Μισός αιώνας και μία ημέρα από τον Μάη του 1968

Κύθηρα: Σε δύσκολους τόπους, σε δύσκολους καιρούς, η (καλή) αρχιτεκτονική και η ζωή το παλεύουν

περιοδιΚή έΚδοση τησ εταιρείασ µελέτησ ελληνιΚού πολιτιΣµού έτοσ 8ο * τεύχοσ 17ο * καλοκαιρι 2018 * τιµή 13 ευρώ

νέος

ΕΡΜΗΣ Ο ΛΟΓΙΟΣ

γιά ἕναν νέο Διαφωτισμό

51

ΑΓΓΕΛΟΣ ΓΟΥΝΟΠΟΥΛΟΣ

Άγγελος Γουνόπουλος Υποψήφιος Διδάκτορας Πολιτικών Επιστημών

Μισός αιώνας και μία ημέρα από τον Μάη του 1968

Όλη η ζωή των κοινωνιών στις οποίες κυριαρχούν οι σύγχρονες συνθήκες παραγωγής εκδηλώνεται σα μία τεράστια συσσώρευση θεαμάτων. Ό,τι είχε άμεσα βιωθεί απομακρύνθηκε σε μία αναπαράσταση. Guy Debord, Η Κοινωνία του Θεάματος

Π

ρομηθέας σημαίνει «ο προνοητικός». Στη «Θεογονία» του Ησίοδου, ο τιτάνας Προμηθέας είναι ευεργέτης του ανθρώπου.1 Ο πρώτος άνθρωπος ήταν αδύναμος απέναντι στη φύση και ο Προμηθέας τον είδε και τον λυπήθηκε, αποφασίζοντας να γίνει ο προστάτης του. Δε θέλει να κάνει κακό στους Θεούς· θέλει να βοηθήσει τους ανθρώπους, όπως όταν κλέβει τη φωτιά από τον Ήφαιστο και τους την χαρίζει, μαθαίνοντάς τους πώς να τη χειρίζονται για να κατασκευάσουν εργαλεία, πώς να τη χρησιμοποιήσουν στις τέχνες, τις επιστήμες και τα γράμματα, αλλάζοντας ριζικά τη ζωή τους. Οι ενέργειές του αψηφούν τις βουλές του Δία, ο οποίος εξοργισμένος του επιβάλλει αιώνια τιμωρία. Η ασέβεια του Προμηθέα καθορίζεται 1

από την ευσέβεια της εποχής, η οποία συνδέεται με τον ιερό τρόμο που προκαλούν οι ισχυροί θεοί. Επιπλέον, η φωτιά που δώρισε στους ανθρώπους μπορεί να τους προσφέρει πολλά οφέλη, αλλά, ταυτόχρονα, μπορεί και να τους κάψει στον πόλεμο, σ’ ένα ατύχημα ή στις φλόγες της ιεράς εξέτασης. Το μέσο χρειάζεται την αγαθή του χρήση για έναν αγαθό σκοπό, έτσι ώστε να είναι πραγματικό δώρο. Ωστόσο, σε κάποιους μύθους, όπως στο Λουκιανό, ο τιτάνας Προμηθέας, με τη βοήθεια της θεάς Αθηνάς, δεν ευεργετεί μόνο τους ανθρώπους, αλλά τους δημιουργεί από πηλό και φωτιά. Ο άνθρωπος είχε φτιαχτεί από φωτιά εξαρχής· ήδη από τη γέννησή του είχε τη φλόγα μέσα του να σιγοκαίει. Μια φλόγα όμως που σιγοκαίει, κάποια στιγμή φουντώνει και γίνεται πυρκαγιά…

Ησίοδος, Θεογονία, 510. 54


Ο κόσμος τη δεκαετία του ’60

κτικό μείγμα αμφισβήτησης που στρέφεται ενάντια στον «υπαρκτό σοσιαλισμό». Ταυτόχρονα, στις Η.Π.Α., το αντιπολεμικό κίνημα που εξεγείρεται για τον τερματισμό της εμπλοκής των Αμερικανών στο Βιετνάμ,3 οι κινητοποιήσεις στα αμερικά-

Η δεκαετία του ’60 ήταν μια συγκλονιστική ιστορική περίοδος και ειδικότερα το 1968 η χρονιά της κορύφωσής της. Το 1967, εκδηλώνεται το κίνημα των καταλήψεων των ιταλών φοιτητών στο Τορίνο, το οποίο την επόμενη χρονιά επεκτείνεται σε ολόκληρη τη χώρα, στη Γερμανία, μέχρι και την Ιαπωνία. Στην Πολωνία, το Μάρτη του 1968, ξεσπούν μεγάλες κινητοποιήσεις εναντίον του φιλοσοβιετικού καθεστώτος του Γκομούλκα (Władysław Gomułka), ενώ η «Άνοιξη της Πράγας» στην Τσεχοσλοβακία και η καταστολή της από τα σοβιετικά τανκς τον Αύγουστο της ίδιας χρονιάς2 συνθέτουν ένα εκρη-

Στις Η.Π.Α., ξεσπούν ογκωδέστατες διαδηλώσεις, κυρίως νέων, κατά του πολέμου στο Βιετνάμ, με τη συνδρομή πολλών παλαίμαχων πολεμιστών που γύρισαν στην πατρίδα τους με εντελώς διαφορετική συνείδηση. Ο πόλεμος αυτός αγγίζει και τη Γαλλία, αφού το Βιετνάμ αποτέλεσε ως το 1954 γαλλική αποικία, η οποία χάθηκε με τη μάχη του Ντιέν Μπιέν Φου. Ο πόλεμος φτάνει στο απόγειό του τα χρόνια 1967-68, όπως και το κίνημα διαμαρτυρίας εναντίον του. Οι Η.Π.Α. εισβάλλουν στο Βιετνάμ το 1965 για να διασφαλίσουν ότι δε θα εκλεγεί ο Χο Τσι Μινχ, ο ηγέτης του κομμουνιστικού κόμματος, ο οποίος αναμενόταν να πάρει ποσοστό γύρω στο 80% ως κεντρική προσωπικότητα των εθνικοαπελευθερωτικών αγώνων στη χώρα. Πεντακόσια περίπου δισεκατομμύρια δολάρια δαπανήθηκαν στον πόλεμο του Βιετνάμ χωρίς να μπορέσει να δικαιολογηθεί η σκοπιμότητά του, πέρα ίσως από την επιβολή του κύρους και την αποθησαύριση των πολεμικών βιομηχανιών, αλλά και ο πειραματισμός ενός θερμού πολέμου των υπερδυνάμεων, αφού στο θέατρο του πολέμου του Βιετνάμ δοκιμάστηκε η σύγκρουση Η.Π.Α. και Σοβιετικής Ένωσης. Το 1968, γίνεται η επίθεση της Τετ στη Σαγκάη του Νοτίου Βιετνάμ από αντάρτες του εθνικοαπελευθερωτικού μετώπου, όπου περίπου 100.000 άνθρωποι σκοτώνονται, αποδεικνύοντας ότι οι Αμερικάνοι δε μπορούν να προστατέψουν πλέον κανένα. Η πλάστιγγα είχε γείρει οριστικά υπέρ των Βιετκόνγκ. Η γαλλική κοινή γνώμη παρακολούθησε τις εξελίξεις με μεγάλο ενδιαφέρον και το συντηρητικό, και άκρως σοβινιστικό, μέρος της γαλλικής κοινωνίας, τάχθηκε στο πλευρό των Αμερικάνων, με αποτέλεσμα το Βιετνάμ να γίνει σύμβολο του γαλλικού ριζοσπαστισμού. Αν η πιο συντηρητική μερίδα της γαλλικής κοινωνίας τάσσονταν κατά του εθνικοαπελευθερωτικού και κοινωνικά ριζοσπαστικού αγώνα των ανταρτών στο Βιετνάμ, τότε σίγουρα η εξεγερμένη νεολαία ήταν

3

Η άνοιξη της Πράγας για τον Milan Kundera γεννιέται από μία πολιτισμική σύγκρουση. Η αυταρχικότητα του σοβιετικού κομμουνισμού δομήθηκε πάνω στο αυτοκρατορικό παρελθόν, ενώ ο βαθύς ατομοκεντρισμός της κεντρικής Ευρώπης αποτελούσε την κοινωνική πραγματικότητα στην Τσεχοσλοβακία. Η πλουραλιστική παράδοση της Δύσης και οι ιδιαίτερες εθνικές ταυτότητες των κομμουνιστικών χωρών στην Τσεχοσλοβακία, την Πολωνία και την Ουγγαρία, γέννησαν την εξέγερση υπό το μανδύα του ανθρωπινότερου σοσιαλισμού ενώ, ουσιαστικά, ζητούσαν το δικαίωμα στον ιδιαίτερο δικό τους τρόπο ζωής. Ωστόσο, μία προσέγγιση που δίνει προτεραιότητα στην οικονομία αναγνωρίζει ότι η Τσεχοσλοβακία ήταν η πιο ισχυρή οικονομικά και η πλέον ανεπτυγμένη βιομηχανικά χώρα του ανατολικού μπλοκ. Μέσα στον κομμουνιστικό καταμερισμό της εργασίας, οι Τσεχοσλοβάκοι προσέφεραν πολλούς πόρους για την ανάπτυξη υποδεέστερων από αυτούς οικονομιών, με αποτέλεσμα την ελάττωση του βιοτικού τους επιπέδου, εξέλιξη που ακόμα και για τις φιλοσοβιετικές κυβερνήσεις της Τσεχοσλοβακίας ευνοούσε την πτώση της πίστης τους στο καθεστώς. Οι προσπάθειες του Ντούμπτσεκ (Alexander Dubček), για τον κοινωνικό και πολιτικό μετασχηματισμό μέσα από τη φιλελευθεροποίηση των θεσμών, οδήγησαν στην επέμβαση των σοβιετικών τανκς.

2

55


νικα πανεπιστήμια,4 οι «Μαύροι Πάνθηρες» και οι χίπις,5 συνθέτουν ένα δυνα-

μικό παζλ. Επιπλέον, τα δικτατορικά καθεστώτα στην Ισπανία και στην Ελλάδα, όπως και οι κινητοποιήσεις στη Γιουγκοσλαβία του Τίτο,6 συμπληρώνουν την εικόνα ενός κόσμου σε αναταραχή, ο οποίος δε μπορεί να είναι πλέον ο ίδιος. Εξάλλου, είχε ήδη προηγηθεί η «πολιτιστική επανάσταση» στην Κίνα.7

απροϋπόθετα μαζί τους. Τα γεγονότα του Μάη του ’68 ξεκινούν από μία συνάντηση στο πανεπιστήμιο της Ναντέρ, εξαιτίας της καταστολής διαδηλώσεων για τον πόλεμο στο Βιετνάμ. 4 Στις μεταπολεμικές Η.Π.Α., με το «New Deal», εδραιώνεται η πεποίθηση ότι όλοι συμμετέχουν σε μία διευρυμένη αστική τάξη («αμερικάνικο όνειρο»). Ωστόσο, ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του ’60 παρατηρείται η αναντιστοιχία ανάμεσα στους πτυχιούχους και τις θέσεις εργασίας. Η είσοδος των νέων στα πανεπιστήμια αυξήθηκε ενώ και η φύση της εργασίας μετασχηματίστηκε. Το αμερικάνικο όνειρο υποσχόταν στους νέους ότι με το δίπλωμά τους θα διευθύνουν ένα μέρος του ονείρου αυτού, ωστόσο, σταδιακά, αυτό που εμφανιζόταν μπροστά τους ήταν ένας εφιάλτης. Η εργασία ήταν αρκετά μονότονη και ελάχιστα δημιουργική. Οι αναταραχές στα πανεπιστήμια προέκυψαν και από τις μεγάλες προσδοκίες μιας μορφωμένης γενιάς, χωρίς ωστόσο να είναι αντισυστημικές. Η ριζοσπαστικότητα των λευκών, έλεγε ο Malcolm X δε φτάνει στο σημείο της βίαιης αντιπαράθεσης και έτσι, δεν αποκτάει αξιώσεις επιτυχίας για την κοινωνική αλλαγή, διότι στην πραγματικότητα δεν καταπιέζεται στις Η.Π.Α. Οι γόνοι των καταπιεστών, θέλοντας να διασκεδάσουν τις τύψεις τους, φτάνουν μέχρι εκείνο το σημείο πέρα από το οποίο αρχίζουν και διακυβεύονται τα πραγματικά τους συμφέροντα. 5 Οι «Μαύροι Πάνθηρες» δημιουργούνται το 1966 από το Μπόμπυ Σηλ (Bobby Seale) και το Χιούι Νιούτον (Huey Newton), οι οποίοι εκμεταλλεύτηκαν τη νομιμότητα της οπλοκατοχής στην πολιτεία της Καλιφόρνια. Οργανώνουν περιπολίες για να ελέγχουν τις αυθαιρεσίες των αστυνομικών και, σύντομα, φτάνουν τα 5.000 μέλη. Την περίοδο της γαλλικής εξέγερσης, ο Νιούτον είναι στη φυλακή κατηγορούμενος για δολοφονία αστυνομικού, για την οποία τελικά θα αθωωθεί. Οι «Μαύροι Πάνθηρες» αποτέλεσαν μία από τις σημαντικότερες συνιστώσες της «Νέας Αριστεράς» στις Η.Π.Α. Υπερασπίστηκαν έναν επαναστατικό εθνικισμό για το «έθνος των μαύρων», διεκδικώντας ελευθερία, αξιοπρέπεια, εξαίρεση από το στρατό, διδαχή της ιστο-

ρίας τους και δικαιοσύνη. Η ισότητα εκείνη την εποχή σήμαινε την απαίτηση για συμμετοχή και την άρση των αποκλεισμών, την επιθυμία για αυτοδιάθεση και αυτονομία. Το κίνημα των χίπις ήταν η άμεση συνέχεια των Μπήτνικς. Το σύνθημα «κάνε έρωτα, όχι πόλεμο» εκφράζει μία ολόκληρη γενιά που επιθυμεί να αποφύγει τον «αργό θάνατο» του κοινωνικού ρόλου που καλείται να παίξει. Τα «παιδιά των λουλουδιών» εξέφρασαν ένα κίνημα αντικουλτούρας κατά της ατομικής ιδιοκτησίας, της σεξουαλικής νόρμας, της εξουσίας και των κοινωνικών ρυθμίσεων.Έζησαν περιπλανώμενοι, δημιουργώντας κοινόβια, επιδιώκοντας την αγάπη και μια νέα παγκόσμια συν-αντίληψη των ανθρώπων. Όμως, το L.S.D. και γενικότερα τα ναρκωτικά βρίσκονταν παντού. Ο πασιφισμός του κινήματος, το Γούντστοκ, το αντιπολεμικό κίνημα, αποτέλεσαν θρυλικές αναφορές για την αμερικάνικη νεολαία. Ο νατουραλιστικός πρωτογονισμός σημαντικού μέρους του κινήματος των χίπις, θα αναπτυχθεί μαζί με τη νέα θρησκευτικότητα της αυτοεκπλήρωσης των ανατολικών μυστικιστικών και εκστατικών ρευμάτων. Η νεολαία στις εύπορες Η.Π.Α. ζητούσε διεξόδους νοήματος προς κάθε κατεύθυνση. 6 Στη Γιουγκοσλαβία, η φοιτητική εξέγερση πήρε σοσιαλιστικά, αντι-γραφειοκρατικά χαρακτηριστικά. Κατηγορώντας το τιτοϊκό καθεστώς ως μη σοσιαλιστικό, ως μια απλή κατάκτηση του κράτους από το κόμμα, οι εξεγερμένοι φοιτητές διεκδίκησαν την αυθεντική σοσιαλιστική κοινωνία, όπου τον έλεγχο θα τον έχουν τα εργατικά συμβούλια και όχι η κομματική νομενκλατούρα. Πολλά από τα αιτήματα των φοιτητών έγιναν αποδεκτά από την κυβέρνηση. 7 Το Μάιο του 1966, ο Μάο ζητά από το λαό να αφήσει 100 λουλούδια να ανθίσουν και 100 από56


Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των κινητοποιήσεων σε ολόκληρο τον κόσμο είναι το πνεύμα ελευθερίας και αμφισβήτησης της εκάστοτε κυριαρχίας. Τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα και αντάρτικα αμφισβητούν τους αποικιοκράτες, ενώ τα κινήματα στις μητροπόλεις βάζουν στο μικροσκόπιο της κριτικής τόσο τον καπιταλιστικό κόσμο, όσο και το σοβιετικό. Στο στόχαστρο των κινημάτων μπαίνει η σοβιετική επικυριαρχία στην Πολωνία, την Ουγγαρία και την Τσεχοσλοβακία. Άλλοτε ασκείται κριτική στα κομμουνιστικά κόμ-

ματα που κυβερνούν, ότι εγκατέλειψαν την επανάσταση (Γιουγκοσλαβία, Κίνα), όταν στην Ιταλία και τη Γερμανία τα πανεπιστήμια και τα εργοστάσια βρίσκονται σε μεγάλη αναταραχή με καταλήψεις σχολών και απεργίες διαρκείας. Στη Λατινική Αμερική, εκδηλώνονται όλες οι αντιθέσεις και βίαιες συγκρούσεις ξεσπούν για την κοινωνική, πολιτική, πολιτιστική και εθνική απελευθέρωση. Εντέλει, το παγκόσμιο περιβάλλον διασχίζεται από ένα επαναστατικό πνεύμα ελευθερίας, όπου η κάθε περίπτωση διαμορφώνεται τόσο από τη διεθνή συγκυρία, όσο και από τις ιδιαιτερότητες της εκάστοτε χώρας. Τα γεγονότα τρέχουν με κατακλυσμιαίους ρυθμούς: στις 18 Μαρτίου του 1968, η σφαγή του Μάι-Λάι στο Βιετνάμ (ενός χωριού 500 ανθρώπων) συγκλονίζει την κοινή γνώμη. Η αντεπίθεση των Βιετκόνγκ είναι σφοδρή. Στα τέλη Μαρτίου, ξεσπά μεγάλη απεργία στη Fiat, όπου 30.000 εργάτες σταματούν τη δουλειά τους, δηλώνοντας πως η εργασιακή ειρήνη έχει τελειώσει. Στις 4 Απριλίου, δολοφονείται ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ στο Μέμφις και ξεσπούν βίαιες ταραχές στις Ηνωμένες Πολιτείες. Στις 11 Απριλίου, ένας φιλοναζιστής τραυματίζει βαριά τον Ρούντυ Ντούτσκε (Rudolf «Rudi» Dutschke), ηγετική μορφή του φοιτητικού κινήματος στη Γερμανία και, στα τέλη του μήνα, εισβάλλει η αστυνομία στο υπό κατάληψη πανεπιστήμιο Columbia στις Η.Π.Α. Το Μάιο, ξεσπά η εξέγερση στη Γαλλία. Τα γεγονότα συνεχίζουν να τρέχουν με ξέφρενους ρυθμούς. Τον Ιούνιο, καταλαμβάνεται το πανεπιστήμιο του Βελιγραδίου, ενώ για τέσσερις μέρες αστυνομία και φοιτητές συγκρούονται στο πανεπιστήμιο του Μπέρκλεϋ.

ψεις να συγκρουστούν. Ο Μάο υποχρεώνει τα διευθυντικά στελέχη να εργαστούν στους αγρούς και τα εργοστάσια, ώστε να γεφυρώσει το χάσμα ανάμεσα σε διευθυντές και διευθυνόμενους. Αυτή η διαίρεση του λαού ήταν σημαντικό πρόβλημα για τη σοσιαλιστική κοινωνία της Κίνας, όπου οι παραδοσιακοί τρόποι παραγωγής, αν και αποτελούσαν πηγές λαϊκής σοφίας, είχαν παραγκωνιστεί από τις τεχνοκρατικές ελίτ και αντικατασταθεί από τις νέες τεχνικές μεθόδους. Την περίοδο αυτή, μέσα στη γραφειοκρατία αναπτύσσονται σημαντικές αντιθέσεις. Ο Μάο περιορίζεται από το κόμμα του, το οποίο επιδιώκει μία γραφειοκρατία σοβιετικού τύπου, προκρίνοντας το δρόμο του κρατικού καπιταλισμού. Ο στρατός, μαοϊκός στο σύνολό του, επιζητά πιο ιδεολογικές κατευθύνσεις, απορρίπτοντας το ρεαλισμό των γραφειοκρατών. Το «κόκκινο βιβλιαράκι» με τις θέσεις του «Μεγάλου Τιμονιέρη» μοιράζεται το 1965 και προετοιμάζει την «πολιτιστική επανάσταση», η οποία ξεκινά επίσημα στις 10 Νοεμβρίου του ’65. Τον Αύγουστο του ’66 χαράσσονται οι βασικές κατευθύνσεις της. Αρχικά, ξεσπά στα πανεπιστήμια, όπου οι «ερυθροφρουροί» θεωρούν ότι παράγεται ο διαχωρισμός σε διευθυντές και διευθυνόμενους με τη δημιουργία των κοινωνικών ελίτ και μετέπειτα διαχέεται στην κοινωνία. Η πολιτιστική επανάσταση έπαιξε σημαντικό ιδεολογικό ρόλο στην εξέγερση του γαλλικού Μάη (σχετικά στο συλλογικό, ’68, Η Παγκόσμια έκρηξη, Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα, 1984, σσ. 46–47 και 50-51). 57


Στα τέλη Ιουλίου, στην Πλατεία των «τριών πολιτισμών» της πόλης του Μεξικού, λίγο πριν από τους Ολυμπιακούς αγώνες, ο στρατός σκοτώνει 22 νεαρούς στις μεγάλες διαδηλώσεις που είχαν ξεσπάσει. Στις 20 και 21 Αυγούστου, εισβάλλει στην Τσεχοσλοβακία ο «Κόκκινος Στρατός». Το Σεπτέμβριο, καταδικάζεται σε 15ετή κάθειρξη ο Νιούτον, ηγέτης των «Μαύρων Πανθήρων» και ξεκινά η καταστολή της οργάνωσης. Πέρα από το παγκόσμιο πολιτικό και πολιτιστικό περιβάλλον, ευρύτεροι οικονομικοί λόγοι της διεθνούς αγοράς θα παίξουν καθοριστικό ρόλο στις εξελίξεις στη Γαλλία, δεσμεύοντας τις επιλογές της κυβέρνησης σε αντιλαϊκές κατευθύνσεις. Πιο συγκεκριμένα, το διάστημα ’65–’68 παγώνουν οι μισθοί, εντείνεται ο ρυθμός παραγωγής, αυξάνονται οι μαζικές απολύσεις, ενώ πλήθος μέτρων οδηγούν στην εκτεταμένη αναδιάρθρωση του παραγωγικού τομέα. Ο βασικός πολιτικός στόχος ήταν η αύξηση της ανταγωνιστικότητας των γαλλικών επιχειρήσεων εν όψει της κατάργησης των προβλεπόμενων από την Ε.Ο.Κ. τελωνειακών δασμών, οι οποίοι θα ετίθεντο σε ισχύ από την 1η Ιουλίου του 1968. Ο γαλλογερμανικός άξονας αποτέλεσε τη βάση της Ε.Ο.Κ., ωστόσο η οικονομική ενοποίηση χωρίς πολιτική ενότητα, άφηνε τα αδύναμα κοινωνικά στρώματα χωρίς πολιτική προστασία. Η εξέλιξη της ευρωπαϊκής ενοποίησης δε συντελέστηκε ανεξάρτητα από τη γενιά του 1968. Τέλος, την περίοδο αυτή, εντείνονται οι μεταναστευτικές ροές προς τη Γαλλία, με τους εισερχόμενους να αγγίζουν τους 300.000 ανθρώπους το χρόνο. Η μετανάστευση συμπίεσε τους μισθούς και έθεσε σε επαναδιαπραγμάτευση το σύνολο των εργασιακών δικαιωμάτων, διχάζο-

ντας τη γαλλική κοινωνία σε ιδεολογικό και πολιτισμικό επίπεδο. Το συγκεκριμένο πρόβλημα ήρθε να προστεθεί σε εκείνο των αποίκων από την Αλγερία (περίπου 1.500.000), τους οποίους δέχονταν η μητροπολιτική Γαλλία από το 1962, μετά τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα στην πρώην αποικία της. Οι εξελίξεις στην Αλγερία διχάζουν τη γαλλική κοινωνία ανάμεσα στους σοβινιστές υποστηρικτές της αποικιακής Γαλλίας και τους σφοδρούς επικριτές τους.

Η ιστορία του Μάη του ’68 Το Μάη του 1968, η Γαλλία συνταράσσεται από απεργίες και καταλήψεις πανεπιστημιακών σχολών σε ένα ευρύτερο εξεγερσιακό πνεύμα. Ο πρόεδρος της χώρας, Σαρλ Ντε Γκωλ (Charles de Gaulle), δηλώνει στην τηλεόραση: Αυτή η έκρηξη προκλήθηκε από μερικές ομάδες που εξεγείρονται ενάντια στη σύγχρονη κοινωνία, ενάντια στην καταναλωτική κοινωνία, ενάντια στην τεχνοκρατική κοινωνία, είτε είναι κομμουνιστική, όπως στα ανατολικά κράτη, είτε καπιταλιστική, όπως στη Δύση. Από ομάδες που, εξάλλου, δεν ξέρουν καθόλου με τι θα την αντικαταστήσουν και που τρέφονται με άρνηση, με καταστροφή, με βία, με αναρχία, ομάδες που υψώνουν τη μαύρη σημαία.8 Ο Ντε Γκωλ έχει δίκιο ότι η εξέγερση στράφηκε ενάντια στη γραφειοκρατία, τόσο την καπιταλιστική, όσο και την κομμουνιστική, αλλά υπερβάλλει όταν δηλώνει ότι ο γαλλικός Μάης αποτελούσε τη συνέπεια της δράσης μερικών ομάδων Παρατίθεται στο: Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης, Μάης του ’68: η Περιπέτεια, Ερατώ, Αθήνα, 2001, σελ. 17.

8

58


που υψώνουν τη μαύρη σημαία. Μαζί με τις απρόβλεπτες εξεγέρσεις ξεσπούν και πλήθος από οργανωμένες, και κομματικά κινητοποιημένες, απεργίες εργοστασίων. Πολλά από τα γεγονότα που προηγήθηκαν προετοίμασαν την αντι-καταναλωτική κριτική, τα αιτήματα παγκόσμιας αλληλεγγύης στα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα και, κυρίως, για την αντίσταση του λαού του Βιετνάμ, αλλά και την προσωπική επιθυμία για την αυτονομία από τις κοινωνικές νόρμες, τις πολιτισμικές δεσμεύσεις, κ.λπ. Οι εξελίξεις μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο θέτουν μεγάλα ερωτήματα στα πολιτικά και κοινωνικά κινήματα. Ένα «φάντασμα» ελευθερίας πλανάται πάνω από ολόκληρο τον κόσμο, παίρνοντας άλλοτε τη μορφή αστικών δυνάμεων, άλλοτε αριστερών οργανώσεων και άλλοτε αναρχικών και ελευθεριακών ομάδων.9 Δεν είναι το «φάντασμα» της αναρχίας που υψώνει τη μαύρη σημαία, όπως δήλωνε ο Ντε Γκωλ, αλλά μια ευρύτερη πολιτισμική και κοινωνική αμφισβήτηση που διατρέχει τον κόσμο: ένα «φάντασμα» εκδημοκρατισμού αναστατώνει το ρωμαιοκαθολικό κόσμο, οδηγώντας στις ιστορικές αλλαγές της Β΄ Βατικανής Συνόδου, συνταράσσει τη Λατινική Αμερική με τη «Θεολογία της Απελευθέρωσης»10 και ολόκληρο τον «Τρίτο Κόσμο» με τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα, εκφράζεται στην

Κίνα με την «Πολιτιστική Επανάσταση», κινείται στις Η.Π.Α. με το «movement»,11 φτάνει στην Ελλάδα ως πολιτισμική παλιγγενεσία, έως ότου μπει στο ψυγείο της ιστορίας με το πραξικόπημα των συνταγματαρχών, συναντά τα «παιδιά των λουλουδιών», αναπτύσσεται στο αντιπολεμικό, το οικολογικό, το φεμινιστικό, το αντιρατσιστικό και το αντιπυρηνικό κίνημα. Στη φιλοσοφία, την τέχνη και τα γράμματα, μια μετα-μοντέρνα αμφισβήτηση της θετικιστικής νεοτερικότητας και των «μεγάλων αφηγήσεων» του φιλελευθερισμού και του κομμουνισμού αναζητά και προωθεί την «αυθεντική» ανάπτυξη των ανθρώπινων κοινωνιών. Η Γαλλία του 1968, ως κομβικός χρόνος και τόπος της επανάστασης των ηθών, των συνηθειών, των αντιλήψεων, των συμβολικών κόσμων, της επικοινωνίας και της έκρηξης της φαντασίας, συνέβαλε στην αλλαγή του κόσμου, την οποία και εξέφρασε, ακόμα κι αν δεν κατόρθωσε το αδύνατο, ούτε και άλλαξε τον κόσμο και τις εξουσίες του κατά πως είχε ονειρευτεί ή υποσχεθεί.

Τα γεγονότα12 Συλλογικό, The Movement: το Αμερικάνικο ’68, μτφρ. Σ. Κακουριώτης, Γ. Καραμπελιάς, Γ. Κώτσου, Κομμούνα, Αθήνα, 1988. 12 Για τα γεγονότα του Μάη του ’68 και το παγκόσμιο περιβάλλον παραπέμπουμε στα: Χριστίνα Μπάρτσα, Γιάννης Σκαλιδάκης και Ερρίκος Φινάλης (επιμ.), ’68 Ντοκουμέντα μιας Γενιάς που Άλλαξε τον Κόσμο, Α/συνέχεια, Αθήνα, 2008· Paul Matic, Fredy Perlman κ.ά., 1968: Η Χρονιά που Συγκλόνισε τον Κόσμο, μτφρ. Νίκος Β. Αλεξίου, Νότης Πάτσαλος και Αχιλλέας Καλαμάρας, Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα, 1998· Informations Correspondance Ouvrier (I.C.O.) και Daniel Cohn–Benditt, Μάης 1968: Το Μήνυμα των Οδοφραγμάτων, Ελεύθερος τύπος, Αθήνα, χ.χ.· 11

Maurice Brinton, Η Ελευθεριακή Ρωγμή: Γαλλικός Μάης ’68, μτφρ. Νίκος Παπαδόπουλος, Κώστας Λουκόπουλος και Βάσω Τζάνη, Άρδην, Αθήνα, 1995. 10 Άγγελος Γουνόπουλος, «Η Θεολογία της Απελευθέρωσης στην Ενσαρκωμένη Λατινική Αμερική», νέος Ερμής ο Λόγιος, τχ.11, Χειμώνας 2015, σσ. 225-239. 9

59


Την άνοιξη του 1967, η Γαλλία σαρώνεται από απεργίες, ενώ παράλληλα τα κόμματα της αριστεράς ενισχύουν τα ποσοστά τους στις βουλευτικές εκλογές. Το καλοκαίρι του ’67, η κυβέρνηση ψηφίζει νόμους που περιορίζουν τα ασφαλιστικά δικαιώματα των πολιτών και το χειμώνα της ίδιας χρονιάς αυξάνονται οι φόροι. Η C.G.T.13 μαζί με την C.F.D.T.14 κηρύσσουν 24ωρη απεργία. Στις αρχές του ’68, οι άνεργοι στη Γαλλία φτάνουν τις 500.000. Στις 2 Μαρτίου του 1968, ξεσπούν διαδηλώσεις στις φοιτητικές εστίες με αιτήματα την αλλαγή του κανονισμού και τη φιλελευθεροποίησή του ενώ, στις 21 Μάρτη, γίνονται διαδηλώσεις στη Ναντέρ εναντίον της αστυνομικής βίας εξαιτίας των γεγονότων του Ιανουαρίου.15

Στις 22 Μάρτη του ’68, συλλαμβάνονται οι ηγέτες της «Εθνικής Επιτροπής για το Βιετνάμ» (C.N.V.). Εκατόν σαράντα περίπου διαμαρτυρόμενοι καταλαμβάνουν ένα αμφιθέατρο στη Ναντέρ. Οι «Λυσσασμένοι» αποχωρούν από τη συνάντηση σε ένδειξη διαμαρτυρίας για την ύπαρξη σταλινικών στη συνέλευση, ενώ οι υπόλοιποι συμφωνούν ότι είναι αδύνατο να βρουν κοινή ιδεολογική πλατφόρμα και αποφασίζουν να ενωθούν στην πολιτική δράση υπό το όνομα «Κίνημα 22ας Μάρτη».16 Στη συνάντηση συμμετέχει ο νεαρός Ντανιέλ Κον–Μπεντίτ (Daniel Cohn-Bendit), μέλος του περιοδικού «Κόκκινο/Μαύρο», ο οποίος, μαζί με τους Αλαίν Ζεσμάρ (Alain Geismar), Αλαίν Κριβίν (Alain Krivine) και Ζακ Σωβαζό (Jacques Sauvageot), θα γίνουν οι πιο γνωστοί ηγέτες του κινήματος. Όμως, τα γεγονότα δεν περιορίζονται στους πανεπιστημιακούς κύκλους. Στις 25 Απριλίου του 1968, ξεσπούν απεργίες σε ολόκληρη τη χώρα και ο Βαλντέκ Ροσσέ (Waldeck Rochet), γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος Γαλλίας,

Guido Viale και Renzo Del Carria, ’68 η Παγκόσμια Έκρηξη, μτφρ. Αθηνά Κασάπη και Ομάδα Ελλήνων Φοιτητών Εξωτερικού, επιμ. Χριστίνα Σταματοπούλου και Γιώργος Καραμπελιάς, Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα, 1984· Patrick Seale και Maureen McConville, Η Γαλλική Επανάσταση του 1968, Εργατική Πάλη, Αθήνα, 2005· Τέλος, για μια μαρτυρία μέσα από τα μάτια των Ελλήνων που βρέθηκαν στη Γαλλία το ’68, στο: Βάσια Καρκαγιάννη-Καραμπελιά, «Ο Μάης του ’68, σήμερα…», Ουτοπία, τχ. 79, Μάρτιος-Απρίλιος 2008, σσ. 37-50. 13 «Γενική Συνομοσπονδία Εργασίας», η μεγαλύτερη εργατική ένωση της Γαλλίας, ελεγχόμενη από το Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας. 14 «Γαλλική Δημοκρατική Συνομοσπονδία Εργασίας», οργάνωση ανεξάρτητη από κόμματα, προερχόμενη από τη «Χριστιανική Συνομοσπονδία Εργατών». 15 Στη Ναντέρ είχε μεταφερθεί το πανεπιστήμιο του Παρισιού λόγω χωροταξικών προβλημάτων. Τον Ιανουάριο του 1968, λίγοι επαναστατημένοι νέοι, οι οποίοι αργότερα θα συγκροτήσουν την ομάδα των «Λυσσασμένων» (Enragés), ξεκινούν αγώνα εναντίον της αστυνομίας που κυκλοφορεί

με πολιτικά ρούχα στο Πανεπιστήμιο. Οι φοιτητές φωτογραφίζουν τους αστυνομικούς και αναρτούν τις φωτογραφίες παντού μέσα στο πανεπιστήμιο. Ο κοσμήτορας της σχολής καλεί την αστυνομία να παρέμβει και οι «Λυσσασμένοι», αριστεριστές και αναρχικοί, αντιπαρατίθενται βίαια μαζί της. Οι «Λυσσασμένοι» ήταν ομάδες παρέμβασης στις πανεπιστημιακές αίθουσες την ώρα της διδασκαλίας. Εμπνεύστηκαν το όνομά τους από μία εξτρεμιστική επαναστατική ομάδα με το ίδιο όνομα στην επανάσταση του 1789, όπου συμμετείχαν οι Jacques Roux, Jean Varlet, Thophile Leclerc και Claire Lacombe. 16 Οι θέσεις του κινήματος «22 Μάρτη» στο: I.C.O. και Daniel Cohn–Bendit, Μάης 1968: Το Μήνυμα των Οδοφραγμάτων, Ελεύθερος Τύπος, (χ.χ.), σσ. 52-55. 60


καταγγέλλει τον τυχοδιωκτισμό των φοιτητικών κινητοποιήσεων. Στις 3 του Μάη, ο πρύτανης της Σορβόννης καλεί τους αστυνομικούς να μπουν στο Πανεπιστήμιο, φοβούμενος ταραχές. Ο πανεπιστημιακός χώρος της Ναντέρ καταλαμβάνεται από 500 άντρες των δυνάμεων C.R.S (αστυνομικές δυνάμεις καταστολής, ανάλογες με τα δικά μας Μ.Α.Τ.). Ως αντίδραση στο κλείσιμο της Ναντέρ, ξεσπούν διαδηλώσεις διαμαρτυρίας στη Σορβόννη. Η αστυνομία προβαίνει σε 596 συλλήψεις και η Σορβόννη κλείνει. Μέσα στους συλληφθέντες βρίσκονται σχεδόν όλοι όσοι συμμετείχαν στο κίνημα της «22ας Μάρτη» και πολλοί «Λυσσασμένοι». Η αυτοκινητοπομπή των συλληφθέντων περνά από το Καρτιέ Λατέν και προκαλεί την άμεση αντίδραση των εκεί παρευρισκομένων φοιτητών, με αποτέλεσμα να ξεσπάσουν οδομαχίες. Την Κυριακή 5 Μάη, ο Υπουργός Παιδείας, Αλαίν Περεφίτ (Alain Peyrefitte), απαγορεύει κάθε διαδήλωση στην περιοχή του Παρισιού. Τη Δευτέρα 6 Μάη, αρχίζουν οι πρώτες καταλήψεις πανεπιστημιακών σχολών και, την ίδια στιγμή, εκτυλίσσονται βίαιες συγκρούσεις στους δρόμους του Παρισιού. Η κατάσταση γίνεται ανεξέλεγκτη, καθώς η αναταραχή κορυφώνεται με οδοφράγματα σε πολλά σημεία της πόλης. Αυτοκίνητα αναποδογυρίζουν, καταστήματα λεηλατούνται, καταστροφές και φωτιές παντού. Την ίδια ημέρα, κηρύσσουν απεργία δεκαπέντε λύκεια του Παρισιού και οι σχολές θετικών επιστημών του Μονπελιέ, της Μασσαλίας και της Ντιζόν. Την Παρασκευή 10 του Μάη, 20.000 περίπου άτομα παραμένουν στο Καρτιέ Λατέν μέχρι να φύγει η αστυνομία από τη Σορβόννη. Στήνονται πάνω από 60 οδο-

φράγματα και οι συγκρούσεις διαρκούν ολόκληρο το βράδυ. Καταστρέφονται τουλάχιστον 180 αυτοκίνητα, 20 από τα 30 λύκεια του Παρισιού είναι σε αποχή, ενώ έχουν καταληφθεί 354 σχολές σε ολόκληρη τη χώρα. Συλλαμβάνονται περίπου 500 άτομα. Την Κυριακή 12 Μάη, περίπου ένα εκατομμύριο άτομα διαδηλώνουν στο Παρίσι, ενώ οι διαμαρτυρίες εξαπλώνονται και αλλού (διαδηλώνουν 50.000 άνθρωποι στη Μασσαλία, 40.000 στην Τουλούζη). Την ίδια ημέρα, κηρύσσεται γενική απεργία από όλα τα εργατικά συνδικάτα. Στις κινητοποιήσεις συμμετέχουν πλήθος από ενώσεις φοιτητών και καθηγητών, όπως κι ένα μεγάλο μέρος φορέων και κοινωνικών οργανώσεων. Στη Ναντέρ, 57 καθηγητές υπογράφουν κείμενο, δηλώνοντας ότι η εκπαίδευση είναι νεκρή. Οι Κοσμήτορες όλων των σχολών Κοινωνικών Επιστημών διακηρύσσουν την πρόθεση τους να παραιτηθούν αν δεν ολοκληρωθεί η αυτονομία των πανεπιστημίων από το κράτος. Η Σορβόννη γίνεται το κέντρο της εξέγερσης. Στις 14 Μάη, το Πανεπιστήμιο της Ναντέρ διακηρύσσει την αυτονομία του. Ως το βράδυ, καταλαμβάνονται ή απεργούν όλα τα πανεπιστήμια της χώρας, με βασικό αίτημα τη συμμετοχή των φοιτητών στις αποφάσεις των ιδρυμάτων. Την ίδια ημέρα, ιδρύεται η επιτροπή «Λυσσασμένων-Καταστασιακών» (Enrages– Internationale Situationiste), ολοκληρώνοντας τις επαφές που είχαν ξεκινήσει ανάμεσα στις δύο ομάδες ήδη από τις 21 Φλεβάρη.17 Το κίνημα «22 Μάρτη» βρισκόταν σε ιδεολογική αντιπαράθεση με τους «Λυσσασμένους» και τους «Καταστασιακούς» (Rene Vienet, Μάης

17

61


Άνθρωποι και ομάδες, μέσα στον εξεγερσιακό πυρετό, βιώνουν ένα απελευθερωτικό πνεύμα αμφισβήτησης, το οποίο κυριαρχεί στους δρόμους του Παρισιού. Ένα στοίχημα ανοίγει για το τι τελικά θα μείνει στην ιστορία μέσα από όλες αυτές τις διεργασίες. Τα γκράφιτι μπαίνουν στη ζωή της πόλης ως σημάδι ελευθερίας και έκφρασης στο δημόσιο χώρο, ενώ οι παντός είδους συνελεύσεις, όπου συμμετέχουν πλήθος από νεολαίους και οργανώσεις18, αναζητούν εναλλακτικές διεξόδους σε ολοένα και περισσότερα ζητήματα, μέσα από πολύωρες συζητήσεις και αντιπαραθέσεις. Στα εργοστάσια δεν κυριαρχεί το αντισυστημικό πνεύμα, αν και η ρητορεία που αναπτύσσεται σε πολλές περιπτώσεις είναι επαναστατική. Τρεις κυρίως τάσεις εμφανίζονται: η πρώτη, ζητά την εθνικοποίηση των εργοστασίων και την απόκτηση της εξουσίας που θα δημιουργούσε

σταδιακά το εργατικό κράτος. Αυτή ήταν η άποψη του Κ.Κ.Γ. Σε αυτή την περίπτωση, οι παραγωγικές σχέσεις σε ό,τι αφορά τις ιεραρχικές δομές και το διαχωρισμό χειρωνακτικής και διανοητικής εργασίας δε φαίνεται να άλλαζαν καθόλου. Τα κομμουνιστικά κόμματα έβλεπαν με μεγάλο σκεπτικισμό την άρση ενός τέτοιου διαχωρισμού, θεωρώντας τον ως ρομαντικό ουτοπισμό και λαϊκισμό, που δεν μπορεί να είναι καθόλου αποτελεσματικός στην πράξη. Ένα κράτος λέγεται «εργατικό», εφόσον εξυπηρετεί τα συμφέροντα της εργατικής τάξης και όχι στο βαθμό που κατορθώνει να άρει το διαχωρισμό χειρωνακτικής εργασίας και διευθυντικών στελεχών. Η δεύτερη ριζοσπαστική τάση καλούσε τους εργάτες να διαχειριστούν οι ίδιοι τα εργοστάσια. Η κριτική που ασκήθηκε σε αυτή τη θέση υποστήριξε ότι οι υπέρμαχοί της δεν κατανοούσαν ότι η αλλοτρίωση διαιωνίζεται και με αυτό τον τρόπο, αφού το εργοστάσιο ως δομή στηρίζεται εκ των πραγμάτων στον καταμερισμό της εργασίας και στην ιεραρχία. Συνεπώς, αν διατηρηθεί η εργοστασιακή γραμμή παραγωγής, τότε η καθολική εποπτεία και ο έλεγχος της παραγωγής από τους εμπλεκόμενους θα είναι αδύνατη. Η άρση της αλλοτρίωσης των εργατών θα εμποδίζεται από τις εργασιακές μεθόδους. Έτσι αναπτύχθηκε η τρίτη τάση, η οποία επεδίωκε την κατάργηση του εργοστασίου ως δομής και την αντικατάσταση του συγκεκριμένου τρόπου παραγωγής από κάποιο πιο ολιστικό, όπου με διάφορες πρακτικές (εκ περιτροπής αλλαγή στα καθήκοντα, συνελεύσεις όπου θα αποφασίζονται οι δράσεις, κ.λπ.), θα περιορίζεται ο εργοστασιακός καταμερισμός της εργασίας. Επιπλέον, ο έλεγχος

1968: Λυσσασμένοι και Σιτουασιονιστές μέσα στο Κίνημα των Καταλήψεων, Διεθνής Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 1978). Όταν στις 14 Μάρτη καταλαμβάνεται η Σορβόννη από τους φοιτητές, η «Επιτροπή Κουλτούρα και Δημιουργικότητα» του κινήματος «22 Μάρτη» αφισοκολλούσε πάνω στα συνθήματα των «Λυσσασμένων». Στη Σορβόννη, οι «Λυσσασμένοι–Καταστασιακοί» ήταν σημαντική συνιστώσα της κατάληψης, χωρίς όμως να αποτελούν την πλειοψηφία, συνυπάρχοντας με πολυπληθέστερες αριστερίστικες ομάδες. Οι αριστεριστές κατηγορούν τους αναρχικούς για απολυτότητα και ελιτισμό, ενώ οι αναρχικοί καταγγέλλουν τους αριστερούς ως γραφειοκράτες και εκμεταλλευτές των κινητοποιήσεων. Στο τέλος των κινητοποιήσεων, αλληλοκατηγορούνται ως υπαίτιοι της αποτυχίας της εξέγερσης. 18 Σχετικά με τις ταινίες και τα ντοκιμαντέρ για το Μάη του ’68, στο: Ανδρέας Παγουλάτος, «Κινηματογραφικές Καταγραφές του Επαναστατικού Μάη του ’68», Ουτοπία, τχ.79, Μάρτιος-Απρίλιος 2008, σσ. 149-159. 62


της παραγωγής, της διανομής, της διοίκησης, κ.λπ., θα γίνεται από το σύνολο της κοινωνίας και όχι αποκλειστικά από τους εργαζομένους των εργοστασίων. Με τον τρόπο αυτό επιδιώκετο, όχι απλά η αλλαγή του ιδιοκτήτη, αλλά η κατάργηση της ίδιας της ιδιοκτησίας.19 Για τους υποστηρικτές αυτής της θέσης, η μη κατανόησή της από το κίνημα αποτέλεσε μία σημαντική αιτία της οπισθοχώρησής του. Αντίθετα, τα κομμουνιστικά κόμματα θεωρούσαν αυτή την τάση ως ακραία ιδεαλιστική και ουτοπική.20 Στην τρίτη τάση μπορούμε να εντάξουμε την ομάδα «Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα» του Κορνήλιου Καστοριάδη, η οποία θα υπερασπιστεί την ουσιαστική κατάργηση της εργοστασιακής τυποποίησης.21 Η μειωμένη αποδοχή αυτής της

άποψης και η κυριαρχία των μεταρρυθμιστικών αιτημάτων στους εργασιακούς χώρους έπεισαν τον Καστοριάδη ότι τα γεγονότα του Μάη ήταν κυρίως εκδηλώσεις του φοιτητικού κινήματος. Ωστόσο, οι εργατικές απεργίες αυτής της περιόδου ήταν από τις μεγαλύτερες της γαλλικής ιστορίας. Οι θέσεις, όπως αυτή του Καστοριάδη, έχουν νόημα μόνο μέσα στη διαλεκτική αντιπαράθεση ρεφορμισμού και επανάστασης. Πράγματι, αν και οι απεργοί στα εργοστάσια δε ζήτησαν την ανατροπή του κοινωνικού συστήματος, όπως θα ήθελαν οι ριζοσπαστικές ομάδες που εντάσσονται στη λογική της επανάστασης για τον καθολικό κοινωνικό μετασχηματισμό, εντούτοις συνέβαλαν στην πολιτισμική αλλαγή, μέρος μιας ευρύτερης κοσμογονίας της δεκαετίας του ’60. Ο «εργατικός Μάης» θα οπισθοχω-

Παραπέμπουμε στο κείμενο του Πέρλμαν στο: (I.C.O.) και D. Cohn–Bendit, ό.π., σσ. 157-160. 20 Το επιχείρημα της τρίτης τάσης διατυπώθηκε από το σπουδαίο μαρξιστή φιλόσοφο Γκέοργκ Λούκατς (Georg Lukacs). Μετά από συστάσεις της κεντρικής επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος, ο Lukacs αποκηρύσσει τη θέση του ακολουθώντας την κομματική γραμμή (σχετικά με το θέμα στο: John Holloway, Ας Αλλάξουμε τον Κόσμο χωρίς να Καταλάβουμε την Εξουσία, μτφρ. Άννα Χόλογουεη, Σαββάλας, Αθήνα 2005). 21 Η ομάδα «Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα» υπήρχε από το 1948 και διατηρήθηκε μέχρι και το 1967, δίνοντας το όνομά της στο περιοδικό που εξέδιδε «Socialisme ou Barbarie». Ιδρυτικά μέλη της ήταν ο Κλωντ Λεφόρ (Claude Lefort) και ο Κορνήλιος Καστοριάδης. Η ομάδα χαρακτηρίζεται από τη σφοδρή κριτική της στο σοβιετικό μοντέλο, ερμηνεύοντάς το ως γραφειοκρατικό κρατικό καπιταλισμό. Η βασική κοινωνική αντίθεση, γράφουν οι εκδότες του περιοδικού, δεν είναι μόνο ανάμεσα σε ιδιοκτήτες μέσων παραγωγής και εργάτες που τους διαθέτουν την εργατική τους δύναμη, αλλά και η αντίθεση ανάμεσα σε αυτούς που έχουν την εξουσία 19

να παίρνουν τις αποφάσεις και σε αυτούς που τις εκτελούν. Το παράδειγμα της ουγγρικής επανάστασης και η δημιουργία των «Εργατικών Συμβουλίων» φανερώνουν την κατεύθυνση που καλείται να πάρει οποιοδήποτε κίνημα πορεύεται προς τη σοσιαλιστική κοινωνία και την αυτονομία του υποκειμένου. Τέλη δεκαετίας του ’50, ο Γκυ Ντεμπόρ (Guy Debord) έρχεται σε επαφή με την ομάδα και για κάποιο διάστημα γίνεται μέλος της. Αργότερα, στο έκτο τεύχος της «Καταστασιακής Διεθνούς», διαβάζουμε ότι οι «καταστασιακοί» υιοθετούν την ιδέα των εργατικών συμβουλίων και της κατάργησης της διαίρεσης ανάμεσα σε αυτούς που αποφασίζουν και αυτούς που διατάζουν, δηλώνοντας ότι βρίσκονται κοντά στα εργατικά κινήματα που ενδιαφέρονται να προωθήσουν αυτές τις πρακτικές θέσεις. Το κίνημα της «ιταλικής αυτονομίας» αναγνώρισε τις επιρροές του από την ομάδα «Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα», αν και αυτές είναι εμφανώς μικρότερες σε σχέση με τους «καταστασιακούς» (Steve Wright, Η Έφοδος στον Ουρανό: Ταξική Σύνθεση και Ταξική Πάλη στον Ιταλικό Αυτόνομο Μαρξισμό, Κόκκινο Νήμα, Αθήνα 2012). 63


ρήσει μπροστά στον «πολιτισμικό Μάη» και το «Μάη της νεολαίας».22 Ο Καστοριάδης, σχολιάζοντας την κριτική που θα δεχθεί το Κ.Κ.Γ. για την υπονόμευση της ριζοσπαστικοποίησης των απεργιών και τη συνθηκολόγηση με την κυβέρνηση, αν και δεν θα επιδοκιμάσει τη στάση του, θα απορρίψει κάθε ερμηνεία περί «προδοσίας» ή «συνωμοσίας» των συνδικαλιστικών του ηγεσιών.23 Ταυτόχρονα, αναδεικνύει τις ευθύνες και τις μέριμνες του προλεταριάτου, αναγνωρίζοντας την προσκόλλησή του στην ιδιωτικοποίηση, την άρνησή του να επωμιστεί υποθέσεις του συνόλου, το κυνηγητό της κατανάλωσης

και την αποδοχή της ιεραρχίας, κ.λπ.24 Ανεξάρτητα, όμως, από τις εκάστοτε αποτιμήσεις για τις εργατικές κινητοποιήσεις κατά το Μάη του ’68, γεγονός είναι ότι διάφορα κοινωνικά στρώματα εισέρχονται δυναμικά στο ιστορικό προσκήνιο. Ένα σημαντικό μέρος της κοινωνίας, κουρασμένο από τον κατακερματισμό του καθημερινού χρόνου και τη μονοτονία της καθημερινής επαναλαμβανόμενης εργασίας, κραυγάζει για την κάθε χαμένη του στιγμή, για το εφήμερο και την απώλειά του μέσα στην κυριαρχία του εμπορεύματος και της εξουσίας. Ταυτόχρονα, αισθάνεται ότι υπάρχουν οι όροι για να διεκδικήσει μεγαλύτερη ελευθερία από αυτή που του παρέχει μια συγκεκριμένη ιστορική συνθήκη, αγνοώντας ορισμένες φορές την κατεύθυνση που η δική του δράση θα της προσδώσει. Έτσι, διαβάζουμε ένα σύνθημα με την υπογραφή της «Νεολαίας Μαρξιστών Πεσιμιστών»: «Κάτω το σοβαρό, ζήτω το εφήμερο». Το παιχνίδι και η γιορτή εμφανίζονται από ορισμένες «πρωτοπορίες» ως το εφαλτήριο για την παρουσία, αλλά και τη διαστολή του συρρικνωμένου και κατακερματισμένου χρόνου.25

Για μια αποτίμηση του «εργατικού Μάη» στο: Βασίλης Μηνακάκης, «Ο Εργατικός «Μάης»», Ουτοπία, τχ. 79, Μάρτιος-Απρίλιος 2008, σσ. 115-132. 23 Χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν οι «καταστασιακοί», οι οποίοι θεωρούσαν το γαλλικό Μάη ως μία προλεταριακή επανάσταση που γρήγορα εγκαταλείφθηκε από τους φοιτητές (από τους 150.000 παριζιάνους φοιτητές στα γεγονότα του Μάη έλαβαν μέρος περίπου 10 με 20.000 άτομα) και χειραγωγήθηκε από τα συνδικάτα. Ο Ρενέ Βιενέ (Rene Vienet) περιγελά πολλές εφημερίδες της εποχής που ταύτιζαν τους «καταστασιακούς» με τους αναρχικούς, γράφοντας: «Παρά το ολοφάνερο της ανάπτυξης από την Καταστασιακή Διεθνή της ιστορικής σκέψης, προϊόντος της μεθόδου του Hegel και του Marx, ο τύπος προσπάθησε να ταυτίσει τους Σιτουασιονιστές με τον αναρχισμό» (Rene Vienet, ό.π., σελ.12). Οι «καταστασιακοί» αποδέχονταν, όπως και οι μαρξιστές, τον ιστορικό ρόλο του προλεταριάτου για την κοινωνική αλλαγή, υποστηρίζοντας ότι «[…] μόνο το προλεταριάτο αποσαφηνίζει με την αυτοάρνησή του το εγχείρημα της γενικευμένης αυτοδιεύθυνσης, επειδή το εμπεριέχει αντικειμενικά και υποκειμενικά» (Internationale Situationniste, «Η Γενικευμένη Αυτοδιεύθυνση και η Συμβουλιακή Οργάνωση», Πεζοδρόμιο, τχ. 3, σελ. 68). 22

Κορνήλιος Καστοριάδης, Η Γαλλική Κοινωνία, Ύψιλον, Αθήνα 1986. 25 Για τους «καταστασιακούς» η φύση και η ζωή είναι πρόσκαιρη, όπως ο πλούτος, τα αγαθά και οι απολαύσεις. Χρησιμοποίησαν τους στίχους του Ομάρ Καγιάμ για να προκρίνουν το «βασίλειο» της κινητικότητας, του εφήμερου και του πάθους της μοναδικής και ανεπανάληπτης στιγμής που εκδηλώνεται στο χάσιμο ενός έργου που δεν αφήνει ίχνη. Η ομορφιά τού να ξαναρχίζεις από το μηδέν γίνεται το βασικό ζητούμενο, όταν η ανάγκη και η επιθυμία για ασφάλεια και σταθερότητα γίνεται αντιληπτή ως αιτία ολοκληρωτισμού και προσπάθεια κυριαρχίας από αυτόν που την παρέχει. 24

64


Η εξουσία, η ιεραρχία, η ειδίκευση, το κράτος, τα κόμματα, τα συνδικάτα, η πολιτική και η ηθική, η αυθεντία του ειδικού και του καθηγητή, οι κοινωνικές νόρμες και συμπεριφορές, κ.λπ., γίνονται όλα πεδία κριτικής για μία νεολαία και ένα μέρος του λαού, που δείχνει να βαρέθηκε και να κουράστηκε από την καθημερινή μονοτονία και την κοινωνική επανάληψη. Άλλοι ανησυχούν για την πορεία ενός κόσμου που ζει καθημερινά τον τρόμο του πυρηνικού ολοκαυτώματος. Όλοι μαζί ζουν τα γεγονότα της γενιάς τους, τις ελπίδες και τη χαρά της κοινωνικής συμμετοχής και του φαντασιακού για έναν καινούριο κόσμο, ακόμα κι αν ο παλιός δε συμπεριφέρθηκε σε όλους με άσχημο τρόπο.26 Για κάποιες καλλιτεχνικές πρωτοπορίες, η τέχνη πολιτικοποιείται και μπαίνει στην καθημερινότητα, καθώς επιδιώκεται η ενότητά της με τη ζωή, διακηρύσσοντας ότι το φως της δημοσιότητας θα πρέπει να μεταφερθεί από τους πρωταγωνιστές στους θεατές. Οι φωτιές και τα οδοφράγματα γίνονται, στο φαντασιακό αρκετών εξεγερμένων, το πινέλο και ο καμβάς της νέας «πολιτικής τέχνης», καθώς, όπως γράφει ένα σύνθημα σε κάποιο τοίχο του Παρισιού, «η ομορφιά βρίσκεται στο δρόμο», ενώ αλλού «το πιο όμορφο γλυπτό, είναι η πέτρα του λιθόστρωτου». Βέβαια, στην πραγματικότητα, η

δημιουργία, ως κοινωνία σχέσεων, ορίζει την τέχνη του βίου, αναιρώντας το επιχείρημα ότι η καταστροφή μπορεί να γίνει το θεμέλιο οποιασδήποτε δημιουργίας, ειδικά όταν η επαγγελλόμενη δημιουργία στηρίζεται πάνω σε μεγάλες γενικεύσεις και αφαιρέσεις της ιδεαλιστικής σκέψης. Από την άλλη βέβαια, δεν είναι μόνο ο ορθολογισμός που κινητοποιεί θετικά τα κοινωνικά, πολιτικά και πολιτιστικά γεγονότα, ούτε και είναι ποτέ δυνατόν να αποτελεί την μοναδική συνιστώσα τους. Για παράδειγμα, οι «λεττριστές»27 αποδοκίμαζαν τον ορθολογισμό και τη λογική του,28 απορρίπτοντας το δυτικό σχολαστικό ορθολογισμό (ratio), τον επιστημονισμό και την αποθέωση της τεχνολο27 Οι «λεττριστές» εμφανίστηκαν στο Παρίσι μετά το Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο ως αντικαλλιτεχνικό κίνημα που συνέχιζε το Σουρεαλισμό και κυρίως το Ντανταϊσμό, δηλαδή τα κινήματα τέχνης της περιόδου 1910–1925 που είχαν στόχο την επινόηση μίας συνολικής δραστηριότητας της ζωής που θα αντικαθιστούσε την τέχνη. Η «Λεττριστική Διεθνής» ιδρύεται από τον Jean–Isidore Isou εστιάζοντας στο γράμμα (lettre). Όπως συμβαίνει με το κολάζ, έτσι και ο σημερινός κόσμος πρέπει να αποσυναρμολογηθεί και να αναδομηθεί μέσα από τη συμβολική, νοηματική και ρηματική δημιουργικότητα και όχι από την οικονομία (Anselm Jappe, Guy Debord, Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα 1998). Η «Λεττριστική Διεθνής» χαρακτηρίστηκε από τη σφοδρή κριτική της στην εμπορευματική κοινωνία και την προώθηση της πολιτιστικής και της αισθητικής υπέρβασής της. Οι «λεττριστές» θεωρούσαν ότι συμβάλλουν στην παγκόσμια επανάσταση αναγνωρίζοντας δίπλα στο «Βασίλειο της Αναγκαιότητας» του υλικού κόσμου και της επιβίωσης, το «Βασίλειο της Ελευθερίας» της επιθυμίας για πνευματική δημιουργία και ζωή. 28 Στα κείμενά τους διαβάζουμε: «[…] αρνούμαστε τη συζήτηση. Οι ανθρώπινες σχέσεις θα πρέπει να θεμελιώνονται στο πάθος, ειδάλλως στον τρόμο» (Anselm Jappe, ό.π.)

Η «Καταστασιακή Διεθνής» διακηρύσσει ότι: «Οι προλεταριακές επαναστάσεις θα είναι γιορτές ή δε θα είναι τίποτα, επειδή η ζωή που προαναγγέλλουν θα δημιουργηθεί και αυτή κάτω από το έμβλημα της γιορτής. Το παιχνίδι είναι η έσχατη λογική της γιορτής αυτής και οι μόνοι κανόνες που θα αναγνωρίσει είναι να ζεις χωρίς νεκρό χρόνο και να απολαμβάνεις δίχως περιορισμούς» (Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης, Μάης του ’68, ό.π., σελ. 228). 26

65


γικής προόδου. Ανακηρύσσουν «αποδιοπομπαίους τράγους» τον Καρτέσιο29 και τον Παστέρ, αφού πιστεύουν πως «κάθε πράξη είναι λιπόψυχη αν απαιτεί αιτιολόγηση». Η κριτική τους στον επιστημονικό λόγο εκφράζεται με το σύνθημα «η Τύχη πρέπει να ερευνηθεί συστηματικά», περιγελώντας έτσι τις αιτιάσεις του Αϊνστάιν ότι «ο Θεός δεν παίζει ζάρια». Οι «λεττριστές», απορρίπτοντας την πεποίθηση ότι η λογική μπορεί να ελέγξει τα πάθη ώστε να αξιολογήσει θετικά τις αποφάσεις της, δηλώνουν: «το ν΄αγαπήσουμε ή να μην αγαπήσουμε αυτόν ή εκείνη, είναι ένα και το αυτό»! Οι κινητοποιήσεις συνεχίζονται και σύντομα μπαίνουν στις κινητοποιήσεις οι ερευνητές του Αστεροσκοπείου του Μαντόν, θέτοντάς το στις υπηρεσίες της αναπτυσσόμενης αυτοδιαχείρισης. Το εθνικό τυπογραφείο κατεβαίνει σε απεργία ενώ, την Τετάρτη 15 Μάη, επεκτείνονται σε ολόκληρη τη χώρα οι απεργίες και οι καταλήψεις εργοστασίων. Οι εργάτες καταλαμβάνουν το εργοστάσιο της Renault στο Σεν Μαριτίμ και οι ναυτεργάτες τα ναυπηγεία του Μπορντώ. Η χώρα, σε σύντομο χρονικό διάστημα, βρίσκεται σε υπαρξιακή κρίση και η διακυβέρνηση του Ντε Γκωλ κλονίζεται. Η συνθηματολογία του Μάη είναι πολιτιστική αλλά και βαθιά πολιτικοκοινωνική. Συνθήματα όπως το «τέλος του Πανεπιστημίου» διατυπώνονται μαζί με το αίτημα της αυτοδιαχείρισης για το πέρασμα της εξουσίας στα συμβούλια των εργαζομένων. Για παράδειγμα, οι «λεττριστές» και αργότερα οι «καταστασια-

κοί»,30 εξαγγέλλουν: «Κάτω η θεαματική/ εμπορευματική κοινωνία», απορρίπτοΤο 1956 συναντιούνται στην Άλμπα της Ιταλίας οι «λεττριστές», η «Ψυχογεωγραφική Επιτροπή Λονδίνου» και άλλες ομάδες, όπου και συμφωνούν σε μία ζωή πέρα από τη βιομηχανία και την τέχνη. Κατάληξη αυτών των συναντήσεων ήταν η υπογραφή στο Κόζιο Ντ΄Αρόσα της Ιταλίας, τον Ιούλιο του 1957, της «Καταστασιακής Διεθνούς» (Internationale Situationniste). Οι «καταστασιακοί» απέκτησαν σημαντική επιρροή σε κοινωνικές και πολιτικές ομάδες πολύ νωρίτερα από την έκρηξη του ’68. «Περιπλανήθηκαν» στους παρισινούς δρόμους, γνωρίζοντας πρόσωπα και πράγματα, έχοντας σα βασικό τους σκοπό τη δράση για την κοινωνική αλλαγή. Η είσοδος των «καταστασιακών» στην ιστορία της εξέγερσης του Μάη γίνεται με το επονομαζόμενο «Σκάνδαλο του Στρασβούργου», όταν ο καταστασιακός Μουσταφά Καγιάτι εξέδωσε την μπροσούρα με τίτλο: «Η Αθλιότητα των Φοιτητικών Κύκλων». Στη μπροσούρα αυτή, ο Καγιάτι ζητούσε τη συμμαχία εργατών και φοιτητών, χωρίς όμως να εκφράσει κολακευτικά σχόλια για την «ιδιαίτερη φύση» της φοιτητικής κοινότητας. Η «Καταστασιακή Διεθνής» διαλύθηκε το 1972. Τα σημαντικότερα θεωρητικά κείμενά τους είναι αυτά του Γκυ Ντεμπόρ «Η Κοινωνία του Θεάματος» και του Ραούλ Βανεγκέμ «Η Επανάσταση της Καθημερινής Ζωής: Πραγματεία σαβουάρ βιβρ προορισμένη για τις Νέες Γενιές», τα οποία εκδίδονται αμφότερα το 1967. Αρκετά από τα συνθήματα της γαλλικής εξέγερσης του ’68 προέρχονται από τα δύο αυτά βιβλία (στα ελληνικά: Guy Debord, Η Κοινωνία του Θεάματος, μτφρ. Παναγιώτης και Δημήτρης Τσαχαγέας, Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα 1986, και Raoul Vaneigem, Η Επανάσταση της Καθημερινής Ζωής: Πραγματεία Σαβουάρ-Βιβρ προορισμένη για τις Νέες Γενιές, μτφρ. Σεραφείμ Βελέντζας, προλ. Ευγένιος Αρανίτσης, Άκμων, Αθήνα 2002). Για μια πληρέστερη εικόνα, στα: Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης: Guy Debord (1931-1994), Printa, Αθήνα 2001· Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης, Βορειοδυτικό Πέρασμα: Cobra, Λεττριστές, Καταστασιακοί, Οξύ, Αθήνα 2001· Guy Debord, Πανηγυρικός, Β΄ Τόμος, Ελευθεριακή Κουλτούρα, μτφρ. Μαρλέν Λογοθέτη, Αθήνα 1998.

30

Για τους «λεττριστές» «ο Καρτέσιος αξίζει όσο και ένας κηπουρός». 29

66


ντας μία κοινωνία επιβίωσης, στην οποία η ζωή είναι υποταγμένη σε οικονομικές, καταναλωτικές και ποσοτικές απαιτήσεις, που μεταβάλλουν τον άνθρωπο σε αντικείμενο.31 Βασική επιδίωξη των «καταστασιακών» είναι η υπέρβαση της τέχνης ως εξειδικευμένου πεδίου σε έναν κόσμο που διαιρείται σε εργασία, ξεκούραση και ψυχαγωγία, ώστε να φύγει η τέχνη από τις γκαλερί και τα θέατρα, όπου και γίνεται εφικτή η εμπορευματοποίησή της. Προώθησαν τη λογική της ενοποίησης της καθημερινής ζωής και της τέχνης, εστιάζοντας σε ζητήματα πολεοδομίας και αρχιτεκτονικής, προτείνοντας την κατασκευή πρόσκαιρων χώρων, δηλαδή «καταστάσεων», όπου το σκηνικό είναι η ίδια η ζωή. Οι διαφορετικές «καταστάσεις» είναι διακριτές θεματικές, όπου ο καθένας βιώνει διαφορετικά αισθήματα και εμπειρίες, τα οποία οφείλονται στην ίδια την πολεοδομία και την αρχιτεκτονική τους, διεγείροντας διαφορετικά συναισθήματα. Συνεπώς, συναισθήματα και ποίηση χαρακτηρίζουν την επαναστατική τους πρόταση· όπως το διατυπώνουν οι ίδιοι: «Δε ζητάμε την τέχνη της πολιτικής, αλλά την πολιτική της τέχνης». Την Πέμπτη 16 Μάη, ο πρωθυπουργός Ζωρζ Πομπιντού (Georges Pompidou) δηλώνει πως ομάδες «λυσσασμένων» ενθαρρύνουν την εξάπλωση του χάους με σκοπό να καταστρέψουν τα θεμέλια της ελεύθερης κοινωνίας32 και κάποιοι φοιτητές υιοθετούν την καταγγελία του ως τίτ-

λο τιμής, συμμετέχοντας στον αρχικό πυρήνα των «λυσσασμένων» της Ναντέρ. Η αμφισβήτηση του βιομηχανικού τεχνοπολιτισμού υπενθύμιζε στους ανθρώπους πως «κάτω από τα πλακόστρωτα είναι η αμμουδιά», αλλά και ότι, πάνω από αυτά, βρισκόταν ο χώρος της αλλοτριωμένης εργασίας. Την Παρασκευή 17 Μάη, απεργούν οι ταχυδρομικοί, οι εργάτες στα ορυχεία και τα ναυπηγεία, ενώ η U.N.E.F.,33 εκδίδει κείμενο τεσσάρων θέσεων, στο οποίο ζητά: α) φοιτητική εξουσία, β) αυτόνομα πανεπιστήμια, γ) αυτονομία των μέσων επικοινωνίας, και δ) συμμαχία φοιτητών, εργατών, αγροτών. Το Σάββατο 18 Μάη, το σιδηροδρομικό δίκτυο της χώρας παραλύει και το προσωπικό εδάφους της Air France καταλαμβάνει το χώρο εργασίας του. Η απεργία και οι συγκρούσεις αγγίζουν ακόμα και το κινηματογραφικό φεστιβάλ των Καννών, το οποίο και διαλύεται. Οι δημοσιογράφοι της κρατικής τηλεόρασης παίρνουν τον έλεγχο του μέσου πληροφόρησης και δηλώνουν ότι, στο μέλλον, τα δελτία θα ελέγχονται αντικειμενικά και όχι πολιτικά. Τη Δευτέρα 20 Μάη, η απεργία εξαπλώνεται στην αυτοκινητοβιομηχανία της Peugeot και στη Michelin, οι οποίες ποτέ δεν είχαν απεργήσει έως τότε. Απεργούν, επίσης, η Εθνική Βιβλιοθήκη και η Τράπεζα της Γαλλίας, ενώ καταλαμβάνεται από απεργούς και η Citroen. Οι φοιτητές της αρχιτεκτονικής σχολής μαζί με επαγγελματίες αρχιτέκτονες αρχίζουν και εκπονούν σχέδια για ένα «νέο Παρίσι». Την Τρίτη 21 Μάη, ο αριθμός των

Ανάλογες είναι οι αναλύσεις του Μαρξ για τη φετιχοποίηση του εμπορεύματος και την αλλοτρίωση του ανθρώπου, καθώς και του Georg Lukacs κα της Σχολής της Φρανκφούρτης για την πραγμοποίηση. 32 ICO και Κον-Μπεντίτ, ό.π., σσ.19-20. 31

«Εθνική Φοιτητική Ένωση Γαλλίας». Η U.N.E.F. ήταν η κυριότερη φοιτητική αριστερή οργάνωση.

33

67


απεργών σε ολόκληρη τη χώρα πλησιάζει τα 10 εκατομμύρια. Στα κατειλημμένα εργοστάσια, γίνονται συζητήσεις για τη βιομηχανία και την κοινωνία, χωρίς πάντα να κυριαρχούν σε αυτές οι συντεχνιακές μέριμνες, καθώς λαμβάνεται υπόψη ένα συνολικότερο πλαίσιο κοινωνικής αλλαγής. Ολόκληρος ο τομέας πυρηνικής ενέργειας απεργεί και οι εργάτες ζητούν τον τερματισμό των πυρηνικών δοκιμών για πολεμικούς σκοπούς. Η νομική σχολή του Παρισιού, όπως και πολλές άλλες, δέχεται τη συν-διοίκηση. Το εργατικό κίνημα πολιτικοποιείται καθώς ριζοσπαστικοποιείται, αφού, πλέον, υπάρχει χρόνος πέρα από τη δουλειά ώστε να σκεφτούν οι εργάτες και άλλα ζητήματα. Βέβαια, όλες αυτές οι συζητήσεις, οι αγωνίες, οι ιδέες, δεν αναπτύσσονται σε εκείνο το βαθμό που θα σήμαινε, ενδεχομένως, και μια βαθύτερη αμφισβήτηση των παραγωγικών και κοινωνικών σχέσεων – αν, βεβαίως, κάτι τέτοιο είναι εφικτό – όπως ελπίζουν οι υποστηρικτές της αυτοδιαχείρισης. Η κατάσταση, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, είναι κρίσιμη. Την Παρασκευή 24 Μάη, ο Ντε Γκωλ ανακοινώνει σε τηλεοπτικό μήνυμά του ότι, τον επόμενο μήνα, θα διεξαχθεί δημοψήφισμα για το ζήτημα της δημοκρατικής συμμετοχής κι ότι, αν ηττηθεί σε αυτό, θα παραιτηθεί. Το πολιτικό παιχνίδι φτάνει σε μια κρίσιμη φάση. Μέσα στη γενικότερη αναταραχή, ξεσπούν από τις μεγαλύτερες αγροτικές διαδηλώσεις που γνώρισε ποτέ η Γαλλία. Στη Νάντη, ομάδες ακτιβιστών καταλαμβάνουν τη «Βασιλική Πλατεία», μετονομάζοντάς τη σε «Λαϊκή Πλατεία». Το Σάββατο 25 Μάη, γάλλοι νομπελίστες, μαζί με τον Κλωντ Λεβί-Στρως (Claude Lévi-Strauss), καταγγέλλουν ότι η κυβέρνηση θέλει να καταστείλει τους

φοιτητές, την ίδια ώρα που ο Γάλλος Πρωθυπουργός Ζωρζ Πομπιντού ανακοινώνει πως οι διαδηλώσεις θα διαλύονται με κάθε τρόπο.34 Τη Δευτέρα 27 Μάη, κατεβαίνουν σε απεργία το πρακτορείο γαλλικού τύπου και οι εκδοτικοί οίκοι, ενώ το Κ.Κ.Γ. αντιμετωπίζει σοβαρή εσωτερική κρίση. Την Πέμπτη 30 Μάη, αρχίζει η κυβερνητική αντεπίθεση. Οι γκωλικοί οργανώνουν διαδήλωση, στην οποία συμμετέχουν 1.000.000 διαδηλωτές35 αποδεικνύοντας το διχασμό της γαλλικής κοινωνίας σε δύο αντίπαλες και ισάριθμες ομάδες. Η αντιπαράθεση εκφράζει δύο τεράστιες πολιτικοκοινωνικές και ιδεολογικές παραδόσεις, έτσι όπως διαμορφώθηκαν και αντιπαρατέθηκαν μέσα στη γαλλική ιστορία. Το κλίμα αρχίζει σταδιακά να αντιστρέφεται, κυρίως εξαιτίας της λαϊκής συμμετοχής όσων υποστηρίζουν τις κυβερνητικές επιλογές, με την οποία νομιμοποιούνται δημοκρατικά οι δυνάμεις που αντιτίθενται στις κινητοποιήσεις, επιζητώντας την τάξη και το εκλογικό παιχνίδι. Σε πολλούς τομείς της οικονομίας και της κοινωνίας, οι κινητοποιήσεις βρίσκονται σε οριακό σημείο, με την κόπωση να παίζει το δικό της ρόλο. Μπροστά στην αδυναμία της αριστεράς, και ευρύτερα του κινήματος αμφισβήτησης, να ενωθεί σε ένα κοινό, εναλλακτικό, πολιτικό πρόγραμμα για τον πολιτισμικό και κοινωνικό μετασχηματισμό, αρχίζουν οι διαπραγματεύσεις για την εξομάλυνση των εντάσεων. Από την 1 Ιούνη του 1968 και μετά, η ισχύς των κυρίαρχων δομών και των θεσμικών τους μορφών, είναι πλέον εμφα34 35

68

ICO και Κον-Μπεντίτ, ό.π., σελ. 28. Ό.π., σελ. 31.


νής. Τα συνδικάτα, τα κόμματα, η κυβέρνηση, οι κοινωνικοί εταίροι και οι συντεχνίες αναλαμβάνουν τα ηνία και την προσπάθεια για συνεννόηση, μέσα από την ικανοποίηση κάποιων αιτημάτων, ορισμένα από τα οποία είναι πολύ σημαντικά. Η εξέγερση του Μάη, κομίζοντας ετερόκλητα συμφέροντα, επιθυμίες, κίνητρα, φαντασιακά και σκοπούς στο εσωτερικό της, αδυνατεί να διαιωνιστεί και να ενοποιήσει τα πολλά πολιτικά προγράμματα και τις ιδεολογικές και πρακτικές επιδιώξεις των φορέων τους. Στις 7 Ιουνίου, ο Ντε Γκώλ αποδέχεται τη διευρυμένη συμμετοχή των εργατών στους χώρους εργασίας και των φοιτητών στα πανεπιστημιακά όργανα διοίκησης, χωρίς κάτι ριζικό να αλλάξει στις παραγωγικές σχέσεις και την καταναλωτική κουλτούρα της γαλλικής κοινωνίας. Την ίδια ημέρα, η αστυνομία καταλαμβάνει αρκετούς εργασιακούς χώρους, όπως το εργοστάσιο της Renault. Στις 10 Ιουνίου, καταλαμβάνεται από την αστυνομία η Σορβόννη, ενώ, προς το τέλος του μήνα, οι εργάτες της Renault και της Peugeot ξαναπιάνουν δουλειά. Στις 30 Ιουνίου, οι γκωλικοί νικούν στις εθνικές εκλογές, αυξάνοντας μάλιστα το ποσοστό τους (από 38% στο 46%), την ίδια στιγμή που 1.000.000 εργάτες απεργούν. Οι εκλογές, όμως, έχουν εκφράσει οριστικά τη «λαϊκή βούληση» με αδιαπραγμάτευτο τρόπο. Η Γαλλία απώλεσε, για κάποιους πολιτικούς ακτιβιστές και διανοούμενους, την ευκαιρία για τον κοινωνικό μετασχηματισμό προς την κατεύθυνση της «αυτοδιεύθυνσης» ή, έστω, τη δυνατότητα για περαιτέρω εκδημοκρατισμό. Μετά τη δεκαετία του ΄80, μέσα από την έξαρση του νεοφιλελευθερισμού και της κατανα-

λωτικής φρενίτιδας στο πλαίσιο των παγκοσμιοποιημένων κοινωνιών, θα συμβεί ένας άλλος κοινωνικός μετασχηματισμός, ο οποίος πάτησε στην οπισθοχώρηση των συντηρητικών αξιών και δυνάμεων έναντι των φιλελεύθερων και εκσυγχρονιστικών τάσεων. Οι τάσεις αυτές θα κυριαρχήσουν σταδιακά και στα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα,36 χρησιμοποιώντας μάλιστα μέρος της συνθηματολογίας και το φαντασιακό του γαλλικού Μάη. Η φαντασία ήρθε στην εξουσία, μόνο που δεν έμοιαζε με αυτή του Μάη του ’68.37 Η γενιά του Μάη μεγάλωσε και σε κάποιο βαθμό ενσωματώθηκε στην κοινωνία της αφθονίας, που αναλαμβάνει πλέον να σπάσει κάθε φραγμό με το εμπόρευμα, καταφάσκοντας το σύνθημα: «απαγορεύεται το απαγορεύεται». Ποτέ, εξάλλου, δε θα πρέπει να λησμονούμε την κριτική των Μαρξ και Ένγκελς για την κυριαρχία του εμπορεύματος, σύμφωνα με την οποία, κατά την καπιταλιστική επέκταση, «[…] κάθε τι το κλειστό και το στέρεο εξαερώνεται, κάθε τι το ιερό βεβηλώνεται».38 Η κριτική αποτίμηση του Μάη του ’68, πενήντα χρόνια μετά, μπορεί να Rawi Abdelal, «Η Συναίνεση των Παρισίων: Η Γαλλία και οι Κανόνες του Παγκόσμιου Χρηματοοικονομικού Συστήματος», νέος Ερμής ο Λόγιος, τχ. 11, Χειμώνας 2015, σσ. 86-112. 37 Για μια διαλεκτική κριτική αποτίμηση του Μάη, στο: Πέτρος Παπακωνσταντίνου, «Από τη Νέα Αριστερά στο Νεοσυντηρητισμό: Οι Μεταμορφώσεις Διανοουμένων και Ιδεολογικών Ρευμάτων που Συνδέθηκαν με το 1968», Ουτοπία, τχ. 79, Μάρτιος-Απρίλιος 2008, σσ.51-69. Μία κριτική αποτίμηση στο: Γ. Καραμπελιάς, «Το ’68 Σήμερα», Ρήξη, τχ. Μάη 1988, σσ. 46-54. 38 Καρλ Μαρξ και Φρίντριχ Ένγκελς, Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1984, σελ. 23. 36

69


ξεκινήσει από εδώ.39 Η μεταμοντέρνα κριτική του γαλλικού Μάη στο μοντερνισμό των «Μεγάλων Αφηγήσεων» μιας ολόκληρης ιστορικής περιόδου που προηγήθηκε, όπως και η κριτική στην οργανωτική λογική των ολοκληρωτικών γραφειοκρατικών δομών τόσο του καπιταλιστικού, όσο και του σοβιετικού κόσμου, έδωσε πολύ γόνιμους καρπούς. Ωστόσο, όπως υποστηρίζει ο Φρέντερικ Τζέιμσον (Frederic Jameson), ήταν ιδιαίτερα συμβατή με την πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού.40 Δεν αποδεχόμαστε, ούτε απορρίπτουμε τη θέση του Τζέιμσον, αλλά αφήνουμε το ερώτημα ανοικτό, να μπει σε δημιουργικό διάλογο με τη γενιά που έζησε τα γε-

γονότα, τις ελπίδες, τις χαρές και τις ματαιώσεις της, μέσα στο δικό της ιστορικό πλαίσιο.

Νεολαία, υποκειμενικότητα, κοινωνικός μετασχηματισμός και ελεύθερος χρόνος41 Τη δεκαετία του ’60, η Ευρώπη αναγεννιέται από τις στάχτες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η δημογραφική έκρηξη, το λεγόμενο baby–boom, αυξάνει το ποσοστό των νέων ως ποσοστό του συνολικού πληθυσμού, ανανεώνοντας τη γηραιά ήπειρο. Στη Γαλλία, στα μέσα της δεκαετίας του ’60, υπάρχουν περίπου τρία εκατομμύρια νέοι από 16 έως 20 χρόνων.42 Ωστόσο, η οικονομική ανάπτυξη του κεϋνσιανισμού και του κράτους-πρόνοιας της δεκαετίας του ’50 και των πρώτων χρόνων της δεκαετίας του ’60, δημιουργεί μια οικονομική

Για μια θετική αποτίμηση της κληρονομιάς του Μάη του ’68 στο: Βένιος Αγγελόπουλος, «Μπορούμε να Αλλάξουμε τον Κόσμο ή Απόπειρα να Εξιχνιαστούν τα Απρόσμενα, Απερίγραπτα, Ανεπανάληπτα, Συνταρακτικά, Εκθαμβωτικά, Μυθικά «Γεγονότα» του Μάη του ’68, που Έφεραν τον Κόσμο Πάνω-Κάτω, χωρίς Τελικά να Αλλάξει Τίποτα, Καταπώς λένε Μερικοί, κι όμως Τίποτα δεν ήταν όπως Πριν», Ουτοπία, τχ. 79, Μάρτιος-Απρίλιος 2008, σσ. 21-36· Tariq Ali και Paco Ignacio Taibo II, 1968, μτφρ. Σάββας Μιχαήλ και Κρίτωνας Ηλιόπουλος, Άγρα, Αθήνα 2008. 40 Frederic Jameson, Το Μεταμοντέρνο: Η Πολιτισμική Λογική του Ύστερου Καπιταλισμού, μτφρ. Γιώργος Βάρσος, Νεφέλη, Αθήνα 1999. Αυτή την κριτική ανάδυση του μοντερνισμού μέσα από τα σπλάχνα του είχαν ορθά διαβλέψει οι Theodor Adorno και Max Horkhaimer στη «Διαλεκτική του Διαφωτισμού» (μτφρ. Λευτέρης Αναγνώστου, επιμ. Γεράσιμος Κουζέλης, Ύψιλον, Αθήνα 1944). Για μια κριτική αποτίμηση αυτής της εξέλιξης στο: Christopher Lash, Η Κουλτούρα του Ναρκισσισμού, μτφρ. Βασίλης Τομανάς, Νησίδες, Αθήνα 1979, ενώ για μία μάλλον αμφίσημη στο: Gilles Lipovetsky, Η Εποχή του Κενού, μτφρ. Βασίλης Τομανάς, Νησίδες, Σκόπελος 1983. 39

Για την ερμηνεία του Μάη του ’68 ως κατά βάση φοιτητικού κινήματος, στα: Mathilde Niel, Το Φοιτητικό Κίνημα ή η Επανάσταση Συνεχίζεται, μτφρ. Φώντας Κονδύλης, Μπουκουμάνης, Αθήνα 1977 (α΄ έκδοση στα γαλλικά 1968)· Patrick Rotman και Hervé Hamon, «Η γενιά της Εξέγερσης», Ρήξη, τχ. 31-32, Μάιος 1988, σσ. 59-72· Σπύρος Κακουριώτης και Βαγγέλης Πατσός, «Νεολαία+68=α8λ’ν6ε+οι΄α», Ρήξη, τχ. 31-32, Μάιος 1988, σσ. 55-58. 42 Patrick Rotman και Hamon Hervé, «Η Γενιά της Εξέγερσης», Ρήξη, τχ. 31-32, Μάης 1988, σσ. 59-72. Η γενιά αυτή ονομάζεται από τον Εντγκάρ Μορέν (Edgar Morin) ως γενιά «γιεγιε» (στην Ελλάδα ο Διονύσης Σαββόπουλους κυκλοφορεί το 1966 το άλμπουμ «Φορτηγό», όπου βρίσκουμε το τραγούδι «Βιετνάμ γιε-γιε»). Με αυτόν το χαρακτηρισμό, ο Μορέν περιγράφει μία γενιά που βρίσκει τη μουσική της έκφραση, όχι όμως και την πολιτική της κατεύθυνση, παρά το γεγονός ότι συνειδητοποιεί το μέγεθος της σημασίας της. Ο Μορέν διατυπώνει αυτές τις σκέψεις, όπως και ο Σαββόπουλος, πριν ξεσπάσει η εξέγερση στη Γαλλία το ’68. 41

70


ευημερία, η οποία δε συνοδεύεται από την ανάλογη συμμετοχή τμημάτων του πληθυσμού που παραμένουν αποκλεισμένα ή στο κοινωνικό περιθώριο. Στη Γαλλία, η ανάπτυξη στην τεχνολογία και την οικονομία δεν αντιστοιχεί στο βαθύ συντηρητισμό πολλών κοινωνικών θεσμών και συμπεριφορών. Η κοινωνική ιεραρχία ανάμεσα στις τάξεις και τους κοινωνικούς ρόλους, ο καταμερισμός της εργασίας στο εργοστάσιο, η γραφειοκρατία που απλώνεται ως λογική στο σύνολο της κοινωνίας και οι παρωχημένες αντιλήψεις σημαντικού τμήματος της γαλλικής κοινωνίας, δημιουργούσαν ένα ασφυκτικό πολιτιστικό και κοινωνικό περιβάλλον. Οι δυνατότητες της υλικής ευμάρειας αύξαναν τις προσδοκίες και την επιθυμία πολλών για συμμετοχή στον υλικό πλούτο, αλλά και σε μία ποιότητα ζωής, πάνω και πέρα από τον τρόπο που οργανώνονταν ο βίος, τόσο στον καπιταλιστικό, όσο και στο σοσιαλιστικό κόσμο. Στις Η.Π.Α., με το «New Deal», επιχειρήθηκε να αντιμετωπισθεί το οικονομικό κραχ του 1928, εγκαινιάζοντας το μετασχηματισμό του αμιγούς καπιταλισμού προς ένα ρυθμιστικό κανονιστικό μεικτό σύστημα, το οποίο αρκετές φορές έμοιαζε με σοσιαλδημοκρατία. Η σχεδιοποίηση μέρους των κοινωνικών σχέσεων και δράσεων, μέσα από τα πενταετή αναπτυξιακά προγράμματα του κράτους, αναπτύσσει ένα παραγωγικό μοντέλο μαζικής παραγωγής και κατανάλωσης, στηριζόμενο πάνω στο φορντισμό.43

Οι δοκιμασμένες πρακτικές της αλυσίδας παραγωγής του φορντισμού, μεταφέρονται με το σχέδιο Μάρσαλ στην κατεστραμμένη Ευρώπη, υποσχόμενες την πρόοδο μέσα από την υλική ανάπτυξη. Ο ρυθμιζόμενος καπιταλισμός επανέρχεται αξιόπιστος με τις νέες καταναλωτικές ευκαιρίες που παρουσιάζει. Όμως, το σύστημα της μαζικής παραγωγής χρειαζόταν ένα σύστημα μαζικής κατανάλωσης. Η αύξηση των μισθών, η αύξηση της συμμετοχής (συνδικάτα) και η διεύρυνση της απασχόλησης, κατέστησαν μη ρεαλιστικές τις μαρξιστικές προφητείες που προέβλεπαν την αύξηση της προλεταριοποίησης στην καπιταλιστική επέκταση, περιθωριοποιώντας τους εκφραστές τους. Το πρόβλημα της παραγωγής και της διανομής φάνταζε να έχει λυθεί με τις μεικτές λύσεις που προκρίνονταν. Η έννοια της «κοινωνίας της αφθονίας» πρωτοεμφανίζεται μεταπολεμικά τόσο στην Ευρώπη, όσο και στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Ο ελεύθερος χρόνος, ως πραγματικότητα αλλά και ως δυνατότητα, απόρροια αφενός της αυξημένης παραγωγής και αφετέρου της καθολικής απασχόλησης μεταπολεμικά, αποτέλεσε μία νέα κοινωνική εμπειρία για τον ευρωπαϊκό κόσμο. Το σύστημα χρειαζόταν τον ελεύθερο χρόνο και την υψηλή ζήτηση για την κατανάλωση των προϊόντων που παρήγε. Η ταύτιση των συμφερόντων όλων των κοινωνικών τάξεων έμοιαζε να είναι γεγονός για πρώτη φορά στα ιστορικά χρονικά.44 Ταυτόχρονα, η τεχνολογική εξέλι-

Σ’ αυτή την πραγματικότητα αναφέρεται ο Άλντους Χάξλεϋ (Aldus Huxley) στο έργο του «Θαυμαστός Καινούριος Κόσμος» (μτφρ. Ελένη Κυπραίου, Κάκτος, Αθήνα 1980), στον οποίο τα χρόνια μετριούνται σε «έτη Φορντ». 43

Την περίοδο αυτή και σε αντιπαράθεση με το συγκρουσιακό μαρξισμό, ανθεί ο «δομολειτουργισμός» του Τάλκοτ Πάρσονς (Talcott Parsons) στις Η.Π.Α.· μια πολιτική και κοινω-

44

71


ξη, αλλά και η επέκταση των διακρατικών σχέσεων, ανοίγουν νέα πεδία εμπορευματοποίησης (μαζικές διακοπές, διαφημίσεις, υπηρεσίες κάθε είδους, κ.λπ.), ανανεώνοντας τον καπιταλισμό, σε μία κοινωνία ταχύτητας και ευημερίας. Με την άνοδο του Νικήτα Χρουστσώφ στην εξουσία της Σοβιετικής Ένωσης, μετά το θάνατο του Στάλιν, αρχίζει η αποσταλινοποίηση, με κομβικό σημείο τις αποκαλύψεις του 20ου συνεδρίου του Κ.Κ.Σ.Ε. Μετά από αυτές τις εξελίξεις, ένα σημαντικό κομμάτι της ευρωπαϊκής αριστεράς προβληματίζεται για την πίστη του στο σοβιετικό άρμα. Μέσα στους κόλπους της αμφισβήτησης γεννιέται ένα νέο ρεύμα, αυτό του ευρωκομμουνισμού, που αποδέχεται το μεταρρυθμιστικό δρόμο, εγκαταλείποντας την επανάσταση ως τη «βασιλική οδό» για τον κοινωνικό μετασχηματισμό. Παράλληλα, προς τα τέλη της δεκαετίας του ’50, αναπτύσσεται ένα αίσθημα δυσφορίας και καθολικής κριτικής του πολιτισμού στο δυτικό κόσμο. Στη φιλοσοφία και την πολιτική θεωρία, εκφράζεται με τον Υπαρξισμό του Σαρτρ ή με τη Σχολή της Φρανκφούρτης. Το «αμερικάνικο όνειρο» τρίζει και ο Τζέϊμς Ντιν γίνεται το είδωλο μιας νεολαίας που «επαναστατεί χωρίς αιτία». Η αμφισβήτηση του τρόπου ζωής αυξάνεται σε μια γενιά που δυσφορεί, αλλά αδυνατεί να βρει τον πολιτικό βηματισμό της. Οι νέοι του baby–boom και της μαζικής εκπαίδευσης του κοινωνικού κράτους συγκροτούνται σε ενιαίο κοινωνι-

κό στρώμα με ομοιογενή χαρακτηριστικά.45 Η δυνατότητα των ανθρώπων να ζήσουν την εφηβεία τους για πρώτη φορά, δεδομένου ότι μεταπολεμικά οι άνθρωποι περνούσαν από την παιδική ηλικία κατευθείαν στην παραγωγική διαδικασία, τους παρέχει τον αναγκαίο ελεύθερο χρόνο ώστε να απολαύσουν την ελευθερία της νιότης τους και να απαιτήσουν την υλοποίηση των επιθυμιών τους. Οι νέοι ζουν στον κόσμο έχοντας πλήρη επίγνωση των δυνατοτήτων που τους παρέχει, αν και ήδη ο στασιμοπληθωρισμός στην οικονομία, η λογοκρισία στη επικοινωνία, και οι κοινωνικοί και πολιτισμικοί περιορισμοί, τους γνωστοποιούν τα όρια μέσα στα οποία μπορούν να κινηθούν. Η ανεκπλήρωτη επιθυμία, που αποτελεί παράγωγο των νέων αναγκών και δυνατοτήτων που η κοινωνία της αφθονίας προσφέρει, γεννά τη σύγχρονη δυσφορία. Ο κοινωνικός συντηρητισμός δομεί συγκεκριμένους ρόλους, τους οποίους καλούνται να παίξουν οι νέοι, αντικαθιστώντας την προηγούμενη γενιά. Η οικογένεια, ως ένας πολύ σημαντικός θεσμός των δυτικών κοινωνιών μεταπολεμικά, τη δεκαετία του ’60, παρέμενε ένα κλειστό σύστημα με καθορισμένους ρόλους, απόλυτα ιεραρχημένους και τυποποιημένους, φορέας συγκεκριμένων συμπεριφορών, τις οποίες όλοι οι άνθρωποι έπρεπε να τηρούν, να σέβονται και να αναπαράγουν. Η μητέρα ταυτίζεται με το ρόλο της νοικοκυράς και ο πατέρας, απασχολημένος με την εργασία του, εμφανίζεται ως ο οικονομικός στυλοβάτης της οικογένειας, στον οποίο όλοι αποδίδουν σεβασμό και τιμή, ακολουθώντας σε ση-

νιολογική θεωρία της συναίνεσης, σύμφωνα με την οποία οι ανθρώπινες δι-αντιδράσεις οδηγούν το συνολικό σύστημα στην ισορροπία και τη σταθερότητα.

Σπύρος Κακουριώτης και Βαγγέλης Πατσός, ό.π., σσ. 55-58. 45

72


μαντικό βαθμό τις επιθυμίες του. Ωστόσο, οι δυνατότητες της νέας εποχής αρχίζουν να προκαλούν τριγμούς στο ασφυκτικό οικογενειακό πλαίσιο. Η νεολαία, φτιάχνοντας τη δική της γλώσσα, τις δικές της συμπεριφορές και τους δικούς της χώρους συνεύρεσης, αρχίζει να αμφισβητεί ολόκληρο τον κόσμο που την περιβάλλει και το συνολικό οικοδόμημα των κοινωνικών ρόλων που περιορίζουν τα όνειρά της. Μια πολιτιστική και κοινωνική επανάσταση δημιουργεί έντονες ρωγμές στη σταθερότητα και την κανονικότητα της συντηρητικής δυτικής κοινωνίας, συνεπώς και της γαλλικής. Το επαναστατικό υποκείμενο είναι η νεολαία, η οποία επιδιώκει να διαπραγματευτεί ξανά τα ήθη και τα έθιμα, εκκινώντας από τις δικές της επιθυμίες. Καθώς οι θεσμοί του κράτους μαζικοποιούνται και καθολικεύονται, η νεολαία αποκτά, με τη μαζική εκπαίδευση, το προνόμιο και καθήκον της κοινωνικής αναπαραγωγής. Ταυτόχρονα, ο κόσμος μοιάζει να εγκλωβίζει τα υποκείμενα μέσα στις εγκαθιδρυμένες του δομές, εμπνέοντας τον Αλτουσέρ να μιλήσει για την καθοριστική επιβολή αυτών των δομών πάνω στα κοινωνικά υποκείμενα. Ωστόσο, ακόμα και τέτοιοι άτεγκτοι κοινωνικοί μηχανισμοί, όπως το εκπαιδευτικό σύστημα του μαζικού σχολείου, η γραφειοκρατία του κράτους, κ.λπ., φαίνεται τελικά να ευνοούν τη συνάντηση των ανθρώπων και, ειδικότερα, στα αναπτυγμένα πανεπιστημιακά ιδρύματα των νέων, κοινωνικοποιώντας τους σε ομάδες, έξω από την οικογένεια. Οι κοινωνικές δομές που, για πολλούς διανοούμενους, επικαθορίζουν τα υποκείμενα, τελικά φαίνεται να ανοίγουν ταυτόχρονα δυνατότητες, οι οποίες, όπως λέει ο Τόμπσον (E. P. Thompson)

επιτρέπουν στους ανθρώπους να επινοήσουν τον εαυτό τους. Ο ιδεολογικός μηχανισμός του δεσμευμένου χρόνου της γνωστικής μάθησης εκδηλώνεται, τελικά, ως ο αδέσμευτος χρόνος των φοιτητικών και μαθητικών στεκιών, γίνεται έρωτας και επιθυμία για το καινούριο, επαφή με εμπειρία διεύρυνσης των ατομικών συνειδήσεων. Οι θεωρίες των κοινωνικών δομών συναντούν τα όριά τους στην ίδια τη δραστηριότητα της εμπειρικής ζωής. Αυτή την περίοδο, αναπτύσσεται στις Η.Π.Α., μέσα από τα ρεύματα της σύγχρονης τέχνης, ο μεταμοντερνισμός. Η αποθέωση του υποκειμένου, η αμφισβήτηση των «μεγάλων αφηγήσεων» του φιλελευθερισμού ή του κομμουνισμού, του ιερού και του επιστημονικού θετικισμού, όπως και η απαίτηση να ειπωθούν πολλές ιστορίες στη θέση των γενικών σχημάτων, αποτέλεσαν βασικά συστατικά στοιχεία του μεταμοντέρνου, αλλά και του γαλλικού Μάη. Η υπέρ-έξαρση της υποκειμενικότητας παρέβλεψε πολλές φορές τα όρια που έθεταν στην επιθυμία και στη δράση οι αντικειμενικές ιστορικές συνθήκες. Το υποκείμενο οδηγήθηκε σε μία μυθολογία της επανάστασης, η οποία ενίοτε πήρε περίεργες μορφές και ακολούθησε ιδιαίτερες διαδρομές· άλλοτε εκφράστηκε με τα ναρκωτικά (χίπις), άλλοτε με την ανάπτυξη του «new age» κινήματος της νέας θρησκευτικότητας και άλλοτε πάλι με την ανάπτυξη της ατομικής τρομοκρατίας, που άνθισε τα χρόνια εκείνα στον ευρωπαϊκό χώρο (Ερυθρές Ταξιαρχίες, 17 Νοέμβρη, R.A.F., κ.λπ.). Η απαίτηση της αυτονομίας, σε αντιπαράθεση με τον ολοκληρωτισμό του σταλινισμού, δεν ευνόησε τη διαμεσολάβηση των κινημάτων και της εξουσίας, με αποτέλεσμα να απομονωθούν από την κοινωνία και, σταδια73


κά, να εξαντληθούν. Τα αιτήματα της πολιτιστικής αλλαγής και του εκδημοκρατισμού της ζωής συναντήθηκαν, σε κάποιο βαθμό, με το εργατικό κίνημα· ωστόσο, η ηγεμονική παρουσία της νεολαίας και των φοιτητών λειτούργησε αθροιστικά, εκφράζοντας τον πλουραλισμό της κοινωνικής διαμαρτυρίας και, ταυτόχρονα, προετοίμασαν την ιδεολογική ηγεμονία των νέων μεσοαστικών στρωμάτων.46 Σε κάθε περίπτωση, η έμφαση στην «υποκειμενικότητα» έρχεται σε αντιδιαστολή με την «αντικειμενικότητα» της παλιάς επαναστατικής σκέψης. Τούτος ο κόσμος μάς ανήκει, κραυγάζει η νεολαία το Μάη του ’68, διεκδικώντας το μερίδιό της στον κόσμο. Το σύνθημα «να δημιουργήσουμε ένα, δύο, τρία, πολλά Βιετνάμ», εκφράζει αυτή ακριβώς την επιθυμία. Η υποκειμενικότητα της ταξικής πάλης, της πολιτισμικής δημιουργίας και της κοινωνικής δράσης απορρίπτει την αντικειμενικότητα των ενδογενών κρίσεων του καπιταλισμού, που θα οδηγήσουν αναγκαία στην κατάρρευσή του. Ο Μάης πανηγύρισε την επιστροφή του προλεταριάτου, της νεολαίας, των γυναικών, των μαύρων και, εντέλει, την καθολική επιστροφή του υποκειμένου. Στην πραγματικότητα βέβαια, το υποκείμενο ήταν πάντα εκεί. Αν και η υποτίμηση του ανθρώπου είναι ένα πραγματικό ιστορικό πρόβλημα, ωστόσο η υπέρέξαρσή του, αντί να το αποκαθιστά στον κόσμο, τελικά μάλλον το προσβάλλει.47 Ο

Ντεμπόρ συνοψίζει σε ένα σύνθημα μία ολόκληρη κοσμοθεωρία θεοποίησης του υποκειμένου ή αποϊεροποίησης του κόσμου, λέγοντας: «Τίποτα δεν είναι αληθινό, όλα επιτρέπονται»! Όλα επιτρέπονται επειδή «απαγορεύεται το απαγορεύεται». Ποιος μπορεί εξάλλου να απαγορέψει κάτι όταν απορρίπτεται η «αυθεντία» ως η «αρχή» που θέτει τα όρια του καλού και του κακού; Η ηθική πρέπει, πλέον, να αναζητηθεί μόνο στα ίδια τα μοναδικά υποκείμενα, που ζουν σ΄έναν αποαντικειμενοποιημένο κόσμο. Η κριτική στον αντικειμενικό κόσμο και η υπέρ-έξαρση του υποκειμένου θα προχωρήσει ορισμένες φορές ως τα έσχατα όριά της, όπου εκδηλώνεται η χαρά του εφήμερου και ένας νοηματικός και υπαρξιακός μηδενισμός. Ο Ντεμπόρ, για σης του υποκειμένου έχουμε στην περίπτωση των «λεττριστών», την οποία μόνο ως ακραία αντίδραση ενάντια στις ασφυκτικές νόρμες μιας υπέρ-συντηρητικής κοινωνίας μπορούμε να κατανοήσουμε. Η ζωή των μελών της ομάδας ήταν παθιασμένη και έντονη, γεμάτη ακρότητες που έφταναν ακόμα και σε απόπειρες δολοφονίας ή αυτοκτονίας, που γίνονταν μετά από παρατεταμένη χρήση ναρκωτικών και αλκοόλ (μάλιστα κάποιοι τα κατάφεραν). Η αναζήτηση του αυθεντικού, μοναδικού και ανεπανάληπτου εαυτού εκφράζει την υπέρ-έξαρση του υποκειμένου, μέσα από την απαίτησή του να ταυτιστεί με το είναι του. Στο δεύτερο τεύχος της «Λεττριστικής Διεθνούς», ο Μανσιόν γράφει: «Δεν υπάρχει καμιά σχέση ανάμεσα σε μένα και τους άλλους ανθρώπους. Ο κόσμος άρχισε στις 24 Δεκεμβρίου του 1934» (Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης, Ο Μάης του ’68, ό.π., σελ. 49), εκφράζοντας την πεποίθησή του, ανάλογη με αυτήν ενός Χούσσερλ, πως αντικειμενική αλήθεια δεν υπάρχει πέρα από την αλήθεια του καθενός, έτσι ώστε όλες οι ιστορίες και οι αλήθειες να είναι τόσες, όσες και οι ατομικές αντιλήψεις που γεννιούνται και αναπτύσσονται στον κόσμο.

Θανάσης Αλεξίου, «Κοινωνική Διαμαρτυρία και Πολιτιστική Αλλαγή: Ο Μάης του ’68 ως Φορέας Μεσοαστικών Αντιλήψεων για την Κοινωνία και την Εργασία», Ουτοπία, τχ. 79, Μάρτιος-Απρίλιος 2008, σσ. 113. 47 Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα υπέρ-έξαρ46

74


παράδειγμα, αποθεώνει τη στιγμή, επιδιώκοντας την άσκοπη περιπλάνηση και τη λατρεία του εφήμερου, «[…] ένα βιαστικό πέρασμα, μια ζωή ανάλωσης, δαπάνης, σπατάλης. Η ομορφιά να είναι σύντομη και συναρπαστική».48 Η υποκειμενικότητα για την «Καταστασιακή Διεθνή» ικανοποιείται μόνο μέσα στην καθημερινή ζωή και όχι στην πολιτική ή την οικονομία. Η καθημερινότητα λένε, «[…] είναι το ενδιαφέρον πεδίο μάχης».49 Βέβαια, το υποκειμενικό κατανοείται πάντα σε εγγενή και διαλεκτική αντίθεση με το αντικειμενικό, στρέφοντας άλλοτε το πολιτικό πρωτείο στις δομές και άλλοτε στην ατομική ύπαρξη και δράση. Τελικά, ο Ροβινσώνας Κρούσσος, όσες φορές

και αν ναυαγήσει, πάντα θα φέρει εντός του τον πολιτισμό από όπου σάλπαρε.

Εξέγερση ενάντια στην εξουσία και στην εργασία: Η αμφισβήτηση των πάντων Ο γαλλικός Μάης χαρακτηρίζεται από το αίτημα για συμμετοχή στα κοινά. Είναι μια εξέγερση ενάντια στην εξουσία. Η αντι-εξουσιαστική ρητορεία του γαλλικού Μάη κατέστησε τα πάντα πολιτικά, ασκώντας καθολική κριτική. Στη διαδικασία κριτικής αναμόρφωσης του κόσμου, το εξεγερμένο μέρος της νεολαίας και του φοιτητικού κόσμου, και όχι τόσο ο κόσμος της εργασίας, επιθυμεί να συμμετάσχει χωρίς αντιπροσώπους και επαναστατικές πρωτοπορίες. Το σύνθημα «Μη με απελευθερώσεις, θα το φροντίσω μόνος μου», συμπυκνώνει το αίτημα της διάχυσης της εξουσίας σε όλους.50 Αυτή η θέση δεν περιορίζεται αποκλειστικά στην καταπίεση της εργατικής τάξης από το κεφάλαιο ή στην πολιτική καταπίεση μιας αυταρχικής κυβέρνησης επί των υπηκόων της, αλλά διεκδικεί την απελευθέρωση των φύλων, των μεταναστών, των μαύρων πληθυσμών, της σεξουαλικότητας, των καταπιεσμένων εθνών, κ.λπ. Επιπλέον, πρέπει να σημειώσουμε ότι, στο γαλλικό Μάη, εκδηλώθηκαν ως κίνημα κυρίως οι δυνάμεις εκείνες, οι οποίες στράφηκαν ενάντια τόσο στην καταπίεση την καπιταλιστική, όσο και του υπαρκτού σοσιαλισμού, αναγνωρίζοντας τα κοινά τους στοιχεία, όπως το φορντικό καταμερισμό της εργασίας, την ιεραρ-

Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης, Μάης του ΄68, ό.π., σελ. 47. Η ατμόσφαιρα του μηδενισμού αποτυπώνεται και στον «Α΄ Πανηγυρικό» του Debord: «Κανένα παραδεδεγμένο δόγμα δεν ήταν δυνατόν να χαλιναγωγήσει τη συμπεριφορά οποιουδήποτε και, ακόμα λιγότερο, να προσφέρει στην ύπαρξη του κάποιον απατηλό σκοπό [...] ο μηδενισμός αποφασίζει, χωρίς δισταγμό να ηθικολογήσει όταν διεγείρεται από την ιδέα της αυτοδικαίωσής του: κάποιος λήστεψε τράπεζες και περηφανευόταν ότι δεν λήστευε τους φτωχούς, ενώ κάποιος άλλος δεν είχε ποτέ σκοτώσει, αν δεν ήταν οργισμένος» (ό.π., σελ. 62). Βέβαια στους «καταστασιακούς» η υποκειμενικότητα δεν αντιστοιχεί στην ατομικιστική δράση αναρχοαυτόνομων ομάδων. Οι «καταστασιακοί» βρίσκονται εγγύτερα στη μαρξιστική παράδοση, αν και στους αντίποδες του μπολσεβικισμού. 49 Ό.π., σελ. 121. Βέβαια αργότερα, με την πτώση του ανατολικού μπλοκ, οπότε και ξεκινά η εποχή της ευρωπαϊκής μετριοπάθειας και των συναινέσεων με τις πολιτικές κυβερνητικές διαχειριστικές ηγεσίες, η καθημερινή δράση για τη βελτίωση της ζωής και η υποκειμενικότητα ως ο σκοπός της ύπαρξης, αποτέλεσαν τις κεντρικές διαστάσεις και αναφορές του πολιτικού κόσμου και των Μ.Μ.Ε. 48

Λένα Χαραλαμποπούλου, «Μάης ΄68: «Το Δικαίωμα στην Ουτοπία»», Ουτοπία, τχ.79, Μάρτιος-Απρίλιος 2008, σελ. 83.

50

75


χική τους δομή, την ταξικότητα των κοινωνιών τους, την συστηματική τους προπαγάνδα, κ.λπ. Η κριτική στο μπολσεβικισμό εντάσσεται στη συνολική κριτική της εποχής στον υπαρκτό σοσιαλισμό και την εξέλιξή του προς το γραφειοκρατικό ολοκληρωτισμό.51 Ο Μάης ήταν, επίσης, μία εξέγερση ενάντια στην αλλοτριωμένη εργασία και την ηθική της. Εκείνη την εποχή, η εργασία προβαλλόταν ως δικαίωμα, αλλά και πεμπτουσία της ανθρώπινης ύπαρξης. Δεν ήταν απλά το μέσο για την επιβίωση, ούτε μόνο ένας μηχανισμός παραγωγής πλούτου και ισχύος, αλλά ήταν, κυρίως, μία απελευθερωτική διαδικασία. Ωστόσο, με την ανάπτυξη της μαζικής κατανάλωσης στις αρχές του αιώνα, η εργασία αντικαθίσταται στο φαντασιακό των ανθρώπων από το προϊόν ως η ουσία της ύπαρξης. Ο φορντισμός και η αλυσίδα παραγωγής, όπως και ο καταμερισμός της εργασίας σε εξειδικευμένα επαγγέλματα, την καθιστούν μονότονη και αλλοτριωτική. Η απαίτηση για αύξηση της παραγωγικότητας, ώστε να επιτευχθεί και η αύξηση της κατανάλωσης, δικαιολογούσε επί δεκαετίες την πειθάρχηση των εργατών στο εργοστάσιο της αλυσίδας παραγωγής και τους δύο αντιπαρατιθέμενους κόσμους, καπιταλιστικό και κομμουνιστικό. Η εργασιακή ηθική που αναπαρήγαγαν όλα τα κομμουνιστικά κόμματα και οι συνδικαλιστικές οργανώσεις, δε γινόταν πάντα αποδεκτή από τους εργαζομένους, λόγω της αλλοτριωτικής υφής της εργασίας τους, ενώ και οι εκάστοτε πολιτιστικές νοημα-

τοδοτήσεις έπαιξαν σημαντικό ρόλο προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση. Ένα σημαντικό μέρος του Μάη του ’68 εξεγέρθηκε εναντίον της κατανάλωσης και της εμπορευματοποίησης των πάντων, αλλά και εναντίον της εργασίας και της παραγωγικότητάς της, που διασφάλιζε την πληθώρα των προϊόντων, την κυκλοφορία και την κατανάλωσή τους.52 Κάποια πειράματα και προτάσεις προσπάθησαν να αναχαιτίσουν την κοινή πορεία παραγωγικότητας και κατανάλωσης, δημιουργώντας κοινόβια, συνεταιρισμούς κ.λπ. Για τις πιο συστημικές δυνάμεις, η μορφή της κοινωνικοποίησης του πλούτου επιδιώχθηκε να υλοποιηθεί με την επέκταση του ρόλου του κράτους στην αγορά προϊόντων και εργασίας. Αυτές οι κατευθύνσεις εξέφρασαν την επιθυμία ενός κόσμου να αλλάξει τους όρους της εργασίας του σε σχέση με το παρελθόν.53 Οι άρχουσες Η συνθηματολογία που αναπτύχθηκε την περίοδο αυτή εξέφρασε πολλές φορές το «δικαίωμα στην τεμπελιά» (Paul Lafargue, Το Δικαίωμα στη Τεμπελιά, Νησίδες, Θεσσαλονίκη 1985, α’ έκδοση 1880). Για παράδειγμα, βασική πεποίθηση της «Λεττριστικής Διεθνούς» και αργότερα και των «καταστασιακών», ήταν η άρνηση της εργασίας. Γράφουν: «Η ανεμελιά είναι πολύ ωραίο πράγμα», (Anselm Jappe, ό.π.), δικαιολογώντας την εξέγερση «[…] ενάντια στις ποινές που επιβάλλονται στα άτομα που συνειδητοποιούν ότι δεν θα έπρεπε σε καμία περίπτωση να εργάζονται» (ό.π.). Η αδυναμία συγκρότησης μίας εφικτής, εναλλακτικής πρότασης οδήγησε σε αδιέξοδο ένα κίνημα που επιδίωκε να μετασχηματίσει την εργασία. 53 Με το «New Deal» στις Η.Π.Α. προπολεμικά και με τον κεϋνσιανισμό μεταπολεμικά, τα κίνητρα για εργασία μειώνονταν, αφενός στις επιχειρήσεις, εξαιτίας των ισχυρών συνδικάτων που πετύχαιναν ικανοποιητικές γι’ αυτά κοινωνικές συμφωνίες, και αφετέρου στο δημόσιο τομέα, όπου οι κρατικοί υπάλληλοι εκδήλωναν χαμηλή 52

Κώστας Παπαϊωάννου, Η Γένεση του Ολοκληρωτισμού, μτφρ.-επιμ. Γιώργος Καραμπελιάς και Χριστίνα Σταματοπούλου, Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα 2017. 51

76


τάξεις, λόγω συμφέροντος, αλλά και εξαιτίας της κοινωνικής πίεσης, αποδέχονται τον εκδημοκρατισμό, έστω και σε κάποιο βαθμό, διαδικασία που είχε ξεκινήσει ήδη από τη δεκαετία του ’50 και κορυφώθηκε τη δεκαετία του ’60. Στα γεγονότα του Μάη του ’68 και στην κατάληξή του συνέβαλε οπωσδήποτε και ο κοινωνικός μετασχηματισμός που είχε ήδη συντελεστεί από την εποχή του Μαρξ. Πλέον, υπάρχουν μαζικά κόμματα και συνδικάτα που εκφράζουν τις διαφορετικές θέσεις του εργατικού κινήματος, το βιομηχανικό προλεταριάτο έχει περιοριστεί στο σύνολο της μισθωτής εργασίας, από τους εργαζόμενους στις υπηρεσίες του τριτογενή τομέα, στις μεταφορές, κ.α., ενώ ιδιαίτερα αναπτυγμένο είναι το στρώμα των ελεύθερων επαγγελματιών, των μεταπρατών, κ.λπ. Η τεράστια παραγωγική δύναμη του καπιταλισμού επιτρέπει στην εργατική τάξη να καταναλώνει πλήθος από προϊόντα, συμμετέχοντας στην κοινωνική κινητικότητα και ευμάρεια, συμμετο-

χή που γίνεται εφικτή κυρίως μέσω του κοινωνικού κράτους δικαίου, το οποίο το 1968 παίζει καθοριστικό ρόλο. Ορισμένοι ερμηνευτές του Μάη θεωρούν ότι η εργατική τάξη έλαμψε δια της απουσίας της, δίνοντας τη θέση της σε άλλες κοινωνικές ομάδες, όπως οι γυναίκες, οι φοιτητές, η νεολαία, κ.λπ.54 Άλλοι, πάλι, θεωρούν τη θέση αυτή λανθασμένη, εστιάζοντας στις καταλήψεις των εργοστασίων, αλλά και ερμηνεύοντας τη νεολαιίστικη εξέγερση, εκτός των άλλων, ως μια αμφισβήτηση του ρόλου που θα αναλάβουν μελλοντικά στην παραγωγή και την κοινωνία.55 Σε κάθε περίπτωση, ο Μάης θα μείνει χαραγμένος στη μνήμη των ανθρώπων κυρίως ως μια σφοδρή κριτική στην κυρίαρχη κουλτούρα, ως μια εξέγερση αντικουλτούρας. Ωστόσο, ένα από τα διδάγματα του Μάη του 1968 είναι ότι η χρήση των αντιθέτων εννοιών, όπως ο όρος αντι-βία σε αντιπαραβολή στον όρο βία, ο όρος αντι-εξουσία σε αντίθεση στην εξουσία, αντι-πληροφόρηση σε σχέση με την πληροφόρηση, κ.λπ., δε δημιουργεί καινούριες σημασίες και εμπειρίες, αλλά φαντασιώνεται ότι κάνει κάτι τέτοιο, αναπαράγοντας στην πραγματικότητα τα παλιά κοσμοείδωλα. Ο Καστοριάδης γράφει σχετικά: Αλλά δε βγαίνουμε απ΄αυτόν τον κόσμο, αντίθετα κλειδωνόμαστε σ΄αυτόν, όταν πιστεύουμε ότι εμείς αρκεί απλώς

διάθεση για εργασία λόγω της εξασφάλισης της επιβίωσης και της αυξημένης κοινωνικής πρόνοιας που απολάμβαναν. Δύο επιλογές εμφανίστηκαν στον ιστορικό ορίζοντα με ευκρινή τρόπο: ή θα εκδηλωνόταν μία επανάσταση των ελίτ ώστε να προσβληθούν τα κεκτημένα δικαιώματα των εργαζομένων και να αυξηθεί η κερδοφορία με την ανάπτυξη της ανταγωνιστικότητας, ή θα οδηγούνταν οι κοινωνικοί σχηματισμοί προς πιο συμμετοχικές μορφές και κοινωνικοποιημένες παραγωγικές διαδικασίες, που εδράζονται στο μειωμένο χρόνο της εργασίας και στη μείωση καταναλωτικών αγαθών και απαιτήσεων. Ο κεϋνσιανισμός συνέχισε να ασφυκτιά, χωρίς όμως οι νέοι στις δυτικές κοινωνίες να είναι έτοιμοι να ανεχθούν ένα μέλλον χειρότερο από αυτό που κληρονόμησαν από τους γονείς τους. Ο Μάης του ’68 με κάποιο τρόπο εξέφρασε και αυτή την αντίθεση.

Κάρλος Σεμπρούν Μάουρα, «Μάης 1968: η Επαναφομοίωση μίας Επαναστατικής Έκρηξης», Interrogations, τχ. 2, 1976, στο I.C.O. και Κον Μπετίτ, ό.π., σσ. 185-204. Ανάλογη θέση είχε και ο Μαρκούζε (Herbert Marcuse), ο οποίος έβλεπε ως αχτίδα αισιοδοξίας τις νέες κοινωνικές ομάδες, όπως τους φοιτητές, το φεμινιστικό κίνημα, κ.λπ. 55 Βλ. René Vienet, ό.π. 54

77


Ωστόσο, η επιθυμία των περισσοτέρων που συμμετείχαν στα γεγονότα του Μάη του ’68, κινητοποιήθηκε από μια δύναμη αυτο-καθορισμού και υπαρξιακής έκφρασης χωρίς ηθοποιούς και θεατές, όπου το φαντασιακό απελευθερώνεται για να πετύχει πρακτικά αποτελέσματα, να αλλάξει τους όρους και τους τρόπους ζωής. Είναι ερμηνευτικό λάθος να κρίνονται αναδρομικά οι συμπεριφορές και οι συνειδήσεις του παρελθόντος μέσα από τις σημερινές ιδέες, χωρίς την κριτική ανάπλαση της εκάστοτε εποχής-αναφοράς και των αναγκών της. Βέβαια, η εξέγερση του γαλλικού Μάη ήταν αμφίσημη. Ο αντι-εξουσιαστικός και αντι-ιεραρχικός χαρακτήρας της εξέφρασε την απελευθερωτική κραυγή που ήθελε να γίνει επαναστατικός σπόρος, αδυνατώντας να οικοδομήσει αποτελεσματικές προτάσεις και πρακτικές που να έχουν διάρκεια στο χρόνο. Το ασχημάτιστο, ανοργάνωτο, πολύχρωμο και ετερόκλητο παζλ δημιουργικότητας και πολιτικής εκφραστικότητας του γαλλικού Μάη δεν οπισθοχώρησε από την εξωτερική καταστολή, αλλά από την εγγενή του αδυναμία να μετατρέψει το χάος στη δική του τάξη πραγμάτων, να δώσει στο άμορφο της κριτικής του μια πραγματικά λειτουργική μορφή. Αυτή η εξέλιξη οδήγησε πολλούς να μιλήσουν για ενσωμάτωση στην υπάρχουσα δομημένη καπιταλιστική τάξη, με κάποιες άλλοτε σημαντικές και άλλοτε δευτερεύουσες μεταβολές. Έτσι, για παράδειγμα, ο Αλαίν Μπαντιού (Alain Bandiou) θεωρεί ότι η ριζική αμφισβήτηση του ’68 έθεσε τα ερωτήματα, αλλά δεν έδωσε τις απαντήσεις.58

να πάρουμε το αντίθετο από αυτούς τους όρους, την άρνηση του καθενός, για να βρούμε την αλήθεια. Δεν ξεπερνάμε τη γραφειοκρατική οργάνωση με την άρνηση κάθε οργάνωσης, την άκαμπτη στειρότητα της πλατφόρμας και του προγράμματος με τη άρνηση κάθε προσδιορισμού αντικειμένων και μέσων, τη σκλήρυνση των νεκρών δογμάτων με την καταδίκη της αληθινής θεωρητικής σκέψης.56

Στο σημείο αυτό, ίσως, βρίσκεται το μεγαλύτερο πρόβλημα κάθε απόλυτης και αφοριστικής κριτικής σκέψης. Και η σκέψη αυτή δεν έλειψε από το Μάη του ’68.

Οι συνέπειες57 Για τους ανθρώπους που εξεγέρθηκαν το Μάη του ’68, «τα πάντα είναι δυνατά». Σήμερα, ένα τέτοιο σύνθημα θα ήταν, μάλλον, κάποιο σλόγκαν διαφημιστικής εταιρείας, ωστόσο, το 1968, σήμαινε ότι η κοινωνική αλλαγή που θα γεννηθεί μέσα από την αμφισβήτηση του κόσμου και της φυσικότητάς του, ήταν εφικτή και επιθυμητή για πολλούς. Κάποιοι διαισθάνθηκαν, στις δυτικές κοινωνίες, ότι η ζωή τους μετατρεπόταν σε θέαμα και έλπιζαν η εξέγερσή τους να μη μετατραπεί σε έκθεση φωτογραφίας σε κάποια μελλοντική γκαλερί. Κ. Καστοριάδης, Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα, Διεθνής Βιβλιοθήκη, Αθήνα, σσ. 112-113. 57 Διάφορες «εκ των υστέρων» αποτιμήσεις του Μάη του ’68, στα: Ινώ Αφεντούλη (επιμ.), Μάης ΄68: 20 Χρόνια Μετά, Οδυσσέας, Αθήνα 1988· Γιώργος Καραμπελιάς, «Το ’68 Σήμερα», Ρήξη, τχ. 31-32, Μάιος 1988, σσ. 46-54· Γιώργος Καραμπελιάς, Σύγχρονος Καπιταλισμός και Επαναστατικό Υποκείμενο, Κομμούνα, Αθήνα 1983· Κορνήλιος Καστοριάδης, Το Επαναστατικό Πρόβλημα Σήμερα, Ύψιλον, Αθήνα 2000. 56

Σάββας Μιχαήλ, «1968: Ένα Διεθνές 1905», Ουτοπία, τχ. 79, Μάρτ.-Απρ. 2008, σελ. 145. 58

78


Επιπλέον, ο Φουκώ πίστευε ότι ο «Μάης του ’68» δε μπόρεσε να καταστήσει την αμφισβήτηση και τις ατελείωτες διεργασίες αντικείμενο θεωρητικής επεξεργασίας. Ωστόσο, τέτοιες ερμηνείες αγνοούν τις τεράστιες μεταβολές στις καθημερινές πρακτικές, τις συνειδήσεις, τους θεσμούς, τις συμβολικές σημασίες, κ.λπ., τις οποίες κομίζουν και εκφράζουν τέτοια κοσμοϊστορικά γεγονότα. Το ερώτημα πρέπει να μετατοπιστεί, ώστε οι άνθρωποι να διερωτώνται όχι για το αν έχει αλλάξει η ζωή, αλλά προς ποια κατεύθυνση. Ο Παναγιώτης Κονδύλης κατανόησε αυτή τη διερώτηση, ερμηνεύοντας την ιστορία διαφορετικά και όχι μέσα από το αν οι εσχατολογικές προσδοκίες ικανοποιούνται ή όχι. Ο Κονδύλης εντάσσει ολόκληρο τον 20ό αιώνα σε μια ριζικά νέα κατάσταση πραγμάτων, κατά τη μετάβαση από τον ολιγαρχικό και ιεραρχικό αστικό φιλελευθερισμό, που είχε θέσει τα θεμέλια του ήδη από την Αναγέννηση του 13ου αιώνα στο δυτικό κόσμο, προς τη μαζική δημοκρατία του 20ού.59 Συνεπώς, ο μαρξισμός και ο κομμουνισμός δεν αποτελούν κρίσεις προσαρμογής της «βασιλικής οδού» του δυτικού φιλελευθερισμού, ούτε επανεκδόσεις της «ανατολικής δεσποτείας» στις μη δυτικές χώρες. Αντιθέτως, συμβάλλουν καθοριστικά στη βαθιά κοινωνική και πνευματική αλλαγή προς τη μαζική δημοκρατία του 20ού αιώνα. Εγκαταλείπουν το ιστορικό προσκήνιο μόνο στο βαθμό που η ιστορική τους αλήθεια έρχεται στο φως και πραγματοποιείται αντικειμενικά, ανεξάρτητα δηλαδή από τις υποκειμενικές επιθυμίες και

προσδοκίες των υπερασπιστών τους.60 Τα ρεαλιστικά τους στοιχεία συνεργούν στη διαμόρφωση της σημερινής εποχής, όταν τα ουτοπικά τους στοιχεία παραμένουν απραγματοποίητα. Το 19ο αιώνα και το πρώτο μισό του 20ού, το «κοινωνικό ζήτημα» θα κυριαρχήσει σε κοινωνίες όπου ο αστικός φιλελευθερισμός είναι ολιγαρχικός, αλλά στο δεύτερο μισό, το πρόβλημα της παραγωγικότητας και της κατανάλωσης θα τεθεί μέσα στις διεθνείς σχέσεις, στο πλαίσιο ολοένα και στενότερων δημογραφικών και οικολογικών ορίων.61 Έτσι ή αλλιώς, ο κόσμος μας σήμερα δε θα ήταν ίδιος χωρίς το Μάη του ’68. Το μέλλον παραμένει αστάθμητο, μια αέναη δυνατότητα για τη ζωή και τη δράση των ανθρώπων, όπως διακήρυξαν και οι εξεγερμένοι στη Γαλλία το Μάη του 1968. Ο Μάης του ’68 αποτελεί ένα μωσαϊκό τάσεων και δράσεων. Το παρελθόν και το μέλλον εξαφανίζονται μπροστά στην ορμητική δύναμη του παρόντος, που συμπαρασέρνει όλο τον υπαρκτό κόσμο στο ανοικτό πεδίο για μία νέα γένεση, μία νέα δημιουργία. Στη θέση της θεϊκής δύναμης που πέθανε και της θεϊκής δύναμης του υπέρ-ανθρώπου που γεννήθηκε στους ολοκληρωτισμούς του 20ού αιώνα, ο Μάης του ’68 μοιάζει να αποτελεί μια κραυγή αγωνίας και ελπίδας για τη ζωή του ανθρώπου που επιθυμεί να εκφράσει τον εαυτό του στην αυθεντικότητά του. Ωστόσο, ο κόσμος δεν παύει διαρκώς να γίνεται ένας νέος τόπος και χρόνος και η Ό.π. Ό.π., σελ. 16· Παναγιώτης Κονδύλης, Η Παρακμή του Αστικού Πολιτισμού. Από τη Μοντέρνα στη Μεταμοντέρνα Εποχή κι από το Φιλελευθερισμό στη Μαζική Δημοκρατία, Θεμέλιο, Αθήνα 1991.

60 61

59 Παναγιώτης Κονδύλης, Από τον 20ό στον 21ο Αιώνα, Θεμέλιο, Αθήνα 1998β, σελ.15.

79


καινούρια ζωή συνεχίζει εσαεί να διερωτάται για τα όρια και τις δυνατότητές της. Όπως πίστευε ο νεαρός Μαρξ, η ελευθερία δεν είναι ένα μελλοντικό βασίλειο, το οποίο δήθεν εγγυάται ένας ιστορικός νόμος, αλλά το μεσοδιάστημα ανάμεσα στη δουλεία του χθες και, ενδεχομένως, τη δουλεία του αύριο. Η ελευθερία δεν είναι ο παράδεισος, αλλά η φανέρωση της ελπίδας μέσα στο τραγικό και το χάος· η εμπειρία, όπου ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τον Άδη που παραμονεύει, ατενίζοντας την πιθανότητα της καθόδου του, ελπίζοντας ότι, αγωνιζόμενος, θα σωθεί, ότι δηλαδή θα παραμείνει ακέραιος και σώος. Η ελευθερία δεν είναι μία προδιαγεγραμμένη και αναγκαία πορεία, αλλά η διαδικασία, το ταξίδι του Καβάφη, που

ωστόσο δε θα ξεκινούσε αν δεν υπήρχε η Ιθάκη. Η ελευθερία έχει νόημα και σκοπό που δεν είναι ξέχωρα από αυτό που οι άνθρωποι ονόμασαν αξιοπρέπεια. Η εξεγερμένη αξιοπρέπεια του ανθρώπου έχει ως κίνητρο και σκοπό την ελευθερία του, την αγάπη για τη ζωή και το μυστήριό της. Υπαγόταν ο Μάης του 1968 σε μια τέτοια κίνηση; Ίσως χρειαστεί να στρέψουμε το βλέμμα μας αλλού, αλλά χωρίς να απορρίψουμε το Μάη, όπως κάποτε μπορεί να τον αποδεχθήκαμε απροϋπόθετα· να τον προσεγγίσουμε κριτικά για να δούμε τις συμβολές και τις ελλείψεις του στην ιστορία της ανθρώπινης ελευθερίας. επιμέλεια: Φανή Κουτσοβίτη

80

Μισός αιώνας και μία ημέρα από τον Μάη του 1968

Recommend Documents