Guerra y democracia Ls lts pns l nstón nnl
CONSEJO LATINOAMERICANO DE CIENCIAS SOCIALES CLACSO
GUERRA Y DEMOCRACIA Los militares peruanos y la construcción nacional Eduardo Toche Medrano
Cn d Ed y Pcón d D,
Códg 13496 OCHE MEDRANO, Edd G y dcc: pn y cnccón ncn -. L: desco : CLACSO, 2008. 308 p. Fz Ad / H / Svc M / Sgdd Ncn / CAEM / Món Fnc / M / Ec /Pú /
Sc Ecv: E Sd Sc Ecv Adn: P Gn Pg Rgn d Bc d CLACSO Cdnd: Bn Lvy An: N Gn, Lcn Lg y Mgdn Rch Rvón cnc d x: En Fn Á d Dón y Pdccón Ed d CLACSO Cdnd: Jg Fg Pg d C-dcn Cdnd: Hc c Anc Ed: Lc Sch Cn Lncn d Cnc Sc – Cnh Ln-cn d Cênc Sc Av. C 875 | p 5º | C1023AAB Cdd d Bn A | Agnn n [54 11] 4811 6588 | Fx [54 11] 4812 8459 - cc@cc.d. | w www.cc.g
CLACSO cn cn py d Agnc Sc d D Inncn (ASDI) d: 700 p. P dcón. Cá y dñ d n: Jn C Gcí M. (511) 226-1568 Cdncón: Mónc Pd ISBN: 978-9972-670-95-4 Hch Dpó Lg n Bc Ncn d Pú N° 2008-14344 Ipón: Lh & A SAC - J. I 046, Bñ - Pú ©
desco
Cn d Ed y Pcón d D Lón d Fn 110. L 17 - Pú, (511) 613-8300 www.dc.g.p Nv d 2008
Índc AgrAdecimientos
11
introducción
13
Los inicios (LA formAción de Los criterios institucionALes) L gnzcón
23 24
L c
34
L ón cvz
37
L ví d cnccón. L cncpcón v E Svc M Og L pcón d “vv”
45 62 87
LA sistemAtizAción de LA experienciA E n v
101 101
E CAEM: gdd cn d L Ec Sp d G L nnc ncn L í d pnccón
106
Mz p ncnz L zcón: pn d v d nc L nz cn LA Acción en eL vAcío. eL AgotAmiento de LA doctrinA miLitAr peruAnA E d cnn
119
122 127 149 160 165 195 195
L vón: n c c Invnnd “cn-v” L zcón d pcón cv E Ed d xcpcón án hc L nv gdd hc
209 231
236 240 259 267
concLusiones
275
sigLAs usAdAs
285
BiBLiogrAfíA citAdA
287
notAs
297
Para C. L. y L. S. Gracias por existir Para los chicos de allá y de acá. Por las uerzas, cuando las ganas estuvieron a punto de caer. Dios, Nuestro Señor, ha debido apiadarse de sus almas, también.
AgrAdecimientos
Q n dd cn pn cn nv py dn dn d pn nvgcón. En p g, án n CLACSO. Sn h d p v c. P p, n án d desco, c, dnd cnnc xp d pndd y vcón gnn J G y Mvn Z p x d nn pd. A, vg cón p n hn Hc Bn, p y c nnc cn d cn pp, cn cnvncn d n p dpcón n cíc pnz y, p , n nñ g. D g n, n pd d d ncn k Kdó, cy ódc y cnn dn dcd pó pn dpng d n nv ncón vnc píc zó n pí. Dn pd d vón, Cc Mndz d v yd p pc vcí ncnnc. M n y cg d Mí d H d Sn Mc, í c g d Á d R M d In d Dn Lg, n xcn nc cnd nc c cnn. A Dn Mn d n n c d d y gd cn. Q xp pc gdcn An Og, n ch á n n d nvgcón. Q pz, ng, p n gí y ccn hyn vd p pndz. P d, á p dQuehacer, n v hc. A B Sánchz Lón, Mónc Pd, Mín Pd, dá d Edd Bón, nc cncn. A, Jn C Gcí p ddccón y pñ p n dñ y dgcón d x. n B S y Ek Fg, p dpcón p v p d ú n. Fnn, P Sndv y Pc A n cd d ch dyn, z y cn. P, d, d cndcn y pcn n gnd n n nn cnvcn nv.
Mapa político del Perú
introducción
L z d pn hn vnd xpnd n ú ñ n pc d ncn, cy dñ h nd n d n ndn. En p g, n vcón d dpñ dn d ú dcd, pd n vn hc n n pn nz vv cn Ed, ncp ch nncóc, nn n cnc c nncn czd cn z d d Ecd y, dá, pyn pícn gn n g d gp z n 1992 nnc pdn A F. En gnd g, n d z ncón n ncndd dcác pzó cn g d gn dn, vn n cón n cnn cón cnóc, ncncn ccón pdnc d ñ 2000, xpcón d vdnc ncn d n d d cpcón gnzd dd Ed, vzcón c n y pón nncn. d dcón d ncn d pn, dó cnd n ó nv pn pn gdd ncn n cdd, y pcnd dn dp p hc ncn c dcác, n n n d v d d ngv pvcd p p d ccn n vn nvcd dn ñ pv, c ncdnc v cpcón n nd, dccón gnzv dd nnc píc có Svc d Ingnc Ncn (SIN), cndccón d pdnc Vd Mnn, y c gnd p n ch nvv gnó n vczcón n pcón cv —pcn n c á p— y , p d n vnc zd n ú p d gn d pdn And d y nc d pd gnn d pdn An Gcí, ún p n dcv píc d pcn y, d, dd dczcón ppd d vcn dch hn.
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
14
L gnc d c dó cd cnd 28 d d 2001, pdnc d Rpúc, And d nncó cncón d Acd Ncn, pc cncd p dv z c y píc d pí cn cnn pc d n d píc d Ed. L nvn d gdd ncn, n vg n c c gn dd cá d p gnzcón d n d1. Adá, Pdn d Rpúc cnvcó n cón ncgd d d y ppn nn dgín ccn dín z n ó . D n, gn dcác, v d Mn d Dn, ncó d d , nnd c v dnz z d, y v gd c vn. A c d ñ, vcón y dnd. A n d 2003, n pccón cónc pczd n , dd p In d Dn Lg, “n xí vdnc d n dcdd vnd píc n á d cv y gv p d n d c dn nd”2. Má n, dd dd d 2004 hy ndc c d pc h dnd , nc, h pzd c ñ d vón. E pn ndc dgncd cc d p n n c, p dd p nc d vnd píc p p d á dd d pí. L nnó v c dn c cncn y g n dn cp y, p d, pncnd Mn d Dn c á n dnd y c píc d dn d pí. A cn, n nc, n n cn. L úd d c g ncn, n h pcdd cpnd pnd nd dó cón n Pú (n hc gnzcón, cn cn nn y ccn d ncón) pdn d c d, c pc h cdd, c n n pvcn c nc n n. D n, gn dd cnpd n dñ d gnzcón hn pdd v c, c cón d vc g p vn, pccón dLibro Blanco de la Deensa Nacional, d pn d d d c d c p d cd c d dch hn y d dch hn, n , án nd cnd, y n hy y gdd d pd pd dón d v.
intón
L ncnc d dd, í c v cc, dó n vdnc cnd gó n cón d nón cn Ch dn p d 2004, ppó d dnd pn dcón í n pí. E cncn, n dó cnd d c dpác, pvchd p z d d d p c ncdd d pc cnd c n g d dn. En c d Pú, cyn vó p gn d pdn d ccd pn d , dnd g íc y, pn, cnd n nd dnd p dnd d c Dn. P , vdn gn n ó y dpcón p pn cndcn ndcn n In Fn d Cón d Vdd y Rcnccón (CVR), n nn d ñ pv pc d pcón dd y víc d vnc píc. P n có cn ncn pndn cv dncd hcnn c pn d vcn d dch hn cnd pcó n gnzd píc cnvv n pí. En d c, pd dc c dd c nnó d c n Pú dó c zcón d pnn p n n c ncgd d hc cp n cn; p pgn pc í: ¿ cd cnd ndn d , Ed, gv c n cón cn cdd? S , cndc d z d n pd dgd d c ncn- n hyn nc, n d dv, cnn y y cp cn cn cn c cv. B cndcn, y pn p cnc cncnc d nvncón píc d n Pú, cncn xp n In Fn d CVR , p , n hn ndpn p nz p d pdín dp p cnc pdd d n vnc d Ed n . Sgún CVR, pnc dó nón vv n Pú v n dc cón cn ddd d p dcc dó n pí n 1980 y 1992. En nd, npnc d dd gd nó pn dccón d pd cv, pnd ccn pnc píc d z d (CVR, 2003: IX, 91). En gn dd í p, n vón pnó n n , pc ndnn n dí pnd n
15
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
n píc. D n, nc d v n dnón nnó v dgnd d d ( Idem). E d cd vz á vdn nzcón d z d, d g n cón ó d cn dd ncn, y pó pcón d nnc n d cn p gn vgn n ñ ’90 (c c d SIN). O cnn d hch cd n c d ch cnvv d ñ ’80 y ’90 v v cn n c cn cn cn pcón cv, n pc h g n dnd cnc nn. C ñ In Fn d CVR: O dnón d cd dcnnz d z d dn n pcón cv, pcón n dd víc d ccn d z vv y n cópc d . E vó píc d pón ndcnd y v d dch hn n ó n cndn g, p d ccón pn, n n n cnpdcn, y n ncn g d vón — í pn Ed pn c n pcón (Idem).
Ennc, cncd n n vnc píc cd n Pú dn d dcd pv, y ccón vn z d n cnx, hc pn p cnd cnd nn ncn á cp d h n, y ó pd nndd n n pd n 1980. En nd, á c n c cncn p vv y, vz, có n gnn y dd cv dín cp n ccnnc n n pdc n n n n pnó p. En gn dd, d
16
pcch ndcn —nc, í dá, dpgón n dc dnvvnd cnynd dd c cnccón d Ed ncn pn dn g XX—. Aí, pgn c: ¿có nndn “dn” cncnn án gd vgd?, ¿cánd cndn ?, ¿n vv? ¿n n cv?, p d; : ¿ dn hc ? ¿có dn cndc?, p d, n n pn-
intón
dd p d vcón y dgnóc d ccnnc p p d c nvcd n vnc píc n , p cn, n pdc dcv vn, y gn nd, n cnn cón. A, n gnc n pnn cn n cnv n ncpnd cn nc d p hyn cncd pdd gncv d n, p n ch c pvvn dn pcn czn; y, n c, pcín g d h d p d d dn gún p. D n, dc d cnynd dn cncón n d n n n z d pn y dn, ccíc pn Ed, y g d p cdd. A vz, d ú pc n vd n ncón d cpcdd cn nn p cc dcd d ón, dc, gdd d pí. d dnnd pc d cn n cv y , dn cón d “cp” cngn “ng”, “pnn”, “d”, p c nnc “g”. L ógc d g, y n d cd y cpn. E , gó nd pn, n ó d ní ng “xn”, dí d n ncn y n pnn pg, y n núc dd cá cpn nccón cn pncp c píc y c y, dá, cncn pcpcn d vn p np cnngn cv pvín d p y c. Inc, cn cn g cnn cnn d ncn, p d pn n dv n vó pc gd p ncn, d cá n d y npd p í nc y cpnd dd ccnd. P, d, vó p n n p d ng “nn”, n ó gnó gp vn ccíc pc y d ccón pcíc n dv pd d cnvón c cd v d g XX, p cpn g dcv, nn hgn n d pn. P d, n c cn cn d cn nn pvcn ppnón hc zcón d Ed, g n ccnc gp d Ed y cngn ncón d gn cndccón. P Knng y K cón á
17
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
18
dnd p n “pncp d cpnc”, dc, cnc d “ án cd p hc cg d n ncn y p n d n d d p gnzcón y c pn […]” (2003: 52). Sgún , p ycn n pcón nxnc d n ncón n n d cdd cv, nd Ed ndd únc pncón y n d n c “p”. En nd, Ed ó pd cnd d y z cn gn, dc, , p “ cv pdn c c dd ncn, pnd p ccnd, gd p n pp y cp, h d y nncn [...] ” (Idem: 53). P hí gg zcón d Ed n á n dc cón cn cpcdd vn z d p pn hgní n c n pn n p , y p hc c n ncón d v ncn. C pdá pn, cpn d Ed n c d pnzcón, n n pní cpcdd p dñ n dcn dn v ncn, y dv d n d pg y pyc vn c d p g n ppnín. D n, dó “npíc” . En p, vn cz d ó pnnd n “píc” cv, pcd c nón d ddn y pcí d n pc n dd d n d Ncón, pdí cng dnzcón, d cnóc y dd píc. F í c z d cn cn d dcd cn pyccn d g pz (Lvn y Dv, 1978: 3). B cndcn, ncdd d cn pc hóc ncn d z d ncn h vnd pnnd dn ú ñ. En p g, g d xpnc d ñ ’60 y ’70 dó n cc d xón cc d nz d gín, vó ncdd d ncp n y nú d v n d nvncn píc d n gón. Mch d zcn zd (Knng, 1991; M, 198 5; Gón, 1985; Knng y K, 2003), cn n cncn d c ncn y d pc gd p z d n cd n d pc, ynd cncp h h nnc n v d pc p cpnd dd (V, 1991: 166).
intón
Aí ánd n p d pxcón ncdí n ná nncn, n d d d p các hín vd p ná d cón , c dnzcón, dpndnc c y gdd d píc, y pc d pnc d píc d . E d nc n gnd dd c dvn n cnn d , n ó dd d n ppcv hóc, d cn d pc gd y, í, p dnc c y cnndd: Un p gp d n ncón ndn d cn pc dn d ncón y pg ncn. Un gnd ncón d ncn n dcn y pcíc hcn d nnc píc y gn cnd p p n d pón . E v v gdd d d pncp pcpcón. Un c ppcv dnccón d g y ng d ncón. Fnn, gn d nz cívc- pcíc, ccn gp, ván c pn d nc p nvncn y c p gn gnzcón y gcón d gn , n pn cv d ná […] (Knng y K, 2003: 49).
d h d pcn pn p c pn. Un p cndcón cc cpv zn n dcd n — , n n gn, vn c nc xpnc d Cn S (Agnn, B y Ch)—. C pdá ddc, ncd pc gd p z d pn, n v ch ccíc pn n cpd p p n d gón, n p d pccdd n, hcnd n gn dd n c xcpcn. P hy n gnd pc n d v. En n gn, xón píc hn cpd pn ccncó cpnón d gn cndn n 1968 y 1980. Sn g, n ñ p, dd pnc d nón vv y, g, py gn d x pdn A F, nnc dnn p ccíc dó píc pn n ñ. Adá, nvncón píc v pcdd d pn c n “ncc” n gón, y
19
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
cnd cn nc d p, n n g d Lnc ndí nh, n dd n n cngánd cn d ncón dcác. A, dí cnd hch d pgn píc d z d pn dn ñ ’90 n cngn dn n các gp d Ed, n n p c d ncnn d dcc . Sv cn n y nv d 1992, gn v vgn dn ñ n p d d Cncón Píc, n pácc vó c dnó d n vdn cndcn ín xg n dcác. A p d , n cncd n pd h cnd pdn n c vv y, d gn n, n ddd d dcác pn, p páccn nxn n ín d nvgcón hy pndzd cncn c y pnnc n cd píc d n pd; n, p d, í pd ncn ndn dgnóc d d y ccn dín v c p nc z d pn n c cnccón dcác (Ond, 1999 y 2001; Rpg, 2001; M y , 2001; Oá, 2002; Dc, /; P y Sn Mín, /.). L cón , n , v nnn cnz cn d z d n n d dczcón án díc d cnz n cpnd cv dnn ccón. Y , vz, ó pdn vd dn n ccn pc hóc, d n pd dnc nd dn c y n ncd n dc. Ennc, g á vgn n z d dd dnzcón vd c n d g XIX, cón n n d ncn vá c p dcnd ncdd d “d ncn” c c ác d gdd. E g n ín d cnndd vó ncn ncn p n h dcd d ’70. C ñ Dn Mn p xpnc pn. L ‘vcón dd ’ d gn d Vc d n pc d g dcd d c nn y d úd d n y nd pn p p d n y pn, n n p dnc y v n p ndn d ncón c 20
intón
ncón dín cp z d p cn (Mn, 2001: 3).
Sn g, d g ác nác, d ncn d dcánd dv cyn n cdnd n nc d g XX, d xn dv cncn ncd dd pp xpnc pn. ycc d d dccón, p y vg hyn d, vnP í; gn p xpccón d dnvvn n ñ ’80 y ’90, nzó nd ngv d xp, dc pcn n pdd d cdd pc n pí pc ápd y pnd c y, c cncnc d , d ncn n ncónc y cnpdcn p n. P d, pcpcón d pí pc nívc; y ch d cpnn cnn n gdn chnc n í. L z d pn gn nv pn n zcón ncn d n dcn p, n í, n gn dv cncpcn n y có dín pcd (á á d pnc d dncón n nd), gánd nc cn n nn pvcd p pnín n pg dcpn ác. Evdnn, h n dógc y nn, g cnd “pí d cp” cpd p , p cnn d y cndc c p n gnnd vn dn y h cnp d ncón. An í, ndd cnn d d pc n h cndc d cpn d cv, vó d pc hóc ncn y , n c, vn dn cn nndán cn cv, p d “pdd” pc d cndccón d Ed. En nd, cc p pn dn d cndd ncn, y n ín n d . Adá, n ú, n h hgndd d c p ccz, p —c nn d g d pn d— h n n pd p ncpd n cndd ncn n gnd, y h n n. An í, dvón n n, y ch n n ó ncn n gp n , cn nc d p, c ín , dnn pn n pc d ncón n .
21
Los inicios (LA formAción de Los criterios institucionALes)
Ec n pn d n d g XIX n cncón d c dn n Ac Ln n n , , n nc gn. L dn pc dnzd ccd n pí d gón ndn ncnzcón d p , ncnánd n z cncnn z d. D n, v ncn pzn v n vn dgd d ncdd dvd d cnccón d d ncn, p pc d pc gd p ncn n cpn d ncn gnn có gnó n nón n nd cpv dn, gnd dcn p p n p ncgn d gnz y, p d, g n nd cc d cpn d ncn y c y c pc d n. Un d cn v n cn d n gd dnzcón d c . Un cón hdd d pc cn nc d n dcd dcón d pc c Ed dí n dccón. En Pú ó cncnc d d d c d n dác. Hín ncd á d cncn ñ d h dcd ndpndnc d Epñ, y pí ún n g cn n ncón dnn c cnn . E Pú cn cnc pí y, pdócn, únc n v c c p dcón nnd cn Ch. L d p n G d Pcíc ncpó n p pndn d cón. Ah n, v n gnd cn Ch, n dnd Pú xhí í ídc p c d, n cón cn n c —Ecd, C, B y Bv— cón n n pc. P n d, n h n n ncón cc d pncn pd n p dn cn d pcn d
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
Ed pn, dc, cn p g cn ncn ún ngc cn pí nvcd (P Bnch, 1926: IV), d gnzd pc dpd n n dd p gí d pn, y “cdcd” p vcn. P n, z d Ed dín cncn n dn. P d, n d pc hí cnpd ncpn Ed pn dd dd d g XIX pnc cn pdí c gón zónc h n ccncpcón. P n d cndcn ggác y d dncón píc d , v pn c n gón n dnd pnc d Ed c, n n, p d á d 60% d ncn. En d c, ncpn ccn d pncón y cnzcón hín ncd dn nc, y n án d h ú dcd d g XIX (Sn y Bcy, 1995: 53-64; 2002: 57-59; Gcí Jdán, 2001:157-197). Un c pc dv cncn píc cn c d z d, dá d vgnc d n xn: cn d dn nn. E pc cn ó ccnnc pcíc — n dpc— cn Cncón d 1979. Ennc dp z d pn cn Ecv dc n gnc n d d , cn n pndín gní ncnd n x ídc. En n gn, n dn nn c cn d xcpcón nnc n xpícn dd, dnd p p n pc y p d p npcn. D n, cn pdn pc n cn pcíc n cn , c ngdd y dn nn, vn n dd vnccn y ch. Má n, dd vón n cnynd pn, n n pd nnd n .
La organización
24
Un p pn, d c ncn vgn n z d pn h n, nxnc d n cp pn. c cncó n g d Lnc, c pc á d cd, cd n cn pp p, y dnvvnd ndnn p d pp n y n gd d n
Ls ns (l fón ls ts nsttnls)
v ncn. Nvn, G d Pcíc hz cncnc d n d dn n gnz nngn pdd d x. An n d n pn d, g d cd , n g dd, n d cnndd , pvnnd dd ñ v d ncn ncn, cnnó xpánd n z d ncn h cdd (Lynch, 1993). Sn g, í c x cdd cc d p hí dnz c, dcnc có vó c pc, y p d c cn n . En c pn, hch d hy dcdd cndccón d n ón nc n n n xpccón c. Nn h gnd dcó n cón nncn, y n d hc n cnnn d nn nnd p n c á pg n n (dá d v): nc y pn. P d, pí pí c gd d nnc n gón y, vz, gn í cd p pcv nd (R y Sfn, 1997; Mn, 2001: 21). P d, v v n cn n cn dcón d p “ng”. Aí, pn pdn h d cndcnd p ncón pv d n ón pn n Ch. A, n h cndd pón pv dó h cd gnzcón d c nc d 1880 hc dn, cn pó n pí c d píc, í c p cnzd p dcn d dn n pdd (Nnn, 1978: 42). E ú cndcóndó h d pn. d vcn d n G d Pcíc n n d c x ccn d c, c pdc d cvdd píc d . P, n í, í hnd p d d gnzcón d c nc n n ccón á p, dc, n c ng d p . En nd, ún p nvg n Pú có g Ch, n dnd “pnzcón” d Ed ddó á , ncpó c c dccón (Gy y Gcí, 1997: 143-165; Qg, 2001: 75-93). En d c, í pd pc dnzcón d c pn vó c n d d d cn n n dcv, n pn: n, c y h dch, d n G d 1879 y , d d c n nn d Ncá d P, g n p d c c. A c cnyn
25
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
hc n d g XIX, pón hy cíd n á pnd dpg, y n v n xndd ppgcón. Sgún Víc Vnv, S n Ch, pc ñ n, c n cpó cn d pn Cncón: dnd pí cn gn xn y v p ngdd , n 1895 pc p d cpn gcón cncn: dn d gn gn cnd, n gdd n dc (1971: 60-61).
P d , c n “nv ón píc” n ccnnc, […] S d p n c á n y pn, dpn d y ndn d d c, ncn p xpccn pdn n n n gncd d d, p c n p d, n h n nnn , n gnzcón y n nd zcn n d , n cv n n p, n cnd c n c , g h pndn g d dd d pón (Idem: 61).
26
d pc ndc g d n d nn p, dncdnó n d hch hn cn cv , nnchn “ ch xn n cvy ” I(dem: 62). En 1897, pcó Revista Militar del Perú (RMP)3, y p d ddcó c c d “dcdnc d c”. En p g, ñ “ g cv […] hn d c pncp,y, vz, únc, d n gn hyn pp ncn dnd, ncp gnzcón ”4. Lg ñdí n h dngv “ pc ó nngn n h nd [ ncón], y n p n gn p d n cdd […] n pdá ng hy pdcón y h nc n cndn d 5 n ncón p cd p gn d ” . Un ñ dp, nn cn Rú Scn xn pc. Aó “n pn, n n, n cíc y n d ncn púc pí n […]”6. P v cón, cnd c n n nñ n án á pv hc , “c n Sz, n An y n y p d Ncn Ep”7. P, y, y pndd dí c n pp
Ls ns (l fón ls ts nsttnls)
, p n nc n pí n cv cncí d pp “g dcíd p ó n n d”, y cy cp hín d “ gn […] d c cncn, v, pg p p pn ndvd n dn cpn p vc d dn […]”8. E cnx cndcnó cón d n n ndn pnzcón d dd. L xpnc cn, d d ngó nn dgd p P, nhó pcvdd píc. P, dá, d cnd n có n nd dcón d dc n d d cv . d c ncnd, d vdn nz píc, n cpñd dá d ccn d c cnc. En 1896 ó Pú n ón ngd p c nc, n ncgín d gnz c pn y ppn ncn. An d gnzd “ c pn dó óc y pn gn y nz d c nc” (Idem: 63), dd nc d gnzcón dnzd n dv nn n d ín c nc, y cncp dn c pn dd pp xpnc. P d, pc pd y hch d c nc n p d ón dí gnz c vn n p xpnc cn. Ind p pp d T N Bgd, Sn Gn y H Lyy, n cn n nkn y n Mc, y cy c cn n nndd c “n nón n n d p p vnc pz y ” (Mn, 2001: 28), nc nndn c c g á ccn n dnd y n n c n cn, cnd cn ch ní pc d cn pn, y cnd dpc hc píc cv , dd ppcv, n nndín p pnd n cn (Idem: 40). Aí, nd ón ncn. Un pí dcd y gnd, dá d dd c d , ggn c dncn d cv, ó n c pnnd n pn, p d d pvv d . Sñ píc c n d g gnzd dn ñ. P c, nnc hc pncp cíc d stablishment pn n d g, Mn Gnzáz Pd.
27
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
Ec d gnd chz, c ccz Kn Snd (1997: 240), Gnzáz Pd cp n cíc dc d pí, pd d pd, p n pp p . P c, nd á v gn p d Dc n P, n d n G d Pcíc pc cd n n p Ch, n p “n gnnc n pí d vd”, ggnd g: Sn pc, á n dch, cn cnd pín d ncn, vv d ny n ny: ny d cnd n Dpc, ny d cnd n Ecní Píc, ny d cnd n Lcón h ny d cnd n ácc y E […] V gd d ’hcnd púc, dc pnd d nn, óg n píc n, n dc n dncón d c, ccn nd cp d´c […] (Gnzáz Pd, 1987: 61).
pcn nnzn d n á n dcd cn g íd p c nc , c h v, cndcín cn n c pc d cv. Sn g, pnnd d d pc, díc ncn n pn n cpcón cánc y n nngún z cíc d p íd p p. En dd n có dccn d c cnc nc dd pn, pzó g n nd cndc: p d, pn dín cp n c dn y c cncí n Ep n n p, p d, pnn án nd cncnc d d n n d d cc p pn gdd d pí. En n p n, nn xpn dn p ng c pn vn hc nc cn gd, y dd cc d dndd d ppcón cín. P, nc p n c pn n dnd d d
28
y, n g, p ncón c ddd d y p n pácc p nc, gdz gn x d n dn d ncv d dd. E cíc n cpd p pcd n Pú, n cn pcdn nc dcnd , n c, c dn gín p g y pncp á ác, p n “pc n An, p p, cn c hn cnzd n gd vd d nccón y pn n
Ls ns (l fón ls ts nsttnls)
cp d dcn ódn cd y dcn nn vd”, n cdí n n9. En ñ gn n cvn n pvnn d Fnc, p hz cd vz á díc c pnc. Hc 1920 c nán nn d y nín pc p d ncn; […] h nyd d n dn n g dp nd n dnv [...] d ncón , c , nc p zcón d n n gnzcón cp cn d d d cdd n x. E p gnzcón pn cn nc n dpí n d […]10.
L c cd vz á nn p c n cn pp vn, dá, cndcn. A nc dcd d ñ ’20, ígd ndd píc hín nnd pn h p ñ d g XX v d p d nvncn. L p d , n 1914, p dc gn d G Bngh, y , n 1919, p c cn pdnc Ag B. Lgí, pcn d n pn n ncndd . En c pó c cpd n vn dn cn n pn g cd. Inc, p p c, pgó n y, nú 1993, gzó v píc c c n n cndcón n c d c y gnnd, c ñ Jg Bd, n pnd ; L y 1993 n ó vnó pcp d Ly d Scón M n pcd n cc […] En n d c gó n n d n nnc píc n cn, p p vz n gn c dd 1895 … N n y c gn dc cn g: ‘ gn v n n d 4 d [dí d gp]’ (1983: IX, 66).
P hí nc n n á, gvn n n d pn v ánd n pn n pd. L p g nd có dácn d hc g y, n nvdd, ó pcn dnzd vón d cncpnpónc d “ncón 29
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
n ”. Sgún níc d Hny Bd, pcd n RMP (1921: 413), ncón d “ áx d c d pvn”; […] cnc n n cnc hc, phd pn. L dncón n cv y h dvncd vdd d […] c d ncón d […] P cnn d n z ó d cnd g ncn. E pí p n y cng ngí11.
L “ncón d” n d d pc gd p ncn n Fnc dn g XIX, y v n cnn cn f Dyf. E v pcnc dcv n d hc g, p cncp d ccnc n cp pczd — —, cnd c p vzcón d d c, y hn, d n pí. En nd, pzn d dcn dnc pn cv d , y ncnín h nvcd n n v: dn d ncón. Aí, Bd pgn: “¿cá pd n y cv d dn pvnv d pí?” Y pndí: “ ndzcón d g”: […] Cd d vc n d nd, d cnc […] E n, p, hy pv cnz cn nd cv. Mvzd , g y pccón d p d c, ápdn vzd n, pdí n n pdd d p n n vdd g nc […] p dd h d cnc, ncá dccón cánc. ¿P n n y d ccn pcv, p p, n c d c? 12.
D ñ dp, n 1923, íc, d vz p cn F. L. L. Pgn (1923: 951), vví pn: […] E p d gnzcón h v cd vz á cp n c dn. N ó hn ccnd cv d , n ppcn cnd p hch d íng pccón d pncp d Ncón d, n n d hn d n pnc nd h d pv […]13. 30
Ls ns (l fón ls ts nsttnls)
d hc pn d hín cd nd n c pn, n pcdn ncp n g p c d p np pp dd. Un dngd c, nnc nn cn En Mngn, pgn: ¿D n ví, n c, n n Ec, p, n d, n pd, nd dcpnd y nddnp c, cnn n pd hc yv pnn xcn dccón cnvnn, n p hc vv n d n?14
Mn dp cncnn pcí dd cd p dcd dnvvn d c. Adá d pg ngdd y dnd dn nn, […] pc cnp c n n pn … dpn d h p p . E c n ng c cpnd, n dpnd n d d nú d hn d pí […] Lg d hc nvn, c c ncí, cpcdd nnc d pí […] O c pn […] n: cngcón pgác, d d cnccn y pdccn gíc15.
Ennc, dnd d pn ndn dn n n dcn cd vz á ón, nvnd pn p cón d n y gánc dn d n pcíc ncn. E v zd cnd c pn dó n n ccón n n cn, p n 1911 y g n 1932. E xpnc cncv p d v cn vn ínn gd cn ncdd d nv pnn . P, zó án pn ng xn , h n, cz n Ch, xpndnd h c hc pí vcn. S n dd nc d vd pcn Pú nní pndn dccón nz cn pí í, d d án pn dd n d g XIX cndcón , pd, vz, n pd d vd pdd cncv. Sgnd, gn dcn dpd cnn pn cn dpác vd c p cv nín d cn n ncn y , p n, únc ví p pc np n d pz c cón p pp g. C ñ nn cn En Góz:
31
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
[…] Mv d n p cnd, n vz á, cd í d c xcn d p cn cn n ncn, p á án n cñd d d c […]16.
P ñd g: O d yúc d p y vv pnzd n py d pí d g. Adá, y pp dpñ n ncón xhnd n Mnd c n pñd, ppn pnd x. L yd d p, úncn d h […] cn n pn gn [d gnzcón] y vy zánd, pgvn, n cón cn ccn d n pncdd cnóc17.
c, pc c n v — d pcn d hpc g cn cn— y, n nd, v cc pdí n n c gnzd p d n cn c n p d n. En ñ vn vdn pcpcón pn hín dd pc pn, cp n pc n nú, p p, gn d cí, í c gp d í, dnd dcd pnc d pdín z n d nní. P cn d v n ínn gd v nz vín pvn d x. L pn nín páccn d pí dcn cvn c cnd pcí píc, cnóc y n p d cnnn. En cn, vn, n p Ch, pí hí dcdd c p d g hc Pú pv n dd d pdd dnc nní cn Ecd y C, n cp ncn p zónc: […] ¿Qn n n n p d pd cnñ Pú n d nn? ¿Sí xñ, nnc, n p chn d n, d d, y nvd dn n n cngcón c h dd cvzcón d V Mnd? Pc n á d g dcn […]18. 32
Ls ns (l fón ls ts nsttnls)
Sgún pc, cpñ d 1911 ó ch dcnc dd pncp ácc n: […] d n g d, d n g n gn d n pí, n v cnc d d, pc nz d ón d gncn d v y, d y á d, n cnp cndcn d […] Pnd pn n pácc gnzcn y d n d gn d pí hnn p. L v cn, n c Pú n áx p, n n nz n nd y, p cngn, nd hy cncd nc n ncdd. L v pn xg gnzcón pp19.
D n, dí pcd z pcón dí n gón, c n p pg d n ccón pnn g vn pnn y, dá, c n cn d pcí p cn vnn d pcn nv hn zn nz, n “ch vc, ngd p n pncn pí vcn […]”20. Má n: hí d ín có p g nd hí cd pndn cncp , y c hí nd n c pn. P n nvdd n v c n ú p n d pcn vác: N gn n vgnc hn d cnccnd nnd n cn nñnz d ú Gn G y pcdd d n . Sn cnpnd c n. P pn n pácc, n cn pn n ncdd n C y ún n S, á nnc nn cd, n y dcn, n Sv, p á c d c dn n d n21.
Sn dd, zónc pnó dí y pn p ; p n dd, p gnzcón dvd d cón d gn xn n ádv. H, n p g, n pn p d dccón p n d cd ccn dín z d, p nc d n píc x chn y cn v c; y, p d, nxnc d n gn cnc —n Cn Sp d G— nn pdín dp.
33
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
P dnn gnzcón n gnd ndd dnn gn nc. Un d cn á pác pnó pn có vz cnngn n d d n cón cczd p n díc ggí y nc d ví d cnccón. A v n ccón dvn vn dn p g nd, p d ngn pcn h pndd, n p cncní zn nñ, c S pn: En dnv, y h pn h pd p , gnzcón, n óc, d ndd c Cp d c, Bgd, c., pc n pvch hc z [sic.], d n vz p d, pc n nd, y, n cncnc, cnvn c pd d nñnz d g; cn v n n , n cd c, c vcn y n p n cnc, c., p gnz n ndd d g […] c dn p g n gnzcón d p […] 22.
P cng v , á pcn, “p v c” cndn p cn cn cncn ndpn, “ d d các cógc”: Sí p cnvnn c d n n n d vnd y dnd cddn pcd, ndnd n Pí d gn y ch n Ac d ch y d gn, gn c n nncnd […]23.
Ennc, p ñ ún n v n c dcn cn p dnd y, , n n cd cv, p n d, n gn y pncp dín dc dd pn y, p d, n dcv y cndc gnn ín c ndcd p gdd d pí. Sn g, ndd dcd d vn g n pd n pzn gn n pcán ngd n n pp cd, hc gnd d d g.
La justicia militar 34
Ag cn cnpd n gnzcón d c cncnn c . R nn y ccón p ccón
Ls ns (l fón ls ts nsttnls)
d n c cpv hy d pcón d í dd d p, “cnd c y pcn pcdn p cg d ó d án d cd”24, pnnd n cón d d c d “únc y c d d y d n”25. Sn g, n n nd c p ncón d c , p n únc. E nd cd d gnzcón d c, zd p nón d n “pí d cp” c xcpcndd d ngn —gánd n c c d c , n z ngcón nncn, gn úp dcd p n cn cn nn d— , dd n ndcn d c pn dn, n g ác n ó n nn d ncdd n n n xnc d n . Ag nác ncdn cncn nd cín cn phcón d , n ín d n các . E íc 6º d Cncón d 1856 dcí “n Rpúc n cnc pvg hd, n pn […]”. E x pó n cncn d 1860 (A. 6º), 1862 (A. 5º) y d 1920 (A. 6º), n n ú ncná n n íc, 156º, pcícn cn dccón d n c : “L c n pdá p nngún v, xnd dccón pn n n n vc n Ec, n n c d g ncn”. A vn ñ d ncn, n d g XIX, xp phcón xnc d n c pvv ccd nn p z d. Cndn “ n cv vn y dd” pnd n nndd “pí g” y cnd nn ác p nn dnnd dcpn ncn26. F í cn “pcí d” dncn ncn d cpndn cv, n cy dín cndcn d índ pácc nn hcín gvdd d n cd p n cv pdín pc “ pncn Ec”27. Má ún, n hy vcd ccón d n nnc dc v c n d c nc d “ dcdnc” ncn.
35
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
36
En d c, p d dd 1899 cn cn dpv g , d pc ndc cc n. En 1902, gn C Cnv, nnc d Zn M d L, dó c c n “vdd c”28. Hc 1920, p d h pgd cnn Códg d Jc M, ún c n pnd d n, g , cd nnc, d d pyc hín d pnd nd n n 1901, y h ñ n hín d n dd n dcd. d pc ndc nn n n nz d c y npcón dn , cnnó dn gn dcd, ún cnd n v cyn n ncn c dccón pó cndn, dc dpv g d gdd n dcn cnd vnn cn d cnvón c, pcn n 1948 y 1950 y, g, n 1965, n gnc d c g n pí. En z d 1959, cnn (AP) Ey Bg í p n gnd pd cncv pdnc d Cn d Oc Gn, y n dc cd p cón, ó cón d c n á dón. ynd ccón p ón npcn hcín c d c dn n c n cv pc dín hc d d g, pp C Sp d d ú nnc n c cn, “p n pácc n á gv d n v cn c cv p c n án cpnd d pí d dcpn y d gd d pndd d gnzcón n In Ad”29. An h ccnnc n p d —c, p p, nncón nd p gn nc d ñ d 1970, p n ncn cn cn— n á cíc vn pn, cnd nn n d cc d vnc píc, n 1980 y 2000. S n h gn ác cz dccndd d n y p dgn, á n, hc p cpnc d cn dch hn cd p cv —g vín c n cpn d ncn—, cón có dcn cn pcón d n cnn d dc d gnc dn d c d x pdn F, n 1992.
Ls ns (l fón ls ts nsttnls)
Cn nn pó dccndd d n , pc vón c n d d cón p. Pn, c d nc d d xcpcón cczó gn , ó g g — cón p— p p cn d c hc c d ncác , nc, d dncnc gnzd. d cnd n cón n dnd , c nnó hc, dí cgd cnd ncó pc d cnccón dcác, n 2001. Sn g, p d xpn pn ncnvnnc d c pvv n n n d cn dcác, vc n cn pn y, n c, vn c d dnd dc pn. D n, n nn ncn dñdp c dd cn cn nd n p y dnd, pnd ncn, y cn nc d ñ pcó c n cn ncn d cn y pón c, h ncn áx xpón dn ñ d .
La misión civilizatoria E c g dní ncn d z d cnz d g XX có dín dnd Edd gn xn, g ngdd d n y, , dn nn y cpn d Cncón. An á d ccón pd cnn pc c p gn d p d npcn, n cnd ppnón nvncón píc, nndnd, n c, n dncn cncn, p n c n d d gn cn dvd d pácc vn p gn ncn , n í, dín cndc dpndnc d Ed. E Ed pzó gnz n 1895, cn gn d Ncá d P, v c dógc n ncón d pg c nndí dcón pv. En nd, c dí p nnc dnn n “ón cvz”. P Pú cní n, ácn, có p p ncp n nd pn pcón ndígn, n d d gncón d n cn d pnón, ndgn, dó n pn gdd n n p pp cí (d á n c), n n cncón d n n cv
37
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
dg pcpcn hc pn c yí d pcón pn. En n gn, pv pn hz pvc ní c y dn pg, n ú n n nn cpv y pcn d pín cp d cdd dcn. S nncón pvn cp, ndcnd cp g n n pón d xnc cczd p dpndnc. Aí, ppgnd d pcn n c pvgd nvd gcn pn, gín ddd c dn gní d gdd cnóc p c (Pk, 1973: 18). L cón ndígn, nnc, n n y dn dcd p ó p ncn. vz d n G d Pcíc hí vd d czd p pcón n n , gún gn , hí hch d c d ncón (L, 1997: 12). Sn g, c g d hch z cnccón d n Ed ncn gd gác, n pdí v xnc d cnín nn yí d pí. P ndgn n ó v n c n , ndnn, vó c n ác p cón d n cd cn. Mn Gnzáz Pd , n dd gn, ncnó nd n nc. S n p ndígn vó páccn cnn d , pcn g d “Dc n P”, d 1888 (Gnzáz Pd, 1987: 60-66), á n púc “N nd”, d 190430, dnd xpndá pn d v. Aí cncá, g d p ndígn cnóc y c, “ nd dá cd z pp, n p hnzcón d p. d nc , á n, n Pz, n Vvd n Ach”31. L c d n y dán , pn, cn ndgn, nd p nv pcn pvnn dd x [c Rvcón Mxcn Rvcón Chn d Sn Y Sn (L, 1997: 12)], y p úd d nc óc cn c d cp nn ngác gn: 38
d n, p, g d dnzcón y d nc gác —y n d n pg— n cp y d
Ls ns (l fón ls ts nsttnls)
d, n p dncón. L d dnzcón p í , g í c pn nd y nd, ví p d pd. Adv n n d p pg cc d ócn pnó c d pdd d gcón d nzcón gn vndín n p d dcn á d (Idem: 20).
D pzn n ncn n c cn, n vón d dc , pn. dd P p- pcv, cc ncón n cn d ón cvz d Ed. d vón c, pn d gn d n nd “v” hí “dp á z d Pg, ncn nd d cvzcón”32. P cng ppó, d á cz í c: P dd nc d cn, y c y cnd n, p d nccón […] D í p, ddc cn nd g c, n h á ch, n cnc á c cn cnc, nc p dd nñá d c d ncón, y g á , c y cn; ncn. Ah, n; d n dc nhn n z, d, pz, ndnc, vón á d n dcn, nc, y d ncv pp y d n n vc dn há d y d , cc cnn dp p ccón nz ndn, c dcn ánd, c cn dn ndvd v nd á hc n n cón cn d y cpnd cp n n g n cdd á pnc ó n vv y nn únc cd ní ndd, pz y pn; á c cnd n d d n d. Y nn, nd n p d n x á pdz d n vg n á , cn n cdn, d n c d d P y d p Ed pz cnc dnd cncnc d ncndd … pnd gcn c dd pnd n d y dch c cddn y c h. 39
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
En n p, c c á n n d pv, ncvzd y d hc d pg y dvv n cddn p p c dch y n gcn33.
L gn d nd ppgó n pd h d nc á d y dcnd xpd n c n, cnd v c gn pvn pcnd h xn d pp í p cddn n nd cón : […] E n d cnd n nd c n cncn n d c d pdz gnnc n ncn, pdnd cnd cn d vdd, c n n d n h y . E n n c nú d y pg d Rpúc, p d cnd c n cddn […]34.
Sn g, vn, á ccn gn d “n v” n ppgn n gn c, n d pc ndc n n á cpd. En n d 1920, xpn pn cnccón d Ví Cn, cpán Ann C nz án d d pcón nv d Sv Cn y pc dí cp Ec, n n: H nd y nn, c vn vv d v n png gún p ún, h nzd cón, d gní, n cvzd p, n v pd y xpd; y h dch n n c, pnnc d p d c cdn y ncn ví hc d c ndpn, p d d zn, p n pn nzcón d dn — n á á n g p p pdd d ch— v ndán vv
40
vnch, p dví n hnnvngd dd d cndn d —d y — cdd cd cn; p y pcn c c v d , nn nn d hn d n nvdd d y d h, n cvd á d y v n ngnd p gcón d d cnc y . Aí p, n n há y hndn cd y gnd p nc cc n cvzd y chnch, n á
Ls ns (l fón ls ts nsttnls)
p ndccón d dn n nzcón d dnc n Rgón, dc, p ndá Gn nn í n p d n d c d ín cn gv dn d nccón p g, pncp y únc n d nccón d dd35.
Ah n, hí ñd cc nd n cn d cón ncngn n Pú gnzd, dó y v dn gnd d Ag B. Lgíy— dnnd “ncn”, p h dd nc ñ—, pd n c ndgn pó cnv n leit motiv d dc c. D n, n xñ pcn n ñ n d pc hy d y vdn, á ún cnd nnc píc n ncón, hín vnd pdcnd dd ñ n, y gnzd n gn, gnánd n n n v d gn y d z d gdn nní. Sn g, hy pnz pcón nnc dó d cn n pc d gdd, y v n ncpnd n n ñ n n v c d dc ncnc d c. S d hc nd v ppcv y, í, ncón d v cndd n ncón d n c á cz y n pí gdd: B pní pn d v d dn ncn, n Ed cn cn y nú d pdd d x n n cnnd d, nc v ín d y nú d h, n ó n d y pd, n n cncn d d gd vn cp, pdc d gd cncnc cd c n d pncp d ncndd […]36.
L gí ncpcón dí “dc y vn”, dnd d d cndcn nn , nc, g. Aí, gí c n cp d dpn d y v, gnd c nd (gíc y d c) n p vn c p y, p d, pvch víp d ccn, n n pcn ncpcn c, p pcd vn cpndn g . Aún á: d xpc có yí d pí nó n dgdd cndcón, c pn n pcn dd c
41
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
dí n gn37, y dncón ndnn n , nd únc cpcd p , y : [...] n c nd y dd c xcv cn gn y dá pd pc cn gd d dd, hú ácn v ncndcn y n cón. Y n d d , d n c cnvccón d ndd, pnd cn h d cndc C, únc g y d c dncón d nd v d xpnc […]38.
Anhny D. Sh n nd cnpán xn d cncp d ncón pn: cívc-, y nc gnógc. E p ncn c ndd d pcón hn n dcd, n gnd cnd c pcn cn n nc, c, y hóc cn (Sh, 2000: 37). B p, Mónc Qd : En c, ncdd d c n “n ccv”, nhn cncp “cívc d ncón” n n cndd zd, ypíc, ncn, g, cnóc y dccnn ncd, d gn vnd d “nzcón” d polity; vnd d n nnzcón y dón d p c y ngüíc, d gn y n cnn d í ndn cndcón d dndd ccv, y pc c pg xpíc d gnn n pc dcngcón d Ed ncn n g XIX y pncp d XX […] (2003: 289).
L pn vn n cncp d ncón n nd. P, nc, dí gg xpnc ndn n hch d c n í d pnc d Ed, y
42
dnn p dc ncn n cnynd. L dyncón n gn d dí n c dn, “ p”, y dd cí pí xgó gn cpcdd d gncón p nn c n ch ncnn n n y g, n d y dd. D n, d dn ncndn pzn d , dd dn, ndn hc d
Ls ns (l fón ls ts nsttnls)
g cd vz á p y cp. E hch d z d hyn dñd p c pnc d Ed n pc nz, cncd n ó c zn n cn pí n n c nn n hín ngd dnác ncn, cnd pp cncpcn cc d hc cn p “cvz”, n pc c hn. En nd, vz n nd n ní d nd, n hcn cn n nn p xcnc — pc zónc— dnnd “ v” “ nñ” n x. E pnn p pnc , cy ndd gn dnd n “cdc ng xn”, c pd dd c n dcnd í d n z d gd pcp p. Y n 1897, cgd d nc “cnzcón nn” d v p p d Ed pn, p pcpcón d c dcd p d cp í á dcd p pz n g. H n, cncí n ác cp p các: nní, cí y í. S n y ní dd d d n c, ngní, n cnpó n h cnd ncdd ncn xgn ccón, p “gnz cn pnc vd d cn y dd n gn p dc í, ncd á ”39. d pc ndc vnc n n n d; y, p d, cpñ d 1911 n n cn C, p n vdnc n cnn d ddd p dpñ n n cnc c n gn vác, hz d pcpcn g pnn n . D n n nndí có n 1920 n gp d c xpnín n RMP v pyc d gón zónc, pcn n dnnd Sv Cn. L pnc d ncv n v zn, p ndn —c— hch d cn n n á n pd n cn ndz có vn dpndnd d n d d gdd dcd cn c p xpndnd hc á, c cnóc. En gnd g, p n n n á d d pg pdn n c d g, vn pc y gn n n nc d dcd gn án nd z y cnván n nc d cncp d
43
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
“d ncn”, pzn hc dd d g XX. En c g, cncpcón gá pn á zcón d pc n n ncndd y hn, n cón n dá pp d n ñ vnd, h cnv n n dnd dcnó dcn d pn. P ú, dc d cc d vác y d n í p d d cnd pn cndcn cn, n , n gn dd, dn c n dd c cn n vín p dnc nv “v” “ncvzd” pcán n zn n ú dcd d g XX, c vv y nccn. En , ppní c cnv pc “v” n n “cvzd” y, n nd, ccón ví p “cnn nd dn vnn ngnd cp cn h y d cnc”40. P cng, dí dpz n cnngn d dd “ cnín czn dccón d v í n pnnd d pg, vnín pcn, ín cn y dcín n cnvn vnc d cp”41. Pn, cnd dd cn nn vc, dí cdd p dc í, ppcnánd d n g. Un vz h gnzd cnndd d nn, pcdí cpcón v d í Pn y , “n ng d z”, p nn xnd: […] cvz […] hy dcncd v d gn dch d y d n nndd d “Pp d Scn”, d cá ó hy n í hn n pd d ch, v npóg […]42.
Cncí íc nd cnzcón d
44
Gn Pn (Sv Cn) zíc “pnz ncn”, í n gn nncn ncn y cp cncnc d cc ncnvín “[ v] … n y pc p ndnín ógd y cnvd c, hcn hy ngv n ccn d c ncn […]”43. Jn Sv Cn, pc zónc n cndd c pcv cpd n. P p, cnc d í Hg ,
Ls ns (l fón ls ts nsttnls)
í c d í Pch y zn í, pcn ágn d í Py. d pc ndc h ndnc d pn, p c pdd d v pácc, y pc cn cczn p d d. An í, n pc cn d pn v d d g XX, y gn vcón h n p n n pyc. En dcd d ñ vn h n cndn cnzcn n dín pz p nn n p n: […] E í dnd d v núc d gn, vz dn vd pd gn, vn d cnn vnzd p cnvcón d ngdd . Dd g d, n gnc n pch […] Sn zn , d n gn pvn, c d Dpn d L cpnd; p, d g n cnzd p xn, c p cn n Pch, Oxpp, Sp y . A n c ncn, n cpnd c d pnc, cn n n í nz […]44.
Las vías de comunicación. La conscripción vial Un c dc d ncdd d ng p n d dn ncn, d d ví d cnccón, pcn c, dñn . N á n n nvdd. Dn g XIX h pn nc ñ cc d có dí cp pc ncn y c dn dd ngcón d gn. En d pcpcn ycín, n ú nnc, pdd y cn pí p cnccón d n Ed ncn. E c G d Pcíc ncó pc n n nd p, n pn n d d n cncnc cnd dd cá, ncdd d gnz pí dcó ncn n nvd pnc d n d d ncv hín dd pndd pcn dd xpnc c. En d c, pp ncdín n ncdd d n nz cc n v, y cdó g g v cpndnc cn , á ún cnd cón n hcí p.
45
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
Vv pn n ch dncón y, g, pcd dnzcón n cn dn nn n cón n n c dpndd d c p nnc. L g pvcd p g, cd hch d n n cd p ccd p n p p ncpn d dd n ncn ngc y, dá, p dcv d nccn cc ndn dn nv p (Mch, 1988: 147), hz p ncdd d c n nv p c d vn d c n, c hí cd n pd cn cn gn. Rcd có pdn Các dó z pcón d dnnd “cn Gc”, p ng ng c y c cc cdc hc n pí; p, n í, cón n ó ncn, nc ndó p dd c xn, c c Bng cncd n 1890, cy c “n dn n n n ncn ncn n n pvcó n cd dccón n d cp xn” (Idem: 176). Ennc, dd pg dí vn n ccn d n cní nd n xpcn p. y pn , p cngn, có n n vn y dvc áx p. E nd ncdd d ncnv pdccón y c d ccd . E í c nv pc dn nvd pnc , dcnd n gón zónc, g p hí dpd gncón d pn pn dpó d ngn z, dpn ó cn gnzcón d cn y cnccón d ví d cc cn y, pcn, n c d np h p d d hc cd nncn. C ñ Gcí Jdán: L cn d On pnó p, dd dd d dcd d 1880, n ó c n pcnd p p cnccón cnóc d pí, n c ngdn gncv p cncón d
46
n “nv ncn pn” —n “v” n hí pdd hc n p chn— cpz d dnd ní n pyc “xpnn” d pí vcn. E d d pyc cnd cnó cn n ngdn ndn pn n yí d xpdcn Azní, y pó gn p d píc gv v ví d cnccón, cnzcón ngcón — czcón d d E dd cn—. L nvcón d dó d
Ls ns (l fón ls ts nsttnls)
n dc hgn pnn y ccón d dgn píc y cnóc cn y gn, p n d n, p p d Azní pcó c gón pvgd n h pvn d Rpúc […] (2001: 170).
En d c, p pp dó cn nn ndpn dn píc nd, pn c p pcpcn dpcv. p dñEncn y p pn n cncn d pcón y c. E í c Scdd Ggác có d gn ncg d pn n pyc d dccón n d Rpúc. Cpnd cn cndd n Sp Rcón d 24 d c d 1891, nnc, gnzó n cn, dpndn d Mn d Gn, ncgd d n nv pyc d d dvón píc, dc y các. L các c pxd d pcón ncn n 4.609.881 hn, n xnón d cd n 551.706 K2. Un d gncv cnnd n dch d Pú hy dd dvdd, n pyc pcd p cón n 1897, n d gnd zn: “ n n pd y ccdn pd” (Bd, 1983: VII, 434). Aí d gd pí. L nc c vín p nnd dvn ggác vn n ncón cníc, n cn ndd d dc y x d pc “v” pí c dnd. D n, dn d ú dcd d g XIX n n d d d dpv g n d cn ndd d n cpcón d gón, pnnd n Pú pdín pdc xpnc ncn y gnn pc d nz. Má pn d dd ó n n dn, y dcd ggác, n n gnzcón c ccz p gdz y pc vccón ncón y vdd, dzn n n nn. Aí, p cn cnvn n dd dín xp n cndd d n n nnzn v d gn cn y d pd c (Lópz, 1991: 41). P ín z n pn n ccón cn: cd. En c, ndd d ví d cnccón dí pd d dcd nn pcón n, y í dnd p p d pdccón píd p
47
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
gón p cnc y, d, p pc nncn vgn hcín npz pncd. L c c cnc y “n ncn” dn cn z c, d n cnccón y nnn d ví d cnccón dó cnc pcn d cndccón y ccón ncn d gp dgn ñ, cn cn cnóc n gp gn. P , n dcvn ndn d d ncón ncdd d cp xn v, n d ú dcd d g XIX n á n pyc ppn cc cv gón, n c n c n n cnóc: En c pyc í vn n cn cón… á zd p C Fy, c n 1889 pp d d c ví: Pcy-Chchpy h Mñón, ví L-Chc-C d Pc-ng h Pch, vn Chc--A Ucy n cnnc cn Unn; Pc-Ic-Aycch ví Hn Mn pí cnz Apíc; nn, ví pnd d Mnd ccdí Ap-Pn-Czc y, dd í h U P […] (Gcí Jdán, 2001: 171).
D ví, cncó y n d Ví Cn, dnd n L cn Oxpp y Chnchy, n zn d Sv Cn. S n cncd n 1898, xpcv d n n n cpn y, v gn nc, n xndó p dí cp, p “ dcd d cn, g dnc h cn d cn y d cczcón, y cnn ccn n pc d c hín xnc d ví d cnccón n gn y d cnzcón” (Sn y Bcy, 1995: 75). Adá, n d gp c, n c ñ,
48
pn p d ví d cnccón nvn —ví— pn d á nndd cc gón y L, Idem pvchnd pcón d c Cn h L Oy ( ). L pnc dó ví p gp cnóc nd n Sv Cn v gcd n ccón d Jn d Vgnc d O V, cnvd pn n pncp xpnn d n. L n cncnó nd d nnn d dch c, gnd í
Ls ns (l fón ls ts nsttnls)
cn ncón dí n pc d cpcón d gón, “pdnd pvg gn n dnd zn d cd n cnóc” (Idem: 75), n cnd cn nc d p ccn ñ pdn nnc n d ngn p n cánd n Chnchy. Mn n, pc cpndí Sv Cn, Sp, vnc cn Hncy d n ndpndn, dn n c dd p n n 1947, y dd x pn cd p gp d n cnd (Idem: 76). En , cnd hc nc Sv Cn pn nc d g XX nz d ccón nn dd nxnc d c y cnx v pn. L cnzcón h c pn n p ncpd, y “ó z nd d pc d c n pd 1949-1959 —cn n pc pc n 1954 d US$ 0.70 p , pn n ncn d 174% pc d 1947— nv d d cn ndn v cn” (Idem: 78). En d c, p d nd cn c gn d nc d g XX nnn c n pn v. P, cn dn gnd gn d pdn Ag B. Lgí (1919-1930) dí pnc. En c, dá d cndcn hín d xpnnd dn dcd n, h ggí n á: dón d . H 1920 d np p xcnc hí d c, cndnd 3.047 kó d ví cnd h n (Mz, 1999: 32). L cn dcín c úncn nd p p d , cy ngüdd pdí n nc g XVII, nd gn d nnchd p d d, p nd á. Sn g, nvn, c hí cncd n pd cn, gnc d púc ncnó n gv c n nncn (Idem: 42). Ag cczó pdn Lgí cpcón y c d dc ndgn. Dgnd p gd c “Vcch”, y pc d z ndígn, vó c n píc d pcón d pcón, cn ndd d gn dhón d nv c dczd d c d (C, 1978: 189). En ín, n pndn n 1920 gí pn nvd cn ndígn p vc
49
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
50
d Ed, p p c ngv pní d dn n zcón d pycd. C Pd Dáv Ln, n nngn nvdd n Pú. L gn cnd ndígn pní dd y ng cndd nín gcón d cd p d z d Ed, p “n hn cpd c nnc, p d c n gnd, p ñ cn dn cp” (1902: 60). P z pnn, Dáv v hcí n n n Cnc, Mxc , nc, Ed Und. Má n, í n Pú n hí nn g pn nncón, y únc , nnc, vnd píc p dcón. S dó p gn ñ p ncv c d Dáv Ln vn gn pcón. Hc dd d gn dcd n pp d C Oyg dá n pyc d y pd ncn p Cón d Pp d Snd, gn d vzcón d ndígn hc v gnc n nv h, n n d pv p cndcón dcdnc pdí n dch dd cn pncp pcn y, dá, pdcvdd pdí cnz n n d n ccd p n, díc d cd y, gún pní n p pnón gnzd nnc, c cpn d y. L dcón cd n n, í c gnd pn n n ncv, pd y n cp nd n nc d vd p-cn, cnd ng c d ncn Rpúc pn dín ncn gn n d ng, y ch d vn hc cncón ndígn c cón. Ennc, c cd nc d g XX, cón pn dd cndccón gn xí n p d xgnc c d pcón ndígn y gdd n y ppgn dnn pcn. Aún í, n n g XIX c n XX, nn pó pg y c n p . D n, n y d 1920 pgó Ly d Cncpcón V (Ly 4113), vgn dn d dcd; p n hín d xpcv n n , d pc ndc ndn gó cn dpv n gó pd.
Ls ns (l fón ls ts nsttnls)
C n pdí d n, n dí dc nvdd d gcón, n cnd ác dgí pcícn hc pcón ndígn. Aí, íc p cí n ncnd “d vn dn n , pn y xn, cy dd cpndd n 18 y 60 ñ”. P d ó dv n dcd nv, dd dcn gnzcón d Ed pn. Sgún íc 2º p pdnn í g , n p, vn d 21 ñ y, c v, p c pn n n ncd n dch pdón, gnc gnz nv , n n dcnc gn d xn, d pn n dd í y díc gn . En d c, n dd n vdd cngánd c n pdd p gn d pdn Lgí, z d cndn pndd p cz pp v . C ñó nn, cnccón nn y ngcón d n pc vzd c pn p dn y gdd d pí, dd nc d gnzcón ncn vd c n d g XIX. Lg, cnc cn C (dd n 1908 y 1912), í c vdn dcd ní Pú p n pnc n dpd cn vcn (c c pcíc d A Pú y A Yú, cd p B y nn ncpd pí), hcn pn nzn d n pc pc. P ógc pnn ví d cnccón dcn d gdd, y d cc d c p dn. Ennc pn pcn vn c cn d p píc y pnd cv , n dc, h pn dvgn n v. Pd ddc pn vn h n pn d vdd: ) ví nv d pncón v y cnzcón d pc “v”; ) ví ngdn, pcn ndn; y c) cnzcón y cpcón d n xn45. S p, c n có n á cv, Ví Cn cncó y n, n cnd xín pn p cnc c--v n p d pí. P, g n gn dín
51
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
vn n p n cnzcón d pc pn “vígn”. P n pc cn, n p cv n n. A nc d dcd d ’20, gn pnn p cnzcón cn n gíc d Sv Cn, nd ndn d dch ccón ncpcón d pc y cnncón d p “v”. d n ncón d ncdd ncn, dc: Dch cnzcón pd v c … ddcnd p n n 250 dd d n c […] cndcd zn, cnín czn dccón d v í n pnnd d pg, vnín pcn, ín cn y dcín n cnvn vnc d cp 46.
En c, n n d cn asháninkas, p nv d n Sv Cn d Pú y cncd p n gnc d “cp”, vznd c nv cncd, dc, y hín cpd cn pd d vc g, Ed ppcní d nc p ncón. Pvn zín “nd” cn ndd d vn p d zn, cc n, y c n dnd cnín pd. Lg pcdí cp d í —p c Pn y —, y gnzd cc d py ví c, nn, dpg y nn nv . S ccón í gnd dd p pí, p dcnd vn cnóc cí, n n n hí dd n n ncón n í. P, gn cn nd p gn có á n p d d d d gdd ncpn y ún d pnc d cvzcón. L , dcí, dín cnv n n pd n n 47. L cón “nd dn vnn ngnd cn h d cnc” “z” cncp pnc d yz, nh d c “ h cín vnn ddcnd”, pvchnd pndd c ndn n ncn d gón:
52
E p h d pndd ún cn pn c d n y pd d P Yp, Pchn, Azpzú,
Ls ns (l fón ls ts nsttnls)
Enñ, d Sd y Chcz, hn d cn ccd p v, cnd ncnn nn ddcd hnd n, vz nd d v pg n ndnd gn […]48.
D n, dín pn, n p g, “dn y dd yn pdnc d Pn hy vgn z, 49. ndn c pd p hc víc d cnd cdd” Só í pdín pvch, g, ngn c cí gón, “ hyn n pd d ch, v npóg”50. Un vz d d d ác y pg Sv Cn gc cnzcón , í ppd p c nhd ngcón v, d p, c pcnz ppgnd c d pc. A vz, cnvd zn n n p d ccón, ndígn d ní pín p dg á p nc pdc, “y c cncnc d cn nd cn cn, n y pc p ndnín ógd y cnvd c, hcn hy ngv n ccn d c ncn” 51. P g d pn, nn, pnó n xnd ín , cón ví c n nvón ch á n, nc, gcn d d c, n pdn Lgí p ch ncón. En xpcón d pn vdn dá d n xpcón d c n pn g pn, h n n n nncndd cn cnóc, n n ógc d p y cnp gc n ncón d v d pí vcn. Dd nc d g XX y c d n z d c d p gnz n pí n n ccn cnóc y, p nd, d n nn píc d vdd: N p p n nd gíc y n ví d cnccón. L pí n ccnn p í , n pvchn y xpn z n n , án cndnd n vg ndndn, n d y cnd cpn n cnc d ncn cvzd, y d pn ndán d p pd […]52. 53
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
Adá, x c cn ch cdd n dógc cá nndó pg. L cngn pv d “dn y pg” n pó n n p n n cón ác: ú p n p. B ógc, nnc, n dí n hí d pvch c n pní p xpcón n nn cvzd , dá, dí n y p d c dnd dc n “v”, ggí y h, n h. Rpc d ví ngdn, vn cn pcpcón pnc cncdd d d cnccn g d gón c —g , dch d p, pndí c cnóc y c, pcn n zn n y cn, dnd hn cncnd pncn d pncp pdc g d xpcón: cñ d zúc y gdón (Tp y B, 1985: pp. 53 104)—. C y h ndcd, v cnóc n n p xcv n c ví d cnccón. En nd, c ngdn cñ v c vn pdí z n hpc h cpddL py dycn. Adá, pn ng xpnc d Cpñ Bñ, dnv cncd dn G d Pcíc y cndcd p gn And A. Các, cnn n n ácc n zn nñ ndn, cn c nv nc nvón. B cndcn, g cndn á dcd p dn d pí í d n pn v c zn ndn, p: [...] gnd ác n pn p ch dd, c n vív, , c, h, c., n dí vdd cn d, p n gn n pncp cn d n ní pn c, nd p cn nv pncp p í y v y x d n v, n dí n pácc óp d53.
54
En ch cn, cnd d n v c gncn npcón d gn ví, vví pn cndcón n. P p, n 1925, nnc nn cn En Mngn n, cn vdn pcpcón, v cíd n gón
Ls ns (l fón ls ts nsttnls)
-ndn hín dd ncncd gn d y d , ynd hch vdnc ncdd gn d cn c n Ap y Cc, “p pnc gc y cc”54. Fnn, ncón d cncnó n nz, pcn d v zónc, vnd n d cp cn pcón cnzd y c dn d d cn cn np ápd y cv d pch d g, n c d dncdn n cn d g. C pdá pn, pcpcn cnn c cnc cn C n p y gnd dcd d g XX. Ennc, gn p v dpzn d c h zn nnd z, nc, cc v v d B. Sd v ccnnc d n zn n hí pnc íc d Ed pn, dnd dn d n d pí n n d cch hín nd n ñ pv n dch . En p, d cnv n d pí, n ndd pc n p nnc dn n. Hc dd d dcd d vn pní pc ác cncnn nc dín n pí y n zd y , p cngn, hí gd n d p ncón d d dín c n zn nz. D n, p pccón d p d vgnc dín cpñ d n pn p c cn , n pnd p zn d pí, pdín óvn cncín vc g, n dí n d vn p . A, dín dp dd pnn p pcón nv n cnv n n dcd p v ppní cpcón d pc. P cn, dín pvch pc vn pdí c: V, cn n p d n c cngcón hdgác y pgác vcn cnccón d ví pn pn n cnc n gncn í cn Ecd, C y Bz, p ní n vcí y dpñí gc y áccn n pp pn p dn; p d cn ndí pz cn v pnn hn d zn, cy các pác, díc, gí,
55
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
nd cncn d c, d n cn dg y ódd ngd vn y ác vgcón n cnc cn n, pn, c., n p pg, n g xpnd n ccz pd pvch d y pcn nn d ncón p z cnccón d n cn.55
B vón d dí dpg d v. vdd n pí, vnn pcpcón cncpcón N nín dd, pc, d ncón ppd p ncdd d pí, p n cdí pc d n c ncn. Un d p, cíc y h dcpcón cn pc, n n gnn c n nn dcd p z cdd. En c, pcí ppd p cn d ndígn, p cn: S dv p ácn, n p dnd xn c, h d ác pccón d y v; p y díc, ánd d pc ncpd, p cpndn gp c nnc h cncd ‘n’ ‘chn’56.
56
E d d n cdd gnzd y cpánd d cd pncp ncn ncnó p n gn y p p cón n n dn d c pdcí, dd pn d v , gnd nc p g v pnn. En gún n gó d d dc p d vc g, cn nncón d n n y cndd d óvn; p, vn, n pdc nngún d pv, dd pd vgn d vc y d p í ncn p cón d, dd “ dp y d c y d cv d hn d n ní, cnyn chn p cn (pxdn) d pd d Pú”57. An dcd dín, nnc, gn cn pcn, p n d, n y cndd d pn hcnd vc y, p d, n c cdd y cn d . D n gn nv , dá d các cn y cn, dnd n, nd n d cncpcón v, n ncón , n pncp, dí pc n vzcón cívc, p dd cncpcón , cn nnc d pp g, zó.
Ls ns (l fón ls ts nsttnls)
En c d cncpcón v, c cdó cn ddd d zcón c y, n n gn, cn píc d pcón c gnn dd Ed nc d g XX, cn cnyó ndígn. E dc, n y y pcdn dd dín dc nvdd, gn ncgd d hc cp nín y pn n nd d dd cnn n cnvncn d “dgcdn n Pú, n pd d pc, n y g d cddn, p n pcón cpn hgn y x cd dnc n hn d C y d gnd cdd d S, cn hn d d y pn d And”58. E gn cn d ncdd d z cncpcón v pnc gc d cn. P ñn “cnc”, p í n pcí cnvncn, cpñd p d c d v n vn cpv d n cv p hc cp cn dnd. Un nn d Ec, n 1926, n n d cncpcón v, dc, gn ncgd d c y gnz gp d pn dín cnc n, cnd p cd d g, pdí, z d 1ª nnc, y ; dn ch d n cpn d ón, dd n xn n ncn cv y nn c: […] ncnn, cnd n , n, n yí d Pvnc, y dd n dd Acd n d g y nn gd z d d y cnngín, p c dd nccn Ly, pnd p , n dc hcnd g pn, y p dgc n nn d g d ( nd) n pd, cn x n gn c d dd píc; dnd c d p d Ly 4113 cnc ñ n vgnc y dpnnd Pú d n nú cnd d hn cpndd n 18 y 60 ñ d dd, n v pdc d , p c cn p, n dd únc y xcvn ccón dc d Gn y p d Ec, p dn d , hn cnd ccón […]59.
L cón dc n g d pd , v c ncn n n nngún n pc g cn pd c, “dpndd d cp y pc píc” y, vz, únc
57
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
58
dp d nh ncn. En p, cón d pgv dí n dcón “n”, n n n “ únc cpcd n zón d pón y p dccón n c d p y d d, p v c nh ncn d v pí czd d n cn”60. E “ ndpndn”, cpán Fncc Vdv, y gnzd d vc v d Cn, n 1929. Adá, á “dd d pd p dg y gnz v [pn cd p vc v], p các p cp y hc cp”61. A cpcdd ndvd, gg gnzcn: “ [n] , cn cn púc y á pvgd y d cc p Spdd ”62. L dch p ú c pcn pn. Eá n víp d dgcón d Ly d Cncpcón V y, c ñ, dcd d nd pdn n d pd gín n p. E díc pn pdn p cn y pnc d cv n ccón d ñ d n g. En p g, n cón cc gd d cpdd xó n ógc cnóc y zn ycín n ngcón v. S n h ch pn n cún, dcv n vdn dcdnc h n n y , p ndd d n cn — p d n d d pdc czd n cd nncn— n cncdí ncn cn cpcón y ccón d cndd gc p gdd. D n, cn n npd cn p xpdn d “nggnc”, dcd d p d gp d pd cnóc nín, n dd, ndn n dccón d n p pdcv gd xcvn p pn xn y nxnc d n pón d ccón xg cón d n cd ncn. En gnd g, pnzcón d cv cnd ngñ pcón d hdd cnc cn p vd d cp pdín d cn nn c. L xpnc d cncpcón v n n p p có, n c, ánd n dc ncn pndí c pp y n, c ch vc h p, n dnccón cánc cn n d gp dnn. E p v d ncón y d c hyn nd ch pc cn, nc d pn ncn n hyn d n níc pc, y gn y c nn á ccn n cp
Ls ns (l fón ls ts nsttnls)
, gnánd ch ccn cncín cn pcí d n d , y cn pdd d cndcn ín píc d ncón. Sn g, nd d cn c p p znn cnc dí cnv cv cón d p. Adá, nc ch hdd píc p cnc n y, d, n c á pc d dd p cz pndd. S ú, pn v d h dd y pnc cpn d c cnóc y n n g d d ncndd, vz hn nd d á d dd, p á n. En c g, pn d v d cdd, ngn y p n n pvv d gp pn, n gnzd n pdín n y pnón n pí. Cn pnín, n n nn n nn c xn. L v, cnc, cndc, p y n zd p cn cn n pn, n g p cv y . Má ún, ñn d p y gn d cn n pdd p n d gí pycn hc cndd “cv” n gnc pp ncn dn d pdc pn cv. P p, p n d ccn cndc gn, p d, cn c nn cn p y pn n n d c: dcpn, nndd c n d d cg y cpn, í c pnd nd pn pp d p cnd n n g d gn n n cpnn ndpn d ncn . Má ún, í nndí c n cón “n” y, p , ncn, n n n cní n cón , n vní dd p d ígn c d c. Pdí pn d pndí n cón ccnc nc d g XX y , cn nc d p, ncn y c n p nnc cn cpá d ncn cncd n cdd. Sn dd gn, dc d dd pcpcón ncn, y gnzcón d ncn, n n pnd c ccn pcn n gnd d d g.
59
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
Sn g, v n n p dccn dcv y gnzcn, n pcvdd nn ncó dn ch dcd gn c gd dn p ndcn. D g n, pcpcón d cv dín cp , pcícn n v, n vn ccíc . Hc 1960 p c n, n gn dd, dn dncd hc pncp d g, p pcín np cn nn pchn n zd nnc. L cdd pn, n pc L, cn n cnn gcón dd cp, vní pcánd cdn dd gnd d d ñ cn (Dn, 1991: 47). E hch pcó nón d d, nn n pc d n gn p p pcón c d . En c, p d d núc, c gn cd:
Datos sobre el crecimiento de Lima Año
Población de Lima (área metropolitana)
PoblacióndedeLima las barriadas (área metropolitana)
Población de Lima/población nacional
1908
154.615
---------------------
3,9%
1919
199.200
----------------------
4,2%
1931
341.720
----------------------
6,2%
Pn n d 1940
520.528
5.000
8,4%
1961
1.578.298
318.262
17,0%
1972
3.317.000
841.075
24,2%
Fn: C, 1978: 151
60
S pnó n n d ng nn g pn cdd dg hc pc vác. D d, cnzcón gó pnánd c d á cz p p pz d cpn ndígn, í c d g y pndd p hn d d. C n d d cccón ncn n ñ, “ d d y d pn, d pdd d
Ls ns (l fón ls ts nsttnls)
vd n cdd pcngnd y n gc pn d ní, hn pd hn hc n nv cn d pnz”63. A vz, ncdd d cnc dv gn d pí gó pnánd c n n p, y n á, cnn nd z d nín n dcd n ccón d pn. C dz El Comercio n 1962: L c ndn d Ed ñ c n d pncp ndd d Fz Ad, dn d ngdd y d ní d Pú. Un ccí d cp cn gd ncón, dd ccíc pc d n , y p d cy n á n zn vác, znd cn, hcnd cncn ggác, ndnd p y cnd y nd, c p y pí pn d cn d d pn vvn n nndd d n On64.
C pdá n, gn zd n c ví dcd á. Inc pc, c zcón d p nv, gín nd cndd c p d gnd dín z n d, cndnd dví c c “ p vnzd zd y cvzd n pí”65. Aí, n ggín gn n nvd pndín xpcv dccn d dn gnd d d g XX —c, p p, dccón cnc— c gó pzd n n pc nz, n ncn cpndnc cn ccn nv d zcón pzn , p í v, p cn, n vdn nc ncn p dc c: E h d ní ng v n z d n y c, g zd, cn n ód nd d dcpn y, cn cnc, hnd dd c cn pc c cndc d vhíc, cánc cnc n pcn cnccn. Nnc pcá n n v nc, pñ y cd z dcv p n ccn ngcón d d pcón pn66.
61
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
El Servicio Militar Obligatorio En c ncyó dnzcón d z d, ó p pnc n n y n ñ vnd, ncón d Svc M Og. En c, n cn d cncpcn gnzv d cncí c n c dn hc n d gSn XIX, ncón. g, p d pí vc g n c n nípd d dd c y c n nnc pí ncn y, n , Pú. F cd pnnd dn d ncón n cddn — ncón n — y, p n, á n n cn : 1) c pn cndd g n Ed; 2) pní gcón d nn p g n cndcón p cddnzcón d ndvd, p n únc; 3) d ác p z czn nnn —p p, y c— n dd n pcón; y 4) xí n gnzd nn d pnnc cndd ncn dí dnd. S p, n dcd dn nn ncpn d ncn ndpndzn n p d d g XIX y nnín n n n yí d pcón ndígn, status ídc dín g ú. E n n nnc nó d v dcdn. P n d, pncp pcn í gdd n y d cddn; n g, d pní dd c dnnd ndígn n cnz n ín ñd p ncpd . A p d n, nyn n d ó y ccn , n n gn, zn n g d nh pcn n ndígn y nc hín cczd pd cn. Hc n d g XIX, n y n ncn n x cncn ó
62
ndcn ncpcón v d ndígn 67, c cndcn pn ngn c pdd d ngcón. F p vc g, n n n n dnd nn yí d pcón cndcn —c c d Pú— pn dó d ncn, dá d nccón . Dd cón, n cncpcón d vc g vnó d d d d cddn d dnd pí,
Ls ns (l fón ls ts nsttnls)
c cndcón d ú n ngí , p pc dá n d dch y gcn cpnín “pc” n cdd y Ed. C ñó Mn Vcn Ván n 1907, nd “n n pn cv, n pdn, p n, p gv n c” (Mc Ln Enó, 1962: 285). Ennc, vdn dd n p n pccón d vc g n pí c Pú, dó c dccón p dcd ccíc dd pn. ¿Có dí pn nvzcón d gcón n n cnx n c dgn nn pd cn ncpn d nd d y, dá d n d n d p cnd d pg; n, p d, n gn yí d pcón, ndígn, n nín cndcón d cddn? E n pgn ác v d p dcd d g XX n d pnd pn. A nc, gnn c dí , n á n n, “ gn dcd d ncón n zcn d c c cnndnd n n d, cc p p”68. E cón n n p cc óc, p cí d n nívc gn d c cc d ncón. En c, vín c n pdccón n c n d pí, n d ndc, vz, pcón d “pncón ” —n p, d “nn ncn”— cpz d n nn y cndccn pdcín dv cpnn d pí, y n n dn ónc cndcd p v cn. My pn d cní cn dd. L dnzcón d n ncón d Ed c z d, v d p d pn n dd c y cnóc c c c, í ún á n h d cpñd d nc dín pdc n á d dncón púc. Aí, nn d gnz n d cn n d ncn ncnn n p gn dcd dvd d xcv dpón d pcón. E Pú p ñ, y gí nd p gn dcd á, n pí , c d xp n gn cd: 63
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
Población urbana y rural Año censo
Población censada
Población urbana
Población rural
Densidad (Hab. x Km2)
1876
2.651.619
1.110.891
1.540.728
2,06
1940
6.207.967
3.067.868
3.140.099
4,80
Fn: M y Bd, /: 35 y 41
Población en ciudades de 2000 y más habitantes Añoc enso
Cantidad
Porcentaje
1876
450.664
16,70
1940
1.717.727
27,70
Fn: Idem: 75
Población indígena Año censo
Población censada
Población Porcentaje indígena
1876
2.651.619
1.554.678
57,60
1940
6.207.967
2.847.196
45,86
Fn: Mc Ln Enó, 1962: 282
A d d , gó p: cnccón hz díc n dvdd d ng hn c. E pncp d n c dn ndd, n n n zd c n cv, y cón pn n ppc p n cncón dcd. Mn nc h n cn, p hcí n dv ng nv xn n pí. A, n n cón dc cn hch d p n pn hí cd nccón, n cnngn d p n n. Sgún cn d 1940, 35% d pcón pn y d cnc ñ ó xp v d n ng gn (ch, y y ). An n hy d cn dpn p pncp d g XX, zn pn ppcón y. 64
Ls ns (l fón ls ts nsttnls)
Población censada de la República, a partir de los 5 años de edad, según idiomas (1940) Total
Castellano
Castellano e idioma extranjero
Castellano y lengua absrcen
Lengua absrcen
5.228.352
2.443.390
87.042
868.677
1.829.243
Fn: Mn d Hcnd y Cc, 1944: 159
Población censada de la República, a partir de los 5 años de edad, según idiomas (1940) Castellano y quechua
Castellano y aymara
Castellano y dialectos
Quechua
Aymara
Dialectos
816.967
47.022
2.110
1.625.156
184.743
19.344
Fn: Mn d Hcnd y Cc, 1944: 170-171
P d, gún n, n ñ ní 59% d pcón y d 6 ñ n hí cd nccón. E ppcón v 62% cnd gp cndd y d nc ñ. Población censada de la República, a partir de los 6 años de edad, con y sin instrucción, por años y grupos de edad y sexo (1940) Población otal
H
Poblaciónconinstrucción Mujeres
otal
5.060.464 2.486.643 2.573.821 2.039.006 100%
49,14%
50,86%
40,29%
Poblaciónsininstrucción
Hombres
Mujeres
1.247.957
791.049 3.021.458
61,20%
38,80%
otal
59,71%
Hombres
Mujeres
1.238.686
1.782.772
41,00%
59,00%
Fn: Mn d Hcnd y Cc, 1944: 177, 179
Población censada de la República, de 15 años de edad y más, con y sin instrucción, por años y grupos de edad y sexo (1940) Población otal
H
Poblaciónconinstrucción Mujeres
otal
3.593.830 1.730.372 1.863.458 1.523.560 71,03%
48,15%
51,85%
42,39%
Hombres
Mujeres
951.148 62,43%
Fn: Mn d Hcnd y Cc, 1944: 177, 179
Poblaciónsininstrucción otal
Hombres
Mujeres
572.412 2.070.270
779.224
1.291.046
37,57%
37,64%
62,36%
57,61%
65
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
Ennc, nd pncp d cncp. Sn g, n únc. E vc , p d gdd y ccón dd pncp pcn, nnc dó d v c n á n n ngd statu quo. E zó, d gn n, nd ngd y cvz pn gn, p n pcn cp d p n n dón, cnd p ndvd pvnn d c gnzd d cdd. S nncón n pn ngn, cn íc y í c n n d, d cd p d n dd cpz d dnvv gún p xgd p g dn, n n pc cn n c nn n dcpcón:
[…] v pz d Mch v d d cón d c ng n gp c d 150 h hpn, d pc íc, n y p pñ, ncvd, n p d ñ n p d dc n […] y d vnzn cn p zd, pd, dn cndd, cpñd d n c z c. ¿Q gn ? Cn n n h d p. […] E dn vg n d pvnc p n p. […] Y cvn: cnn pv, d c cn n dd dn cpn y d cncpcón, cn cnngn dnd c n cp d í. […] ndvd cd d hz d cdd n n ncv, chzd n d c d ncn c; p dd pg c, n h pdn cn cn ngnc y pn […] En cn á cdd íc; d cnc dd d n y d cncón . Y n vdd, n pn hgn dnd vín vc, v y n, pnd cnp p, pc h hí cy cndcn íc y hcn cdc p vc69. 66
Ls ns (l fón ls ts nsttnls)
E dc, n n cvzcón y n ó v dnd p c, cnóc, c y c. Incyó, dá, ccíc cp y cndc, ngnc, há d hgn y, dvd d , cndcn d dd. E nd, nv d v y gn n, n vón, pd d pá y ndd. En d c, n cnccón p n d ch d gnzd p p d c. P, n cpcón d gn p v n n dcv. E nd n pdí ñd c n “v” cy cndcón p . Dch d d, n á n ddccón ndnd n dwn c, nd dí xp n cndcón n d pc vv d hndd. D n, n c c cánn pv vgn p nnc n dí h ncnd y p. Sn g, h d c, cnccón d n h ncn Ip Incc c n p d pnd pdd dícn h ncnd. Aí, cón v gn có ndvd dgdd d pn n hd d g á n n g. L (1997:87) dnn “ncí” n pn pn p vnc cn pd phpánc, c n d v d hpn. P p, P (2000: 225) “n-ndn” cn , ppánd d c p, nó d n cp pg d pdccón c dnó n c ndn dnd p z gógc y gánc vcd n p. L h pcn n . S n n ch dcd pdn ncn cnd nn p cncón ncn d z d pn pd n ú c d g XIX, v vccón ncn d xgí nc n n dc hc pgn pncp n cd n d p hóc dn cn d cnn pc gd p cón d ncón pn. Má ún, nd d pdd gnzd n Pú g d d d dn G d Pcíc h n cn n cn d d vndccón, nd c “ hóc” n ndc d pnc ncc. Ennc, hí dnc n n cdó dch dgdcón, gnnd pd cn. Aún í, gn í ncp n hn pnd n d cnndd , dcnd dd
67
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
68
pd, nnín vgnc n pn. F í c, nn, pcó n dc n pc d dcndd n gn, d hcnd y cn c cín. C v ín dn, n n c pnn c c ngv p cp cnn gnd , cnccón dcv zó nn ngv hc cv, y, n á, nó n dcndd n dn gác pó, cn ndnc p, n c pn; d n dcd dp, hc dd d g XX, nn, nd xpnc pn, dd dnd zó n dcn n , cn, ppní ncdd d c ndn p g d; , vz, í únc d cp cn v d gdd. P d, n ndígn y pcn nv n pcd c xñ cvzcón y pg, n p dn d cndd, d gn n, pn. E cnv n gnd p. En “dn” cvzd y “” á hí v cncn, y n n pdí nndd n . Aí, d hc ú p c n cn ndpn p nnd p y, d n, n nd d pndd. P , nd g c “p” ncn, cón cpd p d cn óc pnd n nc d g XX. P n nd dí dp d gn g pdn c pnnc d cón “cvzcón”, c dd. F í có y nc g, dpdd cndcn g, dpc , nc, dcdd n ódn. d , p p, gnd n znn , c pv, pyn cníc. Un p y c pc n npcn dd nvgcn p nnc hcín d —“ch”— cy pncp p, dc C Mng, dc nc d c y, c , hí cpd gn p d ncón nc p vgcn pcn n dd zn vc 70. E d v pnc p n c í c hpó d g cn d nñ, gnd nñnz dd p cpñ d L Bñ vd c dn G d Pcíc. En d c, nn d cn y cnd ncón pn n pdín cng v d n, cnd cn
Ls ns (l fón ls ts nsttnls)
yí d pcón pdí gná cndcón. Má ún, gn pn ncpó p cpn ndvd n, cn, n cdó cn v zónc. A d d cn, ú pd d hch d n h pdd d cn n dc hóc g ncpcón pc ncn, p zní p v cn ní y xñz dd cn d cn dnv d Ed. Nd d n dc . P cn, c ñ n ccn n, g xp vn pn n d vn, n pnnd vn , n pc d (n n n n p d xn d p cv) vn p n ccón n cy dcó n vccón dn zn y xcv, cnyó dcvn n n cn cn cn cv. E vdn c nngn d np pnn cnd dn np nd n . P n pdó cón y ccón d n pn d ccón. P, ndígn n yí d pcón; gnd, n n “cvzd”, dc, pn; c, dn d pí pc vzcón d d cddn, hí cnv p v. ¿Có hc? E cn dó d ác. P cn, n d dcd pnn dd n p n, pdnd v pp p y c vn y d cpd. En M ncn gn P Cn, d Món M Fnc, pn pdn Ncá d P n 1899, vc “pn á nn dc á nc h p pvnc”71. cón n pcó v cn nc d p. P p, nn cn H Nñz cnó n 1923 d 148 vn dín h nc n d d Cc ó hz n, nc n cpnd72. E p cón n hy d n gv n g p, n í, n n cp pvnc gn c d pv, n cdí n d , n dnd cn d pn dn d pc. E nn Mínz Mzd pní c p d cón cí n Aycch, hc 1925,
69
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
[…] dnd c cn á Svc d Bón d Cnzcón N 2. E Dpn n pvnc y cncncnc d. A J Pvnc d Aycch p pd d D d Qn d nccón vz p ncn á d c g d dnc d cp d pvnc y vn, y p cn n d d d pvnc d Hng. En d d y cí nccón d vz n, p n cd n d cp d pvnc y n d, c n y pc dpn n y pvnc ncnn n d kó d dnc p pd n í cncnc d vz. En n: d pvnc y cncncnc d, únc cn nccón n vz d Hng, p ón d Cnzcón N. 2 ny […]73.
E cón n g ccnc g n, n dnc y pc cpcdd d p hcín díc . En 1925 d cn d ncpcdd p c vz (pn n cd dín cc dnc) n cdd d L:
Población movilizable en Lima 1922-1923 (Promedios) Clases 1922
1923
TOTAL
Inc
---------
-----------
------------
Excpd y dpnd
--------
-----------
------------
Ld vc cv
----------
------------ ------------
Excdn
2.815
3.435
6.250
Promedio semanal de asistencia
1922
1923
OAL
Vn
OAL
Cp Rg.InníN.13
70
199
145,1
244,1
218
462,1
Rg. Inní N. 09
180,1
114,3
194,4
1157,5
B. Cnzcón N. 01
140
147,8
187,8
-----
87,8
219,1
307,2
526,3
275,5
801,874
SUMAN:
251,9
Ls ns (l fón ls ts nsttnls)
L v d cón n n p d xpc. En d c, í pd dch d pn vón dccn d hí d vc p cndá v. Sn d n d d gn, h c vz á pn ncdn y vn n dc cón cn cpcdd d p pp Ed p hc cp nd: ccón c y hch d yí d pcón h d á c. Cn c dnc y dpón dgác cn n dd cc d cn, p hí gg nc d g c ddn dnd, pvn dnón d cnngn p cp. En gn p d pí, ncpcn d ncn — hn ác p c p d cnvcd— n nxn dcn cnd, dd, ncn, n pc cpín cn gcón. P d, d n d cn gzn d p dccndd , nc, d cn c, pí pácc d c cn pccón d dp p vc g. L d c cc d pd cn n npn xcpcn vc n h, y n d cn pcvdd d dch cp vc n pc, p p, d nn, n v p v ncn: Agn gn Bgñ d d vnd y p d n cncp d pvnc, cp d n pn cv y ncn d n v n pdd p z d 1. nnc, n n dd gn pc, vz pd n y n cg d d zn ncnd pc c p n cddn xñ c d y pncn n dn d g75.
En c, n p dgp pcón dc p n dh pn d vc pp, hcnd, pd n c cc cí nd, pd dgd pn d gcn. En d c, gn pdcvdd d vc , y ncdd d n cpd n d n í n pvch. 71
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
72
ncd gn dcd, pd n p xpcn nc d g XX p dcd c ncón d n ncón n cp c vc , gín nd. E dc n á n p cyn, n n cn ó pdín nnd c cn c nn pní dch ncón. En p, p g dánd gún pn , p hcí ncn n dd pdí y n n áx dpg, n ín d p ncdd d gdd. En 1941, n c d c y p d h ncd á d vnnv ñ dd pgcón d y d vc g ( í Ly 1569, d 22 d n d 1912), gín ánd ch pc ngv. An hcí p xpccón d hch n ngüdd d n, n d cn d c h pn, c ch d pn ñd c dc n d g d. P p, vví c í pnín xnón d y dcd nú d cncncn n xn n pí, í c “ gnnc d d p p d á d 50% d pcón gn y ún z”, dd n y nggnc d ncn c ncgd d cn. D g n, d ndnc d c dgn hc 76. E d c d, gún vcn d d c, p n 50% d cnngn d cd ccncpcón ncpcón. L gv cón hch d n p nvnc d y n dí dcncn n cnc ncn, c n cp cn ncón d n ncp, nxnc d g d pcón n p n dpndnc púc. P d, n cn dd vn c gcn, y p n pd c, v pn cpcón. A, cní d d c cnc ncn d pcí, n p nú p dcd c p d d p vz dcdn. D 50% p cn, dd d n 30% p d n vn; d 20% n ( í cv ngd p n ncp):
Ls ns (l fón ls ts nsttnls)
[…] n gn p n y n d dd, cd, n dcn pn cpcón; nú, p n íc y , p d y p gún índc d Pgn; vánd dá, n yí d dcnnz y p vc , n nd án d y cn c nndd77.
L p nn d cn d pcdd dc dcánd c pz d cdd pn. En c, n p n hc dd d g dví gdn g n v cn ñ á, vdn hín pzd cd n gnd, y pnóc gn vón n dn pz. L pdn ncón pn gn nd c n g pdnn d pí dndd pcn. En 1940 hí vd c n cn gn, g d 65 ñ, y d pín cnc Pú pznd xpn c n pn dgác y c: n d pcón, ccn n y dncón d pcón ndígn. En dd, í cnánd n n d y dn d n pc c. c gn d p, n p cpcón dgác n Pú nc n g XIX, c pdc d n d cndcn ácn c y ógc, y n n dd p cndcn cnógc. E dc, pcón pn pcd p nndd dó ccn vgv, nc cnznd n n pnn pcn p (Lvc, 1986: 9). S n hc 1940 dndd pcn gí nnnd, gún Cn Ncn d Pcón y Ocpcón (Mn d Hcnd y Cc, 1944: CXXV), pp n pn n cón n gd c n pd. A, d n “n n ncnd pcn d pcón n, vdn á pnd n Pú n cnd ndnc dncón d pcón , n nc d n”(Idem: CLXVI). P d, c nd pín ndígn, n n n gp dví pn, hí d pd n cndd p pcón nc y z (Idem: CLXXX). 73
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
L d n cn p d 1940 cnn ndnc n hín pncd p d nd n ú. S n 1940 pcón n d 2.197.000; n 1961 nó 4.698.200; n 1972 8.058.500; y n 1981 11.028.700. Rpc d cnzd n ñ, n pcón n pnó gn pcn:
Población urbana, según censos nacionales (Porcentajes) Año
Porcentaje
1940
31%
1961
45%
1972
57%
1981
62%
Fn: W y Fnándz Bc, 1990: 99 y 103
Acc d pcón ndígn, cn d 1940 ú ccó cn pcón pn. Sn g, pd ddc p d d ngüíc n d d nvgd pd n gn pcn n cdd. Sgún cn d 1993, cn d yí d pcón d pí pndó n nñz. E 80,3% d pcón nv ncn nó h pndd cn c ng n, n n ppcón ún pn (16,5%) pndó ch, y ó 3,0% pndó ng nv. P x, ncnn ppcn ncn. Sgún á n y , n ppcón gncv (32,3%) d pn d á , pndn ch n nñz. Rpc d vcón d , có g . C In Ncn d Edíc Inác (INEI), “ dn ccn pndd n á, pncpn p Ed, y cncn n cn cpñ d zcón dd p gn n ú 50 ñ, n n gncv dccón d n” (1995, 13). En c, d cn xp n gn c: 74
Ls ns (l fón ls ts nsttnls)
Tasas totales de analabetismo 1940-1993 Año
Porcentaje
1940
57,6
1961
38,9
1972
27,2
1981
18,1
1993
12,8
INEI, 1995: 13
Ennc, gdc dcv n pcpcón d — g gn n ccnc n n n g ccíc d d ncón cd y ác— n n c pcn ngv, n n cnx pzó c, n ó ápd, n n pnd. Sn g, ppnón ác n , n n gn n pzn v p p d n cndcón d cn. F cd cn ncón d “ pg” ccz d n cvzd. Ovn, pc y pn “v” p gnó n cg d pg. P, n nn dní cndcón d , y ch á pn n, p dnccón, n y gnnc d cn. Sn g, hc dd d ñ ’20 d g XX pzó n nv pn, hn d ágn cvzd: “vv”. L ncn c hín cndcnd pcón d nv c , vz, cn xp pícn dn cón d pd pp pnn c nv dn gác. E d dc y ccn dc, í c vzcón d c n gác dín pnc dnd, hcn pn n d c nz cd. P , dcvcón dí n n d z d, n n ón cncn d nn dn nn. P h d , d á dn, p v dn p xpc có dcnc pcd n vc n
75
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
npd c cndcnn p ppgcón d “x”. L pndd d gn n cn, í c ndnc d c dgn d pí hc n d gdd, n ñd c c d ápd ppgcón d pcn píc: Cncnc d d xp, n dd, h d n, ndnc pí —cnd n vón p c — d n p cnd d cddn d c c, n c d gn, n y n gd, hn nd há ncv d d x ánn pn dp, y , p n d Ec y P, pn, pc h xngd dnvn78.
A p d cn, gn dí dp nnn d cnngn hn nín n. E p d pd n cddn nd, cn pn cncnc d pnnc pí y, p n, cpnd cn cpñ d ch n hcí d n ccvdd. En , í xnc d p hgnzn c, y vc dí c n p dn d pí y ncón, c pnn d p pn p dnzcón d n d. C h d vnd, dd cpn dn. E ndvd dí nn p cnv n dd n í cng nngn d ccíc ndpn p , gnd pn n d vc g. ¿Q vín c n ?: [...] n hd, d, ncd c p p z d ch ó d pn. E nvnc n p d nv các dd g á, h gd á pn á dd y dn d d vnd, n n ch c, n, vv y c gcn c n án, d cg cn d p c ó hpócn n p. […] dd p pñ , P n n d, cní n v, n ngnc p hc gnd, pd: cn d, á dnd d y nd n c há hn á nd. 76
¿Q p ndígn d d ún n n cíc n pnc á nc? ¿ nnc nn n czón
Ls ns (l fón ls ts nsttnls)
p gd: P y Ld? Nngn p c; y d p ? P n h cd á ndígn c n n, ndgn d c n, c cn d cñón, n á vnd d [...]79.
L z d pn, nnc, dín d d cndcn n pn n, pdó cndn nd d nnn. Any,dp nn dd n n, cncnz cddn y, d, cvz pnccón d á. L n d g pnnd dcpn, n p, “ cnn d d dn p p n pc dd [...] En d dcn nccón, cpn y cg, cpn d p d ú”80. N á, c pd v, n n pnn gn. L dccón d cp y d n ní p nnc n h y n g n Occdn. C ndc Fc, n gn dcn d dd các cp c y nc d pd, n n np p d , dc, hc dóc ódn, vv há g z pn (1989:140). N n pd n n hy pd cnd v, p dd nnc ncn c d pcdn: pcán p c áx cn p cd n d p y cpnn d cp hn, dn n ccón nnpd, cn ndd d pndn cn dcdd. E v d dnn, ná-íc dn dc y ó n dv pnn, y cnc-píc, cnn n n vn cnn d gn y pcdn píc dnd cn cg pcn d d cp, ón y zcón, pd n gn , c y hp (Idem: 140). En p: […] E cp hn n n n cn d pd xp, dc y cpn. Un “ní píc, gn n ‘cánc d pd’, á ncnd; dn có pd hc p n cp d dá, n pn p hgn d, n p pn c , cn cnc, gún pdz y cc dn […] (Idem:141).
77
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
E ndn ncón d “dcpn”, c nnd h. P , nc n cnn d cnc y pcdn, c pncp d c, cón, cn c pcd dcón d ndvd n pc. P n cn. L dcpn xg n ndvd ng n pzn pv, dd c pd vgd, p dá d n ndpn ng. Lg, dpn cn d cvdd. Ec y n p, dcnd ópn cp xgnc: “ ccón cp-”. E dc, “ dcpn dn cd n d cn cp d nn cn np” (Idem: 156). L ncn n n cn y ndz cnn d pncp y pcdn. Aí, á n dnd pvgá, c n nngn , ncd d p hc pv d cnc “ácc”; n p, “ d cn, cn cp czd, cvdd cdcd y pd d, n p dnd pdc d z dv ncn nd p cncón ccd” (Idem: 172). E p Fc Ed gd p d g XVIII án d gn n d dpcón gc p g, dpnd ó p v cón cv: “L píc, c cnc d pz y d dn nn, h d d z dpv d c pc, d dcpnd, d p dóc y ú, d gn n cp y n cp, n n y n cc” (Idem: 173). Aí dcn cv d ccón . L d d cdd vnn n gó d pc pgn, n n gn gd p n án cn ngn ncnzd n cn , ó z dn pnn ccón, c dcdd . Cnd Jc Ann Hppy, C d G, cncy Fc: ‘Sí pc n dcpn ncn’, dcí G: ‘E Ed
78
dc ndá n dncón p, ód, ác d gn. S á gnd án, p d d pc cpcd pdcn gnd c; z d dch Ed ncá d z, ppdd d ppdd. E p dy d ná pnc. Dná pc vg hc gn p hn d n y p d dcdnc y d n’. E gn npónc n á , y cn d Ed á y d c n hy vd
Ls ns (l fón ls ts nsttnls)
h d ppd p p n p dd, cn d Ed y c, h d y y h d cp. L nc n h cpñd cón v n cng d ídc: cddn y gn, y y n. Mn ó cn n pc n d pv p cnccón cnccón d cp c, , y cn cnc d dcpn, n pcdn p ccón ndvd y ccv d cp (Idem: 173-174).
En c, vc dí n ccíc dc, y pn y p ncón h d d ín. Aí, dcpn n dn p y dnc, cy x n cn c d, p y n d pn n p. P, p d, c n nc ó pndn d n dnd n n pnc d í. E n, dcí, p n p d nnn, p g ní v d d cpcdd d ncv n pnc dd, p n d g dn ncn n pn cpz d ccn ápdn y cdn n cn pv, y n p n dn ñ p pn n ccón. P g ppó, dá, n pdí ngd dn vní p dd nn c. E dc, z d n “pdcín” cdd, n n p d . L í, nd, cn pn, cpn pc, y c n dín pn “” cv. D n, “n” n, c p p n n c, n dc nd hí cvz p cnv n dd y, dn pcón, n cddn; p, n, p pn ndvd n p gn vz d cp d c. Ag v n c xpnó pc d ccón d c , n n p n, v dñd p ncp n óvn cncín d cnd c pn pvní d p y cpí cn cd; p g n ú pcón, p cnd d nc ndd c y c dí x n cp d c. E n d d pdóc n n cdd pní n p cv, n p cd, cndc, d y p n páccn .
79
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
E cnn d c, nnc, pcí dd y hgn p ópc . L dnc n ndvd n dín n cn d pd íc n n, ndnn, c. L z , n nd, n ñ p pv p d cndc , n n gn, p cnvn pc ngv dín n p cng nd dcpn. Hy n d c z, cí n c n 1897, E nd pn pc á n g gnd n cd hd c-cncd; h pycn dn, z cgn, p ng c á c n nd pz. Lg á d c, p cn gc y d p, cn d dd d n , nznd á c pn cdn, d n pn d ín d c, n dd v n n í d gd. Aí vn n z dd d cí, cñ y p cngn dp; vn hcnd cn cp c pn d h n cd; n nd d p n n p; g á , cd, d p cn n pn d ní n g d c n dc, d p dá gn, ó p v n, p pc ó nd p. L dá dn á n […] 81.
L p dí n c n pd p cc n cnn, cn y n , cn ndd d n gún n cdncón ónc d gp. Mvn n dn y pd dín z cn pñ gpn, c n cd, gp y ccón; p, n dd n pcn pg, dí pp cón p “ ngnc d c”82. C d, n d n ndvd ccnn pódcn, cnd ndpn p dcpn n pn cnvncd d ndd, “n c ” y g
80
cd p dd gn y dá cn gd d cn dd,“hcnd pd húpc ácn 83 v ncndcn y n cón” . Aún á, c dí n pn cncn d n cncp hín d “ncd d chz vv z, cn dch nó, h d nch, y cndcd g d v d g cn, cn p d c y á dí p y h n ncón”84.
Ls ns (l fón ls ts nsttnls)
Ennc, n p nnc, dí cng dnc ác, g dn dn cn ódn n, vc y g p p pvc “ndncón ndcón”85. Spn, n díc cng p d dnc n nd, p í g nn n . E p dc n n d p n d n n d. S c n xc d n p pnán y p cncn. P g v, nc d cnnz n dd y, d n, hc nn pdd d dpg cpcdd d ncv. L c dín c d n cvdd n vncn dcn nnn , p v ppgcón d pv y, í, vz gnn n n ppc p n, gnn p d n. B ógc, p n cngí ó v d dcpn y pcón. E cn ndn n nd dccón , dí v c cn cncp, v d p. E c d cc, d . D cánd cpn y cánd cg. P, d, d cnc n d d dd: “á íc n d cn cn n y n gn, nd c n n á ín y ppnnd p n cón v […]”86. E nn pn ví zd, dá, cn cnvncn d dd dícn pdí há pnd zón, p hcí ndpn vz nn. En d c, pdí y dí nx cn , p n ndn, “p cn nd cz cng y cng g, á c, p, n c, h hch nc dcnnz y ”87. Ecí nn Pz Gcí: “ Rgn d n d gn, dc dcpn d ‘v p pn’; p … ¿ p dc , p nd, dcpn d á pn v? Sgún d c, c vdnn í […]”88. E xgí c c, p p, n dccón hc cn n nd. A pc cnc c d d n n n hdd cn g y ácc. P cn, n í d cncn, p d ncz cp y n v x. E c dí n y pc cncp d , íc, cgí p í pvch cpcdd,
81
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
p, n, p pp, d y vv d “ n”89. Dí cndc h p, pvn, dí n, pcn p pn dpcón d ncdd gc. C pdá n, dí nnn dcí n n cndccón n dí y n dd , dch d d, n p c dd y ní c d. L g d nd yc, gn, pdc d ón n “gn” y dá pd c, nd ón cn d vc dncón. P vd n c ní nd pnn ng. Mn Bg y A F Gnd dnn c n d g ccíc d ndd gác cncón d pn y vnc n cn n pd y c pp: E pn dvcón ógc d pvzcón d vd píc y xí gc d d d Ed y d p dógc pv. Exp d n n y vdn g pvgd nín cn pn pn cnccón n pp y d, pdnd pn cnccón n […] (Bg y F Gnd, 1987: 93).
Ah n, pn n pdí ncn n cnx n cpñn d c. L í dí c dnd pdd d pp , n n c, d c, y cndcón n d nd, n hí xp y pg, […] p n pdí cncd cddn: d hch “n yd c cp gncón d vd píc […] L cncpcn pn xgín n cnp ón y ddd d d. L cncón d z, d dv ddd d cn pn, n gnnd ngñ ncón dñ y d n p d n […] (Idem: 94).
82
P vc p dc y n cpz d cnd á á d pd d nnn. Inc, cnv n n nn d dncón d v y cndc n cdd. Cnvncd d cpcdd nd d
Ls ns (l fón ls ts nsttnls)
c, gnn nd, h cvzd gc ndd d vd , c n pn d d, zd, pd d d vc y “cnd n ”. d g ví p nn cn x v d vd y, á, [...] pgnd d n há y pd d n cvzcón dcác cd h zd , ú cvdd hn, vv p cn ndnc n, cd p p, y v pnd g d zcón p cn y y, cn , á cp gnn n pcón c gdá vn pc d cn v n d nvd d gní có n 90.
L gdd d , n c, cdí pdí cndc gn c vn cn p cpcdd nd d . Dd pn d v, x dd í h y dnd, pí ncón d c y, p , chí cn “ ní d gn, n n n ó d n d dn” 91. En , zcón d ndvd hín gnd n cddn, n p y, d, n pn. S cnc ní ón dn, nddn h pn cncn d d cpcdd d n d y, n gn, d Ed p p c nv pd. Sn g, dcnc cnv nnó p nnd cdd d pd —, pc pdd d pndd v n vz cncp g g d gn—. E nzó p d n d ñ vn, cnd cvdd d pd píc d gn pp, y d ndc, v c n pg nn. Ennc, gnzcón d nnn nc n n g dn pní vzcón d d c d ncón y, vz, n gcón d cddn dnd p n c gón, dd n zcón d cdd n ví cddn “vn n gd n pí d p d p, d ddd y d hn , y í á ác nnc d dcn pnc hy án n g n nd”92. Cn nc d p, ndcn dd c pnó ón d z d n dó. P cn, có y dvcó h n pn p ncn d n
83
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
84
páccn únc d dn, dgndd y p, n d d n cn d c. L ngdd y d dncdnn pd c dpón nd d 1929 y g nd cn d nd, dá, p cncp gc pn dn d d ú. En c, n vn nvd y á nn d h n dnn “ ncón n ” p n pácc cn v d hc d g n cvdd á ápd, á cnndn y, pcícn, á dvd. L “g ” d y dn P G Mnd cnzá áx xpón n Sgnd, y gnc ng nnv d d c dpn p dg cn ng. A p d n dó á c nnc g y n n n cncní xcvn n nc nd, nnz, cní y pdccón n gn dín dpn n ncón d gdd d pí. P dá d n n ndpn vz dnnd “c ”, c p, ncn y p . C pdá pn, có nn cn d pd dncd c p, pcn “ dcn nngnc d c píc dógc”93. E n pc pcn n p . S pní d dn cndín ncn, nnc ín cndcnd n gn dd p cdd d cddn. E n , nnc, có v “cnncón” pvnn d nn cv p, n pncp, “n cdd n dcpcón n pd p n n n c n dcpcón”, v ncón h n d pc “ gn y pd v nc p gncón”94. L nn dc únc gní p cnn c pvní dd cv xpnón d “ vd ccv”. H v á d c dí pvc vc g dd cn , y d xpnd ápd y pndn hc cdd. Incn, v c n cn d ncpcón d ndígn vd cvzd, p n dd n “pg” y c d dcón d ncndd v cn, ppcón dí, nnc, pn cnnn n c, y . “¡L vzcón n á nc !”, dnd dácn cn Jg Cn n 194195.
Ls ns (l fón ls ts nsttnls)
ó í pnn ác p gn ncdd d zcón d Ed y cdd, p cnvn í pí. A dch hí gg n c á pdí gnc d dd. Hc dd d g XX, vón d c dgn d pí hí ncd cn nv n d c , n d c, cn c d nd n cn n n pcín cn ndz dn p nnc. En n, c n ncpc d gn cnn, n cnd hcn z n nd, p n nín dz n cncn p hc, gg ccíc gí: P y cí n dd [d gnzcón], dán p gn d c gnd c d cddní, n c á pn d ‘ dgn’, h hy, n hn gnd, p n hn dcdd cncn d p ndn d dn ncn. En ch cn h pdd á n cn píc d cíc n pnn d p [...]96.
Ennc, dgn cv n “ín” d dn ncn, cnd c cn c dí cndc pí. Adá, n “ín” c dd, cnd xpnc cn pí nc dí ncn y, á pc ún, cnd n n n p “n nd h ncn dgd y ncd n gnzcón […] Ncn dn y ”97. F d dd n cv, zd n cndc d hcnn. E xc n h, ndnc d pp, n p d gn c dd ppnd dn: “Hy n cón nc n nc y dn” 98. Ennc, hí nnz n pg, vz cí n gn . En nd, z d dín n d nvn n cnv píc, n p cndcn cncn pdín dn, ny p pvncn n p cnncn . Ecc nc gn p nn pz d ú dc d “ ncn”, cpz d “n cz pn, d d d vdd ccv, gn d c d pnc nx n, códg y dcn”99. 85
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
¿E pnn cn c n dv d g n y cv? E dn dn n pgv zcón n , pc, n d ccnc p. E c có n g dvón n cín n dí í y pnín, p n n d n n úncn pn nd y n n n. D n, pc pd n n c n c d n gác. V g có cnccón d Ed ncn n ch nc pn g n p pc p ccón d cpnn . A, d ncn y npcón d dd v cd ndn p cn d n c ón, ch vc nnzó cn v d gp gác p, n, ncnó c c d cndccón. En d c, dcd á d, gn p y n gn pc n cndd c p d d d n d dn p v, gín n p. A nc d ñ ’60, d d cnccón nncn pcón d n pyc d y d vc , d p Mn d G Cng d Rpúc, xndí gcón, h í, d pn, n hc dncn d nngn c. L nv Ly, , ggí n nv c. Adá d cd d ngdd y d v dn “n ón cvzd h nñd p y h ncpd cvn cvzcón dn cnn d d pn n pí”, h í n “n c d gdd dcác n y y d cón dcpnd pcn d p pcón y d án d cp cg dgn n pí y h hy hín d xnd d vc”100. A, ncg dcv n, n h nnn pní vc y n d pg c nc d g XX, n d d. Dn ñ dó ccn pnc nnn cnc dgd pn n; p á gncv xnón hc pn d p, v d c , ncn, n pycd p cpc n dd101. 86
Ls ns (l fón ls ts nsttnls)
La aparición del “subversivo” S ndpn cz n n cnz ndz p d pn dnnín hc dn “ vv”, í 9 d d 1932. E dí, vcón p hí d n í n d, g d p gnn ncn cdd. dí dp, ncnn n —ch ncn pc d dcdd cdáv d d 10 c y d pcí— dá d pxdn d dcn d dd y gd cv. An n p n n vc, d dgn ndn hc vnd n y, dd nnc, dnó d n c y cnndn “ng nn” dn dcd ní nc d z d (Tndk, 1972: 182). E Pd Ap hí d cánd dn ñ d 1920 dd d g d íd, Víc Rú Hy d , c n pcón píc ngác cnvc c d y n cncpcón dn, nnc c ápd y pnd. S g, n gn dd, cncnc d í cd vz á ch vdncó dnzcón cnvd pcó g gn d Ag B. Lgí102, c n pd cp cncnc dvd d c nd d 1929, dnd p dcn n 1930, n d n cndn d c —L M. Sánchz C—. E pvcó n interregno vd, n c, p cd d z píc, d g n pzcón x y, dvd d , n ppnón vnc. B cn, APRA pcp n ccn gn d 1931, n gnd p cndn L M. Sánchz C —y pg p h d íd d gp d Ed dcó dgd y ngv gn d pdn Ag B. Lgí— y cnd p pd, gnnd n d cy v pd g pd, xcnd n gd nn xn. E d d cyn dccón d d d gnc, y cn dpzn d pd p gn d y. En nd, cncn d , á á d npcn dn pgn p, gún c, dnn ng pndd d dgn p, n pv d d. 87
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
88
E cnx dó ón d y cndcnó vn dp. L n cn cp d c cíd n , n pnn. S ncn n cdd, 14 d , p cnn n C y L. E 16 d , n Cn Gn d L, n d G, cn Ann Bng, xpó d cn ín ndn p pcón dd n í ncón pc d nc. En p g, ppdd y h p dd ng n c hín gnd. Aún cnd Cncón gn n dn d dn nn, c pn nndín ón ndnn c g n n ng xn, y dvn d n d cn c d d hí. En p, n pnín n hch hc pdí pdc n nnn cn z n n xn, n n cn n pcn dn d ncn. P , Bng n d c nd n n dd “nd ng vn n cp d , n ng xn y dndd” y, n g, cyn “dndnd dn”. Sn g, c cn, có “ dn” n p, á n cnd víc ndn “p v cdd d d vnc d M”103. E ú, nc n “c cn ”, gnd n nvd n dc. E n pc pd n d cpcón, p n d dnnd n cg , dc, znnd í n nnn d p y dndn y, p d, n cg gnc-ógc n ng nv c n ndd d c. Cnnú Bng, “Sí ñ; p d c nnd, Lnn núc, cdánd cn p cy cón n nn, án nvnnnd Pú cn y ddchd cc d cn p dgc c hn pcd h n nd, p n pdí cn nd á cn n nd. Gn d, pv cn, d ncz y cddd d n p n y d pc c p nz n […]” 104. E dc d n d G n pcó dvd. E vdn d ncí n razón de Estado, n cy ycí n dn d c gd p zón cníc-cnc, c dnd y cnd p
Ls ns (l fón ls ts nsttnls)
xcnc d dndd. C C-Góz, cnd n dndd c “pyc” ndn n nnc cn dd c gn y cdnn cn p cn nd n y c: Ed (2000: 147). P c , Ed dí cng á d ngónc dndd, gún p y óc cnd p Occdn dd g XVI. F í n cón cn “nvncón d ”, cnd n cn n “ cvzd” y “ v”, p c. Ennc, d cnccón ncn dncó y pcn “v” dín dc n ncón cn xgí ncpcón d á ncn nd. E gn vá c ndn p vn n xpccón vín dn pn. E c n “v” h n x d cvzcón, n cpí gn d ccíc. D g n, cndc n pdí xpcd p ní d ndvd d á cvz, n n pní ncpcón n . Ennc, dí y cpnn pógc d d xpccón. En nd, n hy xpccón p ón, v nní. P n pccón c n ndd dnd g d “vv” cná n vcí nnc pd vd. E n np; n g, n n á. ¿P ? Pc vv g n v dch các, n c cn , dá d n dñ vn hch y n nccón cn n d cdd, g c ndnn n d n (Fc, 2000: 84): P , y n ncón d y d cní ndn d dch d cg, cg [...] n pn n pcón d dñ, dd g, n vndccón d dch n ndn d cdd. E cg g á: vngnz d n, vnch, cngp d z. E cg p vndc, y vndc pn d n. É vví nn cn; p vz, n dpg d z, n cd, pdcí n dd nvón cn d cn (Idem).
En c, ccón cd g pd dí d pnn n d. P n, n nc z, px
89
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
dd c p cnc “pcác” cn dí xp. Cnd Bng d dc, z y hín dd cdd d , cp d nní hín cpd cdd, y p vn c n cn gn. E 7 d d 1932 hí d pgd n y n pcc cpcón d c c y pcdn dín n c cn d. B nn, n n cndnd 44 pn y 58 n. L p n cd ndn, n gn vn p n 27 d pn y hín d d n d nnc (M,1976: 243). A, cn pn d pnncí 19 pn y 62 n (Bd, 1983: X, 238). Sn g, á gncv d ccón pccd d z d Ed n cd d n . P , án n ánd dd p ngn cdd y n p , n cán d víc cyn n c y cán n pn nn d p: “Aí n d d n ncnó, n n n h, h d hín dpd” (Idem). P dó pnnzd n d ch pn, pcn p, n n zd n n pnc d Chn Chn, n cdd d cd n ccní d 105. Nnc p cndd d víc: Dn c dí […] n d Chn Chn cnvn n n d […] Hy n n í n n d cnn d p. P c dd nv. Nnc gá cnc cnc c cán y n n víc d n pn gncd […] (M, 1976: 241).
90
L ccón vn d z d dn pcí pnd n d vn pv. Un nn d n pdn Sánchz C vd c p n n p, y ón d n cd n cc Fncc Bgn y An G, hín p n áx nón n cón y xdn pzd. Sn g, xc cd n p z n pdín c p ó án vnch.
Ls ns (l fón ls ts nsttnls)
Inddn, y cncn hín vd p xnd p, ¿ y d n? E cnx c, cnóc y píc n d nc d dcd d ’30, hc pn n xndd ncón d ngdd n pcón.Aún í, dd ppcv d gn d Ed y, gn, d ngn d c dnn, n hí ccón p ón, c pd cg d p d Bng cnd ní n hch cní n pvchn p n cn nác d“n p n y d pc c” p cng n píc, cn p y pc pvnn dd x —pcícn, vcón y p nncn hí cnd p dnd y hc v—. Cn n n p ccn ndn dnc v d , n n nvn d dñ cpz d pvc. Hí xpc nz d p d dñ (D, 2002: 203). E “” n pdí d d n pc nn, n n n znn d c cndcí dn dí c. D n, pnd d n c hí hch cn ndígn “v”, cncyó n n ccón n dn. En c có n “n”, p n cn p hí c p cvzcón p , n c cn, í p cn cndd ncn, cn gnd n pcdí n nn, pcn p pnín n pg. Dch d n, n c hí dpc pn c xñ: n p, cnvnd; y n gnd, xnánd. Aí, vv pvcá dccón d n nv n nn, dá p p nnd dnd pz y dónd nz cndd ncn (Chn, 2000: 12). Cn dnán “cp” d g y d ng. L ón p cn gdd gác, cnd pn y . En nd, cd n d p dnnc d pn, ñnd í y nd d dncón y xpd d c pp. E n pp nv cn n nv dn á , , p dnd y hc nnd, dí ndc n d n óc dd, ñn dd d dn dnncd. Aí, nc p nn y pdc pd, n p, pcác cní nzd y nc c, hcnd dcón d z. En c, pd n g
91
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
dd. Hy c cnnn v d , í, d, nd d y cpcdd vzd d c. C Gz: L xvgnc d cn n úncn dd d dvndd d y, n n , c y h v; n dd d n d n. Aún á pn, dcón d c n ó n (2000: 226).
L pn p, vzcón dcpnd d h, gí zd, cánc cp, n dcv d dgn y ch c á ín dcn cdcdd d pí gác. E p dc n x d pp, pnnc d dc p p p c d pcón pn, n n nv dncón “n ”, gnd cn cc ccón n n d . P , ccón d dn n nz dí cnndn. E cg n , dí pn, cz cz pvcn (Fc, 2000: 85). E dc, dí d “ vngnz d n” np nvnc p, d, d í n cdí n vc. An n xn p hcn gn hch, dc pc n n , Ad Lnz Lzd y D Ovgy, d vcn n d cdd, pnn ndgnd n nnc n d Hcnd, Ignc A. Bndz, n hín d nvd “v cvn”, dc, pnc ccn (Bd, 1983: X, 238). A, dnc cd d cdáv np vín d n p y v cñ, d v p n gp d d v n “pdnd cnc”, cn Mn A. Rz Bv, d Ed My d P Rgón y, c , áx dd
92
zn d cnc 1976: Pndn hc gn(M, ccn cn241). pc d. P, n hch ncnd pzn cng v cncd dd n c “ vv”, d zd p c n n nvd. E c p cn c h nd n g h n And, y n ñ ’30 ún n c, n c, cncd n Py.
Ls ns (l fón ls ts nsttnls)
L í Py y Cá yn n n pc dpd nnc p Pú y C. Pcn í, n dnd p d v hcí cncn p n c dccón d pncn cd Ed p, d, nc d ncn y ncn d , ccín ngn d cch , dd ccíc ncnd, pn n p d vn nn í dn. Un d , pn J C An, í pgn d ynd d n cdd cd cn huitotos, n p nv cy nc cncdí cn xpcn cch y, d vz An hí cd cn úd ng p v c p, cánd gn n ó pódc gn n nc ncn, dó dnón cnd Pn ng dcdó nv cón Rg Cn nvg n cncí. En c, d ppd n ngn d Ed y, dá, n cv. Ign pn ñ pccón d cp, pnn, v cn. C pn Mch g, n nndí hch d xn nv n n g dnd z y c (2002: 79-103). A, pdd n cpón ndgncón n xpc dn p xpdn d n pgí. E y ngn cndcn c gn ccón n n dnón ch á pnd cn d pc y cccón . Un ín n nd í “pgí” d ppd dí n gd xgd p pvc g pv: ndc n p c ccón cd. En p, “ndd” nínc d v n n cncón n n ncón p-cd, cd ndn “ddn” gnd p pdd d cpnd ní n y, d n, c ncón d ñ cn. L hdd d v d Py n d , p dcv n nn cch pn p c d n c hcn. Y gn pycn ncí hn: En hn hnd, nd v v y c pyccn d cnzd cc d v hn. Y n p nd v n hn n n cpc d v c d y n c d ; p n víc c
93
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
n c d, n hch d víc hn, p d cnv n v (Idem: 116).
P n n cd d án, dnd p n c cn, únc c cn n cón d n n ppc p cc d . Adá, pácc dín pc cp p n d ,d nv n n vnccón cn hch, pcí ví g n. Pdc , n g pnd p An ó nvón zó n ppgnd, ncynd c cngác n “” cdd d nd dn “d”. D n, gn d nd z y cní pd dnd n cpccn, pyd n n ndn gí cnd dn g, y cd pnnn: “ cn cín n íd y n dp gc y gncón cn c d cnzcón hí pnd v” (Idem: 119). En , cdd d Py n, n c, d nvgcn, n ágn d dd nd p n gncón cd p pn cn n cánd. Inc, n n n vín n An n pn c hc, n “dn d p” n n n gdzó cnc nz cn C, y cnd Ed pn ncpcd d dnd cd dccndd. Un gnd n n cndcón cnd ng ó ní d vv pnó ncdd d n nv “z nz”. H v ndígn v y pc n h n n nhóp, pdnd c í cn “” y pcv dnc cn “ncvzd” c d hn. E “” pdí pc y cn dncd. Cn vv n í. E pn ccn y vz n, nc n á n n g dnd nn núc d pdccón p-xpd, p n ácn cnc. P,
94
n cón gnó ccn nv d dcnnz, cpn c-n d cdd gác vn p c c pp y d c d c dc n dnd pdín hd. E dc, gn d vv , p n d, cndcnd p pcón d nv xpn píc ngín cn dn dnn p, p d, vó p d n pón ndcnd ví pp n dd c pch d vón.
Ls ns (l fón ls ts nsttnls)
A pc, n n pp nón d pg, í gn d vv, v ncdn y pn c, p p, y cn vgnc. En 1924 pgd Ly 4891, g pcd cn Dc Ly 11004 d ñ 1949. A dpv vn vgn h 1986, cnd n dgd dn Ly 24506. En n, n dó d pnc xcvn cnn d cvzcón, y pzó n n cn, cn cngn pdd d ndz p cc d dn dnn. L ndc, , nvdd n pánd c pc pch y pcv cnd p xpdn d d pc . Un c pc gnzd cnc d n z d ddcd “ p gdn d gí”, g n gd c z dd p d c ó n ncón n d c. Gn p d d xpnd p z d n vn p APRA nc d ñ ’30 dó hch d nn nzd c ncón. D gn n, gd cpndnc cn cón c z d c ncón gn d dn y, c cnpcón, ncdd d n “c pp” nn (c gác v. c d p) y, cnd d pndd, d c cndcón pv p pcón d dn pn. Má á d c n d pcn, c có pndn n n ncón cy “pí d cp” n dd y, dá, cí n ndd d p y ncn. P nd, d p n pdí v d n dn c hc n n ng d y, cn , n pí. P h n z pn n vón cnd dd z . En h n nzcón y pn dnnn “í dvn” xpndín n Ac, gc pí , gún pc, n p cn c c p cncnc vdd nncn d gd. En 1932, nn cn Ic Pg , n n íc pcd p Rv M, px d n pndd dgdd c nv dcn píc ncnn n n p dón, gc pn, n y h pc nd yí d pcón d pí ncn106.
95
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
Dd , vón hc Ec xpndí, cnynd hch n “gn nd cn ncndd”, p d v c ó cp cdd ccí d “nn cívc”. En cí gn pndd d gn “ ncn d gí”, y á hín hch nd p ncón, v “nz, dvd y cp”107. D d, vz dnc c d v d d gác, pní ú gn p d pndd p dón d d yn nc d cón pn. Aí, z d n nd n ccnnc pvcd , nc, h n d víc d , p n d n p d dñ. C á v dn dcd gn, gnc pvcd p nz statu quo á pndd p c n y pcpcón n g púc108. A, z d pnín c vhíc á dón p z ccn cpndn n dcd cón d “cncnc cddn”: […] n n n c y n p gcón n p d Ec, n pxánd pn cddn, dcnd p cnnc, y n , y n ác, p í pdn dnc cn d n p, cpnándn d c, d dgí, nnnd n cncn g y vnd n p n cnpcón d dcd y dvn […]109.
Un p d xpccón pcón y dón d dcn vv — cndcn nn gnd p gí— hch cn xp h n. P, ngdn á n vón cnd p n d: cnpcón nncn, cy nn n gnzcn píc dí n. E pn d pd, gnz d ncn,
96
xnc d h n “g c” gnzd pEn dgn vcón , g d cndd n pd. nd,dgn d v g d c n Ep, dgn chv cpndn “ ccón dí h cnzd p p d á ndd y c, gnd pcdn hín vd n R, Ind, Chn, P, c.” 110. F í c, gún vón, cn pn gn y dgn d hc pí
Ls ns (l fón ls ts nsttnls)
ncn, cy pcón “n ncpn cc d dch y cn gcn p c dnvvn c, pncn n n cnn vcnc píc nn y xn”111. L g gd dí pp n d n, cncnánd n pcón d ncn dcác, n pvc c cnóc, y n n dcnn pp nnd d y dcpcón. P c, cn c p cí n E Svd y, n n dd, Ch, Agnn y Pú 112. E d p g v n ndc: “pcnd p n ndn nc, cn py pácc y nnc d gnc cn, ndczn d g y cpn, dd pd d n h p d ní”113. A vz, gnzcn ín c d nón d pd pnn d pd, n cy pnón “d d d cvzcón”. Má nn gn pgí hz d cn. An pgn d n n, p ní n p d “c z c” ddcd nz cvzcón 114. Sd , Cn gn y ccdnc c nc, cn, c, gd, vndd y p, d cnnd d , c., c. E Cn h dp n n, ncn gd n ncn dnd únn, n nd y dch, hgzn, póg d c, p d n y cncnc. E dpc hn n dc d d dvgcón y c, dn gnc p d ppgnd y cvdd115.
En , pg cng dn n gn xn cy ón dccón d cvz, ncnnd c n c dnd y gn d cdd, cy xnc dí, ndnn, ndnc d gí. En p, vv cn n “n”, y pdí c n g n vd d cvzcón n hín gd. Má n, c pnó g pc d v n c d nd huitotos d Py, p hc n dn n pn d nn nc pc n n -hn. P cn, pg xí pcn n hch d pn pv, cn pn cncnc d dñ ín pvc y, n nd, gí c dpcón.
97
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
E pn n d cn dn pc. En p g, pn cc d cnv “cccón” d víc p p d ppd. P n p pcón n ní n d cp n dd, p c víc ccn, “n” d y dz. E dc, n pdí v c ccón “ccd” n n víc dí y, cn , cndcón hn. Aí, n nd c, dpn d cnvv n Lnc dd pc n pn c dcd d ñ n d g XX, n ín y dn píc dxn cncn n Ep n n d dcd nc d gn. E ú n n vdn c pd pn. S n n c ncdd d pn n d cn c nnd c pcón cíc dn pccón d z y d, ncnn d cp d cncncón nz cc h dnnd n “c d ”, dc, hcón y d nnd cní n í n n, cn d c v cn (Žžk, 2002: 91). L víc d cp n g n “ n vd” hí nhd c pdd d ccón n í, “ n dndn cnd n cd, h dn gdn d n h y d, y cn y n á n vd d há cg d gn ncdd n n” (Idem: 94). Sn g, n “cccón” dc pcn cón d hndd d víc. E c “nhn”, pvd d ccíc hn, c n cndcón d : “n n ‘nhn’ cpz ndn gn hn, n gn d xnc dc” (Idem). Sgn, pc hn d cn n xcd ng “pch” c hz Mw, pn/ d p Jph Cnd n El corazón de las tinieblas. Scnd í dí cndc ncn cn Kz, d pc xñ, d ógc, p nd n d c h ví:
98
En […] n, n pdí dc nhn. E g p, n, pch d n n nhn. L d gí nn n n. An, n, cgn d n, hcín c h, p n vdd pdcí cn d d hndd, g d n, d d pnc cn v, pnd y . F, ¿n? Sí, g n (Cnd, 1995: 91).
Ls ns (l fón ls ts nsttnls)
En gnd g, n nvn n cndd n czón d ncón d . N n n n pvv d d cncpcn cnvv, n d n cd h cndd n cpcón d nnánd cn v y n, n c pg p dd y cvzd cnvvnc. L gní n n v ncvzd y p, cnd c n c nnd —y ún cnnú— dn g. L xpnón p cncd n g XV y XVI p c vnn nv dndd hóc nd n d d z , vz, gó nd d cn (Qn, 2004: 229-31). Aí, ó dpd n Ac pncn á á d c pd n , y pcn c xcpcnn x. P cnccón cnc v d ác. S ncnv v d p n dánd n d gn , y nd g XIX, gn v d cncdd. D n, pcón v/cvzcón p d dwn c á nndd c n ch nc n úd d hnzcón: L cn cníc [...] vn n pc pcnc cpíc. L ccón d ccn xpnn cn p xpcd hócn p Dwn v d n d dd (D Fpp, 2003: 91).
B ppcv, hgcón n gí d cp hn y cn c pnn, y n dí ncón d nd. Ennc, cdd n cncnc d pcón d ccn n n, y ó cngd n d á vnzd d vcón (Idem: 94). D n, ddn, c, pv n n ccíc d cdd vnzd y í d v, ddcnd d “n”, “n” y “pg” gnc d n pá dní cvzcón. Aí, z d pn dnn cndc ncn c. Pdí pn pdóc n ncón pc p á hí xpnd n pnd gnzcón cnví n n d gn á dn d Ed pn, n cpn dncn c pní cnx dnd c.
99
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
P cndccón n xí: pcn dndd hz vón d pí y ccn dvd d dpn h dc. En c g, xp vc cnvón cnpán n gn dd d xpnc y pndz vd c p , y n d nnc, gn hn d v c dcv y c c únc, d “dcn d gdd nn” nd dd Ed Und g d n d gnd g nd. En n gn, v xpní ú, ndnd n cn d G Fí ó g d 1945, d gn n y n p d g dd p z d n dnvvn dn ñ pv, n cnd n nng p d cnc nvd cndn n “pdcvdd” y zcón d g cnvv. En d c, nc d n, dí n pcón dpd p dd c n c n dnnn “ vv”, pg c í c d n, y hí d d ncpd dcn d p pp pn, p d n d ñ cn.
100
LA sistemAtizAción de LA experienciA
El momento ormativo A n d 1924, n nn d c pn Pí p g c n Ec d Ingn M d V. N v p ñ c pn c n n ncn cdc nc, n pc g cn. Lg d d ñ d d, pcón d ngn pncí v cp d 270 gdd nc y ó 40 xn. E nn J d Cn Mín v gnd p. E gdón cn nc d n n c , pc, dó cndd p cnd dcdn v d pccnn v cnnn. Hí pzd vd ngnd Ec d C 25 d y d 1917, y ñ gn pó Ec M, nnd p p. Lg d c ñ d pnnc gn n cn d d, g n 1922 cn Epd d Hn n n. E n c Mín n dcd n c. Pncó n Ec M c nc, p pvch p g d d ác n Unvdd Ncn My d Sn Mc, n gdó c ch n pcdd n 1924. Lg ndí dcd. A g d Fnc, pvd gd d cpán y dpñ pn v ndcn gd á d cón y pczcón d ncón, dá d p nv. En , n nd cún, n c í n gncón n n n. Sn g, pcn zó d cn c dcd á dn ví n p d cnd d ncón. Rpdí n n n , Mín dpó pcc n p c d c pncí, p d n h d n “cndn d p” y, p , ncpz d c dd d n c hn cg, dc, dn dcón d z.
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
102
En d d g, hcín n pn h n d y d c, d cdd d v ní n n, dp pcc h cndd n pg p pcn d c. C, p p, gn Mn A. Odí, dcd hz d pdnc d Rpúc n 1948 y 1956, dc J L Bn y Rv. É ú hí nd n ccn d 1945 cn dcv py gd p APRA, p y pn cn n pd y Pdn dn pndn, gnnd n cón cóc. Mín y Odí dn dn ccn d Ec dn gn d Bn. A vn c píc, Mín cí pdí g n cd cn APRA cn d pz Bn p n gn d ncón cnd p . Mn n, Odí cz v d gp d c nngnn n-p, y v d n nz cn gí xpd n d d pícn n Bn c APRA (Rdígz Bf, 1983: 47). S v n cndcn cndn dgncón d Mín p , p, pp d n cn cdc y, g, dg. Apnn, nd á nc n dá d n c. En 1950, ñ n nnc gn Mín nd p dc d Cn d A Ed M (CAEM), gn Odí “cncnz” gn d acto, y p dó ncc gín c p, c c d gn En Mngn, y dz , c Mín, pdín h d nv n xcyn y pv pnd p dcd. Sn g, dnc, p d pc pc nc, cnd CAEM c á pn zó gn Mín. En c, dch ncón cc p nnd dnzcón d z d p, d, p cnccón d n dcn d gdd nc n n cncp d d, ó nd y pc nd n cnx ncn. D n n, d d n cn d ccíc hí ndd p cz d c dn p dcd d g XX. N vd n d v cnv ncnzcón d z d ccón d n cnd ncd, y p g pn ncdd d nn dcdn p cc d ncn.
L ssttzón l xpn
P cn n 1945 cnd pcón n pp cnc. E ñ, gn Oc N. ó n pn p cn Ec Sp d G, n cnp ncdd d c n Cn d A Ed M. Pn, cn C Pnd Egúz, nd p L, pnó n Cá n pyc d y gánc d Dn Ncn, n dnd n ncí cón d n n cdc, pd n Cng p d p Pd Ecv, dnd chvd (Vnv, /: 28-29). Lg cí gp d Ed d gn Odí, n c d 1948, y ncv ndn gnzcón d z d n nvn p, nnd c pn cn ccón d n Mn d Dn y d Cnd Cnn d Fz Ad. L pcón n d Avcón y Mn d G, gn pc cí nccón n n ccón dnn pní Ec, p d d ncv. P d cn cdc gó dn, n h pnd ó c g ccnc ú ncón (Idem: 30-32). An cn ncdn, d ndc Mín, c cnd ncndn ncg d n pn y cndc cn, y ní n n n d dí z, y d d í n: “H dd d p hn ccnnc d h d dgnd p Spdd, n cpn d Dc Sp d 21 d dc d 1948, pdn d Cón ncgd d ppn pyc d y y dpcn nc nn ppcón d Fz Ad” (Mín, 1949: 4). Hc 1950 CAEM ncó cvdd n d d d xpcv, y dpnd g d n “h” dnín c d Ec n póx p . Sá n ñ p pg ccná y, cn , vá pnncpcón d c d n d y pc, í c cv, n pcn. Gnn h gd pnc í Mín y x gd n , n cnd pcpcón cn d p g. A pc, n pdc n v, p gn n d á pn, d dncón dpó cncn ñ n, pí n ón nc p gnz n n dn c.
103
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
Número de participantes en cursos del CAEM: 1951-1968 Ejército
Marina
Aviación
Policía
Civiles
Total
1951
10
-
1
-
-
11
1952
8
-
-
-
-
08
1953
8
-
2
-
-
10
1954
10
-
1
-
-
11
1955
11
-
2
-
2
15
1956
9
-
1
1
5
16
1957
11
2
2
-
4
19
1958
9
3
3
-
9
24
1959
10
3
1
3
7
24
1960
10
2
1
4
8
25
1961
9
3
2
4
6
24
1962
8
2
2
4
10
26
1963
9
2
2
3
8
24
1964
10
1
2
-
8
21
1965
12
2
1
6
10
31
1966
12
3
2
2
10
29
1967
19
2
1
-
11
33
1968
11
3
2
-
7
23
Fn: Vnv, /: 220-227
L gd d nc dó pc pcón d cpccn n cnccón nd cn p pn. N n dnón ngüíc , p c, n ní p n v nv. P n
104
cdí códg c d. A p d ,cn pdn cn gn nd cn. n P, n pd pn xn hcn z p cndc gún n d nv, p ndd gncón d y n dpñí c y n ín dín pnd; d hch d n n n d pn vgnc pv, n pc cn n ní cncn “p”, y n dín d.
L ssttzón l xpn
Sgnd, p á zn g nd dd nc hc pn hy d gnd p pv “ncn” d ú. D gn n, cnd có pn n cnngn n chhn cnín p d c, hcn pcón, dc, “pnz”. Dcnc n gnd pd h pnd vn cd J d Cn Mín ncn d nnc nc n Ec M d Ch116, p dó gn ndc d dcón cnd dcó n d cvdd g d ón d d. Sgún ó, dd nc d n Acd d V pd n n nc n dnc n pc d xn. L ví á ógc, ác y cpcd p cpnd d n dd. Pn dí cn cv: d. Dd n, pdí dc Mín dó cncn nín nc, gn cp d cd cn g, p n, y ndnn, pn c . En nd, vz pdc á ccn c pc gnn nc. L pdóc d cón hy d n c d c cny nn dcn p, pcn, d í np hí gd d p p nc, y gn n dcn ndn n ní y dnc dí c cn pnc xn. ¿Q d, gún c? Sí nc xpcn nd ccónd nd dí z “dd ncn”, n pp c d dv. P , p cnc, p d dvín pn y dcd d c y hn dp p dn (Mín, 1972: 13). E dd, cnn, pn cp, y cnd d dín gg ch c pn n pcn cncd. Aún í hí c, p p n cp ncón dv p hc, vdí dcd a posteriori; , c cn, dcdí ccón n y ná, ccnd dnd pdd y nd c n vdd nv, í dcd a priori, c cn n d pcncd y, p n, xpn y p (Idem: 14).
105
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
D n, pní n cncn ng d dd, p “ cn d n nndn n pí c d cpnn ánn, hcnd pc p d pd nnd d n á pc”. E nnc cnd Mín p c xn Dc p n pnn p cpnd “ccn n p hgn y cpnn y cndc n znn d d d vn d cpnón d n cp á y n n nngún n pd cndd p d x p n pnn y dd” ( Idem:18). Vg dnd cnn d pcdn Mín dgn c “d” c, nz, “n pd pz n cncn n hdd p zn” (Idem). Ennc, “ , zn y cn d” (Idem: 24), n n únc d g vdd. E cndc c cn dd p n ccón cc: […] cncn, pd d znn p dc pc nv d c cn nv n n pc; gncón cd p n n d n dd n dn cn d , cnn nv; d p cndc znn; d p vc d n vnd , hc h d ccón, dc cpz d c y p cngn d dcdy c (Idem: 21).
El CAEM: seguridad con desarrollo Ennc, nnc d Mín ncní n pn pcdn z: d cndcí dcn d dd. Pn, hí dn p d nvncón í z n , p c dí pc nndí p “dn ncn”. E
106
cncp hí vcnd n ú p, g d xpnc cd ngncvn d g nd. My á dn vn vín dn d pí c g pvv d c y, n g, n pcn dcn pgn cncpcón npónc d “ncón n ” hín d dánd h pc páccn dpndd d d c d pí —hn, dógc— n ncón d n cn d cnc.
L ssttzón l xpn
Aí, hc dd d g XX cún v c gnz ncn c “g ng” “ g ” —ánd cd p Ech Ldndf n 1935—, gncn n nnv d c, í c pcón d d pcn páccn c n, n c n í, c cnóc, c y píc. Dn ñ ’40, pn c gn Mc R Pd y Fp d B hín pzd pc íc pndín nz cncnc d nv d g. E dn n ncdd d dc dcn d cp d c, nc n y cncnc d c cnóc, píc y pcógc ycín n pdí d pí (Rdígz Bf, 1983: 46). A p d nnc pnc d n pí cpndí d n n np: p d, z d y, p d, dcn dnní “z vv d Ncón”. En c d z d, cc n cón dc cn gd d ppcón pn, y d d d g d dpní n n d vzcón. P cc p nn cpcdd cv n c d cnc dpndd d pz y cn n cndd y cn pndd dd. P n, c nc d cnc d ccón n cpñ, dpndín ncn d v d dnnd “z vv d Ncón”, y d dpcón ncdd d g nín. n nñnz d g nd. Sgún Mín, “ g xgí n ndd y vdd d d y, cncnn, c nóc d c nnc p n […] N ncn, p, n pnc d n g d ” (1949: 6). E í n dnd ncn n d pn á d d dn d Pú, y ncdd d z ccn p p cón: P ncpn d d n nd, ó n ín p d n á p pdc; á c pn nd d n xn y xg n c nnc n pdn pvn n d cpcdd gn d pí. Ecní, nd y nnz, vnn p, nv d p d g […]Idem ( ) P cng v —, c pdá ddc, ín
d n ng, dc n d cpnn n pdí d n
107
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
108
xnc d — ndpn xnc d n ndd g ccón ccn. S dn ng í, p n, ndd n dccón y n cn d v, íc cdncón n dn gn ncgd d ccón. E pn, vn, ncdd d nc cnd d z d p, d, gnzcón d Ed ppcv d gdd. D n, Ed dí pnz, gún Mín, d dñ y v c píc dnd d cnóc, y pg y n d pí, d c ínn gd dn ncn (Idem: 7). Añ á d, n dcd d 1970, Mín í á nác pc d pnc c d Ed. P nnc, n gn d pcón pncí n cn d gn, dc, ccón dcd y pn d ncdd p y d pn, n n dnón ndvd c n ccv; ggnd cnvn c gn cnd dnd n n ch dd ncc d ncn (1972: 77). Aí, Ed nndd c cdd gnzd y pnd, nnd c ndd p n d dn pg y ccn cnóc cngd cn d pp ( Idem: 78-79). C pdá n, n cncpcón n dpc p cp cdd cv —d n n d d d “ncón” cncd c pnn hgn—, y Ed npn únc d d “dd”. En p, n n npcón n Ed-ncón dc p cpnn, y í n dnd cndní gnd. Má n, “c” píc n d d p p dnc, c d hch cdó, pdín dgn c d cndd ncn y, p nd, cng n “”, dc, “ng”. Ennc n dó pc p píc, n n p d d xnc d n cpnc d n, y ó cncó c ppó cún xpd p n d Ed. P nnc nxnc d cdd y úp dnd nczn n dnón, n gnc d d x. Un cncpcón í n cnd pn pcdn pnv, p dí c gún cn d gdd, y xpcv nnó c cn cnccón d n dcn d dí pn “n n d ncón”.
L ssttzón l xpn
E pnn n d d gn p n n hí pzd . P p, hc n d ñ ’30 d pcn n Ind hí dd n gn nndd n n ncdd d pnc d, cnvnd n n pn p cnv d -dncón d Ed. C pn Ph Ch, gdd d Ed dpndí, dá d pcdn d n gn pnv, d dccón pdí g n pg d d cnóc: [...] A v d p cnc —c n c d gn— ní píc-g d d cn ní d p. A v d gnd cncn dcn pd n d , cn n cnóc d [...] (Ch, 1997: 215).
L pcnc dvd d n y nx n n . L pcón xp c vnd dn cn d pncón píc n ncn p n cnóc. P d, Ed ndpn p d cnóc d ncón n gnc ndí ác ccón n cn d pncón (Idem). E cón n pdí gn nd cndc ppn pc ngvn n píc d Ed. E ú n pnn c d Mín ó d v, nnd n d dnác pdcd p cdd. E cndcnd, p d, p cnvncn d n pnn cncác p y á cz pcdn píc y, p d, p x ddd d gnzcn píc y c, n n vdn ncpcdd p n pyc cnn. Sn g, c n p: nxnc d gn púc dín v c . E d hóc gd p Ed pn n v gnd p cón d n c d ncn cn nc d p dnd ní v y, vz, v pcv cnv n píc d Ed. L pó pp nd “dcnc”, n ccn d Ed vn n cd p xgnc pvnn d dv c c y cnóc y, n dd, n pdín pnd n n gn. cón v n cón dc cn ddd pn nc d ncndd , v pnc vn pn, y nxnc
109
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
110
d pd píc cn cn pgác cnn y cpc d hgní cndd. Aí, v gn xcpcn, c pd c d Rcn Ex, Ed pn v d cndc v pp. P d, gnzcn píc, c y cnóc c dcín ccón ncón d n nnc dnn n pc cn ndd d gnc d c v p pdc cn, ncnd p á p dccndd p. Sn g, nc d n cc cv ddn cd n p d n cn cnxn cn gn c nc nín ccn pnn. L cpcón, pcn d pn cn cpcdd cnc, p ncn n d, í c ccn gd d nnc n nv d ncón púc n cndcn dcv p dd 1955 CAEM ncp ncn púc cv n n, ncn pvnn d Mn d Rcn Ex, p p n ñ p pn vncd n d Agc, Edccón, Fn y Sd, í c pn cnn dpñn c (Vnv, /: 220-227). n cn c pd, pcn cnd dccón d CAEM ó gn Mc R Pd, n pzó gn Mín n 1957. Un píc cncnn dgd hc n, í c n cnx v p v c, pn pcn d R nn cvzn. Ac d cndccón d CAEM cnd cnvcó c cv n cnnc h n cn d d —Gg Gy Pchc, A Ac Pó, Jn Eg McPn y E Cñón P— p ydn n Pn d Ed pndz pc n d dn ncn (Rdígz Bf, 1983: 53). D n, dó d d ddd d cnnc cnd cn pn d dín d n, n c n zcón dcd, p d p n cíc cd pí d ncn gn p nz g cd n d pc cnpd n dnn “pnc ncn”. A pc, n vón d pg có n IX cc d CAEM (1959) n n p d pdd cd y p d cncn pvgd. Dnd d d c cn , h n n pcpcón
L ssttzón l xpn
pc cnóc, d d nc, dncón d Ed, y v páccn n c pcpcón cógc y npógc (Idem; Vnv, /: 212-215) Adá d nvn c píd p pí, g y v n zón d c ncón púc xí p ñ, pdc d nnn n n p pp n cn ngd gn d nnc, pdd p Mn Pd. Sn g, p zd n p n n cd. E pg y ccn nnc d ncón nn cnd dcnnz d píc cv; y pn n d, c d d p gón d Sv Cn, pdd d pc p d xp cy pn d v dín cn d gn, c p cnóc d pd L. J. L, n p d d, pn chzd. Cn gn R Pd cnd có pn pyc d d d Sv Cn pdn Pd, cchó cn d n. Lg d h d xpcón cn p ndcánd n p. E pp Pdn d, ‘P y p d c dy nd d. M d y n nd’ […] Y pí pn : ‘Y pn, ñ Pdn, dá d z h n n, p n nv c pnnd cnd c d Ed y dnd n h n xn p nn hc […]’ (Rdígz Bf, 1983: 57).
Dá d ncd d v c cpcdd cnc d p d cv d Ed, p n pc ncdnc píc d p z d p nc pp n píc g nn. En p, cón pd xpcd p nc d c cnóc á d pí cn c pnccón y c d c, pc v n dc d CAEM, cndcín dx hí cd píc cnóc n d g XX. M d , dgn c P Mn Pd Bán, pnn d gxpd, nn p d gn d Pd hc CAEM. Bán có dc nnc d ncón, nnó, cn x, dc Pn d Ed. En 1961 c dc d CAEM, gn J An Món, có dcv d Cnd Cnn
111
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
112
d Fz Ad p dn c n n cn , dcnd d 47% gncn n 1959 n 17% n 1962, y n 12% nz dch ñ (Idem: 59). E cón vó pdc gp d Ed d 1962. E CAEM cpó pc pdd y g, dn p gn d Fnnd Bnd, pnc gó n pn cnn cnd páccn hz g p p p d pn gn d Ec. B cn, n pdí xñ c d Ed ncv y pn c dp d “n ncn”. L pnzcón hí d pcnd dd nc d g XX hí cndd nd cpv, nd p cn d n ígd í ncn, n, c các vn n p dnc d pcn pdí c gí , c p gn pp n, pcv cnv n “ncn”. A, cpdd n dnd ncn y pcón d dcd pdín d dd gó z xpnc, p vn í n cpnón p v cn. En , pn n n dcd dn dí pcp n p d d p c ncdd, dc ín. B ógc, dí ccn v d dcn ó “pnc ncn”, nnd pnd d dn pn cnícn d, ín p d n d xp . F í c pn, dn n znn d cv ncdnn, nn p gn n d d dn ó pdí d dn d cnóc y c, cpnd p c páccn d ncn d Ed. D n, n n p pn d dó ncn p d gnd d d g XX. E d d pí ó pdí cnzd cndcón d d y cd n d c cpnín ncón pn pn dnc, y d g dn cndccón d ncn, c z d, vn c dn d n pc, y dp d ncndd. Nd á v pnccón, nn p d n dí v d cndd nv. C n
L ssttzón l xpn
pdí d n, cd dcnnz nín y nn hc cv nó cn n pnn. L gnn y ncn d Ed, gn, n gd p d c pz, y í pn ncgn d d pnccón gc. E p gí ncdd p d cn pc c CAEM y, ún á, p gncón d n ncón cy pc á p: dcd á d í In Ncn d Pnccón, n ndd cc p nnd nn c vnó Ed d d ñ ’60 y ’70. Cn nc d p z d pn pcón, d n , nc d cón ún n d d v nncón d “pnc ncón” n c pncd-d, n cdí n ñ ’70, cnd cndn n pc píc hí d pn pcn dñd n dcd n. E gn Edgd Mcd Jín, Cndn Gn d Ec y Mn d G, n p d d dcd “ cnccón d n cdd vcn pc pcpcón g d pcón c nz d cvdd dpñ ndvd, n dd n cnyn c d nv cdd”, hí pzd gc z d hín d d í y dg ccn cpndn p “n c c nó p v g n cdd n, dpndn y dd” (Chávz Qpn, /: 6). A, cn p d ñ, hcnd cd vz á nác n dní ncn d dcn d gdd d pn. E d ní d cncn xgí cpnón d dd d pí. E gn Jg Chávz Qpn, x n d CAEM, dc d y d In Ncn d Pnccón dn gn , ñ d d nc, dd d dcd d 1970, d nvgcón d CAEM gn p pncp d “cn pn p p pn”, y hí pd “ d pn d án” (Idem: 10). […] A g d dpcón d án hí nd n dccn n dn nv, CAEM nc n 1950 n v czd d g cv cy ndd v pdn y cdn pnnc y vgnc (Idem: 11).
113
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
114
Aí, pc xpnd p z d pn —pcícn, Ec— pó v ní pc d pd gác, y vcó pcvdd cnv n gn á pnzd d Ed pn, c cnd cnccón d n dcn d gdd ncn dó ccíc cnd. E c p d xpccón d n gn d c d Ec, c d pvnn d c d, y n cnxn nc cn gp dnn. A, d n cn pnn dcn dn p d dd d g XX pndín n n cn ápd ncón hí xpnd g , g d d g nd. n hch d p nnc pn hín d nd cncnc n d dcd p c dcdn n c d c n cnc c —c cdó n p dcd d g XX cn C—, í c c ngcón c y cnóc, hcí n vn Pú. O c, n vdn p d n pnc c n, gncn. E gn Edgd Mcd Jín, n d íd á cnnd d gn cndn pn n d ñ ’60 nc d ’70, ó n n pndd c dn pdn Vc Avd hín d n Ec M dcd á, n ccnnc pc. Sgún p, h n d “ccón n”, dd n 1930 y 1935 nvdd púc hín d cd p dn gnn, c dd p v ppgcón d p dn. Dd ccnnc xcpcn, pn Ec M gn cn cncn p cd vcn: “H á d nn pn p n cn vcn” (, 1983: I, 287). L nc d cdc, y cón cnóc pdí nv óvn z d xn, pó n ccón d ín ncpd c cd. P , Mcd Jín, v “n cnn d h pycn p í y cógcn cn d Fz Ad d Pú, hc dn d Cnnn [...] Vc cnó cn n gp pd cpñ cn d pp y n cncpcón dn d dí cdd pn y nndí p n pc vcn” (Idem: 288).
L ssttzón l xpn
Alumnos matriculados en las universidades de la República en el periodo 1912-1938 Universidades Años
San Marcos (Lima)
1912
1.164
1913
1.179
1914
Católica (Lima)
Arequipa
Cusco
Trujillo
TOTAL
236
170
097
1.667
210
177
81
1.656
1.234
246
176
97
1.753
1915
1.112
246
89
123
1.570
1916
1.226
250
192
123
1.791
1917
1.331
254
176
224
1.985
1918
1.480
234
167
110
1.991
1919
1.338
209
174
088
1.809
1920
1.344
170
154
073
1.741
1921
.0072 (Rc pc)
241
137
074
0534
1922
1.296
---------
150
075
1.521
1923
1.392
00054
---------
141
065
1.652
1924
1.610
00059
186
161
082
2.098
1925
1.717
00130
216
196
051
2.320
1926
1.889
00130
---------
147
048
2.214
1927
1.687
00132
199
140
051
3.229
1928
1.849
00152
219
(Rc)
070
2.290
1929
2.278
00215
120
066
059
2.738
1930
2.201
00176
366
106
099
2.948
1931
936 (Rc pc)
00153
223
106
104
1.522
1932
(Rc)
00153
356
---------
(Rc)
0509
1933
(Rc)
00895
458
---------
(Rc)
1.353
1934
(Rc)
1.167
835
521
279
2.782
1935
(Rc)
1.045
337
455
569
2.406
1936
1.976
-------
313
286
362
2.937
1937
2.237
-------
313
288
566
3.404
1938
2.510
1.243
257
262
525
4.796
1939
1.589
1.275
269
278
596
4.007
1940
1.027
1.045
341
266
691
3.370
Fn: Mn d Hcnd y Cc, 1941: 709
115
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
116
En c, cd n c ngv cnó c n nú d dn y, d n ndc, -dccnn d dnd p d p hc c . L pnn pnc dd p Unvdd Cóc y, n n dd, nvdd d pvnc, d c d n cpcón d d íc n nvdd pn p d 1934, vzí d p Mcd Jín p d nngn n í. P g y pn c n pnó dn ñ ’30 y ’40, nnd ccón pn y cdd d ngn, ncón d gnzcón d Ec M y c n pn d d, pó ppcv pn d pn A p d 1924 ncó n pd n nccón d cd á cp h h n, ncpnd n n dcn vncd cn hc d g. En 1932 cn pcdd d Adncón (Inndnc) y dccón d d d Ingní, c n ndd d py d Dccón d Ec M, p dg y cn nccón d n d dch . Pn, n 1934, pó n nv Rgn Inn d Ec M, n pn p ng cn d d, í c cndcn p ng d ngn cv, d n y d ccdd c c-n d d Ingní117. Má pn n n z d ñ Mn d Inccón Púc cncó nñnz pd n Ec M ní ng nv. E nnc dc, nn cn And Bc, ñó Pn Gn d Ed y cndcn d cn d cd hcín d c pn n d d cnnn118. E ndnc cnnó, y p d 1940 Ec á vn y, vz, xán d ng ncpín c íc y íc. P á ñ gn n pc d dnzcón dcv ndá n h ndn, cn ccón d Cn d Inccón M d Pú, ncá n cnd únc Ec M, c d (nní, í, cí ngní), Ec d nn y Ec d Edccón Fíc y Eg119. Pn gn pnnd pcdn p ccón d nv cd y vcón d n. En 1943 p n ncnn gn d pcpdggí p d cpcdd d
L ssttzón l xpn
pn, y n 1944 pn xán c p d n d c, pánd dd n n pcdn d vcón cnn (ngcn n cd c, pácc dín v n h n cv, y cn c n) 120. E n cnn d pd d gnd c cncá n 1946. E cn J d Cn Mín hí dd dccón d Cg M Lnc Pd, y dcd dccón d Ec M. En n d ñ Dcv p pp Pn d d ñ 1946, dcn á cndn p nv cdc dá dch Ec p d nnc. Aí á nc dn c “ngn, xv y ”, pd d “n vnd ngc vc d cnvccn ncnv”121. Lg, cndó nc hc n dgnóc d cndcn c, cnóc y d hdd d pn cpní ncón, p p g y dccn dín pdc n dncón d í y cg. Engd ddcá n pñ pd c íc, y c dd d dcn á pncp dn g n cón nc d c. C pdí p d , pcpó d dncón ódc d cncn, n pd dng nc d cc, dc, dn pd d cíc p gn n pnddd122. Aí, dó y pó pcdn d vcón y hín pnd n ñ n. En nd nd ó nncn d Mín ccnd p dcn p nc dín dg n c, n , dgndd, d, p, pvón, pnc d c, có d, n d n , c123. En dd n cn cn gnzcón y pc cdc d Ec M, pn d p cv dnd y pnc. En 1898 y 1936 ncpn n d y cnc p cv nn, v n 1900, n n dgnd d , y 1913, n c d 13 124. P, p d 1937 pn có ncn. En ñ y 1947 c d p cv nd vcnó d gn n: 117
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
Proesores civiles en la Escuela Militar de Chorrillos
118
Año
Proesores civiles nombrados
1937
07
1938
03
1939
09
1940
12
1941
09
1942
08
1943
10
1944
03
1945
16
1946
05
1947
10125
Má n, pgv pnc dó pnc cv n p n ó , n n v. L pn dcn d Ec M n 1948 v cp d 62 p y x , n cv n 54. E dc, 53% y 47% pcvn126. A vz, cnd n ñ pcón d cd d 536 pn, nnc n n pd d n p p cd 4.6 n. P d, c n pn dcn n vd p pnd ncn n c d pn d d. En gnd d d dcd d 1940 d vn dvdd n d p. L p —p pp— d dn p ñ d dí n c, y v “v cncn d Inccón Scnd, n v d dcnc, cd ñ á n, n n ppcón nv cd”. D n, cnpn gp d c p nnc: ác n, íc yíc, ggí, dccón cn, d xn (ng y nc), y d n127. Lg cnnn 4 ñ d ppcón cnc, n cnpó nc gp d c n dd nccón h í, pnd p ác, h, cní y y, n .
L ssttzón l xpn
Ennc, ¿pd n cdc d cdd dcv p cón d c v cndc pc d n d ñ ’60 nc d ’70? Sv gn Jn Vc Avd, pncó pcón Hác d 1934, n c, gn p d c zn d n pd d p. V cd gn. Agn d c pcn n d n d Cn d A Ed M, n dcd d 1960. Aí, En Mngn Sánchz gó n 1960. J Bnvd y Edgd Mcd Jín n p d pcón 1963. A ñ gn gí Ad Cp Bc. Ad Añ y En Vdz Ang ngín pcón 1965. En d 1966 ncn Jg Bndán Pgd y Oc Vg P. J Gh Hd, Aní Mz Cd, Fncc M Búdz y Jv nán Vnn n p d pcón 1967. A ñ gn ncn G Aú Gn, n 1970 O Ep Rvd, y n 1971 Rdcnd Zv (CAEM, 2000: 154-6).
La Escuela Superior de Guerra
Ennc, n n gn, ó d d gn d n cd n pn p CAEM. E cní pccón vn gn d c, c gn Jg Fnándz Mdnd, nnc d cn d d. S n cnd y pn p ncn ncn, n ó hy d “ c dnd pd c d ndd d Fz Ad p dp n pcón vcn” (, 1983: I, 121). Ag vd Fnándz Mdnd hz n dnc n vcn y , cnd CAEM c cn d cón d ú: “[…] n c CAEM h cnd n cncn d dd ncn, d p y nv d cón, h hch dd n ppcv d y n dd n ppcv vcn” ( Idem). Aí, p dch gn h cn ncn, dá d CAEM, n pn nnvcn ncn, nc d n á dc. L Fnándz Mdnd n gnc dnc dógc n pn n y dncn , dd vón d z d, dín hc p c c
119
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
Ociales que ormaron parte del gobierno de las uerzas armadas 1968-1980, según año de egreso de la Escuela Militar Ocial EnMngnSánchz Ad Añ Cn
Añodeegreso 1938
C. Rz d Scc
1939
McFnándzBc JBnvdBnvd
C.RzdScc GnEp
1939 1940
AdCpBc
GnEp
1940
EdgdMcdJín
GnEp
1940
EnVdzAng
GnEp
1940
GnEp
1940
AndAAzcá JgBndánPgd Oc Vg P
Ap Ap
1941 1941
JGhHd
Z
1942
AníMzCd
Z
1942
JvnánVnn
Z
1942
AícVgGvn
Z
1942
JgChávzQpn
Z
LLVVd JgFnándzMdnd FnccMBúdz GAúGn AcídSánzB GMcódPn
McN McN McN McN
1942 1943 1943 1943 1943
nnA
1944
nnA
1944
LndRdígzFg
LncPd
1944
RdcndZvRv
LncPd
1944
GónIáñzO´Bn
LncPd
1944
EnGgVn
hnny
1946
hnny hnny
1946 1946
MgdFV PdRchPd OEpRvd RónMndAp
120
Promoción McC
pcá pcá
1947 1947
R Hy R
Jnín
1948
Rú Mn A
Jnín
1948
Fn: REM, XXII, 268, 1948, pp. 349-63
L ssttzón l xpn
d pí. L dcd dcnn, á n, n ó d có y cn n dín hc c. Mn “ ” pín v c d n pn, dnd ccn d gp d pd cnóc y ngcnd cn ccn c, “ vcn” pín n ví á xpdv —“dc”, p n— y cn pv n vzcón pp cnd dd Ed, dnp c S Ncn d Mvzcón Sc (SINAMOS). D n, n d cn gnó c “dc” Ec Sp d G (ESG). Fndd n 1904, gún p cndd p ón nc, ó p n dcd d vn cndccón d cn P Gx, n gnzó gnd nñnz dd p P G Mnd. E nn cn And Mdn hz n pñ nz d cn Gx n 1959: “pí nnn cn, ví n ná y cón d c cnc, pcdn p nñnz”128. En 1932 nd dc gn Gg P, nnd dnv d gnzcón d ESG. En 1954 y 1956 ó dccón d ESG gn Ad Rdígz Mínz, n g í J d Ed My y Cndn Gn d Ec. Aí dpñn c p, dá d Fnándz Mdnd, Lnd Rdígz Fg, En Gg Vn, Mg Áng d F V, Fncc M Búdz, Aní Mz Cd, n . Cnd gn Rdígz dcd d Ed My d Ec pí vón d n Ec Sp d G d ncón. Sgún Fnándz Mdnd, n n cnd nc “ gn p n Ec” (Idem). S pcón d pn c d c, cnd ng nvdd y ppcnánd hn ndpn p c cón ng, c n nv c ncyn n pg d d d cn d cón y pccnn d Ec: “ cnz í y cnc pc d vd ncn nn n vdd c, dc, cnz dn cn d n cdnd n pí” (Idem). Pcnd ún á, d gn dn d ESG ó n núc d c n dpn d Ingnc129, dzg d gn Jn B C, d S d Ingnc d Ec. B nó cnvccn pg y ncn dcíp, y d n “ S d Ingnc y, ndnn, Ec d
121
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
Ingnc y Svc d Ingnc d Ec c d dnd n d d pnd cnvccn vcn” (Idem: 122). Sn g, p gn Aní Mz Cd, n gdd d CAEM “cn n n” y n d Ec Sp d G, dí vz pnc d CAEM p n dnn cpd p ncn cdc d Ec. Aó cv d c p n vcón ncn, cnd pzó cpnd gdd d n pí n pdí dvcd d píc gn d Ed, p n cncnc d : “ píc x, píc cnóc, píc nd, c., n pc cnn ínn cn pc gdd” (Idem: 320). En c, dch p gn Mz Cd pc n pccón cc. L ncón ncn , n dnv, n d d n d c cn dd d g XX, y n CAEM c Ec Sp d G n p d y n c d . Sn g, pn cn n p d d d gn c n pn p cpnd dnvvn d Ec n ñ p. Ennc, n vón gn cc d dín z d v dn c. S n CAEM, p n d, yó pc d, n gp ó n Ec Sp d G pndzcón p d d Ingnc. An ch c zn d n CAEM vz pncn pn d dcn d ESG —c gn Mz Cd, p n gn M Búdz, Edgd Mcd Jín, n — ncncón hc n “ín” pó dnc d n á níd. L d n cndn, p n ó gnn d ccn n d Ec pgnán p cndc pc d ñ ’60 y ’70, n n p n dnn cd n d pndn nv cpnn dn ñ d 1950 hín pzd pc n Ec.
La infuencia norteamericana
122
A p d dcd vdn ccn nnc d Ed Und n ncn , n d G Fí hí cngd pn nd Sgnd G Mnd. S n n Pú xí n
L ssttzón l xpn
ón dndn dd 1945, gn p d pnc p d 1952, cnd Pú ó d d Anc M (MAP), pynd cvn píc d gdd hc dñd p pí y dcnd nn n ncn n d . E d p cd vz á c pn zn d d pczcón n ncn ncn, y í n ví d nón d cncpcn y cnc. L g n zn dch d n F Lvnwh, n dnd pn c d Ed My p c p y gn (cndn, cn y gn). L c d gdcn n dpzn hc F Bnnng (nní), F Ry (cí), F S (í), F Vv (ngní), F Knx (ndd), F Hchc (nn) y F McCn (íc, gí y dgí). P pn pc dá d cn d nnn, h cn c pn, c F Hd, n pí cón n ngnc y cnvón (C, 1982: 76-7). E ú g pc h cd n nú dcd d pn, cndc cn pdd cí p d nnn dn ñ d 1950, g cá dcn n dcd gn, n v d n ccn nú d c pn, p p U.S. Ay Cn Sch (USARCARIB) y g p USARSA —Ec d Ac— nd n Zn d Cn d Pná, y g dpzd F Bnnng (Gg)130. Apnn, vcón gn gn pn dn nccón cd p ncn n pc h d d y, n gn p, cnyó nc d nvdd pdí h nd n cncpcón d g dv d dcn d “g ” y hí d dpd p c ncn, n pn; y, p d, chz pv d dn z ncn, g cd pv y cíc ncp p gd nn ncn dd p pn. A pc, gn Mc R Pd d d d nnc ncn “vó p cn p d n ndvd n Ed Und”. Cnd n hí c nnvcn n c cín y n dd pnn n cnpdcn p cn c n, p cnín vn gc y ácc ó d n cncncón y d c:
123
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
Total de graduados en USARSA hasta julio de 1999 Agnn Bd
659 1
Bc Bv
G Hí
4 3.845
1.552 49
Hnd
3.781
Mxc
1.461
Ncg
4.318
B
337
Ch
3.355
Pná
3.631
C
9.558
Pgy
1.034
C Rc EdUnd C Ecd ESvd
2.423 1.621 237 3.399 6.609
Gdd d Ec d Hcóp
Pú RpúcDncn
4.431 2.559
Ugy
1.008
Vnz
3.397
Subtotal
59.269
1.765 61.034
Fn: hp://c-www.y./h//n.h
E pp d ccón n Ed Und y An […] c : dnd hí pn n dvón p c pcón, pnín n cp d c; , dvn á í. Bn, y p d gp vn n, ¿n? […] Y n d y cgd n Pnágn c ncn. ¿Y p y ncn? P n cp c ácn […] (Rdígz Bf, 1983: 89).
C hí dch ín , gn R Pd gnd dc d CAEM, y pd g ín pzn
124
d dn d c dd ñ ’50 pndín, p n d, dcón nc y, p d, ncn. Agn n c pn cnn CAEM dn ñ ’50, nnd p nc, xpn dhón dcn dndn d gdd cnnn, p n n dd ngd cón d n dcn ncn ( Idem: 88), dnd n “ pvnv” y “ccón cívc” ch n cnpn c pc
L ssttzón l xpn
d ch cnvv v n ñ n pc d Ed Und (Idem: 90). Ah n, ógc d pn c dncd cn ESG n á cpv nnc ncn. En c, gn Ad Rdígz Mínz, dc d ESG n 1954 y 1956 y n d gp n gn Fnándz Mdnd, Gg Vn, d F V, n , v n F Lvnwh, p d pc n có d n CAEM, y d pn dcn131. En d c, gn Jg Fnándz Mdnd, R Hy R y Aní Mz Cd cn nccón n F Gck (Zn d Cn). P ngn d gp n zn d d pczcón n pí y, á n, n p d ú cnngn d c pn dgn hc Fnc. L c á n n En Gg Vn132 y Mg d F V. P d, c y dncd cn CAEM, c gn C G Mzán, dc d cn d d n 1965 y 1966, vn nc pí hc Ed Und. P p, gn G, n gnd p d n ng y pcd n Rv d ESG, n 1966, có ncdd d n ccón ncn p c cn y pv d, c d Anz p Pg133, n nípd d ní ncn nd p CAEM. Ennc, hy v n dvd d cón cd p pn n pdn cpndd d cánc. En p g, n nú pn d n p d ESG y cn nccón ncn pncn ncn “dc”. En gnd g, n pcd n dvón n n n CAEM v c dc d dcón nc y n ESG n nvcd cn ncn. A pc, n cón á cp cncó n c pn dn ñ ’50 y ’60, y n nd n xpccón nn pp gn Edgd Mcd Jín. E c hí cd d d Ed My n F Lvnwh, y n pnó n d xn xpnc134. Dcí nz P G Mnd nnc ncn hí gd n cv p n cdó cn , n
125
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
126
gó pnd “d pcv” d gn nc. E cón vó vncnc ñ dp, nz Sgnd G Mnd135, dnd p pnd ncn ncn vn, d, n á cdc. Aí, nnc d dcn ncn p d d pnn “v d c” dc, nd p “ ápd pcón d v d n c EEUU y nc d d v d n y gn”, nd n n d “n p d nv cncp”136. P, cnn Mcd Jín, cpcdd d pn hz npn d cncn cnnn dpd n dd, dín gg í p p ccón d n ncn dcd n n pí, vn pdc pc gd “n p d nnc nc” 137. Cncí nd nnc ncn dcnnd, y gnc nc d n nv p n dín dpg d cpcdd pp gnnd, h í, n ncón ón138. En d c, pnn d gn pc h d á n d cncón d n n cí. En gn dcd nnc ncn n ó cnnó, n nc ncnó139. P d, n d p n cd p d nnc nc, xpí n ñ vnd p n d nd: ch cnvv. d cndc pn, n c, cnd nón n c d Ec pn, pdc d p d d dcn nncn dnzcón — nc y ncn—, y pvcn cn n dn y g pz. L p d c ncn dd pn y “c d ” pn, c, n vó p vn n pnn ncn, n pd dc cn, hcnd pg d c zd n ñ ’70 n vn d dd p pcd. L gnd cnn pc d zcón d Ed y d cdd c d nv p v c “ncnzcón” d pí. Un c v cd n ncnnc gó n pnn d n gdd ndnd n d d pí n dcn ní, y pcón d vón cn xgí n dccón v hc d Ed Und.
L ssttzón l xpn
Los límites de la planicación E ncn n cní y ncn n g gn cnd pn n dcn d gdd cn d. En g XIX, cnd dpcón d cnnn npónc d p nzd cc d pnd hí gzd nd n, gc cn pc pcpñ pd p ng d cdí ng, n ncn nc ncd 1819 n gnz ccn d pí: Fdch L. E d Unón d Mcd, pvó cón d n d dn cún n y nv Ed n ndpndn, p n xn n y vn n d pccón hgn n cc x (Sáz Dáv, 1997: 9-10). En dd, L pp ch á n p pccn. L cón ú d pcpcón dí n n d Ed-ncón y vdd: […] h cncd p d ncn hn pdd ndpndnc y h xnc píc, pcn p cc n vn d í d y cn d ncndd (1997: 89).
Aí, pví pg gnc d zgd n pg cnóc, p pó n g d d ng n , gnznd dcdn pncdd xn, pd d cnc pí á vnzd. D n, p xpní gn cn c d Ad Sh, vn nv d ppdd ncn c ncón d cpcdd nín p d z pdcv: “L c d z n g cpn dn d z . Un ndvd pd p z, v d c, y n p ngí nc p c á ú […] pd d c z , n cncnc, ch á pn z ” (Idem: 218). Ah n, p g cón d ccón d z ndpn, dd ópc d L, d ncn. A z pdcv n ó n cndcnd p dd, h, dd y ngnc d ndvd, c n píd cp, n n “p ncn y y c, píc y cv, y pcn p gní d pnnc, ní y pd d ncndd” (Idem: 100). S n xí ndd ncn y dvón ncn
127
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
d y cpcón ncn d ngí pdcv, ncón nnc cnzí n gd d n y pnc (Idem). F í c Ed pcó c n nn ndpn p nd nc y d cnóc. En C VI, ncd n Ez d cní píc cn, L pn laissez aire et laissez passer n pncp ó pdí c n ndvd y ncn nnc vn n pcón. P n dd n c í, p “n pí pd p ch h xdn c, p pí á p p n hy n dcón v d ppdd”Idem ( : 507), cdnd nnc d d c nd ncv p n gn, y n d d nvncón d Ed: Sn nvncón d pd ncn n hy gdd, n hy cnnz n nd cñd, n p y dd, n hy gdd d d n p, n hy gdd d cc n cn yd d n d, n hy nvncón v d cddn n p y pí xn p cón y n, n há í d , n há pn, n há dch d , n há cn n c, n há n ví ncn. L nd, nn d í , pn cí n n, y n ncón d d c p pz cdí (Idem: 508).
Aí, L pn ncdd d pnccón . An n dc n n, í d ó cnz dn n pc ónc n gc, nd y cc, n dnd gnd nd “” d pg n n í p y cc dí c n “pn” n (Sáz Dáv, 1997: 23). P , ñ, pccn nd n d y n n n, ó pc n cn n xín cndcn dcd p pcd n nd, y cnd cní g ndn cp dí p d d. A, pcó cc pp dí cp
128
nc, pnnd pc nc n dc c p d d cnóc, n ó c xpnón d cd n, d, p c pcd nnc n “ngí nd” y “ d np ncn”. D n, có n ín cón n cní y píc. L p n n p d, n p dnd d ccón pc ccnnc pcíc n vín zg n d, p
L ssttzón l xpn
n pncdd p nv nd. Dch d n, vndcó dch n cd pí d g píc cnóc á cnvní y , d n hc, ví pg pvvnc c ncón (Idem: 33). ¿v L gn nnc pn n Lnc? C Sistema nacional de economía políticahí pcd n 1841, ynd dccón n cn cn cn ñ dp, n 1942. N cdd ú ch. E pcn n n pzn c d p cón d pcn n n gón y, n g dd, cnyó n gn dd cón d pnn. Apn Són Knvz: E cpv á dn ncnó cón d np nd y cpndn ndc cnz pn Bk n An d n d g XIX, dn pccón y ón d nc n gp nd, dndd n c d Fdch L, v n p gn n Ac Ln, n d gn pp pn cp d n c d xpcón p p d nd n pcn140.
L nvncn pcín c cd d d cnóc, cnvccón d dgdd n n d nc d cc nncn cní n gn dd pnc d d. F c pn nc nn dd d pc, dcpn c y d c, cn c pdnd ccnóc. L xpnc d G Vg n B y Jn Dng Pón n Agnn n p ípc d dcón. A p d nnc dcv v L p cón d pnn cnóc ncn dd d g XX, y , nc, pnn d pc gn d pp d d gdn pn,cn n pc hy d cncd p ú. A n n gí cndd n pcpn n cc d 1964 n pc n, p í d P Sn, P M. Swzy, cpñd d d n pnc (Vnv, /: 216-8). 129
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
130
E p dcncn pd p pc cncnín vcón y d d píc cnóc pccn pcd n pí d gón. Aggd , d p ncón hch d n d d d nndd c cn p gdd d pí, y pnd c dcn d ncn n ígd c , ccí d cn pcdd p dcánd n dd n pnd y ápdn, c c pn n 1940 y 1970. A, n pc pn n d y d dc p cní pn dd 1930, , dn gún p, ncdó d n ngv p cpcón y gdd d pp d d z d. Ennc, n nc d n cón zd d d hín d ánd n pí d gón, í c pn pc ndd p cg g óc xn pccn, pdí cn á n n p nn pcíc p n cnx gn dn pnd n d pí ncn. En c, n c cnóc pn ccíc d dá pí d gón, pc gó v pcdd hcn pc. L dpón nd d dcd d 1930 có, n dd gn, n pn d nxón n h cnóc d yí d pí ncn. An xgd h n “n y n dp d 1929”, c gón ó n n d cc y nnz nncn, y n gn v d cvdd d cón d pcn, pcn n nc (Díz And, 1988: 31). E ndnc v cd p c n n nz d pg, ndn yí d pí ncp cn vd dd xn cd dn dcd d 1920; y dcd d cní pn (pcn n Ed Und) vn pnón d nvón dc xn (Tp y B, 1985: 215). Sn g, dncón d d dx nc d ñ ’30 n dó gn d nv d óc, n pón cd p ccnnc. E p g nnnd pón cnd v d dv dpcín y d cp xn hín cd, í c g pp cn ng dn cynd nv npchd (Díz And, 1988: 37).
L ssttzón l xpn
B pn, ncón “hc dn” gó cní pn g d dpón nd d 1929 n v nndd v n pí d gón, n cnd pnn pndd p n d cvdd p c, í c p dcnzcón d ccn, dd y pc d n. A ggí hch d dnd np p nv c d y pp n hcn Ed pn cn dv dnd c, g pnd n cncpcón n cd n hí vnd dnvvnd dnn gác h n. En gún nd, dx cnn vgn dó crack nd d 1929 pcó n Pú cnd cní ncn y h nc n n cc d dpón ncd ñ n, y c n, p n, n v v n g d Lnc. P á pn ún n n d ñ d 1930 y dd d gn dcd — gn d Mn Pd y J L Bn y Rv— pn n pácc gn xpn hdx y pcn d g púc nn n n cp c. L pn ndccón d n p d c , cnn d dv y ccón d n c pn d d nd cd ccón d n pn dúgc, cd n p d Ch, cnd d d ndcd ccnóc, y c hz vdn dn c n nz d pg y n cd ncón, cvnd c d py pn dí nc cn pnn d d (Tp y B, 1985: 218). En gn dd, dnc pndó p c. E dc n d laissez aire p d 1948, cn gp d Ed dd p gn Mn A. Odí y pyd n p gí gxpd, cndcnd p hch d n1930 n pnn cn xgn n dác ncón d cní y, d, p pc xín c c y píc cnn cd p dnd , n dc, n n pyc ncn chn g n d nv p p gí. E c n pd xcó ch píc y pí ngá p pndn d n gd pzcón; n g, n d c dnn y d cpñí xn n n nzd y nn g, g d cyn vn d 1932, cn pncón
131
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
132
d n gn píc cv n cn d púc, y n dd d p gn píc c nhn dnd d pcón. En dcd gn, cn ccn pón nnó v dn gzcón d pd p, cnncón , y cnd n p dc p cpn “dn”. E Fn Dcác Ncn, nz píc pó n d Bn y Rv n ccn d 1945, cn py d pd p, nó n n nd cn d n y n píc d APRA í z g d nc ñ d cndndd. E pd p gó cn d Cng, y ó p c dd c xpnón d p n c púc, n d p y, cn d pc y cn dc pcn y nd xn, pdcnd d pv p p d píc. En , nxnc d n píc chnd, ndz d nz gnn y d n g d d n nvncn n n cnn d d ngv zn ncdd d n dx , d n n d dcd dp ún xpn gnd nc cn. E dcn d Bn dó gí n cn d gn h 1962, cnd pcón gc n d ccn cnóc dn dcd d 1950 n n d xpcn, d nvón y n y g púc. D n dó, p n dv, pón p c (Shhn, 2001: 59). Aí, n d ñ d 1940 Pú n c únc dd vgnc dnn nnín pc c ccn n xpcn p, nv d nvón xn y í xn p ng cní ncn (Tp y B, 1985: 219). A, dcd d nz d pg cnn dn cnccn d dnd nn y dvcn c, có n n ng d cp án y pcón d dd n c c, y nvncón n cní d ín. E pón d ccn n vó ch cn ccn n ndzcón pzá v p d ñ d 1950: “En ñ n, Pú có ncnv cón y nvón, vn n cnc c nd, ncn y xn hn
L ssttzón l xpn
cpd n pc d ndzcón” (Idem: 311). E gp d ón dgd hc ndzcón, n pc dí n cpcón cn cdd n pí ncn, n v n pc dcv p pvc n d ón. P cn, gncó ncpcón d pí pzó dnn “ nv dpndnc”. Dch d d, n ndzcón pvd p cpñí nncn, cncnd n n d cn, n dpndn d pcn, y z n cngí c c gd pd. L cncnc dcón d ng cnó d, n h y d nvón , n í, dín ncn ní n cn cdí n ng, dcyn ácn dd dd d ñ d 1950 (Idem: 313). D d c, cíd d d nvón cc. En cd n d c cpnín cní pn pd n dn nó h n d ’50. P n dn n nvón nv c pcón pzn n cnn dcv, n pc n n xn, d nd c d n y pnc d n cvdd cnóc. ¿En dónd dc xpccón d p? [...] p d nvón n dó nngn dncón d d h ex-ante, n ccn ccn d pndd n d nvón n pncp c pdcv ncnnd ccn d xpcn, p p vz, dcd íc c n cón, vz gc d n xpcón nc nnc d g dv d píc, dcnn ccí, y xpnón nd g ún á chn cpnc np n xn [...] ( Idem: 314).
Nn, pnn ccn dpndnnpn pdd gd d ndn d c xpd c cncnc dc d cn d p xn. E c n c n, p cí n c g ní v. E ccn d ú dn ñ cncn dó ncn d á d cv, pó n xnón y ddcd gdón y cñ d zúc, p pndd pnd p g n ógc ngn, n p cd vz á c c nnc dpn p z c
133
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
134
gcn n c pn c, d, p cd vz hí n g ppc p hc. P d, dd c d y pnc, xpd, ncn cnd p p cp xn, cvdd nd cnó n nc d n d cn n dd. Lg nín d d nncn, pvchn n cón v p pdccón d n d. Aí, ppnón npzcón n cd d pdccón nd pn ní dd dcd c d cd y dccndd d n cncón d p d pcón d n y pccón gd, dnd c d n nv pc d cncncón d p pdcv nd y nnc n n d cp npóc nncn (C, 1985: 33). E pón d ccn, c vdn, cndcnó pcón d c d n, gn dndí n d cn d, cn hz nc nn zd ng . P g, cv gn d ñ ’50 y ’60 cnn pc d n, dnd pcn. E c cncnc hndn d pz , cnd í dccón d gc dcn, n c vní nd pcd p cncón d n v: cn p p d cógc, ndn y pdcvdd d , y cz y dcón d (C, 1981: 373). L d pnó gn ngn án dcn d dndd d nvncón píc n d ñ ’60, cz pdn n dgnóc d , y dd ccv pn n p cd. d ndc ccn cncd n 1950 y 1960 zó dpndnc pc d cp xn y, d gn n, dó g pn gd d gdd hdx pnd p z d g d hc d gn n 1968. Sn g, úncn pc cnóc í n g pdí v cpnn nc n cón d n d d án pcv n ccón gnn nvncn. E v dn d cní v p d 1950 vó, n c, p n ncn d g c dgd c dnd gín d nv c c n p, n í, n gó y gdd dn gác.
L ssttzón l xpn
Índices de la producción para la exportación del sector agropecuario 1929-1970 (Base: 1970 = 100) Años
Algodón
Azúcar
Caé
1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939 1940 1941 1942 1943 1944 1945 1946 1947 1948 1949 1950 1951 1952 1953 1954 1955 1956 1957 1958 1959 1960 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970
72 64 55 57 66 81 93 91 89 94 89 91 78 76 62 73 77 78 71 67 73 80 92 105 106 125 119 124 114 127 131 145 147 163 160 154 143 133 97 110 97 100
54 51 49 49 55 49 51 52 49 45 52 60 58 58 49 52 53 49 53 61 61 55 60 61 78 79 85 89 88 88 91 105 104 99 105 60 99 107 95 98 82 100
9 9 10 11 9 12 11 10 10 9 10 7 10 6 6 7 8 7 5 5 8 9 9 14 15 15 19 18 28 33 34 50 65 69 74 81 74 80 81 99 105 100
Fn: Sn y Bán, 1998: 51-2
Producciónparalaexportación 45 41 38 39 43 48 52 52 50 50 51 53 49 47 39 44 46 45 44 44 48 48 54 61 67 73 75 78 77 83 86 100 106 111 114 100 106 107 91 102 95 100
135
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
136
En nd, d c cd cd p cn n d gí. D n, n “c d ” c, í c dcd cyn ó cní pn n ñ ’50 y ’60 n ppndn p pd pnnc d c hc n n á cnd, d gg hch d “gn cpnv” d pí hí d n ñ hcí ndg cnncón n y gp dnn. Cnd c ngác n , n d cpnn ác d dndd ñ gí ccz gp dnn d pí, n gn dd p p vgnc d dx cnóc dndín. A d c, ccnn, dgón y d ccón pdín cndcón d n ncón n dc cón cn d cnóc p, y cn n c pcd cndcín cní n pp nc. ní nnc n gí n ní dncd cn cdd y dgí dnc, n v pd n n vccón hgónc y, p n, pd d dnd d c c gn. L pcn gác n n cp cn xgnc cn p cd vz á nn vn d c p, á n, p pdn cnz y v pn dv (n) y d cc c () n pn n cón pn (Bcd, 1985: 155). P, p d, p cn dícn n z c p cnv n n nz . L vn vzcón cncd dn ñ pvcó n x ccón d cdd pn, pdó n dcd ngcón. D n, n n các nncn d gí gnó n pcón , n v cp p pn c d cdd pn, xpó dnd ch vc cndcín n í, dá d nd p c gáncn y d c p pn c nv n n gónc gí. Pnd c d n, c n hí nv n d dg d hc Ed, c p dd dnd dí p cnn ncn p d. E dc, dá d c ngv pvc dpndnc d cp xn (C,1985: 37), xpndd cpcón ncdd d n c d c n pndó ncpcdd d gí p cp
L ssttzón l xpn
c c dgn y, pdc d , cndcón d cn d dccón d pí, dá d nxnc d c c y gnzcn píc cpc d p c. E nccd n hn pn n d dcd d n, h d v d dv y h cnp npcn. A dd p J C, n c ndn d n n c c, cnóc y píc d pí, cnpn vón d n pgn cv d gn ngd n 1968: C Fnc. Sgún C, cpnón d d g n n dpndnc, xgí n “c d c” dgd ncnz cní pn y c ncndd , p g n cpcdd cv d á c. E n cón cnd g “í d gdd ncn” n dnd ncn cnn d vn c n 1968 y 1975. Dó í, gn, p dn d“ cn ncn” pvcí “ nnccón d ch d c y d píc ón d c pp”, í c p gn cpcdd cn n “ nnc d cn nncn, v gpíc d d vcn, gn y p p nzn dv d ndd ncn” (Idem: 37). E cón, pcd c dv p , pncó cn pn c d pd p pdn Fnnd Bnd, cvó cón d c pn y cndcnó d d ndnc dc n . Adá, ccó p pp, nnd vzcn cpn, y d pd. C p, n z d nó pnc cncdd vc d ngnc, pcn g d d c g d Mvn d Izd Rvcn (MIR), y án núc d n zán “pcn -cncác” d ncn, c cn d pvncón n nz pp. E dc, cncyn píc cnd, n dpgd, n pdí d cn d cón, n n pnvdd hí dcd cncn pdín c dv n c y pvd, dánd d d “ n g d Ed” (Idem: 39). En , cncy C, pn dn vnc d zd y g dánd “pyc d cnvón d
137
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
cp”, nnd ccón dnd d p ncn cp nncn. P gp d Ed d 1968 n pndó ncdd d pd dch nz pd y dpz d v gdd ncn. Sn g, gn n pdc d n cd ncnzd d z d, c pcó n ppgnd c, n d dcón d n gp d c gó dch pncón. Aí, “ó ncn y cn d n c c dgn”, cnd dn cdd y Ed n ncón pcn y ppó: D n, gn d z dnv d z d, pndn y npz Ed, ncnd n d vd píc d cdd pn (Idem: 41).
Ag y pn ñd p C dgnóc , gún pc, gn pn p n p pn d , vdncnd n nz “pñ-g”. E dc, pín d cncón d dncón d pí n án y, p, cncyn p “d hc dn” n ndzcón. P, dnd vín n pón cnn nd dd 1930, n dd pnó n cón v d y dncd n : n xpó n 1930 y 1950, cnd cp cncn n pdccón g-n dnd xpcn; y gn, xpó dd ñ ’50, n pp n pón d ccón pvgó d nd y cn n, dnd nn pd gác. N pc dnc cnd pn n pcón ngác n ncd n cn d ccón ndzn, pnd í nv ddd d pncón d cp npóc
138
y xn ( Idem: 42). An í, cp dd cn n gncvn p c yC, cnóc d pí, n “ c nn, dcn gí g, cc y ncv xn”(Idem: 43). A, p pó d c vn n pdccón cnv n gn cnóc d y nvgd. A v c d hch p gn n ñ ’60 y ’70, ñ c n vn n c cncn
L ssttzón l xpn
pc cpcdd d c p n n nín n n, n n dcd cnc d pyc n gn c dczd d pñ gí dn ñ n, nd d ng cdd y Ed dn “ó d, cn, hn, cn, , c, p, np”Idem ( : 51). P C Fnc cngó pc dn dn. An n ng c d g pz cn y, , pcíc dn n ñ d 1950 y 1960, dcv ín ccnnc cyn n có dnvv dch gn. P , p ncón , gún cndcón, hy hd n dcd p cpnd nz d gn ngó n 1968. An ñ xnc d dv n ndd cn d cíc dg cn dnnd “vón dpndn”, cí J C. Aí, dch ppcv c n nn d cpnón p nn cp n dd —cp y, d, gn— n cnccón óc. E vá d n cncón d n d cndccón , n n dd ápdn n cd cn pd píc pnn y, p d, pcón d nv pdg d cpnón d dd cn cnnd x, n pv n c n cd y dc d dnd (Fnc,1983: 273). Hy, p n, n p d dndd pdó n cón cnd n cdc y p píc , vz, ngó dpndn n pxcón c pc ncd p pn n 1968. Dn ppcv cnd p c cv dncn cn pc d pn. Pvnn d dv cn dógc — Pd Cn, APRA, Sc Pg y Dcc Cn— d vn c dnnd cún, gún Fnc, dncn y ní cn n gn, í c d píc d pcn n dcd ncdn, c c pcíc d Dcc Cn y d Sc Pg. E cón cnd n cíc pcn xnn, cn c d gdd nd n pncón y, p n, n nn cn pd píc c d gnzcón. Pnn, ncd d n cpnón d
139
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
140
pác pn nzó pccdd pc hóc d pí, Fnc dnn “vón ncn” (Idem: 279). E gp cní cn n Ed, y dín c n n p ónc. En z d, n hí d dán d n d cpnón y n pp d d, d dncn pd n dccón d gn d Bnd y nc d c píc cpc d pvc ncn d , ó n pñ gp — n p d vc d ngnc— vzó d ppd p z c d; dc: Ed y p, pcícn . D n, cncdnc cn n Fnc dnn “ hóc y pcón p ”. En p, cnvncn, n d c d cv pcpn n pc, d ncpcdd hóc p z ncn dn pc d “ hc ” (d cdd Ed). En g, ó n pón d cn Ed-cdd cczó p n í nv ( Ed pnnd cdd) cczd, n cn, p gnzcón cnzd y ác d ncndd púc, pcndnc d c pncp d pncón y gdd, d d d nnc d Ed cn, y vgnc cngn d dv d pd c ón, c ( Idem: 294). d d c d nvdd d dcc c gn d gn, pdcnd n cón nv hc n d ñ ‘60, d ó cncn “n dcd gp d c d Ec dgd p gn Vc Avd y c nc y píc hín pd d APRA, Pd Cn, Dcc Cn pvnín d Mvn Sc Pg, g y gnzcn cpv” (Idem: 318). Aí, p Fnc n ndpn vcón d pc píc pn y pc hí dd hc ñ, dnn p ccón píc cncn cp — cón d píc dd “ ”— n cón ccnnc: dcón d p gn Vc y dcd cp d gn y cn cpñn ncn. P , p gd ógc d gn, Fnc d n n ndnc ngác n z d, y pcícn n Ec, xó dd ñ d 1930, p v, ncpn y n. Só í pdí nnd
L ssttzón l xpn
nz cnpv dó vnd píc xpó cnn d n d ñ ’60. En d c, xn c cdyvn p cón d p d cndc píc. L c cv y —z n n cd n d á dccón— hín dncd d ncndd pn, n d gp d pd, í c d c pp y d pd píc. En gn cy cndcón g n p cpcdd d n p, n, xpcón d ch nc d. En , n pc cpd n d, n n gó cnd n vón d pí cncdd n . A pc, dn Vc hín gnzd cpnón dd Ed. P nz d ncón y pgv d d vón , cnín únc gp pcpd p ndd d Ed, nngdd d n y dn cn vn xn. P g v, ní n pd xn, ndd ncn, d cnóc y cn d n dgí ncn n cdd cnvín n n pn ncdd píc (Idem: 332). Mn n, gp cv dcn pyc hín dd pcn nnd c p cdd, y pdd d dcz. Agn Fnc nn á p cnnd d y nd dógc, y n n p p d Ed ín , dd cncn n nv Ed ó c cncnc “d n d pd gác, xpnón d ‘pd d p’ y p d dpndnc dd ”. A hc á cp pc v c, xgnd y dcdd y pndzcón c únc n d vv, cón n d gp, í c n cpnn d , dánd n n pcn n y vz dv ndnc npv dcn ccnn cndccón d ( Idem: 340). E d dcón d gp p d gp d Ed y ncpcón c z n, n n Ed c n ncn. Aí, cnndd d pc dpndó cd vz cn y z d dzg gn Vc pd c. En , pcn pdn v á d npn n cún y, n d c, dnc pcn nd á n p dn nv n dnd cn cd n d . Mn C, dd n pn
141
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
142
á gn nc gn n n pc d g pz, ñ í c pdc d nz dpndn d pí y ncpcdd d pyc p cnd c, dnd dcd n c pn dnz c cn; Fnc, pvgnd cyn, nn n cpnón p d nz d Ed, cpn d c y cn nd cn cdd, cncynd gdd d d hz pc dpnd ccnn d dzg d Vc. En c, n n á d n pndd dn vcd gd p z d v d pc d pnzcón, í c dn n d dccón y dnzcón, nn n hndn n pc y, cn , vz pnn d d n d c pdn xpcnd í c cnyó ppcv d ncn. A pc, n n pn d pd, d dá p , g d d cnccón d dc ncn d pn. Pdí pz cn n cncón , n d c, y h d pd ín . E ncn n n cncnc dc d nn p d n nv cnóc, n g-xpd pnd p gí v d g XX. pc n pcón c n c píc , dá, pcí nxn. F d d np gd n dcd dn d pí, d dd n cpnón pdí dn c “ c dn” d dí . Aí, d p c n cndcón p v pd — gdd— y d v, ncynd cnóc pccn, ndzcón, ncnzcón d c, c., n dpndn d . Sn g, c p C, gd n d ccón píc — n d ñ d 1960— c dcn n ddd, n ó p gó pdcnd pón d ccón vní cnd dd ñ ’50 n pí, c , n n p cncpcón cnv h y vcí pp dnd n pdn vz. A pc, y gn pnn d Jhn Pnz, v Ph Ch p nc dcn ncn n h d d píc. S cpnón p d cón d xn d p d ncn: dnnd “ccdn” —dd
L ssttzón l xpn
n pí p—, y “n” pd ncn n Ep d E, A, Ác y n n Ac Ln (Ch, 2000: 123). En c, ncn nc d cncón d h dd n pí zgd n cn hc d. P, n p c, xó nn d p “pn c” nc pí p dnc. D n, d d pg v n Fnc Gn Bñ d g, dá pí p nn n d nc —cncp p ccdn— p vzd n ncón d v. Sgnd znn, ncn d p “n” hí gd n cnx cn p-cn, n dnd g c pp h nd dcd p dp ánd cd p d d pg dd dd Ep. Dd xñn pdcd, p ncdd d “p” cn ncón p pcd ncón, p cdánd d n pd n cnv d dndd n cón d dpcn nc p pg. E nn, c pd pn, pndn cndc: “ vz v y h d ” (Idem: 124). En c, pn pcd pc gd p z d pn v ncn gn gn cv pn. En p g, y c h cd n p p d , Ec y z d n gnzd pá cd p “ dn” p. E dc, p n nd n z pc d pn, n ncn dd ígn án cd p n pn “cn” dd c vnán pcn ncn, nd y ccnd ánn, p cncpcón nc y, g, nnc ncn. En gnd g, dn p d xgnc d ón pn n d ncn có á hc n p “nv” y nd p xpnc, nnn cpnd dcd y cn cn n dn gác p dpg d dí gdd gún pn xgí “ dn”, y n c pdc d n dcón d cncp y cgí pcv n cnx n dnvvín. E c n y x nn n; p, cón d c n p dnn n cón, n dd gn d “pácc” y n d “í”.
143
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
144
Lg, cnd d pzó , g n nón n d d dí n c dn y v ppnín ngn, nón nnc pd d n dcd. Cd vz v á c pd gác n cnx cn n pn. P dnd n d píc, n c ccín d d ndpn p . D n, n dó d gn n n pnn “cncác”, dd Ed, cnvó n pn dcv p cnc zcón d c ví xcv p dnd dín d nd d n ncdd dvd d gdd y pcn d dn pn. An ó cn nc d p n cp dcn n nnó gdd cn d, n gncó dn d d cndccn dn d z d, p d pnc y pdd dv gp gnn cd n d cpnn dcn. Aí, n n nd ác, pdí v dcón gnd dd CAEM d á pnc pc gd d, n gp d ngnc d n Ec Sp d G cndó á n gdd dí . Ah n, cnvn pc , p d dnc n n npcón d ppcv ncn, h ndn ác cá pdn c c hgn vn cón d cn pzd n . Dch n p, xó, p dc d gn n, n pc d cnn dí hc p dnz pí y hc á g, p dnc pzn n có v pp. D n, n cndccn cn dn pn y c n n cn d d pn, n pdín d dnc n xín dn d ncn. Sn g, cnd dyó g d x gp d Ed vd c n 1968, gn cd vz cn y z, y, c dc C Fnc, ó dzg d gn Vc pd v n pd dn h g n pn d cnc . Fnn, í c h c ncn, cncp dógc, gnzcn y cn cczn ccón píc d pn n cnx gác, n vz gn cp ncn d Ed p pc ppcv hín d nd
L ssttzón l xpn
n dcd pv, cn pvgd p c ccn pv n vdncn pp í. S , n pc pn, n gn dd yd cnd h nnd cpnd dnzcón “dd ” vd c p cc pn, pdd cnzó pnccón c nn d gn. E cn d c “cpzó” y ó cnnc “ d d” ndó n pí gnd p z d pn. P d, nxnc d c c cpc d c hgóncn n pyc ncn y, p d, cnvncn d Ed n “n” n dd nn pdín pv ncn gó, n Pú y n d g n dnd d pcó n dnác vc —“/”— n Ed y cdd, dñ d cn dnv pnn p c dch ccn, , vz, vn p pd d cc: L pnccón, p n, cnvó n d dncón y úd cn d [] nv. E n ncón các, hí d ncn p nc d n pc d cdd cv y , c , hí d ncnz n n d cón d píc, xn pc n d píc pnv, ncndánd ccón n dncón d. P c ncón các cnc, d v d pnccón d pcn í gdd c vnd y cncnc únc vnd d ncón— pgnd n n nv c cn: n d p n cnn (Ch, 1997: 205).
Sn g, xpcv n d d n ón. L dc n cnccón d n “cncnc” pncd dn n : pnc d cd dccndd pnn n n g y, p En , d pcón dn dc dch n. nd, n cn p vdd dpncd. Má ún, d pn. C Ch, cndd d pnccón d pcc ngñ (Idem: 207), “n ngñ nc” n c n pdí cn Ed p d d, gd p n gn d ncón. 145
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
146
E Aní Qn, n p, y hí pnd c n cíc n í d, n 1971. Dcí n n p c “ngcón d gnd n cdd”, n cnd các d cdd pí (1980: 17). L pnccón v c ynd hch d pp Ed cpnn d c d d y, p , cn ndn p pdc. L cón, nnc, pnccón, p , n ng n d dnc xn n Edy cdd, n n úp n dcn dn y n nnc. D n, pd ng c c v n p y pc c, pnnd hgndd n dnd d hch pnn cn hgn, cy p án n pnn nón y cnc. Nd á ín p n ópc d nvncón píc d d, cd p n z d cnvd, dá, n gn á pnzd y cn d Ed, pnccón. E dc, dícn pdí pn n nv dn nn pó, dd n c pnn n vón d pí dd p , c n nc v n vgnc dn ñ 1950 y 1960, n pc ngn pcnd d nn p g d pd. En c, “pc” hc nc xín, y ún n z. Hí d ín pd gác v c ndg d n d n cnóc: gí pvc d, pz y nc d ngcón ó nndí c d d cncón. En nd, pnccón v n pcpcón n c gó n pn pc ngác. n cnvó n n d nz dí c, p dndín dn pn. En , nngn ó á gvdd y cpcdd n gn Pd Bán, vc d g-xpd. Dd d, La Prensa, gnzó cnn cpñ cn pnccón dd n d ñ d 1950 y, n ch c, dgí cíc n hc c xpnín pí hc í c, n , gn gp cn ncón cóc. E 8 d d 1959 141, La Prensa pc n n dnnd “Cn y pnccón”. En cón hch d có
L ssttzón l xpn
vnín nncnd “ d ccv” cdd cóc ddd d pnccón, “ ng Ed gnd pd”. Aí, “ cddn n n n Ed dpd dpn, c d n pñ gp d pncd n c d óc [...] pz ncn n d n pí ”, p g gg “dcn c cóc dcn p pnccón p nhn”. P La Prensa , Ed dí cñ ccón n pn chn v ccn pvd, p n pdí nvd n cpndín. Aí, n pn, dní xpcón p, cnncón, dí Ed n n cní c cdd. E c Bán y vc pdíc ó dndín d p. P , d gn, p n c d pp Pí XII, n ó “ g cóc pn n n d d nn d n xcv ngnc d Ed n cn cnóc”. P n d pcn pvnn dd d cv n cn, c d Bán. El Comercio, d d Mó Qd, n v pnn pc. En cn d cpndn p d g d 1962, d “L gnc d pnccón”,El Comercio n ncdd d “n ccón gnzd” p v p d pí, n Ed dí n n p nd hc “n dcón d z”, p “ díc ncn n pcdd c n pd d”. B pn d v, Mó Qd cndn pn nnc d ccón d n n dnd z d pnccón, hch p n d gn d n á hí dcd pdn Mn Pd. P pn ch cdd n n chz pnccón cnv n n cc d pcón d n cd cíc d cnóc ccn gn: dí cnvc “n cng, d nch ncn, zc gnd ncn, y v d ccón y d cn g n In Cón d y c pnccón”. En c, El Comercio n cpcnc n nn pncd, n n cndcón pnd dí ndn d pcón. Sgún pcón d dch d d cnccón, dí cp pnccón p y cnd v n cdd cn “z vv d ncón” gnc, n p, ó pdí
147
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
148
pn cn nnc d gp dnn y ngccón d vnd dcn d . Aí, n xpn, n cn y v d pnccón, n ncnín n ód dd c pdí h d gnd n cpcón d z ngncvn dn pn. En p, xpd p d n, p, pnc v pn n d d dcd d 1960 y, gnd, cnc d p ndd, n n pnín n g , nn, ó á cc p pdccón d . En , c pn J C, gn d n d ñ ’60 v í pgác dógc n pd p, y í dc d gn. Sn g, dd n ppcv, í y n dd n n c dn pc ncn, hz d z d p á cn d Ed pn, p n n p dccn ndpn n n cón d c cnn, ápd y y pnd. Mdnz pcó n ó gnz c n c p —y g ncn—, n c cnógc. n pcó, d, pnd “ pn”, dgnc, nz y v p d d cpnón nd p nc xn. E gncó pn dn n v p dn dd, p n ppcv v n g n pn v ccn gn c cn n dd pn , pn, n pn cnc p n dn d “ cgncv” d d. P d, n d v n p h hndd n xón hch d ppcv d z d cnd dd Ed y, pcícn, dd dn n nz xn nn. P , d d cdd dó n g d ppcv. Má n, cdd páccn dpc n y, n nd, n pn n d cnd n pd n d ñ ’60 d ccón cn cdd n zd dd SINAMOS 142, n gn cp c d xcv p gp d cv ngn pc. A, n ncón ác y vc, n pd gn nv d cnc, ó cndcón d n . E Pú d g XX n , y pnó dcd nn n p
L ssttzón l xpn
z d. L dcn gnn hc dd d g dí dc n dcv, y n ccn. En nd, n á n n cp óc pcv d n cnn p dc pc dncdnn n dd. C ñ C Fnc, dcn dpd nd n gn pnín d pv cndcón d c cn n cnn. Aí, n d ñ ’60 pnd zn pcn n dnn czd d pí —n “gnd pndn” cy ccón hí czd gí—, p n cd n pyccón d v . Fnn, ncón “gnd” p pn pc, n núc d cncpcón, zcón d Ed, c nn có. E n gnc z d xpn v d gp d Ed y gn de acto, n pnn p v d Ed ncnn cd vz cn y n hc c y ncdd d gdd. A, c v ndn, n gnó ncdd d z cdd, c p d “hgndd” ndn ncón.
Militarizar para nacionalizar En c, dpg d dcn d gdd pnn dn pn n pd v c n cnn zcón d p d Ed. Encd dn d n dn gác hí “pvzd” y cpnd dv p —pdg cnccón d v pc n gn cnn , p d, n c p d dd dcd pc cdd cv pn—, Ed pn n dnón dd c pdí y c n “pyc ncn” cpz d hgnz cdd c d n c dgn cn pcn hgónc. L xgnc d ón pn cndn cc d n cd vz á c cón d d n dnn v ncn, y, p pn pnn c gn d dncón púc dd ápd y pnd pnzcón, gd d gnzcón y n ód ncndd d n cn ác y dcn, pd pn c ncn y pd cv , n gn yí d c, nín
149
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
150
cg p vcn píc n n n cn dndd p dpñ. P ccón d v ncn d z d n ó pcó zcón d Ed. C pnó n cpí n, n d dcd á pn p gnzcón y dpcón d c dpn n ncón d dn ncn cnó n xcón píc, cnóc, c y c d gn yí d pcón pn , n , hcí p n vzcón pí d p d n pcón d cddní, c cín d gnzv pd dd Ep. Hc ñ ’30 d nd dn Svc M Og n d, y cd vz á p d d pn nv ddd d nccón y cn vn px y ccn hín gd p dc cpn d dpcón. A ggó pg gncó pcón y v cpcón vn gnzcn píc cnn dn gác, c APRA y Pd Cn, dnd p ncdd d c nv ddd d cn c. S ú, n nc d n dcn c xcvn n pón d d nn d “ddn” y “vón”, hcnd g n pcpcón cnpó cn. En nd, c pcnd ncpcón d ndígn “cndd ncn”, í c z d pc dógc —“p”— d pcón pcv cp n cí c d dn, c n óvn y , gnnd pdd ncdd d ncc “á ncn” v d n pnn ccón dcv y dcn. D n, n 1939 gn d gn Oc R. Bnvd pgó Ly d Inccón P-M (Ly 8979), cy ndd dc gdd d nccón p n d c p y cnd, í c p dn nv y, dá, pp “cnn y vz n pgv, n cpn d d cívc-”. Cn , gn Bnvd n hz n n d y hí nnd pn n pácc dd nc d g XX, n y d. Ag pn có íc 2º d dch n. P v c dp, dnó dvd n y dn n
L ssttzón l xpn
gp. E p d í cnd p d n d c p, d x y hn cpd ñ d dd, pí n “dccón pp y póc”. Pn, Ly Ogánc d Edccón pgd g d Ly 8979 pó gdd d nccón p- p nñ y nñ d 7 11 ñ, dnd dccón pp y póc d n nd dccn d Edccón Cún y d Edccón Fíc Hgn Ec. E gnd gp cpndí d n vn d dc ñ á, cn dccón cnd, n cín “nccón p”. Fnn, c gp í cnd p dn nv y d c p, ín c d v g d c “nccón p”. Sgún íc 3º d dch y, gnzcón y cndccón d dch c d cg d Mn d G, n ó n Inpccón Gn d Inccón P M, c dí cdn cn nnc d Ed dd zcón d nd, n n c c Edccón Cívc, Edccón Fíc Hgn dín n ín cdncón cn pn cd p nccón . E dc, p d n p d dcv pn d d g ccnc ógn ncgd d y c píc d c, y pó dcn n d gn d Dn. ¿Q pd np d cd p yd nccón p ? A g d hí vnd cdnd cn Svc M Og, cddnzcón nndí ndnn c n ppgcón d v póc dí nnzd p pcón pn; y, vz, v n cncd c g n cpnn ppn n ndn. E dc, n n pdóc, cddn dí status p hí hch y pácc, dc y nn cnyn p d cncp d ncón y ncn. Dch d n, dnc y c pí, p n vdnc cn cóc d nd n G d Pcíc d 1879, dín p dn zcón d cdd. P, n n ncdd pcnd úncn p z d, n pdc d n cncón cánc, n n n d nnd cnccón d Ed ncn , d n , cpd p p á pn d nc “c” d dd d g XX.
151
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
152
Ucd , nccón p- gó c nn c d dón p z. Dñd p ncp c á c n Svc M Og — v ncn c n cn dí “cvz nd”—, nv hn dí pc n óvn cín dccón — “gpcn p-cddn”— p y p pí ncn. Aí, dí cn n “ cn d cddní” y , vz, n “ cn d Ec y ncndd”143. D n, zcón d vnd n dí v c g cn pg y d, n c n cncón d d p g. E Pú p pí d Ac n c ncón, y cnc n nd c pdí n n nñnz ác n d n cc p nz dpzn y vn n cnn. Sgún p, c gn C Dpn, nccón p- n ó nñ “pn h, n d vnd n cz”. pc n d ncc d c144. E v dnd n dn pn n dc hgnz n n nn ncn, cánd “ nh d g n póc y n h”, nnd nn d pnnc n cndd, p n dccón nd pnc d dcpn, z íc y chón gp. C ñó Dpn, n ó hí pp dd n, d, n pn, dc, “h n hy n dn ncn d g n, hcnd np c vd vn y ddccón vc d pí”145. Cncd c n cnncón n dccón , cívc y íc n x nón d dcpn c n nc p cnz v pp, p nccón p- dcd d dnd ncn y vd n pn. Dch d n, cdd d zd p dc các, vgz cp y p pí d cddn, d n nn “vdd y únc dp d hn ncn”. N cdd n cgd p pcd z dccón d pn. A n d ñ d 1930 y hí cncd n p n gd d vnc píc, pgnzd p APRA y z
L ssttzón l xpn
d. L dn x d dn p p d ú dó n ncón d v n c dnn, znd d d n dp d v ncn, p nn cpndó “ó [ n d] ncn c p P”146. D g n, g d gp d Ed nczd p gn Mn A. Odí n 1948, dncdnó n gnzd pón cn pd Ap y Cn, pnnd nvn ncdd d z dón d v cívc-, cn ndd d x p n cddní c d d “px c”. “L ppgnd c” hí cnzd ác, c , nc c cnó cnd n d póc n ú, c n cnccón d n “ d p” y vc d “cnn d nd”, gnd g n p pn c, dccón d Inpccón Gn d Inccón P M147. A, n cndó pnn d pn y pccn v c n p pn d ppgnd ncn y d c cívc dgd c , gnd c dnnd “n póc” —cpñ vd zd cn yd d ágn y d, hín zd n ñ pv n c d pí148—. D d, gó cpn c d dnd p íc 3º d Ly 8916, pgd 6 d d 1939, y í cívc d zn d nd ncn n pz púc d pí d dí dng y d póc, c n d ncnv ncn n pcón149. Adá d n cncp y cpn nnn , í c gnz n d cívc-póc n ncín, n cn cd y á, d d n d c cd 28 d (dí d Indpndnc Ncn), cpnd dn pn n gdí y cdd , cndó c n pc pn d nccón p- dccón íc. C pdá pn, cnc p ncc v p dín dá d d d ncn dndd dn dccón zd, v cpn ndpn n vn dnd dc y dcpn cp. L dccón íc, gn, n n pncp pvnín d ní, gí, hgn y pcgí, cnynd pccón n c n “ cp, g d vd pccón y cccón”150.
153
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
Ccn pcd, dí g d d dcnd, yd n d íc y n, hc n g y, d, nñ d z “n v ccnnc d vd”, gánd y z d các y vnd. L cc, n , dín n ndvd y ccv, “cnd p cdd v d c y dcón, y nn d ddd y dcpn, dnd cnnz y nd hn d gí y dd n vd” 151. P g v dí pd p pc, y n dd pn d nccn d p Dccón d Edccón Fíc Hgn Ec, cpndí, n pc: ) L pácc d gn y d cc cv, dpd dd, cncón y d d n; ) xcn dpv- cp, gd p pn y dnd z, p n, n vz ; y, c) cv d các, í n d dccón p y dí n: - xpcón d n vz; - ncón d dycnd n dí pn p, xnd pn; - cd cc d cp, d n y pz; - vdd, pcd cn nz y n cp cpñ; - n c dcpn, y pn dcn d p nc; - pácc dpv, y cp gn pnn; y - cn d ccn n ncdn d vd c ín, c152.
154
En , ó pn d dccón íc dí c ícn cddn, y g n n vnd cpc p z gnd y pngd z “n dn d p”. P , d d nccón n ndpn n nnn íc c d c, c dó pd n Rcón Sp 1785, d 11 d n d 1943, n dn pácc n pcdd d cc íc. ¿Q d v ncd dcv gó n d ñ d 1930? Hc 1943, gn C Dpn hz n vcón d
L ssttzón l xpn
nccón p-, g d ñ d pncón, y n pd c ccón. A v d c zd cn v d p d ñ, ó n gn vnc v c 32.742 n cncnn n á cncd y dnd ncón d p zd h n: “yn n n npcón n dncn, n d 12, dn v pz d d h y dz n, ncí p n cnd ”153. En 1940, n dd d 60.000 c n p d c d nccón p-. A ñ gn, nú vó 70.000 y p 1943 y pn cn 154. Sn g, xpv x pn ví d p chz ncn. E ccn nú d dn ncpd n cpndd cn n y nú d nc. Má ún, d c cndd d v cdd y pd p cndc c. En 1943, cndd d nc p- gn:
Instructores pre-militares 1943 Dirección Regional Número de instructores de Educación pre-militares P
13
Sgnd
66
c
15
C
13
Qn
8
Sx
18
S
28
OAL
161155
155
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
A vz, ncnn dd n 862 pn c:
Instructores pre-militares según destino de servicio 1943 Cg Ncn Scnd
47
Cg Pc Scnd Ec Cc, Ind y d A y Oc
86 33
Ec d Gndí y Agc
5
Ec N y n
14
Ecd2d.Gd
TOTAL
677
862156
Ah n, d cn n y n nc, cn vn n c, nc n nn d v, y vn, nn pncn vc cv157. P d, pd n d n
156
nc p á d 600 n. E p gó dd n d cncpcón d nccón p-, n 1940. E ñ h 123 nc , n í, dín dpñ n 1.493 cg p y cnd, pín dccón 362.108 n. E cón vd c nppd p v pp, y ch dó cnc d dch c. En dd dpd v pón d p gp d n , gún y, cpndí nñ y nñ cín dccón p y vn n y dc ñ d dd. A, gnd gp, cpndí nñ d dc ñ á, ngó d n n cnx íc dcd y n ín d n y cn cní, dnd d n cndd “d y ág”, n z nc p ch d158. En d c, ccón gd n pdí n cndd, dccn pín gn n cdd. Sn g, n cn dccn n nú d cg p d c dccón p-, nú d nc nn pñ, pánd p n dd , cn c d p
L ssttzón l xpn
nú d n, p gn n cndd n cnd pd cdd: d pn dón y ncn pp gnd nnó ng cn ncpcón d cv pncn cp pc, pcn n g dnd n xín cnnn . Un nc zd n 1957, dc ñ dp d pnd c p-, d c d n cón n y dn dc. A p d cnd d d dch ncón hí gd n cón d zcón, pn p dpcón d cnnó nd xg: 21 cpn d dn y vc, 17 nn, 49 c y nn, dnc 87 c; , nú d c d dn cgí d 191 159. An cnd pn í, nccón p- nv h dcd d 1970. En nv d 1974, gn d nnc pgó Dc Ly 20788, cnd gdd nv d vc , g , dch d p, n ng pcón d z d pn. E dc, cnd d cn pí hí d vdd v d ddd y dpcn cn g d g XX, znd cn d x dnccón n n cd, yí d vc z dn pácc d v z, y pdín vd p ncd n xcpcn pv p y —gnn d c nín cc dccón, cn pcpcón d vc g , n dd, n cn p n n y cvz ndígn y n, c gn í, n vzcón d cddn p cpc n dn d pí—. Ennc, dcón d n 1974 v c c xncón d nccón p-, n n n cín pdín v cn xgd cpín cn vc . Sn g, pcón n cnó cn n dd ncn n pdí dd d cnngn n d óvn, í c h y nnc dcd pnn n pcdn d ncpcón, y n d cncp. An í, nccón p- n gó xngd d n dnv. P p, Ly Gn d Edccón pgd n 1982 —Ly 23384— gí dnnd, n íc 15º, pncón d cón p- c p d dccón cívc y c dí p. An cnd pc n dd p gn pcv, n
157
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
158
gncó n pácc n gn nd n pn c ch d pácc, y v có n pndd nccón p-. P p, h cdd v c d c d p, y ún g cpnd n cdd, gdí y p n vn. A, d póc, n p p gnz vn cn ncn n dn, p zd, n d cpn g. Má gncv ún cn pn d nccón p dd dd d ñ d 1980. En dd n pndzó vnc píc gnd p gp vnd n , dd pn cndn nc ncc v póc vn c cn d nc n dc vv. En dcd gn, ndnc cnó, y d nh nc n pd d cnccón dcác dd 2001, pc nn vgn. Un p d ú pyc d y pnó cng p Jdh d M, cn py d pd, 26 d n d 2003, pdnd dccón d Ly 23384 p gcón d p nccón p- n c d pí. En ndncón, cng d M xp ncdd dd dch nccón “yd các, dcpn y d n pn d dd c” d c pn cpó, gún gn d gd, cnd xó n dcd pd. P d, nó ndpn “cnd y p Pú y pccón d n ncn”. Aí, dn c, zí “ nn p y d p h, [] yd n pndd dncd cn p y vc d d vccón n óvn”. En d gnd n Cón d Edccón d Cng d Rpúc d, n zn n cn, dch dpv pví zcón d c, ynd c cncnc n cn d gn cd p vcdd y gdz d dcpn . A, d “ y p pí” n n xcv d d z d, n nccón p- únc d n v pv vnd. P d , pyc d y dó chvd 14 d d ñ. E gn p pp d cng d pcó cnndn, d í chvn d ncv g. Sn g, h
L ssttzón l xpn
n h, n yc d n dcón, n pd xp n cón. N cng pzn n p nccón p- pdn xpn pn d v p d p y nn nd cnd dch nccón pnó dcd á. N n á ncd n pn d d c, y pc n n pvv d d z d. En dó pcón d z cdd, gnd c óp p g n d ncn n d y cd n d pn. Cn pní g d n gdd pní dnc, g gó nv y d pón n n n n pdn n pcpcón gnd p ccnn, dcnndd y gnd d n gn y c c. Hí gg cnvncn d nxnc d z píc y c cpc d gn y pc n pyc ncn, í c n Ed d y cn gv dcd p dpñ ón. P cn ncón dí pn — pn nnc— dcpn . L cddnzcón í, pdócn, “cp d y cd, cp dóc” (Fc, 1989: 142) dn ncc ncn d p y ncón pvn cd. E d n pdín n n dn n pn d cnn y cdn cncnzcón p gn “cp y n” pd, cn ndd d dn ngí cnccón d v. L dcpn dc n cccn y í. Ognz p y pc. Ec “dn” y d “”. E dd d cnc y d p cp . En , “c n dn gnzí dnc d ndvd p n n cní d p y d g” (Idem: 152). Nd d n nvncón d pn. Dd g XVIII nd n Occdn d d n “cdd ”, n d d n cndd ín c gnzv pp d n c, c d gnz n dd d dn y ní. Ldcón d n hz nn cp d c cn p pvn cón c. C ñ Mch Fc, pó n nvón d nnc d Cwz, y “píc” pzó cncd c cnncón, n xc y dcn d g, n c n cnc d pz y d
159
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
dn nn nd d z dpv d c pc, d dcpnd (Idem: 172). A d d , h n “n ñ ” d cdd vnd n d ccn pnn y n dcdd ác: Mn ó cn n pc n d pv p cnccón cnccón d cp c, y cn cnc d dcpn, n pcdn p ccón ndvd y ccv d cp […] (Idem: 174).
La militarización: el punto de vista de los intelectuales E 27 d y d 1941, dn Oc Mó Qd, pd cníc pn, nvd dc n cnnc n Ec Sp d G, dnnó “L p y c”160. Incó xpcón pnnd n pcón cn gnc: “ pd g pncp ncn c n vn cógc d ncn ógc d vv”161. S d cón ñó , nz d vv, cdd n gnzn p d cnvcón gc — knc ccv— p dnd d pg d d xn, d nz y cchnz d p ng: “E knc cnyn n d gn p vcón n p cp n d cnvcón ccv”. D n, c nd n “ncdd cógc”, y n nnn pnc n n “ cg n dd p ccn n á v d ncón cngn píc c”162. Rc p n gí y cdd vó Mó Qd p d v d vdd pc cíc dó d nd cn
160
d v c pn, gún p, np “cp pc c”y cy n d Ed “vz nd”. P , cnnú, n gnn “ng p n gv pcdd d ng” cndn ndpn n z d cn, y dncón n pd , cccón dndn “pc ngn” “zd y n p”163.
L ssttzón l xpn
P dn c d z d xp p Mó Qd ncí n n á y: ccón d Ed. Dd pn d v, ncón “ n n d vcón d gp c pv”, y n dnd gí Ed c gnzcón píc. Ah n, pd gnd ú n d gnd pdí cny “ ógn d zcón d n ncn”, p n ncón ncón vvn d n d ccv, ndpn xnc d n d — Ed— p p y d “xnc pd”164. O p Víc And Bnd. Apnd cc cnvd, Bnd cndó dcón cn y p n c pdín n n n “z cnncón”. En nd, n cnd pdn d z c ncp cn pí cn, xpnc dc ncdd d c y dch n dndd cn “ ncp g”. P d, pcnd n pí d c d dgndd ngcón . d ncnd p z d, “d d c c y píc y cv d p pndd d Ncón p p d p”165. En nd, hí dnd dccón y vd , n n dn n óvn v cnd ndn: hn, dcpn y pí d cc. L pnc d pc, gún Bnd, p: [...] En pc n n n nn ccn d pc d n, pn á n nngn c d hn d vd ndvd y vd ccv, cv d dcpn pn chón y cnc c y cc gnz ndd ndvd y xnc y g d P166.
A, cndó hí nd n nd nc dn g XXd cnnz dvncóy p d P G Mnd y cncn p, dnd g pcón d vnc, ch d c y vn d p cn pd. D n, “p n pncp d c nnn”, p dn vgn y p p dn, n ó pynd c n, d, p —c dcón, nn
161
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
ccv y chón ncn— dnín n ú nnc n dnv167. Ign pn pnón d hd Jg Bd. En y d 1943, n pg “L dcón P M”, dndd p Rd Ncn, dó pnc y nd ní c n d d ncndd168. Pnnd n npcón d hch hóc, Bd ó n g XIX h ch nn p d c, cnc d d cn. Aí, á d n vz dnó ccón d n Gd Ncn d p cddn d, c cnpn cp pn; , dd c, pnó n d cn d gd p n nvní Cng. Nd pd á n. L cá d 1879 pcdd d dcd á n d g y, p cn, ñ d pg n cczd p pnnc n gn. P , Bd n dd n “ Pú , n dvó pcó ndnn p Ec”169. Agnnd cón, ñ d n ó n cndn , n n h pnd c c v cnd cnc ccn nzn pz nn. Sn g, g póc d pn hí vdd: “ gncón y pncí n ñ d dn gnó d ”170. S hí pdcd n d dncn n nvdd y c, dd nc d n xón cdc cn n n c ncón d p. A pc, n h n cz d cncn, n ppnón c dnc n g d c p pn d cd. En p, pd hc [...] pc, d, cd ccn n p c d Sní (c H) d pd (c Vg), dncnd Pú cn pp dgí nn dc, ngánd n n d ch d c d ddd cnnn171.
162
A cnncón, Bd d pc cncd: dccón. A dccón púc n pó d g các, nndnd “c n cán d gn y d gn, pí d óc, cn d pp d”, cnc d cc cní
L ssttzón l xpn
n c ncón, cncn y gnc vnd d d p, n dn n ccón172. ¿Q ó n ? Ev xvd cncp, cón, d d Pú. Aó c d cnd vó Pú, n p ndn n n ncón, n n n cnn d cn púc, “ n Ed”, cnd n n “cndd d h” xp n cncnc y pcón d n c. Aí, c ncn d cnz áx zcón n gnzcón d vd cún, dn n cp d ncn dcd, d dcn y d í cn vn p d ncón cncnc d í . Hc Ug, n d p á pg d Pú, n cndó pn nccón d óvn, n n n hn p g nn p. Sgún pccón, p dínn c n nc d pí p pí d d gnd nn: “ dgndd y , y n c n dn d dch”. E p d p, dcí Ug, hí dgncd ún á n v, hcnd nc ch p pv d cón x, y pd cnv í cnnd píc, nn y cnóc173. P n d pcn á nn , n dd, d L A Sánchz. Ap, n d pí nc pn cn n y pngd nc pd, Sánchz ó v dncd cn vd , d p nn pcn cvdd d gnzcón pd, n nn dgn d n cn p cnccón d n nn ccv. P, n há n n d cncp, hz n y y pc dnc n y c, p —n dc xpícn— gn v d ón hín pp p. “Mc pc dcpn”, nncó, p n n c xv. L dcpn pní nn, y n pdí d n cncnc d hcí. D n, n pdí pn n n c n dcpn, dc, n ccón d g n nc: “n d p d, í, d í”174. Aí, p Sánchz d ní pndn n d n nd n d ccón. Cnd pc n pgí n gí n vc ccvdd ndí n dcn n. D n, dnc n y n nd , n n
163
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
164
pdín cx n gn cndccón n , p dvnd n cí ccón n ccón cp pcndnd d n. Fnn, d gnd hd pn, Rú P Bnch, n có dcv d z d n cncón d ncndd. En n dc cd dn n n, n hn p h d gd c Pdn d Snd d Rpúc, n 1957, P xpó Ec n ncón gnz “ cnndd hóc ncn”. Cndó ncón dí pcp n cón d gnd p ncn, “cnynd n gdán d d v y cnn hóc d p pnc, h d dnd cn d nn c, ng x n”175. P P, Ec “ únc gn z gnzd hy n Pú” y, n nd, cnc n p c v dcác, ncn y dcv. D n, “ ccón cn n cv n nzn d dcc, h d ñ d gnd n d pg d Pú, c n pc d C y d P y n p vn ñ d g”176. En , pnc gd c n cnccón ncn d pí n n n pvv d d z d. pc pcd c n d p dn pd píc. En g, n nc pdnn dn g XX cndó n n cc p Pú n ó nc c pí n nc, c ñó P Bnch, p v c únc z gnzd xn, cpz d v dn d ngcón. Aí, pp n pdn d d gnzd ncn. A pc, n d g p n pcpcón vnn pccdd d xpnc. P , d nn xpcv cn hch d n dn z d d g, c Ep, vnd c “á dcác” n n d ncn ó n cp d cndccn cd vz á p cn c gác dnn. B p, gn v d nc cnv zcón, dncánd d . En 1946, nnc nn cn C Pnd Egúz pn zcón n nn ncd y dnv, nc n p c Pú, “dnd Ed h gnd ún y dnv”177.
L ssttzón l xpn
Sgún Pnd Egúz, n dcnc dcd hí d, pcn, d pcpcón n zcón, dd cí ccnc pdí n, cnd í á n ncn y p, cy pn d pd n pncí n pí d gn xnón p cn dcnndd ggác, á p d n pcón hgn y c n nú, n dnd pp dpndnc cnóc d cp xn, y ún p cn d nvc d d ncón178. Aí, pv n “z p” ncón n cn, n n nc cípc n pcón y : “E Ec hy á nnc d p pdc”179.
La amenaza comunista Hc n d ñ d 1950, pnnn, pccn pczd pzn d cd vz á c vv. En 1959 hí nd vcón cn y, gn, n cndcnd y pn p ncn pn ch n g d g. Má ún cnd ddd cd ínn cn d gdd nd hí gd g d nzd Sgnd G Mnd, xpd n nón p n Ed Und y Unón Svc. S n, n n gn, G Fí, c cncí n d p pgn n d gnd pnc nd d nnc, dcn ógc d “d nc”, dc, cnn cd p d cpcdd d dón pdí g y pón d nc n Ed Und c Unón Svc, cngó dv cn p d pdd gc d pnc, cnd í v nv y d cncvdd dd d nd. En cn, Ac Ln v c n zn d nndd. A dnc d vní cnd n Ác y A, n Ac n vn c ch ncn vn, n y n dd, p v nd pn n í cnd y pc d nnc, p píc n d v ppgcón d cnc, pdí n ncn.
165
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
B ógc, Ed Und cndn h n n cn p y p , p d cnn dnd p pc g n Pn Mh cd n Ep g d nzd Sgnd G Mnd, n v dd n n dd pn, v py pcn pn n cn vó c nn cn, c c d dcn d Jc Anz n G, n 1954. Aún í, ccón d Jn Incn d Dn, n 1942, ndc gdd hc n n n dcdd y, d gn n, c ncn dn p d n cdnd dd Ed Und. B c d pcón d n d Pcíc dn Sgnd G Mnd, dch pí pvó c Rnón d Cn d Mn d Rcn Ex, vd c n R d Jn n d ñ, p “d y g dd dcd p dn d cnnn” pnd dcón ccn, n Dcn Mn. Sn g, nn cd p gnz dn cnnn n n dnd nz cnnd nd. A cn, cn, gánd status d pnn Jn Incn dDn, y ánd d Incn d Anc Rcípc (IAR), n 1947. E pcó nvcón d nc ncn pí ncn, cndcd cndcn n d pí píc pdín dv gn hc pí. E c pn, c v n cpí n, v n á cpv nnc p, n, n dn d n á c ní pc d . E pn cndccón pd n xpccón n n d cn, n d índ nn c xn, ncnn ínn nzd. B n, ccn gp d c pn pzn
166
ncp cn d nnn ncn, n F Hd. Rpd n 1950 c g d dccón nccón p cvdd d cnngnc d c ncn dndd p n d G Fí, n F Hd pvgn n cncnín Ep y d cvdd pdín z gn d cn n ncn. Aí, pd pn cvdd v Lnc n vn n gnc
L ssttzón l xpn
d ncn; g , dá, cndcí cn pnc gc gnd h. Aún í, pcdn cpcón d gn ncn, nñn d d ngnc dñd p n nv cn pgnzd p d pnc nd d nnc. En v gn pn Jn B C, pó gp d c ncn n Ec Sp d G. nd pd d nccón, gn B dndó pndd n dcíp, y dpñó cg vn ín cón cn . En ñ d 1950, B dcd c ggd d pn n Bv y Mxc. En c, ón v ínn gd cn n d ncón p dgnóc pn n nd p nz dnnd “n nn”. En 1952, Bv hí xpnd n cnv n píc n pcpó cdd vn d c d vn vcn y , n cncnc, p n z d h nnc xn n pí í cn Pú. E hí d n pn, cndcnnd cón d n n ncn pcv d n g ón cnd cn d p c vv pdín c n pí, cndí vcn hch p ncn. Adá, vn nc c y g cv píc pn hín d pcpnd n ccn, cn d d pvn np gn nncón d xnd cón vn hc Pú. Hc dd d ñ d 1950, Bv gó nd n c d ncón p cvdd d ngnc pn, ó Mxc, g cpcnó n pn gp d píc p gn d gn Odí. Gn p d dpd ún pncín Pd Ap n, n dcpcnd p cndc gd p dgn d gnzcón dn y g d gp d Ed dd p gn Odí, y pnzd ún n pdd d gn n ín d zd n d gnzcón, n dcznd pnn pcn. Un p d p L d Pn Ucd, ñ á d d Mvn d Izd Rvcn (MIR), n d gp vnn n dd d dcd d 1960.
167
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
168
D Pn dpd n 1953, y pó cn dn Mxc. nnd cncn d dgn d pd n n pc cn z gác d pí, p d cndndd n ní d dcd dí, cndó n d ncz p p cn d vcón. Cn n, nó pn vv cdn Mn Sn dd Agnn, cn pd d gn Pón y d MNR vn. Sgún pnd, n gp d p ngín Pú p Ecd y p Bv. E pn ó cn d d dgn áx d APRA, Víc Rú Hy d , d vn ncn n d cn n L n 1953, g d c í nvn cn d gnzcón, pdí cón d c nn nccn (Rn, 2004: 4). Pn, n vz dncdnó ch vcn n C y nd n p p d ngn n n d 1959, cnó ndnc, pcn n n vn d p. D Pn y p cd vz á d d pd, n n gn n p cdnd n g, y dd n d ñ d 1950 v n hc á, d dnd gín p gnz y v c n pc d S M n And. P p vcn n n pvv d c dczd d APRA. L cyn píc gd n 1956, cn dvnn d n pd dcác cczd p pc n p y gí pnd p gd pdn Mn Pd, n gncó gn d gnd nn dn d Pd Cn Pn. P nnc vn cn nncn nc n gd d dcó nn n n ín píc cd p Pd Cn d Unón Svc y gnd p Pd Cn Chn. Chn y vc pzn n n gd d Sn, p nnc cnn cd, p n dd pnn dnc vcón y cpn d n vcn, cnd URSS cnd hí gd n d “cxnc pcíc” cn Ed Und. En n d 1963 cndó p. E c cn d PC chn ó n c d URSS ndcánd píc nncn p d pncp vcn. Aí, cngn c p d cn d nd. Hí g ín y píc cc d x-nn p dnd ndd d cp c. D d,
L ssttzón l xpn
í nnd dvón y, p nd, ydnd cp gd pí c hn. Aí, ccón p dnnc, c y, cnd v z cn, xpón d dgn n cgn cn í. Cnd n pd ú, nnc dí c d p y “gí” Pd Cn. Un cón ndn d cnd p chn n xín g pncdd vcn n d nd. Inpnd vn d cón ncn, ndnc dcnzd, pc cn y cncn d Indchn, vn cndccn d nd cnpán n cncnd n A, Ác y Ac Ln. E d dgn cn chn, Ln P (1971: 488), “ [gn] n á vn dn p y cn d n d vcón nd, dd dnd gp dc p”. D n, ón d cn n gn dí cnncn pcíc. P n d, dn d nncn p n cd pd cn, dnd ndnc cndn “vn”; y, p d, ncdd d ngz “vcón dcác ncn” d n pí cn “vcón nd p”. P hc pcón, dnn chn, cn dí n cnnz n “ z d ”, zd n nz d y cpn. S , pd dí n d cp c p, y gnz n gn n nd “cn p y cy”. d có pndn n cn pn. E d “ín cc” gó Pú n n n n pd á pn. P nnc, únc xpón píc d zd x Pd Cn Pn (PCP), y dnvvn dd 1931 n ñ d nnc dcv n c y cpn. P n ñ d 1950 cón vó cndn. L pc d dnzcón cp cncn n pí, nd n ccn n y n d c dcv, vó pcón d nv c c cn n pn cg d xpcv, y p pnd p pcn ñn vcón í y h c cón. E vzó PCP, nnd pnc n y pd púc, í c n vn dn nv. Sn g, dgnc cn vó dcz y, n g, pó n ccn
169
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
170
ncpcón píc , cnnd n dncn cn á cv. En ccnnc, d n-vc n dd pn p ncd dndd d cn pn, p n gó n ncn p np cpn d dgn, í c pc gd p Pd. N cncdnc n cn hy d nvcd, d gn n, n cnc gncn y, , pn d c c n vn n pdd d gnzcón, c n cpn. En 1964, cnd p dnv n Pkín y Mcú cndnd, n Pú d PCP y dnv. L p gnd dn zcón d IV Cnnc Ncn pvcn dvón n d ccn; dccón d pd, dd p Jg d Pd y Rú Ac B, nd vc pódc “Undd”, gí ín p-vc; y , dgd p Snn Pd Mcd y J Sy Pz, n , cy ín xpó n “Bnd R”, có pcn p-chn. E c p-chn, có dccón d PCP d c, cpcón y, pncpn, vn, p h pn ndnd pncp x nn. Vn ccz cdd pn c d y cn, nd ndn ácc y g chn: g pp pngd. S n í cndn ndpn ch d c ví p ccd pd, n p ñ d 1960 n vn y p p gnz n ccón píc d c. Sn g, p ñ y h pncp dgn d ndnc vn Chn, n dnd cín nñnz có pp y gnz p n g pp pngd. P pgncn hc Pkín n ccncn í. L ngn d MIR pn hn n C n hcn cnc v d d chn n L Hn. L pn hí cd ng y dí n pí, Hd Gd, n hz cdncn pcv180. D n, L d Pn Ucd ó Pkín, y í xpnó g dcn dn hí cd n C. E nnn có d cn pcó p n . L pncp dnc dcó n chn dnnn “ ín d ”. C C p, ng n d MIR, “ cn chn dí p d d czón, n cn d d czón”. P
L ssttzón l xpn
n, v d ín d núc pd ch cn n dcnd vdd p ng ch: “ pd y dd, n z c, n d cncn dd d pd [...] Aí cnz hgní d ” (2004: 46). E dc, chn dn ch pnc dcón d cndcn vcn y cndcón d gnzcón pd, d í , nd n cn nñnz, cn pn p-pkn n y hín dcdd nc d g pp pngd dd n d ñ d 1950, pnn n hcn vn nd hc dccón. P í n únc c ó Pd Cn Pn. A nz d có n Pd Ap, nnc d vcón cn n có pndn n gn d cd, pcn vn. En c, dcón n á pñ pvcd p cn í, y n gnó n nón n ín dn d pd. En g, dcón d ndn gnzcón dnd p vcn pn, y ó g d dncn gó n d cdn n p gnz d cd p nn dd C. Aí, g d gp c dhn d n d 181, gnzcn d zd, c Fn d Izd Rvcn (FIR) v g nc d ccn d Ec d Lcón Ncn (ELN), gnzcón vó c n xpnc d n ñ d 1960, dá d MIR. An n x nn, án d pz píc cnd chz d pn gnzcón pd. pc pn ch cdd n pc pgác (B, 1973: 96). En , ELN p ngn n d cdnd dí ng dn gnzcn n n cp pp, nnd c v c. En nd, cnd xín d cn ác: ch d y ndd pp (Idem: 97). F gn dgn —c Hc B— pndn n C, g gn n 1961. A d ndí gg pc gd p k pn, n pn d Hg Bnc. Dgn cpn n n gn, Bnc hí pcd cón píc n Agnn, pxánd cíc d d nd p Sv Fndz y, g, Nh Mn. Rgó Pú y nó n cpn d v d L Cnvncón,
171
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
172
nnd n ápd y pnd pc d ndczcón d c d n nn gcón c n n d ñ d 1950 nc d ñ ’60. S ccn nnc n pvnc , vz, pdgác n n pc gn vzcón cpn v c dn ñ, v p gn k nncn pn ncón cncn ncn n pn d nvncón cn ndd d d n cón vcn. P nnc, n xí n p píc cnd n n gnzcón y vzcón cpn d L Cnvncón, n Fn d Izd Rvcn nd n cdd d Cc, d ncpn, hcnd nc cn. E nnc cnd Scd Lncn d k Odx (SLAO) dcd dc hc Pú d cd á xpnd: Dn Py, Edd C y J M, n d gnzcn gnn. A p vgzó d gnzcón, cnc d z “d n p ppcón d ch d” (Bnc, 1979: 28). An cnd nncón d Bnc y gp n d n n g n pvnc cñ n cí nnc, d d cncn xgó n gún n dn d, n n p d Ed y d c nn cd nncn. Ennc, v í, ppn p n ccón d g n, gp n gnd p ndz. L ccón píc d, nndd c cn ppgndíc y d cndcón gnzv, p c g “n”, dd cndcn c pn y nv cnzd, d, p vzcón cpn. Aí, dgn d ELN cndn vcón n ncdd d n y vnc d p dí pndd cn gn (B: 1973, 14-15). E C Ecv Ncn d MIR cndó vcón pdí y dí nc ndn (Mcd: 1967, 38). Mn n, Hg Bnc ó g n d úp d ccón cnvgín n vn pp (Bnc, 1979: 59-61). Apnn, cnv n c y píc pn n n d 1950 nc d ñ ’60 d p p , znn, d d n vcón dgd pncón d c n pdd pcn c. Sn g, d cn ndn
L ssttzón l xpn
n d n pn. En n gnzv, cd n d gnzcn dcdn n p ví d n d c p v dn p í . Sd , nn d cdncn vn c p gg z cn n y vz p d gn n pn y cc n d , dd dnc n cncpcn píc y h c n pd pvnín d dn dcn píc hín pncd. En c, n p n cnccón d pd dí dg vcón cón ndn d n, c pn MIR, p cndcón d n n cg d z pp, c c d ELN. P Pd O Rvcn (POR) d Hg Bnc cv dc n ccón d gnzcón píc cn gnzcón g — ndc g—. A d hí hch d íc p d MIR cnn cn gn cn d ngn d ELN, y dcnn d k d Hg Bnc. En , n gnzcn n dcdd p d vnc h np nv, xndn cn pdín h cd cn cn n pn g. d cnyó dcvn n d pcv xpnc, y nc d n p n ác v d nc n dv n g. P, n gnd g, dá d dn n d cnc nn d vcón, n h n c n d d cdí n dd c. E ndd cncnd n gd c n c g dcn, pvcnd n nn vzcón cpn. A pc, n á n c n cnv, gn pdí cncón d únc c dí gg p hc d n n cón vcn gnzcón p y dg. Sgún cngí cnd d nc pcd n pncp d d cnccón d pc, n 1956 h 31 cnc cpn. A ñ gn ncn 56, n 1958 n 71, n 1959 dcndn 57. A nz ñ d 1960 cnzn 80 d , n 1961 n 103, n 1962 cndn 163, nn 180 n 1963 y, nn, dcndn 96 n 1964 (Gzán y Vg, 1981). 173
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
Cantidad de Movimientos campesinos - Perú 1956-1964 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 1956
1957
1958
1959
1960
1961
1962
1963
1964
Fn: Gzán y Vg, 1980.
C pd n n gác, n 1959 y 1963 dncn cn í d cc cndn d vzcn cpn, pnd g n pn dcv. L pnc d dc n nc d c nccn, n d MIR c d ELN, n 1965, dc, cnd pd d y gcón hí dd á. Hí gg, dá, n d án ncynd ncn c , p d cnc n n á — — nín ccíc n dn y pndín n vdd d v, dd gn hgndd xn n gn y dv ddd d cn c y nvcn c, hcnd n pác h n ó píc . P h n gví d pccón p p d g. Rcd Gd, n d cd d MIR nnd n C,
174
ó n n nv cncdd J L Rn, n n g d cpcdd píd n cn p nc n pc cn. Aí, cnnz hz n pvn ncón, y pn cnn púcn182. En , cncó Gd, “ dñ d ccn ccí d ncón xón pcíc”. Sín pc cnc , y dcncín n ppcón ní c pn p n ccnnc d n g n pí (Rn, 2004: 15).
L ssttzón l xpn
S ú: n c, hín vd cpcdd y ncón nn z d pc d ch cng. Sn g, p d, gncn nnc pd n Ed Und n cncpcón pncón d g d n pón. C h v, n d nd vcón cn y d n d p dch pí p pd c n h n c d G Fí. E cón, vn, có dcn cnd nó dch vcón n 1959 y, á ún, gdzó d pnn xp pn cnnn d C, g d Sgnd Dccón d L Hn, n d 1962. Un “gn ” c có cnnn n d ñ d “xpcón d vcón”, c d nn cc cd vz á ch Ed Und hí pzd cn n n pc cn, cn ndd d d. A p d n, n cón d c g pcn n cnnn, dd d n 1962 n S (Agnn) dzg d Rcd M, h d Ñnchzú, n 1967, n c Ch Gv, dnd n xpnc. E n d ngn cn n 1959 ún n n d cnd, cnd Mn Pñ ncó gnzcón d G-2, c cncó Dpn d Sgdd d Ed. Lg, n 1962, hz cg d Dccón Gn d Ingnc (DGI), n dpndnc d Mn d In, ó pndd Lcón, gn ncgd d “ vn vcn ncn” (Cñd, 1995: 64). D n, Pñ cnvó n c d nón n C y vcn ncn, í c n pn d dccón d d cnvcn gnzd p gnc ncn y xd cn. P, , n n gnz ní cn pc d nnc vc. E dc, á á d ccn cn hc URSS, xgd p nngn pcón ncn, h n pc y p d cndccn n cn cn-vc (vdncd g, n 1968, cnd d c) n pcd pnd p Ed Und, n n ppcv cn xcvn n ógc dó nón n pnc nd. En p, pc cn nó n pn d ccn píc nd d nnc, p dó cnncn pcíc n n h n pcíc d
175
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
176
vcn, dn y h cndc dndd p vc. A, gd n d c cn vn vcn d Lnc, n gn nd d p ppcv y v dí. En c pn, hc 1962 hín gd L Hn n n d MIR c d ELN, p n n ín d xnc d h n cón p n cncn d cón. A vz, hí n c gp — d “c”— n hín d nvd p gn cn n ppcv d gn n núc pyí pc, g d nn Pú. L dgn cn nn y pí hc ELN, n ngín g p d d “c”. En gn dd, dó dcón vn ngn d nc ndn gnzcón d n c nccn n Pú, n y vcón d cndcn pn, p dd d n cn d n. S g ncn p nn G Fí v dcd p dnc gd d ní pn pcón cn, n n y p c d cn n ú y vn vcn d d cnnn. E v cncnc pn n n c pnn pn ppcv cnngn y, c c d , p pc ncnn y pvchn p d c cn ní pc d nd hc. L n dcn ncn dd ppcv, dchn p cc, d n cn p pn, dd c y píc g nz n pdd d cn vv. Cnd Ed Und pn ncón xpnón d g n cnnn, nc d 1960, z d pn y vn v ñ nznd p. C ví pá , nnn n ngnc cd p gn c d c n F Hd, dn ñ ’50, n nó y cncn n c cvdd ngn n Pú pnn y vn c. P , dn pp ncón, y c dgí ppd p nn. E gn Jn B C, íc d ngnc cnvv pn, v pn cncnc d gnc p v dn . Pcnd pncdd d gp dc cn dn d
L ssttzón l xpn
APRA y Pd Cn, pvó ccón d Svc d Ingnc d Ec, n 1958, p có gn p d dcíp v n Ec Sp d G ñ á. Pn, cn ncn cn c nc cnnn nánd, n cnd n nc cd p dcd hí nzd n 1945. E gn Mc R Pd nvd cn Ag n 1958, p v d d g ncn. Rgó cnvd n n vn dd d dcn nc d g cnvcn, nd p xp n c pn dnnó “ g ndc” d Unón Svc (Rdígz Bf, 1983: 118). R Pd cng, dá, n gn dcón p gn R Sn, “ n ng, y n cndccn y n dd nd” (Idem). A n hí nvnd cncp d “pcccón”, cy n d pcón: Sn có cncp d pcccón y cn z p p n gn d pcón. E n d c n nyó n í p d pnn dn. [E] ddcó dz p cn d n, d pn, d p p […] p dá d pcccón cp p Accón Cívc-M, Accón Sc, Accón Edcv, c. Y h v n n có gn […] nín pgd (Idem: 119).
Aí c R Pd, c pn n gn Ag, p p, nn cn Acd Lópz Anc. Sn g, dí d d d, n d c, d 15 dí n . O c d nnc nn cn En Gg Vn n, dnc d n, v n pnnc á g, cnd nccón n n gn. D n, nc d ñ ’60, c c ncnd y , c gn J An Món, dc d CAEM, cn Oc Vg P, pnn n cndnd pdd d n g cn n Pú dd cndcn c, cnóc y píc pí, hcnd nc dd pvnv cpndn p v. P Gg Vn pó d p: vcón cn n n pdd, n y dánd n Pú.
177
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
Pvn, n ñ d 1958 y 1959, v hín ncd pdccón dcd d n d íc c p p, yí nc p n g y pñ, cc d g y n d nn. A pc, n d dcín cn gnd n pc cn pgnn p cón, y n g pncín z d cpcón. P , n ñn dnn p gdd nd n nnc pg nc, n p ncón g vcn cncí n ágn d . C có y d c g Rynd y: E vdd pg n á n n g nc n á n n G Rvcn. En n p cp pnnn gnd d d; n pcn pí xpn cn pyc pn nd, gnd, ddn, p d n y p pn, n c n nn d ppg y cc ¿Ac n h v c p d 1945? E dvó, d n x, Gc, Chn, Indchn, Indn, C, y n vd Ag, dví n ch ngn, y n pí ¿N á ñn n p d n Cng Bg?183.
E ncd d c p nnd nón cnndd. E dc, g vcn dn n pn n dd dnc nc cn y hín gd g g v d h y, p , cn-nccón dí g n pp y: “ pc , v, pc”, y p g ndpn ndd d cnd184. P d, í g nccn, c vó n Sgnd G Mnd, dcn n g d pn vcn d d nd gnzd vn c ncn pcn n 185gd d ng, pvgnd pcógc y ppgnd . C nd v íc d cndn d c pñ Fncc Dñ Gván, n n c dv xn d G Cv cncd n ñ ’30 n pí 186. A pnn g cnvv c n n cn . 178
L ssttzón l xpn
Dcí nn cn En Gg Vn v n d dn cg pn vón y d c. n dí d cncpcn các, y g vcn g ncn dn v n pd. En 1960 pcó n v íc n Rv d Ec Sp d G, n pgn dí pcpn g vv187. Incó p gnd g vv pd g n n g n pd dn cn: “My pc h n Ac Ln dn cn d n g”188. Aí, dd pn d v, g vcn y nd n Pú, y “ n g á nc”, p nz “ cn d cvzcón ccdn y cn y d n g”. S nvdd dí nz dógc d , y p , cí n các, únc g d. En nd, dí ppn p nn p n cncní xcvn z d, n pcón d. Acá n hí n gn, n pz d: Aí c n g d Indpndnc, n n , pd y h p; n g vv, n d nd óvn p dnd P cn n vcn c y g nn póc cún, cd cncnc hy gn, cd c nc cn189.
C pdá n, d p Gg Vn ncí n cncpcón gn Sn hí dd p c n Ag. En n d pcn pnd p g vcn cdd, hc dí dg g p gnz pndd d d dcd. E d d n “ cpn y d pí dd”, y ívcn hí cpndd cn. , “n y cncnc g ncncp ppcP y gn ápd, cn n pñ nú d gd há, p nvnn cncnc y gn dp”190. A, c y nvdd n n v vn ác d n p dcn vv, pvchnd d y “pí dp” d vnd. 179
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
180
Hnd cd pncón n Ep, cn cpndn pí dd n cp ppc p gncón d cncpcn. Aí, n Ác —pcn Ag y Cng g— y A n n n cn pncp d cnnd n cvzcn, pn xpndí hc Ac Ln, “y n, pnc nd ccdn, n pd pnc n”191. M dp, pcí íc n dí pn d v 192. Aí nzó ncdd d n pd d v pcón, n n d cn c d n g vcn, cy v cn íc y p. D n, ch cnvv dí p c dccn cncp dcn d g. P p, ón d d g cnvv c pn cnnd “c y cv” (cnóc, píc, , c, pcógc, n ). E í c v d d íc ggác y cnv n pcógc 193, p d n c ccón y pn cn dv 194. Rpc d ng, d d dccón, nzcón cnvón, y n d d n n cn n n pngd n dcón 195. d cnv n nc d pv d pccón d cón, p ncp ccíc y cccón d pcón cpd, í c n dcpcón dd d zn d pcn196. A, dí d cón d ng, ánd n cn ccn z p dnc dnnd “OPA” (gnzcón píc-dnv, gnn cndn), dv gnzcn píc y g pyn, í c gd d cn cn pcón197. L dch p Gg Vn , d gn n, n xpcón cnc d dcn nvv nc, dñó d cc pncp. P , ch pc cc dn píc y n dn pnd n íc. En nd, nc c p d pncp cí ch cnvv ó cn cn n d n d dv y nn d , dc, n hí “cón píc” n c198. Lg, n p ccón vcn, pc c cn pdz p d “OPA”199, ncánd p n p py d pcón , vz, dí cngd pdnd d
L ssttzón l xpn
pdd d v ccdn d cn, y pccnnd d n cn xpcv200. Un vz cngd dhón, hí gnz dn d pcón cndccón d íd n. E y ccn d nz dín hg, c y ngn, n pc d d c, c d cc c: “L gdd py n d, n ccón d n ngdd cnn p g; ngdd pv d d d ccón”201. L dn n d cv p “cn pí” d pcón hí d nnc d gp cn; y nndí, ácn, c n gpn d pcn, ncynd gn d dn dn d . An gn dn d pcdn, hc dd d ñ ’60, y hín d pcd n g c Fpn, p nc p pc pcó y Shnk n Cy p dc nnc d Khmer Rouge202. En dd cn, á á d dcn, ní n cncnc dí pcón pc d pdd d d ccdn, pnánd c n z d ígd cn d cn dín c cdd —n cn dá vdnn zd—. En c, hí gp vvnd cnnd “gcn”, p ánd n “g ác d vgd p z gnn”203. A vz, d d nv nn dín nd dn pccón d dv píc púc, dgd dd n dpndnc d nv —n c, n dccón d dn d pcn, dc Mn d In— gnz cnndd d pdccón (gc), cc vc ác (g, ngí, d, dccón), ccón dd cn ógn c ncnn cn, y cpn d dd ác d dn204. E gn gnn c dín pv nv d n cndccón , y n , dá d nccón cn, c pvón d cvdd d pcón. D n, pví c d nd n cdd dín h hc n ún cnn , n dc, n n c d dn. A, dd cncn nín vdd dndd d d cndd, ú cnvín n cc nn “p d cz” d, “nánd y cpnd ”205.
181
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
182
Un ccnnc pn p v d d cncpcn n Pú gp d Ed vd c p z d n d 1962. Hn, dch cncn h d cpndd dd ppcv d n “ píc” p v d APRA y cndd pdnc, Víc Rú Hy d , gn d pí. E ñ, Pd Ap hí gnd ccn gn, n n c c d v xgd p dcd n. En nd, Cncón Píc dn Cng d Rpúc d dgn póx nd. Aí, p, n án d g v vc cngd, pcdn pc cn n ñ á hí d ng cnc, gn Mn A. Odí, cy pd hí nd c g d pnc c. P d, pdd d nd, Accón Pp, y cndd Fnnd Bnd y, n ncnn pcn d c p n pí hc n pc dnzd y , p , v cn pí p pn c d z d, nnó dg pc, nznd ccn d d 206. Sn g 18 d , n p n Ncón d gp, pdn d Jn d Gn, gn Rcd Pz Gdy, hz nc —dá d cnncn dn dncón y dn d ncn cncn n dd d cndc ncn d z d— “ vdd”, “ c y” pvd d n , y h n d píc. E v d nvncón d , gún Pz Gdy, cón d ndd y nzn d gdd “g d ccón ng d z d y x”207. Sgn, n pó dd ncón cnd Pz Gdy ó “ccón ng” p dcd dn d pí. P gn pn cón dó n cn n pcón hín d n z d 1962, n víp d cc gní Hy d , pc d pd cc pdnc d Rpúc. Un pn dcv n d gn Jn B C, n n n d G And Cd Rvn, dn np d c y nn p d cnpcón, vcn G d L, n d Mn (Mn, 2001: 236). E pgn d B C, vz, c d nv nd dó nnc np . Dn dcd z d n nz vv y nncn d dch pd p,
L ssttzón l xpn
p d nnc, dch pnn gó ncn, y c p cnncón cd vz á cnvd ní p, n n cnx n ncdd d c c ncn n ndn p gdd d pí, c nndín pn. En c, gn d dd n ñ n hín d vnd, c ccón d In Ncn d Pnccón, pzn z cn Jn d Gn nd n d 1962. A, n d pdd n d g, p c có n In d R Ag y Cnzcón (IRAC) 31 d g d ñ, pnd n gn pnn 13 d nv. E IRAC dí dc n y d g p gn, n hín cd y gd d dcnn c. P gn pn pd d cn d í p v c , p d á d ccón n pvnc: L Cnvncón, n dpn d Cc. L gnc d pyc gnd nn cn En Gg Vn, n dá có cg d dc gn d cvdd c-cnóc n L Cnvncón y L (Idem: 256). cn ncnc các pín ncn d Gg Vn , n dd, pndd d pc n pn cy ndn g nvv hín vnd xnnd y nd pn dn ñ n. En 1958 y 1964, v d L Cnvncón y L cnyn cn d n d pncp v cpn ncn, cn pnc d n ndc cn n p píc nó dcn c g pv. E p ndc d zn ndd n 1947, n 1952 n dc, y n 1959 xín dd d vnc d (Fvn, 1976: 149-50) Un c dcv p pcón d gnzcn, ch d dczd, n dd pnc d Hg Bnc n zn. L d d Bnc d n ndc v d hn p dnd vcón y, n , vndccn d c dín cnv pnn n n d cn dí “ cncnc d c” ndpn p n n ch píc cn nn d zn (Idem: 169-78). En n á gd d cnc, gnzcón cpn v ncdd d z n d z d Ed y d pp, p dnd dch d acto hín dd
183
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
184
(Idem: 179-80). An dcn n d c g, n v d n p pnón púc. Adá, hch cd n pvnc cdn v cpn hí cpñd cnvn píc cd n Bv n 1952. A cn dnn n pcpcón gnzd d n n c gnd p vn cn, dí p. Aí, g dñd p Gg Vn p c n v d L Cnvncón y L gó p n ncnd. En 1963, cnd p d C Sp d Ingnc d Ec, pcó n íc n Rv d Ec Sp d G, n dó ccn cndó n g208. Sgún ó, í hí gd n gnzcón “pc” p n pgín “”: Fdcón d Cpn d L Cnvncón y L, dd c gd d cón hín d 16 cpn hn n zn. En íd, Gg, ncn n “ h ch, cn ng y d dn” xpc cpn có dí z n nc g, y vz, pyd p dgn, “c d cn ”. S í Hg Bnc. P n, dgn c n n d: ví cn cnc gd d pn pvnn “d Cc, d L, d Bv, d C”. Sn g, cdí n vdn, y n pí n n ndd pn n pn pn “n pdz d á pn d c n n d n gn y P, d n n , pd cd p ng c n h d gnd n nd xñ”209. Lg d xpn ccíc c-cnóc d pcón, n y cndcn d pz, pó dc “ ”. L gnzcón píc-dnv (OPA) n ndc, dd c gnz pcón cpn y nn nx cn gnzcn vv, p p MIR, cn cdnn n Pn Ncn Rvcn gí dcv. Cnd 14 d nv d 1962 d p d Gd Cv d Pcy, n cng v d Vc, cndó y dnó cp pc dd d c p c y dc cvdd cn. Aí, án nvd n gn cndd d cv L Cnvncón p v c pcn d pccón; y, pn, cán nv p pc n zn (dc n ) p g pnc d Ed
L ssttzón l xpn
y v gpcón. E 5 d n d 1963, Jn M dnó n gn dd ncn d dgn d zd, px d cnd í dnnd “Pn R”, dgd xpnd ngnc n d . En L Cnvncón cn d “ g” y ch dgn, n án íd píc n y cnnd n cn pn d E Sp, n cn d cón cd n n d p á nhóp d zní pn. P ccn pv, n nv d dncón d Ed pzó gnz n pn d d p gón. En c d 1962 cnyn pnn d d n y d IRAC, n n nón vd c n Dpn d Invgcón y D d C Gn d Ec. Aí cnpó ncdd d d ccón dnd d cpn d L Cnvncón, c p nc d g dí v c cn ngn cn. Aí, gún Gg Vn, “p p vz ccn c n p d g”210. Lg d p Cn d Mn d Ed, y n á dnd p Ly d R Ag, nn g pcnd p ch nd cn ngn; y, dá, pn nccn p pcd cnccón d nc p n, ccón d n Pn d Cnccn Ec, pcón d hp d Q y cp d d n p d d c. Ah pc pv p “ cn d ”. Sgún dcn, nc cpn, y n úncn cn dgn: H cn cpn n hcnd, n p; n dcnd, n n cn ndnc, n “cn hn pd p L Cnvncón, pnd c, , c y nnc zó nd. A d nv vn cn xpn p, , ‘v yd, h vnd’211.
A pc, ccn vn d dd. L cpn pzn cc cn p pn p, y ápd cón ccnó cnnz hc ncn gnn y cnyó n d ndd cn p pz pc pn d g. 185
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
186
Mn n, cí n cn c vndó c hín d dnd p ndc, y nó d nc p ncnn. Ign, dyn d zcón p d, y Bón d Ingní N° 3 ddcó cn d c nc p d d pdc d gón. Gg cncy dcpcón nd cn n cncn c d cón. E p d y d 1963 nn n pz pncp d Q dd d cpn, “pcn nd p ndc”. E n ncón d py g, nd: “ dn gí d , pc dcpn y gnd ” 212. Fnn, Gg Vn vó nd pcón nn, v y d p d d ccn vv, n cn d OPA pz ccón. Adá, hí “gn dhón d ” y únc “dnd dcc cpz d d c c, gdd d dch, gdd d , gdd d pdd, d pd cnz n nv d vd hn y dá d d , d p pn, pn y c n ndpndn”213. A p d nnc, z d n dcánd p nn p pcón d c g. Adá d ccón d vc d ngnc y d Ec d Ingnc d Ec, gnzn gn , y dn d cd Ed My có n ccón d n cv-. Adá, dcó Códg d Jc M, pnd pgv p p zgn d cv n 214. Sn g, nn cn En Gg Vn pnzó, dd d 1964, póx z cpñ cn MIR y ELN (ncd n y d 1965), nc n d n n d g cnvcn n dcn d pd n n gn dón p c n n dd c n215, nd cnnz n ncdd í c cn pnd216. P gn zón, pc vó xnc d Mn d Dcn d G Rvcn y d G Cnvcn hí pcd Ed My Gn d Ec n 1961. Dch n, í c pcd p n d nccón p Ec Sp d G, n d 1966, hín ncpd páccn d nn cn hí cnd dcn cnvv nc. En cndnd d p d , n v d pccón dc n dnd “ ndn p dcnn
L ssttzón l xpn
d pn d Ec n d g n dcd cndccón d ccn cn G Rvcn”. D n, n pc dn d n zán z d á cnccón d n ín d cn dógc, í c n xpc d d cncpcón cn, y xpnón pc hí xpnd. d cc p dn n ng , nn, n n xdd nvdd, dc, vz n cn d p n pnc xn —n c n Unón Svc (y “” cnnn C) c Chn—, y vz ndncd d pcón. Cn pcón, pdí pc c v p n , nn v n p í ídc, n ác d v. En 1961, C Sch pc n c p nc ny d eoría del Partisano217, pnd c vcn “E cncp d píc”, n x hí p cccón n 1932 218. Aí dcó hch d g, n n gn, n cn g p, n í, gn d z hín d pd z d g y, p gzín d dch y pvg d cn g. E gnc ccn n cnn dch, y n c d cpd dín d c pn d g (Sch, 1963: 11-2). P cn pgín g n xpnc p, y n pzn v g d g d g d M n Chn. L cdó cnvncn gd g d gnd p g p hnz cnc, c d Gn, gn ndnánd n các d c, n dnc cn g d pz, y cv, ng y cn, g n y g cv. P g d g cnpán pní d d d dnc, nnd pgn cncp n h (Idem: 18), n n p g cd, y cí pncp d nd (Idem: 28). Aí, dd g í, pz d n í n n ccnc ncón d n nd nc. En nd, G Fí í d “g í c n d pz y d g, n n pccón d nd, dpd cón vgn, n pn d dn n vn”. C dí pp M, n p d Sch, n g vcn cpn d nv dc d g n y n dc d g g (Idem: 33).
187
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
188
Ah n, gún Sch, cd d M dí ndnn c p dcd n n cn, hcn n g gnzd cncpcón, pcn n Indchn. Aí, c n n cn pp y cncn pnc d d d zd p n cndccón vv d g y d pcógc v, d cnd cn g d g. A p d xpnc, n n dcn d g pcógc, vv nccn, c y x n p (Idem: 34). En c, Sch dc gn R Sn, pn vn n ccón y dn n Ag. Dn Sgnd G Mnd, Sn ó p d Ed My Cn, y n cndcón dcd Ác. Lgó n 1948 Indchn, y n 1951 A C d Rpúc Fnc n Vn d N. Lg dgnd p cndc nvgcón d d d Dn Bn Ph n1954, y n nv d 1958 nd Cndn Sp d z nc n Ag. H n pdí cndd c n d zd, hnd d nc nd cn vd gnzd p gp d x dch. L xpnd n n cn, n c p nc n dd pgp n n d g cpn, ó n Sn n étrange paradoxe pó cn- nd d d pcógc hí v n ng. Aí, cncy Sch, pc d cndd pn Sn g vcn v n d cdd pc d pncp d zcón d ng ní c ndn. En p, g dí nd cn, d , “ cn, nhn y cc d v”, p d n pcín c cn nhn. “L ógc d v y d dv dpg d xnd cncnc y g pdc p nv, p á pnd, dcncn, cnzcn y dvcn h xn d c vd d n pc v n c vv” (Idem: 53). E zcón d ng pn g vcn gnó n p v nd. C n Mn d 1961, cn n ó n píc, c cnóc, n n cncpcón ng nz n d cvzcón ccdn. Dd ppcv, dv n d hc g vcn n , “n n cp d ccón cn
L ssttzón l xpn
p pn d h n ng”, dá d pnn, nv y . An n cí n nn, n ccí d d v cncpcón ccdn d g. Hí d pd cn, pnnd n dgí p y ppcnd c nc n cndcn c y cnóc. Aí, g cnvcn dí n “, pnn, nv y ”. E p dí nvc d pcón, “pdnd hy n ndn”. E pnn p hí n cn nncn. A, nv p dí v c gn, y p dí hc n dv ddd dí g vcn. E v n dn “d nzd”, p gnzcón píc- dví pd c gún cn cndn pcón, pdín cn: “p g dn vón pc d n c g y x ó cnzá chnd n n dn píc, c, cnóc y pcógc c n ”. B cndcn, g cnvcn n pdí vd c xcvn p z d. E Ed, n d nv, dí c n ccón ngc y cdnd, p nn pcón cn. A pc, nc n cnzcón d dcn, í c d d ngnc. S ú, n cd p n hch d cn cnc gnn hín dd ngñ cnd píc vcn dn ccón d gp , dc, c n hí v cncn n ccón píc g y g. E , n dd, v xp n n d 1966, cnd ñ cnvnn “n pn n d cnd c ng nn, ndvd, gp gnzcn n cn n d p dn cd”. En , c dn núc d cncpcón cnvv nc, n d 1961, g cd p d 1966, cí ndd d pcn d z d dccón d gnzcón píc- (OPA), cnvcón cn d py d pcón, y py nnn cn d gnzcón dnv g.
189
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
190
En d pc h nd n ín nnc nd p cn d nnn ncn. Enc, Jph Cn dnn có ncn dc ndcn n d g cnvv c “ hnc d g d Ag”. En nd, nón ndc, Cn, p nd d dcn ncn, ynd d n n nc d ú (1978: 14). An í, n pdn n d cpnn d n n n p d g hc ncn p c nnc d cn y, pcícn d vcón cn. En p g, n ín dc n “cvzcón ccdn” y “cn” dnó n g n n dvd d nnc ncn, p y n p d pí dcn nc, ndd vó p c p cn pn dn cn cn Ed Und, n n d n. D gn n, y vní cngánd dd dd d ñ d 1950, c dó xpd n cn hch p gn J d Cn Mín n n d 1955, ñ Pú n cn pí dcác, y íd d n Ed Und, c cn n d dccn nn d dn cnnn hín c h n219. Sn g, n Mín, n ndpn ccón p c n d dn cnnn hgn, n nc nn gd vn d ní pc d c cn cd p z d d Ac220. En gnd g, pg c “Anz p Pg”, n n n ccn cncd n c vón , n gn pndd cndó n pdín n dd dnd pdín n c ydín cpn ch cn cn. Lg d d d núc g n Pú, y n nní cn dnd pnd d n cd vz á p pn n n ncdd d pn píc d gdd ngn c cpnn ác pcón d d cnóc y c dgd dd Ed, ncón d “ccón cívc” dó pnc c n c ncpd g cncd p gn ncn p ncnv dpg cnóc d pí d á221.
L ssttzón l xpn
E gn C G Mzán, dc d CAEM, cndó pnn p d nd d “Anz p Pg” vn p c c d á, dd cún n g dnd díc pnc d gn d Ed y, p n, n nd únc vhíc p pn píc d d n gn gn222. P gn p ncn vn á n ín d “cnc” n g cnvv, d n n cnngnc, ncón d ncón y d ngcón. Un p pc n d ng KUBARK, dccd dn ñ d 1990, n ngüdd d d 1963. A v d 128 págn d cdd d p n n ngd, p d pndd pdín n ngd y, d cd , cá ín á dcd p n ncón d 223; có dí n pn d ngcón; n c dí dpn g; p d p; pcpn; y có pcd n c h nc; n pc. ¿Có ncn cncpcón d z d n ñ d 1930 y d 1960? Un cón d n c zcón nndí c “vn cn nncn” xpnó n p dcv n cnx d G Fí, ynd pc d n n g n cnvncn d pnd pcnc, n í nndí c n cnc n cvzcn. A, vnzó n pn gc y ácc, nndnd g ndnn píc, y n pdí n x ngí pn cn . F, n ppcv á pc v n dcd nc d g XX, n cncp hg gdd cn d, c hín d ndn d dcn nc. D n, pn vn cnvncd d d c cn dn ccón d ncdd ác d pcón. P h n dnón pc dó nv. Cnd dó pnd n n nn cn n ñ ’60, gn n xcn g hín gd n dcd d ’30.
191
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
Cnd z d dn c g n 1965, Mn d G pcó n x n xpn hch cdd, ccón d pcdn y, d, xpc n pg gnc ún ppgcón cn. Ecv d Kn”, dn cn dcc p n [...] ddpd, nd c, d n cn píc, vn n h hnn n n x, n g, n gc, n p d c p [...] (Mn d G, 1966: 76).
192
En np cndín dón y gnzcn cndn, “ n ngñ” nn n p d. P , n dgn c n cn cn n ncdd d c, g pdn v d c —“n ú”— y, d n, vn xndnd nnc p “d gn , cn c y c, gpcn dn, ndc y n n Fz Ad” (Idem: 77). Fnn, cn pnc d n g , dnc d cd n p pd, h n dní n n “ dn d nd” y d các ng, , n xn d nd: dcc y cn ( Idem : 78). En c, c vví pnc n ñ d 1980 y ’90, g cn cn n ó ng n n pp: p hí cón, p d nnc, p ñ pnc ng y c p pc d nnc. C pdí cnd MIR y ELN dcdn c c g n dv g d Pú, n 1965, pn hín d ppánd y gdnd n dd p á. L cdd cn dvn dch nn pdí n ndcd d . P, n cón p d gnn y c dnn d pí ncdd d pnd n c c y cnóc d pí, p v n p n nd. Jn , ndd gnó n n dn cn g. Adá d ncn g n pcón cpn dí v d d py, pnón púc c, n n ncn n d d cnccón, c cd d p
L ssttzón l xpn
dgn, pd píc ncpd statu quo pn y p pn d nc pn, n nác n pcón dncón d p gnzcn vnd n . E ó n pcón cd p Ly 15590, d 20 d g d 1965, dc d p g n p vnc dn cncn, cnpnd pdd d pc pn d cp cdncón d cn gn pnc xn. Adá, ncn n d pcd ín zgd p n Cn d G, cn n d Códg d Jc M cnpd p cn d g. En dd, pd n dch n ó c n nc hí cnd h n n ídc Ed pn hí gd cvdd cnd dc. An Ly 15590 n ncpó n x cn pcd c “vón” n n n, c cvdd ndc, ccn d p vzcn c y, dá, yó cndcón d “nncn” gn gnzcn vcn, í pd pn d y c cv p p d c , y n ncpd n x d y 5165, 8505, 10893, 11049 y 12552. D gn n, gcón pn gd nní cn c pc d vv, dc, n ng c n d n ndpn n. En d c, p gn n z d y gnn cv d ñ ’60 n n p d, n p nc , gún p, xín n ccón d píc púc dgd hc d, n ndpn p g dcc c n á cn. En , p vcn hch dd ppcv d z d ndcn n ñ d 1960 c n cc d vnc, p n 1980 n nv cón (C Cn, /: 129). Sn g, gún pnn, h n dnón d cnndd n n dn. En p g, dv nn vv xpnó Pú gncn “n pgv vnc y pccnn cv y cnv d dch gp”. En p, n á n cn pn cpín cc y vvín pc á d ncnd pc. Aí, pdd p pcn vn v c n cnn,
193
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
n dd n c xpnc pv p nz d y gnzcón p (Idem: 128). Sd , cndó “ gnzcn dvd d n dógc” n p d v vcn d v dn, “d d g pd p ví p ví d c, p n pdd p gp” (Idem). P , cvdd vcn dcí n ccón píc á v y cp, n pcpn n ó gnzcn d, n n cndcín n pn g.
194
LA Acción en eL vAcío eL AgotAmiento de LA doctrinA miLitAr peruAnA
El deterioro continuo A cn pccón d pyc d vd c p pn n n d ñ ’60 y dd d ñ ’70, ín d ccón n ccn nn cn cdd. Dn dcd d 1950 y 1960, pd d xpnón cnóc dn pxdn ñ, y d ncn dd d d ñ. P, n ñ ’70 n d xpnón hcn á c y cn d d ccn á , pvcnd xpnón d pd d ncn y cón (Fg, 1993: 102). P d, nzn d ccn d PBI, v h n n nc dd 1950 h1981, p cd vz n. En 1950 y 1966, d n d 6.1%, ó 4.5% n 1967 y 1974, y 3% n 1975 y 1981 (Idem). A, ccn dgác n xpnó c gncv. L n d ccn nc d ñ’50 d 2.5%, p 2.9% pdnd ñ d 1960, y pnn dd nnc h g 2.1% n 1991 Idem ( : 105). Aí, PBI per cápitapn ccó gncvn n 1950 y dd d 1970, nd h dd d ñ ’90 n ndnc cn gn ñ d cpcón pc, ó c d PBIper cápita d 1990-91 v d v n 1955-1960Idem ( ). P, d d cn d gn, xpn pn n v d ngv cyn vn n pí d gón, cnd hcn g pcd dn dcd n. L nvncón vdncó á pn d gn d c n nz d pg, n ndnc ncn, y ncdd d pc dd p cg d pvcn n nccón c. E dc, pc d vd c p gn n vó c d c pz d n cní gó
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
196
dcnnd ndnn n dn d c p xpd, n có xpcv p p np d n c dn y dcn d cní (Tp y B, 1985: 496) D g n, p d pnd c vn c, d pc ndc pád d dcón d ng n ó gncvn, v ncón d gn vdd czd n gn d. En c, dn dcd d ’60 dd dv y pón d dcón vn c pgv, p czd ndnn n c n, n dn c dcn (W, 1975: 89). Inc, dn d c dn d cní, pc d dd dcn v n ncdnc dg, vcnd d n pn d d p d nn cpzcón (Idem). E pón n có d n pn cn pd p n d dcd. S n n vdn z zd p pc dd dgd c ch d dgdd xn, c cd p píc d p, g c y pc cn n cn d v. E d ncn d ddd d cní, y dncón n ncdnc píc d gp á p (Idem: 92). Aí, g nó n 1 y 2% d ng ncn 15% d z ncn, y y p d nnc dó n c á c (Fg: 1975, 134). L gncv, Ly Gn d Ind, có c nc, gn pxdn 15% d ng ncn y cp 5% d z . D 15%, d y pc n dd n, n n 3% d ng gnd n c nd. d gnc dí n c d d ng d p nd ( pnn 1% d ng ncn) 5% d z , vz, c á c: “ dc, Ly d Ind ng d c á y n c” (Idem: 138). A, dá d n pd p n gn dd pón d dcón d ng, pc gó d c n dncón d pn d gn cnd p pccn d cd nn. A g d g XX y n dd n dpg n cní cp cnd n xpcón d pdc p, dnó n cnzd y cncnd ní c
L ón n l ví. el gtnt l tn lt pn
L; y, dá, n ánd pc gn nd n xnc d n dvón gn d , dn p xnc d pc gn dn p (Gnz d O, 1982: 22-3). E gn cczn p d ccón n í y cn xn. D n, Pú v d pn c n pc ncn únc y hgn. En g, h n cnn d zn cd y dnd cnóc y pícn gn cn d dcón L, cdd cp (Idem: 226). Un d d á pn d d dg dnác dgác, gncó dpn d pc y cngn pn d cdd. Un p x d cón dpn d Aycch, g n cn c g n ñ ’60 y ncó, p g xpnd, g pp vá c Snd Ln n ñ ’80 y p d ’90. En 1961 y 1981 dpn pdó p dgác, n n v224. A, p nc d ñ ’80 d n dpn, n n c ,dpcn pd ncn, d 20.95% (Dgg, 1986: 98). Sd , vdn pz p n zn: p d pn 3% d pcón ncn, y d xnd 3.4% d , cncón PBI ncn d úncn d 0.8% (Idem). P d, nn pc dnzcón cncd n 1950 y 1970, n d pndd í pcón d cón d pcn dn ndzcón, gnó cp d pcón cd vz á p nn d p ppdcv n, pvcnd nzcón y gnzcón. E cnd cngcón d c c n gnd dcd p cn y pc dndd c y, p cngn, d díc cón n pyc píc. Sn g, á gncv gn cón pdcd n vzcón y gnzcón c pp, p n d, y pn ddd d p c d, c cncnc d ccn pc d ppzcón xpnn pn cnngn d —p p, pd púc y —, d gn d pyc píc d n pnn n. Un ndcd d gnzv dn c pp y d gd d ndczcón xó n ñ d 1970. En nd, n xpcón cn cncó cd dd 1956. En ñ, pdc d nc d n nv cc d-
197
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
198
các, ccn gcón d cp hc cdd, pn n ndzcón y gzcón d APRA g d h pncd c gnzcón cndn dn ch ñ, pzó n pn ccn d gnzcn ndc. E gn d Cnvvnc225 gnó dch d ccón y có n p cncn d ndc, dá d n d dpv g ncnzn cnc y vd ndc. D n, nú d ndc cncd pó d 493 n 1955 1.093 n 1961. En pc pgn d APRA vdn, n n cí n pd cn vn ndc, v d nnc n Cndcón d d dPú (CP), n n Sgnd Cngd cn ndc, vd cn 1956, n gd c gn p A S, n pnc d n pcón dgd p Pd Cn, xpd v d dcn c d d úgc y d cnccón cv, í c d pd nc y . L npcón pn zd dgnc p d CP dcí ch d nz dnd c pn n d c n vnd n pón c, nv dnd gín y xpcv n pdd d c dc. L p cndcín ín d “ndc ”, dc, gnd “pz” d gnzcn ndc y chznd pzcón d , y n ó p n cn d vn , n p ch p. Mn n, pvchn pc d nnc gó n gn d c n c píc p, d, pnn c n d vnzd n ch cn nnc d cn n pí. D n, dn ñ d 1960 CP gó gn d nnc ndn dnd d , n cn pzó v vn c cnóc d 1968 y, á dn, cnd cncpcn d gn ncó n 1968 pzn . S n dd n d ñ 50 y pdí n n cnn d z dgd, p, n cn y, g, c n nv cn ndc, á cn n 1968 CP ndá n v n cndccón ndc cnd nd Cndcón Gn d d d Pú (CGP), d C d Dn y Unccón Sndc (CDUS) hí d n 1966.
L ón n l ví. el gtnt l tn lt pn
L c cnóc y cngn ccón d dnd vndcv cndn dccón d pc d ngccón cncd n cp y , cn g ndc p, pánd pdd d pcc n ácc ndc á cv ndpndn. Aí, dá nc cc á pn d ndc pn, dá h 1975. En p d p cncn 2.066 ndc, dc, á d hín czd n n ñ pv. E c dcv p cd , n dd, pgcón d Dc Ly 18471 d Edd L, cpñd d n xnv d cn d hg, í c d n d ccn vndcv pvnn d c nd, n y g. Hí gg í cón d Cndcón d d d Rvcón Pn (CRP) —y d n í Cndcón Ncn d d (CN), d ncón ccn— c cn d py d gn , pvchd p n n nú d ndc p g g g. Añ dp, ch d g dín, dnd CRP n c pnvdd, ppcnd í dpcón d cn ndc.
Sindicatos reconocidos Años
Número
1905-1939
33
1940-1944
118
1945-1947
264
1948-1955
78
1956-1961
396
1962
266
1963-1968
1.248
1969-1975
2.066
1976-1978
236
1980-1984
191
Fn: Mn d . En: Ypz y Bnd, 1985
199
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
Cnd vn gnd d gn (1975-1980), có n cn y c cn cón pv. E pn ndn dc c d vn p dd pnd dn gn d gn Vc Avd, nd Dc Ly 22126, d p n n d pgv xzcón có n gn dd gnzcón ndc. E dpv v n d ncdn pácc, pndn n ccn pón d pd,í c d pp Ed. Aí, p p, gnánd “ gv”, ch dgn d c -cánc n dpdd n pn gn ccn. En dd, dpv pcn ngvn c vn xpccón n ccn dcd pz xpn d cnóc pn, n cá dcdó “” cní, dnd d d dd gd y pncd hín cczd d gn . C pv, dd nndd, c nd á cd y, d n, ndd nd nnnd z ccn p nv y ngccón ccv. Un p d píc d cnn pn ncn dn “p ” y “gncn xcpcn”, c n d cpn c d d hí d cnd c n ñ n. d gnó n pnd dcnn pp, pcn n vn , xpó n d gnd dn p ncn cnvcd n 1977 y 1978.
Salarios, costo de vida y desocupación (1973-1979)
200
Año
Costo de vida
Salario nominal Índice de salario (mínimo) real
Desocupación
Subocupación
1973
100
2.400
100
4,2
41,3
1976
214
4.500
88
5,2
44,3
1977
283
5.400
72
5,8
48,1
1978
482
6.900
64
6,2
52,0
1979
861
12.000
62
8,5
49,1
Fn: Mn d . En: B, 1989
L ón n l ví. el gtnt l tn lt pn
E p n cd p cnn d pcón, p ncn dccón cpndó c . P c, ó n Cnd Un d Lch (CUL) n pncp cn , CGP, gnzcón vó p c dá c c. Inc ppv y nd ppc n n zcn d d y, n nd, n pndn g dnd d pn á d p hy d pcn n pncp núc d pí, A-V, czd n zn d L. Aí, n A-V, vn c n d p ndc ncdn p ncn d 1977 y 1978, gnd gn pg, n g d 1976, Dc Ly 011-76, dn c có d d gnc. Cn dpv dó phd zcón d hg y p, pó dpd nd c ncón p dgn pvn y, dá, ó n c . B p d n, p ncn n ác d d dpd n n c cnóc gdzó, gnnd vn d p n Cc, Ap, Ch, í c g y vn hg n d p, ncp, p y . d cnd d cndcn p P Ncn d 1977, y nd d p c cncd n Pú dn g XX. An pcó cndn n dd d gn , P Ncn d 1977 v cncnc y ngv p ndc, p pccón d Dc Ly 011 cnó dpd d á d 5.000 dgn, cnnd dccón d d n gncón hí dncd pnn cn ín ndc “c”. L p n hz p, y n n dd d zcón cnóc cnn, z ndc gpn p cnvc n nv p ncn n y d 1978, pó n nndd d 1977. P n nd dn cnn nn vzcn c, n dcn d Sndc Únc d d d Edccón d Pú (SUEP), cy hg d 1978 dó chnún dí, y d pd , n dd n pcn z p d gn í g Cndcón Inc d d E (CIE)226. D n, n d ñ d 1970 nó n p n ndc pn, cy ccíc pd pn pdd d nnc d APRA n d, y gn d zd
201
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
202
c pcón píc — dnnd ndc “c”, v n Pd Cn pncp pcd, dn cn có n CGP, p n n ó gvn pnc d pd dnnn “ nv zd”227—. E p d cncpcón ndc cnncn, n n dí xp ín píc d gnzcn pd cn n d d n cn p p dd pv d gn . F í ccón d ndc c v c p “ d pd” n pz vn v, y n pcí dzd c “vngd” n, p d, vón hz d n p “ d” hí gnz n ncón d v píc. En d c, c cnóc d dd d ñ ’70 y píc dpd p cg d — cn n gn dd n pp— gnn n n ppc p d d pcón. Aí, ch n cn gn vó c pnnd n ndc n cncpcón dczd, n pó c d vndccn dpndín n d cpcdd ngcd, y á d pón pdí c v d vzcn y hg. P d, n d nd p n n d gnd p p dñd y p, nng ndn c pn , n c, gnn dccn nc n cn n cdd y Ed, n n cpñd d nc n p dnv d ú p dc nv ccnnc. Adá d c cnóc, pnó n c píc d gn gnd, n nv c c pnn n úd d n dcón y pncón n n gn hí d ngnd d cn d pcpcón, n n cn d cn c pcín cd vz á d. L np gd nnn v dn cnvc d n A Cnyn, pdc d n cd n gn y pd píc, n d c d n nv Cncón pó zd n 1968 y 1975, p n vdnc n c á d c: czcón d gn yí d c y gnzcn píc y, p d, d cnnc d xpn d zd , n nnd n pn g pp, vn n dcd p dc n n gnzcón d dnn
L ón n l ví. el gtnt l tn lt pn
ncn y n n pyc xp pcn d c pp dcín pn, y cnv n cpc d xp n n pg cnn. C h ñd, c úp n dcó xpnc dd d ñ d 1970 hz gn d cnncn cd vz á pv, nd d h d n dcd pnn. Aí, gn “ó p” píc hc gn c cv, pznd cn p y pnn, n hín d n pcón n cnd pcn á pn, pcn cnnd n Ly Gn d Ind. Lg, n ncpd pd píc dcn y, n dd, cdánd n cng d nnc d pd, n ccíc á n d p dz y vnn xc d pc píc vn pp y pnn píc. D n, p d gnzcn d zd p pcp n pc d nnc d pd píc vn c p, n dd, dncón y p dpcón d v d dgn á cnnd, n y d 1978. Sn g, dd ñ á, y cpá d nv xpn pvnín d c pp, n cnd dv xpn píc, cndcnnd ncdd d cn n gn á ód p p d ccón n gn c d n pnc ncn. P c n á d ccón píc n cpñd d pyc chn cn cpcdd hgnzd, pnd ncndd y gdd c “c d nnc” d dnd pp, y dnd d d pdd á pdín g p g v. Fnn, dñó n nnc “dnd” d gn, ncd cn cnvc ccn p n A Cnyn cy ón, ngcd p p, d c nv p ídc c dní Ed, p gnznd nngdd d vd c n ñ pv. P cndcn p p gnn n ó n d cnnd, n n d . L pnn n Cnyn n gd dn nd ddd d v pnc, , n pn —y gn — n vnc dcác, n dd v dgd d dgnc pd. A, c c pv ccn pgó Dc Ly 21949 dcó yí d dd cngnd n Códg Cv, nd p
203
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
d n d dcch ñ, y n d vnn c h nnc. E dd, nó cndn pcón c d pí, […] cpndó cn n píc d gn d cncd gn pd y các dcác p cn c hcí dn d cng d nnc […] (Bn, 1980: 31).
204
N vd v p y d dcch ñ hí d n pg d gn pd, pcn d zd y APRA, dnd p p d vndccn hóc: v d n. E n cncó y n d pnón púc dn d d A Cnyn, y nn pd, nnd c únc pcón cn gnd p Pd Pp Cn, n nn vó v d dpcón. Cn , pncp dnd d dczcón n d npcón Ed gác dn ncnd n x cncn, ncánd nnc p, n dcc dí nd. Sn g, n h c nc pc d dnn ídc n, n n cnndd d gn pácc y ncn n dñ pd n x cncn, cnn n gn dcd n pc ngv pn n gdd d gn y c , nd n Pn y Pd Jdc. Sn d d d vgnc d n Ed cn, n cnd dpcn n d Cncón d 1979 dn, n c pz, pncón d n pc d dcnzcón y gnzcón. Ennc, n d gn ó gn d d d p g dn dcd pv. En nd, hí dnc d dnn nvcn cón. P, í hí gd n d nó n nvncón y ncpcdd p n c czd n nz d pg. P d, pcón d nv c c c d d pnc v dó nzcón pc d cp, hz pnn c cndn pn dn , cnynd d n dcv n c cp c n cn n Ed y cdd. Dd dd d ñ d 1970 p n pn dndzcón y “zcón” d cní, xgd p Fnd Mn Inncn c cndcn p nvn n cón d c, cnd
L ón n l ví. el gtnt l tn lt pn
ágn d ní c hí d cndcnd pc hdx pn. P dch dnc n d xpcd p ncpn d p hín cd pncd d , d n ndn n các dó n c xpd, í c dpndnc d pcn p p d c nd. Cn pnóc hch, n 1975 y 1976 vdncn n dcd p cp cn vc d dd xn, dd dncón n ng d dv c c d n cíd n pc y vn xpd d c. A, n d xpcn n dcn h pdd dd vcón d nd ncn n cón dó, y nc d ncnv cnn c (Ugch, 1986: 265). Sd , v n d n dn pg n 1973 y 1976 —, dd nv d pcn xn, zó dc n cn cn—. E d nv d pcn xpc p zd p cn n dgd nd. En 1973 y 1975 pcón d n nó d 387 1.173 n d dó, nd c n d y cpnn. Aí, c d cncón d dncón d xpcn y n d pcn cnd n cón pcó cnccón d v nncn. En 1977 p cpc cnd zcn d cd d dn y g pz dpcn, n n cn pcí ngd dd ñ ncnn nv d d, p n dgd nnc dn ncn, dc, p dcón d n (Idem: 268). P , cdd pn dnd n nv ní cn pcón d c, c ndc, ó gd d ní n Ed, y cn gn cpcdd p np dd pcn dczd. P c y h pnd, ndí gg ccn gndd n ó p á pn d pcón d pí, y d , nc, n cpn , n ng c nd n dcv dnv, vn d n gn p d n d hí zd n dcd pv, pnd nv cnngn nón c. D n cngánd n cn n pv p dcn d gdd hí d gn cnd v d g XX. P , p n c nd y n vín d ch
205
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
206
p d cn d dd y, ch n, p ppn p ccv gn nd ppó ncn cn pc cncnín d. Má n, c dcn ncn cpñd d n c gn d Ed, n ccn n dnc pc d dnd c y, p n, ncpcdd p , pc y d cón cn ncn nd. E cón, pní, dí v gánd y xdd píc d pí, dn cón d n nv g ncnd n n Cncón y cnvc ccn gn, p ng d pd píc hín d n n g hncón d dc ñ. Sn g, pd píc vn d cn d n pncón dcd d n d cdd. L d pncp z píc gn d ccn A Cnyn, Pd Ap y dch Pd Pp Cn, n hín nvd pg y pnn dcn, n pc cd dgnc. D n, n pcv ndn pn dc ñ á, pdc gp cndcd p , hín d ñd c cn d c píc y cnóc xpnó nnc. Inc, n Accón Pp, pd d x pdn Fnnd Bnd, dcdó n pcp n ccn p A, n c pn n pc d ncón, y n dd gn cpó ccíc v n gnzcn píc. Má n, g d ncp cn y gn ccn pdnc d 1980, ó có pcón. En c, Accón Pp y n á pd cncó xpcv d c n ñ d 1960, y n dó á c nn d APRA g d d íd Víc Rú Hy d , n d án vndc cn pdn hí d dnd dc ñ á, y dccón d n zd n pdí v dcdn cndccn nn. En nd, nvdd píc d n, dc, pcpcón d gnzcn d zd, dó ch d n cón xpcv hín dpd c dncn cn . S pnc n A Cnyn pdc d gncn y nv ccnn n dv pd cpnín. S n hí gd n c d v p ccn d dch A,
L ón n l ví. el gtnt l tn lt pn
ccón n á d dd, n ccnnc, dn ppcv dd c ncn pc cncynd. P c dc pní c píc d gn pdc d vg d vzcn pp y nn c cnóc, c í pc p gn n “cón vcn” n A Cnyn ó ví c d d gcón y ppgnd. En d p cn dd, d n hín d ccn zd p , cndn gd n p n ídcn . P n d zd pcpó d pc. L pncp gnzcón í, Pd Cn d Pú “P R”, d dcv nnc n vn nv y ndc d (SUEP), v d pcp n ccn p Cnyn, n g cndó dcón y ó p nvn n ccn gn d 1980, n n n h dpd d gnzcón c á ccn, dnnd Pk Lc. Ig có cn n pñ gp gn d z d Vngd Rvcn, y n dcdí pd xdn dc n pó ncón y hí d p gnd vzcn pp d cyn, p cnd “”: Pd Cn Pn “Snd Ln”. Ennc, n cpnón n ppcv p n gn v x n ncón, n 1968, p dvn d pccón d pyc nn nn y gó n díc nc cnd dn ncnz c , znd p, “cnd pc”. Q n cd í dó c cyn pcn pvn y, gún Ad Spn, nc d cón cnd gn cndccn n “v ní” c cndn p , y pón cd p dv gp c g dpcón d n ín pnd n d n c c hc y pyc y, d n, ppcn n ndpn pd (1978: 301-10). C , nn n có í. P d, n pcn nd cnd dn cpz ncn gnn cn gd ác ncn, cnd n c d vcdd nín dcpn n n d. A pc, dcón p ú p, cn c ó cc pc. En nd,
207
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
208
cnd cn cg púc dn dpndnc c ncn, p v n c d n í v n pndd y n p, n cnd p pd cpcd gnd p c. P d n v pdd d cndc d n cnzd y vc c pc d pd, , n gn dd, ndn dn ncn y vnín dnvvnd dd dcd á. E ncón d d cn cncn hz ncón d dpz cí n n d y vzcón, c ndc n, y dcd cncí n á á n, p p, zn dpn á pcd. A hí gg dcd pp gnó ncón hc dcc, d ccón d n n n g cnd n c n g, y n c xpn píc cn n n n. En n gn, h c ppnón p p “z d-cnc”228 hí pd dn dcd n. En í, c píc dín d d cn n dcác n n n dcón d c dd p d Ed y n p, p nc zón d pácc ó d c d ncn y dc c. E, gnz p d Lnc, dó ccíc y pc n Pú, n dnd ncón d 1980 hz, p n d, cn pd píc y n c gn d gn pgác y pc cpcdd p dc nv y, p d, pnc nvd d n zd hí dd n cpcdd p c n nv c d píc, p n ncn ví cc p pn c n nv ncn. A d dó gg gncó nz d vón, n pc p cnvó n n d nc d píc pn, dnd d c, y cnc d nn cn cdd. E nón, gnó d y pnó ápd y pndn , n pd d d n dcd p pd píc cn. A, pn c d d cnóc dgd hc p d cd, dd n d ñ d 1970, nd d c
L ón n l ví. el gtnt l tn lt pn
cyn, gncó pdd d gdd p c pp d pí, dcón d d gnzcón c —pcn, ndc— y pcón d gndd c ccíc nc í cdd pn p d n. D n, nc h c pd hín cnd vínc cn cdd n pdnd nd, n cn cv pn n pdcnd. E d cncd d d cnd dcác n n d ccn ndd gdd d á píc. L pd píc dn dcd cnd dn gnz nv pá xgd p cní d cd, ngí cpcdd pv y d Ed. A p d h, cpnc píc y n pdí d n ncón d cá d ní pdd d pvch c púc p pdc n, p cn, d có pdín vv gnnd pp d. N gn, y dd dccón d z dcnc hcí vdn pc dcn cn d pdccón pd ó cnndn, nd cddn d cvdd píc y dnd, p nd, gdd d . P n pndn n d dvd d pácc píc n h, c ncnc d c púc, cn x y cpcón, n v c ínn cd ncndd pd y zn p ndc ún á dpg. E 7 d n d 1979, c pdc d ccn dnd hc c n p ncn d CGP, pcí cpó íd d Snd Ln, A Gzán. N n pn cncn c d ápd cón p, cn d gdd, z púc n ví n n ng d cdd. Gzán y gp hín p nd d ch pp cncín p ñ, y n n n pdd d ccn pv d n. Un ñ dp dí nc g pp pngd, xndó dn d dcd y ó c d n c pycd d cc d n víc.
La subversión: un actor oculto ¿Có nnn z d n nv nz d pvnn dd n ncón gn d Pú, cn pnn dcn xh,
209
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
210
n pg píc, y cn d “cn” h vnzd gncvn n pí? Apn nd gn dcác n 1980, n n d p cd n ní d Aycch n ccón vn cnn n d n c n dnd dí n n d vcón p ccn gn pgd p d y d ñ, y p ncncón d dí v p dch c, d nc dnnd “Lch Ad” d Snd Ln. F g npd p d c nvcd n píc. v p gún p p pz v nvgd d nz y, ún í, dcncn d vó n d ccn dgín c hc nnn nz vní cnd. Sn g, cnón n pdc d n “ncpcdd”, ch vc vó d xpccón p d cn d cón. E hch d n pc vdn á n pdc d ncd cgnv d n p p d c píc, pdc d n znn cn c cyn, n vcón d pc n dnd ncín, y pyccn zn n ncón d pp v. En nngn d cnccn Snd Ln , n p , n c dí n cn. Y n pdí d n. L ccn gn d 1980 vn n Fnnd Bnd n gnd h c pn npd. S gpcón, Accón Pp, hí dcdd -xc n ccn A Cnyn, y hch pó n dg xpnd p gpcn í hín pcpd, ó n n v gnzd ví n Bnd, dcd p gp d Ed d 1968, g cncn nn n d n d 1970. O n pyó n d Accón Pp gv c nn pcnd pncp v píc, APRA, n cn dc d íd hóc, Víc Rú Hy d , y nc nn pzn pc cdvz cn y ndz. Acc ,v pnn d cpñ c d cndd p, And Vnv, cnd n c n gn d “z”, n c cnpdcn n n pcón p pcn cn g d dc ñ d dcd y, d, p ccón d hí cp dn g dcd “ d APRA”.
L ón n l ví. el gtnt l tn lt pn
Rvdcnd dcn í —nd, hn, g, g, c.—, p xp n dc gnó n nn d p ncn d pnc n píc pn (Vg Cnn, 1985: 49), n c nn chn n pg d dáp c cncnc d dpcón d áx íd y, gn, dnc d ccn cn ccn nd , í c d ó d “dch” p cn x zd, pncp v n c pp. P d, zd g d póc 30% nd n ccn p A Cnyn, “ndnó d nccón y gnzcón d z pp” (Bn, 1981), y pnó v ccn d 1980, nnd c d n ó n d pncón pn, n n , n nc d n pyc píc, n pn cdncn dn d cd gp y n n . A nc p, cncón d Izd Und y n nd n ccn ncp d 1984, pn n g p d gnzcón y d pp, p n nn c pd v dcd d nd. E dc, nngn d gnzcn píc pcpn n ncón dcác d 1980 d d pn p d gncdd, y hcí ch d ncón dgí hc dn d ; y p nd pc z pdín cnz p pc dcdn vní cdnd n nn. Cnd nc gvdd d p vv, hc c d 1980, Snd Ln y hí zd dd d 166 nd (Dc, 1989: I, 24). E dí 21 d , nd p Accón Pp, Jv Av Ondn, pnó n pyc d y p d y c d n dcd d p, gnnd nn “n ndpn p pd pv pz n Rpúc” (Idem: 364). H nnc, vc d pd gnn hín d nd dd nxnc d n vv h cpcón d , p vd c p n núc gp pcn cn. D gn n, p cncdín, c d p d, cn pnn. En d c, n dnnd cún z píc cnc d y pcí dn dnn p p gn n cón n cn pn gnn cv.
211
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
212
En nd, pdn Bnd hí dd cn cd dd nc d gnd gn pdd n n d píc cnóc, cg d gp Dn —dd p Mn U— y cnzcón d cnc c, v d n píc d “cnccón c” cndcd p An Gd Bn dd Mn d . P d cn p p nv dncón cv d n c dín c cn cn z d. E cnc n vn d dd y dcnnz. E pdn Bnd hí d dcd p z d y, á n, n dpñ c Cndn Gn d Ec n n gnd nd pdnc nd n gn R Hy R, n d c “dc” d pc y, dá, n v cg cp d Bnd cnd p ngn Pc d Gn 3 d c d 1968. Un d cncnc d ncón dcác d 1980 p gn d ní gn n n cncnín — píc d dn—. A pdnc d Rpúc, Fnnd Bnd dó nn n p cndn gn, hín d p d Jn d Gn n. P á pn n d dc y S d Dn Ncn hín pncd c, pgd n n d 1980, dc, nd n p ncón d Bnd. En dpcn cnpó ín ógn — Cnd Cnn d Fz Ad, Scí d Dn, Svc d Ingnc, n — ncgd d dn nz y pn cndcón d Pd Ecv. D n, “ dcc d 1980 ncó dzd p Fz Ad n d dn” (CVR, 2003: II, 173). Adá, n vn n pn dín n cndd d dc y pgd dn dc ñ d gn ; cd, p dc d gn n, cn z d n píc d gn dcd c, p p, c d cpcón cpín c d gdcón; y, p ú, d í gdd xn d pí y dcón d n. Lg d cnc cn Ecd, n d 1981, “ cn d Pdn cn n nn” (Mn, 2001: 377), gnd c ppc p cnd n modus vivendi d :
L ón n l ví. el gtnt l tn lt pn
E cd ngcd cn Pdn p cndn gn d Ec, gn R Hy R […] gnzó n “cp ndpndnc n n nn y pn nndd n “gdd pdn h hd dn Dcn. A c d , cnd d z d pó cvdd n cn pn […] E “nndn d Bnd cn z d á á d pp píc d ú, c ndc v cp d n d pd, cnzó c d Dcn. L nv d dcn n cd ncp nc Mg 2000, dd n dc d 1983 […] (Idem: 378).
P d, cc-pp y p n cncdín n dpz n p cnd d zd g, h cpí cñ n Pn ncn cn . Sn pn n, vdn n gpcn h c , cd vz cn á cnc, nyn ó gín á d n vínc n c d zd cn n á g cn hín dcdd . A pc, n d dpd á dngó n pc An Gcí, n cnn ó cp gnzd p cn nncn n pí y, p d d pd c, nd Jv Av Ondn dpó pcn á n pc. En c, c vv n cpnn d n dcv n p p, cvn, vín Snd Ln dpg ápdn n zn d pí, n h ncnd n ó vd p dn. P, vz, n c zn p ccn z; n c d Gcí cnd nídn d p d n gn pdí ápdn ppdd, y Av Ondn p gn n n gp Dn, v dn d Accón Pp y cn pnc dnn n Pd Ecv, g pn dd pn pdnc cczó gnd dncón nd. Aí, Av Ondn cnvó n n nz cíc d d p n d In d gn d pd, J Mí d J U y gn J Ggd229. E n d d nn D J dó n dác dcón cnd 3 d d 1980, n n vdn c d ndncón, dc p d Gd Cv, nn gn
213
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
214
Jg Bg, dnncó xnc d n pn pdd d x zd dnd cncn pí y pz c cn p, hg y c vv. Bg dd p, p p vz, vó n pnón púc cncp nn z d dn vnc píc hí dd n pí. P d, gp d zd cn n pn g n nn pn n pcón c n gnc pcón d d Snd Ln. L pc cnnc hín gd p pcp n pc cn A Cnyn, y n pd cnn p ccn gn d 1980, ó v cn pnn c v nv p ccón d n ód pp píc230. En pc dcn v pdí dnn “p d h”. A zd pn, c ncn n gn, ó y díc dg d vnc c cpnn d dndd. En nd, d n cón n pcpcón c pcí g pn vn, d n cndó p d ccón píc pncp d d xpón d zd dí , p nz, cnncn y n y cp cn dnn “dn g”. Aí, ácc vd nv d g n pó n cn cdd p dnc v d n. Sn g, n cnd ch pc cc dín dn p d píc c y c n ncn, í c d n n cndn cndn n , dn d d, h n cd gn pc d pndd í n pg d dcd y c cnóc , pc p pp. E dc, pcpcón c vd c n cón n pdí pvchd p pnc n “cón vcn”. E pc dó n y vz n cnn d gpcn cndn dccnn c n hí cd p dx. A n, g d zd pn cnd p cn c, n n gnd cndccn n gn cpnn, dnd d d pñ gp ccn cndó d n pnc. En Snd Ln. Sgd d d n pkn y cv dvdó Pd Cn Pn n 1964, Snd Ln n ccón v ngd n Bnd R, gnzcón d í pn, nd íd
L ón n l ví. el gtnt l tn lt pn
ácn nc y p nv dcd n Aycch y, n n ppcón, Hncy y Unvdd Ncn d Edccón En Gzán y V —L Cn—, cn d n L. Lg, n p d d dcd d 1970, pn d Bnd R y dcdn pp “nc d ch d”. P gn d dgn, nz d gnzcón y vón d pí pín, Snd Ln nnc dó d n n cnv p zd pn, n pc ó n, p n ng d cn dcín p d d pc píc d pí, n p vn x. Un dgnc ácn pvncn, cn n ppcv ncn d pí, y n pd d n dxn í, n n n n zd n gn d cn n y ñ, p gnó cn n y cncv. En d c, pdn gn n pdn cnd n vón d dgn ncn d zd pn cnd vn cn ppdd, dn p ñ d 1980, có pd dcdó nz n vn d cnd d vcn ndcn n n ppc. Sgún ppcv, n pdd d n gpcón n núc c Snd Ln, dd n ñ pv p z d zd nc n g n cndd c dc, c c d Unvdd Ncn Sn Có d Hng, h dcdd nc n vn d, c d pncp dgn d zd pn dgn hc “ x dch”. P vcón n cnx n nví pdd. Hcí pc, n n ccón cnn n vc d ngnc pn y gnn, hí vd c n pcón dnd p y pn c dgn Mnn hín d cd n L231. A, vzcn y hg zd p dv g y dcn ndc hín d pndnd cn xpdn d n ccn pón. E dc, nc zd ún n nzd pc d cpcdd y pv pcn cv d z gnn. Adá, hí n n cn zd g dí “g” pnn hcín c gpcn píc. A pc, ch píc nc d 1980 v c n d cpnn d dd p p d dgn, n d Accón Pp
215
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
216
c d Pd Ap, n nd d n dnncn n vnccn , gún pc, xín n zd g y n ccón d n ní d pí. ncd gún p, h gg d ccn nón nv n n Undd Dcác Pp (UDP), n d n hí dcdd pcp n pc c, vó cnd pó n c g í Mvn Rvcn úpc A (MRA), d gp vv cn n ñ d 1980. D cón gv, MRA vndcó c cnnd d xpnc g d 1960 y, dnc d Snd, pó p cn cn cncn d d ch, n g c nccn, vn á pn d cóc d. En , pcpcón nc Snd Ln d d cpnín cn d píc pn v n n d dd. P, c ín , d cncnc d vcn dnnn pnc v d gn c cn n n. Ah n, n dd gn, d ó n n n vn ác vv ppn “ncc cv” y “ddd d dcc” c n cnyn d d d c. P, ¿ ncd gnzd gnó Snd Ln n c píc cnzó n z d? N ác pnd ngn p, g cdd cn píc cv, nc pn d v pcn ác y ívc. En d 1980, cnd hín cnzd n 125 nd (Dc, 1989: I, 24), gn Jg Mñz Ln, n d G, ó pícn cdd n p pc, y hyó pnd z d n dp nvn (Idem: II, 561). Pdn cn cn, n n d p n xcín ncn. P, nón vv hy d cndd, n c, c nn d pón n gnn cv, d n c n nnzd p pcón p y gp “v” d Accón Pp. Sgnd, ná d z d hyn cncd n n n cón pní n pg gdd d pí y, p , n xcdí c d ccón pc. c, n hyn nd n dgnóc d cón h pd n n d c cncnd.
L ón n l ví. el gtnt l tn lt pn
A pc, ppcv nc d z d vón v dnd, cnc n nón ní ch pc gn p hín d cnd p nnd c vv gd n dcd d 1960. P n pc h d pc ndn. A n y c, n dd n cpnn cn p vn n pnn ácc pzn c y, á, nd d cd. Sn g, á á d v pcn cn nc d p, h d dnn cnn nn cczn nvncón nvv. P, pdd d ngz ccón cn “ cn” cn v ncn, n n cón n hí dd pd dcn d “gdd cn d”. P d, p d gnd c c y píc n pí, í c vnín pcánd n cnx xn, c dncn ncd n “ cndd ncn” y y, p n, hí c, c n “ cn”, n hí vd ncn, dnd c d n n cnd d c y pc ngn pc d . P n cn d cn dcó n c c: nc d n nv n cdcdd d dn gác. Aí, n c cp cn píc hc n d 1970 pdó dpg d n pyc , n nd dn p p gí, p dccn Ed hc nv pnn ncn. An gn d Ed d, dcn dcyó h cnv n y, á, vgnc cd vz á n d cncpcn d n pní pc d gdd c g d n v . A p d nnc, z d pn dn dnvv n v gc dnc, v pnd ncón các cnc n pncín n n xn, n cn Ch c cn Ecd, y gnznd “ng nn” páccn d gnzcn píc d zd. En nd, d dá d n n cnv d dc , n cnn pcí c n cón n dcv, p n c n gn. En gn n d ch cnvv h c, c c d Adán Hán Cnn, d zn d gnc d Cn (g dnd dó c á nn) n dc d 1983 y g d 1984,
217
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
218
á, p c c n dnnc n “ddz” d cv, y n p z d vn g c n nd. Aí, d cncp d gdd hí cnd n dcd pd, h dpd d n n-, ó dn vgn cn cn, y d pn dn nn vv á pn d g XX. E , n dd gn, ncndcnn p n ccón n dnón ó n nvcón. L c ncn hí cnd n gn d vv n ód vó c ccd n nd, y nv vgn n cngd p pp d cn gnd p G Fí, p pcín n cn n nv cnx. Sd n dcn, nv p pn cdd pn, cn c gnzd dczd y n y pcón cn ccn dcd p n n cn píc y cnóc, cd vz n cpndd dn n cnd p nnd n pí hí dd á. En n dd, n ggó d d c n pc d “ v”, dc, pnc d c dn d z d ún dncn cn , y cnpn n cdnd cn gn d y pd píc hín d d zd. D gn n, d v cpd p píc cv, pcn dgn d pd gnn Accón Pp. Un c v n cn hc 18 d g d 1983 pdn d Cnd Cnn d Fz Ad, gn C Bcñ. Adá d dnnc xnc d n cpñ c dz gn pn cn, Bcñ d “gn pn pncn Ec, cpnd cg pn, n cnynd ”, cnnd cn dhón d x n d G, gn L Cn Vz, í c d gn n L Aú y d d Ed My d Ec, gn Ján Já (Idem: II, 574). S ó c gn d Accón Pp, Jv Av Ondn, p n xpd p Bcñ cn pch d “ gn d p y gnd nn y pcpn n c d Snd Ln” (Idem: 575).
L ón n l ví. el gtnt l tn lt pn
Aí, cnd gn d hín nd n pcpcón cv n gn de acto d ñ d 1970 y py í vnnd d x p n vón, ó pndn d n gnzcn n gnn (ONG), d p dnd dch cnnc d c zánd. P ñ, gn gn d, c Jg Fnándz Mdnd y Mg Áng d F V, hín d dcd n dn v d gn , cndcín n ONG —INPE— ddcd í . A, cd y pzn cv d dch gn n dcv d gnzcn, c Cn d Ed y Pcón d D (Dc) y Cn d Ed p D y Pcpcón (CEDEP). F pp pdn Bnd n dcdó nz. A nc d n d 1983, pcó cp chz “ d vnn d xn dpg pí y czñ n n p, n n d ndcn ncn pn nd n yd Pú”. Aggó g , “p n cn z n n pz d pd, p dn n n p nv v d pg ncn n p d ppn ncd n vz d cn pdn ndcn dcd y n n ”. Dí dp, n ó ó dnnc, n dnd n p á ndcó ndcn y ONG n d d “nc: “n z pc vn nnd n cdd n d nz: d ncác y d dgí vcd n d pn n Pú nc vc p n pp d ncn cníc hn , c h pdd cp, cn cn d n d n p x v nv d vd n pí, n p y c y d hg p n n d ng y ág. D nd, páccn d dgn d Accón Pp hcn c d dccn, pnd n pc y gnzd p pdn, n L Pcvch, n d In, n dó c vnzd c n nv cn ONG232. Ennc, dd nc d ñ d 1980 pd cn nd hí nd zcón d Ed y d cdd c h n hín nndd, c cndcn p cndcón d Ed ncn n Pú. E pí nó hc cnccón d n dcc dí n, p ncnó n cn dnn p vón, y pc dndd d c
219
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
píc dín cnd. C In Fn d Cón d Vdd y Rcnccón (CVR): D hch, n dcc d, n hí nx c n píc ncn y g . P n d, d gdd d píc y d ncpn cdd cv d n n pncp, c, ncnx y dcnxzd. P , dcn y cpcdd pn d n n nd cn pcón d p. L ch hí d vd p n dcc y PCP-SL pnó pvch pndd p d Ed pn (2003: II, 170).
220
Dd nnc, pn cn n ó p c n p xnc d n pn d pcón d d, ó cnc n c pncd d Ed, pcn nd dd d d n zcón d cní. P d, dn v c c gncí n pnn nz zcón d cnvón. E dc, d dín v có c gún pnd n n y gn, p cdánd d n n d c p d pndd, y n píc, pn . A pc, n ccíc d ch cnvv n Pú dó v c p d dcc, dnc d hí cncd n pí d Cn S n ñ cn. En nd, n gnn cv vn ncv p pv hn g cncnn, cy c á pn pn c d Ed d Dch p d p cn d xcpcón, n n cnpd n Cncón d 1979 n pn dnd p cn y xcv hcn d . E 10 d z d 1981, p d Ly 23230, dg cd gv Ecv p n dccón dg d dc-y dd p gn , pg Dc Lgv 046, n pc d d , y cí n pc p c. Indn vnn cíc, n ó p pcdn d p p ncncn n, d, p pccón hcí d d d n p nvc páccn c c d p c. A, n v p dncón d d d “pgí d ”, , g
L ón n l ví. el gtnt l tn lt pn
n, n pcón pg p gdd d pn. En dd, p ídc pz p n cón gd cnnnc cn dcón hí gd Ed pn dn g XX. c ó n cpí n, dd 1925 pgn n d dpv g p hc n cn vd c “gv cón d dn”233, n n pndd n cn cn n cc n n y. P, n dó cnnc xpíc d “nncn” d gnzcn vv y, gn, í v cón cn hch d n nnc cn Cncón Píc d 1979 hí nd íc ncpd n nc — Cncón d 1933—, n phí cvdd d pd píc cndd “nncn”234, n c ón pd p y cn. Sgnd, pn d hí d n ncón cd n n y p dgn d gnzcn vv; p vz n ncpd dd Cncón d 1979 hí phd, v p cn d g xn. c, d cnn hóc n gcón d xcpcón n Pú pcón d cn d c , n ú c, n cnpó. Sn g, c n cnd vón ncnó pnc y cvdd c n p n y vz n cndcón. Má n, n n hí n d h n ó ídc dón p c “nncn” n d Snd Ln c d MRA, vdn dd nc d nón vv c cndn ccón p, cnyó n gn dd n ncc235. A, pn cn ncón d pn d n ncnánd n n pnón púc c n cpnn cnín c píc y á cnvd; n í n pdd y d p gó n 1992, cnd có cpz g d n cón pvcd p n “gn nncn” y p “vv nn”, p v nn cd n Cncón d 1979236. P d, n v có c ná pnn dccndd, p pd zg c d —cndd c d d “cón p”—, y g d ncác , nc, pdnd dcd d 1990, d cn gv.
221
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
222
P cá c n í n pnc n cpnn, pn p cv pdn “nncn” d gp vv, p n vz cd c ógc pn d. Aí, pcn dcv hch n nd n n cp, y ggn ch cpnn c dd nc d p cnvv. E p pcó c n n ncpcdd d Ed y z d p n dd d c vv p, pc, v ycn pdn h d ccd n á. En p g, pnn cnvv n gn cnd p d g c g, p n c n hí gnzd d pcn páccn d á; vád p n p d , n c dch hn gd g d Sgnd G Mnd pcí c n y, dá, p dch g n xnc d n pnc xn n, n n pní n g n n pc n d xnc, dc, “cvzcn”. Ennc, n n xí dícn pdí dc. P d, c dvd d ú, ch cnvv pc pccón d n g nv, dd dnón dógc pn c “cp” ndn n dnd dcdí g. P , vón dí ppn c “n p” n p d vccón —p n dí “cpndd”, n “c” n gn n n v p c py d n p d pcón. Aí, dín pc “g” y “ng”, nncnd pzcón, y nnnd pí d dhn d d. C pn My Edn, dí v cón d cnn: “L vc ndd n xpón d pcón n d cnn. Cnd n nc dnd nncd d cnnncd, pd c nv ácn” (1991: 26). D n, cnd c v d gnccn cón gdz, ccnd pcn y cnccón d p, y gn zn cn c cnvncnIdem ( : 27). Ennc, pn dn gn n pnn dác vón g n pc cnvv y c. P d, dín v ndncón n p cnn v d vv.
L ón n l ví. el gtnt l tn lt pn
H n ví xpnn p c n dc n ncyó c “nncn”. Un “cnc” cn pí d c gn, y cnd n cpndd cn gún gn pvnn d dd pcv np n nd, pzd p gp ncn zd n n n cnn, y v nín cnc cn pn. Aí, gn “vc”, “pc” “cn” pn pn p ní pn, n á h ncnd gún vv v dch ncndd, n pzd pn p “nc” pncn Fz Ad Rvcn d C (FARC), Mvn 19 d A (M19) ncn, Mvn d Izd Rvcn (MIR) d Ch dv gp p nnc hn n cvdd n Cnc, c Fn Sndn d Lcón Ncn, Fn Fnd Mí. D n, gún gn Oc Bh —n d G— n dccn cd n 17 d d 1984, nd n pdcnd n n n n pvcd ó p Snd Ln, “n ín nd dd x” p gnzcn c M19 d C y MIR d Ch. Aggó g í d n “g d cn nncn p cnz n hgní n cnnn”, y ndc hcí dd n nd ncn d d: “cnd cún, nn dpddn” (Dc, 1989: II, 582). Un gnd n d pn c “nncn” dn cnxón d vón cn ncác. En dd, á n n cnccón hí pcd pnn n cn hc, n dd n n dynd gn d n n G Fí. Un xpccón í ncn c pcíc d C ncpd pnn n pcón c ncn y, g, n gnd cnnn, p vn í nv dd c hcí g píc d gdd gn. E pnn vn —y gn nnd— n p “nc” cv . Aí, dí d n gd n pnón púc n z ndg n ccón vcn y cvdd dcv, dánd n nv ng ncón d cn gn, n y pg p cndd ncn. D , dín vínc n n y , p vnd
223
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
224
n dnc pnn n v, p n hgánd c n p pcv n g únc, cnd n dd n d p n dn. S n n Pú p d dc pzó p n nvv hc gnd d d dcd d 1980, cnd z d ngn cnc cc n n y cvdd vv, c A Hg, ncón d “nc” y pd dd ñ n p y gnn cv p vón, n d Snd Ln c d MRA. Un p d , dá d d xpón y hí hch pdn Bnd n n d 1983, d p n d G, gn Oc Bh, 5 d n d 1984, pn dín nd p ch “cn nz xn d nc” (Idem). Un c vnccn d Snd Ln cn n gnzcón nncn í, Mvn Rvcn Inncn (MRI), c dd Ed Und pc d Pd Cn Rvcn. En c, n d d n nc d cípc n n n á dnc nnín dccón nd cn dch cdnd í, gn n cd hc n d 1980, dvó g d cpd A Gzán, n d 1992, n d d ccn d cón y dvcn dcn. Aún í, py n cndó n dcv, y g ppgnd nncn p ñ pvó MRI v d gnzcn cpnn. Ag pcd cdó cn MRA. n yn vnccn cn ncác y, , n cdncn n gún n zn cn FARC cn, A Vv d Ecd y Cnd N Pz Z d Bv. L d g cd, únc g v v MRA n d cón d n óc “Bón Ac”, n n d FARC y A Vv, d n í ccón n cn, n d c d p ccón d z d d pí. D p, d pc ndc nx vn vn p g g y c, n vz MRA dó pg n d xpnó n d 1980 nc d dcd gn. Sn g, d pc ndc cn d cn gn c d Fn Sndn d Lcón Ncn y d Fn
L ón n l ví. el gtnt l tn lt pn
Fnd Mí d Lcón Ncn, d gn . L ch pí c d vn c gnzcn n Ncg y E Svd vó, dá d nnn p gn n d MRA, c n n d c —pcn —, g d dn vnc píc n d pí. P pz nd á pv n gcón pn, nn pnd n á d pnón púc, n n únc ccn dp p d cn vón. L pcón d vc píc d , c n n d c Dn, pcín cd vz á nác, pnd d nc p ívc pnn cd vz á dnd, pp d n cn d g. E cdí cn c , c pc. En d 1981, nnc dc gn d Pcí d Invgcn d Pú (PIP), Edd Ipnz R, hí d gn pn d zd n cznd nvgcn pn vv dnd237. C p, pncón pn d zd xgó p p, á á d hch , n n vn v nc p d cn cnncn, dc, n n “ g” y n “ ng” n cón d vnc, y gn nívc d nvgd. E n cd vz á ncd 12 d c d 1981 dcí d d gnc n pvnc d Hng, L M, Cng, Víc Fd y Hn. Cn d nc n ccn zcón d cnc, n xgí c cndcón cón d d d xcpcón n pndn gní ndvd cnpd n Cncón Píc. L d c, cón gó c y hín cd n dd cv c . E í c n g d 1982, n n pv pncón d n d In J Ggd n Cng d Rpúc p n cón n h vón, pdn Bnd ó dí cndd c “cón p”, nd ndpn “nc py d Cng”; cnd nd dhón d pn d pd y d APRA238. Aí, n dd ngn pdd d ng d z d zn d gnc, d pcí ndc dcón í á pn d, c n c cdó. A n dd d
225
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
226
1982 ncn cdncn nc n dgn d pd gnn Accón Pp y , n cnd n Ggd nn np y pcánd, ppnnd n x p d dág n Ed y Snd Ln. B n, dcdó ng d z d n ch cnvv, n n d 1983. S n n dcón d Ecv, dpd gún cn cncn cpndín, n h y pcón n z píc pn n Cng, d p d d hch. Inc pncón d zd, í c pncp dgn ncn, n cndn cn pcpcón d z d, díc cn n gn cn, n n nín g gnn , n c, nd dnvvn, p nnd ccón d Snd Ln, dá d pvcd, n dní cpcdd. En dí pv nvd gn L Cn Vz, n d G, cy pn d v ín d dd nnc c p xpcón hcn cncpcón nvv239. En dch cón n pnzó , gún cndcón, pncp dcd nín z d dn p d Snd Ln: “n n n n y dónd án, y d nn ccíc d h d ”. Lg ggí z pc, ncgd h n d ch cnvv, hín d cc “dn d cn”, c n d pn, nc d ncón pn y, d, ccn pní c g. B cndcn, , pcí ó pdín n x dn pón ndcnd, nd nd y n nd: “n 60 pn y hí hy 3 nd [...] y gn pcí dá 60 n nd”. E gn Cn dví í cncnc ndí ncpcón d z d d cnvón: “C í p nv y p png, h n cn nc, Fz Ad ng ch”. A, c pcc n dcn cnvv các, ñó cón dí ng: hí “c zn dpv d cón n ncnn p n n cd d cv v”.
L ón n l ví. el gtnt l tn lt pn
Lg, cnd d p d gnzcn d zd, nácn ó n cí n zd y dch, n n “x y n x”. C xpcí ndn, cn cccón Cn v pzcón dí pvc zcón d cnc n nd n ccón d z v d Snd Ln. L dvón n zd y dch pcí y p pc y pó, p n, n c á pcíc, p d cnnc d nvc z dín d d: “ pn d g y ppd p : g í”. Pcnd ún á, dvó d p d d d Snd n “ pdín ”. Fnn, xpó pn d v cc d dccn g dín pdc p n á cc n c cn nd. P Cn dí Cncón p p pvv zg vv y, n, zcón d c . Aí, z d ngn zn dcd n gnc, y p d n ncó n cnn pg d Ed d Dch n dch g. Dd n d 1983 h dc d 1984 ó 49% d d víc p vnc píc gd n 1980 y 1988, n 2.477 cv y 2.947 pn (Dc, 1989: I, 40). N c d c c d vnc cncdn cn ng d z d n ch cnvv, n n d 1983. C pd n n cd dn, xíd d In Fn d Cón d Vdd y Rcnccón (CVR), n 1983 y 1984 zn d Aycch n ó v nv á d vczcón n ñ d 1980, n d d pd dó pc d vnc píc n Pú, cnó n ñ 2000. A, zn y n , n n , v y nú d víc, cpd cn gn y pd n h n ncdnc d vnc.
227
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
Ayacucho 1980-2000: Muertos y desaparecidos reportados a la CVR según año de ocurrencia de los hechos 3500
1750
0 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 00 Fn: CVR, 2003: I, 90
Puno 1980-2000: Muertos y desaparecidos reportados a la CVR según año de ocurrencia de los hechos 100
50
0 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 00 Fn: Idem, 105
228
L ón n l ví. el gtnt l tn lt pn
Valle del Mantaro 1980-2000: Muertos y desaparecidos reportados a la CVR según año de ocurrencia de los hechos 250
125
0 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 00 Fn: Idem, 107
Selva Central 1980-2000: Muertos y desaparecidos reportados a la CVR según año de ocurrencia de los hechos 450
225
0 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 00 Fn: Idem, 111
229
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
Región Nor Oriental 1980-2000: Muertos y desaparecidos reportados a la CVR según año de ocurrencia de los hechos 600
300
0 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 00 Fn: Idem, 113
Ah dgg víc p vnc píc n 1980 y 1985, n, nn gnd:
Víctimas de la violencia política Perú: 1980-1985 Víctimas
1980
1981
1982
Policías
0
6
31
52
56
45
FFAA
0
0
1
9
26
31
Autoridades políticas
0
0
11
27
35
19
Eclesiásticos
0
0
0
0
0
0
Extranjeros
0
0
0
0
0
0
Civiles
2
5
41
655
1.750
712
Presuntos subversivos
9
71
109
1.226
1.721
630
11
82
193
1.979
3.588
1.437
TOTAL 230
Fn: Dc, 1989: I, 43240
1983
1984
1985
L ón n l ví. el gtnt l tn lt pn
Inventando al “comunista-salvaje” D n, pácc d nz gnzd xpó d á níd dcn cnvv dpd p z d pn. ¿Có xpcn n c c? E p d zn d gnc d Aycch gn R 241
Cn M , có n N dc d 1982 y dc dN 1983. Pn, ndch 1989,cg gn pcí n n xpndí vón d p. An á d d d x n c v pn dcg hch cd n Ucchccy242, n n pnd n p p, dcn c ccn cnd cnd có cp ncn c n Aycch. N nc gn znd nz nncn y pnn d nz cn, xp n pí dn cn d c y ddn —“gón z púc, dc y, , p, hg, , , g, c, n y cnc dcv”— cndcín pnc d “gnzcón d vnc”. P cn nc c ccn ác: dc c g cón d xcpcndd, c n cncpñ d ncón p dg “ ng y d d n P” y, p ú, dn n g nvv g n pcpn gn d Ed y cvdd (N, 1989: 12). P d, c dcó v d g XX, d “ cn” hín d pn cnnó xpánd c n vcn. P N á n ndvd gnd p “d d gcón”, “n y dcv”, ggnd gn “ nn c n y nn, cn y cp nnn dd ígn y dc xhn n vd pvd y cn”, d c dcc p pndd ndvd y ccv (Idem: 21). E hch d v n n gn pn pdc d d cn hn d n á pn p cpnd ncdd d n p d ng. En p g, á cz d n n gp n pncí “cndd ncn”; y, n gnd g, dd dcn c, n cí pdd d ncpcón. 231
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
232
E dc , c vní nd dd dcd á, cn n gn “pvchn d n p n p nc v d ch d c”, y ó pdí dn “ánd d cn píc”. Aí pd nnd nc d pcvdd hc cd y cnccón v Ed pn n , vó cón d n gcón y n n ppcó dpcón cd vz gn n cón d x dcn, nd v n n d ccón n ñ d 1980. A, p c n n ng n ó pv n n pp, c ní p nnnd n p nncn n, dí cn gngí cí z y cnndd n xpón c d vón cn hín nd n ñ n. P gn N, cdnd n ñ d 1980 ní íc n cncn d ñ d 1960, pgnzd p Mvn d Izd Rvcn243, “cón d n gp d n d Pd Ap Pn”, dá d “ gp c” ncnn pndd d d cnd ó n Aycch Unvdd Ncn Sn Có d Hng, n 1959, g d á d n g d ncvdd, “cngnd d n, nv d vón y n v g pz d Pd Cn Pn” (Idem: 26). E ú pn p á pnnd gn cnyn cn d d. En c, nvdd ycchn á v páccn c “cn d pdccón” d vv nd, pnnd d d n ncn ch n ín ndpn n cn p nnd dnác ncn, ncón c, í c dczcón d n p d ngn. P hy d cd d n gd cpndnc cn pncp d vv n n xn “nd” n cdd pvch ddd d p g v. L nvdd ycchn pc í c “ pc” dd c Snd nc cpn d zn d Aycch, y cnd “zn d” n dcncd y pnd “ dd d gn pn”. En c, n pcpcón p dá p, p d nn pnc, n n cnvó n n c ndn p ccón nvv.
L ón n l ví. el gtnt l tn lt pn
L nvdd ycchn cncd c n ncón dn, y n ch pc pcó cncp dcv nvd ún n hín d ncpd p p d d pí. F n “nvdd d pn” , dá, ng c n p d d d nn (Dgg, 1990: 41). D n, í cnyn p y n pvnn d dn g d pí, cnvnd n n d dn n n cdd cczd p pc vn cnóc y cc. Adá, cv hz ngn ccn c pp y cn nnd c d x d d cndcn c í pn, cnd n n c d n pc d dczcón. Sn g, p ppcv d gn N pz ccndn, vcd p vd d Ed pn y d cón “ng p ccnóc” d pcón d gón, “pvchd” p nd p c, dd “ pdd d cnnz d pcón ndn n cndccón píc d gn p cón d p d d” (1989: 27). A d pc, pnz cnd ncó ncn c n á cnvnd, pd cp c dnd d dpdcn p hí n pnd dcncn d dd n dí pc “ pnccón” (Idem: 28). B cndcn, dn hc gn ccn pv p cndcn nvncón d z d. En , dc dcv pd pc d pn cpí Svc M n gncn pzd n g d cnc. A nz ñ d 1982 cpndí cnc p nc n d nv cnngn, dpnnd n ngd p pn n pvn d dpn d Aycch, “p pg gnc pnc n n d ncn ” (Idem: 36), cnd ncdd cn c gn d Hánc, Ic, L, Jnín, C d Pc y Hncvc. D g n, n pdd d v c d d —“pndd d gnzcn d Ed”— pnn d ccn cnvv zd p ngí cn cn, n dvnd “ nv dín cg dcnc n dn cp hín dcd”. E dc, z d hín d ncv p pn cncnn pc d cnvón, y pn dpndnc d Ed hcn n pcv .
233
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
Ecd p, ccón dí nc cnd d “gnzcón píc dnv” (OPA) d vv, y n hí dd h n Unvdd Ncn Sn Có d Hng: E dñ d cón vv dn c d gd d n g cd y pncd cn ncdd p nc y vd c p h nnd y pyd n cncnzcón v dd dn vn ñ d píc, nd c n y dógc d x-nn-í, pcnzd p cn nncn y npcón dcc zd, p g, d pnn píc d J C Mág (Id: 50).
D n, dd dn, z nc nn “v p” gnd p “nc cgd d d, nn y n d pd, hcn d nvdd ycchn ón vcn” (Idem: 51). Lg, dí dnc d d pn, ncn y gnzcn hín d nd g d p, í c pc n dnd cn. d v cndcnd p “nggnc cv”, ncón dcv p pn ncdd p d z d p c p n nz. Un vz dnd cn, ncn pcn , nnd d dd p cpn cnd p vón. Sn g, gn N nó vnc n dzd dd nnc cn gnzcn píc, g pn y d d xpón “cdd cn cd nd” p z zd, dcnd n Cg d Agd d Aycch —cy dcn Eín M B—, y pn c gd M Cvcn, ndcd p N c “cncd dgn d vn nd n cdd d Aycch” (Idem: 62). Adá, gún gn N, d d cnccón n n
234
vhíc dón p dnd n nd, dín gn y pn “pn” zd p pn d Izd Und, “cn ndd d c chn píc y nz d p”. d dnd “ z d dn dn d cp ón cncn cd”. Pn, p d d 1983, zn “cd” — dc, gnd vón— dn p ccnd “cn-cn”
L ón n l ví. el gtnt l tn lt pn
dnd p dgnc nd, vd c dn “nn y n”244. P, n í, n 1983 p “n n 90% Ed d Dch n gón” (Idem: 79). C xón n, gn N pgn: “¿cán pn hn gd d d Unvdd Ncn Sn Có d Hng?, ¿dónd ncnn cd?” ( Idem: 80). E p n n 10.000 pn pn p nvdd, y d n p d ñd c nd. En , gún pnd pN M, pdí ddc z d pcpn xcvn d ccn pdín v c gún c dpnín n n n dcd nvncón, n v ddn p p d gn d Ed. P dcnc n vcón dó d , p d g n gn á n nz gní d vc. P d, gn p d pndd gnd cv dc n d píc d d; p, nácn, dc ncn d z d pn dó d cnd hcí pc p hín d gnnd pí dn dc ñ. A, d y pnccón, c ún cncín p pn nc d 1980, n n dd d d, n p nc d vnd p d cc d p hn p d cn d p c d pí, y, n g dd, p pcn pvnn d gn , c Fnd Mn Inncn, cnd n d p cn c cnóc hí gnd, pcn, n d cczd p pnccón. Sn g, á á d cndcn, xn d pc vn n xpcón d gn N M. E p d d pn n pc cnd dó dcd nn d pcón cv cpn. Cnd pó p p ncp d dpn d Aycch d nv cnngn d c dín c c d Ec pzd n dpn n 1983, nnd n gd d dcnnz hc d n n p d ncn . Un gnd n d d d xcpcón, cy dccón ndpn p nn y d g gn xcpcn pnn vv cn.
235
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
La militarización de la población civil En c, n d cnc n v cnvv pcd nc d ñ d 1980 , pcn, pcvdd d cdd y n pcd ng n pn, c cí dcn. Aí, pn n vón hgnz pcón
236
ycchn, d pch d nd, n pó pc v dnc y cndccn xn n pcón n y , n xín n pd . E dnc cndn p dd p pcón cv n pnc d vnc nd n únc; n, n ch c, pnn n , dn y pyn dd ndd c, pdín h vd d cc hn p y vnc Snd Ln n cp ycchn dd n p n. A pc, n d g dd pvnc d Hn, n d dpn d Aycch, p cg d Mn d G n 1983. En , “ Inní d Mn pnó n Hn c n z d cpcón xn, cn n dpc nc hc cpn” (Cn: 1996, 49). P pnc vn d n n ccncó hn , p “ pcón d cdd d Hn d pón” (Idem). P , dd n d ccnnc c, cpn hnn hín pzd gnz p dnd d d d Snd Ln, cnynd pnán c d dn ddn d 1982. S n Mn pó g p py y cn dch ncv, c pc c n v, y dnn dcón cpn p dnd d nd. Aí, ncv d dn cv vn dnvv n n n pc, nc y c n , n n dín h dn c c p vgnc y cdncón, dccón cd p ncn nd í c zd p p , y p n ccn d gcón. Ennc, n d d pdóc ndn c vnó dnzcón d z d y d Ec, n pc dn g XX, c dn d cddn dn Svc M Og, n nd n á d pcc
L ón n l ví. el gtnt l tn lt pn
vn ccón, cnd cn z dgín cn, dc, p h hc n nv. Un vn d n nc py c d dn cnd pzn g c p vnc nd. Pcd d n cn h gncd n nnc d p p d cv n c ní n nv y d dcnnz; c, n gn p, pndí hch d n n cz d n ng, y cá n pc n dnd c. Sn g, d pc ndc dcnnz ó n c hí d p pn n cón nn pn cn cdd pn. C ó n cpí n, z d cnyn únc ncndd pcn n pc nz, n c c. D n, dn dpñ cvz dnd cnccón d Ed ncn y, p , cnv n d cn ncón d yí d pn pí c í c xñ. E v n pdnd z n dd n Ed cpz, cdd ng n pd pnd d vdd, y pyc pn pzn vdn ín d gn, ncynd pnccón d pp nn dn dcd. d hz cn cívc- n cd vz á ág, dnd c d pcí d cv c d n pdín d n d, n cnd pnín cn. P d, nn vd dcn cnvv n dñd n cn d g ncn, y n cd p c dn ccíc pc dd nz d ncón có dpñ. Dch d n, píc cnvv hí d n gn, p dncón, n nn pcd p z d cpcón cn n pcón dí cn d , y, p n, nn y cnc d pín d p. P , n cnd vnd d ng pcón n ccón cnvv hy d x, c có n v d L Cnvncón n 1962-63, p gn n cón d cn y ndd d d c, pnd cn d n cón, á n, p vc y dpndn n Ed y cdd.
237
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
238
E pn n cn p nc d n á pc cdó pn cn ccón cnvv d z d, g d n c c pvcd p nvncón h dd d ñ d 1980. S n 1983 xdd d z d n cpn g y d Snd Ln, n ñ p dvcón ndá cg. En 1985 Mn d G, cndd c á c y xcyn d ncn pn, d pvnc d Hn y L M, y á pzd p Ec. P d, n Snd Ln n pdá c n cn pnn n dnd cnd, Ec pzó ncn n á pn ncn n pd cn y pdz y cc p, n, cnc cn y d pn í hn, y pcd cc cn y pcón. D n, pón ndcnd hí d d nn cíc y pn p p pn d pnón púc dó g pcdn á cv, n ndn pcpcón d cncd d Svc M y x vv , n dcpcnd d n pí y xpcn d nc pdín n nn cn , dcdn c cn ú. Cnd ó dcón d óvn vvn hc Svc M Og n pp g d gn y d d d hc zn, c dd d gdd, dá d n cón d c d dn, í c p d cpnn, pp z d hín cd hgní n zn (Dgg, 1996: 211). E g , n c, dnn p c ó cnc n gón cn d And pn. E c pcpcón d dn cpn c cc cp d d Snd Ln n g dnd hí ncd vn d, y gd cn y z. P y gdd cd p pcón cpn n d n pdd p n cdd d vd, c yd n dcn y gn cnvv. An á, cí pgn nvncón d z d cndcón cn p gn n n ppc d cón y ccón d n cdd cv (CVR, 2003: II, 177). L vnd d z cnc, xpd nídn dd 1983, dcó c n n cnn, á
L ón n l ví. el gtnt l tn lt pn
á d c n , p pn xó n nn h n ón ncndd y pdd d v c. Pd pcón d dcc p cn ppgn Snd Ln pí pní gnz dch ác d pn, y p dí n c dd. S v, z d dín gnz y dg n ccón ng nvc, dá d cn ncn, d cnóc y c ( Idem). E v v p cn cc cpcdd, y nvncón n pd cnd pn cn cn. En g, vd zó, g v n gnzcón c y pdcv dgó hc v d píc d cnngnc (An, 2003: 270). E cn c n gnzcón d c d dn. Sgún Cnd Cnn d Fz Ad245, n 1993 xín n d ncn 4.205 c d dn cpn, ngd p 235.465 pn, y pín 16.196 d g, cp n yí. E gnc pd d 56 y 4 p c (n 14 pn p cd ). P d, cnd pcón n pí d 6.861.000 pn n 1993, nnc n n 3.4% d ncpd n dch c. P n d dpn —Aycch y Jnín— cncnn y cndd. A ccncpcn pnn 50% d ncn d c d dn, 41% d d pn ngn, y 58% d dpn. Aycch ní nnc 1.564 d c, ngd p 61.450 pn, pín 5.583 . En nd, ppcón n d 39 y 3 p c (13 pn p ). P d, n n cn n 1993 pcón d Aycch d 265.000 pn, nnc d c d 23% d n gnzd n c d dn. En Jnín xín 525 c d dn, cn 34.537 y 3.855 . Ennc, d d 67 y 7 p c (9 pn p ). A vz, pcón d Jnín d 396.000 hn, ní n 8,7% pncí dch c. E c d dn ncnn n c ngí ní, y n p d n d cy cúpd Cnd Píc
239
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
M d zn n dnd ncnn. E dc, n gn ngd p cv, p cy ccn y v dpndín d píc pnd p z d. E p n dncón d cvdd vv, n pnncd p d 1993, c d dn n dín g ndnc, p n í. Sgún d d Cnd Cnn d Fz Ad, n 2003 xín ch d gnzcn d dn, gpnd dd d d ón d pn, n n án ncpd nd cpn d dpn d Cc y P, cy gn y vcón dn d c d dn (CVR, 2003: II, 300). Acn, c d dn n gn dpndn n d Cnd Cnn d Fz Ad, p, n dd, n nd p Dccón d An Cv d Ec, v d SDccón d An Epc. E nnc d cnc cn, pv zcón d Cnd Cnn. n á n ncn gnzcón nccón d ngn, nd í y py, í c c nnn 246. E n gn cncnc pn c, p p, cón d n p vó p cnn y d vón; p n n d p z d cnnún cnd n vdn cn ón pcón. Adá, c pv, c d dn cnvn n c d ccn, cy pd d n pón d y pc d Ec , vz, ppnd n d c nn p v pc d c d Ed. Adá, dch c ncnn n n cn d cn p p d cdd, d n dgn, d cn ó p d Ed, n pcv d n dccndd á n p n pcón.
El Estado de excepción
240
S p n d, píc cnvv dnd n d zcón d cdd n d d d p nd ngd ncn hí nd ú n pd, p dc nnzcón d pcón cv cn v pc d d gp vv, n nn d d cn v ncn
L ón n l ví. el gtnt l tn lt pn
d y cnc; p d, h n n ccn zcón d Ed, v nd c y , p ñdd, vnnd n n n ncnn cn d dcác. Dd nc d ccn vv, pdd d gn n cón ad hoc p hc n g p pn n pnn d dv c píc y p d pí p, ndnn, d vc . C d, Ed d Dch cánd, n n p n gn cd vz á gv. Sgún Cncón Píc d 1979, dccón d Ed d Egnc pní pnón d gní c nvdd d dc, án y dnc n pí, d d nón y dncón ó hy n nd dc d p d. En c d 1981 dcó Ed d Egnc n pvnc d L M, Cng, Hng, Víc Fd y Hn, d pncn dpn d Aycch. E gnc dn cón d xcpcón 2.20% d pcón d pí (Dc, 1989: I, 352). Dd á ccnc, dd pnd d d ccón pnn hc pvnc, h nc ch dpn n 1988247, n c h L. E gncó n ñ pcn d pcón cd cn cón p 43.2% d ncn (Idem: 353). En 1991, n nc dpn nín n á d pvnc n Ed d Egnc, pc 45% d pcón pn (Snd d Rpúc, 1992: 93). En í, ú c dín h d y gd dn d p dó pc d vnc píc, p n ñ d y ncdnc vn, cynd pn h hc y n g d cp d íd nd, A Gzán, n d 1992. Sn g, xcpcndd cnnó g d ñ d 1990 c n vcn, nc ncnánd. En 1995 nú d dpn cd cn dd d dc, nvcnd 89% d pn (W y Fnándz Bc, 1996: 446). Ennc, pnón d Ed d Dch, n v c ccón gd y xndd cvdd vn p p d Snd Ln y MRA, n pd xpcd ó p c. S g vgnc, p d vdn d y dccón d gp, nv ñd n vn n g, pnd pc hy d .
241
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
242
En nd, n n d cpnd cdd c ccn xpnón d gn d xcpcón c cv xpnn, pnd n n ó á n n cn pc cd vz á p d ncn. A pc, g dcv pgcón d Ly 24150, 6 d n d 1985, dc, n pn pc d nnc d gn n n pdn Fnnd Bnd y pdn nn, An Gcí. E v n , n n cn, zcón g d d gn n y cdnd. L cáp cnnd n íc 5º dn ncn d cnd píc nd n zn d gnc, ngnd dd cv n nc d , p í n n p dccndd y ní pc d pd cnd. Ennc, c pgn: ¿p Cng pó n , d c, n vdn cdccón d pd cv n pd ? Agn hch cd dn cyn pdn gn gn p. En , n c c pdcnd píc cnvv n Aycch n d pn y c v n cpñ c d ñ, n ó c n c d cíc hc gn n, n n c nc p cndd d pcón, pcn d APRA, n nd d dch píc dí c p d p n cncp v c p dch hn y d ccnóc. P d dc í, p p, ncdd d pv n píc d ní, gnnd pcón n d gn vc , c n d In, gn Oc Bh N. En nd, p pón hy d dgd hc cón d n d d c nh nncn d pdn c. Un hch cí p n dccn dd p n —, g p, gn EP Sn J, d Sgnd Rgón M— n gp d cpn d pn xn. En cón J nó “ dd dcd n n n dd n”. Lg ggó “n nv gn á nd 28 d y p Fz Ad dndn dd dác; pd nc n d d gnc ncn d y pnón d dch cv”. Fnn, nncó “ hn d púc y pvdn d nnn d d cv á cnd ch cn vón”.
L ón n l ví. el gtnt l tn lt pn
En d c, APRA gó pd p p vz n n ñ d xnc, cndcd p íd An Gcí, d n pí pp y cpnd páccn cn c, n d nd p nz Izd Und n pn —n n d gnd pícn dn y, d, ncn—. L ndd gd p z n ndd vnc n n, p n cn p d dnc ndn n pd cnn. S , dcd n vvn n cnd cndd pdnc, An Bn, ó dcón d n nn Gcí n n gnd v c, c cpndí h nd gnd g d pnc c n gnd n cngí p d 50%, xg p n pcd n nv cnvc d c. Gcí pvchó n pcón p ncv n cn cn z d, pn c n c dí cndc pcccón d pí. Aí, n p Mn Ncón nncó cncón d n Cón d Pz248. E dncón pdnc d cn, p n d, pn gnn dd d y, p , d ccn dnd d Izd Und p g d n hn p p cg d . L nccd p Gcí ó n n , p n d, pnín nn c p d ní y, p d, n nd n d zd dí dd n vnd pdnc p pcc pí p d c y d . Aí, n ccn pnn cd cnpzd pdí Pdn d Rpúc, gnd n pcón. En d c, nc d gn d Gcí c cn n Pd Ecv y dn d cd. En n gn n h ñ pn ddc dncón d nn. P cn, dccn d gn íd p gín nc pdd d vn d d gnc n Aycch. F n cnx , 11 d d 1985, nd d Izd Und C R H dnnc n Cá hch cd n Pcyc, pvnc d Hn, y Accc, pvnc d Vchán, n dpn d Aycch.
243
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
244
En d c á n c zd p cv : n p, cpn n cd cnd n n cndcón d dnd, n n gnd, n pcón zd p Ec g d h cd ncón d n Accc xí n “cpñí nd” cnó cn n ncón n pd y n d 62 pd, n , ncn y nñ249. E Snd d Rpúc dcdó n cón nvgd, n Pd Ecv d n pz d dí Cnd Cnn p n cncd. n dp d gnd gón y d -zn d gnc d Aycch hcn n Pd Lgv. E Cnd Cnn cp cn dn pdnc y, g d vd p Cn d Mn, dcd pd nnc gn d FAP C Enc P, pdn d gn. Sgún cncd d p cón, P pnz d “dncón”, n n z d —“dcnd nccn d gn n”— hín cd dd d ch cnvv. D n, pcí pdn Gcí hí hd d n pd ncv n ch cnvv, n dn gún p, n n pd xgí y ccn Ed d Dch p v c ncn. E nv pdn d Cnd Cnn, gn d FAP L A Cvn, cncó gvdd d hch cd n Accc y nncó v d gn Sn J y Wd M, d gnd gón y d zn d gnc d Aycch, pcvn. Adá, ñó nn Hd c pn dc d c, g n hín dd cn gn J y M n nvncn n cn d Dch Hn d Cng p, d, nn Hd hí cd ncón. Fnn, n c d 1985, cón nvgd pn pn d dcán n Snd. E d yí250 ñó hch d Pcyc y Accc ncín dn d n píc cnvv v d dch hn y cnín d cn, y n d ncón. Adá, cnd pgcón d n n nh n c d , ccn xdc, dpcón d pn, gncd n d cv, cd p pn pc . n pdí dgcón d Dc Lgv 046, nc d
L ón n l ví. el gtnt l tn lt pn
dág cn vnd n , y cón d n pyc d ní. E 12 d dc d 1985, Snd d Rpúc dnó hch n d cn, n dí C Sp n dnv cc251. C í v n ñ p cn c n d nvgcón y ncn d c v cn dch hn, pnón d p nnc píc y c d pí, n c Pd Lgv, dó d cndcón d Pd Jdc p dcd c n cpnc d cún d pvv , dcdnd nn v d ú. Cn dnc ídc d c Pcyc y Accc ó p ñ pdd d p nd dñ cnvv d pdn Gcí. E hí d d c d gn dn n v hdx cnóc —cn d c dnc n ngv d v nc, n có n n d d cd pcd ddn—. An nnó d pgn ncn pncd d Ed, dnz p nd y c cd nn, n d pnn vgn n dcd pd, n c, p d n n d v nn cnz. An í, pdn Gcí y n n d dnd nn, í c pcón pcn n zn á pcd d pí, ín n ndn p d gp vv y, cn , v pc d zcón ccn cnnú c. En dd n d cnóc n n pd y, n g, ndcd ccnóc pzn ñ pcpn d póx dcd, cn dd cn píc dánd, dánd d d pnn pcpcn p pp, y ddcánd y p v np cv cyn. P d, n cvdd vv d Snd Ln hí dcíd ncn n cn d pí, g n hí d c cncnd, p d 1984 cnzó gn d pnc n g d pí, c cnc cc d A Hg, Jnín y L, nnd ncón d ngdd y dd pnnc d n píc d pcccón vnd d p dch hn y pcí d pc píc .
245
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
246
Lg d nvgcn Pcyc y Accc, Snd Ln pó d p d ccn dgd d pnn nvv d gn p. Un d nnc n cv, cnd n víc c d gdcón d z d; y y cnd pc d gcón y ppgnd n cn pn n dnd n cd n. Aí, n n ccón n pvcd, n cnd d nn nd nó 5 d y d 1986 cnn AP C Pnc Cn, n c n pg n ncón252. C d p, p nd. A v d n d Mn, Vcn AP J Pchc Cnch, ncón xpó d n c y nzn pn d v n hch: “Spn vv hn hd pndn ncón y pí n y pn n hn dpd ón” (Dc, 1989: II, 605). A cnncón, vvn xgnc pncón d pn d . P d, n h n hín d, n, n d c d nc p zcón n g vnznd, dc, pn d Izd Und, n d n gd p nn, nnc dnc n dn gnzcn cpnn n n pcón dín dp n gn p. Aggd , n hch n cz n pí, pdn Gcí, hí d d g p Cnc, pnó n C Rc cn d n n ncn d py Ncg, c cnpd yd cín “cn” p p d Ed Und. E v c n nchnc yúc p p d gn c , y vó p nv nc d z d. P d, c cd vz á nngn d pd, pzn vdn gn d pz cn: , ccón d zd, gn d dch hn y cnc ín v p gn íd d APRA c ncn d n p. E dí d cpñ —23 d y d 1986— pdn Gcí ó “ á n g n dí n n vndccón d d cndcn d . L í á n g pcón d c y d np n dcc y c”. Aggó n hí gd pd “cn n hch d g, p nc h nd cn y nó [...] n y n dcd, p n g pnd ddn,
L ón n l ví. el gtnt l tn lt pn
ch y hg, y p án cn g”. E ápd d d cn v n n pn á: n cnd nd nó cn vd d A Kn, Sc Ncn d Ognzcón d APRA, nvnd íp pzd n p. Mn dn cncn, n các d pí n nón cd p dnd cn cg d . Lg d nd các d Hng, n z d 1982, pó g d 78 d y 169 nn p d cn, dd n dd p pvn pcón d hch. An pn ngdd n các cd n n d pí, gn dcdó cncn dnd p vón n cn pn cd n L. Aí, E Fnón, n c cd n n n p d C hí d cd p á, dá d cndcn p d cn pn d Lgnch y Sn Bá. An í, dnd d cón nd vn cn d pc d cón: “En các d C, dn vd d y ng cnnd dí d Sc Pp y, n nd d [Cn Pnnc] C C, nn, h y , n n cón, chn dn n h pnd n ggnc pnc cn d A Gzán n d ón y dn d Pcí” (CVR, 2003: V, 460). A g pn d pnón púc n nc d cn p p d ncn pnnc, dd dcdn cnccón d n cn d cón d áx gdd, cd n Cn Gnd (L), c dín dd d ncpd p . E cnd dgnc nd hc d pcdn n nv c d vnc, gnd n pd “h ú cncnc”, p nncón d dd ní x “ n nch d c”, c dnnn nd pc hín gd pn cn n các, dín dd y, vz, d d nón hín gnd n dgn p y p pv d gnzcón n . D n, n p nnn c n c d 1985, n pn d Lgnch, cnd nd p nn p pd n pcón d , dnd c d n . C n dp, cd d dch cn pnnc, Mg C C, á cd y nd.
247
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
248
ncd ch d c, cncó “ y c n h pnnc d Pú” ( Idem). Cnd nnó gnz d d p hc nv các d áx gdd d Cn Gnd, nn d E Fnón, Sn Bá y Lgnch n hn ncn n ín án. S dnó dcón, pv dccón d d d gnc n cn pn, p p nvncón d z d; y vn ncn n E Fnón n 118 pn, n Lgnch n 124, y n Sn Bá c d d. L hch cn nc d pc dc, p Sgnd S Pn d C Sp, nnc dí dnnc, dcd cd p . Pn, cnd z d y hín gd n n n cn píc cnvv vn c n n d, gó n nv c cpó c d gdcón. En y d 1988, p dv d, dnd nc d n c d cpn cd n Cy, n cndd cd n pvnc d Víc Fd, n Aycch. Lg d n cd d vhíc d Ec n p d Ec, n n c cv y dn hd nc, gnz n ccón d p cn pd d g pn hín hd cn. Aí, 28 cpn án nd g d ncón d n p . C hí cdd n cn n, vz n pcdó cn nvgd, pvd n p Cng c p Pd Ecv. Sn g, cnx n dnd có c n n y, n cn, hí gd pdd d n gp d Ed p cn n cón hí dd n gd , dd gnd d c cnóc y ncc d píc cnvv. E pdd ncpd n các d c d c píc, dd Snd Ln —p c n gp í nc p n n n pz cn píc pnd hnd dnnn “ gc”—, h gnn Pd Ap, n gn pndd pnó dccón d d d , n “gp”, p d dcd. Aí, vvn pc xgnc d ncn á dác, nvánd cíc hc Ly 24651, pgd n z d 1987, dg Dc Lgv 046, p h nd d d pgí d cnní
L ón n l ví. el gtnt l tn lt pn
ú253. F n nd p, And Qnn G, pnó pyc d y p nc nvn pccón n dnn g. A, dd pn p —c c d dpd C L— pnó pdd d cd p n pcd p 254. N hí dd, nnc, píc hí dcd á d g. E pdn Gcí y c dn cón: “En h v cnnd dác ccnnc y ccn nd [ z d] nc[n] n pn pd, nc[n] p gó n gn dcác nn pd h nn dnd dcác”255. P d, pyc n ccn gn pgd p 1990 zd g pdí g n pgn pn; vánd, nc, pdd d gn, cnd d n nc d pnón n 1988. P, ¿ cnngnc í d p z d? A pc, pcón ncn n n nd. E x pdn d acto, gn Fncc M Búdz, pnd ncón gnd z d, ó n ní n dcc n vnzd c p p n gn c, “x nn”, cn Snd Ln hcnd “g pp”. Añdó ndpn cón d n n d z dcác, p nz cn n dvnc: “S cn n gn d Izd Und, n n hpó, gn n Pú cn gnn n Ch256, p n ng n dd ccón d z d d Pú án n z d chn. N ng n dd […]”257. An cnd n xn p hcn nncn gp d , d pc ndc gnzn n cdd, y pn, d cnd n dd pvnv d c pz, n pn zd d nvncón á d. En 1993, v Oiga v n p dcn pní pdd, dcd gnn n c d 1989258. d vz n dnd y, á n, hch p cnn í dcí, p ó c vdd gn259. Lg d pn n d ndcd n “d” cnóc p, cndn dí d d d cncp d “Ed-p”, y n g n cní d cd,
249
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
250
“p gnz dn y cnn ndd pdcv” d pí. A, gn vc ác, c dccón, cy gdd gnzd cncnn, dín dcn d, cnd pvzcón. P d, cndn n Pú xí n gv “p” d n d pcón, p dn. Adá d n d ncncpv, cndn pácc gncd n pdí dcd n: “Hy dcn xcdn pcn y c ncv d pcón. Cnd vv y dc, gd pn, n dncnc y cn d p ác d ccín c xcdn pcn ncv”. Aggín g “p c, dd các d ncg y cnc d c […] ó d xn ”. Lg ncy n ccón, dnnd “pccón d Ingnc”, n xpn n ná d cón n ncn vón n d ñ d 1980, ccn dín z, y p cn pdín dncdn. Un cón pn n p cnd nzn c píc cncy dcpcón d píc y c hcín p d p dí cn. En nd, zd g n c dí cnd p d cp ng, p gp zd n n xpn á x d d d cnvón n ncn pí, p n únc. En nú gn d v Oiga pcn gn nx d dch dcn, n c ní n d c, dc, ncpcdd d dcác y c p cndc pí y d vón, n d n cní d cd p c “pnc ncn”, í c ncdd d pn n píc d pcccón dc y pnd. En d c, nvdd í n cdd dpó n cón dñ píc ví c: n dcc y cd, cnzd, y d p dccndd d ngnc ncón. P d, n pn p n nxnc d n pyc ncn c n d c ndn d d cíc n pí, dgnd cnc hc cv, p n n cn z d pc nín g n, c hí cd n pd. Má n: c pdá n, gn p d d gndd dn cón d dcác xp n dcn
L ón n l ví. el gtnt l tn lt pn
n pdc d n d ác d dd n n dccón pp d gín c nn gn d píc d cnnn pzn g pcn n d ñ d 1980, pc y dccón d Ed Und. E dnnd “cnn d Whngn” vd c n 1989, óc pn d nc p pcí d cní d cd n h; y pn dcn n p gn. Sn g, dcd gn p d píc, dc, d cpz n d dcc gí d cnnn cn ncdd d ncí d pp vcn cnvv. Encdd d n, z d dn pcd c nd n cn pndn d n ccn gn d 1990. Un outsider, A F, hí dd v cndd d n —FREDEMO— M Vg L. Cn n pncón cng p dá ngánc, n ncv y pcv dgg n ncón d v d z píc, pdn F pó p ñ d gn n c ccn. Sn g, p nnc ccn hc p, y gn y pz p y gí, pnn, ncdd d dn , n dc, cnc c d ndcón píc n dcn dí dp. E dó í p pccón d n d n x, c xgín gn p dn cní ncn y vv “n” n nd, dícn z cnd n cd n Cng. Ocí cn píc nvv, c, p cndcón d , ó í cz pnnd d d gní cncn y nd pd cv, g pc dp ch n n z d Pn. Má ún, ncndd d pí cnp gn, c n d Gní Cncn, zón d ídc dí ccn d Ecv, pvcnd pc cncv n nnc púc cnd cnó cncndd d gn dc gv dd p gn, p d Ly 25327, n 1991. Un n nyó dd Cng p ín nv d cnnz dí x n pd d Ed , pcn, ncón d d n, g Ecv cd gv p 150 dí p d pcccón ncn, n d p y
251
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
252
ccn d nvón pvd, nn d dccón p gn d F 126 dc gv pvcn, pdócn, xccón d nn; y d g c czd d gp d d 1992. P pn cnn ún p vn. F cn Ly 25397, d cn d c nv d Pdn d Rpúc, nnn gó pn á . Dch n nn g “ndcón d cn” — cn ex post— d c d Ecv p c c ccón ccón d cnvn nncn, dc gv, dd xdn n cnóc y nnc, y dc d d d xcpcón. B p d y, Cng pcdó v dc gv d Ecv y, n , n pcccón. En , dc gv d pcccón n n y , y vnnv d n xpdd n 12 y 15 d nv d 1991 —n p, dn c dí n d pz gd p y—. Dd dc d Ecv dín n n vgnc n dí dp d pgcón, v ácc v dgd dc, n pd, ná ác p p d Cng. An í, Cng vó dz d , y n pcdó dccón h v cnnn d Ecv, v d pdn d Cn d Mn, An d H. S n, n n gn, pnón gnzd d pn dc gv xcdín pí d y z, p nd d c cn d dd cv y cn dc, p cn, dnd ún á, cíc cncnn n d : Dc Lgv 733 d Mvzcón Ncn, Dc Lgv 743 d S d Dn Ncn, y Dc Lgv 746 d S d Ingnc Ncn. S p, ná pn nndn p d dpv n d d g nn y, p , n íc p cí vzcón cní n dc pd y pnc ncn n d dn ncn, dnd pd d cncp “pd” í pdd d p dn cncn cn v d cp ndd. A, c pón d gn d cngd n Cncón n ncdd d dc d d xcpcón y, p ú, pn , g cy cncndd cnd.
L ón n l ví. el gtnt l tn lt pn
Rpc d Dc Lgv 743, d S d Dn Ncn, h d vcn pn. L p pí nvncón d z d p c dn nn n cnd d d xcpcón n h d dcd, dpndnd d dcón d Pdn d Rpúc. Adá, ógc gn d n d cncn pd d dcón d g y n n z d n n dccón d S Ncn d Dn, d p Pdn d Rpúc, Pdn d Cn d Mn, n d Rcn Ex, In, Dn, Ecní y Fnnz, pdn d Cnd Cnn d Fz Ad, d Svc d Ingnc Ncn y d Scí d Dn Ncn. En c d S d Ingnc Ncn —Dc Lgv 746—, ncpn ncn pv n pí vc. P p, A. 5º pí pd n ncón d c púc y pvd, pndd pn, cnd nn ó pdí hc d púc. S , dñ pvcdd d pn, íc v d Cncón. P d, xcv pd cncdd y d gncón ppnín n cón d c cn cvdd d vc y, d n, pín d n pg ní. En dc gv n dcd p Cng vn 752, cón d c d z d, 726, pí ng d z d z pc nvdd, 734, hcí cn cn pn, y 749, p cn d cnd píc n zn d gnc. En , ppó d Ecv cnz ún á dccón d ch cnvv, nd d v í c p d cn píc, ng vgnc d Cncón, y n pgv píc d z d. Cn , pv dcác d dd dn, y n dín vgn ncn nn, n ndín nngn cndnc n vd píc d pí, v Pd Ecv. L p d Cng, dndnd , v dn d znn dí xgí n, n n d, pdí cnc g ó y, gn, p v p d d n vcón ncn ccn d z n dnd n n n pí. Aí, gp d d 1992
253
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
254
v c v dccón d c píc ncn vcón d z d cón pn. D í hc dn, pó n d d d gnc pnn, n ngó p d n dncón d cvdd vv v g d cp d íd nd A Gzán, n d 1992 y dcpcón nn d Mvn Rvcn úpc A (MRA), ó cp d pncp dgn. Aí, n p nv n cón d xcpcndd, y cn d c n pánd, cnd ncác , nc, d cn, d pcd c “cón p”. D n, cncnn cí c n cn cn y ngd n pccón cnvó n n gnzd, y ó í pd v c xpn d ñ d 1990. En dd, pc gd p p n pg vv g y hí d dnd g d g XX c n “g cv g”. En nd, p v Ed nz, cy c nv v c Dc p pccón d p y d Ed, pndí íc cncnn d pn cnpd n Cncón d W. Aí, dn dn “c ncón, v d d d xcpcón, d n g cv g, p ncón íc n ó d dv píc n d cgí n d cddn p c zón n n ng n píc” (Agn, 2004: 25). D n, d d xcpcón , nnc, n n dcc y (Idem: 26); p, vz, n pc n dch pc, n pnón d dn ídc nd p n cón í, p n pd ncd n n c d n cón d g n n n “n” (Idem: 28). E d pgv ón d ncn gv d Pn, cón d cn n pd Ecv, Lgv y Jdc, y pón d dc cn z d y d Ecv, d n ndnc n n n ddpraxis d gn (Idem: 33). D n, gnc cnv n g, y dncón xn n cn d pz y g p. En n gn, h v gp d d 1992 c n pn d dnn p pc píc gd p Pú dd
L ón n l ví. el gtnt l tn lt pn
ncó n p d cnccón dcác n 1980. Sn g, n c cngó dccón d píc y g p hc n nz vv v, n c, n n pn cn hch, p dd nzó ndnc pcdn, y n c n n ngó n p dn. Dd 1982, cnd Ecv dcdó nvncón d z d n zn d cnc, pnd p pgcón d y cz ccón d pgv d dd gd v d cnd píc-, n 1984, h cnzcón d d pcccón pdn d Ecv, c dvd d gp d 1992, v n pgv y cd vz á níd d d xcpcón. En cón hy n cón d d. E ñ pndd n n d vcn d dch hn, n cón n gn ncnnd cn d dcc . E cndc dcn vcón d ccn zd p ppd . H d cún vnc y c n n cncní d pn, y p ccón p ón. D n, n ppn ch d í pnn, c d cpd n gún gd, dy cpdd pd gná , n c, vn dcn cpd n c. Aí, c n p dcn pndd ndvd d ncn — cpndín n z d cn gún n dcn cnvv n pví n vczcón—, í c n cnd p d Ed n cnn p pc n píc d pcccón ó n cv p gnzcón c y ndvd cpnn, n pc n ún hnd d n dd. En nd, n ncn cncpcn cnvv n ndn p cpnd ccón d z d, í pn dv c vn n cón. P á á d cnpn n d g cnvv pd n “dccón” d , dc, n íd y pcd gún pn c d ppd, p í d cn d nz pcíc d ng dí nn, n n cón n pn. En p, npcón d “dpcn
255
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
256
cnc” n pdí “n”, c gí n d p d x, dc, pn vón nd y dcí n pp ch n cvzcn dí cnpn n ddd d ch n vád p d p y g. En , ní cón d g gn dín pcd gún cnx n dín pn n pácc. Aí, h d n cnvgn n ccón d z d pn, y vn ynd n dc ncn v d d g XX. P n d, vón d “nd” y, p d, d “vv”. L yc d ncn, n pdín h dc, n n gn, p, cn n á d n pndd. Inc, c g n p cpí, p nnd n c ó gn d “vv” n ndd ynd d d pv hín cnd cc d “nd”. P, gn, n h n pndd n ppc c d ñ d 1980 y 1990 p cndn d n n nn ncn n n ccón cnvv. En ñ d 1930 y d 1950 pg ó d n “p”, á cc d n, y ncd n n c c. D g n, “g” d 1960 vzd c n dgn gn d íc n, c n dn dczd n pc d “chccón”. En d cn, “nd” á n n ngn ppn “ngñd” p “gd” dd xpcv d c c. E dc, cón d xcd hcín n gn pv, n cv, d n ccón nccn. En ñ d 1980 n í. Cnd ncón d p pv cnd n ndcy gnzcn n, nz cngó dd ágn d pí, y vn ác p dñn p dd n ópc n gp ó d “vv” d pn ncón h zn dcd “”. A, ppcv, hgn ágn d “vv” “nd” , nn, p n pn pn n c gnn cnn d “cvzcón ccdn”, n h dn d dn, y cnín n n p. E c h c pn n cpn d n ncón c Mn d G, cpd cn vd p Ec. P, n ín gn, ccón n “nd” y “vv” n pd d píc cnvv n cndcnn pn p
L ón n l ví. el gtnt l tn lt pn
nn vczcón pc xdn n g cn pcón y.
Porcentaje de muertos y desaparecidos reportados a la CVR, según departamento Perú, 1980-2000 Aycch Jnín Hánc Hncvc Apíc Sn Mín L - C Pn Ucy Cc O
0
25
50
75
100
Fn: CVR, 2003: VI, 515
Ah n, c d vnc píc n n n xpíc nncndd d xn nc c, p ndd v nd d c cndcnn p d d dggd d víc. En nd, v pn n cpn c, nzd dd n d cp c c hóc, p n n py “c”, dc, d n dcn pd “cnícn” cc d pdd d n gp , c có n An nz, n dnn cncdn (dv: 2003, 115). A pc, nd á v p d nn EP Hd, ndcd p pp c pn d c d Accc, cnd d p n cón pn 18 d d 1985. En cón, Hd ó “ yí [d h d g d c] gn cú cn n, p dgí v y y díc d vv cp”. E dc, n hí
257
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
pcón xn d cpn d zn n dnd p p, p p c dnc n vv y n . Lg, cnd nd Jv Dz Cnc pgnó dd d pn cnd pg, Hd ñó vv cnzn dcn nñ “dd d ñ, ñ, c ñ”. Fnn, pnzó cpn d d pdí n gd “ án n L” p ní hc “p d n gn, dd p d” (Sn, /.: 208). Inc, n dvd pn d ndd gnd ndígn cg xnc d “d n” , n dc, “nd n” cpc d nd v d n d Ed p p n n d pch dín cn dn cn d dncón. Cnd dcd pv y c c d dn, gnznd xndd pcón dv pácc y v d Snd Ln, n d ncd vc d pcón cv dnd z d, n c g pndd p n ní p gn dzgdn y gí dcn có gnzcn p cón dnd d pcón —c cn nd cpn d n d Pú, ggn ncn d gdd y c ác c dn d d n , nc, nd pdd d cnv n cn d d ccd p pcón —. P cn, c d dn xn y gn xnd c p d cn c , p d p ncd g d d d gp vv, nnn y h hn ncnd pnc, xcv ógc d n zcón d cdd, y n c d vc ddd cd n pd, n dn dc d n pnn, pcv vz
258
pcón gún n z d cndn cnvnn. P d, p d dch p nn Hd, í c d n pndd p gn L Cn y R Cn N, dá d nd n dcn d 1989 xp, pd nnd c cd p cn pcón n n pdc d n cóndcnd n, p cn, ccn “cnc” cncnn pncd y cd. P, n xcvn
L ón n l ví. el gtnt l tn lt pn
dcn cnvv pn c xpccón d cndc v n, cn gdd, p ó pc. En nd, hch d y cndd d víc hyn d cpn ch-hn y d pcn nv zónc, pd np c n d d gp vv cgn zn p gnz pcv nccn d. Sn g, cn nvncn d y pd cd n, d, vcn y cnc h d n díc d n dnón n. C ñ Dn Gdhgn, cpcdd nn c p cnc y zg ccn, n p, cpnd pnc y dd d hcn y n n pn d v —n ccn n z vd “cndn”— pcnd n cn p v cndc (1998: 33). ¿Y cá pd z vd n c d cnvón zd p pn? E d n g pp cn n “” nd n gn c — cn— pc nn. E dc, “n úd c cc dnc pccón d dd pn cnnn, gncón dncón v d vnc, y pp d ngv cnd cn cncón cn xc ngón x” (LCp, 1999: 25). Aí, cn ó n dí y nd n í ; ppn ágn, dccón d pd d ccíc gnd p cnv, c dc LCp, n n “c ” p -cgn c pnccón d ncón: “En nd, cnv n n n d gc y ccn —nc cn— cndnc cn ngón x p v á á d í nv” (Idem).
Tránsito hacia el autoritarismo C á ín , n ncnn z d pn p pn d d np ncn y cncn pdín dpg d g cnvv, pc y py gp d pdn A F n d 1992. 259
Cantidad de muertos y desaparecidos reportados a la CVR según provincia Perú 1980 - 2000
Fn: CVR, 2003: IX, Anx 3, 31
L ón n l ví. el gtnt l tn lt pn
P dñ d gn nnc ngd n nd p xgnc d gn d cd, c Fnd Mn Inncn, cndcnó ncd nvncón pccón d n d d p d cd. Lg d pd d x nn d cn n Ed pn y dch gn, pvcd p dcón d pdn An Gcí d c p vc d dd xn, F gó n cd cn dch gn p pg pg pndn y cp, c n c cdó, v c n pg d pvzcón d p púc, dcn cd cn ndd d z, dc dácn g d Ed p d d dccón d pn, y pz cní cn nncón d hc á cpv n cd nd. P d, c c pvcd p pnd n pín dn pg d nvón c dñd p d “czcón” d pz, n d g á cc. Lg d “dn” cní pá, pcdí c ncn, dc, dc p d Ed ógc pní cd. P d, n c c pnn cngcón d n p. Rcd Fncc Dnd Cndcón Ncn d Incn Ep Pvd (CONFIEP), ndd pnv d pd pn, únc gnzcón n py gp, p cnd pí “c dn y dd” (1999: 191). En c, c cnn d c dd ñ á hí d ncdd d dd, p d d n c cz gnn n c xpndd d vnc ngdd. P pcón p n ó í pón dí c cn gp vv. En 1989 hí zd c Cng d CONFIEP, y í xpó n p v pcpn hyn d pcn n n cn dñ vnc píc pd pvc n p, p í pn ncón p ncdd d pc n ún gn dd y pgín d gn n cvdd ndc. En cón, pcn pn ó LRdígz. Mág Pñ, pdn d Scdd Ncn d Mní y Pó. F n xp pyc píc-c d p, nnd cíc cn gcón , “dcd ndc” y cndd ,
261
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
262
cndnd d pn dín cndd n n d cní d ndn. d cncdí cn dgnóc d dd ncn ó CONFIEP p v c d dcón n dch vn. Aí, n cpí dnnd “c ídc d cní” ncyó n cáp —“ncpcdd d Ed p nd gdd”— n c yn c n nd p pvd pv d gdd pvd, cnd Ed dí gnz vc. P, vz, n dch x ó pnc nín p gdd y dd d p “d á cíc” p pí: gcón d cd d y gcón d nvón xn. D n, có ncdd d z c nc dch d hg, í c d g n pcdn ndc, p v zcón p p d “z píc dc”, vcn v d vón y dcn pdccón. En c, pcón p dnd d píc n dd cng d d cd, cón gnzcón ndc, y píc cnvv; y, n nd, vn d p n p nnz cn n. En c, n d dnn pc dd d vn ncón n píc nvv pncón d d n , d gn , nyó. Un n pdí nndd n , y d í nn nz pzó dd 1992 — p d pc p pn hín dgd hc cndd d M Vg L n 1990—, y n á n cn dícn pdí cpnd nz y dnn dó nón d cpcón dn pd. P, pc d z d, n d v ácc cn dd n d ñ d 1980 n pc p nn d vón, h n n d pc ncn n ndcd p n cnn dn ncn, pdc d gn d n dcn gn cnd y pcd dn g XX, n h gnd n nv, dá d d gn p pc n dd c pvcd p dv p d nvncón zn n 1980 y 1990. Nd ó cn y cdd cón gn d n cn dn n gdd hc n n n G
L ón n l ví. el gtnt l tn lt pn
Fí nznd y pcín nv nz n vcn d Ed Und, cy c xgí, gún pnn, pcccón d gón. Un d cncnc d n z y n pn p xng c d pnc cnc ún pvvín, p c pn n c d Ecd, y n pndn cn Ch vn pcón pn. En c d Ecd, ó n d d pz n 1998, g d n cnc d czd n 1995 cón d n ác cpn dpác, y n Pú y n pd d dcn cpcdd c n pd gnz n n n pí. A, cn Ch pó znn d n pndn d d d n 1929, d n g gín n d p dd, pcn, pc xón ó n n. P, n nv pnn d gdd hc n d nv ng —d p h ñ á hí cpd cn— y n dcn cnd cn cncn dn n pí ndn: dnnd y ncác. En dd, dd dd d ñ d 1980 Ed Und y vnín pnnd ncác n n ñí gdd ncn, c cnó Dcv d Sgdd Ncn ó pdn Rnd Rgn 8 d d 1986, pnd c pcp n ccn d pón cn d, p z pc y np g d cnc, xpndnd d n cnd cn ncn d ncn, h n n hín nvcd d n n dnn n c cn n cvdd gí cndánd n d y, p , d ncnc cn pc. E nn ncn n p n 1989, cnd Pdn Gg Bh pnó 2 d dnnd “Incv Andn”, n n nn dn c pyc n pnc ncn n pcdn n gón ndn, px d n c nd cn ncác. An n p n v pnc d p dndn n á, pc dpc nncón d vz n n d dcn , í c d gn n n c n c pz ncón d n d ngnc y vgnc.
263
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
264
Sn g, n dnc cn dánd h n dnón có yd cnóc. En d 1990, n Cgn d Ind, có n nón n pdn d Bv, C y Pú n cn pdn ncn Gg Bh, n nd cpn c ncác, dá d cá Ed Und ppcn vn cc p c gncón d p y, d n, dpz cvdd g d ncóc. B cnn, pdn Bh nvó Cng d pí Pyc d Ly d Pnc Cc Andn (APA), ncp n Ecd, pánd n dc d 1991. D n, xpcn ndn hc Ed Und n ncd d cn n n nc pc dn n pd d dz ñ. An í, n dd p d ác d pcn gó d p dd dcd pd. d pn n d nd. P, c y h gd, zcón d pón cn ncác ó n p dcv dd ncnd n nd p pdn Rgn ñ á. Sgnd, p dpcnd pnn cn cncv n Ac Cn, dncón Bh có d pdd d píc d gdd hc d pí, dánd pí ndn (Yng, 1990: 1). P, c dñd Incv Andn, cnp c nv dín n cpnn cc p v c v ppní Ed Und. E n pc n pc n d p á pn, n n d gón, pcn cn y pn, n c ncn n nvcd n g cndn n n pc y, d, p pv gd d cpcón pdí gn pcpcón. En c pn, n nn d ní ncn y dd p ccnnc n dn p z d dd n d ñ d 1970, ún ncn pc p n, y gd n d nvn n n cnc cc —pcn A Hg, n dnd xpnón d cvdd nd hí pcd dd dd d dcd d 1980— dó cn xpd. L pn n pnín nn cpcón ncn, p cndn dí dg ch cnngn.
L ón n l ví. el gtnt l tn lt pn
L dnc n cncpcn pzín d n vdnc cnd gn AAcng Hy dgnd c píc- d zn d gnc N-On, n 1989, g d n v d Snd Ln cón pc d Uchz. En gón czd pncp cnc cc d pí, A Hg. P nnc, píc d pón ncác hín dcnd ndnn n dccón z d cv, gnnd dcnn y nc d cpn, dnn p Snd Ln y, n n dd, Mvn Rvcn úpc A, nzn n g, hcnd á cnv d pí n 1986 y 1993. L g gd p Acng dnc vnc gnd p ncác d gn p cvdd vv y, p, dcdó nn ú n cp cn p, pnd d n pdí pcón y vv. Aí, dp cn n dc, c pn pv nncóc, py dcddn pyc d d d nc, cc gnzcn d cpn cc, nd vd ncn, p cngnd n xcpcn gdd vó p pn n gnd pn v vcn dch hn vn c dn gón.
Muertos y desaparecidos en el Alto Huallaga, reportados a la CVR 300 250 200 150 100 50 0 1980
1982
1984
1986
1988
1990
1992
1994
1996
1998
2000
Fn: CVR, 2003: IV, 241
P g n n d cnngnc d Acng n pdn png p ch p. E gn dó y pn d ncn, n cndn dncn v y, p
265
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
266
, gn n dí p d d: “En n ón cng n p d 1989, Mvyn Lvnky, n Sc d Ed n An Inncn d Ncác, có gn Acng d nvc n ncác” (Yng, 1990: 27). Aún í, n 1990 y 1992 n vdn z zd p gn n pcón ón d ch cn dg, d d nv y cón d cv, n d cn cd dnc xn n pdc g — cpn cc—, vv y nccn. Sn g, n n pn ncn, cn nh c p c p y c pn pcpcón d z d n pón d cvdd íc. En y d 1991 n ncn pzn nd , cnd pdn F có n cnvn c ndn pcdó pnc ndd p n. D n, n 1992 y 1996, dd dcón d nvc dcn z d n c ndg, có y ncdnc d cpcón n ncn d d h, dd ncpn cn pd p d d cní d ncác. Sgún n cgd p CVR,cd vn dcndí p cndn cd n A Hg dí p “cp” cy nc n d Ec, gnd, cd y n d pdc cc, cd c cnd á n 2 dó, y n nn cnd n ncn Snd Ln n cón d pcí nd n pd d Sn Lcí, cín dd d 3.500 dó p v (CVR, 2003: V, 500). En nd, c ó n d CVR, n cncdnc yí d cnvv pzd n A Hg hn y cc d p cndn c Sp, Bv, Bnc, Pn An, Són, Pzn, Bc, Uchz, Nv Pg, Acyc, Mnzón —n —, nd dd d dcch (Idem). Sn g, á pn , n dd, d Cpn, dd c n n d ñ n n d 280 v. Dch g cn d pcn d nccn D Chávz Ln, cncd c Vaticano, n hí d ncn n d d Snd Ln n zn p, g, cng py d Ec cnd gnzó n z p hz n x c. Pn, cn n Vaticano y n dín, nd
L ón n l ví. el gtnt l tn lt pn
nn cpd y ncd p cón p. En pc gn, hc 1996, gó hí pgd 50 dó n d pdn F, Vd Mnn, p pd p cn d. En gn dnc dc Chávz Ln pnó y dd, y n pd xpn chnn d. F í c dcn ú dí d ncón n ncác, hz pg ncdd d d n, g nn zd n 1996 p n dó pch d d n p cd n ccnnc dv pnn n n, y n n dcón. An ch ndg pó Mn d In — dc, ncón pc—, c cnnó nd v cn d y p cd dd Svc d Ingnc Ncn, p nnc n g n p pnn vnd d pdnc Vd Mnn.
La nueva seguridad hemisérica y la ausencia de respuestas Mn n, 27 d z d ñ d 1996 gó d v L gn Nn Schwzkp, hí cndd p ncn n nvón Ik, n 1991. S dcó nv cpcón —c í p—, p ngd p pd n dó d xp pn d v gdd n gón, nd n pndd C í nv Vn. E dí n, n Bgá, pdn cn En Sp Pzn hí d d n nn ng d dz h p p d Cón d Accn d Cá d Rpnn, n n z p dn vn pndd n nnccón d cpñ c d 1994 cn dn d ncác. A p d vcd d pdn Sp, nd pcí py ñd p Schwzkp. P nnc, y hí pcdd dn gnd c cn, pc d ccín dn, y í g xn n pí n n gp, p d h ncnd cvdd n ú p. Sn g, ñ dp pc ncn n nv cndn y, cn , gn nv pcpcn n Whngn. Ah ní cz d dcv n n dí dndd d píc nncóc n xn n cd nd, d n
267
Densidad del cultivo de coca en el Perú, 2004
Fn: Ocn d Ncn Und cn Dg y D – UNODC ( 2005:10)
L ón n l ví. el gtnt l tn lt pn
cnd dnd nó nv cn d cn, cc vvó n. A, vcón d pc vó nón “g” “c” — dc, cnd pí n zn, ncác dpz g n cnd—. Aí, gp ppnd n C n nv pndd n Pú y, n n dd, n Bv. L vdnc d c vó cnd Ed Und n gd c dcn cn d n hc, nd n Pná, n cp cn d d cn pdn O ñ n. P d, cncdó cn n pd c n pí d n, y yí pcn n Cng hí ncnd n p d d píc nncóc n n v p cc gn dóc y xg p á cnndn n n p , dd ppcv, hí dd d pcícn cn p d cnncn gn. E ú pcón dnd z, y dd ncn pzn cp p n vn nz cn gnn ncn n pdd d xpnón d p cn. An hn pn p n pdn gnn C SúMn y n pn A F, dcd dc n cnn gd pdn vnzn Hg Chávz, n hí nd cndd n cnv cn dgn d g cn, cnd pí c d d n cnnc ncn cnp n d pcíc. E c ncn ní c n d á pn v dcpn pc d pz ncd p pdn cn And Pn. Apn gd, n n d 1998 Pn hí nd cn Mn Mnd y Jg Bcñ, áx dgn d Fz Ad Rvcn d C (FARC), cpnd dz cnc ncp y í d ngccón, c hín pdd FARC n c d 1997. P d, dí dp, dgn d Ec d Lcón Ncn (ELN) pcdn n cd cn pnn d cdd cv, Ig y Cón Ncn d Pz, n An, nvánd g n c pdn Pn n pnn cnc pn p nc n dág d pz. Cn cnp d p d, n c d 1998 cnzó “dp”, y dp, n n d 1999, Pn ng d
269
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
270
ngccn n Sn Vcn d Cgán, y n g c n gnd n p, cón ngó n pd d pnnn. E ccn g p nc pcccón d pí n n n dncn cn dv ígn nín vnc pnn n C y, n , cndn ngc —c c d FARC y ELN— y n — d p y pvcd p ncác—. E d p cón d n c pyc d pz cn d, dnnd “Pn C”, cy pp d 7 n d dó có nncd cn yd d Ed Und, Cndd Ep y c pp nd dn ón d “n p pz”. Mn n, n Pú, p cndcín n ppcv cn. E 4 d d 1999, n Cg Incn d Dn, n Whngn, pdn F ccó cón cn c n p gn, y ccó cd dgn d cg cn. A g L, dp vzcón d p hc n gynd n p ncón d “ncg” cn, y n pnd dnnc pnd p d cn El Espectador, pc d xnc d n ncn n p v zónc d I. E cndc nndd c nc n xpcv d pdn F d pn n c ncncn ccón p gn ñ. An ccn nc nn gnnd pdd, cndó í pn pn d d n n c pn d dncón ncn, “hcn”. D gn n, ncdd píc ccnnc y pcíc dó dd cnd nngn píc púc pn pcd n zn dcd n cpñó dncón d z. Mn pí c Ecd pnn cndd nncn n pyc dnnd “Undd d D d Fn N” p pvn c pc ngv d pccón d “Pn C”, Pú ó n Pn Bncn d Py, d p In Ncn d D Sc (INADE), cy pp n d n 12 n d —pxdn, 3.5 n d dó— (Són, 2002: 32). B ógc, pcón d F ngónc pnd p pdn Pn, gánd n pn cíc cnd, n d d pn p “gz” pc cón píc hí d pí nn y g n gnd ccón vnd Cncón Píc,
L ón n l ví. el gtnt l tn lt pn
pdn F xpn n pí p dccón d n d ng d cnnd C, dnd FARC. N cdd dí n c d Ed ncn, Mdn Agh, h dcd pcpcón p cón pn y, á ún, n cnp n c n pí dn g p nnc v c p Sdc. L p n Pú dcc cndánd gc hí dd gp vn, dnc d pí nín “p cn ”, nd C y Ed Und, n dnd hín cd cnn hch c d Okh y World rade Center. Adá, Ognzcón d Ed Acn (OEA) hí nd n d dág p cc gn y pcón p d z cón, ncnnd ch nc p p d p. Cnd ún n hí cpd p d c ccón, pdn F, cpñd n pndd p Vd Mnn, dcó hí dnd n d dz cy gn Jdn y, pv c n Cn y Ggwn (Gyn), ngn I (Pú), dnd dd p ví y nzd n pcíd n nncd p FARC. Un n hch n vánd c cn d p cnn, n xn y xpccn v pdn dá d n c pgnzó nnc pdn pn cn . P n n d 2004, Rnd G y L Vg Vdv, ngn d p d gd d Ed pn gnd pc cn hch d cpcón cd dn , dn cnc pch nvncón d Cn d Ingnc d Ed Und (CIA) n c y, p , n cndnd pd c pn cpcnc d Gg n, d dch gn, y d d cón d L n 1999, R Gck. Fnn, z v c pcdó pncón d dch pn n n, p p pdd d dn d Vd Mnn, pncp ncd n c. L pcón d Vg Vdv y G nó n xnc d ndc zn dch pcpcón p —n— Mnn c cngc cn CIA, p nnc nn gn cndcn v p p n ch d Pn C, y dcz
271
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
272
nnn cn FARC. E, pd pdóc, ní nd n n Pn C dín n gn, d p pdn And Pn, n pnd p gn ncn, y n ngccn d pz n cndd c n ác p pncón. En c, g d n pd d ncn, ngccn d pz vn n p d dn n c d 1999 y d 2000, gánd n cón x cnd, n , pdn Pn nncó zcón d n nd p cn pcón dcón d Cng, c n ccón ndpn p c ccn píc v p n y dd, y gí z pnn. An í, dncdnn n d vn dn ún á Pn —d nndd c ccn dnd c pcn p p d c cpd: FARC, ELN, p d AUC—, ggn dác c pd n píc x d Ed Und g d nd d d 2001 , n cncnc, vcn pc ún á g d “nc”, dc n d cncpcón ncn. Fnn, Pn dó dc pícn d cnd n n d 2002, g d n nn cpñ d p p d FARC, dcó pnón d pc d pz. S c, Áv U, ó ópc zd p nn v gd p pn vnc n pí. Mn pc d pz dc n dnc, Ed Und hín d dnd n 2000 y 2001 n “p d gnc” cnn n 1.300 n d dó, pnd c py d pí Pn C. P, n dd, nncnd n pcón gc d “Onv d S d C”, cn c dó n vdnc pcón gn d pdn Pn, cnn n c p —py z d pz, d nv, dcdd píc y cn d gdd cddn— hí dd á, p d g n pnn ní c únc v pcn ndg, p ppcv d ncác y vnc g n n c. P d, cpcd pc cí cnd n Pú cnc c n d . En nv d 2000,
L ón n l ví. el gtnt l tn lt pn
g d dón d pdn F dn n x nvd dd Jpón, y nnc d vcpdn Rcd Máz cg vcn, pdn d Cng, Vnín Png, n dó ncg d gn, nd c pdn pvn y, cn c, nc pc d cnccón dcác. E v n d c á dcd dí cpn n nv cón , n g dd, d Dn, y í nndn dv c c y píc cpd n z. A vz, n pndn pc n c Pú dí n pc d pn hc y n n c n á ndn. Sn g, p d vnd xpd, pc pd vnz. E Pú n h pdd dnc d ógc h p pc d pcccón y d ch nncóc, y n dvd d n p nz pdín g n n cn C cnd c c únc dd d n cnvn n c, p v ppgcón d cnc.
273
concLusiones
L xp pc, p dc, n v dcn d S Hnngn (1995) , d n n, Jhn J. Jhnn (1966) y Edwn Lwn (1960) zn p d hóc gd p z d ncn. L pnzcón, n pí dd pcó gní p n ncyn n n píc, c n pí dd pó c ncn dv cncn gnn cpn d Ed. Sn g, dc d gndd y d n nc d dgnóc hóc v d dnn hn d cc n d d ncn d cnnn. L z d, n cnvn n n dnd n n gn á ccd d Ed, n d vn n á d ccón dn d p d Ed ddó cn cncní, dnd nn xpc có cn d pc n , d cd c d gdd nn, gánd cpnn nc p v c ón. En c pn, ndd dn g XX xpnn n pnd pnzcón, n cpñd p n pc n c , v n c d Rcn Ex, dánd n dyncón n v d Ed y hn p cng, nnó vd cn xpn píc ncn n d ñ ‘60. P, dá, d cnp n n n ndd púc á: y únc pnc d Ed n pc d n, n ó íc n n c. En nd, pd p á dn , pdócn, c n nd d . L d d “dág” úp, cnn n ncncd n “cvzd” y “á”, c c ndd ngd, dcn dí d
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
276
“”, dn “g” y “ng”, cnd n dc v n pcnc p dó pc d cnccón d Ed ncn pn. P , zcón d Ed y d cdd c n d p gncn y c y p d hgndd ncn p c n c v d ng ngn d n d. Dn g XX xó n p cnn c n ncpcón d n n n c, dd “cvz”, pnd p dcv y d nón d v cívc- c n d nnd cddnzcón d pn, h ncín ngcón d pí, ccn cnóc y d. Ucd c n n cd d y ncn , vn pdd d d n pn ní pc d n gnd p c dnn d pí. E pó cón d n dcn d gdd v gd d gdd dd, pcn, pnc “cnc”, zn ngd, ác d dnc cn “ncdd ncn”. A vz, ú n pdín cp p pn ddd d xpn píc , n c d , pcí c pcí d n pc cn, n p, xpón d “ddn” pp d cv nd n ppnón hc d pnnd d d ccón. Sn g, z pcd p n dgnóc d dd, í c pn d n pn d ccn dgd hc dd d d gdd d d, vn n í y pc n nc gdz dcn dvd d ncn zd, cnzd y vc. En g pz ngv, n n cnd dí pc n dd ngó n n ápd y pnd dnác d c. P d, n z d pnn pcón, n gn dd ngónc, n dn gác pó dn gn p d g XX, v n pdín d nd y v dín cn nd n dn gp cpnín cdd pn. Aí, n gnn ncn n dn cvdd c n p d dn n ddn , gún cndcón, p n nn, c n
cnlsns
n pc d pdccón d cndn n ó n n n cc. E v pc gnccón cnd dn cn n gn d “vv”, dc, d ng nn pnn pnó c n d nz á pn p pí. En c, “vv” n pd nnd n pnc d n “pd xn” cy nncón dcón d cvz dcn ní c —d í pn v d d “á” y “v” p —, y xnc d n c nd n cdd c c pd d nncn, cp p pn dí pn c n. Ennc, ác cncón dvd d gn d Hnngn, cnn n xpccón d z píc d c n cncnc dc d ddd n p cpnn cv n dnón , d pn dnn gncó xpnc cnc d n ncn n pn gn p d nd dó cnccón d d ncn n Lnc, c d gn n y vní gnd dd dcd d 1980 An R (1987), xg vvn v xpnc ncn pc c n á pnn p pz cn n nv cpnón cón n píc y z d. E c pn pn pc p , n c, n d pc n pc hóc, dnc z d pn d z d d Lnc p, n, p dnc h pdcd d y ngv n ncn. E d ñ d 1990 v c n d pgn pncp z d, n n pyn n gp d Ed d 5 d d 1992. E ccón píc d d dcón dpd ñ á, cn dnnd Pn Vd, n í p c n cndcón nc p c y d gp vv ccón d c dcác. En dd, dd dc d 1982, cnd pdn Fnnd Bnd ó n dc p dnnd nvncón d z d n dpn d Aycch y pvnc d cn, dnd n pn pc d cn dcác, cndó cn cón d cnd píc n d 1985 y, g, p d 1992, cn x cnzcón d píc d
277
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
278
pcccón ccnc n pdn d Rpúc, nd y pdnc Vd Mnn, cndc d Svc d Ingnc Ncn (SIN). A dnc d cd cn nvncón píc d z d n p d d ñ d 1970, cnd pn n pácc n pyc d p cón d pcn, n dcd d 1990 nvncón píc v ndcn gd cndcón d n n Pú. En gn dd, píc cnvv y d pcccón cndcnn dcvn pncón d “xzcn” , y pón cz d vzcón pp cí pn dv. Ennc, n y cnvón cn n á d n pn y nn, dnd c d n Ed gnzd n gn d xcpcón cy v ú “dcpn” cdd d cd p xgd p “dn” nc p pn dd dgd zcón d cní. P d, n dd n p d ncác dnd y ppcn y n zn d pdccón cngn pn cn vv, pón cvdd íc dó d n ncón pc, c hí vnd cdnd dd ñ d 1970 —cnd pnn pv Vd M— y pó cnv n n p p gdd ncn, nvcnd z d n pón d . E xgd p píc nncóc ncn cnp n g únc p c ncác y vón, p d cvdd nn, p d p g d “nc”. Sn g, z d pn, p d gnd d d dcd d 1980, pnn n pn p d vón n cnc cc n dncó vón d ncác, cnd pc n p y n ccn dnd gnd, y ácn ccd p ncn ncn; gnd, nn, d dch gón, gn A Acng, vd d p. L ógc zd p c ncác cnnó y cnó n ñ d 1990, cnd cnzcón d dcn n d gdd pcó pnc d SIN y, cn , pgn d pdnc Vd Mnn. Dd n, g
cnlsns
gd p p gn nncóc y d ngnc d Ed Und, nvcnd z d n n cnvón c n c cn ncác. E dcón gnó gd d cpcón n cv , pcn n Ec. Sgún d c, dn ñ d 1990 h p n n 200 —n c p y gn— pcd n ác d dg, n d n n 348 pn, d c 330 pncín Ec. P d, ncdd píc d gn , vz pní d d ín cn xgín c d z d, cn cnd cn n cúp cí ncn, cnnd ppnón cpcón, pcn n dcón d c, v y c d p pn . Aí, h n dd píc d dcón d d cn, p p c gn ccdn á cg. Mch d gn á pg d c n pd y cd dcn p pn nn d pdnc Vd Mnn n cnc d nd. A, cncncón d ncn y pd n Svc d Ingnc Ncn, pncd n pdnc Vd Mnn , dvó n ncn d í cp gn, cnvnd n vc d d d cpcón, d dncón cndn y pvd d ncón, í c d ccn v cn dch hn. L cncnc d pc n y gv p ncn pn, p dn g n gnzd cpcón n nd (pcn d c), dnnc p pccón d n píc ác d vcn dch hn —cy ncn nnn pndn—, dccón d í, pdd d dndd ncn, nc d dncn gc, y npnc n nv pn gdd d pí. B cón, nv p gdd pzn pc n ñ d 1990 pnn cnn cpín h nnc , n c ncn cín cn cn gn d Ed y cn cdd, í c cc cn cpín ncnd Cncón. Adá d cpcón y pndn n dch hn, p
279
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
n vdnc nc d cncpcn gc hn pd ngz d d cnc v ncn. E ú pnd n p c. Dd dd d g XX z d gnn n d pnn dn gn n dcn d dn ncn, cpz d y gdd. E n ñ d ní n dpcn d gdd hc nn dd Ed Und, y gó p p zd p gn nczd p gn Jn Vc n 1968 y 1975. E xpnc píc n v d dd y, p d, gó gnd píc hí d cnynd dn dcd pv. A p d nnc, pn vn ccn dcd p g ncn y dn ccón v ncn. L “dn d dcc” gnn p c pnn cnvv v d cnp, y n c dcv p y nn cp. P d, nc d v ncn hz dcd vcón d nncn. L c d vc nd n c d ppcv n gdd hc. En nd “Cnn d Whngn” cnpó: • P, dccón d p xgí pncón d d cnóc n, vnd c ncn ncn c n n d g xcv dín . • Sgnd, p g d dí ng , n dc, n c d nn gn. B pn, ncn hc n n pv p pn, y dó d n cn “cc d Cnp”, cy n cn ch d n z d d Pú y Ecd n g í, n 1995. Hc 1998, dch cnc gó n dn n d cdí n pcón d pn y cncn v y cc p Ecd. O cncnc d dnn d gdd n H p Pú pgn h pzd d gón zónc c pc gc p gdd cnnn. S n 60% d pn p d Azní, c n p d d gón n v. 280
cnlsns
Vncd cn —cón d z d gdd ncn y cn d c d á zónc— gn c ccn gc Pn C y cpnn dvd, d czd n á ndn. E nn, pnn c g nncóc, n nídn nvncn y pndn n d Ed Und n cnóc-nnc, nnvcón y npzcón d c, y cn c pc nvcd. E nn án dgd c n nv cp d pd n gón, n png d d cn d cn dcác, y c pvzcón d pn púc. Aí, nc d c dcd pv p ccón d pn ncv d pz ngcd pn pdn cn And Pn n d dcd pd. Lg d nd d 11 d d 2001 n Nw Yk, pcón ncn dczó. En V y VI Cnnc d Mn d Dn (Sng d Ch 2002, y Q 2004), có pncp nz, n n ú d vn pcón d pí pcpn n nán: B, Agnn, Bv y Vnz pnn pz y cpcón n p c. S ú n n pdd c g d z Ed y cnz p c. An cn, cnccón dcác cncd p d 2001 v c n d v ndn c nv c p gdd ncn y d ncn . Sn g, nc d n dcv vnd píc, í c vgdd d v, hn cndcd pc hc n cón d np. P pnc dp c n hn dncpd c n n dñ nnn z d dn ú ñ, pcn c cc p cpnd ncnnc d z dgd dc ncn p hc cc n pn cn gdd n n c d cn dcác. En p g, p d dnón píc, cnd píc dnvv n d ndd dd x gdd d c, p ccn pdd d pd ácc —n n c, z d— n pc d d dcn.
281
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
282
P d, n d n n cn nc d gp nn dcddn pz y dgdd. Cnd cd , pn dv ndn ópc d cnzcón d p, zcón d y vgnc d d d xcpcón. En , cn pv d Ed, y n cny n ncndd cnc, pc y cn dnd c. En nd, Ed, dí gn d dch d cddn, cnv n pncp gn ng d , y n n pn n gncón d vnc. Un c pc í pcdd d pc d ngcón píc, cnóc y cc ncn, c Cndd Andn d Ncn, MERCOSUR y . En gn dd, cncnc d n nc d v c y, nvn, d dd píc pdn cón d pn d g pz. A d ñd ngccn d n d d L Cc cn Ed Und, n nn n cn n d pdc ncn, ñdnd y cncvdd. A ngón gd, xnc d p pc ncd n dccndd d Ed n n n pnc cv, c cncnc d d, ncnc y dcnn pc d ngcón ncn, n c d Ed d gdd. En nd, cnn nnnd n cncp ngd d n n ncp “n nn” y, p n, n pdn pcc p d nvncn y c dn z n pc. En , ppnón d vnc c cn d cón d cnc n . Adá, n xpcón g d c, dn d nhn, pcd n dnnc d OI zd gnzd p p d n gn zn d Azní pn. C dvd d n, n xnc d pc nz nncn n Ed n pd c n dd dncón, cnvnd n zn n p pnc d ch cvdd íc, c cnnd d , ác d dg, ác d pn, c. P d, cnnú vgn c dcn d “n ncn”, y d d d cncp d “pc nnz”, á dcd p dnz ngcn gn n, y pcv d cn y n d nc pcpcón cddn n ccn.
cnlsns
En x g, á nxnc d n g ncn ón ác d dg, p vgnc d pnn zd pvnn dd Ed Und. E gv p ngv d Ed Und d: 1) ngc n , 2) cnc dnc n p dcv y p c nvc , 3) pc d ngccón y cnn cn pdc d h d cc, p cnd “nc”, 4) dnc n vón y ncác c n únc p cnd n í, dnd c d pc vnd xpd p cn n g d d nv n zn d cv d h d cc. Acd n á pncón d “Pn C”, cy c dn d Sdc y , n , ppn p zcón p n pcccón, y n cn d c ng ní d Ed n v d Ed Und. Un gn pc n d d nd n d z d. E ncn gn pndnd c d dn G Fí, nd dncn p d gdd pnn n cn c. P d, hn dc, n h d p d n ng d Ed. E h dd c d d z d n pd nc n v á gn, nvcánd n cnccón dcác y d. P ú, n n cc nc d vnd píc p gn píc pnn d pcón d víc y pcón d c dd p cnc nn, pd cón d cnx dcd p d dcc, í c n dcd cn d ncn . E In Fn d Cón d Vdd y Rcnccón (CVR) ncpó p y nn p píc púc, í c ccn dín v c p nc y cnd n pc y dch y p dñ, vn ncnnd gnd nc p pncón n ó p p d z d, n n d pn c d píc y cdd pn. E ccn pdn cpnd p d pn c cdd pn, d n ún gnzd c d n nnn pv. En c pcíc d z d, nd gn nd n “nn d cp” cndc nnd pndd
283
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
ndvd n c d cpcón y gn vcón dch hn n “” ncón. En nd, n pcpn cncd púc d p d x cndn gn, nc n á d n pndd n cp cn dcác, dn pí. An í, n ú p hn pzd v gn nncn c n nd, cnd ó Cón Mc dí n Pn Ing d Rpcn y, pn, nncó pcón d y p d nncn.
284
sigLAs usAdAs
AP: APRA: CAEM: CEDEP: CGP: CONFIEP: CP: CVR: DESCO: ELN: FARC: FREDEMO: IEP: INEI: IRAC: IU: MIR: MRA: OI: ONG: PCP: REM:
Accón Pp Anz Pp Rvcn Acn Cn d A Ed M Cn d Ed p D y Pcpcón Cndcón Gn d d d Pú Cndcón d Incn y Ep Pvd d Pú Cndcón d d d Pú Cón d Vdd y Rcnccón Cn d Ed y Pcón d D Ec d Lcón Ncn Fz Ad Rvcn d C Fn Dcác In d Ed Pn In Ncn d Edíc Inác In d R Ag y Cnzcón Izd Und Mvn d Izd Rvcn Mvn Rvcn úpc A Ognzcón Inncn d Ognzcón N Gnn Pd Cn Pn Rv d Ec M
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
RESG: RMP: SIN: SINAMOS: USARSA: USARCARIB:
286
Rv d Ec Sp d G Rv M d Pú Svc d Ingnc Ncn S Ncn d Mvzcón Sc Ec d Ac U.S. Ay Cn Sch
BiBLiogrAfíA citAdA
Agn, Gg 2004 (2003) Estado de excepción. Homo sacer, II, I(Bn A: Adn Hdg Ed). An, Mn 2003 (2003) “E pc d dzcónn Aycch” n H, Ldwg (d) Ayacucho, centralismo y descentralización (L: IEP). B, Cn R 1989 (1989)Identidad clasista en el sindicalismo(L: Dc). Bd, Jg 1983 (1939) Historia de la República del Perú 1822-1933 (L: Ed Unv). B, Hc 1973 (1973) Las guerrillas de 1965: balance y perspectiva (L: Edcn P). Bn, En 1980 (1980)Crisis política, ¿solución electoral?(L: Dc). Bn, En 1981 (1981) Parlamento, Estado y sociedad(L: Dc). Bd, Hny 1921 “E c nc” n Revista Militar del Perú(L), ñ XVIII, N. 3 y 4. Bnc, Hg 1979 (1972) ierra o muerte. Las luchas campesinas en el Perú (Mxc D.F.: Sg XXI Ed). Bcd, Fnc 1985 (1967) Poder y sociedad en el Perú(L: IEP, IFEA). Bg, Mn y F Gnd, A 1987 (1980) Apogeo y crisis de la República Aristocrática (L: Edcn Rkchy Pú). CAEM, Cn d A Ed M 2000 (2000) 50 Aniversario (L: Cn d A Ed M). C, J Mí 1981 (1981) Economía agraria de la sierra peruana, antes de la reorma agraria de 1969 (L: IEP). Cñd, Jg G. 1995 (1993) La utopía desarmada (Bcn: Ed A).
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
C Cn, J (/) Violencia política y subversión en el Perú 1924-1965 (L: J C Cn). C-Góz, Sng 2000 (2000) “Cnc Sc, vnc pc y p d ‘nvncón d ’” n Lnd, Edgd (cp.) La colonialidad del saber: eurocentrismo y ciencias sociales. Perspectivas latinoamericanas (Bn A: CLACSO). Cvzz, Mc y C, Epnz 2002 (2002) “L pd píc n Ac Ln hy: ¿cndcón c?” n Cvzz, Mc y A Mdn, Jn (cp.) El asedio a la política. Los partidos latinoamericanos en la era neoliberal (R: Knd Adn Sng y H Spn Ed). C, Eín 1982 (1982) Fuerza armada, misiones militares y dependencia en el Perú (L: Ed Hzn). Chn, Anhny P. 2000 (1985)Te Symbolic Construction o Community (Lndn nd Nw Yk: Rdg). C, Dvd 1978 (1978) Barriadas y élites: de Odría a Velasco(L: IEP). Cn, Jph (1978) El poder militar en América Latina (Snc: Edcn Síg). CVR, Cón d Vdd y Rcnccón 2003 (2003) Inorme Final (L: Cón d Vdd y Rcnccón). Cnd, Jph 1995 (1902) Heart o Darkness (Lndn: Pngn Bk). Cn, J 1996 (1996) “Vnc píc y p cpn n Hn” n Dgg, C Iván; Cn, J; d Pn, Pncn y Sn, On Las rondas campesinas y la derrota de Sendero Luminoso (L: IEP). C, J 1978 (1978)Clases, Estado y nación en el Perú (L: IEP). C, J 1985 (1985) “Dcc ngcón ncn n Pú” n McCnck, Cynh y Lwnh, Ah F. (cp.):El gobierno militar. Una experiencia peruana 1968-1980 (L: IEP). Ch, Ph 1997 (1993) “E Ed ncn” n Rv Ccn, Sv y Bgán, Rn (cp.)Debates post coloniales: Una introducción a los estudios de la subalternidad (L Pz: Ed H).
288
Ch, Ph 2000 (1986) “E ncn c p n h d d píc” n Fnándz Bv, Áv (cp.)La invención de la nación. Lecturas de la identidad de Herder a Homi Bhabha (Bn A: Edcn Mnn SRL).
Bblgfí
Chávz Qpn, Jg (/) Reexiones sobre el CAEM (L: CAEM). Dáv Ln, Pd 1902 (1902) Las vías de comunicación en el Perú (Nw Yk: /). Dgg, C Iván 1986 (1986) Ayacucho, raíces de una crisis (Aycch: IER J Mí Agd). Dgg, C Iván 1990 (1990) El surgimiento de Sendero Luminoso. Ayacucho 1969-1979 (L: IEP). Dgg, C Iván 1996 (1996) “Cchnd pd” n Dgg, C Iván; Cn, J; d Pn, Pncn y Sn, OnLas rondas campesinas y la derrota de Sendero Luminoso (L: IEP). D Pn, Pncn 1996 (1996) “p d g y d d. Rnd, vngc y nd n v d í Apíc” n Dgg, C Iván; Cn, J; d Pn, Pncn y Sn, OnLas rondas campesinas y la derrota de Sendero Luminoso (L: IEP). D, Jn 2002 (1978) El miedo en Occidente. Una ciudad sitiada (Mdd: ). Dc, Cn d Ed y Pcón d D 1989 (1989) Violencia política en el Perú, 1980-1988 (L: Dc). Dc, Cn d Ed y Pcón d D (/.) Democracia, deensa y uerzas armadas en el Perú. Propuestas de cambio desde la sociedad civil (L: Dc). Díz And, C F. 1988 (1988) “Ac Ln n ñ n” n Tp, Ry (cp.) América Latina en los años treinta. El papel de la perieria en la crisis mundial. (Mxc D.F.: Fnd d C Ecnóc). D Fpp, Jn 2003 (2003) La sociedad como representación. Paradigmas intelectuales del siglo XIX (Bn A: Unvdd d Bgn, Sg XXI Ed). Dn, Jn-Cd 1991 (1991) Las barriadas de Lima. Historia e interpretación (L: Dc, IFEA). Dnd, Fncc 1999 (1999) “L dcc, p y F” n Fnnd Sdv (d)El juego político. Fujimori, la oposición y las reglas (L: Fndcón Fdch E). Edn, My 1991 (1988) La construcción del espectáculo político (Bn A: Edcn Mnn SRL). 289
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
Fg, Ad 1975 (1975) “Rdcón d ng y d ppdd n Pú: 1968-1973” n W, Rchd y Fg, AdDistribución del ingreso en el Perú (L: IEP). Fg, Ad 1993 (1993) Crisis distributiva en el Perú (L: Fnd Ed Pnc Unvdd Cóc d Pú). Fvn, Edd 1976 (1974) Latiundio y sindicalismo agrario en el Perú(L: IEP). Fc, Mch 1989 (1975) Vigilar y castigar. Nacimiento de la prisión(Mxc D.F.: Sg Vnn Ed). Fc, Mch 2000 (1999) Los anormales (Mxc D.F.: Fnd d C Ecnóc). Fnc, C 1983 (1983) “L gncd d xpnc v: píc y cnnd c” n Fnc, C (cd.) El Perú de Velasco; Volumen II (L: Edcn CEDEP). Gy V, Cán y Gcí Mn, Fnnd 1997 (1997) “Gnzcón y z d. Sdc pn”, n Notas Históricas y Geográfcas de la Facultad (Vpí), N° 7-8. de Humanidades, Departamentos de Filosoía y Ciencias Sociales
Gcí Jdán, P 2001 (2001) Cruz y arado, usiles y discursos. La construcción de los Orientes en el Perú y Bolivia 1820-1940 (L: IFEA, IEP). Gón, Mn Ann 1985 (1985) “Pyc, yc y c d dcd d Cn S: Un nc”, n Gp, G (cp.)La militarización del Estado latinoamericano (Mxc D. F.: Unvdd Aón Mpn). Gz, Cfd 2000 (1980) Negara. El Estado-teatro en el Bali del siglo XIX (Bn A: Pd). Gdhgn, Dn 1998 (1996) Los verdugos voluntarios de Hitler. Los alemanes corrientes y el holocausto (Mdd: ). Gnz d O, Eín 1982 (1982) Economías regionales del Perú(L: IEP). Gnzáz Pd, Mn 1987 (1894)Pájinas libres(L: Lí Sd Edcn). Gzán, Vgn y Vg, Vgn 1981 (1981) El campesinado en la historia. Cronología de los movimientos campesinos 1956-1964 (L: IDEAS). 290
Hnngn, S P. 1995 (1957)El soldado y el Estado. eoría y política de las relaciones cívico-militares (Bn A: Gp Ed Lncn).
Bblgfí
INEI, In Ncn d Edíc Inác 1995 (1995) El analabetismo en el Perú (L: INEI). INEI, In Ncn d Edíc Inác 1993 (1993) Censos Nacionales 1993, IX de población y IV de vivienda (L: INEI). Jhnn, Jhn J. 1966 (1964) Militares y sociedad en América Latina (Bn A: Edcn S). K, Jfy S.J. 2005 (2005) “E d APRA” n R L, Cd El miedo en el Perú. Siglos XVI al XX (L: Fnd Ed Pnc Unvdd Cóc d Pú). Knng, K y K, Dk 2003 (2002) “L píc y ón d cnccón d ncón” n Knng, K y K, Dk Ejércitos políticos. Las uerzas armadas y la construcción de la nación en la era de la democracia (L: IEP). Knng, K 1991 (1991) “L cgí d nvncón n píc ncn” n K, Dk y Rv, EdAmérica Latina: militares y sociedad-I (Sn J: FLACSO). L, Mk 1997 (1997)Andes imaginarios. Discursos del indigenismo 2 (L: S C Ed d Sc, Cn d Ed Rgn Andn B d d C). Lvc, Bn 1986 (1986) La recuperación demográfca en el Perú durante el siglo XIX (L: INANDEP). Lwn, Edwn 1960 (1959) Armas y política en América Latina (Bn A: Ed S S.R.L). Ln P 1971 (1965) “í í d g d p” n Shnn, Fnz y Sch, Ov China comunista. Reconstrucción revolucionaria y conrontación internacional desde 1949 hasta hoy (Mxc D.F.: Fnd d C Ecnóc). L, Fdch 1997 (1841) Sistema nacional de economía política( Mxc D.F.: Fnd d C Ecnóc). Lópz, Sn 1991 (1991) El dios mortal. Estado, sociedad y política en el Perú del siglo XX (L: In Dcc y Sc). Lvn, Bn y Dv J., T M. 1978 (1978) “T Pc Anpc” n Lvn, Bn y Dv J., T M. (Ed.)Te Politics o Antipolitics. Te Military in Latin America (Lncn nd Lndn: Unvy Nk P). 291
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
Lynch, Jhn 1993 (1992) Caudillos en Hispanoamérica 1800-1850 (Mdd: Ed MAPFRE S.A.). Mc Ln Enó, R 1962 (1962) Indios de América(Mxc D.F.: Unvdd Aón d Mxc, In d Invgcn Sc). M, L 1985 (1985) “N nv dcd n Ac militarización del Estado latinoamericano Ln”. Gp, GAón (cp.) La (Mxc En D.F.: Unvdd Mpn).
M, Hc y Bd, And (/) Perú: las provincias en ciras 1876-1981. Volumen 1 (L: AMIDEP y Unvdd d Pcíc). Mch, C 1988 (1988) Historia de la deuda externa de América Latina (Mdd: Anz Ed). Mín A, J d Cn 1949 (1949) “Ncn n p pc d ppcón ng d z vv y Fz Ad d Ncón” n Ciclo de Conerencias en el Círculo Militar del Perú (L: /d.). Mín A, J d Cn 1972 (1972) La deensa nacional. Conceptos básicos (L: CAEM). Mn, Dn 2001 (2001) Fuerza armada y sociedad en el Perú moderno: Un estudio sobre relaciones civiles militares 1930-2000 (L: In d Ed Píc y Egc). Mcd, Rgg 1967 (1967) Las guerrillas del Perú. El MIR: de la prédica ideológica a la lucha armada (L: Fnd d C Pp). Mz Bzán, M Mg 1999 (1999) Caminos al progreso. Mano de obra y política de vialidad en el Perú: la Ley de Conscripción Vial 1920-1930. esis para optar el ítulo Proesional de Licenciado en Historia(L: Fcd d Cnc Sc, Unvdd Ncn My d Sn Mc). Mn d Hcnd y Cc 1941 (1941) Extracto estadístico del Perú 1940 (L: Dccón Ncn d Edíc). Mn d Hcnd y Cc 1944 (1944) Censo nacional de población y ocupación de 1940. Volumen I(L: Dccón Ncn d Edíc). Mn d G 1966 (1966) Las guerrillas en el Perú y su represión (L: Dpn d Rcn Púc d Ec). 292
M, Dn; Rpg, Fnnd; Ad, S y Bí, C 2001 (2001) Las uerzas armadas en la transición democrática en el Perú (L: IEP).
Bblgfí
M Gycch, Pcy 1976 (1976)Historia del APRA, 1919-1945(L: Ed En Dgd). N M, R Cn 1989 (1989)Ayacucho. estimonio de un soldado (L: R N M). Nnn, Fdck M. 1978 (1978) “An Ovvw h Epn My Mn n o Antipolitics. Ln Ac” n Lvn, yDv TUnvy (d.):Te Politics Te Military in Latin AmericaBn (Lncn ndJ., Lndn: Nk P).
Ond, En 1999 (1999) “L cn cv- n Pú 1980-1996” n Sn, Sv (d.) Los senderos insólitos del Perú (L: IEP). Ond, En 2001 (2001) “L cn cv- n Pú n dcd d 90: ccn p ” n nk, Mín (dc d nvgcón) Las uerzas armadas en la región andina. ¿No deliberantes o actores políticos?(L: Cón Andn d J). UNODC Ocn d Ncn Und cn Dg y D 2005 (2005) Perú: Revisión del Cultivo de Coca (Vn: UNODC). Oá, A (dc d nvgcón) 2002 (2002) Modernización democrática de las uerzas armadas (L: Cón Andn d J). P, Hg y And Sn Mín (/.)Seguridad, deensa y uerzas armadas en el Perú. Una visión para el siglo XXI(L: CEPEI).
Pgn, F.L.L. 1923 “L gnzcón g dn” nRevista Militar del Perú (L), ñ XX, N° 9. Pk, Fdck B. 1973 (1973) Spanish America 1900-1970. radition and Social Innovation (Nw Yk: W.W. Nn & C. Inc). P, Dh 2000 (2000)Visión, raza y modernidad. Una economía visual del mundo andino de imágenes (L: S C d Ed d Sc, Pc Cnng Svc). P Bnch, Rú 1926 (1926) Historia de los límites del Perú (L: Lí Fnc Cníc y C Ed E. Ry). Qd, Mónc 2003 (2003) “¿Q ncón? Dnác y dcí d ncón n gn hpncn” n Annn, Ann y G, Fnc-Xv (cd.) Inventado la nación. Iberoamérica, siglo XIX (Mxc D.F.: Fnd d C Ecnóc). 293
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
Qg, Pc 2001 (2001) “E pdn d gí y pnzcón d c d Ch y Bv (1880-1930)”, n Estudios políticos militares (Sng d Ch), Añ 1, N° 1. Qn, Aní 1980 (1980) Dominación y cultura. Lo cholo y el conicto cultural en el Perú (L: Mc Az Ed). Qn, Aní Rón 2004 (2004) “Cndd d pd, cn y Ac Ln” n P, y Sndv, P (cp.) Globalización y diversidad cultural. Una mirada desde América Latina(L: IEP). Rn, J L 2004 (2004) “D cón p g hc. L d Pn y g d MIR”, n Estudios Interdisciplinarios de América Latina y El Caribe ( Avv), vn 15, Nº 1; www..c.//XV_1/n.h Rpg, Fnnd 2001 (2001) Las uerzas armadas y la democracia. La necesidad del control civil de las instituciones castrenses (L: APRODEH). Rdígz Bf, Jg 1983 (1983) Los militares y el poder. Un ensayo sobre la doctrina militar en el Perú 1948-1968 (L: Mc Az Ed). R, An 1987 (1987) Te Military and the State in Latin America (Bky, L Ang, Lndn: Unvy Cn P). Rouquié, An y Sfn, Sphn 1997 (1997) “L n píc ncn dd 1930”, n Bh, L (d.)Historia de América Latina, Vol. 12, Cap. 5 (Bcn: Cdg Unvy P, Cíc G Mndd). Snd, Kn 1997 (1997) Nación y tradición. Cinco discursos en torno a la nación peruana 1885-1930 (L y Mxc D.F.: Fnd d C Ecnóc y Pnc Unvdd Cóc d Pú. Sn, Fnnd y Bcy Ry d C, Fdc 1995 (1995) Órdenes y desórdenes en la Selva Central. Historia y economía de un espacio regional (L: IFEA, IEP, FLACSO d Ecd). Sn, Fnnd y Bcy Ry d C, Fdc 2002 (2002) La rontera domesticada. HistoriaCóc económica social de Loreto, 1850-2000(L: Fnd Ed Pnc Unvdd dyPú).
Sch, C (1963) eoría del guerrillero. Observaciones al concepto de lo político. www.dv.c./Pg/CSch/CSch_DPn. h#_c98931105 294
Sch, C 1999 (1932) El concepto de lo político (Mdd: Anz Ed).
Bblgfí
Sn, Bn y Bán, A 1998 (1998) Crecimiento económico en el Perú: 1896-1995. Nuevas evidencias estadísticas (L: Cn d Invgcón d Unvdd d Pcíc). Snd d Rpúc 1992 (1992) Violencia y pacifcación en 1991 (L: Snd d Rpúc). Shhn, JhnIEP). 2001 (2001) La economía peruana desde 1950. Buscando una sociedad mejor (L: Sh, Anhny D. 2000 (1998) Nacionalismo y modernidad. Un estudio crítico de las teorías recientes sobre naciones y nacionalismo (Mdd: Edcn I S.A.). Sn, Yhd (/ ) Estado y guerrillas en el Perú de los ’80 (L: Accón In d Ed Egc y Sc). Spn, Ad 1978 (1978) Te State and Society. Peru in Comparative Perspectiva (Pncn: Pncn Unvy P). Són Gd, Rcd 2002 (2002) La amazonía en el nuevo (des)orden internacional (I: CEA). Sáz Dáv, Fncc 1997 (1997) “Póg. L d Fdch L y d cnpán g d d” n L, Fdch Sistema nacional de economía política. Con el anexo “Esbozos de economía política americana”. (Mxc D.F.: Fnd d C Ecnóc). g, Mch 2002 (1987) Chamanismo, colonialismo y el hombre salvaje. Un estudio sobre el terror y la curación (Bgá: Ed N). , Mí d P 1983 (1983) Golpe o revolución? Hablan los militares del 68 (L: Edcn Sg). Tp, Ry y B, Gfy 1985 (1985) Perú 1890-1977: Crecimiento y políticas en una economía abierta (L: Mc Az Ed, Fndcón Fdch E y Unvdd d Pcíc). p, C 2004 “L chn n á chn cn”, nQuehacer (L), N° 148. Tndk, G 1972 (1968)El año de la barbarie(L: Mc Az Ed). ch, Edd 2003 (2003)ONG. Enemigos imaginados (L: Dc). dv, zvn 2003 (1992) Nosotros y los otros (Mxc D.F.: Sg Vnn Ed). 295
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
Ucd, Rcd 2004 (2004)Muerte en el Pentagonito. Los cementerios secretos del Ejército Peruano (Bgá: Ed Pn Cn). Ugch, Oc 1986 (1986) El Estado deudor. Economía política de la deuda: Perú y Bolivia 1968-1984 (L: IEP). Vnv, Víc 1971 (1971) 100 años del Ejército Peruano. Frustraciones y cambios (L: Ed Jn Mí Bc). Vnv, Víc (/) El CAEM y la revolución de la Fuerza Armada (L: IEP, Cpdónc Edcn S.A.). V, Ag 1991 (1991) “L cn cv- n dcc” n K, Dk y Rv, Ed América Latina: militares y sociedad-II (Sn J: FLACSO). Vg Cnn, Id 1985 (1985) Aprismo popular. Mito, cultura e historia(L: AREA). W, Rchd 1975 (1975) “Píc gnn y dcón d ng n Pú: 1961-1971” n W, Rchd y Fg, AdDistribución del ingreso en el Perú (L: IEP). W, Rchd y Fnándz Bc, Gc 1990 (1990) Perú en números 1990(L: Cán S.A.). W, Rchd y Fnándz Bc, Gc 1996 (1996) Perú en números 1996(L: Cán S.A.). Ypz, I y Bnd, Jg 1985 (1985)La sindicalización en el Perú (L: Fndcón Fdch E y Pnc Unvdd Cóc d Pú). Yng, C 1990 (1990) La guerra en los Andes. El rol militar en la política internacional de los Estados Unidos sobre la droga (Whngn: WOLA). Žžk, Sv 2002 (2001) ¿Quién dijo totalitarismo? Cinco intervenciones sobre el (mal) uso de una noción (Vnc: P-x).
296
notAs
Introducción 1
V hp://www.cdncn.g.p
2
V hp://www.d.g.p/pp/d/n/n10.pd
Los inicios (la ormación de los criterios institucionales) 3
E pccón , vz, á pn p cnc pnn pn. F ndd c n n d ppgndz y g ncn pcdó hc n ñ. Ag c n dch pccón p d dccn d cc ncdd d p píc ddc, cvdd, pc vó c vc dd ín c d z d, d d n ndc n á ín gn. 4
RMP, 1, 1, 1897, p. 9
5
Idem.
6
RMP, 2, 19, 1898, p. 8
7
Idem.
8
Idem.
9
RMP, 3, 46, 1899, p. 19
10 RMP,
17, 6, 1921, p. 612
11 RMP,
17, 3-4, 1921, pp. 413-414
12 Idem, p. 415 13 RMP,
20, 9, 1923, p. 951
14 RMP,
20, 5, 1923, p. 448
15 Idem. 16 RMP,
22, 8, 1925, p. 739
17 Idem, p. 740
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl 18 RMP,
18, 3-4, 1921, p. 398
19 RMP,
20, 2, 1923, p. 168
20 Idem, p. 167 21 RMP,
26, 7, 1929, p. 119
22 RMP,
23, 7, 1926, p. 937
23 RMP,
22, 4, 1925, p. 376
24 RMP,
3, 46, 1899, p. 18
25 RMP,
17, 10-11, 1920, p. 1158
26 RMP,
2, 26, 1898, p. 113
27 Idem. 28 RMP, 29 La
17, 10-11, 1920, p. 1158
Prensa, 24 d z d 1959, p. 1
30 hp://www.x.g/pn/gnzz_pd/nd.h 31 Idem. 32 RMP,
2, 27, 1898, p. 137
33 Idem, p. 138 34 RMP,
21, 9, 1924, p. 1041.
35 RMP, XVII, 6, 1920, p. 647. 36 Idem, p. 1042 37 Un
pn, d gn pc, cnóc y c nvcó nn dcn, cn n vdn pd cd cn n ppdd d y cón d n d ndígn. 38 RMP,
23, 4, 1926, p. 387
39 RMP,
1, 12, 1897, p. 180
40 RMP,
17, 2, 1920, p. 203
41
Idem.
42 Idem, p. 205 43 Idem, p. 207
298
44 RMP,
24, 10, 1927, p. 33
45 RMP,
XXVI, 7, 1929, p. 152.
46 RMP, XVII, 2, 1920, p. 196.
Nts 47 Idem, p. 203 48 Idem. 49 Idem, p. 204 50 Idem, p. 205 51 Idem, p. 207 52 Idem, p. 208 53 RMP, XXIII, 3, 1926, p. 279 54 RMP, XXII, 4, 1925, p. 336. 55 RMP, XXIII, 5, 1926, p. 469. 56 RMP, XXVI, 7, 1929, p. 150. 57 RMP,
XX, 12, 1923, p. 1274.
58 Idem. 59 RMP, XXIII, 3, 1926, p. 279 60 RMP,
XXI, 12, 1923, p. 1279
61 RMP, XXVI, 7, 1929, p. 151 62 Idem. 63 L Pn, 1º d n d 1960, pn pc, p. 10 64 “E Ec Pn y ní ncn”. 65 “E Ec Pn pv 66 “L v
El Comercio, d, 9 g 1962.
d”, La Prensa, d, 8 n 1965.
d Ec”, La Prensa, d, 2 g 1965.
67 N
xpn c “ndígn pn”, d xndd n cp g d pc, y dn cnnc d cndcndd cn g ncndd n í nd. 68 RMP,
1, 3, 1897, p. 34
69 RMP, II, 21, 1898, pp. 41-42 70
RMP, XLI, 1, 1944 IV, 51, 1900, p. 20
71 RMP, 72 RMP,
XX, 10, 1923, p. 1121
73 RMP, XXII, 11, 1925, p. 1134 74 RMP, XXII, 6, 1925, p. 568 75 El
Progreso Militar, 1, N° 8, nv 1902, p. 399.
299
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl 76 RMP, XXXVIII, 9, 1941, pp. 19-20. 77 RMP, XXXVIII, 12, 1941, pp. 515-516 78 Idem. 79 RMP,
1, 5, 1897
80 RMP, II, 21, 1898, p. 40 81 RMP, 1, 5, 1897, p. 109 82 RMP, XXII, 3, 1925, p. 302 83 RMP, XXIII, 4, 1926, p. 387 84 Idem, p. 388 85 RMP, XXII, 3, 1925, p. 303 86 Idem, p. 305 87 Idem, p. 306 88 RMP, XXIII, 4, 1926, p.387 89 RMP,
XX, 9, 1923, p. 913
90 Idem, p. 393 91 Idem. 92 RMP,
XXV, 11, 1928, p. 137
93 RMP, XXXVIII, 1, 1941, p.66 94 Idem, p. 67 95 Idem. 96 Idem, p. 68 97 Idem, p. 75 98 Idem, p. 77 99 Idem, p. 80 100 “Svc p d”. 101 El
La Prensa, d, 17 g 1960
Comercio, 7 n 1962, p. 4
102 Ag B. Lgí pnó n ccón dnzd n d Pd Cv, nó
pánd d gnzcón. F gd Pdn d Rpúc p gnd vz n 1919 y, c ndn, ó Cncón Píc p p ccón. 103 RMP, XXIX, 7, 1932, p. 602
300
104 Idem.
Nts 105 E cncn á ndn p c nn g íd p
pgnn n gnzcón. En 1933, dn p v Hy d hz zn, pnncó n dc n ó “ccón” dí : “p dcn dd […] Hz d pd n gón. Hz d pd n h n v d h” (K, 2005: 263). P n ná d gí y p v Vg Cnn (1985). 106 RMP,
XXIX, 10, 1932, p. 965
107 Idem, p. 966 108 Idem. 109 Idem. 110 RMP, XXI, 6, 1934, p. 824. 111 Idem. 112 Idem, p. 824. 113 Idem, p. 829. 114 Idem, p. 830. 115 Idem.
La sistematización de la experiencia 116 En
d 1920 y n d 1921, dc d c cn C Mn. Sá pzd p cn Jg Mc, n dpñó cg h d 1922. Fn npnú y pnú d c nc cn dccón d dch cn. Hí gg n ú d 1922, gn P Cn, d Món Fnc, ó nnn ncón. Adá, cnd Mín n d Ec M, n n dc gn En Mngn Mkhz (1918), n c pn v Dp d Ed My n Fnc. A, n 1919 y 1920 dc gn Ann C y An, n hz n dí d pccnn n c nc. RMP, Añ XXIII, N 268, d 1948; pp. 257, 262, 264, 266. 117 REM, XXII, 268, 1948, p. 211 118
Idem, p. 214
119 An CIMP cd n 1941, c ngd cn n 1945. 120 REM, XXII, 268, 1948, p. 220 121 REM,
XX. 241, 1946, p. 12
122 Idem, p. 19 123 Idem, p. 38
301
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl 124 REM, XXII, 268, 1948, pp. 365-6 125 Idem, pp. 366-7 126 Idem, pp. 371-2 127 Idem, pp. 399-400 128 RESG, VI, 3, 1959, p. 8 129 N
gn Lnd Rdígz Fg, R Hy R, L L V Vd y Rú Mn A. 130 L
Ec d Ac (USARSA) cd 1. d d 1963, pznd USARCARIB (U.S. Ay Cn Sch). 131 En
p nú d Revista de la Escuela Superior de Guerra , ncyó n íc d gn Rdígz ddcd d d, cn n g cn “nc” (RESG, 1, 1, 1954, p 10) 132 Vó Fnc n 1957, cnd ní gd d y y
dpñ c nc d
ESG. 133 RESG, XIII, 2, 1966, p. 8 134 RESG,
V, 2, -n 1958
135
Idem, p. 22
136 Idem, p. 33 137 Idem. 138 Idem, p. 35 139 En
1950 y 1963, nnn n ncn ncn 2.820 pn (217 p ñ, c pd). En 1964 y 1968 c d 1.624, dc, n pd d 406 cv n (C: 1982, 96) 140 hp://www.np.gv.c/n/pccn/n/E_%20nncn_c_-
c.pd 141 La
Prensa, 8 1959, p. 12. L
142 S
Ncn d Mvzcón Sc. F n gn cd p gn n 1972 —dn Dc Ly Nº 18896—, v c ndd g “ cncn y cv pcpcón d pcón ncn n dnd Pn d D Ecnóc y Sc d Gn d Fz Ad”. 143 RMP, XL, 6, 1943, p. 111 144 RMP, XL, 9, 1943, p. 97 145 Idem.
302
146 RMP, XLI, 8, 1944, p. 29
Nts 147 RMP, XLVII, 1 y 2,
1950, p. 113
148 Idem, p. 114 149 Idem, p. 115 150 RMP, XL, 9, 1943, p. 8 151 Idem. 152 Idem. 153 RMP, XL, 9, 1943, p. 97 154 Idem, pp. 6 y 9 155 RMP, XLI, 8, 1944, p. 6 156 Idem, p. 7 157 Idem. 158 Idem, p. 8 159 RMP,LII, 637-638, 1957, p. 238 160 RMP, XXXVIII, 6, 1941 161 Idem, p. XXX 162 Idem, p. XXXV 163 Idem, p. XLII 164 Idem, p. L 165 RMP, XL, 9, 1943, p. 109 166 Idem, p. 110 167 Idem. 168 RMP,
XL, 10, 1943
169 Idem, p. 216 170 Idem, p. 217 171 Idem. 172 Idem. 173 RMP, XLIII, 11, 1945, p. 338 174 Idem, p. 364 175 RMP, LIII, 639, 1957, p. VIII 176 Idem. 177 RMP, XLIII, 7, 1946, p. 397
303
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl 178 Idem, p. 412 179 RMP, LII, 6, 1956, p. 17 180 Hd
Gd p d n d dcón p. S xó n G dd 1949 , y g pó Mxc, n dnd cncó y dpó Ch Gv, n d vn d Granma. “Un vz n C — p d p d vínc cn Ch— Hd gí nd n cndc pvgd d vcn pn cn c x p” (Rn, 2004: 5). 181 Jn P Chng, L Zp, G Mcd, n d FIR, ncpn ELN n 1964. 182 Un hch cón n cnvcd
p MIR, 7 d d 1964, n pz Sn Mín, n d pncp g púc d L, n c, n d nn, L d Pn Ucd nncó dcón d pd d nc ch d. 183 RMP,
LV, 655, 1959, p. 64
184 Idem, p. 66 185 Idem, p. 67 186 RMP,
LV, 658, 1960, p. 35 y .
187 RESG, VII, 1, 1960 188 Idem, p. 18 189 Idem. 190 Idem, p. 19 191 Idem. 192 RESG, VII, 4, 1960 193 Idem, p. 74 194 Idem, p. 75 195 Idem. 196 Idem, p. 76 197 Idem, p. 77 198 RMP, VIII, 4, 1961, p. 33 199 Idem, p. 34 200 Idem, p. 38 201 Idem, p. 41 202 RESG, XII, 4, 1965, p. 77
304
203 Idem, p. 79
Nts 204 Idem, p. 81 205 Idem, p. 82. 206 S pcón d z d pc d pch d d, v cncd
d dí 28 d n y 12 d d 1962 (d La Prensa, 13 d d 1962) 207 V dcn d
pncp d d pí, cpndn dí 19 d d 1962.
208
RESG, X, 3, 1963
209 Idem, p. 9
210 Idem, p. 20 211 Idem, p. 21 212 Idem, p. 25 213 Idem. 214 RESG, XI, 2, 1964, p. 98 215 Idem, p. 97 216 Idem, p. 98 217 Agn dccn hn
pd pc í d “í d G”.
218 P n dccón n cn d 219 RMP,
, v Sch (1999)
51, 618, 1955, p. 111
220 Idem, p. 117-8 221 RMP, XIII, 1, 1966, p. 21 222 RMP, XIII, 2, 1966, p. 12 223 S cnd pv d ngd, vn n xpcón d
p-
ndd d ndvd, vd c p n nvd.
La acción en el vacío. El agotamiento de la doctrina militar peruana. 224 Sgún cn d 1961, Aycch pn 4.1%
d pcón ncn. Dnyó
3.4% n cn d 1972 y gún d 1981 3%. 225 Cn dnncón cncd gnd pd pdnc d Mn Pd Ugch, ncd n 1956, dd gó c d d n pc zd n z píc — Mvn Dcác Pd (MDP)— y Pd Ap. 226 Dn g XX,
cncn píc cn phcón xp d ndczcón d d . Sn g, Cncón pgd n 1979 cncó dch.
305
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl 227 L
“nv zd” dnncón gn gn pd gn dn ñ ’60, nd p vcón cn, c n dv gp dgn d Vngd Rvcn y d Mvn d Izd Rvcn (MIR). 228 L “z d-cnc” hch d
píc gnzó ncn n n ccn d Ed. An cnd dd ncyó pácc dczn, gn c zó nd ác y c n cn cdd-Ed xpcn, ndnn, p x ddd d pd píc y cn pnvdd d p hz g ncón pn (Cvzz y C, 2002). 229 E gp dd p Jv Av Ondn ní pdn n Lgv, y cp
ácn p dgn pvnc d pd. En nd, pd pn díc c d d gún d gp Dn d Ecv, cp ncn p cnóc d p nv, n pdín h n gp. P , nó v hc n “á píc”, c c d In. Av pd n d d 2 d n d 1983, cnd dgnd c n d In Fnnd Rncón Bz, n cnnd “v”. 230 Lg d d d p
gnzcn d zd n ccn d y d 1980, ncó n nv pc d cncncón d z, d pn n cndd cd n ccn ncp pgd p nv d ñ. D z ncá n Izd Und, n d d 1983. 231 S hch, v Ucd (2004: 343-394) 232 P n ná á dd ONG y 233 V x
vnc, v ch (2003).
d y 5165, 8505, 10893, 11049, 12552 y 15590, n www.cng.g.p
234 E íc 53º d
Cncón d 1933 dcí: “ Ed n cnc xnc g d pd píc d gnzcón nncn. L pncn n pdn dpñ nngn ncón púc”. 235 E 1. d z d 1982, g d h pdcd
các d Aycch p p d n gp d nd cn v d pd í dnd, n d In, gn J Ggd pnó n c pcpn “c n xn” (Dc, 1989: II, 564). 236 E
7 d d 1982, n d In, J Ggd, nvcó cón d pn d , g d nd p pc d Ññ, cdd ccn L ( Idem, 565). 237 E 29 d d1981, gn Ipnz ó pn z d E c, Jv Dz Cnc, And Ov, Ad Ed y Hc Z hín nnd dn nvgcn pc gn c d . 238 E 2 d z d 1982 pd nd các d Aycch cn v d
306
n cd n g y, pncp d , n p pc d Vchán pvcó v d pdn Bnd zn.
Nts 239 “Aycch:
p d Gch”. Env zd p Rú Gnzáz. En Quehacer N. 20; n, 1983. Dc. L; pp. 46-56. 240 L c cngnd n ncn. 241 E gn N hí d Pc d L n 1979,
y g d Svc d Ingnc d Ec (SIE). S dpñ c cndn d Sgnd Dvón d Inní cnd dgnd c d zn d gnc d Aycch. 242 Cndd cpn czd n pvnc d Hn, n d dpn d Ay-
cch. En g, n n d 1983, n nd ch pd nnn z vgcn n nz d nd hí cd cnn n vcn cndd d Hych. L pcn d hch, dgn ncón hc n p nvncón d cv , gn gn n cón nvgd, pdd p nv M Vg L. Pn ncó n pc dc cn gn N, c pn d zn d gnc. 243 O gngí, c d J C Cn (/ ) cn cn dd dcd
d ’30. 244
E hch pdgác d vn ácc d Snd Ln c d Lcnc, cndd cpn czd n pvnc d Víc Fd, d dpn d Aycch. En g, n gp nd vó c n “cn”, nnd chn pd. 245 V cd ncpd n d
Pn (1996: 181).
246 L gcón c c d dn á cp p gn n:
•
•
•
•
Dc Lgv Nº 741 (11 d g d 1991); cnc C d Adn c gnzcn d pcón cd n cndd zn dcd n Ed d Excpcón, p d cvdd d Adn y D. Dc Sp 077-DE-92 (19 d c d 1992); p gn d gnzcón y ncn d C d Adn y D; y z Cnd Cnn d Fz Ad p dc dpcn nc pc. Dc Sp N° 068 — DE/SG (dc d 1998); n Ed g p únc vz d c d dn, c yd nc, ndnzcón pnn d cd Ly; , dpn c hyn pdd d dñ n n, c cncnc d py z d dn n ch cn vón. Ly N° 27178 (28 d d 1999); c cnc d Svc M, dn ddd d p vc cv n c d dn.
247
L dpn d d gnc n 1988 n Jnín, Apíc, Hncvc, Pc, Sn Mín, Aycch, Hánc, L y pvnc cncn d C. 248 E Cón d Pz nó 14
d d 1985, y v ncn ngd p M Sáz, n pdó, nñ Ag Bzv, Fnnd C, Dg Gcí Syán, C Rdígz Rn y A Gck. S ncn n xn cndcón g d dnd p y ppn gn cón pd púc; c
307
Guerra y democracia. Ls lts pns l nstón nnl
cn cccón d c píc; y cn d dág cn ndd d pd n cn vnc. E 13 d d 1986 dó cnd cn Fnnd C, M S Bgg y C Rdígz Rn. Lg d c d pn, n n d 1986, ngn pn cg dpcón. 249 P
n dcpcón d hch y cncnc ídc v CVR, 2003: VII, 102-112 y 130-137. 250
Sc py nd Dgd B (Dcc Cn), d Pd, Dz Cnc C R C H (Izd Und) y pdn d Jg , Jv Jv V R (Pd Ap). 251 A pc, n d pc c nvc
cv cy pc dó n cv d n d pd J Ay. En n d 1986 C Sp vó n nd. Pn, pncp nvcd, cpán d c AP Av Az, “cd” p d ncón p vd ccón dc. 252 Pvn, 14 d z, n gp nd hí nd cpán d c AP
Jg Az Bn, n pó vc n Aycch. F p c d Mn d G ó c d n cv. 253 En n d 1987 pgí Ly 24700, z nvncón d c n
nvgcón pc, vnd pcpcón y chz d dd pc, p cnd ncn d Mn Púc n n cpcd p dch . 254 En n cón, dpd p C L nzó cn dnnc gn pn
d zd p cdd cn : “ pn x hn cnzd v d dpg z d, y n vcn n cc n cnn c gncd y vd d dch hn” (d Actualidad, 25 d y d 1988, págn 3). 255 La República, 24 d y d 1988, págn 2. 256 E gn M Búdz
í gn d Undd Pp.
257 “S gn Bn …”. Env
gn Fncc M Búdz. Caretas Nº 1028, 17
d c d 1988, L. 258 “H d n 259 En
cón”. En: Oiga, V p, N 647, 12 d d 1993. L; pp. 20-35.
nú gn d d pccón nó n c cc d gn Edwn Díz, d Svc d Ingnc Ncn n 1989 y 1991, n ó dch dcn nnc hí d pcd n dpndnc d dch gn.
308