφοριακού κεφαλαίου (βλ. λ.). «Σ τα θ ερό τη τα το υ μικρ ού α γρ ο τικο ύ νοικ ο κυ ρ ιο ύ » , βλ. θεωρία της «σταθερότητας του μικρού αγροτικού νοικοκυριού». Στασ ιμο π λη θω ρ ισ μ ός: Ο συνδυασμός της στασιμότητας στην ανάπτυξη και μάλιστα της πτώσης της παραγωγής στην καπιταλιστική οικονομία, με την αδιάκοπη επιτάχυνση της ανόδου των τιμών, δηλαδή του πληθω­ ρισμού. Αν στην εποχή του καπιταλισμού του ελεύθερου ανταγωνισμού το κύριο μέσο για την έξοδο από την κρ Ιση ήταν η πτώση των τιμών και η εξασφάλιση του κεφαλαίου, που βρίσκεται στην εμπορευματική και παρα­ γωγική μορφή, στις συνθήκες του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού, η κρίση δεν οδηγεί στην πτώση των τιμών. Αντίθετα, παρά τη μείωση της παραγωγής και την αύξηση της ανεργίας, αυξάνουν γρήγορα οι τιμές. Αυτό έχει εμφανιστεί στην περίοδο της παγκόσμιας κρίσης 1974-1975, όταν η πτώση της παραγωγής συνοδεύτηκε από την τεράστια αύξηση των τιμών, που έφτασε σε ξεχωριστές αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες (Μεγάλη Βρετανία, Ιταλία) 15-20% το χρόνο. Αιτία της αύξησης των τιμών στην περίοδο της κρίσης στις σύγχρονες συνθήκες είναι πριν απ’ όλα η πολιτική των μονοπωλίων, που με ποικίλους τρόπους και με τη βοήθεια του κράτους, κρατούν τις τιμές των εμπορευμάτων σε υψηλά επίπεδα ακόμα

σ τρ α τιω τικ ο β ιο μ η χ α ν ικ ό σύμπλεγμα

641

και στην περίοδο των κρίσεων. Ταυτόχρονα στην άνοδο των τιμών συν­ τελούν και διάφορα αντικυκλικά μέτρα, που παίρνονται από τα αστικά κράτη (παραδείγματος χάρη, οι κρατικές αγορές). Ο στασιμοπληθωρισμός οδηγεί στο βάθεμα των οικονομικών κρίσεων και περιπλέκει την έξοδο από αυτές. Σ τάσ ιμο ς υπ ερπληθυσμός: Μια από τις μορφές του σχετικού υπερπλη­ θυσμού (βλ. λ.) στον καπιταλισμό. Ο όρος αναφέρεται στους ανθρώπους που έχασαν τη μόνιμη δουλειά τους εξαιτίας της τεχνικής προόδου και δεν έχουν τη δυνατότητα να εργαστούν στην παραγωγή για μεγάλο χρονικό διάστημα. Στην κατηγορία αυτή περιλαμβάνονται πλατιά στρώματα εργα­ ζομένων στις καπιταλιστικές χώρες που δεν έχουν τακτική απασχόληση. Στο βαθμό που τελειοποιείται η παραγωγή και αυξάνει η εντατικότητα της εργασίας, μειώνεται σε μεγάλο βαθμό το ανώτατο όριο ηλικίας (ως 40 με 45 χρονών) για τους εργάτες που προσλαμβάνονται στις καπιταλιστικές επιχειρήσεις και γΓ αυτό μεγαλώνει απότομα α στάσιμος υπερπληθυσμός. Σύμφωνα με στοιχεία της αστικής στατιστικής, εκατοντάδες χιλιάδες άνθρω­ ποι στις χώρες ταυ αναπτυγμένου καπιταλισμού έχασαν το βασικό τους επάγγελμα για πάντα. Στην περίοδο της γενικής κρίσης του καπιταλισμού, η ανεργία έγινε μαζική και χρόνια στη διάρκεια όλου του βιομηχανικού κύκλου. Σε σχέση μ' αυτό, ο αριθμός των ανθρώπων που πετάχτηκαν για πάντα από την παραγωγή μεγαλώνει, πράγμα που επιδεινώνει την κατά­ σταση όλων των εργαζομένων στις καπιταλιστικές χώρες. Σ τρ α τιω τικ ο β ιο μ η χ α ν ικ ό σ ύμπλεγμα: Ένωση τωνστρατιωτικοβιαμηχανικών μονοπωλίων, των αντιδραστικών κύκλων του στρατού και της κρα­ τικής γραφειοκρατίας, παυ εμφανίζεται για την αδιάκοπη αύξηση της στρα­ τιωτικής δύναμης προς το συμφέρον της ταξικής κυριαρχίας της μονοπωλια­ κής αστικής τάξης καθώς επίσης και για το προσωπικό κέρδος. Υλική βάση για τη δημιουργία αυτής της ένωσης είναι τα κυνήγι των εξοπλισμών και η ανάπτυξη της στρατιωτικής οικονομίας. Μετά το τέλας του δεύτερου παγκό­ σμιου πολέμου την πιο μεγάλη ανάπτυξη γνώρισε το στρατιωτικοβιαμηχανικό σύμπλεγμα των ΗΠΑ. Αλλά παρόμοια συμπλέγματα υπάρχουν και στις άλλες ιμπεριαλιστικές χώρες. Το στρατιωτικοβιομηχανικό σύμπλεγμα μετατράπηκε σε ισχυρότατη δύναμη, που έχει μεγάλη αρνητική επίδραση στην πολιτική, στην οικονομία και στους άλλους τομείς της κοινωνικής ζωής. Αυτή η επίδραση καθορίζεται σε σημαντικό βαθμό από το ότι το στρατιωτικοβιομηχανικό σύμπλεγμα αναλαμβάνει το βασικό τμήμα των στρατιωτικών παραγγελιών των αστικών κρατών που φτάνουν σε πολλά δισεκατομμύρια. Οι στρατιωτικές παραγγελίες είναι η «χρυσή βροχή» για τους προμηθευτές στρατιωτικών προϊόντων, που πάντα πλουτίζουν υπερ­ βολικά με την παραγωγή των εξοπλισμών. Η στρατιωτική παραγωγή εξα­ σφαλίζει στα στρατιωτικοβιομηχανικό συγκροτήματα τεράστια κέρδη, που το πασοστό τους είναι σημαντικά μεγαλύτερο από το ποσοστό των άλλων

642

σ τρ α τίω τικ ο π ο ίη σ η τη ς οικ ο ν ο μ ία ς

τομέων της οικονομίας. Αν και στη στρατιωτική παραγωγή συμμετέχει μεγάλος αριθμός εταιριών, τη μερίδα του λέοντος για τις κρατικές στρα­ τιωτικές παραγγελίες παίρνει ένας σχετικά μικρός αριθμός μονοπωλίων. Στις μεγαλύτερες στρατιωτικοβιομηχανικές φίρμες των ΗΠΑ ανήκουν: η «Λόκχιντ αιρκράφτ» (για την περίοδο 1961-1976 πήρε από το Πεντά­ γωνο στρατιωτικές παραγγελίες συνολικά 26,3 δισεκατομμύρια δολάρια), η «Τζένεραλ ΝταΤνάμικς» (21,2 δισεκατομμύρια δολάρια), η «ΜακντόναλντΝτάγκλας» (19,6 δισεκατομμύρια δολάρια) κλπ. Υψηλό επίπεδο συγκέντρω­ σης και μονοπωλιακής οργάνωσης της στρατιωτικής παραγωγής παρατηρείται και στην Αγγλία, την ΟΔΓ, την Ιαπωνία. Οι μεγαλύτεροι παραγωγοί εξοπλισμών αποτελούν τον πυρήνα του στρατιωτικοβιομηχανικού συμ­ πλέγματος. Για να παίρνουν το μεγαλύτερο τμήμα των στρατιωτικών πα­ ραγγελιών με μεγάλο κέρδος, δημιουργούν στενούς δεσμούς με τα νομοθε­ τικό και εκτελεστικό όργανα της κρατικής εξουσίας, πετυχαίνουν το διο­ ρισμό των εκπροσώπων τους σε υψηλές θέσεις στη στρατιωτική διοί­ κηση και σε άλλες υπηρεσίες, προσλαμβάνουν συχνό στρατηγούς που έχουν συνταξιοδοτηθεΙ καθώς και αξιωματικούς. Το στρατιωτικοβιομηχανικό σύμπλεγμα χρησιμοποιεί πλατιά τους προσωπικούς δεσμούς καθώς και άλλους μοχλούς, ιδιαίτερα τα μέσα της μαζικής πληροφόρησης και τη διακλαδωμένη μηχανή της προπαγάνδας για τη διατήρηση και τον πολ­ λαπλασιασμό των στρατιωτικών κερδών, το δυνάμωμα της θέσης τους στην οικονομία και στην πολιτική των καπιταλιστικών χωρών. Με το στρατιωτικοβιομηχανικό σύμπλεγμα επιτυγχάνεται η αύξηση των προμηθειών σε όπλα όχι μόνο στις εθνικές ένοπλες δυνάμεις, αλλά και στα ξένα κράτη. Μάλιστα ανάμεσα στις στρατιωτικοβιομηχανικές εταιρίες διάφορων χω­ ρών διεξάγεται σκληρός ανταγωνιστικός αγώνας για τις αγορές προμή­ θειας του εξοπλισμού. Με σκοπό τον πλουτισμό, οι προμηθευτές όπλων συντελούσαν πάντα στην όξυνση των διεθνών σχέσεων, στη μεταβίβαση της εξουσίας σε αντιδραστικό καθεστώτα, στην εξαπόλυση πολέμων. Το στρατιωτικοβιομηχανικό σύμπλεγμα αντιδρά με όλους τους τρόπους, στην ύφεση, υποκινεί τη διεθνή ένταση και πετυχαίνει το δυνάμωμα των εξοπλισμών. Σ τρατιω τικο π οΙησ η τη ς οικ ο ν ο μ ία ς τω ν κα π ιτα λ ισ τικ ώ ν χω ρώ ν: Υποταγή της οικονομίας στα συμφέροντα της προετοιμασίας και διεξαγωγής των πολέμων. Για την εξασφάλιση των υλικών αναγκών των πολέμων απαιτούνται διάφορα είδη στρατιωτικών προϊόντων. Με την ανάπτυξη των παρα­ γωγικών δυνάμεων και την τελειοποίηση των μέσων διεξαγωγής του αντα­ γωνισμού των εξοπλισμών, τα ιμπεριαλιστικά κράτη αυξάνουν τα απόλυτα και σχετικό μεγέθη των πολεμικών δαπανών ανεβάζοντας το επίπεδο στρατιωτικοποίησης της οικονομίας. Αν το 19ο αιώνα ξόδευαν οι αντιμαχόμενες χώρες, για πολεμικούς σκοπούς, περίπου τα 8-14 % του εθνικού εισοδήμα­ τος, στα χρόνια του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου χρησιμοποιήθηκαν στη

Σ τρο ύβ ε Π ιό τρ Μ π ερ γκάρ ντο βιτς

643

Γερμανία τα 67,8%, στον Αγγλία τα 55,7%, στις ΗΠΑ τα 43,4.% Κατά το παρελθόν η στρατιωτικοττοίηση της οικονομίας αυξανόταν σημαντικά μόνο τις παραμονές και στη διάρκεια των πολέμων. Μετά το δεύτερο παγκό­ σμιο πόλεμο, η επιθετική πολιτική του ιμπεριαλισμού και το εντατικό κυνήγι των εξοπλισμών οδήγησαν σε πρωτάκουστη για ειρηνική περίοδο στρατιωτικοποίηση της οικονομίας των καπιταλιστικών χωρών. Για το βαθμό ανά­ πτυξης της στρατιωτικοποίησης της οικονομίας μπορούμε να κρίνουμε από τα στοιχεία τα σχετικά με το ειδικό βάρος των άμεσων στρατιωτικών δα­ πανών της χώρας στο εθνικό προϊόν τους. Στα 1976 ο δείκτης αυτός ήταν στις ΗΠΑ 6,0%, στην Αγγλία 5,1 %, στη Γαλλία 3,7%, στη ΟΔΓ 3,6%. Η στρατιωτικοποίηση της οικονομίας έφτασε στο μεγαλύτερο επίπεδο στις ΗΠΑ, που κατέχουν την ηγετική θέση στη στρατιωτική παραγωγή του σύγχρονου καπιταλισμού. Στις ΗΠΑ συγκεντρώνονται περίπου τα 3 /4 των κατασκευαζόμενων σε όλες τις χώρες του ΝΑΤΟ πυραύλων και της παραγωγής εξοπλισμού για το πυροβολικό, τα 2 /3 του πολεμικού στό­ λου. Στην παραγωγή εξαιρετικά μεγάλης ποικιλίας στρατιωτικών ειδών συμμετέχουν έμμεσα ή άμεσα σχεδόν όλοι οι κλάδοι της οικονομίας. Τον πυρήνα όμως της πολεμικής παραγωγής αποτελούν η αεροπορική πυραυ­ λική και ατομική βιομηχανία, η ναυπήγηση, η παραγωγή της ραδιοηλεκτρονικής, η τεχνική των αρμάτων μάχης, τα πυρομαχικά, το πυροβολικό κλπ. Με την επίδραση της ανάπτυξης της πολεμικής τέχνης, την αλλαγή της στρατηγικής και του χαρακτήρα των στρατιωτικών προετοιμασιών και άλλων αιτιών, πραγματοποιούνται εξελίξεις στη δομή της πολεμικής βιο­ μηχανίας. Στις συνθήκες της στρατιωτικοποίησης της οικονομίας διαμορφώ­ νεται η κοινότητα συμφερόντων των στρατιωτικοβιομηχανικών μονοπω­ λίων που πλουτίζουν από τις κρατικές στρατιωτικές παραγγελίες οι οποίες καλύπτουν καθορισμένη μερίδα του κρατικού και ιδιαίτερα του στρατιωτι­ κού μηχανισμού της χώρας. Εμφανίζεται το στρατιωτικοβιομηχανικό σύμ­ πλεγμα που ενδιαφέρεται για το παραπέρα κυνήγι των εξοπλισμών, και που παίρνει μέρος κατά της ύφεσης και του αφοπλισμού. Η στρατιωτικοποίηση της οικονομίας, τα τεράστια μη παραγωγικά στρατιωτικά έξοδα εμποδίζουν τους ρυθμούς ανάπτυξης και παραμορφώνουν τη δομή της οικονομίας, εμποδίζουν τη λύση πολυάριθμων οξυμένων κοινω νικοοικο­ νομικών προβλημάτων, είναι μια από τις κυριότερες αφορμές της γρήγο­ ρης ανόδου του πληθωρισμού, της όξυνσης της νομισματικής κρίσης και άλλων οικονομικών δυσκολιών των καπιταλιστικών χωρών. Στρούββ Π ιότρ Μ π ερ γκάρ ντο β ιτς (1 8 7 0 -1 9 4 4 ): Ρώσος αστός ο ι­ κονομολόγος. Τη δεκαετία του 1Θ90 ήταν «νόμιμος μαρξιστής», αργότερα έγινε ανοιχτά αντεπαναστάτης. Στα χρόνια του εμφύλιου πολέμου ήταν υπουργός εξωτερικών στη κυβέρνηση του ΝτενΙκιν, μετά έγινε λευκός πρό­ σφυγας. Ο Στρούβε ασκούσε κριτική κατά των ναρόντνικων από φιλελεύθε­ ρες αστικές θέσεις («Κριτικές παρατηρήσεις για το ζήτημα της οικονομικής

644

σ υ γ κεκρ ιμ ένη εργασ ία

ανάπτυξης της Ρωσίας», 1894). Επιχείρησε να χρησιμοποιήσει, για το σκοπό αυτό, το μαρξισμό, διαστρεβλώνοντάς τον με χυδαίο, αναθεωρητικό πνεύμα. Η προσπάθεια αυτή, όπως έγραφε ο Λένιν, φανέρωνε την αντανάκλαση του μαρξισμού, στην αστική φιλολογία. Ο Στρούβε ήταν ανοιχτός υπερασπιστής του καπιταλισμού από τον οποίο έβλεπε μόνο την προοδευτική του πλευρά, χωρίς να αναγνωρίζει τις αντιθέσεις και τα ελαττώματά του. Ό ντας αντί­ παλος της σοσιαλιστικής επανάστασης, αντιπαρέθετε σ’ αυτή, την εξελικτική προσαρμογή των νομικών σχέσεων (στις οποίες λανθασμένα περιλάβαινε τις παραγωγικές σχέσεις) προς την οικονομία που μεταβαλλόταν διαμέσου μεταρρυθμίσεων. Φανατικός αντίπαλος του σοσιαλισμού, ο Στρούβε ξε­ σπάθωσε κατά της θεωρίας της αξίας του Μαρξ με σκοπό να ανατρέψει την επιστημονική απόδειξη της εκμετάλλευσης της εργασίας από το κεφά­ λαιο. Υποστήριζε ότι είναι άχρηστη η έννοια της αξίας, αρνούνταν ότι η αξία δημιουργείται μόνο από τη ζωντανή εργασία, επιχείρησε να αποδείξει ότι η αύξηση του πρόσθετου προϊόντος εξαρτάται σε μεγαλύτερο βαθμό από το σταθερό παρά από το μεταβλητό κεφάλαιο κλπ. Ο Στρούβε αρνούν­ ταν το γενικό νόμο της καπιταλιστικής συσσώρευσης και της εξαθλίωσης της εργατικής τάξης σαν νομοτέλεια του καπιταλισμού, προπαγάνδιζε το μαλθουσιανισμό (βλ. Μάλθους, νεομαλθουσιανισμός). Σ υγκεκριμένη ερ γα σ ία : Η εργασία που δαπανάται με μια συγκεκριμένη, σκόπιμη μορφή, δημιουργώντας την αξία χρήσης του εμπορεύματος. Κάθε ωφέλιμη εργασία ορισμένου είδους (η εργασία του ράφτη, του υποδηματο­ ποιού, του ξυλουργού κλπ., είναι συγκεκριμένη εργασία. ...«Η εργασία σαν δημιουργός αξιών χρήσης, σαν ωφέλιμη εργασία, είναι ένας ανεξάρτητος από κάθε κοινωνική μορφή όρος ύπαρξης του ανθρώπου, αιώνια φυσική ανάγκη' χωρίς την εργασία δε θα ήταν δυνατή η ανταλλαγή της ύλης ανάμεσα στον άνθρωπο και στη φύση, δηλαδή δε θα ήταν δυνατή η ανθρώπινη ζωή» (Κ. Μαρξ). Τα είδη της συγκεκριμένης εργασίας είναι τόσο ποικίλα, όσο και οι παραγόμενες απ' αυτή αξίες χρήσης, πράγμα που δημιουργεί τους οικονομικούς όρους για την πλατιά ανταλλαγή στην αγορά ανάμεσα στους εμπορευματοπαραγωγούς. Στην αυθόρμητα αναπτυσσόμενη εμπορευματική οικονομία, που βασίζεται στην ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, η συγκεκριμένη εργασία αντιπαρατίθεται στην αφηρημένη εργασία (βλ. λ.), όπως η ατομική εργασία αντιπαρατίθεται στην κοινωνική. Εκεί η συγκεκριμέ­ νη εργασία εμφανίζεται στην παραγωγή σαν ατομική εργασία ξεχωριστών εμπορευματαπαραγωγών, που εργάζονται για λογαριασμό τους και δε γνωρίζουν τις πραγματικές ανάγκες της αγοράς. Ο κοινωνικός χαρακτήρας της εργασίας προβάλλει μόνο στη διαδικασία της ανταλλαγής εμπορευμάτων, με την αναγωγή των διάφορων ειδών συγκεκριμένης εργασίας στην ποιοτικά ομοιογενή αφηρημένη εργασία που διαμορφώνει την αξία του εμπορεύ­ ματος. Στην αντίθεση ανάμεσα στη συγκεκριμένη και την αφηρημένη ερ­ γασία, δηλ. ανάμεσα στην αξία χρήσης και την αξία του εμπορεύματος.

σ υγκέντρω ση κεφ α λαίο υ

646

εκδηλώνεται η βασική αντίθεση της εμπορευματικής παραγωγής, που βα­ σίζεται στην ατομική ιδιοκτησία: η ανταγωνιστική αντίθεση ανάμεσα στην ατομική και την κοινωνική εργασία. Ο βαθμός αποτελεσματικότητας της συγκεκριμένης εργασίας, που είναι η πηγή του πραγματικού κοινωνικού πλούτου μετριέται με την παραγωγικότητα της εργασίας. Ό σ ο μεγαλύτερη είναι η παραγωγικότητα της εργασίας τόσο περισσότερες αξίες χρήσης δημιουργούνται σ' ένα ορισμένο χρονικό διάστημα. Στις συνθήκες της εμπορευματικής παραγωγής στο σοσιαλισμό, η συγκεκριμένη εργασία είναι άμεσα κοινωνική εργασία. Η σοσιαλιστική κοινωνία ρυθμίζει σχεδιασμένα τη διαδικασία της κοινωνικής παραγωγής και του καταμερισμού της εργα­ σίας, ανάμεσα στους διάφορους κλάδους της λαϊκής οικονομίας. Έτσι, στη σοσιαλιστική κοινωνία δεν υπάρχει ανταγωνιστική αντίθεση ανάμεσα στη συγκεκριμένη και την αφηρημένη εργασία, και η μια και η άλλη εμφα­ νίζονται σαν δύο μορφές άμεσης κοινωνικής εργασίας. Οι αντιθέσεις ανά­ μεσα στην αφηρημένη και τη συγκεκριμένη εργασία υπερνικούνται στη σοσιαλιστική κοινωνία διαμέσου του σχεδίου. Σ υγκεντρ ο π οίη ση κ ε φ α λ α ίο υ : Η αύξηση του μεγέθους του κεφαλαίου, που προέρχεται από τη συνένωση επιμέρους κεφαλαίων σ’ ένα μεγαλύ­ τερο, είτε η απορρόφηση του ενός κεφαλαίου από το άλλο. Η διαδικασία αυτή σημαίνει την ανακατανομή ανάμεσα στους καπιταλιστές των ήδη συσσωρευμένων κεφαλαίων. Ιδιομορφία της διαδικασίας συγκεντροποίησης του κεφαλαίου είναι ότι εκφράζει σχέσεις κυρίως ανάμεσα στους Ιδιους τους καπιταλιστές. Ισχυρός μοχλός που επιταχύνει τη συγκεντροποίηση του κεφαλαίου, είναι η ανταγωνιστική πάλη των καπιταλιστών και η ανάπτυξη της καπιταλιστικής πίστης. Στις συνθήκες της σύγχρονης επιστημονικοτεχνικής επανάστασης, η διαδικασία συγκεντροποίησης του κεφαλαίου δυ­ ναμώνει. Η συγκεντροποίηση του κεφαλαίου οδηγεί στη συγκέντρωση κοι­ νωνικού πλούτου σε μια μικρή φούχτα από τα μεγαλύτερα μονοπώλια. Σπουδαιότατη μορφή συγκεντροποίησης κεφαλαίου στις συνήθκες του σύγχρονου καπιταλισμού είναι οι μετοχικές εταιρίες (βλ. λ.). Η συγκεντροποίηση του κεφαλαίου, συντελώντας στη συγκέντρωσή του, συνοδεύεται από την καταστροφή και την απορρόφηση ορισμένων ιδιοκτητών των μέσων παραγωγής από άλλους, από την αύξηση του πλούτου στα χέρια των μεγιστάνων του κεφαλαίου. Στη διαδικασία αυτή παίζει μεγάλο ρόλο το αστικό κράτος που το χρησιμοποιεί προς το συμφέρον του το μεγάλο κεφάλαιο. Η συγκεντροποίηση όπως και η συγκέντρωση κεφαλαίου (βλ. λ.) οδηγεί στη συγκέντρωση της εργασίας και της παραγωγής σε μεγάλες επι­ χειρήσεις, δυναμώνει τη διαδικασία κοινωνικοποίησης της παραγωγής και ταυτόχρονα εντείνει τις κοινωνικές αντιθέσεις και τους ταξικούς ανταγωνι­ σμούς στη σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία. Σ υγκέντρω σ η κ εφ α λα ίο υ : Η αύξηση του μεγέθους του κεφαλαίου εξαιτίας της κεφαλαιοποίησης, της συσσώρευσης υπεραξίας. Η συγκέντρωση 35

σ υγκέντρω σ η παραγωγής του κεφαλαίου γίνεται με τη μετατροπή σε κεφάλαιο ενός μέρους της ιδιο­ ποιημένης από τον κοπιτολιστή υπεροξίος, που δημιουργείται από τους μισθωτούς εργάτες. Η κεφαλαιοποίηση της υπεραξίας αυξάνει το κεφάλαιο που χρησιμοποιείται ποραγωγικά και αποτελεΙ τη βάση για τη διεύρυνση της κλίμακας παραγωγής η οποία είναι προϋπόθεση για την ούξηση της παρα­ γωγικότητας της κοινωνικής εργοσίας και την άνοδο του κέρδους των κοπιταλιστών. Η συγκέντρωση του κεφαλαίου και της παραγωγής παροτρύνεται από το αδιάκοπο κυνήγι όλο κοι μεγαλύτερου κέρδους, από τη σκληρή ανταγωνιστική πάλη ανάμεσα στους καπιταλιστές και τις ενώσεις τους. Η συγκέντρωση κεφαλαίου αποτέλεσε την οικονομική βάση για την εμφά­ νιση και την ανάπτυξη των μονοπωλίων και το πέρασμα στο ιμπεριαλιστικό στάδιο του καπιταλισμού. Σήμερα, πάνω από το ένα τρίτο της βιομηχανικής παραγωγής του καπιταλιστικού κόσμου είναι συγκεντρωμένο στα χέρια 200 μόνο μεγάλων μονοπωλίων. Παράλληλα με τη συγκέντρωση κεφαλαίου στη βιομηχανία, παρατηρείται μια ανάλογη συγκέντρωση του τραπεζικού κεφαλαίου. Δείκτης της συγκέντρωσης των τραπεζών είναι η μεγέθυνση του όγκου των πράξεων των μεγάλων τραπεζών, η συγκέντρωσή τους και η απορρόφηση των μικρών τραπεζών από τις μεγάλες. Παραδείγματος χάρη, η «μεγάλη πεντάδα» των μεγαλύτερων αγγλικών τραπεζών, με πολυάριθμα παραρτήματα, συγκεντρώνει στους λογαριασμούς της πάνω από τα 2 /3 του συνολικού αριθμού των καταθέσεων όλων των μετοχικών τραπεζών της χώρας. Η συγκέντρωση του τραπεζικού κεφαλαίου, γίνεται με γοργούς ρυθμούς σε όλες τις καπιταλιστικές χώρες. Συγκεντρώνοντας στα χέρια τους τεράστια κοινωνικά κεφάλαια, οι τράπεζες ελέγχουν τη συγκεντρω­ τική μάζα του κεφαλαίου των άλλων και διαχειρίζονται το μεγαλύτερο μέρος των μέσων παραγωγής και των πηγών πρώτων υλών στο εσωτερικό της χώρας, αλλά και πέρα από τα σύνορά της. Πραγματοποιείται συγχώ­ νευση των τραπεζικών μονοπωλίων με τα βιομηχανικά και έτσι σχηματί­ ζεται το χρηματιστικό κεφάλαιο (βλ. λ.) και η χρηματιστική ολιγαρχία (βλ. λ.) που κυριαρχούν απεριόριστα στην οικονομία και την πολιτική των ιμπε­ ριαλιστικών κρατών. Η αύξηση της συγκέντρωσης του κεφαλαίου και της παραγωγής στις συνθήκες του σύγχρονου καπιταλισμού, οξύνει τις αντιθέ­ σεις του και ταυτόχρονα συμβάλλει στην ωρίμανση των υλικών προϋποθέ­ σεων του σοσιαλισμού. Σ υγκέντρ ω σ η παραγω γής: Η συγκέντρωση ολοένα και περισσότερων μέσων παραγωγής και εργατικής δύναμης σε μεγάλες επιχειρήσεις. Στον καπιταλισμό, η συγκέντρωση της παραγωγής πραγματοποιείται μέσα από μια πορεία σκληρού ανταγωνισμού, ανάμεσα στους καπιταλιστές, που αποσκοπεΙ στο κέρδος. Στις συνθήκες μεγάλης συγκέντρωσης μέσων πα­ ραγωγής και εργατικής δύναμης, οι καπιταλιστές πετυχαίνουν σημαντική μείωση των εξόδων παραγωγής, χρησιμοποιούν πιο πλατιά τα νέα τεχνικά μέσα οργανώνουν τη μαζική παραγωγή, πλαταίνουν την κλίμακα της και

σ υγκέντρω ση παραγωγής

647

εντείνουν το βαθμό εκμετάλλευσης της εργατικής τάξης. Τεράστια επίδραση στη διαδικασία της συγκέντρωσης της παραγωγής, παίζει η συγκέντρωση και συγκεντροποίηση του κεφαλαίου (βλ. λ.), γιατί μ' αυτό τον τρόπο δημιουργούνται μεγαλύτερα κεφάλαια, αναγκαία για την οργάνωση μεγάλης παραγωγής. Από μέρους της, η συγκέντρωση της παραγωγής επιταχύνει τις διαδικασίες συγκέντρωσης και συγκεντροποίησης του κεφαλαίου. Οι μεγάλες επιχειρήσεις διαθέτουν μεγαλύτερη ανταγωνιστική ικανότητα. Πα­ ρουσιάζουν πλεονεκτήματα σε σχέση με τις μικρές επιχειρήσεις και μέσα σε μια απεγνωσμένη ανταγωνιστική πάλη τις εκτοπίζουν και τις καταβρο­ χθίζουν. Όπως σημείωνε ο Β.Ι. Λένιν, η συγκέντρωση της παραγωγής, σε ορισμένα στάδια της ανάπτυξής της, οδηγεί στα μονοπώλια (βλ. καπι­ ταλιστικά μονοπώλια). Η συγκέντρωση της παραγωγής αποτελεΙ σπουδαιό­ τατο παράγοντα για τη μετατροπή του καπιταλισμού του ελεύθερου συ­ ναγωνισμού σε μονοπωλιακό καπιταλισμό. Με το πέρασμα στον ιμπεριλισμό, η διαδικασία συγκέντρωσης της παραγωγής επιταχύνεται ακόμη πε­ ρισσότερο, πράγμα που αποτελεΙ συνέπεια της απότομης όξυνσης της αντα­ γωνιστικής πάλης στις συνθήκες κυριαρχίας των μονοπωλίων. Η καπιτα­ λιστική συγκέντρωση χαρακτηρίζεται από μια ακραία ανισομέρεια. Η δια­ δικασία αυτή πραγματοποιείται με πιο γρήγορους ρυθμούς στη βιομηχανία ιδιαίτερα στη βαριά βιομηχανία, και με πολύ αργότερους ρυθμούς στην αγροτική οικονομία. Η συγκέντρωση της παραγωγής δυναμώνει στην πε­ ρίοδο των οικονομικών κρίσεων και των πολέμων. Οδηγεί στην απότομη όξυνση των αντιθέσεων του καπιταλισμού, και πρώτα απ' όλα στην όξυνση της αντίθεσης ανάμεσα στον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής και την ατομική μορφή της ιδιοποίησης. Παίζει μεγάλο ρόλο στη δημιουργία των υλικών και υποκειμενικών προϋποθέσεων της σοσιαλιστικής επανάστασης, κοινωνικοποιώντας την παραγωγή, συμβάλλοντας έτσι στην άναπτυξη της οργανωτικότητας και της συσπείρωσης της εργατικής τάξης. Στη σοσιαλι­ στική οικονομία, η μεγάλη, υψηλού βαθμού συγκέντρωση στη βιομηχανία και την αγροτική παραγωγή, είναι αποτέλεσμα της κυριαρχίας της κοινωνικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής και της σχεδιασμένης λειτουργίας της σοσιαλιστικής οικονομίας. Χάρη στα πλεονεκτήματα του σοσιαλισμού, η βιομηχανία και η αγροτική οικονομία στην ΕΣΣΔ είναι οι περισσότερο συγκεντρωμένες στον κόσμο. Στις αρχές του 1970, το 95% όλης της ηλεκτρενέργειας, παράγονταν από ηλεκτρικούς σταθμούς ενωμένους σε ενεργειακά συγκροτήματα. Σ' όλους τους κλάδους της βιομηχανίας δημιουργήθηκαν σύγχρονες, μεγάλες και ισχυρές επιχειρήσεις. Τα οικονομικά πλεο­ νεκτήματα των μεγάλων επιχειρήσεων βρίσκονται στο ότι σ' αυτές εισάγονται οι ισχυρότερες και τελειότερες εγκαταστάσεις, υπάρχουν μεγαλύ­ τερες δυνατότητες για την ορθολογική οργάνωση της παραγωγής και της εργασίας και στο ότι χρησιμοποιούνται καλύτερα οι πάγιοι και οι κυκλο­ φορικοί πόροι, αυξάνεται η παραγωγικότητα της εργασίας και μειώνεται το κόστος της παραγωγής. Η συγκέντρωση της παραγωγής συνδέεται

648

σ υ γκεντρ ω τικ ά καθαρά έσοδα τ ο υ κ ράτους

αδιάρρηκτα με το συνδυασμό (βλ. συνδυασμένη βιομηχανική παραγωγή), τη συνεταιριστική οργάνωση (βλ. συνεταιριστική οργάνωση των επιχειρή­ σεων στο σοσιαλισμό) και την ειδίκευση της παραγωγής (βλ. λ.). Ο βαθμός συγκέντρωσης καθορίζεται από το ειδικό βάρος των μεγάλων επιχειρήσεων στη συνολική παραγωγή, και στη συνολική παραγωγική ισχύ. Βασικός δεί­ κτης, που καθορίζει το μέγεθος της επιχείρησης, είναι ο όγκος της παραγωγής καθώς και οι δείκτες του όγκου της αξίας των πάγιων πόρων της επιχείρησης και του αριθμού των εργατών της. Η συγκέντρωση της παραγωγής στο σοσιαλισμό δημιουργεί πλατιές δυνατότητες για την τεχνική πρόοδο, που με τη σειρά της είναι προϋπόθεση και απαραίτητος όρος για την παραπέρα ανάπτυξη της συγκέντρωσης της παραγωγής. Συγκ εντρ ω τικά καθαρά έσοδα το υ κρ ά το υς: Μέρος των καθαρών εσόδων της σοσιαλιστικής κοινωνίας (βλ. λ.) που συγκεντρώνεται στον κρατικό προϋπολογισμό και χρησιμοποιείται για την ανάπτυξη της λαϊκής οικονομίας και την ικανοποίηση άλλων αναγκών της κοινωνίας. Σχηματί­ ζεται από τα καθαρά έσοδα που δημιουργούνται στις κρατικές και συνεται­ ριστικές επιχειρήσεις. Τα συγκεντρωποιημένα καθαρά έσοδα του κράτους που δημιουργούνται στις κρατικές επιχειρήσεις, εμφανίζονται με δύο βα­ σικές μορφές: (1) του φόρου κυκλοφορίας (βλ.λ.) και (2) των κονδυλίων που προέρχονται από τα κέρδη (βλ. λ.) των σοσιαλιστικών επιχειρήσεων (πληρωμή για παραγωγικά και κυκλοφοριακά κονδύλια, σταθερές πληρωμές προσόδων, τα ελεύθερα πλεονάσματα των κερδών των επιχειρήσεων). Ο φόρος κυκλοφορίας και οι εισφορές από το κέρδος είναι οι βασικές πηγές εσόδων του κρατικού προϋπολογισμού της ΕΣΣΔ (βλ. λ.). Τα συγκεντρωτικά καθαρά έσοδα του κράτους σχηματίζονται και από τα καθαρά έσοδα που δημιουργούνται στις συνεταιριστικές επιχειρήσεις και εισπράττονται απ’ αυ­ τές με τη μορφή του φόρου επιτηδεύματος. Στα συγκεντρωτικά καθαρά έσοδα ανήκουν επίσης οι εισφορές των κρατικών επιχειρήσεων και οργανώ­ σεων για τις κοινωνικές ασφαλίσεις, καθώς και τα τελωνειακά και άλλα έσο­ δα. Τα συγκεντρωτικά καθαρά έσοδα χρησιμοποιούνται για τη χρηματοδό­ τηση έργων υποδομής, για την παιδεία, την υγεία, τις συντάξεις, την άμυνα της χώρας, τα έξοδα και άλλες παλλαϊκές ανάγκες. «Σ ύγκλισ η», βλ. θεωρία της »σύγκλισης β. Συμβ ούλιο Ο ικονο μικής Α λ λ η λοβ ο ήθ εια ς ( Σ Ο Α -Κ Ο Μ Ε Κ Ο Ν ): Διεθνής οικονομική οργάνωση συνεργασίας των σοσιαλιστικών κρατών, που εκφρά­ ζει το νέο σοσιαλιστικό τύπο οικονομικών σχέσεων, οι οποίες βασίζονται στις αρχές της αδελφικής συνεργασίας και του σοσιαλιστικού διεθνισμού, της πλήρους ισοτιμίας και της συντροφικής αλληλοβοήθειας όλων των χωρών που μετέχουν σ’ αυτό. Το Συμβούλιο Οικονομικής Αλληλοβοήθειας στηρίζεται στη δημιουργούμενη σε κάθε χώρα ομοιότυπη οικονομική βάση, στην κοινωνική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, στο ομοιότυπο κρατικό

σ υμ β ο ύ λ ιο οικο ν ο μ ικ ή ς α λλη λοβ ο ήθ ειας

649

καθεστώς, στην «ξουσία του λαού μ« επικεφαλής την εργατική τάξη, στην ενιαία ιδεολογία: το μαρξισμό-λενινισμό. Το ΣΟΑ ιδρύθηκε το 1949. Συμ­ μετέχουν σ’ αυτό η Βουλγαρία, η Ουγγαρία, η Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας, η Πολωνία, η Σοβιετική Ένωση και η Τσεχοσλοβακία. Το 1962 έγινε μέλος και η Μογγολία. Στις εργασίες του ΣΟΑ παίρνει μέρος η Γιου­ γκοσλαβία και σαν παρατηρητές συμμετέχουν εκπρόσωποι από μια σειρά άλλες χώρες του παγκόσμιου σοσιολιστικού συστήματος. Η δημιουργία του ΣΟΑ συνέβαλε στο βάθεμα του διεθνούς σοσιαλιστικού καταμερισμού της εργασίας (βλ.λ.), στο δυνάμωμα της παροπέρα οικονομικής συνεργα­ σίας των σοσιαλιστικών χωρών. Σύμφωνα με το καταστατικό του ΣΟΑ, κύριος σκοπός του είναι η συμβολή, με τη συνένωση και το συντονισμό των προσπαθειών, στη σχεδιασμένη ανάπτυξη της λαϊκής οικονομίας, στην επιτάχυνση της οικονομικής και της τεχνικής προόδου, στην ανύψωση του επιπέδου εκβιομηχάνισης των χωρών με τη λιγότερο αναπτυγμένη βιο­ μηχανία, στην αδιάκοπη αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας, τη σταθερή άνοδο της ευημερίας των λαών των χωρών-μελών του ΣΟΑ. Ανώ­ τατο όργανο του ΣΟΑ είναι η Σύνοδος του Συμβουλίου και κύριο εκτελε­ στικό όργανο του είναι η Εκτελεστική Επιτροπή, που συγκροτείται από τους αντιπροέδρους των κυβερνήσεων των χωρών-μελών του ΣΟΑ. Την επεξερ­ γασία των μέτρων και την προετοιμασία των προτάσεων για οικονομική και επιστημονικοτεχνική συνεργασία, πάνω στους διάφορους κλάδους ή πάνω σε ορισμένα προβλήματα, την πραγματοποιούν επιτροπές και μόνιμα συμβούλια του ΣΟΑ, όπου συμμετέχουν εκπρόσωποι κάθε κράτους-μέλους του Συμβουλίου. Τα μόνιμα συμβούλια δημιουργούν ομάδες εργασίας και άλλα βοηθητικά όργανα. Το εκτελεστικό-διοικητικό όργανο του ΣΟΑ — η Γραμματεία — εδρεύει στη Μόσχα. Σπουδαιότερες αρχές δράσης του ΣΟΑ είναι η πλήρης ισοτιμία, ο σεβασμός των κυριαρχικών δικαιωμάτων και των εθνικών συμφερόντων, το αμοιβαίο όφελος κοι η συντροφική αλληλοβοή­ θεια. Η αρχή της κυριαρχικής ισότητας δικαιωμάτων των μελών του ΣΟΑ εξασφαλίζεται με την όμοια εκπροσώπηση των χωρών στο Συμβούλιο, τη διατύπωση συστάσεων και τη λήψη αποφάσεων με τη σύμφωνη γνώμη όλων των ενδιαφερόμενων πλευρών, με τα Ισα δικαιώματα και τις υποχρεώ­ σεις των χωρών απέναντι στο Συμβούλιο και στις μεταξύ τους σχέσεις. Το ΣΟΑ επιτελεΙ σοβαρή εργασία για τη ρύθμιση και την ανάπτυξη στενών σχέσεων των αδελφών χωρών, αναπτύσσοντας ολόπλευρα διάφορες μορ­ φές οικονομικής συνεργασίας των σοσιαλιστικών κρατών: Το εξωτερικό εμπόριο, την αλληλοβοήθεια στην ανάπτυξη των σοσιαλιστικών οικονομιών, την επιστημονικοτεχνική συνεργασία και το συντονισμό των επιστημονικών ερευνών, την εξειδίκευση και τη συνεταιριστική οργάνωση της παρογωγής, το συντονισμό των εθνικών σχεδίων της λαϊκής οικονομίας κλπ. Στην αρχική περίοδο της δράσης του, στα 1949-1954, το ΣΟΑ συγκέντρωνε τις προσπάθειές του κυρίως στην ανάπτυξη του εμπορίου μεταξύ των σοσιαλιστικών χωρών. Κατόπιν, κύρια κατεύθυνση στις εργασίες του ΣΟΑ γινόταν όλο και

550

σ υμβ ούλ ιο ο ικ ο ν ο μ ικ ή ς α λλη λοβο ήθ εια ς

περισσότερο ο συντονισμός των λαϊκο-οικονομικών σχεδίων των χωρώνμελών του ΣΟΑ. Το ΣΟΑ, πραγματοποιώντας σοβαρή εργασία για την τελειο­ ποίηση του διεθνούς σοσιαλιστικού καταμερισμού της εργασίας, βελτιώ­ νοντας τη δράση για το συντονισμό των λαϊκο-οικονομικών σχεδίων των κρατών-μελών του Συμβουλίου, δημιουργεί τη δυνατότητα, για τις χώρες αυτές, να συντονίζουν αμοιβαία τα τρέχοντα και τα προοπτικά τους σχέδια ανάπτυξης της λαϊκής οικονομίας, να υπολογίζουν εκ των προτέρων τις ανάγκες όλων των χωρών του ΣΟΑ γΓ αυτά ή τα άλλα είδη, να καθορίζουν τον όγκο της παραγωγής τους για μια σειρά χρόνια, να λύνουν αποτελε­ σματικά το πρόβλημα της εξασφάλισης πρώτων υλών και καυσίμων. Ο συντονισμός των λαϊκο-οικονομικών σχεδίων των χωρών-μελών του ΣΟΑ, εξασφαλίζει τις πιο ευνοϊκές αναλογίες για την ανάπτυξη της λαϊκής οικο­ νομίας καθεμιάς από τις σοσιαλιστικές χώρες και του παγκόσμιου συστήμα­ τος του σοσιαλισμού στο σύνολό του, την πιο ορθολογική χρησιμοποίηση των φυσικών και οικονομικών πόρων αυτών των χωρών, συμβάλλει στην επιτάχυνση της ανάπτυξης των παραγωγικών τους δυνάμεων, μεγαλώνει την οικονομική ισχύ όλης της κοινότητας. Τα σπουδαιότερα καθήκοντα του ΣΟΑ είναι: η διατύπωση συστάσεων για την παραπέρα διεύρυνση της διεθνούς εξειδίκευσης και της συνεταιριστικής οργάνωσης της παραγωγής των χωρών-μελών του Συμβουλίου- η επεξεργασία των επιστημονικοτεχνικών προβλημάτων, που παρουσιάζουν αμοιβαίο ενδιαφέρον- η παροχή βοή­ θειας για την επεξεργασία και την πραγματοποίηση, από μέρους των χωρώνμελών, κοινών μέτρων στον τομέα της ανάπτυξης, της βιομηχανίας, της αγροτικής οικονομίας, των μεταφορών- και η πιο αποτελεσματική χρησι­ μοποίηση των επενδύσεων που διατίθενται για την ανάπτυξη της βιομηχα­ νίας και για την κατασκευή των σπουδαιότερων έργων που παρουσιάζουν ενδιαφέρον για δύο ή περισσότερες χώρες- και η ανταλλαγή επιστημονικοτεχνικών επιτεύξεων και πρωτοποριακής παραγωγικής πείρας, κλπ. Οι χώρες του ΣΟΑ με την αποδοτική συνεργασία τους πραγματοποίησαν, μόνο κατά τα λίγα τελευταία χρόνια ολόκληρη σειρά μεγάλων συλλογικών έργων, όπως είναι η κατασκευή του γιγαντιαίου πετρελαιαγωγού «Φιλία», μέσα από τον οποίο μεταφέρεται σοβιετικό πετρέλαιο στην Ουγγαρία, τη Λαο­ κρατική Δημοκρατία της Γερμανίας, την Πολωνία και την Τσεχοσλοβακία, η δημιουργία του ενιαίου ενεργειακού συστήματος «ΕΙΡΗΝΗ» (Ουγγαρία, Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας, Πολωνία, Ρουμανία, ΕΣΣΔ, Τσε­ χοσλοβακία) ο σχηματισμός κοινού στέγαστρου βαγονιών, η διεθνής οργά­ νωση «I ν τ ε ρ μ ε τ ά λ», για τη συνεργασία στην ανάπτυξη της μαύρης μεταλλουργίας. Στα πλαίσια του ΣΟΑ δημιουργήθηκε η Διεθνής Τράπεζα Οικονομικής Συνεργασίας και η Διεθνής Τράπεζα Επενδύσεων. Αναπτύσ­ σοντας και τελειοποιώντας ενεργά την αμοιβαία οικονομική συνεργασία των αδελφών χωρών, το ΣΟΑ αποτελεΙ οργάνωση συνεργασίας των σοσιαλι­ στικών κρατών, τα οποία έχουν σήμερα εμπορικές και οικονομικές σχέσεις με όλες σχεδόν τις χώρες του κόσμου. Νέο στάδιο στην ανάπτυξη του ΣΟΑ

σ υμμετο χ ή τω ν εργαζομένω ν σ τη δ ιεύθ υν σ η

551

αποτελεΙ το σύνθετο πρόγραμμα για το παραπέρα βάθεμα και την τελειο­ ποίηση της συνεργασίας και της ανάπτυξης της σοσιαλιστικής οικονομικής ολοκλήρωσης (βλ. λ.) των χωρών-μελών του ΣΟΑ. Σ υμμ ετο χή τω ν ερ γ αζομένω ν σ τη δ ιεύθ υν σ η τη ς ο ικ ο ν ο μ ία ς : Η δραστηριότητα των εργαζομένων στη σχεδιοποιημένη ρύθμιση της κοι­ νωνικής παραγωγής, με σκοπό την ανύψωση της αποδοτικότητάς της και την επίτευξη υψηλών τελικών αποτελεσμάτων, για την πολύπλευρη ανά­ πτυξη των εργαζόμενων, τη διαμόρφωση κομμουνιστικών σχέσεων στις κοινωνικές υποθέσεις. Η αναγκαιότητα της συμμετοχής των εργαζομέ­ νων στη διεύθυνση της οικονομίας υπαγορεύεται από την Ιδια τη φύση του σοσιαλισμού. Η κατάκτηση από τους εργαζόμενους της πολιτικής εξου­ σίας, το πέρασμα των μέσων παραγωγής στην ιδιοκτησία του λαού, άλ­ λαξαν ριζικά τη θέση των εργατών στο οικονομικό σύστημα. Οι εργαζόμενοι γίνονται νοικοκύρηδες της παραγωγής, που υποτάσσεται στο καθήκον της εξασφάλισης ολοκληρωμένης ευημερίας και της ελεύθερης πολύπλευρης ανάπτυξης όλων των μελών της κοινωνίας (βλ. βασικός οικονομικός νόμος του σοσιαλισμού). Από εδώ πηγάζει και το καθήκον των εργαζομένων όχι μόνο να εργάζονται αποδοτικά, να παράγουν προϊόντα, αλλά και να διευθύ­ νουν την οικονομία. Στην αστική κοινωνία, το μεγαλύτερο μέρος ίω ν μέσων παραγωγής ανήκει στους εκμεταλλευτές και οι εργαζόμενοι απομακρύνονται από τη διοίκηση. Η διεύθυνση στην καπιταλιστική παραγωγή αποσκοπεΙ να δυναμώσει την εκμετάλλευση των εργαζομένων και είναι από τη φύση της δεσποτική. Το οικονομικό σύστημα του σοσιαλισμού είναι βαθιά δημο­ κρατικό. Η διεύθυνση του σοσιαλιστικού νοικοκυριού πραγματοποιείται στη βάση της αρχής του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού (βλ. δημοκρατικός συγκεντρωτισμός στη διεύθυνση της οικονομίας). Με την πρακτική της σοσιαλιστικής οικοδόμησης διαμορφώθηκε ένα αρμονικό σύστημα μορφών διεύθυνσης της οικονομίας από τους εργαζόμενους. Στην ΕΣΣΔ χρησιμο­ ποιούνται : Πρώτο, οι μορφές της άμεσης συμμετοχής στη διεύθυνση' η παλλαϊκή συζήτηση για τους σκοπούς των κρατικών λαϊκο-οικονομικών σχεδίων, των νομοσχεδίων για τα μεγάλα προβλήματα της κοινω νικοοικο­ νομικής ανάπτυξης της χώρας· η συνέλευση των μελών των εργατικών κολλεκτίβων στις οποίες κρίνονται και αποφασίζονται τα πιο σοβαρά ζητήματα για τη δραστηριότητα των επιχειρήσεων (ενώσεων)' οι συνεδριάσεις που είναι μόνιμα σε δράση, οι ομάδες, οι επιτροπές του λαϊκού ελέγχου. Δεύ­ τερο, οι εργαζόμενοι συμμετέχουν στη διεύθυνση με τα αντιπροσωπευ­ τικά όργανα της κρατικής εξουσίας, δηλαδή τα σοβιέτ των λαϊκών αντι­ προσώπων. Οι εργαζόμενοι δεν εκλέγουν απλά και μόνο τα σοβιέτ, αλλά συμμετέχουν δραστήρια στις εργασίες τους για την επεξεργασία των εντολών των αντιπροσώπων τους, την πραγματοποίηση του ελέγχου της εργασίας τους, τη συμμετοχή στις δραστηριότητες διάφορων επιτροπών κλπ. Τρίτο, οι εργαζόμενοι παίρνουν μέρος στις δραστηριότητες των κοινω­

662

σ υμμετο χ ή τ ω ν ερ γαζομένω ν σ τη δ ιεύθ υν σ η

νικών οργανισμών. Και ιδιαίτερη θέση ανάμεσα τους κατέχουν οι κομματι­ κές οργανώσεις. Όπως αναφέρεται στο Σύνταγμα της ΕΣΣΔ (άρθρ. 6), το ΚΚΣΕ είναι η ηγετική και κατευθυντήρια δύναμη της σοβιετικής κοινωνίας, πυρήνας του πολιτικού συστήματός της, και των κρατικών και κοινωνικών οργανώσεων. Το κόμμα υπάρχει για το λαό και εξυπηρετεί το λαό. Η πιο μα­ ζική οργάνωση των εργαζομένων είναι τα συνδικάτα. Οι νεαροί εργαζόμενοι εκτός από τις άλλες μορφές για τη συμμετοχή τους στη διεύθυνση χρησιμο­ ποιούν τις οργανώσεις της κομσομόλ. Σοβαρό ρόλο παίζουν επίσης οργανώ­ σεις των εργαζομένων, όπως επίσης επιστημονικοτεχνικοΙ σύνδεσμοι: ο πανενωσιακός σύνδεσμος εφευρετών και ορθολογιστών, τα κοινωνικά γραφεία κατασκευών, τα κοινωνικά γραφεία οικονομικής ανάλυσης, τα σοβιέτ των κλάδων κλπ. Τέταρτο, η σοσιαλιστική άμιλλα (βλ. λ.) είναι η μορφή επιστρά­ τευσης της δημιουργικής ενέργειας των εργαζομένων. Πρωταρχικός πυρή­ νας της οικονομικής και πολιτικής οργάνωσης της σοσιαλιστικής κοινωνίας είναι οι εργατικές κολλεκτίβες. στις οποίες δίνονται πλατιά δικαιώματα για την κρίση και τις αποφάσεις των κρατικών και οικονομικών υποθέσεων, στη διεύθυνση των επιχειρήσεων και ιδρυμάτων (βλ. παραγωγική κολλεκτίβα). Η συμμετοχή των εργαζομένων στη διεύθυνση στις συνεταιριστικές επι­ χειρήσεις έχει ιδιομορφίες, που καθορίζονται από την ιδιαιτερότητα της συ­ νεταιριστικής ιδιοκτησίας (βλ. λ.) στα μέσα παραγωγής. Στις συνθήκες του ώριμου σοσιαλισμού (βλ. οικονομία αναπτυγμένου σοσιαλισμού) η συμμε­ τοχή των εργαζομένων απέκτησε παλλαϊκό χαρακτήρα. Η δραστηριότητα της συμμετοχής των εργαζομένων στη διεύθυνση καθορίζεται από πολλούς συντελεστές: από το επίπεδο της κοινωνικής συνείδησης των πολιτών, τη δημιουργικότητα και την πρωτοβουλία τους, την κατάσταση της διαπαιδαγωγητικής εργασίας στην κοινωνία και στις εργατικές κολλεκτίβες· τη χρη­ σιμοποίηση των υλικών και ηθικών κινήτρων (βλ. λ.)· το στερέωμα της εργατικής πειθαρχίας και της πειθαρχίας στο σχέδιο, την επέκταση της κρι­ τικής και αυτοκριτικής με την απόκτηση από τους εργαζόμενους ενός συνό­ λου πολιτικών και οικονομικών γνώσεων. Ιδιαίτερα μεγάλο ρόλο παίζει το επίπεδο του οικονομικού μηχανισμού (βλ. λ.). Ο ώριμος σοσιαλισμός δημι­ ουργεί τις πιο ευνοϊκές συνθήκες για τη δραστηριοποίηση αυτών των συν­ τελεστών, επομένως και για την πιο δραστήρια συμμετοχή των εργαζομένων στη διεύθυνση της οικονομίας. Στην ΕΣΣΔ υπάρχει ένα σύστημα μέτρων για την παραπέρα ανάπτυξη των δημοκρατικών αρχών στη διεύθυνση της πα­ ραγωγής και την ανύψωση της δημιουργικής πρωτοβουλίας των εργατικών κολλεκτίβων. Παράλληλα, η προσοχή των εργατικών κολλεκτίβων συγκεν­ τρώνεται στην καλύτερη χρησιμοποίηση των παραγωγικών δυνάμεων και πηγών, στην ανύψωση της παραγωγικότητας της εργασίας, στην καλυτέ­ ρευση των συνθηκών εργασίας και ζωής, στο δυνάμωμα της πειθαρχίας στο σχέδιο, στη βελτίωση της τεχνολογίας και της εργασίας. Η δημιουργική πρωτοβουλία των εργαζομένων εμφανίζεται με τη συμμετοχή στη διαμόρ­ φωση και εκπλήρωση των πεντάχρονων και χρονιάτικων πλάνων, στον έ­

σ υνδυασ μένη β ιομ ηχ ανική παραγωγή

553

λεγχο της εκπλήρωσής τους. Αυξάνεται το ενδιαφέρον και η ευθύνη των πα­ ραγωγικών ενώσεων (επιχειρήσεων) και των εργατών τους και καλυτερεύει η εκπλήρωση των σχεδίων προμήθειας προϊόντων σύμφωνα με τις παραγγε­ λίες που κλείστηκαν, τελειοποιείται το σύστημα των δεικτών, επεκτεΐνονται τα δικαιώματα των παραγωγικών ενώσεων (επιχειρήσεων) για την υλική παρότρυνση των εργαζομένων, έτσι που η παρότρυνση να είναι σε άμεση συνάρτηση με την απόδοση της κολλεκτίβας και του κάθε εργαζόμενου. Αναπτύσσεται η μορφή οργάνωσης των ταξιαρχιών εργασίας με την από­ δοση σημαντικών δικαιωμάτων στις κολλεκτίβες (σοβιέτ) των παραγωγι­ κών ταξιαρχιών. Το πρόβλημα της συμμετοχής των εργαζομένων στη δι­ εύθυνση είναι αντικείμενο οξυμένης ιδεολογικής πάλης. 0 Β.Ι. Λένιν θεω­ ρούσε πολύ αναγκαίο «να καταστραφεΙ η παλιά, τυφλή, άγρια, αισχρή και απαίσια προκατάληψη, πως τάχα τη διεύθυνση του κράτους την καθοδή­ γησή του, την οργανωτική οικοδόμηση της σοσιαλιστικής κοινωνίας μπο­ ρούν να την ασκήσουν μόνο οι «ανώτατες τάξεις», μόνο οι πλούσιοι ή αυτοί που πέρασαν τη σχολή των πλούσιων τάξεων». (Άπαντα, τόμος 35, σελ. 198, ρωσ. έκδ.). Σ υ νδ ικά το : Μια από τις μορφές ένωσης του μονοπωλιακού κεφαλαίου, που χαρακτηρίζεται από το ότι οι επιχειρήσεις που συγκροτούν το συνδι­ κάτο χάνουν την εμπορική αυτοτέλειά τους στη διάθεση του προϊόντος τους αλλά διατηρούν την παραγωγική και νομική τους αυτοτέλεια. Η απώλεια της εμπορικής αυτοτέλειας εκδηλώνεται με το ότι για τα ζητήματα που αφο­ ρούν τη διάθεση των εμπορευμάτων και, μερικές φορές την αγορά πρώτων υλών, ασχολεΐται υπηρεσία του συνδικάτου, όπου τα μέλη του συνδικάτου οφείλουν να παραδίνουν τα εμπορεύματά τους με τιμ ή από τα πρίν καθο­ ρισμένη. Μ ' αυτό τον τρόπο το συνδικάτο εμφανίζεται σαν ενδιάμεσος ανάμεσα στις επιχειρήσεις και την αγορά. Σκοπός του συνδικάτου, όπως και οποιοσδήποτε άλλης μορφής μονοπωλιακής ένωσης (βλ. καπιταλιστικά μονοπώλια) είναι η εξασφάλιση του ανώτερου μονοπωλιακού κέρδους και της μεγαλύτερης σταθερότητας στον ανταγωνισμό. Τα συνδικάτα χρη­ σιμοποιούνται από τους επιχειρηματίες και σαν μια από τις μορφές ταξικής οργάνωσης των καπιταλιστών στην πάλη τους κατά των εργαζομένων. Συνδ υασμ ένη βιομ ηχανική π αραγω γή: Μορφή συγκέντρωσης της παραγωγής (βλ. λ.) που βασίζεται στη συνένωση διάφορων κλάδων της βιομηχανίας σε μια επιχείρηση, όπου τα είδη μιας μονάδας παραγωγής αποτελούν πρώτη ύλη, ημικατεργασμένα ή βοηθητικά υλικά για τις άλλες μονάδες. Ο Β.Ι. Λένιν καθόρισε την ουσία της συνδυασμένης βιομηχανικής παραγωγής σαν «συνένωση σε μια επιχείρηση διάφορων κλάδων της βιο­ μηχανίας που αποτελούν είτε διαδοχικά στάδια επεξεργασίας της πρώτης ύλης (π.χ. παραγωγή χυτοσιδήρου από μετάλλευμα και παραπέρα επεξερ­ γασία του χυτοσιδήρου για την παραγωγή χάλυβα, και σε συνέχεια, Ισως

664

σ υ ν ετα ιρ ισ τικ ή εργασ ία

παραγωγή αυτών ή των άλλων ειδών από χάλυβα) είτε που παίζουν βοη­ θητικό ρόλο η μια για την άλλη (π.χ. η επεξεργασία υπολλειμμάτων ή συμπλη­ ρωματικών προϊόντων, η παραγωγή ειδών συσκευασίας κλπ.)». Στις συνθή­ κες του σοσιαλισμού, η οικονομική σημασία και τα πλεονεκτήματα της συνδυασμένης παραγωγής καθορίζονται από την κοινωνική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και τη σχεδιασμένη λειτουργία της λαϊκής οικονομίας. Στη βάση της συνδυασμένης παραγωγής βρίσκεται η εξειδίκευση των σο­ σιαλιστικών επιχειρήσεων (βλ. ειδίκευση της παραγωγής). Κύριες μορφές της συνδυασμένης παραγωγής είναι: ο συνδυασμός που στη βάση του βρίσκεται η συνδυασμένη χρησιμοποίηση πρώτων υλών* ο συνδυασμός με βάση τη σύνδεση διαδοχικών σταδίων επεξεργασίας των πρώτων υλών- ο συνδυασμός με βάση τη σύνθετη χρησιμοποίηση των κατάλοιπων της πα­ ραγωγής, είτε στη βάση σύνθετης χρησιμοποίησης πρώτων υλών, ημικατεργασμένων προϊόντων και ενέργειας. Ό λες αυτές οι μορφές στην πράξη αλληλοσυνδέονται και συμφύονται... «Ο συνδυασμός συγγενών επιχειρή­ σεων, είναι ένας από τους σπουδαιότερους όρους τεχνικής προόδου και ορθολογικής οργάνωσης της κοινωνικής εργασίας» (Πρόγραμμα του ΚΚΣΕ). Ο συνδυασμός της παραγωγής, χάρη στην οικονομική και ορθολογική οργάνωση των πρώτων υλών, των ημικατεργασμένων προϊόντων των κατά­ λοιπων της παραγωγής, της ενέργειας, δίνει σημαντικό οικονομικό αποτέ­ λεσμα. Ο συνδυασμός επιτρέπει να οργανωθούν, σε μια αδιάλειπτη βάση, οι τεχνολογικές διαδικασίες, να συντομευθεΙ απότομα η διάρκεια του παρα­ γωγικού κύκλου, κι' έτσι να εξασφαλιστεί σημαντική αύξηση της παραγω­ γικότητας της εργασίας και μείωση του κόστους παραγωγής. Ο συνδυασμός της παραγωγής δημιουργεί ευνοϊκότερους όρους για την ορθολογική χρη­ σιμοποίηση του δασικού πλούτου της χώρας, για την ισόμερη εγκατάσταση της βιομηχανίας. Ο συνδυασμός της βιομηχανικής παραγωγής έχει αναπτυ­ χθεί πλατύτερα στη μεταλλουργία, τη χημεία, την υφαντουργική βιομηχα­ νία, στον κλάδο ξυλείας και χαρτιού. Η διαδικασία του συνδυασμού της παραγωγής, με την όλο και μεγαλύτερη ανάπτυξή της στο σοσιαλισμό, διευκολύνει και βοηθά την ορθολογική διεύθυνση της βιομηχανίας, συμβάλ­ λει στη δημιουργία της υλικοτεχνικής βάσης του κομμουνισμού. Σ υ ν ε τα ιρ ισ τικ ή ερ γα σ ία : Μορφή οργάνωσης της εργασίας, σύμφωνα με την οποία ένας σημαντικός αριθμός ανθρώπων συμμετέχουν στην Ιδια διαδικασία εργασίας, είτε σε διαφορετικές αλλά συνδεμένες μεταξύ τους διαδικασίες. Η κοινή εργασία, όπου όλοι οι εργαζόμενοι εκτελούν χειρωνα­ κτικά την Ιδια ομοιογενή εργασία, ονομάζεται απλή κοινοπραξία. Η παρα­ πέρα ανάπτυξη της κοινοπραξίας βασίζεται στον καταμερισμό της εργασίας (βλ. κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας) και την πλατιά χρησιμοποίηση της τεχνικής των μηχανών. Η συνεταιριστική εργασία έχει τεράστια πλεονε­ κτήματα απέναντι στη μικρή σκόρπια παραγωγή, εφόσον δημιουργεί μια νέα παραγωγική δύναμη — τη συλλογική εργασία — που επιτρέπει να χρη­

σ υ ν ετα ιρ ισ τικ ή ιδ ιο κτη σ ία

665

σιμοποιηθεΙ καλύτερα και οικονομικότερα ο εργατικός χρόνος και τα μέσα παραγωγής, να επιτευχθεί σημαντική μείωση των δαπανών εργασίας και μέσων για την κατασκευή των ειδών. Μόνο χάρη στη συνεταιριστική ερ­ γασία είναι δυνατό να οικοδομηθούν σε σύντομο διάστημα μεγάλα έργα. Κάθε κοινωνικό καθεστώς έχει το δικό του σύστημα συνεταιριστικής ερ­ γασίας, που αντανακλά το επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων και των παραγωγικών σχέσεων της κοινωνίας. Στο πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα όλα τα μέλη της κοινωνίας συμμετείχαν στην απλή κοινοπραξία, που βασιζόταν στη συλλογική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής. Στη δουλεία και τη φεουδαρχία, οι μάζες των εκμεταλλευόμενων εργαζομένων, εργάζονταν κάτω από την καθοδήγηση επιστατών, για τον πλουτισμό των κυρίαρχων τάξεων. Στον καπιταλισμό, η συνεταιριστική εργασία βασίζεται στην εκμετάλλευση των μισθωτών εργαζομένων και χρησιμοποιείται για την αύξηση της υπεραξίας. Η καπιταλιστική συνεταιριστική εργασία πέρασε, στην ανάπτυξή της, τρία στάδια: από την απλή καπιταλιστική κοινο­ πραξία στη μανουφακτούρα (βλ. λ.) και μετά στην καπιταλιστική φάμπρικα που αποτελεΙ την πιο αναπτυγμένη μορφή συνεταιρισμού της μισθωτής ερ­ γασίας στις συνθήκες κυριαρχίας της μεγάλης βιομηχανίας με μηχανές. Ένα νέο ανώτερο στάδιο στην ανάπτυξη της συλλογικής εργασίας εμφα­ νίζεται με τη νίκη του σοσιαλισμού, όταν αρχίζει να αναπτύσσεται η σο­ σιαλιστική συνεταιριστική εργασία (βλ. λ.). Σ υ νε τα ιρ ισ τικ ή ιδ ιο κ τ η σ ία : Η συλλογική ιδιοκτησία. Στις συνθήκες του καπιταλισμού είται απλώς μια από τις μορφές της ατομικής ιδιοκτησίας. Η κοινωνική φύση της συνεταιριστικής ιδιοκτησίας καθορίζεται, πρώτα απ’ όλα, από την κύρια μορφή της ιδιοκτησίας, με την οποία συνδέεται. Στον καπιταλισμό, η συνεταιριστική ιδιοκτησία (ακόμα και των εργατικών συνεταιρισμών) έχει αστικό χαρακτήρα γιατί αναπτύσσεται κάτω από την επίδραση της ατομικής καπιταλιστικής ιδιοκτησίας, που κυριαρχεί στην αστική κοινωνία. Οι συνεταιρισμοί, προμηθευόμενοι και ρευστοποιών­ τας τα εμπορεύματα των καπιταλιστικών επιχειρήσεων, συμβάλλουν στην εδραίωση και την ανάπτυξη των καπιταλιστικών παραγωγικών σχέσεων. Το κέρδος τους, δεν είναι τίποτε άλλο από τη ρευστοποιημένη υπεραξία, που δημιουργείται με την εκμετάλλευση της εργασίας. Στο σοσιαλισμό, η συνε­ ταιριστική ιδιοκτησία αποτελεΙ μια μορφή της σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας (βλ.λ.) εφόσον αναπτύσσεται κάτω από την κατευθυντήρια επιρροή της κρατικής (παλλαϊκής) ιδιοκτησίας. Είναι ομοιότυπη με την κρατική σοσια­ λιστική ιδιοκτησία (βλ. λ.), αποκλείει την εκμετάλλευση ανθρώπου από άν­ θρωπο, εξασφαλίζει τη σχεδιασμένη ανάπτυξη της παραγωγής, τη συλλογική εργασία και τη σοσιαλιστική αρχή της διανομής ανάλογα με την εργασία. 0 Β.Ι. Λένιν υπογραμμίζει ότι το καθεστώς των πολιτισμένων συνεταιρισμών, με κοινωνική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και με την ταξική νίκη του προλεταριάτου κατά της αστικής τάξης, είναι το καθεστώς του σοσιαλισμού.

666 συνεταιριστική οργάνωση επιχειρήσεων στο σοσιαλισμό Στη διαδικασία της αναπτυγμένης οικοδόμησης του κομμουνισμού προ­ χωρεί σταθερά η διαδικασία της προσέγγισης της συνεταιριστικής-κολχόζνικης ιδιοκτησίας προς την κρατική. Αυτό δείχνει την αύξηση των αδιαίρε­ των κεφαλαίων των κολχόζ και των προμηθευτικών συνεταιρισμών, που προσεγγίζουν τα κρατικά κεφάλαια' η δημιουργία κοινής ιδιοκτησίας πολ­ λών κολχόζ μαζί, ο σχηματισμός μικτών κρατικο-κολχόζνικων ενώσεων, που πάνω στη βάση τους αρχίζουν να διαμορφώνονται, προοπτικά, κρα­ τικές κολχόζνικες ενώσεις, που συνδυάζουν την αγροτική παραγωγή με τη μεταποίηση των αγροτικών προϊόντων. Στην πορεία της δημιουργίας της υλικοτεχνικής βάσης του κομμουνισμού, πραγματοποιείται η ονάπτυξη και τελειοποίηση τόσο της κρατικής, όσο και της συνεταιριστικής-κολχόζνικης μορφής ιδιοκτησίας. Στον κομμουνισμό και οι δύο μορφές θα συγχω­ νευτούν στην ενιαίο, παλλαϊκή κομμουνιστική ιδιοκτησία, (βλ. συνεταιρι­ στικό σχέδιο του Β.Ι. Λένιν, συνεταιριστική οργάνωση της αγροτικής οι­ κονομίας και ιδιοκτησία). Συνεταιριστική οργάνωση τω ν επιχειρήσεων στο σοσιαλισμό: Μορ­ φή μακρόχρονων παραγωγικών σχέσεων μετοξύ επιχειρήσεων, που ασχο­ λούνται με την από κοινού παραγωγή ορισμένων ειδών, αλλά που διατηρούν την οικονομική τους αυτοτέλεια και εξειδικεύουν την παραγωγή τους. Το πλεονέκτημο της συνεταιριστικής οργάνωσης της παραγωγής έγκειται στο γεγονός ότι συμβάλλει, σε συνδυασμό με την εξειδίκευση των επιχειρήσεων, σε μεγάλο βοθμό στην ορθολογική χρησιμοποίηση του παραγωγικού δυνα­ μικού, στην τεχνική πρόοδο, στην αύξηση της παραγωγικότητας της εργα­ σίας στη βελτίωση της οργάνωσης και των συνθηκών εργασίας. Η συνε­ ταιριστική οργάνωση οφείλεται στη ανάπτυξη της εξειδίκευσης των επι­ χειρήσεων. Η ανύψωση του επιπέδου ειδίκευσης της παραγωγής (βλ. λ.) προϋποθέτει την ολόπλευρη διεύρυνση της συνετοιριστικής οργάνωσης ανάμεσα στις επιχειρήσεις. Η συνεταιριστική οργάνωση και η εξειδίκευση των επιχειρήσεων, συμβάλλοντος στο μαζικό, σύνθετο εκμηχανισμό και την αυτοματοποίηση, απαιτούν την άνοδο της ειδίκευσης των εργαζομένων, των μηχανικών, των τεχνικών και των οικονομικών καθοδηγητών. Οι συγκε­ κριμένες μορφές συνεταιριστικής οργάνωσης των επιχειρήσεων καθορίζον­ ται από τις ιδιομορφίες αυτού ή του άλλου κλάδου της βιομηχανίας. Η συνεταιριστική οργάνωση μπορεί να προγματοποιείται στο εσωτερικό μιας περιοχής ή να περιλαμβάνει επιχειρήσεις πολλών περιοχών. Στην πρώ­ τη περίπτωση, οι παραγωγικές σχέσεις των επιχειρήσεων περιορίζονται στο έδαφος μιας οικονομικής περιοχής. Στη δεύτερη περίπτωση, περιλάμβάνουν μερικές οικονομικές περιοχές της δημοκρατίας ή της χώρας. Η αποδοτικότερη οικονομικά, με ισοδύναμους τους υπόλοιπους όρους, είναι η συνεταιριστική οργάνωση στα πλαίσια της Ιδιας περιοχής, γιατί περιορίζει τις μη ορθολογικές μεταφορές και τα χρονικά όρια των παραγγελιών, μει­ ώνει το κόστος της παραγωγής. Ο συνεταιρισμός στο εσωτερικό μιας πε­

συνεταιριστικό εμπόριο στην Ε ΣΣΔ

667

ριοχής προϋποθέτει τη σύνθετη ανάπτυξη των οικονομικών περιοχών. Συνεταιριστική οργάνωση μπορεί επίσης να πραγματοποιηθεί σε έναν κλάδο της βιομηχανίας (εσωκλοδική) ή σε διάφορους κλάδους της παραγωγής (διακλαδική). Κατά την επιλογή της συγκεκριμένης μορφής συνεταιριστικής οργάνωσης υπολογίζεται πρώτα απ’ όλα η οικονομική αποτελεσματικότητα. Συνεταιριστικό εμπόριο στην Ε Σ Σ Δ : Μια από τις βασικές μορφές του σοβιετικού εμπορίου, που στηρίζεται στη συνεταιριστική σοσιαλιστική ιδιοκτησία και διεξάγεται από τους προμηθευτικούς συνεταιρισμούς. Τα υλικά μέσα και οι εμπορευματικές οξΙες του συνεταιριστικού εμπορίου ανήκουν στα μέλη-μετόχους του συνεταιρισμού και αποτελούν συλλογική ιδιοκτησία. Το συνετοιριστικό, μαζί με το κρατικό εμπόριο, σχηματίζουν την οργανωμένη αγορά της χώρας που σχεδιάζετοι ως προς τους βασικούς της δείκτες, οπό το σοσιαλιστικό κράτος. Οι προμηθευτικοί συνεταιρισμοί ενώνουν τις γραμμές τους πάνω από 54 εκατομμύρια μέλη και είναι μια από τις μορφές της κομμουνιστικής διαπαιδαγώγησης των μαζών-σχολείο κοινωνικής αυτοδιοίκησης. Οι σοβιετικοί προμηθευτικοί συνεταιρισμοί εκπληρώνουν πολύμορφα σοβαρά οικονομικά κοθήκοντα. Πραγματοποιούν τις πωλήσεις ειδών ατομικής κατανάλωσης στους κολχόζνικους, τους εργά­ τες των σοβχόζ και όλους τους κατοίκους της υπαίθρου. Και επίσης που­ λούν μερικό είδη παραγωγικής χρήσης στα κολχόζ και στα σοβχόζ. Εξασφα­ λίζουν την προμήθεια μεγάλων ποσοτήτων αγροτικών προϊόντων και πρώ­ των υλών, σύμφωνα με το κρατικό σχέδιο. Εκτός απ' αυτό, οργανώνουν την ογορό και τη διάθεση των πλεονοσμότων σε αγροτικό προϊόντα των κολχόζ και των κολχόζνικων, με τη μορφή μεσιτικού εμπορίου, πράγμα που αποτελεί σημαντική πηγή για την προσφορά συμπληρωματικών εμπορευμά­ των και συμβάλλει στη βελτίωση του εφοδιασμού των πόλεων κοι των βιο­ μηχανικών κέντρων. Οι προμηθευτικοί συνεταιρισμοί διαθέτουν διακλαδωμένο δίκτυο εμπορικών επιχειρήσεων για την εξυπηρέτηση του αγροτικού πληθυσμού. Ως την 1η ΙανουαρΙου 1970 διέθεταν 368 χιλιάδες καταστήματα και εμπορικά περίπτερα. Το λιανικό εμπόριο του συνετοιριστικού εμπορίου το 1969 έφτασε τα 43 δισεκατομμύρια ρούβλια, οποτελώντας το 29% του συνολικού κρατικού, συνεταιριστικού και κολχόζνικου εμπορίου. Παράλλη­ λα με την ολόπλευρη ανάπτυξη του εμπορίου και της συγκέντρωσης προϊόν­ των, εξαιρετική σημοσία στη δράση των προμηθευτικών συνεταιρισμών απόκτησε μια νέα κατεύθυνση: η παραγωγική δραστηριότητα, η συμβολή στην αναδιοργάνωση της ζωής του χωριού, που εκφράζεται με την παραπέρα ανάπτυξη στο χωριό της κοινωνικής τροφοδοσίας (εστιατόρια κλπ.) και τη δημιουργία πλατιού δικτύου άλλων επιχειρήσεων εξυπηρέτησης. Βασικός κρίκος στο σύστημα των προμηθευτικών συνεταιρισμών είναι οι αγροτικοί προμηθευτικοί σύλλογοι (σελπό). Το σύστημα αυτό περιλαμβάνει περιφε­ ρειακές, νομαρχιακές, τοπικές κλπ. προμηθευτικές ενώσεις. Καθοδηγητικό οργανωτικά, οικονομικό κέντρο των προμηθευτικών συνεταιρισμών είναι

558

συνεταιριστικό σχέδιο του Λένιν

η Κεντρική Ένωση (τσεντροσογιούζ). Οι σοβιετικοί προμηθευτικοί συνε­ ταιρισμοί συμμετέχουν στο Διεθνή Συνεταιριστικό Σύνδεσμο (ΔΣΣ) και ανα­ πτύσσουν μεγάλη δραστηριότητα για τη συσπείρωση, την ενότητα και το δυνάμωμα της συνεργασίας και την παραπέρα ανάπτυξη του παγκόσμιου συνεταιριστικού κινήματος. Συνεταιριστικό σχέδιο του Λ έ νιν: Συστατικό μέρος της λενινιστικής διδασκαλίας για την οικοδόμηση της κομμουνιστικής κοινωνίας στην ΕΣΣΔ, σχέδιο του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού της αγροτικής οικο­ νομίας (βλ. λ.) της χώρας με την εθελοντική προσέλευση των πιο πλατιών μαζών της εργαζόμενης αγροτιάς στην κοίτη της σοσιαλιστικής οικοδόμησης διαμέσου των συνεταιρισμών. «Ο Β.Ι. Λένιν — αναφέρεται στις θέσεις της Κ.Ε. του ΚΚΣΕ «Για τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Βλαδιμήρ Ίλιτς Λένιν» — θεμελίωσε επιστημονικά την ανάγκη και τους τρόπους περάσματος στη σοσιαλιστική τροχιά των εκατομμυρίων μικρών εμπορευματοπαραγωγών. Για την κυριαρχία τους, σε διάκριση με τη μεγάλη παραγωγή, ο Λένιν θεωρούσε σαν πιο σκόπιμες τις συνεταιριστικές μορφές σοσιαλιστι­ κής κοινωνικοποίησης». Το λενινιστικό σχέδιο ξεκινούσε από τις πραγματικές υποδείξεις του Κ. Μαρξ και του Φ. Ένγκελς και αποτελεΙ δημιουργική ανά­ πτυξη του μαρξισμού στις νέες συνθήκες. Το σχέδιο αυτό διαμορφώθηκε τελικά από τον Β.Ι. Λένιν στα άρθρα του: «Για το συνεταιρισμό», «Για το φόρο τροφίμων», καθώς και σε άλλες εργασίες. Άξονας του συνεταιριστι­ κού σχεδίου είναι η αναδιοργάνωση του μικρού, ατομικού αγροτικού νοικο­ κυριού, σε μεγάλο εκμηχανισμένο συλλογικό νοικοκυριό. Οι βασικότεροι όροι για το πέρασμα του μικρού αγροτικού νοικοκυριού στη σοσιαλιστική τροχιά είναι η νίκη της σοσιαλιστικής επανάστασης και η εγκαθίδρυση της εξουσίας των εργαζομένων- η συμμαχία της εργατικής τάξης και της εργαζό­ μενης αγροτιάς, με την καθοδήγηση της εργατικής τάξης· ο κυριαρχικός ρό­ λος της παλλαϊκής ιδιοκτησίας- η ανάπτυξη της βαριάς βιομηχανίας. Στις συν­ θήκες αυτές, ο συνεταιρισμός αποτελεΙ σοσιαλιστική μορφή οικονομίας. Ο συνεταιρισμός είναι η πιο κατανοητή, προσιτή και αποδοτική μορφή περά­ σματος στο σοσιαλισμό για τις πιο πλατιές μάζες της εργαζόμενης αγροτιάς. Στο συνεταιρισμό συνενώνονται τα ατομικά συμφέροντα του αγρότη με τα συμφέροντα ολόκληρης της κοινωνίας. Το συνεταιριστικό σχέδιο του Λένιν χάραξε το δρόμο για την ανάπτυξη όλων των μορφών συνεταιρισμού, στην αρχή των πιο απλών — του προμηθευτικού, του συνεταιρισμού εφοδιασμού και διάθεσης των εμπορευμάτων στην αγορά — και μετά διά­ φορων ειδών παραγωγικού συνεταιρισμού, που ανώτερη μορφή τους είναι τα κολχόζ (βλ. λ.). Ο Λένιν θεωρούσε ότι το κράτος της δικτατορίας του προλεταριάτου οφείλει να καθοδηγεί τη συνεταιριστική οργάνωση της παραγωγής, να παρέχει ολόπλευρη βοήθεια στο χωριό, συμπεριλαμβανομένης της τεχνικής, της χρηματικής, της πολιτιστικής, κλπ. Η πραγματοποίη­ ση του συνεταιριστικού σχεδίου στην ΕΣΣΔ γινόταν κάτω από την καθο­

σύνθετη εργασία

669

δήγηση του κομμουνιστικού κόμματος, σε συνθήκες σκληρής ταξικής πάλης με τα αντισοσιαλιστικά στοιχεία και τους εκφραστές των συμφερόντων του ταξικού εχθρού: τροτσκιστές, μπουχαρινικούς, αστούς εθνικιστές, που επιχειρούσαν να περιορίσουν το λενινιστικό συνεταιριστικό σχέδιο μόνο στην ανάπτυξη των συνεταιρισμών εφοδιασμού και διάθεσης, να ματαιώ­ σουν τη συγκρότηση των παραγωγικών συνεταιρισμών μεταξύ των μικρών αγροτικών νοικοκυριών, δηλαδή την κολλεκτιβοποίηση. Η ταξική πάλη ε­ ναντίον του πλουσιοχωρικού (κουλάκου), η ανάπτυξη όλων των ειδών των αγροτικών συνεταιρισμών, η πείρα και το παράδειγμα των πρώτων παρα­ γωγικών συνεταιρισμών στο χωριό και των κολχόζ, η βοήθεια στους συνε­ ταιρισμούς από μέρους του σοβιετικού κράτους, προετοίμασαν το πέρασμα στη μαζική κολλεκτιβοποίηση της αγροτικής οικονομίας της χώρας και στη βάση αυτή, στην cξάλειψη των κουλάκων σαν τάξης. Με την κολλεκτιβοποίηση της αγροτικής οικονομίας στο σοβιετικό χωριό, εξαλείφθηκαν οι καπιταλιστικές παραγωγικές σχέσεις και εγκαθιδρύθηκαν οι σοσιαλιστικές παραγωγικές σχέσεις. Το λενινιστικό συνεταιριστικό σχέδιο έχει τεράστια διεθνή σημασία. Καθοδηγούμενες από τις θέσεις του, στηριζόμενες στην κοσμοϊστορική πείρα της οικοδόμησης του σοσιαλισμού και του κομμου­ νισμού στην ΕΣΣΔ και ξεκινώντας από τις συγκεκριμένες ιστορικές συνθή­ κες, οι άλλες σοσιαλιστικές χώρες πραγματοποιούν με επιτυχία το σοσιαλι­ στικό μετασχηματισμό στην αγροτική οικονομία. Οι ιδέες του Λένιν για το πέρασμα των εργαζόμενων μαζών της αγροτιάς στις συλλογικές μορφές οργάνωσης της εργασίας στην αγροτική οικονομία, ασκούν επαναστατική επίδραση στους εργαζόμενους και στις καπιταλιστικές χώρες, ιδιαίτερα στις νεαρές αναπτυσσόμενες χώρες που απελευθερώθηκαν από την αποικιο­ κρατία και ακολουθούν το δρόμο της αυτοδύναμης πολιτικής και οικονο­ μικής ανάπτυξης. «Συνεταιριστικός σοσιαλισμός», βλ. θεωρία του « συνεταιριστικού σο­ σιαλισμού». Σύνθεση του κεφαλαίου, βλ. αξιακή σύνθεση του κεφαλαίου, οργα­ νική σύνθεση του κεφαλαίου και τεχνική σύνθεση του κεφαλαίου. Σύνθετη εργασία: Η εργασία που απαιτεί ειδική προετοιμασία, ειδίκευση των εργαζομένων. Η σύνθετη εργασία αποτελεΙ πολλαπλασιασμένη απλή εργασία (βλ. λ.). Μια ώρα σύνθετης εργασίας είναι Ιση με μερικές ώρες απλής εργασίας. Το μέγεθος της αξίας του εμπορεύματος, που παράχθηκε με οποιοδήποτε σύνθεση εργασία, καθορίζεται από την αντίστοιχη ποσότητα της κοινωνικά αναγκαίας απλής εργασίας. Στην απλή εμπορευματική παρα­ γωγή και τον καπιταλισμό, η αναγωγή της σύνθετης εργασίας σε απλή γί­ νεται αυθόρμητα, στη διαδικασία της ανταλλαγής των εμπορευμάτων στην αγορά. Στο σοσιαλισμό, η διαδικασία αυτή πραγματοποιείται σχεδιασμένα με τη συνειδητή χρησιμοποίηση του οικονομικού νόμου της διανομής ανά­

660

συνολικό πρόγραμμα επιστημονικοτεχνικής προόδου

λογα με την ποσότητα και την ποιότητα της εργασίας που δαπανήθηκε από κάθε μέλος της κοινωνίας. Στην περίοδο που δημιουργείται η υλικοτεχνική βάση του κομμουνισμού, επιταχύνονται οι ρυθμοί της επιστημονικοτεχνικής προόδου, ανεβαίνει το πολιτιστικό-τεχνικό επίπεδο των εργαζομένων, εξαφανίζονται οι ουσιαστικές διαφορές ανάμεσα στην πνευματική και τη χειρωνακτική εργασία, πράγμα που έχει σαν αποτέλεσμα να εξαλείφονται βαθμιαία τα όρια ανάμεσα στην ειδικευμένη και την ανειδίκευτη εργασία. Στον κομμουνισμό, όλη η εργασία θα εμφανίζεται σαν σύνθετη, υψηλής ειδίκευσης εργασία. Συνολικό πρόγραμμα της επιστημονικοτεχνικής προόδου της Ε ΣΣΔ : Η συγκεκριμένη μορφή διαμόρφωσης της μακροχρόνιας επιστημονικοτεχνικής πολιτικής του σοβιετικού κράτους. Σε αρμονία με τις αποφάσεις της Κ.Ε. του ΚΚΣΕ και του υπουργικού συμβουλίου της ΕΣΣΔ, «Για την καλυ­ τέρευση της σχεδιοποίησης και το δυνάμωμα της επίδρασης του οικονομι­ κού μηχανισμού, για την ανύψωση της αποδοτικότητας της παραγωγής και της ποιότητας της εργασίας», το συνολικό πρόγραμμα της επιστημονικοτεχνικής προόδου έγινε οργανικό τμήμα της σχεδιασμένης ανάπτυξης της σοσιαλιστικής οικονομίας (βλ. λ.). Αυτό διαμορφώνεται κάθε πέντε χρόνια για περίοδο είκοσι χρόνων (με την υποδιαίρεση σε πεντάχρονα) και υποβάλλεται στο υπουργικό συμβούλιο της ΕΣΣΔ και στο κρατικό σχέδιο της ΕΣΣΔ δύο χρόνια πριν από την αρχή του νέου πεντάχρονου. Η επεξερ­ γασία του γίνεται από την Ακαδημία Επιστημών της ΕΣΣΔ, την Κρατική Επι­ τροπή Επιστήμης και Τεχνολογίας και την Κρατική Επιτροπή Οικοδόμησης της ΕΣΣΔ, με τη συμμετοχή των κλαδικών ακαδημιών, των ακαδημιών των δημοκρατιών, των επιστημονικοτεχνικών ινστιτούτων, των οργανισμών σχεδίων και κατασκευών, των υπουργείων και των διοικήσεων. Στα καθή­ κοντα του συνολικού προγράμματος της επιστημονικοτεχνικής προόδου μπαίνουν: η πρόγνωση των βασικών κατευθύνσεων της επιστημονικοτεχνικής προόδου και η επίδραση της στις κοινωνικο-οικονομικές διαδικα­ σίες· η στήριξη της προτεραιότητας ξεχωριστών κατευθύνσεων για την ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνικής- οι κλίμακες της εφαρμογής των επιτεύξεων της επιστήμης και της τεχνικής στους κλάδους της λαϊκής οικονομίας και ο καταμερισμός των παραγωγικών πόρων σύμφωνα με την κατεύθυνση της επιστημονικοτεχνικής προόδου· η εκτίμηση της επίδρασης που ασκούν οι τεχνολογικές αλλαγές στην παραγωγή, στην αποδοτικότητα και τη δομή της- η στήριξη των κατευθύνσεων της τελειοποίησης του οικο­ νομικού μηχανισμού (βλ. λ.) και της οργανωμένης διάρθρωσης της λαϊκής οικονομίας, που εξασφαλίζουν την πρακτική εφαρμογή του προτεινόμενου συνολικού προγράμματος των επιστημονικοτεχνικών και οικονομικών απο­ φάσεων, την επεξεργασία των πρωταρχικών μέτρων, που συμπεριλαμβάνονται στο πεντάχρονο σχέδιο και συντελούν στην πραγματοποίηση της μακροχρόνιας επιστημονικοτεχνικής πολιτικής. Γενικά το συνολικό πρό-

συνολικό πρόγραμμα επιστημονικοτεχνικής προόδου

661

γράμμα της επιστημονικοτεχνικής προόδου στοχεύει να στηρίξει τις κοτευθύνσεις της ονάπτυξης της επιστήμης και της τεχνικής που συντελούν στην επιτυχή λύση των κοινωνικο-οικονομικών προβλημάτων. Το συνολικό πρόγραμμα της επιστημονικοτεχνικής προόδου διαμορφώνεται σε ειδικές κατευθύνσεις, που συμπεριλαμβάνουν μεγάλους τομείς και κλάδους της λαϊκής οικονομίας, όπως το ενεργειακό σύμπλεγμα οι μηχανοκοτασκευές, η μεταλλουργία, το οικοδομικό σύμπλεγμα η τεχνική των υπολογιστών και τα μέσα διεύθυνσης, το αγροτοβιομηχανικό σύμπλεγμα, (βλ. λ.), τη μόρ­ φωση, την υγεία, τη χρησιμοποίηση των φυσικών πόρων, την προστασία του περιβάλλοντος κλπ. Ταυτόχρονα πραγματοποιούνται υπολογισμοί και μετρήσεις, που επιτρέπουν να εκτιμηθούν τα μερικά και γενικά οποτελέσματα και οι κοινωνικές συνέπειες της επιστημονικοτεχνικής προόδου, οι αλλαγές στη δομή της ποραγωγής, στους δείκτες της παραγωγικότητας της εργασίας (βλ. λ.), στην οικονομική αποδοτικότητα των επενδύσεων, στην υλική χωρητικότητα της παραγωγής, στο επίπεδο και τις συνθήκες της ζωής του πληθυσμού. Στη βάση του συνολικού προγράμματος βρίσκονται οι επιστημονικοτεχνικές προγνώσεις, που αγκαλιάζουν ξεχωριστές τεχνολο­ γικές διαδικασίες, οι μέθοδες παραγωγής συγκεκριμένων ειδών προϊόντων και υπηρεσιών (μεταφορά επιβατών με αεροπλόνα, λιώσιμο οτσαλιού, μετά­ δοση ηλεκτροενέργειας, παραγωγή και αντίστοιχα σ' αυτή μέσα εργασίας), χαρακτηρίζονται από τη συλλογή τεχνικών ποραμέτρων (ταχύτητα και χω­ ρητικότητα των αεροσκαφών, ταχύτητα ενέργειας και χωρητικότητα μνή­ μης των υπολογιστικών μηχανών, κλπ). Η τεχνική πρόοδος εκφράζεται πριν απ' όλα με το ότι πραγματοποιείται η καλυτέρευση των αντίστοιχων παρα­ μέτρων. Μπορεί να έχει εξελικτικό χαρακτήρα στα πλαίσια της δοσμένης τε­ χνολογίας και μπορεί να σημαίνει ποιοτικές εξελίξεις, το πέρασμα σε νέες τεχνικές αποφάσεις. Στην τελευταία περίπτωση πραγματοποιείται συνήθως το πέρασμα σε νέα γενιά μηχανών, μέσων εργασίος (παραδείγματος χάρη, το πέρασμα στη μεταλλουργία δίχως υψικάμινο, που βασίζεται στην άμεση αναγωγή του μετάλλου). Η πρόγνωση των τεχνικών παρομέτρων, των δυ­ νατοτήτων τους για την εξελικτική ή με άλματα καλυτέρευση είναι θεμελιακή ανάμεσα στις διάφορες επιστημονικοτεχνικές προγνώσεις. Γίνεται επεξερ­ γασία των αντίστοιχων τεχνικο-οικονομικών δεικτών που χαρακτηρίζουν τα ειδικά υλικά και εργατικά έξοδα ανά μονάδα προϊόντος ή του ωφέλιμου αποτελέσματος. Η συστηματοποίηση και ο διακανονισμός ξεχωριστών επιστημονικοτεχνικών προγνώσεων επιτρέπουν να καθοριστεί η συνοχή και οι κλίμακες επέκτασης των νεοεισαγόμενων κατά κλάδους βασικών κατευθύν­ σεων του τεχνικού επανεξοπλισμού της λαϊκής οικονομίας, τα οικονομικά και κοινωνικά αποτελέσματα της εφαρμογής των επιτεύξεων της επιστήμης και της τεχνικής. Στο συνολικό πρόγραμμα στηρίζονται τα μέτρα που εξα­ σφαλίζουν τη μέγιστη δυνατή και αποτελεσματική χρησιμοποίηση των επι­ τεύξεων της επιστήμης και της τεχνικής στη λαϊκή οικονομία. Σ’ αυτά υ­ πάρχουν: υποδείξεις για τη δομική πολιτική, δηλαδή για τον καταμερισμό 36

562

συντονισμός τω ν λαΤκο-οικονομικών σχεδίων

και την ανακατανομή των εργατικών, υλικών και χρηματοδοτικών πόρων προτάσεις σχετικά με τη δυναμική ανάπτυξη και τη διάρθρωση των δαπανών για την επιστήμη και τη μόρφωση' υποδείξεις για τη δημιουργία οικονομικών, οργανικών και άλλων αναγκαίων προϋποθέσεων για την επιτάχυνση της επιστημονικοτεχνικής προόδου σε καθορισμένες κατευθύνσεις. Το συνο­ λικό πρόγραμμα, όπως και τα μέτρα που συμπεριλαμβάνονται σ’ αυτό, χα­ ράζονται για μακροχρόνια περίοδο. Η πρακτική εφαρμογή της μακροχρό­ νιας επιστημονικοτεχνικής πολιτικής απαιτεί τη συνεπή πραγματοποίησή της από πεντάχρονο σε πεντάχρονο. Η συνέχεια της εξασφαλίζεται με το συντο­ νισμό των πρωταρχικών μέτρων, που παίρνονται για τό άμεσο πεντάχρονο, με μακροπρόθεσμα καθήκοντα και προοπτικές. Αυτά τα μέτρα πρέπει να υπολογίζουν, με τη μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια, τις πραγματικές συνθήκες που διαμορφώνονται στην ανάπτυξη της λαϊκής οικονομίας και ταυτόχρονα να ξεκινούν από τα μακροπρόθεσμα καθήκοντα. Το πρώτο σχέδιο του συνολικού προγράμματος της επιστημονικοτεχνικής προόδου διαμορφώ­ θηκε για την περίοδο 1976-1990 και η εκτίμηση που έγινε γι’ αυτό στο 25ο συνέδριο του ΚΚΣΕ ήταν θετική. Σύμφωνα με τις αποφάσεις του συ­ νεδρίου, η διαμόρφωση αυτού του σχεδίου συνεχίστηκε μέχρι το 2000. Συντονισμός των λαϊκο-οικονομικών σχεδίων στις σοσιαλιστικές χώρες: Η εθελοντική κοινή δράση των σοσιαλιστικών κρατών για τη εναρμόνιση των εθνικών λαϊκο-οικονομικών σχεδίων, που αποσκοπεΙ στην ανώτερη δυνατή χρησιμοποίηση των πολιτικών και οικονομικών πλεονε­ κτημάτων του παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος οικονομίας διαμέ­ σου του σχεδιασμένου βαθέματος του διεθνούς σοσιαλιστικού καταμερι­ σμού της εργασίας (βλ. λ.), για την εξασφάλιση της ταχύτερης νίκης του σοσιαλισμού και του κομμουνισμού. Η συνεργασία στον τομέα της σχεδια­ σμένης δράσης κοι ιδιαίτερα ο συντονισμός των σχεδίων, αποτελεΙ βασική μέθοδο οργάνωσης της συνεργασίας και βαθέματος του διεθνούς σοσιαλι­ στικού καταμερισμού της εργασίας. Ο συντονισμός των λαϊκο-οικονομικών σχεδίων είναι δυνατός μόνο στις σχέσεις ανάμεσα στις σοσιαλιστικές χώ­ ρες. Συμβάλλει στην πραγματοποίηση συμφωνημένης οικονομικής πολιτικής των κομμουνιστικών και εργατικών κομμάτων στη βάση της βαθιάς ανά­ λυσης των πόρων και των αναγκών ανάπτυξης της οικονομίας των σοσια­ λιστικών χωρών. Η ανάγκη του συντονισμού των λαϊκο-οικονομικών σχε­ δίων των χωρών του σοσιαλισμού, υπαγορεύεται από τη δράση του αντι­ κειμενικού, οικονομικού νόμου της σχεδιασμένης ανάπτυξης της σοσιαλι­ στικής οικονομίας (βλ. λ.). Η δράση αυτού του νόμου, στα πλαίσια της παγ­ κόσμιας σοσιαλιστικής κοινότητας, διαμέσου του συντονισμού των λαϊκοοικονομικών σχεδίων δίνει τη δυνατότητα να επιταχυνθούν οι ρυθμοί της οικονομικής ανάπτυξης των χωρών του σοσιαλισμού, να εξασφαλιστούν τα περιθώρια για την κατάλληλη χρησιμοποίηση των οικονομικών πόρων, να πραγματοποιηθεί η παραγωγή πιο οικονομικά, με τις λιγότερες δαπάνες.

συντονισμός τω ν λαϊκο-οικονομικώ ν σχεδίων

563

0 συντονισμός των τρεχόντων και των προοπτικών λαϊκο-οικονομικών σχε­ δίων πραγματοποιείται τόσο σε διμερή όσο και σε πολυμερή βάση στα πλαί­ σια του ΣΟΑ (βλ. Συμβούλιο Οικονομικής Αλληλοβοήθειας), ιδιαίτερα για σύνθετα προβλήματα που η αποτελεσματική λύση τους ξεπερνά τις δυνοτότητες μιος ή δυο χωρών και απαιτεί τη συνένωση των προσπαθειών μερικών ή και όλων των χωρών-μελών του ΣΟΑ. Όπως δείχνει η πείρα της κονής δράσης των χωρών που συμμετέχουν σ' αυτή τη διεθνή οικονο­ μική οργάνωση, ο συντονισμός επεκτεΐνεται πρώτα-πρώτα σ’ εκείνους τους κλάδους παραγωγής, όπου γιο την ανάπτυξή τους κρίσιμο ρόλο παίζουν το εξωτερικό εμπόριο, η διεθνής εξειδίκευση και η συνεταιριστική οργάνωση, καθώς επίσης στις επιστημονικές και τεχνικές έρευνες, που πορουσιάζουν αμοιβαίο ενδιαφέρον για μια σειρά χώρες και, τέλος, στις μεταφορές που εξυπηρετούν το εξωτερικό εμπόριο. Ο συντονισμός των λοϊκο-οικονομικών σχεδίων συμβάλλει στην εδροίωση της παγκόσμιας σοσιολιστικής οικονο­ μίας. Έτσι η ανάπτυξη της οικονομικής συνεργασίας των χωρών που ανήκουν στο Συμβούλιο Οικονομικής Αλληλοβοήθειας, έδωσε τη δυνατότητα της από κοινού λύσης μιας σειράς βασικών λαϊκο-οικονομικών προβλημάτων. Ανάμεσά τους είναι τα προβλήματα του θερμικού-ηλεκτρικού ισοζυγίου των χωρών-μελών του ΣΟΑ. Προβλήματα που συνδέονται με το βάθεμα της εξειδίκευσης και της συνεταιριστικής οργάνωσης της παραγωγής. Ταυτόχρονα, ο συντονισμός των λαϊκο-οικονομικών σχεδίων όχι μόνο δεν περιορίζει την οικονομική πρωτοβουλία των επιμέρους χωρών, αλλά, αντί­ θετα, συντελεί στην ποραπέρα ανάπτυξη της πρωτοβουλίας. Ο συντονισμός επιτρέπει να χρησιμοποιούντοι καλύτερα και πληρέστερα όλες οι παραγωγι­ κές δυνατότητες τόσο για την άνοδο της οικονομίος καθεμιάς σοσιαλιστι­ κής χώρας όσο και για την επιτάχυνση της ανάπτυξης της πογκόσμιας σοσιαλιστικής οικονομίας στο σύνολό της. Η ολοκλήρωση του συντονισμού των οικονομικών σχέσεων των χωρών-μελών του ΣΟΑ για την περίοδο 1971-1975, εξόπλισε τις σοσιαλιστικές χώρες με συγκεκριμένο πρόγραμ­ μα ανάπτυξης των οικονομικών τους δεσμών για μια πενταετία. Στο παρα­ πέρα βάθεμα της διαδικασίας του συντονισμού των οικονομικών σχεδίων, στη στενότερη οικονομική και πολιτική προσέγγιση των σοσιαλιστικών χωρών, θα συμβάλλει το σύνθετο πρόγρομμα για το παραπέρο βάθεμα και την τελειοποίηση της συνεργασίας και την ανάπτυξη της σοσιαλιστικής οικονομικής ολοκλήρωσης των χωρών-μελών του ΣΟΑ, που ψηφίστηκε τον Ιούλιο του 1971 στην 25η Σύνοδο του ΣΟΑ. Σύμφωνα με το πρόγραμμα αυτό, ο συντονισμός των πεντάχρονων λαϊκο-οικονομικών σχεδίων συμπλη­ ρώνεται σχεδιασμένα με μια σειρά άλλων μορφών συνεργασίας που σχη­ ματίζουν στο σύνολό τους το σχεδιασμένο μηχανισμό ολοκλήρωσης των χωρών του ΣΟΑ. Γενικότερο χαρακτήρα έχουν οι πολυμερείς και διμερείς διαβουλεύσεις πάνω σε βασικά προβλήματα της οικονομικής πολιτικής. Κάτι το νέο στην κοινή σχεδιασμένη δράση των χωρών του ΣΟΑ στις σύγ­ χρονες συνθήκες, γίνεται η ανταλλαγή της πείρας και των αποτελεσμάτων

564 των εθνικών προγνώσεων, καθώς επίσης η πραγματοποίηση κοινών προ­ γνώσεων στον τομέα της οικονομίας, της επιστήμης και της τεχνικής. Θα ανοπτυχθεΙ επίσης ο συντονισμός των σχεδίων, για μια μακροχρόνια πε­ ρίοδο, πάνω στους σπουδοιότερους κλάδους της λαϊκής οικονομίας και τα σπουδαιότερα είδη παραγωγής. Ο συντονισμός των πεντάχρονων σχεδίων θα συμβάλει όχι μόνο στην πιο τακτική αλλά και στην πιο σύνθετη μορφή κοινής, σχεδιασμένης δράσης. Οι άλλες μορφές συντονισμού υπολογίζονται για διάφορες χρονικές περιόδους (ανάλογα με τους συγκεκριμένους σκοπούς και τα προβλήματα που αντιμετωπίζει), ενώ ο συνδυασμός των πεντάχρο­ νων σχεδίων δημιουργεί τους όρους για τη σύνδεση αυτών των προβλη­ μάτων με τα κοινά καθήκοντα των εθνικών οικονομικών σχεδίων στο σύ­ νολό τους. Ο συντονισμός των πεντάχρονων σχεδίων παρουσιάζεται με τον τρόπο αυτό σον μορφή ολοκλήρωσης της διεθνούς σχεδιοποίησης, που εδραιώνει τα αποτελέσματα των αποφάσεων στο επίπεδο των διάφορων κλάδων και σφαιρών της παραγωγικής και επιστημονικοτεχνικής δράσης. Συσσώρευση κεφαλαίου: Η μετατροπή της υπεραξίας (βλ. λ.) σε κε­ φάλαιο. Πηγή της καπιταλιστικής συσσώρευσης είναι η υπεραξία που δημιουργείται από το απλήρωτο μέρος της εργασίας των μισθωτών εργατών. Κινητήρια δύναμη της συσσώρευσης του κεφαλαίου είναι το κυνήγι του κέρδους από τους καπιταλιστές και ο ανταγωνισμός. Η συσσώρευση του κεφαλοίου πραγματοποιείται στη διαδικασία της καπιταλιστικής διευρυμένης αναπαραγωγής (βλ. λ.). Στη διαδικασία της συσσώρευσης του κεφαλαίου πραγματοποιείται η αναπαρογωγή των καπιταλιστικών παραγωγικών σχέ­ σεων, της εκμετάλλευσης σε πλατιά κλίμοκα: Αυξάνει το κεφάλαιο που βρί­ σκεται στα χέρια των καπιταλιστών και ταυτόχρονα εντεΐνεται η εκμετάλ­ λευση της στρατιάς των μισθωτών εργατών. Η δοσμένη αναλογία στην ο­ ποία διαιρείται η υπεραξία — σε ένα μέρος που δαπανάται για την προσω­ πική κατανάλωση του καπιταλιστή και σε ένα κεφάλαιο που χρησιμοποιείται για τη διεύρυνση της παραγωγής — καθορίζεται από το απόλυτο μέγεθος της υπεραξίας. Ό λο ι οι συντελεστές που υποβοηθούν την αύξηση της υπερα­ ξίας αυξάνουν και τη συσσώρευση του κεφαλαίου. Στους συντελεστές αυτούς υπάγονται πρώτα απ’ όλα η ενίσχυση του βαθμού της εκμετάλλευ­ σης των εργατών, η μείωση του μισθού κάτω από την αξία της εργατικής δύναμης. Η αύξηση της καπιταλιστικής συσσώρευσης εξαρτάται από την αύξηση της παραγωγικότητας των συντελεστών της εργασίας, από το μέ­ γεθος του μεταβλητού κεφαλαίου, κλπ. Η συσσώρευση κεφαλαίου πραγ­ ματοποιείται σε συνθήκες ανόδου της οργανικής του σύνθεσης πράγμα που οδηγεί αναπόφευκτα στη δημιουργία εφεδρικής στρατιάς εργασίας. Η αύξηση του πλούτου που συσσωρεύεται στα χέρια των καπιταλιστών συνοδεύεται από την επιδείνωση της θέσης των εργαζομένων (βλ. γενικός νόμος της καπιταλιστικής συσσώρευσης). Στις συνθήκες του ιμπεριαλισμού, τα μονοπώλια έχουν την οικονομική δυνατότητα να αυξάνουν συστηματικά

σύστημα μισθολόγησης στο σοσιαλισμό

666

τα κεφάλαιά τους χάρη στα μονοπωλιακά υπερκέρδη (βλ. λ.). Στη διαδικασία της συσσώρευσης του κεφαλαίου οξύνονται οι αντιθέσεις του καπιταλι σμού, κοινωνικοποιείται παραπέρα η παραγωγή και η εργασία, δημιουργούν· ται οι αντικειμενικές και υποκειμενικές προϋποθέσεις για την αντικατάσταση του καπιταλισμού από το σοσιαλισμό. Συσσώρευση κεφαλαίου πρωταρχική, βλ. πρωταρχική συσσώρευση κεφαλαίου. Συσσώρευση σοσιαλιστική, βλ. σοσιαλιστική συσσώρευση. Σύστημα μισθολόγησης στο σοσια λισμό: Η σχεδιοποιημένη μορφή οργάνωσης και ρύθμισης της αμοιβής εργασίας (βλ. μισθός στο σοσιαλι­ σμό) σε συνάρτηση με την εργασιακή προσφορά του εργαζόμενου. Με το μισθολογικό σύστημα, το σοσιαλιστικό κράτος υπολογίζει τη διαφορά ανάμεσα στους ειδικευμένους και τους μη ειδικευμένους, την ελαφριά και βαριά εργασία, το βαθμό εντατικότητας και της κοινωνικής σπουδαιότητας της εργασίας και στη βάση αυτού καθορίζει το μέτρο της αμοιβής. Έτσι εφαρμόζεται ο οικονομικός νόμος του καταμερισμού της εργασίας, το υλικό ενδιαφέρον των εργαζομένων για την ανάπτυξη της κοινωνικής παραγωγής. Το μισθολογικό σύστημα αποτελεΐται από τους μισθολογικούς ειδικευμέ­ νους καταλόγους, την κλίμακα μισθολόγησης (για τους εργάτες) και το σύστημα αποδοχών υπευθυνότητας (για τους μηχανοτεχνικούς και τους υπαλλήλους), τις συμβάσεις εργασίας, και τους συντελεστές του μισθού για απομακρυσμένες περιοχές. Η επεξεργασία των στοιχείων του συστή­ ματος μισθολόγησης γίνεται ενιαία σ’ ολόκληρη την ΕΣΣΔ. Ο μισθολογικόςειδικευμένος κατάλογος περιέχει, κατά κατηγορίες, διάφορες μορφές εργα­ σίας σύμφωνα με τις δυσκολίες τους, τη σοβαρότητα και τη βαρύτητά τους, με την υπόδειξη της βαθμίδας στην οποία αντιστοιχεί η καθεμιά τους, καθώς και τις απαιτήσεις σε γνώσεις και πείρα που είναι αναγκαίες για την εκπλή­ ρωση του συγκεκριμένου είδους εργασίας. Ο κατάλογος χρησιμοποιείται για τη μισθολόγηση των εργασιών και την κάλυψη των ειδικευμένων βαθμίδων από τους εργαζόμενους. Η μισθολογική κλίμακα αποτελεΐται από μισθολογικούς δείκτες και μισθολογικές βαθμίδες, που στη βάση τους καθορίζεται ο συσχετισμός της αμοιβής εργασίας για διαφορετική ειδίκευση. Ο μισθολογικός δείκτης δείχνει πόσες φορές ο μισθός των εργαζομένων της πιο υψηλής βαθμίδας είναι υψηλότερος από το μισθό της πιο χαμηλής βαθμίδας. Ο μισθός της πρώτης βαθμίδας, δηλ. της πιο χαμηλής, καθορίζει το μέγεθος της αμοιβής για την εκπλήρωση κάθε είδους εργασίας. Το μέγεθος των καθορισμένων μισθών των επόμενων βαθμίδων καθορίζεται με τον πολλα­ πλασιασμό του μισθού της πρώτης βαθμίδας με τον αντίστοιχο δείκτη μισθολόγησης. Σήμερα στη βιομηχανία των μηχανοκατασκευών, των δασών, του πετρελαίου, της επεξεργασίας ξύλου, της υφαντουργίας, της ραπτικής, της υποδηματοποιίας, της διατροφής και άλλων κλάδων, χρησιμοποιούνται

«σύ στη μα συμμετοχής» κλίμακες με έξη βαθμίδες. Η μέγιστη διαφορά ανάμεσα στους ακραίους μισθούς για τους κλάδους μεταποίησης της βαριάς βιομηχανίας ισούτα με 1:2, στην ελαφριά βιομηχανία και στη βιομηχανία των ειδών διατροφής με 1:1,8. Η εργασία των μηχανικών-τεχνικών και των υπαλλήλων, πληρώ­ νεται με βάση τις διαφοροποιημένες υπευθυνότητας τους. Σε κάθε υπευ­ θυνότητα εξετάζεται μια καθορισμένη «ψαλίδα», ανάμεσα στη μέγιστη και στην ελάχιστη μισθοδοσία, που επιτρέπει να συνδεθεί πιο στενά η αμοιβή εργασίας με τα αποτελέσματα, να παροτρυνθεΙ η εργασία της πιο υψηλής αποδοτικότητας. Οι διαφορές στις οικονομικές και στις κλιματολογικές συνθήκες της ΕΣΣΔ, η αναγκαιότητα για την προσέλκυση και εγκατάσταση στελεχών σε αραιοκατοικημένες και απομακρυσμένες περιοχές, υπαγορεύει την αναγκαιότητα να διαφοροποιηθεί η αμοιβή εργασίας σύμφωνα με τις περιοχές της χώρας. Αυτό πραγματοποιείται με τη χρησιμοποίηση ειδι­ κών δεικτών για τους μισθούς των διάφορων περιοχών. «Σύστημα συμμετοχής»: Μια από τις μορφές υποταγής πολλών επι­ χειρήσεων και εταιριών στους μεγιστάνες του μονοπωλιακού κεφαλαίου με τη διείσδυση των ελεγχόμενων απ' αυτούς μετοχικών εταιριών (βλ. λ.) σε άλλες εταιρίες. Το σύστημα συμμετοχής έγκειται στο ότι η επικεφαλής εταιρία, η λεγάμενη «μητρική» εταιρία, αγοράζει το πακέτο ελέγχου των με­ τοχών (βλ. λ.) μιας άλλης εταιρίας, της λεγάμενης «θυγατρικής», που αυτή με τη σειρά της υποτάσσει εταιρίες «εγγονούς». Η συνεπής εφαρμογή του συστήματος συμμετοχής οδηγεί στην εξής κατάσταση: η «μητρική» εταιρία, υποτάσσοντας τη μια εταιρία διαμέσου της άλλης, ασκεί τον έλεγχό της σε μια ευρύτερη πυραμίδα εταιριών. Συνήθως, κορυφαία εταιρία σε τέτοιες πυραμίδες είναι χρηματιστικές ενώσεις-τράπεζες, ασφαλιστικές εταιρίες με χρηματικά κεφάλαια που τα χρησιμοποιούν για να αγοράζουν τις μετο­ χές θυγατρικών εταιριών. Για να ασκεί κανείς τον έλεγχο του κεφαλαίου μιας μετοχικής εταιρίας σήμερα δεν είναι απαραίτητο να κατέχει πάνω από το 51 % των μετοχών. Εφόσον η πραγματική εξουσία στις μετοχικές εταιρίες βρίσκεται στα χέρια των μετόχων μεγάλου αριθμού μετοχών, ενώ η μάζα των κατόχων μικρού αριθμού μετοχών στην πράξη δεν επιδρά στη χρηματική και παραγωγική δραστηριότητα των μονοπωλίων, τα τελευταία αρκεί να κα­ τέχουν τα 10-20 % των μετοχών για να ασκήσουν πραγματικό έλεγχο πάνω στο κεφάλαιο της μιας ή της άλλης εταιρίας. Το σύστημα συμμετοχής χαρα­ κτηρίζει ιδιαίτερα το σύγχρονο μονοπωλιακό κεφάλαιο. Η χρημστιστική ολι­ γαρχία (βλ. λ.) χρησιμοποιώντας αυτό το σύστημα, πετυχαίνει μια γιγαντιαία διεύρυνση της εξουσίας της πάνω σ’ έναν τεράστιο αριθμό βιομηχανικών και τραπεζικών εταιριών. Ο ισχυρισμός των αστών οικονομολόγων ότι με τη μορφή του συστήματος συμμετοχής πραγματοποιείται «επανάσταση στην ιδιοκτησία» όπου τάχα, ο τεράστιος αριθμός κατόχων μικρών μετοχών μετα­ τρέπει το σημερινό καπιταλισμό σε «λαίκό», στην πραγματικότητα δε σημαί­ νει παρά την ενίσχυση της εξουσίας του μεγάλου μονοπωλιακού κεφαλαίου.

σχεδιασμένη ανάπτυξη της σοσιαλιστικής οικονομίας

567

Σχεδιασμένη ανάπτυξη της σοσια λιστικής οικονομίας: Νομοτέλεια της σοσιαλιστικής οικονομίας, που συνίσταται στη διαρκή, ενσυνείδητη δια­ τήρηση, από μέρους της κοινωνίας, της πιο ευνοϊκής αντιστοιχίας ανάμεσα στους διάφορους κλάδους και τις διάφορες σφαίρες της σοσιαλιστικής οι­ κονομίας, πράγμα που εξασφαλίζει την πληρέστερη επίτευξη του σκοπού της σοσιαλιστικής παραγωγής. «Η διαρκής, ενσυνείδητα τηρούμενη αναλογικότητα, πραγματικά σημαίνει σχεδιασμένη ανάπτυξη...» (Β. I. Λένιν). Ανάμεσα σ' όλους τους αλληλένδετους τομείς της εθνικής οικονομίας (επιχειρήσεις, κλάδους, οικονομικές περιφέρειες, κλπ.) και τις φάσεις της αναπαραγωγής, είναι απαραίτητες ορισμένες αναλογίες για την επίτευξη της πιο ευνοϊκής και αρμονικής ικανοποίησης του συνόλου των κοινωνικών αναγκών. Ό σ ο πιο αναπτυγμένος είναι ο κοινωνικός καταμερισμός της εργα­ σίας (βλ. λ.), όσο πιο κοινωνικός είναι ο χαρακτήρας της διαδικασίας της παραγωγής, τόσο πιο περίπλοκες και πιο πολύπλευρες είναι οι αμοιβαίες σχέσεις στη διαδικασία της κοινωνικής αναπαραγωγής και τόσο πιο επιτα­ κτική γίνεται η ανάγκη για την ενσυνείδητη τήρηση της αναλογικότητας στην ανάπτυξη της σοσιαλιστικής οικονομίας. Ωστόσο ο τρόπος με τον οποίο πραγματοποιείται η ανάγκη αυτή, η οικονομική μορφή με την οποία εκφρά­ ζεται, αλλάζουν με τη μετάβαση από τον ένα στον άλλο τρόπο παραγωγής. «Η ανάγκη του καταμερισμού της κοινωνικής εργασίας σε ορισμένες ανα­ λογίες, δεν μπορεί με κανένα τρόπο να καταργηθεί από μια ορισμένη μορφή κοινωνικής παραγωγής — μπορεί να αλλάξει μόνο η μορφή εκδήλωσής της» (Κ. Μαρξ). Στον καπιταλισμό, η αναγκαία αναλογικότητα εξασφαλίζεται αυθόρμητα, σαν ένα μέσο μέγεθος από διάφορες παρεκλίσεις, δηλαδή με τη μη πραγματοποίησή της. «Για τον καπιταλισμό είναι απαραίτητη η κρίση για να δημιουργηθεί μια διαρκώς παραβιαζόμενη αναλογικότητα» (Β.Ι. Λένιν). Αυτό δημιουργεί τεράστιες απώλειες εργατικών και υλικών πόρων. Η σοσιαλιστική παραγωγή, που στηρίζεται στην κοινωνική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, εξασφαλίζει τη δυνατότητα τήρησης της διαρκούς ανα­ λογικότητας στην κλίμακα όλου του κράτους, με βάση τον αυστηρό υπολο­ γισμό των ατόμων και των πηγών της κοινωνίας, την επιστημονική πρό­ βλεψη της πορείας της κοινωνικής αναπαραγωγής. Οι αναλογίες της σο­ σιαλιστικής οικονομίας έχουν αντικειμενικό χαρακτήρα. Αυτό σημαίνει ότι δεν μπορεί η κοινωνία να τις καθορίζει αυθαίρετα. Στο σύστημα των αναλογιών της σοσιαλιστικής οικονομίας, που εκφράζουν τις ποσοτικές αντιστοιχίες ανάμεσα στους αλληλένδετους κρίκους της κοινωνικής παρα­ γωγής, οι αναλογίες της παραγωγής είναι οι καθοριστικές. Η κύρια ανα­ λογία στη σοσιαλιστική οικονομία — ανάμεσα στην παραγωγή μέσων πα­ ραγωγής και την παραγωγή μέσων κατανάλωσης — χαρακτηρίζεται από τον πρωτεύοντα ρόλο της παραγωγής μέσων παραγωγής. Γι’ αυτό, η αμοιβαία σχέση ανάμεσα σ’ αυτούς τους δύο υποτομείς της κοινωνικής παραγωγής χαρακτηρίζεται από την αύξηση του ειδικού βάρους του πρώτου υποτομέα, δηλ. από τους υψηλότερους ρυθμούς της ανάπτυξής του, πράγμα που εξα­

668

σχεδιασμένη ανάπτυξη της σοσιαλιστικής οικονομίας

σφαλίζει και τη γοργή ανάιττυξη της παραγωγής ειδών κατανάλωσης. Teράστια κοινωνικοοικονομική σημασία έχει επίσης η τήρηση της αναλογικότητας στην ανάιττυξη της βιομηχανικής και της αγροτικής παραγωγής, ανά­ μεσα στην παραγωγή, τη συσσώρευση και την κατανάλωση, την κυκλο­ φορία εμπορευμάτων και τα χρηματικά έσοδα του πληθυσμού, την παρα­ γωγή και τις μεταφορές, κλπ. Υπολογίζοντας την ανάγκη οικονομίας χρόνου και επίτευξης των μεγαλύτερων αποτελεσμάτων με τις μικρότερες δαπάνες, τα καθοδηγητικά οικονομικά όργανα τηρούν σχεδιασμένα (βλ. σχεδιοποίηση της σοσιαλιστικής οικονομίας) τις πιο ευνοϊκές αναλογίες, δηλαδή τις ανα­ λογίες εκείνες που εξασφαλίζουν σε κάθε στάδιο οικονομικής ανάπτυξης, με τις δοσμένες εργατικές, υλικές και χρηματικές πηγές, τους υψηλότερους ρυθ­ μούς ανάπτυξης της κοινωνικής παραγωγής και της λαϊκής ευημερίας. Οι αναλογίες στη σοσιαλιστική οικονομία αλλάζουν διαρκώς, η αναλογικότητα της οικονομίας παρουσιάζει μια δυναμική ανάπτυξη. Με την επιστημονικοτεχνική πρόοδο (βλ. λ.) εμφανίζονται νέοι προοδευτικοί κλάδοι της παραγω­ γής, προσελκύονται στην οικονομική κυκλοφορία όλο και νέες φυσικές πη­ γές, πράγμα που επιτρέπει να ικανοποιηθούν ορισμένες κοινωνικές ανάγκες με νέα προϊόντα και με τις μικρότερες δαπάνες εργασίας και μέσων παραγω­ γής (π.χ., προοδευτικές αλλαγές στη δομή του ισοζυγίου καυσίμων, η αύξηση στο ισοζύγιο αυτό του ειδικού βάρους οικονομικοτέρων καυσίμων σε σχέση με το γαιάνθρακα, το φυσικό αέριο και το πετρέλαιο). Τα καθήκοντα που συνδέονται με την οικοδόμηση της υλικοτεχνικής βάσης του κομμουνισμού (βλ. λ.) με την αξιοποίηση των επιτεύξεων της σύγχρονης επιστημονικοτεχνικής επανάστασης και την αύξηση της αποδοτικότητας της κοινωνικής παραγωγής, όλα αυτά προϋποθέτουν την προοπτική ουσιαστικών αγαθών στις λαϊκο-οικονομικές αναλογίες, την επιτάχυνση της ανάπτυξης των πιο προοδευτικών και οικονομικών κλάδων και παραγωγικών τεχνικών, την ενίσχυση του ρόλου των ποιοτικών, εντατικών παραγόντων της οικο­ νομικής ανάπτυξης. Η αναδιάταξη της δομής της κοινωνικής παραγωγής, η αλλαγή των λαϊκο-οικονομικών αναλογιών στη σοσιαλιστική οικονομία, πραγματοποιούνται πρώτα απ’ όλα διαμέσου της συγκεντρωτικής σχεδιοποίησης του καταμερισμού των επενδύσεων. Σοβαρό ρόλο στην επίτευξη αναλογικότητας παίζουν και οι οικονομικές μέθοδοι επίδρασης στις οικο­ νομικές διαδικασίες. Η σχεδιασμένη αναλογικότητα στην ανάπτυξη της σοσιαλιστικής οικονομίας, δεν αποκλείει τη δυνατότητα να εμφανιστούν επιμέρους δυσαναλογίες, που προκαλούνται τόσο απά αντικειμενικούς παράγοντες (έλλειψη επαρκών υλικών εφεδρειών, κακή σοδιά, θεομηνίες) άσο και από υποκειμενικές αιτίες (αδυναμίες σχεδιοποίησης και καθοδή­ γησης της οικονομίας). Διαθέτοντας επαρκείς οικονομικές εφεδρείες, η σοσιαλιστική κοινωνία μπορεί να προλαμβάνει τις δυσαναλογίες που διαφαίνονται, είτε να εξαλείφει αυτές που εμφανίστηκαν ήδη. Η οικονομία της ανώτερης φάσης του κομμουνισμού κάνει την κοινωνική εργασία τόσο αποδοτική πηγή υλικών αγαθών, που γίνεται δυνατή η παραγωγή περισσό-

σχεδιοποίηση στα κολχόζ τερών προϊόντων απ' ό,τι απαιτεί η πλήρης ικανοποίηση όλων των τρεχουσών κοινωνικών αναγκών. Αυτό θα επιτρέψει να αλλάξει πολύ γρήγορα η δομή της κοινωνικής παρογωγής, εξασφαλίζοντας την ικανοποίηση όχι μόνο των καθιερωμένων αλλά και των νέων, ολοένα και μεγαλύτερων α­ ναγκών της κοινωνίας. Ο συντονισμός των λαϊκο-οικονομικών σχεδίων των χωρών του σοσιαλισμού συμβάλλει στην επιβολή και τήρηση της σχεδιοσμένης αναλογικότητας στην κλίμακα του παγκόσμιου συστήματος της σοσιαλιστικής οικονομίας, πράγμα που έχει σαν αποτέλεσμα μια τερά­ στια εξοικονόμηση κοινωνικής εργασίας και μέσων, την ανύψωση της οικο­ νομικής αποδοτικότητας της παραγωγής, τόσο της κάθε χώρας του σοσια­ λισμού όσο και όλου του παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος. «Σχεδιασμένος καπιταλισμός», βλ. θεωρία του «σχεδιασμένου» ή «ρυθμιζόμενου καπιταλισμού». Σχεδιοποίηση προοπτική, βλ. προοπτική σχεδιοποίηση. Σχεδιοποίηση στα κολχόζ: Η κατάρτιση και η οργάνωση της εκπλή­ ρωσης του σχεδίου οικονομικής και πολιτιστικής ανάπτυξης στα κολχόζ. Τα κολχόζ, αποτελώντας μια βασική μορφή της σοσιαλιστικής οικονομίας, μπορούν να αναπτυχθούν ομαλά μόνο με βάση το σχέδιο, σε συνθήκες κρατικής συγκεντρωτικής καθοδήγησης. Το κύριο καθήκον της σχεδιοποίησης στα κολχόζ είναι να εξασφαλίσουν την επίτευξη των μεγαλύτερων απο­ τελεσμάτων στην παραγωγή με τις μικρότερες δαπάνες εργασίας, υλικών και χρηματικών μέσων, προς το συμφέρον της κοινωνίας, του κάθε κολχόζ και του κάθε μέλους του κολχόζ. Η σχεδιοποίηση στα κολχόζ, παρόλο που στο βασικό, το θεμελιώδες, είναι παρόμοια με το σχεδίασμά στις κρατικές επιχειρήσεις, χαρακτηρίζεται από μια σειρά ουσιαστικών γνωρισμάτων, που απορρέουν από τις ιδιομορφίες της συνεταιριστικής-κολχόζνικης μορφής ιδιοκτησίας. Το κολχόζ το ίδιο σχεδιάζει την παραγωγή και τη διανομή των προϊόντων, τη χρησιμοποίηση της γης και της εργασίος, των μηχανών και των άλλων μέσων παραγωγής, την κατανομή των εσόδων των κολχόζ και το μέγεθος πληρωμής της εργασίας. Στη δράση του καθοδηγείται από την ανάγκη να καλυφθεί και να υπερκαλυφθεί το κρατικό σχέδιο συγκέντρωσης και πιο αποδοτικής χρησιμοποίησης της γης, ολόπλευρης διεύρυνσης της παραγωγής των προϊόντων που χρειάζεται το κράτος και το κολχόζ, με τη μείωση της αξίας τους. Ο τρόπος σχεδιοποίησης που ισχύει τώρα κα­ θορίστηκε απο την ολομέλεια του Μαρτίου του 1965 και από το 23ο συνέδριο του ΚΚΣΕ. Χορακτηρίζεται από την ποροχή περισσότερων δι­ καιωμάτων στους κολχόζνικους κατά την επεξεργασία και εκπλήρωση των σχεδίων, ενώ διατηρείται και εδραιώνεται η κρατική καθοδήγηση. Βάση της σχεδιοποίησης στα χωριά είναι το κρατικό σχέδιο συγκέντρωσης, όπου καθορίζεται πόσα και ποιά προϊόντα ωφείλει να πουλήσει το νοικοκυριό του κολχόζ στο κράτος. Το κρατικό σχέδιο συγκέντρωσης καταρτίζεται από

670

σχεδιοποίηση στα κολχόζ

πριν για μια σειρά χρόνων και παραμένει αναλλοίωτο, σταθερό. Αυτό δημι­ ούργησε τις πιο ευνοϊκές συνθήκες για τη σχεδιοποίηση στα κολχόζ, κΓ έτσι η σχεδιοποίηση στηρίζεται σε στέρεη οικονομική βάση. Το κολχόζ, γνω­ ρίζοντας το σταθερό κρατικό σχέδιο συγκέντρωσης για τα προσεχή χρόνια, μπορεί να σχεδιάσει την καλύτερη χρησιμοποίηση της γης, να εφαρμόσει μια προοδευτική διάρθρωση των καλλιεργούμενων εκτάσεων και μια ορθή αμειψισπορά, να υπολογίσει τον αριθμό των ζώων και την απόδοσή τους, να έχει μια σαφή προοπτική ανάπτυξης του νοικοκυριού. Το σταθερό σχέδιο συγκέντρωσης ανέβασε σε υψηλότερο επίπεδο το ενδιαφέρον των κολχόζ για την αύξηση της αγροτικής παραγωγής, γιατί για τα προϊόντα που που­ λούν τα κολχόζ πάνω από το σχέδιο, καθορίζονται υψηλότερες τιμές. Ταυτό­ χρονα, το σταθερό σχέδιο συγκέντρωσης είναι ωφέλιμο και στο κράτος. Με τη βοήθειά του το κράτος, πρώτο, εγγυάται την ικανοποίηση του ελάχιστου ορίου αναγκών της κοινωνίας σε αγροτικά προϊόντα (ενώ οι υπόλοιπες ανά­ γκες καλύπτονται κυρίως με τις αγορές προϊόντων από τα κολχόζ και τα σοβχόζ πάνω από το σχέδιο) και, δεύτερο, καταμερίζοντας το σχέδιο συγκέν­ τρωσης ανάμεσα στις δημοκρατίες,τις περιοχές, τις περιφέρειες και στα νοι­ κοκυριά, το κράτος συμβάλλει στη λογικότερη εξειδίκευση της αγροτικής παραγωγής, εξασφαλίζει την ανάπτυξη της εντατικοποίησης και της αποδοτικότητάς της. Με βάση τα καθήκοντα πώλησης προϊόντων στο κράτος, που καθορίζονται από τα παραπάνω όργανα, το κολχόζ μόνο του επεξεργά­ ζεται όλους τους υπόλοιπους δείκτες του σχεδίου. Ο τρόπος σχεδιοποίησης που ισχύει, εξασφαλίζοντας τη διεύρυνση των δικαιωμάτων των κολχόζ στο σχεδιασμό, ενισχύει σοβαρά και την ευθύνη τους για τον καταρτισμό και την εκπλήρωση των σχεδίων. Στα κολχόζ καταρτίζεται ένα σύστημα σχεδίων: το οργανωτικό-οικονομικό, το πεντάχρονο, το ετήσιο. Μπορούν επίσης να καταρτιστούν σχέδια κοινωνικής ανάπτυξης, σχέδια ανάπτυξης των επιμέρους κλάδων ή επίλυσης αυτών ή των άλλων μεγάλων προβλημά­ των. Ό λ α τα σχέδια που καταρτίζονται στα κολχόζ μπορεί κανείς να τα διαιρέσει σε δύο ομάδες: Προοπτικά σχέδια και τρέχοντα σχέδια. Σπουδαιό­ τατο στατιστικό μέρος της προοπτικής σχεδιοποίησης (βλ. λ.) είναι η επε­ ξεργασία και εκπλήρωση του οργανωτικού-οικονομικού σχεδίου του κολχόζ. Βασικό του καθήκον είναι να καθορίσει τον τύπο και τις διαστάσεις του νοι­ κοκυριού που ανταποκρίνονται σε μεγαλύτερο βαθμό στις τοπικές, φυσικές και οικονομικές, συνθήκες. Το πρόβλημα αυτό λύνεται πρώτα-πρώτα με την οικονομικά θεμελιωμένη επιλογή εξειδίκευσης και συγκέντρωσης της πα­ ραγωγής, που εξασφαλίζουν την πιο αποδοτική δραστηριότητα του νοικο­ κυριού. Στο σχέδιο καθορίζεται εκείνο το τεχνικό και οργανωτικό επίπεδο της παραγωγής που ανταποκρίνεται στις νεώτερες επιτεύξεις της επιστήμης και της τεχνικής, οι συνθήκες εργασίας και ζωής των κολχόζνικων. Τα σπου­ δαιότερα ορόσημα στην εκπλήρωση των καθηκόντων του οργανωτικο-οικονομικού σχεδίου είναι τα πεντάχρονα σχέδια του κολχόζ. Σ’ αυτά χαράζονται τα καθήκοντα εκείνα που σκοπεύουν να πραγματοποιήσουν οι εργαζόμενοι

σχεδιοποίηση της σοσιαλιστικής οικονομίας

571

στα κολχόζ στη διάρκεια των πέντε χρόνων. Με βάση το προσωπικό σχέδιο καταρτίζεται το τρέχον ή παραγωγικο-χρηματικό σχέδιο του κολχόζ (βλ. τρέχουσα σχεδιοποίηση). Το σχέδιο αυτό καταρτίζεται για ένα χρόνο και χαράζει το συγκεκριμένο πρόγραμμα δράσης των κολχόζνικ ων για την εκπλή­ ρωση των εντολών του προοπτικού σχεδίου. Τα προοπτικά και το τρέχοντα σχέδια συνδέονται στενά μεταξύ τους, αλληλοσυμπληρώνονται. Ωστόσο την κύρια σημασία στο σύστημα της σχεδιοποίησης στα κολχόζ έχουν τα προοπτικά σχέδια. Για την αποδοτικότερη οργάνωση της εκπλήρωσης του παραγωγικο-χρηματικού σχεδίου καταρτίζονται στα κολχόζ επιχειρησιακά σχέδια (σχέδια εργασ(ας) για το σύνολο του νοικοκυριού και για τους επι­ μέρους τομείς του. Ιδιαίτερα σοβαρό ρόλο στο κολχόζ παίζουν τα επιχειρη­ σιακά σχέδια για τις πιο υπεύθυνες κοι εντατι κές περιόδους των αγροτικών εργασιών της σποράς, της συγκέντρωσης του σανού, της συγκομιδής της σοδιάς. Το σχέδιο του κολχόζ, όπως και οποίου δήποτε άλλου κρίκου της λαϊκής οικονομίας, είναι σωστό και περισσότερο αποτελεσματικό μόνο όταν παίρνει υπόψη όλες τις εφεδρείες ανάπτυξης της παρογωγής. Τις εφεδρείες αυτές μπορεί να τις αποκαλύψει και να τις υπολογίσει στο σχέδιο μόνο ολό­ κληρη η ομάδα των εργαζομένων στο κολχόζ. Οι κολχόζνικοι, συμμετέ­ χοντας ενεργά στην επεξεργασία του σχεδίου, διασαφίζουν βαθιά το καθή­ κοντα που μπαίνουν μπροστά τους και ετοιμάζονται έγκαιρα για την εκπλή­ ρωσή τους. Οι μορφές συμμετοχής των κολχόζνικων στη διαμόρφωση του σχεδίου είναι ποικίλες. Οι κολχόζνικοι εξετάζουν, αλλάζουν είτε διακριβώ­ νουν το σχέδιο στις γενικές συνελεύσεις τους. Τα σχέδια των παρογωγικών τμημάτων εξετάζονται σε συνελεύσεις των ομάδων και στα συμβούλια αυτών των τμημάτων. Σε ορισμένα νοικοκυριά υπάρχουν οικονομικά συμ­ βούλια και γραφεία οικονομικής ανάλυσης, δημιουργημένα σε εθελοντική βάση, που συμβάλλουν σημαντικά στην τελειοποίηση της σχεδιοποίησης στα κολχόζ. Μεγάλο ρόλο στη σχεδιοποίηση παίζουν οι οργανώσεις του κόμματος, των συνδικάτων και της κομσομόλ. Σχεδιοποίηση της σοσιαλιστικής οικονομίας: Η κατάρτιση και η οργά­ νωση της διαδικασίας εκπλήρωσης των σχεδίων ανάπτυξης της σοσιαλιστι­ κής οικονομίας. Η σχεδιοποίηση αποτελεΙ μια από τις εκδηλώσεις της οικο­ νομικής και οργανωτικής λειτουργίας του σοσιαλιστικού κράτους, του καθοδηγητικού ρόλου του κομμουνιστικού κόμματος στην ανάπτυξη της χώ­ ρας. Η σχεδιοποίηση είναι το επίκεντρο της καθοδήγησης της σοσιαλιστικής οικονομίας. Η σχεδιασμένη ανάπτυξη της οικονομίας αποτελεΙ σπουδαιό­ τατο πλεονέκτημα του σοσιαλισμού απέναντι στον καπιταλισμό. Δίνει τη δυ­ νατότητα να αναπτύσσεται η οικονομία αδιάκοπα και με υψηλούς ρυθμούς, να καταμερίζονται σωστά οι παραγωγικές δυνάμεις στο έδοφος της χώρας, να εισάγονται ταχύτερα και πληρέστερα στην παραγωγή οι επιτεύξεις της επιστήμης και της τεχνικής, να χρησιμοποιούνται με οικονομία όλες οι υλικές, χρηματικές και εργατικές πηγές της κοινωνίας προς το συμφέρον των εργα­

572

σχ€διοπο(ηση της σοσιαλιστικής οικονομίας

ζομένων. Η σχεδιοποίηση της σοσιαλιστικής οικονομίας είναι δυνατή μόνο όταν υπάρχει κοινωνική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής. Το πέρασμα των βασικών μέσων παραγωγής στην ιδιοκτησία του λαού δημιουργέ την ανάγκη της σχεδιασμένης, αναλογικής ανάπτυξης της λαϊκής οικονομίας. Η κοινω­ νική ιδιοκτησία εξασφαλίζει την οικονομική και οργανωτική ενότητα της σοσιαλιστικής οικονομίας, συνεπώς και τη δυνατότητα της ενιαίας διεύθυν­ σης όλων των τμημάτων της, τη δυνατότητα να αναπτύσσεται η οικονομία της χώρας με βάση σχέδιο καταρτισμένο από πριν. Το κύριο πρόβλημα παυ λύνει η σχεδιοποίηση είναι η εξασφάλιση της σχεδιασμένης ανάπτυξης της σοσιαλιστικής οικονομίας (βλ. λ.) και των επιμέρους τμημάτων της, έτσι ώστε να επιτυγχάνονται τα καλύτερα αποτελέσματα στην παραγωγή με τις μικρότερες δαπάνες, προς το συμφέρον της κοινωνίας. Τα σχέδια στη σοσιαλιστική κοινωνία είναι επιστημονικά, εφόσον αντανακλούν τις απαι­ τήσεις των αντικειμενικών νόμων της κοινωνικής ανάπτυξης. Η σχεδιοποίηση στηρίζεται πρώτα- πρώτα στο νόμο της σχεδιασμένης ανάπτυξης της σοσιαλιστικής οικονομίας (βλ. λ.). Υπολογίζει επίσης τις απαιτήσεις του βα­ σικού οικονομικού νόμου, του νόμου της αξίας, του νόμου της διανομής ανά­ λογα με την εργασία, κλπ. Τα σχέδια έχουν καθοδηγητικό χαρακτήρα. Δε θέ­ τουν μόνο ένα πρόβλημα στη σοσιαλιστική οικονομία, στους κλάδους, σπς επιχειρήσεις, αλλά δείχνουν και τη λύση του. Μετά την έγκρισή του, το σχέδιο αποκτά ισχύ νόμου και η εκπλήρωσή του είναι υποχρεωτική. 0 καθοδηγητικός χαρακτήρας της σχεδιοποίησης, εννοείται, δεν έχει τίποτα το κοινό με τον ετσιθελισμό στην οικονομική καθοδήγηση, εφόσον και το ίδιο το κα­ θήκον που τίθεται στο σχέδιο και οι τρόποι εκπλήρωσής του καθορίζονται με βάση τη γνώση του συστήματος των αντικειμενικών οικονομικών νόμων, των τάσεων της αναπτυσσόμενης επιστημονικοτεχνικής επανάστασης, του υπολογισμού των αναγκών και των πόρων της κοινωνίας, της διαμορφωμέ­ νης εσωτερικής και εξωτερικής κατάστασης, της οικονομικής και πολιτικής ανάπτυξης. Βάση όλου του συστήματος σχεδιοποίησης της σοσιαλιστικής οικονομίας είναι η προοπτική σχεδιοποίηση (βλ. λ.). Το πρόγραμμα εκπλή­ ρωσης των δεικτών του προοπτικού σχεδίου καταρτίζεται με τη βοήθεια της τρέχουσας σχεδιοποίησης (βλ. λ.). Στη διαδικασία της σχεδιοποίησης της σοσιαλιστικής οικονομίας εξασφαλίζεται η ενότητα της προοπτικής και της τρέχουσας σχεδιοποίησης. Ένας από τους σπουδαιότερους όρους της δρα­ στηριότητας και της αποδοτικότητας της σχεδιοποίησης είναι η εξισορρόπηση, η αμοβαία σύνθεση όλων των σοσιαλιστικών στοιχείων του σχεδίου, η ισοζύγισή του. Παίρνοντας υπόψη τις ανάγκες της οικονομίας που ανα­ πτύσσεται ολοένα, η ισοζύγισή του σχεδίου οφείλει να είναι δυναμική και εύκαμπτη, δηλαδή οφείλει να εκφράζει τις αναλογίες ανάμεσα στις διάφορες πλευρές και τα στοιχεία της σοσιαλιστικής οικονομίας που αλλάζουν, βοη­ θώντας στην καλύτερη πραγματοποίηση του καθήκοντος της ολόπλευρης ανάπτυξης της αποδοτικότητας της κοινωνικής παραγωγής. Σε συνθήκες εντατικής ανάπτυξης της οικονομίας, ιδιαίτερα σε σχέση με την εξελισσό­

σχεδιοποίηση της σοσιαλιστικής οικονομίας

673

μενη επιστημονικοτεχνική επανάσταση, η ισοζύγισή του σχεδίου της σο­ σιαλιστικής οικονομίας προϋποθέτει: Πρώτο, ότι δίνεται προτεραιότητα στους ρυθμούς ανάπτυξης του όγκου των επενδύσεων και την εξοσφάλιση υλικών πόρων στους πιο προοδευτικούς κλάδους και παραγωγικές διαδικα­ σίες , που συμβάλλουν σε μεγαλύτερο βαθμό στην αύξηση της οποδοτικότητας της παραγωγής. Δεύτερο, ότι οι επενδύσεις κατευθύνονται, πρώτα πρώτα, στην ολοκλήρωση των οικοδομούμενων παραγωγικών μονάδων, πράγμα που έχει σον αποτέλεσμα να συντομεύονται τα χρονικά όρια της οικοδόμησης και να αυξάνεται το πορογωγικό δυναμικό της χώρας. Προβλέπεται επίσης η διάθεση των απαραίτητων μέσων για τη διεύρυνση και την ανασυγκρότηση των επιχειρήσεων που λειτουργούν, πράγμα που εξα­ σφαλίζει τη γρήγορη και υψηλή απόδοση των επενδύσεων. Τρίτο, ότι τα καθήκοντα που προβλέπει το σχέδιο καθορίζονται μέ τέτοιο τρόπο ώστε να χρησιμοποιούνται ολοκληρωτικά οι εσωτερικές εφεδρείες των επιχειρή­ σεων και των οικοδομούμενων έργων, να εισάγεται ευρύτερα η νέα τεχνική και τεχνολογία να υψώνεται αδιάκοπα η ποιότητα της παραγωγής. Τα σχέ­ δια πρέπει να καταρτίζονται έτσι ώστε να ανταποκρίνονται ολοκληρωτικά στο καθήκον της δημιουργίας της υλικοτεχνικής βάσης του κομμουνισμού, της παραπέρα βελτίωσης της ζωής των σοβιετικών πολιτών. Σπουδαιό­ τατο μέσο για την εξισορρόπηση του σχεδίου είναι η χρησιμοποίηση της μεθόδου ισοζυγίων (βλ. λ.). Τα καθήκοντα που μπαίνουν προς εκπλή­ ρωση στο λαϊκο-οικονομικό σχέδιο βρίσκουν την έκφρασή τους σ' ένα σύστημα από δείκτες. Το σύστημα αυτό αποτελεΐται από φυσικούς δείκτες (λόγου χάρη, καθήκοντα για την παραγωγή των σπουδαιότερων προϊόν­ των) και από δείκτες αξίας (λόγου χάρη, ο όγκος του ρευστοποιημένου προ­ ϊόντος, το κονδύλι των μισθών). Οι δείκτες αυτοί είναι αλληλένδετοι εφόσον εκφράζουν, με διαφορετική μορφή και από διάφορες πλευρές, τις Ιδιες αλληλένδετες διαδικασίες στη σοσιαλιστική οικονομία. Βασικός όρος για την οργάνωση της σχεδιοποίησης είνοι ο έλεγχος για την πορεία εκπλήρωσης των καθηκόντων που προβλέπει το σχέδιο, έλεγχος που επιτρέπει να αποκαλυφθούν καλύτερα οι εφεδρείες της παραγωγής, να προσλαμβάνεται η δυνα­ τότητα εμφάνισης δυσαναλογιών, κλπ. Η σχεδιοποίηση της παραγωγής των κολχόζ στο βασικό, το κύριο, είναι ανάλογη με τη σχεδιοποίηση της κρα­ τικής οικονομίας. Ωστόσο, οι ιδιομορφίες της συνεταιριστικής - κολχόζνικης μορφής ιδιοκτησίας έχουν σαν συνέπεια και τις διαφορές στις μορφές σχεδιοποίησης (βλ. σχεδιοποίηση στα κολχόζ). Το σύστημα της σχεδιοποίησης, όσο αναπτύσσεται, και γίνεται πιο σύνθετη η οικονομία, όσο αλλά­ ζουν οι μορφές διεύθυνσης, όσο μεγαλώνει η ειδίκευση των εργαζομένων και ο εκμηχανισμός της εργασίας τους, βαθμιαία τελειοποιείται. Τα τε­ λευταία χρόνια με τη μεταρρύθμιση που πραγματοποιείται στη Σοβιετική Ένω ση σύμφωνα με τις αποφάσεις των ολομελειών του Μάρτη και του Σεπτέμβρη 1965 της κεντρικής επιτροπής και του 23ου συνεδρίου του ΚΚΣΕ, εφαρμόστηκαν μια σειρά σοβαρά μέτρα για την τελειοποίηση της

574

σχετική εξαθλίωση του προλεταριάτου

σχεδιοποίησης. Εδραιώθηκαν οι βάσεις της συγκεντρωτικής σχεδιοποίησης, διευρύνθηκαν τα δικαιώματα των επιχειρήσεων και των τοπικών οργάνων στη σχεδιοποίηση, ενισχύθηκε ο ρόλος των προοπτικών σχεδίων, τελειο­ ποιήθηκε το σύστημα των δεικτών, βελτιώθηκε η μεθοδολογία καταρτισμού των σχεδίων, υιοθετήθηκαν σύγχρονα τεχνικά μέσα και οικονομικο-μαθηματικές μέθοδοι σ’ όλα τα στάδια της σχεδιοποίησης. Το 24ο συνέδριο του ΚΚΣΕ επισήμανε την ανάγκη της παραπέρα τελειοποίησης του σχεδιασμού και ιδιαίτερα της ανύψωσης του επιστημονικού της επιπέδου. Όπως αναφέρθηκε στο συνέδριο, η σχεδιοποίηση πρέπει να στηρίζεται στην ακρι­ βέστερη μελέτη των κοινωνικών αναγκών, στις επιστημονικές προγνώσεις των οικονομικών δυνατοτήτων, στην ολόπλευρη ανάλυση και εκτίμηση των διάφορων εναλλακτικών λύσεων, καθώς και των βραχυπρόθεσμων και μακροπρόθεσμων συνεπειών τους. Μεγαλώνει ιδιαίτερα σήμερα η σημα­ σία της επιστημονικοτεχνικής πρόγνωσης της ανάπτυξης της οικονομίας για μια μεγάλη χρονική περίοδο. Τα τελευταία χρόνια καταρτίστηκαν στην ΕΣΣΔ μακροπρόθεσμες προγνώσεις για την ανάπτυξη μιας σειράς κλάδων της κοινωνικής παραγωγής, μορφοποιήθηκε το γενικό σχήμα κατανομής των παραγωγικών δυνάμεων. Στη βάση αυτή γίνεται η επεξεργασία του προο­ πτικού σχεδίου ανάπτυξης της σοβιετικής οικονομίας για πολλά χρόνια. Σχεδιοποίηση τρέχουσα, βλ. τρέχουσα σχεδιοποίηση. Σχετική εξαθλίωση του προλεταριάτου: Η μείωση του μεριδίου της εργατικής τάξης στο σύνολο του εθνικού εισοδήματος (βλ. λ.) της καπιταλι­ στικής κοινωνίας και η ανάλογη αύξηση του μεριδίου των εκμεταλλευτριών τάξεων. Το μερίδιο του προλεταριάτου στο εθνικό εισόδημα καθορίζεται από την αναλογία του ετήσιου, συνολικού αθροίσματος των αμοιβών των εργατών προς το εθνικό εισόδημα, δηλ. ^ u

μ ^ .Το μερίδιο της τάξης των

καπιταλιστών καθορίζεται από την αναλογία της υπεραξίας, που δημιουργήθηκε στη διάρκεια ενός χρόνου προς το εθνικό εισόδημα, δηλ. ^

^

Αναλύοντας το περιεχόμενο της σχετικής εξαθλίωσης του προλεταριάτου, ο Λένιν υπογραμμίζει ότι στον καπιταλισμό συντελεΐται «η σχετική εξαθλί­ ωση των εργατών που σημαίνει ελάττωση του μεριδίου τους στο κοινω­ νικό εισόδημα. Το ανάλογο μερίδιο των εργατών στην καπιταλιστική κοινω­ νία που ο πλούτος της αυξάνεται, όλο και μειώνεται, επειδή πλουτίζουν με πιο γρήγορο ρυθμό οι εκατομμυριούχοι». Η σχετική εξαθλίωση της εργατικής τάξης, όπως και η απόλυτη εξαθλίωση του προλεταριάτου (βλ. λ.), είναι ά­ μεση συνέπεια της δράσης του βασικού νόμου του καπιταλισμού, που είναι ο νόμος της παραγωγής υπεραξίας, και του γενικού νόμου της καπιταλιστι­ κής συσσώρευσης (βλ. λ.). Με την άνοδο της παραγωγικότητας και της εντατικότητας της εργασίας στον καπιταλισμό αυξάνεται η εκμετάλλευση

σχετική υπεραξία

575

των εργατών και κατά συνέπεια ανεβαίνει το ποσοστό και π μάζα της υπε­ ραξίας. Ταυτόχρονα, με την άνοδο της παραγωγικότητας της εργασίας μει­ ώνεται η αξία των μέσων συντήρησης του εργάτη, η αξία δηλαδή της εργα­ τικής δύναμης και κατά συνέπεια μειώνεται το μερίδιο των εργατών πάνω στη νεοδημιουργημένη αξία. Έτσι με την αύξηση της συσσώρευσης του κεφαλαίου, ελαττώνεται το μερίδιο της εργατικής τάξης στο εθνικό εισό­ δημα και αντίστοιχα αυξάνει το μερίδιο της τάξης των καπιταλιστών. Σ’ αυ­ τή τη βάση, η κοινωνική ανισότητα βαθαίνει και το χάσμα ανάμεσα στους εκμεταλλευτές και τους εκμεταλλευόμενους διευρύνεται. Στον καπιταλισμό προκαλεΐται επίσης μείωση του μεριδίου στο εθνικό εισόδημα όλων των εργαζομένων. Το μερίδιο στο εθνικό εισόδημα των εργαζομένων των ΗΠΑ ήταν 60% το 1900- το 1940 μειώθηκε στο 4 9% και σήμερα είναι ακόμα μικρότερο. Οι υψηλοί άμεσοι και έμμεσοι φόροι που πληρώνουν οι εργα­ ζόμενοι στο αστικό κράτος, μειώνουν ακόμη περισσότερο το μερίδιό τους στο εθνικό εισόδημα και εντείνουν τη σχετική εξαθλίωσή τους. Οι απολο­ γητές του καπιταλισμού, καταφεύγοντας σε μια σειρά διαστρεβλώσεις, προσπαθούν να αποκρύψουν τις πραγματικές διαστάσεις του κέρδους των καπιταλιστών και μ’ αυτό τον τρόπο μειώνουν το μερίδιό τους στο εθνικό εισόδημα. Ταυτόχρονα, όταν καθορίζουν το μερίδιο της εργατικής τάξης, δεν υπολογίζουν τις φορολογικές επιβαρύνσεις για τους μισθούς των εργα­ τών. Δεν ξεχωρίζουν το μισθό των εργατών από τις αμοιβές των υψηλόμισθων κρατικών υπαλλήλων και τα έσοδα άλλων προσώπων του διοι­ κητικού μηχανισμού, που εργάζονται με μισθό, πράγμα που διογκώνει σημαντικά το μερίδιο του προλεταριάτου στο εθνικό εισόδημα. Οι αστοί οικονομολόγοι ισχυρίζονται ότι τον τελευταίο καιρό, στις καπιταλιστικές χώρες έγινε μια επανάσταση στα εισοδήματα των εργατών, ότι αυξάνει δηλαδή το μερίδιο των εργατών και των άλλων εργαζομένων στο εθνικό εισόδημα και μειώνεται το μερίδιο των καπιταλιστών. Τα γεγονότα αδιά­ ψευστα μαρυρούν ότι στις συνθήκες του σύγχρονου καπιταλισμού όλο και περισσότερο αυξάνει το χάσμα ανάμεσα στο βιοτικό επίπεδο των καπι­ ταλιστών και του προλεταριάτου. Στις ΗΠΑ ένας στενός κύκλος καπιτα­ λιστών, μόλις το 1 % του πληθυσμού, κατέχει το 60 % περίπου του εθνικού πλούτου. Στη μερίδα των εργαζομένων, που αποτελούν περισσότερο από το 87% του πληθυσμού της χώρας, ανήκει λιγότερο από 8 % του εθνικού πλούτου. Η σχετική εξαθλίωση του προλετοριάτου είναι σημαντικός παρά­ γοντας όξυνσης των ταξικών αντιθέσεων στην καπιταλιστική κοινωνία. Σχετική υπεραξία: Η υπεραξία που προέρχεται από τη μείωση του κοι­ νωνικά αναγκαίου χρόνου εργασίας (βλ. λ.) και την αντίστοιχη αύξηση του πρόσθετου χρόνου εργασίας (βλ. λ.), από την αύξηση της παραγωγικό­ τητας της εργασίας, που είναι ένας από τους τρόπους της ανύψωσης του βαθμού της εκμετάλλευσης των εργατών. Η σχετική υπεραξία επιτυγχάνεται με την άνοδο της παραγωγικότητας της εργασίας στους κλάδους που πα­

678

σχετικός υπερπληθυσμός

ράγουν μέσα συντήρησης για τους εργάτες. Η αύξηση της παραγωγικό­ τητας της εργασίας στους κλάδους αυτούς μειώνει την αξία των μέσων συντήρησης που είναι αναγκαία για την αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης (βλ. λ.), και αυτό οδηγεί στην ελάττωση του αναγκαίου χρόνου εργασίας. Όταν δε μεταβάλλεται η διάρκεια της εργάσιμης μέρας, η ελάτ­ τωση του αναγκαίου χρόνου εργασίας αυξάνει τον πρόσθετο χρόνο εργα­ σίας και έτσι ανεβαίνει ο βαθμός εκμετάλλευσης των εργατών. Λόγου χάρη, αν στη διάρκεια της θωρης εργάσιμης μέρας, ο αναγκαίος χρόνος εργασίας, είναι 4 ώρες, θα είναι επίσης 4 ώρες και ο πρόσθετος χρόνος εργασίας, και ο βαθμός εκμετάλλευσης θα ισούται με 100 %. Αν όμως υποθέσουμε ότι η παραγωγικότητα της εργασίας στους κλάδους που παράγουν μέσα συντή­ ρησης των εργατών διπλασιάστηκε, και η αξία των υλικών αγαθών που καταναλώνουν οι εργάτες μειώθηκε κατά συνέπεια στο μισό, σ’ αυτή την περίπτωση, για την αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης απαιτούνται όχι 4 ώρες εργασίας αλλά μόνο 2 ώρες. Ο πρόσθετος χρόνος εργασίας, με σταθερή 8ωρη εργάσιμη μέρα, αυξάνει και είναι 6 ώρες, ενώ ο βαθμός εκμε­ τάλλευσης φτάνει το 300%. Έτσι η παραγωγή της σχετικής υπεραξίας αυ­ ξάνει το ποσοστό υπεραξίας (βλ. λ.), το βαθμό εκμετάλλευσης των εργατών. Η σύγχρονη επιστημονικοτεχνική επανάσταση, που επιτρέπει να ανέβει η παραγωγικότητα της εργασίας σε πολύ ψηλά επίπεδα και να μειωθεί το κόστος παραγωγής των ειδών κατανάλωσης, χρησιμοποιείται από το μονοπωλιακό κεφάλαιο σαν ισχυρότατο μέσο για να αυξήσει την παραγωγή της σχετικής υπεραξίας, να ανυψώσει το βαθμό εκμετάλλευσης και να αυξή­ σει τα κέρδη. Παραλλαγή της σχετικής υπεραξίας είναι η πρόσθετη υπε­ ραξία (βλ. λ.). Σχετικός υπερπληθυσμός: Το σχετικό περίσσευμα του εργατικού πλη­ θυσμού στον καπιταλισμό, σε σύγκριση με τη ζήτηση εργατικής δύναμης από την πλευρά των καπιταλιστών. Καθώς αναπτύσσεται η διαδικασία της συσσώρευσης του κεφαλαίου (βλ. λ.) και ανέρχεται η οργανική του σύνθεση, δηλαδή καθώς αυξάνεται η αναλογία του σταθερού κεφαλαίου ως προς το μεταβλητό, προκαλεΐται σχετική ελάττωση στη ζήτηση της εργατικής δύναμης, εφόσον η ζήτηση καθορίζεται μόνο από το μεταβλητό μέρος του κεφαλαίου. Η συσσώρευση του κεφαλαίου παράγει σχετικό περίσσευμα του εργατικού πληθυσμού, πλεόνασμα σε σύγκριση με τις ανάγκες του κεφαλαίου σε εργατική δύναμη. Στην αύξηση των διαστάσεων του σχετικού υπερπληθυσμού στην καπιταλιστική κοινωνία συμβάλλει η τελειοποίηση της τεχνικής, η άνοδος της εντατικότητας της εργασίας του απασχολούμε­ νου τμήματος της εργατικής τάξης, όπως επίσης και η πλατιά χρησιμοποίηση της γυναικείας και παιδικής εργασίας στις καπιταλιστικές επιχειρήσεις. Έτσι, η ύπαρξη και η αύξηση του βιομηχανικού εφεδρικού στρατού είναι νόμος του πληθυσμού που χαρακτηρίζει τον καπιταλιστικό τρόπο παραγω­ γής. Η ανεργία (βλ. λ.) είναι όχι μόνο προϊόν της καπιταλιστικής παραγωγής.

σχετικός υπερπληθυσμός

577

αλλά και αναγκαία προϋπόθεση για την ύπαρξη του καπιταλισμού, ο ανα­ πόφευκτος συνοδοιπόρος, που χωρίς αυτόν η καπιταλιστική παραγωγή δε θα μπορούσε κανονικά ούτε να υπάρξει, ούτε να αναπτυχθεί. Οι καπιτα­ λιστές, χρησιμοποιώντας την ύπαρξη της ανεργίας ανεβάζουν την εντατικότητα της εργασίας των απασχολούμενων εργατών, μειώνουν τους μι­ σθούς τους. Ο σχετικός υπερπληθυσμός υπάρχει σε τρεις βασικές μορφές: Ο τρέχων υπερπληθυσμός (βλ. λ.), ο αγροτικός υπερπληθυσμός (βλ. λ.) και ο στάσιμος υπερπληθυσμός (βλ. λ.). Αυτές οι τρεις μορφές του υπερ­ πληθυσμού αποτελούν τη βιομηχανική εφεδρική στρατιά της εργασίας. Στον εφεδρικό στρατό των ανέργων προστίθεται και το λούμπεν προλετα­ ριάτο — άνθρωποι που εκδιώχθηκαν από την παραγωγή, σωματικά και ηθικά καταστραμμένοι από τον καπιταλισμό. Η αύξηση του σχετικού υπερπλη­ θυσμού αποκαλύπτει την εξαθλίωση των εργαζομένων και την όξυνση των αντιθέσεων του καπιταλισμού. Στις συνθήκες του καπιταλισμού είναι αδύ­ νατο να εξαλειφθεΙ η ανεργία. Οι απολογητές του καπιταλισμού με τις θεω­ ρίες τους για την επιτυχία τάχα της «πλήρους απασχολήσεως» (βλ. θεωρία της t πλήρους απασχολήσεως») προσπαθούν να απαλύνουν τις ταξικές αντιθέσεις και να ναρκώσουν τη συνείδηση των εργαζόμενων μαζών. Το πρόβλημα του σχετικού υπερπληθυσμού σε όλες τις μορφές του, μπορεί να λυθεί και, όπως δείχνει η πείρα λύνεται μόνο ύστερα από την αντικατά­ σταση του καπιταλισμού από το σοσιαλισμό.

37

τ Τ α οικονομικά στο σοσια λισμό: Το σύστημα των οικονομικών σχέ­ σεων, μέσα από τις οποίες σχηματίζονται και χρησιμοποιούνται σχεδιασμένα οι χρηματικοί πόροι, για το συμφέρον της εξασφάλισης της διευρυμένης σοσιαλιστικής αναπαραγωγής και της ικανοποίησης των άλλων κοινωνι­ κών αναγκών. Τα οικονομικά στο σοσιαλισμό συνδέονται με τη χρησιμο­ ποίηση του χρήματος (βλ. λ.) και των εμπορευματικών-χρηματικών σχέ­ σεων στην οικονομική δράση των επιχειρήσεων (ενώσεων), στη διαδικασία του σχηματισμού και της διανομής του συνολικού κοινωνικού προϊόντος και σημαντικού μέρους του — του εθνικού εισοδήματος (βλ. λ.) — καθώς επίσης της πραγματοποίησης του ελέγχου διαμέσου του ρουβλιού για τα οικονομικά-χρηματικά σχέδια και για την τήρηση του καθεστώτος οικο­ νομίας. Τα οικονομικά στο σοσιαλισμό εκπληρώνουν δύο λειτουργίες: της κατανομής και του ελέγχου. Συμβάλλουν στην εξασφάλιση ισορροπίας ανάμεσα στα βασικά στοιχεία του σχεδίου της σοσιαλιστικής οικονομίας με την επίτευξη αντιστοιχίας ανάμεσα στους υλικούς και τους χρηματικούς πόρους. Ως προς το υλικό τους περιεχόμενο, τα οικονομικά είναι το σύνολο των (παραγωγικών) αποθεμάτων των χρηματικών πόρων που συγκεντρώ­ νονται άμεσα στα χέρια του κράτους και των αποκεντρωμένων πόρων που έχουν δοθεί στη διάθεση των επιμέρους ιδιοσυντηρούμενων επιχειρήσεων και οργανώσεων. Τα δημόσια οικονομικά συνδέονται άμεσα με την οικο­ νομική δραστηριότητα του σοσιαλιστικού κράτους στην οργάνωση της κοινωνικής παραγωγής, την καθοδήγηση της οικονομίας και του πολιτι­ σμού, την άνοδο του βιοτικού επιπέδου του λαού, τον έλεγχο του μέτρου εργασίας και του μέτρου κατανάλωσης, την εδραίωση της αμυντικής ικα­ νότητας της χώρας και της ανάπτυξης των σχέσεων συνεργασίας και αλλη­ λοκατανόησης ανάμεσα σε όλες τις χώρες του παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος. Στα δημόσια οικονομικά ανήκουν: ο κρατικός προϋπολογισμός (βλ. λ.), οι κρατικές κοινωνικές ασφαλίσεις, η κρατική ασφάλεια περιουσίας και ζωής, το σύστημα της κρατικής πίστωσης (βλ. σοσιαλιστική π/στη). Τα οικονομικά των σοσιαλιστικών επιχειρήσεων εξυπηρετούν τη διαμόρφω­ ση και την κυκλοφορία των πόρων τους, το σχηματισμό και τη χρησιμο­ ποίηση των χρηματικών συσσωρεύσεων και των άλλων εσόδων στην οικονομία. Η οικονομική-χρηματική πλευρά της δράσης των επιχειρήσεων περιλαμβάνει τις χρηματικές σχέσεις που διαμορφώνονται στη διαδικασία της αναπαραγωγής ανάμεσα στους εργαζόμενους και τις επιχειρήσεις, ανά­ μεσα στο κράτος και τις επιχειρήσεις, ανάμεσα στις επιχειρήσεις και τις

τα οικονομικά στο σοσιαλισμό

579

οργανώσεις, καθώς και στο εσωτερικό των επιχειρήσεων. Σε αναλογία με τις δυο μορφές σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας διακρίνουμε τα οικονομικά των κρατικών επιχειρήσεων και τα οικονομικά των κολχόζνικων και συνεταιρι­ στικών οργανώσεων. Την ηγετική θέση κατέχουν τα οικονομικά των κρατι­ κών επιχειρήσεων. Στις κρατικές επιχειρήσεις ανήκει ο αποφασιστικός ρόλος στη δημιουργία των χρηματικών συσσωρεύσεων στη χώρα και το σχηματι­ σμό του παλλαϊκού αποθέματος χρηματικών πόρων. Οι σπουδαιότερες αρ­ χές οργάνωσης των οικονομικών των σοσιαλιστικών επιχειρήσεων, των παραγωγικών ενώσεων και των κλάδων της οικονομίας είναι: Ο δημοκρα­ τικός συγκεντρωτισμός η αρχή της σχεδιοποίησης η σύνδεση με τη δράση για ιδιοσυντήρηση των επιχειρήσεων, η ενθάρρυνση για υψηλούς δείκτες παραγωγής, ο διαχωρισμός των πάγιων και των κυκλοφοριακών πόρων και των πηγών της χρηματοδότησής τους ο σχηματισμός των οικονομικο-χρηματικών εφεδρειών. Βασικές οικονομικές μέθοδοι και μορφές διανομής και αναδιανομής του εθνικού εισοδήματος είνοι: ο φάρος κυκλο­ φορίας (βλ. λ.), το κέρδος (βλ. λ.), τα κονδύλια για τις κοινωνικές ασφα­ λίσεις η χρηματοδότηση των κεφαλαιουχικών επενδύσεων και των κυκλοφοριακών μέσων, ο σχηματισμός των κοινωνικών κονδυλίων κατανάλωσης (βλ. λ.) και άλλων κονδυλίων. Στη μεταβοτική περίοδο από τον κοπιταλισμό στο σοσιαλισμό χρησιμοποιήθηκαν πλατιά φορολογικές κοι πιστωτικές μέθοδες αναδιανομής του εθνικού εισοδήματος προς το συμφέρον της οικοδόμησης του σοσιαλισμού. Με την οικοδόμηση αναπτυγμένης σοσια­ λιστικής κοινωνίας στην ΕΣΣΔ, οι φόροι έχασαν την ταξική και οικονομική τους σημασία και προοπτικά μοναδική πηγή εσόδων του σοβιετικού κρά­ τους θα γίνουν οι συσσωρεύσεις της σοσιαλιστικής οικονομίας. Σοβαρός ρόλος ανήκει στα οικονομικά για όλη την περίοδο της αναπτυγμένης οικο­ δόμησης του σοσιαλισμού. «Στην κομμουνιστική οικοδόμηση, υπογρομμίζεται στο πρόγραμμα του ΚΚΣΕ, είναι απαραίτητο να χρησιμοποιούνται οι εμπορευμοτικές-χρηματικές σχέσεις σε αντιστοιχία με το νέο περιεχό­ μενο που τις χαρακτηρίζει στην περίοδο του σοσιαλισμού. Μεγάλο ρόλο σ' αυτό ποίζει η χρησιμοποίηση τέτοιων οργάνων ανάπτυξης της οικονομίας όπως είναι η αρχή της ιδιοσυντήρησης το χρήμα, η τιμή, το κόστος το κέρδος το εμπόριο, η πίστη, τα οικονομικά». Το 24ο συνέδριο του ΚΚΣΕ υπογράμμισε την ανάγκη να ενισχυθεΙ η επίδραση των οικονομικών και τραπεζικών οργάνων για την πληρέστερη επιστράτευση των εφεδρειών της παραγωγής να χρησιμοποιηθεί ευρύτερα ο οικονομικο-πιστωτικός μη­ χανισμός με σκοπό την επιτάχυνση της τεχνικής προόδου και την εντατι­ κοποίηση της παραγωγής. Στο ένατο πεντάχρονο, το εθνικό εισόδημα ξεπέρασε το 1,6 τρισεκατομμύρια ρούβλια πράγμα που αποτελεί τη στέρεη υλική βάση πραγματοποίησης του πεντάχρονου σχεδίου οικονομικής ανάπτυξης και κοινωνικής προόδου. Στην ανώτερη φάση του κομμουνισμού, τα οικο­ νομικά θα αντικατασταθούν από τελειότερες οικονομικές κατηγορίες άμε­ σου υπολογισμού και καταμερισμού της κοινωνικής εργασίας που θα αντα-

680

τάξεις κοινωνικές

ττοκρίνονται στο χαρακτήρα της ενιαίας παλλαϊκής κομμουνιστικής ιδιοκτη­ σίας και των κομμουνιστικών μορφών διανομής. Τάξεις κοινωνικές: Μεγάλες ομάδες ανθρώπων που διακρίνονται ως προς τη θέση τους στο ιστορικά διαμορφωμένο σύστημα κοινωνικής παρα­ γωγής, ως προς τη σχέση τους (κατοχυρωμένη και διατυπωμένη κατά μεγάλο μέρος στους νόμους) απέναντι στα μέσα παραγωγής, ως προς το ρόλο τους στην κοινωνική οργάνωση της εργασίας, και συνεπώς ως προς τους τρό­ πους απόκτησης και τις διαστάσεις εκείνου του μεριδίου του κοινωνικού πλούτου που διαθέτουν. Οι τάξεις εμφανίστηκαν στην περίοδο της αποσύν­ θεσης του πρωτόγονου κοινοτικού συστήματος, με την ανάπτυξη των πα­ ραγωγικών δυνάμεων, την εμφάνιση του κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας, της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής και της εκμετάλ­ λευσης ανθρώπου από άνθρωπο. Στα εκμεταλλευτικά κοινωνικο-οικονομικά συστήματα (βλ. λ.) υπάρχουν δύο βασικές τάξεις: οι δουλοκτήτες και οι δούλοι στο δουλοκτητικό σύστημα, οι φεουδάρχες και οι αγρότες στη φεου­ δαρχία, οι εργάτες κι οι αστοί στον καπιταλισμό. Επειδή σε καθένα από τα συστήματα αυτά διατηρούνται υπολείμματα των τάξεων της παλιάς κοι­ νωνίας και γεννιούνται νέες τάξεις, υπάρχουν και οι μη βασικές τάξεις, π.χ. η αστική τάξη στο φεουδαρχικό σύστημα, οι αγρότες και οι τσιφλικάδες στην καπιταλιστική κοινωνία. Ανάμεσα στις βασικές ανταγωνιστικές τάξεις διεξάγεται ανειρήνευτη ταξική πάλη, που αποτελεΙ την κινητήρια δύναμη ανάπτυξης της κοινωνίας. Στην πάλη αυτή συμμετέχουν και οι μη βασικές τάξεις και στρώματα. Η πάλη των τάξεων στην καπιταλιστική κοινωνία ο­ δηγεί αναπόφευκτα στη σοσιαλιστική επανάσταση και την εγκαθίδρυση της δικτατορίας του προλεταριάτου. Καθήκον της εργατικής τάξης είναι η εξάλειψη των εκμεταλλευτριών τάξεων, η αντικατάσταση της ατομικής ιδιοκτησίας από την κοινωνική και η οικοδόμηση του σοσιαλισμού. Η νίκη του σοσιαλισμού οδηγεί στη ριζική αλλαγή της ταξικής δομής της κοινω­ νίας. Η εργατική τάξη και η αγροτιά είναι στο σοσιαλισμό δύο φιλικές τάξεις. Είναι απαλλαγμένες από την εκμετάλλευση και συμμετέχουν διαμέσου του παλλαϊκού κράτους στην καθοδήγηση της κοινωνίας, στην κίνησή της προς τον κομμουνισμό. Στην περίοδο της μετάβασης στον κομμουνισμό, πραγμα­ τοποιείται προσέγγιση των δύο μορφών της σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας, ξεπερνιούνται οι ουσιαστικές διαφορές ανάμεσα στην πόλη και το χωριό, γίνεται η βαθμιαία προσέγγιση της πνευματικής και της χειρωνακτικής εργα­ σίας και στη βάση αυτή εξαλείφονται τα όρια ανάμεσα στην εργατική τάξη, την αγροτιά και τη διανόηση. Η οικοδόμηση της ολοκληρωμένης κομμουνι­ στικής κοινωνίας θα οδηγήσει στην εξαφάνιση των τάξεων και την εδραίωση του αταξικού κοινωνικού συστήματος με ενιαία, παλλαϊκή κομμουνιστική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και την πλήρη κοινωνική ισότητα όλων των μελών της κοινωνίας.

ταξική πάλη

681

Τάξη αγροτική, βλ. αγροτιά. Τάξη αστική, βλ. αστική τάξη. Τάξη εργατική, βλ. προλεταριάτο. Ταξική πάλη: Η πάλη ανάμεσα στις τάξεις (βλ. τάξεις κοινωνικές), με διαφορετικά ή ανταγωνιστικά συμφέροντα. Αποτελεί νομοτέλεια και κινη­ τήρια δύναμη για την ανάπτυξη όλων των ανταγωνιστικών κοινωνικο-οικο­ νομικών συστημάτων επιτρέπει την εκδήλωση των βασικών αντιθέσεων που ανήκουν στον κάθε ανταγωνιστικό τρόπο παραγωγής. Διαμέσου της ταξικής πάλης πραγματοποιείται το πέρασμα από το παλαιό κοινωνικο­ οικονομικό σύστημα στο νέο, το πιο προοδευτικό. Στα προκαπιταλιστικά συστήματα είχε κυρίως αυθόρμητο χαρακτήρα. Στον καπιταλισμό έφτασε στην πιο μεγάλη ανάπτυξή της, έγινε συνειδητή και οργανωμένη. Το αναπόφευκτο της ταξικής πάλης στον καπιταλισμό πηγάζει από τις ρι­ ζικές αντιθέσεις της οικονομικής και πολιτικής κατάστασης των δύο βα­ σικών τάξεων της αστικής κοινωνίας, δηλαδή της αστικής τάξης και του προλεταριάτου. Μόνο η εργατική τάξη, η πιο πρωτοπόρα και η πιο συνεπής επαναστατική τάξη στην ιστορία, είναι ικανή να κατανικήσει για πάντα την ατομική ιδιοκτησία, την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, να κτίσει τον κομμουνισμό. Τα ριζικά συμφέροντα του προλεταριάτου συμπίπτουν με την ανοδική πορεία της κοινωνίας και τα συμφέροντα όλων των εργα­ ζομένων. Γι αυτό ο αγώνας της εργατικής τάξης ενάντια στην κυριαρχία της αστικής τάξης, οδηγεί όχι μόνο στην καταστροφή της καπιταλιστικής μορφής της παραγωγής, αλλά και στη δημιουργία των συνθηκών για την τελειωτική καταστροφή των τάξεων και της ταξικής πάλης. Η εργατική τάξη δημιουργεί τα συνδικάτα της και τα πολιτικά της κόμματα. Τεράστιος ρόλος στην ταξική πάλη του προλεταριάτου ανήκει στο μαρξιστικό-λενινιστικό κόμμα, που εξοπλίζει τους προλετάριους με επιστημονική αντίληψη για τα θεμελιώδη ταξικά συμφέροντά τους και τους δρόμους εξυπηρέτησής τους. Το προλεταριάτο διεξάγει τον αγώνα ενάντια στον καπιταλισμό με τρεις βα­ σικές μορφές: την οικονομική, την πολιτική και την ιδεολογική. Ο οικονομι­ κός αγώνας πραγματοποιείται για την αύξηση του μισθού εργασίας, τη μεί­ ωση της διάρκειας της εργάσιμης μέρας, ενάντια στην υπερβολικά εντατικοποιημένη εργασία, κλπ. Αντιδρώντας στην τάση για την εξαθλίωση του προ­ λεταριάτου συντελεί στη διαμόρφωση της ταξικής αλληλεγγύης και της ταξι­ κής συνείδησης των εργατών, δεν μπορεί όμως να τους απελευθερώσει από τη μισθωτή δουλεία. Κύρια και αποφασιστική μορφή της ταξικής πάλης είναι ο πολιτικός αγώνας, που σε πρώτο πλάνο προωθεί τα κοινά ταξικά συμφέ­ ροντα του προλεταριάτου. Είναι αγώνας ενάντια στην πολιτική κυριαρχία της αστικής τάξης, για την εγκαθίδρυση της εξουσίας της εργατικής τάξης, με τη βοήθεια της οποίας μπορεί μόνο να ικανοποιήσει τα δικά του θεμε­ λιακά οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα να πραγματοποιήσει τη σοσιαλι­

682

ταξική πάλη

στική κοινωνική αλλαγή. Ο αγώνας για την εξουσία απαιτεί όχι μόνο πανε­ θνική, αλλά και τη διεθνή συνένωση της εργατικής τάξης, την ενότητα του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος. Σκοπός του ιδεολογικού αγώνα είναι να απελευθερώσει την εργατική τάξη από την επίδραση της αστικής ιδεολο­ γίας, να επεξεργαστεί τη μαρξιστική-λενινιστική κοσμοθεωρία, να αντιμετω­ πίσει την αστική ιδεολογία, το ρεφορμισμό (βλ. λ.) και τον αναθεωρητισμό (βλ. λ.). Στις σύγχρονες συνθήκες, με το βάθεμα της γενικής κρίαης του καπιταλισμού (β λ.λ.), της ύπαρξης του παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστή­ ματος, της ανάπτυξης της επιστημονικοτεχνικής επανάστασης (βλ. λ.), ο α­ γώνας της εργατικής τάξης εναντίον της εκμετάλλευσης, των πιέσεων των μονοπωλίων, για τη δημοκρατία και το σοσιαλισμό, δυναμώνει σημαντικά, γίνεται όλο και πιο μαζικός και οργανωμένος, διευρύνεται η κοινωνική του βάση. Αυξάνεται αδιάκοπα ο αριθμός αυτών που παίρνουν μέρος στις απερ­ γίες στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες. Στο σύγχρονο στάδιο είναι χα­ ρακτηριστική για την ταξική πάλη η στενή σύνδεση του οικονομικού αγώνα με τον πολιτικό, που βρίσκει την αντανάκλασή της στην επέκταση του κύ­ κλου των κοινωνικο-οικονομικών διεκδικήσεων, συμπεριλαμβανομένων και των διεκδικήσεων για τη δημοκρατική εθνικοποίηση των πιο σημαντικών κλάδων της βιομηχανίας, τον καθορισμό ελέγχου από τα συνδικάτα πάνω στη δραστηριότητα των επιχειρήσεων, κλπ. Με την ενότητα με όλες τις δη­ μοκρατικές δυνάμεις, η εργατική τάξη πετυχαίνει τον περιορισμό της εξου­ σίας των μονοπωλίων στην οικονομία και την πραγματοποίηση τέτοιων πολιτικών και οικονομικών μεταρρυθμίσεων, που δημιουργούν πιο ευνοϊκές συνθήκες στον αγώνα για το σοσιαλισμό. Στις αναπτυσσόμενες χώρες, η εργατική τάξη, με την αύξηση της αριθμητικής της δύναμης και της οργά­ νωσής της, δυναμώνει την ενότητα με την εργαζόμενη αγροτιά και τα άλλα στρώματα των εργαζομένων, και αγωνίζεται όλο και πιο δραστήρια εναντίον της καπιταλιστικής και των άλλων μορφών εκμετάλλευσης, για την πλήρη εθνικοποίηση και την κοινωνική απελευθέρωση. Η εργατική τάξη των καπι­ ταλιστικών και σοσιαλιστικών χωρών υποστηρίζουν τους λαούς που αγω­ νίζονται για την απελευθέρωσή τους. Στη μεταβατική περίοδο από τον καπι­ ταλισμό στο σοσιαλισμό (βλ. λ.) η εργατική τάξη που κατέκτησε την κρατική εξουσία, σε συμμαχία με τη καθοδηγούμενη απ' αυτή εργαζόμενη αγροτιά και τ’ άλλα στρώματα των εργαζομένων, κάνει ταξικό αγώνα ενάντια στις εκμεταλλεύτριες τάξεις που νικήθηκαν και που τις υποστηρίζει η διεθνής αστική τάξη, λύνοντας το ζήτημα «ποιός-ποιόν» προς όφελος του σοσιαλι­ σμού. Ο αγώνας γίνεται για την καταστροφή των εκμεταλλευτριών τάξεων, για τις σοσιαλιστικές μεταρρυθμίσεις της κοινωνίας, τη νίκη του σοσιαλι­ σμού. Στοχεύει στο δυνάμωμα της ενότητας της εργατικής τάξης με τις μη προλεταριακές μάζες των εργαζομένων, ενάντια στις προσπάθειες της αστικής τάξης να επιδράσει ιδεολογικοπολιτικά στις μη προλεταριακές μά­ ζες των εργαζομένων, στη σοσιαλιστική διαπαιδαγώγιση, για το ξερίζωμα των επιβιώσεων του παρελθόντος στη συνείδηση και στη συμπεριφορά

τεχνική πρόοδος των ανθρώπων, στη δημιουργία νέας σοσιαλιστικής πειθαρχίας, στην οργάνωση της διαπαιδαγώγησης των εργαζομένων στη βάση νέων σχέ­ σεων εργασίος. Στη σύγχρονη εποχή, η ταξική πάλη πραγματοποιείται όχι μόνο μέσα στον καπιταλιστικό κόσμο, αλλά μεταφέρεται στη διεθνή αρένα και εμφανίζεται στην πάλη ανάμεσα στο παγκόσμιο σύστημα του καπιταλισμού και στο παγκόσμιο σύστημα του σοσιαλισμού, και διεξάγεται στο επίπεδο της οικονομικής άμιλλας, του ιδεολογικού αγώνα, κλπ. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι ο αγώνας πρέπει να μετατραπεΙ σε πόλεμο ανάμεσα στις χώρες. Οι σοσιαλιστικές χώρες εφαρμόζουν με συνέπεια τις αρχές της ειρηνικής συνύπαρξης κρατών με διαφορετικό κοινωνικό σύστημα. Τελικό κοινωνικό προϊόν: Ένας σημαντικός οικονομικός δείκτης, που αποτελεί μέρος του συνολικού κοινωνικού προϊόντος (βλ.λ.) και ενσαρκώνει τις δημιουργημένες στο τρέχον οικονομικό έτος αξίες χρήσης, που αποσύρονται από την παραγωγή σαν αντικείμενα παραγωγής και κατευθύνονται στην ατομική κατανάλωση είτε στη συσσώρευση. Ως προς την υλική μορφή του, το τελικό κοινωνικό προϊόν αποτελεί σύνολο αντικειμένων χωρίς πα­ ραγωγική αποστολή, μέσων εργασίας, αντικειμένων εργασίας, εξαγόμενων πέρα από τα σύνορα της χώρας, καθώς επίσης την επαύξηση των αποθε­ μάτων πρώτων υλών και υλικών. Το τελικό κοινωνικό προϊόν είναι ο συνο­ λικός δείκτης, το πραγματικό μέτρο των αποτελεσμάτων της κοινωνικής παραγωγής και της χρήσης των παραγωγικών πόρων και των κεφαλαιου­ χικών επενδύσεων. Η διεύρυνση της παραγωγής, που προσανατολίζει τη σοσιαλιστική κοινωνία στην πιο αποτελεσματική χρησιμοποίηση των υλικών και εργασιακών πόρων, στη μείωση του χρόνου και των ενδιάμεσων κρίκων της διαδικασίας της παραγωγής, στην επίτευξη της πληρέστερης ικα­ νοποίησης των τελικών αναγκών της κοινωνίας με τις λιγότερες δαπάνες. Σήμερα στην ΕΣΣΔ, στους υπολογισμούς του σχεδίου και την οικονομική ανάλυση, πλάι στο συνολικό κοινωνικό προϊόν και το εθνικό εισόδημα (βλ. λ.) χρησιμοποιείται και ο δείκτης του τελικού κοινωνικού προϊόντος. Τεχνική πρόοδος: Η διαδικασία ανάπτυξης και τελειοποίησης της τε­ χνικής και της τεχνολογίας της παραγωγής στη σοσιαλιστική οικονομία, η εισαγωγή στους διάφορους κλάδους παραγωγής των ανακαλύψεων και τελειοποιήσεων της επιστήμης και της τεχνικής, που ανυψώνουν την παραγωγικότητα της κοινωνικής εργασίας και την ποιότητα της παραγωγής. Ο χαρακτήρας της τεχνικής προόδου και οι ρυθμοί ανάπτυξης καθορίζονται από τις κοινωνικο-οικονομικές σχέσεις που κυριαρχούν στην κοινωνία. Πριν από τον καπιταλισμό, τα τεχνικά μέσα ήταν εξαιρετικά πρωτόγονα, η τελειοποίησή τους προχωρούσε πάρα πολύ αργά, η παραγωγή για αιώνες βασιζόταν σε μεθόδους χειρωνακτικής εργασίας. Με την εμφάνιση ωστόσο του καπιταλισμού, πραγματοποιήθηκε μια ριζική ανατροπή στην τεχνική βάση της κοινωνικής παραγωγής. Στη βάση του βρίσκεται η εισαγωγή

584

τεχνική πρόοδος

στην παραγωγή της τεχνικής των μηχανών. Στο σύγχρονο καπιταλισμό, η χρησιμοποίηση στην οικονομία των νεώτατων τεχνικών μέσων, η ανάπτυξη του εκμηχανισμού και της αυτοματοποίησης των παραγωγικών διαδικασιών πήρε πλατιά διάδοση. Ωστόσο, εξαιτίας των ανταγωνιστικών αντιθέσεων που χαρακτηρίζουν από τα μέσα τον καπιταλισμό, η τεχνική προόδος που πραγματοποιείται κάτω από την επίδραση της ανταγωνιστικής πάλης προ­ χωρεί αυθόρμητα, ανισόμερα και δε χρησιμοποιείται για τη βελτίωση του υλικού και πολιτιστικού επιπέδου των εργαζομένων, αλλά για την από­ κτηση από μέρους των μεγιστάνων του κεφαλαίου μεγάλων κερδών. Στις συνθήκες του καπιταλισμού, η εισαγωγή στην παραγωγή των πιο παραγω­ γικών μηχανών, που αυτές καθαυτές είναι πανίσχυρα μέσα διευκόλυνσης της εργασίας και αύξησης της παραγωγικότητάς της, αποτελεΙ μέσο εκμε­ τάλλευσης της μισθωτής εργασίας. Στις καπιταλιστικές επιχειρήσεις, οι εργαζόμενοι μετατρέπονται σε εξαρτήματα των μηχανών, ακρωτηριάζονται πνευματικά και φυσικά. Η εκμηχάνιση και η αυτοματοποίηση, στις συνθή­ κες του καπιταλισμού, εκτοπίζουν από την παραγωγή εργάτες, που προ­ στίθενται στη στρατιά των ανέργων. Η ύπαρξη μιας τεράστιας στρατιάς μόνιμων ανέργων χρησιμοποιείται από τους καπιταλιστές σαν μέσο πίεσης στο επίπεδο των μισθών, πράγμα που τους επιτρέπει να αποκτήσουν υψηλά κέρδη χωρίς δαπάνες για την απόκτηση νέων τεχνικών μέσων. Γι’ αυτό, στις καπιταλιστικές χώρες, πλάι στην υψηλή τεχνική ανάπτυξη που υπάρχει σ' ορισμένους κλάδους, συνεχίζουν να υπάρχουν σε άλλους κλάδους, καθυστερημένες μέθοδοι παραγωγής, στηριγμένες στην πλατιά εφαρμογή χειρωνακτικής εργασίας. Ιδιαίτερα παρεμποδίζεται η εισαγωγή νέας τεχνικής στις καθυστερημένες από τεχνικο-οικονομική άποψη χώρες, όπου η εργατική δύναμη είναι πολύ φτηνή. Στο σύνολό τους, οι καπιταλι­ στικές παραγωγικές σχέσεις προσδίδουν στην τεχνική πρόοδο μονόπλευρα παραμορφωμένο χαρακτήρα, τροχοπεδούν την πλήρη χρησιμοποίηση των δυνατοτήτων της πρωτοπόρας τεχνικής προς το συμφέρον όλης της κοι­ νωνίας. Ταυτόχρονα, ο αντιφατικός χαρακτήρας της σχετικής προόδου στον καπιταλισμό δείχνει ότι μέσα του ωρίμασαν πλήρως οι υλικές προϋποθέ­ σεις για τη μετάβαση στο σοσιαλισμό. Ά λ λο χαρακτήρα έχει η τεχνική πρόοδος στο σοσιαλισμό. Πραγματοποιείται αδιάκοπα και σχεδιασμένα αποτελεΙ ισχυρό μέσο αύξησης του λαϊκού πλούτου και πραγματοποιείται προς το συμφέρον όλης της κοινωνίας. Τα αποτελέσματα της τεχνικής ανά­ πτυξης και τελειοποίησης της παραγωγής χρησιμοποιούνται για τη διεύ­ ρυνση της σοσιαλιστικής οικονομίας, την αύξηση της παραγωγής, την αδιά­ κοπη άνοδο της υλικής ευημερίας και του πολιτιστικού επιπέδου των εργα­ ζομένων. Στα σχέδια της σοσιαλιστικής οικονομίας, τόσο τα τρέχοντα όσο και τα προοπτικά, προβλέπεται η ανάπτυξη και η εισαγωγή της πρωτοπόρας τεχνικής στη βιομηχανία, την αγροτική οικονομία, τις μεταφορές και τους άλλους κλάδους της σοσιαλιστικής οικονομίας. Κύριες κατευθύνσεις της τεχνικής προόδου στη σοσιαλιστική κοινωνία είναι: ο σύνθετος εκμηχανι-

τεχνικο-βιομηχανικό οικονομικό σχέδιο

686

σμός της εργασίας και η πλατιά εφαρμογή της αυτοματοποίησης των πα­ ραγωγικών διαδικασιών. 0 πλήρης εξηλεκτρισμός της σοσιαλιστικής οι­ κονομίας. η χρησιμοποίηση της ραδιοτεχνικής και της ηλεκτρονικής, η πλατιά εισαγωγή των μεθόδων χημικής επεξεργασίας των υλικών, η δη­ μιουργία νέων συνθετικών υλικών και αντικειμένων, η χρησιμοποίηση της ατομικής ενέργειας για ειρηνικούς σκοπούς. Στις συνθήκες της σύγχρονης επιστημονικοτεχνικής επανάστασης (βλ. λ.), η πλήρης χρησιμοποίηση των δυνατοτήτων της επιστημονικοτεχνικής προόδου με σκοπό την επιτάχυνση της ανάπτυξης της σοσιαλιστικής οικονομίας, την εντατικοποίηση όλων των κλάδων της και την ικανοποίηση των αναγκών όλων των μελών της κοινωνίας, αποτελεΙ βασικό οικονομικό και πολιτικό καθήκον της δημιουρ­ γίας της υλικοτεχνικής βάσης του κομμουνισμού (βλ. λ.). Τεχνική σύνθεση του κεφαλαίου: Η σχέση της μάζας των μέσων παραγωγής, που χρησιμοποιούνται στις καπιταλιστικές επιχειρήσεις, προς τη μάζα της εργατικής δύναμης που θέτει σε λειτουργία αυτά τα μέσα πα­ ραγωγής, είναι η σύνθεση του κεφαλαίου, εξεταζόμενη από την πλευρά της υλικής του μορφής. Η υλική μορφή του κεφαλαίου είναι τα μέσα πα­ ραγωγής (εγκαταστάσεις, πρώτες ύλες, υλικά κλπ.). Τα μέσα παραγωγής έχουν δημιουργηθεΙ από την περασμένη (αποκρυσταλλωμένη) εργασία, ενώ η εργατική δύναμη ενσαρκώνει τη ζωντανή εργασία. Συνεπώς, η τεχνική σύνθεση του κεφαλαίου εκφράζει τη σχέση της περασμένης, αποκρυσταλ­ λωμένης εργασίας προς τη ζωντανή. 0 βαθμός της τεχνικής σύνθεσης του κεφαλαίου κρίνεται με βάση διάφορους δείκτες: Πόση ηλεκτρική ενέργεια αναλογεί στον εργάτη, πόση ενέργεια όλων των ειδών αντιστοιχεί στον ερ­ γάτη κλπ. Η τεχνική σύνθεση του κεφαλαίου εκφράζει το επίπεδο τεχνικής ανάπτυξης της παραγωγής. Στο βαθμό που αναπτύσσεται ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής σημειώνεται άνοδος της τεχνικής σύνθεσης του κεφα­ λαίου, γιατί η μάζα των μέσων παραγωγής που χρησιμοποιούνται αυξά­ νεται γρηγορότερα απ’ ό,τι το μέγεθος του κεφαλαίου. Η επιδίωξη των κα­ πιταλιστών για την απόκτηση του μεγαλύτερου δυνατού κέρδους, η αντα­ γωνιστική πάλη ανάμεσά τους, προυποθέτουν την ανάγκη ανάπτυξης του τεχνικού εξοπλισμού της εργασίας, πράγμα που σημαίνει την ταυτόχρονη αύξηση της παραγωγικότητας της κοινωνικής εργασίας. Η ανάπτυξη της τεχνικής σύνθεσης του κεφαλαίου οδηγεί στη μείωση του αναγκαίου χρό­ νου εργασίας και την αύξηση, αντίστοιχα, του πρόσθετου χρόνου εργασίας, προκαθορίζοντας έτσι την άνοδο του βαθμού εκμετάλλευσης των μισθω­ τών εργατών και την αύξηση της ανεργίας. Η άνοδος της τεχνικής σύνθεσης του κεφαλαίου έχει σαν αποτέλεσμα την αύξηση της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου (βλ. λ.). Τεχνικο-βιομηχανικό οικονομικό σχέδιο: Βασικό ντοκουμέντο σχεδιοποίησης, που καθορίζει τις σοβαρότατες κατευθύνσεις για την ανάπτυξη

686

τεχνικό-βιομηχανικό οικονομικό σχέδιο

της παραγωγικο-οικονομικής και χρηματοδοτικής ετήσιας δραστηριότητας της σοσιαλιστικής παραγωγικής επιχείρησης σε αντιστοιχία με το κρατικό σχέδιο ανάπτυξης της λαϊκής οικονομίας της χώρας. Το τεχνικο-βιομηχανικό οικονομικό σχέδιο αντιμετωπίζει τα παρακάτω προβλήματα: την ανά­ πτυξη και τελειοποίηση της παραγωγής με σκοπό την πιο πλήρη ικανο­ ποίηση των αναγκών της λαϊκής οικονομίας και του πληθυσμού στα αντί­ στοιχα είδη προϊόντων, την πολύπλευρη ανύψωση της αποδοτικότητας της παραγωγής και της παραγωγικότητας της (ργασ/ας (βλ. λ.), την πλατιά χρη­ σιμοποίηση των επιτεύξεων της επιστήμης, της τεχνικής και της πρωτοπό­ ρας πείρας και τη μείωση του χρόνου της εφαρμογής τους στην παραγωγή, την παραγωγή προϊόντων υψηλής ποιότητας, την παραγωγή νέων προϊόν­ των, που αντιστοιχούν στους τεχνικό-οικονομικούς δείκτες με τις ανώτα­ τες επιτεύξεις της ντόπιας και ξένης τεχνικής και τεχνολογίας, την ορθολο­ γική χρησιμοποίηση και ανύψωση της αποδοτικότητας των επενδύσεων κεφαλαίων, τη μείωση του χρόνου εφαρμογής των πάγιων παραγωγικών πόρων και την ορθολογική χρησιμοποίηση του παραγωγικού δυναμικού, τη μείωση του κόστους παραγωγής (βλ. λ.) του προϊόντος και την ανύ­ ψωση της οικονομικής αποδοτικότητας (βλ. λ.) της παραγωγής- την ορθο­ λογική χρησιμοποίηση των μέσων μεταφοράς- την τελειοποίηση της σχεδιοποίησης, της διεύθυνσης και της οικονομικής ιδιοσυντήρησης (β λ.λ.)· την εφαρμογή της επιστημονικής οργάνωσης της παραγωγής και εργασίαςτη λήψη μέτρων σχετικά με την κοινωνική ανάπτυξη της κολλεκτίβας- τη λήψη των αναγκαίων μέτρων για την προστασία της φύσης και την ορθο­ λογική χρησιμοποίηση των φυσικών πόρων. Το τεχνικο-βιομηχανικό οικο­ νομικό σχέδιο περιλαμβάνει τα παρακάτω τμήματα: παραγωγή και διάθεση των προϊόντων τεχνική ανάπτυξη και οργάνωση της παραγωγής- δείκτες για την ανύψωση της οικονομικής αποδοτικότητας της παραγωγής- άλλους δείκτες και νόρμες- δημιουργία επιχειρήσεων- ανάγκες σε βασικούς υλικούς πόρους, σε εργασία και στελέχη- κόστος παραγωγής, κέρδη και οικονομική αποδοτικότητα της παραγωγής- κονδύλια οικονομικής παρότρυνσης- χρη­ ματοδοτικό σχέδιο- κοινωνική ανάπτυξη της κολλεκτίβας- προστασία της φύσης και ορθολογική χρησιμοποίηση των φυσικών πόρων. Τα τμήματα του τεχνικο-βιομηχανικού οικονομικού σχεδίου αντιστοιχούν στα βασικά τμήματα του πεντάχρονου πλάνου της επιχείρησης, που εξασφαλίζει την ενότητα της προοπτικής και της τρέχουσας σχ(διοποίησης (β λ.λ.). Η επε­ ξεργασία του τεχνικο-βιομηχανικού οικονομικού σχεδίου απαιτεί πολύ­ πλευρη ανάλυση των αποτελεσμάτων της οικονομικής δραστηριότητας, υπολογισμό των παραγωγικών εφεδρειών, καθορισμό συγκεκριμένων τρό­ πων για την ανύψωση της αποδοτικότητας της παραγωγής και της ποιό­ τητας της ίργσσ/ας (βλ. λ.). Τα πρωταρχικά καθήκοντα και οι δυνατότητες χρησιμοποίησης των εφεδρειών συζητιούνται πλατιά στις εργατικές συνε­ λεύσεις, στις παραγωγικές συσκέψεις, στα κοινωνικά γραφεία της οικο­ νομικής ανάλυσης και στις άλλες κοινωνικές οργανώσεις. Μετά την έγκριση

τιμάριθμος σ τον καπιταλισμό

587

του τεχνικο-βιομηχανικού οικονομικού σχεδίου διαμορφώνονται τα επιχει­ ρησιακά σχέδια (τριμήνου, μήνα, δεκαημέρου κλπ.) της παραγωγικο-οικονομικής δραστηριότητας των τμημάτων της επιχείρησης, τα προσωπικά και κολλεκτιβίστικα σχέδια για την αύξηση της παραγωγικότητας της εργα­ σίας των εργαζομένων (βλ. επίσης, σχΐδιοποίηση της σοσιαλιστικής οικο­ νομίας, τρέχουσα σχεδιοποίηση). Τιμάριθμος στον καπιταλισμό: Εργαλείο για τη μέτρηση της εξέλιξης του συνόλου των τιμών. Μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι οι τιμές μετα­ βάλλονται και ότι αυτές οι μεταβολές δεν είναι Ιδιες για όλα τα εμπορεύ­ ματα. Τα ενοίκια, παραδείγματος χάρη, μπορεί να αυξάνονται πιο γρήγορα απ’ ό,τι η τιμή των τηλεοράσεων. Παρ' όλα αυτά ανακοινώνεται ότι σ' ένα μήνα οι τιμές αυξήθηκαν π.χ. κατά 0,8%. Για να μετρηθεί αυτή η αύξηση χρησιμοποιείται το εργαλείο που ονομάζεται δείκτης τιμών. Καθώς, όμως, υπάρχουν μόνιμα χιλιάδες προϊόντα που πουλιούνται και αγοράζονται, δεν είναι δυνατό να σημειώνεται κάθε μήνα πώς εξελίσσονται οι τιμές του συνόλου των προϊόντων. Συνεπώς τα ομαδοποιούν ή διαλέγουν ορισμένα, έτσι που να καταλήξουν σ’ έναν καθορισμένο αριθμό ειδών. Η επιλογή αυτών των ειδών είναι ένα πρόβλημα μεγάλης σημασίας. Το δεύτερο πρόβλημα έχει σχέση με τους συντελεστές που χρησιμοποιούνται: ο δείκτης έχει σαν σκοπό να αποδώσει μια μέση εξέλιξη των τιμών. Όμως θα καταλήγαμε σ’ ένα μέσο όρο δίχως κανένα νόημα αν, παραδείγματος χάρη, μέσα στο δείκτη η τιμή της μουστάρδας είχε την Ιδια βαρύτητα με την τιμή του κρέ­ ατος. Θα πρέπει συνεπώς να βρούμε σε ποιά αναλογία κάθε είδος θα μετράει στο δείκτη, ποιό θα είναι το ειδικό του βάρος. Αυτό μπορεί να καθοριστεί με βάση μια μαλέτη της πραγματικής κατανάλωσης των νοικοκυριών: αν κάθε μήνα ξοδεύουν χίλιες φορές περισσότερα χρήματα για το κρέας απ' ό,τι για τη μουστάρδα, το κρέας μέσα στο δείκτη θα μετράει χίλιες φορές περισ­ σότερο από τη μουστάρδα. Είναι όμως προφανές ότι δεν ξοδεύουμε το εισόδημά μας με τον Ιδιο τρόπο αν έχουμε ένα μεγάλο εισόδημα ή ένα μικρό εισόδημα. Στη δεύτερη περίπτωση ξοδεύουμε περισσότερο από το μισό του εισοδήματος για τροφή ενώ στην πρώτη το μεγαλύτερο μέρος μπορεί να ξοδευτεί σε διασκέδαση, πολυτελή έξοδα κλπ. Συνεπώς: ο δείκτης θα πρέπει να παίρνει υπόψη του αυτή τη διαφοροποίηση και να μη στη­ ρίζεται σ’ ένα φανταστικό «μέσο πολίτη». Σε μια τέτοια περίπτωση μπορεί, παραδείγματος χάρη, να μην αποδίδεται παρά μικρή σημασία στις δαπάνες για ενοίκιο, πολύ μικρότερη από ό,τι έχουν στην πραγματικότητα για μια εργατική οικογένεια. Έτσι είναι χρησιμότερο να μετριέται η εξέλιξη των τιμών στη βάση ορισμένων κατηγοριών εισοδημάτων. Ά λ λο πρόβλημα: ορισμένα είδη εξαφανίζονται για να αντικατασταθούν από άλλα. Ό ταν όμως τα και­ νούργια είναι πιο ακριβά από τα παλιά και ο δείκτης δεν παίρνει υπόψη του αυτή τη διαφορά δε θα είναι πραγματικός. Τέλος επειδή πολλές τιμές καθορίζονται από την κυβέρνηση, συχνά αυτή παγώνει την τιμή ενός προϊ­

688

τιμή

όντος που βρίσκεται μέσα στο δείκτη για να μπορέσει πιο εύκολα ν’ αυ­ ξήσει άλλες. Επίσης οι τιμές παίρνονται πάντοτε στα Ιδια μαγαζιά, κάτι που μπορεί να διαστρεβλώσει το αποτέλεσμα. Θα πρέπει ακόμα να πάρουμε υπόψη μας ότι οι ανάγκες εξελίσσονται και μαζί μ' αυτές και οι δαπάνες. Θα πρέπει συνεπώς η σύνθεση του δείκτη περιοδικά να αναθεωρείται. Ό ταν γίνεται αυτή η αναθεώρηση και μεταφράζεται με την είσοδο στο δείκτη ενός νέου προϊόντος, αυτό το τελευταίο έχει ήδη το χαρακτήρα ενός είδους μαζικής κατανάλωσης και συνεπώς έχει μικρή επίδραση στην εξέλιξη του Ιδιου του δείκτη. Ό λο ι αυτοί οι παράγοντες τείνουν να υποβαθμίσουν την πραγματική αύξηση των τιμών στους επίσημους δείκτες. Τιμές λιανικές, βλ. λιανικές τιμές. Τιμές χοντρικές, βλ. χοντρικές τιμές. Τιμ ή : Η χρηματική έκφραση της αξίας του εμπορεύματος. Η αξία (βλ. λ.) δηλαδή οι κοινωνικά απαραίτητες δαπάνες εργασίας που έχουν ενσαρκωθεί στο ένα ή το άλλο εμπόρευμα, μπορεί να εκφραστεί μόνο έμμεσα, σαν σχέση ενός εμπορεύματος προς ένα άλλο, στη μεταξύ τους σύγκριση κατά την ανταλλαγή, δηλαδή διαμέσου της ανταλλακτικής αξίας. Η τιμή του εμπο­ ρεύματος δείχνει ότι σ' αυτό ενσαρκώθηκε τόση κοινωνικά αναγκαία εργα­ σία όση και στη δοσμένη ποσότητα χρηματικού μετάλλου - χρήματος. Οι τιμές των εμπορευμάτων, όταν μένει αναλλοίωτη η σχέση προσφοράς και ζήτησης, αυξάνονται ή μειώνονται κάτω από την επίδραση μιας μεταβολής στην αξία του εμπορεύματος, μιας αλλαγής στην αξία του χρηματικού με­ τάλλου. Αλλάζουν επίσης κάτω από την επίδραση της ζήτησης και της προ­ σφοράς. Μολονότι στη βάση της τιμής βρίσκεται η αξία, η τιμή κάθε ξεχω­ ριστού εμπορεύματος δε συμπίπτει υποχρεωτικά μ’ αυτή. Ωστόσο, στην κλίμακα της κοινωνίας, το άθροισμα των τιμών όλης της μάζας των εμπο­ ρευμάτων είναι Ισο με το άθροισμα των αξιών. Στις διακυμάνσεις των τιμών γύρω από την αξία και στην ισότητα του αθροίσματος των τιμών με το άθροισμα των αξιών, βρίσκει την έκφρασή της η δράση του νόμου της αξίας (βλ. λ.). «Η τιμή είναι εκδήλωση του νόμου της αξίας. Η αξία είναι νόμος των τιμών, δηλαδή γενικευμένη έκφραση του φαινομένου της τιμής» (Β.Ι. Λένιν). Στην οικονομία που στηρίζεται στην ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, οι τιμές καθορίζονται στην πορεία της ανταγωνιστικής πάλης, κάτω από την επίδραση αυθόρμητων οικονομικών νόμων. Στο σύγχρονο στάδιο ανάπτυξης του ιμπεριαλισμού, τα αστικά κράτη επιχειρούν να καθορίσουν, να ρυθμίσουν τις τιμές. Ό λ α αυτά όμως δεν καταργούν τον αυθόρμητο χαρακτήρα της διαδικασίας διαμόρφωσης των τιμών. Αν στην απλή εμπορευματική παραγωγή οι τιμές κυμαίνονται γύρω από την αξία, στην καπιταλιστική οικονομία, όπου τα εμπορεύματα ανταλλάσσονται σαν προϊόντα των κεφαλαίων, η τιμή αγοράς κυμαίνεται γύρω από την τιμή παραγωγής (βλ. λ.) που είναι αλλοιωμένη μορφή της αξίας. Στον ιμπεριλι-

τιμή

689

σμό κυριαρχούν οι μονοπωλιακές τιμές (βλ. λ.). Η κατηγορία της τιμής, στις συνθήκες του καπιταλισμού, είναι, στα χέρια των εκμεταλλευτριών τάξεων και του κράτους, συμπληρωματικό μέσο για το δυνάμωμα της εκμετάλ­ λευσης και καταστροφής των εργαζομένων, για την πραγματοποίηση της ιμπεριαλιστικής καταλήστευσης των υπανάπτυκτων χωρών και για την αντα­ γωνιστική πάλη των μονοπωλίων με σκοπό την απόκτηση μονοπωλιακών υπερκερδών (βλ. λ.). Στη σοσιαλιστική κοινωνία, η κατηγορία της τιμής και η διαδικασία διαμόρφωσης των τιμών έχουν θεμελιακά διαφορετικό χαρα­ κτήρα απ’ ό,τι στον καπιταλισμό. Στη βάση της διαμόρφωσης των τιμών στο σοσιαλισμό, βρίσκεται η σχεδιασμένη χρησιμοποίηση από το κράτος των οι­ κονομικών νόμων του σοσιαλισμού, και πρώτα απ’ όλα του νόμου της αξίας, του βασικού οικονομικού νόμου, καθώς και άλλων νόμων. Η τιμή στη σο­ σιαλιστική κοινωνία είναι ένας από τους βασικούς οικονομικούς μοχλούς που χρησιμοποιεί το κράτος προς το συμφέρον της οικοδόμησης του κομμουνι­ σμού. Οι σχεδιασμένες (δηλ. οι προβλεπόμενες από το σχέδιο) τιμές οφεί­ λουν να παίξουν διπλό ρόλο: πρώτο, να εξασφαλίσουν μια αρκετά ακριβή έκφραση των κοινωνικών δαπανών εργασίας (αξίας) και, δεύτερο, να αποτελέσουν όργανο αναδιανομής του εθνικού εισοδήματος ανάμεσα στους κλάδους, τις επιχειρήσεις, τα νοικοκυριά και ενμέρει στον πληθυσμό, για τη γοργή ανάπτυξη της σοσιαλιστικής οικονομίας. Απ’ αυτή τη λειτουργία της τιμής σαν μέσου αναδιανομής, απορρέει ότι το κράτος καθορίζει τις τιμές με ορισμένη απόκλιση από την αξία. Η σχεδιασμένη διαδικασία δια­ μόρφωσης των τιμών προϋποθέτει την ύπαρξη συστήματος τιμών. Στην ΕΣΣΔ, το σύστημα τιμών περιλαμβάνει: τις χοντρικές τιμές, τις τιμές συγκέν­ τρωσης και τις λιανικές τιμές. Στην πρακτική του σχεδιασμού και του υπο­ λογισμού, χρησιμοποιούνται δύο είδη χοντρικών τιμών για τη βιομηχανική παραγωγή. Η χοντρική τιμή της επιχείρησης είναι η τιμή πούλησης της παραγωγής ορισμένων κρατικών επιχειρήσεων σε άλλες κρατικές επιχει­ ρήσεις ή στις οργανώσεις εφοδιασμού και διάθεσης. Η τιμή αυτή είναι Ιση με τη σχεδιασμένη τιμή κόστους της δοσμένης παραγωγής συν το κέδρος της επιχείρησης. Η χοντρική τιμή της βιομηχανίας είναι η τιμή με την οποία πουλούν οι επιχειρήσεις τα εμπορεύματά τους στις εμπορικές επιχειρήσεις. Συμπεριλαμβάνει τη χοντρική τιμή της επιχείρησης συν τα έξοδα και το κέρδος των οργανώσεων διάθεσης των βιομηχανικών προϊόντων καθώς και το φόρο κυκλοφορίας. Στην αγροτική οικονομία, οι τιμές συγκέντρωσης είναι οι τιμές με τις οποίες οι κρατικές και συνεταιριστικές οργανώσεις αγοράζουν την παραγωγή των κολχόζ. Λιανικές είναι οι τιμές με τις οποίες πουλιούνται τα εμπορεύματα στον πληθυσμό. Η λιανική τιμή συμπεριλαμ­ βάνει τη χοντρική τιμή της βιομηχανίας συν τα έξοδα και το κέδρος των εμπορικών οργανώσεων λιανικής πώλησης. Στην πλειονότητα των εμπο­ ρευμάτων, ορίζονται ενιαίες πανενωσιακές λιανικές τιμές. Γ ια τα σπουδαιό­ τερα είδη διατροφής καθορίζονται τιμές κατά ζώνες. Και για μια σειρά εμπο­ ρεύματα (λαχανικά, φρούτα ) υπάρχουν εποχιακές τιμές. Μια παραλλαγή

690

τιμή παραγωγής

των λιανικών τιμών είναι οι τιμές της κολχόζνικης αγοράς, που διαμορφώ­ νονται σε σημαντικό βαθμό κάτω από την επίδραση της προσφοράς και της ζήτησης. Στο σύγχρονο στάδιο κομμουνιστικής οικοδόμησης έχει εξαιρετικά μεγάλη σημασία η παραπέρα επεξεργασία των επιστημονικών βάσεων και η βελτίωση της πρακτικής της διαμόρφωσης των τιμών. Με τη διαδικασία αυτή συνδέονται άμεσα η τελειοποίηση του σχεδιασμού της σοσιαλιστικής οικονομίας, της οικονομικής ιδιοσυντήρησης, ο καθορι­ σμός της οικονομικής απόδοσης των επενδύσεων, η αποτελεσματικότητα της εισαγωγής νέων τεχνικών μέσων και πολλά άλλα προβλήματα της οικο­ νομικής οικοδόμησης. Στο πρόγραμμα του ΚΚΣΕ αναφέρεται η ανάγκη «να βελτιώνεται συνεχώς το σύστημα των τιμών σε αντιστοιχία με τα κα­ θήκοντα της κομμουνιστικής οικοδόμησης, με την τεχνική πρόοδο, με την αύξηση της παραγωγής και της κατανάλωσης, με τη μείωση των εξόδων παραγωγής. Οι τιμές οφείλουν, σε όλο και μεγαλύτερο βαθμό, να αντανα­ κλούν τις κοινωνικά αναγκαίες δαπάνες εργασίας, να εξασφαλίζουν την αποκατάσταση των εξόδων παραγωγής και κυκλοφορίας και ένα ορισμένο κέρδος για κάθε επιχείρηση που εργάζεται κανονικά». Σ’ ένα βαθμό, το καθήκον αυτό πραγματοποιήθηκε με τη μεταρρύθμιση των χοντρικών τι­ μών, που τέθηκε σε εφαρμογή, με τη μετάβαση σε νέες συνθήκες σχεδιοποίησης και υλικής παρότρυνσης. Τιμή μονοπωλιακή, βλ. μονοπωλιακή τιμή. Τιμή παραγωγής: Η τιμή του εμπορεύματος στην καπιταλιστική οικο­ νομία, που είναι Ιση με τα έξοδα παραγωγής συν το μέσο κέρδος. Είναι μια παραλλαγμένη μορφή της αξίας του εμπορεύματος. Γύρω από αυτή κυμαίνονται οι τιμές αγοράς των εμπορευμάτων. Η μετατροπή της αξίας σε τιμή παραγωγής είναι αποτέλεσμα της ιστορικής ανάπτυξης του καπιτα­ λισμού. Στην απλή εμπορευματική οικονομία και στα πρώτα στάδια ανά­ πτυξης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, τα εμπορεύματα πουλιούνταν σε τιμές που προσέγγιζαν την αξία ή ήταν Ισες μ' αυτή, πράγμα που έβρισκε την εξήγησή του στο ότι οι «επιμέρους κλάδοι παραγωγής δε συνδέονταν ακόμα στενά μεταξύ τους, υπήρχε σειρά από εμπόδια για την ελεύθερη μετακίνηση κεφαλαίων από τον ένα κλάδο στον άλλο. ΕξαιτΙας της ανισό­ μερης ανάπτυξης της καπιταλιστικής οικονομίας, ορισμένοι κλάδοι, από την άποψη του τεχνικού εξοπλισμού, ξεπερνούν τους άλλους. Στους κλάδους αυτούς η οργανική σύνθεση του κεφαλαίου (βλ. λ.) είναι ανώτερη και το ποσοστό κέρδους αντίστοιχα χαμηλότερο απ' ό,τι στους άλλους κλάδους. Έτσι, ανάμεσα στους καπιταλιστές διάφορων κλάδων της παραγωγής, οξύνεται η ανταγωνιστική πάλη για την πιο κερδοφόρα χρησιμοποίηση του κεφαλαίου (βλ. διακλαδικός ανταγωνισμός). Κάθε καπιταλιστής επιδιώ­ κοντας να αποκτήσει το ανώτερο κέρδος για το κεφάλαιό του, το τοποθετεί στους κλάδους με το υψηλότερο ποσοστό κέρδους. Αυτό προξενεί διαρκή μετακίνηση κεφαλαίων από αυτούς τους κλάδους σε άλλους, πράγμα που

τιμή συναλλάγματος

591

οδηγεί στη διαμόρφωση, λίγο ως πολύ. Ισων όρων στους κλάδους τόσο με χαμηλή, όσο και με υψηλή οργανική σύνθεση κεφαλαίου, δηλαδή στη διαμόρφωση μέσου ποσοστού κέρδους (βλ. λ.). Η παρέκλιση των τιμών παραγωγής από την αξία τους, δεν ανατρέπει τη δράση του νόμου της αξίας (βλ. λ.), γιατί σε τελευταία ανάλυση το άθροισμα των τιμών παραγωγής των εμπορευμάτων, είναι πάντα Ισο με το άθροισμα των αξιών τους. Αυτό σημαίνει μόνο την αναδιανομή της υπεραξίας που παρήγαγε όλη η εργατική τάξη ανάμεσα στους καπιταλιστές, ανάλογα με το μέγεθος του κεφαλαίου τους. Από την κατηγορία της τιμής παραγωγής προκύπτει ότι όλη η τάξη των καπιταλιστών ενδιαφέρεται το Ιδιο για την εκμετάλλευση ολόκληρης της εργατικής τάξης. Αν στην εποχή του προμονοπωλιακού καπιταλισμού τα εμπορεύματα πουλιούνταν με τις τιμές παραγωγής, που κυμαίνονταν γύρω από την αξία των εμπορευμάτων, στις συνθήκες του ιμπεριαλισμού, τα μεγάλα μονοπώλια πουλούν τα εμπορεύματά τους με μονοπωλιακά υψηλές τιμές, που είναι σημαντικά πιο υψηλές από τις τιμές παραγωγής. Τιμ ή συναλλάγματος: Ορισμένη αμοιβαία σχέση ανάμεσα σε διάφορα ξένα νομίσματα (βλ. λ.). Η τιμή της χρηματικής μονάδας μιας χώρας εκφρα­ σμένη σε χρηματικές μονάδες άλλων χωρών. Ο καθορισμός της τιμής του συναλλάγματος ονομάζεται συναλλαγματική ισοτιμία. Διακρίνουμε δύο μορφές συναλλαγματικών ισοτιμιών: την άμεση και την έμμεση. Η πιο δια­ δομένη μορφή είναι η άμεση, όπου η τιμή της μονάδας ή ορισμένων μο­ νάδων ξένου συναλλάγματος εκφράζεται σε χρηματικές μονάδες της δοσμέ­ νης χώρας. Π.χ., στην ΕΣΣΔ 1 δολ. των ΗΠΑ = 82,3 καπίκια. Κατά τη συ­ ναλλαγματική ισοτιμία, η μονάδα του εγχώριου νομίσματος εκφράζεται σε ξένο νόμισμα. Π.χ., στην Αγγλία 1 στερλίνα = 2,60 δολλ. των ΗΠΑ. Στη βάση της τιμής συναλλάγματος βρίσκεται η χρυσή είτε η συναλλαγματική ισοτιμία, δηλ. η σχέση ανάμεσα στα νομίσματα ανάλογα με το περιεχόμενό τους σε χρυσό όπως καθορίζεται από το νόμο. Όταν δεν υπάρχει ελεύθερη ανταλλαγή χρημάτων με χρυσό, καθώς επίσης ελεύθερη εισαγωγή και εξα­ γωγή χρυσού, η τιμή συναλλάγματος μπορεί να παρεκλίνει από την ισοτιμία σε οποιαδήποτε όρια, εφόσον οι διακυμάνσεις δε ρυθμίζονται ή δεν περιο­ ρίζονται με κρατικά συναλλαγματικά μέτρα. Πρέπει να διακρίνεται η επί­ σημη από την ελεύθερη τιμή του ξένου συναλλάγματος. Η επίσημη τιμή καθορίζεται από την κεντρική εκδοτική τράπεζα ή από κάποιο κυβερνητικό συναλλαγματικό όργανο. Στις συνθήκες των συναλλαγματικών περιορι­ σμών, στις καπιταλιστικές χώρες συχνά καθορίζονται μερικές επίσημες τιμές ξένου συναλλάγματος, που χρησιμοποιούνται ιδιαίτερα για τις πλη­ ρωμές συγκεκριμένων ομάδων εξαγωγικών και εισαγωγικών εμπορευμάτων, με σκοπό την ενθάρρυνση ή την αναχαίτιση της εισαγωγής ή της εξαγωγής τους. Η ελεύθερη τιμή διαμορφώνεται στην ελεύθερη συναλλαγματική αγορά, με την οποία πουλιέται και αγοράζεται στη μαύρη αγορά το ξένο συνάλλαγμα. Η ελεύθερη τιμή κατά κανόνα είναι σημαντικά υψηλότερη από

592

τιμή της γης

την επίσημη τιμή. Στις περισσότερες καπιταλιστικές χώρες οι τράπεζες δη­ μοσιεύουν για κάθε συνάλλαγμα όύο τιμές: ΜΙα υψηλότερη (τιμή πώλησης) στην οποία πουλούν οι τράπεζες συνάλλαγμα, και μια χαμηλότερη (τιμή αγοράς) στην οποία αγοράζουν συνάλλαγμα. Η διαφορά ανάμεσα σ’ αυτές τις τιμές αποτελεΙ το κέρδος των τραπεζών από το εμπόριο του συναλλάγ­ ματος. Στις καπιταλιστικές νομισματικές αγορές, αντικείμενο εμπορίου δεν είναι το ξένο συνάλλαγμα, αλλά διάφορα συγκεκριμένα είδη πιστωτικών εγγράφων πληρωμής σε ξένο συνάλλαγμα δηλ. χρεωστικά γραμμάτια, τσεκ, τηλεγραφικές επιταγές, τραπεζογραμμάτια (βλ. λ.), κλπ. Στις συνθήκες όξυνσης της γενικής κρίσης του καπιταλισμού, μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, που αντανακλάται στη σφαίρα της χρηματικής κυκλοφορίας με μια χρόνια ελλειμματικότητα των ισοζυγίων πληρωμών και τις αδιάκοπες πληθωριστικές διαδικασίες στην οικονομία, οι τιμές των καπιταλιστικών νο­ μισμάτων είναι τυπικές και δεν εκφράζουν πάντα την πραγματική αξία των αντίστοιχων νομισμάτων σε σχέση με το χρυσό και τα εμπορεύματα. Η τιμή του σοβιετικού ρουβλιού διακρίνεται για τη μεγαλύτερη σταθερότητα σε σχέση με τα καπιταλιστικά νομίσματα, επειδή δεν υπόκειται σε αυθόρ­ μητες διακυμάνσεις και βασίζεται στη σχεδιασμένη σοσιαλιστική οικονομία. Στην ΕΣΣΔ, ο καθορισμός των συναλλαγματικών ισοτιμιών, έχει ανατεθεί στην κρατική τράπεζα της ΕΣΣΔ. Βασίζεται στο σταθερό περιεχόμενο του ρουβλιού σε χρυσό, όπως καθορίστηκε σύμφωνα με το σχέδιο από το σοβιετικό κράτος, και αντανακλά όλες τις αλλαγές που πραγματοποιούνται τόσο στο περιεχόμενό του σε χρυσό όσο και στις τιμές των ξεχωριστών ξένων νομισμάτων στις εξωτερικές αγορές συναλλάγματος. Στο δελτίο τι­ μών συναλλάγματος που δημοσιεύει η κρατική τράπεζα της ΕΣΣΔ, εφαρμό­ ζεται η μέθοδος του άμεσου καθορισμού των συναλλαγματικών ισοτιμιών. Τιμ ή της γης: Η κεφαλαιοποιημένη γαιοπρόσοδος. Χωρίς να είναι αυτή καθεαυτή αποτέλεσμα της εργασίας του ανθρώπου, η γη δεν έχει αξία. αν και έχει τιμή. Αυτό συμβαίνει γιατί στην αστική κοινωνία η γη είναι ατο­ μική ιδιοκτησία, που πουλιέται και αγοράζεται. Τιμή της γης στην πράξη «είναι η τιμή αγοράς όχι της γης αλλά της γαιοπροσόδου που αποδίδει, και που υπολογίζεται με βάση το συνηθισμένο τόκο» (Κ. Μαρξ). Το μέγε­ θος της τιμής ενός δοσμένου κομματιού γης, καθορίζεται από το μέγεθος της γαιοπροσόδου που παίρνει ο κάτοχός της και το επιτόκιο δανεισμού. Ο τύπος της τιμής της γης είναι: _ Υ5ϋ0Γ,Ρ^σο^ 0(>_ . ιοο. Αν π.χ. ένα επιτόκιό κτήμα αποφέρει κάθε χρόνο πρόσοδο 1000 λίρες και η τράπεζα πληρώ­ νει επιτόκιο 5 % για τις καταθέσεις, τότε η τιμή της γης θα είναι Ιση με 1000 X 100 ----------^----------- = 20 χιλιάδες λίρες. Συνεπώς η τιμή της γης μπορεί να αλ­ λάζει ανάλογα με το ύψος του τραπεζικού επιτοκίου και της γαιοπροσόδου. Στις συνθήκες του καπιταλισμού, η τιμή της γης ανεβαίνει γιατί το επιτόκιο

593 έχει την τάση να μειώνεται, ενώ το μέγεθος της γαιοπροσόδου αυξάνεται στο βαθμό που μεγαλώνει η ζήτηση αγροτικών προϊόντων και επεκτεΙνονται οι καλλιεργούμενες γαΐες. Η αύξηση της τιμής της γης σημαίνει ότι όλο και μεγαλύτερο μερίδιο υπεραξίας δε χρησιμοποιείται παραγωγικά από τους γαιοκτήμονες, πράγμα που οδηγεί στην ακρίβεια των αγροτικών προϊόντων. Αυτό επιδεινώνει την κατάσταση των εργαζομένων της πόλης (αύξηση του ενοικίου) και του χωριού (καταστροφή και εξαφάνιση του μικρού αγροτικού νοικοκυριού). Στη σοσιαλιστική κοινωνία, όπου δεν υπάρχει ατομική ιδιοκτησία στη γη, η γη δεν μπορεί να αποτελεΙ αντικεί­ μενο αγοραπωλησίας. Τοκογλυφικό κεφάλαιο: Το κεφάλαιο που αποφέρει στον κάτοχό του έσοδα με τη μορφή του τόκου. Το τοκογλυφικό κεφάλαιο εμφανίστηκε στην περίοδο της αποσύνθεσης του πρωτόγονου κοινοτικού συστήματος και της εμφάνισης του δουλοκτητικού κράτους. Οι τοκογλύφοι συμμετείχαν στην εκμετάλλευση των δούλων και των δουλοπάροικων, παραχωρώντας δάνεια στους δουλοκτήτες και τους φεουδάρχες. Οι τόκοι για το δάνειο απορ­ ροφούσαν όχι μόνο όλο το πρόσθετο, αλλά και μέρος του αναγκαίου προϊ­ όντος (βλ. λ.) των δούλων και των δουλοπάροικων. Το τοκογλυφικό κεφά­ λαιο συνέβαλε στην προετοιμασία των όρων για την εμφάνιση του καπι­ ταλιστικού τρόπου παραγωγής. Από τη μια οδηγούσε στην καταστροφή και την προλεταριοποίηση των μικρών παραγωγών, που μετατρέπονταν σε μισθωτούς εργάτες, και από την άλλη επιτάχυνε τη συσσώρευση χρηματικού κεφαλαίου. Στο καπιταλιστικό σύστημα παραγωγής βασική μορφή κεφα­ λαίου, που αποφέρει τόκο, γίνεται το δανειακό κεφάλαιο (βλ. λ.). Σημαντικό ρόλο εξακολουθεί να παίζει το τοκογλυφικό κεφάλαιο στις αποικιακές, τις οικονομικά καθυστερημένες και εξαρτημένες χώρες, όπου υπάρχει καθυ­ στέρηση των κοινωνικο-οικονομικών σχέσεων και καταπίεση του ιμπερια­ λισμού. Τοκομερίδιο: Το έσοδο που προσπορίζεται ο κάτοχος μετοχών (βλ. λ.)· μέρος του κέρδους μιας μετοχικής εταιρίας (βλ. λ.). Το μέγεθος του τοκομε­ ριδίου εξαρτάται από το μέγεθος του καθαρού κέρδους της μετοχικής εται­ ρίας και τον αριθμό των μετοχών που έχουν εκδοθεΙ. Το μέγεθος του τοκο­ μεριδίου είναι συνήθως μεγαλύτερο από τον καθορισμένο τραπεζικό τόκο (βλ. λ.) για το χρηματικό κεφάλαιο. Αυτό προσελκύει τους κατόχους χρη­ μάτων νά τα καταθέτουν με τη μορφή μεριδίου στο κεφάλαιο μιας μετοχικής εταιρίας. Ωστόσο το μερίδιο των εσόδων των εργαζομένων από τις μετοχές είναι ελάχιστο. Τη μερίδα του λέοντος παίρνουν οι μεγάλοι καπιταλιστές, κάτοχοι της βασικής μάζας των μετοχών. Έτσι, μόνο η οικογένεια του δισεκατομμυριούχου Ντυπόν έχει 10 φορές περισσότερες μετοχές απ’ όσες έχουν όλοι οι εργάτες των ΗΠΑ. Πολύ περισσότερο που τα έσοδα των εργα­ ζομένων με τη μορφή των τοκομεριδίων, αποτελούν καρπό της δικής τους 38

694

τόκος

εργασίας. Ό σ ο περισσότερο μεγαλώνουν τα τοκομερίδια των καπιταλι­ στών, τόσο πιο φανερά αποκαλύπτεται η παρασιτική φύση της αστικής κοινωνίας, η βαθιά της σήψη. Τόκος: Στον καπιταλισμό, είναι μέρος του κέρδους που ο επιχειρηματίαςκαπιταλιστής δίνει στο δανειστή-καπιταλιστή (τραπεζίτη) για το δικαίωμα της προσωρινής χρήσης του χρηματικού του κεφαλαίου. Ο τόκος εμφανί­ ζεται, επιφανειακά, σαν η τιμή του εμπορεύματος-κεφάλαιο, δηλαδή ενός ιδιόμορφου χρηματικού εμπορεύματος που παρουσιάζει ζήτηση από μέρους των επιχειρηματιών-καπιταλιστών, γιατί με τη βοήθειά του βγάζουν υπε­ ραξία. Στην πραγματικότητα, ο τόκος δεν μπορεί να είναι χρηματική έκφραση αξίας, δηλαδή η τιμή του δανειακού κεφαλαίου. Οι καπιταλιστές που δρουν, εξοφλώντας το χρέος τους, δεν μπορούν να πληρώσουν για το δικαίωμα χρήσης του δανείου όλη την υπεραξία που απόκτησαν, όλο το κέρδος. Ένα μέρος του κέρδους, με τη μορφή τόκου, δίνεται στον κάτοχο του δανειακού κεφαλαίου και το άλλο μένει στον καπιταλιστή-βιομήχανο με τη μορφή ταυ επιχειρηματικού κέρδους (βλ. λ.). Το μέγεθος του τόκου για τα δανειακά κεφάλαια εκφράζεται με το επιτόκιο, που δείχνει τη σχέση ταυ ποσού του τόκου προς το μέγεθος του δανειακού κεφαλαίου. Ανώτερο όριο του επι­ τοκίου αποτελεί το μέσο ποσοστό του κέρδους (βλ. λ.). Το επιτόκιο καθο­ ρίζεται από τη σχέση ανάμεσα στην προσφορά και τη ζήτηση δανειακών κεφαλαίων στη χρηματαγορά. Το επιτόκιο έχει την τάση να μειώνεται, πράγμα που οφείλεται, πρώτο, στην πτωτική τάση του μέσου ποσοστού κέρδους και, δεύτερο, στ’ ό,τι με την ανάπτυξη της καπιταλιστικής πίστωσης η προσφορά δανειακών κεφαλαίων υπερβαίνει ολοένα τη ζήτησή τους. Η πτωτική αυτή τάση του επιτοκίου, από τη μια πλευρά οξύνει τις αντιθέ­ σεις ανάμεσα στους καπιταλιστές (ανάμεσα σ’ εκείνους παυ δρουν στην παραγωγή και σ’ εκείνους που δανείζουν κεφάλαια) και εντείνει την πάλη τους κατά τη μοιρασιά του κέρδους, και από την άλλη μεγαλώνει το κοινό τους συμφέρον για το δυνάμωμα της εκμετάλλευσης της εργατικής τάξης, εφόσον πηγή και του κέρδους και του τόκου είναι η υπεραξία: η απλήρωτη εργασία των εργατών. Στο σοσιαλισμό, με την ύπαρξη εμπορευματικών· χρηματικών σχέσεων, της ιδιοσυντήρησης και των πιστωτικών πράξεων, ο τόκος αποτελεί μέρος του καθαρού εσόδου που δημιουργείται στη σο­ σιαλιστική οικονομία. Καταβάλλεται στην κρατική τράπεζα για την προσω­ ρινή χρήση των χρημάτων που δίνονται σαν δάνειο. Το μέγεθος του τόκου ρυθμίζεται από τα κράτος με βάση το σχέδιο. Τουγκάν-Μ ηαρανόφσκι Μ ιχαήλ Ιβάνοβιτς (1865-1919): Ρώσος α­ στός οικονομολόγος, «νόμιμος μαρξιστής» της δεκαετίας του 1890, μετά φιλελεύθερος, εχθρός του μαρξισμού. Στα βιβλία του «Βιομηχανικές κρί­ σεις στη σύγχρονη Αγγλία...» (1894) και «Το ρωσικό εργοστάσιο στο παρελθόν και σήμερα» (1898), ο Τουγκάν-Μπαρανόφσκι συγκέντρωσε

τράπεζα

696

ευρύ υλικό από στοιχεία, που παρουσίαζαν ορισμένη αξία για την εξήγηση των νέων τάσεων οικονομικής ανάπτυξης, συγκεκριμένα της Ρωσίας, και για την κριτική των απόψεων των ναρόντνικων. Ταυτόχρονα όμως, ο Τουγκάν Μπαρανόφσκι έκανε επιθέσεις κατά της θεωρίας της αναπαραγωγής του Μαρξ. Το πρόβλημα της ρευστοποίησης του συνολικού κοινωνικού προϊ­ όντος επιχείρησε να το αναγάγει σε πρόβλημα αναλογικότητας. Αρνιόταν την εξαθλίωση του προλεταριάτου με την ανάπτυξη του καπιταλισμού, την αντίθεση στην παραγωγή και την κατανάλωση, καθώς επίσης την εξάρ­ τηση της παραγωγής από την ατομική κατανάλωση. Ισχυριζόταν ότι η καπιταλιστική παραγωγή μπορεί να αναπτύσσεται απεριόριστα με την παρα­ γωγική κατανάλωση και ότι η αύξηση της υπεραξίας εξαρτάται από την αύ­ ξηση του σταθερού και όχι του μεταβλητού κεφαλαίου. Αρνούμενος τη θεμελιακή αιτία των κρίσεων, τη βασική αντίθεση του καπιταλισμού, ο Τουγκάν-Μπαρανόφσκι ισχυριζόταν ότι οι κρίσεις αμβλύνονται με την εμφάνιση και την ανάπτυξη των καρτέλ και των τραστ, που υπερνικούν τάχα την αναρχία της παραγωγής. Ο Τουγκάν-Μπαρανόφσκι επιχείρησε να συνενώσει την αντιεπιστημονική θεωρία της «οριακής χρησιμότητας» της αυστριακής σχολής πολιτικής οικονομίας (βλ. λ.) με την εργασιακή θεωρία της αξίας (βλ. λ.). Την τελευταία τη θεωρούσε καθαρά μεθοδολογικό εργα­ λείο, μεθοδολογική επινόηση. Στις «Βάσεις της Πολιτικής Οικονομίας» και σε άλλες εργασίες του, υποστήριζε εκχυδαϊσμένες, υποκειμενικές θέσεις σ’ όλα τα βασικά προβλήματα της οικονομικής θεωρίας. Τράπεζα: Επιχείρηση της πιστωτικής σφαίρας, που συγκεντρώνει στους λογαριασμούς της τα προσωρινά ελεύθερα χρηματικά μέσα (αποταμιεύσεις, παθητικές πράξεις) και χορηγεί κεφάλαια για προσωρινή χρήση (δάνεια, ενεργητικές πράξεις). Στον καπιταλισμό οι τράπεζες είναι καπιταλιστικές επιχειρήσεις που εμπορεύονται το χρηματικό κεφάλαιο με σκοπό την από­ κτηση κέρδους, το οποίο αποτελεΙ μέρος της υπεραξίας που δημιουργείται από τους εργάτες στην παραγωγή. Από την άποψη της μορφής του, το τραπεζικό κέρδος προβάλλει σαν διαφορά ανάμεσα στους τόκους που εισπράττονται από την τράπεζα για τη χορήγηση δανείων και τους τόκους που πληρώνει η τράπεζα για τις καταθέσεις. Οι τράπεζες, ανάλογα με την κυρίαρχη μορφή των πράξεων είτε με τη βασική σφαίρα δραστηριότητας, διακρίνονται σε τράπεζες εμπορικών υποθηκών και εκδοτικές. Αποτελώντας ουσιαστικό κρίκο της αυθόρμητης ανακατανομής των χρηματικών μέσων ανάμεσα στους κλάδους της παραγωγής, οι τράπεζες συμβάλλουν στην ανάπτυξη της καπιταλιστικής οικονομίας, στην ένταση της εκμετάλλευσης και στην όξυνση των αντιθέσεων της αστικής κοινωνίας. Η συγκέντρωση και συγκεντροποίηση του τραπεζικού κεφαλαίου (βλ. λ.) οδηγεί στην εμφά­ νιση των τραπεζικών μονοπωλίων και στη μετατροπή των τραπεζών από μεσάζοντες ανάμεσα στους δρώντες καπιταλιστές, όπως ήταν την περίοδο του προμονοπωλιακού καπιταλισμού, σε πανίσχυρους χρηματικούς μεγι­

τράπεζες στο σοσιαλισμό στάνες στον ιμπεριαλισμό. Me τη συγχώνευση των τραπεζικών και βιομη­ χανικών μονοπωλίων εμφανίζεται το χρηματιστικό κεφάλαιο (βλ. λ.). Οι τράπεζες στο σοσιαλισμό είναι κρατικές επιχειρήσεις που χρησιμοποιούν σχεδιασμένα τα χρηματικά μέσα προς το συμφέρον της ανάπτυξης της σοσιαλιστικής οικονομίας. Οι τράπεζες είναι ο κρίκος του πιστωτικού συ­ στήματος, που πραγματοποιεί τη συσσώρευση των προσωρινά ελεύθερων χρηματικών μέσων των σοσιαλιστικών επιχειρήσεων, των οργανώσεων και του πληθυσμού, τη βραχυπρόθεσμη και μακροπρόθεσμη πιστοδότηση, τη χρηματοδότηση, τους λογαριασμούς και τις πληρωμές, τη ρύθμιση της χρηματικής κυκλοφορίας, τον έλεγχο διαμέσου του ρουβλιού της πορείας της παραγωγής και της κυκλοφορίας των εμπορευμάτων, με σκοπό την εκπλήρωση των πλάνων και την εδραίωση της ιδιοσυντήρησης. Το τραπε­ ζικό σύστημα της ΕΣΣΔ συμπεριλαμβάνει την κρατική τράπεζα, την τράπεζα έργων υποδομής και την τράπεζα εξωτερικού εμπορίου, που αποτελούν στά χέρια του σοσιαλιστικού κράτους τα σπουδαιότερα όργανα της λαϊκοοικονομικής σχεδιοποίησης, υπολογισμού και ελέγχου. Ηγετική θέση στο τραπεζικό σύστημα κατέχει η κρατική τράπεζα της ΕΣΣΔ. Τράπεζες στο σοσιαλισμό: Κρατικά ιδρύματα που εξυπηρετούν σχεδιοποιημένα τη νομισματική κυκλοφορία και πραγματοποιούν με τις πιστω­ τικές, υπολογιστικές και ταμειακές επιχειρήσεις τον υπολογισμό και τον έλεγχο της οικονομικής δραστηριότητας των επιχειρήσεων. Σαν όργανο ανακατανομής των χρηματικών μέσων, οι τράπεζες συσσωρεύουν προσω­ ρινά τα ελεύθερα χρηματικά αποθέματα της λαϊκής οικονομίας και πραγμα­ τοποιούν, σε αρμονία με τα πιστωτικά σχέδια, την άμεση, τη συγκεκριμένη και επιστρεφόμενη βραχυπρόθεσμη και μακροπρόθεσμη πίστωση της λαϊ­ κής οικονομίας, καθώς και τη δανειοδότηση του πληθυσμού για καταναλω­ τικές ανάγκες. Διαμέσου του κρατικού προϋπολογισμού και των ειδικών πό­ ρων πραγματοποιείται από τις τράπεζες η χρηματοδότηση χωρίς επιστροφή της οικοδόμησης επιχειρήσεων. Διαμέσου των τραπεζών το σοσιαλιστικό κράτος παραχωρεί πίστωση σε άλλες χώρες, πριν απ’ όλα στις σοσιαλιστι­ κές και στις αναπτυσσόμενες. Με τους τόκους που παίρνονται με την πα­ ραχώρηση πίστωσης αντικαθιστούνται οι δαπάνες για τη λειτουργία των τραπεζών, σχηματίζεται το κέρδος τους, που είναι μια από τις πηγές για τη διεύθυνση της πίστης. Σαν υπολογιστικά κέντρα της σοσιαλιστικής οικονομίας οι τράπεζες οργανώνουν και πραγματοποιούν πληρωμές ανά­ μεσα στις επιχειρήσεις για υλικές αξίες και υπηρεσίες, έχουν τους λογα­ ριασμούς των επιχειρήσεων με το χρηματοδοτικό τραπεζικό σύστημα, τους λογαριασμούς για τις εμπορικές και άλλες οικονομικές σχέσεις με τα ξένα κράτη. Οι τράπεζες εξυπηρετούν τη λαϊκή οικονομία και τον πλη­ θυσμό, συγκεντρώνουν και χρησιμοποιούν τους πόρους του προϋπολο­ γισμού. Οι τράπεζες είναι στο σοσιαλισμό, σύμφωνα με τον ορισμό του Β.Ι. Λένιν, μηχανισμός κοινωνικής «λογιστικής και ρύθμισης της σοσιαλιστικά

τράπεζες στο σοσιαλισμό

597

οργανωμένης οικονομικής ζωής, όλης της χώρας στο σύνολό της» ( Ά ­ παντα, τόμος 36, σελ. 22, ρωσ. έκδ.). Πραγματοποιώντας σχεδιοποιημένα την εξυπηρέτηση της λαϊκής οικονομίας, οι τράπεζες διεξάγουν τον οικο­ νομικό έλεγχο της παραγωγής, της κατανομής και της χρησιμοποίησης του κοινωνικού προϊόντος, συντελούν στην ανύψωση της αποδοτικότητας της κοινωνικής παραγωγής (βλ. λ.) προς το συμφέρον της κομμουνιστικής ανοικοδόμησης και την άνοδο της ευημερίας του λαού. Σαν αρχές οργά­ νωσης του σοσιαλιστικού τραπεζιτικού συστήματος θεωρούνται: το κρα­ τικό μονοπώλιο της τραπεζικής δραστηριότητας και η διεξαγωγή σε όλη τη χώρα κρατικής πιστωτικής πολιτικής, ο δημοκρατικός συγκεντρωτι­ σμός στη διεύθυνση των τραπεζών, η συγκέντρωση σε πανκρατική κεν­ τρική τράπεζα της χρηματικής κυκλοφορίας της χώρας με πλατιά ανά­ πτυξη των πληρωμών. Ταυτόχρονα υπάρχουν ιδιομορφίες στη δομή του τραπεζικού συστήματος, στις πιστωτικές μεθόδους και στους λογαρια­ σμούς σε διάφορες σοσιαλιστικές χώρες. Το κρατικό τραπεζικό σύστημα της ΕΣΣΔ αποτελεΐται από την κρατική τράπεζα της ΕΣΣΔ, την τράπεζα έργων υποδομής και την τράπεζα εξωτερικού εμπορίου. Η κρατική τρά­ πεζα της ΕΣΣΔ είναι το ενιαίο κέντρο της χώρας για την έκδοση χρεογρά­ φων κλπ., πίστης, λογαριασμών και ταμιευτηρίου. Οι πιστωτικές επενδύσεις της κρατικής τράπεζας αποτελούν το 90% περίπου των πιστωτικών επενδύσεων όλου του τραπεζικού συστήματος της λαϊκής οικονομίας της χώρας. Η τελειοποίηση του οικονομικού μηχανισμού της σοσιαλιστικής οικονομίας (βλ. λ.) προϋποθέτει την παραπέρα καλυτέρευση των πραγμα­ τοποιούμενων, διαμέσου του τραπεζικού συστήματος λογαριασμών και πιστωτικών σχέσεων, ιδιαίτερα στην οικοδόμηση επιχειρήσεων, την καλυ­ τέρευση των λογαριασμών ανάμεσα σε οργανισμούς εργοληψίας και τους εντολοδόχους για τα συγκροτήματα που τελείωσαν και δίνονται στην εκμετάλλευση. Χωρίς να μεσολαβούν πληρωμές για την αποζημίωση των δαπανών που έχουν κάνει οι οργανισμοί εργοληψίας στη μη τελειοποιη­ μένη οικοδομή, για λογαριασμό της πίστωσης της τράπεζας ενισχύεται σημαντικά η πειθαρχία των πληρωμών στη λαϊκή οικονομία. Για την έγκαιρη εξασφάλιση των πληρωμών, οι τράπεζες έχουν το δικαίωμα, σε περίπτωση Προσωρινής έλλειψης χρημάτων από τον αγοραστή, να πλη­ ρώνουν τις υποχρεώσεις του διαμέσου της παρεχόμενης στον αγοραστή πίστωσης αφαιρώντας του μεγαλύτερο ποσοστό. Τα δικαιώματα της κρα­ τικής τράπεζας της ΕΣΣΔ και της τράπεζας ανοικοδόμησης της ΕΣΣΔ (χρη­ ματοδότησης), έχουν επεκταθεΙ σημαντικά στον τομέα της πίστης σε επιχειρήσεις υψηλής αποδοτικότητας που έχουν σχέση με την επιτάχυνση της επιστημονικοτεχνικής προόδου, την παραγωγή νέων προϊόντων και την ανύψωση της ποιότητας των παραγόμενων αντικειμένων, την αύξηση των καταναλωτικών προϊόντων που προορίζονται για λαϊκή κατανάλωση και την καλυτέρευση της εξυπηρέτησης του πληθυσμού στην καθημε­ ρινή ζωή.

τραπεζικό κεφάλαιο Τραπεζικό κεφάλαιο: Μέρος του κοινωνικού κεφαλαίου, που απασχο­ λείται στη σφαίρα της πίστης. Εκφράζει άμεσα τις σχέσεις ανάμεσα στους καπιταλιστές του χρήματος και τους καπιταλιστές που βρίσκονται στην παραγωγική δράση, με σκοπό την απόκτηση κέρδους, διαμέσου της εκμε­ τάλλευσης των εργαζομένων από την αστική τάξη. Το τραπεζικό κεφάλαιο αποτελεΐται από το κεφάλαιο που διαθέτουν οι Ιδιες οι τράπεζες και από το κεφάλαιο που δημιουργείται από τις καταθέσεις. Βασική μορφή χρησιμο­ ποίησης του τραπεζικού κεφαλαίου είναι η παροχή πιστώσεων (ενεργητικές πράξεις της τράπεζας). Το τραπεζικό κέρδος είναι μέρος της υπεραξίας που δημιουργείται από τους εργάτες στην παραγωγή. Στη διαδικασία της συγ­ κέντρωσης και της συγκεντροποίησης, το τραπεζικό κεφάλαιο μετατρέπεται σ’ ένα ιδιαίτερο είδος μονοπωλιακού κεφαλαίου. Το μεγαλύτερο μέρος του τραπεζικού κεφαλαίου στις αστικές χώρες συγκεντρώνεται σε μερικές μεγάλες τράπεζες-μονοπώλια που διεξάγουν τις πιο επικερδείς πράξεις στο μεγαλύτερο όγκο τους, και παίζουν όλο και μεγαλύτερο ρόλο στην οικονομία και την πολιτική των καπιταλιστικών κρατών. Τραπεζογραμμάτια: Τραπεζικά γραμμάτια, παραλλαγή των πιστωτικών χρημάτων που εκδίδονται από τις εκδοτικές τράπεζες και αντικαθιστούν το μεταλλικό χρήμα (βλ. λ.) σαν μέσο κυκλοφορίας και πληρωμής. Τα τραπεζογραμμάτια εμφανίστηκαν κατά το 17ο αιώνα σαν αποτέλεσμα της ανάπτυξης της καπιταλιστικής κυκλοφορίας γραμματίων. Στο βαθμό που διευρύνονταν οι εμπορευματο-χρηματικές σχέσεις, το μεταλλικό χρήμα άρχισε σε ένα βαθμό να αντικαθίσταται σαν μέσο πληρωμής από τα εμπο­ ρικά γραμμάτια (βλ. λ.), δηλαδή από τις χρεωστικές υποχρεώσεις που ανα­ λαμβάνουν οι ξεχωριστοί καπιταλιστές. Αργότερα, οι τραπεζίτες και οι τρά­ πεζες άρχισαν να υπολογίζουν τα γραμμάτια και να εκδίδουν και οι Ιδιοι τραπεζογραμμάτια, που άρχισαν να κυκλοφορούν σαν πιστωτικό χρήμα. Το τραπεζογραμμάτιο δεν είναι τίποτα άλλο από γραμμάτιο στο όνομα του τρα­ πεζίτη. Ο κομιστής του τραπεζογραμματίου μπορεί οποιαδήποτε ώρα να εισπράξει χρήματα και μ’ αυτό ο τραπεζίτης αντικαθιστά τα ιδιωτικά γραμ­ μάτια. Στην αρχή τα γραμμάτια εκδίδονταν από ξεχωριστούς τραπεζίτες και από εμπορικές τράπεζες, αλλά με τη δημιουργία εκδοτικών τραπεζών η έκ­ δοση των τραπεζογραμματίων πέρασε σ’ αυτές. Η έκδοση των τραπεζογραμ­ ματίων άρχισε να ρυθμίζεται από το κράτος. Στην περίοδο πριν τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, τα τραπεζογραμμάτια ανταλλάσσονταν κατά κανόνα ε­ λεύθερα με χρυσό. Στην περίοδο της γενικής κρίσης του καπιταλισμού, τα τραπεζογραμμάτια χάνουν όλο και περισσότερο τη σταθαρότητά τους. Από την αρχή της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης του 1921-1933, σε όλες τις καπιταλιστικές χώρες η ανταλλαγή των τραπεζογραμματίων με χρυσό σταμάτησε. Άρχισε τότε η έκδοση μη ανταλλάξιμων τραπεζογραμματίων, πράγμα που στην πράξη σήμαινε τη μετατροπή τους σε κρατικά χαρτονο­ μίσματα με υποχρεωτική αξία. Η υπερβολική έκδοση μη ανταλλάξιμων τρα­

τρέχουσα σχεδιοποίηση πεζογραμματίων στις καπιταλιστικές χώρες, μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, οδηγεί στο δυνάμωμα του πληθωρισμού. Σε διάκριση από τα τρα­ πεζογραμμάτια της καπιταλιστικής κοινωνίας, τα γραμμάτια της κρατικής τράπεζας της ΕΣΣΔ, όπως και των άλλων σοσιαλιστικών χωρών, μπαίνουν στην κυκλοφορία σχεδιοποιημένα, με τη μορφή πιστοδότησης της λαϊκής οικονομίας και σε αντιστοιχία με τις ανάγκες της εμπορευματικής κυκλο­ φορίας σε μετρητά χρήματα, με βάση τα πιστωτικά και ταμειακά σχέδια. Τα γραμμάτια αυτά, εξασφαλίζονται, πρώτα απ’ όλα, από όλη τη μάζα των εμπορευμάτων που ανήκουν στο κράτος, καθώς επίσης από το χρυσό, τα πολύτιμα μέταλλα και τα άλλα ενεργητικά αποθέματα της κρατικής τρά­ πεζας της ΕΣΣΔ. Τ ρ α σ τ: Μια από τις μορφές ένωσης του μονοπωλιακού κεφαλαίου, που χαρακτηρίζεται από το ότι οι επιχειρήσεις που ανήκουν σ’ αυτό, χάνουν ολοκληρωτικά την παραγωγική, εμπορική και νομική αυτοτέλειά τους. Στους καπιταλιστές-ιδιοκτήτες των επιχειρήσεων που συνενώθηκαν σε τραστ, δίνεται αντίστοιχη προς το ποσό του μεριδίου τους ποσότητα μετοχών και με βάση αυτές παίρνουν τοκομερίδιο (βλ. λ.). Η διεύθυνση του τραστ αποτελείται από τους μεγαλύτερους μετόχους. Αυτή ρυθμίζει όλη τη δράση των επιχειρήσεων που ανήκουν στο τραστ, υπογράφει συμβόλαια, καθο­ ρίζει τις τιμές και τα όρια πληρωμών, διανέμει τα κέρδη κλπ. Σκοπός του τραστ είναι η απόκτηση μονοπωλιακού υπερκέρδους και η επίτευξη μεγα­ λύτερης σταθερότητας στην ανταγωνιστική πάλη. Τα πρώτα τραστ εμφα­ νίστηκαν στις ΗΠΑ στη δεκαετία του 1890 και μετά διαδόθηκαν και στα άλλα καπιταλιστικά κράτη. Η ύπαρξη τραστ και άλλων μορφών μονοπω­ λιακών ενώσεων, κάθε άλλο παρά εξαλείφει τον καπιταλιστικό ανταγωνισμό. Απεναντίας τον οξύνει και τον βαθαίνει ακόμα περισσότερο. Τα τραστ κυ­ ριαρχούν στους βασικούς κλάδους της βιομηχανίας των καπιταλιστικών χωρών, συνιστώντας τον πυρήνα του χρηματιστικού κεφαλαίου (βλ.λ.). Σε διάκριση με τα καπιταλιστικά τραστ, τα τραστ ή οι παραγωγικές ενώσεις στις σοσιαλιστικές χώρες αποτελούν μια από τις μορφές οργάνωσης της σοσιαλιστικής παραγωγής. Συνενώνουν παραγωγικές μονάδες με εμπορικές και μεταφορικές επιχειρήσεις, καθώς και με αποθήκες κ.α., με σκοπό την εξυπηρέτηση της σοσιαλιστικής παραγωγής. Τρέχουσα σχεδιοποίηση: Η κατάρτιση και η οργάνωση της εκπλή­ ρωσης των σχεδίων ανάπτυξης της σοσιαλιστικής οικονομίας είτε επι­ μέρους τομέων της (οικονομίες των δημοκρατιών, των περιοχών, των κλά­ δων, των επιχειρήσεων) για ένα χρόνο, για ένα εξάμηνο και για κάθε τρί­ μηνο. Η τρέχουσα σχεδιοποίηση συνδέεται οργανικά με την προοπτική σχεδιοποίηση (βλ. λ.) και είναι αδύνατη χωρίς αυτή. Το τρέχον σχέδιο καταρτίζεται με βάση τις αντίστοιχες κατευθύνσεις για ένα έτος που προ­ βλέπει το προοπτικό σχέδιο. Οι κατευθύνσεις αυτές προσαρμόζονται στην

600

τρέχουσα σχεδιοποίηση

πορεία εκπλήρωσης του προοπτικού σχεδίου ανάπτυξης της σοσιαλιστικής οικονομίας, ανάλογα με τον υπολογισμό των συμπληρωματικών εφεδρειών ανάπτυξης της παραγωγής, που αποκαλύπτονται στην πορεία, με τον υπο­ λογισμό των εμφανιζόμενων συμπληρωματικών αναγκών που δεν είχαν ληφθεΙ υπόψη στο σχέδιο και την υπερνίκηση επιμέρους παραλείψεων των σχεδιαστών, που φανερώθηκαν στη διαδικασία υλοποίησης του σχε­ δίου. Το τρέχον σχέδιο όχι μόνο ελέγχει αλλά και συγκεκριμενοποιεί τις κατευθύνσεις που δίνονται από το προοπτικό σχέδιο, δίνει ένα πληρέστερο αναλυτικό πρόγραμμα ανάπτυξης της οικονομίας στη δοσμένη χρονιά. ΓΓ αυ­ τό τα συστήματα δεικτών που χρησιμοποιούνται στην τρέχουσα σχεδιοποίηση είναι πιο λεπτομερειακά, απ’ ό,τι στην προοπτική σχεδιοποίηση. Η ορθή κατάρτιση του τρέχοντος σχεδίου είναι δυνατή μόνο με τη γνώση των απαιτήσεων των οικονομικών νόμων του σοσιαλισμού καθώς και των σύγχρονων επιτεύξεων των φυσικών επιστημών, της τεχνικής και της τε­ χνολογίας της παραγωγής. Πολύ μεγάλη σημασία για την κατάρτιση και την εκπλήρωση των τρεχόντων σχεδίων έχει η βάση των δεικτών του σχεδιασμού. Οι δείκτες των ετήσιων σχεδίων καθορίζονται με βάση τις προο­ δευτικές νόρμες (υποχρεωτικά ποσοστά) δαπάνης εργασίας, τα υλικά και οικονομικά μέσα, τον υπολογισμό της πρωτοποριακής πείρας των παρα­ γωγικών ομάδων, των επιχειρήσεων και των επιμέρους εργαζομένων στην τελειοποίηση της παραγωγής. Η τρέχουσα σχεδιοποίηση στις επιχειρήσεις πραγματοποιείται με τη μορφή κατάρτισης και οργάνωσης της εκπλήρωσης του τεχνικο-βιομηχανικού οικονομικού σχεδίου (βλ. λ.). Το σχέδιο αυτό αποτελεΙ το πρόγραμμα όλης της παραγωγικής τεχνικής και οικονομικής εκ­ πλήρωσής του. Είναι ένα πρόγραμμα που την επεξεργασία του έχει κάνει το προσωπικό της επιχείρησης-σύμφωνα με τις κατευθύνσεις που περιέχονται στο κρατικό σχέδιο. Το σχέδιο αυτό αγκαλιάζει όλες τις πλευρές δραστη­ ριότητας της επιχείρησης. Περιέχει τις υποχρεώσεις για την παραγωγή και ρευστοποίηση της παραγωγής, την τεχνική ανάπτυξη και την αύξηση της αποδοτικότητας της επιχείρησης, τον υλικοτεχνικό εξοπλισμό της, τους δείκτες εργασίας και μισθών, του κόστους παραγωγής και της οικονομικής δράσης της επιχείρησης. Το σχέδιο αυτό της επιχείρησης καταρτίζεται με βάση τους κύριους δείκτες δραστηριότητας της επιχείρησης που της έχουν τεθεί από το παραπάνω οικονομικό όργανο και που βασίζονται στις υποχρεώ­ σεις (κατευθύνσεις) που καθορίζει το κρατικό σχέδιο. Για τον πληρέστερο υπολογισμό των εσωτερικών εφεδρειών ανάπτυξης της παραγωγής κατά την κατάρτιση του τεχνικο-βιομηχανικού και οικονομικού σχεδίου, παίρ­ νουν δραστήριο μέρος όλοι οι εργάτες και οι υπάλληλοι, ιδιαίτερα εκείνοι που κάνουν προτάσεις ορθολογικής οργάνωσης, οι εφευρέτες, οι πρω­ τοπόροι της παραγωγής. Στο βαθμό που αναπτύσσεται η σοσιαλιστική οικονομία και εξελίσσεται η θεωρία και η πρακτική της διεύθυνσης της οικονομίας, τελειοποιείται και η τρέχουσα σχεδιοποίηση. Στη σημερινή περίοδο αυτό συνδέεται με την εφαρμογή της οικονομικής μεταρρύθμισης

τρόπος ζωής (βλ. λ.) που πραγματοποιείται σύμφωνα με τις αποφάσεις των ολομελειών της ΚΕ του ΚΚΣΕ του Μαρτίου και του Σεπτεμβρίου του 1965 και του 23ου συνεδρίου του ΚΚΣΕ (βλ. σχεδιοποίηση της σοσιαλιστικής οικονομίας). Τρέχω ν υπερπληθυσμός: Μορφή σχετικού υπερπληθυσμού (βλ. λ.), στρατιά ανέργων, που η δημιουργία της οφείλεται στον κυκλικό χαρακτή­ ρα ανάπτυξης της καπιταλιστικής παραγωγής, στον περιορισμό της σε πε­ ριόδους ύφεσης και κρίσης, καθώς και στην καπιταλιστική «ορθολογική» οργάνωση που αποσκοπεΙ στην ανύψωση της εντατικοποίησης της εργα­ σίας των εργατών και των υπαλλήλων κλπ. Η μορφή αυτή ανεργίας έχει πλατιά διάδοση στις πόλεις και τα βιομηχανικά κέντρα, όπου κατά περιόδους ένα σημαντικό μέρος των εργατών και των υπαλλήλων χάνουν την εργασία τους. Η ανεργία αυτής της μορφής δυναμώνει ιδιαίτερα στη διάρκεια των οικονομικών κρίσεων υπερπαραγωγής. Ο τρέχων υπερπληθυσμός είναι η μοναδική μορφή ανεργίας που υπολογίζεται στις οικονομικά αναπτυγμένες χώρες. Έχει βαριές συνέπειες στην κατάσταση ολόκληρης της εργατικής τάξης, που συντηρεί άμεσα είτε έμμεσα τους ανέργους, οδηγεί στην απώ­ λεια των παλιών επαγγελμάτων, στην ανάγκη απόκτησης νέας ειδίκευσης, στη μείωση του πραγματικού μισθού. Τρόπος ζωής: Τρόπος ύπαρξης και δραστηριότητας στην κοινωνία των ανθρώπων, στις κοινωνικές τους ομάδες, στις κοινότητες (οικογένεια, έθνος, κλπ.), στα στρώματα, στις τάξεις, που αντιστοιχούν σε ένα καθορισμένο κοινωνικό σύστημα. Η κατηγορία «τρόπος ζωής» συγκεκριμενοποιεί τη γε­ νική έννοια που αντανακλά την ανθρώπινη κοινωνική δραστηριότητα στο σύνολό της (παραδείγματος χάρη, κοινωνικο-οικονομικό σύστημα, τρόπος παραγωγής, εποικοδόμημα κλπ.) καθώς επίσης τους νόμους και τις κατη­ γορίες οι οποίες χαρακτηρίζουν αυτές ή εκείνες τις πλευρές της (παρα­ δείγματος χάρη, οι νόμοι του καταμερισμού, της κατανάλωσης, της ανταλ­ λαγής, της αναπαραγωγής, μιας σειράς κοινωνικών νόμων). Η μελέτη των κοινωνικών σχέσεων στη σύνδεση του τρόπου ζωής επιτρέπει να υπολο­ γιστεί η κοινωνική-ταξική δομή τους, ν' αποκαλυφθούν σε βάθος και με πλη­ ρότητα οι ουσιαστικοί χαρακτήρες της ανθρώπινης δραστηριότητας αυτού ή εκείνου του συστατικού τμήματος της κοινωνίας. Έτσι καθορίζεται με ποιούς τρόπους και με ποιές μορφές, οι γενικές νομοτέλειες και οι ουσιαστι­ κές, συγκεκριμένες ιστορικές ιδιομορφίες της οικονομικής πολιτικής και εκπολιτιστικής ζωής της κοινωνίας καθρεφτίζονται στον τρόπο ζωής των ανθρώπων, των κολλεκτίβων τους, των κοινωνικών ομάδων, των κοινο­ τήτων, των στρωμάτων, των τάξεων. Η αντικειμενική βάση για τη διαμόρ­ φωση και την αλλαγή του τρόπου ζωής αυτής ή εκείνης της κοινωνικής ομάδας είναι η οικονομική τους θέση, που καθορίζεται από το κοινωνικο­ οικονομικό σύστημα τον τρόπο παραγωγής. Οι Κ. Μαρξ, Φ. Ένγκελς και Β.Ι. Λένιν στην επεξεργασία τους για την κατηγορία του τρόπου ζωής.

602

τρόπος ζωής

ξεκίνησαν πριν απ’ όλα από τις θέσεις αυτών ή εκείνων των τάξεων ή των κοινωνικών ομάδων. Η οικονομική θέση είναι το σύνολο των αντικειμενικών συνθηκών, που συμπεριλαμβάνει τις κοινωνικές και παραγωγικές συνθήκες εργασίας, το επίπεδο ζωής, την ανάπτυξη των υπηρεσιών στην καθημερινή ζωή, τη μόρφωση, την προστασία της υγείας κ.α. Η οικονομική θέση προ­ καθορίζει αντικειμενικά, τα χαρακτηριστικά για τις δοσμένες, συγκεκριμενες ιστορικές συνθήκες της εργασίας, της καθημερινής ζωής των ανθρώπων, των κοινωνικών ομάδων, των τάξεων. Καθοριστικός για όλο τον τρόπο ζωής είναι ο χαρακτήρας των ασχολιών της παραγωγικής δραστηριότητας. Αν και αποτελεί αποφασιστικό στοιχείο της οικονομικής θέσης, επιδρά επίσης δραστήρια στη διαμόρφωση όλου του συστήματος της ζωής, στον τρόπο συμπεριφοράς, στις ιδιομορφίες της συναναστροφής, στις κατευθύνσεις της σκέψης, στις τάσεις, στους σκοπούς των ενεργειών των ανθρώπων στην κοινωνία. Ο μαρξισμός-λενινισμός θεωρεί ανεδαφικές τις έρευνες για έναν ενιαίο τρόπο ζωής για όλα τα μέλη της κοινωνίας, αν σ’ αυτή την κοι­ νωνία υπάρχουν αντίθετες τάξεις ή διατηρούνται ουσιαστικές διαφορές στην κοινωνικο-οικονομική θέση των ανθρώπων, ομάδων, τάξεων. Αντί­ θετα η αστική κοινωνιολογία προσπαθεί να αγνοήσει την ταξική προσέγ­ γιση του τρόπου ζωής και να την αντικαταστήσει με υπερταξικές, απολιτι­ κές ερμηνείες. Φωτεινό παράδειγμα τέτοιας αντιμετώπισης είναι η προπα­ γάνδα για το λεγόμενο αμερικανικό τρόπο ζωής. Διαφορές στον τρόπο ζωής υπάρχουν και μέσα στις τάξεις. «Σε κάθε κοινωνικό στρώμα — υπονράμμιζε ο Β.Ι. Λένιν — υπάρχει ο δικός του «τρόπος ζωής», οι δικές του συνή­ θειες, οι δικές του τάσεις» (Άπαντα, τομ. 25, σελ. 342, ρωσ. έκδ.). Όμως οι διαφορές μέσα στις τάξεις δεν είναι τόσο μεγάλες, όσο αυτές που χαρα­ κτηρίζουν τον τρόπο ζωής των ανταγωνιστικών τάξεων. Ό σ ο ν αφορά μερι­ κές μη ουσιαστικές μορφές της ανθρώπινης δραστηριότητας, αυτές μπορούν να επεκταθούν πλατιά σε όλες ή σε πολλές ομάδες ή τάξεις της κοινωνίας, δημιουργώντας το στυλ της ζωής. Τις ομοιότητες του στυλ της ζωής διά­ φορων τάξεων, στρωμάτων και ομάδων, οι αστοί ιδεολόγοι προσπαθούν έντονα να τις παρουσιάσουν σαν ριζική ομοιότητα, σαν ενιαίο τρόπο ζωής. Η σοσιαλιστική επανάσταση, καταργώντας την ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, έθεσε ταυτόχρονα τις βάσεις για τη διαμόρφωση νέου τρόπου ζωής, που διαφέρει ριζικά από τον τρόπο ζωής στην καπιταλιστική κοινωνία. Παρά τις διαφορές στην κοινωνικο-οικονομική θέση και τους τρό­ πους δραστηριότητας των τάξεων, των στρωμάτων και των ομάδων της σοσιαλιστικής κοινωνίας υπάρχει ανάμεσά τους βασική ενότητα, κοινή δραστηριότητα, υπάρχουν ριζικά όμοιες κατευθύνσεις στην ανθρώπινη δραστηριότητα. Αυτό επιτρέπει να γίνεται λόγος για σοσιαλιστικό τρόπο ζωής που είναι χαρακτηριστικός και για τον εργάτη και για τον κολχόζνικο και για το διανοούμενο. Αντικειμενική βάση του σοσιαλιστικού τρόπου ζωής είναι το σοσιαλιστικό σύστημα. Η κοινωνική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, η μη δυνατότητα εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο, η σχεδιοποίηση

τρόπος παραγωγής

603

της οικονομικής ανάπτυξης, η γενική και υποχρεωτική εργασία, η σοσιαλι­ στική δημοκρατία η κομμουνιστική ιδεολογία, ο διεθνισμός και άλλες ριζικές κατευθύνσεις του σοσιαλισμού, καθορίζουν την πορεία των σκέ­ ψεων, των αισθημάτων και της συμπεριφοράς των ανθρώπων. Οι πιο ου­ σιαστικές πλευρές του τρόπου ζωής στη σοσιαλιστική κοινωνία είναι οι ακόλουθες: η σχέση των ανθρώπων με την κοινωνική ιδιοκτησία που κα­ θορίζεται από τη θέση τους σαν κοινών νοικοκύρηδων της παραγωγής, η τάση να τη δυναμώσει και να την πολλαπλασιάσει, η στενή σχέση της δραστηριότητας των ανθρώπων με τη δραστήρια συμμετοχή στην κοι­ νωνικά ωφέλιμη εργασία, η όλο και πιο έντονη προσέγγιση των βασικών κατευθύνσεων και μορφών της ανθρώπινης δραστηριότητας διάφορων κοινωνικών ομάδων, η συντροφική αλληλοβοήθεια, η σοσιαλιστική ά­ μιλλα, ο κολλεκτιβισμός στις σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους, η πιο πλήρης ικανοποίηση των υλικών και πνευματικών αναγκών των μελών της κοινωνίας, το αίσθημα της σιγουριάς για την ικανοποίηση των αναγκών από την κοινωνία, η αισιόδοξη αντίληψη για το μέλλον, η εσωτερική πει­ στικότητα και ο συνδυασμός του προσωπικού μέλλοντος με το μέλλον της σοσιαλιστικής πατρίδας, ο βαθύτατος και ενεργητικός ουμανισμός, ο πλούτος της πνευματικής ζωής, η δραστήρια πνευματική δημιουργία, που συμπεριλαμβάνει την αφομοίωση όλων των πραγματικών επιτεύξεων της ανθρωπότητας, τα υψηλά ηθικά ιδανικά και η ιδεολογικοπολιτική ενότητα της κοινωνίας, που απορρέουν από τα ενιαία θεμελιακά συμφέροντα και τους σκοπούς των τάξεων, των στρωμάτων και των κοινωνικών ομάδων της σοσιαλιστικής κοινωνίας. Η ανάπτυξη και η τελειοποίηση του σοσιαλι­ στικού τρόπου ζωής πραγματοποιείται σχεδιοποιημένα, σαν συστατικό τμήμα της διαμόρφωσης της κοινωνικής πολιτικής του κομμουνιστικού κόμματος και του κράτους. Τρόπος παραγωγής: Ο ιστορικά καθορισμένος τρόπος εξασφάλισης των υλικών αγαθών, τα οποία είναι αναγκαία στους ανθρώπους για παραγωγική και προσωπική κατανάλωση. Ο τρόπος παραγωγής αποτελεί ενότητα των παραγωγικών δυνάμεων (βλ. λ.) και των παραγωγικών σχέσεων (βλ. λ.). Οι άνθρωποι χάρη στις αποκτημένες γνώσεις, την παραγωγική πείρα και τις συνήθειες, πραγματοποιούν την παραγωγή υλικών αγαθών, αναπτύσ­ σουν τις παραγωγικές δυνάμεις, που δείχνουν το επίπεδο κυριαρχίας του ανθρώπου πάνω στις δυνάμεις της φύσης. Το επίπεδο ανάπτυξης των παρα­ γωγικών δυνάμεων καθορίζει το χαρακτήρα των παραγωγικών σχέσεων. Οι παραγωγικές ή οικονομικές σχέσεις, δηλαδή οι σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους στη διαδικασία της παραγωγής, της διανομής, της ανταλλαγής και της κατανάλωσης των υλικών αγαθών, επιδρούν με τη σειρά τους ενεργά πάνω σ’ αυτές, επιταχύνοντας ή φρενάροντας την ανάπτυξη των παραγω­ γικών δυνάμεων. Ό ταν οι παραγωγικές σχέσεις αντιστοιχούν στο επίπεδο της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, όπως π.χ. στο σοσιαλισμό.

τρόπος παραγωγής τότ€ οι παραγωγικές δυνάμεις αναπτύσσονται ανεμπόδιστα. Ό ταν όμως οι παραγωγικές σχέσεις παύουν να ανταποκρίνονται στο επίπεδο των παρα­ γωγικών δυνάμεων, όπως συμβαίνει στο σύγχρονο καπιταλισμό, τότε φρε­ νάρουν την ανάπτυξή τους, μετατρέπονται σε δεσμά. Εμφανίζεται η ανάγκη της αντικατάστασης ενός τρόπου παραγωγής που «έχει φάει τα ψωμιά του» μ’ ένα νέο, που ανταποκρίνεται σ' ένα υψηλότερο επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων. Με βάση την αλλαγή του τρόπου παραγωγής πραγματοποιείται η αλλαγή του κοινωνικού συστήματος, η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και των παραγωγικών σχέσεων, ολόκληρης της κοινωνίας. Η αντικατάσταση του ενός τρόπου παραγωγής από έναν άλλο γίνεται επαναστατικά. Η οικονομική και πολιτική βάση των κοινωνικών επαναστάσεων βρίσκεται στο νόμο της αντιστοιχίας των παραγωγικών σχέσεων προς το χαρακτήρα των παραγωγικών δυνάμεων (βλ. λ.), που ανακάλυψε ο I. Μαρξ. Αποφασιστικός ρόλος στο σύστημα των υλικών συνθηκών ζωής της κοινωνίας ανήκει στον τρόπο παραγωγής των υλικών αγαθών. Ο τρόπος παραγωγής καθορίζει βασικά και την Ιδια την κοινωνία, τις ιδέες της, τις θεωρίες, τις πολιτικές αντιλήψεις και τους θεσμούς. Η ιστο­ ρία γνώρισε πέντε τρόπους (συστήματα) παραγωγής, που αντικατέστησαν ο ένας τον άλλο στη διαδικασία ανάπτυξης της ανθρώπινης κοινωνίας: τον πρωτόγονο κοινοτικό, το δουλοκτητικό, το φεουδαρχικό, τον καπιτα­ λιστικό και τον κομμουνιστικό. Ο τελευταίος είναι ο πιο προοδευτικός στην ιστορία. Η αντικατάσταση ενός παλιού τρόπου παραγωγής μ’ ένα νέο, είναι το αναπόφευκτο αποτέλεσμα της όξυνσης των αντιθέσεων ανάμεσα στις παραγωγικές δυνάμεις που έχουν αναπτυχθεί και τις παραγωγικές σχέσεις που έχουν καθυστερήσει. Οι αντιθέσεις αυτές στις συνθήκες κυριαρχίας της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής, έχουν ανταγωνιστικό χα­ ρακτήρα και εκδηλώνονται με την ταξική πάλη. Τη νίκη σ' αυτή την πάλη την κερδίζει εκείνο το τμήμα της κοινωνίας που συνδέεται με τον πιο προο­ δευτικό, τον πιο πρωτοποριακό τρόπο παραγωγής. Στο σοσιαλισμό, οι αντιθέσεις αυτές στην ανάπτυξη των τρόπων παραγωγής δεν έχουν αντα­ γωνιστικό χαρακτήρα, υπερνικιούνται από την κοινωνία με την ενσυνεί­ δητη τελειοποίηση των παραγωγικών σχέσεων, το ανέβασμά τους στο επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων. Από τον τρόπο παραγωγής πρέπει να δικαρίνει κανείς την οικονομική βάση της κοινωνίας, που αποτελεΙ το σύνολο των παραγωγικών σχέσεων που κυριαρχούν σ' αυτή. Η ενότητα του τρόπου παραγωγής και του ιδεολογικού και πολιτικού εποικοδομήματος, που αντιστοιχεί στη βάση της δοσμένης κοινωνίας, αποτελεΙ το κοινωνικοπολιτικό σύστημα. Τρόπος παραγωγής δουλοκτητικός, βλ. δουλοκτητικός τρόπος παραγωγής. Τρόπος παραγωγής καπιταλιστικός, βλ. καπιταλιστικός τρόπος παρα­ γωγής.

Τσερνισέφσκι Νικολάι ΓαβρΙλοβιτς Τρόπος παραγωγής κομμουνιστικός, ραγωγής.

60S

βλ. κομμουνιστικός τρόπος πα­

Τρόπος παραγωγής πρωτόγονος, βλ. πρωτόγονος κοινοτικός τρόπος παραγωγής. Τρόπος παραγωγής φεουδαρχικός, βλ. φεουδαρχικός τρόπος παραγωγής. Τσερνισέφσκι Νικολάι ΓαβρΙλοβιτς (1626-1889): Μεγάλος Ρώσος επαναστάτης-δημοκράτης, ένας από τους μεγαλύτερους οικονομολόγους της προμαρξιστικής περιόδου. Επικεφαλής του επαναστατικού-δημοκρατικού κινήματος στη Ρωσία στη δεκαετία του 1860, ο Τσερνισέφσκι θεμελίωσε το πρόγραμμα της επαναστατικής αλλαγής του φεουδαρχικού-δουλοπάροικου συστήματος. Η ανελέητη κριτική της δουλοπαροικίας στη Ρωσία κα­ τέχει το σπουδαιότατο μέρος στις οικονομικές εργασίες του Τσερνισέφσκι («Για τις νέες συνθήκες της αγροτικής ζωής», «Κριτική των φιλοσοφικών προκαταλήψεων κατά της κοινοτικής κατοχής», «Για τη γαιοκτησία» και σει­ ρά άρθρων, όπως «Η ρύθμιση της ζωής των δουλοπάροικων αγροτών», η προκήρυξη «Χαιρετισμός στους αγρότες των τσιφλικιών από μέρους των καλοθελητών τους, κλπ.». Ο Τσερνισέφσκι έδειξε ότι το φεουδαρχικό δου­ λοπάροικο σύστημα έφαγε τα ψωμιά του, γιατί δεν εξασφαλίζει την αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας. Ξεσκεπάζοντας το δουλοπάροικο χα­ ρακτήρα της αγροτικής μεταρρύθμισης του 1861 και τους αστούς-φιλελεύθερους υπερασπιστές της, απαιτούσε την κατάσχεση των τσιφλικιών, την εθνικοποίησή τους και την παραχώρηση των γαιών για χρήση στις α­ γροτικές κοινότητες. Αποτελούσε τον ιδεολόγο της αγροτικής επανάστασης. Την αντίληψή του για τη μεταβίβαση στο σοσιαλισμό την είχε συνδέσει με την αγροτική κοινότητα. ΕξαιτΙας των συνθηκών του καιρού του, ο Τσερνισέφσκι δε γνώριζε και δεν μπορούσε να γνωρίζει ακόμα ότι η μονα­ δική τάξη που είναι ικανή να οργανώσει και να καθοδηγήσει την οικοδόμηση του σοσιαλισμού είναι το προλεταριάτο. Ο Τσερνισέφσκι πλησίασε, περισ­ σότερο απ' όλους τους ουτοπιστές-σοσιαλιστές, τον επιστημονικό σοσια­ λισμό, γιατί υποστήριζε σταθερά τις θέσεις της επαναστατικής αλλαγής της κοινωνίας. «Τα έργα του διαποτίζονται από το πνεύμα της ταξικής πάλης» (Β.Ι. Λένιν). Σημειώνοντας την προοδευτικότητα του καπιταλιστικού τρό­ που παραγωγής σε σύγκριση με τους προηγούμενους, ο Τσερνισέφσκι ταυ­ τόχρονα έβλεπε καθαρά τα θεμελιακά ελαττώματά του, τα υπέβαλε σε δριμύτατη κριτική και υπόδειχνε ότι ιστορικά αυτό το σύστημα είναι καταδι­ κασμένο. Μεγάλη υπηρεσία του Τσερνισέφσκι είναι ότι αποκάλυψε τον ταξικό χαρακτήρα της αστικής πολιτικής οικονομίας και με τέχνη, όπως ανέ­ φερε ο Κ. Μαρξ, εξήγησε τη χρεοκοπία της. Πολύ προσοχή αφιέρωσε στην κριτική των εκπροσώπων της απλοϊκής σχολής της αστικής πολιτικής οικο­ νομίας («Δοκίμια Πολιτικής Οικονομίας (κατά τον Μιλλ)» και άλλες εργα-

βοβ σίες). Ιδιαίτερα ανελέητη κριτική άσκησε ο Τσερνισέφσκι στη «θεωρία του πληθυσμού του Μάλθους» (βλ. λ.), αντιπαραθέτοντας στον επινοη­ μένο «νόμο της φθίνουσας γονιμότητας του εδάφους» τα συγκεκριμένα στοι­ χεία των φυσικών επιστημών και της πρακτικής. Ο Τσερνισέφσκι επιχεί­ ρησε να δημιουργήσει «πολιτική οικονομία των εργαζομένων», μια θεωρία αφιερωμένη ολοκληρωτικά στην πάλη για την απαλλαγή των εργαζομένων από όλες τις μορφές εκμετάλλευσης. Υπερασπίζοντας και αναπτύσσοντας τα επιστημονικά στοιχεία της θεωρίας της αξίας του Σμιθ (βλ. λ.) και του Ρικάρντο (βλ. λ.), ο Τσερνισέφσκι έβγαζε απ’ αυτά επαναστατικά συμπε­ ράσματα. Υποστήριζε ότι η εργασία είναι η μοναδική πηγή της παραγωγής υλικών αγαθών και γι’ αυτό θεωρούσε ότι όλο το προϊόν ανήκει σ' αυτούς που το δημιουργούν. Τονίζοντας την εξάρτηση που υπάρχει ανάμεσα στο μέγεθος του μισθού και το κέρδος, ο Τσερνισέφσκι σημείωνε ότι με την αύ­ ξηση του καπιταλιστικού κέρδους, ο μισθός των εργατών μειώνεται. Από την αναγνώριση της αντίθεσης των ταξικών συμφερόντων των εργατών και των καπιταλιστών έβγαλε το συμπέρασμα για την αναγκαιότητα της πάλης κατά του κεφαλαίου. Ο Τσερνισέφσκι έδωσε τον πιο ακριβή, πριν από τον Κ. Μαρξ, ορισμό της καπιταλιστικής γαιοπροσόδου, θεωρώντας την μέ­ ρος της υπεραξίας, και διαπίστωσε την ύπαρξη της απόλυτης γαιοπροσόδου. Το σύστημα των οικονομικών αντιλήψεων του Τσερνισέφσκι, αν και δεν αποτελεΙ προλεταριακή πολιτική οικονομία, περιέχει αποφασιστική κριτική της εκμεταλλευτικής ιδεολογίας, αποδείχνει την ανάγκη της επαναστατικής εξάλειψης όλων των μορφών εκμετάλλευσης. Χάρη στο χαρακτήρα τους αυτό, οι αντιλήψεις του έπαιξαν μεγάλο ρόλο στην πάλη για την απελευθέ­ ρωση των εργαζομένων. Ο Τσερνισέφσκι σωστά φανταζόταν τον κομμουνι­ σμό σαν μια κοινωνία που αναπτύσσεται με βάση τη μεγάλη παραγωγή με μηχανές και ανοίγει πλατύ ορίζοντα για την πλήρη και γοργή ανάπτυξη της ανθρώπινης προσωπικότητας. Η θεωρητική δράση του Τσερνισέφσκι αποτελεΙ την κορύφωση της οικονομικής σκέψης της προμαρξιστικής περιόδου. Τυποποίηση: Καθορισμός και χρησιμοποίηση ενιαίων, υποχρεωτικών απαιτήσεων σ’ αυτό ή τον άλλο τομέα της ανθρώπινης δραστηριότητας (στη βιομηχανία, στην επιστήμη, στην τεχνική, στην αγροτική παραγωγή, στον πολιτισμό, στην υγιεινή και στους άλλους τομείς). Στην τυποποίηση ανήκουν συγκεκριμένα προϊόντα, απαιτήσεις, όροι, χαρακτηρισμοί κλπ., που έχουν προοπτική την πολλαπλή τους χρησιμοποίηση. Η τυποποίηση παίζει σοβαρό ρόλο στην οικονομική δραστηριότητα. Το συγκεκριμένο αποτέ­ λεσμα των εργασιών της τυποποίησης που πάρθηκε και εγκρίθηκε από τους αντίστοιχους υπεύθυνους οργανισμούς είναι τα διάφορα πρότυπα. Η κοινωνική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής δημιουργεί τη δυνατότητα να χρησιμοποιηθεί η τυποποίηση σαν οργανωτική-τεχνική βάση της διεύ­ θυνσης του σχεδίου της λαϊκής οικονομίας της χώρας, της προσδίδει το λαϊκο-οικονομικό, οργανικό, σχεδιοποιημένο χαρακτήρα της, δυναμισμό

τυποποίηση

607

και συνθετότητα. Το σύστημα τυποποίησης που χρησιμοποιείται στην ΕΣΣΔ αποτελεΙ ένα σύμπλεγμα αλληλένδετων προτύπων, που υποδιαι­ ρούνται σε τέσσερις κατηγορίες: τα κρατικά, τα κλαδικά, των δημοκρατιών και των επιχειρήσεων. Η διάρθρωση αυτή επιτρέπει να περιοριστούν οι σφαίρες δραστηριότητας διάφορων οργανώσεων, να αναπτυχθεί η υπευ­ θυνότητα στην επεξεργασία και εφαρμογή τους. Η τακτική επανεξέταση των προτύπων επιτρέπει να υπολογιστούν σ' αυτά οι νεώτατες επιστημονικοτεχνικές επιτεύξεις και να καθοριστούν οι ποιοτικοί δείκτες σε αντι­ στοιχία με τις ανάγκες και τις δυνατότητες των επιχειρήσεων παραγωγών. Ανάμεσα στα μέτρα για την άνοδο του επιστημονικού τεχνικού επιπέδου των προτύπων, ιδιαίτερη σημασία έχει η επανεξέταση των προτύπων που πάλιωσαν σχετικά με τις μηχανές και τον εξοπλισμό. Στα νέα πρότυπα, παράλληλα με τους άλλους ποιοτικούς χαρακτηρισμούς, πρέπει να συμπεριληφθούν οι προϋποθέσεις που εξασφαλίζουν τη μείωση του βάρους των ειδών, τη μείωση των εξόδων σε καύσιμα και ενέργεια στη διαδικασία της εκμετάλλευσης τους, καθώς και την ενοποίηση των τμημάτων και των συνδέσεων, των μηχανημάτων. Μεγάλη σημασία δίνεται στην παραπέρα ανάπτυξη των μελετών για τη σύνθετη τυποποίηση που διαμορφώνει και εφαρμόζει ισορροπημένες προϋποθέσεις για το τεχνικό επίπεδο και την ποιό­ τητα των προϊόντων, των πρώτων υλών, των υλικών, των τελικών προϊόν­ των, της τεχνικής, της τεχνολογίας της παραγωγής, κλπ.

Υ Υλικά και ηθικά κίνητρα της εργασίας στο σοσια λισμό: Το σύνολο των οικονομικών και των συνδεόμενων μ’ αυτούς ιδεολογικών παραγόντων, που εξασφαλίζουν τη συνειδητή και δραστήρια συμμετοχή των ικανών για εργασία μελών της σοσιαλιστικής κοινωνίας στην κοινωνική εργασία, στην άνοδο της παραγωγικότητάς της. Οι εργαζόμενοι στο σοσιαλισμό δουλεύουν για τον εαυτό τους, για την κοινωνία τους, το συλλογικό και το ατομικό τους συμφέρον, που συνδέεται με την ολόπλευρη ανάπτυξη της σοσιαλι­ στικής οικονομίας, τη συχνή και γοργή ανάπτυξη του κοινωνικού πλούτου της χώρας, για την ικανοποίηση των αναπτυσσόμενων αναγκών όλης της κοινωνίας και κάθε μέλους της. Η συνείδηση πως όλοι στο σοσιαλισμό δεν εργάζονται για τους εκμεταλλευτές αλλά γι αυτούς τους Ιδιους, για το καλό του λαού τους, ότι οικοδομούν τη σοσιαλιστική κοινωνία, αποτελεΙ ισχυρό ηθικό παράγοντα προσέλκυσης των ανθρώπων στην ενεργό συμ­ μετοχή στη δουλειά, στην ανάπτυξη της παραγωγικότητάς της. Ωστόσο, μόνο η συνείδηση της αναγκαιότητας της εργασίας για το γενικό καλό δεν αρκεί για την ενεργό και συστηματική συμμετοχή όλων των μελών της κοι­ νωνίας στην εργασία, που αποσκοπεΙ στην παραγωγή άφθονων ειδών κα­ τανάλωσης. Η εργασία, για την πλειονότητα των μελών της σοσιαλιστικής κοινωνίας, δεν έγινε ακόμα πρώτη ζωτική ανάγκη, αλλά παραμένει, πρώτα απ’ όλα, μέσο για την εξασφάλιση της ζωής τους. Γι' αυτό, στο σοσιαλισμό και στην περίοδο της μετάβασης στον κομμουνισμό, πολύ βασικό κίνητρο για την εργασία είναι το προσωπικό υλικό συμφέρον του εργαζόμενου για τα αποτελέσματα της εργασίας του. Το προσωπικό υλικό συμφέρον υλο­ ποιείται στη διανομή των υλικών και πνευματικών αγαθών ανάλογα με την ποσότητα και την ποιότητα της εργασίας που κατανάλωσε κάθε εργα­ ζόμενος (βλ. νόμος της διανομής ανάλογα με την εργασία), πρώτα απ' όλα διαμέσου του συστήματος του μισθού (βλ. μισθός στο σοσιαλισμό), στις κρατικές επιχειρήσεις και τα ιδρύματα και διαμέσου της αμοιβής εργασίας στα κολχόζ (βλ.λ.). Βασικό μέσο υλικής παρότρυνσης είναι το σύστημα των χρηματικών βραβείων στη βιομηχανία, η συμπληρωματική αμοιβή της εργα­ σίας στην αγροτική οικονομία. Τα τελευταία χρόνια πραγματοποιήθηκαν στην ΕΣΣΔ σοβαρά μέτρα για την ενίσχυση του υλικού ενδιαφέροντος των εργαζομένων (ρύθμιση των μισθών, ανύψωση σε πρώτη σειρά του μι­ σθού των χαμηλότερα αμειβόμενων κατηγοριών εργαζομένων, εισαγωγή της εγγυημένης πληρωμής και των προκαταβολών στα κολχόζ κλπ.). Οι απο­ φάσεις της ολομέλειας του Μαρτίου 1965 της ΚΕ του ΚΚΣΕ, για την αγρο-

υλικοτεχνική βάση του κομμουνισμού

609

τική οικονομία, π οικονομική μεταρρύθμιση στη βιομηχανία, δυνάμωσαν σημαντικά το ρόλο όχι μόνο των ατομικών αλλά και των συλλογικών υλι­ κών κινήτρων. Διευρύνθηκαν σημαντικά οι δυνατότητες των επιχειρήσεων ως προς την πριμοδότηση των εργατοϋπαλλήλων από τα κονδύλια οικο­ νομικής παρότρυνσης, δυνάμωσε το ενδιαφέρον των κολχόζνικων για την αύξηση της παραγωγής με το νέο σύστημα σχεδιοποίησης και προμηθειών αγροτικών προϊόντων. Το προσωπικό υλικό συμφέρον είναι πανίσχυρος κινητήριος παράγοντας ανάπτυξης της κοινωνικής παραγωγής. ΑποτελεΙ κίνητρο για την εισαγωγή πρωτοπόρας τεχνικής, για την ενθάρρυνση των νέων εφευρετών, για την ανύψωση της παραγωγικής και τεχνικής ειδίκευ­ σης των εργαζομένων. Παίζει μεγάλο ρόλο στην επιτάχυνση της διαδικα­ σίας για την εξάλειψη των κοινωνικο-οικονομικών διαφορών ανάμεσα στην πνευματική και τη χειρωνακτική εργασία. Ο Β.Ι. Λένιν υπογράμμιζε ότι κάθε μεγάλος κλάδος της σοσιαλιστικής οικονομίας πρέπει να οικοδομεΐται πάνω στη βάση του προσωπικού ενδιαφέροντος των εργαζομένων. Τα υλικά και ηθικά νίκητρα βρίσκονται σε οργανική ενότητα και αλληλεξάρτηση. Βελ­ τιώνοντας τα αποτελέσματα της εργασίας του, ο εργαζόμενος αποκτά όχι μόνο καλύτερη υλική αμοιβή αλλά και ηθική ικανοποίηση, γίνεται πρωτο­ πόρος της παραγωγής, έχει την κοινωνική αναγνώριση των εργατικών του υπηρεσιών, τον παλλαϊκό σεβασμό και αναγνώριση, γίνεται παράδειγμα για τους άλλους. Οι λενινιστικές αρχές του ορθού συνδυασμού των υλικών και των ηθικών κινήτρων της εργασίας διατηρούν την ισχύ τους και στην περίοδο της αναπτυγμένης σοσιαλιστικής κοινωνίας. Στις αποφάσεις του 24ου συνεδρίου του ΚΚΣΕ, πάνω στον απολογισμό της ΚΕ του ΚΚΣΕ, αναφέρεται η ανάγκη «να χρησιμοποιούνται πληρέστερα τα υλικά και ηθικά κί­ νητρα για την ανάπτυξη της παραγωγής, την επιτάχυνση της επιστημονικοτεχνικής προόδου, την αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας, την ανύψωση της ποιότητας της παραγωγής... Στο βαθμό που εδραιώνονται οι κομμουνιστικές κοινωνικές σχέσεις και αναπτύσσεται η διαπαιδαγώγηση του νέου ανθρώπου, τα ηθικά κίνητρα της εργασίας θα παίζουν όλο και μεγαλύτερο ρόλο, ως την ημέρα που επιτέλους η εργασία θα γίνει για όλους συνήθεια, πρώτη ανάγκη της ζωής». Υλικοτεχνική βάση του κομμουνισμού: Το σύνολο των υλικών στοι­ χείων των παραγωγικών δυνάμεων, που εξασφαλίζουν παραγωγή υψηλής απόδοσης σε όλους τους κλάδους της οικονομίας. Η υλικοτεχνική βάση του κομμουνισμού στηρίζεται στον πλήρη εξηλεκτρισμό της χώρας, την εκτεταμένη χρήση χημικών εφαρμογών στη λαϊκή οικονομία, το σύνθετο εκμηχανισμό και την πλατιά αυτοματοποίηση των παραγωγικών διαδικα­ σιών. Η δημιουργία της αποτελεΙ το κύριο οικονομικό καθήκον στην ιστο­ ρική διαδικασία του βαθμιαίου περάσματος από την αναπτυγμένη σοσιαλι­ στική κοινωνία προς την ανώτερη φάση του κομμουνισμού (βλ. κομμου­ νισμός και κομμουνιστικός τρόπος παραγωγής). Υλικό περιεχόμενο της 39

610

υλικοτεχνική βάση του κομμουνισμού

υλικοτεχνικής βάσης του κομμουνισμού είναι, πρώτα απ’ όλα, ο τεχνικά τέλειος παραγωγικός μηχανισμός που αποτελεΐται κυρίως από θεμελιακά νέα, υψηλής απόδοσης μέσα παραγωγής στους διάφορους κλάδους της λαϊκής οικονομίας. Η ύπαρξη ενός τέτοιου μηχανισμού, σε συνδυασμό με το υψηλό πολιτιστικό γενικό επίπεδο των εργαζομένων είναι σε θέση να εξασφαλίσει την ανώτερη παραγωγικότητα της εργασίας (βλ. λ.), την αφθονία των απαραίτητων υλικών αγαθών για την πραγματοποίηση της διανομής σύμφωνα με τις ανάγκες, καθώς επίσης τη συγχώνευση των δύο φορέων της σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας σε μια ενιαία, παλλαϊκή, κομ­ μουνιστική ιδιοκτησία και, τέλος, τη διαμόρφωση και την προαγωγή κομ­ μουνιστικών κοινωνικών σχέσεων. Η οικοδόμηση ενός τέτοιου υλικού θεμέλιου υψηλής ανάπτυξης, του θεμέλιου της κομμουνιστικής κοινωνίας, έχει σαν υποχρεωτική προϋπόθεση: τον πλήρη εξηλεκτρισμό της χώρας και την τελειοποίηση, σ' αυτή τη βάση, της νέας τεχνικής, της τεχνολο­ γίας και οργάνωσης της κοινωνικής παραγωγής σε όλους τους κλάδους της λαϊκής οικονομίας, το σύνθετο εκμηχανισμό των παραγωγικών δια­ δικασιών, την όλο και πιο πλατιά αυτοματοποίησή τους, την πλατιά χρη­ σιμοποίηση της χημείας στη λαϊκή οικονομία, την ολόπλευρη ανάπτυξη νέων, πιο προοδευτικών και οικονομικά αποτελεσματικών κλάδων παρα­ γωγής, νέων ειδών ενέργειας και υλικών, την ολόπλευρη και ορθολογική χρησιμοποίηση των φυσικών και εργασιακών εφεδρειών, την οργανική σύνδεση της επιστήμης με την παραγωγή και γοργούς ρυθμούς επιστημονικοτεχνικής προόδου, το υψηλό επιστημονικοτεχνικό επίπεδο των εργα­ ζομένων, τη σημαντική υπεροχή απέναντι στις πιο αναπτυγμένες καπιτα­ λιστικές χώρες στην παραγωγικότητα της εργασίας, πράγμα που αποτελεΙ σπουδαιότατο όρο για τη νίκη του κομμουνιστικού συστήματος. Η οικοδόμηση της υλικοτεχνι κής βάσης του κομμουνισμού πραγματοποι­ είται σε αδιάρρηκτη σύνδεση με το κύριο στοιχείο των παραγωγικών δυ­ νάμεων του ανθρώπου, που από την ολόπλευρη και αρμονική ανάπτυξή του εξαρτάται η Ιδια η δημιουργία παραγωγικού μηχανισμού υψηλού επι­ πέδου αυτοματοποίησης, σ' όλους τους κλάδους της οικονομίας, καθώς και η αποτελεσματική χρησιμοποίησή του. Η δημιουργία της υλικοτεχνικής βάσης του κομμουνισμού πρέπει να αποτελεΙ τη βάση της πραγματοποίη­ σης βαθιών αλλαγών στην κοινωνική και οικονομική δομή της κοινωνίας και της μετατροπής της εργασίας σε πρώτη ζωτική ανάγκη του ανθρώπου. Η ανάπτυξη της υλικοτεχνικής βάσης του κομμουνισμού χαρακτηρίζεται από την ολοένα και μεγαλύτερη απελευθέρωση της διαδικασίας της παραγωγής από τα περιορισμένα πλαίσια των φυσικών συνθηκών, συγκεκριμένα από τις περιορισμένες πηγές ενεργειακών πηγών, από τα αποθέματα πρώτων υλών που υπάρχουν (η χημεία είναι σε θέση να δημιουργεί νέες συνθετικές ύλες με ιδιότητες δοσμένες από τα πριν), καθώς και από τις φυσικο-κλιματολογικές συνθήκες που περιορίζουν την ανάπτυξη των παραγωγικών δυ­ νάμεων, ιδιαίτερα στον τομέα της αγροτικής οικονομίας. Η διαδικασία της

υλικοτεχνική βάση του σοσιαλισμού

611

δημιουργίας της υλικοτεχνικής βάσης του κομμουνισμού συνοδεύεται από την απελευθέρωση των παραγωγικών διαδικασιών που γίνονται ολοένα πλατύτερες και συνθετότερες από τις περιορισμένες φυσικές δυνατότητες του Ιδιου του ανθρώπου, χάρη στην πλατιά εφαρμογή του συστήματος των αυτόματων μηχανών, την ηλεκτρονική, τη διεύθυνση από μακρινή απόσταση κλπ. Έτσι, η δημιουργία της υλικοτεχνικής βάσης του κομμουνι­ σμού σημαίνει στην πράξη, ένα γιγαντιαίο άλμα στην ανάπτυξη των παρα­ γωγικών δυνάμεων της χώρας, μια πρωτοφανή ποσοτική και ποιοτική ανά­ πτυξή τους. Αυτή θα οδηγήσει στην απότομη αύξηση των δυνατοτήτων του ανθρώπου να μεταβάλει τη φύση πρός την κοινωνικά επιθυμητή κατεύ­ θυνση. Κι αυτό με τη σειρά του προϋποθέτει την πλατιά χρησιμοποίηση παντού των επιτεύξεων της επιστημονικοτεχνικής επανάστασης (βλ. λ.) σ' όλους τους κλάδους της λαϊκής οικονομίας. Αφετηριακό σημείο για την οικοδόμηση του υλικού θεμέλιου του κομμουνισμού είναι η δημιουργημένη στα χρόνια της σοβιετικής εξουσίας πανίσχυρη οικονομία του σοσιαλισμού (βλ. υλικοτεχνική βάση του σοσιαλισμού). Σοβαρό στάδιο στο δρόμο επί­ λυσης αυτού του προβλήματος αποτελεΙ το δχρονο σχέδιο ανάπτυξης της λαϊκής οικονομίας της ΕΣΣΔ, της περιόδου 1971-1975, που η εκπλήρωσή του δείχνει ότι η επεξεργασμένη από το ΚΚΣΕ οικονομική πολιτική, που αποβλέπει στην οικοδόμηση της υλικοτεχνικής βάσης του κομμουνισμού, πραγματοποιείται με επιτυχία. Υλικοτεχνική βάση του σοσια λισμού: Η μεγάλη παραγωγή με μη­ χανές, που περιλαμβάνει όλους τους κλάδους της σχεδιασμένης λαϊκής οικονομίας, και στηρίζεται στη σοσιαλιστική κοινωνική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής. «Μοναδική υλική βάση του σοσιαλισμού μπορεί να είναι η μεγάλη βιομηχανία με μηχανές, ικανή να αναδιοργανώσει και τη γεωργία» (Β.Ι. Λένιν). Από την άποψη του υλικού περιεχομένου της, η υλικοτεχνική βάση της σοσιαλιστικής κοινωνίας είναι, πρώτα απ' όλα, ο παραγωγικός μηχανισμός της λαϊκής οικονομίας, που αποτελεΐται από ποικίλα μέσα εργα­ σίας. Χαρακτηρίζεται από πρωτοπόρα και γοργά αναπτυσσόμενη τεχνική, από υψηλό επίπεδο συγκέντρωσης, εξειδίκευσης και συνεταιριστικής οργά­ νωσης της παραγωγής, από σταθερή άνοδο της παραγωγικότητας της κοι­ νωνικής εργασίας. Η υλικοτεχνική βάση του σοσιαλισμού δημιουργείται σχε­ διασμένα στη διαδικασία της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, που στην πορεία της υπολογίζονται τόσο οι γενικές νομοτέλειες όσο και οι εθνικές, ιστορικές ιδιομορφίες, οι φυσικές και οικονομικές δυνατότητες κάθε χώρας που μπήκε στο σοσιαλιστικό δρόμο ανάπτυξης. Σπουδαιότατο μέσο της δημιουργίας της υλικοτεχνικής βάσης, ιδιαίτερα στις χώρες με ανεπαρκή βιομηχανική ανάπτυξη, είναι η πραγματοποίηση της σοσιαλιστικής εκβιομηχάνισης (βλ. λ.) που μεταμορφώνει, πάνω σε σοσιαλιστικές αρχές, όλη τη λαϊκή οικονο­ μία. Η οικοδόμηση της υλικοτεχνικής βάσης του σοσιαλισμού εξασφαλίζει την απεριόριστη κυριαρχία της κοινωνικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγω­

612

υλικοτεχνικός εφοδιασμός

γής και των σοσιαλιστικών παραγωγικών σχέσεων στην πόλη και το χωριό, την πλήρη εξάλειψη των εκμεταλλευτριών τάξεων και των αιτίων που δη­ μιουργούν την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, την εξαφάνιση κάθε αιτίας ανεργίας, τη διαρκή ανάπτυξη του πολιτιστικού και τεχνικού επιπέδου των εργαζομένων, τη ριζική και συστηματική ανύψωση της υλι­ κής και πολιτιστικής ευημερίας του λαού, την ανάπτυξη της οικονομικής και αμυντικής ικανότητας του σοσιαλιστικού κράτους. Τεχνική βάση της υλικής θεμελίωσης του σοσιαλισμού είναι ο εξηλεκτρισμός της λαϊκής οικο­ νομίας, η σύνθετη εκμηχάνιση των παραγωγικών κλάδων, η εκτεταμένη χρησιμοποίηση της χημείας στις παραγωγικές διαδικασίες. Η σχεδιασμένη ανάπτυξη της σοσιαλιστικής οικονομίας, η συγκέντρωση του βασικού απο­ θέματος συσσώρευσης στα χέρια του κράτους, η χρησιμοποίηση στην κοι­ νωνική παραγωγή των νεώτατων επιτεύξεων της επιστήμης και της τεχνικής δίνουν τη δυνατότητα να επιτυγχάνεται υψηλή παραγωγικότητα της εργα­ σίας, να αυξάνεται η αποτελεσματικότητα της παραγωγής και η εντατικο­ ποίηση των κλάδων της λαϊκής οικονομίας. Η αδιάκοπη ανάπτυξη της σο­ σιαλιστικής μεγάλης παραγωγής, με τη χρησιμοποίηση των αποτελεσμάτων της σύγχρονης επιστημονικοτεχνικής επανάστασης, αποτελεί την υλική βάση για την ανάπτυξη και την τελειοποίηση των σοσιαλιστικών παραγω­ γικών σχέσεων και για τη δημιουργία της υλικοτεχνικής βάσης του κομμου­ νισμού (βλ. λ.). Υλικοτεχνικός εφοδιασμός: Μορφή της εμπορευματικής κυκλοφορίας στον κρατικό τομέα της λαϊκής οικονομίας. Με τη βοήθεια του υλικοτεχνικού εφοδιασμού, οι κρατικές παραγωγικές επιχειρήσεις εξασφαλίζουν μέσα εργασίας, δηλαδή εξοπλισμό, εργαλεία, εγκαταστάσεις κ.α. καθώς και αντι­ κείμενα εργασίας (βλ. μέσα εργασίας και αντικείμενο εργασίας). Με τη δο­ σμένη μορφή της εμπορευματικής κυκλοφορίας μερικές επιχειρήσεις (οικο­ νομικοί οργανισμοί) εμφανίζονται σαν προμηθευτές, και άλλες σαν κατα­ ναλωτές μέσων παραγωγής. Στις συνθήκες του αναπτυγμένου κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας, η ίδια επιχείρηση μπορεί να είναι ταυτόχρονα καταναλωτής προϊόντων πολλών προμηθευτικών επιχειρήσεων και προμηθετής κάποιου προϊόντος, που χρησιμοποιείται σε διάφορους κλάδους. Ο υλικοτεχνικός εφοδιασμός ανήκει στο χοντρικό εμπόριο, αποτελεί μορφή του σχεδιασμένου καταμερισμού των μέσων παραγωγής στη βάση οργα­ νωμένων σχέσεων και συμφωνιών ανάμεσα στους προμηθευτές και στους καταναλωτές είτε άμεσα είτε διαμέσου μεσαζόντων. Ο υλικοτεχνικός εφο­ διασμός πραγματοποιείται σύμφωνα με τις προβλεπόμενες, από το λαϊκό οικονομικό σχέδιο, κλαδικές αναλογίες και τα εγκεκριμένα από τα σχέδια έξοδα σε υλικούς πόρους ανά μονάδα προϊόντος. Ιδιοκτήτης των μέσων παραγωγής, και με την πώληση και αγορά τους, παραμένει το κράτος (η κοινωνία). Το σχέδιο του υλικοτεχνικού εφοδιασμού είναι συστατικό τμήμα του ενιαίου λαϊκο-οικονομικού σχεδίου της χώρας (της δημοκρα­

υπεραξία

613

τίας), των παραγωγικών σχεδίων του κλάδου, της επιχείρησης (της ένω­ σης). Με την άνοδο των κλιμάκων της παραγωγής, την επιτάχυνση της επιστημονικοτεχνικής προόδου, την ανάπτυξη της ειδίκευσης και της συνεταιριστικότητας, την αύξηση των ειδών των προϊόντων παραγωγικο-τεχνικού προορισμού που καταναλώνουν οι επιχειρήσεις, την ανάπτυξη της βιομηχανοποίησης της οικοδόμησης, τη μεταφορά σε βιομηχανική βάση της αγροτικής παραγωγής, ο τομέας του υλικοτεχνικού εφοδιασμού επεκτείνεται αδιάκοπα. Ανυψώνεται το τεχνικό επίπεδο του σοβαρού αυτού κλάδου της λαϊκής οικονομίας, χτίζονται σύγχρονες αποθήκες, δημιουργούνται φορτωτικο-εκφορτωτικά μέσα, μεταφορές, κλπ. Με την οργάνωση του υλικοτεχνικού εφοδιασμού στη χώρα, ασχολούνται ο κρατικός εφοδια­ σμός της ΕΣΣΔ, η κρατική επιτροπή της ΕΣΣΔ για τον παραγωγικο-τεχνικό εφοδιασμό της αγροτικής οικονομίας, τα όργανα του υλικοτεχνικού εφο­ διασμού των ενωσιακών δημοκρατιών, των ειδικών διευθύνσεων των υπουργείων, των επιχειρήσεων (ενώσεων) και των ιδρυμάτων. Υπεραξία: Η αξία που δημιουργείται με την απλήρωτη εργασία του μι­ σθωτού εργάτη πάνω από την αξία της εργατικής δύναμής του (βλ. λ.) και που την ιδιοποιείται δωρεάν ο καπιταλιστής. Η παραγωγή και η ιδιοποίηση υπεραξίας εκφράζουν τη βασική παραγωγική σχέση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, το βασικό οικονομικό νόμο του καπιταλισμού (βλ. λ.). Η υπεραξία εκφράζει επίσης και την ιδιαίτερη ιδιομορφία της καπιταλιστικής μορφής εκμετάλλευσης, όπου το πρόσθετο προϊόν (βλ. λ.) παίρνει τη μορ­ φή της υπεραξίας. Αποκαλύπτοντας την ουσία της οικονομικής κυκλοφο­ ρίας του εμπορεύματος που λέγεται εργατική δύναμη, ο Μαρξ έλυσε το πρόβλημα που δεν μπορούσε να λύσει η προηγούμενη πολιτική οικονομία αποκάλυψε την πραγματική πηγή του σχηματισμού της υπεραξίας, έδειξε τη συγκαλυμμένη από τις εμπορευματικές σχέσεις φύση της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης. Οργανώνοντας την παραγωγή ο καπιταλιστής ξοδεύει ορι­ σμένο ποσό χρημάτων για την απόκτηση μέσων παραγωγής και την αγορά εργατικής δύναμης, επιδιώκοντας μόνο ένα σκοπό: να εξασφαλίσει περίσευμα αξίας σε σχέση με το ποσό χρημάτων που προκατέβαλε στην αρχή, να εξασφαλίσει δηλαδή υπεραξία. Η υπεραξία δεν μπορεί να είναι το απο­ τέλεσμα της άνισης ανταλλαγής, γιατί η αγορά και η πώληση εμπορευμά­ των πραγματοποιείται με βάση το νόμο της αξίας (βλ. λ.). Δεν μπορούν να αποτελούν πηγή υπεραξίας ούτε και τα μέσα παραγωγής (σταθερό κε­ φάλαιο), γιατί αυτά δε δημιουργούν νέα αξία, αλλά μεταφέρουν μόνο την αξία τους στο νεοδημιουργημένο προϊόν. Ενώ η ιδιομορφία του εμπο­ ρεύματος εργατική δύναμη, έγκειται στο ότι διαθέτει την ικανότητα στη διαδικασία της κατανάλωσής της, δηλαδή στη διαδικασία της εργασίας, να δημιουργεί νέα αξία, και μάλιστα μεγαλύτερη απ' ό,τι στοιχίζει η ίδια. 0 καπιταλιστής το πετυχαίνει αυτό, αναγκάζοντας τον εργάτη να δουλεύει πάνω από το χρόνο που απαιτείται για την αναπαραγωγή της αξίας της

614

υπερεθνικά μονοπώλια

εργατικής του δύναμης. Μ' αυτό τον τρόπο η εργασία του μισθωτού εργάτη είναι η μοναδική πηγή της υπεραξίας. Η αύξηση της υπεραξίας πραγματο­ ποιείται με την απόσπαση της απόλυτης υπεραξίας (βλ. λ.) και την παραγωγή σχετικής υπεραξίας (βλ. λ.). Και οι δύο αυτοί μέθοδοι οδηγούν στην αύξηση του ποσοστού υπεραξίας (βλ. λ.) που δείχνει το βαθμό εκμετάλλευσης των εργαζομένων. Η δίψα συσσώρευσης στον καπιταλισμό δε γνωρίζει όρια. Οι καπιταλιστές επιδιώκουν να διευρύνουν αδιάκοπα την παραγωγή, θέ­ τοντας για το σκοπό αυτό σε κυκλοφορία την υπεραξία που παρήγαγαν οι εργάτες. Η διεύρυνση της παραγωγής, που συνοδεύεται από την αύξηση του αριθμού των μισθωτών που μπαίνουν στο ζυγό της καπιταλιστικής εκμε­ τάλλευσης και η άνοδος του βαθμού εκμετάλλευσης, επιτρέπουν στην τάξη των καπιταλιστών να ιδοποιείται όλο και μαγαλύτερη μάζα υπεραξίας. Η συσσώρευση κεφαλαίου, συνεπώς, οδηγεί στην αύξηση του πλούτου της τάξης των καπιταλιστών, στην έκταση της εκμετάλλευσης της εργατικής τάξης, την επιδείνωση της κατάστασης της (βλ. γενικός νόμος της καπιτα­ λιστικής συσσώρευσης). Στη διαδικασία ρευστοποίησης και διανομής, η υπεραξία διαιρείται σε κέρδος (βλ. λ.), που βγάζουν οι βιομήχανοι και οι έμποροι επιχειρηματίες, σε τόκο (βλ. λ.), που ιδιοποιούνται οι τραπε­ ζίτες και σε γαιοπρόσοδο, που παίρνουν οι γαιοκτήμονες. Με τη δημι­ ουργία της αυθεντικά επιστημονικής θεωρίας της υπεραξίας, ο Μαρξ έ­ δωσε βαθύτατη ανάλυση των ταξικών σχέσεων της αστικής κοινωνίας, αποκάλυψε την οικονομική βάση του ανταγωνισμού του προλεταριάτου και όλων των εκμεταλλευτριών τάξεων της αστικής κοινωνίας. Ο Β.Ι. Λένιν ονόμασε τη θεωρία της υπεραξίας ακρογωνιαίο λίθο της οικονομικής δι­ δασκαλίας του Μαρξ. Η ανάπτυξη του καπιταλισμού, που κύριο κίνητρό της είναι η δίψα του κέρδους, η απόσπαση υπεραξίας οδηγεί αναπόφευκτα στο βάθεμα της βασικής αντίθεσης του καπιταλισμού — της αντίθεσης ανά­ μεσα στον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής και την ατομική καπιτα­ λιστική μορφή ιδιοποίησης των αποτελεσμάτων της εργασίας — στην όξυνση των ταξικών αντιθέσεων και, σαν αποτέλίσμα, στην αναπόφευκτη επανα­ στατική αλλαγή του καπιταλισμού από ένα νέο, προοδευτικό τρόπο παρα­ γωγής: το σοσιαλισμό. Υπεραξία απόλυτη, βλ. απόλυτη υπεραξία. Υπεραξία πρόσθετη, βλ. πρόσθετη υπεραξία. Υπεραξία σχετική, βλ. σχετική υπεραξία. Υπερεθνικά μονοπώλια : Τα μεγαλύτερα μονοπώλια των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων με εθνικά κεφάλαια, που όμως μετατράπηκαν με την εξαγωγή κεφαλαίου (βλ. λ.) σε διεθνή, στον τομέα της δραστηριότητας τους. Έξω από τα όρια της βασικής χώρας στην οποία ανήκει το μονοπώλιο πραγ­ ματοποιείται η λειτουργία όχι λιγότερο από το 1 /4 της παραγωγικής δρα-

υπερεθνικά μονοπώλια

615

στηριότητάς τους. Η εμφάνιση μονοπωλίων τέτοιου τύπου ανάγεται στις αρχές του 20ου αιώνα, όταν τα μεγαλύτερα μονοπώλια των ιμπεριαλιστι­ κών δυνάμεων στον αγώνα για την κατάληψη των πηγών πρώτων υλών, όχι μόνο των χωρών τους αλλά και άλλων χωρών, άρχισαν να δημιουργούν στο εξωτερικό παραγωγικά παραρτήματα. Η τάση δημιουργίας τους και η άνοδος του ρόλου τους στο παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα δυναμώνει μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, όταν στις συνθήκες της επιστημονικοτεχνικής προόδου, τα μεγαλύτερα συγκροτήματα των αναπτυγμένων κα­ πιταλιστικών χωρών, προσπαθώντας να χρησιμοποιήσουν την τεχνική τους υπεροχή για τη μονοπώληση της παραγωγής καθορισμένων εμπο­ ρευμάτων σε παγκόσμια κλίμακα, άρχισαν να δημιουργούν δραστήρια επι­ χειρήσεις σε πολλές χώρες του καπιταλιστικού κόσμου. Σήμερα στα χέρια τέτοιων μονοπωλίων βρίσκεται σημαντικό μέρος της παγκόσμιας καπιτα­ λιστικής παραγωγής, αυτά είναι συμμέτοχοι στην οικονομική διαίρεση του κόσμου (βλ. λ.). Στα μεγαλύτερα υπερεθνικά μονοπώλια ανήκουν τα αμερι­ κανικά μονοπώλια γίγαντες των κλάδων του πετρελαίου, των αυτοκινήτων, της ηλεκτροτεχνικής, της χημικής βιομηχανίας και άλλων, που δημιούργησαν πλατύ δίχτυ επιχειρήσεων στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης, του Καναδά και μιας σειράς αναπτυσσόμενων χωρών. Παραδείγματος χάρη, το αμερι­ κανικό κονσέρν «Φορνπ» των αυτοκινήτων, έχει παραρτήματα σε 30 χώρες. Οι κλίμακες της δραστηριότητας των μονοπωλίων αυτών είναι τόσο μεγάλες που το σύνολο των πωλήσεών τους (παραδείγματος χάρη, της «Τζένεραλ Μότορς» ή της «φορντ») να είναι μεγαλύτερο από το εθνικό εισόδημα χω­ ρών όπως η Δανία, η Αυστρία, η Νορβηγία και να πλησιάζουν το μέγεθος του ακαθάριστου εθνικού προϊόντος του Βελγίου και της Ελβετίας. Στα υπερεθνικά μονοπώλια ανήκουν και τα μεγάλα αγγλικά μονοπώλια («ΜπρΙτις Πετρόλεουμ», «ΙΚΙ», και άλλα) τα δυτικογερμανικά κονσέρν («Χαστ», «ΣΙμενς» κ.α.), το ολλανδικό κονσέρν «ΦΙλιπς» κλπ. Η δραστηριότητα των υπερεθνικών μονοπωλίων οδηγεί στο δυνάμωμα της διεθνούς ειδίκευσης και συνεταιριστικοποίησης, στο βάθεμα του διεθνούς καπιταλιστικού κστομερισμού της εργασίας (βλ. λ.), γιατί ανάμεσα στις επιχειρήσεις τους, ανε­ ξάρτητα από τον τόπο που βρίσκονται, αναπτύσσονται βαθιές παραγωγικές σχέσεις. Οι επενδύσεις κεφαλαίων πραγματοποιούνται σε κείνη τη χώρα, όπου υπάρχουν οι καλύτερες προοπτικές για την απόσπαση του μέγιστου κέρδους. Όλος ο μηχανισμός του κεφαλαίου, η χρησιμοποίηση της τεχνι­ κής, των πρώτων υλών των στελεχών κλπ., υποτάσσονται στο καθήκον της απόσπασης υπερκερδών στην κλίμακα όλου του καπιταλιστικού κόσμου. Τεράστια κέρδη είναι συνδεμένα όχι μόνο με τις μεγάλες κλίμακες των πα­ ραγωγικών δραστηριοτήτων των μονοπωλίων και τη χρησιμοποίηση των αποτελεσμάτων της επιστημονικοτεχνικής προόδου, αλλά και με τη χρησιμο­ ποίηση των διαφορών στην αμοιβή εργασίας και την κοινωνική νομοθεσία διάφορων χωρών, την απόκλιση της φορολογίας, τη συναλλαγματική αισχοκέρδεια κλπ. Χάρη σ' αυτά εμφανίζονται σοβαρές αντιθέσεις ανάμεσα στις

616

υποθήκη

εταιρίες και τα αστικά κράτη και μάλιστα τόσο στις χώρες στις οποίες λει­ τουργούν οι επιχειρήσεις του εξωτερικού όσο και στις δικές τους χώρες. Η δράση των υπερεθνικών εταιριών σε πολλές περιπτώσεις μειώνει την αποδοτικότητα των μέτρων της κρατικομονοπωλιακής ρύθμισης της εθνι­ κής οικονομίας και τις εξωτερικές οικονομικές σχέσεις. Τα μονοπώλια δια­ τηρούν και επεκτείνουν τις θέσεις τους στην οικονομία των αναπτυσσόμε­ νων χωρών, και τις εκμεταλλεύονται με την εξαγωγή πολύτιμων πρώτων υλών, την πώληση εμπορευμάτων σε μονοπωλιακά υψηλές τιμές, την πλη­ ρωμή χαμηλής αμοιβής στους ντόπιους εργαζόμενους, κλπ. Αυξάνοντας τον τελευταίο καιρό τις επενδύσεις στο μετοποιητικό τομέα των αναπτυσ­ σόμενων χωρών, δημιουργούν εκεί επιχειρήσεις παραγωγής ξεχωριστών τμημάτων των μηχανών ή ορισμένες επιμέρους τεχνολογικές επιχειρήσεις, δένοντας ταυτόχρονα στενά την οικονομία τους με την οικονομία των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων. Προωθώντας τη διεκδίκηση για τη νέα διεθνή οικονομική τάξη (βλ. λ.), οι αναπτυσσόμενες χώρες πετυχαίνουν τον έλεγχο πάνω στη δραστηριότητα των υπερεθνικών μονοπωλίων στην οικονομία των χωρών τους, τον περιορισμό των θέσεών τους στην επεξεργασία των εθνικών πόρων. «Υπεριμπεριαλισμός», βλ. θεωρία του «υπεριμπεριαλισμού». Υπερκέρδη μονοπωλιακά, βλ. μονοπωλιακά υπερκέρδη. Υπερπληθυσμός αγροτικός, βλ. αγροτικός υπερπληθυσμός. Υπερπληθυσμός σχετικός, βλ. σχετικός υπερπληθυσμός. Υπερπληθυσμός τρέχων, βλ. τρέχων υπερπληθυσμός. Υποθήκη: Το χρηματικό δάνειο που παρέχεται με εγγύηση ακίνητης πε­ ριουσίας (κυρίως γης)· μια από τις πρώτες μορφές πίστης, που με την εδραΙωση του καπιταλισμού συγκεντρώνεται σε ειδικές τράπεζες υποθηκών. Κάτω από την εγγύηση της ακίνητης περιουσίας, ο οφειλέτης, τυπικά μόνο διατηρεί το δικαίωμα της ιδιοκτησίας. Η υποθήκη σε σημαντικό βαθμό συμ­ βάλλει στην υποταγή της αγροτικής οικονομίας στο χρηματιστικό κεφάλαιο, στη διαφοροποίηση της αγροτιάς, στη συγκέντρωση της γης στα χέρια των μεγάλων καπιταλιστικών νοικοκυριών, στην απαλλοτρίωση των εργα­ ζόμενων αγροτών. Η πληρωμή του τόκου για το ενυπόθηκο δάνειο κατα­ βροχθίζει σχεδόν όλα τα έσοδα των αγροτών, ενώ η μη καταβολή του ενυπόθηκου δανείου, έχει σαν αποτέλεσμα την πώληση των κτημάτων τους με πλειστηριασμό. Οι διαδικασίες αυτές πήραν τεράστια έκταση στην περί­ οδο της γενικής κρίσης του καπιταλισμού, ιδιαίτερα στο σύγχρονό του στά­ διο. Στις Η ΠΑ τα ενυπόθηκα χρέη των φάρμερς, αυξήθηκαν από 5,5 δισεκ. δολ. το 1950 σε 28,4 δισεκ. δολ. το 1970 και το επιτόκιο για τα ενυπόθηκα

υποτίμηση

617

δάνεια ανέβηκε στο 7 %. Σχεδόν το 1 /3 της γης όλων των αγροκτημάτων των ΗΠΑ είναι υποθηκευμένο στις τράπεζες. Τα ενυπόθηκα χρέη των αγρο­ τών της Δυτ. Γερμανίας, της Ιταλίας, της Ισπανίας και μιας σειράς άλλων χω­ ρών, αυξήθηκαν επίσης στη διάρκεια αυτή κατά μερικές φορές. Στην ΕΣΣΔ δεν υπάρχει σύστημα πιστώσεων με υποθήκη, γιατί όλη η γη είναι εθνι­ κοποιημένη και δεν μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο αγοράς, πώλησης και υποθήκευσης. Υπ οτίμηση: Η επίσημη μείωση από την κυβέρνηση του περιεχομένου σε χρυσό της χρηματικής μονάδας του εθνικού νομίσματος και η αντίστοιχη μείωση της επίσημης τιμής του σε σχέση με τα ξένα νομίσματα. Στην υπο­ τίμηση καταφεύγουν με σκοπό τη σταθεροποίηση της νομισματικής κυ­ κλοφορίας σε συνθήκες πληθωρισμού. Είναι αποτέλεσμα της μείωσης της αξίας των νομισμάτων, της πτώσης της αγοραστικής τους ικανότητας. Μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, στις καπιταλιστικές χώρες έγιναν περίπου 200 υποτιμήσεις διάφορων νομισμάτων. Παράδειγμα μαζικής υποτίμησης μπορεί να αποτελέσει η υποτίμηση, κάτω από την πίεση των ΗΠΑ, της πλει­ ονότητας των καπιταλιστικών νομισμάτων, με τη μείωση της τιμής του εθνικού νομίσματος, απέναντι στο δολάριο των ΗΠΑ. Αποτέλεσμα ήταν να ανέβει τεχνητά η τιμή του δολαρίου, πράγμα που όξυνε ακόμα περισσό­ τερο το νομισματικό χάος και δυνάμωσε τον πληθωρισμό στον καπιταλι­ στικό κόσμο. Το 1968 το νομίσματικό-χρηματιστικό σύστημα του καπιτα­ λισμού κλονίστηκε από μια δυνατή κρίση που αγκάλιασε ουσιαστικά όλα τα βασικά καπιταλιστικά νομίσματα, συμπεριλαμβανομένων και των εφε­ δρικών. Πρώτο θύμα ήταν η στερλίνα, που υποτιμήθηκε (κατά 14,3%) το Νοέμβριο του 1976. Μετά τη στερλίνα υποτιμήθηκαν τα νομίσματα περισ­ σοτέρων από διακοσίων χωρών. Τον Αύγουστο του 1969 υποτιμήθηκε το φράγκο και στις αρχές του 1972 υποτιμήθηκε το αμερικανικό δολάριο. Τα μονοπώλια των καπιταλιστικών χωρών χρησιμοποιούν την υποτίμηση του εθνικού τους νομίσματος σαν μέσο πάλης για τις εξωτερικές αγορές, επειδή η υποτίμηση μειώνει τις τιμές των εξαγώγιμων εμπορευμάτων σε ξένο συνάλλαγμα και έτσι αυξάνει την ανταγωνιστική τους ικανότητα. Από την άλλη πλευρά, η υποτίμηση αποτελεί βαρύ φορτίο στους ώμους των εργαζομένων μαζών, επειδή προκαλεί την άνοδο των τιμών των εμπο­ ρευμάτων σε εθνικό νόμισμα, και συνεπώς οδηγεί στη μείωση του πραγμα­ τικού μισθού. Ύφ εσ η οικονομική, βλ. οικονομική ύφεση.

φ φ εουδαρχική γαιοπρόσοδος: Η απλήρωτη πρόσθετη εργασία των δου­ λοπάροικων αγροτών, που ιδιοποιούνται οι φεουδάρχες κυρίως με τον εξωοικονομικό εξαναγκασμό. Στη φεουδορχία η γαιοπρόσοδος αποτελεΙ την κυρίαρχη μορφή πρόσθετου προϊόντος (βλ. λ.) στην αγροτική οικο­ νομία. Εκφράζει τις παραγωγικές σχέσεις της τάξης των φεουδαρχών και της τάξης της δουλοπάροικης αγροτιάς σχετικά με τη γη, σαν αντικεί­ μενο ιδιοκτησίας. Η φεουδαρχική γαιοπρόσοδος προϋποθέτει την κυριαρχία της φυσικής οικονομίας, την παραχώρηση στον άμεσο παραγωγό των μέ­ σων παρογωγής, συμπεριλομβανομένης της γης, κοι την προσκόλλησή του σ' αυτή, προϋποθέτει δηλαδή την προσωπική εξάρτηση του αγρότη από το φεουδάρχη, καθώς επίσης την αφοίρεση όλου του πρόσθετου και μέρους του αναγκαίου προϊόντος (βλ. λ.) από την εργασία του δουλοπάροι­ κου αγρότη. Είναι γνωστές τρεις μορφές φεουδαρχικής γαιοπροσόδου. Η πιο παλιά και ιστορικά πρώτη μορφή της είναι η γαιοπρόσοδος της αγγα­ ρείας, όπου η εργασία του αγρότη για τον εαυτό του και η εργασία του για το γαιοκτήμονα χωρίζονται και οπό άποψη χρόνου κοι από άποψη χώ­ ρου. Η πρόσθετη εργασία (βλ. λ.) εμφονίζεται εδώ άμεσα με τη μορφή αναγκαστικής εργασίας για το φεουδάρχη, που υποχρεώνει τον αγρότη να εργάζεται το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου στη γη του. Μια άλλη μορφή φεουδαρχικής γαιοπροσόδου είναι η γοιοπρόσοδος παραγωγής, όπου ο αγρότης δίνει στο φεουδάρχη το πρόσθετο προϊόν με τη φυσική μορφή. Ουσιαστικά η γαιοπρόσοδος αυτή είναι μιο αλλοιωμένη μορφή της αγγα­ ρείας και συνυπάρχει μ’ αυτή. Τρίτη μορφή φεουδαρχικής γαιοπροσόδου είναι η χρημοτική γαιοπρόσοδος, όπου ο αγρότης δίνει στο φεουδάρχη ένα συμφωνημένο χρηματικό ποσό μετά την πώληση των προϊόντων του στην αγορά. Η χρηματική γαιοπρόσοδος είναι η τελευταία μορφή προκαπιταλιστικής γαιοπροσόδου και σημαδεύει την αποσύνθεση της φεουδαρχικής οικονομίας κάτω από την επίδραση των εμπορευματικών και χρηματικών σχέσεων. Συμβάλλει στη μετατροπή της φεουδαρχικής γαιοπροσόδου σε κοπιταλιστική (βλ. απόλυτη γαιοπρόσοδος και διαφορική γαιοπρόσοδος στον καπιταλισμό). φεουδαρχικός τρόπος ποραγωγής: Τρόπος παραγωγής υλικών αγα­ θών, που στηρίζεται στη φεουδαρχική ιδιοκτησία στη γη, στην πλήρη κυ­ ριότητα πάνω στους εργαζόμενους — τους δουλοπάροικους ογρότες — στην εκμετάλλευση των τελευταίων από τους φεουδάρχες. Ο φεουδαρχικός τρό­

φβτιχισμός του εμπορεύματος

619

πος παραγωγής εμφανίστηκε με την αποσύνθεση του δουλοκτητικού και, σε μερικές χώρες, του πρωτόγονου κοινοτικού συστήματος. Ο Β.Ι. Λένιν, χαρακτηρίζοντας το φεουδαρχικό τρόπο παραγωγής, διακρίνει τα οκόλουθα βασικά του γνωρίσματα: (1) φεουδαρχία της φυσικής οικονομίας' (2) πα­ ραχώρηση στον άμεσο παραγωγό των μέσων παραγωγής και της γης· κοι ιδιαίτερα προσκόλλησή του στη Υη1(3) ατομική εξάρτηση του αγρότη οπό τον τσιφλικά (βλ. εξωοικονομικός καταναγκασμός)· (4) εξοιρετικά χομηλή και ρουτινιέρικη κατάσταση των τεχνικών μέσων. Κυρίαρχη τάξη στις συν­ θήκες του φεουδαρχικού τρόπου παρογωγής είναι η τάξη των γοιοκτημόνων στο πρόσωπο των ευγενών και του κλήρου. Η ιδιοκτησία της γης είναι η βάση της απόκτησης απλήρωτης εργασίας ή προϊόντος. Η απλήρωτη πρόσ­ θετη εργασία του άμεσου παραγωγού (του δουλοπάροικου αγρότη) ή το προϊόν που παράχθηκε με την εργασία αυτή, που ιδιοποιείται ο ιδιοκτήτης της γης, ονομαζόταν φεουδαρχική γαιοπρόσοδος (βλ. λ.). Η επαγγελματική παραγωγή και το εμπόριο συγκεντρώνονταν στις πόλεις και λειτουργούσαν με τη μορφή συντεχνιών επαγγελματιών και συντεχνιών εμπόρων. Στο φεουδαρχικό σύστημα υπήρχαν δύο βασικές τάξεις: οι φεουδάρχες και οι αγρότες. Μεγάλο ρόλο έπαιζε η εκκλησία που ήταν ένας από τους μεγαλύ­ τερους φεουδάρχες-γαιοκτήμονες και ασκούσε σημαντική επιρροή σ’ όλο το κοινωνικό σύστημα του φεουδαρχισμού. Στη διάρκεια της εποχής της φεουδαρχίας διεξαγόταν ταξική πάλη ανάμεσα στους εκμεταλλευτές και τους εκμεταλλευόμενους. Η πάλη αυτή, ανάμεσα στ' άλλα, οδήγησε στις αγροτικές εξεγέρσεις: του Γουώτ Τάιλερ στην Αγγλία (1381), την Ζακερί στη Γαλλία (1358), στον αγροτικό πόλεμο στη Γερμανία (1524-1525), στους πολέμους με αρχηγό τον I. Μπολότνικωφ (1606-1607), στις εξε­ γέρσεις του Στεπάν Ράζιν (1667-1671), του Ε. Πουγκάτσα (1773-1775) στη Ρωσία και σε άλλες. Η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων στο εσωτερικό της φεουδαρχίας ήταν η υλική βάση της γένεσης των καπιτα­ λιστικών σχέσεων και της εδραίωσής τους. Η διαδικασία της πρωταρχικής συσσώρευσης του κεφαλαίου (βλ. λ.) επιτάχυνε την προετοιμασία των υλικών όρων για τη νίκη των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής. Η εξά­ λειψη του φεουδαρχικού τρόπου παραγωγής γινόταν με τις αστικές επα­ ναστάσεις, που κατάφεραν συντριπτικό πλήγμα στη φεουδαρχία. Στη Ρω­ σία, η μεταρρύθμιση του 1861 κατάργησε το δουλοπάροικο δίκαιο αλλά διατήρησε σημαντικά κατάλοιπα του φεουδαρχισμού. Η ύπαρξη φεουδαρ­ χικών επιβιώσεων, με τη μορφή μεγάλης τσιφλικάδικης γαιοκτησίας, συστή­ ματος αγγαρείας κλπ., εξακολουθούν να είναι χαρακτηριστικά γνωρίσματα σε μια σειρά χώρες της Αμερικής, της Ασίας και της Λατινικής Αμερικής. φετιχισμός του εμπορεύματος: Η πραγμοποιημένη μορφή των πα­ ραγωγικών σχέσεων στην εμπορευματική οικονομία που βασίζεται στην ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής. Η πραγμοποίηση αυτή έχει αντικειμενικό χαρακτήρα. Οι κοινωνικές σχέσεις ανάμεσα στους επιμέρους

620

φβτιχισμός του εμπορεύματος

εμπορευματοπαραγωγούς εμφανίζονται μόνο στην αγορά, στη διαδικασία της ανταλλαγής των εμπορευμάτων που τους ανήκουν. Οι σχέσεις αυτές στην κλίμακα όλης της κοινωνίας δεν ελέγχονται απο κανένα συνειδητά, αναπτύσσονται αυθόρμητα. Οι σχέσεις ανάμεσα στους εμπορευματοπαραγωγούς εμφανίζονται σαν σχέσεις ανάμεσα στα προϊόντα της ανθρώπινης εργασίας. Μια τέτοια ειδική μορφή έκφρασης των κοινωνικών σχέσεων προσδιορίζεται από τον ιδιαίτερο κοινωνικό χαρακτήρα της εργασίας που παράγει τα εμπορεύματα. Στις συνθήκες της εμπορευματικής παραγωγής, που βασίζεται στην ατομική ιδιοκτησία, τα προϊόντα της εργασίας αποτε­ λούν προϊόντα ανεξάρτητων μεταξύ τους επιμέρους εργασιών. Ταυτό­ χρονα ανάμεσα στους επιμέρους εμπορευματοπαραγωγούς υπάρχει στενή, αμοιβαία σύνδεση και αλληλεξάρτηση στη βάση του κοινωνικού καταμε­ ρισμού της εργασίας. Η εργασία κάθε εμπορευματοπαραγωγού αποτελε1 μέρος της συνολικής κοινωνικής εργασίας, αλλά αυτός ο κοινωνικός χα­ ρακτήρας της εργασίας τους εκδηλώνεται μόνο στην αγορά, όπου ο εμπορευματοπαραγωγός μαθαίνει αν χρειάζεται το εμπόρευμά του, συνεπώς αν χρειάζεται στην κοινωνία η εργασία του. Έτσι, για να αποκτήσει κοινω­ νική αναγνώριση, κάθε εμπόρευμα πρέπει να εξισωθεί με ένα άλλο εμπό­ ρευμα π.χ. με το χρυσό, και πρέπει να ανταλλαγεΙ μ' αυτό με μια ορισμένη αναλογία. Υποκειμενικά οι εμπορευματοπαραγωγοΙ κατανοούν μια τέτοια πραγμοποίηση των παραγωγικών σχέσεων σαν μια μυστηριακή, ανε­ ξάρτητη από τους Ιδιους ικανότητα ενός πράγματος να ανταλλάσσεται με άλλα σε ορισμένες ποσοτικές αναλογίες. Η ικανότητα αυτή παρουσιάζεται σαν μια φυσική ιδιότητα του εμπορεύματος, όπως είναι λ.χ. το βάρος του. Τα προϊόντα της ανθρώπινης εργασίας τα φαντάζονται σαν αυτοτελείς υπάρ­ ξεις, με δική τους ζωή, που βρίσκονται σε ορισμένες σχέσεις με τους αν­ θρώπους αλλά και αναμεταξύ τους. Σ’ αυτό ακριβώς συνίσταται ο φετιχισμός του εμπορεύματος, που προσδίδει στο εμπόρευμα υπερφυσικές ιδιό­ τητες. «Το μυστηριώδες της εμπορευματικής μορφής συνίσταται λοιπόν απλούστατα στό ότι αντανακλά στους ανθρώπους τα κοινωνικά χαρα­ κτηριστικά της εργασίας τους, σαν υλικά χαρακτηριστικά προϊόντων της εργασίας, σαν φυσικές κοινωνικές ιδιότητες αυτών των πραγμάτων, και γι’ αυτό η κοινωνική σχέση των παραγωγών με τη συνολική εργασία φαί­ νεται σ’ αυτούς σαν μια κοινωνική σχέση αντικειμένων η οποία υπάρχε1 έξω απ’ αυτούς» (Κ. Μαρξ). Δεύτερο προϊόν ανάπτυξης της εμπορευματικής ανταλλαγής είναι το χρήμα, το κεφάλαιο, και γΓ αυτό η πληρέστερη ενσάρ­ κωση του εμπορευματικού φετιχισμού βρίσκεται στο φετιχισμό του χρή­ ματος, του χρυσού, στην εξουσία του χρυσού πάνω στους ανθρώπους. Δημιουργείται η εντύπωση ότι δεν είναι τάχα η ανάπτυξη της εμπορευμοτικής παραγωγής και της ανταλλαγής, δεν είναι η ονάτττυξη των κοινωνικών σχέσεων των ανθρώπων που οδήγησε στη μετατροπή ενός ορισμένου εμπο­ ρεύματος — του χρυσού — σε χρήμα αλλά αντίθετα ότι όλα τα εμπορεύμα­ τα ανταλλάσσονται με χρυσό και εκφράζουν σε χρυσό την αξία τους, μόνο

φόρος

621

και μόνο γιατί αυτός από τη φύση του αποτελεΙ χρήμα. Όλες οι οικονομικές κατηγορίες της αστικής κοινωνίας έχουν αποκτήσει μια μυστηριακή μορφή και γΓ αυτό έχουν φετιχιστικό χαρακτήρα. Η αστική πολιτική οικονομία, επιδιώκοντας να αποφύγει την ανάλυση των εσωτερικών αντιθέσεων του καπιταλισμού, μελετά μόνο την εξωτερική πλευρά των οικονομικών δια­ δικασιών, δεν αποκαλύπτει πίσω από τις σχέσεις των πραγμάτων τις κοι­ νωνικές σχέσεις των ανθρώπων. Μόνο η μαρξιστική-λενινιστική πολιτική αικονομία, που κάτω από το μυστηριώδες περίβλημα αποκαλύπτει τις πα­ ραγωγικές σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους, δίνει πραγματικά επιστη­ μονική ανάλυση όλων των κατηγοριών της εμπορευματικής και της καπι­ ταλιστικής παραγωγής. Με την εξάλειψη της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής και την εγκαθίδρυση της κοινωνικής ιδιοκτησίας και με τη σο­ σιαλιστική σχεδιασμένη οικονομία, εξαλείφεται και η οικονομική βάση ύ­ παρξης του φετιχισμού του εμπορεύματος. φ θίνουσα γονιμότητα του εδάφους: βλ. νόμος της φθίνουσας γονι­ μότητας του εδάφους. Φόρος: Το μέρος του εθνικού εισοδήματος (βλ. λ.) που αφαιρεΙ το κρά­ τος με τη μορφή διάφορων υποχρεωτικών πληρωμών από τον πληθυσμό, τις επιχειρήσεις τα εργοστάσια. Το κοινωνικο-οικονομικό περιεχόμενο των φόρων, ο προορισμός τους και ο ρόλος τους στην οικονομική και πολιτική ζωή της κοινωνίας καθορίζονται από το κοινωνικό σύστημα της δοσμένης χώρας. Στον καπιταλισμό οι φόροι είναι όπλο ταξικής κυριαρχίας της αστικής τάξης η βασική πηγή εσόδων του κράτους μέσο πρόσθετης εκμετάλλευσης των εργαζομένων και πλουτισμού των καπιταλιστών. Αναλύοντας το οικο­ νομικό περιεχόμενο των φόρων στην καπιταλιστική κοινωνία, ο Κ. Μαρξ έγραψε: «Στους φόρους ενσαρκώνεται η οικονομική έκφραση της ύπαρξης του κράτους. Υπάλληλοι και παπάδες στρατιώτες και χορεύτριες των μπα­ λέτων, δάσκαλοι των σχολείων και χωροφύλακες ελληνικά μουσεία και γοτθικοί πύργοι, επωμίδες και αξιώματα — όλες αυτές οι μυθικές δημιουρ­ γίες οφείλονται σ' ένα κοινό σπόρο: στους φόρους». Το αστικό κράτος ρίχ­ νει το μεγάλο μέρος του φορολογικού βάρους στους εργαζόμενους δί­ νοντας φορολογικά προνόμια στα μονοπώλια, που επιπλέον κρύβουν μεγάλο μέρος των κερδών τους από τις φορολογικές υπηρεσίες. Οι φόροι στις ΗΠΑ, την Αγγλία, τη Δυτική Γερμανία και τη Γαλλία απορροφούν το 25-30% από το εισόδημα μιας μεσαίας εργατικής οικογένειας. Ο ρόλος των φόρων, σαν όπλο αναδιανομής του εθνικού εισοδήματος ενισχύθηκε απότομα στην εποχή του ιμπεριαλισμού. Οι φόροι στους προϋπολογισμούς των ΗΠΑ, Αγγλίας και Δυτ. Γερμανίας ανέρχονται στο 70-80% των γενικών εσόδων των προϋπολογισμών. Σημαντικά κεφάλαια που συσσωρεύονται από φόρους κατευθύνονται στη στρατιωτικοποίηση της οικονομίας των κα­ πιταλιστικών χωρών. Στον καπιταλισμό οι φόροι, ανάλογα με τον τρόπο είσ­ πραξής ταυς διακρίνονται σε άμεσους και έμμεσους. Στην οικονομική πολι­

622

φόρος

τική των καπιταλιστικών χωρών διακρίνουμε διάφορα συστήματα άμεσης φορολογίας: (1) Τους αναλογικούς φόρους — όταν εισπράττονται τα Ιδια ποσοστά επί του εισοδήματος ανεξάρτητα από το σύνολο των εσόδων, (2) τους προοδευτικούς φόρους — ότον οι φορολογικοί συντελεστές αυξά­ νουν με το ύψος των εσόδων, και (β) τους αντίστροφα προοδευτικούς φό­ ρους — όταν οι φορολογικοί συντελεστές μειώνονται με την αύξηση των εσόδων. Το αντίστροφα προοδευτικό σύστημα φορολογίος αποκαλύπτει με τον καθαρότερο τρόπο το εκμεταλλευτικό, καπιταλιστικό περιεχόμενο των φόρων, εφόσον ο πιο υψηλός φορολογικός συντελεστής επιβαρύνει τα μικρά εισοδήματα, δηλ. τους μισθούς των εργαζομένων. Έμμεσοι φόροι εισπράττονται από τον πληθυσμό των καπιταλιστικών χωρών με την επιβά­ ρυνση των τιμών των εμπορευμάτων, που κυρίως είναι εμπορεύματα πρώ­ της ανάγκης. Οι έμμεσοι φόροι είναι η πιο διαδομένη μορφή φορολογίας που δημιουργεί την εντύπωση ότι οι φόροι πληρώνονται απ' όλους σε Ισα μέρη. Χαρακτηρίζοντας το ταξικό περιεχόμενο των έμμεσων φόρων, ο Β.Ι. Λένιν έγραψε: «Η έμμεση φορολογίο, που βαρύνει τα είδη που καταναλώνονται από τις μάζες, διακρίνεται για την υπέρτατη αδικία της. Με όλο της το βάρος πέφτει στη φτωχολογιά, δημιουργώντας προνόμια για τους πλούσιους. Ό σ ο φτωχότερος είναι ο άνθρωπος τόσο μεγαλύτερο μέρος από το ει­ σόδημά του δίνει στο κράτος με τη μορφή των έμμεσων φόρων». Στο σύστημα των έμμεσων φόρων υπάγονται: (α) Μετοχικοί φόροι που εισπράττονται διαμέσου της τιμής των εμπορευμάτων πλατιάς κατανάλωσης, (β) Μονοπωλιακοί φόροι, που είναι ειδική μορφή των μετοχικών φόρων και επι­ βάλλονται διαμέσου του μονοπωλίου στην παραγωγή και στο εμπόριο ορι­ σμένων εμπορευμάτων, (γ) Τελωνειακοί δασμοί (εισαγωγών, εξαγωγών, προτιμησιακοΙ και απαγορευτικοί). Οι φόροι εισαγωγών και εξαγωγών ορί­ ζονται σαν ποσοστά στην τιμή του εμπορεύματος, με σκοπό την ενίσχυση του κρατικού προυιιολογισμού, τον περιορισμό των εισαγωγών καθώς και για λόγους αντογωνισμού. (δ ) Κρατικοί φόροι, που εισπράττονται από τις κρατικές και δικαστικές υπηρεσίες μόνο από τα άτομα που απευθύνονται για εξυπηρέτηση στις υπηρεσίες αυτές. Στις σοσιαλιστικές χώρες δημιουργήθηκε ένα εντελώς νέο φορολογικό σύστημα, που διαφέρει ριζικά από το καπιταλιστικό. Το μέγιστο μέρος των εσόδων του κρατικού προϋπολογισμού της ΕΣΣΔ (βλ. λ.) όπως επίσης κοι των άλλων σοσιαλιστικών χωρών, αποτελεΐται από τα περισσεύματα της σοσιολιστικής οικονομίας, από τα οποία τα περισσότερο βασικά είναι οι πληρωμές των κρατικών επιχειρήσεων και οργανισμών από τα κέρδη, ο φόρος κυκλοφορίας και η πληρωμή για τα μέσα ποραγωγής. Το 1970 οι φόροι από τον πληθυσμό έφτασαν μόνο στο 8,2 % όλων των εσόδων του προϋπολογισμού της ΕΣΣΔ, ενώ τα έξοδα του προϋπολογισμού για τις κοινωνικές και πολιτιστικές ανάγκες ξεπερνούσαν τις φορολογικές πληρωμές του πληθυσμού μερικές φορές. Στην ΕΣΣΔ και στις άλλες σοσιαλιστικές χώρες, οι κρατικές επιχειρήσεις καταβάλλουν μια σειρά φορολογικές πληρωμές για την ικανοποίηση των κοινωνικών αναγκών

φόρος κυκλοφορίας

623

των Ιδιων επιχειρήσεων. Σήμερα στην ΕΣΣΔ υπάρχουν τα παρακάτω είδη κρατικών φόρων: (1) Φόρος εισοδήματος από τις σοσιαλιστικές επιχειρή­ σεις και κοινωνικές οργανώσεις, που εισπράττεται από τα κέρδη τους. (2) Φόρος εισοδήματος από τα κολχόζ, που εισπράττεται από τα καθαρά έσοδά τους. (3) Αγροτικός φόρος από τους κολχόζνικους, που εισπράττεται κατ' αποκοπή για κάθε εκατοστό ταυ εκταρίου που έχουν στη δικαιοδοσία ταυς οι κολχόζνικοι, ανεξάρτητα από τα έσοδα που έχουν από την καλλιέργειά του. (4) φόρος εισοδήματος από τους εργάτες, υπάλληλους, μικροπαραγωγούς και βιοτέχνες, που υπολογίζεται σύμφωνα με το μισθό τους. Η κλίμακα του φόρου εισοδήματος είναι προοδευτική. Η πολιτική του σοσιαλιστικού κράτους αποβλέπει στη συστηματική μείωση των φόρων από τον πληθυσμό. Στην περίοδο του περάσματος στην κομμουνιστική κοι­ νωνία, οι φόροι που εισπράττονται από τον πληθυσμό θα καταργηθούν· Φόρος κυκλοφορίας: Έ να από τα είδη του συγκεντροποιημένου κα­ θαρού εισοδήματος του σοσιαλιστικού κράτους, που σχηματίζεται με την άμεση χορήγηση στον κρατικό προϋπολογισμό της ΕΣΣΔ (βλ. λ.) μέρους των καθαρών εσόδων της σοσιαλιστικής κοινωνίας (βλ. λ.) που δημιουργείται στις επιχειρήσεις και αποβλέπει να καλύψει τις παλλαϊκές ανάγκες. Ο φόρος της κυκλοφορίας μπαίνει στον κρατικό προϋπολογισμό σύμφωνα με αυστηρά καθορισμένα και σταθερά ποσοστά. Ο φόρος αυτός προέρχεται κυρίως από τις επιχειρήσεις της ελαφριάς βιομηχανίας, και της βιομηχανίας τροφίμων. Σε σχέση με τις ιδιομορφίες του καθορισμού της τιμής, τα εμπο­ ρεύματα αυτών των κλάδων πουλιούνται σε τέτοιες τιμές ώστε να ρευστοποιείται, διαμέσου του φόρου κυκλοφορίας, μέρος των καθαρών εσόδων της κοινωνίας που δημιουργήθηκαν όχι μόνο στους κλάδους αυτούς αλλά και στις επιχειρήσεις βαριάς βιομηχανίας και στην αγροτική οικονομία. Ο φόρος κυκλοφορίας στις σοσιαλιστικές χώρες διαφέρει ριζικά από το φόρο κυκλοφορίας στον καπιταλισμό, όπου εκφράζει τη γενική μορφή έμμεσης φορολογίας των εργαζομένων. Η ονομασία «φόρος κυκλοφορίας» στο σοσιαλισμό δεν ανταποκρίνεται στην οικονομική του φύση. Στην ουσία δεν είναι φόρος και δεν είναι υπερτίμηση της τιμής, και γι' αυτό το λόγο δεν είναι αφαίρεση από το μισθό των εργατών και υπαλλήλων, εφόσον το μέγεθος του μισθού καθορίζεται από το κράτος που παίρνει υπόψη τη σοσιαλιστική ανάγκη της ανόδου του πραγματικού του επιπέδου. Ο φό­ ρος κυκλοφορίας εμβάζεται από τις βιομηχανικές επιχειρήσεις, τους προ­ μηθευτικούς και εμπορικούς οργανισμούς, στον κρατικό προϋπολογισμό ανάλογα με τις πωλήσεις των εμπορευμάτων. Ό τα ν ο φόρος κυκλοφορίας καταβάλλεται από τους προμηθευτικούς και εμπορικούς οργανισμούς, οι βιομηχανικές επιχειρήσεις πουλούν σ' αυτούς τα προϊόντα τους σε τιμές χωρίς το φόρο κυκλοφορίας και οι τελευταίοι διαθέτουν τα προϊόντα σε τιμές που περικλείουν και το φόρο της κυκλοφορίας. Ο φόρος της κυκλοφορίας παίζει μεγάλο ρόλο στην αδιάκοπη και σταθερή εξασφάλιση της είσπραξης

624

Φουριέ Φρανσουά

των χρηματικών ποσών για τη χρηματοδότηση όλων των έργων που προβλέπονται από το λαϊκό-οικονομικό σχέδιο του κράτους. Το απόλυτο μέ­ γεθος του φόρου κυκλοφορίας ανέρχεται συστηματικά, το ειδικό όμως βάρος του στα έσοδα του κρατικού προϋπολογισμού, σε σύγκριση με τις επιχορηγήσεις από τα κέρδη, πέφτει. Η τάση αυτή θα αναπτύσσεται όσο θα πραγματοποιείται και θα βαθαίνει η οικονομική μεταρρύθμιση. Φουριέ φρανσουά Μαρί Σαρλ (1772-1837): Γάλλος ουτοπιστής σο­ σιαλιστής. Ένας από τους πρόδρομους του επιστημονικού σοσιαλισμού. Στα έργα του «Η θεωρία των τεσσάρων κινήσεων και των γενικών πεπρω­ μένων» (1808), «Η θεωρία της γενικής ενότητας (1822)», «Ο νέος βιομη­ χανικός και κοινωνικός κόσμος» (1829), ξεσκέπαζε τα ελαττώματα του κα­ πιταλισμού, την αναρχία της παραγωγής που τον χαρακτηρίζει και οδηγεί σε κρίσεις, τη γενική διαφθορά και ιδιοτέλεια, την αυξανόμενη εξαθλίωση των εργαζομένων και τον πλουτισμό των λίγων, την εχθρότητα των συμ­ φερόντων τους. Ο Φουριέ πρότεινε σχέδια μιας παγκόσμιας μεταμόρφωσης της «μη ορθολογιστικής» αστικής κοινωνίας σε ένα «καθεστώς αρμονίας», όπου θα εξασφαλιστεί η ελεύθερη ανάπτυξη και η πλήρης ικανοποίηση όλων των αναγκών του ανθρώπου. Κύριος κρίκος της «αρμονικής κοινωνίας» κατά τον Φουριέ θα είναι ο συνεταιρισμός, και τη βάση του θα την αποτελεΙ η γενική εργασία. Ο Φουριέ θεωρούσε ότι εφόσον κάθε μέλος του συνεται­ ρισμού (της «φάλαγγας») επιλέγει εθελοντικά το είδος εργασίας και μπορεί στη διάρκεια της εργάσιμης ημέρας να αλλάζει απασχόληση στη βιομηχανία και την αγροτική οικονομία, η εργασία θα χάσει τα αποκρουστικά γνωρίσματα και θα μετατραπεΙ σε πρώτη ανάγκη του ανθρώπου, θα γίνει απόλαυση. Τη θέση του αστικού αντα/ωνισμού θα πάρει η άμιλλα ανάμεσα στους ανθρώπους για την επίτευξη των καλύτερων αποτελεσμάτων, θα εξαφανι­ στούν ο καταμερισμός της εργασίας που ακρωτηριάζει τον άνθρωπο, η αντίθεση ανάμεσα στην πνευματική και τη χειρωνακτική εργασία, ανά­ μεσα στην πόλη και το χωριό. Ο Μαρξ και ο Ένγκελς εκτιμούσαν εξαι­ ρετικά αυτές τις μεγαλοφυείς προβλέψεις του φουριέ για τη μελλοντική κοινωνία. Στη «φάλαγγα», κατά τη γνώμη του φουριέ, θα σημειωθεί υψηλή παραγωγικότητα της εργασίας και αφθονία υλικών αγαθών που θα διανέ­ μονται ανάλογα με την εργασία και το ταλέντο. Η μετάβαση στη νέα κοι­ νωνία θα πραγματοποιηθεί, κατά τον Φουριέ, με τη διάδοση της πείρας από τις πρότυπες «φάλαγγες», που το παράδειγμά τους θα ακολουθήσει όλη η ανθρωπότητα. Ο Φουριέ λογάριαζε πως θα μπορούσε να οργανώσει παρόμοιες «φάλαγγες» με τα κεφάλαια αστών ευεργετών. Αρνιόταν τη σημασία της ταξικής πάλης και την ανάγκη της επαναστατικής μεταμόρφωσης της καπιταλιστικής κοινωνίας, πράγμα που εξέφραζε το χαμηλό βαθμό ανά­ πτυξης του Ιδιου του προλεταριάτου. Ωστόσο, παρά τον ουτοπικό χαρα­ κτήρα πολλών υποθέσεών του, ο φουριέ έπαιξε με τη διδασκαλία του θετικό ρόλο και έδωσε μια από τις πηγές του επιστημονικού σοσιαλισμού.

φυσικός πλούτος

626

φυσική οικονομία: Η οικονομία που τα προϊόντα της παράγονται όχι για ανταλλαγή (βλ. λ.) αλλά για ατομική κατανάλωση σε ένα κλειστό νοι­ κοκυριό. Είναι το αντίθετο της εμπορευματικής οικονομίας (βλ. εμπσρευμστική παραγωγή) όπου τα προϊόντα της εργασίας προορίζονται για πώληση στην αγορά. «Στη φυσική οικονομία η κοινωνία αποτελούνταν από ένα σύνολο ομοιότυπων οικονομικών μονάδων (πατριαρχικών αγροτικών οι­ κογενειών, πρωτόγονων αγροτικών κοινοτήτων, φεουδαρχικών τσιφλικιών) και κάθε τέτοια μονάδα εκτελούσε όλα τα είδη της εργασίας, αρχίζοντας από την εξεύρεση και εξόρυξη διάφορων πρώτων υλών και καταλήγοντας ως την τελική τους προετοιμασία για την κατανάλωση» (βλ. Β.Ι. Λένιν). Η φυσική οικονομία, ιστορικά, προυπήρχε της εμπορευματικής οικονομίας, κυριαρχούσε στις συνθήκες του πρωτόγονου-κοινοτικού, δουλοκτητικού και φεουδαρχικού τρόπου παραγωγής και ήταν αποτέλεσμα του ελάχιστα αναπτυγμένου κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας. Με την παραπέρα ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής και στα προϊόντα εργασίας, της ανόδου των εμπορευματικώνχρηματικών σχέσεων, της ανάπτυξης του κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας, η φυσική οικονομία αποσυντέθηκε και διευρύνθηκε η εμπορευ­ ματική παραγωγή, που κυριάρχησε στις συνθήκες του καπιταλισμού. Στις οικονομικά καθυστερημένες χώρες, η αγροτική οικονομία έχει και στις ημέρες μας ενμέρει φυσικό χαρακτήρα. Ύστερα από τη μεγάλη Οκτωβριανή σοσιαλιστική επανάσταση, -τα υπολείμματα της φυσικής οικονομίας διατηρήθηκαν για αρκετό διάστημα με τη μορφή του πατριαρχικού συστήμα­ τος. Εξαφανίστηκαν όμως οριστικά με το σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της οικονομίας. φυσική φθορά: Η απώλεια καταναλωτικής αξίας μέσων εργασίας εξαιτίας της παραγωγικής χρήσης τους ή της αχρηστίας τους. Η υλική φθορά της μηχανής είναι δύο ειδών: η μία προκύπτει από τη χρήση — όπως τα νομίσματα φθείρονται από την κυκλοφορία — η άλλη από την αχρηστία, όπως το σπαθί που από την έλλειψη χρήσης σκουριάζει στη θήκη του» (Κ. Μαρξ). Η υλική ή φυσική φθορά παρουσιάζεται σαν φυσική αλλαγή ορισμένων τμημάτων της μηχανής (καταστροφή, τριβή, σκουριά). Στο βαθμό που η φυσική φθορά συντελείται στη διαδικασία της παραγωγής, η αξία των μέσων εργασίας μεταφέρεται τμηματικά στο καινούργιο προϊόν που δημιουργήθηκε. Η αξία των μέσων εργασίας, που μεταφέρθηκε στο προϊόν ανάλογα με τη φθορά τους, παίρνει τη μορφή των κονδυλίων από­ σβεσης (βλ. απόσβεση), που προορίζονται για την πλήρη ή τμηματική απο­ κατάσταση των μέσων εργασίας. Εκτός από τη φυσική φθορά υπάρχει επίσης και η ηθική φθορά (βλ. λ.). Φυσικός πλούτος: Το σύνολο των φυσικών υλικών αξιών, που είναι αναγκαίες για την ύπαρξη της ανθρώπινης κοινωνίας. Τη σταθερή ύπαρξη 40

626

φυσικός πλούτος

ανταλλαγής ουσιών μεταξύ του ανθρώπου και της φύσης την εξέτασε ο Κ. Μαρξ σαν νόμο, που ρυθμίζει την κοινωνική παραγωγή, σημειώνοντας πως χωρίς τέτοια ανταλλαγή δε θα μπορούσε να ήταν δυνατή η Ιδια η αν­ θρώπινη ζωή (βλ. Κ. Μαρξ, Φ. Ένγκελς, Άπαντα τομ. 23, σελ. 51 και 514, ρωσ. έκδ.) 0 φυσικός πλούτος συμπεριλαμβάνει τα παρακάτω είδη φυσικών πόρων: την ηλιακή ενέργεια, την ενέργεια των παλιρροιών, των αμπώτιδων και των ποταμών, τη θερμότητα στα έγκατα της γης, τα υδάτινα, τα γήινα, τα φυτικά, τα ορυκτά (μαζί και τα καυσιμοενεργειακά) αποθέματα, τα απο­ θέματα του ζωικού κόσμου. 0 φυσικός πλούτος αποτελεΙ κοινό μέσο παραγωγής, δίχως τη χρησιμοποίηση της παραγωγικής δραστηριότητας της κοινωνίας. Τον αποτελούν τόσο οι αναπαραγώγιμες όσο και οι μη αναπαραγώγιμες πηγές. Τεράστια κοινωνικο-οικονομική σημασία έχει το πρόβλημα της προστασίας του φυσικού πλούτου, η ορθολογική χρη­ σιμοποίησή του. Η θηριώδης, μη ορθολογική χρησιμοποίηση του φυσι­ κού πλούτου στον καπιταλισμό οδηγεί στην εξάντλησή του, βαθαίνει τις αντιθέσεις ανάμεσα στις χώρες και στις οικονομικές περιοχές του καπιτα­ λιστικού κόσμου. Η πολιτική των μονοπωλίων στον τομέα της χρησιμο­ ποίησης των φυσικών πόρων υπαγορεύθηκε από την τάση να αποσπαστεΙ το μέγιστο κέρδος (βλ. καπιταλιστικό κέρδος), χωρίς να υπολογιστούν οι μακροχρόνιες συνέπειες της οικονομικής ανάπτυξης. Αυτό ήταν και η κύρια αιτία της ενεργειακής κρίσης (βλ. λ.), που πλήττει στο σύγχρονο στάδιο τις περισσότερες καπιταλιστικές χώρες. Στην έκθετη δράσης της Κ.Ε. του ΚΚΣΕ στο 25ο συνέδριο του κόμματος, ο Λ. I. Μπρέζνιεφ υπογράμμισε: «Μπο­ ρούμε να χρησιμοποιήσουμε τη φύση κατά διάφορους τρόπους. Μπορεί — και η ιστορία της ανθρωπότητας γνωρίζει όχι λίγα τέτοια παραδείγματα — ν' απομεΐνουν άκαρπες, χωρίς ζωή, εχθρικές στον άνθρωπο εκτάσεις. Όμως, μπορεί και πρέπει, σύντροφοι, να διαφυλάξουμε τη φύση, να βοηθήσουμε τη φύση ν' αποκαλύψει πιο πολύ τις ζωντανές της δυνάμεις. Υπάρχει μια απλή, γνωστή σε όλους έκφραση: «ανθισμένη χώρα». Έτσι ονομάζουν τη γη, όπου η γνώση, η πείρα των ανθρώπων, η αγάπη τους για τη φύση κά­ νουν αληθινά θαύματα. Αυτός είναι ο δικός μας σοσιαλιστικός δρόμος» (Υλικά του 25ου συνεδρίου του ΚΚΣΕ, σελ. 53, ρωσ. έκδ.). Η κατάκτηση του φυσικού πλούτου από τις σοσιαλιστικές χώρες στηρίζεται στα πλεονε­ κτήματα του σοσιαλιστικού συστήματος οικονομίας, συμπεριλαμβάνει το σύστημα των μέτρων για την προστασία του περιβάλλοντος και τη σχεδιοποιημένη μεταμόρφωση της φύσης. Πραγματοποιείται εντατική έρευνα στα μη ανανεώσιμα φυσικά αποθέματα για την κατάκτηση νέων ειδών πρώτων υλών και ενέργειας, καθώς και η πιο πλήρης και αποδοτική χρησι­ μοποίηση των υπαρχόντων αποθεμάτων. Δίνεται μεγάλη σημασία στη σύνθετη χρησιμοποίηση των πρώτων υλών, στη μείωση των απωλειών κατά την εξόρυξη και εκμετάλλευσή τους, στην καλυτέρευση της τεχνολο­ γίας και την ανύψωση της εκπαίδευσης σχετικά με τη χρησιμοποίηση των φυσικών πηγών. Τα προβλήματα για την προστασία και την ορθολογική

φυσιοκράτες

627

χρησιμοποίηση του φυσικού πλούτου βρίσκονται σταθερά στο κέντρο προ­ σοχής των κομμουνιστικών κομμάτων και των ανώτατων οργάνων της κρατικής εξουσίας και της διοίκησης των σοσιαλιστικών χωρών. Οι δαπά­ νες εργασίας για τη μεταμόρφωση και τον πολλαπλασιασμό των φυσικών πηγών μετατρέπουν το φυσικό πλούτο σε ένα από τα σοβαρότερα στοιχεία του εθνικού πλούτου (βλ λ ), που δημιουργήθηκε με την εργασία του λαού. Στα ντοκουμέντα του 25ου συνεδρίου του ΚΚΣΕ υπογραμμίζεται η αναγκαι­ ότητα «να αποφασιστούν και να εφαρμοστούν μέτρα για την προστασία του περιβάλλοντος, την ορθολογική εκμετάλλευση και την αναπαραγωγή των φυσικών πόρων» (Υλικά του 25ου συνεδρίου του ΚΚΣΕ, σελ. 174, ρωσ. έκδ.). φυσιοκράτες: Οι εκπρόσωποι της αστικής πολιτικής οικονομίας στη Γαλλία το 18ο αιώνα. Επικεφαλής της σχολής των φυσιοκρατών ήταν ο Φρανσουά Κενέ. Κεντρική θέση στην οικονομική διδασκαλία των φυσιοκρα­ τών κατείχε το πρόβλημα της υπεραξίας ή του «καθαρού προϊόντος». Οι φυσιοκράτες απέρριψαν τη μερκαντιλιστική αντίληψη για τον πλούτο σαν συγκέντρωση χρημάτων στη χώρα (βλ. μερκαντιλισμός). Μοναδική πηγή πλούτου θεωρούσαν τη φύση, που μόνο με τη συνδρομή της, κατά την γνώμη τους, μπορεί να δημιουργηθεί καθαρό προϊόν. Την υπεραξία την έβλεπαν σαν φυσικό δώρο της φύσης, την αγροτική οικονομία τη θεω­ ρούσαν σαν το μοναδικό κλάδο όπου δημιουργείται καθαρό προϊόν. Τους ανθρώπους που ασχολούνταν στην αγροτική οικονομία τους ονόμαζαν παραγωγική τάξη. Τη βιομηχανία τη θεωρούσαν «στείρα» σφαίρα, που δεν δημιουργούσε «καθαρό προϊόν» και τους ανθρώπους που ασχολούνταν στη βιομηχανία τους ονόμαζαν στείρα τάξη, γιατί κατά τη γνώμη τους στη βιομηχανία δε δημιουργείται νέος πλούτος. Την υπεραξία την αντιλαμβά­ νονταν οι φυσιοκράτες σαν επαύξηση της ύλης, των καπιταλιστικών αξιών και όχι σαν επαύξηση της αξίας. Στους φυσιοκράτες ανήκει η τιμή ότι μετέ­ φεραν το πρόβλημα της προέλευσης του κοινωνικού πλούτου, της υπερα­ ξίας, από τη σφαίρα της κυκλοφορίας στη σφαίρα της υλικής παραγωγής, που την περιόριζαν όμως μόνο στην αγροτική οικονομία. Μ' αυτό τον τρόπο έθεσαν την επιστημονική βάση για την ανάλυση της καπιταλιστικής παρα­ γωγής στο σύνολό της. Οι φυσιοκράτες ήταν οπαδοί της απεριόριστης κυ­ ριαρχίας της ατομικής ιδιοκτησίας, του ελεύθερου ανταγωνισμού και της ελευθερίας του εξωτερικού εμπορίου. Πολύτιμο στοιχείο στη διαδικασία των φυσιοκρατών είναι το ότι διαπίστωναν την κατάσταση των τάξεων στην κοινωνία από την οικονομική δομή. Η επιστημονική υπηρεσία των φυσιοκρατών έγκειται επίσης στο γεγονός ότι, σε διάκριση από τους μερκαντιλιστές, που ταύτιζαν το κεφάλαιο με τη χρηματική του μορφή με την οποία εμφανίζεται στη σφαίρα της κυκλοφορίας, εξέταζαν το κεφάλαιο με τη μορφή που παίρνει στη διαδικασία της παραγωγής. Έθεσαν την αρχή της ανάλυσης του πάγιου και κυκλοφοριακού κεφαλαίου με τη μορφή της θεωρίας για

628

φυσιοκράτες

τις πρωταρχικές και τις ετήσιες προκαταβολές. Οι φυσιοκράτες ήταν οι πρώ­ τοι στην ιστορία της οικονομικής σκέψης που επιχείρησαν να εξετάσουν τους νόμους της αναπαραγωγής και της διανομής του συνολικού κοινωνι­ κού προϊόντος στον καπιταλισμό. Οι κλασικοί του μαρξισμού εκτίμησαν εξαιρετικά την απόπειρα αυτή και τη θεωρούσαν αξιόλογη για την εποχή της. Ο «οικονομικός Πίνακας» του Κενέ ήταν η πρώτη απόπειρα να εκφραστεί η καπιταλιστική διαδικασία της αναπαραγωγής στο σύνολό της, αν και περιείχε πολλές αντιφατικές και λαθεμένες θέσεις.

X Χάνσεν 'Α λβιν (1 8 8 7 -): Αμερικανός αστός οικονομολόγος. Ένας από τους κυριότερους εκπροσώπους του αμερικανικού κευνσιανισμού (βλ. λ.). Τη θέση των ταξικών αντιθέσεων και συμφερόντων στον Κέυνς την κατα­ λαμβάνουν τα συμφέροντα των «εθνών», του «λαού σαν κάτι το ενιαίο». Ο Κέυνς αγνοεί τις πραγματικές ταξικές σχέσεις της αστικής κοινωνίας. Η ανάπτυξη της κοινωνίας κατά τη γνώμη του Χάνσεν, καθορίζεται όχι από την παραγωγή αλλά από τη ζήτηση. Ο Χάνσεν υπογραμμίζει την αποφασι­ στική σημασία των διαδικασιών που διεξάγονται στον τομέα των χρηματικο-πιστωτικών σχέσεων. Είναι ο δημιουργός μιας θεωρίας που γνώρισε μεγάλη δημοσιότητα στις ΗΠΑ κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1930 και στη διάρκεια του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου. Σύμφωνα με κείνη τη θεω­ ρία, η κατάπτωση του καπιταλισμού, οι κρίσεις, η χρόνια υποαπασχόληση των επιχειρήσεων, κλπ. (όλα αυτά ο Χάνσεν τα ονομάζει «υπερωρίμανση της οικονομίας»), εμφανίζονται όχι σαν αποτέλεσμα των εσωτερικών αντιθέ­ σεων του καπιταλισμού, αλλά σαν αποτέλεσμα της αδράνειας των «εξω­ τερικών παρορμήσεων», δηλαδή της μείωσης των ρυθμών αύξησης του πληθυσμού, της εξάντλησης των εφεδρειών των ανεκμετάλλευτων γαιών, και της ελάττωσης της ζήτησης νέων επενδύσεων. Η θεωρία αυτή του Χάνσεν χρησιμοποιήθηκε για να συναχθεΙ το συμπέρασμα ότι μέσα ανα­ ζωογόνησης της οικονομίας δεν μπορούν να είναι παρά ορισμένες νέες «εξωτερικές παρορμήσεις», όπως οι πλουσιοπάροχες κρατικές επιχορηγή­ σεις στα μονοπώλια, το δυνάμωμα της στρατιωτικοποίησης της οικονομίας κλπ. Ο Χάνσεν είναι οπαδός των υψηλών κονδυλίων στον κρατικό προϋπο­ λογισμό για στρατιωτικές δαπάνες, για την ανάπτυξη της πολεμικής οικο­ νομίας που την παρουσιάζει σαν «σχεδιασμένη», προπαγανδίζει τον τάχα ευεργετικό για την καπιταλιστική οικονομία ρόλο του κρατικού χρέους, ζητά να αντιμετωπίζεται χωρίς φόβο ο πληθωρισμός. Ό λ α αυτά, κατά τη γνώμη του, είναι ικανά να αποτρέψουν τις οικονομικές κρίσεις υπερπαρα­ γωγής, την ανεργία, κλπ. Στην πραγματικότητα, όμως, τα μέτρα που εισηγεΙται ο Χάνσεν αποσκοπούν στην παραπέρα χρησιμοποίηση του αστικού κρά­ τους για την αύξηση των κερδών των μονοπωλίων και την αύξηση του φο­ ρολογικού βάρους που επωμίζονται οι εργαζόμενοι. Ο Χάνσεν είναι ο κύ­ ριος υπερασπιστής της περιβόητης «θεωρίας της μικτής οικονομίας», που λέει ότι στις ΗΠΑ, εξαιτίας τάχα της οικονομικής επανάστασης, εμφανίστηκε το «κράτος της γενικής ευημερίας». Η οικονομία του κράτους αυτού, ισχυ­ ρίζεται ο Χάνσεν, αποτελεΙ μια συνύπαρξη ιδιωτικών και κρατικών επιχειρή-

630

χαρακτήρας της εργασίας

σεων. και μάλιστα οι κρατικές επιχειρήσεις παρουσιάζονται σαν επιχειρή­ σεις μιας ιδιαίτερης μορφής, διαφορετικές από τις καπιταλιστικές. Ουσια­ στικά η θεωρία αυτή αποτελεΙ υπεράσπιση του κρατικομονοπωλιακού κα­ πιταλισμού. Ο Χάνσεν, όπως και πολλοί άλλοι Αμερικανοί αστοί οικονομο­ λόγοι, σαν ένα από τα μέσα αντιμετώπισης των εσωτερικών οικονομικών δυσκολιών των ΗΠΑ, προπαγανδίζει ανοιχτά τον οικονομικό επεκτατισμό διαμέσου της ενίσχυσης των εξαγωγών κεφαλαίου και εμπορευμάτων. Ιμπεριαλιστικό τόνο έχει και η ιδέα του της «παγκόσμιας σχεδιοποίησης». Όλες οι θεωρίες του Χάνσεν αποτελούν μια στρεβλωμένη απεικόνιση των οξύτατων αντιθέσεων του καπιταλισμού και μια απελπισμένη αναζήτηση συνταγών για την άμβλυσή τους. Χαρακτήρας της εργασίας: Εκφράζει τις υπάρχουσες στο δοσμένο οι­ κονομικό σύστημα κύριες κατευθύνσεις της κοινωνικής φύσης της εργασίας. Η κυριαρχία της σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής αλλάζει ριζικά το χαρακτήρα της εργασίας στην κοινωνία. Ο Β.Ι. Λένιν έγραψε ότι ο σοσιαλισμός «για πρώτη φορά μετά εκατονταετηρίδες εργασίας σε ξέ­ νες και καταναγκαστικές εργασίες, για λογαριασμό των εκμεταλλευτών, δίνει στον εργαζόμενο τη δυνατότητα της εργασίας για τον εαυτό του, και μάλιστα εργασίας που στηρίζεται σε όλες τις κατακτήσεις της τεχνικής και του πολιτισμού» (Άπαντα, τομ. 35, σελ. 196, ρωσ. έκδ.). Η κοινή παραγω­ γική δραστηριότητα για τα γενικά συμφέροντα εξυψώνει το ρόλο των εργα­ ζομένων στη διαδικασία της παραγωγής, καθορίζει την ελεύθερη ανάπτυξη των φυσικών και πνευματικών δυνάμεων, αυξάνει το δημιουργικό δυναμικό που βρίσκεται στην ανθρώπινη εργασία, δίνοντας στους εργαζόμενους έμπνευση- δημιουργική ανάταση, χαρά για την εργασία. Με την ανάπτυξη της σοσιαλιστικής κοινωνίας ο άνθρωπος έχει όλο και περισσότερες δυνα­ τότητες για να εμφανίσει τις πολύπλευρες ικανότητές του. Επιβεβαίωση αυτού είναι η παλλαϊκή σοσιαλιστική άμιλλα (βλ. λ.), η άνοδος του μαζικού κινήματος των ορθολογιστών και εφευρετών. Η εργασία των εργαζομένων για τον εαυτό τους και για την κοινωνία, η κοινή (κολλεκτιβίστικη) ενεργη­ τική, δημιουργική δραστηριότητα στις συνθήκες της κυριαρχίας της κοινω­ νικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής, αποτελούν το περιεχόμενο της οικο­ νομικής ελευθερίας κάθε ανθρώπου. Ελεύθερη από την εκμετάλλευση η εργασία των σοβιετικών ανθρώπων είναι πηγή ανόδου του κοινωνικού πλού­ του, της ευημερίας του λαού και του καθε ανθρώπου χωριστά. Στον καπιτα­ λισμό, η εργασία είναι μισθωτή εργασία, χαρακτηρίζεται από την καταναγκαστικότητα, την εκμετάλλευση- τις ανταγωνιστικές αντιθέσεις ανάμεσα στην ατομική και την κοινωνική της πτυχή. Η εργασία στη σοσιαλιστική κοινωνία γίνεται άμεσα κοινωνική (βλ. άμεση κοινωνική παραγωγή). Γενική κατεύ­ θυνση της κοινωνικής οργάνωσης της εργασίας στο σοσιαλισμό αποτελεΙ η καθολικότητα της εργασίας, δηλαδή η αναγκαιότητα για κάθε ικανό για εργασία μέλος της κοινωνίας να ασχολεΐται με κοινωνικά ωφέλιμη εργα­

Χέρτσεν Αλεξάντρ Ιβάνοβιτς

631

σΙα, ανάλογα με τις ικανότητάς του. Η ανάγκη για γενική εργασία αντανακλά­ ται στην αρχή «όποιος δεν εργάζεται, δεν τρώει», που την εφαρμόζει στη ζωή ο σοσιαλισμός. Το σύνταγμα της ΕΣΣΔ προβλέπει, όπως αναφέρεται στο άρθρο 14, ότι «η κοινωνικά ωφέλιμη εργασία και τα αποτελέσματά της καθορίζουν τη θέση του ανθρώπου στην κοινωνία». Η καθολικότητα της εργασίας καταργεί την ιδιόμορφη σε όλα τα ανταγωνιστικά συστήματα ολο­ φάνερη αδικία, όπου οι εκμεταλλεύτριες τάξεις κατά κανόνα δεν εργά­ ζονται, αλλά ζούν παρασιτικά, αποσπώντας τους καρπούς της ξένης εργα­ σίας. Εξαφανίζεται επίσης η υπάρχουσα στον καπιταλισμό ανεργία (βλ.λ.) κι αυτό εξασφαλίζει τη σταθερή βεβαιότητα όλων των εργαζομένων για το μέλλον τους. Η αντικατάσταση της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγω­ γής από την κοινωνική ιδιοκτησία, καταργεί τα έσοδα που δεν προέρχονται από την εργασία. Πηγή των αγαθών της ζωής για όλα τα μέλη της κοινωνίας γίνεται η συμμετοχή στην κοινωνικά ωφέλιμη εργασία. Η εργασία στη σο­ σιαλιστική κοινωνία αποτελεΙ την πρώτη βαθμίδα ανάπτυξης της κομμουνι­ στικής εργασίας (βλ. λ.). Βγαίνοντας άμεσα από τον καπιταλισμό, δεν μπορεί ακόμα ο σοσιαλισμός να απελευθερώσει την εργασία από τη μονόπλευρη φύση της που ήταν πριν χαρακτηριστική γι' αυτή, να απομακρύνει τις επι­ βιώσεις του παλιού καταμερισμού της εργασίας και τις σχέσεις προς την εργασία. Γ ια τη βασική μάζα της κοινωνίας, η εργασία στο σοσιαλισμό βα­ σίζεται ακόμη στην εξασφάλιση καθορισμένης ποσότητας προϊόντων, είναι δηλαδή το μέσο για τη ζωή. Είναι ακόμα αναγκαίος ο έλεγχος της κοινω­ νίας για το μέτρο της εργασίας και της κατανάλωσης του κάθε ανθρώπου χωριστά. Με την καθιέρωση της κομμουνιστικής εργασίας συνδέεται άμεσα η διαμόρφωση του πολύπλευρα αναπτυγμένου εργαζόμενου. Χειρωνακτική και πνευματική εργασία, βλ. αντίθεση ανάμεσα στη χειρωνακτική και πνευματική εργασία και ουσιαστικές διαφορές ανάμεσα στην πνευματική και χειρωνακτική εργασία. Χέρτσβν Αλεξάντρ Ιβάνοβιτς (1812 - 1870): Διακεκριμένος Ρώσος επαναστάτης, δημοκράτης, ιδεολογικός εκπρόσωπος της αγροτικής επα­ νάστασης, δημοσιολόγος, φιλόσοφος, οικονομολόγος. Ο Χέρτσεν είχε ταχθεί ενάντια στην απολυταρχία και τη δουλοπαροικία και δημιούργησε ιδιόμορφη παραλλαγή του ουτοπικού σοσιαλισμού (βλ. λ.), τον αγροτικό σοσιαλισμό, που βασιζόταν στην ιδέα της προόδου της ρώσικης κοινωνίας μέσα από την αγροτική επανάσταση. Σε συνθήκες, όπου στη Ρωσία δεν υπήρχε σχεδόν προλεταριάτο, ο Χέρτσεν πίστευε ότι διαμέσου της γεωργι­ κής κοινότητας, ήταν δυνατό το πέρασμα από τη δουλοπαροικία κατευθείαν στο σοσιαλιστικό σύστημα, παρακάμπτοντας τον καπιταλισμό. Αλλά εξιδανικεύοντας τη ρωσική αγροτιά, ο Χέρτσεν δεν μπόρεσε να κατανοήσει τον ιστορικό ρόλο του προλεταριάτου σαν του συνεπέστερου αγωνιστή και ηγέτη των εργαζομένων στην πάλη ενάντια στον καπιταλισμό, σαν οργα­

632

ΧΙλφερντινγκ Ροδόλφος

νωτή και καθοδηγητή της σοσιαλιστικής κοινωνίας. Η ιδέα του Χέρτσεν για τον κοινωνικό σοσιαλισμό δεν ε(χε τίποτε το κοινό με τον επιστημονικό σοσιαλισμό. Ο Χέρτσεν υπήρξε ένας από τους πρώτους Ρώσους κριτικούς του καπιταλισμού κοι της αστικής πολιτικής οικονομίας, που τη θεωρούσε σαν όπλο υπεράσπισης του κοπιταλισμού κοι οφαίρεσης της γης από την ογροτιά. Ο Χέρτσεν υπέβαλε σε ανελέητη κριτική την αστική εκχυδαίσμένη πολιτική οικονομία (βλ. λ.), στο πρόσωπο του Σαι (βλ. λ.) και του Μάλθους (βλ. λ.), αποκάλυψε την οντιεπιστημονικότητα των έργων τους, αντιθέσεις, μεγάλα λάθη και διαστρεβλώσεις. Ταυτόχρονα επιδίωξε να οποδείξει το ληστρικό και αντιλοΤκό πρόσωπο της αστικής τάξης. Αν και ο Χέρτσεν οραματιζόταν έναν ουτοπικό σοσιαλισμό, αντικαθρεφτίζοντας στις ιδέες του την πόλη των αγροτών ενάντια στους τσιφλικάδες, ωστόσο μπήκε στην ιστορία σαν επαναστάτης-δημοκράτης, που αγωνίστηκε ενεργά ενάντια στην απολυταρχίο και τη δουλοποροικίο, σαν ένας από κείνους που ενέ­ πνεαν και ξεσήκωναν τις λαϊκές μάζες για την πραγματοποίηση της επα­ νάστασης στη Ρωσία. Ο Χέρτσεν, έγραφε ο Β.Ι. Λένιν, «πάλαιψε για τη νίκη του λοού ενάντια στον τσαρισμό...σήκωσε τη σημαία της επανάστοσης». ΧΙλφερντινγκ Ροδόλφος (1877-1941): Γερμονός σοσιαλδημοκράτης, ένος από τους ηγέτες της II Διεθνούς, εξέχων εκπρόσωπος του αναθεωρη­ τισμού. Έγραψε διάφορα οικονομικά έργα, ανάμεσά τους και το «Χρηματιστικό κεφάλαιο» (1910), όπου ανέλυσε θεωρητικά το ιμπεριαλιστικό στά­ διο του κοπιταλισμού, κάνοντας στο μεταξύ μιο σειρά από σοβαρά λάθη. Στο βιβλίο του «Ο ιμπεριολισμός, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού» ο Β.Ι. Λένιν έκονε κριτική στις οικονομικές αντιλήψεις του ΧΙλφερντινγκ. Ο ΧΙλφερντινγκ εμφανίστηκε στην αρχή σαν μαρξιστής, κατόπιν όμως λοθεμένες αντιλήψεις τον οδήγησαν στον αναθεωρητισμό. Ο ΧΙλφερντινγκ δε­ χόταν την ανταλλακτική θεωρία, που σύμφωνα μ’ αυτή στην οικονομία αποφασιστικό ρόλο παίζει η ανταλλαγή και όχι η παραγωγή. Σε αντιστοιχία μ' αυτό ο ΧΙλφερντινγκ ορχίζει να μελετά το χρηματιστικό κεφάλαιο (βλ. λ.) ξεκινώντος όχι από την ανόλυση των αλλαγών στην παραγωγή, ούτε από τη διοδικοσία της συγκέντρωσης της παραγωγής και της διαμόρφωσης των μονοπωλίων, αλλά από την ανάπτυξη της πίστωσης. Από την πίστωση περ­ νά στην εξέταση του μετοχικού κεφαλαίου, στο χρηματιστήριο και τις τρά­ πεζες κοι, τέλος, στο χρημοτιστικό κεφάλοιο, που το καθορίζει σαν κυριαρ­ χία των τραπεζών πάνω στη βιομηχανία. Η ανάλυση ουτή δεν αποκολύπτει τον πορασιτισμό κοι τη σήψη του κοπιτολισμού στην εποχή του ιμπερια­ λισμού, σαν έκφραση του δυνομώματος της βασικής αντίθεσης του καπι­ ταλισμού (βλ. λ.), που υπογραμμίζει την ανάγκη κατάργησης της ατομικής καπιταλιστικής ιδιοκτησίος, δε δείχνει τις οικονομικές ρίζες του οπορτου­ νισμού στο εργατικό κίνημα, αγνοεί την πάλη του μονοπωλιοκού κεφαλαίου για το ξαναμοΐροσμα του κόσμου. Σοβαρά λάθη των οικονομικών μελετών του ΧΙλφερντινγκ, είναι η συγκάλυψη των ανταγωνιστικών αντιθέσεων του

χοντρικές τιμές

633

καπιταλισμού, η διαστρέβλωση της θεωρίας του Μαρξ για το πιστωτικό κεφάλαιο, την αναπαραγωγή, τις κρίσεις κ.α. Περισσότερο απροκάλυπτα, αναθεωρώντας το μαρξισμό, ο ΧΙλφερντινγκ εκδηλώθηκε στην περίοδο της γενικής κρίσης του καπιταλισμού, όταν διατύπωσε τη θεωρία του βοργα­ νωμένου κοπιταλισμού» (βλ. λ.). Ο ΧΙλφερντινγκ ισχυριζόταν ότι ο σύγ­ χρονος καπιταλισμός διανύει περίοδο μεταμόρφωσης, ότι παραμερίζεται η αναρχία της παραγωγής, αμβλύνονται οι κρίσεις, περιορίζεται η ανερ­ γία, καλυτερεύει η θέση του προλεταριάτου, επέρχεται ειρηνική μετατροπή του καπιταλισμού σε σοσιαλισμό. Έτσι, ο ΧΙλφερντινγκ ουσιαστικά απο­ μακρύνθηκε από το μαρξισμό και κατρακύλησε στις θέσεις της αστικής εκχυδαίαμένης πολιτικής οικονομίας (βλ λ.), έδωσε την τελειότερη θεωρία του οπορτουνισμού, που έγινε όπλο του ρεφορμισμού και του αναθεωρη­ τισμού (βλ. αναθεωρητισμός στην πολιτική οικονομία, ρεφορμισμός στην πολιτική οικονομία). Χόμπσον Τζω ν Ά τ κ ιν σ ο ν (1858-1940): Άγγλος οικονομολόγος, εκ­ πρόσωπος του αστικού ρεφορμισμού. Τα έργα του Χόμπσον είναι αφιε­ ρωμένα κυρίως στη μελέτη της ανάπτυξης της καπιταλιστικής οικονομίας («Προβλήματα της φτώχειας και της ανεργίας», «Η ανάπτυξη του σύγχρονου καπιταλισμού», «Ο ιμπεριαλισμός» κ.α.). Κάνοντας κριτική ορισμένων πλευ­ ρών του καπιταλισμού, ο Χόμπσον ισχυριζόταν ότι οι «ατέλειες» του καπι­ ταλιστικού συστήματος μπορεί να εξαλειφθούν με μεταρρυθμίσεις. Στο έργο του «Ο ιμπεριαλισμός», ο Χόμπσον είναι ένας από τους πρώτους που έκανε διεξοδική ανάλυση της οικονομίας του νεώτατου καπιταλισμού. Αξιοποιώντας κριτικά το έργο αυτό του Χόμπσον, όταν έγραφε το βιβλίο του «Ο ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού», ο Β.Ι. Λένιν επισήμανε ότι ο Χόμπσον σημείωσε με επιτυχία ορισμένα γνωρίσματα του μο­ νοπωλιακού καπιταλισμού και συγκεκριμένα τον παρασιτισμό. Παράλληλα ο Β.Ι. Λένιν έδειξε το αβάσιμο της αντίληψης του Χόμπσον, ότι ο ιμπερια­ λισμός είναι δήθεν αποτέλεσμα διαστρεβλωμένης πολιτικής, συνέπεια της υποκατανάλωσης των μαζών και ότι δήθεν ο ιμπεριαλισμός δεν είναι ανα­ πόφευκτο γέννημα του σύγχρονου καπιταλισμού. Χοντρικές τιμές: Οι τιμές των βιομηχανικών προϊόντων, που σ’ αυτές διαθέτουν οι κρατικές επιχειρήσεις (ενώσεις) τα προϊόντα τους σε μεγάλες ποσότητες σε άλλες επιχειρήσεις (και στα κολχόζ), σε οργανώσεις προ­ μηθειών και διάθεσης και στις επιχειρήσεις του εμπορίου. Στη βιομηχανία της ΕΣΣΔ υπάρχουν δύο είδη χοντρικών τιμών: χοντρικές τιμές της επι­ χείρησης και χοντρικές τιμές της βιομηχανίας, που αντανακλούν τη βαθμίδα μετακίνησης των εμπορευμάτων από τον παραγωγό στον καταναλωτή. Η χοντρική τιμή της επιχείρησης καλύπτει τα έξοδα παραγωγής (βλ. έξοδα των σοσιαλιστικών επιχειρήσεων) και εξασφαλίζει τα αναγκαία κέρδη (βλ. καθαρά έσοδα της κρατικής επιχείρησης). Με αυτή την τιμή οι επιχειρή­

634

χοντρικές τιμές

σεις διαθέτουν το προϊόν τους η μία στην άλλη και στις προμηθευτικέςκαταναλωτικές οργανώσεις. Σε μερικούς κλάδους της βιομηχανίας (κατα­ σκευής μηχανών, χημικές κ.α.) χρησιμοποιείται σήμερα μόνο η χοντρική τιμή της επιχείρησης. Η χοντρική τιμή της βιομηχανίας εμφανίζεται σε δύο μορφές: χωρίς φόρο κυκλοφορίας και με φόρο κυκλοφορίας (βλ. λ.). Η τιμή της πρώτης μορφής αποζημιώνει τα έξοδα των προμηθευτικών κατα­ ναλωτικών οργανώσεων για την απόκτηση του προϊόντος από τις επιχειρήσεις-παραγωγούς, τα καταναλωτικά και μεταφορικά έξοδα αυτών των οργα­ νώσεων, και συμπεριλαμβάνει τα κέρδη τους. Αυτή η τιμή εκτός από τη χον­ τρική τιμή της επιχείρησης, μπαίνει και με προσαύξηση προς όφελος της προ­ μηθευτικής-καταναλωτικής οργάνωσης. Με αυτές τις τιμές οι οργανισμοί υ· λικοτεχνικού εφοδιασμού (βλ. λ.) διαθέτουν τα μέσα παραγωγής που αποκτούνται από τις επιχειρήσεις-παραγωγούς, στις επιχειρήσεις-καταναλωτές. Οι βιομηχανίες που συμπεριλαμβάνουν το φόρο κυκλοφορίας και οι προ­ μηθευτικές καταναλωτικές οργανώσεις διαθέτουν σε χοντρικές τιμές καθο­ ρισμένα είδη προϊόντος (κυρίως είδη κατανάλωσης) στις επιχειρήσεις του εμπορίου. Οι χοντρικές τιμές είναι ο κύριος κρίκος του συστήματος των σχεδιοποιημένων τιμών. Με αυτές διατίθενται στην ΕΣΣΔ περισσότερο από το μισό του κοινωνικού προϊόντος. Στη βάση των χοντρικών τιμών γίνεται ο υπολογισμός των δεικτών του καθαρού προϊόντος. Οι χοντρικές τιμές εκπληρώνουν τις παρακάτω λειτουργίες: τη σχέδιο-υπολογιστική (υπολο­ γίζουν τις κοινωνικά αναγκαίες δαπάνες για την εργασία, εξασφολίζοντας στην κάθε επιχείρηση που δουλεύει κανονικά την αποζημίωση για τις δα­ πάνες από τη διάθεση του προϊόντος, τα έξοδα παραγωγής κοι ένα κέρ­ δος), την παρότρυνση (με τη βοήθεια της τιμής η κοινωνία βάζει στην καλύτερη υλική θέση τους πιο προοδευτικούς κλάδους, των παραγωγών και καταναλωτών της νέας τεχνικής, τα πιο αποδοτικά είδη), τη διάθεση (με τη βοήθεια του φόρου κυκλοφορίας, που συμπεριλαμβάνεται στην τιμή μερικών ειδών προϊόντων, κατανέμεται το πρόσθετο προϊόν ανάμεσα στους κλάδους), τη λειτουργία του υπολογισμού της ζήτησης και της προ­ σφοράς. Τα τελευταία έχουν σχέση πριν απ’ όλα με τα πολύ σπάνια προϊ­ όντα ή αντίθετα με τα προϊόντα που βρίσκονται σε πλεόνασμα. Με την επί­ δραση της επιστημονικοτεχνικής προόδου (βλ. λ.), οι συνθήκες της παρα­ γωγής εμπορευμάτων συνεχώς αλλάζουν και ουτό δημιουργεί την ανάγκη της οναθεώρησης των χοντρικών τιμών μια φορά κάθε πέντε χρόνια. Βασι­ κές κατευθύνσεις για την τελειοποίηση των χοντρικών τιμών είναι: ο πιο στενός δεσμός τους με τις κοινωνικά αναγκαίες δαπάνες εργασίας, η μείωσή τους με βάση την ελάττωση των υλικών και εργατικών δαπανών στην παρα­ γωγή, τη χρησιμοποίηση φτηνών υλικών, την ελάττωση του κόστους ποραγωγής, την καθιέρωση ενθαρρυντικής προσαύξησης στη χοντρική τιμή για το νέο υψηλής οποδοτικότητος προϊόν παρογωγικο-τεχνικού προορισμού και την έκπτωση για την παραγωγή προϊόντος δεύτερης κατηγορίας καθώς και προϊόντων που δεν παράγονται στο καθορισμένο χρονικό διάστημα.

ΧΡήμα

635

Κατά τον καθορισμό των χοντρικών τιμών για καινούρια είδη, ιδιαίτερα μηχανές και εξοπλισμό, προβλέπεται η μείωση του επιπέδου ανά μονάδα ωφέλιμου αποτελέσματος (παραδείγματος χάρη, για τη μονάδα της ισχύος του κινητήρα, την παραγωγικότητα του εξοπλισμού κλπ.). Χρήμα: Έ να ιδιαίτερο εμπόρευμα, που ειδική λειτουργία του είναι η εκ­ πλήρωση του ρόλου του γενικού ισοδύναμου (βλ. λ.). Το χρήμα εμφανί­ στηκε στα πανάρχαια χρόνια αυθόρμητα, στη διαδικασία της ανάπτυξης των ανταλλαγών και των μορφών της σξ/ας (βλ. λ.). Στα πρώτα στάδια των ανταλλαγών, το ρόλο του γενικού ισοδύναμου έπαιζαν διάφορα εμπο­ ρεύματα. Βαθμιαία, όμως, το ρόλο του χρήματος άρχισαν να παίζουν ο άργυρος και ο χρυσός, χάρη στις ιδιαίτερες φυσικές και χημικές τους ιδιό­ τητες, που κάνουν τα μέταλλα αυτά ιδιαίτερα κατάλληλα για την εκπλήρωση του ρόλου του γενικού ισοδύναμου. Στον 20ο αιώνα εδραιώνεται ολο­ κληρωτικά ο χρυσός σαν το εμπόρευμα-χρήμα. Η εμφάνιση του χρήματος είναι αποτέλεσμα της ανάπτυξης της εσωτερικής αντίθεσης που βρίσκεται μέσα στο εμπόρευμα: της αντίθεσης ανάμεσα στην αξία χρήσης και την αξία. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να διαιρεθεί ολόκληρος ο κόσμος των εμπορευμάτων σε δύο πόλους: (1) όλα τα εμπορεύματα σαν αξίες χρήσης και (2) το χρήμα σαν γενική ενσάρκωση της αξίας. Στην αξία χρήσης του χρήματος εκφράζεται η αξία όλων των άλλων εμπορευμάτων. Η συγκεκρι­ μένη εργασία (βλ. λ.), που περιλαμβάνεται στο χρήμα, αποτελεΙ τη γενική μορφή έκφρασης της αφηρημένης εργασίας (β λ.λ.) και η ενσαρκωμένη σ' αυτές ατομική εργασία εμφανίζεται σαν μορφή αναγνωρισμένη κοινωνικά. Διαμέσου του χρήματος πραγματοποιείται ο κοινωνικός υπολογισμός της εργασίας, μετριέται η εργασία που περιλαμβάνεται στο εμπόρευμα, όχι ά­ μεσα, σε χρόνο εργασίας, αλλά έμμεσα, διαμέσου της τιμής των εμπορευ­ μάτων. Σε διάκριση από τα άλλα εμπορεύματα, το χρήμα έχει την ιδιότητα της άμεσης γενικής ανταλλακτικότητας. Το χρήμα μπορεί κανείς να το ανταλ­ λάξει με οποιοδήποτε άλλο εμπόρευμα. Η ουσία και ο ρόλος του χρήματος στην οικονομία εκδηλώνονται στις λειτουργίες του χρήματος (βλ. λ.). Η εμφάνιση του χρήματος υπερνικά την αντίθεση της άμεσης ανταλλαγής των εμπορευμάτων και ταυτόχρονα δημιουργεί τους όρους για την παρα­ πέρα ανάπτυξη των αντιθέσεων της εμπορευματικής οικονομίας. Η ανταλ­ λαγή των εμπορευμάτων με τη βοήθεια του χρήματος στην εμπορευματική οικονομία, που βασίζεται στην ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, εντείνει την εξάρτηση των εμπορευματοπαρύγωγών από την αγορά, από τις διακυμάνσεις των τιμών που οφείλονται σε μεταβολές αμοιβαίας σχέ­ σης προσφοράς και ζήτησης των εμπορευμάτων. Γι' αυτό η εμφάνιση του χρήματος σήμαινε την αύξηση της εξουσίας του κοινωνικού στοιχείου πάνω στους ανθρώπους. Η ανάπτυξη των εμπορευματικών-χρηματικών σχέσεων υπονομεύει τη φυσική οικονομία και δυναμώνει το χωρισμό σε διάφορα στρώματα των ιδιωτών εμπορευματοπαραγωγών. Οι φεουδαρχι­

636

χρηματικό κεφάλαιο

κές υποχρεώσεις σε είδος μετατρέπονται σε χρηματικές, εμφανίζονται κο. αναπτύσσονται οι φόροι σε χρήμα. Μεγαλώνει η ανάγκη χρημάτων για τη μάζα του πληθυσμού. Τα χρήματα συγκεντρώνονται στα χέρια των πλού­ σιων και γίνονται μέσο εκμετάλλευσης των φτωχών ανθρώπων. Στις συν­ θήκες της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής και με την εμφάνιση στην αγορά του εμπορεύματος εργατική δύναμη, το χρήμα συμβάλλει στην ανάπτυξη του συστήματος της μισθωτής εργασίας και γίνεται όργανο της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης. Η χρησιμοποίηση του χρήματος για την από­ κτηση κέρδους τα μετατρέπει σε κεφάλαιο. Το χρήμα εκφράζει τις παρα­ γωγικές σχέσεις που κυριαρχούν ανάμεσα στους εμπορευματοπαραγωγούς. ΓΓ αυτό η ουσία του αλλάζει ανάλογα με τον τρόπο παραγωγής που εξυ­ πηρετεί. Στις συνθήκες του καπιταλισμού, το χρήμα μετατρέπεται σε κε­ φάλαιο, αποτελεί μέσο πλουτισμού της μειοψηφίας των εκμεταλλευτών με την ιδιοποίηση από μέρους τους υπεραξίας (βλ. λ.) που παρήγαγαν οι εργάτες. Η ανάγκη ύπαρξης του χρήματος στη σοσιαλιστική οικονομία οφείλεται στην ύπαρξη της εμπορευματικής παραγωγής και στη δράση του νόμου της αξίας. Το χρήμα στο σοσιαλισμό εκπληρώνει τον προορι­ σμό του σαν γενικού ιδοσύναμου, χωρίς να έρχεται σε ανταγωνιστικές αντι­ θέσεις με τα εμπορεύματα. Στις συνθήκες της σοσιαλιστικής σχεδιασμένης λαϊκής οικονομίας, η διαδικασία μετατροπής των εμπορευμάτων σε χρήμα δε σταματά, όπως γίνεται στον καπιταλισμό στη διάρκεια οικονομικών κρίσεων υπερπαραγωγής. Το χρήμα στο σοσιαλισμό δεν αποτελεί τη γε­ νική μορφή πλούτου της κοινωνίας, όπως στον καπιταλισμό. Με τον περιο­ ρισμό της εμπορευματικής σφαίρας στη σοσιαλιστική κοινωνία τέτοια στοι­ χεία κοινωνικού πλούτου, όπως η γη και το υπέδαφός της, τα δάση, οι φάμπρικες, τα εργοστάσια, κλπ., δεν υπόκεινται σε αγορά και σε πώληση. Με την εξάλειψη της ατομικής ιδιοκτησίας, εξαλείφεται η εξουσία του χρή­ ματος πάνω στους ανθρώπους και τις σχέσεις τους. Στο σοσιαλισμό, το χρήμα δεν μπορεί να εμφανιστεί σαν κεφάλαιο, σαν μέσο εκμετάλλευσης. Το χρήμα στο σοσιαλισμό, αποτελώντας το γενικό ισοδύναμο, εξυπηρετεί τη διαδικασία της διευρυμένης αναπαραγωγής, χρησιμοποιείται για την οργάνωση του οικονομικού υπολογισμού, για το λογιστικό υπολογισμό και τον έλεγχο της παραγωγής και της διανομής του κοινωνικού προϊόντος, σαν μέτρο εργασίας και μέτρο κατανάλωσης. Το σοσιαλιστικό κράτος χρη­ σιμοποιεί το χρήμα για την ορθολογική και αποδοτική διεξαγωγή της οικονομίας, την υλική ενθάρρυνση των επιχειρήσεων και των εργαζομένων, για την επίτευξη υψηλών δεικτών παραγωγής με την ελάχιστη κατανάλωση κοινωνικής εργασίας. Χρηματικό κεφάλαιο: Ποσό χρημάτων που αποφέρει έσοδα στον κά­ τοχό του με την εκμετάλλευση της ξένης εργασίας. Το χρηματικό κεφάλαιο υπήρχε στο δουλοκτητικό σύστημα και στη φεουδαρχία με τη μορφή του εμπορικού και του τοκογλυφικού κεφαλαίου, που αποτελούν αυτοτελείς

χρηματιστήριο

637

μορφές του κεφαλαίου. Στον καπιταλισμό, το χρηματικό κεφάλαιο αποτελεΙ συστατικό μέρος της κυκλικής κίνησης του κεφαλαίου (βλ. λ.) που είναι μια από τις λειτουργικές μορφές του βιομηχανικού κεφαλαίου (βλ. λ.). Το χρηματικό κεφάλαιο αποτελεΙ αφετηριακή μορφή του βιομηχανικού κεφαλαίου, δίνει την αρχή της κίνησης του τελευταίου. Κάθε καπιταλιστής εμφανίζεται πρώτα απ' όλα με την ιδιότητα του κατόχου χρημάτων. Ο κα­ πιταλιστής δεν ξοδεύει απλώς χρήματα για την αγορά κάποιου εμπορεύ­ ματος. Προκαταβάλλει χρήμα σαν αξία που οφείλει να επιστρέφει σ' αυτόν αυξημένη κατά το μέγεθος της υπεραξίας. Για το σκοπό αυτό ο καπιταλιστής αγοράζει ένα ιδιαίτερο εμπόρευμα, την εργατική δύναμη, και μέσα παραγω­ γής. Η πράξη X (χρήμα) — Ε (εργατική δύναμη), εκφράζει την ταξική σχέση ανάμεσα στον καπιταλιστή και το μισθωτό εργάτη που βασίζεται στο ότι τα μέσα ζωής και τα μέσα παραγωγής είναι χωρισμένα από τον κάτοχο της εργατικής δύναμης, σαν ιδιοκτησία του καπιταλιστή, που είναι ξένη και αντίθετη σ’ αυτόν. Το χρήμα εμφανίζεται με τη μορφή χρηματικού κε­ φαλαίου όχι αφ' εαυτού αλλά μόνο γιατί χρησιμοποιείται από τους καπιτα­ λιστές για την αγορά στοιχείων του παραγωγικού κεφαλαίου, ενσαρκωμέ­ νου στα μέσα παραγωγής και εργατικής δύναμης, με σκοπό την απομύζηση υπεραξίας. Με τη ρευστοποίηση των εμπορευμάτων που παράχθηκαν από τους μισθωτούς εργάτες, το βιομηχανικό κεφάλαιο αποκτά και πάλι τη μορφή χρηματικού κεφαλαίου που, ως προς το μέγεθός του, ξεπερνά το χρηματικό κεφάλαιο που είχε προκαταβληθεΙ, κατά το ποσό της υπεραξίας. Το χρη­ ματικό κεφάλαιο που απελευθερώνεται στη διαδικασία της κυκλικής κί­ νησης του κεφαλαίου μπορεί να μετατραπεΙ και μετατρέπεται σε δανειακό κεφάλαιο (βλ. λ.). Χ ρηματιστήριο: Η καπιταλιστική αγορά όπου αποκλειστικά διεξάγονται οι χρηματιστηριακές συναλλαγές και διάφορες άλλες αγοραπωλησίες. Στις καπιταλιστικές χώρες υπάρχουν το εμπορικό χρηματιστήριο, το χρηματι­ στήριο χρεογράφων και το χρηματιστήριο εργασίας. Το εμπορικό χρηματι­ στήριο είναι η αγορά όπου διεξάγεται το μεγάλο χοντρικό εμπόριο εμπο­ ρευμάτων με δείγματα και πρότυπα. Το εμπόρευμα που είναι αντικείμενο χρηματιστηριακής αγοραπωλησίας, μπορεί να μην περάσει άμεσα από χέρι σε χέρι, ο πωλητής μπορεί να μη διαθέτει τη στιγμή της αγοραπωλησίας το πραγματικό εμπόρευμα και ο αγοραστής να μη διαθέτει μετρητά. Οι αγο­ ραπωλησίες πραγματοποιούνται μόνο σε τέτοια μαζικά, ομοειδή εμπορεύ­ ματα, όπως είναι το γέννημα, το μπαμπάκι, το μέταλλο, η ζάχαρη και άλλα από τα οποία συγκεντρώνονται, σύμφωνα με δείγματα και πρότυπα, ορι­ σμένες παρτίδες της Ιδιας ποιότητας. Στα εμπορικά χρηματιστήρια οι αγο­ ραπωλησίες ανάμεσα στους καπιταλιστές πραγματοποιούνται συνήθως με προθεσμία. Κατά την αγοραπωλησία με προθεσμία ο πωλητής υποχρεώνεται να παραδώσει στον αγοραστή, κατά το συμφωνημένο χρόνο και στην κα­ θορισμένη τιμή, το εμπόρευμα που πούλησε. Αυτή η χρηματιστηριακή αγο­

638

χρηματιστήριο

ραπωλησία ευνοεί στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό την κερδοσκοπία με τα εμπορεύματα. Ο πωλητής ποντάρει στο ότι η τιμή του εμπορεύματός του, στον προσδιοριζόμενο χρόνο, θα πέσει και θα κερδίσει τη διαφορά στις τιμές, ενώ ο αγοραστής υπολογίζει στη μελλοντική αύξηση των τιμών και στο κέρδος που θα έχει από την αγοραπωλησία. Στο κερδοσκοπικό εμπόριο κερδίζουν κυρίως οι κάτοχοι του μεγάλου κεφαλαίου. Ό σ ο ν αφορά τους μικρούς και μεσαίους ιδιοκτήτες, σ' αυτές τις αγοραπωλησίες συχνά καταστρέφονται. Το κύριο βάρος από τη διακύμανση των τιμών φέρουν οι πραγματικοί αγοραστές των εμπορευμάτων. Ό λ α αυτά οξύνουν τις αντι­ θέσεις της καπιταλιστικής κοινωνίας και σε τελευταία ανάλυση οδηγούν στην επιδείνωση της ζωής των εργαζομένων. Το χρηματιστήριο χρεογρά­ φων αποτελεΙ αγορά αξιών, μετοχών και ομολογιών, που είναι αντικείμενα αγοραπωλησίας με τις τιμές που καταχωρούνται στο χρηματιστήριο αξιών. Οι τιμές των χρεογράφων υπόκεινται σε συχνές διακυμάνσεις κάτω από την επίδραση της προσφοράς και της ζήτησης που διαμορφώνεται αυθόρμητα και των μεταβολών στο μέγεθος του τοκομεριδίου (βλ. λ.) και του επιτο­ κίου. Οι μεγάλες διακυμάνσεις των τιμών των χρεογράφων οφείλονται στον κυκλικό χαρακτήρα της καπιταλιστικής παραγωγής: στην περίοδο ανάπτυξης της βιομηχανικής παραγωγής, οι τιμές των μετοχών ανεβαίνουν, ενώ στην περίοδο κρίσεων ή βιομηχανικών υφέσεων μειώνονται απότομα. Συχνά παρόμοιες διακυμάνσεις δημιουργούνται εξαιτίας ψεύτικων φημών που διαδίδονται από τους χρηματιστές-μεγαλοεπιχειρηματίες. Αυτό δίνει τη δυνατότητα κερδοσκοπίας, που πραγματοποιείται κυρίως σαν αποτέ­ λεσμα των αγοραπωλησιών με προθεσμία, που στη διάρκειά τους σημειώ­ νεται άνοδος ή πτώση της αξίας των μετοχών αυτών ή άλλων επιχειρήσεων. Βασικό ρόλο στο χρηματιστήριο αξιών παίζουν τα μονοπώλια και οι μεγάλοι καπιταλιστές, που πλουτίζουν με την καταστροφή των μεσαίων και ιδιαί­ τερα των μικρών κατόχων μετοχών, οι οπαίοι είναι άσχημα πληροφορημένοι για την κατάσταση της αγοράς. Οι μικροί κάτοχοι μετοχών συχνά, σε περιόδους χρηματιστηριακών κραχ, πουλούν τις μετοχές τους σε εξευτελι­ στική τιμή. Η χρηματιστική κερδοσκοπία συμβάλλει στη συγκεντροποίηση του κεφαλαίου, στον πλουτισμό του μεγάλου μονοπωλιακού κεφαλαίου, στην καταστροφή των μεσαίων και μικρών κατόχων μετοχών, στην όξυνση των αντιθέσεων της καπιταλιστικής κοινωνίας. Το χρηματιστήριο εργα­ σίας είναι αγορά όπου αντικείμενο αγοραπωλησίας είναι το εμπόρευμα εργατική δύναμη. Η αγορά αυτή στις καπιταλιστικές χώρες υπάρχει με τη μορφή ιδρυμάτων που μεσολαβούν ανάμεσα στους άνεργους και στους κατόχους κεφαλαίου κατά την αγοραπωλησία της εργατικής δύναμης. Η αυθόρμητα αναπτυσσόμενη καπιταλιστική παραγωγή δημιουργεί αντι­ κειμενικά τις αγορές όπου υπάρχει άφθονη προσφορά ελεύθερων εργατικών χεριών. Τις λειτουργίες των χρηματιστηρίων εργασίας, σαν προμηθευτών φτηνής εργατικής δύναμης για την καπιταλιστική διευρυμένη αναπαραγω­ γή, τις πραγματοποιούν διάφορα μεσιτικά γραφεία: συνδικαλιστικά, ιδιωτικά.

χρηματιστική ολιγαρχία

639

δημοτικά και, στα τελευταία χρόνια όλο και σε μεγαλύτερη έκταση, κρα­ τικά. Τα χρηματιστήρια εργασίας αποτελούν στίβο ταξικής πάλης ανάμεσα στους άνεργους πωλητές του εμπορεύματος εργατική δύναμη (βλ. λ.) και τους αγοραστές της — τους καπιταλιστές. Στις συγκρούσεις ανάμεσα στην εργασία και το κεφάλαιο, τα χρηματιστήρια εργασίας, όντας εξαρτημένα από το κεφάλαιο, τάσσονται κατά κανόνα με το μέρος των επιχειρημα­ τιών: εξαναγκάζουν τους άνεργους να συμφωνούν με τους πιο επαχθείς όρους κάτω από την απειλή της διαγραφής τους από τους καταλόγους των χρηματιστηρίων εργασίας και της στέρησης του δικαιώματος στο επίδομα ανεργίας και σε μελλοντική εργασία. Χρηματιστική ολιγαρχία: Μια ολιγάριθμη ομάδα των μεγαλύτερων χρη­ ματιστών, που κατέχουν τα βιομηχανικά και τραπεζικά κεφάλαια και ασκούν ουσιαστικά την οικονομική και πολιτική κυριαρχία στους σπουδαιότερους κλάδους της οικονομίας στις ιμπεριαλιστικές χώρες. Στην περίοδο του ιμπεριαλισμού, σε στενή σύνδεση με τη συγκέντρωση της παραγωγής στις μεγαλύτερες επιχειρήσεις και το σχηματισμό των βιομηχανικών μονοπω­ λίων, γίνεται συγκέντρωση των τραπεζών και δημιουργούνται τα τραπε­ ζικά μονοπώλια. Σε λίγες τράπεζες συγκεντρώνεται η μερίδα του λέοντος όλων των καταθέσεων. Διαμέσου των τραπεζών γίνονται όλες σχεδόν οι χρηματικές πράξεις στη χώρα. Αποκτώντας κάθε είδους χρεόγραφα, με­ τοχές διάφορων εταιριών, οι τράπεζες γίνονται συνιδιοκτήτες των βιομη­ χανικών, εμπορικών και άλλων επιχειρήσεων. Από την άλλη πλευρά, οι ιδιοκτήτες των βιομηχανικών επιχειρήσεων γίνονται συνιδιοκτήτες των τραπεζών. Οι μεγιστάνες του χρηματιστικού κεφαλαίου (βλ. λ.) κατέχουν ταυτόχρονα καθοδηγητικές θέσεις και στις τραπεζικές και στις βιομηχανικές μονοπωλιακές επιχειρήσεις. Η κυριαρχία της χρηματιστικής ολιγαρχίας επεκτεΐνεται στις πιο διαφορετικές σφαίρες της καπιταλιστικής οικονομίας. Η ανάπτυξη των μονοπωλίων και του χρηματιστικού κεφαλαίου έχει σαν αποτέλεσμα να κυριαρχούν στην οικονομία των ιμπεριαλιστικών χωρών ολιγάριθμες χρηματιστικές ομάδες. Παραδείγματος χάρη, στην οικονομία των ΗΠΑ κυριαρχούν μερικές από τις μεγαλύτερες χρηματιστικές ομάδες, που ελέγχουν εκατοντάδες μεγάλες εταιρίες στους διάφορους κλάδους της βιομηχανίας, των τραπεζών, των ασφαλειών κλπ. Πρόκειται για τους Μόργκαν, τους Ροκφέλλερ, τους Ντυπόν, τους Χαντ και άλλους. Χαρακτη­ ριστική ιδιομορφία της κυριαρχίας της χρηματιστικής ολιγαρχίας είναι ότι οι χρηματιστές μεγαλοεπιχειρηματίες διαχειρίζονται όχι μόνο την ξένη ερ­ γασία αλλά και το ξένο κεφάλαιο. Ο έλεγχος αυτός πετυχαΐνεται με τη μετο­ χική μορφή του κεφαλαίου (βλ. μετοχική εταιρία) που στην περίοδο του ιμπεριαλισμού απλώνεται παντού και προσφέρει τεράστια κέρδη στη χρηματιστική ολιγαρχία. Η κυριαρχία της χρηματιστικής ολιγαρχίας στην οικο­ νομία όλων των καπιταλιστικών κρατών συνδυάζεται και συμπληρώνεται με την κυριαρχία της στην πολιτική και στην ιδεολογία. Στα κυβερνητικά

640

χρηματιστικό κεφάλαιο

όργανα των ιμπεριαλιστικών κρατών, τις θέσεις-κλειδιά κατέχουν οι άμεσοι εκπρόσωποι της χρηματιστικής ολιγαρχίας ή δικοί της τοποτηρητές. Η κυριαρχία της χρηματιστικής ολιγαρχίας οδηγεί στην ενίσχυση της ταξικής και εθνικής καταπίεσης, στο βάθεμα του παρασιτισμού και του σαπίσματος του καπιταλισμού και γΓ αυτό έχει βαθύτατα αντιδραστικό χαρακτήρα. Η χρηματιστική ολιγαρχία οξύνει την ένταση στις σχέσεις μεταξύ των κρατών, επιχειρεί να εξαπολύσει νέο παγκόσμιο πόλεμο. Οι χρηματιστές-μεγιστάνες των ΗΠΑ οργανώνουν την «ιερή συμμαχία» των ιμπεριαλιστών κατά των σοσιαλιστικών χωρών και του εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος των λαών που αγωνίζονται κατά του ιμπεριαλιστικού ζυγού. Η χρηματιστική ολι­ γαρχία καταφεύγει στην εγκαθίδρυση φασιστικών, δικτατορικών καθε­ στώτων, στηρίζεται στο στρατό, στην αστυνομία, σαν μέσα σωτηρίας από τον αναπόφευκτο χαμό του ιμπεριαλισμού. Χρηματιστικό κεφάλαιο: Το ενωμένο, το συμφυόμενο κεφάλαια των τραπεζικών και βιομηχανικών μονοπωλίων στις ιμπεριαλιστικές χώρες. Η ύπαρξη χρηματιστικού κεφαλαίου και η εμφάνιση, σαν συνέπειά του, της χρηματιστικής ολιγαρχίας (βλ. λ.) αποτελεΙ ένα από τα βασικά γνωρί­ σματα του ιμπεριαλισμού (βλ. λ.). Ο σχηματισμός του χρηματιστικού κε­ φαλαίου στα τέλη του 19ου αρχές του 20ου αιώνα, ήταν το αποτέλεσμα της μεγάλης συγκέντρωσης κεφαλαίων στην παραγωγή και στις τράπεζες. «Η συγκέντρωση της παραγωγής, τα μονοπώλια που ξεπήδησαν από αυτή, η συγχώνευση ή η σύμφυση των τραπεζών με τη βιομηχανία — αυτή είναι η ιστορία της γέννησης του χρηματιστικού κεφαλαίου και το περιεχόμενο αυτής της έννοιας» (Β.Ι. Λένιν). Χρησιμοποιώντας τα ελεύθερα χρηματικά μέσα, οι τράπεζες αρχίζουν να χορηγούν στις βιομηχανικές επιχειρήσεις όχι μόνο βραχυπρόθεσμα αλλά και μακροπρόθεσμα δάνεια, αποκτώντας έτσι τη δυνατότητα να επιδρούν στη δράση των επιχειρήσεων και σε πολλές περιπτώσεις να καθορίζουν την τύχη τους. Τα κεφάλαια των τραπεζών εισ­ βάλλουν επίσης στη βιομηχανία με την αγορά μετοχών και τη δημιουργία του λεγομένου «συστήματος συμμετοχής» (βλ. λ.), που με σχετικά μικρό ποσό «ιδίων κεφαλαίων» επιτρέπει να ελέγχονται πολύ μεγαλύτερα ποσά ξένων κεφαλαίων. Ταυτόχρονα πραγματοποιείται η διαδικασία της συγχώ­ νευσης των μικρών τραπεζών από τις μεγάλες, ο σχηματισμός των μονο­ πωλιακών ενώσεων των τραπεζικών κονσόρτσιουμ. Υποτάσσοντας την οικονομία, οι μεγιστάνες του χρηματιστικού κεφαλαίου καθορίζουν και την πολιτική των καπιταλιστικών κρατών. Χρόνια ανεργία : Η μόνιμη μαζική ανεργία στις καπιταλιστικές χώρες, που στην περίοδο της γενικής κρίσης του καπιταλισμού (βλ. λ.) διατηρείται σε όλες τις φάσεις του καπιταλιστικού κύκλου. Άμεση αιτία είναι η ανά­ πτυξη του εκμηχανισμού και της αυτοματοποίησης της καπιταλιστικής πα­ ραγωγής, με τους ασταθείς ρυθμούς αύξησής της, η ολοένα και μεγαλύτερη

χρόνια υποαπασχόληση τω ν επιχειρήσεων

641

δυσκολία ρευστοποίησης της παραγωγής και η συνδεόμενη με αυτή μη ολοκληρωτική απασχόληση του παραγωγικού δυναμικού των καπιταλι­ στικών επιχειρήσεων. Έτσι βγαίνει από την παραγωγή μια τεράστια μάζα εργαζομένων που δεν μπορούν να απασχοληθούν στην εθνική οικονομία. Σύμφωνα με τα στοιχεία της επίσημης στατιστικής, στον καπιταλιστικό κόσμο υπολογίζονται σε 8-10 εκατομμύρια οι μόνιμοι άνεργοι. «Ο αστι­ κός μύθος για τη πλήρη απασχόληση αποδείχτηκε άθλιος εμπαιγμός. Η εργατική τάξη υποφέρει συνεχώς από τη μαζική ανεργία, από την αβεβαι­ ότητα για το αύριο» (Πρόγραμμα του ΚΚΣΕ). Στις συνθήκες του σύγχρο­ νου καπιταλισμού, η μαζική ανεργία αποκτά χρόνιο χαρακτήρα και όταν πολλοί εργάτες δεν απασχολούνται ολόκληρη την εβδομάδα και έχουν λιγότερες αποδοχές, που δεν εξασφαλίζουν κάποιο κανονικό βιοτικό επί­ πεδο. Στις καπιταλιστικές χώρες αυξάνεται επίσης ο αγροτικός υπερπλη­ θυσμός (βλ. λ.). Στα χωριά υπάρχουν εκατομμύρια εργάτες γης χωρίς δουλειά και καταστραμμένοι αγρότες. ΕξαιτΙας της χρόνιας ανεργίας, τε­ ράστιοι αγροτικοί πόροι στις καπιταλιστικές χώρες δε χρησιμοποιούνται πλήρως, απομακρύνονται από την πραγματική παραγωγική διαδικασία. Η μόνιμη μαζική ανεργία αποτελεί ισχυρό όπλο στα χέρια του μονοπωλιακού κεφαλαίου για το δυνάμωμα της εκμετάλλευσης των εργαζομένων και οδηγεί στην επιδείνωση της υλικής τους κατάστασης, στην όξυνση των ταξικών αντιθέσεων της καπιταλιστικής κοινωνίας. Χρόνια υποαπασχόληση τω ν επιχειρήσεων: Η μόνιμη αδράνεια ση­ μαντικού μέρους του παραγωγικού δυναμικού των καπιταλιστικών επι­ χειρήσεων, που χαρακτηρίζει την περίοδο της γενικής κρίσης του καπιτα­ λισμού (βλ. λ.). Πριν από την εμφάνιση της γενικής κρίσης του καπιταλι­ σμού, η υποαπασχόληση των επιχειρήσεων που είχε προσωρινό χαρακτή­ ρα και συνδεόταν κυρίως με την ανισομέρεια ανάπτυξης της καπιταλιστικής παραγωγής, σημειωνόταν σε περιόδους οικονομικών κρίσεων και ύφεσης. Στις συνθήκες της όξυνσης όλων των αντιθέσεων του σύγχρονου καπιτα­ λισμού, η χρόνια υποαπασχόληση των επιχειρήσεων είναι φαινόμενο που χαρακτηρίζει όλες τις φάσεις του καπιταλιστικού κύκλου και ένα από τα γνω­ ρίσματα που δείχνουν το σάπισμα και τον παρασιτισμό του καπιταλισμού, την πλήρη ανικανότητά του να χρησιμοποιήσει τις παραγωγικές δυνάμεις της κοινωνίας. Στις δεκαετίες του 1920 και 1930, ο βαθμός χρησιμοποίησης του δυναμικού της βιομηχανίας στις κύριες καπιταλιστικές χώρες έφτανε, κατά μέσο όρο, τα 2/3. Σήμερα, λ.χ., το παραγωγικό δυναμικό της βιομη­ χανίας των ΗΠΑ, στο σύνολό του, χρησιμοποιείται μόνο κατά 80-85% και σε μερικούς κλάδους κατά 50-60%. Αντίθετα, στις καπιταλιστικές χώρες λειτουργούν με πλήρη απασχόληση ο κλάδος της πολεμικής παραγωγής, που χρησιμοποιείται από τους ιμπεριαλιστές για επιθετικούς σκοπούς. Στη χρόνια υποαπασχόληση των επιχειρήσεων αντιστοιχεί η μόνιμη, χρό­ νια ανεργία (βλ. λ.). 41

642

χρόνος κυκλοφορίας του κεφαλαίου

Χρόνος εργασίας αναγκαίος, βλ. αναγκαίος χρόνος εργασίας. Χρόνος εργασίας ατομικός, βλ. ατομικός χρόνος εργασίας. Χρόνος εργασίας κοινωνικά αναγκαίος, βλ. κοινωνικά αναγκαίος χρό­ νος εργασίας. Χρόνος εργασίας πρόσθετος βλ. πρόσθετος χρόνος εργασίας. Χρόνος κυκλοφορίας του κεφαλαίου: 0 χρόνος παραμονής του κε­ φαλαίου στη σφαίρα της κυκλοφορίας, όπου η μορφή του κεφαλαίου μετατρέπεται από χρηματική σε παραγωγική (μέσα παραγωγής και εργατική δύναμη) και από εμπορευματική σε χρηματική. Ο χρόνος κυκλοφορίας έχει σημαντική σημασία στη διαδικασία της αυτοανάπτυξης της αξίας του κε­ φαλαίου, στην κυκλοφορία του. Είναι απαραίτητος για τη μετατροπή των εμπορευμάτων σε χρήμα, για τη ρευστοποίηση της υπεραξίας που περιέχεται στο εμπόρευμα, καθώς επίσης για την αγορά των απαραίτητων μέσων παραγωγής και τη μίσθωση εργατικής δύναμης. Στη διάρκεια του χρόνου αυτού, δεν παράγεται ούτε αξία χρήσης ούτε υπεραξία. ΓΓ αυτό όσο περισ­ σότερος είναι ο χρόνος κυκλοφορίας, τόσο βραδύτερα, όταν οι άλλες συν­ θήκες μένουν αμετάβλητες, επιστρέφεται το κεφάλαιο στη διαδικασία της παραγωγής και αντίθετα, όσο συντομότερος είναι ο χρόνος κυκλοφορίας τόσο περισσότερες δυνατότητες παρουσιάζονται για την παραγωγή υπε­ ραξίας, για την αύξηση του κεφαλαίου. Υπάρχει ένα ορισμένο όριο του χρόνου κυκλοφορίας. Η διάρκεια του χρόνου πούλησης έτοιμων εμπορευ­ μάτων περιορίζεται από το χρόνο που στη διάρκειά του η αξία χρήσης τους διατηρεί τις ιδιότητές της (όχι κάτω από το καθορισμένο ή το συνηθισμένο επίπεδο). Σε αντίθετη περίπτωση το εμπόρευμα χάνει την αξία χρήσης του και ταυτόχρονα χάνει την ανταλλακτική του αξία. Η αξία που περιέχεται στο εμπόρευμα και η υπεραξία δεν μπορούν να ρευστοποιηθούν ή ρευστοποιούνται ενμέρει με μεγάλη μείωση της τιμής. Η διάρκεια του χρόνου αγοράς των εμπορευμάτων περιορίζεται από το χρόνο που είναι απαραί­ τητος για τη μεταφορά των μέσων παραγωγής και κατανάλωσης στα χρο­ νικά όρια και στις ποσότητες που απαιτούνται για τον αδιάκοπο εφοδιασμό των καταναλωτών και την εξασφάλιση της συνέχειας στη διαδικασία της παραγωγής. Ο περιορισμός της κυκλοφορίας, και των εξόδων που συνδέ­ ονται με την κυκλοφορία, οδηγεί στην επιτάχυνση της κυκλοφορίας του κεφαλαίου και στην αύξηση του κέρδους. Στις συνθήκες του καπιταλισμού, η αυθόρμητη ανάπτυξη της παραγωγής, η ανταγωνιστική πάλη, η χειρο­ τέρευση της κατάστασης των εργαζομένων και οι οικονομικές κρίσεις δη­ μιουργούν δυσκολίες για τη διάθεση των εμπορευμάτων που ολοένα αυ­ ξάνουν. Η συσσώρευση των απούλητων προϊόντων στις αποθήκες και στα καταστήματα οδηγεί στην παράταση του χρόνου κυκλοφορίας.

χρόνος παραγωγής

643

Χρόνος κυκλοφορίας τω ν παραγωγικών πόρω ν: 0 χρόνος που στη διάρκειά του οι πόροι της σοσιαλιστικής επιχείρησης περνούν οπό τη σφαί­ ρα της παρογωγής στη σφαίρα της κυκλοφορίας. ΑποτελεΙται από το χρόνο παραγωγής (βλ. λ.) κοι το χρόνο κυκλοφορίας. Ο χρόνος κυκλοφορίας των διάφορων στοιχείων των παραγωγικών πόρων (βλ. λ.) δεν είναι ο Ιδιος. Οι πάγιοι πόροι χαρακτηρίζονται από τη μεγάλη διάρκεια της κυκλο­ φορίας. Οι κυκλοφοριακοΙ πόροι προγματοποιούν, κατά κανόνα μερικούς κύκλους στη διάρκεια του χρόνου. Ο χρόνος κυκλοφορίας των πάγιων πόρων καθορίζεται ανάλογα με τα καθιερωμένα ποσοστά των κονδυλίων απόσβεσης. Έτσι, με ποσοστό απόσβεσης 8%, ο χρόνος κυκλοφορίας θα είναι 12 1/2 χρόνιο, που στη διάρκειά του οι πάγιοι ποραγωγικοΙ πόροι μετοφέρουν ολοκληρωτικά την αξία τους στο έτοιμο προϊόν. Δείκτης του χρόνου κυκλοφορίας των κυκλοφοριοκών πόρων είναι η ταχύτητα κυκλο­ φορίας τους, που εκφράζεται με τον αριθμό των περιστροφών στη διάρκεια ενός χρόνου ή με τη διάρκεια σε ημέρες μιας περιστροφής. Για την επιτά­ χυνση της κίνησης των κυκλοφοριακών πόρων διατίθενται μεγάλα αποθέ­ ματα. Στο ένατο πεντάχρονο σχέδιο προβλέπεται να διατεθούν συμπληρω­ ματικά στη λαϊκο-οικονομική κυκλοφορία, από τα τρέχοντα αποθέματα, πολλές πρώτες ύλες, υλικά, ημικοτεργασμένο προϊόντα και άλλες υλικές αξίες. Χρόνος· παραγωγής: Στον κοπιταλισμό: ο χρόνος που στη διάρκειά του το κεφάλαιο βρίσκεται στη σφαίρα της παραγωγής, δηλ. εμφανίζεται σαν παραγωγικό κεφάλαιο (βλ. λ.). Στο σοσιαλισμό: ο χρόνος παρομονής των πόρων των σοσιαλιστικών επιχειρήσεων στη σφαίρα παραγωγής. Ο χρόνος παραγωγής περιλαμβάνει όλη τη διαδικασία δημιουργίας ορισμένου εμπο­ ρεύματος στην επιχείρηση, από τη στιγμή της εισόδου των μέσων παραγω­ γής στην επιχείρηση ως την κατασκευή του προϊόντος. Στις συνθήκες του καπιταλισμού ο χρόνος παραγωγής διαμορφώνεται οπό μερικά συστατικά μέρη- Πρώτο, από την εργασιακή περίοδο (βλ. λ.), δηλ. το χρόνο που στη διάρκειά του πραγματοποιείται η άμεση διαδικασία της εργασίας και δημιουργούντοι η °ξ|α και η υπεραξία. Δεύτερο, από το χρόνο όπου τα αντι­ κείμενα της εργασίας δέχονται την επίδραση των δυνάμεων της φύσης και δε βρίσκονται κάτω από την επίδραση των δυνάμεων της εργασίας (απο­ ξήρανση ξυλείας, ζύμωση κρασιού, χημικές αντιδράσεις και άλλα). Στην περίοδο αυτή δε δημιουργείται καμία αξία και υπεραξία. Τρίτο, από το χρόνο που στη διάρκειά του η ενέργεια της εργασίας και των μέσων πα­ ραγωγής σταματά προσωρινά (διακοπές της παραγωγής, μεσημεριανά διαλείμματα κλπ.). Τέταρτο, από το χρόνο που στη διάρκειά του τα μέσα παραγωγής βρίσκονται στις αποθήκες ώστε να μπορεί να εξασφαλιστεί η αδιάκοπη διοδικασία της παραγωγής και οποτελούν, ουσιαστικά, παρα­ γωγικό κεφάλαιο. Βασικό μέρος του χρόνου ποραγωγής είναι η εργάσιμη περίοδος, που μπορεί να έχει την mo διαφορετική διάρκεια που καθορίζεται

644

χρόνος περιστροφής του κεφαλαίου

από ειδικά γνωρίσματα του τταραγόμενου προϊόντος και από τα επίπεδα ανάπτυξης της τεχνικής και της τεχνολογίας της παραγωγής. Η εισαγωγή νέων τεχνικών τελειοποιήσεων, χημικών μεθόδων που επιδρούν στο αντι­ κείμενο εργασίας, επιτρέπουν να περιοριστεί εκείνο το μέρος του χρόνου παραγωγής που στη διάρκειά του το αντικείμενο εργασίας υφίσταται την επίδραση των φυσικών δυνάμεων. Έτσι, η φυσική αποξήρανση της ξυλείας της σημύδας απαιτεί 1,5-2 χρόνια, η αποξήρανση σε συνθήκες κλειστού χώρου 15 ημέρες, η ξήρανση με ρεύμα υψηλή συχνότητας — μόνο 35 λεπτά. Ο περιορισμός του χρόνου παραγωγής επιτρέπει την επιτάχυνση της κυ­ κλοφορίας του κεφαλαίου. Στις συνθήκες του σοσιαλισμού, ο περιορισμός του χρόνου παραγωγής αποκτά τεράστια σημασία, γιατί απ’ αυτόν εξαρτάται η επιτάχυνση της κυκλοφορίας των παραγωγικών πόρων της σοσιαλιστι­ κής επιχείρησης. Ο περιορισμός της εργάσιμης περιόδου στο σοσιαλισμό πραγματοποιείται με τη σχεδιασμένη εισαγωγή στην παραγωγή των νεώτερων επιτεύξεων της επιστήμης, της τεχνικής και της πρωτοπόρας πείρας, με τη βελτίωση της οργάνωσης της παραγωγής, με το βάθεμα του κοινω­ νικού καταμερισμού της εργασίας, με την εξειδίκευση και το συνδυασμό της παραγωγής, με την αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας, με την άνο­ δο της γενικής αποδοτικότητας της κοινωνικής παραγωγής, με την εντατι­ κοποίηση όλων των κλάδων της λαϊκής οικονομίας, που έχουν σαν αποτέ­ λεσμα να περιορίζεται ο χρόνος κατασκευής της μονάδας του προϊόντος. Χρόνος περιστροφής του κεφαλαίου: Ο χρόνος που μεσολαβεί από τη στιγμή που το κεφάλαιο προκαταβάλλεται σε ορισμένη μορφή (χρημα­ τική, παραγωγική ή εμπορευματική) ως την επιστροφή του στον καπιτα­ λιστή, στην ίδια μορφή αλλά αυξημένο, κατά το μέγεθος της υπεραξίας. Ο χρόνος περιστροφής του κεφαλαίου αποτελείται από το χρόνο παραγω­ γής (βλ. λ.) και το χρόνο κυκλοφορίας (βλ. λ.). Περιλαμβάνει το χρόνο με­ τατροπής του χρηματικού κεφαλαίου σε παραγωγικό (εργατική δύναμη και μέσα παραγωγής), το χρόνο μετατροπής του εμπορευματικού κεφαλαίου σε χρηματικό (ρευστοποίηση του έτοιμου εμπορεύματος). Ο χρόνος περι­ στροφής του κεφαλαίου είναι διαφορετικός για τα διάφορα τμήματα του προκαταβληθέντος κεφαλαίου. Ο χρόνος που διαρκεί μια περιστροφή του κυκλοφοριακού κεφαλαίου είναι ίσος με την περίοδο μιας κυκλοφορίας. Ο χρόνος περιστροφής του πάγιου κεφαλαίου (βλ. λ.) συμπεριλαμβάνει μια σειρά περιστροφές. ΓΓ αυτό ο χρόνος περιστροφής όλου του κεφαλαίου αποτελεί το μέσο υπολογισμένο μέγεθος του χρόνου περιστροφής του πάγιου κεφαλαίου και του χρόνου περιστροφής του κυκλοφοριακού κεφα­ λαίου. Η αύξηση του πάγιου κεφαλαίου οδηγεί με την ανάπτυξη του καπι­ ταλισμού, στην αύξηση του χρόνου περιστροφής του κεφαλαίου συνολικά. Ο χρόνος περιστροφής του κεφαλαίου εξαρτάται από το χαρακτήρα της παραγωγής, το βαθμό ανάπτυξης της επιστήμης και τεχνικής από τους όρους ρευστοποίησης της παραγωγής. Ο περιορισμός του επιτρέπει στους καπι­

χρόνος περιστροφής του κεφαλαίου

646

ταλιστές με το Ιδιο κεφάλαιο και στη διάρκεια του Ιδιου χρόνου να αυξή­ σουν την ποσότητα της εκμεταλλευόμενης εργατικής δύναμης και να απο­ σπάσουν περισσότερη υπεραξία. Οι καπιταλιστές, επιδιώκοντας την ανύ­ ψωση του κέρδους, προσπαθούν να επιταχύνουν το χρόνο περιστροφής του κεφαλαίου με την εισαγωγή τεχνικών τελειοποιήσεων, τις νυχτερινές βάρδιες, την ανύψωση της εντατικότητας της εργασίας, την παράταση της εργάσιμης μέρας. Οι καπιταλιστές επιδιώκουν επίσης να περιορίσουν και το χρόνο κυκλοφορίας με την ανάπτυξη των συγκοινωνιών, των μέσων επικοινωνίας, του δικτύου των μεγάλων γενικών και εξειδικευμένων κα­ ταστημάτων, των τεχνικά εξολισμένων αποθηκών, κλπ. Ταυτόχρονα, οι ανταγωνιστικές αντιθέσεις του καπιταλισμού, που δυσκολεύουν τη ρευ­ στοποίηση των εμπορευμάτων, επιβραδύνουν το χρόνο περιστροφής του κεφαλαίαυ.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΛΕΞΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ. Αγγαρεία..................................................................................................... 9 Α γο ρ ά ........................................................................................................... 9 Αγοραστική δύναμη του χρήματος......................................................... 10 Αγροτιά......................................................................................................... 10 Αγροτικές μεταρρυθμίσεις....................................................................... 12 Αγροτική κρ ίσ η .......................................................................................... 13 Αγροτική πολιτική του Κ Κ ΣΕ ................................................................... 15 Αγροτικός υπερπληθυσμός....................................................................... 17 Αγροτοβιομηχανική ολοκλήρωση στο σοσιαλισμό............................ 18 Αγροτοβιομηχανικό σύμπλεγμα.............................................................. 19 Αδιαίρετα αποθέματα............................................................................... 20 Ακαθάριστο κοινωνικό προϊόν................................................................ 21 ΑκτσΙζ........................................................................................................... 22 Άμεση κοινωνική εργασία στο σοσιαλισμό......................................... 23 Άμεση κοινωνική παραγωγή.................................................................. 24 Αμοιβή εργασίας στα κολχόζ................................................................... 26 Αναγκαία εργασία..................................................................................... 27 Αναγκαίο π ροϊόν........................................................................................ 28 Αναγκαίος χρόνος εργασίας.................................................................... 29 Ανοθεωρητισμός στην πολιτική οικονομία........................................... 29 Αναλογίες της κοινωνικής παραγωγής................................................. 31 Αναπαραγωγή............................................................................................ 32 Αναπαραγωγή απλή, βλ. καπιταλιστική απλή αναπαραγωγή. Αναπαραγωγή διευρυμένη, βλ. καπιταλιστική διευρυμένη αναπαρα­ γωγή και σοσιαλιστική διευρυμένη αναπαραγωγή. Αναπτυγμένος σοσιαλισμός, βλ. οικονομία του αναπτυγμένου σο­ σιαλισμού. Ανάπτυξη, βλ. μη καπιταλιστικός δρόμος ανάπτυξης και σχεδια­ σμένη ανάπτυξη της σοσιαλιστικής οικονομίας. «Ανάπτυξη των απελευθερωμένων χωρών», βλ. θεωρία της « ανά­ πτυξης των απελευθερωμένων χωρών». Αναρχία της παραγωγής......................................................................... ....... 33 ΑνεξορτησΙα της σοσιαλιστικής επιχείρησης στις οικονομικές δρα­ στηριότητες ................................................................................................. 34 Ανεργία ....................................................................................................... ....... 35

Ανεργία χρόνια, βλ. χρόνια ανεργία. Ανταγωνισμός..................................................................................................... 36 Ανταγωνισμός διακλαδικός, βλ. διακλαδικός ανταγωνισμός. Ανταγωνισμός «σωκλαδικός, βλ. εσωκλαδικός ανταγωνισμός. Ανταλλαγή...........................................................................................................38 Ανταλλακτική α ξία .................................................................................... ........38 Αντίθεση ανάμεσα στην πόλη και το χωριό.............................................39 Αντίθεση ανόμεσα στη χειρωνακτική και πνευματική εργασία. . . . 40 Αντικείμενα κατανάλωσης.................................................................................40 Αντικείμενο εργασίας........................................................................................41 Αντιπληθωριστική πολιτική..................................................................... ........41 Αντιπραγματισμός...............................................................................................42 Α ξ ία .............................................................................................................. ........43 Αξία ανταλλακτική, βλ. ανταλλακτική αξία. Αξία κοινωνική, βλ. κοινωνική αξία. Αξία χρήσης........................................................................................................44 Αξιακή σύνθεση του κεφαλαίου.....................................................................45 Αξιόχρεη ζήτηση........................................................................................ ........46 Αουτσάιντερ............................................................................................... ........46 Απαλλοτρίωση ...................................................................................................47 Απλή εμπορευματική παραγωγή............................................................. ........47 Απλή εργασία.....................................................................................................49 Απλή καπιταλιστική συνεργασία............................................................. ........49 Αποδοτικότητα οικονομική, βλ. οικονομική αποδοτικότητα. Αποδοτικότητα της κοινωνικής παραγωγής.................................................50 Αποδοτικότητα των επενδύσεων........................................................... ........52 Αποδοτικότητα των πόρων..............................................................................53 Αποικιακή εκμετάλλευση......................................................................... ........54 Αποικιακό σύστημα του ιμπεριαλισμού......................................................55 Αποικιοκρατία.....................................................................................................56 Αποκρυσταλλωμένη εργασία................................................................... ........57 Απόλυτη γαιοπρόσοδος........................................................................... ....... 57 Απόλυτη εξαθλίωση του προλεταριάτου............................................... ....... 58 Απόλυτη υπεραξία............................................................................................. 60 Απόσβεση .......................................................................................................... 60 Αποσύνθεση του αποικιακού συστήματος του ιμπεριολισμού................ 62 Αποταμίευση...................................................................................................... 63 Αστικές οικονομικές θεωρίες για το σοσια λισμό................................ ....... 64 Αστική εκχυδαϊσμένη πολιτική οικονομία............................................. ....... 66 Αστική κλασική πολιτική οικονομία............................................................. 68 Αστική τάξη........................................................................................................ 69 Ασφαλιστικά μονοπώλια........................................................................... ....... 70 Ατομική εργασία........................................................................................ ....... 71

περιεχόμενα

661

Ατομική ιδιοκτησία.................................................................................... Ατομικός χρόνος εργασίας..................................................................... Αυστριακή σχολή πολιτικής οικονομίας............................................. Αυτάρκεια..................................................................................................... Αυτοματισμός της παραγωγής................................................................ Αυτοματοποιημένο σύστημα διεύθυνσης............................................. Αφηρημένη εργασία..................................................................................

72 73 74 75 75 77 78

Βασική αντίθεση του καπιταλισμού...................................................... βασικός οικονομικός νόμος του καπιταλισμού................................ Βασικός οικονομικός νόμος του σοσιαλισμού ................................ Βιομηχανική ένωση.................................................................................... «βιομηχανική κοινωνία», βλ. Θεωρία της *βιομηχανικής κοινωνίας». Βιομηχανικό κεφάλαιο............................................................................... Βιομηχανικός εφεδρικός στρατός εργασίας......................................... Βιοτέχνης..................................................................................................... Βοηθητικό νοικοκυριό της οικογένειας του κολχόζνικου............... Βοροντσώφ Βσσίλη Πάβλοβιτς..............................................................

80 81 82 84

Γαιοπρόσοδος............................................................................................ Γαιοπρόσοδος απόλυτη, βλ. απόλυτη γαιοπρόσοδος. Γαιοπρόσοδος διαφορική, βλ. διαφορική γαιοπρόσοδος I στον κα­ πιταλισμό, διαφορική γαιοπρόσοδος // στον καπιταλισμό, δια­ φορική γαιοπρόσοδος στον καπιταλισμό και διαφορική γαιοπρόσοδος στο σοσιαλισμό. Γαιοπρόσοδος φεουδαρχική, βλ. φεουδαρχική γαιοπρόσοδος. Γενική κρίση του καπιταλισμού............................................................ Γενικό ισοδύναμο...................................................................................... Γενικός νόμος της καπιταλιστικής συσσώρευσης............................ Γραμμάτιο...................................................................................................

Δανειακό κεφάλαιο.................................................................................... Δάνειο εξωτερικό, βλ. εξωτερικά δάνεια. Δάνειο εσωτερικό, βλ. εσωτερικά δάνεια. «Δημοκρατικοποίηση του κεφαλαίου», βλ. θεωρία της *δημοκρα­ τικοποίησης του κεφαλαίου». Δημοκρατικός συγκεντρωτισμός στη διεύθυνση της οικονομίας. . . Διακλαδικός ανταγωνισμός..................................................................... Διανομή εμπορευμάτων........................................................................... Διαφορική γαιοπρόσοδος I στον καπιταλισμό................................. Διαφορική γαιοπρόσοδος II στον καπιταλισμό.................................

85 86 86 87 88

90

91 93 94 95

96

98 99 100 101 101

662

πβριεχόμβνα

Διαφορική γαιοπρόσοδος στον καπιταλισμό..................................... ......102 Διαφορική γαιοπρόσοδος στο σοσιαλισμό......................................... ......103 Διεθνές εμπόριο.......................................................................................... ......104 Διεθνές Νομισματικό Ταμείο.........................................................................105 Διεθνές σοσιαλιστικό πιστωτικό σύστημα......................................... ......106 Διεθνής καπιταλιστικός καταμερισμός της εργασίας..............................107 Διεθνής μεταφορά εργατικής δύναμης............................................... ......108 Διεθνής οικονομική οργάνωση των σοσιαλιστικών χωρών..................110 Διεθνής σοσιαλιστικός καταμερισμός της εργασίας......................... ......111 Διεθνής Τράπεζα Επενδύσεων.....................................................................112 Διεθνής Τράπεζα Οικονομικής Συνεργασίας....................................... ......113 Διεύθυνση της οικονομίας, βλ. αυτοματοποιημένο σύστημα διεύ­ θυνσης και δημοκρατικός συγκεντρωτισμός στη διεύθυνση της οικομίας. Διπλός χαρακτήρας της εργασίας...............................................................114 Δογματισμός στην πολιτική οικονομία.......................................................115 Δουλοκτητικός τρόπος παραγωγής....................................................... ......117

Εθνική οικονομία...................................................................................... ......119 Εθνικό εισόδημα........................................................................................ ......119 Εθνικοποίηση, βλ. εθνικοποίηση της γης, καπιταλιστική εθνικοποί­ ηση και σοσιαλιστική εθνικοποίηση. Εθνικοποίηση της γης.................................................................................... 121 Εθνικός πλούτος........................................................................................ ..... 122 Ειδίκευση της παραγωγής............................................................................ 123 Εικονικό κεφάλαιο.................................................................................... ......124 Εισαγωγές .................................................................................................. ..... 124 Εισόδημα εθνικό, βλ. εθνικό εισόδημα. Εκβιομηχάνιση, βλ. καπιταλιστική εκβιομηχάνιση και σοσιαλιστική εκβιομηχάνιση. Εκβιομηχάνιση στις αναπτυσσόμενες χώρες....................................... ..... 124 Έκδοση χαρτονομίσματος............................................................................ 125 Εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο.................................................. 126 Εκμετάλλευση αποικιακή, βλ. αποικιακή εκμετάλλευση. Εκμηχανισμένη παραγωγή στον καπιταλισμό................................... ..... 127 Εκχώρηση .................................................................................................. ..... 128 Ελεύθερος χρόνος στο σοσιαλισμό..................................................... ..... 128 Εμπάργκο.................................................................................................... ..... 130 Εμπόρευμα....................................................................................................... 130 Εμπορευματική κυκλοφορία.......................................................................... 132 Εμπορευματική παραγωγή.......................................................................· 133 Εμπορευματικό κεφάλαιο.............................................................................. 135

περιεχόμενα

653

Εμπορικό κέρδος........................................................................................ ...... 135 Εμπορικό κεφάλαιο.........................................................................................136 Εμπορικό προϊόν.............................................................................................. 137 Εμπόριο...............................................................................................................138 Εμπόριο διεθνές, βλ. διεθνές εμπόριο. Εμπόριο στην ΕΣΣΔ, βλ. κολχόζνικο εμπόριο, κρατικό εμπόριο στην ΕΣΣΔ και συνεταιριστικό εμπόριο στην ΕΣΣΔ. Εμποροκρατία, βλ. μερκαντιλισμός. Ένγκελς Φρειδερίκος................................................................................ ......139 Ενεργειακή κρ ίσ η ...................................................................................... ......141 Ενιαίο κονδύλι ανάπτυξης για την επιστήμη και τεχνική στην ΕΣΣΔ 143 Εντατικοποίηση της αγροτικής παραγωγής......................................... ......144 Εντατικοποίηση της εργασίας.......................................................................145 Εντατικοποίηση της παραγωγής...................................................................146 Εξαγωγές...................................................................................................... ......147 Εξαγωγή εμπορευμάτων στον καπιταλισμό....................................... ......148 Εξαγωγή κεφαλαίου .......................................................................................148 Εξαθλίωση του προλεταριάτου, βλ. απόλυτη εξαθλίωση του προ­ λεταριάτου και σχετική εξαθλίωση του προλεταριάτου. Έξοδα κυκλοφορίας.................................................................................. ..... 160 Έξοδα παραγωγής.......................................................................................... 161 Έξοδα των σοσιαλιστικών επιχειρήσεων........................................... ..... 152 Εξωοικονομικός καταναγκασμός............................................................. ..... 163 Εξωτερικά δάνεια....................................................................................... ..... 154 «Επανάσταση στα εισοδήματα», βλ. θεωρία της βεπανάστασης στα εισοδήματα». «Επανάσταση των διευθυντικών στελεχών», βλ. θεωρία της βεπα­ νάστασης των διευθυντικών στελεχών». Επαναστατική δημοκρατία στη Ρωσία................................................. ..... 155 Επένδυση κεφαλαίου...................................................................................... 167 Επίμορτη καλλιέργεια............................................................................... ..... 158 Επισιτιστική κρ ίσ η ......................................................................................... 158 Επιστημονική οργάνωση της εργασίας στο σοσιαλισμό..................... 159 Επιστημονικοτεχνική επανάσταση..............................................................159 Επιστημονικοτεχνική πρόοδος............................................................... .....161 Επιστημονικοτεχνικό δυναμικό............................................................... .....162 Επιταγή.............................................................................................................163 Επιχειρηματικό κέρδος..................................................................................163 Επιχείρηση σοσιαλιστική, βλ. σοσιαλιστική επιχείρηση. Εργαλεία παραγωγής............................................................................... .....164 Εργασία........................................................................................................ ..... 164 Εργασία αναγκαία, βλ. αναγκαία εργασία. Εργασία απλή, βλ. απλή εργασία.

περιεχόμενα Εργασία αποκρυσταλλωμένη, βλ. αποκρυσταλλωμένη εργασία. Εργασία ατομική, βλ. ατομική εργασία. Εργασία ζωντανή, βλ. ζωντανή εργασία. Εργασία κοινωνικά αναγκαία, βλ. κοινωνικά αναγκαία εργασία. Εργασία πρόσθετη, βλ. πρόσθετη εργασία. Εργασία σύνθετη, βλ. σύνθετη εργασία. Εργασιακή θεωρία της αξίας........................................................................166 Εργασιακή περίοδος................................................................................. ......167 Εργάσιμη Μ^ρα.................................................................................................168 Εργατική αριστοκρατία............................................................................. ......170 Εργατική όύναμη.............................................................................................171 Εργατική τάξη, βλ· προλεταριάτο. Εργατοημέρα.............................................................................................. ......172 Εσωκλαδικός ανταγωνισμός.........................................................................173 Εταιρία μετοχική, βλ. μετοχική εταιρία. Ευθυγράμμιση των επιπέδων οικονομικής ανάπτυξης των σοσιαλι­ στικών χω ρώ ν.........................................................................................173 Ευρωδολάρια.............................................................................................. ......175 Ευρωπαϊκή Ζώνη Ελεύθερων Συναλλαγών......................................... ......176 Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα......................................................... ......177 Ζήτηση και προσφορά....................................................................................179 Ζίμπερ Νικολάι.......................................................................................... ......179 Ζωντανή εργασία...................................................................................... ......180 Ηθική φθορά των μέσων εργασίας..........................................................182 θεσμική σχολή.......................................................................................... ......184 θεωρία της «ανάπτυξης των απελευθερωμένων χωρών ............... ......185 θεωρία της «βιομηχανικής κοινωνίας»................................................ ......187 θεωρία της «δημοκρατικοποίησης του κεφαλαίου»...............................189 θεωρία της «επανάστασης στα εισοδήματα».................................... ......190 θεωρία της «επανάστασης των διευθυντικών στελεχών»....................191 θεωρία της «μεταμόρφωσης του καπιταλισμού».............................. ..... 193 θεωρία της «μικτής οικονομίας»........................................................... ......194 θεωρία της «οικονομικής ανόδου»....................................................... ..... 195 θεωρία της «οριακής παραγωγικότητας»........................................... ......197 θεωρία της «οριακής χρησιμότητας» ................................................. ......198 θεωρία της «πλήρους απασχολήσεως»............................................... ......199 θεωρία της «ποιότητας ζω ής»............................................................... ..... 200 θεωρία της «σταθερότητας του μικρού αγροτικού νοικοκυριού». 202 θεωρία της «σύγκλισης»...............................................................................203

περιεχόμενα Θεωρία Θεωρία Θεωρία Θεωρία Θεωρία Θεωρία Θεωρία Θεωρία Θεωρία

του του του του του του του του των

SEE

«κράτους της γενικής ευημερίας».................................. «λαϊκού καπιταλισμού»...................................................... «μονοπωλιακού ανταγωνισμού»...................................... «οργανωμένου καπιταλισμού».......................................... «σοσιαλισμού της αγοράς».............................................. «συνεταιριστικού σοσιαλισμού»...................................... «σχεδιασμένου» ή «ρυθμιζόμενου καπιταλισμού» . . . «υπεριμπεριαλισμού».......................................................... «οικονομικών κύκλων»......................................................

206 207 209 211 211 213 215 215 217

Ιδιοκτησία..................................................................................................... Ιδιοκτησία ατομική, βλ. ατομική ιδιοκτησία. Ιδιοκτησία κρατική, βλ. κρατική καπιταλιστική ιδιοκτησία και κρα­ τική σοσιαλιστική ιδιοκτησία. Ιδιοκτησία προσωπική, βλ. προσωπική ιδιοκτησία. Ιδιοκτησία συνεταιριστική, βλ. συνεταιριστική ιδιοκτησία. Ιδιοσυντήρηση οικονομική, βλ. οικονομική ιδιοσυντήρηση. Ικανή για πληρωμή ζήτηση, βλ. αξιόχρεη ζήτηση. Ιμπεριαλισμός.............................................................................................. Ισοζύγιο πληρωμών................................................................................... Ισοζύγιο της λαϊκής οικονομίας της Ε Σ Σ Δ ......................................... Ισοζύγιο της παραγωγής και κατανομής των προϊόντων................ Ισοζύγιο των μέσων εργασίας............................................................... Ισοζύγιο των χρηματικών εσόδων και εξόδων του πληθυσμού... Ιστορική θέση του ιμπεριαλισμού......................................................... Ιστορική σχολή πολιτικής οικονομίας................................................. Ιστορική τάση της καπιταλιστικής συσσώρευσης...............................

219

Καθαρά έσοδα της κοινωνίας................................................................. Καθαρά έσοδα της κρατικής επιχείρησης........................................... Καθαρά έσοδα της σοσιαλιστικής κοινωνίας...................................... Καθεστώς οικονομίας............................................................................... Κανόνας χρυσού........................................................................................ Κάουτσκι Καρλ.......................................................................................... Καπιταλισμός, βλ. καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής, βασική αντί­ θεση του καπιταλισμού, βασικός οικονομικός νόμος ταυ καπι­ ταλισμού και γενική κρίση τού καπιταλισμού. Καπιταλισμός κρατικομονοπωλιακός, βλ. κρατικομονοπωλιακός κα­ πιταλισμός. Καπιταλισμός κρατικός, βλ. κρατικός καπιταλισμός. Καπιταλιστικά μονοπώλια........................................................................ Καπιταλιστική απλή αναπαραγωγή........................................................

234 235 236 237 237 239

220 224 225 226 227 229 230 231 232

240 241

656

περιεχόμενα

Καπιταλιστική διευρυμένη αναπαραγωγή...................................................243 Καπιταλιστική εθνικοποίηση..........................................................................244 Καπιταλιστική εκβιομηχάνιση ............................................................... ......246 Καπιταλιστική εκμετάλλευση........................................................................246 Καπιταλιστική ολοκλήρωση.................................................................... ......247 Καπιταλιστική πίστη ........................................................................................249 Καπιταλιστικό κέρδος ...................................................................................250 Καπιταλιστικό σύστημα γεωργίας...............................................................250 Καπιταλιστικός κύκλος...................................................................................251 Καπιταλιστικός νόμος του πληθυσμού......................................................252 Καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής.............................................................253 Καταμερισμός της εργασίας, βλ. κοινωνικός καταμερισμός της εργα­ σίας. παγκόσμιος καταμερισμός της εργασίας, διεθνής καπι­ ταλιστικός καταμερισμός της εργασίας και διεθνής σοσιαλι­ στικός καταμερισμός της εργασίας. Καταναγκασμός εξωοικονομικός, βλ. εξωοικονομικός καταναγκασμός. Κατανάλωση.....................................................................................................255 Κατανομή της σοσιαλιστικής παραγωγής........................................... ......256 Κέρδος, βλ. καπιταλιστικό κέρδος, εμπορικό κέρδος και επιχειρη­ ματικό κέρδος. Κεϋνσιανισμός...................................................................................................257 Κεφάλαιο............................................................................................................260 Κεφάλαιο βιομηχανικό, βλ. βιομηχανικό κεφάλαιο. Κεφάλαιο δανειακό, βλ. δανειακό κεφάλαιο. Κεφάλαιο εμπορευματικό, βλ. εμπορευματικό κεφάλαιο. Κεφάλαιο εμπορικό, βλ. εμπορικό κεφάλαιο. Κεφάλαιο κυκλοφοριακά. βλ. κυκλοφοριακά κεφάλαιο. Κεφάλαιο μεταβλητό, βλ. μεταβλητό κεφάλαιο. Κεφάλαιο μετοχικό, βλ. μετοχικό κεφάλαιο. Κεφάλαιο πάγιο, βλ. πάγιο κεφάλαιο. Κεφάλαιο παραγωγικό, βλ. παραγωγικό κεφάλαιο. Κεφάλαιο σταθερό, βλ. σταθερό κεφάλαιο. Κεφάλαιο τοκογλυφικό, βλ. τοκογλυφικό κεφάλαιο. Κεφάλαιο τραπεζικό, βλ. τραπεζικό κεφάλαιο. Κεφάλαιο χρηματικό, βλ. χρηματικό κεφάλαιο. Κεφάλαιο χρηματιστικό, βλ. χρηματιστικό κεφάλαιο. Κλαρκ Τζων ΜπαΙητς............................................................................... .....262 Κλήρινγκ...........................................................................................................263 Κοινότητα.........................................................................................................264 Κοινωνικά αναγκαία εργασία................................................................. ..... 265 Κοινωνικά αναγκαίος χρόνος εργασίας..................................................... 266 Κοινωνικά κονδύλια κατανάλωσης...................................................... .....267 Κοινωνική (εμπορική) αξία..................................................................... .....268

περιεχόμενα

657

Κοινωνικο-οικονομικό σύστημα................................................................... 269 Κοινωνικοποίηση της παραγωγής................................................................ 270 Κοινωνικό προϊόν, βλ. ακαθάριστο κοινωνικό προϊόν. Κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας............................................. ..... 271 Κοινωνικός χαρακτήρας της εργασίας................................................. ..... 273 Κολλεκτίβα παραγωγική, βλ. παραγωγική κολλεκτίβα. Κολχόζ (συλλογικό νοικοκυριό) ........................................................... ..... 273 Κολχόζνικο εμπόριο........................................................................................ 275 Κομμουνισμός................................................................................................. 276 Κομμουνιστική εργασία........................................................................... ..... 277 Κομμουνιστικός τρόπος παραγωγής..................................................... ..... 279 Κονσέρν...................................................................................................... ..... 280 Κονσόρτσιουμ............................................................................................ ..... 281 Κορπορέισον.............................................................................................. ..... 282 Κόστος παραγωγής.................................................................................. ..... 282 Κράτη-ραντιέρηδες.......................................................................................... 283 Κρατικά δάνεια................................................................................................ 284 Κρατική καπιταλιστική ιδιοκτησία.............................................................. 285 Κρατική σοσιαλιστική ιδιοκτησία.......................................................... .....286 Κρατικό εμπόριο στην ΕΣΣΔ........................................................................ 287 Κρατικομονοπωλιακά συμπλέγματα.............................................................289 Κρατικομονοπωλιακός καπιταλισμός...........................................................289 Κρατικός καπιταλισμός...................................................................................292 Κρατικός προϋπολογισμός της Ε ΣΣΔ..................................................... .....294 Κρατικός τομέας στην οικονομία των αναπτυσσόμενων χωρών.. 295 «Κράτος της γενικής ευημερίας», βλ. θεωρία του *κράτους της γε­ νικής ευημερίας. Κρίση, βλ. γενική κρίση του καπιταλισμού, οικονομική κρίση υπερ­ παραγωγής και κρίση του νομισμστικού-οικονομικού συστή­ ματος του καπιταλισμού. Κρίση αγροτική, βλ. αγροτική κρίση. Κρίση ενεργειακή, βλ. ενεργειακή κρίση. Κρίση επισιτιστική, βλ. επισιτιστική κρίση. Κρίση νομισματική, βλ. νομισματική κρίση. Κρίση οικολογική, βλ. οικολογική κρίση. Κρίση του αποικιακού συστήματος του ιμπεριαλισμού................. 296 Κρίση του νομισματικού-οικονομικού συστήματος του καπιταλισμού 297 Κυκλική κίνηση του κεφαλαίου.............................................................. 298 Κύκλος καπιταλιστικός, βλ. καπιταλιστικός κύκλος. Κυκλοφορία................................................................................................ 300 Κυκλοφορία εμπορευματική, βλ. εμπορευματική κυκλοφορία. Κυκλοφορία του κεφαλοίου................................................................... 300 Κυκλοφορία των παραγωγικών πόρων................................................. 301 42

περιεχόμενα Κυκλοφοριακά κονδύλια........................................................................... ....302 Κυκλοφοριακά κεφάλαιο...............................................................................303

Λαϊκή οικονομία............................................................................................. 304 «Λαϊκός καπιταλισμός», βλ. θεωρία του #λαϊκού καπιταλισμού». Λασσάλ Φερδινάνδος................................................................................... 305 Λειτουργίες του χρήματος........................................................................... 306 Λένιν Βλαδιμήρ ΙλΙτς..................................................................................... 308 Λιανικές τιμές............................................................................................ .... 313 Λούξεμπουργκ Ρόζα.................................................................................. .....314

Μάλθους Τόμας Ρόμπερτ............................................................................315 Μαλθουσιανισμός...................................................................................... .....316 Μανουφακτούρα..............................................................................................317 Μαρξ Καρλ.......................................................................................................31Β Μέθοδος ισοζυγίων.................................................................................. .....322 Μέθοδος της πολιτικής οικονομίας............................................................323 Μερκαντιλισμός.......................................................................................... .....324 Μέσα εργασίας.......................................................................................... ..... 325 Μέσα κυκλοφορίας.................................................................................. .....326 Μέσα παραγωγής...................................................................................... ..... 327 Μεσαία στρώματα.................................................................................... .....327 Μέσο ποσοστό κέρδους................................................................................32Β Μεταβατική περίοδος από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό.............330 Μεταβλητό κεφάλαιο................................................................................ ..... 332 «Μεταμόρφωση του καπιταλισμού», βλ. θεωρ/α της «μεταμόρφω­ σης του καπιταλισμού». Μεταρρυθμίσεις αγροτικές, βλ. αγροτικές μεταρρυθμίσεις. Μεταρρύθμιση νομισματική, βλ. νομισματική μεταρρύθμιση. Μετατροπή....................................................................................................... 333 Μ ετοχή........................................................................................................ ..... 333 Μετοχική εταιρία...................................................................................... ......334 Μετοχικό κεφάλαιο.................................................................................. ......336 Μη εργάσιμος χρόνος...................................................................................337 Μη καπιταλιστικός δρόμος ανάιττυξης................................................. ......33Β Μη μονοπωλιακός τομέας.............................................................................339 Μη παραγωγική σφ αίρα...............................................................................340 Μη παραγωγικοί πάγιοι πόροι............................................................... ......341 Μικροαστική πολιτική οικονομία........................................................... ......342 Μικτή οικονομία, βλ. θεωρία της «μικτής οικονομίας». Μιλλ Τζων Στιούαρτ......................................................................................345

περιεχόμενα

659

Μισθός εργασίας, βλ. ονομαστικός μισθός εργασίας και πραγμα­ τικός μισθός εργασίας. Μισθός στον καπιταλισμό............................................................................345 Μισθός στο σοσια λισμό......................................................................... .....346 Μισθωτή εργασία...........................................................................................349 Μονάδα των τιμών.........................................................................................350 Μονοπώλια, βλ. καπιταλιστικά μονοπώλια, υπερεθνικά μονοπώλια και ασφαλιστικά μονοπώλια. Μονοπωλιακά υπερκέρδη......................................................................... .....351 Μονοπωλιακή πρόσοδος......................................................................... .....352 Μονοπωλιακή τιμή.........................................................................................353 «Μονοπωλιακός ανταγωνισμός», βλ. θεωρία του «μονοπωλιακού ανταγωνισμού». Μονοπώλιο ατομικής ιδιοκτησίος στη Υ Π ......................................... .....354 Μονοπώλιο εξωτερικού εμπορίου στην Ε ΣΣΔ........................................ 354 Μονοπώλιο στη γη σαν αντικείμενο της οικονομίας............................. 355 Μορφές της αξίας ......................................................................................... 356 Μουρ Τόμας....................................................................................................358 Μπεμ-Μπάβερκ Ευγένιος......................................................................... ..... 359 Μπέρβι Βασίλι Βασίλιεβιτς..................................................................... ..... 360 Μπερστάιν Εδουάρδος............................................................................. ..... 361

Νέα διεθνής οικονομική τά ξη ..................................................................... 363 Νέα οικονομική πολιτική................................................................................ 364 Νεοαποικιοκρατία........................................................................................... 365 Νεομαλθουσιανισμός..................................................................................... 366 Νόμισμα .......................................................................................................... 367 Νομισματικές θεωρίες............................................................................... ..... 369 Νομισματική κρίση......................................................................................... 371 Νομισματική μεταρρύθμιση.......................................................................... 373 Νομισματικό σύστημα............................................................................. ..... 374 Νομισματικός έλεγχος............................................................................. ..... 376 Νόμος της αδιάκοπης αύξησης της παραγωγικότητας της εργασίας 377 Νόμος της ανισόμερης οικονομικής και πολιτικής ανάπτυξης των καπιταλιστικών χω ρώ ν.......................................................................... 379 Νόμος της αντιστοιχίας των παραγωγικών σχέσεων προς το χαρα­ κτήρα των παραγωγικών δυνάμεων............................................. ..... 381 Νόμος της αξίας ........................................................................................... 383 Νόμος της διανομής ανάλογα με την εργοσία.................................. ..... 385 Νόμος της κατά προτεραιότητα ανάπτυξης της παραγωγής μέσων παραγωγής ........................................................................................ ..... 3Θ7 Νόμος της νομισματικής κυκλοφορίας............................................... ..... 389

660

περιεχόμενα

Νόμος της προσφοράς και ζήτησης...........................................................390 Νόμος της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους.............................391 Νόμος της σοσιαλιστικής συσσώρευσης................................................392 Νόμος της σχεδιασμένης ανάπτυξης της σοσιαλιστικής οικονομίας 392 Νόμος της φθίνουσας γονιμότητας του εδάφους...................................394 Νόου-χάου........................................................................................................395 Ντάμπινγκ.................................................................................................... .....395 Ντάνιελσον Νικολάι Φράντσεβιτς...............................................................395 Ξένη σύμβαση............................................................................................ .....397 Οικολογική κρ ίσ η ...........................................................................................398 Οικονομετρία.............................................................................................. .....399 Οικονομία..........................................................................................................400 Οικονομία εθνική, βλ. εθνική οικονομία. Οικονομία του αναπτυγμένου σοσιαλισμού............................................400 Οικονομικά κίνητρα στο σοσιαλισμό.........................................................402 Οικονομικά συμφέροντα......................................................................... ..... 404 Οικονομικές κατηγορίες........................................................................... .....406 Οικονομικές σχέσεις ανάμεσα στις σοσιαλιστικές και στις ανα­ πτυγμένες καπιταλιστικές χώ ρες.........................................................406 Οικονομική άμιλλα του σοσιαλισμού με τον καπιταλισμό..................408 «Οικονομική άνοδος», βλ. θεωρία της « οικονομικής ανόδου». Οικονομική αποδοτικότητα............................................................................410 Οικονομική αποδοτικότητα σε σχέση με την εφαρμογή της νέας τεχνικής................................................................................................ ..... 412 Οικονομική διαίρεση του κόσμου.......................................................... ..... 413 Οικονομική ιδιοσυντήρηση.......................................................................... 415 Οικονομική κρίση υπερπαραγωγής............................................................. 417 Οικονομική μεταρρύθμιση στην ΕΣΣΔ................................................. ..... 420 Οικονομική πολιτική................................................................................. ..... 421 Οικονομική πολιτική του ΚΚΣΕ.............................................................. ..... 423 Οικονομική στρατηγική του Κ Κ ΣΕ ............................................................. 424 Οικονομική συμφω νία............................................................................. ..... 425 Οικονομική συνεργασία των σοσιαλιστικών και αναπτυσσόμενων χωρών........................................................................................................ 426 Οικονομική ύφεση........................................................................................... 427 Οικονομικό πείραμα................................................................................. ..... 428 Οικονομικό σύστη μα ............................................................................... ..... 429 «Οικονομικοί κύκλοι», βλ. θεωρία των «οικονομικών κύκλων». Οικονομικοί νόμοι...................................................................................... ......430 Οικονομικομαθηματικές μέθοδοι............................................................ ......431 Οικονομικός μηχανισμός της σοσιαλιστικής κοινωνίας................... ......432

περιεχόμενα Οικονομικός ρόλος του σοσιαλιστικού κράτους................................ Ολοκλήρωση καπιταλιστική, βλ. καπιταλιστική ολοκλήρωση. Ολοκλήρωση σοσιαλιστική, βλ. σοσιαλιστική οικονομική ολο­ κλήρωση. Ομάδα «Α» ................................................................................................ Ομάδα « Β » .................................................................................................. Ομολογία..................................................................................................... Ονομαστικός μισθός εργασίας................................................................ Όουεν Ρόμπερτ.......................................................................................... Οπορτουνισμός.......................................................................................... Οργανική σύνθεση του κεφαλαίου........................................................ Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης..................... «Οργανωμένος καπιταλισμός», βλ. θεωρία του t οργανωμένου καπι­ ταλισμού». Οργάνωση της κοινωνικής εργασίας...................................................... «Οριακή παραγωγικότητα», βλ. θεωρία της t οριακής παραγωγι­ κότητας». «Οριακή χρησιμότητα», βλ. θεωρία της « οριακής χρησιμότητας». Ουσιαστικές διαφορές ανάμεσα στην πνευματική και τη χειρωνα­ κτική εργασία...................................................................................... Ουσιαστικές διαφορές ανάμεσα στην πόλη και το χωριό στο σο­ σιαλισμό ............................................................................................ Ουτοπικός σοσιαλισμός...........................................................................

Πάγιο κεφάλαιο ........................................................................................ Πάγιοι πό ρο ι............................................................................................... Παγκόσμια καπιταλιστική αγορά............................................................ Παγκόσμια σοσιαλιστική αγορά............................................................ Παγκόσμια σοσιαλιστική συνεργασία................................................. Παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα οικονομίας................................ Παγκόσμιο σοσιαλιστικό σύστημα οικονομίας.................................. Παγκόσμιος καταμερισμός της εργασίας............................................. Πακέτο ελέγχου μετοχών....................................................................... Παραγωγή................................................................................................... Παραγωγή άμεση κοινωνική, βλ. άμεση κοινωνική παραγωγή. Παραγωγή απλή εμπορευματική, βλ. απλή εμπορευματική παραγωγή. Παραγωγή εμπορευματική, βλ. εμπορευματική παραγωγή. Παραγωγικές δυνάμεις............................................................................. Παραγωγικές ενώσεις............................................................................... Παραγωγικές σχέσεις................................................................................ Παραγωγική και μη παραγωγική εργασία στο σοσιαλισμό............. Παραγωγική κολλεκτίβα...........................................................................

661 434

436 437 437 438 438 440 443 444

444

445 446 448

451 451 452 454 455 456 457 458 459 459

460 462 463 464 465

662

περιεχόμενα

Παραγωγική σφαίρα.................................................................................. Παραγωγικό κεφάλαιο............................................................................. Παραγωγικοί πόροι.................................................................................... Παραγωγικότητα της εργασίας.............................................................. Πατερναλισμός........................................................................................... Περιστροφή του κεφαλαίου................................................................... Περιφερειακή διαίρεση του κόσμου..................................................... Πετροδολάρια............................................................................................ Πέττυ ΟυΙλλιαμ.......................................................................................... Πίστη καπιταλιστική, βλ. καπιταλιστική πίστη. Πιστωτικό σύστημα................................................................................... Πλεχάνωφ Γκεόργκι ΒαλεντΙνοβιτς........................................................ Πληθυσμός, βλ. καπιταλιστικός νόμος του πληθυσμού, μαλθουσιανισμός και σοσιαλιστικός νόμος του πληθυσμού. Πληθωρισμός.............................................................................................. «Πλήρης απασχόληση», βλ. θεωρία της *πλήρους απασχολήσεως». Πλούτος εθνικός, βλ. εθνικός πλούτος. «Ποιότητα ζωής», βλ. θεωρία της « ποιότητας ζωής». Ποιότητα της εργασίας........................................................................... Ποιότητα του προϊόντος......................................................................... Πόλη και χωριό, βλ. αντίθεση ανάμεσα στην πόλη και το χωριό και ουσιαστικές διαφορές ανάμεσα στην πόλη και το χωριό. Πολιτική αντιπληθωριστική, βλ. αντιπληθωριστική πολιτική. Πολιτική οικονομία.................................................................................... Πόροι κυκλοφοριακοΙ, βλ. κυκλοφοριακά κονδύλια. Πόροι κυκλοφορίας.................................................................................. Πόροι πάγιοι, βλ. πάγιοι πόροι. Πόροι παραγωγικοί, βλ. παραγωγικοί πόροι. Πόροι των σοσιαλιστικών επιχειρήσεων............................................. Ποσοστό κέρδους στον καπιταλισμό.................................................... Ποσοστό υπεραξίας.................................................................................. Πραγματικά έσοδα του πληθυσμού στο σοσιαλισμό........................ Πραγματικός μισθός εργασίας................................................................. Προϊόν αναγκαίο, βλ. αναγκαίο προϊόν. Προϊόν εμπορικό, βλ. εμπορικό προϊόν. Προϊόν πρόσθετο, βλ. πρόσθετο προϊόν. Προϊόν ρευστοποιημένο, βλ. ρευστοποιημένο προϊόν. Προϊόν τελικό κοινωνικό, βλ. τελικό κοινωνικό προϊόν. Προλεταριάτο............................................................................................. Προοπτική σχεδιοποίηση......................................................................... Πρόσθετη εργασία...................................................................................... Πρόσθετη υπεραξία.................................................................................. Πρόσθετο προϊόν......................................................................................

467 468 468 469 471 472 473 474 474 475 477

478

480 481

483 487

488 488 4Β9 490 490

491 493 495 496 497

περιεχόμενα

663

Πρόσθετος χρόνος εργασίας........................................................................ 499 Πρόσοδος................................................................................................... ..... 500 Πρόσοδος μονοπωλιακή, βλ. μονοπωλιακή πρόσοδος. Προστασία του περιβάλλοντος............................................................... ..... 500 Προστατευτισμός...................................................................................... ..... 502 «Προσωπική έν ω σ η »...................................................................................... 503 Προσωπική ιδιοκτησία.................................................................................. 503 Προυτόν Πιέρ Ζοζέφ...................................................................................... 504 Προϋπολογισμός ............................................................................................ 505 Πρωταρχική συσσώρευση κεφαλαίου................................................... ......506 Πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα παραγωγής......................................... ......507 Πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους, βλ. νόμος της πτωτικής τά­ σης του ποσοστού κέρδους.

Ραντιέρηδες................................................................................................ ......509 ΡαντΙσεφ Αλεξάντερ Νικολάγιεβιτς.............................................................509 Ρευστοποιημένο προϊόν........................................................................... ......510 Ρεφορμισμός στην πολιτική οικονομία 511 Ρικάρντο Νταίηβιντ................................................................................... ......513 «Ρυθμιζόμενος καπιταλισμός», βλ. θεωρία του «σχεδιασμένου» ή «ρυθμιζόμενου καπιταλισμού». Σαι Ζαν Μ π ατΙστ.......................................................................... - . . . . 515 Σαι-Σιμόν, Κλωντ Ανρι ντε Ρουβρουά........................................................515 ΣισμοντΙ Σιμόν ν τ ε ..........................................................................................516 Σμιθ Ά ν τ α μ ......................................................................................................517 Σοσιαλισμός.....................................................................................................518 Σοσιολισμός ουτοπικός, βλ. ουτοπικός σοσιαλισμός. «Σοσιαλισμός της ογοράς», βλ. θεωρία του «σοσιαλισμού της αγοράς». Σοσιαλιστική άμιλλα.........................................................................................521 Σοσιαλιστική διευρυμένη αναπαραγωγή............................................. ......522 Σοσιαλιστική εθνικοποίηση...........................................................................524 Σοσιαλιστική εκβιομηχάνιση................................................................... ......525 Σοσιαλιστική επιχείρηση.......................................................................... ......527 Σοσιαλιστική ιδιοκτησία..................................................................................528 Σοσιαλιστική οικονομική ολοκλήρωση........................................................530 Σοσιαλιστική πίστη...........................................................................................532 Σοσιαλιστική συνεταιριστική εργασία................................................... ......534 Σοσιαλιστική συσσώρευση....................................................................... ......535 Σοσιαλιστικό σύστημα λαϊκής οικονομίας................................................536 Σοσιαλιστικός μετασχηματισμός της ογροτικής οικονομίας...................537 Σοσιαλιστικός νόμος του πληθυσμού................................................... ......539

περιεχόμενα Σταθερό κεφάλαιο.................................................................................... «Σταθερότητα του μικρού αγροτικού νοικοκυριού», βλ. θεωρία της « σταθερότητας του μικρού αγροτικού νοικοκυριού». Στασιμοπληθωρισμός................................................................................ Στάσιμος υπερπληθυσμός ...................................................................... Στρατιωτικοβιομηχανικό σύμπλεγμα..................................................... ΣτρατιωτικοποΙηση της οικονομίας των καπιταλιστικών χωρών.. . Στρούβε Πιότρ Μπεργκάρντοβιτς......................................................... Συγκεκριμένη εργασία............................................................................... Συγκεντροποίηση κεφαλαίου.................................................................. Συγκέντρωση κεφαλαίου......................................................................... Συγκέντρωση παραγωγής......................................................................... Συγκεντρωτικά καθαρά έσοδα του κράτους ...................................... «Σύγκλιση», βλ. θεωρία της «σύγκλισης». Συμβούλιο Οικονομικής Αλληλοβοήθειας........................................... Συμμετοχή των εργαζομένων στη διεύθυνση της οικονομίας........ Συνδικάτο.................................................................................................... Συνδυασμένη βιομηχανική παραγωγή................................................... Συνεταιριστική εργασία........................................................................... Συνεταιριστική ιδιοκτησία......................................................................... Συνεταιριστική οργάνωση των επιχειρήσεων στο σοσιαλισμό___ Συνεταιριστικό εμπόριο στην Ε ΣΣΔ........................................................ Συνεταιριστικό σχέδιο του Λένιν............................................................ «Συνεταιριστικός σοσιαλισμός», βλ. θεωρία του «συνεταιριστικού σοσιαλισμού». Σύνθεση του κεφαλαίου, βλ. σξισκή σύνθεση του κεφαλαίου, οργα­ νική σύνθεση του κεφαλαίου και τεχνική σύνθεση του κε­ φαλαίου. Σύνθετη εργασία........................................................................................ Συνολικό πρόγραμμα της επιστημονικοτεχνικής προόδου στην ΕΣΣΔ Συντονισμός των λαϊκο-οικονομικών σχεδίων στις σοσιαλιστικές χώρες................................................................................................... Συσσώρευση κεφαλαίου........................................................................... Συσσώρευση κεφαλαίου πρωταρχική, βλ. πρωταρχική συσσώρευ­ ση κεφολαίου. Συσσώρευση σοσιαλιστική, βλ. σοσιαλιστική συσσώρευση. Σύστημα μισθολόγησης στο σοσιαλισμό........................................... «Σύστημα συμμετοχής»............................................................................. Σχεδιασμένη ανάπτυξη της σοσιαλιστικής οικονομίας...................... «Σχεδιασμένος καπιταλισμός, βλ. θεωρία του «σχεδιασμένου» ή «ρυθμιζόμενου καπιταλισμού». Σχεδιοποίηση προοπτική, βλ. προοπτική σχεδιοποίηση. Σχεδιοποίηση στα κολχόζ.........................................................................

539

540 541 541 542 543 544 545 545 546 548 548 551 553 553 554 555 556 557 558

559 560 562 564

565 566 567

569

περιεχόμενα Σχεδιοποίηση της σοσιαλιστικής οικονομίας.............................................671 Σχεδιοποίηση τρέχουσα, βλ. τρέχουσα σχεδιοποίηση. Σχετική εξαθλίωση του προλεταριάτου................................................. ......674 Σχετική υπεραξία........................................................................................ ......675 Σχετικός υπερπληθυσμός......................................................................... ......676 Τα οικονομικά στο σοσιαλισμό.............................................................. ......678 Τάξεις κοινωνικές............................................................................................680 Τάξη αργοτική, βλ. αγροτιά. Τάξη αστική, βλ. αστική τάξη. Τάξη εργατική, βλ. προλεταριάτο. Ταξική πάλη...................................................................................................... 681 Τελικό κοινωνικό προϊόν ............................................................................ 683 Τεχνική πρόοδος........................................................................................ ..... 683 Τεχνική σύνθεση του κεφαλαίου............................................................ ..... 585 Τεχνικο-βιομηχανικό οικονομικό σχέδιο............................................... ..... 686 Τιμάριθμος στον καπιτολισμό...................................................................... 687 Τιμές λιανικές, βλ. λιανικές τιμές. Τιμές χοντρικές, βλ. χοντρικές τιμές. Τιμή ................................................................................................................... 688 Τιμή μονοπωλιακή, βλ. μονοπωλιακή τιμή. Τιμή παραγωγής........................................................................................ ..... 690 Τιμή συνολλάγμρτος.................................................................................. .....691 Τιμή της γ η ς ....................................................................................................692 Τοκογλυφικό κεφάλαιο...................................................................................593 Τοκομερίδιο......................................................................................................593 Τόκ ος .................................................................................................................594 Τουγκάν-Μπαρανόφσκι........................................................................... .....694 Τράπεζα....................................................................................................... .....695 Τράπεζες στο σοσιαλισμό....................................................................... .....698 Τραπεζικό κεφάλαιο.......................................................................................598 Τ ραπεζογραμμάτια...................................................................................... .....598 Τραστ ......................................................................................................... .....599 Τρέχουσα σχεδιοποίηση........................................................................... .....599 Τρέχων υπερπληθυσμός........................................................................... .....601 Τρόπος ζωής ..................................................................................................601 Τρόπος παραγωγής .......................................................................................603 Τρόπος παραγωγής δουλοκτητικός, βλ. δουλοκτητικός τρόπος πα­ ραγωγής. Τρόπος παραγωγής καπιταλιστικός, βλ. καπιταλιστικός τρόπος πα­ ραγωγής. Τρόπος παραγωγής κομμουνιστικός, βλ. κομμουνιστικός τρόπος παραγωγής.

περιεχόμενα Τρόπος παραγωγής πρωτόγονος, βλ. πρωτόγονος κοινοτικός τρό­ πος παραγωγής. Τρόπος παραγωγής φεουδαρχικός, βλ. φεουδαρχικός τρόπος πα­ ραγωγής. Τσερνισέφσκι Νικολάι ΓοβρΙλοβιτς........................................................ Τυποποίηση ...............................................................................................

605 606

Υλικά και ηθικά κίνητρα της εργασίας στο σοσιαλισμό.................... Υλικοτεχνική βάση του κομμουνισμού................................................. Υλικοτεχνική βάση του σοσιολισμού.................................................... Υλικοτεχνικός εφοδιασμός....................................................................... Υπεραξία..................................................................................................... Υπεραξία απόλυτη, βλ. απόλυτη υπεραξία. Υπεραξία πρόσθετη, βλ. πρόσθετη υπεραξία. Υπεραξία σχετική, βλ. σχετική υπεραξία. Υπερεθνικά μονοπώλια.............................................................................. «Υπεριμπεριαλισμός», βλ. θεωρία του «υπεριμπεριαλισμού». Υπερκέρδη μονοπωλιακά, βλ. μονοπωλιακά υπερκέρδη. Υπερπληθυσμός αγροτικός, βλ. αγροτικός υπερπληθυσμός. Υπερπληθυσμός σχετικός, βλ. σχετικός υπερπληθυσμός. Υπερπληθυσμός τρέχων, βλ. τρέχων υπερπληθυσμός. Υποθήκη........................................................................................................ Υποτίμηση................................................................................................... Ύφεση οικονομική, βλ. οικονομική ύφεση.

608 609 611 612 613

Φεουδαρχική γαιοπρόσοδος................................................................... Φεουδαρχικός τρόπος παραγωγής........................................................ φετιχισμός το εμπορεύματος................................................................... φθίνουσα γονιμότητα του εδάφους, βλ. νόμος της φθίνουσας γο­ νιμότητας του εδάφους. φ ό ρ ο ς .......................................................................................................... φόρος έμμεσος, βλ. ακτσίζ. φόρος κυκλοφορίας ................................................................................ Φουριέ φρανσουά ΜαρΙ Σαρλ............................................................... Φυσική οικονομία...................................................................................... φυσική φ θορά.......................................................................................... φυσικός πλούτος...................................................................................... φυσιοκράτες...............................................................................................

618 618 619

Χάνσεν 'Αλβιν............................................................................................ Χαρακτήρας της εργασίας.......................................................................

629 630

614

616 617

621 623 624 625 625 625 627

περιεχόμενα Χειρωνακτική και πνευματική εργασία, βλ. αντίθεση ανάμεσα στη χειρωνακτική καί πνευματική εργασία και ουσιαστικές διαφο­ ρές ανάμεσα ατην πνευματική και χειρωνακτική εργασία. Χέρτσεν Αλεξάντερ Ιβάνοβιτς................................................................ ΧΙλφερντινγκ Ροδόλφος........................................................................... Χόμπσον Τζων Ά τκ ιν σ ο ν ....................................................................... Χοντρικές τιμ ές.......................................................................................... Χρήμα........................................................................................................... Χρηματικό κεφάλαιο.................................................................................. Χρηματιστήριο............................................................................................ Χρηματιστική ολιγαρχία........................................................................... Χρηματιστικό κεφάλαιο......................................................................... Χρόνια ανεργία.......................................................................................... Χρόνια υποαπασχόληση των επιχειρήσεων......................................... Χρόνος εργασίας αναγκαίος, βλ. αναγκαίος χρόνος εργασίας. Χρόνος εργασίας ατομικός, βλ. ατομικός χρόνος εργασίας. Χρόνος εργασίας κοινωνικά αναγκαίος, βλ. κοινωνικά αναγκαίος χρόνος εργασίας. Χρόνος εργασίας πρόσθετος, βλ. πρόσθετος χρόνος εργασίας. Χρόνος κυκλοφορίας του κεφαλαίου.................................................... Χρόνος κυκλοφορίας των παραγωγικών πόρων .............................. Χρόνος παραγωγής.................................................................................... Χρόνος περιστροφής του κεφαλαίου....................................................

667

631 632 633 633 635 636 637 639 640 640 641

642 643 643 644