To jest Chemia karta pracy ucznia.pdf

Aleksandra Kwiek

To jest chemia

Karty pracy ucznia dla szkół ponadgimnazjalnych Zakres podstawowy

To jest chemia Karty pracy ucznia dla szkół ponadgimnazjalnych Zakres podstawowy

Karty pracy ucznia uzupełniają podręcznik autorstwa R. Hassa, A. Mrzigod, J. Mrzigod To jest chemia, dopuszczony do użytku szkolnego i wpisany do wykazu podręczników przeznaczonych do kształcenia ogólnego do nauczania chemii na poziomie ponadgimnazjalnym, w zakresie podstawowym. Numer ewidencyjny podręcznika w wykazie MEN: 438/2012.

© Copyright by Nowa Era Sp. z o.o. 2012 ISBN 978-83-267-0858-9 Warszawa 2012

Współpraca autorska: Romuald Hassa, Aleksandra Mrzigod, Janusz Mrzigod Redakcja merytoryczna i opracowanie redakcyjne: Magdalena Niedźwiedzka Redakcja językowa: Katarzyna Miller Projekt okładki: Maciej Galiński, Wojtek Urbanek Fotografia na okładce: Shutterstock.com/Alex Staroseltser Projekt graficzny: Michał Gwozdecki, Marcin Koziełło Realizacja projektu graficznego: Dorota Sameć Rysunki: Ewelina Baran, Rafał Buczkowski, Mateusz Klamrowski, Adam Poczciwek, Dorota Sameć Fotoedycja: Beata Chromik Fotografie: Włodzimierz Echeński (s. 10 – gips, wapień; s. 14 – gips palony; s. 15 – węglan sodu; s. 30 – spalanie benzyny; s. 38; s. 46; s. 63 – wykrywanie wody w kaszy), Piotr Kubat (s. 11; s. 15 – węglan sodu; s. 18; s. 26 – zadanie 1.; s. 30 – benzyna + woda, benzyna + olej roślinny; s. 58; s. 62; s. 66; s. 94; s. 100), BE&W – Photo Researchers (s. 14 – Joel Arem/anhydryt), Alamy/studiom ode (s. 26 – butla turystyczna), Alamy/sciencephotos (s. 67, 101 – zsiadłe mleko), East News/Science Photo Library (s. 6–9, 44 – atom), MediumPhoto (s. 23 – Martin Page/elektrownia jądrowa), panthermedia.net (s. 23 – Jesper Klausen/brylanty; s. 26 – invictus/ciężarówka), shutterstock.com (s. 10 – Tyler Boyes/kreda, marmur; s. 14 – Terry Davis/skała gipsowa; s. 20 – fotografaw; s. 22–37, 98 – Per-Anders Jansson/węgiel kopalny; s. 23 – Tan Kian Khoon/kserokopiarka, Mihai Simonia/rysowanie ołówkiem; s. 26 – Ramon Berk/samolot odrzutowy, jakelv7500/asphalt; s. 54 – Tim Arbaev/wlewanie płynu, 7505811966/mycie rąk, Valua Vitaly/mycie włosów, Oliver Hoffmann/proszek, Tasika/opakowanie proszku; s. 63 Kim Reinick/czekolada; s. 70 – Tatiana Popova/cukierki miętowe; s. 74 – Mars Evis/aspiryna; s. 88 – S1001/koło zębate; s. 102 – Volkova Maria/jabłko), Thinkstock/Getty Images: Hemera Technologies (s. 10–21, 12, 98 – wapień; s. 38–73, 98 – piana; s. 86–93, 98 – bawełna; s. 70 – galaretki; s. 88 – klocki; s. 90 – beczki), iStockphoto (s. 63 – oliwki; s. 70 – dżem, light; s. 74–85, 98 – sól; s. 74 – opakowanie leku; s. 83 – papieros; s. 88 – patelnia, linki, płyty CD, karty kredytowe; s. 90 – słoik, butelki; s. 100 – szklanka; s. 101 – mleko), PolkaDot (s. 26 – tankowanie), Stockbyte (s. 90 – karton), Zoonar (s. 70 – pianki). Nowa Era Sp. z o.o. Al. Jerozolimskie 146 D, 02-305 Warszawa Tel.: 22 570 25 80; faks: 22 570 25 81 Infolinia: 801 88 10 10 (z telefonów stacjonarnych) 58 721 48 00 (z telefonów komórkowych) www.nowaera.pl, e-mail: [email protected] Druk i oprawa: Color Graf Sp. z o.o., Gdańsk

SPIS TREŚCI Regulamin pracowni chemicznej .............................................................................................. 4 Sprawdź, czy potrafisz… po gimnazjum ................................................................................. 6 I. Materiały pochodzenia naturalnego 1. Skały i minerały .................................................................................................................... 10 2. Przeróbka wapieni, gipsu i kwarcu ..................................................................................... 14 3. Właściwości gleby i jej ochrona .......................................................................................... 18 II. Źródła energii 1. Rodzaje paliw kopalnych ..................................................................................................... 2. Przeróbka ropy naftowej i węgla kamiennego .................................................................. 3. Benzyna – właściwości i otrzymywanie ............................................................................ 4. Sposoby pozyskiwania energii a środowisko przyrodnicze ............................................

22 26 30 34

III. Środki czystości i kosmetyki 1. Właściwości mydeł i ich otrzymywanie ............................................................................ 2. Mechanizm usuwania brudu .............................................................................................. 3. Emulsje .................................................................................................................................. 4. Składniki kosmetyków ......................................................................................................... 5. Rodzaje środków czystości .................................................................................................. 6. Środki czystości a środowisko przyrodnicze ....................................................................

38 42 46 50 54 58

IV. Żywność 1. Wpływ składników żywności na organizm ....................................................................... 62 2. Fermentacja i inne przemiany żywności ........................................................................... 66 3. Dodatki do żywności ........................................................................................................... 70 V. Leki 1. Rodzaje substancji leczniczych ........................................................................................... 74 2. Dawka lecznicza i dawka toksyczna ................................................................................... 78 3. Substancje uzależniające ...................................................................................................... 82 VI. Opakowania i odzież 1. Rodzaje tworzyw sztucznych .............................................................................................. 86 2. Rodzaje opakowań ............................................................................................................... 90 3. Włókna naturalne, sztuczne i syntetyczne ........................................................................ 94 Eksperymentuj! ......................................................................................................................... 98 Odpowiedzi do zadań rachunkowych ................................................................................. 105 ABC pierwszej pomocy .......................................................................................................... 106 Tabela rozpuszczalności soli i wodorotlenków w wodzie ................................................. 107 Układ okresowy pierwiastków chemicznych ...................................................................... 108 3

regulamin pracowni chemicznej

1. Do pracowni uczniowie wchodzą w obecności nauczyciela. 2. Każdy uczeń zajmuje swoje stałe, wyznaczone miejsce i nie opuszcza go bez zgody nauczyciela. 3. Doświadczenia chemiczne należy przeprowadzać ściśle według instrukcji zamieszczonej w Kartach pracy ucznia lub podanej przez nauczyciela. 4. Nie wolno wykonywać eksperymentów oraz prac niewchodzących w zakres doświadczenia chemicznego. 5. Wszystkie substancje stosowane do doświadczeń chemicznych należy traktować jak trucizny: nie wolno ich dotykać, sprawdzać smaku i zapachu. 6. Na polecenie nauczyciela można sprawdzić zapach substancji przez skierowanie jej par ruchem wachlującym dłoni w stronę nosa. 7. Podczas ogrzewania substancji w probówce należy skierować jej wylot w stronę, gdzie nikogo nie ma i delikatnie nią poruszać. 8. Doświadczenia chemiczne należy przeprowadzać na przeznaczonych do tego celu podkładkach. 9. W pracowni nie wolno jeść i przechowywać żywności na stole. 10. Do pracowni nie wolno przynosić żadnych materiałów bez polecenia nauczyciela ani wynosić z niej substancji. 11. Uczniowie są odpowiedzialni za czystość i porządek na swoich miejscach pracy.

Zapoznałem/am się z regulaminem i zobowiązuję się do jego przestrzegania Data:

4

(podpis ucznia)

Przebywając w pracowni chemicznej, należy ściśle przestrzegać regulaminu i postępować zgodnie z zasadami bezpiecznej pracy. • Wszystkie doświadczenia należy wykonywać wyłącznie na polecenie nauczyciela. • Przed wykonaniem doświadczenia chemicznego na polecenie nauczyciela należy założyć fartuch, okulary ochronne, a jeśli to konieczne – rękawice ochronne.

• Doświadczenia chemiczne należy przeprowadzać według instrukcji umieszczonej w podręczniku lub podanej przez nauczyciela.

• Wszystkie substancje stosowane do eksperymentów należy traktować jako potencjalne trucizny: nie wolno ich dotykać, sprawdzać smaku ani zapachu. • Na polecenie nauczyciela można sprawdzić zapach substancji przez skierowanie jej par ruchem wachlującym dłoni w stronę nosa. • Podczas ogrzewania substancji w probówce należy skierować jej wylot w stronę, gdzie nikogo nie ma i delikatnie nią poruszać. • Trzeba zachować szczególne środki ostrożności podczas pracy z substancjami oznaczonymi znakami ostrzegawczymi w postaci piktogramów.

Zagrożenia fizykochemiczne Oznaczenia substancji

substancje wybuchowe

substancje łatwo palne

substancje utleniające

substancje korodujące metale

obowiązujące do 2015 roku

gazy pod ciśnieniem

–

obowiązujące od 2015 roku

Zagrożenia dla środowiska

Zagrożenia dla zdrowia Oznaczenia substancji

substancje żrące

substancje toksyczne

substancje drażniące

substancje rakotwórcze, mutagenne

substancje niebezpieczne dla środowiska

obowiązujące do 2015 roku

obowiązujące od 2015 roku

5

Sprawdź, czy potrafisz… po gimnazjum

Sprawdź, czy poTrafiSz… po gimnazjum W zadaniach 1–6 zaznacz tylko jedną odpowiedź. zadanie 1. Przypomnij sobie, s. 30

(1 p.)

Zaznacz przykład reakcji chemicznej. A. sublimacja

X C. spalanie drewna

B. topnienie lodu

D. parowanie benzyny

zadanie 2. Przypomnij sobie, s. 14

(1 p.)

Wskaż rodzaj roztworu otrzymanego po wymieszaniu białka jaja z wodą. A. roztwór właściwy

C. zawiesina

X B. koloid

D. emulsja


(1 p.)

Zaznacz pełną informację dotyczącą składników mieszaniny. A. Składniki mieszaniny zachowują swoje indywidualne właściwości. B. Składniki mieszaniny można rozdzielić, stosując np. krystalizację. C. Stosunek masowy składników może być dowolny.

X D. Składniki mieszaniny zachowują swoje indywidualne właściwości, można je rozdzielić, stosując np. krystalizację, a ich stosunek masowy może być dowolny.


(1 p.)

Zaznacz poprawne dokończenie zdania. Izotopy to odmiany tego samego pierwiastka chemicznego o jednakowej liczbie A. masowej, ale różnej liczbie atomowej. B. protonów i neutronów w jądrze. C. protonów, ale różnej liczbie elektronów.

X D. atomowej, ale różnej liczbie masowej, czyli jednakowej liczbie protonów, lecz różnej liczbie neutronów w jądrze.


p+

n0

e–

A

29

35

29

B

29

35

35

C

29

64

29

D

64

35

64

odpowiedź

X

6

(1 p.)

Określ liczbę cząstek materii, z których jest zbudowany atom 64 29 Cu.

(1 p.) Wybierz wartości opisujące pierwiastek chemiczny, którego liczba atomowa Z wynosi 14. liczba odpowiedź

X

Przypomnij sobie, s. 4

numer

elektronów w atomie

protonów w jądrze

powłok elektronowych

elektronów walencyjnych

A

14

14

2

5

15

2

B

7

7

2

5

15

2

C

7

7

2

5

5

2

D

14

14

3

4

14

3

grupy okresu

zadanie 7.

(6 p.) Uzupełnij tabelę na podstawie schematu przeprowadzonego doświadczenia chemicznego. SO P O N O CaO K 2

1

4 10

2



zadanie 6.

2 5

3

4

5

6

H 2O

nr probówki

1

2

3

4

5

6

Barwa uniwersalnego papierka wskaźnikowego

żółty

czerwony

czerwony

czerwony

niebiesko zielony

niebiesko zielony

odczyn roztworu

obojętny

kwasowy

kwasowy

kwasowy

zasadowy zasadowy

wzór sumaryczny związku chemicznego

H 2O

H 2 SO 3 H 3 PO 4

HNO3

Ca(OH)2

KOH

zadanie 8.

(6 p.) Zbilansuj równania reakcji chemicznych. Napisz nazwy systematyczne otrzymanych soli. A.

B.

C.

Ca +

2 HNO3

MgO +

2 NaOH +

2 HCl

H2SO4

Ca(NO3)2 +

MgCl2 +

H2

H2O

Na2SO4 +

2 H2O


nazwa systematyczna soli:

azotan(V) wapnia nazwa systematyczna soli:

chlorek magnezu nazwa systematyczna soli:

siarczan(VI) sodu 7


Zadanie 9. Przypomnij sobie, s. 22–23; s. 24–29

(7 p.)

Oceń prawdziwość podanych zdań. A. Węglowodory nienasycone nie reagują z wodą bromową.

Prawda

X Fałsz

B. Etanol otrzymuje się w procesie fermentacji octowej.

Prawda

X Fałsz

C. Większość estrów to związki chemiczne o przyjemnym zapachu.

X Prawda

Fałsz

D. Kwas etanowy jest składnikiem octu spożywczego.

X Prawda

Fałsz

E. Metyloamina to związek chemiczny o przyjemnym zapachu.

Prawda

X Fałsz

F. Tlenek węgla(IV) i woda to produkty spalania całkowitego węglowodorów.

X Prawda

Fałsz

Zadanie 10. Przypomnij sobie, s. 22–23; s. 24–25

(5 p.) Przyporządkuj wzory sumaryczne związków organicznych do właściwych nazw. Wpisz litery (A–F) w odpowiednie kratki. A. C2H5OH

C. CH3COOC2H5

E. NH2CH2COOH

B. CH3COOH

D. CH3NH2

F. C2H5COOCH3

D metyloamina

E kwas aminoetanowy

C octan etylu

A etanol

B kwas etanowy

Zadanie 11. Przypomnij sobie, s. 14–15

(3 p.) Na wykresie przedstawiono zależność rozpuszczalności saletry potasowej od temperatury. Odczytaj rozpuszczalność saletry w temp. 40°C. Oblicz stężenie procentowe roztworu nasyconego w tej temperaturze. Rozpuszczalność saletry w temp. 40°C:

80 g /100 g H2O

Obliczenia:

140 120 100

wa potaso

160

saletra

Rozpuszczalność, g/100 g H2O

180

80

m roztworu = 100 g + 80 g =180 g 180 g - 100% 80 g - x

60

_________ x = 80 g * 100% = 44,4% 180 g

40 20 0

20 40 60 80 100 T, °C

Odpowiedź: 8

Stężenie procentowe roztworu nasyconego wynosi 44,4%.

(3 p.)

Reakcję spalania całkowitego etanolu przedstawia równanie: C2H5OH + 3 O2


2 CO2 + 3 H2O

Oblicz, ile gramów etanolu uległo reakcji spalania całkowitego, jeżeli powstało 44 g tlenku węgla(IV). Obliczenia:

46 u C 2 H 5 OH - 88 u CO 2 x - 44 g ______________ x = 23 g

Odpowiedź:

Spalaniu uległo 23 g etanolu.


zadanie 12.

.

zadanie 13.

(4 p.) Napisz wzory półstrukturalne i nazwy systematyczne związków chemicznych oznaczonych literami X i Y. H C C H

+ H2 katalizator

X

+ H2 katalizator


Y

związek chemiczny

X

wzór półstrukturalny

CH2 = CH2

CH 3 - CH 3

nazwa systematyczna

eten

etyn

Y

Notatki z lekcji

Stopień opanowania wiedzy: 37–40 p. Celująco. 34–36 p. Bardzo dobrze. 28–33 p. Solidne podstawy chemii. 22–27 p. Wiedza dostateczna. 0–21 p. Uzupełnij podstawy chemii. 9

I. Materiały pochodzenia naturalnego

1. SKały i minerały zadanie 1. Wapń jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych pierwiastków chemicznych w skorupie ziemskiej. Na podstawie fragmentu układu okresowego pierwiastków chemicznych uzupełnij opis budowy atomu wapnia.

Przypomnij sobie, s. 5.

40

symbol chemiczny

Ca

masa atomowa, u

numer grupy

2

liczba powłok elektronowych

numer okresu

4

liczba protonów

20

liczba masowa A

40

liczba elektronów

20

liczba atomowa Z

20

liczba elektronów walencyjnych

4

2

zadanie 2. doświadczenie chemiczne do przeprowadzenia w obecności nauczyciela

Przeprowadź doświadczenie Wykrywanie węglanu wapnia w granicie, skorupkach jaja i kredzie, którego schematy przedstawiono poniżej. Zapisz obserwacje i uzupełnij numery probówek oraz równania reakcji chemicznych.

ocet

ocet

1

okruchy granitu

woda wapienna

Obserwacje:

roztwór 3 HCl

2

skorupki jaja

woda wapienna

kreda

woda wapienna

W probówkach 2. i 3. wydziela się gaz.

W zlewkach woda wapienna mętnieje.

Wniosek: Reakcje chemiczne zachodzą w probówkach stawić następującymi równaniami:

2. i 3

. Można je przed-

2 . 2 CH3COOH + CaCO (CH3COO)2Ca + H2O + CO2 3 CaCl 2 + H 2 O Probówka 3 . CaCO3 + 2 HCl + CO 2 Probówka

zadanie 3. Pod fotografiami skał wapiennych oraz gipsowych wpisz wzór sumaryczny ich głównego składnika.

marmur

CaCO 3 10

gips

CaSO4 ∗ 2 H 2O

kreda

CaCO 3

wapień

anhydryt

CaCO 3

CaSO4

Oceń prawdziwość podanych zdań. Prawda

X Fałsz

B. Wapień jest wykorzystywany jako nawóz i surowiec do produkcji szkła.

X Prawda

Fałsz

C. Kredę stosuje się do wyrobu past do zębów oraz jako pigment w białych farbach.

X Prawda

Fałsz

D. Z marmuru wykonuje się rzeźby, nagrobki i elementy budynków.

X Prawda

Fałsz

A. Wapień jest skałą o budowie krystalicznej.

zadanie 5. Napisz wzory sumaryczne lub nazwy hydratów. A.

siarczan(VI) miedzi(II)-woda(1/5)

B. siarczan(VI) magnezu–woda(1/7) – C.

– CuSO4 · 5 H2O

MgSO 4 * 7 H 2 O

siarczan(VI) sodu-woda(1/10)

D. siarczan(VI) wapnia–woda(2/1) –

– Na2SO4 · 10 H2O

Wskazówkę znajdziesz w podręczniku na s. 17.


zadanie 4.

(CaSO 4 ) 2 * H2 O

zadanie 6. Podkreśl wyrażenia tak, aby powstały poprawne obserwacje i wnioski z doświadczenia chemicznego Usuwanie wody z hydratów.

Uwodniona sól kobaltu.

Bezwodna sól kobaltu.

Obserwacje: Uwodniona sól kobaltu przed ogrzaniem ma _______ czerwoną / pomarańczową barwę. Po ogrzaniu zmienia kolor na różowy / granatowy, _______ a na ściankach probówki skrapla się ciecz / pojawia się para wodna. Wnioski: Ogrzewanie ________ / Oziębianie hydratów powoduje usuwanie z nich wody w postaci ______ gazowej / ciekłej.

zadanie 7. Podkreśl nazwy minerałów i skał, których głównym składnikiem jest tlenek krzemu(IV). • wapień • gips • ___ agat • ametyst chalcedon • granit • ____ kwarc _____ • piaskowiec • _______ • marmur • anhydryt • ____ piasek • kreda

zadanie 8. Oceń, czy substraty o podanych wzorach sumarycznych będą ze sobą reagowały. A. SiO2 + HCl B. SiO2 + NaOH

Tak

X Nie

X Tak

Nie

C. SiO2 + H2O D. SiO2 + HF

Tak

X Nie

X Tak

Nie 11


zadanie 9. mCuSO4 · 5 H2O = = mCuSO4 + 5 mH2O

Oblicz, ile gramów bezwodnej soli znajduje się w 500 g CuSO4 · 5 H2O. Obliczenia: Obliczenie mas cząsteczkowych CuSO4 i CuSO4 · 5 H2O. mCuSO4 =

64 u + 32 u + 16 u * 4 = 160 u

mCuSO4 · 5 H2O =

160 u + 5 * 18 u = 250 u

Obliczenie zawartości CuSO4 w 500 g CuSO4 · 5 H2O.

250 u CuSO4 · 5 H2O znajduje się 160 u CuSO4

w

w 500 g CuSO4 · 5 H2O znajduje się x=

320

x g CuSO4

g

Odpowiedź: W 500 g CuSO4 · 5 H2O znajduje się

320 g CuSO . 4

chemia blisko nas Na wapień muszlowy podziałano kwasem azotowym(V). Przebieg tej reakcji chemicznej przedstawia równanie: CaCO3 + 2 HNO3

Ca(NO3)2 + H2O + CO2

Oblicz, ile gramów węglanu wapnia zawiera muszla ślimaka, jeżeli produktem reakcji chemicznej jest 20,5 g tlenku węgla(IV). Obliczenia: Rozwiązanie zadania ułatwi podkreślenie wzorów związków chemicznych, które odgrywają główną rolę w obliczeniach chemicznych.

CaCO3 + 2 HNO3

m CaCO3 = 100 u m CO 2 = 44 u

Ca(NO3)2 + H2O + CO2

100 g CaCO 3 - 44 g CO2 x - 20,5 g ________ x = 46,59 g

Odpowiedź:

Muszla zawiera 46,59 g CaCO 3.

.

zadanie 10.* Oblicz stężenie procentowe roztworu CuSO4 otrzymanego po rozpuszczeniu 500 g CuSO4 · 5 H2O w 500 g wody. Obliczenia:

Odpowiedź: Stężenie 12

procentowe wynosi 32%.

.


Notatki z lekcji

13


2. przeróBKa wapieni, gipSu i Kwarcu zadanie 1. Wskaż schemat (A–C), który przedstawia doświadczenie Wykrywanie obecności tlenku węgla(IV) w wydychanym powietrzu. A.

X B.

C. powietrze z płuc

powietrze z płuc

roztwór chlorku sodu

powietrze z płuc woda wapienna


woda wapienna

woda wapienna

zadanie 2.

wapień

1

2

woda wapienna woda z fenoloftaleiną

wapno palone

3

Na schematach przedstawiono doświadczenia chemiczne, w których wyniku otrzymano związki wapnia. Uzupełnij opisy schematów doświadczeń chemicznych, wpisując wzory sumaryczne związków wapnia. Zapisz obserwacje oraz równania reakcji chemicznych zachodzących w probówkach. Obserwacje: Probówka 1. Na dnie probówki pozostaje biały proszek. Probówka 2.

Woda wapienna mętnieje.

Probówka 3.

Zawartość probówki zabarwia się na kolor malinowy.

Wniosek: Reakcje chemiczne zachodzące w probówkach można zapisać następującymi równaniami: Probówka 1.

CaCO3

T

-------> CaO

Probówka 2. Ca(OH)2 + CO2 Probówka 3.

+ CO 2

CaCO3 + H2O

CaO + H2 O

------->

Ca(OH) 2

zadanie 3. Napisz wzory sumaryczne substancji oznaczonych literami X i Y. + SiO2

H 2O + X X.

CaCO3

Ca(OH)2 Y.

+ CO2

Y + H2O

CaSiO2

zadanie 4. Napisz i zbilansuj równania reakcji chemicznych przeróbki gipsu (1–2). 1 2

skała gipsowa

1. 2. 14

T

gips palony

2 (CaSO4 * 2 H2 O) ------> 2 CaSO 4 * H 2O + 3 H 2 O 2 CaSO 4 * H 2 O + 3 H2 O ------> 2 (CaSO 4 * 2 H 2O)

Wskaż model bezpostaciowej struktury szkła krzemianowego. A.

X B.

Modele: atomu tlenu atomu krzemu

zadanie 6. Napisz i zbilansuj równania reakcji chemicznych zachodzących podczas produkcji szkła krzemianowego. Na CO

1

Na2O

1.

2 3 T Na 2 CO 3 ------> Na 2O + CO 2

2.

Na 2 O + SiO2 -----> Na 2 SiO 3 CaCO

3. 4.

CaCO 3

3

3 T CaO + CO -----> 2

CaO

2

Na2SiO3


zadanie 5.

węglan sodu

4

CaSiO3

CaO + SiO 2 -----> CaSiO 3

zadanie 7.

węglan wapnia

Zaznacz, w którym punkcie podano prawidłowo skład cementu i betonu. odpowiedź

X

cement

Beton

A

wapień, gips

piasek, woda

B

wapień, glina, gips

cement, piasek, kruszywo

C

glina, gips

piasek, woda, gips

D

wapień, glina, gips

cement, piasek, woda, kruszywo

zadanie 8. Oblicz, ile kilogramów gipsu poddano prażeniu, jeżeli wiadomo, że otrzymano gips palony i 2000 g pary wodnej. Obliczenia: Wskazówka 1. Napisz równanie reakcji chemicznej. 2. Oblicz masy cząsteczkowe substratów i produktów, których potrzebujesz do obliczeń. 3. Ułóż proporcję.

2 (CaSO4 * 2 H2 O) -----> (2 CaSO 4 * H2 O) + 3 H2 O ____ 344 g 54 g ____ 2000 g x __________________ x = 12 740 g = 12,74 kg Odpowiedź: Poddano

prażeniu 12,74 kg gipsu.

.

15


zadanie 9.* Pewien rodzaj szkła opisano wzorem tlenkowym Na2O · CaO · x SiO2. Ustal wartość indeksu x, wiedząc, że masa cząsteczkowa szkła wynosi 478 u. Obliczenia:

I. 62 u + 56 u = 180 u SiO 2 478 u - 118 u = 360 u SiO2 360 u : 60 u = 6 x=6

478 u - 100% x - 75% x = 359 u

359 u : 60 u = 6 x=6

II.

Odpowiedź:

Notatki z lekcji

16

m Na 2O = 62 u m CaO = 56 u m SiO2 = 60 u

Wartość indeksu x wynosi 6.

.


Notatki z lekcji

17


3. WłaściWości gleby i jej ochrona Zadanie 1. Wpisz symbole chemiczne pierwiastków glebotwórczych obok ich charakterystyki.

Przypomnij sobie, s. 2., s. 10–11

A. Niemetal, najlżejszy z gazów.

H

B. Metal lekki, składnik soli kuchennej.

Na

C. Metal lekki, składnik wapienia.

Ca

D. Metal używany do produkcji folii służącej do pakowania żywności.

Al

E. Metal, występuje w minerale o nazwie hematyt.

Fe

F. Niemetal, główny składnik związków organicznych.

C

G. Niemetal, stanowi ok. 78% objętościowych powietrza.

N

H. Niemetal o dwuliterowym symbolu, składnik piasku.

Si

I. Niemetal, składnik kości, jego masa atomowa wynosi 31 u.

P

J. Niemetal, niezbędny do oddychania.

O

K. Niemetal o barwie żółtej, występuje w skałach gipsowych.

S

L. Metal, występuje w skorupie ziemskiej w ilości 2,33%.

Mg

M. Niemetal stosowany do dezynfekcji wody w basenach.

Cl

Zadanie 2. Przeprowadź doświadczenie Badanie właściwości sorpcyjnych gleby. Uzupełnij obserwacje i sformułuj wniosek. Odczynniki: próbka gleby, farba plakatowa, woda. Szkło i sprzęt laboratoryjny: 2 zlewki (o pojemności ok. 150 cm3), lejek, sączek z bibuły, bagietka. Do pierwszej zlewki wsyp kilka gramów gleby, następnie wlej ok. 50 cm3 wody zabarwionej farbą plakatową. Zawartość zlewki dokładnie wymieszaj i odstaw na ok. 30 minut. Po upływie tego czasu zawartość wlej do drugiej zlewki przez lejek z sączkiem z bibuły. Obserwacje:

Wniosek:

Przesącz jest bezbarwny.

Gleba ma właściwości sorpcyjne.

Zadanie 3. Wskaż substancję, której należy użyć do zobojętnienia kwasowego odczynu gleby.

X A. Ca(OH)2 18

B. MgCO3

C. NH4NO3

D. SO2


zadanie 4. Uzupełnij tabelę. przykład rośliny rosnącej na glebie o wskazanym odczynie Skala ph

marchewka

malina 1

7

kwasowy

odczyn gleby

truskawka

obojętny

14

zasadowy

zadanie 5. Uzupełnij tabelę, korzystając ze wzorów i nazw. Przykłady możesz wykorzystać kilkakrotnie. • CaHPO4 • obornik • kompost • NH4NO3 • (NH4)2SO4 • KNO3 • Ca(H2PO4)2 • sproszkowane skały wapienne • NH4Cl • KCl • NaNO3 • popioły drzewne nawozy naturalne

obniżające ph gleby

sztuczne

popioły drzewne

podwyższające ph gleby

NaNO 3

NH4 NO3

sproszkowane skały wapienne

KNO 3

NH4 Cl

CaHPO 4

sproszkowane skały wapienne

Ca(H 2 PO 4 ) 2

(NH4 ) 2 SO4

azotowe

NH 4 NO3 (NH4 )2 SO4 NH 4 Cl NaNO 3

potasowe

fosforowe

KNO 3

Ca(H 2 PO 4 ) 2

KCl

CaHPO4

obornik kompost

zadanie 6. Podanym chemicznym zanieczyszczeniom gleby (A–E), przyporządkuj źródła, z których pochodzą (I–VI). A. B. C. D. E.

A.

metale ciężkie tlenki azotu, węgla i siarki, węglowodory detergenty nawozy sztuczne i środki ochrony roślin odpady stałe

III

B.

I

C.

II

D.

V

I. transport II. proszki do prania, środki czyszczące i myjące III. huty, kopalnie IV. hałdy śmieci V. nadmierne nawożenie VI. elektrownie atomowe E.

IV

zadanie 7. Podkreśl sposoby przeciwdziałania degradacji gleby, której źródłem jest nieracjonalna działalność człowieka. • osuszanie lub nawadnianie terenu • racjonalne nawożenie • umacnianie skarp ______________ ______________________ • pokrycie warstwą świeżej gleby • stosowanie odpowiednich upraw • __________ sadzenie lasów • ______________________ bezpieczne składowanie odpadów • ograniczanie emisji ____________ spalin i zanieczyszczeń • ochrona gruntów o walorach ekologicznych ______________ ____________________________ 19


zadanie 8. Obliczanie metodą proporcji, np. 100 kg 100% = 10 kg x%

Saletra wapniowa to nawóz zawierający 15,5% azotu oraz 26,3% tlenku wapnia (procenty masowe). Oblicz, ile gramów azotu i ile gramów tlenku wapnia zawiera 25 kg worek tego nawozu. Obliczenia:

25 kg - 100% x - 15,5% x = 3,875 kg = 3875 g N2

Odpowiedź:

25 kg - 100% x - 26,3% __________ x = 6,525 kg = 6525 g CaO

Saletra zawiera 3875 g N i 6575 g CaO

.

chemia blisko nas Płatki kwiatów niezapominajek mają różną barwę w zależności od odczynu gleby, na której rosną. Niezapominajki na glebie o odczynie zasadowym mają barwę niebieską, a na glebie o odczynie kwasowym – różową. Określ wartość pH gleby, na której rośnie niezapominajka. Wstaw znak „>” lub „<”.

odczyn zasadowy pH > 7 odczyn kwasowy pH < 7

pH > 7

pH < 7

zadanie 9.* Ustalono, że w 100 g pewnego rodzaju gleby znajduje się 2,45 g węgla. Oblicz zawartość procentową (procent masowy) próchnicy w tej glebie, wiedząc, że zawiera ona 58% węgla. Obliczenia:

2,45 g - 58% x - 100% __________ x = 4,22 g próchnicy 4,22 g w 100 g ----> 4,22% próchnicy

Odpowiedź: 20

Gleba zawiera 4,22% próchnicy

.


Notatki z lekcji

21

II. Źródła energii

1. rodzaje paliw Kopalnych zadanie 1. Podziel wzory sumaryczne węglowodorów ze względu na stan skupienia. • CH4 • C7H16 • C16H34 • C3H8 • C5H12 • C17H36

CH 4 , C 3H 8

gazy:

ciecze:

C 7 H16 , C 5 H12 substancje stałe: C16 H34 , C17 H 36

zadanie 2.


Węgiel jest składnikiem wielu związków organicznych i nieorganicznych. Na podstawie fragmentu układu okresowego pierwiastków chemicznych uzupełnij opis budowy atomu węgla. symbol chemiczny

C

masa atomowa, u

numer grupy

4

liczba powłok elektronowych

2

numer okresu

2

liczba protonów

6

liczba elektronów

6

liczba elektronów walencyjnych

4

liczba masowa A

12

liczba atomowa Z

6

12

zadanie 3. Wpisz w odpowiednie miejsca tabeli wzory sumaryczne substancji wchodzących w skład gazu ziemnego. metan

butan

siarkowodór

etan

propan

tlenek węgla(II)

tlenek węgla(IV)

związki chemiczne nieorganiczne palne

organiczne niepalne

palne

tlenek węgla(II) tlenek węgla(IV) siarkowodór

niepalne

metan, etan propan, butan

zadanie 4. Uzupełnij informacje dotyczące ropy naftowej. Ropa naftowa jest mieszaniną

X C /

X G/

E/

H od gęstości wody i jest

X F się w wodzie. Ropa nafI / X J, o barwie najczęściej

L.

A. jednorodną B. niejednorodną C. gazowym, ciekłym i stałym D. ciekłym 22

B. Zawiera głównie węglowodory w stanie

D, wzajemnie w sobie rozpuszczone.

towa ma gęstość

X K/

X A /

E. Rozpuszcza F. Nie rozpuszcza G. mniejszą H. większą

I. niepalna J. palna K. żółtawej L. czarnej

Spalono próbki antracytu, węgla kamiennego, węgla brunatnego i torfu. Pozostały po spaleniu każdej próbki popiół zważono. Uzupełnij tabelę na podstawie wyników doświadczenia chemicznego. nazwa węgla kopalnego

masa próbki, g

masa popiołu, g

zawartość węgla pierwiastkowego, %

100

40

60

100

25

75

100

2

98

100

38

62

torf węgiel kamienny antracyt węgiel brunatny

Popiół nie zawiera węgla pierwiastkowego.


zadanie 5.

zadanie 6. Uzupełnij tabelę, wpisując ogólne nazwy grup związków chemicznych o podanych wzorach sumarycznych. wzór sumaryczny

nazwa grupy związków

wzór sumaryczny

alkany

CO2

tlenki

CH4

CaCO3

sole

CH3COOH

C2H5OH

alkohole


CH3COOCH3

kwasy karboksylowe

CH3NH2

aminy

wzór sumaryczny


estry

NH2CH2COOH

aminokwasy

C6H12O6

sacharydy

zadanie 7. Uzupełnij zdania. Skorzystaj z poniższych określeń. • nie przewodzi prądu elektrycznego • twardy • kowalencyjnymi • regularną sieć przestrzenną • przewodzi prąd elektryczny • miękki • płaszczyzny • kuliste struktury • sześciokątne • pięciokątne W diamencie i graficie atomy węgla są połączone wiązaniami kowalencyjnymi . nie przewodzi prądu elektrycznego Diament i jest twardy . Atomy węgla w diamencie tworzą regularną sieć przestrzenną . Grafit dobrze przewodzi prąd elektryczny i jest miękki . Atomy węgla w graficie tworzą płaszczyznę przypomikuliste struktury nające plastry miodu. Fulereny są to najczęściej , w których atomy węgla tworzą pięciokątne i sześciokątne pierścienie.

zadanie 8. Wpisz nazwy odmian alotropowych węgla pod fotografiami przedstawiającymi ich zastosowania.

jubilerstwo

elektronika

wkłady do ołówków

diament

fulereny

grafit

pręty w reaktorach atomowych

grafit

narzędzia tnące (np. chirurgiczne)

diament

23


Zadanie 9. Masa cząsteczkowa związku chemicznego: mcz = mX + 2 · mO

W wyniku spalania całkowitego diamentu powstaje wyłącznie związek chemiczny o wzorze ogólnym XO2 i masie cząsteczkowej 4 razy większej niż liczba atomowa sodu. Napisz wzór sumaryczny tego gazu. Obliczenia:

11 * 4 = 44 u

x O2

44 u = x + 2 * 16u x = 44 u - 32 u x = 12 u C - 12 u CO 2

Odpowiedź:

.

Zadanie 10.

Pamiętaj o uzupełnieniu współczynników stechiometrycznych w równaniu reakcji chemicznej!

g

Gaz ziemny może zawierać 99% (procent objętościowy) metanu o gęstości d = 0,657 dm3 (T = 25°C, p = 1013 hPa). W wyniku spalania całkowitego metanu powstają tlenek węgla(IV) i woda. Napisz równanie zachodzącej reakcji chemicznej. Oblicz, ile metrów g sześciennych tlenku węgla(IV) o gęstości d = 1,811 dm3 (T = 25°C, p = 1013 hPa) 3 powstanie podczas spalania 100 m gazu ziemnego. Równanie reakcji chemicznej:

CH 4 + 2 O2 -----> CO 2 + 2 H 2O Obliczenia:

Oblicz, ile czystego metanu zawiera gaz ziemny.

m ___ 100 m3 - 100% d= V x___________ - 99% 3 x = 99 m 3 = 99000 dm CO2

m CH4 = 16 u m CO2 = 44 u __ g

V = 16 g : 0,657 dm3 = 24,353 dm 3 g

3

3 __ V = 44 g : 1,811 dm 3 = 24,296 dm

99000 dm CH4 - x 3

3

24,353 dm CH 4 - 24,296 dm CO2

________________________________ 3

x = 98 768,283 dm = 98,768 m3 CO2

Odpowiedź: 24

3

Powstanie 98,768 m CO2

.


Notatki z lekcji

25


2. PRZERÓBKA ROPY NAFTOWEJ I WĘGLA KAMIENNEGO Zadanie 1. Wydobytą ropę naftową wstępnie oczyszcza się, stosując różne metody rozdzielania mieszanin. Przyporządkuj do fotografii przedstawiających metody rozdzielania mieszanin ich nazwy (A–D) i opisy (I–IV). 1. 2. 3.


A. sedymentacja

I. Przepuszczenie mieszaniny substancji stałej i cieczy przez sączek (filtr). II. Opadanie cząstek zawiesiny pod wpływem siły ciężkości. III. Zlewanie cieczy znad osadu. IV. Skraplanie par poszczególnych składników.

B. dekantacja C. sączenie (fi ltracja) D. destylacja 1.

B

,

III

2.

A

,

II

3.

C

,

I

Zadanie 2. Uzupełnij tabelę. Sformułuj ogólny wniosek dotyczący zależności temperatury wrzenia od długości łańcucha węglowego w alkanach. Wzór ogólny alkanów CnH2n+2

Temperatura

Nazwy produktów destylacji

Liczba atomów węgla w cząsteczkach alkanów

Wybrane wzory sumaryczne alkanów występujących w produktach destylacji

gaz rafineryjny

1–4

C4 H10

5–12

C5 H 12

180–280°C

benzyny nafty

9–16

C10 H22

280–350°C

oleje napędowe

15–18

C15H 32

< 40°C 40–180°C

> 350°C

> 17

mazut

C18 H 38

C20H 42

Wniosek: Im dłuższy łańcuch węglowy tym wyższa temperatura wrzenia

.

Zadanie 3. Wpisz nazwy produktów destylacji ropy naftowej pod fotografiami przedstawiającymi ich zastosowania.

26

silnik odrzutowy

butla turystyczna

asfalt

silnik iskrowy

nafta

gaz rafineryjny

mazut

benzyna

silnik wysokoprężny (Diesla)

olej napędowy

Zaznacz prawidłowe przyporządkowanie zastosowań produktów pirolizy węgla. odpowiedź gaz koksowniczy

X

woda pogazowa

Smoła węglowa

Koks

paliwo, reduktor w procesach hutniczych

tworzywa sztuczne, barwniki, rozpuszczalniki

nawozy sztuczne, amoniak

A

gaz opałowy, surowiec do syntez chemicznych

B


C





D





gaz opałowy, tworzywa nawozy sztuczne, sztuczne, barwniki, surowiec do syntez amoniak chemicznych rozpuszczalniki


zadanie 4.

Informacja do zadań 5. i 6. Woda pogazowa zawiera amoniak oraz jego sole amonowe, głównie węglan amonu (NH4)2CO3. W wyniku reakcji chemicznej tego węglanu z kwasem siarkowym(VI) otrzymuje się siarczan(VI) amonu, który jest stosowany jako nawóz sztuczny. zadanie 5. Przedstaw za pomocą zapisu cząsteczkowego i jonowego równanie reakcji węglanu amonu z kwasem siarkowym(VI). zapis cząsteczkowy: zapis jonowy:

(NH 4 ) 2 CO3 + H2 SO4 ---> (NH 4 )2SO4 + H 2 O + CO2

2 NH 4+ + CO32- + 2 H+ + SO42- ---> 2 NH4+ + SO24 + H2 O + CO2

zadanie 6. Podkreśl nazwę odczynnika chemicznego, za którego pomocą można zidentyfikować produkt gazowy reakcji węglanu amonu z kwasem siarkowym(VI). • woda bromowa • woda chlorowa • ___________ woda wapienna • fenoloftaleina

zadanie 7. Oblicz zawartość procentową (procent masowy) azotu w siarczanie(VI) amonu (mN = 14 u, mO = 16 u, mS = 32 u, mH = 1 u). a) Obliczanie masy cząsteczkowej (NH4)2SO4 m(NH4)2SO4 =

(14 u + 4 u) * 2 + 32 u + 64 u = 132 u

b) Obliczanie zawartości procentowej azotu w (NH4)2SO4 metodą proporcji

132 u (NH ) SO stanowi 100% 42 4 28 u azotu stanowi x% x=

21,2%

Odpowiedź: Siarczan(VI) amonu zawiera

21,2 % azotu. 27


zadanie 8. Oblicz stężenie procentowe roztworu siarczanu(VI) amonu, w którym stosunek masowy (NH4)2SO4 : H2O wynosi 11 : 15. Obliczenia: 1. Oblicz masę siarczanu(VI) amonu – ms.

m(NH4 )2 SO4 = 132 u

2. Oblicz masę wody – mw.

132 u + 180 u = 312 u

m 10 H2 O = 10 * 18 u = 180 u

312 u - 100% 132 u-x ________________ x = 42,3%

Stężenie procentowe wynosi 42,3%

Odpowiedź:

.

zadanie 9.* Rozwiąż chemograf – napisz równania reakcji chemicznych (1–6) oraz wzory sumaryczne i nazwy substancji chemicznych (X–Z). Wskaż numery tych reakcji chemicznych, w których substratem jest koks. W chemografie ukryto 2 reakcje wymiany pojedynczej.

CaCO3

1

CaO + X + C + H2O

3

Y + H2

2

FeO + C

CaC2 + H2O + Y + Fe

6

4

Ca(OH)2 + Z + H2 5

C2H6 Równania reakcji chemicznych: CaC2 + H2O acetylen + + wodorotlenek wapnia

T

1.

CaCO3 ---> CaO + CO 2

2.

CaO + 3 C ---> CaC 2 + CO

3.

C + H2 O ---> CO + H 2

4.

CaC2 + H2 O ---> Ca(OH) 2 + C2 H 2

5.

C2 H2 + 2 H2 -----> C 2 H 6

6.

FeO + C ----> CO + Fe

kat

Wzory sumaryczne i nazwy substancji chemicznych: X: Koks zawiera węgiel pierwiastkowy.

28

CO 2

,

tlenek węgla(IV)

Y:

CO

,

tlenek węgla(II)

Reakcje chemiczne, w których jest wykorzystywany koks:

Z:

C 2 H 2 , etyn

2, 3, 6

.


Notatki z lekcji

29


3. Benzyna – właściwości i oTrzymywanie zadanie 1. Napisz wzory sumaryczne i nazwy alkanów przedstawionych za pomocą modeli. A. B.

wzór sumaryczny: nazwa: Przypomnij sobie, s. 6

Modele:

C6 H 14

wzór sumaryczny:

heksan

nazwa:

atomu wodoru

C7 H 16

heptan

atomu węgla

zadanie 2. Na podstawie fotografii doświadczeń chemicznych zaznacz odpowiedzi tak, aby utworzyły opis właściwości benzyny. 1. 2. 3.

benzyna + woda

Benzyna jest

benzyna + olej roślinny

X A /

spalanie benzyny

B cieczą o charakterystycznym zapachu.

z wodą – tworzy warstwę na jej powierzchni. Olej roślinny Zapalona benzyna płonie A. bezbarwną B. brunatną

X G/

C. Miesza D. Nie miesza

X E/

C/

X D się

F w benzynie.

H płomieniem. E. rozpuszcza się F. nie rozpuszcza się

G. żółtym, kopcącym H. jasnym, niekopcącym

zadanie 3. Podkreśl właściwości benzyny. • _________________ nierozpuszczalna w wodzie • gaz • gęstość mniejsza od gęstości wody • _______ łatwo palna ______________________ ___________________ ___ • bez zapachu • rozpuszczalna w wodzie • dobry rozpuszczalnik tłuszczów • ciecz • budowa niepolarna • gęstość większa od gęstości wody • ________________ charakterystyczny zapach

zadanie 4. W procesie krakingu powstała mieszanina alkanów i alkenów: C7H16, C8H16, C7H14, C8H18, C10H22 oraz C9H18. Przyporządkuj węglowodory o podanych wzorach sumarycznych do odpowiedniej grupy i napisz ich nazwy systematyczne. Szereg homologiczny tworzą związki chemiczne, które różnią się od siebie grupą CH2 .

Szereg homologiczny alkanów cnh2n+2 wzór sumaryczny

C7 H 16

heptan

C8 H 18

oktan dekan

C10H 22 30

nazwa systematyczna

Szereg homologiczny alkenów cnh2n wzór sumaryczny

C 7 H 14 C8 H 16 C9 H 18

nazwa systematyczna

hepten okten nonen


zadanie 5. Wskaż oznaczenie benzyny, która spala się tak jak mieszanina wzorcowa o zawartości 5% heptanu. A.

B.

Pb

X C. Pb

B80

98

D.

E85

95

zadanie 6. Oblicz stosunek masowy pierwiastków chemicznych w pentanie (mC = 12 u, mH = 1 u). wzór sumaryczny pentanu:

C 5 H12

5 = 60 u mH · liczba atomów wodoru w cząsteczce = 1 u · 12 = 12 u mC : mH = C : H = 60 : 12 = 5 : 1 5:1 Odpowiedź: Stosunek masowy C : H wynosi mC · liczba atomów węgla w cząsteczce = 12 u ·

.

zadanie 7. Oblicz masę pary wodnej, która powstanie w wyniku spalania całkowitego 57 g benzyny o LO = 100. Obliczenia: a) Napisz wzór sumaryczny alkanu, który znajduje się w benzynie o LO = 100. CH3

CH3

CH3 C CH2 CH CH3

wzór sumaryczny: C 8 H 18

CH3

b) Napisz równanie reakcji spalania całkowitego węglowodoru o wzorze sumarycznym przedstawionym w punkcie a).

3 C 8H18+ 25 O2 ---> 16 CO2 + 18 H 2 O c) Oblicz masę pary wodnej powstającej w wyniku reakcji spalania przedstawionej za pomocą równania reakcji chemicznej w punkcie b).

114 u * 2 = 228 u 18 u * 18 = 324 u

228 u C8 H18 - 324 u H 2O 57 g - x ____________ x = 81 g

Masa pary wodnej wynosi 81 g

.

m C 8 H 8 = 114 u m H 2 O = 18 u Odpowiedź:

zadanie 8.* Odporność benzyny na spalanie stukowe w silnikach o zapłonie iskrowym określa liczba oktanowa (LO). Najlepiej spala się izooktan (LO = 100), najgorzej – heptan o prostym łańcuchu węglowym (LO = 0). Napisz nazwę systematyczną izooktanu. CH3

CH3

CH3 C CH2 CH CH3 CH3

nazwa systematyczna:


2,2,4-trimetylopentan 31


zadanie 9.* W procesie reformingu powstały węglowodory przedstawione za pomocą wzorów półstrukturalnych: A. B. C. D. CH3

CH3 CH CH CH3 CH3 CH3

H2C

CH3 CH2 CH C CH3 CH3 CH3

CH2

H2C

CH2

CH3 CH3

CH3 C C CH3

CH2

CH3

Zaznacz odpowiedzi tak, aby powstały poprawne zakończenia zdań. . a) Izomerami oktanu są węglowodory:

A

X B

b) Penten (C5H10) jest izomerem węglowodoru

Notatki z lekcji

32

C A

B

D.

X C

D.


Notatki z lekcji

33


4. SpoSoby pozySkiwania energii a środowiSko przyrodnicze zadanie 1. Spalanie paliw kopalnych (m.in. gazu ziemnego i węgla kamiennego) oraz produktów destylacji ropy naftowej (np. benzyny), powoduje emisję do atmosfery zwiększonej ilości tlenku węgla(IV). Zapisz i uzgodnij równania reakcji spalania całkowitego: A. węgla pierwiastkowego zawartego w węglu kamiennym,

C + O 2 ---> CO2 B. głównego składnika gazu ziemnego, Przypomnij sobie, s. 23

CH 4 + 2 O2 ---> CO2 + 2 H 2 O C. składnika benzyny – alkanu – zawierającego 5 atomów węgla w cząsteczce.

C5 H12 + 8 O2 ---> 5 CO 2 + 6 H 2O zadanie 2. Gazy cieplarniane to m.in.: para wodna, tlenek węgla(IV), metan, tlenek azotu(I) i ozon.

Gazy cieplarniane zapobiegają utracie ciepła przez Ziemię. Jednak ich zwiększone stężenie w atmosferze przyczynia się m.in. do wzrostu średniej temperatury powietrza na naszej planecie. Wpisz obok opisów wzory sumaryczne odpowiednich gazów cieplarnianych. A. Potocznie nazywany gazem błotnym lub kopalnianym. Jest palny i ma gęstość mniejszą od gęstości powietrza.

CH 4

B. Bezbarwny gaz, który powoduje mętnienie wody wapiennej.

CO 2

C. Związek chemiczny stanowiący 70% masy ciała dorosłego człowieka.

H2 O

D. Powstaje na skutek wyładowań elektrycznych w powietrzu, m.in. w czasie burzy.

O3 E. Cząsteczka tego tlenku zawiera atom pierwiastka chemicznego, który stanowi ok. 78% objętościowych powietrza.

N 2O

zadanie 3. Kwasy mogą powstawać w wyniku rozpuszczenia gazowego produktu w wodzie lub w wyniku reakcji chemicznej gazowego produktu z wodą, np. SO3 + H2O

34

H2SO4

Spalanie zanieczyszczonego węgla powoduje emisję do atmosfery związków gazowych. Większość z nich reaguje z parą wodną i powraca na Ziemię w postaci kwaśnych opadów. Uzupełnij tabelę, wpisując we właściwe miejsca podane wzory sumaryczne. • NO • N2O3 • SO2 • HCl • H2S • CO wzory sumaryczne związków chemicznych, które tworzą kwasy beztlenowe.

które tworzą kwasy tlenowe.

które nie reagują z wodą, są w niej praktycznie nierozpuszczalne.

HCl

N2O3

NO

H2 S

SO 2

_______

Smog, tzw. mgła przemysłowa, składa się m.in. z tlenków siarki(IV) i węgla(IV), tworzących z mgłą kropelki kwasów. Zapisz równanie reakcji chemicznej powstawania kwasu na podstawie modelowego zapisu tej reakcji chemicznej. Modele: atomu tlenu

+

atomu wodoru


zadanie 4.

atomu siarki

Równanie reakcji chemicznej:

SO 2 + H 2 O ---> H 2 SO 3

zadanie 5. Uzupełnij tabelę podanymi sformułowaniami. Niektóre określenia możesz stosować kilkakrotnie. • woda • biopaliwa • Słońce • ciepło wnętrza Ziemi • paliwa kopalne • wiatr • wodór • przemiany promieniotwórcze • emisja CO2 • emisja pyłów, tlenków siarki i azotu • możliwość skażenia środowiska przyrodniczego • przyczyniają się do śmierci ptaków • tamy zatrzymują osady • w niewielkim stopniu wpływa na środowisko przyrodnicze metody wytwarzania energii

źródła energii

negatywny wpływ na środowisko przyrodnicze

Elektrownie słoneczne

słońce

w niewielkim stopniu wpływają na środowisko przyrodnicze

Hydroelektrownie

woda

tamy zatrzymują osady

wiatr

przyczyniają się do śmierci ptaków

Elektrownie wiatrowe

emitują CO 2 spalanie w silnikach diesla

Elektrownie geotermalne

biopaliwa

ciepło wnętrza Ziemi

Elektrownie węglowe

paliwa kopalne

Elektrownie atomowe

przemiany promieniotwórcze

w niewielkim stopniu wpływają na środowisko przyrodnicze emisja CO2 , pyłów, tlenków siarki i azotów

możliwość skażenia środowiska przyrodniczego 35


zadanie 6. Oblicz, ile kilogramów kwasu siarkowego(IV) powstanie w wyniku spalenia 1 tony węgla kamiennego i emisji SO2 do atmosfery, wiedząc, że węgiel kamienny zawiera 0,8% siarki (procent masowy). Obliczenia: a) Oblicz masę czystej siarki zawartej w węglu kamiennym.

1 t = 1000 kg 1000 kg - 100% x - 0,8% x = 8 kg (8000 g) m H2 SO3 = 82 u b) Napisz równanie reakcji spalania siarki o masie obliczonej w punkcie a).

S + O 2 ---> SO 2

c) Oblicz masę tlenku siarki(IV), który powstał w reakcji chemicznej w punkcie b).

64 u - 82 u SO2 8000 g - x x = 16 000 g SO2 d) Napisz równanie reakcji otrzymywania kwasu siarkowego(IV) ze związku chemicznego otrzymanego w punkcie b).

SO2 + H2 O ---> H 2 SO3

e) Oblicz masę kwasu siarkowego(IV), który powstał w reakcji chemicznej w punkcie d).

64 u SO 2 - 82 u H2 SO 3 16 000 g - x x = 20 500 g H 2 SO3 Odpowiedź: 36

Powstało 20 500 g H2 SO3

.


Notatki z lekcji

37

III. Środki czystości i kosmetyki

1. WŁAŚCIWOŚCI MYDEŁ I ICH OTRZYMYWANIE Zadanie 1. Zaznacz równanie przedstawiające reakcję zobojętniania. A. CuCl2 + 2 NaOH

Cu(OH)2 + 2 NaCl

X B. HCl + NaOH C. SO3 + H2O

NaCl + H2O H2SO4

D. CaCO3 + 2 HCl Przypomnij sobie, s. 32

CaCl2 + CO2 + H2O

Zadanie 2. Podkreśl wyrażenia w opisie obserwacji doświadczenia chemicznego Otrzymywanie mydła w reakcji zmydlania tłuszczu, tak aby powstały prawdziwe informacje. Uzupełnij równanie reakcji chemicznej oraz napisz nazwy zwyczajowe produktów. Obserwacje: Ogrzewana w parownicy mieszanina intensywnie kipi / się pieni / się pali. Wydziela się zapach zjełczałego masła / zgniłych jaj / mydlin. Produkt ma postać białej / żółtej / pomarańczowej masy, śliskiej w dotyku. Wniosek: Zachodzi reakcja chemiczna, którą można zapisać następującym równaniem:

powstawanie mydła

O CH2 O C C17H35 O CH O C C17H35 + O CH2 O C C17H35 tristearynian glicerolu

3

NaOH

T

3 C17 H35COONa +

CH OH CH2 OH

wodorotlenek sodu

stearynian sodu

3

Zadanie 3.

CH2 OH

glicerol +

3 C17H35COONa

Napisz równanie reakcji chemicznej na podstawie zapisu słownego. Wskaż schemat doświadczenia chemicznego i napisz obserwacje oraz sformułuj wniosek. kwas stearynowy + wodorotlenek sodu

stearynian sodu + woda

Równanie reakcji chemicznej: CH3 C17 H 35COOH + NaOH ---> C17 H35 H COONa + H2 O zabarwienie fenoloftaleiny w roztworze NaOH

A.

CH3 CH C CH3 CH3 CH3 X B.

roztwór NaOH + C2H5OH

H C C H

O

OH

O

OH

38

mydło.

OH

roztwór NaOH + roztwór fenoloftaleiny

T odbarwia się. O

CH3 C

Zawartość parownicy intensywnie się pieni.

powstawanie mydła

NH2

O

tłuszcz

roztwór NaOH + roztwór fenoloftaleiny

Malinowy roztwór Obserwacje: + C2H5 OH CH3 C Wniosek:

C.

C17H35COOH

tłuszcz

H H C C

O

C2H5

+ H2O

Zaszła reakcja zobojętniania, w której wyniku otrzymano

Napisz nazwę zwyczajową mydła o podanej właściwości. A. rozpuszczalne w wodzie


sodowe wapniowe

B. nierozpuszczalne w wodzie

sodowe

C. twarde

potasowe

D. miękkie

zadanie 5. Oceń prawdziwość podanych informacji.

X Prawda

Fałsz

B. Mydła glinowe stosuje się do produkcji mydeł antybakteryjnych.

Prawda

X Fałsz

C. Mydła litowe rozpuszczają się w wodzie.

Prawda

X Fałsz

X Prawda

Fałsz

A. Mydła potasowe są lepiej rozpuszczalne w wodzie od mydeł sodowych.

D. Mydła sodowe są stosowane m.in. do produkcji mydeł toaletowych w kostkach.


zadanie 4.

zadanie 6. Uzupełnij zdania podanymi wyrażeniami (A–J), tak aby zawierały prawdziwe informacje dotyczące równania reakcji hydrolizy palmitynianu sodu. C15H31COO– + Na+ + H2O Jon

C15H31COOH + Na+ + OH–

A /

D. Wartość pH X B nadaje wodnym roztworom mydeł odczyn X C / roztworu palmitynianu sodu jest X E / F niż 7, więc fenoloftaleina zabarwi się na H, a uniwersalny papierek wskaźnikowy na I / X J. X G /

A. Na+ B. OH–

C. zasadowy D. kwasowy

E. większa F. mniejsza

G. malinowo H. pomarańczowo

I. czerwono J. niebiesko

zadanie 7. Oblicz stosunek masowy pierwiastków chemicznych w mydle sodowym, którego model przedstawiono poniżej. mC = 12 u mH = 1 u

192 : 32 : 31 : 23 Modele:

atomu wodoru

atomu węgla

atomu tlenu

atomu sodu

mO = 16 u mNa = 23 u

Obliczenia:

192 u masa 31 atomów H = 31 u masa 2 atomów O = 32 u masa 16 atomów C =

masa atomu Na = Odpowiedź:

23

u

Stosunek masowy wynosi 192 : 32 : 31 : 23

. 39


zadanie 8. Oblicz, ile gramów mydła powstanie w reakcji chemicznej 128 g kwasu palmitynowego z wodorotlenkiem sodu. C15H31COOH + NaOH mC = 12 u mH = 1 u mO = 16 u mNa = 23 u

ze 256u C15H31COOH powstaje 278u C15H31COONa

x=

Notatki z lekcji

40

15 · 12 u + 3 · 1 u + 2 · 16 u = 256 u 2 mC15H31COONa = 16 · 12 u + 31 · 1 u + 2 · 16 u + 1 · 23 u = 278 u

mC15H31COOH =

ze 128 g C15H31COOH powstaje

kwas stearynowy

C15H31COONa + H2O

128 g C15H31COOH ·

x g C15H31COONa

278 u C15H31COONa

256 u C15H31COOH

139 g C15H31COONa Odpowiedź: Powstanie 139 g mydła

x=

.


Notatki z lekcji

41


2. mechanizm uSuwania Brudu zadanie 1. Zaznacz nazwy substancji oraz mieszanin rozpuszczalnych w wodzie. A. nafta

X C. sól kuchenna

B. olej

E. mąka ziemniaczana

D. benzyna

G. piasek

X F. chlorowodór

X H. ocet

zadanie 2. Oceń prawdziwość podanych informacji. Przypomnij sobie, s. 14

A. Wełna i drewno są materiałami hydrofilowymi.

X Prawda

Fałsz

B. Szkło i metale są materiałami hydrofobowymi.

X Prawda

Fałsz

C. Cząsteczka wody ma budowę polarną.

X Prawda

Fałsz

D. W wodzie dobrze rozpuszczają się substancje o budowie niepolarnej, np. tłuszcz.

Prawda

X Fałsz

E. W wodzie dobrze rozpuszczają się substancje o budowie polarnej, np. chlorowodór.

X Prawda

Fałsz

zadanie 3. Wykonaj opisane doświadczenie chemiczne i odpowiedz na pytanie. Odczynniki: zmielony cynamon, woda, płyn do mycia naczyń. Szkło i sprzęt laboratoryjny: głęboki talerz. Nalej do talerza taką ilość wody, aby zakryła dno. Wsyp zmielony cynamon tak, aby utrzymywał się na powierzchni. Palcem zwilżonym płynem do mycia naczyń dotknij powierzchni wody. Jak płyn do naczyń wpływa na napięcie powierzchniowe wody?

Płyn do mycia naczyń zmniejsza napięcie powierzchniowe. wody

Odpowiedź:

zadanie 4. Napisz wzór półstrukturalny jonu palmitynianowego na podstawie wzoru jonu stearynianowego. Zaznacz część hydrofobową i hydrofilową oraz główkę i ogon. Wzór półstrukturalny jonu stearynianowego: CH3

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2

ogon

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2

C

O O–

główka

Wzór półstrukturalny Wzór półstrukturalny jonu palmitynianowego: uwzględnia rodzaj i liczbę atomów w cząsteczce O oraz liczbę wiązań // chemicznych między CH 3 - CH 2 - CH 2 - CH 2 - CH 2 - CH2 - CH2 - CH 2 - CH2 - CH 2 - CH2 - CH 2 - CH2 - CH2 - CH2 - CH 2 - CH2 - C \O atomami, oprócz wiązań wegiel-wodór, np. CH3 CH2 CH3.

42


zadanie 5. Uzupełnij schemat przedstawiający ustawienie jonów mydła na granicach faz. powietrze

brud

woda

| | * * olej

*| *|

woda

powietrze

zadanie 6. Przeprowadzono doświadczenie badające wpływ twardości wody na powstawanie piany. Uzupełnij obserwacje i wniosek wynikający z tego doświadczenia chemicznego. roztwór mydła

woda destylowana

1

woda z kranu

2

1 , a słabiej – w zlewce nr 2 . Wniosek: Woda o większej twardości znajduje się w zlewce nr 2 .

Obserwacje: Mydło pieni się mocniej w zlewce nr

zadanie 7. Oblicz, ile gramów węglanu wapnia znajduje się w 1,5 dm3 twardej wody, wiedząc, że zawiera ona 50 mg CaCO3 w 1 dm3. Obliczenia: 3

1 g = 1000 mg

1dm - 50 mg 3 1,5 __________________________ dm - x mg x = 75 mg = 0,075 g

Odpowiedź:

3

W 1,5 dm wody znajduje się 0,075 g CaCO3

.

zadanie 8. Ustal twardość wody zawierającej 0,2 mg CaCO3 w 1 cm3. Wykonaj obliczenia i skorzystaj z danych umieszczonych w tabeli. Obliczenia:

rodzaj wody mg caco3 pitnej dm3

3

0,2 mg CaCO3 - 1 cm 3 x - 1000 cm _______________ x = 200mg

Odpowiedź: Jest to woda średnio twarda

Rodzaje wody pitnej według Polskiej Normy PN-ISO 6059:1999

bardzo miękka

< 75

miękka

75–150

średnio twarda 150–300 twarda

300–500

bardzo twarda

> 500

. 43


zadanie 9.* Kamień kotłowy, czyli nierozpuszczalny osad CaCO3 i MgCO3, powstaje podczas gotowania twardej wody. Często do usunięcia tego osadu wykorzystuje się ocet. Napisz równania reakcji chemicznych zachodzących podczas usuwania kamienia kotłowego za pomocą octu. Wyjaśnij, dlaczego ocet rozpuszcza kamień kotłowy. Równania reakcji chemicznych:

CaCO3 + 2 CH3 COOH ---> (CH3 COO)2 Ca + H 2 O + CO2

kamień kotłowy osadzony na grzałce pralki

Notatki z lekcji

44

Ocet rozpuszcza kamień kotłowy, ponieważ

kwasu węglowego

kwas octowy jest mocniejszy od .


Notatki z lekcji

45


3. emulSje zadanie 1. Uzupełnij tabelę – podziel wymienione mieszaniny na koloidy, zawiesiny i roztwory właściwe. • woda i białko jaja kurzego • woda i mąka ziemniaczana • herbata z cukrem • majonez • woda i kreda • woda i piasek • woda i sól • woda i cukier puder • keczup Koloidy


zawiesiny

roztwory właściwe

woda i białko jaja

woda i mąka ziemiaczana

herbata z cukrem

majonez

woda i kreda

woda i sól

keczup

woda i piasek

woda i cukier puder

zadanie 2. Zaznacz typ mieszaniny przedstawionej na fotografii. A. zawiesina

B. roztwór właściwy

X C. koloid

zadanie 3. Napisz obserwacje i dokończ wniosek do doświadczenia chemicznego przedstawionego na schemacie. roztwór mydła 1

2

Probówki szczelnie zamykamy korkami, wstrząsamy i umieszczamy na kilka minut w statywie. Obserwacje: Powstaje mętna mieszanina, Probówka 1. która nie rozdziela się na składniki.

H2O + olej

Probówka 2.

Powstaje mętna mieszanina,

która szybko rozdziela się na składniki. Wniosek: Mydło pełni funkcję emulgatora

.

zadanie 4. Narysuj schematycznie sposób ułożenia części hydrofilowej i hydrofobowej emulgatora w przedstawionych typach emulsji.

olej

woda emulsja typu O/W

46

woda

olej

emulsja typu W/O


zadanie 5. Określ typy emulsji przedstawionych na schematach. faza wodna

faza olejowa

O/W

emulsja typu

emulsja typu

W/O

zadanie 6. Przyporządkuj nazwy kosmetyków oraz środków czyszczących do typów emulsji. A. balsam nawilżający B. masło do ciała

C. krem nawilżający D. mleczko do ciała

emulsja typu O/W:

X A

B

emulsja typu W/O:

A

X B

X C X D C

D

E. olejek do opalania F. tłusty krem na noc E


F

X E X F

zadanie 7. Oblicz masę wody, jaką zawiera 150 g kremu nawilżającego, wiedząc, że w tym kosmetyku jest ok. 80% wody (procent masowy). Oblicz stosunek masowy fazy olejowej do fazy wodnej w tym kremie. Obliczenia:

150 g - 100% x_______________ - 80% x = 120 g H O 2

Odpowiedź: Krem zawiera wodnej wynosi 1

:

120

150 g - 120 g = 30 g 30 : 120 = 1 : 4

Stosunek masowy fazy olejowej i fazy wodnej: masa fazy olejowej masa fazy wodnej

g wody. Stosunek masowy fazy olejowej do fazy

4 .

chemia blisko nas Uzupełnij tekst, w którym wyjaśnisz, dlaczego płyny micelarne są skutecznym środkiem do zmywania makijażu. Substancja powierzchniowo czynna jest zbudowana z części hydrofilowej i

hydrofobowej

. W kontakcie ze skórą część

hydrofobowa

substancji powierzchniowo czynnej wnika

w cząsteczkę brudu

i tworzy micele, które są usu-

wane, np. na waciku kosmetycznym. 47

48


Notatki z lekcji


Notatki z lekcji

49


4. SKładniKi KoSmeTyKów zadanie 1. Obok wzorów sumarycznych oraz nazw systematycznych soli kwasów nieorganicznych wpisz ich nazwy systematyczne oraz wzory sumaryczne.

Przypomnij sobie, s. 20. Wskazówkę znajdziesz w podręczniku na s. 90.

Ca3(PO4)2

fosforan(V) wapnia

CaCO3

węglan wapnia

MgCO3 K2 S

węglan magnezu

chlorek żelaza(III)

Mg(NO3)2

azotan(V) magnezu

FeCl 3

NaCl

chlorek sodu

CuSO 4

siarczek potasu

siarczan(VI) miedzi(II)

zadanie 2. Połącz liniami wzory sumaryczne związków chemicznych z nazwami ich funkcji. ZnO • • substancja konserwująca limonen • • substancja polerująca H3BO3 • • filtr chemiczny C3H5(OH)3 • • barwnik CaCO3 • • substancja antybakteryjna witamina C • • substancja zapachowa HCOOH • • substancja nawilżająca

zadanie 3. Przyporządkuj rodzajom kosmetyków ich funkcje. Wpisz odpowiednie litery w kratki. A. funkcja oczyszczająca B. funkcja zapachowa

C. funkcje pielęgnacyjna i ochronna D. funkcja upiększająca

C krem ochronny na zimę

B lakier do paznokci

B woda toaletowa

C krem do opalania z filtrem UV

A pasta do zębów

D tusz do rzęs

C balsam ujędrniający

B dezodorant

A pianka do golenia

B perfumy

C antycellulitowy balsam do ciała

informacja do zadań 4.–7. Receptura kremu: 8 g tegomulsu, 40 g oleju z orzeszków ziemnych, 4 g wosku pszczelego, 200 g wody destylowanej, 12 kropli (2,5 g) olejku eterycznego z drzewka różanego, 8 kropli (1,5 g) olejku eterycznego z lawendy, 10 g spirytusu, 3 g D-pantenolu Tegomuls to substancja, którą stosuje się do produkcji lekkich, nietłustych kremów odpowiednich dla cery tłustej, trądzikowej i mieszanej. Tegomuls charakteryzuje się dużą siłą emulgującą. Wosk pszczeli to substancja bardzo łagodna dla skóry. Jest stabilizatorem emulsji. D-pantenol to substancja, którą stosuje się w kremach o działaniu łagodzącym oraz leczniczym. 50


zadanie 4. Napisz nazwy składników kremu pełniących podane funkcje. A. emulgator

tegomuls

B. substancja konserwująca C. substancja zapachowa D. faza olejowa

spirytus olejki eteryczne

olej z orzechów ziemnych

zadanie 5. Uporządkuj składniki kremu zgodnie z zasadami INCI.

woda, olej z orzeszków ziemnych, spirytus, tegomuls wosk pszczeli, D-pantenol, olejek eteryczny z drzewa różanego olejek eteryczny z lawendy Zasady INCI znajdziesz w podręczniku na s. 92.

zadanie 6. Uzupełnij tabelę – podziel składniki kremu na bazowe, czynne i dodatkowe. Składniki bazowe

woda

Składniki czynne

Składniki dodatkowe

tegomuls

D-pantenol

olej

_____

spirytus

_____

_____

wosk pszczeli olejki eteryczne

zadanie 7. Oblicz zawartość procentową (procent masowy) fazy olejowej oraz fazy wodnej w kremie, a następnie określ typ emulsji. Obliczenia:

całkowita masa krzemu - 269 g 269 g - 100% 200 g - x x = 74% wody

269 g - 100% 40 g - x x = 14,8% oleju

Odpowiedź: Zawartość procentowa fazy olejowej w kremie wynosi wodnej –

74

%. Krem jest emulsją typu

O/W

Zawartość procentowa fazy w kremie: masa składnika danej fazy suma mas wszystkich składników kremu

14,8 %, a fazy . 51


zadanie 8. Wskazówkę znajdziesz w podręczniku na s. 92–93.

Uzupełnij tabelę, wpisując polskie nazwy składników kosmetyków oraz ich właściwości. Skorzystaj z informacji w podręczniku. nazwa w systemie inci

52

właściwości substancji

Aqua

woda

rozpuszczalnik

Saccharin

sacharyna

słodząca

Mineral Oil

olej mineralny

natłuszczająca

Zinc Oxide

tlenek cynku

antybakteryjne

Tocopherol

witamina E

przeciwutleniająca

Sodium Chloride

chlorek sodu

polerujące

Ascorbic Acid

witamina C

substancja przeciwutleniająca

Lanolin

lanolina

natłuszczająca

Hialouronic Acid

kwas hialuronowy

nawilżające

Limonen

Notatki z lekcji

polska nazwa

limonen

poprawia smak


Notatki z lekcji

53


5. rodzaje środKów czySTości zadanie 1. Określ prawdziwość podanych informacji. A. Jon powstaje z atomu tylko na skutek przyjęcia elektronów.

Prawda

X Fałsz

B. Jon jest cząstką obdarzoną ładunkiem elektrycznym.

X Prawda

Fałsz

C. Kation ma ładunek dodatni.

X Prawda

Fałsz

Prawda

X Fałsz

D. Anion jest obojętny elektrycznie. Przypomnij sobie, s. 7.

zadanie 2. Zaznacz rodzaj substancji powierzchniowo czynnej, która występuje w poniższych produktach.

produkt

rodzaj substancji powierzchniowo czynnej

X

szampon

płyn do płukania

anionowa

anionowa

kationowa

X

mydło

X

kationowa

anionowa

proszek do prania

żel do urządzeń sanitarnych

anionowa

anionowa

X

kationowa

kationowa

X

kationowa

zadanie 3. Pamiętaj o zbilansowaniu równania reakcji chemicznej!

Uzupełnij równanie reakcji chemicznej zachodzącej podczas mycia naczyń w zmywarkach. Który z produktów reakcji chemicznej będzie skuteczny w usuwaniu tłuszczu? Na2SiO3 + krzemian sodu

Odpowiedź:

2 H2O

H2SiO3 +

woda

kwas krzemowy

2 NaOH

wodorotlenek sodu

wodorotlenek sodu

.

zadanie 4. Zaznacz schemat doświadczenia, które przedstawia reakcję zmydlania. Uzupełnij równanie reakcji chemicznej. A.

X B.

środek do udrażniania rur

woda + palmitynian sodu

1

(C17H35COO)3C3H5 + 3 NaOH 54

C.


woda + tłuszcz

2


woda + glicerol

3 C17H35 COONa + C H (OH) 3 5 3

3


zadanie 5. Zaznacz symbole pierwiastków chemicznych, które są głównymi składnikami stopów metali ulegających wymienionym zanieczyszczeniom. Wskaż rodzaj środka usuwającego dane zanieczyszczenie.

Składnik stopu metali

rodzaj zanieczyszczenia chemicznego, któremu ulegają metale i ich stopy

rodzaje środków usuwających zanieczyszczenia

10-procentowy roztwór HCl lub NaOH

X

Fe

26 żelazo 55,845

Cu

29 miedź 63,546

Ag

47 srebro 107,868

gorąca woda z CH3COOH i NaHCO3

patyna

roztwór amoniaku

X

10-procentowy roztwór HCl lub NaOH

X

Fe

26 żelazo 55,845

Cu

29 miedź 63,546

Ag

47 srebro 107,868

czarny nalot

X

roztwór amoniaku

X

Fe

Cu

29 miedź 63,546

Ag

47 srebro 107,868

gorąca woda z CH3COOH i NaHCO3 roztwór NaCl i CH3COOH w ciepłej wodzie

X 26 żelazo 55,845

roztwór NaCl i CH3COOH w ciepłej wodzie

rdza

10-procentowy roztwór HCl lub NaOH gorąca woda z CH3COOH i NaHCO3 roztwór amoniaku roztwór NaCl i CH3COOH w ciepłej wodzie

chemia blisko nas Do mycia szyb często stosuje się ocet, czyli 10-procentowy roztwór kwasu octowego w wodzie. Bardzo dobrze rozpuszcza on osady soli (np. węglanów) pozostawione np. na szybie. Główne produkty reakcji chemicznej – octany – bardzo dobrze rozpuszczają się w wodzie. Czy octu można też użyć do oczyszczenia ścianek wazonu z osadu powstałego w wyniku używania twardej wody? Uzasadnij swoją odpowiedź, zapisując odpowiednie równanie reakcji chemicznej. Równanie reakcji chemicznej:

kationy aniony

na+

K+

mg2+

ca2+

oh–

R

R

N

T

So32–

R

R

R

T

co32–

R

R

N

N

2 CH3 COOH + CaCO3 ---> (CH3 COO) 2Ca + H O + CO2 2

Odpowiedź: Można użyć w tym celu octu. zadanie 6. Na podstawie informacji o składzie proszku do prania oblicz, ile gramów zeolitów oraz anionowej substancji powierzchniowo czynnej zawiera opakowanie proszku do prania o masie 4 kg. Obliczenia:

100 g proszku ---> 30 g zeolitów 4000 g proszku ---> 30 * 40 = 1200 g zeolitów 15 g substancji powiwrzchniowo czynnej 15 * 40 = 600 g substancji powowierzchniowe czynnej Odpowiedź:Opakowanie zawiera 1200 g zeolitów i 600 g substancji powierzchniowo . czynnej.

100 g proszku do prania zawiera: • 30% zeolitów • 15% anionowych substancji powierzchniowo czynnych • związki wybielające na bazie tlenu • 5% kationowych substancji powierzchniowo czynnych • niejonowe środki powierzchniowo czynne

55

56


Notatki z lekcji


Notatki z lekcji

57


6. środKi czySTości a środowiSKo przyrodnicze zadanie 1. Wskaż jony, które powstaną w procesie dysocjacji jonowej fosforanu(V) sodu. A. Na–, PO43+

B. Na+, PO4–

X C. Na+, PO43–

D. Na3+, PO43–

zadanie 2. Uzupełnij ilustrację przedstawiającą proces eutrofizacji. Wpisz numery odpowiadające opisowi poszczególnych fragmentów rysunku. Przypomnij sobie, s. 21.

1 fosforany(III) fosforany(V)

4 5

3

H2S NH3

7

6 2

roztwór proszku do prania z fosforanami(V) + HNO3 + (NH4)2MoO4

roztwór proszku do prania bez fosforanów(V) + HNO3 + (NH4)2MoO4

1. ścieki komunalne (źródła fosforanów) 2. wymieranie organizmów spowodowane brakiem tlenu 3. plankton 4. zużywanie tlenu przez rozkładające się glony 5. intensywny rozwój mikroorganizmów i roślinności wodnej 6. opadanie obumarłych roślin i zwierząt na dno zbiornika – gromadzenie się mułu 7. powstawanie toksycznych związków chemicznych o przykrych zapachach

zadanie 3. Podkreśl wyrażenia w obserwacjach i wnioskach z doświadczenia chemicznego przedstawionego na zdjęciu, tak aby powstały prawdziwe informacje informacje.

__________ Obserwacje Po dodaniu odczynników w probówce pierwszej strącił Obserwacje: się żółty / nie strącił się osad. W drugiej probówce wytrącił się /______________ nie wytrącił się osad. Wniosek Wniosek: W probówce _______ pierwszej / drugiej znajdują się jony fosforanowe(V). Przeprowadzone doświadczenie chemiczne umożliwia identyfikację ________ obecności / rozpuszczalności jonów fosforanowych(V). 58

Coraz częściej do produkcji proszków do prania wykorzystuje się sole kwasu węglowego. Zastępują one sole kwasu fosforowego(V) dodawane w celu zmiękczania wody. Uzasadnij słuszność zastępowania dotychczas stosowanych soli solami kwasu węglowego. Skorzystaj z fragmentu tabeli rozpuszczalności soli i wodorotlenków w wodzie. Napisz wzory sumaryczne i nazwy systematyczne soli, które powstaną w reakcji węglanu sodu z jonami Mg2+ i Ca2+.

Sole kwasu węglowego nie są szkodliwe dla środowiska . wzór sumaryczny: MgCO3


Odpowiedź:

węglan magnezu

nazwa:

NH4+

Mg2+

Ca2+

OH

R

N

T

CO32–

R

N

N

–

CaCO 3

wzór sumaryczny:

kationy aniony


Zadanie 4.

węglan wapnia

nazwa:

Zadanie 5. Do produkcji aerozoli powszechnie stosuje się propan. Dlaczego na opakowaniach kosmetyków w aerozolu umieszcza się ostrzeżenie, by nie zbliżać ich pojemników do otwartego ognia? Wskaż piktogram informujący o właściwości gazu użytego do produkcji aerozoli.

Ponieważ jest to gaz palny

Odpowiedź:

A.

B.

.

X C.

D.

Zadanie 6. Skorzystaj z poniższych zwrotów i uzupełnij opis schematu oraz zdania pod schematem. • ozon • O3 • tlen cząsteczkowy • chlor • cząsteczki • freonów • O2 • • fluor • węgiel • tlenu

na freony docierające do warstwy ozonowej działa promieniowanie UV

O3, ozon tlen

,

O2 Cząsteczki

freonów

który się spala, oraz

chlor

freon

węgiel , cząsteczki , którego atomy łączą się ze sobą, tworząc , rozpadają się w warstwie ozonowej na

, który powoduje rozkład ozonu do

tlenu

. 59


zadanie 7.* Jako zamienniki fosforanów(V) w proszkach do prania wykorzystuje się m.in. zeolity – minerały składające się głównie z glinokrzemianów. Reagują one ze składnikami twardej wody zgodnie z równaniem: Ca2+ + Na2Al2Si2O7 kation wapnia zeolit

glinokrzemian sodu

kation sodu

glinokrzemian wapnia

Oblicz, ile gramów zeolitu zużyto w procesie prania, jeżeli powstało 26,2 g trudno rozpuszczalnego glinokrzemianu wapnia. Obliczenia:

m Na2 Al2 Si2 O7 = 268 u m CaAl2 Si2O 7 = 262 u

Odpowiedź:

Notatki z lekcji

60

2 Na+ + CaAl2Si2O7

Zużyto 26,8 g zeolitu

268 u - 262 u x - 26,2 g ____________ x = 26,8 g

.


Notatki z lekcji

61

IV. Żywność

1. WpłyW składnIkóW ŻyWnOŚCI na OrGanIZM Zadanie 1. Oceń prawdziwość poniższych zdań.

Przypomnij sobie, s. 28–29.

A. Tłuszcze to mieszaniny estrów wyższych kwasów karboksylowych i glicerolu.

X Prawda

Fałsz

B. Do wykrycia białka w substancji organicznej służy próba z jodem.

Prawda

X Fałsz

C. Glukoza i fruktoza to przykłady monosacharydów.

X Prawda

Fałsz

D. Sacharoza i maltoza to przykłady polisacharydów.

Prawda

X Fałsz

E. Skrobia i celuloza są łatwo rozpuszczalne w wodzie.

Prawda

X Fałsz

Zadanie 2. Uzupełnij tabelę, korzystając z podanych określeń. • sacharydy • tłuszcze • białka • budulcowe • witaminy składniki odżywcze energetyczne

budulcowe

regulujące

białka

sacharydy

witaminy

niektóre sole mineralne

tłuszcze

sole mineralne

Zadanie 3. Uzupełnij brakujące wartości w tabeli dotyczącej zawartości składników odżywczych w paczce cukierków.

pestki dyni i orzechy

składniki odżywcze

kcal

tłuszcz

kwasy tłuszczowe nasycone

sód

Białko

Zawartość w 100 g produktu

1845

21 g

14 g

0,03 g

2,8 g

%Gda

92%

30%

70%

1%

5,6%

22%

8%

Gda

2005

70 g

20 g

3g

50 g

270 g

2,1 g

Cukry

Błonnik

58,5 g 2,1 g

Zadanie 4. Podkreśl wyrażenia w opisach obserwacji oraz wniosku z doświadczenia chemicznego przedstawionego na fotografi ach, tak aby powstały prawdziwe informacje. Obserwacje: Na bibule powstają mokre / brązowe / _________ tłuste plamy.

bibuła

62

______ / sole mineralne. Źródłem Wniosek: Pestki dyni i orzechy zawierają białka / tłuszcze białek / _______ tłuszczów / soli mineralnych są owoce roślin oleistych oraz nasiona roślin oleistych, np. ________________ słonecznika / rzepaku.

IV. Żywność

Zadanie 5. Pogrupuj nazwy produktów spożywczych na źródła sacharydów oraz tłuszczów. • miód • soja • winogrona • czekolada • nasiona słonecznika • smalec • ziemniaki • nasiona pszenicy • jabłka • masło • żółty ser • oliwki źródła sacharydów •

źródła tłuszczów

miód

soja • nasiona słonecznika

•

winogrona

•

czekolada

•

•

ziemniaki

•

•

nasiona pszenicy

•

•

jabłka

•

•

•

smalec masło żółty ser oliwki

•

Zadanie 6. Zaprojektuj doświadczenie umożliwiające wykrycie obecności wody w kaszy – uzupełnij odczynniki oraz szkło i sprzęt laboratoryjny. Podkreśl wyrażenia w opisach obserwacji oraz wniosków, tak aby powstały prawdziwe informacje. Odczynniki:

kasza jęczmienna, kasza perłowa

Szkło i sprzęt laboratoryjny:

.

probówka, statyw, palnik

.

Obserwacje: Na ściankach probówki pojawiła się niebieska / żółta / ________ bezbarwna ciecz. Wnioski: Obecność _____ kropel / osadu / żelu na ściankach probówki świadczy o obecności białka / węgla /_____ wody w produktach spożywczych. 1

wykrywanie wody w kaszy

18

1

Zadanie 7. Zaznacz na miniaturze układu okresowego pierwiastków chemicznych położenie wszystkich makroelementów, które wchodzą w skład soli mineralnych.

2 13 14 15 16 17 2 X X X X X 3 X X 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 4 5 6 7

Zadanie 8. Wpisz symbol literowy funkcji, którą pełnią w organizmie pierwiastki chemiczne przedstawione na fragmentach układu okresowego. A. Uczestniczy w tworzeniu tkanki kostnej. B. Jest niezbędny do prawidłowej syntezy białek. C. Zapewnia prawidłowe funkcjonowanie tarczycy. D. Jest niezbędnym składnikiem hemoglobiny. E. Wpływa na prawidłową pracę serca i mózgu.

Mg

E

12 magnez 24,305

Ca

A

20 wapń 40,078

Fe

D

26 żelazo 55,845

Zn

B

30 cynk 65,38

I

C

53 jod 126,904

63

IV. Żywność

Zadanie 9. Zaznacz skutki niedoboru składników soli mineralnych właściwie przyporządkowanych do ich symboli chemicznych. Odpowiedź

X

Notatki z lekcji

64

Mg

Ca

Fe

I

A

zaburzenia pracy serca

zaburzenia funkcjonowania tarczycy

anemia

nadciśnienie

B


osteoporoza

anemia


C

anemia


nadciśnienie


D

nadciśnienie

anemia



IV. Żywność

Notatki z lekcji

65

IV. Żywność

2. FERMENTACJA I INNE PRZEMIANY ŻYWNOŚCI Zadanie 1. Zaznacz właściwości fizyczne glukozy – monosacharydu biorącego udział w fermentacji alkoholowej.

X A. bezbarwna


X D. dobrze rozpuszcza się w wodzie

B. bezwonna

E. ma słodki smak

C. ulega reakcji fermentacji

F. ulega reakcji spalania

Zadanie 2. Przeprowadzono doświadczenie Fermentacja alkoholowa. Uzupełnij opis fotografii oraz obserwacje, korzystając z poniższych wyrażeń. Zapisz równania reakcji chemicznych. • woda wapienna • roztwór sacharozy • drożdże • tlenek węgla(IV)

glukoza C6H12O6

roztwór sacharozy +

woda

drożdże

wapienna

Obserwacje: Powstają pęcherzyki gazu, który powoduje mętnienie

wapiennej

wody

.

Wniosek: Wydzielający się gaz to . Reakcje chemiczne zachodzące w doświadczeniu chemicznym można zapisać następującymi równaniami:

C6 H12O6 ---> 2 C2 H5 OH + 2 CO 2

A. fermentacja alkoholowa

B. mętnienie wody wapiennej

CO2 + Ca(OH)2 ---> CaCO3 + H2 O

Zadanie 3. Zapisz nazwy zwyczajowe związków organicznych oraz równania reakcji chemicznych przedstawionych na schemacie. Modele:

C12H22O11

atomu tlenu

laktaza 1

C6H12O6

bakterie 2

atomu wodoru atomu węgla

laktoza 1. 66

2.

glukoza laktoza

kwas mlekowy

C12H 22O 11 + H 2 O ---------> C6 H12 O6 + C 6H12 O 6 bakterie

C6 H 12O --------> 2 CH3 - CH - COOH 6 mlekowe | OH

IV. Żywność

Zadanie 4. Zaznacz sposób rozdzielenia dwóch faz mleka otrzymanych w procesie fermentacji mlekowej. A. destylacja

B. krystalizacja

C. dekantacja

X D. filtracja

Zadanie 5. Wskaż wzory sumaryczne oraz napisz nazwy systematyczne substratów i produktów biorących udział w fermentacji octowej. A. CH3OH

A. CH3OH

X B. C2H5OH C. HCOOH

+ O2

enzym bakteryjny

D. CH3COOH

zsiadłe mleko

B. C2H5OH C. HCOOH

+ H2O

X D. CH3COOH kwas etanowy

etanol Zadanie 6.

Napisz równanie reakcji fermentacji masłowej na podstawie jej zapisu modelowego modelowego.

+

bakterie

+

masłowe

bakterie

Równanie reakcji chemicznej:

C 6 H12O6 ----------> CH3 - CH2 - CH2- COOH + 2 CO2 + 2 H2 masłowe

Zadanie 7. Przeczytaj uważnie tekst. Podpisz wzorami sumarycznymi modele związków chemicznych, które są końcowymi produktami procesu gnicia. Gnicie to proces rozkładu związków białkowych. Zachodzi w warunkach beztlenowych pod wpływem enzymów wydzielanych głównie przez bakterie gnilne oraz niektóre grzyby. Najważniejsze końcowe produkty gnicia to: metan, tlenek węgla(IV), amoniak, woda i siarkowodór.

H2 O

CO2

NH3

CH4

Modele: atomu tlenu atomu wodoru atomu węgla atomu azotu atomu siarki

H2 S

Zadanie 8. Napisz nazwy dwóch sposobów konserwacji wymienionych produktów żywnościowych. A. mięso

wędzenie, peklowanie

D. owoce

B. grzyby

suszenie, marynowanie

E. ryby

C. warzywa

liofilizacja, suszenie wędzenie, mrożenie

mrożenie, suszenie 67

IV. Żywność

Zadanie 9. Modele: atomu tlenu

Wskaż model, który przedstawia związek chemiczny o większej masie cząsteczkowej. Wpisz nazwy zwyczajowe tych związków chemicznych. A.

X B.

atomu wodoru atomu węgla

kwas mlekowy

Notatki z lekcji

68

kwas masłowy

IV. Żywność

Notatki z lekcji

69

IV. Żywność

3. dOdatkI dO ŻyWnOŚCI Zadanie 1. Napisz wzory sumaryczne substancji o podanych symbolach i nazwach, stosowanych jako dodatki do żywności. E 252 azotan(V) potasu E 220 tlenek siarki(IV)

KNO 3

E 260 kwas octowy

SO 2

E 460 celuloza

CH3 COOH

(C 5 H 10O5 ) n

Zadanie 2. Dodatkom do żywności (a–d) przyporządkuj ich funkcje (A–E). Przypomnij sobie, s. 20, 26, 29.

a. substancje konserwujące b. barwniki c. aromaty d. substancje zagęszczające i emulgatory a.

D

b.

E

c. A

d.

A. Nadają smak i zapach. B. Wpływają na konsystencję. C. Chronią przed utratą smaku i barwy. D. Przedłużają trwałość. E. Nadają kolor.

B

Zadanie 3. Uzupełnij tabelę. symbol e nazwa systematyczna Wzór sumaryczny

e 280

e 251

kwas propionowy azotan(V) sodu C2H 5COOH

NaNO 3

e 338

kwas fosforowy(V) H3 PO4

Zadanie 4. Wpisz nazwy dodatków do żywności będących składnikami produktów spożywczych przedstawionych na fotografiach. Skorzystaj z poniższych nazw. • pektyna • żelatyna • guma arabska • agar • aspartam

cukierki miętowe

guma arabska

pianki w czekoladzie

agar

light produkty typu light

aspartan 70

dżemy

pektyna

galaretki

żelatyna

IV. Żywność

Zadanie 5. Skorzystaj z różnych źródeł informacji i ustal funkcje dodatków do żywności, których nazwy oraz symbole zaznaczono na opakowaniu.

lecytyna sojowa - emulgator

Skład:

E476 - emulgator i stabilizator

czekolada deserowa 26% (cukier, miazga kakaowa, tłuszcz kakaow y, tłuszcz mleczny, lecytyna sojowa, E 476, naturalny aromat waniliowy), kwas cytrynowy, agar, E 202. Miazga kakaowa min. 47%.

naturalny aromat waliniowy - aromat kwas cytrynowy - przeciwutleniacz, regulator kwasowości agar - środek zagęszczający E202 - konserwant

Zadanie 6. Napisz równania reakcji chemicznych przedstawionych na chemografie. P4O10

1

E 338

2

Ca3(PO4)2

3

E 238 + H2SO4

6

E 326

5

E 220 tlenek siarki(IV) E 236 kwas mrówkowy E 238 mrówczan wapnia E 338 kwas fosforowy(V)

SO3 4

E 220 1.

P4 O10 + 6 H2 O ---> 4 H 3 PO4

2.

2 H3 PO4 + 3 Ca(OH)2 ---> Ca3 (PO 4 ) 2 + 6 H2 O

3.

Ca 3 (PO4 )2 + 6 HCOOH ---> 3 (HCOO)2 Ca + 2 H 3PO4

4. 5.

(HCOO)2 Ca + H2 SO 4 ---> CaSO4 + 2 HCOOH 2 SO2 + O 2 ---> 2 SO3

6.

SO3 + H 2 O ---> H2 SO 4 71

IV. Żywność 72

Notatki z lekcji

IV. Żywność

Notatki z lekcji

73

V. Leki

1. rOdZaje suBstanCjI leCZnICZyCh Zadanie 1. Uzupełnij zapisy cząsteczkowe równań reakcji zobojętniania.

2 NaOH + H2 SO 4 H 2O Na2SO4 + 2 B. KOH + HCl KCl + H 2 O H3 PO 4 + 3 Ca(OH) C. 2 Ca3(PO4)2 + 6 H2 O 2 A.

Zadanie 2. Przypomnij sobie, s. 30.

Zaznacz odpowiedź, w której poprawnie przyporządkowano opisy działania leków do ich nazw. Odpowiedź

A

X

Węgiel leczniczy

lek neutralizujący

kwas acetylosalicylowy

Lek przeciwgorączkowy i przeciwbólowy.

Pochłania substancje szkodliwe, będące przyczyną m.in. dolegliwości żołądkowych.

Zobojętnia nadmiar kwasów żołądkowych.

B




C




Zadanie 3. 1 tabletka zawiera: rutyna 25 mg, witamina C 100 mg, laktoza, skrobia ziemniaczana, sacharoza, talk, stearynian magnezu.

Popularne leki wspomagające odporność organizmu zawierają m.in. rutynę i witaminę C. Zapisz skład przedstawionego leku z podziałem na substancje lecznicze oraz pomocnicze. substancje lecznicze:

substancje pomocnicze:

rutyna,

laktoza, skrobia

witamina C

ziemiaczana, sacharoza, talk, stearynian magnezu

Zadanie 4. Wskazówkę znajdziesz w podręczniku na s. 146.

Opisz działanie kwasu acetylosalicylowego oraz skutki jego nadużywania.

przeciwzakrzepowe, przeciwbólowe przeciwgorączkowe

Działanie:

Skutki nadużywania: 74

krwotok

Oceń prawdziwość poniższych informacji. A. Liść mięty jest lekiem naturalnym.

X Prawda

Fałsz

Prawda

X Fałsz

X Prawda

Fałsz

Prawda

X Fałsz

E. Leki półsyntetyczne otrzymuje się z substancji naturalnych poddanych reakcjom chemicznym.

X Prawda

Fałsz

F. Leki naturalne są pozyskiwane z części roślin lub organizmów zwierząt.

X Prawda

Fałsz

Prawda

X Fałsz

B. Leki naturalne otrzymuje się wyłącznie w wyniku reakcji chemicznej. C. Leki syntetyczne są otrzymywane wyłącznie podczas syntezy chemicznej. D. Aspiryna jest lekiem półsyntetycznym.

G. Tran jest lekiem syntetycznym.

V. Leki

Zadanie 5.

Zadanie 6. Popularny lek neutralizujący nadmiar kwasu solnego w żołądku zawiera m.in. wodorotlenek glinu i wodorowęglan sodu. Napisz równania reakcji chemicznych w formie cząsteczkowej, które zachodzą w żołądku między składnikami leku a kwasem solnym – składnikiem soku komórkowego.

Kwas solny to nazwa zwyczajowa kwasu chlorowodorowego.

A. wodorowęglan sodu + kwas solny

NaHCO 3 + HCl ---> NaCl + H 2 O + CO 2 B. wodorotlenek glinu + kwas solny

2 Al(OH) + 6 HCl ---> 2 AlCl3 + 3 H2 O 3

Zadanie 7. Przeprowadź doświadczenie Badanie odczynu wodnych roztworów popularnych leków. Zapisz obserwacje oraz uzupełnij wnioski. Odczynniki: tabletki aspiryny oraz leku neutralizującego nadmiar kwasów żołądkowych, woda destylowana, 1-procentowy roztwór fenoloftaleiny w etanolu, wodny roztwór oranżu metylowego.

doświadczenie chemiczne do przeprowadzenia w obecności nauczyciela

Szkło i sprzęt laboratoryjny: 2 probówki, bagietka, moździerz porcelanowy. Każdą tabletkę rozkrusz w moździerzu (osobno), wsyp do probówek i dolej niewielką ilość ciepłej wody destylowanej. Zawartość probówek wymieszaj bagietką. Do probówki z aspiryną dodaj kilka kropel roztworu oranżu metylowego, a do probówki z lekiem neutralizującym – kilka kropel roztworu fenoloftaleiny. Obserwacje: Probówka 1.

Roztwór zabarwił się na czerwono.

Probówka 2.

Roztwór zabarwił się na malinowo.

Wniosek: Odczyn substancji w probówce 1.

kwasowy

.

Odczyn substancji w probówce 2.

zasadowy

. 75

V. Leki

Zadanie 8. Tabletka leku neutralizującego nadmiar kwasów w żołądku zawiera 680 mg węglanu wapnia i 80 mg węglanu magnezu. Oblicz, ile łącznie miligramów HCl zneutralizuje w żołądku jedna tabletka tego leku. a) Napisz równania reakcji HCl z każdym z wymienionych składników tabletki.

CaCO 3

+ HCl

2

CaCl 2+ CO2 + H2O

MgCO 3

+ HCl

2

MgCl 2 + CO2 + H O 2

b) Na podstawie równań reakcji chemicznych napisanych w punkcie a) oblicz łączną masę HCl zneutralizowanego w każdej reakcji chemicznej. Zsumuj wyniki. Obliczenia:

m CaCO3 = 100 u m MgCO3 = 84 u m HCl = 36,5 u

I. 100 u CaCO3 - 73 u HCl x = 496,4 mg HCl 680 mg - x II. 84 u MgCO3 - 73 u HCl 80 mg - x x = 69,5 mg 496,4 mg + 69,5 mg = 565,9 mg = 566 mg

Odpowiedź: Jedna tabletka leku zneutralizuje

Notatki z lekcji

76

566

mg HCl.

V. Leki

Notatki z lekcji

77

V. Leki

2. DAWKA LECZNICZA I DAWKA TOKSYCZNA Zadanie 1. Zaznacz na modelach związków chemicznych ich grupy funkcyjne. Napisz nazwy zaznaczonych grup.

grupa aminowa Przypomnij sobie, s. 24–25.

Modele:

atomu tlenu

grupa hydroksylowa

grupa karboksylowa atomu wodoru

atomu węgla

atomu azotu

Zadanie 2. Uzupełnij tabelę.


Symbol

Nazwa

DM

dawka minimalna

DC

dawka lecznicza

DT

dawka toksyczna

dawka śmiertelna średnia

LD50

LC50

dawka śmiertelna dla substancji wdychanych

Zadanie 3. Każda tabletka aspiryny zawiera 500 mg kwasu acetylosalicylowego. Oblicz, ile tabletek w ciągu doby może bezpiecznie zażyć osoba dorosła o masie 92 kg, wiedząc, mg że DC kwasu acetylosalicylowego wynosi maksymalnie 65 kg na dobę. Obliczenia:

65 mg * 92 kg = 5980 mg 5980 mg : 500 mg = 12 tabletek Odpowiedź: W ciągu doby osoba dorosła o masie 92 kg może bezpiecznie zażyć 12 tabletek aspiryny.

Zadanie 4. Uzupełnij tabelę na podstawie danych umieszczonych w podręczniku. Wskazówkę znajdziesz w podręczniku na s. 147.

78

Nazwa substancji

mg

Klasa toksyczności

Nitrometan

LD50, kg 940

Cyjanowodór

1,5

Arszenik

14,6

szkodliwe bardzo toksyczne bardzo toksyczne

Metyloamina

100

toksyczne

Kwas octowy

3300

Etanol

10 600

nieklasyfikowane nieklasyfikowane

V. Leki

Zadanie 5. Przy zatruciu azotanem(V) ołowiu(II) podaje się choremu m.in. 1-procentowy roztwór MgSO4. Wyjaśnij, dlaczego siarczan(VI) magnezu stosuje się jako odtrutkę. Napisz równanie reakcji chemicznej w formie cząsteczkowej i jonowej. Odpowiedź:

Ołów tworzy z solami siarczanowymi(VI)

nierozpuszczalny osad, który może być usunięty z organizmu.

zapis cząsteczkowy: zapis jonowy:

2+

Pb(NO3)2 + MgSO4 ---> PbSO4 , + Mg(NO3) 2 2-

2+

Pb + 2 NO3- + Mg + SO 4 ---> PbSO4 ,+ Mg2++ 2 NO 3

Zadanie 6. Porównaj toksyczność związków chemicznych, korzystając z poniższego tekstu. Wstaw znak „<” (mniej toksyczna) lub „>” (bardziej toksyczna) w odpowiednie miejsca.

-

• Węglowodory nasycone o łańcuchach prostych są mniej toksyczne niż ich izomery. • Węglowodory nienasycone są bardziej toksyczne niż węglowodory nasycone o tej samej liczbie atomów węgla w cząsteczce. • Alkohole są mniej toksyczne niż węglowodory, od których pochodzą. • Alkohole polihydroksylowe są mniej toksyczne niż alkohole monohydroksylowe. • Grupa aminowa w cząsteczce zwiększa toksyczność związku chemicznego, a grupa karboksylowa – zmniejsza. CH3

A. CH3 CH2 CH2 CH2 CH3

<

B. CH2 CH CH2 CH3 C. CH3 CH2 CH2 CH3

> >

CH3 CH2 CH2 CH3

<

CH3 CH2 CH2 CH2 OH

<

CH3NH2

D.

CH2 CH CH2 OH

OH OH

E. CH3COOH

Zadanie 7.

mg

CH3 C CH3 CH3 CH3 CH2 CH2 CH2 OH

mg

LD50 dla metanolu wynosi 143 kg , a dla cyjanku potasu – 2,86 kg . Wskaż substancję bardziej toksyczną oraz oblicz, ile razy bardziej jest ona toksyczna. Obliczenia:

143: 2,86 = 50

Odpowiedź:

Cyjanek potasu jest ok 50 razy bardziej toksyczny

.

79

V. Leki

Zadanie 8. Na podstawie modelu cząsteczki kwasu acetylosalicylowego uzupełnij indeksy stechiometryczne we wzorze sumarycznym tego związku chemicznego. Oblicz jego masę cząsteczkową oraz zawartość procentową węgla. wzór sumaryczny: C 9 H 8 O 4 model cząsteczki kwasu acetylosalicylowego

Obliczenia:

9 * 12 u + 8 * 1 u + 4 * 16 u = 108 u + 8 u + 64 u = 180 u

Modele: atomu tlenu atomu wodoru atomu węgla

Odpowiedź: Masa cząsteczkowa kwasu acetylosalicylowego wynosi

Notatki z lekcji

80

180

u.

V. Leki

Notatki z lekcji

81

V. Leki

3. SUBSTANCJE UZALEŻNIAJĄCE Zadanie 1. Wskaż model opisanego związku chemicznego. Związek chemiczny z szeregu homologicznego alkoholi. Jest cieczą lotną, bezbarwną, o charakterystycznym zapachu. Pod jego wpływem ścina się białko jaja. Stosuje się go do produkcji jodyny, octu oraz denaturatu. A.

B.

C.

X D.


Modele:

atomu tlenu

atomu wodoru

atomu węgla

Zadanie 2. Oceń prawdziwość podanych informacji. A. Alkoholizm to uzależnienie od etanolu.

X Prawda

Fałsz

B. Nadmierne spożywanie alkoholu prowadzi do wyniszczenia organizmu.

X Prawda

Fałsz

Prawda

X Fałsz

C. Alkohol przyspiesza tętno, co prowadzi do wyziębienia organizmu.


Uzupełnij tabelę. Skorzystaj z podanych informacji oraz z tabeli umieszczonej w podręczniku. Płyny ustrojowe (w tym krew) stanowią 70% masy ciała mężczyzn i 60% masy ciała kobiet. Zawartość alkoholu we krwi (promile, ‰) to liczba gramów czystego alkoholu przypadająca na 1 kg płynów ustrojowych. Masa płynów ustrojowych, kg

Zawartość alkoholu we krwi, ‰

Płeć

Masa spożytego etanolu, g

Masa ciała, kg

Kobieta

40

54

32,4

1,23

Mężczyzna

40

75

52,5

0,76

Wpływ na organizm

utrata koordynacji myśli i ruchu pobudzenie psychomechaniczne

Zadanie 4. Wskaż poprawne znaczenie piktogramu. A. substancja wybuchowa B. substancja żrąca

82

X C. substancja toksyczna D. substancja łatwo palna

Dym tytoniowy z jednego papierosa zawiera 0,6 mg nikotyny. Oblicz, jaką dawkę nikotyny dostarczy do organizmu palacz po wypaleniu 10 papierosów. Oceń, czy zostanie przekroczona dawka śmiertelna nikotyny, która wynosi 0,05 g.

V. Leki

Zadanie 5.

Obliczenia:

0,6 mg * 10 = 6 mg 6 mg = 0,006 g < 0,05 g

Odpowiedź: Po wypaleniu 10 papierosów palacz dostarcza organizmowi nikotyny. Dawka śmiertelna nikotyny została / nie została przekroczona.

0,006 g

Zadanie 6. Uzupełnij schemat – wpisz nazwy oraz wzory sumaryczne głównych składników dymu tytoniowego. Odpowiedz na pytanie.

amoniak

arsen As

pochodne benzenu toluen, fenol

NH3

radioaktywne izotopy Po

210

nikotyna

chloroeten

C2 H 3 Cl

metanol

cyjanowodór HCN

CH3OH

tlenek węgla(II)

C10H 14N 2

kadm Cd

substancje o działaniu rakotwórczym

CO

Który ze składników powoduje uzależnienie? Odpowiedź:

Uzależnienie powoduje nikotyna

.

Zadanie 7. Substancjom uzależniającym o podanych nazwach (a–f) przyporządkuj poprawne opisy (A–F). a. b. c. d. e. f.

a.

morfina kokaina heroina amfetamina marihuana kofeina

B

b.

A. Zawarta w liściach herbaty i ziarnach kawy. Większe dawki powodują bezsenność. B. Otrzymywana z opium. Silnie uzależniający środek przeciwbólowy. C. Uzależnia już po zażyciu jednej dawki. D. Poraża zakończenia nerwów czuciowych. Bardzo silnie uzależnia. E. Otrzymywana z konopi indyjskich. F. Powoduje bezsenność, niepokój i zaburzenia procesów myślowych.

D

c.

C

d.

F

e.

E

f.

A 83

V. Leki

Zadanie 8. Zawartość kofeiny w 100 ml parzonej kawy wynosi 39 mg. Dawka śmiertelna kofeiny wynosi 10 g. Oblicz, ile kofeiny zawiera szklanka kawy o pojemności 250 ml oraz ile szklanek kawy odpowiada dawce śmiertelnej. Obliczenia:

250 ml - x 100ml - 39 mg kofeiny x = 97,5 mg kofeiny = 0,0975 g 1 szklanka - 0,0975 g kofeiny x - 10 g x =102

Odpowiedź:

Notatki z lekcji

84

Dawce śmiertelnej odpowiada 102 szklanki kawy

.

V. Leki

Notatki z lekcji

85

VI. Opakowania i odzież

1. rOdZaje tWOrZyW sZtuCZnyCh Zadanie 1. Zaznacz model monomeru polietylenu. A.


X B.

C.

Zadanie 2. Przyporządkuj rodzajom substancji dodawanych do tworzyw sztucznych ich charakterystykę. Wpisz litery (A–C) w odpowiednie kratki.

A barwniki

B zmiękczacze

C wypełniacze

A. Nadają barwę tworzywom sztucznym. B. Zmiękczają tworzywo i zwiększają jego ciągliwość. C. Nadają tworzywu sztucznemu nowe właściwości, np. niepalność.

Zadanie 3. Oceń prawdziwość podanych zdań. A. Kauczuk i celuloza to polimery naturalne.

X Prawda

Fałsz

Prawda

X Fałsz

X Prawda

Fałsz

Prawda

X Fałsz

B. Lateks jest surowcem wykorzystywanym do produkcji kubków jednorazowego użytku. C. Wulkanizacja polega na ogrzewaniu kauczuku z siarką. D. Celuloza to podstawowy surowiec do produkcji polimerów syntetycznych.

Zadanie 4. Obok informacji oraz schematów wpisz w kratki literę D, jeżeli dotyczą duroplastów, lub literę T, jeżeli dotyczą termoplastów.

T Miękną i topnieją w podwyższonej temperaturze, a po ochłodzeniu twardnieją. D Raz ukształtowane nie mogą być ponownie topione. D Zbudowane z połączonych ze sobą łańcuchów polimerów. T Zbudowane z niepołączonych ze sobą łańcuchów polimerów. T

86

D

Podkreśl nazwy termoplastów. • ______ polietylen • poliuretany • ______ poliamidy • politetrafluoroetylen ____________ • pianki poliuretanowe • silikony • ____________ poli(chlorek winylu) • ________ polipropylen • _______________ poli(metakrylan metylu)

Zadanie 6. Zapisz równanie reakcji polimeryzacji na podstawie jej zapisu modelowego. Napisz nazwę systematyczną otrzymanego polimeru. Modele: atomu chloru

polimeryzacja

n


Zadanie 5.

atomu węgla

n

atomu wodoru

Równanie reakcji chemicznej: p, T

n CH 2 = CHCl -------> -[-CH 2 - CHCl-]-n nazwa systematyczna polimeru:

poli(chlorek winylu)

Zadanie 7. Podczas spalania materiałów zawierających poli(chlorek winylu) powstają dwa związki chemiczne w stanie gazowym. Zidentyfikuj je na podstawie charakterystyk oraz napisz ich nazwy systematyczne i wzory sumaryczne. A. Żrący

. Działa toksycznie na drogi oddechowe

oparzenia

. Powoduje poważne

. Dobrze rozpuszcza się w wodzie. Jego wodny roztwór barwi uni-

wersalny papierek wskaźnikowy na czerwono. nazwa systematyczna:

chlorowodór

wzór sumaryczny:

B. Bezbarwny, bezwonny gaz. Działa toksycznie na drogi oddechowe niedotlenienie tkanek, co w wielu przypadkach prowadzi do śmierci

HCl . Powoduje . Nie reaguje

z wodą. Jest tlenkiem obojętnym. nazwa systematyczna:

tlenek węgla(II)

wzór sumaryczny:

CO

Zadanie 8. Uzupełnij tabelę. Wzory strukturalne polimeru

H Cl C C H H n

monomeru

H | C | H

=

Cl | C | H

polimeru

H H C C H H n

monomeru

H \ / H

/ C = C

H

\ H

87


Zadanie 9. Podpisz fotografie odpowiednim symbolem polimeru polimeru.

PE

PA

PVC

PP

PC

PTFE

Zadanie 10. Polietylen występuje w kilku odmianach różniących się masą cząsteczkową. Jeden z nich PE 1000 ma masę cząsteczkową 4 400 000 u. Oblicz liczbę cząsteczek etylenu, które uległy polimeryzacji w celu otrzymania PE 1000. Obliczenia:

m C2 H4 = 28 u

Odpowiedź:

Notatki z lekcji

88

4 400 000 u : 28 u = 157 143

Polimeryzacji uległo 157 143 cząsteczek etylenu

.


Notatki z lekcji

89


2. RODZAJE OPAKOWAŃ Zadanie 1. Napisz wzory sumaryczne kwasów nieorganicznych, których właściwości opisano poniżej. A. Bezbarwna ciecz o drażniącym zapachu. Jego stężony roztwór jest żrący i dymi na powietrzu. Jest wykorzystywany do produkcji leków na niedokwasotę. wzór sumaryczny:

HCl

B. Bezbarwna ciecz o charakterystycznym, ostrym zapachu. Ma silne właściwości utlePrzypomnij sobie, s. 26–27.

niające

. Powoduje żółknięcie białek w reakcji ksantoproteinowej.

wzór sumaryczny:

HNO 3

Zadanie 2. Napisz po jednej wadzie i zalecie każdego z opakowań.

wada:

podatne na korozje

zaleta:

duża wytrzymałosć

wada:

mała odporność chemiczna

zaleta:

lekkie

opakowanie metalowe

opakowanie papierowe

łatwo się tłuką zaleta: odporne chemicznia wada: opakowanie szklane

wada:

nie ulegają rozkładowi w warunkach naturalnych zaleta: łatwe w produkcji opakowanie z tworzyw sztucznych


Zadanie 3. Wyjaśnij, dlaczego stężony roztwór kwasu azotowego(V) można transportować w pojemnikach aluminiowych. Odpowiedź:

Stężony kwas azotowy(V) powoduje pasywację glinu.

Powstały w wyniku pasywacji tlenek glinu uniemożliwia dalszą reakcję. Rozcieńczony kwas azotowy(V) reaguje z glinem z wytrąceniem soli i odpowiedniego tlenku azotu oraz wody. 90

Zaznacz rodzaje opakowań, w których można przechowywać wymienione produkty. Możliwa jest więcej niż jedna poprawna odpowiedź. benzyna owoce i warzywa woda środki czystości

X A. metalowe

B. papierowe

X C. szklane

X D. z tworzyw sztucznych

A. metalowe

X B. papierowe

X C. szklane


X A. metalowe

B. papierowe

X C. szklane


A. metalowe

X B. papierowe

X C. szklane



Zadanie 4.

Zadanie 5. Oceń, czy wymienione związki chemiczne można przechowywać w zaproponowanych opakowaniach. A. HCl – opakowanie szklane

X Tak

Nie

Tak

X Nie

C. HNO3(stęż) – szkło

X Tak

Nie

D. HCl – pojemnik miedziany

X Tak

Nie

E. HF – tworzywo sztuczne

X Tak

Nie

F. HNO3(stęż) – pojemnik aluminiowy

X Tak

Nie

B. HF – szkło

Zadanie 6. Dopasuj każdy sposób zagospodarowania odpadów do jego opisu. Wpisz litery (A–C) w odpowiednie kratki. A. recykling

B. utylizacja

C. segregacja

B Niszczenie odpadów, np. przez spalanie w kontrolowanych warunkach przemysłowych.

A Ponowne wykorzystanie odpadów lub zużytych elementów do wytwarzania nowych produktów.

C Dzielenie odpadów na grupy, np. szkło, papier, metal i tworzywa sztuczne. Zadanie 7. Pod pojemnikami w różnych kolorach znajdują się nazwy odpadów. Podkreśl nazwy tych odpadów, które należy wrzucić do pojemnika o określonym kolorze.

• szklane butelki • ___________ papierowe worki • kubki po jogurtach • butelki PET • tektura _____

• _________ szklane słoiki • pokrywki słoików • papier pakowy • opakowania po margarynie •__________ szklane butelki

• folia aluminiowa __________ • pudełka kartonowe • ____ kapsle • ____ puszki • butelki PET

• _______ butelki PET • opakowania ________ po szamponie _________ • tektura • _______ torebki PE

91


Zadanie 8. Na wykresie przedstawiono udział składowania, spalania oraz recyklingu odpadów wraz z kompostowaniem w wybranych krajach europejskich w 2007 roku (procenty masowe). Odczytaj z wykresu, jaki jest udział procentowy wymienionych rodzajów zagospodarowania odpadów w Polsce.

a

ja

Po

ec

lsk

ry

Gr

ęg

W

ac ja

hy ec

ow Sł

ia an yt

Br

W

iel

ka

Cz

hy łoc

W

nia

ja

pa

nc

Hi

sz

cy

Ni

Sz

we cja

składowanie

Fr a

spalanie

em

recykling łącznie z kompostowaniem

100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%

Dane wg Europejskiej Agencji Środowiska.

Odpowiedź: Recykling

1

3

- 10%, składowanie - 89%, spalanie - 1%.

Chemia blisko nas

1

Kartony na mleko i soki to przykłady opakowań wielowarstwowych. Wypisz po jednej funkcji każdego ze składników takiego opakowania opakowania.

2 1

1

PE jest barierą dla mikroorganizmów

2

papier zapewnia sztywność

3

folia aluminiowa chroni przed promieniowaniem UV

Informacja do zadań 9. i 10. Z jednej tony odpadów komunalnych zgromadzonych na wysypisku śmieci powstaje 180 m3 gazu o składzie: 65% CH4, 25% CO2 i 10% N2 (procenty objętościowe). Zadanie 9. Oblicz, ile metrów sześciennych każdego z tych gazów ulotni się do atmosfery z jednej tony odpadów komunalnych. Obliczenia: Obliczanie metodą proporcji: 100% 180 m3 = x m3 65%

3

180m - 100% x - 65% ___________ x = 117 m3 CH4

Odpowiedź: 92

3

3

180 m * 0,25 = 45 m CO2 3

180 m3 * 0,1 = 18 m N 2

3

3

Do atmosfery ulotni się 45 m CO2 , 18 m N2 i 117 m3 CH4 .

g

Oblicz, ile metrów sześciennych tlenku węgla(IV) o gęstości d = 1,811 dm3 (T = 25°C, p = 1013 hPa) dostanie się do atmosfery po spaleniu 180 m3 gazu o podanym składzie. Obliczenia:

CH 4 + 2 O2 ---> CO2 + 2 H 2 O

m CO2 = 44 g m CH 4 = 16 g

180 m3 = 180000 dm 3 g__ 3 V = 44 g : 1,811 dm3 = 24,296 dm 1800000 dm3 - x g 3 __ 3 = 24,353 dm 24,296 dm3 - 24,353 dm3 V = 16 g : 0,657 dm 3 x = 180422,292 dm = 180,423 m 3 Odpowiedź: Do atmosfery dostanie się 180,423 m3 tlenku węgla(IV) .

Metan ulega reakcji spalania całkowitego. dCH4 = 0,657

g dm3

(T = 25°C, p = 1013 hPa)


Zadanie 10.*

Notatki z lekcji

93


3. Włókna naturalne, sztuczne i syntetyczne zadanie 1. Uporządkuj informacje dotyczące polisacharydów. Wpisz w kratki literę S, jeżeli dotyczą skrobi, lub literę C, jeżeli dotyczą celulozy.

S Pęcznieje w gorącej wodzie.

C Występuje we wszystkich roślinach.

S Ulega hydrolizie w organizmie człowieka.

C Stosowana do produkcji serów.

zadanie 2. Oceń prawdziwość podanych informacji. Przypomnij sobie, s. 29.

A. Wełna jest włóknem naturalnym pochodzenia zwierzęcego.

X Prawda

Fałsz

Prawda

X Fałsz

X Prawda

Fałsz

Prawda

X Fałsz

B. Jedwab wiskozowy jest włóknem syntetycznym. C. Nylon jest włóknem sztucznym. D. Poliestry to włókna pochodzenia naturalnego.

zadanie 3. Uzupełnij tabelę. Skorzystaj z informacji zawartych w podręczniku. Wskazówkę znajdziesz w podręczniku na s. 178–179.

rodzaj tkaniny Jedwab naturalny

Len

Wełna

Bawełna

Wady

zalety

zastosowania

• ławo się gnicie

• łatwy do barwienia

• chusty

nie jest odporny • na temperaturę

• wytrzymały

• szale

• materiał łatwo się gniecie

• przewiewny

• obrusy

• włókna mało delikatne

• higroskopijny

• odzież

• żółknie

• higroskopijna

• produkcja swetrów

powoduje niekiedy • uczulenia

• wchłania pot

• produkcja skarpet

• podatny na gniecenie

• materiał przewiewny

• odzież

• podatny na mechacenie

• dobrze chłonie pot

• bandaże

zadanie 4. Przeprowadzono doświadczenie chemiczne przedstawione na fotografii. Uzupełnij obserwacje i sformułuj wniosek. Obserwacje: Obie tkaniny spalanie wełny

powoli

łatwo się spalają

. Gaśnie, gdy wyjmie się ją z płomienia palnika. W po-

wietrzu unosi się wówczas charakterystyczny zapach Tkanina bawełniana spala się

szary popiół Wniosek: spalanie bawełny

94

. Wełna pali się

palonych wiórów

szybko i całkowicie

.

. Pozostaje po niej

. Po wyjęciu z palnika nadal się pali.

Wełna jest włóknem pochodzenia zwierzęcego a bawełna -

pochodzenia roślinnego.

.


Zadanie 5. W celu odróżnienia jedwabiu naturalnego od sztucznego przeprowadzono doświadczenie chemiczne przedstawione na schematach. Zaznacz dokończenia zdań, tak aby powstały poprawne obserwacje i wnioski. schemat doświadczenia chemicznego

Obserwacje

Wnioski

Na jedwabiu naturalnym pojawia się Próbka jedwabiu naturalnego zawiera zabarwienie

stężonyr oztwór HNO3

X jedwab naturalny

żółte.

X

brązowe.

stężonyr oztwór HNO3

celulozę.

Na próbce jedwabiu sztucznego

Próbka jedwabiu sztucznego

pojawia się żółte zabarwienie.

X

jedwab sztuczny

białko.

zawiera białko.

nie widać zmian.

X

nie zawiera białka.

Zadanie 6. Zaznacz na wzorze półstrukturalnym nylonu wiązanie chemiczne występujące również w białkach. Napisz jego nazwę. O

O

O

O

… NH (CH2)6 NH C (CH2)4 C NH (CH2)6 NH C (CH2)4 C … nazwa wiązania chemicznego:

peptydowe

.

Zadanie 7. Włókna używane do produkcji rajstop zawierają: 54% bawełny, 17% jedwabiu wiskozowego, 27% poliamidu i 2% elastanu (procenty masowe). Oblicz stosunek masowy włókien naturalnych do włókien sztucznych i syntetycznych w rajstopach.

Elastan to włókno sztuczne.

a) Załóż konkretną masę rajstop, np. 100 g i oblicz: masę bawełny:

masę jedwabiu wiskozowego: masę poliamidu: masę elastanu:

.

54 g 17 g

27 g 2g

. . .

b) Oblicz stosunek masowy.

17 g + 27 g + 2 g = 46 g 54 g : 46 g = 27 : 23

Odpowiedź: Stosunek masowy włókien naturalnych do włókien sztucznych i syntetycznych wynosi

27 : 23 . 95



Notatki z lekcji

96

Przyporządkuj włóknom do zadań specjalnych (a–d) ich zastosowania (A–E). a. b. c. d.

włókna szklane włókna biostatyczne włókna węglowe włókna aramidowe

a.

B

b.

A

c.

A. B. C. D. E.

E

wewnętrzna warstwa obuwia sportowego kombinezony odporne na działanie chemikaliów kamizelki kuloodporne węże strażackie kaski policjantów d.

C


Notatki z lekcji

97

Eksperymentuj!

eksperyMentuj! Do przeprowadzenia opisanych doświadczeń chemicznych będą potrzebne substancje powszechnie dostępne, m.in.: ocet, śmietana, jodyna, nafta kosmetyczna, lek zobojętniający nadmiar kwasów żołądkowych. Doświadczenie 1. Wykrywanie węglanu wapnia

Doświadczenie 2. Badanie produktów spalania nafty kosmetycznej nafta kosmetyczna

1

2

Materiały i tworzywa pochodzenia naturalnego

Źródła energii 1. Rodzaje paliw kopalnych 2. Przeróbka ropy naftowej i węgla kamiennego

1. Skały i minerały 2. Przeróbka wapieni, gipsu i kwarcu 3. Właściwości gleby i jej ochrona

3. Benzyna – właściwości i otrzymywanie 4. Sposoby pozyskiwania energii a środowisko przyrodnicze

Doświadczenie 3. Wpływ substancji powierzchniowo czynnej na napięcie powierzchniowe wody Doświadczenie 4. Badanie wpływu twardości wody na powstawanie piany

3

Środki czystości i kosmetyki 1. Właściwości mydeł i ich otrzymywanie 2. Mechanizm usuwania brudu 3. Emulsje

4. Składniki kosmetyków 5. Rodzaje środków czystości 6. Środki czystości a środowisko przyrodnicze

Doświadczenie 5. Czyszczenie srebra metodą redukcji elektrochemicznej

Doświadczenie 6. Fermentacja mlekowa Doświadczenie 7. Badanie jakości śmietany

4

Doświadczenie 8. Badanie właściwości soku z cytryny

Żywność 1. Wpływ składników żywności na organizm 2. Fermentacja i inne przemiany żywności 3. Dodatki do żywności

kwas cytrynowy

Doświadczenie 9. Badanie odczynu wodnych roztworów polopiryny i leku zobojętniającego nadmiar kwasów żołądkowych

5 Leki

1. Rodzaje substancji leczniczych 2. Dawka lecznicza i dawka toksyczna 3. Substancje uzależniające

98

Doświadczenie 10. Rozkład polietylenu kMnO4

6

Odzież i opakowania 1. Rodzaje tworzyw sztucznych 2. Rodzaje opakowań

3. Włókna naturalne, sztuczne i syntetyczne

Eksperymentuj!

Jodyna, nafta kosmetyczna, lek zobojętniający nadmiar kwasów żołądkowych oraz roztwór nadmanganianu (manganianu(VII) potasu) potasu są dostępne w aptece. Za szkło laboratoryjne mogą służyć przedmioty codziennego użytku, np. szklanka, słoik, szklana miseczka. Doświadczenie 1. Wykrywanie węglanu wapnia Przeprowadź doświadczenie chemiczne przedstawione na schemacie. Wypisz potrzebne odczynniki, szkło i sprzęt laboratoryjny. Zapisz trzy obserwacje oraz uzupełnij wniosek. Odczynniki:

ocet, wywar z czerwonej kapusty, skorupki jaja zlewka, łuczywko


. .

płonące łuczywko ocet + wywar z czerwonej kapusty skorupki jaja

Obserwacje: 1.

zabarwienie roztworu zmieniło się z czerwonego na zielony

.

2.

wydziela się gaz

.

3.

płonące łuczywko gaśnie

.

kwasowego węglan wapnia

Wniosek: Odczyn roztworu zmienił się z W skorupkach jaja wykryto

na

zasadowy

. .

Doświadczenie 2. nafta kosmetyczna Badanie produktów spalania nafty kosmetycznej

nafta kosmetyczna

Przeprowadź doświadczenie chemiczne opisane w instrukcji. Uzupełnij obserwacje oraz wniosek. We wnioskach podkreśl poprawną odpowiedź. Odczynniki: nafta kosmetyczna. Szkło i sprzęt laboratoryjny: parownica porcelanowa, łuczywo, zapałki. W parownicy porcelanowej spal niewielką ilość nafty kosmetycznej. W tym celu wprowadź do parownicy zapalone łuczywko. Zwróć uwagę na ścianki naczynia po wykonaniu doświadczenia. Obserwacje: Na ściankach naczynia są widoczne

Łuczywko wprowadzone do naczynia

gaśnie

Wniosek: Produkty spalania nafty kosmetycznej to i

tlenek węgla(IV)

krople bezbarwnej cieczy

woda . Są to produkty reakcji spalania

całkowitego ________ / niecałkowitego. 99

Eksperymentuj!

Doświadczenie 3. Wpływ substancji powierzchniowo czynnej na napięcie powierzchniowe wody Przeprowadź doświadczenie chemiczne opisane w instrukcji. Uzupełnij obserwacje i dokończ wniosek. Odczynniki: woda, płyn do mycia naczyń. Szkło i sprzęt laboratoryjny: zlewka, spinacz. Przygotuj naczynie z wodą. Ostrożnie połóż spinacz na powierzchni wody w sposób pokazany na zdjęciu. Następnie dodaj do wody kroplę płynu do mycia naczyń. Obserwacje:

Po dodaniu płynu do naczyń spinacz tonie.

napięcie powierzchniowe w szklance wody

Wniosek: Dodanie płynu do mycia naczyń

zmniejsza napięcie powierzchniowe

wody. .

25

Wpisz kod 25 na ekranie startowym płyty CD-ROM dołączonej do podręcznika. 1

2

3

Doświadczenie 4. Badanie wpływu twardości wody na powstawanie piany Przeprowadź doświadczenie przedstawione na filmie. Wpisz numery probówek ze zdjęcia przy odpowiednich obserwacjach. Sformułuj wniosek. Obserwacje: Probówka

3 . Mydło prawie wcale nie pieni się. Powstaje kłaczkowaty osad.

Probówka

1 . Mydło bardzo dobrze się pieni. Nie powstaje osad.

Probówka

2 . Mydło bardzo słabo się pieni. Powstaje kłaczkowaty osad. Wniosek: Mydło pieni się bardzo dobrze w wodzie o małym stopniu twardości.

mydło w wodzie o różnym stopniu twardości

Doświadczenie 5. Czyszczenie srebra metodą redukcji elektrochemicznej Przeprowadź doświadczenie chemiczne opisane w instrukcji. Napisz obserwacje i sformułuj wniosek. Odczynniki: sól, woda, folia aluminiowa, srebrny przedmiot pokryty czarnym nalotem. Szkło i sprzęt laboratoryjny: dwa szklane pojemniki, bagietka. 100

Obserwacje:

Wydziela się gaz o zapachu zepsutych jaj.

NaCl

1. H 2O (wrzątek)

2.

Eksperymentuj!

Przedmiot oczyść z wszelkich zabrudzeń wodą z dodatkiem płynu do mycia naczyń. Przygotuj roztwór soli kuchennej: rozpuść 2 łyżki stołowe soli w szklance ciepłej wody (schemat 1.). Dno szklanego naczynia wyłóż folią aluminiową. Następnie wlej roztwór soli (schemat 2.). Włóż srebrny przedmiot i, w zależności od grubości czarnego nalotu, odczekaj kilka minut lub kilka godzin. Zwróć uwagę na zapach gazu wydobywający się z naczynia po kilku minutach.

roztwór NaCl

Czarny nalot zanika. Al

Wniosek: Czarny nalot na srebrze to siarczek srebra.

Doświadczenie 6. Fermentacja mlekowa Przeprowadź doświadczenie chemiczne opisane w instrukcji i odpowiedz na pytania. Odczynniki: 200 ml niepasteryzowanego mleka, wywar z czerwonej kapusty. Szkło i sprzęt laboratoryjny: zlewka lub szklanka (o pojemności np. 250 ml). Wlej mleko do zlewki i odstaw w ciepłe miejsce. Gdy mleko zmieni swój zapach i konsystencję, dodaj parę kropli wywaru z czerwonej kapusty. wywar z czerwonej kapusty

Obserwacje: Jak zmieniło się zabarwienie wywaru z czerwonej kapusty?

Zmieniło się z barwy niebieskiej na czerwoną.

Wniosek: Jaki proces zaszedł w tym doświadczeniu chemicznym?

W tym doświadczeniu chemicznym zaszedł proces fermentacji mlekowej.

101

Eksperymentuj!

Doświadczenie 7. Badanie jakości śmietany Jeśli śmietana nie jest sztucznie zagęszczana, dodaj do niej łyżeczkę mąki, wymieszaj i przeprowadź doświadczenie chemiczne.

Zbadaj jakość śmietany kupionej w sklepie spożywczym – przeprowadź doświadczenie chemiczne opisane w instrukcji. Narysuj schemat doświadczenia, wypisz potrzebne odczynniki, szkło i sprzęt laboratoryjny. Zaznacz odpowiedzi na pytania. Śmietana spożywcza często jest zagęszczana mąką. Aby sprawdzić jakość śmietany, należy dodać do niej kilka kropli jodyny. Obecność mąki spowoduje zmianę zabarwienia śmietany. Odczynniki:

jodyna, mąka, śmietana


.

zlewka

.

Schemat:

Obserwacje: Czy zaobserwowałeś zmianę zabarwienia śmietany?

Tak

Nie

Tak

Nie

Wniosek: Czy zbadana śmietana jest pełnowartościowa? Jaki składnik można wykryć przy pomocy tej próby? A. sacharozę

B. celulozę

C. glukozę

X D. skrobię

Doświadczenie 8. kwas cytrynowy Badanie właściwości soku z cytryny Przeprowadź doświadczenie chemiczne opisane w instrukcji. Podkreśl wyrażenia w opisie obserwacji i wniosku tak, aby zdania zawierały prawdziwe informacje. Odczynniki: jabłko, sok z cytryny lub rozcieńczony roztwór kwasu cytrynowego. Szkło i sprzęt laboratoryjny: zlewka, 2 szkiełka zegarkowe. jabłko pozostawione przez pewien czas

Obrane ze skórki jabłko podziel na ćwiartki. Dwie z nich połóż na szkiełku zegarkowym i skrop sokiem z cytryny. Po kilku minutach porównaj wygląd ćwiartek jabłka poddanych i niepoddanych działaniu soku z cytryny. Obserwacje: Ćwiartki jabłek skropione sokiem z cytryny (lub roztworem kwasu cytrynowego) zmieniły barwę / ____________ nie zmieniły barwy, natomiast ćwiartki, które nie były poddawane działaniu roztworu, ________ zbrunatniały / sczerniały. Wniosek: Główny składnik soku cytrynowego – ___________ kwas cytrynowy / octowy przeciwdziała _________ utlenianiu się / jełczeniu składników jabłka.

102

Eksperymentuj!

Doświadczenie 9. Badanie odczynu wodnych roztworów polopiryny i leku zobojętniającego nadmiar kwasów żołądkowych Przeprowadź doświadczenie chemiczne opisane w instrukcji oraz uzupełnij obserwacje i wniosek. Odczynniki: tabletka polopiryny, tabletka leku zobojętniającego nadmiar kwasów żołądkowych, woda destylowana, wywar z czerwonej kapusty. Szkło i sprzęt laboratoryjny: 2 zlewki (o pojemności np. 150 ml), bagietka. W pierwszej zlewce rozpuść w wodzie tabletkę polopiryny, w drugiej – tabletkę leku zobojętniającego nadmiar kwasów w żołądku. Do każdej zlewki dodaj niewielką ilość wywaru z czerwonej kapusty. Obserwacje: W zlewce z polopiryną roztwór zmienił zabarwienie z

niebieskiego

czerwony . Roztwór leku zobojętniającego nadmiar kwasów w żołądku zmienił barwę z niebieskiego na zielony . na

Wniosek: Roztwór polopiryny ma odczyn

kwasowy

leku zobojętniającego nadmiar kwasów żołądkowych –

Doświadczenie 10. Rozkład polietylenu

, a roztwór

zasadowy

.

kMnO4

Przeprowadź doświadczenie chemiczne opisane w instrukcji. Uzupełnij schemat oraz zapisz obserwacje i sformułuj wniosek. Odczynniki: torebka foliowa, roztwór nadmanganianu potasu KMnO4. Szkło i sprzęt laboratoryjny: parownica porcelanowa, łuczywo. Umieść niewielki fragment torebki foliowej w parownicy porcelanowej, a następnie ostrożnie zapal go za pomocą łuczywa. Poczekaj aż torebka foliowa stopi się całkowicie. Dodaj kilka kropli roztworu KMnO4.

Roztwór KMnO4 zmienia swoje zabarwienie w obecności związków nienasyconych.

roztwór KMnO4 torebka foliowa Obserwacje: Roztwór odbarwił się.

Wniosek:

W wyniku rozkładu polietylenu powstaje etylen,

który jest związkiem chemicznym nienasyconym. 103

Eksperymentuj! 104

Notatki z lekcji

OdpOwiedzi dO zadań raChunkOwyCh Sprawdź, czy potrafisz… po gimnazjum zadanie 11. Cp = 44,4% zadanie 12. Spalaniu uległo 23 g etanolu.

s. 47 zadanie 7. 120 g wody, masa fazy olejowej : masa fazy wodnej = 1 : 4.

s. 12 zadanie 9. 320 g zadanie 10.* Cp = 32% Chemia blisko nas – 46,59 g CaCO3

s. 51 zadanie 7. faza olejowa – 14,8%, faza wodna – 74%

s. 15 zadanie 8. 12,74 kg s. 16 zadanie 9.* x = 6 s. 20 zadanie 8. 3875 g N, 6575 g CaO zadanie 9.* 4,22% próchnicy s. 24 zadanie 9. CO2 zadanie 10. 98,77 dm3

s. 55 zadanie 6. 1200 g zeolitów, 600 g substancji powierzchniowo czynnej s. 60 zadanie 7.* 26,8 zeolitu s. 76 zadanie 8. 566 mg HCl s. 78 zadanie 3. 12 tabletek s. 79 zadanie 7. ok. 50 razy

s. 27 zadanie 7. 21,2% azotu

s. 80 zadanie 8. 180 u, 60%

s. 28 zadanie 8. Cp= 42,3%

s. 83 zadanie 5. 0,006 g

s. 31 zadanie 6. C : H = 5 : 1 zadanie 7. 81 g

s. 84 zadanie 8. 102 szklanki

s. 36 zadanie 6. 20,5 kg s. 39 zadanie 7. C : H : O : Na = 192 : 31 : 32 : 23 s. 40 zadanie 8. 139 g s. 43 zadanie 7. 0,075 g CaCO3 CaCO3 zadanie 8. 200 mg dm 3

s. 88 zadanie 10. 157 143 cząsteczki etylenu s. 92 zadanie 9. 117 m3 CH4, 45 m3 CO2, 18 m3 N2 s. 93 zadanie 10.* 161,72 m3 s. 95 zadanie 7. 27 : 23

105

aBC pIerWsZej pOMOCy ukąszenia W przypadku ukąszenia przez pszczołę należy przede wszystkim szybko usunąć żądło ze skóry i zdezynfekować miejsce ukłucia, np. etanolem C2H5OH. Pieczenie zmniejszy: • okład z wodnym roztworem sody oczyszczonej NaHCO3 − w przypadku użądlenia przez pszczołę, • wodny roztwór kwasu cytrynowego lub octu − w przypadku użądlenia przez osę lub szerszenia, których jad ma odczyn zasadowy. Jad mrówek zawiera kwas mrówkowy HCOOH. Jego odczyn kwasowy można zobojętnić okładem z wodnym roztworem sody oczyszczonej. ! W wypadku wystąpienia reakcji uczuleniowej (świąd, pokrzywka, duszność, zaburzenia oddychania, utrata przytomności) należy natychmiast wezwać lekarza. poparzenia Poparzone miejsca należy polać dużą ilością zimnej wody (najlepiej bieżącej, z kranu). Następnie w przypadku poparzeń: • kwasami − przemyć wodnym roztworem sody oczyszczonej, czyli wodorowęglanu sodu NaHCO3, ponieważ ma ona odczyn zasadowy i zobojętnia kwas, • zasadami − przemyć octem, czyli roztworem kwasu octowego CH3COOH, gdyż ma on odczyn kwasowy i zobojętnia zasadę. ! W przypadku połknięcia kwasu lub zasady trzeba natychmiast udać się do lekarza. Nie należy podawać substancji zobojętniających i wywoływać wymiotów. Zaplamienia tkanin W miejsce zaplamione herbatą należy wetrzeć sok z cytryny, a tkaninę rozwiesić na słońcu i stale nasączać zaplamiony fragment sokiem. Gdy plama zblednie, należy tkaninę dobrze wypłukać i wyprać, a jeśli plama nadal się utrzymuje, zwilżyć ją wodą utlenioną i na kilka godzin wystawić na działanie promieni słonecznych, dbając o to, by tkanina była stale mokra. Kwas cytrynowy (składnik soku z cytryny) powoduje żółknięcie esencji herbacianej, a promienie słoneczne lub woda utleniona przekształcają barwniki herbaty w substancje 106

bezbarwne, białe lub żółte. Wypranie tkaniny w proszku z wybielaczem optycznym sprawia, że żółta plama „znika”. Do wywabiania plam z kawy i kakao można zastosować boraks, hydrat − boran sodu-woda(1/10) Na2B4O7 · 10 H2O. 1 łyżkę boraksu wymieszać z niewielką ilością gorącej wody i tak przygotowaną pastę nałożyć na plamę. Wyschniętą pastę należy usunąć i nałożyć świeżą porcję, powtarzając czynność aż plama zniknie. Świeże plamy wystarczy spłukać gorącą wodą, a następnie wypłukać tkaninę w zimnej wodzie z mydłem. Plamy z krwi należy prać lub płukać w bardzo zimnej wodzie z dodatkiem soli kuchennej. Tkaninę z zaschniętą plamą trzeba długo moczyć w zimnej wodzie, często ją zmieniając, a następnie wyprać w zimnej wodzie z mydłem. Zimna woda wypłukuje barwnik krwi − hemoglobinę (białko). Zastosowanie ciepłej lub gorącej wody spowodowałoby ścięcie białka i utrwalenie plamy. Kiedy plama zniknie lub zblednie, tkaninę należy wyprać w proszku. Jeżeli pozostały żółte plamy, trzeba zwilżyć tkaninę wodą utlenioną, która utlenia barwnik do substancji o barwie białej lub żółtawej. Plamę z czerwonych owoców, np. z soku malinowego, należy wywabić tak szybko, jak to tylko możliwe. Zabrudzenia posypać dużą ilością soli i wcierać w plamę. Brudną sól strzepywać i zastępować świeżą porcją. Kiedy sól nie będzie już się zabarwiać (pozostanie biała), tkaninę wyprać najpierw w zimnej, a następnie w ciepłej wodzie. Chlorek sodu NaCl to substancja silnie higroskopijna. Tkaninę zaplamioną czekoladą trzeba zamoczyć w mleku, a następnie wyprać w ciepłej wodzie z mydłem. Można też przygotować pastę z żółtka i gliceryny (glicerolu C3H5(OH)3), nałożyć ją na plamę i pozostawić na chwilę. Zmyć ciepłą wodą. Czekolada jest mieszaniną zawierającą tłuszcze, które łatwo rozpuszczają się w mleku lub żółtku. Plamy z trawy można usunąć roztworem etanolu C2H5OH (najlepiej o stężeniu 70%), po czym wypłukać w zimnej wodzie. Chlorofil – barwnik roślin − dobrze rozpuszcza się w etanolu.

R

R

R

R

R

R

R

R

R

R

R

R

R

Cl–

Br–

S2–

NO3–

NO2–

SO42–

SO32–

CO32–

SiO32–

PO43–

MnO4–

CrO42–

CH3COO–

R N

R

F–

R

R

R

R

•

T

R

R

R

R

R

R

R

T

R

R

R

R

R

R

R

R

R

R

R

R

R

R

R

R

Na+

R

R

R

R

R

R

R

R

R

R

R

R

R

R

R

R

R

R

N

N

N

R

R

R

R

R

R

R

N

N

R

R

R

N

N

N

T

T

R

R

T

R

R

N

T

R

T

R

N

N

N

N

N

R

R

R

R

R

N

R

– substancja praktycznie nierozpuszczalna w wodzie, strąca się z rozcieńczonych roztworów

R

N

R

N

N

N

N

N

R

T

R

R

R

N

R

R

N

R

N

N

N

N

N

R

R

N

T

T

N

N

T

R

T

*

N

N

N

N

R

R

R

N

T

R

R

N

R

N

R

N

N

N

*

R

R

R

N

R

R

T

N

R

N

R

N

N

N

T

R

•

R

N

R

R

R

N

R

N

*

N

N

N

•

R

T

R

N

R

R

R

N

R

N

R

N

N

N

T

R

R

R

N

R

R

R

N

– substancja trudno rozpuszczalna w wodzie, strąca się przy odpowiednim stężeniu roztworu

T

N

R

N

N

N

T

T

N

R

N

N

N

R

N

R

N

R

N

N

N

N

R

R

R

N

R

R

N

N

*

•

R

T

R

N

N

N

T

R

R

R

N

R

R

T

N

R

N

R

N

N

N

*

R

N

R

N

R

R

T

N

R

N

R

N

N

N

N

R

R

R

N

R

R

T

N

R

N

R

N

N

N

N

R

R

R

N

R

R

R

N

R

N

*

T

N

N

N

R

R

R

N

R

R

N

N

– zachodzi złożona reakcja chemiczna

– substancja rozkłada się w wodzie lub nie została otrzymana

R

*

*

N

N

N

T

R

*

R

N

R

R

T

N

R

N

R

T

N

R

R

R

R

R

N

R

R

N

N

K+ Mg2+ Ca2+ Sr2+ Ba2+ Pb2+ Ag+ Hg2+ Cu2+ Bi3+ Sn2+ Cd2+ Al3+ Zn2+ Fe2+ Fe3+ Ni2+ Co2+ Mn2+ Cr3+

– substancja dobrze rozpuszczalna w wodzie

R

NH4+ Li+

OH–

kationy aniony

taBela rOZpusZCZalnOŚCI sOlI I WOdOrOtlenkóW W WOdZIe

czarny

czerwony

fioletowy

różowy

zielony

niebieski

brązowy

żółty

biały

bezbarwny

Kolory powstających osadów

Eksperymentuj!

107

108

niemetale

metale

nazwa pierwiastka chemicznego

liczba atomowa (liczba porządkowa)

He

hel 4,003

2

masa atomowa, u

symbol pierwiastka chemicznego

gazy szlachetne

układ OkresOWy pIerWIastkóW CheMICZnyCh

Eksperymentuj!

To jest Chemia karta pracy ucznia.pdf

Recommend Documents