TÜRK STANDARDI TURKISH STANDARD
TS 699 Ocak 1987
1.Baskı
ICS 91.100.01; 91.100.15
TABİİ YAPI TAŞLARI-MUAYENE VE DENEY METOTLARI Methods of Testing for Natural Building Stones
TÜRK STANDARDLARI ENSTİTÜSÜ Necatibey Caddesi No.112 Bakanlıklar/ANKARA TÜRK STANDARDLARININ YAYIN HAKLARI SAKLIDIR.
−
Bugünkü teknik ve uygulamaya dayan ılarak hazırlanmış olan bu standard ın, zamanla ortaya çıkacak gelişme ve değişikliklere uydurulması mümkün oldu ğundan ilgililerin yay ınlar ı izlemelerini ve standardın uygulanmas ında kar şılaştıklar ı aksaklıklar ı Enstitümüze iletmelerini rica ederiz.
−
Bu standardı oluşturan Hazırlık Grubu üyesi değerli uzmanlar ın emeklerini; tasar ılar üzerinde görüşlerini bildirmek suretiyle yardımcı olan bilim, kamu ve özel sektör kurulu şlar ı ile kişilerin değerli katkılar ını şükranla anar ız.
Kalite Sistem Belgesi İmalât ve hizmet sektörlerinde faaliyet gösteren kurulu şlar ın sistemlerini TS EN ISO 9000 Kalite Standardlar ına uygun olarak kurmalar ı durumunda TSE taraf ından verilen belgedir.
Türk Standardlar ına Uygunluk Markası (TSE Markası) TSE Markası, üzerine veya ambalâj ına konulduğu mallar ın veya hizmetin ilgili Türk Standard ına uygun olduğunu ve mamulle veya hizmetle ilgili bir problem ortaya ç ıktığında Türk Standardlar ı Enstitüsü’nün garantisi altında olduğunu ifade eder.
TSEK Kalite Uygunluk Markası (TSEK Markası) TSEK Markası, üzerine veya ambalâj ına konulduğu mallar ın veya hizmetin henüz Türk Standard ı olmadığından ilgili milletleraras ı veya diğer ülkelerin standardlar ına veya Enstitü taraf ından kabul edilen teknik özelliklere uygun oldu ğunu ve mamulle veya hizmetle ilgili bir problem ortaya ç ıktığında Türk Standardlar Standardlar ı Enstitüsü’nün garantisi alt ında olduğunu ifade eder.
DİKKAT!
TS işareti ve yanında yer alan say ı tek başına iken (TS 4600 gibi), mamulün Türk Standard ına uygun üretildiğine dair üreticinin beyan ını ifade eder. Türk Standardlar ı Enstitüsü taraf ından herhangi bir garanti söz konusu değildir. Standardlar ve standardizasyon konusunda daha geni ş geni ş bilgi Enstitümüzden sağ sağ lanabilir. lanabilir.
TÜRK STANDARDLARININ YAYIN HAKLARI SAKLIDIR.
−
Bugünkü teknik ve uygulamaya dayan ılarak hazırlanmış olan bu standard ın, zamanla ortaya çıkacak gelişme ve değişikliklere uydurulması mümkün oldu ğundan ilgililerin yay ınlar ı izlemelerini ve standardın uygulanmas ında kar şılaştıklar ı aksaklıklar ı Enstitümüze iletmelerini rica ederiz.
−
Bu standardı oluşturan Hazırlık Grubu üyesi değerli uzmanlar ın emeklerini; tasar ılar üzerinde görüşlerini bildirmek suretiyle yardımcı olan bilim, kamu ve özel sektör kurulu şlar ı ile kişilerin değerli katkılar ını şükranla anar ız.
Kalite Sistem Belgesi İmalât ve hizmet sektörlerinde faaliyet gösteren kurulu şlar ın sistemlerini TS EN ISO 9000 Kalite Standardlar ına uygun olarak kurmalar ı durumunda TSE taraf ından verilen belgedir.
Türk Standardlar ına Uygunluk Markası (TSE Markası) TSE Markası, üzerine veya ambalâj ına konulduğu mallar ın veya hizmetin ilgili Türk Standard ına uygun olduğunu ve mamulle veya hizmetle ilgili bir problem ortaya ç ıktığında Türk Standardlar ı Enstitüsü’nün garantisi altında olduğunu ifade eder.
TSEK Kalite Uygunluk Markası (TSEK Markası) TSEK Markası, üzerine veya ambalâj ına konulduğu mallar ın veya hizmetin henüz Türk Standard ı olmadığından ilgili milletleraras ı veya diğer ülkelerin standardlar ına veya Enstitü taraf ından kabul edilen teknik özelliklere uygun oldu ğunu ve mamulle veya hizmetle ilgili bir problem ortaya ç ıktığında Türk Standardlar Standardlar ı Enstitüsü’nün garantisi alt ında olduğunu ifade eder.
DİKKAT!
TS işareti ve yanında yer alan say ı tek başına iken (TS 4600 gibi), mamulün Türk Standard ına uygun üretildiğine dair üreticinin beyan ını ifade eder. Türk Standardlar ı Enstitüsü taraf ından herhangi bir garanti söz konusu değildir. Standardlar ve standardizasyon konusunda daha geni ş geni ş bilgi Enstitümüzden sağ sağ lanabilir. lanabilir.
TÜRK STANDARDLARININ YAYIN HAKLARI SAKLIDIR.
ICS 91.100.01;91.100.15 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
İÇİNDEKİLER 0 - KONU, TARİF, KAPSAM....................... KAPSAM.................................. ....................... ....................... ...................... ....................... .................. ...... 1 0.1 - KONU...........................................................................................................................1 0.2 - TARİFLER....................................................................................................................1 0.2.1 - Tabii Yapı Taşlar ı .......................................................................... ................................................................................................................ ...................................... 1 0.2.2 - Tabakalanma Tabakalanma Yüzeyi (Tabaka (Tabaka Yüzü) Yüzü) .................................................................................. 1 0.2.3 - Kır ık Yüzey ...................................................................................... .......................................................................................................................... .................................... 1 0.2.4 - Bozuşma ve Ayr ışma................................................................................................. ma........................................................................................................... .......... 1 0.2.5 - Değişmez Kütle ............................................................................................ ................................................................................................................... ....................... 1 0.2.6 - Hacim Kütlesi, d h ........................................................................... ................................................................................................................. ...................................... 1 0.2.7 - Özgül Kütle, d o ................................................................................ ..................................................................................................................... ..................................... 1 0.2.8 - Doluluk Oranı (Kompasite), k .............................................................................................. 1 0.2.9 Porozite (Gözeneklilik Oranı), p............................................................................................ 1 0.2.10 - Görünen Porozite (Zahiri Porozite), P g .............................................................................. 1 0.2.11 - Kütlece Su Emme Oran ı, Sk .................................................................................. .............................................................................................. ............ 1 0.2.12 - Hacimce Su Emme Oran ı, Sn ............................................................................... ........................................................................................... ............ 2 0.2.13 - Basınç Altında Kütlece Su Emme Oran ı, Sbk .................................................................... 2 0.2.14 - Basınç Altında Hacimce Su Emme Oran ı, Sbh, ................................................................. 2 0.2.15 - Kütlece Doygunluk Katsayısı, Dk .......................................................................... ....................................................................................... ............. 2 0.2.16 - Hacimce Doygunluk Katsayısı, Dh ..................................................................................... 2 0.2.17 - Kaynar Suda Kütlece Su Emme Oran ı, Skk ....................................................................... 2 0.2.18 - Kaynar Suda Hacimce Su Emme Oran ı, Skh ..................................................................... 2
0.3 - KAPSAM .................................................... ........................ ............................ ............................. ............................ .........2
1 - JEOLOJİK MUAYENE............... MUAYENE........................... ....................... ....................... ........................ ........................ ....................... ................ ..... 2 1.1 - JEOLOJİK MUAYENE ............................. ............................ ............................ ............ 2 1.1.1 - Magmatik Ta şlar ..................................................................................... .................................................................................................................. ............................. 2 1.1.3 - Metamorfik Ta şlar........................................................................... lar ................................................................................................................ ..................................... 3
2 - PETROGRAFİK MUAYENE ....................... ................................... ........................ ....................... ....................... ....................... ........... 3 2.1 - GÖZ VE BÜYÜTEÇLE MUAYENE ......................... ............................. ........................ 4 2.2 - BİNOKÜLER VE STEREO-MİKROSKOP İLE MUAYENE..........................................4 2.3 - POLARİZAN MİKROSKOPLA MUAYENE...................................................................4
3 - DENEYLER................ DENEYLER........................... ....................... ....................... ....................... ....................... ....................... ....................... ...................... ........... 4 3.1 - HACİM KÜTLESİ DENEYİ ...........................................................................................4 3.2 - SU EMME DENEYİ ......................................................................................................6 3.2.1 - Cihazlar................................................................................... Cihazlar................................................................................................................................ ............................................. 6 3.2.2 - Deney Numunelerinin Hazırlanmas ı.................................................................................... 6 3.2.3 - İşlem ............................................................................. .................................................................................................................................... ....................................................... 6 3.2.4 - Hesaplama ve Sonuçlar ın Gösterilmesi .............................................................................. 7 3.2.5 - Deney Raporu ........................................................................................... ..................................................................................................................... .......................... 7
3.3 - KAYNAR SUDA SU EMME DENEYİ ...........................................................................7 3.3.1 - Cihazlar................................................................................... Cihazlar................................................................................................................................ ............................................. 7 3.3.2 - Deney Numunelerinin Hazırlanmas ı.................................................................................... 7 3.3.3 - İşlem ............................................................................. .................................................................................................................................... ....................................................... 8 3.3.4 - Hesaplama ve Sonuçlar ın Gösterilmesi .............................................................................. 8 3.3.5 - Deney Raporu ........................................................................................... ..................................................................................................................... .......................... 8
3.4 - BASINÇ ALTINDA SU EMME DENEYİ .......................................................................8 3.4.1 - Cihazlar................................................................................... Cihazlar................................................................................................................................ ............................................. 8 3.4.2 - Deney Numunelerinin Hazırlanmas ı.................................................................................... 9 3.4.3 - İşlem ............................................................................. .................................................................................................................................... ....................................................... 9 3.4.4 - Hesaplama ve Sonuçlar ın Gösterilmesi .............................................................................. 9 3.4.5 - Deney Raporu ........................................................................................... ..................................................................................................................... .......................... 9
3.5 - ÖZGÜL KÜTLE DENEY!..............................................................................................9 3.5.1 - Cihazlar................................................................................... Cihazlar................................................................................................................................ ............................................. 9 3.5.2 - İşlem ............................................................................. .................................................................................................................................. ..................................................... 10 3.5.3 - Hesaplama ve Sonuçlar ın Gösterilmesi ............................................................................ 10 3.5.4 - Deney Raporu ........................................................................................... ................................................................................................................... ........................ 10
3.6 - GÖRÜNEN POROZİTE (ZAHİRİ POROZİTE)...........................................................10
ICS 91.100.01;91.100.15 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
3.6.1 - Taşın Hacimce Su Emme Oran ından Hesaplanmas ı ....................................................... 10 3.6.2 - Taşın Hacim Kütlesi ve Kütlece Su Emme Oran ından Hesaplanmas ı ............................. 11 3.6.3 - Deney Raporu ........................................................................................... ................................................................................................................... ........................ 11
3.7 - DOLULUK ORANI KOMPASİTE DENEYİ..................................................................11 3.7.1 - Deney Raporu ........................................................................................... ................................................................................................................... ........................ 11
3.8 - POROZİTE (GÖZENEKLİLİK DERECESİ) DENEYİ ..................................................11 3.8.1 - Deney Raporu ........................................................................................... ................................................................................................................... ........................ 12
3.9 - DOYGUNLUK KATSAYISI.........................................................................................12 3.9.1 - Kütlece Doygunluk Katsayısının Hesaplanması................................................................ 12 3.9.2 - Hacimce Doygunluk Katsayısı ........................................................................................... 12 3.9.3 - Deney Raporu ........................................................................................... ................................................................................................................... ........................ 12
3.10 - BASINÇ MUKAVEMETİ DENEYİ .............................................................................12 3.10.1 - Cihazlar..................................................................................... Cihazlar............................................................................................................................ ....................................... 12 3.10.2 - Deney Numunelerinin Haz ırlanması................................................................................ 13 3.10.3 - Deney Numunelerinin Kondisyonlanmas ı ....................................................................... 13 3.10.4 - Deneyin Yap ılışı ................................................................................... .............................................................................................................. ........................... 13 3.10.5 - Hesaplama ve Sonuçlar ın Gösterilmesi .......................................................................... 13 3.10.6 - Deney Raporu ........................................................................................ ................................................................................................................. ......................... 14
3.11 - EĞİLME MUKAVEMETİ DENEYİ.............................................................................14 3.11.1 - Cihazlar..................................................................................... Cihazlar............................................................................................................................ ....................................... 14 3.11.2 - Deney Numunelerinin Haz ırlanması................................................................................ 14 3.11.3 - Deney Numunelerinin Kondisyonlanmas ı ....................................................................... 15 3.11.4 - Deneyin Yap ılışı ................................................................................... .............................................................................................................. ........................... 15 3.11.5 - Hesaplama ve Sonuçlar ın Gösterilmesi .......................................................................... 15 3.11.6 - Deney Raporu ........................................................................................ ................................................................................................................. ......................... 15
3.12 - DARBE MUKAVEMETİ DENEYİ ..............................................................................15 3.12.1 - Cihazlar..................................................................................... Cihazlar............................................................................................................................ ....................................... 15 3.12.2 - Deney Numunelerinin Haz ırlanması................................................................................ 16 3.12.3 - Deney numunelerinin Kondisyonlanmas ı ........................................................................ 16 3.12.4 - Deneyin Yap ılışı ................................................................................... .............................................................................................................. ........................... 16 3.12.5 - Hesaplama ve Sonuçlar ın Gösterilmesi .......................................................................... 17 3.12.6 - Deney Raporu ........................................................................................ ................................................................................................................. ......................... 17
3.13 - ELASTİSİTE MODÜLÜ (YOUNG MODÜLÜ) DENEYİ - STATİK METOT ...............17 ...............17 3.13.1 - Cihazlar..................................................................................... Cihazlar............................................................................................................................ ....................................... 17 3.13.2 - Deney numunelerinin Haz ırlanması ................................................................................ 18 3.13.3 - Deney Numunelerinin Kondisyonlanmas ı ....................................................................... 18 3.13.4 - Deneyin Yap ılışı ................................................................................... .............................................................................................................. ........................... 18 3.13.5 - Hesaplama ve Sonuçlar ın Gösterilmesi .......................................................................... 18 3.13.6 - Deney Raporu ........................................................................................ ................................................................................................................. ......................... 19
3.14 - SÜRTÜNME İLE AŞINMA KAYBI DENEYİ (Bohtne Metodu)..................................19 3.14.1 - Cihazlar Cihazlar ve Malzemeler................................................................................................... Malzemeler................................................................................................... 19 3.14.2 - Deney Numunelerinin Haz ırlanması................................................................................ 20 3.14.3 - İşlem ........................................................................... ................................................................................................................................ ..................................................... 20 3.14.5 - Deney Raporu ........................................................................................ ................................................................................................................. ......................... 22
3.15 - TABİİ DON TESİRLERİNE DAYANIKLILIK VE DON SONU BASINÇ MUKAVEMETİ DENEYİ ..............................................................................................................................22 3.15.1 - Cihazlar..................................................................................... Cihazlar............................................................................................................................ ....................................... 22 3.15.2 - Deney Numunelerinin Haz ırlanması................................................................................ 22 3.15.3 - işlem ................................................................................. ................................................................................................................................ ............................................... 22 3.15.4 -Hesaplama ve Sonuçlar ın Gösterilmesi ........................................................................... 22 3.15.5 -Deney Raporu .......................................................................................... .................................................................................................................. ........................ 23
3.16 - SODYUM SÜLFAT (Veya Magnezyum Sülfat) DON KAYBI DENEY İ .....................23 3.16.1 - Cihaz Cihaz ve çözeltiler ..................................................................................... ........................................................................................................... ...................... 23 3.16.2 - İşlem ........................................................................... ................................................................................................................................ ..................................................... 24 3.16.3 - Hesaplama ve Sonuçlar ın Gösterilmesi .......................................................................... 25 3.16.4 - Deney Raporu ........................................................................................ ................................................................................................................. ......................... 25
3.17 - DARBELİ AŞINMA DENEYİ (LOS-AN6ELES (LOS-AN6ELES METODU) ............................... .........25 ......... 25 3.18 - ÇEKME MUKAVEMETİ DENEYİ .............................................................................28 3.18.1 - Cihazlar..................................................................................... Cihazlar............................................................................................................................ ....................................... 28
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
3.18.2 - Deney Numunelerinin Haz ırlanması................................................................................ 28 3.18.3 - İşlem ................................................................................................................................ 29 3.18.4 - Hesaplama ve Sonuçlar ın Gösterilmesi .......................................................................... 29 3.18.5 - Deney Raporu ................................................................................................................. 30
3.19 - YARMADA ÇEKME MUKAVEMETİ DENEYİ...........................................................30 3.19.1 - Cihazlar............................................................................................................................ 30 3.19.2 - Deney Numunelerinin Haz ırlanması................................................................................ 30 3.19.3 - İşlem ................................................................................................................................ 31 3.19.4 - Hesaplama ve Sonuçlar ın Gösterilmesi .......................................................................... 32 3.19.5 - Deney Raporu ................................................................................................................. 32
3.20 - SU GEÇİRİMLİLİĞİ (PERMBABİLİTE) DENEYİ ......................................................32 3.20.1 -Cihanlar ............................................................................................................................ 32 3.20.2 - Deney numunelerinin Haz ırlanması ................................................................................ 32 3.20.3 - İşlem ................................................................................................................................ 32 3.20.4 - Deney Raporu ................................................................................................................. 33
3.21 - BAZALTLARDA GÜHEŞ YANIĞI TAYİNİ ................................................................33 3.21.1 - Cihazlar............................................................................................................................ 33 3.21.2 - Deney numunelerinin Haz ırlanması ................................................................................ 33 3.21.3 - İşlem ................................................................................................................................ 33 3.21.4 - Deney Raporu ................................................................................................................. 34
3.22 - AÇIK HAVA TESİRLERİME DAYANIKLILIK DENEYİ..............................................34 3.22.1 - Cihazlar ve Reaktifler ...................................................................................................... 34 3.22.2 - Deney Numunelerinin Haz ırlanması................................................................................ 34 3.22.3 - İşlem ................................................................................................................................ 34 3.22.4 - Deney Raporu ................................................................................................................. 34
3.23 - PAS TEHLİKESİNİN TAYİNİ DENEYİ......................................................................34 3.23.1 - Deney Numunelerinin Haz ırlanması................................................................................ 35 3.23.2 -İşlem ................................................................................................................................. 35 3.23.3 - Deney Raporu ................................................................................................................. 35
3.24 - ASİTLERE DAYANIKLILIK DENEYİ ........................................................................35 3.24.1 - Cihazlar ve Reaktifler ...................................................................................................... 35 3.24.2 - Deney numunelerinin Haz ırlanması ................................................................................ 35 3.24.3 - İşlem ................................................................................................................................ 35 3.24.4 - Deney Raporu ................................................................................................................. 36
4 - MUAYENE VE DENEY RAPORU....................................................................... 36 TADİL ....................................................................................................................... 75
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
TABİİ YAPI TAŞLARI - MUAYENE VE DENEY METOTLARI 0 - KONU, TARİF, KAPSAM 0.1 - KONU Bu Standard, tabii yapı taçlar ının muayene ve deney metotlar ına dairdir.
0.2 - TARİFLER 0.2.1 - Tabii Yapı Taşlar ı Tabii yapı taşlar ı, petrografik ve teknolojik yönlerden yap ılarda kullanılmaya elverişli olan, ya tek cins bir mineralin çok sayıda birleşmesinden veya çeşitli minerallerin bir araya gelmesinden tabii olarak meydana gelen mineral toplulu ğudur.
NOT - Bu standard metninde "Tabii yap ı taşı deyimi yerine "taş" deyimi de kullan ılmıştır.
0.2.2 - Tabakalanma Yüzeyi (Tabaka Yüzü) Tabakalanma yüzeyi, tabiatta tortul ta şlar ın meydana geli şi sırasında yer alan tabaka düzlemleri ile bu düzlemlere paralel yüzeylerdir.
0.2.3 - Kır ık Yüzey Kır ık yüzey, tabii taşlar ın dokusunun, yap ı ve mineralleri ile tabii rengi ve di ğer görünüş özeliklerinin incelenmesi için ayr ışıp bozuşmamış k ısımlar ının ortaya çıkar ılması amacıyla çekiçle vurulup kır ılarak meydana getirilen yüzüdür.
0.2.4 - Bozuşma ve Ayr ışma Bozuşma ve ayr ışma, tabii taşlarda hidrosfer, atmosfer, biyosfer vb. tesirlerle meydana gelen ve renk, mukavemet ve dayan ıklılık gibi özeliklerini etkileyen kimyevi ve/veya fiziki değişikliklerdir.
0.2.5 - Değişmez Kütle Değişmez kütle, taşın 110°C ± 5°C sıcaklıktaki etüvde birbirini izleyen 4'er saatlik kurutmalar sonunda bulunan kütleleri aras ındaki farkın, son tartımın % 0,1 i kadar veya daha az oldu ğu andaki kütlesidir.
0.2.6 - Hacim Kütlesi, d h
Hacim kütlesi, değişmez kütleye kadar kurutulmuş taşın, boşluklar ı dahil olmak üzere birim hacminin kütlesidir.
0.2.7 - Özgül Kütle, do
özgül kütle, değişmez kütleye kadar kurutulmuş taşın, boşluklar ı hariç olmak üzere birim hacminin kütlesidir.
0.2.8 - Doluluk Oran ı (Kompasite), k Doluluk oranı, değişmez kütleye kadar kurutulmuş taşın, boşluklar ı hariç hacminin (dolu hacim), boşluklar ı dahil hacmine (bütün hacim) oran ıdır.
0.2.9 Porozite (Gözeneklilik Oranı), p Porozite, değişmez kütleye kadar kurutulmu ş taşın, boşluk hacminin boşluklar ı dahili hacmine (m!tün hacim) oranıdır.
0.2.10 - Görünen Porozite (Zahiri Porozite), P g
Görünen porozite, değişmez kütleye kadar kurutulmu ş taşın absorbe edebildi ği su miktar ına tekabül eden hacminin bo şluklar ı dahil hacmine (bütün hacim) oran ıdır.
0.2.11 - Kütlece Su Emme Oran ı, Sk
Kütlece su emme oran ı, değişmez kütleye kadar kurutulmu ş taşın absorbe edebildi ği su kütlesinin, taşın kütlesine oranıdır.
1
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
0.2.12 - Hacimce Su Emme Oran ı, Sn Hacimce su emme oranı, değişmez kütleye kadar kurutulmu ş taşın, absorbe edebildi ği su hacminin, taşın boşluklar ı dahil hacmine (bütün hacim) oran ıdır.
0.2.13 - Basınç Altında Kütlece Su Emme Oran ı, Sbk
Basınç altında kütlece su emme oran ı, değişmez kütleye kadar kurutulmu ş taşın 150 kgf/cm2 ± 5 kgf/cm2 (15,0 N/mm2 ± 0,5 N/mm2) lik basınç altında absorbe edebildi ği su kütlesinin, taşın kütlesine oranıdır.
0.2.14 - Basınç Altında Hacimce Su Emme Oran ı, Sbh,
Basınç altında hacimce su emme oran ı, değişmez kütleye kadar kurutulmuş taşın 150 kgf/cm2 ± 5 kgf/cm2 (15,0 N/mm2 ± 0,5 N/mm2) lik basınç altında absorbe edebildi ği su hacminin taşın boşluklar ı dahil hacmine (bütün hacim) oran ıdır.
0.2.15 - Kütlece Doygunluk Katsay ısı, Dk
Kütlece doygunluk katsayısı, değişmez kütleye kadar kurutulmuş taşın absorbe edebildi ği su kütlesinin, taşın 150 kgf/cm2 ± 5 kgf/cm2 (15,0 N/mm2 ± 0,5 N/mm2) lik basınç altında absorbe edebildi ği su kütlesine oran ıdır.
0.2.16 - Hacimce Doygunluk Katsay ısı, Dh
Hacimce doygunluk katsayısı, değişmez kütleye kadar kurutulmuş taşın absorbe edebildi ği su hacminin, taşın 150 kgf/cm2 ± 5 kgf/cm2 (15,0 N/mm2 ± 0,5 N/mm2) lik basınç altında absorbe edebildi ği su hacmine oran ıdır.
0.2.17 - Kaynar Suda Kütlece Su Emme Oran ı, Skk
Kaynar suda kütlece su emme oran ı, değişmez kütleye kadar kurutulmu ş taşın kaynar suda absorbe edebildi ği su kütlesinin taşın kütlesine oranıdır.
0.2.18 - Kaynar Suda Hacimce Su Emme Oran ı, Skh
Kaynar suda hacimce su emme oran ı, değişmez kütleye kadar kurutulmuş taşın kaynar suda absorbe edebildi ği su hacminin taşın boşluklar ı dahil hacmine (bütün hacim) oran ıdır.
0.3 - KAPSAM Bu Standard, tabii yap ı taşlar ına uygulanan jeolojik ve petrografik muayeneler ile deney metotlar ını kapsar.
1 - JEOLOJİK MUAYENE 1.1 - JEOLOJİK MUAYENE Taş ocağından numune al ınmadan önce, ta şın köken, doku, yapı ve tektoniği hususlar ının tesbiti için jeolojik muayenelerin yapılması zorunludur. Bu muayeneler sonunda düzenlenecek raporda, a şağıdaki bilgiler bulunmalıdır.
1.1.1 - Magmatik Ta şlar Granit, siyenit, pegmatit, gabro, monronit, diyorit, peridotit, serpantin, piroksenit, porfir, diabaz, porfirit, diyolit, dasit, trakit, andezit, bazalt vb.
1.1.1.1 - Yatak Durumu Batolit, lakolit, sil, damar, örtü, koni, fakolit, dayk, kubbe, blok vb. 1.1.1.2 - Tektonik Unsurlar - Akıntı unsurlar ı : çizgi ve düzlem seklindeki ak ıntı unsurlar ı (foliasyon, ksenolit) ve tercihli ayr ılma unsurlar ı (yatay ayr ılma düzlemi, dik ayr ılma yüzeyleri), - Kır ılma unsurlar ı : enine, boyuna veya ayk ır ı yatay çatlaklar ve faylar. 1.1.1.3 - Boyutlar Mümkün olan en büyük, i şlenebilecek parça boyutlar ı.
2
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
1.1.1.4 - Diğer özelikler Renklerde mevcut farklılıklar, tane büyüklüğü, gözeneklilik, taşlar ın kullanılmasına tesir edecek minerallerin birikimi (pirit, markasit, pirotin, magnetit, demir karbonat, kalsit, mika vb.), ba şka cins taşlar. Taşlardaki mevzii değişiklikler. 1.1.2 - Tortul Taşlar Kalker, radiolarit, traverten, breş, jips, dolomit, sileks, jasp, konglomera, aglomera, kumta şı, grovak, arkoz, tüf vb. 1.1.2.1 - Yatak Durumu Tabakal ı, masif ve şisti oluşu. 1.1.2.2 - Köken Organik, kimyasal ve klastik. 1.1.2.3 - Yaş Zaman, devir, devre, yaş. 1.1.2.4 - Tabaka Alt ve üst yüzeylerin tayini, tabaka serilerinin durumlar ı, doğrultu, dalım kalınlıklar ı ve varsa başka formasyon tabakalar ı. 1.1.2.5 - Tabakalar ın Kıvr ımlı Yapısı Senklinal, antiklinal ve di ğer kıvr ımlar. 1.1.2.6 - Tabakalar ın Kır ıklı Yapısı Çatlak, yar ık, fay, fissür ve damar. 1.1.2.7 - Boyutlar Mümkün olan en büyük, i şlenebilecek parça boyutlar ı. 1.1.2.8 - Diğer özelikler Herbir tabakanın renk, doku, sertlik ve gözeneklilik yönlerinden farkl ılıklar ı. 1.1.2.9 - Tabakalanmanın Durumu (yoktur, ince, kalın veya belli de ğildir şeklinde). Kullanıma cins ve teşekkülleri itibariyle tesir eden fosil, mineral, organik madde, boşluk ve jeotlar ın yer alışı.
1.1.2.10 - Taşın Ocakta Bulunuş Şekli Tabakal ı, masif, şisti, elyaf ve konkersyon.
1.1.3 - Metamorfik Ta şlar
Fillit, kuvarsit, serpantin, arduvaz, mikaşist, amfibolit, gnays, kalkşist ve mermer, çeşitli kontakt taşlar vb. Metamorfik taşlar oluş ve yataklar ıma şekilleri bakımından bacı özelikleri ile magmetik ta şlara bazı özelikleri ile ise tortul taşlara yaklaştığından ya magmatik ta şlara (mesela Granit-Gnays) veya tortul taşlara (Arduvaz) yaklaşır.
İncelemeler ya magmatik ta şlar veya tortul taşlar için verilen esaslara göre yap ılır. Daima, taşın şistozitesine dikkat edilmelidir.
İK MUAYENE 2 - PETROGRAF 1)
TS 2513 'de belirtilen esaslara göre al ınmış bulunan numunelerin petrografik özeliklerinin tayini amac ı ile aşağıda açıklanan muayenelerden gerekli görülenleri yap ılır. 1) Bu standard metninde at ıf yapılan Türk Standardının numarası metnin sonunda verilmi ştir.
3
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
2.1 - GÖZ VE BÜYÜTEÇLE MUAYENE Bu muayene, taşlar ın k ır ık yüzeylerinin göz ve büyüteçle incelenmesi yolu ile yap ılarak taşın dokusu, mineralleri, görünüş özelikleri ve taşın cinsi tayin edilir Gerektiğinde muayeneden önce ta şın kır ık yüzeylerine hidroklorik asit ( % 10 luk HCl) damlat ıldıktan sonra muayene tekrarlan ır.
NOT - %10'luk HCl haz ırlamak için 248 cm3 % 36 lık derişik HCl çözeltisi damıtık su ile 1 litreye tamamlan ır.
2.2 - BİNOKÜLER VE STEREO-MİKROSKOP İLE MUAYENE Bu muayenede yeterli büyüklükte ve k ır ık yüzü düzeltilerek perdahlanm ış taş parçalar ı kullanılır. Numune testere ile. kesildikten sonra, kesilen yüzey donen disk üzerinde z ımpara tozu ile düzeltilir. Sonra üzerine patiska gerilmi ş disk üzerine dökülen diyamantin (Gümü ş tozu) ile numunenin, düzeltilen yüzeyi muayene için parlat ılır. Bu şekilde perdahlanarak haz ırlanmış numuneler binoküler ve stereo mikroskop ile muayene edilerek taşın dokusu, minerallerin cins ve boyutlar ı, varsa bağlayıcı malzeme, pasjrapan mineraller, ta şın boşluk ve çatlaklar ı ile numunede ayr ışmaya uğramış, bozulmuş kısımlar ının miktar ve durumlar ı tesbit edilmelidir.
2.3 - POLARİZAN MİKROSKOPLA MUAYENE Bu muayene ta şın dokusunu ayr ıntılar ı ile tesbit için ince kesit üzerinde yap ılır. Taştan alınan ve özeliklerini temsil eden parça, incekosit makinas ının dönen diski üzerinde z ımpara tozu ile düzeltilir. Numunenin düzlenen yüzü. üzerinde pudra halinde z ımpara tozu bulunan bir cam üzerine sürtülüp cilaland ıktan sonra. Kanada balsam reçinesi ile lam*a kaynat ılmak suretiyle yapıştır ılır. Yapıştırma işlemi sırasında hava kabarc ıklar ının kalmamasına dikkat edilmelidir. Numunenin di ğer yüzü| de aynı şekilde ve kesitin kalınlığı 0,02 mm - 0,03 mm oluncaya kadar inceltilir, incelmenin yeterli olup olmad ığı mikroskopla kontrol edilir, numunenin yeteri kadar[ inceldi ği anlaşıldığında üzeri Kanada balsam kullan ılarak lamelle örtülür. Muayene polarizan mikroskopla yapılır. Taşı teşkil eden minerallerin cinsleri, renkleri, birbirlerine göre durumlar ı, kristal şekli, varsa bağlayıcı cinsi, tane yeknesaklığı, camsıliğı, çe şitli tane büyüklükleri, doku, gözeneklilik, bo şluk, yar ık, kılcal çatlak, damar, bozu şma, tercihli ayr ılma yönü, en zor ayr ılma yönü ile dolgu k ısımlar ı tesbit edilir.
3 - DENEYLER 3.1 - HACİM KÜTLESİ DENEYİ Bu deneyle; tabii yap ı taşlar ının boşluklar ı ile birlikte birim hacminin kütlesi tayin edilir. Deney düzgün geometrik şekilli olan veya olmayan deney numunelerin kullan ılması haline göre iki ayr ı şekilde uygulanır.
3.1.1 - Düzgün olarak Küp, Dikdörtgenler Prizmas ı veya Silindir Biçiminde Haz ırlanan Deney Numunelerinde Hacim Kütlesi Tayini 3.1.1.1 - Cihazlar - Terazi : Yeterli kapasitede, 0,1 g hassasiyette, - Etüv : 110°C ± 5°C sıcaklığa ayarlanabilen, tercihan hava sirkülasyonla, - Desikatör: Uygun büyüklükte sac veya uygun bir malzemeden yapılmış, - Deney numunelerini küp, dikdörtgenler prizması veya silindir şekline getirmekte kullan ılan cihazlar (taş kesme testeresi, karot alma cihaz ı, numune yüzlerini düzeltmede kullan ılan aşındır ıcı cihazlar). - Kumpas : Kollar ı yeterli uzunlukta ve 0,1 mm hassasiyette. 3.1.1.2 - Deney Numunelerinin Hazırlanması Taş numunesinden ta şkesme testeresi ile ıslak kesilerek küp veya dikdörtgenler prizması veya karot alma aleti ile ç ıkar ılacak silindirik numunenindik! taraf ının taş kesme testeresi ile ıslak kesilmesi
4
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
suretiyle silindir şeklinde deney numuneleri haz ırlanır. Gerektiğinde yüzler aşındır ıcı cihaz yardımıyla düzeltilir. Deneyde bu şekilde kesilerek hazırlanmış, düzgün, en az 3 deney numunesi kullan ılır. Boyutlar ı yaklaşık 5 cm - 7 cm olacak şekilde hazırlanacak deney numunelerinin herbirinin a ğırlığı 350 g dan az olmamal ıdır.
3.1.1.3 - işlem Deney numunelerinin yüzleri sert bir f ırça ile f ırçalanıp su ile yıkanarak temizlenir ve değişmez kütleye gelinceye kadar kurutulur. Desikatörde oda s ıcaklığına kadar soğutulduktan sonra 0,1 g hassasiyetle tartılır Deney numunelerinin hacimleri, boyutlar ından hesaplanarak bulunur. Deney numunelerinin boyutlar ının herbiri, birbirine dik doğrultuda olmak üzere ikişer defa 0,5 mm hassasiyetle ölçülüp bunlar ın aritmetik ortalamalar ı alınarak bulunur. Bulunan ortalama boyutlardan deney numunelerin hacimleri hesaplan ır (V). Bulunan V değeri 0,5 cm3'e yuvarlatılarak kaydedilir.
3.1.1.4 - Hesaplama ve Sonuçlar ın Gösterilmesi Tabii yapı taşlar ının hacim kütlesi, d h =
Gk V
(g/cm3)
formülü ile hesaplan ır. Burada; dh = Taşın hacim kütlesi (g/cm3), Gk = Değişmez kütleye kadar kurutulmu ş deney numunesinin kütlesi (g), V = Deney numunesinin hacmi (cm 3), dır. Bulunan sonuçlar yüzde bir hanesinde yuvarlat ılarak gösterilir.
3.1.1.5 - Deney Raporu Düzgün geometrik şekilli deney numunelerinde yap ılan hacim kütlesi deney sonuçlar ının belirtileceği raporlarda Form-1'de gösterilin bilgiler verilmelidir. 3.1.2 - Düzgün Geometrik Şekilli Olmayan Deney Numunelerinde Hacim Kütlesi Tayini 3.1.2.1 - Cihazlar - Terazi : Yeterli kapasitede, 0,1 g hassasiyette, - Etüv : 110°C ± 5°C sıcaklığa ayarlanabilen, tercihen hava sirkülasyonlu, - Desikatör : Uygun büyüklükte, - Ar şimet terazisi (hacim kütlesi terazisi, Dunagan terazisi) : Yeterli kapasitede, 0,1 g hassasiyette (Şekil-1) Su kabı : Uygun büyüklükte, paslanmaz malzemeden yap ılmış. 3.1.2.2 - Deney Numunelerinin Hazırlanması Deneyde, boyutlar ı en az 5 cm olan düzgün geometrik şekli olmayan üç adet deney numunesi kullanılır. Her bir deney numunesinin a ğırlığı 350 g dan az olmamal ıdır. 3.1.2.3 - işlem Sert bir f ırça ile f ırçalandıktan sonra su ile y ıkanan deney numuneleri, içerisinde 20 °C ± 5 °C sıcaklıkta su bulunan bir kap içerisine yar ısına kadar daldır ılır. Bu durumda l saat bekletildikten sonra, 20 mm ± 5 mm kalınlıkta su ile örtülecek şekilde, en az 24 saat süre ile su içerisinde b ırakılır.
5
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
Bu şekilde, ar şimet terazisi ile su içinde yapılacak tartım sırasında su emerek sonuçlar ı etkilemeyecek derecede doygun hale getirilmi ş bulunan deney numuneleri sudan ç ıkar ılarak ar şimet terazisinde su içinde 0,1 g hassasiyetle tart ılır (Gds). Bundan sonra deney numunesi üzerindeki su damlalar ı, ıslatılıp sıkılmış bir bez veya süngerle al ınır ve bekletilmeksizin havada 0,1 g hassasiyetle tartılır Deney numuneleri bundan sonra de ğişmez kütleye gelinceye kadar kurutulur ve 0,1 g hassasiyetle tartılarak kurutulmuş taşın kütlesi bulunur
3.1.2.4 - Hesaplama ve Sonuçlar ın Gösterilmesi Tabii yapı taşlar ının hacim kütlesi; d h =
G k Gdh − Gds
(g/cm3)
formülü ile hesaplan ır. Burada; dh = Taşın hacim kütlesi (g/cm3), Gk = Değişmez kütleye kadar kurutulmu ş deney numunesinin kütlesi (g), Gdh = Doygun haldeki deney numunesinin havadaki kütlesi (g), Gds = Doygun haldeki deney numunesinin su içindeki kütlesi (g), dır. Bulunan sonuçlar yüzdebir hanesinde yuvarlat ılarak gösterilir.
3.1.2.5 - Deney Raporu Düzgün geometrik şekilli olmayan deney numunelerinde yap ılan hacim kütlesi deney sonuçlar ının belirtileceği raporlarda (Form-1)'de gösterilen bilgiler verilmelidir
3.2 - SU EMME DENEYİ Bu deney düzgün geometrik şekilli olan veya olmayan en az üç deney numunesi üzerinde yap ılır.
3.2.1 - Cihazlar 3.2.1.1 - Düzgün Geometrik Şekilli Deney Numuneleri için Madde 3.1.1.1'de belirtilen cihazlar. 3.2.1.2 - Düzgütr4Geometrik Şekilli Olmayan Deney Numuneleri İçin Madde 3.1.2.1'de belirtilen cihazlar.
3.2.2 - Deney Numunelerinin Haz ırlanması 3.2.2.1 - Düzgün Geometrik Şekilli Deney Numunelerinin-Hazırlanması Küp veya silindir gibi düzgün geometrik şekilli deney numuneleri Madde 3.1.1.2'de aç ıklanan şekilde hazırlanmalıdır. 3.2.2.2 - Düzgün Geometrik Şekilli Olmayan Deney Numunelerinin Hasırlanması Düzgün geometrik şekilli olmayan deney numuneleri Madde 3.1.2.2'de şekilde hazırlanmalıdır.
aç ıklanan
3.2.3 - İşlem Deney numuneleri bir tel f ırça ile f ırçalanıp yıkanarak temizlendikten sonra, içinde 20 °C ± 5°C sıcaklıkta su bulunan uygun büyüklükte ve derinlikte bir kap içerisine, yüksekliklerinin yaklaşık 1/4'üne kadar suya daldır ılırlar. Bu durumda l saat bekletildikten sonra 1/2'sine kadar suya batacak şekilde su ilave edilir ve l saat daha bekletilir. Ayn ı şekilde 3/4'üne kadar suya batacak şekilde aynı sıcaklık aralığında bulunan su ilave edilerek l saat bekletildikten sonra deney numuneleri su içine tamamen batacak şekilde su ilave edilir. Bu durumda 45 saat süre ile bekletilir. Bu süre zarf ında kaptaki su
6
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
yüksekliğinin deney numunelerinin üzerini yakla şık 1,5 cm - 2 cm örtecek seviyede olmas ı sa ğlanmal ı ve deney numuneleri üzerinde olu şacak hava kabarc ıklar ı uygun bir yöntemle giderilmelidir. Deneyin başlangıcından itibaren 48 saat sonunda sudan ç ıkar ılan deney numuneleri, ıslatılarak sıkılmış bir bez veya sünger ile silinerek üzerindeki su damlalar ı alındıktan sonra, bekletilmeksizin 0,1 g hassasiyetle tartılır (Gd). Deney numuneleri tekrar su içine dald ır ılır. Bu tartma işlemi 24 saat aral ıklarla deney numuneleri değişmez kütleye gelinceye kadar tekrarlan ır. Taş deney numunelerinin suya doygun hale geldi ği kabul olunan bu kütlesi ile bunu izleyen 24'er saatlik ara ile bulunan kütleleri aras ında %0,1 den fazla fark bulunmazsa bu kütlenin de ğişmez kütle olduğu kabul olunur. Bundan sonra doygun haldeki deney numuneleri ar şimet terazisinde 0,1 g hassasiyetle tart ılarak, su içindeki kütleleri bulunur (G ds). Daha sonra deney numuneleri de ğişmez kütleye gelinceye kadar kurutulur. Desikator içerisinde soğutulduktan sonra 0,1 g hassasiyetle tart ılarak kütlesi bulunur (Gk).
3.2.4 - Hesaplama ve Sonuçlar ın Gösterilmesi Taşın kütlece su emme-oranı aşağıdaki formül ile hesaplanır.
S h =
Gd − Gk Gh
.100
(m/m, %)
Taşın hacimce su emme oran ı aşağıdaki formül ile hesaplanır :
S h =
Gd − Gk Gd − Gds
.100
(v/v, %)
Burada; Sk = Taşın kütlece su emme oranı (m/m, X) Sh = Taşın hacimce su emme oran ı (v/v, %) Gd = Taşın doygun haldeki kütlesi (g) Gk = Değişmez kütleye kadar kurutulmu ş taşın kütlesi (g) Gds = Doygun haldeki ta şın su içindeki kütlesi (g) ir. Bulunan sonuçlar ondabir hanesinde yuvarlat ılarak gösterilir.
3.2.5 - Deney Raporu Su emme dttney sonuçlar ının belirtileceği raporlarda Form - 2de gösterilen bilgile, verilmelidir.
3.3 - KAYNAR SUDA SU EMME DENEYİ 3.3.1 - Cihazlar -
Terazi : Yeterli kapasitede, 0,1 g hassasiyette, Etüv : 110°C ± 5°C sıcaklığa ayarlanabilen, tercihen hava dola şımlı, Desikatör : Uygun büyüklükte, sac veya uygun bir malzemeden yapılmış, Su Banyosu : Uygun büyüklükte ve içinde su kaynatılabilecek donatımlı, Ar şimet terazisi (Hacim kütlesi terazisi, Dunagan Terazisi) : Yeterli kapasitede, 0,1 g hassasiyette. (Seki1-1) - Kesici ve Aşındır ıcı Cihazlar = Deney numunelerinin küp, dikdörtgenler prizmas ı veya silindir şekline getirilmesine elverişli.
3.3.2 - Deney Numunelerinin Haz ırlanması Deney için en az 3 adet, Madde 3.1.1.2'de aç ıklandığı şekilde düzgün geometrik şekilli, veya Madde 3.1.2.2 de aç ıklandığı şekilde düzgün, geometrik şekilli olmayan deney numuneleri haz ırlanmalıdır.
7
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
3.3.3 - İşlem Deney numuneleri bir tel f ırça ile f ırçalanıp yıkanarak temizlendikten sonra, içinde deney numunelerinin yüksekliklerinin yakla şık yar ısına gelecek kadar su bulunan su banyosuna konulur. Bu şekilde 1 saat bekletildikten sonra su ilave edilerek deney numunelerinin tamamen su içinde kalmalar ı sağlanır. Isıtılmaya başlanır. Kaynamanın başladığı andan itibaren 2 saat daha ısıtmaya devam edilir. Kaynama süresince zaman zaman su banyosuna su ilave edilerek deney numunelerinin tamamen su alt ında kalmalar ı sağlanmalıdır. Kaynatmanın sonunda- deney numuneleri su banyosundan ç ıkar ıImaksızın oda s ıcaklığına kadar soğumaya bırakılır. Sonra, sudan ç ıkar ılan deney numunelerinin üzerindeki su damlalar ı, ıslatılarak sıkılmış bir bez veya süngerle silinerek giderilir ve bekletilmeden 0,1 g hassasiyetle tart ılır (Gd). Deney numuneleri yine bekletilmeden ar şimet terazisinde 0,1 g hassasiyetle tart ılarak su içindeki kütleleri bulunur (G ds). Daha sonra deney numuneleri de ğişmez kütleye gelinceye kadar kurutulur. Desikator içerisinde soğutulduktan sonra 0.1 g hassasiyetle tart ılarak kuru haldeki kütlesi bulunur (G k).
3.3.4 - Hesaplama ve Sonuçlar ın Gösterilmesi Taşın kütlece kaynar suda su emme oranı aşağıdaki formül ile hesaplanır :
S kk =
Gd − Gk Gk
.100 (m/m, % )
Taşın hacimce kaynar suda su emme oran ı aşağıdaki formül ile hesaplanır
S kh =
G d − G k Gd − Gds
.100
(v/v, %)
Burada; Skk = Kaynar suda kütlece su emme oran ı (m/m %) Skh = Kaynar suda hacimce su emme oran ı (v/v, %) Gd = Kaynar suda doygun hale getirilmi ş taşın havadaki kütlesi (g) Gk = Değişmez kütleye kadar kurutulmu ş taşın kütlesi (g) Gds = Kaynar suda doygun hale getirilmiş taşın su içindeki kütlesi (g) dır. Bulunan sonuçlar, ondabir hanesinde yuvarlat ılarak gösterilir.
3.3.5 - Deney Raporu Kaynar suda su emme deneyi sonuçlar ının belirtileceği raporlarda Form-2'de gösterilen bilgiler verilmelidir.
3.4 - BASINÇ ALTINDA SU EMME DENEY İ 3.4.1 - Cihazlar -
Terazi : Yeterli kapasitede, 0,1 g hassasiyette, Etüv : 110°C ± 5°C sıcaklığa ayarlanabilen, tercihen hava sirkülasyonlu, Desikatör: Uygun büyüklükte sac veya uygun bir malzemeden yapılmış, Ar şimet terazisi (hacim kütlesi terazisi, Dunagan terazisi} : Yeterli kapasitede, 0,1 g hassasiyette. (Şeki1-1) - Vakum ve basınca dayanıklı su kabı : İç basıncı 22 mm ± 2 mm c ıva sütunu de ğerine düşürülebilen ve en az 150 kgf/cm2 (15 N/mm2) lik iç basınca dayanabilen, camdan yap ılmış, uygulanan bas ıncı en az 24 saat süre ile sabit tutacak düzeni bulunan.
8
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
- Vakum Pompası
: İç basıncı 22 mm ± 2 mm civa sütunu de ğerine düşürebilecek kapasitede.
3.4.2 - Deney Numunelerinin Haz ırlanması Deney için Madde 3.1.1.2'do aç ıklandığı şekilde düzgün geometrik şekilli veya Madde 3.1.2.2'de açıklandığı şekilde düzgün geometrik şekilli olmayan en az 3 deney numunesi haz ırlanmalıdır.
3.4.3 - İşlem
Deney numuneleri bir tel f ırça ile f ırçalanıp su ile yıkanıp temizlendikten sonra, değişmez kütleye gelinceye kadar kurutulur. Desikatörde oda sıcaklığına kadar soğutulduktan sonra 0,1 g hassasiyetle tart ılır (Gk) Bu şekilde kurutulan deney numuneleri vakum ve bas ınca dayanıklı cam kap içine yerle ştirilir ve vakum pompas ı çalıştır ılarak basınç 22 mm ± 2 mm Hg bas ıncına indirilir. Bu sırada vakum kabına su verilerek deney numunelerinin tamamen su alt ında kalması sağlanır. Vakum işlemine hava kabarcıklar ının çıkışının bitişine kadar devam edilir. Bunun sa ğlanmas ı için genellikle 3 saatlik bir süre yeterli olmaktadır. Bundan sonra vakum kald ır ılır ve deney numuneleri 2 saat süre ile kap içinden ç ıkar ılmaksızın atmosfer basıncı altında bekletilir. Daha sonra kap içine 150 kgf/cm 2 ± 5 kgf/cm2 (15,0 N/mm2 ± 0,5 N/mm2) lik basınç uygulanır ve 24 saat süre ile bu bas ınç sabit tutulur. Bu süre sonunda bas ınç kaldır ılır ve kaptaki deney numuneleri ç ıkar ılıp ar şimet terazisinde su içinde 0,1 g hassasiyetle tartılarak su içindeki kütleleri bulunur (G bs) . Sonra deney numuneleri sudan ç ıkar ılarak üzerindeki su damlalar ı, ıslatılarak sıkılmış bir bez veya süngerle silinip al ınır ve bekletilmeden 0,1 g hassasiyetle havada tartılır
3.4.4 - Hesaplama ve Sonuçlar ın Gösterilmesi Taşın basınç altında kütlece su emme oran ı aşağıdaki formül ile hesaplanır :
Gbd − Gk
.100 (m/m %) Gk Taşın basınç altında hacimce su emme oran ı aşağıdaki formül ile hesaplanır : S bk =
S bh =
Gbd − Gk Gbd − Gbs
.100 (v/v %)
Burada; Sbk = Basınç altında kütlece su emme oran ı (m/m %) Sbh = Basınç altında hacimce su emme oran ı (v/v, %) Gbd = Basınç altında doygun hale getirilmi ş taşın havadaki kütlesi (g) Gk = Değişmez kütleye kadar kurutulmu ş taşın kütlesi (g) Gbs = Basınç altında doygun hale getirilmi ş taşın su içindeki kütlesi (g) dır. Bulunan sonuçlar ondabir hanesinde yuvarlat ılarak gösterilir.
3.4.5 - Deney Raporu Basınç altında su emme deneyi sonuçlar ının belirtileceği raporlarda Form-2'de gösterilen bilgiler verilmelidir.
3.5 - ÖZGÜL KÜTLE DENEY! Bu deney üç deney numunesi üzerinde yap ılır.
3.5.1 - Cihazlar -
Terazi : Yeterli kapasitede, 0,01 g hassasiyette, Elek : Göz açıklığı 0,2 mm olan kare gözlü deney ele ği, Piknometre : Uygun büyüklükte,
9
ICS 91.100.01;91.100.15 -
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
Etüv : 110°C ± 5°C sıcaklığa ayarlanabilen, Dosikator : Uygun büyüklükte Kır ıcı ve öğütücü cihazlar, Vakum pompas ı: Basıncı 22 mm ± 2 mm Hg sütunu de ğerine indirebilecek kapasitede.
3.5.2 - İşlem Numuneyi temsil edecek şekilde, değişik parçalardan k ır ılarak alınan toplam olarak en az 2 kg kadar numune, tamam ı göz açıklığı 0,2 mm olan kare gözlü elekten geçecek şekilde öğütülür değişmez kütleye kadar kurutulur. Oda sıcaklığındaki su ile tamamen doldurulan piknometre, kapa ğı kapatıldıktan ve üzerindeki su damlalar ı kuru bir bezle al ındıktan sonra 0,01 g hassasiyetle tart ılır (Gps). Piknometre içindeki su tamamen boşaltıldıktan ve etüvde kurutulup soğutulduktan sonra tekrar tart ılarak piknometre (kapağı ile birlikte) kütlesi bulunur (G p). Kurutulup soğutulmuş olan öğütülmüş numuneden 250 g ± 5 g kadar al ınarak kuru bir huni yard ımıyla piknometre içine konulur ve kapa ğı ile birlikte 0,01 g hassasiyetle tartılır (Gpn).
İçinde deney numunesi bulunan piknometre, hacminin 1/4 üne kadar su ile doldurulur ve yakla şık 10 dakika - 15 dakika müddetle kaynat ılır. Deney numunesi taneleri içerisinde hava kabarc ıklar ının kalmamas ı için yapılan bu işlem yerine, vakum pompas ı da kullanılabilir. Vakum pompas ı kullanıldığı taktirde vakum pompas ı ile hava alma işlemi, piknometre sık s ık çalkalanarak kolaylaştır ılır ve işleme hava kabarcıklar ı çıkmayıncaya kadar devam edilir. Hava alma i şlemi sonunda piknometre su ile tamamen doldurulur ve kaynatma metodu kullan ılmış ise bir su banyosu içerisinde oda sıcaklığına kadar soğutulur. Kapağı kapatılarak üzeri kurulanır ve 0,01 g hassasiyetle tartılır (Gpns).
3.5.3 - Hesaplama ve Sonuçlar ın Gösterilmesi Özgül kütle aşağıdaki formül ile hesaplan ır :
d 0 =
G pn − G p (G pn − G p ) − (G pns − G s )
(g/cm3)
Burada; d0 = Taşın Özgül kütlesi (g/cm3) Gpn = (piknonetre + deney numunesi) kütlesi (g) Gp = Piknometre kütlesi (g) Gpns = (piknometre + deney numunesi - ı- su) kütlesi Gps = Su ile dolu piknometre kütlesi (g) dır. Bulunan sonuçlar, yüzdebir hanesinde yuvarlat ılarak gösterilir.
3.5.4 - Deney Raporu özgül kütle tayini deney sonuçlar ının belirtileceği raporlarda Forra-3'de gösterilen bilgiler verilmelidir.
3.6 - GÖRÜNEN POROZİTE (ZAHİRİ POROZİTE) 3.6.1 - Taşın Hacimce Su Emme Oran ından Hesaplanması Taşın Madde 3.2'de aç ıklandığı şekilde bulunan hacimce su emme oran ı, taşın görünen porozitesi olup, aşağıdaki bağıntı ile hesaplanır.
P g =
Gd − Gk Gd − Gds
.100 (v/v,%)
Burada ; Pg = Taşın görünen porozitesi (v/v, %) Gd = Taşın doygun haldeki kütlesi (g)
10
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
Gk = Değişmez kütleye kadar kurutulmu ş taşın kütlesi (g) Gds = Doygun haldeki ta şın su içindeki kütlesi (g) dır.
3.6.2 - Taşın Hacim Kütlesi ve Kütlece Su Emme Oran ından Hesaplanmas ı
Görünen porozite, taşın Madde 3.1'e göre bulunan hacim kütlesi ve Madde 3.2'ye göre bulunan kütlece su emme oranından yararlanılarak aşağıdaki formül ile hesaplanır ; Pg = dh - Sk Burada; Pg = Taşın görünen porozitesi (%) dh = Taşın hacim kütlesi (g/cm3) Sk = Taşın kütlece su emme oranı (m/m %) Bulunan sonuçlar ondabir hanesinde yuvarlat ılarak belirtilir.
3.6.3 - Deney Raporu Görünen porozite deney sonuçlar ının belirtileceği raporlarda Form-4'de gösterilen bilgiler verilmelidir.
3.7 - DOLULUK ORANI KOMPASİTE DENEYİ Taşın Madde 3.l*de aç ıklandığı şekilde ortalama hacim kütlesi ve Madde 3.5'de aç ıklandığı şekilde ortalama özgül kütlesi bulunur. Taşın doluluk oranı aşağıdaki formül ile hesaplanır.
k =
d h d 0
.100 (m/m,%)
Burada; k = Taşın doluluk oran ı (m/m, %) dh = Taşın ortalam hacim kütlesi (g/cm 3) d0 = Taşın ortalama özgül a ğırlığı (g/cm3) Bulunan sonuçlar ondabir hanesinde yuvarlat ılarak belirtilir.
3.7.1 - Deney Raporu Doluluk oranı deney sonuçlar ının belirtileceği raporlarda Form – 5 de gösterilen bilgiler verilmelidir.
3.8 - POROZİTE (GÖZENEKLİLİK DERECESİ) DENEYİ Taşın Madde 3.1 de aç ıklandığı şekilde ortalama hacim kütlesi ve Madde 3.5 de aç ıklandığı şekilde ortalama özgül kütlesi bulunur. Taşın porozitesi aşağıdaki bağıntı ile hesaplanır.
P = (1 −
d h d 0
).100
P = (1 – k) . 100
(v/v, %) (v/v, %)
Burada; P = Taşın porozitesi (v/v, %) dh = Taşın hacim kütlesi (g/cm3) d0 = Taşın özgül kütlesi (g/cm3) k = dh/d0 (doluluk oranı) dır. Bulunan sonuçlar ondabir hanesinde yuvarlat ılarak belirtilir. 11
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
3.8.1 - Deney Raporu Porozite deney sonuçlar ının belirtileceği raporda Form-4'de gösterilen bilgiler verilmelidir.
3.9 - DOYGUNLUK KATSAYISI Taşın Madde 3. 2 'de aç ıklandığı şekilde kütlece ve hacimce su emme oran ı aritmetik ortalamalar ı, Madde 3, 4 'de aç ıklandığı şekilde basınç altında kütlece ve hacimce su emme oran ı aritmetik ortalamalar ı bulunur.
3.9.1 - Kütlece Doygunluk Katsayısının Hesaplanmas ı Kütlece doygunluk katsayısı aşağıdaki formül ile hesaplanır :
Dk =
S k S bk
Burada; Dk = Taşın kütlece doygunluk katsay ısı, Sk = Taşın kütlece su emme oranı aritmetik ortalamas ı (m/m, %), Sbk = Taşın basınç altında kütlece su emme oranı aritmetik ortalamas ı (m/m, %) dır. Bulunan sonuçlar ondabir hanesinde yuvarlat ılarak belirtilir.
3.9.2 - Hacimce Doygunluk Katsay ısı Hacimce doygunluk katsayısı aşağıdaki formül ile hesaplanır
Dh =
S h S bh
Burada; Dh = Taşın hacimce doygunluk katsay ısı Sh = Taşın hacimce su emme oran ı aritmetik ortalaması (v/v, %) Sbh = Taşın basınç altında hacimce su emme oran ı aritmetik ortalamas ı (v/v, %) dır. Bulunan sonuçlar ondabir hanesinde yuvarlat ılarak belirtilir.
3.9.3 - Deney Raporu Doygunluk katsayısı deney sonuçlar ının belirtileceği raporlarda Form-6'da gösterilen bilgiler verilmelidir.
3.10 - BASINÇ MUKAVEMET İ DENEYİ Basınç mukavemeti deneyi Madde 3. 10. 3 'de belirtilen kondisyon şartlar ının herbiri için en az 5 adet deney numunesi üzerinde yap ılır.
3.10.1 - Cihazlar - Kesici cihaz (Taş Kesme Testeresi) - Aşındır ıcı cihaz
: Deney numunelerinin, düzgün küp veya silindir şeklinde, ıslak yöntemle kesilmesine elveri şli : Deney numunelerinin özellikle bas ınç uygulanacak yüzlerinin tam düzlem olacak şekilde ıslak yöntemle aşındır ılmasına elverişli
- Kumpas
: Kollar ı basınç mukavemeti deney numunelerinin en büyük boyutunu ölçebilecek uzunlukta ve 0,1 mm hassasiyette,
- Basınç deney presi
: Yeterli kapasitede ve üst başlığı mafsal ile donat ılmış, uygulanan yükün en az % 1'i kadar hassasiyette (Seki1-2).
12
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
3.10.2 - Deney Numunelerinin Haz ırlanması Basınç mukavemeti deneyi için genellikle kenarlar ı yaklaşık 70 mm olan küp deney numuneleri kullanılır. Ancak ayr ıtlar ı 50 mm den küçük olmayan küp numuneleri ile yükseklik/çap oran ı 1/1 den küçük olmayan silindirik deney numuneleri de kullan ılabilir.
İri kristalli taşlarla, bünye yapısı değişik özelikler ve iri gözenekler gösteren ta şlarda iri, küp deney numunelerinin kenarlar ı ile silindirik deney numunelerinin çap ve yükseklikleri yakla şık 100 mm olmalıdır. Tabakal ı ve şist yapılı taşlar ile tabakalaşma doğrultusu belirlenebilen tortul ta şlarda basınç mukavemeti deneyi; - Tabakalaşma doğrultusuna dik - Tabakalaşma doğrultusuna paralel yönlerde yük uygulanmak suretiyle ayr ı ayr ı yapılmalıdır. Bu sebeple bu gibi ta şlarda küp veya silindir biçimindeki deney numuneleri, her iki hal için ayr ı ayr ı be şer adet hazırlanmalıdır (Seki 1-3). Deney numuneleri, ta ş kesme testeresi veya silindirik numune kesme aleti ile ıslak kesilmek suretiyle hazırlanmalı ve basınç uygulanacak yüzleri düzlem ve birbirine paralel olacak şekilde, cihazlar ı ile aşındır ılmak suretiyle düzeltilmelidir. Bas ınç uygulanacak iki yüzey aras ındaki paralellik tolerans ı en çok 1° dir.
3.10.3 - Deney Numunelerinin Kondisyonlanmas ı Deney numuneleri kullan ılma yerinin özeli ğine bağlı olarak, aşağıdaki hallerden uygun görülenlere göre kondisyonlan ır. Suya Doygun Hale Getirilmi ş: Madde 3. 2. 3 'de aç ıklandığı şekilde. Etüvde Kurutulmuş Havada Kurutulmuş
: Madde 3.1.1.3'de aç ıklandığı şekilde değişmez kütleye gelinceye kadar. : Oda sıcaklığında ve %40 - %60 bağıl nemli ortamda en az 48 saat süre ile bekletilmek suretiyle.
3.10.4 - Deneyin Yapılışı
Bu şekilde hazırlanan ve kondisyonlanan deney numunelerinin bas ınç uygulanacak yüzlerinin boyutlar ı kumpas yardımıyla 0,1 mm hassasiyetle ölçüldükten sonra deney presinin tablalar ı arasına ve tam ortaya gelecek şekilde yerleştirilir. Yük, basınç gerilmesi saniyede yakla şık 10 kgf/cm2 - 12 kgf/cm2 (1,0 N/mm2 - 1,2 N/mm2) artacak şekilde ve çarpmasız olarak deney numunesi k ır ılıncaya kadar uygulanır. Pres göstergesinden okunan en büyük yük tesbit edilir
3.10.5 - Hesaplama ve Sonuçlar ın Gösterilmesi Tabii yapı taşının basınç mukavemeti aşağıdaki formül yardımıyla hesaplanır
f b =
P k A
kgf/cm2 (N/mm2)
Burada; f b = Taşın basınç mukavemeti, kgf/cm2 (N/mm2) Pk = Kır ılmaya sebep olan en büyük yük, kgf (N) A = Taşın yük uygulanan yüzünün alan ı cm2 (mm2) dır.
NOT - Herhangibir sebeple çap ı (veya yatay boyutu) küçük olarak has ırlanabilmi ş silindirik (veya küp) deney numunelerinde yükseklik, çaptan (veya yatay boyuttan) %25 veya daha fazla büyük ise, deney sonunda bulunan bas ınç mukavemeti değerleri aşağıdaki formül ile tashih edilmelidir. f b0 =
f b 0,778 + 0,222(b / h)
kgf/cm2 (N/mm2)
13
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
Burada; f b0 = Eşdeğer küp basınç mukavemeti, kgf/cm2 (N/mm2) f b = Yüksekliğin çaptan (veya yatay boyuttan) % 25 veya daha fazla büyük oldu ğu hallerde deneyle bulunan bas ınç mukavemeti, kgf/cm2 (N/mm2) b s Çap (veya yatay boyut), cm (mm) h = Yükseklik, cm (mm) dır. Bulunan sonuçlar 5 kgf/cm2 (0,5 N/mm2) 'ye yuvarlatılarak belirtilir.
3.10.6 - Deney Raporu Basınç mukavemeti deney sonuçlar ının belirtileceği raporlarda Form- 7 'de gösterilen bilgiler verilmelidir.
3.11 - EĞİLME MUKAVEMETİ DENEYİ Eğilme mukavemeti deneyi Madde 3. 11. 3 'de belirtilen kondisyon şartlar ının herbiri için en az 5 adet deney numunesi üzerinde yap ılır. Deneyin belirtilen kondisyon şartlar ından hangilerine göre yapılacağı, taşın kullanılacağı yer özelikleri dikkate alınarak belirlenir.
3.11.1 - Cihazlar -
Kesici cihaz (Taş Kesme Testeresi)
-
Aşındır ıcı cihaz
- Kumpas - Eğilme Deney Presi - Eğilme Deney Teçhizatı
: Deney numunelerinin ıslak yöntemle kesilmesine elverişli. : Deney numunelerinin yüzlerinin düzlem olacak şekilde ıslak yöntemle aşındır ılmasına elverişli : Kollar ı eğilme mukavemeti deney numunelerinin en büyük boyutunu ölçebilecek uzunlukta ve 0,1 mm duyarlıkta, : Yeterli kapasitede, uygulanan yükün en az %1'i kadar hassasiyette ve eğilme deney düzenine haiz Uzunluklar ı en az deney numunesi geni şliği kadar olan, deney numunesine temas edecek k ısmı yuvarlatılmış iki çelik, mesnet ve bir yükleme parçasından oluşan, bunlardan en az mesnet olarak kullanılacak olan ikisi deney s ırasında burulma etkisi yapmamalar ı için serbestçe hareket edebilecek biçimde Şeki1-4'deki gibi düzenlenmi ş olan.
3.11.2 - Deney Numunelerinin Haz ırlanması Eğilme mukavemeti deney numuneleri ta ş kesme testeresi ile ıslak kesilmek suretiyle 50 mm x 100 mm x 200 mm boyutlar ında hazırlanmalıdır. Boyutlardaki toleranslar ± 5 mm dir ( Şekil-5). Bu boyutlarda kesilen deney numunelerinin 100 mm x 200 mm lik kar şılıklı yüzeyleri açındırma cihazı ile taşlanmak suretiyle düzlem ve mümkün oldu ğu kadar birbirine paralel hale getirilmelidir. Tabakal ı ve şist yapılı ta şlar ile tabakalaşma doğrultusu belirli olan tortul ta şlarda eğilme mukavemeti deneyi; - Tabakalaşma doğrultusuna dik, ve - Tabakalaşma doğrultusuna paralel yönlerde yük uygulanmak süratiyle ayr ı ayr ı yapılmalıdır. Bu sebeple bu gibi ta şlarda deney numuneleri, her iki hal için ayr ı ayr ı beşer adet hazırlanmalıdır. Tabakala şma doğrultusuna dik yönde yük uygulanacak deney numuneleri, 100 mm x 200 mm lik yüzey, tabaka yüzeylerine paralel olacak şekilde hazırlanmalıdır (Şekil-6). Tabakala şma doğrultusuna paralel yönde yük uygulanacak deney numuneleri ise, 50 mm x 100 mm lik yüzey, tabaka yüzeylerine paralel olacak şekilde hazırlanmalıdır (Şekil-7) Bu şekilde hazırlanan deney numunelerinin uzunkenarlar ının orta noktasından bu kenarlara dik bir çizgi çizilir (Seki1-5, Şekil-6 ve Şekil-7'de b çizgisi). Bu orta çizginin hor iki yanına bu çizgiye paralel ve 90 mm uzaklıkta (a) dayanak çizgileri çizilir.
14
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
3.11.3 - Deney Numunelerinin Kondisyonlanmas ı Deney numuneleri, kullan ılma yerinin özeliğine bağlı olarak Madde 3.10.3'de belirtilen hallerden uygun görülenlere göre kondisyonlan ır.
3.11.4 - Deneyin Yapılışı Alt mesnetler, merkezleri arasındaki uzaklık 180 mm ve biribirine paralel olacak şekilde sabitleştirilir. Deney numunesi, çizilen a çizgileri mesnetlerin eksenlerine paralel olacak şekilde oturtulur. Ayni şekilde yükleme parçası, deney numunesinin ortas ına çizilen orta çizgi ile çak ışacak şekilde yerleştirilir. Alt mesnetlerle yükleme parçası eksenleri biribirine paralel olmalıdır. Bu şekilde deneye haz ır hale getirilen eğilme deney teçhizat ı, deney presi tablalar ı arasına, yük tam ortadan uygulanabilecek biçimde yerle ştirilmiş olmalıdır. Yaklaşık olarak 5 kgf'lik bir yük verilerek mesnetlerin, deney numuneleri üzerindeki a ve b çizgileri ile tam olarak üst üste gelmeleri sa ğlanır. Bundan sonra yük, yük art ışı dakikada 450 kgf (4500 N) geçmeyecek şekilde, artır ılarak ve darbesiz olarak deney numunesi k ır ılana kadar uygulan ır. Kır ılma anındaki yük tesbit edilir (Pk).
3.11.5 - Hesaplama ve Sonuçlar ın Gösterilmesi Tabii yapı taşlar ının eğilme mukavemeti aşağıdaki formül yardımıyla hesaplanır :
f e ğ =
3 P k . 2.b.h
2
kgf/cm2 (N/mm2)
Burada; f eğ = Taşın eğilme mukavemeti, kgf/cm2 (N/mm2) Pk = Kır ılmaya neden olan en büyük yük, kgf (N) = Deney numunesinin alt mesnetler aras ında kalan boyu, cm (mm) b = Deney numunesinin geni şliği, cm (mm) h = Deney numunesinin kal ınlığı, cm (mm) dır. Bulunan sonuçlar 1 kgf/cm2 (0,1 N/mm2)'ye yuvarlatılarak belirtilir.
3.11.6 - Deney Raporu Eğilme mukavemeti deney sonuçlar ının belirtileceği raporlarda Form-8'de gösterilen bilgiler verilmelidir.
3.12 - DARBE MUKAVEMET İ DENEYİ Darbe mukavemeti deneyi Madde 3.12.3'de belirtilen kondisyon şartlar ının herbiri için en az 5 adet deney numunesi.üzerinde yap ılır. Deneyin belirtilen kondisyon şartlar ından hangilerine göre yapılacağı, taşın kullanılacağı yer özelikleri dikkate alınarak belirlenir.
3.12.1 - Cihazlar -
Kesici cihaz (Taş Kesme Testeresi) : Madde 3.11.1'de belirtilen. Aşındır ıcı cihaz : Madde 3.11.1'de belirtilen. Darbe Mukavemeti Deney Cihaz ı : Darbe mukavemeti deney cihazı olarak Şekil-8'de gösteriden şahmerdan kullanılmalıdır. Şahmerdan ın tokmağı dökme demirden, tokmağın alt taraf ına yerleştirilmiş olup deney numunesine çarpacak olan k ısmı yatay olarak iyice düzeltilmiş ve Brinell Sertliği yaklaşık BSD 200 kgf/mm2 (2000 N/mm2)olan sert çelikten yapılmış bir başlığı bulunmalıdır. Tokmağın başlık kısmı ile birlikte toplam kütlesi 50 kg ± 0,5 kg olmalıdır.
Cihazın örs kısmı yaklaşık 500 kg kütlesinde ve dökme demirden yap ılmış olmalı, yaklaşık 1 m3 hacminde beton bir temel üzerine oturtulmak suretiyle iyice tesbit edilmi ş bulunmalıdır.
15
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
örsün deney numunesinin yerle ştirileceği üst yüzü iyice düzeltilmiş olmalı ve sertliği yaklaşık olarak BSD 200 kgf/mm2 (2000 N/mm2) olan düzlem bir ba şlık ile donatılmış bulunmalıdır. Darbe mukavemeti deney cihaz ının tokmağının serbest düşmesi sebebiyle meydana gelen darbe kuvvetinin deney numunesine iletilmesi için sert çelikten"yapılmış bir plaka kullanılmal ıdır. Bu plakanın boyutlar ı deney numunesi kenarlar ından her yönde en az 1 cm ta şacak şekilde olmalı, deney numunesine de ğecek olan yüzü düzlem ve tokma ğın çarpacağı üst taraf ı ise kürevi bombeli olmal ıdır. Plakanın kenarlar ındaki kalınlığı yaklaşık 3 cm ve bombeli k ısımdaki kalınlığı 3,5 cm olmalı, sertliği ise yaklaşık BSD 500 kgf/mm2 (5000 M/mm2) olmalıdır. Cihazın mekanik düzeni, tokma ğın düşey yönde serbestçe ve sürtünmesiz olarak hareketine (dü şme ve sıçrama) engel olmamal ı, tokmağın serbest düşmesini sağlayan kilit tertibatının açılması herhangibir tutukluk meydana gelmeyecek biçimde olmal ı ve en az 150 cm lik bir serbest dü şme sağlanabilmelidir. Cihazda, deney numunesine çarpt ıktan sonra geri s ıçrayan tokmağın yakalanmasını sağlayan düzen ile tokmağın düşürülme yüksekliğini ve sıçrama yüksekliğini otomatik olarak ölçmeye yarayan teçhizat ve mm bölüntülü bir cetvel de bulunmal ıdır.
3.12.2 - Deney Numunelerinin Haz ırlanması Darbe mukavemeti deney numuneleri ta ş kesme testeresi ile ıslak kesilmek suretiyle kenarlar ı 40 mm ± l mm olan küp şeklinde haz ırlanmalı, darbe kuvveti uygulanacak yüz ile otrma yüzü a şındırma cihazı ile taşlanması suretiyle düzlem ve mümkün oldu ğu kadar birbirine paralel hale getirilmelidir. Bu iki yüz arasındaki paralellik tolerans ı 1° dir. Tabakal ı ve şist yapılı taşlar ile tabakalaşma doğrultusu belirli olan tortul taşlarda darbe mukavemeti deneyi; - Tabakalaşma doğrultusuna dik, ve - Tabakalaşma doğrultusuna paralel yönlerde darbe kuvveti uygulanmak suretiyle ayr ı ayr ı yapılmal ıdır. Bu sebeple bu gibi ta şlarda deney numuneleri, her iki hal için ayr ı ayr ı beşer adet hazırlanmalıdır.
3.12.3 - Deney numunelerinin Kondisyonlanmas ı Darbe mukavemeti deneyi, genellikle havada kurutulmu ş deney numuneleri üzerinde yap ılır. Ancak Ezel hallerde taşın kullanılma yerinin özeli ğine bağlı olarak. Madde 3.10.3 de belirtilen hallerden uygun sürülenlere göre kondisyonlanm ış deney numunelerine uygulan ır. Ayr ıca gerekli hallerde Madde 3.15.2'de aç ıklanan tabii don deneyine tabi tutulmu ş deney numunelerine de uygulanabilir.
3.12.4 - Deneyin Yapılışı Deney numunesi, darbe mukavemeti deney cihaz ının örsü üzerindeki başlığın ortasına yerleştirilir. Özerine, çelik plaka deney numunesi kenarlar ından eşit miktarda taşacak şekilde konulduktan sonra deney, tokmağın ardarda ve deney numunesinin k ır ıldığı, çatladığı varsayılana kadar serbestçe düşürülmesi suretiyle yapılır. Birinci darbede tokmağın düşme yüksekliği, deney numunesinin beher cm 3'fi için 2 kgf.cm lik bir darbe işi elde edilecek şekilde hesaplanır. Tokmak ağırlığı 50 kg oldu ğuna göre deney numunesinin beher cm3 düşen düşme yüksekliği; h.50 = 2
0
kgf.cm den
= 0,04 cm bulunur. 50 Buna göre 1. darbede V cm 3 hacmindeki deney numunesi için tokma ğın düşme yüksekliği h=
H = 0.04.V cm bulunur.
16
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
Burada; H = Tokmağın düşme yüksekliği, cm V = Deney numunesinin hacmi, cm 3 dır. Birinci darbeden sonra, takibeden her darbedeki dü şme yüksekliği bir evvelki yüksekliğin, ilk düşme yüksekliği (H) kadar artır ılması suretiyle ayarlanır, deney numunesi k ır ılıncaya kadar bu işleme devam edilir ve darbe sayısı (n) tesbit edilir. Deney sırasında düşme yüksekliğinin artır ılmasına rağmen geri sıçrama miktar ı artmaz veya azalırsa, deney numunesi parçalanm ış sayılır ve buna sebep olan darbe dikkate alınmaz. Sıçrama değerlerinde bir azalma olmad ığı halde son darbede k ır ılma veya çatlama veya önemli derecede pullanma olursa, deney numunesi yine k ır ılmış say ılır ve buna sebep olan son darbe n sayısının hesaplanmas ında dikkate al ınmaz.
3.12.5 - Hesaplama ve Sonuçlar ın Gösterilmesi Tabii yapı taşlar ının darbe mukavemeti a şağıdaki formüllerden herhangi biri yard ımıyla hesaplanır. Toplam darbe i şinin hesaplanmas ı ile :
D =
A V
kgf.cm/cm3 (N.mm/mm3)
Burada; D = Taşın darbe mukavemeti, kgf .cm/cm 3 (N. mm/mm3) A = Toplam darbe işi, kgf.cm (N. mm) olup A = A1 + A2 + ........An = P.H1 + P.H2 + ............. P.Hn formülü ile hesaplan ır. P = Darbe mukavemeti deney cihaz ının tokmak ağırlığı (50 kg) H1, H2, Hn = Tokmağın düşme yükseklikleri, cm (mm) V = Deney numunesinin hacmi, cm 3 (mm3) dır. Toplam darbe say ısı ile D = n (n + 1)
kgf.cm/cm3 (N. mm/mm3)
Burada; D = Taşın darbe mukavemeti, kgf.cm/cm 3 (N. mm/mm3) n = Kır ılmaya sebep olan darbe say ısı dır. Bulunan sonuçlar 1 kgf.cm/cm 3 (0,1 N. mm/mm3) 'e yuvarlatılarak belirtilir.
3.12.6 - Deney Raporu Darbe mukavemeti deney sonuçlar ının belirtileceği raporlarda Form-9'da gösterilen bilgiler verilmelidir.
3.13 - ELASTİSİTE MODÜLÜ (YOUNG MODÜLÜ) DENEY İ - STATİK METOT Elastisite modülü deneyi Madde 3.10.2'de aç ıklandığı şekilde kesilerek hazırlanan ve kondisyonlanan en az 3 adet küp veya silindirik deney numunesi üzerinde yap ılır.
3.13.1 - Cihazlar -
Kesici cihaz (Taş Kesme Testeresi) Aşındır ıcı cihaz Kumpas Basınç Deney Presi Boy Değişimi ölçme Cihazı (Deformasyon ölçer)
: Madde 3.10.1'de belirtilen. : Madde 3.10.1'de belirtilen. : Madde 3.10.1'de belirtilen. : Madde 3.10.1'de belirtilen. : En az 2 mm boy değişimini 0,002 mm duyarlıkla ölçebilen, ibreli veya digital tipte
17
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
3.13.2 - Deney numunelerinin Hazırlanması Deney numuneleri Madde 3.10.2'de aç ıklandığı şekilde küp veya silindir biçiminde en az 3 adet hazırlanmalıdır.
3.13.3 - Deney Numunelerinin Kondisyonlanmas ı Deney numuneleri kullan ılacaklar ı yerin özeliklerine ba ğlı olarak Madde 3.10.3'de aç ıklanan hallerden uygun görülenlere göre kondisyonlanmal ıdır.
3.13.4 - Deneyin Yapılışı Deney numunesinin boyutlar ı 0,1 mm duyarlıklı bir kumpastıa ölçüldükten sonra pres tablalar ı arasına yaklaşık 10 kgf (100 N)'lik bir kuvvet uygulanarak s ıkıştır ılır ve boy değişimi ölçme cihazının s ıf ır ayar ı yapılır. Yük sabit bir hızla, darbesiz ve sürekli olacak şekilde uygulanır ve boy değişimleri takibedilir. Taşın basınç mukavemetine göre de ğişmekle birlikte genellikle her 500 kgf (5000 N) yük art ışlar ındaki boy değişimleri (AL) en az 0,002 mm hassasiyetle tesbit edilir.
3.13.5 - Hesaplama ve Sonuçlar ın Gösterilmesi ölçüm yapılan yüklerdeki f bas ınç gerilmeleri ile bunlara tekabül eden de ğişimi oranlar ı aşağıdaki formüller yardımıyla hesaplanır :
f =
ε
=
P A ∆ L L
Burada; f = Basınç gerilmeleri, kgf/cm2 (N/mm2) P = Okuma yapılan yükler, kgf (N) A = Deney numunesinin bas ınç uygulanan yüzünün alan ı, cm2 (mm2) ∆L = Boy değişimleri, cm (mm) L = Deney numunesinin ba şlangıç yüksekliği cm (mm) ε = Boy de ğişim oranı dır. Bulunan ε değerleri apsiste, f değerleri ise ordinatta gösteri inek suretiyle Şekil- 9'daki gibi gerilmekısaİma oranı eğrisi çizilir.
NOT - Boy değişin oranı (kısalma oranı) negatif bir değer olmakla beraber, gerilme- k ısalma oranı eğrisinin çiziminde bu oran pozitif itibar edilir. Sekil-9'daki örnekte görüldüğü gibi düşük ve yüksek gerilmelere tekabül eden bölgelerde grafik do ğru şeklinde değildir. Bu sebeple elastisite modülü (young modülü) E, a şağıda gösterilen de ğişik metodlar kullanılarak hesaplanır : - Tanjant Modülü Tanjant modülü, gerilme-k ısalma oranı eğrisinin, taşın maksimum bas ınç gerilmesinin belirlenen bir yüzdesine tekabül eden noktas ındaki doğru şeklindeki bölgenin e ğimi bulunarak hesaplan ır (Şekil10/a). - Doğrusal Bölge Eğimi Doğrusal bölge e ğimi, gerilme-kısalma oranı e ğrisinin doğru şeklinde olan bölgesinin e ğimi bulunarak hesaplan ır (Şekil-10/b). - Sekant Modülü Sekant modülü, gerilme-k ısalma oranı eğrisinin başlangıç noktası ile taşın maksimum bas ınç gerilmesinin belirlenen bir yüzdesine tekabül eden noktas ını birleştiren doğrunun eğimi bulunarak hesaplan ır (Şekil-10/c).
18
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
Elastisite modülü yukar ıda belirtilen metodlara göre, a şağıdaki formül yardımıyla hesaplanır :
E =
∆f
kgf/cm2(N/mm2)
∆ε E = Taşın elastisite modülü, kgf/cm2 (N/mm2) 2 2 ∆f ε =Şekil-10/a, b, c de gösterilen uzunluğa tekabül eden bas ınç gerilmesi fark ı, kgf/cm (N/mm ), ∆ε = Şekil-10/a, b, c de gösterilen uzunluğa tekabül eden boy de ğişimi oranı farkı, dır.
3.13.6 - Deney Raporu Elastisite modülü deney sonuçlar ının belirtileceği raporlarda Form-10'da gösterilen bilgiler verilmelidir.
3.14 - SÜRTÜNME İLE AŞINMA KAYBI DENEYİ (Bohtne Metodu) Sürtünme ile aşınma kaybı deneyi en az 5 deney numunesi üzerinde yap ılır.
3.14.1 - Cihazlar ve Malzemeler 3.14.1.1 - Cihazlar - Böhme Yüzey Aşındırma Cihazı : Döner bir aşındırma diski ile deney numunesinin yerle ştirildiği ve numuneyi dönen disk üzerine belirli bir bas ınç ile bast ıracak donanımdan oluşan (Şekil-11). Cihaz yaklaşık 750 mm çapındaki diskin, çalıştır ıldığında 30 devir/dk. ± 1 devir/dk. hızla dönmesini sağlayan ve devir sayısını gösteren bir numaralar ve her 22 devir tamamland ığında, cihazı otomatik olarak durduracak tertibat sahip olmal ıdır.Döner diskin üzerinde, düşey dönme eksenine 120 mm 320 mm uzakl ıkta, halka biçiminde 200 mm geni şliğinde dökme demirden yap ılmış, gerektiğinde çıkar ılıp değiştirilebilecek biçimde sürtünme şeridi bulunmal ıdır. Sürtünme şeridinin yapıldığı dökme demirde fosfor miktar ı ağırlıkça %0,35 den fazla, karbon miktar ı ise % 3 den az olmamal ıdır. Sürtünme şeridinin Brinell Sertlik değeri 190 kgf/mm2 - 220 kgf/mm2 (1900 N/mm2 - 2200 N/mm2) arasında olmalı ve kullanmadan dolay ı meydana gelen a şınma derinliği 0,3 mm den fazla olmamal ı, sürtünme yüzeyinde meydana gelebilecek yar ıklar ın derinliği 0,2 mm den fazla olmamal ıdır. Bu sınırlardan daha çok aşınmış sürtünme şeritleri çıkar ılarak yenileri ile değiştirilmelidir. Sürtünme şeritleri kullanılmadan önce sertlikleri ölçülerek yukar ıda açıklanan sınır değerler içinde olup olmadıklar ına bakılmalıdır. Sürtünme şeritleri, iki yüzü de kullanılabilecek şekilde yapılmış olabilir. Cihazda, deney numunesinin yerle ştirilebileceği yaklaşık 40 mm yükseklikte, bir taraf ı açık dökme demir veya çelikten yapılmış bir tutucu çerçeve olmalı ve çerçevenin alt kenarlar ı dönen disk yüzeyinden 5 mm + İ-mm yukar ıda bulunmal ıdır. Çerçevenin ortasından geçen dü şey eksen, diskin dönme ekseninden 220 mm uzakl ıkta olacak şekilde ayarlanabilir olmal ı ve deney numunesini herhangibir titreşime neden olmadan, gev şek bir durumda tutacak şekilde yapılmış bulunmalıdır. Kısa kolunda kar şıt kütle bulunan çelikten bir manivela, deney numunesine 30 kgf ± 0,3 kgf (300 N ± 3N) kadar yük etki edecek şekilde düzenlenmi ş bulunmalıdır (Şekil-11). - Mikrometre : Deney numunesininin kal ınlığını 0,01 mm duyarlıkla ölçebilen, ağız aç ıklığı yeterli olan. (ölçmede uygulama yüzüne tam olarak intibak etmesi için mikrometrenin çenelerinden biri yakla şık 10 mm çapında plaka biçiminde olmal ıdır.) - Kesici Cihaz (Taş Kesme Testeresi) : Deney numunelerinin ıslak yöntemle kesilmesine elveri şli. - Taşlama Cihazı : Deney numunelerinin yüzlerinin düzlem olacak şekilde aşındır ılmasına elverişli.
slak yöntemle
ı
- Ar şimet Terazisi (Hacim Kütlesi Terazisi, Dunagan Terazisi) : Yeterli kapasitede, 0,1 g duyarlıkta. - Su kabı : Uygun büyüklükte, paslanmaz malzemeden yap ılmış.
3.14.1.2 - Malzemeler - Zımpara Tozu : Büyük k ısmı korund'dan olu şan, aşağıdaki şartlara uygun olan.
19
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
Kimyasal Bileşim ; Korund (Kristalire Al2O3) SiO2 Na2O + K2O + CaO + MgO Fe2O3
70 % - 80 % ≤ 5 % ≤ 2 % eser miktarda
olmalıdır. Tane Büyüklüğü ; Göz açıklığı 0,20 a» olan kare gözlü elek üzerinde kalan miktar Göz açıklığı 0,16 ma olan kare gözlü elek özerinde kalan miktar
0% ≤ 10 %
0,125 H
H / 2 ± 10 H / 2 ± 10
0,100 0,071 «n olan kare gözü elekten geçen miktar
≥ 80 % ≤ 10 %
olmalıdır. Birim Hacim Kütlesi : Bir ölçü kabı içerisine aramadan ak ıtılmak suretiyle bulunacak birim hacim kütlesi 1,60 g/cm 3 - 1,70 g/cm3 arasında olmalıdır.
3.14.2 - Deney Numunelerinin Haz ırlanması
Bölhme yüzey aşındırma deneyi için kenar uzunluklar ı 71 mm ± 1,5 mm (yüzey alanı 50 cm2 ± 2 cm2) olan küp biçiminde 5 deney numunesi, ta ş kesme testeresi ile ıslak kesilmek suretiyle haz ırlanır. Deneyin tabakalanma yüzeyine paralel yüzde yap ılması gerektiğinden, tabakal ı ve şist yapılı ta şlar ile tabakalaşma doğrultusu| belirli olan tortul ta şlarda deney numuneleri, kar şılıklı iki yüzü tabakalanma yüzüne paralel olacak şekilde hazırlanmalı ve bu yüzler deney numunesinde i şaretlenerek belirtilmelidir. Deney numunelerinin a şınmaya maruz bırakılacak yüzleri ile bu yüze paralel di ğer yüzleri bjl^birina paralel düzlemler olu şacak şekilde taşlama cihazı ille işlenip düzeltilmelidir.
3.14.3 - İşlem
Böhme yüzey aşındırma deneyi, deney sonunda deney numunelerinin kal ınlıklar ında veya hacimlerinde meydana gelen azalman ın ölçülmesi suretiyle yapılır. Aşınma kaybı, kalınlıktaki azalmanın ölçülmesi yolu ile tayin edilmek istendi ğinde hazırlanmış olan deney numunelerinin herbirinin Şekil-12'de gösterilen 9 yerdeki kal ınlıklar ı 0,01 mm hassasiyetle ölçülerek kaydedildikten sonra deney uygulan ır. (d0) Aşınma kaybı hacim azalmas ının ölçülmesi yolu ile tayin edilmek istendi ğinde ise. deney numunelerinin herbirinin önce hacimleri tayin edilir. Bunun için deney numuneleri, içerisinde 20 °C ± 5°C sıcaklıkta su bulunan bir kap içerisine yar ısına kadar daldır ılır. Bu durumda l saat bekletildikten sonra, 20 mm ± 5 mm kalınlıkta su ile örtülecek şekilde en az 24 saat süre ile su içerisinde b ırakılır. Bu şekilde su ile doygun hale getirilen deney numuneleri sudan ç ıkar ılarak ar şimet terazisinde) su içinde 0,1 g hassasiyetle tartılır (Ads). Bundan sonra deney numunesi üzerindeki su damlalar ı ıslatılıp s ıkılmışı bir bez veya| süngerle al ınır ve bekletilmeksizin havada 0,1 g hassasiyetle tartılır (Adh). Deney numunesinin hacmi; V0 = Adh - Adh formülü ile hesaplan ır.
20
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
Burada; Vo = Deney numunesinin deneyden önceki hacmi Adh = Dener numunesinin havadaki kütlesi (g) Adh = Deney numunesinin su içindeki kütlesi (g) dır. Bulunan sonuçlar 0,1 cm3'e yuvarlat ılarak kaydedilir. Yukar ıda açıklandığı şekilde kalınlığı veya hacmi bulunmuş olan deney numuneleri, en az 48 saat sure ile oda sıcaklığında ve % 40 - % 60 bağıl nemli ortamda bekletilmek suretiyle havada kurutulduktan sonra, B&hme yüzey a şındırma cihazının deney numunesi tutucu çerçevesi içine yerleştirilir. üçerine 20 g ± 0,5 g zımpara tozu serpilir. Deney numunesine çelik manivela arac ılığı ile 30 kgf ± 0,3 kgf (300 H ± 3 M)'lik yük uygulanarak deney numunesinin sürtünme şeridine 0.6 kgf /cm2 (0,06 M/mm2)'lik bir basınç ile bastır ılması sa ğlandıktan sonra cihaz çalıştır ılıp disk harekete geçirilir. Diskin dönme hareketi, «ırasında sürtünme şeridi dışına çıkan zımpara tozlar ı uygun bir tertibat İle tekrar sürtünme şeridi üzerinde toplanır. Her 22 devir «onunda otomatik olarak duran disk üzerindeki^ z ımpara tozlar ı ve aşınma ile deney numunesinden ayr ılan kısımlar uygun bir f ırça İle temizlenir ve sürtünme şeridi üzerine yeniden 20 g ± 0,5 g zımpara tozu serpilir ve deney numunesi dü şey ekseni etraf ında 90° çevrilmek suretiyle 22 şer devirlik 20 peryodu yani toplam olarak 440 devir uygulan ır. 440 devir sonunda deney numunesi, sert bir k ıl f ırça ile iyice temizlendikten sonra kal ınlığı yine Şekil12' de görüldü ğü gibi ayn ı 9 yerden 0.01 mm hassasiyetle ölçülür. Bu ölçümlerin aritmetik ortalamas ı alınarak deney numunesinin deneyden sonraki kal ınlığı bulunur (d1). Sürtünme yüzeyinin kenarlar ı da 0,1 mm hassasiyetle ölçülerek bu yüzün alan ı hesaplanır ve 0,01 cm2 ye yuvarlatılarak kaydedilir. Aşınma kaybı değeri numunede meydana gelecek hacim azalmas ının ölçülmesi suretiyle tayin edilmesi halinde deney numunesinin deneyden sonraki hacmi, deneyden Önce yap ıldığı gibi su ile doygun hale getirildikten sonra ar şimet terazisinde su içinde ve havada 0,1 g hassasiyetle tart ılması yolu ile hesaplan ır ve bulunan sonuçlar 0,1 cm 3'e yuvarlatılarak kaydedilir (V1).
3.14.4 - Hesaplama ve Sonuçlar ın Gösterilmesi Aşınma kaybı, kalınlık azalması cinsinden belirtilecek ise (cm/50 cm2)
d = d0 – d1 veya
∆d =
V 0 − V 1
(cm/50 cm)2
A yardımıyla hesaplanır ve bulunan sonuçlar 0,01 cm/50 cm 2 ye yuvarlatılarak belirtilir. Aşınma kaybı hacim aealmac ı cinsinden belirtilecek ise; ∆V = (d0 – d1) 50
(cm3/50 cm2)
veya
∆V = (
V 0 − V 1
)50
(cm3/50 cm)2
A formülleri yardımıyla hesaplanır.. Bulunan sonuçlar 0,01 cm 3/50 cm2 ye yuvarlatılarak belirtilir. Burada; 2 ∆d = Tas ın Bolüne yüzey a şınma kaybı değeri (cm/50 cm ) d0 = Taşın deneyden önceki ortalama kal ınlığı (cm) d1 = Taşın deneyden sonraki ortalama kal ınlığı (cm)
21
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI 3
TS 699/Ocak 1987
2
∆V = Taşın BShme yüzey a şınma kaybı değeri (cm /50 cm )
V0 = Taşın deneyden önceki hacmi (cm 3) V1 = Taşın deneyden sonraki hacmi (c 3) A = Taşın aşınma uygulanan yüzünün alan ı (cm2) dır.
3.14.5 - Deney Raporu Sürtünme ile aşınma kaybı deney sonuçlar ının belirtileceği raporlarda Form-ll'de gösterilen bilgiler verilmelidir.
3.15 - TABİİ DON TESİRLERİNE DAYANIKLILIK VE DON SONU BASINÇ MUKAVEMETİ DENEYİ 3.15.1 - Cihazlar -
Kesici Cihaz (Taş Kesme Testeresi) Aşındır ıcı Cihaz Basınç Deney Presi Etüv Soğuk hava dolabı
-
Terazi Su Kabı
-
Desikatör
: Madde 3.10.1'de belirtilen. : Madde 3.10.1'de belirtilen. : Madde 3.10.1'de belirtilen. : Madde 3.10.1'de belirtilen. : Yaklaşık 4 saat zarf ında -20°C ye inebilen ve bu sıcaklıkta sabit tutulabilen. : Yeterli kapasitede, 0,1 g duyarlıkta : Yeterli büyüklük ve derinlikte, uygun bir malzemeden yapılmış : Yeterli büyüklükte, saç veya uygun bir malzemeden yapılmış.
3.15.2 - Deney Numunelerinin Haz ırlanması En az 5 adet küp veya silindirik deney numunesi, Madde 3.10.2 de aç ıklanan şekilde hazırlanmalıdır.
3.15.3 - işlem Deney numuneleri, de ğişmez kütleye gelinceye kadar kurutulur. Etüvden ç ıkar ılıp uygun bir desikatöre konularak oda s ıcaklığına kadar soğutulduktan sonra 0,1 g hassasiyetle tart ılır. Bu tartım kaydedilir (G0). Bu şekilde kurutulmuş olan deney numuneleri Madde 3.2.2 'de aç ıklandığı şekilde normal atmosfer şartlar ında suya doygun hale getirilir ve so ğuk hava dolabına konulur. Soğutma hızı yaklaşık 4 saat zarf ında - 20°C ye düşecek şekilde ayarlanmal ıdır. Soğuk hava dolab ı sıcaklığının -20°C'a düştüğü gözlendikten sonra yakla şık 2 saat .bu sıcaklıkta bekletilen deney numuneleri bu süre sonunda soğuk odadan ç ıkar ılarak içinde 20°C ± 5°C sıcaklıktaki su içine tamamen su alt ında kalacak şekilde daldır ılır ve en az 2 saat bekletilerek buzlar ın tamamen erimesi sa ğlanır. Sonra tekrar soğuk hava dolabına konulur ve -20°C a kadar soğutulur. Bu şekilde donma ve çözülme i şlemi 25 kez tekrarlanarak her defasında deney numunesinde meydana gelen gözle görülür de ğişiklikler kaydedilir. Donma-çözülme işlemlerinin sonunda deney numuneleri 110 °C ± 5°C sıcaklıktaki etüvde değişmez kütleye kadar kurutulup desikatörde so ğutulduktan sonra 0,1 g hassasiyetle tart ılır
3.15.4 -Hesaplama ve Sonuçlar ın Gösterilmesi Tabii don tesirlerine dayan ıklılık deneyinde don tesirleri sebebiyle koparak ayr ılan kısımlardan meydana gelen kütle azalmas ı (don kaybı) aşağıdaki formül yardımıyla hesaplanır :
Dk =
G0 − G k G0
.100
(%)
Burada; Dk = Don kaybı (%) G0 = Taşan deneyden önceki kütlesi (g) Gk = Taşın deneyden sonraki kütlesi (g)
22
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
Bulunan sonuçlar ve bunlar ın aritmetik ortalaması %0,1'e yuvarlatılarak belirtilir. Bundan sonra bu deney numuneleri üzerinde Madde 3.10 da aç ıklanan bas ınç mukavemeti deneyi yapılır. Bu şekilde bulunan don sonu bas ınç mukavemeti aritmetik ortalamas ı ile tabii don deneyi uygulanmam ış taşta bulunan bas ınç mukavemeti ortalamas ı değerlerinden yararlanılarak tabii don tesirleri sebebiyle meydana gelmesi muhtemel azalma a şağıdaki formül yardımıyla hesaplanır :
∆ f =
f b − f db f b
.100
(%)
Burada; ∆f = Tabii don tesirleri sebebiyle basınç mukavemetinde meydana galen azalma, % f b = Tabii «on deneyi uygulanmam ış taşın basınç mukavemeti aritmetik ortalaması. kgf/cm2 (N/nm2) f db = Taşın don sonu bas ınç mukavemeti aritmetik ortalaması, kgf/cm2 (N/nm2) dır. Bulunan sonuçlar tam say ıya yuvarlatılarak belirtilir.
3.15.5 -Deney Raporu 3.15.5.1 - Tabii don tesirlerine dayan ıklılık deney sonuçlar ının belirtileceği raporlarda Form- 12 'de gösterilen bilgiler verilmelidir. 3.15.5.2 - Don «onu basınç mukavemeti deney sonuçlar ınla belirtileceği raporlarda Form-13 de gösterilen bilgiler verilmelidir.
3.16 - SODYUM SÜLFAT (Veya Magnezyum Sülfat) DON KAYBI DENEY İ Bu deney tabii don deneyinin çabukla ştır ılmış şekli olup sodyum sülfat veya magnezyum sülfat çözeltisi kullanılarak yapılır.
3.16.1 - Cihaz ve çözeltiler 3.16.1.1 - Cihazlar - Kır ıcı Cihazlar - Deney Elekleri - Etüv - Terazi - Numune Kaplar ı - Kovalar - Dansimetre - Desikatör
: İri taşlar ın kır ılmasına uygun, balyoz, çekiç ve konkasör : Göz açıklıklar ı 40 mm, 25 mm, 4) «m, 10 mm ve 5 mm olan, kare gözlü, uygun büyüklükte, : 110°C ± 5°C sıcaklığa ayarlanabilen, uygun büyüklükte ve hava dola şımlı, : Yeterli kapasitede, l g hassasiyette. : Uygun büyüklük ve derinlikte, uygun bir malzemeden yap ılmış. : çözelti hazırlanması için uygun büyüklükte, uygun malzemeden yap ılmış. : 1,100 - 1,200 arasında (veya 1.200 - 1.400) bölüntülü : Uygun büyüklükte.
3.16.1.2 - Çözeltiler - Sodyum sülfat Çözeltisi (voya Magnezyum Sülfat Çözeltisi : Yoğunluğu, 1,295 – 1,308 aras ında olan) : Yoğunluğu 1,151 - 1,174 aras ında elan - Baryum Klorür Çözeltisi : %10 luk. NOT – 1) Sodyum Sülfat Çökeltisinin Hazırlanması : 25°C - 30°C' a kadar işitilmiş suyun l litresine 350 g susuz sodyum sülfat (Na 2SO4 . 10H2O) veya 754 g kristal sodyum sülfat (Na2SO4 . 10H2O) ilave edilir, tamamen çözününceye kadar kar ıştır ılır. Çözelti oda sıcaklığına kadar «ö ğütülür ve gerektiğinde oda s ıcaklığındaki su ilave edilerek çözelti yo ğunluğu 1,151 - 1,174 aras ında olacak şekilde ayarlanır, çözelti. hazırlanışından İtibaren en az 48 saat süre ile dinlendirildikten sonra ve] on fazla la devir için kullanılmalıdır. 2) Magnezyum Sülfat Çözeltisinin Haz ırlanması : 25°C - 30°C daki 1 litre su içerisine 350 g susuz Magnezyum Sülfat (MgSO 4) veya 1400 g kristal Magnezyum Sülfat (Mg2SO4 . 10H2O) ilave edilir. Hazırlanışı ve kullanılışı Sodyum Sülfat çözeltisinin
23
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
hazırlanış ve kullanılışı gibidir. Magnezyum Sülfat çözeltisinin yo ğunluğu 1,295 -1,308 aras ında olmalıdır.
NOT - Sodyum sülfat ve magnezyum sülfat çözeltileri buharla şmanın önlenmesi için a ğzı kapaklı kovalarda muhafaza edilmelidir. 3) Baryum Klorür Çözeltisinin Hazırlanması : 10 g Baryum Klorür (BaCl2.5H2O) damıtık su ile 100 cm 3'e tamamlan ır. Ağzı cam kapaklı bir şişede saklanır.
3.16.2 - İşlem
Çekiç ve/veya konkasör yardımıyla en az iki seri deney yapmaya yetecek kadar k ır ılan taşlar Çizelge1'de belirtilen eleklerden elenerek, belirtilen miktarlarda al ınıp ayr ı icaplara konulur ve 110 °C ± 5°C deki etüvde değişmez kütleye gelinceye kadar kurutulur. Uygun bir desikatör içinde oda s ıcaklığına kadar soğutulan deney numuneleri 0,1 g hassasiyetle tart ılır (G0).
ÇİZELGE - 1 Sodyum Sülfat veya Magnezyum Sülfat Don Kayb ı Deneyi İçin Alınacak Deney Numunesi Miktarlar ı ve Düzeltme Oranlar ı Elek Aralıklar ı
Deney numunesi Miktar ı (g) 1000 2000 1000 500 100
40 mm – 25 mm aras ı 25 mm – 20 mm aras ı 20 mm – 10 mm aras ı 10 mm – 5 mm aras ı
Düzeltme Oranı (%) 50 30 20
Yukar ıda açıklandığı şekilde en az 2 seri olarak has ırlanan, 40 mm - 20 mm elekler İle 20 mm - 10 mm ve 10 mm - 5 mm aras ındaki deney numuneleri ayr ı ayr ı uygun derinlikteki birer kap içerisine konularak üzerine oda s ıcaklığındaki Sodyum sülfat (veya Magnezyum Sülfat) çözeltisinden bütün deney numuneleri çözelti içine tamamen batacak şekilde ilave edilir. 16 saat - 18 saat müddetle bu şekilde bekletilen deney numuneleri, kap içindeki çözelti, sodyum sülfat çözeltisi kovas ına geri aktar ıldıktan sonra, 110°C±5°C sıcaklığa ayarlanmış hava dolaşımlı etüvde kurutulur. Kurutma işleminin takriben 4 saatte tamamlanması sa ğlanmal ıdır. Kurutma işleminin tamamlanmas ından sonra etüvden çıkar ılan deney numunesi kaplar ı, aç ıkta oda sıcaklığına kadar soğumaya bırakılır. Soğuma işleminin tamamlanmas ından sonra tekrar Sodyum Sülfat (veya Magnezyum Sülfat) çözeltisi konulur. Her defasında, çözeltinin deney numunelerinin 1 cm – 2 cm üzerine kada doldurulmas ına dikkat edilmelidir. Bu i şlem 5 defa tekrarlanır. Beşinci devir sonunda etüvden ç ıkar ılan deney numuneleri so ğutulduktan sonra su ile ıslatılır ve su içinde 16 – 18 saat süre ile bekletilir. Sonra deney numuneleri Sodyum sülfattan (veya Magnezyum Sülfat) tamamen temizleninceye kadar bol su ile y ıkanır. Yıkama işlemi en az 20 dakika sürmelidir. Deney numunesi parçalar ının sodyum sülfattan (veya Magnezyum Sülfat) tamamen- temizlenip temizlenmedi ğini kontrol etmek için aşağıdaki kontrol yapılmalıdır : Yıkama suyundan al ınan yaklaşık 15 cc süzüntüye l cc - 2 cc derişik Hidroklorik asit (HCl) ve 5 cc kadar %10 luk Baryum Klorür (BaCl 2) çözeltisi ilave edilir. Beyaz bir bulanıklık (BaSO4) meydana geliyorsa çözeltide SO = SO iyonlar ının mevcut oldu ğu anlaşılır ve yıkama işlemine devam edilir. 4
Bu şekilde Sodyum Sülfat (veya Magnezyum Sülfat) art ıklar ından tamamen temizlenen deney numuneleri bundan sonra 110°C ± 5°C sıcaklıktaki etüvde değişmez kütleye gelinceye kadar kurutulur, Desikatör içinde oda sıcaklığına kadar soğutulur ve her grup kendi küçük delikli eleğiyle; 40 mm - 20 mm aras ındakiler göz açıklığı 20 mm olan elekten, 20 mm - 10 mm aras ındakiler gör açıklığı 10 mm olan elekten, 10 mm - 5 mm arasındakiler göz açıklığı 5 mm olan elekten elenir ve bu elekler üzerinde kalan kısımlar 0,1 g duyarlıkla tartılır(G1)). Bu eleklerden geçen k ısımlar don kaybı olarak kabul edilirler.
24
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
3.16.3 - Hesaplama ve Sonuçlar ın Gösterilmesi Sodyum sülfat (veya magnezyum sülfat) don kayb ı her grup deney numunesi için ayr ı ayr ı aşağıdaki formül yardımıvla hesaplanır.
k d =
G0 − G1 G0
.100
(%)
Burada; kd = Sodyum sülfat (veya magnezyum sülfat) don kaybı (%) G0 = Deney numunesinin ba şlangıç kütlesi (g) G1 = Deneyden sonra elek üzerinde kalan deney numunesinin kütlesi (g) dır. Bu şekilde her grup için bulunan don kayb ı değerlerinden aşağıdaki formül yardımıyla taşın toplam don kaybı hesaplanır : kdt = 0,5 kd1 + 0,3 kd2 + 0,2 kd3
(%)
Burada; kdt = Taşın toplam sodyum sülfat (veya magnezyum sülfat) don kayb ı (%) kd1 = 40 mm – 20 mm elekler aras ındaki deney numunesinin don kayb ı (%) kd2 = 20 mm - 10 mm elekler arasındaki deney numunesinin don kayb ı (%) kd3 = 10 mm - 5 mm elekler aras ındaki deney numunesinin don kayb ı (%) dır. Bulunan sonuçlar ve bunlar ın aritmetik ortalaması % 0,1'e yuvarlatılarak belirtilir.
3.16.4 - Deney Raporu Sodyum sülfat (veya magnezyum sülfat) don kaybı deney sonuçlar ının belirtileceği raporlarda Form-14'de gösterilen bilgiler verilmelidir.
3.17 - DARBELİ AŞINMA DENEYİ (LOS-AN6ELES METODU) 3.17.1 - Cihazlar - Los Angeles Aç ınma Deney Cihaz ı Los Angeles aç ınma deneyi yapmaya elveri şli, aşağıda gösterilen özellikleri sağlayan. Cihaz iki taraf ı kapalı çelik silindir biçiminde ve iç çapı 710 «n. boyu 508 ram olmal ıdır. Silindirin yan yüzünde boydan boya. c ıvatalı sistenle açılıp kapatılan bir kapak bulunmal ıdır. Silindir içinde deney numunesi parçalar ının çelik bllyalarla birlikte dönne s ırasında yukar ıda toplanıp serbest düşmelerini sağlayacak yaklaşık 90 nm genişlikte ve silindir boyunca devan eden bir raf bulunmal ıdır. Bu raf ya Şekil-13/a'daki gibi kapak üzerinde bulunmal ı veya Şekil-13/b'de görüldüğü gibi silindirin, kapaktan silindir dışından ölçülmek üzere en az 127 en uzaktaki k ısmına cıvata sistemi ile veya kaynakla tutturulmuş bulunmalıdır. Silindir dakikada 30 ila 33 devir yapacak şekilde bir motor vas ıtasıyla ekseni etraf ında döndürülebilecek donan ıma sahip olmal ı, devir sayısını gösteren ve otomatik olarak 100. ve 500. devirler sonunda dönmeyi durduracak bir numaratör bulunmal ıdır. - Aşındır ıcı Çelik Bilyalar : Çapı yaklaşık 47 «m, kütlesi 390 g - 445 g aras ında olan, çelik veya dökme demirden yap ılmış düzgün yüzeyli. Aşındır ıcı çelik bilyalarin deney s ınıflar ına göre toplam kütleleri Çizelge-2'ye uygun olmal ıdır.
25
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
ÇİZELGE - 2 Aşındır ıcı Çelik Bilyalar ın Deney Sınıflar ına C^re Toplan Kütleleri ve Toleranslar ı Deney numunesi tane büyüklüğü sınıf ı
Çelik Bilya Miktar ı (adet)
çelik Bilya Toplam Kütlesi ve Toleranslar ı
12 11 8 6
5000 ± 25 4584 ± 25 3330 ± 20 2500 ± 15
A B C D
Aşındır ıcı eelik bilyalar ın kimyasal bileşimleri aşağıdaki gibi olmal ıdır : Karbon (Karbür halinde) Karbon (Ki ementel) Mangan Fosfor Kükürt Silis
min % 2.50 max % 0.25 max % 0,50 max % 0,25 max % 0,08 max % 1,0
- Deney Elekleri : Göz açıklığı 40 mm, 25 mm, 20 mm, 12,5 mm, 10 mm, 6,3 tran, 5 mm, 2,5 mn, 1,6 mm olan kare gözlü elek, uygun büyüklükte - Kır ıcı cihazlar : Konkasör veya çekiç, uygun kapasite ve büyüklükte. - Terazi : Yeterli kapasitede, l g hassasiyette - Etüv : 110°C ± 5°C sıcaklığa ayarlanabilen uygun büyüklükte. - Desikatör : Uygun büyüklükte
3.17.2 - Deney Numunelerinin Hazırlanması Deney numuneleri, en az 2 seri halinde, çizelge-3'de belirtilen tane büyüklümü s ınıflar ından herhangibirine göre haz ırlanmalıdır. Genel olarak A sınıf ı tercih edilmelidir. Maksimum tane büyüklüklerinin elverişli olmadığı durumlarda diğer sınıflara göre hazırlanmalıdır. 3.17.3 - İşlem Çekiç veya daha iyisi konkasörle kır ılan taşlar, Çizelge-3 de belirtilen eleklerden elenerek ayn ı çizelgede belirtilen miktarlardan biraz fazla olmak üzere ayr ı kaplara alınır ve 110°C ± 5°C sıcaklığa ayarlanmış etüvde değişmez kütleye gelinceye kadar kurutulur. Uygun bir deş ika tor içinde oda s ıcaklığına kadar soğutulan deney numunelerinin her ara büyüklük sınıf ından Çizelge-3'de belirtilen miktarlar l g hassasiyetle tart ılarak aynı numune kab ına alınır ve toplam kütlesi kaydedilir (G0). Bu şekilde alınan 5000 g ± 10 g deney numunesi ve deney .numunesi tane büyüklü ğü sınıf ına g8re Çizelge- 3 'de belirtilen say ıdaki çelik bilyalar Los-Angeles a şındırma cihazı içerisine konularak 100 devir yaptır ılır. 100 devir sonunda cihazdan ç ıkar ılan deney numunesi parçalar ının tümü göz aç ıklığı 1,6 mm olan kare gözlü elekten elenir gerekirse elek üzerinde kalan k ısım yıkanır, değişmez kütleye kadar kurutulup soğutulduktan sonra l g hassasiyetle tart ılır
26
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
ÇİZELGE - 3 LOS ANGELES Aşınma Deneyinde Deney Numunesi Tane Büyüklü ğü Sınıflar ı ve Alınacak Deney Numunesi Miktarlar ı ile Çelik Bilya Adetleri Deney Numunesi Tane Büyüklüğü Sınıf ı
Çelik Bilya Adedi
Elek Aralığı
Alınacak Miktar (g)
40 mm - 25 mm
1250 ± 25
25 mm - 20 mm
A
12 20 mm - 12,5 mm
B
1250 ± 25 5000 ± 10 1250 ± 10
12,5 mm - 10,0 mm
1250 ± 10
20 mm - 12,5 mm
2500 ± 10
11
Toplam Miktar (g)
2500 + 10
5000 ± 10
12,5 mm - 10,0 mm C
10 mm - 6,3 mm
2500 ± 10
6,3 mm - 5 mm
2500 ± 10
5 mm - 2,5 mm
5000 ± 10
8 6 .
D
5000 ± 10 5000 ± 10
Bundan sonra 1,6 mm lik elek üzerinde kalan ve geçen tüm malzeme, çelik bilyalarla birlikte tekrar Los Angeles aşındırma cihazı içerisine konulur ve 400 devir daha yapt ır ılır. Bu suretle toplam 500 devir yaptır ılmış olur. Cihazdan çıkar ılan deney numunesi yukar ıda açıklandığı şekilde yine göz açıklığı 1,6 mm olan karo gözlü elekten elenir, elek üzerinde kalan k ısım gerekirse yıkanır, kurutulur ve tartılır (G500)
3.17.3 - Hesaplama ve Sonuçlar ın Gösterilmesi 100 ve 500 devir sonundaki a şınma kaybı aşağıdaki formüller yardımıyla hesaplanır : K 100 =
K 500 =
G0 − G100 G0 G0 − G500 G0
.100
(%)
.100
(%)
Burada ; K100 = 100 devir sonundaki a şınma kaybı (X) K500 = 500 devir sonundaki a şınma kaybı (%) G0 = Deney numunesinin deneyden önceki kütlesi (g) G100 = Deney numunesinin 100 devir sonunda göz aç ıklığı 1,6 mm olan elek üzerinde kalan k ısmının kütlesi (g) G500 = Deney numunesinin 500 devir sonunda göz aç ıklığı 1,6 mm olan elek üzerinde kalan k ısmının kütlesi (g) dır. Bulunan sonuçlar %0,1'e yuvarlat ılarak gösterilir.
3.17.4 - Darbeli aşınma deney sonuçlar ının belirtileceği raporlarda Forro-17'de gösterilen bilgiler verilmelidir.
27
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
3.18 - ÇEKME MUKAVEMET İ DENEYİ Çekme mukavemeti deneyi Madde 3.18.2.4«de belirtilen kondisyon şeklinin herbiri için Madde 3.18.2'de aç ıklanan şekilde hazırlanan en az 5 silindirik deney numunesi Çizerinde yap ılır. Tabakalı taşlarda deney, tabakalanma do ğrultusuna dik ve paralel do ğrultuda yük uygulanacak şekilde ayr ı ayr ı yapılmalıdır.
3.18.1 - Cihazlar - Kesici Cihazlar (Taş Kesme Testeresi)
: Islak yöntemle silindirik deney numunesi hazırlanmas ına ve bu deney numunelerinin iki taraf ının düz olarak kesilmesine elverişli.
- Taşlama Cihazı
: Silindirik deney numunelerinin kesici cihazla düzlenen iki taban yüzünün ıslak yöntemle düzlem olacak şekilde aşındır ılmasına elverişli.
- Kumpas
: Kollar ı yeterli uzunlukta ve 0,05 mm hassasiyette.
- Çekme Deney Presi
: Yeterli kapasitede ve çekme deneyinin yapılmasına elverişli düzeneği bulunan, darbesiz ve istenilen sabit bir hızla yükleme yapılabilen.
- Çelik Başlık
: Çapı deney numunesi çap ından küçük olmayan ve en facia 2 «m büyük olan. en 30 mm kal ınlıkta olan, zincirli bir sistemle Şekil - 14'de görüldü ğü gibi çekme deney presine tutturulabilen.
- Silindir Doğrultman Düzgünlüğünün ve Tabanlar ın Silindir Eksenine Dikliğinin Muayenesi İçin Cihaz
: Bir V bloğu ile 0,01 mm bölüntülü bir bol de ğişimi ölçme cihazından oluşan ve Şekil) - 15'de görüldü ğü şekilde silindirik deney numunesinin do ğrultman düzgünlü ğünün ve Şekil - 16*da görüldü ğü şekilde silindir tabanlar ının silindir eksenine olan dikli ğinin muayenesinin yap ılmasına elverişli.
3.18.2 - Deney Numunelerinin Haz ırlanması Silindir şeklinde hazırlanacak deney numunelerinin d ış yüzleri düzgün olmal ı, tabanlar silindir eksenine dik ve birbirine paralel olmal ıdır.
3.18.2.1 - Silindir Doğrultmanının Muayenesi Silindir doğrultmanının muayenesi Şekil - 15'de gösterilen cihazla yap ılır. Deney numunesi cihazın V yuvasına yatır ılır. Boy değişimi ölçme cihazının hareketli ucu deney numunesi üst yüzeyine de ğdirilir ve deney numunesi. V yuvas ı içinde silindir ekseni doğrultusunda hareket ettirilerek boy de ğişimi ölçme cihazının gösterdiği değerler, bütün doğrultman boyunca 0,01 mm hassasiyetle okunur. Bu okumalar sonunda bulunan maksimum ve minimum de ğerler arasındaki fark hesaplanır) (Ao). Bu işlem, deney numunesi 90°, 180° ve 270 ° çevrilerek tekrarlanır ve A90, A180 ve A270 fark de ğerleri hesaplan ır. Bu değerlerin hiçbiri 0,50 una den büyük olmamal ıdır. Bu ölçümler sırasında, deney numunesi yanal yüzünde yap ısı gereği bulunabilecek girinti ve bo şluklar dikkate alınmaz.
3.18.2.2 - Tabanlar ın Silindir Eksenine Dikliğinin ve Birbirine Paralelliğinin Muayenesi Deney numunesi tabanlar ının silindir eksenine dikliğinin ve birbirine paralelli ğinin muayenesi Şekil 16'da gösterilen cihazla yap ılır. Deney numunesi cihaz ın V yuvasına yatır ılır. Boy değişini ölçme cihazının hareketli ucu deney numunesi tabanı merkez noktasına değdirilir. V bloğu uygun bir şekilde hareket ettirilerek deney numunesinin bütün çap ı boyunca 3 er mm'lik aralıklarla boy değişimi ölçme cihaz ındaki maksimum ve minimum değerler 0,01 mm hassasiyetle okunur. Bu okumalar s ırasında deney numunesinin V yuvas ı
28
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
içinde kaymamasına dikkat edilmelidir. Maksimum ve minimum okumalar aras ındaki fark hesaplan ırBundan sonra deney numunesi 90 ° çevrilerek aynı şekilde bütün çap boyunca görülen maksimum ve minimum de ğerler okunur. Bu değerler arasındaki fark hesaplanır (∆2). Bu suretle birbirine dik iki çap boyunca ölçüm yapılmış olmaktadır. Bu işlemler silindirik deney numunesinin di ğer tabanı üzerinde de aynen uygulan ır ve ∆1 ve ∆2 fark değerleri hesaplanır. Herbir deney numunesinde;
∆1
,
∆2
,
∆'1
,
∆'2
Cap Cap Cap Cap
< 0,005
olmalıdır.
3.18.2.3 - Deney Numunesi Boyutlar ı Deney numunelerinin yükseklik/çap (L/D) oranlar ı 2,0 - 2,5 aras ında olmalı ve çapı (D) 50 an'den az olmamal ıdır. Ayr ıca deney numunesi çap ı, ta şın yapısında bulunan en büyük mineral tane çap ının en az 10 katı büyüklükte olmal ıdır. 3.18.2.4 - Deney numunesinin Kondisyonlanması Deney numuneleri, ta şın kullanılma yerinin özeli ğine bağlı olarak aşağıdaki hallerden uygun görülenlere göre kondisyonlanır : - Arazi Şartlar ında Muhafaza Edilmi ş
: Yerinden, karot alma cihaz ı ile alınmış olan deney numuneleri deney an ına kadar nemini kaybetmeyecek şekilde muhafaza edilmek suretiyle.
-
Suya Doygun Hale Getirilmiş
: Madde 3.2.3'de aç ıklandığı şekilde.
-
Etüvde Kurutulmuş
: Madde 3.1.1.3'de-aç ıklandığı şekilde 110°C ± 5°C'da sabit kütleye gelinceye kadar.
-
Havada Kurutulmuş
: Oda sıcaklığında ve % 40 - % 60 ba ğıl nemli ortamda en az 48 saat süre ile bekletilmek suretiyle.
3.18.3 - İşlem
Deney numunelerinin ortalama çap ı (D), yüksekliğin orta kısmında biribirine dik iki çap ın kumpasla 0,25 mm hassasiyetle ölçülüp aritmetik ortalamas ının alınmasıyla bulunur. Yükseklikleri(L) ise, taban yüzlerinin merkezleri hizasından kumpasla 0,25 mm hassasiyetle ölçülerek bulunur. Bundan sonra deney numuneleri, özellikleri Madde 3.18.1'de aç ıklanan çelik ba şlıklara epoksi reçine tipi, çabuk sertleşen uygun bir yapıştır ıcı ile yapıştır ılır. Yapıştır ıcı kalınlığı 1,6 mm'den fazla olmamal ıdır. Yapıştır ıcı yeteri kadar sertleştikten sonra sistem Şekil - 14'de görüldü ğü gibi çekme deney presine yerleştirilir. Deney numunesi ekseninin pres çekme çeneleri ekseni ile çak ışmasına dikkat edilmelidir. Çekme yükü darbesiz ve sürekli olacak şekilde, sabit bir hızla, deney numunesi k ır ılıncaya kadar uygulanır. Bu hız, deney numunesi yap ısına bağlı olarak 5 dakika ile 15 dakika aras ında kır ılacak mertebede olmal ıdır. Pres göstergesinden okunan maksimum yük kaydedilir (Pç).
3.18.4 - Hesaplama ve Sonuçlar ın Gösterilmesi Çekme mukavemeti aşağıdaki formül yardımıyla hesaplanır
f ç =
P k A
kgf/cm2 (N/mm2)
29
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
Burada; f ç = Taşın çekme mukavemeti, kgf/cm2 (N/mm2) Pk = Kır ılmaya neden olan en büyük yük, kgf (N) A = Taşın çekme yüküne maruz kalan ve Madde 3.18.3'de aç ıklanan şekilde ölçülen . çap de ğerinden hesaplanan en kesit alanı, cm2 (nm2) dır. Bulunan sonuçlar ve bunlar ın aritmetik ortalaması tam sayıya yuvarlatılarak belirtilir.
3.18.5 - Deney Raporu Çekme mukavemeti deney sonuçlar ının belirtileceği raporlarda Form - 16'da gösterilen bilgiler verilmelidir.
3.19 - YARMADA ÇEKME MUKAVEMET İ DENEYİ Yarmada çekme mukavemeti deneyi Madde 3.19.2.3'de belirtilen kondisyon şeklinin herbiri için Madde 3.19.2'de aç ıklanan şekilde hazırlanan en az 5 deney numunesi üzerinde yap ılır. Tabakalı taşlarda deney, tabakalanma do ğrultusuna dik ve paralel yük uygulanacak şekilde ayr ı ayr ı yapılmalıdır.
3.19.1 - Cihazlar - Kesici Cihazlar (Taş Kesme Testeresi)
: Deney numunelerinin düzgün silindir şeklinde, ıslak yöntemle kesilmesine elverişli
- Aşındır ıcı Cihaz
: Deney numunelerinin taban yüzlerinin düzlem olacak şekilde ıslak yöntemle aşındır ılmasına elverişli,
- Kumpas
: Kollar ı deney numunesi boyutlar ını ölçebilecek uzunlukta ve 0,05 mm hassasiyette,
- Basınç Deney Presi
: Yeterli kapasitede, darbesiz ve istenilen sabit bir hızla yükleme yapabilen, uygulanan yükün en az % 1'i kadar hassasiyette olan. Alt ve üst başlıklar ı düzgün, düzlemden en çok 0,013 mm sapan, sertliği en az 58 Rockwell "c" ve büyüklüğü en az deney numunesi çap ında, üst başlığı küresel mafsallı
- Kavislendirlimiş Ara Plaka
: En az 58 Rocktrell "c" sertliğinde, bir taraf ı deney numunesine en fazla deney numunesi çap ının 1/6'sı kadar genişlikte bir yay boyunca temas edecek şekilde kavislendirilmiş (Şekil - 17).
- Şerit Yastık
: Deney numunesi çapının 1/100*ü kadar kal ınlıkta kartondan veya 2 mm - 6 mm kal ınlıkta kontrplaktan en az 80 no geni şlikte ve en az deney numunesi boyu (silindir yüksekliği) kadar uzunlukta.
Silindir Doğrultmanının Muayenesi için Cihaz
: Bir V bloğu ile 0,01 mm bölümlü bir boy de ğişimi 6içme cihazından (deformasyon ölçer) olu şan ve Şekil - 15'de görüldü ğü şekilde silindirik deney numunesi doğrultmanının muayenesine elveri şli.
3.19.2 - Deney Numunelerinin Haz ırlanması Silindirik disk şeklinde hazırlanacak deney numunelerinin d ış yüzleri düzgün olmal ı, tabanlar ı silindir eksenine dik ve birbirine paralel olmal ıdır. Taban yüzlerinin silindir eksenine olan diklik tolerans ı 0,5°'dir.
3.19.2.1 - Silindir Doğrultmanının Düzgünlüğünün Muayenesi Silindir doğrultmanının düzgünlüğünün muayenesi, a şağıda açıklanan iki metottan birine göre yap ılır.
30
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
- Deney numunesi Şekil - 15*do gösterilen cihaz ın V yuvasına yatır ılır. Deformasyon ölçerin hareketli ucu deney numunesinin üst yüzeyine de ğdirilir ve deney numunesi. V yuvas ı içinde silindir ekseni doğrultusunda hareket ettirilerek deformasyon ölçerin gösterdi ği de ğerler, bütün do ğrultmanı boyunca 0,01 mm hassasiyetle okunur. - Bu okumalar sonunda bulunan maksimum ve minimum de ğerler arasındaki fark hesaplanır (∆0). Bu işlem, deney numunesi 90 °, 180° ve 270° çevrilerek tekrarlanır ve ∆90, ∆180 ve ∆270 fark değerleri hesaplan ır. Bu değerlerin hiçbiri 0,50 mm den büyük olmamal ıdır. Bu ölçümler sırasında, deney numunesi yanal^üzünde yapısı gereği bulunabilecek girinti ve bo şluklar dikkate alınmaz. Deney numune»!, hiçbir noktas ı düzlemden 15 µm' dan fazla sapmayan düzgün bir sat ıh üzerinde yuvarlanır. Silindir deney numunesi doğrultmanı ile düzgün satıh arasındaki açıklığın 0,5 mm den fazla olup olmadığına bakılır. Deney numunesi yanal yüzünün hiçbir noktas ında bu aç ıklık 0,5 mm den fazla olmamal ıdır.
3.19.2.2 - Deney Numunesi Boyutlar ı Silindirik deney numunelerinin yükseklik (Kal ınlık)/Çap (L/D) oranlar ı 0,5 ila 1,0 arasında olmalı, çapı (D) 50 mm'den az olmamal ıdır. Ayr ıca deney numunesi çap ı, taşın yapısında bulunan en büyük mineral tane çap ının en az 10 katı büyüklükte olmal ıdır. 3.19.2.3 - Deney Numunelerinin Kondisyonlanması Deney numuneleri, ta şın kullanılma yerinin özeliğine bağlı olarak Madde 3.18.2.4'de aç ıklanan hallerden uygun görülenlere göre kondisyonlan ır.
3.19.3 - İşlem Deney numunesinin her iki taban yüzüne, birbirine paralel birer ç«p do ğrultusu çizilir. Çizilen çaplar ın uç noktalar ı deney presinin alt ve üst tablalar ına temas eden deney numunesinin do ğrultmanının uç noktalar ı olduğundan, deney numunesinin deney presine yerle ştirilmesinde bu çaplardan yararlan ılır. Çizilecek çaplar ın birbirine paralel olmas ı şarttır. Bunun sağlanabilmesi için deney numunesi Madde 3.19.1'de belirtilen silindir do ğrultmanının muayenesinde kullan ılan cihazın V yuvasına yatır ılır. Bir cetvel yardımıyla deney numunesinin dönmemesine dikkat edilerek, her iki taraf ına birer kiriş çizilir. Bunun için cetvelin geni ş yüzü deney numunesi taban yüzüne tam olarak intibak ettirilir. Bir kenar ı ise V yuvasının AB uçlar ına oturtulur. Cetvelin di ğer kenar ından CD kirişi çizilir. Bundan sonra deney numunesinin dönmemesine dikkat edilerek ayn ı işlem diğer yüzde de yapılır ve C’ D’ kirişi çizilir (Şekil - 19). V yuvasından alınan deney numunesine çizilen CD ve C'D' kiri şlerinin E ve E "orta noktalar ı bulunarak bu noktalardan kirişlere birer dik çizilir. FG ve F'G' deney numunesinin kar şılıklı dairesel yüzlerinin birbirine paralel çaplar ıdır. Deney numunelerinin ortalama çap ı, her iki yüze çizilen FG ve F'G' çaplar ının ve bunlara dik olan çaplar ın kumpasla 0,25 mm hassasiyetle ölçülmesi suretiyle bulunan toplam 4 ölçümün aritmetik ortalamasındanbulunarak kaydedilir (D). Yükseklikleri ise, deney numunelerine çizilen FF' ve GG' doğrultmanlar ının kumpasla 0,25 mm hassasiyetle ölçülüp bunlar ın aritmetik ortalamalar ı hesaplanır ve kaydedilir (L). Deney numunesi çizilen çap çizgileri dikey olacak şekilde ve araya Madde 3.19.1'de belirtilen kavislendirilmiş ara plaka çifti veya sadece şerit yastık çifti konulduktan sonra deney presi tablalar ı arasına yerleştirilir (Şekil - 17 ve Şekil 18). Yük, darbesiz ve sürekli olacak şekilde, sabit bir hızla deney numunesi k ır ılıncaya kadar uygulan ır. Bu hız, deney numunesi yap ısına bağlı olarak l dakika ile 10 dakika aras ında kır ılacak mertebede ve dakikada yaklaşık 35 kgf/cm2 (3,5 N/mm2) ile 210 kgf/cm2 (21,0 N/mm2) olmalıdır. Pres göstergesinden okunan maksimum yük kaydedilir
31
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
3.19.4 - Hesaplama ve Sonuçlar ın Gösterilmesi Yarmada çekme mukavemeti a şağıdaki formül yardımıyla hesaplanır
f yç =
2 P k π LD
kgf/cm2 (N/mm2)
Burada; f yç = Taşın yarmada çekme mukavemeti, kgf/cm 2 (N/mm2) Pk = Kır ılmaya sebep olan en büyük yük, kgf (N), L = Deney numunesinin boyu, mm D = Deney numunesinin çap ı, mm Bulunan sonuçlar ve bunlar ın aritmetik ortalaması tam sayıya yuvarlatılarak belirtilir.
3.19.5 - Deney Raporu Yarmada çekme mukavemeti deney sonuçlar ının belirtileceği raporlarda Form-17'de gösterilen bilgiler verilmelidir.
3.20 - SU GEÇİRİMLİLİĞİ (PERMBABİLİTE) DENEYİ 3.20.1 -Cihanlar - Permeabilite Cihazı
: iç çapı yaklaşık 100 mm olan, bir taraf ı kapalı diğer taraf ı flensli çelik bir silindir ve bu silindire bir boru ile ba ğlantılı basınçlı su veren bir pompa ve verilen bas ıncı ölçen bir manometreden olu şan. Cihar ın silindirik kısmının, deney numunesi üzerine gelecek flanşlı bölümünde 3 mm - 5 mm kal ınlıkta kauçuk conta bulunmal ıdır. Cihazın deney sırasında deney numunesini sıkıca tutabilecek bir alt çerçevesi ve üst plakas ı bulunmalıdır (Şekil - 20).
- Kesici Cihaz (Taş Kesme Testeresi)
: Deney numunelerinin ıslak yöntemle kesilmesine elveri şli.
- Taşlama Cihazı
Deney numunelerinin yüzlerinin ıslak yöntemle düzlem olacak şekilde aşındır ılmasına elverişli.
- Kumpas
: Kollar ı yeterli uzunlukta ve 0,1 mm hassasiyette.
3.20.2 - Deney numunelerinin Hazırlanması Deney için 50 mm ± 2 mm kalınlıkta ve yaklaşık 24 cm x 24 cm boyutlar ında en az 3 deney numunesi hazırlanmalıdır. Deney numuneleri ta ş bloklar ından taş kesme testeresi ile ıslak kesilerek çıkar ılmış olmalı ve basınçlı su uygulanacak olan 24 cm x 24 cm boyutlu yüzü ile kar şı yüz iyice düzeltilerek düzlem hale getirilmelidir.
3.20.3 - İşlem
Yukar ıda açıklandığı şekilde hazırlanan deney numuneleri en az 24 saat süre ile oda s ıcaklığında, havada kurutulduktan sonra cihaza yerle ştirilir. Deney numunesinin üst yüzünün tam ortasına, basınçlı su uygulayacak olan bir taraf ı flanşlı silindir, flanşlı taraf ına uygun bir kauçuk conta konularak yerleştirilir* deney numunesi ile silindir birbirinden ayr ılmayacak ve aradan su s ızmayacak şekilde sıkıştır ılır. Deney süresince geçirimlilik nedeni ile ıslanan deney numunesi alt yozunun kurumas ını önlemek için deney en az % 90 ba ğıl nemli ortamda yapılmalıdır. Bunun mümkün olmamas ı halinde cihaz, deney
32
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
numunesi yerleştirildikten sonra su dolu bir kab ın ürerine su yüzünden yakla şık 25 cm - 30 cm yüksekte duracak şekilde uygun bir| ayak veya sehpa kullan ılarak yerleştirilmelidir. Deney numunesine silindir arac ılığı ile 20°C ± 5 °C sıcaklıktaki, su, l kgf/cm2 (0,1 N/mm2) lik bir basınç uygulanır. Deney numunesinin alt yüzü sürekli gözlenerek ıslanma ve damlama meydana gelip gelmedi ği kontrol edilir. Islanma ve damlama meydana gelmi ş ise başlangıç anlar ı tesbit edilir. Islanma ve damlama meydana gelmemi ş ise deneye 48. saat sonuna kadar devam edilir. Bu süre sonunda aynı deney numunesine bu defa 3 kgf/cm 2 (0,3 N/mm2) lik su basıncı uygulanır. Deney numunesi alt yüzü 24 saat süre ile gözlenir. Bu süre zarf ında ıslanma ve damlama meydana gelmi ş ise başlangıç anlar ı tesbit edilir. 24. saat sonunda ıslanma ve damlama olmam ış ise bu defa bas ınç 7 kgf/cm2 (0,7 N/mm2) ye çıkar ılır. Islanma ve damlama olursa ba şlangıç anlar ı tesbit edilir. Olmazsa 24. saat sonunda deneye son verilir.
3.20.4 - Deney Raporu Su geçirimliliği deneylerinin sonuçlar ının belirtileceği raporda Form-18'de gösterilen bilgiler verilmelidir.
NOT - Bazı hallerde su geçirme katsay ısının (Geçirimlilik katsayısı, permeabilite katsayısı) tesbiti gerekir. Bu takdirde deney a şağıda açıklandığı şekilde yapılmalıdır. Deney sırasında, her bas ınç kademesindeki ıslanma ve damlaman ın başlangıç anlar ı tesbit edilir ve damlayan veya s ızan sular her bas ınç kademesinde ayr ı ayr ı bir ölçü kabı içinde toplanarak s ızan su miktarlar ı tesbit edilir (V1, V3, V7). Deneyin her üç kademesinin ilk saatlerinde s ızan su miktarlar ı değişik olabileceğinden, her bas ınç kademesinin ilk 2-3 saatindeki s ızıntılar dikkate alınmamal ıdır. Geçirimlilik katsayısı her basınç kademesi için ayr ı ayr ı aşağıdaki formül yardımıyla hesaplanır : λ =
q.d A. p
(cm/sn)
Burada; λ = Geçirimlilik katsayısı (cm/sn), q = Her basınç kademesindeki s ızan su debisi (cm3/sn) d = Deney numunesinin kal ınlığı (cm) A = Deney numunesinin bas ınç uygulanan alan ı (cm2) p = Uygulanan bas ınç kademesi (cm su sütunu) dir. '
3.21 - BAZALTLARDA GÜHE Ş YANIĞI TAYİNİ Bu deney, aşır ı derecede cams ı yapılı bazik bazaltlarda, güne ş yanığı tabir edilen ve güne ş ışınlar ı etkisiyle meydana gelen aç ık renkli yıldız şeklindeki lekeler ve bunlar ı izleyen kılcal çatlaklar ın mevcut olup olmadığını tayin için yapılır.
3.21.1 - Cihazlar -
Su banyosu veya su kabı : Yeterli büyüklükte, içinde su kaynatmaya uygun özelikte Etüv : 110°C ± 5°*C sıcaklığa ayarlanabilen. Taş Keme Testeresi : Deney numunelerinin ıslak kesilmesine elverişli Aşındır ıcı Cihaz : Deney numunelerinin yüzlerinin düzlem olacak şekilde aşındır ılmasına elverişli.
3.21.2 - Deney numunelerinin Hazırlanması Yaklaşık el büyüklüğünde ve 1 cm - 2 cm kal ınlıkta olacak şekilde en az üç deney numunesi ta ş kesme testeresi ile ıslak kesilerek hazırlanır. Birer yüzleri taşlanarak düzlem hale getirilir.
3.21.3 - İşlem Deney numuneleri, bir su banyosuna veya içi su dolu uygun bir kap içerisine konularak 36 saat «üre ile kaynatılır. Bu süre içinde, zaman zaman kaba su ilave edilerek deney numunelerinin su alt ında kalmas ı sağlanmal ıdır. Deney numuneleri bundan sonra 10 gün süre ile 15 °C - 20°C daki karbon
33
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
dioksit ile doygun hale getirilmi ş su içerisinde bekletilir. Bu süre sonunda deney numuneleri etüvde kurutulur. Deney numunelerinin ta şlanarak düzlem hale getirilmi ş olan yüzleri, hohlanmak, ya ğ veya kireçli su sürülmek suretiyle yıldız şeklindeki leke ve çatlaklar ın daha belirgin hale gelmesi sa ğlandıktan sonra, dikkatle gözden geçirilerek aç ık renkli, yıldız şeklindeki leke ve çatlaklar ın bulunup bulunmad ığı, bulunuyorsa miktar ve dağılış biçimi tesbit edilir.
3.21.4 - Deney Raporu Bazaltlarda güneş yanığı tayini deney sonuçlar ının belirtildiği raporlarda, Form - 19'da gösterilen bilgiler verilmelidir.
3.22 - AÇIK HAVA TESİRLERİME DAYANIKLILIK DENEYİ Bu deney, yapıda süsleme amac ı ile kullanılan ve açık hava tesirleri kar şısında kalacak taşlar üzerinde uygulanarak, özellikle aç ık hava tesirlerinin bu taşlarda oluşturabileceği görünüş ve renk değişikliklerinin tesbiti amac ı ile yapılır.
3.22.1 - Cihazlar ve Reaktifler 3.22.1.1 - Cihazlar - Taş Kesme Testeresi : Deney numunelerinin ıslak kesilmesine elverişli. - Aşındır ıcı ve parlatıcı cihaz : Deney numunelerinin yüzlerinin düzlem olacak şekilde aşındır ılmasına ve parlatiimasına elverişli. 3.22.1.2 - Reaktifler - Hidroklorik Asit Çözeltisi (HCl) : % 1'lik ( % 1 lık HCl çözeltisi 27 cm3 % 36 lık derişik hidroklorik asit çözeltisinin damıtık su ile 1000 cm3'e tamamlanmas ı suretiyle hazırlanır). - Sülfüroz Asit Çözeltİsi (H2SO3) : % 1'lik (% 1'lik sülfüroz asit çözeltisi, 167 cm 3 % 6 SO2 ihtiva eden derişik sülfüroz asit çözeltisinin damıtık su ile 1000 cm 3' e tamamlanmas ı suretiyle hazırlanır).
3.22.2 - Deney Numunelerinin Haz ırlanması Yaklaşık el büyüklüğünde en az S adet numune, ta ş konma testeresi ile ıslak kesilmek suretiyle tam ortadan ikişer parçaya ayr ılır. Kesme yüzeyleri taşlanarak perdahlanır ve parlak satıh haline getirilir. Bu numune çiftlerinin birer parçası deneye tabi tutulur di ğer parçalar ı ise mukayese için saklanır.
3.22.3 - İşlem
Deney numunesi çiftlerinden birer tanesi, parlak sat ıh hele getirilmiş yüzeyleri, gözle farkedilebilir bir aşınma veya görünüş değişiklik meydana gelinceye kadar karbon dioksitle doyurulmu ş su (karbonik asit, H2SO3), % 1lik hidroklorik asit (HCl) veya % 1 lik sülfüroz asit (H2SO3) çözeltisi etkisinde bırakılır. Bu işlem deney numunelerinin bu çözeltilere dald ır ılması suretiyle yapılabileceği gibi çözeltilerin deney numunesinin far lak satıh halime getirilmiş yüzlerine sürülmesi, püskürtülmesi veya diğer uygun bir yolla yapılabilir. Deney sonunda, deney numunelerinin parlak sat ıh maline getirilmiş yüzeyleri dikkatle incelenip, deney uygulanmam ış e ş deney numunesi parças ı ile mukayese edilerek, deneyde meydana gelmi ş bulunan değişiklikler tespit edilir.
3.22.4 - Deney Raporu Açık hava tesirlerine dayanıklılık deneyi sonuçlar ının belirtileceği raporlarda, Form -• 20'de gösterilen bilgiler verilmelidir.
3.23 - PAS TEHLİKESİNİN TAYİNİ DENEYİ Bu deney yapı taşlar ını meydana getiren mineraller aras ında hava etkileri ile pasl ı renk bozukluklar ının meydana gelmesine sebep olabilecek pirit, markasit, pirotln, magnetlt, demir karbonat kar ışımlar ı ve biyotit gibi minerallerin leke! Olu şturacak miktar ve durumda olup olmad ıklar ını, havanın ve nemin etkisi ile ortaya ç ıkabilecek sülfürik asitin taştaki diğer mineralleri etkileyip etkilemeyeceğinin tayini amacı ile yapılır.
34
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
Markositin bulunduğu taşlarda pas tehlikesi daima söz konusudur. Bu mineraller biyotit, feldspat veya diğer kolay ayr ışabilen mineraller ile örtülmü ş iseler veya tasın iyi oluşmamış dokular ı idinde bulunuyorlarsa pirit ve markasitin bulunması halinde pes tehlikesi akla gelmelidir. Buna kar şılık sıkı bir şekilde oluşmuş dokusu olan ve özellikle kuvars ın hakim bulunduğu bir yapıda olan taşlarda bu mineraller pas tehlikesi aç ısından tamamen zarars ızdırlar. Bu sebeplerle pas tehlikesi deneyinin yap ılması söz konusu olan taşlarda Madde 2 de aç ıklanan petrografik muayenelerin sonuçlar ı dikkate alınarak gerektiğinde taşta kükürt miktar ı tayin edilmelidir.
3.23.1 - Deney Numunelerinin Haz ırlanması Deney için yaklaşık el büyüklüğünde ve kır ık yüzeylerin çevrelediği en az beş çift deney numunesi hazırlanır. deney numunesi çiftlerinin herbiri ayn ı blok taştan alınmalıdır. Deney numunesi çiftlerinin birer parçası deneye tabi tutulur, di ğer parçalar ı ise mukayese için saklanır.
3.23.2 -İşlem Deney numunesi çiftlerinden birer tanesi aç ık bir kap içine, kalınlıklar ının yar ısına kadar su içinde kalacak şekilde yerleştirilir ve 28 gün süre ile bu durumda bekletilir. Bu süre zarf ında kaptan buharlaşarak eksilen suyun yerine yeniden su konularak deney numunelerinin bütün deney süresince yar ılar ına kadar su içinde kalaslar ı sağlanmal ıdır.Bu süre sonunda sudan ç ıkar ılan deney numuneleri gözle incelenerek, yüzeylerinde sar ımtrak kahverengiden k ırmızımtrak kahverengine kadar de ğişen renklerin belirip bolirmedi ğine bakılır. Renk değişikliği ve renk bozukluğunun olup olmad ığına, deney numunelerinin deney uygulanmayan kuru parçalar ile mukayese edilmeleri sureliyle karar verilmelidir.
3.23.3 - Deney Raporu Pas tehlikesinin tayini deney sonuçlar ın belirtileceği raporlarda aşağıdaki bilgiler verilmelidir Form – 21 de gösterilen bilgiler verilmelidir.
3.24 - ASİTLERE DAYANIKLILIK DENEYİ Bu deney, tabii yapı taşlar ının baca gazlar ı ile havada bulunan di ğer zararlı gazlar ın, havanın nemi ile birleşerek oluşturacaklar ı asitlere dayanıklı olup olmadıklar ının tayini amac ı ile yapılır.
3.24.1 - Cihazlar ve Reaktifler 3.24.1.1 - Cihazlar - Deney Kabı - Desikatör - Büyüteç
: Uygun büyüklükte aside dayan ıklı, deney numunelerinin as ılmasına elverişli, kapaklı : Yeterli büyüklükte : En az 10 defa büyütebilen
3.24.1.2 - Reaktif - Sülfüroz Asit çözeltisi : Derişik, bileşiminde en az % S SO 2 bulunan.
3.24.2 - Deney numunelerinin Hazırlanması Deney için yaklaşık el büyüklüğünde ve kır ık yüzeylerin çevrelediği en az beş çift deney numunesi hazırlanır. Deney numunesi çiftlerinden herbiri aynı blok taştan alınmalıdır. Deney numunesi çiftlerinin birer parçası deneye tabi tutulur, di ğer parçalar ı ise mukayese için saklanır.
3.24.3 - İşlem Deney numunesi çiftlerinden birer adedi desikatöre konulur ve deney sonuna kadar burada muhafaza edilir. Deney numunesi çiftlerinde birer adedi ise içinde oda s ıcaklığında sülfüroz asit bulunan kab ın üzerine, aside değmeyecek ancak asit yüzeyine çok yak ın olacak şekilde uygun bir düzenekle as ılır, üzeri kapakla kapatılır. Bu durumda toplam 28 gün süre ile bekletilir. Her 7 günde bir asit etkisinde b ırakılan deney numuneleri desikatörde mukayese için bekletilen kendi çifti ile büyüteçle bak ılıp mukayese edilerek, meydane gelmi ş bulunan değişiklik ve bozulmalar kaydedilir. 28 günlük süre sonunda deneye son verilir ve son kar şılaştırma yapılarak, bozulmalar ile renk ve görünüş değişiklikleri olmuşsa bunlar kaydedilir.
35
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
3.24.4 - Deney Raporu Asitlere dayanıklılık Deneyi sonuçlar ının belirtileceği raporlarda Form - 22'de gösterilen bilgiler verilmelidir.
4 - MUAYENE VE DENEY RAPORU Bu standarda göre yap ılacak muayene ve deneylerin sonuçlar ı, yapılmış olan deneyle ile ilgili bulunan maddelerde belirtilmesi öngörülmü ş elan bilgilerin yer alaca ğı ve ekte örnekleri görülen formlar ın da eklenece ği, aşağıda açıklanan hususlar ı da içine alan raporlarda belirtilir : - Muayenenin ve deneyin yap ıldığı yerin ve laboratuvar ın, muayene ve deneyi yapan ve/veya raporu imzalayan yetkililerin adlar ı, görev ve meslekleri, - Muayene ve deney tarihi, - numunenin tan ıtılması, - Muayene ve deneyde uygulanan standardlann numaralar ı, - Sonuçlar ın gösterilmesi, - Muayene ve deney sonuçlar ını değiştirebilecek faktörlerin sakıncalar ını gidermek) üçere al ınan tedbirler, - Uygulanan muayene ve deney metotlar ında belirtilmeyen veya mecburi görülmeyen, fakat muayene ve deneyde yer alm ış olan işlemler, - Standarda uygun olup olmad ığı, - Rapor tarih ve numarası.
ATIF YAPILAN TÜRK STANDARDI TS 2513
36
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
FORM - 1
NOT – Örnek olarak verilmişi olan bu form, en az gösterilen bilgileri ihtiva etmek şartıyla değişik biçimlerde düzenlenebilir.
37
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
FORM - 2
NOT – Örnek olarak verilmişi olan bu form, en az gösterilen bilgileri ihtiva etmek şartıyla değişik biçimlerde düzenlenebilir.
38
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
FORM - 3
NOT – Örnek olarak verilmişi olan bu form, en az gösterilen bilgileri ihtiva etmek şartıyla değişik biçimlerde düzenlenebilir.
39
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
FORM - 4
NOT – Örnek olarak verilmişi olan bu form, en az gösterilen bilgileri ihtiva etmek şartıyla değişik biçimlerde düzenlenebilir.
40
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
FORM - 5
NOT – Örnek olarak verilmişi olan bu form, en az gösterilen bilgileri ihtiva etmek şartıyla değişik biçimlerde düzenlenebilir.
41
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
FORM - 6
NOT – Örnek olarak verilmişi olan bu form, en az gösterilen bilgileri ihtiva etmek şartıyla değişik biçimlerde düzenlenebilir.
42
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
FORM - 7
NOT – Örnek olarak verilmişi olan bu form, en az gösterilen bilgileri ihtiva etmek şartıyla değişik biçimlerde düzenlenebilir.
43
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
FORM - 8
NOT – Örnek olarak verilmişi olan bu form, en az gösterilen bilgileri ihtiva etmek şartıyla değişik biçimlerde düzenlenebilir.
44
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
FORM - 9
NOT – Örnek olarak verilmişi olan bu form, en az gösterilen bilgileri ihtiva etmek şartıyla değişik biçimlerde düzenlenebilir.
45
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
FORM - 10
NOT – Örnek olarak verilmişi olan bu form, en az gösterilen bilgileri ihtiva etmek şartıyla değişik biçimlerde düzenlenebilir.
46
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
FORM - 11
NOT – Örnek olarak verilmişi olan bu form, en az gösterilen bilgileri ihtiva etmek şartıyla değişik biçimlerde düzenlenebilir.
47
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
FORM - 12
NOT – Örnek olarak verilmişi olan bu form, en az gösterilen bilgileri ihtiva etmek şartıyla değişik biçimlerde düzenlenebilir.
48
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
FORM - 13
NOT – Örnek olarak verilmişi olan bu form, en az gösterilen bilgileri ihtiva etmek şartıyla değişik biçimlerde düzenlenebilir.
49
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
FORM - 14
NOT – Örnek olarak verilmişi olan bu form, en az gösterilen bilgileri ihtiva etmek şartıyla değişik biçimlerde düzenlenebilir.
50
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
FORM - 15
NOT – Örnek olarak verilmişi olan bu form, en az gösterilen bilgileri ihtiva etmek şartıyla değişik biçimlerde düzenlenebilir.
51
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
FORM - 16
NOT – Örnek olarak verilmişi olan bu form, en az gösterilen bilgileri ihtiva etmek şartıyla değişik biçimlerde düzenlenebilir.
52
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
FORM - 17
NOT – Örnek olarak verilmişi olan bu form, en az gösterilen bilgileri ihtiva etmek şartıyla değişik biçimlerde düzenlenebilir.
53
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
FORM - 18
NOT – Örnek olarak verilmişi olan bu form, en az gösterilen bilgileri ihtiva etmek şartıyla değişik biçimlerde düzenlenebilir.
54
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
FORM - 19
NOT – Örnek olarak verilmişi olan bu form, en az gösterilen bilgileri ihtiva etmek şartıyla değişik biçimlerde düzenlenebilir.
55
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
FORM - 20
NOT – Örnek olarak verilmişi olan bu form, en az gösterilen bilgileri ihtiva etmek şartıyla değişik biçimlerde düzenlenebilir.
56
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
FORM - 21
NOT – Örnek olarak verilmişi olan bu form, en az gösterilen bilgileri ihtiva etmek şartıyla değişik biçimlerde düzenlenebilir.
57
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
FORM - 22
NOT – Örnek olarak verilmişi olan bu form, en az gösterilen bilgileri ihtiva etmek şartıyla değişik biçimlerde düzenlenebilir.
58
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
ŞEKİL – 1 Ar şimet Terazisi
59
ICS 91.100.01;91.100.15
60
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
61
ICS 91.100.01;91.100.15
62
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
63
ICS 91.100.01;91.100.15
64
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
65
ICS 91.100.01;91.100.15
66
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
ICS 91.100.01;91.100.15 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
67
ICS 91.100.01;91.100.15 91.100.01;91.100.15
68
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
ICS 91.100.01;91.100.15 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
69
ICS 91.100.01;91.100.15 91.100.01;91.100.15
70
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
71
ICS 91.100.01;91.100.15
72
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
73
ICS 91.100.01;91.100.15
74
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
ICS 91.100.01;91.100.15
TÜRK STANDARDI
TS 699/Ocak 1987
TADİL TS 699/Ocak 1987 "Tabiî Yapı Taşlan - Muayene ve Deney Metotlar ı" Standardı Teknik Kurulumuzun 17 Ekim 2000 Tarihli Toplantısında Aşağıdaki Şekilde Tadil edilmiştir.
TS 699: 1987 T1 : Ekim/2000 ESKİ METİN 3.15.3 - İşlem Deney numuneleri, de ğişmez kütleye gelinceye kadar kurutulur. Etüvden ç ıkar ılıp uygun bir desikatöre konularak oda s ıcaklığına kadar soğutulduktan sonra 0,1 g hassasiyetle tart ılır. Bu tartım kaydedilir (G,). Bu şekilde kurutulmuş olan deney numuneleri Madde 3.2.2'de aç ıklandığı şekilde normal atmosfer şartlar ında suya doygun hale getirilir ve so ğuk hava dolabına konulur. Soğutma hızı yaklaşık 4 saat zarf ında -20°C'ye dü şecek şekilde ayarlanmal ıdır. Soğuk hava dolabı sıcaklığının -20°C'a düştüğü gözlendikten sonra yakla şık 2 saat bu sıcaklıkta bekletilen deney numuneleri bu süre sonunda soğuk odadan ç ıkar ılarak içinde 20°C ± 5°C s ıcaklıktaki su içine tamamen su alt ında kalacak şekilde daldır ılır ve en az 2 saat bekletilerek buzlar ın tamamen erimesi sağlanır. Sonra tekrar soğuk hava dolabına konulur ve -20°C'a kadar soğutulur. Bu şekilde donma ve çözülme i şlemi 25 kez tekrarlanarak her defasında deney numunesinde meydana gelen gözle görülür de ğişiklikler kaydedilir. Donma-çözülme işlemlerinin sonunda deney numuneleri 110°C ± 5°C s ıcaklıktaki etüvde değişmez kütleye kadar kurutulup desikatörde so ğutulduktan sonra 0,1 g hassasiyetle tart ılır (Gk).
YENİ METİN 3.15.3 - İşlem Deney numuneleri, de ğişmez kütleye gelinceye kadar kurutulur. Etüvden ç ıkar ılıp uygun bir desikatöre konularak oda s ıcaklığına kadar soğutulduktan sonra 0,1 g yaklaşımla tartılır. Bu tartım kaydedilir (G0). Bu şekilde kurutulmuş olan deney numuneleri Madde 3.2.2'de aç ıklandığı şekilde normal atmosfer şartlar ında suya doygun hale getirilir ve so ğuk hava dolabına konulur. Soğutma hızı yaklaşık 4 saat zarf ında -20°C'a dü şecek şekilde ayarlanmalıdır. Soğuk hava dolabı sıcaklığının -20°C'a düştüğü gözlendikten sonra yakla şık 2 saat bu sıcaklıkta bekletilen deney numuneleri, bu süre sonunda dolaptan çıkar ılarak içinde 20°C ± 5°C s ıcaklıkta su bulunan kabın içine tamamen su alt ında kalacak şekilde daldınlır ve en az 2 saat bekletilerek buzlar ın tamamen erimesi sağlanır. Sonra tekrar soğuk hava dolabına konulur ve -20°C'a kadar so ğutulur. Deneyin kesintiye u ğraması durumunda (Meselâ tatil günlerinde) numune don durumunda bekletilir. Bu şekilde donma ve çözülme i şlemi 25 kez tekrarlanarak her defasında deney numunesinde meydana gelen gözle görülen de ğişiklikler kaydedilir. Donma-çözülme işlemlerinin sonunda deney numuneleri 110°C ± 5°C s ıcaklıktaki etüvde değişmez kütleye kadar kurutulup desikatörde so ğutulduktan sonra 0,1 g yakla şımla tartılır (Gk).
75
