T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2382 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1379
TÜRK HALK fi‹‹R‹
Yazarlar Yrd.Doç.Dr. Halil ‹brahim fiAH‹N (Ünite 1-3) Prof.Dr. Abdurrahman GÜZEL (Ünite 4-7) Prof.Dr. Ali Berat ALPTEK‹N (Ünite 8-10)
Editörler Prof.Dr. Ali DUYMAZ Yrd.Doç.Dr. Çi¤dem KARA
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r. ‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz. Copyright © 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹ Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K›l›ç Genel Koordinatör Yard›mc›s› Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Ö¤retim Tasar›mc›s› Doç.Dr. Cemil Ulukan Grafik Tasar›m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu Ö¤r.Gör.Dr. Asl› Büyükerflen Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi Türk Halk fiiiri
ISBN 978-975-06-1056-1
1. Bask› Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 7.800 adet bas›lm›flt›r. ESK‹fiEH‹R, Eylül 2011
iii
‹çindekiler
‹çindekiler Önsöz ............................................................................................................
xi
Türk Halk fiiirinin Kökeni, Geliflimi ve Genel Özellikleri....
2
HALK fi‹‹R‹ ..................................................................................................
3
HALK fi‹‹R‹N‹N KÖKEN‹ .............................................................................
6
Törenler ve fiiir ............................................................................................
8
fieylan / fiölen ..............................................................................................
8
S›g›r ......................................................................................................... Yu¤........................................................................................................... HALK fi‹‹R‹YLE ‹LG‹L‹ YAZILI KAYNAKLARDA GEÇEN ‹LK fiA‹RLER VE fi‹‹RLER ......................................................................................................... Uygur Dönemi............................................................................................... Karahanl› Dönemi ......................................................................................... Dîvânü Lûgati’t-Türk ve Halk fiiiri ........................................................ HALK fi‹‹R‹N‹N TEMEL ÖZELL‹KLER‹ ........................................................ fiekil .............................................................................................................. Tema .............................................................................................................. Dil ve Üslup .................................................................................................. Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Okuma Parças› ........................................................................................... .. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................
8 9
1. ÜN‹TE
10 11 11 12 16 16 19 20 23 25 26 27 27 28
Türk Halk fiiirinde Tür ve fiekil ............................................. 30 HALK fi‹‹R‹NDE NAZIM fiEKL‹ VE NAZIM TÜRÜ .....................................
31
Naz›m fiekli .................................................................................................. Naz›m Türü .................................................................................................. ANON‹M HALK fi‹‹R‹NDE fiEK‹L VE TÜR .................................................. Mani .............................................................................................................. Türkü ............................................................................................................ A¤›t ................................................................................................................ Ninni ............................................................................................................. Tekerleme ..................................................................................................... Bilmece ......................................................................................................... ÂfiIK fi‹‹R‹NDE fiEK‹L VE TÜR .....................................................................
31 32 33
Heceli Naz›m fiekilleri ................................................................................. Mani ........................................................................................................ Koflma ...................................................................................................... Destan ......................................................................................................
36 36 36 37
33 34 34 35 35 35 36
2. ÜN‹TE
iv
‹çindekiler
3. ÜN‹TE
Heceli Naz›m Türleri .................................................................................... Güzelleme................................................................................................ Koçaklama ............................................................................................... Tafllama .................................................................................................... A¤›t ......................................................................................................... Varsa¤› ....................................................................................................
37 37 38 38 38 38
Semai ......................................................................................................
38
Destan .....................................................................................................
38
Aruzlu Naz›m fiekilleri .................................................................................
39
Divan ......................................................................................................
39
Selis ......................................................................................................... Semai ...................................................................................................... Kalenderî ................................................................................................ Satranç .................................................................................................... Vezn-i Âher ............................................................................................ D‹NÎ-TASAVVUFÎ HALK fi‹‹R‹NDE fiEK‹L VE TÜR .....................................
39 40 40 40 40 40
Naz›m fiekli .................................................................................................. Divan Edebiyat›na Ait Ortak Naz›m fiekilleri .......................................
40 41
Türk Halk Edebiyat›na Ait Ortak Naz›m fiekilleri .................................
42
Naz›m Türü .................................................................................................. Allah Hakk›nda Yaz›lan Türler...............................................................
43 43
Peygamber Hakk›nda Yaz›lan Türler.....................................................
44
‹slam’›n Befl fiart› Hakk›nda Yaz›lan Naz›m Türleri..............................
45
Din ve Tasavvuf Yolunun Büyükleri Hakk›nda Yaz›lan Türler ........... Dinî ‹nanç ve Tasavvufî Düflüncelerle ‹lgili Yaz›lan Türler .................
45 46
Özet .............................................................................................................. Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
49 52 53 53
Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................
54
Anonim Halk fiiiri .................................................................... 56 ANON‹M HALK fi‹‹R‹NDE MAN‹.................................................................. Mani ............................................................................................................... Maninin fiekil/Yap› ve Tür Özellikleri ......................................................... Manilerin Tasnifi............................................................................................ Yap›lar›na Göre Maniler ............................................................................... Düz / Tam Mani...................................................................................... Kesik / Cinasl› Mani................................................................................ Yedekli / Art›k Maniler ........................................................................... Konular›na Göre Maniler ............................................................................. Kullan›m Alanlar›na Göre Maniler ............................................................... ANON‹M HALK fi‹‹R‹NDE TÜRKÜ...............................................................
57 57 58 60 60 60 60 60 61 61 62
v
‹çindekiler
Türkü.............................................................................................................. Türkünün fiekil/Yap› ve Tür Özellikleri ...................................................... Türkülerin Tasnifi.......................................................................................... Konular›na ve Kullan›m Alanlar›na Göre Türküler............................... Yap›lar›na Göre Türküler ....................................................................... Ezgilerine Göre Türküler ........................................................................
62 62 63 63 64 64
ANON‹M HALK fi‹‹R‹NDE A⁄IT ..................................................................
65
A¤›t .................................................................................................................
65
A¤›tlar›n fiekil/Yap› ve Tür Özellikleri.........................................................
66
A¤›tlar›n Tasnifi .............................................................................................
67
ANON‹M HALK fi‹‹R‹NDE TEKERLEME....................................................... Tekerleme ...................................................................................................... Tekerlemelerin fiekil/Yap› ve Tür Özellikleri.............................................. Tekerlemelerin Tasnifi .................................................................................. ANON‹M HALK fi‹‹R‹NDE N‹NN‹................................................................. Ninni ..............................................................................................................
68 68 69 71 72 72
Ninninin fiekil/Yap› ve Tür Özellikleri ........................................................ Ninnilerin Tasnifi...........................................................................................
73 75
Konular›na Göre Ninniler .......................................................................
75
Yap›lar›na Göre Ninniler ........................................................................ ANON‹M HALK fi‹‹R‹NDE B‹LMECE............................................................
76 77
Bilmece ..........................................................................................................
77
Bilmecelerin fiekil/Yap› ve Tür Özellikleri..................................................
77
Bilmecelerin Tasnifi....................................................................................... Konular›na Göre Bilmeceler .........................................................................
80 80
Yap›lar›na Göre Bilmeceler .......................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
81 83 85 86
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................
86 87
Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n Oluflumu, Geliflimi ve Orta Asya’daki Temsilcileri.................................................... 88 ”D‹N‹-TASAVVUF‹ TÜRK EDEB‹YATI” KAVRAMI ...................................... Bu Edebiyat› Oluflturan Unsurlar ................................................................. Fikir Kayna¤› .......................................................................................... Hedef Kitlesi ............................................................................................ Aslî Temalar›............................................................................................ Kadrosu .................................................................................................. Kaynaklar›................................................................................................ TASAVVUF KAVRAMINA VE TÜRKLERDE TASAVVUFUN OLUfiUMUNA KISA B‹R BAKIfi ..................................................................
89 90 90 92 92 93 93 93
4. ÜN‹TE
vi
‹çindekiler
Tasavvuf Kavram›.......................................................................................... Türklerde Tasavvufun Oluflumu ve Geliflimi............................................... D‹NÎ-TASAVVUFÎ TÜRK EDEB‹YATININ ORTA ASYA SAHASINDAK‹ TAR‹HÎ SEYR‹NE KISA B‹R BAKIfi .............................................................. DÖNEM‹N BELL‹ BAfiLI MUTASAVVIFLARI................................................ Ahmed Yesevî ...............................................................................................
93 95 97 98 98
Süleyman Hakim Ata .................................................................................... 101 fiâh ‹smâil Safavî Hatayî................................................................................ 102 Devlet Mehmed Âzâdî ................................................................................. 102 Mahdumkulu ................................................................................................ 103 Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Okuma Parças› ........................................................................................... .. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................
5. ÜN‹TE
104 106 107 108 108 109
Anadoluda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n Bafllang›c› ve XIII.-XIV. Yüzy›llardaki Temsilcileri .............. 110 ANADOLU SAHASINDA TASAVVUFÎ DÜfiÜNCEN‹N BAfiLANGICINA KISA B‹R BAKIfi ............................................................................................ 111 XIII. YÜZYILDA D‹NÎ-TASAVVUFÎ TÜRK EDEB‹YATI VE TEMS‹LC‹LER‹ ................................................................................................ 112 Yûnus Emre ................................................................................................... XIV. YÜZYILDA D‹NÎ-TASAVVUFÎ TÜRK EDEB‹YATI VE TEMS‹LC‹LER‹ ................................................................................................ Abdal Mûsâ .................................................................................................... Kaygusuz Abdal............................................................................................. Said Emre....................................................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................
6. ÜN‹TE
113 116 116 117 120 121 123 124 124 125
XV.-XVII. Yüzy›llarda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat› ......... 126 XV. YÜZYILDA D‹NÎ-TASAVVUFÎ TÜRK EDEB‹YATI VE TEMS‹LC‹LER‹ .......................................................................................... Hac› Bayram Velî ......................................................................................... Eflrefo¤lu Rûmî ............................................................................................. Süleymân Çelebi............................................................................................ Kemal Ümmî.................................................................................................. Emir Sultan ....................................................................................................
127 128 129 130 131 132
vii
‹çindekiler
Dede Ömer Rûflenî ...................................................................................... XVI. YÜZYILDA D‹NÎ-TASAVVUFÎ TÜRK EDEB‹YATI VE TEMS‹LC‹LER‹ .......................................................................................... Aziz Mahmud Hüdâyî ................................................................................... Vâhib Ümmî ................................................................................................. Pîr Sultan Abdal ...........................................................................................
133 134 135 137 137
Kul Himmet .................................................................................................. 138 Muhyiddin Abdal ......................................................................................... 139 XVII. YÜZYILDA D‹NÎ-TASAVVUFÎ TÜRK EDEB‹YATI VE TEMS‹LC‹LER‹ .......................................................................................... 139 Âdem Dede .................................................................................................. Sinan Ümmî .................................................................................................. Niyâzî-i M›srî.................................................................................................. Kul Nesîmî ..................................................................................................... Âfl›k Virânî .................................................................................................... Özet................................................................................................................
140 141 141 142 143 144
Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 147 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 148 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 148 Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 149
XVIII.-XX. Yüzy›llarda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat› ....... 150 XVIII. YÜZYILDA D‹NÎ-TASAVVUFÎ TÜRK EDEB‹YATI VE TEMS‹LC‹LER‹ .......................................................................................... 151 Bursal› ‹smâil Hakk› .................................................................................... 152 Erzurumlu ‹brahim Hakk› ............................................................................. 153 Cemâlî ..................................................................................................... 153 Üsküdarl› Hâflim ..................................................................................... Kul fiükrü ............................................................................................... Nasûhî ..................................................................................................... Senâyî ..................................................................................................... Mehdî ...................................................................................................... Mahvî ...................................................................................................... XIX. YÜZYILDA D‹NÎ-TASAVVUFÎ TÜRK EDEB‹YATI VE TEMS‹LC‹LER‹ .......................................................................................... Seyrânî .......................................................................................................... Türâbî ........................................................................................................... Sâlih Baba ..................................................................................................... Bitlisli Müfltâk Baba ..................................................................................... K›br›sl› Âfl›k Kenzî ....................................................................................... XX. YÜZYILDA D‹NÎ-TASAVVUFÎ TÜRK EDEB‹YATI VE TEMS‹LC‹LER‹ ............................................................................................... Edîb Harâbî ..................................................................................................
153 153 154 154 154 154 154 155 156 156 157 157 159 160
7. ÜN‹TE
viii
‹çindekiler
Mihrâbî .......................................................................................................... Mehmet Nuri ................................................................................................ Yozgatl› Hüznî ............................................................................................. Âfl›k Molla Rahim ......................................................................................... Derûnî ........................................................................................................... S›tk› ...............................................................................................................
160 161 161 162 162 162
Konyal› Mehmet Yak›c›................................................................................. 163 Özet ............................................................................................................... 165 Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 166 Okuma Parças› ........................................................................................... .. 167 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 168 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 168 Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 169
8. ÜN‹TE
Âfl›k fiiirinin Oluflumu, Geliflimi ve XVI. Yüzy›ldaki Temsilcileri............................................................................... 170 ÂfiIK fi‹‹R‹NE G‹R‹fi....................................................................................... 171 OZAN VE ÂfiIK KAVRAMLARI ÜZER‹NE .................................................... 172 ÂfiIK fi‹‹R‹N‹N ÖZELL‹KLER‹ ........................................................................ 172 ÂfiIK fi‹‹R‹N‹N KAYNAKLARI ....................................................................... 173 Sözlü Kaynaklar............................................................................................. 173 Yaz›l› Kaynaklar ............................................................................................ 173 Cönkler ................................................................................................... 173 Tezkireler ................................................................................................. 174 Seyahatnâmeler ....................................................................................... 174 Menak›bnâmeler...................................................................................... Dîvânü Lügâti’t-Türk ............................................................................... ÂfiIK OLMANIN BAZI SEBEPLER‹................................................................ Bade ‹çerek Âfl›k Olma................................................................................. Usta Ç›rak ‹liflkisiyle Âfl›k Olma ................................................................... Kendi Kendine Âfl›k Olma............................................................................ Âfl›k Meclislerini Takip Ederek Âfl›k Olma .................................................. Sazl› ve Sözlü Ortam›n Etkisiyle Âfl›k Olma................................................ Yoksulluk, ‹flsizlik, Hastal›k, vb. Durumlar›n Etkisiyle Âfl›k Olma ........... Sevda Yüzünden Âfl›k Olma......................................................................... Vatan Özlemi Yüzünden Âfl›k Olma............................................................ Millî Duygular›n Etkisiyle Âfl›k Olma........................................................... Kal›t›m (Irsiyet) Yoluyla Âfl›k Olma ............................................................. ÂfiIKLARIN SINIFLANDIRILMASI.................................................................. E¤itim Durumlar›na Göre ............................................................................. Yetifltikleri Çevreye Göre.............................................................................. Yetifltikleri Bölgelere Göre Âfl›klar............................................................... Do¤u Anadolu Bölgesi............................................................................
174 174 175 175 175 175 176 176 176 176 176 176 176 177 177 177 178 178
ix
‹çindekiler
‹ç Anadolu Bölgesi.................................................................................. Akdeniz Bölgesi (Çukurova) ................................................................. Karadeniz Bölgesi ................................................................................... Marmara Bölgesi...................................................................................... ÂfiIK FASILLARI ............................................................................................ ÂfiIK KOLLARI ..............................................................................................
178 178 179 179 179 179
ÂfiIKLAR BAYRAMI VE ÂfiIKLAR fiÖLEN‹ ................................................... 182 XII. YÜZYILDAN XVI. YÜZYILIN SONUNA KADAR ÂfiIK fi‹‹R‹ VE ÖNEML‹ TEMS‹LC‹LER‹................................................................................. 183 XII. Yüzy›l Âfl›klar› ve Özellikleri................................................................. 183 XIII. Yüzy›l Âfl›klar› ve Özellikleri ............................................................... XIV. Yüzy›l Âfl›klar› ve Özellikleri ............................................................... XV. Yüzy›l Âfl›klar› ve Özellikleri................................................................. XVI. Yüzy›l Âfl›klar› ve Özellikleri ............................................................... Armutlu .................................................................................................... Bahfli ........................................................................................................
183 184 184 184 185 185
Ç›rpanl› .................................................................................................... 185 Geda Muslî .............................................................................................. 185 Hayalî ....................................................................................................... 185 Köro¤lu .................................................................................................... 185 Kul Mehmed ............................................................................................ 186 Ozan......................................................................................................... 186 Öksüz Dede............................................................................................. 186 Özet................................................................................................................ 187 Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 189 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 190 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 190 Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 191
XVII. ve XVIII. Yüzy›llarda Âfl›k fiiiri..................................... 192 XVII. YÜZYIL ÂfiIKLARI VE ÖZELL‹KLER‹.................................................. XVII. YÜZYIL ÂfiIKLARI VE ‹Z BIRAKAN TEMS‹LC‹LER‹ .......................... Âfl›k Ömer...................................................................................................... Erciflli Emrah.................................................................................................. Gevherî .......................................................................................................... Karaca O¤lan ................................................................................................. Karaca’o¤lan’›n fiiirlerinde Geçen Tarihî Olaylar .................................. Di¤er Karaca O¤lanlar ............................................................................ Benli Ali ......................................................................................................... Kay›kç› Kul Mustafa ..................................................................................... Köro¤lu .......................................................................................................... Kulo¤lu .......................................................................................................... Öksüz Âfl›k.....................................................................................................
193 194 194 196 198 200 201 202 204 204 204 204 205
9. ÜN‹TE
x
‹çindekiler
XVIII. YÜZYIL ÂfiIKLARI VE ÖZELL‹KLER‹ ................................................ XVIII. YÜZYIL ÂfiIKLARI VE ÖNEML‹ TEMS‹LC‹LER‹ ................................ Abdî................................................................................................................ Âgâhî .............................................................................................................. Âfl›k Ahmed ................................................................................................... Âfl›k Ali .........................................................................................................
205 205 205 206 206 206
Âfl›k Ba¤dadî ................................................................................................ 206 Âfl›k Derûnî.................................................................................................... 206 Âfl›k Halil ....................................................................................................... 206 Âfl›k Nigârî ..................................................................................................... 206 Levnî............................................................................................................... Talibî .............................................................................................................. Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
206 207 208 210 211 211
Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 212
10. ÜN‹TE
XIX. ve XX. Yüzy›llarda Âfl›k fiiiri......................................... 214 XIX. YÜZYIL ÂfiIKLARI VE ÖZELL‹KLER‹................................................... 215 XIX. YÜZYIL ÂfiIKLARI VE ÖNEML‹ TEMS‹LC‹LER‹ .................................. 216 Bayburtlu Zihnî ............................................................................................. 216 Ç›ld›rl› Âfl›k fienlik......................................................................................... 217 Dadalo¤lu ...................................................................................................... 218 Dertli .............................................................................................................. 219 Erzurumlu Emrah .......................................................................................... Seyrânî ........................................................................................................... Sümmânî ........................................................................................................ XX. YÜZYIL ÂfiIKLARI VE ÖZELL‹KLER‹ ....................................................
220 222 223 223
XX. YÜZYIL ÂfiIKLARI VE ÖNEML‹ TEMS‹LC‹LER‹.................................... Do¤u Anadolu Bölgesi.................................................................................. Âfl›k Murat Çobano¤lu ............................................................................ ‹ç Anadolu Bölgesi........................................................................................ Âfl›k Veysel fiat›ro¤lu .............................................................................. Çukurova Bölgesi .......................................................................................... Âfl›k Osman (Taflkaya) Feymânî ............................................................ Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................
224 224 224 225 225 228 228 230 232 233 233 234
Önsöz
Önsöz Türk halk fliiri uzun bir tarihsel dönem, genifl bir co¤rafya ve farkl› dünya görüfllerinin etkisiyle oluflmufltur. Bu kitap, Türk halk fliirinin sahip oldu¤u bu genifl çerçeveyi çizebilmek ad›na, konuyu üç odaktan ele almaktad›r: fiiir türleri ile fliirlerin tür ve flekil özellikleri; fliirin oluflturucu felsefi kaynaklar› ve fliirin geliflti¤i bölgeler ve temsilcileri. Kitab›n on ünitesi de bu sistemati¤e göre haz›rlanm›flt›r. Kitab›n ilk iki ünitesi genel tan›t›m niteli¤inde olup Türk halk fliirinin tarihsel geliflimi, halk fliiriyle ilgili terimler ve kelimelerin kökeni ve fliir türlerinin biçim özellikleri üzerinedir. Üçüncü ünitede anonim halk fliiri konusu ifllenmektedir. Anonim fliir türleri aras›nda yer alan mani, türkü, a¤›t, tekerleme, ninni ve bilmece, konu, biçim özellikleri ile incelenmekte, türe iliflkin s›n›flamalar listelenmektedir. Kitab›n 4.-7. ünitelerinde dinî-tasavvufî Türk edebiyat› incelenmektedir. Konu öncelikle, fliirin Orta-Asya’daki oluflumu ve ilk temsilcileriyle, daha sonra ise yüzy›llara göre ele al›nmaktad›r. Bu ünitelerde dinî-tasavvufî Türk edebiyat›n›n temel terimleri, temel kurallar›, kaynaklar›, ilk mutasavv›flar ve eserleri hakk›nda bilgilere yer verilmektedir. Kitab›n son üç ünitesi halk fliirinin bir di¤er bir önemli kolu olan âfl›k fliiri üzerinedir. Konunun incelenmesine, âfl›k fliirinin geliflti¤i Orta Asya’dan bafllanarak türün terimleri, kaynaklar›, ilgili etkinlikler, usta-ç›rak iliflkisine dayal› bu gelenekteki âfl›k kollar› tan›t›larak bafllanmaktad›r. Takip eden ünitelerde ise konu yüzy›llara göre yap›lm›fl bir s›n›flama içinde, âfl›k yetifltiren yöreler, âfl›k biyografileri ve eserlerinin tan›t›m›yla geniflletilmektedir. Kitab›n yazarlar› ve editörleri olarak halk fliirini tüm yönleriyle tan›tmaya çal›flt›¤›m›z kitab›m›zda ne yaz›k ki fliir örneklerine oldukça az yer verilmifltir. ‹flte bu kitab›n sizlerde, fliir gelene¤imizin zenginli¤ini görerek türün güzel örneklerine ulaflma ve hatta yaratma arzusu uyand›rmas›n› diliyoruz.
Editörler Prof.Dr. Ali DURMAZ Yrd.Doç.Dr. Çi¤dem KARA
xi
1
TÜRK HALK fi‹‹R‹
Amaçlar›m›z
N N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Halk fliiri kavram›n› tan›mlayabilecek; Halk fliirinin kökenini aç›klayabilecek; Halk fliirinin ilk terimlerini tan›yacak, ilk flairlerini listeleyebilecek ve fliirlerini de¤erlendirebilecek; Halk fliirinin temel özelliklerini analiz edebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • • • •
Halk fiiiri Kam fiaman Bahfl›
• • • •
Ozan Ölçü Kafiye Naz›m Birim
‹çindekiler
Türk Halk fiiiri
Türk Halk fiiirinin Kökeni, Geliflimi ve Genel Özellikleri
• HALK fi‹‹R‹ • HALK fi‹‹R‹N‹N KÖKEN‹ • HALK fi‹‹R‹YLE ‹LG‹L‹ ‹LK TER‹MLER, fiA‹RLER VE fi‹‹RLER • HALK fi‹‹R‹N‹N TEMEL ÖZELL‹KLER‹
Türk Halk fiiirinin Kökeni, Geliflimi ve Genel Özellikleri HALK fi‹‹R‹ Halk fliirinin kavram›n›n içeri¤i konusunda araflt›rmac›lar aras›nda baz› farkl› yaklafl›mlar olmakla birlikte, genel bir kabul olarak ‹slâmiyet öncesi Türk fliiri ile ‹slâmiyet sonras›nda geliflen Dinî-Tasavvufî Halk fiiiri ve Âfl›k fiiiri gibi flairi belli baz› fliirler ve mani, ninni, türkü gibi anonim ürünler bu kapsamda ele al›nmaktad›r. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda Türk halk fliirinin köklü bir tarihsel geçmifli ve bu tarihsel geçmiflin yafland›¤› bir o kadar da genifl co¤rafyas› vard›r. Türklerin dünya üzerindeki en eski ve hareketli kavimlerden biri olarak tarih boyunca genifl bir co¤rafyaya yay›ld›klar› dikkate al›n›rsa, bu durumun do¤al bir sonuç oldu¤u ortaya ç›kacakt›r. Do¤udan bat›ya do¤ru sürekli bir ilerleme gösteren Türklerin fliiri, do¤al olarak farkl› renklerle bezenmifl ve tarihin belirli dönemlerinde çeflitli adlarla an›lm›flt›r. Türk halk fliirinin, temasta bulunulan kültürlerin ve dinlerin de tesiriyle yeni oluflumlara aç›k bir yap› kanm›fl olmakla birlikte tarih boyunca de¤iflmeyen ortak bir geleneksel dokuyu koruyup bugüne tafl›may› baflard›¤›n› da söyleyebiliriz. Hangi dönemde olursa olsun Türk halk fliirinin özgün ölçü, kafiye, naz›m birimi ile flekillenen naz›m biçimleri ile ortak duygulan›fllar› ifade eden naz›m türleri olmufltur. Bu bak›mdan Türk halk fliiri, de¤iflik devirler, zümreler ve kültürel etkileflimlerle baz› çeflitlenmelere u¤ramakla birlikte özünü ve özgünlü¤ünü koruyarak günümüze ulaflmay› baflarabilmifl bir gelenektir. Türk edebiyat›yla ilgili olarak genel kabul görmüfl ve büyük oranda Türk edebiyat› tarihinin kurucusu M. Fuad Köprülü’ye yaslanan tasniflerde oldu¤u gibi Türk Halk fiiirini de, öncelikle ‹slâmiyet Öncesi Türk Halk fiiiri ve ‹slâmiyet Sonras› Türk Halk fiiiri olmak üzere ikiye ay›rabiliriz. ‹slâmiyet Sonras› Türk Halk fiiiri de kendi içinde üç ayr› k›sma ayr›labilir: 1. Anonim Halk fiiiri 2. Dinî-Tasavvufî Halk fiiiri 3. Âfl›k Edebiyat› Bu tasnif, M. Fuad Köprülü’nün Türk edebiyat› üzerine yapt›¤› tasniften hareketle oluflturulmufltur. Köprülü, Türk edebiyat›n› öncelikle ‹slâmiyet öncesi ve sonras› olarak, ‹slâmiyet sonras›ndaki Türk edebiyat›n› ise “Anonim Halk Edebiyat›”, “Dinî-Tasavvufî Halk Edebiyat›” ve “Âfl›k Tarz› Halk Edebiyat›” olmak üzere üç k›sma ay›rm›flt›r. Ayr›ca Köprülü, yak›n dönemdeki edebiyat› da “Bat› Uygarl›¤› Etkisindeki Türk Edebiyat›” olarak nitelendirmifltir. Bu tasnif flüphesiz a¤›rl›kl› olarak Türkiye merkezlidir, daha do¤rusu önce din olarak ‹slâmiyet’i seçmifl, daha sonra
Ölçü: fiiirde m›sralar›n hece say›s› veya ses de¤erleri aç›s›ndan denk ve benzer olmas›. Kafiye: fiiirde dizelerin sonunda tekrarlanan ve ayn› ahengi veren heceler veya ayn› görevde olmayan, ancak benzeflen sesler. Naz›m Birimi: fiiirde en küçük anlam bütünlü¤ünü sa¤layan ve kendi içinde ba¤›ms›z bir dize toplulu¤u. Halk fiiiri: Ozan veya âfl›k gibi halk flairlerinin ve adlar› bilinmeyen halk sanatç›lar›n›n söyledikleri fliirler.
4
Türk Halk fiiiri
da bat› medeniyeti etkisine girmifl Türk topluluklar› dikkate al›narak yap›lm›flt›r. Din ve medeniyet de¤iflimlerinin edebiyat› etkilemesi ölçütü üzerine infla edilmifl olan bu tasnif, Köprülü’den sonra yaz›lan edebiyat tarihlerinde de kullan›larak yayg›nlaflm›fl ve baz› elefltirilere ra¤men genel kabul görmüfltür. Bu yüzden Türk halk fliiri de Köprülü’nün bu yaklafl›m›na ba¤l› olarak ‹slâmiyet öncesi ve sonras› olmak üzere iki k›sma ayr›lmaktad›r. Böyle bir ayr›ma gidilmesinde, flüphesiz ‹slâmiyet’in Türk kültüründe köklü de¤ifliklikler yapmas›n›n etkisi vard›r. ‹slâmiyet sonras›ndaki halk flirinin tasnifinde yer alan Anonim Halk fiiirini, din ve medeniyet de¤iflikli¤i ba¤lam›nda oluflmufl ve kronolojik olarak tarihsel süreçle ilgili bir küme olarak de¤erlendirmek zordur. Nitekim Pertev Naili Boratav gibi baz› araflt›rmac›lar “Halk fiiiri” olarak sadece anonim mahiyetteki ürünlerin de¤erlendirilmesi gerekti¤i kan›s›ndad›rlar. Dinî-Tasavvufî Halk fiiiri ile Âfl›k fiiirini ise ortak kökleri ‹slâmiyet öncesine yaslanmakla birlikte, yeni flartlarda oluflmufl ve olgunlaflm›fl, efl zamanl› ancak farkl› ortamlarda icra edilen ve farkl› içeri¤e sahip fliir ak›mlar› olarak ele al›nabilir. Bilindi¤i gibi ‹slâmiyet’in kabulüyle birlikte oluflan dinî ve tasavvufî içerikli olmalar›na ra¤men dil, biçim ve icra ortamlar› itibariyle halk fliiri gelene¤ine ba¤l› olan bu dönem fliirine “Dinî-Tasavvufî Halk fiiiri” ad› verilmifltir. Bu fliirlerin konular›n›n tasavvuf, yani ilahî aflk, icrac›lar›n›n sufi flairler ve icra ortamlar›n›n tekkeler olmas› bir baflka adland›rmay› da beraberinde getirmifltir: Tekke Edebiyat› veya Tekke-Tasavvuf Edebiyat›. Bu gelene¤in yan› s›ra icra merkezinde âfl›klar›n yer ald›¤› “âfl›k edebiyat› / fliiri” de “beflerî aflk” konulu fliirlerle yeni bir alan açmaktad›r. Bu tasnife özellikle “anonimlik” aç›s›ndan yap›lan itirazlarda Âfl›k Edebiyat› ile Dinî-Tasavvufî Edebiyat ürünlerinin, flairi belli edebiyat ürünleri grubuna girdi¤i, halk fliiri içinde yer almamas› gerekti¤i ve halk fliirinin ilk yak›c›s› belli olmayan, yani anonim fliirler için kullan›lmas› gerekti¤i görüflü öne ç›kar›lmaktad›r. E¤er halk fliiri sadece “anonim” olma ölçütü esas›nda bak›l›rsa bu yaklafl›m do¤ru olabilir, ancak halk fliirinin daha kapsay›c› oldu¤u da aç›kt›r. ‹lk ve özgün yak›c›s› belli olsun olmas›n Türk halk fliiri, sözlü gelenekte yarat›l›p aktar›lan, bu aktar›m esnas›nda baz› de¤iflim ve dönüflümlere u¤rayabilen, de¤iflimlere karfl› haf›zada kendini koruyabilmesi için kal›plaflmaya yönelen bir fliirdir. Bu yüzden ölçü, kafiye, naz›m birimi gibi flekil özellikleri aç›s›ndan Dinî-Tasavvufî, Âfl›k ve Anonim Halk fiiiri gelenekleri birbirlerine oldukça benzerdir. Her üç gelenekte de yo¤un olarak hece ölçüsünün kullan›lmas›, sözlü gelene¤in kurallar› do¤rultusunda sese ba¤l› bir kafiye anlay›fl›n›n esas al›nmas› ve naz›m biriminin de “dörtlük” olmas› halk fliirinin öne ç›kan birkaç müflterek noktas›d›r. fiekil özelliklerinin yan›nda halk fliiri ad› alt›nda de¤erlendirdi¤imiz fliirlerde muhteva olarak da yak›nl›k söz konusudur. Aflk, ölüm, ayr›l›k, gurbet, sevgi, sevgili, vefa gibi fliirlerde çokça ifllenen temalar›n ifade biçimi, fliirlerde kullan›lan simge ve imajlar, ortak bir kültürel mirastan beslenmektedir. Bir âfl›¤›n söyledi¤i bir güzelleme ile bir dü¤ünde bir a¤›tç› kad›n›n gelin için söyledi¤i k›na türküsünün muhtevas› çok farkl› de¤ildir. Çünkü bu fliirleri söyleyenler, ayn› kültür ortam›nda yetiflmifl insanlard›r. Kulland›klar› müzik aletleri, ezgiler ve üslûp da ço¤unlukla ayn›d›r. Bu yüzden, anonim olma flart›na bak›lmaks›z›n halk kültürü ortam›nda yetiflmifl kiflilerin, Türk halk fliirinin flekil ve tür özelliklerine ba¤l› olarak oluflturduklar› fliirleri, halk fliiri ad› alt›nda de¤erlendirmek do¤ru bir yaklafl›m olacakt›r.
5
1. Ünite - Türk Halk fiiirinin Kökeni, Geliflimi ve Genel Özellikleri
Halk fliirinin bölümleri aras›nda yer alan “anonim halk fliiri” ilk yak›c›s› belli olmayan ve halka mal olmufl anonim fliirler karfl›l›¤›nda kullan›l›r. Mani veya türkü gibi anonim halk fliiri örneklerinde oldu¤u üzere, bu fliirlerde mahlâs yoktur, fliirlerin kime ait oldu¤u belli de¤ildir, asl›nda gerekli de de¤ildir. Çünkü duygu ortakt›r, ifade de ortak olmal›d›r, halk kültürünü dokuyan da bu ortak duyufl ve anlat›md›r. Halk aras›nda, geleneksel kültürü temsil ve ifade yetene¤i tafl›yan, fakat ad› san› belli olmayan insanlar taraf›ndan icra edilip sözlü aktar›mla yay›lan bu fliirler, Dinî-Tasavvufî Halk fiiiri ve Âfl›k fiiirine göre daha yayg›nd›rlar, çünkü bu fliirler halk hayat›n›n hemen her alan›nda yer al›rlar. Özellikle maniler ve türküler, do¤umdan ölüme hayat›n her geçifl aflamas›nda yayg›n bir flekilde kullan›l›rlar. Hem e¤lence hem de çal›flma hayat›nda kullan›labilen anonim fliirler, bir yandan halk kültürü de¤erlerini pekifltirirken di¤er yandan iletiflim arac› olarak ifllev üstlenirler. Anneler, bebeklerini ninniyle teskin ederken annelik duygular›n› d›fla vururlar. Çocuklar, tekerlemelerle dil yeteneklerini, bilmecelerle de zihinsel melekelerini gelifltirirken tarlada çal›flan kad›nlar, manilerle yapt›klar› ifli hafifletip keyifli hale getirirler. Dü¤ünlerde gelinler türkülerle a¤lat›l›p türkülerle baba oca¤›ndan u¤urlan›rlar. Ölüm ve ayr›l›k, ortak bir duygulan›fl biçiminde en yo¤un haliyle a¤›tlara yans›r. K›sacas›, anonim halk fliiri ürünleri, hayat›n hemen her safhas›nda yer alan ve bu yüzden genifl bir kullan›m alan›na sahip edebiyat örnekleri olarak de¤erlendirilebilir. Anonim halk fliirinin kapsam›na flu naz›m türleri girer: Mani, türkü, a¤›t, ninni, tekerleme, bilmece. “Tekke fliiri” olarak da adland›r›lan “Dinî-Tasavvufi Halk fiiiri”nin fikir kayna¤› ve ideolojisi, ‹slâmiyet ve tasavvuftur. Türkler aras›nda ‹slâmiyet’in yay›lmas›nda ve kökleflmesinde etkili olmufl bir ak›m olan tasavvuf, edebiyata da yans›m›flt›r. “Dinî-Tasavvufi Halk fiiiri”, vezin, kafiye, dil ve üslup özellikleri aç›s›ndan ‹slâmiyet’ten önceki Türk fliirinin etkisindedir, ancak ‹slâmiyet’ten sonraki yeni flekil unsurlar› da Dinî-Tasavvufî Halk fiiirine girmifltir. Ahmet Yesevi ve Yunus Emre gibi zirve flahsiyetlerin temsil etti¤i bu fliir tarz›, didaktik özelliklere sahiptir. ‹slâm dini, Dinî-Tasavvufî Halk fiiiri sayesinde halk aras›nda çok kolay anlafl›l›r hale gelmifl ve h›zla yay›lm›flt›r. Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinin çat›s› alt›nda hem divan hem de saz flairleri yer ald›¤›ndan, bu fliirin kulland›¤› naz›m flekillerinde ve türlerinde divan tesiri de vard›r. Hece ölçüsünün yan› s›ra aruz vezni de kullan›lm›flt›r. K›sacas› Dinî-Tasavvufî Halk fiiiri, Türklerin ‹slâmiyet’ten önce de var olan fliir gelene¤iyle tasavvuf kültürünü bir araya getirerek oluflturduklar› yeni bir fliir gelene¤idir. Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinin belli bafll› naz›m flekilleri; koflma, mani, kaside, gazel, mesnevi, murabba, terci-i bend, terkib-i bend, k›t’a, tuyu¤, müstezâd iken naz›m türleri ise ilâhi, tevhid, münâcaat, na’t, mevlid, hilye, hikmet, devriye, flathiye tarz› fliirlerden oluflur. Halk fliiri ad› alt›nda de¤erlendirdi¤imiz “âfl›k fliiri”, Anadolu’da 15. ve 16. yüzy›llardan itibaren oluflmufl bir gelene¤in ad›d›r. Kökleri kaml›k ve ozanl›k gelene¤ine uzanan bu fliir tarz›na, saz eflli¤inde fliirler söyleyen “âfl›k”lardan hareketle “âfl›k fliiri” dendi¤i gibi, saz fliiri de denmifltir. Büyük oranda hece ölçüsüyle koflma tarz›nda fliirler söyleyen âfl›klar, ‹slâmiyet öncesindeki Türk fliirini, ‹slâmi dönemdeki yeni yaflam flartlar›yla ba¤daflt›rarak ihya etmifllerdir. ‹cra aç›s›ndan bak›ld›¤›nda âfl›k fliiri, profesyonel bir etkinliktir. Âfl›k tarz› fliirleri söyleyenler, ciddi bir e¤itimin sonunda ancak fliir söyleme yetene¤i kazan›rlar. Usta-ç›rak iliflkisi içinde yetiflen âfl›klar, saz çalarak irticalen fliir söylemeyi ve at›flma yapabilmeyi ö¤renirler. Kahvehanelerde, dü¤ünlerde ve çeflitli sohbet meclislerinde usta mal› fliirler-
Anonim Halk fiiiri: Türkü ve mani gibi ilk yak›c›s› belli olmayan halk fliiri ürünleri.
Dinî-Tasavvufî Halk fiiiri: ‹slâmiyet’i ve tasavvuf felsefesini yaymay› hedefleyen halk fliirinin bir kolu.
Âfl›k fiiiri: Anadolu’da 15. ve 16. yüzy›llardan itibaren oluflmaya bafllayan ve âfl›klar›n temsil etti¤i bir fliir gelene¤i. Kam: Eski Türklerde flaman karfl›l›¤› olarak kullan›lan bir kelime. Usta mal›: Âfl›klar›n kendilerine ait olmay›p ustalar›na ait olan fliirler.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
6
Türk Halk fiiiri
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
le birlikte kendilerine ait fliirleri söyleyen ve halk hikâyeleri anlatan âfl›klar, halk› hem bilgilendirmifl S O R U hem de e¤lendirmifllerdir. Hem flekil hem de muhteva aç›s›ndan milli bir karaktere sahip âfl›k fliiri, yüzy›llar boyunca Türk insan›n edebiyat ihtiyac›n› karfl›layarak varl›¤›n› günümüze kadar korumay› baflarm›flt›r. D‹KKAT Âfl›k fliirinde kullan›lan naz›m flekilleri, “koflma”, “destan” ve “mani”dir. Bu fliir gelene¤inde “Güzelleme”, “Koçaklama”, “Tafllama”, “Semai”, “Varsa¤›”, “Destan” S‹ZDE gibi çeflitli SIRA naz›m türleri de bulunmaktad›r.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P
N N
1
fi Ü N E L ‹ M Halk fliirininDK Ükapsam› ve örnekleriyle ilgili olarak fiükrü Elçin’in Halk Edebiyat›na Girifl ‹ T A P (Ankara 1993: Akça¤ Yay›nlar›), Abdurrahman Güzel ve Ali Torun’un birlikte haz›rlad›klaO R U r› Türk Halk SEdebiyat› El Kitab› (Ankara 2003: Akça¤ Yay›nlar›) adl› çal›flmalara bakabilirsiniz. T E L E V ‹ Z Y O N
S O R U
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
D‹KKAT
‹SIRA N T E RS‹ZDE NET
Sizce halk fliirinin kapsam›na Dinî-Tasavvufî Halk fiiiri ve Âfl›k fiiirini de dâhil etmek do¤SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ ru mudur? Yoksa halk fliiri denildi¤inde sadece anonim ürünler mi anlafl›lmal›d›r?
HALK fi‹‹R‹N‹N KÖKEN‹ Türk halk fliirinin kökeni konusunda bugüne kadar çeflitli araflt›rmalar yap›lm›flt›r. ‹ SIRA N TFuat E RS‹ZDE N E TKöprülü’nün “Türk Edebiyat›’n›n Menfle’i” bafll›kl› incelemesinÖzellikle M. de, Türk edebiyat›n›n oluflumunu ve geliflimini aç›klayabilecek sonuçlar elde edil mifltir. Köprülü’ye göre Türk fliirinin kökeni, dini törenlerde aranmal›d›r. Dini töAMAÇLARIMIZ renlerin uygulay›c›s› konumundaki “flaman”, “oyun”, “kam”, “baks›” ve “ozan”lar, sihirbazl›k, rakkasl›k, müzisyenlik ve hekimlik vas›flar›n› da bünyelerinde toplayarak toplumKiçinde bir konuma yükselmifllerdir. Ad› geçen bu tipler, toplum ‹ T A sayg›n P hayat›nda “semâdaki ma’butlara kurban sunmak, ölünün rûhunu yerin dibine göndermek, fenal›k, hastal›klar ve ölümler gibi fena cinler taraf›ndan gelen iflleri önlemek, hastalar› eylemek, baz› ölülerin ruhlar›n› semâya yollamak, hat›T E L E V ‹ Z Y Otedavi N ralar›n› yaflatmak” gibi görevlerin her birini yerine getirebilmek için törenler düzenlemifllerdir (Köprülü 1966b: 58). Kamlar›n veya baks›lar›n kendilerinden geçer bir halde ve ayn› zamanda müzik eflli¤inde okuduklar› fliirler, Türk halk fliirinin ilk ‹ N T E R Nkabul ET örnekleri olarak edilmektedir. Dini törenlerdeki dua mahiyetindeki fliirleri ilk fliirler olarak kabul etti¤imizde, do¤al olarak kam (flaman) veya baks›lar da Türk fliirinin ilk flairleri olacakt›r. ‹slâmiyet’in kabulüne kadar, hatta daha sonraki dönemlerde de etkisini sürdüren bu tiplerin toplum içindeki konumlar›na daha yak›ndan bak›lmal›d›r. Bu sayede halk fliirinin oluflumu, aktar›m› ve kullan›m alanlar› hakk›nda da bilgi sahibi olabiliriz. Kam, baks›, ozan gibi adlar verilen ilk flairlerin fliir söylemeden daha önce din adaml›¤›, büyücülük ve hekimlik gibi baflka meziyetleri de vard›r. Bu görevleri, kamlar›n veya baks›lar›n üstlenmesinde flüphesiz Türklerin ‹slâmiyet’ten önceki inan›fl sistemlerinin etkisi vard›r. Kutsalla kutsal olmayan hayat aras›nda bir s›n›r›n oldu¤una inanan eski Türkler, bu iki dünya aras›ndaki iletiflimi, kam veya baks› gibi çeflitli adlar verdikleri ola¤anüstü özelliklere sahip tiplerle sa¤lam›fllard›r. fiamanlarda oldu¤u gibi, s›ra d›fl› insanlar olduklar›na ve iki dünya aras›nda istedikleri zaman seyahat edebildiklerine inan›lan kamlar, do¤al olarak din ve büyü konular›nda toplumun lideri konumuna gelmifllerdir. Ölüm ve kurban törenleri baflta olmak üzere kutsalla veya kutsal dünyayla alakal› etkinliklerde, hastal›klar›n sa¤alt›lmas›nda, ola¤anüstü güçlerin kontrol alt›na al›nmas›nda bu tipler ön s›ralara geçmifllerdir. S›radan insanlar›n bilmediklerini bilen ve bu görünen dünyan›n d›fl›nda di¤er dünyan›n yollar›n› tan›yan kamlar veya baks›lar, törenlerde mutlaka bir
N N
Tören: Bir toplulukta,
AMAÇLARIMIZ üyelerin belli bir olay›, kifliyi
veya de¤eri ay›rt edip sembollefltirmesi, bunlar›n anlam ve öneminin K ‹ T A P amaçlar›yla güçlendirilmesi düzenlenen hareket dizisi, merasim.
Tfiaman: E L E V fiamanl›kta ‹ZYON
hastalar› sa¤altma, büyü yapma ve ruhlar âlemiyle irtibata geçebilme gibi ola¤anüstü yetenekleri olan kifli. ‹NTERNET
Kam: Eski Türklerde flaman karfl›l›¤› olarak kullan›lan bir kelime. Ozan: Eski O¤uzlarda kopuzla destan anlatan ve ayn› zamanda baz› flamanl›k özellikleri bulunan bir tip.
1. Ünite - Türk Halk fiiirinin Kökeni, Geliflimi ve Genel Özellikleri
müzik aleti çalm›fllard›r. Müzi¤in verdi¤i ahenkle kendilerinden geçerek ölenlerin ruhlar›n› di¤er âleme gönderdiklerini, hastalar›n ruhlar›n› sa¤altt›klar›n› söylemifllerdir. Bunlar› yaparken de müzik eflli¤inde ezgili ve bir o kadar da ölçülü fliirler söylemifllerdir. Dini ve büyüsel amaçlarla söylenmifl olsalar da bu fliirler, Türk halk fliirinin ilk örneklerini teflkil etmektedirler. Sosyal hayat›n çeflitlenmesi ve toplumsal iflbölümünün geliflmesiyle din adaml›¤›, flairlik, hekimlik, büyücülük, müzisyenlik vb. gibi çok say›da mesle¤i bünyesinde toplam›fl olan kamlar, baks›lar ve ozanlar, yavafl yavafl bu çeflitlilikten s›yr›lmaya ve sadece fliir ve müzikle u¤raflan tipler haline gelmeye bafllam›fllard›r. Köprülü bu durumu flöyle ifade eder: “Bilhassa ‹slâmiyet’in kuvvetle yerleflti¤i merkezlerde, müflterek ‹slâm medeniyetinin temsil edici te’siri alt›nda âlimler, mutasavv›flar, flâirler, bak›c›lar, müneccimler, efsuncular, mûs›kîflinâslar birbirlerinden tamam›yla ayr›lm›fllard›; Baks›’lar›n as›rlarca önce tek bafllar›na gördükleri vazifeler, da¤›lm›fl, parçalanm›flt›: Hastalar› hekimler veya efsûncular tedâvî ediyor, mûs›kî aletlerini mûs›kîflinâslar çal›yor, fliir ve edebiyatla u¤raflmak medreselerde Arap ve Acem edebiyat ve bilgilerini edinmifl âlimlere ait bulunuyor, eski baks›’lar›n halk›n muhayyilesinde efsanevî bir flekil alan kerametleri art›k mutasavv›flara isnâd olunuyordu.” (Köprülü 1966b: 65). Burada flunu da ifade etmeliyiz ki, kam-baks› gelene¤indeki mesleki ayr›flma, bütün Türk boylar›nda ayn› ölçülerde olmam›flt›r. Örne¤in Kazak ve K›rg›zlarda baks› ad› verilen tipler, günümüzde bile büyü ve sihirle u¤rafl›rken, Türkmenlerdeki bagfl›lar, dutarla fliir söyleyip destan anlatan bir tip halini alm›fllard›r. Uygurlar baflta olmak üzere baz› Türk boylar›nda bahfl›lar, âlim ve kâtip olarak tan›n›rlar. Bu bak›mdan, ilk flairler olarak nitelendirdi¤imiz tiplerin özellikleri Türk kültürünün çeflitli devirlerine ve co¤rafyalar›na göre farkl›l›k gösterebilmektedir. Kaml›k ve ozanl›k geleneklerinin özellikle ‹slâmiyet sonras›nda oluflmufl DinîTasavvufî Halk fiiiri ve Âfl›k fiiiri gelenekleri ile yak›n ilintileri vard›r. ‹ki dönem aras›ndaki fliirlerin flekil ve içerik özelliklerinin yan› s›ra fliirleri söyleyen sanatkârlar›n özellikleri ve fliir icra etme tarzlar› aras›nda da önemli benzerlikler vard›r. Bilindi¤i gibi flamanlar, meslek icra edebilmek için baz› safhalar› baflar›l› bir flekilde geçmelidir. Baz› flamanlar, flamanl›k yetene¤ini ve gücünü rüyada al›rken baz›lar› da usta-ç›rak iliflkisi içinde geliflmifl bir e¤itim sürecinde bu gücü elde ederler. Rüya yoluyla flamanl›¤a geçifl yapanlar, ço¤unlukla rüyada ölü bir flaman›n ruhunu görür ve onun flamanl›¤a davetini kabul ederek flaman veya kam olur. Bu flekilde flaman oldu¤unu veya flamanl›k yetene¤ini elde etti¤ini söyleyen çok say›da flaman vard›r. Baz› flamanlar ise rüyada de¤il, e¤itim yoluyla flaman olurlar. Usta bir flaman›n yan›nda flaman dualar›n› ve bu dualar›n icra edilifl flekillerini ö¤renen aday, yaln›z bafl›na flamanl›k yapmaya bafllar. fiamanl›¤a geçiflteki rüyalara veya flamanl›k e¤itimine benzer bir sürece âfl›k fliirinde de rastlamaktay›z. Âfl›klar›n bir k›sm› da, flamanlarda oldu¤u üzere, mesle¤e rüyada geçifl yapar. Rüyas›nda gördü¤ü bir pir elinden içti¤i bade ile âfl›kl›k yetene¤ini elde etti¤ini söyleyen âfl›klar bulunmaktad›r. Ayr›ca âfl›klar›n büyük bir k›sm› flamanlar gibi ciddi bir e¤itimin sonunda âfl›k olmay› baflarm›flt›r. Burada üzerinde durulmas› gereken as›l husus, flamanl›k ve âfl›kl›k gelene¤inde de karfl›m›za ç›kan rüya meselesidir. Genellikle âfl›klar›n icra etti¤i halk hikâyelerinde veya âfl›k tarz› fliirlerde âfl›klar›n kendilerinden geçtikleri, rüyadan uyand›ktan sonra fliir söylemeye bafllad›klar› anlat›l›r. fiaman adaylar› da s›k›nt›l› ve zor geçen günlerin ard›ndan rüyalar›nda flaman ruhlar›n›n davetiyle uyand›klar›nda flamanl›k meziyetleri göstermeye bafllarlar. Konuyla ilgili çal›flmalar› bulunan Umay
7
Bahfl›: Ola¤anüstü güçlere sahip fliir söyleyen ve tedavi yapabilen hekim.
8
Türk Halk fiiiri
Günay, Dinî-Tasavvufî Halk fiiiri ve Âfl›k fiiirinde karfl›m›za ç›kan rüya motifinin ‹slâmiyet öncesindeki kaml›k ve ozanl›k geleneklerinden al›nma oldu¤unu söyler. SIRA S‹ZDE Günay’a göre, kamlar›n ve âfl›klar›n benzer bir rüya ile mesle¤e geçifl yapmalar›, bu gelenekler aras›nda s›k› bir iliflkinin oldu¤unu göstermektedir. Rüyada baz› unsurlar özellikle tesiriyle de¤iflmifl, ancak öz ayn› kalm›flt›r. Bu da DinîD Ü fi Ü N‹slâmiyet’in EL‹M Tasavvufî Halk fiiiri ve Âfl›k fiiirinin asl›nda ‹slâmiyet öncesinde Türk edebiyat›n›n devam› niteli¤inde oldu¤unu veya ‹slâmiyet sonras› halk edebiyat›n›n ‹slâmiyet S O R U öncesindeki gelenekten kopuk olmad›¤›n› göstermektedir (Günay 1993: 8-19).
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
D ‹ K K A Tve ozanl›k geleneklerinin Dinî-Tasavvufî Halk fiiiri ve Âfl›k fiiirine etkiTürklerdeki kaml›k si hakk›nda daha fazla bilgi için M. Fuad Köprülü’nün Edebiyat Araflt›rmalar› (Ankara 1966: TürkSIRA TarihS‹ZDE Kurumu Yay›nlar›), Abdülkadir ‹nan’›n Tarihte ve Bugün fiamanizm (Ankara 1986: Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›) ile Umay Günay’›n Türkiye’de Âfl›k Tarz› fiiir Gelene¤i ve Rüya Motifi (Ankara 1993: Akça¤ Yay›nlar›) adl› çal›flmalar›na bakabilirsiniz.
N N
AMAÇLARIMIZ
Törenler ve fiiir
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON Sögük: Eski O¤uzlarda flölenlerde kesilen kurban›n parças›na verilen ad.
‹NTERNET
fieylan: Eski O¤uzlar›n kurban kesmek ve e¤lenmek amaçl› düzenledikleri bir tören.
Kopuz: O¤uz Türklerinde ozanlar›n kulland›klar› müzik aleti.
fiiir ile dini törenler aras›ndaki yak›n bir ilintinin oldu¤unu yukar›da izah etmeye ‹ T A P halk fliirinin ilk örneklerinin icra edildi¤i baz› törenlerin içeçal›flt›k. BuK bölümde, ri¤ine, düzenlenme zamanlar›na, amaçlar›na ve fliirle iliflkisine bakal›m. EV‹ZYON fieylan T/E Lfiölen
O¤uz Türklerinin kurban törenlerine fleylan veya flölen ad› verilmifltir. Dini içerikli bir tören olman›n ötesinde fleylan, sosyal içerikli bir törenin de ad›d›r. Kurban, Tanr›’y› memnun etmek veya dini bir yükümlülü¤ü yerine getirmek amac›yla ke‹NTERNET silse de kurban›n da¤›t›m fleklinde bir hiyerarfli vard›r. fiölenlerde kesilen kurban›n “sögük” ad› verilen parçalar› O¤uz boylar› aras›nda da¤›t›l›r, ancak bu da¤›t›m belli bir düzen içinde yap›l›r. Buna göre fleylanda kesilen kurban›n hangi parças›n› hangi boyun alaca¤› önceden belirlenmifltir. Bir O¤uz boyu istedi¤i parçay› alamaz, kendisine ait parça da baflka bir boya verilemez. Bu bak›mdan fleylan ad› verilen kurban töreni, asl›nda O¤uz boylar›n›n y›lda bir kez bir araya gelmesini ve boylar›n O¤uz birli¤ine tabi olduklar›n› göstermelerini sa¤lam›flt›r. Kurbandan parças›n› alan boy, O¤uz boylar› aras›nda bir yerinin oldu¤unu bildi¤i gibi tören alan›na gelerek bütünün bir parças› olmay› kabul etti¤ini beyan eder. Adeta fleylanda kesilen kurban›n uzuvlar›, O¤uz boylar›n› sembolize etmektedir. Kurban edilen hayvan›n çeflitli parçalardan oluflan bir birlik ve bütün olmas› gibi O¤uz boylar› da çok say›da parçan›n, yani boyun bir araya gelmesiyle oluflmufl bir bütündür. Selçuklu ve Osmanl› dönemlerinde de düzenlendi¤i tarih kay›tlar›ndan takip edilebilen flölenlerde yeme içmenin yan› s›ra fliirin de önemli bir yeri vard›r. Ozanlar ve baks›lar, törenlerin dini mahiyetini kaybetmedi¤i dönemlerde “kopuz” adl› bir müzik aletiyle fliirler okuyup törene kat›lanlar› günlük s›k›nt›lar›ndan uzaklaflt›rm›fllard›r. Dini içerikli fliirlerin yan›nda flölenlerde ozanlar, O¤uzlar›n atalar›na ait destanlar› ve hikâyeleri de anlatm›fllard›r. Bu yönüyle fleylanlar, O¤uz boylar›nda tarih ve toplum bilincinin geliflmesine katk› yapt›¤› gibi Türk halk fliirinin icra edildi¤i alanlar halini gelmifltir.
S›g›r S›g›r: Eski O¤uzlar›n av törenleri.
O¤uzlar›n av törenlerine “s›g›r” ad› verilmifltir. Eski Türklerin yaflam biçimi dikkate al›nd›¤›nda av›n toplum içindeki konumu daha aç›k olarak anlafl›labilir. Bozk›r kültürünü yaflayan bir toplumun günlük hayat›n› idame ettirebilmek için ava özel
1. Ünite - Türk Halk fiiirinin Kökeni, Geliflimi ve Genel Özellikleri
9
bir önem vermesi ve avc›l›¤› bir yaflama biçimi olarak alg›lamas› kadar do¤al bir fley yoktur. Türkler için av, hem ekonomik bir üretim de¤eridir, hem de savaflç›l›¤› tabiata karfl› uygulama fleklinde bir tatbikat alan›d›r. Avc›l›kla ekonomik ve sosyal hayat›n› devam ettiren Türk boylar›, ayn› zamanda savafl yeteneklerini de gelifltirmifllerdir. Bu nedenle av dönemleri, Türkler için özel zamanlar olarak de¤erlendirilmifl ve tören haline getirilmifltir. Selçuklu ve Osmanl› devirlerinde de de¤iflim sürecine paralel farkl›l›klarla devam eden “s›g›r” törenleri, sadece avla s›n›rl› kalmam›fl, av›n kutlu, bereketli ve e¤lenceli geçmesi için halk flairlerinin de ifllev üstlendikleri bir tören boyutuna tafl›nm›flt›r. Ozanlar ve baks›lar, avlar› takip eden akflamlarda hem av sahnelerini hem de kahramanl›k konulu baz› destanlar› anlatm›fllard›r. Tarihi dönemlerde avlara götürülen veya av öncesinde veya sonras›nda fliir söyleyip destan anlatan flairler hakk›nda oldukça az bilgimiz var. Ancak, Türklerdeki av ve fliir iliflkisini, yaflam flartlar› gere¤i avc›l›¤› tamam›yla b›rakmam›fl, avc›l›k kültürünü yaflatan Türk boylar›ndan takip edebiliyoruz. Bu boylar aras›nda Güney Sibirya Türkleri olarak bilinen Altay, Hakas, T›va ve fior Türkleri bulunmaktad›r. Bölgenin destanc› masalc›lar› sadece e¤lence amaçl› toylarda, mevsimlik törenlerde, cenaze merasimlerinde de¤il, avlarda da destan ve masal dinmeyi seven “tayga iyesi” için destan ve masal anlatm›fllard›r. Bu sayede Güney Sibirya Türkleri, av hayvanlar›n›n koruyucu ruhlar›n› memnun ettiklerine ve av›n bereketli geçece¤ine inanm›fllard›r. Yak›n dönemlerde elde edilen bu bilgiler, “s›g›r” törenlerinin içeri¤ine de ›fl›k tutabilecek niteliktedir. M. F. Köprülü’nün gündeme getirdi¤i, ancak s›n›rl› bilgi ve malzeme nedeniyle ayr›nt›l› bir flekilde tasvir edemedi¤i av merasimlerinde flairlerin ve fliirin önemli bir yeri vard›r. Avda söylenen fliirler, ava kat›lanlar›n daha iyi zaman geçirmesini sa¤lad›¤› gibi, av›n bereketli ve güvenli geçmesine de imkân vermifltir. Güney Sibirya Türkleri aras›ndan elde edilen kay›tlar, bu düflünce ve inan›fllar›n yak›n dönemlere kadar yaflad›¤›n› ve avlar›n fliirle yak›n bir iliflki içinde oldu¤unu göstermektedir.
Yu¤ Türk kültüründe varl›¤› erken dönemlerden itibaren tespit edilmifl di¤er bir dini tören, “yu¤”dur. Yu¤, eski Türklerde ölen kiflinin ard›ndan düzenlenen cenaze merasimlerinin genel ad›d›r. Bu kelimenin geçti¤i ilk kaynaklar›n bafl›nda Orhun Kitabeleri gelir. Burada Kültigin öldü¤ünde onun için bir yu¤ töreninin düzenlendi¤inden bahsedilmektedir. Kitabelerde verilen bilgilerden hareketle yu¤ törenlerinde “yu¤cu” ve “s›g›tç›” denilen a¤›tç›lar›n bulundu¤unu, törene gelenlerin yanlar›nda alt›n, gümüfl, misk ve kurbanl›k hayvan getirdiklerini, kat›l›mc›lar›n saçlar›n› kesip yüzlerini çizdiklerini ve ölen kifli için “balbal”lar›n dikildi¤ini ö¤reniyoruz. Göktürk döneminden baflka Hunlarda da varl›¤›n› takip edebildi¤imiz yu¤ törenlerinin önemli bir k›sm›n› kurban oluflturur. Altay Türklerinde kurban edilen at, derisinden ç›kar›l›p bir s›r›¤a tak›l›rken Çin tarihçilerine göre eski Türklerde kesilen kurbanlar›n bafllar› s›r›klar›n ucuna tak›l›r. Kazaklarda ise cenaze törenlerinde at›n sadece kuyru¤u kesilerek kurban merasimi tamamlan›r. Dede Korkut Kitab› baflta olmak üzere Türklerin cenaze merasimlerini anlatan veya ölüm telakkileri hakk›nda bilgi veren kaynaklar, törenlerde söylenen baz› fliirlerden bahsederler. Özellikle eski Türklerde hem din adaml›¤› hem de flairlik vasf› olan tipler, ölen kiflinin gömülme zaman›n› tayin etti¤i gibi, ölenin ruhunu rahatlatmak, gidece¤i yere ulaflmas›n› kolaylaflt›rmak için kopuzla baz› fliirler söylemifllerdir. Bu fliirler zamanla ölen kiflinin hat›ras›n› yaflatmak için onun kahramanl›klar›n› ve meziyetlerini anlatan fliirlere dönüflmüfltür. Bu bak›mdan yu¤ törenlerinin
Yu¤: Eski O¤uzlar›n ölüm ve yas törenlerine verilen ad.
10
Türk Halk fiiiri
SIRA S‹ZDE Sagu: ‹slâmiyet öncesi Türk fliirinde D Ü fi Ü Nölüm E L ‹ Mkonulu fliirlere verilen ad.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
TürklerdekiK fiamanizm ‹ T A P inanc›yla ilgili olarak daha fazla bilgi için Abdülkadir ‹nan’›n Tarihte ve Bugün fiamanizm (Ankara 1986: Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›) ve Makaleler ve ‹ncelemeler (Ankara 1987: Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›) adl› çal›flmalar›na bakabilirsiniz. TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
s›radan insanlardan daha ziyade toplum için önemli bir konumda bulunan kifliler için düzenledi¤ini belirtmek gerekir. Ad›na yu¤ merasimi düzenlenen kifli ço¤unlukla ya hand›r ya da kahramanl›klar›yla ün yapm›fl bir savaflç›d›r. Böyle oldu¤u SIRA S‹ZDE için onlar›n hayat hikâyeleri ve baflar›lar› ozanlar›n fliirlerine girmifltir. Türk halk fliirinin ilk örneklerinden olan “sagu”lar›n, böyle bir gelene¤in sonucu olarak oluflD Ü fi Ü N Esöylemek L‹M mufl olduklar›n› mümkündür. Meflhur Alp Er Tonga sagusu, muhtemelen Alp Er Tonga için düzenlenmifl bir yu¤ töreninde oluflturulmufl fliirlerden ibarettir. Ölenin ard›ndan S O R U a¤›t yakma veya onu övme gelene¤ine sadece eski Türklerde de¤il, yak›n dönemlerde hem Anadolu’da hem de Anadolu d›fl›nda yaflayan baz› Türk boylar›nda da rastlanm›flt›r. Anadolu’nun muhtelif yerlerinde ölen kiflinin D‹KKAT evinde a¤layarak a¤›t yakan kad›nlar, bu gelene¤in son halkas›n› teflkil etmektedirler. Onlar da ölen kiflilerin iyi taraflar›n› öne ç›kararak a¤›t yakarlar. Bu yönüyle SIRA S‹ZDE ozanlar›n yapt›¤› a¤›tç›l›¤›, bugün onlar temsil etmektedirler. geçmifl dönemlerde K›sacas›, geçmiflten günümüze Türklerin ölüm ve yas törenlerinde fliire özel bir yer ayr›lm›flt›r. Eski Türklerde karfl›m›za ç›kan yu¤lar, halk fliirinin ilk örneklerinin veAMAÇLARIMIZ rildi¤i dini içerikli törenler olarak dikkat çekmektedir.
2
SIRAdini S‹ZDE Eski Türklerde törenlerin d›fl›nda halk fliirinin oluflumuna zemin haz›rlayan di¤er hususlar neler olabilir? ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M
HALK fi‹‹R‹YLE ‹LG‹L‹ YAZILI KAYNAKLARDA GEÇEN ‹LK fiA‹RLER VE fi‹‹RLER
O R U Halk fliirinin,S Türklerin tarih sahnesine ç›kt›¤› günden beri var oldu¤unu biliyoruz, ancak bu fliirle ilgili elimizdeki ilk örnekler, Uygur dönemine aittir. Sözlü gelenekte icra edilenD ‹ ilk muhtemelen yaz›lmad›¤› için günümüze ulaflmam›flt›r. Bu K K Afliirler, T durum, halk fliirinin 9. veya 10. yüzy›llarda oluflmaya bafllad›¤› anlam›na gelmemelidir. Zaten elimizdeki ilk fliirlerin Uygur dönemine ait olmas›, tamam›yla UygurlaSIRA S‹ZDE r›n yaz›y› kullanan bir Türk kavmi olmas›ndan ileri gelmektedir. Hem bu dönemde hem de daha önceki devirlerde halk fliiri, baflka Türk boylar› ve co¤rafyalar›nda da vard›, ancak yaz›ya geçirilmedi¤i için günümüze ulaflmam›flt›r. Bu bak›mdan AMAÇLARIMIZ Uygur ve Karahanl› dönemlerine ait yaz›l› kaynaklarda yer alan bilgiler ve terimler, oldukça de¤erlidir. Bu veriler, Türk halk fliirinin önceki dönemlerdeki durumuyla ilgiliKç›kar›mlar ‹ T A P yapmam›z› sa¤lamaktad›r. Halk fliirinin kökeni bahsinde de ifade edildi¤i gibi Türk fliirinin flairleri; ayn› zamanda din adaml›¤›, büyücülük, kâhinlik, hekimlik, müzisyenlik gibi çeflitli meziyetleri bulunan “baks›” ve “ozan” adlar›n› tafl›yan tiplerdi. Bunlar›n adlar› T E L E V ‹ Z Y“kam”, ON ve fliirleri maalesef yaz›ya geçirilmedi¤inden bugün elimizde yoktur. Bu konulardaki ilk kay›tlar, yaz›n›n kullan›ld›¤› muhitlerde tutulmufltur. Özellikle Uygur ve Karahanl› dönemlerine ait kaynaklarda baz› flairlerin adlar› yer almaktad›r. Bu fla‹NTERNET irler, halk fliirinin adlar› belli ilk flairleri olarak kabul edilebilir. “Apr›nçur Tigin”, “Kül Tarkan”, “Ki-ki”, “Pratyaya-fiiri”, “As›g Tutung”, “Ç›suya Tutung”, “Kal›m Keyfli”, “Çuçu”, ilk flairlerden baz›lar›d›r. Bilindi¤i gibi Türklerin ilk yaz›l› belgeleri, Göktürk döneminden kalma Orhun ve Yenisey kitabeleridir. Mensur bir üslupla yaz›lm›fl olan bu belgeler, halk fliiri ko-
N N
11
1. Ünite - Türk Halk fiiirinin Kökeni, Geliflimi ve Genel Özellikleri
nusunda herhangi bir bilgi içermemektirler. Bu bak›mdan Türk halk fliirinin ilk örneklerini daha fazla yaz›l› kayna¤›n bulundu¤u Uygur döneminde aramal›y›z.
Uygur Dönemi Uygur döneminden kalma halk fliiri örnekleri, Do¤u Türkistan’da Maniheist ve Budist Uygur kültür ortamlar›nda ortaya ç›km›flt›r. Uygurlar daha Mo¤olistan bölgesinde iken Maniheizm’i kabul ettiklerinden fliirlerin en eskileri Maniheist çevrelerde yarat›lm›fllard›r. Maniheist Uygurlardan kalma fliirler, Mani ve Uygur alfabeleriyle kaleme al›nm›fl, So¤dcadan ve baz› ‹ran dillerinden tercüme edilmifl dini metinler, tövbe dualar›, hikâyeler ve aflk fliirlerinden oluflmaktad›r. Bugün elimizde Maniheist Uygurlardan kalma sekiz adet fliir vard›r. Bunlar›n üçü ilahi, ikisi övgü, biri ölüm ve cehennem tasviri, bir di¤eri de aflk fliiridir. ‹lahi olarak nitelendirilen fliirlerden birisi “Tang Tengri” (Tan Tanr›s›) olarak bilinmektedir. Bu ilahilerde ahenk, m›sra tekrarlar›, aliterasyonlar, m›sra bafl› ve sonu kafiyelerle sa¤lanm›flt›r (Tekin 1986a: 8-9). Bu dönemden kalma ilahilerin bir di¤eri, Maniheizm’in kurucusu Mani için yaz›lm›flt›r. Bu ilahinin, 123 dörtlükten olufltu¤u bilinmektedir, ancak elimizde 39-40 dörtlü¤ü bulunmaktad›r. M›sra bafl› kafiyesinin esas al›nd›¤› ilahide Mani’nin iyilikleri ve erdemleri s›ralanm›flt›r. fiiirin hikâyeye dayal› k›s›mlar›nda fliirsellikte düflüfl olsa da yalvar›fl ve yakar›fl k›s›mlar›nda fliir unsurlar› daha yo¤undur (Tekin 1986a: 11). Maniheist Uygurlardan kalma fliirlerin ikisi Apr›nçur Tigin’e aittir. Bunlardan “küg” oldu¤u belirtilen ilk fliir, üç dörtlükten oluflmaktad›r. fiairin di¤er fliiri, dini konular›n d›fl›nda, bir aflk fliiridir. Yedi dörtlükten oluflan fliirin heceleri 4 ve 7-8 aras›ndad›r (Tekin 1986a: 14-15). Bu dönemden günümüze bir hükümdar›n övgüsünü anlatan bir fliir ulaflm›flt›r. Dörtlüklerden kurulu bu fliirde flair, hükümdar› övmekte ve ondan himaye istemektedir. Ölüm ve cehennem tasvirlerini anlatan fliir de dönemin ilahileri aras›ndad›r. Yedi dörtlükten oluflan fliirin hece say›s› büyük oranda 10 ile 11 aras›nda de¤iflim göstermektedir. Bu fliirin yan› s›ra bu dönemde cehennemi anlatan baflka fliirler de vard›r (Tekin 1986a: 18). Budizm’i benimsemifl Uygurlardan, Maniheist Uygurlara göre daha fazla fliir günümüze ulaflm›flt›r. Bu fliirlerin tamam› dini içeriklidir. Baz›lar› tercüme olmakla birlikte Budist Uygurlar›n fliirleri büyük oranda telif eserlerdir. Bu dönemin fliirlerinde m›sra bafl› kafiye ve dörtlük aliterasyonu bulunmaktad›r. Baz› fliir parçalar›nda hece ölçüsü ve m›sra sonu kafiyesi de vard›r. Dönemin dikkat çekici fliirleri aras›nda “An› teg orunlarta” (Öyle yerlerde) ifadesiyle son bulan bir fliir yer almaktad›r. Hece say›s›nda belli bir düzen bulunmayan bu fliir, dini bir muhtevaya sahip olmakla birlikte, ayn› zamanda güzel bir do¤a tasviridir. Bunlardan baflka Budist Uygur fliirinde “Otuz Befl Budaya Sayg›”, “Hikmet Erdemi”, “Maitreya Övgüsü” gibi fliirler, tövbe dualar›, hatime dualar›, ölüm ve dünyan›n fanili¤iyle ilgili baz› manzumeler, anne babaya sayg› ve sevgi ifade eden fliir parçalar› bulunmaktad›r.
Karahanl› Dönemi Karluk, Çi¤il ve Ya¤ma Türklerinden oluflan Karahanl› Devleti (840-1212), bilindi¤i gibi ilk Müslüman Türk devletidir. Önceleri Kâflgar merkezli bir devlet olan Karahanl›lar, çok geçmeden Harezm sahas›na da hâkim olarak genifl bir co¤rafyada yaflamaya bafllarlar. Zamanla do¤u ve bat› olmak üzere ikili bir devlet yap›s›na bürünen Karahanl› Devleti, özellikle Kâflgar’› kültür ve sanat merkezi haline getirmifltir. Türk edebiyat›n›n abide eserleri Kutadgu Bilig, Dîvânü Lûgati’t-Türk ve Atabe-
Maniheizm: 3. yüzy›lda, Pers krall›¤› içinde gelifltirilmifl, kozmolojisi iyi, ›fl›¤›n ruhani dünyas› ve kötülük, karanl›¤›n maddi dünyas› aras›ndaki çekiflmelere dayanan, Mani adl› bir kifli taraf›ndan kurulan din.
Budizm: Buddha’n›n düflüncelerini esas alan, Hindistan’da ve Çin’de yayg›n olan bir din.
12
Türk Halk fiiiri
tü’l-Hakay›k bu dönemde kaleme al›nm›flt›r. Bu bak›mdan Karahanl› döneminin Türk dili ve edebiyat› için ayr› bir önemi ve anlam› vard›r. Halk fliiriyle ilgili olarak ise Kâflgarl› Mahmut’un kaleme ald›¤› Dîvânü Lûgati’t-Türk dikkat çekmektedir. Karahanl› dönemindeki halk fliiri, Dîvânü Lûgati’t-Türk’teki bilgi ve malzemelerden hareketle takip edilebilmektedir. Bu nedenle Dîvânü Lûgati’t-Türk’e ve bar›nd›rd›¤› halk fliiri ürünlerine daha yak›ndan bakmak gerekmektedir.
Dîvânü Lûgati’t-Türk ve Halk fiiiri
Sagu: ‹slâmiyet öncesi Türk fliirinde ölüm konulu fliirlere verilen ad.
On birinci yüzy›lda Kâflgarl› Mahmut taraf›ndan Arapça olarak yaz›lan Dîvânü Lûgati’t-Türk, Türk tarihi, co¤rafyas›, edebiyat›, dili ve folkloruyla ilgili k›ymetli bilgiler içermektedir. Sözlük özelli¤i gösteren eserin yazar› Mahmûd bin el-Hüseyin bin Muhammed Kâflgarî’dir. Bars›gan/Barsgan’da dünyaya gelen Kâflgarl›, Türk co¤rafyalar›nda konuflulan dili ö¤renebilmek için Çin’den K›r›m’a kadar olan bölgeyi gezmifltir. Türk boylar›na düzenledi¤i bu seyahati s›ras›nda Türk dili, edebiyat› ve yaflam›yla ilgili notlar al›p malzemeler toplayan Kâflgarl›, uzun bir araflt›rma ve toplama faaliyetinden sonra meflhur eseri Dîvânü Lûgati’t-Türk’ü 1074 y›l›nda tamamlam›flt›r. Araplar›n Türkçeyi anlayabilmeleri ve kullanabilmeleri için haz›rlad›¤› sözlü¤ünde Kâflgarl›, Türk illerinden toplad›¤› atasözlerine ve fliirlere yer vermifltir. Kâflgarl›’n›n sözlü gelenekten derleme yoluyla elde etti¤ini düflündü¤ümüz halk edebiyat› örnekleri, dönemin kültürel yap›s›n› ve edebi durumunu yans›tmas› aç›s›ndan oldukça önemlidir. Baflka bir ifadeyle Türk halk edebiyat›n›n, özellikle de halk fliirinin ilk ve doyurucu örneklerini Dîvânü Lûgati’t-Türk’te bulmaktay›z. Türk halk fliiri tarihi aç›s›ndan Dîvânü Lûgati’t-Türk efli benzeri olmayan bir kaynakt›r. Bu nedenle Dîvânü Lûgati’t-Türk’teki halk fliiri örneklerine daha yak›ndan bakmak gerekir. Saim Sakao¤lu, Dîvânü Lûgati’t-Türk’teki fliirleri flu flekilde tasnif etmifltir: 1. A¤›tlar, 2. Destanlar, 3. Kahramanl›k fiiirleri 4. E¤lence ve Av fiiirleri, 5. Sevgi fiiirleri, 6. Pastoral fiiirler, 7. Ahlaki fiiirler (Sakao¤lu 1985: 304). Dîvânü Lûgati’tTürk’teki fliirlerin büyük bir k›sm›nda, hece ölçüsü uygulanm›flt›r. fiiirlerin tümü ‹slâmi dönem Türk edebiyat›na ait de¤ildir. Özellikle eski Türklerin fliir de¤erlerini yans›tan çok say›da örnek bulunmaktad›r. Ço¤unlukla dörtlük esas›na dayal› olan fliirlerde günümüz âfl›k edebiyat›nda da kullan›lan koflman›n baz› flekil özelliklerine rastlanmaktad›r. A¤›tlar/Sagular: Dîvânü Lûgati’t-Türk’te biri Alp Er Tonga’ya, di¤eri de ad› belirtilmeyen bir kahramana ait olmak üzere iki sagu/a¤›t vard›r. Alp Er Tonga’yla ilgili fliirin dörtlük say›s› konusunda görüfl ayr›l›klar› bulunmaktad›r. Bu a¤›t›n, F. Köprülü, 12; C. Brockelmann, 10; A. U. Elöve ve T. Tekin, 9 dörtlükten olufltu¤unu öne sürmüfllerdir (Sakao¤lu 1991: 111). Bu konuda farkl› say›lar›n öne sürülmesinde, Dîvânü Lûgati’t-Türk’teki fliirlerin da¤›n›k halde bulunmas›n›n önemli bir etkisi vard›r. Alp Er Tonga sagusu, bir destan kahraman› olan Alp Er Tonga’n›n ölümü üzerine geride kalanlar›n duygular›n› ve üzüntülerini dile getiren bir fliirdir. Zamandan flikâyetin ve fele¤e sitemin dile getirildi¤i a¤›tta, Alp Er Tonga’n›n ölümünden sonra insanlar›n kurtlar gibi uluduklar›, yakalar›n› y›rtarak a¤lay›p s›zlad›klar› anlat›l›r. Türklerin yas geleneklerini yans›tan bu fliirin, büyük bir Türk destan›ndan arda kalm›fl parçalar oldu¤u düflünülmektedir. fiiirden baz› dörtlükler flu flekildedir:
13
1. Ünite - Türk Halk fiiirinin Kökeni, Geliflimi ve Genel Özellikleri
“Alp Er Tonga öldi-mü ‹siz ajun kald›-mu Ödlek öçin ald›-mu Amdi yürek y›rt›lur Ödlek yarag küzetti Ogr› tuzak uzatt› Begler begin az›tt› Kaçsa kal› tutulur Begler at›n argurup Kadgu an› torgurup Mengzi yüzi sargar›p Kürküm angar türtülür” (Tekin 1989: 8) Türkiye Türkçesi: “Alp Er Tonga öldü mü? Kötü dünya kald› m›? Felek (böylece) öcünü ald› m›? fiimdi yürek(ler onun ölümünün ac›s› ile) paralan›yor. Felek (onun can›n› almak için) f›rsat gözetti (ve) gizli (bir) tuzak kurdu. (Felek) beyler beyini (böylece) yan›ltt› (ve tuza¤a düflürdü). Kaçsa (bile bu tuzaktan) nas›l kurtulur(du)? Beyler atlar›n› yordular; Kayg› (ve keder) onlar› zay›flatt›. Bet ve benizleri (öyle) sarard› (ki) (yüzlerine) safran sürülmüfl (san›rs›n›z).” (Tekin 1989: 9). Dîvânü Lûgati’t-Türk’te kimli¤i belli olmayan di¤er a¤›t ise üç dörtlükten oluflmaktad›r. Bu a¤›tta, bahsedilen kiflinin düflmanlar›n boyunlar›n› bükebilen ve ayn› zamanda cömert bir kahraman oldu¤u söylenmifltir. Her iki a¤›t da 4+3 durakl› 7 heceli ve aaab kafiye düzenlidir. Destanlar: Dîvânü Lûgati’t-Türk’te bu gruba dâhil edilebilecek üç fliir vard›r. Ancak bunlar›n dörtlük say›lar› konusunda baz› farkl› düflünceler bulunmaktad›r. fiiirler, Tangut, Uygur ve Yabakularla yap›lan savafllar› anlat›r. Hecenin 4+3 durakl› 7’li hece ölçüsüyle söylenen bu fliirler, Türklerin destan anlatma gelene¤iyle yak›ndan alakal›d›rlar. “Budraç yeme kudurd› Alpagut›n üdürdi Süsin yana kad›rd› Kelgeli-met irkeflür Etifl suw› Yimeki S›tgap tutar bileki Kür-met an›ng yüreki Kelgeli-met irkiflür”
Durak: Hece ölçüsüyle söylenmifl fliirlerdeki m›sralarda geleneksel kurallarca tayin edilmifl durma yerleri.
14
Türk Halk fiiiri
Türkiye Türkçesi: “(Yabaku boyunun Beyi) Budraç (bizimle savaflmak için öldü) kudurdu; En iyi savaflan yi¤itlerini seçti Ve askerlerini yine (bize do¤ru) döndürdü; (üzerimize) gelmek için toplan›yorlar. Ertifl suyunun Yemekleri (de) (savaflmak için) bileklerini s›vad›lar. Onlar yürekli ve pek cesur (yi¤itler)dir. (üzerimize) gelmek için toplan›yorlar.” (Tekin 1989: 32-33).
Kafiye Örgüsü: fiiirdeki m›sralar›n kümelenme flekli.
Kahramanl›k fiiirleri: Daha çok savafl tasvirleri olarak nitelendirilebilecek bu fliirlerden Dîvânü Lûgati’t-Türk’te toplam dört fliir bulunmaktad›r. Bu fliirlerin ilki on befl dörtlük ve hecenin yedili ölçüsüyle aaab fleklinde kafiyelenmifltir. Alt› dörtlükten oluflan di¤er üç fliir de yedili hece ölçüsüyle söylenmifltir. E¤lence ve Av fiiirleri: Dîvânü Lûgati’t-Türk’te bu konuda iki fliir yer al›r. Bir içki meclisini anlatan birinci fliir, yedili hece ölçüsüyle söylenmifl alt› dörtlükten ve aaab fleklinde bir kafiye örgüsünden ibarettir. Di¤er fliir ise bir kurdun takip edilmesiyle ilgilidir. Bu fliir de ölçü ve kafiye örgüsü aç›s›ndan birinci fliirle benzer özelliklere sahiptir. Sevgi fiiirleri: Bu grupta yer alan fliirlerin ölçüleri, duraklar› ve kafiye düzenleri farkl›l›k göstermektedir. fiiirlerde hecenin alt›l›, yedili ve onlu flekilleri kullan›lm›flt›r. Bu fliirlerden ilki, siyah benleri olan, pembe yüzlü bir güzele âfl›k olmufl birisi taraf›ndan yaz›lm›flt›r (Tekin 1989: 78). “Bulnar mini öles köz Kara mengiz k›z›l yüz And›n tamar tükel tuz Bulnap yana ol kaçar Awlap meni koymang›z Ay›k ay›p koymang›z Akar közüm ufl tengiz Tegre yöre kufl uçar” (Tekin 1989: 78). (...) Türkiye Türkçesi: “(O) bayg›n göz(ler) beni avl›yor (ve üzerinde) kara benler (bulunan o) pembe yüz (beni tutsak ediyor). Bütün güzellik(ler) ondan daml›yor (sanki); (beni) tutsak ediyor, sonra da kaç›p gidiyor! Beni avlay›p b›rakmay›n, (ne olur): Söz verip sözünüzden caymay›n! Gözlerim(den) deniz gibi (yafllar) ak›yor iflte; (öyle ki akan gözyafllar›m›n) çevresinde kufllar uçuyor!” (Tekin 1989: 79). Pastoral fiiirler: Dîvânü Lûgati’t-Türk’te kafiye örgüleri aç›s›ndan yedi farkl› fliir vard›r. Otuz bir adet dörtlük 4+3 durakl› yedili hece ölçüsüyle söylenmifltir. Tamam› aaab fleklinde kafiyelidir. fiiirlerin konular›, yaz ve bahar mevsimleriyle ilgilidir. Bahar mevsiminde tabiat›n durumu, ya¤murlar›n ya¤mas›, karlar›n erimesi, havalar›n ›s›nmas›, insanlar›n ve hayvanlar›n bu durum karfl›s›nda mutlu olmas› gi-
15
1. Ünite - Türk Halk fiiirinin Kökeni, Geliflimi ve Genel Özellikleri
bi pek çok husus bu fliirlerde ifllenmifltir. Baz› fliirlerde yaz ve k›fl at›fl›r. Her mevsim kendi meziyetlerini, olumlu yanlar›n› s›ralar. Di¤er taraf ise rakibi durumundaki mevsimin kötü taraflar›n› dile getirerek kendisinin daha lüzumlu ve üstün bir mevsim oldu¤unu kan›tlamaya çal›fl›r. “K›fl yay bile tokuflt› K›ng›r közin bak›flt› Tutuflkal› yak›flt› Utgal›-mat ugraflur K›fl yaygaru süwleyür Er at menin tawrayur ‹gler yeme sewriyür Et yin tak› bekriflür” Türkiye Türkçesi “K›fl ile yaz (birbirlerine düflman olup) savaflt›lar; K›zg›n gözlerle birbirlerine bak›flt›lar. Tutuflup dövüflmek için birbirlerine yaklaflt›lar; Birbirlerini yenmek için u¤rafl›yorlar. K›fl yaz (mevsimine flöyle) f›s›ld›yor: ‹nsanlar ve atlat benimle güçlenir ve sertleflir; Hastal›klar da (benim zaman›mda) azal›r. (‹nsanlar›n) vücutlar› ve etleri de (benim zaman›mda) sa¤lamlafl›r.” (Tekin 1989: 104-105). Ahlâki fiiirler: Kafiye aç›s›ndan dört farkl› fliir Dîvânü Lûgati’t-Türk’te yer almaktad›r. Toplamda fliirler on sekiz dörtlüktür. Genel olarak bu gruptaki fliirler, SIRAfiiirlerde S‹ZDE baban›n 4+3 durakl› 7 heceli ölçü ve aaab kafiye örgüsüyle söylenmifltir. o¤luna ö¤ütleri, onu takdir edifli, kötü orta¤›n nas›l bir fley oldu¤u gibi hususlar yer al›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M Dîvânü Lûgati’t-Türk’te dörtlük esas›na dayal› fliirlerin yan›nda 79 adet hece ölçüsüne dayal› beyit yer almaktad›r. Hecenin 7, 11, 12 ve 14’lü flekillerinin kullan›lO R U d›¤› beyitlerde kahramanl›k, sevgi, do¤a ve ahlak konular› ele Sal›nm›flt›r (Sakao¤lu 1985: 310-316). Özellikle heceli fliirler, ‹slâmiyet sonras›nda vücuda gelmifl fliirlerle flekil ve içerik aç›s›ndan önemli benzerlikler tafl›maktad›rlar. Lûgati’tD ‹ KDîvânü KAT Türk’teki bu fliirler, ölçü olarak heceyi kullanmakla birlikte, naz›m birimi, hacim ve m›sra kümelenmesi aç›lar›ndan da Dinî-Tasavvufî Halk fiiiri ve Âfl›k fiiiriyle benzerSIRA S‹ZDE lik gösterirler.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE alm›flt›r? Sizce Kâflgarl› Mahmut, Dîvânü Lûgati’t-Türk’teki fliirleri hangi kaynaklardan AMAÇLARIMIZ
3
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Konuyla ilgili daha genifl bilgi için Fikret Türkmen’in “Günümüz Halk K ‹ fiiirinde T A P Kullan›lan fiekil ve Türlerin Dîvânü Lûgati’t-Türk’teki ‹lk Örnekleri” (Dîvânü Lûgati’t-Türk Bilgi fiöO R çal›flmas›na U leni Bildirileri, 7-8 May›s 1999, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay›nlar›.)S adl› bakabilirsiniz. TELEV‹ZYON
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ
D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P S O R U
TELEV‹ZYON D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA ‹ N T E S‹ZDE RNET
SIRA S‹ZDE
N N
‹ N T E RS‹ZDE NET SIRA
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
16
Türk Halk fiiiri
HALK fi‹‹R‹N‹N TEMEL ÖZELL‹KLER‹ fiekil Naz›m Birimi: fiiirde en küçük anlam bütünlü¤ünü sa¤layan ve kendi içinde ba¤›ms›z bir dize toplulu¤u. Hane: Halk fliirinde dörtlük karfl›l›¤› kullan›lan ve genellikle dört m›sradan oluflan naz›m birimi.
Hece Ölçüsü: M›sralar›n hece aç›s›ndan denkli¤ine dayanan bir ölçü biçimi.
Durak: Hece ölçüsüyle söylenmifl fliirlerdeki m›sralarda geleneksel kurallarca tayin edilmifl durma yerleri.
Halk fliirinin naz›m birimi, ölçü, durak, hacim, kafiye ve redif gibi flekil özellikleriyle di¤er fliir geleneklerinden farkl›laflt›¤› dikkati çekmektedir. Bu özelliklerden ilki olan naz›m birimi, fliirde en küçük anlam bütünlü¤ünü sa¤layan ve kendi içinde ba¤›ms›z bir dize toplulu¤u olarak tan›mlanmaktad›r. Türk halk fliirinin naz›m birimi, gelenek temsilcilerinin hane dedi¤i dörtlüktür. Halk fliirindeki en küçük birimin m›sra veya beyit oldu¤unu ileri sürenler de olmuflsa da bu görüfller, bugün için geçerlili¤ini yitirmifl durumdad›r. Geçmiflten günümüze Türk halk fliiri örneklerine bak›ld›¤›nda bunlar›n büyük ço¤unlu¤unun dörtlük esas›na göre düzenlendi¤i, Dîvânü Lûgati’t-Türk’teki fliirler baflta olmak üzere Dinî-Tasavvufî Halk fiiiri ve Âfl›k fiiirinin de dörtlüklerden kurulu fliirlerden olufltu¤u görülür. Naz›m flekillerinde kullan›lan m›sra kümelenmelerinin mani (aaxa) ve koflma (abab, cccb) tarz› olmak üzere iki tür kafiye örgüsüne sahip oluflu da Türk halk fliirinin naz›m biriminin dörtlük oldu¤unu do¤rular. fiiirde m›sralar›n hece say›s› veya ses de¤erleri aç›s›ndan denk ve benzer olmas› anlam›na gelen ve halk fliirinde “tart›” olarak da bilinen ölçü, halk fliirinde iki flekilde karfl›m›za ç›kar. Bunlardan ilki hece, di¤eri de aruz ölçüsüdür. Türk Halk fliirinde en fazla kullan›lan ölçü, hece ölçüsüdür. Önceki dönemlerde “vezn-i benân”, “hesâb-› benân” ve “parmak hesab›” gibi adlarla da bilinen hece ölçüsü, Türkçenin dil yap›s›na ve karakterine uygun bir ölçü olarak eski Türklerden günümüze yayg›n bir flekilde kullan›lm›flt›r. Türk halk fliirinde hecenin 7, 8 ve 11’li kal›plar› çok daha yayg›n bir flekilde kullan›lm›flt›r. Bununla birlikte halk fliiri metinlerinde beflli, alt›l›, dokuzlu, on ikili, on üçlü, on dörtlü, on beflli vb. olmak üzere yirmi heceye varan kal›plar›n da var oldu¤unu belirtmek gerekir. Hece ölçüsü bahsinde üzerinde durulmas› gereken terimlerden birisi de “durak”t›r. Aruz ölçüsündeki “takti”nin karfl›l›¤› olarak bilinen durak, hece ölçüsünde m›sralar›n belirli bölümlere ayr›lmas› anlam›na gelir, ancak aruz vezninde oldu¤u gibi halk fliirinde duraklar, kelimeleri bölerek anlam› zay›flatmaz, ezgiyle uyumludur. Duraklar, her ölçüde de¤iflebilece¤i gibi gelifligüzel bir flekilde de yap›lmazlar. Geleneksel kal›plar ve bilgiler do¤rultusunda hece ölçüsündeki kal›plar›n baz› duraklar› vard›r. Genel kabullere göre çift heceli (6, 8, 10, 12, 14, 16) m›sralarda durak, m›sra›n tam ortas›ndad›r. Tek heceli m›sralarda ise hece say›s›n›n fazla oldu¤u k›s›m, 4+3 ve 6+5 örneklerinde oldu¤u gibi m›sra›n ilk yar›s›nda yer al›r. Halk fliirinde ayn› hece ölçüsünde ve yine bu ölçünün kullan›ld›¤› fliirlerde birden fazla durak sistemi kullan›lm›fl olabilir. Örne¤in 11 heceli bir fliirde 6+5, 4+4+3 ve 7+4 fleklinde duraklar kullan›labilir. 7 heceli fliirlerde yayg›n durak 4+3 olmakla birlikte 3+4 fleklinde düzenlenmifl fliirler de bulunmaktad›r. Bu, bir kurals›zl›k veya eksiklik de¤il, aksine fliirin ritmik yap›s›na ve ahenk boyutuna katk› yapmakt›r. Ayn› ölçüde ve farkl› duraklarla söylenen fliirler, ahenkteki tekdüzeli¤i ortadan kald›r›r. Halk fliirinde yayg›n bir flekilde kullan›lan hece ölçülerine ve durak yap›lar›na biraz daha yak›ndan bakal›m. Halk fliirinde geçmiflten günümüze yayg›n bir flekilde kullan›lan ölçülerin bafl›nda yedili hece ölçüsü gelmektedir. Bu ölçüyle düzenlenmifl ilk fliirlere Dîvânü Lûgati’t-Türk’te rastlamaktay›z. Dîvânü Lûgati’t-Türk’teki pek çok fliir, yedi heceden oluflan yap›lar halindedir (Tekin 1989: 98).
1. Ünite - Türk Halk fiiirinin Kökeni, Geliflimi ve Genel Özellikleri
Yedili hece ölçüsü, sonraki y›llarda büyük oranda manilerde kullan›lm›flt›r. Özellikle Anadolu sahas›nda bilinen manilerin pek ço¤u yedili hece ölçüsüyle söylendi¤inden bu ölçüye, “mani ölçüsü” de denmifltir. Manilerde 4+3 veya 3+4 fleklinde bir durak yap›s›yla kullan›lan yedili hece ölçüsü, özellikle k›sa ve kullan›fll› bir ölçü olmas›yla genifl kitlelerin ra¤bet etti¤i bir ölçü haline gelmifltir. Afla¤›daki manide 4+3 durak yap›s›na sahip bir mani görüyoruz: “Ak güvercin / olayd›m (4+3=7) Yol üstüne / konayd›m (4+3=7) Gelip geçen / yolcudan (4+3=7) Ben yârimi / sorayd›m” (4+3=7) (Elçin 1990: 20). Manilerde yedili ölçünün 3+4 fleklinde de bir durak yap›s›na sahip oldu¤unu takip edebiliyoruz. Halk fliirinde s›kl›kla kullan›lan hece ölçüsü kal›plar›ndan bir di¤eri sekizli hece ölçüsüdür. Özellikle âfl›k fliirinde semai ve varsa¤›lar, genellikle bu ölçüyle söylenmifltir. Duraklar› 4+4 ve 5+3 fleklinde olabilir. Bu ölçüyle söylenmifl fliirlerde duraks›z çok say›da m›sra bulunabilir, çünkü k›sa bir kal›p oldu¤undan dura¤a gerek duyulmadan fliir tamamlanm›fl olabilir. Karacao¤lan’›n sekizli hece ölçüsüyle söylenmifl oldu¤u bir fliirden al›nan dörtlü¤ün durak yap›s› flöyledir: “Kömür gözlüm / hasta olmufl (4+4=8) Bir muskac›k / yaz ver bana (4+4=8) Siyah zülfü / ak gerdana (4+4=8) Tel tel et de / diz ver bana” (4+4=8) (Karaer 1988: 146) Halk fliirinin daha çok Dinî-Tasavvufî Halk fiiiri ve Âfl›k Edebiyat› gibi kollar›nda karfl›m›za ç›kan on birli hece ölçüsü, hece kal›plar› içinde en fazla kullan›lan›d›r. 6+5, 4+4+3 ve 7+4 gibi durak yap›lar›nda kullan›labilir. Âfl›k Ömer’den al›nan afla¤›daki dörtlükte on birli hece ölçüsünün uygulan›fl› ve durak yap›s› görülmektedir: “fiunda bir dilbere / gönül düflürdüm (6+5= 11) Ald› beni / kafllar›n›n / aras› (4+4+3=11) Hûb cemâlin gördüm / akl›m flafl›rd›m (6+5= 11) Yaradan Mevlâ’ya / kald› çaresi” (6+5= 11) (Elçin 1999: 19). Halk fliirinde kullan›lan bir di¤er ölçü aruz ölçüsüdür. Halk flairleri, özellikle Divan flairlerinin de etkisiyle aruzlu fliirler yazmaya veya söylemeye çal›flm›fllard›r. Halk flairlerinin bu giriflimi, öncelikle divan fliirinden ve flairlerinden etkilenme veya onlara öykünme olarak de¤erlendirilebilir, ancak bu yorum, meseleyi tam anlam›yla izah etmez. Halk flairlerinin aruz veznini kullanmalar›nda divan fliirine gösterilen itibar›n ve kendilerine yöneltilen elefltirilerin tesiri vard›r. Halk flairleri, divan flairlerinden geri kalmad›klar›n›, onlar gibi aruzla fliir söyleyebildiklerini gösterebilmek için aruzun baz› kal›plar›n› fliirlerine uygulam›fllard›r. Âfl›k Ömer, Erzurumlu Emrah, Gevheri, Dertli ve Bayburtlu Zihni gibi halk flairleri; “divan”, “selîs”, “kalenderî”, “satranç” ve “vezn-i âher” gibi aruzlu türleri oluflturmufllar; Fâilâtün/Fâilâtün/Fâilatün/Fâilün, Feilâtün/ Feilâtün/Feilâtün/Feilün ve Mefâilün/ Mefâilün/ Mefâilün/ Mefâilün gibi aruzun en fazla kullan›lan kal›plar›yla fliirler söylemifllerdir. Aruz vezninin halk fliirinde kullan›m›yla ilgili bir noktaya daha de¤inmek gerekir. Aruz ölçüsünü kullanan halk flairlerinin e¤itim seviyeleri aruzu kullanmaya ye-
17
18
Kafiye: fiiirde dizelerin sonunda tekrarlanan ve ayn› ahengi veren heceler veya ayn› görevde olmayan, ancak benzeflen sesler. Ayak: Âfl›k fliirinde kafiye veya redif karfl›l›¤› olarak kullan›lan söz.
Türk Halk fiiiri
tecek ölçüde olmad›¤›ndan, bu ölçünün uyguland›¤› fliirlerde çeflitli kusurlar vard›r. Çünkü halk flairleri, hece ölçüsünü, yani hecelerin say›sal de¤erlerini kullanmay› bildiklerinden aruzu, fliirlerine tam anlam›yla uygulayamam›fllard›r. fiiirin m›sra kümelenmesi ve ritmik yap›s›yla yak›n bir iliflkisi bulunan kafiye (uyak), “fliirde dizelerin sonunda tekrarlanan ve ayn› ahengi veren heceler veya ayn› görevde olmayan, ancak benzeflen sesler” olarak tan›mlanabilir. Halk fliirinde, özellikle âfl›klar aras›nda kafiye ve redif için ayak kelimesi daha fazla kullan›l›r. Âfl›klar, fliirlerini ayak m›sralar›ndan bafllayarak kurduklar›ndan fliirin hangi kafiyeye göre ve hangi konuda söylenece¤ini ayak kafiyesiyle belirler. “Âfl›k fliirinde genellikle ilk dörtlü¤ün ikinci m›sra›nda bafllat›lan bütün dörtlüklerin son m›sralar›nda m›sran›n tamam›nda aynen tekrarlanan sözlerle yahut yar›m, tam, zengin hatta cinasl› kafiyelerle vücuda getirilen ve dörtlüklerin mihengi durumunda olan kafiye” (Kaya 1999: 336) olarak tan›mlanan ayak, halk flairlerinin kafiye anlay›fl›n› flekillendirmifltir. Günümüzde halk fliiri örneklerinde kafiye sondad›r, ancak özellikle eski Türk fliiri döneminde m›sra sonlar›n›n yan› s›ra m›sra bafl› kafiyesi de kullan›lm›flt›r. “Altay aliterasyonu” ad›n›n da verildi¤i bu kafiye türüne afla¤›daki metinde görüldü¤ü gibi Dîvânü Lûgati’t-Türk’te de rastlanm›flt›r. “K›kr›p at›g kemflelim Kalkan süngün çomflal›m Kaynap yana yumflal›m Katg› yag› yuw›lsun” (Tekin 1989: 36). Halk fliirinin kendine has bir kafiye anlay›fl› vard›r. Bu anlay›fl, yaz›l› edebiyatlardaki kafiye anlay›fl›ndan oldukça farkl›d›r. Bilindi¤i gibi halk fliiri, sözlü kültür ortamlar›nda yarat›l›p aktar›lm›flt›r. Halk flairleri fliirlerini irticalen söylemifllerdir. Bir metne ba¤l› kalarak fliir icra etmedikleri gibi fliir yarat›rken de yaz›y› ve yaz›l› kurallar› kullanmam›fllard›r. Böyle olunca fliirdeki kafiyenin, dilin gramer kurallar›na uygun olarak düzenlenmifl görsel unsurlar oldu¤unu de¤il, tamamen sese dayal› bir benzerlik oldu¤unu düflünmüfllerdir. Halk flairlerinin böyle bir kanaat tafl›malar›nda halk fliirinin müzikle olan yak›n iliflkisinin de tesiri vard›r. Halk fliiri, tarih boyunca “kopuz”, “dutar”, “saz” gibi baz› telli ve yayl› müzik aletleriyle gelene¤in belirledi¤i ezgiler eflli¤inde icra edilmifltir. Bu yüzden kelimelerin yap›sal özelliklerinden çok ses de¤erlerine önem verilmifltir. Halk flairleri, kafiye dendi¤inde benzer seslerin bir arada kullan›lmas›n› anlam›fllar ve bu do¤rultuda sese dayal› bir kafiye anlay›fl› gelifltirmifllerdir. Halk fliirinin olufltu¤u ortam ve dayand›¤› prensipler göz ard› edildi¤inde kafiye konusunda baz› problemler ç›kabilmektedir. Baflka bir ifadeyle halk fliiri gelene¤ine ait bir fliir, yaz›l› edebiyat›n ortaya koydu¤u kafiye anlay›fl›yla de¤erlendirilmemelidir. Yaz›l› edebiyatta kafiye olmayan baz› kelimeler veya sesler, halk fliirinde s›rf ses benzerlikleri nedeniyle kafiye olabilirler. Bu yüzden yaz›l› kültür ürünü olmayan, sözlü olarak baz› ezgilere ba¤l› olarak yarat›lm›fl, gözden daha ziyade kula¤a hitap eden halk fliiri örneklerine özel bir yaklafl›m sergilenmelidir. Halk flairi, kelimenin ekine, köküne bakarak kafiye yapmaz. Onun ilgilendi¤i as›l husus, sesler aras›ndaki ça¤r›fl›m ve denkliktir. Bu yüzden ç-fl ve r-l gibi yaz›mlar› farkl›, ancak birbirine yak›n seslerden kafiye yapabilir. Halk fliirinde kafiye genellikle tek ses benzerli¤ine dayal›d›r. Yar›m kafiye olarak adland›r›lan kafiyenin d›fl›nda tam, zengin, cinas ve tunç gibi kafiyelere s›radan icralarda çok fazla baflvurulmaz. Ancak özellikle âfl›klar›n fliir yeteneklerini ve güç-
SIRA S‹ZDE 1. Ünite - Türk Halk fiiirinin Kökeni, Geliflimi ve Genel Özellikleri
lerini gösterdikleri “deyiflme”, “karfl›laflma” ve “at›flma”larda kafiyelere özel önem D Ü fi Ü N E L ‹ M verilir. Bu yar›flmalarda “ayak açmak” (deyiflme ve karfl›laflma s›ras›nda bir saz flairinin belli bir ayakla, genellikle dar ayakl›, fliir söylemesi), “yol göstermek” (âfl›k S O R olaca¤›n› U fasl›nda saz flairlerinden birinin, ayak açarak deyiflin hangi ayakta belli etmesi), “ayak uydurmak” (deyiflme ve karfl›laflmaya kat›lan âfl›klar›n, aç›lan aya¤a uygun deyiflle karfl›l›k vermesi) ve “dar ayak” (pek az uyak olabilecek D ‹ K K A T sözcükler) gibi kafiyeyle ilgili terimler üretilmifltir (Dizdaro¤lu 1969: 33). fiiirde kafiyeden sonra yer alan ayn› yap›ya ve göreve sahip kelime veya ekleSIRA S‹ZDE re redif denir. fiiirin ahengine kafiyeyle birlikte redifler de katk› yaparlar. Özellikle halk fliirinde redifin ayr› bir yeri vard›r. Pek çok halk flairi fliirdeki ahengi rediflerle sa¤lam›flt›r. Genellikle m›sra sonralar›nda bulunmakla birlikte, baz› fliirlerde AMAÇLARIMIZ redif bafl k›s›mlarda yer alm›flt›r.
SIRA S‹ZDE 19
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
N N
‹ T Abilgi P için, Öcal Halk fliirinde naz›m birimi, ölçü, durak, kafiye ve redifle ilgili dahaK fazla O¤uz’un Halk fiiirinde Tür, fiekil ve Makam (Ankara 2001: Akça¤ Yay›nlar›), Ahmet Talât Onay’›n Türk Halk fiiirlerinin fiekil ve Nev’i (Ankara 1996: Akça¤ Yay›nlar›), Mehmet Yard›mc›’n›n Bafllang›c›ndan Günümüze Halk fiiiri Âfl›k fiiiri Tekke 1998: T E Lfiiiri E V ‹ Z Y(Ankara ON Ürün Yay›nlar›) adl› kitaplar› ile Saim Sakao¤lu’nun “Halk Edebiyat›nda Kafiye Meselesi”, (IV. Uluslararas› Türk Halk Edebiyat› ve Yunus Emre Semineri Bildirileri, Eskiflehir 1991, 301-305) ve “Saz fiâirinin Kural Anlay›fl›” (Erciyes 13(149), May›s 1990, 11-12) ad‹NTERNET l› yaz›lar›na bakabilirsiniz.
SIRA S‹ZDE
Redif: fiiirde kafiyeden sonra yer alan ayn› yap›ya ve göreve sahip kelime veya ekler. AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Tema Türk halk fliirinde hemen her türlü temaya rastlamak mümkün olmakla birlikte baz› temalar, daha fazla ifllenmifltir. Aflk bu temalar›n bafl›nda gelir. ‹slâmiyet öncesinde “koflug” ad› verilen fliirlerde ifllenen aflk temas›, ‹slâmiyet sonras›ndaki DinîTasavvufî Halk fiiirinde ve Âfl›k fiiirinde de ra¤bet görmeye devam eder. Ancak Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinde kullan›lan aflk›n ilahi, Âfl›k fiiirindekinin ise befleri bir aflk oldu¤unu belirtmek gerekir. Ahmet Yesevî, hikmetlerinde; Yunus Emre, ilâhilerinde Allah aflk›n› dile getirirken Karaca O¤lan ise bu dünyadaki güzellere duydu¤u aflk› güzellemelerine tafl›m›flt›r. Özellikle ‹slâmiyet sonras›ndaki halk fliiri gelene¤inin flekillenmesinde aflk›n önemi yads›namaz. Hem Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinde hem de Âfl›k fiiirinde flairlerin âfl›k olarak fliir söylemeye bafllamalar›, hayatlar› boyunca sevgililerini aramalar›, hayatlar›n› aflka feda etmeleri, aflk› Türk halk fliirinin asli temalar›ndan birisi yapm›flt›r. Aflk›n yan›nda Türk halk fliirinde özlem ve sevgi temalar› da oldukça yayg›nd›r. Ancak halk flairleri, sadece insanlara olan özlem ve sevgilerini de¤il, do¤aya duyduklar› sevgiyi de dile getirirler. Yukar›da Dîvânü Lûgati’t-Türk’teki fliirlerde de görüldü¤ü gibi do¤a temal› fliirler, ‹slâmiyet öncesinde de oldukça fazlad›r. ‹slâmiyet sonras›nda da bu durum benzerdir. Özellikle Âfl›k fiiirindeki güzelleme, varsa¤› ve destan ad› verilen pek çok türde do¤an›n güzellikleri ve ona duyulan özlem dile getirilmifltir. Halk fliirindeki do¤a, klasik edebiyata göre çok daha canl› ve somut bir özellik gösterir (Artun 2001: 129). Bahar aylar›nda da¤lar›n, a¤açlar›n, hayvanlar›n ve havan›n güzellikleri, k›fl aylar›nda ise da¤lar›n karla ve sisle örtülmesi, âfl›¤›n bu engeller karfl›s›ndaki çaresizli¤i anlat›larak bu sahnelerle âfl›¤›n içinde bulundu¤u durum aras›nda benzerlik kurulur. K›sacas›, Türk halk fliirinde do¤a temas›, olumlu ve olumsuz yönleriyle aflk›n, sevginin ve özlemin sunumuna yard›mc› olan asli temalar›n bafl›nda gelir.
Güzelleme: Âfl›k fliirinde insan ve do¤a sevgisi temal› fliirlere verilen ad.
20
Sagu: ‹slâmiyet öncesi Türk fliirinde ölüm konulu fliirler için kullan›lan söz. A¤›t: Halk fliirinde ölüm konulu fliirlere verilen ad.
Koçaklama: Âfl›k fiiirinde kahramanl›k temal› fliirlere verilen ad.
Tafllama: Âfl›k fliirinde elefltiri ve yergi içerikli fliirlere verilen ad.
Türk Halk fiiiri
Türklerdeki a¤›t yakma gelene¤iyle ba¤lant›l› olarak halk fliirindeki temel temalar aras›nda ölüm de yer almaktad›r. ‹slâmiyet öncesinde toplumun önde gelen kiflilerinin ölümü üzerine yak›lan sagular, Türk halk fliirinin ilk a¤›t temal› fliirlerini oluflturmaktad›r. ‹slâmiyet sonras› halk fliirinde a¤›t ad›yla ölüm temal› fliirler, söylenmeye devam etmifltir. Baz› a¤›tlar, anonim halde gelenekte yaflarken, Âfl›k fiiirinde oldu¤u gibi, baz›lar›n›n ilk söyleyenleri bellidir. Türk halk fliirinde her ölüm ifllenmez. Ölen kiflinin gençli¤i, trajik bir olay sonucu hayat›n› kaybetmesi, en önemlisi halk vicdan›n› yaralayan bir ölümün vuku bulmas›, bu ölüm üzerine bir fliirin düzenlemesini sa¤lam›flt›r. Ölüm temal› fliirlerde ölenin kimli¤i, fiziki ve ruhi özellikleri belirtildi¤i gibi ölüm karfl›s›ndaki çaresizlik ve ölen kifli için duyulan üzüntü dile getirilir. Türk halk fliirinde yayg›n olarak kullan›lan temalar›n bir di¤eri kahramanl›k temas›d›r. Çeflitli formlarda, dönemlerde ve adlarla Türk halk fliirinde çok say›da bir kiflinin kahramanl›¤›n›n anlat›ld›¤› veya ele al›nd›¤› fliir bulunmaktad›r. Karahanl› dönemindeki halk fliiri örneklerinde de görüldü¤ü üzere Türk halk fliirindeki ilk fliirlerin önemli bir k›sm› kahramanl›k temal›d›r. Kahramanl›k fliirleri söylemeleriyle tan›nan ozanlardan sonra âfl›klar da bu temay› fliirlerine konu etmeyi sürdürmüfllerdir. Âfl›k fiiirinde, Köro¤lu ve Dadalo¤lu’nun iyi örneklerini verdi¤i koçaklamalar, kahramanl›¤›n ifllendi¤i koflma tarz›ndaki fliirlerdir. Türk halk fliirinde kahramanl›¤› yer ald›¤› çok say›da fliir türüne örnek vermek mümkündür. Ancak destanlar ve koçaklamalar bile bu teman›n Türk halk fliiri için tafl›d›¤› de¤eri gösterebilecek niteliktedir. Dinî-Tasavvufî Halk fliirinde daha fazla kullan›lan din ve tasavvuf temalar›n› da Türk Halk fiiirinin temel temalar› aras›nda göstermek gerekir. Uygur dönemindeki fliir örneklerinde de görülece¤i gibi, dinin ‹slâmiyet öncesindeki halk fliirinde de önemli bir yeri vard›r. Bu önem, Türklerin ‹slâm dairesine girifliyle varl›¤›n› devam ettirmifl ve ortaya Dinî-Tasavvufî Halk fiiiri gibi bir fliir gelene¤i ç›km›flt›r. Dinin, tasavvuf düflüncesiyle birlikte ele al›nd›¤› bu gelenekteki pek çok naz›m türünde din temas› ele al›nm›flt›r. Di¤er bir ifadeyle din ve tasavvuf temalar›, Türk halk fliirinde çeflitli fliir türlerinin ortaya ç›kmas›n› sa¤lam›flt›r. Yukar›daki temalar›n d›fl›nda Türk halk fliirinde flikâyet temal› fliirlere de rastlamak mümkündür. Âfl›k fiiirinde Tafllama ad› verilen bu fliirlerde insan hayat›ndaki bozukluklar elefltirilir. Yaflamla ilgili tecrübelerin aktar›ld›¤› fliirlerde “ö¤üt”, önemli bir tema olarak karfl›m›za ç›kar. Atasözlerinin yo¤un bir flekilde kullan›ld›¤› bu fliirler, ço¤unlukla e¤itim iflleviyle öne ç›karlar. Görüldü¤ü gibi Türk halk fliirinin genifl bir tema yelpazesi vard›r. ‹nsan yaflam›ndaki hemen her unsur, Türk halk fliirine tafl›nm›flt›r. Bu da halk fliirinde çok çeflitli fliir türlerinin ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Temalara ba¤l› olarak oluflmufl naz›m türleriyle ilgili di¤er ünitelerde ayr›nt›l› bilgiler verildi¤inden burada k›saca temalara de¤inilmifltir.
Dil ve Üslup Türk halk fliirinde kullan›lan dilin, yal›n veya sadece oldu¤u yönünde yayg›n bir kanaat vard›r. Divan fiiiri’nde kaleme al›nm›fl fliirler göz önüne al›nd›¤›nda bu kanaat hakl› bulunabilir. Ancak bu, halk fliirinde tamam›yla basit ve alelade bir dilin kullan›ld›¤› anlam›na gelmemelidir. Hatta Türk halk fliirinde tek bir dil ve üsluptan bahsetmek de mümkün de¤ildir. Anonim Halk fiiirinde kullan›lan dil ve üslupla mutasavv›f flairlerin ve âfl›klar›n kulland›¤› dil ve üslup ayn› olmayabilir. K›sacas› Türk halk fliirinin kendine özgü bir dil ve üslubu vard›r. Bu üslupta hitap edilen kitlenin kulland›¤› dil dikkate al›n›r. Halka hitap eden bir fliirin, halk›n anlayabile-
1. Ünite - Türk Halk fiiirinin Kökeni, Geliflimi ve Genel Özellikleri
ce¤i ve dil ve üslup kullanmas› do¤al bir durumdur. Ancak bunu, basitlik ve baya¤›l›kla kar›flt›rmamak gerekir. fiimdi halk fliirinde kullan›lan dil ve üsluba daha yak›ndan bakal›m. Türk halk fliirinde kullan›lan dil, halk›n anlayabilece¤i bir dildir. Halk flairleri, fliirlerini içinde yetifltikleri kültürel ortam›n elverdi¤i flartlar içinde flekillendirdiklerinden fliirlerini de bu ortamda kullan›lan dildeki kelimelerle olufltururlar. Bu gelenekte Divan fiiiri’ndeki gibi günlük dilde az kullan›lan Arapça ve Farsça kelimeler yerine, anlam› herkesçe bilinen kelimeler tercih edilir. Ancak bu konuda Türk halk fliirinin baz› özel yanlar›n› da belirtmekte fayda vard›r. Örne¤in Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinde kullan›lan dille Âfl›k ve Anonim Halk fiiirlerinde kullan›lan dil ayn› de¤ildir. Mutasavv›f halk flairlerinin kulland›¤› dilde, dinî ve tasavvufî terimler fazlaca yer al›r. Bu fliirin kaynaklar›, hedefi ve hitap etti¤i kitle böyle bir dili zorunlu k›lar (Güzel 1999: 658). Âfl›k fiiirinde de âfl›klar›n yetifltikleri ortamlar ve söyledikleri fliirlerin tür özellikleri de kulland›klar› dili etkileyebilir. Buna ra¤men âfl›klar›n dili de genifl halk kitlelerinin anlayabilece¤i bir niteli¤e sahiptir (Artun 2001: 117). Ancak özellikle âfl›k karfl›laflmalar›nda veya âfl›klar›n hünerlerini sergiledikleri baflka ortamlarda kullan›lan dil, her zamanki dilden farkl› olabilir. Ancak Âfl›k fiiirine aflina kiflilerin ay›rt›na varabilece¤i baz› kelimeler, fliirlere girebilir. Anonim halk fliirinde kullan›lan dil ve üslup, halk›n günlük diline daha yak›nd›r. Türkü ve mani gibi, Türk halk kültüründe yayg›n fliirlerde anlam› ve söyleyifli zor kelimeler ve terimler yerine toplumun en alt›ndaki kiflilerin de anlayabilece¤i kelimelere yer verilir. Türk halk fliirinde, deyimlere ve atasözlerine s›kça yer verilir. Bu durum, halk flairlerinin kimli¤iyle iliflkilidir. Halk kültürünün içinde yetiflmifl, halk›n ra¤bet etti¤i söz kal›plar›n› kullanm›fl ve hatta bunlara yenileri eklemifl kifliler olan halk flairleri, fliirlerinde bu birikimlerini kullanm›fllard›r. Bu bak›mdan Türk halk fliiri dairesinde de¤erlendirilen fliirlerin pek ço¤unda deyimlere ve atasözlerine rastlamak mümkündür. Kaygusuz Abdal’dan al›nan afla¤›daki beyitte bir atasözü kullan›lm›flt›r: “Su görmeden etegün çemrenürsin Meger sen bülbüli leglek sanurs›n” (Güzel 1999: 677). Âfl›k fiiirinde de âfl›klar, deyimlere ve atasözlerine s›kça baflvururlar. Özellikle ö¤üt temal› fliirlerde atasözlerine daha fazla rastlan›r (Artun 2001: 120-121). Genel anlamda Türk halk fliirinde özelde Âfl›k fiiirinde, atasözlerinin ve deyimlerin kullan›m›, flairin tercihi ve yetene¤iyle ilgilidir. Atasözlerinin ve deyimlerin anlam›n› ve kullan›ld›¤› flartlar› bilen halk flairleri, bunlara daha fazla baflvururlar. Türk halk fliirinde yerel kelimelere ve söyleyifllere rastlanabilir. Di¤er bir ifadeyle halk fliirinde, Divan fiiiri’nde oldu¤u gibi standart bir dil kullan›lmaz. Halk flairlerinin yetifltikleri ortama göre a¤›z özellikleri ve yerel kelimeler, fliirlerde yer alabilir. Halk flairlerinin dil yetenekleri ve imkânlar›, ait olduklar› kültürel ortam içinde flekillendi¤inden yerel unsurlar›n halk fliirinde görülmesi do¤al bir durumdur. Kaygusuz Abdal’›n afla¤›daki dörtlü¤ü, do¤rudan konumuzla ilgilidir: “Âfl›k oldum zangadak Irlayuban fingedek Yârum ö¤ütler beni Yanramag›l bangadak” (Güzel 1999: 678). Âfl›klar aras›nda da yerel kelimelerden ve a¤›z özelliklerinden faydalanma gelene¤i oldukça yayg›nd›r. Önde gelen âfl›klardan Karaca O¤lan, fliirlerinde çok say›da yerel kelimeye yer vermifltir (Sakao¤lu 2004: 653-665). Karaca O¤lan’›n d›fl›n-
21
22
Türk Halk fiiiri
da geçmifl dönem ve günümüz âfl›klar›nda da yerel dilden faydalanma söz konusudur. Karaca O¤lan’dan ald›¤›m›z afla¤›daki dörtlükte deve yavrusu anlam›na gelen “taylak” kelimesi yerel bir kelimedir: “Engininden yükse¤ine ç›k›lmaz Kaplan girse meflelerin sökülmez Kumafl yüklü tor tayla¤›n çekilmez Evleri sürgüne gitti yaylan›n” (Sakao¤lu 2004: 537). Buna benzer çok say›da yerel kelimeyi ve söyleyifli fliirlerine tafl›yan Karaca O¤lan’›n, fliirlerindeki bu kelimelerin sözlü¤ünü oluflturma çal›flmaklar› da yap›lm›flt›r (Sakao¤lu 2004: 666-741). Halk fliirinde benzetme baflta olmak üzere, yineleme, telmih, istiare ve nida gibi anlam ve söz sanatlar› da kullan›l›r. fiiirde sanatl› söyleyifllere s›k s›k baflvurulmas› durumu, halk flairlerinde de vard›r. Ancak burada bir noktaya dikkat çekmek gerekir. Halk flairlerinin kulland›klar› söz ve anlam sanatlar›, manay› zorlayan bir yap›da de¤ildir. Dilin do¤al söyleyifl kurallar› çerçevesinde manay› zora sokmadan yap›lan sanatlar halk fliirinde kullan›l›r (Güzel 1999: 670-676, Artun 2001: 122). Sonuç olarak Türk halk fliirinin dil ve üslup özellikleri, fliirlerin yarat›c›lar› ve dinleyicilerine göre flekillenmifltir. Baflka bir ifadeyle halk flairlerinin fliir söyleme yetenekleri, fliirlerin söyledikleri ortamlar, söylenme flekilleri ve dinleyicileri, dil ve üslubu tayin etmifltir. Halk flairleri, gelenekten ald›klar› kurallara ba¤l› olarak hitap ettikleri kitlenin kültür seviyesini de dikkate alarak bir üslup gelifltirmifllerdir. Bu üslupta günlük dilde yayg›n olarak kullan›lan kelimeler, atasözü ve deyimler; geleneksel flekil özellikleri, sanatlar ve anlat›m tarzlar› bulunmaktad›r. SIRA S‹ZDE
4
Uzun bir geçmifle sahip halk fliirinin günümüzdeki durumuyla ilgili ne söyleyebilirsiniz? SIRA S‹ZDE Örne¤in sizin yaflad›¤›n›z dünyada halk fliirine rastl›yor musunuz?
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
1. Ünite - Türk Halk fiiirinin Kökeni, Geliflimi ve Genel Özellikleri
23
Özet
N A M A Ç
1
N AM A Ç
2
Halk fliirini tan›mlayabilmek. Halk fliiri, ‹slâmiyet öncesi ve sonras› olmak üzere iki k›sma ayr›l›r. ‹slâmiyet öncesindeki fliirler, daha çok dini ve sosyal içerikli baz› törenlerde icra edilmifl fliirlerdir. Bu dönemle ilgili ilk fliirler, Uygur ve Karahanl› dönemlerindeki yaz›l› kaynaklarda yer almaktad›r. ‹slâmiyet’ten sonraki halk fliiri ise “Anonim Halk fiiiri”, “Dinî-Tasavvufî Halk fiiiri” ve “Âfl›k fiiiri” olmak üzere üç k›sma ayr›l›r. K›sacas› halk fliiri kapsam›na, halk kültüründe yetiflmifl ozanlar›n ve âfl›klar›n söyledikleri fliirler ve söyleyeni belli olmayan (anonim) fliirler girmektedir. Halk fliirinin kökenini aç›klayabilmek. Halk fliirinin ortaya ç›k›fl›nda dini törenlerin önemli bir yeri vard›r. Tanr›’ya kurban kesmek, ölen birisinin ruhunu di¤er dünyaya göndermek veya hasta olan birisini sa¤altmak gibi amaçlarla “kam”, “baks›”, “ozan” ve “oyun” gibi adlar tafl›yan tiplerin düzenledikleri törenlerde fliir ve müzik bir arada yer alm›flt›r. Kutsal güçleri etkilemek için bu törenlerde söylenen ahenkli sözler, halk fliirinin ilk örnekleridir. Kamlar›n ve ozanlar›n fliir söyledi¤i bu törenlerin belli bafll›lar›, “fleylan/flölen”, “s›g›r” ve “yu¤”dur. “fieylan/flölen”, O¤uz Türklerinin kurban törenlerine verilen add›r. Dini bir içeri¤i olmakla birlikte, O¤uz boylar› aras›ndaki iletiflim ve düzeni sa¤lamas›yla sosyal bir içerik de kazanm›fl olan bu törenlerde ozanlar kopuzla halk fliirinin ilk örneklerini vermifllerdir. Y›l›n belli zamanlar›nda düzenlenen avlar için kullan›lan “s›g›r” törenlerinde de fliire özel bir yer ayr›lm›flt›r. Eski Türklerde ölenlerin ard›ndan düzenlenen “yu¤” törenleri, genellikle ölüm konulu halk fliiri örneklerinin oluflumuna zemin haz›rlam›flt›r.
N A M A Ç
3
Halk fliirinin ilk flairlerini listeleyebilmek ve fliirleri de¤erlendirebilmek. Türk halk fliiriyle ilgili ilk terimler, Budist ve Manihesit Uygurlar›n fliir metinlerinde ve Dîvânü Lûgati’t-Türk adl› eserde yer al›r. Uygur ve Karahanl› dönemine ait fliir kaynaklar›nda karfl›m›za ç›kan ilk terim, “koflug”dur. Kelime, fliir anlam›n›n yan› s›ra, naz›m flekli anlam›nda da kullan›lm›flt›r. “Kojan”, “takflut” ve “takmak” terimleri de fliir yerine kullan›lm›fl kelimelerdir. “Ir/y›r” ise dönemin kaynaklar›nda “y›r kofl-” (koflma, türkü düzmek), “y›r koflul-” (manzume yap›lmak, fliir düzülmek), “y›r” (gazel, ›r), “y›r y›rla-” (›r, flark› söylemek), “y›rla-” (›r ›rlamak), “y›ragu” (çalg›c›, flark›c›, ça¤›r›c›) gibi flekillerde yer alm›fl ve fliir anlam›n› tafl›m›flt›r. “Kü¤”, fliirin ölçüsü ve ezgisi; “fllok”, fliir ve manzume; “padak”, m›sra; “kavi”, fliirle nesir aras› bir üslup; “bafl/baflik” ise ilahi için kullan›lm›fl fliir terimleridir. Halk fliirinin ilk flairleri din adaml›¤›n›n yan› s›ra büyücülük, hekimlik, müzisyenlik ve flairlik yetenekleri bulunan kamlar ve ozanlard›r. Ancak bunlar›n isimleri ve fliirleriyle ilgili bilgiler sözlü gelenekte kald›¤›ndan günümüze ulaflmam›flt›r. Bu yüzden halk fliirinin ad› belli ilk flairleri Uygur ve Karahanl› dönemlerine aittir. “Apr›nçur Tigin”, “Kül Tarkan”, “Ki-ki”, “Pratyaya-fiiri”, “As›g Tutung”, “Ç›suya Tutung”, “Kal›m Keyfli”, “Çuçu”, adlar› bilinen ilk flairlerden baz›lar›d›r. ‹lk halk fliiri örnekleri Uygur dönemine aittir. Budizm’i ve Maniheizm’i kabul eden Uygurlar, bu dinle ilgili çok say›da fliiri çeviri yoluyla Uygur kültürüne kazand›rm›fllard›r. Maniheist Uygurlardan kalma fliirler, So¤dcadan ve baz› ‹ran dillerinden tercüme edilmifl dini metinler, tövbe dualar›, hikâyeler ve aflk fliirlerinden ibarettir. Maniheist Uygurlardan kalma sekiz adet fliir vard›r. Bunlar›n üçü ilahi, ikisi övgü, biri ölüm ve cehennem tasviri, di¤eri de aflk fliiridir. Budist Uygurlardan kalan fliirlerin tamam› dini içeriklidir. fiiirlerin baz›lar› tercüme olmakla birlikte Budist Uygurlar›n fliirleri büyük oranda telif, yani Uygur halk flairlerine aittir. Budist Uygur fliirinde “Otuz befl Budaya sayg›”, “Hikmet erdemi”, “Maitreya övgüsü” gibi fliirler, tövbe dualar›, hatime dualar›, ölüm ve dünyan›n fanili¤iyle ilgili baz› manzumeler, anne babaya sayg› ve sevgi ifade eden fliir parçalar› yer almaktad›r.
24
N AM A Ç
4
Türk Halk fiiiri
Halk fliirinin temel özelliklerini analiz edebilmek. Türk halk fliirinin kendine has baz› özellikleri vard›r. Bu özellikler halk fliirini, di¤er edebiyat geleneklerinden ay›r›r. Halk fliirinin naz›m birimi dörtlüktür. Bunun m›sra veya beyit oldu¤unu söyleyenler olmuflsa da geçmiflten günümüze halk fliiri örneklerinin büyük oranda dörtlük esas›na göre söylenmifl olmas› ve fliirlerin m›sra kümelenmesi aç›s›ndan dörtlük esas›na dayal› olmas›, halk fliirinde dörtlük naz›m biriminin kullan›ld›¤›n› göstermektedir. Türk dilinin do¤al yap›s›ndan ortaya ç›km›fl olan hece ölçüsü, halk fliirinde en fazla kullan›lan ölçüdür. ‹ki hece ile yirmi hece aras›nda de¤iflen kal›plar› olan bu ölçünün yedili, sekizli ve on birli kal›plar› s›kl›kla kullan›lm›flt›r. Hece ölçüsü, m›sralardaki hecelerin say›sal aç›dan denkli¤i anlam›na gelmektedir. Aruz veznindeki “takti’”ler gibi hece ölçüsünde de duraklar vard›r. Geleneksel kurallara göre belirlenen duraklar, fliirdeki ahengi artt›rd›¤› gibi tekdüzeli¤i de ortadan kald›r›rlar.
Halk fliirinde kafiye (uyak) yerine “ayak” tabiri kullan›l›r. Ayak, halk fliirinde as›l kafiyenin de ad›d›r. fiiirin fleklini ve muhtevas›n› tayin eden dörtlüklerin son m›sralar›nda bulunan ayaklar, özellikle âfl›klar aras›nda son derece önemlidir. Âfl›klar aras›ndaki fliir karfl›laflmalar›nda ve at›flmalarda “ayak açmak”, “ayak uydurmak”, “dar ayak” ve “kapan›k ayak” gibi çok say›da terim ortaya ç›km›flt›r. Halk fliirinin sese dayal› bir kafiye anlay›fl› vard›r. Halk fliirinde, yaz›l› edebiyatlarda oldu¤u üzere, kelimelerin yap›sal özelliklerine göre de¤il, fonetik de¤erlerine göre kafiye yap›l›r. Yap›lan kafiyelerin büyük ço¤unlu¤u tek ses benzerli¤ine dayal›, yani yar›m kafiyedir. Bunun yan› s›ra tam kafiye, zengin kafiye, cinas kafiye gibi di¤er kafiye çeflitlerine de rastlanabilir. Kafiyeler kadar halk fliirinde ahengin sa¤lanmas›nda rediflerin de etkisi vard›r. Pek çok halk flairi, sadece rediflerle m›sra sonlar›ndaki ahengi yakalam›flt›r. Halk fliirinin genifl bir konu da¤arc›¤› vard›r. Baflta kahramanl›k, aflk, gurbet, ayr›l›k, ölüm, din, tasavvuf ve toplumsal olaylar olmak üzere halk flairlerinin fliir konusu olarak seçtikleri hemen her konu halk fliirinde kullan›lm›flt›r. Halk fliirindeki konular, hayat›n içinden ve ayn› zamanda toplumun genelini ilgilendiren durum, olay ve olgularla ilgilidir.
1. Ünite - Türk Halk fiiirinin Kökeni, Geliflimi ve Genel Özellikleri
25
Kendimizi S›nayal›m 1. ‹slâmiyet öncesi halk fliiri ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. fiiirler; “ozan”, “kam”, “baks›” ve “flaman” naml› kiflilerce “kopuz” eflli¤inde söylenirdi. b. Av törenlerinde (s›g›r), genel e¤lencelerde (flölen) ve yas törenlerinde (yu¤) söylenirdi. c. Bu fliirlerin yaz›l› kayd› yoktur. d. Yaz›n›n henüz pek kullan›lmad›¤› dönemlerde oluflmufllard›r. e. Bu dönem fliirlerine “koflug”, “sagu” ve “destan” gibi adlar verilmifltir. 2. Afla¤›dakilerden hangisi ‹slâmiyet öncesi halk fliirini temsil eden tiplerden biri de¤ildir? a. Kam b. Baks› c. Ozan d. Oyun e. Lama 3. O¤uz Türklerinin kurban keserek ziyafet verdi¤i ve ozanlar›n fliirler söyledi¤i törenlere ne ad verilir? a. S›g›r b. Yu¤ c. fiölen d. Kurultay e. Sohbet 4. Eski Türklerde ölenlerin ard›ndan düzenlenen ve ölüm temal› fliirlerin söylendi¤i törenlere ne ad verilir? a. fiölen b. S›¤›r c. Sohbet d. Yu¤ e. Divan 5. ‹slâmiyet öncesinde, sevgi, do¤a, yi¤itlik gibi konular›n ifllendi¤i, törenlerde kopuz eflli¤inde söylenen, dörtlüklerden kurulu, hece ölçüsünün kullan›ld›¤› ve koflmay› and›ran fliirlere ne ad verilir? a. Sagu b. Koflug c. Destan d. ‹lahi e. Mani
6. Dîvânü Lûgati’t-Türk’teki halk fliiri örnekleriyle ilgili afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r? a. fiiirlerin büyük ço¤unlu¤u dörtlüklerden oluflur. b. Hece ölçüsünün kullan›ld›¤› fliir say›s› daha fazlad›r. c. fiiirlerde kahramanl›k, aflk, do¤a ve ölüm gibi konular ifllenmifltir. d. fiiirlerin hangi flairlerce söylendi¤i bilinmektedir. e. fiiirlerin bir k›sm›nda aruz ölçüsü kullan›lm›flt›r. 7. Türk halk fliirinin naz›m birimine ne ad verilir? a. M›sra b. Beyit c. Dörtlük d. Üçlük e. Befllik 8. Halk fliirindeki kafiye ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Sese dayal› bir kafiye vard›r. b. Kafiye karfl›l›¤› olarak “ayak” kelimesi kullan›l›r. c. Daha çok yar›m kafiye kullan›l›r. d. Kafiyelerin büyük ço¤unlu¤u m›sra sonlar›ndad›r. e. Halk fliirinde cinasl› kafiye görülmez. 9. Afla¤›dakilerden hangisi halk fliirinin özelliklerinden biride¤ildir? a. Hece ölçüsünün kullan›lmas› b. Dörtlüklerden oluflmas› c. Genellikle yar›m kafiyenin kullan›lmas› d. Sade ve duru bir Türkçenin kullan›lmas› e. Halk flairlerinin yüksek zümreye mensup olmas› 10. Halk fliiri ile ilgili afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r? a. Halk fliiri örneklerinin tamam›nda mahlâs vard›r. b. ‹slâmiyet öncesinden gelen baz› flekil özellikleri vard›r. c. Söyleyenleri halk kültürüne mensup oldu¤undan dilleri halk›n diline yak›nd›r. d. Daha çok müzik eflli¤inde söylendi¤inden pek çok türün ezgisi vard›r. e. Baz› ürünlerin söyleyeni belli de¤ildir.
26
Türk Halk fiiiri
Okuma Parças› Halk fiiiri Hakk›nda K›sa Bilgiler Türk Halk Edebiyat›’nda naz›m, anonim ve ferdî olmak üzere iki kolda toplanabilir. Anonim olanlar bafllang›çta bir kifli taraf›ndan söylenmifl veya yaz›ya geçirilmifl, cemiyetin ortak duygu, düflünce, terbiye ve tefekkürünü aksettiren kolektif mahsullerdir. Bunlar sözlü gelenekte yaflad›klar›, zamana ve muhite göre de¤iflikliklere u¤rad›klar› için tam bir sanat seviyesine ulaflamam›fllard›r. Ancak bu mahsullerden baz›lar›n›n ferdi eserlerden keyfiyet bak›m›ndan üstün olduklar› söylenebilir. Türk Halk Edebiyat›’nda bir “bütün” teflkil eden nazm›n ikinci kolunu sanat seviyesine ulaflm›fl eserler teflkil etmektedir. Bu eserler, umumiyetle ananenin getirdi¤i tekni¤e ba¤l› olarak halk›n anlayaca¤›, tabii, sade bir dille yeni inanç, fikir ve ülküleri beflerî temlerle birlikte ifllemifllerdir. ‹slâmiyet’i kabulden önce Mani ve Burkan kültür çevrelerinde yetiflen Aprinçur Tigin, Kül Tarkan, S›ngku Seli Tutung, Ki-ki, Pratyaya-fiiri, As›¤ Tutung, Ç›suya Tutung, Kal›m Keyfli gibi flairler yan›nda 11. as›rda Dîvânü Lûgat-it Türk’teki malzemeden bir k›sm›n›n kendisine ait olaca¤› tahmin edilen Çuçu’ya; Yusuf Hâs Hâcib’in Kutadgu Bilig’te; Yüknekli Edib Ahmed’in Atabetü’l Hakay›k’ta, Ahmed Yesevî’nin Dîvân’›nda ve Ali’nin 730/1232 y›l›nda yazd›¤› Yusuf ve Züleyha’da kulland›¤› ve yine Uzunköprü’de bulunmufl, Hârezm sahas› edebî diline girebilecek manzum O¤uz destan› parças›nda görülen millî vezin ve flekillerle söylenmifl mahsullere bakarak birçok sanatkâr›n yetiflti¤ini kabul etmek lâz›md›r. Ancak bu ozanlar›n adlar›n› bugün için tespit mümkün olmam›flt›r. 12. as›rda Türkistan’da ‹slâmî bilgi, ahlâk ve tasavvuf prensiplerini genifl halk kitlelerine ö¤retip telkin eden Ahmed Yesevî ve halifeleri bu ananenin bilinen flairleridir. Tasavvuf, Türkler aras›nda Ahmed Yesevî’den ad›n› alan “Yesevîlik” flekli ile yay›ld›ktan sonra, birçok dervifller ve ozanlar, 11. as›rdan itibaren devam eden ak›nlar›n ve muhaceretlerin kap›s›ndan Anadolu’ya geldiler. 13. as›rda Anadolu’da siyasî ve iktisadî buhranlar›n haz›rlad›¤›; dinî-tasavvufî fikirlerden g›das›n› alan bir zemin üzerinde Mevlâna ve Yunus Emre gibi iki büyük flahsiyet yetiflti. Klâsik ‹slâm kültürüne ba¤l› bu flahsiyetlerden birincisi Farsça söyledi¤i veya yazd›¤›, ay› zamanda bir k›sm› millî vezin ve flekillere ba¤l› manzumeleri ile genifl halk kitleleri üzerinde büyük tesir yapt›. Sözlü geleneklerle, cönk ad› verilen defterlerle, âfl›klar›n haf›zalar› ile, baz› tarihi kay›tlarla ve divanlarla az çok bilgi edinebildi¤imiz saz fliirinin ilk devirleri hak-
k›nda tam bilgimiz yoktur. Divan edebiyat› mensuplar›n›n bu fliiri yaratan flairlere düflmanl›k beslemesi, tezkirelerinde onlar›n biyografilerine ve eserlerine yer vermemeleri yüzünden de 16. as›rdan Karacao¤lan, Kerem Dede, Kul Mehmet, Öksüz Ali, Hayalî, Bahflî, Amutlu, Ç›rpanl›, Kul Çulha, Koro¤lu ve Köro¤lu gibi baz›lar›n› üç befl fliiriyle tan›mak zorunday›z. Destan, türkü, koflma, varsa¤›, koçaklama, a¤›t vb. gibi tür ve flekillerde eser veren birço¤u asker oca¤›ndan yetiflme bu âfl›klar›n teknik itibariyle zay›f olduklar› görülür. Adeta haz›rl›k devri karakteri gösteren bu as›rdan sonra Türk saz fliirinin alt›n devrine ulaflt›¤›n› görüyoruz. Kemiyet ve keyfiyet itibariyle saz fliiri en büyük flairlerini 17. as›rda yetifltirmifltir. fiöhreti çok yayg›n ikinci Karacao¤lan gibi üç befl âfl›k müstesna, divan fliirinin dil, zevk ve esteti¤inden bir hayli unsurlar alm›fllard›r. Bununla beraber halk flairi hâkim vas›flar›n› kaybetmemifllerdir. Âfl›k Ömer, Gevherî, Kâtibî, Kay›kç› Kul Mustafa, fiahino¤lu, Kâtip Ali, Karacao¤lan, Âfl›k, Gazi Âfl›k Hasan, Üsküdarî, Âfl›k Halil, Benli Ali, Âfl›k Mehmet, belli bafll› flahsiyetlerdir. 18. as›rda geçen asra nisbetle büyük âfl›klar yetiflmemifltir. Ananeye uygun olarak diyar diyar dolaflan ve halk muhitlerinin fliir zevkini temsil ederek estetik heyecanlar›na cevap veren âfl›klar aras›nda Kaba Sakal Mehmet, Levnî, K›ymetî, Nuri, Ermeni Vartan ve Mecnunî kayda de¤er. 19. as›rda bir k›sm› saz çalmad›¤› için “kalem fluaras›” ad›n› da alan âfl›klar›n keyfiyet bak›m›ndan 18. as›r flairlerinden üstün olduklar› bir gerçektir. Divan edebiyat› tesirini bir hayli aksettiren, genifl ve devaml› flöhret kazanan Bayburtlu Zihnî, Dertli, Seyrânî, Tokatl› Nuri ve Erzurumlu Emrah d›fl›nda Ruhsatî, Sümmânî, Celâlî, Muhibbî ve afliret flairleri Dadalo¤lu, Deliboran, Beyo¤lu, Seyyit Osman vb. say›labilir. Bu as›rdan sonra Tanzimat hareketinin ve dolay›s›yla mekteplerin, matbaan›n, yollar›n teknik imkânlar›n mesela radyo ve televizyonun halk fliiri ananesini söndürmesine ra¤men Mazlûmî, Kahraman, ‹rflâdî, Meslekî, Tâlibî, Dizârî, Karamanl› Gufrânî gibi sanatkârlar dikkate de¤er flahsiyetlerdir. Âfl›k teflkilat›n›n ehemmiyetini kaybetti¤i zaman›m›zda bu fliir, Âfl›k Ali ‹zzet’le Âfl›k Veysel’i yetifltirmifltir. Âfl›k Veysel’in 17. ve 19. as›r flairlerinden keyfiyet bak›m›ndan düflük olmad›¤›n› söyleyebiliriz. Kaynak: fiükrü Elçin, Halk Edebiyat›na Girifl, Ankara: Akça¤ Yay›nlar›, 7-11, 1993.
1. Ünite - Türk Halk fiiirinin Kökeni, Geliflimi ve Genel Özellikleri
27
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
1. c
S›ra Sizde 1 Bu sorunun cevab› halk kelimesinde gizlidir. Baflka bir ifadeyle halka nas›l bakt›¤›m›zla ilgilidir. E¤er Dinî-Tasavvufî Halk fiiiri ve Âfl›k fiiirinin, “halk” ad›n› verdi¤imiz kitleye hitap etti¤ini düflünürsek bu gelenekleri halk fliiri terimi alt›nda toplayabiliriz. Çünkü hem DinîTasavvufî Halk fiiiri hem de âfl›k fliiri do¤rudan halk kültürüyle ilgili geleneklerdir. fiiirlerde kullan›lan konular, naz›m flekilleri ve türler, do¤rudan Türk halk fliirinden al›nm›flt›r. Ayr›ca bu fliirleri söyleyen Yunus Emre ve Karacao¤lan gibi halk flairleri, halk kültürüne mensup olduklar› gibi fliirlerini ayr›, özel bir zümreye de¤il, genifl bir halk kitlelerine söylemifllerdir. Bu yüzden halk fliirinin kapsam›na bu flairleri ve fliirlerini de almak do¤ru bir yaklafl›md›r.
2. e 3. c 4. d 5. b 6. d
7. c 8. e 9. e
10. a
Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Halk fiiirinin Kökeni” ve “Halk fiiiriyle ‹lgili ‹lk Terimler, fiairler ve fiiirler” konular›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Halk fiiirinin Kökeni” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Törenler ve fiiir” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Törenler ve fiiir” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “‹lk Terimler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Dîvânü Lûgati’t-Türk ve Halk fiiiri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “ Naz›m Birimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Kafiye ve Redif” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Halk fiiirinin Genel Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Halk fiiirinin Genel Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2 Bilindi¤i gibi Türk kültürünün erken devirlerinde sözlü kültürün hâkimiyeti vard›r. Yaz›y› daha sonraki dönemlerde kullanan Türk kültürü, bilgi ve deneyimlerini saklamak ve di¤er nesillere aktarabilmek için insan haf›zas›n› kullanm›flt›r. Haf›zan›n çal›flma prensiplerine bak›ld›¤›nda ölçülü ve ahenkli yap›lar› daha rahat depolad›¤› görülür. Bu yüzden sözün kal›c› olmas› ve daha rahat aktar›labilmesi için ister istemez flekil ve yap› aç›s›ndan baz› kal›plara girmesi gerekmifltir. Bu da zamanla dilde ölçülü ve ahenkli metinlerin oluflumunu sa¤lam›flt›r. Bu konuda en iyi örnekler, atasözleridir. Atasözlerinde gereksiz kelimenin bulunmamas› ve hatta ölçülü ve ritmik bir yap›n›n hâkim olmas›, bu durumun aç›k delilidir. S›ra Sizde 3 Kâflgarl› Mahmut, Türk dili, edebiyat› ve kültürüyle ilgili önemli bilgilerin bulundu¤u eserini yazmadan önce dönemin Türk boylar›n› gezerek onlar›n yaflam tarzlar›n›, dillerini ve edebiyat›n› daha yak›ndan takip edebilmek için uzun bir seyahate ç›km›flt›r. Kâflgarl›’n›n, Do¤u Türkistan’da bulunan Kâflgar’dan K›r›m’a kadar olan bölgeyi gezdi¤i söylenmektedir. Dîvânü Lûgati’t-Türk’te yer alan fliirlerin bu dönemde Kâflgarl› taraf›ndan sözlü gelenekten derlenmifl oldu¤unu tahmin etmekteyiz.
28
Türk Halk fiiiri
Yararlan›lan Kaynaklar S›ra Sizde 4 Halk fliiri, flüphesiz radyo, televizyon ve internet gibi teknolojilerin bulunmad›¤› dönemlerde daha canl›yd›. Sözlü gelene¤in yan› s›ra yaz›l› ve sanal kültürün de geliflmesiyle halk fliirinin kullan›m alanlar›nda baz› gerilemeler olmufltur. Ancak bütün bunlar, halk fliirinin toplum hayat›ndan tamamen çekildi¤ini göstermez. Halk fliiri örnekleri bugün radyo, televizyon ve internet arac›l›¤›yla eskiye nazaran çok daha genifl alanlara yay›labilmektedir. Dü¤ün ve h›drellez gibi genifl kat›l›ml› tören ve kutlamalarda halk fliiri ürünleri varl›¤›n› korumaktad›rlar. K›sacas›, geçmifl dönemlere göre biraz daha az olmakla birlikte günümüzde de yeni halk fliiri örnekleri yarat›lmaya, aktar›lmaya ve kullan›lmaya devam etmektedir.
Aça, M. (2007). “Güney Sibirya Türklerinde Ava Destanc› ve Masalc› Götürme Gelene¤i”. Türklük Bilimi Araflt›rmalar›. 21, Bahar, 7-16. Arat, R. R. (1991). Eski Türk fiiiri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›. Artun, E. (2001). Âfl›kl›k Gelene¤i ve Âfl›k Edebiyat›. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›. Dilçin, C. (1983). Örneklerle Türk fiiir Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay›nlar›. Dizdaro¤lu, H. (1969). Halk fiiirinde Türler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay›nlar›. Elçin, fi. (1990). Türkiye Türkçesinde Mâniler. Ankara: Türk Kültürünü Araflt›rma Enstitüsü Yay›nlar›. Elçin, fi. (1999). Âfl›k Ömer. Ankara: Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›. Ergun, M. (1997). “Kofluk ve Takmak Terimleri Üzerine”. V. Milletleraras› Türk Halk Kültürü Kongresi Halk Edebiyat› Seksiyon Bildirileri I. Ankara: Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›, 225-230. Gözayd›n, N. (1989). “Anonim Halk fiiiri Üzerine”. Türk Dili Türk fiiiri Özel Say›s› III (Halk fiiiri). LVII(445450), Ocak-Haziran, 1-104. Günay, Umay (1993). Türkiye’de Âfl›k Tarz› fiiir Gelene¤i ve Rüya Motifi Ankara: Akça¤ Yay›nlar›. Güzel, A. (1989). “Tekke fiiiri”. Türk Dili Türk fiiiri Özel Say›s› III (Halk fiiiri). LVII(445-450), Ocak-Haziran, 251-454. Güzel, A. (1999). Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›. Güzel, A. (2009). Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat› El Kitab›. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›. Karaer, M. N. (1988). Karacao¤lan. Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Yay›nlar›. Kaya, D. (1999). “Âfl›k fiiirinde Ayakla ‹lgili Problemler”. Türklük Bilimi Araflt›rmalar›. 8, 335-348. Köprülü, F. (1966a). “Sazflâirleri: Dün ve Bugün”. Edebiyat Araflt›rmalar›. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›, 165-193. Köprülü, F. (1966b). “Türk Edebiyat›n›n Menfle’i”. Edebiyat Araflt›rmalar›. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›, 49-130. Onay, A. T. (1996). Türk fiiirlerinin Vezni. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›. Sakao¤lu, S. (1985). “Dîvânü Lûgat-it-Türk’ün Halk Edebiyat› Aç›s›ndan Tafl›d›¤› De¤er”. Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Araflt›rma Dergisi. 13, 301-319.
1. Ünite - Türk Halk fiiirinin Kökeni, Geliflimi ve Genel Özellikleri
Sakao¤lu, S. (1989). “Türk Saz fiiiri”. Türk Dili Türk fiiiri Özel Say›s› III (Halk fiiiri). LVII(445-450), OcakHaziran, 105-250. Sakao¤lu, S. (1991). “Dîvânü Lûgat-it-Türk ve Türk Halk fiiiri”. Türk Dili Araflt›rmalar› Y›ll›¤› Belleten. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay›nlar›, 97-117. Sakao¤lu, S. (1999). “Koflma Tasnifine Yeni Bir Yaklafl›m”. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 5, 103-113. Sakao¤lu, S. (2004). Karaca O¤lan. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›. Tekin, T. (1986a). “‹slâm Öncesi Türk fiiiri”. Türk Dili Türk fiiiri Özel Say›s› I (Eski Türk fiiiri). LI(409), Ocak, 3-42. Tekin, T. (1986b). “Karahanl› Dönemi Türk fiiiri”. Türk Dili Türk fiiiri Özel Say›s› I (Eski Türk fiiiri). LI(409), Ocak, 81-157. Tekin, T. (1989). XI. Yüzy›l Türk fiiiri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay›nlar›.
29
2
TÜRK HALK fi‹‹R‹
Amaçlar›m›z
N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Türk halk fliirinde tür ve flekli tan›mlayabilecek; Anonim Halk fiiirindeki tür ve flekillerin özelliklerini aç›klayabilecek; Âfl›k fiiirindeki tür ve flekillerin özelliklerini listeleyebilecek; Dinî-Tasavvufî Halk fiiirindeki tür ve flekillerin özelliklerini analiz edebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • • • •
Naz›m Türü Naz›m fiekli Konu Ezgi
• • • •
‹fllev Hacim Kafiye Örgüsü Ölçü
‹çindekiler
Türk Halk fiiiri
Türk Halk fiiirinde Tür ve fiekil
• HALK fi‹‹R‹NDE NAZIM fiEKL‹ VE NAZIM TÜRÜ • ANON‹M HALK fi‹‹R‹NDE fiEK‹L VE TÜR • ÂfiIK fi‹‹R‹NDE fiEK‹L VE TÜR • D‹NÎ-TASAVVUFÎ HALK fi‹‹R‹NDE fiEK‹L VE TÜR
Türk Halk fiiirinde Tür ve fiekil HALK fi‹‹R‹NDE NAZIM fiEKL‹ VE NAZIM TÜRÜ Naz›m fiekli Türk halk fliiri dairesinde yer alan fliirler, gelene¤in belirledi¤i baz› naz›m flekilleriyle söylenirler. Her naz›m fleklinin kendine has özellikleri vard›r. Naz›m fleklini oluflturan unsurlar, fliirin d›fl unsurlar›d›r. fiiiri belirli bir düzen içine sokan özelliklerdir. K›sacas› naz›m fleklini; kafiye örgüsü, naz›m birimi, vezin ve fliirin hacmi belirler. Özellikle kafiye örgüsü ve hacim, naz›m fleklini belirlemede oldukça ifllevseldir. fiimdi naz›m fleklinin bu unsurlar›na daha yak›ndan bakal›m. Kafiye Örgüsü: fiiirdeki m›sralar›n kümelenme fleklinden oluflan kafiye örgüsü, naz›m flekilleri için ay›r›c› bir özellik konumundad›r. Kafiyelerin düzenine göre bak›ld›¤›nda halk fliirinde kullan›lan “mani” ve “koflma” naz›m flekilleri kendilerine özgü baz› kurallara sahiptirler. Örne¤in mani naz›m fleklinin kafiye örgüsü “aaxa”d›r. Böyle bir kafiye düzeni, maniye hast›r. Baflka bir naz›m fleklinde bu düzen kullan›lamaz. Bu yönüyle mani naz›m flekli koflmadan ayr›l›r. Çünkü koflman›n kafiye örgüsü, ilk dörtlükte farkl› flekillerde olmakla birlikte, genellikle “abab cccb çççb dddb” fleklindedir. Böyle bir kafiye örgüsü de sadece koflma naz›m fleklinde bulunmaktad›r. K›sacas›, mani ve koflmay› müstakil bir naz›m flekli yapan özelliklerin bafl›nda kafiye örgüsü gelir. Hacim: fiiirin naz›m birimi say›s› anlam›na gelen hacim, fliirin uzunlu¤u ve k›sal›¤› ile ilgilidir. Örne¤in bir fliirin üç dörtlük veya befl dörtlük oldu¤unu belirtmek, onun hacmine yönelik bir de¤erlendirmedir. Hacim de naz›m flekillerinin belirlemesinde kullan›lan önemli k›staslardan birisidir. Halk fliirinin naz›m flekillerinden olan maniyi ele ald›¤›m›zda onun hacminin genellikle tek dörtlükten ibaret oldu¤unu görürüz. Maninin bu özelli¤i, onu koflma ve destan naz›m flekillerinden ay›r›r. Çünkü koflman›n hacmi 3-5 dörtlük iken destan›n ise 7-8 dörtlükten bafllay›p 150 dörtlü¤ü bulabilen bir hacmi söz konusudur. Ayn› flekilde koflman›n da kendine özel bir hacmi vard›r. Bu hacim onu mani ve destandan farkl› bir naz›m flekli yapar. Destan› ayr› bir naz›m flekli yapan, onun hacmidir. Destan›n naz›m birimi, ölçüsü ve kafiye örgüsü koflma ile benzerdir. Destanlar, koflmalar gibi k›sa fliirler de¤ildir. 3-5 veya 6-7 dörtlü¤e kadarki fliirlerin naz›m flekli koflma olabilmektedir, ancak daha fazla dörtlük say›s›na sahip fliirler destan naz›m flekliyle ifade edilmektedirler. Bu bak›mdan hacim, naz›m flekillerinin tespitinde oldukça önemli bir unsurdur.
Naz›m fiekli: fiiirlerin kafiye örgüsü, hacim ve naz›m birimi aç›lar›ndan adland›r›lmas›. Kafiye Örgüsü: fiiirdeki m›sralar›n kümelenme flekli. Hacim: fiiirin naz›m birimi say›s›.
Ölçü: fiiirde m›sralar›n hece say›s› veya ses de¤erleri aç›s›ndan denk ve benzer olmas›.
32
Türk Halk fiiiri
Naz›m Birimi: Halk fliirinin flekil özelliklerinden birisi olan naz›m birimi, m›sralar›n kümelenmesiyle alakal›d›r. M›sralar, geleneksel uygulamalar›n tesiriyle belirli ve düzenli birlikler halinde bir araya gelerek fliiri olufltururlar. Baflka bir ifadeyle bir fliir, naz›m birimlerinden ortaya ç›km›fl bir bütündür. Naz›m birimi, fliirin en küçük, bütün ve anlaml› parças›d›r. Halk fliirinin naz›m birimi dörtlüktür, ancak aruzlu baz› fliirlerde naz›m birimi beyit olabilmektedir. Ölçü: Bilindi¤i gibi halk fliirinde kullan›lan en yayg›n ölçü, hece ölçüsüdür. Bunun yan› s›ra aruz vezninin kullan›ld›¤› baz› fliirlerin varl›¤›ndan da haberdar›z. Ölçünün naz›m fleklini belirlemede çok fazla bir etkinli¤i yoktur. Bu durum özellikle heceli söylenmifl halk fliiri örnekleri için geçerlidir. Örne¤in maniler genellikle yedili hece ölçüsüyle söylenir, ancak beflli, sekizli, onlu veya on birli flekilleri de vard›r. Koflma için de ayn› durum geçerlidir. Büyük oranda sekizli ve on birli heceyle söylenen koflmalar da s›rf ölçüleri yüzünden bir naz›m flekli de¤illerdir. Bu bak›mdan ölçüye ba¤l› kalarak naz›m flekli belirlemek çok baflar›l› sonuçlar vermemektedir. Halk fliirinde kullan›lan belli bafll› naz›m flekilleri flunlard›r: mani, koflma, destan.
Naz›m Türü Ezgi: Belli bir kurallara göre düzenlenmifl, kula¤a hofl gelen ses dizisi. ‹fllev: Bir nesne veya bir kimsenin gördü¤ü ifl, ifl görme yetisi, görev, fonksiyon. Naz›m Türü: fiiirlerin konusuna, ezgisine ve ifllevine göre birbirlerinden ayr›lmas›na ve adland›r›lmas›na denir. Konu: Konuflmada, yaz›da, eserde ele al›nan düflünce, olay veya durum, mevzu.
Türk halk fliiri gelene¤inde fliirlerin konusuna, ezgisine ve ifllevine göre birbirlerinden ayr›lmas›na ve adland›r›lmas›na naz›m türü denir. Bu gelenekte naz›m türü belirlenirken fliirin flekil özelliklerinden daha ziyade içerik ve sunum özelliklerine bak›l›r. Halk fliiri gelene¤inin d›fl›nda yaz›l› ortamlarda üretilen ve aktar›lan fliirlerde naz›m türünü büyük oranda konu belirler. fiiirin konusuna bak›larak türde karar k›l›n›r. Ancak halk fliirindeki türlerde durum farkl›d›r. Halk fliiri örnekleri, sözlü gelenekte yarat›l›p aktar›ld›¤› gibi genellikle ezgiyle söylenirler. Baz› durumlarda türü belirlemede bunlar da yeterli olmaz. Bu kez de “ifllev” iflin içine girer. Bu nedenle halk fliirinde naz›m türü belirlenirken konu tek bafl›na yeterli bir ölçüt de¤ildir. fiiirin ezgisi ve ifllevi de konu kadar türün tespitinde etkilidir. Naz›m türünü belirleyen bu unsurlara k›saca de¤inelim. Konu: Halk fliirinde çok çeflitli konularda söylenmifl fliirler vard›r. Bu yönüyle halk fliiri, fliir için özel konular belirlememifltir. Halk içinden sanat boyutu güçlü insanlar›n fliir formuna koydu¤u her türlü konu halk fliirinin muhtevas›na girifl yapm›flt›r. Türlerin tespitinde, özellikle günümüzde, konu oldukça önemlidir, çünkü pek çok fliirin ezgisi veya ifllevi konusunda yok denecek kadar az bilgiye sahibiz. Bu bak›mdan fliirlerin türü ço¤unlukla konuya göre belirlenmektedir. Ezgi: Halk fliirini, yaz›l› fliir geleneklerinden farkl› k›lan en önemli husus, ezgidir. Halk kültüründe fliirler, genellikle ezgili bir biçimde icra edilir. Özellikle Âfl›k fiiirinde bu ezgiler, naz›m türlerini belirlemifltir. Varsa¤›n›n, semainin ve buna benzer fliirlerin kendilerine özgü ezgisi vard›r. Hatta baz› türler, ancak ezgileriyle di¤er türlerden ayr›labilmifltir. Ezgi, halk fliirinde naz›m türünü belirlemede, konuyla birlikte önemli bir etkiye sahiptir. ‹fllev: Bir fliirin toplum içinde hangi amaçlar için veya ne tür ihtiyaçlar› karfl›lamak için kullan›ld›¤›n› bilmek de naz›m türünü belirlemede faydal› sonuçlar vermektedir. Halk fliirinde baz› durumlarda türün belirlenmesinde konu ve ezgi de yetersiz kalabilmektedir. Örne¤in “ninni” ad›n› verdi¤imiz türün belli bir konusu ve sürekli benzer flekilde tekrarlanan bir ezgisi yoktur. Bir fliirin ninni olup olmad›¤›n›, ancak fliirin ifllevine bakarak tespit edebiliyoruz. Halk fliirine ait bir fliir veya fliir parças› çocu¤u uyutmak veya teskin etmek için kullan›lm›flsa bu fliire ninni denmektedir. Görüldü¤ü gibi “ifllev”in de türlerin belirlenmesinde önemli katk›lar› vard›r.
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
N N
SIRA fiiirinde S‹ZDE Tür ve fiekil 2. Ünite - Türk Halk
SIRA S‹ZDE
33
Halk fliirinde kullan›lan baz› naz›m türleri flu flekildedir: Güzelleme, koçaklama, AMAÇLARIMIZ tafllama, varsa¤›, semai, ilahi, nutuk, devriye, flathiye vb.
AMAÇLARIMIZ
Halk fliirinde naz›m flekilleri ve türleri konusunda daha ayr›nt›l› bilgiler K ‹ T A için P fiükrü Elçin’in Halk Edebiyat›na Girifl (Ankara: Akça¤ Yay›nlar›, 1993), Öcal O¤uz’un editörlü¤ünü yapt›¤› Türk Halk Edebiyat› El Kitab› (Ankara: Grafiker Yay›nlar›, 2007), Abdurrahman Güzel ve Ali Torun’un birlikte haz›rlad›klar› Türk Halk Edebiyat› T E L EEl V ‹ Kitab› Z Y O N (Ankara: Akça¤ Yay›nlar›, 2003) adl› çal›flmalara bakabilirsiniz.
K ‹ T A P
ANON‹M HALK fi‹‹R‹NDE fiEK‹L VE TÜR
‹NTERNET Anonim Halk fiiiri kapsam›na giren fliirlerin kim taraf›ndan söylendi¤i belli de¤ildir. Di¤er bir ifadeyle bu fliirlerde mahlas yoktur. Mutlaka bu fliirlerin ilk yarat›c›s› veya düzenleyicisi vard›, ancak baz› türlerde mahlas gelene¤inin olmamas› ve mahlas› olan fliirlerin de zamanla mahlas›n› düflürmesi, anonim halk fliirinde mahlass›z fliirlerin oluflumuna zemin haz›rlam›flt›r. Konuya bir baflka aç›dan daha yaklaflmak mümkündür. Anonim Halk fiiiri örnekleri, genifl halk kitlelerince kullan›lan ve aktar›lan fliirlerdir. Halk›n duygu ve düflüncelerini anlatan bu fliirler, zamanla halk›n ortak mal› haline gelmifltir. Bu yüzden halk, fliirin kim taraf›ndan söylendi¤ini de¤il, fliirin kendisini daha fazla önemsemifltir. Anonim halk fliirinin tür ve flekilleri, “mani”, türkü”, “a¤›t”, “ninni”, “tekerleme” ve “bilmece”den oluflmaktad›r.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Mani Mani, anonim halk fliirinde hem naz›m flekli hem de naz›m türü olarak kullan›lmaktad›r. Naz›m fleklidir, çünkü kendine özgü flekil özellikleri vard›r. Maniler, ço¤unlukla 7’li hece ölçüsüyle ve aaxa uyak düzeniyle söylenen dörtlüklerdir. Bu özellikleriyle mani, halk fliirinin naz›m flekilleri aras›na girmektedir. Manilerde tek bir dörtlükte anlam tamamlan›r. ‹lk iki m›sra genellikle üçüncü ve dördüncü m›sralarda söylenmek istenenlere haz›rl›k için kullan›l›r. As›l anlam, üçüncü ve dördüncü m›sralarda gizli olabilir, ancak ilk iki dizeyi de sadece dolgu olarak düflünmemek gerekir. Türlerdeki bütün bölümlerin bir anlam› ve ifllevi vard›r. Anonim halk fliirinin en yayg›n naz›m flekli olan maniler, genellikle yedi hecelidir, ama bunun d›fl›nda dörtten bafllay›p on bir heceye kadar mani ölçülerine rastlamak mümkündür. M›sra yap›lar›na göre ise manilerin “düz/tam”, “kesik/cinasl›” ve “art›k/yedekli” gibi flekilleri vard›r. Mani ayn› zamanda bir naz›m türüdür. Maniler, belirli konularda ve ezgilerde söylenen fliirlerdir. Bu yönüyle mani, bir türde olmas› gereken temel özellikleri tafl›maktad›r. Bir naz›m türü olarak maniler, hemen her konuda söylenebilen fliirlerSIRA S‹ZDE dir. Aflk, sevgi, ayr›l›k, gurbet, askerlik gibi hayat›n her safhas›nda karfl›m›za ç›kan konular manilerde ifllenmifltir. Maninin yayg›n bir tür olmas›nda tek dörtlükle, yedi hece gibi k›sa bir ölçüyle ve en önemlisi hemen her konuda etkili D Ü fisöylenmesi ÜNEL‹M olmufltur. Bu özellikler manileri; bayramlarda, h›drellez gibi baz› kutlamalarda, çal›flma hayat›nda ve günlük yaflam›n hemen her alan›nda rahatl›kla kullan›labilen fliS O R U irler haline getirmifltir. D ‹ K K A Tgelmektedir. Kafiye örgülerinde x ile gösterilen m›sralar serbest, yani kafiyesiz anlam›na
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
34
Türk Halk fiiiri
Türkü
Kavufltak: Halk fliirinde aynen tekrar edilen m›sralar.
Halk aras›nda “flark›”, “deyifl”, “deme” ve “hava” gibi adlarla da bilinen “türkü”, sözlü gelenekte ezgiyle söylenen her türlü fliiri karfl›lamak için kullan›lan bir terimdir. Pertev Naili Boratav’›n ifadesiyle türkü, “düzenleyicisi bilinmeyen halk›n sözlü gelene¤inde oluflup geliflen, ça¤dan ça¤a ve yerden yere içeri¤inde olsun, biçiminde olsun de¤iflikliklere (zenginleflmelere, bozulmalara, k›rp›lmalara) u¤rayabilen ve her zaman bir ezgiye koflulmufl olarak söylenen fliirler”dir (Boratav 1995: 150). Türkünün kendine özgü flekil özellikleri yoktur. Mani veya koflma gibi baz› naz›m flekilleriyle veya baflka özelliklerdeki flekillerde kullan›l›r. Türkülerin söyleyeni belli de¤ildir. Baz› türkülerin bafllang›çta söyleyeni belli fliirlerden olufltu¤u bilinse de türkülerde mahlas yoktur. Türkülerin di¤er bir ay›r›c› özelli¤i, “kavuflta¤a” sahip olmalar›d›r. Türkülerin aynen tekrar edilen m›sralar› anlam›na gelen kavufltak, türkülere özel bir fliir tekni¤idir. Türküler, genellikle bir grubun duygular›na ve düflüncelerine tercüman olan konular› ifllerler. Aflk, sevgi, ayr›l›k, gurbet, ölüm, kahramanl›k gibi konular türkülerde s›kl›kla yer al›r. Türkülerin büyük ço¤unlu¤u, toplumsal olaylardan do¤ar. Özellikle toplumu derinden etkileyen baz› olaylar, türkülerin yak›lmas›na, yani oluflmas›na neden olmufltur. Bu yönüyle türküler, toplumun ac›s›n›, üzüntüsünü, kederini, tepkisini, mutlulu¤unu ve be¤enisini dile getiren fliirlerdir. Türküler, ezgilerine göre “usullü (k›r›k havalar)” ve “usulsüz (uzun havalar)” fleklinde iki k›sma ayr›l›r. Usullü türküler, oyun havalar›ndan; usulsüzler ise “a¤›t”, “bozlak”, “hoyrat” gibi ezgilerden ibarettir. Türküye yap› aç›s›ndan bak›ld›¤›nda bu fliirlerin bent ve kavufltaklardan olufltu¤u görülür. Bentler, türkünün kavufltaklar d›fl›nda kalan as›l bölümleridir. Bu bölümlerin m›sra say›lar›nda de¤iflmeler olabilmektedir. Kavufltak k›sm›nda ise baz› m›sralar, türkü boyunca aynen tekrarlan›r.
A¤›t A¤›t, bir naz›m türüdür. Türk halk fliirinin bütün dönemlerinde a¤›t türüne rastlan›r. ‹slamiyet öncesinde “sagu” olarak adland›r›lan ölüm konulu fliirler, ‹slamiyet’ten sonra “a¤›t” ve “mersiye” olarak adland›r›lmaktad›r. Profesyonel fliir gelenekleri olarak nitelendirebilece¤imiz Dinî-Tasavvufî Halk ve Âfl›k fiiirlerinde de a¤›t türünde fliirler bulunmaktad›r. Anonim halk fliirindeki “a¤›t” türü, Türklerdeki a¤›t yakma gelene¤iyle yak›ndan ilintilidir. Ölüm sonras›nda ölen kiflinin iyi niteliklerini öne ç›karan ve onun ölümüne duyulan üzüntüyü dile getiren fliirler söyleme gelene¤i yak›n zamanlara kadar devam etmifltir. Günümüzde baz› gruplar bu gelene¤i uygulamaya devam etmektedir. A¤›tlar, mani ve koflma naz›m flekilleriyle söylendi¤i gibi bunlar›n d›fl›nda baflka flekil özellikleriyle de söylenmektedir. Türkülerde oldu¤u gibi bentlerden kurulu a¤›tlar da vard›r. A¤›tlar, ölüm baflta olmak üzere hastal›k, ayr›l›k, kay›p kifliler, mutsuzluk, askerlik, sevda, deprem, sel ve yang›n gibi sosyal içerikli konularda söylenmektedir. Ayr›ca a¤›tlar, ölenlerin ard›ndan ölen kiflinin evinde veya mezarl›kta, asker u¤urlamalar›nda ve gelin al›mlar›nda söylenmektedir. SIRA S‹ZDE
1
Anonim halkSIRA fliirinde S‹ZDEkarfl›m›za ç›kan mani, türkü ve a¤›t gibi türlerin, günümüz dünyas›ndaki konumlar› sizce ne durumdad›r? Bu fliirleri Türk insan› bugün de kullan›yor mu?
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
35
2. Ünite - Türk Halk fiiirinde Tür ve fiekil
Ninni Ninni bir naz›m türüdür. Annelerin, çocuklar›n› sakinlefltirmek ve uyutmak için söyledikleri ezgili fliirlerdir. Ninnilerin pek ço¤u mani naz›m flekliyle, yani yedi heceli ve aaxa fleklindeki bir kafiye örgüsüyle söylenir. Ancak Âfl›k fiiirinde de hecenin sekizli ve on birli flekilleriyle söylenmifl baz› ninni örnekleri bulunmaktad›r. Mani ve koflma naz›m fleklinin d›fl›nda iki dizeden bafllay›p on sekiz dizeye kadar uzayabilen flekillerde söylenmifl ninnilerin varl›¤›ndan da bahsetmek mümkündür. Ninnilerin belli bir konusu yoktur. Her türlü konu ninnilerde kullan›lm›flt›r. Ninniler, ezgili bir flekilde söylenir, ancak bu ezgilerin bir standard› yoktur. Ninniyi söyleyen her anne kendine göre bir ezgi belirleyebilir. Burada amaç, fliire müzikalite katmakt›r. Ninni, konusu ve ezgisinden daha ziyade iflleviyle öne ç›kan bir türdür. Di¤er bir ifadeyle konusu ne olursa olsun uyumas› veya teskin olmas› için çocu¤a söylenen her türlü fliir, ninni olarak adland›r›labilir.
Tekerleme Tekerleme, belli bir ana konudan yoksun, manalar›ndan daha ziyade fonksiyonlar›yla ön plana ç›kan, m›sra bafl› ve sonu kafiye, aliterasyon ve secilerle oluflturulmufl ses oyunlar›yla ve ça¤r›fl›mlarla ba¤lanarak belli bir naz›m düzenine kavuflturulmufl, birbirini tutmayan hayaller ve düflüncelerin s›ralanmas›ndan meydana gelmifl bir naz›m türüdür. Tekerlemelerde duygu, düflünce ve hayaller, tezat, mübala¤a, flafl›rtma ve güldürmeye dayal› baz› söz kal›plar› içinde pefli s›ra s›ralan›r ve yuvarlan›r. Bu türde muhteva di¤er türlere nazaran daha karars›z ve tutars›zd›r. Tekerlemedeki düflünceye sadece naz›m unsurlar› k›lavuzluk eder. Bütün tekerlemeler manzum halde de¤ildir. Yar› manzum tekerlemelerin yan›nda mensur tekerlemeler de vard›r. Manzum tekerlemeler, hecenin yedili ve on birli baflta olmak üzere çok çeflitli flekillerinde söylenebilmektedir. Düzenli bir kafiye örgüsüne sahip olmayan tekerlemelerin bir k›sm› mani tarz› kafiye örgüsüyle karfl›m›za ç›kar. Çocuk oyunlar›nda, seyirlik oyunlarda, törenlerde, halk edebiyat›n›n çeflitli türlerinde karfl›m›za ç›kan tekerlemeler, konular›ndan çok ahenkli yap›lar› ve ifllevleriyle tür olma özelli¤i kazanm›fl fliirlerdir.
Bilmece
Manzum: fiiir tarz›ndaki metin. Mensur: Nesir tarz›ndaki metin.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Bilmeceler, bir nesnenin veya olgunun özelliklerini üstü kapal› bir flekilde tasvir D Ü fi Ü N E L ‹ M ederek onun ne oldu¤unu buldurmay› hedefleyen sözlerdir. Bilmeceler, genellikle soru formundad›r, ancak baz› bilmecelerin yap›s›nda soru olmamas›na ra¤men R U muhataplar› onun soru sormak için söylendi¤ini bilirler ve onaS Ouygun bir cevap vermeye çal›fl›rlar. Bu bak›mdan bilmeceler, soru sorup cevap al›nan bir oyunun parçalar›d›r. Bilmecelerin bir k›sm› mensur olmakla birlikte büyük bir ço¤unlu¤u D‹KKAT manzumdur. ‹ki m›sradan bafllay›p yirmi befl m›sraya kadar gidebilen bir hacimde bilmeceler oldu¤u gibi hecenin çok çeflitli (3, 4, 5, 7, 8, 11, 15 vb.) flekillerinde söySIRA S‹ZDE lenmifl bilmeceler de vard›r. Baz› bilmeceler mani ve koflma naz›m flekilleriyle söylenmifltir. Bilmecelerde hemen her türlü konu yer al›r. ‹nsanlar, hayvanlar, bitkiler, eflyalar, dini konular, yiyecek ve giyeceklerle ilgili unsurlar vb. hususlar bilmeceAMAÇLARIMIZ lere konu olmufltur.
N N
Anonim halk fliirindeki flekil ve türlerle ilgili daha ayr›nt›l› bilgiler Elçin’in K ‹ için T A fiükrü P Halk Edebiyat›na Girifl (Ankara: Akça¤ Yay›nlar›, 1993) adl› çal›flmas›ndan yararlanabilirsiniz.
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
36
Türk Halk fiiiri
SIRA S‹ZDE
2
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Sizce tekerleme bilmecelerin daha çok çocuklar aras›nda biliniyor olmas›n›n sebebi neSIRA ve S‹ZDE dir? Bu türlerin, çocuklar›n geliflimine ne gibi katk›lar› olabilir? D Ü fi Ü N E L ‹ M ÂfiIK fi‹‹R‹NDE fiEK‹L VE TÜR
S O R U
S O R U fiekilleri Heceli Naz›m
D‹KKAT
Mani
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
D‹KKAT
Anonim halk fliirinin ve Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinin naz›m flekilleri aras›nda yer alan mani, Âfl›k fiiirinde de karfl›m›za ç›kar. Çok yayg›n olmamakla beraber baz› SIRA S‹ZDE âfl›klar, mani naz›m flekliyle fliirler söylemifllerdir. Âfl›klar maniyi, baz› müstakil fliirlerde kullanmakla birlikte, genellikle koflma naz›m flekline ekleyerek, yani yedekli koflmalar elde ederek kullanm›fllard›r. Koflma dörtlüklerinin aras›na eklenen AMAÇLARIMIZ maniler, büyük oranda cinasl› manilerdir. Âfl›klar bu flekilde hem yeni flekiller elde ettikleri gibi hem de hünerlerini sergileme f›rsat› bulmufllard›r. Ç›ld›rl› Âfl›k fienlik’in yedekli al›nan flu parça konumuzla do¤rudan ilgilidir: K ‹koflmas›ndan T A P
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Bayat›: Maninin Azerbaycan’daki ad›.
“Bir salat›n meni teklif eyledi, Doldurdu badeyi, o¤lan bir bir çek. T E L E V ‹ bir Z Y Obir N çek, Men âfl›kam Bir bir doldur, bir bir çek, Y›¤ güzeller kervan›n, Gel garfl›mdan ‹ N T E R N E Tbir bir çek. Dedim, ay g›z gam da¤lar› var mende, Dedi, getir sinem üste bir bir çek.” (Aslan 1975: 220). Bu kullan›m›n›n d›fl›nda özellikle Azerbaycan âfl›kl›k gelene¤inde mahlasl› maniler (bayat›lar) vard›r. Anadolu sahas›nda fazla yayg›n olmayan mahlasl› manilerin büyük bir k›sm› yine cinasl›d›r. Azerbaycan sahas›nda Sar› Âfl›k’›n çok say›da manisi (bayat›s›) vard›r (Hekimov 1999: 10-65). Türkiye’de Ç›ld›rl› Âfl›k fienlik’in d›fl›nda Posoflu Zülalî, Bayburtlu Hicranî, Yozgatl› Hüznî, Feymanî ve Sümmanî de mani naz›m fleklini kullanm›fllard›r. Hatta Baz› âfl›klar mani tarz› fliirlerle at›flm›fllard›r: “Sümmani: Bir ba¤dan ba¤a uçtum Bir daldan bir dala geçtim Çirkinden bal yemedim Güzelden a¤› içtim
Zülalî: Güzelim eflinde Öleydim befli¤inde Tüyden yapsalar yatmam Çirkinin döfle¤inde” (Kaya 2004: 103).
Koflma Âfl›k fliirinde en fazla kullan›lan naz›m flekli koflmad›r. Bu fliir gelene¤indeki türlerin tamam›na yak›n› koflma naz›m flekliyle oluflturulmufltur. 3-5 dörtlük gibi bir hacme sahip koflmalar›n kendine özgü bir kafiye örgüsü vard›r. ‹lk dörtlükte farkl› flekillerde olabilen koflma kafiye örgüsü, genellikle abab cccb çççd..., xaxa bbba ccca... veya aaab cccb çççb... fleklindedir. Koflmalar›n yap› aç›s›ndan düz koflma, yedekli koflma, musammat koflma, ayakl› koflma, zincirbent ayakl› koflma, zincireme, koflma-flark› gibi çeflitli türleri vard›r. Düz Koflma: “Âdi Koflma” da denilen bu koflma çeflidi, ayr› bir özelli¤i olmayan
37
2. Ünite - Türk Halk fiiirinde Tür ve fiekil
s›radan koflma naz›m fleklini karfl›lamaktad›r. Uyak düzeni abab cccb çççd... veya xaxa bbba ccca olan, hece ölçüsünün 8’li veya 11’li flekilleriyle söylenmifl ve 3-5 dörtlük civar›nda bir hacme sahip koflma türüdür. Yedekli Koflma: Do¤u Anadolu âfl›klar› aras›nda bilinmekle birlikte Azerbaycan âfl›kl›k gelene¤inde daha yayg›n olan bu koflma çeflidi, iki farkl› flekilde kullan›l›r. Bunlar›n ilkinde koflman›n ikinci m›sras›ndan sonra araya bir mani veya mani hece ölçüsüne uygun bir fliir eklenir. “Yedekli beflli koflma” da denilen di¤er kullan›m›nda ölçü sekizlidir. Hikmet Dizdaro¤lu’nun ifadesiyle “Her bentte iki k›ta bulunur. ‹lk k›ta befl, ikinci ve yedek say›lan k›ta dört dizelidir. Birinci k›tan›n ilk üç dizesi bir, dördüncü ve beflinci dizeleri ayr› uyakl›d›r. ‹kinci k›tan›n dört dizesi kendi aralar›nda uyakl› olmakla birlikte, bunlardan ikinci ve dördüncü dizeler ayr› yap›da bir kavufltak (dönderme, nakarat)t›r. Bu dörtlük düzeni öteki bentlerin ikinci k›talar›nda da de¤iflmez.” (Dizdaro¤lu 1969: 77). Musammat Koflma: M›sra sonlar›ndakine ek olarak m›sra ortalar›nda da kafiyeli olan koflmalara denir. Musammat koflmalarda her m›sran›n birinci ve ikinci k›s›mlar› birbiriyle kafiyelidir. Bu yönüyle musammat koflmalar›n her dörtlü¤ü, kendi içinde iki dörtlük haline gelebilir. Ayakl› Koflma: ‹lk dörtlü¤ün ikinci ve dördüncü, di¤er dörtlüklerin dördüncü m›sras›ndan sonra “ziyade” ad› verilen m›sralar›n eklenmesiyle oluflturulmufl koflma çeflididir. Ziyadeler, as›l m›sralara göre daha k›sad›r. Zincirleme Koflma: Her dörtlü¤ün son m›sras›ndaki kafiyeli kelimenin di¤er dörtlü¤ün bafl›nda tekrarlanmas›na denir. Zincirbent Koflma: Ziyadeler, zincirleme koflmalara eklenirse buna zincirbent koflma ad› verilir. Koflma-fiark›: Koflmalar›n hane sonlar›ndaki m›sralar›n tekrarlanmas›yla elde edilen özel bir fleklidir.
Destan Âfl›k fliirinde kullan›lan di¤er bir naz›m flekli, destand›r. Destan asl›nda bir naz›m türünün de ad›d›r, ancak flekil özellikleri aç›s›ndan ayr› bir naz›m fleklini temsil etmektedir. Destan›n naz›m birimi, kafiye örgüsü ve ölçüsü koflmadan farkl› de¤ildir, ancak destan, koflmadan hacmiyle ayr›l›r. Destanlar, koflmalardan çok daha fazla dörtlü¤e sahiptirler. En az befl veya yedi dörtlükten oluflan destanlar, yüz elli dörtlü¤e varabilen bir hacme sahiptir. Aktar›lmas› uzun süren olaylar› veya durumlar› aktarmak için kullan›lan destan naz›m flekli, âfl›klar aras›nda oldukça fazla ra¤bet görmüfltür. Destan konusunda Âfl›k fiiirindeki türler bahsinde daha fazla bilgi verilecektir.
Heceli Naz›m Türleri Güzelleme Âfl›k fliirinde yayg›n bir flekilde kullan›lan güzelleme, insana ve do¤aya ait güzellikleri konu edinir. Âfl›klar, güzellemelerde güzel bir kad›n›n veya bir do¤a parças›n›n methini ederler. Bu yönüyle güzelleme türü, âfl›klar için oldukça önemlidir. Bir sevgilinin hayaline âfl›k olup diyar diyar gezip saz çalan âfl›klar, do¤al olarak sevgiden, sevdadan ve sevgiliden bahsedeceklerdir. Onlar›n âfl›kl›k sebepleri de öncelikle sevgiye ve aflka ba¤l›d›r. Bu yüzden hemen bütün âfl›klar, güzelleme naz›m türünü kullanm›fllar ve güzelin methini dile getirmifllerdir. Koflma naz›m flekliyle söylenen güzellemelerin baz› özel ezgilerle söylendi¤ini de unutmamak gerekir.
Ziyade: Halk fliirinde var olan bir fliire sonradan eklenen m›sralard›r.
38
Türk Halk fiiiri
Koçaklama Âfl›k fliirinde koflman›n kahramanl›k, yi¤itlik ve savafl konular›nda söylenen türüdür. Bu fliirlerde kahramanl›klar dile getirilir, kahramanl›k yapan yi¤itlerden övgüyle bahsedilir. Bu naz›m türünün en iyi örneklerini Kay›kç› Kul Mustafa ve Köro¤lu gibi âfl›klar vermifltir.
Tafllama Toplumsal aksakl›klar›n dile getirildi¤i ve elefltirildi¤i fliirlere tafllama denir. Tafllamalarda, toplumun her kesiminden kifli ve kuruma ait be¤enilmeyen davran›fllar, alaya al›n›r. ‹¤neleyici bir üsluplar› olan tafllamalar, ço¤u zaman dinleyenleri güldüren fliirler konumundad›r. Kimsenin dile getiremedi¤i veya söylemeyi düflünemedi¤i bozuk durumlar› âfl›klar, tafllamalar vas›tas›yla gündeme tafl›m›fllard›r. Tafllamalar, bu özellikleriyle dönemin elefltiri anlay›fl›na da önemli katk›lar yapm›fllard›r.
A¤›t Âfl›k fliirinde ölüm konulu koflmalara a¤›t ad› verilir. Ancak bütün a¤›tlar da do¤rudan ölüm konusunu ifllemez. Savafl, yang›n, sel, deprem gibi afetlerin topluma verdi¤i zararlar› ve ac›lar› anlatan a¤›tlar da vard›r. Hastal›klardan, kazalardan ve gurbet gibi insana eziyet veren durumlardan b›kan insanlar›n da duygular› a¤›tlarda dile getirilir.
Varsa¤› Koflma naz›m flekli ve özel ezgilerle söylenen varsa¤›lar, ad›n› Anadolu’nun güneyinde yaflayan Varsaklardan alm›flt›r. Tarihte Çukurova ve Kahramanmarafl civar›nda yaflayan bu Türk boyuna has ezgili fliirlere “Varsaklara ait”, “Varsak tarz›” anlamlar›na gelen “varsa¤›” ad› verilmifltir. Varsa¤›larda yi¤itçe ve sert bir eda vard›r. Göçer halde yaflayan Varsaklar›n yaflam tarz›na da uygun bir flekilde bu türün ezgilerinde hamasi bir yap› ve dirençli bir söyleyifl tarz› hâkimdir. Bu bak›mdan bir fliirin varsa¤› olup olmad›¤›na ancak ezgisinden hareketle karar verilebilir.
Semai Bir naz›m türü olan semailerde sevgi, do¤a ve ayr›l›k gibi konular ifllenir. Genellikle sekizli hece ölçüsüyle söylenen semailer, varsa¤›lardan ve koflman›n türevleri diyebilece¤imiz di¤er türlerden ezgisiyle ayr›labilir. Semailer, özel ezgilerle söylenir. Semailerin heceli flekillerinin yan› s›ra Âfl›k fiiirinde aruzlu örnekleri de bulunmaktad›r.
Destan Âfl›k fliirinin güzelleme, varsa¤› ve semai gibi naz›m türlerinden birisi olan destanlar, özel ezgilerle söylenen oldukça hacimli fliirlerdir. Ad› geçen türlerde daha çok duygular anlat›l›rken destanlarda belli bir olay anlat›l›r. Savafllar, depremler, seller, salg›n hastal›klar, eflk›yal›k hareketleri veya toplumun s›k›nt› çekti¤i bir konu destanlarda ele al›n›r. Âfl›k edebiyat›ndaki destanlarla ilgili olarak çal›flmalar yapan Özkul Çobano¤lu destan› flöyle tan›mlar: “Büyük bir ço¤unlu¤u 11 ve 8 heceli koflma, çok az bir k›sm› mani ve pek nadir olarak da divani fleklindeki örneklerine rastlanan 5 veya 7 dörtlükten afla¤› olmamak flart›yla 130 hatta 150 k›ta hacmindeki örnekleri mevcut olan, konu s›n›rlamas› olmaks›z›n âfl›k taraf›ndan destan yapmaya de¤er bulunan bir vak’ay›, bir cismi veya kavram› hikâye ederek anla-
2. Ünite - Türk Halk fiiirinde Tür ve fiekil
39
tan ve sözlü kültür ortam›nda, âfl›¤›n ele ald›¤› konuyu anlat›m tutumuna ba¤l› olarak geleneksel âfl›k havalar› eflli¤inde icra etti¤i naz›m türüne destan denilmektedir.” (Çobano¤lu 2000: 3). Tan›mda da ifade edildi¤i gibi destanlar›n büyük bir k›sm› hece ölçüsüyle söylenmifltir, ancak aruzlu destanlar da bulunmaktad›r. Destan türünün öne ç›kan iki S‹ZDE özelli¤i ise hacmi ve muhtevas›nda gizlidir. Destanlar, koflma SIRA naz›m fleklini kullanan türlerden farkl› olarak hacimli fliirlerdir. Destan›n uzun bir fliir olmas›nda, muhtevas›nda mutlaka bir olay›n ele al›nmas›n›n etkisi vard›r. DDuyguyu Ü fi Ü N E L ‹ M dile getiren türler, daha k›sa iken toplumu yak›ndan ilgilendiren bir olay› anlatan bir fliir do¤al olarak daha hacimli olacakt›r. Bu yönüyle destan›n hacmini, muhtevan›n kaS O R U rakteri belirlemifltir.
SIRA S‹ZDE
Âfl›k fliirindeki destan ile kahramanl›k konulu anlat›lar anlam›na gelen D ‹ K KveA Tanonim halk edebiyat› kapsam›nda de¤erlendirilen destan, birbirinden farkl› türlerdir. SIRA S‹ZDE
N N
Destanlar, sosyal olaylar hakk›nda bilgilendirici fliirler olman›n yan›nda elefltirel ve kimi zaman da mizahi metinlerdir. Destanlarda âfl›¤›n yaflad›¤› dönemde gerSIRA S‹ZDE çekleflmifl bir olay, fliir formuna sokulmaktad›r. Bu fliirler sayesinde insanlar, birtaAMAÇLARIMIZ k›m olaylar›n içeri¤i konusunda daha ayr›nt›l› bilgiler edindikleri gibi, toplumun bu olay karfl›s›ndaki tavr›n› da ö¤renmifllerdir. Toplumsal bozukluklar veya aksakD Ü fi Ü N E L ‹ M ‹ T Adurumlar P l›klar da destanlarda dile getirilerek elefltirilmifl, çaresiz kal›nanK baz› karfl›s›nda ise mizahi bir üslup tercih edilmifltir. S O R U Destanlar, flekil olarak koflman›n düz, zincirleme ve flark› biçimlerinde söylenT E L vard›r. E V ‹ Z Y O NDestanlardi¤i gibi, mani ve divan naz›m flekillerini kullanan destanlar da da konu s›n›rlamas› yoktur. Her türlü konu destan kapsam›na Dgirebilir. ‹ K K A T Çobano¤lu, tematik olarak destanlar› flu flekilde tasnif etmifltir: 1. Sosyal Hayatla ‹lgili Destanlar, 2. Kültürel Hayatla ‹lgili Destanlar, 3. ‹ktisadi (Ekonomik) Hayatla ‹lgili Des‹ N T ES‹ZDE RNET SIRA tanlar, 4. E¤itim Hayat›yla ‹lgili Destanlar, 5. Siyasi Hayatla ‹lgili Destanlar, 6. Dinî ve Ahlakî Hayatla ‹lgili Destanlar, 7. Askerî Hayatla ‹lgili Destanlar, 8. Sosyo-Kültürel Çevreyle ‹lgili Destanlar, 9. Do¤al Çevreyle ‹lgili Destanlar, 10. ‹nsanla ‹lgili AMAÇLARIMIZ Destanlar (Çobano¤lu 2000: 56-89).
N N
Âfl›k fliirindeki destan türüyle ilgili daha ayr›nt›l› bilgiler için fiükrüKElçin’in Dilinde ‹ T A “Türk P Destan Kelimesi ve Mefhumu” (Halk Edebiyat› Araflt›rmalar› I, Ankara: Akça¤ Yay›nlar›, 33-40, 1997) adl› çal›flmas›ndan yararlanabilirsiniz.
Aruzlu Naz›m fiekilleri
TELEV‹ZYON
Divan
‹NTERNET Âfl›k fiiirinde aruz ölçüsünün Fâliâtün / Fâliâtün / Fâliâtün / Fâilün kal›b› ile söylenen ve âfl›klar aras›nda “divânî” olarak bilinen fliirlerdir. Divan, bir naz›m türüdür. Bu tür, gazel, murabba, mahammes, müseddes, musammat gibi baz› naz›m flekillerini kullan›r. Divanlar›n kendine özgü baz› ezgileri vard›r.
Selis Aruzlu türler aras›nda yer alan selis, aruz ölçüsünün Feilâtün (Fâilâtün) / Feilâtün / Feilâtün / Feilün kal›b›yla yaz›lan fliirlerdir. Selisler, divanlarla benzer naz›m flekillerini kullan›rlar. Hecenin on beflli flekliyle de uyumlu olan bu fliirler de özel ezgilerle icra edilirler.
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ
D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P S O R U
TELEV‹ZYON D‹KKAT
‹ N T E S‹ZDE RNET SIRA
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
40
Türk Halk fiiiri
Semai Âfl›k fliirinde heceli semailer oldu¤u gibi aruzlu semailer de vard›r. Bu fliirler, aruzun Mefâîlün / Mefâîlün / Mefâîlün / Mefâîlün kal›b›nda gazel, murabba, muhammes ve müseddes naz›m flekilleriyle ve ayn› zamanda özel ezgilerle okunurlar. Hece ölçüsünün 8+8=16’l› flekliyle de uygunluk gösteren semailerin musammat ve yedekli örnekleri de bulunmaktad›r.
Kalenderî Aruzlu türlerin di¤er örnekleri gibi özel ezgileri olan kalenderîler, aruzun Mefûlü / Mefâilü / Mefâilü / Feûlün kal›b›yla söylenirler. Gazel, murabba, muhammes ve müseddes flekillerinde yaz›lan bu fliirlerin hece ölçüsüyle ve dörtlükler halinde söylenmifl örnekleri vard›r. ‹stanbul semaî kahvelerinde ve âfl›k fas›llar›nda söylenen kalenderîler, divan ve halk fliirinin etkileflimi aç›s›ndan dikkate de¤er fliirlerdir.
Satranç
SIRA S‹ZDE
Âfl›klar›n aruz ölçüsüyle yazd›klar› veya söyledikleri di¤er bir tür satrançt›r. Daha çok on dokuzuncu yüzy›lda karfl›m›za ç›kan satrançlar›n say›s› da oldukça azd›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M Aruz vezninin Müfteilün / Müfteilün / Müfteilün / Müfteilün kal›b›nda yaz›lan satrançlar hecenin 8+8=16’l› flekliyle uyum gösterir. Özel bir ezgiyle okunan bu fliirS O vard›r. R U lerde iç kafiye Beyitler, içerideki kafiyeli bölümlerden bölündü¤ünde dörtlük flekline dönüflür. Bu yönüyle baz› araflt›rmac›lar, satrançlar›n hece ölçüsüne sayal› bir tür olabilece¤ini de ileri sürmüfllerdir. Satrançlar, gazel, murabba, muhamD‹KKAT mes ve müseddes flekillerinde kaleme al›nm›fllard›r.
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE Vezn-i Âher
Âfl›k fliirinde aruzun Müstefilâtün / Müstefilâtün / Müstefilâtün / Müstefilâtün kal›b›yla yaz›lan, her m›sras› dört parçadan oluflan dört m›sral›k ve ayn› zamanda muAMAÇLARIMIZ sammat, yani iç kafiyeli fliirlere denir.
Âfl›k fiiirindeki K ‹ tür T A ve P flekillerle ilgili daha ayr›nt›l› bilgiler için Öcal O¤uz’un editörlü¤ünü yapt›¤› Türk Halk Edebiyat› El Kitab› (Ankara: Grafiker Yay›nlar›, 2007), Abdurrahman Güzel ve Ali Torun’un birlikte haz›rlad›klar› Türk Halk Edebiyat› El Kitab› (Ankara: Akça¤ Yay›nlar›, T E L E V ‹2003) Z Y O N adl› çal›flmalar›ndan yararlanabilirsiniz.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE
3
Âfl›k fliirindeki SIRAfliirlerin S‹ZDE özellikle mani, koflma ve destan gibi s›n›rlar› tam olarak çizilmifl naz›m flekilleriyle söylenmesinin ve fliirlerin flekil aç›s›ndan mükemmel olmas›n›n sebebi ne olabilir?‹ N T E R N E T D Ü fi Ü N E L ‹ M
D‹NÎ-TASAVVUFÎ HALK fi‹‹R‹NDE fiEK‹L VE TÜR S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
S O R U
Naz›m fiekli
Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinin kendine özgü naz›m flekli yoktur. Bu fliir gelene¤inde D‹KKAT divan fliirinden ve halk fliirinin anonim ve âfl›k kollar›ndan al›nan baz› naz›m flekilleri kullan›lm›flt›r. Bu yönüyle Dinî-Tasavvufî Halk flairleri, hem klasik edebiyat›n SIRA S‹ZDE hem de halk edebiyat›n›n naz›m flekillerini kullanabilme özelli¤ine sahiptirler. Ayr›ca Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinin divan ve halk fliirinin naz›m flekillerini kullanmas›nda, hemAMAÇLARIMIZ halka hem de ayd›n kesime hitap eden bir gelenek olmas›n›n da etkisi vard›r. Bu ikili tesir, fliirin türü, ölçüsü ve kafiyesi hususlar›nda da karfl›m›za ç›-
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
2. Ünite - Türk Halk fiiirinde Tür ve fiekil
kar. Dinî-Tasavvufî Halk fiiirindeki naz›m flekilleri, Abdurrahman Güzel’in tasnifi esas al›narak verilmifltir (Güzel 2009: 191-214).
Divan Edebiyat›na Ait Ortak Naz›m fiekilleri Tekke flairleri, fliirlerinin bir k›sm›n›, divan fliirinde kullan›lan naz›m flekillerini ve aruz ölçüsünü kullanarak yazm›fllard›r. Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinde kaside, gazel, k›t’a, musammat, murabba, terkîb-i bend, tercî-i bend, rubâî, tuyu¤, mesnevî gibi divan fliirinde de karfl›m›za ç›kan baz› naz›m flekilleri kullan›lm›flt›r.
Kaside Divan fliirinin temel naz›m flekillerinden birisi olan kaside, din ve devlet büyüklerini övmek amac›yla yaz›lan fliirlerde kullan›lm›flt›r. Öncelikle Arap edebiyat›nda ortaya ç›kt›¤› söylenen kaside, özellikle 15. yüzy›ldan itibaren Türk edebiyat›nda da ra¤bet görür. Kasidelerde beyit esast›r. 31 ile 99 aras›nda de¤iflen beyitlerle yaz›lan kasidelerde ilk beyit kendi aras›nda di¤er beyitler ise ilk beytin ikinci m›sras›yla (aa, ba, ca, ça, da) kafiyelidir. Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinde “tevhit” ve “nâ’t” gibi türler kaside naz›m flekliyle yaz›lm›fl, ancak divan fliirinde oldu¤u gibi kaside kurallar›na uyulmam›flt›r.
Gazel Divan fliirinde daha çok aflk ve flarap üzerine yaz›lan fliirlerin naz›m flekli olan gazel, Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinde de kullan›lm›flt›r. Hacim olarak 5, 7, 9, nadiren de 10, 12, 15 beyitlik olabilen gazellerin ilk beyti kendi aras›nda, di¤er beyitlerin ikinci m›sralar› ilk beyitle (aa, ba, ca, ça, da) kafiyelidir. Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinde divan fliirinden farkl› olarak gazel, ilahi aflk› konu edinen fliirlerde karfl›m›za ç›kar.
Mesnevi Aruzun k›sa kal›plar›yla yaz›lan mesnevilerin beyitleri kendi aras›nda (aa, bb, cc, çç, dd, ee) kafiyelidir. Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinde mesnevi naz›m flekli, din ulular›n› konu alan baz› fliirlerde kullan›lm›flt›r (Artun 2002: 82).
Murabba Murabbalar, dört m›sral›k bentlerden oluflurlar. Kafiye düzeni olarak aaaa, bbba, ccca, ççça gibi yap›ya sahip bu naz›m flekli, dört ve sekiz bent aras›nda de¤iflen bir hacme sahiptir. Murabba naz›m fleklinin kullan›ld›¤› fliirlerde konu s›n›rlamas› olmamakla birlikte dinî ve didaktik konularda, övgü, yergi, manzum mektup gibi türlerde daha çok bu naz›m flekline baflvurulmufltur.
Terci-i Bend Terci-i bend, “hâne” ad› verilen gazel biçiminde kafiyelenmifl befl on beyitlik fliir parçalar›n›n vas›ta ad› verilen ve sürekli tekrarlanan bir beyit ile birbirine ba¤lanmas›ndan oluflan naz›m fleklidir. Kafiye düzeni aa xa xa xa xa bb - cc xc xc xc xc dd olabilece¤i gibi aa aa aa aa bb - cc cc cc cc cc dd fleklinde de olabilir. Tercii bendlerde bentleri birbirine ba¤layan vas›ta beyitleri, her bendin sonunda tekrar edilir. Felek, Allah’›n kudreti, evrenin sonsuzlu¤u ve hayat›n zorluklar›n› konu edinen terci-i bendi Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinde en fazla Kaygusuz Abdal kullanm›flt›r.
41
42
Türk Halk fiiiri
Terkîb-i Bend fiekil özellikleri aç›s›ndan terci-i bende benzeyen terkîb-i bendlerde bentlerin sonunda yer alan vas›ta beyti, her bendin sonunda de¤iflir. Terkîb-i bend naz›m flekliyle yaz›lm›fl fliirlerde genellikle dinî, tasavvufî, felsefî ve sosyal konular ifllenmifltir. Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinde bu naz›m fleklini kullananlar aras›nda üç terkîb-i bendiyle Kaygusuz Abdal dikkat çekmektedir.
K›t’a En az iki beyitten oluflan bir naz›m flekli olan k›t’an›n a-b, c-b, d-b, e-b fleklinde bir kafiye düzeni vard›r. Divan fliirinin mahlass›z fliirleri olarak bilinen k›t’alarda hikmet, nükte ve yergi bulunur.
Tuyu¤ Türk fliirine has bir naz›m flekli olan tuyu¤, aruz’un “fâilâtün fâilâtün fâilâtün fâilün” kal›b›yla yaz›ld›¤› gibi naz›m birimi olarak da dörtlük (hane) esas›na dayal›d›r. Özellikle m›sra kümelenmesi aç›s›ndan anonim halk fliirindeki “mani”ye benzer bir yap›s› vard›r. Di¤er bir ifade ile Türk fliirindeki dörtlük anlay›fl›n›n divan fliirine yans›mas›yla oluflmufl tuyu¤lara maninin aruzla söylenmifl fleklidir de denilebilir. Tuyu¤lar genellikle aaxa fleklinde kafiyelenir, ancak xaxa fleklinde kafiyelenen tuyu¤lar bulunmaktad›r. Mahlas›n yer almad›¤› bu naz›m flekli, 14. ve 15. yüzy›llarda Azeri ve Ça¤atay sahalar›nda çokça kullan›lm›flt›r. Kad› Burhaneddin ve Nesimî tuyu¤lar›yla ün yapm›fllard›r. Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinde tasavvufî ve felsefî konular genellikle bu naz›m flekliyle ele al›nm›flt›r (Artun 2002: 82).
Müstezâd Uzun m›sralara k›sa m›sralar›n eklenmesiyle oluflan müstezâdlar, aruz vezninin “mefûlü mefâîlü mefâîlü feûlün” kal›b›yla yaz›l›rlar. Uzun m›sralara eklenen ve ad›na “ziyâde” denilen k›sa m›sralar ise yine aruzun “mefâîlü feûlün” kal›b›na uygundur. Bu naz›m fleklinin dört farkl› uyak düzeni vard›r. Bunlar; 1. Aa- Aa, Bb-Ab, CaAa vs. 2. Aa- Aa, Bx-Aa, Cx-Aa vs. 3. Ab-Ab, Cc-Ab, Dd-Ab vs. 4. Ab-Ab, Cx-Ab, Dx-Ab vs. fleklindedir. Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinde Kaygusuz Abdal’›n müstezâd naz›m flekliyle söylemifl oldu¤u baz› fliirleri bulunmaktad›r.
Türk Halk Edebiyat›na Ait Ortak Naz›m fiekilleri Mani Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinde kullan›lan “mani”, daha çok anonim halk fliirinde kullan›lan bir naz›m fleklidir. Âfl›klar›n yan›nda baz› mutasavv›f flairler de tasavvuf içerikli baz› fliirlerini mani naz›m flekliyle söylemifllerdir. Bu yönüyle Dinî-Tasavvufî Halk fiiirindeki maniler, söyleyeni belli maniler grubuna girmektedir. Bu naz›m fleklini kullanan flairlerden biri olan Erzurumlu ‹brahim Hakk›, Divân’›nda on befl mani naz›m flekliyle söylenmifl fliire yer vermifltir.
Koflma Âfl›k edebiyat›n›n aslî naz›m flekillerinden olan koflma, Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinde daha çok Yunus Emre ve Kaygusuz Abdal’›n fliirlerinde kullan›lm›flt›r. Özellikle ilahilerde, koflma naz›m flekli tercih edilirken Kaygusuz Abdal’›n flathiye ve nutuklar›nda da koflma naz›m flekli s›kl›kla kullan›lm›flt›r.
2. Ünite - Türk Halk fiiirinde Tür ve fiekil
Naz›m Türü Naz›m flekli bahsinde oldu¤u gibi Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinde kullan›lan naz›m türlerinin bir k›sm› divan fliirindeki türlerle ortakt›r. Ancak sadece Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinde rastlad›¤›m›z naz›m türleri de bu gelenekte kullan›lm›flt›r. Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinde çeflitli konularda yaz›lm›fl çok say›da naz›m türü vard›r. Abdurrahman Güzel, bu türleri flu flekilde tasnif etmeyi uygun bulmufltur: 1. Allah hakk›nda yaz›lan türler, 2. Peygamberler hakk›nda yaz›lan türler, 3. ‹slam’›n befl flart› hakk›nda yaz›lan türler, 4. Din ve tasavvuf yolunun büyükleri hakk›nda yaz›lan türler, 5. Dinî inanç ve tasavvufî düflüncelerle ilgili yaz›lan türler. fiiirlerin konular›ndan hareketle yap›lan bu tasnifte yer alan naz›m türlerine yak›ndan bakal›m.
Allah Hakk›nda Yaz›lan Türler Tevhîd Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinde Allah’›n varl›¤› ve birli¤i üzerine yaz›lm›fl fliirlere “tevhîd” denir. Bu fliirlerde kaside, gazel ve mesnevi gibi naz›m flekilleri kullan›lm›flt›r. Tevhîdlerin muhtevas›nda ayet ve hadisler yer al›r. Di¤er bir ifadeyle ayet ve hadisler aynen, mealen veya telmihen tevhîdlerde kullan›lm›flt›r. K›sacas› tevhîd türündeki fliirlerde dini olarak Allah’›n varl›¤›, birli¤i ve s›fatlar›, tasavvufi olarak ise kenz-i mahfî ve vahdet-i vücut ele al›n›r. Ayr›ca tevhîdlerde insan›n Allah’› alg›lay›fl flekli, tevhîd makamlar›, vahdet-kesret iliflkisi ve yarad›l›fl gibi konular da yer al›r.
‹lâhî Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinde dini, ahlaki ve ilahi fikirleri içeren manzumelere denir. ‹lâhîler, genellikle Allah’›n birli¤ini, ihtiflam ve kudretini telkin eden fliirlerdir. Hem hece hem de aruz vezninin kullan›ld›¤› ilâhîler, çeflitli tarikat çevrelerinde farkl› isimlerle bilinirler. Bunlar flu flekildedir: Âyin: Mevlevî tekkelerinde okunur. Tapu¤: Gülflenî tekkelerinde okunur. Durak: Halvetî tekkelerinde okunur. Cumhur: Mevlevî ve Bektaflî tekke ve dergâhlar›nda okunur. Nefes: Alevî-Bektaflî tekkelerinde okunur. Yunus Emre, Kaygusuz Abdal ve Hac› Bayram Veli, ilâhî türünü en iyi kullanan Dinî-Tasavvufî Halk flairleri aras›nda gösterilmektedir.
Münacaat Türk edebiyat›nda münacaatlar, Allah’a yalvar›p yakarmak için yaz›lan manzum ve mensur eserlerdir. Manzum münacaatlar, kaside, gazel, k›t’a ve mesnevi naz›m flekillerinde yaz›lm›fllard›r. Bu fliirlerde yer alan esaslar, ayet ve hadislerden al›nm›flt›r.
Elifnâme Osmanl› Türkçesindeki otuz üç harfin de¤iflik konularda, de¤iflik flekillerle, genellikle m›sra bafllar›ndaki harflerin alt alta alfabetik s›ra ile beyitler halinde yaz›larak devam etmesi neticesinde oluflan manzum eserlerdir. Bu fliirlerde Allah’›n varl›¤› ve birli¤i, Allah’a yalvarma, peygamber ve devrin büyükleri olan mutasavv›flar hakk›nda yap›lan övgü gibi konular ifllenir.
43
44
Türk Halk fiiiri
Peygamber Hakk›nda Yaz›lan Türler Na’t Türk edebiyat›nda Hz. Muhammet’i övmek için yaz›lan eserlere na’t ad› verilir. Bunun yan› s›ra di¤er peygamberler, halifeler, veliler ve din büyükleri hakk›nda yaz›lan na’tlar da vard›r. Hemen bütün naz›m flekillerinde yaz›labilen na’tlarda Hz. Muhammet’e duyulan sevgi ve sayg› dile getirilir. Yunus Emre, Süleyman Çelebi, Aziz Mahmut Hüdâî gibi flairler na’t türünde güzel örnekler vermifllerdir.
Esmâ-i Nebî Hz. Muhammet’in 99 ve daha fazla ismiyle ilgili hususiyetleri, Hz. Muhammet’in isimlerinin (mg) harfi ile ifadesi ve bu ifadenin onun son peygamber olufluna delâletini anlatan eserlerdir.
Sîretü’n-Nebî Hz. Muhammet’in do¤umundan vefat›na kadar ahlak›n›, faziletlerini, mucizelerini, gazalar›na ait hayat›n›, bütünüyle veya bir k›sm›yla ele alan eserler anlam›na gelen “sîretü’n- nebî”ler hem mensur hem de manzum bir flekilde kaleme al›nm›fllard›r. Mesnevi naz›m flekliyle yaz›lm›fl “sîretü’n- nebî”ler, genellikle mevlit olarak adland›r›lm›fllard›r. 15. yüzy›l flairlerinden Süleyman Çelebi’nin “Vesiletü’n-Necat” adl› eseri bu türün en önemli örneklerindendir.
Mucizât-› Nebî Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinde Hz. Muhammet’in mucizelerini anlatan fliirlere denir.
Hicretnâme Hz. Muhammet’in Mekke’den Medine’ye göçünü anlatan fliirlere “hicret-nâme” ad› verilmifltir. Bu fliirlerin büyük bir k›sm› Hz. Muhammet’le ilgili olmakla birlikte baz›lar› baflka flah›slar›n göçünü anlat›rlar.
Miracnâme Hz. Muhammet’in Recep ay›n›n 27. gecesi “Burak” ile gö¤e yükselerek Allah’la görüflmesini anlatan fliirlere denir. Genellikle kaside ve mesnevi naz›m flekilleriyle yaz›lan veya söylenen bu fliirler, kayna¤›n› ‹srâ Suresi’nden al›rlar. Çünkü bu surede Miraç’la ilgili bilgiler yer almaktad›r.
Mevlid Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinde Hz. Muhammet’in do¤umunu anlatan fliirlerdir. Erken dönemlerde Erzurumlu Kad› Darîr gibi flairlerin temsil etti¤i mevlid türünün Türk edebiyat›ndaki en iyi temsilcisi 15. yüzy›l flairi Süleyman Çelebi’dir. Onun Vesiletü’n-Necât adl› eseri bu alanda meflhur olmufltur.
Hilye Hz. Muhammet’in fiziki özelliklerini tasvir eden fliirlerdir. Baflka bir ifadeyle Hz. Muhammet’in fiziki özelliklerini fliirle resmeden fliirlerdir. Mensur flekilleri de bulunan hilyelerin manzum örnekleri, mesnevi naz›m fleklinde yaz›lm›flt›r. Dört halife ve baz› veliler hakk›nda da yaz›lm›fl olan hilyeler, miracnâme ve mevlid gibi baz› naz›m türlerinin içinde de yer alm›fllard›r. Hilye türünde en iyi örne¤i Hakânî’nin “Hilye-i Hakânî” adl› eseridir.
2. Ünite - Türk Halk fiiirinde Tür ve fiekil
Gevhernâme Allah’›n birli¤i ve Hz. Muhammet’in yüceli¤i ve vas›flar› hakk›nda yaz›lan eserlerdir. Kaygusuz Abdal’›n “Gevher-nâmesi” bu türün en iyi örnekleri aras›nda yer al›r.
Dolapnâme Allah aflk›n›n dile getirildi¤i sorulu-cevapl› fliirlere denir. Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinde çok say›da örne¤i vard›r, ancak Âfl›k Yunus’un “Dertli Dolab›” ve Kaygusuz Abdal’›n “Dolapnâmesi” bu türün baflar›l› örnekleri aras›ndad›r.
‹slam’›n Befl fiart› Hakk›nda Yaz›lan Naz›m Türleri Salatnâme ‹slam’›n befl flart›ndan biri olan namaz hakk›nda yaz›lan fliirlere denir. Bu konuda Kaygusuz Abdal’›n Salatnâmesi oldukça önemlidir.
Oruçnâme Ramazan baflta olmak üzere di¤er baz› ay ve günlerin özelliklerini, farz ve sünnetlerini anlatan fliirlerdir.
Ramazannâme Ramazan ay›n›n faziletlerini, Ramazan orucunu tutman›n gereklili¤i ve faydalar›n› anlatan manzum eserlerdir. Daha çok ‹stanbul merkezli bir tür olarak dikkati çeken Ramazannâmelerde ‹stanbul’un semtlerine, mesire yerlerine, yemek kültürüne ve hamamlar›na temas edilmifltir. Ramazannâmeler, ekseriyetle dörtlükler halinde mâni ve destan tarz›yla yaz›ld›¤› gibi, kaside ve gazel naz›m flekliyle yaz›lanlar› da bulunmaktad›r.
Hacnâme Hac yolculu¤uyla ilgili olarak yaz›lan manzum eserlerdir. Bu fliirlerde hac›lar›n konaklad›¤› yerler, u¤rad›¤› flehirler, baz› büyüklerin kabirleri, fiam, Kudüs, Mekke ve Medine’deki ziyaret yerleri hakk›nda bilgiler bulunmaktad›r. Abdurrahman Gubârî ve Ahmet Fakih türün ilk ve önemli örneklerini vermifllerdir.
Din ve Tasavvuf Yolunun Büyükleri Hakk›nda Yaz›lan Türler Alinâme ‹slâm tarihinde Hz. Muhammet’ten sonra en fazla ad› geçen ve dikkat çekici flahsiyet olan Hz. Ali hakk›nda çok say›da fliir vard›r. Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinde de rastlad›¤›m›z bu fliirlere “Alinâme” ad› verilmektedir. Özellikle Alevî-Bektaflî edebiyat›nda Hz. Ali fliirlerinin say›s› oldukça fazlad›r.
Maktel-i Hüseyin Hz. Hüseyin’in Kerbela’da flehit edilmesiyle ilgili manzum ve mensur eserlerin genel ad›d›r. Emevi halifesi Muaviye’nin o¤lu Yezid, Hz. Muhammed’in torunu ve Hz. Ali’nin o¤lu Hz. Hüseyin ile 10 Muharrem 680’de Kerbela’da karfl›laflm›flt›r. Hz. Hüseyin’in flehit düfltü¤ü bu karfl›laflma, ‹slam tarihinde “Kerbela Olay›” olarak bilinir. ‹slam dünyas›nda büyük bir üzüntü ile hat›rlanan bu olay fliire de yans›m›flt›r. Mersiye ve a¤›t kapsam›nda de¤erlendirilebilecek maktellerin en meflhurlar›,
45
46
Türk Halk fiiiri
Fuzulî’nin Hâdikatü’s-Su’adâ’s›, Lamiî’nin Maktel-i Hüseyin’i, Bâkî’nin Mersiye-i Hz. Süleyman han aleyhi’r-rahmeti ve’l-gufrân’›, Kaz›m Pafla’n›n Mersiye’si, Ali Feruh’un Kerbela’s›, Muallim Feyzî’nin Matem-nâme’sidir.
Düvaznâme Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinde içinde on iki imam›n ad› geçen ve onlar› övmek için yaz›lan fliirlere “düvaz”, “düvaznâme” veya “düvaz-deh imam” denir. Tasavvuf kültüründe Hz. Ali soyundan geldi¤ine inan›lan on iki imam›n özel bir yeri vard›r. Bu imamlar›n adlar›n› yaflatmak ve onlar› yüceltmek için yaz›lm›fl veya söylenmifl fliirlere düvaznâme ad› verilmifltir.
Faziletnâme Hz. Muhammet’in, dört halifenin, özellikle de Hz. Ali’nin faziletlerini anlatan ve onlar›n iyiliklerini belirten fliirlere Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinde faziletnâme denmifltir.
Mansurnâme Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinde Hallac-› Mansur’un hayat›n› ve kerametlerini mesnevi naz›m flekliyle anlatan fliirlere denir.
Methiye Dört halifenin, ashâb-› kirâm›n ve velilerin övüldü¤ü methiyeler, Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinde herhangi maddi bir beklenti içinde olmayan flairler taraf›ndan yaz›lm›fllard›r. Methiyelerde çok çeflitli naz›m flekilleri kullan›lmakla birlikte en fazla kaside naz›m flekli tercih edilmifltir. Dört halifeden Hz. Ali ve Hz. Ebubekir’e çok say›da methiyenin yaz›lm›fl oldu¤unu söylemek mümkündür. Bunun yan› s›ra baz› tarikat pirleri hakk›nda da methiyeler yaz›lm›flt›r.
Mersiye Bir kimsenin ölümüne duyulan üzüntüyü dile getirmek için yaz›lan mersiye, ‹slamiyet öncesinde “sagu”, ‹slamiyet sonras›nda ise “a¤›t” olarak adland›r›lm›flt›r. Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinde din ve tarikat büyüklerinin ölümü üzerine yaz›lan fliirlere mersiye denmifltir. Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinde mersiyeleriyle Kemal Ümmî öne ç›km›flt›r.
Dinî ‹nanç ve Tasavvufî Düflüncelerle ‹lgili Yaz›lan Türler Vücudnâme ‹nsan›n yarad›l›fl›yla ilgili olarak yaz›lm›fl eserlere denir. Kur’an ve hadislerin ›fl›¤›nda ve birtak›m t›bbi delillerle insan›n ana rahmine düflüflünü, insan›n do¤uncaya kadar geçirdi¤i safhalar› tasavvufi sembollerle anlatan fliirlere vücudnâme ad› verilmektedir. Bu naz›m türüyle Kaygusuz Abdal ve Süleyman Çelebi baflar›l› fliirler yazm›fllard›r. Ayr›ca vücudnâmelerde insan nefsinin mertebeleri ve özellikleri, bir insan›n bu mertebelerde nas›l yol alabilece¤i de anlat›lm›flt›r.
Devriye Devriye, yarad›l›fl›n bafllang›c› ve sonu, varl›¤›n nereden gelip nereye gitti¤i ve bu ikisi aras›ndaki safhalar›n tasavvuf aç›s›ndan izah›d›r. Baflka bir ifadeyle “sudûr” ve “tecellî” hususlar›n›n tasavvufta bir daireye benzetilerek izah edildi¤i için buna “devir”, bu felsefeden do¤an türe ise “devriye” denmifltir. Devriyelerde evrenin ve
2. Ünite - Türk Halk fiiirinde Tür ve fiekil
insan›n Allah’tan kaynaklan›p yine Allah’a dönece¤i vurgulan›r. Genellikle Bektaflî çevrelerinde kullan›lan bir naz›m türüdür. Tasavvuf felsefesine göre ruhun âlemi dolaflmas›n› anlatan devriyeler mutlak varl›ktan insana, insandan asl›na dönüflü anlat›rlar. Devir felsefesine göre maddi âleme, yani dünyaya gelen varl›k önceleri cans›zd›r. Bir süre sonra bitki, daha sonra hayvan, en sonunda da insan olur. Bu devir hareketi daireye benzetilir ve bu safhalar ayr› ayr› anlat›l›r (Artun 2002: 97). Devirle ilgili bütün bu hususlar› ele alan fliirlere devriye ad› verilir.
Hikmet Ahmet Yesevî’nin, ‹slâmiyet’in esaslar›n›, fleriat›n ahkâm›n›, ehl-i sünnet akidesini ‹slâmiyet’e yeni girmifl veya henüz girmemifl Türklere ö¤retmek, tarikat›n inceliklerini ve tarikat›n adap ve erkân›n› müritlere telkin edebilmek amac›yla yazd›¤› fliirlere “hikmet” denir. Hikmetler, sanat kayg›s›ndan uzak, sade ve didaktik bir üslupla söylenmifl fliirlerdir. Ancak ifadedeki samimiyet ve coflkunluk, bu fliirlerin basit manzumeler haline gelmesini engellemifltir. Hikmetlerde ilahi aflk, Allah’›n birli¤i, irade ve kudreti, peygamber sevgisi, Hz. Muhammet’in sünneti, züht, takva, ibadet, ‹slam menk›beleri, ahret hayat›, cennet ve cehennem tasvirleri, dervifllerin faziletleri, zikir gibi ‹slamiyet ve tasavvufla ilgi çok çeflitli konular ifllenmifltir. Ahmet Yesevî, hikmetlerini ço¤unlukla hecenin 7+7=14’lü hece ölçüsüyle yazm›flt›r, ancak baz› hikmetler, aruz ölçüsüne uygunluk göstermektedir.
Nutuk Tarikata yeni girmifl müritlere, tarikat›n adap ve erkân›n› anlatan fliirlere denir. Bu fliirler, tarikat›n ileri gelen mürflitlerinin a¤z›ndan söylenirler. Daha çok koflma naz›m flekliyle söylenen nutuklar, didaktik karakterli fliirlerdir. Sade bir üslupla yola yeni girmifl bir müridi bilgilendiren, tarikatta hangi safhalarda neler yapmas› gerekti¤ini telkin eden nutuklar, pir veya yüksek mertebeli tarikat büyüklerince okunurlar (Artun 2002: 97).
Nasihatnâme ‹nsanlara yol göstermek ve ö¤üt vermek amac›yla yaz›lan nasihatnâmelere “pendnâme” de denmifltir. Bu fliirlerde dini, sosyal ve ahlaki birtak›m ö¤ütler, ayet, hadis, hikmet ve atasözlerinden hareketle verilir. Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinde Yunus Emre, Abdal Musa, Eflefo¤lu Rumi ve fiah ‹smail nasihatname türünün önde gelen flairleridir. Ayr›ca Güvahî’nin “Pendnâmesi” de nasihatnâme konusunda mutlaka hat›rlanmal›d›r. Güvahî, ö¤ütlerini büyük oranda atasözleriyle vermifltir.
Vasiyetnâme Dini ve tasavvufi aç›dan din ve devlet büyüklerinin ölümlerinden sonra geride kalanlara buyurmufl olduklar› istekleri konu edinen manzum ve mensur eserlere vasiyetnâme denir.
fiathiye Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinde baz› tasavvufi remiz ve rumuzlar ile Hakk’a ulaflman›n yollar›n› anlatan, dini ve tasavvufi konular›n daha kolay anlafl›lmas›n› sa¤lamaya çal›flan ve Allah ile tekellüfsüz, flakal› bir edayla konuflur gibi yaz›lan veya söylenen fliirlere flathiye denir. Baz› flairler taraf›ndan fleriat ölçüsünden uzaklaflt›r›lan flathiyeler kimi zaman küfür olarak kabul edilmifltir. Hâlbuki flathiyeler, tasavvufi remizleri izah eden fliirlerdir. Bunu da ancak erbab› anlayabilmektedir. Örne¤in
47
48
Türk Halk fiiiri
SIRA S‹ZDE
Yunus Emre’nin “Ç›kt›m erik dal›na” ve “Denize bir ip gerseler” diye bafllayan flathiyeleri, Niyazî-i M›srî taraf›ndan flerh edilmifl ve bu fliirlerin ne anlatmak istedikleri üzerine de¤erlendirmeler yap›lm›flt›r. K›sacas›, ilk bak›flta Allah’la senli benli konuflmak isteyen bir flairin dini birtak›m unsurlarla alay etmek veya onlar› elefltirmek için yaz›ld›¤› izlenimi veren flathiyelerin arka plan›ndaki anlam çözüldü¤ünde durumun öyle olmad›¤›, asl›nda bu fliirlerin tasavvuf kültürünü bilen kiflilere hitap etti¤i görülmektedir. fiathiye türünde Yunus Emre’nin yukar›da ad› geçen fliirleri, Kaygusuz Abdal’›n “Yücelerden yüce gördüm, erbabsun sen koca Tanr›”, “Bir kaz aldum ben kar›dan”, “Kaplu kaplu ba¤alar”, “Yamru yumru söylerim”, “Benk ile seyretme¤e”, “Bugün bana bir paflacuk”, “Filibe’de bir kar›”, “Edrene flehrinde S‹ZDE bugün” ve SIRA “Yanbolu’da bir kar›” fleklinde bafllayan flathiyeleri oldukça ünlüdür.
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Nevruznâme D Ü fi Ü N E L ‹ M
Bahar›n ve ayn› zamanda geleneksel takvimde yeni y›l›n bafllang›c›n› müjdeleyen nevruzu konu alan fliirlere nevruznâme denir. Özellikle Alevî-Bektaflî kültür ortamS O R Uayr› bir anlam› vard›r. Bu kültür ortam›n› paylaflanlara göre nevlar›nda nevruzun ruz, Hz. Ali’nin do¤um günüdür. Bu yüzden bu günün kutlanmas› gerekir. Bahar›n geliflini anlatan D ‹ K K A T nevruznâmeler de ço¤unlukla nevruz günlerinde düzenlenen törenlerde söylenmifltir.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
Tarikat, Allah’a ulaflmak için tutulan yol demektir. Tarikat›n anlam›n›, kurallar›n› ve iflleyifl düzenini anlatan fliirlere tarikatnâme denmifltir. fiah ‹smail’in ve Eflrefo¤AMAÇLARIMIZ lu Rûmî’nin bu konuda eserleri vard›r. K ‹ halk T A fliirindeki P Dinî-Tasavvufî flekil ve türlerle ilgili daha fazla bilgi için Öcal O¤uz’un editörlü¤ünü yapt›¤› Türk Halk Edebiyat› El Kitab› (Ankara: Grafiker Yay›nlar›, 2007), Abdurrahman Güzel ve Ali Torun’un birlikte haz›rlad›klar› Türk Halk Edebiyat› El Kitab› T E L E VYay›nlar›, ‹ZYON (Ankara: Akça¤ 2003) ve Mustafa Sever’in Türk Halk fiiiri (Ankara: Kurmay Yay›nlar›, 2003) adl› çal›flmalar›ndan yararlanabilirsiniz.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE ‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
Tarikatnâme
4
Dinî-Tasavvufî Halk fiiirindeki naz›m flekillerinin ve türlerinin say›s›, di¤er halk fliiri geleSIRA S‹ZDE ‹NTERNET neklerine göre daha fazlad›r. Bunun sebebi sizce ne olabilir?
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
2. Ünite - Türk Halk fiiirinde Tür ve fiekil
49
Özet
N A M A Ç
1
Türk halk fliirinde tür ve flekli tan›mlayabilmek. Türk halk fliirinin kendine özgü naz›m flekilleri ve türleri vard›r. Naz›m flekli ile daha çok fliirin d›fl yap›s›, yani flekil özellikleri anlafl›l›r. Naz›m flekillerini naz›m birimi, kafiye örgüsü, hacim ve ölçü gibi unsurlar belirler. Kafiye Örgüsü: fiiirde m›sralar›n kümelenme flekline kafiye örgüsü denir. Halk fliirindeki naz›m flekillerinin büyük ço¤unlu¤u m›sra kümelenmelerine, bilinen ad›yla kafiye örgüsüne gö-
deyle konu ve ezgi, halk fliirindeki naz›m türlerinin oluflumunu ve farkl›l›klar›n› aç›klamaya yetmemektedir.
N AM A Ç
2
Anonim halk fliirindeki tür ve flekillerin özelliklerini aç›klayabilmek. Türk halk fliirinde “mani”, türkü”, “a¤›t”, “ninni”, “tekerleme” ve “bilmece” gibi söyleyeni belli olmayan fliirlerin oluflturdu¤u fliir gelene¤ine “ano-
re belirlenmifltir. Halk fliirinde iki tip kafiye ör-
nim halk fliiri” ad› verilir. Mani: Anonim halk fliirinin en yayg›n naz›m flekli-
güsü vard›r. Bunlar, mani ve koflma tipi kafiye
dir. Genellikle yedili hece ölçüsü ve aaxa fleklinde-
örgüleridir. Hacim: fiiirin naz›m birimi say›s› anlam›na gelir. Di¤er bir ifadeyle hacim, fliirdeki m›sralar›n toplam say›s›na karfl›l›k gelir. Hacim de naz›m flekil-
ki bir kafiye örgüsüyle tek dörtlükten oluflan fliirler-
lerinin belirlenmesinde kullan›lan unsurlar aras›ndad›r. Örne¤in destan, hacim özelli¤iyle bir naz›m flekli iken, mani ve koflman›n da kendilerine özgü hacimleri vard›r. Naz›m Birimi: fiiirin en küçük, bütün ve anlaml› parças›d›r. Halk fliirinde naz›m birimi dörtlüktür, ancak aruzlu baz› fliirlerde naz›m biriminin beyit olabilece¤i unutulmamal›d›r. Ölçü: Halk fliirinde yayg›n olarak kullan›lan ölçü, hece ölçüsüdür. Ancak baz› fliirlerde aruz ölçüsü de kullan›lm›flt›r. Ölçü, fliirin flekil özellikleri aras›nda yer almakla birlikte naz›m flekillerinin belirlenmesinde fazla bir tesiri yoktur. Halk fliirinde “mani”, “koflma” ve “destan” belli bafll› naz›m flekilleridir. Halk fliirinde naz›m türünü, fliirin konusu, ezgisi ve ifllevi belirler. Konu: Türk halk fliiri konu aç›s›ndan oldukça zengindir. Halk hayat›ndaki pek çok konu, fliirlerde ele al›nm›flt›r. Özellikle baz› türler, belirli konular› ifllemeleriyle öne ç›km›fllard›r. Ezgi: Halk fliiri, genellikle gelene¤in tayin etti¤i baz› ezgilerle icra edilir. Bu bak›mdan kimi türler, ezgileriyle di¤er türlerden ayr›l›rlar. Örne¤in Âfl›k fiiirindeki varsa¤› türü ezgi yönüyle bir tür haline gelmifltir. Bunun gibi pek çok türde ezgi, türü tayin etmektedir. ‹fllev: Halk fliirindeki baz› naz›m türleri sadece ifllevleriyle bir tür haline gelmifltir. Baflka bir ifa-
dir. Hece ve m›sra say›lar›nda art›fl›n olabildi¤i maniler, yap›sal olarak “düz/tam”, “kesik/cinasl›” ve “art›k/yedekli” olmak üzere üç flekilde karfl›m›za ç›kar. Hemen her konuda söylenebilen manilerin dü¤ünler, H›d›rellez gibi geleneksel kutlamalar baflta olmak üzere çok genifl bir kullan›m alan› vard›r. Türkü: Mani gibi halk kültüründe yayg›n olarak kullan›lan bir kelime olan türkü, ezgili olarak söylenen fliirlerin genel ad›d›r. Türküler, anonim fliirlerdir. fiiirin kim taraf›ndan söylendi¤ini gösteren mahlas, türküde yer almaz. Türküler yap›sal olarak iki k›s›mdan oluflurlar: Bent ve kavufltak. Kavuflta¤›n d›fl›nda kalan ve türkülerin ana m›sralar›n› oluflturan k›sma “bent”, bentlerin d›fl›nda sürekli tekrarlanan m›sralara ise “kavufltak” denir. Türkülerde mani ve koflma naz›m flekilleri de kullan›labilir. Çok çeflitli konular›n yer ald›¤› türkülerde aflk, sevgi, ayr›l›k ve gurbet, en fazla karfl›m›za ç›kan konulard›r. A¤›t: Anonim halk fliirinde ölüm konulu fliirlere denir. Yap›lar› ve flekil özellikleri türkülerle benzerdir. Genellikle ölüm konusunu iflleyen a¤›tlar; hastal›k, ayr›l›k, kay›p kifliler, mutsuzluk, askerlik, sevda, deprem, sel ve yang›n gibi sosyal içerikli konularda da söylenmifltir. Ninni: Anonim halk fliirinin naz›m türlerinden olan ninniler, çocuklar› uyutmak veya teskin etmek için söylenen fliirlerdir. Mani ve koflma naz›m flekilleriyle söylenmifl ninniler oldu¤u gibi, düzenli bir naz›m flekliyle söylenmemifl ninniler vard›r. Ninniler, ezgiyle söylenir ve bu ezgiler, genellikle anneler taraf›ndan belirlenir.
50
Türk Halk fiiiri
Tekerleme: Halk edebiyat› türlerinin yan› s›ra halk kültürünün pek çok alan›nda karfl›m›za ç›kan tekerlemeler, belli bir ana konudan yoksun, manalar›ndan daha ziyade fonksiyonlar›yla ön plana ç›kan, m›sra bafl› ve sonu kafiye, aliterasyon ve secilerle oluflturulmufl ses oyunlar›yla ve ça¤r›fl›mlarla ba¤lanarak belli bir naz›m düzenine kavuflturulmufl, birbirini tutmayan hayaller ve düflüncelerin s›ralanmas›ndan meydana gelmifl metinlerdir. Baz› tekerlemeler düzenli naz›m birliklerinden oluflmakla beraber, pek çok tekerlemede mani veya koflmada oldu¤u gibi düzenli naz›m unsurlar›ndan bahsetmek mümkün de¤ildir. Bilmece: Bilmece türündeki fliirler, baz› nesne ve olgular›n özelliklerini üstü kapal› bir flekilde anlatarak buldurmay› hedeflerler. ‹ki kifli veya grup aras›nda oynanan bir oyunun sonucu olarak ç›kan bilmeceler, her türlü konuda söylenebilirler. Mani veya koflma gibi naz›m flekillerini kullanan bilmeceler vard›r. Ancak bütün bilmeceler, halk fliirinin bilinen naz›m flekilleriyle oluflturulmam›fllard›r.
N A M A Ç
3
Âfl›k fliirindeki tür ve flekillerin özelliklerini listeleyebilmek. Âfl›k fliirinde tür ve flekillerin büyük bir k›sm› hece ölçüsüne dayal›d›r, ancak baz› türlerde ise aruz ölçüsü kullan›lm›flt›r. Heceli naz›m flekilleri aras›nda mani, koflma ve destan vard›r. Mani, âfl›klar aras›nda çok az kullan›lan bir naz›m fleklidir. Âfl›klar, mani fleklindeki fliirleri daha çok hüner göstermek için kullanmaktad›rlar. Yedekli koflma söylemede ve baz› at›flmalarda mani naz›m flekline baflvurmufllard›r. Koflma ise Âfl›k fiiirinin en yayg›n naz›m fleklidir. Âfl›k fliirindeki türlerin tamam›na yak›n› koflma naz›m flekline dayal›d›r. 3-5 dörtlükten oluflan koflmalar›n kendilerine özgü bir kafiye örgüleri vard›r. ‹lk dörtlükte farkl› flekillerde olabilen koflma kafiye örgüsü, genellikle abab cccb çççd..., xaxa bbba ccca... veya aaab cccb çççb... fleklindedir. Koflmalar›n, “düz koflma”, “yedekli koflma”, “musammat koflma”, “ayakl› koflma”, “zincirbent ayakl› koflma”, “zincireme”, “koflma-flark›” gibi çeflitleri vard›r. Destan ise hacim özelli¤iyle naz›m flekilleri aras›na girmifltir. Destan›n kafiye örgüsü, naz›m birimi ve ölçü özellikleri koflmaya benzer, ancak destanlar koflmalardaki gibi 3-5 dörtlükten de¤il, çok daha fazla dörtlükten oluflurlar. 150 dörtlük-
ten oluflan destan örnekleri vard›r. Âfl›k fliirindeki heceli türler aras›nda güzelleme, koçaklama, tafllama, a¤›t, varsa¤›, semai ve destan vard›r. Güzelleme: ‹nsana ve do¤aya ait güzellikleri anlatan veya öven fliirlerdir. Koçaklama: Kahramanl›k ve savafl konular›nda söylenen fliirlere denir. Tafllama: Toplum içindeki aksakl›klar› ve adaletsizlikleri dile getirerek elefltiren fliirlerdir. A¤›t: Âfl›klar›n ölüm konusunda söyledi¤i fliirlere denir. Varsa¤›: Anadolu’nun güneyinde yaflayan Varsak boylar›na has fliirler olan varsa¤›lar, özel ezgilerle söylenen fliirleridir. Semai: Sevgi, do¤a ve ayr›l›k gibi konular›n ifllendi¤i semailerin özel bir ezgisi vard›r. Destan: Bir naz›m türü olarak destan, bir olay›, varl›¤› veya olguyu hikâye ederek anlatan fliirlerdir. Âfl›k fliirinde bir k›s›m fliir aruz ölçüsüyle söylenmifl veya yaz›lm›flt›r. Divan: Aruz ölçüsünün Fâliâtün / Fâliâtün / Fâliâtün / Fâilün kal›b› ile söylenen ve âfl›klar aras›nda “divânî” olarak bilinen fliirlerdir. Selis: Aruz ölçüsünün Feilâtün (Fâilâtün) / Feilâtün / Feilâtün / Feilün kal›b›yla yaz›lan fliirlerdir. Semai: Aruzun Mefâîlün / Mefâîlün / Mefâîlün / Mefâîlün kal›b›nda gazel, murabba, muhammes ve müseddes naz›m flekilleriyle yaz›lan fliirlerdir. Kalenderî: Aruzun Mefûlü / Mefâilü / Mefâilü / Feûlün kal›b›yla oluflturulmufl fliirlerdir. Bu fliirlerin özel ezgileri vard›r. Satranç: Aruz vezninin Müfteilün / Müfteilün / Müfteilün / Müfteilün kal›b›nda yaz›lan satrançlar, hecenin 8+8=16’l› flekliyle uyum gösterirler. Vezn-i Âher: Âfl›k fliirinde aruzun Müstefilâtün / Müstefilâtün / Müstefilâtün / Müstefilâtün kal›b›yla yaz›lan, her m›sras› dört parçadan oluflan dört m›sral›k ve ayn› zamanda musammat, yani iç kafiyeli fliirlerdir.
2. Ünite - Türk Halk fiiirinde Tür ve fiekil
N
Dinî-Tasavvufî Halk fiiirindeki tür ve flekillerin özelliklerini analiz edebilmek. 4 Dinî-Tasavvufî Halk fiiirindeki naz›m flekillerinin bir k›sm› halk fliirinin, di¤er bir k›sm› ise divan fliirinin tesiriyle oluflmufltur. Divan fliirinden kaside, gazel, mesnevi, murabba, terci-i bend, terkîb-i bend, k›t’a, tuyu¤, müstezâd; halk fliirinden ise mani ve koflma gibi naz›m flekilleri kullan›lm›flt›r. Dinî-Tasavvufî Halk fiiirindeki baz› naz›m türleri divan fliirinden al›nmakla birlikte pek çok tür, bu gelene¤e özgüdür. Bu fliirler flu flekilde tasnif edilebilir: 1. Allah hakk›nda yaz›lan türler: Tevhîd, ilâhî, münacat, ihlâsnâme, âyetnâme, vahdetnâme, esmâi hüsnâ, elifnâme. 2. Peygamberler hakk›nda yaz›lan türler: Na’t, esmâ-i nebî, sîretü’n-nebî, mucizât-› nebî, hicretnâme, miracnâme, mevlid, hilye, gevhernâme, dolapnâme. 3. ‹slam’›n befl flart› hakk›nda yaz›lan türler: Salatnâme, minbernâme, oruçnâme, ramazannâme, hacnâme, kâbenâme. 4. Din ve tasavvuf yolunun büyükleri hakk›nda yaz›lan türler: Alinâme, maktel-i Hüseyin, düvaznâme, faziletnâme, mansurnâme, methiye, mersiye. 5. Dinî inanç ve tasavvufî düflüncelerle ilgili yaz›lan türler: Vücudnâme, devriye, hikmet, nutuk, nasihatnâme, vasiyetnâme, flathiye, istihracnâme, fütüvvetnâme, gazavatnâme, nevruznâme, ibretnâme, tarikatnâme, tahassürnâme, k›yametnâme.
AM A Ç
51
52
Türk Halk fiiiri
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi naz›m flekliyle ilgili de¤ildir? a. Naz›m Birimi b. Kafiye Örgüsü c. Hacim d. Ölçü e. Ezgi 2. Anonim halk fliirinin naz›m flekillerinden birisidir. Genellikle tek dörtlük halinde, yedili hece ölçüsüyle ve aaxa fleklinde bir kafiye düzeniyle söylenen fliirlere ne ad verilir? a. Koflma b. Destan c. Rubai d. Mani e. K›ta 3. Afla¤›daki naz›m türlerinden hangisi anonim halk fliirinin kapsam›na girmez? a. Güzelleme b. Mani c. Türkü d. Ninni e. Bilmece 4. Afla¤›dakilerden hangisinde Âfl›k fiiirindeki tür ve flekiller bir arada verilmifltir? a. Koflma, Güzelleme, ‹lahi, Varsa¤› b. Semai, Destan, Tafllama, Nutuk c. Koflma, Koçaklama, Varsa¤›, fiathiye d. Semai, Varsa¤›, Destan, Ninni e. Güzelleme, Koçaklama, Tafllama, Varsa¤› 5. Afla¤›daki naz›m türlerinin hangisi Âfl›k fiiirine ait de¤ildir? a. Varsa¤› b. Devriye c. Semai d. Güzelleme e. Koçaklama
6. Âfl›k fliirinde yergi amaçl› söylenen fliirlere ne ad verilir? a. Koçaklama b. Güzelleme c. Tafllama d. Varsa¤› e. A¤›t 7. A¤›dakilerden hangisi Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinin naz›m türlerinden oluflmaktad›r? a. ‹lahi, Koflma, Deme, Nefes b. fiathiye, Nefes, Devriye, ‹lahi c. Tafllama, Destan, Nutuk, Nefes d. Mani, ‹lahi, Nefes, Deme e. Nutuk, Nefes, Devriye, Varsa¤› 8. K›ldan köprü yaratm›fls›n Gelsin kullar geçsin deyu Hele biz flöyle dural›m Yi¤it isen geç a Tanr› Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinden al›nan bu dörtlü¤ün naz›m türü nedir? a. Nefes b. ‹lahi c. Deme d. Devriye e. fiathiye 9. Afla¤›dakilerden hangisi Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinde kullan›lan naz›m flekillerinden birisi de¤ildir? a. Kaside b. Gazel c. Nefes d. Koflma e. Mesnevi 10. Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinde Hz. Muhammet’in do¤umunu anlatan fliirlerdir. Bu türün Türk edebiyat›ndaki en iyi temsilcisi 15. yüzy›l flairi Süleyman Çelebi’dir. Bu parçada sözü edilen naz›m türü afla¤›dakilerden hangisidir? a. Mevlid b. Hilye c. Na’t d. Tevhîd e. ‹lâhî
2. Ünite - Türk Halk fiiirinde Tür ve fiekil
53
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1e
2. d
3. a
4. e 5. b 6. c 7. b
8. e
9. c
10. a
Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Halk fiiirinde Naz›m fiekli ve Naz›m Türü” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Anonim Halk fiiirinde fiekil ve Tür” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Anonim Halk fiiirinde fiekil ve Tür” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Âfl›k fiiirinde fiekil ve Tür” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Âfl›k fiiirinde fiekil ve Tür” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Âfl›k fiiirinde fiekil ve Tür” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinde fiekil ve Tür” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinde fiekil ve Tür” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinde fiekil ve Tür” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinde fiekil ve Tür” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Özellikle mani ve türküler, günümüz Türkiye’sinde çeflitli flekillerde kullan›lmaktad›r. Dü¤ünlerdeki k›na gecelerinde, bayraktarl›k yapan gençlik gruplar›nda, belirli bir takvime ba¤l› olarak oynanan köy seyirlik oyunlar›nda, askere u¤urlama törenlerinde, k›sacas› geleneksel çizgilerde geliflen kutlamalarda bu türlere ait fliirler yaflat›lmaktad›r. Sözlü ortam›n d›fl›nda radyo, televizyon ve internet arac›l›¤›yla pek çok mani, türkü ve a¤›t genifl kitlelerin be¤enisine sunulmaktad›r. Eskiye nazaran bir türkü, art›k çok daha genifl bir co¤rafyaya ulaflmak imkân› bulmaktad›r.
S›ra Sizde 2 Tekerleme ve bilmece gibi türler, oyun kültürüne ba¤l› olarak geliflmifl fliirlerdir. Çocuk dünyas›nda da oyunun ayr› bir yere sahip olmas› nedeniyle bu türler, daha çok çocuk folklorunda karfl›m›za ç›kar. Çocuklar için bir tekerleme, oyunda ebe seçimini kolaylaflt›r›r veya oyunun hareket ettirilmesini sa¤lar. Ayn› flekilde oyun içinde bilmeceye do¤ru cevap veren bir çocuk, oyunun galibi olur. Ad› geçen türler, çocuklara hoflça vakit geçirtmenin ötesinde onlar›n dil ve zekâ geliflimlerini de do¤rudan etkiler. Tekerlemeler, çocuklar›n bo¤umlama yeteneklerini gelifltirirken bilmeceler bilgi ve tecrübesini art›r›r. Bu türlerle çocuklar, kendi kültürlerini daha kolay tan›ma f›rsat› bulurlar. S›ra Sizde 3 Âfl›k fliiri, profesyonel bir fliir gelene¤idir. Âfl›klar fliir söyleyebilmek için uzun y›llar “ç›rakl›k” e¤itiminden geçerler. Bu aflamada saz çalmas›n› ö¤rendikleri gibi, gelenekte yer alan ezgileri de ö¤renirler. Usta bir âfl›k haline gelen kifli art›k fliirleri ezgiyle ve ölçülü bir flekilde söyleyebilir. Bu gelenekte sözün ölçülü ve estetik olmas›na ayr› bir önem verilir. Ezgide veya ölçüde hata yapan âfl›k elefltirilir. Bu konularda hata yapmaya devam eden âfl›k, gelenekte kendine yer bulamaz. Âfl›klar›n geleneksel kurallarla devaml› olarak kontrol edildi¤i bu gelenekteki fliirler, flekil yönünden kusursuzdur. S›ra Sizde 4 Dinî-Tasavvufî Halk fiiiri, hem halk hem de divan fliirinin tür ve flekillerini kullanan farkl› bir gelenektir. Hemen her kesimin içinde yer ald›¤› genifl halk kitlelerine hitap eden bir fliir gelene¤i oldu¤undan hem yaz›l› hem de sözlü gelene¤in fliir birikiminden yararlanabilen bir yap›s› vard›r. Okuma yazma bilmeyen flairlerin yan› s›ra medrese e¤itimi alm›fl flairler de bu gelenek çerçevesinde fliir söylemifl veya yazm›fllard›r. Böyle olunca hem heceli, hem aruzlu fliirler, hem klasik edebiyattan hem de sözlü gelenekten al›nma tür ve flekiller bu gelenek çerçevesinde de¤erlendirilmifltir. Bunun yan› s›ra fliirler, dinin ve tasavvufun esaslar›n› konu etti¤inden de tür ve flekillerin say›s›nda ve çeflidinde art›fl normaldir. Örne¤in sadece Allah ve Hz. Muhammet üzerine onlarca naz›m türü gelifltirilmifltir. Tasavvuf konusunda da durum farkl› de¤ildir. Bütün bunlar, Dinî-Tasavvufî Halk fiiirinde çok çeflitli konularda ve flekillerde fliirlerin oluflumuna zemin haz›rlam›flt›r.
54
Türk Halk fiiiri
Yararlan›lan Kaynaklar Artun, E. (2002). Dinî-Tasavvufî Halk Edebiyat›. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›. Artun, E. (2001). Âfl›k Gelene¤i ve Âfl›k Edebiyat›. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›. Aslan, E. (1975). Ç›ld›rl› Âfl›k fienlik Hayat›, fiiirleri ve Hikâyeleri (‹nceleme-Metin-Sözlük). Ankara: Atatürk Üniversitesi Yay›nlar›. Boratav, P. N. (1995). Türk Halk Bilimi I 100 Soruda Türk Halk Edebiyat›. ‹stanbul: Gerçek Yay›nevi. Çobano¤lu, Ö. (2000). Âfl›k Tarz› Kültür Gelene¤i ve Destan Türü. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›. Dizdaro¤lu, H. (1969). Halk fiiirinde Türler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay›nlar›. Duymaz, A. (2002). ‹rfan› Arzulayan Sözler Tekerlemeler. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›. Gözayd›n, N. (1989). “Anonim Halk fiiiri Üzerine”. Türk Dili Türk fiiiri Özel Say›s› III (Halk fiiiri). LVII(445450), Ocak-Haziran, 1-104. Güzel, A. (2009). Dîni Tasavvufî Türk Edebiyat› El Kitab›. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›. Güzel, A. (1999). Dîni Tasavvufî Türk Edebiyat›. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›. Güzel, A. (1989). “Tekke fiiiri”. Türk Dili Türk fiiiri Özel Say›s› III (Halk fiiiri). LVII(445-450), Ocak-Haziran, 251-454. Hekimov, M. ‹. (1999). Azerbaycan Afl›g fie’r fiekilleri ve Gaynaglar›. Bak›: Maarif Neflriyat›. Kaya, D. (2004). Anonim Halk fiiiri. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›. O¤uz, M. Ö. (2001). Halk fiiirinde Tür, fiekil ve Makam. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›. Onay, A. T. (1996). Türk Halk fiiirlerinin fiekil ve Nev’i. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›. Yard›mc›, M. (1998). Bafllang›çtan Günümüze Halk fiiiri, Âfl›k fiiiri, Tekke fiiiri. Ankara: Ürün Yay›nlar›.
3
TÜRK HALK fi‹‹R‹
Amaçlar›m›z
N N N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Maniyi tan›mlayabilecek, maninin flekil ve tür özelliklerini belirleyebilecek; Türküyü tan›mlay›p türkünün flekil ve tür özelliklerini tespit edebilecek; A¤›t› aç›klayarak a¤›t›n flekil ve tür özelliklerini listeleyebilecek; Tekerlemeyi tan›mlayarak, tekerlemelerin flekil ve tür özelliklerini belirleyebilecek; Ninniyi tan›mlay›p ninninin flekil ve tür özelliklerini aç›klayabilecek; Bilmeceyi aç›klayarak bilmecenin flekil ve tür özelliklerini analiz edebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • Mani • Türkü • A¤›t
• Tekerleme • Ninni • Bilmece
‹çindekiler
Türk Halk fiiiri
Anonim Halk fiiiri
• • • •
ANON‹M HALK fi‹‹R‹NDE MAN‹ ANON‹M HALK fi‹‹R‹NDE TÜRKÜ ANON‹M HALK fi‹‹R‹NDE A⁄IT ANON‹M HALK fi‹‹R‹NDE TEKERLEME • ANON‹M HALK fi‹‹R‹NDE N‹NN‹ • ANON‹M HALK fi‹‹R‹NDE B‹LMECE
Anonim Halk fiiiri ANON‹M HALK fi‹‹R‹NDE MAN‹ Mani Maninin oluflumu üzerine bugüne kadar farkl› görüfller öne sürülmüfltür, ancak kelimenin kökenini aç›klayan kesin bir sonuca ulafl›lamam›flt›r. Fuat Köprülü, “mani” kelimesinin “mana”dan geldi¤ini öne sürer. Bu görüflü ileri sürenler, Arapça “mana” kelimesinin Farsçada “mâ’ni” fleklinde söylendi¤i, oradan da Türkçeye geçti¤i kanaatindedirler. Bu görüflün yan› s›ra kelimenin “man” kelimesine “-i” nispet ekinin eklenmesiyle olufltu¤unu düflünenler de vard›r. Böyle bir görüflün öne sürülmesinde Türk halk fliirindeki baz› türlerin boy veya kabile adlar›ndan oluflmufl olmas› etkili olmufltur. Bilindi¤i gibi türkü (Türk), varsa¤› (Varsak) ve bayat› (Bayat) kelimeleri baz› boylara özgü ezgileri veya fliirleri karfl›lamak için kullan›lmaktad›r. Benzer bir mant›kla mani kelimesinin de “man+i=mani” fleklinde bir yap›ya sahip oldu¤u ileri sürülmüfltür. Mani kelimesinin kökeni konusunda iki farkl› görüfl öne ç›kmaktad›r. Ancak bu görüfllerden hangisinin daha tutarl› oldu¤una karar vermek daha çok dilbilimcilere düflen bir görevdir. Kelimenin kökeni ne olursa olsun, mani türü çok genifl bir co¤rafyada bilinen ve kullan›lan bir fliir tarz›d›r. fiimdi maninin öncelikle Anadolu’da, daha sonra ise Anadolu d›fl›ndaki Türk boylar›ndaki adland›rmalar›na bakal›m. Mani tarz›ndaki fliirlere Ayd›n’da “mana”, Artvin ve Denizli’de “mâna”, “deyifl”, “deyiflleme”; fianl›urfa’da “meani” (kad›nlar›n söyledi¤i maniler) ve “hoyrat” (erkeklerin söyledi¤i maniler), Kars’ta “meni”, Erzincan’da “ficek”, Do¤u Karadeniz’de “karfl›-beri” denir. Ayr›ca Do¤u Anadolu’da türkülerin bentleri aras›nda “piflrevî” denilen manilerin okundu¤unu biliyoruz. Anadolu d›fl›ndaki Türk topluluklar›nda da mani karfl›l›¤› olarak çeflitli kelimeler ve kelime birlikleri kullan›lmaktad›r. Ah›ska’da “mahn›”, “Azerbaycan’da “bayat›”, “mani”, “meni”, “mahn›”, “mahna”; Kerkük’te “meni “ve “me’ni”, Pirizren Türklerinde “martifal”, Gagavuz Türklerinde “fl›n”, “ç›n” ve mâni”; K›br›s Türklerinde “mâni”, Irak Türklerinde “me’ni”, “hoyrat”, “horyat”, “koryat”, “koyrat”; K›r›m Türklerinde “mane”,”c›r”, “y›r”, “ç›ng”, “çinik/çinig”; Kumuk Türklerinde “sar›m”, “Nogay Türklerinde “fl›n” ve “ç›n”, K›rg›zistan’da “tört sap”, “aytipa”, “öleng”, “kay›m ülenek”, “ayt›fl”; Kazakistan’da “ölen”, ayt›spa”, “aytipa”, “gay›m ölen”, “kay›m ülenek”; Özbekistan’da “törtlik”, “aflula”, “kofluk”; Uygur Türklerinde “yörtlik”, Türkmenistan’da “rubay›”, “ruba¤›”, “moncugatt›” ve “lele”; Kazan Türklerinde “fli¤ir töri”, Baflkurt Türklerinde “fli¤ir törö” gibi sözler, mani türündeki fliirler için kullan›l›r.
Mani: Halk fliirinde genellikle yedi heceli, tek dörtlükten ve aaxa kafiye flemas›na sahip fliirler için kullan›l›r.
Türkü: Türklere ait ezgilerin genel ad›. Ezgi: Belli bir kurallara göre düzenlenmifl, kula¤a hofl gelen ses dizisi.
Hoyrat: Do¤u, Güneydo¤u Anadolu ve Irak Türklerinde maninin karfl›l›¤›d›r. Bent: Türküde kavufltak d›fl›nda kalan k›s›m.
58
Fehleviyyat: ‹ran edebiyat›nda mefâîlün / mefâîlün / feûlün kal›b›nda ve aaba kafiye düzeninde söylenen fliirlerdir. Rubai: Divan fliirinde aaxa fleklinde kafiyeli ve aruz ölçüsüyle yaz›lm›fl dört m›sral›k fliirlere denir.
Türk Halk fiiiri
Mani kelimesinin yap›s›nda oldu¤u gibi mani türünün kökeni konusunda da farkl› görüfller bulunmaktad›r. Bu görüfllerin bir k›sm›, mani tarz› fliirlerin eski dönemlerde de var oldu¤unu, hatta Türk halk fliirinin ilk örneklerinin bu flekilde verildi¤ini ileri sürer. Bu görüflün önde gelen isimlerinden Fuat Köprülü, maniyi Türk fliirinin en eski flekli olarak kabul eder. Ona göre maniler birleflerek türkü, koflma, sagu, mersiye ve destan gibi fliirleri meydana getirmifltir. Pertev Naili Boratav ise mani türünün, ‹ran rubailerinin ve fehleviyyatlar›n›n Türk fliirini etkilemesiyle olufltu¤unu ileri sürer. Boratav’a göre mani, Fars fliirinin etkisiyle oluflmufltur. Boratav’›n bu görüflüne Köprülü’nün yan› s›ra Osmanl› fliiri üzerinde çal›flan Gibb de kat›lmaz. Gibb, manilerin m›sra say›s› ve kafiye düzeni aç›s›ndan rubailere benzemekle birlikte, rubailerden ayr› ve Türklere has bir tür oldu¤unu söyler. Gibb’in bu düflüncesi, ciddiye al›nacak bir yaklafl›md›r. Maniler, rubailer ve fehleviyyatlarla baz› ortakl›klar tafl›makla birlikte do¤rudan bu türlerin tesiriyle oluflmufl bir fliir tarz› de¤ildir. Rubailer, genellikle felsefi konular› iflleyen ve aruzla yaz›lan fliirlerdir. Hâlbuki maniler hemen her konuda s›radan insanlar›n söyleyebildi¤i heceli fliirlerdir. Sözlü gelenekte bu kadar yayg›n olarak kullan›lan bir naz›m fleklinin veya türünün do¤rudan ‹ran edebiyat›na ba¤lanmas› do¤ru bir yaklafl›m de¤ildir. Türk halk fliirinin yap›s› ve söyleyifl özellikleri mani türünün oluflumu için oldukça uygundur. Bu bak›mdan maninin kökenini halk fliiri tarihimizde aramal›y›z. Mani türündeki fliirlere en yak›n örnekler, Uygur döneminden kalma fliirlerde ve Divanü Lügati’t-Türk’te yer almaktad›r. 4+3=7 heceli ve dörtlük fleklinde çok say›da fliirin bulundu¤u Divan’daki fliirler, manilerin oluflumuyla ilgili önemli ipuçlar› sunmaktad›r. Günümüzdeki manilere benzeyen ilk fliirler, 13. yüzy›lda yaflayan fieyyad Hamza’ya aittir. fieyyad Hamza, bafl›ndan geçen hadiseleri anlat›rken birkaç maniye de yer vermifltir. Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde de mani örneklerine rastlanm›flt›r. Mani tarz›ndaki fliirler özellikle on dokuzuncu yüzy›ldan sonra kaleme al›nan kaynaklarda s›kl›kla karfl›m›za ç›kar.
Maninin fiekil/Yap› ve Tür Özellikleri
Semai Kahvesi: Eskiden ‹stanbul’da âfl›klar›n bir araya gelip semai ve mani tarz›nda fliirler icra ettikleri kahveler.
Kafiye Düzeni: Manilerin bilinen kafiye örgüsünde, birinci, ikinci ve dördüncü m›sralar kendi aras›nda kafiyeli, üçüncü m›sra ise kafiyesizdir. Böyle bir kafiye düzeni ise aaxa fleklinde ifade edilebilir. Böyle bir kafiye örgüsü maniye hast›r. Bütün maniler bu düzende söylenmez. Özellikle Karadeniz ve ‹stanbul semai kahvelerinde söylenen manilerde kafiye düzeni abcb olabilmektedir. Bu kafiye düzeni, manilerin karfl›l›kl› söylenmesinden kaynaklan›r. Az da olsa manilerde aaaa fleklinde bir kafiye düzenine de rastlamak mümkündür. Ölçü ve Durak: Maniler genellikle 7’li hece ölçüsüyle söylenirler. Bununla birlikte 4, 5, 6, 8, 10, 11 ve 14 heceli maniler de bulunmaktad›r. Durak aç›s›ndan bak›ld›¤›nda ise yedili hece ölçüsüyle söylenmifl manilerde durak genellikle 4+3 fleklinde, baz› durumlarda ise 3+4 ve 5+2 fleklinde olabilmektedir. Ancak özellikle yedili manilerde genellikle durak kullan›lmaz, çünkü m›sralar›n hece say›s› az oldu¤undan dura¤a çok fazla ihtiyaç duyulmaz. M›sra Yap›s›: Maniler, dört m›sradan oluflan fliirlerdir. Bu yönüyle halk fliirindeki naz›m birimi anlay›fl›yla uyumlu olan manilerin bu yap›s›, kafiye örgüsüne de yans›m›flt›r. Aaxa fleklindeki bir kafiye düzeni de dörtlü¤ü zorunlu k›lmaktad›r. Ölçüde oldu¤u üzere manilerin m›sra say›lar›nda da baz› de¤ifliklikler vard›r. Dört m›sral›k manilerin yan› s›ra alt›, yedi, sekiz, dokuz, on, on bir, on iki, on dört, on alt› ve on yedi m›sral›k manilere de rastlamak mümkündür.
59
3. Ünite - Anonim Halk fiiiri
Manilerde as›l söylenmek istenen üçüncü ve dördüncü m›sralarda söylenir. Bu yüzden pek çok araflt›rmac› maninin ilk iki dizesine “doldurma” demifltir. Yani ilk iki dize, manide dile getirilen manayla ilgisi olmayan m›sralar olarak de¤erlendirilmifltir. Di¤er türlerde oldu¤u gibi manide de baz› m›sralar›n anlamdan ba¤›ms›z olmas›, onlar›n gereksiz oldu¤unu göstermez. Aksine halk edebiyat› türlerindeki her bölümün kendine göre bir görevi vard›r. Bu bak›mdan manilerin ilk iki dizesine “haz›rl›k” veya “girifl” m›sralar› ad›n› vermek daha do¤ru bir yaklafl›md›r. Maniyi söyleyenler, ilk iki m›srada kendi kültürlerinde var olan bir durumu veya olguyu yedili iki m›sra haline getirerek söylemek istedi¤i söze haz›rl›k yapar. Bu haz›rl›k çok yönlüdür. Öncelikle flekil olarak bir haz›rl›k söz konusudur. Üçüncü ve dördüncü m›sralar›n bir naz›m flekline tabi olabilmeleri için birinci ve ikinci m›sralara ihtiyaçlar› vard›r. Ayr›ca bazen üç ve dördüncü m›sralardaki manay› güçlendiren düflünceler ve örnekler ilk iki dizede verilebilir. K›sacas› maninin üç ve dördüncü dizelerini de¤erli kabul edip di¤er k›s›mlar› gereksiz görmek do¤ru de¤ildir. ‹lk iki dizenin de fliire katk›s› vard›r. Konu: Anonim halk fliirinin genifl kitlelerce kullan›lan türü olan maniler, hemen her konuda söylenebilirler. Hayat›n hemen her safhas› ve alan›yla ilgili mani vard›r. Bu yüzden manide konu s›n›rlamas› yoktur. Mani söyleyicileri yetenekleri elverdi¤i ölçüde ve istekleri do¤rultusunda çok çeflitli konular› maniye tafl›m›fllard›r. Baz› konular s›kl›kla kullan›l›rken ve baz›lar› ise daha az ra¤bet görmüfltür. Manilerde karfl›m›za ç›kan belli bafll› konular; sevgi, aflk, ayr›l›k, gurbet ve sitemdir. Bunlara ilaveten hayvanlarla, bitkilerle, askerlikle, gelin ve kaynana aras›ndaki çekiflmelerle, flehirlerle, dini ve milli bayramlarla, mesleklerle ve nazarla ilgili maniler de vard›r. Ezgi: Maniler, ezgiyle söylenen fliirlerdir. Kay›tlar, ‹stanbul’da manilerin “Adam aman aman” fleklinde bafllad›¤›n› ve ezgili bir flekilde söylendi¤ini göstermektedir. Türkü ve a¤›tta da oldu¤u gibi halk fliirindeki pek çok fliir, ezgiyle söylenir. fiiirler salt metinler de¤il, müzikle birlikte icra edilen ve müzik de¤erine sahip ürünlerdir. Maniler, çok çeflitli ezgilerle icra edilebilir, ancak de¤iflmeyen kural, manicilerin bu fliirleri ezgiye koflarak söylüyor olmalar›d›r. ‹fllev: Manilerin çok çeflitli söylenme ortamlar› vard›r. Ramazan ay›nda davulcular, pazarlarda sat›c›lar, fal bakan falc›lar, semai kahvelerinde âfl›klar; imeceye, dü¤ünlere, nevruz ve h›drellez e¤lencelerine, saya gezmelerine kat›lanlar maniye s›k s›k baflvururlar. Mani söyleyenlere “manici”, “mani yak›c›” veya “mani düzücü” adlar›n›n verildi¤i bu gelenekte mani söylemeye “mani yakmak”, “mani düzmek” ve “mani atmak” ad› verilir. Türk halk›n›n duygular›n› ve düflüncelerini dile getirdi¤i bu maniler, oldukça ifllevsel fliirlerdir. Tarlada çal›flan iflçiler vakit geçirmek veya ifllerinde daha iyi performans gösterebilmek, ramazan davulcusu bahflifl toplamak, askerden evine mektup yazan bir genç, duygular›n› yo¤un bir flekilde anlatabilmek, dü¤ünlerde genç k›zlar gelini a¤latmak, bayraktarl›k yapan delikanl›lar ise meramlar›n› dile getirebilmek, saya gezmelerinde çobanlar veya çocuklar, sayac›n›n geldi¤ini bildirebilmek, genç k›zlarla delikanl›lar birbirleriyle fliirsel bir üslupla haberleflebilmek için mani tarz›ndaki fliirlere baflvururlar. Mani, halk kültüründe müzik ve fliir zevkini karfl›lad›¤› kadar sosyal iletiflimi de sa¤lamaktad›r. Hayat›n çok çeflitli alanlar›nda insanlar, bu fliirler sayesinde sevinçlerini, üzüntülerini, özlemlerini, elefltirilerini, k›sacas› hayata dair hissettiklerini karfl›ya aktarmaktad›rlar. Muhataba söylenen maniler, ço¤unlukla karfl›l›k bulur ve böylece müzikal bir iletiflim gerçekleflmifl olur.
A¤›t: Halk fliirinde ölüm konulu fliirlere verilen ad.
Manici: Gelenekten ald›¤› veya kendisinin düzenledi¤i manileri icra eden kifli.
Saya Gezmeleri: Gebe koyunlar›n karn›ndaki yavru yüz günlük oldu¤unda çobanlar›n yapt›¤› bir tören.
60
Türk Halk fiiiri
Manilerin Tasnifi Maniler yap›lar›na, konular›na ve kullan›m alanlar›na göre tasnif edilmektedir. Öncelikle yap› aç›s›ndan manilere göz atal›m.
Yap›lar›na Göre Maniler Düz / Tam Mani
Tam Mani: Yedi heceli, birinci, ikinci ve dördüncü m›sralar› kendi aras›nda kafiyeli, dört m›sral›k maniler.
Halk kültüründe yer alan manilerin pek ço¤u bu mani tipiyle söylenmifltir. Yedi heceli, birinci, ikinci ve dördüncü m›sralar› kendi aras›nda kafiyeli, dört m›sral›k manilere düz veya tam mani denir. “Ayva külde pifler mi? Gül yanaktan düfler mi? Sen orada ben burda, Bana gülmek düfler mi?” (Elçin 1990a: 42).
Kesik / Cinasl› Mani
Cinasl› Mani: M›sralar› ve kafiyeleri cinas esas›na göre düzenlenmifl maniler.
Dört veya befl m›sradan oluflan cinasl› manilerin ilk dizesinde cinas yapmak için kullan›lan bir haz›rl›k sözü yer al›r. Bu yap›, manide “ayak” görevini üstlenir. Bu ayak, di¤er m›sralarda bir veya birden fazla anlamda kullan›l›r. Eski dönemlerde ‹stanbul semai kahvelerinde, ‹ç, Do¤u ve Güney Do¤u Anadolu’da söylenen bu manilere “doldurmal› kesik mani”, “ayakl› mani” gibi adlar›n yan›nda Urfa ve Kerkük’te “hoyrat” veya “horyat”, Azerbaycan’da ise “bayat›” denir. Cinasl› mani söyleme gelene¤inin yayg›n oldu¤u yerlerin bafl›nda ‹stanbul gelir. Eski dönemlerin ‹stanbul’unda cinasl› manileri, do¤açlama olarak söyleyebilenlerin büyük itibar gördü¤ünü kaynaklar bize bildirmektedir. Bir cinasl› maninin nas›l birden ortaya ç›kabilece¤ini Nevzat Gözayd›n nakletmektedir. Olay, Haliç köprüsünde geçer. ‹stanbul’un ünlü manicilerinden Periflan Halil, mezbahaya bir dana götürmektedir, ancak köprü üzerinde dana bir çocu¤a boynuz vurur. Bunu görenler, Halil’in ve danas›n›n etraf›nda toplanmaya bafllarlar. Bu durumdan s›yr›lmak isteyen Periflan Halil, hemen elini kula¤›na atar ve bafllar bir mani okumaya: “Adam aman... Bu dana Vurdu dana subyana Boynuzlar› budana Ç›kt› art›k gözümden Sizin olsun bu dana” (Gözayd›n 1989: 9). Periflan Halil’in okudu¤u bu mani, cinasl› bir manidir. “Bu dana” fleklinde bir sözle bafllar. Bu flekilde bafllang›ç, maninin ilk dizesini “kesik” yapm›flt›r. Cinasl› manilerin bir k›sm›nda ilk dize, bu örnekte oldu¤u gibi, kesik, yani hece say›s› aç›s›ndan di¤er m›sralardan farkl›d›r. Bu fliirleri söyleyenler, daha çok sanat gücünü ve fliir söylemedeki yetene¤ini gösterebilmek için böyle bir yap›ya baflvururlar. Kullan›m› kolay bir mani türü olmad›¤› için de cinasl› maniler, düz maniler kadar yayg›n de¤ildir.
Yedekli / Art›k Maniler Bu manilerin m›sra say›lar› dörtten fazlad›r. M›sra say›lar› artt›r›larak oluflturulan bu manilerin cinasl› manilerden ayr›lan yönü, kafiyede cinas›n bulunmamas›d›r.
61
3. Ünite - Anonim Halk fiiiri
“fiu da¤lar garip da¤lar ‹çinde garip a¤lar Kimse garip ölmesin Garip için kim a¤lar? A¤larsa anam a¤lar Küsûru yalan a¤lar.” (Gözayd›n 1989: 13) Mani, daha çok anonim halk fliirinde kullan›l›r ve bünyesinde mahlas bulunmaz. Sizce SIRA S‹ZDE mahlasl› mani olmas›n›n imkân› var m›d›r?
Konular›na Göre Maniler
1
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Maniler hemen her konuda söylenebilen fliirlerdir. Bu yüzden onlar› konular›na S O R U Do¤an Kagöre tasnif etmek oldukça güçtür, ancak baz› denemeler olmufltur. ya’n›n yapt›¤› tasnifte maniler konular›na göre flu flekildedir: 1. Sevda Manileri, 2. fiehir Manileri, 3. Cinsel Konulu Maniler, 4. Ramazan Manileri, 5. Millî Hislerle SöyD‹KKAT lenmifl Maniler, 6. Mektup Manileri, 7. Hayvanlarla ‹lgili Maniler, 8. Askerlik Manileri, 9. Gelin-Kaynana Manileri, 10. Tatl›larla ‹lgili Maniler, 11. Ö¤üt Manileri, 12. SIRA S‹ZDE Sosyal Konulu Maniler, 13. Felek ‹çin Söylenmifl Maniler, 14. ‹simlerle Kurulu Maniler, 15. Gurbet Manileri, 16. Anne ‹çin Söylenmifl Maniler, 17. Sünnet Manileri, 18. Meslek Manileri, 19. Mezar Tafl› Manileri, 20. Kabaday› Manileri, 21. Nazarla ‹lAMAÇLARIMIZ gili Maniler, 22. Kardefl Manileri, 23. Irmak Manileri, 24. Politik Maniler, 25. Foto¤raf Arkas› Manileri, 26. Tarih Bildiren Maniler (Kaya 2004: 80-98).
S O R U
D‹KKAT
N N
Kullan›m Alanlar›na Göre Maniler
KSIRA ‹ T S‹ZDE A P
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
KSIRA ‹ TS‹ZDE A P
Manilerin halk kültüründe genifl bir kullan›m alan› vard›r. Hayat›n çok çeflitli safD Ü fi Ü N E L ‹ M halar›nda maniler s›kl›kla kullan›lm›fllard›r. Daha önce de belirtildi¤i k›sa ve T E L E V ‹ Z Y Ogibi N kullan›m› kolay bir fliir türü oldu¤undan halk içinden hemen herkes rahatl›kla maS O R aktar›ld›¤› U niyi kullanabilmifltir. Di¤er bir ifadeyle fliirle duygu ve düflüncelerin durumlarda Türk halk› öncelikle maniye baflvurmufltur. Bu da maninin yayg›n bir tür ‹ N T Eve R N flartlara ET olmas›n› sa¤lam›flt›r. Manileri “söylenmesine vesile olan yerlere göre” D‹KKAT tasnif eden Pertev Naili Boratav, manilerin kullan›m alanlar› ile içerikleri aras›ndaki ba¤›n zay›f oldu¤unu belirterek manileri flu flekilde grupland›r›r: 1. Niyet, Fal S‹ZDE (Yorum) Manileri 2. Sevda Manileri 3. ‹fl Manileri 4. Bekçi ve SIRA Davulcu Manileri 5. ‹stanbul’da Baz› Sokak Sat›c›lar›n›n Manileri 6. ‹stanbul Meydan Kahvelerinin Cinasl› Manileri 7. Do¤u Anadolu’da Hikâye Manileri 8. Mektup Manileri (Boratav AMAÇLARIMIZ 1995: 176-178).
D Ü fi Ü N E L ‹ M TELEV‹ZYON S O R U
‹NTERNET D‹KKAT
N N
Türk halk fliirindeki maniyle ilgili daha fazla bilgi için Erman Artun’un K ‹ T“Türk A P Halk Kültüründe Mani Söyleme Gelene¤i, Manilerin ‹letiflim Boyutu ve ‹fllevselli¤i”, (Türk Dünyas›’nda Maniler Sempozyumu Bildirileri, ‹zmir, 2007) adl› bildirisinden yararlanabilirsiniz. TELEV‹ZYON Manilerin, özellikle genç k›zlar aras›nda niyet amaçl› H›drellez günlerinde kullan›lmalaSIRA S‹ZDE r›n›n sebebi ne olabilir? ‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
2
SIRA S‹ZDE ‹NTERNET
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
62
Türk Halk fiiiri
ANON‹M HALK fi‹‹R‹NDE TÜRKÜ Türkü
Türkü Yakmak: Türkü düzenlemek veya söylemek.
Türkü kelimesi, Türk ve “-î” nispet ekinin bir araya gelmesinden oluflmufltur. Türklere has anlam›na gelen “Türkî” kelimesi zamanla “türkü” halini alm›flt›r. Türkü kelimesinin yerine Anadolu’nun çeflitli yörelerinde “flark›”, “deyifl”, “deme”, “hava”, “ninni”, “a¤›t” kelimeleri de kullan›l›r. Anadolu d›fl›nda ise türküye Altay Türkleri “kojoñ”, Azeri Türkleri “mahn›”, Baflkurtlar “halk y›r›”, Çuvafl Türkleri “yurrisem”, “takmak”, “peyit”; Hakas Türkleri “›r” ve “tahpah”, Kerkük Türkleri “beste”, “flark›”, “neflide”, “mani”, “y›r”, “hoyrat”; Karaçay Türkleri “c›r”, Karakalpak Türkleri “kos›k” ve “c›r”, Kazaklar “türki”, “türik hal›k äni”; K›rg›zlar “eldik ›r”, “türkü”; Kumuklar “y›r”, Özbekler “türki”, “halk kofli¤›”; Tatarlar “hal›k c›r›”, T›va Türkleri “›r”, “kojañ” ve “kojam›k”; Türkmenler “ayd›m”, Uygur Türkleri “nahfla” adlar›n› verirler. Türk halk fliirinde ezgi ile söylenen her türlü fliire türkü denir. Türküler, toplumsal ve kiflisel konularla ilgilidir. Deprem, ölüm, kahramanl›k, sevgi, ayr›l›k gibi sebepler türkülerin oluflumuna zemin haz›rlar. Halk›n olaylar karfl›s›ndaki tepkileri, ac›lar›, nefretleri veya sevinçleri türkülere yans›r. Türküler, anonim fliirlerdir. Söyleyenleri belli de¤ildir, ancak baz› türkülerin bafllang›çta kim taraf›ndan söylendi¤i bellidir. Özellikle âfl›klar›n baz› fliirleri zamanla türküleflmifltir. Kay›kç› Kul Mustafa’n›n, Öksüz Âfl›k’›n, Köro¤lu’nun, Karacao¤lan’›n, Âfl›k Kerem’in, Erçiflli Emrah’›n, Dadalo¤lu’nun ve Sümmani’nin baz› fliirleri türkü haline gelmifltir. Bunlar›n yan› s›ra halk içinden ç›kan baz› türkü yak›c›lar› da yeni türküler oluflturmufllard›r. S›radan insanlara göre fliir kabiliyeti geliflmifl olan bu tipler, sosyal hayatta ortaya ç›kan ve insanlar› derinden etkileyen olaylar üzerine ezgili fliirler olufltururlar. Bu iflleme türkü yakmak denir. Türkü daha anonimleflmeye u¤ramadan hangi türkünün kim taraf›ndan yak›ld›¤› bellidir, ancak zamanla söyleyen unutulur ve geriye sadece türkünün kendisi kal›r.
Türkünün fiekil/Yap› ve Tür Özellikleri
Türkmani: Azerbaycan ve Ça¤atay sahalar›nda özel bir ezgiyle okunan fliirler.
Türkünün naz›m türü mü yoksa naz›m flekli mi oldu¤u yönünde baz› farkl› görüfller vard›r. Baz› araflt›rmac›lar, türküyü bir naz›m türü olarak kabul ederken baz›lar› ise bunu reddetmifltir. Konuyla ilgili bir de¤erlendirme yapan Öcal O¤uz, bu konuda flöyle der: “Yine anonim halk fliirleri aras›nda yer alan “Türkü”yü ele ald›¤›m›z zaman kafiye örgüsü, naz›m birimi, vezin ve hacim gibi “d›fl” unsurlar bak›m›ndan belirli bir flekille karfl›laflmamaktay›z. Ayn› flekilde türkülerde türlerin belirlenmesinde bir ölçü olarak kulland›¤›m›z “konu” ve “ezgi” beraberli¤i de yoktur. Bu bak›mdan “türkü”nün de “Türkmani”, “Varsa¤›”, “Bayat›”, “fiark›” kelimeleriyle birlikte de¤erlendirilip izah›n›n yap›lmas› kaç›n›lmaz olmaktad›r.” Türkünün tür olmad›¤›n› düflünen O¤uz, naz›m flekillerini ve türlerini gösterdi¤i tasnifinde türküye “ezgi a¤›rl›kl› türler” bafll›¤› alt›nda yer vermifltir (O¤uz 2001: 16). Daha baflka çal›flmalarda da türkü, bir tür olarak de¤erlendirilmifl ve tür özellikleri incelenmifltir. Türkülerin kendilerine has konular› ve ezgileri olmamas›na ra¤men, naz›m türleri aras›nda gösterilmesi genel bir kabul haline gelmifltir. Pertev Naili Boratav’›n ifadeleriyle türkü, “düzenleyicisi bilinmeyen, halk›n sözlü gelene¤inde oluflup geliflen, ça¤dan ça¤a ve yerden yere içeri¤inde olsun, biçiminde olsun de¤iflikliklere (zenginleflmelere, bozulmalara, k›rp›lmalara) u¤rayabilen ve her zaman bir ezgiye koflulmufl olarak söylenen fliirler” dir (Boratav 1995: 150).
63
3. Ünite - Anonim Halk fiiiri
Türküler, dü¤ünlerde, genellikle k›fl aylar›nda düzenlenen “yârân”, “s›ra gecesi”, “ferfene”, “barana” gibi toplant›larda, panay›rlarda, festivallerde, kad›n ve erkek gezmelerinde, kahvehanelerde, hamamlarda, k›sacas› hayat›n çok çeflitli alanlar›nda söylenen fliirlerdir (Yak›c› 2007: 243-266). Ancak türküler söylendikleri mekânlara ve bölgelere göre baz› farkl›l›klar gösterebilir.
Türkülerin Tasnifi Konular›na ve Kullan›m Alanlar›na Göre Türküler Türkülerin tasnifi konusunda Pertev Naili Boratav’›n çeflitli denemeleri vard›r. Boratav, türkülerin asl›nda konular›na göre tasnif edilmesi gerekti¤ini, ancak böyle bir tasnifin yeterli olmad›¤›n› söyler. Boratav’a göre türkülerin tasnifinde onlar›n kullan›ld›klar› yerler, gördükleri görevler ve söylenmelerini flartland›ran vesileler de dikkate al›nmal›d›r. Bu düflünceler do¤rultusunda Boratav, türküleri flöyle tasnif eder: A. Konular›na göre türküler: 1. Lirik türküler: a) Ninniler, b) aflk türküleri, c) gurbet türküleri, askerlik türküleri, hapishane türküleri, ç) a¤›tlar, d) çeflitli baflkaca duyguluk konular üzerine türküler. 2. Tafllama, yergi ve güldürü türküleri. 3. Anlat› türküleri: a) Efsane konulu türküler, b) bölgelere ya da bireylere özgü konular› olan türküler, c) tarihlik konular› olan türküler. B. Kullan›ld›klar› yerler, gördükleri vazifeler ya da söylenmelerini flartland›ran vesilelere göre türküler: 4. ‹fl türküleri. 5. Tören türküleri: a) Bayram türküleri, b) dü¤ün türküleri, c) dinlik ve mezheplik törenlere de¤in türküler, ç) a¤›t töreninde söylenen türküler. 6. Oyun ve dans türküleri: a) Çocuk oyunlar›nda söylenenler, b) büyüklerin oyunlar›nda söylenenler (Boratav 1995: 150-151). Boratav, ilk üç maddedeki türkülerin metinde yer alan konuyla belirlendi¤ini, ancak türkünün içeri¤i ile ifllevi ve söylenmesini flartland›ran vesilenin ayr› düflünülemeyece¤ini söyler. “B” bölümünde yer alan türkü çeflitlerinde ise konunun önemli bir yer tutmad›¤›n› ifade eden Boratav, bu türkülerde belirleyici olan›n “söylenmeye vesile olan olgular” oldu¤unu dile getirir. Lirik türküler, dert, ac›, sevinç ve umut gibi duygular› yo¤un bir flekilde dile getirerek insanlar› duyguland›r›p içlendiren fliirlerdir. Ninniler, ifl türküleri aras›nda da gösterilebilir, çünkü anneler, çocuklar›n› uyutma ifli esnas›nda bu fliirleri söylerler. A¤›tlar da ayn› flekilde tören türküleri k›sm›nda de¤erlendirilebilir. Gurbet ve ayr›l›k türkülerini hem gurbettekiler hem de geride kalanlar söyler. Tafllama tarz› türkülerde bir kifli, kurul veya düzen elefltirilir. Ancak bütün tafllamalarda sert bir yergi yoktur, baz›lar› oldukça flakac›d›r (Boratav 1995: 152-157). Türküler sadece konular›na göre de çeflitli araflt›rmac›lar taraf›ndan tasnif edilmifltir. Ali Yak›c›’n›n tasnifine göre türküler, konu aç›s›ndan flöyle tasnif edilebilirler: 1. Aflk / Sevda Konulu Türküler, 2. Gurbet / Ayr›l›k / Hasret Konulu Türküler, 3. Beflik / Bebek / Çocuk Türküleri / Ninnileri, 4. Ölüm Türküleri / A¤›tlar, 5. Tören Türküleri (Dü¤ün ve bayram türküleri), 6. Asker / Askerlik Türküleri, 7. Hapishane Türküleri, 8. Olay Türküleri (Savafl, yi¤itlik / kahramanl›k, eflk›ya, göç, hastal›k türküleri), 9. Do¤al Çevre ile ‹lgili Türküler, 10. Beslenme ve Yiyecekleri Konu Alan Türküler, 11. ‹fl ve Meslek Hayat›yla ‹lgili Türküler, 12. Övgü Türküleri, 13.
Lirik: Coflkun ve yo¤un duygular› dile getiren.
64
Türk Halk fiiiri
Yergi / Alay / Elefltiri Türküleri, 14. fiikâyet Türküleri, 15. E¤itici / Ö¤retici Türküler, 16. Arzu / ‹stek Türküleri, 17. Dinî / Tasavvufî Nitelikli Türküler, 18. Oyun Türküleri (Yak›c› 2007: 211-239). Bu tasniften de anlafl›laca¤› üzere türkülerin konular› çok çeflitlidir. Mani gibi türküler de halk kültüründe yayg›n bir flekilde kullan›lmaktad›rlar. Örnek olmas› aç›s›ndan hasreti ve gurbeti dile getiren Yemen türküsünü buraya al›yoruz: “Havada bulut yok bu ne dumand›r Mahlede ölüm yok bu ne flivand›r fiu Yemen elleri ne de yamand›r Ad› Yemen’dir gülü çemendir Giden gelmiyor acep nedendir Buras› Mufl’tur yolu yokufltur Giden gelmiyor acep nedendir K›fllan›n önünde redif sesi var Var›n bak›n çantas›na nesi var Bir çift kundarayla bir de fesi var Ba¤lant›” (Kaya 2004: 196)
Yap›lar›na Göre Türküler Bent: Türküde kavufltak d›fl›nda kalan k›s›m. Kavufltak: Türküde tekrarlanan k›s›mlar.
Türkülere yap›sal olarak bak›ld›¤›nda karfl›m›za iki yap› ç›kar. Türküler, “bent / ana metin” ve “kavufltak / ba¤lant›” k›s›mlar›ndan oluflur. Bent bölümleri, kavuflta¤›n d›fl›nda kalarak tekrarlanmayan as›l bölümlerdir. Bir m›sradan veya daha fazla say›daki m›sradan oluflabilen kavufltak k›s›mlar› ise tekrarlan›r. Kavufltaklar, türkülerin önemli yap›sal özellikleri aras›nda yer al›r. Bentlerdeki ve kavufltaklardaki dizelerin de¤ifliklik göstermesi, türkülerin yap›sal olarak birbirlerinden ayr›lmalar›na neden olur.
Ezgilerine Göre Türküler Bozlak: Orta ve Do¤u Anadolu’da yayg›n bir uzun hava. Divan: Fâilâtün/ Fâilâtün/ Fâilâtün/Fâilün kal›b›yla yaz›lan ve usulsüz ezgilerle icra edilen fliirler. Garip: Âfl›k Garip ile sevgilisi fiah Senem aras›ndaki aflk› anlatan usulsüz ezgilere denir. Kerem: Kerem ile Asl› aras›ndaki aflk› anlatan uzun havalara denir. Zeybek: Ege yöresine özgü bir ezgi ve oyun türü. Karfl›lama: Özellikle Marmara bölgesinde yayg›n olan bir k›r›k hava çeflidi. Horon: Karadeniz bölgesinde oynanan bir oyunun ve ezginin ad›.
Türküleri, ezgilerinden ayr› düflünmek mümkün de¤ildir. Türküler, ezgili söylenen fliirlerdir. Türkiye’nin çeflitli bölgelerinde birbirinden farkl› ezgiler vard›r. Türkülerin ezgileri, o türkünün hangi bölgeye, daha do¤rusu hangi ezgi grubuna ait oldu¤unu gösterirler. Türküler, yap›lar› ve konular›n›n yan› s›ra ezgilerine göre de tasnif edilmifllerdir. Ezgileri aç›s›ndan türküler “uzun havalar” ve “k›r›k havalar” olmak üzere iki k›sma ayr›l›rlar. 1. Uzun Havalar: Usulsüz ezgiler olarak da bilinirler. Ezgi, ölçü ve ritim aç›s›ndan serbesttir, ancak dizi ve dizi içindeki seyir bak›m›ndan baz› kal›plara ba¤l›d›r. Bu türküleri söyleyenler, kendi zevk ve isteklerine göre ezgiyi uzat›p k›saltabilirler. “Bozlak”, “Da¤bafl›”, “Divan”, “Garip”, “Hoyrat”, “Kalenderî”, “Kayabafl›”, “Kerem” vb. fleklinde adland›r›lan fliirler bu usulle icra edilirler. 2. K›r›k Havalar: Usullü, ölçü ve ritimleri belli ezgilerdir. K›r›k havalar, bölgelere ve yörelere göre farkl› flekillerde adland›r›l›rlar. Ege’de “zeybek”, Marmara, Trakya ve Ordu’da “karfl›lama”, Harput’ta “fl›k›lt›m”, Isparta’da “datdiri”, Konya’da “oturak”, Trabzon, Rize ve Hopa’da “horon”, Urfa’da “k›r›k” fleklinde adland›r›lan ezgiler, k›r›k havalara karfl›l›k gelmektedir. K›sacas› türkü, belli fliirleri de¤il, özel ezgileriyle okunan farkl› metinleri karfl›lamaktad›r. Bu yönüyle türkü, çok genifl bir alan› kapsayan bir terimdir. ‹nsan hayat›nda yer alan hemen her türlü konuda karfl›m›za ç›kan türküler, çok çeflitli kal›plarda, yani flekil ve yap› özellileriyle karfl›m›za ç›kmaktad›r. fiekil, yap› ve konu
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
3. Ünite - Anonim Halk fiiiri D‹KKAT
D‹KKAT
özelliklerinin yan› s›ra türküler, ezgi karakterleri aç›s›ndan da tek tip de¤ildir. RiSIRA S‹ZDE tim de¤erleri aç›s›ndan türküler, farkl› gruplar alt›nda de¤erlendirilmifltir. Anonim halk fliirinin mani kadar yayg›n türü olan türküler, geçmiflte oldu¤u gibi bugün de en içten duygular›n› hem sözlü gelenek hem de teknolojik imkânlar ölçüsünde diAMAÇLARIMIZ le getirmeye devam etmektedir.
N N
Türkülerle ilgili olarak daha fazla bilgi ve metin için, Cahit Öztelli’nin EvK ‹Halk T A Türküleri P lerinin Önü (‹stanbul: Özgür Yay›nlar›, 2002) adl› kitab›ndan yararlanabilirsiniz. Türkülerin pek ço¤u, tarihte yaflanm›fl baz› olaylarla ilgilidir. HattaTbaz› SIRA S‹ZDE E L E Vtürküler, ‹ Z Y O N oluflumlar›na zemin haz›rlayan olay› anlat›r. Sizce halk yaflam›nda meydana gelmifl baz› olaylar›n türkülere girmesinin nedeni ne olabilir?
A¤›t
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
3
D Ü fi Ü N E L ‹ M
ANON‹M HALK fi‹‹R‹NDE A⁄IT
65
T SIRA E L E V S‹ZDE ‹ZYON
‹NTERNET
D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹NTERNET
S O R U
S O R U
A¤›t, anonim halk fliirinin yayg›n naz›m türlerinden birisidir. Ölüm ve yas gelenekD‹KKAT leriyle ba¤lant›l› olan a¤›tlar için Türkiye’de ve Türkiye d›fl›ndaki Türk topluluklar›nda çeflitli terimler kullan›lmaktad›r. Anadolu’da ölenin ard›ndan a¤lamak, onun SIRA S‹ZDE iyi taraflar›n› öne ç›karmak ve ölümünden duyulan üzüntüyü dile getirmek için yayg›n olarak kullan›lan kelime “a¤›t”t›r. Bu ifli yapana ise “a¤›tç›” denir. Bunun yan› s›ra Anadolu’da a¤›t için “a¤at, a¤ut, a¤›, avut, deme, deyifl, deyiflet, lâvik, flin, AMAÇLARIMIZ flivan, mersiye vb.”, a¤›tç› için ise “a¤c›, a¤lay›c›, âfl›k bac›, bayat›c›, sa¤›c›, sa¤ucu, sazl›yan” gibi adlar kullan›l›r. A¤›t yakma ifllemiyle ilgili olarak ise “a¤›t etmek, a¤›t düzmek, a¤›t koparmak, a¤›t söylemek, a¤›t tutmak, a¤›t Kyapmak, yak›m yak‹ T A P mak” gibi ifadeler gelifltirilmifltir (Görkem 2001: 16-18). Bal›kesir, ‹zmir, Gaziantep, Kahramanmarafl, Kayseri, Ankara, Kastamonu, Konya ve Eskiflehir’de a¤›t kelimesi, “ezgi ile mersiye söyleyerek a¤lama” anlam›nda kullan›l›rken K›rflehir ve AmasTELEV‹ZYON ya’da “mersiye”, ‹çel, Bal›kesir, Erzurum ve Eskiflehir’de “cenaze için yap›lan matem ve yas” anlam›na gelmektedir (Bali 1997: 16). Türkiye d›fl›ndaki Türk topluluklar›nda da a¤›t yakma gelene¤i ve buna ba¤l› N T E R Nkelimesi ET olarak oluflmufl a¤›tlar bulunmaktad›r. Azerbaycan’da a¤›t için ‹“a¤›” kullan›l›r ve bu ifli meslek edinmifl a¤›tç›lar vard›r. Kazak Türkleri a¤›t yerine “joktov, kofluk ›r›, köri” gibi kelimeler kullan›rlar. K›rg›zlarda ise “c›r, coktov ve koflok” sözleri a¤›t türü için kullan›l›r. Nogaylar “bozlaw”, Türkmenler “a¤›, tavfl, tavfla, towum”, Uygurlar “mersiye kofluklar›”, Özbekler “y›¤›, yoklav”, K›r›m Tatarlar› “tagmag” kelimelerini ölüm konulu fliirler için kullanmaktad›rlar (Kaya 2004: 334-345, Görkem 2001: 49-62). Eski Türklerin “yu¤” törenlerinde söyledikleri ölüm fliirlerine “sagu” ad› verilirken, zamanla bu kelimenin yerini “mersiye” ve “a¤›t” kelimeleri alm›flt›r. Özellikle ‹slamiyet öncesindeki Türk kültüründe a¤›tlar›n yo¤un bir flekilde kullan›ld›¤› alanlar›n bafl›nda “yu¤” törenleri gelir. Ölen kiflinin ard›ndan düzenlenen cenaze merasimleri olan yu¤larda a¤lama ve feryat etmenin yan› s›ra ölen kiflinin vas›flar›n› öven fliirler söylemek de geleneksel uygulamalar aras›na girmifltir. Yu¤ törenlerinde söylenen a¤›tlar›n, o zamanki ad›yla “sagu”lar›n bir k›sm› daha sonraki dönemlerde de ozanlar aras›nda söylenegelmifltir. Alp Er Tunga sagusunun böyle bir süreçten geçti¤i düflünülmektedir. Bugün Anadolu’da ölüm konulu fliirlere veya ölüm vesilesiyle söylenen fliirlere a¤›t denilmekle birlikte a¤›t›n Türk kültüründe uzun bir geçmifli vard›r. Hun döne-
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
A¤›t Yakma: A¤›t düzenleme ve söyleme.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Yu¤: Eski O¤uzlar›n ölüm ve yas törenlerine verilen ad. Sagu: ‹slamiyet öncesi Türk fliirinde a¤›tlar›n genel ad›. Mersiye: Divan edebiyat›nda ölüm konulu fliirler.
Alp Er Tunga: Efsanevi Türk hakan› ve destan kahraman›.
66
Orhun Kitabeleri: Göktürk döneminde, Göktürk alfabesiyle yaz›lan Türkçe kitabeler.
Türk Halk fiiiri
minden itibaren Türklerde yas törenlerinin yap›ld›¤›n›, bu törenlerde a¤lay›p s›zlay›p fliir söyleyen kiflilerin oldu¤unu takip edebiliyoruz. Çin kaynaklar›ndan al›nan bilgilere göre Hun döneminde a¤›t yakma gelene¤i vard›r. Hun hükümdar› Attila’n›n ölümünü anlatan kay›tlar buna örnek olabilecek niteliktedir. Kaynaklardaki bilgilere göre, Attila öldükten sonra bir tepeye getirilmifl, iyi ata binen süvariler bu tepenin etraf›nda Attila’y› öven a¤›tlar okuyarak dönmüfllerdir. Attila’yla ilgili bir a¤›t, günümüze kadar ulaflm›flt›r (Bali 1997: 20). Göktürk döneminde de a¤›t gelene¤iyle ilgili önemli kay›tlar vard›r. Orhun Kitabeleri’nde Bilge Ka¤an, yak›n akrabas›n›n ölümünden sonra her taraftan a¤lay›c›lar›n gelip yas tuttu¤unu, a¤lay›p s›zlad›¤›n› bildirir. Özellikle ‹slamiyet öncesindeki a¤›tlarla ilgili olarak Divanü Lügati’t-Türk oldukça önemli bir kaynakt›r. Bu dönemde a¤›t karfl›l›¤› olarak “sagu” kelimesi kullan›lmaktad›r. Bir kahraman oldu¤unu düflündü¤ümüz Alp Er Tunga’yla ilgili sagu parçalar›, Kâflgarl› Mahmut’un bu eserini oldukça k›ymetli k›lmaktad›r (Bali 1997: 19-48). Bu dönemden sonra Selçuklu ve Osmanl› dönemlerindeki yaz›l› kaynaklarda da a¤›t yakma ve a¤›tlarla ilgili bol miktarda bilgi ve malzeme vard›r.
A¤›tlar›n fiekil/Yap› ve Tür Özellikleri
A¤›t Yakma: Ölenleri övmek, geride kalanlar›n ac›lar›n› ve üzüntülerini dile getirmek için ezgili fliirler söyleme.
A¤›tlar, insanlar›n ölüme verdi¤i duygusal tepkilerdir. Türk kültüründe ölüm karfl›s›nda a¤lama, s›zlama ve ölen kiflinin iyi vas›flar›n› öne ç›karma gibi bir tav›r geliflmifltir. Böyle olunca kültürümüzde çok say›da ölüm konulu veya ölüm olay› etraf›nda söylenmifl fliir ortaya ç›km›flt›r. fiükrü Elçin’in ifadeleriyle a¤›t, “insano¤lunun ölüm karfl›s›nda veya canl› cans›z bir varl›¤›n› kaybetme üzüntü, telafl, korku ve heyecan an›ndaki feryatlar›n›, isyanlar›n›, talihsizliklerini, flikâyetlerini düzenli-düzensiz söz ve ezgilerle ifade eden türkülere” denir (Elçin 1990b: 1). A¤›tlar, söz ve ezgiyle birlefltirilerek icra edilen fliirler olmakla birlikte, ayn› zamanda hikâyeli fliirlerdir. Baz› a¤›tlar, metnin içinde bir olay› anlat›r, ancak pek ço¤unun metin d›fl›nda halk aras›nda yaflayan hikâyeleri vard›r. Bu hikâyelerin, a¤›tlar icra edilmeden veya edildikten sonra da anlat›ld›¤› bilinmektedir. Örnek olmas› aç›s›ndan “Bodrum Hâkimi” a¤›t›na yak›ndan bakal›m. Mu¤la bölgesine ait olarak bilinen bu türkü, asl›nda a¤›t yakma gelene¤inin bir ürünüdür. Aslen Kütahya Tavflanl›’dan olan Mefharet Tüzün, 1954 y›l›nda Bodrum’da hâkimlik görevini yapmakta iken kendini asarak intihar eder. Bölgede sevilen birisi olan hâkim han›m›n intihar sebebini aflka veya bir davada verdi¤i karara ba¤layanlar da vard›r. ‹ntihar sebebi kesin olmamakla birlikte çeflitli hikâyeler halk aras›nda bugün de varl›¤›n› korumaktad›r. Mefharet han›m›n ölümü üzerine yak›lan a¤›t›n varyantlar›ndan birisi flöyledir: “Bodrumlular erken biçer ekini Fele¤e kurban gitti Bodrum Hâkim’i Nas›l ast›n Hâkime Han›m kendi kendini Alt›n b›çak gümüfl makas ile do¤rad›lar tenini Do¤rad›lar tenini Hâkime Han›m’›n memleketi Kütahya Tavflan Bodrum’da olmaz m› sana hiç a¤layan Yapt›n Bodrumlular› sen periflan Nas›l ast›n Hâkime Han›m kendi kendini Alt›n b›çak gümüfl makas ile do¤rad›lar tenini Do¤rad›lar tenini” (Elçin 1990b: 119-120).
67
3. Ünite - Anonim Halk fiiiri
Türk halk kültüründe buna benzer çok say›da a¤›t vard›r. Sizce a¤›tlara SIRA konu S‹ZDE olan olaylar›n seçiminde neler etkili olmufltur? D Ü fi Ü Ngibi E L ‹ M çok çeflitli A¤›tlar›n yap›sal özelliklerine bak›ld›¤›nda türkülerde oldu¤u durumlar›n oldu¤u görülür. Baz› a¤›tlar, halk fliirinin yayg›n olarak kullan›lan naz›m flekillerini kullanmakla birlikte pek ço¤u ise bent ve kavufltak göre S O Ranlay›fl›na U oluflturulmufllard›r. K›sacas› a¤›tlarda m›sra say›lar› ve ölçüleri aç›s›ndan de¤iflik flekiller kullan›lm›flt›r (Kaya 2004: 276-286). D‹KKAT Genellikle mani ve koflma naz›m flekillerinde, uzun ve k›r›k hava ezgileriyle söylenen a¤›tlarda, ölenin geride b›rakt›¤› boflluk, birlikte yaflanan günlerin hat›raSIRAdile S‹ZDE lar›, dostluk, iyilik, cesaret, düflmanl›k ve merhamet gibi konular getirilir. A¤›tlar, ölenin ruhunu onu överek rahatlatmak ve geride kalanlar› teskin etmek için söylenmifl lirik fliirlerdir (Elçin 1993: 291). Ço¤unlukla kad›nlar taraf›ndan söylenen AMAÇLARIMIZ a¤›tlar›, baz› durumlarda âfl›klar da söylenmifltir. Hatta halk aras›nda a¤›t yakmay› meslek haline getirmifl olan kifliler de vard›r. A¤›t›n söyleyici kim olursa olsun, a¤›tlar, belli karakterdeki ezgilerle söylenirler. Bu ezgiler dinleyenleri hüzünlendiren K ‹ T A P ezgilerdir. Ezgileri yönüyle a¤›tlara, edebi veya sanatsal a¤lamalar da denilebilir.
4
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
N N
A¤›tlar›n Tasnifi
TELEV‹ZYON
A¤›tlar, konular›na ve söylenmesine vesile olan durumlara göre flöyle tasnif edilebilirler: 1. Kifliler için Yak›lan A¤›tlar a. Hastal›k üzerine yak›lan a¤›tlar ‹NTERNET b. Ayr›l›k üzerine yak›lan a¤›tlar c. Kay›p kifliler için yak›lan a¤›tlar ç. Mutsuzluk ve ac› üzerine yak›lan a¤›tlar d. Ölen kimseler için yak›lan a¤›tlar i. Çocuklar›n ölümleri üzerine yak›lan a¤›tlar ii. Gençlerin ölümleri üzerine yak›lan a¤›tlar iii. Hastal›k, kaza, zehirlenme, bo¤ulma, y›ld›r›m düflmesi, afl›r› üzüntü vs. sebebiyle ölümler üzerine yak›lan a¤›tlar iv. ‹ntihar edenler için yak›lan a¤›tlar v. Ünlü kiflilerin ölümü üzerine yak›lan a¤›tlar vi. fiehitler için yak›lan a¤›tlar e. Öldürülen kimseler için yak›lan a¤›tlar 2. Sosyal Olaylar Üzerine Yak›lan A¤›tlar a. Askerlik ve savafl a¤›tlar› b. Sevdal›lar›n kavuflamamas› üzerine yak›lan a¤›tlar c. Boflanma üzerine yak›lan a¤›tlar ç. Kaçak, kay›p yahut kifliler için yak›lan a¤›tlar 3. Gelin A¤›tlar› a. K›na Türküleri 4. Asker U¤urlama A¤›tlar› 5. Hayvanlar için Yak›lan A¤›tlar a. Yabani hayvanlar için yak›lan a¤›tlar b. Evcil hayvanlar için yak›lan a¤›tlar 6. Belde, Mekân ve Tabiat Parçalar› için Yak›lan A¤›tlar a. Sular için yak›lan a¤›tlar b. Belde ve mekânlar için yak›lan a¤›tlar
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Ezgi: Belli bir kurala K ‹ Tgöre A P düzenlenmifl ses dizisi. Halk fliirinde fliirlerin ses de¤erlerini karfl›lamak için kullan›l›r.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
68S O R U
Türk Halk fiiiri S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
7. Afet ve Felâket A¤›tlar› D‹KKAT a. Deprem üzerine yak›lan a¤›tlar b. Sel felâketi üzerine yak›lan a¤›tlar SIRA S‹ZDE c. Yang›n üzerine yak›lan a¤›tlar (Kaya 2004: 286-319). Görüldü¤ü gibi a¤›tlar, çok çeflitli konularda söylenmektedir. Konulardaki çeflitlilik ne kadar fazla olursa olsun bütün konular›n ortak noktas›, insanlara üzüntü AMAÇLARIMIZ ve ac› veren olaylar ve durumlar olmalar›d›r.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
A¤›tlarla ilgili ve metin için, Ahmet fiükrü Esen’in Anadolu A¤›tlar› (‹stanbul: K ‹daha T A bilgi P Türkiye ‹fl Bankas› Yay›nlar›, 1982) adl› kitab›ndan yararlanabilirsiniz.
ANON‹M fi‹‹R‹NDE TEKERLEME T E L E VHALK ‹ZYON Tekerleme
Tekerleme: Muhteva ‹ N T E R N E T daha çok özelliklerinden flekil özellikleriyle öne ç›kan, abart›l› bir anlat›m üslubuna sahip, insanlar› e¤lendirme, dil geliflimlerini sa¤lama ve baz› halk edebiyat› türlerinde anlat›ya girifl yapma gibi ifllevleri yerine getiren mensur, manzum veya yar› manzum halk edebiyat› ürünleri. Niyazi M›sri: 17. Yüzy›lda yaflam›fl mutasavv›f bir flairdir.
Tekerlemeler, halk edebiyat›n›n flekil, konu, muhteva ve ifllevleri aç›s›ndan s›n›r‹ N T E R çizilememifl NET lar› tam olarak türlerindendir. Bunun temel sebebi, tekerlemelerin müstakil olarak de¤il, masal, halk hikâyesi, halk tiyatrosu gibi halk edebiyat›n›n çeflitli türlerine ba¤›ml› olarak kullan›ma ç›kmalar›d›r. Buna ra¤men tekerlemelerin kendine özgü flekil, muhteva ve anlat›m özelliklerinin var oldu¤unu da belirtmek gerekir. Ayr›ca hem çocuk hem de yetiflkin folklorunda yer alan tekerlemeler, anonim halk fliiri kapsam›nda da de¤erlendirilmektedir. Tekerleme kelimesinin en eski kullan›mlar›ndan birisi, Niyazi M›sri’ye aittir. Niyazi M›sri, Yunus Emre’ye nazire olarak söyledi¤i bir beytinde; “Bafls›z kabak gibi bir tekerleme söz ile Yûnuslay›n Niyazî irfân› arzulas›n” demifltir. Beyitte Niyazi M›sri, söyledi¤i fliirin tekerleme oldu¤unu ifade ederek tekerleme kelimesinin tür olarak ilk anlamlar›ndan birisini vermifltir. Derleme Sözlü¤ü’nde kelimeye karfl›l›k olarak “1. Masallara bafllarken söylenilen yar› anlaml› yar› anlams›z sözler” ve “2. Atasözü” anlamlar› verilir. Türkçe Sözlük’te ise kelime olarak “ço¤unlukla basmakal›p söz” ve terim olarak da “ço¤unlukla masallar›n bafl›nda bulunan kafiyeli girifl sözleri; saz flairleri aras›nda yap›lan deyifl yar›fl›; orta oyununda özellikle Kavuklu’nun kulland›¤› sözler” fleklinde tan›mlan›r. Tekerleme kelimesinin kökeni konusunda iki görüfl öne ç›kmaktad›r. ‹lk görüfl Ahmet Talât Onay’a aittir. Onay, tekerleme kelimesinin “teker” sözünden kaynakland›¤›n› öne sürer. Onay’a göre kelime, “tek tek, teker teker” ve “müteakiben, s›ra ile söylemek” anlamlar›n› tafl›maktad›r. Di¤er bir görüfl ise fiükrü Elçin taraf›ndan dile getirilmifltir. Elçin, öncelikle tekerlemelerin dinleyicilerin veya seyircilerin dikkatini çekmek için tiyatrodaki gonga benzer bir ihtiyaçtan do¤du¤unu söyler. Ona göre kelimenin, “yuvarlak bir fleyi hareket ettirip yürütmek” manas›na geldi¤ini belirtir. Elçin, kelimenin günlük dilde kullan›m› ile halk edebiyat›ndaki tekerleme türünün yap›s› aras›nda bir yak›nl›k kurmaktad›r. Ona göre bir fleyi yuvarlayarak hareket ettirmek ile tekerlemeyi dilde çevirip hareket ettirmek aras›nda bir yak›nl›k vard›r. Tekerleme, Türkiye’de bir tür olarak kabul görürken Türkiye d›fl›ndaki Türk topluluklar›nda böyle bir durumdan bahsetmek oldukça güçtür. Tekerleme kavram›, Azerbaycan Türklerinde âfl›k edebiyat›nda bir tür, Makedonya, Bulgaristan Gagauz, K›br›s Dobruca ve Irak Türkleri aras›nda ise “masal tekerlemesi” anlam›nda kullan›lmaktad›r. Azerbaycan Türklerinde ise masal tekerlemesine karfl›l›k olarak “piflrov” kelimesi yayg›nd›r. Türk topluluklar› aras›nda tekerleme için kullan›lan
3. Ünite - Anonim Halk fiiiri
kelimeler, tekerlemenin alt dallar›ndan yan›ltmaç ve say›flmaca terimleriyle ilgilidir. Azerilerde “sanama, çafld›rma, yan›ltmac”, K›rg›zlarda “cañ›lmaç”, Kazaklarda “cañ›ltpafl”, Kazan Tatarlar›nda “sanam›fl”, Dobruca Tatarlar›nda “sayma”, K›r›m Tatarlar›nda “tez aytuv”, Türkmenlerde “yañ›ltmaç, sanavaç”, Gagauzlarda “say›lmak, dil k›rmak veya yan›ltmaç”, Irak Türkmenlerinde “çafl›rtma” kelimeleri tekerleme türüyle iliflkili kelimelerdir. Türk dünyas›nda Türkiye’deki anlam›yla tekerleme türünü karfl›layabilmek için “c›r, takmak, takmaza, öleñ, ›r›m, arbav, besik c›r›, beflik na¤mesi, ac›tma, arzulama, besleme, c›rnatma, sabiy-beflik c›rla, ohflama, ezizleme, eylendirme, layla, im-tom ayd›m, yaremazan, carapazan” gibi terimlerin kullan›ld›¤›n› da söylemek mümkündür. Tekerlemenin terim anlam› üzerine de bugüne kadar çeflitli görüfller ileri sürülmüfltür. Bu görüflleri de¤erlendiren Ali Duymaz, flöyle bir sonuca var›r: “Tekerleme denince ilk akla gelen özellik; “anlams›z”, “yar› anlaml› yar› anlams›z” veya “saçma sapan” sözlerden oluflmufl olmas›d›r. Hemen ard›ndan tekerlemelerin a¤›rl›kl› olarak masallar›n giriflinde yer ald›¤› bilgisi vard›r. Tekerlemelerin saz fliiri ve orta oyunuyla ilgili terim anlam› da tan›mlarda geçmektedir.” (Duymaz 2002: 12). Bu de¤erlendirmeler ve di¤er araflt›rmac›lar›n görüflleri de dikkate al›nd›¤›nda muhteva özelliklerinden daha çok, vezin, kafiye, aliterasyon gibi flekil özellikleriyle öne ç›kan; abart›l› bir anlat›m üslubuna sahip; fiamanizm, tasavvuf, yalan, mizah ve hayallerden beslenen; insanlar› e¤lendirme, dil geliflimlerini sa¤lama ve baz› halk edebiyat› türlerinde anlat›ya girifl yapma gibi ifllevleri yerine getiren, hem çocuklar hem de yetiflkinler taraf›ndan çok çeflitli alanlarda söylenebilen (masal, halk hikâyesi gibi halk anlat›lar›nda, halk tiyatrosunda, törenlerde, oyunlarda vb.) mensur, manzum veya yar› manzum halk edebiyat› ürünlerine tekerleme denilebilir.
Tekerlemelerin fiekil/Yap› ve Tür Özellikleri Tekerlemelerin çok çeflitli kaynaklar› vard›r. Öncelikle insan›n hayal dünyas›, tekerlemelerin teflekkülünde önemli bir etkiye sahiptir. Tekerlemelere bak›ld›¤›nda bunlar›n genellikle yalan ve uydurma sözlerden oluflmufl abart›l› ifadeler oldu¤u görülür. Tekerlemelerin bu yap›s›, büyük oranda insan›n farkl› düflünme ve hayal kurma yetisinden kaynaklanm›flt›r. Bunun yan› s›ra tekerlemelerin oluflumunda fiamanizm’in de etkili oldu¤u düflünülmektedir. fiamanlar›n sa¤altma törenlerinde kulland›klar› sözlere veya dualara bak›ld›¤›nda, bunlar›n günümüzdeki tekerleme örnekleriyle benzer olduklar› görülmektedir. Hatta bugün çocuk dünyas›nda yaflamakta olan pek çok tekerleme, asl›nda bir flaman duas›d›r. Bu bak›mdan fiamanizm baflta olmak üzere inançla iliflkili baz› sözler, zamanla ifllev kayb›na u¤rayarak tekerleme haline dönüflmüfltür. Tabii ki bütün tekerlemeleri bu kapsamda de¤erlendirmek mümkün de¤ildir. Baflka hususlar da tekerlemelere kaynakl›k yapm›flt›r. Ali Duymaz, tekerlemelerin kaynaklar› çeflitli bafll›klar alt›nda ele alm›flt›r: 1. Çocuk zihninin serbestli¤i. 2. Hayal ve düfller. 3. ‹çki, esrar vb. içme. 4. fiamanl›k esrimesi. 5. Tasavvufî aflk›nl›k. 6. Yalan. 7. Ola¤anüstülük ve abartma. 8. Mizah. Bu kaynaklar›n d›fl›nda tekerlemelere ç›lg›nl›k ve delilik gibi rahats›zl›klar, eski ve yeni baz› edebi metinlerin anlam ve ifllev kayb›na u¤ramas› da tekerlemelerin oluflumunu etkilemifltir. Ayr›ca bütün tekerlemeler, geçmifl dönemlerden kalma de¤ildir. Her dönemde yeni flartlar içinde söylenmifl tekerlemeler vard›r. Yak›n dönemlerde oluflturulan bu örnekler, tekerleme türünün yeni flekilleriyle yaflamakta oldu¤unu ve ayr›ca bu türün baz› de¤iflim ve dönüflümlere aç›k oldu¤unu da göstermektedir.
69
Aliterasyon: fiiir ve nesirde uyum sa¤lamak için söz bafllar›nda ve ortalar›nda ayn› ünsüzün veya hecelerin tekrarlanmas›. Halk hikâyesi: Âfl›klar›n ve meddahlar›n anlatt›klar› aflk ve kahramanl›k temal›, kurgu ve/veya gerçek bir olay ya da kifliyi konu eden, naz›m-nesir kar›fl›k edebi türün ad›.
70
SIRA S‹ZDE
Türk Halk fiiiri
5
D Ü fi Ü N E L ‹ M R U S OÇocuklar› Ninni: sakinlefltirmek veya uyutmak için söylenen ezgili fliirler. D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M Tekerlemelerin kendilerine özgü anlat›m ve muhteva özellikleri vard›r. Bunlar› flu flekilde ifade edebiliriz: 1. Tekerlemelerde belli bir konu yoktur. Mani, türkü, a¤›t, ninni gibi türlerde S O R U oldu¤u gibi bir konudan tekerleme türü için bahsedilemez. Bu yüzden tekerlemeler, ba¤l› bulunduklar› türle iliflkileri itibariyle anlamlar›ndan çok D‹KKAT fonksiyonlar›yla ön plana ç›karlar. 2. Tekerlemeler, hem m›sra bafl› hem de m›sra sonu kafiyeleri, aliterasyon ve SIRA S‹ZDE secilerle elde edilen ses oyunlar› ve ça¤r›fl›mlarla birbirine ba¤lanm›fl, belli bir naz›m düzenine sokulmufl, tutars›z hayallerle düflüncelerin s›ralanmas›ndan meydana gelmifltir. AMAÇLARIMIZ 3. Tekerlemelerde baz› düflünceler ve hayaller, abartma, flafl›rtma ve güldürmeye dayal› baz› söz kal›plar› içinde art arda s›ralan›r. 4. Tekerlemelerdeki düflünce naz›m unsurlar›yla aktar›l›r. Muhteva di¤er halk K ‹ T A P edebiyat› türlerine nazaran daha tutars›zd›r. Bu yüzden tekerlemelerde fleklin ve fonksiyonun muhtevan›n önüne geçti¤ini söyleyebiliriz. 5. Tekerlemelerin bir k›sm› karfl›l›kl› soru-cevap ve zincirleme diyalog fleklinde TELEV‹ZYON söylenmifltir. Bu tekerlemelere özellikle Azerbaycan, Karay, Kazak ve Karaçay Türklerinin halk edebiyat›nda rastlan›r. Azerbaycan’daki flu tekerleme konumuzla do¤rudan ilgilidir: “Bir gar› getdi buz üste / Tappadan deydi diz N E T sen ne güclüsen? / - Güçlü olsam meni gün eritmez. / - A gün üste ‹/N-T EARbuz sen ne gücküsen? - Güçlü olsam üzümü bulud tutmaz. / - A Bulud sen ne güclüsen? / Güclü olsam menden ya¤›fl keçmez...” (Duymaz 2002: 21). 6. Tekerlemeler, muhteva anlat›m özellikleri aç›s›ndan baz› halklarla benzerlik gösterebilir. Bu halklar yabanc› olabildi¤i gibi Türkiye d›fl›ndaki Türk topluluklar› da olabilir. Tarihte Osmanl› devletinin hâkim oldu¤u bölgelerdeki halklar›n tekerlemeleriyle Türk tekerlemeleri aras›ndaki benzerlikler oldukça dikkat çekicidir. Tekerlemeler, di¤er halk edebiyat› türlerine göre daha de¤iflken bir türdür. Bu türün örneklerinde eski unsurlar›n yan› s›ra daha çok yeni unsurlar da görülebilmektedir. Kal›plaflma özelli¤inin zay›f olmas› nedeniyle tekerlemelerde flekil olarak da farkl› özelliklere rastl›yoruz. Bir k›s›m tekerleme mensur iken, baz›lar› manzum-mensur veya sadece manzum haldedir. Mensur olsa bile tekerleme metinlerinde naz›m unsurlar› her zaman vard›r, ancak bu unsurlar düzenli bir flekilde bir araya gelmemifltir. Mani veya koflma naz›m flekillerinde oldu¤u gibi tekerlemelerde s›n›rlar› belli naz›m flekilleri çok nadir kullan›lm›flt›r. fiekil olarak tekerlemeler, “mensur”, “yar› manzum” ve “manzum” olmak üzere üç k›s›mda de¤erlendirilir (Duymaz 2002: 22-24). Tekerlemeler, halk edebiyat› türleri baflta olmak üzere halk kültüründe e¤lendirmek, oyunlar›n iflleyiflini sa¤lamak, anlat›m ve gösterimlerde girifl, geçifl ve bitiflleri düzenlemek, çocuklar›n zihin ve dil geliflimini sa¤lamak gibi çok çeflitli ifllevleri vard›r. Bunlar› flu flekilde s›ralayabiliriz: 1. Tekerlemelerin genel karakterinde mant›k d›fl›l›k, ak›l kurallar›na ayk›r›l›k, abart› ve ola¤anüstülük vard›r. Olmayacak düflünceleri ve hayalleri bir araya getiren tekerlemeler, hem söyleyeni hem de dinleyenleri e¤lendirir.
N N
Seci: Mensur metinlerdeki kafiye.
AMAÇLARIMIZ
Tekerlemeler, güncellenmeye aç›k halk edebiyat› örnekleridir. Her dönemde, özellikle çoSIRA S‹ZDE cuk folklorunda yeni flekilleri ortaya ç›kabilir. Sizce bunun sebebi ne olabilir?
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Mensur: Düz yaz› biçiminde düzenlenmifl metin. Manzum: fiiir biçiminde düzenlenmifl metin.
71
3. Ünite - Anonim Halk fiiiri
2. Masal, halk hikâyesi, orta oyunu ve karagöz oyununda girifl vazifesi görürler. Bu türler, genellikle bir tekerlemeyle bafllat›l›r ve bu flekilde dinleyenlere anlat›lar›n veya gösterilenlerin uydurma oldu¤u mesaj› verilir. Ayr›ca anlat›larda zaman ve mekân geçifllerinde de tekerlemeler kullan›l›r. 3. Oyunlarda ebe seçiminde, oyuncular›n taraflar›n› belirlemede ve oyunlar›n yürütülmesinde kullan›l›rlar. 4. Törenlerde kullan›lan tekerlemelere ise tabiat güçlerini etkilemek için baflvurulur. 5. Tekerlemelerin baz› türleri, örne¤in yan›ltmacalar, çocuklar›n zekâ ve dil geliflimini olumlu yönde etkilerler (Duymaz 2002: 24-25).
Tekerlemelerin Tasnifi Tekerlemeler, kullan›ld›klar› alanlara, kullan›c›lar›na ve ifllevlerine göre tasnif edilebilir. Ancak yap›lan tasnifler, ço¤unlukla birden fazla kritere göre yap›lm›flt›r. Bu durum, tekerlemenin müstakil ve s›n›rlar› belli bir tür olmamas›ndan kaynaklanmaktad›r. Halk edebiyat›n›n di¤er türlerinde oldu¤u gibi, tekerlemelerin belli bir konudan ve flekil özelliklerinden uzak olmas›, bu türe ait metinlerin tasnifi de güçlefltirmektedir. Bu konuda Pertev Naili Boratav baflta olmak üzere Do¤an Kaya ve Mehmet Yard›mc› gibi baz› araflt›rmac›lar tasnif çal›flmalar› yapm›fllard›r. Son y›llarda Ali Duymaz taraf›ndan yap›lan tasnif ise daha kapsaml› bir çal›flma olarak dikkat çekmektedir. Duymaz, hem Türkiye’deki hem de Türkiye d›fl›ndaki Türk topluluklar›n›n tekerleme söyleme geleneklerini dikkate alarak flu flekilde bir tasnif ortaya koymufltur: I. Belirli bir oyun, tören veya metne ba¤l› tekerlemeler A. Çocuk oyunlar› tekerlemeleri 1. Ebe seçimi ve ebe ç›karma tekerlemeleri (say›flmacalar) 2. Oyuna efllik eden tekerlemeler 3. Yan›ltmacalar ve flafl›rtmacalar 4. Yergi, övgü, k›zd›rma ve alay tekerlemeleri 5. Oyun daveti veya da¤›lma s›ras›nda söylenen tekerlemeler 6. Oyuncak yap›m› s›ras›nda söylenen tekerlemeler B. Tören ve inanç tekerlemeleri 1. Tören tekerlemeleri a) Geçifl törenlerine ba¤l› tekerlemeler (1) Do¤um (bebek okflamalar›) (2) Ad koyma (3) Difl ç›karma (4) Sünnet (5) Okula bafllama ve e¤itim-ö¤retim hayat› (6) Evlilik ve aflamalar› (dü¤ün okflamalar›) (7) Ölüm b) Toplumu ilgilendiren törenler (1) Bahar bayramlar› (nevruz, h›drellez vs.) (2) Ya¤mur duas›na ba¤l› törenler (3) Hayvanc›l›kla ilgili törenler (sayac› türküleri) (4) Ekin ekme (saban toyu) (5) Hasat bayramlar› c) Dinî bayram ve törenlerle ilgili tekerlemeler
Nevruz: K›fl aylar›n›n geride kald›¤› ve bahar›n bafllad›¤› 21 mart günü kutlanan geleneksel bir bayram. H›drellez: H›z›r ve ‹lyas’›n bir araya geldi¤ine inan›lan 5 may›s günü kutlanan bir bahar bayram›. Saban toyu: Ekinlerin yeflerdi¤i ve büyümeye bafllad›¤› bahar aylar›nda kutlanan geleneksel bir bayram.
72
Meddah: Topluluk önünde hikâyeler anlatan ve taklitler yapan geleneksel anlat›c› tipi. Seyirlik oyun: Dramatik halk oyunlar›.
Türk Halk fiiiri
2. ‹nanç tekerlemeleri (sözlü büyü / sihir fliirleri) a) Tabiat unsurlar›yla ilgili tekerlemeler b) Hastal›k ve belâlar› savmak için kullan›lan tekerlemeler c) Çeflitli dinî inan›fllarla ilgili tekerlemeler d) Kader (fal) tekerlemeleri C. Halk edebiyat› ve türlerine ba¤l› tekerlemeler 1. Masal tekerlemeleri 2. Bilmece tekerlemeleri 3. Halk hikâyesi tekerlemeleri 4. F›kralar ve tekerlemeler 5. Türküler ve tekerlemeler 6. Ninniler ve tekerlemeler D. Seyirlik oyunlar ve halk sporlar›na ba¤l› tekerlemeler 1. Orta oyunu tekerlemeleri 2. Karagöz tekerlemeleri 3. Meddah tekerlemeler 4. Di¤er seyirlik oyunlarla ilgili tekerlemeler 5. Halk sporlar›yla ilgili tekerlemeler (pehlivan okflamalar›) II. Yaz›l› veya geliflmifl edebiyat tekerlemeleri A. Âfl›k edebiyat› tekerlemeleri (mizahi destanlar, hayvan destanlar› vb.) B. Tekke-tasavvuf edebiyat› tekerlemeleri (flathiyeler, mülemmalar vb.) C. Edebî metinlerin de¤ifltirilmesiyle oluflmufl tekerlemeler III. Di¤er tekerlemeler (tekerlemeli mektuplar, ifl ve mesleklerle ilgili tekerlemeler vb.) (Duymaz 2002: 26-27) Tekerleme Örnekleri: Çocuk oyunlar›nda kullan›lan bir tekerleme: “Bir iki/Tak›r bak›r on iki/Tahtalarda tahta/Biz gideriz bu hafta/‹ne¤imiz do¤urmufl/Haydi ç›k›n kel Fatma/F›nd›kl› f›st›k/Kadifeli yast›k/Vallahi yenge/Billâhi yenge/Ben yapmad›m/Horoz yapt›/Horozun selam›n› ver, ç›k” (Duymaz 2002: 204). Nevruz töreninde söylenen bir tekerleme: “Çi¤dem çi¤dem çiçeyi/Dedem Allah göçeyi/Dam üstünde boyunduruk/Dura dura yorulduk/Verenin o¤lu olsun/Vermiyenin gara kedisi” (Duymaz 2002: 152). Masallar›n girifl k›sm›nda kullan›lan bir tekerleme: “Evvel zaman içinde kalbur saman içinde, deve tellal iken horoz berber iken, 13 yafl›nda iken annemin befli¤ini t›ng›r m›ng›r sallar iken annemin befli¤ini merdivenden afla¤› yuvarlad›m. Babam maflay› ald›, beni kovalamaya bafllad›. Tavan aras›na kaçt›m, bir alt›n buldum sar›d›r diye; kofla kofla gittim, Tophane güllesini cebime soktum dar›d›r diye; Ayasofya minaresini elime ald›m borudur diye; at pazar›na gittim, at bir çifte att› geri dur diye; Üsküdar’a geldim iki kâse yo¤urt ald›m, iki kova su katt›m koyudur diye; beni ald›lar t›marhaneye götürdüler delidir diye. Me¤er ben deli de¤il veli imiflim.” (Boratav 2000: 148).
ANON‹M HALK fi‹‹R‹NDE N‹NN‹ Ninni Naz›m Türü: fiiirlerin konusuna, ezgisine ve ifllevine göre birbirlerinden ayr›lmas›na ve adland›r›lmas›na denir.
Annenin çocu¤unu uyutmak veya teskin etmek amac›yla söyledi¤i fliir anlam›na gelen ninni, Anonim halk fliiri kapsam›nda de¤erlendirilen bir naz›m türüdür. Ninniyle ilgili ilk bilgileri Divanü Lügati’t-Türk’te bulmaktay›z. Divan’da ninni için “balu balu” ifadesi geçer ve bu ifadeyle ilgili olarak Kâflgarl›, “kad›nlar beflikte ço-
3. Ünite - Anonim Halk fiiiri
cu¤u uyutmak için söylerler.” der. Günümüz Türkiyesi’nde genel olarak “ninni” fleklinde bilinen kelimenin “nenni”, “nen” ve “nennen” flekilleri de vard›r. Ninni, Kars’ta “lalay / nanay”, Erzincan ve Erzurum’da “elo” olarak bilinir. Ninni söyleme ifllemine Anadolu’nun çeflitli yörelerinde “ninni söylemek”, “nenni çalmak”, “nen eylemek”, “nenen demek” gibi adlar verilir. Ninni türü sadece Türkiye’de de¤il, Türkiye d›fl›ndaki Türk topluluklar› aras›nda da bilinmektedir. Ninni türünü karfl›lamak için Azerbaycan Türkleri “layla, laylay”, Baflkurt Türkleri “sängildäk y›r›”, Çuvafl Türkleri “nenne”, Kazak Türkleri “besik j›r›”, “eldim”, “eldiy”; Irak Türkleri “leyle”, “leyley”, “leylev”; K›rg›z Türkleri “aldey-aldey”, “beflik ›rlar›”; K›r›m Türkleri “ayya (nan›y)”, Özbek Türkleri “ällä”, Tatar Türkleri “biflik (bällü) c›r›”, Türkmenler “alley”, “hüvdi/hövdü/huvdu” ve Uygur Türkleri “älläy” kelimelerini kullan›rlar (Kaya 2004: 249-350).
Ninninin fiekil/Yap› ve Tür Özellikleri Ninniyi bir naz›m türü olarak tan›mlayabilmek için öncelikle daha önce yap›lm›fl tan›mlara göz atmak faydal› olacakt›r. fiükrü Elçin, ninniyi “annelerin süt emen çocuklar›n› uyutmak için ezgi ile söyledikleri manzum veya mensur sözler” olarak tan›mlar (Elçin 1993). Ninni konusunda önemli çal›flmalar› olan Âmil Çelebio¤lu ise ninni konusunda “Ninniler, en az iki-üç ayl›ktan üç-dört yafl›na kadar annenin çocu¤una, onu kuca¤›nda, aya¤›nda veya beflikte sallayarak daha çabuk ve kolay uyutmak yâhut a¤lamas›n› susturmak için husûsî bir beste ile söyledi¤i ve o andaki hâlet-i rûhiyesini yans›t›r mâhiyette, umumiyetle mâni türünde bir dörtlükten meydana gelen bir çeflit türkülerdir.” fleklinde bir tan›m yapm›flt›r (Çelebio¤lu 1982: 9). Ali Berat Alptekin ise ninniye “A¤layan çocu¤u susturmak veya uyku saati gelen çocu¤u uyutmak için anne kuca¤›nda, dizinde veya beflikte söylenen ezgilerdir.” fleklinde bir yaklafl›m gösterir (Alptekin 1990: 63). Do¤an Kaya ise “Ninniler; uyutulmaya çal›fl›lan çocu¤a veya çocu¤u hoplat›p severken söylenen ve birtak›m duygu, düflünce, inanç, umut ve hayalleri, sevinç ve ac›lar› ihtiva eden; ço¤unlukla dört m›sra ile söylenen ve m›sra sonlar›na birtak›m klifle sözler ilave edilerek ezgi ile terennüm edilen manzum sözlerdir.” diyerek daha genifl bir tan›m yapmaya çal›flm›flt›r (Kaya 20024: 351). Yap›lan tan›mlardan da anlafl›laca¤› üzere ninniler bebekleri veya çocuklar› uyutmak veya sakinlefltirmek için söylenen ezgili sözlerdir. Bu durum, ninninin önemli özelliklerinden birisidir. Hatta ninninin bir naz›m türü olmas›ndaki temel etkenlerden birisidir. Bilindi¤i gibi halk fliirinde türler, konular›na, ezgilerine ve ifllevlerine göre tür özelli¤i kazan›rlar. Ninniye bu aç›dan bakt›¤›m›zda farkl› bir durumla karfl›lafl›r›z. Örne¤in ninninin konusuna bakal›m. Ninnilerde çocuk sevgisi, çocukla ilgili güzel temenniler, dualar, çocukla ba¤lant›l› eflyalar, kifliler, durumlar ve olaylar geçebilir. Ancak muhtevada bir s›n›rlama yoktur. Sadece çocuk de¤il, çok çeflitli konular ninnilere konu olabilir. Bu bak›mdan ninninin konusundan bahsetmek neredeyse mümkün de¤ildir. Her türlü konu ninniye girebilir. Veya her türlü konuda söylenmifl bir fliir ninni olarak kullan›labilir. Bu bak›mdan ninniler, konu yönüyle di¤er türlerden ayr›lmaz. Halk fliirinde naz›m türlerinin tayin edilmesinde önemli bir yeri olan ezgi, ninnide de kullan›l›r. Ninni söyleyenler, mutlaka ezgili bir söyleyifl tercih ederler. Çünkü ninnilerde devreye müzi¤in rahatlat›c› ve gevfletici etkisi girer. Huzur verici bir ezgi ve ses tonu çocu¤un daha çabuk ve güven içinde uyumas›n› sa¤lar. K›sacas› ninniler, ezgili fliirlerdir. Ancak bilinmesi gereken as›l husus, ninnilerin özel ezgilerinin olmamas›d›r. Varsa¤›da ve semaide oldu¤u gibi sadece ninnilerde kul-
73
74
Naz›m fiekli: fiiirlerin Kafiye örgüsü, hacim ve naz›m birimi aç›lar›ndan adland›r›lmas›.
Türk Halk fiiiri
lan›lan bir ezgiden bahsedemeyiz. Ancak fiükrü Elçin’in ifade etti¤i “tizden pese do¤ru söylenen bir ezgi”den bahsedebiliriz. Böyle bir söyleyifl tarz› da tek bafl›na ninniyi bir naz›m türü haline getirmez. O zaman sorulmas› gereken “Ninni hangi özelli¤iyle naz›m türüdür?” sorusudur. Ninni iflleviyle öne ç›kan bir türdür. Bir fliiri ninni yapan büyük oranda ifllevidir. Çocu¤u uyutmak veya teskin etmek için söylenen bütün fliirlere ninni denilebilir. K›sacas›, bir bebe¤i veya çocu¤u daha kolay ve huzurlu bir flekilde uyutmak ya da sakinlefltirmek için, çocu¤a duyulan sevgi baflta olmak üzere çok çeflitli konularda, halk fliirinin temel naz›m flekillerinin yan› s›ra farkl› flekil ve hacim de¤erlerinde, ezgili bir flekilde söylenen fliirlere ninni denir. Ninnilerde karfl›m›za ç›kan baz› üslup özellikleri ve kal›plaflm›fl ifadeler vard›r. Tamam›nda olmasa da ninnilerin büyük bir k›sm› kal›p ifadelerle bafllar. “Dandini dandini dan ister”, “Dandini dandini danadan”, “Dandini dandini danal› bebek”, “Hû, hû, hû Allah”, “Ninni dedim”, “Ninni derim” gibi ifadelerden bunlardan baz›lar›d›r. Bu söyleyifller, bir fliirin çocu¤a söylendi¤ini veya çocuk için düzenlendi¤ini gösterdi¤i gibi ezgiye de katk› yaparlar. Ninni söyleyenler hitap için “yavrum, bebe¤im, k›z›m, o¤lum” gibi kelimeleri s›kl›kla kullan›rlar. Ninnilerde çocuk için çok çeflitli dileklerde bulunulur. Bunlar, çocu¤un mutlu ve huzurlu olmas›n› temenni eden dileklerdir (Çelebio¤lu 1982: 16-25). Ninniler, annenin çocu¤una duydu¤u sevgiyi, flefkati, ac›may›, koruma iste¤ini dile getirdi¤i bir naz›m türüdür. Amaç, çocu¤u uyutmak veya teskin etmek oldu¤undan, ninnilerde muhtevadan daha çok ezgi ön plana ç›kar. Baz› ninnilerde konu do¤rudan çocukla ilgili olmakla birlikte, çocukla ilgisi olmayan bir konuda söylenmifl bir fliir de ninni olabilir. Yeter ki ezgili bir flekilde çocu¤a söylenmifl olsun. Ninniler genellikle mani naz›m flekliyle söylenirler. Yedi heceli ninnilerin yan› s›ra sekizli ve on birli ninnilere de rastlan›r. Ancak ninnilerin geneline bak›ld›¤›nda ölçüde ve m›sra kümelenmesinde düzenli bir yap›s›n›n olmad›¤› görülür. Mani tarz› ninnilerin d›fl›nda iki m›sradan bafllay›p yirmi m›sraya kadar gidebilen ninnilerin varl›¤›ndan haberdar›z. Bu bak›mdan türkülerde oldu¤u gibi ninnilerde de çok çeflitli flekil ve yap› özelikleri bulunmaktad›r. Baz› maniler iki m›sradan oluflurlar. Dörtlük fleklindeki ninnilerin önemli bir k›sm› yedi heceli ve aaxa kafiye örgüsüne sahiptir. Bunlar›n d›fl›nda 5, 6, 7, 8, 9, 10...20 heceli ninniler de vard›r. Ninninin hacmi, ninniyi söyleyen kiflinin yetene¤ine ve haf›za yap›s›na göre art›p azalabilir. Ninniler, söylenilen kifliye göre baz› farkl›l›klar gösterirler. K›z çocu¤una söylenen ninnilerle o¤lan çocu¤una söylenenler ayn› de¤ildir. Tabii ki tüm ninnilerde böyle bir durumdan bahsetmek mümkün de¤ildir. Hem k›za hem de o¤lana hitap eden ninniler de vard›r. Ninniler, bebeklerin dünyayla, özellikle anneyle kurduklar› ilk temaslard›r. Çocuk ninniyle d›fl dünyay› tan›maya bafllar. Bu ayn› zamanda bebe¤in sosyalleflme sürecinin bafllad›¤›na da iflarettir. Ninniler, anne ile çocuk aras›ndaki ba¤›n güçlenmesine ve geliflmesine vesile olur. Ninnilerle anneler, çocuklar›n› daha kolay bir flekilde uyutabildikleri gibi kendi s›k›nt›lar›n› ve isteklerini de dile getirirler. Bu haliyle ninniler sadece bebek için de¤il, anne için de bir rahatlama yoludur. Bugün de bu özelli¤iyle halk edebiyat›n›n ifllevsel türleri aras›nda varl›¤›n› korumaktad›r. Ninnilerde karfl›m›za ç›kan baz› üslup özellikleri ve kal›plaflm›fl ifadeler vard›r. Tamam›nda olmasa da ninnilerin büyük bir k›sm›n kal›p ifadelerle bafllar. “Dandini dandini dan ister”, “Dandini dandini danadan”, “Dandini dandini danal› bebek”, “Hû, hû, hû Allah”, “Ninni dedim”, “Ninni derim” gibi ifadelerden bunlardan baz›-
3. Ünite - Anonim Halk fiiiri
75
lar›d›r. Bu söyleyifller, bir fliirin çocu¤a söylendi¤ini veya çocuk için düzenlendi¤ini gösterdi¤i gibi ezgiye de katk› yaparlar. Ninni söyleyenler hitap için “yavrum, bebe¤im, k›z›m, o¤lum” gibi kelimeleri s›kl›kla kullan›rlar. Ninnilerde çocuk için çok çeflitli dileklerde bulunulur. Bunlar, çocu¤un mutlu ve huzurlu olmas›n› temenni eden dileklerdir (Çelebio¤lu 1982: 16-25).
Ninnilerin Tasnifi Konular›na Göre Ninniler Hayat›n içinden her türlü konuyu ninnilerde görmek mümkündür. Ninni ad›n› verdi¤imiz fliirler çok çeflitlidir. Bu çeflitlilik, konularda da zenginleflmeyi sa¤lam›flt›r. Ninnileri konular› aç›s›ndan Âmil Çelebio¤lu, Ali Berat Alptekin, Mehmet Yard›mc›, Naciye Y›ld›z ve Do¤an Kaya gibi araflt›rmac›lar tasnif etmifltir. Âmil Çelebio¤lu’nun tasnifini esas alarak ninnilerin konular›na yak›ndan bakal›m. 1. Dini, kutsi ve fikri mahiyette ninniler a. Baz› dini hususiyetler ve flükür ifade eden ninniler b. ‹smail a.s., Hz. Peygamber, dört halife ve velilerle ilgili ninniler c. Ö¤üt ve veciz bir ifade ihtiva eden ninniler 2. Efsane ve a¤›t türünden ninniler a. Bir hadiseye ba¤l› tahkiyevi ninniler b. Ölümle ilgili ninniler 3. Dilek ve temenni mahiyetinde ninniler a. Çocuk sahibi olma dile¤iyle ilgili ninniler b. Dua mahiyetinde ninniler c. Beddua mahiyetinde ninniler ç. A¤lamama ve uslanma dile¤iyle ilgili ninniler d. Uyuma, büyüme ve yürüme dile¤iyle ilgili ninniler e. Yiyecek ve içecek dile¤iyle ilgili ninniler f. Giyim, ziynet, eflya ve oyuncak dile¤iyle ilgili ninniler g. Evlenme ve gelin olma dile¤iyle ilgili ninniler h. ‹fl ve hizmet bekleme dile¤iyle ilgili ninniler ›. Tahsil, meslek ve makam sahibi olma dile¤iyle ilgili ninniler i. Mal, mülk ve zenginlik dile¤iyle ilgili ninniler 4. Sevgi ve alâka ifade eden ninniler a. Uyuma ve büyümeyle ilgili ninniler b. Yemek ve yiyecekle ilgili ninniler c. Çocuk sevgisi ve k›ymeti ifade eden ninniler ç. Çocuk için fedakarl›k, ondan ayr›lmama ve onu himaye duygusu ihtiva eden ninniler 5. Övgü ve Yergi Mahiyetinde Ninniler a. Bebekle ilgili övgü ve yergi ifade eden ninniler b. Anne, baba ve kardeflle ilgili övgü ve yergi ifade eden ninniler 6. fiikâyet ve teessür ifade eden ninniler a. A¤lamayla, uyumayla ilgili ninniler b. Annenin bebekten çekti¤i zahmetle ilgili ninniler c. Baba (koca)dan vs.den flikâyet ve serzeniflle ilgili ninniler ç. Annenin bebekle ilgili üzüntülerini, bebe¤in dert orta¤› oluflunu ifade eden ninniler d. Annenin flahsi flikâyet, teessür ve ›st›raplar›n› ifade eden ninniler
Tahkiyevî: Anlatmaya dayal› olan.
76
Türk Halk fiiiri
7. Ayr›l›k ve gurbet ifade eden ninniler a. Anne ve bebek ayr›l›¤›yla ilgili ninniler b. Anne ve baba (koca), bebek ve baba ayr›l›¤›yla ilgili ninniler c. Akraba ayr›l›¤›yla ilgili ninniler ç. Umumi olarak ayr›l›ktan flikâyetle ilgili ninniler 8. Vaat Mahiyetinde Ninniler 9. Tehdit ve Korkutma Mahiyetinde Ninniler a. Baba ile ilgili tehdit ninnileri b. Anne ile ilgili tehdit ninnileri c. Umac›, dede, dervifl vs. ile ilgili tehdidi ninniler ç. Hayvanlarla ilgili tehdidî ninniler (Çelebio¤lu 1982: 40-345) Tasnifteki konu çeflitlili¤inden de anlafl›laca¤› üzere ninniler, annenin çocu¤una duydu¤u sevgiyi, flefkati, ac›may›, koruma iste¤ini dile getirdi¤i bir naz›m türüdür. Amaç, çocu¤u uyutmak veya teskin etmek oldu¤undan, ninnilerde muhtevadan daha çok ezgi ön plana ç›kar. Baz› ninnilerde konu do¤rudan çocukla ilgili olmakla birlikte, çocukla ilgisi olmayan bir konuda söylenmifl bir fliir de ninni olabilir. Yeter ki ezgili bir flekilde çocu¤a söylenmifl olsun.
Yap›lar›na Göre Ninniler Naz›m fiekli: fiiirlerin Kafiye örgüsü, hacim ve naz›m birimi aç›lar›ndan adland›r›lmas›.
Ninniler genellikle mani naz›m flekliyle söylenirler. Yedi heceli ninnilerin yan› s›ra sekizli ve on birli ninnilere de rastlan›r. Ancak ninnilerin geneline bak›ld›¤›nda ölçüde ve m›sra kümelenmesinde düzenli bir yap›s›n›n olmad›¤› görülür. Mani tarz› ninnilerin d›fl›nda iki m›sradan bafllay›p yirmi m›sraya kadar gidebilen ninnilerin varl›¤›ndan haberdar›z. Bu bak›mdan türkülerde oldu¤u gibi ninnilerde de çok çeflitli flekil ve yap› özelikleri bulunmaktad›r. Baz› maniler iki m›sradan oluflurlar: “Uyuyup da büyüyecek ninni, Kuzularla yürüyecek ninni!” (Çelebio¤lu 1982: 140) Üç m›sral›k ninnilere rastlamak da mümkündür: “Ninni derim befli¤ine, H›z›r gelsin efli¤ine, Ulu devletler bafl›na! Uyu yavrum ninni!” (Çelebio¤lu 1982: 171) Dörtlük fleklindeki ninnilerin önemli bir k›sm› yedi heceli ve aaxa kafiye örgüsüne sahiptir: “Karanfil oylum oylum Uyuyor benim o¤lum E¤er o¤lum uyursa fien olur benim gönlüm” (Çelebio¤lu 1982: 14) Bunlar›n d›fl›nda 5, 6, 7, 8, 9, 10...20 heceli ninniler de vard›r. Ninninin hacmi, ninniyi söyleyen kiflinin yetene¤ine ve haf›za yap›s›na göre art›p azalabilir. Ninniler, söylenilen kifliye göre baz› farkl›l›klar gösterirler. K›z çocu¤una söylenen ninnilerle o¤lan çocu¤una söylenenler ayn› de¤ildir. Tabii ki tüm ninnilerde böyle bir durumdan bahsetmek mümkün de¤ildir. Hem k›za hem de o¤lana hitap eden ninniler de vard›r. Örne¤in afla¤›daki ninni o¤lan çocuklar› için söylenebilecek bir ninnidir: “Gül a¤ac› budam›fllar, Gül gonca bitsin diye. Analar o¤lan beslesin,
77
3. Ünite - Anonim Halk fiiiri
Büyüsün askere gitsin diye! Mini mini yavrum ninni!” (Çelebio¤lu 1982: 169) Ayn› flekilde flu ninni de k›zlara özel bir ninnidir: SIRA S‹ZDE Dallar› budanm›fllar, Gülü çok olsun diye. Odalar hep döflenmifl, D Ü fi Ü N E L ‹ M Yavrum gelin olsun diye!” (Çelebio¤lu 1982: 158) Ninniler, bebeklerin dünyayla, özellikle anneyle kurduklar› ilk temaslard›r. ÇoS O R U sosyalleflme cuk ninniyle d›fl dünyay› tan›maya bafllar. Bu ayn› zamanda bebe¤in sürecinin bafllad›¤›na da iflarettir. Ninniler, anne ile çocuk aras›ndaki ba¤›n güçlenmesine ve geliflmesine vesile olur. Ninnilerle anneler, çocuklar›n› daha kolay bir D‹KKAT flekilde uyutabildikleri gibi kendi s›k›nt›lar›n› ve isteklerini de dile getirirler. Bu haliyle ninniler sadece bebek için de¤il, anne için de bir rahatlama yoludur. Bugün SIRA S‹ZDE de bu özelli¤iyle halk edebiyat›n›n ifllevsel türleri aras›nda varl›¤›n› korumaktad›r.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
N N
Ninninin flekil ve konu özelliklerine bak›ld›¤›nda di¤er türlerle deAMAÇLARIMIZ benzerlikler SIRA S‹ZDE gösterdi¤i görülür. Sizce bir naz›m türü olarak ninniyi farkl› k›lan özellikler nelerdir?
6
D Ü fi Ü N E L ‹ M Ninniler hakk›nda daha ayr›nt›l› bilgi için, Öcal O¤uz’un editörlü¤ünü K ‹ yapt›¤› T A P Türk Halk Edebiyat› El Kitab› (Ankara: Grafiker Yay›nlar›, 2007) ile Abdurrahman Güzel ve Ali ToS O RAkça¤ U run’un birlikte haz›rlad›klar› Türk Halk Edebiyat› El Kitab› (Ankara: Yay›nlar›, 2003) adl› kitaplardan yararlanabilirsiniz. TELEV‹ZYON
ANON‹M HALK fi‹‹R‹NDE B‹LMECE Bilmece
SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ
D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P S O R U
TELEV‹ZYON D‹KKAT
D‹KKAT
‹ N T E S‹ZDE RNET SIRA
SIRA S‹ZDE
N N
Anonim halk fliiri kapsam›nda de¤erlendirilen bilmece türü, Türkiye’de “atl› hekât, atl› mesel, bilmeli matal, bulmaca, dele, mesel, f›c›k, gazelleme, hikâye, maAMAÇLARIMIZ sal, matal, metel, söz tan›maca, tandurmaca, tan›maca, tan›tmaca, tapmaca” gibi kelimelerle karfl›lan›r. Türkiye d›fl›nda ise Azerbaycan Türklerinde “tapmaca”, Türkmenistan Türkmenlerinde “matal, tapmaca”, Altay TürklerindeK “tab›skak, ‹ T A P tab›flkak, tabkak, tapt›ruv”, Baflkurt Türklerinde “tab›flmak, yomak”, Hakas Türklerinde “tapçan n›mah”, “Karaçay Türklerinde “yumak”, Karakalpak Türklerinde “jumbak”, Karay Türklerinde “tapmaca”, Kazak Türklerinde “jumbak”, “K›rg›z “tab›flT E LTürklerinde EV‹ZYON mak”, Özbek Türklerinde “cumbak, çöpçak, matal, tapmaca”, Tatar Türklerinde “tab›flmak”, T›va Türklerinde “t›v›z›k”, Uygur Türklerinde “tepiflmak”, Yakut Türklerinde “taab›r›n” kelimeleri bilmece anlam›nda kullan›lmaktad›r (fiimflek 2003: 222). ‹ N T EDivanü RNET Türk halk edebiyat›ndaki bilmece türüyle ilgili ilk bilgilere Lügati’tTürk’te rastl›yoruz. Divan’da bilmeceyi veya bilmece sorma gelene¤ini karfl›layan baz› kelimeler yer almaktad›r. Bilmece anlam›nda “tabuzgu”, “tabuzguk”, “tapzug”, “tapzugug”; bilmece sormak için de “tab›zmak”, “tabuzmak”, “tapuzmak” ifadelerinin kullan›ld›¤› görülür. Divan’dan sonra bilmece türüyle ilgili di¤er bir eser, Codex Cumanicus’tur. K›pçak Türklerine ait olan bu Kumanca sözlükte (14. yüzy›l) 46 bilmece yer almaktad›r. Bu bilmeceler, Türk bilmecelerinin tarihi seyrini takip edebilmek için oldukça önemli örneklerdir (Kaya 2004: 469).
Bilmecelerin fiekil/Yap› ve Tür Özellikleri Bilmece, günümüzde e¤lence amaçl› kullan›lan bir halk edebiyat› türüdür. Ancak bilmecelerin kökeniyle ilgilenenler, bilmecelerin bafllang›çta farkl› amaçlar do¤rul-
‹ N T E RS‹ZDE NET SIRA
Bilmece: Bir nesne veya olguyu, ad› verilmeden ama AMAÇLARIMIZ özellikleri betimlenerek buldurmak için söylenen fliirler.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Codex Cumanicus: 14. yüzy›lda yaz›lan ve K›pçak Türklerine ait bir sözlük.
78
Türk Halk fiiiri
Tabu: Ahlak ve dinsel inanç gere¤i, kutsal ya da yasakla iliflkili olan insan ve eylemlerinin, toplumsal al›flkanl›klar›n, nesneler ve canl› varl›klar›n toplumsal olarak yasaklanmas›.
SIRA S‹ZDE
7
tusunda kullan›ld›klar›n› ileri sürmüfllerdir. ‹nsano¤lu’nun tabiatla iç içe yaflad›¤› dönemlerde hayvanlardan ve ola¤anüstü güçlerden korunmak amac›yla birtak›m tabular gelifltirdikleri bilinmektedir. Kendisinden korkulan veya çekinilen bir varl›¤›n ismini anmamak bu tabulardan birisidir. ‹smi yasaklanan bir varl›¤› anlatmak isteyenler, onun çeflitli özelliklerini s›ralayarak anlatma yoluna gitmifllerdir. Bilmecelere bak›ld›¤›nda böyle bir düflüncenin ve yap›n›n oldu¤u görülür. Bilmeceler, buldurmak veya anlatmak istedi¤i soyut veya somut varl›¤›, ad›n› söylemeden dolayl› bir flekilde anlatmaya çal›fl›r. Bilmeceyi çözmekle yükümlü olanlar, kendilerine verilen ipuçlar›yla bilmecede ad› gizli olan varl›¤› tespit ederler. Bilmecelerin kökeni konusunda ikinci bir görüfl, bilmecelerin geçmifl dönemlerde insanlar›n bilgisini ölçmek için yap›lan s›navlardan kaynakland›¤› yönündedir. Örneklerine özellikle masallarda rastlad›¤›m›z baz› sorular, kiflinin bilgisini ölçmek amaçl› kullan›lm›flt›r. Özellikle yaz›l› kültürün geliflmedi¤i dönemlerde bir göreve veya rütbeye talip olan kifliler, bilmece tarz›ndaki sorularla s›nava tabi tutulmufllard›r. Bu anlay›fl, zamanla çok say›da sorunun, dolay›s›yla bilmecenin ortaya ç›kmas›na neden oluflmufltur. Di¤er bir ifadeyle bilmeceler, insanlar›n bilgilerini ölçmek gibi bir istekten veya ihtiyaçtan do¤mufl ve zamanla halk kültüründe kullan›lan ürünler haline gelmifllerdir. Bilmeceyle ilgili olarak çeflitli tan›mlar yap›lm›flt›r. fiükrü Elçin’in tan›m› flöyledir: “Bilmeceler, tabiat unsurlar› ile bu unsurlara ba¤l› hadiseleri; insan, hayvan ve bitki gibi canl›lar›; eflyay›; ak›l, zekâ veya güzellik nevinden mücerret kavramlarla dini konu ve motifleri vb. kapal› bir flekilde yak›n-uzak münasebetler ve ça¤r›fl›mlarla düflünce, muhakeme ve dikkatimize aksettirerek bulmay› hedef tutan kal›plaflm›fl sözlerdir.” (Elçin 1993: 607). Elçin, bilmecelerin ça¤r›fl›mlar ve muhakeme yoluyla bir nesneyi veya olguyu buldurmaya özelli¤ini öne ç›kar›rken Pertev Naili Boratav ise bilmecelerin kompozisyonu ve flekil özellikleri üzerinde durur: “Bilmecelerde sorular hem biçim, hem de deyiflleriyle özenilerek meydana gelmifl, özlefltirilmifl söz yaratmalar›d›r; fliire özgü ça¤r›fl›ml› anlat›mlar onlar›n olduklar› gibi, bozulmadan saklamas›n› gerektirir; herhangi bir sanat yaratmas› için duyulan bir türlü sayg› onlar› rastgele yozlaflt›r›lmaktan korur.” (Boratav 1995: 109). Bilmeceler, anlam olarak soru ifadesi tafl›masalar bile muhataba soru amaçl› yöneltilmifl metinlerdir. Bilmeceye muhatap olan taraf, kendisinden bir cevap beklendi¤ini bilir ve bir cevap bulmaya çal›fl›r. Bilmecede dolayl› bir anlat›m vard›r. Buldurulmaya çal›fl›lan canl›-cans›z varl›k veya kavram›n herkesçe bilinen bariz özellikleri s›ralan›r. Bu özellikler, ipucu görevi görürler. Gelene¤i bilen veya verilen ipuçlar›n› de¤erlendiren kifli, do¤ru cevab› bulabilir. Buldurma amac› güden bilmece türünün kapsam›na hayat›n her alan›ndan konu girmektedir. Somut veya soyut olmas› fark etmez insan hayat›n› etkileyen hemen her fley bilmecelerde yer alm›flt›r. Bilmecelerin ço¤unlu¤u manzumdur, ancak mensur bilmecelere de rastlamak mümkündür. Manzum bilmeceler, hece ölçüsüyle ve 2, 3, 4, 5, 6, veya daha fazla m›sradan meydana getirilir. Ancak hemen belirtmek gerekir ki, mani tarz›ndaki bilmecelerin d›fl›ndaki di¤er manzum bilmecelerde ölçü ve kafiyede baz› aksakl›klar olabilmektedir. Mensur bilmeceler ise cümle yap›s›na sahiptirler ve secilerle k›smen de olsa ahenkli hale getirilmifllerdir (Elçin 1993: 608-609). Bilmecelerin, sözlü gelenekte bilgi ölçmek için kullan›ld›¤› söylenmektedir. Günümüzde SIRA S‹ZDE bu bilmecelerin kullan›ld›¤› alanlar var m›d›r?
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
3. Ünite - Anonim Halk fiiiri
Bilmece sorma gelene¤i, bilmecelerin icra ortam›yla ilgili önemli bilgiler içermektedir. Bilmeceler, geleneksel bir düzen içinde sorulur ve cevaplan›r. Bu gelene¤in içeri¤i bölgelere göre baz› de¤ifliklikler gösterse de de¤iflmeyen asli unsurlar› vard›r. Bugün daha çok çocuklar aras›nda yaflayan bu gelenek, önceki dönemlerde yetiflkinler aras›nda yayg›n bir e¤lence arac› olmufltur. Özellikle akflam oturmalar›nda bir araya gelen insanlar, iki gruba ayr›l›p birbirlerine bilmecelerle sorular sorup cevap istemifllerdir. Bilmecenin soruldu¤u ve cevab›n arand›¤› bu ortamlarla ilgili Âmil Çelebio¤lu’nun tespitleri dikkate de¤erdir: “Bilmeceyi halletmede güçlük çeken taraf, baz› ipuçlar› elde edebilmek için karfl› tarafa: “Yenir mi, içilir mi?”; “Uçar m›, kaçar m›?”, “Canl› m›, cans›z m›?”; “Sizde veya bizde var m›?”, “Bu odada bulunur mu?” gibi sualler sorar; muhatap, vaziyete göre müspet veya menfi karfl›l›klar verir; bilmecenin cevab›n›n bir an evvel bulunmas› için ›srar ederdi. fiayet bilmece çözülemezse sual sahibi: “Bana nereyi veriyorsun?” der, karfl› taraf da “Nereyi istiyorsun?” diye sorard›. Bilmecesine göre bir veya birden fazla köy yahut Bursa, Konya, ‹stanbul gibi büyük flehirler veyahut fiam, Tebriz, Isfahan flehirleri hatta cennet anahtar›, bir bina vs. gibi fleyler istenirdi. Bu ifl, hayli tart›flmal› ve pazarl›k mevzu’u olur, bazen hususi tekerlemeler içerisinde bilmecenin cevab› verilirdi. Bilmecelerin sorulmas› karfl›l›kl› olarak devam eder, çocuklar da bu soru sormaya veya cevap vermeye rahatça kar›fl›r, büyük bir nezaket ve terbiye içerisinde bu e¤lence, nihayete ererdi.” (Çelebio¤lu ve Öksüz 1979: 8-10). Çocuklar aras›nda da bilmeceler, benzer bir düzen içinde sorulur. Yetiflkinlerde oldu¤u üzere çocuklar da iki gruba ayr›l›p birbirlerine bilmece sormaya bafllarlar. Bilmecenin cevab›n› bulmakla görevli taraf, herhangi bir cevap bulamay›nca, “Yenir mi, yenmez mi?” diye sorar. Soru soran taraf, istedi¤i takdirde yenip yenmedi¤ini söyler. Buna ra¤men yine cevab› bulamayan taraf, baflka bir ipucu ister. Bu kez, soruyu soran taraf, ipucu karfl›l›¤›nda bir fley ister. Örne¤in Sivas’ta çocuklar, ipucu vermek için “Cennetin ekmek ufa¤›n› verirseniz söylerim” derler. Bunu kabul edip ipucunu alan taraf, bilmeceye cevap veremezse, vaat edilen cennetin ekmek ufa¤›n› karfl› taraf al›r ve flöyle der: “Cennetin ekmek ufa¤›! Gel seni alay›m. Yiyeyim, içeyim. Ben k›r ata bineyim. Sen uyuz efle¤e bin. Ben kovduru kovduru. Sen yektiri yektiri. Ben bal küpünü parmakl›y› parmakl›y›. Sen pekmez küpünü kepçeliyi kepçeliyi. Ne imifl, ne imifl; (gelin) de¤il mi imifl.” (Kaya 2004: 473). Bilmecelerin cevaplar›, gelene¤in onay›ndan geçmifltir. Bir bilmecenin do¤ru cevab›, ortak bir kabul haline gelmifl olmal›d›r. Aksi takdirde yeni veya genelin kabul etmedi¤i bir cevap, do¤ru olarak kabul edilmez. Hatta bilmecelerin cevaplar› bölgelere veya ülkelere göre farkl›l›k gösterebilir. Her bölgenin veya milletin kendi ortak kabulleri olabilir. Bilmecelerin do¤ru olarak kabul edilen cevaplar›, bilmecede özellikleri verilen varl›¤› veya olguyu karfl›layabilecek nitelikte olmal›d›r. Bilmecelerin hem manzum hem de mensur flekilleri vard›r. Cümle yap›s›na sahip mensur bilmecelerin say›lar› oldukça azd›r. Manzum bilmeceler ise m›sra say›lar› ve ölçüleriyle oldukça de¤iflik flekillerde karfl›m›za ç›karlar. ‹ki m›sra ile yirmi befl m›sra aras›nda de¤iflen bir hacimde söylenebilen bilmecelerde hecenin üç ve
79
80
Türk Halk fiiiri
on birli flekilleri kullan›lm›flt›r. Ancak bu bilgiler, ölçülü bilmeceler için geçerlidir. Ölçü aç›s›ndan belli bir düzene kavuflamam›fl çok say›da bilmeceye de rastlamak mümkündür (Kaya 2004: 491-504). Bilmecelerin önemli bir k›sm› iki m›sradan oluflurlar. Baz› bilmeceler, üç m›sral›k bir hacme sahiptirler. Dörtlük fleklinde karfl›m›za ç›kan bilmecelerin pek ço¤u mani naz›m fleklini kullan›rlar. Bu bilmecelere “mani tarz›nda bilmece” ad› verilir. Bilmecelerin befl, alt›, yedi, sekiz, on iki, on üç, on yedi, yirmi befl m›sral›k flekillerine de rastlan›r.
Bilmecelerin Tasnifi Bilmeceler, konular›na, yap›lar›na, cevaplar›na ve söylenifl flekillerine göre tasnif edilmifltir. Öncelikle bilmecelere konular›na aç›s›ndan bakal›m.
Konular›na Göre Bilmeceler Hemen her konuda bilmeceye rastlamak mümkündür. Bu yüzden bilmeceleri konular›na göre tasnif edebilmek oldukça güçtür. fiükrü Elçin, bilmeceleri konular›na göre flöyle tasnif etmifltir: “1. Tabiat ve tabiat hadiseleri ile ilgili bilmeceler 2. Bitkiler ve onlar›n mahsulleri ile ilgili bilmeceler 3. Hayvanlar ve onlar›n mahsulleri ile ilgili bilmeceler 4. ‹nsan ve insan uzuvlar› ile ilgili bilmeceler 5. Eflya ile ilgili bilmeceler 6. Manevi-dini unsurlarla ve di¤er kavramlarla ilgili bilmeceler (Elçin 1970). Âmil Çelebio¤lu ve Yusuf Ziya Öksüz, Türk Bilmeceleri Hazinesi adl› çal›flmalar›nda bilmeceleri konular›na göre tasnif etmifllerdir: “I. Dinî, kutsî ve baz› manevî hususiyetlerle ilgili bilmeceler II. Gökyüzü, yeryüzü ve madenlerle ilgili bilmeceler A. Gökyüzü ve zamanla ilgili bilmeceler B. Yeryüzü ve tabiat hadiseleriyle ilgili bilmeceler C. Madenlerle ilgili bilmeceler III. Bitkilerle ilgili bilmeceler A. A¤açlar B. Meyveler C. Sebzeler D. Hubûbat E. Çiçekler ve otlar IV. Hayvanlarla ilgili bilmeceler A. Kufllar B. Böcekler C. Çeflitli hayvanlar V. ‹nsanla ilgili bilmeceler A. Beden yap›s› B. ‹nsan hayat›, baz› maddî ve manevî hususiyetler, ›st›rap ve hisler C. Evlilik ve neticeleriyle ilgili hususiyetler Ç. Baz› vazife, meslek ve itiyatlar D. ‹sim, yazmak ve okumakla ilgili hususiyetler VI. Giyim-kuflam ve süsle ilgili bilmeceler VII. Yiyecek ve içeceklerle ilgili bilmeceler A. Baz› yiyecek ve malzemeleri B. Tatl›lar C. ‹çecekler
3. Ünite - Anonim Halk fiiiri
VIII. Yakacak ve ayd›nlanmayla ilgili bilmeceler IX. ‹nflaî hususiyet ve malzemelerle ilgili bilmeceler X. Ev içi eflyas›yla ilgili bilmeceler A. Mefruflat ve vs. malzemeler B. Mutfakla ilgili malzemeler XI. Âlet ve edevatla ilgili bilmeceler A. Hayvan ve ziraatla ilgili âlet ve malzemeler B. Yiyecek ve ölçüyle ilgili âlet ve malzemeler C. Dokuma ve dikiflle ilgili âlet ve malzemeler Ç. Sesle ilgili hususiyetler ve musiki âletleri D. Oyun ve oyuncaklar E. Elektrikle ilgili âletler F. Silahlar G. Nakil vas›talar› XII. Çeflitli bilmeceler A. Cevab› özel isim olanlar B. Yan›ltmaçlar C. Bir harfle ilgili olanlar (Çelebio¤lu ve Öksüz 1979). ‹lhan Baflgöz, bilmeceleri cevaplar›na göre tasnif etmifltir. Baflgöz’e göre bilmeceler, “I. Tek karfl›l›¤› olan bilmeceler, II. Karfl›l›klar› birden çok olan bilmeceler, III. Bilgi ölçen bilmeceler, IV. Sözcü¤ün parçalar› üzerine kurulan bilmeceler, V. fiaka, alay bilmeceleri” fleklinde tasnif edilebilir (Baflgöz 1993).
Yap›lar›na Göre Bilmeceler Bilmecelerin hem manzum hem de mensur flekilleri vard›r. Cümle yap›s›na sahip mensur bilmecelerin say›lar› oldukça azd›r. Manzum bilmeceler ise m›sra say›lar› ve ölçüleriyle oldukça de¤iflik flekillerde karfl›m›za ç›karlar. ‹ki m›sra ile yirmi befl m›sra aras›nda de¤iflen bir hacimde söylenebilen bilmecelerde hecenin üç ve on birli flekilleri kullan›lm›flt›r. Ancak bu bilgiler, ölçülü bilmeceler için geçerlidir. Ölçü aç›s›ndan belli bir düzene kavuflamam›fl çok say›da bilmeceye de rastlamak mümkündür (Kaya 2004: 491-504). Bilmecelerin önemli bir k›sm› iki m›sradan oluflurlar: “Burdan vurdum k›l›c› Halep’ten ç›kt› ucu” (fiimflek) (Elçin 1993: 609). Baz› bilmeceler, üç m›sral›k bir hacme sahiptirler: “Bil kalbur boncu¤um var Akflamdan atar›m Sabahtan toplar›m” (Y›ld›zlar) (Elçin 1993: 609). Dörtlük fleklinde karfl›m›za ç›kan bilmecelerin pek ço¤u mani naz›m fleklini kullan›rlar. Bu bilmecelere “mani tarz›nda bilmece” ad› verilir: “Ey bulutlar bulutlar Yusuf’u yedi kurtlar Ben bir flekil kufl gördüm Tepesinden yumurtlar” (Bu¤day) (Elçin 1993: 611). Bilmecelerin befl, alt›, yedi, sekiz, on iki, on üç, on yedi, yirmi befl m›sral›k flekillerine de rastlan›r. Afla¤›daki bilmece, yedili hece ölçüsüyle söylenmifl sekiz m›sral›k bir bilmecedir. “Zerre zerre dal olur Yeflil iken al olur
81
82
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Türk Halk fiiiri
Meylettikçe siyaha SIRA S‹ZDE Lezzet verir dama¤a Varma güzel yan›na On parma¤›n bal olur D Ü fi Ü N E L ‹ M Tutar isen yavafl tut ‹ki elin kan olur” (Bö¤ürtlen) (Kaya 2004: 500). S O R U Bilmeceler, sorulurken “Bil bakal›m” veya “O nedir?” gibi baz› kal›plaflm›fl ifadeler kullan›labilir. Bu yap›lar sayesinde bilmeceye muhatap olan kifli, kendisine bir soru yöneltildi¤ini anlar ve bir cevap bulmaya çal›fl›r. Bilmecelerde cevaplar geD‹KKAT nellikle tektir, ancak birden fazla cevab› olan bilmeceler de vard›r. Birden fazla cevab› olan bilmecelerde her m›sra, bir cevaba karfl›l›k gelir. Bilmecelerin e¤lendirSIRA S‹ZDE me ifllevi kadar bilgi ölçmek gibi bir ifllevi de vard›r. Özellikle çocuklar›n çevrelerini tan›malar›nda ve sosyal hayata uyum sa¤lamalar›nda bilmecelerin önemli bir yeri vard›r.AMAÇLARIMIZ Çocuklar›n bilgilerini artt›rd›¤› kadar bilmeceler, onlar›n zihin ve muhakeme güçlerini de gelifltirmektedir.
N N
‹ T A özellikleriyle P BilmecelerinK üslup ilgili daha fazla bilgi için, Saim Sakao¤lu’nun “Bilmecelerimizde Doldurma Kelimeler” (II. Milletleraras› Türk Folklor Kongresi Bildirileri 2, Ankara, 1982) adl› bildirisinden yararlanabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
3. Ünite - Anonim Halk fiiiri
83
Özet
N AM A Ç
1
N A M A Ç
2
Maniyi tan›mlayabilmek, maninin flekil ve tür özelliklerini belirleyebilmek Anonim halk fliirinde hem bir naz›m flekli hem de naz›m türü olarak kullan›lan mani kelimesinin kökeni konusunda farkl› görüfller vard›r. Bu görüfllerden ilkinde kelimenin Arapça “ma’na” kelimesinden geldi¤i öne sürülürken di¤erinde ise kelimenin Türkçe “man” kelimesinin üzerine “-i” nispet ekinin getirilmesiyle olufltu¤u söylenir. Kelimenin kökeni konusunda herkesin ittifak etti¤i bir görüfl yoktur, ancak herkes maninin halk kültürünün en yayg›n naz›m flekillerinden veya türlerinden birisi oldu¤unu kabul eder. Maninin tür ve flekil olarak kökeni hususunda da baz› farkl› görüfller vard›r. M. F. Köprülü baflta olmak üzere baz› araflt›rmac›lar, maninin ‹slamiyet öncesi Türk fliirine dayand›¤›n› söylemifl, ancak baz› araflt›rmac›lar ise maninin ‹slami dönemde, özellikle rubai tarz›ndaki fliirlerin tesiriyle ortaya ç›kt›¤›n› öne sürmüfllerdir. Maniler, genellikle aaxa kafiye örgüsü ve yedili hece ölçüsüyle tek dörtlük halinde söylenirler. Ancak bunlar, s›radan bir maninin özellikleridir. Baz› manilerde kafiye örgüsünde, ölçüde ve hacimde baz› de¤iflmeler olabilmektedir. Maniler, hayat›ndan içinden hemen her konuda söylenebilirler. Manilerde konu s›n›rlamas› yoktur. Genellikle ezgili olarak söylenen manilerin çok çeflitli ifllevleri vard›r. E¤lenme, kültür aktar›m›, e¤itim, elefltiri gibi ifllevlerinin yan› s›ra yap›lan ifli kolaylaflt›rma ve edebi bir dille iletiflim sa¤lama gibi ifllevleri de üstlenmifltir. Türküyü tan›mlay›p türkünün flekil ve tür özelliklerini tespit edebilmek Türkü terimi, Türk halk fliirinde ezgi ile söylenen her türlü fliir için kullan›lmaktad›r. Türkülerde genellikle aflk, sevgi, ayr›l›k ve ölüm gibi konular ifllenir. Halk›n yak›n çevrede ortaya ç›km›fl trajik olaylar karfl›s›ndaki tepkileri, ac›lar›, nefretleri veya sevinçleri türkülerde dile getirilir. Türküler, anonim fliirlerdir. Ancak baz› türküler, bafllang›çta kim taraf›ndan söylendi¤i bilinen fliirlere dayan›r. Pek çok âfl›¤›n fliiri zamanla türkü halini alm›flt›r. Kay›kç› Kul Mustafa, Öksüz Âfl›k, Köro¤lu, Karacao¤lan, Âfl›k Kerem, Erçiflli Emrah,
Dadalo¤lu ve Sümmani bu konuda önde gelen âfl›klard›r. Bununla birlikte türkülerin büyük bir k›sm›n› halk içinden ç›kan tipler oluflturmufltur. S›radan insanlara göre fliir kabiliyeti geliflmifl olan bu tipler, sosyal hayatta ortaya ç›kan ve insanlar› derinden etkileyen olaylar üzerine türküler yakm›fllard›r. Türküler, “bent / ana metin” ve “kavufltak / ba¤lant›” k›s›mlar›ndan oluflurlar. Bent bölümleri, kavuflta¤›n d›fl›nda kalan ve tekrarlanmayan bölümlerdir. Bir veya daha fazla m›sradan oluflabilen “kavufltak” k›sm› ise türkü boyunca tekrarlan›r. Bentlerin ve kavufltaklar›n m›sra say›lar›nda bir standart yoktur. Di¤er bir ifadeyle bütün türkülerin bent ve kavufltak k›s›mlar›ndaki m›sra say›s› ayn› de¤ildir. Bu durum ölçü için de geçerlidir.
N AM A Ç
3
A¤›t› aç›klayarak a¤›t›n flekil ve tür özelliklerini listeleyebilmek Anonim halk fliirinin naz›m türlerinden birisi olan a¤›t, Türklerdeki ölüm ve yas gelenekleriyle yak›ndan ilintilidir. Tarihi kaynaklar, en eski a¤›tlar›n, eski Türklerdeki ad›yla sagular›n, yu¤ ad› verilen cenaze törenlerinde yak›ld›¤›n› haber vermektedir. Hun döneminden itibaren Göktürk, Uygur, Selçuklu ve Osmanl› dönemlerine ait çok say›da a¤›t örne¤i günümüze ulaflm›flt›r. Yak›n dönemlerde hem Anadolu’da hem de Anadolu d›fl›ndaki Türk boylar› üzerine yap›lan çal›flmalar, Türk kültüründe a¤›t gelene¤inin yaflamakta oldu¤unu göstermektedir. Bu yönüyle a¤›t türü, güncelli¤ini halen devam ettiren halk fliiri türleri aras›ndad›r. A¤›tlar, insano¤lunun ölüme verdi¤i edebi tepkilerdir. Türk kültüründe ölüm karfl›s›nda a¤lama, s›zlama ve ölen kiflinin iyi vas›flar›n› fliirle dile getirme gibi bir gelenek vard›r. Bu gelenek, kültürümüzde pek çok a¤›t›n oluflumuna zemin haz›rlam›flt›r. A¤›tlarda ölümün getirdi¤i üzüntü, telafl ve korku vard›r. ‹nsanlar a¤›tlarla feryatlar›n›, isyanlar›n› ve flikâyetlerini d›fla vurmufllard›r. Konular›na ve söylenmesine vesile olan durumlara göre a¤›tlar flu flekildedir: 1. Kifliler için yak›lan a¤›tlar, 2. Sosyal olaylar üzerine yak›lan a¤›tlar, 3. Gelin a¤›tlar›, 4. Asker u¤urlama a¤›tlar›, 5. Hayvanlar için yak›lan a¤›tlar, 6. Belde, mekân ve tabiat parçalar› için yak›lan a¤›tlar, 7. Afet ve felâket a¤›tlar›.
84
Türk Halk fiiiri
N AM A Ç
4
N AM A Ç
5
Tekerlemeyi tan›mlayarak, tekerlemelerin flekil ve tür özelliklerini belirleyebilmek Tekerleme, halk edebiyat›n›n s›n›rlar› tam olarak çizilememifl bir türüdür. Baz› anlat› türlerine ve geleneksel uygulamalara ba¤l› olarak varl›¤›n› sürdüren tekerlemelerin flekil ve muhteva özellikleri oldukça de¤iflkendir. Tekerleme kelimesinin kökeni konusunda baz› görüfller ileri sürülmüfltür. Bunlar›n ilkine göre tekerleme, “teker” sözünden kaynaklanm›flt›r. Kelimenin “tek tek, teker teker” ve “müteakiben, s›ra ile söylemek” anlamlar› vard›r. Di¤er görüfle göre ise kelime, “yuvarlak bir fleyi hareket ettirip yürütmek” manas›na gelmektedir. Bu görüflü öne sürenlere göre bir fleyi yuvarlayarak hareket ettirmek ile tekerlemeyi dilde çevirip hareket ettirmek aras›nda bir yak›nl›k vard›r. Tekerleme, muhteva özelliklerinden daha çok, vezin, kafiye, aliterasyon gibi flekil özellikleriyle öne ç›kan; abart›l› bir anlat›m üslubuna sahip; fiamanizm, tasavvuf, yalan, mizah ve hayallerden beslenen; insanlar› e¤lendirme, dil geliflimlerini sa¤lama ve baz› halk edebiyat› türlerinde anlat›ya girifl yapma gibi ifllevleri yerine getiren, hem çocuklar hem de yetiflkinler taraf›ndan çok çeflitli alanlarda söylenebilen (masal halk hikâyesi gibi halk anlat›lar›nda, halk tiyatrosunda, törenlerde, oyunlarda vb.) mensur, manzum veya yar› manzum halk edebiyat› türüdür. Ninniyi tan›mlay›p ninninin flekil ve tür özelliklerini aç›klayabilmek Türkiye’de “ninni”, “nenni”, “nen”, “nennen”, “lalay / nanay” ve “elo” flekillerinde bilinen ninniler, bir bebe¤i veya çocu¤u kolayca ve huzurlu bir flekilde uyutmak ya da sakinlefltirmek için, çocu¤a duyulan sevgi baflta olmak üzere çok çeflitli konularda, halk fliirinin temel naz›m flekillerinin yan› s›ra farkl› flekil ve hacim de¤erlerinde, ezgili bir flekilde söylenen fliirlere denir. Ninninin en belirgin özelli¤i, çocuklar için söylenmesidir. Türkülerde oldu¤u üzere ninnilerde de her türlü konuya rastlamak mümkündür. Dinle ilgili konular, sevgi, gurbet, özlem ve dilekler ninnilerde s›kl›kla karfl›m›za ç›kar. Ninni türü için konunun fazla bir önemi yoktur. Önemli olan ezgili bir flekilde bir fliirin çocu¤a söylenmesidir. Bu bak›mdan flekil konusunda da ninniler çok çeflitli flekillerde karfl›m›za ç›karlar. Mani tarz›nda söylenen ninnilerde düzenli bir ölçü ve m›sra küme-
lenmesi yer al›rken, iki veya daha fazla m›sradan oluflan ve belli bir naz›m flekline yaslanmayan ninnilerde kusursuz bir ölçü ve kafiye yap›s›ndan bahsetmek zordur. Baz› aksakl›klara ra¤men ninniler, naz›m ö¤eleriyle donat›lm›fllard›r. Ezgili bir flekilde söylenmeleri de onlar›n manzum bir niteli¤e sahip olmalar›na yol açm›flt›r. Ninnilerin ezgilerinde söyleyenlerin kimli¤ine ve yörelerin müzik karakterine göre baz› farkl›l›klar görülebilir. Ninnilerin ezgilerinde de¤iflmeyen as›l husus, yüksek ses tonundan alça¤a do¤ru bir söyleyiflin olmas›d›r. Bu da do¤rudan çocu¤un uyuma safhalar›yla ilgilidir.
N A M A Ç
6
Bilmeceyi aç›klayarak bilmecenin flekil ve tür özelliklerini analiz edebilmek Türkiye’de ve Türkiye d›fl›ndaki Türk topluluklar›nda çeflitli kelimelerle karfl›lanan bilmeceler, anonim halk fliiri kapsam›nda de¤erlendirilmektedir. Bugün e¤lence amaçl› kullan›lan bilmecelerin do¤uflu konusunda baz› görüfller ileri sürülmüfltür. Bu görüfllerden ilkine göre bilmeceler, insanlar›n tabular›ndan ortaya ç›km›flt›r. Özellikle kendisinden çekinilen varl›klar›n adlar›n› söylemenin yasaklanmas›, bilmece türünün do¤ufluna zemin haz›rlam›flt›r. Ad›n› söylenmeden bir varl›¤› veya olguyu özellikleriyle anlatma tutumu, bilmecelerde de yer almaktad›r. Bilmecelerin kökenini geçmifl dönemlerde yap›lan s›navlara ba¤layanlar da vard›r. Yaz›l› kültürün geliflmedi¤i dönemlerde insanlar›n bilgisini ölçmek için baz› sorular sorulmufltur. Bu sorular›n bilmecelere model teflkil ederek zamanla benzerlerinin üretildi¤i öne sürülmüfltür.
3. Ünite - Anonim Halk fiiiri
85
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi mani için kullan›lan kelimelerden birisi de¤ildir? a. Bayat› b. Hoyrat c. Mahn› d. Lele e. Coktav 2. Afla¤›dakilerden hangisi maninin özelliklerinden de¤ildir? a. Genellikle yedili hece ölçüsüyle söylenirler b. Naz›m birimi beyittir c. aaxa fleklinde bir kafiye örgüsüne sahiptir d. Düz, cinasl› ve yedekli gibi çeflitleri vard›r e. Hemen her konuda söylenirler 3. Dört veya befl m›sradan oluflan bu manilerin ilk dizesinde cinas yapmak için kullan›lan bir haz›rl›k sözü yer al›r. Bu yap›, manide “ayak” görevini üstlenir. Bu ayak, di¤er m›sralarda bir veya birden fazla anlamda kullan›l›r. Yukar›da bahsedilen mani çeflidi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Düz Mani b. Tam Mani c. Cinasl› Mani d. Yedekli Mani e. Art›k Mani 4. Afla¤›dakilerden hangisi tekerlemelerin özelliklerinden biri de¤ildir? a. Tekerlemelerin belli bir konusu yoktur. b. Tekerlemelerde kafiye ve aliterasyon gibi naz›m unsurlar› vard›r. c. Tekerlemelerde tutars›z hayaller ve düflünceler yer alabilir. d. Tekerlemelerde muhteva, fleklin ve fonksiyonun önüne geçmifltir. e. Soru-cevap fleklinde söylenmifl tekerlemeler vard›r. 5. Türk dünyas›nda türkü için çeflitli terimler kullan›l›r. Afla¤›dakilerden hangisi bu terimlerden de¤ildir? a. Ir b. Kos›k c. Eldik ›r d. Erteki e. Ayd›m
6. Afla¤›dakilerden hangisi anonim halk fliirindeki ninninin özelliklerinden de¤ildir? a. Söyleyeni belli de¤ildir. b. Çocuklar› uyutmak veya sakinlefltirmek için söylenirler. c. Bütün örnekleri mensurdur. d. Dörtlük olanlar› ço¤unlukla mani naz›m fleklindedir. e. Ezgiyle söylenirler. 7. Afla¤›dakilerden hangisi bir k›r›k hava çeflidi de¤ildir? a. Zeybek b. Karfl›lama c. Bozlak d. Horon e. Datdiri 8. Afla¤›dakilerden hangisi anonim halk fliirindeki bilmece türünün özelliklerinden de¤ildir? a. Söyleyeni belli de¤ildir. b. Tabiat unsurlar›, hayvanlar, bitkiler ve insan uzuvlar› vb. üzerine söylenir. c. Çeflitli ça¤r›fl›m unsurlar›yla bir olguyu ve nesneyi dolayl› olarak anlat›rlar. d. Manzum ve mensur flekilleri vard›r. e. Bütün bilmeceler dörtlük fleklindedir. 9. Eski Türklerde cenaze merasimlerinin genel ad› olan ve a¤›tlar›n yo¤un olarak kullan›ld›¤› törenlere ne ad verilir? a. S›g›r b. fiölen c. Kenefl d. Yu¤ e. Maslahat 10. A¤›t türüyle ilgili olarak afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r? a. Sadece koflma naz›m flekliyle söylenir b. Ölüm, ayr›l›k ve gurbet gibi konular› ifller c. A¤›t yakma gelene¤iyle s›k› bir iliflki içindedir d. Mani naz›m flekliyle söylenmifl örnekleri vard›r e. Eski Türkler, a¤›t için sagu kelimesini kullanm›fllard›r
86
Türk Halk fiiiri
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. e 2. b 3. c 4. d
5. d 6. c 7. c 8. e 9. d 10. a
Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Anonim Halk fiiirinde Mani” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Anonim Halk fiiirinde Mani” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Anonim Halk fiiirinde Mani” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Tekerlemelerin Anlat›m ve Muhteva Özellikleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Anonim Halk fiiirinde Türkü” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Anonim Halk fiiirinde Ninni” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Anonim Halk fiiirinde Türkü” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Anonim Halk fiiirinde Bilmece” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Anonim Halk fiiirinde A¤›t” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Anonim Halk fiiirinde A¤›t” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Halk fliirinde mahlasl› fliirler, tekke ve âfl›k fliirlerinde bulunmaktad›r. Anonim halk fliirinde ise karakteri gere¤i mahlas bulunmaz. Ancak âfl›klar›n söyledi¤i baz› manilerde mahlas›n yer ald›¤› görülmüfltür. Özellikle Azerbaycan Türkleri aras›nda mahlasl› manilerin, Azerbaycan’daki ad›yla bayat›lar›n say›s› fazlad›r. Azerbaycan’da Sar› Âfl›k baflta olmak üzere mani söyleyen baz› önemli âfl›klar vard›r. Bu uygulamay› Türkiye sahas›nda göremiyoruz. Türkiye’de âfl›klar, mani naz›m fleklini nadiren kullanm›fllard›r. Genellikle cinasl› maniler söyleyen Azerbaycanl› âfl›klar ise çok say›da mahlasl› mani söyleyerek manilerde mahlas›n kullan›labilece¤ini göstermifllerdir. S›ra Sizde 2 H›drellez, ülkemizde alt› may›s günü kutlanan bir bahar bayram›d›r. Özellikle H›z›r inan›fllar›yla yak›ndan ilintili olan H›drellez’de dünyaya yenilik, canl›l›k, hayat ve bereket geldi¤ine inan›l›r. Di¤er bir ifadeyle bu günde H›z›r’›n geçti¤i yerlere bolluk ve bereket getirece¤i
yönünde inan›fllar oluflmufltur. Bu yüzden geçmiflten günümüze Türk insan›, H›drellez gününü H›z›r’›n da¤›tt›¤› bu olumlu niteliklerden faydalanma günü olarak alg›lam›flt›r. H›drellez’in özellikle genç k›zlar için baflka bir anlam› vard›r. Onlara göre H›drellez’de k›zlar›n baht› aç›l›r ve dilekleri yerine getirilir. Bu yüzden genç k›zlar, hem bahtlar›n› açmak hem de niyetlerinin yerine gelmesini sa¤lamak için kendi aralar›nda baz› uygulamalar yapm›fllard›r. Bu uygulamalar›n birinde maniler de kullan›l›r. Bunun için genç k›zlar, H›drellez gününden önceki akflam bir kab›n veya küpün içine bir eflyalar›n› koyup bunu da bir gül dibine b›rak›rlar. H›drellez sabah› ise küpün içinde eflyas› bulunan k›zlar, bir araya gelip küpü açarlar ve mani söylemeye bafllarlar. Her maniden sonra küpten bir eflya al›n›r. Eflyan›n sahibi, söylenen maninin içeri¤ine göre niyetinin kabul edilip edilmedi¤ini veya yeni y›lda nelerle karfl›laflabilece¤ini anlam›fl olur. S›ra Sizde 3 Türkülerin tamam› olmasa da büyük bir k›sm› sosyal hayatta yaflanm›fl olaylarla ilgilidir. Bu ayn› zamanda halk fliirinin sosyal hayatla yak›n bir iliflki içinde oldu¤unu gösterir. Ancak bundan daha önemlisi, Türk halk›n›n de¤er verdi¤i veya önemli gördü¤ü olaylar›, durumlar› ve kiflileri sözel haf›zaya aktarm›fl olmas›d›r. Türk halk›, yaflam› içinde baz› olaylar› ve durumlar› s›radan olanlar›ndan ay›rm›fl ve bunlar›n sözlü kültürde kal›c› olmas›n› istemifltir. Kal›c›l›¤› ise baz› olaylar› fliirlefltirerek, anonim halk fliirindeki ad›yla türkülefltirerek sa¤lam›flt›r. Ayr›ca, Türk insan›, müzik ve fliir ihtiyac›n› giderdi¤i türkülerde hayat›n içinden konular› tercih ederek gerçekçi edebiyat›n da örne¤ini vermifltir. S›ra Sizde 4 A¤›tlarda ço¤unlukla ölüm ve ölümün verdi¤i ac› anlat›l›r. Ancak a¤›tlarda anlat›lan ölümler s›radan ölümler de¤ildir. Ola¤and›fl› diyebilece¤imiz ve insanlar› üzen ölümlerdir. Kahraman ve mert birinin hileyle öldürülmesi, yine masum birisinin hunharca katledilmesi, bir k›z›n iftiraya u¤ray›p intihar etmesi veya genç birisinin elim bir kazada vefat etmesi, a¤›tlara konu olmufltur. Bahsetti¤imiz olaylar›n baz› ortak noktalar› vard›r. Öncelikle ölümler, s›ra d›fl› ve elim olaylard›r. Ölen kifliler, ço¤unlukla hayat›n›n bahar›nda genç insanlard›r. Ayr›ca baz› ölümlerde haks›zl›klar ve hilekârl›klar vard›r. Bu durumlar, ölenlerin ac›lar›n› daha da artt›rd›¤›ndan
3. Ünite - Anonim Halk fiiiri
87
Yararlan›lan Kaynaklar onlar için a¤›tlar yak›lm›flt›r. Hazin ölümler, halk›n kabul etmedi¤i veya edemeyece¤i flekilde öldürülenler a¤›tlara konu olmufltur. S›ra Sizde 5 Tekerlemelerin büyük bir k›sm› nesilden nesile aktar›larak gelenekte varl›¤›n› devam ettirirler. Ancak bir k›s›m tekerleme ise dönemin flartlar›na uygun olarak güncellenebilir veya ilk kez ortaya ç›kabilir. Özellikle çocuk dünyas›nda kullan›lan tekerlemeler, çok daha güncel ifadelerden oluflurlar. Çocuklar, duyduklar› ve gördükleri popüler konular›, isimleri, olaylar› tekerlemelerine dâhil ederler. Bu flekilde tekerlemelerin yeni örnekleri ortaya ç›kar. Bu yüzden çocuk tekerlemelerine bak›ld›¤›nda dönemin öne ç›kan hususlar› hakk›nda izlenim elde etmek de mümkündür. S›ra Sizde 6 Ninniler çok çeflitli konularda ve flekil özellikleriyle söylenebilirler. Anonim halk fliirinin di¤er türlerinde oldu¤u gibi konu ve flekil zenginli¤i ninnilerde de göze çarpar. Bu çeflitlilik, ninniler için bir eksiklik de¤ildir. Ancak bu özellikleri onu di¤er türlerden ay›rmaz. Ninnilerin ezgili olarak söylenmesi bile ay›rt edici bir tür özelli¤i olarak de¤erlendirilemez. Çok farkl› ninni ezgileri olabilir. Ninniler, ifllevleriyle öne ç›kan halk edebiyat› örnekleridir. Çocu¤u uyutmak veya sakinlefltirmek için söylenen her türlü fliir, ninni olarak nitelendirilir. Bu bak›mdan ninnilerin öne ç›kan en önemli özelli¤i, çocuklar için söylenen fliirler olmalar›d›r. S›ra Sizde 7 Bilmeceler, geçmifl dönemlerde özellikle mesle¤e kabul törenlerinde yo¤un bir flekilde kullan›lm›fllard›r. Ancak yaz›l› kültürün yayg›nlaflmas› ve sosyal hayatta yaflanan de¤iflim ve dönüflümler, bilmecelerin bu alandaki etkinli¤ini azaltm›flt›r. Hâlbuki düne kadar geleneksel mesleklere kabul için düzenlenen törenlerde mesleklere özgü baz› bilmecelerin yer ald›¤›n› sözlü ve yaz›l› kaynaklardan takip edebiliyoruz. Ayr›ca âfl›kl›k gelene¤inde geleneksel bir s›nav olan at›flmalarda baz› bilmecelerin bilgi ölçmek amac›yla kullan›ld›¤›n› görüyoruz. Âfl›klar, ustal›klar›n› ispat edebilmek amac›yla kendilerine sorulan sorulara cevap vermek zorundad›rlar. Ancak bu flekilde bir âfl›k bilgisini ve yetene¤ini gösterme f›rsat› bulabilir.
Akal›n, L. S. ve fiimflek, E. (2003). “Mâniler”. Türk Dünyas› Ortak Edebiyat› Türk Dünyas› Edebiyat Tarihi. Cilt: III, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Baflkanl›¤› Yay›nlar›, 251-297. Alptekin, A. (1990). “Ninni”. Türk Dili ve Edebiyat› Ansiklopedisi. ‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›, 63-65. Bali, M. (1997). A¤›tlar. Ankara: Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›. Baflgöz, ‹. (1993). Türk Bilmeceleri I-II. Ankara: Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›. Boratav, P. N. (2000). Tekerleme Türk Halk Masal›n›n Tipolojik ve Stilistik ‹ncelemesine Katk›. ‹stanbul: Tarih Vakf› Yay›nlar›. Boratav, P. N. (1995). Türk Halk Bilimi I 100 Soruda Türk Halk Edebiyat›. ‹stanbul: Gerçek Yay›nevi. Çelebio¤lu, A. (1982). Türk Ninniler Hazinesi. ‹stanbul: Ülker Yay›nlar›. Çelebio¤lu, A. ve Öksüz, Yusuf Ziya (1979). Türk Bilmeceler Hazinesi. ‹stanbul: Ülker Yay›nlar›. Dizdaro¤lu, H. (1969). Halk fiiirinde Türler. Ankara: TDK Yay›nlar›. Duymaz, A. (2003). “Tekerlemeler”. Türk Dünyas› Ortak Edebiyat› Türk Dünyas› Edebiyat Tarihi. Cilt 3, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Baflkanl›¤› Yay›nlar›, 206-223. Duymaz, A. (2002). ‹rfan› Arzulayan Sözler Tekerlemeler. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›. Elçin, fi. (1970). Türk Bilmeceleri. ‹stanbul: Milli E¤itim Bas›mevi. Elçin, fi. (1990a). Türkiye Türkçesinde Mâniler. Ankara: Türk Kültürünü Araflt›rma Enstitüsü Yay›nlar›. Elçin, fi. (1990b). Türkiye Türkçesinde A¤›tlar. Ankara: Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›. Elçin, fi. (1993). Halk Edebiyat›na Girifl. Ankara Akça¤ Yay›nlar›. Görkem, ‹. (2001). Türk Edebiyat›nda A¤›tlar -Çukurova A¤›tlar›- (‹nceleme Metinler). Ankara: Akça¤ Yay›nlar›. Gözayd›n, N. (1989). “Anonim Halk fiiiri Üzerine”. Türk Dili Türk fiiiri Özel Say›s› III (Halk fiiiri). LVII(445450), Ocak-Haziran, 1-104. Kaya, D. (2004). Anonim Halk fiiiri. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›. O¤uz, M. Ö. (2001). Halk fiiirinde Tür, fiekil ve Makam. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›. fiimflek, E. (2003). “Bilmeceler”. Türk Dünyas› Ortak Edebiyat› Türk Dünyas› Edebiyat Tarihi. Cilt 3, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Baflkanl›¤› Yay›nlar›, 222-250. Yak›c›, A. (2007). Halk fiiirinde Türkü -Tan›m-Tasnif‹nceleme-Metin-. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›.
4
TÜRK HALK fi‹‹R‹
Amaçlar›m›z
N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Dinî-Tasavvufî Türk edebiyat› kavram›n› ve bu edebiyat› oluflturan unsurlar› aç›klayabilecek, Tasavvuf kavram›n› aç›klay›p Tasavvufun Türkler aras›ndaki oluflumunu de¤erlendirebilecek, Dinî-Tasavvufî Türk edebiyat›n›n Orta Asya’daki tarihi seyrini saptayabilecek, Dinî-Tasavvufî Türk edebiyat›n›n Orta Asya’daki temsilcilerini ve fliirlerini analiz edebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • ‹slamiyet • Tasavvuf • Edebiyat
• Mutasavv›f • Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat› • Orta Asya
‹çindekiler
Türk Halk fiiiri
Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n Oluflumu, Geliflimi ve Orta Asya’daki Temsilcileri
• “D‹N‹-TASAVVUF‹ TÜRK EDEB‹YATI” KAVRAMI • TASAVVUF KAVRAMINA VE TÜRKLERDE TASAVVUFUN OLUfiUMUNA KISA B‹R BAKIfi • D‹NÎ-TASAVVUFÎ TÜRK EDEB‹YATININ ORTA ASYA SAHASINDAK‹ TAR‹HÎ SEYR‹NE KISA B‹R BAKIfi • DÖNEM‹N BELL‹ BAfiLI MUTASAVVIFLARI
Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n Oluflumu, Geliflimi ve Orta Asya’daki Temsilcileri “D‹N‹-TASAVVUF‹ TÜRK EDEB‹YATI” KAVRAMI ‹slam medeniyeti, Türklerin fikrî, edebî ve düflünce tarihi üzerindeki tesirini as›rlarca göstermifltir. Yani bu yeni medeniyet, Türk milletinin ilim, fikir ve edebiyat alan›nda bir dönüm noktas› olmufltur. Türklerde dikkati çeken ilk de¤iflim, dil sahas›ndad›r. Çünkü Türkler, ‹slam’dan önce de de¤iflik milletler ve kültürlerle yan yana bulunmufllar, baflka diller konuflan, baflka milletlerin yaflad›¤› co¤rafyalarda hüküm sürmüfllerdir. Zamanla bunlarla dil, din ve kültür al›flveriflleri az da olsa olmufltur. Bu cümleden olarak Çinceden, Hintçeden, Mo¤olcadan, So¤dcadan, Farsçadan birçok kelime Türkçeye geçmifltir. Ama bu kelimeler, Türkçenin kendi gramer kurallar› içinde Türkleflmifltir. Yani hiçbir suretle, Türkçe, yabanc› kelime ve gramer kurallar›n›n boyunduru¤u alt›na girmemifltir. Türkçe, bir yönüyle âdeta kelime hazinesi olarak da zenginlefltirilmifltir. Medeniyetler yay›ld›klar› ve kabul edildikleri ülkelere kültürleriyle birlikte girerler. Bu sebeple Türkler, ‹slam medeniyetini kabul edince bu medeniyetin, akide, bilim ve tefekkür dilinden de birçok kelime Türkçeye girme¤e bafllam›flt›r. Di¤er taraftan Türklerin Müslüman olmalar›ndan sonra bu iman ve medeniyetlerini iyi tan›yabilmek ve onun ilmini ve ideolojisini anlayabilmek için; Kur’an dili Arapça ve edebiyat dili Farsçay› da ö¤renmeleri gere¤i duyulmufltur. Arapça ve Farsçay› çok iyi ö¤renmek ve ‹slamî ilimlerde söz sahibi olacak dereceye gelmek ise, Türklerin az zamanda büyük Türk-‹slam devletleri kurarak bütün ‹slam Dünyas›na hâkim imparatorluklar vücuda getirmek yolundaki “liderlik” hamlelerini de kolaylaflt›rm›flt›r. Bu ça¤lara kadar yerli ve kavmi bir edebiyat yaparak, ana yurtlar›nda birbirine benzer hadiselerin sözlü anlat›mlar›yla; kofluk, ilâhî ve destanlar üreten Türkler, ‹slamiyet’ten sonra beflerî çehresi, millî çehresinden daha da zengin; sosyal ve co¤rafî çizgileri eskisinden daha baflka bir edebiyat vücuda getirmifllerdir. Bu edebiyat, ‹slamiyet’i kabul eden milletlerin ortak bir edebiyat› olmufltur. Çünkü bu edebiyatta; “dilde, flekilde, edebî türde, sanat anlay›fl›nda, konu seçiminde, kültür ve ideolojide ortak konular, birliktelikler” ortaya konulmufltur. Böylece bu yeni edebiyat›n millî oluflu, bu ortak k›ymetler aras›nda gösterilen millî flahsiyetlerle mümkün olmufltur. Bu devirde Türkler, yeni vatanlar›nda kurduklar› devletlerdeki hâkim unsurun, yine Türk olmas›na dikkat etmekle beraber, Müslüman olan her insan› kardefl sayan, insanî, yani uluslararas› bir tolerans ve hoflgörü göstermifllerdir. Baflka millet-
So¤dca: Hint-Avrupa dil ailesine mensup ‹ran kökenli antik bir dil.
Kofluk: Eski Türk fliirinde fliir ve naz›m flekli anlam›nda kullan›lan bir terim. ‹lâhî: Dini, ahlaki ve ilahi fikirleri içeren fliirler. Destan: Kahramanl›k konulu halk edebiyat› türleri için ve âfl›k edebiyat›ndaki baz› fliirler için kullan›lan ad.
90
Türk Halk fiiiri
lere mensup Müslümanlarla ifl birli¤i, kültür ve ideoloji birli¤i içinde de -s›n›rl› da olsa- çal›flm›fllard›r. Böylelikle her Müslüman’›n iyili¤i için çal›flan, fakat Müslüman olmayanlara da ayn› tolerans› ve hoflgörüyü gösteren, onlara daha da fazla insanî muamele yapan gerçek bir Türk-‹slam medeniyeti kurmufllard›r. ‹flte bafllang›çta bu ‹slamî dönem Türk edebiyat›; her bak›mdan, eskisinden çok farkl› “dinî, tarihî, kültürel, edebî, co¤rafî, sosyal” bir hayat›n edebiyat› olmufltur. Bu sebeple ‹slam medeniyetinin, ‹slam kültürü bünyesinde geliflen genel anlamda “Türk Edebiyat›” denilen, ayr› bir devir açt›¤›n› kabul etmek ve bu dönemin geliflen edebiyat›n› bu bafll›k alt›nda, kendi devri, kendi flartlar› içinde görüp göstermek gerekir.
Bu Edebiyat› Oluflturan Unsurlar Zühd: Her türlü zevke karfl› koyarak kendini ibadete verme. Vahdet-i vücûd: Tasavvufta Allah’tan baflka varl›¤›n olmad›¤›, her fleyin onun tecellisi oldu¤unu düflünme. Vahdet-i fiuhûd: Sâlikin her fleyi Allah’›n tecellisi olarak görmesi hali.
Nâ’t: Türk edebiyat›nda Hz. Muhammet’i övmek için yaz›lan eserler. Münâcaat: Türk edebiyat›nda Allah’a yalvar›p yakarmak için yaz›lan eserler.
Fikir Kayna¤› ‹slam’›n hükümleri do¤rultusundaki inanc›n›, fikrî düflünceyle birlefltiren tasavvuf, sonra Türkler aras›nda da yay›lmaya bafllam›flt›r. Bu bafllay›fl, Türkler aras›nda fikrî ve ‹slamiyet’in kabulünden sonra da zühdî aç›dan önemli rol oynam›flt›r. Müslümanl›¤›n Türkler aras›nda Orta Asya’da yay›lmas› esnas›nda metot olarak flair tabiatl› Türklere fliirle hitap edilmifltir. ‹flte o dönemde bu fliirler, fikrî kayna¤›n› tasavvuftan almaktad›r. Bu sebeple tasavvufun bir meslek olarak fikir ve kaynaklar›na bakmak icap eder. Kaynaklarda; “kendisini hikmete ve Allah’› bilmeye adamak” olarak tarif edilen ve vahdet-i vücûd ile vahdet-i fluhûd gibi iki ana prensibe dayanan tasavvuf, Molla Cami, Muhyiddin Arabî, Gazalî, Ahmed Yesevi gibi ‹slam bilgin ve mutasavv›flar›nca ‹slam’›n fikrî temellerine oturtulmaktad›r. Bu edebiyat›n fikri yap›s›n› oluflturan “Tasavvuf”; esaslar›n› Hz. Ebubekir veya Hz. Ali vas›tas›yla Hz. Muhammed’e kadar erifltirmekte, Kur’an’daki Rahman Sûresi’ni ve Küntü Kenz hadisini kendisine fikrî delil olarak göstererek “varl›¤›n birli¤i” fikrini ifllemektedir. ‹slam bilgin ve mutasavv›flar›nca ‹slam dininin fikrî temellerine oturtulan tasavvuf, bu sayede, Müslümanl›¤› kabul etmifl devlet adamlar›ndan da devaml› taraftar bulmufltur. Bu mesle¤e mensup olanlar da büyük devlet adamlar›, hatta sultanlar nazar›nda yüksek bir manevî nüfuza ulaflm›fllard›r. Türk Edebiyat› ‹slamiyet’in kabulünden günümüze de¤in, gerek tekkelerin mistik çevresinde, gerekse bu çevrelerden ilham alan flairlerin dinî-tasavvufî eserleri ile doludur. Bu eserler, içinde bulundu¤umuz as›rda incelenmeye, de¤erlendirilmeye, ilmî usullerle tetkik edilmeye bafllanm›flt›r. Yine Köprülü; “... iflte bu tekkelerde yaflayan mutasavv›flar›n hakikî yüzleri, kal›n menak›p bulutlar›yla örtülmüfl olsa bile, kuvvetli bir görüfl, o bulutlar›n arkas›nda birçok mühim flairlere, derin ve serbest düflünceli birçok mühim mütefekkirlere, samimî meczuplara rastlanabilir.” (Köprülü 1976: 19) diye haklar›ndaki ihmale iflaret etmifltir. Onlar›n ortaya koydu¤u fikir ve hayat tarz› ile tasavvuf cereyan›n›n Türkler aras›nda yay›lmas›nda “Hikmet gelene¤i”nin büyük pay› bulunmaktad›r. Dolay›s›yla, bu gelene¤in ortaya koydu¤u “dinî-tasavvufî muhteval› eserler”, yeni bir adla an›lacak olan “Dinî Tasavvufî Türk Edebiyat› disiplini”nin temelinde ve teflekkülünde mühim vazifeler ifâ etmifltir. Asl›nda bu tasavvufî gelenek; Hoca Ahmed Yesevî’den önce Türkistan’da yay›lma zemini bulmufl ve devam etmifl, fakat as›l yerleflme ve kabullenme zemini Ahmed Yesevî ile gerçekleflebilmifltir. Çünkü Ahmed Yesevî ve derviflleri bu göçebe çad›rlar›nda ilâhiler, nâ’tlar, münâcaatlar söyle-
4. Ünite - Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n Oluflumu, Geliflimi ve Orta Asya’daki Temsilcileri
mifller; Kur’an’dan ayetler okuyarak, Allah r›zas› için iyilikler, hay›r ve hasenatta bulunmufllard›r. Bu mutasavv›f flair ve dervifller, eskiden dinî bir kutsiyet verilen ‘ozan’lara benzetilerek, Türkler taraf›ndan hararetle kabul görüyor ve dediklerine de kolayca inan›yorlard› (Köprülü 1981: 193). Bu bak›mdan; Ahmed Yesevî gibi büyük bir mutasavv›f›n ortaya ç›k›fl›na kadar, Türk sosyal çevresi, bu mutasavv›flara ve dervifllere al›flm›fllard›. Onlara iyilik ve saadet yollar›n› gösteren, ilâhîler, nâ’tlar okuyarak Allah r›zas› için ö¤ütler veren dervifller olarak biliniyordu. Türk halk› da bunlara büyük bir sevgiyle ba¤l› bulunuyorlard›. Böylece eski Kamlar›n, Ozanlar›n yerini; ata, baba, bab unvanl› bu mutasavv›f dervifller al›yordu (Eröz 1977: 201). Dinî Tasavvufî Türk Edebiyat›’n›n Orta Asya’da ilk kurucusu ve ilk örneklerini veren mutasavv›f-flair olarak kabul etti¤imiz Ahmed Yesevî’nin ortaya koydu¤u tasavvufî normlar, onun halife ve derviflleri vas›tas›yla Anadolu ve Balkanlara da getirilmifl ve bu gelene¤in Anadolu’da ortaya ç›kmas› ve yay›lmas›nda Ahmed Yesevî temel olmufltur. Anadolu’ya gelen; Yesevî ve Hayderî derviflleri, Yesevî tesirini Mevlâna Celâleddini Rumî, Hac› Bektafl Velî, Sultan Veled, Ahmet Fakih, fieyyad Hamza, Yunus Emre, Abdal Mûsâ, Kaygusuz Abdal gibi flairlere de tafl›m›fllar, onlar için Ahmed Yesevî, zaman zaman da ‹ran-Arap tesiri alt›nda önceleri taklidî, sonralar› te’lifî eserler ortaya koymufllard›r. Bu dönemde Anadolu; gerek Türkler aras›nda ortaya ç›kan, gerekse di¤er ‹slam ülkelerinden Anadolu’ya geçen bu tasavvuf cereyanlar›n›n ortaya koydu¤u de¤iflik fikirlere sahip tarikatlar›n ortaya ç›k›fl›na da temel olmaktad›r. ‹lk bak›flta sanki birbirinden farkl› görürümler ortaya koyan, fakat as›lda Kur’an ve Sünnet’e dayal› fikirlere ba¤l› bu tarikatlar, gerek hayat tarzlar›, gerekse de edebiyat telâkkileri ve düflünce sistemleri itibariyle Anadolu’da Dinî Tasavvufî Türk Edebiyat›’n›n zenginleflmesine yard›mc› olurlarken bir yandan da taraftar kazanma mücadelesinde millî zevke yöneliyorlard›. Ancak, bunlardan baz›lar› da d›fl tesirlerin alt›nda kalarak, Yesevî’nin Hikmetlerinde gördü¤ümüz tarikat-fleriat uyumunu, fleriat ahkâm› aleyhine kullanmaya çal›fl›yorlard›. Bu dönemde bu fikirlerin aksine, tasavvuf ve tarikatlar› Anadolu’nun Türklefltirilmesi-‹slâmlaflt›r›lmas› gibi kutlu bir vazifeye yönlendiren mutasavv›f-dervifller de zuhur etmifltir. Esasen geçmifl tarihlerinde ülkeler fetheden “alp tipi”ni karfl›m›za ç›karan Türk milleti, geldikleri yeni mekânda bu fethe “gaza mübarekli¤ini” de katarak “gazi tipi”ni yaratm›fllard›r. Zaten bafllang›c›nda dört taraf› tehlikelerle dolu olan ve henüz Anadolu’yu, Rumeli’yi Türklefltirememifl olan, haçl› seferleri sebebiyle devaml› teyakkuz hâlinde bulunan bir milletin; tekkelere, mescitlere, dergâhlara, zaviyelere kapanarak mistik bir havaya bürünmeleri mümkün olmad›¤›ndan, tekkelerin neflretti¤i fikirlerin a¤›rl›k merkezini “din yolunda mücadele” teflkil etmekteydi. Mevlâna Celâleddin Rûmî ve o¤lu Sultan Veled’in tasavvufî eserlerinin paralelinde Anadolu’da ilk güçlü mutasavv›f flairler, XIII. yüzy›l ortalar›nda ortaya ç›kt›lar. Nitekim Yunus Emre’nin bu yönelifli Anadolu’da kendisine birçok taraftar ve takipçi sa¤lam›flt›r. Onun ilk büyük takipçileri, ‹ran tesirinden tamam›yla kurtulamam›fl olsa da millî zevke de yönelen Âfl›kpafla ile ondan daha millî ve müessir olan Said Emre ve Kaygusuz Abdal’d›r. Bu flairler kuvvetli naz›mlar› ile sofiyane konular› iflliyorlar ve bu bak›mdan da ayr› bir ehemmiyet kazanarak, Anadolu’da Dinî Tasavvufî Türk Edebiyat›’n›n takip edece¤i 盤›r›n› belirliyorlard›.
91
Tasavvuf: Tanr›’n›n niteli¤ini ve evrenin oluflumunu varl›k birli¤i anlay›fl›yla aç›klayan dinî ve felsefî ak›m.
92
Türk Halk fiiiri
Netice olarak Dinî Tasavvufî Türk Edebiyat›’n›n temel ideolojisi; inanmak, birlik ve beraberlik, millî mefkûreyi merkezden muhite götürmek ve geniflletmek, paylaflmak, paylaflt›rmak, hoflgörülü, müflfik ve adaletli olmakt›r.
Hedef Kitlesi Bu Edebiyat›n fikir kayna¤› do¤rultusunda hedef kitlesi ise oldukça heterojen bir yap›ya sahiptir. Bu sebeple di¤er zümre edebiyatlar›ndan farkl› olarak, her s›n›f ve sosyal statüden insana hitap etmektedir. Bu sebeple; dil, vezin, naz›m flekilleri, naz›m tür’leri gibi d›fl unsurlar bak›m›ndan, kimi zaman millî çizgiye yaklafl›rlar, kimi zaman da yüksek zümrenin zevkine ulafl›rlar. Bu yan›lt›c› gibi görülen baz› yaklafl›mlar ise, katiyen bizleri flafl›rtmamal›d›r. Zira bu yaklafl›mlar, yaln›z birlefltiricilik iflaretidir. Demek ki bu edebiyat›n hedef kitlesi, halk-cumhur; yani bütün bir toplumdur. Her kesime hitap eder ve hiçbir suretle toplum içinde s›n›f fark› yaratmaz.
Aslî Temalar› Dinî Tasavvufî Türk Edebiyat›’n›n aslî temalar›, insanlara ilk önce Rabbini tan›tmak, ilim ö¤retmek ve neticede de nefis terbiyesi yapt›rmakt›r. Tasavvuf mensuplar› önceleri bu as›l gayeye sad›k kalm›fllar, ancak zamanla baz› tasavvuf ehli bunu de¤ifltirme yoluna gitmifltir. Dinî Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n aslî temalar›n› k›saca flu ana bafll›klar alt›nda toplayabiliriz: Allah’›n birli¤i: Bu edebiyat›n pek çok türünde Allah’›n birli¤i anlat›l›r ve bu konu üzerinde ayr›nt›l› bilgiler verilir. Peygamberler: Sadece ‹slam peygamberi de¤il, gelmifl geçmifl pek çok peygamber Dinî Tasavvufî Türk Edebiyat› türlerine konu olmufltur. Din ve tasavvuf büyükleri: Sahabeler, dört halife, tasavvuf kültüründe önemli bir yeri olan Hallac-› Mansur gibi pek çok flahsiyet bu fliirde kendisine yer bulmufltur. Hz. Muhammed, Hz. Ebubekir, Hz. Ömer, Hz. Osman, Hz. Ali. Dinî inanç: Dinin ne anlama geldi¤i, insan için dinin gerekli oldu¤u, insan›n din için yapmas› gerekenler, dini alg›lama ve yaflama biçimleri bu edebiyat›n yayg›n temalar› aras›ndad›r. Vecd: Kulun herhangi bir kast› ve çabas› olmadan onun kalbine tesadüf eden fley. Tasavvufî aflk: Kesretten uzak, Allah’a yönelmifl aflk. ‹nsan-› kâmil: Olgun ve yetkin kifli. Dünyan›n fanili¤i: Mutasavv›f flairler, fliirlerinde dünyan›n geçici oldu¤unu, Allah’›n ezeli ve ebedi varl›¤›n› öne ç›kar›rlar. Nefis, nefis terbiyesi: Nefis; can, benlik, ruh anlamlar›na gelir. Tasavvufta nefis ve nefis terbiyesi oldukça önemlidir. Tasavvuf yolculu¤una bafllayan salikin en önemli amac› nefsini terbiye edip olgun bir insan olmakt›r. Bu düflünce Dinî Tasavvufî Türk Edebiyat›’nda da oldukça geniflçe ele al›nm›flt›r. Ferdî ahlak ve toplum ahlak›: ‹nsan›n ve toplumun ahlaki de¤erlere sahip olmas› gerekti¤ini temalar› aras›na alan Dinî Tasavvufî Türk Edebiyat›, edebiyat›n sosyal bir yönünün olmas› gerekti¤ini vurgular. Ahlakl› bireylerden ahlakl› bir toplum ortaya ç›kar fikriyle hareket eden bu edebiyat›n mensuplar›, fliirlerinde bu konuya ayr›ca ehemmiyet vermifllerdir. Velâyet: Velilik. Allah ile kul aras›ndaki karfl›l›kl› sevgi. fieyh-mürid: Taliplere rehberlik eden insan-› kâmil kimse. Ricâlü’l-gayb: Görünmeyini gören, ruhani dünyaya vak›f kimseler.
93
4. Ünite - Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n Oluflumu, Geliflimi ve Orta Asya’daki Temsilcileri
Kerâmet: Bir kiflide ola¤anüstü bir halin ortaya ç›kmas›. Zikir: Allah’› anmak ve hat›rlamak. Zühd: Allah’a ulaflmak için dünyadan yüz çevirmek. Hâlvet: Dünyadan el çekip Allah’a yönelmek. Ehl-i beyt: Hz. Muhammet ve ailesi. Tayy-i zaman tayy-i mekân: Mesafelerin h›zla al›nmas›, uçmak. Çile-erbâin: Tasavvuf mensuplar›n›n nefislerini terbiye edebilmek için halvete çekilmeleri hali. Bunlar›n d›fl›nda Dinî Tasavvufî Türk Edebiyat›’nda; sevgi, hoflgörü, çal›flmak, veren elin alan elden üstün olmas›n›n ilkelerine sahip olmak, tarikat adab›, Kur’an› Kerim’in muhtevas› gibi baflka konular da ifllenmifltir.
Kadrosu Türk Edebiyat›n›n bütünü içinde; dil, üslûp, konu, anlat›m, naz›m flekli, naz›m tür ve edebi özellikleri ihtiva eden, ‹slam’dan önce ve ‹slamî dönemde var olan ve belli bafll› akideye, vecde ve millî mefkûreye dayal› eserleri ortaya koyan; peygamberler, veliler, bilim adamlar›, mutasavv›f flairler, nasirleri bu bilim dal› içinde kabulleniriz. Bu kadronun; ‹slam’dan önce ve ‹slamî dönemde ortaya koydu¤u eserSIRA S‹ZDE leri ve türlerini beraberce ele ald›¤›m›z zaman bu sahada binlerce eserin ve mutasavv›f›n daha varl›¤›n› da görebiliriz.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Kaynaklar› R U üzere çok Dinî Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n dinî ve edebî kaynaklar bafltaS Oolmak çeflitli kaynaklar› vard›r. Dini kaynaklar aras›nda; Kur’an-› Kerim, tefsir, hadis, akâid, f›k›h, kelam, siyer ve k›sas yer al›rken edebi kaynaklara ise Göktürk Kitabeleri, D‹KKAT eski Uygur metinleri, Divanü Lügati’t-Türk, Kutadgu Bilig, Atabetü’l-Hakay›k, Nehcü’l-Feradis, Divan-› Hikmet, Fakrnâme, Bak›rgan Kitab›, Dedem Korkut Kitab›, SIRA velâyetnâmeler, S‹ZDE atalar sözü kitaplar›, cönkler ve mecmualar, menak›bnâmeler, destanlar (Alp Er Tunga, O¤uz Ka¤an, Ergenekon, Türeyifl, Manas, Battalnâme, Daniflmendnâme, Hamzanâme, Saltuknâme, Hz. Ali cenknâmeleri) H›z›rnâmeler, AMAÇLARIMIZ mesneviler, fetvalar ve fermanlar örnek gösterilebilir.
S O R U
D‹KKAT
N N
Konuyla ilgili daha genifl bilgiler için Abdurrahman Güzel’in DîniKTasavvufî ‹ T A P Türk Edebiyat› (Ankara 1999: Akça¤ Yay.) ve “Tekke fiiiri” (Türk Dili Türk fiiiri Özel Say›s› III (Halk fiiiri). LVII(445-450), Ocak-Haziran 1989, 251-454) adl› çal›flmalar›na bakabilirsiniz. TELEV‹ZYON
TASAVVUF KAVRAMINA VE TÜRKLERDE TASAVVUFUN OLUfiUMUNA KISA B‹R BAKIfi
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Tasavvuf Kavram› Tasavvuf; lügat manas› itibariyle ; ‘Gönlünü Allah sevgisine ba¤lama’; ›st›lahî manada ise; ‘Zühd ve takva ile ruhu temizleyip Hakk’›n ahlak› ile ahlaklanmak; kendi varl›¤›n› Hakk sevgisinde eriterek mâsivâdan ilgiyi kesmek ve bu hal içinde onun emir ve yasaklar›na tam bir uyuflla sonsuz mutlulu¤a ermek’tir (Güzel 2009: 147). Tasavvuf, ‹slam dininin hayata geçirilmesinin özü ve ruhudur. O; akl›n ürünü olan felsefenin mistik görünümü de¤il, vahye oturan ‹slam dininin; insan ruhundaki mistik e¤ilim ve ihtiyaçlara cevap veren donelerinin teflkilatl› bir toplam›d›r. Mis-
Tasavvuf: Tanr›’n›n niteli¤ini ve evrenin oluflumunu varl›k birli¤i anlay›fl›yla aç›klayan dinî ve felsefî ak›m. Takva: Allah korkusuyla dinin yasak etti¤i fleylerden kaç›nmak.
94
Türk Halk fiiiri
tisizm, insan ruhunun yarat›c› kudretle do¤rudan ilgi kurmas›na yönelik evrensel özlem ve duyuflun sürekli ve de¤iflmez birleflimidir. Bir baflka ifadeyle; “mistisizm, tarihî ve psikolojik tan›mlar› göz önünde tutulursa, Yarat›c›’y› vas›tas›zca sezmek veya Yarat›c› Kudret’e iliflkin do¤rudan tecrübelere sahip olmakt›r.” Tasavvuf; Allah’›, varl›¤›n d›fl›nda, yap›p bitirdi¤i bir eseri uzaktan seyreden bir sanatkar olarak görmez. Allah; oluflun, zaman›n varl›¤›n ve insan›n ta kendisidir. Allah, varl›¤› kendisinin sürekli tecellileri olarak yans›tmaktad›r. Onun alg›lamas› ve hele onunla temasa gelmesi, varl›k ve olufla ifltirakle mümkündür. Bunun içindir ki, Allah’› nesnellefltirmek yerine, onunla olufl bünyesinde beraberlik tesis etmek gerekir. Tasavvuf, s›rrî (gizli bir durufl) bir duyufl ve inan›fl sistemidir. Yani kiflinin; Hakk’a boyun e¤mesi, daima onunla beraber olacak flekilde oldu¤unu hat›rlayarak, dünyas›n› da ona göre düzenlemesi, onu duymas›, onu yaflamas›, bütün benli¤i ile kalbini ona ba¤lamas›, dünyay› ahretin bir ekim ve verim tarlas› kabul ederek, hem dünyas›n›, hem de ahretini kazanacak flekilde do¤ru, dürüst, ahlâkl›, çal›flkan, üretken olmas› gerekir. Kendisini hem dünya hem de ahret için e¤itmesi, Allah’a giden yolda insan-› kâmil mertebesine ulaflacak yola yönelmesi beklenir. Tasavvuf, bafllang›çta ferdi bir hareket yahut fertlere mahsus bir ruhi yaflay›fl olarak görülmüfl ve daha sonrada mutasavv›flar toplulu¤unu oluflturup geliflmifl ve sistemleflmifltir. T›pk› tefsir, hadis, f›k›h ve kelam bilim dallar› gibi, Tasavvuf da, kendine has usul ve kurallar›n› ortaya koyarak müstakil bir Tasavvuf Bilim Dal› hâline gelmifltir. Bu geliflmede insan›n olgunlaflmas› için ilk önce elbette ki baz› devrelerden geçmesi gerekecektir. Bu devrelerin bafl›nda ‘nefis terbiyesi ve zikrullah’ gelmektedir. Bu Tasavvufun bir bilim dal› hüviyetini almas›nda, olmazsa olmaz›n ön flart› gibidir. ‹flte bu kazan›mlardan sonra Tasavvuf, genifl bir kitle ve bilimsel veriler ›fl›¤› alt›nda ele al›nm›fl ve bütün mutasavv›flarca merkezi bir noktada, yani usûl-i aflerede (on usul) buluflulmufltur. Tasavvufun ana merkezini teflkil eden bu on kural ise s›ras›yla flunlard›r: Tevbe: Piflmanl›k. Kalpteki kötülükte ›srar dü¤ümünü çözüp Hakk’a dönme. Zühd: Allah’a ulaflmak için dünyadan yüz çevirmek. Tevekkül: Allah’›n kat›nda olana güvenip halk›n elinde olanlara göz dikmeme. Kanaat: Tok gözlü olma. Uzlet: Günaha girmemek için toplumdan ayr› yaflama. Zikir: Allah’› anma. Hakk’a dönme: Dünya nimetlerinden el etek çekip Allah’a yönelme. Sab›r: Bafla gelen belalardan s›zlanmama veya sadece Allah’a baflvurma. Murakabe: Kulun, her fleyi Allah’›n gördü¤üne inanmas›. R›za: Hoflnut ve memnun olma. Tasavvufun bu on esas›, insan-› kemal mertebesine erifltirecek en sa¤lam yol olarak kabul edilmifltir. Özellikle ilk mutasavv›flar›n, bafllang›çta Kur’an hükümlerini Hz. Peygamberin yaflay›fl›yla bu usulleri bütünlefltirmifllerdir ki, böylece, baflka bir mürflide ba¤l› kalmaks›z›n kendilerini yetifltirmelerine vesile olmufltur. Ancak Tasavvuf’un, kendisine has usul ve kurallar›yla bir bilim dal› haline gelmesi, onun, sadece fertlerin ruhi yaflay›fllar›ndan ibaret olan hüviyetlerine, bir de anlat›lan, kitaplarda yaz›l›p öretilen ikinci bir hüviyetin eklenmesine yol açm›flt›r. Böylece, önceden ferdi bir hareket olarak geliflen Tasavvuf, sonralar›, di¤er ekoller gibi flekillenmeye, usul ve kurallar›n› koymaya bafllam›flt›r. Bu kurallar› ö¤renmek isteyen müritlerini de zaman içinde kendi bünyesinde toplamaya, olgunlaflt›rmaya ve e¤itmeye bafllam›flt›r. Bu yola sülûk etmek isteyen herkes, kendisine usul ve
4. Ünite - Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n Oluflumu, Geliflimi ve Orta Asya’daki Temsilcileri
kurallar› ö¤retecek bir mürflide ba¤lanmak lüzumunu duymufl ve böyle bir mürflide ba¤l› olmaks›z›n da bu yola girilemeyece¤i inanc›n› giderek yayg›nlaflt›rm›fllard›r. ‹slam’da tasavvuf, dört ana dönem geçirmifltir: Bu dönemler ve dönem özelliklerini k›saca flöyle s›ralayabiliriz: 1. Hz. Muhammed ve Asr-› Saadet Dönemi: Bu devir Hz. Muhammed’in hayatta oldu¤u ve tek mürflit olarak uyuldu¤u dönemdir. Ad› konmasa bile bu devir; tasavvufun tarifini yapt›¤› tam bir zühdî hayat devridir. Hz. Ali, Hz. Ebubekir, Hz. Ömer, Ebû Derdâ, Ebâ Zer, Abdullah b. Amr, Bilâl-i Habaflî, Selman-i Fârisî, Süheyb-i Rûmî gibi zühd ve takva timsali kifliler sonradan kurumsallaflacak olan tasavvuf hareketinin prototipleri olarak kabul göreceklerdir. 2. Tâbiûn Dönemi: Tâbiûn, yani sahabileri görenler devri, her alanda örnek kifli olan Hz. Muhammed’in, ahrete göç etti¤i, ‹slamî bir nizam olarak Kur’ân, sünnet, k›yas gibi kaynaklar›n miras b›rak›ld›¤› bir dönemdir. Hasan-› Basrî, Süfyan-› Sevri, Üveys Karânî, Said b.Cübeyr, Abdullah b. el-Mübarek zâhidlerin çevresinde tasavvufî hayat›n temelleri at›ld›. 3. Tâbe-i Tâbiun Dönemi: Bunlar da tabi olanlara tabi olanlard›r ki asr-› saadetin üçüncü kufla¤›n› olufltururlar. 4. ‹lk Sûfiler Dönemi: ‹lk Sûfî ad›n› kullanan zat Ebu Haflim el-Kûfi (ölm. H.150/M.767)’d›r. Bu zat fiam’da kendi ad›yla an›lan tekkesini açt›. Zunnûn› M›srî (ölm. H. 245/M.858), Bâyazid-i Bistâmî (ölm. H.261/M.874), Cüneydi Bâ¤dâdî (ölm. H.279/M.908), Hâllac-› Mansur (ölm. H.309/ M.921) gibi ünlü mutasavv›flar onu takip etti. Muhyiddin-i Arabî (ölm. H.638/M.1240)’nin varl›¤›n tekli¤i fleklinde ifade edebilece¤imiz vahdet-i vücûd teorisiyle tasavvuf sistematik bir hâl ald›. Tasavvuf düflüncesini esas alan bu zümreler, takip ettikleri yollarla birbirlerinden ayr›lmaya bafllad›lar. Esasen kelime manas› da yol demek olan tarikatler, bu zamandan sonra oluflmaya bafllad›.
Türklerde Tasavvufun Oluflumu ve Geliflimi Türklerin ‹slamiyet’e giriflleri, tasavvuf hareketinin ‹slam’da kurumsallaflt›¤›, tarikatlar›n olufltu¤u üçüncü döneme tekabül etmektedir. ‹slamiyet’le birlikte tasavvufun da Türkler aras›nda yayg›nlaflmas›, do¤al olarak Semerkand, Buhara, Fergana gibi Türk-‹slam çevrelerinde oluflmaya bafllam›fl ve buralarda da tasavvufun temsilcilerinden fleyhlere tesadüf edilme¤e bafllanm›flt›r. Yusuf Has Hacib ve Ahmed Yesevî’nin ortaya ç›k›fl›na kadar Türkler aras›nda Muhammed Ma’flûk Tûsi, Emir Ali Abû gibi mutasavv›flar da yetiflti. Ahmed Yesevî ile birlikte tasavvuf hareketi Türkler aras›nda genel bir hâl ald›. Çünkü Ahmed Yesevî bu dönemde; Mansur Ata, Harezmli Sa’id Ata, Süleyman Hakîm Ata, Lokman Perende gibi halifeleri ve binlerce müridi yetifltirip muhtelif Türk co¤rafî bölgelerine gönderdi. Yesevî’nin kurdu¤u bu tarikat, bunlar eliyle Türkistan’da ve daha sonra da Anadolu ve Balkanlar’da h›zla yayg›nlaflt›. Türklerin güney yolundan gelerek ‹slamiyet’i seçen gruplar›n›n, özellikle Mâverâü’n-nehr çevresinde güçlü bir teflkilât kurduklar›n› görüyoruz. Hatta “Samerra devri” diye bilinen (836-82) y›llar› aras›nda Abbasi Halifesi’nin en güçlü destek olarak gördü¤ü Türk birlikleri, Abbasi devlet teflkilât›nda nüfûzunu art›r›yor, bir yandan da ‹ranl›larla mücadele ediyordu. Bu arada Müslümanlarla Bizansl›lar›n aras›nda geçen savafllarda Türklerin de bulundu¤u tarihî bir gerçektir. Bu tarihî hadiseler bir yana, Türk ve ‹slam tarihinde en önemli hâdiselerden biri Karahanl›lar›n X.
95
96
Türk Halk fiiiri
yüzy›lda ‹slamiyeti resmen kabul etmeleridir. Bu büyük hadiseden sonra Türkistan’dan Do¤u Anadolu’ya kadar siyasî ve kültür tarihimizin rengi tamamen de¤iflik bir durum arz eder. Konumuz itibariyle bu devirde Horasan ve havalisinin tasavvufî yap›s›na k›saca bakmam›z gerekir. Birçok kültür hareketlerinin merkezili¤ini yapan Horasan, Sûfî hareketlerinin de önemli bir merkeziydi. Mâverâü’n-nehr ‹slamlaflt›ktan sonra Sûfîlik cereyan›, Türkistan’a da girmifltir. Hicrî III. yüzy›lda Sûfîlerle dolu olan Hemedan, Niflabur ve Merv’den sonra, IV. yüzy›lda da Buhâra ve Fergana’da mutasavv›flar ço¤alm›flt›r. Bu geliflmeler s›ras›nda, Fergana Türkleri, kendi fleyhlerine “Bab” ad›n› vermifllerdir. Daha önce Horasan’a gelen Türkler aras›ndan “Mehmet (Muhammed) Ma’fluk” ve “Emr Ali Abu” gibi baz› tan›nm›fl Sûfîler yetiflmifltir. Böylece Sûfîlik cereyan›; Buhara, Semerkand ve Kaflgar gibi ‹slam merkezlerinden gelen dervifller, göçebe Türkler aras›na girmifl ve onlara yeni fikirler götürmüfllerdir. Bu dervifller, Türk halk›na genellikle fliirlerle yaklafl›yorlar, onlar› Allah r›zas› için iyilikte bulunmaya davet edip zühd ve takvay› ö¤retiyorlard›. Böylece medresetekke-halk bütünlü¤ü sa¤lan›yordu. Eski ozanlar›n yerini dolduran bu “Baba” veya “Ata”lardan; “Arslan Baba, Korkut Ata ve Çoban Ata” ilk bilinen ünlü Sûfîlerdir. Bu ilk bilinen Türk Sûfîlerinin kimlikleri hâlâ rivayetlerden ibarettir. Fakat bunlar aras›ndan öyle bir Sûfî ç›km›flt›r ki, yüzy›llarca tesirini, manevî nüfuzunu koruyarak Türk milleti’nin âdeta fikir dünyas›n› tek bafl›na ihya etmifltir. ‹flte bu Sûfî; Hoca Ahmed Yesevî’dir ki, Türk-‹slam tasavvufunun tefekkür yap›s›n› öz Türkçe ile yazd›¤› fliirlerinde ortaya koymufl, yüzlerce talebesiyle uyand›rd›¤› manevî çera¤›, yakt›¤› ocaklarla Ön Asya’dan Balkanlar’a kadar ulaflt›rm›flt›r. Gerek hayat›nda, gerekse vefat›ndan sonra birçok kerametler gösterdi¤ini menk›belerinden ö¤rendi¤imiz Hoca Ahmed Yesevî’nin flöhreti, bütün Türk-‹slam Dünyas›na yay›lm›flt›r. Bilhassa Cengiz istilâs› esnas›nda Harezm, Horasan ve Azerbaycan yoluyla Anadolu’ya gelen Yesevî halifeleri, Türk milletinin ‹slamiyeti bir gönül dini olarak sevmelerinde ilk ve tek öncü olmufllard›r. Ahmed Yesevî’nin “Hikmetleri” de konumuz aç›s›ndan önemlidir. Onun millî tarz, flekil ve sofiyâne hikmetlerinin ortaya koydu¤u millî ve manevî muhteval› manzumeleri, daha sonra Anadolu’da bir Yunus tarz›’n›n do¤mas›nda ve dolay›s›yla Anadolu Türk Sûfîlerinin ilahilerinde esas mayay› teflkil edecektir. Türk tarihinde “Horasan erenleri” ad›yla bilinen birinci grup; yani ilk erenler, flüphesiz Ahmed Yesevî’nin kayna¤›ndan beslenmifllerdir. ‹kinci grup ise; “XIII. as›rda Yesevî derviflleriyle birlikte Anadolu’ya gelmeye bafllayan fiia mezhebine dahil Kalenderiye, Haydariye mensuplar›”d›r. M. F. Köprülü, “heterodoxe bir mahiyet arz eden bu bât›niler zümresini, saf Müslümanl›¤›n bat›l fikirlerle y›pranmas›n› isteyen müsebbipler zümresi” fleklinde de¤erlendirmektedir. Köprülü’ye göre bu bat›l propagandac›lar “flehirden ziyade köylerde ve göçebeler aras›nda müsait bir zemin buluyorlard›. Babâîler k›yam›’n›n âmilleri olan bu Türkmen Babalar›, flüphesiz birbirine çok hulul etmifl olan Alevî zümrelere mensup ve eski Türk fiamanlar›na benzeyen Türk derviflleri idi. Mo¤ol istilâs›ndan sonra yak›n fiark-‹slam ülkelerinde, Suriye, M›s›r-Memlük ‹mparatorlu¤u’nun mutaass›p sahas›nda “heteredoxe zümrelerin ço¤ald›¤›” da tarihî bir gerçektir (Köprülü 1984:99-100). ‹slam fleriat›n›n koruyucu kalesi sayabilece¤imiz Selçuklu Türkleri bünyesindeki mutasavv›flardan; Fahreddin-i Irakî, Evhaddedin-i Kirmanî, Konevî ve Mevlâna; bu bât›l tarikatlar›n geliflmesini k›smen de olsa önleyebilmifl, güçlü bir alternatif
SIRA S‹ZDE 97
4. Ünite - Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n Oluflumu, Geliflimi ve Orta SIRAAsya’daki S‹ZDE Temsilcileri
olarak karfl› koyabilmifllerdir. Esasen gayr-› sünnî görünümündeki Türkmen mutaD Ü fi Ü N E L ‹ M savv›flar›n›n kayna¤› da Ahmed Yesevî gibi güçlü bir pîr’e kadar uzan›r. Bu bât›l yollara kap›lan tasavvuf ehli ‹ran sahas›ndan geçerken yakaland›klar› bât›nî temaS O R U yüllerden s›yr›lamayarak, “sünnî-fler’î-tasavvufî” yap›n›n d›fl›na ç›km›fllard›r. Özellikle bir Yesevî muakkibi olarak de¤erlendirilebilece¤imiz Yunus Emre ve Kaygusuz Abdal, Türk tefekkür tarihînde gerçekten görevleriniD ‹tam mutaK K A yapan T savv›f flairlerdir. XIII. yüzy›l›n bu fikrî-tasavvufî faaliyetleri, Beylikler döneminde de aynen devam ederken, devrin befl büyük tarikat›ndan; Mevlevîlik, Nakfl›bendiSIRA S‹ZDE lik, Bektâflilik, Rifaîlik ve Hâlvetîlik”in de “Türk tarikat›” oldu¤unu görmekteyiz.
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
N N
Türk kültüründe tasavvuf düflüncesinin daha çok fliirle halka ulaflt›r›lmas›n›n SIRA S‹ZDE temel nedeAMAÇLARIMIZ ni veya nedenleri sizce ne olabilir?
1
D Ü fi Ü N E L ‹ M Konuyla ilgili daha genifl bilgiler için Abdurrahman Güzel’in Dîni Tasavvufî K ‹ T A P Türk Edebiyat› (Ankara 1999: Akça¤ Yay.) ve “Tekke fiiiri” (Türk Dili Türk fiiiri Özel Say›s› III (Halk fiiiri). LVII(445-450), Ocak-Haziran 1989, 251-454) adl› çal›flmalar›na S Obakabilirsiniz. R U
SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ
D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P S O R U
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
D‹NÎ-TASAVVUFÎ TÜRK EDEB‹YATININ ORTA ASYA ‹KKAT SAHASINDAK‹ TAR‹HÎ SEYR‹NE KISA B‹RDBAKIfi Türkler, göçebe hayatlar›n›n icab› olarak Müslüman olmadan önce, muhtelif me‹ N T E de RS‹ZDE N EbenimsemiflT SIRA deniyet zümrelerine sahip olduklar› gibi çeflitli itikat sistemlerini lerdir. Türkler, bu dönemlerinde de Gök Tanr› inanc›na sahip bulunuyordu. Ayr›ca ola¤anüstü hâlleri ve manevî üstünlü¤e sahip mutasavv›f-velî kiflilerin keraAMAÇLARIMIZ metlerine de inand›klar›, onlara karfl› da büyük bir sayg› duyduklar› bilinmekteydi. ‹flte bu inanç çerçevesinde Türklerin ‹slam öncesi ve ‹slamî dönem destanlar› ile di¤er kaynak eserler, dini-tasavvufî düflüncenin oluflmas›n› K ‹ T Ak›sa P zamanda sa¤lad›. Tarihi verilerde ise Türklerin, ‹slamiyet’i VIII. as›rdan itibaren, boy, kabile ve afliretler halinde münferiden de olsa kabul etmeye bafllam›fl olduklar›n›, Karahanl› TELEV‹ZYON hükümdar› Satuk Bu¤ra Han›n ‹slamiyet’i resmen kabulü ile 920’lerde Onun taraf›ndan “‹lk Türk-‹slam Devleti”nin kurulmufl oldu¤unu görebilmekteyiz. Daha sonraki dönemlerde de Türklerin kitleler hâlinde Müslüman olmalar›, hatta onlar›n bu ‹ N T E R N E T tasavvufî yeni dinle birlikte merkezden muhite do¤ru yay›lmalar›n›n beraberinde düflünce ve inan›fl›n da önemli bir rol oynad›¤› görülmekteydi. Zira Türkler, bafllang›çtan bu yana destan kahramanlar›n› bile ulvî duygularla ve manevî üstünlükleriyle ortaya koyup onlar› benimseyip öylece kutsallaflt›r›yorlard›. Türkler; insan›, üstün bir varl›k olarak kabul ettikleri gibi, ‹slam tasavvufunun getirdi¤i ulvî insan› da, (insan-› kâmil-evliya kudsiyyeti), âdeta al›fl›lm›fl bir inan›fl olarak kabullenilip bunu da devam ettiriyorlard›. Çünkü Türkler; ‹lâhî nurun yeryüzüne inerek insan bedeninde tecellisini kabullenirken, zaten millî kahramanlar›n›n da böyle bir ‹lâhî nurdan yarat›ld›¤›na inan›yorlard›. Ananeye göre temel dayanaklar›n› Hz. Ebu Bekir veya Hz. Ali vas›tas›yla Hz. Muhammed’e kadar götüren sûfîli¤in yay›lmas›, tekkelerin devlet adamlar› taraf›ndan desteklenmesi suretiyle tasavvufî fikirler hem Orta Asya’da, hem de daha sonra Anadolu’da h›zla yay›lm›flt›r. Çünkü Orta Asya taraf›nda ‹slam öncesi mevcut olan ‘Ozan, Baks›, Kam- fiaman’lar›n ulviyeti toplum taraf›ndan sayg›yla ve hürmetle kabul görüyordu. ‹flte bu flahsiyetlerin toplum hayat›ndaki ‘ulvili¤i’, Türklerin ‹slam Dini’ni kabullerinden sonraki dönemlerinde ortaya ç›kan; ‹slam derviflle-
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
N N
‹SIRA N T E RS‹ZDE NET
Mutasavv›f: Tasavvuf AMAÇLARIMIZ inançlar›n› benimseyerek kendini Tanr›ya adam›fl kifli.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON Tekke: Eskiden tarikat mensuplar›n›n toplan›p tören yapt›klar› yer.
‹NTERNET Orta Asya: Kazakistan, Özbekistan, K›rg›zistan, Türkmenistan, Tacikistan, Afganistan, Do¤u Türkistan, Rusya ve Pakistan’›n bir k›sm›ndan oluflan bölge ve bölgeyi adland›rmak için kullan›lan ad. Ozan: O¤uzlarda kopuzla fliir söyleyip destan anlatan sanatç›. Baks›: Kazak, K›rg›z, Özbek, Karakalpak ve Türkmenler aras›nda halk flairli¤i ve büyü iflleriyle u¤raflan tipler. Kam: Türklerde flaman anlam›nda kullan›lan bir kelimedir. Kamlar, toplumda büyücülük, hekimlik, kâhinlik ve flairlik gibi meslekleri icra ederler.
98
Türk Halk fiiiri
Dîni-Tasavvufî Türk Edebiyat›: Toplumun dini yaflay›fl›n› belli bir vecd içinde, bazen nesir halinde, bazen milli vezinle, bazen de Divan fliiri naz›m fleklini kullanarak dinî-tasavvufî naz›m türleriyle verebilen ve toplumun tümünü kucaklayan bir ekol edebiyat. Kutadgu Bilig: Yusuf Has Hacip’in kaleme ald›¤› eser, didaktik ve alegorik bir tarza sahiptir. Siyasetname özelli¤i de gösteren eser, kutlu ve mutlu olmak için ö¤ütler vermektedir. Yeseviye: Ahmet Yesevî’nin SIRA S‹ZDE görüflleri do¤rultusunda flekillenmifl bir tarikatt›r. Özellikle Orta Asya Türkleri aras›nda D Ü fi Ü N yay›lma E L ‹ M imkân› bulmufltur. Divân-› Hikmet: Ahmed S O R U“hikmet” ad› Yesevî’nin verilen fliirlerini içeren bir eserdir. D‹KKAT Fakr-nâme: Ahmed Yesevî’nin tarikat adab›n›, usulünü, erkân›n›, olgun bir SIRA S‹ZDE fleyhin ve derviflin özelliklerini anlatt›¤› eseridir.
AMAÇLARIMIZ
N N
Konuyla ilgili K daha ‹ T Agenifl P bilgiler için Abdurrahman Güzel’in Dîni Tasavvufî Türk Edebiyat› (Ankara 1999: Akça¤ Yay.) ve “Tekke fiiiri” (Türk Dili Türk fiiiri Özel Say›s› III (Halk fiiiri). LVII(445-450), Ocak-Haziran 1989, 251-454) adl› çal›flmalar›na bakabilirsiniz.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE
‹DNÜTfiEÜRNNE EL ‹TM S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
rinin kendilerine “Allah, yarad›l›fl, s›rat, cennet, cehennem, flefaat....vb.” söyledikleri kavramlar› hiç yad›rganm›yordu. Hatta bunlar ‹slam öncesi velî flahsiyetlerinden olan, ozan, kam-flaman ve baks›lar›na benzeterek heyecanla, sayg›yla kabullenmifller ve sevmifllerdir. Zira bunlar; Ozan, Baks›, Kam-fiamanlar›n; ‹slamî dönemde yetiflen bu dervifl-flairlere, Ata, Bab, Hoca gibi, hem heybetli, hem de cana yak›n isimler verdiklerini görüyoruz. Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›’n›n ilk örne¤ini Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig’inde ve Ahmed Yesevî’nin Divân-› Hikmeti’nde görüyoruz. Özellikle Kutadgu Bilig, bu edebiyat›n Ahmed Yesevî’den önce ilk eseridir diyebiliriz. Çünkü bu eser, Türk toplumunun dini yaflay›fl›, Allah’›n varl›¤› ve birli¤i, devlet-i ebed müddet ülküsü, adaleti, birlik ve beraberli¤i, vatan ve millet sevgisi, hoflgörüsü, devlet baflkan›n›n teb’as›na karfl› olan görevleri ve adaletli davranmas›, teb’aan›n da devletine karfl› her konuda kusur yapmamas› gerekti¤i konular›nda bilimsel verilerle dolu olmas›d›r. Ahmed Yesevî zaman›nda, göçebe Türkler aras›nda S›r-› Derya Bozk›rlar›nda anlad›klar› dilde, yani öz Türkçe ile halka hitap ederek ‹slam akidelerini ve ananelerini onlar aras›nda yaymaya çal›flan derviflleri biliyoruz (Köprülü 1976: 17-20). Ama Ahmed Yesevî, bunlar›n çok üstünde bir dervifl olarak birlik ve beraberlik ufkunda büyük hizmetler vermifltir ki, bunda tasavvuf cereyan›n›n rolü büyük olmufltur. Yani tasavvuf, hem Türkler aras›nda ‹slam dininin kabulüne paralel olarak h›zla yay›l›yor, hem de bu dinin Türkistan’da yay›lma ve benimsenmesinde etSIRA S‹ZDE kili oluyordu. Bu etkiyi yürüten ve kendi ad›na izafetle, “Yesevîye” ad›yla bir tarikat da kuran Yesevî’nin hat›ras› Orta Asya, Azerbaycan, Anadolu ve Volga TürkÜ fi Ü N Eco¤rafyas›nda L‹M leri, bütünDTürk yaflayan Türkler aras›nda as›rlard›r hâlâ yaflamaktad›r. Onun bu sahadaki ilk eserleri de Divân-› Hikmet ve Fakr-nâme’sidir (Köprülü 1981: S O R193). U Orta Asya’da Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n temsilcili¤ini bafllang›çta; Necmeddin Kübra, Yusuf Hemedani, Cafer Sad›k, Yusuf Has Hacib, Ahmed Edib YükD‹KKAT neki, Ahmed Yesevi, Mansur Ata, Muhammed Daniflmend, Hakîm Süleyman Ata (öl. 1186), Abdulhalik Gücdevani, Nasuriddin Rabgûzî, fiah ‹smâil Safavî/Hatayî S‹ZDE (Du¤umu: SIRA 1487), Devlet Mehmed Âzadî, Mahdumkulu yapm›fllard›r. Onlar›n bu konulardaki eserleri oldukça zengin bilgilere sahiptir (Köprülü 1981: 195-235). fiimdi yukar›da ifade etmeye çal›flt›¤›m›z baz› mutasavv›flar›n görüfl ve eserlerini AMAÇLARIMIZ k›saca vermeye çal›flal›m.
TELEV‹ZYON
2
Hem Orta Asya’da hem Anadolu’da dini-tasavvufi fliirin temsilcileri, didaktik bir üslup terSIRA S‹ZDE cih etmifllerdir. Sizce bunun nedeni ne olabilir? D‹ NÜTfiEÜRNNEBELL‹ LE‹TM DÖNEM‹N BAfiLI MUTASAVVIFLARI
Ahmed Yesevî S O R U Ahmed Yesevî, XI. asr›n sonlar› veya XII. asr›n bafllar›nda Sayram’da do¤mufltur. Yedi yafl›nda iken babas› ‹brahim’in vefat› üzerine ablas› Gevher fiehnaz ile birlikD‹KKAT te Yesi flehrine giderler. Bundan sonra fieyh Arslan Baba, Hicaz’dan gelerek onun
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
99
4. Ünite - Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n Oluflumu, Geliflimi ve Orta Asya’daki Temsilcileri
manevî babas› olur. Ahmed Yesevî ‘nin Türk illerinde bilinen menkabevî hayat›na göre; “Hz. Muhammed, bir savafl esnas›nda sahabesiyle birlikte aç kal›r ve bu s›k›nt›dan kurtulmak için Allah’a dua ederler. Allah’u Teâla da, Cebrail vas›tas›yla onlara cennetten hurma gönderir. Hurmalar› yerlerken hurmalardan birisi yere düfler. Cebrail o zaman; “Bu hurma Türkistan’da do¤acak olan Ahmed Yesevî’nin k›smetidir.” der. Hz. Muhammed, hurmay› Ashab’dan olan Arslan Baba’ya vererek zaman› geldi¤inde Ahmed Yesevî’ye vermesini emir buyurmufltur ki: “-Benden sonra Ahmed adl› bir çocuk do¤acak. O, ümmetimin seçkinlerindendir; git, onu bul ve bu hurmay› ver.” Menkabe çerçevesinde Hz. Muhammed’in duas›yla uzun y›llar yaflayan Arslan Baba, sonunda Türkistan’a gelerek yetim Ahmed’i bulur. Bu s›rada Ahmed, Yesi’de mektebe gidiyordu. Arslan Baba, çocu¤a selâm verdi. Çocuk selâm› al›rken; - Baba! emanetim hani! diye sordu, Arslan Baba da hayretle: - Bunu nereden biliyorsun? deyince Ahmed de; - Bunu bana Allah bildirdi, cevab›n› verdi. Bundan sonra, henüz çocuk yaflta olan Ahmed, Arslan Baba’n›n telkinleriyle yetiflmeye bafllar. Sonra Arslan Baba’n›n irfladiyle Buhara’ya gider. fieyh Yusuf Hemedâni’ye intisap eder. Onun vefat› üzerine Yesi’ye döner ve Yesevî Tarikat›n› kurar. Bu da gösteriyor ki, Türkler ile ‹slamiyet aras›nda kurulan organik ba¤, sonradan ortaya ç›kmam›fl olup ‹slamiyet’in bafllang›ç y›llar›na, ta Hz. Muhammed’e kadar uzanmaktad›r. Bu arada Ahmed Yesevî, günlük hayat›nda bofl durmaz, tahtadan kepçe ve kafl›k yap›p satar, böylece geçimini de sürdürmeye çal›fl›r. Ölümünden iki yüz y›l sonra rüyas›na girdi¤i Timurlenk’e zafer müjdesi vermifl, o da kazand›¤› zaferden sonra bugünkü Türkistan’daki Ahmed Yesevî Türbesi’ni yapt›rm›flt›r. Ahmed Yesevî’nin Yesi’de irflada bafllad›¤› dönemde, Türkistan’da Yedi-Su havalisinde kuvvetli bir ‹slamlaflma cereyan›yla birlikte ‹slam ülkelerinin her yan›na yay›lan bir tasavvuf cereyan› vard›r. Medreselerin yan›nda kurulan tekkeler tasavvuf cereyan›n›n merkezleri idiler. ‹flte bu flartlar alt›nda Ahmed Yesevî, Taflkent ve Sir-derya çevresinde, Seyhun’un ötesindeki bozk›rlarda yaflayan göçebe Türkler aras›nda kuvvetli bir nüfuz sahibi olmufltu. Çevresindeki yerli halk zümresi; -‹slamî ilimleri, Arapça ve Farsçay› ö¤renmifl olmalar›na ra¤men- ‹slam esaslar›n›, tarikat âdab ve erkân›n› sade bir dille ve Türk halk edebiyat›ndan al›nm›fl naz›m flekilleriyle yazd›¤› manzumelerle anlat›yordu. “Hikmet” ad› verilen bu manzumeler, derviflleri vas›tas›yla genifl bir co¤rafyaya da¤›lan Türk ülkelerine yay›l›rken Yesevîlik de bir tarikat hâlini alm›flt›r. Yesevîlik an’anesine göre Hz. Muhammed’e ve onun sünnetine son derece ba¤l› olan Ahmed Yesevî, Peygamberin 63 yafl›nda vefat etmesi sebebiyle altm›fl üç yafl›na geldi¤inde Tekkesinin avlusunda ve yeralt›nda bir Çilehâne haz›rlat›r ve ömrünün geri kalan k›sm›n› orada geçirir (Erarslan 1983: 14-21). Bu Çilehane dönemi, gerçek anlamda Ahmed Yesevi’nin en verimli ve üretken bir dönemidir. Çünkü o, burada bir yandan ders verir, eserlerini haz›rlar, Türk-‹slam dünyas›n›n bütün co¤rafyalar›na gitmek üzere bir ‘irflad kadrosu’ yetifltirir, di¤er yandan da halk için sohbetlerde bulunur. Ahmed Yesevi’nin bir beytinde yüz yirmi yafl›na girdi¤ini ifade etti¤ine göre 1223-25 y›llar› aras›nda Yesi’de vefat etti¤ini söyleyebiliriz. ‹slamiyet’in, Orta Asya’da yerleflip yay›lmas›nda Ahmed Yesevî’nin rolü büyüktür. Yesevî tarikat›nda fliirlerin sazla söylenmesi, hatta dini rakslar›n mevcudiyeti,
Menkabe: Din büyüklerinin ve tarihe geçmifl ünlü kimselerin yaflamlar› ve ola¤anüstü davran›fllar›yla ilgili anlat›.
Hikmet: Ahmet Yesevî’nin fliirlerine verilen ad.
100
Postnîflîn: Postta oturan, tekkenin fleyhi. Makalât: Hac› Bektafl Velî’nin tasavvufî içerikli eseri.
Türk Halk fiiiri
güzel sanatlara yak›nl›¤› ve temayülü olan Türklerin ruhunda derin izler do¤urmufl ve onlar›n ‹slamiyet’e büyük alâka göstermelerine yol açm›flt›r. Ahmed Yesevî, ‹slam’› fleriat ve tarikat a¤›rl›¤›yla benimsemifltir. Ayr›ca Yesevî bu k›sac›k hayatta Allah’a varman›n yolunun aflk yolu oldu¤unu söylemifltir. Ancak bu yol, çok çetindir. O, “Nefsi öldürmek, aflk ateflinde yanmak ve benlikten uzaklaflmakla ancak sevgi ba¤›na girilebilir. Üstün insan olman›n ve saadete ermenin yolu budur.” der. Yesevî’nin fliirleri didaktik (ö¤retici)tir. Ayr›ca saf ve samimî bir lirizm tafl›yan bu fliirlere “Hikmet” ad› verilmifl ve bunlar›n tamam› “Divân-› Hikmet” ad› alt›nda toplam›flt›r. O, bu fliirlerinde, dini-ahlakî ö¤ütleri, Allah’a olan kulluk borcunu ödemesi, Allah ve Hz. Muhammed sevgisini, ahiret âlemi gibi hususlar› as›l hareket noktas› olarak ele alm›flt›r. Yesevî, fliirlerini Türkçe yazm›flt›r. Bu Türkçe, devrin Türk yaz› dili olan Hakâniye Türkçesidir. XII. as›rda kurulmufl olan Yesevî tarikat›; Horasan, ‹ran, Azerbaycan, Anadolu’da ve Balkanlar’da yay›lma imkân› bulmufl; Anadolu’da teflekkül eden bütün tarikatlara da temel olmufltur. Bu cümleden olarak Anadolu’nun Türkleflmesi ve ‹slamlaflmas› ba¤lam›nda görevlendirilen Alp Erenlerden Horasanl› Hac› Bektafl Velî de Ahmed Yesevî’nin 6. Postnîflîni, Lokman Perende taraf›ndan özel olarak yetifltirilmifl olup; fikir, muhteva, metot, prensip, iman ve aksiyon itibariyle Ahmed Yesevî yolunda idi. Hatta ‘Ahmed Yesevî’nin Divân-› Hikmet’i ne ise, Hac› Bektafl Velî’nin Makalât’› da odur.’ diyebiliriz. Her ikisi de, Türk milletinin millî-dinî muhtevada birlik ve beraberlik içinde olmalar› için çal›flm›fllar ve baflar›ya ulaflm›fllard›r. Bundan böyle Anadolu ve Balkanlar’da yetiflen bütün mutasavv›flar Ahmed Yesevî yolunda yürümüfllerdir. Ahmed Yesevî’nin iki mühim eseri vard›r. Bunlar da; Divân-› Hikmet ve Fakrnâme’dir. Divân-› Hikmet: Ahmed Yesevî’nin “Hikmet”lerini içine alan mecmuan›n ad›d›r. Divân-› Hikmet nüshalar›n›n muhteva bak›m›ndan oldu¤u kadar, dil bak›m›ndan da önemli farl›l›klar arz etmesi, baz›lar›nca farkl› flah›slar taraf›ndan de¤iflik yerlerde meydana getirildi¤i kanaatini ortaya koymaktad›r. Bir k›sm› kaybolan veya zamanla de¤iflikli¤e u¤rayan Hikmetler derlenirken araya ayn› ruh ve ifadedeki yeni Hikmetler de ilave edilmifl, böylece gittikçe asl›ndan uzaklaflm›fl gibi görülmektedir. Buna ra¤men bu Hikmet’te, kime ait olursa olsun temelinde Ahmed Yesevî’nin inanç ve düflünceleri, tarikat›n›n esaslar› bulunmaktad›r. Hikmetler, Türkler aras›nda bir düflünce birli¤inin teflekkül etmesi bak›m›ndan çok önemlidir. Bir yandan Hikmetlerin pek mühim ekseriyeti muhteva ve tema itibariyle dini telkinlerden ve ‹slamî telâkkilerden ibaret iken, di¤er yandan da Hikmetlerin pek az bir k›sm›, do¤rudan do¤ruya millî hayat›n izlerini tafl›maktad›r. Hikmetlerdeki bu millî unsurlar, d›fl yap›da, yani vezinde ve söyleyiflte de kendisini hissettirmektedir. Bu cihetlerden bak›ld›¤›nda bütün fliirlerin millî unsurlarla örülü oldu¤u görülür. Mesela, Yesevî’nin ad› veya mahlâs› her Hikmet’in son dörtlü¤ünde verilmifl ve fliirin hazz›, esteti¤i bütün m›sralara yay›lm›fl olmakla beraber fikrî a¤›rl›¤›, mesaj› son dörtlü¤e b›rak›lm›flt›r. Bu itibarla, ‘Hikmetleri meydana getiren maddî ve manevî dinamiklerin tamam›yla Türk halk›n›n yaflay›fl ve düflünüflünden mülhem oldu¤unu ifade etmeliyiz. Fakr-nâme: Divân-› Hikmet’in mukaddimesi mesabesindedir. Muhteva itibariyle; tarikat adab›n›, usulünü, erkân›n›, kâmil bir fleyhin, bir derviflin vas›flar›n›, merât›b-› erbaa’y› ‘dört kap› k›rk makam’› beyan eder.
101
4. Ünite - Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n Oluflumu, Geliflimi ve Orta Asya’daki Temsilcileri
Türklerin ‹slamiyet’i kabulünde, ‹slamiyet’in özünde mevcut de¤erlere benzer anlay›fl ve yaflay›fla sahip olmalar›n›n müessir rol oynad›¤› bilinmektedir. Fakr-name’de yer alan -tarikât makam ve mertebeleri ile alâkal› hususlar istisna edilirsefleyh ve dervifllerin hal ve hareketlerine dair sözler, bu müfltereklerin kudretli bir dilde birlefltirilmifl ifadeleridir. Yesevî’nin ifadelerinde nasihat, irflad ve tenkit iç içedir. O, böylece, yaln›z ideal olan›, normatif “iyi” ve “iyilik”i de¤il, üniversal “kötü” ve “kötülük”ü de tan›mlam›flt›r. Bu tan›mlamalar›, sadece dini bir çerçeve içerisinde görmek do¤ru olmaz. Zira Türk milletinin millî de¤erlerini ve aslî müfltereklerini, ‹slamî de¤erlerden ayr› düflünmek de son derece eksik ve yanl›fl olur. Burada Yesevî’nin ifade etmeye çal›flt›¤› yukar›daki her iki de¤erler manzumesinin; yine Yesevî’ye feyz veren ilâhi ve millî normlar ile bu çerçevede Yesevî’den feyz alan bu abide flahsiyetlerin oluflturdu¤u “bileflik kuvvetler manzumesinin meczi”dir. Yani Türkler, millî ve manevî de¤erler manzumesinde de dünyada gerçek anlamda, iyi insan-önder insan olma niteli¤ini tarihin her sahnesinde sürdürmüfllerdir. Edebiyat›m›zda Fakr-nâme gelene¤i, Ebu’l-Hasan Harakani ile bafllam›fl, Ahmed Yesevi ve Âfl›k Pafla ile devam etmifltir. Bu bak›mdan da eserin bir yandan müstakil oldu¤unu, di¤er yandan da öneminin ta on birinci as›rdan itibaren devam etti¤ini görüyoruz. “D›fllar›n› ad› ile bezeyenler, ‹çlerini niyaz ile düzleyenler, fievk ateflini gönül içinde gizleyenler, O masiva ile nas›l meflgul olur?” “Kul Hace Ahmed, sözünü cahillere söyleme; Söz söyleyip cahile, de¤ersiz pula satma; Açl›ktan ölsen bile, namerde minnet etme; Arslan Baba’n›n sözlerini iflittiniz teberrük.” “Aflk s›rr›n› her namerde demek olmaz, Nice yaksan, rüzgârl› yerde çera¤ yanmaz, Yolunu bulan merdanlar› bilmek olmaz, A¤laya a¤laya gözyafl›n› habab etti.” (Güzel 2009: 473). Ahmet Yesevi’nin hem Orta Asya’daki hem de Anadolu’daki pek çok mutasavv›f SIRA S‹ZDE flair üzerinde etkisi vard›r. Hikmetleri, bugün de genifl bir co¤rafyada bilinmekte ve okunmaktad›r. Sizce Ahmet Yesevî’nin flahs›na ve fliirlerine gösterilen bu ilginin sebebi ne olabilir?
3
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Süleyman Hakim Ata S O R U IX.-X. as›rlarda Türklerin bat›ya yönelifllerindeki en önemli merkezlerden biri de Harezm’dir. Harezm; zaman içerisinde hem ticarî, hem siyasî ve hem de kültürel bak›mdan do¤u dünyas›n›n önemli bir merkezi olmufltur. ‹bn-i Sina, Doktor EbulD‹KKAT hayre’l-Har, riyaziyeci Ebu Nâsr Arran, felsefeci Ebu Sahl Maziran ve El- Birûni gibi meflhur ilim adamlar› da bu muhitte yetiflmifllerdir (Cafero¤lu 1984: 104). Hoca SIRA S‹ZDE Ahmed Yesevî’nin halifesi ve müridi Süleyman Hakim Ata (Bak›rgan›) gibi flahsiyetlerin sade Türkçe söylenmifl hikmetâmiz fliirleri de bu muhitte Türk dili ve kültürünün kök sal›p boy atmas›na vesile olmufltur (Cafero¤lu 1984: 108-109). AMAÇLARIMIZ Kaynaklarda Süleyman Bak›rgan’›n hangi tarihte ve nerede do¤du¤una dair kesin bir bilgiye rastlan›lmamaktad›r. Bununla beraber Harezm’de yaflad›¤›, Hoca Ah-
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
102
Sufi: Mutasavv›f anlam›nda bir kelime.
Türk Halk fiiiri
med Yesevî’nin en sad›k müridi oldu¤u ve hikmetleriyle hem Yesevî’nin ‘Hikmet gelene¤i’ni sad›kâne bir flekilde devam ettirdi¤i ve hem de sade bir dille halk› ‹slam yolunda irflada çal›flt›¤› ve H. 582 (M. 1186-1187)’de vefat etti¤i bilinmektedir. Birtak›m flüpheleri tafl›makla birlikte Süleyman Hakim Ata’ya ait oldu¤u ifade edilen Bak›rgan Kitab›, Âhir Zaman Kitab› ve (Bibi) Meryem Kitab› olmak üzere üç eseri vard›r. F. Köprülü, bu eserlerin müstakilen Bak›rganî’ye ait olmad›¤›n›, de¤iflik zamanlarda yaz›lm›fl, halk aras›nda ra¤bet bulan sufiyane fliirler ve ilâhîler mecmuas› olduklar›n› ifade eder (Köprülü 1981: 172). Ancak bu eserler birer mecmua ise hangilerinin Bak›rganî’ye ve hangilerinin de di¤er Yesevî tarikati mensubu flairlere ait olduklar›n› tespit etmek güçtür. Burada da t›pk› Yunus’un fliirlerini seçmedeki güçlük gibi bir müflkilat vard›r. Kuvvetle muhtemel olmal›d›r ki bu eserlerdeki fliirlerin ekserisi Bak›rgan’a aittir. Süleyman Bak›rganî’nin fliirlerinde hâkim olan üslup Yesevî’nin “Divân-› Hikmet” üslûbudur. F. Köprülü, bu üslûp benzerli¤ini bir ayniyet gibi görür ve Yesevî tarikat›n›n adab› olarak yorumlar (Köprülü 1981: 172). Bak›rganî de t›pk› fleyhi Hoca Ahmed Yesevî gibi sade bir dille fliirler yazm›fl ve bu fliirlerde derin tasavvufî manalar ifade etmek yerine, daha zahidâne bir flekilde Allah, peygamber ve Veliyullah’a duydu¤u sevgi, vecd ve muhabbetten söz etmifltir. Ayr›ca, cennetin nimetlerinden ve hofllu¤undan, cehennemin korkunç azaplar›ndan bahsetmektedir. fieyhi Ahmed Yesevî’ye besledi¤i muhabbet ve ba¤l›l›k, fliirlerinde önemli bir yer tutar. Ayr›ca H›z›r Aleyhisselâm’a da oldukça ehemmiyetli bir yer ay›rm›flt›r. “Seherde uyan›p durma Hakk’› zikret Ölümü düflün gönlünü uyar Hakk’› zikret Karanl›k mezar›n›n namazla ç›ran› yak Gönül çera¤›n› namazla nurland›r Hakk’a bak ... Uykunu haram et uzun gecelerde Mal›ndan zekat ver bu dünyada K›yamet’te verecek sana Hakk orada O¤ul k›z›n ilim ö¤rensin ver üstada” (Güzel 2009: 488).
fiâh ‹smâil Safavî Hatayî fiâh ‹smâil Hatayî’yi, bu program›n baflka bir kitab›nda ayr›nt›l› olarak ele al›nacakt›r. Ancak bu isim hakk›nda k›saca bilgi vermek yerinde olacakt›r. fiah ‹smâil, hem Divân tarz›nda, hem halk fliiri, hem de dini-tasavvufi Türk Edebiyat› sahas›nda muhtelif türlürde fliirler söyleyen, as›l flairlik yönünü de bu tür fliirleriyle sa¤lam›flt›r. Anadolu’daki fiii-Alevî kesimi üzerinde bu fliirleri vesilesiyle ortaya koydu¤u tesiri ve imaj› bugün de devam eden bir flair ve devlet adam›d›r. Hatayî, Habîbî, ve Nesîmî tesirinde yetiflmifller flair olmas› sebebiyle hurûfi inan›fllar›n etkisi alt›nda da kalm›flt›r.
Devlet Mehmed Âzâdî Devlet Mehmed Âzâdî, Türkmenlerin Göklen Boyu’nun Gerkez afliretinden bir ailedendir. fiâir, ö¤renimine köy okulunda bafllam›fl, daha sonra Hive medreselerinden birinde ö¤renimine devam etmifltir. 1760 y›l›nda ölmüfltür. Türkmenlerin büyük flairi Mahdumkulu’nun babas›d›r (Türkmen 1995: 55). Azadî’nin flairli¤inde; Firdevsî, Hoca Ahmet Yesevî, Nizamî, Sâdî, Câmî, Nevaî gibi flairlerin etkisi görülür. Azadî’nin eldeki bütün fliirleri “Vagz-› Azad” adl› eserde toplanm›flt›r. Bu eser,
103
4. Ünite - Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n Oluflumu, Geliflimi ve Orta Asya’daki Temsilcileri
“Hekayat› Cabir Encar”, “Rubag›yet Ezruy› ve Doga” adl› bölümlerinden ve birkaç fliir, mesnevî, rubaî ve gazelden ibarettir. Vagz-› Azad dört bölümden oluflmaktad›r. Eserin üçüncü bölümü âlimler ve ilim üzerinedir. ‹limden kast edilen din ve Allah üzerine olan âli ilimlerdir. fiâir, âlimlerden insanl›¤›, fleriat› halka anlatmalar›n› ister. Azadî, devrinin en önemli flairlerindendir. Azadî, Mahdumkulu’nun babas›d›r. O, o¤lunu da kendisi gibi mükemmel bir flekilde yetifltirip, onun da flair olmas›n› sa¤lam›flt›r.
Mahdumkulu Mahdumkulu, Devlet Mehmed Azadi’nin o¤ludur. O, tahminen 1733’te Hazar Denizi k›y›lar›nda bulunan Etrek Çay› civar›nda bir yerde do¤mufltur. Mahdumkulu, flair ve âlim bir zat olan babas›ndan ilkö¤renimini alm›fl, Buhara ve Hive’de de iyi bir medrese ö¤renimi görmüfltür. Burada Arapça, Farsça ve edebî Do¤u Türkçesini ö¤renmifltir. Nizâmî, Sâdi, Fuzûli, Nevâyi gibi Türkçe ve Farsçan›n klasiklerini tan›m›flt›r. O; Türkmenistan, Özbekistan, Afganistan ve ‹ran’› dolaflm›flt›r. TürkmeSIRA S‹ZDE nistan’da Ahmed Yesevî temsilcisi ve Nakflibendi fleyhidir (Biray 1992: 16). O, tahminen 1780’li y›llarda vefat etmifltir. Mahdumkulu’nun Divân›’na bir bütün olarak bak›ld›¤› zaman onun; Yunus Emre Divân› ile büyük benzerlikler D Ü fi Üiçinde N E L ‹ M ve XVIII. yüzy›l Türkmenistan’›nda yaflayan gerçek anlamda bir Ahmed Yesevî ve Yunus Emre takipçisi oldu¤u görülür (Güzel 1998). Çünkü her üçünün de beslendi¤i kayS O R U nak Kur’an ve hadislerdir. Mahdumkulu; ‹slam dininin itikat, ibadet ve ahlakî umdelerini eserlerinde, t›pk› Yunus Emre gibi dantel dantel ifllemifltir. Böylece O, ‹ K KDini A T Tasavvufî XVIII. yüzy›lda Türkmenistan’da, bir Yunus ekolünün temsilcisiD ve Türk Edebiyat›n›n da mümtaz flahsiyeti olmufltur. “Köp yi¤itler gelip geçti cihandan Niyetine göre ikbâl bolmad› Gerdîfli kec kahpe felek elinden Ertiri flâd bolan öylen gülmedi” (Güzel 2009: 510).
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
N N
Konuyla ilgili daha fazla bilgi ve malzeme için Abdurrahman Güzel’in K ‹“Tekke T A P fiiiri” (Türk Dili Türk fiiiri Özel Say›s› III [Halk fiiiri]. LVII [445-450], Ocak-Haziran 1989, 251-454) adl› çal›flmalar›na bakabilirsiniz.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
Türkmenistan’da iki telli bir müzik aleti olan dutarla fliirler söyleyenSIRA halkS‹ZDE flairlerine “bagfl›” ad› verilir. Bagfl›lar›n söyledikleri fliirler aras›nda bugün de Mahdumkulu fliirleri var‹ N T E R N Earas›ndaki T d›r. Pek çok fliiri yaz›l› olarak günümüze ulaflan Mahdumkulu’nun bagfl›lar bu D Ü fi Ü N E L ‹ M flöhretini nas›l aç›klayabilirsiniz?
4
SIRA S‹ZDE ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
104
Türk Halk fiiiri
Özet
N A M A Ç
1
N A M A Ç
2
rudan ilgi kurmas›na yönelik evrensel özlem ve duyuflun sürekli ve de¤iflmez birleflimidir. Bir baflka ifadeyle; “mistisizm, tarihî ve psikolojik tan›mlar› göz önünde tutulursa, Yarat›c›y› vas›tas›zca sezmek veya Yarat›c› Kudret’e iliflkin do¤rudan tecrübelere sahip olmakt›r.” Tasavvuf; Allah’›, varl›¤›n d›fl›nda, yap›p bitirdi¤i bir eseri uzaktan seyreden bir sanatkâr olarak görmez. Allah; oluflun, zaman›n varl›¤›n ve insan›n ta kendisidir. Allah, varl›¤› kendisinin sürekli tecellileri olarak yans›tmaktad›r. Onun alg›lamas› ve hele onunla temasa gelmesi, varl›k ve olufla ifltirakle mümkündür. Bunun içindir ki, Allah’› nesnellefltirmek yerine, onunla olufl bünyesinde beraberlik tesis etmek gerekir. Tasavvuf, Türkler aras›nda öncelikle Semerkand, Buhara, Fergana gibi Türk-‹slam çevrelerinde oluflmaya bafllam›fl ve buralarda da tasavvufun temsilcilerinden fleyhlere tesadüf edilme¤e bafllanm›flt›r. Yusuf Has Hacib ve Ahmed Yesevî’nin ortaya ç›k›fl›na kadar Türkler aras›nda Muhammed Ma’flûk Tûsi, Emir Ali Abû gibi mutasavv›flar da yetiflmifltir. Ahmed Yesevî ile birlikte tasavvuf hareketi Türkler aras›nda genel bir hâl al›r. Çünkü Ahmed Yesevî bu dönemde; Mansur Ata, Harezmli Sa’id Ata, Süleyman Hakîm Ata, Lokman Perende gibi halifeleri ve binlerce müridi yetifltirip muhtelif Türk co¤rafî bölgelerine göndermifltir. Yesevî’nin kurdu¤u bu tarikat, bunlar eliyle Türkistan’da ve daha sonra da Anadolu ve Balkanlar’da h›zla yayg›nlafl›r. Özellikle bir Yesevî muakkibi olarak de¤erlendirilebilece¤imiz Yunus Emre ve Kaygusuz Abdal, Türk tefekkür tarihînde gerçekten görevlerini tam yapan mutasavv›f flairlerdir. XIII. yüzy›l›n bu fikrî-tasavvufî faaliyetleri, Beylikler döneminde de aynen devam ederken, devrin befl büyük tarikat›ndan; Mevlevîlik, Nakfl›bendilik, Bektâflilik, Rifaîlik ve Hâlvetîlik”in de “Türk tarikat›” oldu¤unu görmekteyiz.
Dinî-Tasavvufî Türk edebiyat› kavram›n› ve bu edebiyat› oluflturan unsurlar› aç›klayabilmek. Türklerin ‹slam dairesine giriflleri, onlar›n dil ve edebiyat›n› da derinden etkilemifltir. ‹slam medeniyetinden akide, bilim ve tefekkürle ilgili çok say›da kelimeye Türkçeye girmeye bafllam›flt›r. Ayr›ca yeni kabul edilen dinin inanç esaslar›n› iyi tan›yabilmek için Kuran dili Arapçaya özel bir yönelifl olmufltur. ‹slamiyet öncesinde yerli ve bir o kadar da kavmî bir edebiyata sahip Türkler, ‹slamiyet sonras›nda kökleri geçmiflle ba¤lant›l› yeni bir edebiyat oluflturmufllard›r. Bu edebiyat›n oluflumunda ‹slam dinin yan›nda tasavvufun da etkisi büyüktür. Tasavvuf ve din baflta olmak üzere çok çeflitli kaynaklardan beslenen bu edebiyata “Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›” ad›n› veriyoruz. Dinî Tasavvufî Türk Edebiyat›’n›n, ‹slam öncesi ve ‹slamî dönemdeki fikir kayna¤›, temel ideolojisi; inanmak, birlik ve beraberlik, millî mefkûreyi merkezden muhite götürmek ve geniflletmek, paylaflmak, paylaflt›rmak, hoflgörülü, müflfik ve adaletli olmakt›r. Bu edebiyat›n hedef kitlesi, halk-cumhur; yani bütün bir toplumdur. Bu sebeple Dinî Tasavvufî Türk Edebiyat› her kesime hitap eder ve hiçbir suretle toplum içinde s›n›f fark› yaratmaz. Dinî Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n aslî temalar›; Allah’›n birli¤i, peygamberler, din ve tasavvuf büyükleri, dinî inanç, vecd ve tasavvufî aflk, insan›n de¤eri, insan-› kâmil olma vasf›, dünyan›n fanili¤i, nefis, nefis terbiyesi, ferdî ahlak, toplum ahlak›, tekvin, velâyet, fleyh-mürid, ricâlü’l-gayb, kerâmet, zikir-zühd-aflk, sohbet, hâlvet, sevgi, hoflgörü, çal›flmak, veren el’in alan el’den üstün olmas›n›n ilkelerine sahip olmak, tarikat adab›, Kur’an-› Kerim, Hz. Muhammed, Hz. Ebubekir, Hz. Ömer, Hz. Osman, Hz. Ali, ehl-i beyt sevgisi, remizler, evliyan›n tasarrufu, tayy-i zaman tayy-i mekân, çile-erbâin doldurma, devlet-i ebed müddettir Tasavvuf kavram›n› aç›klay›p Tasavvufun Türkler aras›ndaki oluflumunu de¤erlendirebilmek. Tasavvuf, ‹slam dininin hayata geçirilmesinin özü ve ruhudur. O; akl›n ürünü olan felsefenin mistik görünümü de¤il, vahye oturan ‹slam dininin; insan ruhundaki mistik e¤ilim ve ihtiyaçlara cevap veren donelerinin teflkilatl› bir toplam›d›r. Mistisizm, insan ruhunun yarat›c› kudretle do¤-
N A M A Ç
3
Dinî-Tasavvufî Türk edebiyat›n›n Orta Asya’daki tarihi seyrini saptayabilmek. Türkler, ‹slamiyet öncesinde çeflitli dinlere mensup olmufllard›r, ancak Türkler aras›nda yayg›n olarak bilinen din, Gök Tanr› inanc›d›r. Türklerin ‹slamiyet öncesinde de tek tanr›l› bir dine mensup olmalar›, onlar›n ‹slamiyet’i çabuk kabullenmelerine yard›mc› olmufltur. ‹slamiyet’in
4. Ünite - Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n Oluflumu, Geliflimi ve Orta Asya’daki Temsilcileri
N A M A Ç
4
kabulüyle birlikte Türkler aras›nda k›sa sürede tasavvufi düflünce oluflmaya ve yay›lmaya bafllam›flt›r. Ata, baba, dervifl, hoca gibi adlarla an›lan tipler, hem Orta Asya’da hem de Anadolu’da ‹slamiyet’i, dolay›s›yla tasavvufi düflünceyi yaymaya bafllam›fllard›r. ‹slami dönem tipleri olan atalar›n ve babalar›n toplum içinde h›zla sayg›n tipler, haline gelmelerinde Türklerin ozan, baks› ve kam-flaman gelene¤inin önemli bir etkisi vard›r. Çünkü bu tiplere Türkler, büyük sayg› ve sevgi gösteriyorlard›. Onlar›n yerini almaya bafllayan dervifllere ve babalara da ayn› ilgi ve sayg› gösterilmifltir. Baflka bir ifadeyle ‹slam derviflleri denilen bu tiplerin, kendilerine “Allah, yarad›l›fl, s›rat, cennet, cehennem, flefaat” flekline söyledikleri kavramlar› hiç yad›rganm›yordu. Hatta bunlar› ‹slam öncesi ozan, kam-flaman ve baks›lar›na benzeterek heyecanla, sayg›yla kabullenip seviyorlard›. ‹slamiyet’in kabulüyle birlikte oluflmaya bafllayan tasavvufi hayat, çok geçmeden etkisini edebiyatta da gösterir ve “Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›” ad›n› verdi¤imiz dönem bafllar. Bu gelene¤in ilk örne¤ini Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig’inde ve Ahmed Yesevî’nin Divân-› Hikmeti’nde görürüz. Özellikle Kutadgu Bilig, bu edebiyat›n Ahmed Yesevî’den önce ilk eseridir diyebiliriz. Ancak Orta Asya bölgesinde tasavvufi fliiri temsil eden as›l flahsiyet Ahmed Yesevî’dir. Ahmet Yesevî, “Hikmet” ad› verilen fliirlerle ‹slamiyet’i ve tasavvuf düflüncesini halka tafl›m›flt›r. Hikmetlerde baflvurdu¤u didaktik üslup sayesinde Yesevî’nin fliirleri ve flöhreti h›zla yay›lm›flt›r. Hatta Yesevî tarz›n› benimseyenler, “Yesevîye” ad›yla bir tarikat da kurarak, onun hat›ras›n› Orta Asya, Azerbaycan, Anadolu ve Volga Türkleri, bütün Türk co¤rafyas›nda yaflayan Türkler aras›nda as›rlard›r yaflatm›fllard›r. Dinî-Tasavvufî Türk edebiyat›n›n Orta Asya’daki temsilcilerini ve fliirlerini analiz edebilmek. Orta Asya’da Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n belli bafll› temsilcileri; Necmeddin Kübra, Yusuf Hemedani, Cafer Sad›k, Yusuf Has Hacib, Ahmed Edib Yükneki, Ahmed Yesevi, Mansur Ata, Muhammed Daniflmend, Hakîm Süleyman Ata, Abdulhalik Gücdevani, Nasuriddin Rabgûzî, fiah ‹smâil Safavî, Devlet Mehmed Âzadî ve Mahdumkulu’dur. Ahmed Yesevî’nin fliirleri ö¤retici tarza sahiptir. Saf ve samimî bir lirizm tafl›yan bu fliirlere “Hik-
105
met” ad› verilmifl ve bunlar›n tamam› “Divân-› Hikmet” ad› alt›nda toplam›flt›r. O, bu fliirlerinde, dini-ahlakî ö¤ütleri, Allah’a olan kulluk borcunu ödemesi, Allah ve Hz. Muhammed sevgisini, ahret âlemi gibi hususlar› as›l hareket noktas› olarak ele alm›flt›r. Yesevî, fliirlerini Türkçe yazm›flt›r. Bu Türkçe, devrin Türk yaz› dili olan Hakaniye Türkçesidir. Ayr›ca Ahmed Yesevî’nin tarikat adab›n›, usulünü, erkân›n›, kâmil bir fleyhin, bir derviflin vas›flar›n›, merât›b-› erbaa’y› ‘dört kap› k›rk makam’› anlatt›¤› “Fakr-nâme” adl› bir eseri de vard›r. Süleyman Hakim Ata, hocas› Ahmed Yesevî ve daha sonraki halifeleri gibi daha küçük yafllarda birtak›m manevi olgunluk emareleri göstermifltir. Süleyman Hakim Ata’n›n, “Bak›rgan Kitab›”, “Âhir Zaman Kitab›” ve “(Bibi) Meryem Kitab›” olmak üzere üç eseri vard›r. Ahmet Yesevî gibi didaktik bir üslup tercih eden Süleyman Bak›rganî, fliirlerinde, hem bu dünya için ve hem de ahret için haz›r olmak gerekti¤ini, nefsin terbiye edilmesini, zikir ve ta’atin, çal›flman›n ehemmiyetini ve fleytana aldanmamay› dile getirir. Devlet adaml›¤›n›n yan› s›ra fiah ‹smail’in flairlik yetene¤i de vard›r. Hem Divân fliiri tarz›nda, hem halk fliiri, hem de dini-tâsâvvufî Türk edebiyat› sahas›nda muhtelif türlerde fliirler söylemifltir. As›l flairlik yönünü de bu tür fliirleriyle sa¤lam›flt›r. Anadolu’daki fiii-Alevî kesimi üzerinde bu fliirleri vesilesiyle ortaya koydu¤u tesiri ve imaj› bugün de devam ettirmektedir. O, fliirlerinde Hatâyî, fiah Hatayim, Kul Hatayim mahlaslar›n› kullanm›flt›r. Sofiyane söyledi¤i fliirleriyle Anadolu’da Yunus Emre yolunu takip eden fiâh ‹smâil, Türkçe Divân› ve Dehnâme’si ile Anadolu Türkmen Alevîleri aras›nda çok ra¤bet görmüfltür.
106
Türk Halk fiiiri
Kendimizi S›nayal›m 1. Dini-tasavvufi Türk Edebilat›n›n orta Asya Sahas›ndaki tarihi ile afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Türkler aras›nda ‹slamiyet öncesinde Gök Tanr› inanc› yayg›nd›r. b. Gök Tanr› inanc›, Türklerin ‹slamiyet’i benimsemesini güçlefltirmifltir. c. ‹slamiyet öncesinde ozan, baks› ve kamlar toplumun sayg›n tipleridir. d. Ata, baba ve hoca gibi adlar tafl›yan yeni tipler, ozanlar›n ve kamlar›n yerini alm›flt›r. e. Tasavvuf kültürünün Türkler aras›nda yay›lmas›nda Ahmed Yesevî etkili olmufltur. 2. 1069 y›l›nda Yusuf Has Hacip’in Hakaniye Türkçesiyle kaleme ald›¤› ve Divan-› Hikmet’ten önce ilk tasavvufi eser olarak bilinen eser afla¤›dakilerden hangisidir? a. Divanü Lügati’t-Türk b. Atabetü’l Hakay›k c. K›ssa-i Yusuf d. Dede Korkut Kitab› e. Kutadgu Bilig 3. Afla¤›dakilerden hangisi Orta Asya’da geliflen dini-tasavvufi Türk edebiyat›n›n temsilcilerinden biri de¤ildir? a. Ahmed Yesevî b. Mansur Ata c. Pir Sultan Abdal d. Hakîm Süleyman Ata e. Mahdumkulu 4. Ahmed Yesevi ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. 11. asr›n sonralar›nda veya 12. asr›n bafllar›nda Sayram’da do¤mufltur. b. Yedi yafl›nda ablas› Gevher fiehnaz ile Yesi flehrine gitmifltir. c. fieyh Arslan Baba, onun manevi babas› olmufltur. d. En önemli eseri Atabetü’l Hakay›k’t›r. e. Yesi’de vefat etmifltir. 5. Afla¤›dakilerden hangisi Ahmed Yesevî’nin fliirlerini içeren bir eserdir? a. Divan-› Hikmet b. Muhakemetü’l Lügateyn c. Atabetü’l Hakay›k d. Mu’inü’l Mürid e. K›sasü’l Enbiya
6. Divan-› Hikmet’le ilgili afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r? a. Türkiye Türkçesiyle yaz›lm›fl bir eserdir. b. Ahmed Yesevî’nin hikmetlerini içerir. c. Hakaniye Türkçesiyle yaz›lm›flt›r. d. ‹çerisindeki fliirler didaktik özelliktedir. e. Dili halk›n anlayabilece¤i bir dildir. 7. Ahmed Yesevî’nin tarikat adab›n›, usulünü, erkân›n›, olgun bir fleyhin ve derviflin özelliklerini, dört kap› k›rk makam› anlatt›¤› eseri afla¤›dakilerden hangisidir? a. Divan-› Hikmet b. Fakr-nâme c. Makalat d. Mesnevi e. Velâyetnâme 8. Bak›rgan Kitab›, Âhir Zaman Kitab› ve Meryem Kitab› gibi eserleri bulunan mutasavv›f afla¤›dakilerden hangisidir? a. Ahmed Yesevî b. Hatâyî c. Mahdumkulu d. Süleyman Hakîm Ata e. Âzâdî 9. 1487’de Erdebil’de do¤an flair, Hatâyî mahlas›yla fliirler söylemifltir. Günümüzde de Alevî-Bektaflî kültür ortamlar›nda fliirleri kullan›lmakta olan flair afla¤›dakilerden hangisidir? a. Kul Himmet b. Ahmed Yesevî c. fiah ‹smail d. Pir Sultan Abdal e. Nesimî 10. Âzâdî’nin o¤lu olarak 1733’te Hazar Denizi k›y›lar›ndaki Etrek’te dünyaya gelen flair, Türkmenistan’da Ahmed Yesevî ve Yunus Emre takipçisidir. Bu flair afla¤›dakilerden hangisidir? a. Mahdumkulu b. Süleyman Hakîm Ata c. Hatâyî d. Yusuf Has Hacip e. fiabende
4. Ünite - Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n Oluflumu, Geliflimi ve Orta Asya’daki Temsilcileri
107
Okuma Parças› Dini-Tasavvufi Türk Edebiyat› Abdurrahman Güzel Türk Edebiyat›n›n ‹slamiyet’ten önce ve ‹slamî dönem genel tasnifi içinde; Dinî Tasavvufî Türk Edebiyat› da yerini almaktad›r. Bu edebiyat; iflledi¤i konular› itibariyle, halk›n dilini, duygusunu, düflüncesini, zevkini, millî ve dinî inanc›n› esas alarak halk-cumhur sentezinde her zümreye hitap ederek bütünlefltirici-birlefltirici bir rol oynamaktad›r. Bu edebiyat; millî birlik ve beraberlik ülküsünde vermek istedi¤i mesajlar›, toplumun kolayca anlayabilece¤i ve kabullenebilece¤i bir anlat›m tarz› içinde onlara ulaflt›rmaya çal›flmaktad›r. Bu edebiyatta; Orhun Kitâbeleri’ndeki “Bilge Ka¤an”lar›n millî birlik ve beraberlik mesajlar›n›, Uygur metinlerindeki dinî-ahlâkî sisteme uyman›n faziletlerini, Ahmed Yesevî’nin Hikmet’lerindeki didaktik-ö¤retici unsurlar›n›, Yunus’un ‹lâhîlerindeki vecde dayal› duygu, düflünce ve telkinlerin inand›r›c› ve coflturucu mükemmellikte k›lan ifade tarzlar›n›, bafllang›çtan günümüze kadar aynen bulmaktay›z. Hatta bu duygu ve düflüncelerin, Dinî Tasavvufî Türk Edebiyat› mensubu flairlerimizin ilâhilerinde de mükemmelleflti¤ini ve çeflitli co¤rafyalara yay›lan, farkl› sosyal yap›ya sahip Türk toplumlar› aras›nda da millî kültür unsuru olarak önemli görevler üstlendi¤ini görmekteyiz. Dinî Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n temel ideolojisi ve fikir kayna¤›; Türk millî kültürü, ‹slam dinî ve ‹slam tasavvufudur. Bu cümleden olarak bu edebiyat; d›fl unsurlar› itibariyle; yani vezin ve naz›m flekli bak›m›ndan ço¤u zaman millî ruhu aksettirirken; iç unsurlar› itibariyle de, yani mefhumlar, mecazlar, dil ve üslûp bak›m›ndan Türk millî kültürü bünyesinde dinî-tasavvufî inanç ve vecdini ortaya koymaktad›r. Bunun sebebi, Türk milletinin ‹slam iman› gibi, ‹slam tasavvufunu da yine Türk’ün inanma üslûbuyla birlefltirmifl olmas›d›r. Çünkü bu edebiyat›n kadrosunda, Divan ve saz flairleri bulunmakta; ayr›ca bu edebiyatlara ait naz›m flekillerini de müfltereken kullanmaktad›rlar. Fakat bu edebiyat, bu her iki edebiyat› da hem birbirlerine yaklaflt›r›r, hem de onlar›n hitap etti¤i ayr› ayr› zümreleri, kendi bünyesinde halk-cumhur potas›nda birlefltirip bütünlefltirerek bir edebiyat köprüsü kurarlar.
Çünkü bu edebiyat› meydana getiren eserler; ister manzum, ister mensur olsun, hepsi Türk milletinin birlik ve beraberli¤i için dinî ve tasavvufî doneler içinde yaz›lm›flt›r. Bu sebeple; Ahmed Yesevî’nin Fakr-nâme’si, Hac› Bektafl Veli’nin Makâlat’›, Yunus Emre’nin Risâletü’nNushiyye’si, Kaygusuz Abdal’›n Budalaname’si, Hac› Bayram Veli’nin ‹lâhîleri, Süleyman Çelebi’nin Vesiletü’n-Necât’›, Eflrefo¤lu Rûmî’nin Müzekkinü’n-Nüfus’u, Akflemseddin’in ‹lâhîleri, Niyazi-i M›srî’nin Divan-› ‹lâhîyât’›, Bitlisli Müfltak Baba’n›n Divan’›, Erzurumlu ‹brahim Hakk›’n›n Marifetnâme’si, Âdîle Sultan’›n Divan’›, Zeynel Baba’n›n ‹lâhîleri gibi, aras›ndaki zaman tüneli içinde fikrî unsur ve dinî vecd bak›m›ndan hiçbir fark yoktur. Aksine, dünün tarihi ile bugünü millî kültür potas›nda birlefltirmektedir. Kaynak: Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat› El Kitab›. Ankara: 2009: Akça¤ Yay., 24-25)
108
Türk Halk fiiiri
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
1. b
S›ra Sizde 1 Türk kültüründe dini bilgilerin halka aktar›lmas›nda oldu¤u üzere, tasavvufta da fliirin bir aktarma arac› olarak kullan›ld›¤›n› görüyoruz. Bunda tabii ki flairlerin kiflisel tercihlerinin veya hayat anlay›fllar›n›n etkisi vard›r, ancak fliir formunda baz› fikirlerin aktar›lmas›nda fliirin estetik gücünün ve genifl kitlelere ulaflabilme özelli¤inin etkisi vard›r. Di¤er bir ifadeyle mutasavv›f flairler, fliir vas›tas›yla toplumun en üstünden en alt›na kadar ulaflm›fllar ve onlara tasavvufu anlatm›fllard›r.
2. e
3. c
4. d 5. a 6. a 7. b 8. d 9. c 10. a
Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Dini-tasavvufi Türk Edebiyat›n›n Orta Asya Sahas›ndaki Tarihi Seyrine K›sa Bir Bak›fl” adl› bölümü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Dini-tasavvufi Türk Edebiyat›n›n Orta Asya Sahas›ndaki Tarihi Seyrine K›sa Bir Bak›fl” adl› bölümü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Dini-tasavvufi Türk Edebiyat›n›n Orta Asya Sahas›ndaki Tarihi Seyrine K›sa Bir Bak›fl” adl› bölümü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Ahmed Yesevî” adl› bölümü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Ahmed Yesevî” adl› bölümü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Ahmed Yesevî” adl› bölümü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Ahmed Yesevî” adl› bölümü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Süleyman Hakîm Ata” adl› bölümü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “fiah ‹smail Safavî” adl› bölümü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Mahdumkulu” adl› bölümü yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2 Bu sorunun cevab›, dini-tasavvufi fliiri söyleyenlerin veya yazanlar›n amaçlar›nda gizlidir. Bu edebiyat din ve tasavvufla ilgili konular› fliir formunda genifl halk kitlelerine ulaflt›rmay› hedeflemifltir. Halka hitap etti¤i için dili, halk dili olmak zorundad›r. Ayr›ca halka dini ve tasavvufi konular› ö¤retmek, onlar› irflat etmek gibi bir amaç güttü¤ü için de didaktik bir üslup benimsemifltir. Tabii ki bu, tekke fliirinin estetikten uzak, sadece bilgi aktaran yal›n edebiyat metinleri olduklar› anlam›na gelmez. Ahmed Yesevî’nin veya Yunus Emre’nin estetik aç›dan da k›ymetli pek çok fliiri vard›r, ancak bu edebiyat gelene¤inin insanlara bir fleyleri telkin etmek gibi bir gayesinin olmas›, üslubu ister istemez didaktik bir hale getirmifltir. S›ra Sizde 3 Ahmed Yesevî, Türklere ‹slâmiyet ve tasavvuf gibi yeni bir dinden ve felsefeden bahsederken yaz›l› kaynaklar›n tarz›n› benimsemek yerine, Türk kültüründe bulunan bir üslubu, fliiri tercih etmifltir. Bu tercih oldukça önemlidir. Yeni bir dine mensup olmufl, dini merak eden ve yaflamaya çal›flan bir topluma Ahmed Yesevî, fliirleriyle yard›mc› olmufltur. Özellikle yaz›l› kültürün geliflmedi¤i kitleler aras›nda Ahmed Yesevî etkisi daha belirgindir. Onun fliirleri, sözlü olarak halk aras›nda yay›lm›flt›r. Dini sadece kurallar olarak görmeyen Yesevî, tasavvuf kültürünün sevgi ve hoflgörü kültürüyle dini Türklere sevdirmifltir. Dinin özüne ait tespitleriyle halk›n gönlünü kazanm›flt›r.
4. Ünite - Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n Oluflumu, Geliflimi ve Orta Asya’daki Temsilcileri
109
Yararlan›lan Kaynaklar S›ra Sizde 4 Mahdumkulu, Türkmenistan baflta olmak üzere, Özbekistan ve Karakalpakistan bölgelerine kadar uzanan Harezm sahas›nda tan›nan ve sevilen bir flairdir. fiiirlerinde tasavvufi düflüncenin etkisi oldukça fazlad›r. Pek çok fliiri yaz›l› kaynaklara girmifl ve günümüze ulaflm›flt›r. Yani yaz›l› kültür ortamlar›nda da okunan ve takip edilebilen bir kiflili¤e sahiptir. Bununla birlikte sözlü gelenekte de kendine yer bulabilmifl bir mutasavv›f flair olarak da dikkat çekmektedir. Türkmen bagfl›lar›, onun fliirlerini icraya bafllamadan önce mutlaka söyleme lüzumu hissederler. Çünkü Türkmen bagfl›lar› aras›nda bu bir gelenek haline gelmifltir. Anadolu sahas›ndaki âfl›klar›n icraya Köro¤lu fliirleriyle bafllamalar› gibi Türkmen bagfl›lar› da fliir söylemeye veya destan anlatmaya Mahdumkulu fliirleriyle bafllarlar. Bagfl›lar için Mahdumkulu fliirleri usta mal› fliirlerdir. Onun özellikle bu dünya ve di¤er dünyayla ilgili ö¤üt verici fliirleri, çokça ra¤bet görmektedir.
Banarl›, N. S. (1971). Resimli Türk Edebiyat› Tarihi. C. 1-2, ‹stanbul. Barkan, Ö. (1942). “Vak›flar ve Temlikler ‹stilâ Devrinin Kolonizatör Türk Derviflleri ve Zaviyeleri”. Vak›flar Dergisi, C. 2, Ankara. Biray, H. (1992). Mahdumkulu Divân›. Ankara: KB. Cafero¤lu, A. (1984). Türk Dili Tarihi: ‹stanbul Enderun Yay. Erarslan, K. (1983). Divân-› Hikmet’ten Seçmeler. Ankara. Ergun, S. N. (1956). fiâh ‹smâil-i Safevî Hatayî, Hayat› ve Nefesleri. ‹stanbul. Eröz, M. (1977). Türkiye’de Alevîlik ve Bektaflîlik. ‹stanbul. Güzel, A. (2009). Dîni Tasavvufî Türk Edebiyat› El Kitab›. Ankara. Güzel, A. (1992). Mutasavv›f Yunus Emre. Ankara. Güzel, A. (t.y.). “Yunus Emre ve Mahdumkulu’nda Ortak Motifler”. Umay Günay Arma¤an›. Ankara. Güzel, A. (1981). Kaygusuz Abdal. Ankara. Habib, ‹. (1942). Edebiyat Bilgileri. ‹stanbul: Remzi Kitabevi. Hamamizâde, H. T ve H. A. Yücel (1927). Türk Edebiyat› Numuneleri. ‹stanbul. Köprülü, M. F. (1981). Türk Edebiyat› Tarihi. ‹stanbul. Köprülü, M. F. (1976). Türk Edebiyat›nda ‹lk Mutasavv›flar. Ankara: TTK. Köprülü, m.f. (1984). Osmanl› Devletinin Kuruluflu. Ankara: TTK. Türkmen, F. ve G. Geldiev (1995). Türkmen fiiiri Antolojisi. Ankara: Türksoy Yay. Uluda¤, S. (2005). Tasavvuf Terimleri Sözlü¤ü. ‹stanbul: Kabalc› Yay›nevi.
5
TÜRK HALK fi‹‹R‹
Amaçlar›m›z
N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n Anadolu’daki bafllang›c›n› aç›klayabilecek; XIII. yüzy›lda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n Anadolu’daki durumunu ve temsilcilerini kavrayabilecek; XIV. yüzy›lda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n Anadolu’daki durumunu ve temsilcilerini saptayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • Tasavvuf • Sufi • Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›
• Anadolu • XIII. Yüzy›l • XIV. Yüzy›l
‹çindekiler
Türk Halk fiiiri
Anadoluda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n Bafllang›c› ve XIII.-XIV. Yüzy›llardaki Temsilcileri
• ANADOLU SAHASINDA TASAVVUFÎ DÜfiÜNCEN‹N BAfiLANGICINA KISA B‹R BAKIfi • XIII. YÜZYILDA D‹NÎTASAVVUFÎ TÜRK EDEB‹YATI VE TEMS‹LC‹LER‹ • XIV. YÜZYILDA D‹NÎTASAVVUFÎ TÜRK EDEB‹YATI VE TEMS‹LC‹LER‹
Anadoluda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n Bafllang›c› ve XIII.-XIV. Yüzy›llardaki Temsilcileri ANADOLU SAHASINDA TASAVVUFÎ DÜfiÜNCEN‹N BAfiLANGICINA KISA B‹R BAKIfi Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n önemli konular›ndan birisi; tasavvuf ve tasavvufî eserlerdir. Türkler aras›nda tasavvufun anlam› ise, sadece mistik bir oluflum de¤il, bütünüyle bir e¤itim sistemidir. Bu noktadan hareketle, Türkler aras›nda ‹slamiyet’in kabulünü takip eden y›llarda tasavvuf cereyan› geliflmeye bafllad›ktan sonra, elbette bunun edebiyat sahas›nda da geliflme göstermesi gerekecekti ve de geliflti. Nitekim tasavvuf; Türk toplumunun genifl halk kitleleri aras›nda derin alâka ve heyecan uyand›ran bir inanç, bir e¤itim, bir fikir, bir irfan cereyan› ve aflk hadisesi olarak hayata geçirildi. Osmanl› Devleti’nin kurulufl devrinin en hareketli ça¤›nda beyli¤in bafl›na geçen Orhan Bey de babas›n›n yolundan giderek; Dedesi fieyh Edebâli, Mevlâna, Sinan, Tursun Fakih, Davud-› Kayseri, Tacüddin Kürdi vb. gibi sofî âlimler ile Abdal Murad, Abdal Mûsa, Geyikli Baba vb. gibi mutasavv›f dervifllere çevresinde önemli yerler vermiflti. Orhan Gazi’nin vezirlerinden ço¤u Ahî teflkilât› mensubu mutasavv›f dervifllerden oluflmufltur; Alaaddin Pafla, Nizameddin Ahmed, Hac› Pafla ile Orhan Gazi’nin son ve Murad Hüdavendigar’›n ilk veziri Sinanüddin Yusuf Pafla vb. Ahilik teflkilât› içerisinde yetiflip, ilmiye s›n›f›na intisap ettikten sonra devlet teflkilât›nda görev alm›fllar ve idari teflkilât›n kuruluflunda önemli hizmetlerde bulunmufllard›r (Uzunçarfl›l› 1975-1977: 1, Taneri 1978: 191). Bilindi¤i gibi Orta Asya’da; Yusuf Has Hacib, Ahmed Edib Yüknekî, Ahmed Yesevî ve Hakim Süleyman Ata ile bafllad›¤› kabul edilen Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›, yani tarikat ekolü ve hikmet gelene¤i; dinî, ahlakî, sosyal, hukukî, edebî, birlik ve beraberli¤i ihtiva eden konular›n üzerinde yo¤unlaflm›flt›r. Türklerin Anadolu’ya göçüp yerleflmelerinden sonra Anadolu’da da kendini göstermifltir. Anadolu’ya gelen Türkler, ilk ifl olarak Anadolu’da fikrî faaliyetlerini devam ettirdiler (Köprülü 1976: 183-190). Buralarda tasavvufun k›sa zamanda yay›lmas›, Yesevî tarikat›n›n Anadolu’da halk e¤itim-ö¤retim merkezi olan tekkelerin kurulmas›n› ve bu tekkelerin çeflitli kollar›n›n fethedilen her vatan köflesine ulaflt›r›lmas›n› sa¤lam›flt›r (Köprülü 1976: 195-235). Anadolu’da tekkelerin ve çeflitli tarikat kollar›n›n kurulup geliflmesiyle, Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat› da ayn› flekilde geliflmifltir. Tekkelerde yetiflen bu flairler; kalabal›k halk topluluklar›na sade ve güzel bir Türkçe ile fliir ve ilahiler söylemeye bafllad›lar. Böylece Anadolu’da tarikat flairleri va-
Tasavvuf: S›rrî bir duyufl ve inan›fl sistemidir. Kiflinin Hakk’a boyun e¤mesi, daima onunla beraber olacak flekilde oldu¤unu hat›rlayarak dünyas›n› da ona göre düzenlemesi, onu duymas›, yaflamas›, bütün benli¤i ile kalbini ona ba¤lamas› anlamlar›na gelir.
Ahilik: Ahi Evran’›n önderli¤inde Anadolu’da kurulmufl bir esnaf örgütlenmesidir.
Tekke: Eskiden tarikat mensuplar›n›n toplan›p tören yapt›klar› yer. ‹lahi: Dinî-tasavvufi Türk edebiyat›nda Allah’›n birli¤ini, ihtiflam ve kudretini telkin eden fliirlerdir.
112
Türk Halk fiiiri
Sufi: SIRAMutasavv›f S‹ZDE anlam›nda bir kelime. Makalât: Hac› Bektafl D Ü fi Ü NArapça E L ‹ M eseridir. Veli’nin ‹slam dininin her kesimden insan›n›n anlayabilece¤i flekilde bir S O anlat›ld›¤› R U eserdir.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ
D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P S O R U
TELEV‹ZYON D‹KKAT
‹ N T E RS‹ZDE NET SIRA
AMAÇLARIMIZ
s›tas›yla zengin ve kuvvetli bir Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat› kurulmufl oldu (Banarl› 1971: 285). Bu edebiyat›n Orta Asya’da kurucusu Ahmed Yesevî oldu¤u gibi; Anadolu sahas›nda da kurucusu Yûnus Emre olmufltur. Ancak bu sahada eserler veren; Mevlâna Celaleddin Rumi, Hac› Bektafl Velî, Ahmed Fakih, Sultan Veled, fieyyad Hamza, Âfl›kpafla, Kaygusuz Abdal, Said Emre, Gülflehrî, Hac› Bayram Velî, Akflemseddin, Süleyman Çelebi... v.b. gibi mutasavv›f-velî flairler, ayn› zamanda bu ekolun temelini ve devam›n› da oluflturuyorlard› (Coflan 1986: XLVIII-LXIX, Köprülü 1981: 261- 269, Güzel 1981). Bunlar Türkçe söylemek suretiyle halk üzerinde daha etkili olmufllard›r. Çünkü ‹slamî emirleri, halk›n anlayabilece¤i bir flekilde hece vezniyle ve dörtlüklerle söylemifllerdir. Daha sonraki yüzy›llarda bu flairlerin Türk dilini kullan›fllar›, Türkçeye hizmetleri de büyük olmufltur. Ayr›ca bunlar, Anadolu’daki s›rr-› hikmet çizgisinde; fikir, tercüme ve tasavvufî hareketlerin Anadolu temsilcileriydiler. Bunlar bulunduklar› co¤rafyalarda bu düflünce ve duygular›yla Anadolu halk›na fikrî, zühdî ve e¤itim konular› bak›mdan büyük hizmetlerde bulunmufllard›r. Bu edebiyatç›lar; mensubu bulunduklar› tarikatlar bünyesinde verdikleri edebî eserlerin yan›nda, ayr›ca güzel sanatlar, spor, her çeflit meslek erbab›n›n yetiflmesi için tarikatlar› bir bak›ma e¤itim-ö¤retim merkezi, ‘lonca teflkilat›’ hâline getirmifllerdir. Bu edebiyat›n Anadolu sahas›nda kuruluflunun öncüleri, bafllang›çta Orta Asya’dan gelen dervifllerdir. Bunlar, Ahmed Yesevî’nin ve di¤er Yesevî takipçisi Türk flairlerinin Türkçe fliir ve ilâhîlerini de getiriyorlard›. Ayr›ca Farsça eserler meydana getirmifl olmalar›na ra¤men di¤er mutasavv›flarla ayn› fikirleri söyleyen MevlâSIRA S‹ZDE na (1200-1273) ve Sultan Veled (1226-1313) Farsça ve Türkçe sufîyâne fliirler de yazm›fllard›r. Hac› Bektafl Velî’nin Arapça olan Makalât’› Türkçeye manzum ve mensur olaD Ü fi Ü N E L ‹ M rak tercüme edilmifltir. Bafllang›çta, Ahmed Fakih (Köprülü 1981: 161-262) (13-14), fieyyad Hamza (Köprülü 1981: 262-263) ve Yunus Emre (Köprülü 1981: 265-269) S O R UVeled, Âfl›k Pafla, Gülflehrî, Kaygusuz Abdal, Sâid Emre gibi sufî (öl. 1320), Sultan Türk flairleri bu edebiyat›m›z›n temelini oluflturmufllar ve Türkçe söylemek suretiyle de halk üzerinde daha fazla etkili olmufllard›r. ‹slamî emirleri, halk›n anlayabileD‹KKAT ce¤i bir flekilde hece vezniyle ve dörtlüklerle söylemifllerdir. Daha sonraki y›llarda bunlar›n yolunda yürüyen bu flairlerin Türk dilini kullan›fllar›, Türkçeye hizmetleri SIRA S‹ZDE de büyük olmufltur.
N N
1
Tasavvuf, sadece SIRA dini S‹ZDEhayat› de¤il, sosyal hayat› da etkilemifl bir düflünce sistemidir. TasavAMAÇLARIMIZ vufun sosyal hayatla iliflkisi üzerine neler söyleyebilirsiniz?
D Ü fidaha ÜNEL‹M Konuyla ilgili bilgiler için Mahir ‹z’in Tasavvuf (‹stanbul: Kitabevi Yay›nlar›, K ‹ T A genifl P 1997) ile Abdülbaki Gölp›narl›’n›n 100 Soruda Tasavvuf (‹stanbul: Gerçek Yay›nevi, 1985) adl› çal›flmalar›na bakabilirsiniz. S O R U
TELEV‹ZYON
XIII. YÜZYILDA D‹NÎ-TASAVVUFÎ TÜRK EDEB‹YATI D‹KKAT VE TEMS‹LC‹LER‹ XIII. yüzy›l Anadolu’sundaki insanlar, buhranlar, istilâlar ve isyanlarla muzdariptir. ‹SIRA N T E RS‹ZDE NET Bu sosyal romantizmin içinde tekkeler; insan gönüllerini aflka ve Allah’a kanatland›rmakla topluma bir ümit, bir huzur ve bir teselli kayna¤› olmufllard›r. Dolay›s›yla bir taraftan Anadolu Selçuklular›’n›n sofîlere derin sayg› göstermeleri, öte yanAMAÇLARIMIZ dan Mo¤ol istilâs›ndan kaçan büyük sofîlerin Anadolu’yu vatan edinmeleri bunda
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
113
5. Ünite - Anadoluda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n Bafllang›c› ve XIII.-XIV. Yüzy›llardaki Temsilcileri
etkili rol oynam›flt›r. Türkistan’dan, Horasan’dan ayr›lan nice sofî, Irak ve Suriye gibi ülkeleri de denemekle beraber, kendi iman hayatlar›na en uygun çevreyi Anadolu’da bulmufllard›r. Bu vesileyle Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n en büyük flairleri bu yüzy›lda Anadolu’da yetiflmifltir (Köprülü 1976: 339-340, Banarl› 1971: 307). Böylece Anadolu’da Türkmen halk aras›nda tekkeler vas›tas›yla bir “tasavvuf hayat›” bafllam›flt›r. Bu hayat›n edebî mahsulleri gerek dil, gerek vezin, flekil ve söyleyifl bak›m›ndan çok daha millî olan Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n› do¤urmufltur. Bu edebiyat›n manzum yan›n› teflkil eden ve halk aras›nda geliflen bu Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›, Anadolu’da Türkçenin en güzel bir flekilde olgunlaflarak yerleflmesini de sa¤lamaya çal›flm›flt›r. Ayr›ca bu as›rda; “s›rr-› hikmet” manzumesinden olmak üzere fikrî, tercüme ve tasavvufî hareketler de bir hayli ilerlemifltir. Mevlâna Celâleddin-i Rûmî, Ahmed Fakih, fieyyad Hamza (13. yüzy›l mutasavv›flar›ndan olan flairin “Dastân-› Sultan Mahmud” mesnevisi ve 1529 beyitlik “Yusuf u Zeliha”s› vard›r), Sultan Veled, Hac› Bektafl Velî, Yunus Emre bu “s›rr-› hikmet”in Anadolu temsilcileridirler. Bunlar bulunduklar› bölgelerde düflünce ve duygular›yla Anadolu halk›na fikir bak›m›ndan büyük hizmetlere temel olmufllard›r. ‹lk bafllang›c›n› Orta Asya’da “Yesevîlik” tarikat›nda gördü¤ümüz bu edebiyat; daha çok, halk›n, hatta göçebe halk›n mal› olarak halk zevki, halk ananesiyle meydana gelmifl “Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›”d›r. Bu edebiyat›n en kuvvetli temsilcisi XIII. yüzy›l Anadolu’sunda Yunus Emre’dir. O ve takipçisi olan Kaygusuz Abdâl; Türk dilini çok mükemmel bir flekilde kullanmalar›yla daha sonraki as›rlarda Türk edebiyat›n› ve Türk dilini abidelefltirmifllerdir. Zira Yunus Emre, Türk millî mefkûresinin ve ‹slam dininin inanç temellerini Anadolu’da Türk diliyle söylemifltir. Bu söyleyifl, halk taraf›ndan âdeta gökten inmiflçesine benimsenmifl ve hayata geçirilmifltir. Daha sonra onun takipçileri de dinî kurallar›n› Türkçe anlatm›fllard›r. Türklerin Anadolu’ya göçleri esnas›nda öncü gruplar›n ço¤unlukla dede, baba, dervifl gibi SIRA S‹ZDE unvanlarla an›lan mutasavv›flardan olufltu¤u görülür. Size göre bu bir rastlant› m›? Yoksa baflka bir anlam› var m›d›r?
2
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Yûnus Emre S O Rve U kaynak varYûnus Emre’nin tarihî ve menk›bevî hayat›n› anlatan pek az belge d›r. Biz, onun hayat›n›, daha çok “Menk›bevî Eserler”den, halk rivayetlerinden ö¤reniyoruz. Ona ait müstakil bir menâk›bnâme ise bugüne kadar elde edilememiflD‹KKAT tir. Ancak onun menk›bevî hayat›na ait baz› bilgileri; Hac› Bektafl Velî Velayet-nâmesi, Vak›at-› Uftade, Bahsü’l Velayet vb. adl› yaz›l› kaynaklardan k›smen de olsa, S‹ZDE hayat›nda fakat birbirini teyid edici mahiyette bulabilmekteyiz. Yûnus SIRA Emre’nin Tapduk Emre’nin önemli bir yeri vard›r. Bu sebeple Yûnus ve Tapduk Emre münasebetlerini menk›bevî aç›dan ele al›rken onun fleyhinin “Tapduk Emre” oldu¤uAMAÇLARIMIZ nu görüyoruz. Yûnus Emre ve ailesinin Anadolu’ya ne zaman ve nereden gelip yerleflti¤i hususunda bu gün için yeterli bilgiye sahip de¤iliz. Bununla birlikte K ‹ TXII. A Pve XIV. as›rlar›n siyasî ve sosyal durumu, Anadolu’ya yap›lan göçlerin istikameti dikkate al›narak Yûnus’un Orta Asya’dan Anadolu’ya geldi¤i, çiftçilikle u¤raflt›¤› görüflü kabul edilmektedir (Köprülü 1976: 226, Tekinda¤ 1971: 59, Banarl›T E 1971: Yûnus; L E V ‹ Z Y328). ON tefsir, hadis, kelâm, tasavvuf gibi ‹slamî ilimleri okumufl, aruzla fliir yazabilecek kadar edebî bilgilere vâk›f, fiirazl› Sâdi’nin bir gazelini nazmen Türkçeye çevirecek kadar Farsçaya aflina bir flairdir. Arap, ‹ran ve Yunan mitolojilerini az da olsa bilen
S O R U
D‹KKAT
N N
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Tefsir: Kur’an-› Kerim’deki ayetleri inceleyen bu ilim, ayetlerin murad›na uygun bir flekilde anlafl›lmas›n› K edinmifltir. ‹ T A P sa¤lamay› gaye
Hadis: Hz. Muhammet’in sözlerini ve davran›fllar›n› ELEV‹ZYON inceleyen birTilim. Kelâm: ‹manî esaslar›n akli delillerle ispat ve izah edildi¤i ilim.
‹NTERNET
114
Mahlas: fiairlerin fliirlerinde as›l adlar›n›n yerine kulland›klar› takma isimler.
Türk Halk fiiiri
bir mutasavv›ft›r (Köprülü 1976: 231, Gölp›narl› 1948: 389, Güzel 1981: 18-19, Timurtafl 416). Yûnus’un do¤um yeri hakk›ndaki bilgimiz de yetersizdir. Ancak Hac› Bektafl Velayet-nâmesi’nde Yûnus’un Sivrihisar’›n Sar›köyü’nde do¤du¤u kay›tl›d›r. Bu bilgiyi, Mecdî ve Lâmiî de teyit etmektedir. Yani fiakay›k’ta Yûnus’un fleyhi Tapduk Emre’nin Sakarya Nehri’ne yak›n bir yerde ikamet etti¤i, Yûnus’un ise, Bolu civar›nda bir yerde oturdu¤unu belirtir. Nefahat Tercümesi’nde ise Yûnus’un Kütahya Suyu’nun üzerinde, o suyun Sakarya’ya kar›flt›¤› yere yak›n bir mahalde yatt›¤›n› söyleyerek Velayet-nâme’nin verdi¤i bilgiyi do¤rular. Âfl›k Çelebi de Meflairü’fl- fiuâra adl› eserinde Yûnus Emre’nin Bolulu oldu¤unu zikreder. Yûnus’un XIII. yüzy›l›n ikinci yar›s› ile XIV. yüzy›l›n birinci yar›s›nda yaflad›¤› ortaya ç›kmaktad›r. Bu da onun Anadolu Selçuklular›n›n son devriyle Beylikler ve Osmanl›’n›n kurulufl y›llar›nda yaflad›¤›n› gösterir. Yûnus’un do¤um ve ölüm yerleri ile irflat faaliyetleri hakk›ndaki bilgiler de yetersizdir. Ancak Hac› Bektafl Velî Velayet-nâmesi’nin en eski nüshalar›nda, onun Sivrihisar yak›n›nda Sar›köy’de do¤du¤u ve orada vefat etti¤inin yaz›l› oldu¤u görülmektedir. Yûnus Emre, dünden bugüne kaynaklarda bu isimle tan›nm›fl ve tan›t›lm›flt›r. Yûnus Emre’den bahseden kaynaklarda; Hac› Bektafl Velayet-nâmesi (Gölp›narl› 1958: 48), Lamiî’nin Nefahat Tercümesi, Mecdi’nin fiakay›k Tercümesi ve Âfl›k Çelebi’nin Meflairü’fl-fiuara’s›nda onun ismi daima “Yûnus Emre” olarak geçmektedir. Hatta flairimiz, baz› beyitlerinde kendi ad›n›n “Yûnus” oldu¤unu söyler. Yûnus Emre, fliirlerinde mahlas olarak; “Yûnus, Yûnus Emre, Âfl›k Yûnus, Bî-çare Yûnus, Miskin Yûnus, Dervifl Yûnus, Koca Yûnus, Tapduk Yûnus Dedem...” gibi adlar kullanmaktad›r. Yûnus Emre’nin vefat tarihi hakk›nda günümüze kadar muhtelif görüfller ileri sürülmüfl ise de, Adnan Sad›k Erzi’nin bulup yay›mlad›¤› belgeyle bu tart›flmalar biraz bitmifl görünmektedir. “Tarih dahi yidi yüz yidi idi Yûnus can› bu yolda kod› idi” beyti ile 707/1307 senesinin, Risâletü’n-Nushiyye’nin yaz›l›p bitti¤i tarih kabul edilmektedir. A. Sad›k Erzi’nin Bâyezid Kütüphanesi’nde tespit etti¤i belgeyi neflretmesinden sonra, bütün ilim ve fikir adamlar›, Yûnus Emre’nin vefat tarihinde ittifak etmifllerdir. O da: “Vefat-› Yûnus, müddet-i ömür 82, 720”dir. Bütün bu vesikalar ve Yûnus’un eserlerindeki genel hususiyetler dikkate al›nacak olursa Yûnus 720/1320-21’de vefat etmifltir. Yûnus’un mezar›n›n nerede oldu¤u kesin olarak bilinmemektedir. Belgelerin azl›¤› ve onu sevenlerin çoklu¤u sebebiyle, Anadolu’nun muhtelif yerlerinde ve Azerbaycan’da ona ait birçok mezar gösterilmektedir. Bunlar›n hepsinin onun mezar› olmas› mümkün de¤ildir. Ancak ona ait oldu¤u “kabullenilen mezar ve makamlar” bulunmaktad›r. Hatta bu “Makam”lar, Yûnus’u sevenler taraf›ndan, onun hayat›n›n destanlaflt›r›lmas› ile kutsiyetinden feyiz al›nmas› için icat ve ihdas edilen yerlerdir. Bu sebeple, bu yerlere herkes “Yûnus’un Mezar›” diye sahip ç›km›fllard›r. Anadolu’nun muhtelif yerlerinden, Sivrihisar (Sar›köy), Karaman, Ortaköy, Kula, Bursa, Erzurum, Dutçu (Düzcü) Köyü, Isparta/Keçiborlu, Afyon Sand›kl›, Nall›han, Ünye, Karaflar ve Sivas’ta Yûnus’a ait mezar ve makamlar (Tatç› 1990: 34-43), sevenleri taraf›ndan kabullenilmektedir.
5. Ünite - Anadoluda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n Bafllang›c› ve XIII.-XIV. Yüzy›llardaki Temsilcileri
115
“Dinî umdeleri, milli duygular›, ahlakî düflünceleri, Türk’ün en kolay anlayabilece¤i sehl-i mümtenî metoduyla anlat›rken Türk’ün Dili”ni de en güzel ve yumuflak bir flekilde da¤daki çobandan saraydaki devlet adam›na kadar herkese sevdirmesiydi.
Sehl-i Mümtenî: Kolay görünen, ancak benzeri söylenmeye çal›fl›l›nca zor oldu¤u anlafl›lan söz sanat›.
Eserleri: Yunus Emre’nin Risâletü’n-Nushiyye ve Divân› olmak üzere iki eseri vard›r. Risâletü’n-Nushiyye, H. 707/M. 1307-8 y›l›nda, mesnevi tarz›nda yaz›lm›fl bir nasihatnamedir. Fatih nüshas›nda risâle, “Fâilâtün / Fâilâtün / Fâilün” vezniyle yaz›lm›fl on üç beyitlik bir manzumeyle bafllar. Bu k›s›mdan sonra mensur bir bölüm vard›r. Mensur mukaddimenin bitti¤i yerden itibaren esas konuya girilir. Eserin bafllang›ç manzumeleri müstesna edilirse geri kalan k›s›mlar› “Mefâilün / Mefâilün / Feilün” vezniyle yaz›lm›flt›r. Nüshalar aras›nda beyit farklar› olmakla beraber, bu eser küçük bir mesnevidir. Fatih nüshas›n›n tamam› 563 beyittir. Karaman nüshas› 535 beyittir. Di¤er nüshalarda beyitler bu iki say› aras›nda de¤iflir. Yunus Emre’nin flöhretli bir mutasavv›f olarak tan›nmas›nda en mühim ve müessir sebep Divan›’d›r. Divan›nda Yunus, ilâhi aflk ve sevgiyi, varl›k ve varl›¤a geliflle ilgili problemleri, ölüm ve ölümsüzlük fikirlerini, bilgilenmeyle ilgili meseleleri, hülasa insan› insan yapan bütün özellikleri dile getirir. Yunus tabii olarak eserinde en fazla “aflk” ve “ahlak” üzerinde durur. ‹çinde dört yüzden fazla fliirin bulundu¤u Yunus Emre Divan›, mürettep bir divan olmay›p sonradan ve kanaatimizce sözlü gelenekten derlenmifltir. Divan’da hem heceli hem de aruz vezniyle yaz›lm›fl fliirler vard›r (Güzel 1992: 36-41). ‹lim ilim bilmekdür ilim kendin bilmekdür Sen kendini bilmezsin yâ nice okumakdur Okumakdan mânî ne kifli Hakk’› bilmekdür Çün ok›dun bilmezsin ha bir kur› emekdür Ok›dum bildüm dime çok tâat k›ldum dime Eri Hak bilmezisen abes yire yilmekdür Dört Kitâbun mânîsi bellüdür bir elifde Sen elifi bilmezsin bu nice okumakdur Yigirmi dokuz hece okusan ucdan uca Sen elif dirsün hoca mânîsi ne dimekdür
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
Yûnus Emre dir hoca gerekse var bin hacca Hepsinden eyüce bir gönüle girmekdür (Güzel 1989b: 358-359). SIRA S‹ZDE
N N
Yunus Emre’yle ilgili Anadolu’nun çeflitli bölgelerinde mezarlar oldu¤u söylenmektedir. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Sizce Yunus Emre’ye ait bu kadar fazla mezar›n bulunmas›n›n nedeni ne olabilir? D Ü fi Ü N E L ‹ M
1
K ‹Emre T A Hayat› P Konuyla ilgili daha genifl bilgiler için Abdülbaki Gölp›narl›’n›n Yunus ve Bütün fiiirleri (‹stanbul: Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›, 2010) ile Mustafa Tatç›’n›n YuS O R U nus Emre Divan› (2 Cilt), (Ankara: Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›, 1990) adl› çal›flmalar›na bakabilirsiniz. TELEV‹ZYON
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P S O R U
TELEV‹ZYON D‹KKAT
D‹KKAT
‹SIRA N T E RS‹ZDE NET
SIRA S‹ZDE
N N
‹SIRA N T E RS‹ZDE NET
AMAÇLARIMIZ
116
Türk Halk fiiiri
XIV. YÜZYILDA D‹NÎ-TASAVVUFÎ TÜRK EDEB‹YATI VE TEMS‹LC‹LER‹ XIV. yüzy›l Anadolu’sunda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›, XIII. yüzy›ldaki kadar bahtiyar bir devir yaflam›flt›r. Bu asr›n ilk yar›s›nda “Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›” Yunus Emre’nin yolunda yürümüfltür. Yunus tarz› söyleyifl, onun bu as›rdaki ça¤dafllar›nca ideal söyleyifl olarak benimsenmifltir. O kadar ki, bu ve müteakip as›rlar›n Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat› flairleri, fliiri Yunus gibi söylemeye çal›flmakla kalmam›fl bazen Yunus’un ya “emre”li¤ini ya da “Yunus” ad›n› unvan olarak kullanm›fllard›r. Bu hâdise Yunus’u takip edenlerin tam bir tasavvuf terbiyesi içinde oldu¤unu gösteriyordu. Bunlar ilâhiler söyleyerek asr›n tekkelerinde büyük ra¤bet görüyorlard› (Banarl› 1971: 397). Bu as›rda Sâid Emre ve Kaygusuz Abdâl, Yunus’un en önde gelen muakkiplerindendir. Ayn› as›r Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat› flairlerinden Gülflehrî, Âfl›kpafla, Eflâkî Dede ve Elvan Çelebi’yi de zikredebiliriz. Bunlardan Kaygusuz Abdal; tam manas›yla bir Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat› flairidir. Zira onun eserlerinin temeli “din, tasavvuf, vecd, bilim, sevgi, hoflgörü vb.ler”dir. O, tasavvufî vecd ve heyecan bak›m›ndan en az Yunus Emre kadar baflar›l› fliirler vermifltir. Kaygusuz, sanat› yönüyle de ondan geri kalmad›¤› gibi, eser ve fliirlerinin miktar› itibariyle de onun üstündedir. Onun on yedi bin beyte yaklaflan fliirleri ve on yedi eseri bize büyük bir mirast›r. Ancak Kaygusuz Abdal, eserlerinin bu cesameti içinde kaybolmaz. Ufak tefek baz› k›s›mlar hariç onun fliiri her zaman üstün bir seviye gösterir.
Abdal Mûsâ
Velayetnâme: Velilerin kerametlerini ve menk›belerini içeren eserler.
Abdal Mûsâ (Güzel 1999), XIII. yüzy›l›n sonu ile XIV. yüzy›l›n bafllar›nda yaflam›flt›r. Horasan’dan geldi¤i, Antalya’n›n Elmal› Kazas› Tekke Köyü’nde dergâh›n› kurdu¤u ve burada Anadolu’yu ayd›nlatacak “Alp-Erenler”ler yetifltirdi¤i bilinmektedir. Abdal Mûsâ’n›n vefat›ndan sonra, onun hayat› etraf›nda teflekkül eden menk›beler günümüze kadar fazla bir incelemeye tâbi tutulmadan gelmifltir. Elimizde bulunan “Abdal Mûsâ Velayetnâmesi” ise XVII. yy.da yaz›lm›flt›r. Bundan baflka elimize geçen Sadeddin Nüzhet Ergun, Süleyman Fikri Erten, Naci Kum v.b. hepsi ayn› velayetnâme’yi tekrar etmifllerdir. Hatta bu as›l nüshada okunmayan k›s›mlar hâlâ okunamam›fl olarak zaman›m›za kadar gelmifltir. Abdal Mûsâ Velayetnâmesi’ni tamamlayan bir di¤er eser de Kaygusuz Abdal Menak›bnâmesidir. Bilindi¤i gibi Kaygusuz Abdal, hem Abdal Mûsâ’n›n müridi, hem de Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n Anadolu yakas›nda yetiflen büyük simalar›ndan biridir. Abdal Mûsâ; Bat› Anadolu’da hakikî bir flöhret kazanan menk›beleri ile Osmanl› Devleti’nin ilk kurulufl dönemlerinde, hususîyle Yeniçerili¤in kurulufluna ait rivayetlerle de kar›flarak Türk-‹slam ananesinde önemli bir yeri olan alp-erenlerdendir. Bursal› Beli¤’in, Bursa’n›n fethinden önce Buhara’dan gelen “K›rk Abdal”dan biri olarak tan›tt›¤› Abdal Mûsâ, daha sonra XV. as›r tarihçilerinden Âfl›kpaflazâde’de de Hac› Bektafl mensuplar›ndan olarak göstermektedir. Osmanl› kaynaklar›na göre Orhan Gâzî ile beraber Bursa fethinde bulunan Abdal Mûsâ için XV. yüzy›ldan itibaren Bursa ve Teke muhitinde bir “Abdal Mûsâ ananesi” nin geliflti¤ini görüyoruz. Abdal Mûsâ’n›n Orhan Gâzî zaman›nda Bursa fethinde bulundu¤u; Geyikli Baba ile münasebeti oldu¤u, daha sonraki as›rlarda kaleme al›n›n fiakây›k, Güldeste, Vefâyat, Seyahatnâme ve Tâcu’t-Tevârih gibi eserlerde yer almaktad›r.
5. Ünite - Anadoluda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n Bafllang›c› ve XIII.-XIV. Yüzy›llardaki Temsilcileri
fiakây›k ve Evliya Çelebi, Bursa’daki “Abdal Mûsâ”dan bahsederken onu ‘Ahmed Yesevî Halifeleri’nden göstermektedir. Yukar›da ad› geçen eserler, Abdal Mûsâ’ya atfen Bursa’da baz› tekke, zaviye ve türbeleri de örnek olarak göstermektedirler. Daha sonraki baz› araflt›rmac›lar da bu kaynaklara dayanarak ‘iki Abdal Mûsâ var’ zannetmifllerdir. Hâlbuki buna benzer merkatlar, Türk-‹slam velîlerinin halk taraf›ndan icâd edilen birer makamlar›d›rlar. Asl›nda Abdal Mûsâ’n›n Bursa’daki makam›yla ilgili tarihî bir vesika flimdilik mevcut de¤ildir. Fakat onun Bursa’da bulundu¤u, gazalara ifltirak etti¤i hususu gerçe¤e yak›nd›r. Abdal Mûsâ’n›n babas›, Hasan Gâzî; annesi, Ana Sultân; k›z kardefli, Hüsniye Bac›’d›r. Onun do¤um yeri de bir rivayete göre Azerbaycan’›n Hoy flehridir ki, bu durum Tâcü’t-Tevârih’te; “Abdal Mûsâ bilâd-› Âcem’den Hoy’da tevellüd eylemifllerdir.” fleklinde belirtilmifltir. Do¤um tarihinin tahmini tespiti için afla¤›daki tarihi ve menk›bevî bilgileri verebiliriz. Abdal Mûsâ, Geyikli Baba’n›n hemflerisi ve yafldafl›d›r. Rivayetlere göre her ikisi de Bursa’n›n fethine ifltirak etmifller ve baz› kerametleri beraberce göstermifllerdir. Bu beraberlik ve tarihî olaylar sebebiyledir ki, Abdal Mûsâ’n›n 1325’lerde Orhan Gâzî ile beraber bir “gazâ”da bulundu¤u s›rada onun yafl›n›n 35-40 civar›nda oldu¤u rivayet edilmektedir. Velayetnâme’ye göre ise Abdal Mûsâ; Hac› Bektafl Velî’nin vefat›ndan (1272) sonraki zaman dilimi içinde yaflad›¤›, ‹zmir Fâtihi Gâzî Umur Beg (öl.1348) ile de görüfltü¤ü bilinmektedir. Abdal Mûsâ’n›n vefat tarihi hakk›nda kesin bir bilgimiz yoktur. Ancak baz› tarihî bilgilere bakt›¤›m›z zaman onun uzunca bir zaman yaflad›¤›n› ve ölüm tarihinin de 1380-1410 y›llar› aras›nda olabilece¤ini düflünüyoruz. Abdal Mûsâ’n›n Elmal›/Tekke Köyü’nde vefat etti¤i ve mezar›n›n da burada oldu¤u bilinmektedir.
Kaygusuz Abdal Kaygusuz Abdal; XIV. yüzy›l›n sonu ile XV. yüzy›l›n birinci yar›s›nda yaflayan, Teke ili Alâiye sanca¤› beyinin o¤ludur. O; tamam›yla bir “tasavvuf flairi, toplumun Hocas› ve Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n Yûnus Emre’den sonra en önemli temsilcileri”nden biridir. Çünkü Kaygusuz, tasavvufî vecd ve heyecan bak›m›ndan en az Yûnus Emre kadar baflar›l› fliirler vermifl ve Yûnus’un sanat›ndan geri kalmad›¤› gibi, eser ve fliirlerinin miktar› itibar›yla onun üstündedir. Zira onun on yedi bin beyti geçen fliirleri ve on dört müstakil (manzum-mensur ve manzum+mensur kar›fl›k) eserleri ondan bize kalan büyük bir mirast›r (Güzel 1981, 1999b). Bilindi¤i gibi, Kaygusuz Abdal etraf›nda teflekkül etmifl bulunan menâk›bnâme nüshalar›nda onun menk›bevî hayat› Hac’dan dönüp Abdal Mûsâ’ya kavuflmas›na kadar kay›tl›d›r. Ayr›ca Abdal Mûsâ Tekkesi’nin bugünkü derviflleri de onun menk›bevî hayat›n› sözlü olarak anlatmaktad›rlar. Menâk›bnâme’ye göre Kaygusuz; çok iyi tahsil görmüfl, zaman›n›n maddî ve manevî ilimlerini ö¤renmifl, Alâiye Sanca¤› Beyinin o¤lu ve as›l ad› Gaybî’dir. Bir av s›ras›nda, kendisine geyik suretinde görünen Abdal Mûsâ’n›n pefline tak›lm›fl ve sonunda Abdal Mûsâ Dergâh›na ulaflarak ona mürit olmufltur. Menâk›bnâme’de Kaygusuz’un ailesi, do¤umu ve çocuklu¤u hakk›nda kesin bir bilgi yoktur. Kaygusuz Abdal’›n Abdal Mûsâ’ya intisap etti¤i hususu kesindir. K›saca hülâsa etti¤imiz “Menkâbevî Hayat” bölümünde Kaygusuz etraf›nda geliflen bütün menkâbelerin Abdal Mûsâ ile ba¤lant›l› oldu¤u aç›kça görülmektedir. Taraf›m›zdan ilk defa hülâsa edilen “Kaygusuz Menâk›bnâmesi”nde görüldü¤ü gibi bugüne kadar tan›t›lm›fl bulunan di¤er Kaygusuz menâk›bnâmelerinde de Kaygusuz daima Abdal Mûsâ’n›n müridi olarak gösterilmifltir. Ayr›ca Abdal Mûsâ Velayetnâmesi’nde de
117
118
Manzum: fiiir tarz›nda düzenlenmifl eser. Mensur: Cümle esas›na göre yaz›lm›fl eser.
Türk Halk fiiiri
Abdal Mûsâ’n›n müridleri aras›nda Kaygusuz yer almaktad›r. Esasen bugüne kadar yap›lan bütün araflt›rmalarda bu husus kabul edilmektedir. fiu halde Abdal Mûsâ’n›n yaflad›¤› devrin, Kaygusuz’un yaflad›¤› devre de ›fl›k tutaca¤› tabiidir. Kaygusuz’un baz› fliirlerinde geçen tarihî flahsiyetler de onun yaflad›¤› devir hakk›nda fikir vermektedir. Onun fliirlerinde geçen Murâd Han, ‹shak Beg ve ‹bni Fenârî isimleri, bizce baz› araflt›r›c›lar› yan›ltm›flt›r. Muhtar Yahya Da¤l› ve Vasfi Mâhir Kocatürk bu flah›slar› XV. yüzy›l ricali olarak kabul etmektedirler. Ancak Muhtar Yahya Da¤l› bu noktadan hareketle Kaygusuz’u da XV. yüzy›l ricalinden sayarken, Vasfi Mâhir Kocatürk, XV. as›rda yaflam›fl ikinci bir Kaygusuz oldu¤unu ileri sürmektedir. Hâlbuki bu, ikinci bir Kaygusuz de¤il, aksine bizim Kaygusuz Abdal’›n ta kendisidir. Kaygusuz Abdal’›n ad› üzerinde bugüne kadar yap›lan araflt›rmalarda Onun as›l ad›n›n “Gaybî” oldu¤u üzerinde birleflilmifltir. Çünkü Menâk›b-nâme’de “Gaybî” ad› aç›kça zikredilmektedir. Ancak Kaygusuz’un as›l ad›n›n sadece Gaybî oldu¤u düflünülemez. “Gaybî”, daha çok ikinci bir ad veya mahlâs intiba›n› uyand›rmaktad›r. Böylece Türk halk› aras›nda “Gaybî” kelimesinin isim olarak kullan›ld›¤› pek görülmez. O halde Kaygusuz’un as›l ad›n›n bir baflka isim olmas› icap eder. Bu husus üzerinde flimdiye kadar sadece Muhtar Yahya Da¤l› durmufl, “Gaybî”nin Kaygusuz’un göbek ad› olmas› gerekti¤ini, as›l ad›n›n “Ahmet Gaybî, Mehmed Gaybî ve emsali gibi” bir flekli olmas› icap etti¤ini belirtmifltir. Kaygusuz Abdal’›n as›l ad› bizce “Alâeddin Gaybî”dir. Kaygusuz, fliirlerinin büyük bir ço¤unlu¤unda, “Kaygusuz Abdal”, Kul Kaygusuz, Miskin Kaygusuz, Sarayî, Miskin Sarayî” mahlâslar›n› kullanmaktad›r. Bizim tespit etti¤imize göre Kaygusuz Abdal, yedi fliirinde Sarayî mahlâs›n› kullanm›flt›r. Kaygusuz, birkaç fliirinde kendisinden “Miskin Kaygusuz” ve “Miskin Sarayî” olarak da bahsetmektedir. Yûnus Emre’de de görülen bu “Miskin” s›fat› yine tasavvufî bir mana tafl›r. Kaygusuz Abdal’›n ölüm tarihi hakk›nda herhangi bir tarihî belge mevcut de¤ildir. Sadece, M›s›r’daki son Bektaflî fleyhlerinden Ahmed S›rr› Baba, hiçbir kaynak belirtmeden Kaygusuz Abdal’›n M. 1444’te vefat etti¤ini yazar. Ahmed S›rr› Baba’n›n verdi¤i bu ölüm tarihini R›za Nur, Anna Maria Schimmel, Walter Björkmann ve Rudolf Tschudi de aynen kabullenmektedirler. Baz› araflt›r›c›lar da kesin bir ölüm tarihi vermemekle beraber Kaygusuz’un XIV. asr›n sonlar›nda veya XV. asr›n ilk yar›s›nda yaflad›¤›n› kaydederek onun XV. yüzy›l›n birinci yar›s›nda ölmüfl olabilece¤ini kabul ederler. Bize göre de Kaygusuz’un XV. asr›n ilk yar›s›nda öldü¤ü muhakkakt›r. Ahmet S›rr› Baba’n›n verdi¤i 1444 tarihini ihtiyatla kabul etmek mümkündür. Eserleri: Kaygusuz Abdal’›n manzum, mensur ve manzum-mensur kar›fl›k eserleri bir hayli yekun tutar. Bugüne kadar yap›lan araflt›rmalarda onun muhtelif mecmualarda bulunan birkaç fliiri ve Gevhernâme, Minbernâme gibi küçük mesnevîleri neflredilmifltir. Hâlbuki Kaygusuz’un eserleri hacim bak›m›ndan bu neflirlerle mukayese edilemeyecek kadar çoktur. Bizim tespit edebildi¤imiz Kaygusuz’a ait eserler flunlard›r: Manzum Eserleri : 1. Divân, 2. Gülistân, 3. Mesnevî-i Baba Kaygusuz (I-II-III ), 4. Gevhernâme, 5. Minbernâme. Mensur Eserleri : 1. Budalanâme, 2. Kitâb-› Mi¤lâte, 3. Vücûdnâme, 4. Risâle-i Kaygusuz Abdal (Tercüme). Manzum+Mensur Eserleri: 1. Saraynâme, 2. Dil-güflâ.
5. Ünite - Anadoluda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n Bafllang›c› ve XIII.-XIV. Yüzy›llardaki Temsilcileri
Manzum Eserleri: 1. Divân : Onun Divân’daki fliirleri üç yüz elliye yaklaflmaktad›r. Bunlar›n yüzde sekseni gazeldir. 20-30 kadar heceyle yaz›lm›fl fliiri vard›r. Ayr›ca Dolâbnâme adl› kasidesi ile iki terci’ ve iki terkib-i bendini ve iki müstezad›n› da onun mürettep olmayan divan› içinde kabul etmek laz›md›r. Divân’daki fliirlerin, gazellerin pek ço¤u ilâhî bir vecd içinde yaz›lm›fl gibidir. Hece ile yaz›lanlar daha çok flathiye karakterindedir. Bunlarda Kaygusuz, ya Tanr›’yla samimi bir flekilde konuflmakta ya da dünyan›n geçici zevklerine kap›lan insan› alayc› bir üslûpla anlatmakt›r. Baz› fliirleri ise ilâhî ve nutuk havas›ndad›r. 2 Gülistân : “Lâmekân”›, ezeldeki vahdet-i vücûdu anlatmakla bafllar. Kâinat›n ve Hz. Âdem’in yarad›l›fl›n› uzun uzun hikâye eder. K›sas-› enbiya, k›sa olarak anlat›ld›ktan sonra belirli bir konu üzerinde durulmaz. Tasavvufun çeflitli konular›, yer yer son derece heyecanl› bir üslûpla dile getirilir. 3. Mesnevî-i Baba Kaygusuz (I-II-III) : Yazmalarda “mesnevî” bafll›¤› alt›nda Kaygusuz’un üç mesnevîsi vard›r. Bunlardan ikincisi, “küçük mesnevî” bafll›¤› alt›nda da geçer ve öbürlerine nispetle k›sad›r. Her üç mesnevîde de belirli bir konu olmay›p tasavvufî vecd ve heyecan etraf›nda dönerler. Mesnevîlerde Kaygusuz, lirizmin zirvesine ulafl›r. Diyebiliriz ki bütün fliirleri içinde en yüksek heyecan mesnevîlerinde, bilhassa birinci mesnevîde bulunur. 4. Gevhernâme : 71 beyitlik k›sa bir mesnevîdir. Bafllang›çta, “vahdet-i vücûd” görüflünü, deryadan kenara at›lan “gevher” teflbihiyle dile getirir. “Gevher”in cân› Hz. Muhammed’dir. Ve eser onu methetmek için kaleme al›nm›flt›r. 5. Minbernâme : 58 beyitlik küçük bir mesnevî’dir ki daha çok nefsi bilmenin esas oldu¤u üzerine kurulmufltur. Mensur Eserleri: 1. Budalanâme : Budalanâme’de “akl-› maâfl, akl-› maâd, nefsi bilmek, gönül, mürflid...” gibi tasavvufî meseleler anlat›l›r. 2. Kitâb-› Miglâte : Bu eser, kompozisyon bak›m›ndan oldukça de¤ifliktir. Burada bir dervifl, devaml› olarak uykuya dalmakta ve rüyas›nda, bazen geçmiflte, bazen gelecekte “teferrüç-seyahat” etmektedir. Her defas›nda karfl›laflt›¤› fleytanla mücadeleye girip onu ma’lûb etmektedir. Bu ilgi çekici eserde, geçmifle ve gelece¤e ait çizgiler, tablolar, “science-fiction”lar›n “zaman makinas›”n› and›rmaktad›r. Eserde derviflin zaman zaman söyledi¤i fliirler, coflkun bir lirizmin ifadesidir. 3. Vücûd-nâme : ‹nsan vücûdunun çeflitli uzuvlar›yla, baz› dinî ve tasavvufî ve kozmik kavramlar aras›nda teflbihler yapan, münasebetler kuran bir eserdir. Mesela; kara k›fl fleriâta, yaz tarikata benzetilir. Bafl, devlet tac›na; al›n, hidayet nuruna teflbih edilir. Daha sonra mürflidin lüzumu anlat›l›r. 4. Risâle-i Kaygusuz Abdal : ‹stanbul Belediye Kütüphanesi, Osman Ergin Bölümü, “Risâle-i Kaygusuz Abdal” bafll›¤› ile geçen bu tercüme eser, muhteva ve flekil itibar›yla Kaygusuz’un di¤er eserlerine benzemektedir. Bu bak›mdan biz, bu eserin de Kaygusuz Abdal’a ait oldu¤u kanaatini tafl›d›k ve “Kaygusuz Abdal’›n Mensur Eserleri” aras›nda de¤erlendirilmesini ve neflrini uygun bulduk. Bilindi¤i gibi, Risâle-i Kaygusuz Abdal adl› bu tercüme eserinde Kaygusuz Abdal; Allah’a varma yollar›n›, tasavvufî vecdî, nefsin terbiyesini ve olgunlaflmas›n›, sabr›, yer yer lirik ve genellikle didaktik bir üslûpla anlatmaktad›r.
119
Divân: Divan flairlerinin fliirlerini toplad›klar› eserlerdir, ancak tekke edebiyat›na mensup flairler de divanlar oluflturmufllard›r.
Mesnevî: Divan fliirinde beyitleri kendi aras›nda kafiyeli, hacimli fliirler için kullan›lan bir naz›m flekli.
120
Türk Halk fiiiri
Manzum+Mensur -Kar›fl›k- Eserleri: Bu iki eser de, t›pk›bas›mla beraber, düzeltmeler ve eklemelerle yeniden Türkiye Diyanet Vakf› Alevi-Bektafli Klasikleri aras›nda 2009 ve 2010’da bas›lm›flt›r. 1. Dil-güflâ : “Vahdet-i vücûd”u anlatan uzun bir mesnevî ile bafllar. Eserde uzun Farsça bölümler vard›r. Bir derviflin tasavvuf umdelerini anlatmas› ile devam eden Dil-güflâ tamamen tasavvufa hasredilmifltir. 2. Saray-nâme : “Cihan-Saray” teflbihiyle yola ç›k›larak, dünyaya gelmekten maksad›n ibadet etmek ve Allah’› tan›mak oldu¤u anlat›l›r. Kaygusuz’un fleriat unsurlar›na SIRA S‹ZDE en çok yer verdi¤i eser Saraynâme’dir. Bu bak›mdan di¤er manzum eserlerine nispetle daha “kuru”dur. Ancak yer yer lirik söyleyifller de vard›r.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Bülbül isen gülflene gel Tâvus isen bostâne gel Baykufl isen vîrâna var mürg-âb isen emmâne gel
S O R U
S O R U
Terk eyle bu hasetligi bilmezlige ver biligi Varl›¤›n› say bî-niflân ol niflâne gel D ‹ K Kyoklu¤a AT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Terk eyle nefsi fânidür hayâl ü cân rindân›dur SIRA S‹ZDE meydân›dur bu meydân-› merdâne gel Merdânlarun ...
N N
Tâlib gönül umman›na irifl bu ma’nî kân›na AMAÇLARIMIZ Kaygusuz Abdal er isen ‘›flk ile bu meydâne gel (Güzel 1989a: 377).
Kaygusuz Abdal’la K ‹ T Ailgili P daha fazla bilgi için Abdülbaki Gölp›narl›’n›n Kaygusuz AbdalKul Himmet-Hatayi (‹stanbul: Varl›k Yay›nlar›, 1953) adl› çal›flmas›na bakabilirsiniz.
K ‹ T A P
Said Emre TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
Said Emre’nin XIII. yy. sonlar›yla XIV. yy. bafllar›nda yaflad›¤› öne sürülmektedir. Bir rivayete göre Hac› Bektafl Velî müritlerinden olan Said Emre, onun Makâlât’›n› Arapçadan Türkçeye tercüme eden Sadeddin adl› kiflidir. ‹ N T E R Velî N E T menâk›b›na göre, Molla Sadeddin, Aksarayl› bir âlimdir. Her Hac› Bektafl y›l, erenlerden Kayserili bir dostunu ziyarete gider. Bir seferinde yolda Molla Hünkâr ile karfl›lafl›r. Kerâmetlerini görünce ona ba¤lan›r ve ömrü boyunca ondan feyz al›r. Bu himmetle bir divan oluflturacak kadar ilâhî-nefes söyler ve Makalat’› Arapçadan Türkçeye mensur olarak tercüme eder. Said Emre’nin eski yazma mecmualarda baz› fliirlerine rastlanmaktad›r. Edebiyat Tarihi’nde Said Emre, Yûnus’un talebesi ve muakkibi olarak da bilinmektedir.
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
4
13. ve 14. yüzy›llarda SIRA S‹ZDE Anadolu’da yaflam›fl baz› mutasavv›f flairler, Ahmet Yesevî gibi baz› flairlerin fliirlerine öykünerek onlar gibi fliirler söylemifllerdir. Bu durumu nas›l yorumlayabiliriz? D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
5. Ünite - Anadoluda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n Bafllang›c› ve XIII.-XIV. Yüzy›llardaki Temsilcileri
121
Özet
N A M A Ç
1
Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n Anadolu’daki bafllang›c›n› aç›klayabilmek. Türklerde mistik bir oluflumun yan› s›ra bütünüyle bir e¤itim sistemi olarak ortaya ç›kan tasavvuf çok geçmeden kendini edebiyatta da hissettirmifltir. Dinî-tasavvufî Türk edebiyat› ad›n› verdi¤imiz bu edebiyat gelene¤inin Anadolu’da oluflmas›nda Osman Bey’in ve Orhan Gazi’nin önemli bir pay› vard›r. Bu devlet adamlar›, fieyh Edebâli, Mevlâna, Tursun Fakih, Abdal Mûsa ve Geyikli Baba gibi mutasavv›f dervifllere önemli yerler vermifllerdir. Daha Orta Asya bölgesinde iken tasavvufî edebiyat› oluflturmufl olan Türkler, Anadolu’ya gelmeleriyle birlikte, burada da benzer bir olufluma gitmifllerdir. Özellik Yesevî tarikat›n›n Anadolu’da halk e¤itim ve ö¤retim merkezleri olan tekkelerin kurulmas›nda ve tekkelerin yeni fethedilen yerlere ulaflt›r›lmas›nda önemli faaliyetleri olmufltur. Anadolu’da tekke yap›lar›n›n oluflmas›ndan sonra dinî-tasavvufî Türk edebiyat› kendine serpilme ve geliflme zemini bulmufltur. Bu edebiyat›n Orta Asya’da kurucusu Ahmed Yesevî iken, Anadolu sahas›nda da kurucusu Yûnus Emre olmufltur. Bunun yan› s›ra Mevlâna Celaleddin Rumi, Hac› Bektafl Velî, Ahmed Fakih, Sultan Veled, fieyyad Hamza, Âfl›kpafla, Kaygusuz Abdal, Said Emre, Gülflehrî, Hac› Bayram Velî, Akflemseddin, Süleyman Çelebi... v.b. gibi mutasavv›f-velî flairler de Anadolu’da dinîtasavvufî edebiyat›n oluflumunu ve geliflimini desteklemifllerdir.
N A M A Ç
2
XIII. yüzy›lda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n Anadolu’daki durumunu ve temsilcilerini kavrayabilmek. On üçüncü yüzy›l Anadolu’sunda yaflayanlar, çeflitli çalkant›lar ve kar›fl›kl›klarla karfl› karfl›ya kalm›flt›r. Bu durum ister istemez sosyal hayatta bir durgunlu¤a ve içe kapanmaya neden olmufltur. Sosyal romantizm olarak adland›rabilece¤imiz bu dönemde tekkeler, insanlar› Allah aflk›na yönelterek onlara ümit, huzur ve teselli vermeye çal›flm›flt›r. Mo¤ol istilalar›ndan kaçan sufilerin Anadolu’yu tercih etmeleri ve Anadolu Selçuklular›n›n sufilere sayg›l› davranmalar›, bölgede tasavvuf kültürünün h›zla yay›lmas›na ve kökleflmesine neden olmufltur. Bu dönemde Anadolu’yu mesken eden mutasavv›f flairler, dil, vezin, flekil ve söyleyifl aç›s›ndan milli olan dinî-tasavvufî Türk edebiyat›n› do¤urmufllard›r. Mevlâna Celâleddin-i Rûmî, Ahmed Fakih, fieyyad Hamza, Sultan Veled, Hac› Bektafl Velî, Yunus Emre dönemin önde gelen isimleri aras›ndad›r. Öncelikle Orta Asya’da oluflmaya bafllayan bu edebiyat halk›n, özellikle de göçebe halk›n zevki ve gelenekleriyle oluflmufl dinî ve ayn› zamanda tasavvufî bir edebiyat gelene¤idir. Bu edebiyat›n Anadolu aya¤›n› kuran ise Yunus Emre’dir. On üçüncü yüzy›l›n kuvvetli temsilcilerinden olan Yunus Emre’dir. Hem Yunus Emre hem de takipçisi Kaygusuz Abdal, Türk dilinin abide örneklerini vererek tarihe geçmifllerdir. Yunus Emre, Türk felsefesinin ve ‹slam dininin prensiplerini Anadolu’da Türk diliyle söylemifltir. Baflka bir ifadeyle Yunus Emre, ‹slâm dinini halka halk diliyle anlatmay› baflarm›flt›r. Orta Asya’da Ahmed Yesevî’nin temellerini att›¤› tasavvuf fliiri, Türkistan, Horasan ve Anadolu’da Yunus Emre ile en üst seviyeye ulaflm›flt›r. Yunus Emre, insanlar›, ›rk ve din fark› gözetmeksizin, samimi bir flekilde sevmifltir. Çünkü o, insan›n, Allah’tan gelen nûru tafl›d›¤›n› düflünmüfltür. Yunus Emre, Allah aflk› baflta olmak üzere düflündüklerini ve duyduklar›n› sade ve kolay bir Türkçe ile söylemifltir. Bu yönüyle onun bu üslubu sehl-i mümteniye güzel bir örnek oluflturmaktad›r. Yunus Emre, Divan› ve Risâletü’n-Nushiyye adl› eseriyle edebiyat tarihimizin önemli simalar› aras›na girmeyi de baflarm›flt›r.
122
N AM A Ç
3
Türk Halk fiiiri
XIV. yüzy›lda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n Anadolu’daki durumunu ve temsilcilerini saptayabilmek. On dördüncü as›r da üçüncü as›rda oldu¤u gibi parlak bir devir geçirmifltir. Yüzy›l›n ilk yar›s›nda tasavvuf fliiri, Yunus Emre’nin yolunu takip etmifltir, çünkü Yunus’un söyleyifli ideal bir söyleyifl olarak kabul görmüfltür. Hatta bu ve daha sonraki dönemlerde flairler Yunus gibi fliir söylemeye çal›flt›klar› gibi onun mahlas›n› kullananlar da olmufltur. Bu flekilde sonraki yüzy›llarda çok say›da flairin ilahileri tekkelerde ra¤bet görmüfltür. Said Emre ve Kaygusuz Abdal, Yunus Emre’nin önde gelen takipçilerindendir. Ayr›ca bu as›rda Gülflehrî, Âfl›k Pafla, Eflâkî Dede ve Elvan Çelebi de vard›r. Bunlar aras›nda Kaygusuz Abdal, tam anlam›yla mutasavv›f bir flairdir. Onun eserlerinin temelini din, tasavvuf, vecd, bilim, sevgi ve hoflgörü oluflturur. Kaygusuz, vecd ve heyecan aç›s›ndan Yunus Emre gibi baflar›l› fliirler ortaya koymufltur. Kaygusuz nitelik aç›s›ndan Yunus’tan geri kalmad›¤› gibi nicelikte de onu geride b›rakm›flt›r. Kaygusuz Abdal’›n on yedi bin beyite yaklaflan fliirleri ve on yedi eseri vard›r. Bu da Türk edebiyat› için önemli bir mirast›r. Kaygusuz’un eserlerine bak›ld›¤›nda onun Kur’ân-› Kerim’den ve hadislerden ilham ald›¤› görülür. O, fliirlerinde “Allah’a yalvarma” olgusunu Kur’ân’dan ve hadislerden getirdi¤i delillerle tam bir anlay›flla aç›klama yoluna gitmifltir. Kaygusuz’un; Divân, Gülistan, Mesnevi-i Baba Kaygusuz, Gevhernâme, Minbernâme, Budalanâme, Kitâb-› Mi¤lâte, Vücudnâme, Risale-i Kaygusuz Abdal, Saraynâme ve Dilgüflâ gibi eserleri vard›r. On dördüncü yüzy›lda Abdal Musa da önde gelen mutasavv›flar aras›ndad›r. Kaygusuz, Abdal Musa’n›n müritlerinden birisidir. Said Emre, ilâhî ve nefesler söyledi¤i gibi Makalat’› Türkçeye mensur olarak tercüme etmifltir. Âfl›k Pafla ise Garibnâme adl› eseriyle tekke fliirine katk›da bulunmufltur. Dinî-tasavvufî, ahlakî ve didaktik bir mesnevi olan eser on bölümden oluflmaktad›r. Âfl›k Pafla’n›n di¤er bir tasavvufî eseri ise Fakrnâme’dir. Edebiyat›m›zda Ebu’l-Hasan Harakani ile bafllayan fakrnâme gelene¤i Ahmet Yesevî ve Âfl›k Pafla’yla devam etmifltir.
5. Ünite - Anadoluda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n Bafllang›c› ve XIII.-XIV. Yüzy›llardaki Temsilcileri
123
Kendimizi S›nayal›m 1. Tasavvuf ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Tasavvuf, Türklerde inanç, e¤itim, fikir ve irfan cereyan› olarak hayata geçmifltir. b. Anadolu’daki dinî-tasavvufî Türk edebiyat›n›n oluflumunda Orta Asya’dan Anadolu’ya gelen mutasavv›flar›n etkisi olmufltur. c. Dinî-tasavvufî Türk edebiyat›n›n Anadolu’daki kurucusu Yunus Emre’dir. d. Anadolu’da tasavvuf edebiyat›n›n oluflumuna Mevlana, Hac› Bektafl Veli, Âfl›k Pafla ve Kaygusuz Abdal’›n önemli katk›lar› olmufltur. e. Anadolu sahas›ndaki mutasavv›f flairler, sadece hece ölçüsünü kullanarak fliirler söylemifllerdir. 2. Afla¤›dakilerden hangisi 13. yüzy›l mutasavv›flar›ndan biri de¤ildir? a. Mevlana Celâleddin-i Rûmî b. Ahmed Fakih c. Kaygusuz Abdal d. Yunus Emre e. fieyyad Hamza 3. “Canlar canan› buldum Bu can›m ya¤ma olsun Ass› ziyandan geçtim Dükkân›m ya¤ma olsun” Bu dizelerin sahibi olan flair, 13. yüzy›l Anadolu’sunun ünlü mutasavv›flar›ndand›r. fiiirlerinde Allah ve insan sevgisini duru bir Türkçe ile “sehl-i mümteni” tarz›nda anlatm›flt›r. Yukar›da sözü edilen flair afla¤›dakilerden hangisidir? a. Ahmed Yesevî b. Yunus Emre c. Mevlana d. Mahdumkulu e. Pir Sultan Abdal 4. 13. yüzy›l mutasavv›flar›ndan olan flairin “Dastân-› Sultan Mahmud” mesnevisi ve 1529 beyitlik “Yusuf u Zeliha”s› vard›r. Heceli fliirler de yazm›flt›r. Yukar›da sözü edilen flair afla¤›dakilerden hangisidir? a. fieyyad Hamza b. Yunus Emre c. Mevlana d. Ahmed Fakih e. Kaygusuz Abdal 5. Yunus Emre’nin mesnevi tarz›nda ve aruz vezniyle kaleme ald›¤› nasihatnamesi olan eser, afla¤›dakilerden hangisidir? a. Vesiletü’n-Necat b. Muhakemetü’l Lügateyn c. Divan-› Hikmet d. Risâletü’n-Nushiyye e. Garibnâme
6. Afla¤›dakilerden hangisi 14. yüzy›l mutasavv›flar›ndan biri de¤ildir? a. Kaygusuz Abdal b. Said Emre c. Âfl›k Pafla d. Elvan Çelebi e. Pir Sultan Abdal 7. 14. yüzy›l mutasavv›flar›ndan olan flair, Yunus Emre gibi fliir söylemede mahirdir. Abdal Musa’n›n müritlerindendir. Gevhernâme, Budalanâme, Minbernâme gibi çok say›da eseri vard›r. Yukar›da sözü edilen flair afla¤›dakilerden hangisidir? a. Said Emre b. Kaygusuz Abdal c. Âfl›k Pafla d. Elvan Çelebi e. Ahmed Fakih 8. Kaygusuz Abdal’a ait 71 beyitlik k›sa bir mesnevi olan Vahdet-i vücut düflüncesinin deryadan kenara at›lan gevher benzetmesiyle dile getirildi¤i eser, afla¤›dakilerden hangisidir? a. Gülistan b. Mesnevî-i Baba Kaygusuz c. Gevhernâme d. Minbernâme e. Budalanâme 9. Vahdet-i vücut düflüncesinin anlat›m›yla bafllayan eserde kâinat›n ve Hz. Âdem’in yarad›l›fl› hikâye edilir. Kaygusuz Abdal’›n çeflitli tasavvufî konular› ele ald›¤› eser, afla¤›dakilerden hangisidir? a. Gülistan b. Gevhernâme c. Minbernâme d. Budalanâme e. Kitab-› Miglâte 10. Kaygusuz Abdal’›n,”Cihan-Saray” teflbihiyle yola ç›kar›larak dünyaya gelmekten maksad›n, ibadet etmek ve Allah’› tan›mak oldu¤unu anlatan eseri afla¤›dakilerden hangisidir? a. Fakrnâme b. Vasf-› Hal c. Budalanâme d. Saray-nâme e. Gevhernâme
124
Türk Halk fiiiri
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
1. e
S›ra Sizde 1 Tasavvufî düflünce, bir insan›n kendisini olgunlaflt›r›p Allah’a yaklaflmas›nda oldukça önemli roller üstlenmifltir. Bu yüzden Anadolu’da uzun y›llar, din ve tasavvuf hep bir arada yer alm›fllard›r. Ancak hemen belirtmek gerekir ki tasavvuf, sadece dini hayat› düzenlemez. Sosyal hayatla da yak›ndan alakal›d›r. Tasavvufun günlük yaflamla iliflkisini çok çeflitli flekillerde anlatmak mümkündür. Anadolu’da tasavvuf, üretim ve ticaret hayat›n› düzenleyen Ahilik kurumunun oluflumunda önemli bir yere sahiptir. Bir meslek örgütlenmesi anlam›na gelen Ahilik, meslek erbaplar›n›n hem bu dünya, hem de di¤er dünyayla olan iliflkilerini sa¤l›kl› bir düzlemde sürdürmelerini sa¤lam›flt›r. Ahilik kurumunun felsefesine bak›ld›¤›nda, tasavvufla yak›ndan alakal› oldu¤u görülecektir. ‹nsanlar› sevme, onlara sayg› gösterme, aza kanaat etme, samimi ve dürüst bir flekilde ifl yapma gibi de¤erler, do¤rudan tasavvuf kültüründen al›nmad›r.
2. c
3. b
4. a
5. d 6. e
7. b 8. c 9. a 10. d
Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Anadolu Sahas›nda Tasavvufî Düflüncenin Bafllang›c›na K›sa Bir Bak›fl” k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “XIII. Yüzy›lda DinîTasavvufî Türk Edebiyat› ve Temsilcileri” k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “XIII. Yüzy›lda DinîTasavvufî Türk Edebiyat› ve Temsilcileri” k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “XIII. Yüzy›lda DinîTasavvufî Türk Edebiyat› ve Temsilcileri”k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Yûnus Emre” k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “XIV. Yüzy›lda DinîTasavvufî Türk Edebiyat› ve Temsilcileri” k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Kaygusuz Abdal” k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Kaygusuz Abdal” k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Kaygusuz Abdal” k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Kaygusuz Abdal” k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2 Türklerin Anadolu’ya geliflleri tabii ki öncelikle askeri harekâtlarla olmufltur. Ancak askeri mücadeleden hemen sonra bölgedeki kültürel yap›y› da de¤ifltirecek birtak›m ad›mlar at›lm›flt›r. Anadolu’ya ilk gelen gruplar›n büyük bir k›sm›, tekkeler kurarak bölgeyi yerleflime açan mutasavv›flard›r. Bunlar, Anadolu’nun Müslümanlaflmas›n› ve Türkleflmesini sa¤lad›klar› gibi, sosyal hayat›n kurulmas› ve devaml›l›¤› için de önemli katk›lar yapm›fllard›r. Bu bak›mdan Anadolu’ya öncelikle dervifllerin gelmesi, rastlant› de¤ildir. Bu tipler, sürekli yeni fethedilen yerlere ilerleyerek oralar› vatan haline getirmeyi baflarm›fllar ve önemli bir misyonu yerine getirmifllerdir. Di¤er bir ifadeyle Türklerin Anadolu’ya yerleflmesinde ve tutunmas›nda bu öncü dervifllerin katk›s› oldukça fazlad›r. S›ra Sizde 3 Yunus Emre’nin karfl› karfl›ya oldu¤u bu durum, Nasreddin Hoca ve Karacao¤lan gibi baflka flah›slar için de geçerlidir. Anadolu’nun çeflitli yerlerinde Karacao¤lan’a veya Nasreddin Hoca’ya ait oldu¤u söylenen mezarlar bulunmaktad›r. Bunun gibi baflka tarihi ve efsanevi flah›slar için de birden fazla mezar tespiti yap›lm›flt›r. Söz konusu bu durumun temel sebebi, ad› geçen flah›slarla ilgili yeterli tarihi belgenin bulunmamas›d›r. Yunus Emre gibi tarihte yaflad›¤› düflünülen bir mutasavv›f›n nerede öldü¤ünü ve nereye defnedildi¤ini gösteren tarihi
5. Ünite - Anadoluda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n Bafllang›c› ve XIII.-XIV. Yüzy›llardaki Temsilcileri
kay›t eksikli¤i, birden fazla mezar düflüncesini do¤urmaktad›r. Bundan daha da önemlisi, hakk›nda birden fazla makam veya mezar tespiti yap›lan flah›slar, s›radan tipler de¤ildir. Bunlar, halka mal olmufl, halk›n sevdi¤i ve benimsedi¤i tiplerdir. Anadolu insan›n›n Yunus Emre gibi flairleri kendinden görmesi veya ona karfl› büyük bir muhabbet beslemesi, Yunus’un birden fazla mezar›n›n olmas›na neden olmufltur. S›ra Sizde 4 Anadolu’daki dinî-tasavvufî Türk edebiyat›n›n kuruluflu k›sm›nda da belirtildi¤i gibi, Orta Asya bölgesindeki mutasavv›flar, Anadolu’da tasavvuf kültürünün ve edebiyat›n›n kurulmas›na etki yapm›fllard›r. Anadolu’daki baz› flairlerin Ahmed Yesevî’nin fliirlerine nazire yazmas› veya onun üslubunu taklit etmesi bu ba¤›n önemli göstergelerindendir. fiiirlerin yan› s›ra Anadolu’da kurulan tasavvuf edebiyat›n›n baz› türleri de Orta Asya kökenlidir. Ahmed Yesevî’nin veya bölgenin di¤er mutasavv›flar›n›n ilk örneklerini verdikleri türleri, Anadolu sahas›ndaki mutasavv›flar kullanmaya devam etmifllerdir. Bu da dinî-tasavvufi Türk edebiyat›n›n hem kurulmas› hem de geliflmesi aflamalar›nda bu iki bölge aras›nda s›k› iliflkilerin kurulmufl oldu¤unu göstermektedir.
Yararlan›lan Kaynaklar Banarl›, N. S. (1971). Resimli Türk Edebiyat› Tarihi. C. 1-2, ‹stanbul: Milli E¤itim Bakanl›¤› Yay›nlar›. Coflan, E. (1986). Makalât. Ankara: Sehâ Neflriyat›. Dede, B. (1990). Yûnus Emre’nin Eserlerinin Tahlili. Bursa (Bas›lmam›fl Doktora Tezi). Gölp›narl›, A. (1965). Yûnus Emre Risaletü’n Nushiyye ve Divân. Eskiflehir: Eskiflehir Turizm ve Tan›tma Derne¤i Yay›nlar›. Gölp›narl›, A. (1961). Yûnus Emre ve Tasavvuf. ‹stanbul: Remzi Kitabevi. Gölp›narl›, A. (1958). Menak›b-› Hac› Bektafl Veli. ‹stanbul: ‹nk›lâp Kitabevi. Gölp›narl›, A (1948). Yûnus Emre Divân›. ‹stanbul: Ahmet Halit Kitabevi. Güzel, A. (2009). Dîni Tasavvufî Türk Edebiyat› El Kitab›. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›. Güzel, A. (2008). Ahmed Yesevi’nin Fakr-nâmesi Üzerine Bir ‹nceleme. Ankara: Öncü Kitap. Güzel, A. (1999a). Dîni Tasavvufî Türk Edebiyat›. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›.
125
Güzel, A. (1999b). Kaygusuz Abdal Menak›bnamesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›. Güzel, A. (1992). Mutasavv›f Yunus Emre. Ankara: K›l›ç Yay›nlar›. Güzel, A. (1989a). Kaygusuz Abdal-Sarayname. Ankara: Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›. Güzel, A. (1989b). “Tekke fiiiri”. Türk Dili Türk fiiiri Özel Say›s› III (Halk fiiiri). LVII(445-450), OcakHaziran, 251-454. Güzel, A. (1987). Kaygusuz Abdal-Dilgüfla. Ankara: Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›. Güzel, A. (1984). Kaygusuz Abdal Bibliyografyas›. Ankara: Gazi Üniversitesi Bas›n-Yay›n Yüksekokulu Bas›mevi. Güzel, A. (1983). Kaygusuz Abdal’›n Mensur Eserleri. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Yay›nlar›. Güzel, A. (1981). Kaygusuz Abdal. Ankara: Baflbakanl›k Bas›mevi. Köprülü, M. F. (1981). Türk Edebiyat› Tarihi. ‹stanbul: Ötüken Yay›nevi. Köprülü, M. F. (1976). Türk Edebiyat›nda ‹lk Mutasavv›flar. Ankara: Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤› Yay›nlar›. Nimet, M. (1992). “Azerbaycan’da Tapduk Baba ve . C. 12, Say›: Yûnus Emre’nin Mezarlar›”. Türk Yurdu 59, Temmuz 1992, 36-39. Taneri, A. (1978). Hükümdarlar Kurumunun Geliflmesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Co¤rafya Fakültesi Yay›n›. Tatç›, M. (1990). Yûnus Emre Divân› I. Ankara: Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›. Tekinda¤, fi. (1971). “Büyük Türk Mutasavv›f› Yûnus Emre Hakk›nda Araflt›rmalar”. Türk Yurdu. Y. E. Özel Say›s›, Ankara. Timurtafl, F. K. (1972). Yûnus Emre Divân›. ‹stanbul: Tercüman 1001 Temel Eser. Uzunçarfl›l›, ‹. H. (1975-1977). Osmanl› Tarihi. C. 1-10, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›. Yavuz, K. (2000). Âfl›kpafla, Garib-nâme. ‹stanbul: Türk Dil Kurumu Yay›nlar›.
6
TÜRK HALK fi‹‹R‹
Amaçlar›m›z
N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; XV. yüzy›lda dinî-tasavvufî Türk edebiyat›n›n Anadolu’daki durumunu ve temsilcilerini aç›klayabilecek; XVI. yüzy›lda dinî-tasavvufî Türk edebiyat›n›n Anadolu’daki durumunu ve temsilcilerini tan›mlayabilecek; XVII. yüzy›lda dinî-tasavvufî Türk edebiyat›n›n Anadolu’daki durumunu ve temsilcilerini tan›yabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • • • •
Tasavvuf Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat› Sufi Mutasavv›f
• XV. Yüzy›l • XVI. Yüzy›l • XVII. Yüzy›l
‹çindekiler
Türk Halk fiiiri
XV.-XVII. Yüzy›llarda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›
• XV. YÜZYILDA D‹NÎ-TASAVVUFÎ TÜRK EDEB‹YATI VE TEMS‹LC‹LER‹ • XVI. YÜZYILDA D‹NÎ-TASAVVUFÎ TÜRK EDEB‹YATI VE TEMS‹LC‹LER‹ • XVII. YÜZYILDA D‹NÎ-TASAVVUFÎ TÜRK EDEB‹YATI VE TEMS‹LC‹LER‹
XV.-XVII. Yüzy›llarda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat› XV. YÜZYILDA D‹NÎ-TASAVVUFÎ TÜRK EDEB‹YATI VE TEMS‹LC‹LER‹ XV. yüzy›l Anadolusu’nda; “Dîni-Tasavvufî Türk Edebiyat›”, özellikle çeflitli co¤rafyalarda bulunan Türk topluluklar› aras›nda fikrî-dinî ve mimarî yönden bütün canl›l›¤› ile gelifliyor ve merkezden muhite do¤ru yay›l›yordu. Bu yay›lma esnas›nda XV. yüzy›l Anadolusu’nda gittikçe güzelleflen bir mimari ile kurulan ve say›lar› süratle ço¤alan mescitler-camiler, medreseler-tekkeler-türbeler, sebiller-çeflmeler vb. dinî hayat kadar Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n da yücelmesine vesile olan abide eserler ortaya konuluyordu. Böylece ayn› ça¤ Anadolusu’nda DinîTasavvufî Türk Edebiyat› bir 盤 gibi büyüyordu. Eserler fazlas›yla veriliyordu. Mevlâna Celâleddin-i Rumî, Hac› Bektafl Veli, Yunus Emre vb. gibi büyük mutasavv›flar›n kendi dönemlerinde ortaya koyduklar› zengin tasavvufî hayat›n, XV. as›rda bunlar› örnek alan Alâaddin Gaybî (Kaygusuz Abdal), Hac› Bayram Veli, Akflemseddin, Yaz›c›o¤lu Mehmed, Gülflehrî, Süleyman Çelebi, Eflrefo¤lu Rûmî, Kemal Ümmî, Emir Sultan, ‹brâhim Tennurî, Rûfleni, fiirâzî vb. pek çok flair de yetiflmifltir. Bu mutasavv›f flairler, hem eski gelenek çerçevesinde dinî hayat›n en güzel meyvelerini edebî sahada verirken, hem de ‹slam dininin kurallar›n› en güzel bir flekilde Türk insan›na, Türk dili ile onlar›n anlayabilece¤i bir tarzda anlat›yorlard› (Banarl› 1971: 479, 504). Bu yüzy›l flairlerinden Süleyman Çelebi’nin Vesiletü’n Necat’›, flekil itibariyle divan tarz›nda ise de muhteva itibariyle Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat› edebî mahsulleri aras›ndad›r. Bu dönemde Anadolu’da “fikrî ve zühdî” hareketler bir hayli yo¤unlaflm›fl gözükmektedir. Tarihimize “Fatih Rönesans’›” tabiriyle geçen sosyal hayat ve nizam›yla muhteflem bir yap›ya bürünen Osmanl›-Türk Devleti’nin bu asr›, Fatih’i yetifltiren büyük bir mutasavv›f›n da yaflad›¤› devirleri içine al›r. Akflemseddin ad›yla an›lan bu büyük veliden günümüze dini-tasavvufî ve t›bbî baz› eserler kalm›flt›r (Banarl› 1971: 624-625, Yund 1972: LXXXIII-V, Yücel 1994)). Akflemseddin’in yazm›fl oldu¤u Divân, bu güne kadar ortaya ç›kmam›flsa da baz› ilâhîleri, eski mecmua ve cönklerde mevcuttur. Onun sufîler redifli ilâhîsi sofilerin bütün özelliklerini ortaya koydu¤u gibi, Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n da genel mahiyetini belirlemifl olmaktad›r. Zira, sufîlerle ilgili bütün bilgi ve ›st›lahlar, Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n bünyesinde incelenmektedir.
Dîni-Tasavvufî Türk Edebiyat›: Toplumun dini yaflay›fl›n› belli bir vecd içinde, bazen nesir halinde, bazen milli vezinle, bazen de Divan fliiri naz›m fleklini kullanarak dinî-tasavvufî naz›m türleriyle verebilen ve toplumun tüm kesimlerine hitap edebilen edebiyat.
Mutasavv›f: Tasavvuf inançlar›n› benimseyerek kendini Allah’a adam›fl kimse. Sufi: Mutasavv›f anlam›nda bir kelime.
128
Türk Halk fiiiri
Bu yüzy›lda; “Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›”, Yunus Emre’den beri, onun yolunda bir flair yetifltirmemekle beraber, (Akflemseddin örne¤inde oldu¤u gibi) ayn› yolda eserler vermeye devam ediyordu. Tekkelerde ve tekke mensuplar› aras›nda bestelenerek okunmak için yine ilâhîler söyleniyordu. Mutasavv›f halk flairleri bu ilâhîleri, yine Yunus Emre tarz›nda ve onun yolunda söylüyorlard›. Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat› flairleri içinde medreseden yetiflenler ve divan tarz› fliirler söyleyenler de eksik de¤ildi. Bunlar, fliirlerini umumiyetle aruz vezniyle ve gazel tarz›yla yaz›yorlard›.
Hac› Bayram Velî
Mürit: Bir tarikat fleyhine ba¤lanarak ondan tasavvufu ö¤renen kimse.
Hac› Bayram Velî’nin as›l ad› Nûman’d›r. Ankara yak›nlar›ndaki Solfasol (Zülfadl) köyünden Koyunlucal› Ahmed’in o¤ludur. Kendisi kuvvetli bir medrese (üniversite) tahsili görmüfl, ilim yolunda “müderrisli¤e-profesörlü¤e” kadar yükselmifltir. Müteâkiben Ankara’da Kara Medrese-Melike Hatun Medresesi’nde “Müderris-Profesör olarak” hocal›k yapm›flt›r. Bu s›rada, Hamidüddin Aksarayî (Somuncu Baba) taraf›ndan fieyh fiücâ vas›tas›yla Kayseri’ye davet edildi. Burada fleyhinin baz› kerametlerini aç›kça gören Hac› Bayram Velî, ona intisap etti ve müderrisli¤i terk ederek büyük bir ruhî istidat gösterip “tasavvuf-tefekkür ve iman yolu”nu seçti. Kendisine tasavvuf yolunda el veren fleyhi Hamudiddin Aksarayî ile birlikte Rûm, fiâm ve Hicâz’a gitti. Mekke’de üç y›l kadar kald›. Daha sonra yine fleyhi ile birlikte Aksaray’a yerleflti. fieyhi’nin vefat›ndan sonra onun halifesi olarak Ankara’ya döndü. ‹lk icraat olarak da, ilim-tasavvuf-toplum hocal›¤›ndaki öncülü¤ü, birlefltirici-bütünlefltirici yönleriyle, Halvetiyye (Safaviyye) ve Nakflîbendiye tarikatlar›n› da birlefltirerek Bayramiyye tarikat›n› kurdu. Hac› Bayram Velî; bilgi, sab›r, beceri, tefekkür ve hoflgörü ile tasavvufî olgunlu¤a ulaflarak “ilim-tasavvuf sentezi”ni yapm›flt›r. Bu cümleden olarak Hac› Bayram Velî’nin müritleri ve halifeleri aras›nda; Yaz›c›zade Mehmed Efendi, Fâtih’in Hocas› Akflemseddin ve Eflrefo¤lu Rûmî’nin de bulunduklar› bilinmektedir. Böylece k›sa zamanda flöhreti bütün Anadolu’ya yay›lan Hac› Bayram Velî, çevresine, ço¤u toprakla u¤raflan ziraatç› halktan meydana gelen büyük bir cemaati toplamay› baflard›. fiöhretini çekemeyen baz› din adamlar›; onu, fleriata uymayan bir hareketin temsilcisi gibi göstererek de¤iflik senaryolar haz›rlay›p, devrin padiflah› Sultan II. Murad’a flikâyette bulundular. Bunun üzerine Hac› Bayram Velî, padiflah taraf›ndan Edirne’ye davet edildi. O da, Akflemseddin gibi birkaç müridiyle birlikte Edirne’ye giderek padiflah› ve di¤er devlet büyüklerini ziyaret etti. Saray çevresince Hac› Bayram Velî’de görülen baz› ola¤anüstü hâller sebebiyle, saray erkân›nca derhal fark edildi ve sorguya lüzum görülmeden özür dilenerek padiflah›n ihsan›na mazhar oldu. Hac› Bayram Veli, Edirne’de kald›¤› sürece, II. Murad’›n da talimat›yla Eski Câmiî’de vaazlar verdi. II. Murad, Hac› Bayram Velî’nin dönüflünü bizzat makam arabas› ile sa¤lad›. Hac› Bayram Velî de Ankara’ya dönüflü esnas›nda Gelibolu’ya da u¤rad›; orada Muhammediye’nin yazar› Yaz›c›zâde Mehmed Efendi ve onun kardefli Ahmed Bîcan’la görüfltü, onlar› da tarikat›na dâhil etti. Hac› Bayram Velî’nin, Anadolu’daki millî edebiyat›n ve tasavvufî hayat›n geliflip yay›lmas›nda büyük rolü olmufltur. Bu cümleden olmak üzere baflta Akflemseddin, Eflrefo¤lu Rûmi, Dede Ömer Sikkinî, Akbüyük, K›z›lca Bedreddin gibi birçok halife de Hac› Bayram Velî’nin yan›nda yetiflmifllerdir. Hac› Bayram Velî, 142930’larda Ankara’da vefat edince, bugün yine Ankara’da kendi ad›yla an›lan Hac› Bayram Camii Külliyesi’nde, yani ‹mparator Augustus Mâbedi’nin de yan›ndaki türbesinde ebedî istirahatgâh›na defnedilmifl.
6. Ünite - XV.-XVII. Yüzy›llarda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›
Hac› Bayram Velî’nin müstakil yaz›l› bir eseri yoktur. Fakat yetifltirdi¤i pek çok eser olarak mübarek kifliler vard›r. Bunlar›n eserlerinde onun emekleri çoktur. K›sacas› Hac› Bayram Velî, teflkilatç› bir mutasavv›ft›r. Onun eseri insand›r ve onu da yetifltirmifltir. Bu bak›mdan “toplumun hocas› olarak” hizmeti de büyük olmufltur. Hac› Bayram Velî’nin bugün elimizde aruzla iki, heceyle de üç fliiri bulunmaktad›r. fiathiyye ve ilâhî tarz›ndaki bu fliirlerinin baz›lar› bestelenmifl olup eskiden tekkelerde zikir s›ras›nda okunurdu (Bursal› 1972, Mehmed 1924, Gölp›narl› 1931, Bayramo¤lu 1983). Say›lar›n›n çok az olmas›na ra¤men, aruzla olsun, hece ile olsun, tamamiyle raksan ve vecdi bir dille söyledi¤i tasavvufî fliirleriyle Hac› Bayram Velî, “Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›”n›n unutulmaz isimlerinden biri olmufltur. Onun eski kaynaklarda ve yeni antolojilerde meflhur olan üç ilâhîsi bulunmaktad›r. Ayr›ca bu ilâhîler pek çok kifli taraf›ndan yorumlanmaya çal›fl›lm›flt›r. Her yorumcu bu ilâhîleri kendi bilgi umman›n›n muhtelif derinli¤ine, geniflli¤ine ve muhteva zenginli¤ine göre yorumlamaya çal›fl›r, fakat hepsi de ayn› “vahdet inanc›”nda, yani “Allah’›n birli¤i”nde de birlefliverirler. “Hiç kimse çekebilmez güçtür felegün yay› Derdine gönül verme bir gün götürür vay› Bir fâni vefâs›zdur kavlüne inanma hiç Gâh bây’› ider yohsul, gâh yohsul’u ider bây’› Oynay› gelür aldadur çünkü eli çabuktur Bir bunculay›n fitne kande bulur aray› Bayram kamu âlimler bu mâninün altunda Kaf’tan kaf’a hükmeder bilmez bu muamma’y› Çün yüzünü döndürdü bir lahza karar etmez Nice seri pây ider döner ider ser-pây› Ol vâhid ki vahdet kesret’te kani tefrîk H›z›r irmedi bu s›rra bildirmedi Mûsâ’y› Miskin Hac› Bayram sen dünyaya gönül verme Bir ulu imaretdür alma bafla sevday›” (Güzel 2009: 629).
Eflrefo¤lu Rûmî Eflrefo¤lu Rûmi’nin as›l ad› Abdullah’t›r. Babas›n›n ad›na istinaden Eflrefo¤lu veya Eflrefzâde de denilmektedir. Künyesi, Abdullah bin Seyyîd Ahmed Eflref bin Seyyîd Muhammed Suyûfî’dir. Eflrefo¤lu, 754 (M 1353)’de ‹znik’te do¤mufltur. Ancak bu tarihin, Orhan Köprülü’nün flahsi kütüphanesinde bulunan Menâk›b-› Eflrefzâde nüshas›n›n arkas›nda yer alan küçük bir kayda göre, 779 (1377) tarihinin daha do¤ru olabilece¤i ileri sürülmektedir. Çünkü bu tarihin baz› kaynaklara göre, onun Hac› Bayram Velî ve Emir Sultan’la (ö:833/1429) olan münasebetlerinin de göz önünde bulundurulmas› gerekti¤i ifade edilmektedir. Eflrefo¤lu Rûmi’nin vefat›n›n da H. 874/1470 tarihi oldu¤u bilinmektedir. Onu vefat›ndan sonra yerine, k›z› Züleyha ile evlenen damad› Abdurrahim Tirsî halife olarak geçmifltir. Eflrefo¤lu, Osmanl› Devleti’nin kurulufl devrinin sonlar›yla, yük-
129
130
Riyazet: Nefsin isteklerini k›rma.
Türk Halk fiiiri
selifl devri aras›nda yaflam›fl, ilim, irfan, irflat ve çeflitli sebeplerle yapt›¤› gezilerde Bursa, Ankara, Hama gibi flehirlerde bulunmufltur. Eflrefiyye tarikat›n› kuran Eflrefo¤lu, zâhirî ve bat›nî ilimleri ö¤rendikten sonra intisap etti¤i Emir Sultan taraf›ndan, Bayramiyye Tarikat›’n›n kurucusu Ankara’da bulunan Hac› Bayram Velî’ye gönderilir. On bir sene burada riyazet ve nefis mücadelesi yapt›ktan sonra, ondan icazet al›r ve ‹znik’e halife olarak geri döner. Bir süre sonra da Hac› Bayram Velî’nin emri ile Abdülkadir-i Geylânî’nin evlâd›ndan Hama’da bulunan fieyh Hüseyin el-Hamavî’ye intisap eder. fieyh Hüseyin, ona k›sa zamanda hilafet vererek Kadiriyye Tarikat›’n›n Anadolu’da kurulmas›na ve yaflat›lmas›na memur eder. Eflrefo¤lu Rûmî, ‹znik’e döndükten sonra, burada Kadirîli¤in bir kolu olan Eflrefiyye tarikat›n› kurar ve halk› irflada bafllar. Tarikat› k›sa zamanda her tarafa yay›l›r. Özellikle ‹znik ve Bursa havalisinde etkili olur. Kadirîler çevresinde o, bu tarikat› Anadolu’ya getirip yayg›nlaflt›rd›¤› ve bir kurum haline getirdi¤i için de Pîr-i Sâni olarak an›l›r. Eflrefo¤lu Rûmî; Anadolu’nun Türkleflmesi ve Türklerin ‹slamiyet’i hayat tarz› haline getirmelerinde rol alan ve Anadolu’da Mevlevilikten sonra Ehl-i Sünnet tarikatlar›n›n yay›lmas›nda eme¤i geçen önemli mutasavv›flar›m›zdan biridir. Eflrefo¤lu’nun fliirlerinde Yûnus Emre tesiri kuvvetle hissedilir. Hece ve aruz veznini baflar›yla kullanm›fl, lirik fliirler yan›nda didaktik manzumeler de yazm›flt›r. Bu ilâhîlerinden birço¤u bestelenerek, bugün dahi pek çok yerde okunmaktad›r. Onun didaktik mahiyetteki mensur eserlerinde ise devrinin halk dilini en iyi bir flekilde kullanm›fl olmas› ve bu sayede tasavvufî ahlak›n halk aras›nda yay›lmas›nda büyük rol oynam›flt›r. Eflrefo¤lu’nun nesri, XIV-XV. yüzy›l Anadolu Türkçesinin en güzel örnekleri aras›nda yer al›r. Onun Divân›’n›n d›fl›nda kalan di¤er mensur eserleri; Müzekki’nNüfûs, Tarikatnâme, Delâilü’n-Nübüvve, Fütüvvetnâme, ‹bretnâme, Ma’zeretnâme, Hayretnâme, Münâcâtnâme, Esrârü’t-Tâlibin, Tacnâme, Elestnâme, Nasihatnâme, Cinânü’l-Canân vb.leridir. Demek oluyor ki Eflrefo¤lu Rûmî’nin, eserlerinin çoklu¤u ve de¤iflik konularda da ayr› ayr› yazmas› suretiyle, Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›na ait pek çok türde eserler verdi¤ini de ifade etmeliyiz. “Aflkun odu ci¤erimi Yaka geldi yaka gider Garip baflum bu sevdây› Çeke geldi çeke gider ... Ârifler durur sözüne Gayr› görünmez gözüne Eflrefo¤lu yâr yüzüne Baka geldi baka gider” (Güzel 2009: 632-633).
Süleymân Çelebi Süleyman Çelebi, XV. asr›n meflhur mevlit yazarlar›ndand›r. Süleymân Çelebi; iyi bir dinî e¤itim ve ö¤renim görmüfl, bir süre Sultan Bayezid’in Divân-› Hümâyun imaml›¤› görevini yapm›fl, daha sonra 802/1400’de yap›lan Bursa Ulu Camiî bafl imaml›¤›’na getirilmifl ve hayat›n›n sonuna kadar da bu vazifede kalm›flt›r. Süleymân Çelebi, eserini 812/1409’da tamamlam›fl ve ad›n› Vesîletü’n-Necât koymufl-
6. Ünite - XV.-XVII. Yüzy›llarda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›
131
tur. Eserin duyularak, hissedilerek sade ve manzum bir dille yaz›lmas›, dinî-tasavvufî bir vecdin heyecan›n› vermesi, özel bir makamla camilerde ve evlerde okunmas›, halk ve münevverler aras›nda bunun sanki gökten inmiflçesine kabul görmesi sebebiyle büyük bir flöhret kazanmas›n› sa¤lam›flt›r. Bilindi¤i gibi, Vesiletü’n-Necat, mesnevî naz›m flekliyle yaz›lm›fl bir mevlit türüdür. Bu sebeple, m›sra ahengi itibariyle de son derece baflar›l›d›r. Çünkü Çelebi, büyük bir sanatkârd›r. Bölümlerin ve kitab›n bütünlü¤üne önem verdi¤i kadar, her m›sra›n ayr› ayr› güzel ve mükemmel olmas›n›, kolay anlafl›lmas› için de sehl-i mümteni sanat›n› ustal›kla kullanmas›n› bilmifltir. Bu cümleden olarak Mevlit; tevhit, ilâhî, münacat, naat, velâdet, miraç, hilat, hicret, nasihat, vefat, istimdat (dua), hatime vb’leri olan “DiniTasavvufî Türk Edebiyat› edebî tür”üdür. Eser, bölümleri itibariyle 732 beyitten oluflmakta ve Türk edebiyat› bünyesinde benzeri olmayan bir hususiyet arz etmektedir. S. Çelebi bu eserini her ne kadar klasik Divân edebiyat› naz›m flekliyle yazm›flsa da; eser Divân edebiyat› bilim dal›na ait olmay›p, tamam›yla Dînî-Tasavvufî Türk edebiyat› bilim dal›na ait bir türdür.
Mevlit: Hz. Muhammet’in do¤umunu anlatan fliirlerdir. Erken dönemlerde Erzurumlu Kad› Darîr gibi flairlerin temsil etti¤i mevlit türünün Türk edebiyat›ndaki en iyi temsilcisi 15. yüzy›l flairi Süleyman Çelebi’dir.
Türk edebiyat›nda mevlit türünde ve di¤er konularda pek çok eser SIRA verilmifltir. S‹ZDE Ancak Süleyman Çelebi’nin mevlidi ise halk kültüründe daha fazla ra¤bet görmüfltür. Sizce bunun sebebi ne olabilir?
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Kemal Ümmî Kemal Ümmî’nin as›l ad› ‹smail’dir. Hayat› hakk›nda fazla bir bilgi de¤iliz. S O R sahibi U Do¤um tarihi bilinmemektedir. XVI. yüzy›l flairlerinden Hâkî’nin Ni¤de hakk›nda yazm›fl oldu¤u bir fliirdeki; D‹KKAT
“Kemal-i Ümmî ol sâhip kemâl Burada eylemifl arz-› cemâl”
SIRA S‹ZDE
Tevhit: Tekke fliirinde Allah’›n varl›¤› ve birli¤i üzerine yaz›lm›fl fliirlere denir. Münacat: Türk edebiyat›nda münacatlar, Allah’a yalvar›p yakarmak için yaz›lan manzum ve mensur eserlerdir.
1
D Ü fi Ü N E L ‹ M Naat: Hz. Muhammet’i övmek için yaz›lan eserlere naat ad› verilir. Bunun yan› s›ra di¤er peygamberler, S O R U halifeler, veliler ve din büyükleri hakk›nda yaz›lan naatlar da vard›r. D‹KKAT
N N
beytine ve baz› araflt›r›c›lar›n türbesinin Ni¤de’de bulunmas›na dayanarak ileri sürdükleri görüfle bak›lacak olursa Ni¤de’de do¤mufl oldu¤unu veya en az›ndan uzun AMAÇLARIMIZ bir süre Ni¤de’de yaflam›fl oldu¤unu söyleyebiliriz. Kemal Ümmî’nin fieyh Cemâl-i Halvetî pirdafllar›ndan ve Muhammed Bahaeddin-i Erzincanî’nin halifelerinden oldu¤u konusunda kaynaklar birleflmektedir. Kaynaklara göre Karaman’da K ‹ T A P ölmüfltür. Ancak türbesi Ni¤de’nin Yenice mahallesindedir. Kemal Ümmî’nin ad›na Karaman, Manisa, Mudurnu ve Ni¤de’de birer makam bulunmas›, onun Anadolu halk› taraf›ndan çok sevildi¤inin bir göstergesidir. TELEV‹ZYON Kemal Ümmî; fliirde muhteva yönünden Yûnus takipçilerinden olmufl, XV. yüzy›lda aruz vezniyle; kaside, gazel, mesnevi gibi klâsik naz›m flekilleri ile tasavvufî fliirler söylemifl, tekke fliirlerinde kendinden sonrakilere örnek teflkil etmifl flöh‹ N Tgibi E R N Emenk›belerle T retli bir flahsiyettir. Onun hayat› da t›pk› Yûnus Emre’de oldu¤u süslüdür. Kemal Ümmî, fliirlerinde sade bir Türkçe kullanm›fl, aruz vezniyle yazm›fl olmas›na ra¤men halk›n dilinden uzaklaflmam›fl usta bir flairdir. Özellikle ilâhî tarz›nda oldukça baflar›l› olmufl ve flöhreti Anadolu s›n›rlar›n› aflm›fl K›r›m, Kazan, Taflkent ve Özbek Türkleri aras›nda da tan›nm›flt›r. Divân›’n›n, dil aç›s›ndan Türk dili tarihine çok önemli belgeler kazand›raca¤› söylenebilir. Mehmet Fuat Köprülü’nün 15. yüzy›l flairleri aras›nda ona özel bir önem vermesinin bir sebebi de budur. Divân’›nda dünyan›n fânili¤ine, Allah sevgisine, nimetlerine, iyi ahlak ve ibadete dair yazd›¤› nasihat fliirlerinin say›s› bir hayli fazlad›r. Ayr›ca Divân’da münacat, naat,
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON Kaside: Divan fliirinin temel naz›m flekillerinden birisi olan kaside, din ve devlet büyüklerini övmek amac›yla ‹NTERNET yaz›lan fliirlerdir. Gazel: Divan fliirinde daha çok aflk ve flarap üzerine yaz›lan fliirlerin naz›m flekli olan gazel, Tekke fliirinde de kullan›lm›flt›r. Mesnevi: Aruzun k›sa kal›plar›yla yaz›lan ve beyitleri kendi aras›nda (aa, bb, cc, çç, dd, ee) kafiyeli fliirlerdir.
132
Türk Halk fiiiri
kaside, gazel, mesnevî ve ilâhîlerden müteflekkil naz›m tür’leri ve 2371 beyit bulunmaktad›r. Divân’›n pek çok yazma nüshas›, K›rk Arma¤an adl› didaktik bir eseri de vard›r. “Her kim cihâna geldi peflîmân olur gider Kim derd ile gelür ise dermân alur gider Evvel kâdem bu menzile çün basd› a¤layu Ahir dahi o zâr ile giryân olur gider Has ü haset niçün bizi bu milke getüren Üryân getürdi yine hem üryân alur gider ... Bayram›dur ölüm güni gerçek âfl›klarun K’anlar cân›n› ma’fluka kurban alur gider Hak sen inayet it bu Kemal Ümmî âsîye Kim hazretüne el dolu isyân alur gider.” (Güzel 2009: 649).
Emir Sultan Emir Sultan’›n as›l ad› Seyyid fiemseddin Muhammed bin Ali el-Hüseyni el-Buharî’dir. Rivayete göre yedinci göbekte Hz. Muhammed’in soyuna (sâdât) ulaflan, Emir Külal ad›yla tan›nan Seyyid Ali isminde Buhârâl› bir mutasavv›f›n o¤lu ve velî bir kiflidir. Emir Sultan, Türk-‹slâm dünyas›n›n bafllang›çta ilim memba› olan Buhara’da yetiflmifltir. Mekke-i Mükerreme ve Medine-i Münevvere’de de ayr›ca ilim tahsil etmifltir. Hac farizas›n› ifay› müteakip Medine’de de bir müddet kald›ktan sonra bir gece rüyas›nda Hz. Muhammed ve Hz. Ali’nin kendisine Rum’a gitmesi, mezar›n›n da orada olaca¤›n› söylemeleri üzerine önce Irak üzerinden Anadolu’ya geçmifl, Karaman, Hamid-ili (Isparta), Kütahya ve ‹negöl üstünden Bursa’ya gelerek Gökdere civar›nda bir ma¤ara veya sa¤maya yerleflmifltir. Orada bir süre ibadet, züht ve takva içinde yaflam›flt›r. Mutasavv›flara ilgisi olan Bursa halk› taraf›ndan k›sa sürede sevilmifl ve etraf›nda birçok mürit toplanm›flt›r. Bursa ulema ve meflayihi ile de münasebette bulunmufltur. Emir Sultan; Bursa’da fiemseddin Fenâri’den ders ald› ve icazet diplomas› da hocas› taraf›ndan yaz›l›p verilmifltir. Daha sonra I. Bayezid’in k›z› Hundî Hatun ile evlenmifl bu evlilikten iki k›z› ve daha sonra kendi emri ile öldürtece¤i Emir Ali Çelebi ad›nda bir o¤lu olmufltur. Çocuklar› hep kendisinden önce ölmüfltür. Emir Sultan, “kerametler Sultan›” diye de an›lm›flt›r. Zaman›nda Osmanl› sultanlar› kendisine hürmet eder, sefere ç›kacaklar›nda huzura gelip, mübarek duas›n› al›rlard›. Emir Sultan, ayn› zamanda birinci Bâyezid’in ‘Bilim Dan›flman›’ idi. Ordu onun eliyle k›l›ç kuflan›rlard›. Emir Sultan; hayat› boyunca din ve vatan için yap›lan gazalar› teflvik etti. Müritlerine bu ifllerin kutsiyetini anlatarak onlar›n da bu yola gönül ba¤lamalar›n› sa¤lad›. Emir Sultan’›n vefat›ndan sonra bile manevî yard›mlar›n›n serhat boylar›ndaki gaziler taraf›ndan görüldü¤ü sürekli bir flekilde anlat›l›rd›. Bu cümleden olarak onun, çok gayret sarf etmesine ra¤men Timur-Y›ld›r›m çarp›flmas›n›n önüne geçemedi¤i ve savafl›n da Emir Sultan’›n iflaret etti¤i gibi Y›ld›r›m Bayezid’in aleyhine sonuçland›¤› bilinmektedir.
6. Ünite - XV.-XVII. Yüzy›llarda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›
133
Emir Sultan, 63 yafl›nda vefat ettikten sonra, kendisinden baflka eflinin ve çocuklar›n›n da bulundu¤u türbesi flu anda Bursa’da bulunmaktad›r. Türbe’nin, müritleri taraf›ndan kalabal›k bir kafile taraf›ndan ziyaret edilmesi ananesi bundan 50 y›l öncesine kadar devam etmekteydi. Osmanl› Devleti’nin geniflleyip büyümesinde maddî ve manevî yard›mlar› olan Emir Sultan, as›l kurdu¤u tarikat ve yetifltirdi¤i müritleri vas›tas›yla hizmet etmifltir. Anadolu’nun Türkleflmesi-‹slâmlaflmas› sürecinde onun da büyük rolü olmufltur. Kendisi, daha çok “toplumun hocas›” olarak görev yapm›fl, ö¤renci yetifltirmifl, flairlik yönü itibariyle de birkaç fliir yazm›fl ve söylemifl, fakat bunun d›fl›nda da herhangi bir eseri bulunmamakta, ama ona ait bir menak›pname ölümünden bir müddet sonra müritleri taraf›ndan kaleme al›narak birkaç nüsha halinde yaz›lm›flt›r.
Menak›pname: Velilerin menk›belerini içeren eserler.
“... Akar gözlerümden yafl yerine kan Zerrece görünmez gözüme cihân Deryâlar nûfl idüb kanmaz iken cân Âfl›klar kand›ran ummân› buldum Emîr Sultan dir ne hofl bâzâr imifl Âfl›klar seyr idüb gezerler imifl Cümlenün maksud› ol dîdâr imifl Hakk’a karfl› duran divan› buldum” (Güzel 2009: 651).
Dede Ömer Rûflenî Dede Ömer Rûflenî, daha çok fliirlerinde kulland›¤› Rûflenî mahlas›yla tan›nmaktad›r. As›l ad› Ömer, lakab› Dede, künyesi Ali ibn Umur Bey’dir. Ayd›n’›n Tire kazas› yak›nlar›ndaki Güzelhisâr’›n Rûflen köyünde do¤ar ve bu do¤du¤u yere nispeten de Rûflenî lakab›yla tan›n›r. Tahsiline, önce do¤du¤u yerde bafllar, daha sonra bilgisini ilerletmek üzere Bursa’ya gider ve mezuniyetinden sonra da orada Yeflil ‹maret Medresesi’nde müderris-profesör olarak görev yapar. Bu s›rada bir aflk hikâyesine ad› kar›flan Ruflenî, dedikoduyu önlemek maksad›yla Bursa’y› terk ederek Karaman’›n Lârende kasabas›na gider. A¤abeyi Alâeddin Halvetî’nin arac›l›¤› ile Halvetî tarikat›na intisap eder ve Azerbaycan’a gider. Bakû’de Halvetîli¤in ikinci piri kabul edilen Seyyid Yahyâ fiirvânî’den el al›r. Yine orada Seyyid Yahyâ fiirvânî’nin yan›nda sülûkunu tamamlay›p onun bafl halifesi olur. fieyhinin vefat› üzerine (1457), postniflin s›fat›yla Karaba¤, Gence ve Tebriz civar›nda toplumun hocas› olarak halk› irflad etmeye bafllar. Kendisinden feyz alanlar aras›nda, Halvetiye’nin Gülfleniyye kolunu kuran ‹brahim Gülflenî de bulunmaktad›r. Rûflenî, 1487’de Tebriz’de vefat eder, orada zaviyesinin haziresine defnedilir. Rûflenî’nin hayat›ndaki bu yirmi y›ll›k Tebriz devresi, onun tasavvufî flöhretini ve tasavvufî mesnevîlerini de kaleme al›fl›, flair olarak da ününün artmas›, hatta yazd›¤› fliirlerin diyâr-› Rûm’a ve ‹stanbul’a kadar ulafl›p onlara nazirelerin yaz›lmas› sebebiyle Anadolu’da bir Rûfleni ekolü oluflmufltur. Ad›na izafeten isimlendirilen Rûfleniye tarikat›, Halvetiye’nin en büyük flubelerinden biri olmufltur. Asl›nda Rûflenîlîk, Allah’›n adlar›n› anmay› esas tutan bir yoldur. Devrinin kuvvetli flairlerinden biri olan Rûflenî’nin, dinî ve tasavvufî fliirlerinin baz›lar› bestelenmifl olup, as›rlarca tekkelerde okunmufltur. Gençlik y›llar›nda daha çok âfl›kane ve hiciv türünde fliirler yazmas›na karfl›l›k, tarikata intisap ettikten sonra yazd›klar›, dinî ve tasavvufî muhteval› fliirlerinin ço¤unda sade ve ak›c› bir üslûp dikkati çekmektedir. Dede
134
Türk Halk fiiiri
Ömer Rûflenî’nin, Divân, Çobannâme, Miskinnâme, Neynâme, Kalemnâme adl› eserleri vard›r. Bunlar› s›ras›yla muhtevalar itibariyle k›saca vermeye çal›flal›m: Divân’da “birkaç münâcât, befl na’t, befl terci-i bend, dört terkib-i bend, doksan kadar gazel, yüzden fazla tuyu¤, rubaî ve muhtelif beyitler” bulunmaktad›r. Çobannâme, “Hz. Mûsâ ile Çoban” adl› k›ssan›n Rûflenî taraf›ndan yap›lm›fl geniflçe bir tercümesidir. Eser, yaklafl›k 1000 beyit kadar olup yirmi befl bölümden oluflmaktad›r. Miskinnâme de didaktik bir manzumedir. Bu eser, Rûflenî’nin mesnevîleri içinde tamam›yla telif bir eser olmas› yan›nda, onun tasavvufî anlay›fl›n› da ortaya koymas› bak›m›ndan önem tafl›maktad›r. Eser, 128 beyitlik bir giriflten sonra bafllamakta, ço¤unlukla “hikâyet” bafll›¤› alt›nda 34 bölümden meydana gelmektedir. Bu bölümlerde; Hz. Peygamber ve ashab›n›n bafl›ndan geçen ibret verici olaylar, evliya menk›beleri, çeflitli hikâyeler daima tasavvufî bir yorumla anlat›lm›flt›r. Neynâme, 1028 beyit ve Hâtime’siyle birlikte 24 bölümden oluflan mesnevînin asl›nda belli bir ad› yoktur. Neynâme’nin önemli bir özelli¤i, Rûflenî’nin kendisi, do¤um yeri ve ailesi hakk›nda bilgiler vermesidir. Kalemnâme, 250 beyit hacminde olup, ilk 100 beyitte kalemden bahsedilmekte, geri kalan beyitlerde ise baz› hikâyelerle tasavvufî yorumlar yap›lmaktad›r. “Dir idüm gül yüzüne olsa gül’ün gözi kafl› Ya beneffle kokulu haddi kad-i serv-vefli SIRA S‹ZDE
Hâfle lillâh ki diyem ben de senün gül yüzüne SIRA S‹ZDE V’ey nice benzedeyim pâdiflehe câr-kefli
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Ne acebD Ükâfir-i ü sengîn dil imifl fi Ü N E L ‹ bed-gevher M Gelmeyüp rahma senün gevherine atd› tafl›
S O R U
O R U Pak ü sâfS oluben evsâf-› beflerden ar›nur Nûfl iden lâ’l-i leb’ünden mey-i bî-g›ll ü g›fl› D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ
D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P S O R U
TELEV‹ZYON D‹KKAT
‹ N T E RS‹ZDE NET SIRA
AMAÇLARIMIZ
Rûflenî zülf ü ruhun yâd›na tan m› okusa Sure-i Nur u Duhan “külle gadâtin ve aflî” (Güzel 2009: 654).
N N
2
SIRA S‹ZDE
Dinî-tasavvufî Türk edebiyat› alan›nda verilen eser isimlerinde s›kl›kla “nâme” sözüne SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ rastl›yoruz. Sizce bu ifadenin anlam› ne olabilir?
D Ü fiTürk ÜNEL‹M Dinî-tasavvufî K ‹ T A Pedebiyat›n›n XV. yüzy›ldaki durumu ve temsilcileri hakk›nda daha fazla bilgi için Mustafa Kara’n›n Eflrefo¤lu Rumi (Ankara: Türkiye Diyanet Vakf› Yay›nlar›, 1995), F.S Ahsen O R U Turan’›n Anadolu’nun Manevî Koruyucusu Hac› Bayram Velî Hayat› Hizmeti T E LFikirleri, E V ‹ Z Y O N (Ankara: Bilig Yay›nlar›, 2000) ve Necla Pekolcay’›n Mevlid (Vesiletü’n-Necât), (Ankara: Türkiye Diyanet Vakf› Yay›nlar›, 1993) adl› çal›flmalar›ndan D‹KKAT yararlanabilirsiniz.
N N
‹SIRA N T E RS‹ZDE NET XVI. YÜZYILDA D‹NÎ-TASAVVUFÎ TÜRK EDEB‹YATI VE TEMS‹LC‹LER‹
XVI. yüzy›l Anadolu’sunda; Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n, bu çeflit fliirlerinde AMAÇLARIMIZ Mevlâna ve Yunus tesiri mevcuttu. Fakat bu edebiyat›n, en bol ve en güzel fliirleri yine bu dervifller aras›nda, Yunus tarz›n›n bir devam› hâlinde idi. Halk söyleyiflinin
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
135
6. Ünite - XV.-XVII. Yüzy›llarda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›
ve hece ile ilâhî tarz›n›n bu kuvvetli terennümleri ard› arkas› kesilmeyen birtak›m ses ve heyecan dalgalar› hâlinde, memleketin her taraf›na yay›l›yordu. Bu asr›n tasavvuf flairleri aras›nda; Gülflenî tarikat›n›n kurucusu fieyh ‹brâhim Gülflenî’nin; Melâmiyye-i Bayramiyye tarikat›na mensup Ahmed-i Sârbân ve Halvetiyye tarikat› mensuplar›ndan Vahib Ümmî (ölm. 1595) ve Ümmi Sinan’›n önemli yerleri vard›r. Bu isimlere fieyh Aziz Mahmud Hüdaî’nin üstad› ve Hac› Bayram Velî’nin müritlerinden Bursal› Muhyiddin Üftade (ölm. 1580), Seyyid Seyfullah Halvetî (ölm. 1601) ve ‹dris Muhtefî (ölm. 1615)’yi de saymak yerinde olur. Ümmî Sinan (? - 1551) aruz ve hece ile söyledi¤i ilâhîleriyle büyük flöhret kazanm›fl ve Halvetîli¤in Sinaniyye kolunu kurmufltur. Hece ile fliirleri Yunus tarz›n›n devam›d›r. Bu as›rda Bektafli flairlerinden fiâh ‹smâil Hatayî, Pir Sultan Abdal, Kalender Abdal, Muhiddin Abdal, Yetim Ali Çelebi, Askerî’yi anabiliriz. Yunus Emre’nin ilahilerinin, yüzy›llar sonra bile Anadolu insan›n›nSIRA sevdi¤i ve benimsediS‹ZDE ¤i fliirler aras›nda yer ald›¤›n› görüyoruz. Bir flairin halk aras›nda bu kadar fazla itibar görmesinin sebepleri ne olabilir?
3
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Aziz Mahmud Hüdâyî S O R U vefat eder. Aziz Mahmud Hüdâyî, 1541’de Koçhisâr’da do¤ar, 1628’de Üsküdar’da Vefat›ndan sonra Üsküdar’da onun mezar›n›n yan›nda türbesinin de burada yap›lmas› sonucu, Aziz Mahmud Hüdâyî Tekkesi önemli bir ziyaretgâh yeri olur. D‹KKAT Bilindi¤i gibi Aziz Mahmud Hüdâyî, “mutasavv›f, âlim, flair ve Celvetiye tarikat›n›n kurucusu”dur. Atâyî’nin fiakây›k Zeyli’nde onun Seferihisarl› oldu¤u kaydeSIRA S‹ZDE dilmifltir. Kendisinin Cüneyd-i Ba¤dadî neslinden geldi¤ini bildiren Hüdâyî, ilk tahsilini babas› Feyzullah bin Mahmud’un yan›nda yapm›fl, daha sonra ‹stanbul’a gelerek Molla Nas›rzâde’nin derslerine devam etmifltir. O, hocas›n›n Edirne’deki SulAMAÇLARIMIZ tan Selim Medresesine tayini üzerine onunla Edirne’ye gider ve ona muit (yard›mc›) olur (1570). Ard›ndan fiam ve M›s›r’da bulunan Hüdâyî, buralarda Halvetiye fleyhleri ile görüflür. Dönüflünde Bursa’daki Ferhadiye Medresesine tayin K ‹ T Amüderris P edilir (1573). Bursa’da ayn› zamanda Mahkeme-i Su¤ra Nâibli¤i/Kad›l›k da yapar. Bursa’daki görevi esnas›nda gördü¤ü bir rüya üzerine fieyh Üftade’ye intisap eder. Üç sene kadar Celvetî üslûbu üzerine sülûktan sonra, Seferhisâr’da T E L E V ‹ Z Y O N halife olarak irflada bafllar. Seferhisâr’dan tekrar Bursa’ya, oradan da ‹stanbul/Üsküdar’a gelir. Önce Küçük Çaml›ca’daki çilehanede bir süre inzivaya çekilir. Hâlen Üsküdar’da bulunan Hüdâyî Dergâh›, 1595’te infla edilir ve içinde; kü‹ N T E R N E T flairlerin ve tüphane, semahane ve türbe bulunan bu tekke, devrinde âlimlerin, musikiflinaslar›n toplant› yeri olmufl, devrin padiflah› I. Ahmed de zaman zaman bu toplant›lara kat›lm›flt›r. Aziz Mahmud Hüdâyi, Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat› flairleri zümresi içinde yer alm›fl, sade ve hikemi mahiyette fliirler yazm›flt›r. fiiirlerinde, bazen hece, bazen de aruz veznini kullanan Hüdâyî, ‹bnü’l-Arabî’nin sistemlefltirdi¤i vahdet-i vücûd anlay›fl›na ba¤l› bir mutasavv›ft›r. fiiirleri ve mektuplar›nda bu aç›kça görülür. Onun gerek devrinde, gerekse daha sonra yaz›lan tarih ve bibliyografya kitaplar›nda; “kutbü’l-aktab, sâhip-i zamân, mürflid-i kâmil” gibi unvanlarla an›lmas›, ölümünden sonra da flöhretinin devam etti¤ini göstermektedir. Dilden dile nakledilen menk›be ve kerametleri halk›n gönlünde taht kurmas›n› sa¤lam›fl, ziyaretçileri her devirde artarak devam etmifltir. Aziz Mahmud Hüdâyi’nin eserlerini; Türkçe ve Arapça olmak üzere bafll›ca iki grupta toplayabiliriz. Onun eserleri; dinî ve bilhassa tasavvufî konular› fazlas› ile
S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Vahdet-i vücûd: Allah’tan baflka varl›k olmad›¤›n›n idrak ve fluuruna sahip olmak.
136
Türk Halk fiiiri
ifllemifltir ki, bu sebeple o, bu tür fliirin önde gelen önemli temsilcilerinden biridir. O, zaman›nda ve bugün de herkes taraf›ndan çok tan›nm›fl, halktan ve padiflahlardan dahi büyük sayg› görmüfl önemli mutasavv›flar›m›zdan biri olmufltur (Kocatürk 1970: 474). Eserlerinin birçok nüshas›n›n bulunmas› da, bu eserlerin halk taraf›ndan ne kadar sevilip benimsendi¤ini göstermektedir. Bu cümleden olarak onun Türkçe ve Arapça eserlerinin adlar›n› vermeye çal›flal›m: Türkçe Eserleri Divân-› ‹lâhîyat: Tasavvufî hikmet ve nasihatlerden oluflmufl bir Divân’d›r. Tarikatnâme: Derviflli¤in erkân ve adab› anlat›lmaktad›r. Tezâkir-i Hüdâi: I. Ahmed’e gönderilen mektup ve tezkirelerin topland›¤› bir eserdir. Ecvibe-i Mutasavv›fâne: Kendisine sorulan baz› tasavvufî sorulara verdi¤i cevaplard›r. Nasâyih ve Mevâ›z: Baz› nasihat ve vaazlar›n derlendi¤i bir eserdir. Mi’râciye: Mi’rac’›, ayet ve hadislere dayanarak anlatan küçük mensur bir risaledir. Necatü’l Garik fi’l-Cem’i ve’t-Tefrik: Baz› tasavvufî makamlardan bahseden eserdir. Arapça Eserleri Câmiu’l-Fadâil ve Kâmiu’r-Reâil: Tasavvufî ahlaka dair olan meflhur eseridir. Fethu’l-Bâb ve Refu’l-Hisâb: ‹nsan›n yarad›l›fl›ndan ve insan›n s›fatlar›ndan bahseden bir eserdir. Keflfü’l-Kânâ an Vechi’s-Sema: Tasavvuftaki sema konu edilmifltir. Habbetü’l-Mahabbe: Allah, peygamber ve ehl-i beyt sevgisi üzerine bir eserdir. Nefâisü’l-Mecâlis: Baz› ayetlerin tasavvufî tefsiri yap›lm›flt›r. Tecelliyât: Hayatta iken mazhar oldu¤u tecellileri anlatan ve tarihleri ile tespit edilen bir risâledir. Vâk›ât: Tarikat s›rlar› ile ilgili bir risaledir. “Gider flekk ü inkâr› Tevhîde gel tevhîde Muhkem eyle ikrâr› Tevhîde gel tevhîde Koyup kuru taklîdi Candan eyle tevhîdi Bulma¤a her ümîdi Tevhîde gel tevhîde Surete tapma sak›n Ma’nâ yüzüne bak›n Olma¤a Hakk’a yak›n Tevhîde gel tevhîde Hak yolunu ararsan fiirk âsâr›n sürürsen Hüdâyî’ye sorarsan Tevhîde gel tevhîde” (Güzel 2009: 657-658).
137
6. Ünite - XV.-XVII. Yüzy›llarda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›
Dinî-tasavvufî Türk edebiyat›na mensup baz› mutasavv›flar›n Arap veSIRA FarsS‹ZDE kültürlerini çok yak›ndan takip ettiklerini, hatta Arapça ve Farsça baz› eserler verdiklerini görüyoruz. Bu durumda bu edebiyat›n hitap etti¤i kitleyle ilgili neler söyleyebilirsiniz?
4
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Vâhib Ümmî R U S O kesin Vâhib Ümmî’nin esas ad› Abdulvahhab-› Elmal›’d›r. Do¤um tarihi olarak bilinmemekle beraber ölüm tarihi 1 fiaban hicri 1004 /9 Mart 1595 olarak kaydedilmektedir. fieyh Abdulvahhab, Halvetî tarikat›n›n Yi¤itbafl› (orta kol) flubesini kuran D‹KKAT Yi¤itbafl› Ahmet fiemseddin Marmaravî’nin halifesidir. Vahib Ümmî, çeflitli mahlaslar kullanmaktad›r. Bunlar da; “Vâhib Ümmî, VâhiS‹ZDE yan›nda; bi, Vehhâb, Vâhâb, Vehabî, Vehâb” olmak üzere alt› tanedir.SIRA Bunlar›n “miskin, dermend, bî-çâre, âciz, dervifl” gibi s›fatlar› da görmekteyiz. Ancak bunlar› mahlas saymak do¤ru de¤ildir. O, de¤iflik mahlaslar› aruz vezninin zorlamas›yla AMAÇLARIMIZ kullanm›flt›r. fiair, hece vezinli fliirlerinde kendini rahat hissetmifl, ekseriya Vâhibî veya Vâhib mahlaslar›n› kullanm›flt›r. Baz› kaynaklar onun mahlas›n› Vehhâb Ümmî diye kaydetse de bu, sadece yak›flt›rmad›r. As›l mahlas› Vâhib AbdülK ‹ Ümmî’dir. T A P bâki Gölp›narl›’n›n Vehâb Emre fleklindeki kayd› onu Yûnus Emre halkas›na dâhil etme kayg›s›ndan baflka bir fley de¤ildir. Vâhib Ümmî, Yûnus Emre gelene¤inin XVI. yüzy›ldaki temsilcisidir. Bu tesir fliirlerinde görüldü¤ü gibi da YûT E LDivân’›nda EV‹ZYON nus’u delil kabul etti¤ini aç›kça söyler. Ayr›ca Yûnus Emre’yle Vâhib Ümmî’nin fliirlerinde birbirleriyle benzerlik gösterenler de vard›r. Vâhib Ümmî’nin Divân›’ndaki 485 fliirden 300’den fazlas› aruzla yaz›lm›flt›r. Bu ‹ N T Eahenkten RNET yüzden onu aruz flairi saymam›z yerinde olur. fiiirlerinde, d›fl ziyade muhteva önemlidir. Hece ile yaz›l› fliirleri daha liriktir.
S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Pîr Sultan Abdal Pir Sultan Abdal, XVI. yüzy›l›n sonu ile XVII. yüzy›l›n bafllar›nda yaflam›flt›r. O, Sivas’›n Y›ld›zeli kazas›na ba¤l› Banaz köyünde do¤mufl, Sivas’ta ölmüfltür. Fakat onun do¤um ve ölüm tarihlerini aç›k bir flekilde bilemiyoruz. Pir Sultan Abdal’›n fliirlerinde; Allah, Hz. Muhanmmed, Hz. Ali, Hz. Hasan, Hz. Hüseyin ve daha pek çok veliye olan derin bir ba¤l›l›k, ‹slamî ve Bât›ni inan›fllarla kaynaflm›fl bir vahdet-i vücud halitas› görülmektedir. Hatta bunlar, bir inançtan çok, bir iddia durumundad›r. Yani onun bu ifadelerinde, dünya emelleri peflinde koflan ve isyan eden bir ruhun de¤iflik ihtiraslar›n› da görmek mümkündür. Bu cümleden olarak o fliirlerinde; ‹slam dininin itikadî yönlerinden çok, baz› Bât›ni inan›fllar›, hatta baz› ‹slamî bilgileri tebli¤ etmek yerine, ba¤l› bulundu¤u yolun prensiplerini ifllemektedir. Dolay›s›yla onun bu dini terminolojileri iflleyiflinin yan›nda, eserlerinde görülen baz› farkl›l›klar›n bulunmas› ise, halk›n anlayabilece¤i üslupta bir yönüyle tasavvufa yüzeysel de olsa temas etti¤ini göstermektedir. Ancak onun eserlerinde; ‹slam dininin itikat ve ibadete müteallik inanç sistemine dair olan terminolojileri kullanmas›, onun tasavvuf anlay›fl›n› biraz olsun belirtmekte ve özellikle kendi Bat›ni prensiplerini de ortaya koymaktad›r. Bu sebeple onun bu tür belli bafll› yaklafl›mlar›, hemen hemen bütün manzumelerinde de görülmektedir. Bilindi¤i gibi Pir Sultan Abdal; özellikle Alevî-Bektaflî inan›fllar›n› a¤›rl›kl› olarak iflledi¤i manzumelerinde; Allah, Peygamberler, Melekler, Kitaplar, Dünya, Ahiret, Divân, Mizan, S›rat Köprüsü gibi itikadî kavramlar›n yan› s›ra, Hz. Ali, Ehl-i Beyt, On ‹ki ‹mam, Tenâsüh vb. konular çevresinde de durmaktad›r. Bu sebeple onun kulland›¤› araç ile varmak istedi¤i amaç aras›nda bazen çeliflkiler de göstermekte-
Ehl-i Beyt: Hz. Muhammet, Ali, Fatma, Hasan ve Hüseyin’i içine alan bir tabirdir.
138
Türk Halk fiiiri
dir ki, günümüzde onu isteyen grup istedi¤i tarafa do¤ru çekip götürmektedir. Çünkü onda bazen isyanc› bir ruh, bazen de toplumun sosyal konular›na rahatl›kla e¤ilen ve onlar› ac›mas›zca tenkit edebilen bir gücün bulunmas›, dinî bilgisini de bu sahada rahatl›kla kulland›¤›n› göstermektedir. Bu dinî bilgiler çerçevesinde bir yandan itikadî, ibadî, di¤er yandan da tasavvufî konular› rahatl›kla eserlerinde iflleyebilmesi dikkat çekmektedir. “Derdim çoktur hangisine yanay›m Yine tazelendi yürek yaras› Ben bu derde kande çare bulay›m Me¤er fiah elinden ola çaresi Türlü donlar giyer, gülden naziktir Bülbüle cevr etme, güle yaz›kt›r Çok hasretlik çektim, ba¤r›m eziktir Güle güle gelir canlar pâresi Gel benim uzun boylu serv ç›nar›m Yüre¤ime bir od düfltü yanar›m K›blem sensin, yönüm sana dönerim Mihrab›md›r iki kafl›n aras› ... Pir Sultan›m Abdal, yüksek uçars›n Selams›z sabahs›z gelir geçersin Âfl›k, muhabbetten niçin kaçars›n Böyle midir yolumuzun töresi” (Öztelli 1978: 218-219).
Kul Himmet
Düvaz ‹mam: Tekke fliirinde içinde on iki imam›n ad› geçen ve onlar› övmek için yaz›lan fliirlere denir.
XVI. yüzy›l›n ikinci yar›s›yla XVII. yüzy›l›n bafllar›nda yaflad›¤› tahmin edilen Kul Himmet, Alevî Bektaflî Edebiyat›’n›n önemli flairlerinden birisidir. Türbesi; Tokat’›n Alamus ilçesine ba¤l› Varz›l/Görümlü Köyü’ndedir. Torunlar› hâlâ bu köyde yaflamaktad›rlar. Burada bulunan fiahinli aflireti Kul Himmet’in oca¤›d›r. Ölümünün ne zaman ve nas›l oldu¤u hakk›nda elimizde belge yoktur. Fakat kendi köyünde yatt›¤› düflünülerek normal bir ölümle hayata gözlerini yumdu¤u kuvvetle muhtemeldir. Daha yaflarken Alevî çevrelerinde büyük bir flöhrete sahip olan Kul Himmet, Pir Sultan’›n etkisinde kalan güçlü bir sanatç›d›r. Nefesler, düvaz imamlar, destanlar, a¤›tlar söyleyen Kul Himmet; mükemmel bir tekke ö¤renimi, edebiyat bilgileri, ‹slam tarihi, evliya menk›beleri, tarikat kurallar› gibi ça¤›n›n kültür ve bilgisini çok iyi ö¤renmifltir. Sanat gücü yan›nda, siyasî giriflimlerinde ise, ad› etraf›nda baz› efsanelerin oluflmas›na yol aç›lm›flt›r. Hemen hemen her cönkte bir iki nefesi yaz›l›d›r. Ona karfl› duyulan bu genifl bir sevgi sonunda XIX. yüzy›lda yetiflen bir âfl›k, onun ad›n› mahlas olarak alm›flt›r. Kul Himmet’in fliirleri tam olarak tespit edilememifltir. Ancak bu konuda da baz› çal›flmalar yap›lmaktad›r. Güçlü bir mutasavv›f flairdir. “Yolcu oldum yola düfltüm, Yollar›m Ali ça¤›r›r. Bülbül oldum gül’e düfltüm Gül’lerim Ali ça¤›r›r ...
6. Ünite - XV.-XVII. Yüzy›llarda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›
139
Bu haneye mihman gelmiflim Kah a¤lay› kah gülmüflüm Bahr-› ummana dalm›fl›m Göllerim Ali ça¤›r›r Kul Himmet’im aflka düfltü Aflk deryas› boydan aflt› Virdimiz Aliye düfltü Dillerim Ali ça¤›r›r” (Güzel 2009: 683).
Muhyiddin Abdal
Muhyiddin Abdal’›n, XV. yüzy›l›n sonlar› ile XVI. yüzy›l›n ilk yar›s›nda yaflad›¤› bilinmektedir. Önceleri onun hayat› ve kiflili¤i hakk›nda fazla bir bilgi bulunmamaSIRA S‹ZDE s›na ra¤men, son zamanlarda Bayram Durbilmez taraf›ndan 1998’de “Muhyiddin Abdal Divân› (‹nceleme-tenkitli metin) adl› bir “Doktora Tezi” yap›lm›flt›r. Bu sebeple Muhyiddin Abdal’›n da hayat›, eserleri ve kiflili¤i bu takdire D Ü fi Üflayan N E L ‹ M çal›flma ile ilim âleminin istifadesine sunulmufltur. Ayr›ca S. N. Ergun da, flairin Otman Baba (öl.1477-78) veya onun müridi AkyaS O R U z›l› Sultan’a ba¤l› olabilece¤ini söylemektedir. Nitekim flairimizin bir fliirinde de Akyaz›l› Sultan ismi geçmektedir. “Bize ser-leflker olma¤a fiah-› Kerem Ali gerek Mürfliddir rehber olma¤a Âdem Akyaz›l› gerek”
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ Kendisinin küçük boyda yazma bir Divan› vard›r ki, bunda; hece vezni ile Hurufilik yolunda yazd›¤› fliirleri yer almaktad›r.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ Tfazla A P bilgi için AbDinî-tasavvufî Türk edebiyat›n›n XVI. yüzy›ldaki durumu hakk›nda daha dülbaki Gölp›narl›’n›n Kaygusuz Abdal-Kul Himmet-Hatayi (‹stanbul: Varl›k Yay›nlar›, 1953), Abdülbaki Gölp›narl›-Pertev Naili Boratav’›n Pir Sultan Abdal (‹stanbul: Derin Yay›nlar›, 2010) ve Ziver Tezeren’in Az›iz Mahmûd Hüdâyî: Hayat›-San’at›-Fikriyât›, Ça¤TELEV‹ZYON dafllar› ‹çindeki Yeri ve Ünlü Eserleri (Ankara: Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Yay›nlar›, 1987) adl› çal›flmalar›ndan yararlanabilirsiniz.
K ‹ T A P
TERNET XVII. YÜZYILDA D‹NÎ-TASAVVUFÎ TÜRK‹ NEDEB‹YATI VE TEMS‹LC‹LER‹
XVII. yüzy›l Türk edebiyat›; Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun siyasî ve ekonomik alanlarda gerilemeye bafllad›¤› bir dönemdir. Buna ra¤men kültür, sanat ve edebiyat hayat› geliflmesini belirli ölçülerde devam ettirmifltir. Klasik Türk fliiri, ahenk ve incelik bak›m›ndan bu as›rda biraz daha oturmufl ve güzelleflmifltir. Asr›n divan fliiri as›rlardan beri örnek al›nan ‹ran fliirinden geri say›lamayacak bir olgunlu¤a eriflmifl ve ‹ran edebiyat›n› ciddî bir flekilde geride b›rakm›flt›r. Bu yüzy›lda Türk fliir sanat›, as›rlardan beri bilhassa Türkçe söyleyifl bak›m›ndan hayli yerli ve millî bir yol alm›flt›r. Kullan›lan Türkçe kelimelerin, Türkçe deyimlerin ve halk söyleyifllerinin bu arada Türk fliirine has bir seslendiriliflin bu fliire verdi¤i çehre flüphesiz millî idi. Art›k edebiyat›m›zda bir Fuzulî Mektebi, bir Bâkî Mektebi, hatta bir Rûhî Mektebi meydana gelmiflti. XVII. yüzy›lda Osmanl› sahas› halk edebiyat› büyük geliflme ve geniflleme göstermifl, en parlak durumuna gelmifltir. Asker ocaklar›nda, kalelerde, serhadlerde, saray ve konaklarda, kasaba ve köylerde pek çok saz flairi yetiflmifl, usta sanatkâr-
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
140
Türk Halk fiiiri
Meddahl›k: Genellikle flehir ortamlar›nda hikâye anlat›p taklitler yapma sanat›.
lar ç›km›flt›r. Halk hikâyecili¤i, meddahl›k, halk tiyatrosu (orta oyunu) ve karagöz büyük ra¤bet kazanm›fl, bu sahalarda zengin eserler ortaya ç›km›flt›r. Halk edebiyat› ve sanatç› yüksek zümre aras›nda ilgi uyand›rd›¤› gibi, saz flairleri de aruz vezniyle eserler vermifllerdir. Böylece iki zümre edebiyat› aras›nda bir yak›nlaflma görülmektedir. Halk fliirinin naz›m flekilleri ve Halk edebiyat›n›n naz›m türleri bu as›rda belirli kurallar› tamamland›¤› gibi, saz fliirinin en büyük flairleri de bu as›rda yetiflmifltir. Karacao¤lan, Âfl›k Ömer ve Gevherî yaln›z bu asr›n de¤il, bütün halk fliirinin yüksek ustalar› olarak kabul edilmifllerdir. XVII. yüzy›lda, ‹ran ve Azerbaycan bölgelerinde, Türk edebiyat›n›n nesir türlerinde çeflitli eserler veren flair ve yazarlar› da vard›r. Ancak bunlar, geçen as›rlar›n büyük flöhretleriyle ölçüflecek seviyede de¤ildirler. Bunlar aras›nda Azerî flair Sâib’in önemli bir yeri vard›r. Fakat eserlerinin büyük bir k›sm›n› Farsça yazm›fl olmas› Türkler aras›nda flöhret kazanmas›n› engellemifltir. Bu asr›n Orta Asya Türk edebiyat›na bakarken Özbek flairi Allah Yar’› unutmamak gerekir. Dini-Tasavvufî Türk Edebiyat› mensuplar› aras›nda sayg› ve ilgi gören bu sofî flairin tasavvufî ve ahlakî fliirleri vard›r. Bunlar aras›nda en tan›nm›fl eseri, devrinin Özbek Türkçesiyle yazd›¤› Sebâtü’l-Acizîn adl› didaktik manzumesidir. Onun bu eserleri, Fars diliyle yaz›lan di¤er eserlerden daha mükemmeldi. Hatta pek çok Türk dostu, Onun Fars diliyle yazd›¤› bu eserlerinden flikâyetçi de olmufllard›r. Çünkü bu eserlerin Türk dili ile yaz›lmas› suretiyle gönüller haz duyup ferahlayacak ve âdeta iman da tazelenecek. ‹flte bunlar öylesine Türkçe söyleyecek kadar, Türk dili fluuruna sahip bulunuyorlard›. Fakat Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›, bu as›rda pek fazla geliflme gösterememifltir. XVII. yüzy›l Anadolu’sunda; Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›, gittikçe ço¤alan tekkelerden Türk musikisiyle ahenkli, coflkun ve raksan ilâhîlerin yay›ld›¤› bir hava içinde geliflmifltir. Bu ilâhîler, geçen as›rda ilâhî söylemifl Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat› flairlerinin kendi besteleriyle tekrarlanmak suretiyle söylenir. Bunlar Yunus Emre’den beri devam ede gelen Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n› daha genifl sahalara yayan ve sevdiren hareketlerdir. Yunus tarz› söyleyifl, yaln›z Mevlevî tekkelerinde Mesnevî’nin, Divân-› Kebir’in velhas›l ya Farisî ile yahut Divân tarz› söyleyiflin yaratt›¤› gelenek içinde bu asra kadar fazla ra¤bet görmemifltir. Fakat XVII. yüzy›ldan bafllayarak hece ile söylenen ilâhîlerin Mevlevî flairleri taraf›ndan da itibar kazand›¤› bilinir. Meselâ bir Mevlevî olan Âdem Dede, asr›n Yunus tarz› söyleyiflinden zevk alan simalar aras›ndad›r. Bu asr›n Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat› flairleri; Âdem Dede, Aziz Mahmud Hüdai, Niyâzî-i M›srî, Zelilî, Adlî, Zakirî, Lâmekânî Hüseyin Dervifl Osman, Sultan Ahmed, Ahîzâde Hüseyin, fieyhî, Fakir Edna, Kul Budala, Kul Mustafa, Abdülahad Nûri, Akkirmanl› Nakflî, O¤lanlar fieyhi ‹brâhim, Zâkirzâde Abdullah Bîçâre, Cahidî, Sar› Abdullah-Abdî, Elmal›l› Sinan Ümmî, Geda Muslu, Yeflil Abdal, Dedemo¤lu, Kul Hasan, Dervifl Mehmed, Cafero¤lu, Kul Nesimî, Ümmisinanzade-Hasan, Divitçizade Mehmet Tâlib, Dervifl Himmet, Sunu’llah Gâybî, Abdülkerim Fethî, fieyh Mehmed Nazmî, Abdülhay, Himmetzade, Abdullah Abdî, Hasan-Kenzi, Abdurrahman Vali, ‹brâhim Nakflî v.b.leridir.
Âdem Dede Âdem Dede’nin do¤um tarihi bilinmemekle beraber XVII. asr›n ilk yar›s›nda vefat etti¤ini tahmin etmekteyiz. Ancak kendisinin Antalya’da Çavuflo¤ullar› diye tan›nm›fl ve zengin bir aileye mensup oldu¤u bilinmektedir. O, Antalya’da bulundu¤u dönemlerde, Antalya Mevlevî tekkesi fleyhi Zincirk›ran Mehmet Dede’ye intisap etmifltir. Daha sonraki dönemlerde de Konya’da Bostan Çelebi’nin, sonra ‹stanbul’da
6. Ünite - XV.-XVII. Yüzy›llarda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›
Mevlevî flairi ‹smâil Ankaravî’nin yan›nda yetiflmifl ve fleyhin vefat›ndan sonra da Galata Mevlevîhânesi fleyhi olmufltur. Bunun yan›nda ‹stanbul’da baz› kerametleriyle destanî bir flahsiyet olarak da tan›nm›flt›r. Hayat ve hareketlerinde zeki, nüktedan ve arif bir sofîdir. Âdem Dede, tekke fleyhi olduktan sonra birçok fakire yard›m etmifl ve babas›ndan kalan serveti bile bu u¤urda sarf etmifltir. Âdem Dede’den bahseden bütün kaynaklar birçok devlet ricâlinin kendisine intisap etti¤ini yazm›fllard›r. fieyhü’l-‹slam Bahayî ile aralar›nda derin bir rab›ta vard›r. Âdem Dede, hayat›n›n sonunda Hacca gitmek maksad›yla ‹stanbul’dan ayr›lm›fl ve M›s›r’da ölmüfltür. Onun en mühim cephesi bugünkü bilgimize göre Mevleviler içinde, hece vezni ile ve Yûnus tarz›nda ilâhîler söyleyen ilk flair olmas›d›r.
Sinan Ümmî Sinan Ümmî’nin as›l ad› Yûsuf Sinan’d›r. Daha çok Sinan Ümmî ad›yla tan›n›r. Ünlü mutasavv›f-flair Niyazî-i M›sri’nin fleyhidir. Halvetiye tarikat›n›n Yi¤itbafl› koluna mensuptur. fieyhi Ero¤lu Nuri, 1604 tarihinde vefat etti¤ine göre, muhtemelen bu tarihten 35-40 y›l önce do¤mufl olabilece¤i düflünülebilir. Dinî ve tasavvufî muhteval› fliirlerinde, bazen Sinan Ümmî, bazen de Ümmî Sinan mahlas›n› kulland›¤› için, fliirlerinden bir k›sm› daha önce yaflam›fl olan Ümmî Sinan’›n fliirleriyle kar›flm›flt›r. Sinan Ümmî, fleyhi Ero¤lu Nuri’nin vefat› üzerine hilâfet makam›na geçer. Bunu bir fliirinde flöyle dile getirir; “Ümmî Sinan aydur Ero¤lu derler ‹smüne fleyhimin iller içinde” Sinan Ümmî’nin bilinen iki eserinden biri Divân’›d›r. Divân’›n›n içinde iki yüze yak›n fliiri vard›r. Sinan Ümmî’nin divan› Yalvaçl› Çokunzâde fieyh Süleyman Efendi taraf›ndan da yay›mlanm›flt›r. Ayn› eser, daha sonra baz› seçmeler yap›larak yeni harflerle de yay›mland›. Osmanl› Müellifleri’nde Kutbü’l-Meani adl› baflka bir eserinden de bahsedilmekteyse de böyle bir eser henüz ele geçmemifltir. Dili oldukça sade olan Sinan Ümmî’nin hece ve aruzla yazd›¤› fliirlerinde sanat gayesinden çok, halk› irflat esas›ndan hareket etti¤i görülmektedir.
Niyâzî-i M›srî Niyazî-i M›srî’nin as›l ad› Mehmed’dir. Malatya’n›n So¤anl› köyünde 12 Rebiu’l-evvel 1027/1617’de do¤mufltur. Babas›, So¤anc›zade lâkab›yla tan›nan Ali Çelebi, baflka bir yerden Malatya’ya gelmifl ve Nakflibendiye tarikat›na intisap etmifl biridir. Mehmed Niyazi, kardefli Ahmet ile birlikte medreseye devam eder ve ‹slamî konulardaki bilgisini ilerletir. Küçük yafltan itibaren tasavvufa ilgi duyar. Medreseden icazet al›p ç›k›nca, çeflitli camilerde verdi¤i vaazlar halk›n büyük ilgisini çeker. Önce Malatya’da Halveti fleyhlerinden Hüseyin Efendi’ye intisap eder, onun nezaretinde halvete girer. Daha sonra fleyhi ile anne ve babas›n›n da iznini alarak uzun bir seyahate ç›kar. Bu s›rada yirmi bir yafllar›ndad›r. Diyarbekir, Ba¤dat ve Kerbelâ yoluyla ancak dört y›lda M›s›r’a gelebilir. Kahire’de bir Kadîrî fleyhine ba¤lan›r. Burada iken gördü¤ü bir rüya üzerine ‹stanbul’a geri döner. ‹stanbul’da devrin tan›nm›fl âlim ve mutasavv›flar›yla görüflür. Bir süre sonra Bursa’ya gider. Orada Ulu Câmi’nin yak›n›ndaki medreselerden birine yerleflir ve riyazete devam eder. Bursa’dan Uflak’a geçer ve orada Elmal›l› fieyh Yûsuf Sinan’›n halifesi fieyh Mehmed’in dergâh›na yerleflir. Burada Ümmî Sinan’la tan›fl›r ve bütün varl›¤›yla ona ba¤lan›r. Birlikte Antalya’n›n Elmal› kazas›na giderek orada bir yandan vaazlar verir, bir yandan da dergâha hizmet eder. Daha sonra tekrar Uflak’a Mehmed Efendi’nin derga-
141
142
Türk Halk fiiiri
h›na dönerler. fiehir d›fl›nda bulunan bir caminin minberinin alt›nda çilesini tamamlar. Buradan da Çal’a ve Kütahya’ya gider; bu s›rada fleyhi Ümmî Sinan’›n vefat›n› duyar ve Uflak’a geri döner, fakat üzüntüsünü bertaraf edemeyince tekrar Bursa’ya döner. Bursa’da bir tan›d›¤›n›n evinde zikir ve ibadetle meflgul olur. 47 yafl›nda iken evlenir. Art›k flöhreti Bursa s›n›rlar›n› aflm›fl, bütün imparatorlu¤a yay›lm›flt›. Bundan sonra Bursa Ulu Câmi’de va’zlar vermeye bafllar. ‹stanbul’da tekkeler aleyhine bafllat›lan bir kampanya üzerine, 1665’te sadrazam Köprülü Faz›l Ahmet Pafla’n›n davetine uyarak Edirne’ye gider. Dönüflünde, ‹stanbul’da verdi¤i bir vaazdan sonra, tekkeler aleyhindeki faaliyet durdurulur. Tekrar Bursa’ya döner. Bu s›rada fleyhi Uflakl› Mehmet Efendi’nin ölümü üzerine Halvetiye’nin M›sriyye kolunu kurarak irflada devam eder. Sultan IV. Mehmed, Lehistan seferine ç›kmadan önce, flöhretini duydu¤u Niyâzî-i M›srî’yi, ordunun manevî gücünü yükseltmek amac›yla ‹stanbul’a ça¤›rt›r. O da bu davete uyarak ‹stanbul’a gelir ve orduyla birlikte sefere kat›l›r. Bu s›rada aleyhinde ortaya ç›kan bir iftira üzerine derviflleriyle birlikte tekrar Bursa’ya geri döner. Bir ara Edirne’de Eski Câmi’de va’zlar vermeye devam eder. Bursa’da iken ikinci bir iftiraya daha u¤rar ve 1673’te Rodos Adas›’na sürgün olarak gönderilir. Bir süre sonra padiflah›n iradesiyle affedilir ve Bursa’ya geri döner. Bu s›rada bafllayan Rusya Harbi ile ilgili olmak üzere, halk› bu sefere haz›rlamak üzere üç yüz kadar derviflle beraber Edirne’ye gider. Burada iken tekrar üçüncü bir iftiraya daha u¤rar ve Rikab-› Hümayun kaymakam› taraf›ndan önce Gelibolu’ya, oradan da Limni Adas›’na gönderilir. 1667’den bafllayarak Ada’da tam on befl y›l süren çileli bir hayat yaflar. Ölümünden bir y›l kadar önce affedilerek Bursa’ya geri döndüyse de, Bursa kad›s›n›n Baltac› Mehmed Pafla’ya flikâyeti üzerine tekrar Limni’ye geri gönderilir. Ada’ya geliflinden iki ay kadar sonra da vefat eder ve oraya defnedilir. Niyazi-i M›srî’nin eserleri; Türkçe ve Arapça mensur ve manzum on ciltten fazla bulunmaktad›r. O, edebiyat›m›zda daha çok mutasavv›f bir flair olarak tan›n›r. Aruzla yazd›¤› fliirlerde genellikle Nesimî ve Fuzulî, hece ile yazd›klar›nda ise Yûnus Emre’nin tesirleri aç›kça görülür. Birçok yazma nüshas› bulunan Divân-› ‹lâhîyyat eski harflerle 1259’da Bulak’ta bas›ld›¤› gibi, birkaç defa da yeni harflerle ‹stanbul’da 1967, 1974’te yay›mland›. Di¤er eserleri ise; Risâletü’t-Tevhîd, fierh-i Esmâ-i Hüsnâ, Sure-i Yûsuf Tefsiri, Es’ile ve Ecvibe-i Mutassavv›fâne (bu eser, A. Güzel taraf›ndan yay›nland›), fierh-i Nutk› Yûnus Emre, Risâle-i Eflrât-› Saat, Tahirnâme, Risâle-i Haseneyn, Divân-› ‹lâhiyât (bu eser, Ali Yak›c› taraf›ndan Yüksek Lisans tezi olarak haz›rland›), Mektubât, Risâle-i H›zriye, Fâtiha Tefsiri, Risâle-i Hilye-i Hz. Hüseyn, Sure-i Nur Tefsiri, Risâlei Belgrat, Risâle-i Vahdet-i Vücud, Risâle-i Devriye (bu eser, A. Güzel taraf›ndan yay›nland›), Mevâidü’l-‹rfân (‹rfan Sofralar› ad›yla Dr. Süleyman Atefl taraf›ndan tercüme edilerek yay›nland›) (Güzel 1985, Gölp›narl› 1970, Yak›c› 1989).
Kul Nesîmî Kul Nesîmî’nin hayat› hakk›nda fazla bir bilgimiz yoktur. Ancak, hece vezni ile yaz›lm›fl fliirlerinin bulundu¤u baz› defterlere bakarak onun; XVII. yüzy›lda yaflad›¤›n›, iyi bir e¤itim gördü¤ünü, kültürlü ve usta bir dervifl-flair oldu¤unu ö¤reniyoruz. Burada flunu da belirtmekte fayda vard›r ki o da; bu Alevî-Bektaflî flairi olan Kul Nesîmî’yi, 1404 tarihinde Ba¤dat’ta derisi yüzülerek öldürülen Azeri flairi Kul Nesimî ile kar›flt›rmamal›y›z. Bunlar›n ikisi de ayn› ismi tafl›m›fl olduklar›n› ve aralar›nda sadece bir isim benzerli¤inin d›fl›nda baflkaca bir benzerlik olmad›¤›n› bilmeliyiz ve araflt›rmalar›m›z› da buna göre yapmal›y›z.
143
6. Ünite - XV.-XVII. Yüzy›llarda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›
XVII. yüzy›l Anadolu sahas› flairi olan Kul Nesîmî, Bektâflî tarikat›ndand›r. Ama Câferi, Haydarî ve Hurufi tarikatlar› ile de ilgilenmifltir. fiiirlerini, hem aruz, hem de hece vezni ile yazm›flt›r, hatta aruzu daha çok kullanm›flt›r. Ama aruzda pek baflar›l› olamam›flt›r. Fuzûli’nin ve Nesîmî’nin tesirinde kalm›flt›r.
Âfl›k Virânî Âfl›k Virânî’nin as›l ad› bilinmemekte, fakat XVII. yüzy›lda yaflad›¤› kabul edilmekle beraber hakk›nda pek az bilgiye sahibiz. Eserlerinden ald›¤›m›z bilgilere göre Virânî, Hurûfilik inanc›na ba¤l› bir Bektaflî babas› olup, “Virânî, Âfl›k Virânî, Virânî Baba” gibi mahlaslar kullanm›flt›r. Virânî, Bektaflî gelene¤inde; Nesîmî, Hatayî, Fuzulî, Kul Himmet, Yeminî ve Banazl› Pir Sultan Abdal’la birlikte yedi büyük flairden biri say›l›r. Virânî, Hurûfîlik akidelerine ba¤lanm›fl, Nesîmî ile bafllayan bu edebiyat›n XVII. yüzy›lda en kuvvetli propagandac›s› olmufltur. Necef’teki Bektaflî Tekkesi fleyhli¤inde bulundu¤u ve fiah Abbas (1587-1628) ile görüfltü¤ü rivayet olunur. Virânî’nin, Hurufilik akidelerini gösteren bir Risalesi ve k›rk kadar manzumeyi içine alan küçük bir divan› vard›r. Baz› fliirlerini aruz vezniyle yazm›flt›r. Bu flairin fliirlerinde Hurufi fikirlerin d›fl›nda bir samimiyet havas› hâkimdir. Dili oldukça a¤›rd›r. Zira dinî terimleri ve terkipleri fazlas› ile kullanm›flt›r. Hz. Ali hakk›nda yazd›¤› fliirleri ise, onu tam manas›yla bir Ali-Allahiler grubuna dâhil eder (Güzel 1972). Eserlerinde ahlakî temler ve yüzeysel anlamdaki tasavvuf iç içedir. Hurufîlik ile ilgili risalesi ve divan› bas›lm›flt›r.
Hurufilik: Kur’an harflerinden çeflitli anlamlar ç›karan bir zümre.
Zâhidâ fakr olmayanlar sâfi insan olmad› Okumaz vechi hurufun ehl-i Kur’an olmad› Suretâ abdal olursa sâhip erkân olmad› Terk ü tecrid olmayan âlemde sultan olmad› Bî-hisab oldu o kim virmez hududundan hisâb Göriserdir Ahirette zehmet-i nâr u azâb Böyle emretti inip vahy-i havâdis dört kitab Terk ü tecrid olmayan âlemde sultan olmad› Bir palâs› fahr edip olmak diler isen bekâ Ferd-i yektâ ol görem dersen cemâl-i Kibriyâ Bu sözü böyle buyurmufl Enbiyâ vü Evliyâ Terk ü tecrid olmayan alemde sultan olmad›
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
Ey Virânî geç geçenden fiâh’a gönder gel yüzü D‹KKAT Suret-i imred cemâl-i Hakk’t›r ana aç gözü Cümle irfan erleri geldi dediler bu sözü SIRA S‹ZDE Terk ü tecrid olmayan âlemde sultan olmad› (Güzel 2009: 708-709).
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDEbir art›fl göOn yedinci yüzy›lda hem âfl›k hem de tekke fliirinde aruz ölçüsü kullan›m›nda AMAÇLARIMIZ rülmektedir. Bunu nas›l yorumlayabiliriz?
5
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Dinî-tasavvufî Türk edebiyat›n›n XVII. yüzy›ldaki durumu hakk›nda bilgi için K ‹daha T A fazla P Ömür Ceylan’›n Gül ‹le Gülü Tartanlar: Ümmî Sinan (‹stanbul 2007: Kap› Yay›nlar›), KeS Oadl› R U çal›flmalar›na nan Erdo¤an’›n Niyâzî- i M›srî Divân› (Ankara 2008: Akça¤ Yay›nlar›) bakabilirsiniz. TELEV‹ZYON
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ
D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P S O R U
TELEV‹ZYON D‹KKAT
D‹KKAT
‹SIRA N T E RS‹ZDE NET
SIRA S‹ZDE
N N
‹ NSIRA T E R S‹ZDE NET
AMAÇLARIMIZ
144
Türk Halk fiiiri
Özet
N AM A Ç
1
XV. yüzy›lda dinî-tasavvufî Türk edebiyat›n›n Anadolu’daki durumunu ve temsilcilerini aç›klayabilmek. XV. yüzy›lda dinî-tasavvufî Türk edebiyat›, çeflitli co¤rafyalardaki Türk topluluklar› aras›nda fikri, dini ve mimari aç›dan geliflmeye devam eder. Bu edebiyat›n merkezden muhitlere do¤ru yay›lmas›nda, say›lar› süratle yay›lan mescitlerin ve tekkelerin de önemli bir etkisi olmufltur. Mevlâna, Hac› Bektafl Veli ve Yunus Emre gibi mutasavv›flar›n ortaya koyduklar› zengin tasavvufi hayat, XV. as›rda Alâaddin Gaybî (Kaygusuz Abdal), Hac› Bayram Veli, Akflemseddin, Yaz›c›o¤lu Mehmed, Gülflehrî, Süleyman Çelebi, Eflrefo¤lu Rûmî, Kemal Ümmî, Emir Sultan, ‹brâhim Tennurî, Rûfleni, fiirâzî vb. pek çok flair taraf›ndan devam ettirilmifltir. Bu flairler, eski geleneklerin çerçevesinde dini hayat›, güzel bir flekilde Türk insan›na anlatm›fllard›r. Bu yüzy›lda Süleyman Çelebi dikkati çeken mutsavv›flar aras›ndad›r. Yunus Emre gibi bir flair yetiflmese de onun ilahilerine benzer fliirler, tekkelerde bestelenerek okunuyordu. Mutasavv›f halk flairleri ise yine Yunus tarz›nda fliirler söylüyorlard›. Hac› Bayram Velî: Ankara yak›nlar›nda Solfasol köyünde dünyaya gelen mutsavv›f flair, ciddi bir medrese e¤itimi alm›flt›r. Tasavvuf yolunda kendisine el veren Somuncu Baba ile birlikte Rum, fiam ve Hicaz’a gitmifl, Mekke’de üç y›l kalm›flt›r. Sonras›nda fleyhiyle birlikte Aksaray’a yerleflen Hac› Bayram, fleyhinin vefat›ndan sonra onun halifesi olarak Ankara’ya dönmüfltür. Burada Bayramiyye tarikat›n› kurmufltur. Onun Anadolu’daki tasavvufî edebiyat›n geliflip yay›lmas›nda büyük rolü olmufltur. Akflemseddin ve Eflrefo¤lu Rûmî onun yan›nda yetiflmifltir. Günümüzde Hac› Bayram Velî ile ilgili olarak elimizde aruzlu ve heceli baz› fliirler vard›r. Eflrefo¤lu Rûmî: ‹znik’te dünyaya gelen mutasavv›f, Osmanl› Devleti’nin kurulufl devrinin sonlar›yla yükselifl devri aras›nda yaflam›fl, ilim, irfan ve irflat gibi çeflitli vesilelerle Bursa, Ankara ve Hama flehirlerinde bulunmufltur. Eflrefiyye tarikat›n›n kurucusu olan Rûmî’nin fliirlerinde Yunus Emre tesiri hissedilir. Heceyi ve aruzu baflar›yla kullanan flair, lirik ve didaktik fliirler yazm›flt›r.
Süleyman Çelebi: Türk edebiyat›nda mevlit yazar› olarak tan›nan Süleyman Çelebi, iyi bir dini e¤itim görmüfltür. Onun meflhur eseri, Vesîletü’nNecât ad›n› tafl›r. 1409 y›l›nda tamamlanan eser, sade ve manzum bir dille kaleme al›nm›flt›r. Halk aras›nda çok ra¤bet görmüfl, günümüzde de görmeye devam etmektedir. Mesnevî naz›m flekliyle yaz›lan eser, mevlid türüne iyi bir örnektir. Kemal Ümmî: Hayat› hakk›nda yeterli bilgiye sahip olmad›¤›m›z mutasavv›f›n Ni¤de’de do¤du¤u ve Karaman’da öldü¤ü söylenmektedir. Kemal Ümmî, fliirde Yunus’un takipçisidir. fiiirlerini gazel, kaside, mesnevî gibi klasik naz›m flekilleriyle söyleyen mutasavv›f, kendisinden sonra gelenlere örnek olabilecek fliirler miras b›rakm›flt›r. fiiirlerinde aruz veznini kullanmas›na ra¤men halk›n dilinden kopmam›fl bir flairdir. fiairin bir divan› bulunmaktad›r. Emir Sultan: Türk-‹slâm dünyas› için önemli bir ilim merkezi olan Buhara’da yetiflmifl bir mutasavv›f olan Emir Sultan, Mekke ve Medine’de de ilim tahsil etmifltir. Rüyas›nda Hz. Muhammet ve Hz. Ali’nin kendisine Anadolu’ya gitmesini tavsiye etmesiyle Anadolu’ya hareket eder ve Bursa’da karar k›lar. K›sa sürede Bursa halk› aras›nda flöhrete ulaflan Emir Sultan, I. Beyazid’in k›z›yla evlenerek çeflitli devlet görevlerine getirilmifltir. Çok say›da mutasavv›f yetifltiren Emir Sultan, fliir de söylemifltir. Bu bak›mdan onu XV. yüzy›l Anadolu’sunun önemli bir mutasavv›f› kabul etmek gerekir. Dede Ömer Rûflenî: Ayd›n’da do¤du¤u kabul edilen Rûflenî, önce Bursa’ya oradan Karaman’a, oradan da Azerbaycan’a gitmifltir. Gence, Karaba¤ ve Tebriz dolaylar›nda irflat vazifesini üstlenir. Hayat›n›n sonuna kadar kald›¤› Tebriz’de vefat etmifltir. Hayat›n›n Tebriz dönemlerinde kaleme ald›¤› mesneviler Anadolu’ya ve dolay›s›yla ‹stanbul’a ulaflm›flt›r. fiiirlerine nazireler yaz›lan Rûflenî, kendine has bir üslup yaratmay› baflarm›flt›r. fiairin Divan, Çobannâme, Miskinnâme, Neynâme, Kalemnâme gibi eserleri vard›r.
6. Ünite - XV.-XVII. Yüzy›llarda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›
N A M A Ç
2
XVI. yüzy›lda dinî-tasavvufî Türk edebiyat›n›n Anadolu’daki durumunu ve temsilcilerini tan›mlayabilmek. XVI. yüzy›ldaki tekke fliirinde de Yunus Emre tarz›n›n etkileri vard›r. Yunus’un ilahilerine benzetilerek söylenen fliirler, Anadolu’nun her köflesinde sevilerek söylenmifltir. Gülflenî tarikat›n›n kurucusu fieyh ‹brâhim Gülflenî’nin; Melâmiyyei Bayramiyye tarikat›na mensup Ahmed-i Sârbân ve Halvetiyye tarikat› mensuplar›ndan Vahib Ümmî (ölm. 1595) Ümmi Sinan’›n önemli yerleri vard›r. Bu isimlere fieyh Aziz Mahmud Hüdaî’nin üstad› ve Hac› Bayram Velî’nin müridlerinden, Bursal› Muhyiddin Üftade (ölm. 1580), Seyyid Seyfullah Halvetî (ölm. 1601) ve ‹dris Muhtefî (ölm. 1615), Pir Sultan Abdal, Kalender Abdal, Muhiddin Abdal, Yetim Ali, Askerî, dönemin belli bafll› mutasavv›flar›d›r. Aziz Mahmud Hüdâyî: Koçhisar’da do¤an Hüdâyî, Üsküdar’da vefat etmifltir. Mutasavv›f flairler aras›nda gösterilen Hüdâyî, Celvetiye tarikat›n›n da kurucusudur. Sade ve hikemi fliirler kaleme alm›flt›r. fiiirlerinde hem aruzu hem de heceyi kullanan Hüdâyî, ‹bnü’l Arabî’nin vahdet-i vücûd anlay›fl›na ba¤l› bir flairdir. Halk aras›nda menk›beleri yayg›n olarak bilinen Hüdâyî’nin Türkçe ve Arapça eserleri vard›r. Vâhib Ümmî: “Vâhib Ümmî, Vâhibi, Vehhâb, Vâhâb, Vehabî, Vehâb” gibi mahlaslar kullanan flair, Yunus Emre gelene¤inin on alt›nc› yüzy›ldaki temsilcisidir. fiairin fliirleri bir divanda toplanm›flt›r. Hem heceli hem de aruzlu fliirler kaleme alabilmifl mutasavv›f bir flairdir. Pîr Sultan Abdal: XVI. yüzy›l›n sonu ile XVII. yüzy›l›n bafllar›nda yaflam›fl olan Pir Sultan, Sivas’›n Banaz köyünde vefat etmifltir. Onun fliirlerinde Allah, Hz. Muhanmmed, Hz. Ali, Hz. Hasan, Hz. Hüseyin ve daha pek çok veliye derin bir ba¤l›l›k, ‹slamî ve bat›ni inan›fllarla kaynaflm›fl bir vahdet-i vücud anlay›fl› görülür. fiiirlerinde din ve tasavvuf kadar sosyal düzensizliklerin elefltirisi de yer al›r. Hatta onun üslubunda elefltiri veya kabul etti¤i dünya görüflünü savunma tutkusu oldukça barizdir. Kul Himmet: XVI. yüzy›l›n ikinci yar›s› ile XVII. yüzy›l›n bafllar›nda yaflad›¤› düflünülen Kul Himmet, Alevî-Bektâflî edebiyat›n›n önde gelen temsilcilerindendir. Kul Himmet, Pir Sultan tesirinde kalm›fl bir flairdir. Nefes, düvaz imam, destan ve
145
a¤›t tarz›nda fliirler söyleyen flairin çok say›da fliiri bulunmaktad›r. Muhyiddin Abdal: XV. yüzy›l›n sonlar› ile XVI. yüzy›l›n ilk yar›s›nda yaflayan Muhyiddin Abdal’›n bir Divan’› bulunmaktad›r. fiiirlerinin büyük bir k›sm› heceli olan flairin fliirlerinde Hurufilik etkisi vard›r.
N A M A Ç
3
XVII. yüzy›lda dinî-tasavvufî Türk edebiyat›n›n Anadolu’daki durumunu ve temsilcilerini tan›yabilmek. Bu yüzy›lda Osmanl› Devleti, duraklama ve gerileme emareleri gösterse de edebiyat alan›nda geliflmeye devam etmifltir. Dinî-tasavvufî Türk edebiyat› da ayn› flekilde geliflimini sürdürmüfltür. Önceki yüzy›la göre say›ca daha fazla olan tekkelerde ilahiler, ahenkli bir flekilde söylenmifltir. Yunus Emre’nin tarz› bu yüzy›lda da taraftar bulmufl ve varl›¤›n› güçlendirmifltir. Ayr›ca hece ile söylenen ilahiler, Mevlevi flairleri taraf›ndan da benimsenmifltir. Âdem Dede, Aziz Mahmud Hüdai, Niyâzî-i M›srî, Zelilî, Adlî, Zakirî, Lâmekânî Hüseyin Dervifl Osman, Sultan Ahmed, Ahîzâde Hüseyin, fieyhî, Fakir Edna, Kul Budala, Kul Mustafa, Abdülahad Nûri, Akkirmanl› Nakflî, O¤lanlar fieyhi ‹brâhim, Zâkirzâde Abdullah Bîçâre, Cahidî, Sar› Abdullah-Abdî, Elmal›l› Sinan Ümmî, Geda Muslu, Yeflil Abdal, Dedemo¤lu, Kul Hasan, Dervifl Mehmed, Cafero¤lu, Kul Nesimî, Ümmisinanzade-Hasan, Divitçizade Mehmet Tâlib, Dervifl Himmet, Sunu’llah Gâybî, Abdülkerim Fethî, fieyh Mehmed Nazmî, Abdülhay, Himmetzade, Abdullah Abdî, Hasan-Kenzi, Abdurrahman Vali, ‹brâhim Nakflî devrin önde gelen mutsavv›flar›d›r. Âdem Dede: Do¤um tarihi bilinmeyen Âdem Dede, on yedinci asr›n ilk yar›s›nda vefat etmifltir. Antalyal› bir aileye mensup olan bu mutasavv›f, Antalya’da, Konya’da ve ‹stanbul’da bulunmufltur. Son olarak Galata Mevlevîhanesi fleyhli¤ine kadar yükselmifltir. Hacca gitmek için ‹stanbul’dan ayr›lan mutasavv›f, M›s›r’da vefat etmifltir. Âdem Dede, Mevleviler aras›nda hece ölçüsüyle fliirler söyleyen ilk flairdir. Sinan Ümmî: Niyâzî-i M›srî’nin fleyhi olan Sinan Ümmî, Halvetiye tarikat›na mensuptur. fiairin fliirleri, bir divanda toplanm›flt›r. Divanda iki yüze yak›n fliir vard›r. fiiirlerin dili sadece ve didaktik niteliklere sahiptir.
146
Türk Halk fiiiri
Niyâzî-i M›srî: Malatya’da dünyaya gelen Niyâzî-i M›srî, Diyarbak›r, Ba¤dat ve Kerbela üzerinden M›s›r’a ulafl›r. Kahire’de bir Kadiri fleyhine ba¤lan›r. Daha sonra ‹stanbul’a, oradan Bursa’ya gelir. Antalya, Kütahya gibi flehirlerde bulunan Niyâzî-i M›srî, zaman zaman devlet adamlar›n›n takdirini de görmüfltür. Ancak iftiralara u¤rayarak gözden düfltü¤ü de olmufltur. Bir iftira sonucu sürüldü¤ü Limni adas›nda vefat etmifltir. Türkçe ve Arapça eserleri bulunan flair, hem heceyi hem de aruzu kullanm›flt›r. Divanda toplad›¤› fliirlerinde Yunus Emre etkisi vard›r. Kul Nesîmî: Hayat› hakk›nda yok denecek kadar bilgi bulunan Kul Nesîmî’yi, 1404 y›l›nda Ba¤dat’ta derisi yüzülerek öldürülen Kul Nesîmî ile kar›flt›rmamak gerekir. Bektaflî tarikat›na mensup flair, hem heceli hem de aruzlu fliirler yazm›flt›r. Âfl›k Virânî: Hurufilik inanc›na ba¤l› bir Bektaflî babas› olan Virânî, Alevî-Bektâflî gelene¤inde Nesîmî, Hatayî, Fuzulî, Kul Himmet, Yeminî ve Banazl› Pir Sultan Abdal’la birlikte yedi ulu ozandan birisi olarak kabul edilir. Onun bir risalesi ve k›rk kadar fliiri içine alan bir divan› vard›r. fiiirlerinde Hurufili¤in etkisi hissedilir. Hem aruzlu hem de heceli fliirleri bulunmaktad›r.
6. Ünite - XV.-XVII. Yüzy›llarda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›
147
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi 15. Yüzy›l mutasavv›f flairlerinden biri de¤ildir? a. Hac› Bayram Velî b. Eflrefo¤lu Rûmî c. Süleyman Çelebi d. Kemal Ümmî e. Kul Himmet 2. As›l ad› Abdullah’t›r. ‹znik’te dünyaya gelen mutasavv›f, Eflrefiyye tarikat›n›n da kurucusudur. fiiirlerinde Yunus Emre tesiri kuvvetle hissedilen flairin hem heceli hem de aruzlu fliirleri vard›r. ‹lahilerinden pek ço¤u bestelenerek tekkelerde okunmufltur. Bu flair afla¤›dakilerden hangisidir? a. Pir Sultan Abdal b. Süleyman Çelebi c. Eflrefo¤lu Rûmî d. Niyâzî-i M›srî e. Emir Sultan 3. Afla¤›dakilerden hangisi Eflrefo¤lu Rûmî’nin eserlerinden biri de¤ildir? a. Müzakki’n-Nüfûs b. Tarikatnâme c. ‹bretnâme d. Miskinnâme e. Nasihatnâme 4. Süleyman Çelebi’ye ait bu eser, mevlit türüne iyi bir örnektir. Mesnevi tarz›nda yaz›lan eser, 732 beyitten oluflmaktad›r. Sade ve manzum bir dille yaz›lan eser, camilerde, evlerde vb. çok genifl alanlarda okunmufl ve sevilmifltir. Bahsi geçen bu eser afla¤›dakilerden hangisidir? a. Mesnevî b. Vesiletü’n-Necât c. Divan-› Hikmet d. Risâletü’n-Nushiyye e. Makalat 5. Afla¤›dakilerden hangisi 16. yüzy›l mutasavv›flar›ndan biri de¤ildir? a. Kul Nesîmî b. Aziz Mahmud Hüdâyî c. Vâhib Ümmî d. Pir Sultan Abdal e. Kul Himmet
6. 16. yüzy›l mutasavv›flar›ndand›r. Üsküdar’da türbesi bulunan bu mutasavv›f flairin fliirleri, hikemi tarzdad›r. ‹bnü’l Arabî’nin vahdet-i vücûd anlay›fl›na ba¤l› olan flairin “Tarikatnâme”, “Divan-› ‹lâhiyyat” ve “Mi’raciye” gibi eserleri vard›r. Bu mutasavv›f flair afla¤›dakilerden hangisidir? a. Vâhib Ümmî b. Pir Sultan Abdal c. Aziz Mahmud Hüdâyî d. Kul Himmet e. Muhyiddin Abdal 7. Sivas’›n Y›ld›zeli kazas›na ba¤l› Banaz Köyü’nde do¤mufltur. Onun fliirlerinde dünya emellerinin peflinde koflan ve isyan eden ruhun de¤iflik ihtiraslar›n› görmek mümkündür. fiiirlerinde Alevî-Bektaflî inan›fllar›n› a¤›rl›kl› olarak iflleyen flair, Allah, peygamber, s›rat, Hz. Ali, ehl-i beyt, on iki imam konular› üzerinde fazlaca durur. 16. yüzy›lda yaflam›fl olan bu flair afla¤›dakilerden hangisidir? a. Âfl›k Virânî b. Kul Himmet c. Muhyiddin Abdal d. Eflrefo¤lu Rûmî e. Pir Sultan Abdal 8. Afla¤›dakilerden hangisi 17. yüzy›l mutasavv›flar›ndan biri de¤ildir? a. Kemal Ümmî b. Âdem Dede c. Niyâzî-i M›srî d. Kul Nesîmî e. Âfl›k Virânî 9. Antalya’da dünyaya gelen flair, Konya ve ‹stanbul’da bulunmufltur. Mevlevî ‹smail Ankaravî’nin yan›nda yetiflen mutasavv›f›m›z, Galata Mevlevîhanesi’nin fleyhli¤ini de yapm›flt›r. Mevlevîler içinde hece vezniyle Yunus Emre tarz›nda ilahiler söyleyen ilk flair olan bu mutasavv›f afla¤›dakilerden hangisidir? a. Sinan Ümmî b. Âdem Dede c. Kul Nesîmî d. Kul Himmet e. Âfl›k Virânî 10. Afla¤›dakilerden hangisi Niyâzî-i M›srî’nin eserlerinden biri de¤ildir? a. Divan-› ‹lâhiyyat b. Risâletü’t-Tevhîd c. fierh-i Nutk-› Yunus Emre d. Tarikatnâme e. Tahirnâme
148
Türk Halk fiiiri
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
1. e
S›ra Sizde 1 Süleyman Çelebi’nin bu eserinin Türk halk› aras›nda as›rlardan beri yaflat›lmas›nda tabii ki öncelikle eserin nitelikleri etkili olmufltur. Ancak mevlit tarz›ndaki fliirlerin okundu¤u veya söylendi¤i ortamlara bakt›¤›m›zda daha baflka etkenlerin de oldu¤u görülecektir. Türklerin hayat›n çeflitli evrelerinde düzenledikleri törenler, mevlit türünün günümüze kadar yaflamas›n› sa¤lam›flt›r. Do¤umda, dü¤ünde ve ölümde bir araya gelen insanlar, yemenin içmenin yan› s›ra Süleyman Çelebi’nin mevlidinde oldu¤u gibi dini içerikli fliirler okumay› ve dinlemeyi gelenek haline getirmifllerdir. Hatta kültürümüzde “mevlit okutmak” gibi bir ifade ve etkinlik geliflmifltir. K›sacas› Türklerdeki baz› kutlama ve anma günleri, dini-tasavvufî fliirlerin halk kültürüne daha rahat inmesine katk› sa¤lam›flt›r.
2. c 3. d 4. b 5. a
6. c 7. e 8. a
9. b 10. d
Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “XV. Yüzy›lda DinîTasavvufî Türk Edebiyat› ve Temsilcileri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Eflrefo¤lu Rûmî” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Eflrefo¤lu Rûmî” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Süleyman Çelebi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “XVI. Yüzy›lda DinîTasavvufî Türk Edebiyat› ve Temsilcileri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Aziz Mahmud Hüdâyî” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Pir Sultan Abdal” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “XVII. Yüzy›lda DinîTasavvufî Türk Edebiyat› ve Temsilcileri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Âdem Dede” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Niyâzî-i M›srî” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2 Türk edebiyat›nda “nâme” ifadesinin yer ald›¤› çok say›da eser ismi vard›r. Hatta ‹slamiyet sonras›nda kaleme al›nan eserlerin büyük bir k›sm›nda bu kelime kullan›lm›flt›r. Türk edebiyat›nda “nâme”li eser isimlerinin oluflmas›nda “fiehnâme” gelene¤inin önemli bir etkisi vard›r. Mektup, yaz› ve ferman gibi anlamlar› bulunan nâme sözü, genellikle hikâye etmeye dayal› eserler için kullan›lm›flt›r. S›ra Sizde 3 Yunus Emre, hem kendi döneminde hem de daha sonraki yüzy›llarda toplumun çeflitli zümrelerinde varl›¤›n› korumufltur. fiiirleri hem yaz›l› hem de sözlü kaynaklarla aktar›la gelmifltir. Halk edebiyat›n›n yaz›l› kaynaklar› aras›nda önemli bir yere sahip olan cönklerde çok say›da Yunus fliiri vard›r. Daha profesyonelce yaz›lm›fl mecmualarda mutlaka Yunus Emre’nin fliirlerine rastlan›r. Günümüzde Türk insan› ilahi deyince akl›na ilk önce Yunus Emre gelir. Böyle bir flöhreti her flair yakalayamam›flt›r. Yunus, fliirlerindeki mükemmel üslubuyla bunu baflarm›fl ender flairlerdendir. Sade ve bir o kadar da estetik söyleyifl tarz›, din ve tasavvuf konular›n› olabildi¤ince baflar›l› dile getirmesi, onu ça¤lar üstü bir flair haline getirmifltir.
6. Ünite - XV.-XVII. Yüzy›llarda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›
149
Yararlan›lan Kaynaklar S›ra Sizde 4 Dinî-tasavvufî Türk edebiyat›n›n genel özelliklerini tan›tt›¤›m›z k›s›mlarda da ifade edildi¤i gibi, bu edebiyat hem halk kültüründen hem de klasik edebiyattan beslenen bir özelli¤e sahiptir. Mutasavv›flar›n kulland›klar› naz›m türlerine ve flekillerine bak›ld›¤›nda bile bu durum rahatl›kla görülecektir. Bu bak›mdan baz› mutasavv›flar, Arapça ve Farsçay› yak›ndan takip edip sanat›na da bu bilgilerini yans›tm›flt›r. Ancak bunun tam tersine sadece halk edebiyat› çerçevesinde fliir söyleyenler de vard›r. Bu edebiyat gelene¤inin toplumun her kesimine hitap etmesi de böyle bir durumu ortaya ç›karm›flt›r. Bilindi¤i gibi toplumun bütün zümreleri ayn› düzeyde de¤ildir. Bu çeflitlilik, dinî-tasavvufî Türk edebiyat›n› da flekillendirmifltir. S›ra Sizde 5 On yedinci yüzy›l, klasik Türk fliirinin aruz ölçüsünü tam anlam›yla kullanabildi¤i bir döneme rast gelir. Klasik alandaki bu durum, halk edebiyat›na da yans›m›flt›r. Özellikle âfl›klar, resmi kültür ortamlar›nda daha fazla ra¤bet gören aruzlu fliirlere ra¤bet etmeye bafllarlar. Hatta baz› halk flairleri, fliirlerini t›pk› klasik flairler gibi fliirlerini divanlarda toplamaya bafllam›fllard›r. Daha önceki yüzy›llarda da aruz ölçüsünü s›kl›kla kullanan tekke flairleri de bu yüzy›lda bu ölçüyle fliirler yazmaya devam etmifllerdir.
Banarl›, N. S. (1971). Resimli Türk Edebiyat› Tarihi. C. 1-2, ‹stanbul: Milli E¤itim Bakanl›¤› Yay›nlar›. Bayramo¤lu, F. (1983). Hac› Bayram Velî, (Yaflam›-Soyu Vakf›). C. I-II, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›. Bursal› M. T. (1972). Hac› Bayram Velî. ‹stanbul: Meral Yay›nlar›. Gölp›narl›, A. (1931). Melâmîlik ve Melâmiler. ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü Yay›nlar›. Gölp›narl›, A. (1970). “Niyâzî”. ‹slam Ansiklopedisi. C. IX, ‹stanbul: Milli E¤itim Bakanl›¤› Yay›nlar›. Güzel, A. (2009). Dîni Tasavvufî Türk Edebiyat› El Kitab›. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›. Güzel, A. (1999). Dîni Tasavvufî Türk Edebiyat›. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›. Güzel, A. (1989). “Tekke fiiiri”. Türk Dili Türk fiiiri Özel Say›s› III (Halk fiiiri). LVII(445-450), Ocak-Haziran, 251-454. Güzel, A. (1985). “Niyâzi-i M›srî’nin Es’ile ve Ecvibe’si Üzerine Bir ‹nceleme”. Türk Kültürü Dergisi. Ankara, 297-305. Güzel, A. (1972). Ali in der Bektashi-Dichtung, nâmentlich jener des 16.Jhdt’s. Wien. (Yay›mlanmam›fl Doktora Tezi) Kocatürk, V. M. (1970). Büyük Türk Edebiyat› Tarihi. Ankara: Edebiyat Yay›nevi. Öztelli, C. (1978). Pir Sultan Abdal (Bütün fiiirleri). ‹stanbul: Milliyet Yay›nlar›. Mehmed Ali Aynî, (1924). Hac› Bayram Velî. ‹stanbul: Evkâf-› ‹slâmiye Matbaas›. Yak›c›, A. (1989). Divân-› ‹lâhiyat. Ankara. (Yay›mlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi). Yund, A. ‹. (1972). Fatih’in Hocas› Akflemseddin. ‹stanbul: Fatih Yay›nevi. Yücel, A. (1994). Akflemseddin’in Eserlerinde Din ve Tasavvuf. Ankara (Yay›mlanmam›fl Doktora Tezi).
7
TÜRK HALK fi‹‹R‹
Amaçlar›m›z
N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; XVIII. yüzy›lda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n Anadolu’daki durumunu ve temsilcilerini aç›klayabilecek; XIX. yüzy›lda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n Anadolu’daki durumunu ve temsilcilerini tan›mlayabilecek; XX. yüzy›lda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n Anadolu’daki durumunu ve temsilcilerini analiz edebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • Tasavvuf • Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat› • Mutasavv›f
• XVIII. Yüzy›l • XIX. Yüzy›l • XX. Yüzy›l
‹çindekiler
Türk Halk fiiiri
XVIII.-XX. Yüzy›llarda DinîTasavvufî Türk Edebiyat›
• XVIII. YÜZYILDA D‹NÎ-TASAVVUFÎ TÜRK EDEB‹YATI VE TEMS‹LC‹LER‹ • XIX. YÜZYILDA D‹NÎ-TASAVVUFÎ TÜRK EDEB‹YATI VE TEMS‹LC‹LER‹ • XX. YÜZYILDA D‹NÎ-TASAVVUFÎ TÜRK EDEB‹YATI VE TEMS‹LC‹LER‹
XVIII.-XX. Yüzy›llarda DinîTasavvufî Türk Edebiyat› XVIII. YÜZYILDA D‹NÎ-TASAVVUFÎ TÜRK EDEB‹YATI VE TEMS‹LC‹LER‹ XVIII. yüzy›l bütün Türk boylar›n›n üç k›t’a üzerindeki büyük kuvvet ve hâkimiyetlerinin zay›flamaya bafllad›¤› as›rd›r. Asya Türkleri aras›ndaki iç çarp›flmalar, kavim ve kabile mücadeleleri, Türklerin bir fikir etraf›nda toplan›p büyük ve yekpare bir kuvvet olmalar›na ciddî engel teflkil ediyordu. Bu asra Karlofça Antlaflmas›n›n a¤›r hükümleri alt›nda giren Osmanl› ‹mparatorlu¤u ise toprak kaybetmeye devam ediyordu. XVIII. as›rda halk fliiri pek geliflme gösterememifltir. Geçen as›rda bafllayan, âfl›klar›n aruz vezniyle fliir söyleme gelene¤i geliflememifl ve bu sebeple de halk fliiri melezleflmeye bafllam›flt›r. Bu dönemde Nedim ve fieyh Gâlib gibi büyük divan flairlerinin hece vezniyle türküler yazmalar› dikkat çekici bir hadisedir. Orta Asya Edebî Türkçesi, mütevaz›, hatta basit eserler vermek suretiyle de olsa, Çin s›n›rlar›na kadar, bu as›r Türklü¤ünün genel kültür ve edebiyat dilidir. Ayn› asr›n Do¤u Türkistan Yazmalar› da bu sahalardaki kültür ve sanat dilinin müflterek Orta Asya Türkçesi oldu¤unu göstermektedir. Bunlar birtak›m dinî kitaplar, tasavvufa, ahlaka, f›k›h ilmine ait küçük çapta eserlerdir. Bunlar›n yan›nda baz› halk hikâyeleri ve menak›pnameler de ayn› edebî Türkçe ile yaz›lm›fllard›r. Yine, XVIII. yüzy›l›n Orta Asya Edebî Türkçesiyle yaz›lan baz› halk edebiyat› eserleri, bu genifl co¤rafyada kuvvetli bir edebiyat lehçesinin ne ölçüde yayg›n oldu¤unu ve bütün medenî, toplumsal talihsizliklere ra¤men, ne kadar var oldu¤unu aç›k bir flekilde göstermektedir. Satuk Bu¤ra Han Tezkiresi gibi destanî eserler, Tahir ile Zühre, Leylâ ile Mecnun, Ferhadnâme gibi bütün Türk dillerinde tan›nm›fl destans› halk hikâyeleri bunlar aras›ndad›r. Devrin Türkmen edebiyat›n›n gerek fliir, gerek hikâye vadisindeki eserleri, ana çizgileriyle Azerî ve Anadolu halk flair ve hikâyecili¤inin eserlerinin ayn›d›r. Türkmen fliirleri genellikle hece vezni ile koflg› (koflma) denilen dörtlüklerle terennüm edilir. Asr›n en tan›nm›fl Türkmen flairi Makdumkulu’dur. Azerî edebiyat› XVIII. yüzy›lda tek tük de olsa de¤erli simalar yetifltirmifltir. Asr›n ilk yar›s›nda eserler veren Mirza Mehmed daha çok nesirleriyle tan›nm›flt›r. Türkçe ve Farsça fliirlerinde “Nâmî” mahlas›n› kullanan Mirza Abdürrezzak da asr›n divan flairlerindendir. ‹stanbul’da elçilik yapm›fl olan ve Nâmî mahlas›yla güzellemeler söyleyen Murtaza Kulu Han da asr›n önemli flairlerindendir. Fakat XVIII. as›r Azerî edebiyat›n›n en flöhretli simas›, Molla Penâh Vâk›f’t›r. Vâk›f, geleneksel halk edebiyat› ile kaynaflm›fl, Klasik Azerî fliirinin son temsilcisidir.
152
Türk Halk fiiiri
XVIII. as›r Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat› sahas›nda da fazla bir yenilik görülmemekte, ancak eskilerin özellikle Yunus gelene¤ini devam ettirmekte olduklar› bilinmektedir. XVIII. yüzy›l Anadolu’sunda; Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›, genel bir duraklama ve gerileme hayat› içindedir. Bu dönemde kendi sahas›nda (fieyh Gâlip hariç) eskisi kadar güzel eserler verilmez olmufltur. Daha çok halk kitlelerine seslenen baz› tarikat fleyhlerinin çok tan›nm›fl eserleri bile bu dönemde ancak eski bilgi ve akideleri tekrarlayan, popüler hamle durumundad›r. Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat› flairleri ‹stanbul’da, Bursa’da, ‹zmir’de vb. tarikat çevrelerinde Yunus gelene¤ini devam ettirmektedirler. Buna baflka bir deyiflle “‹lâhi” gelene¤i de diyebiliriz. Tekrarlanan ilâhîler, zaman zaman, güzel, ahenkli ve samimî olmakla beraber, ekseriye her tür söyleyifl sanat›ndan uzak, vezin ve kafiye aksakl›klar› içinde ve umumiyetle kültürsüz söyleflilerdir. Halk dilinde mevcut olan ilâhi cönklerini dolduran manzumeler aras›nda Yunus’un ve onun eski as›rlardaki talebelerinin fliirleri vard›r. Bu gibi halk cönklerinde, fiah-› Merdan Hz. Ali aflk›yla nazmedilmifl Bektaflî-Alevî nefeslerinin zenginli¤i, dikkati çekecek ölçüdedir. Bu tarz nefeslerde de Pir Sultan Abdal’›n tesiri aflikârd›r. Bu cönklerde bizzat Pir Sultan’›n veya ona isnat edilen manzumeler mühim yer tutar. Bu s›rada Bursal› fieyh ‹smâil Hakk›, Edirne’de Gülflenî Dergâh› fleyhi Sezâî, Keflanl› fieyh Zatî, Üsküdarl› fieyh Zekâî vb. mutasavv›f flâirler aras›nda en tan›nm›fl olan hayatlar› ve eserleri etraf›nda menk›beler teflekkül etmifl iki mühim isim: Diyarbekirli Ahmed Mürflidî ile Erzurumlu ‹brâhim Hakk›’d›r (Banarl› 1971: 796). Bu yüzy›l›n Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat› flâirleri; Mahvî, Mehmed Nasuhî, Mehdî, Hasan Senâî, Bursal› ‹smâil Hakk›, Mustafa Azbî, Üçüncü Sultan Ahmed, Hasan Sezâî, Süleyman Zâtî, Mustafa Nuzulî, Neccarzzâde fieyh R›za, Celâleddin-i Uflflakî, Mehmed Salih Sahvî, Kul fiükrü, fiîrî, fiahî, Derun Abdal, Dervifl Ahmed, Gurbî, Kas›m Dede, Ahmed Mürflidî, Erzurumlu ‹brâhim Hakk›, Üsküdarl› Hâflim, Tekirda¤l› Mehmed Fahreddin Fahrî, Mustafa Zekâî, Selâmî, fieyh Hâlil Kaygulu vb.leridir. SIRA S‹ZDE
1
Görüldü¤ü gibi sekizinci yüzy›lda Osmanl› Devleti’nde oldu¤u gibi Dinî-Tasavvufî Türk SIRAon S‹ZDE Edebiyat› da duraklamaya girmifltir. Buradan hareketle edebiyat ile siyasal hayat aras›nda var olan bir ba¤dan söz etmek mümkün müdür?
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Bursal› ‹smâil Hakk› S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
As›l ad› ‹smâil’dir. S O R U ‹stanbul’dan Aydos’a gelip yerleflen Mustafa Efendi’nin o¤ludur. Bursa’da Tuzpazar› civar›nda bir tekke yapt›rm›fl ve orada yerleflmifl olmas› dolay›s›yla Bursal› ad›yla tan›nm›flt›r. Küçük yaflta babas› ile birlikte Osman Fazl› Efendi’nin D‹KKAT sohbet ve zikirlerine kat›ld› ve yedi yafl›nda iken tahsile bafllad›. Hoca fieyh Abdülbâki ile birlikte Edirne’ye giderek ondan din ve fen bilgileri dersi ald›. Buradan “icâS‹ZDEsonra ‹stanbul’a gelerek hocas› Atpazar›’nda fieyh Osman Efenzetnâme”yi SIRA ald›ktan di’nin dergâh›na yerleflti. K›sa zamanda manevî kemale yükseldi. ‹rflad için Bursa’ya, bir müddet sonra da Üsküp’e gönderildi. Orada bir zaviye yapt›rd› ve irflada bafllad›. AMAÇLARIMIZ On sene Üsküp’te kalan ‹smâil Efendi, hocas›n›n manevî iflaretiyle 1685 tarihinde Bursa’ya geri döndü. Hocas›n›n Magosa’ya gitti¤ini duyunca, o da Magosa’ya gitti. ‹smâil Hakk› Efendi hocas›n›n vefat›ndan sonra Konya, Seydiflehir, Sö¤üt, ‹zK ‹ T A P nik ve ‹stanbul güzergâh› ile Bursa’ya geldi. Bu yolculuk s›ras›nda Mevlâna, Sadreddin-i Konevî ve Eflref-Zâde Abdullah Rûmî gibi büyüklerin kabirlerini ziyaret etti. ‹smâil Hakk› Efendi, Sultan II. Mustafa’n›n daveti üzerine Edirne’ye vard›. NemTELEV‹ZYON çe (Viyana) Seferi’nde cihad›n sevab›n› ve büyüklü¤ünü anlatarak askeri coflturdu. Daha sonra tekrar Bursa’ya geri dönerek orada dergâh, mescit, çilehane odalar›ndan oluflan bir külliye yapt›rd› ve ismini de Câmi-i Muhammedî koydu.
N N
‹NTERNET
7. Ünite - XVIII.-XX. Yüzy›llarda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›
Bursal› ‹smâil Hakk›, bir flair olmaktan çok, büyük bir mutasavv›ft›r. O, eserlerinde daha çok tasavvufun esas temel unsuru olan vahdet-i vücûd meselesini sade bir flekilde aç›klayan bir din âlimi ve arif kiflidir. Bu sebeple onun eserlerinin ço¤u flerh mahiyetinde olmakla beraber, bilhassa bu yorumlar›n›n ço¤u tasavvufî konular› en kolay bir flekilde halletmesi bak›m›ndan di¤er meslektafllar› aras›nda ayr› bir yere sahip bulunmaktad›r. O, manzumelerinde edebî sanat göstermekten çok, tasavvufî anlay›fllar› ifade etme gayesini gözetlemifltir. Bu cümleden olarak onun; 60 kadar Türkçe, di¤erleri Arapça, bir k›sm› da Farsça olmak üzere 100’den fazla eseri bulunmaktad›r. O devirde Arapçan›n medrese dili olmas›na ra¤men eserlerinin bir k›sm›n› Türkçe olarak yazmas› ve bu dili imkân nispetinde sade bir üslûp ile kullanmas› dikkate flayand›r. Belli bafll› eserleri aras›nda; “Tefsir-i Rûhu’l-Beyân, Rûhu’l-Mesnevî, fierh-i Hadis-i Erbain, fierh-i Muhmmediye, fierh-i Bostan, Kitabü’l-Necat ve Divân›” vard›r.
Erzurumlu ‹brahim Hakk› ‹brahim Hakk›; 1703 y›l›nda Erzurum’un Hasankale kazas›nda do¤mufl, ilim ve tasavvuf çevresinde, ilâhî aflk terbiyesi içinde yetiflmifl, Erzurum’da okumufl, mensup oldu¤u medeniyetin dillerini ve ilimlerini, derin bir vukufiyetle bu çevrede ö¤renmifltir. Kay›nbabas› ve fleyhi olan ‹smâil Fakirullah’›n Siirt’in Tillo köyünde bulunan dergâh›na yerleflerek onun yerine fleyh olmufl ve 1772’de Tillo’da ölmüfltür. Araflt›rmac› ve mutasavv›f bir kiflili¤e sahip olan ‹brahim Hakk›’n›n eserlerinin say›s› on befli bulmaktad›r. Bunlar›n içinde en tan›nm›fllar›, ‹lâhî-nâme ad›yla da bilinen Divân’› ve Marifetnâme isimli kitab›d›r. Sefine-i Nûh adl› eserinde ‹brahim Hakk›, “‹lâhî-nâme nazm›md›r ve nesrim Marifetnâme’dir” der. Yazar, Marifetnâme’yi bir ilimler ansiklopedisi hâlinde kaleme alm›flt›r. Bu eserde; astronomiden, ahlaka ve itikada; tasavvuftan felsefeye ve musikiye; dinî ilimlerden fizikî ve t›bbî ilimlere kadar çok çeflitli bilgiler toplam›flt›r. Marifetnâme’nin sonunda K›yafetnâme bafll›¤› alt›nda yaz›lan manzum bölümde ise insan vücudunun, insan uzuvlar›n›n flekilleri ve manalar› belirtilmifl, yap›lan tariflerde yüzy›llar›n tecrübelerinden istifade edilmifltir. Marifetnâme 1756’da, ‹lâhînâme ise (Divan) 1754’te yaz›lm›flt›r. ‹brahim Hakk›, XVII. yüzy›l mutasavv›flar›ndan Niyazî-i M›srî’nin tesirinde kalm›flt›r. Çünkü O, Marifetnâme’sinde, Niyazî -i M›srî’nin Risale-i Devriyesi’ni aynen alarak, ç›rak-usta iflbirli¤ini devam ettirmifltir.
Cemâlî Cemâli’nin as›l ad› Mehmed Cemaleddin (?-1750) Edirnelidir. Tahsil görmüfl ve fieyh Sezâyî’den faydalanm›flt›r. Uflflakî tarikat›na girerek fleyh olmufl ve ‹stanbul’da fleyhlik etmifltir. Kendisinin bir divan› vard›r.
Üsküdarl› Hâflim Üsküdarl› Haflim (?-1782); Üsküdar’da do¤up yaflam›fl, burada bulunan Celvetiye tarikat› fleyhlerindendir. Sonradan Bektaflîli¤e de girmifltir. Kendisinin bir divan› vard›r ve eski harflerle bas›lm›flt›r.
Kul fiükrü Deli fiükrü ad›n› da alan ve Bektaflî oldu¤u bilinen Kul fiükrü, tahminlere göre, on sekizinci yüzy›lda yaflam›flt›r. Yazma cönklerde ve dergilerde fliirleri vard›r. Müstakil bir eseri bugüne kadar tespit edilememifltir.
153
Vahdet-i vücûd: Allah’tan baflka varl›k olmad›¤›n›n idrak ve fluuruna sahip olmak.
154
Türk Halk fiiiri
Nasûhî As›l ad› Mehmed olan Nasuhî Üsküdarl›d›r. fiabaniye tarikat› fleyhlerindendir. Üsküdar’da yaflam›fl ve orada ölmüfltür. Dinî-tasavvufî eserler yazm›flt›r. Divân› vard›r.
Senâyî As›l ad› Hasan olan Senâyî XVIII. yüzy›l›n birinci yar›s›nda yaflam›flt›r. Halveti tarikat›ndan ve fieyh Nasûhî’nin halifelerindendir. Elimizde bulunan bir yazma mecmuada toplu bir hâlde birçok fliirinin oldu¤u tespit edilmifltir.
Mehdî Mehdî, XVIII. yüzy›l›n birinci yar›s›nda ‹stanbul’da yaflam›flt›r. Kadirî tarikat› mensuplar›ndand›r. Yazd›¤› ilâhîlerden birçoklar›n› bizzat bestelemifltir. fiiirlerine yazma dergilerde ve cönklerde rastlanmaktad›r.
Mahvî As›l ad› ‹sâ olan Mahvî (?-1715) aslen Geredelidir. Abdülkerim Fethî’nin halifesidir. ‹stanbul’da yaflam›fl, Süleymaniye Câmii’nde vaizlik yapm›flt›r. Kendisinin bir Divân› vard›r. SIRA S‹ZDE
2
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Tevhit: Tekke fliirinde Allah’›n varl›¤› D ‹ KveKbirli¤i A T üzerine yaz›lm›fl fliirlere denir. Münacat: Türk edebiyat›nda münacatlar, Allah’a yalvar›p SIRA S‹ZDE yakarmak için yaz›lan manzum ve mensur eserlerdir. Naat: Hz. Muhammet’i övmek AMAÇLARIMIZ için yaz›lan eserlere verilen ad. Bunun yan› s›ra di¤er peygamberler, halifeler, veliler ve din büyükleri K ‹ T Ada P hakk›nda yaz›labilmektedir.
Mutasavv›f flairlerin pek ço¤u bir tarikat ortam›nda bir fleyhin gözetiminde yetifltikten sonSIRA S‹ZDE ra tasavvufi hayata girifl yapm›fllar ve fliirler söylemifllerdir. Burada adeta usta ve ç›rak iliflkisi içinde bir e¤itim alma söz konusudur. Sizce usta-ç›rak iliflkisi içinde fliir söylemeyi D Ü fi zümreler Ü N E L ‹ M var m›d›r? ö¤renen baflka
XIX. YÜZYILDA D‹NÎ-TASAVVUFÎ TÜRK EDEB‹YATI S O R U VE TEMS‹LC‹LER‹ XIX. as›r Anadolu sahas›, Avrupa’ya yöneliflin bafllang›ç asr›d›r. Çünkü bu as›rda D‹KKAT Tanzimat hamlesiyle bafllayan, Bat›’ya ait birçok eserin tercüme ve telif yoluyla Türkçe olarak neflredilmesine önem verilmifltir. Özellikle Tanzimat’›n ikinci döneSIRA S‹ZDE mi olan 1860-1876 y›llar› ise, edebiyat kitaplar›nda; ‘yenileflme-geliflme-Türkleflme‹slamlaflma ve bat›l›laflma’ temayüllerini gösteren eserlerin yaz›ld›¤› dönemlerdir. Ayr›ca bu as›rda, Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›na ait eserleri de münferit veya AMAÇLARIMIZ müstakil olarak da olsa görüyoruz. fiöyle ki; münferit olan flekiller, divanlar›n içindeki tevhit, münacat, naatlar ile baz› tasavvufî veya mezheplerle ilgili inançlar› ihtiva edenKparçalard›r. ‹ T A P Müstakil olan eserler ise, çok az da olsa menâk›b-nâme, velayet-nâme, mirac-nâme, ramazan-nâme naz›m türlerinin taklit, telif veya istinsah da olsa yaz›lm›fl olmas›T Ehususudur. LEV‹ZYON Ancak flunu da belirtmek gerekir ki, tasavvufî düflüncenin, genel anlamda Türk Edebiyat›n›n bütününde önemli bir yeri vard›r. Özellikle tasavvuf, Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›nda genifl bir sahaya hitap etmesi bak›m›ndan meydana getirilen fli‹ N T Ebir R N Emusikiyi T irlerde, uhrevî iflitmemek ise mümkün de¤ildir. Bu edebiyattaki; muhteva bütünlü¤ü, halk›n konufltu¤u dil, uhrevî bir musiki ile birleflince, halk-cumhurun gür sesi Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n› yeniden vücuda getirmifl oluyordu. Bu asr›n belli bafll› Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat› mensuplar›ndan; ‹smâil Safa, Kuddusî, Turâbi, Mihrabî, Vasf›-i Melâmi, Ayni Baba, Dertli, Seyrâni, Keçecizade ‹zzet Molla, fieyhü’l- ‹slam Arif Hikmet, Salih Baba, Adile Sultan, Bitlisli Müfltak Ba-
N N
Menak›pname: Bir tarikata üye bir velinin kerametlerinin Tanlat›ld›¤› E L E V ‹ Z efsaneleri YON içeren eser. Velayetnâme: Velilerin yaflamlar›n› ve kerametlerini anlatan eser. ‹ N T E R N EHz. T Miracnâme: Muhammet’in Recep ay›n›n 27. gecesi “Burak” ile gö¤e yükselerek Allah’la görüflmesini anlatan fliirlere denir. Ramazannâme: Ramazan ay›n›n faziletlerini, Ramazan orucunu tutman›n gereklili¤i ve faydalar›n› anlatan manzum eserlerdir.
7. Ünite - XVIII.-XX. Yüzy›llarda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›
155
ba vb.lerini sayabiliriz. Zaten Dertli, Seyrânî gibi tekke flairleri de “nefes”ler yazarak Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›, mensuplar› aras›na giriyorlard› (‹smail Habib 1942: 225). Bu sebeple bu as›rda fazla bir geliflme görülmemifltir. Bu flairler, ancak eskileri tekrarlamakla yetinmifllerdir.
Seyrânî Seyrânî’nin as›l ad› Mehmed’dir. Develi’nin Oruza (bugünkü Cami-i Kebir) Mahallesinde dünyaya gelmifltir. Babas›, ayn› mahallenin imam› Cafer Efendi’dir. Mehmed Seyrânî, iki y›ldan fazla bir medrese tahsili görmüfl ve burada dinî ilimleri de tahsîl eylemifltir. Menk›beye göre Mehmed Seyrânî; 15 yafl›nda iken babas›n›n imaml›k yapt›¤› camide, “Pîr elinden Hakk bâdesin içmifl”tir. Bu bâde içiminden sonra Seyrânî ad›n› alm›flt›r. Seyrânî, bir ara ‹stanbul’a gitmifl, orada Divân flairleriyle tan›flm›flt›r. Bu sebeple divan tarz›nda da fliirler söylemifltir. Yaln›z burada söyledi¤i “Tafllamalar” sebebiyle ‹stanbul’u terk ederek Develi’ye geri dönmüfltür. Daha sonra Anadolu’nun muhtelif yerlerini dolaflm›fl, hatta Halep’e kadar gitmifltir. 1866’da memleketi olan Develi’de ölmüfltür. Seyrânî, Develi’de do¤mufltur, fakat Develili olmam›fl, herkesin en çok sevdi¤i biri olmufltur. Zira onun eserlerinde döneminin; sosyal, kültürel yap›s›n› en güzel bir flekilde dile getirdi¤i fliirlerini sa¤l›¤›nda kendisi kaleme almam›fl, ancak onun sa¤l›¤›nda ve ölümünden sonra sevdikleri taraf›ndan bu fliirler baz› cönklerde yer alm›flt›r. Seyrânî’nin fliirlerinde din ile ilgili itikat, ibadet ve ahlakî hükümlere ait hususlar› bulmak mümkündür. O, fliirlerinde bir tasavvuf flairi olarak de¤il, bir saz flairi olarak dinî meseleleri, halka basit bir dille anlat›labilece¤ini göstermifltir. Onun fliirlerinde dinî hüküm ve bilgiler, hemen hemen tasavvufî aç›dan ele al›nmaktad›r. O, Allah ve peygamberlerden bahsederken tasavvufun belirli esaslar›na riayet eder. Ayet ve hadisleri yine ayn› ölçüler içinde iktibas eder veya telmihte bulunur. Ancak onun ahlakî hükümlerde do¤rudan do¤ruya iyi bir Müslüman’da bulunmas› gereken flartlar üzerinde durdu¤unu görüyoruz. Seyrânî’nin eserlerindeki görüflleri, teflbihleri ve ifadeleri klasik saz fliirinin beylik sözlerinden bir hayli ileri ve flahsîdir. Bunlar çok kere de mizah›ms› bir ruh tafl›r. Biraz evvel yukar›da da ifade etti¤imiz gibi Seyrânî fliirlerinde; ayete, hadîse, tarihî ve ilmî hadiselere telmihlerde bulunur. Emsallerine göre o, daha bilgili bir saz flairi ve fliirlerinde entel olarak bir mahbup bulunmay›fl›d›r. Seyrânî’nin eserlerinden anlad›¤›m›za göre onun; genel kültürü oldukça güçlü ve dinî ilimleri de iyi bilmektedir. Bunu bilhassa fliirlerinde tasavvufî ›st›lahlar› fazlas› ile kullanmas› sebebiyle daha iyi anl›yoruz. Özellikle onun döneminden önce ve dönemindeki saz flairlerinin tasavvufî temlere fazla ra¤bet etmedikleri bilinmekte ise de Seyrânî’nin, dini ilimlerden ve tasavvuftan kopmad›¤› görülmüfltür. O, belirli bir tarikata ba¤l› de¤ildir. Bununla beraber onun Nakflibendî oldu¤u söylenebilir. Zira onun bu tarikat ile ilgili m›sralar›, bizim bu kanaatimizi do¤rular niteliktedir. Seyrânî, ‹slam dinini dondurulmufl bir kal›p olarak kabul etmez. Dinin, herkesin anlayabilece¤i bir tarzda anlat›lmas›n› ister. Zira kendisi, hem bir imam›n o¤ludur, hem de aflk badesini camide içmifltir. Bu bak›mdan o, baz› kat› hayat›n ve hadiselerin üstüne ç›kabilmek için Ahmed Yesevî’ye, hatta Yûnus’a kadar uzanan tasavvufî bir vecde, heyecana kendisini kapt›r›r. Seyrânî’nin; Yûnus Mektebi’nin bir müntesîbi oldu¤unu, peygamberler tarihi ve tasavvufî temleri de bütün inceliklerine göre iyi kulland›¤›n›, bunlardan; ilâhî, münâcaat, na’t ve devriyeler gibi din ve tarikat konular›n› ihtiva eden Dinî-Tasavvu-
Tafllama: Toplumsal aksakl›klar›n dile getirildi¤i ve elefltirildi¤i fliirlere denir. Tafllamalarda, toplumun her kesiminden kifli ve kuruma ait be¤enilmeyen davran›fllar, alaya al›n›r.
Devriye: Tasavvuftaki devir nazariyesini ele alan fliirlere denir.
156
Türk Halk fiiiri
fî Türk Edebiyat› türlerinde oldukça orijinal fliirler yazd›¤›n› biliyoruz. Ama bu fliirlerinde o, hiçbir zaman bir tarikat propogandac›s› (fiah ‹smâil gibi) olmad›¤› gibi, sanat›n› da kötüye kullanmam›flt›r. Bu bak›mdan Seyrânî, tekke flairlerinden hiç de afla¤› kalmam›fl ve kendisi müspet ilimler ile millî kültüre de sahip bir flair olarak yetiflmifltir. O, ilâhî aflk›n verdi¤i sonsuz bir coflkunluk içinde lirizm deryas›na dalm›flt›r. Bu yüzden nefesleri yaln›z tekkelerde de¤il, her çeflit inan›fltaki halk topluluklar› aras›nda beste ile yak›n y›llara kadar seve seve okunmufltur. Seyrânî, fliirlerinde kuvvetli bir hayat duygusu tafl›r. Tasavvuf zevkini de yaflar. K›rklar meclisinden ilâhî aflk›n flarab›n› içer. Baz› fliirlerinde bir pire, bir fleyhe ba¤lanman›n özlemini duyar. Netice olarak ifade ederiz ki Seyrânî, fliirlerinde Allah’› çeflitli tasavvufî temler içerisinde anlat›r. O, bu anlat›fl tarz›nda, tekke flairlerinin vahdet-i vücûd sistemini kullan›r. Ona göre ezelde Tanr›’n›n “zat”›ndan baflka hiçbir fley yoktu. “Ezel”de “bir” ve “tek” olan Allah, “zat” içinde, kendi kendisine tecellî ederek “kün” emriyle dünyay› yaratt›ktan sonra kendisi “s›r” olmufltur. Yerler, gökler, y›ld›zlar; hay›r, fler, hâs›l› her fley yarat›lm›fl, böylece bir hasret meydana gelmifltir. Kâinattaki her fley birer “nak›fl ve suret”ten ibarettir. Hepsinin asl› Allah’t›r. Âlemdeki bütün mevcudât, asl›nda onun vücududur. Güzellerin yüzündeki göz, bal›¤›n içindeki Yûnus, pete¤in içindeki bal, flekerdeki lezzet, gönüldeki fikir ve tedbîr, Ferhad’daki azim, fiîrîn’deki hasret, Leylâ’n›n yüzündeki güzellik, Mecnûn’daki aflk ve vuslat azmi hep odur. Hatta Firavun ile Mûsâ’ya düflman olan da odur.
Türâbî
Hurufilik: Kur’an harflerinden çeflitli anlamlar ç›karan bir zümre.
As› ad› Ali olan Türâbî, XIX. yüzy›l›n en meflhur Bektaflî flairlerindendir. 1868’de öldü¤ü biliniyorsa da, do¤um tarihi bilinmemektedir. Do¤du¤u yer ve hayat› hakk›nda fazla bilgimiz yoktur. Ancak kendisinin K›rflehir’de Bektâflî tekkesi Dedebabal›¤›’nda bulundu¤u ve baz› yazarlar taraf›ndan da Ankaral› oldu¤u kaydedilmektedir. fiiirlerini hece ve daha çok aruz vezni ile yazm›flt›r. Mürettep Divân›’n› hicrî 1257 senesinde tamamlam›flt›r. Halk fliiri tarz›nda yazd›¤› fliirleri samimi ve sadedir. Aruz vezni ile yaz›lan fliirlerinde Fuzulî’nin etkisi vard›r. Baz› fliirlerinde Hurufîlik’e de temâyülü görülür. Ali Türâbî Dede, 1868 y›l›nda Bektaflî tekkesi post-niflîni olarak, Nevflehir’in bugünkü Hac› Bektafl kasabas›nda vefat etmifltir (Kocatürk 1970: 480). Ancak sonralar›, bu Ali Türâbî’nin eserleri, Afyon’da 1878’den evvel ölen ‹brahim Türabî’nin eserleri ile birbirine kar›flt›r›lm›flt›r.
Sâlih Baba XIX. asr›n ikinci yar›s› ile XX. asr›n bafllar›nda yaflayan Sâlih Baba’n›n hayat› hakk›ndaki bilgilerimiz bafllang›çta son derece s›n›rl› olup birkaç vesikaya dayan›yor idi. Ancak son zamanlarda Doç. Dr. Ahmet Do¤an’›n Salih Baba üzerinde yan›m›zda yapt›¤› mast›r tezi çal›flmas›, bize pek çok yeni bilgiler verdi (Do¤an 1988). Sâlih Baba’n›n babas›, Mustafa isminde bir imam, annesi ise Atike Han›m’d›r. Bir tüfekçi ustas› olan Sâlih Baba, fliirlerinde kaydetti¤ine göre H. 1263 tarihinde Erzincan’da do¤mufltur. Mutasavv›f›n tahsili konusunda tam bir bilgimiz yoktur. fiairimiz, fliirlerinde ümmî oldu¤unu söylerse de bu düflünce, Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›nda Yûnus’tan beri süre gelen bir gelene¤in neticesi olsa gerektir. Zira fliirlerindeki ifadeler onun tahsil gördü¤ünü ispatlayacak vesika niteli¤indedir. Ayr›ca onun fliirlerinden de anlafl›ld›¤›na göre kendisi, Nakflibendî tarikat›n›n Hâlidî koluna mensup olup, piri de Sâmî Efendi’dir.
7. Ünite - XVIII.-XX. Yüzy›llarda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›
157
Sâlih Baba, H.1324/1325 (M.1906/1907) y›l›nda Erzincan’da vefat etmifl, K›rt›lo¤lu Tekkesi yan›ndaki Akmezarl›¤a defnedilmifltir. Sâlih Baba, bir mutasavv›ft›r. Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n tabii neticesi olarak o, bir yan›yla klasik edebiyata, di¤er yan›yla da halk edebiyat›na dayanan çift kanatl› bir edebî zevke sahiptir. Bu sebeple fliirlerinde hem hece, hem de aruzu görmek mümkündür. Her iki edebî zevki de fliirlerine baflar›yla yans›tm›flt›r. fiiirlerinde sanat endiflesi olmamakla beraber, edebî sanatlar› baflar›yla kullanm›flt›r.
Bitlisli Müfltâk Baba Müfltâk Baba’n›n ailesi Hicrî 1051 (M.1642) y›l›nda devrin mutasavv›f ve âlimlerinden Molla Süleyman Baba baflkanl›¤›nda Hakkari’den Bitlis’e göç etmifltir. Bu göçü müteakiben Müfltak Baba da 1172/1759 y›l›nda Bitlis’te dünyaya gelmifltir. As›l ad› Muhammed Mustafa’d›r. Babas› ‹brahim adl› bir zatt›r. On yafl›nda babas›n› kaybeden Müfltak Baba, dedesi Hac› Süleyman’›n himayesine girmifl ve temel e¤itimini de Bitlis’te fiems-i Bitlisî (Hac› Mahmud Hoca)’den alarak ondan zahiri ilimleri ö¤renmifltir. Yirmi yafl›na geldi¤inde ise o, Hac› Hasan-› fiirvanî’ye intisap ederek tasavvufa yönelmifl ve sülûkunu tamamlad›ktan sonra hilâfet seccadesine geçerek irflad görevine bafllam›flt›r. Manevî bir davet üzerine Ba¤dat’a giden Müfltak Baba, orada birçok âlim, ârif, faz›l kimseyle görüflmüfl ve ilmiyle kendini bunlara kabul ettirmifltir. Bu arada Nâkibü’l-Eflraf fieyh Hasan’la tan›flm›fl, onun bizzat sohbetlerinde bulunmufl ve ona intisap edip ondan da icazetini alarak oradan ayr›lm›flt›r. Müfltak Baba, Trabzon ve ‹stanbul’da bulunmufl, H. 1247 (M.1832) y›l›nda ‹stanbul’dan Bitlis’e tekrar geri dönerken yol u¤ra¤› olarak Mufl’a geldi¤inde burada 75 yafl›nda iken 1832’de flehit olmufltur. Müfltak Baba, Kadirî tarikat›na mensup olup ismine izafeten geliflen Müfltakîler kolu baflta Mufl ve Erzurum olmak üzere do¤u illerimizde yayg›nd›r. Kerameti vard›r. Müfltak Baba, ayr›ca bir Hac› Bayram Velî mensubu ve onun hayran›d›r. O, zaman zaman Ankara’ya gelerek onun kabrini ziyaret eder ve onun manevî olarak duas›n› al›r. Nitekim o, bu ziyaretlerinden birisi esnas›nda, Hac› Bayram Velî’nin kabri bafl›nda söyledi¤i bir Gazel’le Ankara’n›n 1923 y›l›nda ‹stanbul’la bafl bafla (baflkent) olaca¤›n› ifade etmesi bu velî’nin en büyük kefliflerinden birisidir. Nitekim bu Gazel’in de içinde bulundu¤u onun Divân’›, ‹stanbul’da 1847’de bas›lm›flt›r. O, bu Gazel’inde; Ankara’n›n baflkent olaca¤›n›, bunun tarihinin de, bu Gazel’deki anahtar kelimelerin bafl harflerinin ebced hesab›yla 1341/1923 oldu¤unu, hatta Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin ilan›n›n da ›yd-› mübârek olan Cuma günü’ne rastlayaca¤›n› ifade etmektedir. Nitekim de bu ‹stihrac-nâme türündeki Gazel’de belirtilen hususlar; yer, tarih ve gün olarak ayn›s›yla olmufltur. ‹flte Müfltak Baba; böylesine velî, mutasavv›f, millî mefkûreye de vâk›f önemli bir flairimizdir.
K›br›sl› Âfl›k Kenzî Âfl›k Kenzî, 1210/1834 y›l›nda K›br›s’ta do¤ar ve as›l ad›n›n ise ‹brahim Kas›m oldu¤u bilinmektedir. Ailesi ile birlikte, on iki yafllar›nda iken Anadolu’ya göç eden ve Bektaflî tekkelerinde yetiflen Kenzi, hayat›n› saz flairli¤i yaparak kazanm›flt›r. Badi Efendi’ye göre Kenzi, hayat›n› kahvehanelerde saz flairli¤i yaparak kazanm›fl ve 1255 y›l›nda ölümü sonras›nda da Edirne’deki Musalla Bakkal› önündeki mezarl›¤a gömülmüfltür. Onun ölümünden sonra, vefat tarihi olan 1255 için afla¤›daki beyitle tarih düflürülmüfltür:
Ebced Hesab›: Alfabetik bir say› sistemiyle harflerin say›sal de¤erlerini belirleme.
158
Türk Halk fiiiri
Azm-i ukba eyledi¤in gûfl idenler fevtine Didiler tarih: Kenzi çekdi dünyadan aya¤î.
1255
Kenzî, Anadolu’nun güney ve bat›s› Balkanlar, Bat› ülkeleri... v.b. yerleri gezip gördükten sonra evlenerek Edirne’ye yerleflmifl, fakat orada sürekli kalamam›flt›r. O; Ma¤rib’de askerlik görevini de yapt›ktan sonra 1817’de do¤du¤u yer olan K›br›s’a geri gelerek; buralarda gördüklerini, geri dönüflü esnas›nda gemide u¤rad›¤› f›rt›nay›, bir süre kald›¤› M›s›r izlenimlerini, Dâsitan-› Sergüzeflt (Maceray› Sergüzeflt) destan›nda dile getirmifl, (1233) bu destanda dönemin M›s›r valisi olan Mehmed Ali Pafla’ya övgülerde bulunmufltur. Reflid Ahmet Pafla komutas›ndaki Türk-Yunan savafllar›na kat›lan Kenzi, Mesolongi ve Atina çarp›flmalar› sonras›nda yaflad›klar›n› ise; ikisi Atina ve birisi de Mesolong olmak üzere üç destanda anlatm›flt›r. 1833 y›l›nda ç›kan Gâvur ‹mam ‹syan› s›ras›nda Kenzi, K›br›s’ta bulunmaktad›r ve bu olaylardan sonra ünlü Dasitan-› K›br›s (K›br›s Destan›)’n› yazm›flt›r. Onun fliirlerinden anlafl›ld›¤›na göre as›l ad›, ‹brahim Kas›m’d›r. Âfl›k Kenzi, özellikle gezip gördü¤ü yerleri, kat›ld›¤› savafllar› ve Kalkandelen yöneticisi olan Abdurrahman Rasim Pafla’n›n himayesindeki izlenimlerini fliirlerine de yans›tm›flt›r. Kenzi, bir beytinde o¤lunun do¤du¤unu flöyle anlat›r: “‹kilikden düfltü cevher tarihi Do¤du kenz-i mahfi Seyyid Ali cânî” m›sralar›n› söylerken, Fatma ad›ndaki k›z›n›n da ölümünü, yine kendisinin yazd›¤› flu sat›rlardan anl›yoruz: “Ömrü vefa itmeyüb ald› veba Ah atefl atd› bu firak zat›ma”
Kaside: Divan fliirinin temel naz›m flekillerinden birisi olan kaside, din ve devlet büyüklerini övmek amac›yla yaz›lan fliirlerdir. Gazel: Divan fliirinde daha çok aflk ve flarap üzerine yaz›lan fliirlerin naz›m flekli olan gazel, Tekke fliirinde de kullan›lm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
3
Yaflad›¤› dönemin en ünlü meydan flairlerinden olan Kenzi’nin 45 y›l gibi k›sa bir hayat sürdü¤ü ve geride bir divan oluflturacak kadar fliir b›rakm›fl oldu¤u, bunlar›n üç kitap halinde yay›nland›¤› ve k›sa yaflam›na çok fley s›¤d›rd›¤› görülmektedir. Âfl›k Kenzi, çok özendi¤i divan flairleri gibi kendisinin de divan sahibi oldu¤unu belirtmifl olmas›na ra¤men, yaz›l› olarak bir divan› oluflmam›flt›r. Ahmed Badi Efendi (1839-1905) Kenzi’nin bir divan› olmad›¤›n› belirtmifltir. M›s›r Valisi Mehmed Ali Pafla’ya yazd›¤› kasidenin sonu yok olmakla beraber, “bülbül” redifli gazelinin son iki m›sra›n›n eksik oldu¤u görülmektedir. Bugün Âfl›k Kenzî hakk›nda en güvenilir bilgileri, meslektafl›m›z Harid Fedai’nin “K›br›sl› Âfl›k Kenzi Divân›” adl› eserinden almaktay›z. fiüphesiz Kenzi, bir Divân oluflturma çabas›nda imifl, gazellerini “müretteb bir divan” içinde toplamak istemifl, fakat ömrü kâfi gelmemifltir. Âfl›k Kenzî; Klasik edebiyat ve Âfl›k edebiyat› alan›nda eserler verirken, Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat› alan›nda da eserler vermifltir. Bilindi¤i gibiSIRA 19.S‹ZDE yüzy›lda Türk edebiyat›, yönünü bat›ya dönmeye bafllar. Bat› edebiyat›na ait türlerle ilgili ilk örnekler bu dönemde verilmifltir. Dinî-tasavvufî Türk Edebiyat› aç›s›ndan bakt›¤›m›zda sizce edebiyat›m›zdaki bat› tesiri tasavvuf edebiyat›n› nas›l etkilemifl olabilir? D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
7. Ünite - XVIII.-XX. Yüzy›llarda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›
XX. YÜZYILDA D‹NÎ-TASAVVUFÎ TÜRK EDEB‹YATI VE TEMS‹LC‹LER‹ XX. as›rda, Anadolu’da; her yönüyle kalk›nan, de¤iflen, geliflen ve dünyan›n her köflesinde gördü¤ü bütün bilimsel geliflmeleri ülkemize tafl›yan bir Türkiye Cumhuriyeti Devleti dönemi asr›d›r. Her kademedeki, e¤itim-ö¤retim, dünya standartlar› ölçüsünde, hatta üstünde olarak varl›¤›n› sürdürmektedir. Bu asr›n birinci yar›s›nda karfl›laflt›¤›m›z pek çok s›k›nt›y›; Mustafa Kemal Atatürk’ün önderli¤inde, devletin, milleti ile bölünmez bütünlü¤ü ülküsündeki anlay›fl ve çal›flmalar›m›zla baflar›ya ulafl›p, her yönüyle zafer kazanm›fl›zd›r. Bu as›r, Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat› alan›nda da baflar›l› eserler vermifltir. Özellikle, tekke ve zaviyelerin kapat›lmas› ve mevcut tekke flairlerinin de yeni geliflmeler gösterememesine ra¤men, Cumhuriyet’in ilân›n› müteakip Mustafa Kemal Atatürk’ün Kur’an-› Kerim tercüme ve tefsiri ile görevlendirdi¤i Elmal›l› Hamdi Yaz›r ve Mehmed Akif’in bu sahadaki mensur ve manzum çal›flmalar›n› biliyoruz. Ayr›ca bu yüzy›l›n mutasavv›f flairlerinden; Edip Harabî, Mihrabî, Mehmet Nuri, Yozgatl› Hüzni, Âfl›k Molla Rahim, Derûni, S›tk›, Zeynel Usul Baba, Ferid Kam, Ahmed Nâim, Ahmed Hamdi Akseki, Yahya Kemal, Kemal Edip Kürkçüo¤lu vb.lerini ve eserlerinin edebiyat›m›zdaki mühim yerlerini belirtmekte fayda vard›r. Bugün XXI. yüzy›la giren Türkiye ise; daha mutlu, daha huzurlu, daha büyük bir Türkiye olarak hayatiyetini devam ettiriyorsa, iflte o da Cumhuriyet Türkiye’sinin Mustafa Kemal’le bafllayan, bilimsel, fikrî, dini, kültürel, laik, demokratik ve üniter hukuk devletinin temellerinde iyi oturmufl olmas›ndand›r. Bu ba¤lamda; Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n yay›lma alan›n› belli bir zaman kesiti ve belli bir co¤rafya ile s›n›rlamak do¤ru olamaz. Zira bu edebiyat, yaln›z ‹slam öncesi zaman kesiti ile de¤il, ayn› zamanda ‹slam öncesini ve sonras›n› de günümüze kadar tafl›yabilen, Orta Asya, Anadolu, Balkanlar, Avrupa, Afrika vb. eksenlerinde, k›sacas› Türk’ün bulundu¤u her dönem ve co¤rafyalarda üretilen eserlerin bütününü konu edinmifltir. Netice olarak ifade etmek isteriz ki, Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat› flairleri; kendi dileklerini, arzular›n›, ilâhî heyecanlar›n›, zikri ve zühdî norm içinde hep tasavvufî vecd ile söylemifllerdir. Bu flairler, millî, dinî ve beflerî sahada yazd›klar› eserlerini Türk toplumunun daha kolay anlad›¤›; tahkiye, tasvir, mükâleme, nasihat ve hitap, do¤rudan do¤ruya anlatma, tekrir, seci, mecaz vb. anlat›m flekilleriyle de mesajlar vermifllerdir. Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat› flairlerinin fliirlerinde “fikrî unsur” ile “dinî vecd”in ön planda oldu¤u ve bunlar›n yaln›z bir grubu de¤il, bütün halk›-cumhur’u hedef al›p Türk toplumunda birlefltirici, bütünlefltirici bir rol ald›klar› her zaman görülmektedir. Hâlbuki Divân ve Halk flairlerinde bu halk›-cumhuru de¤il, belirli gruplar› hedef kitle olarak seçtikleri için kitleleri birlefltirici bir rol üstlenememifllerdir. Bu bak›mdan Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat› flairleri; birlefltirici-bütünlefltirici olgusunu her zaman vurgulam›fllard›r. Yani bunlar, da¤daki çobana da, saraydaki devlet baflkan›na da ayn› dil, ayn› muhteva, ayn› kültür ile hitap ederek onlar aras›nda da birlefltirici-bütünlefltirici rollerini ve hoflgörü fonksiyonlar›n› icra etmifllerdir.Bu itibarla Dinî-Tasavvufi Türk Edebiyat›’n›n; tarihin bafllang›c›ndan günümüze ve gelece¤e kadar olmak üzere bu hoflgörülü yaklafl›mlar›n›, mensubu bulundu¤u Türk milletini atalar›n›n vasiyetlerini de dikkate al›p ça¤›n üstüne tafl›yarak fikrî ve zühdî normlar›n› da vermeye devam edeceklerini kabul ediyoruz.
159
160
Türk Halk fiiiri
Edîb Harâbî Edîb Harâbî’nin as›l ad› Ahmed Edîb’dir. O, fliirlerinde mahlas olarak bazen Harâbî, bazen de Edip isimlerini kullanm›flt›r. Bir süre Bahriye Birlik Kâtipli¤i de yapan Edib Harabi, 17 yafl›nda son devrin Bektaflî büyüklerinden Mehmed Ali Hilmi Dede Baba’ya mürit olur. Fakat buradan Babal›k icazeti alamad›¤› için, ‹stanbul Bektaflîleri aras›nda pek sevilmez, hatta dergâhlara bile kabul edilmez idi. Evinde Bektaflî ayinleri düzenledi¤i, hatta önceleri R›za Tevfîk’in bile ondan el ald›¤› söylenir. Edib Harabi’nin; “Kâf u nûn hitâb› izhar olmadan evvel” m›sra›yla bafllayan nefesi bütün Bektaflîler taraf›ndan ezbere bilinir. Aruz ve hece vezniyle gayet rahat fliir söyleyebilen Edib Harâbî’nin fliirleri, devrinde büyük bir takdir toplar ve Bektaflîlik esprisiyle kaleme ald›¤› fliirlerinde ise hiciv yan› a¤›r basan fliirler söylerdi. R›za Tevfik; Edib Harabî’yi, “Asrî bir terbiye görmemifl olmakla beraber, söz söylemek ve düflünebilmek kabiliyeti ile do¤mufl ve kendi mesle¤inde herkesten çok fliir söylemifl Tekke flairlerinden biri; lâubalî Bektaflî diliyle çok sade ve çok güzel fliirler de söyleyen; ‘Yarat›c› muhayyilesi herkesten üstün ve parlak, ifade tarzlar›nda orijinal flekiller icat etme kabiliyeti var olan; birçoklar›ndan da farkl› ‘flahsî bir mevhibeye sahip bulunan önemli flairlerden birisi olarak” vas›fland›rmaktad›r. Sadettin Nüzhet Ergun ise onun için: “Bir manzumesinde kendisini Bektaflî-Melâmî olarak tan›tmak isteyen flair, mutlak surette birtak›m Melâmîlerin tesiri alt›nda kalm›flt›r.” demektedir. Nefeslerinin bir k›sm› devrin gazete ve mecmualar›nda da yay›nlanan Edib Harâbî’nin Divân’›n›n kendi el yaz›s› ile olan nüshas› Üsküdar Selim A¤a Kütüphanesi’nde ‹hsan Mahvî Kitaplar› (nr. 81) aras›nda bulunmaktad›r. Edîb Harabî eserlerinde; ayet ve hadislere, ya aynen, ya telmihen, ya da Türkçesi ile çok yer vermifltir. Bu sebeple onun eserlerini, Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat› içinde de¤erlendirerek ondan birkaç örnek vermeye çal›flal›m: “Bize takdîr olmufl Kalû Belâ’dan An›nçün sâkin-i meyhâneyiz biz “Sakahüm” hamr›n› tâ ezelîden ‹çtik dost elinden mestâneyiz biz Hakk’› her bir fleye kadir biliriz Dünya vü uhrâya nâz›r biliriz Her nereye baksak hâz›r biliriz Sâcid-i Kâbe vü büthâneyiz biz Harâbî sen bizi divane sanma Özünü fehm etmez mestâne sanma Y›k›lm›fl çürümüfl kâflâne sanma Gencîneler dolu vîrâneyiz biz” (Güzel 2009: 760).
Mihrâbî Mihrâbî’nin atalar› III. Selim devrinde ‹stanbul’a gelen K›r›m hanlar›na mensup bir ailedendir. O, gençli¤inde bahriyeye intisap edip kola¤al›¤›na kadar yükselmifltir.
7. Ünite - XVIII.-XX. Yüzy›llarda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›
Oldukça iyi bir tahsil de yapan Mihrâbî’nin hocas› Tikveflli Yusuf Efendi’dir. Kendisi Bektaflî Münir Baba’ya intisap etmifltir. Uzun süre çeflitli Bektaflî tekkelerinde rehberlik etmifltir. Çelebi Cemaleddin Efendi’den de icazet alm›flt›r. Çelebi ile babalar›n aras›nda ç›kan anlaflmazl›klar neticesinde, “babagan”lar taraf›ndan Mihrâbî, arabulucu (murahhas) tâyin edilmifltir. Bir müddet K›rflehir’e gitmifl ve orada Çelebi’nin kona¤›nda kalm›flt›r. ‹stanbul’a dönüflünden sonra merhum Münir Baba’n›n yerine postniflin yap›lmak istendiyse de kabul etmedi. O, nev’-i flahs›na münhas›r olan meczup bir flair olmas› sebebiyle, kendisini Bektaflîlerin “Vâs›l ibni Atâ”s› kabul etmifltir. Mihrâbî, 65 yafllar›nda iken H. 1338 (M.1920)’de ‹stanbul’da vefa etmifltir. Mihrâbî; Halk Edebiyat› ve Âfl›k Edebiyat› alanlar›nda eserler verdi¤i gibi, Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat› alan›nda da eserler vermifltir.
Mehmet Nuri Mehmet Nuri, Yozgat’›n Büyükincirli köyünden ‹brahimo¤ullar› sülalesinden Ali Efendi’nin o¤lu olarak 1863 y›l›nda do¤ar, tahsilini Hac› Bektafl Rüfltiyesinde tamamlar. Hayat›n› imaml›k yaparak geçiren flairimiz 1922 y›l›nda ölmüfltür (Göksoy 1984: 27). fiiirlerini bir defterde toplayan Mehmet Nuri, aruz ve hece veznini kullanarak tertip etti¤i bu fliir defterini çocuklar›na b›rakm›fl, onlar da yay›nlamay› veya yay›nlatmay› düflünmediklerinden flairimiz günümüze kadar âdeta unutulmufltur. fiairin o¤lu Kas›m Efendi’deki defteri çok yak›n zamanda ortaya ç›km›fl ve baz› fliirleri yay›nlanabilmifltir. Mehmet Nuri, medreselerde tahsil gören, aruz ve hece veznini birlikte kullanarak fliirler yazan di¤er Yozgatl› flairlerden farkl› bir özellik tafl›mamaktad›r. Onun fliirlerindeki konu ve flekil hemen hemen di¤erleri ile ayn› durumdad›r.
Yozgatl› Hüznî Hüzni, 1879 y›l›nda Yozgat’ta do¤mufltur. Yozgat’›n köklü ailelerinden Keflflafzâdelere mensuptur. Nakflibendî tarikat›n›n önemli isimlerinden Mustafa Nakflî’nin soyundan gelen Mehmet Dervifl Efendi’nin o¤ludur. Bir müddet medrese tahsili görürse de çeflitli sebeplerle tahsilini tamamlayamaz, memuriyet hayat›na at›l›r. Arapça ve Farsçay› iyi derecede bilen Hüznî, imaml›k yaparak geçimini temin etmifltir. K›smen aruz, büyük ölçüde hece vezni ile kaleme ald›¤› fliirleri iki divan, bir defterde toplanm›flt›r. fiiirlerinde aileden gelen tasavvuf terbiyesi ve ald›¤› e¤itimin tesirini görmek mümkündür. “Kâflâne-i kalbim viran olmufltur Ma’mur olsam da hofl olmasam da hofl Safâ kemal buldu cefâ dolmufltur Mesrûr olsam da hofl olmasam da hofl El çektim cihandan zâhida tek tek Ac›y› tatl›y› tatt›m ey felek Lütfun zulmün birdir nezdimde bî-flek Menfûr olsam da hofl olmasam da hofl Divâne meflrebim mest ü müdâm›m Vareste-i kayd-› cihân âlâm›m Ben meykeflim zaten meftûn-› câm›m Mahmur olsam da hofl olmasam da hofl
161
162
Türk Halk fiiiri
Hüznî bin gazeller eyledim inflâ Geçti nev heveslik kalmad› sevdâ Nîk ü bed-nâm nice bir oldu zirâ Meflhur olsam da hofl olmasam da hofl” (O¤uz 1990).
Âfl›k Molla Rahim Molla Rahim, 1317 tarihinde Adakas›m köyünde do¤du. Baba ad›, Kas›mo¤lu Bekir, anne ad› Güzel’dir. Osmanl› harfleriyle okuma yazmas› bulunan, fakat Latin harflerini ö¤renemeyen Molla Rahim, kendi ifadesiyle 40 yafl›na geldi¤i zaman gördü¤ü bir rüya ile âfl›kl›¤a bafllam›flt›r. Kâdirî tarikat›na ba¤l› olup fleyhi Aksarayl› Ahmet Lütfi’dir. Molla Rahim; ‹rfladü’l-Gâfilîn, Coflkun fiiir, Yeni Mevlit, Di¤er Mevlit, Hz. Yusuf, Abdulkadir Geylani, Hac Rehberi, Din Y›ld›z› ad›yla sekiz adet eser sahibidir. Bu eserler Âfl›k Molla Rahim’in eflsiz ve coflkun fliirleri ad›yla bir araya toplanm›flt›r. fiiirleri hece vezniyle olup tamam› din ve tasavvuf a¤›rl›kl›d›r. Dört evli ve 16 çocuk sahibi olan Molla Rahim, 24.1.1980 tarihinde Konya/Yunak’ta vefat etmifltir.
Derûnî As›l ad› Hüseyin Avni Baflok olan Derunî, “Hac› kardafl” lakab›yla da tan›nm›flt›r. Aslen Kayseri’nin P›narbafl› ilçesinden olan Derunî’nin kendisinin mi, yoksa atalar›n›n m› P›narbafl›’dan gelerek Akda¤madeni’ne yerleflti¤i bilinmemekle beraber, uzun süre Akda¤madeni’nde oturdu¤u anlafl›lmaktad›r. Tahminlere göre XIX. yüzy›l›n son çeyre¤inde do¤du¤unu söyleyebilece¤imiz Derûnî 1946 y›l›nda hacca gitmifl ve ayn› y›l Akda¤madeni’nde ölmüfltür (Yüksel 1981: 10-12). fiiirlerinden anlad›¤›m›z kadar›yla kendisinin iyi bir tahsil gördü¤ü, Yozgat’ta tan›nm›fl bir hattat oldu¤u ve meydana getirdi¤i levhalar›n halen birçok cami ve mescitte bulundu¤u bilinmektedir. Derûnî, fliirlerini dinî ve tasavvufî konular› iflleyen ve nasihat vermek amac›n› güderek yazm›flt›r. Ancak onun yazd›¤› dörtlük say›lar› da al›fl›lm›fl›n bir hayli üzerindedir.
S›tk›
‹lâhî: Tekke fliirinde dini, ahlaki ve ilahi fikirleri içeren manzumelere denir. ‹lâhîler, genellikle Allah’›n birli¤ini, ihtiflam ve kudretini telkin eden fliirlerdir.
S›tk›, Sorgun’a ba¤l› Tiftik köyünde Hüseyin Efendi’nin o¤lu olarak 1896 y›l›nda do¤up, ad›n› mahlas olarak kullan›p ve soyad›n› da Gök olarak alm›flt›r. ‹lk tahsilini köyünde Haf›z Hoca’dan dinî bilgileri alarak ve Kur’an-› Kerim okumas›n› ö¤renerek yapan flair, Konya’da yapt›¤› medrese tahsilinin ard›ndan Sorgun’un çeflitli köylerinde imaml›k yaparak, Arapça ve Türkçe hocal›¤› gibi resmi görevlerde de bulunarak, hayat›n› geçirmifl, say›s›z ö¤renci yetifltirmifltir. 1961 y›l›nda da köyünde ölmüfltür. S›tk›, imaml›k ve ö¤retmenlik görevlerinden baflka, köyünde çiftçilik yapmaya bafllam›fl, bu arada Kadiri tarikat›na intisap etmifl, fliirlerinde dinî-tasavvufî konular› ifllemifl, tarikat toplant›lar›nda bu fliirlerini de ezgili olarak söyleyerek çevrede hakl› bir ün kazanm›flt›r (Do¤an 1988: 338-339). S›tk›; medrese tahsili görmüfl bir imam olmas›, daha sonra da bir tarikata intisap etmesi, tabiî olarak fliirlerinde dinî-tasavvufî konular›n a¤›rl›k kazanmas› sonucunu getirmifltir. Bu sebeple eldeki fliirlerinin hemen hemen tamam› dinî-tasavvufî konular› içine almaktad›r. Onun eldeki fliirleri, koflma tarz›nda ve 7, 8, 11’li hece kal›plar› ile yaz›lm›flt›r. O bu fliirlerinde; Kadirî tarikat›na intisap ediflini, tarikat›n› ve fleyhini methediflini ifllerken, ayn› zamanda bu fliirlerin tarikat toplant›lar›nda ‹lâhî türünde bestelenmifl olarak okunmas›, onun “Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat› gelene¤ine” (Güzel 1989) mensup bir flair oldu¤unu aç›kça göstermektedir.
7. Ünite - XVIII.-XX. Yüzy›llarda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›
“Ey gönül sen yine gafil mi oldun Emmâre da¤›n›n duman› geldi Seherlerde yan yalvar Allah’a ‹sti¤far etmenin zaman› geldi Zay etme farz› ey gönül aman Silmezsen duman› hâllerin yaman Tevhid tokma¤›yla silinir duman ‹llallah demenin zaman› geldi Dedi âfl›k hele acele etme Sak›n ha nefsinin izine gitme Aman seherlerde uykuda yatma Gece a¤laman›n zaman› geldi ... S›rru’l-Aziz Tevhid kap›s›n açt› Dal›n›n ihvan› selleri taflt› Aifle bac›dan himmet eriflti S›tk›, dizleriyin derman› geldi” (O¤uz 1994: 145-149, Do¤an 1988: 338-341).
Konyal› Mehmet Yak›c› XX. yüzy›l âfl›kl›k gelene¤inin önemli temsilcilerinden biri de Konyal› Âfl›k Mehmet Yak›c›’d›r. Kendisi, 1879 y›l›nda Konya’n›n Sarn›ç Mahallesi’nde do¤mufltur. Mehmet’in babas›, Konya merkez Göçü Köyü’nün kurucular›ndan Bekir A¤a, annesi Münevver Han›m’d›r. Bekir A¤a’yla Münevver Han›m’dan üçü k›z, ikisi erkek olmak üzere befl çocuklar› dünyaya gelmifl, ancak Mehmet d›fl›ndaki bütün çocuklar› ölmüfltür. Mehmet, ilkö¤renimine Sarn›ç Mahallesi’ndeki Sad›rlar Mesud Efendi Mektebinde bafllam›fl, Kur’an okumay› burada ö¤renmifl, daha sonra medreseye devam etmifl, fakat bu e¤itimi fazla uzun sürmemifl, bir y›l sonra medreseden ayr›lm›flt›r. Mehmet, 1895 y›l›nda Postalc› Latif Usta’n›n k›z› fierife Han›m’la evlenir. Bu evlilikten on çocu¤u olur. Dört çocu¤u küçük yaflta ölür. K›zlar›n›n ad›; Münevver, Hasibe, Hatice ve Emine’dir. O¤ullar› ise Kas›m ve Abdullatif’tir. Babas›’n›n 1897 y›l›ndaki ölümü üzerine Mehmet, Göçü köyündeki ifllerin bafl›na geçer. Bundan sonraki hayat›nda yazlar› köyünde çiftçilik yapar, k›fllar› ise flehirde yaflar. Çiftçilik ve hayvanc›l›¤›n yan›nda Mehmet’in baba mesle¤i olan “tafl›mac›l›k” iflini de bir müddet sürdürdü¤ü, 50 deve çekerli kervanla Konya’dan Dinar ‹stasyonu’na yük götürdü¤ü, bu durumun trenin Konya’ya gelifline kadar devam etti¤i bilinmektedir. Mehmet’in “aflk badesi”ni içifli, kendi ifadesine göre, 25 yafl›ndad›r. Bu olay› kendisi flöyle anlatmaktad›r: “Bir gün makam’da yatar iken bir aksakall› pir gelerek ça¤›rd›. Gözümü açt›¤›m zaman pirin elinde iki kadehi bir tepsi üzerinde tuttu¤unu gördüm. Yan›nda bir adam daha vard› ki, o adam›n bo¤az›nda da bir saz tak›l› duruyordu. Pir; “kadehin birini iç!” diyerek bana verdi. Ben de kadehi al›p içtim. Sonra yan›mdaki adama: “Bo¤az›ndakini ver de bir çalay›m!” dedim. O adam saz› vermek için bana do¤ru dönünce saz› kap›p yere çald›m. Adam bana dar›ld› ve; “E¤er bu saz› k›rmasayd›n sana bir kadeh daha verecektim, ama flimdi yar›m kald›n!” dedi. Ben de onun gönlünü almak için flu beyti söyledim: “fiâirin fli’rini bilmeyen âfl›k Ne bilsin aflk›n kadir k›ymetini”
163
164
Türk Halk fiiiri
O da bana bir kelam söyledi. Lakin onun söyledi¤i kelam› belleyemedim. Sonra ben ona karfl› bir kelam daha söyledim: “E¤er beni sever isen sen de bir can ile ‹mtihan olmak istersen bir iki divan ile.” Bu kelam› söyleyince ç›kt›, gitti. Ben herifin gönlünü neden k›rd›m diyerek kendi kendime çok merak ettim. Sabahleyin uyand›m kalk›p camiye gittim. Camiden ç›k›nca rüyam› hoca efendiye anlatt›m. O da bana; “Sen âfl›k-flâir olacaks›n!” dedi. Ben de ara s›ra kendi kendime söylenmeye bafllad›m. Lakin kimse bilmezdi. Bazen çift sürer iken tenhalarda söyler idim. Duyanlar taaccüp ederlermifl.” Âfl›k Mehmet flairli¤e bafllarken bir usta yan›nda yetiflmedi¤ini, sadece gönlüne do¤an kelam› iflledi¤ini de her zaman ifade etmifltir. 1914 y›l›nda seferberlik ilan edilince askere al›n›r ve amele taburuna yaz›l›r. Konya-Mersin yolunun yap›m iflinde çal›flmaya bafllar. Yolun Karaaslan mevkiinde çal›fl›rken söyledi¤i fliirler neticesinde onun âfl›kl›¤› ortaya ç›kar. 1927 y›l›nda bafllay›p, 1928’de fliddetlenen kurakl›k üzerine Âfl›k Mehmet köyünden ayr›larak Konya’ya döner. 1928’de dönemin Konya Valisi ‹zzet Pafla’n›n emriyle Konya Maarif Müdürlü¤ü’nde ifle bafllar. 1930’da dönemin Serbest Cumhuriyet F›rkas› lideri Fethi Okyar’a hitaben yazd›¤› bir flikâyetname sebebiyle Maarif Müdürlü¤ündeki görevine son verilir. Âfl›k Mehmet 25 Ocak 1950’de vefat etmifltir. Ölümü bütün gazetelerde manfletten verilmifl, radyo haberlerinde yer alm›flt›r (Yak›c› 2000, Sakao¤lu 1990). “fiu zaman›n âfl›¤›y›m Ol Celîl’in mâflu¤uyum Âfl›klar›n ben flah›y›m Yanar aflk›m sö¤ünür mü fiem’a yanar pervaneyim Ben bir deli divâneyim Âfl›k de¤il ya ben neyle Yanar aflk›m sö¤ünür mü Ben severim hem Allah’› Kesme dilden zikrullah› Ziyaret et Beytullah’› Etsem aflk›m sö¤ünür mü ... Kul oldum geldim dünyaya Âfl›km ben enbiyâya Âfl›k Mehmet flu Konya’ya Varsam aflk›m sö¤ünür mü” (Yak›c› 2000). SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
4
Yirminci yüzy›lda da önemli temsilciler yetifltirmifl olan dini-tasavvufi Türk edebiyat›, önSIRA S‹ZDE ceki dönemlerdeki kadar olmasa da bu dönemde de fliir ve nesir türünde eserlere sahiptir. Bu edebiyat›n günümüzdeki durumu hakk›nda neler söyleyebilirsiniz? D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
7. Ünite - XVIII.-XX. Yüzy›llarda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›
165
Özet
N A M A Ç
1
N A M A Ç
2
XVIII. yüzy›lda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n Anadolu’daki durumunu ve temsilcilerini aç›klayabilmek. 18. yüzy›lda halk fliiri çok fazla geliflme gösterememifltir. Önceki as›rda bafllayan âfl›klar›n aruzla fliir söyleme gelene¤i devam etmemifl, bu da halk fliirinin melezleflmesine neden olmufltur. Orta Asya flairlerinden; Baba Rahîm, Nevbetî, Abdülmecid’in Harâbât ve divan›ndan baflka Rahat-› Dil adl› bir eseri bulunan sofî Hüveyda yine divan sahibi Gazi de bu asr›n flöhretlerindendir. Dönemin Türkmen edebiyat› fliir ve alan›nda Azerbaycan ve Anadolu sahas›yla uygunluk gösterir. Dinî-tasavvufî Türk edebiyat›, on sekizinci yüzy›lda duraklama ve gerileme içine girmifltir. Bu yüzy›lda art›k önceki dönemlerdeki gibi baflar›l› eserler verilememifltir. Ancak her fleye ra¤men ‹stanbul, Bursa ve ‹zmir baflta olmak üzere, tarikat çevreleri Yunus Emre gelene¤ini devam ettirmifllerdir. Yunus’un ilahilerine öykünerek yaz›lan veya söylenen ilahiler, estetik aç›dan Yunus’un çok gerilerinde kalm›flt›r. Dönemin ilahileri didaktik nitelikleri ve baz› flekil aksakl›klar›n› aflamam›fllard›r. Tekkelerde ve çeflitli ortamlarda sevilerek söylenen ve kaydedilen ilahiler, yine büyük oranda Yunus’a aittir. Yunus’un pek çok ilahisi bu dönemde kaleme al›nan cönklerde yer alm›flt›r. Ayr›ca dönemin cönklerinde AlevîBektaflî nefeslerinde de bir art›fl görülür. Bu nefeslerde Pir Sultan Abdal’›n etkisi barizdir. Pir Sultan’›n da baz› fliirleri dönemin cönklerine girmifltir. Bu yüzy›l›n tekke flairleri; Mahvî, Mehmed Nasuhî, Mehdî, Hasan Senâî, Bursal› ‹smâil Hakk›, Mustafa Azbî, Üçüncü Sultan Ahmed, Hasan Sezâî, Süleyman Zâtî, Mustafa Nuzulî, Neccarzzâde fieyh R›za, Celâleddin-i Uflflakî, Mehmed Salih Sahvî, Kul fiükrü, fiîrî, fiahî, Derun Abdal, Dervifl Ahmed, Gurbî, Kas›m Dede, Ahmed Mürflidî, Erzurumlu ‹brâhim Hakk›, Üsküdarl› Hâflim, Tekirda¤l› Mehmed Fahreddin Fahrî, Mustafa Zekâî, Selâmî, fieyh Hâlil Kaygulu’dur. XIX. yüzy›lda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n Anadolu’daki durumunu ve temsilcilerini tan›mlayabilmek. Bu dönem, Türk edebiyat›n›n bat›ya yöneldi¤i bir dönemdir. Tanzimat’la birlikte bat›ya ait pek çok eser tercüme yoluyla Türkiye’de yay›mlanmaya bafllam›flt›r. Böyle bir dönemde, yani sosyal hayat›n bat›l›laflmaya bafllad›¤›, dolay›s›yla edebiyat›n da ayn› flekilde bat›l› formlar içinde yap›lmaya baflland›¤› bir dönemde, Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat› varl›¤›n› korumaya devam
etmifltir. Bu gelenek çerçevesinde yaz›lan eserler, münferit ve müstakil olarak nitelendirilebilir. Münferit olanlar, divanlar›n içindeki tevhid, münacat ve naat gibi parçalar iken, müstakil eserler ise menak›pname, velayetname, miracname, ramazanname gibi türlerde kaleme al›nm›flt›r. Belki eser üretimi anlam›nda bu dönemde bir gerileme olmufltur, ancak tasavvuf, genel anlamda Türk edebiyat›n› etkilemeye devam etmifltir. Bunda dönemin yaflam tarz›n›n daha tam anlam›yla de¤iflmemifl olmas›n›n ve köklü bir tasavvuf geçmiflinin etkisi vard›r. Dönemin belli bafll› mutasavv›flar› aras›nda ‹smâil Safa, Kuddusî, Turâbi, Mihrabî, Vasf›-i Melâmi, Ayni Baba, Dertli, Seyrâni, Keçecizade ‹zzet Molla, fieyhü’l- ‹slam Arif Hikmet, Salih Baba, Adile Sultan, Bitlisli Müfltak Baba yer almaktad›r.
N A M A Ç
3
XX. yüzy›lda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n›n Anadolu’daki durumunu ve temsilcilerini analiz edebilmek. Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruldu¤u bu dönemde Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat› yeni eserlerle zenginleflmifltir. Tekke ve zaviyelerin kapat›lmas›na ra¤men, bu dönemde Edip Harabî, Mihrabî, Mehmet Nuri, Yozgatl› Hüzni, Âfl›k Molla Rahim, Derûni, S›tk›, Zeynel Usul Baba, Ferid Kam, Ahmed Nâim, Ahmed Hamdi Akseki, Yahya Kemal, Kemal Edip Kürkçüo¤lu önemli faaliyetlerde bulunmufllard›r. Sonuç olarak, Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›n› belli bir zamanla ve co¤rafya ile s›n›rland›rmak do¤ru bir yaklafl›m de¤ildir. Bu gelenek, ‹slam öncesini ve sonras›n› günümüze kadar tafl›yabilen, Orta Asya, Anadolu, Balkanlar, Avrupa, Afrika’da, vb. eksenlerinde, k›sacas› Türk’ün bulundu¤u her dönem ve co¤rafyada üretilen eserlerin tamam›n› kapsar. Dinî-tasavvufî Türk edebiyat› flairleri, kendi dileklerini, arzular›n›, ilâhî heyecanlar›n›, hep tasavvufî vecd ile söylemifllerdir. Millî, dinî ve beflerî sahada yaz›lan eserleri Türk toplumu, daha kolay anlam›flt›r. Tekke flairlerinin fliirlerinde “fikrî unsur” ile “dinî vecd”in ön planda oldu¤u ve bunlar›n yaln›z bir grubu de¤il, bütün halk› hedef alarak Türk toplumunda birlefltirici ve bütünlefltirici bir rol ald›klar› görülmektedir. Bu yönüyle Dinî-Tasavvufî Türk edebiyat› flairleri, birlefltiricili¤i ve bütünlefltiricili¤i her zaman göz önünde tutmufllard›r. Di¤er bir ifadeyle bu flairler, çobana da, devlet baflkan›na da ayn› dil, ayn› muhteva, ayn› kültür ile hitap ederek onlar aras›ndaki hoflgörüyü ve anlay›fl› gelifltirmifllerdir.
166
Türk Halk fiiiri
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi 18. yüzy›l mutasavv›flar›ndan biri de¤ildir? a. Bursal› ‹smail Hakk› b. Yozgatl› Hüznî c. Erzurumlu ‹brahim Hakk› d. Kul fiükrü e. Senâyî 2. 1703 y›l›nda Erzurum’da dünyaya gelen mutasavv›f›n Divan’› ve Marifetnâme adl› eseri vard›r. Niyazî-i M›srî’nin tesirinde fliir ve nesir türünde eserler veren bu mutasavv›f afla¤›dakilerden hangisidir? a. Bursal› ‹smail Hakk› b. Mahvî c. Erzurumlu ‹brahim Hakk› d. Türâbî e. Edib Harâbî 3. Afla¤›dakilerden hangisi Bursal› ‹smail Hakk›’n›n eserlerinden biri de¤ildir? a. ‹lahinâme b. Tefsir-i Rûhu’l-Beyân c. Rûhu’l-Mesnevî d. Kitâbü’l-Necat e. Divan 4. Afla¤›dakilerden hangisi 19. yüzy›l mutasavv›flar›ndan biri de¤ildir? a. Seyrânî b. Türâbî c. Salih Baba d. Derûnî e. Bitlisli Müfltak Baba 5. 19. yüzy›l Bektaflî flairlerinden olan bu mutasavv›f, fliirlerini hece ve aruzla yazm›flt›r. Mürettep bir divan› bulunan flairin hece ölçüsüyle yazd›¤› fliirleri, sade ve samimi iken aruzlu fliirlerinde Fuzuli’nin etkisi vard›r. Baz› fliirlerinde Hurufili¤e de temayül eden bu flair, afla¤›dakilerden hangisidir? a. Salih Baba b. Bitlisli Müfltak Baba c. K›br›sl› Âfl›k Kenzî d. Seyrânî e. Türâbî
6. Bitlis’te dünyaya gelen flair, Ba¤dat Trabzon ve ‹stanbul’da bulunmufltur. Kadiri tarikat›na mensup olmakla birlikte Hac› Bayram Veli hayran›d›r. 1832 y›l›nda Mufl’ta vefat eden bu mutasavv›f afla¤›dakilerden hangisidir? a. Bitlisli Müfltak Baba b. Yozgatl› Hüznî c. S›tk› d. Erzurumlu ‹brahim Hakk› e. Mahvî 7. Afla¤›dakilerden hangisi 20. yüzy›l mutasavv›flar›ndan biri de¤ildir? a. Edib Harâbî b. Senâyî c. Yozgatl› Hüznî d. Derûnî e. S›tk› 8. 20. yüzy›l flairlerinden olan mutasavv›f, aruz ve heceyle yazd›¤› fliirlerinde hicve önemli bir yer ay›rm›flt›r. Kendisinin kaleme ald›¤› Divan’›, Üsküdar Selim A¤a Kütüphanesi’nde bulunmaktad›r. Bu flair, afla¤›dakilerden hangisidir? a. Derûnî b. Yozgatl› Hüznî c. Edib Harâbî d. Mehmet Nuri e. Konyal› Mehmet Yak›c› 9. “‹rfladü’l-Gâfilîn”, “Hz. Yusuf”, “Abdülkadir Geylanî”, “Din Y›ld›z›” gibi eserleri olan 20. yüzy›l mutasavv›f› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Mehmet Nuri b. Yozgatl› Hüznî c. Derûnî d. Konyal› Mehmet Yak›c› e. Âfl›k Molla Rahim 10. fiiirlerini koflma tarz›nda yedi, sekiz ve on birli hece ölçüsüyle söyleyen flair, Kadiri tarikat›na mensup olarak bilinir. fiiirlerinde Kadiri tarikat›na intisap ediflini, tarikat›n›n ve fleyhinin üstün özelliklerini anlatm›flt›r. Baz› ilahileri bestelenerek tarikat ortamlar›nda söylenen bu mutasavv›f afla¤›dakilerden hangisidir? a. Konyal› Mehmet Yak›c› b. Derûnî c. Mihrâbî d. S›tk› e. Âfl›k Molla Rahim
7. Ünite - XVIII.-XX. Yüzy›llarda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›
167
Okuma Parças› ... ‹slâmiyet’ten sonraki Türk Edebiyat›’nda, millî ruhu ve millî zevki anlayabilmek için en çok tetkike lây›k bir devir, halk lisan› ve halk veznini kullanmak suretiyle genifl bir kitleye hitap etmifl ve eserleri as›rlarca yaflam›fl büyük mutasavv›flar devridir. ‹slâmiyet’ten önceki kavmî edebiyatla pek aç›k alakalar› bulunan bu halk tasavvuf edebiyat›n›, Acemlerin sûfiyâne eserlerini kuvvet ve maharetle taklit ve tercüme eden Türk flairlerinin aruz vezniyle ve ço¤u defa tantanal› bir lisanla yazd›klar› bol ve sanatl› mahsullerden ay›rmak icap eder. Bu iki cereyan as›rlarca birbirine muvazi bir surette devam etti¤i için, birbirleri üzerinde tesir ve aksi tesirleri olmas› pek tabiidir; lakin bütün bu karfl›l›kl› tesirlere ve içine ald›¤› genifl ölçüde Acem unsurlar›na ra¤men, bu tasavvuf edebiyat›n›, e¤er tabir caizse, di¤erinden ayr› bir uzviyet gibi tetkik edebilmek mümkün ve hatta zaruridir. Eski zamanlarda Acem ve Tanzimat’tan beri Avrupa tesiri alt›nda kendi milli flahsiyetimiz unutuldu¤u için, halka ait olan, halktan gelen her fley gibi bu halk tasavvuf edebiyat› da flimdiye kadar ihmalkâr bir surette, hatta istihfafla telakki edildi. Acem taklidi tantanal› eserler yazan sanatkârlar›n yan›nda, basit ve samimi ilahilerle ruhun derinli¤inde yanan kutsi atefli bizlere de vermeye çal›flan halk mutasavv›flar› daima unutuldu. Eskiler onlara bedii bir k›ymet vermeseler bile, hiç olmazsa kutsiyet isnat ederlerdi. Son zamanlarda bu telakki de kalkt›¤› için, onlar›n ad›n› anan bile olmad›. Tanzimat’tan beri edebiyat tarihimiz hakk›nda, hiçbir ilmi k›ymeti haiz olmayarak, yaz›lan ufak tefek fleyler aras›nda, halk mutasavv›flar›n›n varl›¤›n› bildiren bir sat›r bile bulunamaz; halbuki milli ruhu göstermesi bak›m›ndan çok k›ymetli olan ve eski halk edebiyat›yla s›k› münasebetleri bulunan bu avamî tasavvuf edebiyat›n›n uzun bir tarihçesi vard›r: Türkler, baflkalar› gibi k›l›ç kuvvetiyle de¤il, s›rf kendi arzular›yla kabul ettikleri ‹slamiyet’i az zamanda benimsediler ve Müslüman Türkler, henüz ‹slâmiyet dairesine girmemifl, yahut girip de onun akideleri ve esaslar› ile lay›k›yla uyuflamam›fl kardeflleri aras›nda din propagandas› yapmaktan geri durmad›lar. ‹flte, Türk edebiyat›n›n ‹slamî flekilde ilk intiflar› bu suretle dini bir mahiyette oldu. Birçok Türk derviflleri yeni dini ve tarikatlar›n› yaymak aflk›yla göçebe Türkler aras›na geliyorlar ve yeni mefkureyi onlar›n anlayacaklar› bir lisan ve zevk alabilecekleri bedii bir flekil ile yaymaya çal›fl›yorlard›. Böylece temeli kurulan tasavvuf edebiyat›na, Türkler aras›nda as›rlardan beri devam edip gelen halk edebiyat›n›n bir model va-
zifesini görmesi iflte bundan dolay›d›r. Bizim görebildi¤imiz ilk safhalar›nda, belki de propagandac› bir gaye takip etti¤i için, biraz kuru ve basit eserler bu edebiyat, as›rlar boyunca incele incele Türkün milli dehas›n› gösterecek derecede hususi bir mahiyet alm›fl, Acem mutasavv›flar›n›n en yüksek mahsulleriyle ölçülebilecek eserler vücuda getirmifltir. Araplarda ve Acemlerde benzerlerine tesadüf edilemeyecek kadar milli olan bu avamî tasavvuf edebiyat›, iflte bundan dolay›, hususi ve itinal› tetkiklere lay›kt›r. Kaynak: M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyat›nda ‹lk Mutasavv›flar, Ankara: Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤› Yay›n›, 1-2, 1976.
168
Türk Halk fiiiri
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. b
2. c 3. a 4. d
5. e 6. a 7. b
8. c 9. e 10. d
Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “XVIII. Yüzy›lda DinîTasavvufî Türk Edebiyat› ve Temsilcileri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Erzurumlu ‹brahim Hakk›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Bursal› ‹smail Hakk›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “XIX. Yüzy›lda DinîTasavvufî Türk Edebiyat› ve Temsilcileri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Türâbî” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Bitlisli Müfltak Baba” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “XX. Yüzy›lda DinîTasavvufî Türk Edebiyat› ve Temsilcileri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Edib Harâbî” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Âfl›k Molla Rahim” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “S›tk›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Edebiyat ister yaz›l› olsun isterse sözlü, günlük hayattan ve devrin flartlar›ndan kopuk de¤ildir. Baz› edebiyat gelenekleri, sosyal hayatla ba¤lar›n› zay›flatm›fl olmas›na ra¤men, edebiyat›n yaflamla yak›ndan ilintili oldu¤u kabul edilir. Bu bak›mdan siyasal iktidar›n yükseldi¤i veya güçlü oldu¤u dönemlerde edebiyat›n, dolay›s›yla sanat›n da yükselmesi, geliflme kaydetmesi beklenen bir durumdur. Bu sadece Türk edebiyat› için de¤il, dünyan›n di¤er edebiyatlar› için de geçerlidir. Siyasal ve mali anlamda güçlü, sanat› ve edebiyat› hem maddi hem de manevi anlamda destekleyebilen yerlerde güçlü sanat eserleri ortaya ç›km›flt›r. Dini-tasavvufi edebiyat›n da benzer bir flekilde Osmanl› Devleti’ndeki geliflmelerden etkilenmesi oldukça do¤al bir durumdur.
S›ra Sizde 2 Usta-ç›rak iliflkisi içinde e¤itim görme, bugün de varl›¤›n› koruyan bir olgudur. Örneklerinde azalmalar olsa da bu durum, bir iflte mahir olan birinin, ifle yeni bafllam›fl birisine bilgi ve tecrübesini aktarma iflidir. fiiir alan›nda bu tarz bir e¤itim, özellikle âfl›kl›k gelene¤inde kullan›l›r. Âfl›k olmak isteyen bir ç›rak, usta bir âfl›¤›n yan›nda saz çalmay› ve fliir söylemeyi ö¤renmek için uzun bir e¤itim süreci geçirir. Ç›ra¤›n›n müzi¤i ve fliiri ö¤rendi¤ine, geleneksel de¤erler do¤rultusunda fliir söyleyebildi¤ine kanaat getirmesiyle birlikte e¤itim sona erer ve ç›ra¤›n ustal›k dönemi bafllar. Tasavvuf edebiyat›nda da flairler, kâmil mutasavv›flar›n yan›nda yer alarak onlardan hem ‹slamî ilimleri hem de tekke fliirini ö¤renmifllerdir. S›ra Sizde 3 Türk edebiyat›n›n bat›l›laflma süreci, Türkiye’deki edebiyat ve sanat anlay›fl›nda baz› de¤ifliklikler yapm›flt›r. Divan ve halk edebiyat› olmak üzere iki koldan geliflen edebiyata bir de bat›l› bir tarz eklenmifltir. Tabii ki bat›l› edebiyat›n ülkemizde ra¤bet görmesinden itibaren bu iki gelene¤in birden kesintiye u¤rad›¤›n› söyleyemeyiz. Hem divan hem de halk edebiyat› gücünü bu yüzy›lda da korumufltur. Tasavvuf edebiyat›nda da önemli bir gerileme söz konusu de¤ildir. Ancak daha önceki yüzy›llarda oldu¤u gibi de güçlü bir edebiyat de¤ildir. Özellikle ‹stanbul’da art›k edebiyat gelene¤inde köklü de¤iflimlerin ilk sinyalleri bu döneme aittir. Tasavvuf edebiyat›n›n türleri bir süre daha yeni hayat›n içinde yaflamaya devam etmifltir. S›ra Sizde 4 Yirminci yüzy›l, Türk edebiyat›n›n hem fliir hem de nesir alan›nda kabuk de¤ifltirdi¤i bir dönemdir. Nesir alan›nda roman ve hikâye türlerinin önde oldu¤u, fliirde ise daha hayat›n içinden konular›n ifllendi¤i bu yüzy›lda tasavvuf edebiyat›n›n etkileri devam etmektedir. Dini-tasavvufi Türk edebiyat›n›n tür ve flekilleriyle olmasa da yeni türlerin içinde dini ve tasavvufi konular ifllenmeye devam etmifltir. Ayd›n kesimin yan› s›ra halk kültüründe de bu gelene¤in k›smi alanlarda yaflat›ld›¤›n› söyleyebiliriz. Süleyman Çelebi’nin yüzy›llar› aflan mevlidi, bugün de sosyal hayatta yaflat›lmaktad›r. Ayn› flekilde Yunus Emre’nin ilahileri, önceki yüzy›llarda oldu¤u gibi ra¤bet görmeye devam etmektedir.
7. Ünite - XVIII.-XX. Yüzy›llarda Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat›
Yararlan›lan Kaynaklar Banarl›, N. S. (1971). Resimli Türk Edebiyat› Tarihi. C. 1-2, ‹stanbul: Milli E¤itim Bakanl›¤› Yay›nlar›. Do¤an, A. (1988). Salih Baba. Ankara: Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›. Do¤an, D. (1988). “Âfl›k S›tk› Baba (S›tk› Gök)”. Yozgat fiair ve Yazarlar›. Ankara, 338-339. Fedâi, H. (1993). K›br›sl› Âfl›k Kenzî Divân›. C. I-II, ‹stanbul: Yorum Matbaas›. Göksoy,Y. (1984). “Mehmet Nuri”. Erciyes. 7 (73), Ocak, 27. Gündogdu, M. (1997). Müfltak Baba. ‹stanbul: Milli E¤itim Bakanl›¤› Yay›nlar›. Güzel, A. (2009). Dîni Tasavvufî Türk Edebiyat› El Kitab›. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›. Güzel, A. (1999). Dîni Tasavvufî Türk Edebiyat›. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›. Güzel, A. (1989). “Tekke fiiiri”. Türk Dili Türk fiiiri Özel Say›s› II-I (Halk fiiiri). LVII (445-450), Ocak-Haziran, 251-454. ‹smail H. (1942). Edebiyat Bilgileri. ‹stanbul: Remzi Kitabevi. Kocatürk, V. M. (1970). Büyük Türk Edebiyat› Tarihi. Ankara: Edebiyat Yay›nevi. Köprülü, M. F. (1976). Türk Edebiyat›nda ‹lk Mutasavv›flar. Ankara: Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤› Yay›nlar›. O¤uz, Ö. (1994). Yozgat’ta Halk fiairli¤inin DünüBugünü. Ankara: Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›. O¤uz, Ö. (1990). Yozgatl› Hüznî. Ankara: Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›. Okyay, N. H. (1953). Develili (Everekli) Seyranî. ‹stanbul: Maarif Kitaphanesi. Sakao¤lu, S. (1990). “Konyal› Âfl›k Mehmet Yak›c›”. Millî Folklor. Say›: 5, Ankara, 6-7. Yak›c›, A. (2000). “Ölümünün Ellinci Y›l› Münasebetiyle Konyal› Âfl›k Mehmet Yak›c›’n›n Hayat›, Edebi Kiflili¤i ve fiiirlerinden Örnekler”. Millî Folklor. C. 6, Say›: 46, Ankara, 79. Yüksel, H. A. (1981). “Yozgatl› Âfl›k Derûnî”. Erciyes Dergisi. 4 (40), Temmuz, 10-12.
169
8
TÜRK HALK fi‹‹R‹
Amaçlar›m›z
N N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Ozan ve âfl›k gibi âfl›k fliiriyle ilgili baz› terimleri aç›klayabilecek, Âfl›k fliirinin özelliklerini, kaynaklar›n›, âfl›k olman›n baz› sebeplerini tan›mlayabilecek, Âfl›klar›n s›n›flamas›n›, âfl›k fas›llar›n›, âfl›k kolunun tan›m›n› ve âfl›k kollar›n› tan›yabilecek, Âfl›klar bayram› ve âfl›klar flölenini aç›klayabilecek, Bafllang›c›ndan XVI. yüzy›l›n sonuna kadar tespit edilen âfl›klar› ve özelliklerini tan›yabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • • • • •
Âfl›k Kalem fiairi Ozan Halk fiairi Badeli Âfl›k
• • • • •
Meydan fiairi Cönk Âfl›k Kolu Âfl›klar Bayram› Âfl›klar fiöleni
‹çindekiler
Türk Halk fiiiri
Âfl›k fiiirinin Oluflumu, Geliflimi ve XVI. Yüzy›ldaki Temsilcileri
• ÂfiIK fi‹‹R‹NE G‹R‹fi • OZAN VE ÂfiIK KAVRAMLARI ÜZER‹NE • ÂfiIK fi‹‹R‹N‹N ÖZELL‹KLER‹ • ÂfiIK fi‹‹R‹N‹N KAYNAKLARI • ÂfiIK OLMANIN BAZI SEBEPLER‹ • ÂfiIKLARIN SINIFLANDIRILMASI • ÂfiIK FASILLARI • ÂfiIK KOLLARI • ÂfiIKLAR BAYRAMI VE ÂfiIKLAR fiÖLEN‹ • XII. YÜZYILDAN XVI. YÜZYILIN SONUNA KADAR ÂfiIK fi‹‹R‹ VE ÖNEML‹ TEMS‹LC‹LER‹
Âfl›k fiiirinin Oluflumu, Geliflimi ve XVI. Yüzy›ldaki Temsilcileri ÂfiIK fi‹‹R‹NE G‹R‹fi Halk edebiyat› ürünlerinin en önemli özelli¤i, ilk anlat›c› veya söyleyicilerinin bilinmemesi ya da biliniyorsa unutulmufl olmas›d›r. ‹lk söyleyicilerin ortaya koymufl olduklar› bu metinlerin özgün flekillerine bugün sahip de¤iliz. Dilden dile, nesilden nesile sadece sözle geçen bu ürünler zamanla unutulmufl veya yeni eklemelerle anonimleflmifltir. Burada flunu da belirtelim ki, yeni flartlar ve yeni olaylar yeni ürünlerin ortaya ç›kmas›n› sa¤lam›flt›r. Bu sebeple âfl›k fliirini, anonim edebiyatla bafllatmakta yarar oldu¤una ve bunun ilk örneklerinin de ‹slamiyet öncesinde aranmas› gerekti¤ine inan›yoruz. Bu husustaki en önemli ürünler de daha çok yas törenleriyle ilgili olanlard›r. Yas törenlerine ba¤l› olarak söylenen a¤›tlar›n söyleyicileri kad›nlar›n yan› s›ra, o dönemin ozanlar›ndan baflkas› de¤ildi. Türk fliirinin bafllang›c› veya Türk fliirinin tarihi üzerinde yerli ve yabanc› pek çok araflt›r›c› görüfl bildirmifltir. Bunlar aras›nda; C. Brockelmann, ‹. V. Stebleva, F. Y. Korfl, M. Fuad Köprülü, R. Rahmeti Arat, T. Tekin vb. say›labilir. Bunlardan ‹. V. Stebleva’ya göre Orhun An›tlar›’n›n tamam›, F. Y. Korfl’a göre ise bir k›sm› manzumdur. Reflid Rahmeti Arat Turfan kaz›lar› sonucunda ortaya ç›kan metinleri bir araya getirmifl ve Eski Türk fiiiri (Ankara 1965) adl› bir eseri edebiyat dünyam›za kazand›rm›flt›r. Arat, ayr›ca koflu¤, kojan, koflma, takflut, takmak, ›r ve y›r, küg, fllok, padak, kavi, bafl ve baflik gibi kavramlar› bilim adamlar›n›n kullan›m›na sunmufltur (Arat 1965: XI-XX). Arat; kitab›nda Mani, Burkan, ‹slam edebî muhitlerine ait flairler ve onlar›n öz geçmifllerini tespit eden fliirlerini bir araya getirmifltir. Bu flairler Apr›nçur Tigin, Kül Tarkan, S›ngku Seli Tutung, Ki-Ki, P›ratyaya-fiiri, As›g Tutung, Ç›suya Tutung, Kal›m Keyfli ve Kutadgu Bilig sahibi Yusuf Has Hacib (Arat 1965: XX-XXII)’dir. Dîvânü Lûgati’t-Türk fliir bak›m›ndan zengin bir eserdir. Dörtlükler veya beyitler fleklinde karfl›m›za ç›kan fliirlerden büyük bir k›sm› hece vezniyledir; az say›daki fliir ise aruzla söylenmifltir. Bununla beraber Stebleva ve Talat Tekin’e göre buradaki fliirlerin tamam› aruz vezniyledir. Eserde iki a¤›t metni bulunmaktad›r. Bunlardan birincisi Saka hükümdar› Alp Er Tunga’n›n ölümü üzerine söylenmifl olup yedi heceli ve aaab fleklinde kafiyelidir. Dörtlük say›s› ise bilginlere göre 10-13 aras›nda de¤iflmektedir. ‹kinci a¤›t ise ad› bilinmeyen bir kahraman için söylenmifltir. fiiir yedi heceli olup, aaab fleklinde kafiyelenmifltir. Dörtlük say›s› ise üçtür. Eserde ayr›ca lirik, pastoral ve epik fliirlerin örnekleri de yer almakta-
Âfl›k: ‹rticalen (do¤açlama olarak) saz eflli¤inde fliir söyleyen kiflidir.
172
Türk Halk fiiiri
d›r. Bize göre Dîvân’daki fliir parçalar› bafllang›çta çok uzundu. Ancak Kâflgarl› ya bunlar› k›saltt› ya da halk aras›nda yap›lan derlemelerde bu kadar›n› tespit edebildi. Yine biliyoruz ki, bu fliirlerin bafllang›çtaki söyleyicileri birer ozand›. Ancak zamanla bu parçalar dilden dile aktar›l›rken, gerçek sahipleri unutuldu ve bugünkü flekline döndü.
OZAN VE ÂfiIK KAVRAMLARI ÜZER‹NE
Kalem flairi: Saz çalamayan fliir yazabilen flairlerdir.
Bugünkü âfl›klar›n ilk temsilcileri ozanlar olup Hun Türklerinden XVI. yüzy›l›n bafl›na kadar bu adla an›lm›fllard›r. Onlar, kopuz eflli¤inde fliir söyleyen kifli olarak tan›mlanmaktad›r. Yüzy›llar sonra ise; “herze söyleyen” “geveze” anlamlar›na geldi¤i dikkatlerden kaçmamaktad›r. Ozanlarla ilgili olarak Dede Korkut Kitab›’n›n ‘Girifl’ diye kabul edilen k›sm›nda da baz› bilgiler bulunmaktad›r. Önemli gördü¤ümüz bu k›sm› aynen al›yoruz: “Kolca kopuz yükseltip elden ele, beyden beye ozan gezer. Erin cömerdini, erin cimrisini ozan bilir.” (Ergin 1971: 3). Yine baflta Kazakistan Türkleri olmak üzere pek çok Türk boyu, kopuzun icat edeni olarak Dede Korkut’u bilir. Hatta bu konuda efsaneler bile oluflmufltur: Korkut Ata do¤du¤unda ola¤anüstülükler yaflam›fl, yeryüzünü karanl›k kaplam›fl. O anda gökten bir ›fl›k inmifl. Bu ›fl›k, Korkut’un dünyaya geldi¤inin iflaretiymifl. Do¤du¤unda yan›nda görülen kopuz da Allah’›n ona hediyesiymifl. Âfl›k ise, irticalen (do¤açlama olarak) saz eflli¤inde fliir söyleyen kiflidir. Ancak saz çalamay›p fliir yazanlar da “kalem fluaras›/kalem flairi” kavram›yla tan›mlanmaktad›r.
ÂfiIK fi‹‹R‹N‹N ÖZELL‹KLER‹
Halk flairi: Saz eflli¤inde fliir söyleyen kiflilere verilen add›r. ‹lk defa ne zaman kullan›ld›¤› belli de¤ildir.
Âfl›k fliirinin özellikleriyle ilgili olarak Fuad Köprülü’den bu yana pek çok araflt›r›c› (Hikmet Dizdaro¤lu, Saim Sakao¤lu, Fahrettin K›rz›o¤lu, Do¤an Kaya, Mehmet Yard›mc›) aç›klamalarda bulunmufllard›r. Bu görüflleri afla¤›daki flekilde bir araya getirebiliriz: 1. Âfl›k fliirinin belirli söyleyicileri ve yazarlar› vard›r. Bunlara ozan, âfl›k, saz flairi, halk flairi, kalem flairi ve kalem fluaras› gibi adlar verilir. Bu yönüyle âfl›k fliiri, anonim fliirden ayr›l›rken, dinî-tasavvufî Türk halk fliirine yaklaflmaktad›r. Hat›rlanaca¤› üzere anonim halk fliirinin ilk söyleyicileri ve anlat›c›lar› da unutulmufltur. 2. Âfl›k fliirinin kökeni, M.Ö. III. yüzy›la dayanmaktaysa da Anadolu âfl›k fliirinin alt› yüzy›ll›k bir geçmifli vard›r. 3. Âfl›k fliirinin dinleyici kesimi halkt›r. Toplumun büyük bir kesimi âfl›klar›n söyledikleri fliirleri sevmifl ve onlara yüzy›llar boyunca sayg› göstermifltir. Çünkü çeflitli sebeplerle halk›n söyleyemediklerini, onlar›n sözcüsü durumundaki âfl›klar de¤iflik kesimlere aktarm›fllard›r. 4. Âfl›k fliiri hece ölçüsüyle söylenmifltir. Millî ölçümüz olan hece ölçüsü, ozanbaks› edebiyat›yla kullan›lmaya bafllar ve bu kullan›m XVI. yüzy›la kadar devam eder. Bu yüzy›ldan itibaren âfl›klar, divan edebiyat› ve divan flairlerinin itibar görmesinden dolay› hecenin yan› s›ra aruz vezniyle de fliirler söylemeye bafllam›fllard›r. 5. Âfl›k fliirinde birim dörtlüktür; bununla beraber az da olsa ikiliklere ve farkl› say›daki m›sralardan oluflan bentlere de rastlanmaktad›r. 6. Âfl›k fliirinin dili, içinde yaflan›lan toplumun dilidir. Dil, duru olup zaman zaman ait oldu¤u yörenin a¤›z özelliklerini de yans›tmaktad›r. fiiirlerin kelime
8. Ünite - Âfl›k fiiirinin Oluflumu, Geliflimi ve XVI. Yüzy›ldaki Temsilcileri
173
dünyas› oldukça genifltir. Bazen iki de¤iflik koflman›n kelime kadrosu, ayak seslerinin d›fl›nda benzerlik göstermektedir. Dile hâkim olan âfl›k, saz flairi veya kalem flairi t›pk› roman ve hikâyede oldu¤u gibi atasözü ve deyimlerden yararlanm›flt›r. Tasvirler ve söz sanatlar› yapmac›kl›ktan uzakt›r. 7. Âfl›k fliirinin konusu halk›n hayat›d›r. Bu sebepten âfl›k fliirinde yaflan›lan co¤rafya, mensubu olunan halk ve onun sorunlar› dörtlüklerde anlat›lm›flt›r. 8. Âfl›k fliiri, gelene¤i temsil eden bir edebiyat oldu¤u için, belirli kurallara göre eser verilir. Bu gelenek içerisinde mahlas kullan›m›, önemli bir unsurdur. Mahlas bir ölçüde fliirin tapusudur. Zaman zaman fliirin mahlas dörtlü¤ü veya söyleyenin ad› kayboldu¤u için parça anonimleflmifltir. 9. Âfl›k fliiri bir saz eflli¤inde söylenmifltir. Bununla beraber zaman zaman müzik aletinin kullan›lmad›¤›n› da görüyoruz. Nitekim kalem flairleri fliirleri sazs›z olarak söylemektedirler. Müzik aleti ozan-baks› edebiyat› döneminde kopuz iken, ozan›n âfl›k olmas›yla birlikte yerini ba¤lamaya b›rakm›flt›r. Ba¤lama her Türk boyunda de¤iflik adlarla an›lmaktad›r. 10. Âfl›k fliirinin belki de en önemli özelli¤i, fliirlerin haz›rl›ks›z olarak (do¤açlama) söylenmesidir. Bu sebepten baz› fliirlerin ahenk unsurlar›n›n tam olmad›¤› gözden kaçmamaktad›r. 11. Âfl›k fliirinin temsilcisi olan âfl›klar gezgin kiflilerdir. Bu yüzden do¤duklar› yerde pek kalmam›fllard›r. Onlar sanatlar›n› icra edebilmek için köy köy, kasaba kasaba, ilçe ilçe, flehir flehir, hatta ülke ülke gezmifllerdir. 12. Âfl›k fliiri temsilcileri sadece saz çal›p fliir söylememifltir. Ayn› zamanda dü¤ünlere ve kahvelere giderek, halka eski meddahlar›n icra ettikleri k›sa ve uzun hikâyeleri anlatarak onlar› e¤lendirmifllerdir.
ÂfiIK fi‹‹R‹N‹N KAYNAKLARI Âfl›k edebiyat› araflt›r›c›lar› âfl›k fliiriyle ilgili olarak iki kaynak gösterirler:
Sözlü Kaynaklar Bunlar halk aras›nda ‘kaynak kifli’ ad›n› verdi¤imiz insanlar›m›zdan yap›lan derlemelerdir. Bu derlemeler daha çok yaflayan âfl›klardan yap›lmaktad›r. Onlara bu fliiri kimden ö¤rendi¤ini sordu¤umuzda, kendinden daha yafll› olan bir âfl›¤›n ad›n› söylerler. Âfl›klar dinledikleri bu fliirleri çeflitli sebeplerle de¤ifltirebilirler. Hatta hat›rlayamad›¤› yerlere kendisi eklemeler yapabilmektedir. Bu sebeple sözlü kaynaklara ihtiyatla yaklaflmam›z gerekmektedir. Ancak bu derlemeleri de yapmayacak olursak, bu eflsiz kültür miras› unutulup gidecektir.
Yaz›l› Kaynaklar Di¤er halk edebiyat› türlerinde oldu¤u gibi, âfl›k fliiriyle ilgili yaz›l› kaynaklar da vard›r. Bunlardan önemlileri afla¤›dad›r.
Cönkler Genellikle dikey olarak afla¤›dan yukar›ya do¤ru aç›lan, halk aras›nda dana dili veya s›¤›r dili gibi adlarla da bilinen, içerisinde âfl›k fliirinin yan› s›ra az da olsa divan fliirinin de örneklerinin bulundu¤u defterlerdir. Bunlar›n d›fl›nda cönklerde, mâni, atasözü ve bilmece gibi anonim ürünlerin yan› s›ra, folklorun çeflitli alanlar›ndan örneklere de rastlan›r. Baz› cönkler ise günlük gibidir. Saz flairlerinin ürünlerinin topland›¤› cönklere, yazmalara ve defterlere supara da denilmektedir (Dizdaro¤lu 1980: 2-18).
Cönk: Genellikle dikey olarak afla¤›dan yukar›ya do¤ru aç›lan, halk aras›nda dana dili veya s›¤›r dili gibi adlarla da bilinen, içerisinde âfl›k fliirinin yan› s›ra az da olsa divan fliirinin de örneklerinin bulundu¤u defterler.
174
Türk Halk fiiiri
Yine gemi anlam›na gelen ve içinde çeflitli konular›n yer ald›¤› defterlere sefine de denilmektedir (Uraz 1977: 8057). M. fiakir Ülkütafl›r bir makalesinde “türkü, mâni, destan, koflma, atasözü, f›kra, hikâye, nefes, mersiye, ilâhi, dua, hutbe, vs. gibi millî, dinî (tasavvufî) fliir ve mensureleri ihtiva eden elyazmas› dergi (mecmua)lere cönk” denildi¤ini belirterek bu tür eserlerin içeri¤ini de etrafl› bir flekilde vermifltir (Ülkütafl›r 1967: 905). Saim Sakao¤lu da cönkler için “Türk kültürünün tapusudur; bize ait kültürün atalar›m›z taraf›ndan ad›m›za tescil edilmifl belgeleridir” (Sakao¤lu 1987: 220) diyerek, konuyu kültürel aç›dan de¤erlendirmifltir.
Cönklerin Özellikleri 1. Cönkler Arap harfleriyle yaz›lm›fllard›r. 2. Cönkler baz›lar› özel k⤛tlara (alikurna, abâdi) olmak üzere en çok kullan›lan yaz› türleriyle kaleme al›n›rlar. 3. Cönkleri kaleme alanlar›n baz›lar›n kültür ve e¤itim seviyeleri düflük oldu¤u için, yaz›n›n imlâs› pek sa¤l›kl› de¤ildir. 4. Cönklerde belirli bir ölçü yoktur. Bu tür eserlerin haz›rlanmas› s›ras›nda cöngü yazan›n zevki ve elinde bulunan k⤛tlar›n boyutlar› ön plana ç›kmaktad›r. 5. Cönklerde bir konu s›n›flamas› yoktur. 6. Cönklerde fliir türleri veya flekillerinin bafl›na koflma, türkü, ilahi, flark›, gazel, destan, beyit, müseddes, vb. kavramlar yaz›lmaktad›r. Ancak zaman zaman konu bafll›klar› ile fliirin birbirini tutmad›¤› gözden kaçmamaktad›r. 7. Cönkler genellikle besmele ile bafllar ve “temmet” (tamamland›) ifadesi ile son bulur.
Tezkireler Divan flairlerinin sanatlar› ve eserlerinden söz eden tezkirelerde, az da olsa âfl›klardan söz edilmektedir.
Seyahatnâmeler Bilhassa çok zengin bir kültür derlemesi olan Evliya Çelebi’nin Seyahatnâme adl› eserinde divan flairlerinin yan› s›ra âfl›klardan da söz edilmektedir. Ancak bu tür eserlerde zaman zaman bilgi yanl›fllar›yla da karfl›laflmaktay›z.
Menak›bnâmeler Bu tür eserler daha çok dinî-tasavvufî Türk halk flairleri için iyi birer kaynakt›r. Bugün baflta Yunus Emre olmak üzere Sar› Salt›k, Hac› Bayram Veli, Hac› Bektafl Veli ve benzerlerinin gerçek hayatlar›ndan daha çok menk›bevi hayatlar› öne ç›kmaktad›r. Onlarla ilgili bilgileri de büyük ölçüde menak›bnamelerde bulabilmekteyiz.
Dîvânü Lügâti’t-Türk ‹lk derleme eserimiz Dîvânü Lügâti’t-Türk, ilk flairlerimizden Çuçu’nun ad›na yer vermesinin ötesinde, içerdi¤i bir bölümü aruz vezniyle yaz›lm›fl 200’ün üzerindeki manzumeyle (dörtlük ve beyit fleklinde) Türk fliiri araflt›r›c›lar›n›n ilk baflvuracaklar› kaynaklar aras›ndad›r. SIRA S‹ZDE
1
Âfl›k fliiri, yaz›l› geleneklerine göre daha az yaz›l› kayna¤a sahiptir. Sizce bunun nedeSIRAfliir S‹ZDE ni ne olabilir?
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
8. Ünite - Âfl›k fiiirinin Oluflumu, Geliflimi ve XVI. Yüzy›ldaki Temsilcileri
175
ÂfiIK OLMANIN BAZI SEBEPLER‹ Âfl›k edebiyat› temsilcileri (ozan, âfl›k, kalem flairi, vb.) çeflitli flekillerde (bade içerek, silsile yoluyla, flartlar›n gere¤i, usta ç›rak iliflkisi, vb.) âfl›k olmufllard›r. Bu husus Fuad Köprülü’den bu yana pek çok araflt›r›c› taraf›ndan (Pertev Naili Boratav, ‹lhan Baflgöz, Umay Günay, Ali Berat Alptekin, vb.) çeflitli yönleriyle de¤erlendirilmifltir. Bu sebepleri daha anlafl›l›r olabilmesi için kendi aras›nda s›n›fland›rman›n yararl› olaca¤›na inan›yoruz:
Bade ‹çerek Âfl›k Olma Bade içme; flamanizm, destan, halk hikâyesi ve âfl›kl›k gelene¤inde en çok karfl›m›za ç›kan olayd›r. Rüyada usta bir flaman, bir destanc› veya pir (Hazreti H›z›r, aksakall› ihtiyar) elinden içilen bade ile kendinden geçme ve uyand›ktan sonra fliir söyleme yetene¤ine kavuflmay› esas al›r. Anadolu sahas› âfl›kl›k gelene¤inde çeflitli sebeplerle evinden ayr›lan kahraman bir mezarl›kta, su yan›nda veya ›ss›z bir yerde uyuyakal›r. Rüyas›nda Hazreti H›z›r’› veya pirleri görür. Hazreti H›z›r, kahramana üç bade uzat›r veya duruma göre baz› yiyecekler verir. Bunlardan birincisi Allah; ikincisi üçler, yediler, k›rklar; üçüncüsü de bir güzelin aflk›nad›r. Kahraman üçüncü badeyi içtikten sonra günlerce bayg›n yatar. Daha sonra bir saz sesiyle uyand›r›l›r. Erciflli Emrah, Ç›ld›rl› Âfl›k fienlik, Narmanl› Sümmanî, Bard›zl› Nihanî, Posoflu Müdamî, Posoflu Zülâlî, Bayburtlu Celalî, Âfl›k Yaflar Reyhanî, Âfl›k Murat Çobano¤lu, Âfl›k Osman Feymanî, Âfl›k fieref Tafll›ova, vb. gibi âfl›klara pir dolusu bade içirilmifltir. Hem halk hikâyecili¤i, hem de saz flairli¤i alanlar›n›n içinde önemli bir yeri olan Köro¤lu da pir elinden bade içmifltir. Ayr›ca onun mizac› gere¤i badenin flekli de de¤iflmifl ve ona er dolusu bade verilmifltir. Badeli âfl›klar›n büyük ço¤unlu¤u Umay Günay’›n sistemlefltirdi¤i flekilde, bade içme olay›n› dört safhada tamamlam›fllard›r: 1. Haz›rl›k safhas›: Âfl›k ve maflukun bade içmeden önceki (âfl›k olmadan önceki) durumlar›; 2. Rüya: Bir yerde (çeflme bafl›, harman yeri, mezarl›k) uyuma, pir (ak sakall› ihtiyar, dervifl, Hazreti H›z›r) elinden üç bade içilmesi; 3. Uyan›fl: Bayg›n vaziyette yatan kahraman›n saz sesini duyunca uyanmas›; 4. ‹lk deyifl: Âfl›¤›n rüyada olanlar› fliirle ifade etmesi (Günay 1986: 116-117).
Usta Ç›rak ‹liflkisiyle Âfl›k Olma Âfl›k aday› genç, hayran› oldu¤u bir âfl›¤›n yan›na ç›rak olarak girer. Ç›rak y›llarca âfl›¤›n yan›nda gezer, ondan gelene¤in esaslar›n›, saz› ve fliiri ö¤renir. Zamanla ustas›ndan önce meclislere ç›kar ve onun parçalar›ndan okur. Sanatta belli bir aflamaya geldikten sonra, usta âfl›klar›n da bulundu¤u bir mecliste kendisine mahlas verilir. Böylece usta bir âfl›k olarak kendi mahlas›yla fliirler söyler, at›flma yapar ve hikâye anlat›r.
Kendi Kendine Âfl›k Olma Âfl›k fliirine ve âfl›kl›¤a yetene¤i olan bir kimse; Karaca O¤lan, Pir Sultan Abdal, fiah Hatayî, Ç›ld›rl› Âfl›k fienlik, Erzurumlu Emrah, Dadalo¤lu, Dertli, vb. âfl›klar›n fliirlerini önce dinler, sonra ezberler, daha sonra da saz çalmay› ö¤renir. Bir süre sonra da usta âfl›klara ve kendisine ait fliirleri saz eflli¤inde söyler, ard›ndan da kendisine bir mahlas seçer.
Badeli âfl›k: Rüyas›nda üçler yediler k›rklar, Hazreti H›z›r veya bir pir taraf›ndan bade içirilen âfl›k.
176
Türk Halk fiiiri
Âfl›k Meclislerini Takip Ederek Âfl›k Olma Daha çok Azerbaycan ve Do¤u Anadolu Bölgesi’nde bulunan âfl›k kahvelerinde, uzun k›fl gecelerinde ve Ramazan aylar›nda halk hikâyeleri anlat›l›r. Günlerce, hatta y›llarca kahvede halk hikâyesi dinleyen genç, zamanla hikâyelerin türkülü k›s›mlar›n› ezberler. Bir süre sonra hikâye kahramanlar›n›n a¤z›ndan söylenen fliirlerin yan› s›ra, kendinden parçalar okumaya, hatta kendi bafl›ndan geçen baz› olaylar› naz›m-nesir kar›fl›m› olarak anlatmaya bafllar. Bu arada saz çalmas›n› da ö¤renir ve zamanla kendisine bir mahlas seçerek âfl›klar aras›na kat›l›r.
Sazl› ve Sözlü Ortam›n Etkisiyle Âfl›k Olma Ozan-baks› gelene¤inde kopuzun, âfl›kl›k gelene¤inde ise saz›n önemli bir yeri vard›r. Türkiye’de sazl› sözlü ortam daha çok dü¤ünlerde; âfl›k kahvelerinde, cem ayinlerinde, flenliklerde, festival ve törenlerde karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bu meclisleri takip eden genç, bir süre sonra usta mal› parçalar› ezberlemekte, mahlas seçmekte, daha sonra da kendisinden parçalar okuyarak âfl›klar aras›na kat›lmaktad›r.
Yoksulluk, ‹flsizlik, Hastal›k, vb. Durumlar›n Etkisiyle Âfl›k Olma Pek çok âfl›k; yoksulluk, iflsizlik ve hastal›kta, kendisine kimsenin yard›m etmemesi üzerine dertlerini önce saz çalarak ve konuyla ilgili usta mal› parçalar söyleyerek anlat›r. Daha sonra da kendi kendine veya bir ustadan mahlas alarak konuyla ilgili fliirler söyler.
Sevda Yüzünden Âfl›k Olma Yaflad›¤› çevrede sevdi¤i bir k›za âfl›k olan genç, çeflitli sebeplerden dolay› sevdi¤ine kavuflamaz. Bazen de sevdi¤i k›z bir baflkas›na verilir veya kaçar. Bütün bu ac›lara dayanamayan genç, yapt›rd›¤› veya sat›n ald›¤› bir saz eflli¤inde konuyla ilgili fliirler söylemeye bafllar.
Vatan Özlemi Yüzünden Âfl›k Olma Vatan özlemi, gurbet, ayr›l›k ve hasret gibi kavramlar bir araya gelince, insan yüre¤indekileri ya saz eflli¤inde ya da sazs›z olarak fliire döker. Zamanla kendisini gelifltirir. Bir süre sonra kendi derdini bu parçalarda bulan halk, o fliirlerinin sahibini dinlemeye bafllar. Bunun en güzel örne¤ini Avrupa’n›n çeflitli ülkelerine giden vatandafllar›m›z aras›nda yetiflen âfl›klardan oluflmaktad›r. Bunlar içerisinde öne ç›kanlar aras›nda Ozan Nihat, Ozan Fedaî, Ozan fiah Turna, vb. say›labilir.
Millî Duygular›n Etkisiyle Âfl›k Olma Kore ve K›br›s Bar›fl Harekât› gibi savafllar› yaflayanlar›n anlatt›klar›, toplumun de¤iflik kesimlerinden öne ç›kan bir âfl›k taraf›ndan saz eflli¤inde söylenir. Bir süre sonra saz ve söz kabul görünce âfl›¤a ve fliirlerine ilgi artar. Daha sonra da iletiflim araçlar›n›n yard›m›yla âfl›k kendisini toplumun tüm kesimlerine tan›t›r.
Kal›t›m (Irsiyet) Yoluyla Âfl›k Olma Aile içinde baban›n saz çal›p fliir söylemesi çocuklar›na da geçer. Örnek verecek olursak Gülistan Çobanlar, Murat Çobano¤lu’nun babas›d›r. Çobano¤lu, âfl›kl›¤›n esas›n› babas›ndan ö¤renmifltir. Bunu bir ölçüde normal karfl›l›yoruz. Her gün evde saz sesiyle yatan, saz sesiyle uyanan ve yan›k parçalar dinleyen bir genç, baba
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT 8. Ünite - Âfl›k fiiirinin Oluflumu, Geliflimi ve XVI. Yüzy›ldaki Temsilcileri
SIRA S‹ZDE
177
N N
mesle¤ine ilgi duyabilir. Ancak bunu bütün âfl›klar›m›z için söylememiz mümkün de¤ildir. Osmaniye ilinin Kadirli ilçesinin Azapl› köyünden Âfl›k Feymanî ve efli Fatma Han›m fliir söylerler ve yazarlar; fakat çocuklar›ndan hiçbirisinde AMAÇLARIMIZ bu özellik yoktur (Kaya 2007: 76-81).
K ‹ T A P “Ozan, Âfl›k, “Ozan” ve “Âfl›k” kavramlar› üzerine daha fazla bilgi için Saim Sakao¤lu’nun, Saz fiairi ve Halk fiairi Kavramlar› Üzerine”, III. Milletleraras› Türk Folklor Kongresi Bildirileri I. Cilt (Genel Konular), (Ankara: Kültür Bakanl›¤› Millî Folklor Araflt›rma Dairesi Yay›nlar›, 1986) adl› bildirisine bakabilirsiniz. TELEV‹ZYON
Cönkler daha çok âfl›k fliirlerinin yer ald›¤› özel defterlerdir. DikineSIRA bir yap›ya S‹ZDE sahip olup yukar›dan afla¤›ya aç›l›r. Sizce böyle bir yap›ya sahip olmalar›n›n özel bir sebebi var m›d›r? ‹NTERNET
ÂfiIKLARIN SINIFLANDIRILMASI
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
2
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M
Bilimsel çal›flman›n esas› sistemli çal›flma ve sistemli yazmad›r. Bu sebeple bu koS O R U çeflitli aç›larnuda çal›flanlar konuyu bilimsel olarak de¤erlendirmifller ve âfl›klar› dan s›n›fland›rm›fllard›r. Biz burada bütün s›n›flamalar› de¤il, öne ç›kan baz›lar›n› vermekle yetinece¤iz.
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
E¤itim Durumlar›na Göre
SIRA S‹ZDE
N N
SIRA S‹ZDEalt›nda topBu hususta ilk s›n›flamay› Fuad Köprülü yapm›fl ve flairleri iki bafll›k lam›flt›r: a. Kalem flairleri: Saz çalamay›p, haz›rl›k olarak fliir söyleyen flairler. AMAÇLARIMIZ b. Meydan flairi: Halk toplant›lar›nda do¤açlama olarak da fliirler tertip eden ve onlar› sazlar› ile çal›p söyleyen flairlerdir (Köprülü 1962: 18). Biz de âfl›klar› e¤itim durumlar›na göre afla¤›daki flekilde s›n›fland›rmay› uygun K ‹ T A P bulduk: a. Ümmî âfl›klar: Genellikle ö¤renim görmemifllerdir. Saz çalmas›n› bilenlerin yan›nda, çalamayanlar da vard›r. Haz›rl›ks›z olarak fliirT söylerler. E L E V ‹ Z Y O Nfiiirleri büyük ölçüde millî veznimiz hece vezniyledir: Âfl›k Veysel, Fehmi Gür, vb. b. Okuma yazma bilen âfl›klar: Bu âfl›klar ö¤renim görmüfllerdir, saz çalmas›n› bilirler. fiiirleri hece vezniyledir. Ayak (kafiye) konusunda, muamma haz›rN T E R N E T Yaflar Reylama ve çözmede baflar›l›d›rlar: Murat Çobano¤lu, fieref ‹Tafll›ova, hanî, Hac› Karak›lç›k, vb. c. Kalem flairleri: Saz çalmas›n› bilmezler, ö¤renim görmüfllerdir, fliirleri büyük ölçüde hece vezniyledir: Halil Karabulut, Erzurumlu Ümmanî Can, vb.
Yetifltikleri Çevreye Göre Bu hususta Fuad Köprülü (1962: 173-177), Eflatun Cem Güney (1962: 256-258), Pertev Naili Boratav (1968: 343), ‹lhan Baflgöz (1968: 9), As›m Bezirci (1993: 2426), ‹hsan Ozano¤lu (1965: 7), Rauf Mutluay (1972: 39), Özgen Keskin (1983: 9), Mehmet Yard›mc› (2004: 159) birbirine benzer s›n›flamalar yapm›fllard›r. Bu s›n›fland›rmalar› genelleyecek olursak, ortaya flöyle bir tablo ç›kacakt›r: a. fiehir ortam›nda yetiflen âfl›klar: Âfl›k Ömer, Gevherî, Erzurumlu Emrah, Bayburtlu Zihnî, vb. b. Köy ortam›nda yetiflen âfl›klar: Ç›ld›rl› Âfl›k fienlik, Ruhsatî, Minhaci, Meslekî, Noksanî, vb. c. Göçebe ortamda yetiflen âfl›klar: Karaca O¤lan, Dadalo¤lu.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Meydan flairi: Daha çok topluluk önünde çal›p söyleyen flairlerdir. “Âfl›k” ve “saz flairi” ile Kefl ‹anlaml› T A P olarak kullan›lm›flt›r.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
178
Türk Halk fiiiri
d. Askerî ortamda yetiflen âfl›klar: Bahflî, Armutlu, Ç›rpanl›, Kul Çulha, Geda Muslu, Tamaflvarl› Âfl›k Hasan, Öksüz Dede, vb. e. Din ve tasavvuf ortam›nda yetiflen âfl›klar: Hasan Dede, Ümmî Sinan, Kul Himmet, Kaygusuz Abdal, Pir Sultan Abdal, vb.
Yetifltikleri Bölgelere Göre Âfl›klar Bat› Türkleri aras›nda XVI. yüzy›ldan bu yana (Azerbaycan, Türkiye ve Balkanlar) âfl›klar›n temsilcileri vard›r. Bu üç co¤rafyada âfl›k fliiri flekil ve içerik bak›m›ndan benzerlikler göstermektedir. Bununla beraber geçmiflten günümüze âfl›klar›n yo¤un olarak yetifltikleri çevreler vard›r.
Do¤u Anadolu Bölgesi Do¤u Anadolu Bölgesi’nin Kars, Ardahan, I¤d›r, Artvin, A¤r› (Tutak ve çevresi), Van (Ercifl ve çevresi), Erzurum, Gümüflhane, Bayburt ve Erzincan illeri âfl›kl›k gelene¤inin geçmiflten günümüze yo¤un olarak yaflat›ld›¤› co¤rafyad›r. Anadolu sahas›n›n ilk âfl›¤› Baykan (B›kan) bu bölgede yetiflmifltir. Bununla beraber XIX. yüzy›la kadar bölgede yetiflen âfl›klar hakk›nda fazla bir bilgimiz yoktur. Bu yüzy›ldan itibaren ise bölgede çok say›da âfl›k yetiflmifltir. Âfl›klar›n yetiflmesindeki en büyük etken bölgenin 40 y›l boyunca (1878-1918) Rus iflgaline u¤ramas›, zor tabiat flartlar›, imkâns›zl›klar ve geçim zorluklar›d›r. Bölge âfl›klar› Ç›ld›rl› Âfl›k fienlik ve Narmanl› Sümmanî’yi kendilerine örnek al›rlar. Bölgede yetiflen âfl›klar aras›nda Ardahan’dan Posoflu Müdamî, Posoflu Zülâlî, Ç›ld›rl› Âfl›k fienlik, Âfl›k fieref Tafll›ova; Kars’tan Arpaçayl› Gülistan Çobanlar, Murat Çobano¤lu, ‹lhamî Demir, Rüstem Alyanso¤lu, Ka¤›zmanl› H›fzî, Ka¤›zmanl› Cemal Hoca, Sar›kam›fll› Mevlüt ‹hsanî; A¤r›’dan Tutakl› Gamgüder, Eleflkirtli Öksüz Ozan; Van’dan Erciflli Emrah, Ahmet Poyrazo¤lu; Artvin’den, Ardanuçlu Efkârî; Gümüflhane’den Kelkitli Kul Nuri; Bayburt’tan Celalî, Zihnî; Erzurum’dan Narmanl› Sümmanî, Nusret Torunî, Hüseyin Sümmano¤lu, Fuat Çerkezo¤lu, Tortumlu Mustafa Ruhanî, Hasankaleli Yaflar Reyhanî, fienkayal› Nuri Ç›ra¤î, Erol Erganî; Erzincan’dan Çay›rl›l› Davut Sularî, vb. say›labilir.
‹ç Anadolu Bölgesi ‹ç Anadolu Bölgesi’nde Sivas, Tokat, Çorum, Yozgat, K›rflehir, Kayseri, Ni¤de, Konya ve çevresi âfl›klar›n yo¤un olarak yaflad›¤› illerdir. Bölgede hem dinî-tasavvufî Türk halk flairlerinin, hem de saz flairlerinin yetiflti¤ini biliyoruz. Önder olarak seçilen âfl›klar aras›nda Deliktafll› Ruhsatî ve Develili Seyranî öne ç›kmaktad›r. Sivas’tan Âfl›k Veysel, Ruhsatî, Minhaci; Kayseri’den Erkiletli Âfl›k Hasan, Everekli (Develili) Seyranî, Âfl›k Gözübenli, Âfl›k Ali Çatak; Yozgat’tan Hüznî; K›rflehir’den Âfl›k Said, Ni¤de’den Âfl›k Tahirî, Kemalî Baba; Konya’dan Âfl›k Ömer, Âfl›k fiem’i, Âfl›k Mehmet Yak›c›, Mehmet Ataro¤lu; Karaman’dan Gufranî, Kenzî, vb. bölgede yetiflen âfl›klardand›r.
Akdeniz Bölgesi (Çukurova) Akdeniz Bölgesi s›n›rlar› içerisinde yer alan Adana, Osmaniye, Hatay, Mersin ve Kahramanmarafl illerinde çok say›da âfl›k yetiflmifltir. Bölge âfl›klar› kendilerine önder olarak Karaca O¤lan’› seçmektedirler. Adana Kozan’dan Âfl›k Deli Haz›m, Âfl›k ‹mamî, Feke’den Âfl›k Eyyübî, Âfl›k Hac› Karak›lç›k; Osmaniye Kadirli’den Abdulvahap Kocaman, Âfl›k Feymanî; Hatay’dan Âfl›k Gül Ahmet Yi¤it; Kahramanmarafl Elbistan’dan Âfl›k Mahzunî fierif bölge âfl›klar›ndan birkaç›d›r.
8. Ünite - Âfl›k fiiirinin Oluflumu, Geliflimi ve XVI. Yüzy›ldaki Temsilcileri
179
Karadeniz Bölgesi Bölge s›n›rlar› içerisinde yer alan Çank›r›, Kastamonu, Bolu, vb. illerimizde âfl›klar yetiflmifltir. Çank›r›’dan Pinhanî; Kastamonu’dan Yorgans›z Hakk›; Bolu’dan Dertli ve Figanî akl›m›za gelen âfl›klardan baz›lar›d›r.
Marmara Bölgesi Bölgedeki en önemli flehir ‹stanbul’dur. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’na 467 y›l baflkentlik yapan ilde, semaî kahvelerinin bulundu¤u mekânlarda (Befliktafl, Üsküdar) ve Tavukpazar› semtinde âfl›klar›n çal›p 盤›rd›klar›n› biliyoruz. Fuad Köprülü’den ö¤rendi¤imize göre; XIX. yüzy›lda ‹stanbul Tavukpazar› semtinde âfl›klar›n lonca teflkilat› vard›. Erzurumlu Emrah da bir süre bu teflkilat›n baflkanl›¤›n› yapm›flt›r. Günümüzde Erzurum, Kars, Ardahan, I¤d›r, A¤r›, Van ve Erzincan gibi illerimizden göç eden âfl›klar, yo¤un olarak Kocaeli, Bursa, ‹zmir ve ‹stanbul’a yerleflmifltir. Âfl›klar, sanatlar›n› bu çevrede icra etmektedirler.
ÂfiIK FASILLARI Umay Günay’›n, özellikle Do¤u Anadolu Bölgesi âfl›kl›k gelene¤inde görülen bir âfl›k fasl›n›n düzenini verirken çizdi¤i tablo ilgi çekicidir. Bu fas›llarda her fley bir düzen çerçevesinde ve s›rayla olmaktad›r. Fasl›n hemen her safhas›nda karfl›laflmalara yer verilir. Günay’›n sistemlefltirdi¤i bu düzen flöyledir: 1. Hofllama, merhabalaflma: Âfl›klar›n dinleyicilere hofl geldiniz deyip onlar› selamlad›klar› bölümdür. 2. Hat›rlatma, canland›rma: Eski usta âfl›klar›n fliirlerinden örneklerin verilip, sayg› gösterildi¤i bölüm olup burada karfl›laflma yoktur. 3. Tekellüm: Fasl›n en önemli bölümüdür. Âfl›klar›n güçlerini ve hünerlerini göstermeleri burada gerçekleflecektir. Bölüm sekiz safhada gerçeklefltirilir. Âfl›klar bu bölümde kendilerini gösterme f›rsat› bulurlar. a. Aç›l›fl: En yafll› âfl›¤›n veya ev sahibi konumundaki âfl›¤›n, dar olmayan bir ayakla deyiflmeyi açmas›d›r. b. Ö¤ütleme: Burada iki âfl›¤›n birbirine nasihat vererek yol göstermesi ve tecrübeleri aktarmas› yer al›r. c. Ba¤lama-muamma: Tekellümün bu en zor bölümünde âfl›klar birbirlerinin çeflitli alanlardaki bilgilerini ölçerler. Genellikle dar ayaklar tercih edilir. Dinleyicilerin zevkle takip ettikleri bölümlerin bafl›nda gelir. d. Sicilleme: Karfl›laflmaya yer vermeyen bölümlerdendir. e. Yalanlama: ‹nan›lmas› güç yalanlar›n söylendi¤i bir bölümdür. f. Tafllama-tak›lma: Bölümde âfl›klar; bir olay›, arkadafllar›n›, hatta kendilerini elefltirip gerekirse tafllarlar. g. Tüketmece veya daraltma: Buraya kadar birbirlerini yenemeyen âfl›klar›n dar ayaklarla ve dudak de¤mezlerle birbirlerini zorlad›klar› bölümdür. h. U¤urlama veya medhiye: Fasl›n sonunda, daha önce söyledikleri sözlerle birbirlerini inciten âfl›klar›n, rahatlama amac›yla söyledikleri tam fliirlerdir (Günay 1993: 47-60)
ÂfiIK KOLLARI Âfl›k kolu: Alan›n uzmanlar›ndan Do¤an Kaya taraf›ndan; “Ç›rakl›k gelene¤i içinde, birbiri ard›nca yetiflen âfl›klar taraf›ndan, odak hüviyetindeki usta âfl›¤a ba¤-
Âfl›k kolu: Ç›rakl›k gelene¤i içinde, birbiri ard›nca yetiflen âfl›klar taraf›ndan, odak hüviyetindeki usta âfl›¤a ba¤l›l›k duyarak, ona ait üslup, dil, ayak, ezgi, konu, hat›ralar ve hikâyelerin devam ettirildi¤i mektep.
180
Türk Halk fiiiri
l›l›k duyarak, ona ait üslup, dil, ayak, ezgi, konu, hat›ralar ve hikâyelerin devam ettirildi¤i mektep” (Kaya 2007: 92) diye tan›mlanmaktad›r. Âfl›k kolunun en önemli vasf› usta-ç›rak iliflkisi aras›ndaki ba¤›n devam›n› göstermesidir. Böylece hem eski ustalar hat›rlanmakta, hem de onun hat›ralar› ç›raklar› taraf›ndan yaflat›lmaktad›r. Âfl›k kolu kavram› ilk defa Eflatun Cem Güney taraf›ndan ortaya at›lm›flt›r. Anadolu’da XIX. yüzy›ldan bu yana görülmekte olan âfl›k koluna, Azerbaycan Türkleri aras›nda “mektep” denilmektedir: Gence Mektebi, Bak› Mektebi, Göyçe Mektebi, vb. Âfl›k kolunun oluflabilmesi için baz› ölçütler vard›r: 1. Odak hüviyetindeki usta âfl›¤›n dil ve üslubu 2. fiiirlerinde iflledi¤i konular 3. Usta âfl›¤›n bafl›nda geçen ve haf›zalardan silinmeyecek izler b›rakan çeflitli olaylar 4. Usta âfl›¤›n karfl›laflmalar› 5. Usta âfl›¤›n tasnif etti¤i hikâyeler 6. Usta âfl›¤›n kendisine ait ezgiler 7. Usta âfl›¤a ait ayaklar (Kaya 2007: 93). Türkiye’de âfl›k kolu olarak bilinen kollardan bugüne kadar tespit edilenler afla¤›dad›r: Tablo 8.1 Âfl›k Kollar›
Kol Ad›
Usta Âfl›k Ad›
1. Kuflak Ç›raklar Gedaî Meydanî
Erzurumlu Emrah Kolu Emrah (Tokat Kastamonu Yöreleri)
Dertli Kolu (Bolu Dertli Kastamonu Çank›r› Yöreleri) Ruhsatî Kolu (Sivas Yöresi)
Ruhsatî (Ustas› Kusurî)
Sümmanî Kolu Sümmani (Erzurum Yöresi)
2. Kuflak Ǜraklar
3. Kuflak Ǜraklar
Yok Kemalî
Yok
Hasan
Yok
‹hsan Ozano¤lu
Yok
Ceyhunî
Cemalî, Mecvî, Nagamî, Bedri, Arap H›zrî, Mes’udî, fiermî, Cesurî, Seyhunî, ‹lhamî Pesendî
Gayretî
Yok
Pinhanî
Yok
Cudî
Yok
Nailî
Yorgans›z Hakk›
Meslekî
Yok
Yok
Minhacî
Yok
Yok
Emsalî
Gülhanî
Yok
Mahsubî
Yok
fievki Çavufl
Hüseyin Sümmanîo¤lu
Ömer Yaz›c›
Ahmet Çavufl
Yok
Yok
Mevlüt
Yok
Yok
Fahri Çavufl
Nusret Yaz›c›
‹srafil Tafltan
Nuri
Geredeli Figanî
Ebubekir Zamanî
8. Ünite - Âfl›k fiiirinin Oluflumu, Geliflimi ve XVI. Yüzy›ldaki Temsilcileri
Dervifl Muhammed Kolu Dervifl Muhammed (Malatya Yöresi)
Huzurî Kolu (Artvin Yöresi)
Deli Dervifl Feryadî Kolu (Sivas-Kangal)
Huzurî
Deli Dervifl Feryadî
Âfl›kî, fiah Sultan, Yok Hüseyin, Bektafl Kaymaz, Hasan Hüseyin
Yok
‹hzarî
Yok
Yok
Zuhurî
Yok
Yok
Fahrî
Yok
Yok
Di¤er: Cevlanî, Müdamî, Pervanî
Yok
Yok
Feryadî Fahrî Yok (Süleyma), Suzanî, Revanî, Efganî, Figanî (Abidin fiimflek), Cemal Koçak, Cemal Özcan
Yok
Nuri fienlik
fienlik Kolu (Do¤u Anadolu Bölgesi, Azerbaycan)
Hasta Hasan
Yok Bala Kifli
Yok
Yok
‹brahim
Çekez
Yok
‹lyas
Rüstem Alyanso¤lu
‹srafil
Yok
Hüseyin
Yok
Gazelî
Yok
Yok
Ali
Yok
Yok
Bala Mehmet
Yok
Yok
Namaz
Yok
Yok
Kas›m
Nuri fienlik
Yok
Y›lmaz fienlik
Yok
fieref Tafll›ova
Sadrettin Ulu Nuri fiahino¤lu Hikmet Arif Ataman fiah ‹smail
Fikret fienlik
Yok
Dursun Durda¤› Yok Salih fienlik
Yok
fievki Hal›c›
Yok
Abbas Seyhan
Yok
‹slam Erdener
Yok
Mehmet Hicranî Yok Yok
181
182
Türk Halk fiiiri
Asker
Yok
Yok
Mevlüt
Yok
Yok
Nesib
Yok
Yok
Süleyman
Yok
Yok
Hüseyin
Yok
Yok
Gülistan Çobanlar
Murat Çobano¤lu
Mürsel Sinan Arif Çiftci Metin Bektafl
Nusret Yurtmal›
Yok
Hakk› Baydar
Yok
Murat Y›ld›z
Günay Y›ld›z ‹lgar Çiftcio¤lu Mahmut Karatafl
ÂfiIKLAR BAYRAMI VE ÂfiIKLAR fiÖLEN‹ Âfl›klar bayram›: Cumhuriyet döneminde âfl›klar›n belirli zamanlarda bir araya geldi¤i toplant›lar.
XVI. yüzy›ldan bu yana pek çok âfl›k toplant›s› yap›lm›flt›r. Ancak elimizdeki bilgilerden bunun ilk örneklerini XIX. yüzy›lda görmekteyiz. Bu toplant›lar› düzenleyenler aras›nda Ziya Pafla, Ahmet Kutsi Tecer ve Feyzi Hal›c› dikkatimizi çekmektedir. Ancak âfl›klar bayram›n›n sistemli ve usulüne uygun olarak yap›lmas› Cumhuriyet’ten sonrad›r. 1932 y›l›nda Ahmet Kutsi Tecer’in öncülü¤ünde I. Sivas Halk fiairleri Bayram› yap›l›r. Bayrama, 14 âfl›k kat›l›r, bunlardan birisi de Âfl›k Veysel’dir (Tecer 1932: 3-4). 27 fiubat-5 Mart 1938 tarihleri aras›nda, o y›llarda Gümüflhane’ye ba¤l› bir ilçe olan Bayburt ilimizde Mahmut Kemal Yanbe¤’in öncülü¤ünde Bayburt Saz fiairleri Haftas› düzenlenir. Bayrama dönemin valisi ve di¤er üst düzey yöneticiler ve halk büyük ilgili gösterirler (Yanbe¤ 1963: 1072-1074). 30 Ekim 1964 tarihinde yap›lan II. Sivas Halk fiairleri Bayram›’na, ülkemizin de¤iflik bölgelerinden 10 âfl›k kat›l›r (Aslano¤lu 1965: 20). 07-09 Ekim 1966 tarihleri aras›nda Feyzi Hal›c›’n›n önderli¤inde Konya’da düzenlenen Âfl›klar Bayram›’na 16 âfl›k kat›l›r. Bunlar aras›nda Ali ‹zzet Özkan, Murat Çobano¤lu, Davut Sularî, Dursun Cevlanî, Âfl›k Efkârî, Âfl›k Hasretî, Hüseyin Ç›rakman, Posoflu Müdamî, Sefil Selimî, Âfl›k Selmanî, fiemsi Yast›man ve Abdulvahap Kocaman dikkatimizi çeken adlardand›r (Kaya 2007: 106). XX. yüzy›l âfl›k edebiyat›n›n oluflmas›nda Konya Âfl›klar Bayram›’n›n etkisi büyüktür. Bugün bir k›sm› vefat etmifl olan (Abdulvahap Kocaman, Murat Çobano¤lu, Sefil Selimî, Halil Karabulut, Âfl›k Hasretî) ve bir k›sm› yaflayan âfl›klar (fieref Tafll›ova, Âfl›k Feymanî, Hac› Karak›lç›k, vb.) kendilerinin yetiflmesinde ve tan›nmas›nda Konya Âfl›klar Bayram›’n›n pay›n› hemen hemen her ortamda dile getirmifllerdir. Konya Âfl›klar Bayram› bir dönem Selçuk Üniversitesi taraf›ndan düzenlenmifl, daha sonra tekrar Konya Kültür ve Turizm Derne¤i ve Konya Büyükflehir Belediye Baflkanl›¤›’na devredilmifltir. Son 10 y›lda ise çeflitli sebeplerden dolay›, âfl›klar bayram› düzenli olarak yap›lamamaktad›r.
8. Ünite - Âfl›k fiiirinin Oluflumu, Geliflimi ve XVI. Yüzy›ldaki Temsilcileri
Bu arada günümüz âfl›klar›na ve fliirlerine de¤er veren, onlar› maddi ve manevi bak›m›ndan destekleyen birkaç belediyemizi de anmak isteriz. Bunlar›n bafl›nda Tarsus Belediyesi gelmektedir. Karaca O¤lan fielale fiiir Akflamlar› Âfl›klar Bayram› bafllang›çta ulusal düzeyde iken daha sonra uluslararas› bir boyut kazanm›flt›r. Bursa Y›ld›r›m Belediyesi son befl y›ld›r temmuz ay›n›n ilk haftas›nda yapt›¤› bayram› geleneksel hâle getirmifltir. Bafllang›çta ulusal boyutta olan bu bayram da daha sonra uluslararas› bir hüviyete bürünmüfltür. Kars Belediyesi Murat Çobano¤lu’nun an›s›na düzenledi¤i âfl›klar bayram›n› geleneksel hâle getirmifltir. Her y›l nisan-may›s aylar›nda düzenlenen âfl›klar bayram›na Türkiye’nin dört bir yan›ndan gelen yüzlerce âfl›k kat›lmakta ve çeflitli dallarda yar›flmaktad›rlar. Osmaniye Belediyesi Âfl›k Feymanî ad›na düzenledi¤i Osmaniye Âfl›klar Bayram›’n› son befl y›ld›r aral›ks›z olarak sürdürmektedir. Eskiflehir Odunpazar› Belediye Baflkanl›¤› ise son üç y›ldan bu yana yine âfl›klar bayram› düzenlemektedir. Âfl›klar bayram› zaman zaman il, ilçe, belde yöneticileri ve belediyeler taraf›ndan yap›lmaktad›r. Ancak bunlar daha çok kültürel etkinlikler çerçevesinde düzenlenmektedir. Âfl›klar fiöleni: Zaman zaman “âfl›klar bayram›” yerine “âfl›klar flöleni” ad› kullan›lm›flt›r. Âfl›klar flöleni, 1971 y›l›nda Türkiye Gazeteciler Sendikas›, 1974’te Tarla Ozanlar Birli¤i, 2001-2002 y›llar›nda Eminönü Belediyesi ve Halk Ozanlar› Kültür ve Dayan›flma Derne¤i taraf›ndan organize edilmifltir. fiölene Türkiye’nin de¤iflik bölgelerinden onlarca âfl›k kat›lm›flt›r. Atatürk Üniversitesi taraf›ndan 1976-1980 y›llar› aras›nda düzenlenen âfl›klar flölenine ise Türkiye’nin dört bir taraf›ndan onlarca âfl›k ifltirak etmifltir.
XII. YÜZYILDAN XVI. YÜZYILIN SONUNA KADAR ÂfiIK fi‹‹R‹ VE ÖNEML‹ TEMS‹LC‹LER‹ XII, XIII ve XV. yüzy›llar›n âfl›k fliirinin temsilcileri yoktur. Bununla beraber sözü edilen yüzy›llarda dinî ve tasavvufi halk fliiri sahas›nda öne ç›kan ve hece vezniyle de fliir söyleyen /yazan baz› temsilcileri burada de¤erlendirilecektir. Bu sebepten konunun daha aç›k olarak görülebilmesi için her yüzy›l ba¤›ms›z olarak ele al›nacakt›r.
XII. Yüzy›l Âfl›klar› ve Özellikleri XII. yüzy›lda tasavvufî Türk halk edebiyat›n›n en önemli temsilcisi Hoca Ahmed Yesevî’dir. Gerçek hayat›ndan daha çok menk›bevi hayat›yla tan›d›¤›m›z Hoca Ahmed Yesevî bugünkü Kazakistan’›n Sayram beldesinde do¤mufl, daha sonra Yesi’ye göçmüfl, 63 yafl›nda çilehanesine girmifl ve 127 yafl›nda vefat etmifltir. “Hikmet” ad› verilen fliirleri Divan-› Hikmet adl› eserde toplanm›flt›r. Bugün elimizde bulunan fliirlerin Hoca Ahmed Yesevî’den daha çok mürit veya müridelere ait oldu¤u san›lmaktad›r. Divan-› Hikmet adl› eserin hem Orta Asya’da hem de Türkiye’de pek çok yazmas› vard›r. Elde bulunan fliirler hem hece hem de aruz vezinleriyledir. fiimdiki bilgilerimize göre bu yüzy›lda bir ozan (âfl›k) tespit edilememifltir.
XIII. Yüzy›l Âfl›klar› ve Özellikleri Bu yüzy›lda divan fliiri tarz›nda eser veren flairleri görüyoruz. Bunlar aras›nda Farsça olarak yazan Mevlâna Celâleddin-i Rûmî, Türkçe yazan Sultan Veled, fieyyad Hamza, Hoca Dehhânî ve Ahmed Fakih’i sayabiliriz. XIII. yüzy›lda tasavvufi Türk halk edebiyat›n›n en önemli temsilcisi Yunus Emre’dir. Sade dili ve ifade tarz›yla döneminden günümüze toplumun her kesimini et-
183
Âfl›klar flöleni: Âfl›klar bayram› ifadesinin yerine kullan›labilen bir adland›rmad›r.
184
Türk Halk fiiiri
kilemifltir. Bu etkileme bütün Türkiye için geçerlidir. Nitekim Karaman, Aksaray, Eskiflehir, Manisa, Bolu, Bursa, Erzurum gibi iller, Yunus’a ev sahipli¤i yapmada yar›flmaktad›rlar. Sadece Türkiye de¤il ayn› zamanda Türk dünyas› da onun fliirlerini okumakta ve onun dörtlüklerini ezberlemektedir. Bu arada âfl›k edebiyat›nda karfl›laflt›¤›m›z mahlaslar sorunu Yunus Emre için de geçerlidir. Yunus’un fliirlerinde iflledi¤i insan sevgisi, bir olma düflüncesi, incinsen de incinmeme arzusu günümüzde de arad›¤›m›z hasletler aras›ndad›r. Bu yüzy›lda da ozan olarak bilinen âfl›klar vard›; ancak bunlar zaman›nda kay›t alt›na al›namad›¤› ve sözlü kültürde yaflat›ld›¤› için unutulup gitmifltir.
XIV. Yüzy›l Âfl›klar› ve Özellikleri XIV. yüzy›lda, divan fliiri alan›nda önemli temsilciler vard›r. Bunlar aras›nda Âfl›k Pafla, Ahmedi Dâî, Kad› Burhaneddin, Nesîmî, Gülflehrî, vb. say›labilir. Tasavvufi Türk halk edebiyat›n›n önemli temsilcileri ise Sait Emre, Kaygusuz Abdal, vb.’leridir. XIV. yüzy›lda Anadolu sahas›n›n ilk âfl›¤›n› tespit edebiliyoruz. Baykan (B›kan) adl› âfl›¤›n bu yüzy›lda yaflad›¤›n›, M. Fahrettin Çelik (K›rz›o¤lu)’ten ö¤reniyoruz. Elimizde bir fliiri bulunan Baykan’›n do¤um ve ölüm tarihi hakk›nda bilgimiz yoktur. Bununla beraber Kars’a önceden gelen Türklerden olmas› ihtimalini de göz ard› etmememiz gerekmektedir. Sekiz dörtlükten oluflan Dâs›tân-› Sukût-› Kars adl› fliir, elimizdeki en eski ve tam fliirdir (Çelik [K›rz›o¤lu] 1937:25-27). Destan fleklinde söylenmifl olan fliirde Timur’un Kars’› iflgal etmesi ve onun SIRAbölge S‹ZDE halk›na yapt›¤› eziyetler ifllenmifltir. Metinden anlafl›ld›¤›na göre fliirin dili; Eski Anadolu Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi ve bölgenin a¤›z özeliklerini yans›tmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
XV. Yüzy›l Âfl›klar› ve Özellikleri O R U fliirinin önemli temsilcileriyle karfl›lafl›yoruz. Bunlar aras›nda XV. yüzy›ldaS divan Ahmed Pafla, Necâtî, Atâî, Mesîhî, Hamdullah Hamdî, Süleyman Çelebi, Hümâmî, vb.’yi sayabiliriz. Divan flairlerinin adlar›ndan da anlafl›laca¤› üzere bunlar bir ölçüD‹KKAT de divan fliirinin güçlenmesine ve XVI, XVII ve XVIII. yüzy›l›n divan flairlerinin yetiflmesine zemin haz›rlam›fllard›r. Tasavvufî Türk halk edebiyat› sahas›nda da Hac› SIRA Bayram› Velî veS‹ZDE Eflrefo¤lu Rumî gibi flahsiyetlerin öne ç›kt›¤›n› görüyoruz. Elbette bu yüzy›lda da âfl›k edebiyat›n›n temsilcileri vard›. Ancak sözlü kaynaklarda oldu¤u için, unutuldu gitti. Bu yüzden flimdiki bilgilerimize göre XV. yüzy›l âfl›k fliiri ve AMAÇLARIMIZ temsilcileri hakk›nda herhangi bir bilgiye sahip de¤iliz.
S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Âfl›k fliirinin Koluflumu ‹ T A Pve geliflimi hakk›nda daha fazla bilgi için, Saim Sakao¤lu’nun, “Türk Saz fiiiri”, (Türk Dili, 445-450, Ocak-Haziran 1989; s. 105-251) ile Ali Berat Alptekin ve Saim Sakao¤lu’nun, Türk Saz fiiiri Antolojisi (14-21.Yüzy›llar), (Ankara: Akça¤ Yay›nlar›, 2008) adl› T E Lmakale E V ‹ Z Y O ve N kitaplar›na bakabilirsiniz.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
3
XVI. yüzy›laSIRA kadar geçen dönemde yetiflen âfl›klar ve onlar›n gelenekleri hakk›nda yeterinS‹ZDE ce bilgiye sahip olam›yoruz. Bunun sebepleri sizce neler olabilir? ‹NTERNET
XVI.
D Ü fi Ü N EÂfl›klar› L‹M Yüzy›l
ve Özellikleri
Bu yüzy›lda divan fliiri alan›nda Fuzûlî, Bâkî, Nev’î, Hayâlî, Rûhî, Zâtî, Figanî, vb. flairler yetiflmifltir. S O R UTasavvufi Türk halk edebiyat› alan›nda da Üftade, Ahmedi Sârban, Ümmî Sinan ve Pir Sultan Abdal ilk akla gelen adlardand›r. Bu yüzy›lda elimizde fazla fliiri olmayan pek çok âfl›k yetiflmifltir: Ahmeto¤lu, Armutlu, Bahflî, D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
8. Ünite - Âfl›k fiiirinin Oluflumu, Geliflimi ve XVI. Yüzy›ldaki Temsilcileri
185
Bahflîo¤lu, Ç›rpanl›, Dal›flman, Geda Muslu, Hayalî, H›z›ro¤lu, Karao¤lan, Karaca O¤lan, Köro¤lu, Kul Çulha, Kul Mehmet, Kul Pirî, O¤uz Ali, Ozan, Öksüz Dede, vb. Bu yüzy›lda yetiflen âfl›klar büyük ölçüde ordu flairi olup fliirlerinde genellikle kahramanl›k konusunu ifllemifllerdir. XVI. yüzy›lda ozan ve bahfli kelimelerinin yerini âfl›k, kopuzun yerini de ba¤lama al›r. Yine bu yüzy›l›n âfl›klar›n›n hayatlar› hakk›nda hemen hemen elimizde hiçbir bilgi yoktur. Bilgiler eldeki fliirlerden ve tarihî olaylardan ç›kar›lmaktad›r. Bu da tarih olaylar›yla âfl›k fliirinin çok yak›n bir iliflkisi oldu¤unu göstermektedir. Dönemin en önemli özeliklerinden birisi de divan flairlerinin hece veznine ilgili göstermeleridir. Sözünü etti¤imiz flairlerden biri Mealî’dir. Divan flairi Meali, 15 dörtlükten oluflan destan›nda 1511 y›l›ndaki bir olay› dile getirmifltir. fiiirde düflman öncü birliklerinin Antalya’ya kadar gelmesinden söz edilmektedir. XVI. yüzy›l âfl›klar›n›n hayatlar› hakk›nda fazla bir bilgimiz yoktur. Afla¤›da k›saca tan›tmaya çal›flt›¤›m›z âfl›klar›m›z›n birer ikifler fliiri olup tamam›na yak›n› ordu flairidir.
Armutlu Do¤um ve ölüm tarihi bilinmemekle birlikte yüzy›l›n ortalar›na do¤du¤u ve XVII. yüzy›l›n bafllar›nda öldü¤ü tahmin edilmektedir. Armutlu ad›n›n do¤up büyüdü¤ü yerleflim merkezinden geldi¤i veya mahlas› oldu¤u düflünülmektedir. Elimizde bulunan fliirinde Murad Reis (?-1609)’i konu edinmifltir. Zaten Armutlu hakk›ndaki bilgiler de bu fliirden hareketle ç›kar›lmaktad›r.
Bahfli Tespit edilen fliirinden hareketle Yavuz Sultan Selim’in M›s›r seferine kat›ld›¤›n› ve ordu flairlerinden oldu¤unu san›yoruz. Bahfli ad›n›n Orta Asya ozan, baks› gelene¤inin Anadolu’daki uzant›s› oldu¤unu kabul ediyoruz.
Ç›rpanl› Elimizde bulunan bir fliirinden hareketle onun ordu flairi ve Murad Reis (?-1609)’in levendlerinden oldu¤unu söyleyebiliriz. Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nden ö¤rendi¤imize göre Filibe bölgesinde Ç›rpan adl› bir kasaba vard›r. Bu sebepten âfl›¤›n bural› oldu¤u tahmininde bulunabiliriz.
Geda Muslî Bir ordu flairi olup Murad Reis (?-1609)’in savafllar›na kat›lm›flt›r. Evliya Çelebi’ye göre Geda Muslî bir çö¤ür flairidir.
Hayalî Elimizde bulunan fliirlerinden hareketle 1578’de yap›lan Osmanl›-‹ran savafl›na kat›ld›¤›n› ve ordu flairi oldu¤unu söyleyebiliriz.
Köro¤lu Evliya Çelebi’ye göre Köro¤lu bir çö¤ür flairi olup, XVI. yüzy›lda yaflam›flt›r. Özdemiro¤lu Osman Pafla’n›n ‹ran seferi ile ilgili olarak söyledi¤i iki fliirinden hareketle onun 1585 y›l›nda hayatta oldu¤u, bu sefere kat›ld›¤› ve bir ordu flairi oldu¤u görüflüne varmaktay›z. Âfl›k Köro¤lu’nun hayat› destan ve halk hikâyesi kahraman› Köro¤lu ile kar›flm›flt›r. Metin merkezli araflt›rmalara göre onun Ardahanl›, Bolulu, Erzincanl›, Karsl›, Tokatl›, Vanl› veya bir mitolojik kahraman oldu¤u söyleniyorsa da bunlar›n hiç-
Çö¤ür flairi: Vaktiyle “çö¤ür” adl› gövdesi büyük sap› küçük olan saz› çalanlara günümüzde verilen add›r.
186
Türk Halk fiiiri
birisi do¤ru de¤ildir. ‹ster destan, ister halk hikâyesi kahraman›, isterse Âfl›k Köro¤lu olsun bunlar halk düflüncesinde Yunus Emre ve Karaca O¤lan gibi, genifl kitlelerce kabul görmüfl Türk dünyas›n›n millî kahraman›d›r.
Kul Mehmed I. Ahmed (1590-1612) devri vezirlerinden Üveys Pafla’n›n o¤ludur. Muhass›l (bir S‹ZDEmemuru) olarak Ayd›n’a görevlendirilmifltir. Bu yüzy›lda bafl çeflit vergi SIRA toplama gösteren Celalî ayaklanmalar›n› bast›rmakla görevlendirilmiflse de buna ömrü yetmemifltir. Babas›n›n pafla olmas›, hece vezninin yan›nda aruz vezniyle de fliirler D Ü fi Ü N E L ‹ M yazmas›, onun iyi bir e¤itim ald›¤›n› göstermektedir.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Ozan
S O R U
T›pk› Bahfli’de oldu¤u gibi Ozan da Orta Asya âfl›kl›k gelene¤inin Anadolu’daki son temsilcilerindendir. Hem ad› hem de elde bulunan tek fliirinin 8 heceli olmaD‹KKAT s›, Orta Asya gelene¤inden geldi¤inin kan›t›d›r.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA Öksüz Dede
Yukar›daki âfl›klarla K ‹ T A Pilgili daha fazla bilgi için, Saim Sakao¤lu’nun, “Türk Saz fiiiri”, (Türk Dili, 445-450, Ocak-Haziran 1989; s. 105-251) ile Ali Berat Alptekin ve Saim Sakao¤lu’nun, Türk Saz fiiiri Antolojisi (14-21.Yüzy›llar), (Ankara: Akça¤ Yay›nlar›, 2008) adl› makale ve kitaplar›na T E L E V ‹ Z Y O Nbakabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
S‹ZDE
Hayat› hakk›ndaki tek bilgiyi babas›n›n a¤z›ndan, fiah ‹smail’in torunu Haydar Mirza’y› anlatt›¤› fliirinden ö¤reniyoruz. Öksüz Dede bir ordu flairidir ve III. Murad AMAÇLARIMIZ (1574-1595) döneminde hayattad›r.
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
S O R U
4
XVI. yüzy›ldaSIRA yaflad›¤›n› S‹ZDE belirleyebildi¤imiz pek çok âfl›k varsa da hayat hikâyelerine ulaflam›yoruz. Sebepleri sizce neler olabilir? ‹NTERNET
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
8. Ünite - Âfl›k fiiirinin Oluflumu, Geliflimi ve XVI. Yüzy›ldaki Temsilcileri
187
Özet
N AM A Ç
1
N A M A Ç
2
Ozan ve âfl›k gibi âfl›k fliiriyle ilgili baz› terimleri aç›klayabilmek. Elimizde yeterince bilgi olmamas›na karfl›l›k âfl›klar›n ilk örneklerini, flölen (fleylan), s›¤›r, yu¤ merasimlerinde söylediklerini tahmin etmekteyiz. Ozan, baks›, flaman, kam ve oyun ad› verilen kifliler taraf›ndan icra edilen bu törenler zamanla kendi aras›nda ifl bölümü yapm›flt›r. Buna göre ozan fliir söylemeyi, kam, baks›, flaman oyun ise büyü ve sihir ifllerini üzerine alm›flt›r. Hun hükümdar› Atilla’n›n ölümü üzerine ozanlar›n Hun dilinde mersiyeler söylediklerini yine çeflitli kaynaklardan ö¤renmekteyiz. ‹lk yaz›l› metnimiz Orhun An›tlar›’nda yu¤/yo¤ merasimlerinin yap›ld›¤›n› biliyoruz. Türk fliirinin bafllang›c› veya Türk fliirinin tarihi üzerinde yerli ve yabanc› pek çok araflt›r›c› görüfl bildirmifltir. Bunlar aras›nda; C. Brockelmann, ‹. V. Stebleva, F. Y. Korfl, M. Fuad Köprülü, R. Rahmeti Arat, T. Tekin, vb. say›labilir. Reflid Rahmeti Arat, Turfan kaz›lar› sonucunda ortaya ç›kan metinleri bir araya getirmifl ve Eski Türk fiiiri (Ankara 1965) adl› bir eseri bilim dünyam›za kazand›rm›flt›r. Arat, ayr›ca koflu¤, kojan, koflma, takflut, takmak, ›r ve y›r, küg, fllok, padak, kavi, bafl ve baflik gibi terimleri bilim adamlar›n›n kullan›m›na sunmufltur. Arat kitab›nda Mani, Burkan, ‹slam edebî muhitine ait flairler ve onlar›n öz geçmiflleri ile tespit edilen fliirlerini bir araya getirmifltir. Bu flairler Apr›nçur Tigin, Kül Tarkan, S›ngku Seli Tutung, Ki-Ki, P›ratyaya-fiiri, As›g Tutung, Ç›suya Tutung, Kal›m Keyfli ve Kutadgu Bilig sahibi Yusuf Has Hacib’dir. Dîvânü Lûgati’t-Türk’ün de Türk halk fliiri için önemli bir kaynak oldu¤unu belirtmek isteriz. Âfl›k, irticalen (do¤açlama olarak) ve saz eflli¤inde fliir söyleyen kiflidir. Âfl›k fliirinin özelliklerini, kaynaklar›n›, âfl›k olman›n baz› sebeplerini tan›mlayabilmek. Âfl›k fliirinin söyleyicilerine ozan, âfl›k, saz flairi, gibi adlar verilir. Ölçü hece olmas›na karfl›l›k aruzla yazan âfl›klar›m›z›n da say›s› oldukça fazlad›r. fiiirde, birim dörtlük olmakla birlikte beyit ve befllik örnekleriyle de karfl›laflmaktay›z. Dili, içinde yaflan›lan toplumun dili, konusu halk›n hayat›d›r. Haz›rl›ks›z olarak aç›lan bir “ayak” üzerine söylenir. Âfl›k fliiri iki önemli kaynaktan beslenir.
Sözlü Kaynaklar: Kaynak kifli ad›n› verdi¤imiz insanlardan yap›lan derlemeler olup daha çok yaflayan âfl›klardan yararlan›lmaktad›r. Yaz›l› Kaynaklar: Di¤er halk edebiyat› türlerinde oldu¤u gibi, âfl›k fliiriyle ilgili yaz›l› kaynaklar da vard›r. Bunlar› k›saca ele alal›m: Cönkler: Genellikle afla¤›dan yukar›ya do¤ru dikey olarak aç›lan, halk aras›nda dana dili veya s›¤›r dili gibi adlarla bilinen, içinde âfl›k fliirinin yan› s›ra farkl› konular›n örneklerinin de bulundu¤u defterlerdir. Tezkireler: Divan flairlerinden söz edilen tezkirelerde az da olsa âfl›klardan da söz edilmifltir. Seyahatnameler: Özellikle Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi’nde divan flairlerinin yan› s›ra âfl›klardan da söz edilmektedir. Menak›bnâmeler: Bu tür eserler daha çok dinî tasavvufi Türk halk fliiri için iyi bir kaynakt›r. Dîvânü Lügâti’t-Türk: Türk edebiyat› için son derece önemli olan bu eserde bilinen ilk flairlerimizden Çuçu’nun ad›n›n yan› s›ra pek çok halk fliiri örne¤i dörtlük bulunmaktad›r.
N A M A Ç
3
Âfl›klar›n s›n›flamas›n›, âfl›k fas›llar›n›, âfl›k kolunun tan›m›n› ve âfl›k kollar›n› tan›yabilmek. Fuad Köprülü’den bu yana âfl›klar›n s›n›flamas› pek çok araflt›r›c› taraf›ndan yap›lm›flt›r. S›nflamada âfl›klar›n e¤itim durumlar›, yetifltikleri çevreler göz önüne al›nm›flt›r. Umay Günay’›n, özellikle Do¤u Anadolu Bölgesi âfl›kl›k gelene¤inde görülen bir âfl›k fasl›n›n düzenini verirken çizdi¤i tablo ilgi çekicidir. Bu fas›llarda her fley bir düzen çerçevesinde ve s›rayla olmaktad›r. Fasl›n hemen her safhas›nda karfl›laflmalara yer verilir. Ç›rakl›k gelene¤i içinde, birbiri ard›nca yetiflen âfl›klar taraf›ndan, odak hüviyetindeki usta âfl›¤a ba¤l›l›k duyarak, ona ait üslup, dil, ayak, ezgi, konu, hat›ralar ve hikâyelerin devam ettirildi¤i mektebe verilen add›r. Türkiye’de Dertli Kolu (Bolu, Kastamonu, Çank›r›), Dervifl Muhammed Kolu (Malatya), Erzurumlu Emrah Kolu (Tokat, Kastamonu), Deli Dervifl Feryadî Kolu (Sivas), Huzurî Kolu (Artvin), Ruhsatî Kolu (Sivas), Sümmanî Kolu (Erzurum), fienlik Kolu (Do¤u Anadolu Bölgesi, Azerbaycan) tespit edilen bafll›ca âfl›k kollar›d›r.
188
N AM A Ç
4
N A M A Ç
5
Türk Halk fiiiri
Âfl›klar bayram› ve âfl›klar flölenini aç›klayabilmek. XVI. yüzy›ldan bu yana pek çok âfl›k toplant›s› yap›lm›flt›r. Ancak elimizdeki bilgilerden bunun ilk örneklerini XIX. yüzy›lda görmekteyiz. Bu toplant›lar› düzenleyenler aras›nda Ziya Pafla, Ahmet Kutsi Tecer, Mahmut Kemal Yanbe¤, ve Feyzi Hal›c› dikkatimizi çekmektedir. Âfl›klar bayram›n›n sistemli ve usulüne uygun olarak yap›lmas› Cumhuriyet’ten sonrad›r. Bunlar ardas›nda Ahmet Kutsi Tecer’in bafllatt›¤› Sivas Âfl›klar Bayram›, Mahmut Kemal Yanbe¤’in düzenledi¤i Bayburt âfl›klar haftas› ve Feyzi Hal›c›’n›n öncü¤ünde oluflan Konya Âfl›klar Bayram› öne ç›kmaktad›r. Günümüzde baz› belediyeler (Kars, Konya, Osmaniye, Mersin/Tarsus, Eskiflehir/Odunpazar›, vb.) âfl›klar bayram›n› geleneksel olarak yapmaktad›rlar. Âfl›klar fiöleni: Zaman zaman “âfl›klar bayram›” yerine “âfl›klar flöleni” kavram› kullan›lm›flt›r. Âfl›klar flöleni, 1971 y›l›nda Türkiye Gazeteciler Sendikas›, 1974’te Tarla Ozanlar Birli¤i, 20012002 y›llar›nda Eminönü Belediyesi ve Halk Ozanlar› Kültür ve Dayan›flma Derne¤i taraf›ndan düzenlenmifltir. fiölene Türkiye’nin de¤iflik bölgelerinden onlarca âfl›k kat›lm›flt›r. Atatürk Üniversitesi taraf›ndan 1976-1980 y›llar› aras›nda düzenlenen âfl›klar flölenine ise Türkiye’nin dört bir taraf›ndan onlarca âfl›k kat›lm›flt›r. Bafllang›c›ndan XVI. yüzy›l›n sonuna kadar tespit edilen âfl›klar› ve özelliklerini tan›yabilmek. XII. Yüzy›l Âfl›k fiiiri ve Özellikleri: Türk tasavvufunun kurucusu Hoca Ahmed Yesevî’nin hikmetlerinin topland›¤› Divan-› Hikmet adl› eserin de Türk âfl›k fliiri için bir bafllang›ç özelli¤i gösterdi¤i unutulmamal›d›r. Hoca Ahmed Yesevî’nin fliirleri hece vezniyledir. fiiirleri flekil yönünden günümüz âfl›k fliiriyle çeflitli aç›lardan benzerlikler göstermektedir. XIII. Yüzy›l Âfl›k fiiiri ve Özellikleri: Bu yüzy›lda âfl›k edebiyat› temsilcilerinin örne¤i olmamas›na karfl›l›k tasavvufi Türk halk edebiyat›n›n en önemli temsilcisi Yunus Emre karfl›m›za ç›kmaktad›r. XIV. Yüzy›l Âfl›k fiiiri ve Özellikleri: Bu yüzy›l Anadolu sahas› âfl›k fliirinin ilk temsilcisini tespit etti¤imiz yüzy›ld›r. Baykan (B›kan) taraf›ndan Timur’un Kars’› iflgal etmesi üzerine söylenen destan elimizdeki en eski ve tam fliirdir. Baykan hakk›nda bir bilgimiz olmay›p
destan› eski Anadolu Türkçesi ve Kars a¤z›n›n özelliklerini göstermektedir. XV. Yüzy›l Âfl›k fiiiri ve Özellikleri: Elbette bu yüzy›lda da âfl›k edebiyat›n›n temsilcileri vard›. Ancak bunlar sözlü kaynaklarda oldu¤u için, âfl›kla birlikte unutulup gitmifltir. Bu yüzden flimdiki bilgilerimize göre XV. yüzy›l âfl›k fliiri ve temsilcileri hakk›nda herhangi bir bilgiye sahip de¤iliz. XVI. Yüzy›l Âfl›k fiiiri ve Özellikleri: Bu yüzy›lla ilgili elimizde fazla fliiri olmasa da pek çok âfl›k yetiflmifltir. Yüzy›l›n âfl›klar› büyük ölçüde ordu flairidir. fiiirlerinde ise kahramanl›k konusunu ifllemifllerdir. XVI. yüzy›lda ozan ve bahfli kelimeleri yerini âfl›¤a, kopuz da ba¤lamaya b›rakm›flt›r. Yine bu yüzy›l›n âfl›klar›n›n hayatlar› hakk›nda hemen hemen elimizde hiçbir bilgi yoktur. Bilgiler eldeki fliir parçalar› ve tarihî olaylardan ç›kar›lmaktad›r. Bu da tarihle âfl›k fliirinin çok yak›n bir iliflkisi oldu¤unu göstermektedir. Bu yüzy›l›n en önemli özelliklerinden birisi de divan flairlerinin hece veznine ilgi göstermeleridir. XVI. Yüzy›l Âfl›klar› ve Önemli Temsilcileri: Bunlardan bir k›sm›n›n hayat› hakk›nda bilgimiz yoktur. Var olan bilgiler de elde bulunan birkaç fliirden hareketle ç›kar›labilmektedir. Bunlar aras›nda Armutlu, Bahfli, Ç›rpanl›, Geda Muslî, Hayalî, Köro¤lu, Kul Mehmed, Ozan ve Öksüz Dede say›labilir.
8. Ünite - Âfl›k fiiirinin Oluflumu, Geliflimi ve XVI. Yüzy›ldaki Temsilcileri
189
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi Türk halk fliirinin bafllang›c› olarak kabul edilen törenlerdendir? a. fiölen, s›¤›r, yu¤ töreni b. Dü¤ün töreni c. Göç töreni d. Taç giyme töreni e. Diploma töreni 2. Afl›k fliirinin özelliklerine iliflkin afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Âfl›k fliirinin belirli söyleyicileri ve yazarlar› vard›r. b. Âfl›k fliirinin dinleyici kesimi halkt›r. c. Âfl›k fliirinin manzum parçalar› aruz ölçüsüyle söylenmifltir. d. Âfl›k fliirinin dili içinde yaflan›lan toplumun dilidir. e. Âfl›k fliirinde birim dörtlüktür.
6. Âfl›klar›n s›n›fland›r›lmas› konusunda e¤itim durumlar›na göre Türkiye’de ilk s›n›flamay› yapan ve flairleri iki bafll›k alt›nda toplayan (kalem flairleri, meydan flairleri) halk edebiyat› araflt›rmac›s› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Fuad Köprülü b. Fikret Türkmen c. Nerin Köse d. Pertev Naili Boratav e. Saim Sakao¤lu 7. Afla¤›dakilerden hangisi bade içme olay›n›n safhalar›ndan biri de¤ildir? a. Haz›rl›k safhas› b. Uyku c. Rüya d. Uyan›fl e ‹lk deyifl
3. Afla¤›dakilerden hangisi cönklerin özelliklerinden biri de¤ildir? a. Özel k⤛tlara (alikurna, abâdi) yaz›lmalar› b. Standart bir ölçü olmay›fl› c. Konu s›n›flamas› olmamas› d. Arap harfleriyle ve el yaz›lmalar› e. Yaz›n›n imlâs›n›n kusursuz olmas›
8. Afla¤›dakilerden hangisi bir âfl›k koludur? a. Âfl›k Feymani b. Karaca O¤lan c. Erzurumlu Emrah d. Erciflli Emrah e. Bayburtlu Zihnî
4. Afla¤›dakilerden hangisi âfl›k fliiriyle ilgili yaz›l› kaynaklardan biri de¤ildir? a. Menak›bnâmeler b. Surnameler c. Dîvânü Lügâti’t-Türk d. Seyahatnâmeler e. Tezkireler
9. Afla¤›dakilerden hangisi Anadolu sahas›n›n ilk afl›¤›d›r? a. Çuçu b. Hoca Ahmet Yesevi c. Süleyman Çelebi d. Yunus Emre e. Baykan
5. Afla¤›dakilerden hangisi âfl›k edebiyat› temsilcilerinin âfl›k olma sebepleri aras›nda yer almaz? a. Bade içerek âfl›k olma b. Sevda yüzünden âfl›k olma c. Vatan özlemi yüzünden âfl›k olma d. Kal›t›m yoluyla âfl›k olma e. E¤itim yoluyla âfl›k olma
10. Afla¤›dakilerden hangisi XVI. yüzy›l âfl›klar›ndan biri de¤ildir? a. Âfl›k b. Âfl›k Ömer c. Armutlu d. Köro¤lu e. Ozan
190
Türk Halk fiiiri
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
1. a
S›ra Sizde 1 Âfl›k fliiri, sözlü gelenekte oluflmufl bir fliir tarz›d›r. Bu yüzden onun kaynaklar› yaz›l› olmaktan daha çok sözlüdür. Cönkler baflta olmak üzere az say›da yaz›l› kaynakta da âfl›klar ve onlar›n fliirleriyle ilgili bilgi ve malzemeler bulunmaktad›r.
2. c 3. e 4. b 5. e 6. a 7. b 8. c 9. e 10. b
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Âfl›k Edebiyat›na Girifl” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Âfl›k fiiirinin Özellikleri” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Âfl›k fiiirinin Kaynaklar›” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Âfl›k fiiirinin Kaynaklar›” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Âfl›k Olman›n Baz› Sebepleri Üzerine” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Âfl›klar›n S›n›fland›r›lmas›” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Bade ‹çerek Âfl›k Olma” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Âfl›k Kolu” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “XIII. Yüzy›l Âfl›klar› ve Özellikleri” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “XIV. Yüzy›l Âfl›klar› ve Özellikleri” bölümüne bak›n›z.
S›ra Sizde 2 Cönklere herkes sahip olamazd›. Ona sahip olanlar öncelikle okuryazar olmal›lard›. O dönemlerde bugünkü çanta ve benzeri kavramlar daha geliflmemiflti. Dolay›s›yla cönkün tafl›nmas› ve korunmas› ile ilgili özel özen gösterilmeliydi. Cönkler yap›lar› gere¤i, sahiplerinin kuflak aras›na, yukar›dan afla¤›ya sokuflturularak tafl›n›rd›. Bunun kolay ve sa¤l›kl› olmas› için de onlar›n dikine aç›lan bir yap›ya sahip olmalar› gerekirdi. S›ra Sizde 3 XII. yüzy›ldan sonra Anadolu’da geliflen Türk edebiyat›n›n günümüze kadar gelebilmesini büyük ölçüde yaz›l› kaynaklara borçluyuz. Ancak âfl›k edebiyat›n›n Anadolu’daki ilk temsilcileri oldu¤una inand›¤›m›z ozan ve bahflilerle ilgili yaz›l› kaynak yoktur. Sözlü bir edebiyat oldu¤u için yaz›ya geçirilmemifl ve araya giren yüzy›llar›n etkisiyle unutulup gitmifltir. S›ra Sizde 4 Âfl›klar›n varl›klar›ndan haberdar olmam›z›n bafll›ca sebebi; kat›ld›klar› savafllar veya dönemin olaylar› üzerine yazd›klar› fliirlerdir. Onlar bu fliirlerinde kifli adlar›n› da and›klar› için yaflad›klar› dönemle olan ba¤lar›n› belirleyebilmekteyiz.
8. Ünite - Âfl›k fiiirinin Oluflumu, Geliflimi ve XVI. Yüzy›ldaki Temsilcileri
191
Yararlan›lan Kaynaklar Aksan, D. (1999). fiiir Dili ve Türk fiiir Dili. Ankara. Alptekin, A. B. (1991). Âfl›k Hac› Karak›lç›k. Hatay. Arat, R. R. (1965). Eski Türk fiiiri. ‹stanbul. Aslano¤lu, ‹. (1964). Âfl›k Veysel. Sivas. Aslano¤lu, ‹. (1965). Sivas Halk fiairleri Bayram›. Sivas. Banarl›, N. S. (1971). Resimli Türk Edebiyat› Tarihi / Destanlar Devrinden Zaman›m›za Kadar. ‹stanbul. Boratav, P. N. (1982). “Halk Edebiyat›nda Tür ve Biçim Sorunu Üzerine”, Folklor ve Edebiyat-1. ‹stanbul. Çobano¤lu, Ö. (2005). Halkbilimi Kuramlar› ve Araflt›rma Yöntemleri Tarihine Girifl. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›. Dilçin, C. (1983). Örneklerle Türk fiiir Bilgisi. Ankara. Dizdaro¤lu, H. (1976). “Halk fiiirinde ‘Tür’ ve ‘Biçim’ sorunu”, Uluslar Aras› Folklor ve Halk Edebiyat› Semineri Bildirileri. Ankara. Dizdaro¤lu, H. (fiubat 1980). “Türk Saz fiiirinin Sorunlar›”, Köz. 1 (3). Günay, U. (1986). Âfl›k Tarz› fiiir Gelene¤i ve Rüya Motifi. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›. H›nçer, ‹. (1968). “Âfl›kl›k, Bade ‹çme, ‹rtical, At›flma ve Muamma”, Türk Folklor Araflt›rmalar›. 11(233). ‹çel, H. (2010). Türk Bilmecelerinin fiiirsel Yap›s›. Ankara. ‹layd›n, H. (1951). Türk Edebiyat›nda Naz›m. ‹stanbul. Karatafl, T. (2004). Edebiyat Terimleri Sözlü¤ü. Ankara. Kaya, D. (2007). Ansiklopedik Türk Halk Edebiyat› Terimleri Sözlü¤ü. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›. Köprülü, F. (1962). Türk Saz fiairleri. Ankara. Köprülü, F. (1966). Edebiyat Araflt›rmalar›. Ankara. Onay, A. T. (1996). (hzl: Cemal Kurnaz) Türk Halk fiiirlerinin fiekil ve Nev’i. Ankara. Özarslan, M. (2001). Erzurum Âfl›kl›k Gelene¤i. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›. Özder, M. A. (1967). “Konya’da Yap›lan ‹kinci Âfl›klar Bayram›”. Türk Folklor Araflt›rmalar›, Aral›k, 11 (221). Sakao¤lu, S. (1987). “Cönklerin Kültür Tarihimizdeki Yeri”, F›rat Havzas› Yazma Eserler Sempozyumu Bildirileri, Elaz›¤. Sakao¤lu, S. (1999). “Âfl›k Edebiyat›nda Yar›m Kafiyeden Daha Zay›f Kafiye Var m›d›r?”, Birinci Bal›kesir Kültür Araflt›rmalar› Sempozyumu Bildirileri 01-02 Haziran 1998, Bal›kesir. fiimflek, E. (1993). Kadirli ve Osmaniye A¤›tlar›. Antakya. [Tecer], A. K. (1932). Sivas Halk fiairleri Bayram›. Sivas.
Yard›mc›, M. (2002). Bafllang›c›ndan Günümüze Halk fiiiri / Âfl›k fiiiri / Tekke fiiiri. Ankara: Ürün Yay›nlar›. Yard›mc›, M. (2003). Âfl›k Edebiyat› Araflt›rmalar›. Ankara: Ürün Yay›nlar›. Yard›mc›, M. (2009). Yaflamlar› Sanatlar› ve fiiirlerinin Yorumlar›yla Âfl›klar›m›z. Ürün Yay›nlar›. Yanbe¤, M. K. (1963). “1938’de Bayburt’ta Saz fiairleri Haftas›”, Türk Folklor Araflt›rmalar›, May›s, 8 (166).
9
TÜRK HALK fi‹‹R‹
Amaçlar›m›z
N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; XVII. yüzy›l›n genel özelliklerini tan›mlayabilecek; XVII. yüzy›l âfl›k fliirinin bafll›ca temsilcilerinin özgeçmiflleri ve fliirlerinin özelliklerini aç›klayabilecek; XVIII. yüzy›l›n genel özelliklerini saptayabilecek; XVIII. yüzy›l âfl›k fliirinin bafll›ca temsilcilerinin özgeçmifllerini tan›mlayabilecek ve fliirlerinin özelliklerini listeleyebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • • • •
XVII. Yüzy›l XVIII. Yüzy›l Âfl›k fiairnâme
• • • •
Koflma Destan Semai Mahlas
‹çindekiler
Türk Halk fiiiri
XVII. ve XVIII. Yüzy›llarda Âfl›k fiiiri
• XVII. YÜZYIL ÂfiIKLARI VE ÖZELL‹KLER‹ • XVII. YÜZYIL ÂfiIKLARI VE ‹Z BIRAKAN TEMS‹LC‹LER‹ • XVIII. YÜZYIL ÂfiIKLARI VE ÖZELL‹KLER‹ • XVIII. YÜZYIL ÂfiIKLARI VE ÖNEML‹ TEMS‹LC‹LER‹
XVII. ve XVIII. Yüzy›llarda Âfl›k fiiiri XVII. YÜZYIL ÂfiIKLARI VE ÖZELL‹KLER‹ Bu yüzy›lda divan fliiri alan›nda Nef’î, Nabî, fieyhülislam Yahya, fieyhülislam Bahaî, Neflatî, Rasih, Nev’izade Ataî, Haletî, vb. gibi flairler yetiflmifltir. Tasavvufî Türk halk fliiri alan›nda ise Aziz Mahmud Hüdaî, Niyazi M›srî vb. akl›m›za gelen adlardan baz›lar›d›r. Bu yüzy›lda yetiflen âfl›klar toplumun her kesimini temsil etmektedirler. Karaca O¤lan göçebe, Âfl›k Ömer ve Gevherî flehir, Kul Deveci, Kul Mehmet ve Kul Süleyman ise ordu muhitinde yetiflmifllerdir. Bu yüzy›l âfl›k edebiyat›n›n en güçlü oldu¤u dönemdir. Âfl›k, Âfl›k ‹brahim, Âfl›k Mustafa, Âfl›k Ömer, Benli Ali, Bursal› Halil, Edhemî, Demircio¤lu, Erciflli Emrah, Ero¤lu, Gedayî, Gevherî, Hakî, Halilo¤lu, Kâmilî, Karaca O¤lan, Kâtibî, Kâtip Ali, Keflfi, Kay›kç› Kul Mustafa, Koro¤lu, Kul Deveci, Kul Süleyman, Kulo¤lu, Öksüz Âfl›k, Piro¤lu, Sun’î, fiah Bende, fiahino¤lu, fiermî, Tameflvarl› Âfl›k Hasan, Türabî, Üsküdarî, Yaz›c›, Zaifî vb. âfl›k fliirinin bafll›ca temsilcileridir. XVII. yüzy›lda yetiflen âfl›klar›n fliir say›s› XVI. ve XVIII. yüzy›l âfl›klar›na göre çok daha fazlad›r. Bu da toplumun âfl›klar› kabullenmesiyle ilgili olmal›d›r. Bugün Türk okuyucusu XVI. yüzy›ldan bir tek âfl›¤› bilmezken, XVII. yüzy›lda yetiflenler daha genifl bir co¤rafyada tan›nmaktad›r. Türk âfl›k fliirinin ilkleri de bu yüzy›lda görülmektedir. Âfl›k Ömer flairnâme türünün ilk örne¤ini vermifltir. Bu flairnâmenin yard›m›yla Bursal› Halil’in dilinin sade oldu¤unu, Yaz›c›’n›n Bahr-i Sefid’de (Akdeniz) bo¤ularak öldü¤ünü, Kulo¤lu’nun pek flöhretli oldu¤unu, Öksüz Âfl›k’›n fliirlerinin bal gibi tatl› oldu¤unu ö¤reniyoruz. Sun’î’nin Tekerleme adl› flairnâmesinden Benli Ali’nin bal›kç› oldu¤unu, Abdî’nin ise Ba¤dat’a flan verdi¤ini belirleyebiliyoruz. Bu yüzy›l›n âfl›klar› hece vezninin yan›nda aruz vezniyle de fliirler yazm›fllard›r. Hatta âfl›klar aras›nda divan sahibi olanlar› bile vard›r. XVII. yüzy›lda yaflayan âfl›klar; koflma, destan ve semai türlerinin yan› s›ra, aruzlu türlerden divanî, semai, kalanderi vb. dallar›nda da eserler vermifllerdir. XVI. yüzy›ldan itibaren âfl›klar›n hayatlar› etraf›nda oluflan halk hikâyeleri, bu yüzy›lda oluflumunu devam ettirmifltir. Yaflayan bir âfl›k olan Erciflli Emrah, âfl›kl›¤›ndan daha çok Erciflli Emrah ile Selvi Han adl› halk hikâyesi ile öne ç›km›flt›r. Karaca O¤lan’›n hayat› etraf›nda ise bir bölümü daha sonra olmak üzere efsane ve halk hikâyesi oluflmufltur.
Âfl›k: ‹rticalen (do¤açlama olarak) saz eflli¤inde fliir söyleyen kiflidir.
fiairnâme: Âfl›klar›n ça¤dafl› olduklar› veya kendilerinden önce yaflam›fl âfl›klar›n mahlaslar›na ve baz› özelliklerine yer verdikleri fliirlerdir.
Koflma: Âfl›k fliirinde hecenin daha çok sekizli ve on birli flekillerine dayanan ve üç veya befl dörtlükten oluflan bir naz›m flekli. Semai: Âfl›k fliirinde özel bir ezgiyle söylenen bir naz›m türü.
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
194
AMAÇLARIMIZ
N N
Bu yüzy›l âfl›klar› fliirlerinde siyasî olaylar› ve kavgalar› da ifllemifltir: Kulo¤lu, AMAÇLARIMIZ Kay›kç› Kul Mustafa vb. bu âfl›klardand›r. XVII. yüzy›l Kâfl›k özellikleri hakk›nda daha kapsaml› bilgiyi Saim Sakao¤lu’nun, ‹ T fliirinin A P “Türk Saz fiiiri”, Türk Dili, (1989, Ocak-Haziran, S. 445-450, 105-251; Ali Berat AlptekinSaim Sakao¤lu’nun, Türk Saz fiiiri Antolojisi (14-21.Yüzy›llar), (Ankara: Akça¤ Yay›nlar›, 2008) adl› T E L makale E V ‹ Z Y O Nve kitaplar›ndan edinebilirsiniz.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M
1
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
S‹ZDE XVII. yüzy›l SIRA âfl›klar› hakk›nda bilgi bulabilece¤imiz kaynaklara yeni kaynaklar eklenmifltir. Sizce bu kaynaklar nelerdir? ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M
XVII. YÜZYIL ÂfiIKLARI VE ‹Z BIRAKAN TEMS‹LC‹LER‹
Özgeçmifl: Bir kiflinin hayat›yla S O R ilgili U bilgilerin derlenip topland›¤› metinler.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
Türk Halk fiiiri
Afla¤›da, XVII. yüzy›lda yaflayan âfl›klardan; Âfl›k Ömer, Erciflli Emrah, Gevheri ve S O genifl R U bir flekilde tan›t›lacakt›r. Ayn› yüzy›lda yaflayan di¤er âfl›klar›n Karaca O¤lan ise alfabetik olarak k›sa özgeçmiflleri verilecektir. D‹KKAT
Âfl›k Ömer
Do¤um ve ölüm tarihleriyle ilgili bilgiler sa¤l›kl› de¤ildir. Ömer’e Konya ilinin HaSIRA S‹ZDE dim ilçesinin Gözleve (Korualan) köyü, Ayd›n ili ve K›r›m’da Gözleve (Eupatoria) ad›yla bilinen yerleflim birimi sahiplenmektedir. Çünkü üç yerde de Gözleve adl› yerleflim birimleri vard›r. AMAÇLARIMIZ K›r›m’da Gezleve ad›yla bilinen Karadeniz sahilindeki köyde Âfl›k Ömer’le ilgili rivayetlere rastlanmamaktad›r. Bununla beraber K›r›m Türkleri, Âfl›k Ömer’e daima sahip ç›km›fllard›r. K›r›m Türkleri aras›nda onun fliirleri bestelenmifl, geçmiflte K ‹ T A P meclislerde okunmufl, günümüzde ise okunmaya devam etmektedir. Hatta 1944 Sibirya sürgününde yanlar›nda götürdükleri birkaç eserden birisi de Âfl›k Ömer Divan›’d›r. Bu T E Lyüzden E V ‹ Z Y O NÂfl›k Ömer’in Divan’›, Özbekistan’›n baflkenti Taflkent’te kiril harfleriyle yay›mlanma flans›n› bulmufltur. Saz fliiri araflt›rmalar›nda onun Ayd›nl› oldu¤undan söz ediliyorsa da, flimdiki bilgilerimiz ›fl›¤›nda bunu do¤ru kabul etmek zordur. Kald› ki özellikle ‹ç Anado‹ N Tve E R Nçevresinde ET lu’da, Konya Ayd›n ad› bir ile de¤il Ege Bölgesi’ndeki birkaç ilimizi içine alan alana iflaret etmek için kullan›l›r. Konya ilinin Hadim ilçesinin Gözleve köyünde yap›lan flenliklerde Âfl›k Ömer de an›lmaktad›r. Bununla beraber Âfl›k Ömer ve fliirlerinin Türkiye’de K›r›m’daki kadar genifl bir çevrede kabul gördü¤ünü söylememiz mümkün de¤ildir. Konya Mevlâna Müzesi’nde bulunan 366 varakl›k divan›nda 1242 fliirinin bulunmas›, yine bölgede tespit edilen cönklerdeki Âfl›k Ömer fliirlerinin fazlal›¤› onun Konyal›l›¤›n› kuvvetlendiriyorsa da, buna temkinli yaklaflmak gerekir. Âfl›k Ömer, Karaca O¤lan’dan sonra ünü bütün Türk dünyas›na yay›lm›fl ve Türk dünyas›n›n ortak âfl›¤› s›fat›n› kazanm›fl birkaç flahsiyetten birisidir. Üsküdarl› Hasib’in Risale-i Vefayât adl› eserinde Âfl›k Ömer’in ölüm tarihi 1707 olarak verilmektedir; mezar› ‹stanbul’dad›r. Elde bulunan fliirlerinden hareketle Âfl›k Ömer’in bir ordu flairi de oldu¤unu söyleyebiliriz. Divan’›ndaki fliirleri aras›nda savafllar› konu edinenlerin say›s› az›msanmayacak ölçüdedir. Yine bu fliirlerden ö¤rendi¤imize göre Ömer, Osmanl›-Rus savafllar›na kat›lm›flt›r. fiiirlerinden hareketle Bursa, Varna, Sak›z, Tunca, ‹stanbul, Ba¤dat ve Sinop gibi yerleflim merkezlerini gezmifl olabilece¤ini tahmin edebiliriz.
N N
9. Ünite - XVII. ve XVIII. Yüzy›llarda Âfl›k fiiiri
fiiirlerinde IV. Mehmed (1642-1693)’den itibaren Osmanl› ‹mparatorlu¤unun dört padiflah›ndan söz eder. Bunlar aras›nda II. Ahmet (1643-1691)’in ayr› bir yeri vard›r. Âfl›k Ömer medrese ö¤renimi görmüfl bir âfl›kt›r. Sarf, nahiv, mant›k, meâni, Arapça, Farsça, tefsir ve dürer okumufltur. Âfl›k Ömer’in yine fliirlerinden hareketle Haf›z Divan›’n›, Sadî’nin Bostan’›n›, Mevlâna’n›n Mesnevisi’ni okudu¤unu söyleyebiliriz. Hem medrese ö¤renimi görmesine hem de Haf›z Divan›’n›, Bostan’› ve Mesnevi’yi inceledi¤ini söylemesine bak›l›rsa iyi derecede Farsça bildi¤i sonucunu da ç›karabiliyoruz. Bir m›sra›nda, “Arabî, Farsü bilmeyen dile minnet eylemem.” dedi¤ine bak›l›rsa, Farsçan›n d›fl›nda Arapçay› da bilmektedir. Ömer’in fliirlerinin baz›lar› klasik formda bestelenmifl olup günümüzde bile musiki meclislerinde okunmaktad›r. Âfl›¤›m›z›n Divan’› incelendi¤inde hem hece hem de aruz vezniyle fliirler yazd›¤› görülmektedir. Divan›n›n hem matbu hem de yazma nüshalar› vard›r. Ayr›ca, pek çok cönkte yine onun fliirlerine rastlan›lmaktad›r. Birinci ünitede üzerinde durdu¤umuz mahlaslar›n kar›flmas› durumu, Âfl›k Ömer için de geçerlidir. Ömer mahlasl› baflka âfl›klar›n da olmas› onun fliirlerinin kar›flmas›na sebep olmufltur. Âfl›k Ömer, fliirlerinde Ömer mahlas›n›n d›fl›nda, Dervifl Nihanî ve Adlî mahlaslar›n› da kullanm›flt›r. Ömer mahlasl› 10 kadar âfl›¤›n olmas›ndan hareketle, bunlar›n fliirlerinin âfl›¤›m›z›n fliirleriyle kar›flt›¤›n› ileri sürenler de vard›r. Ömer’in Türk fliirine getirdi¤i yeniliklerden birisi de 58 dörtlükten oluflan flairnâmesidir. Bu fliirde döneminden önce ve zaman›nda yaflam›fl olan 47 âfl›¤›n (Âhî, Ba¤zade, Da¤l› Mustafa, Deli Balta, Emirzade, Gedayî, Halil (Bursal›) Karaca O¤lan, Kâmil, Kâtibî, Köro¤lu, Kulo¤lu, Meylî, Öksüz Âfl›k, Sipahî, Yaz›c›, Yegânî vb.) yan› s›ra 88 flairden de söz etmektedir. Ömer’in fierifî adl› bir flairden övgü ile söz etmesi, araflt›r›c›lar› fierifî’nin onun ustas› oldu¤u düflüncesine yöneltmifltir. Safayî tezkiresinde fierifî’nin K›r›ml› oldu¤u ve ö¤renimini tamamlad›ktan sonra Rumeli’ye gitti¤inden söz edilmektedir. fierîfî de¤il mi cümleye üstad Ol de¤il mi bizi eyleyen irflâd (Ergun 1936: 433). Ömer’in ‹stanbul ve semtlerini anlatan destan› da ünlüdür. O, ayr›ca hayvanlarla ilgili uzun destanlar da yazan bir âfl›kt›r. Âfl›k Ömer’in gördü¤ü ö¤renim ve yaflad›¤› ça¤da Arapça ve Farsçan›n etkisi dilinin süslü olmas›na yol açm›flt›r. fiiirlerinin büyük ço¤unlu¤u aruz, bir k›sm› da hece vezniyledir. Yine fliirlerinden hareketle Nesimî, Ahmed Pafla, Fuzulî, Bakî ve Nef’î gibi flairlerin az da olsa etkisi alt›nda kald›¤›n› söyleyebiliriz. Onlar›n fliirlerine nazireler yazmas›; gazel, murabba, kalenderi, satranç, müstezad gibi flekillerin örneklerini vermesi bu görüflümüzü kuvvetlendirmektedir. Ayr›ca Ahmed Pafla, Fuzulî ve Ataî gibi flairlerin fliirlerine nazireler de yazm›flt›r. Âfl›k Ömer’in fliirlerine ise Âhu, Levnî, Rûhî, Siyâhî ve fievkat gibi flairler nazireler yazm›fllard›r. Ayr›ca XX. yüzy›l âfl›klar›ndan Bard›zl› Nihanî de onun için bir mehdiye söylemifltir. O, fliirlerinde; aflk, tabiat ve sevginin yan›nda kahramanl›k ve tasavvuf konusunu da ifllemifltir.
195
Mahlas: fiairlerin, fliirlerde gerçek adlar›n›n yerine kulland›klar› takma ad.
196
Türk Halk fiiiri
Âfl›k Ömer’in ad› kendisinden sonra flairnâme yazan Gubarî ve H›zrî’de geçmektedir. Ayr›ca Sivasl› âfl›klar Ruhsatî (XIX. yüzy›l), Feryadî, Emsalî, ‹smetî, Noksanî ve Talip K›l›ç (XX. yüzy›l) flairnâmelerinde Âfl›k Ömer’den söz ederler. DERDE Dedi bir pir bana piflman olursun Raz›n açma Hüda’dan gayr› ferde Vücudun flehrine sultan olursun Sabredersen Eyyüp misali derde Sanma isteyenler murada ermez Kimsenin etti¤i yan›na kalmaz Zalimin zulmune Hak kail olmaz Ya mazlumun ah› kal›r m› yerde
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
‹ste murad›n› Bârî Huda’dan Bekle tevekkülü geçme r›zadan D Ü fi Ü N E L ‹ M Yakar Arfl u Kürs’ü geçer semadan Feryad-› garibe olur mu perde
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
S O R U
Felek camlar sundu semler alursun Kurtulmaz ebedî gamda kalursun ‹ K K Aolma T NamerdeD yâr namerd olursun Merd olursun yâr ol merd o¤lu merde
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A Pdaha kapsaml› bilgiyi Sadettin Nüzhet Ergun’un, Âfl›k Ömer / Hayat› Âfl›k Ömer hakk›nda ve fiiirleri, (‹stanbul, 1936) ve fiükrü Elçin’in Âfl›k Ömer (Ankara: Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Yay›nlar›, s. 1987) adl› kitaplar›ndan edinebilirsiniz.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE
‹DNÜTfiEÜRNNE EL ‹TM
SIRA S‹ZDE
Ömer köpeklerin olsun dil ba¤› Tevekküle bend et can ile teni Gam çekme murada erdirir seni AMAÇLARIMIZ Biçare devletin var ise serde (Ergun 1936: 32-33).
TELEV‹ZYON
2
Âfl›klar›n herSIRA konuda S‹ZDEfliir yazmalar› / söylemeleri son derece do¤ald›r. Ancak baz› belli konu ve türlerdeki fliirleriyle dikkatimizi çeker. Sizce hangi âfl›¤›m›z çok farkl› türlerde kaleme ald›¤› fliirleriyle tan›nmaktad›r? ‹DNÜTfiEÜRNNE LE‹TM
Erciflli Emrah S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Do¤um ve ölüm S O R Utarihi hakk›nda elimizde bilgi yoktur. Hatta 1930’lu y›llara kadar Erciflli Emrah’›n varl›¤›ndan bile haberdar de¤ildik ve bunun sonucu olarak da Erciflli Emrah’›n fliirleri Erzurumlu Emrah’a mal edilmifltir. Bugün hayat› hakk›ndaki D‹KKAT bilgiler, hayat› etraf›nda oluflan Erciflli Emrah ile Selvihan Hikâyesi ile bir iki küçük belgeye dayanmaktad›r. Hikâye anlat›c›s› meddah, âfl›k ve halk hikâyecilerinin anSIRAo,S‹ZDE latt›¤›na göre âfl›k bir baban›n çocu¤udur ve pir elinden bade içmifltir. Ölümü ile ilgili bilgiler de yine hayat› etraf›nda oluflan hikâyeden ve son y›llarda yap›lan araflt›rmalardan elde edilmifltir. “Ercifl kurbünde [yak›n›nda] yetiflmifl AMAÇLARIMIZ derd-i yâr ile ba¤r›yan›k Karakoyunlu âfl›klar›ndand›r.” (Sakao¤lu 1987: 19). Bu k›sa bilgi onunla ilgili en güvenilir kaynakt›r.
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
9. Ünite - XVII. ve XVIII. Yüzy›llarda Âfl›k fiiiri
Onu, Fuad Köprülü gün ›fl›¤›na ç›karm›flt›r. Erciflli Emrah’la ilgili ilk araflt›rmay› ise, Murat Uraz yapm›flt›r. Araflt›r›c›lar, iki Emrah’›n fliirlerinin ay›rt edilmesi hususunda, ortaya baz› ölçütler koymufllard›r. Buna göre; Erzurumlu Emrah’ta divan fliirinin etkisi görülür; oysa Erciflli’nin fliirleri bütünüyle halk fliiri tarz›ndad›r. Erzurumlu Emrah’›n medrese ö¤renimi görmüfl olmas›na karfl›l›k, Erciflli’nin ö¤renim durumu hakk›nda bilgimiz yoktur; ancak babas› da âfl›k oldu¤u için, onun s›n›rl› da olsa e¤itim ald›¤›n› söyleyebiliriz. Erciflli Emrah’›n badeli olmas›na karfl›l›k, Erzurumlu bade içmemifltir. Erciflli; din, tasuvvuf, ezel, ebed, varl›k, yokluk, bu dünya, öbür dünya gibi kavramlarla hiç ilgilenmemifl, bütünüyle bu dünyan›n adam› olmufltur. Erzurumlu ise din ve tasavvuf konular›yla da ilgilenmifltir. Erzurumlu medreseye devam etti¤i için halk fliiri türlerinin yan›nda divan, kalenderî, semaî ve gazel gibi türlerde de yazm›flt›r. Onu bu yönüyle bir âfl›ktan daha çok “kalem flairi” sayabiliriz. Erciflli Emrah ise aruzu bilmemektedir, fliirlerinin tamam›n› hece vezni ile söylemifltir. Erzurumlu Emrah, Nakflibendî tarikatinin Halidiye koluna ba¤l›d›r. Bu sebepten yukar›da da belirtti¤imiz gibi ezel-ebed ve tasavvuf konular›, fliirlerinde s›kl›kla ifllenmifltir. Erciflli Emrah’›n ise herhangi bir tarikatle ba¤› yoktur. Erzurumlu Emrah’›n özellikle aruzla yazd›¤› fliirleri yabanc› tamlamalarla, Arapça ve Farsça as›ll› kelimelerle doludur. Erciflli’nin fliirlerinde ise Azerbaycan Türkçesi ve Van’›n Ercifl ilçesinin a¤›z özellikleri görülür. Erciflli Emrah araflt›r›c›lar› onun bütün fliirlerine ulaflamam›fllard›r. Erzurumlu Emrah’›n ise elimizde divan› bulunmaktad›r. Erciflli Emrah’›n fliirleri Erzurumlu Emrah’›n d›fl›nda Karaca O¤lan, Bayburtlu Zihnî ve Develili Seyrânî ile de kar›flm›flt›r. Erciflli Emrah’›n hayat› etraf›nda oluflan Erciflli Emrah ile Selvihan Hikâyesi sevda konulu hikâyelerdendir. Oysa Erzurumlu Emrah’›n hayat› etraf›nda böyle bir hikâye oluflmam›flt›r. Erciflli Emrah’›n fliirlerinde Van Ercifl’ten Saat / Sahat Çukuru (I¤d›r) ve ‹ran’a do¤ru bir yolculuk söz konusu iken, Erzurumlu’da Karadeniz sahillerinden Çank›r›, Konya, Ni¤de, Sivas ve Tokat’a do¤ru bir yolculuk ifllenmifltir. Erciflli Emrah’›n mezar›n›n Ercifl’te oldu¤u rivayetlere dayan›rken; Erzurumlu’nun mezar›, Tokat’›n Niksar ilçesindedir. Erciflli Emrah’›n elimizdeki fliirleri 150 kadard›r; Erzurumlu’da ise bu say› çok daha fazlad›r. Bütün bu hususlar da Erciflli Emrah’›n fliirlerinin çok az›n›n cönklerde olmak üzere, daha çok sözlü kaynaklarda tespit edildi¤ini göstermektedir. Erciflli Emrah’›n elimizde bulunan fliirlerinde aflk, tabiat, sevgili ve gurbet gibi konular ifllenmifltir. Onun flairli¤ini Ali Saraco¤lu ve Saim Sakao¤lu etrafl›ca incelemifllerdir. Hayat› etraf›nda oluflan Erciflli Emrah ile Selvihan Hikâyesi ise Muhan Bali taraf›ndan de¤erlendirilmifltir. Bugün Do¤u Anadolu Bölgesi’ndeki âfl›klar Erciflli Emrah’›n hikâyesini anlatman›n yan› s›ra, fliirlerini de ezbere bilmektedirler. Erciflli Emrah, do¤up büyüdü¤ü Ercifl ilçesinde de¤iflik zamanlarda düzenlenen bilimsel toplant› ve törenlerde çeflitli yönleriyle de¤erlendirilmifltir.
197
Divan: Âfl›k fliirinde aruzun fâ’ilâtün (3) fâ’ilün kal›b›yla söylenen veya yaz›lan fliirler. Kalenderî: Âfl›k fliirinde aruzun mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün kal›b›yla söylenen veya yaz›lan fliirler.
198
Türk Halk fiiiri
UCALANMIfi SIRA S‹ZDE Dedim dilber ne melilsin Dedi ürek parçalanm›fl Ü fi Ü N Ekaddin L‹M Dedim Ddilber elif Dedi boyum ucalanm›fl
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
S O R U
Dedim dilber bu ne hayd›r Dedi benim kafl›m yayd›r D ‹ K K Aüzün T Dedim dilber ayd›r Dedi on befl gecelenmifl
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE Dedim dilber üzün mah› Dedi menim hublar flah› Dedim AMAÇLARIMIZ a¤latma Emrah’› Dedi neynim kocalanm›fl (Sakao¤lu 1987: 147)
Erciflli Emrah K hakk›nda ‹ T A P daha kapsaml› bilgiyi Saim Sakao¤lu’nun, Erciflli Emrah, (Ankara: Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Yay›nlar›, 1987) ve Ali Saraço¤lu Erciflli Emrah / Gökyüzünde Bölük Bölük Turnalar (Ankara: Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar, 1999) adl› kitaplardan edinebilirsiniz. T E L E V ‹ Z Y O N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
3
SIRA S‹ZDE Âfl›klar›n aras›nda ayn› mahlas› kullananlar›n say›s› pek çoktur. Zihnî, Karaca O¤lan, Seyranî, Gülhanî vb. Ancak baz› adafl âfl›klar›n birbirinden ay›rt edilmesi daha kolayken baz›‹ N T E R Nson E T derece zordur. XVII ve XIX. yüzy›l›n Emrahlar›n› bu aç›dan nas›l delar› ay›rt edilmesi D Ü fi Ü N E L ‹ M ¤erlendirebilirsiniz?
Gevherî S O R U Do¤um ve ölüm tarihi hakk›nda bilgimiz yoktur. Pek çok kaynakta ad›n›n Mustafa veya Mehmed, memleketinin ise K›r›m veya ‹stanbul oldu¤u kay›tl›d›r. Görevi D‹KKAT gere¤i ‹stanbul’un d›fl›nda Ba¤dat, fiam ve Rumeli’yi gezdi¤i de belirtilmektedir. Ordu flairi olmas›n›n yan› s›ra, divan kâtipli¤i de (‹stanbul, Bursa ve Rumeli) yapS‹ZDE m›flt›r. CahitSIRA Öztelli onun Avusturya seferine kat›ld›¤›ndan söz ediyorsa da, fiükrü Elçin bu seyahatin gerçekleflti¤i görüflüne kat›lmamaktad›r. Gevherî’nin hayat›yla ilgili baz› kaynaklar afla¤›da verilmifltir: AMAÇLARIMIZ Evliya Çelebi Seyahatnâmesi: Eserde Gevherî’nin saz çal›fl› övülür. Ayr›ca IV. Murad (1612-1640)’›n seferlerine kat›ld›¤›ndan da söz edilir. Ali UfkîK(XVII. Mecmûâ-i Sâz ü Söz: Eserde, âfl›¤›n iki koflmas›na yer ‹ T A Yüzy›l), P verilmifltir. Âfl›¤›m›z›n Köprülü Faz›l Ahmet Pafla’n›n Uyvar Seferi (1663) ve Merzifonlu Kara MustafaT Pafla’n›n E L E V ‹ Z Y O II. N Viyana Kuflatmas› (1683) üzerine söylemifl oldu¤u fliirler de vard›r. ‹brahim Naimeddin, Hadîkatü’fl- fluhedâ adl› eserinde, “... meflhur Gevherî flair ol esnâda Egre’de bulunup bâlâ-y› risâlede yaz›lan mersiyesini nazm eylemifltir.” T E R Ncümlesine ET (Elçin 1984:‹ N15) yer verir. Sun’î (XVII. yy.) ve H›zrî (XVIII. yy.)’nin flairnâmeleri’nde Cevherî olarak geçen flair Gevherî’den baflkas› de¤ildir. Bütün bu hususlar da Gevherî’nin XVII. yüzy›l›n ilk çeyre¤inde yaflad›¤› fikrini kuvvetlendirmektedir.
N N
199
9. Ünite - XVII. ve XVIII. Yüzy›llarda Âfl›k fiiiri
Gevherî’nin Bektaflî oldu¤u ileri sürülürse de, biz “Bektâfliden ziyâde bektâflî muhibbi saymak bize daha uygun görünüyor.” (Elçin 1984: 16) fleklindeki görüfle kat›l›yoruz. fiiirlerinden hareketle medrese ö¤renimi gördü¤ünü söyleyebiliriz. Hem aruz hem de hece vezniyle fliirler yazm›flt›r. Dili Âfl›k Ömer’in dili kadar olmasa da a¤›rd›r. fiiirlerinde Arapça ve Farsça kelimelerin fazlal›¤› dikkatlerden kaçmamaktad›r. Hece ile yazd›¤› fliirleri semaî ve koflma; aruzla yazd›¤› fliirleri ise divan, kalenderi, gazel, semaî ve müstezat tarz›ndad›r. Gevherî’nin fliirleri, divan›n›n d›fl›nda cönklerde de yer almaktad›r. Türkiye ve Avrupa kütüphanelerindeki cönklerde çok say›da fliiri bulunmaktad›r. Çorum ve Bursa’da bulunan yazmalar, divandan ziyade divançe özelli¤i göstermektedir. fiiirlerinde aflk, tabiat, sevgili ve ayr›l›k gibi konular› ifllemifltir. Musikî makamlar›ndan olan Gevherî makam›, onun musikîyle ilgilenen bir âfl›k oldu¤unu düflüncesini do¤urmufltur.
Müstezat: Her dizesine bir küçük dize eklenmesiyle oluflmufl fliirler.
AfiK Kurtulamam üç nesnenin elinden Biri firkat biri gurbet biri aflk Üçü bilmez birbirinin hâlinden Biri firkat biri gurbet biri aflk Aflkt›r beni sevda ile söyleden Firkattir cevr ile sinem da¤ladan Gurbettir gözlerimden kan a¤ladan Biri firkat biri gurbet biri aflk Bahrî gibi ummanlar› yüzdüren Mecnun gibi sahralar› gezdiren Ferhad gibi da¤lar bafl›n kazd›ran Biri firkat biri gurbet biri aflk Ben bilirim benim akl›m flafl›ran Beni sevdi¤imden cüda düflüren Muhabbet deryas›n bafltan afl›ran Biri firkat biri gurbet biri aflk Gevherî der dersim ald›m hocadan Okuyup hatmittim kara heceden Koç yi¤idi pir eyleyüp kocadan Biri firkat biri gurbet biri aflk (Elçin 1984: 146).
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ /T‹nceleme-MetinA P Gevheri hakk›nda daha kapsaml› bilgiyi fiükrü Elçin’in, Gevherî Divan› Dizin-Bibliyografya (Ankara: Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Yay›nlar›, 1984) adl› kitab›ndan ve Saim Sakao¤lu’nun “Gevherî” (Türk Dili, 1995 / II, 528, Aral›k, 1330-1344) adl› makaTELEV‹ZYON lesinden edinebilirsiniz.
Baz› âfl›klar için kaynak s›k›nt›s› çekilirken Gevherî’den söz eden kaynaklar›n SIRA S‹ZDE çoklu¤unu nas›l aç›klayabilirsiniz? ‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
4
SIRA S‹ZDE ‹NTERNET
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
200
Türk Halk fiiiri
Karaca O¤lan Âfl›¤›m›z›n do¤um ve ölüm tarihleri kesin olarak bilinmemektedir. Ancak baz› araflt›r›c›lar onun do¤um ve ölüm tarihlerini, farkl› ve bilimsel olmayan yöntemlerle yaklaflarak, birbiriyle ba¤lant›s› olmayan y›llara ba¤lamaktad›rlar: Do¤um tarihi için 1015 (1606), 1045 (1636)’i uygun bulurlarken ölüm tarihi için de 1090 (1679), 1100 (1689) y›llar›na iflaret etmektedirler. As›l ad› konusunda da farkl› görüfller vard›r: Mehmet, Hasan, Halil ve Smay›l (‹smail) Elbette birini as›l ad olarak seçmekte zorlanaca¤›z. Daha çok kabul gören görüfle göre o, Adana’n›n Feke ilçesinin Gö¤çeli köyündendir. Ancak, baflka il, ilçe ve köylerimiz de ona sahiplenmektedir: OsmaniyeBahçe-Farsak, Mersin-Mut-Çukur (yeni ad› Karacao¤lan), Karaman-Ermenek, Osmaniye-Kadirli-Yusuf ‹zzettin (Binbo¤a), Aksaray-Karg›n, Gaziantep-Nizip, KilisMusabeyli. Ayr›ca, bu konuda Türkmenistan, Azerbaycan ve Balkanlar›n da Karaca O¤lan’a sahip ç›kt›klar› unutulmamal›d›r. Karaca O¤lan’›n mezar› ise, t›pk› Yunus Emre’ninki gibi ülkemizin de¤iflik bölgelerine ba¤lanmaktad›r: Yozgat-Sorgun, Karaman-Bafldere, Mersin-Mut, Kahramanmarafl-Gazel Yaylas›, Osmaniye-Düziçi-Düldül Da¤›, Erzurum-Oltu-Zemzem Da¤›, Osmaniye-Bahçe-Hodu Yaylas›, Mersin-Tarsus. Karaca O¤lan araflt›r›c›lar› birden fazla Karaca O¤lan’›n oldu¤unu ve bundan dolay› elde bulunan fliirlerin ayn› mahlasl› Karaca O¤lanlarla kar›flm›fl olabilece¤ini belirtmektedirler. Bu yüzden burada di¤er Karaca O¤lanlar›n da k›saca tan›t›lmas› gerekti¤ini düflünüyoruz. Bu yüzy›l›n Karaca O¤lan’› ayr›ca Güneyli Karaca O¤lan ve Çukuroval› Karaca O¤lan diye de bilinir. Âfl›¤›m›zla ilgili baz› belgeler vard›r. Bu belgelerin bafl›nda 1610 Polonya do¤umlu Albert Bobowski’nin 1650 y›l›nda yazd›¤› Mecmûâ-i Sâz ü Söz adl› eseri gelmektedir. Daha sonra Ali Ufkî ad›n› alacak olan Bobobwski Karaca O¤lan’›n iki fliirine ve onlar›n notalar›na yer verir. Meded Allah’› seversen Gel imdi dilber gel imdi Hasretinden ci¤erci¤im Delindi dilber delindi (Sakao¤lu 2004: 872) .
Tezkire: Bir meslekte ün yapm›fl kiflilerin biyografilerinin yer ald›¤› eserler.
Ça¤dafl› olan Gevheri ile sanki karfl›l›kl› olarak fliir söylemifller edas›yla kay›tlara geçen fliirler asl›nda bir merakl›s› taraf›ndan bir araya getirilmekten öte bir de¤er tafl›mamaktad›r. fiiirlerin verilifl tekni¤i geleneksel karfl›laflma yöntemlerine uymamaktad›r. Ancak her iki âfl›¤›n da ayn› yüzy›lda, XVII. yüzy›lda, yaflad›¤›n›n güzel bir ifadesidir. Bu arada Latifi Tezkiresi’nde yer alan Kar’o¤lan türküsün flâir sözünden fleklindeki bir m›sradan hareket edenler bu söyleyifli XVII. yüz›y›l›n Karca O¤lan’›na ba¤lamaya çal›fl›rlar. Oysa an›lan tezkire 1546 y›l›nda yaz›lm›flt›r. Ayr›ca, Âfl›k Ömer’in fiairnâmesi’nde yer alan afla¤›daki dörtlükten hareket eden baz› araflt›r›c›lar oradaki Karaca O¤lan’› Ömer’in ça¤dafl› olarak gösterirler. Oysa Karaca O¤lan’›n aras›nda yer ald›¤› âfl›klar›n tamam› XVI. yüzy›l›n âfl›klar›d›r. Kald› ki Ömer, ad›n› and›¤› âfl›¤›n ‘eski mesel’ ve ‘ozan’ oldu¤unu söyleyerek eskili¤ini vurgulamaktad›r. Öksüz âfl›k deyiflleri aseldir Karac’o¤lan ise eski meseldir
9. Ünite - XVII. ve XVIII. Yüzy›llarda Âfl›k fiiiri
Ezgisi ça¤r›lur keyfe keseldir Biz flair saymay›z öyle ozan› (Sakao¤lu 2004: 56). Bütün bu aç›klamalardan sonra Karaca O¤lan’›n ad›n›n geçti¤i her belgeye ba¤lanarak farkl› yüzy›llara al›nmas› yerine belgenin yüzy›l›na göre farkl› yüzy›llar›n âfl›¤› olarak kabul edilmesi gerekmektedir.
Karaca’o¤lan’›n fiiirlerinde Geçen Tarihî Olaylar Karaca O¤lan’›n baz› fliirlerinde Halep’in fethi, Nemse Kral› ve Acem fiah›’na savafl aç›lmas›, vb. olaylar›n da ele al›nd›¤› görülür. Onun “turnalar” redifli bir koflmas›ndan hareket eden baz› araflt›r›c›lar âfl›¤›m›z›n tarih olaylar›yla ilgilendi¤ine de iflaret etmektedirler. Ancak bu tarihî olaylarla Karaca O¤lan’›n ilgisi yoktur. Karaca O¤lan’›n fliirlerinde baz› tarihler veriliyorsa da bunlara temkinli yaklafl›lmas› gerekir. fiiirlerde Karaca O¤lan’›n do¤um ve ölüm tarihinin dörtlüklerin içerisine serpifltirildi¤ini görüyoruz. Bunlar›n hiç birisi do¤ru de¤ildir, çünkü bu fliirler sözlü kaynaklardan tespit edilmifltir; Karaca O¤lan’a aitli¤i bile tart›flmal›d›r. Karaca O¤lan’›n fliirleriyle Erciflli Emrah, Âfl›k Kerem, Âfl›k Sefer Ali (Azerbaycan), Kay›kç› Kul Mustafa, Gündefllio¤lu, Gevherî, Âfl›k Ömer, Dadalo¤lu, Erzurumlu Emrah, vb. âfl›klar›n baz› fliirleri kar›flm›flt›r. Hayat› ve fliirlerine ba¤l› olarak oluflan baz› hikâyeler vard›r. Bunlar aras›nda en önemlisi, Radloff taraf›ndan derlenen Karaca O¤lan ile ‹smikan Sultan’d›r. Ayr›ca Azerbaycan’da Gul Mahmut, Türkiye’de Nar Mahmut veya Han Mahmut adlar›yla bilinen hikâyeler halk hikâyesi özelli¤i gösterirken, di¤er metinler daha çok bir türkünün hikâyesi gibidir. Karaca O¤lan ile ilgili olarak anlat›lan birkaç da efsane vard›r. Bugün Mersin ilinin Mut ilçesinin Çukur (Karacao¤lan) köyünde mezar›n›n oldu¤una inan›lan Karaca O¤lan ve Karaca K›z’›n mezarlar›nda, cuma geceleri ›fl›k görülmektedir. Baflka bir efsaneye göre de; Karaca O¤lan, Mersin ilinin Tarsus ilçesindeki Ashab-› Kehf Ma¤aras›’na girdikten sonra kaybolmufltur. Bir baflka rivayete göre ise o, Kahramanmarafl ilinin Elbistan ilçesinde saz›n› bir çam a¤ac›na asm›fl ve bir daha görülmemifltir. Karaca O¤lan’›n hayat› ve fliirleri tiyatro (Dinçer Sümer’in Karacao¤lan ve Sabahattin Engin’in, Karaca O¤lan ve Herfleyden Üstün); resimli roman (Yaflar Kemal [Gö¤çeli], Karacao¤lan, resimleyen: Münif Fehim, Cumhuriyet gazetesinin 29 Nisan-3 A¤ustos 1956 tarihleri aras›nda 98 gün boyunca yay›mlanm›flt›r.); fotoroman (Metin Soysal taraf›ndan Karacao¤lan ad›yla haz›rlanan çal›flma Kelebek gazetesinde, 24 A¤ustos-29 Eylül 1973 tarihleri aras›nda 34 gün boyunca yay›mlanm›flt›r.); sinema filmi (Karacao¤lan, 1955 Karacao¤lan’›n Kara Sevdas›, 1959 Karacao¤lan, 1966); halk kitaplar› (Muharrem Zeki Korgunal, Murat Uraz, Faruk R›za Gülo¤lu, Rasih Yukay, Feyzi Gürgen, Yaflar Kemal, ‹brahim Zeki Burdurlu, Abdullah Toros) olarak da yay›mlanm›flt›r. Türk âfl›k fliirinde hakk›nda en çok bildiri sunulan, makale ve kitap yay›mlanan âfl›k Karaca O¤lan’d›r. Karaca O¤lan ve fliirleri hakk›nda sadece Türkiye’de de¤il Türkiye d›fl›nda da (Almanya, Azerbaycan, Türkmenistan) yüksek lisans ve doktora seviyesinde akademik çal›flmalar yap›lm›flt›r. Karaca o¤lan’›n fliirleri, ‹ngilizce, Frans›zca, Almanca, Rusça, Macarca, S›rp-H›rvatças›, ‹sveççe, vb. dillere çevrilmifltir. Karaca O¤lan’›n fliirleri; plak ve kasetlerle ününe yak›flan yeri alm›flt›r. Bugün Karaca O¤lan’›n fliirlerinin önemli bir k›sm› türküleflmifltir. Böylece de “Karaca
201
202
Türk Halk fiiiri
O¤lan 盤›rma” gelene¤i, sanatç›lar›n dilinden genifl kitlelere ulaflma imkân› bulmufltur. Karaca O¤lan özellikle Çukurova yöresinde yetiflen âfl›klar› (Dadalo¤lu, Gündefllio¤lu, Deli Boran, Beyo¤lu, vb.) etkilemifltir. Onlar Karaca O¤lan’s›z program yapmazlar. Bugün hangi Çukuroval› âfl›¤a, “Kimden etkilendiniz?” diye sorarsan›z; verecekleri cevap, “Karaca O¤lan dedemizden.” olacakt›r. Do¤u Anadolu Bölgesi âfl›klar›n›n Köro¤lu’suz program yapmad›klar› gibi, Çukurova yöresi âfl›klar› da Karaca O¤lan’› anmadan program yapmazlar. Ça¤dafl flairlerden R›za Tevfik, Cahit Külebi, Ülkü Tamer, Melih Cevdet Anday vb. de Karaca O¤lan’dan etkilenmifllerdir. Karaca O¤lan’›n fliirlerinde yer yer sanatl› söyleyifller görülür. fiiirlerinin dili durudur ve derlendi¤i bölgenin dil özelliklerini yans›tmaktad›r. Onun fliirlerinde yad›rganacak Arapça ve Farsça kelimeler yok denecek kadar azd›r. Ancak bu fliirlerin dili Karaca O¤lan’›n m›, yoksa derleme yap›lan kaynak flahs›n m›? Bu sorunun cevab›n›n “Derleme yap›lan kaynak flahs›nd›r.” fleklinde olmas› daha do¤rudur. Bu sebeple Karaca O¤lan’›n dili ve üslubuyla ilgili verilen bilgilere, ölçülü bir flekilde yaklaflmam›zda yarar vard›r. fiiirlerinde di¤er saz flairleri gibi aflk, sevgi, tabiat ve güzellikleri ifllemifltir. Pek çok kaynak onun din d›fl› konularda fliir söyledi¤ini yazarsa da, Karaca O¤lan’›n fliirlerinde az da olsa dinî konular›n ele al›nd›¤› görülür. Hece vezninin 8 ve 11’li ölçüleri ile fliir söyleyen Karaca O¤lan’›n günümüze kadar gelebilen fliirlerinin say›s› 500’den fazlad›r. Ancak bu fliirlerin büyük bir k›sm› Karaca O¤lan’dan çok sonra derlenip yaz›ya geçirildi¤i için, bu say›ya dikkatli yaklaflmakta yarar vard›r. Sonuç olarak Karaca O¤lan XVII. yüzy›lda Çukurova’da yaflam›fl bir saz flairidir. Onun ününden yararlanmak isteyen âfl›klar, çeflitli yollarla onu ve fliirlerini kendi memleketlerine götürmüfller ve ayn› mahlas› kullanm›fllard›r. fiiirlerin ba¤land›¤› yerleflim bölgeleri zamanla Karaca O¤lan’la ilgili ürünleri kendilerinin diye kabul ettirmifl ve o fliirler yeni bir âfl›¤a mal edilmifltir. Böylece de Türkiye içinde ve Türkiye d›fl›nda Karaca O¤lan mahlasl› pek çok âfl›k var olmufltur.
Di¤er Karaca O¤lanlar Karaca O¤lan’›n XVII. yüzy›lda yaflad›¤› kesindir. Ancak baflka Karaca O¤lan’lar›n varl›¤› da unutulmamal›d›r. Say›lar› 10’a ulaflan öbür Karaca O¤lan’lardan önemlilerini k›saca tan›tarak konumuz olan Karaca O¤lan ile kar›flmas›n› önleyebiliriz. XVI. Yüzy›l Karaca O¤lan’›: fiehzade Mehmet için babas› III. Murad (15741595), 990 (1582) y›l›nda 55 gün süren bir sünnet dü¤ünü düzenletir. Kimin taraf›ndan yaz›ld›¤› bilinmeyen Surnâme-i Hümâyûn adl› eserde bu dü¤ün anlat›l›rken “Karaca O¤lan türküsü” sözü yer almaktad›r. Gelibolulu Âli’nin Mevaidü’n- Nefais fi Kavaidi’l- Mecâlis (1008 / 1599-1600) adl› eserinde, onun fliirlerinin okundu¤undan söz edilmektedir. Ayr›ca Berlin, Paris, Vatikan, Viyana kitapl›klar›ndaki baz› yazmalarda yer alan fliirler XVI. yüzy›l›n Karaca O¤lan’›na aittir. Âfl›k Ömer’in flairnamesinde, “Karac’o¤lan ise eski meseldir” diye an›lan âfl›k da XVI. yüzy›l›n Karaca O¤lan’›d›r. Özetlersek, fliirleri XVII. yüzy›l›n ünlü âfl›¤›n›n fliirleriyle kar›flt›r›lma oran› yüksek olan adafl› bu âfl›¤›m›zd›r. Yozgatl› Karaca O¤lan: M. fiakir Ülkütafl›r, 1933 y›l›nda yay›mlad›¤› bir makalesinde bu âfl›¤›m›z› gündeme tafl›rken üç y›l sonraki bir yaz›s›yla da yedi fliirini or-
9. Ünite - XVII. ve XVIII. Yüzy›llarda Âfl›k fiiiri
taya koyar. Daha sonra Naz›m Tanju ve M. Öcal O¤uz da bu âfl›¤›m›zla ilgilenmifllerdir. Azerbaycanl› Karaca O¤lan: Azerbaycan Türkleri Karaca O¤lan’› âdeta kendi kültürlerinin bir temsilcisi olarak görürler ve a¤›z özellikleriyle onun fliirlerini okurlar. Hatta, oradaki fliirlerin önemli bir bölümü Anadolu’da bilinmemektedir. Gul Mahmud adl› halk hikâyesinde ise, daha önce bir daha türkü söylememek için saz›n› gömen Karaca O¤lan üç ölünün hayata döndürülmesi için yeniden saz›n› ele al›r. Türkmenistanl› Karaca O¤lan: Türkmenistan Türkleri Karaca O¤lan’›n do¤um yerini ülkelerindeki Kazan Da¤› olarak kabul ederler. Onlara göre âfl›¤›m›z, sevdi¤i k›za kavuflamay›nca Osmaneli’ne göçmüfltür. Hatta onun hayat› Türkmenistan’da bir tiyatro eseri hâline getirilmifltir. Öbür Karaca O¤lanlar: Evliya Çelebi, Seyahatnamesi’nde bir Karaca O¤lan Sultan’dan söz eder. fiair Kâni’nin Divan’›nda, kahvehane ve bozahane flairi olarak tan›t›lan bir Karaca O¤lan vard›r. Kadirli çevresinde bir cenaze merasiminde a¤›t okuyanlardan biri de, yörede Karaca O¤lan diye tan›nan bir âfl›kt›r. Ali R›za Yalg›n’›n Cenupta Türkmen Oymaklar›’nda fliirlerini yay›mlad›¤› Silifkeli Karaca O¤lan XIX. yüzy›lda yaflam›flt›r. Yine Çukurova’da, Kadirli’nin fiahapl› köyünde de Karaca O¤lan ad›n› tafl›yan baflka bir âfl›k yaflam›flt›r. Bu arada Karaca O¤lan ve Karacao¤lu adlar›n› kullanan âfl›klar› da hat›rlatmak isteriz (Sakao¤lu 2004: 783-813). EL‹F EL‹F DEY‹ ‹ncecikten bir kar ya¤ar Tozar Elif Elif deyi Deli gönül abdal olmufl Gezer Elif Elif deyi Elif’in u¤ru nak›fll› Yavru balaban bak›fll› Yayla çiçe¤i kokufllu Kokar Elif Elif deyi Elif kafllar›n› çatar Gamzesi sîneme batar Ak elleri kalem tutar Yazar Elif Elif deyi Evlerinin önü çardak Elif’in elinde bardak Sanki yeflil bafll› ördek Yüzer Elif Elif deyi Karac’ O¤lan e¤melerin Gönül sevmez de¤melerin ‹liklemifl dü¤melerin Çözer Elif Elif deyi (Sakao¤lu 2004: 465-466).
203
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
204 AMAÇLARIMIZ
N N
Türk Halk fiiiri
D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹NTERNET S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
Karaca O¤lan K hakk›nda ‹ T A P daha kapsaml› bilgiyi Saim Sakao¤lu’nun, Karaca O¤lan (Ankara: Akça¤ Yay›nlar›, 2004) adl› kitab›ndan edinebilirsiniz.
K ‹ T A P
T SIRA E L E V S‹ZDE ‹ZYON
SIRA S‹ZDE
5
Karaca O¤lan, pek çok adafl›yla an›l›rken öten yandan da on kadar il, ilçe ve T ESIRA L Ebir V ‹S‹ZDE Z yandan YON beldemizce sahiplenilmektedir. Bu durum baflka âfl›klar için söz konusu olmam›flt›r. Bunlar›n sebepleri sizce neler olabilir? D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹NTERNET
Yüzy›l›n âfl›klar›ndan; Âfl›k Ömer, Erciflli Emrah, Gevheri ve Karaca O¤lan’›n d›fl›nda kalanlar›n›n S O R U sadece özgeçmiflleri verilecektir. Böylece yüzy›l›n âfl›k fliiri daha etrafl› bir flekilde tan›t›lm›fl olacakt›r. Yüzy›l›n temsilcilerinin fliir örnekleri, afla¤›daki antolojilerde yer almaktad›r. D‹KKAT Afla¤›da tan›t›lacak olan âfl›klar›m›z hakk›nda yeterli bilgi bulunamam›flt›r. Elde edilen bilgiler verilirken flairnamelerde kendilerine yer verilip verilmedi¤i konusu SIRA ç›kar›labilecek S‹ZDE ve fliirlerinden tarih bilgileri sunulacakt›r.
N N
Benli Ali AMAÇLARIMIZ
1664 y›l›nda Frans›zlar›n Cezayir’e yapt›klar› bask›n› anlatan fliirinden hareketle, yaflad›¤› yüzy›l› tespit edebiliyoruz. Sun’î’ninK Tekerleme’sinde bal›kç› oldu¤undan söz edilmekte, H›zrî’nin flairnâ‹ T A P mesinde de ad› geçmektedir.
Kay›kç›T EKul L E V ‹ ZMustafa YON
Do¤um ve ölüm tarihi bilinmemektedir. Ancak Murat Reis’in (1609) ölümü üzerine söyledi¤i bir fliirinden hareketle, XVI. yüzy›l›n son çeyre¤inde do¤du¤unu söyleyebiliriz. Birçok sefere kat›lan âfl›k, bir ordu flairidir. Evliya Çelebi Seyahatnâme‹ N T EMustafa RNET si’nde Kay›kç› ve Kay›kç›lar Mustafas›’ndan ard arda söz edilir. Birincinin Kay›kç› Kul Mustafa olma ihtimali yüksektir. Duru bir dile ve ak›c› bir üsluba sahiptir. Baflta Gevherî olmak üzere, pek çok flair taraf›ndan takdir edilmifltir.
Köro¤lu Hayat› hakk›nda bilgilerimiz yok denecek kadar azd›r. fiiirleri büyük ölçüde XVI. yüzy›lda yaflad›¤› zannedilen Köro¤lu ile kar›flm›flt›r. Onunla ilgili tek belge, Davut Pafla’y› idamdan kurtarmak isteyen yeniçeriler aras›nda yer almas›yla ilgili oland›r. Çö¤ür çalmadaki becerisi ve sade bir dille fliir söylemesiyle dikkatleri çekmifltir.
Kulo¤lu As›l ad› Mustafa olan âfl›¤›n hayat› hakk›nda bilgimiz, yok denecek kadar azd›r. Köro¤lu, Dadalo¤lu ve Kulo¤lu ile ilgili bir kitap haz›rlayan Cahit Öztelli’ye göre Sultan IV. Murad (1623-1640)’a yak›n olan flair, Sultan’›n ölümünden sonra Cezayir’e sürülmüfl, Sultan ‹brahim’in ölümünden sonra ise (1648) ‹stanbul’a dönmüfltür. Tarihçi Naima’ya göre, Sultan II. Osman’› öldüren Davut Pafla’y›, cellâtlar›n elinden kurtarm›flt›r. Hem hece hem de aruzla yaz›lm›fl fliirleri vard›r. Dönemine göre dili durudur. fiiirlerinde aflk ve kahramanl›k konular›n› ifllemifltir. fiairnâme sahibi Sun’î’ye göre “flak›yan bir bülbül”, Âfl›k Ömer’e göre de “nâm ü niflân›” belli olan bir saz flairidir. Evliya Çelebi, Seyahatnâmesi’nde Kulo¤lu’nu ça¤›n›n ünlü âfl›klar› aras›nda saymaktad›r.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S OYüzy›llarda R U 9. Ünite - XVII. ve XVIII. Âfl›k fiiiri
Öksüz Âfl›k
S O R U205 D‹KKAT
D‹KKAT
As›l ad› Ali’dir. XVI. yüzy›l flairlerinden Öksüz Dede ile kar›flt›r›lm›flt›r. Öksüz Âfl›k, bu sebepten daha geç tan›nm›flt›r. Âfl›k Ömer’in fiairnâmesinde ad› geçmektedir. SIRA S‹ZDE Ayr›ca Tuna Nehri ile ilgili fliir yazmas›, onun Balkanlarda yaflad›¤›n›n bir delili olarak düflünülebilir. Tespit edilen otuz kadar fliirinden hareketle dilinin sade, üslubunun AMAÇLARIMIZise samimi oldu¤unu söyleyebiliriz. Yine bu fliirlerde sevgi konusunu ifllemifltir.
N N
K ‹ T “Türk A P Saz fiiiri”, XVII. yüzy›l âfl›klar›yla ilgili daha fazla bilgi ve metni Saim Sakao¤lu’nun, Türk Dili, (1989, Ocak-Haziran, S. 445-450, 105-251; Ali Berat Alptekin-Saim Sakao¤lu’nun, Türk Saz fiiiri Antolojisi (14-21.Yüzy›llar), (Ankara: Akça¤ Yay›nlar›, 2008) adl› TELEV‹ZYON makale ve kitaplar›ndan edinebilirsiniz.
Yüzy›l›n âfl›klar› hakk›nda kaynaklarda doyurucu bilgilere rastlan›lmamaktad›r. SIRA S‹ZDE Ancak baz›lar› hakk›nda önemli olan k›sa bilgiler elde edebilmekteyiz. Sizce bu bilgilerin elde edil‹NTERNET di¤i kaynaklar neler olabilir?
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
6
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M
XVIII. YÜZYIL ÂfiIKLARI VE ÖZELL‹KLER‹ S OPafla, R U Nahifî, EsBu yüzy›lda divan fliiri alan›nda Nedîm, fieyh Galip, Koca Rag›p rar Dede, Veysî, Seyid Vehbî, Haflmetî ve F›tnat Han›m yetiflmifltir. Tasavvufî Türk halk fliiri alan›nda ise Sezaî dikkatimizi çekmektedir. D‹KKAT Bu yüzy›lda XVII. yüzy›ldaki gibi güçlü âfl›klar yetiflmemifltir. Yüzy›l›n âfl›klar› büyük ölçüde ordu flairidir ve elimizde fazla fliirleri yoktur. Yüzy›l›n önemli temsilSIRA S‹ZDE cileri aras›nda Abdî, Agahî, Ahmet, Ali, Âfl›k Sait, Ba¤dadî, Civan, Derunî, Dervifl Musa, Halil, Kâmil, Nifarî, Nuri, Hocao¤lu, Hükmî, Kabasakal Mehmet, Kara Hamza, Kâtibî, K›ymetî, Kul Himmet Üstad›m, Küflâdî, Levnî,AMAÇLARIMIZ Ma¤ripo¤lu, Mahdumî, Mecnunî, Nurî, Nakdî, Neflatî, Ravzî, Sad›k, Said, Seferlio¤lu, S›rr›, Süleyman, fiem’î, fiermî, Talibî, Vartan, vb. say›labilir. Yüzy›l›n âfl›klar› hakk›nda pek bilgimiz yoktur. Bu sebepten hayatlar› K ‹ âfl›klar›n T A P hakk›ndaki bilgiler, cönklerde yer alan âfl›kla ilgili fliirden ç›kar›lmaktad›r. Bu yüzy›l›n âfl›klar› genellikle hece vezniyle fliirler yazm›fllard›r. Bunun yan›nda az da olsa aruzla yaz›lm›fl fliirlerin varl›¤› da dikkatlerden Tkaçmamaktad›r. ELEV‹ZYON Yüzy›lda Anadolu’nun d›fl›nda imparatorlu¤un hâkim oldu¤u di¤er co¤rafyalarda da âfl›klar yetiflmifltir. Yine bu yüzy›lda yaflam›fl veya yaflad›klar› kabul edilen âfl›klar›n hayatlar› etra‹NTERNET f›nda oluflan halk hikâyeleri yok denecek kadar azd›r.
N N
XVIII. YÜZYIL ÂfiIKLARI VE ÖNEML‹ TEMS‹LC‹LER‹ Yüzy›l›m›z yetifltirdi¤i âfl›klar aç›s›ndan âdeta bir duraklama dönemi havas›n› vermektedir. XVII. yüzy›ldaki baflar›l› âfl›klar›n yerini âdeta gelene¤i zorla yürütmeye çal›flan onlarca âfl›k alm›flt›r. ‹çlerinde XVII. yüzy›l ile karfl›laflt›r›labilecek güçte bir âfl›¤›m›z yoktur. Bunun sonucu olarak yüzy›l›n âfl›klar› alfabe s›ras›na göre haklar›nda bulunabilen bilgilerle tan›t›lmaya çal›fl›lacakt›r.
Abdî 1166/1752 y›l›nda Mekke’ye gidip üç y›l kald›ktan sonra döndü¤ünü göz önüne ald›¤›m›zda, yüzy›l›n ilk çeyre¤inde do¤du¤unu söyleyebiliriz. Sun’î, flairnâmesinde Abdî’nin fiarkî ile birlikte Ba¤dat’a flan veren bir flair oldu¤unu söylemektedir.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
206
Türk Halk fiiiri
XVII. yüzy›l›n ünlü âfl›klar› Âfl›k Ömer ve Gevherî’nin etkisinde kalm›flt›r. Hece vezninin yan› s›ra aruzla yazd›¤› fliirleri de vard›r.
Âgâhî Bulunan bir cönkte XVIII. yüzy›la kadar olan âfl›klar›n ad› geçti¤i için, Âgâhî de bu yüzy›l›n âfl›¤› olarak kabul edilmektedir. H›zrî’nin flairnâmesinde ad› geçen Âgâhî’nin âfl›¤›m›z›n olabilme ihtimali yüksektir.
Âfl›k Ahmed Avusturyal›lar›n Bosna’ya yapt›klar› seferle ilgili olarak yazd›¤› bir destandan hareketle (1737), XVIII. yüzy›l âfl›¤› oldu¤unu söyleyebiliriz.
Âfl›k Ali 1714 y›l›nda Nasuh Pafla’n›n öldürülmesi üzerine söyledi¤i fliirden hareketle, yaflad›¤› dönemi belirleyebilmekteyiz.
Âfl›k Ba¤dadî Ba¤dadî mahlas›n› almas›ndan dolay› âfl›¤›n Ba¤datl› oldu¤unu söyleyebiliriz. Ba¤dadî fliirlerinde III. Selim (1761-1808)’den sayg› ile söz etmektedir.
Âfl›k Derûnî Elimizde bulunan bir destan›ndaki olaylardan hareketle, 1799’da hayatta oldu¤unu söyleyebiliriz.
Âfl›k Halil III. Selim (1761-1808) döneminde yaflayan âfl›k Bursal›’d›r. Hece ile yazd›klar›n›n yan› s›ra, aruzla yaz›lm›fl fliirleri de vard›r. Ömrünün sonuna do¤ru yazd›¤› fliirlerinde dinî ve tasavvufî konular› ifllemifltir. fiairnâmelerde Âfl›k Halil’den söz ediliyorsa da, mahlaslar kar›flt›¤› için bunun hangisi oldu¤unu tespit etmek zordur.
Âfl›k Nigârî Fuad Köprülü, Konyal› olabilece¤inden söz eder. Bir destan›nda 1807 y›l›ndaki bir isyan› ifllemesinden dolay›, XVIII. yüzy›lda yaflad›¤›n› tespit edebiliyoruz. Destandaki tasvirlere bak›lacak olursa, Nigârî bu isyana kat›lm›fl olabilir.
Levnî XVIII. yüzy›l›n en önemli âfl›¤›d›r. Edirneli olan âfl›¤›n as›l ad› Abdülcelil Çelebi’dir. Levnî âfl›kl›¤›n›n yan› s›ra ressaml›¤›, minyatür ustal›¤› ve hattatl›¤› ile de dikkati çekmektedir. Atalarsözü Destan› ve Selanik-‹stanbul yolculu¤unu konu alan Tekerleme’si türünde ilk örnekler olmas› bak›m›ndan önemlidir. Edirne’den ‹stanbul’a göç eden Levnî, 1733 y›l›nda burada vefat etmifltir. Âfl›k Ömer’in resmini yapmas›na bak›l›rsa, âfl›klarla dostluk içerisindedir. Levnî mahlas› ise renk dünyas›n› iflaret etmektedir. H›zrî’nin flairnâmesinde Levnî’den söz edilmektedir.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U207
9. Ünite - XVII. ve XVIII. Âfl›k fiiiri S OYüzy›llarda R U
Talibî
D‹KKAT
D‹KKAT
XVIII. yüzy›l›n ortalar›nda Tokat ilinin Zile ilçesinde do¤mufl ve 80 yafllar›nda (1813) burada vefat etmifltir. Turhal fleyhi Mustafa Efendi’nin halifesi olan TaliSIRA S‹ZDE bî’nin imparatorlu¤un baflkenti ‹stanbul’da kabul görmesine bak›l›rsa, döneminin ünlü âfl›klar› aras›ndad›r. Zileli Fedâî, Raflid ve Es’ad onun ç›raklar›d›r. Dinî ve tasavvufî fliirlerin yan› s›AMAÇLARIMIZ ra, lirik fliirler de yazm›flt›r. Gubarî’nin flairnâmesinde ad› geçmektedir.
N N
K ‹ T “Türk A P Saz fiiiri”, XVIII: yüzy›l âfl›klar› hakk›nda daha kapsaml› bilgiyi Saim Sakao¤lu’nun, Türk Dili, (1989, Ocak-Haziran, S. 445-450, 105-251; Ali Berat Alptekin-Saim Sakao¤lu’nun, Türk Saz fiiiri Antolojisi (14-21. Yüzy›llar), (Ankara: Akça¤ Yay›nlar›, 2008) adl› makale ve kitaplar›ndan edinebilirsiniz. TELEV‹ZYON
Yüzy›l, yetifltirdi¤i âfl›klar aç›s›ndan pek de baflar›l› bir dönem sergileyememifltir. Bunun SIRA S‹ZDE çeflitli sebepleri olabilir. Dönemin sosyal ve siyasi hayat›, âfl›klara verilen de¤erin azl›¤›, ‹NTERNET vb. bu arada say›labilir. Sizce yüzy›l›n bu durumu baflka hangi sebeplerle aç›klanabilir?
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
7
SIRA S‹ZDE ‹NTERNET
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
208
Türk Halk fiiiri
Özet
N A M A Ç
1
N A M A Ç
2
XVII. yüzy›l âfl›klar› ve özelliklerini tan›mlayabilmek. Bu yüzy›l âfl›k edebiyat›n›n en güçlü dönemlerinden olup çok say›da âfl›k yetiflmifltir. Bunlar aras›nda bir k›sm›n›n hayat› ve fliirlerinden fazla örne¤e rastlanmazken baz›lar›n›n yüzlerce fliiri günümüze kadar ulaflabilmifltir. Bu yüzy›lda yetiflen âfl›klar toplumun her kesimi taraf›ndan kabul görmüfl, eserleri günümüze kadar hem sözlü hem de yaz›l› kaynaklarda ulaflabilmifltir. Bu âfl›klar aras›nda önemli bir yeri olan Karaca O¤lan ve Âfl›k Ömer’e Türkiye içinden ve d›fl›ndan pek çok yer ev sahipli¤i yapmak istemektedir. Türk âfl›k fliirinin ilkleri de bu yüzy›lda görülmektedir. Âfl›k Ömer flairnâmenin ilk örne¤ini vermifltir. Bu flairnâmenin yard›m›yla Bursal› Halil’in dilinin sade oldu¤unu, Yaz›c›’n›n Bahr-i Sefid’de (Akdeniz) bo¤ularak öldü¤ünü, Kulo¤lu’nun pek flöhretli oldu¤unu, Öksüz Âfl›k’›n fliirlerinin bal gibi tatl› oldu¤unu ö¤reniyoruz. Sun’î’nin Tekerleme adl› flairnâmesinden Benli Ali’nin bal›kç› oldu¤unu, Abdî’nin ise Ba¤dat’a flan verdi¤ini tespit edebiliyoruz. (Bütün bunlar da gösteriyor ki bu yüzy›l›n âfl›klar› hem hece hem de aruz vezniyle fliirler yazm›fllard›r.) XVII. yüzy›l âfl›k fliirinin bafll›ca temsilcilerinin özgeçmiflleri ve fliirlerinin özelliklerini aç›klayabilmek. Bunlardan bir k›sm› geçmiflten günümüze önemini korumaktad›r: Âfl›k Ömer: Do¤um ve ölüm tarihleriyle ilgili bilgiler sa¤l›kl› de¤ildir. Âfl›k Ömer’e K›r›m’›n d›fl›nda Türkiye’nin Ayd›n ve Konya illeri de sahip ç›kmaktad›r. Bir m›sra›nda, “Arabî, Farsü bilmeyen dile minnet eylemem.” demesine bak›l›rsa, Arapça ve Farsça bilmektedir. Bugün elimizde 1400’den fazla fliiri bulunan Ömer’in hem hece, hem de aruz vezniyle fliirleri vard›r. Gördü¤ü ö¤renimin de etkisiyle özellikle aruzlu fliirlerinde dili a¤›rd›r. O, Türk edebiyat›na ilkleri getirenler aras›ndad›r. fiairnamesi’nin yard›m›yla onlarca âfl›¤›n hakk›nda bilgi edinebilmekteyiz. Erciflli Emrah: Do¤um ve ölüm tarihleriyle ilgili bilgiler sa¤l›kl› de¤ildir. 1930’lu y›llara kadar Erciflli Emrah bilinmemektedir. Bu yüzden onun fli-
irlerinin büyük bir k›sm› Erzurumlu Emrah ile kar›flt›r›lm›flt›r. Her iki âfl›¤›n da ayn› mahlas› kullanmas› onlar›n fliirlerinin ay›rt edilmesinde baz› ölçütlerin ortaya at›lmas›na gerekli k›lm›flt›r. Ölçütler aras›nda âfl›klar›n dili, gördükleri e¤itim, bade içip içmedikleri, fliirlerin konusu, hayat› etraf›nda bir halk hikâyesinin oluflup oluflmamas›, fliirlerinin say›s› gibi hususlar öne ç›kmaktad›r. Bu durumda Erciflli Emrah’›n dilinin Ercifl a¤z› ve Azerbaycan Türkçesinin özelliklerini göstermesi, ö¤renimi hakk›nda bilgimizin olmad›¤›, badeli âfl›klar›m›zdan oldu¤u, fliirlerinde daha çok Selvi Han’› iflledi¤i, hayat› etraf›nda Emrah ile Selvi Han adl› bir halk hikâyesi olufltu¤unu ve elimize geçen 150 kadar fliirinin tamam›n›n hece vezniyle oldu¤u ortaya ç›kmaktad›r. Gevherî: XVII. yüzy›l âfl›klar›ndan olup do¤um ve ölüm tarihiyle ilgili bilgiler sa¤l›kl› de¤ildir. Memleketinin K›r›m veya ‹stanbul oldu¤u söylenmektedir. O, bir ordu flairi olup ayn› zamanda divan kâtipli¤i gibi görevleri de yapm›flt›r. Gevherî’nin XVII. yüzy›lda yaflad›¤›na dair elimizde sekiz önemli kaynak vard›r: Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, Ali Ufki’nin Mecmua-i Saz ü Söz’ü, Gevheri’ye ait iki fliir, Uyvar seferi, II. Viyana kuflatmas›n› konu alan fliirler, ‹brahim Naimeddin’in Hadikatü’s-fiüheda’s›; XVII. yüzy›la ait bir cönk, Selim Giray ve IV. Murat için yaz›lan iki mehdiye, Sun’î ve H›zrî’nin flairnameleri. Medrese ö¤renimi görmesinden dolay› dili biraz a¤›rd›r. Hem aruz hem de hece vezniyle fliirleri vard›r. Bugün onun fliirlerini daha çok divançe diyebilece¤imiz yazmalarda bulabilmekteyiz. fiiirlerinde aflk, tabiat, sevgili ve ayr›l›k gibi konular› ifllemifltir. Karaca O¤lan: Do¤um ve ölüm tarihiyle ilgili bilgiler sa¤l›kl› de¤ildir. Ona Türkiye içerisinde Adana, Osmaniye, Kahramanmarafl, Gaziantep, Mersin, Karaman, Aksaray ve Yozgat illeri ev sahipli¤i yapmaktad›rlar. Bunlar›n d›fl›nda Balkanlar, Azerbaycan ve Türkmenistan’da yaflad›¤›na dair anlatmalar mevcuttur. Karaca O¤lan’›n elimizde bulunan 500 kadar fliiri üzerinde Türkiye içinde ve Türkiye d›fl›nda pek çok çal›flma yap›lm›flt›r. Âfl›k edebiyat›n›n önemli sorunlar›ndan olan mahlaslar›n kar›flmas›ndan dolay› birden fazla
9. Ünite - XVII. ve XVIII. Yüzy›llarda Âfl›k fiiiri
N A M A Ç
3
N AM A Ç
4
Karaca O¤lan oldu¤u düflüncesi ortaya ç›km›flt›r. XVI. Yüzy›l Karaca O¤lan’›, XVII. yüzy›l Karaca O¤lan’›, XIX. Yüzy›l Karaca O¤lan’›, Yozgatl› Karaca O¤lan, Azerbaycanl› Karaca O¤lan, Türkmenistanl› Karaca O¤lan, Balkanlarl› Karaca O¤lan vb. Burada sözü edilen Karaca O¤lan XVII. yüzy›l yaflayan Karaca O¤lan’› olup fliirleri daha çok sözlü, az da olsa yaz›l› kaynaklarda tespit edilmifltir. 500 kadar fliirinin tamam› hece vezniyle olup koflma, semai ve destan fleklindedir. fiiirlerin büyük ço¤unlu¤u sözlü kültürden derlendi¤i için dil, derleme yap›lan bölgenin özelliklerini gösterir. XVII. Yüzy›l›n Di¤er Âfl›klar›: Bunlardan bir k›sm›n›n hayat› hakk›nda bilgimiz yoktur; var olan bilgiler de elde bulunan birkaç fliirden hareketle ç›kar›labilmektedir. Bunlar aras›nda Âfl›k, Âfl›k Halil, Benli Ali, Kâtibi, Kay›kç› Kul Mustafa, Koro¤lu, Kulo¤lu, Öksüz Âfl›k, Sun’î, fiahino¤lu, Üsküdarî, Yaz›c› say›labilir. XVIII. yüzy›l›n genel özelliklerini saptayabilmek. XVIII. yüzy›lda yaflayan âfl›klar›n büyük ço¤unlu¤u ordu flairi olup elimizde fazla fliirleri yoktur. Âfl›klar›n ordu flairi olmas› fliirlerinde destan fleklinde oluflmas›n› sebep olmufltur. Bu yüzy›l›n âfl›klar› sadece Anadolu co¤rafyas›nda de¤il ayn› zamanda imparatorlu¤un hâkim oldu¤u di¤er co¤rafyalarda da yetiflmifltir. XVIII. yüzy›l âfl›k fliirinin bafll›ca temsilcilerinin özgeçmifllerini tan›mlayabilmek ve fliirlerinin özelliklerini listeleyebilmek. Bunlardan bir k›sm›n›n hayat› hakk›nda bilgimiz yoktur. Var olan bilgiler de elde bulunan birkaç fliirden hareketle ç›kar›labilmektedir. Bunlar aras›nda Abdî, Âgâhî, Âfl›k Ahmed, Âfl›k Halil, Âfl›k Ba¤dadî, Âfl›k Derûnî, Âfl›k Halil, Âfl›k Nigârî, Âfl›k Ravzî Âfl›k Sad›k, Hocao¤lu, Hükmî, Kabasakal Mehmed, K›ymeti, Küflâdî Nakdî, Levnî, Seferlio¤lu, S›rrî, fiermî, Talibi say›labilir.
209
210
Türk Halk fiiiri
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi XVII. yüzy›l âfl›klar›n›n özellikleri aras›nda yer almaz? a. XVII. yüzy›ldaki âfl›klar toplumun her kesimini temsil etmektedirler. b. Âfl›k Ömer flairnâme türünün ilk örne¤ini XVII. yüzy›lda vermifltir. c. XVII. yüzy›l âfl›klar› genellikle koflma, destan ve semai vb. türlerde eser vermifllerdir. d. XVII. yüzy›l âfl›klar›n›n fliir say›s› XVI ve XVIII. yüzy›l âfl›klar›na göre çok daha azd›r. e. XVII. yüzy›l âfl›klar› fliirlerinde siyasî olaylar› ve kavgalar› da ifllemifltir. 2. Üsküdarl› Hasib’in Risale-i Vefayât adl› eserinde ölüm tarihi 1707 olarak verilen âfl›¤›m›z afla¤›dakilerden hangisidir? a. Âfl›k Mustafa b. Erciflli Emrah c. Âfl›k Ömer d. Karaca O¤lan e. Gevherî 3. Âfl›k Ömer ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Elde bulunan fliirlerine göre Âfl›k Ömer bir ordu flairidir. b. Âfl›k Ömer’in fliirleri bestelenmemifltir. c. Âfl›k Ömer medrese ö¤renimi görmüfl bir âfl›kt›r. d. Âfl›k Ömer, hem hece hem de aruz vezniyle fliirler yazm›flt›r. e. Âfl›k Ömer, 58 dörtlükten ibaret olan flairnâmeyi de yazm›flt›r. 4. XVII. yüzy›lda yaflamakla birlikte ancak 1930’lu y›llardan sonra tan›yabildi¤imiz, ortak mahlas› sebebiyle fliirleri baflka bir âfl›¤›m›z›n fliirleriyle kar›flt›r›lan afl›k kimdir? a. Erciflli Emrah b. Erzurumlu Emrah c. Kay›kç› Kul Mustafa d. Karaca O¤lan e. Benli Ali
5. “XVII. yüzy›l âfl›klar›ndand›r. Do¤um ve ölüm tarihi hakk›nda bilgimiz yoktur. Pek çok kaynakta ad›n›n Mustafa veya Mehmed, memleketinin ise K›r›m veya ‹stanbul oldu¤u kay›tl›d›r. Görevi gere¤i ‹stanbul’un d›fl›nda Ba¤dat, fiam ve Rumeli’yi gezdi¤i de belirtilmektedir. Ordu flairi olmas›n›n yan› s›ra, divan kâtipli¤i de (‹stanbul, Bursa ve Rumeli) de yapm›flt›r.” Gevherî ile ilgili olarak yukar›da verilen paragrafta afla¤›dakilerden hangisine de¤inilmemifltir? a. As›l ad›n›n ne oldu¤una b. Memleketinin neresi oldu¤una c. Yapt›¤› çeflitli görevlere d. Do¤um yerinin neresi oldu¤una e. Yaflad›¤› yüzy›la 6. Afla¤›dakilerden hangisi Karaca O¤lan’› sahiplenen yerleflim birimlerinden biri de¤ildir? a. Adana-Feke-Gö¤çeli b. Kahramanmarafl-Elbistan c. Osmaniye-Bahçe- Farsak d. Mersin- Mut-Çukur e. fianl›urfa-Siverek 7. Afla¤›dakilerden hangisi XVII. yüzy›l Karaca O¤lan’›ndan söz eden yaz›l› kaynaklardan biridir? a. Âfl›k Ömer’in fiairnâmesi b. Latifî Tezkeresi c. Evliya Çelebi Seyahatnamesi d. Ali Ufkî, Mecmua-i Saz ü Söz e. XVI. yüzy›la Ait Bir Cönk 8. Karaca O¤lan üzerine de¤iflik sanat dallar›ndan çeflitli eserler ortaya konulmufltur. Bunlardan Dinçer Sümer ile Sebahattin Engin’in eserleri afla¤›daki dallar›n hangisiyle ilgilidir? a. Fotoroman b. Sinema filmi c. Tiyatro eseri d. Resimli roman e. Halk kitab›
9. Ünite - XVII. ve XVIII. Yüzy›llarda Âfl›k fiiiri
211
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 9. XVIII. yüzy›l âfl›klar› ile ilgili afla¤›da verilen bilgilerden hangisi do¤rudur? a. Bu yüzy›l›n âfl›klar› genellikle aruz vezniyle fliirler yazm›fllard›r. b. Bu yüzy›lda yaflayan âfl›klar›n büyük bir k›sm› ordu flairidir. c. Bu yüzy›lda XVII. yüzy›ldaki gibi güçlü âfl›klar yetiflmifltir. d. Bu yüzy›ldaki âfl›klar›n hayatlar› etraf›nda birçok halk hikâyesi oluflmufltur. e. Bu yüzy›l›n önemli temsilcileri aras›nda Erciflli Emrah da vard›r.
1. d
10. XVIII. yüzy›l›n en önemli âfl›¤› olup as›l ad› Abdülcelil Çelebi’dir. Atalarsözü Destan› ve Selanik-‹stanbul yolculu¤unu konu alan Tekerleme’si gibi eserleri bulunan âfl›¤›m›z afla¤›dakilerden hangisidir? a. Hükmî b. Küflâdî c. Nakdî d. Kabasakal Mehmed e. Levnî
6. e
2. c 3. b
4. a
5. d
7. d
8. c
9. b 10. e
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “XVII. Yüzy›l Âfl›klar› ve Genel Özellikleri” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “XVII. Yüzy›l Âfl›klar› ve Önemli Temsilcileri” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “XVII. Yüzy›l Âfl›klar› ve Önemli Temsilcileri / Âfl›k Ömer” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “XVII. Yüzy›l Âfl›klar› ve Önemli Temsilcileri / Erciflli Emrah” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “XVII. Yüzy›l Âfl›klar› ve Önemli Temsilcileri / Gevherî” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “XVII. Yüzy›l Âfl›klar› ve Önemli Temsilcileri / Karaca O¤lan” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “XVII. Yüzy›l Âfl›klar› ve Önemli Temsilcileri / Karaca O¤lan” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “XVII. Yüzy›l Âfl›klar› ve Önemli Temsilcileri / Karaca O¤lan” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “XVIII. Yüzy›l Âfl›klar› ve Özellikleri” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “XVIII. Yüzy›l Âfl›klar› ve Özellikleri / Levnî” bölümüne bak›n›z.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 XVII. yüzy›l âfl›klar›ndan baz›lar›, âfl›klarla ilgili olan ve genel adlar› flairname olan destanlar yazm›fllard›r. Onlar bu fliirlerinde ça¤dafllar›n› anlatt›klar› gibi daha önceki âfl›klar› da tan›tmaya çal›flm›fllard›r. ‹flte, Âfl›k Ömer’in, Sun’î’nin flairnameleri bu yeni kaynaklar› oluflturmaktad›r. S›ra Sizde 2 Âfl›k Ömer, en çok fliiri bize kadar gelen âfl›klar›m›zdan biridir. Yüzlerce fliiri âfl›k edebiyat›n›n en güzel örneklerini al›flt›rmaktad›r. T›pk› Gevherî’nin Karaca O¤lan’›n fliirleri gibi. Ancak onun destan alan›ndaki fliirleri ilk olmalar›n›n yan›nda örnek olmalar›yla da dikkatimizi çekmektedir. fiairnamesi, ‹stanbul’un semtlerini anlatt›¤› destan› hayvanlar üzerine yaz›lm›fl destanlar›, ona bir farkl›l›k, bir öncülük kazand›rmaktad›r.
212
Türk Halk fiiiri
S›ra Sizde 3 Mahlas ortakl›¤› birden fazla âfl›¤›n fliirlerinin kar›flt›r›lmas› için yeterli sebep de¤ildir. Onlar›n adlar›na ba¤l› fliirlerin çeflitli aç›lardan incelenmeleri bizlere çeflitli ipuçlar› verecektir. Kelime dünyas›, konu zenginli¤i, fliir türleri, flöhretinin yay›ld›¤› alan, vb. bunlardan birkaç›d›r. Ayr›ca onlar› sahiplenme de önemli noktalardan biridir. S›ra Sizde 4 Yaflad›¤› ça¤›n olaylar›n› izleyen, döneminin önde gelen yöneticisi ve flairleriyle tan›fl›p sohbetlerde bulunan insanlar›n tan›nmas› kaç›n›lmazd›r. Gevherî gibi imparatorlu¤un de¤iflik co¤rafyalar›nda bulunan e¤itimli bir âfl›¤›n farkl› kiflilerce tan›nmas› veya onlar›n dikkatini çekmesi de yad›rganmamal›d›r. S›ra Sizde 5 Karaca O¤lan, yüzy›l›n oldu¤u kadar Türk âfl›k edebiyat›n›n da en sevilen, tan›nan ve üzerinde durulan âfl›¤›d›r. Bunun sonucu olarak onun ad›yla fliir söyleyen baflka âfl›klar›n da ortaya ç›kmas› kaç›n›lmaz bir hâl alm›flt›r. Sahiplenilmesi konusu da, onun ad›ndan yola ç›k›larak il, ilçe ve beldeye manevi bir fleref kazand›rmakla ilgilidir. Hatta düzenlenen toplant›, flenlik, anma günü vb. olaylarla Karaca O¤lan konusu daha farkl› bir boyut kazanmaktad›r. S›ra Sizde 6 Âfl›k edebiyat› temsilcileri hakk›nda ciddi ve güvenilir kaynaklar›n say›s› yok denecek kadar azd›r. Ancak baz›lar›n›n destan tarz›nda ortaya koydu¤u ve genel adlar› flairname olan çok dörtlüklü fliirlerde âfl›¤›m›z›n ça¤dafllar› ve önceki yüzy›llarda yaflayan âfl›klar hakk›nda k›sa bilgiler verdiklerini görüyoruz. ‹lki olmas› aç›s›ndan âfl›k Ömer’in destan› ile H›zrî ve Sun’î’nin fliirleri ilk akla gelen kaynaklard›r. Ayr›ca baz› âfl›klar›m›z›n çeflitli sebeplere ba¤l› kalarak ele ald›klar› savafllar ve günlük olaylar haklar›nda bilgi sahibi olmam›za yard›mc› olmaktad›r. Ünlü seyahatnamesiyle döneminin edebi hayat›na ve sanatkârlara da yer yer sayfalar›n› açan Evliya Çelebiyi de bu arada sayabiliriz.
S›ra Sizde 7 Kendilerine göre bir tür sanatkâr olan âfl›klar da alanlar›nda baflar›ya ulaflabilmeleri için do¤ufltan getirdikleri baz› yeteneklere sahip olmak zorundad›rlar. Bu tür bir yetene¤e sahip olmayan sanatkâr›n, alan› ne oldursa olsun, baflar›ya ulaflmas› pek de kolay olmayacakt›r. Âfl›klar›n bir bölümü ‹stanbul gibi klasik edebiyat›n güçlü temsilcilerinin yetiflti¤i bir flehirde yaflamalar›na karfl›l›k kendi alanlar›nda ayn› baflar›y› gösterememifllerdir. En yeteneklileri bile (Levnî) sanat gücünü baflka alanlara da paylaflt›rd›¤› için öne ç›kamam›flt›r. Bunun sonucu olarak ancak günü kurtaran, dönemini iyi kötü temsil eden âfl›klar yetiflebilmifltir.
Yararlan›lan Kaynaklar Baflgöz, ‹. (2003). Karac’o¤lan. ‹stanbul: Pan Yay›nc›l›k. Ergun, S. N. (1933). Kâtibi. ‹stanbul: Semih Lûtfi Matbaa ve Kitabevi. Ergun, S. N. (1933). Âfl›k. ‹stanbul: Semih Lûtfi Matbaa ve Kitabevi. Köprülü, M. F. (1940). Âfl›k Ömer. ‹stanbul: Kanaat Kitabevi. Köprülü, M. F. (1962a). Türk Saz fiairleri I. ‹stanbul: Milli Kültür Yay›nlar›. Köprülü, M. F. (1962b). Türk Saz fiairleri II, XVII. As›r Saz flairlerinden Gevherî-Âfl›k Ömer-Karacao¤lan. ‹stanbul: Milli Kültür Yay›nlar›. Köprülü, M. F. (1962c). Türk Saz fiairleri III. ‹stanbul: Milli Kültür Yay›nlar›. Köprülü, M. F. (1964). Türk Saz fiairleri V. ‹stanbul: Milli Kültür Yay›nlar›. Öztelli, C. (1972). Üç Kahraman fiair/Köro¤lu-Dadalo¤lu-Kulo¤lu. ‹stanbul: Milliyet Yay›nlar›.
10 TÜRK HALK fi‹‹R‹
Amaçlar›m›z
N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; XIX. yüzy›l›n genel özelliklerini tan›mlayabilecek; XIX. yüzy›l âfl›k fliirinin önemli temsilcilerinin özgeçmifllerini ve fliirlerinin özelliklerini aç›klayabilecek; XX. yüzy›l›n genel özelliklerini tan›mlayabilecek; XX. yüzy›l âfl›k fliirinin önemli temsilcilerinin özgeçmifllerini ve fliirlerinin özelliklerini tan›yabilecek ve analiz edebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • • • • • •
Âfl›k fliiri XIX. yüzy›l XX. Yüzy›l Divan Selis Vezn-i Aher
• • • • •
Satranç Koçaklama Güzelleme Tafllama Destan
‹çindekiler
Türk Halk fiiiri
XIX. ve XX. Yüzy›llarda Âfl›k fiiiri
• XIX. YÜZYIL ÂfiIKLARI VE ÖZELL‹KLER‹ • XIX. YÜZYIL ÂfiIKLARI VE ÖNEML‹ TEMS‹LC‹LER‹ • XX. YÜZYIL ÂfiIKLARI VE ÖZELL‹KLER‹ • XX. YÜZYIL ÂfiIKLARI VE ÖNEML‹ TEMS‹LC‹LER‹
XIX. ve XX. Yüzy›llarda Âfl›k fiiiri XIX. YÜZYIL ÂfiIKLARI VE ÖZELL‹KLER‹ Bu yüzy›lda divan fliiri alan›nda ‹zzet Molla, Enderunî Vas›f, Lefkofçal› Galib, Hâlet, Leylâ Han›m, fieref Han›m, vb. yetiflmifltir. Tasavvufî Türk halk fliiri alan›nda ise Zekâî Mustafa, Selâmi Mustafa, Kuddusî Ahmed, Türabî dikkatimizi çekmektedir. Bu yüzy›l›n belki de en önemli özelli¤i, bat› etkisinde kalarak fliirler yazan pek çok flairin ortaya ç›kmas›d›r. Âkif Pafla, Nam›k Kemal, Ziya Pafla, ‹brahim fiinasi, Abdülhak Hamid, Recaizade Mahmud Ekrem, bu flairlerdendir. Âfl›k edebiyat› alan›nda da; Agâhî, Bedrî, Beyo¤lu, Bezmî, Celalî, Cevrî, Ceyhunî, Dadalo¤lu, Deliboran, Dertli, Devamî, Erzurumlu Emrah, Gedaî, Gündefllio¤lu, Hengamî, H›zrî, ‹krarî, Kamilî, Kemterî, Kusurî, Minhacî, Muhibbî, Nigârî, Nuri, Pesendî, Pinhanî, Ruhsatî, Seyrânî, Seyyid Osman, Serdarî, Sümmanî, fiem’i, fienlik, Tahirî, T›flî, Veli, Zihnî, vb. yetiflmifltir. Bu yüzy›lda yaflayan saz flairlerinin hayatlar› hakk›nda daha çok bilgiye sahibiz. Gerek yaz›l› gerekse sözlü kaynaklardaki bilgiler, araflt›r›c›lar›n do¤ru tespit yapmalar›n› sa¤lam›flt›r. Yüzy›l›n âfl›klar›n›n önemli bir bölümü, hecenin yan›nda aruz vezniyle de fliirler yazm›fllard›r. ‹ki vezne de hâkim olma koflma, destan, varsa¤› ve semailerin yan› s›ra, gazel, kaside, terci-i bend, terkib-i bend, muhamemmes, müseddes, vezn-i aher, satranç, divan ve selis türlerinde de çok say›da fliirin ortaya ç›kmas›n› sa¤lam›flt›r. Yüzy›l›n âfl›klar› büyük ölçüde bir tarikate ba¤lanm›fllard›r: Erzurumlu Emrah, Seyrânî, Ruhsatî Nakflibendi; Dertli Bektafli, vb. Bununla beraber hiçbir tarikate ba¤l› olmayan âfl›klar›m›z›n varl›¤› da gözden kaçmamaktad›r: Dadalo¤lu, Bayburtlu Zihnî, vb. Bu yüzy›l›n âfl›klar› bilim adamlar› taraf›ndan yüksek lisans, doktora, doçentlik ve profesörlük tezlerinde de¤erlendirilmifltir. Ensar Aslan, Ç›ld›rl› Âfl›k fienlik; Hayrettin Rayman ise Sümmanî hakk›nda doktora tezi haz›rlam›flt›r. Âfl›klar›n yaflad›klar› yerleflim merkezlerinde çeflitli toplant›lar düzenlenmifltir. Seyrânî için Develi’de (Kayseri), Sümmanî için Samikale’de (Narman-Erzurum), Erzurumlu Emrah için türbesinin bulundu¤u Niksar’da (Tokat), Âfl›k fienlik için Ç›ld›r (Ardahan) ve Ankara’da, Dadalo¤lu için Kaman (K›rflehir), Dadalo¤lu (Kayseri) ve Kayseri, Âfl›k Tahirî için Ortaköy’de (Ni¤de) toplant›lar›n gerçeklefltirilmekte oldu¤u görülmektedir.
Divan: Âfl›klar›n aruzun fâilâtün fâilâtün fâilâtün fâilün kal›b›yla gazel, murabba, muhammes, müseddes, musammat ve müstezat flekliyle ortaya koyduklar› fliir flekli. Selis: Âfl›klar›n aruzun feilâtün (fâilâtün) feilâtün feilâtün feilün kal›b›yla yazd›klar› fliire verilen ad. Vezn-i aher: Genellikle aruzun recez bahrinde olan ve befl heceye denk düflen müstefilâtün müstefilâtün müstefilâtün müstefilâtün kal›b›yla yaz›lm›fl fliirlere verilen ad. Satranç: Aruz ve hece ile yaz›labilen, taktileri yahut duraklar› satranç tahtas› düzeninde olan fliirlere verilen ad.
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
216 AMAÇLARIMIZ
N N
Türk Halk fiiiri
TELEV‹ZYON
‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M
AMAÇLARIMIZ
XIX. yüzy›l âfl›k K ‹ Tfliirinin A P özellikleriyle ilgili daha fazla bilgiyi, Saim Sakao¤lu’nun, “Türk Saz fiiiri” (Türk Dili, 445-450, Ocak-Haziran 1989, 105-251); Ali Berat Alptekin ve Saim Sakao¤lu’nun, Türk Saz fiiiri Antolojisi (14-21.Yüzy›llar), (Ankara: Akça¤ Yay›nlar›, 2008) adl› Tmakale E L E V ‹ Z YveO Nkitaplar›nda bulabilirsiniz.
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
1
XIX. yüzy›l âfl›k çeflitli kaynaklar› vard›r. Bunlar, önceki yüzy›llara da kaynakSIRAedebiyat›n›n S‹ZDE l›k eden türlerdir. Ancak bu yüzy›la özgü baz› yeni kaynaklar daha vard›r. Bunlar sizce neler olabilir?‹ N T E R N E T D Ü fi Ü N E L ‹ M
XIX. YÜZYIL ÂfiIKLARI VE ÖNEML‹ TEMS‹LC‹LER‹ S O R U
XIX. yüzy›lda S Oçok R Usay›da âfl›k yetiflmifltir. Bu ünitede bunlar›n öne ç›kan baz›lar› etrafl› bir flekilde anlat›lacakt›r.
D‹KKAT
Bayburtlu Zihnî
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
D‹KKAT
1212/1797 tarihinde Bayburt’ta dünyaya gelen Zihnî’nin as›l ad› Mehmed Emin SIRA S‹ZDE (Muhammed Emin)’dir. Hece ve aruz vezniyle yazd›¤› bütün fliirlerinde Zihnî mahlas›n› kullanm›flt›r. “Rüyada bir zat kendisine ‘Zihnî’ diye hitap” etti¤i için âfl›k, bu mahlas› alm›flt›r. AMAÇLARIMIZ Zihnî’nin ö¤renim durumu hakk›nda bilgimiz yoktur. Ancak Zihnî araflt›r›c›lar› (Mehmet Tahir Efendi, Ziyaeddin Fahri F›nd›ko¤lu, ‹bnülemin Mahmut Kemal, Saim Sakao¤lu) K ‹ onun T A P medresede okudu¤u görüflündedirler. Baz› araflt›r›c›lara göre ise Erzurum ve Trabzon medreselerinde ö¤renim gördükten sonra, ‹stanbul’a gelmifl, Mustafa Reflit Pafla ile kurdu¤u yak›nl›k sayesinde Divân-› Hümâyûn’a girmifltir. 1244 / T1828-1829 E L E V ‹ Z Y O N Osmanl› Rus savafl›ndan sonra geçici olarak Bayburt’a döner. Bu iflgal, onun ruhunda derin yaralar açm›fl ve bu durum fliirlerine de yans›m›flt›r. As›l mesle¤i kâtiplik olan Zihnî, imparatorlu¤un çeflitli yerlerinde görev yapm›flt›r. Karadeniz sahilleri, Akka, M›s›r, ‹stanbul, Erzurum ve Erzincan görev yapt›¤› yer‹ N T E R1816 N E T y›l›nda bafllayan memuriyet hayat› istifa ve sürgünlerle ömrüler aras›ndad›r. nün sonuna kadar devam etmifltir. ‹natç› tavr› ve isyankâr ruhu fliirlerine de yans›m›flt›r. Bu hususlar› Sergüzefltnâme adl› eserinde manzum olarak hikâye etmifltir. Hem aruz hem de hece vezniyle fliirler yazan Zihnî, sa¤l›¤›nda divan tertip ederek bunu saraya sunan ender halk flairlerindendir. Aruz vezniyle yazd›¤› fliirleri daha çok olmas›na karfl›l›k, hece ile yazd›¤› koflma ve destanlar›yla ünlenmifltir. Bu yönüyle Âfl›k Ömer, Gevherî, Dertli, Erzurumlu Emrah ve Develili Seyrânî, vb. âfl›klarla birlikte de¤erlendirilmelidir. Âfl›kl›k ve flairli¤inin yan›nda iyi bir nesir yazar›d›r. Gazellerinde Fuzûli, Bakî, Nedîm, fieyh Galip, Erzurumlu S›dkî, Vecdî ve Hamdî’nin etkisi görülür (Sakao¤lu 1988: 60). Hece ile yazd›¤› fliirleri fazla de¤ildir. Bu dalda dokuz destan› ve onlarca koflmas› belirlenebilmifltir. Aruz vezniyle olan fliirlerinde dili çok a¤›rd›r. Hatta baz› beyitlerinde Türkçe bir kelime bile yoktur. Hece vezniyle yazm›fl oldu¤u koflma ve destanlar›nda ise dili durudur. Zihnî Do¤u klasiklerine hâkim bir flairdir. Mevlâna ve Câmî’ye nazireler yazm›flt›r. Baki’nin “saf saf...” redifli, Nedim’in “...olmufl sana” redifli gazellerinin, Gevherî’nin “...olsun da gör” redifli muhammesinin benzerlerini Zihnî’de de görmekteyiz. Bu durum Zihnî’nin etkilendi¤i flahsiyetleri göstermesi bak›m›ndan önemlidir. Fûzûli, Nâbî, fieyh Galip, Erzurumlu S›dkî, Hamdî ve Vecdî’nin fliirlerini befler m›sraa tamamlayarak, onlara tahmisler yazm›flt›r. Zihnî hece vezniyle olan fliirlerinde gurbeti, sevgiliyi ve aflk› ifllemifltir. Özellikle memleketi Bayburt’un Ruslar taraf›ndan iflgal edilmesi ve gitti¤i yerlerde gördü-
N N
217
10. Ünite - XIX. ve XX. Yüzy›llarda Âfl›k fiiiri
¤ü olumsuzluklar onun fliirlerinde dile getirilmifltir. Zihnî’nin tafllamalar› (hicviyeleri), Nef’î ve Eflref kadar olamasa da baflar›l›d›r. Tokatl› Gedayî ve Bayburtlu Celâlî gibi âfl›klar onun etkisinde kalarak fliir söylemifl / yazm›fllard›r. Ayr›ca Erciflli Emrah ve Karaca O¤lan’›n fliirleriyle, baz› parçalar›n›n benzerlik göstermesi onlar›n etkisinde kald›¤›n›n bir delili olarak de¤erlendirilebilir. Zihnî’nin baz› parçalar› Nevres ve Sadettin Kaynak taraf›ndan bestelenerek musiki meclislerinde okunmufltur. 93 Harbini konu alan Bafl›m›za Gelenler adl› eserde Mehmet Arif Bey, Zihnî’den de söz eder. Zihnî, 1859 y›l›nda Bayburt yolculu¤u s›ras›nda Maçka’n›n Olasa (Bahçeyaka) köyü yak›nlar›ndaki bir handa vefat eder ve oraya defnedilir. Mezar› 1936’da Bayburt’a tafl›n›r. Eserleri: O, pek çoklar›n›n aksine eser sahibi olan ve onlarla flöhretini pekifltiren bir sanatkârd›r. Divan-› Zihnî: O¤lu Ahmet Revayî taraf›ndan 1293/1876 tarihinde ‹stanbul’da yay›mlanm›flt›r. Eser, 160 sayfal›k mürettep bir divan kabul edilirse de önemli farkl›l›klar vard›r. Sergüzefltnâme-i Zihnî: Yazma hâlinde olan eserin 11 nüshas› tespit edilmifltir. Onun ününü art›ran destanlar› bu eserin sonundad›r. Kitab-› Hikâye-i Gâribe: 27 varakl›k bir eser olup, Bayburt beylerinden Abdullah’›n 18 y›ll›k hayat›n›n hikâyelefltirilmifl fleklidir. Eser, Saim Sakao¤lu ve Ahmet Sevgi taraf›ndan 1992 y›l›nda yay›mlanm›flt›r. Bu eserin Türk roman›na geçifl aflamas›nda önemli bir yeri vard›r. SIRA S‹ZDE Âfl›klar›n fliirlerinin yan›nda bir de nesir eserleri yoktur. Ancak yüzy›l›n önemli flairlerinden Zihnî farkl› bir konumdad›r. Acaba o, farkl› diyebilece¤imiz ne tür eserler ortaya koymufltur?
2
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Ç›ld›rl› Âfl›k fienlik S O R U Ç›ld›rl› Âfl›k Do¤u Anadolu Bölgesi ve Azerbaycan’da tan›nan, ünlü saz flairlerimiz fienlik hakk›nda ayr›nt›l› bilgiler ikinci s›n›ftaki halk hikâyeleri konusunda verildi¤inden burada tekrar edilmeyecektir. Ancak hayat› ile ilgili k›saDbir de¤erlendirme ‹KKAT yap›lacakt›r. Âfl›k fienlik, Ardahan ilinin Ç›ld›r ilçesinin Suhara (Yak›nsu/fienlikköy) beldesinde do¤mufltur. Onun do¤um ve ölüm tarihleriyle ilgili de¤iflik görüflSIRA S‹ZDE ler ileri sürülmüfltür. Fahrettin K›rz›o¤lu 1853-1913 y›llar›n› verirken; konu ile ilgili bir doktora tezi haz›rlayan Ensar Aslan ise do¤um tarihini 1850 olarak vermektedir. Babas› Molla Kadir, annesi Zeliha’d›r. As›l ad› Hasan’d›r; bununla beraber TürAMAÇLARIMIZ kiye ve Azerbaycan sahas›nda Hasan ad›yla de¤il, Âfl›k fienlik ad›yla flöhret bulmufltur. fienlik’in hayat›n› üç safhada de¤erlendirmek gerekir. Buna K ‹ göre T A Pbirincisi, saz çalmas›n› bilmeyen fienlik, ikincisi saz çalabilen ve türkülerini saz eflli¤inde söyleyebilen fienlik, üçüncüsü ise saz› ç›raklar›na çald›rtan tarikat mensubu fienlik’tir. Türk edebiyat›na 180 kadar fliirin yan› s›ra üç de güzel hikâye Salman T E L (Latif E V ‹ Z Y Ofiah, N Bey, Sevdakâr fiah) b›rakan fienlik’in fliirleri aras›nda yer alan divanî, koflma, destan, gerayl› ve sicillemeleri yeniliklerle doludur. fiiirlerinde Terekeme/Karapapak a¤z›n›n izleri s›kça görülür. ‹ N T E Rsahiptir, NET O, bir âfl›kta bulunmas› gereken bütün özelliklerin tamam›na at›flma yapmada baflar›l›d›r, muamma çözmede ustad›r, do¤açlamas› çok güçlüdür. Türkiye’de âfl›k kolu, Azerbaycan’da âfl›k mektebi, Güney Azerbaycan’da, âfl›k muhiti ad› verilen okulun en bafl›nda kendisine yer bulmufltur. Onlarca ç›rak yetifltirmifl-
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
218
Türk Halk fiiiri
tir. Ç›ld›rl› Âfl›k fienlik’in fliir ve hikâyeleri sadece Türkiye’de de¤il, Azerbaycan ve ‹ran’da da bilinmektedir. 1913 y›l›nda bir mecliste mat etti¤i âfl›klar taraf›ndan kendisine içirilen zehirli bir flerbet yüzünden vefat etmifltir. VERMEN‹Z DÜfiMANA ( 93 KOÇAKLAMASI) Ehl-i ‹slam olan iflitsin bilsin Can sa¤ iken yurt vermeniz düflmana ‹sderse Uruset ne ki var gelsin Can sa¤ iken yurt vermeniz düflmana Kuflan›f g›l›c› geyinin donu Gavga bulutlar› sard› her yan› Do¤du koç yiyidin nam alma günü Can sa¤ iken yurt vermeniz düflmana Asger olan bölük bölük bölünür Sand›z m› ki Kars Galas› al›n›r Boz atlar üsdünde k›l›ç sal›n›r Can sa¤ iken yurt vermeniz düflmana Kavga günü namerd sapa yer arar Er olan gö¤sünü düflmana gerer Cem-i ervah biznen meydana girer Can sa¤ iken yurt vermeniz düflmana Hele Al Osman’› görmemifl zorun Din gayreti olan tedarik görün At tepin bafl kesin Kazag’› g›r›n Can sa¤ iken yurt vermeniz düflmana Benasfer’di bilin Urus’un asl› Orman yabanisi bal›hç› nesli H›nz›r sürüsüne dal›f kurt misli Can sa¤ iken yurt vermeniz düflmana fienlik ne durursuz atlara minin S›yra g›l›ç düflman üsdüne dönün Artacahd›r flan› bu Al Osman’n›n Ca¤ sa¤ iken yurt vermeniz düflmana (Alptekin-Coflkun 2006: 203-204)
Dadalo¤lu O¤uzlar›n 24 boyundan birisi olan Avflar boyuna mensuptur. Do¤um tarihi kesin olarak bilinmemekle beraber, araflt›r›c›lar›n büyük bir k›sm›n›n tahminine göre 1785’te do¤mufltur. Ancak onun için söylenebilecek en uygun do¤um tarihi “XVIII. yüzy›l›n son çeyre¤i”dir. Âfl›¤›n as›l ad› Veli’dir. Önceleri bu adla tapfl›rm›fl olma ihtimali yüksektir. Daha sonra Dadal, Dadal›, Âfl›k Dadal, Dadano¤lu ve Dadalo¤lu gibi mahlaslar› kullanm›flt›r. Bunlar aras›nda öne ç›kan› ise Dadalo¤lu olmufltur. Ö¤renimi hakk›nda elimizde bilgi olmamas›na karfl›l›k, babas›n›n flair olmas› onun okumufl olma ihtimalini kuvvetlendirmektedir. Bununla beraber fliirlerini göz önüne ald›¤›m›zda, Dadalo¤lu’nun ö¤renim görmedi¤i düflüncesi kuvvetlenmekte-
219
10. Ünite - XIX. ve XX. Yüzy›llarda Âfl›k fiiiri
dir. E¤itimi konusunda Saim Sakao¤lu; “K›sacas› o, flansl› bir göçerin görebilece¤i bir e¤itimi, yani büyüklerden elde edilebilecek bir e¤itimi görmüfltür.” (Sakao¤lu 1980: 19) demektedir. Dadalo¤lu, göçebe Avflarlar aras›nda yetiflmifl ve onlar›n sözcüsü olmufl bir âfl›kt›r. Bugün elimizde bulunan 130 kadar fliirinin tamam› hece vezniyledir. Bunlar›n büyük bir k›sm› Avflarlardan yap›lan derlemelerle ortaya ç›km›flt›r. Çok az bir k›sm› da yaz›l› kaynaklarda (cönk) tespit edilmifltir. Dadalo¤lu’nda sanat endiflesi pek görülmez. fiiirlerinde ifllenen konu ise büyük ölçüde Avflar afliretinin hayat›d›r. Bu genel çerçeve içerisinde sevda, yurt güzellemeleri, göçer hayat›, vb. ön plandad›r. Avflarlar›n hayat›nda güzelle at bir tutulur. Bu atlar aras›nda ise en de¤er verileni k›ratt›r. Dadalo¤lu, k›rat›n yan›nda Avflar güzellerini de fliirlerinde ifller. fiiirlerinde atasözleri, deyim ve vecize de¤erindeki sözlerin ayr› bir yeri vard›r. fiiirleri aras›nda karfl›l›kl› konuflma havas› içinde söylenenler de vard›r. Bu fliirlerde Dadalo¤lu ile Cerit Beyi konuflturulmaktad›r. Dadalo¤lu’nun fliirleri teknik aç›dan SIRA oluflturur. S‹ZDE sa¤lamd›r. Bir flairin gücünü, kelime da¤arc›¤› ve ahenk unsurlar› Dadalo¤lu’nun fliirleri bölgenin di¤er âfl›klar› Karaca O¤lan ve Cingözo¤lu Seyit Osman’la kar›flt›r›lm›flt›r. Dadalo¤lu, Hurflit ile Mah› Mihri Hikâyesi’ni anlatt›¤› için, bu D Ü fi Ü N E L ‹ M hikâye onun tasnifi gibi de¤erlendirilmektedir. Ancak bunun gerçeklik pay› yoktur. Ayr›ca Dadalo¤lu’na mal edilen türkülerin hikâyesi de (Gavur K›z›, K›ral K›z›, Emmi S O Avflarlar›n R U K›z›, ‹sa Güzeli, Avflarlar›n Tecirli ve Ceritlerle Kavgas›, Dadal› Bey, Cad›o¤lu’nun Askerleriyle Kavgas›) zaman zaman halk hikâyesi olarak de¤erlendirilmifltir. Ancak bu parçalar da halk hikâyesi olmay›p, hikâyeli türkünün örnekleridir. D‹KKAT Dadalo¤lu’nun fliirleri üzerine pek çok çal›flma yap›lm›flt›r. Bunlar aras›nda ‹smail Görkem taraf›ndan haz›rlanan eser, profesörlük takdim tezi olup konuyla ilSIRA S‹ZDE gili son önemli çal›flmad›r. Dadalo¤lu’nun do¤umu gibi, ölümü de bilinmezlerle doludur. Sözlü kaynaklar ise onun ölüm tarihini 1868 olarak verir. Ancak ölüm tarihi de tahminden ibarettir. Buna göre onun ölüm tarihi, “19. AMAÇLARIMIZ yüzy›l›n ikinci yar›s›n›n ortalar›na do¤ru olmal›d›r” diyebiliriz.
Güzelleme: Güzelli¤i konu edinen koflma türü.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
N N
Dadalo¤lu hakk›nda daha kapsaml› bilgiyi Saim Sakao¤lu’nun Dadalo¤lu, Kültür K ‹ T (Ankara: A P ve Turizm Bakanl›¤› Yay›nlar›, 1986) adl› kitab›ndan edinebilirsiniz. Dadalo¤lu hiçbir halk hikâyesi tasnif etmemifltir. Baz› küçük hikâyeler TSIRA E L Ede VS‹ZDE ‹ asl›nda Z Y O N türkülerin söylenifl hikâyeleridir. O hâlde, Hurflit ile Mah›mihri hikâyesinin onun tasnif etti¤i bir hikâye olmas›n›n ileri sürülmesinin sebebi sizce nedir?
Dertli
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
3
TSIRA E L E VS‹ZDE ‹ZYON
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
‹NTERNET
‹NTERNET
As›l ad› ‹brahim olan Dertli, 1772 y›l›nda Bolu ilinin Gerede ilçesinin, S O R U günümüzde ilçe olan Refladiye (Yeniça¤a) beldesinin fiahnalar köyünde do¤mufltur. Çocukluk y›llar›n› davar gütmek ve çiftçilikle geçiren ‹brahim, ö¤renim görmemifltir. O, mutD‹KKAT lu ve varl›kl› bir çocukluk devresinden sonra babas›n›n ölümü, miras›n bölünmesi ve yaln›zl›¤›ndan dolay› zor günler geçirmifltir. Bunun üzerine bir de beldesindeki SIRA S‹ZDE Halil A¤a ile anlaflmazl›¤a düflünce, köyünden ayr›larak önce Dörtdivan’a ba¤l› Deveciler köyündeki akrabalar›n›n yan›na, daha sonra da ‹stanbul’a gitmifltir. ‹stanbul’da semaî kahvelerinde (Befliktafl, Aksaray, Tahtakale, Çemberlitafl, YenibahAMAÇLARIMIZ çe, Unkapan›, Üsküdar) çal›p ça¤›ran ‹brahim, bir süre sonra Konya’ya gitmek zorunda kalm›flt›r. Konya’da befl y›l Sulukahve adl› âfl›klar kahvesinde çal›p ça¤›ran, hizmet eden ‹brahim’e günün birinde tekrar gurbet görünmüfltür. fiam ve K ‹ T Halep, A P oradan da M›s›r’a gitmifltir. 10 y›l kald›¤› M›s›r’da refah seviyesi yüksek olmas›na
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
220
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Türk Halk fiiiri
karfl›l›k, yurt özlemi yüzünden tekrar memleketine dönmüfltür. Bu arada Amasya, Çank›r›, Ankara, Sivas gibi flehirleri gezmifl, son olarak da ‹stanbul’a yerleflmeye karar vermifltir. Dertli hayat›n›n bu döneminde semaî kahvelerinde çal›p ça¤›rarak ve muamma çözerek gününü geçirmifltir. Kat›ld›¤› bir muamma yar›flmas›nda bütün muammalar› do¤ru çözmüfltür. Dertli, badeli âfl›klar›m›zdand›r. “Otuz dokuz gün hizmetinde kusur etmedi¤i gezginci bir dervifl de ‹brahim’den k›rk›nc› gün sabah› bir bardak su istemifl. ‹kinci barda¤› ‹brahim’e besmele ile içirmifl, iflte âfl›kl›k ilmini bu bir bardak sudan alm›fl ve badeli âfl›k olmufltur.” (Berbero¤lu 1955: 4, Yard›mc› 2009: 270-271). ‹lk fliirlerinde Lütfî, M›s›r sonras›nda söyledi¤i fliirlerinde ise bafl›ndan geçen çeflitli SIRA dönüflü S‹ZDE olaylar sebebiyle Dertli mahlas›n› kullanm›flt›r. Hem aruz, hem de hece vezniyle fliirler yazm›flt›r. Bunlar aras›nda hece ile söyledikleri daha baflar›l›d›r. Fes ve saz üzeD Ü fi Ü N E L ‹ M rine söyledi¤i fliirleriyle ünlenmifltir. Aruzlu olan fliirlerinin dili a¤›rd›r. fiiirlerinin ana temas›n› din ve tasavvuf, beflerî aflk, sosyal ve toplumsal konular, hiciv ve mizah, S O güzellikleri, R U tabiat ve tabiat gurbet, hasret, dert, s›k›nt›, vb. oluflturmaktad›r. Dertli biraz da mensubu oldu¤u Bektafli tarikat›n›n etkisiyle, Hazreti Ali’ye aflkla ba¤lanm›flt›r. Dertli’nin yolundan giden âfl›klar gelecekte bir âfl›k kolunun oluflD‹KKAT mas›n› sa¤lam›fllard›r. Bu âfl›k kolunda Geredeli Figanî, Mudurnulu Ya¤c› Emin, Çank›r›l› Pinhanî, Çank›r›l› Cudi, Ilgazl› Naili ve Kastamonulu Yorgans›z Hakk› S‹ZDE gibi Bolulu,SIRA Çank›r›l› ve Kastamonulu âfl›klar yetiflmifltir. Dertli yaflad›¤› dönemin flairlerinden Everekli (Develili) Seyrânî, Erzurumlu Emrah ve Bayburtlu Zihnî ile birlikte de¤erlendirilmelidir. 1845 y›l›nda Ankara’da vefat edip oraya defnedilen AMAÇLARIMIZ Dertli’nin kabri, 105 y›l sonra Yeniça¤a’ya tafl›nm›flt›r.
N N
Dertli hakk›nda K ‹ Tdaha A P kapsaml› bilgiyi Ahmet Talat [Onay]’›n Âfl›k Dertli (Bolu 1928) ve fiemsettin Kutlu’nun Dertli I, II (‹stanbul: Tercüman 1001 Temel Eser, 1979) adl› kitaplar›ndan edinebilirsiniz. TELEV‹ZYON
Erzurumlu Emrah Âfl›¤›m›z, Erzurum ilinin bugün ilçe olan Il›ca beldesinin Tambura (Yeflilyurt) köyünde do¤mufltur. Do¤um ve ölüm tarihi hakk›ndaki bilgilerimiz tahminden öteye T E R N E T araflt›r›c›lar, XIX. yüzy›l›n son çeyre¤i ile XX. yüzy›l›n ilk yar›gitmemekle‹ Nberaber s›nda yaflad›¤› hususunda fikir birli¤indedir. Sevdi¤i k›za kavuflamamas› üzerine, küçük denebilecek yaflta Erzurum’dan ayr›l›r. Trabzon, Kastamonu, Sinop, ‹stanbul, Çank›r›, Konya, Ni¤de ve Sivas’› dolaflt›ktan sonra Tokat ilinin Niksar ilçesine gelir. Gezdi¤i bu yerlerde çeflitli âfl›k toplant›lar›na kat›lm›fl, bu arada bir süre de ‹stanbul’un Tavukpazar› semtinde âfl›klar loncas›na baflkanl›k yapm›flt›r. Saim Sakao¤lu, âfl›¤›m›z›n ö¤renimi hakk›nda; “Divandaki ifadelerden, onun okur-yazarl›ktan da öte bir tahsile sahip oldu¤unu ç›karabiliriz. Hatta o, edebî bilgiler aç›s›ndan da kendisini yetifltirmifltir denilebilir. Ayakl› kalenderîleri, semaileri, gazelleri, onun bu vadideki bilgisini gösteren iflaretlerdir.” (Sakao¤lu 1986: 3) demektedir. Erzurumlu Emrah’›n usta ç›rak iliflkisi yaflay›p yaflamad›¤› da bilinmezliklerle doludur. Genel kanaat bir ustaya ç›rakl›k yapmad›¤› fleklindedir. Bununla beraber Emrah hakk›nda bir kitap haz›rlayan Necati Turgut Göksel’e göre; Il›ca’da karfl›laflt›¤› Habib Baba ve Âfl›k Erbabî onun âfl›kl›¤›nda etkili olmufltur. (Göksel 1966: 78). Bize göre âfl›kl›¤›n›n oluflmas›nda yetiflti¤i çevre ve Erzurum ilinin âfl›kl›k gelene¤inin az›msanmayacak etkisi vard›r. fiiirlerinde Emrah, Emrahî, fiikeste Emrah ve Biçare Emrah mahlaslar›n› kullanm›flt›r. Ayr›ca, belli co¤rafyalarda onun fliirleri hâla söylenmektedir.
10. Ünite - XIX. ve XX. Yüzy›llarda Âfl›k fiiiri
Erzurumlu Emrah’›n fliirleri, yaz›l› ve sözlü kaynaklarda yer almaktad›r. Millî Kütüphane, Halk Kültürlerini Araflt›rma ve Gelifltirme Genel Müdürlü¤ü ve özel kütüphanelerde bulunan onlarca cönkte Erzurumlu Emrah’›n fliirlerine rastlanmaktad›r. Erciyes dergisinin 1986 y›l›nda yay›mlanan 101 ve 102. say›lar›, Erzurumlu Emrah özel say›lar› olarak ç›km›flt›r. Erzurumlu ve Erciflli Emrahlar›n fliirleri uzun süre kar›flt›r›lm›flt›r. Bunlar›n ay›rt edilebilmesi için baz› ölçütler konulmufltur. Bu ölçütler, Erciflli Emrah bahsinde verildi¤i için burada tekrar edilmeyecektir. Erzurumlu Emrah’›n fliirleri, Erciflli Emrah, Bayburtlu Zihnî, Karaca O¤lan, Dertli, Tokatl› Nuri gibi âfl›klar›n fliirleriyle kar›flm›flt›r. Erzurumlu Emrah’›n 200 civar›ndaki fliiri hece vezniyledir. Bunlardan baz›lar›n›n; Erciflli Emrah, Bayburtlu Zihnî, Karaca O¤lan, Dertli, Tokatl› Nuri, vb. âfl›klar›n fliirlerine kar›flm›fl olabilece¤ini de göz ard› etmememiz gerekir. Hece vezniyle olan fliirlerinin büyük bir k›sm› koflmad›r. Aruz vezniyle olan fliirlerin say›s› [Erzurumlu Abdulaziz Efendi (214 fliir), Metin Karada¤ (206 fliir)] farkl›l›klar göstermektedir. Bu türdeki fliirler divan, gazel, kalenderi, semai, müseddes, muhammes ve murabba türündedir. Erzurumlu Emrah’›n aruzla yazd›¤› fliirleri çeflitli aç›lardan de¤erlendirilmifltir. Bu de¤erlendirmeleri yapanlardan birisi Dilaver Düzgün’dür: “Aruzla söyledi¤i fliirler, onun dönemindeki klasik fliire aflinal›¤›n› göstermesi ve böylece kültürlü bir kifli olarak tan›nmas› bak›m›ndan önemlidir. Hatta Emrah’›n Fuzûlî, Bâkî ve Nedîm gibi ünlü divan flairlerine nazireler yazd›¤›n› biliyoruz. Ancak bu flairlere nazire yazmak, aruzu kullanmak hususunda onlar kadar baflar›l› olmak anlam›na gelmez ve öyle olmas› da gerekmez. Onu Nedim’le Fuzûlî ile karfl›laflt›rmaya hakk›m›z yoktur. Emrah, saz fliiri vadisinde kendisini ispatlam›fl, bununla da yetinmeyerek divan tarzlar›na vukuf sa¤lamaya çal›flm›flt›r.” (Düzgün 2000: 55). Erzurumlu Emrah’›n fliirlerinde halk kültürü unsurlar›n› bulabiliriz. Bu vadide atasözleri (El elden üstündür arfla var›nca, Olur mu gülflende gül dikensiz yâr), deyimler (bak gözümden akan kanla yafllara, bana vacip oldu can verip ölmek, bir k›l› k›rk yarm›fl kâmil olanlar), beddualar (Emrah der sebebin gözü kör olsun, Kör olsun gözü, dökülsün difli), renkler (Giysem karay› karay›, Akça ceylan sekifllinin, K›rm›z› gül gonçesine katal›m, Ela gözlerine kurban oldu¤um),SIRA halkS‹ZDE hekimli¤i (Azg›nd›r yaralar kabul etmez em, Dostum Lokman hekim olsa), bayramlar (Bu bayram olmaz Kurban’a kals›n) ve argo (Tanr›’s›ndan bulsun ol rakip teres) örnekleD Ü fi Ü N E L ‹ M rinden yararlanm›flt›r. O, fliirlerinde gurbet, ayr›l›k, tabiat, tasavvuf gibi konular›n yan›nda kader, zaman ve sevgiliden flikâyet gibi temalar› da ifllemifltir. S O R Uyetiflmifl olan Âfl›kl›k gelene¤inin çok güçlü oldu¤u Do¤u Anadolu Bölgesi’nde Emrah, saz fliiri tekni¤ine hâkimdir. Ayr›ca medrese ö¤renimi gördü¤ünden, klasik edebiyat›n temel bilgilerine de sahiptir. Erzurumlu Emrah hem Dklasik, ‹ K K A T hem de saz fliiri vadisinde eser verirken söz sanatlar›n› da baflar› ile kullanm›flt›r. Emrah’›n ölüm tarihinde de belirsizlikler söz konusudur. Bu hususta verilen 1271/1855, SIRA S‹ZDE 1277/1861 ve 1281/1864 tarihleri tart›flmal›d›r. Araflt›r›c›lar büyük ölçüde mezar kitabesine ba¤l› kalarak, 1271 tarihinde karar k›lm›fllard›r. Türkiye Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Millî Folklor Araflt›rma Dairesi Baflkanl›¤› taraf›ndan, 1986 AMAÇLARIMIZ y›l›nda Niksar’da an›t mezar› yap›lm›flt›r.
N N
Erzurumlu Emrah hakk›nda daha kapsaml› bilgiyi Erzurumlu Mehmed DivanK ‹ Abdulaziz, T A P › Emrah, (‹stanbul 1332 /1916) ve Ali Berat Alptekin’in Palandöken’in Zirvesindeki Âfl›k: Erzurumlu Emrah, (Ankara: Akça¤ Yay›nlar›, 2004) adl› kitaplar›ndan edinebilirsiniz.
221
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
222
SIRA S‹ZDE
Türk Halk fiiiri
4
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SeyrânîD Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Erzurumlu Emrah’›n ö¤renim görüp görmemesiyle ilgili görüflleri neye / nelere dayand›raSIRA S‹ZDE biliriz?
1800 y›l›nda Kayseri ilinin Everek (Develi) ilçesinin Oruza (Camîkebir) Mahallesi’nde do¤mufltur. S O R U As›l ad› Mehmet’tir. Seyrânî mahlas›n› almas›yla ilgili olarak iki görüfl ileriye sürülmüfltür. 1. Bir gün camide sabah ezan› okunurken, Mehmet de kandil yakmaya çal›flD‹KKAT maktad›r. Bu s›rada pirler Mehmet’e bade içirmifller ve bu olayla o, Seyrânî mahlas›n› alm›flt›r. SIRA S‹ZDE 2. Bir gece, imam olan babas› hastalan›nca o¤lunu sabah namaz› k›ld›rmaya gönderir. Namaz sonras› dervifller onu k›fl mevsiminde Elbiz Ba¤›’na götürüp, ona üzüm yedirmifllerdir. Mehmet de geriye Seyrânî ad›n› alarak dönmüfltür. AMAÇLARIMIZ Seyrânî’nin çocuklu¤u, yokluk içerisinde geçmifltir. Ancak medresede ö¤renim görmüfltür. Asl›nda Seyrânî’nin 15 yafl›na kadar olan dönemi hakk›ndaki bildiklerimiz, yok Kdenecek ‹ T A P kadar azd›r. ‹stanbul’a geldikten sonra Köprülü Medresesi’ne devam etti¤i de rivayetler aras›ndad›r. 30-40 yafllar›nda ‹stanbul’a gider. Semaî kahvelerinde çeflitli âfl›k fas›llar›na kat›l›r ve muamma çözer. Saraya karfl› kulland›¤› dildenT Eötürü kaçmak zorunda kal›r. ‹stanbul’dan Develi’ye dönen L E V ‹ Z‹stanbul’dan YON Seyrânî, bir süre sonra Halep’e gitmifltir. Ancak buraya ne zaman, nas›l ve niçin gitti¤i hakk›nda elimizde herhangi bir bilgi bulunmamaktad›r. Seyrânî hem hece, hem de aruz vezniyle fliirler söylemifltir. Bugün elimizde bu‹ N T E R Nfliirinden ET lunan 650 kadar 500’ü hece vezniyledir. Hece ile yazm›fl oldu¤u fliirlerinde dili oldukça durudur. fiiirlerinde yaflad›¤› co¤rafyan›n dil özelliklerini de bulabiliriz. “Büvelek, çalkanmak, çamç›rak, bozulamak, bitek, cücük, çatl›mçanak, çeç, çember, çerez, çorlu, çökelek, de¤irmi, döleflmek, evmek, esvap, gevmek, hödük, helke, kirmen, nat›r, puha¤›, pece, süsmek, flelek, üleflmek, ugru, yorgalama, yunmak” (Yüksel 1987: 12) gibi kavramlar onun fliirlerinde karfl›laflt›¤›m›z Kayseri ve Develi a¤z›n›n örnekleridir. Hece vezniyle olan fliirlerinin büyük bir k›sm› naz›m tekni¤i aç›s›ndan baflar›l›d›r. Aruzla yazm›fl oldu¤u fliirlerinde daha çok gazel, divan, müstezad, kalenderi, flark›, terci-i bend ve terkib-i bend naz›m flekillerini kullanm›flt›r. Bu tarz fliirlerde dili a¤›rd›r. Seyrânî’nin fliirlerinde baz› edebî sanatlar›n güzel örneklerine de rastlan›r. Cinas, Seyrânî’nin fliirlerinde önemli bir yer tutmaktad›r. Seyrânî, fliirlerinde atasözleri ve deyimleri ustal›kla kullanm›flt›r. Bu özellik, onun dile olan hâkimiyetini göstermesi bak›m›ndan önemlidir. Seyrânî halk fliirinin pek çok türünde fliirler yazm›flt›r / söylemifltir. Bunlar aras›nda ilk s›ray› tafllamalar al›r. Onun tafllamalar› ferdî boyutta de¤il, toplumsald›r. fiiirlerinde iki yüzlülük, rüflvet, haks›zl›k, fakirlik, adalet, bilgisizlik gibi sosyal temalar› da ifllemifltir. Yaflad›¤› dönemde bozulan hak ve adalet da¤›tan müesseseleri konu edinen fliirler yazm›flt›r. Ülkedeki bafl›bozuklu¤un sebebinin yöneticiler oldu¤unu, pek çok fliirinde dile getirmifltir. fiiirlerinde dini kötüye kullananlar veya yanl›fl yorumlayanlar da elefltirilmifltir. Seyrânî’nin fliirlerinde teknik ve modern unsurlar da yerini alm›flt›r. Telgraf ve vapur gibi kavramlar onun fliirlerine girmifltir. Böylece âfl›¤›n bat›daki geliflmelerden haberdar oldu¤unu tespit edebiliyoruz. Seyrânî fliirlerinde kendisine yard›m eden flahsiyetleri de ifllemifltir. Bu özellik, Seyrânî’nin vefa duygusunu göstermesi bak›m›ndan son derece önemlidir. Pek çok kaynakta Seyrânî’nin Bektaflî, Nakflibendî ve Kadirî tarikatlerine mensup oldu¤una
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Cinas: Yaz›l›fllar› ve söyleniflleri ayn›, fakat farkl› anlamlara gelen sözler. Tafllama: ‹nsanlar›n kusurlar›n› yahut gülünç taraflar›n› alayl› bir dille ele alan ya da toplumla ilgili olaylar› elefltiren fliirlere verilen ad.
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT 10. Ünite - XIX. ve XX. Yüzy›llarda Âfl›k fiiiri
SIRA S‹ZDE
223
N N
dair bilgiler yer almaktad›r. Ancak onu tarikat ehli olmaktan ziyade, dindar bir kiflilik olarak de¤erlendirmekte yarar vard›r. Seyrânî’nin yetiflmesinde Fuzulî, Yunus Emre, Karaca O¤lan, Âfl›k Ömer ve Gevherî’nin etkisi büyüktür. 1866 y›l›nda vefat AMAÇLARIMIZ etmifl olan Seyrânî’nin mezar›, Develi Lisesi bahçesindedir. Seyranî hakk›nda daha kapsaml› bilgiyi Hasan Ali Kas›r’›n DeveliliKSeyrânî ‹ T A P/ Hayat›-Sanat›-fiiirleri (‹stanbul:1984) adl› kitab›ndan edinebilirsiniz.
Sümmânî
Bu gama müflterek ölüler sa¤lar Görenler ah edüp yürekten a¤lar Sars›ld› dereler söküldü ba¤lar Her taraf bo¤uldu toza dumana ... Budur son alamet bozuldu devran Biçare Sümmanî eylesin figan Tahammül yok kaza buna bir destan Bir eser b›raka cümle cihana (Erkal 1998: 335-336)
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
Sümmânî hakk›nda bilgiler, ikinci s›n›ftaki halk hikâyesi konusunda verildi¤inden tekrar edilmeycektir. Ancak k›saca hayat›yla ilgili bilgiler hat›rlat›lacak ve fliirlerinden örnek verilecektir. 1860 (baz› kaynaklara göre 1862) y›l›nda Erzurum ilinin ‹NTERNET Narman ilçesinin Samikale köyünde do¤mufltur. Fakir bir ailenin çocu¤u olan Sümmanî, hayat›n› çiftçilik ve çobanl›k yaparak sürdürmüfltür. fiiirleri hem sözlü hem de yaz›l› (cönkler) kaynaklarda yer almaktad›r. Sümmanî’nin ö¤renim durumu hakk›nda bilgimiz yoktur. Bununla beraber fliirlerinden hareketle iyi bir ö¤renim gördü¤ünü söyleyebiliriz. Badeli âfl›klar›m›zdand›r. Rüyas›nda karfl›laflt›¤› Gülperi’yi bulabilmek için Kafkasya, ‹ran, K›r›m ve Afganistan’› gezip dolaflm›flt›r. DEPREM DESTANI Kaza-i Tortum’da oldu vukuat Gören gözler düfltü ah ü figana Bin üç yüz dokuzda ettik rivayet Bunu destan edip sald›k her yana
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
Sümmanî hakk›nda daha kapsaml› bilgiyi Haflim Nezihî Okay’›n Âfl›kK Sümmanî ‹ T A P Hayat› ve fiiirleri, (‹stanbul Maarif Kitaphanesi 1975) ve Abdulkadir Erkal’›n Narmanl› Sümmanî / Hayat› ve Eserleri, (‹stanbul Erdem Yay›nlar›, 1998) adl› kitaplar›ndan edinebilirsiniz.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
Sümmanî gençli¤inde, bugünkü ulusal s›n›rlar›m›z›n d›fl›nda kalan pek co¤rafyada doSIRAçok S‹ZDE lafl›r. Acaba âfl›klarla at›flmak için mi dolaflm›flt›r, yoksa bu yolculuklar›n›n baflka bir sebebi var m›d›r?
5
D‹ NÜ fiT ÜE NR ENLE‹ TM
SIRA S‹ZDE
T D‹ ÜN fiT ÜE NRENLE‹ M
XX. YÜZYIL ÂfiIKLARI VE ÖZELL‹KLER‹ S O R Uyüzlerce âfl›k XX. yüzy›l, âfl›k fliirinin çok güçlü oldu¤u bir dönemdir. Bu yüzy›lda yetiflmifltir. Bunlar›n bir k›sm› XIX. yüzy›lda do¤mufl, XX. yüzy›lda ise sanatlar›n›n zirvesine ç›km›fllard›r. Bunlar aras›nda; Âfl›k Mehmet Yak›c›, Âfl›k Huzurî, Âfl›k VeyD‹KKAT sel fiat›ro¤lu, Ardanuçlu Âfl›k Efkârî, Karamanl› Gufranî, Posoflu Zülâlî, Ka¤›zmanl› H›fzî, vb. say›labilir. Yüzy›l›n bir k›s›m âfl›klar› ise XX. yüzy›l›n içinde do¤SIRA S‹ZDEDavut Sulamufl ve ölmüfllerdir. Ali ‹zzet Özkan, Âfl›k Ferrahî, Bayburtlu Hicranî,
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Âfl›k: ‹rticalen (do¤açlama S O R U olarak) saz eflli¤inde fliir söyleyen kiflidir.
N N
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
224
Türk Halk fiiiri
rî, Habib Karaaslan, ‹lhami Demir, Posoflu Müdamî, Talibi Coflkun, Beyanî, Ali Çatak, Gamgüder, Hasretî, Sefil Selimî, ‹slam Erdener, vb. bu âfl›klardand›r. Baz› âfl›klar ise XXI. yüzy›l›n bafllar›nda vefat etmifllerdir: Murat Çobano¤lu, Abdülvahap Kocaman, Ayfle Ça¤layan, Halil Karabulut. Bu yüzy›lda do¤an Ali Gürbüz (1924), Kemalî Bülbül (1928), Âfl›k ‹hsanî (Erzurum 1928), Zülfikar Divanî (1928) ve Mustafa Ruhanî (1931) ise hâlen hayattad›rlar. Bu yüzy›l›n en önemli özelli¤i, âfl›klar›n büyük bir k›sm›n›n hakk›nda sa¤l›klar›nda kitaplar, makaleler yay›mlanm›fl, bildiriler sunulmufl ve tezlerin haz›rlanm›fl olmas›d›r. Böylece onlar hakk›nda sa¤l›kl› bilgiler edinebiliyoruz. Bu konuda dikkatimizi çeken bir baflka nokta ise 1931 ve 1964’te Sivas’ta, 1938’de Bayburt’ta ve 1966’dan beri de Konya’da düzenlenen âfl›klar bayram› / flölenleridir. Pek çok il, ilçe ve beldelerin yöneticilerinin âfl›klara sahip ç›karak flölenler düzenlemeleri, onlar›n tan›nmas›n› h›zland›rm›flt›r. Yüzy›l›n âfl›klar› fliirlerini çeflitli iletiflim araçlar›yla genifl kitlelere ulaflt›rm›fllard›r. fiiirler bafllang›çta plak, daha sonra kaset, en son olarak da CD’lere kaydedilmifltir. Ayr›ca internet ortam›nda da pek çok âfl›¤›n sayfas› ve fliirleri yer almaktad›r. Âfl›klar fliirlerinde gelene¤e ba¤l› kalarak bütün konular› ele alm›fllar, ayr›ca ‹sSIRA S‹ZDE Kemal Atatürk ile silah arkadafllar›n› ve ink›lâplar› da ifllemifltiklal Savafl›, Mustafa lerdir. Âfl›klar›n tamam› fliirlerinde millî bütünlü¤ü ve ülkenin bölünmezli¤ini öne ç›karm›fllard›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M Yüzy›lda ülkemizin belirli kesimlerinde (Do¤u Anadolu Bölgesi, ‹ç Anadolu Bölgesi, Çukurova Bölgesi) âfl›kl›k gelene¤i canl›l›¤›n› korumufltur. Bununla beraS O R ortamlar›nda U ber di¤er kültür görüldü¤ü gibi, gelenekte de yozlaflman›n oldu¤u söylenilebilir. XX. yüzy›lda yaflayan âfl›klar›n büyük bir k›sm› yurt d›fl›na da ç›km›fl ve gittikleri ülkelerde programlar yapm›fllar ve iletiflim araçlar› arac›l›¤›yla mesajlaD‹KKAT r›n› iletmifllerdir. Bu yüzy›lda yaflayan pek çok âfl›¤›n fliiri bestelenmifl ve pek çok sanatç› taraf›ndan plak, kaset ve CD’ye okunmufltur. Yukar›da da de¤inildi¤i gibi, SIRA S‹ZDE bu yüzy›lda yüzlerce âfl›k yetiflmifltir. Çal›flman›n bir ders kitab› olaca¤› göz önüne al›nd›¤› için âfl›klar›n tamam› yerine, bölgelerden seçmeler yap›larak baz›lar›na yer verilmifltir.AMAÇLARIMIZ Bu gruba özellikle genç âfl›klar›m›z al›nmam›flt›r. Onlar› gelecekte XXI. yüzy›l içerisinde de¤erlendirece¤imize inan›yoruz.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
XX. yüzy›l âfl›klar› K ‹ T ve A Pözellikleri hakk›nda daha fazla bilgiyi, Saim Sakao¤lu’nun, “Türk Saz fiiiri” (Türk Dili, 445-450, Ocak-Haziran 1989, 105-251); Ali Berat Alptekin ve Saim Sakao¤lu’nun, Türk Saz fiiiri Antolojisi (14-21.Yüzy›llar), (Ankara: Akça¤ Yay›nlar›, 2008) adl› makaleT EveL Ekitaplar›nda bulabilirsiniz. V‹ZYON
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M
6
XX. yüzy›l, pek çok yenili¤in yafland›¤› bir dönemdir. Bu yenilikler âfl›k edebiyat›na da yanSIRA S‹ZDE s›m›flt›r. Bunlar, âfl›klar›n daha genifl kitlelere ulaflt›r›lmas›n› ve onlar›n tan›nmas›n› sa¤‹NTERNET lam›flt›r. Bütün bunlara karfl›l›k âfl›kl›k gelene¤i sadece belirli bölgelerde geliflmifl ve yaD Ü fi Ü N E L ‹ M Bunun sebebi ne olabilir? flamas›n› sürdürmüfltür.
S O R U
XX. YÜZYIL S O R U ÂfiIKLARI VE ÖNEML‹ TEMS‹LC‹LER‹
D‹KKAT
Do¤u Anadolu Bölgesi D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Âfl›k Murat Çobano¤lu
N N
S‹ZDE Âfl›k Murat SIRA Çobano¤lu’yla ilgili ayr›nt›l› bilgi ikinci s›n›ftaki halk hikâyeleri konusunda verildi¤inden burada tekrar edilmeyecektir. Ancak hayat›yla ilgili küçük bir AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
225
10. Ünite - XIX. ve XX. Yüzy›llarda Âfl›k fiiiri
hat›rlatma ve fliirlerinden örnekler verilecektir. Çobano¤lu, 01 Kas›m 1940 y›l›nda Kars’›n Kaleiçi Mahallesi’nde do¤mufltur. Âfl›k bir ailenin çocu¤u olup Âfl›k Gülistan Çobanlar’›n o¤ludur. Din bilgisini ailesinden ö¤renen Murat Çobano¤lu, 1947 y›l›nda bafllad›¤› ilkokulu 1952 y›l›nda bitirmifltir. Çobano¤lu, 1987 y›l›nda ortaokuldan, 1992 y›l›nda da liseden mezun olmufltur. Okuma h›rs›n› devam ettiren Çobano¤lu daha sonra Aç›kö¤retim Fakültesi’ne girmifl ve buray› da baflar›yla bitirmifltir. 13-14 yafllar›nda gördü¤ü bir rüya üzerine onda baz› de¤ifliklikler olmaya bafllam›flt›r. Çobano¤lu asl›nda rüyas›nda gördüm dedi¤i k›z›n arac›l›¤›yla badeli âfl›klar s›n›f›na kat›lm›fl ve elli y›l hiç susmadan saz›n›n tellerine vurmufltur. Murat Çobano¤lu’nun ustas›, babas› Gülistan Çobanlar’d›r. O, saz çalmas›n›, âfl›k makamlar›n› ve gelene¤in edebini, erkân›n› babas›ndan ö¤renmifltir. Babas›n›n d›fl›nda fiavflatl› Deryamî, Ka¤›zmanl› Cemâl Hoca, Arpaçayl› Hamit ‹lhamî ve Ardanuçlu Efkârî onun yetiflmesinde eme¤i olan di¤er âfl›klard›r. Çobano¤lu, 26 Mart 2005 tarihinde Ankara’da vefat etmifl, vasiyeti gere¤i Kars Asri Mezarl›¤›’na defnedilmifltir. BAK Yemeklerin tarifini edeyim Allah’›n say›s›z nimetine bak Evvela ayran afl› gelir ortaya Doldur kafl›¤›n› lezzetine bak
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
Etli patatesli sulu yemekler Bulgur pilav›n› yan›na ekler D‹KKAT Hoflaf da olursa daha kim bekler Ben yerken sen konufl ülfetine bak ... SIRA S‹ZDE Murat Çobano¤lu söyledi destan Baklava kaday›f son oldu niflan AMAÇLARIMIZ Bizlere bunlar› verdi Yaradan Yüce Hakk’›n sonsuz kudretine bak (Durbilmez 1993: 246-247)
D‹KKAT
N N
Murat Çobano¤lu hakk›nda daha kapsaml› bilgiyi Bayram Durbilmez’in K ‹ TKarsl› A P Âfl›k Murat Çobano¤lu / Hayat›-Sanat› ve Eserleri, Kayseri 1993 (Yay›mlanmam›fl yüksek lisans tezi) adl› tezinden edinebilirsiniz.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
Murat Çobano¤lu yüzy›l›n›n ikinci yar›s›nda yaflam›fl bir âfl›kt›r. O, önde SIRA gelen S‹ZDE özelikleriyle de dikkatimizi çekmektedir. T. C. Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Sivas Devlet Halk Müzi¤i Korosu Sanatç›l›¤› bunlar›n önde gelenidir. Onun öbür önemli özelliklerinden ikisi sizce ‹DNÜTfiEÜRNNEEL T‹ M nedir?
7
SIRA S‹ZDE
‹DNÜTfiEÜRNNE EL ‹TM
‹ç Anadolu Bölgesi
S O R U
S O R U
Âfl›k Veysel fiat›ro¤lu
D‹KKAT
D‹KKAT
Âfl›k Veysel, fiat›ro¤lu soyundand›r. Bu konuda flöyle demektedir: “Efendim, fiat›ro¤ullar› çok... Malatya, Trabzon, Konya’da var. Onlar benimSIRA düflünceme kal›rsa S‹ZDE Türkistan’dan m› gelmifller nedir..?” (Aslano¤lu 1967: 9) Pek çok araflt›r›c›, Veysel’in do¤um tarihinin 1310 (1894-1895) oldu¤u hususunda hemfikirdir. Ancak onun do¤du¤u mevsimle ilgili ufak tefek bilgi farkl›l›klar› daAMAÇLARIMIZ vard›r.
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
226
Türk Halk fiiiri
Onun do¤um tarihi halk takvimine göre güz mevsimidir. Bu mevsimde a¤açlar yapraklar›n› döker, tarlaya tohumu at›l›r, k›fll›klar kilere doldurulur. Ancak, O¤uzcan ve Binyazar’da sözü edilen zamanda bir çeliflki vard›r. O da güz aylar›nda koyun sa¤maya gitme meselesidir. Bilindi¤i gibi Veysel’in kendi ifadesiyle sözünü etti¤i Eylül ve Ekim aylar›nda koyun ve keçilerin sa¤›labilecek miktarda sütü olmaz. Bu nedenle onun do¤um tarihini 1894 y›l›n›n güz aylar› fleklinde vermek istiyoruz. Âfl›k Veysel Soyad› Kanunu’ndan sonra aile lakaplar› olan fiat›ro¤lu soyad›n› alm›flt›r. Yedi yafl›nda bir gözünü çiçek hastal›¤›ndan kaybeden Veysel bir süre sonra da di¤er gözünü de ah›r temizlerken, sar› öküzün boynuzuna kurban vermifltir. Veysel’in o¤lu Bahri fiat›ro¤lu bu durumu Kutlu Özen’e flöyle anlatm›flt›r: “Yedi yafl›mda (1901) çiçek hastal›¤›na yakaland›m. Çok zor günler yaflad›m. Can›m› zor kurtard›m. Çiçek hastal›¤› yüzünden sa¤ gözümü tamamen kaybettim; sol gözüme ise perde indi. Babam beni Akda¤ Madeni’ndeki bir sa¤l›kç›ya götürüp, sol gözümdeki perdeyi ald›rmak istiyordu. Bir gün a¤abeyim Ali ile ah›ra gittim. A¤abeyim hayvanlar›n alt›n› çal›yor / süpürüyor ben de musuru temizliyordum. Saman art›klar›n› dökmek için yere e¤ildim. E¤ilmemle birlikte ç›tak öküzün boynuzu gözüme sapland›. Bay›l›p kalm›fl›m... Gözüm de ak›p gitmifl...” (Özen 1998: 12). Veysel okula gitmemifltir, o bu konuda Kutlu Özen’e flu bilgileri aktarm›flt›r: “Art›k ilkokul ça¤lar›na do¤ru idim; ama okul yok ki okuyay›m. Okul olsa dahi ben nas›l okuyabilece¤im? Yaz›y› görmüyorum ki... fiimdiki gibi körler okulu da yok ki babam öküzünü, ine¤ini sat›p göndersin. Köyümüzde köy imam› Molla Kâhya vard›. Okul ça¤› gelenler onun odas›nda toplan›rlard›. Kur’an-› Kerim okurlard›. Ancak Elif Cüzü’nü ö¤renebiliyorlard›. Bir de namaz surelerini. A¤abeyim Ali gelir ‘elif, be, te’ diye sayard›. O zamandan dahi bu kelimeler akl›mda yer etmifltir. Zaman zaman ö¤rendi¤im sureleri okurum. Ah flu zamanki devir! Körler okulu var; herkes okuyup yazmay› ö¤reniyor, körü de sa¤lam› da herkes memur olabiliyor. Biz bütün bu yenilikleri Gazi Pafla’ya borçluyuz.” (Özen 1998: 11-12). Âfl›k Veysel’in gözlerinin kör olmas›, kendi bafl›na bir ifl yapamamas› aileyi de düflündürmektedir. Sonunda ona Molla Hüseyin ve Camfl›hl› Ali A¤a’dan saz dersleri ald›r›rlar. Ancak Âfl›k Veysel bütün u¤rafllara karfl›l›k kay›ts›z kal›r. Veysel hayatta iki fleye çok üzülür; “Ata’ya gidemedi¤ine bir, askere gidemedi¤ine iki; yanard› o kadar olur.” (Turan 1994: 16). Âfl›k Veysel’in dilinin çözülmesi ve onun gün yüzüne ç›kmas›nda Ahmet Kutsi Tecer’in katk›s› çoktur. 1931 y›l›nda yap›lan I. Sivas Halk fiairleri Bayram›’na Veysel’in d›fl›nda 14 âfl›k daha kat›lm›flt›r: “Bayram üç gün devam etti. Üç gün çald›k ça¤›rd›k. Sonra serbestledik. Ahmet Kutsi Bey, iflte o geceden sonra “Halk fiairi” oldu¤umuza dair bize birer k⤛t verdi.” (Bakiler 1989: 9, Özen 1998: 14). O zaman›n zihniyeti dolay›s›yla elimizde sazla bir kasabaya bile gidemiyorduk. Hem ay›p, hem günah say›l›yordu. Ancak köylerde dolafl›yorduk. Dü¤ün ve e¤lence oldu¤u zaman al›p bizi götürürlerdi. Aya¤›m›z›n ba¤›n› Ahmet Kutsi Bey çözdü. Elimize verdi¤i k⤛tla serbestçe dolaflma imkân›na sahip olduk.” (Özen 1998: 15-16). Âfl›k Veysel bu bayram›n d›fl›nda, II. Sivas Halk fiairleri Bayram›’na; 28-30 Ekim 1967 y›l›nda yap›lan Konya II. Âfl›klar Bayram›’na da kat›lm›flt›r. Art›k Âfl›k Veysel’in dili çözülmüfltür, o art›k usta mal› parçalar›n d›fl›nda kendi parçalar›n› da söylemeye bafllam›flt›r. Cumhuriyetin 10. y›l› kutlamalar› dolay›s›yla,
10. Ünite - XIX. ve XX. Yüzy›llarda Âfl›k fiiiri
A¤cak›flla Nahiye Müdürünün teflviki üzerine bir destan yazarak Ankara’ya gitmeye karar vermifltir. Âfl›k Veysel’in âmâ olmas›ndan dolay› ona hayat› boyunca, Kas›m, Halil, ‹brahim, Küçük Veysel ve o¤lu Ahmet yoldafll›k yapm›fllard›r. Âfl›k Veysel Sivas ve ilçelerinin d›fl›nda daha çok ‹ç Anadolu (Çorum, Tokat, Yozgat, Kayseri, Ankara, Konya vb.) flehirleri ile ‹stanbul’u gezip dolaflm›flt›r. Âfl›k Veysel’in, ‹stanbul Radyosu’nda yapt›¤› canl› yay›n büyük be¤eni toplam›flt›r. Ancak bu yay›n›n as›l önemi Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün de onu dinlemesidir. “Radyo o zamanlar ‹stanbul’da idi. Yedigün Mecmuas›’n›n tavsiyesiyle Mesut Cemil’e gittik. Radyoda çal›p söyledik. Biz oradan ayr›l›nca Atatürk Dolmabahçe’den telefon etmifl. Onlar kimdi, bana gönderin demifl. Fakat bizi bulamam›fllar. Bu olay 1933-1935 y›llar› aras›nda geçti..” (Özen 1998: 18). Âfl›k Veysel, ‹stanbul Radyosu’nda program yapt›¤› y›llarda bir de plak doldurmufltur. K›sa bir zamanda plaklar› çok tutulan Veysel art›k her evde, her kahvede, k›sacas› insan›n oldu¤u her yerde aranan bir âfl›k olur. Pla¤a okudu¤u ilk türkü ise Emlek yöresinin ünlü ozanlar›ndan Âfl›k ‹zzetî’ye aittir (Turan 1994: 20). “Türkiye’de sazla pla¤a ilk türküyü ben okudum. ‘Mecnun’um Leylam› gördüm’ çok tutuldu. Sonra ‘Atatürk’e A¤›t’ da öyle. K›r›l›rsa bir daha bulamam düflüncesiyle ayn› plaktan ikifler üçer tane alan oldu¤unu duydum.” (Özen 1998: 18). 1950 y›l›nda Âfl›k Veysel’in hayat›n› konu alan ve senaryosu Bedri Rahmî Eyubo¤lu taraf›ndan yaz›lan bir film yap›lm›flt›r. Filmin rejisörü Metin Erksan, baflrol oyuncular› ise Aclan Say›lgan ve Ayfer Feray’d›r ( Özen 1998: 19). Usta mal› fliir, do¤açlama söyleme, saz ö¤retmenli¤i, Hakimiyet-i Milliye Gazetesi’ndeki Onuncu Y›l’la ilgili destan, ‹stanbul Radyosu’ndaki program derken Âfl›k Veysel bütün Türkiye’de tan›nm›flt›r. Veysel için Türk Folklor Araflt›rmalar› Dergisi sahibi ‹hsan H›nçer’in önderli¤inde Türk Halk Bilgisi Derne¤i ve çeflitli bas›n kurulufllar›n›n katk›lar›yla jübile yap›lmaya karar verilmifltir. Bu gecede Ahmet Kutsi Tecer, Bedri Rahmi Eyubo¤lu, Mes’ut Cemil, Eflatun Cem Güney ve Behçet Kemal Ça¤lar Âfl›k Veysel’i çeflitli yönleriyle de¤erlendirmifllerdir. Vedat Nedim Tör, Yaflar Kemal Gö¤çeli, Ercüment Behzat Lav, Orhon Ar›burnu ise Veysel’den birer fliir okumufllard›r (H›nçer 1952: 546). Türk Folklor Araflt›rmalar› Dergisi’nden ö¤rendi¤imize göre 20 Nisan 1952 tarihinde Âfl›k Veysel için Ankara’da da “Âfl›k Veysel Jübilesi” tertiplenmifltir ( H›nçer 1952: 528). Âfl›k Veysel, Sivas Maarif Müdürü Ahmet Kutsi Tecer’in yard›m›yla Arifiye (Adapazar›), Hasano¤lan (Ankara), Çifteler (Eskiflehir), Göl (Kastamonu), Pamukp›nar (Sivas) ve Akp›nar (Samsun) Köy Enstitüleri’nde saz ö¤retmenli¤i yapm›flt›r. Savafltepe (Âfl›k, Çanakkale demektedir, Bal›kesir olmas› gerekir.), Erzurum, ‹stanbul, Malatya ve Adana Köy Enstitüleri’nde ise konserler vermifltir. Âfl›k Veysel, 1965 tarihinde Türkçeyi güzel kullanmak ve millî kültüre hizmetinden dolay› dönemin Cumhuriyet hükümeti taraf›ndan 500 lira maafla ba¤lan›r. Veysel bu maafl› ömrünün sonuna kadar al›r. Veysel, son konserini 15 A¤ustos 1971 tarihinde Nevflehir’in Hac› Bektafl ilçesinde vermifltir. O y›llarda Veysel’in yan›ndan hiç ayr›lmayan o¤ul Ahmet fiat›ro¤lu bu konseri flöyle anlat›r: “Babam son olarak 15 A¤ustos 1971’de Hac› Bektafl Turizm Derne¤i taraf›ndan ça¤›r›lm›flt›. ‹lk günü sahneye ç›kt›. Salon t›kl›m t›kl›m dolu idi. Halk “Toprak” fliirini istedi. Babam da: ‘Say›n seyirciler, zaten bir avuç topra¤›m var. O da üstümü örtecek, size neyimi vereyim’ dedi. Ve Toprak’› okumaya bafllad›; fakat bitiremedi. Sahneden ayr›l-
227
228
Türk Halk fiiiri
mak zorunda kald›. Ertesi sabah hastaland›, bu onun son konseri oldu.” (Özen 1998: 19-20). Âfl›k Veysel’in ölümünden sonra Hürriyet Gazetesi’nin açm›fl oldu¤u bir kampanya ile 335 bin lira toplanm›flt›r. Bu paran›n 200 bin liras› ile Veysel’in heykeli yap›l›rken; kalan parayla köyüne elektrik getirilmifl, mezar› yap›lm›fl ve ilkokulun ihtiyaçlar› karfl›lanm›flt›r. Veysel’in elimizde 170 civar›nda fliiri bulunmaktad›r. Veysel bu fliirlerinde köy enstitülerini, halkevlerini, Atatürk ve Cumhuriyeti, içinde yaflad›¤› toplumun kültürel de¤erlerini, Sivrialan’›, K›z›l›rmak’›, tabiat›, okul ve hastaneyi, ayr›l›¤›, gurbeti, efli ve çocuklar›na olan sevgisini, hayat›nda yer eden önemli devlet adamlar›n› ve vatan sevgisini ifllemifltir. Bu arada zaman zaman tafllama türünde de güzel örnekler vermifltir. O sadece fliir yazmam›fl ayn› zamanda konserlerinde halk nesrinin de örnekleSIRA“Tebessüm S‹ZDE rini vermifltir. ederken, düflünme” fleklinde tan›mlayabilece¤imiz, k›sa, nesir fleklinde ve bir tipin etraf›nda teflekkül eden f›kralar›n en iyi anlat›c›lar›ndan birisi de âfl›klar›m›zd›r (fiimflek 1993:16-20). Bir âfl›klar bayram›n› bafltan sona taD Ü fi Ü N E L ‹ M kip edersek hemen hemen her saz flairinin Nasrettin Hoca, Bektaflî, Temel, Köylü, Yörük f›kralar›ndan örnekler sundu¤unu görürüz. Üzerinde durdu¤u konunun daS O R U ha iyi anlafl›labilmesi için Âfl›k Veysel de zaman zaman f›kra, hayvan masal› anlatm›fl ve çeflitli espriler yapm›flt›r. Âfl›k Veysel kibar, beyefendi, kar›ncay› bile incitmek istemeyen bir ruha sahiptir. Veysel saz meclislerinde ve özel sohbetlerinde de D‹KKAT kibarl›¤›ndan hiçbir fleyi kaybetmemifltir. Elbette âfl›¤›n esprilerinde de bu ruh hâli hâkimdir. SIRA S‹ZDE 1894 y›l›nda dünyaya gelen ve 1973 y›l›nda iki kap›l› han›n kap›s›n› kapatan Âfl›k Veysel, flu veya bu kesimin âfl›¤› de¤il 70 milyon Türk halk›n›n saz flairidir. Hatta 70 milyonun de¤il Türk dünyas› dedi¤imiz Adriyatik’ten Çin Seddi’ne kadar AMAÇLARIMIZ uzanan co¤rafyan›n, k›sacas› 300 milyon Türk’ün âfl›¤›d›r.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
Âfl›k Veysel hakk›nda K ‹ T A Pdaha kapsaml› bilgiyi Ali Berat Alptekin’in, Türküz Türkü Ça¤›r›r›z, (Ankara: Akça¤ Yay›nlar›, 2009) adl› kitab›ndan edinebilirsiniz.
T SIRA E L E V S‹ZDE ‹ZYON
Baz› y›llar Tâfl›k ESIRA L E Vedebiyat› ‹S‹ZDE Z Y O N için önemli bafllang›ç y›llar›d›r. 1966 y›l› Konya Âfl›klar Bayram›’n›n bafllamas›na iflaret eder. Yine böyle önemli bir y›l daha vard›r ki hem bir ilki, hem de sonradan alan›n y›ld›z› olacak bir âfl›¤›n ortaya ç›kmas›n› ifade eder. Siz bu y›l, olay ve D Ü fidiyebilirsiniz? ÜNEL‹M âfl›k için neler
D Ü fi Ü N E L ‹ M
‹NTERNET S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
8
‹NTERNET
Çukurova S OBölgesi R U Âfl›k Osman (Taflkaya) Feymânî D‹KKAT
2 May›s 1942 tarihinde Osmaniye ilinin Kadirli ilçesinin Afflarlar (Azapl›) köyünde do¤mufltur. ‹lkokulu köyünde okumufltur. Askerlik görevini Bal›kesir ve TekirSIRA S‹ZDE sonra, tekrar köyüne dönerek çiftçili¤e bafllam›flt›r. da¤’da tamamlad›ktan Osman Taflkaya, daha çok Do¤u Anadolu Bölgesi âfl›klar›nda görülen usta-ç›rak iliflkisi gelene¤inde yetiflmemifltir. Ancak onun âfl›kl›¤a bafllamas›nda ve yetiflAMAÇLARIMIZ mesinde kay›nbabas› Âfl›k Deli Haz›m (Haz›m Demirci), Âfl›k Hüdaî ve Âfl›k Kul Mustafa’n›n etkileri görülmektedir. O, Karaca O¤lan gelene¤inden yetiflti¤i için, kendisinin Kmanevî ustas› olarak Karaca O¤lan’› kabul etmifltir. Yazd›¤› ilk fliirlerini ‹ T A P Kadirli’den Âfl›k Mehmet Cihangiro¤lu’na göstermifl, Cihangiro¤lu da ona eksiklerini ö¤retmifltir. Bu sebepten yetiflmesinde Âfl›k Mehmet Cihangiro¤lu’nun eme¤i
N N
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
229
10. Ünite - XIX. ve XX. Yüzy›llarda Âfl›k fiiiri
az›msanamaz. Âfl›k Osman Taflkaya’n›n yan›nda Âfl›k Eyyubî, Âfl›k Hakk› Tanr›kulu, Âfl›k Abdullah Gizlice, Âfl›k ‹mamî ve Âfl›k Vuslatî yetiflmifltir. Âfl›k Osman Taflkaya ilk fliirlerinde Çoban Osman mahlas›n› kullanm›flt›r. Mahlas›n›, 1964 y›l›nda rüyas›nda iri yar›, koyu yeflil elbise giymifl bir zat›n Feymânî diye seslenmesi üzerine alm›flt›r. Ayn› yafll› zat Âfl›k Osman Taflkaya’ya rüyas›nda bembeyaz akan sudan bir bardak içirmifltir. Ancak Âfl›k Osman Taflkaya rüyas›nda pirin verdi¤i mahlas› unutmufltur. Bir yaz günü sö¤üt gölgesinde yatt›¤› s›rada rüyas›na ayn› yafll› zat girmifl ve üç defa mahlas›n›n Feymânî oldu¤unu bildirmifltir. Bu saatten sonra da bu mahlasla fliir söylemeye bafllam›flt›r. Feymânî halk fliirinin sevilen türlerinden güzelleme, koçaklama, tafllama, nasihat, mektup, destan ve devriye tarz›nda yüzlerce fliir söylemifltir. At›flmalar› baflar›l› olup, ö¤retici niteliktedir. fiiirlerinde iflledi¤i temalar aras›nda tabiat ve orman›n ayr› bir yeri vard›r. Bu konuda yaz›lm›fl onlarca fliiri vard›r. fiiirlerinde pek çok âfl›¤›n dile getirmedi¤i konular› ifllemifltir. Feymânî’nin tafllamalar› da ünlüdür. HeSIRA S‹ZDE men hemen her konuda tafllama söylemifltir. Feymânî, Çukurova âfl›kl›k gelene¤i içerisinde önemli bir yere sahiptir. Ferrahî ile birlikte yörede saz eflli¤inde fliir söyleyen ilk âfl›kt›r. Yine Ferrahî ile birlikte “nisbet î”sini mahlas›nda o kullanm›flt›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M Sa¤l›¤›nda ad›na flenlikler yap›lan ilk âfl›k olma özelli¤ine sahip olmufltur. 1997 y›l›ndan bu yana Osmaniye Belediyesi ve Osmaniye Folklor Araflt›rma Derne¤i, S OiyiR bir U kaynak flaÂfl›k Feymânî flenlikleri tertip etmektedir. Feymânî ayn› zamanda h›st›r. Bugün Çukurova âfl›kl›¤›, bozlak söyleme ve Karaca O¤lan gelene¤inde kap›s› çal›nacak ilk âfl›k Feymânî’dir. Çukurova’dan fliirleri bestelenen yakam› D ‹ K K (Ölüm AT tutma git, Ahu gözlüm) ilk âfl›k yine Feymânî’dir. Feymânî halk fliirinin koflma, semai ve varsa¤› gibi türlerinde oldukça baflar›l›d›r. Hemen hemen her konuda fliirSIRA S‹ZDE ler söylemifl, muamma çözmede de yetene¤ini kan›tlam›flt›r. fiiirlerinden hareketle hayata bak›fl aç›s› hakk›nda bilgi edinebiliriz. Çok ince bir ruha sahip olan Feymânî için; “Bir gönül âfl›¤›d›r.” diyebiliriz. Bu nedenle fliirlerindeAMAÇLARIMIZ de baz› tasavvufî unsurlar ön plana ç›kmaktad›r.
Koçaklama: Yi¤itlik edas› tafl›yan sözleri içeren koflmaya verilen ad.
N N
Âfl›k Osman Feymanî hakk›nda daha kapsaml› bilgiyi Erman Artun’un, Adana K ‹Günümüzde T A P Âfl›kl›k Gelene¤i (1966-1996) ve Âfl›k Feymânî, (Adana 1996) adl› kitaplar›ndan edinebilirsiniz.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
230
Türk Halk fiiiri
Özet
N A M A Ç
1
N A M A Ç
2
XIX. yüzy›l›n genel özelliklerini tan›mlayabilmek XIX. yüzy›l âfl›klar› hakk›nda daha önceki yüzy›llara göre daha çok bilgiye sahibiz. Yüzy›l›n âfl›klar› hecenin yan›nda aruz vezniyle de fliirler yazm›fllard›r. ‹ki vezne de hâkim olma koflma, destan, varsa¤› ve semailerin yan› s›ra, gazel, kaside, terci-i bend, terkib-i bend, muhamems, müseddes, vezni-i aher, satranç, divan ve selis türlerinde de çok say›da fliirin ortaya ç›kmas›n› sa¤lam›flt›r. Devirde yaflayan âfl›klar, büyük ölçüde bir tarikata intisap etmifllerdir: Erzurumlu Emrah, Seyrânî, Ruhsatî: Nakflibendi, Dertli: Bektafli. Bununla beraber hiçbir tarikatla ilgisi olmayan âfl›klar›m›z›n varl›¤› da gözden kaçmamaktad›r: Dadalo¤lu, Bayburtlu Zihnî, vb. XIX. yüzy›l âfl›klar› üzerinde di¤er yüzy›llara göre daha çok bilimsel çal›flma yap›lm›flt›r. Ayr›ca âfl›klar yaflad›klar› yerleflim merkezlerinde çeflitli etkinliklerle an›lm›fllard›r. XIX. yüzy›l âfl›k fliirinin önemli temsilcilerinin özgeçmifllerini ve fliirlerinin özelliklerini aç›klayabilmek Bayburtlu Zihnî: As›l ad› Mehmed Emin (Muhammed Emin) olup Zihnî mahlas›n› rüyas›nda bir zat vermifltir. Hem aruz hem de hece vezniyle fliirleri vard›r. Zihni âfl›kl›k ve flairli¤inin yan› s›ra iyi bir nesir yazar›d›r. Zihnî’nin hayat›yla ilgili f›kralar oluflmas›na bak›l›rsa o ayn› zamanda bir f›kra tipidir. Aruz vezniyle yazd›¤› fliirleri daha fazla olmas›na karfl›l›k hece ile yazd›¤› destanlar›yla ünlenmifltir. Zihnî hece vezniyle yazd›¤› fliirlerinde gurbeti, aflk› ve sevgiliyi ifllemifltir. Ç›ld›rl› Âfl›k fienlik: As›l ad› Hasan olup Türkiye ve Azerbaycan’da fienlik mahlas›yla ünlenmifltir. Badeli âfl›klar›m›zdan olup bir av esnas›nda pir elinden bade içmifltir. Türk edebiyat›na 180 fliirin yan› s›ra üç de halk hikâyesi (Latif fiah, Salman Bey, Sevdakâr fiah) kazand›ran fienlik’in fliirleri aras›nda yer alan divanî, koflma, destan, gerayl› ve sicillemeleri yeniliklerle doludur. fiiir ve hikâyelerinde Terekeme/Karapapak a¤z›n›n yan› s›ra, Arapça ve Farsça kelimeleri kullanm›flt›r. Yan›nda pek çok ç›rak yetifltirmifl olup o ayn› zamanda fienlik kolunun da kurucusudur. fiiirlerinde aflk›, tabiat›, kahramanl›¤›, tasavvufu ifllemifltir.
Dadalo¤lu: As›l ad› Veli olup Dadalo¤lu mahlas›yla ünlenmifltir. Dadalo¤lu göçebe Avflarlar aras›nda yetiflmifl, bafllang›çta az veya çok mal› olan, geçimini hayvanc›l›kla sa¤layan bir âfl›kt›r. ‹lerleyen yafllar›nda fliir söyleme ve saz çalma özelli¤iyle bütün Avflarlar aras›nda kendisini kabul ettirdi¤i için o art›k “Avflarlar’›n sözcüsü olmufltur.” K›sacas› belirli bir yafltan sonra geçimini saz› ve sözüyle sa¤lam›flt›r. Bugün elimizde bulunan 130 kadar fliirinin tamam› hece vezniyledir. Dertli: As›l ad› ‹brahim olup Dertli mahlas›yla ünlenmifltir. Badeli âfl›klar›m›zdand›r. ‹lk fliirlerinde Lutfî mahlas›n› kullanm›flt›r. M›s›r dönüflü söyledi¤i fliirlerinde ise Dertli mahlas› öne ç›kmaya bafllam›flt›r. Hem aruz hem de hece vezniyle yaz›lm›fl / söylenmifl fliirleri vard›r. Aruzlu olanlar›n dili a¤›rd›r, hece vezniyle söylenilenler ise daha durudur. fiiirlerinde din ve tasavvufu, befleri aflk›, toplumsal konular›, tabiat›, gurbeti, hasreti, derdi s›k›nt›lar› dile getirmifltir. Yan›nda pek çok ç›rak yetifltirmifl olup o ayn› zamanda Dertli kolunun da kurucusudur. Erzurumlu Emrah: Medrese ö¤renimi görmüfltür. Erzurumlu Emrah ve Erciflli Emrah’›n fliirlerinin kar›flmas› pek çok problemi de beraberinde getirmifltir. Erzurumlu Emrah Erzurum’dan yar›ld›ktan sonra Trabzon, Kastamonu, Sinop, ‹stanbul, Çank›r›, Konya, Ni¤de ve Sivas gibi illerimizi dolafl›r. Sonunda da Tokat ilinin Niksar ilçesine yerleflir ve orada ölür. Erzurumlu Emrah’›n 200 civar›ndaki fliiri hece vezniyledir. Bunlardan baz›lar›n›n Erciflli Emrah, Bayburtlu Zihnî, Karaca O¤lan, Dertli, Tokatl› Nuri gibi âfl›klar›n fliirleriyle kar›flm›fl olabilece¤ini de göz ard› etmemiz gerekir. Hece vezniyle olan fliirlerin büyük bir k›sm› koflmad›r. Bununla birlikte fliirleri aras›nda, az say›da destan da bulunmaktad›r. Ruhsatî: Sivas ilinin Kangal ilçesinin Deliktafl köyünde do¤mufltur. Hem aruz hem de hece vezniyle fliirler yaz›p söylemifltir. Aruz vezniyle olan fliirlerinde bir divan flairi kadar baflar›l› de¤ildir. 8, 11, 14, 15’li fliirlerinin yan›nda, az da olsa 5 ve 7 heceli fliirleri de vard›r. fiiirlerinin dili durudur ve halk fliirinin ahenk unsurlar›n› baflar›yla kullanm›flt›r. fiiir tekni¤i kuvvetidir. Ruhsatî’nin fliirlerinde tasvirin ayr› bir yeri vard›r. Köy çevresinde yetiflti¤i için, fliirlerinde mahallî a¤›z özellikle-
10. Ünite - XIX. ve XX. Yüzy›llarda Âfl›k fiiiri
ri yer almaktad›r. fiiirlerinde köy hayat›, aflk, tabiat, ö¤üt, tafllama ve tasavvufu iflleyen Ruhsatî; Karaca O¤lan, Âfl›k Ömer, Gevherî, Pir Sultan Abdal, Kul Himmet Üstad›m, Dadalo¤lu, Dertli ve Seyrânî’nin etkisinde kalm›flt›r. Seyranî: Kayseri ilinin Develi ilçesinin Oruza (Camîkebir) mahallesinde do¤mufltur. Badeli âfl›klar›m›zdan olup sabah namaz›ndan sonra pirler onu Elbirz Ba¤lar›na götürmüfller ve bade içirmifller ve Seyranî mahlas›n› vermifllerdir. Medrese ö¤renimi görmüfltür. Hece vezniyle olan fliirlerinin büyük bir k›sm› naz›m tekni¤i aç›s›ndan baflar›l›d›r. Bununla beraber kafiye ve redifte kusurlu olanlar da vard›r. Seyrânî hem hece hem de aruz vezniyle fliirler söylemifltir. Bugün elimizde bulunan 650 fliirinden 500’ü hece vezniyledir. Hece ile yazm›fl oldu¤u fliirlerinde dili oldukça durudur. fiiirlerinde yaflad›¤› co¤rafyan›n dil özelliklerini de bulabiliriz. Aruzla yazm›fl oldu¤u fliirlerinde daha çok gazel, divan, müstezad, kalenderi, flark›, terci-i bend ve terkib-i bend naz›m flekillerini kullanm›flt›r. Bu tarz fliirlerde dili a¤›rd›r. Sümmanî: Erzurum ilinin Narnman ilçesinin Samikale köyünde do¤mufltur. Sümmanî’nin koflma, semai, divan ve destanlar› ünlüdür. 11’li hece ölçüsüyle olan koflmalar›nda, nasihat vermenin yan›nda sevda ve hasret konular›n› da ifllemifltir. Sümmanî araflt›r›c›lar› onun 31 semaisi oldu¤unu söylerler. Semailerinde daha çok aflk ve dinî konular ifllenmifltir. 30 civar›nda divan› olan Sümmanî, bu tür fliirlerinde aruz veznini kullanm›flsa da pek baflar›l› olamam›flt›r.
N AM A Ç
3
XX. yüzy›l›n genel özelliklerini tan›mlayabilmek XX. yüzy›l âfl›k fliirinin en güçlü oldu¤u devredir. Daha önceki yüzy›llara göre âfl›klar ve hayatlar› hakk›nda daha genifl bilgiye sahibiz. Âfl›klar›n tan›nmas› ve sevilmesinde Sivas, Bayburt, Konya âfl›klar bayram›n›n küçümsenmeyecek etkileri vard›r. Ayr›ca plak, kaset ve CD’lerin yard›m›yla bu dönemde yaflayan âfl›klar kendilerini daha genifl kitlelere duyurma imkân› bulmufllard›r. Bu dönem âfl›klar› fliirlerinde Mustafa Kemal Atatürk ve devrimlerini, Kurtulufl Savafl›’n›n di¤er kahramanlar›n› dile getirmifllerdir. Çok partili dönemden sonraki siyasi liderler ve memleket sorunlar› da bu dönemin ele al›nan önemli konular›ndand›r. Bu yüzy›l›n âfl›klar› Türkiye içerisinde ve d›flar›s›nda pek çok toplant›ya kat›lm›fllard›r.
N AM A Ç
4
231
XX. yüzy›l âfl›k fliirinin önemli temsilcilerinin özgeçmifllerini ve fliirlerinin özelliklerini tan›yabilecek ve analiz edebilecek bilgi ve beceriler kazanmak Âfl›k Murat Çobano¤lu: 1940 y›l›nda Kars’›n Kaleiçi mahallesinde do¤mufltur. 26 Mart 2005 tarihinde Ankara’da vefat etmifl, vasiyeti gere¤i Kars mezarl›¤›na defnedilmifltir. Badeli âfl›klar›m›zdand›r. fiiirlerinin tamam› hece vezniyledir. fiiirlerinde, aflk, tabiat, sevgili, gurbet gibi konular› ifllemifltir. Dili yaflad›¤› co¤rafyan›n (Kars) dil özelliklerini gösterir. fiiirleri ve hikâyeleri üzerinde akademik çal›flmalar yap›lm›flt›r. Türkiye içerisinde ve d›fl›nda pek çok yerde yap›lan âfl›k toplant›lar›na kat›lm›flt›r. Âfl›k Veysel fiat›ro¤lu: 1894 y›l›n›n güz aylar›nda Sivas ilinin fiark›flla ilçesinin Sivrialan köyünde do¤mufltur. 21 Mart 1973 tarihinde vefat etmifl olup mezar› köyündedir. fiiirlerinin dili duru olup fiark›flla a¤z›n›n özelliklerini gösterir. 170 civar›ndaki fliirlerinin tamam› hece vezniyle olup koflma, semaî ve destan türlerinde söylenmifltir. Âfl›k Veysel’in Türkçeyi güzel kullanmas› ve milli bütünlü¤e hizmetinden dolay› 1965 y›l›nda dönemin Cumhuriyet hükümeti taraf›ndan kanun ç›kar›larak 500 lira maafla ba¤lanm›flt›r. fiiirlerinde içinde yaflad›¤› köyünü, köy enstitülerini, halkevlerini gezip dolaflt›¤› yerlerdeki olumsuzluklar›, millî birlik ve bütünlü¤ü, Cumhuriyetimizin kurucusu Gazi Mustafa kemal Atatürk’ü ifllemifltir. Âfl›k Veysel’in fliirleri Türkçenin yan› s›ra baflka dillere de çevrilmifltir. Âfl›k Osman (Taflkaya) Feymanî: 2 May›s 1942 tarihinde Osmaniye ilinin Kadirli ilçesinin Afflarlar (Azapl›) köyünde do¤mufltur. Badeli âfl›klar›m›zdand›r. Feymânî halk fliirinin sevilen türlerinden güzelleme, koçaklama, tafllama, nasihat, mektup, destan ve devriye tarz›nda yüzlerce fliir söylemifltir. At›flmalar› oldukça baflar›l› olup, ö¤retici niteliktedir. fiiirlerinde iflledi¤i temalar aras›nda tabiat ve orman›n ayr› bir yeri vard›r. fiiirlerinde Çukurova a¤z›n›n dil özelliklerini bulabiliriz. Feymanî’nin baz› fliirleri bestelenmifltir.
232
Türk Halk fiiiri
Kendimizi S›nayal›m 1. XIX. yüzy›lda yaflayan âfl›klardan hangisinin ad›na toplant› düzenlenmez? a. Sümmanî b. Erzurumlu Emrah c. Dadalo¤lu d. Âfl›k fienlik e. Kâmilî 2. Sa¤l›¤›nda ad›na düzenlenen divan› saraya sunulan flairimiz hangisidir? a. Seyranî b. Sümmanî c. H›zrî d. Zihnî e. Emrah 3. Ç›ld›rl› Âfl›k fienlik’in tasnif etti¤i hikâye afla¤›dakilerden hangisidir? a. Sevdakâr Sultan b. Süleyman fiah c. Latif fiah d. Latif Bey e. Selman fiah 4. Baz› hikâyeli türküler, araflt›r›c›larca hikâye olarak alg›lanabilir. Afla¤›dakilerden hangisi böyle bir hikâyeli türkü de¤ildir? a. Emmi K›z› b. Kerem ile Asl› c. ‹sa Güzeli d. Kral K›z› e. Dadal› Bey 5. Âfl›klar genellikle mahlaslar›n› ilk dönemde de¤ifltirirler. Ancak, âfl›klar›m›z›n biri, ilerlemifl yafl›nda Lütfi mahlas›n› b›rak›p baflka bir mahlas al›r. Afla¤›daki âfl›klar›m›zdan hangisi bu de¤iflikli¤i yapm›flt›r? a. Dertli b. Seyranî c. Âfl›k fienlik d. Dadalo¤lu e. Sümmanî
6. Âfl›klar›n fliirleri ölümlerinden sonra, dönemin bas›m tekni¤ine göre kitap hâline getirilir: Zihnî, fiem’î, Erzurumlu Emrah bu adlar›n baz›lar›d›r. Sonuncu âfl›¤›n ad›na böyle bir kitap yay›mlayan kifli afla¤›dakilerden hangisidir? a. Erzurumlu Abdülaziz Efendi b. Erzurumlu ‹brahim Hakk› c. Niksarl› Abdülkerim Efendi d. Erzurumlu Abdülmecid Efendi e. Niksarl› Abdülaziz Efendi 7. Âfl›kl›¤›n önde gelen özelliklerinden biri de gezip dolaflmak, âfl›klarla at›flmakt›r. Ancak bütün ömrünü do¤up büyüdü¤ü köyde geçiren âfl›¤›m›z hangisidir? a. Zihnî b. Ruhsatî c. fienlik d. Emrah e. Dadalo¤lu 8. fiiire Devranî mahlas›yla bafllay›p Yananî mahlas›yla devam eden âfl›¤›m›z›n ölünceye kadar kulland›¤› son mahlas› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Karabulut b. Yak›c› c. Çobano¤lu d. Reyhanî e. fiat›ro¤lu 9. Türkçeyi güzel kullanmas› ve milli kültüre hizmet etmesinden ötürü Türkiye Büyük Millet Meclisi taraf›ndan ölünceye kadar maafl ba¤lanan âfl›¤›m›z hangisidir? a. Âfl›k Murat Çobano¤lu b. Âfl›k fieref Tafll›ova c. Âfl›k Veysel fiat›ro¤lu d. Âfl›k Yaflar Reyhanî e. Âfl›k Sabit Müdamî 10. Baz› âfl›klar›n fliirleri kendileri taraf›ndan türkü olarak da söylenilir. Ancak zamanla türkünün flöhreti âfl›¤›n flöhretini aflarak âdeta anonim bir türkü gibi söylenilmeye bafllan›r. Afla¤›daki ikililerin hangisi do¤rudur? a. Âfl›k Talibi Coflkun-Keklik Emine b, Âfl›k Murat Çobano¤lu-Kiziro¤lu Mustafa Bey c. Âfl›k Veysel fiat›ro¤lu-Kara Toprak d. Âfl›k Yaflar Reyhanî-Bir Çiçek e. Âfl›k Osman Feymanî-Ahu Gözlüm
10. Ünite - XIX. ve XX. Yüzy›llarda Âfl›k fiiiri
233
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. e 2. d 3. c 4. b 5. a 6. a 7. b 8. c 9. c 10. e
Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “XX. Yüzy›l Âfl›klar› ve Özellikleri” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Bayburtlu Zihnî” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Ç›ld›rl› Âfl›k fienlik” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Dadalo¤lu” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Dertli” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Seyranî” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Erzurumlu Emrah” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Âfl›k Murat Çobano¤lu” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Âfl›k Veysel fiat›ro¤lu” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Âfl›k Osman Feymanî” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 XIX. yüzy›l, özellikle ilk yar›s›, ülkemizde bas›mevlerinin yayg›nlaflmaya bafllad›¤› bir dönemdir. Dergiler ise gazetelerle birlikte siyasetin yan›nda edebiyat ve tarihle ilgili yaz›lara yer vermeye bafllam›flt›r. Özellikle, merakl›lar›n yazmalar›n yan›nda âfl›klar›n fliirlerine yer veren cönkleri de toplamalar›, yüzy›l› kaynaklar› aç›s›ndan zenginlefltirmifltir. S›ra Sizde 2 Âfl›k edebiyat› alan›nda flöhrete ulaflm›fl sanatkârlar›n fliirden baflka ürünleri olmam›flt›r. Zihnî ise bu aç›dan çok farkl› bir konuma sahiptir. O hayat hikâyesinin de içinde yer ald›¤›, bir tür “Zihnî Külliyat›” diyebilece¤imiz Sergüzefltname-i Zihnî’yi, hikâyeden romana geçiflin ilk örneklerinden say›labilecek Hikâye-i Garibe’yi yazm›flt›r.
S›ra Sizde 3 Âfl›k edebiyat›n›n yaz›l› kaynaklar› genel metin yazmalar›na yani cönk ve mecmualara dayan›r. Bu konularda teorik bilgi veren kaynaklar yok denecek kadar azd›r. Ancak, halk aras›nda söylenen fliirler ve anlat›lar, hikâye türü ürünler hem de¤iflmeye hem de ek bilgilerle süslenmeye aç›kt›r. Dadalo¤lu’nun a¤z›ndan dinlenildi¤i tahmin edilen bir hikâye, kolayl›kla onun tasnifi gibi alg›lan›p, halk aras›nda ona mal ediliverir. Âfl›¤›m›z›n tasnif etti¤i hiçbir hikâye yoktur. S›ra Sizde 4 Genelde âfl›klar›n e¤itim al›p almad›klar› yaz›l› ve sözlü kaynaklarda yer al›r. Ayr›ca babas›n›n veya büyüklerinin e¤itimli olmalar›, âfl›¤›m›z›n da e¤itimli oldu¤u konusunda bilgi vermektedir. Ancak baz› âfl›klar hakk›nda bu tür bilgilere sahip de¤ilsek fliirlerine, varsa farkl› yap›daki eserlerine bakar›z. Böylece, onun dilinden, konusundan, üslubundan yola ç›karak bir karara varabiliriz. Erzurumlu Emrah’›n da bu yolla e¤itimi hakk›nda bilgi sahibi olabilmekteyiz. S›ra Sizde 5 Âfl›kl›¤›n bir gere¤i diyar diyar dolaflmakt›r. O böylece, hem kendini tan›tacak hem de meslektafllar›yla tan›flma f›rsat›n› bulacakt›r. Onlar›n bu gezmelerinin bafll›ca sebeplerinden birini geçimini sa¤lamak için para kazanmakt›r. Ancak Sümmanî’nin bunca gezmesi, rüyas›nda gördü¤ü ve âfl›k oldu¤u Bedehflan Emiri’nin k›z› Gülperi’yi bulmak içindir. S›ra Sizde 6 Her bölgenin kendine özgü zevk anlay›fl› vard›r. Do¤u Karadeniz Bölgesinde tulum çalg›s›n›n dinlenilmesi, E¤e Bölgesinde efe oyunlar›n›n oynanmas›, baz› bölgelerimizde çiftetellinin çal›n›p oynanmas› bu zevk farkl›l›¤›n› gösterir. Âfl›kl›k gelene¤inin günümüzde de canl›l›¤›n› korudu¤u bölgelerimizde ise eskiden beri bu gelenek vard› ve ilgi görüyordu. Dolay›s›yla âfl›klara karfl› özel bir ilgi gösteren bölgelerimizde âfl›kl›k gelene¤inin yaflamas› da kaç›n›lmaz olacakt›r.
234
Türk Halk fiiiri
S›ra Sizde 7 Murat Çobano¤lu’nun say›lamayacak kadar çok önde gelen özellikleri vard›r. Bunlardan özellikle ikisi bizce flunlar olabilir: Babas›n›n ve o¤lunun da âfl›k olmas›, yani, âdeta bir âfl›k kolunun bafllat›lmas› önemli bir olayd›r. ‹kinci bir özelli¤i ise, baz› ülkelerin devlet baflkanlar›n›n huzurunda sanat›n› icra etmesidir. Ülkemizde de Cumhurbaflkanl›¤› Köflkü’ne davet edilen az say›daki âfl›ktan biri de odur. S›ra Sizde 8 I. Sivas Halk fiairleri Bayram› 1931 y›l›nda düzenlenir. 15 âfl›¤›n kat›ld›¤› bayramda çal›p söyleyenlerden biri de, 1310 [1894-1895]do¤umlu ve o y›llarda 35 yafllar›nda olan Âfl›k Veysel’dir. O, kat›lan âfl›klar›n en gençlerindendir. 1930’lu y›llarda Sivas’ta Millî E¤itim Müdürü olan edebiyat ö¤retmeni ve flair Ahmet Kutsi Tecer, bütün âfl›klar gibi genç Veysel’in de yolunu ayd›nlatm›flt›r.
Yararlan›lan Kaynaklar Arslan, E. (1975). Ç›ld›rl› Âfl›k fienlik Hayat›, fiiirleri ve Hikâyeleri (‹nceleme-Metin-Sözlük). Ankara: Atatürk Üniversitesi Yay›nlar›. Aslan, E. (1978). Do¤u Anadolu Saz fiairleri. Erzurum. Aslano¤lu, ‹. (1965). Sivas Halk fiairleri Bayram›. Sivas. Aflkun, V. C. (1973). “Bir Kayb›n Ard›ndan: An›lar›n Ifl›¤›nda Âfl›k Veysel”. Sivas Folkloru, 1 (7), A¤ustos 1-7. Bakiler, Y. B. (1986). Âfl›k Veysel / Hayat› ve fiiirleri. ‹stanbul. Berbero¤lu, M. (1955). Dertli. Bolu. Binyazar, A. (1973). Uzun ‹nce Bir Yolda Âfl›k Veysel / Hayat› Sanat› ve Eserleri Üzerine Bir ‹nceleme. ‹stanbul. Düzgün, D. (Güz 2000). “Âfl›k Tarz› fiiir Gelene¤i ve Erzurumlu Emrah”, Millî Folklor. (47), 52-55. Göksel, N. T. (1966). Âfl›k Emrah / Hayat›-Edebî fiahsiyeti ve fiiirleri. Ni¤de. Günbulut, fi. (fiubat 2003). “Ölümünün Otuzuncu Y›l›nda Âfl›k Veysel”. Folklor / Edebiyat, 9 (34). H›nçer, ‹. (1952). “Jübilesi Münasebetiyle Âfl›k Veysel fiat›ro¤lu”. Türk Folklor Araflt›rmalar›. 2 (34). Kafkasyal›, A. (1998). Âfl›k Murat Çobano¤lu / Hayat›Sanat›-Eserleri. Ankara. Kaya, D. (2009). Sivas Halk fiairleri IV. Sivas. Köprülü, M. F. (1940). Âfl›k Dertli. ‹stanbul. O¤uzcan , Ü. Y. (1970). Âfl›k Veysel fiat›ro¤lu / Dostlar Beni Hat›rlas›n / Bütün fiiirleri. Ankara.
Özen, K. (1998). Âfl›k Veysel / Selam Osun Kucak Kucak. Sivas. O¤uzcan, Ü. Y. (1973). Âfl›k Veysel fiat›ro¤lu / Dostlar Beni Hat›rlas›n. ‹stanbul. Özder, M. A. (Aral›k 1967). “Konya’da Yap›lan ‹kinci Âfl›klar Bayram›”. Türk Folklor Araflt›rmalar›. 11 (221). Özsoy B. S.-Erdal Bolatkale (2010). 20. Yüzy›l Halk fiairleri II. Manisa. Özsoy B. S.-Erdal Bolatkale (2010). 20. Yüzy›l Halk fiairleri V. Manisa. Özsoy, B. S.-Halil ‹brahim Ataman (1993). Posoflu Âfl›k Sabit Müdamî/ Hayat›-Edebî fiahsiyeti ve Eserlerinden Seçmeler. Kayseri. Sakao¤lu, S. (1986). “Emrah’›n Hayat› ve Hakk›nda Yap›lan Yay›nlar”. Erciyes. 9 (101), May›s 1986, 3-5. Sakao¤lu, S. (2002). Kadirli Âfl›k Halil Karabulut / Destan Destan Üstüne. Kadirli. Taflkaya S. M. (2002). Âfl›k Feymânî. Kadirli. Turan, M. (1994). Âfl›k Veysel (Yaflam›-Sanat›-fiiirleri). Ankara. Yard›mc›, M. (2009). Yaflamlar› Sanatlar› ve fiiirlerini Yorumlar›yla Âfl›klar›m›z. Ankara: Ürün Yay›nlar›. Yüksel, Hasan Avni (1987) Âfl›k Seyranî Ankara: Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Yay›nlar›.