Eski Yunan Toplumu Ü stüne İn cele m eler
Ta r İh ö n c e s İ E g e
George Thomson
ISB N -10: 9944-483-13-3 ISBN -13: 978-9944-483-13-1 Eski Yunan T o p lu m u Ü stü ne İn celem eler T arih ö n cesi Ege G eorge T h o m so n
Ö zgün Adı Studies in A n cien t G reek Society - T h e P rehistoric A egean © G eo rg e T h o m so n varisi M argaret A lcxiou
Çeviren Celâl Ü ster
E ditör B etııl Avtınç
Tasarım Sinan T u ran
O fset H azırlık H o m er Kitabevi
Baskı ve Cilt Altan Basım Ltd. Şti.
1. Basım 1983 3. Basım 1995 H o m er K itabevi'nde 1. Basım 2007
© H o m er Kitabevi ve Yayıncılık Ltd. Şti. T ü m m etn in yaynn hakkı saklıdır. TaniLim için yapılacak kısa alın tılar dışında yazarın ve yayım cının yazılı izni olm aksızın h içb ir yolla çoğaltıl am az. H o m er Kitabevi ve Yayıncılık Ltd. Şti. Yeni Çarşı Cad. N o: 12/A Galatasaray 3 4 4 3 3 İstanbul T e l: (0 2 1 2 ) 2 4 9 5 9 0 2 • (0 2 1 2 ) 292 4 2 79 Faks: (0 2 1 2 ) 251 39 62 e-m ail: h o m er@ h o in erb o o k s.co m
Eski Yunan Toplumu Üstüne İncelemeler
T a r İh ö n c e s İ E g e
George Thomson
Çeviren: Celâl Üster
homer kitabeui
George Thom son'ın, özgün adı Studies in Ancient Greek Society olan bu yapıtı, Lawrence and Wishart Yaymevi'nin 1961 tarihli üçüncü ba surundan Türkçe'ye çevrilmiştir. Kitabın İngiltere'deki birinci basımı 1949'da, gözden geçirilmiş ikinci basımı da 1954'de gene aynı yayınevince yayımlanmıştır.
Notlar, Dizin ve Kaynakçaya İlişkin Bir Açıklama George Thomson, Eski Yunan ve Latin yazarları ile onların yapıtla rına değgin notlan sunarken, Liddel ve Scott'm Greek-English Lexicon'un d a k i (Yunanca-İngilizce Sözlük) ve Lewis ve Short'un Latin-English Dic tionary' sindeki (Latince-İngilizce Sözlük) kısaltmaları olduğu gibi ko rumuştu. Biz de, Türkçe'de yayımlanan bazıları dışında, çoğunu bu kı saltmalarla verdik. Kişi ve yer adları dizinlerinin yanı sıra kapsamlı bir kaynakçayı ki tabın sonunda bulabilirsiniz.
G eorge T H O M SO N 19 Ağustos 1903'te Londra'da doğdu. Cam bridge'deki King's College'ı bitirdikten sonra İrlanda'ya giderek, bir süre dil üstüne incelemeler yaptı. Çalışmalarını Cambridge Üniversi tesi ve King's College'da sürdürdükten sonra, 1937'den 1970'e kadar Birmingham Üniversitesi'nin Eski ve Çağdaş Yunan Dili ve Edebiyatı Bölümü'nde dersler verdi. Eski Yunan şiiri ve dili üstüne incelemeler yayımladı, Eski Yunan klasiklerinden çeviriler yaptı. I9 6 0 'ta Çekoslo vakya Bilim Akademisi üyeliğine seçildi. 1979'da Selanik Üniversitesi tarafından kendisine onursal doktora verildi. Aiskhylos, Zincire Vurul muş Prometheus (1938) ve Aiskhylos ve Atina (1941) gibi ilk dönem yapıt larında, Aiskhylos'un oyunlarından yola çıkarak Yunan tragedyasını inceledi. Antropolog Lewis Henry Morgan'ın Friedrich Engels tarafın dan Marxçılığa mal edilen görüşleri temelinde, Yunan tragedyasını ana erkil toplumdan erkek egemen bir topluma geçişin bir ifadesi olarak yorumladı. 1946'da yayımlanan M arxgihkve Şiir'de ise, şiirin doğuşu ve gelişimini, söz ve büyüyle olan ortak kökenini, emek süreciyle olan bağını ele aldı. Antik Çağ üstüne yapılmış en yetkin Marxçı araştırma lardan biri olan Eski Yunan Toplumu Üstüne İncelemeler'in ilk cildi Tari höncesi Ege'yi 1949'da, ikinci cildi İlk Eilozoflar’ı 1955'te yayım ladı. 1970'lerde, daha çok sosyalizmin sorunlarını ele alan kuramsal yapıt lar verdi. 3 Şubat 1987'da Birmingham'da öldü.
Celâl Ü STER 8 Mayıs 1947'de İstanbul'da doğdu. İngiliz Erkek Li sesi ve Robert Academy'yi bitirdikten sonra İstanbul Üniversitesi Ede biyat Fakültesi İngiliz Dili ve Edebiyatı Bölümü'nde öğrenim gördü. 1970'lerin sonlarında Aydınlık gazetesinin sanat servisini, 1980'li yıllar da Cumhuriyet gazetesinin kültür servisini yönetti, Cumhuriyet Kitap'ın yayın yönetmenliğini üstlendi. George Thomson'm Tarihöncesi Ege ad lı kitabının çevirisiyle, 1983'te Yazko Çeviri dergisinin Azra Erhat Çe viri Ödiilü'ne değer görüldü. Marxçı klasiklerden yaptığı çeviriler dı şında D. H. Lawrence, Yaroslav Haşek, Liam O'Flaherty, George Or well, Juan Rulfo, Iris Murdoch, Mario Vargas Llosa, Jorge Luis Borges, John Berger gibi yazarların yapıtlarını dilimize kazandırdı. Can Yayın ları ve P Dünya Sanatı Dergisi'nin genel yayın yönetmeni. "Yeryüzü Ki taplığı" başlığı altında yazdığı yazılarını Radikal Kitap'ta sürdürüyor.
Hugh Fraser Stewart'm anısına
İçindekiler
Çevirmenin Ö n sözü .................................................................................13 G ir iş ............................................................................................................. 15 BİRİNCİ B ö l ü m
A K R A BA LIK I. TOTEMCİLİK
1. 2. 3. 4. 5. 6.
Etnoloji ve Arkeolojinin Karşılaştırmalı Bir İn celem esi 27 Totemciliğin K ökeni.................................................................................30 Dıştan Evlenmenin K ök en i................................................................... 34 Totemcilikte Doğum ve Ölüm Çevrimi..............................................39 Totemcilikten D in e...................................................................................42 Yontmataş Çağı Avrupasında T o te m cilik ....................................... 44 II.
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
AKRABALIK AD LIĞI
Kabile Y a p ısı..............................................................................................51 Sınıflandırma Sistemi: Tip I ................................................................. 53 Kuttörenlerdeki Rastgele Cinsel İlişki................................................59 Sınıflandırma Sistemi: Tip I I ................................................................. 60 Küme E v liliğ i............................................................................................62 Sınıflandırma Sisteminin Bozulm ası.................................................. 64 Betimleme S is te m i................................................................................... 69 III. KABİLEDEN DEVLETE
1. 2. 3. 4.
İrokua B irliği.............................................................................................. 80 Romalılarda Kabile Sistem i................................................................... 85 Roma'da Krallığın Ana Soyundan G eçm esi..................................... 90 Populus R o m a n u s ...................................................................................93
8
T A R İH Ö N C E S İ E g e
/V. YUNAN KABİLE KURUMLARI
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.
Aiol'lar, Dor'lar ve İon'lar..................................................................... 95 Attika Kabile S iste m i.............................................................................. 97 Ev H a lk ı.....................................................................................................102 Attika'da Hellenlerden Önceki K la n la r ..........................................104 Totemci Kalıntılar: Yılana Tapınm a.................................................. 106 Totemci Kalıntılar: Klan B elirtkeleri................................................113 Klan Tapımları ve Devlet T ap ım ları................................................ 115 Eleusis MysteriaTarmın Klan T e m e li..................... 119 Adam Öldürmeye Karşı Tutum .........................................................124 Kız Kalıtçı Y a s a s ı...................................................................................129 Eski Yunan Etnolojisi............................................................................ 131 Anayanlı Soyun Dilbilimsel K anıtları.............................................. 136 İk İn c İ B ö l ü m
A N A ERKİ V. EGE’NİN ANAERKİL HALKLARI
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.
Anaerki N e d ir?....................................................................................... 141 LykiaTılar.................................................................................................. 155 Karia'lılar ve L eleg 'ler.......................................................................... 158 P elasg 'lar.................................................................................................. 162 M in o s'lu la r >.......................... 167 H ititle r.......................................................................................................169 Amazonlar Söylen cesi . . . ................................................... 170 M in yT er.................................................................................................. .1 7 4 Bazı Anaerkil K alıntılar........................................................................189 V7. BİR TANRIÇANIN YARATILMASI
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.
Çocuk Doğurma ve A ybaşı................................................................. 194 Aya Tapınm a........................................................................................... 200 Halk Arasındaki Yunan Dininde A y ................................................205 Bitki B ü y ü sü ........................................................................................... 208 Thesmophoria ve Arrhephoria...........................................................211 Arınma K u ttö re n le ri............................................................................ 213 Proitos'un K ız la rı...................................................................................216 Yunan Tanrıçaları ve A y ......................................................................218
İÇ İN D E K İL E R
9
9. Persephone'nin K a çırılm a sı..............................................................221 10. Küçük Kadın Y o n tu ları...................................................................... 227 VII. EGE’DEKİ BAZI ANAERKİL TANRIÇALAR
1. 2. 3. 4. 5. 6.
D em eter.....................................................................................................239 A th e n a .......................................................................................................247 Ephesos'lu A rte m is .............................................................................. 258 Brauron'lu A rte m is ...............................................................................264 H e r a ........................................................................................................... 268 A p o llo n .....................................................................................................280 Ü ç ü n c ü Bö lü m
ORTAKLAŞM AC1L1K VIII. TOPRAK
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.
Özel Mülkiyetin Başlangıcı................................................................. 285 Yunanistan'ın İlk Dönemlerinde Mülkiyet Sorunu..................... 287 İlkel Toprak K u lla n ım ı........................................................................291 İngiliz Köy T op lu lu ğu .......................................................................... 295 Eski Yunan'da Ç iftç ilik ........................................................................ 297 Günümüz Yunanistan'mda Toprak K u llan ım ı............................ 301 Eski Yunan'da Açık Tarla S iste m i.................................................... 302 Toprağın Yeniden B ölü şü lm esi.........................................................308 Bölüşüm Yöntem i...................................................................................313 Ayrıcalığın G elişm esi........................................................................... 317 IX. İNSANIN YAŞAMDAKİ PAYI
1. 2. 3. 4. 5. 6.
Meslek K lanları....................................................................................... 323 İplik Büken M oira'lar............................................................................ 325 Hora'lar ve K harit'ler............................................................................ 330 E rin y s'ler.................................................................................................. 332 Moira'ların Hint-Avrupa K ökeni...................................................... 334 Moira'nm D ö n ü şü m ü .......................................................................... 336 X. KENTLERİN OLUŞUMU
1. Thukydides Eski Yunanistan'ı A nlatıyor......................................339
lO
2. 3. 4. 5.
T A R İH Ö N C E S İ EGE
Tarihsel Dönemde Kentlerin Oluşum u........................................... 341 Kabile Kampından Kent-D evletine.................................................. 343 PhaiakTann Ülkesi ve P y lo s............................................................... 351 Atina'nın İlk D önem i............................................................................ 354 Dö r d ü n c ü B ölüm
K A H RA M A N LIK ÇAĞ I X/. MYKENE HANEDANLARI
1. Geleneksel Sü red izin ............................................................................ 361 2. Arkeolojik Ç erçeve................................................................................ 363 3. Geleneksel H anedanlar........................................................................366 XII.AKHA'LAR
1. 2. 3. 4. 5. 6.
AkhaTarın D ağılım ı.............................................................................. 377 A iakidTer.................................................................................................. 379 İo n 'lar.........................................................................................................382 Peloponnesos AkhaTarı........................................................................384 A kha'lann K ö k e n i................................................................................ 387 PelopidTer................................................................................................ 392 XIII. NKÜLTÜRLERİN ÇATIŞMASI
1. 2. 3. 4. 5.
A kha'lann Toplumsal Ö zelliği...........................................................404 Anaerkil Toplumun Homeros'da Ele A lm ışı................................ 409 Odysseus'un K rallığ ı............................................................................ 416 Batı Yunanistan'daki L eleg'ler...........................................................422 A kha'lann Ü stü n lü ğ ü ..........................................................................427 B e ş İn c î B ö l ü m
H O M EROS XIV.
ŞİİR SANATI
1. Söz ve B ü yü ..............................................................................................433 2. Ritim ve Çalışm a.....................................................................................443 3. Doğaçtan Söyleme ve Esinlenm e...................................................... 453
İÇİN D E K İLER
XV.
1. 2. 3. 4. 5. 6.
II
YUNAN EPİK ŞİİRİNİN KUTTÖRENSEL KÖKENLERİ
S o r u n .........................................................................................................462 Stro fi...........................................................................................................463 Heksam etron........................................................................................... 468 K o r o ...........................................................................................................472 Epik G iriş ..............................................................................................483 Akşam Yemeğinden Sonra Söylenen Ş ark ılar.............................. 487 XVI. ARKEOLOJİ AÇISINDAN HOMEROS
1. 2. 3. 4.
Tarihlendirilebilir Ö ğ e le r ................................................................... 495 Gömme B iç im i....................................................................................... 497 H e le n a .......................................................................................................500 Epik Biçem ................................................................................................511 XVII. HOMEROSOĞULLARI
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.
Aiolis ve İo n ia......................................................................................... 527 Homeros'un Doğum Y e r i................................................................... 533 Saraydan Pazar Yerine.......................................................................... 536 Homeros K ü lliy a tı.................................................................................539 Destanlar Ç em b eri.................................................................................547 İlyada ve Odysseia'mn Y ay ılm ası.................................................... 552 Peisistratos'un Metin S a p ta m a sı...................................................... 559 Epik Şiirin S o n u ..................................................................................... 564 İlyada ve Odysseia'mn Y a p ıs ı...........................................................566 EK YUNANİSTAN'DA TOPRAK KULLANIMI Ü ST Ü N E
573
K aynakça.................................................................................................. 585 Süreli Y a y ın la r ....................................................................................... 603 Kişi Adlan D iz in i...................................................................................605 Söylence Kişileri D iz in i........................................................................607 Yer Adlan D iz in i...................................................................................611 Resimler D iz in i....................................................................................... 614 Çizelgeler D izin i..................................................................................... 617 Haritalar D izini....................................................................................... 618
Nerede gerçek? Parlak sözler Çelmesin aklını. Arama kaynağı, bulamazsın Kendi içinde, ey İnsan! -Birleşmenin simgesi, ey KurtarıcıGerçeği ancak aklın Ve yüreğin tüm yaşamla Uyumunda bulacaksın. PALAMAS
•3
ÇEVİRMENİN ÖNSÖZÜ
Elinizdeki kitap, Tarihöncesi Ege, dil, edebiyat ve felsefe alanlarında Eski Yunan toplumu üstüne birçok yapıt vermiş olan İngiliz Marxçı araştırmacı ve kuramcı George Thomson'ın Eski Yunan Toplumu Üstü ne İncelemeler adlı başyapıtının ilk kitabı. Antik Çağ üstüne yapılmış en yetkin araştırmalardan biri olan Eski Yunan Toplumu Üstüne İnceleme ler, 1949'da yayımlanan Tarihöncesi Ege ve 1955'te yayımlanan İlk Filo zoflar adlı iki kitaptan oluşuyor. Tarihöncesi E ge'de, özellikle Tunç Çağı'na denk düşen dönem de Ege'de anaerkillik, toprağı kullanma hakkı, kentlerin gelişimi ve des tanın doğuşu inceleniyor; Ege'nin ilkçağ toplumları, uygarlıkları ve kültürlerinin oluşumu, yapısı, evrimi ekonomik gelişme temeli üstün de derinliğine ve kapsamlı bir incelemeyle gözler önüne seriliyor. 20. yüzyılın ikinci yarısında bilim dünyasının çeşitli alanlarında ger çekleşen gelişmeler göz önüne alındığında, 1940'lı yıllarda yazılmış bir kitabın eskimiş olabileceği düşünülebilir. Hiç kuşku yok ki, Tarihönce si Ege'nin kaleme alınmış olduğu günlerden 2000'li yıllara uzanan dö nemde, insanlığın tarihöncesi üstüne yeni bulgular elde edilmiş, yeni bilgilere varılmış, yeni kuramlar geliştirilmiştir. Ama öyle sanıyorum ki, George Thom son'ın şaşırtıcı bilgi donanımı ile hayranlık uyandırı cı emeğinin ürünü sayılması gereken Tarihöncesi Ege, bugün de alanı ve konusunun en temel çalışmalarından biri olarak kabul edilmelidir. Thomson'ın, insanlığın tarihöncesinin karanlıkta kalan bir köşesini ay dınlığa çıkarırken, antropoloji, etnoloji, arkeoloji, dilbilim , sosyoloji, felsefe ve edebiyat gibi birbirinden çok farklı alanların birikim ve ola naklarını birbirini sonsuzca destekler biçimde seferber etmiş olması, bu çalışmayı günümüzde de onsuz edilemez kılmaktadır. Eski Yunan Toplumu Üstüne İncelemeler'in Mehmet H. Doğan tarafın dan dilimize çevrilen ikinci cildi İlk Filozoflar’d a ise, Eski Yunan'daki doğa felsefesi, toplumda gerçekleşen köklü değişikliklerin düşünsel bir ürünü olarak ele almıyor, Yakındoğu ve Çin felsefeleriyle karşılaştır ma içinde inceleniyor. Doğa felsefesinin gelişiminde meta üretimi ve para dolaşımının işlevi vurgulanırken, ilkel düşünceyle bilimsel bilgi
i4
T a r İh ö n c e s İ E g e
arasındaki geçiş süreci, köleciliğin gelişmesi ve bilimin kökenleri teme linde açıklanıyor. Tarihöncesi Ege'yi 1980'lerin başlarında dilimize çevirmeye çalışır ken, gerek Antik Çağ dünyasına ilişkin sözcük, ad ve terimleri, gerek Thomson'm kuramsal evrenini oluşturan birçok bilim dalının içerdiği terminolojiyi Türkçe'ye doğru bir biçimde aktarmakta zorluklarla kar şılaştım. Çeviriyi gerçekleştirdiğim süreçte, masamın bir ucunda du ran ve ikide bir el attığım sözlüklerin sayısı sürekli arttı. Çeviriyi bitir diğimde, salt Tarihöncesi Ege'yi daha sağlam bir kavrayışla çevirebil mek için yüzden fazla kitap okumuş bulunuyordum. Diyeceğim, Thomson'ın yapıtını çevirmek, bir çeviri çalışmasının çok ötesine geçti, bir "okul" oldu benim için. Bu zorlu çeviri sürecinde Hilmi Yavuz, Cevat Çapan ve artık ara mızda olmayan sevgili arkadaşım Cem Taylan özendirmeleriyle hep yanımda oldular, yardımlarını esirgemediler. Onlara binlerce teşekkür borçluyum. Celâl Üster Mart 2007
«S
GİRİŞ
Cilalıtaş Çağı ekonomisinin gelişmesi, son Buzul Çağı'mn sona er mesini izleyen bir dizi iklim değişikliği sonucunda gerçekleşti. Bu ge lişme ilk önce Ortadoğu'da bir yerlerde başladı. Buzullar kuzeye doğ ru çekildikçe, bu bölgenin başlarda ılıman olan iklimi giderek astropi kal bir iklime dönüştü. Hemen hiç aralıksız Fas'dan İran'a kadar uza nan uçsuz bucaksız otlaklar yarı çöllük alanlara bölündü. Bu yarı çöl lük alanların ortasından, yeşil vahalar ve üstleri sık bitki örtüleriyle kaplı ırmak yatakları geçiyordu. Avcılık ve yiyecek toplayıcılığıyla ge çinen gezginci topluluklar eskisi kadar rahat dolaşamaz oldular. Avla dıkları hayvanlar ve topladıkları bitkilerle birlikte daha verimli yöre lerde yığışmak zorunda kaldılar. Bunun sonucunda çeşitli olanaklar daralınca, av eti ve m eyve elde etme olanaklarının da sınırlandığını gördüler. Eski avlanma ve yiyecek toplama uygulayımı artık yetersiz kalıyordu. Hayvanların ve bitkilerin çoğalmasını insanoğlunun dene timi altına alarak, onları korumanın bir yolunu bulmak gerekiyordu. Bu yöreye özgü türler arasında hepsi de kolayca evcilleştirilebilen ko yun, keçi, domuz gibi hayvanlar ve bizim arpa ve buğdayımızın yaba nıl ataları bulunuyordu. Hayvanlar güdülüyor ve ağıllara konuluyor, bitkiler ekilip yetiştiriliyordu. Her iki iş de insan emeğiyle gerçekleşti riliyordu elbette. Avcılık ve yiyecek toplayıcılığının yerini hayvan ye tiştiriciliği ve çiftçilik aldı. Yeni ekonomi düzenli bir süt, et ve tahıl üre timi sağlamasının yanı sıra dokumacılık ve çömlekçilik gibi, yaşama düzeyinin daha da yükselmesine neden olan bir dizi ikincil uygulayı mın doğmasına yol açtı. İnsanlar çoğaldı. Yerleşik olmaktan uzak, dur madan yer değiştiren kabile kampı, derlitoplu, kendi kendine yeterli, dirlik düzenlikli bir köye dönüştü. Ama nüfus fazlasını, sürekli olarak aynı örneğe göre kurulan yeni köylere yerleştirmek zorunda kalmıyor du. Böylece Cilalıtaş Çağı ekonomisi bütün bölgeye, onun da ötesinde ekilebilir toprakların bulunduğu her yere yayıldı. Yayılmanın sınırla rına yaklaşıldıkça, nüfusun artan baskısıyla daha yoğun tarım yöntem leri ortaya çıktı ve bu arada değiş tokuşun gelişmesi köylerin kendi kendine yeterliliğini zayıflattı.
ı6
Ta
r İh ö n c e s i
Eg e
Nil, Fırat ve Dicle ırmaklarının her türden canlıyla dolup taşan ba taklık bölümleri avcılar ve balıkçılar için her zaman çekici bir alan ol muş, ne var ki ilk çiftçilerin karşısına çetin bir engel olarak dikilmişti. Toprağın tarıma elverişli kılınması, ancak belirli bir tasar uyarınca ça lışan örgütlenmiş yığın emeğini gerektiren geniş çaplı bir sulamayla sağlanabilirdi. Cilalıtaş Çağı ekonomisi komşu bölgelerde de iyiden iyiye gelişm edikçe, bu koşulların gerçekleştirilmesi olanaksızdı. Öte yandan bu alüvyonlu topraklarda büyük bir gizil verimlilik yatıyordu. Nitekim, engeller aşılır aşılmaz, nüfusta gözle görülür bir artışın ve ya şama düzeyinde eski Cilalıtaş Çağı ekonomisinin olanaklarının çok öte sinde bir gelişmenin yolu açıldı. Köylerin yerini kentler aldı. Kentler köylerden yalnızca daha büyük değil, aynı zamanda daha kalabalık ve daha gönençliydi. Ekonomik temeli bakımından da değişiklik gösteri yordu. Kentlerin tahıl ve hayvan fazlası o denli büyüktü ki, çevredeki dağlarda yaşayan kabilelerin (tribü'lerin) kereste, taş ve madenleriyle sürekli olarak ve geniş ölçüde değiş tokuş edilebiliyordu. Böylelikle, çevre dağlardaki kabilelerin köy ekonomisi de giderek değişikliğe uğ radı ve kente bağımlı bir duruma geldi. Uzak yöreleri saymazsak, eko nomik kendi kendine yeterlilik geçmişte kalmıştı artık. Gidilmedik ko yak bırakmayan, aradaki koca çölleri aşan zanaatkarları, tüccarları ve türlü türlü aracılarıyla birlikte ticaret yaygınlaştıkça, dağınık köyler de ğiş tokuşun burgacına çekildi ve köyle kent arasında ilkel de olsa bir işbölümü doğdu. Kentlere gelen hammaddeler arasında madenler de vardı. Bunların bazısı, sözgelimi gümüş ve altın, süs eşyalarında kul lanılıyordu. Ama bazısı da, örneğin bakır ve özellikle de kalay karıştı rılmış bakır, araç yapımında tahtayla taşın yerini aldı ve böylece el sa natlarında devrime yol açtı. Yeni kent ekonomisi, tunç madeni temeli üzerinde yükseliyordu. Mısır'da tek bir ırmak vardır. Bu ırmak da her yıl taşar ve tüm ko yağı sular kaplar. Her yıl gerçekleşen bu taşkın, toprağın veriminin art masında tek etkendir, işte bu yüzden, o zamanlar her rençberin taşkın dan su yollarını dolduracak, ama taşırmayacak kadar su elde edebil mesi canalıcı bir sorundu. Hiç kuşkusuz, her çiftçinin taşkından önce uyarılması gerekiyordu. Dolayısıyla, taşkının, koyağın başlangıcından denize kadar uzanan yatağı boyunca denetim altına alınması gereki yordu; bu da, gökbilimcilerle tarımbilimcilerin ancak merkezi bir yö netimle sağlanabilecek çok ustalıklı çabalarını gerektiren dev bir örgüt lenmeyi zorunlu kılıyordu. İşte, Yukarı Mısır ve Aşağı Mısır krallıkla rının hızla güçlenmelerinin ve İ.Ö. 3000 yılından kısa bir süre sonra tek
GİRİŞ
17
bir kralın yönetim inde birleşmelerinin nedeni buydu. Açıkçası, Mısır firavunu yerini ekonom ik bir gereksinmeye borçluydu. Rahiplerin de netlediği merkezi bir devlet aygıtının başıydı firavun. M ezopotam ya'da M ısır'daki gibi bir birleşme görülmedi, çünkü ta rımsal koşullar bir değildi. M ezopotamya'da çeşitli kollardan beslenen ve bu suyolları ağıyla birbirine bağlanan iki ırmak vardı. Onun için eki li alanlar birbirlerine o kadar bağımlı değildi. İşte bu yüzden, burada ki kentler gelişip güçlenerek, kendi rahipleri ve rahip-kralı bulunan ba ğım sız kent-devletlerine dönüşebildiler. Bu kent-devletleri arasında am ansız bir yarışm a sürüyordu. En sonunda tüm ülke silah zoruyla Babil egem enliği altında birleşti. Bu farklılıklar bir yana bırakılırsa, Mısır ve Mezopotamya toplumlarmın sınıf yapısı temelde aynıydı. Her iki ülkede de geniş çaplı tarım yapılıyordu. Bu tarımsa, yeni bir işbölümü temelinde, üreticiler ile üre timi örgütleyenler arasındaki bölünme temelinde gelişmişti. Üretimi Örgütleyenler rahiplerdi. En azından kol emekçileri kadar vazgeçilmez olan kafa em ekçileri, bir başka deyişle gökbilimciler, matematikçiler, m ühendisler, m im arlar ve yazm anlar hep rahipler arasından çıkıyor du. Üretim araçlarının denetim ini ellerinde tutan bu kişiler zamanla üretim araçlarının sahipleri oldular. Görevlerinin niteliğinden doğan yetkeyi kullanarak üretim fazlasını kendi ellerinde topladılar. Gerçek te, bu da. yeni uygulayımların gelişmesi açısından ekonomik bir gerek lilikti. Özellikle tunç madeninin işlenmesi karmaşık ve pahalı bir işlem di, anam alsız gerçekleşmesi olanaksızdı. Böylece, yeni ekonominin bü yümesi, devletin saltık dinerki biçiminde pekişmesi sonucunu doğur du. M ısır'da bütün ülke, kralın kişiliğinde somutlaşan tanrının malıy dı ve toplumun üretimle ilgili bütün işlevleri, sözgelimi tarım, el sanat ları ve değişim sıkı sıkıya denetleniyordu. M ezopotam ya'daysa her kent bir tanrı-evi oluşturuyordu. Bu tanrı-evi kentin ortasında oturan bir koruyucu tanrının m alıydı ve bu tanrı adına bir rahip-kral tarafın dan yönetiliyordu. Kral ve rahiplerin ellerinde toplanan yetke, kabile toplum unun ileri aşam alarında kabile başkanlığının çevresinde geliş miş olan büyü derneklerinden geliyordu. Gene bu ilk kent-devletinin güçlü ortaklaşacılığı da Cilalıtaş Çağı köy topluluğunun bir kalıtıydı. Ama egem en sınıf, kral ve rahiplerde toplanan yetkeyi, sistemli bir bi çim de kendi ayrıcalıklarını korum anın bir aracı olarak kullanıyordu artık. Gerçekte, toplumdaki kah katmanlaşma, kentin yapısında da açık seçik görülüyordu. Kentin ortasında büyük, görkemli ve göz kamaştı rıcı bir tapınak yükseliyordu. Tapınağın çevresindeyse görevlilerin, za-
18
T A R İH Ö N C E S İ EGE
naatkârların ve her türden kol emekçilerinin çalıştıkları yazı odaları, hazine odaları, tahıl ambarları, eşya depolan ve işlikler yer alıyordu. Burada çalışanlardan bazıları savaşta ele geçirilen tutsaklardı; bazıları da sözde özgür olmakla birlikte, ekonomik yönden rahiplere, yani ken tin en büyük işvereni durumundaki efendilerine bağımlıydılar. Kent dışında ekilebilir topraklar uzanıyordu. Bu toprakların bir bölümü ya kiracı çiftçilere kiralanıyor ya da bir tür emek hizmeti biçiminde doğ rudan doğruya tapmak adına işleniyordu. Geri kalan topraklar aile mülklerine bölünmüştü; bunlar kiraya ya da daha başka biçimsel yü kümlülüklere bağlı değildiler, ama güçlü bir rahipler sınıfının halk yı ğınlarının inancım her zaman sömürdüğü birtakım törel sorumluluk lara bağımlıydılar. Ortak kalan, yalnızca otlaklardı. Gene de, Gordon Childe'm da belirttiği gibi, Mezopotamya'da en düşük ücretle çalıştırılan emekçilerin bile bir Cilalıtaş Çağı köyünün özgür ve eşit üyelerinden daha iyi durumda olduklarını unutmamak gerekir. Kent devrim i insanların yaşama düzeyinde su götürmez bir yükselmeye yol açmıştı. Öte yandan, emek üretkenliğindeki büyük ar tışı göz önüne aldığımızda, Mezopotamya'daki emekçilerin göreli ola rak kötü durumda bulundukları açıktır. Kent devriminin sağladığı ka zançlar eşitsiz bir biçimde bölüşüldü. Nitekim yeni ekonominin yay gınlaşmasını duraklatan etken de bu oldu. Bir yanda egemen sınıf üre tim fazlasının gitgide artan bir bölümünü lüks mallara ayırıyor, öte yanda satın alma gücü ister istemez sınırlanan halk yığınları artık ge reksinme maddesi durumuna gelmiş bulunan birçok şeyi yeterince edinemiyordu. Bu arada kent-devletleri hammadde ve pazar uğruna birbirleriyle yarışmaya giriyorlar, bunun sonucundaysa egemen smıf ken di yaşam düzeyini ancak üreticiler üzerindeki sömürüsünü yeğinleş tirerek koruyabilir bir duruma geliyordu. Kaçınılm az bir çelişmeydi bu. Ticaret alanındaki yarışma ve düşmanlıklar gitgide tunçtan silah larla ve büyük hırslarla yürütülen savaşlara yol açtı En sonunda, bü tün ülke, daha da keskinleşen sımf çatışmasının yeni biçimlere bürün düğü ve çok daha geniş boyutlara eriştiği bir dizi imparatorluğun bo yunduruğuna girdi. Mısır çöllerle kuşatılmış ve gemi yapımında kullanılan keresteden yoksun bir ülkeydi, dış ticareti daha geriydi, bu yüzden ilk üreticiler üzerindeki sömürü hem daha yoğun, hem de daha dolaysızdı. Köylü yığınları egemenler için görkemli gömütler yapmaya zorlandılar. Bu gömütler aynı zamanda bakımları için rahipleri gerektiren birer tapı nak da olduklarından, ölüler için dikilmiş birer anıt oldukları kadar,
GİRİŞ
19
yaşayanlar için de birer gelir kaynağıydılar. Angarya ve amansız ver giler halk yığınlarını neredeyse kölelerden farksız bir duruma düşür dü. Aynı zam anda krallık, daha güçlü soyluların karşı koyuşuyla yüz yüze geldi, çünkü bu soylular krallara ödenen vergilerden kurtulma ya, kendi m ülklerinin başına buyruk egemenleri olmaya çalışıyorlardı. I.Ö. 2200 dolaylarında Eski Krallık iç savaşlar sonucunda yıkıldı. Ne var ki, merkezi bir yönetim e duyulan karşı konulmaz gereksinmenin bir kez daha dayatmasıyla krallık yeniden kuruldu. Orta Krallığın fira vunları kuzeyde Suriye'ye kadar uzanan temkinli bir yayılma, ticaret ve yağm alam a siyaseti izlediler ve böylece Onsekizinci Sülâlenin tam anlamıyla gelişm iş emperyalizm inin yolunu açtılar. Böylelikle impara torluklar arası bir çatışm anın temeli yaratılmış oldu. Babil İmparator luğu yıkıldı, yerini A sur İmparatorluğu'na bıraktı; sonra Asur İmparatorluğu'nun yerini Pers İmparatorluğu, Pers İmparatorluğu'nun yeri ni de M akedonya İm paratorluğu aldı. Mısır sırasıyla Asurlular, Persler ve Makedonyalılarca alındı. Bunları daha sonraları Romalılar ve Araplar izledi. Ve Nil köylüleri, efendilerinin durmadan değiştiği bu beş bin yılı aşkın dönem boyunca, yeryüzünün bu en bereketli topraklarını yok sulluk ve hastalıklarla boğuşarak ekip işlemeyi başardılar. Kent devrim inin bir özelliği de, madenlerin geniş ölçüde işlenmesi için gerekli üretim fazlasını tek başına sağlayabilecek uçsuz bucaksız alüvyonlu toprakların m adensel zenginlik bakım ından doğal olarak yetersiz olm alarıydı. M adenlerin dışardan alınması gerekiyordu. Ör neğin, bakır İran'dan, Suriye'den ve Sina Yarımadası'ndan; kalay İran ve Suriye'den; altın N ubya'dan; kurşun ve gümüşse Kappadokia'dan geliyordu. Demek ki, yeni ekonominin can damarı ticaretti. Ticaret yay gınlaştıkça, Cilalıtaş Çağı köyleri ve dağ kabilelerini kapsayan daha da geniş bir alanı uygarlığın yörüngesine çekti. İ.Ö. 3000 dolaylarına gelindiğinde bakır kullanımı tüm Ortadoğu'ya yayılmış olmakla birlikte, henüz evrensel bir düzeye ulaşmaktan uzak tı. M ezopotam ya'da bile bakırın maliyeti henüz yüksekti ve Mısır'da bütün bir Tunç Çağı boyunca köylüler çalışmalarını tahta ve taş araç larla sürdürdüler. Daha geri bölgelerdeyse bu yeni madeni kullanma ya ancak kabile başkanlannın gücü yetiyor, onlar da bakırı saban de miri yapımında değil de, daha çok kılıç yapımında kullanıyorlardı. Ba kırın bol olduğu yerlerde bile insanların yerel bir sanayi geliştirmektense, bakırı işlenm em iş olarak dışa satmayı yeğledikleri, bu işi daha kârlı buldukları anlaşılıyor. Demek ki, Mezopotamya ve Mısır dışında ortaya çıkan ilk kent toplulukları başlangıçta ticaretle uğraşan yerle
20
T A R İH Ö N C E S İ E g e
şim merkezleriydi. Sözgelimi, Kappadokia'daki Kaniş kentini, arala rında Toros dağındaki madenleri elinde tutan Hititlerin de bulundu ğu yerel kabilelerle alışverişe girişen Mezopotamyalı tüccarlar kurmuş tu. Gene, topraklarında zengin bakır ve kalay yataklarının yanı sıra üs tün nitelikli keresteyi de fazlasıyla barındıran Suriye'de, içlerinde Byblos ile Ugarit'in de bulunduğu birçok kent Mısır'la çok canlı bir ticarete gi rişmiş ve sonraları gitgide büyüyerek Mısır, Mezopotamya ve Anado lu arasındaki alışverişin büyük bir bölümünü ellerinde tutan varlıklı kent-devletlerine dönüşmüşlerdi. Deniz ulaşımının sağladığı bütün üstünlükleriyle birlikte Akdeniz, kent devrimine açılmıştı artık. Ugarit'den denize açılan ilk tüccarlar sa nırız rotalarını ya Nil Deltası'na çevirmişlerdi, ya da bakır adası Kıb rıs'a. Kıbrıs'ın bakırca zengin olmasının bu adada kentlerin gelişmesi ni geciktirdiği anlaşılıyor. Adalılar Suriye kıyılarındaki ileri topluluk lara yakınlıkları dolayısıyla bütün çabalarını kendi sanayilerini geliş tirmeye değil de, dışarıya külçe külçe bakır satmaya yöneltmişlerdi. Gene de, Anadolu'nun girintili çıkıntılı güney kıyılarının tam karşısın da bulunan Kıbrıs adasının konumu ticaret açısından hiç de elverişli değildi. Girit adasının durumuysa farklıydı. Suriye ve Mısır'a eşit uzaklık ta bulunan Girit, karayla kuşatılmış küçük körfezlerden, dolambaçlı koyaklardan geçerek Balkan dağlarına, oradan da Tuna'ya ve Orta Av rupa'ya kadar geçit veren Ege havzasının, adaları ve dağlarıyla basa mak basamak yükselen o görkemli bölgenin girişini tutuyordu. Dör düncü bin boyunca, Cilalıtaş Çağı göçmenleri ürkek ürkek Thessalia ve Peloponnesos içlerine sokulmuşlardı. Bilindiği kadarıyla, Girit ada sına ilk yerleşenler de, kimi Anadolu'dan, kimi Nil Deltası'ridan gelen Cilalıtaş Çağı insanlarıydı. Bunlar adanın doğusuna ve güneyine yer leştiler. Bu arada bakır kullanımı Anadolu'nun içlerinden geçerek Ege kıyılarına ulaşmıştı. Bakır kullanımıyla birlikte nüfus giderek arttı ve bunlardan bazıları İ.Ö. 3000 dolaylarında denize açılarak Kyklad'lara ve Girit adasına yerleştiler. Mısır ya da Mezopotamya'yla karşılaştırıldığında Girit'in tarımsal kaynakları yetersizdi. Gerçi yemyeşil otlaklar ve ekin, üzüm bağları, hurma ağaçları ve zeytinlikler için elverişli yaylalar yok değildi, ama gene de adanın büyük bir bölümü dağlar, ormanlarla kaplıydı; sonra deniz de hiç kuşkusuz yayılmanın önüne dikilen bir engeldi. Buna kar şılık, bol kereste ve çok sayıda elverişli limanın bulunması, adalıların daha ilk başlarda dört bir yanlarının deniz olmasından yararlanm ak-
Harita I. Doğu Akdeniz
ZZ
T A R İH Ö N C E S İ EGE
rım sağladı. Bunun sonucu olarak, Girit kentlerinin zenginliği büyük ölçüde ticaretten geliyordu ve ticaretin hızlı gelişmesi iktidarın büyük toprak sahiplerinin elinde toplanmasını engelleyici bir rol oynuyordu. Minos kentleri, genellikle, bir prensin sarayının bitişiğindeki bir açık lığın çevresinde kuruluydu. Bu prens hem yüksek rahip, hem baş yö netici, ama hepsinden önce bir tüccar-prensti. Öteki tüccarlar da sara yın hemen yakınında bulunan ve prensin saraymdan yalnızca biraz da ha az gösterişli olan konaklarda oturuyorlardı. Gerek prensi, gerek öte ki tüccarları topluluğun geri kalan bölümünden ayıran hiçbir şey yok tu. Bu kentlerin belirli bir düzene göre kurulmamış olmaları bile, top lumsal ilişkilerin daha bir özgür ve esnek olduğunu gösteriyor. Demek ki, Mezopotamya ve Mısır'la karşılaştıracak olursak, Girit'de kent devriminin, kabile toplumu yapısında daha az çözülmeye yol açarak ger çekleştiğini görürüz. Madenlerin kullanılmaya başlandığı Erken Minos döneminde (İ.Ö. 2900-2200) ticaret büyük ölçüde Mısır ve Kyklad'lara yönelikti; kentler de daha çok adanın doğusunda ve güneyinde gelişmişti. Tunç kullanı mının gelişmesiyle belirlenen Orta Minos döneminde (İ.Ö. 2200-1600) nüfusun durmadan arttığı, Mısır'la ticaretin yoğunlaştığı, Suriye'yle dolaysız bir ilişkinin kurulduğu göze çarpar. İ.Ö. 1700'den bir zaman sonra Kassitler, Babil'i ele geçirip de doğunun düzeni bozulunca, Su riye'yle ilişkiler koptu ve Minos prensleri Ege'de yeni olanaklar ara maya koyuldu. Kyklad takımadalarıyla ilişkilerini güçlendirdiler, Ar gos yaylasında ve Orta Yunanistan'da yerleşim merkezleri kurdular. Bu gelişmeler, Girit adasmda Knossos kentinin önem kazanmasıyla so nuçlandı. Geç Minos döneminde (İ.Ö. 1600-1200) Knossos prensleri ka lelerin koruduğu bir yollar ağı kurarak adadaki egemenliklerini pekiş tirdiler ve im paratorluklarını denizaşırı yörelere kadar, Kyklad'lara, Argolis ve Attika'ya, dahası belki de Sicilya'ya kadar genişlettiler. Bu prenslerin iktidarını, büyük bir olasılıkla İ.Ö. 1450 dolaylarında Yuna nistan anakarasından gelen ve Girit adasını baştan başa ele geçirerek kentleri yerle bir eden Minoslulaşmış kabilelerin başkanları yıktı. Mer kezi, Mısır ve doğu Akdeniz kıyılarıyla dolaysız ilişkilere giren Mykene'de bulunan imparatorluk, varlığını birkaç yüzyıl daha korudu. Da ha sonraları, barbar sürülerinin Ege'ye doluşmaları ve tüm Doğu Ak deniz'i karadan ve denizden ta Nil deltasına kadar ele geçirmeleri so nucunda yıkıldı gitti. Mykene tipik bir Minos kenti değildi. Kentin çekirdeğini son dere ce güçlü bir kale oluşturuyordu. Kalenin içinde soyluların evleriyle çev
GİRİŞ
23
relenen ve çok iyi korunan saray ve ambarlar yer alıyordu. Kalenin du varları dibinde açıklık bir yerleşim merkezi bulunuyor, burada sarayın gereksinmelerini karşılayan zanaatkarlar ve tüccarlar oturuyordu. Baş taki yönetim, egemenliğini, öncelikle savaşlarda kullandığı tunç ma denini tekeline alarak kurmuştu. Tiryns, Thebai ve Troya gibi öteki mer kezler de aynı tipe uyuyordu. Bu Mykene prenslerinin egemenliği pek uzun sürmedi. Bunlar Mi nos kültürünün uygulayımsal başarılarını savaşma sanatına uygulaya rak başa geçmişlerdi. Özellikle atlı savaş arabasını, yeni kılıç türlerini, meç, tolga ve zırhı kullanmaya başlamışlardı. Ama üretim uygulayı mını ilerletmek için pek az çaba harcadılar, işte bu yüzden de, demir le donatılıp silahlandırılmış yeni bir istilacılar dalgası karşısında bo yun eğmek zorunda kaldılar; tunçtan silahları ve zırhlarıyla Mykene savaşçıları bu yeni istilacılarla başa çıkamadılar. Dor'lar tunçtan ucuz olmasına karşın demir kullanıyorlardı, üstelik hâlâ kabile düzeni teme linde örgütlendiklerinden demiri yalnızca önderler değil, herkes kul lanıyordu, işte üstünlüklerini bu olguya borçluydu Dor'lar. Demir tek bir sınıfın tekelinde değildi. Dolayısıyla, Tunç Çağı'm n sona ermesi, Yunan toplum yapısmda ortaya çıkan önemli değişikliklerle aynı dö neme rastgeldi.
Birinci Bölüm
AKRABALIK İlk Yunanlıların bugünkü barbarlara benzer bir biçimde yaşadıklarını ortaya koyan birçok kanıt gösterilebilir. THUKYDİDES
27
I
TOTEMCİLİK
1. Etnoloji ve Arkeolojinin Karşılaştırmalı Bir İncelemesi Günümüzde kabile düzeninde yaşayan topluluklar yiyecek elde et me biçimlerine göre şu sınıflara ayrılıyorlar: Aşağı Avcılar (yiyecek top lama ve avlanma); Yukarı Avcılar (avlanma ve balık tutma); Çobanlık (iki evre); Tarımcılık (üç evre).1 Yukarı Avcıların Aşağı Avcılardan baş lıca farkı, kargı kullanmalarının, çömlekçilik ve dokumacılık sanatları nın ve hayvanlan evcilleştirmelerinin yanı sıra bir de yay kullanmala rıdır. İkinci Çobanlık evresinde sığırtmaçlık tarımla bütünleşir; Üçün cü Tarımcılık evresindeyse çapayla yapılan bahçe tarımının yerini sa banla yapılan tarla tarımı alır ve tarım sığırtmaçlıkla birleşir. Bu iki ev rede el sanatlarının, kalıcı yerleşim merkezlerinin, kabileler arası değiş tokuşun ve madenlerin işlenmesinin daha da geliştiğini görürüz. Da ha geri evrelerden kalma kabile toplumu yapısı bu aşamada artık çö zülmeye yüz tutar. Bu sınıflandırma bir soyutlamadır elbette. Organik bir süreci ele al dığı için başka türlü olması da beklenemez. Sözünü ettiğimiz sınıfla maların birbirini bütünüyle dışladığı düşünülmemelidir. Avcılık ve hatta yiyecek toplayıcılık bile daha ileri evrelerde de varlıklarını sür dürürler, ama hiç kuşkusuz önemlerini yavaş yavaş yitirerek. Sonra, 1
L.T. Hobhouse, G.C. Wheeler ve M. Ginsberg, Material Culture and Social Instituions o f the Simpler Peoples (ilkel Halklarda Maddesel Kültür ve Toplumsal Kurumlar), (Londra, 1930), s. 16-29. Yalınlık kaygısıyla Bağımlı Avcılık evresini almadım. Totemciliğe ilişkin günümüzdeki görüşler için bkz. A. Van Gennep, Litatactuei du problime tatimique (Totem Sorununun Şimdiki Durumu), (Paris, 1920). Benim görüşüm A.C. Haddon tarafından da sezinlenmiştir: Bkz. A.W. Howitt, Native Tribes o f SouthEast Australia (Güneydoğu Avustralya'daki Yerli Kabileleri), (Londra, 1904), s. 154. R. V. Russel ve R.B.H. Lal, Tribes and Castes o f the Central Provinces of India (Hindistan'ın Orta Eyaletlerindeki Kabileler ve Kastlar), (Londra, 1916), c. I, s. 96.
28
T A R İH Ö N C E S İ EGE
belirli bir zaman sırası da izlemez bu sınıflamalar. Her yerde ilk önce avcılık ve yiyecek toplayıcılığın ortaya çıktığı söylenebilir, ama daha ileri evrelerin gerçekleşmesi yerel hayvan ve bitki toplamına ve öteki çevresel etkenlere bağımlı olmuştur. Doğa koşullarının elverişli oldu ğu birçok yörede çiftçilik ile sığırtmaçlık daha başından çoban çiftçilik ya da karma çiftçilik biçiminde birleşmiştir.2 Tarihöncesine ilişkin arkeolojiye dönersek, avcılık evrelerinin aşağı yukarı Yontmataş Çağı'na, öteki evrelerin de Ortataş Çağı ve Cilalıtaş Çağı'na denk düştüğünü görürüz. Bir Cilalıtaş Çağı ekonomisinin ar dışık evrelerini somut bir örnekle ortaya koyabiliriz. Arkeologlar, Tu na havzasının tarihöncesi kültürünü üç evreye ayırıyorlar.3 Birinci ev rede avcılık çoktan ikincil duruma düşmüştür. Gerçi küçük domuz, ko yun ve sığır sürülerine rastlanır, ama insanlar daha çok çapayla işle nen bostanlarda arpa, fasulye, bezelye ve mercimek yetiştirerek sağlar lar geçimlerini. Elyapımı çömleklere ilişkin kaba bir uygulayım ve bi raz da dokumacılık bilgisi göze çarpar, ikinci ve üçüncü evrelerdeyse, el sanatlarının geliştiği, ekilebilir topraklar üzerindeki baskının artma sından dolayı da sığırtmaçlığm yaygınlaştığı görülür. İnsan toplumunun tarihöncesine değgin bütün bilgilerimizi bu iki araştırma alanından, etnoloji ile arkeolojiden elde etmemize karşın, bu iki bilim dalı henüz verimli bir eşgüdüm içine girmiş değildir. Etnoloji alanındaki bilgilerin bir arkeoloğa büyük yararlar sağlayacağını kimse yadsıyamaz. Bunu Tuna kültürüne ilişkin bir örnekle açıklayabiliriz. Ya pılan kazılar, Tuna havzasındaki yerleşim merkezlerinin bütün bölge de yoğun ve benzeşik bir dağılım gösterdiğini, ancak, bunların hiçbirin de uzunca bir zaman oturulmadığını ortaya çıkarmıştır. Bu durumun açıklaması, Afrika'nın çeşitli yörelerinde bugün hâlâ varlığını koruyan koşullara bakılarak yapılabilir. Ekilebilir topraklar üzerinde bir yerle şim yeri kurulur, sonra bu topraklar verimliliğini yitirinceye kadar iş lenir, ekilir. Toprağın verimliliği tükenince de yerleşim merkezi terk edi lir, ekiciler de kalkar başka bir yere giderler. Göçebe tarımıdır bu. Arkeoloji, yok olmuş toplulukların maddi kalıntılarıyla uğraşır; top lumsal örgütlenmeyle ilgili doğrudan doğruya hiçbir şey söylemez. Oy sa bazıları, bu boşluğun günümüzde aynı maddi düzeyde varlıklarını sürdüren kabilelere ilişkin bilgilerimizle doldurulabileceğini yadsıyor 2 3
V.C. Childe, Man Makes Him self (Kendini Yaratan insan), (Londra, 1936), s. 85. F. Heichelheim, Wirtschaftsgeschichte des Altertums (Eskiçağda Ekonomi). (Leiden, 1939), I, s. 48. V.C. Childe. The Dawn of European Civilization (Avrupa Uygarlığının Doğuşu), (Üçüncü basım, Londra, 1939), s. 96-108.
T O T E M C İL İK
29
lar. Gordon Childe soruyor, diyor ki: "Bu kabilelerin ekonomik ve mad di kültürünün, AvrupalIların onbin yıl kadar önce geçtiği bir gelişme aşamasmda kaldığına bakarak, onların zihinsel gelişiminin o noktada donup kaldığını mı varsayacağız?"4 Sonra da bu soruya çok haklı ola rak olumsuz bir yanıt veriyor. Ne var ki, sorun bu kadarla bitmiyor, iki bilgi kümesinin karşılaştırılabilir olduğu kabul edildiğine göre, uygun karşılaştırma yöntemini bulup ortaya çıkarma yüküm lülüğüyle yüz yüzeyiz demektir. Bu, önemli olduğu kadar güç bir iştir. Burada ancak bazı yol gösterici ilkeler saptamakla yetinebiliriz. Modern anamalcı uygarlık, olağanüstü bir hızla gelişen tarihöncesi Avrupa ve Yakındoğu kültürlerinin bağrından doğdu. Bu kültürlerin tersine, yeryüzünün öteki yörelerinde varlığını hâlâ koruyan ilkel kül türlerse, geciktirilmiş ya da durdurulmuş bir gelişmenin ürünüdür. Hiç kuşkusuz bunlar iki uç örnektir ve bunların tartışmasına girmeden ön ce bu karışıklığın çözümlemesini yapmanın bir yolunu bulmalıyız. Bu rada bir eşitsiz gelişme sorunu söz konusudur. Gordon Childe'ın belirttiği gibi, günümüzdeki bu kabilelerin top lumsal kurumlan olduğu gibi kalmamıştır. Gelişmelerini sürdürmüş ler, ama elbette bu gelişme egemen üretim biçiminin belirlediği yön lerde olmuştur. Kaldı ki, sorunun anahtarı da buradadır. Sözgelimi, to temcilik, dıştan evlenme ve erginleme törenlerinin Avustralya'da rast lanan biçimlerini inceler ve başka yerlerde görülen aynı kurumlarla karşılaştırırsak, bunların uzun bir gelişme döneminden geçtiklerini ve olağanüstü bir yetkinliğe ulaştıklarım görürüz. Ama bunların hepsi de basit bir avcılık ekonomisine özgü kurumlardır. Başka bir deyişle, bu kabilelerin ekonomik gelişmesi nasıl durakladıysa, kültürü de öyle içe dönük kalmıştır. Dolayısıyla, bu kurumlara Yontmataş Çağı Avrupasında aynı biçimde rastlanmasını bekleyemeyiz, ama şu ya da bu bi çimde rastlamamız olasıdır. Sonra, bu kabileler, salt geriliklerinden ötürü, ilişkiye girdikleri da ha zengin ve ileri kültürlerin etkisine uzun bir dönem açık olmuşlar dır. Kültürel yayılma hiç kuşkusuz bütün çağlarda görülen bir olaydır, ama etkileri belli bir birikim sonucunda kendini gösterir, günümüzde ki bu kabilelerdeyse bu etkiler son derece uzun süreli ve güçlü olmuş tur. Bu noktada da AvustralyalIlar uç bir örnektir. Çünkü Avustralya lIlar, Yontmataş Çağı ekonomilerini korumakla birlikte, son zamanlar da kendilerini hızla yutan Avrupa anamalcılığının etkisine girdiler. Bu 4
Man Makes Himself, s. 51; bkz. n. 61.
30
T A R İH Ö N C E S İ EGE
gün varlığını sürdüren ilkel topluluklara ilişkin bilgilerimizin, bunla rın arasına giden tüccarlarımızın, misyonerlerimizin, devlet görevlile rimizin ve etnologlarımızın bilgileriyle sınırlı olduğunu unutmamak gerektir. Bu ilkel topluluklar bazı durumlarda Güney Afrika'nın altın madenlerinde çalışan Bantular gibi açıktan açığa proleterleşmişlerdir. Bazı durumlardaysa bunların kendi kurumlan, İngiliz Sömürgeler Ba kanlığı tarafından, dolaylı bir egemenliğin aracı olarak kullanılmak amacıyla, bile bile korunmuştur. Bu tür kültürler, ilişkilerinin sertliğin den dolayı, ister istemez kendine özgü bazı özellikler gösterir. Bunlar ancak anamalcı sömürünün etkilerinin sistemli bir biçimde çözümlen mesiyle açıklanabilecek özelliklerdir. Oysa hiçbir kentsoylu etnoloğun kendiliğinden üstlenmeye yanaşmayacağı bir iştir bu. Bu durumda, konumuzu geliştirmek istiyorsak, karşılaştırmalı yön tem, yararlanabileceğim iz ve yararlanmamız gereken bir araçtır. De Pradenne korkusuzca söylüyor "Tarihöncesi konusunda dar bir bakış açısıyla bir yere varılamayacağı kanıtlanmıştır, çünkü çıkmaza giril mekte, yerinde sayılmakta ve bataklığa saplanılmaktadır. Bütün bir sü reç boyunca karşımıza dikilen bütün sorunların üstüne üstüne gitmek, bir çözüme varmanın tek yoludur."5 Üstelik elimizdeki araçları yetkinleştirinceye dek beklememiz de olanaksızdır. Çünkü araçları ancak kul lanarak geliştirebiliriz. Gerçeği güruşığma çıkarabilmek için yanılma yı göze alabilmek gerekir.
2, Totemciliğin Kökeni Kabile toplumuna özgü büyüsel-dinsel bir sistemdir totemcilik. Ka bileyi oluşturan her klanın doğadaki bir nesneyle bağıntısı vardır. To tem adı verilen bu nesne, çoğu zaman ya bir bitkidir ya da bir hayvan. Klan üyeleri, totemi akraba bilirler ve onun soyundan geldiklerine ina nırlar. Totem sayılan bitki ya da hayvanı yemek yasaktır,6 tam tersine totem türünü çoğaltmak amacıyla her yıl tören düzenlenir. Aynı tote min üyeleri birbirleriyle evlenemezler. 5 6
A.V. De Pradenne, La PrMstoire (Tarihöncesi Dönem), (Paris, 1938), s. 14. Burada yasak olan, totem türünün öldürülmesi değil, özellikle yenmesidir: B. Spencer ve F.J. Gillen, Northern Tribes o f Central Australia (Orta Avustralya'daki Kuzeyli Kabileler), (Londra, 1904), s. 149. Başka bir klanın totem türünün izinsiz yenmesi de yasaktır: Aynı yerde, s. 159, 296. B. Spencer ve F.J. Gillen, Native Tribes o f the Northern Territory of Australia (Avustralya'nın Kuzey Yöresindeki Yerli Kabileleri), (Londra, 1914), s. 324.
T O T E M C İL İK
31
Bugün totemcilik en eksiksiz biçimiyle Avustralya'da aşağı avcılık evresindeki kabilelerde görülüyor. Totemciliğe az çok çözülmüş biçim leriyle Amerika, Afrika, Hindistan ve Asya'nın öteki bazı yörelerinde de rastlanıyor.7 Avrupa, Sami ve Çin uygarlıkları ya totemciliğin so mut uzantıları ya da bu ideolojinin kalıntıları sayılan birçok gelenek içeriyor. Totemci uygulamalardan doğan bu gelenekler derinlere kök saldıkları için dirençli oluyor. Avustralya'daki totemcilik bizim için önemlidir, çünkü dolaysız bil gi edinebildiğimiz en ilkel düzeyi gözler önüne sermektedir. Avustral ya'daki totemciliğin şimdiki biçiminin bir çözümlemesini yaparak ilk baştaki biçimini ortaya çıkarabilir ve her iki biçimi tutarlı bir evrim sü recine oturtabilirsek, genel olarak totemciliğin tarihi konusunda yak laşık da olsa bir sonuca varmış sayılabiliriz. Avustralya totemlerinin büyük çoğunluğu yenilebilir bitki ve hay van türleridir.8 Geri kalanlar da çokluk ya taşlar ve yıldızlar gibi doğa daki nesneler ya da yağmur ve rüzgâr gibi doğa olaylarıdır. Bu cansız totemler önceden varolan kalıba örnekseme yoluyla oluşturulmuştur ve ikincildir. Sistemin kökenini araştırırken daha çok bitkiler ve hay vanlar üzerinde durmak gerekir; bunların çoğunun yenilebilir olması totemciliğin kökeninin yiyecek sağlamayla bağıntılı olduğunu düşün düren önemli bir ipucudur. Totem türünün çoğaltılması için düzenlenen törenler, çiftleşme mev siminin başmda toteme bağlı olan klamn avlağında, totem merkezi de nilen önceden belirlenmiş bir yerde gerçekleştirilir. Totem merkezi ge nellikle söz konusu türün gerçek çiftleşme yeridir.9 Örneğin, tırtıl kla nının atalarının, bugün tırtılların çoğalması için törenlerin düzenlendi ği yere bir zamanlar hangi nedenle gelmiş olabileceklerini düşündü ğümüzde, akla gelen tek yanıt tırtıl yemek için geldikleri olmaktadır. Günümüzde klan üyelerinin totem türünü öldürmeleri değilse bile yemeleri yasaktır, ancak bu konuda kuraldışı örnekler de vardır. Orta 7
8
9
Hirıt-Avrupa totemciliği sorununa Frazer şöyle bir değinmiş [Totemism and Exogamy (Totemcilik ve Dışevlilik), Londra, 1910, 4, s. 12-14], Lowie ise bu sorunu gözardı etmiştir [Primitive Society (İlkel Toplum), New York, 1929, s. 131). Sami, Çin ve Hindistan totemciliği için bkz. W. Robertson Smith, Religion of the Semites (Samllerin Dini), (Üçüncü basım, Londra, 1927); M. Cranet, La Civilisation Chinoise (Çin Uygarlığı), (Paris, 1929), s. 180; O.R. Ehrenfels, Mother-right in India (Hindistan'da Ana Türesi), (Oxford, 1941). Speneer ve Gillen’ın saydıkları iki yüz totem türünün yüz elliden fazlası yenilebilir türlerdir: Northern Tribes o f Central Australia, s. 768-773. Aynı yerde, s. 147, 288; J.C. Frazer, Totemica, (Londra, 1937), s. 59, 62, 69, 70, 99, 185, 189. Tören her yıl çiftleşme mevsiminin başında düzenlenir: Aynı yerde, s. 72, 78,195.
32
T A R İH Ö N C E S İ EGE
Avustralya'daki çoğaltma töreni sırasında klan başkanının totem tü ründen bir parça yemesi zorunludur. Klan başkanı, bu durumu, büyü yapabilmek için "totemi içine alması" gerektiğini söyleyerek açıklıyor.10 Yasağın tören sırasında çiğnenmesi, ilk başlardaki genel bir uygulama dan geliyor. Klan atalarının bir alışkanlık olarak, hatta salt kendi totem türlerini yiyerek besleniyormuş gibi gösterildikleri kabile gelenekleri bunu kanıtlıyor.11 Bu da, totemciliğin, avlanma uygulayımının son de rece geri olduğu dönemlere kadar uzandığını, yiyecek aramaya kesin sınırlamaların konulduğu ve ancak belirli türlerin yenildiği dönemle re kadar uzandığını gösteriyor.12 Totemci klan, beslendiği belli bir hay van ya da bitki türünün ürediği yere gelen küçük bir göçebe topluluk ya da "sürü"den kaynaklandı. Şimdi geriye, bu durumun nasıl olup da karşıtına dönüştüğünü ortaya çıkarmak kalıyor. Çoğaltma töreni sırasında, totemin, eğer bir bitkiyse büyümesi, bir hayvansa belirleyici davranışları, devinimleri ve çıkardığı sesler, kimi zaman da o hayvanın yakalanıp öldürülmesi oyunlaştırılarak sunulur. O hayvanın ya da bitkinin kılığına girmiş dansçılar genellikle o türü ku sursuz bir biçimde yansılayarak dans ederler, kimi zaman da kayalara ya da toprağa onun resmini çizerler. Sanırız, bu gösterilerin ilk baştaki amacı, söz konusu türü daha kolay yakalayabilmek için onun davranış larını olduğu gibi yansılamak, böylece onun alışkanlıklarını, devinim lerini iyice öğrenmekti. Daha sonralarıysa, avlanma uygulayımının ge lişmesiyle birlikte bu işlev yerini büyüsel bir denemeye bıraktı. Klan üyeleri başarıh bir avlanma eylemini önceden yansdayarak gerçek av lanma sırasında gerek duyacakları güç ve yetiyi bedenlerinde toplamış oluyorlardı. Büyünün özü budur. Büyü, insanoğlunun gerçekliği denet lediği yanılsamasının yaratılarak, gerçekliği gerçekten denetleyebilme sinin sağlanması ilkesine dayanır. Gerçek uygulayımın yetersizlikleri ni gideren aldatıcı bir uygulayımdır büyü. İnsan bilinci, üretim düzeyi nin geriliğinden dolayı, henüz dış dünyanın nesnelliğinin tam anlamıy la farkında değildir. Bu yüzden dış dünyayı dilediği gibi değiştirebile ceğini sanır ve gerçek eylemde elde edilen başarıyı önceden düzenle nen törene bağlar. Ama aynı zamanda, bir eylem kılavuzu olarak büyü 10 Northern Tribes o f Central Australia, s. 323; Native Tribes o f the Northern Territory of Australia, s. 198; B. Spencer ve F.J. Gillen, The Arunta, (Londra, 1927), s. 82. 11 Northern Tribes o f Central Australia, s. 321, 324, 394, 405; The Arunta, s. 331, 332, 334, 339, 341, 342; bkz. G. Thomson, A/skhylos ve Atina. 12 Totem türünün tek besin durumuna geldiğini söylemek istemiyorum. Besin elde etme temelde yiyecek toplayıcılığa bağımlılığını sürdürüyordu. Ama avcıların üzerinde yoğunlaştıkları yiyecek totem türüydü.
T O T E M C İL İK
33
ideolojisi önemli bir gerçeği de içerir: İnsanoğlunun dış dünya karşısın daki öznel tutumu, dış dünyanın gerçekten değiştirilmesini sağlayabi lir. Yansılama dansı sırasında güç ve yetilerini uyaran ve örgütleyen av cılar artık hiç kuşkusuz eskisinden daha iyi birer avcı olmuşlardır. Klan üyeleri totemleri olan türe büyük bir yakınlık duyar, dahası kendilerini onunla bir tutarlar.13 Beslenmelerini tırtıllardan sağlayan insanlar, tırtıllar semirdiğinde semirir, tırtıllar açlık çektiğinde açlık çe ker, tırtılları denetimleri altına alabilmek için onların devinimlerini yan sılar, böylece onlarla tam anlamıyla bütünleşirler. Kaldı ki, bu ilişkiyi kendilerinin tırtıl olduklarım söyleyerek dile getirirler. Dolayısıyla, klan yaşlılarınca kullanılan yetke atalara tapınmayı doğurduğunda14 insan biçiminde atalara değil de, totem hayvanı ya da bitkisi biçiminde ata lara tapınılır. Öyleyse, totemciliğin evrimindeki ilk aşamanın, ilkel sürünün fark lı yiyecek kaynaklarının elde edilebilmesi amacıyla bölünm esiyle be lirlenmesi gerekir. Ortaya çıkan bu topluluklar birbirleriyle bağlantıla rını yitirdikleri sürece bu değişiklik niceliksel bir değişiklik olmaktan öteye gidemedi. Yani bir topluluk yerine iki topluluk çıkmıştı ortaya. Ama belli bir aşamaya gelindiğinde bu değişiklik niteliksel bir durum aldı. İki topluluk yiyeceklerini kendi başlarına elde etmekten vazgeçe rek, birbirine bağımlı iki klan biçiminde bütünleşti. Her birinin üretti ği yiyecek iki klan arasında bölüşüldü ve bu işbirliği düzeni totem tü rünün dolaysızca edinilmesine konulan tabu aracılığıyla korundu. Baş ka bir deyişle, totem türünün bulunduğu anda ve yerde yenilmesi ya saktı, bölüşülmek üzere klana getirilmesi gerekiyordu. Her topluluk, ürünlerini öteki klanla paylaşan bir totem klanı durumuna geldi. Bu değiş tokuşun nasıl gerçekleştirildiğini daha ileride ele alacağız. Üretim biçiminin gelişmesiyle birlikte bu sistem ekonomik temeli ni yitirdi. Tırtıl arama artık özel bir uygulayım olmaktan çıktığından, tırtıl klanının işlevi totem türünün topluluk yararına artıp çoğalması nı sağlamakla sınırlı salt biiyüsel bir niteliğe büründü,15 totem türü üze rindeki tabu da artık ekonomik kökeninden koptuğu için saltıklaştı. Bu arada törenler de değişikliğe uğradı. Artık totem türünün devi nimlerini, davranışlarını yansılamak yerine, totem atalarının yaşamın 13 Aruntalardan biri kendi fotoğrafını göstererek, "Bu tıpkı ben," demiş, “demek ki bir kanguru" (totemi kanguruydu); The Arunta, s. 80. 14 C. Landtman, Origin o f the Inequality of the Social Classes (Toplumsal Sınıflardaki Eşitsizliğin Kökeni), (Londra, 1938), s. 125. 15 Northern Tribes of Central Australia, s. 327.
34
T A R İH Ö N C E S İ E g e
daki olaylar kutlanıyordu. Bu değişikliği de Orta Avustralya'ya baka rak inceleyebiliriz.16 Tören, totem türünün döllenmesi açısından hâlâ gerekli sayılmakta, ama bu iş artık dansın eyleme geçmeye çağırdığı atalar aracılığıyla yapılmaktadır. Bu biçimiyle tören, aynı zamanda klan geleneklerinin yeni yetişen kuşağa aktarılmasına da hizmet etmekte dir.17 Böylelikle, üretim biçiminin ayrılmaz bir parçası olarak ortaya çıkmış bulunan bir yöntem, salt büyüsel-dinsel bir sisteme dönüştürül müş olmaktadır. Kendi bağrından doğan bir toplum yapısının onay lanmasını sağlayan bir sistemdir bu. Avustralya'da totemcilik ideolojisi, doğa dünyasına ilişkin kapsam lı bir kurama vardırıldı. Toplumsal organizma nasıl her birinin kendi totem türü bulunan birçok klandan ve klanlar topluluğundan oluşu yorsa, doğa dünyası da (deniz, ırmaklar, dağlar, tanrısal varlıklar ve doğada varolan her şey) totemci örneğe uygun bir biçimde sınıflandı rılmıştır. Çeşitli ağaç cinsleri o ağaçlarda yuva yapan kuş cinsleriyle aynı kümede toplanmış, su ise su kuşları ve balıklarla aynı kümeye so kulmuştur.18 Doğanın topluma dayattığı örgütlenme yansıtılarak do ğa dünyasına bir düzen verilmiştir. Dünyanın düzeni toplum düzeni nin bir yansımasıdır; insanoğlunun doğa karşısındaki güçsüzlüğünden ötürü hâlâ basit ve dolaysız olan bir yansımadır bu. Ekonomik gelişmenin bu ilk aşamada tıkanıp kalmadığı dünyanın daha başka yörelerinde sistem bütünüyle çöktü, geriye yalnızca ortak bir soydan esinlenen bir akrabalık duyarlığı, ayırt edici bir atalara tapınma, dıştan evlenme uygulaması, belli bir bitki ya da hayvanın salt biçimsel olarak tabu sayılması ve totem söylencelerinin çoğaltılması kaldı.
3. Dıştan Evlenmenin Kökeni Klan üyeliğini belirleyen soydur. Geçen yüzyılda, Bachofen'in ar dından etnologlar soyun ilk başta anadan geldiği konusunda birleşmiş 16 Aynı yerde, s. 297. 17 Aynı yerde, s. 328-392; G. Landtman, Origin o f the Inequality of the Social Classes, s. 21. 31; H. Webster, Primitive Secret Societies (İlk İnsanlarda Gizli Dernekler), (İkinci basım, New York, 1932), s. 27. 32, 60, 140. 18 Native Tribes o f South-East Australia, s. 454. 471; A. R. Radcliffe-Brown, "The Social Organisation of the Australian Tribes” (Avustralya Kabilelerinde Toplumsal Yapı). Oceania, (Melbourne/Londra, 1931); R.B. Smyth, The Aborigines of Victoria (Victoria Yerlileri), (Londra, 1878), c. I. s. 91; E. Durkheim ve M. Mauss, "De quelques formes primitives de classification”, Annie sociologique, (Paris. 1896); P. Radin, Indians o f South America (Güney Amerika Yerlileri), (New York, 1942), s. 141.
T O T E M C İL İK
35
lerdi. Oysa bugün bu görüş Sovyetler Birliği dışında hemen herkesçe yadsınıyor, ancak üzerinde birleşilen başka bir görüş de getirilemiyor. Geçen yüzyılda kabul edilen görüş son zamanlarda Briffault tarafın dan yeniden doğrulandı. Kanımca, karşıt görüştekilerden çok daha bü yük bir çabayla derlediği çok sayıda belge ve bilgiyle Briffault eski gö rüşün doğruluğunu kanıtlamış bulunuyor. Günümüzdeki kabilelerde anayanlı soydan babayanlı soya geçildi ğini gösteren birçok örnek saptanmasına karşın, bu sürecin tersini or taya koyan hiçbir duruma rastlanmamıştır.19 Her ikisinin de hemen he men eşit oranlarda ve genellikle birbirine karışmış olarak bulunduğu Avustralya'da, bazı bölgelerde yakın zamanlarda gelişmiş bir sistem olan dıştan evlenme sistemi yetkinleştikçe babayanlı soya da daha sık rastlanmaktadır. Ayrıca kadınların durumunda son zamanlarda mey dana gelen değişikliklere ilişkin daha başka kanıtlar da vardır.20 Baş ka yerlerdeyse anayanlı soydan babayanlı soya geçişin Avrupa kültü rüyle kurulan bağlar sonucunda daha da geliştirildiği bilinmektedir. Bir zamanlar bir Chocta yerlisi karşılaştığı bir misyonere Amerika Bir leşik Devletleri uyruğuna geçmek istediğini, çünkü o zaman kalıtının kız kardeşinin oğluna değil, kendi oğluna kalacağını söylemişti.21 Bu geçişin yeni gerçekleştiği Nijerya'da, yerliler bunu, baba-oğul ilişkisi konusundaki kendi kentsoylu değerlendirmelerinde direten İngiliz yar gıçların etkisine bağlıyorlar.22 Eldeki kanıtlara bir bütün olarak göz attığımızda, avcılık evrelerin de anayanlı soyun az çok ağır bastığını, ama sonraları çobanlık evrele rinde hızla, tarım evrelerindeyse çok daha ağır bir biçimde gerilediği ni görüyoruz.23 Bu da soy biçiminin üretim biçimiyle karşılıklı bir iliş kisi olduğunu gösteriyor. Avcılıktan önceki aşamada üretim diye bir şey yoktu, yalnızca to humların, meyvelerin ve küçük hayvanların basit bir biçimde elde edil mesi söz konusuydu ve dolayısıyla işbölümü diye bir şeyden söz et 19 Bkz. E.W. Smith ve M. Dale, The lla-speaking Peoples o f Northern Rhodesia (Kuzey Rodezya'da İla Dili Konuşan Halklar), (Londra, 1920), c. I, s. 292. Son zamanlarda toplum yaşamına paranın girmesiyle birlikte değişen anaerkil bir Hint topluluğu örneği için bkz. Mother-right in India, s. 62. 20 The Arunta, s. 150,167, 328, 340, 346. 21 l. H. Morgan, Ancient Society (Eski Toplum), (Chicago, 1910), s. 166. 22 C. K. Meek, A Sudanese Kingdom: an Ethnographical Study of theJukun-speaking Peoples o f Nigeria (Bir Sudan Krallığı: Jukun Dili Konuşan Nijerya Halkları Üzerine Etnografık Bir inceleme). (Londra, 1931), s. 49, 61. 23 Material Culture and Social Institutions o f the Simpler Peoples (İlkel Halklarda Maddesel Kültür ve Toplumsal Kurumlar), s. 150-154.
36
T A R İH Ö N C E S İ E g e
mek de olanaksızdı. Oysa kargının bulunmasıyla birlikte avcılık erkek lerin işi oldu, kadınlarsa yiyecek toplama işini sürdürdüler. Kadınla rın gebelik ve emzirme dönemlerinde eskisi kadar rahat devinememelerinden kaynaklandığı için24 bu cinsel işbölümü avcı kabilelerde ge nel bir olgudur.25 Avcılık giderek hayvanların evcilleştirilmesine yol açtı. Av hayva nı öldürülmüyor, canlı olarak eve getirilip bir yere kapatılıyordu. Do layısıyla, sığırtmaçlık hemen her yerde erkek işidir.26 Öte yandan, yi yecek toplayıcılığı da yerleşim merkezinin hemen yanındaki toprak parçalarına tohum ekimiyle sonuçlandı ve böylece bahçe tarımı da ka dınların işi oldu.27 Daha sonraları, öküzle çekilen sabanın bulunmasıy la birlikte çiftçilik de erkeklere geçti.28 Afrika'da sabanın yeni yeni kul lanılmaya başlandığı yörelerde çiftçiliğin kadınlardan erkeklere geçi şini bugün de gözlemlemek olasıdır.29 Kadınla erkeğin üretim biçimiyle olan ilişkilerinde görülen bu yer değiştirmeler babayanlı soyun ortaya çıkışını açıklıyor. Bu süreç avcı lıkla başladı, sığır yetiştiriciliğiyle yoğunluk kazandı, ama tarımın ilk evresinde tersyüz oldu. Bazıları, soy ilk başta anayanlı olduğuna göre nasıl oluyor da en ge ri halkların bir bölümü soylarının baba yanından geldiğini varsayıyor, buna karşılık daha ileri kimi halklar eski biçimi koruyor diye bir soru sormuşlardır. Bu soru, avcılık ekonomisine özgü cinsel işbölümünün 24 S. Zuckermann, “The Biological Background of Human Social Behaviour", Proceeding of the Second Conference on the Social Sciences at the Institute of Sociology ("Sosyoloji Enstitüsü'nde Yapılan Toplum Bilimleri Konulu ikinci Konferansın Tutanakları" adlı kitapta “insanın Toplumsal Davranışının Biyolojik Temelleri" bölümü), (Londra, 1936), s. 10. 25 B. Malinowski, The Family Among the Australian Aborigines (Avustralya Yerlilerinde Aile), (Londra, 1913), s. 275-283; H.H. Bancroft, Native Races of the Pacific States of North America (Kuzey Amerika'nın Pasifik Kıyısındaki Eyaletlerinde Yaşayan Yerli Irklar), (Londra, 1875-76), c. I, s. 66 , 131, 186, 196, 218, 242, 261-65, 340; Wirtschaftgeschichte des Altertums (Eskiçağda Ekonomi), c. I, s. 14, Erkeklerin yalnızca silahlarıyla dolaşmalarının gerekliliği yükleri niçin kadınların taşıdığını açıklıyor: H. Basedow, The Australian Aboriginal (Avustralya Yerlileri), (Adelaide, 1929), s. 112; J. Roscoe, The Bağanda, (Londra, 1911), s. 23; Origin o f the Inequality of the Social Classes, s. 15. 26 Aynı yerde, s. 15; E. Westermarck, The Origin and Development o f Moral Ideas (Ahlaksal Fikirlerin Doğuşu ve Gelişm esi), (Londra, 1906-8), c. I, s. 634, c. II, s. 227. 27 Material Culture and Social Institutions of the Simpler Peoples, s. 22: Wirtschafi-geschichte des Altertums, c. I, s. 14; bkz. Hold. Pont. RP. s. 23; Eus. PE. 6.10.18. 28 R.H. Lowie, Primitive Society (ilkel Toplum), (N ew York, 1929), s. 71,174,184; Mon Mokes Himself (Kendini Yaratan insan), s. 138. 29 E.J. Krige, Social System o f the Zulus (Zulu'larda Toplumsal Dizge), (Londra, 1936), s. 190: "Bugünlerde bu kural [toprağın kadınlar tarafından işlenmesi) büyük ölçüde Avrupa uygarlığının etkisi yüzünden gevşemiş bulunuyor, öküzlerin koşulduğu sabanın kullanılmasıyla birlikte çift sürme işini tümden erkekler üstlendi, çünkü kadınlar öküzlerle başa çıkamamakta."
T O T E M C İL İK
37
doğası gereği o ekonomiye babayanlı soya yönelik bir eğilim kazandır dığı ileri sürülerek yanıtlanabilir. Günümüzdeki avcı kabilelerin büvük bir bölümünün babayanlı olmalarının nedeni ekonomik yaşamla rının o düzeyde tıkanıp kalmış olmasıdır. Ne var ki, ileride de görece ğimiz gibi, uygar halkların tarihöncesinde anayanlı soyun, etnolojik bilgilere bakarak umabileceğimizden çok daha ileri bir aşamaya kadar varlığını koruduğu göze çarpıyor. Bu olgu da bu halkların avcılıktan tarıma hızla geçmiş olmalarıyla açıklanabilir. On dokuzuncu yüzyıl uzmanlarının yanılgısı, anayanlı soyun köke nini hesaba katma çabalarında yatıyordu. Morgan, toplumun ilk aşa malarına denk düştüğünü varsaydığı ortaklaşa evlilik koşullarında ço cukların babaları bilinmediği için ister istemez analarının klanına bağ lı sayıldıklarını ileri sürüyordu. Ama o koşullarda çocuğun anasının ya da babasının kim olduğu hiç önemli değildi.30 Ortaklaşa evliliği çöker ten de, bireysel mülkiyet haklarının gelişmesi sonucunda ana ve babanııı ilerici bir biçimde tanımlanması oldu. Dolayısıyla Morgan'm kura mının bu noktada düzeltilmesi gerekir. Bol bol bilgi edinme olanağı bulduğumuz birbirine epey uzak iki Avustralya kabilesinde, evli erkeklerin yakaladıkları avın bütününü ya da en iyi parçasını karılarının ana-babasına vermelerini zorunlu kılan ayrıntılı kurallara rastlıyoruz.31 Benzer kurallar dünyanın başka yerle rinde de karşımıza çıkıyor.32 Bu kurallar, erkeklerin gidip karılarının klanında, kadınları merkez alan anayanlı bir klanda yaşadıkları bir top lum düzeninin göstergesidir. Yukumbil adlı başka bir Avustralya kabilesinin eskilere uzanan bir geleneğine göre, erkekler ava giderken kanlarıyla çocuklarını da yan larına alırlarmış, ama sonraları çocukları yaşlı bir kadının gözetimin de geride bırakmayı uygun görmüşler.33 Avcılığın gelişmesiyle doğan işbölümü halkın belleğinde iyice yer etmiş. İlk kurulan kampı kadın lar çekip çeviriyordu. Klan, kadınları merkez alıyor ve çocuklar hangi klanda doğmuşlarsa o klana bağlı sayılıyorlardı. 30 Yeni Britanya Adasında yaşayan bir yerli kendisinin iiç anası olduğunu ileri sürerek böbürleniyordu. Üstelik kadınlar da "Onu üçüm üz doğurduk," diyorlardı: J.G. Frazer, Totemism and Exogamy (Totemcilik ve Dışevlilik). (Londra, 1910), c. I, s. 305. 31 The Arunta, s. 494; Howitt, Native Tribes o f South-East Australia, s. 756-66. 32 A.C. Haddon, Reports o f the Cambridge Anthropological Expedition to the Torres Straits (Cambridge Tarafından İnsanbilimsel İncelemeler Amacıyla Torres Boğazına Yapılan Gezi Raporlan), (Cambridge, 1908), 5, s. 149-50; R. Briffault, The Mothers (Analar), (Londra, 1927), c. I. s. 268-430. 33 A. R. Raddiffe-Brown. 'Totemism in Eastern Australia",Journal o f the Anthropological Institute (Antropoloji Enstitüsü Gazetesi'nde "Doğu Avustralya'da Totemcilik” başlıklı yazı), (Londra, 1872), s. 403.
38
T a r ih ö n c e s İ Ege
İlkel sürüde ister istemez içten evlenme kuralı egemendi. Avustral ya geleneği bu olguyu anımsatan ipuçları da içeriyor. Kabile ataları kendi totemlerinin kadınlarıyla gelişigüzel cinsel ilişkide bulunuyorlarmış gibi gösteriliyorlar.34 İlkel sürüden kabileye (dıştan evlenme ku ralına dayalı klanlar toplancasma) geçişin, basit yiyecek edinme aşa masından üretim aşamasına geçiş tarafından zorunlu kılındığını; klan ların ekonomik karşılıklı bağımlılığının totem türüne konulan bir tabu biçimini aldığını ve bunun da her klanı kendi avlağında edindiği yiye cekleri öteki klanlarla paylaşmak zorunda bıraktığını söylemiştim. Pe ki, bu klanlar neden soyundan geldikleri ilkel sürü gibi kendi içlerin de çoğalmayı sürdürmüyorlardı? Başlangıçta her klanın yalnızca özel bir yiyecekle geçindiğini, erkeklerin evlendikleri kadının klanında ya şadıklarını ve emeklerinin ürünlerini o klanın üyelerine verdiklerini nedenleriyle birlikte görmüştük. Bu koşullarda, başka klanlardan koca alma uygulaması, her klanın kendi üretmediği yiyecekleri de elde etmesini ve böylece yiyecekleri ni çoğaltmasını sağladı. Dıştan evlenmenin başlangıçtaki işlevi, yiye cek dolaşımının gerçekleştirilmesiydi. Kabile, düşük üretim düzeyince belirlenen, dıştan evlenmeyle ger çekleştirilen, yansılama büyüsüyle bütünleştirilen ve ideolojik izdüşü münü hayvansı atalara tapınma biçiminde bulan bir işbölümü teme linde ilkel sürüden evrilip ortaya çıkan çok-gözeli bir organizmadır. Aşağı Avcılık evresindeki kabileler arasında bu totem kurum lan, doğrudan doğruya başlangıçtaki ekonomik işlevlerinden doğup geliş miş olmalarına karşın, hâlâ kabilelerin kendileri kadar kalıcı ve belir lenmiş olan uyumlu bir sistem oluşturmaktadır. Ama kabile yapısı, ço banlık ya da çiftçilik ekonomisi koşullarında çözüldüğünde, kutsal bit ki ya da hayvanla ilgili yansılama dansları ve resimleriyle, tüm canlı ların akrabalığına ilişkin örtük kuramıyla birlikte totem büyüsü ve onun dış dünyanın denetim altına alınmasını sağlayan somut işlevi de dağı lır ve üretim güçlerinin daha da gelişmesi sonucunda boy atan yeni işbölümleriyle beslenen ve sanatlar, bilimler, söylenceler, dinler, felsefe ler biçiminde ortaya çıkan birbiriyle bağıntılı bir yığın etkinliğe dönü şür. Basit yiyecek edinmeden üretime geçiş, insanoğlunun hayvanlar dan ayrıldığı andan başlayarak, insan kültürünün üzerinde gelişeceği temeldir artık.
34 B. Spencer ve F.J. Gillen, Native Tribes of Central Australia, (Londra, 1899), s. 419.
T O T E M C İL İK
39
4. Totemcilikte Doğum ve Ölüm Çevrimi Totemcilik bireyin yaşam tarihi üzerinde de izini bıraktı. Başlangıçta bütün çalışma ortaklaşaydı. Birey ancak bir topluluğun üyesi olarak sürdürebiliyordu varlığını, topluluk dışında varlığım sür dürmesi olanaksızdı. Topluluğun çoğalması, geçim araçlarının üretil mesinden ayrüamazdı. Avcılıkla geçinen kabilelerde, daha önce sözünü ettiğimiz cinsel iş bölümünün yanı sıra klan üyeleri çocuklar, yetişkinler ve yaşlılar diye sınıflara ayrılırlar. Çocuklar yiyecek toplama işinde kadınlara yardım eder, erkekler avlanır, yaşlılarsa yönetir ve denetler.35 Bu yaş sınıfları işlevsel bir temele dayanır. Gençlerle yaşlılar yiyecek bakımından ye tişkinlere bağımlıdır. Dolayısıyla, bu yaş sınıflarının en basit biçimleri avcılıktan öncelere rastlar. İlk başlarda iş göremez olanlar ölmeye bı rakılırdı, ama daha sonraları yaşlılar uzun deneyimleri sonucu bütün gelenek ve görenekleri doğal olarak çok iyi bildiklerinden ekonomik bir değer kazandılar ve böylece topluluğun ürün fazlası üzerinde hak sahibi oldular. Öte yandan, çocuk edinme her zaman yiyecek edinme kadar dirim sel bir işti. Gençlerin tüm eğitimi bu iki uygulayım üstünde yoğunlaş mıştı ve kadının çoğalmadaki rolü erkeğinkinden çok daha belirgin ve zor olduğundan çoğalmaya yardımcı olmak üzere yaratılan büyü da ha başından dişil bir damga taşıyordu. Bir yaş sınıfından öbürüne geçiş, erginleme törenleriyle gerçekleş tirilir. Bu törenlerin en önemlisi, ergenlik çağında düzenlenenidir; üre tim ve çoğalma konularında eğitilen delikanlı topluluğun tam bir üye si olur artık. Bu canalıcı değişikliğin (bedensel, zihinsel, toplumsal, eko nomik) önemi, ilkel düşüncedeki anlatımını, bireyin tören sırasında ölüp yeniden doğduğu inancında bulur.36 Bu, bütün bir din tarihinin temelinde yatan ana kavramlardan biri olduğundan ne anlama geldi ğini kavramak önemlidir. Yeni doğan bir çocuk, klan atalarından birinin yaşama geri dönme si, klan toteminin yeniden bir bedene kavuşması olarak karşılanır.37 35 Bu konuda yapılmış en iyi İnceleme hâlâ H. Webster'in Primitive Secret Societies (ikinci basım, New York, 1932) adlı yapıtıdır. Başlı başına kadınların erginlenmesine ilişkin bir yapıt yoktur. 36 Bkz. A. L. Cureau, Sovage Man in Central Africa (Orta Afrika'da Yabanıl insan), (Londra, 1915), s. 167: “Yerliler fiziksel yaşamdaki bütün önemli olayları, ardından bir dirilişin geldiği ölümle özdeşlerler.” 37 R. Karsten, The Civilisation o f the South American Indians (Güney Amerika Yerlilerinin Uygarlığı), (Londra, 1926), S. 416: “Bir çocuk dünyaya geldiği zaman, varedilen yaşam yeni bir yaşam değildir.
40
T A R İH Ö N C E S İ E g e
Dünyanın hemen her yerinde çocuğa dedelerinden birinin adını verme göreneği buradan kaynaklanmaktadır;38 adı verilen kişinin ölmüş ol masını gerektiren kuralla çoğu zaman ilintili bir görenektir bu.39 Ad, to teme ilişkin bir simgedir, bu yüzden de büyüseldir. İlkellerin adlarım yabancılara söylemeye yanaşmadıkları çok iyi bilinir. Çünkü bu adlar toteme değgin gizlerdir.40 Bu düşünceler öylesine köklüdür ki, kendi dil ailemizde bile name (ad) ve mark (işaret), kin (akraba) ve know (bilme, tanıma) sözcüklerinin kökeninde (latincesi nomen, nota, gens, gnosco) or tak bir temel görülür. Ad ile işaret aynı şeydir; ad sözlü olarak, işaret ise görsel olarak, o ad ya da işareti taşıyanda cisimleşen totemi dile ge tirirler. Erkek akraba taşıdığı ad ya da işaretle, yani totemiyle bilinir. Klanın atası bir çocuk olarak nasıl yeniden doğarsa, çocuk da ergen lik çağma eriştiğinde bir çocuk olarak ölür ve bir erkek ya da kadın ola rak yeniden doğar. Bu olay ona yeni bir ad verilerek belirlenir. Yetiş kinin yaşlılığa geçmesi de aynı biçimde gerçekleştirilir. Gerçi bu ikin ci aşama birincisi kadar kalıcı olmamıştır, ama gene de otacılığa ya da büyücülüğe alınma törenlerinde varlığını yaygın bir biçimde sürdür mektedir. Bu törenlerde de çırağa yeni bir ad verilir.41 Yaşlı bir adam en sonunda öldüğü zaman en yüksek sınıfa, totem atalarının arasına girmiş sayılır, zamanı geldiğinde bu sınıfın içinden yeniden ortaya çı karak aynı çevrimden bir kez daha geçecektir. Doğum ölümdür, ölüm de doğum. Doğum ve ölüm, sonsuz bir değişim sürecinin birbirini bütünleyen iki yönüdür. Üyeliğe alman kişinin yeniden doğuşu oyunlaştırma yoluyla sunu lur. Çoğu zaman son derece gerçekçidir tören. Ölme ve dölyatağından doğma eylemi olduğu gibi yansılanır, otacılığa ya da büyücülüğe alı nacak olan çırak, bir tanrı ya da ruh tarafından yutulup kusuluyormuş gibi devinimlerde bulunur.42 Daha ileri kültürlerde tören daha ince bi
38
39 40 41
42
Doğan çocuğun varlığında yeniden dünyaya gelen atalardan birinin yaşamıdır. Öte yandan, bir yerli ölünce yaşamı sona ermez. Ölüm, yaşamın sona ermesi demek değildir, bir yaşam biçiminden başka bir yaşam biçimine geçiştir yalnızca." Totemism and Exogamy, 2, s. 302, 453, 3, s. 298; The Civilisation o f the South American Indians, s. 417; Social System o f the Zulus, s. 74; A.C. Hollis, The Masai, their Language and Folklore (Masai Halkı, Dilleri veTöresel Yaşamları), (Oxford, 1905), s. 305. Ancient Society (Eski Toplum), s. 78; J. H. Hutton, The Sema Nagas, (Londra, 1921), s. 237; A. Playfair, The Caros, (Londra, 1909), s. 100. Totemism and Exogamy (Totemcilik ve Dışevlilik), c. I, s. 196-7, 489. Native Tribes o f South-East Australia (Güneydoğu Avustralya’daki Yerli Kabileleri), s. 738; A. Van Gennep. Les rites de passage (Geçiş Törenleri), (Paris, 1909), s. 89; Webster. Primitive Secret Societies (İlkel insanlarda G izli Dernekler), s. 174-5. Primitive Secret Societies, s. 38; J. Hastings, Encyclopaedia of Religion and Ethics (Din ve Ahlâk
T O T E M C İL İK
41
çimler alır. Sözgelimi, büyü uykusu ya da büyü düşünde çırak bir ço cuk olarak yatırıldığı uykudan bir yetişkin olarak uyanır43 ya da yeni kimliğine bürünmeden önce eski kimliğinden kurtulması gerektiği dü şüncesiyle erkek çocuksa kız çocuk gibi, kız çocuksa erkek çocuk gibi giydirilir.44 Erginleme töreninden geçecek adaylar köyden alınıp götü rüldüklerinde, anaları, sanki ölmüşler gibi arkalarından yas tutar. Aday lar törenden döndükleri zaman konuşmasını ve yürümesini bilmeyen ya da akrabalarını tanımayan küçük çocuklar gibi davranırlar. Bu törenlerin yaygın özelliklerinden biri de bedenin bir parçasının ameliyat edilmesi ya da kesilmesidir. Kızlık zarının delinmesi, sünnet derisinin kesilmesi ya da alttan yarılması, dişlerden birinin çekilmesi, saçların kesilmesi gibi işlemlerdir bunlar 45 Kızlık zarının delinmesi dı şında, bunların hiçbiri yararcı bir değer taşımaz; sünnetin de başlan gıçta kızlık zarım delme töreninden örnek alındığı ileri sürülmüştür.46 Bütün bu örneklerde, kesilen parçanın özenle saklanması zorunludur.47 Dolayısıyla, bu işlemler, ölülerin yeniden doğabilmeleri için bedenle rinin tümü ya da bir parçasının alıkonulduğu gömme törenleriyle bel li bir koşutluk gösterir. Yeryüzünün birçok yerinde, ölünün, kollarıy la bacakları göğsünün üstünde toplanmış olarak iki büklüm durumda gömülmesinin temelinde de aynı ilke yatar; böylece çocuğun dölyatağındaki duruşu benzetlenmiş olur.48 Ayrıca bir de arındırma ve sınama törenleri vardır. Gençler su ya da kanla temizlenir, ırmak ya da denizde yıkanır ya da ateşten geçirilir ler; kimi zaman da zorlu engelleri aşmak zorunda oldukları yarışlara girer ya da çokluk ölümle sonuçlanan düzmece dövüşlere sokulurlar; bayılıncaya dek kamçılanırlar, kulak memeleri ya da burunları delinir, bedenlerinde yaralar açılır ya da dövmeler yapılır. Bu sınama törenle rinin çoğunda rastlanan bedensel acı çekme her yerde başarısızlığın ye tersizlik ve aşağılanma anlamına geldiği bir güç sınaması olarak açık
43 44 45 46 47 48
Ansiklopedisi). (Edinburgh, 1908-18). 7, s. 318: "Benediktin rahipliğine alınma töreninde rahip adayı dört mumun arasına yatırılır ve üzerine bir kefen örtülerek bir ölü için yapılan işlemler yapılır, orada bulunan topluluk da hep bir ağızdan Mezmurlar Kitabından 51. Mezmuru okur." Totemisin and Exogamy, 3, s. 370-456; Primitive Secret Societies, s. 154. W.R. Halliday, “The Hybristika", Annual o f the British School at Athens (Atina Ingiliz Okulu Yıllığı), (Londra, 1894), 16, s. 2 12 . Primitive Secret Societies, s. 32-8. The Mothers (Analar), s. 325-33. Primitive Secret Societies, s. 36. E.D. Earthy, Vaknge Women (Oxford, 1933) adlı yapıtında, "amacın, çocuğu dünyaya geldiği sıradaki koşullarda ve durumda gömmek olduğunu" açıkça belirtir.
41
T A R İH Ö N C E S İ EGE
lanır.49 Çoğu zaman töreni yöneten yaşlılar sınamanın acımasızlığını bile bile artırırlar, böylece gençleri iyice sindirerek onlarda tartışmasız boyun eğme alışkanlığının yer etmesini sağlamaya çalışırlar.50 Ama bü tün bunların ardında bedensel istekleri körletme ya da arındırma, döl lendirme ya da yeniden doğuş dürtüsü yatar. Nasıl kirlenme hastalık, hastalık da ölüm anlamına gelirse, arındırma da yaşamın yenilenmesi anlamına gelir. En sonunda gençlere cinsel ve toplumsal davranışla ilgili bilgiler ve rilir. Bu iş vaızlar, sorgulamalar ve yansılama danslarıyla ve kutsal nes nelerin, özellikle de cinsellik simgelerinin açıklanmasıyla gerçekleşti rilir.51 Tören tümüyle gizlidir; yerleşim merkezinin uzağında, genellik le önceden hazırlanmış bir tören alanında yapılır. Yaşlılar ve erginle me töreninden geçmiş yardımcılar dışında herkes tören alanından uzak laştırılır ve oraya yaklaşırlarsa ölüm cezasına çarptırılacakları yolunda uyarılır. Çoğu zaman gerçek erginleme töreninden önce adaylar de nenmek amacıyla bir süre yalnız bırakılırlar, törenden sonra salıveri lince de yaptıkları, gördükleri ya da duydukları konusunda törenden geçmemiş olanlara hiçbir şey söylememeleri yolunda sıkı sıkıya tem bihlenirler.
5. Totemcilikten Dine Totemcilik gelişmiş dinden, Tanrı yakarılarına başvurulmamasıyla, buyrukların bulunmasıyla ayrılır. Tapınıcılar kendi istemlerini toteme büyünün zorlayıcı gücüyle dayatırlar52 ve bu ortaklaşa zorlama ilkesi topluluğun her bir üyeden ve üyelerin tümünden üstün tutulduğu bir toplum düzeltine uygun düşer. Bütün topluluğun birleşik çabası top luluğun varlığını korumayla sınırlı kaldığı sürece, bireysel yetilerle ka zanılan saygınlık dışında hiçbir ekonomik ya da toplumsal eşitsizlik söz konusu olam az.53 Avustralya'da durum hâlâ böyledir. Kabilenin 49 Primitive Secret Societies, s. 34-5. 50 Aynı yerde, s. 59-66. 51 Aynı yerde, s. 49-58. Avcı kabilelerin çoğunda delikanlılar erginleme törenlerinin hemen ardından evlendirilir ve evlenme sırasında ayrı bir tören yapılmaz. Delikanlıların erginleme töreni sırasında verdikleri sınavlar evlilik için bir önkoşul sayılır ve bazan gelinin klanından erkekler tarafından uygulanır. Sonradan bütün dünyada yaygınlaşan evlenme öncesi yarışmalar buradan kaynaklanmıştır. 52 J.G. Frazer, Totemica, (Londra, 1937), s. 257. 53 Aşağı Avcılık evresinin kabilelerinde yaşlıların durumu, C. Hose ve W. McDougall'ın Pagan Tribes of Borneo (Londra, 1912), ve B. Spencer ve F.j. Gillen'in The Arunta (Londra, 1927) adlı yapıtlarında
T O T E M C İL İK
43
başındaki adamın durumu herkesin onayına bağlıdır. Avustralya ka bilelerinde ne şefler vardır, ne de tanrılar. Din adını verdiğimiz şeye özgü daha ileri tapınma biçimleri, azınlı ğın çoğunluğun sırtından geçinmesini olası kılan üretim fazlasını ge rektirir. Başkanlık giderek seçime dayanma niteliğini yitirir, soydan geçme bir şeflik olur çıkar. Toteme yakanlar ve övgülerle yaklaşılır, to tem insan biçimine bürünür ve Tanrı olur.34 Uyrukları için şef neyse, topluluk için de Tanrı odur. Tanrı, ideal şefe yakıştırılan tüm nitelik lerle donatılır. Tanrı'ya, gerçek şefe sunulan hizmetlerin örnek alındı ğı törenlerle tapınılır.55 Bir Yunan atasözünde belirtildiği gibi, arma ğanlar tanrıları da yola getirir, yüce kralları da.56 Tanrı düşüncesi kral lık gerçekliğinin bir izdüşümüdür. Ama insan bilincinde bu ilişki ters yüz edilmiştir. Kralın gücünü Tanrı'dan aldığına inanılır ve kralın is temi Tanrı'nın istemi olarak kabul edilir. Kendi doğrulanışını tanrısal güçlerde bulan sınıf ayrıcalığının daha da artması, bu tanrısal güçlerin gitgide karmaşıklaşmasına yol açar. Egemen klan, yetkesini genişlettikçe, öteki klanların totem tanrılarını kendine bağlar ve kendi totem tanrısına katar. Egemen klanın totemi, kabilenin ya da kabileler birliğinin tanrısı durumuna gelir ve en sonun da da devletin tanrısı olur. Kimi tanrılar öteki tanrılara üstün gelir; kral lar ve ülkeler arasında patlak veren savaşlar bir kez de gökyüzünde ve rilir. Mısır firavunlarının görkemli giysilerini süsleyen totem belirtkeleri gerçekte kabilelerin çözülerek bir krallık altında birleşmelerini sim geler. Tigris (Dicle) ve Euphrates (Fırat) kentleri arasındaki bitmek tü kenmek bilmeyen düşmanlıklar ve savaşların yansıması, Babil tanrıla rının birleşik ve değişken niteliklerinde görülür.57 Ama gene de bu tanrılar kökenlerinin izini hiçbir zaman sırtların dan atamamışlardır. Hâlâ hayvan kılığına bürünüp cisimleşebilmektedirler; hâlâ çevrelerinde uşakları ya da belirtkeleri olarak ortaya çıkan
54 55 56 57
çok güzel anlatılmıştır: "Başlı başına yaşlılık hiçbir ayrıcalık getirmez, yaşlılık ancak özel bir yetenekle birleştiği zaman belli bir ayrıcalık sağlar, kabilenin şefi diye bir şey kesinlikle yoktur." Northern Tribes o f Central Australia (Orta Avustralya'daki Kuzeyli Kabileler), s. 490-1; Native Tribes o f South-East Australia (Güneydoğu Avustralya'daki Yerli Kabileleri), s. 488-508. A Sudanese Kingdom: an Ethnographical Study o f the Jukun-speaking Peoples o f Nigeria (Bir Sudan Krallığı: Jukun Dili Konuşan Nijerya Halkı Üzerine Etnolojik Bir inceleme), s. 217. Platon (Eflatun), Devlet, (Üçüncü basım, Haziran 1975, Remzi Kitabevi, Çevirenler: S. Eyüboğlu - M. Ali Cim coz), 390. Totemism and Exogamy (Totemcilik ve Dışevlilik), 1, s. 81. 2, s. 139,151,166; A. Moret ve G. Davy, From Tribe to Empire (Kabileden İmparatorluğa). (Londra. 1926), s. 143-5; W. Robertson Smith, Religion o f the Semites (Samilerin Dini), (Üçüncü basım, Londra, 1927), s. 73; F. Engels. Ludwig Feurbach, s. 65-9.
44
T A R İH Ö N C E S İ E g e
kutsal hayvanlar dolaşmaktadır;58 hâlâ olağandışı bir biçimde hayvan lar tarafından dünyaya getirilmektedirler. Dinsel simgecilik hâlâ Taıırı'nm kökeninde yatan hayvanların izlerini taşımaktadır. Totemin tanrıya dönüşmesiyle birlikte totem töreninin yerini de kur ban töreni aldı. Çoban toplulukların çoğunda sığırların etinden değil, sütünden yararlanılır ve dolayısıyla da özellikle ineklerin etinin yenil mesi yasaktır.59 Böylece totem tabusu yeni bir işleve uyarlanmıştı. Bu arada çoğaltma töreni de ortak bir şölene dönüşmüştü; klan üyeleri za man zaman şeflerinin yönetiminde bir araya geliyor ve tören gereği kutsal sürülerin etinden bir parça alıyorlardı. Şölen bir kurbanla başlı yordu; yani ilk kesilen et klan üyeleriyle birlikte sofraya oturan klan tanrısına sunuluyordu. Çünkü klan tanrısı klan üyelerinin akrabasıydı ve şeflerin şefi sayıldığı için klan şefinden önde geliyordu. Tarım topluluklarında, ilk hasadın Tanrı'yı simgeleyen şef ya da rahibe su nulması da, ekin böliişülürken ilk payın şefe ayrıldığı zamanlardan kal ma bir görenektir.60 Daha sonraları bile, gizemsel derneklerin törenle rinde de aynı örneğe rastlanabilir. Sınıf çatışmaları karşısında belleri bükülen ve ezilen insanlar, rahiplerinin yönetimi altında, tanrılarının etini yiyip kanını içiyor, böylece yitirilmiş bir eşitliğin yanılsamasıyla besleniyorlardı. Kullarının yaşayabilmesi için Tanrı'nın ölmesi gerek tiği inancı, daha o zamanlar, örtük bir biçimde de olsa totem törenle rinden birinde vardı; her yıl düzenlenen bu törende kutsal hayvan öl dürülür, böylece çoğalacağına inanılırdı. Dinsel tören nasıl totem ya sağının tören sırasında çiğnenmesinden kaynaklanmışsa, paylaşım tö reni de klanın ortaklaşa emeğiyle yaratılan zenginliğin ortaklaşa ola rak tüketilmesinin yüceltilmiş bir imgesidir.
6. Yontmataş Çağı Avrupasında Totemcilik Çağdaş arkeologların çoğu karşılaştırmalı yöntemi yadsıyor.
58 ilinti kurulan nesne ilk ağızda tanrısal gücün bir yığınağı olarak görülür; The Civilisation of the South American Indians (Güney Amerika Yerlilerinin Uygarlığı), s. 207. 59 Religion o f the Semites, s. 223;). Roscoe, The Bakitara or Banyoro, (Cambridge, 1923), s. 6 ; Social System o f the Zulus (Zulu'larda Toplumsal Dizge), s. 55. Bu kural evrensel değildir:). H. Hutton, The Sema Nagas, Londra, 1921; P. R. T. Gurdon, The Khasis, Londra, 1914. Daha sonraları saban öküzünün kesilmesi de yasaklanmıştır. 60 Religion o f the Semites (Samilerin Dini), s. 244-54.
T O T E M C İL İK
45
Yalnızca arkeoloji tarafından bilinen bazı halkların bazı şeyleri nasıl ger çekleştirmiş ya da nasıl açıklamış olabileceklerini gözler önüne serebil mek için sık sık günümüzdeki ilkellerin düşünce ve uygulamalarına başvuracağız. Ne var ki, günümüzdeki bu tür uygulama ve inançların somut olarak gözlemlenen eski nesneler, yapılar ya da işlemlere ilişkin birer açıklama ya da yorumlama olarak kullanılmaları dışında hiçbir geçerlilikleri yoktur. Kalıcı sonuçlar bırakan ve arkeologun kazmasıy la ortaya çıkarılabilen eylemlerde dile getirilmiş olanları saymazsak, ta rihöncesi insanların düşünceleri ve inançları bir daha geri gelmemecesine yok olup gitmiştir.61 Burada kimi noktalar abartılırken, kimi noktalar da küçümseniyor. Bir kere, etnolojik bilgilerin toplumsal bağlamlarını çözümleyip sınıf landırmadıkça, onları bir açıklama ya da yorumlama olarak bile kulla namayız. Örneğin, Bantuların yaşamsonrasına ilişkin düşüncelerinin Aurignacien gömme törenlerinin yorumlanmasıyla bir bağıntısı oldu ğunu kabul edemeyiz, çünkü Bantu toplumu Aurignacien kültürün den daha ileri bir aşamanın toplumudur. Buna karşılık, tarihöncesi in sanların düşünce ve inançlarının, kazılarla ortaya çıkarılabilenler dı şında, yok olup gittiğini ileri sürmenin hemen hiçbir anlamı yoktur. Bütün sorun, bunların ne ölçüde yok olup gittiğidir. Bunu yanıtlamanın tek yolu da, genel olarak ilkel düşüncenin niteliğini gözden geçirmek, yani karşılaştırmalı yöntemi uygulamaktır. Soruna bu açıdan yaklaşır sak, sorunu uygun bir temelde ele alırsak, arkeoloğun kazmasının ge nellikle sanıldığından çok daha derinlere indiğim görebiliriz. Arkeoloğun günışığına çıkardığı Yontma taş Çağı kalıntıları arasın da köpek kemiklerine rastlanır. Bu hayvanların çevrelerine karşı tıpkı Pavlov'un köpeği gibi tepki göstermiş olmaları gerekir, çünkü onunla aynı türdendirler. Hayvan davranışını belirleyen, dış uyarımlara tep ki olarak gösterdiği bedensel güdülerdir. İnsandaysa bu güdüleri, hem de uygarlığın gelişm esiyle orantıü olarak artan bir ölçüde geliştiren, toplumsal gelenektir. Dahası, insanoğlunun toplumsal geleneğinin ge lişmesini belirleyen de, araçları kullanmasıdır, üretimdir. Uygar dü şüncenin zengin bireyselliği, toplumsal ilişkilerimizin karmaşıklığı, çok yönlü işbölüm leri, m odern sanayinin üstün uygulayım ı hep üretim 61 Man Makes Him self (Kendini Yaratan insan), s. 53. Childe bu tutumunu değiştirm iştir, bkz. Southwestern Journal o f Anthropology dergisinde (2. s. 343) “Arkeoloji ve Antropoloji" başlıklı yazı: “Yaşam biliminde paleontoloji ile zooloji nasıl karşılıklı bir onsuz edilemezlik taşıyorsa... arkeoloji İle antropoloji de insan biliminde birbirini bütünleyen iki gelişmedir."
46
T A R İH Ö N C E S İ EGE
güçlerinin yüksek gelişmesinin farklı düzeylerdeki yansımalarıdır. Kal dı ki, insan bilincinin çevresi üzerindeki denetimini durmadan geniş letebilmesini sağlayan da bu üretim güçleridir. Daha alt düzeylere git tikçe, üretim uygulayımının gerilediğini, işbölümlerinin bir bir orta dan kalktığını, toplumsal örgütlenmenin yalınçlaştığım, insan bilinci nin daha yalınkat bir niteliğe büründüğünü ve salt varolma savaşımı tarafından daha dolaysızca belirlendiğini ve en sonunda da hayvanla rın düzeyine indiğimizi görürüz. De Pradenne'in deyişiyle, "insanın gelişme aşaması ne kadar ilkelse, yaşamı da o kadar daha fazla çevre si tarafından koşullandırılır."62 Bu, günümüzdeki AvustralyalIlar için ne denli doğruysa, Yontma taş Çağı insanı için de o ölçüde doğrudur. Ve bu iki durumda da, yi yecek toplayıcılığı ve avcılığa bağımlı olan üretim biçimi aynıdır. Bu yüzden, ortak bir ekonomik temele dayanmaları bu iki kültürün karşılaştırılabilirliğini kanıtlamaktadır. Hiç kuşku yok ki, tarihöncesi kültürü inceleyip öğrenme yolunda ki bütün çabalar arkeoloğun kazmasının açığa çıkarabildikleriyle sınır lıdır. Peki, nedir arkeoloğun açığa çıkardığı? AvustralyalIlar kayaları ve mağaraları insan ve hayvan resimleriy le bezemlerler.63 Bu "resimli mağaralar"a Batı Avustralya, Kuzey Böl gesi ve Queensland gibi birbirinden epeyce uzak yörelerde rastlanmış tır. Özellikle çokça rastlandıkları Kuzey Kimberley'de her yerel toplu luğun avlağında mutlaka bir resimli mağara bulunduğu anlaşılmakta dır. İnsan resimleri arasında hem erkek, hem de kadın resimleri bulun makta ve kadın resimlerinde abartılmış cinslik işaretlerine rastlanmâktadır. Hayvanlar ve bitkilerse, anlaşılabildikleri kadarıyla, hep yenile bilir türlerdir: Kangurular, kertenkeleler, nalgo meyvaları.64 Aynı za manda, kanguru taşıyan bir erkeği ya da ceplerinde yavrularıyla bir dişi kanguru sürüsünü gösteren bileşik resimler de görülmektedir. Sık rastlanan çizimler arasmda bir de insan elinin izi ya da kalıbı göze çarp maktadır; bunlar elin ayasına yaş boya sürülerek ya da el kayanın üs tüne konulup elin tersine toz dökülerek yapılmışlardır.65 62 A. V. De Pradenne, Prehistory, (Londra, 1940), s. 12. 63 C. Grey, Journals o f Two Expeditions of Discovery in North-Western and Western Australia (Kuzeybatı ve Batı Avustralya’da yapılan iki Keşif Seferinin Tutanakları), (Londra, 1841), 1, s. 201-6; A. P. Elkin, ’’Rock Paintings of North-West Australia" (Oceania, (Melburn/Londra, 1931), s. 257-79. 64 Aynı yerde, s. 277. 65 Journals o f Two Expeditions of Discovery in North-Western and Western Australia, s. 204; “Rock Paintings of North-West Australia” (Kuzeybatı Avustralya’daki Kaya Resimleri), s. 261. 66 Aynı yerde, s. 261-3.
T O T E M C İL İK
47
Bu resim ve çizimleri yorumlayabilmek için, bunları bugün de tören sel amaçlarla kullanmakta olan yerlilerin kendilerine danışabiliriz. Çift leşme mevsiminin başında, yağmur yağmasını ya da betimlenen türle rin çoğalmasını sağlamak amacıyla resimler yeniden boyanır ya da dü zeltilir. Böylelikle kanguruların ya da nalgo meyvalarınm bollaşması sağlanır ve kadınlar doğurgan kılınır.66 Çoğaltma töreninin değişik bir biçiminden başka bir şey değildir bu. Resim sanatı adım adım bağım sızlığına yürümektedir, ama gene de henüz büyüden kopmuş değildir. Bu resimlerde kullanılan uygulayım, kaba ve ilkeldir. Çoğu zaman resimlere ulaşmak oldukça güçtür. Kuzey Kimberley'de tavanında bezemler bulunan bir mağara vardır; bu bezemleri görebilmek için emek leyerek epeyce gitmek, sonra da sırtüstü dönmek gerekir.67 Bu da, kuttörenin yerli kültürün çözülmesinden önceki dönemlerde daha karma şık olduğunu göstermektedir. Mağara resimlerine Avustralya dışında da rastlanıyor. Avcılıkla ge çinen başka bir totemci topluluk, Afrikalı Buşmanlar azala azala en so nunda Güney Afrika'da yaşayan birkaç bin kişiye inmişlerdir, ama bir zamanlar tüm Afrika'yı dolaştıkları anlaşılmaktadır, çünkü bunların yaptığı resimler Büyük Sahra'da ve Tanganika Gölü yöresinde de gö rülmüştür.68 Gerçi bu sanat bugün artık ölmüştür, ama bundan elli yıl öncesine kadar Transval'da hâlâ yaşıyordu ve günümüzde de yerliler tarafından hâlâ açıklanabiliyor. Buşmanların bu mağara resimleri Avustralya'dakilerle karşılaştırıldığında, uygulayımsal bakımdan daha ile ri ve anlayış bakımından daha sağlamdır. En güzel örneklerden birin de, bir devekuşu sürüsü betimlenmiştir; devekuşlarından biri ok ve yay taşımaktadır ve ayakları insan ayağıdır.69 Hayvanlara ok atabilecek ka dar yaklaşmak amacıyla devekuşu kılığına girmiş bir avcı olmalıdır bu. Belki de bu avcı bir devekuşu klanının üyesiydi. Bir başka resimdeyse, dans eden altı erkek vardır. Kafalarına antilop başı geçirilmiş dansçı ların çevresinde kadınlı erkekli toplanmış el çırpan izleyiciler görül mektedir.70 Bu da olsa olsa bir antilop klanının yansılama dansıdır. Yukarı Yontmataş Çağı Fransasmdaki ve özellikle de doğu Ispan ya'daki mağara resimlerini Buşmanların bu sanatıyla karşılaştırabili riz.71 Aralarında o denli büyük bir benzerlik vardır ki, kimi uzmanlar 67 Aynı yerde, s. 258. 68 L. S. B. Leakey. Stone Age Africa (Taş Çağı Afrikası), (Oxford, 1936), s. 137-60.
69 L. Adam, Primitive Art (İlkel Sanat). (Londra, 1940), s. 88. 70 Aynı yerde, s. 4. 71 M. C. Burkitt, Prehistory, (İkinci basım, Cambridge. 1925). s. 192-221.
48
T A R İH Ö N C E S İ E g e
bunların hepsini aynı halkın elinden çıkma yapıtlar olarak görmekte dir. Yontmataş Çağı'nda basit oyma ve kabartmalara, sarmallara ve ka ba hayvan resimlerine rastlanmaktadır. Zamanla bunların yerini insa nı şaşırtacak kadar canlı erkek geyikler, yaban sığırları ve daha başka hayvanlar, av ve savaş sahneleri ve geyik başı takmış erkekler almış tır. Sık görülen çizimlerden biri de insan eli kalıbıdır.72 Mağaralarda sürekli oturulduğunu gösterir hiçbir belirti yoktur, üstelik resimlerden bazıları Kuzey Kimberley'dekilerden bile daha zor erişilebilir yerler dedir. Örneğin, Niaux'daki bir mağara bir buçuk kilometre derinliğindedir. Mağara ağzında resim yapmaya elverişli birçok yüzey bulun masına karşm, ilk resimlere ancak altı yüz metre kadar içerilerde rastlanmaktadır. Bugün bütün arkeologlar bu resimlerin büyüsel amaçlar la yapıldığı konusunda birleşmektedirler. Hiç kuşkusuz, hayvan kılı ğına girmiş bir erkekle hayva nın kendisini birbirinden ayırt etmek kolay değildir, ama ki mi örneklerde bu ayırım yanıl gıya yer bırakm ayacak kadar açıktır. Pirene D ağlarınd aki mağaralardan birinde kafasına geyik boynuzları geçirmiş, ar kasına da kısa bir kuyruk tak mış bir erkek resm i vardır.73 Mege'deki bir kaya sığınağın da bir geyik boynuzu bulun muştur. Boynuzun, dağkeçisi Resim 1. Dağkeçisi dansı: Yontmataş Çağı geyik boynuzu. postlarına bürünmüş, kafaları na dağkeçisi başlan geçirmiş dans eden üç insan resm iyle süslendiği görülmektedir.74 Bu da başka bir totem dansıdır. Bu Yontmataş Çağı toplulukları totemci topluluklardı. Totemci ol duklarına göre, totemcilikteki doğum ve ölüm çevrimiyle bağıntılı ol 72 R. A. S. Macalister, Textbook o f European Archaelogf (Avrupa Arkeolojisinin Ders Kitabı), (Cambridge. 1921), 1, s. 456. El izine Libya mağaralarında da rastlanmaktadır: R. F. Peel, 'Rock Paintings from the Libyan Desert', ('Libya Çölünde Kaya Resimleri') An. 13. 389. 73 Prehistory, s. 311. 74 Aynı yerde, s. 308: Res. I. Macalister'in, bu resimlerin totemciliği ele verdiği yolundaki yorumlara karşı çıkması, totemciliği yanlış anlamasından kaynaklanmaktadır.
T O TE M C İL İK
49
duklarını varsaymamız gerekiyor. Burada da arkeolog bir kere daha elini uzatıyor bize. Ölülerin iki büklüm olarak, başka bir deyişle çocu ğun anasının dölyatağm daki durumunda göm ülm elerine A vustral ya'da olmasa bile öteki bütün anakaralarda ileri kabileler arasında yay gın bir biçimde rastlanmaktadır. Ölülerin bu durumda gömülmesi Yontmataş Çağı'ndaki ölü gömmelerde büyük bir yaygınlık göstermekte, Cilalıtaş Çağı'ndaysa nerdeyse her yerde görülmektedir.75 Erginleme törenlerinde gövde sakatlamanın Avustralya'ya özgü bi çimleri gövdede yaralar açma ve diş sökmedir. Gövdede yaralar açma nın Yontmataş Çağı Avrupasında uygulanıp uygulanmadığı sorusunu arkeolojinin yanıtlaması hiçbir zaman olası değildir. Ama Kuzey Afri ka'daki Kapsiyen kültürün kalıntıları arasında üst öndişleri sökülmüş birçok kafatası bulunmuştur. Bu dişlerin kendiliğinden sökülmediği açıktır.76 Burada söz konusu olan, Yontmataş Çağı'na özgü bir ergin leme törenidir. Açılmış el izi, Akdeniz ve Yakındoğu'da kötülüklere karşı koruyu cu bir simge olarak hâlâ yaygındır. Bu yörelerde kapılara ve duvarla ra çıkarılmış ya da kadınların yüzlerine dövme olarak yapılmış el izle rine rastlanabilmektedir.77 Yontmataş Çağı'na değgin çeşitli örnekler de bir ya da birkaç parmağın bir bölümünün ya da tamamının kopuk olduğu görülmektedir.78 Bu da, erginleme törenlerindeki gövde sakat lamanın başka bir örneğidir ve bunu uygulayanlar arasında Avustral yalIlar ve Buşmanlar da vardır.79 Böylesine garip bir göreneğin doğ masının birden çok nedeni olamaz. Son olarak, bu tarihöncesi kültürler totemciyseler, aynı zamanda dıştan evlenme kuralına bağlı olmaları gerekir. Çünkü dıştan evlenme, totem klanının yapısının özünde varolan bir kuraldır. Böylece koşut luk tamamlanıyor. M organ'ın yetmiş yıl önce ortaya attığı savın, yani evrensel olarak insanın toplumsal evrimüıdeki ilk aşamanın kabile dü zeni olduğunu ileri süren savın doğrulanmasında arkeoloji ile etnolo ji birleşiyor. M organ'ın o zamanlar bilmediği arkeolojik veriler tartışıl mıyor; Morgan'ın yol göstermiş olmasına karşın bu veriler yorumlan madan öylece bırakılmıştır. Oysa kazı çalışmaları yapılmıştır, hem de büyük bir ustalıkla. Öyleyse M organ'dan sonrakiler ellerinde bunca 75 76 77 78 79
Aynı yerde, s. 163. A. V. De Pradenne. Prehistory, s. 161. Textbook o f European Archaelogy, 1, s. 509. Aynı yerde. 1. s. 458.511. Native Tribes o f South-East Australia (Güneydoğu Avustralya'daki Yerli Kabileleri), s. 746-7.
50
T A R İH Ö N C E S İ EGE
gereç de bulunmasına karşın gerekli sonuçları çıkarma konusunda ne den bu kadar isteksizlik göstermişlerdir? Çünkü onlar, Morgan'm, in san ilerlemesinin birlik ve sürekliliğine ilişkin kavrayışını yitirmişler dir. Birbirlerinin bahçesine girmemek, toplumsal bilim ler alanındaki kentsoylu uzmanlar için bir onur sorunu olup çıkmıştır. Gelişigüzel ve bölük pörçük çabalar dışında arkeologların etnoloji alanındaki bilgiler den yararlanmaları nerdeyse "yasadışı" sayılmaktadır. Gene, etnoloji ve toplumsal antropoloji uzmanlarının arkeoloji konusunda vardıkla rı sonuçlan açıklamaları da aynı ölçüde yasadışıdır; bu tür açıklamala rı ancak rastlantısal bir "m erak" sonucu yapabilirler. Bakın, böyle dü şünenlerden biri ne diyor: Arkeolog geçmişle değil, şimdiyle ilgilenir... Uzak geçmişe gömülmüş bulunan ilk insanların ve belki de kendi unutulmuş atalarımızın bazı inanç ve göreneklerinin merak sonucu açığa çıkarılmış ve tanımlanmış olması ise bir başka konudur.80 Demek ki, etnologlar, tarihöncesi totemciliği, arkeologların genel olarak totemciliği ele aldıkları gibi ele alıyorlar. Her iki durumda da, geriye anlatacak kim senin kalmadığı "b ir başka konu"dur bu. Tüm konunun baştan sona anlatılması, yalnızca geçmişin bir uzantısı ola rak şimdiyi günışığına çıkarmakla kalmayacak, aynı zamanda gelece ğin üzerindeki örtüyü de kaldıracaktır. Gerçekte, bütün sorun da bu radadır.
80 A. Goldenweiser, Anthropology (Antropoloji), (Londra, 1937), s. 47.
51
II
AKRABALIK ADLIĞI
1. Kabile Yapısı İlkel sürü kendi içinde bölünerek evrildi. Önce ikiye bölündü, son ra her yarım yeniden iki ya da daha fazla birime ayrıldı. Böylece, her biri birçok klanı içeren iki yarım'dan oluşan kabile doğmuş oldu. Da ha sonraları bu klanlar da bölündüler ve ortaya, her biri birçok fratri ya da klan kümesi içeren iki yarım'dan oluşan bir kabile çıktı. Temel birim, klandır. Fratri, tek bir klandan evrilen bir klanlar kümesidir. Ya rım ise, başlangıçtaki bölünmeden doğan bir fratriler kümesidir.1 Ka bile, baştaki çekirdeğin birliğini koruyan tüm toplancadır. Kabile sistemi, hiç kuşku yok ki, gerçek yaşamda bu denli yetkin bir bütünlük içinde gelişmedi. Karmaşıklıklar ve sapmalar oldu. Bu da, el bette, değişik çevrelerde gerçekleşen organik bir süreçte kaçınılmazdı. Kabile sisteminin, kabaca ve tek başına ekonomik güçlerce sürdürül düğünü söylemek de güçtür. Böylesine özenli bir yapı, savaşlar ve kıt lıklarla sık sık bozulmuş olsa gerek. Kaldı ki, kimi özel durumlarda, dı şarıdan yeni klanların sisteme katılmasıyla ya da eski klanların bir fratriden öbürüne aktarılmasıyla kabile sisteminin yapay bir biçimde ye niden oluşturulduğunu biliyoruz. Ama böyle istediğince yeniden dü zenlemeler, kabile sisteminin ne denli canlı olduğunu ve insan zihnin de ne denli güçlü bir biçimde yer etmiş olduğunu gösterir. 1 Yarım, işlevsel bir birim olarak daha çok Avustralya’da varlığını sürdürmektedir, ancak yarım ’a dünyanın her yanında rastlamak da olasıdır: TheArunta, s. 41-3; W. H.R. Rivers. History o f Melanesian Society (MelanezyaToplumunun Tarihi), (Cambridge, 1914), 2. s. 500-6; W. H.R. Rivers. Kinship and Social Organisation (Akrabalık ve Toplumsal Yapı), (Londra, 1942), s. 205-6; J. Layard, Stone Men o f Malekula, (Londra, 1942), s. 53-73); Ancient Society (EskiToplum ), s. 90-3. 2 A.C. Hollis, The Nandi, their Language and Folklore (Nandi Yerlileri, Dilleri ve Töresel Yaşam ları),
52
T A R İH Ö N C E S İ EGE
Şimdi, dıştan evlenme kuralım daha açık seçik formüle edebilecek durumdayız. Bu kural, yalnızca evlilik ilişkisi için değil, her türlü cin sel ilişki için geçerlidir.2 Yasaklama Afrika ve Am erika'da genellikle klan içi evlenmeyle sınırlıdır, ama dıştan evlenme kuralının uygulan dığı birimin bir zamanlar fratri olduğu yolunda Kuzey Amerika'da ka nıtlar elde edilmiştir;3 daha geri Avustralya kabilelerindeyse yasakla manın uygulandığı birim hâlâ yarım'dır.4 Fratrinin dıştan evlenme ku ralı bu birimin tek başına bir klan olduğu zamana kadar uzanmakta, yarım'da gördüğümüz dıştan evlenme kuralıysa sürünün ilk baştaki bölünmesinde yatan kuralın kökenine kadar gitmektedir. Yarım'lar, kabile sisteminin oluşmasındaki belirleyici adımdır. Be lirleyicidir, çünkü ilk adımdır. Dıştan evlenmeye dayalı yarım'lara bö lünmüş kabileye özgü akrabalar arası sürekli evlenme, kendiliğinden, her bireyin öteki bütün bireylere çifte bir bağla, kan ve evlilik bağlarıy la bağlı olduğu çapraşık bir ilişkiler ağı yaratır. Bu karşılıklı ilişkiler, bunları dile getirm ek amacıyla düzenlenen akrabalık adlığmda (nomanklatura) yansır. Akrabalık adlığı, gerçekte, temel aldığı edimsel iliş kiler değiştikten sonra da varlığını sürdürme eğilimindedir. Dolayısıy la, ilkel akrabalık adlıklarının incelenmesi, evliliğin tarihöncesine iliş kin ipuçları sağlar. Sözcüklerin kendilerine yakıştırılan anlamlardan daha yavaş değiş meleri, bu incelemenin bağlı olduğu tarihsel dilbilimin temel önerme lerinden biridir. Bu terimler sistemlerini incelediğimizde, gerçekte va rolan ilişkiler ile akrabalık adlığmm yansıttığı ilişkiler arasında hemen her durumda ayrılıklar bulunduğu görülür. Bu tür ayrılıklar, o akra balık adlığının gerçekliğe uygun düştüğü daha eski bir aşamadan devralındığmı kanıtlar. Bu ilke, her iki bilimin de, yani dilbilimin ve etno lojinin de çocukluk çağında oldukları bir dönemde Morgan tarafından açıklanmış ve doğanın ve toplumun evriminin incelenmesiyle de doğ rulanmıştır. Varlığını koruyan canlı organizmaların yapısının incelenmesi olan biyoloji, nasıl taşılların incelenmesi olan paleontolojiden destek aldıy sa, biz de tarihlerini başka türlü öğrenemeyeceğimiz ilkel toplulukla ra dilbilimsel yöntemi uygulayarak onların geçmişlerinin derinlikleri ne uzanabiliriz.
3 4
(Oxford, 1905), s. 6 ;). Roscoe, The Bagesu and other Tribes o f the Uganda Protectorate (Uganda’daki Bagesu Kabilesi ve Diğer Kabileler), (Cambridge, 1924), s. 33. Eski Toplum, s. 90. Totemism and Exogamy (Totemcilik ve Dışevlllik), c. 1, s. 339-95.
A K R A B A L IK A D L IĞ I
53
Şimdi, bu saptamadan yola çıkarak, M organ'ın belirlediği başlıca üç akrabalık terimleri sistemini gözden geçirelim. M organ'ın vardığı sonuçlar, Avustralya dışında bütün anakaralardan toplanm ış yüz el li dile ilişkin bir çözüm lem eye dayanm aktaydı. Ben, günüm üzde Avustralya'da bulabildiklerim iz de içinde olmak üzere, yüz otuz ka dar dil daha topladım ve bunları çözümledim.5 Bu konudaki çalışm a larım sonucunda, M organ'ın vardığı genel sonuçların sağlam olduğu kanısına ulaştım, ancak bu sonuçları bazı bakımlardan, özellikle Morgan'm bilmediği ya da açıklamadığı türden belli sapm alar açısından geliştirdim.
2. Sınıflandırma Sistemi: Tip I Tip I'e birçok Polinezya dilinde ve bir Avustralya dilinde, Tip H'ye ise Avustralya, Polinezya, Hindistan, Kuzey Amerika ve Afrika'nın ki mi yörelerinde rastlıyoruz. Bunlar, Morgan'ın, sınıflandırma sistemi olarak tanımladığı sistemin iki ayrı biçimidir. Betimleme sistemi ola rak tanımlanan Tip III ise seyrek olarak Asya ve Amerika'da, özellikle de Eskimolar arasında görülmektedir, ama bu ayrıksı durum lar dışın da Hint-Avrupa ve Sami dilleriyle sınırlıdır. Tip I çok basittir. Her kuşak için yalnızca bir ya da iki terim kulla nılır. Sözgelimi, benim kuşağımdaki herkes benim "erkek kardeşim " ya da "kız kardeşim"dir; başka bir deyişle, gerçek erkek kardeş ya da kız kardeş için kullanılan terimler, aynı zamanda en uzak dereceden de olsa bütün kuzen ve kuzinler için de kullanılmaktadır. Buna uygun olarak, bir önceki kuşaktan herkes de ya "baba" ya da "ana"dır, bir son raki kuşaktan olanlar ise "oğullar" ya da "kızlar" ya da bazı dillerde cins aynını yapılmaksızın yalnızca "çocuklar"dır. İki önceki ve iki son raki kuşaklar içinse, bütün yarı öğeleriyle birlikte hem büyükbaba ile 5
Morgan dışında başlıca kaynaklarım şunlardır: Avustralya: Native Tribes o f Central Australia (Orta Avustralya'daki Yerli Kabileleri), s. 66 , 77, 79; Northern Tribes o f Central Australia (Orta Avustralya'daki Kuzeyli Kabileleri), s. 77-8, 80-8. Okyanusya: C. Hose ve W. McDougall. Pagan Tribes o f Borneo, (Londra, 1912), s. 80; C. G. Seligman, The Melanesians o f British New Guinea (İngiliz Yeni Ginesindeki Melanezyalılar), (Cambridge, 1910), s. 66,481,707. Afrika: C. G. Seligman, Pagan Tribes o f the Nilotic Sudan, (Londra, 1932). s. 52. 117, 152, 218. 258, 315, 379, 434, 507. Amerika: F. Eggan, Social Anthropology o f the North American Tribes (Kuzey Amerika Kabilelerinin Toplum sal Antropolojisi), (Chicago. 1937); A. V. Rojas, ''Kinship and Nagualism in a Tzeltal Com m unity", American Anthropologist (Washington/New York, 1888-). Avrupa: P. Kretschmer, “Die griechische Benennung des Bruders” (Yunanca'da Erkek Kardeş Adlari), Glotta, (Gottingen, 1907-), c. 2, s. 201.
54
T A R İH Ö N C E S İ E g e
büyükanneyi, hem de torunları içeren ve iki cins için de ortak olan tek bir terim söz konusudur. Morgan, bu tipin, her kuşakta cinsel ilişkiye hiçbir sınırlamanın ko nulmadığı bir döneme ilişkin olduğunu ileri sürmüştür. Örnekse, ba bam annemin erkek kardeşi olabilir, annem de babamın kız kardeşi. Erkek kardeşlerimle kayınlarım, kız kardeşlerimle baldızlarım birdir, onların çocukları ile benim çocuklarım arasında da bir ayrım yoktur, işte ilkel sürüde görülen içten evlenme kuralı budur. İki ayrı kuşak için tek bir ortak terimin kullanılm ası, topluluğun gençler, yetişkinler ve yaşlılar diye üç yaş kümesine bölünmesinin bir yansımasıdır. Her çocuk, konuşmayı öğrenirken, "büyükbabalar" ya da "büyükanneler"e, "babalar" ya da "anneler"e ve "erkek kardeşler" ya da "kız kardeşler"e bölünmüş bir topluluğun en alt kümesinde bu lur kendini. Çocuk, ergenlik çağma geldiğinde, ikinci yaş kümesine gi rer ve böylece "oğullar" ya da "kızlar"dan oluşan yeni bir yaş küme si doğar, ama bu arada "büyükbabalar" ve "büyükanneler" yitip git miştir.6 "Erkek kardeş" ve "kız kardeş" için kullanılan iki terim vardır. Bun lardan birini erkek kendi erkek kardeşleri için, kadın kendi kız kardeş leri için kullanır. Ötekiniyse, erkek kendi kız kardeşleri için, kadın ken di erkek kardeşleri için kullanır. Dolayısıyla, örneğin Tikopia dilinde, taina, konuşan erkekse "erkek kardeş", konuşan kadınsa "kız kardeş", anlamına gelir. Kav e, konuşan kadınsa "erkek kardeş", konuşan erkek se "kız kardeş" anlamına gelir. Bunlar, "karşılıklı olarak birbirinin ye rini alan" terimlerdir. Eğer A, B'ye göre taina ise, B de A'ya göre taina'dır. "Büyükbabalar" ya da "büyükanneler" ve "torunlar" için kul lanılan terim de bu türden terimlerdendir. Bu nedenle, Dobu dilinde benim büyükbabam ve büyükannem benim tubuna'm olurlar, ama ben de onların tu b u m ’sı olurum. Bu ilke, sınıflandırma sisteminin temel özelliklerinden biridir. Bu ilkeye, kimi Polinezya dillerinde ana-baba ve çocuklar için kullanılan terimlerde bile rastlamak olasıdır. Örneğin, özgün Polinezya dilinde "baba" anlamına gelen tama, kimi dillerde "oğul" ya da "kız" anlamına gelir. Tikopia dilindeyse, "baba" anlamı na gelen tam am "ran yanı sıra, "oğul" ya da "kız" anlamına gelen tama görülür. 6
Ağabey ve ablanın küçük kardeşlerden ayrı terimlerle belirtilmeleri genel bir kuraldır, hele Avustralya'da nerdeyse bütünüyle böyledir. Sistemde görülen tek yaş ayrımı da budur ve bunun özgün olmadığı, büyük olasılıkla erginlemeden doğan kıdemliliğe dayandığı konusunda Krichevsky ile aynı kanıdayım (W.H.R. Rivers, Kinship and Social Organisation, s. 187-9).
A K R A B A L IK A D L IĞ I
55
Öyle anlaşılıyor ki, bütün bir sistem daha başından karşılıklı olarak birbirinin yerini alan terim lerden oluşmaktadır. Böylece, başlangıçta karşımıza, üç terim dizisi çıkmaktadır. Bunlardan birincisi birbirini iz leyen kuşaklar arasında, İkincisi yakın kuşaklar arasında, üçiincüsüyse aynı kuşak arasında kullanılm aktadır. Ve bu üç terim, üç ayrı yaş kümesine özgü değişik davranış biçimlerine uymaktadır. Rivers, sınıflandırm a sisteminin en ilkel tipinin, daha geri halkları saym azsak Polinezyalılar tarafından pek korunmadığını ileri sürerek, Morgan'ın Tip Ti yorum lam asına karşı çıkmıştır. Rivers, Polinezyalıların bu tipe ilişkin terimcelerinin soysuzlaştığı kanısındaydı. Tip IJ'yle karşılaştırıldığında, bu dillerde bulunmayan ayırımlar yitirilmiştir. Bu, karşılaştırıldığı kadarıyla, iç kanıtlarla doğrulanmış değildir. "A nne nin erkek kardeşi" ya da "babanın kız kardeşi" için kullanılan Polinez ya sözcükleri, varoldukları yerlerde, ya tek bir dil ya da yöreyle sınır lı yalıtılmış biçimlerdir, dolayısıyla da özgün Polinezya sistemine bağ lanmaları olası değildir; ya da bunlar, bütün yöreye kusursuz bir ben zerlik içinde dağılm ış bulunan, "baba", "anne", "erkek kardeş" ve "kız kardeş" için kullanılan ilk baştaki sözcüklere dayalı bileşik sözcükler dir.7 Fotuna dilinde "annenin erkek kardeşi" anlamına gelen tua-tina; "erkek kardeş" dem ek olan tua ve "anne" demek olan tim sözcükleri ne dayanmaktadır. Noka-noka dilinde "babanın erkek kardeşi" anla mına gelen nganei-tama bileşik sözcüğü; "kız kardeş" anlamına gelen ngane ve "b ab a" anlam ına gelen tavıa sözcüklerine dayanm aktadır.8 Tonga dilinde, annenin erkek kardeşinin oğlu ya da kızı için kullanı lan sözcük de aynı biçimde bu üç ilişki için kullanılan ilk baştaki terim7
8
İlk baştaki Polinezya terimlerinin ne denli geniş bir alanı kapsadığı şu örneklerden anlaşılabilir: "baba” anlam ına gelen tama aynı biçim iyle Motu, Trobriand, Tube-tube, New Ireland, Bugotu, Florida, Eddystone, C uadalcanar, Pentecost. Fiji ve Sam oa’da görülür ve bu terimin benzerleri de şöyle sıralanabilir, tantana (Tikopia. Aniwa, Fotuna, Dobu), taman (Kayan), tamau (Kingsm ill), tamai (Mota, Tonga), sama (DulT, sına ’’anne"), etma (Anaiteum, etpo "büyükbaba" ve "büyükanne”), timin (Weasisi), rimini (Kwamera. rini “anne"), to (Tavua, Navatusila, ngwani-ta “babanın kız kardeşi”), ama (Noka-noko. ina "anne”), amai “babanın erkek kardeşi" (Kayan), ma (Nggao. Loh, Narambula), maa (Lau, Fiu), m ou (Savo. Arosi matı "annenin erkek kardeşi"), 1vama (Rafurafu, waforo), mama (Koita, Vella Lavella, Hiw. Rafurafu mamou "annenin erkek kardeşi”), imam (Vanua Lava, Rowa), makua (Hawaii) vb.: “anne" anlamına gelen tina aynı biçimiyle Solomon ve Fiji adalarında görülür ve benzerleri de şöyle sıralanabilir: tinana (Tikopia, Fotuna), tinan (Kayan), sina (Motu, Tube-tube, Duff), sınano (Dobu), tinau (Kinsgm ill), rini (Kwamera). etna (New Ireland, Anaiteum) etma “baba” ina (Noka-noka), vb. Ngane biçim inin, ya akrabanın ya da konuşanın cinsini belirten ikinci öğe olan tua-kane'den (Samoa tua-ngane. Duff to-kant, vb.) türetildiği anlaşılıyor: Demek ki, Tavua’da ngtvandi (ngıvone-tina) "annenin erkek kardeşi". Ayrıca, Mota’da, ululama öneki ra ile birlikte, "anne” demek olan veve’den “babanın kız kardeşi” anlamına gelen ra-veve.
.
*
Dobu
Tikopia
Urabunna
Kayın
Babanın kız kardeşinin oğlu
Annenin erkek kardeşinin oğlu
Annenin kız kardeşinin oğlu
Babanın erkek kardeşinin oğlu
Erkek kardeş
Kaynana
Babanın kız kardeşi
Annenin erkek kardeşinin karısı
Babanın erkek kardeşinin karısı
Annenin kız kardeşi
Anne
Kaynata
Annenin erkek kardeşi
Babanın kız kardeşinin kocası
Annenin kız kardeşinin kocası
Babanın erkek kardeşi
nuuna
tasina
lawana
sinana
bwosiana
tamana
1
ma. taina
kave
taina 1
tinana fongovai
masikitanga
tinana
tamana fongovai
tuatına
tamana
wittewa
1 kupuka 1 \ /
/ nuthie 1
nowillie
luka
kawkuka
nia
kadnini
Annenin annesi
Baba
nowillie
tupuna
Babanın annesi
tupuna
thunthi
III
Annenin babası
II kadnini
/
AKRABALIK TERİMCELERİ
Babanın babası
Cerçek ilişki
Çizelge!
anna
bava
i tam m udu V
/
atta
men - atta
atta
talli
mam a
mena-mama
mama
tandri
avva
tata
Telugu
kayın
kuzen
erkek kardeş
kaynana
yenge
teyze
hala
anne
kaynata
dayı
enişte
amca
baba
büyükanne
büyükbaba
Türkçesi
58
T a r ih
ön cesi
Eg e
Çizelge I'e İlişkin A çıklam a İlk sütunda akrabalık ilişkileri geniş bir biçimde sıralanmaktadır. Kısaltmalar: e.k erkek konuşurken, k.k. kadın konuşurken. I, II, III. sütunlardaysa, bu ilişkilerin, sınıflandırma sisteminin Tip I ve Tip ll’si ve betimleme sistemi (111) içinde nasıl sınıflandığı gösterilmektedir. Sınıflamalar yatay çizgilerle belirlenmiştir. Öteki sütunlarda da, beş dilde kullanılan terimler verilmektedir. Ancak bazı ayrıntılar dışarıda bırakılmıştır. D ob u (Polinezya) dili, hepsi de Tip II doğrultusunda birer gelişme olan kaynata ve kaynana, erkek kardeşin çocukları (k.k.) ve kız kardeşin çocukları (e.k.) için ayrı terimlere sahip olm ası dışında, Tip Te uygun düşmektedir. Tikopia (Polinezya) dili ise, Tip I ile Tip II arasında bir yerdedir. Bu iki dilde, erkek kardeş ve kız kardeşi karşılayan eş terimler, konuşanın cinsine göre kullanılmaktadır. Urabunna (Güney Avustralya) ve Telugu (Güney Hindistan) dilleri, Tip ITye girmektedir. Bu iki dilde, erkek kardeş ile kız kardeşi karşılayan eş terimler, konu şa nla ilişkisine göre daha yaşlı ve daha genç olanı ayırt etmek için kullanılmaktadır.
lerden türetilmiştir (tama-a-tuasim); buna karşılık, Fiji dilinde buna denk düşen terim (tavale), sözcüğü sözcüğüne concumbens anlamına gelmek tedir,9 dolayısıyla da erkek kardeş ve kız kardeş için ilk başlarda kul lanılan terimlerin bir sıfatıdır. Eğer bu bileşik sözcükler ikincilseler, ki açıkça öyle olmaları gerekmektedir, o zaman belirtmekte kullanıldık ları ayrımlar da ikincildir. Polinezya toplumunun birçok bakımdan ileri olduğu doğrudur,, ama bu toplumda madenlerin işlenmesi diye bir şey söz konusu değildir. Bu olgu, başka bir durumla ilintili olarak göz önüne alınmalıdır. Polinezyalılarm yaşadığı yöre, Büyük Okyanus'da geniş bir alana dağılmış bir yığın adacıktan oluşmaktadır ve yeryüzünün dil açısından en benzeşik bölgesidir. Polinezyalılar bu yöreye, o zamanki kültürlerinin şim dikinden ileri olduğunu ortaya koyan bir denizcilik başarısı sonucun da, İ.Ö. onuncu yüzyılla on dördüncü yüzyıl arasında yerleşmişlerdir. Bir başka deyişle, Polinezyalılarm kültürü, göçler dönemiyle belirle nen en yüksek noktasına ulaştıktan sonra durağanlaşmıştır. Bu da, Polinezyalıların dillerinin ayrı ayrı varoldukları dönem boyunca niçin bu denli küçük değişikliklere uğradıklarını açıklamaktadır. Göçlerden ön 9
B.H. Thom son, "Concubitancy in the Classlficatory System of Relationship", Journal o f the Anthropological Institute (Antropoloji Enstitüsü Dergisinde "Sınıflayıcı Akrabalık Dizgesinde KadınErkek Birlikteliği" başlıklı yazı), (Londra, 1872), 24, s. 371.
A K R A B A L IK A D L IĞ I
59
ce, başlangıçtaki ilkel koşullarda çok hızlı bir gelişme gerçekleşseydi, ilkel tipte bir akrabalık sisteminin kuraldışı bir biçimde varlığını sür dürmesi, son derece keskin diyalektik çelişmeler tarafından belirlenen bir sürecin parçası olarak yerli yerine oturacaktı.
3. Kuttörenlerdeki Rastgele Cinsel İlişki İlkel sürü bugün artık yeryüzünde kalmamıştır, dolayısıyla Morgan'ın ahlâk anlayışları incinen hasımları rastgele cinsel ilişkinin do laysız kanıtlarının artık nasıl olsa bulunamayacağı düşüncesiyle gönül rahatlığına kavuşabilirler. Ne var ki, totemcilikten öğrendiğimiz gibi, ekonomik ilerlemenin ıskartaya çıkarttığı toplumsal kurumlar, tarihçi nin salt terk edilmiş uygulamaların ve gözden düşmüş inançların üst üste dizildiği bir yığmak olduğu için ilgi duyduğu dine sığınırlar. İn sanlar, gündelik yaşamlarında ataları gibi davranmayı bıraktıktan çok sonraları da, dirlik düzenliklerinin her nasılsa atalarının iyi niyetine bağlı olduğu inancına sarıldılar, bunun sonucunda, bireyin yaşamının canalıcı anlarında ya da toplumun bir yıkımla yüz yüze geldiği zaman larda ataların görenekleri yeniden canlanma eğilimi gösterir oldu. Orta Avustralya'daki Arunta kabilesinde, her kadının evlenmeden önce belirli akrabalık ilişkileri içinde bulunduğu çeşitli erkeklerle bel li bir sıraya göre cinsel ilişkide bulunması gerekir; üstelik bunlardan sonuncusu dışında hepsi cinsel ilişkinin yasak olduğu akrabalık derecesindendir.10 Evlenme ediminden önce, daha geniş olan eski hakların biçimsel olarak tanınması gelir. Gene Aruntalarda ve daha birçok kabilede, her evli kadının yaşa mında bir kez bir törene katılması gerekir. Bu tören süresince evli ka dına, babası, erkek kardeşleri ve oğulları dışında, dıştan evlenme ku rallarına bakılmaksızın orada bulunan bütün erkeklerin ortak malıy mış gibi davranılır. Yerliler, kuralların çiğnendiği bu törenlerin, atala rının uygulamasına uygun düştüğünü söylemektedirler.11 Fiji Adalan'nda, bir kabile şefi hastalandığında, oğlu babasının iyi leşebilmesi için erginlenme isteğiyle bir rahibe başvurur. Hastanın ya şayabilmesi için erginleme törenine katılan aday ölür. Erginleme töre ninden sonra, dıştan evlenme kurallarının ve mülkiyet haklarının tüm 10 The Arunta, s. 412-6. 11 Aynı yerde, S. 472-6: Northern Tribes o f Central Australia, s. 73.
60
T A R İH Ö N C E S İ EGE
den bir yana bırakıldığı bir şenlik düzenlenir. "Şenliğin sonlarında do muzlardan bir farkımız kalmamıştır artık," diye açıkça belirtmektedir bir yerli. Olağan yaşamda birbirlerine dokunmaları bile yasak olan er kek ve kız kardeşler karı-koca gibi davranırlar. Bu şenliklerde ortaklaşmacılığa hem cinsel, hem de ekonomik yönlerden törensel olarak ge ri dönüşün çifte önemi, yerlilerin bu durumlarda "domuzların da, ka dınların da sahibinin bulunmadığını" söylemelerinde açıkça dile geti rilir. Bu olayın ayrıntılarını belgelemiş olan dini bütün, ama dürüst bir Hıristiyan misyoneri, Fison şöyle demiştir: Bunun, herhangi bir anlam ve amaç taşımayan, salt kuraldışı bir patla ma olduğuna inanmamız hiçbir zaman söz konusu olamaz. Bu, dinsel bir törenin parçasıdır ve ataların hoşuna gittiği varsayılmaktadır. Ama, ataların çok eski zamanlardaki davranışlarına uygun düşmese, neden hoşlarına gitsin?12
4. Sınıflandırma Sistemi: Tip II Sınıflandırma sisteminin Tip H'sinde, Tip I'in her sınıflaması ikiye bölünür. Baba ve babanın erkek kardeşinden farklı olarak, annenin er kek kardeşi için ayrı bir terim kullanılır ve bu terim kaynatayı da kap sar. Anne ve annenin kız kardeşinden farklı olarak, babanın kız karde şi için ayrı bir terim kullanılır ve bu terim kaynanayı da kapsar. Baba nın erkek kardeşinin ve annenin kız kardeşinin çocuklarıyla hâlâ bir tutulan erkek kardeş ve kız kardeşten farklı olarak, annenin erkek kar deşinin ve babanın kız kardeşinin çocukları için ayrı terimler vardır ve bu terimler kayın ile baldızı da içerir. Oğul ve kız için kullanılan terim ler, erkek tarafından kendi çocukları ve erkek kardeşinin çocukları için, kadın tarafından da kendi çocukları ve kız kardeşinin çocukları için kullanılır. Ama bir erkeğin kız kardeşinin çocukları ve bir kadının er kek kardeşinin çocukları için ayrı terimler kullanılır ve bunlar damat ile gelini de kapsar. Babanın anne ve babası annenin anne ve babasın dan, oğulun çocukları da kızın çocuklarından ayrı tutulur. Tip I'de olduğu gibi, her terim sınıflandırma amacıyla kullanılır, ya ni her terim sonsuz bir soydaşlar zincirini kapsar. Örneğin, baba için kullanılan terim, babanın erkek kardeşini, babanın babasının erkek kar 12 L. Fison, "The Nanga "Jo u rn a l o f the Anthropological Institute, (Londra, 1872), 14, s. 30.
A K R A B A L IK A D L IĞ I
6l
deşinin oğlunu, babanın babasının babasının erkek kardeşinin oğlunun oğlunu, vb. içerir. Anne için kullanılan terimse, annenin kız kardeşini, annenin annesinin kız kardeşinin kızını, annenin annesinin annesinin kız kardeşinin kızının kızını, vb. içerir. Babanın kız kardeşi için kulla nılan terim, babanın babasının erkek kardeşinin kızını; annenin erkek kardeşi için kullanılan terim de, annenin annesinin kız kardeşinin oğ lunu içerir. Aynı biçimde, erkek kardeş ve kız kardeş için kullanılan te rimler, "baba" ya da "an ne" denilen herkesin çocuklarını da kapsar. Oğul ve kız için kullanılan terimlerse, bir erkek tarafından "erkek kar deş" dediği herkesin çocuklarını kapsayacak biçimde; bir kadın tara fından da "kız kardeş" dediği herkesin çocuklarını kapsayacak biçim de kullanılır. Konuşan kişinin kuşağının iki sınıflamaya ayrıldığı görülür. Birin cisi, erkek kardeşle kız kardeşi, babanın erkek kardeşinin çocuklarını ve annenin kız kardeşinin çocuklarını içerir. Bunlar, "koşut kuzen ya da kuzinlerdir. İkincisiyse, annenin erkek kardeşinin çocuklarım ve ba banın kız kardeşinin çocuklarını kapsar. Bunlar da, "çapraz kuzen ya da kuzinler"dir. Bu ayrımın kavranması önemlidir. Çapraz kuzen ya da kuzinler, konuşan erkekse kaynı, konuşan ka dınsa baldızı da içerir. Dolayısıyla, bir erkeğin çapraz kuzeni kaynı olu yorsa o zaman çapraz kuzinin de karısı olması gerekir; gene, bir kadı nın çapraz kuzini görümcesi oluyorsa çapraz kuzeninin de kocası ol ması gerekir. Birçok dilde kan ve koca birazdan inceleyeceğimiz özel terimlerle belirtilir. Ama Avustralya'da, çapraz kuzen ya da kuzin için kullanı lan terim, konuşan erkekse karıyı, konuşan kadınsa kocayı da içerir. Başka bir deyişle, annenin erkek kardeşinin ve babanın kız kardeşinin çocuklarının bir erkekle ilişkisi kayın ile karı arasındaki ilişki; bir ka dınla ilişkisi de koca ile baldız arasındaki ilişkidir. Aynı biçimde, bir Önceki kuşakta kaynata annenin erkek kardeşidir, kaynana da babanın kız kardeşi. Bir sonraki kuşaktaysa, bir erkeğin damadı onun kız kar deşinin oğludur, bir kadının damadı da onun erkek kardeşinin oğlu. Bütün sistem, çapraz kuzen ya da kuzinlerin sürekli olarak kendi ara larında evlenmeleri üzerine döner. Çapraz kuzen ve kuzin evliliği, evlilik ilişkilerinin, dıştan evlenme kuralına bağlı iki kümenin her kuşağındaki karşılıklı evlenmeden do ğan bir biçimidir. Bütün akrabalar, konuşan kişinin kendi kümesine ya da öteki kümeye bağlı olmalarına bakılarak sınıflandırılır. Demek ki. Tip I'in içten evlenmeye dayalı sürüye özgü ilişkileri yansıtmasına
62
T A R İH Ö N C E S İ EGE
karşılık, Tip II dıştan evlenmeye dayalı iki yarım 'dan oluşan bir top luluğa uygun düşer. Bunlar arasındaki farklılık, yani Tip IPnin Tip Pin her sınıflamasını ikiye bölmesi, sürünün ikiye bölünmesinin bir sonu cudur.
5. Küme Evliliği Sistemin mantığını anlaşılır kılan biricik yorum budur. Dilbilimsel kanıtlar öylesine kesindir ki, dayanaksız bile olsalar kabul edilmek zo rundadırlar. Ne var ki, gerçekte, çapraz kuzen ve kuzin evliliği, bütün Avustralya'da, Polinezya ve Melanezya'mn bazı yörelerinde, Hindis tan'da kimi kabileler arasında, Kuzey, Orta ve Güney Amerika'nın ve Afrika'nın çeşitli yörelerinde hâlâ kural durumundadır.13 Çapraz kuzen ve kuzin evliliği, bireysel ya da ortaklaşa olabilir. Gü nümüzde, Avustralya dışında her yerde bireyseldir, ancak kız kardeş lerin en büyüğüyle evlenen bir erkek, erginlik çağına geldikleri zaman küçük kız kardeşler üstünde de hak ileri sürebilir. Bu koşullarda, or taklaşa ilişkiler ilkesine dayanan terimce, gerçekteki uygulamayla çe lişir. Ama Avustralya'nın kimi bölgelerinde çapraz kuzen ve kuzin ev liliği ortaklaşadır, en azından son zamanlara değin ortaklaşaydı. Bir er kek kardeş kümesi bir kız kardeş kümesiyle evlendirilir.14 Burada adlık sistemi gerçekliğe uygun düşmektedir. Bir zamanlar Tip II'nin du rumunun her yerde böyle olduğu su götürmez bir gerçekliktir. Tıpkı Tip I'in her sınıflamasının ikiye bölünmesinin sürünün içten evlenme kuralını dıştan evlenme kuralıyla sınırlaması gibi, yeni sınıflamalar içer sinde daha ileri ayrımların bulunmaması da cinsel ilişkilerin daha sıkı bir kısıtlamaya bağımlı olmadığını göstermektedir. Evlilik ortaklaşaydı. Aslına bakılacak olursa, bu aşamada evlilik sözcüğünü kullanmak bile pek doğru değildir. Çünkü, ilerde de görüleceği üzere, biçimsel ev lilik, en sonunda ortaklaşa ilişkilerin yerini alan bireysel ilişkilerin ta nımını belirler.15 Her kuşakta, bir yarım'ın erkekleri öteki yarım'ın ka dınlarının edimsel ya da gizil eşleriydiler. Morgan'ın küme evliliği kuramına büyük bir çaba ve inatla karşı çı kıldı. Yetmiş yıl önce ortaya atılmış olmasına karşın, bu kuram bugün 13 The Mothers (Analar), c. 1, s. 563-84. 14 Northern Tribes o f Central Australia, s. 73. 95; Native Tribes o f South-East Australia, s. 173-87. 15 The Mothers (Analar), c. II, s. 1-96.
A K R A B A LIK ADLIĞI
63
de eskisi kadar tantanalı bir dille suçlanıyor. Gerçekte, M organ'ın sa vının bu denli dayanıklı ve dirençli olması şaşırtıcıdır. Onun vardığı sonuçların yeni kanıtlarca eskitildiği birçok kez söylendi. Doğrusu, bu tutum, elde edilen bilgiler biraraya getirilerek desteklenseydi, hiç kuş kusuz daha etkili olurdu; ama anlaşılan, M organ'ın kuramını çürüten kanıtlar o kadar çok ki bir türlü toparlanıp biraraya getirilemiyor. Söz gelimi, Morgan'ın derlediği yüz elli kadar dil bugün iki katına, dahası üç katma çıkarılabilirdi, ama bu yapılmamıştır. Bir yığın tamamlayıcı bilginin ve gerecin yüzlerce monografi ve dergide dağınık bir biçimde yatmasına karşın, bugün bu konudaki ana derleme hâlâ Morgan'ın Kan d aşlık ve Akrabalık Sistemleri (1871) adlı yapıtıdır. Edimsel evlilik alışkı ları açısından, terimcelerden ayrı olarak, Morgan'ın yapıtını günümü ze ulaştırma konusunda yalnızca tek bir yöntemsel çaba gösterilmiştir, o da Briffault tarafından.16 Briffault, Morgan'ın en güçlü savunucula rından biridir; Morgan'a karşı çıkanların bilimsel olmayan uslamlama larını tümden gözler önüne sermekte ve Morgan'a karşı ortaya atılmış olanlardan çok daha geniş ve eksiksiz bir somut bilgi yığınını Morgan'ı destekler nitelikte sıralamaktadır. Bunu söylerken, VVestermarck'm İn san Evliliğinin Tarihi adlı yapıtını unutuyor değilim. Bu yapıta güven duyan her okur Briffault'ya başvurmalıdır.17 Morgan'ın günümüzdeki karşıtlarından Lowie, onun toplumsal iler lemeye olan inancının "özellikle 1870'lerin evrimci iyimserliğiyle bir leştiği zaman, doğallıkla, tarihsel yasalara duyulan inanca yol açtığı nı" gözlem lem ektedir.18 Demek ki, Lowie tarihsel yasalara inanm a maktadır. Kendi tarih anlayışının bilimsel olmadığını kabul etmekte dir. Öyleyse bizim inanmamızı nasıl bekleyebilir. Burada söyledikle ri, hiç kuşkusuz, Morgan'ın haklı olarak Darwin'inkiyle kıyaslanan ya pıtının,19 olgunluk çağındaki anamalcılığın düşünsel bir başyapıtı ol ması bakımından oldukça doğrudur. Aynı zamanda, Lowie'nin, "uy garlık denilen o karmaşa, o yamalı bohça"20 konusundaki iğneleyici özdeyişlerinde dile getirdiği toplumsal ilerlemeye olan inançsızlığının, aynı ölçüde, çürüyen anamalcılığın kendine özgü bir ürünü olduğu da doğrudur.
16 12 18 19 20
A g .y„c, I, s. 614-781. Ag.y., c. I, s. 764-5, c. II, s. 16-64. R.H. Lowie, Primitive Society (İlkel Toplum), (New York, 1929), s. 427. F. Engels, Ailenin, Özel Mülkiyetin ve Devletin Kökeni, s. 31. Primitive Society, s. 428.
64
T a r İh ö n c e s İ E g e
6. Sınıflandırma Sisteminin Bozulması Küme evliliğinin başlangıç noktası sürünün ikiye bölünmesi oldu ğuna göre, ilişkinin ortaklaşa niteliği ilk başta tamdı anlaşılan; başka bir deyişle, bir klanın bütün erkekleri öteki klandaki bütün kadın ya şıtlarıyla evleniyorlardı. Ama başlangıçtaki iki klan, klan kümelerine ya da yarım'lara ayrılınca, cinsel ilişkiler alanı sözde hâlâ yarım içinde başlayıp bitmekle birlikte, uygulamada yarım 'ı oluşturan klanlardan biri ya da ötekiyle sınırlandı. Tek bir ortaklaşa birliğin yerini çeşitli or taklaşa birlikler aldı. Aynı süreç, klan fratriye dönüştüğünde de yine lendi; ta ki, en sonunda, dıştan evlenme kuralı tek başına klanda yo ğunlaşıncaya kadar. Bu, farklılaşmamış sürüden yola çıkarak, bir yarım'lar, fratriler ve klanlar toplancası durumuna gelmiş bulunan kabi le düzeninin evriminin en yüksek noktasıdır. Bu nokta geride bırakıldıktan sonra, sistemin gelişmesini belirleyen ekonomik ve toplumsal farklılaşmanın çoğalan güçleri yıkıcı bir nitelik aldı. Üretim biçimi, bireyselleştikçe, üreticilerin ortaklaşa örgütlenmesi ile çatışır duruma gelir. Her üreticinin kendi kendine yeterliliği arttık ça, sahip olduğu mallar da artar. Ve böylece ortaklaşa evlilik çöker. Bir erkek kardeşler kümesinin bir kız kardeşler kümesiyle eşit koşullarda birleşmesinin yerini, her erkek kardeşin bir ya da daha fazla kız kardeş le evlenmesi alır; ancak burada, evli olan erkek kardeş evinden uzakla ra gittiğinde karısının ya da karılarının öteki erkek kardeşlerce kullanıl ması söz konusudur. Daha da sonraları, klanın yaşça daha büyük üye si olarak kalıt üzerinde öncelik hakkı kazanan en büyük erkek kardeş, bu hakka uygun olarak, kız kardeşler kümesinin bütünü üzerinde hak elde eder, ancak kendisi ölünce kız kardeşler küçük kardeşlerine kalır. Bir kız kardeşler kümesinin aynı erkekle evlenmesine baldızla ev lenme; ağabeyin dul kalan karısı ya da karıları üzerinde hak sahibi ol maya da kayınla evlenme denir.21 Bu yaygın alışkılar, bireysel evlili ğin, artık üretimde egemen rolü oynamakta olan cinsin yararına, tekyanlı gelişiminin bir göstergesidir. Baldızla evlenmenin tersi olan kar deş çok-kocalılığına -bir erkek kardeşler kümesinin aynı kadınla evlen mesi- çok daha az rastlanır, çünkü kadının toplumdaki üstünlüğü or tak mülkiyetin, dolayısıyla da bozulmamış biçimiyle küme evliliğinin varlığını korumasıyla birarada varolma eğilimindedir.22 21 Kayınla evlenme ve baldızla evlenme için bkz. The Mothers, c. I, s. 614-29, 766-81. 22 Ag.y., c. I, s. 628.
AKRABALIK ADLtĞI
65
Tip Il'ye döndüğümüzde, yarım, dıştan evlenmeye dayalı temel bi rim olmaktan çıkar çıkmaz sistemin bir çelişme içerdiğini gözlemleriz. Her sınıflama içinde, adlık sisteminde görülmeyen bir ayrım doğmuş tur uygulamada: Bir erkeğin aym ortaklaşa birleşmeden doğmuş ger çek erkek kardeşleri ve kız kardeşleri ile öteki ortaklaşa birleşmelerden doğmuş sınıflandırıcı "erkek kardeşleri" ve "kız kardeşleri" arasında ki bir ayrımdır bu. Bu ayrışma, "yakın erkek kardeşler" ve "uzak er kek kardeşler", "öz erkek kardeşler", vb. gibi betimleyici sıfatların kul lanılmasıyla karşılanmıştır. Birincil terimleri sınırlamak üzere düzen lenen bu türden sıfatlar, sistemin yaygın bir özelliğidir.23 Bunlar yeni bir ilke getirirler, çünkü "yakın erkek kardeşler" ve "yakın babalar" bi çimindeki bu yeni sınıflamalar belli sayıda bireyle sınırlanmıştır. Ve bu durumda bile, yalnızca geçici bir önlem niteliğindedirler. Bireysel evlilik haklarının benimsenmesiyle birlikte, gerçek karı-ko cayı öteki çapraz kuzen ve kuzinlerden, gerçek ana babayı öteki "babalar"dan ve "analar"dan, gerçek kaynatayla kaynanayı "annenin er kek kardeşleri" ve "babanın kız kardeşleri"nden ayırt etmek çok ko laylaştı. Bu yeniliğin oluşturduğu gerilim, doğallıkla, dolaysızca etki lendiği noktada son derece yeğindi ve bundan dolayı da Avustralya ve Melanezya'nm bazı bölgeleri dışında kalan dillerin çoğunda karı ile ko ca için ayrı terimler gelişti. Bu terimlerin ikincil kökenleri, birçok du rumda anlamları hâlâ anlaşılabilen sözcükler tarafından ele verilmek tedir: "erkek", "kadın", "ortak", "çift", "ikisi birarada", vb 24 Ne var ki, bir kez benimsendikten sonra bu betimleme ilkesi, yeni birimin, yani bireysel ailenin sınırları son biçimini alıncaya kadar kendini bütün di rimsel noktalarda ortaya koydu. Böylece, akrabalığa ilişkin sınıflandır ma sistemi, kabile toplumu sisteminin yıkılışıyla birlikte ortadan kalk mış oldu. Bu sürecin ayrıntılarını gözler önüne sermeden önce, gelişmeleri ka bile toplumu aşamasında duraklayan halkların akrabalık terimcelerinin ne olduğunu görelim. Tip Il'den başlıca iki sapma olmuştur. Birinci sapma, kabile düzeni nin olduğu gibi kaldığı Avustralya'ya özgüdür. Avustralya anakara sındaki birçok dilde, karmaşıklığıyla insanı şaşırtan bir terimce tipine rastlarız; oysa Tip II nasıl Tip I'den oluştuysa, bu terim ce tipi de Tip 23 L.H. Morgan, Systems o f Consanguinity and Affinity of the Human Family (insan Ailesinde Kandaşlık ve Evlilik Yoluyla Akrabalık Sistemleri), (New York, 1871), s. 523. 24 Aynı yerde, s, 369.
66
T A R İH Ö N C E S İ E g e
Il'den oluşmuştur. Tip II Tip I'in her sınıflamasını nasıl ikiye böldiiyse, bir anlamda Tip Ha da Tip Il'nin her sınıflamasını öyle ikiye böler. Tip II rastgele cinsel ilişkiyi çapraz kuzen ve kuzin evliliği kuralıyla na sıl sınırlamışsa, Tip Ha da bazı çapraz kuzen ve kuzinleri evlenilemez diye ayırarak çapraz evliliği sınırlar.25 Bütün bu kabilelerde birinci dereceden çapraz kuzen ve kuzinler arasında evlenm e yasaklanmış ve bütün terimce buna uygun olarak yeniden kurulmuştur. Tek bir çapraz kuzen ve kuzinler sınıflamasının yerini, evlenilemez ve evlenilebilir diye iki sınıflama almıştır. Birinci sınıflama, annenin erkek kardeşinin ve babanın kız kardeşinin çocuk larıyla birlikte bunların "erkek kardeş" ya da "kız kardeş" dedikleri herkesi, yani annenin annesinin kız kardeşinin oğlunun ve babanın ba basının kız kardeşinin kızının çocuklarını, vb. içerir. İkinci sınıflamay sa, karı ve kocayı, kayınları ve baldızları, annenin annesinin erkek kar deşinin kızının ve babanın babasının kız kardeşinin oğlunun çocukla rını, vb. içerir. Annenin erkek kardeşi, kaynata ve bunların "erkek kar deş" dedikleri herkes için kullanılan tek bir terimin yerini, biri anne nin erkek kardeşi ve onun sınıflayıcı "erkek kardeşleri", öbürü de kay nata ve onun sınıflayıcı "erkek kardeşleri" için olmak üzere iki terim alır. Aynı alt bölünme, kabile örgütlenmesinin kendinde de ortaya çı kar. Yarım 'lar ve fratrilerden oluşan olağan yapı yerine; her yarım'ın iki fratri, her fratrinin de iki alt-fratri içerdiğini görürüz.26 Bu, akraba lık sisteminde somutlaşan evlilik kuralının başka bir anlatımından baş ka bir şey değildir. Bağlı olduğum yarım'a karşıt yarım'daki bir alt-fratriden bir kadınla evlenmem gerekir. Bu alt-fratrinin benim kuşağım dan olan üyeleri, yukarıda tanımladığımız gibi, evlenilebilir çapraz ku zen ya da kuzinlerdir. Aruntalar bir zorluk daha çıkarmışlardır. Evlenilemez çapraz kuzen ve kuzinler sınıflamasından bir kadınla evlenmem yasak olduğu gibi, eğer benimle aynı yerel kümedense evlenilebilir sınıflamadan bir ka dınla evlenmem de olanaksızdır. Bu kısıtlama da akrabalık terimleri ne yansır. Pek haklı olarak, bu koşullarda bir Arunta erkeğinin kendisine bir eş bulmasının çok güç olduğunu düşünebilirsiniz. Gerçekten de öyle dir. Hem de eş bulmak o denli güçtür ki, kabilenin soyunun tiikenme25 G. Thomson, Aeschylus and Athens (Aiskhylos ve Atina), (ikinci basım, Londra, 1946), s. 395. 26 8u, "sekiz-sınıf sistemi diye bilinen şeydir Native Tribes o f Central Australia, s. 77-9; Northern Tribes o f Central Australia, s. 78-85; Native Tribes of the Northern Territory of Australia, s. 73-5; The Arunta, s. 41-6.
A K R A B A L I K AD LIĞ1
67
si doğrudan doğruya evlilik kuralları tarafından çabuklaştırılmadadır. Avustralya toplum unun bu özelliği sayrılıklı bir özelliktir. Burada gene, bu ilkel yerlilerin nasıl olup da, bir çizge üzerinde in celenmesi bile adam ın aklını karıştıracak ölçüde ayrıntılı bir adlık sis temini algılayabildikleri sorulabilir. Gerçekte, bu konuda en küçük bir zorluk çekmezler. Tartacak ekinleri, yetiştirecek sığırları olmayan bu ilkel insanlar beşe kadar saym ayı zor becerirler,27 ama akrabalıkla ilgi li olguları akıllarında öyle bir beceriyle tutarlar ki, şaşar kalırsınız. Öte yandan, onların terimcesi bizim için ne denli şaşırtıcıysa, bizim terim lerimiz de onlar için o ölçüde şaşırtıcıdır. Aslına bakılırsa, kullandıkla rı sınıflandırma sistemini böylesine karmaşıklaştırmış olmalarının ne deni, sistemi bireysel ilişkiler açısından yeniden düşünmelerini sağla yacak bir düşünsel devrim i gerçekleştirememeleridir. Tip ila her yerde babayanlı soyla bağıntılıdır ve günümüzde hâlâ yayılmakta olduğu belirtilm ektedir 28 Gerçekte, son zamanlarda gös terdiği bu gelişm e, onu açıklayabilmemiz için bazı ipuçları sağlamak tadır. Bu kabileler, geri olmalarına karşın, bir yüzyılı aşkın bir süredir Av rupalI altın arayıcılar, koyun yetiştiriciler, misyonerler, polisler ve bi zim kültürüm üzün daha başka savunucularıyla sürekli bir ilişki için de olmuşlardır. Tanrıya inanmanın yanı sıra, özel mülkiyete saygı duy mayı öğrenmişlerdir. Birinci dereceden çapraz kuzen ve kuzinler ara sında evlenmeyi yasaklayarak, karı-koca arasındaki kanbağım en aza indirgemişler ve böylelikle kocanın yetkesini güçlendirmişlerdir. Spen cer ve G illen'ın saptadıkları gibi, bunların akrabalık sistemlerinin ken dine özgü nitelikleri, "bireylerin, terimin bizim kullandığımız anlamıy la belirli aileler oluşturm ak üzere ayrılmasının ilk aşam asını" göster mektedir.29 Bütün bunlar, ölüp gitmek üzere olduğu için köklü bir bi çimde yeniden kurulam ayacak kadar katılaşmış bir sistem içinde bir bireysel evlilik kuralı formüle etme çabasıdır. Benzer etkenler, ikinci sapma olan Tip Ilb'nin en özyapısal örnekle rini sunan Kuzey Amerika yerlileri arasında görülmüştür. Kuzey Ame rika'nın batı ve orta bölgelerinde, erkeğin yalnızca kendi klanı dışın dan değil, aynı zam anda ilk üç dereceden akrabalarının da dışından bir kadınla, başka bir deyişle aralarında hiçbir gerçek kanbağı bulun 27 Spencer, The Arunta, s. 21. 28 Totemita, s. 5. 52. 256. 29 The Arunta, s. 49.
68
T A R İH Ö N C E S İ E g e
mayan bir kadınla evlenmek zorunda olması, genel bir kuraldır.30 Sa nırız, bu da son zamanlarda meydana gelen bir gelişmedir, çünkü ba zı kabileler çapraz kuzen ve kuzin evliliğinin yalın biçimini hâlâ koru maktadır.31 Bu Amerika yerlilerinin büyük bir bölümü Yukarı Avcılık evresine ya da Birinci Tarım evresine bağlıdır. Bunların kabile kurumlan Avus tralyalIlara oranla daha ileri, dolayısıyla daha değişkendir. Demek ki, bireysel evlilik bunlarda sınıflandırma sisteminin genişlemesine değil, bozulmasına yol açmıştır. Çapraz kuzen ve kuzin evliliğinin bırakılmasından sonra, sistemin en zayıf noktası doğallıkla çapraz kuzen ve kuzin ilişkisidir. Karı ile kocayı, kayın ile baldızı çapraz kuzen ve kuzinlerden ayırt etmenin bir yolu bulunmak zorundadır. Bu dillerin büyük bir bölümünde karı ve koca için ayrı terimler vardır, ama gene de birçoğunda hâlâ koca kar şılığı kullanılan terim kaynı da (kadın konuşurken), karı karşılığı kul lanılan terim baldızı da (erkek konuşurken) kapsamaktadır.32 Tinnehler ve Kayalık Dağları kabileleri arasında, annenin erkek kardeşinin ve babanın kız kardeşinin çocukları, artık evlenilebilir olmaktan çıktıkla rı için, erkek kardeş ve kız kardeş sınıflamasına aktarılmışlardır.33 Dakota'da bunlar, kayın (takarı, shechay) ve baldız Umnka, eclıapan) için kul lanılan terimlere bir sonek konularak (tahanshe, shechayshe, hankashe, eclıa-panshe) belirtilirler.34 Bu önlemlerden birisinin benimsendiği yerler de terimce olduğu gibi kalmıştır. Ne var ki, pek çok dilde, çapraz ku zen ve kuzinler kendi kuşakları dışındaki sınıflamalara aktarılmıştır. Böylelikle de, kimi durumlarda olağanüstü bir karışıklık yaratan yeni bir çelişme getirilmiştir sisteme. Dolayısıyla, MinnitareeTerde annenin erkek kardeşinin çocukları oğul ve kızla bir tutulmaktadır. Buna uy gun olarak, bunların karşıtları, babanın kız kardeşinin çocukları anne ve babayla, babanın kız kardeşi büyükanneyle, vb. bir sayılmaktadır. Osagelerdeyse tam tersi bir yöntem benimsenmiştir. Babanın kız kar deşinin çocukları oğul ve kızla, annenin erkek kardeşinin çocukları da annenin erkek kardeşi ve anneyle özdeşlenir. Daha ileri yansımaları Çi 30 Systems o f Consanguinity and Affinity of the Human Family, s. 164; Ancient Society, s. 467. 31 F. Eggan, Social Anthropology o f North American Tribes, (Chicago, 1937), s. 95; The Mothers, c. I, s. 572. 32 Systems o f Consanguinity and Affinity o f the Human Family, s. 291; Social Anthropology o f North American Tribes, s. 105. 33 Systems o f Consanguinity and Affinity o f the Human Family, s. 291. Bu sistemlerden bazıları, büyük bir olasılıkla, doğrudan doğruya birinci tipe uzanmaktadır. 34 Aynı yerde, s. 291.
AKRA B A LIK ADLIĞI
69
zelge Il'de görebilirsiniz.35 Amerika yerlilerinin bütün bozulmuş sis temleri bu iki tipten birine yakınlık gösterir. Sanırız, oğul ve kız için kullanılan terimlerin kimi dillerde annenin erkek kardeşinin çocuklarını, kimi dillerde de babanın kız kardeşinin çocuklarını kapsayacak biçim de genişletilmesinin nedeni, zaman za man annenin erkek kardeşinin karısıyla ya da babanın kız kardeşinin kocasıyla evlenm eyle ilintilidir.36 Birinci durumda annenin erkek kar deşinin çocukları, ikinci durumdaysa babanın kız kardeşinin çocukla rı üvey çocuk olacaklardır, ancak bu dillerde üvey çocuklar genellikle öz çocuklarla bir tutulurlar. Bu türden evlenmeler, doğaları gereği, ay rıksı ya da seyrek oldukları için bozulmaya yol açmış olamazlar, olsa olsa bozulmanın yönünü belirlemiş olabilirler. Art arda bozulm a ilkesi salt Amerika'yla sınırlı değildir. Melanezya ve Afrika'da da görülür.37 Özellikle anababa ile çocuklar arasında ki ilişkilerde yarattığı karışıklık, sınıflandırma sisteminin gerçeklikle bağıntısını yitirdiğini gösterir. Yeni çoğalma birimi, bir erkek, bir ya da daha fazla kız kardeş ve onların çocuklarından oluşan bireysel ailedir. Oysa bambaşka bir birim e göre düzenlenmiş olan sınıflandırma siste mi artık paramparça olmaktadır. Bu kabilelerin durakladıkları bundan sonraki adım, sm ıflandırm a sisteminin yerine, yeni gerçekliğe uygun düşen yeni bir sistem koymaktır.
7. Betimleme Sistemi Hint-Avrupa dilleri ailesi, Ukrayna'dan doğuya uzanan geniş düz lüğün bir bölüm ünde yaşayan halkın konuşmasından kaynaklanmış tır. I.Ö. üçüncü binde, bu halk dağıldı, çeşitli yönlerde göçe başladı ve bu halkın konuştuğu dil birçok türevine bölündü; bu türevlerden de günümüzde hâlâ varlığını koruyan ya da yazılı belgelerde saklı duran Hint-Avrupa dilleri doğdu. 35 Minnltaree tipi: Aynı yerde, s. 291; Social Anthropology o f North American Tribes, s. 289. Osagetipi: Systems o f Consanguinity and Affinity o f the Human Family, s. 191; Social Anthropology o f North American Tribes, s. 252 36 Aynı yerde, s. 274. 37 Minnitaree tipi: History o f Melanesian Society, c. I, s. 28, 30-31, 192 (hepsi anayanli). Osage tipi:). Roscoe, TheBakitara or Banyom, (Cambridge, 1923), s. 18; J. Roscoe, The Northern Bantu, (Cambridge, 1915), s. 292; Pagan Tribesofthe Nilotic Sudan, s. 117, 258; C. Bateson, Nüven, (Cambridge, 1936), s. 280 (hepsi babayani»).
70
T A R İ H Ö N C E S İ EGE
Çizelge II A M E R İK A Y E R L İL E R İN İN A K R A B A L IK S İS T E M L E R İN D E K İ B O Z U L M A L A R M İN N İT A R E E B ir T u tu ld u ğ u İlişk i
G erçek İlişk i Annenin erkek kardeşinin
Babanın kız kardeşinin
oğlu
O ğul
kızı
Kız
oğlunun karısı
Celin
kızının kocası
Dam at
oğlu
Baba
kızı
Anne
oğlunun karısı
Anne
kızının kocası
Baba
Babanın kız kardeşinin
kocası
Büyükbaba
Annenin erkek kardeşinin
oğlunun oğlu
Erkek torun
oğlunun kızı
Kız torun
kızının oğlu
Erkek torun
kızının kızı
Kız torun
Büyükanne
Babanın kız kardeşi
O SACE G erçek İlişk i Babanın kız kardeşinin
Annenin erkek kardeşinin
Babanın kız kardeşinin
B ir T u tu ld u ğ u İlişki oğlu
O ğul
kızı
Kız
oğlunun karısı
Gelin
kızının kocası
Dam at
oğlu
Annenin erkek kardeşi
kızı
Anne
oğlunun karısı
Annenin erkek kardeşinin karısı
kızının kocası
Baba
oğlunun oğlu
Erkek torun
oğlunun kızı
Kız torun
kızının oğlu
Erkek torun
kızının kızı
Kız torun
A K R A B A L I K ADLIĞJ
7t
Bazı arkeologlar, dağılıp bölünmemiş Hint-Avrupalıları, Güney Rus ya'daki Cilalıtaş Çağı Kurgan Kültürüyle özdeşlerler. Bu kültüre adı nı veren "kurgan'Tar ya da höyüklerde çanak çömlek, at gemleri ve te kerlekli araba parçaları bulunmuştur. Bütün bunlar, ormanların bol ol duğu bir yöredeki göçebe çoban ekonomisinin göstergeleridir.38 Dilbi limsel kanıtlar, Hint-Avrupalıların dağıldıkları dönem de çiftçilik ve madenlerin işlenmesi konularında az çok bilgi sahibi olmakla birlikte, çobanlık yanlarının ağır bastığını; bir tür kabile şefliği ya da krallık yö netiminde klan yerleşim alanlarında örgütlendiklerini; soyun erkek ya nından geldiğini varsaydıklarını ve kadınların evlendiklerinde erkeğin klanına ya da evine gelin gittiklerini ortaya koymaktadır.39 Bu yüzden, ikinci Çobanlık evresine bağlı oldukları söylenilebilir. Bunların ilkel akrabalık adlıkları, smıflandırma sisteminden haber siz dilbilimciler tarafından, varlığını sürdüren dillerin karşılaştırmalı çözümlemesine dayanılarak yeniden kurulmuştur. Aslında, bu adlık sistemi, hemen göze çarpan ve dilbilimcilerin de açıklayamadığı birta kım aykırılıklar taşım aktadır.40 Bu sistemin, evlilikle ilgili olarak en azından beş ayrı ilişki kabul ettiği anlaşılmaktadır; ayrıca, annenin er kek kardeşi, kuzen ve kuzinler, erkek yeğenler ve kız yeğenler, amca, dayı ve enişteler, teyze, hala ve yengeler için hiçbir ilkel terime rastlan mamıştır. Bu adlık sistemi, bütün bu noktalarda, daha sonraki HintAvrupa terimceleri ve dünyanın her yöresinde görülen az önce incele diğimiz sınıflandırma sisteminin çeşitli biçimleriyle çarpıcı bir karşıt lık içindedir. Varlığım koruyan Hint-Avrupa terimceleri içinde en eskisi, Latin terimcesidir. Şimdi buna bir göz atalım. Klasik Latince'de babanın kız kardeşinin ya da annenin erkek kar deşinin çocukları için özgül terimler yoktur, ama babamın erkek kar deşinin çocukları benim patrueles'im, annemin kız kardeşinin çocukla rı da benim cotısobrini'm olurlar.41 Bunlar, sınıflandırma sistemindeki ikinci tipin erkek kardeş ve kız kardeşle bir tuttuğu düz kuzen ve ku 38 ).L. Myres, Cambridge Ancient History'de, (Cambridge. 1925-39), c. I, s. 83-5. 39 V.G. Childe, The Aryans, (Londra, 1926), s. 78-93. 40 A. Meillet, Introduction d l'tlude comparative des langues indoeuropinnis (Hint-Avrupa Dillerinin Karşılaştırmalı incelemesi), (ikinci basım, Paris, 1937), s. 389-92. 41 Consobrinus terimi kimi zaman genel olarak kardeş çocukları için kullanılıyordu, ama ilk baştaki kullanımı kökenine (consuesrinus) bakılarak belirlenmiştir. Annenin erkek kardeşinin oğlu karşılığı matruelis ve babanın kız kardeşinin oğlu karşılığı amitinus daha sonraları, Roma imparatorluk hukuku hazırlanırken ömekseme yoluyla oluşturulmuşlardır.
72
T A R İH Ö N C E S İ E g e
zinlerdir. Demek ki, Latince'de, bu sözcükler, /rater ve sorar'un sıfat landır; gerçekten de, "öz erkek kardeş" anlamına gelen frater germamıs'un karşıtı olarak frater patruelis ve frater consobrinus biçiminde sık sık kullanılırlar.42 Dahası, bu sıfatlardan vazgeçilebilir de. Frater ve so rar, babanın erkek kardeşinin ya da annenin kız kardeşinin çocukları için çoğu zaman tek başlarına kullanılırlar; başka bir deyişle, sınıflayıcı anlamda kullanılırlar 43 Sınıflandırma sisteminin Tip H'sinde, babamın erkek kardeşi benim "babam "dır, annemin kız kardeşi de benim "annem "; ama babamın kız kardeşi ve annemin erkek kardeşi ayrı terimlerle belirtilirler. Demek ki, Latince'de, babamın erkek kardeşi, pater’in bir uzantısından başka bir şey olmayan pat runs'u m du r, annemin kız kardeşi de ma ter'in bir uzantısı olan matertera'mdır; öte yandan, babamın kız kardeşi benim amita'm, annemin erkek kardeşi de benim auonculus'um dur. Auonculus, Latince'de büyükbaba anlamına gelen fl/ıos'dan türetilmiş bir küçültmeli addır. Sınıflandırma sisteminde, babanın babası, annenin annesinin erkek kardeşiyle aynı terimin kapsamına girer. Çünkü çapraz kuzen ve kuzin evliliğinde, babanın babası, annenin annesinin erkek kar deşidir. Eğer benim annemin annesinin erkek kardeşi benim ouos'um idiyse, annemin erkek kardeşi de doğallıkla auonculus'um olabilir. Latince'de, oğul ve kız çocuk için kullanılan ilkel Hint-Avrupa te rimleri yitmiştir. Keltçede de öyle. Vendryes'in gözlemlediği gibi, İtalyanca-Keltçe dil kümesinin bu özelliği, Keltçe'nin İtalyanca'dan ayrıl masından önce meydana gelen toplumsal bir değişiklikten kaynaklan mış olsa gerektir.44 Latince'de, filius ve filia, "ana sütü" anlamına gelen felo'dan türetildiği varsayılan sıfatlardır.45 Dolayısıyla bunlar, az önce sınırlayıcı terimlerin betimleyici sıfatları olarak kabul ettiğimiz patrue lis ve conşobriııus'la benzeşirler. Hint-Avrupa terimcesinin sınırlayıcı kökeni belirlenir belirlenmez, kuraldışı özelİikleri de kendi kendini ele verir. Hint-Avrupa terimcesinde sınıflayıcı bir terim olarak yer alan auos, babanın babasını ve annenin annesinin erkek kardeşini kapsıyor42 Cicero, Oratiopro Plancio, 11. 27; Cicero, De Finibus, 5.1.1.; Plautus, Aulularia, 2.1.3. 43 Cicero, Oratiopropre Cluentio. 24. 60; Cicero, Epistuloc ad attieum, 1. 5.1; Catullus, 66. 22; Ovidius, Metamorphoses (Dönüşümler), 1. 351. 44 J. Vendryes, "La Position linguistique du celtique”, Proceedings o f the British Academy (İngiliz Akademisi Ders Metinleri), (Londra), 33, s. 26. 45 A. Walde v e ). Pokomy, Vergleichendes Woterbuch der indogermenischen Sprachen, (İkinci basım. Leipzig, 1928-33), c. I, s. 830.
9I\
Çizelge III HİNT-AVRUPA AKRABALIK ADLIĞI H in t-A vru p a
La tin ce
Babanın babası
*auos
auos
pahanın annesi
*auia *ana
T n nenin annesi
pater
Baba
Tabanın erkek kardeşi "annenin kız kardeşinin kocası Babanın kız kardeşinin kocası Annenin erkek kardeşi
*patğr
patruus
*suğkuros
aunculos
-m itSr
mater matertera
socer
Kaynata Anne Annenin kız kardeşi "Babanın erkek kardeşinin karısı Annenin erkek kardeşinin karısı Babanın kız kardeşi
*suekrus
Kaynana
Erkek kardeş Babanın erkek kardeşinin oğlu
amita socrus
*bhrât#r
frater
Annenin kız kardeşinin oğlu Annenin erkek kardeşinin oğlu Babanın kız kardeşinin oğlu
*daiuer
Kayın Kız kardeş Babanın erkek kardeşinin kızı Anhenin kız kardeşinin kızı
leuir suğsâr
soror
Annenin erkek kardeşinin kızı Babanın kız kardeşinin kızı Baldız
*g(e)l6u glos
Oğul Erkek kardeşin oğlu (e.k.)
Filius *sunus
Kız kardeşin oğlu (k.k.)
nepos
Erkek kardeşin oğlu (k.k.) Ktz kardeşin oğlu (e.k.) Damat Kız
*geme
Erkek kardeşin kızı (e.k.) Kız kardeşin kızı (k.k.)
*dhught6r
gener filia
nepos
Erkek kardeşin kızı (k.k.) _ü'z kardeşin kızı (e.k.) Celin
*snusös nurus
^ğulun oğlu Kızın oğlu
*anğp6tios
_°gulun kızı Kızın kızı
*anepûtia
nepos
74
T A R İH Ö N C E S İ E g e
du. Daha sonra Latince, Ermenice ve Eski N orveççe'de salt "büyük baba" anlamını aldı; Latince'deki auonculus'da, Eski İrlanda dilinde ki am nair'de, eski Standart Almanca'daki oheinı’d a ve Litvanyaca'daki avynas’d a. gövdeye bir -en öğesi eklenerek geliştirildi ve annenin erkek kardeşi anlamını aldı.46 Fransızca'da, Modern Almanca'da ve Gal dilinde bu gelişmiş biçim "uncle" (dayı, amca) olarak genelleşti rilmiştir. Aııos'un annenin erkek kardeşi anlamını alması, bu ilişki için kulla nılan daha eski bir terimin ortadan kalkmış olduğunu gösterir. Yitiri len terim, Hint-Avrupa terimcesindeki seukuros idi ve bu terim anne nin erkek kardeşini, kaynatayı ve babanın kız kardeşinin kocasını kap sıyordu. Bu terim, kaynata (Latince'de socer) tarafından sahiplenilmişti. Hint-Avrupa terimcesinde, babanın kız kardeşini, kaynanayı ve an nenin erkek kardeşinin karısını karşılayan sııekrııs da aynı biçimde kay nana (Latince'de socnıs) tarafından sahiplenilmişti. Böylece, babanın kız kardeşi için kullanılan terim de ortadan kalktı. Babanın kız karde şi Latince'de cımita sözcüğüyle karşılanır oldu ve bu sözcük her ikisi de "büyükanne" anlamına gelen Eski Standart Almanca'daki ana ve Eski Prusyaca'daki ane ile ilintiliydi. Bundan da anlaşılıyor ki, Latince'de "annenin erkek kardeşi" anla mına gelen auonculus nasıl babanın babası ve annenin annesinin erkek kardeşi için kullanılan Hint-Avrupa teriminden oluşturulmuşsa. La tince'de "babanın kız kardeşi" anlamına gelen amita da Hint-Avrupa terimler sisteminde annenin annesini ve babanın babasının kız karde şini belirten ana teriminin gövdesi uzatılarak oluşturulmuştu. Babanın erkek kardeşi ve annenin kız kardeşi, gövde uzatılarak ba ba ve anneden ayrıldı. Latince'deki patruus ve matertera ile benzeşen bi çimler Yunanca'da, Sanskritçe'de, Eski Standart Almanca'da, AngloSaksonca'da ve Galce'de vardır 47 Hint-Avrupa terimcesindeki bhrater ve suesor, Latince'de düz kuzen ve kuzinleri kapsayarak varlığını sürdürdü. Slav dillerinde bunlar çap raz kuzen ve kuzinleri de kapsayacak biçimde genişletildi. Ayrıca ele alacağımız Yunanca'yı saymazsak, öteki dillerde bu terimler öz erkek kardeş ve öz kız kardeşle sınırlandırıldı. Böylece düz kuzen ve kuzin ler için kullanılan terimler yitip gitti. 46 A. Emout ve A. Meillet, Dictionnaire 6tymologiquc de la langue latine (Kökbilgisel Latince Sözlüğü), (Paris, 1932), bkz. Avonculus. 47 Öteki dillerde benzeri olmayan Yunanca'daki metroos, polroos'dan örnekseme yoluyla kurulmuştur.
AKRABALIK ADLIĞI
75
Hint-Avrupa terimcesinde kaynı ve çapraz kuzeni kapsayan daiııer, kayın (Latince'de leııir) tarafından sahiplenildi. Bu terimin dişili olan g(e)loıt- da aynı biçimde baldız (Latince'de glos) tarafından sahiplenil di. Sonuç olarak da, çapraz kuzen ve kuzinler için kullanılan terimler ortadan kalktı. Hint-Avrupa terimcesinde sunus ve dlmghter öz oğul ve öz kızla sı nırlandırılmıştı, yalnızca İtalyanca-Keltçe'de bunlar ortadan kalkmış tı. Bu durum, bir erkeğin erkek kardeşinin çocukları ve bir kadının kız kardeşinin çocukları için kullanılan sözcüklerin kalkmasına yol açtı. Hint-Avrupa terimcesinde kız çocuğun kocasını, bir erkeğin kız karde şinin oğlunu ve bir kadının erkek kardeşinin oğlunu kapsamış olan ge me-- ve onun dişili smısos sırasıyla kız çocuğun kocası ve oğulun karı sıyla (Latince'de gener ve nımıs) sınırlandırıldı. Böylece, erkek yeğen lerle kız yeğenler için kullanılan terimler kaldırılmış oldu. Çapraz kuzen ve kuzin evliliğinde, babamın babasının, annemin an nesinin erkek kardeşi olduğunu görmüştük. Demek ki, erkek konuşur ken, oğlumun oğlu kız kardeşimin kızının oğludur. Bunlar, birbirinin yerini alan ilişkilerdir. Buna uygun olarak, Hint-Avrupa terimcesinde aııos nasıl büyükbaba ile annenin erkek kardeşi arasında bölündüyse ve annenin erkek kardeşi en sonunda "dayı" olarak genelleştirildiyse, onun karşıtı olan nnepotios da erkek torun ile kız kardeşin oğlu arasın da bölündü ve kız kardeşin oğlu "erkek yeğen" olarak genelleştirildi. Ancak, fliıes'un ikinci kullanımının gövdeyi geliştirerek belirlenmiş ol masına karşılık, aııepotios'un ikinci kullanımı böyle değildi, dolayısıy la da bölünme daha belirsizdi. Terim, Sanskritçe'de erkek torunla. Es ki Irlandaca'da kız kardeşin oğluyla sınırlandırılmıştı; Yunanca, Eski Norveççe, Eski Standart Almanca ve Eski Slav dillerinde "erkek yeğen" olarak genelleştirilmişti; Latince, Eski Litvanyaca ve Anglo-Sakson di linde erkek yeğen ile erkek torun arasında değişiyordu. Geriye, Hint-Avrupa terimcesinde kocanın erkek kardeşinin karısı nı belirten icnaier kalıyor.48 Bu terim, kocanın erkek kardeşinin karısı nın kız kardeşle özdeşlendiği sınıflandırma sistemine yabancıdır.49 Do layısıyla, kaynak dilin, daha önce gördüğümüz gibi toplumsal birimi öteki kümelerden gelen karılarıyla birlikte yaşayan erkek kardeşler kü mesinin oluşturduğu son evresine değgin bir terimdir. 48 Lâtince'de ianitrices, Yunanca'da einateres, Sanskritçe'de yatar. Eski Slavca'da jentry. Bu akrabalık İlişkisi için kullanılan betirrileyici terimlere sınıflandırma sistemlerinde de rastlanır. 49 Systems of Consanguinity and Affinity of the Human Family, s. 291; Social Anthropology of North American Tribes, s. 105.
76
T a r İh
ö
Nc e s İ Eg e
Böylece, Hint-Avrupa adiığı, sınıflandırma sisteminin olağan bir ör neği olarak, yani Tip II olarak yerli yerine oturmaktadır. Bu adlık siste mi, her terim yüklendiği çeşitli akrabalıklardan yalnız biriyle sınırlan dırılarak, bu yapılırken de daha yakın akrabalık ilişkileri daha uzak ak rabalık ilişkilerine ve koca tarafından akrabalıklar karı tarafmdan akra balıklara yeğ tutularak yeniden kuruldu. Ortadan kalkmış sınıflamalar için, gövdede değişiklikler yapılarak, betimleyici sıfatlar getirilerek ve bazı durumlarda da başka kuşaklara aktarmalar yapılarak yeni terim ler bulundu. Bunlar, dünyanın her yanmdaki ilkel dillerde uygulandı ğını gördüğümüz aynı önlemlerdir. Öteki sistemlerin bıraktığı yerden Hint-Avrupa sistemi devralır. Eğer bütün bulgu ve kanıtları biraraya getirecek olursak, bunun tek bir kesintisiz tarihsel süreç olduğunu apa çık görebiliriz. Özellikle, Hint-Avrupa sisteminde saptadığımız terim leri kendi kuşaklarmın dışına taşırarak onlara başka anlamlar yükleme eğilimi, Kuzey Amerika dillerine özgü daha yaygın bozulmalara ilişkin çözümlememizi doğrulamaktadır. Ayrıca, bu eğilimin, Kuzey Amerika dillerinde Hint-Avrupa dillerine oranla daha ileriye götürülmesinin ne deni, Amerika yerlilerinin kabile düzeninin ötesine geçmeyi başaramamalarma karşılık, Hint-Avrupa dilleri konuşan halkların kısa bir durak sama döneminden sonra sistemlerini tümden yeni bir temel üzerinde yeniden düzenleyebilecek kadar büyük bir hızla gelişmeleridir. Bu yeni temel, bireysel aileydi. Betimleme sisteminde, baba erkek kardeşlerinden, anne kız kardeşlerinden, erkek kardeşler ve kız kar deşler düz kuzen ve kuzinlerden, oğullar ve kızlar erkek yeğenlerden ve kız yeğenlerden ayrılır; kaynata ile kaynana, kayın ile baldız, damat ile gelin de ayrı terimlerle belirtilir. Aile tanımlanır. Öte yandan, sınıf landırma sisteminin ikinci tipinin tersine, babanın erkek kardeşi ve kız kardeşi annenin erkek kardeşi ve kız kardeşiyle, düz kuzen ve kuzin ler çapraz kuzen ve kuzinlerle, erkek kardeşin çocukları kız kardeşin çocuklarıyla, baba tarafmdan büyükbaba ve büyükanne ana tarafından büyükbaba ve büyükanneyle, oğulun çocukları kızın çocuklarıyla iç içe geçerler. Çapraz kuzen ve kuzin evliliğinin zorunlu kıldığı bu ayrım lar gerekliliğini yitirmiştir artık. Morgan bu sorunlar üstünde çalışırken, Hint-Avrupa adlığını yeni den kurmak için gerekli olan gereçler daha elde edilmemişti; ama gene de, Hint-Avrupa dilbilimi açısından sınıflandırma sisteminin önemine ilk dikkat çeken Morgan oldu.50 Morgan, bizim dillerimize özgü betim50 Ancient Society (Eski Toplum), s. 491.
AKRABALIK A
d
LIĞI
77
[eme sisteminin başlangıçtaki sistem olamayacağını gördü. Morgan'dan sonra bu sorun üstünde çalışmalar yapanlar da onun izinden yiirüselerdi, Hint-Avrupa adlığı çok önceleri açıklığa kavuşturulabilirdi. Morgan'm sınıflandırma sistemi kuramı, Fison, Howitt, Spencer ve Gillen gibi AvustralyalI klasik alan-antropologları tarafından kabul edildi. Bunlar M organ'm ölüm ünden sonra, onun vardığı sonuçları doğrulayan yeni bilgileri günışığına çıkardılar. Fison'un duraksadığı tek nokta, M organ'a yazdığı bir mektupta da içtenlikle kabul ettiği gi bi, dinsel meslektaştan arasında doğan utancadan kaynaklanıyordu.51 Morgan'm da kendi bölgesinin papazı J. H. M cllvaine'le başı beladay dı; Eski Toplum adlı yapıtı üstünde çalışırken, Tevrat'a ters düşmekle suçlanabileceği korkusuyla Mcllvaine'le birçok ciddi tartışmaya giriş mişti. Kitap yayımlandığı zaman, Morgan'm manevi danışmam, belki biraz da dostuna olan sevgisinden dolayı kavrama yetisini yitirerek şöyle yazıyordu ona: "Bence büyük bir yapıt bu. Bugüne kadar Darvvincilere karşı ve türlerin değişmezliğinden yana ortaya atılmış en güç lü sav."52 Ne var ki, bu kadar kolay aklanmayanlar da yok değildi. Marx ki tabı hemen alkışladı; tıpkı bir zamanlar, bilim adamlarınca öfkeyle suç landığı sıralarda Türlerin Kökeni'ni alkışladığı gibi. Engels, "D arw in'in evrim kuramı biyoloji açısından, Marx'm artı-değer kuramı ekonomi politika açısından ne denli önemliyse, bu yapıtın da antropoloji açısın dan o ölçüde önemli olduğunu" açıkladı.52 Gerçekte, hiç kuşkusuz, öte kiler gibi bu yapıtın da suçlamalara uğramasının nedeni buydu. Darvvin'e karşıçıkış en sonunda yıkılıp gitti, çünkü Darwin'in getirdiği ku ram sanayinin gelişmesi açısından vazgeçilmez nitelikteydi. Ama Mor gan ile Marx, dünyanın pek çok yerinde hâlâ birer tabudur. Bu işin içinde dinsel önyargıdan öte bir şey vardır. Tanrı gibi aile de özel mülkiyetle el ele yürür. Özel mülkiyeti "baştan beri varolan" bir 51 Fison şöyle yazdı: "Aslında onun (bölünmemiş komün yani içten evlenmeli sürünün) varlığının yeterince kanıtlandığını kabul ediyorum, ama şu iki nedenle bunu açıkça belirtmiyorum: 1) Böyle bir açıklama karşısında şiddetli bir karşıtlık oluşacağını sanıyor ve tartışma ortamını elimden geldiğince dar tutmaya çalışıyorum; 2) Bölünmemiş komün, 'cinsel ilişkilerin rastgele gerçekleştiği' bir düzenden başka bir anlam taşımamaktadır, bu durumsa rahiplerimizden pek çok yakın dostum için korkunç bir olgu olarak algılanacaktır..,. Kısacası, Bölünmemiş Komün'ün daha önce yaşandığı konusunda kuşkum yok ama kendi amaçlarım doğrultusunda bunu açıklamayı gerekli görmüyorum; dahası, (çevremden dolayı) bir açıklama gereksiz olduğu sürece bunu belirtmemeyi yeğliyorum” [B. J. Stern, Lewis Henry Morgan, (Chicago, 1931), s. 162). Yaşam yolu dikenlidir ve fısıltılı diller hakikati zehirleyebilir. B. J. Stern, Lewis Henry Morgan, (Chicago, 1931), s. 27. 59 F. Engels, Ailenin, Özel Mülkiyetin ve Devletin Kökeni, s. 31.
78
T a r İh ö n c e s İ E g e
şey sayan kentsoylu düşünürler, Morgan'a baştan sona karşıçıkılması gerektiğini içgüdüsel bir biçimde ayrımsamışlardır. Gel gör ki, ona elbirliğiyle karşı çıkmalarına karşın, ortak bir cephe kuramamışlardır, bunun nedeni de başka bir seçenek üzerinde anlaşmayı bir türlü becerememiş olmalarıdır. Radcliffe-Brown şunu ileri sürmüştü:"... Morgan'a ve onun izinden gidenlere karşı, herhangi bir kabilenin akrabalık terimcesi ile bu kabi lenin bugün varolduğu biçimiyle toplumsal örgütlenmesi arasında çok kapsamlı bir işlevsel bağ olduğu ortaya konulabilir," dolayısıyla, "ak rabalık terimcesinin, salt varsayımsal bir geçmişteki bambaşka bir top lumsal örgütlenme biçiminin günümüzdeki bir uzantısı olduğunu dü şünmek için en küçük bir neden yoktur."54 Başka bir yerde de ayrıntı lı olarak ele aldığım gibi, Radcliffe-Brown'm sınıflandırma sistemini bu temele dayanarak açıklaması, savunulması olanaksız bir açıklamadır.55 Bu arada, bir başka seçkin antropolog, Kroeber bunun tersini kanıt lamaya çalışmıştır. Kroeber, akrabalık terimcelerinin toplumsal örgüt lenmenin ışığında açıklanabileceğini tümden yadsımaktadır: E ğ e r ak rab alık terim lerinin öncelikle dilbilim sel etk en lerce belirlendiği v e to p lu m sal k o şu llara an cak a ra sıra , o d a d o lay lı bir b içim d e bağlı ol d uk ları d a h a açık seçik k av ran say d ı, san ırız b etim lem e sistem i ile sınıf lan d ırm a sistem i arasın d ak i ayrım ların özn el v e y a p a y o ld u ğ u h erk es çe ço k ö n celeri an laşılırd ı.56
Arunta sistemini iyice anlayabilmek için kafa patlatan okur, bû sis temin nesnel olarak kendisininkinin aynısı olduğunu öğrenince rahat layacaktır. Ve elbette, bundan sonra tüm sorunu gerçeklik dünyasının dışına çıkarmak için atılması gereken bir adım kalıyordu. Bu adımı da Mali nowski attı. Malinowski, "sınıflandırma sistemlerinin günümüzde va rolmadıkları gibi, daha önce de hiçbir zaman varolmadıklarının açık bir gerçek olduğunu" keşfetti.57 Lowie, aynı şeyi totemcilik konusun da yaptı. Lowie, "bu konuda ortaya serilen bütün uğraş ve bilgilerin, 54 A. R. Radcliffe-Brown, The Social Organisation of the Australian Tribes", Oceania, (Melburn/Londra, 1931-.), c. I, s. 427. 55 Bkz. Aeschylus and Athens (Aiskhylos ve Atina), s. 396-401. 56 A. L. Kroeber. “The Classiflcatory System of Relationship”, Journal o f the Anthropological Institute, (Londra, 1872-.), 39, s. 82. 57 B. Malinowski, "Kinship", Man (insan adlı yapıtta "Akrabalık" bölümü), (Londra, 1901-,), 30, s. 22.
A K R A B A LIK ADLIĞI
79
totem olgusunun gerçekliğini kanıtlayamadığı" kanısındadır.58 Açık çası, sorun, sorunun varlığı yadsınarak çözülmekledir. Her zaman ol duğu gibi, sonunda bilir bilmez söz söylemeye varan kentsoylu kuş kuculuğunun son sözü budur işte. Ama hiç kuşku yok ki, M alinowski'nin keşfinden teselli bulanlar, onun çağdaş Anglo-Amerikan toplumsal antropoloji okulunun temel görevini yerine getirmede tam bir başarısızlığa uğradığını itiraf ettiği ni gördüklerinde biraz düşkırıklığma uğrayacaklardır: İşin içinde olan biri olarak diyebilirim ki. Bayan Seligmaıı ya da Dr. Lowie ile ne zaman biraraya gelsem, Radcliffe-Brown ya da Kroeber'le ne zaman bazı konuları tartışsam, o anda karşımdakinin konudan haberi bile olmadığını fark ediyor ve sonunda çoğu zaman bunun benim için de geçerli olduğu duygusuna kapılıyorum. Akrabalık konusunda yaz dıklarımızın hepsini de buna katabiliriz ve bu hepimiz için geçerlidir.59 Görüldüğü gibi, bir türlü kafa kafaya verip anlaşam ıyorlar! Morgan'ı çürüteceğiz diye yıllar yılı çabaladıktan sonra yalnızca birbirleri ni çürütmeyi başarabiliyorlar. Bu arada, Engels tarafından geliştirildi ği biçimiyle Morgan'm yapıtındaki savlar, Sovyetler Birliği'ndeki et nologlar ve arkeologlar tarafından geniş bir cephede sürdürülüyor.
58 Primitive Society, s. 137. 59 Kinship, s. 21.
80
T A R İH Ö N C E S İ EGE
III
KABİLEDEN DEVLETE
1. İrokua Birliği
M organ'ın İrokua'lara ilişkin incelemesi, antropoloji alanında öncü bir çalışma ve kendi türünün bir başyapıtıdır. Morgan, eski Yunan ve Roma'daki kabile örgütlenmesiyle ilgili ipucunu, bu yerlilerin arasına gittiği sıralarda bulmuştu. Morgan, Amerika yerli toplumuna ilişkin genel görüşlerini şöyle be lirtir: Amerika yerlilerinin yönetim tasarı, gens (klan) ile başlıyor, yönetsel kurumlarının eriştiği en yüksek nokta olan genbirlikte (konfederasyon, ç.n.) sona eriyordu. Bu yönetim tasarı organik olarak şöyle sıralanıyor du: Birincisi, bir kandaşlar topluluğu olan gens; gens üyesi kandaşlar gens'i ıralayan ortak bir ad taşıyorlardı, İkincisi, birtakım ortak amaç larla daha yüksek bir birlikte biraraya gelmiş bulunan bir akraba gentes (gens'in çoğulu, ç.n.) topluluğu olan fratri. Üçüncüsü, genellikle fratrilerde örgütlenmiş, bütün üyeleri aynı lehçeyi konuşan bir gentes'ler topluluğu olan kabile (tribü, ç.n.). Ve dördüncü olarak da, her biri ay nı dil ailesinin ayrı lehçelerini konuşan kabilelerden meydana gelen genbirlik. Bu, bir siyasal toplum ya da devletten (civitas) farklı olarak, bir gentilice toplum (societas) ortaya çıkarıyordu, ikisi arasında büyük ve köklü bir ayrım vardır. Amerika bulunduğu zaman orada ne bir siya sal toplum vardı, ne bir yurttaş, ne bir devlet, ne de herhangi bir uygar lık. Amerika'daki en ileri yerli kabileleriyle genellikle bilindiği anlamıy la uygarlığın başlangıcı arasında koskoca bir budunsal dönem vardı.1 1
Ancient Society (Eski Toplum), s. 65. irokua’ları yeniden inceleyen Quain, onların son derece ilen
Ka b il e d e n D e v l e t e
8i
Altı ayrı lehçe konuşan altı İrokua kabilesi vardı. Bunların dördün den her biri iki fratri ve sekiz klana bölünmüştü. Öteki ikisindeyse, fratj-j yoktu, yalnızca üç klan vardı.2 Bunların ortak kökeni klan adlarıyla gösterilmiştir; klan adlarından üçü altı kabilede de geçmekte, buna kar şılık yalnızca ikisi tek bir kabileyle sınırlı kalmaktadır. Biri dışında bütün klanlar hayvan adları taşımaktadır. Bunlar, klan totemleridir. Sözgelim i, bir söylenceye göre, çok sıcak bir yaz günü gü neş bir kaplumbağanın yaşadığı küçük gölü kurutuvermiş, kaplumba ğa da kabuğunu sırtından attığı gibi insana döniişüvermiş. İşte bu in san, kaplum bağanın adını ve belirtkesini taşıyan klanın atasıymış.3 Çizelge IV İR O K U A B İRLİĞ İ Fratri
Kabile
Klanlar
Seneca
1 II
Ayr
Kurt
Geyik
Çulluk
Cayuga
1 II
Ayı Geyik
1
Kunduz Balıkçıl
Kaplumbağa Şahin
Kurt Şahin
Kaplumbağa
Çulluk
Yılan Balığı
Kurt Geyik
Kunduz Ayı
Kaplumbağa Yılan Balığı
Çulluk
Top
Ayı Bozkurt
Kunduz Sarı Kurt
Büyük Kaplumbağa Küçük Kaplumbağa
Yılan Balığı Çulluk
Mohawk
Ayı
Kurt
Kaplumbağa
Oneida
Ayı
Kurt
Kaplumbağa
Onondaga Tuscarora
II 1 II
Kunduz
M organ'ın zam anında dıştan evlenmeye dayalı birim klandı, ama geleneklere bakıldığında bu birim in bir zamanlar fratri olduğu anlaşı lıyordu. İrokua'ların "fratri" için "kardeşlik" anlamına gelen bir söz cük kullanmaları da bunu doğrulamaktadır. Aynı fratriye bağlı klan lar, "kardeş" klanlardı; ayrı fratrilere bağlı klanlarsa "kuzen" klanlar dı.4 Senecalar, başlangıçta kabilelerinin Ayı ve Geyik adlarını taşıyan askeri örgütlenmelerinin, Avrupalı sömürgecilerle ilişkiler sonucunda geliştiğini ileri sürmektedir. B.H. Quain, "The Iroquois", Meade, s. 240. 2 Ancient Society (Eski Toplum), s. 69 . 2 E. A. Smith, “Myths of the Iroquois", Annual Reports of the Bureau of Ethnology (Etnoloji Kurumu Yıllık Raporları, "irokua Yerlilerinin Söylenceleri"), (Washington, 1887-.) II, s. 77. 4 Ancient Society, s. 90.
82
T A R İH Ö N C E S İ EGE
yalnızca iki klanı bulunduğunu, daha sonraları bunların bölündüğü nü, ilk baştaki birimlerin her birinin kendi fratrisi içinde eski ve saygın klanlar olarak varlıklarım koruduklarını ileri sürüyorlardı. Klan üyeleri "uzun ev" denilen ortak bir konutta yaşıyorlardı; bah çelerle çevrili olan "uzun ev"in kapısının üzerine klan totemini belir ten bir simge işlenmişti.5 Ev ve bahçelerin bakımı kadınlar tarafından yapılıyor, erkeklerse avcılık ve savaşçılıkla uğraşıyorlardı. Toprağın iş lenmesinde çapa kullanılıyordu. Başlıca ekin mısırdı. Toprak on ile yir mi yıl arasında değişen bir sürede ürün vermez duruma geliyor, o za man kabile yeni bir yerleşme yerine taşmıyordu.6 Soy ve kalıtım anayanlıydı. Her klanın kendi özel adlar kümesi var dı. Bu adlardan herhangi biri, klanın yaşayan üyelerinden birinin adı olmaması koşuluyla çocuğa verilebiliyordu.7 Bir erkeğin kişisel eşya ları dayıları, erkek kardeşleri ve kız kardeşlerinin oğulları arasında pay laşılıyordu. Kendi çocuklarına kalmıyordu. Bir kadının kalıtçılarıysa, kendi çocukları, kız kardeşleri ve kız kardeşlerinin çocuklarıydı. Böylece, klanın malları gene klan içinde kalmış oluyordu. Ölünün ardın dan kendi klanının üyeleri yas tutuyor, ama gömü tün hazırlanması ve gömme işlemi öbür klanlarca yerine getiriliyordu. Ölen önemli bir ki şiyse, ardından bütün fratrisi yas tutuyor, gömme töreniyse öteki fratri tarafından gerçekleştiriliyordu. Morgan'ın zamanında ölüler gelişi güzel gömülmekteydi, ama Morgan çeşitli belirtilere bakarak eskiden her klanın kendi gömütlüğünün bulunduğu sonucuna varmıştı.8 İrokua'lar her yıl altı şenlik düzenliyorlardı. Bu şenlikler, önceden her klandan seçilmiş belirli sayıda kadın ve erkek görevli tarafından yönetilmekteydi, İrokua'larda özel bir klan tapımı yoktu, bunun yeri ni klan örneğine göre kurulmuş gizli derneklerin tapınma törenleri alı yordu. Gerçekte bu, Amerikan yerli kabilelerinin genel bir özelliğidir, ancak kimi kabilelerde totem çoğaltma töreninin değişik bir biçimine rastlanılabilir. Sözgelimi, Mandan'ların her mevsim yaban sığırının ço ğalması için yaptıkları yaban sığırı dansının bilinen tipten tek farkı, bel li bir klana özgü olmamasıdır.9 5 6 7 8 9
L. H. Morgan, The League o f the Iroquois (irokua Birlikleri), (Kochester, 1851), s. 318. Gem’i bulgulamadan önce kaleme aldığı bu yapıtında, Morgan, bunu bir “kabile aygıtı” olarak tanımlıyor. H. Hale, The Iroquois Book o f Rites (İrokua'larda Kuttörenler), (Philadelphia. 1883), s. 50; Totemism and Exogamy, III, s. 3-4. Ancient Society (Eski Toplum), s. 77-80. Aynı yerde, s. 74-5, 83-4, 96. Totemism and Exogamy (Totemcilik ve Dışevlilik), III. s. 137, 472.
KABİL ED EN D E V L E T E
83
Klan, yabancıları evlat edinme hakkına sahipti. Bu yabancılar, ken dilerini evlat edinen kişilerin "erkek kardeşi" ya da "kız kardeşi" ola rak klanın gerçek üyeliğine kabul ediliyor ve bir klan adı alıyorlardı. Tutsaklar ise ya evlat ediniliyor ya da öldürülüyordu. Kölecilik diye bir şey yoktu.10 Klan, üyelerinin davranışlarından ve onların çıkarlarının korunma sından sorumluydu. Bir klanın üyesi başka bir klanın üyesince öldü rüldüğünde, öldüren adamın klanına yakınmada bulunuluyor ve za rarın ödenmesi için bir istem sunuluyordu. İstenilen ödence verilirse genellikle mal olarak ödeniyordu- sorun kalmıyordu. Yok verilmezse, o zaman ölenin klanının üyeleri arasından bir öç alma bölüğü kurulu yor, bunlar öldüreni yakalayıp öldürmekle görevlendiriliyordu. Eğer ölenle öldüren ayrı fratrilerdense, dava ilgili klan adına fratri tarafın dan ele alınıyordu.11 Klan içinde adam öldürme konusunda belirlenmiş bir işlem yoktu. Kaldı ki, bu türden suçlar çok ender işleniyordu. Özel mülkiyetin bu lunmadığı bu koşullarda bu türden suçlarm işlenmesine yol açan baş lıca dürtü bazı eksikliklerdi, ama klana can veren güçlü dayanışma ru hu bu konuda olumlu bir caydırıcı rol oynamaktaydı. Klanın, her iki cinsten yetişkinlerin özgür oylarıyla seçilen bir şefi (1scıchenı) vardı. Gerçi klan şefi yaşam boyu görevde kalmak üzere seçi lirdi ama, seçmenleri hoşnut edemezse her zaman görevden alınabilir di.12 Şeflik kalıtımsal bir eğilim gösteriyor, şef ölünce şeflik onun erkek kardeşlerinden birine ya da kız kardeşlerinin birinin oğluna geçiyor du, İrokuaTarda şefliğe yalnızca erkekler seçilebiliyordu, ama bunun çok eskilere dayanıp dayanmadığı belli değildir. W isconsin'deki Winnebago'lar, ölen şefin erkek kardeşi ya da kız kardeşlerinden birinin oğlu yoksa, şefliğin ana tarafından en yakın kadın akrabaya geçmesi kuralını uyguluyorlardı.13 Her kabilenin kendi bölgesi ve kendi kabile konseyi vardı. Kabile konseyi, savaş ve barışla ilgili sorunları karara bağlamak ve seçilen klan şeflerini onaylamak üzere kabile halkı önünde toplanırdı ve seçilen klan şefini veto etme hakkına sahipti. Kararlarını oybirliğiyle almak zorun daydı. Kabile konseyi, klan şeflerinden ve ayrıca kişisel kahramanlık larından dolayı seçilmiş bazı askeri şeflerden ve belli klanlarda kalıt 10 U 12 13
Ancient Society, s. 80-1. Aynı yerde.s.77,9S. Aynı yerde, s. 70-3. Aynı yerde, s. 161-2.
84
T A R İH Ö N C E S İ E g e
sal olarak geçen ve kabileyi genbirlik konseyinde temsil etmekle gö revli özel bir şefler sınıflamasından oluşmaktaydı.14 İrokua'ların en yüksek organı olan genbirlik konseyi, az önce sözü nü ettiğimiz özel şeflerden oluşuyordu. Bu konsey de halk önünde top lanırdı ve kararlarını oybirliğiyle almak zorundaydı. Genbirlik konse yinin görevini yürütebilmesi için altı kabilenin de onayı gerekliydi.15 Askeri eylemlerin yürütülmesi görevi, Seneca'larm Kurt ve Kaplum bağa klanlarından seçilen iki yüksek askeri şefe verilm işti.16 Morgan, bu kabilelerin, ata soyundan nasıl ayrıldıkları ve sonun da nasıl yeniden birleştikleri konusunda bazı uyarıcı görüşler öne sü rüyor: Doğal büyüme sonucunda durmadan yeni kabileler ve yeni gentes'ler oluşmaktaydı. Amerika anakarasının uçsuz bucaksız alanları bu süre ci gözle görülür bir biçimde hızlandırmaktaydı. Yöntem basitti. En baş ta, yaşama olanakları bakımından çok elverişli olan, dolayısıyla da aşı rı bir yığılmaya uğrayan bir coğrafi merkezde giderek bir taşma mey dana geliyordu. Yıldan yıla sürüp giden bu taşma sonucunda, kabile nin başlangıçta yerleşmiş olduğu merkezden uzakta bir yerde bir nü fus birikimi gerçekleşiyordu... Böylece yeni bir kabile doğuyordu. Artan insan sayısı yaşama olanaklarını zorladığında, insan fazlası ye ni bir yere taşınıyor ve oraya büyük bir beceriyle yerleşiyordu, çünkü her gens'de ve bir bölükte bir araya gelen gentes'ler de yetkin bir yöne tim vardı... Genbirliklerin oluştuğu koşullar ve dayandığı ilkeler son derece ba sittir. Bu genbirlikler, doğallıkla, belli bir zaman süreci içinde önceden varolan öğelerin bağrından doğup gelişmişlerdir. Bir kabile çeşitli ka bilelere bölünmüş, bu altbölümler birbirinden bağımsız, ama sınırdaş bölgelere yerleşmişler, genbirlik de bunları içerdikleri ortak gens'ler ve konuştukları yakın lehçeler temelinde daha yüksek bir örgütlenme için de yeniden bütünleştirmiştir. Gens'de somutlaşan akrabalık kavramı, gens'lerin ortak bir soydan gelmeleri ve birbirlerinin konuştukları leh çeleri hâlâ anlayabilir durumda olmaları, bir genbirlik için gerekli mad di öğeleri sağlamaktaydı. Demek ki, genbirliğin temelinde ve merke zinde gentes'ler, daire çevresindeyse dil ailesi yer almaktaydı.17 14 15 16 17
Aynı yerde, Aynı yerde, Aynı yerde, Aynı yerde,
s. s. s. s.
113-20. 35. 150-1. 105,125.
K A B İL E D E N D E V L E T E
85
Görüldüğü gibi, kabile sistemi, durmadan yer değiştiren bir toplu ma son derece yetkin bir biçimde uyarlanmıştı. Kabilelerin çoğalması, kabilenin kendisini yaratm ış olan bölünme sürecinm bir devamından başka bir şey değildi. Ne var ki, genbirlikte bu gelişme tersine dönmüş tür ve işte tam bu noktada, yüksek askeri şeflerin görevinde eşitlik ilke sinden ilk uzaklaşm ayı gözlemleriz. İrokua Birliği'nde, kabileler, daha ileri, ama sınıflara bölünm üş devlet biriminde birleşmek üzeredirler. İrokua Birliği, savaşa göre düzenlenmiştir. Birlik, Algonkin'lerin ko vulmasından sonra, bugün New York eyaletinin bulunduğu bölgede kurulmuştu.18 O sırada Irokua'lar, varolan üretim düzeyinde özgürce yayılmanın sınırına varm ış bulunuyorlardı. Ama, hâlâ göçebe tarımı aşamasında oldukları için, yalnızca toprak uğrunda savaşını veriyor lardı. Eğer Birliğin oluşum undan önce tarımları daha ileri bir düzeye erişmiş olsaydı, onlar da Orta Amerika'daki Köy Yerlileri gibi yerleşik düzene geçerlerdi; ya da, Birlik yönetimi altında tarımlarını geliştirebilselerdi, M eksika'da daha sınırlı bir bölgede Aztek Birliği'nin yaptı ğı gibi, bu aygıtı hiç kuşkusuz öteki kabileleri şu ya da bu biçimde sö mürmekte kullanırlardı. Ne var ki, İrokua'ların gelişmesi, Kristof Koiomb'un izleyicileri tarafından bu noktada kesiliverdi.
2. Romalılarda Kabile Sistemi Her Romalının ya da hiç değilse her soylu Romalının üç adı vardı. Nomen ya da "a d ", proenomen ya da "ilk ad" ve cognomen ya da "soya dı". Proenomeıı kişisel addı. Nomen o kişinin geus'ini ya da klanını be lirtiyordu. Cognom en ise fam ilia’sini ya da ailesini belirtiyordu. Örne ğin, Gaius lulius Caesar, lulia gens'inin Caesar ailesindendi. Familia, gens' in bir altbölümüydü. Paterfamilias'ı (erkek aile reisi, ç.«.), onun karısını, oğullarını ve evlenm emiş kızlarını, oğullarının oğulları nı ve evlenm em iş kızlarını, kölelerini ve öteki mal mülkü kapsıyordu.19 Gens, ortak bir ataya bağlı erkek soyundan gelen bir fa m il iae’ ler küme siydi. Familia sözcüğü başlangıçta mülk edinilmiş köleler (famuli), ya ni gens'm ortak m ülkiyetinden ayrı olarak edinilmiş mallar anlamına gelmekteydi. 18 Aynı yerde, s. 169: Systems o f Consanguinity and Affinity of the Human Family (İnsan Ailesinde Kandaşlık ve Evlilik Yoluyla Akrabalık Sistemleri), s. 150-1. 19 Ancient Society, s. 293-5; H. F. Jolowitz, Historical Introduction to the Study o f Roman Law, (Cambridge, 1939). s. 122.
86
T a r ih ö n c e s İ E g e
Vasiyetname bırakmadan göçüp giden birinin malı mülkü ilk ağız da karısına ve çocuklarına kalırdı. Çocukları yoksa, erkek tarafından gelen dolaylı torunlarına, daha sonra baba soyundan gelen akrabaları na, yani erkek kardeşlerine ve evlenmemiş kız kardeşlerine, babasının erkek kardeşlerine ve evlenmemiş kız kardeşlerine ve son olarak da bunların hiçbiri yoksa gens'ine kalırdı. Bu öncelik kurallarını tersine çe virirsek, onları, gens'in ortak mülkiyetinin ardışık çiğnenişlerini göste ren tarihsel sıraları içinde görürüz. Evlenmiş kız kardeşlerin ve kız ço cukların dışlanm asının nedeni, kadının evlendiği zaman kocasının geııs'inin bir üyesi durumuna gelmesiydi. Romalılarda evliliğin tarihinin başlangıç dönemi belirsizdir ve ancak el yordamıyla açıklanabilir. Cumhuriyetin ilk dönemlerinde üç evlilik biçimi vardı: Usıts, confarreatio ve coemptio.20 Birincisi, birlikte yaşama dan öte bir şey değildi. Hiçbir tören gerektirmiyor, istenildiği anda bo zulabiliyor ve mal mülkün aktarılmasına ilişkin hiçbir koşul getirmiyor du. İlk Etrıisklerin az sonra anlatacağımız gevşek anaerkil birliklerini andırıyordu ve büyük bir olasılıkla, pleblerin evlenmelerinin ve mülki yet haklarının patriciler tarafından tanınmadığı döneme uygun düşü yordu.21 Patricilerin evlenme biçimi, confarreatio idi; gelini kocasının yet kesi altına sokan bir aktarma olayıydı. Coemptio da pleblere uygun dü şen biçimdi; bu, kocaya, karısının sahibi olduğu konusunda sözleşme ye dayalı bir hak tanıyan bir satın almaydı. Sonradan, patricilerle plebler arasındaki ayrım ortadan kalktığında, bu evlilik biçimlerinin yerini, eski ıısus kadar gevşek bir birleşme aldı, ama bu kez özel mülkiyet çı karları vasiyetname düzenleme hakkıyla güvence altına almıyordu. Bu ataerkil patrici birleşmelerinin ardında yatan amaç oldukça açıktır: Eğer, der Cato, karını seni aldatırken yakalarsan, onu yargılamadan öl dürebilirsin ve en küçük bir ceza yemezsin; ama eğer sen karını alda tırsan, karın senin kılına bile dokunamaz.22 Confarreatio, kalıtımın babadan oğula geçmesini sağlama almak ama cıyla kadının özgürlüğünü sınırlıyor; coemptio da, aynı ilkeyi daha alt 20 C. W. Westrup, "Recherches sur les formes antiques de mariage dans l’ancien droit romain” ("Eski Roma Yasalarındaki Evlilik Biçimleri") Oversigt over det kongelige Danske Videnskabernes Selskobs Forhondlinger, (Kopenhag, 1816-.), 30,1. Historical Introduction to the Study o f Roman Law, s. 113-6, 243-4. 21 Usus'un eskiliğine ilişkin bilgi için bkz. C. W. Westrup. 22 Cellius, 10. 23.
KA B İL E D E N D E W L E T E
87
katmanlara yaygınlaştırıyordu. Bunlar, eski kabile haklarınım tüzel bir kısıtlaması olarak mülkiyetin gelişmesi sonucunda resmi ev/liliğin na sıl ortaya çıktığını göstermektedir: Tarihte ortaya çıkan ilk sınıf ayrılığı, tekeşli evlilikte erkek ile kaıdın ara sındaki karşıtlığın gelişmesiyle, ilk sınıf baskısı da erkeğin kaodın üze rindeki baskısıyla aynı zamana rastlar.23 Familicı, geııs'in bir altbölümü olduğundan, aile adına cognıonıen, "so yadı" ya da ek ad deniliyordu. Nomen, kesin olarak gens'i bellirtiyordu. Gene, edinilmiş mülkiyeti belirten fannlia'nuı daha geç ortay a çıkmış bir sözcük olmasına karşılık, gens ve nomen, yani "akraba" vce "ad ", da ha önce de gördüğüm üz gibi, erkek akrabanın kendi klanı adı ya da klan belirtkesiyle tanındığı ilkel klandan gelmektedir. Ve bu nomina’lara baktığımızda, kökenleri apaçık görülür. Aquilia Gensi K artal klanı, Asinia Gensi Eşek klanı, Aurelia Gensi Altın klanı, Caecilia
Ailenin, Özel Mülkiyetin ve Devletin Kökeni, s. 94. Historia Naturalis, 33. 21. 19. 8. Suetonius, Caius Caligula, 35. Cicero, Epistulac ad Familiares, 9. 21. 2; Festus, 61; D. H. AR. 6, 69. 1. Cicero, De Lagibus, 2. 22. 55; Cicero, De Ojjîciis, 1.17. 55; Cicero, Tusculanae Dişputationes, 1. 7; Cicero, Oratio pro A. Ucinio Archia, s. 22; Valerius Maximus, 9. 2.1; Suetonius, Nero1, 50; Plutarkhos, Pop/. 23; D. C. 44.51; P. Velleius Paterculus, 2.119. 5; CIL. 1.65-72.375. 28 T. Mommsen, History o f Rome, (Londra, 1868), I, s. 39,74.
88
T a r ih ö n g e s İ Eg e
Sabin ülkesinden Roma'ya göç ettiğinde, kendilerine Roma'daki İupiter Tapınağı'nın yanında bir gömütlük ve Anio Irmağı kıyısında bir toprak parçası verildi.29 Gens'in tapımı, adını ata ruhu demek olan Re mus'dan ya da geııs'in adıyla belirlenen halk tanrılarının birinden alı yordu: Naevii'lerin Silvanus Naevianus'u, Calpurnii'lerin Diana'sı, İulii'lerin Veiovis'i gibi.30 Ata ruhunun gens adını taşıyan tanrıya dönüş mesi, totemin tanrıya dönüşmesidir. Gerçi salt belli bir gens’le ilintili bir kişi adına rastlanmamaktadır, ama Marcus Manlius'un öyküsü gens'ın kendi üyelerine ad verümesinde söz hakkı bulunduğunu göstermektedir: Marcus Manlius, Manliiler için öyle bir yüzkarası olmuştu ki, Manlii'ler Marcus adının herhan gi bir gens üyesine verilmesini yasaklamışlardı.31 Evlat edinme konu sunda da gens’in onayının alınması gerekiyordu; evlat edinilen oğul, kendisini evlat edinen babanın nomen'ini ve cognomen'ini alıyordu. Ev lat edinme töreni, çocuğun dünyaya gelişinin bir benzetlemesi olarak anlatılmaktadır.32 Bu anlayışa hemen her yerde rastlanır. Evlat edin me, özel bir erginleme töreninden başka bir şey değildir.33 Burada, ev lat edinilen yabancı, bir yabancı olarak ölür ve bir klan üyesi olarak ye niden doğar. Geııs'deki dayanışma, üç yüz kişi kadar olan Fabii'lerin Veii'lere kar şı kendi başlarına nasıl savaştıklarını anlatan öyküde bütün açıklığıy la görülür.34 Appius Claudius hapse atıldığında, onun kişisel düşma nıyla birlikte bütün Claudii'ler yas tutmuşlardı.35 Gens aynı zamanda yoksulluk ya da sıkıntı çeken bir üyesine yardımcı olmakla yükümlüy dü.36 Gentilis ile generosus, yani "akrabalık" ile "iyilik" (İngilizce'de "kinship" ile "kindness", ç.n.) arasındaki bağıntı birçok dilde ortaktır ve bütün klan bağları arasında en sürekli olanıdır. Tıpkı H ardy'nin Tess'inin "akrabaları olduğunu ileri sürmek" üzere D'Urberville'lere gidişi gibi, yurt dışında parasız kalan bazı İrlandalIların ortak bir so29 30 31 32 33
34 35 36
Suetonius, Tiberius, 1. CIL. 6.645; Cicero, Oratio de Horispicum Responsis, 32; CIL. 1. 807. Titus Livius, 6. 20. 14; C. Daremberg ve E. Saglio, Dictionrıaire des antiquitts grecques etromaines (Eski Yunan ve Roma Söylenceleri Sözlüğü), (Paris, 1877-1919), 2. 2. s. 1510. Corp. Gloss. Lat. 4. 304. 44; C. Plinius Caecilius Secundus, Ponegyricus. 8.1. Hıristiyanlıktaki vaftiz töreni hem bir yeniden bedenleşme, hem de bir evlât edinmedir; “Bu bebeği yeniden dünyaya getirmek ve evlât edinerek kendi çocuğun kılmak seni mutlu etti." Ayrıcabkz. R Eisler, Opheus the Fisher, (Londra, 1921), s. 63-5; J.G.Frazer,Folklore in the Old Testament (Eski Ahitte Töresel Yaşam ), (Londra, 1919), 2. s. 27-38. Titus Livius, 2. 48-50. Titus Livius, 6. 20. 2-3. Titus Livius, 5. 32. 8-9; D. H. AR. 2. 10. 2.
K a b İl e d e n D e v l e t e
89
yadı taşımalarına güvenerek tümden yabancı kişilere başvurup para istediklerini duymuştum. Gerçi gens’m dıştan evlenmeye dayalı olduğu hiçbir yerde açıkça be lirtilmiş değildir, ama gene de Romalıların yakın akrabalar arasında evlenmeyi doğru bulmadıklarını biliyoruz.37 GÖreneksel bir yasa ola rak hiçbir zaman yazılı belgelere geçirilmemiş olm asının nedeni, bu kuralın çok eski zamanlardan bu yana uygulanıyor olmasıdır belki de. İlk başlarda eşit bir biçimde otuz cunae'ye bölünmüş 300 gentes bu lunduğunu öğreniyoruz.38 Yunan yazarlarının her zaman phratria di ye söz ettikleri curia,39 ya bir akraba gentes’[er kümesidir ya da fratri. Her cııria’m n curio adı verilen bir rahip tarafından yönetilen bir tapma ğı vardı. Otuz curiones, comitia curiata tarafından seçilen curio maximus’a bağlı kutsal kurulu oluşturuyordu.40 Bu, eli silah tutan bütün erkekler den meydana gelen bir meclisti, gerçek bir "klanlar kurultayı" idi. Co mitia curiata denilmesinin nedeni, oylamanın curiae'ler tarafından ya pılmasıydı. Her cîino'nın, kendi gentesTerinin çoğunluğunca belirlenen bir oyu vardı.41 Yabancıların yurttaşlığa alınmasına ve yurttaşların ev lat edinme yoluyla bir aileden öbürüne aktarılmasına ilişkin bütün so runları bu kurul karara bağlıyordu.42 Nasıl on gentes bir cııria oluşturuyorsa, on cııriae de bir tribus oluş turuyordu. Uç kabile vardı: daha çok Latin soyundan gelen Ramn'lar, daha çok Şahinlerden gelen TatiTer; Etrüsk öğesini de içeren Lucer'ler 43 Bunların her birinin kendi kabile şefi vardı ve hep birlikte Populus Romanus diye bilinen kabile birliğini oluşturuyorlardı.44 Birliğin en yüksek organı, senatus ya da yaşlılar konseyiydi. Sena törlerin sayısı daha ilk başlarda artırılmıştı. Niebuhr, bunların başlan gıçta klan şefleri (principes gentium) olduklarmı ileri sürmektedir.45 Yü rütme erki, senato ve comitia curiata tarafından ortaklaşa atanan bir rex ya da kralın elindeydi.46 Rex hem başkomutan, hem başrahip, hem de baş yargıçtı. Krallığın yıkılmasından sonra Rex' in siyasal görevleri ye37 38 39 40 41 42 43 44 45 46
Plutarkhos. M. 265d. 289d. Titus Livius, 1.13. 6; Plutarkhos, Rom. 20. D. H. AR. 2. 7. 3, 6. 89.1; Plutarkhos. Rom. 20, Publ. 7; D. C. 5. 8-9. Titus Livius. 27.8.1. D. H. AR. 2.14. 3. 4. 20. 2. Caius. 1.99; Historical Introduction to the Study o f Roman Law, s. 86.119.12S. Titus Livius. 1.13.8. D.H.AR. 2.47. B. G. Niebuhr, History o f Rome, (Londra. 1885), 1. s. 338-9. Titus Livius. 1.17, 32.1, 35. 6; Cicero. De Republico, 2 . 12. 3.
90
T A R İH Ö N C E S İ EGE
ııi oluşturulan konsüllere aktarıldı, ama krallık rahipliği rex sacrorum görevinde varlığını korudu.47 Nedendir bilinmez, çağdaş tarihçiler, bütün bu bilgilere karşı kuş kucu bir tutum takmıyorlar. Sözgelimi, Jolow itz'e bakılırsa, comitia cıtriatcı'nm kral tarafından getirilen önerileri yürürlüğe koyup koymadı ğı "son derece kuşkuludur"; ayrıca "çağdaş tarihçiler, Roma tarihçile rinin kralın comitia tarafından seçildiğini düşünmekte haklı oldukları nı sanm aktadırlar", çünkü "bildiğimiz kadarıyla temsil düşüncesi da ha yakın dönemlerdeki senatonun bileşimine o denli yabancıdır ki, bu düşüncenin en eski dönemlerde bile uygulandığına inanmamız olanak sızdır."48 Roma tarihçileri bu çelişmenin hiç değilse aynı ölçüde farkın daydılar sanırız, ama gene de anlaşılan o sıralar yadsınamayacak ka dar güçlü olduğu için geleneği kabul etmişlerdi. Rex sözcüğü Kelt dil lerinde benzer bir biçimde vardır ve aynı anlama gelmektedir, üstelik Keltlerde krallar seçimle başa gelmekteydi.49 Dolayısıyla, Romalıların kendi senatolarına benzettikleri Galyalıların m eclislerinde de büyük olasılıkla durum aynıydı; öte yandan, meclisten başka bir de askeri şe fi bulunan bazı Galya kabileleri İrokua'larla benzerlik göstermektedir.50 Sözünü ettiğimiz tarihçilerin işin içinden çıkamamalarının nedeni, Roma'nın ilk dönemindeki kabile kurumlarım, kabile toplumunun ne ol duğu sorusunu ortaya getirmeden açıklamaya çalışmalarıdır.
3. R o m a 'd a K ra llığ ın A na S o y u n d a n G e ç m e si Populus Romanus'un ilk kralı, Roma kentinin kurucusu Romulus'du. O sıralar Şahinlerin büyük çoğunluğu kendi kralları Titus Tatitus'un yönetiminde bağımsız yaşıyordu. Romulus'un yerini, bir Sabin aldı: Titus Tatius'un damadı Numa Pompilius. Daha sonraki kral, Latin so yundan gelen Tullus Hostilius'du. Onun yerine de başka bir Sabin, Numa'nın kızının oğullarından biri olan Ancus Martius geçti. Ardından Etrüsklerin fethi başgösterdi. Bir sonraki kral, Tarquinius Priscus bir Etriisktü. Onun ardılıysa, ne Etrüsklerdendi, ne de Latin soyundan: Tarquinius Priscus'un kızıyla evlenen Servius Tullius bir köleydi. Kral 47 Titus Livius, 2. 2. 1, 6. 4. 1, 9. 48 Historical Introduction to the Study o f Roman Law, s. 16-7. 49 H. Hubert, Greatness and Decline o f the Celts (Keltlerin Büyüklüğü ve Düşüşü), (Londra, 1934), s. 220.
50 Aynı yerde, s. 221-2.
K A B İL ED E N D E V L E T E
9!
lığın Servius Tullius'un damadına, Priscus'uıı oğullarından birine geç mesiyle birlikte tekerki de sona erdi. Bu gelenekte krallık düzenli olarak kadın soyundan geçer.51 Ancus Martius, öncelinin kızı Pompilia'nm oğludur ve bu da ana yanından ba şa geçtiğini göstermektedir. Pompilia'nm babası Numa da öncelinin kı zıyla evlenmişti. Servius Tullius, Priscus'un kızıyla; Lucius da Servius Tullius'un kızıyla evlenmişlerdi. Daha sonraki bir çağın Romalıları, ön yargılarına çok ters düşen bir gelenek yaratmışa benzememektedirler. Krallığın kaynatadan damada geçmesi, çok bilinen bir anayanlı kalı tım biçimidir. Taht erkeklerdedir, ama kadınlardan geçmektedir. İroku a'larda görülen annenin erkek kardeşinden kız kardeşin oğluna biçimin deki kural da aynı ilkeye dayanmaktadır; aradaki tek ayrım, Romalılar daki kuralın evlenmenin daha ileri bir gelişme aşamasını gerektirmesi dir. Bu durumda, eğer krallık kaynatadan damada geçerse, kraliçelik de anadan kıza geçer. Acaba bu, kralın bir anlamda karısı adına yönettiği ni mi gösterir? Bir sonraki bölümde, bunun böyle olduğunu göreceğiz. Etrüskler anaerkil olarak bilinirler. Etrüsklerin bazı göm üt yazıla rında, ölenin adından sonra babasının adı yazılıdır. Bu, babayanlı bir tutumdur. Bazılarında da hem annenin, hem babanın adı yazılıdır. Bu rada durum belirsizdir. Kimi gömüt yazılarındaysa, ölenin adının ar dına yalnızca annesinin adının eklenmiş olduğu görülür.52 Genus hııic ma tema superbum nobilitas dabnt, incertum de patre fereb a tP Bu mezaryazıtları, analık hukukunda bir gerileme olduğunu göstermektedir. Yunan tarihçileri, Etrüsklerin "ortak karıları bulunduğunu" ve "ço cukların babalarını tanımadığını" söylüyorlar.54 Aynı şeyi tarihöncesi Atinalılar için de belirtiyorlar.55 Kadının kendi seçtiği dilediği sayıda ki erkekle evlenmekte özgür olduğu anaerkilliğin alışılagelmiş bir ta nımlanışından başka bir şey değildir bu. Eş aldatma diye bir şey söz konusu değildir -bu, erkeğin icadıydı- ve kadın çocuklarının denetimi ni çocukların baba soyuna bakılmaksızın elinde tutar. Dolayısıyla, Ana dolu'da yaşamış anaerkil bir halk olan Lykia'Ularda, özgür bir erkeğin 51 J.G. Frazer, The Golden Bough'da (Altın Dal), (Londra, 1923-7), “The Magic Art and the Evolution of Kings”, ("Büyü Sanatı ve Kralların Evrimi”), 2. s. 270-2. 52 Bkz. Cambridge Ancient History'de (Cambridge, 1925-39) R. S. Conway, 4. s. 405. Lykia yazıtlarında da aynı d urum söz konusudur: C IC . 4266b, 4316a, 4278, 4215, 4300. Latince’de "anababa” anlamına gelen parens başlangıçta “anne" anlamına geliyordu; M.M. Odgers, The Latin Parens. (Philadelphia, 1928). 53 Vergilius. Aeneis, 11. 340-1. 54 p. 222; Karş. Titus Livius, 4. 2. 6. 55 Bkz. Bu kitapta Yunan Kabile Kurumlan bölümünün “Eski Yunan Etnolojisi” başlıklı altbölümü.
92
T a r İ h ö n c e s İ Eg e
Çizelge V
ROMA’NIN SABİN VE ETRÜSK KRALLARI Titus Tatius
I
Tatia = N u m a Pom pilius
I
Pompilia = M artius A n cu s Martius Tanaquil = Tarquiniııs Priscus
Kızı = Servius Tullius
I
Lucius Tarquinius = Tullia
bir kadın köleden olan çocuğu köle sayılır, buna karşılık bir erkek kö lenin özgür bir kadından olan çocuğu özgür olurdu.56 Bu da, bir köle nin bir Etrüsk prensesiyle evlenerek nasıl Kutsal Kent'in kralı olabildi ğini ve prensesin erkek kardeşinin prensesin kızıyla evlenip durumu nu sağlamlaştırarak nasıl onun yerine geçebildiğim açıklamaktadır. Şahinlerin analık hukukuna ilişkin anıları, annesi yoluyla Rutullerin şefi olan Drances'in ve Volsklarm savaşçı kraliçesi Camilla'nın öy külerinde varlığını sürdürüyordu.57 Şahinler, Rutuller ve Volsklar ay nı soydan geliyorlardı. Sabin kadınlarının ırzına geçilmesi, genellikle zorla elde etme yoluyla evlenme durumu olarak açıklanır; gerçekten de böyleydi, gene de bu yoldan karı edinmenin bir zamanlar sanıldı ğından daha az rastlanılan bir durum olduğu anlaşılmış bulunmakta dır. Ancak, Sabinler anaerkil idiyseler, Romalıların gerçekte bu hanım ların kendilerinden çok, mülklerini elde etmeyi amaçlamış oldukları pekâlâ düşünülebilir. Latin krallarında anayanlılık kuralı görülmemektedir. Peki bu, Latinlerin ataerkil oldukları anlamına mı gelir? Eğer böyleyse, Latmler öteki İtalyan kabilelerinden bir adım öndeydiler; dünyanın ele geçiril mesi yolunda başta gidiyorlardı. 56 Herodotos, Herodot Tarihi, (Remzi Kitabevi, 1973, Türkçesi: Müntekim Ökmen), 1. 173. Aynı kural eski Çin'de de geçerliydi: K. A. Wittfogel. Wirtschaft und Cesellschaft Chineas (Çin Ekonom isi ve Toplumu) (Leipzig, 1931), s. 400. 57 Verg.A. 11.
Ka b il e d e n D
evlete
93
Bir soru daha: Şahinlerin anaerkilliği, Hint-Avrupa soyunun dağıl ma döneminde ataerkil olduğunu gösteren kanıtlarla nasıl bağdaştırı lacaktır? Bu sorunun yanıtı, İtalya'nın arkeologlar tarafından henüz ay dınlığa çıkarılmamış tarihöncesinde yatmaktadır. Unutmamak gerekir ki, kalıt yasaları ekonomik güçler tarafından belirlendikleri için, değiş meye yatkındırlar. Bazıları, Italyan halklarım, tarıma dayalı olduğu için büyük olasılıkla anaerkil olduğu sanılan lerramara kültürüne58 bağlı yorlar. Ama ne olursa olsun, bu halklar Etrüsk etkisi altında gelişmiş ler ve bu da ister istemez onlarm kendi özgün kurum lanın etkilemiş tir. Bu, Yunan tarihöncesinde yeniden karşılaşacağımız bir süreçtir.
4. Populus Romanus Gens, cııria, tribus ve populus, İrokua'lardaki klan, fratri, kabile ve bir liğe uygun düşer. Populus Romanus ile İrokua Birliği aynı tipte yapı lardır. Ancak aralarında önemli bir ayrım vardır. İrokua kabileleri, doğal genişleme yoluyla evrimleşmişler ve iç ya pılarını bozmaksızın birleşmişlerdir. Romalıların genbirliğiyse, kendin ce bir edimle ayrı türden öğelerden yapay bir biçimde kurulmuştur. Roma genbirliğinin yapay kökeni, gentes'in ve curiae' nin bakışımlı kü melenmesiyle kanıtlanamaz, çünkü bu sözlü geleneğin yuvarlak sayı lara yatkınlığından ileri geliyor olabilir; ama bu yapay köken, tribus sözcüğüyle kanıtlanmaktadır, çünkü tribus "üçte bir" anlamına geldi ğinden üç kabilenin birliğini gerektirmektedir. Açıktır ki, genbirlik, Roma'da kurulan yeni yerleşim merkezini örgütlendirmek amacıyla oluş turulmuştur. Nitekim , İrokua'lar yerleşik bir yaşam a geçecek kadar varlıklarını koruyabilselerdi, onların tarihindeki bir sonraki adım da bu olacaktı. Gerçekten de, M organ'ın ortaya koyduğu gibi, Roma genbirliği, Mexico kenti kurulduğu sırada Aztek Birliği'nce benimsenen yapıya çok benzemektedir.59 Populus Romanus, klan üyesinin bir yurt taş olmak üzere bulunduğu ve kabile sisteminin de bir devlete dönüş menin eşiğinde olduğu noktayı belirlemektedir. Tersinden bakılacak olursa, İrokua kabileleri, Romalıların sona eren bir aşamasını örneklemektedir. Daha da eski zamanlarda eski İtalyan soyunun çeşitli kollan İtalya yarımadasında, tıpkı Amerikan yerlileri 38 Bkz. Cambridge Ancient History'de T.E. Peet, 2. s. 568-74. 59 Ancient Society (Eski Toplum ), s. 191-220.
94
T a rIh ö n c e sİ Ege
nin Kuzey Amerika'da yayıldıkları biçimde yayılmışlardı. Eski İtalyan kabileleri, gelenek uyarınca, her yıl erginleme töreninden yeni geçmiş genç kızlar ve delikanlılardan oluşan bir topluluğu yeni bir yurt ara maya gönderirlerdi. Bu göçmenlerin Tanrıları Mars'ın öküzünü simge olarak benimseyen bir bölüğü güneye, "öküz-kent" Bovianum dolaylarındaki koyaklara uzandı ve sonradan orada Samnitler adını aldı; kurda (hirpus) bağla nan ikinci bir bölüğüyse aynı yönde daha ilerilere gitti ve Hirpinler ola rak ortaya çıktı; ağaçkakanı (picus) önder sayan üçüncü bir bölük Umbria'ııın güneyine, Adriyatik kıyılarına doğru kuzeydoğuya yöneldi ve bu bölgeye onların adından esinlenerek Picenum adı verildi; kendi Tan rıları Mars'a daha açıktan açığa bağlı olan dördüncü bir bölük de dağ lık bir bölgenin ortasındaki Fucine Gölü yakınlarında, savaşçı Marslar kabilesini oluşturdu.60 Populus Romanus'un kurulmasının gerçek amacı, Tiber Irmağı üze rindeki yeni yerleşim merkezini örgütlendirmekti. İleride umulmadık sonuçlar doğuracak böylesine bir girişimi tek bir kişiye maledenler, tümden yanılmamış olabilirler. Romulus'un Capitolium tepesinde kur duğu sığınakta kendisine katılmaları için herkese yaptığı çağrının Yu nan tarihinde de bir benzeri vardır. İ.Ö. altıncı yüzyılda Kyrene'deki Yunanlılar, anayurttakilere başvurarak, toprağı yeniden bölüşmek üze re kendilerine katılmaya çağırmışlardı. Toprağın yeniden bölüşümü kabile sistemi yeniden kurularak gerçekleştirilmiş, yeni gelen eski yer leşmecilerle üç kabileden oluşan bir genbirlik içinde bütünleştirilmiş, kabilelerden her birine ortak topraklar ayrılmış ve bütün bu işlem özel olarak atanan bir denetmenin denetiminde yürütülm üştü.61 Bundan da anlıyoruz ki, söz konusu dönemde, hem Yunanistan'da, hem de Roma'da kabile yapısı salt biçimsel bir kuruluş -içi boş bir kabuk- olma yolundaydı ve gerçek kanbağı ise yalnızca adda kalmıştı. Yunan kentdevletleri bu kabuğu hiçbir zaman çıkarıp atmadılar. Şimdinin geçmi şe bağımlılığının bilinçsizce bir kanıtını sunarcasına, ortadan kalkınca ya dek yurttaşlarını kabilelerde örgütlendirmeye devam ettiler.
60 J.L. Myres, History o f Rome (Roma Tarihi), (Londra, 1914), s. 19. 61 Herodol Tarihi, 4,159,161.
95
IV
YU N A N KABİLE KURUMLARI
1. A io l'Ia r, D o r'la r ve İo n 'la r Yunanlılar, üç ana lehçeleriyle bağıntılı olarak, soylarının üç kolu nu tanıyorlardı. Aiol'Iar Thessalia'ya, Boiotia'ya ve Anadolu kıyısın daki Aiolis'e yerleştiler. Dor'lar Peloponnesos'un doğusuna ve güne yine yerleşerek buralardan denizlere açıldılar ve güneydeki Kyklad Ta kımadalarına, Girit ve Rodos Adaları'na ve Karia kıyılarına kadar uzan dılar, İon'lar ise Attika'yı, orta ve kuzey Ege'yi ve Anadolu'nun İon'lardan dolayı İonia adını alan kıyı bölgesini ele geçirdiler. En son gelenler Dor'lardı, dolayısıyla Dor'ların kabile gelenekleri en gelişmiş olanıdır. Dor'lar İ.Ö. ikinci binin sonlarında güney Yunanis tan'a girdiler. O sıralar üç kabileden kurulu bir birlik oluşturmaktaydı lar: H erakles'in oğullarından biri olan Hyllos'un soyundan gelen Hylle'ler; tanrı Apollon'a tapman Dyman'lar, Demeter'e tapman ve ad ları "tüm kabilelerin erkekleri" anlamına gelen PamphyTler.1 Bunlar, orta Yunanistan'daki dağlık Doris bölgesinden geliyorlardı.2 Doris böl gesi, verimli Boiotia yaylasını sulayan Kephisos Irmağı'nm kaynaklan dığı yerdeki Parnassos ve Oita dağlarının arasındaydı. Pamassos'un gü neyinde, Apollon'un yüce kenti Delphoi vardı; Apollon tapımı buraya tarihöncesi dönemde Girit'ten ve güneybatı Anadolu'dan getirilmişti.3 Oita dağıysa, Boiotia bölgesindeki Thebai kenti kahramanı Herakles'in öldüğü yerdi.4 Kephisos koyağındaki Lebadeia'da ve güney Tesalya'da 1 2 ^ 4
W.R. Paton ve E .l. Hicks, Inscriptions o f Cos (Istanköy Yazıtları), (Oxford, 1891), s. 341. Strabon, 475-6; Herodol Tarihi, 1,56; Pausanias, 5, 1.2. Bu kitabın "Anaerki" başlıklı ikinci bölümünün “Ege Bölgesindeki Bazı Anaerkil Tanrılar” başlığını taşıyan altbölümündeki “Apollon”a bakınız. Apollodoros, 2. 7. 7.
96
T a r İh ö n c e s İ E g e
Çizelge VI TARİHÖNCESİ YUNAN SÜREDİZİNİ Tarih
Anakara
Kyklad’lar
Girit
Mısır
Cilalıtaş Çağı
Sülaleler 1 III
3300 3200 3100 3000 2900
Cilalıtaş Çağı
Alt Cilalıtaş Çağı
2800
Erken Minos 1
IV
Erken Minos II
V-VI
Erken Minos III
VII-X
Orta Minos 1
XI
Orta Minos II
XII
Orta Minos III
XIII -XVII
2700 2600
Erken Kyklad
2500 2400
Erken Hellas
2300 2200 2100 2000 1900 1800
Orta Hellas
Orta Kyklad
1700 1600 1500
Geç Hellas 1
1400
Geç Hellas II
1300 1200 1100
Geç Hellas III
Geç Minos 1 Geç Kyklad
Geç Minos II
XVIII
Geç Minos III
XIX
Alt Mykene
XX
Bkz. J.D.S. Pendlebury, Archaelogy a f Crete (Londra, 1039), s. 301. Geç Hellas dönemleri aynı zamanda Mykene dönemleri diye de bilinir.
Pyrasos'da, Dor'ların güneye gitmeden önce ele geçirdikleri söylenen tarihöncesi Demeter tapımı merkezleri vardı.5 Üçüncü kabilenin adına ve üç kabilenin tapmalarına bakılırsa, Dor Birliği, tarihöncesi Delphoi ve Boiotia kültürlerinin etkisi altında Orta Yunanistan'da kurulmuştu 5
Pausanias, 9.39.1-5; Homeros, ilyada, (Sander Kitabevi, 1967, Türkçesi: Azra Erhat - A. Kadir), 2.6956; Herodot Tarihi, 1. 56.
Y u n a n K a b İl e K u r u m l a r i
97
ve populus Romanus gibi yapay bir kuruluştu. Önce Peloponnesos'a, ardından da denizi aşıp güney Ege'ye yerleştiklerinde, kabile örgütlen melerini de birlikte getirdiler.6 Elbette bu, üç kabilenin de her devinime edimsel olarak katıldıkları anlamına gelmez. Kabile sisteminin göçler sonucunda karışıldığa uğramış ve Dor'ların yeni yurtlarında gelenek sel kalıba göre yeniden kurulmuş olması daha akla yakındır. İon'larda dört kabile vardı. Bu kabilelerin adları -Aigikorlar, Hoplesler, Argadlar, Geleonlar- açıklığa kavuşmamıştır. Buna da hiç şaş mamak gerekir, çünkü çağdaş etnolojide, bütünüyle rastlantısal olarak alınmış kabile adlarına değgin pek çok örnek görülür.7 Bu kabilelerin tapmalarına ilişkin bütün bildiğimiz, Geleonların Zeus Geleon'a tapın dıkları ve İon Birliği'nin koruyucusunun batı Boiotia'daki Helikon Da ğı tanrısı Poseidon Helikonios olduğudur.8 Birlik, hiç kuşkusuz, İonia'ya topluca yerleşilen dönemden daha eskilere dayanıyordu, çünkü aynı dört kabileye Attika'da da rastlanmaktadır. Ne zaman ve nasıl oluştu ğuna gelince, bu sorunu ileride yeniden ele alacağız.9
2. Attika Kabile Sistemi Kabile, fratri ve klanın Yunanca karşılıkları Attika lehçesinde pln/le, phmtria ve geuos'dur. Phyle, bir "ürün" ya da "soy" anlamına gelir. Phratria, aynı birim için İrokuaTarda kullanılan terim gibi, kendisini oluştu ran klanlar arasındaki karşılıklı ilişkiyi belirten bir "kardeşlik"tir. La tince'deki gens'e uygun düşen genos ise, Hint-Avrupa dillerinin derin lerinde yatan bir köke kadar uzanır. Aiol ve Dor lehçelerinde, genos' un yerini, soyun erkek yanından gel diğini belirten patra, yani "babalık" alır.10 Attika lehçesinde, "klan üye si" anlamına gelen gennetes sözcüğünün yanı sıra, soyun kadın yanın dan geldiğini belirten ve "aynı sütü emmiş" anlamına gelen homogalaktes sözcüğüne rastlarız.11 Eğer ardıllık biçiminde değişiklikler olduysa, bu tür çeşitlemelerin de beklenmesi gerekir. ®
Bu üç kabileye birçok Dor yerleşim merkezinde rastlanmaktadır, ama Te lo s’a yerleşmedikleri anlaşılıyor. 7 Ancient Society (Eski Toplum ), s. 114. 8 Herodot Tarihi, 1.148. S Bu kitabın "Kahram anlık Çağı" başlıklı dördüncü bölümünün "Akha’lar” başlığını taşıyan altbölümündeki “ionTar"a bakınız. 10 Herodot Tarihi, 2.143. 11 Aristoteles, Politika, (Remzi Kitabevi, Nisan 1975, Türkçesi: Mete Tuncay), s. 8.
98
T a r i h ö n c e s i Eg e
Kabile sistemi çözüldükçe, bu sözcükler de daha geniş uygulama, larla gevşek bir biçimde kullanılır oldular. Pliyle (plıylon) genel olarak kanbağına dayalı her türlü soy için, dahası kimi zaman bir klan için bi le kullanılabilmektedir.12 Genos daha da değişkendi. Kabile kökeni be lirtilmeksizin "akrabalık", "cins", "soy", "ırk" anlamlarına gelebiliyor du.13 Aynı olay hiç kuşkusuz modern dillerde de olmuştur. Bu birim ler için kullanılan eski sözcükler yitip gitmiştir ve etnologların benim sediği "kabile" ve "klan" gibi sözcükler genellikle çok belirsiz bir bi çimde kullanılmaktadır.14 Ama eski Yunanlılar kabile toplumuııa biz den çok daha yakın olduklarından, bu sözcükleri kimi zaman gevşek bir biçimde kullansalar da kavramları hiçbir zaman karıştırmıyorlardı. Aristoteles, ilk AtinalIların dört kabilede örgütlendiklerini, her kabi lenin iiç fratriden, her fratrinin otuz klandan, her klanın da otuz kişiden oluştuğunu söylüyor. Sonra da, dört kabilenin mevsimlere, on iki frat rinin aylara ve her fratrideki otuz klanın da bir ayın günlerine uygun düştüğünü ekliyor.15 Her kabilede üç fratri bulunması son derece akla uygundur, klanların dağılımı da Romalılardakinden daha çizemsel (şe matik) değildir, peki takvimle kurulan koşutluğun anlamı nedir? Demokraside, kabilelerin sayısı ona çıkarılmış, takvim yılı da on dö neme bölünmüştü. Her dönemde kabilelerin birinden seçilen bir yü rütme kurulu görev başına geliyordu. Eğer bu kabilelerin her dönem sırayla görev başına gelmeleri ilkesi yeni bir ilke idiyse, o zaman Aris toteles'in belirttiği gelenekte geçmişe yönelik bir izdüşümü yapıldığı nı düşünebiliriz. Ama bu ilkenin yeni olduğu su götürür. Demokratik kuruluş yerini aldığı eski sistemin dış özelliklerini yeniden üretecek bir biçimde düzenlenm işti.16 Eğer bu dört eski kabile yılın her çeyreğinde belli amaçlarla ayrı ayrı görev başına geliyorduysa, böyle bir düzenle menin her yerdeki kabile toplumlarının özelliği olan kuttörenlerdeki elbirliğiyle uygunluk içinde olması gerekirdi. Bu durumda, tarihsel ba kımdan aykırılık taşıyan tek öğe, koşutluğun fratrilerden klanlara yaygınlaştırılmasıdır, nitekim, bu da, sözlü geleneklerin her zaman yatkın lık gösterdiği biçimsel bir yalınlaştırmadın 12 Homeros, Odysseia, (Sander Kitabevi, Eylül 1978, Tütkçesi: Azra Erhat - A. Kadir), 14. 68; Herodot Tarihi, 4. 149. 13 Dolayısıyla, Platon, Philebos, 30d; “gennctoi"lar kanbağıyla ya da doğuştan akraba olan bireyler değil, fratriierde kümelenmiş; genos'ların üyeleridirler. 14 Bkz. Eski Toptum, s. 64. 15 Aristoteles, fr. 385. 16 Aeschylus and Athens (Aiskhylos ve Atina), s. 207-8.
Y
unan
Ka b il e Ku r u m
lari
99
Geriye, takvimle açıklanamayan bir nokta, her klana otuz kişinin düşmesi kalıyor. Bu sayı, belki de, zorunlu askerlik ya da vergilendir me açısından hesaplanmış beylik bir oranlamadan kaynaklanıyordu; tıpkı Anglo-Saksonlarda evlerden toplanan yüz kişiyi temsil eden "yüz" sayısı gibi. Bu benzeşme Grote tarafından saptanmıştı. Bugün rastlan mayan başka bir benzeşme de, Samos'da bulunan yazıtlarda görülmek tedir. Bu yazıtlara bakılırsa, her kabile "binler"e, her "b in " de "yüzler"e bölünmektedir.17 Bu sistemin bakışımı ve takvimle olan koşutluk nasıl yorumlanırsa yorumlansın, geleneğin üç birim arasındaki organik bağa ilişkin özü değişmez. Bu noktada, Aristoteles, hepsi de pliyle, phratria ve genos'u Latince'deki tribus, curia v eg en s'in eşdeğeri sayan Polybios, Dionysios, Plutarkhos ve Dio Cassius ile aynı görüştedir.18 Kabile bir fratriler kümesiydi, fratri de bir klanlar kümesi. Eskiler bu konuda görüş birli ği içindedirler ve günümüzde dünyanın her yanında kabile sistemiyle ilgili olarak yapılan araştırmalarda da aynı sonuca varıldığı için tari höncesi Yunanistan'ın toplumsal örgütlenmesine ilişkin bütün olgular arasında daha sağlam bir temele dayananı yoktur. Dışsal kanıtları görmezden gelerek Aristoteles'in tanıklığını vargüçleriyle çürütmeye çabalayan son zamanların tarihçilerinin görüşünü iş te bu somut artalan temelinde değerlendirmemiz gerekir. Gardner ve Cary'nin Cambridge Ancient History'de yazdıklarına bakılırsa, ilk Atina kabileleri "bir yığın bağımsız savaş topluluğundan" oluşuyordu; kö kenleri bakımından "her şeyden önce silah arkadaşlarından oluşan gö nüllü birlikler oldukları anlaşılan" fratrilerin, kabilelerin altböliimleri olduğunu kabul etmek gerekirdi; ama "kendi içinde bağıntılı tek bir kümeden çok, yapay aile topluluklarını" oluşturan "bölgesel birlikler" diye tanımlanan klanlar, fratrilerin altböliimleri değildi.19 Bu açıklama lar desteklemek için başvurulan savların niteliği dikkate değerdir. Daha birçok Yunan devletinde, belki de bütün Yunan devletlerinde olduğu gibi, Atina'da da, kabileler ordunun birimleri olarak işlev gö rüyordu.20 İlyada'da Akha'lar "kabile kabile ve fratri fratri" savaş dü zeni alırlar.21 Hiç kuşku yok ki, kabile sisteminin askeri işlevleri sava C. Crote, History o/Creece (Yunanistan'ın Tarihi), (ikinci basım, Londra, 1869), 3. s. 54. Bkz. "Kabileden Devlete" başlıklı bölümün 39. notu. Cambridge Ancient History'de M. Cary, 3. s. 583-5. Is. 2. 42; Herodot Tarihi. 6. 111: Thukydides, Peloponnesos Savaşı, (Hürriyet Yayınları. Mart 1976, Türkçesi: Tanju Cökçöl), 6.98. 4. 21 İlyada, 2. 362-3. '7 18 19 20
to o
T a r i h ö n c e s i Eg e
şın kendisi kadar eskidir, ama sistem daha da eskidir. Kabile sistemi nin kökeninin savaşta yattığı görüşü, gelişigüzel bir uydurmadır. Cary, fratri ile klan arasındaki ilişki konusunda, "Fratrilerin yalnız ca klan üyelerini değil, öteki yurttaş sınıflarını da üye olarak kabul et meleri gerektiğini öngören eski bir Attika yasasının günümüze ulaşmış bir parçası, Aristoteles'e karşı kesm bir sav oluşturmaktadır," diyordu.22 Aslında bu, eski Attika sisteminin çözülmekte olduğu altıncı yüzyıla değgin bir yasadır. Bu yasa, fratriyi bir klanlar kümesi olarak tanımla yan Aristoteles'i haksız çıkarmak şöyle dursun, haklı olduğunu kanıt lamaktadır. Çünkü klan üyesi olmayanlar daha önce dışlanmış olmasa lardı, onların klan üyeliğine alınmalarını zorunlu kılan bir yasanın çıka rılmasına da gerek kalmazdı. Yasalar, insanları zaten her zaman kendi istemleriyle yapmış oldukları şeyleri yapmaya zorlamak için çıkarılmaz. Öyle olsaydı tarihçinin işi de bayağı kolaylaşırdı, ama öyle değildir. "G ene," diye sürüyor sav, "klanların fratrilerin altbölümleri olma dığı kesindir. Genel bir kural olarak, klan üyeleri tümden aynı fratriye bağlı değildi, bu kümeler arasında rastgele dağılmışlardı; Eteobutad'ların durumunda olduğu gibi, üyeleri tümden aynı fratriye bağlı bir klan ayrıksı bir örnek sayılmalıdır.23 Bundan anlaşılıyor ki, klanların fratrilerle en küçük bir kesin bağı yoktur." Bu açıklama bu kadarıyla son de rece doğrudur, ne var ki eski sistemin varlığını hâlâ koruduğu duru mu, yani demokratik devrimden önceki durumu açıklamayı amaçladı ğından, iyi niyetli okuru bir noktada uyarmamız gerekir: Açıklamanın dayandığı kanıtlar eski sistemin ortadan kalktığı, devrimden sonraki dönemden alınmıştır. Bu küçük, ama zorunlu düzeltme yapılınca gö rülecektir ki, doğru sonuç, burada kesin diye açıklanan şeyin tam kar şıtıdır. Az önce, yurttaşlık haklarmı taşıyan fratri üyeliğinin altıncı yüz yılda klan üyesi olmayanlara kadar açıldığını görmüştük. Bu, fratriye indirilen ilk darbeydi. İkinci darbe, yüzyılın sonlarında geldi. O zaman, yeni demokratik yapı koşullarında, yurttaşlık hakları fratriye dayan maktan bütünüyle çıktı. Sonuç olarak, siyasal yaşamdan kopan fratri de, klan da çözülmeye yüz tuttular. Ve bu koşullarda asıl üstünde du rulması gereken durum "genel kural" -bu birimler arasındaki organik bağın kopması- değil, burada rastgele olduğu gerekçesiyle bir yana bı rakılan ayrıksılıktır. Bütün Atina klanları arasında Eteobutad'lar ya da Butad'lar en eskimiş yapıyı taşıyanı ve dışa en kapalı olanıydı. Bunlar, 22 Bkz. bu bölümün "Attika'da Hellenlerden Önceki Klanlar” başlıklı altbölümü (s. 139). 23 Aeschin., 2.147.
Y
unan
K a b İl e K u r u m l a r i
ioi
damarlarında topraktan doğma Erikhthoniosün kanını taşımakla övü nüyorlardı.24 Kalıtımsal ayrıcalıkları arasında, öteki eski rahipliklerin yanı sıra, devletin koruyucu tanrıçası Polias Athena tapımı da vardı.25 Altına yüzyılda, tüccar sınıfının istediği reformlara karşı, öteki büyük toprak sahiplerini tutuculuk bayrağı altında birleştirmişlerdi.26 Demok ratik devrim döneminde ata mallarının hiç değilse bir bölümünü hâlâ ellerinde tuttukları anlaşılmaktadır; çünkü o sıralar bir kolları hâlâ Butadai'da yaşıyordu27 ve adından da anlaşılacağı gibi burası onların en başta yerleştikleri yerdi. Demek ki, bir yüzyıl sonra, bu eskiye bağlı ve inatçı klanın tümden aynı fratriye katıldığını gördüğümüzde, bundan ancak, bir zamanlar genel kural olan şeye gurur duyarak uyduğu so nucunu çıkarabiliriz. Son olarak, "klanların yapay niteliğinin eski çağların yazarlarınca açık seçik gözler önüne serildiği; klanların adlarım aldıkları atalarının açıktan açığa birer söylence ürünü olmalarının ve varlıklarım Roma im paratorluğu zamanına kadar aralıksız sürdürmüş çeşitli klanların uzun ömürlülüğünün de bu gerçeği ortaya koyduğu" ileri sürülm ektedir. Eski yazarların klanların yapaylığına tanıklık etmelerinin akla uygun tek yanı, klana alınmanın tek yolunun evlat edinme olmasıdır. Ama bu da, ilkel düşüncede doğuş ile yeniden doğuş arasında hiçbir ayrım ya pılmadığından, dünyanın her yerindeki klanlar için geçerlidir. Aynı bi çimde, Yunan klanının ortak soydan gelmesi, klana adını veren atanın genellikle bir söylence ürünü olmasına dayanılarak çiirütülüyorsa, o zaman günümüzdeki totemci klanların sahip çıktığı ve günümüze dek uzanan soyağaçlarımn da birçok durumda doğruladığı ortak soyun da bir söylence olması gerekir, çünkü bu soyağaçlarındaki ata genellikle ya bir hayvan ya da bir bitkidir. Cary'nin, klanların yapaylığının uzun ömürlü olmalarıyla da ortaya konulduğu yolundaki giderayak edilmiş keskin sözlerine gelince, umutların tümden yitirildiği durumlarda ka zananın yanma geçiveren beyler her zaman bulunur demekten başka bir şey yapamayız. Soruna böyle bir yaklaşım Grote'da bağışlanabilirdi; çünkü Grote, Morgan'dan önce yazdığı için, "gens ve fratriyle ilgili birlikler ilk dö nemlerini pek iyi bildiğimizi ileri süremeyeceğimiz sorunlardır,"28 di 24 25 26 27 28
Apollodoros, 3.14.8; Plutarkhos, M. 843e. Apollodoros. 3.15.1; Pausanias, 1. 26. 5; Aeschin., 2.147. Herodot Tarihi, c. I, 59-60. Plutarkhos, M. 841b. History o f Creece, 3. s. 58.
102
T A R İH Ö N C E S İ EGE
ye bir sonuca varırken bir bakıma haklıydı. Ama toplumsal antropolo ji alanında elde edilen öteki başarıları bir yana bıraksak bile, Morgan'm bulguları yarım yüzyıldır elimizin altındadır. Dolayısıyla, Aristoteles'in Attika kabile sistemine ilişkin açık seçik tanımlamasını, Cambridge An cient History'ran bağımsız savaş toplulukları, gönüllü birlikleri ve ya pay kümeleri arasında gürültüye getirmenin, günışığma çıkarılmış ola nı karartmaktan başka bir işe yaramadığını gördüğümüzde, Grote'un ardıllarının karanlığı aydınlığa neden böylesine kararlılıkla yeğ tuttuk larına şaşırmamak elde değildir. Sakın, Grote'un pek kavrayamadığı ve ardıllarının da kavramaya niyetli olm adıkları bu sorunun içinde onurlarına leke düşürecek bir giz, ailenin, özel mülkiyetin ve devletin kökeni saklı olmasın?
3. Ev Halkı Atinalı bir yurttaş, resmi olarak, kişisel adı, baba adı ve bucak adıy la tanınırdı. Bucak, doğumunun kayıtlı olduğu kent ya da köy yöresiydi. Öteki devletlerdeyse, baba adı yerine klan adına rastlanır.29 Aileyi belirten bir cognomen yoktu. Fanıilia'nın Yunanca'daki karşılığı "ev hal kı" anlamına gelen oikos ya da genos'un daha geniş çemberi içinde "en yakm akraba"yı belirten anchisteia idi.30 Oikos, bu birimin kurucusun dan, onun çocuklarından, oğullarının çocuklarından ve oğullarının oğullarının çocuklarından oluşuyordu. Kurucu öldüğü zaman varı yo ğu oğullarına kalıyordu; oğulları bu kalıta ya ortaklaşa sahip oluyor ya da aralarında bölüşüyorlardı. Ama her iki durumda da ortak kalıtçılar olarak kalıta ortaklaşa sahip oluyorlardı. Oğullardan biri kurucudan önce ölmüşse, onun payı kendi oğullarına, eğer oğulları da ölmüşse er kek torunlarına veriliyordu. Ama dördüncü kuşakta, mallar son ola rak kurucunun her biri yeni bir ev halkı oluşturmuş bulunan torunla rının oğulları arasında bölüştürülüyordu.31 Bu sınırlama kurumun bü tün yönleri için geçerliydi. Yaşlılığında kurucunun geçimini sağlama ve öldü kten sonra gömü tüne bakma ödevi de oğullara, erkek torunla ra ve torunların oğullarına aktarılıyordu.32 Biri öldürüldüğü zaman da 29 C/C. 3064. 30 H. E. Seebohm, The Structure o f Creek Tribal Society (Yunan Kabile Toplumlarının Yapısı). (Londra. 1895), s. 54-64, 88-97. 31 Aynı yerde, s. 56-64. 32 IS., s. 4. 19. 8. 32; Aeschin. c. 1,13.
Y u n a n Ka b il e Ku r u m
lari
103
vacı olma yükümlülüğü öldürülenin kardeş çocuklarının çocuklarına kadar uzanıyordu ve bunlar aynı büyük dedenin torunları olarak ev halkı içinde yer alan en uzak akrabalardı.33 Bir erkek, çocuğu olmadan Ölürse, onun kalıtçıları sırasıyla babası, erkek kardeşleri ve onların ço cukları, babasının erkek kardeşlerinin çocukları, babasının erkek kar deşlerinin oğullarının çocukları oluyordu. Bunların hiçbiri yaşamıyor sa, mallar daha uzak torunlara değil, annesinin ev halkına kalıyordu.34 Oikos ile familia arasındaki ayrılıklar, Attika'daki mülkiyet yasasının Roma'daki kadar olgunlaşmamış olmasından kaynaklanır. Dördüncü kuşakla sınırlandırma, büyük bir olasılıkla, familia'nın mülkün başka sına bırakılabilir olmasından sonra yitirdiği çok eski bir özelliktir. At tika yasalarında, özgürce vasiyetname düzenleme hakkı tanınmamış tı, bu yüzden mülk de hiç değilse yasal olarak başkasına bırakılamıyordu.35 Ayrıca, Roma'da kadın, kocasının familia'sının bir üyesi, dolayı sıyla da mallarının ortak kalıtçılarından biriydi. Buna karşılık, Atinalı kadın, kendi oikos'uvuın vasiliğinde kalıyordu. Onun için kocasının ka lıtında en küçük bir haktan yoksundu; bu konuda tek bir kuraldışı du rum vardı, o da kadının kocasının o/7cos'unun soyu tükenmişse malla rın kadının oikos'una kalmasıydı.36 Oikos’a ilişkin bilgilerimizin büyük çoğunluğu Atina'dan kaynaklan maktadır, ama aynı sınırlamanın bulunduğu benzer kalıt kurallarına günümüze ulaşmış başka bir yasa olan Gortyn (Girit) yasasında da rastlanmaktadır.37 Nitekim, dünyanın Kronosoğulları arasında paylaşıldı ğı Homeros söylencelerinin temelinde ortak ardıllık ilkesi yatmaktadır. Zeus göğü alır, Poseidon denizi, Hades de yeraltmı; yeryüzü ve Olympos ise ortaktır.38 Bölüşülen ilk üç öğe, özel mülkü temsil etmektedir, taşmmaz mala, yani toprağa ve eve ise ortaklaşa sahip olunmuştur. Oikos'un kökeni H. E. Seebohm tarafından şöyle açıklanmıştır: Bir erkeğin ölmeden önce torununun çocuklarından sonrasını görebil mesi son derece uzak bir olasılıktı. Ayrıca, savaş ya da istila dönemle rinde oğullan ya da erkek torunlan orduyla birlikte uzaklara gidebilir, 33 D. 43. 57; Platon, Leg. 871b. Aynı sınırlama kadın akrabaların ölenin evine alınması konusunda da geçerliydi; D. 43. 62. 57. 66, S/C. 1218. Her iki durumda da amaç, bir klan kan davasını önlemekti. 34 IS. 7. 22. II. 1-2. 35 Bu hak ilkel yasalarda yoktur: A. S. Diamond, Primitive Low (İlkel İnsan Yasası), (Londra, 1935), s. 248-50. 36 The Structure o f Creek Tribal Society, s. 27-8. 37 Lex. Cort. 5.10-21. 38 ilyada, 15.187-93.
104
T A R İH Ö N C E S İ EGE
geride yaşlı adamla torunlarının çocuklarını bırakabilirdi... Dolayısıy la, özellikle babanın ölümünden sonra mal mülke bölünmeden sahip olunduğu durumlarda, kardeş torunlarının (yani ortak büyük dedeye kadar götürü lebilen herkesin) belli bir oikos'un dolaysız soyunun do ğal bir sınırını oluşturduğunu ve bunların ataların kalıtı üstünde hak ileri sürebilecek en uzak akrabalar olduklarını kolayca görebiliriz. Evin reisi olan büyük dedenin ölümünden sonra, onun torunları büyük bir olasılıkla mallan bölüşmek ve kendi başlarına yeni evler kurmak iste yeceklerdir. Genellikle en büyük oğul babasının babasının adını alır, en yaşlı kolun adını sürdürür ve büyük dedenin gömütü başında düzen lenen dinsel törenlerin yerine getirilmesinden sorumlu tutulurdu... Böylece, doğal olarak, genos'un öteki ve dıştaki üyelerine ancak dolaylı bir biçimde ulaşan bağların sımsıkı birleştirdiği kan ilişkilerine dayalı bir iç kümenin doğduğu anlaşılmaktadır?39 Kimi durumlarda aym sınırlamayı içeren benzer ev halkı tiplerine Keltler, Cermenler, İslavlar ve Hindular arasında da rastlanmıştır40 ve bunun kökeninin ortak olduğuna ilişkin bir belirti vardır. Hint-Avrupa akrabalık terimleri arasında kocanın erkek kardeşinin karısı için kulla nılan terimin sınıflandırma sistemine girmediğini görmüştük. Şimdi bu durum, ataerkil ev halkının bir yeniliği olarak açıklanabilir; ataerkil ev halkı, kurucudan sonraki her kuşakta, birbirleriyle salt bir erkek kardeş ler kümesiyle evlendikleri için akraba olan bir kadınlar kümesini aynı çatı altında toplamaktaydı. Demek ki, Hint-Avrupa klanı daha bu ilk dö neminde bile modern ailenin tohumunu taşıyordu; bu da, sınıflandırma sistemlerinin çökmesi kadar bu halkların dağılmasmın nedeninin de bi reysel mülkiyet haklarının baskısı olduğunu gösteren bir belirtidir.
4. Attika'da Hellenlerden Önceki Klanlar Cary'nin Aristoteles'e karşı ileri sürdüğü savlardan biri de, klan üye si olmayanların fratrilere alınmasını öngören eski Attika yasasıydı. Ya sada sözcüğü sözcüğüne şöyle deniliyor: "Fratrinin orgeorıes'len ve homogalaktes'leri kabul etmesi zorunludur."41 Ancak Cary bu sınıflama39 The Structure o f Creek Tribal Society, s. 54-5. 40 Aynı yerde, s. 49-54. 41 Philoch, 94.
Y
unan
Kabîle Ku r u m l a r i
105
lan tanımlamaya çalışmadı. Bunların klan üyesi olmadıklarını hiç dü şünmeden kabul etti. Oysa bu varsayımın tartışmasız benimsenmesi olanaksızdır, çünkü söz konusu yasadan alıntı yapan Philokhoros, homogalaktes'lerin, "bizim klan üyeleri (gennetai) dediğimiz şey olduğu nu" eklemektedir. Orgeones'ler, her ay yerel Tanrıya ya da kahramana kurbanlar sun mak üzere bucakta toplanan bir dinsel derneğin üyeleriydiler.42 Bu Attika'ya özgü derneklerin toplumda resmi bir yeri vardı. Bir yurttaş bir erkek çocuğu evlat edindiği zam an, onu kendi fratrisinin üyelerine (phrateres), kendi bucağının üyelerine (demotai) ve kendi orgeones'lerine tanıtırdı.43 Fratri bölgesel bir birim değildi, ama gerek demotai'lar, gerek orgeones'ler aym yöredendiler. Denilebilir ki, orgeones'ler dinsel bir sıfat taşıyan demotai'lardı. Bu kanıtlar, bucakların yerel yönetim birimleri olarak yeniden dü zenlendikleri demokratik devrim sonrasıyla ilintilidir. Hiç kuşkusuz, bucaklar demokratik devrimden önce de vardılar, ama tıpkı köyler gi bi resmi bir nitelikten yoksundular. Sonuç olarak, orgeones'lerin, köy tapımını yönetmek üzere demotai'lardan ve denıotai'larca atanan kişi lerden oluşan bir kurul olduğunu söyleyebiliriz. Adlarını bildiğimiz yaklaşık iki yüz kadar Attika bucağının en azın dan otuzu klan adıdır.44 Örneğin, Philaidai bucağı, Philaidai klanına adını veren Philaios'un Attika'ya ayak bastığı yer olan Brauron yakın larında kurulmuştu 45 Hiç değilse bu tür örneklerde bucak kesinlikle bir klanın yerleştiği yerdi. Ayrıca, yirmi beş kadar da adını ağaç ya da bitki türlerinden almış bucağa rastlıyoruz; örnekse, Aigilia (yaban yu lafı), Hagnus (söğüt), Marathon (rezene), Myrrhine (mersin), Rhamnus (cehri). Bunlar elbette tarihöncesi Yunanistan'da çok yaygın oldukları bilinen bitki büyüsü ve ağaca tapınmayla ilgili yerel tapınılan akla ge tirmektedir. Orgeon sözcüğü, büyük bir olasılıkla, gizli dinsel törenler, "cinsel şenlikler" anlamına gelen orgia ile ve İthaka kentinin hemen dı şındaki kutsal kavak korusu46 gibi işlenmiş ya da işlenm emiş kutsal toprak parçası demek olan orgas ile bağıntılıdır.47 Bu tür korular İonia 42 Phot, orgeones; Poll. 8. 107. 43 IS. 2. 14. Belki de Attika'nın tüm yörelerinde bulunmadıkları için bu formülde orgeones'terden her zaman söz edilmemektedir. 44 A. Pauly ve G. Wissowa, Realencycbpadie der klassisehen Alurtumswissenschaft, (Stuttgart, 1894-1937). 45 Plutarkhos, Sol. 10. 46 Harp, orgeones. 47 Odysseio, 17. 204-11,
ro 6
T A R İH Ö N C E S İ E g e
Adaları'nda hâlâ vardır.48 Avrupa ve Asya'nın birçok yöresinde köy lerin değişmez birer Özelliğidirler ve Hindistan'da bugün bile yerel yer yüzü tanrıçasına buralarda tapınılmaktadır.49 Attika'mn bilinen en eski halkı, Hellenlerden olmayan Pelasg'lardı; bu halktan daha ileride söz edeceğiz. Bana öyle geliyor ki, orgeones'ler ilk başta PelasgTarm klan üyeleriydiler. Bu klanlar anayanhydı; dola yısıyla "aynı sütü emmiş" demek olan homogalaktes adı da buradan ge liyordu. Bu klanlar köy yerlerinde yaşıyorlardı ve her birinin klan tapımının (orgia) sürdürüldüğü kendi kutsal korusu (orgas) vardı. Yunan ca konuşan istilacılar kendi kabile sistemlerini de getirdiler ve bu yer lileri kendi sistemlerinin dışında tuttular. Böylece, yeni klanlarca özümlenenleri bir yana bırakırsak, eski Pelasg köy tapınılan belirsizliğe düş tüler. Ama yok olup gitmediler. Bu köy tapmaları, altıncı yüzyılda top raklara el konulması sonucunda yerinden yurdundan olan gezginciler, yurtsuzlar, evsiz barksızlar ve kabiledışı kalmış öteki öğeler için doğal bir toplanma yeri oluşturdular ve demokratik devrimden sonra eski soylu klanların yerine geçen yeni bucaklar sisteminde yerlerini alarak yeniden eski durumlarına kavuştular.
5. Totemci Kalıntılar: Yılana Tapınma Atina genos’u, özel bir tapmakta bir archon ya da şef50 tarafından yö netilen bir ata tapımını sürdürüyordu ve ölülere kahramanlar olarak tapınılan kendi gömütlüğü vardı.31 Ölülere tapınma ve belki de tüm klan tapımı, köy orgia'lan gibi her ay düzenlenen törenlere dayanıyor du.52 Peki, bu tapmalar totemci miydi acaba? Totemciliğin karşılaştırmalı bir incelemesi, bu soruyu olumlu ya nıtlam amız için öylesine güçlü ipuçları getirm ektedir ki, kanıtlama zorunluluğu ister istemez soruyu olumsuz yanıtlayanların sırtına yı kılmaktadır. Yunan dininde totemci öğelerin bulunduğunu yadsıyanlar, görüşlerini, ancak konuyu dinin genel tarihi içindeki bağlam ın dan yalıtarak savunabilmişlerdir. Bunun sonucunda da, Yunan kül türünün en çarpıcı özelliklerinden biri, yani bitkilerin ve hayvanların 48 49 50 51 52
D. T. Ansted, The Ionian Island (Yunan Adaları), (Londra, 1863), s. 191-5. B.H. Baden-Powell, The Indian Village Community (Kızılderili Köy Topluluğu), (Londra, 1896), s. 23. 1C. 2. 605; 3. 97. 680, 702. Plutarkhos, Them. 1; Herodot Tarihi, 5. 61. 2. S. £1.281.
Y u n a n K a b İl e K u r u m l a r i
107
söylencelerde ve dinsel törenlerde oynadığı rol açıklığa kavuşturula mamıştır. Cambridge Ancient H istory'de klanın "yapay bir aileler topluluğu" diye ele alınarak ailenin kökeninin nasıl erişilmez bir geçmişin belir sizliğine gömüldüğünü görmüştük. Bu yüzden, klan tapımıyla ilgili olarak, bu yetkililer, çirkin bir sözmüş gibi totemcilik sözcüğünü kul lanmaktan kaçınarak "Yunan dininin bu varsayılan tanrı-öncesi kültür aşamasıyla olan bağıntısının suya düştüğünü" ileri sürüyorlar.53 Lykeios Apollon'un bir kurt-tanrı olduğunu herkes kabul ediyor;54 gelin gö rün ki, bu kurt-tanrı belki bir zamanlar gerçekten bir kurttu, ama bu o kadar eskide kalmıştır ki şimdi ortaya çıkıp işimize burnunu sokması bir çuval inciri berbat edecektir. Yunan arkeolojisine büyük katkılarda bulunan Nilsson bile, "Yunan dininde ille de totemci bir açıklama ge rektiren hiçbir şey bulunm adığı" ve "Yunanlıların ataları arasında to temciliğin olup olmadığının bile kanıtlanmadığı ve bunun su götürür olduğu" konusunda diretmektedir.55 Nilsson'un genellikle son derece açık seçik ve inandırıcı olan uslamlamasının, bu sorunla yüz yüze gel diğinde yıkılıp gittiğini ayrıntılı bir biçimde gösterebiliriz. Yunan dininin, Mykene uygarlığı zamanından Hıristiyanlık çağma kadar durmadan kanıtlanan başlıca özelliklerinden biri, yılana tapın madır. Yunan totemciliği konusuna bu tapmaların kısa bir incelemesiy le girilebilir. Üstelik bu, genel olarak totemciliğe de biraz daha ışık tu tacaktır. Ülkenin her zaman en geri yörelerinden biri olan Epeiros bölgesin de ta Hıristiyanlık çağına kadar kutsal bir Apollon orm anı vardı. Bu ormana yalnızca bir rahibenin girmesine izin veriliyor, rahibe de ora da Delphoi ejderinden doğduklarına inanılan yılanlara bakıyor, onla rı ballı çöreklerle besliyordu. Yılanlar çörekleri bir lokmada yutarlar sa, o yılın iyi geçeceğine inanılıyordu.56 Burada karşımıza çıkan, Delphoi tanrısı Apollon'un yörüngesine girmiş bulunan tanrı-öncesi bir yılan tapımıdır. Kronos dağında ebe tanrıça Eileithyia'nın Olympia'daki kutsal ko ruluğa bakan bir tapınağı vardı. Bu tapınakta Sosipolis, yani "devletin kurtarıcısı" adı verilen bir yılan yaşıyordu. Bu yılan da bir rahibe tara fından ballı çöreklerle besleniyordu. Oraya yalnızca bu rahibe, o da an 53 54 55 56
Cambridge Ancient History'de, W.R. Halliday, 2.613. Aynı yerde. 2.632. M.P. Nilsson, History ofCreek Religion (Yunan Dini Tarihi). (Oxford, 1925), s. 77-8. Ael, NA. 11,2. Lavinium'da da benzer bir tapun vardı: Aynı yerde, 11.16.
ıo8
Ta
r İh ö n c e s İ
Eg e
cak başı örtülü olarak girebiliyordu.57 Söylenceye göre, Elis'li erkekler Arkadia'lılarla savaşa tutuşmak üzereyken Elis'li kadınlardan biri ye ni doğmuş bebeğini getirip iki ordunun arasına bırakmış. Bebek anın da yılana dönüşünce Arkadia'lılar o kadar korkmuşlar ki tabanları yağlayıvermişler. Daha sonra yılan toprağa girip kaybolmuş ve sonradan tam oraya bir tapmak yapılmış.58 E. N. Gardiner, klasik Yunan atletini karşılaştırmalı antropolojinin saygısızlıklarından korumaya özen gösterdiği Olympia kentine ilişkin yapıtında, bu tapımı ve onunla ilgili söy lenceyi "dördüncü yüzyılın boş inançla ra dayalı safdilliğinin tipik bir örneği" di ye nitelendirerek bir yana atıyordu.59 Oy sa bütün bir klasik dönem boyunca Yu nanistan'ın olanca görkeminin ortasında, Atina'daki akropoliste nerdeyse özdeş bir tapımın boy attığını unutuyordu. Herodotos'un yapıtının ünlü bölümlerinden birinden, Persler Atina'ya yaklaştıkları sı rada Erekhteus tapmağında yaşayan ko caman bir yılanın kendisine aydan aya ve rilen ballı çöreği yemeyerek kent halkını uyardığım, böylece Atmalıların kenti bo şaltmalarını sağladığını öğreniriz.60 Bu ör nekte de, sürüngene her ay ballı çörek su nulmakta ve devletin güvenliğini sağla dığına inanıldığından ona Koruyucu Yı lan denilmektedir.61 Bununla toprak tan rıçasının ya da başka bir yoruma göre Athena'nm oğlu Erikhthonios söylencesi arasında bağıntı kurulmaktadır.62 Erikhthonios'un bir yılan olarak doğduğu ya Resim 2. Athena ve yılan: M e lo s ^ doğduktan sonra bir çift yılan tarafınAdasından bir kabartma
°
'
57 Pausanias, 6. 20. 2. 58 Pausanias, 6. 20. 4-5. 59 E. N. Gardiner, Olympia, its History and Remains (Olympia, Tarihi ve Kalıntıları), (Oxford, 1925), s. 125. 60 Herodot Tarihi, 8. 41. 61 Hsch. oikuron ophin, 62 Apollodoros, 3.14. 6.
Y u n a n K a b İl e K u r u m l a r i
109
dan büyütüldüğü söylenmektedir.63 Erikhthonios'un ruhu tapınakta beslenen hayvanın bedenine girmiş, Atina kralı Erekhtheus da onun soyundanmış; Erekhtheus'un kızı Kreusa terk ettiği bebeğinin boynu na babasının anısına yılandan bir gerdanlık takmış.64 Nilsson bu tapımla ilgili olarak şöyle diyor "Eğer My kene dönemin de ortaya çıktıysa, Athena'nm niçin tapınağın koruyucu yılanıyla bir leştirildiği anlaşılabilir. Minos'daki ev tapmaklarında tapınılan tanrı ça bir yılan-tanrıçaydı." Peki, yılan-tanrıça nereden geliyordu öyleyse? "Yılanın, ölenin ruhunu temsil ettiği sanılmıştır," diyor Nilsson. "N e ki, yılan her zaman ölülerin temsilcisi değildir. Gerek eski halkbilim de, gerek modern halkbilimde yılan evin koruyucusu olarak bilinir ve bugün Yunanistan'da hâlâ yılana Evin Efendisi diyenler ve sunular su nanlar vardır. Minos'un evcil yılan-tanrıçasmı açıklamak için daha uza ğa gitmek gereksizdir."65 Nilsson, Athena ile yılan arasında daha son raki dönemde bağ kurulmasının nedeninin aynı bağın tarihöncesi dö nemde de kurulması olduğunu ve aynı nedenle bugünkü Yunan köy lülerinin yılana Evin Efendisi dediklerini ve çeşitli sunular sunarak onu beslediklerini ileri sürüyor. Tamam da, niçin? Daha uzağına gitmemi ze izin verilmeyen bu açıklama gerçekte hiçbir şeyi açıklamamaktadır.
Resim 3. G ö m ü t tepesi ve yılan: Attika vazosu 63 Pausanias. 1. 24. 7; Hyg. Ast. 2 . 13. 64 Euipides, ton 18-26. 65 History of Creek Religion, s. 26-7.
no
T a r İh ö n c e s i E g e
Resim 4. Ölüler Şöleni: Lakonia kabartması
Eski Yunanistan'ın incelenmesi açısından modern Yunan halkbili minin taşıdığı değer yadsınamaz. Ama hiç kuşku yok ki, iki bin yıllık bir dönemi bir sıçrayışta geçmeden önce, Jane Harrison'm sözünü et tiği o eski gömiit kabartmalarına bir göz atmamıza izin verilebilirdi. Çünkü bu kabartmalardan birinde, ölü yemek yerken ardından bir yı lan yükseliyor ya da ölünün elindeki iki kulplu tastan içiyor. Yılan ölü nün kendisidir. Sonra gene, Jane Harrison'm sözünü ettiği o siyah re simli vazo var, bu vazodaki resimde, bir gömütten yükselen bir yılan geriye çekilen bir adamı kovalıyor.66 Orestes'e annesinin yılan ya da yılansı kadın kılığındaki öç perileri tarafından nasıl işkence edildiyse, burada da kaçmakta olan adamın gerçekte kurbanının ruhu tarafından kovalanan bir katil olduğu açıktır. Bu yılansı Erinys'ler, ölülerin ruh 66 J.E. Harrison, Prolegomena to the Study o f Creek Religion (Yunan Dinine G iriş) (Üçüncü basım, Cambridge, 1922), s. 237, 325-31. Bkz. Resim 3 ve 4.
Y u n a n K a b İl e K u r u m
lar
!
Ill
larıydılar. Gene, Nilsson'un kendi açıklamaları sonucunda, Yunanlı lardaki kahraman tapımlarının ölülere tapınmadan kaynaklandığı ko nusunda görüş birliğine varılmıştır.67 Kahramanlar hep yılan kılığın da ortaya çıkıyorlardı. Plutarkhos, ölüsünün gövdesine dolanan bir yı lan tarafından akbabalardan kurtarılan Kleomenes'in ölümünü anlat tıktan sonra, "eskiler yılanın kahramanlarla bütün öteki hayvanlardan daha yakın bir bağıntısı olduğuna inanırlardı," diye ekliyor.68 Başka bir yılan-kahraman olan Kykhreus da Salamis Savaşı'na ka tılan bazı Yunan kadırgalarında belirmişti... Anlatıldığına göre, Salamis'den kovulan Kykhreus, Demeter tarafından Eleusis'de karşılanmış ve hayvan kılığında kalarak Demeter'in buyruğuna girm iş ve orada kalmış.69 Demeter de Minos'un yılan-tanrıçasıydı. Saygıdeğer Hesiodos, bu tanıklığıyla, Nilsson'un modern halkbilime sığınarak geçiştir diği noktayı açıklığa kavuşturuyor. Günümüz Avrupasındaki köylü görenek ve gelenekleri, eskiyip git miş bir dinsel törenin kalıntılarından başka bir şey değildir, bu yüzden de açıklanabilmeleri için o dinsel törene gereksinme duyulur. Eğer yı lan modern Yunan halkbiliminde ilk baştaki önemini bütünüyle yitir miş olsaydı, eski kanıtlar pek az bir değer taşıyacaktı. Ama yitirmemiştir. Vaftiz edilmemiş bebekler halk arasında dmkoilcıs, yani "yılanlar" diye anılır, çünkü yılana dönüşüp ortadan kaybolabileceklerine inanı lır.70 Olympialı bebeğin başına gelen de budur. Gerçi dolaysız kanıtlar belirleyicidir, ama karşılaştırmalar da yarar lı olabilir, çünkü bu sorunlara olabilecek en geniş açıdan bakmak her zaman bir üstünlük sağlar. Kaldı ki, eski Yunanistan'ın da ötelerine uzanmayı düşünüyorsak, neden günümüz Yunanistan'ında durup ka lalım? Gerçekte, Yunanlılar yılana tapınma konusunda eski Mısırlılar la, Samilerle ve yeryüzünün dört yanındaki ve her çağdaki ilkel halk larla aynı tutumu paylaşıyorlardı. Ölülerin yılanlarda cisimlenmesi, in sanlığın ortak kalıtı olan bir inançtır.71 Yılan, deri değiştirerek yeniden canlılık kazanır ve böylece ölümsüzlüğün ve yeniden doğma gücünün bir simgesi olup çıkar. Bu da, ölümün ve bütün acılarımızın nasıl orta ya çıktığını açıklamayı amaçlayan sayısız masalda yılanın ne aradığı nı açıklığa kavuşturuyor. Günümüzde Melanezya dillerinde "sonsuz 67 68 69 70 71
History o f Greek Religion, s. 103-4. Plutarkhos, Cleom. 39. Pausanias. 1. 36.1; Apollodoros, 3.12. 7. Prolegomena to the Study o f Greek Religion, s. 331. The Mothers (Analar), 2. s. 641-51, 660-73.
112
T A R İH Ö N C E S İ EGE
yaşam" anlamında kullanılan deyim, tamı tamına "deri değiştirmek" anlamına gelmektedir.72 Mısırlıların Ölüler Kitabı'nda ölü, yılan olmak için yakarıda bulunur: "Ben, yılan Sata'yım... Ölürüm ve yeniden do ğarım."73 Fenike'liler ise, yılanın, yalnızca yaşlılığı kovup yeniden genç leşme yetisine değil, gücünü artırma ve boyunu uzatma yetisine de sa hip olduğuna inanırlardı.74 Yılan, derisini değiştirmekle yaşlılığı attı ğına göre, "deri" karşılığı kullanılan Yunanca sözcüğün açıklamasını daha fazla aramamıza gerek yoktur; bu sözcük "yaşlılık" anlamına ge len gems'd ur (Latince'de senectııs). Zulu'lar ölülerini kutsal ormanlara gömerler. Her ormanda, o yöre de ne kadar köy varsa o kadar da gömütlük vardır. Ormanlara herke sin girmesi yasaktır, yalnızca rahip girebilir. Ölüler, rahibe, kimileyin memeli hayvan, genellikle de yılan biçiminde olmak üzere sık sık gö rünürler/5 Bir keresinde, köy halkı uzaklarda bir yerde bir düğün şö leninde eğlenirken, köydeki kulübelerden birinde kalmış olan yaşlı ka dınlar duvarda iki yılanın dolaştığını görünce korkuya kapılmışlar. He men köy başkanına haber salmışlar. Köy başkanı gelip durumu anla yınca onları şu sözlerle yatıştırmış: "Korkacak bir şey yok, bunlar bi zim ata tanrılarımız, şölene katılmaya gelm işler!"76 Masai'lerde tanın mış biri öldüğü zaman adamın ruhu bir yılana geçer ve çocuklarına bakmak için köyüne gelir.77 Bunu bir Yunanlıya anlatsanız, adamın bir kahramana ya da evin koruyucusuna dönüştüğünü söylerdi sanırım. Masai'lerde bütün aile ve klanların kendi yılan türleri vardır ve bir kla nın atalarının bu yılanda cisimlendiğine inanılır. Savaşta yenik düşen bir erkek, aile yılanlarını çağırırken şöyle bağırın "Anam ın evinin öç alıcıları, çıkın ortaya!"78 Klytaimnestra ve Sosipolis'in öykülerini din72 Aynı yerde, 2. s. 643. 73 E.A.W. Budge, The Cods o f the Egyptians (Mısır Tanrıları), (Londra, 1904), 2. s. 377. Minos’un oğlu Glaukos’la ilgili Yunan söylencesinin temelinde de aynı düşünceler yatar (Apld. 3. 3.1-2). 74 Eusebios, PE. 1.10. 46-9. 75 H. A. Junod, Life o f a South African Tribe (Bir Güney Afrika Kabilesinin Yaşantısı), (ikinci basım. Londra, 1927), 2. s. 367-7,384-5. 76. Aynı yerde, 2. s. 384. Bathongaların yaşlı bir rahibi, Junod'a, sunuda bulunmak için kutsal bir ormana girmek üzereyken karşısına birden bir yılanın, yani Makundju'nun babasının çıktığını, kendisini ve yanındakileri çevreleyerek onlara, "Sağolun! Demek hâlâ buradasınız, çocuklarım! Bana armağanlar getirm işsiniz,” dediğini anlatmıştı. )unod, rahibe, bu anlattıklarının gerçek mi yoksa uydurma mı olduğunu sorduğunda yaşlı adam şöyle yanıt vermişti: "Elbette gerçek... Bunlar büyük hakikatlerdir!” (Life o f a South African Tribe, 2. s. 384-5). Yunan ve Bantu yılan tapımları arasındaki tek önemli ayrım, Yunan tapırtılarının kadınlar tarafından yönetilmesidir. 77 A.C. Hollis, The Masai, their Language and Folklore (Masai Yerlileri, Dilleri ve Töresel Yaşamları) (Oxford, 1905), s. 307-8. 78 Aynı yerde, s. 308.
Y u n a n Ka b ile Ku r u m
lar
!
113
jeyerek büyüyenler, bu çağrıyı duyduklarında sanırız hiçbir yoruma gerek duymazlardı. Bu Bantular özgürlüklerine kavuştuklarında, hiç kuşkum yok, aralarından çok iyi arkeologlar çıkacaktır. Yılana tapınmada, klan toteminin yerini genelleştirilmiş bir yeniden cisimlenme simgesi almıştır. Bu da, totemciliğin değiştirilmiş bir biçi midir.
6. Totemci Kalıntılar: Klan Belirtkeleri Atina akropolüne dönersek, Erekhteus'un ailesinde yılanın hem ata olarak, hem de belirtke olarak ortaya çıktığını görmüştük. Bu da, Erekhteid'lerin nerdeyse bir yılan klanı olduklarını gösterir. Ama Erekhteid'lerin bir klan oldukları bilinmemektedir. Bu ad Atmalılar için şiirsel bir san olarak kullanılmıştı ve tarih döneminde tapımın kendisi de Butad'lar tarafından yönetilmişti.79 Bu örnekteki kanıt yeterli değildir, do layısıyla tek söylenebilecek şey, bunun totemci bir ideolojiyi öngördüThebai'lı Spartoi'lara bu adın verilmesinin nedeni, Kadmos'un Thebai kentinin tem eline ektiği ejder dişlerinden çıkm ış olm alarıdır.80 İ.Ö. 362'de Leuktra'da ölen Thebai'lı önder Epameinondas, bu klanın üye si olduğu için bir ejderle bezenmiş bir kalkan resmi taşıyan bir gömüte gömülmüştü.81 Klanın atası da, belirtkesi de ejder olduğuna göre, klan toteminin de ejder olması gerekir. Phrygia'da, Ophiogeneis, yani "yılandan doğm a" adım taşıyan bir klan vardı. Yılan ısırmasına karşı kalıtımsal bir bağışıklığı bulunan bu klanın soyu, Artem is'in kutsal korusunda bir yılanın döllediği bir ka dından doğan çocuğa dayanıyordu.82 Burada, bilinen türden bir söy lence, Epeiros'da gördüğüm üze benzeyen bir tapımla birleştirilmektedir. Bütün büyük Attika klanları, tıpkı Spartoi'lar gibi, kalkanlarının üs tüne ata belirtkelerini işlerlerdi. Örneğin Alkmaionid'lerin triskeles'i, Peisistratid'lerin atı, Philaid'lerin at sağrısı, Butad'ların öküz başı ve han gi klanların olduğu anlaşılamayan daha birçokları.83 Triskeles, kökeni 79 Harp. Eleobutadai; Paıısanias, 1. 26. 5; Apollodoros, 3.15.1. 80 Pi. P. 5.101. 81 Pausanias, 8.11. 8. 82 Strabon, 588; Ael. NA. 12. 39. 83 C. T. Seltmarı, Athens, its History and Coinage, (Cambridge, 1924), s. 24,30,49.
114
T A R İH Ö N C E S İ EGE
belirsiz bir simge olan gamalı haçtır.84 Peisistratid'lerin soyağacı Nestor'un oğlu Peisistratos'tan geçerek, hayvanlan arasında bir de at bulunan Poseidon'a kadar uzan maktadır.83 Philaid'lerdeki at sağrısı ger çekte bir klanın bölünmesi sonucunda or taya çıkan bir "yarım totem "di.86 Bu kla nın öteki yarısı büyük bir olasılıkla Eurysakid'lerdi. A ias'ın iki oğlu Philaios ve Eurysakes Salamis'deıı Attika'ya göç et mişler, Philaios Brauron'a, Eurysakes de Atina'ya yerleşmişti.87 Öküz başı ise, Butadiarın siyasal etkisinin doruğunda ol duğu dönemde sikkelerin üstünde görün mesiyle saptanmıştır. Pek kesin olmasa da, "sığırtmacın oğulları"nm {boutes), komiinal bir klan şöleninden alındığını göste ren açık belirtiler taşıyan bir şenlik olan Athena Bayram ları'nda88 kalıtımsal bir yerlerinin bulunması olasıdır.89 Bu şenlik te önce bir öküz kurban ediliyor, sonra da totem yasağının çiğnendiği durumlarda genellikle yapıldığı gibi bir bağışlatma töreni düzenleniyordu.90 Başka bir Attika klanı, Dionysos Melpomenos rahipliğini ellerinde tutan Euneid'ler, şarap tanrısı Dionysos'un torunu Lemnos'lu Hypsipyle'nin soyundan geliyorlardı.91 Bir keresinde, Hypsipyle tam öldürül mek üzereyken birden oğulları ortaya çıkmışlar, klan belirtkesi olan al tın rengi asmayı göstererek kimliklerini kanıtlamışlar ve Hypsipyle'yi kurtarmışlardı.92 Bir de, Theseus'un soyundan gelen Lykia'h İoksid'lerin kuşkonmaz yakmaları yasaktı, çünkü kadın ataları Perigune'nin 84 85 86 87 88 89 90 91 92
A.C. Haddon, Evolution in Ari (Sanatın Evrimi), (Londra, 1895), s. 282. Herodot Tarihi, 5. 65. 4. Totemism and Exogamy (Totemcilik ve Dışevlilik), 1. s. 10, 58, 77, 2. 397, 520, 3.100, 4.175. Plutarkhos, Sol. 10. W. Robertson Smith, Religion o f the Semites (Samilerin Dini), (Üçüncü basım, Londra, 1927), s. 3046. ). ToepfFer, Attische Cenealogie, (Berlin, 1889), s. 136. Totemism and Exogamy, 1. s. 18-20, 2.156-8, 160, 3. 67, 81. 1C. 3. 274. 278. A P. 3.10.
Y u n a n Ka bile Ku r u m l a r i
115
anısına kuşkonmaza tapmıyorlardı; Perigune, Theseus tarafından ko valandığında kuşkonmazların arasına saklanmıştı.93 Bu geleneklerin "ille de totemci bir açıklamayı" gerektirip gerektir mediğine okur kendisi karar vermeli, ama bu açıklamaya karşı çıkan ların başka bir açıklama getirmediğini de unutmamalıdır. Özellikle, to tem tabusunun sürdüğüne ve bitkiye hâlâ totemci biçimiyle tapmıldığma tanık olduğumuz son örneğe karşı çıkmak biraz güç görünmek tedir. Totemciliği hiç değilse incelemiş olan Frazer, "bir aile ya da kla nın bütün üyelerinin belli bir hayvan ya da bitki türüne karşı kuşaktan kuşağa gösterdikleri saygının totemciliği anımsattığım " kabul etmiş, ama temkinliliği elden bırakmayarak, "bunun ille de totemciliğin bir kanıtı olm adığını" eklemişti.94 Doğrusu, böylesine kılı kırk yaran bir ayrım, totemcilik söz konusu olduğunda kanıtlar çoğaldıkça kanıtla ma ölçütünün de yükseltildiği kanısını uyandırıyor insanda. Gene de, Frazer'a haksızlık etmemek için, az önce aktardığımız açıklamasını yap madan yirmi beş yıl önce "totemciliğin Mısırlılarda kesinlikle, Samiler, Yunanlılar ve Latinlerde de büyük bir olasılıkla varolduğunun kabul edilebileceği" kanısında olduğunu dile getirdiğini belirtm eliyiz.95 O günlerde kentsoylu düşünürler genel sonuçlar çıkarma konusunda şim dikinden daha cömerttiler.
7. Klan Tapınılan ve Devlet Tapınılan Olympos tanrılarının hepsiyle çeşitli hayvan ve bitkiler arasında şu ya da bu biçimde bir bağ kurulduğuna göre, Yunan dininin genellikle to temci bir temele dayandığı sonucunu çıkarmak sanırız yanlış olmaz. Bu doğrultuda girişilecek kapsamlı bir incelemeden değerli sonuçlara varı labilir. Ben burada yalnızca, birkaç somut örnek vererek kabile düzeni nin dağılması ve kent-devletinin doğması sonucunda klan tapımlarmın devlet tapmalarına dönüşmesini ortaya koymaya çalışacağım; çünkü bu nun, Yunan dininin evrimindeki temel süreç olduğuna inanıyorum. İ.Ö. 514 yılında Atinalı tiran Hipparkhos öldürüldü. Hipparkhos'u öldürenler, Gephyra'lılardan Harmodios ve Aristogeiton adlı soylu iki gençti. Bu klan, Kadmos soyundan gelen bir başka koldu. Klanın Yu 93 Plutarkhos. Thes. 8. 94 j.G. Frazer, Apollodoros, (Londra, 1921), 2. s. 125. 95 Tolemism and Exogamy, 1. s. 86.
I l6
T A R İH Ö N C E S İ E g e
nanistan topraklarındaki ilk yurdu, Eretria (Euboia) idi, Daha sonra bo ğazlardan geçerek Tanagra'ya (Boiotia) göç etm işlerdi. Troya Savaşı'ndan sonra Tanagra'dan kovulunca Atina'ya yerleşmişler ve orada Akhaia D em eterinin gizli bir ta pimim kurm uşlardı. Bunu Herodotos'dan öğreniyoruz.96 Bu, açıkça, varlığını beşinci yüzyıla kadar sür düren bir klan tapımıdır. Yunanlıların Fenike'li olduğunu söyledikleri Kadmos, Zeus'un Su riye kıyılarında ele geçirip Girit'e kaçırdığı kız kardeşi Europa'yı arar ken yaptığı yolculuk sırasında Thebai kentine varmış.97 Europa, Knossos'un söylencelik kralı Minos'un anasıydı. Europa'nın Demeter'e ko şut bir kişiliği vardır, çünkü her ikisi de Minos Ana Tanrıçasından doğ madırlar.98 Lebadeia'da, Thebai yakınlarında, sanırız Kadmos'lular ta rafından kurulm uş olan bir Demeter Europa tapım ı yer alıyordu.99 Thebai kentindeki Demeter Thesmophoros tapınağının da bir zaman lar Kadmos'un sarayı olduğu söylenir.100 Bütün bunlardan, Kadmos'luların G irit'ten göç etmiş ve Minos Ana Tanrıçasına bağlı bir tapımı da birlikte getirmiş oldukları sonucunu çıkarmak olasıdır. Bunların Fenike'li ataları önümüzdeki bölümlerden birinde incelenecektir. Kadmos öldüğü zaman bir yılana dönüşmüş. Nitekim, Troya'ya doğ ru yelken açan Boiotia gemileri, Kadmos'u elinde yılanla gösteren oy malarla süslüydü.101 Demek ki, KadmosTularm Demeteri, tıpkı Erekhtheidlerin Athenası gibi, bir yılan-tanrıçaydı ve Gephyra'lılann Akhaia Demeteri tapımında varlığını sürdürüyordu. Akhaia Demeterine Tanagra'da, Thespiai'da ve Marathon'da da ta pınılıyordu.102 Tanagra ile Marathon arasında, Harmodios ve Aristogeiton'un doğum yeri Aphidnai yer alıyordu.108 Gerçekte bu, Atina'ya yerleşen klanın kollarından yalnızca biriydi. Herodotos'a göre, bu Lapım Atina'da salt klanla sınırlıydı. Ama ya zıtlardan, beşinci yüzyılda Dionysos Tiyatrosu'nun en ön sırasında öte 96 Herodot Tarihi, 5. 57.61. 97 Apollodoros, 3.1.1. 98 M.P. Nilsson, Mycenaean Origin o f Creek Mythology (Yunan Söylenceleri ve Mikene Çağındaki Kökenleri), (Londra, 1932), s. 33. 99 Pausanias, 9.39.5. 100 Pausanias, 9.16. 5. Thebai Thesmophoriaları Kadmeia’da kutlanıyordu: X. He/l. 5. 2. 29. 101 Apollodoros, 3. 5.4; Euripides, İphigenia Aulis'de, 253-8. 102 L.R. Famell, Cults o f the Creek States (Yunan Devletleri Tapırtıları), (Oxford, 1896-1909), 3. s. 323-4. Tanagra yakınlarındaki Oropos, ortak bir Eretreus tapımı ve ortak bir lehçe aracılığıyla Eretria'yla bağıntılıydı. 103 Plutarkhos, M. 628d.
Y u n a n Kabile Ku r u m l a r i
117
ki din ve devlet görevlilerinin yanı sıra Akhaia Demeteri rahibesine de yer ayrıldığını öğreniyoruz.104 Bu, tiranlığın yıkılmasında oynadıkları rolden dolayı Gephyra'lılara tanınmış bir ayrıcalık da olabilir. Böylece, G ephyra'lılann klan tapımını, devlet tarafından devralmdığı nok taya kadar izlemiş oluyoruz. Öteki örneklerdeyse klan tapımmdan devlet tapımına geçiş somut olarak görülmektedir. M essenia'lılar dördüncü yüzyılda Sparta boyun duruğunu kırdıklarında Dem eter MysteriaTarım (İnananlara günahla rından arınm a, öbür dünyada mutluluk içinde yaşama sağlayan gizli kuttörenler, ç.n.) eski başkentleri Andania'da yeniden başlattılar. Tapı nım bağlı olduğu klan varlığını hâlâ koruyordu. Bugün elimizde, klan şefi M nasistratos'un yeni yönetimin baş biliciliğine atandığını belirten ve MysteriaTarın yönetilm esini de devlete bırakan bir buyruğun met ni bulunm aktadır.105 Bir başka örneğeyse, bir Zeus Patroios tapımımn ve bir de Klytidler adlı altı klanlık fratrinin bulunduğu Keos adasındaki bir yazıtta rastlı yoruz. Söz konusu dönem de, fratriyi oluşturan klanlardan hiçbirinin üyesi olm ayan birçok yurttaş fratri üyeliğine kabul edilmişti. Attika'da olduğu gibi Keos'da da fratri dışa kapalı olmaktan çıkıyordu. Artık bu yurttaşlar tapıma katılmaya hak kazanmışlardı. Tann için bir tapmak yapılması ve klan üyelerinin evlerindeki sacra'ları (kutsal sayılan şey leri, ç.n.) bayram günlerinde tapmağa getirmeleri için buyruk çıkarıl mıştı. Bu buyruk hemen yürürlüğe konulacak ve belirli bir süre sonra da sacra'lar sürekli olarak tapmakta kalacaktı.106 Giderleri hiç kuşku suz devlet tarafından karşılanan tapmağın yapılması, tapımın klandan devlete aktarılm asını belirlemektedir. Yunanistan'ın her yöresinde, doğuştan kazanılmış bir hak olarak gö rev yapan rahiplere rastlarız.107 Tapım devlete aktarıldığında da klan genellikle bu eski hakkı korumuştur. İthome'de ve gene Aigion'da ra hibin tanrı görüntüsünü kendi evinde tutmaya hakkı olduğunu ve bu nu yalnızca yıllık şenlik sırasında evinden çıkardığını öğreniyoruz.108 Bundan da, o tanrı görüntüsünün bir zamanlar o rahibin klanının ol duğu sonucunu çıkarıyoruz. Halikarnassos'da da, her yıl herkese açık 104 IG. 3. 373. 105 S/G. 736. Messenia kralları Andania'da otururlardı (Pausanias, 4.3.7.); bu yüzden Thebai'daki gibi bu da bir saray tapımı olarak başlamış olabilir. 106 S/C. 987. 107 IG. 12.3. S İ 4-9, 522. 865. 869. 108 Pausanias, 4. 33. 2, 7. 24. 4.
ıı8
T a r i h ö n c e s i Eg e
olarak düzenlenen bir şenliğin yanı sıra, her ay yeniay sırasında gİ2 İj olarak düzenlenen bir töreni içeren bir tapım bulunduğunu görüyo ruz.109 Bu, klan tapımı ile devlet tapımımn birleştiği bir geçiş aşaması dır. Buna benzer başka örnekler de verebiliriz. Aslında, bütün bu ör nekler, demokrasinin bir özelliğinin de tapımların sayısını azaltmak ve onları halka ardına kadar açmak olduğunu söylerken Aristoteles'in ıie demek istediğini göstermektedir.110 Eski aileler mülksüzleştirilmemiş, ama devlet denetimini kabullenmek zorunda bırakılmışlardı. Hiç kuşkusuz, bütün bu klan tapanlarının kabile düzeni dönemin den başlayarak varlıklarını kesintisiz olarak sürdürdüklerini sanma malıyız. Dinsel yönetimle el ele yürüyen siyasal iktidarı ele geçirmek için düşman klanlar arasında sürekli savaşımlar oluyordu. Bir klan ken disinin olmayan tapımları ele geçirebildiği gibi, kendi tapımımn bir bö lümünü başka bir klana bırakmak zorunda da kalabiliyordu. Daha ön ce de sözünü ettiğimiz Butad'lar bu savaşımlarda etkin bir rol oyna mışlardı. Atina akropolündeki en eski tapmalar, Athena Polias ve Po seidon Erekhtheus tapmalarıydı ve her ikisi de Butad'lar tarafından yö netiliyordu.111 Ama başlangıçta bağımsız olmuş olmaları gerekir. At hena ile Poseidon akropol için yarışa girm işlerdi.112 Erekhtheus tapı nağındaki yılan Athena'm ndı113 ve bu yılanda cisimlenen kahraman, Erekhtheus'un dedesi Erikhthonios olduğuna göre, Erekhtheidlerin sa ray tapımında hem Athena'ya, hem Poseidon'a tapınılmış olması ge rekir. Butad'lann, adını aldıkları ataları Butes'in Erekhtheus'un erkek kardeşlerinden biri olduğunu ve dolayısıyla onun da Erikhthonios'un soyundan geldiğini ileri sürdükleri doğrudur;114 ama burada Butad'lar taraftırlar ve Hesiodos'a göre Butes Poseidon'un oğullarından biridir.115 İşte ipucu da buradadır. Butad'lar, krallık tapımını ele geçirip kendi Poseidon tapmalarıyla birleştirdikten sonra, kendi ataları ile yerine geç tikleri sühâle arasında yakın bir bağ kurarak işi sağlama bağlamışlardı. Aynı duruma başka yerlerde de rastlanır. Syrakusa'da, Demeter Mysteria'ları, Gela'lı bir göçmen olan tiran Hieron'un klanında soydan geçmeydi. Demeter Mysteria'larmı Gela'ya klan atası Telinos getirmiş109 S/C. 1015. 24. 110 Politika, s. 42. 111 Apollodoros. 3. 14. 8; Plutarkhos, M. 843b. 112 Bu kitabın “Anaerki" başlıklı ikinci bölümünün “Ege Bölgesindeki Bazı Anaerkil Tanrılar" başlığını taşıyan altbölümündeki “Athena"ya bakınız. 113 Hsch. oikuron ophin. 114 Apollodoros.3.14. 8. 115 Butes’i İon’un torunu kabul eden bir başka yorum daha vardır (Apollodoros, 1.9. 16; Hyg. F. 14.)
Y u n a n Ka b i l e Ku r u m l a r i
i 19
fi; Telinos ise, tanrıça Demeter'in başka bir tapımının bulunduğu Knidos Burnu açıklarındaki Telos adasmdan gelmişti.116 Ama Syrakusa'daki Demeter aynı zamanda "ekin" anlamına gelen Sito ve kesinlikle Yu nanca bir sözcük olmayan Simalis diye de bilinir.117 Bu da, Syrakusa kentinin Yunanlılardan önceki halkının Sicilyalı bir ekin-tanrıçasma ta pındığını ve sonradan Syrakusa devletinin başına geçen Hieron'un bu tanrıçayı kendi tanrıçası Demeter'e kattığını akla getirmektedir.
8. Eleusis MysteriaTarımn Klan Temeli Büyük panhellenik şenliklerin köklerinin uzandığı klan tapımlarının altında yatan karmaşık örgüyü aydınlığa kavuşturmak istiyorsak, Eleu sis Mysterialarının başlangıcını incelemekten daha iyi bir şey yapamayız. Yönetimde biri Eum olpid'ler, öbürü de KerykTer olmak üzere iki klan vardı; KrokonidTere de yönetimde ikincil rol tanınm ıştı.118 Kuru cu Eumolpos, EumolpidTerle Keryk'lerin ortak ataşıydı. Yönetimde en önde gelen klanın gelenekte de en önemli yeri tutması doğaldı, ama bu gelenekte belirgin bazı sakatlıklar vardır, EumolpidTerin tanrısı, Mysteria'larm adandığı Demeter değil, Poseidon'du. Üstelik Eumolpos Trakya'dan gelmiş bir yabancıydı.119 Ger çekten de, Eumolpos, kuzeyle olan birçok bağlarını bildiğimiz Poseidon'un bir tapımını Trakya'dan getirmiş olabilir. Ama Demeter'le ilgi li bir tapımı getirmiş olması uzak bir olasılıktır, çünkü eski çağda De meter güney Thessalia'dan daha yukarılara ulaşm am ıştı.120 Aslında Eumolpos'un barbar ataları, onun torunları için bir utanç kaynağıydı, çünkü yetkili bir ağızdan Mysteria'larm kurucusunun Trakyalı Eumol pos değil, aynı adı taşıyan başka biri olduğunu öğreniyoruz.121 Bu fark lı yorumun benimsenmemiş olmasının nedeni, belki de, Mysteria'larda gözle görülür Trakya öğelerine, özellikle de Demeter ya da Persep hone içm kullanılan Brimo adına rastlanmasıdır.122 Dinsel törenler söy lenceler kadar esnek değildirler. 116 Herodot Tarihi, 1.153-4. 117 Ath. 109a, 416b. 118 Krokonidler bir safran klanıydı ve mistiklerin sağ el ve sağ ayaklarına bağladıkları safran lifleriyle (krokos) ilintiliydiler. 119 Apollodoros, 3. 15. 4. 120 İlyada, 2. 695-6. 121 İst. 21. 122 Clem. Pr. 2.13.
120
T A R İH Ö N C E S İ EGE
Keryk'lerin Eumolpos'la akrabalığını Keryk'lerin kendileri kabul et miyorlardı. Keryks'in Hermes'in oğlu olduğunu ve Atina'nın ilk kralı Kekrops'un kızlarından birinden doğduğunu söylüyorlardı.123 Kekrops ise bizi Eumolpos'un da, Demeter'ın de ortaya çıkışından dört ku şak önceye götürmektedir. Mysteria'larda Hermes'in de izlerine rast lanır. Eski bir kutsal evlilik biçimine göre, Hermes, Aiskhylos'un Persephone'yle özdeşlediği Daeira'nın kocasıydı.124 Anlaşılan, Eleusis'deki gizemsel tanrı evlenmeleri Demeter'in gelişinden daha eskiydi. Pe ki, Demeter'i kim getirmişti oraya? Demeter'e Atina'da ilk başlardan beri Demeter Thesmophoros (Ya sa Getiren Demeter, ç.n.) olarak tapımlmaktaydı.125 Herodotos, Thesmophoria bayramının Argolis'e yerleşen ve bu bayramı da orada otu ran Pelasg kadınlarına da öğreten Danaos'un kızları tarafından Mı sır'dan getirildiğini söylüyor.126 Eğer tarihçinin Mısır kaynaklarına olan o pek iyi bilinen eğilimini, Girit'in Mısır'la Yunanistan arasında yer al dığını düşünerek değerlendirirsek, bu yorumunu kabul edebiliriz. Demeter'in Argolis'de çeşitli yerlere, örneğin Argos'a, Hermione'ye, Troizen'e gelişiyle ilgili gelenekler vardı. Argos'lular, Demeter'den top rağı işlemesini öğrenen ve bunu halkına da öğreten Eleusis krah Triptolemos'un aslında Demeter'in Eleusis'e yerleşmiş Argos'lu rahiplerin den birinin oğlu olduğunu savunuyorlardı.127 Açıkçası, Eleusis Demeterini kendi Demeterlerinin bir uzantısı olarak görmekteydiler. Ama Atmalılar aynı kanıda değildiler. Bu işte Argos'a en küçük bir yer ayır mıyorlardı. Ama Arkadia'hlar ayırıyordu. Arkadia'lılar, Mysia Demeterine bu adın verilmesinin nedeninin, Mysos ("m istik"?) adlı birinin Demeter'i Argos'da ağırlamış olmasından kaynaklandığını söylüyor lardı.128 Bu nokta önemlidir, çünkü Eleusis Demeterinin Arkadia'yla bağları vardı. Demeter, Eleusis'de Metaneira ve kızları tarafından Çiçekler Kuyusu'nda karşılanmıştı.129 Kraliçe Metaneira, Eleusis kralı Keleos'un ka rısıydı. Metaneira'nın kızlarından biri, Krokonidlerin atası olan ve yı kık sarayı Pausanias tarafından eski Attika sınırının Eleusis yanında 123 Pausanias, 1. 38. 3. 124 C. A. Lobeck, Aglaophamus, (Königsberg, 1825), s. 1212-5. 125 Bu kitabın "Anaerki” başlıklı ikinci bölümünün "Bir Tanrıçanın Yaratılm ası” adlı altbölümündeki "Thesmophorialar ve Arrhephorialar"a bakınız. 126 Herodot Tarihi, 2 . 171. 127 Pausanias, 2. 18, 3, 2. 35. 4-8, 1. 14. 2. 128 Pausanias, 7. 27. 9. 2.18. 3. 129 Homeros, Hymnos (Homerik Övgüler), 2.105-10,161,184-7, 206-7; Pausanias, 1. 39.1.
Y u n a n Ka b ile Ku r u m l a r i
Harita II. Demeter tapımları
121
122
T A R İH Ö N C E S İ EGE
görülen Krokon'la evlenmişti.130 Çiçekler Kuyusu kentin öteki yanın da, Megara yolundaydı.131 Tanrıça Eleusis'e Peloponnesos'daıı gelmiş se bu yoldan gelmiş olması gerekir. Peloponnesos'a Megara yönünden girdiğimiz zaman Phlius kenti ne geliriz. Burada, Keleai denilen bir köyde Keleos'un kardeşlerinden Dysaules'in kurduğu yerel Demeter M ysteria'ları vardı.132 Keleos ile Keleai arasında şaşmaz bir bağmtı olduğu açıktır. Nasıl Thespios Thespiai'm , Alalkom eneus AlalkomenaiYn, Eleuther de Eleutherai'm ata adıysa, Keleos da Keleai'ın ata adıdır.133 Keleos, Eleusis kralı olmakla birlikte, bir Peloponnesos adı taşımaktadır. Bundan da, Keleos'un tem sil ettiği tapımın Peloponnesos kökenli olduğu anlaşılır. Gelenekteyse, Eleusis'in saygınlığını korumak amacıyla gerçek tersyüz edilmiştir. Ke leos bir Eleusisliymiş gibi gösterilmiş ve onun Peloponnesos'la olan ba ğıntısı Keleai'daki tapımın Eleusis'deki tapınım bir kolu olduğu ileri sürülerek açıklanmıştır. Keleai, çok rastlanan türden bir yer adıdır. Tıpkı Thespiai, Alalkomenai, Eleutheria Potnia ve Alesiai gibi Keleai da kadınların yerel bir tapımıdır ve "bağıran kadınlar" (kaleo, kcloma'ı) anlamına gelir.134 Köy lü kadınlar her ay yol kavşağına gider, aya bağırırlar. Bu göreneğe dünyanın her yerinde rastlarız.135 Bu görenek Yunanistan ve İtalya'da Artem is'e, daha sonraları İsis'e, ama en başta D em eter'e bağlanıyor du. Servius, İtalyan köylü kadınlarının, Dem eter'in yitirdiği kızı Persephone'yi arayışını yansılayarak yol kavşaklarında haykırdıklarını anlatır.136 G ene bu bölgeden başka örnekler de vardır. M egara'da, Anaklethra, yani "yakarı" (anakaleo) kayası denilen bir kaya vardı. Bu rada Demeter yitirdiği kızı için ağlayıp yakarmış, M egaralı kadınlar da bu olayın anısına gizli bir dinsel tören düzenlem işlerdi.137 Eleusis'de de tanrıça D em eter'in oturup ağladığı bir Gülm ez Kaya var d ı.138 Bu olayla ilgili dinsel tören yazılı belgelere geçm em iştir, ama M egara'dakinden farklı olmasa gerek.139 Demeter Akhaia, yani Yas130 131 132 133 134 135 136 137 138 139
Pausanias, 1. 38. 1-3. Pausanias, 1. 39. 1. Pausanias, 2. 14. 1-4. D. S. 4. 29; Pausanias, 9. 33. 5; St. B. Eleutherai. Klazomenai, "haykıran kadınlar", Phlius’dan çıkmıştı; Pausanias, 7. 3. 9. J. Hastings, Encyclopaedia o f Religion and Ethics, (Edinburg, 1908-18), "Cross-roads" maddesi. Apuleius, Dönüşümler 11.2. Pausanias, 1. 43. 2. Apollodoros, 1. 5. 2. F. M. Cornford, bkz. e. C. Quiggin, Essays and Studies Presented to William Ridgeway (W. R.’e sunulan Deneme ve İncelemeleri), (Cambridge, 1913), s. 161.
Y
unan
Kabile Ku r u m l a r i
123
h Demeter (achos, "acı") adına ilişkin ipucunu da bu törende bulabi liriz.140 Phlius'un batısındaki tepelerde Pheneos kenti vardı. Bu kentte iki Demeter tapımı bulunuyordu. Söylendiğine göre, bunlardan biri Eumolpos'un torunlarından biri tarafından kurulmuştu. Daha eski oldu ğu söylenen öbüründeyse, tanrıça, Demeter Thesm ophoros'un141 de ğişik bir lehçeyle söylenişi olan Demeter Thermia adıyla anılmaktay dı.142 Bu tapımın kurucusu, adı Keleos'un kardeşi Dysaules'i çağrıştı ran Trisaules'di. Attika gibi Arkadia da Pelasg'ların eski bir yurduy du, ilk kral Arkas'm , tıpkı Triptolemos gibi, Dem eter'den öğrendiği çiftçiliği orada başlattığı söylenir.143 Arkas'ın oğullarından Azan, top rakları Pheneos'u da içine alan144 Azanlardan almıştı adını.145 Bir baş ka oğlunun adı olan Apheidas ise, Tegeia dolaylarındaki Apheidantes köyünün ata adıydı.146 Bunların her ikisi de Attika'da yeniden karşı mıza çıkmaktadır: Azan, Azania bucağında;147 Apheidas da Apheidantidai klanında.148 Dahası, analarının, yani Arkas'm karısının, Krokon'un kızı Metaneira olduğu söylenmektedir.149 Herodotos haklıydı. Eleusis'deki Demeter tapımının kökeninde, bu tapımı Argolis Pelasg'larından alan Pelasg Krokonidleri tarafından Arkadia'dan getirilen Thesm ophoria'nm 150 yerel bir biçimi yatıyordu. Eleusis'de Demeter'e tapman üç klan arasında tanrıçayla en yakın ba ğı olanı, tarih döneminde en az göze çarpanıydı. Eleusis Mysteria'larınm klan kökeni konusunda yaptığımız incele me böylece Yunan dinindeki en önemli tapımlardan birinin tarihöncesini ortaya koymamızı sağlamış bulunuyor. Demeter, Minos ana-tanrıçasının bir biçimi olarak, Minos kültürünün birçok bağının bulundu 140 Plutarkhos, M. 378e. 141 Troizen’deki Demeter Thermesia için bkz. Pasusanias, 2. 34. 6. 142 Pausanias, 8.15.1-4. 143 Pausanias, 8. 4.1. 144 Pausanias, 8.4.2. Demeter'e Azanion Dağı'nda ve Arkadia'dan gelen Azanların Phrygia'da kurdukları bir yerleşim merkezinde de tapınılıyordu. 145 St. B. Azania. 146 Pausanias, 8.45.1. 147 Polem. 65; Strabon, 398. 148 1C. 2. 785. 149 Apollodoros, 3. 9.1. 150 Eleusis'deki Thesmophoria bayramının, Eleusis kralı olduğu zaman Triptolemos tarafından getirildiği söylenir. Öte yandan. Thesmophoria'nm Boiotia'dakl biçimine çok benzeyen Atina’daki biçiminin Demeter Akhaia tapırtımdan etkilenmiş olması gerekir, çünkü bu bayram dolayısıyla pişirilen ekmeklere akhainai deniliyordu (Ath. 109e).
124
T A R İH Ö N C E S İ E g e
ğu Mısır'dan gelmiş olabilir.151 Demeter Yunanistan'a Kadmos ve Danaos tarafından temsil edilen iki ana yoldan gelmişti. Birinci yol, Euboia'dan geçerek Boiotia'ya; ikinci yol da, Argos'dan geçerek Peloponnesos'a varıyordu. Her iki yol da, Attika'da birleşiyordu. Demeter Akhaia, Boiotia'dan; Eleusis Demeter'i ise Peloponnesos'dan geliyordu.
9. Adam Öldürmeye Karşı Tutum Kabile toplumunda ölümle cezalandırılan iki suç vardır. Bunlardan biri kandaşla cinsel ilişki, biri de büyücülüktür. Kandaşla cinsel ilişki, gerçekte dıştan evlenme kuralının çiğnenmesinden başka bir şey de ğildir. Büyücülükse, bütün topluluğun yararına sunulan büyünün bi reylerce gereksiz yerlerde kullanılmasıdır.152 Her iki suç da topluluk tarafından anında topluca cezalandırılır. Adam öldürme de içinde ol mak üzere öteki suçlarsa haksız edimler diyebileceğimiz suçlardır. Hak arama yükümlülüğü kurbanın akrabalarına düşer. İlkel anlamda ken di işini kendi görme olarak bilinen işlemdir b u .153 Attika hukukunda, adam öldürmeden açılan davalar, kamu dava ları (grnphai) değil, özel davalardı (tüTcı?/).154 Öldürülen kişinin ev halkı ya da fratrisi tarafından girişimde bulunulurdu.155 Kovuşturma ve sa vunma için kullanılan terimler sözcüğü sözcüğüne "kovalam ak" (dioko) ve "kaçm ak" (pheugo) anlamına gelmekteydi. [G. Thomson, bura da, İngilizce'deki "hue and cry" örneğini veriyor. Bu deyim, halkın "Tu tun! Yakalayın!" diye sokaklarda bağrışması anlamına geliyor. ç.n.]156 Eski çağda adam öldürme hiçbir aktöresel damga taşımadığından, bilerek adam öldürme ile istemeden adam öldürme arasında hiçbir ay rım yapılmıyordu. Eğer öldüren adam uygun bir ödence vermiyor ya da veremiyorsa ülkeden ayrılmak zorunda bırakılıyordu. Doğrusu bu da büyük bir güçlük doğurmuyordu, çünkü nereye giderse gitsin başı derde girmiş biri olarak, başvurduğu her yabancı tarafından ister iste mez konukseverlikle karşılanıyordu. Odı/sserâ'da, Telemakhos tam İt1Sİ Danaos'un Mısır'la olan ilişkileri için bkz. bu kitabın “Kahramanlık Çağı" başlıklı dördüncü bölümünün "Mykene Hanedanları" adlı altbölümündeki "Geleneksel Suredizin". 152 A. S. Diamond, Primitive Law (İlkel insan Yasası), (Londra, 1935), s. 280. 153 G. M. Calhoun, Growth o f Criminal Law in Ancient Greece (Eski Yunan'da Ceza Yasasının Gelişmesi), (Beikeley, 1927), s. 62-7. 154 Aynı yerde, s. 9. 155 D. 43.57. 156 Growth o f Criminal Lour in Ancient Greece s. 64.
Y u n a n K a b İl e K u r u m l a r i
125
haka'ya gitmek üzere gemiye bineceği sırada yanma bir kaçak yakla şır, birini öldürdüğünü, ölen adamın erkek akrabalarının ardında ol duklarını anlatır. Telemakhos bir an bile duraksamadan adamı gemi ye alır, kendi evine götürür, kalmak istediği sürece evinde ağırlar.157 Kaçağın yalnız ağırlanmakla kalmadığı durumlar da vardır. Ev sahibi nin konuğuna bir tarla, dahası bazan kızını bile verdiği olur.158 Bu gö renekler aslında bir toprak fazlası bulunduğunun belirtisidir. İşleyebi leceğinden daha fazla toprağı olan her şef, karşısına çıkan her yaban cıyı, işgücüne sevindirici bir katkı olarak bağrına basmaya hazırdır. Ödence ile öç alma arasındaki seçim ve öç almanın uygulanış biçi miyle ilgili olarak İrokua'ların ne yaptıklarını biliyoruz. Ama Homeros'da bir ayrıntı eksiktir, öldürülenin akrabalarının öç almakla yüküm lü oldukları açıktır, ama öldürenin akrabalarının onun sorumluluğu nu paylaştıklarına ilişkin bir ipucu yoktur. Homeros ozanlarının bu noktayı neden açıklamadıklarını burada tartışmak gereksiz. Bu konu da daha başka kaynaklardan bilgi edinilebilir. Klanm, üyelerinin dav ranışından sorumlu olduğuna ya da bir zamanlar sorumlu olduğuna ilişkin Homeros-sonrası kanıtlar vardır. İ.Ö. 621'de Kylon, yönetimi de virmeye kalkışıp da başarısızlığa uğrayınca, yandaşlarıyla birlikte ta pmağa sığınmıştı. Orada Alkmaionidlerden bazı erkekler tarafından yakalanıp öldürülmüşlerdi. Ama Alkmaionidler böyle davranmakla bedenlerini o denli kirletmişlerdi ki, aradan iki yüzyıl geçtikten sonra bile ilençli sayılmışlardı.139 Mantineia'da bulunan bir yazıtta, bazı ki şilerin Alea Athena tapmağında adam öldürdükleri için para cezasına çarptırıldıkları açıklanmakta ve para cezası ödenmezse suçluların klan larının bir daha tapınağa alınmayacağı belirtilmektedir.160 Klanın artık parçalanmış olduğu daha sonraki dönemlerde bile, ortaklaşa sorumlu luk ilkesi, herkesin önünde ant içme biçimindeki törede varlığını sür dürmekteydi: "Eğer bu andı bozarsam, ben de yok olayım, klanım da yok olsun! " 161 ya da kimi zaman "ben de, ev halkım da, klanım da yok olsun!"162 Aynı sözler günümüzdeki ilkel halklar arasında da kullanıl maktadır.163 157 Odysseia. 15. 272-81, 508-46. lS8İ/yodo.6. 155,14.120. 159 Peloponnesos Savaşı, 1.126; Herodot Tarihi, 5. 71. 160 1C. 5.2.262; SİC. 9. 161 1C. 37.1. 360. 50, 526.40; Herodot Tarihi, 6. 86. 162 D. 23. 67. 163 J. H. Hutton. The Sema Nagas. (Londra, 1921), s. 166.
126
T a r İ h ö n c e s İ Eg e
Bu görenekler, Yunan düşüncesindeki temel öğelerden birini çözüm lememizi olanaklı kılmaktadır. Yunanca'da zarar vermekten, özellikle de adam öldürmekten dola yı ödence alınm asının karşılığı, İonia lehçesinde tisin lambano, Attika lehçesinde ise diken dioko idi. İonia lehçesindeki deyim, yukarıda anlat tığımız ödence verme kuralına uygun olarak, "bedel alm ak" anlamına gelir. Attika lehçesindeki deyimse, dioko'nun kovuşturma anlamında kullanılışına dayanır. Dike, Homeros'da "yol yordam ", "görenek" ya da "yargı" anlamında kullanılır. Hesiodos bu sözcüğü "yargı" ve kişileştirilmiş A dalet'e uygular. Bu sözcük, Attika lehçesinde, graphe'nin karşıtı olarak öncelikle özel dava anlamına; dikaios, "ad il" sözcüğün den oluşturulmuş dikaiosyııe ile dile getirilen soyut adalet düşüncesi an lamına gelmekteydi. Sözcüğün öteki sıfat biçimleriyse, endikos, "ada letli" ve ekdikos, "adaletsiz" idi. Dike'mn kök anlamı "yol"dur. "Belirtm ek" ya da "gösterm ek", "yol göstermek" anlamına gelen deikmjmi (Latincesi dico) ile aynı kökten ge lir. Dolayısıyla, diken dioko tim tam olarak "bir adamı yol boyunca iz lem ek", "bir adamı kovalamak" demektir. Yol bulmak ilkellerin yaşa mında önemli bir yer tutar164 ve Hint-Avrupa dillerinde "yol" anlamın da kullanılan sözcükler epeyce gerilere uzanır.165 işlek yoldan ayrılmak tehlikeliydi; Attika'nm ilk dönemlerinde yabancılara yol göstermeyen ler ilençlenirdi.166 Yollar aynı zamanda toprak mülklerinin ve bölgele rin sınırlarını oluştururlar. Yollara ve kavşaklara işaret koyma biçimin deki yaygın görenek ve bunun yol açtığı kötülük kovma törenleri de buradan kaynaklanır.167 Üstünde yürünen yol anlamında "yol"dan gelenek-görenek anlamın da "yol"a geçiş, düpedüz somuttan soyuta geçiştir. Aynı biçimde> adam öldürme yasasına baktığımızda, "yol"dan başlayıp "öç alm a"dan geçe rek genel olarak cezalandırma düşüncesine varan gelişmeyi izlemekte hiç de güçlük çekmeyiz." Yol"dan başlayan "yön"den geçerek "yargı"ya erişen adım adım gelişmeyi görmek de aynı ölçüde kolaydır. Bu da, yar gılardan niçin "doğru" ya da "eğri" diye söz edildiğini açıklamaktadır.168 164 Life o f a South African Tribe, 2. s. 54-5. 165 A.C. Moorhoııse, “The Name of the Emine Pontus”, Classical Quarterly, (Londra, 1906-.), s. 123-8. 166 Diph. 62; Bkz. Social System o f the Zulus (Zulu'larda Toplum sal Dizge), s. 214; “Sorulduğunda yol göstermek bütün Zulu'ların göreviydi, yol göstermeyi reddedecek olurlarsa cezalandırılabiliyorlardı.” 167 Encyclopaedia o f Religion and Ethics (Din ve Ahlâk Ansiklopedisi), “Crossroads" maddesi. 168 İlyado, 18. 508.23. 579-80; Hesiodos, İşler ve Cünler, 216-19,250, (Hesiodos, Eseri ve Kaynaklan, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1977, Çevirenler: A. Erhat-S. Eyuboğlu).
Y u n a n Ka b ile Ku r u m l a r i
127
Doğru bir yargı, "yolda" anlamına gelen endikos'dur. Eğri bir yargı ise, "yoldan çıkmış" anlamına gelen ekdikos'dur. Buradaki eğretileme, söz cüğün özgün anlamım ortaya koymaktadır. Ve son olarak da, Dike'nin cezalandırma ya da yargılama tanrıçasında kişileştirilmesi, soyut adalet düşüncesinin formüllendirilmesine yol açmaktadır. Buraya kadar, tarafların ayrı klanlara bağlı olduğu adam öldürme durumlarım inceledik. Peki, birisi kendi klanının bir üyesini öldürdü ğü zaman ne oluyordu? Buradaki ayrım çok önemlidir. Klan dayanış ması ortaklaşa üretime dayalıydı, bu da bireyin varlığını ancak toplu luğun bir üyesi olarak koruyabileceği anlamına geliyordu. Daha son raları bile, m ülkiyet klanda toplandığı sürece, klan akrabalığı bütün bağların en bağlayıcısı oldu.169 Dolayısıyla aynı klandan birini öldür menin cezası, bu suçun seyrekliği ölçüsünde ağırdı. Eski Cermen toplumunda da benzer görenekler yürürlükteydi. Grönbech, klanlar arasında adam öldürme durumlarında uygulanan işlemi şöyle anlatıyor: Öldürülenin akrabaları topluca davacı olurlar. Ödence vermeyi üstle nen de, ödenceyi veren de öldürenin klanıdır. Ödenceyi alansa öldürü lenin klanıdır ve alınan ödence topluluğun tek tek bütün üyeleri ara sında paylaştırılır.170 Grönbech ayrıca, klanlar arasında adam öldürmenin "yaşam ın kendi sine karşı işlenmiş bir suç olmadığını, dahası doğaya aykırı bir davra nış olarak bile görülmediğini" açıklıyor. Ama klan içinde adam öldür me bambaşka bir sorundur. Klanın içine girdiğimiz andan başlayarak yaşamın kutsallığı tartışılmaz bir dokunulmazlık içinde boygösterir; kan dökme kutsal olana saygısız lık, körlük, canına kıyma olarak değerlendirilir. Tıpkı bir sinir ucuna iğ ne batırılmışcasına, apansız ve şaşmaz bir tepki gelir... Ilençleme bir kez ağızdan çıktı mıydı, klan törelerin "kan dökeni suçlu bulduğu"nu belir ten andı içerek mahkûm edilen adamı bir kez reddetti miydi... yasayı çiğneyen ölmüştür. İnsanların yaşamının dışına fırlatılmıştır.171 169 E.W. Smith ve M. Dale, The lla-speoking Peoples o f Northern Rhodesia (Kuzey Rodezya'da İla Dili konuşan Halklar), (Londra, 1920), 1. s. 296. 170 V. Grönbech. Culture o f the Teutons, (Cermenlerin Kültürü), (Oxford, 1931), c. I, s. 55. 171 Aynı yerde, c. I. s. 343. Galler'de de, erkek akrabasını öldüren birisi “öldürülmez... para cezası |go/omıs| almaz, yalnızca ilençlenir ve aşağılanarak sürülür." The Structure o f Creek Tribal Society (Yunan Kabile
128
T A R İH Ö N C E S İ EGE
Yunanistan'da da böyleydi. Erkek akrabasını öldüren bir kimse top luluğun dışına sürülür, akrabalarının ilençleri ya da kendi deyişleriy le ölen adamın öcünü arayan ruhu tarafından kovalanır, yakalanır ve yutulurdu; ta ki, geriye bir kemik yığını kalıncaya kadar.172 İlenç ile öç arayan ruh aynı şeylerdir. Öç alma tanrıçaları Erinys'ler, yasaları çiğ neyeni ayağa kalkıp yok etmeleri için ataların ruhlarını çağıran klanın ortak ilencini simgelerler.173 Bütün bunların sonucunda adam çıldırır ya da belki de öldürme ediminde bulunduğu sırada çıldırmıştır bile. Yaptığı öylesine korkunç, öylesine görülmemiş bir şeydir ki, böyle dav ranmakla toplumun olağan bir üyesi gibi yaşama yeteneğinden yok sun olduğunu kanıtlamıştır zaten. İlkellerin, mutlak bir tabuyu bilme den çiğnediklerini anladıkları zaman korkudan gerçekten öldüklerini ortaya koyan birçok örnek saptanmıştır.174 İlkel bilinç, uygar insanın bilinci kadar karmaşık olmadığından, bozulması da daha kolaydır. Do layısıyla, işlediği suç aynı zamanda kendi cezasıdır. Böyle bir şey ya pabilmesi için ancak çıldırmış olması gerekir, aklını başına topladığın da, yaptığı işin korkunçluğunu fark ederek geçireceği sarsıntı onu ye niden çıldırtacaktır. Yunanca'daki ate kavramının doğmasına yol açan ruhsal durum budur; Erinys'lerin, yani öç alma tanrıçalarmın kışkırttığı ölümcül gafle ti yansıtır ate kavramı. Sözcük, Homeros şiirlerinin uygar ortamında il kel içeriğinden büyük ölçüde arınmış, anlam bakımından genellikle in sanoğlunun kendisini yıkıma sürükleyen bir yanılgıya düşmesine ne den olan bir tür yarı çılgınlık durumuna dönüşmüştür. Öte yandan, Gi rit adasındaki Dor lehçesinde, ceza ya da ödence anlamında kullanılan bir hukuk terimi olarak varlığım sürdürmüştür.175 Birinci durumda öz nel yöndür; ikinci durumdaysa karşıtını dışlayarak başat bir nitelik ka zanan nesnel yöndür. Ama sözcüğü hem suç işlemeye yol açan ani bir çılgınlık, hem de bu çılgınlığın sonucu olan kendi kendini yıkıma siiToplumunun Yapısı), s. 42. Kelt ve Cermen hukukunda kapsamlı olarak görülen bu ayrım, ortaçağ başlarındaki İngiltere'de neden “erkek akraba öldürmenin genellikle hâlâ tüzel bir işlem görmediğini ve cezalandırılmadığını; öldüren adamın yalnızca Kiliseye teslim edildiğini ve manevi bir ceza çektiğini" açıklamaktadır. (Aynı yerde, s. 336). 172 Aiskhylos. Eumenides, 244-66. 173 Aiskhylos, Eumenides, 240. 174 Bir Melanezya yerlisine eğer kandaşıyla sevişecek olursa neler hissedeceği sorulduğunda şu yanıtı vermişti: "Biz böyle bir şey yapmayız. Birisinin böyle bir şey yapabilmesi için aklını kaçırmış olması gerekir. Aklı başına geldiğinde de mutlaka canına kıyar” (F. Wertham, Dork Legend: a Study in MurderNew York, 1941. s. 179). 175 Lex.Gort. 11, 34.
Y
unan
Ka b il e Ku r u m
lari
129
rükleme anlamında kullanan Aiskhylos, sözcüğün başlangıçtaki birli ğini korumuştur.176
10. Kız Kalıtçı Yasası Aristoteles'in öğrencilerinden Dikaiarkhos'un Yunan kabile siste minin evrimine ilişkin bazı görüşleri, bir Bizans yorum unda korun muştur. Dikaiarkhos'un bu görüşleri, söz konusu sürecin sınıflı toplu mun önyargılarıyla ele alındığında kaçınılmaz olarak nasıl yanlış yo rumlandığını gözler önüne sermektedir. Klan (patra), Yunanlıların klan, fratri ve kabile adı verilen üç toplum biriminden biridir, ilk basta evli çiftle sınırlı olan akraba kümesi, ikinci dereceden akrabalara yaygınlaştırıldığında, en yaşlı ya da en saygın üyesinin adını alan (Aiakid'ler, yani Aiasoğulları; Pelopid'ler, yani Pelopsoğulları gibi) ve klan denilen birim doğdu. Kız çocuklarının evlen dirilerek başka bir klana verilmesi sonucunda fratri oluştu. Gelin artık kocasının klanına girdiğinden babasının klanının dinsel yaşamında yer almıyordu. Dolayısıyla, erkek kardeşle kız kardeş arasında kopan bir liğin yerini doldurmak amacıyla başka bir dinsel birlik, fratri oluşturul muştu. Demek ki, klan nasıl anababa ile çocuklar arasındaki ilişkiden doğduysa, fratri de erkek kardeşler arasındaki ilişkiden doğmuştur. Ka bile ise, bütün bunların kentler ve budunlar içinde eriyip birleşmeleri sürecinde evrilmiştir; kent ve budunları oluşturan öğelere kabileler denümiştir.177 Öğretmeni Aristoteles gibi Dikaiarkhos da, toplumun ilksel birimi nin evli çift olduğu önermesinden yola çıkıyor. Aristoteles, kendi gö rüşüne göre, bu birimin nasıl genişlediğini ve giderek aile, köy ve ken te dönüştüğünü açıklamıştı.178 Burada Dikaiarkhos aynı uslamlamayı kabileye uyguluyor. Aslında yola çıktığı önerme hiç kuşkusuz yanlış, bu yüzden de önermesini olgulara uydurmakta epey güçlük çekiyor. Ne var ki, olguların kendileri doğru olarak ortaya konulmuş. Klan, ara larında evlenen klanların bir kümesi olan fratri içinde organik bir bi 176 Aiskhylos, Agamemnon, 396-7. 177 Die. 9. 178 Politika, s. 8-9.
i3o
T a r İh ö n c e s İ Eg e
rimdir. Önermeye uygun düşen olguları çürütmek ise günümüz tarih çilerine düşüyor. Aslında, Dikaiarkhos'un kafasmdaki öncelikle Attika sistemi değil. Bunu, Attika lehçesindeki genos teriminin yerine patra terimini kullan masından ve gelinin kocasının klanının bir üyesi durumuna geldiğini açıklamasından çıkarıyoruz. Ayrıca, "kız çocukların evlendirilerek baş ka bir klana verildiğini" söylüyor. Dikaiarkhos'un bu tanıklığı özellik le değerlidir, çünkü tarih dönemi Atinasında dıştan evlenm e kuralı tümden kalkmıştı. Ancak, bu kuralın bozulabileceği durumları tanım layan kalıtım yasalarından, dıştan evlenmenin daha önceleri varoldu ğunu çıkarsamak olasıdır. Ama ilkin bir benzeşme üzerinde duralım. Sami halkları başlangıçta anayanlıydılar,179 ama İsrailliler Kenan Ülkesi'ne yerleştikten sonra tarıma geçtiklerinde ataerkil olmuşlardı bi le. Taşınmaz ve taşınır bütün mallar oğullara kalıyordu. Peki, ya ada mın hiç oğlu olmamışsa? Tevrat'ın Sayılar Kitabında şöyle deniliyor (xxvii. 8): Bir erkek ö ld ü ğ ü n d e hiç oğlu yok sa, kalıtının kızına k alm asını sa ğ la y a cak sın ız.
Bu da, kalıttan yararlanma hakkının, kız çocuğun dıştan evlenme kuralı uyarınca başka bir klandan olması gereken kocasına geçtiğini gösteriyordu. Dolayısıyla, şöyle bir yasa getirilmişti (xxxvi. 8): V e İsrailoğu lların ın h erh angi bir kabilesinde k en d isin e kalıt kalan her kız ç o c u ğ u , b abasın ın kabilesinin ailelerin d en b irine karı g id ecek tir, ki İsrailoğu lların ın her erk eği babasının kalıtın dan yararlan ab ilsin !
"Kabilenin ailesi" denilen şey klandır.180 Mülkün erkek tarafında kalabilmesi için kadın kalıtçı kendi klanından biriyle evlenmek zorun da bırakılıyordu. Altıncı yüzyılda düzenlenen Attika hukukuna göre, babanın varı yoğu erkek çocuklara kalıyordu, ama evlenirlerken kız kardeşlerine çe yiz düzmeleri koşuluyla. Kız çocuğun kalıttaki payıydı çeyiz. Eğer hiç erkek çocuk yoksa her şey kız çocuklara kalıyordu, ama o zaman da 179 W. Robertson Smith, Kinship and Marriage in Early Arabia (Erken Arabistan’da Akrabalık ve Evlilik), (ikinci basım, Londra, 1903), s. 27-34. 180 W.R. Smith, Religion o f the Semites (Samilerin Dini), (Londra, 1927), s. 276.
Y u n a n Ka b île Ku r u m l a r i
131
kızlar evlendiklerinde babalarının en yakın akrabası kalıtta hak sahibi olabiliyordu.181 G ortyn'de de aynı kural geçerliydi, yalnız kız çocuk er kek çocuğunkinden az olmakla birlikte kendi hakkı olan payı alabili yor ve kadın kalıtçı kalıtın bir bölümünü kendisine bırakmak koşuluy la en yakın akrabayla evlenm eyi reddedebiliyordu.182 Tarih bakımın dan daha sonralara rastlamakla birlikte Gortyn'deki yöntem Attika'dakinden daha eskicildir (arkaik) ve her ikisi de Yahudilerdeki yöntem le aynı ilkeye dayanm aktadır. Erkeğin özel mülkiyetteki çıkarı uğruna dıştan evlenm e kuralı ve onunla birlikte kadının özgürlüğü gözden çı karılmıştı.183 Özetlersek: Yunan kabile sistemi Romalıların ve İrokuaTarın kabile sistemine benzemektedir. Yapısı, kökeni ve gelişimi bakımından aynı dır. Klanın içinde giderek en sonunda bağımsız duruma gelen daha kü çük birim lerin gelişm esi sonucunda, tıpkı geııs'in içinde fam ilia’nır\ evrilmesi gibi genos'un içinde de oikos evrilmişti. Yunan dininin temelin de totemci klan tapımları yatar. Yunanlılar, Cerm enler ve Amerikan yerlileri arasındaki koşut göreneklerde gözlemlediğimiz klan dayanış ması ilkesi, Yunan ceza hukukunun terimce ve yöntem inin temelini oluşturur. Dıştan evlenm eyle ilgili kanıtlar dolaylı olmakla birlikte ke sindir, çünkü dıştan evlenm e klan yapısının özünde vardır. Geriye, yerine geçme ve kalıt biçimi kalıyor. Bu konu ilerideki bö lümlerde durmadan karşımıza çıkacak. Çünkü bu konu yalnızca Ege'de ki Hellenler-öncesi kültürler sorunuyla değil, aynı zamanda Hellenizmin belirleyici özelliğiyle de sıkı sıkıya ilintilidir. Şim di bu bölümü, önümüzdeki daha kapsam lı sorunlara doğru bir bakış açısıyla yaklaş mamızı sağlayacak genel bazı düşüncelerle bitirebiliriz.
11. Eski Yunan Etnolojisi Bir yandan yabanıllık ve barbarlığın çeşitli aşamalarındaki daha ge ri halklarla, bir yandan da Yakındoğu'nun ileri, ama eskidi imparator luklarıyla çevrili bulunan uygar Yunanlılar, kadınların bu çevre ülke lerdeki durum unun kendi ülkelerindekinden çok farklı olduğunu göz 181 Kız kalıtçı erginlik çağına erişir erişmez en yakın erkek akrabayla evlenmekle yükümlüydü (Is. 6.14), en yakın erkek akraba ise, o sırada evliyse kız kalıtçıyla evlenebilmek için karısından ayrılmak zorundaydı (Is. 3.64). Hiç kuşku yok ki, bu durumda kız çocuk bir kalıtçı değil, malvarlığına bir katkıydı (epikleros). '82 Lex. Çort. 4. 31-44, 7. 54-8. 6. 1-83 Plutarkhos, Sol. 21; "Mallar ölenin genos'unda kalmalıdır."
132
T A R İH Ö N C E S İ EGE
lemlemekte gecikmediler. Bu konuya ilişkin yazanak ve yorumları çok ilginçtir. Hiç kuşkusuz, başka kaynaklardan doğrulanabildikleri nok talar dışında tartışmaya açıktırlar ve klasik bilim adamlarının çoğu bun ları her duyduğuna inanan gezginlerin anlattığı masallar olarak kabul etmiş ve pek önemsememiştir. Modern etnologlar ise bu konuda daha saygılıdır. Ne var ki, bunlar, tam olarak doğru olup olmadıkları bir ya na, önemli belgelerdir; çünkü etnoloji diye bir şeyin bulunmadığı bir dönemde, ilkel kurumlan tanımlamak için geleneksel olarak kullanı lan sözcükleri açıklığa kavuşturmaktadırlar. En eski bilgi kaynaklarımızdan biri Herodotos'dur. Anadolulu Herodotos yalnızca Yunanistan'daki ülkelerde değil, Afrika, Mısır, Suri ye, Mezopotamya ve Karadeniz kıyılarındaki ülkelerde de uzun bir za man gezip dolaşmıştı. Herodotos'dan edindiğimiz bilgiler her zaman güvenilir olmayabilir, ama bazı anlattıkları daha başka eski ve yeni ya zarlardan öğrendiklerimizle sıkı bir uygunluk içindedir. İskityalı Agathyrslerde, diyor Herodotos, "kadın herkesindir, böylece herkes birbiriyle kardeş olur ve bu genel akrabalık karşılıklı kıs kançlık ve kin duygularını kaldırır".184 Kadınların ortaklaşalığınm mül kiyetin ortaklaşa lığıyla el ele yürüdüğü düşüncesi hiç de yabancı de ğildi. Bu düşünceye Aristophanes ve Platon'da yeniden rastlarız.183 Şam lı N ikolaos, bir başka İskityalı kabile olan Galaktophaglarda "mülkiyetin de, kadınların da ortaklaşa olduğunu; kendilerinden bü yüklere baba, kendilerinden küçüklere oğul, yaşıtlarına da erkek kar deş dediklerini" anlatır.186 Bu örnek,.sınıflandırma sisteminin birinci ti pini andırmaktadır. Eusebios'un anlattıklarına bakılırsa, gene İskityalı olan Gelonlar arasında, kadınlar "toprağı işliyor, evleri yapıyor, bütün işleri çekip çeviriyor ve eş-aldatma suçlamasıyla karşılaşmaksızm can larının çektiği erkekle yatıyorlardı".187 Kadınların üretim çalışmasın daki etkinliği cinsel özgürlükleriyle bütünleniyordu. Aristoteles, Yuka rı Libya'nın bazı halklarında "kadınların ortaklaşa olduğunu" söylü yor.188 Ayrıntılarıysa Herodotos'da buluyoruz. Libyalı Makhlyeslerde, diyor Herodotos, "kadın herkesindir; birarada yaşamazlar ve hayvan gibi çiftleşirler". Kim bilir kaç misyoner bu korkunç durum karşısında 184 Herodot Tarihi, 4.104. 185 Aristophanes, Plutos. 510-626; Platon, Devlet, (Remzi Kitabevi, Üçüncü basım. Haziran 1975, Türkçesc Sabahattin Eyuboğlu, M. Ali Cim coz), 416d. 186NİC. Dam. 123. 187 Eusebios. PE. 6.10.18. 188 Politika, s. 34.
Y u n a n K a b İl e K u r u m l a r i
133
şaşkınlıktan küçük dilini yutmuştur! "Doğumdan sonra iki ay beklenir, sonra erkekler biraraya toplanırlar, çocuk hangisine benziyorsa o adam, çocuğun babası sayılır."189 Burası biraz düş ürünü olabilir ama, gene de bu koşullarda bireysel babalık diye bir kavram olamayacağı açıktır. Libyalı Nasamon'lar kadınları "MassagetTerde olduğu gibi, ortak kul lanırlar; önlerine bir değnek diker, sonra çiftleşirler".190 Bu konuda da günümüzde benzerlik gösteren sayısız örnek sunulabilir. "Bir Nasamon ilk karısını aldığı zaman, genç kadın ilk geceyi davetlilerle geçirir."191 Daha önce günümüz Avustralyasında da rastladığımız gibi bu uygu lama o denli yaygındır ki, Herodotos'dan esinlenilerek Nasamonculuk adı verilmiştir. Herodotos LydiaTılardan, KyprosTulardan (Kıbrıslılar) ve Babillilerden, Plautus da Etrüsklerden söz ederlerken, gene evlenme-öncesi rastgele cinsel ilişkinin başka bir biçimine değinmektedir ler.192 Orta Asyalı M assaget'lerle ilgili olarak şöyle diyor Herodotos: "Kadınlardan ortak yararlanırlar... Bir kadını arzulayan bir Massaget ok torbasını kadının arabasının önüne asar ve hiç çekinmeden onunla kalır".193 Çin kaynakları, Massaget'ler ya da Büyük Getai'ların anaer kil olduklarını gösterm ekte ve bazı yetkililer onları H indistan'daki Jat'Iarla bir tutmaktadırlar.194 Eğer bu doğruysa, o zaman onların gö renekleri bizim kültürümüzün tarihöncesine bağlanmalıdır. Anadolu'yu, Mısır'ı, İtalya'yı ve batı Akdeniz'i çok iyi bilen Strabo, İspanya'daki Can trabilerde "bir tür anaerki (gynaikokratia) olduğunu; kız çocukların erkek kardeşlerinin sorumluluğunu üstlenip onları ev lendirdiklerini" söylüyor.195 Aynı kalıt kuralı eski M ısır'da da geçer liydi.196 Nikolaos'a göre, EtiyopyalIlar "kız kardeşlerini el üstünde tu tarlardı; kralın yerine de kralın kendi oğlu değil, kız kardeşinin oğlu geçerdi".197 M ısır'daki Ammon sülâlesine ilişkin tutanaklar da bunu doğrulamaktadır.198 Lykia'da, diyor Herodotos, "bir Lykia'h öbürüne, kimlerdensin, diye sorsa, kendi adından sonra anasının adım ve onun 189 Herodot Tarihi, 4.180. 190 Aynı yerde, 4.172. 191 Aynı yerde, 4.172. 192 Aynı yerde, 1.93, 1. 199. 193 Aynı yerde, c. I. 216. 194 The Mothers (Analar), c. 1. s. 354-9. 195 Strabon, 165. 196 Bu kitabın "Anaerki" başlıklı ikinci bölümünün “Ege'nin Anaerkil Halkları" adlı altbölümündeki “Anaerki Nedir?"e bakınız. 197 Nic. Dam. 142. 198 E. Revillout, L'ancienne Egypte (Eski Mısır), (Paris, 1909), 2. s. 147.199 Herodot Tarihi, 1.173.
134
T A R İH Ö N C E S İ EGE
soyadını söyler".199 Theopompos'a göre, Etrüskler'de de erkekler "ka dınları ortaklaşa kullanıyorlardı" ve "çocuklar babalarını tanımıyorlar dı".200 Arkeoloji, gerek Lykia'lıların, gerek Etrüsklerin anaerkil olduk larını kanıtlamış bulunmaktadır. Bu alıntılar, "kadınları ortaklaşa kullanıyorlardı" denilirken, ortak mülkiyetle iç içe geçmiş bir tür küme evliliğinden söz edildiğini; "ço cukların babalarını tanımadıkları" söylenirken de soyun ana yanından geldiğinin belirtildiğini gösteriyor. Yunanlılar, ilkel toplumun gerçek liklerini yakından tanıyorlardı. Evliliğin kurucusu olduğu söylenen ilk Atina kralı KekropsTa ilgi li bir geleneği işte bu bilgilerin ışığında yorumlamamız gerekir. Kekrops'dan önce "evlilik diye bir şey yoktu; cinsel ilişki rastgele olduğun dan ne çocuklar babalarını tanıyordu, ne de babalar çocuklarını. Ço cuklar analarının adını alıyorlardı".201 Demek ki, bir zamanlar Atina'da anayanlı küme evliliği egemen olmuştu. Bu geleneğin varlığına inanmamamız için bir neden yoktur. Sanırız, Atmalılar atalarını yabanıllar olarak tanıtan bir masal uydurmazlardı. "Y unanlılar da bir zam anlar bugünkü barbarlar gibi yaşıyorlardı." Thukydides'in bu unutulmaz sözleri, benzersiz bir kavrayışla, toplum sal antropolojinin karşılaştırmalı yöntemini muştulamaktaydı.202 Ay nı gerçeği Aiskhylos ve Hippokrates'in yazılarından da çıkarmak ola sıdır.203 Bu, materyalist gelenekti. Ne var ki, daha Thukydides'in za manında gericilik işin içine girmişti. Materyalist toplumsal evrim gö rüşü, köleciliğin gelişmesiyle körüklenen ve Yunanlılar ile barbarların doğuştan farklı olduklarını savunan öğretiyle uzlaşmazlık içindeydi, ilkel ortaklaşmacılık, küme evliliği ve anaerkillik gibi şeylerin Yunan uygarlığının başlangıcında varolduğu kabul edildiğine göre, kent-devletinin çökmeye yüztutmasıyla birlikte egemen sınıfın gittikçe daha faz la sırtını dayadığı dogmayı, hani şu özel mülkiyet, köle emeği ve ka dınların baskı altına alınmasına dayalı ekonomik temelinin doğal ada lete dayandığını savunan dogmayı ne yapacağız acaba? Demokritos ve Epikuros gibi daha sonraki materyalistlerin yazıları yok olmasaydı, bu gün elimizde eski Yunan toplumu konusunda çok daha derinlikli bir çözümleme bulunması işten değildi. Ama bu yazılar biraz da bu yüz 199 Herodot Tarihi, 1.173. 200 Theop. 222. 201 Clearch. 49; Charax. 10; 10. Ant. 13. 202 Peloponnesos Savaşı, 1. 6. 6. 203 Aeschylus and Athens (Aiskhylos ve Atina), s. 218-9.
Y u n a n Ka b il e Ku r u m
la ri
135
den yok olm uşlardır belki de. Platon, Demokritos'un yapıtlarının ya kılmasını istem iş204 ve bu isteği de yerine getirilmişti. Hiç kim se A ristoteles'in Politika'smı okuyup da yazarın engin bilgi si ve derin kavrayışı karşısında hayranlığa kapılmadan edemez. Eğer bu kitap da ortadan kalksaydı, sanırız dünya çok şey yitirmiş olurdu. Ne var ki, bu bizi A ristoteles'in yapıtının bazı sınırlılıklarını görmek ten alıkoym am alıdır. Aristoteles, Yunanlıların bir zam anlar kabile dü zeninde yaşadıklarını biliyordu; eskiden Yunanlılarda köle diye bir şey bulunmadığını da iyi biliyor olması gerekir.205 Evliliğin tarihinde Kekrops'a ayrılan yerin de büyük bir olasılıkla farkındaydı, üstelik önün de kendi dönem inin Sparta örneği duruyordu. O dönemin Spartasında tekeşlilik kuralı o kadar az bağlayıcıydı ki, altı kardeş bir kadını pay laşabiliyor ve eş-aldatm a cezalandırılm ak şöyle dursun ayıplanmıyor du bile.206 G ene de, kent-devletini uygar yaşamın biricik olası temeli sayan Aristoteles, toplumun ilk çekirdeğini, erkeğin egemen olduğu ve köle emeği kullanan evli çift olarak tanımladığı bir kuram yaratıyor 207 Thukydides'in ortaya koyduğu ilke daha başından dışlanmıştı. Aristoteles'in başaramadığını Herodotos'dan bekleyemeyiz. Thuky dides'in benzersiz bir durulukla dile getirdiği gerçeği Herodotos bü tün o yolculukları boyunca hiçbir zaman sezinleyemedi. Mısır'daki ana erkil toplum konusunda, kalıtım kuralını anıştırarak bütün söyleyece ği şudur: "A na babalarına bakm ak istemeyen erkek çocuklar buna zorlanamazlar, ama kızlar, istemeseler de ana babalarına bakmak zorun dadırlar."208 Üstelik H erodotos'un bu açıklaması, gerçekleri yorumla maktan çok, okurlarını eğlendirm eyi amaçladığı bir bölümde yer al maktadır. Dolayısıyla, Lykia'lıların anaerkil toplumundan söz ederken, onların bu özelliğini "başka hiçbir ulusta rastlanmayan" bir şey olarak yorumlamasına şaşm am ak gerekir.209 İstek düşünceye ağır basmıştı. Bu yanlış açıklam anın önem i, yeri gelince anlayacağımız nedenlerden dolayı, Herodotos'un zamanındaki Yunanlıların inanma eğiliminde ol dukları şeyi yansıtm asm dadır.
204 Aristox. 83. 205 Herodot Tarihi, 6.137. 206 Evlenme alışkısı, bir "kardeş çokkocalığı" durumundadır. Çocuklar ortak kabul ediliyordu: Plb. 12. 6. 8. Öte yandan, kocalar karılarını geçici olarak değiş tokuş edebiliyorlardı: Herodot Tarihi, 6.62. Erkeklerin karılarını ödünç vermeleri Rom a’da da eski bir alışkıydı: Strabon, 515.
207 Politika, s. 8. 208 Herodot Tarihi, 2. 35. 209 Aynı yerde, 1. 173.
136
T A R İH Ö N C E S İ E g e
12. Anayanlı Soyun Dilbilimsel Kanıtları Anamalcı sınıfın geçmişi de, geleceği de tam bir kendine güvenle in celediği on sekizinci yüzyılın sonları ve on dokuzuncu yüzyılda Adam Smith, Ferguson, Millar, Bachofen, Morgan, McLennan ve Tylor gibi ilerici düşünürler, eski toplumun kendi eliyle yaptığı ve son fırça dar belerini de Platon ile Aristoteles'in vurduğu geleneksel portresini dü zeltm ek için ellerinden geleni yaptılar. Ama anam alcılık gerilemeye yüztuttukça, özel mülkiyet ve kadınların durumu gibi sorunları mo dern kentsoyluluğun Aristoteles'de de tanık olduğumuz aynı önyargı larla ele aldığı anlaşıldı. Çağımızdaysa bu önyargılar daha da bir du yarlılık kazanmışlardır, çünkü yeni kurulan toplumlardaki bazı geliş meler bu önyargıların saçmalığım daha da açık bir biçimde gözler önü ne sermiştir. Böylece eski uygarlığın bu yönleri tarihte ikinci kez bir yana bırakıl mıştır. Hiç kuşkusuz, bu kuralın dışında kalan örnekler vardır. Evans, Ridgeway, Harrison, Glotz, Briffault ve öbürleri, tarihöncesi Yunanis tan'ın anaerkil olduğunda diretmişlerdir. Ne var ki, sonunda Marxçılığa başvuran Briffault dışında bunların hepsi de her şeyden önce ko nularının özü gereği materyalist bir tutum takınmak zorunda kalan ar keologlardı. Böyleyken bile, gerçeği görmüş olmalarına karşın, önemi ni kavramış oldukları söylenemez. Tarihçilerin çoğunluğu arasında ve elbette "katıksız bilim "in gözkamaştırıcı dünyasında bu sorun tartış ma konusu bile edilmemektedir. "Demokrasi," diyor Rostovtzeff, Eski Dünyanın Tarihi adlı yapıtında, "kadını sokaktan eve sürdü".210 Ros tovtzeff gerçeği belirtiyor ama, demokrasinin neden böyle kabalık et tiğini açıklamıyor; daha doğrusu, demokrasinin kadını o zamana ka dar hep bulunması gereken yere oturttuğunu kabul ediyor. Cambridge Ancient History ise böyle bir gerçeğe değinmiyor bile. Sözcüklerin bağrında ne öyküler saklıdır! Yitip giden geçmişin ya şayan tanıklarıdır sözcükler. Yunanlıların tipik klan adlarında, Yunanca'da dişil olan -id- öğesi ne dayanan ve ata adını belirten -idas Udes) biçim inde bir sonek var dır.211 Bundan da anlaşılıyor ki, ilk dönemlerde klanları erkeklerin de ğil, kadınların temsil ettiği düşünülüyordu. 210 History o f the Ancient World (Eski Dünya Tarihi), c. I, s. 287. 211 A. Meillet ve J. Vendryes, Crammaire comparte des langues classiques (Klasik Diller Karşılaştırmalı Dilbilgisi), (İkinci basım, Paris, 1927), s. 390-1.
Y
unan
Ka bile Ku r u m l a r i
137
Yunanca'da "erkek kardeş" anlamına gelen adelphos ile "kız kardeş" anlamına gelen adelphe'nm, öteki Hint-Avrupa dillerinde benzeri yok tur.212 Hint-Avrupa dilindeki blırater ve suesor, Yunanca'da phrater ve eor olarak varlığını sürdürmüş, ama akrabalık terimi olarak kullanıl mamıştır. Bu terim lerdeki anlam değişikliği, Yunan terim cesinin en ayırt edici özelliğidir ve açıklanması gerekir. Plırater, fratrinin bir üyesini belirtmek amacıyla kullanüıyordu. Söz gelimi, Atina'da bir erkek çocuk erginlik çağma geldiğinde, "aynı ba baların oğulları"nın bayramı olan Apaturia'larda babasının fratrisine kabul edilirdi.213 Peki, phrateres'ler hangi anlamda "erkek kardeşler" ve "aynı babaların oğullan" oluyorlardı? Erkek çocukların agelai adı verilen arkadaşlık derneklerine yazıldı ğı Sparta'da214 "erkek kardeş" anlamına gelen kasios terimi, aynı agela içindeki bütün erkek kardeşler ve kuzenler için kullanılıyordu.215 Ge ne aynı sözcük, kasis ya da kases biçimini alarak konuşan kişiyle aynı kuşaktan erkekleri belirtm ekte kullanılıyordu.216 Sonuç açıktır. Attika-İonia lehçesindeki phrateres'ler ve Dor lehçesindeki kasioi'ler, baş langıçta her kuşakta, aynı babanın oğulları, babanın erkek kardeşleri nin oğulları, babanın babasının erkek kardeşinin oğullarının oğulları, vb. anlamında kullanılıyordu. Yani sınıflandırıcı anlamda "erkek kar deşler" diler. Eor ise yalnızca daha sonraki dönemlere ilişkin bir Yunanca sözlük te geçmektedir ve bu sözlüğün bir yerinde "kız çocuk ya da kuzin" ola rak, başka bir yerinde de "akraba" olarak açıklanmaktadır.217 Bu açık lamalar elbette eksik ve karışıktır, ama gene de sözcüğün başlangıçta ki anlamı açıktır. Çünkü bu sözcük, Hint-Avrupa dilindeki suesor'un Yunan dilindeki karşılığıdır. Adelphos ve adelplıe terimleri sıfat niteliğindedir. Yani bunlar, phra ter adelphos ve eor adelphe biçimlerinde kullanılan betimleyici sıfatlar dır. Adelphos'un anlamı, "aynı dölyatağmdan doğm uş"tur.218 Demek ki, "aynı babadan erkek kardeş" anlamına gelen phrater opatros'dan farklı olarak phrater adelphos ana bir baba ayrı erkek kardeş olmaktadır. 212 Adelphos'l» ilgili bu açıklama için bkz. P. Kretschmer, “ Die griechische Bennennung des Bruders", Glotta, (Cöttingen, 1907-.), 2. s. 201. 213 A. Mommsen, Feste der Stadt Athen. (Leipzig. 1898), s . 323-49. 214 Plutarkhos, Lyc. 16-21. 215 Hsch. kasioi. 216 Hsch. 217 Hsch. eor, eores. 218 F. Kuiper, “Beitrage zur griechischen Etymologie”. Clotta, (Cöttingen,
1907-.), 21. s. 287.-
138
T a r i h ö n c e s i Eg e
Bu sözcükler kendi öykülerini kendileri anlatıyorlar. Eski Girit ve Anadolu kültürlerinin yörüngesine giren Ege'nin Yunanca konuşan is tilacıları anayanlı kalıtı benimsediler ve erkek kardeş ile kız kardeş için kullanılan terimlerin yeni uygulaması en sonunda onların yerini alan betimleyici sıfatlarla belirlendi. Ne var ki, erkekler babayanlı fratrivi korudular ve buna bağlı olarak phrater de varlığını korudu. Kadınların buna denk düşen bir örgütü bulunmadığından, eor sözcüğü yaşamadı. Görüldüğü gibi, dilbilimsel bilgiler ancak bu varsayım temelinde bü tünüyle açıklanabilmekte, başka hiçbir varsayımdan yola çıkılarak açık lığa kavuşturulamamaktadır. Yunanca'daki adelphos sözcüğünün ne demek olduğunu okula gi den her çocuk bilir. Ama bunlann kaçı, erkek kardeşin neden "aynı dölyatağmdan doğmuş" biri olarak tanımlandığını araştırmaya özendirilmiştir acaba? Bunu bir kez olsun düşünmemiş dilbilimciler bile vardır. Bilgeliğe ancak araştırıcı bir ruhla varılabilir. Bize sürekli olarak anım sattıkları gibi, Yunanlıların erdemlerinden biri de düşünsel meraktı. Gel gör ki, klasik eğitimin metafizik "düşünce"si altında düşünsel me rakın serpilip boy atması beklenemez.
212 Adelphos'li ilgili bu açıklama için bkz. P. Kretschmer, “Die griechische Bennennung des Bruders". G/otta. (Göttingen, 1907-.), 2. s. 201. 213 A. Mommsen. Feste der Stadt Athen, (Leipzig, 1898), s. 323-49. 214 Plutarkhos, Lyc. 16-21. 215 Hsch. kasiol. 216 Hsch. 217 Hsch. eor, eores. 218 F. Kuiper, “Beitrage zur griechischen Etymologic”, Giotto, (Göttingen. 1907-.), 21. s. 287.
İkinci Bölüm
ANAERKİ Sizin adınıza, anneler, bir taht gibi sınırsızlıkta, sonrasız yalnızlıklarda, ama hep paylaştığınız. Yaşamın görüntüleridir başınızı çevreleyen, kıpırtılı, ama cansız. Ne vardıysa bir zamanlar, tüm görkemiyle oradadır, kıpırdanır; sonrasızlık için. GOETHE
EGE'NİN ANAERKİL HALKLARI
1. Anaerki Nedir? İnsanoğlunun hayvanlardan farklılaşmasındaki başlıca etkenlerden biri, kendisini biçimlendiren eğitime açık olduğu büyüme döneminin uzunluğuydu. Bu eğitimi, ekonomik üretimin bulunmadığı koşullarda, analık işlevleri dolayısıyla topluluğun denetimini ister istemez ellerin de tutan kadınlar yerine getirmekteydi. Bu aşamada erkeklerin yerine getirdiği biricik içgüdüsel işlev döllenmeydi. Topluluğun, hep birlikte insan kültürünün çekirdeğini oluşturan alışkıları, davranış kuralları ve kalıt aldığı gelenekleri kadınlarca biçimlendiriliyor ve aktarılıyordu.1 Birinci Bölüm'de de gördüğümüz gibi, kadınla erkek arasında son radan boygösteren çatışma, üretimin gelişmesinin bir sonucuydu. Av cılık ekonomisi koşullarında, erkeklerin ekonomideki rolü ile toplum daki konumları arasında bir çelişki doğdu; her ikisi de avcılığın birer uzantısı olan hayvancılık ve savaşın da pekiştirdiği bu eğilim, özgür ce işlediği yerlerde, kadın ile erkeğin toplumdaki konumlarını en so nunda tersyüz etti. İşte, tarımla uğraşmayan günümüz kabilelerinde anayanlılık kuralının avcı toplulukların yaklaşık yüzde ellisinde, ço ban toplulukların da hepsinde yıkılmış olmasının nedeni budur.2 Morgan'm savma karşı, anayanlı soyun ille de toplumun kadınlar ca denetlendiği anlamına gelmeyeceği ileri sürülmüştür. Çok doğru ' 2
R. Briffault, TheMothers (Analar), (Londra, 1927), c. I, s. 96-110.195-267, L.T. Hobhouse, G.C. Wheeler ve M. Ginsberg, Material Culture and Social Institutions o f the Simpler Peoples (ilkel Halkların Maddesel Kültürü ve Toplumsal Kurumlan), (Londra, 1930), s. 152. Bu kitapta, Arizona'daki Navahoların çobanıl ve anayanlı oldukları belirtiliyor. Oysa Frazer'a bakılacak olursa, Navahoların çobanıl olarak sınıflandırılıp sınıflandırılamayacakları tartışmalıdır. Totemism and Exogamy (Totemcilik ve Dışevlilik), (Londra. 1910) 3. s. 242.
142
T A R İH Ö N C E S İ E g e
dur. Bildiğimiz anayanlı kabilelerin birçoğunda, belki de büyük bir ço ğunluğunda gerçek denetim erkeklerin elindedir. Ardıllık kuralı da açık uygulamalarla denetlenir; sözgelimi, bir erkek oğullarına kendi klanının adını verir ya da ölmeden önce varım yoğunu oğullarına ar mağan olarak aktarır.3 İlkel insan, birtakım açıklar bulma konusunda günümüz hukukçusundan hiç aşağı kalmaz. Değişiklik, değişen bir şey yokmuş gibi davranılarak doğrulanır. Erkeğin üstünlüğüne yol açan etkenler tarımın ortaya çıkışıyla den gelendi. Her ikisi de göçebe uğraşı olan avcılığın ve hayvancılığın ter sine, insanlığın bütün bir gelişimindeki en büyük adımlardan birinin, yerleşik yaşamın benimsenişinin yolunu açar tarım. İnsan, ancak top rağı işlemeyi öğrendikten sonra, sözcüğün gerçek anlamıyla bir "siya sal hayvan", kentlerde yaşayan bir hayvan olabilmiştir.4 İrokuaTar, Av rupalIların fetihleri tarafından engellendiklerinde işte tam bu adımı at mak üzereydiler, dolayısıyla, göçebe yaşamından yerleşik tarıma geç tikleri için kendi çanak çömleklerini, madeni eşyalarım, mimarilerini, kendi görüntüsel yazılarım ve ay-gün takvimlerini yaratabilmiş olan Azteklere erişemediler. Eski Dünya'da bu çatışkı daha da çarpıcıdır. Avrasya bozkırlarının bazı yöreleri ancak günümüzde uygarlaşabil miş, buna karşılık güney Asya'nın alüvyonlu zengin koyaklarında çok eski zamanlardan bu yana birçok imparatorluk kurulmuş ve yıkılmış tır. Nil, Fırat ve İndüs'ün, zenginliklerini topraktan alan kent uygarlık larının başlangıcı ta İ.Ö. dördüncü bine kadar uzanır, oysa bu kent uy garlıklarının aralarında yer alan çöller bugüne kadar "çadırlarda yaşa yıp sığır yetiştirenler"in3 yurdu olagelmiştir. Tarımın ne kadar önem li olduğunu daha fazla vurgulamak gereksiz. Asıl belirtilmesi gereken, bu üretim biçiminin kadınlar tarafından başlatılmış olması ve dolayı sıyla da kadınların uygarlığın doğuşunda belirleyici bir rol oynamış ol malarıdır. Peki, anaerki nedir öyleyse? Bu soruyu yanıtlayabilmek için, yönte mimize uygun olarak, ilk önce etnoloji alanında canlı bir anaerkil top luluk örneği aramamız gerekiyor. Ne ki, arayışımızın kendinde varo lan bir güçlükle yüz yüzeyiz burada. Anaerkinin varolabilmesinin en elverişli koşulları yiyecek toplayıcılıktan hızla tarıma geçiştedir. Ama bunlar uygarlığın gelişmesinin en uygun koşullarıdır. Ereğimize ula 3 4 5
Totemisin and Exogamy, 1. s. 71; 3. s. 42, 72, 308; 2. s. 195; 3. s. 245; 4. s. 290. Aristoteles, Politika, 1253a. 9. Gen. 4, 20.
EGE’NİN A N A E R K İ L H A L K L A R I
143
şabilmemiz için gerekli olan koşullar ereğimize ulaşmamızı engelle mektedir. Anaerkil toplumun günümüzde pek az örneği bulunm ası nın nedeni de budur. Üzerinde yükselen uygarlıkların altında gömü lü yatmaktadır anaerkil toplum. Aradığımızı, büyük bir olasılıkla, barbarlığın üst aşamalarına hızla geçişi bir durulmanın izlediği yörelerde bulabileceğiz. Böyle yörelere güney ve güneydoğu Asya'da rastlanır. M arx'tan aktarıyorum: Bazıları günümüze kadar varlığını korumuş olan bu küçük ve son de rece eski Hint toplulukları, ortak toprak sahipliğine, tarımla el sanatla rının karışımına ve her yeni topluluğun kuruluşunda hazır ve kalıplaş mış bir plan ve taslak yerine geçen değiştirilemez bir işbölümüne da yanır... Asyatik devletlerin sürekli olarak dağılıp yeniden kurulmala rıyla ve ardı arkası kesilmeyen hanedan değişiklikleriyle çok çarpıcı bir karşıtlık içinde olan Asyatik toplumların değişmezliğinin gizi, kendile rini aynı biçim içinde durmadan yeniden oluşturan ve bir rastlantı so nucu yıkıldıkları zaman da aynı yerde ve aynı adla boy atan bu kendi kendine yeterli toplulukların üretim için örgütlenmesinin basitliğindedir. Toplumun ekonomik öğelerinin yapısı, siyasal alandaki fırtına bu lutlarından zerre kadar etkilenmez.6 Khasi'ler, Dakka'nın kuzeydoğusunda, Bengal ile Assam arasında ki dağlarda yaşayan iki yüz bin kişilik bir topluluktur. Kültürel bakım dan yalıtılmış durumdadırlar. Konuştukları dil, orta eyaletlerdeki Çutia Nagpur'da ve Satpura Dağları'nda yaşayan Santhallar ve Mundaların temsil ettiği Kolarien ailesindendir. Khasi'lerin başlıca uğraşı ta rımdır; tarımın yanı sıra avcılık, balıkçılık ve hayvancılık da yaparlar. En çok pirinç yetiştirirler. Gübrelemenin iyi kavranmış olmasına kar şın, ülkenin birçok yöresinde insanlar sabandan habersizdir. Khasi ülkesinin aşağı yukarı yarısı çok küçük yerel devletlere bö lünmüştür, geri kalan bölümüyse İngiliz Hindistantna bağlıdır. İngiliz yönetimi, doİaylı ya da dolaysız, 1835'ten bu yana sürmektedir; 1842'den bu yanaysa bir Gal misyoner okulu halka hizmet sunmaktadır. Neyse ki, bu hizmetin mutlu sonuçlarını, kaleme aldığı değerli monografiden dolayı kendisine çok şey borçlu olduğumuz yarbay Gurdon'dan öğre nebiliyoruz. "Hıristiyanlığı benimseyen Khasi'ler," diyor yarbay Gurdon (bunların sayısı yirmi binden fazladır), "genellikle dine büyük bir ®
K. Marx, Dos Kapital, s. 350-2.
144
T A R İH Ö N C E S İ F.GE
içtenlikle sarılıyorlar... pazar ayinlerini hiç kaçırmıyorlar. Pazar sabah ları, en temiz giysilerini giyip, yüzlerinde ancak İngiltere'de rastlaya bileceğiniz pazar gününe özgü bir anlatımla kilisenin yolunu tutan er keklerin, kadınların ve çocukların seyrine doyum olm uyor".7 Khasi'ler, kendilerine sunulan bu yararlara karşın -ne kadar önemli olduğu Lyall'm aşağıdaki açıklamasından da anlaşılabilecek olan- alışkılarını korumayı başarmışlardır: Khasi'lerin toplumsal örgütlenmesi, babanın konum ve yetkesini top lumun temeli olarak görmeye alışmış olanları şaşırtacak bir mantık ve kusursuzlukta sürdürülen anaerkil kuruluşlarını hâlâ koruyan en yet kin örneklerinden birini oluşturmaktadır. Anne yalnızca ailenin başka nı, kaynağı ve tek birleştirici halkası olmakla kalmaz, aynı zamanda en ilkel dağlık yöre olan Syneteng ülkesinde mülkün biricik sahibidir, ka lıt ancak annenin aracılığıyla aktarılır. Babayla çocuklar arasında hiçbir akrabalık yoktur, çocuklar annelerinin klanına bağlıdır. Erkeğin kazan cı kendi anaerkil soyuna gider, öldüğünde de kemikleri annesinin ak rabalarının gömütlüğüne konulur. Jowai'da erkek karısının evinde ne oturur, ne de yemek yer, yalnızca karanlık çöktükten sonra uğrar ora ya. Kabile dininin temeli olan ataların ululanmasında, yalnızca baş di şi ataya ve onun erkek kardeşine saygı gösterisinde bulunulur. Ölüle rin anısını sürdürmek amacıyla, klanı temsil eden kadın adına yassı anıt taşları konulur, bunların ardınaysa ana yanından erkek akrabalar adı na dik taşlar dizilir. Atalara tapınmanın bu biçimine uygun olarak, ulu lanan öteki ruhlar arasında erkeklere de rastlanmakla birlikte bunların da çoğunluğu kadındır. En sık tapınılan hastalık ve ölüm güçleri de di şidir. Ev halkının iki koruyucusu da tanrıçadır, ama bunların yânı sıra klanın ilk babasına da saygı gösterilir. Bütün kurban törenlerini kadın lar yönetir, erkek görevlilereyse onların yardımcılığını yapmak düşer. Önemli bir devlet olan Kirim'de en yüksek din görevlisi ve devletin ba şı bir kadındır, din ve yönetim işleri bu kadının kişiliğinde toplanır.8 Khasi'lerin yaşamının merkezi köydür. Genellikle, ülkenin bulun duğu tepelerden birinin hemen dibinde yer alır köy. Bir kez kurulduk tan sonra, baskı ya da zor altında kalınmadıkça, başka bir yere taşın maz. Köy bir kasırga ya da yağmacıların saldırısı sonucunda yıkılıp 7
P. R. T. Gurdon, The Khasis, (Londra, 1914), s. 6.
8 Bkz. aynı yerde, xix-xx, C .). Lyall.
EGE’ NİN A N A E R K İ L H A L K L A R I
145
yerle bir olabilir, ama tehlike geçtikten sonra orada oturanlar geri dö nüp köyü aynı yerde yeniden kurarlar. Evler birbirine çok yakındır; şe fin ailesinin evi ile ötekilerin evleri arasında hiçbir ayrım yoktur. Kö yün çevresi anıtlar ve klan gömütleriyle doludur. Bir de, köy tanrısına adanmış olan kutsal korular vardır. Ağaçlar ölüler tapımına ayrılmış olduğundan bunlara dokunmak yasaktır.9 Köyün malı olan boş topraklarda herkes damlarını örtmek için ot ve ateş yakmak için çalı çırpı toplayabilir. Ekilebilir topraklar klanın or taklaşa mülkiyetindedir; rahiplik arazisi rahiplerin geçimi için, krallık arazisiyse şefin ve ailesinin geçimi için ayrılmıştır. Bir de, satın alına rak elde edilmiş olan belli ölçüde özel arazi vardır. Bu, toprakların ka dınların malı olması kuralının tek ve aynı zamanda sınırlı kuraldışı ya nıdır. Doğu yörelerinde bir toprak parçası satın alan erkek onu kullan ma hakkına sahiptir, ama öldüğü zaman toprak annesine ya da anne sinin kız kalıtçısına geçer. Erkek, evli olması koşuluyla, batıda da aynı hakka sahiptir; dahası toprağın bir bölümünü kendi çocuklarına bile bı rakabilir, ama evli değilse toprağı kendi klanı adına kazanmış sayılır.10 Khasi'ler arasında, "Klan kadından doğdu" diye bir deyim vardır. Klanların dıştan evlenme kuralma sıkı sıkıya bağlı olduğu görülür. Klan içinden biriyle evlenmek bir Khasi'nin işleyebileceği en büyük günah tır. Klanın öteki üyeleri böyle birisiyle bütün ilişkilerini anında keser ler. Bu suçu işleyen Khasi aynı zamanda klan gömütlüğüne gömülme hakkım da yitirir. Her klan ev halklarına bölünmüştür. Şi kpoh, yani "bir dölyatağı" diye bilinen bu birim, aynı dişi atadan dördüncü kuşa ğa kadar ana yanından gelen herkesi kapsar. Anaerkil bir oikos'dm bu. Materfamilias, hem aile tanrıçasının tapımını, hem de eğer ailesi klanın en kıdemli ailesiyse klanın dişi atasının tapımını yönetir. Klanın bütün üyelerinin geçimini güvence altına alan klan toprakları, en kıdemli ma terfamilias adına onun annesinin erkek kardeşi tarafından yönetilir. M a terfamilias' m yerine en ufağından başlayarak ablaları geçer, kız kardeş leri yoksa yerini kızları alır. Bu durumda ev en küçük kıza kalır, bü yük kız ise taşınabilir mallarda pay sahibi olur yalnızca. M aterfamili«s'ın kızları da yoksa, o zaman mülk kız kardeşlerinin kızlarına, daha sonra annesinin kız kardeşlerine ve onların ana tarafından kız torun larına kalır.11 9 Aynı yerde, s. 33. 10 Aynı yerde, s. 82-7. 11 Aynı yerde, s. 77,82-3,88.
146
T A R İH Ö N C E S İ EGE
Bu durum erkeğin alanını bir hayli daraltır kuşkusuz. Bir koca ola rak erkek, kendisini yalnızca bir "dölleyen" olarak gören karısının hj. sımlarının gözünde bir yabancıdır. Bir ölçüde tekeşli evlilik söz konu sudur, kadının aynı anda birden çok kocası olamaz. Ama boşanma öy lesine kolaydır ki, Gurdon'ın dediği gibi, "Çocuklar çoğu zaman baba larının adını bile bilm ezler". Babalarının adını bilm em ek çocuklarda bir kaygı yaratmaz. Annelerinin evinde yetişmişlerdir ve babalarını bil sinler bilmesinler orada kalırlar.12 Klan tapımlarından ayrı olan halk dini genellikle rahipler tarafın dan yönetilir, ama bu rahipler üzerinde tuhaf bir sınırlama vardır. Ger çi tanrılar adına hayvan kesme, onlara yiyecek, içecek sunma gibi gö revleri yerine getiren rahiptir, ama bu tür görevler yerine getirilirken orada mutlaka bir de rahibe hazır bulunur. Rahip, bu rahibenin yar dımcısıdır aslında. Gurdon'ın belirttiği gibi, rahibenin töreni tek başı na yönettiği dönemlerin bir kalıntısıdır bu.13 Şefin erkek olduğu yerlerde, onun yerini, en büyüğünden başlaya rak erkek kardeşleri, kız kardeşlerinin oğulları, kız kardeşlerinin kız larının oğullan ve annesinin kız kardeşlerinin oğullan alır. Erkek ka lıtçıları yoksa, kalıt hakkı kadınlara, yani şefin kız kardeşlerine, onla rın kızlarına vb. geçer. Gurdon bu incelemesini yaptığı sıralar Kirim şefi bir kadındı. Gurdon önemli bir ayrıntıya değinerek, bu kadın şe fin dindışı görevlerini oğluna ya da kız kardeşinin oğluna bıraktığını belirtiyor.14 Dolayısıyla rahipler gibi şeflerin de daha sonraki konum larına önceleri kadınların yardımcılığını yaparak eriştikleri ortaya çık maktadır. Artık, ardıllığın bütün geçmişine yeni bir ışık altında bakabiliriz. Anayanlılılığın varlığını koruduğu yerlerde ardıllık genellikle annenin erkek kardeşinden kız kardeşin oğluna biçimini alır; bu durum gide rek bir kural olarak benimsenmiştir. Gerçekte bu bir geçiş biçimidir. Khasi klamnda erkeklerin dışlandığı, ardıllığın anneden kız çocuğa geç tiği ilk biçim korunmuştur. Bu biçim, kadının görevlerinin yetki olarak erkeğe (ya Khasi'lerde ve İrokua'larda olduğu gibi erkek kardeşe ya da Roma krallığında olduğu gibi kocaya) aktarılmasıyla değişikliğe uğra mıştır. Bu durumda ardıllık, kadın tarafından kalm ak koşuluyla, er kekten erkeğe, yani annenin erkek kardeşinden kız kardeşin oğluna ya 12 Aynı yerde, s. 81-2; Ailenin, Özel Mülkiyetin ve Devletin Kökeni, s. 62. 13 The Khasis, s. 120-1. 14 Aynı yerde, s. 70-1.
Eg e ’n i n A
n a e r k il
Ha l k la r i
147
da kaynatadan damada geçer. Böylelikle, anaerkil kuralın tam karşıtı olan ve ardıllığın erkek yanı tarafından belirlenerek erkekten erkeğe geçtiği, kadınların bu işin bütünüyle dışında bırakıldığı ataerkil kura la varıyoruz. Khasi'lerin anaerkil düzeni, kadının başka yerlerde bölük pörçük ya da geçmişten gelen gelenekler biçiminde rastlanan bütün haklarını iş levsel bir birlik biçim inde koruması bakımından benzersizdir. Ancak Asya'nın özellikle bu bölgesinde bu tip kurumların bir zamanlar yay gın olduğuna ilişkin bol kanıt bulunmaktadır. Assamlı Garolarda ay nı mülkiyet ve kalıtım kurallarına rastlanır, ama iki önemli değişiklik le. Koca karısının mülkünden bütünüyle yararlanabilir ve dul kalan ka dın en küçük kızının kocasıyla evlenmek zorundadır, böylelikle en kü çük kızın kocası anayanlılık ilkesi çiğnenmeksizin kalıt alabilir.15 Çin'in güneyinde bugün bile kadın şeflerin yönettiği kabileler vardır;16 eski Çin ise bütün bütüne anaerkildi. Granet, "kadınların çocuklarına adla rını verdiklerini, kocalarınsa bir karılar kümesine katılmış eşlerden baş ka bir şey olm adıklarını" belirtiyor.17 Çin tarihçilerinden öğrendiğimiz kadarıyla, İ.S. onuncu yüzyılda kuzey Tibet'te Nu-kuo, yani Kadınlar Krallığı adı verilen son derece örgütlü bir anaerkil düzen vardı. Krali çenin kocası yönetim de en küçük bir yeri olm ayan önem siz biriydi. Kraliçe tarafından toplanan ve saraylı kadınlardan oluşan bir devlet konseyinin elindeydi yönetim . Bu kadınların buyrukları "kadınların vekilleri" denilen erkek görevlilerce yerine getirilm ekteydi.18 Burada gene kraliçenin kocasının giderek en sonunda nasıl kral olduğunu gö rüyoruz. Bu nokta o denli önemli ki, daha başka örnekler de vermemiz gerekiyor. Bu örnekleri verebilmem iz için de Afrika'ya döneceğiz.19 Bugün Bagandalarda totem babadan devralınır, eskidense anayanlıydı. Dine ilişkin olduğundan doğallıkla tutucu bir nitelik taşıyan es ki kural kral ailesinde bugün de korunmaktadır. Kral mutlak bir des pot olmakla birlikte, ne gariptir ki iki kadına bağımlıdır. Kraliçe ile anakraliçe krallık sanını paylaşırlar. Her birinin kendi maiyeti ve kendi gö revlilerince yönetilen malikânesi vardır. Ana-kraliçenin bir görevi de, krala her gün yiyecek arm ağanlar sunmaktır. Ana-kraliçenin ölümü özellikle kral için büyük bir yıkım sayılır; kral onsuz edemezmişçesi15 Totemizm and Exogamy, 2. s. 323. 16 TheMothers, 3. s. 23.4. 17 M. Cranet, La civilisation chinoise (Çin Uygarlığı), (Paris, 1929). s. 343-4. TheMothers, 3. s. 23-4.
^ Aynı yerde, 3. s. 28-36.
148
T A R İH Ö N C E S İ EGE
ne ana-kraliçenin yerine hiç vakit yitirmeden gene onun klanından bir ardıl belirlenir. Kraliçe kralla aynı tahtta oturur ve taç giyme törenin, de kralla aynı andı içer. Ana-kraliçe tarafından seçilen kraliçe kralın kır kardeşlerinden biridir. Çizelge VII B A B A Y A N Ll A R D IL L IĞ IN E V R İM İ E, erkek. K, kadın. Kalıtçılar siyah yazıyla gösterilmiştir.
rh
E
K»
E
Dolaysız anayanlı ardıllık (anneden kız çocuğa)
K=
E
K= E
Dolaylı anayanlı ardıllık (annenin erkek kardeşinden kız
|
kardeşin oğluna). Kadının hakları erkek kardeşine aktarılır.
K= E
K=
E
Dolaylı anayanlı ardıllık (kaynatadan dam ada) Kadının hakları kocasına aktarılır.
K= E
E
K= E
Babayanlı ardıllık (babadan oğula).
E g e ’n İ n A n a e r k i l H a l k l a r i
149
Bagandalarda ana-kraliçenin görevi daha çok dinseldir, buna karşı lık güney Nijerya'daki Benin krallığında ana-kraüçenin kendi maiye tinin bulunmasının yam sıra kral bütün devlet işlerini ona danışır. Anakraliçeyle kızları birlikte otururlar. Bu kızlar hiç evlenmezler, ama top lumun her katından istedikleri kadar sevgiliyle gönül eğlendirebilirler. Lunda'da ana-kraliçe ülkeyi kralla birlikte yönetir. Kral bütün ka rarlarında ana-kraliçenin onayım almak zorundadır; halkın önüne mut laka ana-kraliçeyle birlikte çıkar. Kralın yokluğunda bütün yetke anakraliçededir. Afrika'daki daha ileri krallıkların hepsi de kralın yalnızca kraliçe nin kocalarından biri olduğu daha önceki bir aşamanın uzantısı olan bu yarı anaerkil tipe uyar. Loango ve Daura gibi daha geri krallıklar da ve Fildişi Kıyısı'ndaki Abronlarda, bir kölenin oğlu olan kralın he men hiçbir yetkisi yoktur. Agonna'da, Latuka'da, Ubemba'da ve daha başka yerlerde kral diye bir şey yoktur. Ülkeyi bir kraliçe yönetir; bu kraliçe hiç evlenmez, ama köle gibi kullandığı sevgilileri vardır. Bu Afrika krallıklarındaki ataerkil gelişmeler, başlangıçta kabilenin genişleme sürecinden doğan, ama giderek köle ticaretinin uyandırdı ğı yankılar ve AvrupalIlarla Müslümanların Afrika'ya girmeleriyle iyi den iyiye yeğinleşen fetih savaşları tarafından hızlandırılmıştır. Böylece, tarım büyüsü üzerine kurulmuş bulunan anaerkil düzen birdenbi re değişikliğe uğramıştır. Gerçi bu güçlü ve sağlam zenci kadınlar or dularını AvrupalIların süngüleri üstüne amansızca ve umutsuzca sür müşler, ancak uzun süren savaşlar bunların yetkesinin zayıflatmasına yol açmıştır. Oğullarını ve kocalarını böylesine güçlü bir biçimde de netimleri altında tutabilmelerinin gizi, tarıma ilişkin olduğu için ken di cinslerinin elinde bulunan dinsel işlevleridir. Hiç kuşkusuz, Afrika'da kralların yetkilerinin salt dindışı yetkiler olduğu samlmamalıdır. Tam tersine, kral her yerde başrahip, özellikle de yüce yağmurcudur. Ama, Briffault'nun gösterdiği gibi, kralın bu din sel işlevleri de bizi aynı sonuca vardırmaktadır. Sözgelimi, kralın sa raylı kadınlar üzerinde kesin bir denetiminin bulunduğu Dahomey'de, kendisiyle birlikte sarayda oturduğuna inanılan yağmurtanrmın torun larından biri olarak ululanır kral; ama gene de, tören suyunu kuyular dan çeken ve yağmur yağdırma büyüsünü gerçekleştiren, kralm Ana lar adı verilen karılarıdır. Onun için, Dahomey'den daha geri topluluk larda yağmurcuların genellikle kadm olmasında hiç de şaşılacak bir yan yoktur. Orta Afrika'daki Çigunda'da yağmur yağdırmak amacıyla bü tün kabile bir araya gelir, ama asıl töreni bütünüyle kadınlar yönetir.
150
T A R İH Ö N C E S İ E g e
Damaralarda, yağm ur duaları, bu amaçla hiç söndürülmeyen kutsal ateşi bekleyen şefin kızı tarafından okunur. Hererolarda da, yağmur duasını okuyan ve şefin baş karısının kulübesindeki kutsal ateşin başmda bekleyen, şefin kızıdır. Burada, Frazer'm belirtmiş olduğu gibi başlangıçta Roma krallarının karıları olan Romalı Vesta rahibelerinin durmadan yanan ocak ateşini anımsayacaksınız sanırım.20 Krallığın başlangıçta tarım büyüsünden doğduğu, askeri ve siyasa] işlevlerininse ikincil olduğu bugün artık Frazer'm olağanüstü araştır maları sonucunda anlaşılmış bulunuyor. Kral, insanın ve doğanın be reketinin artırılmasına yöneltilen tüm toplumsal gücü kendi kişiliğin de ya da kendi denetimi altmda toplayarak konumunu sağlamlaştırır. Böylece halkının esenliği konusunda her türlü yetkiyle donatılan kral bir tanrı gibi ululanır ve özel bir törenle (kralın yeniden doğduğunu ve artık bir insan değil, bir tanrı olduğunu gösteren taç giyme töreni) gö reve getirilir 21 Nijeryalı Jukun'ların yeni bir kralı esenlerken söyledik leri sözler kralın nasıl yüceltilip ululandığını çok canlı bir biçimde di le getirmektedir; kralın önünde yerlere kadar eğilip şöyle haykırır Jukun'lar: "Yağmurumuz, ekinimiz, sağlığımız, zenginliğim iz!"22 Kral ilk başlarda topluluğu yöneten kadınların yalnızca eşi olduğu na göre, günümüz insanının gözünde kralın ilk özelliklerinden en şaşır tıcısının hangisi olduğunu anlamak olasıdır. Kralın görev süresinin ilk zamanlar önceden belirlenmiş olduğunu, bu sürenin bitiminde kralın öldürüldüğünü gene Frazer'dan öğreniyoruz. Eşlerine, köle oldukları için köle gibi davranan bu Afrikalı kraliçelerin evlilik törelerine baktığımız da, o koşullarda kralın ölümünün kadınların kuttören çevriminde sıra dan bir olay olduğunu görebiliriz. Daha yakın zamanlara kadar, kralla rını öldüren Sudanlı Şilluklarda prensesler aym özgürce sevişme hakkı na sahiptiler ve eskiden kralı kendi elleriyle boğarak öldürürlerdi.23 Toprağın ürün verebilmesi için bu "kraliçeler"in gebe kalmaları zo runluydu. Cinsel yaşamları, bir öykünme büyüsü döngüsüydü. Dola yısıyla, dölleyen, bir tanrı olarak (ilk başta, hiç kuşkusuz, ilkel düşün ceye göre kadınlarda gebeliğin, toprakta bereketin nedeni olan ay tan rısı olarak) diişleniyordu. Bu tanrının kendilerinde cisimleştiği erkek 20 J.G. Frazer, The Golden Bough (Altın Dal), (Londra, 1919), “The Magic Art and the Evolution of Kings” (Büyü Sanatı ve Kralların Evrimi), 2. 5. 228. 21 A. M. Hocart, Kingship (Kral Olmak), (Oxford, 1927), s. 70-98. 22 C. K. Meek, A Sudanese Kingdom; an Ethnographical Study o f the Jukun-speaking peoples o f Nigcf'0' (Londra, 1931), s. 137. 23 The Mothers, 3. s. 36-7; The Golden Bough, “The Dying God" (Altın Dal "Ölen Tanrı"), s. 17-8.
Eg e ' n İ n A
n a e r k il
Halklari
151
ler görevlerini yerine getirdikten sonra öldürülüyorlardı. Ekinlerin ya şaması için onların ölmesi gerekiyordu. İştar ile Temmuz, İsis ile Osi ris, Aphrodite ile Adonis mitoslarının esin kaynağı olan bu kuttören, tekeşlilik koşullarına uyarlandığı Yunan kutsal evliliğinin m uştucu sudur. Bu Bantu krallıklarını incelerken Firavunların krallığını anım sam a mak olanaksız. Eski M ısır'da krallık kadın yanından aktarılıyordu.24 Hükümdar ailesinden bir annenin çocukları da hükümdar ailesinden sayılıyordu; ama kralın çocuklarının hükümdar ailesinden sayılabilmesi için kralın, kız kardeşlerinden biriyle ya da annesinin kız kardeş lerinden birinin kızıyla evlenmesi gerekiyordu.25 Bu, günümüzde Bagandalarda olduğu gibi eski Mısır'da da gözlemlenen anaerkil içten ev lenme kuralıdır. Eğer kralın annesi hükümdar ailesindense, kral ülkeyi kendi adına yönetiyor, annesi de tıpkı Bantu ana-kraliçesi gibi aynı yüce yeri pay laşıyordu. Nitekim kimi anıtlarda kralla ana-kraliçenin yan yana otur dukları görülür.26 Eğer kral doğuştan hükümdar ailesinden değilse, o zaman ülkeyi evlilikten doğan hakla yönetiyordu.27 Kral nasıl cisimleşmiş tanrıysa, kraliçe de "tanrının karısı"ydı ve kraldan hiç de aşağı olmayan bir konumdaydı. XVIII. Sülalenin iinlü kraliçesi Hatşepsut ül keyi otuz yılı aşkın bir süre, önce babasıyla, sonra da yeğeni III. Tutmozis'le birlikte yönetmişti.28 Eğer kral hükümdar ailesi dışından biriyle evlenirse, ardıllık kadın yanma geçiyor, bundan dolayı da yeni bir sülalenin kurucusu genel likle eski sülaleden biriyle evlenmek gibi bir önlem alıyordu.29 Roma'daki Sabin ve Etrüsk sülalelerinde gördüğümüz ilkenin aynısıdır bu. Eski M ısır ile günümüzdeki Bantu krallıkları arasındaki ayrım, Mı sır'da toplumun bütününün az çok anaerkil olmasıdır. Gerçi bir erkek belirli mallarını oğullarına bırakabiliyordu, ama genel kalıt kuralı uya rınca bir erkeğin mülkü en büyük kızma kalıyordu.30 ikinci kuşakta nıülk kadının olduğuna göre, birinci kuşakta nasıl erkeğin olduğu so rulabilir. Oysa erkek mülkün sahibi değildir. Evlenme yoluyla mülkün 24 25 26 22 28 29 30
W.M.F. Petrie, History o f Egypt (M ısır'ın Tarihi), (Londra, 1894-1901), 2. s. 183. Aynı yerde, 2 s. 95-6. Aynı yerde, 1. s. 114. Aynı yerde, 2. s. 240. Aynı yerde, 2. s. 183. E. Revillout, L'oncienne Egypte (Eski Mısır), (Paris. 1909), 2. s. 57. H. Breasted, History o f Egypt, (2. basım, New York, 1910), s. 86.
152
Ta
r İh ö n c e s İ
Eg e
kullanım hakkmı elde etmiştir, o kadar. Bu da bizi, KhasiTerdeki, bü tün mülkiyet haklarım kadınlarda toplayan kuralın Garolarca değişti rilmiş biçimine geri götürmektedir. Dolayısıyla, firavun örneğine uy gun olarak, erkek çocuk kendi kız kardeşiyle evleniyordu. Mısırlılar daki bacı kardeş evliliği, anaerkil toplum düzeni içersinde erkeklerin mülkiyet haklarının ortaya atılmasının zorunlu kıldığı bir olguydu. Pet rie'nin belirttiği gibi, "bacı kardeş evliliği, anaerkil mülkiyeti baba ta rafından kalıt almayla uzlaştırıyordu".31 Eski Krallık'da kadınların toplumda saygın bir konumu vardı, ka dının aile içindeki yeri en azından kocasmınkine eşitti. Ne var ki, V. Sü laleden başlayarak değişiklik belirtilerine rastlıyoruz. Bugün, o döne min soylu erkeklerinin nept pa ya da evin hanımı adı verilen baş karı larının yanı sıra "ikinci bir karı"yla daha evlenebildiklerini öğreniyo ruz.32 Rahiplik de giderek artan ölçüde erkeklerin denetimine girmiş, kadınlar kamu yaşammdan çekilmişlerdir. Kadınların kamu yaşamın dan çekilmesi ilginç özellikler taşımaktadır. Revillout'ya göre, "Beni Hasan'm yazıtları, yönetim işlevlerinin kalıtsal ve egemenin onayına ya da vetosuna bağımlı olduğu o dönemde, kadının yönetimindeki hak larını oğluna ya da kocasına aktardığını kanıtlam aktadır".33 Başka bir deyişle, "kadının vekili" kadının yerine geçmiştir. Hall'a göre, "M ısır'da Mutterrecht'in her zaman güçlü izleri vardı, oysa Babil'de böyle bir ize hiç rastlanmıyordu".34 Burada Hail'un söy lediklerine herhangi bir şey eklemeyi gereksiz buluyorum. Robertson Smith, bütün Sami halklarının başlangıçta anaerkil olduğuna inanıyor du;35 Hall'un sözünü ettiği ilk Sümer kent-devletlerinde anaerkil top lum düzeninin izden de öte şeyler bıraktığı anlaşılmaktadır:. H er k en t, ayn ı z a m a n d a yerel tanrının b aşrah ib i o lan v e tan rıların yeryü zü n d ek i vekili o ld u ğ u kabul edilen pat esi sanını taşıy an s o y d a n gel m e bir vali tarafın d an yön etiliyord u . S ü m er dilind e, d ah a y ü k sek bir si yasal ö rg ü tle n m e n in başını belirten bir sö zcü k v a rd ı: Lııgal, y an i "k ra l" (sö zcü k an la m ı, "b ü y ü k a d a m "). Bu sö zcü k h içb ir d in erk ici yan an lam 31 W.M.F. Petrie, Social Life in Ancient Egypt (Eski Mısır'da Toplumsal Yaşam ), (Londra, 1923), s. 110. 32 Vancienne Egypte, 2. s. 31, 39, 57-8. Erkeğin ikinci bir eş alması kurumuna Babil ve Hitit yasalarında ve eski İrlandalIlar arasında da rastlanmaktadır. 33 Aynı yerde, 2. s. 57, 91. 34 H.R. Hill, Ancient History o f the Near East (Yakındoğu'nun Eskiçağ Tarihi), (10. basım, Londra, 1947), s. 205. 35 W. Robertson Smith, Kinship and Marriage in Early Arabia (Eski Arabistan'da Akrabalık ve Evlilik), (2basım, Londra, 1903).
Eg e ’n i n A N A E R K İ L H A L K L A R I
153
taşımıyordu. (...) anlaşılan, zor kullanıp ya da düzen kurup çeşidi kent leri kendi yönetimi altında birleştirerek başa geçen her patesi için kulla nılıyordu.36 Patesi'lik dinerkine dayanıyordu, lugal' likse askeri güce. Bu ayrım, krallığın anaerkil düzenin gerileme sürecindeki olağan gelişmesine uy gundur. Sümer tarihinin başlarında, Lagaş patesi'si Lugalanda'nm ka rısı Baranamtarra'nın kenti kocasıyla ortaklaşa yönettiğini görüyoruz. Saygın "Kadın" samnı taşıyan Baranamtarra'nın, patesi'nin "Erkek Oca ğın d an ayrı olarak kendi maiyeti, "Kadın Ocağı" var. Bir sonraki pa tesi Urukagina'nm karısı da aynı konumdaydı. Adı Şagşag, sanıysa 'Tanrıça Bau" idi. Devletin baş yöneticisine Lugalanda yönetiminde "Kadın Ocağının yazm am ", Urukagina yönetiminde de "Tanrıça Bau'nun yazmanı" deniliyordu. Demek ki, her iki yönetimde de patesi’nin karısının maiyetindeydi baş yönetici. Dahası, her iki yönetimde de res mi belgelere patesi'nin karısı adma tarih düşülmekteydi. Bütün bunlar, Langdon'm da belirttiği gibi, patesi'nin yalnızca bir eş olduğunu, ger çek yetkeninse karısının elinde bulunduğunu gösteriyor.37 Bu anaerki değilse, en azından anaerkine çok benzer bir şeydir. Üstelik bu koşul lar yalnızca Lagaş kentine de özgü değildi. Zabşali'de ve Anzan'da bir patesi’nin lugal'in kızıyla evlendiğini; sonra tek bir örnek de olsa, Markasi'de bir lugal'in kızının gerçek bir patesi gibi görev yaptığını biliyo ruz.38 Anaerkil kurumlar eski Elam'da da boygöstermiş39 ve oradan Pers imparatorlarına aktarılmıştır. Aiskhylos okurları, oğlunun yokluğun da krallığı yöneten ana-kraliçe Atossa'nm görkemli kişiliğini anımsa yacaklardır.40 Kserkses'iıı babası Dareios, Atossa'nm ikinci kocasıydı. Atossa'nm ilk kocasıysa, erkek kardeşi Kambyses'di. Herodotos'a gö re, Kambyses'in ölümünden sonra da "bütün yetkileri elinde tutmayı" sürdürdü Atossa.41 Hiç kuşkusuz, Dareios'un onunla evlenmesinin ne deni buydu. Büyük İskender'le aynı dönemde yaşayan bir başka Da reios ise, hepsi de "hüküm dar soyundan prensesler" olan kız kardeş36 32 3? 39
Ancient History o f the Near East, s. 178-9. S.H. Langdon, Cambridge Ancient History’de (Cambridge Eskiçağ Tarihi), c. I, s. 385-6. R.C. Thompson, Cambridge Ancient History'de, c. I, s. 509-10. F.W. König, “Mutterecht und Thronfolge im altem Elam”, Festschrift der National-bibliothek in Wien, (Viyana, 1926). 40 Aiskhylos, Persler, s. 153-60. Aiskhylos'un, Perslerin yaşamını iyi bildiği anlaşılıyor: F.W. König, Relief und Insehrift des Königs Dareios von Bagistan, (Leiden, 1938), s. 88-90. 41 Herodot Tarihi, 7. 3. 4.
i54
T arİh ö n cesİ Ege
lerinderı biriyle evlenerek tahta geçmişti.42 Makedonya krallığındaki hanedan savaşımlarında kadınların önemli bir rol oynamış olmaları da, bu krallığın da anaerkil öğeler içerdiğini düşündürm ektedir 43 Kaldı ki, bacı kardeş evliliği, Büyük İskender'in ardılları olan Ptolemaios'lar, Arsakid'ler ve SeleukosTar için kesinkes ileri sürülmektedir. Ptolemaios'lar firavunlardan, Arsakid'lerle Seleukos'larsa Perslerden almışlar dır bacı kardeş evliliğini. Örneğin, III. Antiokhos'un kızı Laodike sıray la üç erkek kardeşi Antiokhos, IV. Seleukos ve IV. Antiokhos ile evlen miştir. Laodike'nin Seleukos'dan gelen Antiokhos adı verilen bir oğlu dünyaya gelmiş; bu çocuk, daha küçükken, anasının sonradan evlen diği üçüncü erkek kardeşi IV. Antiokhos'un kral naipliğinde kral ilan edilmiştir. Tarn'm söylediğine bakılırsa, kral naibinin Laodike'yle ev lenmesinin amacı, vasiliği altındaki çocuğun tahta çıkmasını güvence altına almaktı.44 Ama anası ve babası dolayısıyla, tahta çıkması zaten güvence altındaydı çocuğun. Onun için, IV. Antiokhos'un kendisinin kral olmak istemiş olması daha akla yakındır. Nitekim öyle de olmuş tur. Çok geçmeden çocuk öldürülmüş, IV. Antiokhos kral olmuştur. Çocuğu kim öldürmüştü dersiniz? Arrianus, Semiramis'in destansı zamanından bu yana Anadolu'nun sürekli olarak "kadınlarca yönetildiğini" söyler.45 Arrianus Anadolu ludur, dolayısıyla bu durumu iyi bilmesi gerekir, ama gene de bir abart ma payı bırakmakta yarar var. Çağımızda kaleme alınan Yakındoğu tarihlerinde, kadınların konumunun gözardı edilmesinin iki nedenin den biri anaerkiniıı ne olduğu konusundaki genel kavrayışsızlık, fark lılığı kesinkes kanıtlanmadıkça eşki toplumun bugünkü topluma ben zemesi gerektiği yolundaki üşengeç varsayım; ötekiyse genellikle si yasal bir nitelik taşıdıkları için tek yanlı bir görünüm çizen eski belge lerdir. Anaerkil toplum düzeninin gerilem esinden sonra, kadınların toplum yaşamında da benimsenmiş olan ayrıcalıkları dinle sınırlı bir niteliğe bürünmüş, ama bu durum kadınların dindışı işlere karışma larını önleyememiştir. Biçimi terk ettikten çok sonraları gerçekliği ko rumuşlar, böylece cinslerinin belirleyici özelliklerinden birini geliştir mişlerdir.
42 Arr. An. 2.11-2. 43 Plutarkhos, Alex. 9. 44 W. W. Tam. The Greeks in Bactria and Indio (Baktria ve Hindistan'da Yunanlılar), (Cambridge, 1938). s. 185.
45 Arr. (nd. 1.23. 7.
EG E’NİN A N A E R K İ L H A L K L A R I
155
2. Lykia'lılar Şimdi ağı biraz daha daraltalım. Dilbilimsel kanıtlar, bizi, Ege'ye ge len Yunanca konuşan göçmenlerin anaerkil etkiler altına girdikleri so n u c u n a vardırmıştı. Peki, onların kendi geleneklerinde, bu sonucu des tekleyen neler vardı acaba? Ege havzası hiçbir zaman bütünüyle Hellenleştirilmemişti. Ege'nin kuzeyi durm adan yeni saldırılarla karşı karşıya kaldı: T rakialılar, phyrgialılar, daha sonraları da Makedonialılar, Galyalılar ve Slavlar. Yunan dili, ancak İskender'in fetihlerinden sonra Anadolu'nun iç böl gelerine sokulabildi. Aiolis'in ardında Phrygia'lılar, İonia'nm ardında Lydia'lılar, en güneydeki Dor yerleşim merkezlerinin ardında da Karia'hlarla Lykia'lılar yaşıyorlardı. İ.Ö. dördüncü yüzyıla gelininceye değin, Girit'in kimi yörelerinde hâlâ Yunanca olmayan bir dil konuşul maktaydı.46 Lykia'lıların bu adı almalarının nedeni, tanrıları Apollon Lykeios'a bir kurt (/ı/tos) olarak tapımlmasıydı.47 Apollon tanrı doğmadan önce anası Leto'nun bir kurta dönüştüğü ya da kurtların onu Apollon'ım d o ğacağı yere götürdüğü söylenir 48 Gerçekte Lykia'lılar kendilerine Trmmli diyorlardı; bu ad Yunanca'da ünlüleşerek Term iller biçimini almıştır. Lykia'lıların, Yunanca adlarıyla (Luka) geçtikleri Mısır vaka yinamelerine baktığımızda, İ.Ö. on üçün cü yüzyılda öteki Ege halklarıyla birlikte Nil Deltası'na akınlar düzenlediklerini öğ reniyoruz. Bir yüzyıl sonra Lykia'lıların bir bölümüyle KariaTılar, Pamphylia'dan ve Kilikia'dan geçerek Filistin'e göç etmiş ler ve orada Filistinliler adıru almışlardır 49 Bunların anaerkil kuram larına daha önce değinmiştik. Soy zincirleri anayanlıydı. Plutharkhos, Lykia klanı İoksid'lerden söz ederken, doğrusunun dişil biçim olduğunu belirtircesine "Ioksidai ya da Resim 6. Bir Filistinli: M ısır resmi loksides" adını kullanır.50 Lykia'lılarda 46 42 48 49 30
M.P. Nilsson, Homer and Mycenae (Londra, 1933), s. 65-6. Ser. Myth. Cr. 77. Ael. NA. 10. 26. H.R. Call, Cambridge Ancient History'de, 2. s. 282-4. Plutarkhos, Thes. 8.
156
T a r İh ö n c e s İ E g e
kalıt da anayanlıydı. Kalıt bırakılırken, kız çocuklar erkek çocuklara yeğ tutuluyordu.51 Gömüt yazıtlarının da doğruladığı gibi, toplumun temel birimi, anaerkil ev halkıydı. Bu yazıtlardan kimilerinde, bildik anaerkil türden bir formüle rastlarız: "Parthena oğlu Neiketes... Lalla oğlu Neiketes... Euthykes, babası bilinmiyor... Aleksandros, babası bi linmiyor."52 Bu bölgede yapılacak sistemli kazılar, Anadolu'daki ana erkil toplum düzenine ilişkin bilgünize hiç kuşkusuz büyük katkılar da bulunacaktır. Yunan geleneğinde, kral Proitos'un, Argos ovasındaki en önemli Mykene kentlerinden biri olan, koca taşlardan surlarla çevrili Tiryns'i, Lykia'lıların yardımıyla ele geçirdiği belirtilir.53 Aynı kuşaktan Glaukos'un oğlu ve Sisyphos'un torunu Bellerophontes, Proitos'un sarayı na konuk olduktan sonra Lykia'ya göç etmiş, orada kralın kızıyla ev lenip krallıktan pay almıştır. Bellerophontes'in Laodameia adlı bir kı zı, Hippolokhos adlı bir oğlu olmuştur. Laodameia, Zeus'dan, Troya Savaşı'nda Lykia'lılara komutanlık eden Sarpedon'u dünyaya getir miştir. Hippolokhos ise, Troya'da Sarpedon'la omuz omuza dövüşen başka bir Glaukos'un babasıydı.54 Yunanlılar İonia'yı kolonileştirdikÇizelge VIII S IS Y P H O S SO Y U Sisyphos
Glaukos
1
Am isodaros
r
Bellerophontes = Philonoe
Hippolokhos Glaukos
Laodameia = Zeus Sarpedon
51 Nic. Dam. 129. 52 TAM. 2.176. a. 48, b. 20,46. Her iki durumda da, anne, Babillilerin Nin-An’ı (Tanrının gelini) türünden bir rahibe olabilir. Annesinin bir Nin-An olduğu sanılan Sargon “babasını tanımıyordu": R.CThompson, Cambridge Ancient History'de, 1. s. 536-7. 53 Apollodoros, 2 .2 .1 . Burada Bellerophontes'in kaynatası, Amphianaks ya da iobates diye verilmiştir, İobates bir Lykia adıydı: TAM. 2. 283. 54 ilyada, 6.152-206. Bellerophontes'in öyküsüne çok benzeyen bir İrlanda geleneği vardır: M. Dillon, The Cycles o f the Kings, (Oxford, 1946), s. 35. İskandinavya mitologyasında, ardıllığın kaynatadan
Eg e ’n i n A
n a e r k il
Halklari
157
lerinde, bu ailenin üyeleri Miletos'da ve başka yerlerde kral seçildiler.55 Ailenin bir başka koluysa, Lykia'da, Glaukou Demos denilen bir ken tin bulunduğu Ksanthos'da kaldı.56 Lykia'lıların Troya'daki komutanının Glaukos değil de, Sarpedon olması, eski Homeros yorumcularının ilgisini çekmiş ve bunlar Sarpedon'un komutanlığını, haklı olarak, anası adına bir onur belirtisi biçi minde açıklamışlardır.57 Bellerophontes, kralın kızıyla evlenerek hü kümdar ailesine girdiğinden, ardıllık karısının kızı aracılığıyla geçmek teydi. Bu da, daha önce gördüğümüz gibi, dolaylı anayanlı ardıllığın bir biçimidir. Glaukid'ler, sanırız, Yunanca konuşuyorlardı; yoksa İonia'lılar on ları kendilerine kral seçmezlerdi. Yunanca'yı Lykia'da öğrenm iş ola mazlar, çünkü Lykia'nm yerel dili Hıristiyanlık dönemine değin varlı ğını korumuştur. Dolayısıyla da, Sisyphos soyunun, Peloponnesos'dan ayrıldığında Yunanca konuşuyor olması gerekir. Dilbilimsel çözümle memiz bizi böyle düşünmeye yöneltiyor. Yabancı bir anaerkil halkın arasına yerleşen bir Yunan klanı, o halkın kendi ardıllık kuralına uya rak başa geçmektedir. Kendi türünde tek örnek değildir bu. Argolis D or'lan üç ata kabile si içinde Örgütlenmişlerdi, ama bunların yanı sıra fethedilen yörenin halkıyla kaynaşma sonucunda ortaya çıkan dördüncü bir kabileleri, Hyrnathlar vardı.58 Bu kabilenin ata adı Hyrnetho'nun (Dor dilinde, Hyrnatho) öyküsü şöyleydi: Argolis'in yönetimi kendisine verilen Dor şefi Temenos, oğullarını, kızı Hyrnetho'yla evlenen Deiphontes'i ka yırmakla suçlamış. Bunun üzerine, ardıllığı yitirmekten korkan oğul ları, birkaç haydudu kışkırtmışlar, haydutlar da Temenos'u pusuya dü şürüp öldürmüşler. Ne var ki, Temenos ölmeden az önce krallığı kızı na ve damadına bıraktığını açıklamış; kızıyla damadı da halkça onan dıktan sonra Argolis'i birlikte yönetmişler.59 Bu öykü belki de tarihte gerçekten olmamıştır, ama bu gene de onun eski bir göreneği doğrula masını engellemez. Bu öykü, analık hukukundan babalık hukukuna geçiş sırasmda doğan çatışmaları yansıtmasının yanı sıra, belirli bir il
55 56 57 58 59
damada geçtiğine ilişkin izlere rastlanır: H.M. Chadwick, The Origin o f the English Nation (İngiliz Ulusunun Kökeni), (Cambridge, 1906), s. 312. Herodot Tarihi, 1.147. Alex. Polyh. 82-3. ilyada, 12.101. /C. 4.517. Nic. Dam. 38; Apollodoros, 2. 8. 5.
158
T A R İH Ö N C E S İ E g e
kenin Yunanistan'daki örneğini de sunmaktadır bize: Bir erkek, kay natasının yerine geçerek kral olduğunda, kendi hakkıyla hükümdarlık eden kraliçesinin eşi olarak yapar bunu.60
3. Karia'lılar ve Leleg'ler Gerek Karia'lılar, gerek Leleg'ler Anadolu kıyılarında yaşıyorlardı. Aralarında pek belirgin bir ayrım yoktur. Herodotos, Leleg'leri, eski budunsal adı koruyan Karia'hların bir kolu olarak görmektedir. Leleglerin, Karia'hlarca köleleştirilen ayrı bir halk olduğu ve ilk başlarda Sa mos ve Khios adalarında yaşadığı yolunda görüşler de vardı.61 Tarih sel dönemde, Leleg'ler artık bir anı olmaktan öteye geçemezken, Karia'lılar kendi adlarını taşıyan ülkenin Yunanlı olmayan sakinleri olarak her kesçe bilinmekteydiler. Karia'daki başlıca Yunan yerleşim merkezi, Herodotos'un doğum yeri olan Halikamassos'du. Tarihçi Herodotos'un kendisinin de Karia'lıların soyundan gelmesi olasıydı, çünkü babasının adı Lykses, amcası nın adıysa Panyasis'di; bunlar, Yunan adları değildir.62 Gerçi Yunan etkisine Lykia'hlardan daha açıktılar ama, Karia'lılar da kendi dilleri ni ve kültürlerini korudular. Samnz, Herodotos onları iyi tanıyordu; Lykia'lıların anaerkil toplumunun başka hiçbir budunda görülmediği ni söylediğine bakılırsa, onun zamanında K aria'lılarda babayanlılık egemendi. Ancak, burada bile, yanılma payı bırakmakta yarar var. Karia'hların en ünlü kralı, dördüncü yüzyılda hüküm sürmüş olan Mausolos'du. M ausolos'un karısıysa, kız kardeşi Artemisia'ydı. İdrieus ve Piksodaros adlı iki de erkek kardeşi vardı Mausolos'un. İdrieus da başka bir kız kardeşiyle, Ada'yla evliydi. M ausolos çocuğu olma dan ölünce, anısına ünlü Mausoleum'u yaptıran Artemisia geçti yeri ne. Daha sonra, Artemisia'mn yerini İdrieus, İdrieus'un yerini de Ada aldı. Ada ise, Perslere boyun eğen, krallığı kızıyla evlenen Pers satrabına bırakan Piksodaros tarafından tahttan indirildi, en sonunda Sat60 Megara kentinde de öyleydi: Sikyon, Pandion'un kızlarından biriyle evlenerek, bacanağı Nisos'a karşı krallıkta Hak ileri sürmüş, sonunda krallık ikisi arasında paylaştırılmıştı. N isos'un yerine damadı Alkathoos, Alkathoos'un yerine de onun damadı Telamon geçti: Pausanias, 1. 39. 6, 41. 6, 42 4 Korinthos kentinde iason Medea'yia evlenerek tahta çıktı (Pausanias, 2. 3. 10); Troizen’li Oros’un yerine kızının oğlu geçti (Pausanias, 2. 30. 5). 61 Herodot Tarihi, 1.171. 2; Strabon, 321, 661. 62 O uassos ve O n zossyasos gibi yer adlarının varlığını sürdürm esi (S/C. 46) Karia dilinin Halikarnassos’da da konuşuladurduğunu düşündürüyor.
E g e ’n i n A
n a e r k il
Halklari
159
rap da, Ada'nın isteği üzerine Büyük İskender tarafından tahttan indi rildi, böylelikle Ada bir kez daha kendi hakkıyla başa geçti.63 Herodotos'dan yüz yıl sonra, Karia hanedanının, firavunlarla aynı anaerkil iç ten evlenme kuralına uyduğunu görüyoruz. Herodotos'dan, doğum yeri Halikarnassos'un, Pers Savaşı sırasın da adının Artemisia olduğuna bakılırsa aynı hanedandan gelen Kariah bir kraliçenin yönetiminde olduğunu öğreniyoruz. Bu kraliçenin an nesi Giritliydi; babasının adıysa Lygdamis'di. Kocası ölmüştü, ama ye tişkin bir oğlu olmasına karşın, "girişken ruhu, erkekçe korkusuzlu ğuyla" tiranlığı kendisi yönetmekteydi.64 Kseıkses Yunanistan'ı istilâ ettiğinde, Artemisia kendi komutasında beş savaş gemisiyle ona katıl dı. Salamis Savaşı'nda, Pers bozgunu başladığında, Artemisia'nm ge misinin ardına bir Atina gemisi takıldı, ama Artemisia ustaca bir dö nüşle Pers gemilerinden birine bindirerek kendini kurtardı. Atmalılar Artemisia'nm kendi saflarına geçtiğini sanarak onu kovalamaktan vaz geçtiler. Perslere gelince, onlar da Artemisia'nm gemisinin bindirdiği geminin bir düşman gemisi olduğunu sandılar; savaşı kıyıdan izleyen ve kendi amirallerinin başarısızlığına öfkelenen Kserkses şöyle dedi: "Erkekler bugün kadın gibi, kadınlar da erkek gibi davrandılar."65 Bu olayın belki de asıl ilginç yanı, olup bitenlere Atina gemilerinden bi rinde tanık olan bir oyun yazarının, erkekçe korkusuzluğuyla Artemisia'yı bile geride bırakacak büyük bir oyun kişisi yaratacak olmasıydı. Miletos'u ele geçiren İon'lar, ana-babalarını öldürdükleri Karia'lı ka dınları aldılar. Gel gör ki, bu kıyımdan dolayı Karia'lı kadınlar, yeni ko calarıyla birlikte yemeğe oturmamaya, kocalarının adını anmamaya ant içtiler.66 Bu da, koloninin ilk dönemlerinde, kadınların kendi yerli dü zenlerini bir ölçüde koruduğunu gösteriyor. Bir başka İon yerleşim mer kezi olan Teos'da bir yıllık bir mahkeme listesi bulunmuştur.67 Her da vada, erkeğin adından sonra klanının ve pt/rgos'unun adı belirtilmekte dir. Pyrgos, erkeğin köyüydü ve Attika'daki bucakla eşanlamlıydı. Bu lis tede, yirmi beş davadan on birinde klan adıyla köy adı aynıdır; örneğin, "Boioslu Euthyrrhemon Boides". Bu da gösteriyor ki, bu iki birimin öz deşliği o sıralar hâlâ bozulmamıştı. Klan adları kendi anlamlanın kendi 63 Strabon, 656-7. 64 Herodot Tarihi, 7.99.
Aym yerde, 8. 87-8. 5® Aym yerde, 1.146.3. Herodotos. ionia’lı kadınların giyim kuşamının Karia kökenli olduğunu söyler (5.887). 67 C/C. 3064.
.o 'Hari.ta
III.. Ege'nin
ta r ih ö n c e s i h a l k l a r ı
EG E'NİN A N A E R K İ L H A L K L A R I
l6l
içlerinde taşımaktadır. Bunlardan biri, Philaides, Attika'dandır, bir baş kası, Kothides, Euboia'dandır;68 bir üçüncüsü, Maliades, Thessalia'dandır.69 Bryskides ve Daddeios gibi birçokları Karia'lıdır.70 Bu Karia klan ları yerli adlarıyla kendi yerleşim merkezlerinde kaldıklarına göre, ken di yerli kurumlarım da korumuş olsalar gerektir; hem sonra, Teos'da böyle olduysa, öteki İon kolonilerinde de böyle olmuş olması gerekir. Karia'lılar ile Leleg'ler tarihöncesi dönemde Karia'nın çok ötelerine uzanmışlardı. Sözgelimi, Troya Savaşı'ndan sonra Troas'dan sürülüp atıldıkları söylenir.71 Kos'un eski adı Karis'di, Khios'da da Karides ad lı bir kent bulunuyordu.72 Karia'lılardan Naksos'da ilk oturanlar ola rak söz edilmektedir,73 sonra, Naksos'da Lygdamis diye bir özel ada rastlıyoruz74 ve Naksos kendisi de Naksia adlı Karia kentiyle ilintili gö rünüyor.75 Naksos'daki Karia'lıların Thessalia'nın en güneyindeki Lamia'dan gelmiş olduktan söylenir.76 Argos kıyılarındaki Epidauros ve Troizen, Karia'lıların yerleşim merkezleriydi.77 Megara'daki akropolise, "Karia'lı" anlamına gelen kral Kar'dan dolayı Karia denilmektey di.78 Ayrıca, merkezi Karia başkenti Mylasa'da bulunan Zeus Karios tapımına Boiotia'da79 ve gene Attika'da80 da rastlanmıştır. Megara kentinin ilk krallarından bir başkasının adı da Leleks'di; Megara'dan gelen Leleg'ler, Messenia'daki Pylos kentinin ilk kurucularıy dılar.81 Leleks, en eski sakinlerinin Leleg'ler olduğu söylenen Sparta'nın da ilk kralıydı.82 Ayrıca, Leleg'lerin adına Leukas'da, Akarnaia'da, Lokris'de ve Boiotia'da rastlanıyor.83 Son olarak, Thukydides, Minos de niz egemenliği döneminde Karia'lıların Kyklad'lardan kovulduğunu 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 60 61 62 63
Strabon, 447. Strabon. 433. Pausanias, 7. 3. 6. Strabon, 321; i iyoda, 21. 85-8. Antandros. Skepsis, Pedasos, Gargara, Assos kentleri hep Leleg’lerindl: Strabon, 605-10. Hellanikos. 112. Samos ve Khios’da ilk oturanlar Karia’lılar olarak tanımlanır: Pausanias. 7. 4. 8-9.; Slrabon, 637. D .S.5. 51. Herodot Tarihi, 1. 61. 4. Alex. Polyh. 54-5. D. S. 5. 51. Aristoteles, fr. 491 - Strabon, 374. Pausanias, 1. 40. 6. Herodot Tarihi, 1.171. 6; Strabon, 6591. Herodot Tarihi, 5. 66. Pausanias, 1. 39. 6, 4, 36. 1. Pausanias, 3 .1 .1 . Aristoteles, fr. 560 = Strabon, 321-2.
ı6z
T a r İh ö n c e s İ E g e
söylüyor ve Delos'da bazı eski gömütler açıldığında bulunan savaş giy. silerinden ölülerin yarısından fazlasının Karia'lı olduğunun anlaşıldığını ekliyor.84 Ama gene de, Karia'hların yaşadığı alanın belirli sınırları vardır. Bu alan, Leukas'dan Lamia'ya kadar çekilen, sonra da Khios'a kadar uzanan bir çizgiyle belirlenir. Bu çizginin kuzeyinde kalan bölgede tarihöncesi dönemde yaşayanlarsa, Yunanlıların anımsadığı kadarıyla Pelasg'lardı.
4. Pelasg'lar Pelasg'lar, kuzey Ege'nin çeşitli yörelerinde, kendi dillerini koruya rak yaşamışlardır: Örnekse, Makedonia kıyılarındaki Akte'de, aynı yö rede bir yerlerde bulunan Krestoıı'da, Lemnos ve İmbros adalarında,85 Propontis kıyılarında Kyzikos bölgesinde Plakia ve Skylake'de.86 Ay rıca Sam othrake'de, Troas'da, Lydia'da, Lesbos'da ve Khios'da yaşa dıklarından da söz edilmiştir.87 Pelasg'lar, Yunanistan'da, Zeus Pelasgios'un Dodona'daki eski ta pmağında88 ve Pelasgikon Argos ya da Pelasgiotis diye bilinen Thessalia ovasında89 adlarını bırakmışlardır. Pelasg'lardan, Boiotia'nın ve Peloponnesos'daki Akhaia bölgesinin ilk sakinleri90 ve özellikle de At tika, Argolis ve Arkadia'nın yerli halkı91 olarak söz edenler de olmuş tur. Olympia yakınlarında, bir zamanlar bütün bir Elis bölgesinde gö rülen Kaukon'lar adlı bir kabilenin kalıntıları vardı. Bunlar da büyük bir olasılıkla Pelasg'lardaııdılar.92 İh/ada'da, Pelasg'larm yanı sıra Kaukon'lar adını taşıyan bir kabileden Troyalılarm bağlaşıkları olarak söz edilmektedir; aynı ada, daha kuzeyde Karadeniz kıyısındaki Paphlagonia'da yaşayan Kaukon'larda bir kez daha rastlanmaktadır.93 Güney 84 85
86 87 88 89 90 91 92 93
Thukydides, Peloponnesos Savaşı, (Hürriyet Yayınları, Mart1976,Türkçesi: Tanju Cökçöi), s. 19. Aynı yerde, s. 265; Herodot Tarihi, 1. 57, 5. 26. Pelasg’laradeğgin gelenekleriLesboslu Hellanikos derlemiştir. Hellanikos'un Phoropis adlı yapıtı, sanırız bu adı taşıyan bir destana dayanmaktadır: L. Pearson, Early Ionian Historians (ilk Ionia Tarihçileri) (Oxford, 1929), s. 159. Herodot Tarihi, 1. 57. Aynı yerde, 7. 42; Strabon, 221, 621. ilyada, 16. 223; Strabon, 327; Plutarkhos, Pyrrh, I. ilyada, 2. 681, 840, Strabon, 221. 443. Strabon, 410; Herodot Tarihi, 7. 94. Herodot Tarihi, 1. 57, 4. 145. 6. 137; Peloponnesos Savaşı, s.101; HerodotTarihi, 2.171, 1. 146; Pausanias, 8. 1. 4. Strabon, 345, 542; Odysseia, 3. 366. ilyada, 10. 429, 20. 329; Strabon, 345.
E g e ’ n İn A
n a e r k il
Halklari
163
Peloponnesos'da ya da Kyklad'Iarda Pelasg'lann hiçbir izine rastlanjrtamakla birlikte, Odysscia'da onlardan Girit'de yaşayan halklardan bi ri olarak söz edilm ektedir.94 Kretschm er'e göre, Pelasg'lann adı, pelcıgos'un budunsal bir türevi dir.95 Pelagos, H int-Avrupaca'da düz yüzey, ova anlamında kullanılan bir sözcüktür, Yunanca'daysa denize değgin olarak kullanılmıştır (La tince'deki aequor gibi). Gündelik Yunanca'da "deniz" thalassa'ydı ve bu sözcük Hint-Avrupa kökenli değildir. Acaba Ege'yi istila eden Yunan lılar bu sözcüğü orada karşılaştıkları "deniz msanları"ndan, Pelasg'lardan mı alm ışlardı? Epeyce dağılm ış olmalarına karşın, Pelasg'lann türdeş bir kültürü olduğu anlaşılıyor. Pelasg'lann ayırt edici yer adlarından biri olan Larissa'ya Thessalia'nın, Attika'nın, Argolis'in, Elis'in, G irit'in, Troas'ın, Aiolis'in ve Lydia'nın çeşitli yörelerinde rastlamak olasıdır.96 Hellenlerden önce varolduğu kesin sayılan ateş-tanrı Hephaistos'uıı tapımı Atina'da ve Lem nos'da odaklanıyordu 97 Hephaistos, ayrıca, Samothrake'de, Lem nos'da ve İm bros'da yaşamış olan Kabirlerin Pelasg tapımında da karşım ıza çıkm aktadır.98 Kaldı ki, A.B. Cook da, Hephaistos'un bir Pelasg tanrısı olduğunu öne sürmüştür.99 Dolayısıyla, Her mes de bir Pelasg tanrısıdır büyük bir olasılıkla. İmbros'da Yunan kö kenli olm ayan bir tapımı bulunan Hermes'in de Kabirlerle bağıntılı ol duğu ileri sürülm üştür.100 H erm es'in anakarada bulunduğu en eski yerlerse A rkadia ve A ttika'ydı. Kendisine bir ata tanrı olarak tapını lan101 A rkadia'daki Kyllene D ağı'nın yamaçlarında dünyaya geldiği söylenir H erm es'in. Eİis'deki Kyllene'd eyse, Hermes imgesi bir penis erecfı/s'du102 ve bu da Pelasg'lardan kaynaklandığı söylenilen ve hermai adı verilen kamış yontularını andırmaktadır.103 Keryk'lerin klan atası olan Eleusis H erm es'i Daeria söylencesine, bu söylence de Samothrake M ysteria'larına bağlanm ıştır.104 M Odysseia, 19.177. 95 P. Kretschmer. "Zur Gcschichte der griechischen Dialekte", Glotta, (Göttingen, 1907-,), s. 9. 96 ilyado, 2. 841; Strabon, 430, 440, 620-1; Pausanias, 2.24. 1,7.17. 5. 97 ilyada, 1. 593. 98 Herodot Tarihi, 2. 51. 3. 37; Strabon, 472: Pausanias, 9. 25. 5-10. 99 A.B. Cook, Zeus, (Cambridge, 1914-40), 3. s. 100 Herodot.Tarihi, 5.7. 101 Hom eros, Hymrıos, 4.1-7; Pausanias, 8.17.1-2. 102 Pausanias, 6. 26. 5. 103 Herodot Tarihi, 2. 51; Pausanias, 4. 33. 3. 104 Pausanias. 1. 38. 7; Cicero, De Deorum Natura, 3. 22. 56; Herodot Tarihi, 2. 51; J. ToepfFer, Altische Geneologie, (Berlin, 1889). s. 96.
16 4
T a r İh ö n c e s İ E g e
Peki, Pelasg'lar nereden gelmişlerdi? Bir kere, güneyden gelmedik leri açık. Girit'de Eteokretler ya da Gerçek Giritlilerden kesinlikle ayrı tutulurlar.105 Sonra, güney Ege'nin başka hiçbir yöresinde karşımıza çık mazlar. Güneybatı Anadolu'dan geldikleri de söylenemez. Çünkü ora sı Karia'lılarla Lykia'hlarındı. Eldeki bütün ipuçları bizi kuzeye götürü yor: Makedonia kıyılarına ve Hellespontos'un girişindeki Samothrake, Lemnos ve İmbros adalarına. Pelasg'larm izini Hellespontos'dan ve Propontis'den geçerek Anadolu'nun kuzey kıyılarına dek sürebildiğimize göre, onların anayurdunun Karadeniz'in öte yanında bir yerlerde bu lunduğunu düşündürtecek güçlü bir kanıtımız olduğunu söyleyebiliriz. Ataları Ege'nin kuzey kıyılarından olan Thukydides, Akte'li, Lemnos'lu ve Attika'h Pelasg'ları Tyrrhen'ler (Tyrsen'ler) olarak tanımla m aktadır.106 Nitekim, Sophokles de, Argolis'deki Pelasg'lar için aynı adı kullanmaktadır.107 Yunanlılar Etrüskleri Tyrsen'ler olarak bilirler di. Yunan geleneğine göre, Etrüskler İtalya'ya Ege'nin bir yöresinden göç etmişlerdi; Herodotos bunların Lydia'dan göç ettiklerini söylemek te, kimi yazarlarsa Etrüskleri Thessalia'dan, Lem nos'dan ya da İmbros'dan göç eden Pelasg'lar olarak tanım lamaktadırlar.108 Nitekim, Caere'li Etrüskler de soylarının Thessalia'lı Pelasg'lardan geldiğini ile ri sürmüşlerdir.109 Tyrrhenos, bir Lydia kenti olan Tyrrha'nm budun sal türevidir.110 Tarquinius'un Yunanca'daki biçimi olan Tarkhon'un erkek kardeşinin adıdır Tyrrhenos.111Tarkhon ile Tyrrhenos'un baba sı Telephos ise, İtalya'da Tarquinii'lerin atası, Lydia'da da Teuthrania kralı olarak ortaya çıkar.112 Son olarak, Lemnos'da bulunan kimi yazıt lar, Etrüsk dilini çok andıran bir dilde yazılmıştır. Gerçi Lydia'lıların dili konusunda pek az bilgi vardır, ama gene de eldeki bilgiler bu di lin de aynı aileden olduğunu göstermeye yeterlidir.113 Etrüskler gibi Lydia'lılarda da, küme evlililiğinin bir kalıntısı diye bileceğimiz evlilik öncesi rastgele cinsel ilişki vardı. Etrüskler anaerki) olarak bilinirler, bu da, göç döneminde Lydia'lıların da anaerkil olduk larını akla getiriyor. Üç Lydia sülalesinden söz edilmektedir: Atyad'lar, 105 Odysseia, 19.177. 106 Peloponnesos Savaşı, s. 265-6. 107 Sophokles, fr. 248. 108 Herodot Tarihi, 1. 94; Strabon, 443, 221. 109 Strabon, 220. 110 Attische Cenealogie, s. 195. 111 Lykophron, 1248. 112 Lykophron, 1249. 113 P. Kretschmer. "Die Stellung der lykischen Sprache”, Clotta, 28. s. 108.
E g e ’n i n A n a e r k i l H a l k l a r i
165
Herakleid'ler ve M ermnadTar. Sonuncusu, yani M erm nadTar Kroisos'un soyudur. Soyağaçları ne denli karışık olursa olsun, gene de Mermnad'lardan Sadyattes'in kız kardeşiyle evlendiğini, Sadyattes'in oğlu ve kalıtçısı Alyattes'in de aynı şeyi yaptığını gösteriyorlar bize.114 Herodotos, bir önceki sülalenin babadan oğula hüküm sürdüğünü söy leyerek,115 bunlarda kalıtın babayanlı olduğunu ortaya koymaktadır; ama, bu olgudan kuşku duymamız için hiçbir neden olm am akla bir likte, Herodotos'un buradaki anıştırması bazı sorulara açıktır. Bu amaç la düzenlenmiş olduğundan, bacı kardeş evliliği de ardıllığın babadan oğula geçmesiyle sonuçlanır. Ama bacı kardeş evliliği, kökeninde, anayanlıdır: Oğul doğrudan doğruya anadan kalıt alır. Dolayısıyla, Herakleid'lerin de Mermnad'larla aynı kuralı izlemiş olmaları olasıdır; aslın da olasılıktan da ileri bir durumdur bu, çünkü Herodotos'un anlattığı geleneğin değiştirilip bozulmuş olmasından kuşkulanmamızı gerekti ren nedenler vardır. Herodotos'a bakılırsa, sülalenin kurucusu, Herakles'in, İardanos'uıı Lydia'h bir köle olan kızından olma oğluydu. Bu rada, Sophokles'in ve öbürlerinin yorumlarından çarpıcı bir ayrılma göze çarpmaktadır. Eurystheus'un köle olarak sattığı Herakles'i, İardanos'un kızı Omphale satın alır; Omphale ise bir köle kız değil, bir kraliçedir ve kocasının ölümünden sonra tek başına saltanat sürmüş tür.116 Bu öyküdeki Lydia'h Herakles, Etrüsklerdeki Servius TuIIius'dur. Lydia'lılar ve Etrüskler anaerkil idiyseler, o zaman onların akrabası olan Pelasg'lar da anaerkildiler. Lemnos'lu Pelasg'lar, en ünlü Yunan söy lencelerinden birinde boygösterirler. ArgonautTar, Altın Post'u ele geçir mek için Thessalia'dan denize açılmışlar ve o zamanlar Thoas'm kızı kra liçe Hypsipyle'nin hüküm sürdüğü, "kadınlar tarafından yönetilen" Lemnos'da demirlemişler gemilerini. Meğer bir süre önce Lemnos'lu kadın lar Aphrodite'ye kızmışlarmış; Aphrodite, bu kadınlara çok kötü bir ko ku bulaştırarak kocalarının onları terk etmesine yol açmışmış. Onlar da öçlerini erkeklerini öldürerek almışlar, bir tek Hypsipyle babasını öldür memiş. Argonaut'larm kaptanı İason, Hypsipyle'ye vurulmuş, bu birleş meden dünyaya gelen oğullan Euneos da Euneid'ler klanını kurmuş.117 Bu söylencenin ilk kez Bachofen tarafından aydınlığa kavuşturulan anlamı118 kuşkuya yer bırakm ayacak kadar açıktır. Akla hem en PeÜ 4 N jc . Dam. 63. '15 Herodot Tarihi, 1.7. Ü 6 Sophokles. Trakhis Kadınlan, 2S2-3. B 7 Herodot Torihi, 6.138; Apollodoros. 1. 9.17. 1'8 J- J. 8achofen, Dos Muttenecht (Ana Türesi). (Stuttgart, 1861), s. 84-7.
ı6 6
T a r ih ö n c e s İ Eg e
lasg'ların anaerkil düzenini getirmektedir, ancak kadınların sonunda aşağılanmasına uygun düşen bozulmuş biçimiyle: L em n o s'lu n u n su çu g ö rü lm ü ş işitilm iş d eğil m a sa lla rd a , Bir g ü n a h ki yılgıyla yan kılan m ış y e ry ü z ü n d e , Y ü z k ızartıcı b ir o la y d a n mı sö z ed ilecek H ep L e m n o s d ü şm ü ş akla. İn san oğ lu aşa ğ ıla m ış, Tanrı ilençlem iş L e m n o s 'lu y u , K esilm iş d ö lü b ereketi g eri g e lm em ecesin e, Kim say g ı d u y a r T anrıların sırt çe v ird iğ in e .119
Sanki yeni düzenin eski düzene yönelttiği bir ilenmedir bu. Attika'daki Tyrrhen-Pelasg'lar, LemnosTularm bir koluydu.120 Bir zamanlar Atinalılar, Akropolis'i çevreleyen duvarları ördürmek için Pelasg'ları tutmuşlardı.121 O günlerde kölelik diye bir şey yoktu, su ge tirmek için Enneakrunos Çeşmesi'ne giden Atinalı kız ve erkek çocuk lar durmadan Pelasg'lann saldırısına uğruyorlardı. Bu yüzden, Pelasg'lar Attika'dan kovuldular ve gidip Lemnos'a yerleştiler.122 Demokrat Atinalılar, Pelasg kökenli oluşlarıyla övünüyorlardı. "Top rağın oğullan" diyorlardı kendilerine.123 Herodotos, bunları, Hellenleşmiş Pelasg'lar olarak tanımlar.124 İlk krallarından biri, evliliğin ku rucusu Kekrops'du.125 Kekrops'dan önce kadınlar gelişigüzel ilişkide bulunuyor ve çocuklarına kendi adlarını veriyorlardı. Etrüsklerle ilgi li olarak da bize tastamam bunlar anlatılmaktadır. Yer adlarındaki çeşitli benzerliklere bakılırsa, Etrüsklerin Anado lu'yla (yalnızca Lydia'yla değil, Karia ve Lykia'yla da) daha ileri ba ğıntıları söz konusudur. Dahası, bütün bir Ege havzasında ve güney de Kilikia'ya, kuzeyde Kafkasya'ya kadar Anadolu'nun iç bölgesinde Hellenik olmayan birtakım öğelere (-nth-, -nd-, -ss-, -tt-) dayanan Korinthos, Kelenderis, Myndos, Pamassos, Knossos, Hymessos, Adramyttion gibi yer adlarına rastlıyoruz.126 Thalassa (Attika lehçesinde thalnt119 Aiskhylos, Khoephoroi (Sunu Taşıyan Kızlar), 631-4. 120 Peloponnesos Savaşı, s. 265. 121 Herodot Tarihi, 6. 137. 122 Aynı yerde, 6.137. 123 Euripides, /on, 20. 124 Herodot Tarihi, 1.57. 125 Aynı yerde, 8.44. 126 P. Kretschmer, Einieitung zur Geschichte der griechischen Sprache, (Göttingen, 1896), s. 401-6: ESchvvyzer, Grieschische Grammotik, (Münih, 1939), 1. s. 60-1; Homer and Mycenae, s. 64-5.
E g e 'n in A n a e r k i l H a l k l a r i
167
ta) sözcü ğü de aynı türdendir. Bu tür sözcükler, Hellen-öncesi dillerin varlıklarım en uzun süre korudukları Karia'da ve Lykia'da çok boldur, ama bunların geniş bir alana yayılmış olmaları, bir zamanlar Ege hav zasında A nadolu'dan çıkan benzeşik bir dil alanının doğmuş olm ası gerektiğini göstermektedir. Son olarak, Etrüsklerin dili, Kafkasya'da hâlâ konuşulan dillerle ba ğıntılıydı. Bunu ilk kez, elli yıl önce Thomsen ortaya çıkarmış, M arr da onaylamıştır.127 Benim varabileceğim yer burası. Etrüsklerin konuştuğu dilin ve ki mi Asya dillerinin Kafkasya'yla bağıntılarının doğurduğu sorunlar, Ka radeniz'den Suriye'ye, Ege'den Sümer'e kadar bütün bir bölgeyi kap layan ortak bir dil alt-katmanının bulunmasıyla karmaşıklaşmış ve bü yümüştür.128 Dahası, bu diller, Hint-Avrupa yayılm asının m eydana geldiğine inanılan Güney Rusya'dan gelmişlerse, Yunan dilinde HintAvrupalı olmayan son derece yerleşik kimi öğeler Yunanca'nm kendi si kadar eski olabilir. Kesin bir sınıflama olarak Hint-Avrupa kavram ı nın kendisinin bile yeniden gözden geçirilmesi gerekebilir. Böylesine kapsamlı sorunların, birkaç sayfada çözülmesi şöyle dursun, yeterin ce ortaya konulması bile beklenemez. Anadolu'nun tarihöncesine iliş kin daha ileri araştırmaların gerçekleştirilmesini sabırla beklem ekten başka umarımız yok. Ben burada, yalnızca, Ege'nin ilk halklarıyla ilgi li eski Yunan geleneklerinin, bilgisizce kaleme alınmış duygusal yazı lar ya da eskiçağlara değgin palavralar diye nitelendirilerek bir yana atılmaması gerektiği noktasında diretmek istiyorum. Bu ayrıntılar bir araya getirildiğinde, arkeoloji ve dilbilim araştırmalarının ortaya çıkar dığı görünümle uygunluk gösteren tutarlı bir resim oluşmaktadır.
5. Minos'lular Kyklad'larm bilinen en eski sakinleri, doğudan ve güneyden, belki de büyük ölçüde Girit'ten gelip yerleşenlerdi; bunlar bakır m adenini 127 V. Thomsen, "Sur la parents de la langue 6trusque", Oversigt over det kongelige Danske Videnskabernes Selskobs Forhanglinger (Kopenhag, 1816-.), 1899, 1.; H.R. Hall, "The Caucasian Relations of the Peoples of the Sea” (Deniz Halklarının Kafkas ilişkileri). Klio, (Leipzig, 1901-), 22. 335; H .R. Hall, The Civilisation o f Greece in the Bronze Age (Tunç Çağı'nda Yunanistan Uygarlığı), (Londra, 1928). s. 292-3. 228 P. Kretschmer, "Zur altesten Sprachgeschichte Kleinasiens”, Glotta, (Cöttingen, 1907-), 21. 76; C. Sigwart, “Zuretruskischen Sprache", Glotta, 8.139. s. 148-59.
r68
Ta
r İh ö n c e s İ
Eg e
biliyorlardı. Erken Kyklad diye bilinen bu kültür, Minos etkisi altında gelişti. Üçüncü bin başlarında Peloponnesos'a, Orta Yunanistan'a ve Thessalia'nın güneyine yayıldı (Erken Hellas). Bu kültürü taşıyanların Karia'hlar ve Leleg'ler olduğu söylenebilir.129 Cilalıtaş Çağı'nda Girit'te yaşayanlar, Kuzey Afrika'dan bir öğe ba rındırıyorlardı içlerinde. Bellerine sardıkları kuşakların, hesap tablet lerinin ve sekizli kalkanlarının benzerleri Libya'da ve sülaleler-öncesi Mısır'da vardır.130 Ama yukarıda sözünü ettiğimiz türden yer adları Girit'te, Anadolu dışındaki öteki yerlerde olduğundan daha yaygındır ve iki ağızlı balta tapımı söylenceye geçtikten sonra da Karia'da varlı ğını sürdürmüştür.131 İşte bu yüzden ve daha birçok nedenden ötürü, Minos Giritlilerinin Karia'lılarla, Leleg'lerle ve Lykia'lılarla yakınlığı nın bulunduğu sonucuna varılmıştır. Bu bağlar, izlerini, Yunan geleneğine bırakmıştır. îlyada'da Bellerophontes'in torunu olarak tanıdığımız Sarpedon, bir başka yerde Knossos kralı M inos'un erkek kardeşi olarak çıkar karşım ıza.132 İlki Yunan yorumudur, ikinciyse Lykia ve Minos. Rodos'taki ve Karia'hların Miletos'daki yerleşim merkezindeki Zeus Atabyrios tapımına, Girit köke ni yakıştırılmıştır.133 Lykia'lıların ve Kaunos'daki Karia'lıların Girit'ten geldikleri öne sürülmüştür.134 Bu geleneklerde odak noktası Girit'tir. Anadolu'dan Girit'e yönelik tersine bir devinime değgin hiçbir belirti yoktur. Ama gene de, bu ge leneklerdeki yorum tartışmasız bir biçimde benimsenmiş de değildir. Karia'hlar, atalarının Ege adalarına Anadolu'dan gittiği konusunda di retmişler, bunun kanıtı olarak da adalarla en küçük bir bağıntısı bulun mayan Lydia'hlarla akrabalıklarım göstermişlerdir.135 Minos uygarlığının bir anlamda anaerkil olduğu genellikle kabul edilir. Söylenceleri saymazsak bu konudaki birkaç olgudan biri de Yu nanlıların anımsadıklarına göre "Girit'te kadınların herkesin içine çık malarının alışılmış bir şey olduğu"dur.136 Bu alışkanlık kendi toplunv 129 D. H. Hogarth, Cambridge Ancient History'de, 2. 555; O. Frödin ve A.W. Persson, Asine, (Stockholm. 1938), s. 432. 130 The Civilisation o f Greece in the Bronze Age, s. 25-7. 131 Daha başka Anadolu İlişkileri bkz. J.D.S. Pendlebuty, Archeology of Crete (Girit'te Arkeoloji), (Londra, 1939), s. 42. 132 Herodot Tarihi, 1. 173. 133 Apollodoros, 3. 2.1. 134 Herodot Tarihi, 1.172-3. 135 Aynı yerde, 1.171. 136 Plutarkhos, Thes. 19
Eg e 'n i n A n a e r k î l H a l k l a r i
169
larmdaki durum a ters düştüğü için Yunanlıları şaşırtmıştır. Üstelik Gi ritli kadınlar yalnızca herkesin içine çıkmakla kalmıyorlardı; Evans'ın yaptığı kazılar sonucunda ortaya çıkan fresklerde, anıltaşlarda ve mü hürlerde bu kadınların boks yaptıkları, boğa üstünden atladıkları, ak robatlık, araba sürücülüğü ve avcılık yaptıkları görülm ektedir.137 Da hası, çanak çöm lek yapımıyla uğraşıyorlardı.138 Yunanistan'da gerçek yaşamda bir kadın çömlekçiye hiçbir zaman rastlanmaz; dinde bile yal nızca belli belirsiz izleri görülür bunun: örneğin, el işçiliği ve el sanat larının koruyucusu Athena tapımmda ve Hephaistos'un demirhanesin de çalışan o yabansı kızlarda olduğu gibi.139 Gene de, eldeki bilgiler kar şılaştırıldığında, balçık pişirme sanatını kadınların bulduğu, hiçbir kuş kuya yer bırakm ayacak biçimde anlaşılm aktadır.140 Bu Minos çömlek leri, Yunan uygarlığı ile ilkel uygulama arasındaki bağı kurmaktadır. Gerçekte, M inos kalıt kuralları, yazıtlar okununcaya değin bilinmeyecektir. Ancak, görebildiğim iz kadarıyla, bunlar temelde, Lykia'da ve Yakındoğu'nun öbür yörelerinde rastlanılan kurallardan değişik değil dir.141 Bir bakım a daha doyurucu sayılabilecek dinse! kanıtları Yedin ci Böliim'de inceleyeceğiz.
6. Hititler Buraya kadar, Ege'nin dört bir yanını baştan başa dolaştık ve her yerde anaerkil toplum düzeninin izlerine rastgeldik. Ama göz önüne alınması gereken bir halk daha kaldı. Hititlerin A nadolu'ya Kafkasya'dan geçtiklerine inanılır.142 Çobanıl ve savaşkan, karışık bir budundu Hititler.143 Daha on üçüncü yüzyılda demiri kullanm ayı biliyorlardı.144 Konuştukları dillerden biri, Hint-Av rupa dil ailesindendi. Başkentleri, kuzeybatı Kappadokia'da, bugünkü 137 C. Glotz, La civilisation tgdenne (Ege Uygarlığı). (Paris, 1923), s. 138 A.J. Evans, The Palace o f Minos (Minos'un Sarayı). (Londra, 1921-35), 1. s. 124-5. 159 Ilyada, 18.417-21. 140 The Mothers (Analar), 1. s. 466-77; O. T. Mason, Woman’s Share in Primitive Culture (İlkel Kültürde Kadının Rolü), (Londra, 1895), s. 91-113. 141 Yunan döneminde. Gortyn kentinde, özgür bir kadının köle bir erkekten olan oğlu, eğer annesinin evinde doğmuşsa özgür sayılırdı. 142 E. Cavalgnac, be problim e hittite (Hitit Sorunu), (Paris, 1936), s. 14-5. 143 Aynı yerde, s. 5. 42. 144Aynı yerde, s. 4; The Civilisation o f Greece in the Bronze Age, s. 253; Aiskhylos, Zincire Vurulmuş Prometheus, (Bilgi Yayınevi, Ocak 1968, Türkçesi: Azra Erhat - Sabahattin Eyuboğlu), 714.
170
T A R İH Ö N C E S İ EGE
Boğazköy'ün yerinde bulunan Hattuşa'ydı.145 Hititler, bütün Kappadokia'yı, Suriye'nin büyük bir bölümünü ve orta Anadolu'nun kimi yöre lerini egemenliği altında tutan geniş bir imparatorluk kurdular. Daha batıda, Lydia'ıun başkenti Sardes'de, Sipylos Dağı'nda ve Hermos ko yağının denize uzanan bölümünde Hitit anıtları bulunm uştur.146 İlk Lydia hanedanı Atyad'ların, Hitit beylerinin boyunduruğu altına girmiş oldukları ileri sürülmüştür.147 Herakleid'lerin sonuncusu Myrsilos, İ.Ö. 1350 dolaylarında Hitit kralı olan M urşil'le aynı adı taşım aktadır.148 Üçüncü Lydia hanedanı Mermnad'lar, Hititler olmaları güçlü bir olası lık sayılan Leukosyr'lerin, "Beyaz Suriyeliler"in ülkesinden gelmişler dir.149 Öte yandan, Etrüsklerin atası Tarkhon ya da Tarquinius'un adı nın, Hitit savaş tanrısı Tarhun'dan geldiği anlaşılmaktadır.150 Gerçi bu yakıştırmaların kimileri birer varsayım olmaktan öteye gidememektedir, ama gene de temelde üzerinde anlaşılan ortak bir nokta vardır. Güç lerinin doruğunda bulundukları dönemde, Hititlerin etkisi, Hermos ve Maiandros ırmakları üzerinden Ege'ye dek uzanmıştır. İlk Hitit kralla rı ataerkil ve çokeşliydiler, babadan oğula hüküm sürüyorlardı. Ama bu kralların en güçlü oldukları dönemde, kraliçe ile ana-kraliçenin önemli yetkilerle donatılmış olduklarını, ana-kraliçenin resmi görevleri kralla ortaklaşa yerine getirdiğini görüyoruz.151 Anlaşılan, Hititlerin kendi ku rumlan, Anadolu etkisi altında değişikliğe uğramıştır. Dinde de aynı şey söz konusudur. Babil'den savaş ve aşk tanrıçası İştar'ı, Mitanni'den güneş-tanrıça Hepat ile onun kocası fırtına-tanrı Teşup'u benimsemiş lerdir.152 Hattuşa'daki kabartmalarda, belki de Amazonların prototipi diyebileceğimiz bir kadın savaşçı, tanrıça ya da rahibe figürü görülür.153
7. Amazonlar Söylencesi Amazonlar söylencesi, Yunanlıları büyülemişti. Gittikleri her yere taşıdılar bu söylenceyi. Yunanlıların yayılmasıyla birlikte bu söylence 145 Le problime hittite, s. 1-2. 146 D. H. Hogarth, Cambridge Ancient H/slory'de, 2. s. 264,548. 147 J. Carstang, The Hittite Empire (Hitit imparatorluğu), (Londra, 1929), s. 18. Herodot Tarihi, 1. 7.; Hogarth, Cambridge Ancient History'de., 2. s. 26.4 149 Nic. Dam. 9; Apollodoros, 2.5. 9.; The Hittite Empire, s. 171. 150 P. Kretschmer, "Die Stellung der lykischen Sprache", Clotta, 28.104,112-4. 151 Le problime hittite, s. 52,72,85. 152 Aynı yerde, s. 116. 153 Aynı yerde, s. 116.
EGE’N İN A N A E R K İ L H A L K L A R I
17i
de büyümüş, en sonunda bütün dünya bu romantik söylence kişileriy le dolmuş, Amazonların kökeni unutulup gitmiştir. Yaygın geleneğe göre, Amazonların yurdu, Anadolu'nun kuzey kı yılarında ya da daha doğuda, Kafkasya'daydı. Örneğin, Herodotos, Amazonların Yunanlılarca yenilgiye uğratılarak tutsak edildiklerini, ama gemiye doldurulup denize açıldıklarında Yunanlı erkeklerin üs tüne atılıp onları öldürdüklerini, Kırım'da karaya çıkıp Skythlerle dost olduklarını anlatır.134 Daha sonraki yazarlarsa, Amazonları çok daha uzaklara götürürler. Diodoros'a göre, Libya'nın yerli halkıdır Amazon lar. Bu ülkede başa geçtikten sonra kraliçeleri Myrina önderliğinde yer yüzünün batı sınırına, düşsel Atlantis'e kadar gitmişler, orada Gorgoları alt etmişlerdir; daha sonra doğuya yönelip Mısır'a varmışlar, ora da İsis'in oğlu Horus'la bağlaşıklık kurmuşlar, savaşa savaşa Arabis tan ve Suriye'den geçmişler, Toros'daki dağlıları boyundurukları altı na almışlar, Anadolu'dan geçerek Ege kıyılarına gelmişler, buralarda en yiğit önderlerinin adlarım verdikleri kentler kurm uşlardır. Daha sonra, Lesbos veSam othrake adaları üzerinden Thrakia'ya ulaşmışlar, böylece bütün dünyayı ele geçirdikten sonra utkuyla Libya'ya, yurtla rına dönmüşlerdir.135 Bütün bir Ege bölgesinde ve Anadolu'nun kuzey kıyılarında, Ama zonda adı verilen yerel anıtlara, Amazonların serüvenlerini dile geti ren söylencelere rastlanıyordu; ne var ki, onların kentler kurdukları söylenilen bölge daha dar bir alanda kalmaktadır. Bu kentlerden bir bölüğü Propontis ve Paphlagonia kıyılarındaydı.136 Öbürleriyse, Ege kıyılarının sonraları Aiolis ve İonia diye bilinen bölümündeydi: Myrine, Mytilene, Elaia, Anaia, Gryneia, Kyme, Pitane, Smyrna, Ephesos ya kınlarındaki Latoreia ve Smyrna adlı bir Amazonun yönettiği söyleni len Ephesos'un kendisi.157 Ehpesos'daki eski Artemis tapınağı (Ephesos'lularm Dianası) Ama zonlar tarafından yapılmıştı.158 Bu gelenek gerçekte Atina Akropolis'indeki Koreler, yani genç kızlar gibi Tanrıça Artemis'e hizmet eden soy lu genç kızlar olan kadın avcı ya da savaşçıların toplu yontularını günışığma çıkaran kazılarla da doğrulanmıştır. Bu anıtlar, ilk kalıntılar 154 Herodot Tarihi, 4.110-3; Zincire Vurulmuş Prometheus, 708-9; Strabon, 505, 547; Pausanias, 1. 41. 7. 155 D. S. 3. 52-4. 156Thiba (Arr. fr. 58), Sinope (Hec. fr. 352), Nikaia (Plutarkhos, Thes. 23), A m asıris (Dem. Birth. 9 » FH C. 4. 385). 157 D. S. 3. 54. 158 Pausanias. 7. 2. 7; Tacitus, Annales, 3. 61.
172
T A R İH Ö N C E S İ EGE
Resim 7. Am azon: Attika vazosu
arasında Hitit etkisinin belirgin izlerini gözlemleyen Lethaby tarafın dan yayımlanmıştı. Garstang da, Amazonların bir Hitit tapımıyla ba ğıntılı oldukları ve daha sonraki Artemis tapımımn bu tapımdan kay naklandığı konusunda Lethaby'ye katılıyor.159 Amazonların adı genellikle şöyle açımlanmaktaydı: Amazonlar, sa vaşırken kendilerine engel olmasın diye memelerinden birini ya da her ikisini de daha çocukken keserler ya da dağlarlarmış; bu yüzden de, "m em esiz" (amazoi) diye bilinirlermiş.160 Bir başka görüşe göreyse, ki159 W.R. Lethaby, “The Earlier Temple of Artemis at Ephesus” (Efes’teki Eski Artemis Tapınağı), Journal o f Hellenic Studies, (Londra, 1880-), 10. 160 D. S. 3. 57.
E g e ’n i n A n a e r k İ l H a l k l a r i
173
nıi Ephesos'Iu kadınlar, kendi cinslerinin doğal işlerini bir yana bıra karak savaş ve" tarımla uğraşmaya başlamışlar; bellerinde kuşaklarıy
la (zonai) ekin biçtikleri (am ao) için bunlara Amazonlar adı verilm iş.161 Gerçi sözcüklerin kökenlerinden yola çıkılarak yapılan bu açıklamala rı çok fazla önemsememiz gerekmiyor, ama gene de ikinci açıklama nın ardında yatan düşünce anlamlıdır. Strabon'un anlattığı gibi, Ama zonların, "bütün çift sürme, ekin ekme, hayvan otlatma ve at yetiştir me işlerini kadınların yaptığı"162 kimi Kafkasya kabileleriyle bir tutul malarının ardında da aynı bakış açısı yatmaktadır. Diodoros'un, Ama zonların toplumsal yaşam ı konusunda söylediklerinde de karşımıza aynı düşünce çıkmaktadır: Amazonlar, kadınların yönettiği bir halktı; yaşama biçimleri bizimkin den çok değişikti. Kadınlar savaş için eğitiliyor, belli bir süre zorunlu olarak silah altına almıyorlardı; bu süre boyunca kızoğlankız kalmak zorundaydılar. Askerlik görevleri sona erdikten sonra, salt çocuk yap mak amacıyla erkeklerle yatıyorlar, ama tüm kamu işlerinin denetimi ni kendi ellerinde tutuyorlardı. Buna karşılık, erkekler, tıpkı bizim toplumumuzdaki kadınlar gibi, evcilleşmiş bir yaşam sürüyorlardı.163 Tabloyu tamamlamamız için, Arrianus'a dayanarak, "bunların soy çizgilerini kadın yanından hesapladıklarını"164 eklememiz yetecektir. Bu söylence, Yunanlılardaki biçimiyle, Ephesos'da Anadolu AnaTanrıçasına adanmış dinerkici bir Hitit yerleşim merkezinin anaerkil kurumlanılın bir simgesi olarak yaratılmıştır.165 Ve oradan bütün Ege'ye yayılmıştır. Yunanlıların Akdeniz'in dört bir yöresine yayıldıkları bü tün bir kolonileştirme dönemi boyunca, her yerde karşılaştıkları anaerkilliği koruyan halkları Yunanlılar kendileri daha yakından tanıdık ça, bu söylence de yayılmasını sürdürmüştür. Ya da, bir başka biçim de söyleyecek olursak, başlangıçta Hattuşa'daki Savaş Tanrıçası'nın hizmetkârları olarak Amazonlar, genişleyen Yunan çevresinde ortaya çıkan bütün öteki anaerkil figürleri (Lydia'h Om phale, Lem nos'lu 161 Themistag. 3 - F H C . 4. 512. 162 Strabon. 503-4 163 D. S. 3.52. 164 Arr. fr. 58. 165 Hititlerin ana-tanrıçası, Semiramis söylencesini esinlendiren Ermenilerin ana-tanrıçasıyla ilintiliydi. Yunanlılar Amazonları Kafkasya'ya doğru izlerken, Artemis'in Kafkasya kökenli olduğunu benimseyen bir geleneği izle m i; olabilir. Bir yer adı olan Kizkal'ah, Kız Kalesi, bugün hâlâ Ermenistan ve Azerbaycan'da topraktan setlerle kaplı tepeler için kullanılan yaygın bir addır.
1 74
T A R İH Ö N C E S İ EGE
Hypsipyle, Asur kraliçesi Semiramis, Mısır ve Ethiopia'nın kraliçeleri ve ana-kraliçeleri, Massaget'lerin kraliçesi Tomyris ve Arabistan, Lib ya, İtalya, Galya ve İspanya'daki daha birçok ilkel kabilenin yetenek li, gözüpek kadınları) tek bir söylencesel kavramda birbiri ardı sıra özüm lediler.166 Amazonlar ile Lemnos'lu kadınlar, aynı düşüncenin kutuplaşmış anlatımlarıdır. Lemnos söylencesinde, ana hukuku kav ramı, bir kez kuruldu mu ilksel olduğunu öne süren daha sonraki top lum düzenine karşı bir başkaldırı düzeyine indirgenmiştir; Amazon lardaysa, gerçeklikten koparılmış, romantikleştirilmiş, zararsız bir düş ler ülkesinde özgürce gezintiye çıkmıştır.
8. Miny'ler Şimdi, Yunan dilinin ilk taşıyıcılarının, bu anaerkil dünyada nere ye oturtulabileceğini düşünmemiz gerekiyor. Bu yeni dilin bu bölgeye ilk sızmaları ikinci bine kadar uzansa ge rek. Eğer, birçoklarının inandığı gibi, göç edenler Tuna havzasından geldilerse, ya Aksios koyağından aşağılara inmiş olmaları ya da Adri yatik kıyılarını izleyerek Epeiros'a gelmiş olmaları gerekir. Ama her iki durumda da, Peneios Irmağı ve onun kollarının suladığı bereketli Tlıessalia Ovası'nın çekiciliğine kapıldıkları açık. Gerçekten de, bunların, adını Thessalia'daki yerleşim merkezi Dimini'den alan Cilalıtaş Çağı kültürüyle özdeşlenmeleri önerilmiştir.167 Bu Dimini halkı, kuzeyden gelmiş göçmenlerden oluşuyordu; Thessalia'nın doğusuna yerleşmiş ler, güneyde Korinthos'a kadar yayılmışlardı. Nitekim, daha önce de ğindiğimiz Kyklad kültürünün (Erken Hellas) kalıntılarının altında bun lara ilişkin kalıntılar bulunmuştur. Bunlar kendi köylerini kurup ber kitmişler ve "m egaron" adı verilen yeni bir konut tipi ortaya çıkarmış lardır. Bu özdeşleme hiç kuşkusuz bir varsayımdır; ama hiç değilse bi zi, kuzeyden ve güneyden gelen en eski akımların umut verici bir araş tırma olarak çakıştığı güney Thessalia ve Boiotia'ya yöneltmektedir. Ge166 Keralalı Nayarlar anaerkil toplum düzenini 1914-18 savaşı sonrasına kadar korudular. "Güzellikleri, özsaygıları ve incelikleri dillere destan Nayar kadınları, Brahminlerden (Brahman adı verilen Hint rahiplerinin karıları), yani aynı ülkenin ataerkil egemenlik altındaki kadınlarından çok daha sağlıklı bir tipi temsil etmektedirler... ve erkeklerle boy ölçüşebilecek bir zekâ, kişilik ve bedensel sağlamlık düzeyine erişmişlerdir": O.R. Ehrenfels, Mother-right in India (H indistan’da Ana Türesi) (Oxford, 1941), s. 58-9. 167 The Civilisation o f Greece in the Bronze Age (Tunç Çağı’nda Yunanistan Uygarlığı), s. 248.
E g e ’n i n A
n a e r k İl
Ha lk lar i
175
leneksel Yunan soy zincirlerinden yararlanmadan önce, bunların taşı dığı tarihsel değeri elden geldiğince belirlemek gerekir, ileride de gö receğimiz gibi, bu soy zincirleri bütünüyle düş ürünüdür, ama böyledirler diye de ahlamazlar, çünkü düş ürünleri de bir anlam taşır. Söz gelimi, Hellen'in oğullarının -Aiolos, Doros ve İon'un babası Ksuthosdüş ürünü oldukları açıktır, bu kişiler hiçbir zaman yaşamamıştır.
176
T A R İH Ö N C E Sİ E g e
Gel gör ki, Yunanlıların ulusal bilince erişmeleri -Hellenler olarak bir birlik anlayışına ve Aiol, Dor ve İon olarak bir çeşitlilik anlayışına erişmeleri- bu kişilerde cisimleşir ve bu da bir düş ürünü değil, basba yağı bir olgudur. İlkel toplumda, klanın yaşlıları, klanın yaşayan bütün üyeleri ile öl müş olanların birçoğunu ve bunların evlilik bağlarını kapsayan son de rece ayrıntılı bir soyağacını ezbere bilirler; çünkü bütün bu bilgiler, klan geleneklerinin aktarılabilmesi ve klanın yaşayışının düzenlenebilmesi için gereklidir. Ne var ki, geçmişteki klan üyeleri zamanla bireysellik lerini yitirir, birbirlerine karışır, genelleştirilmiş bir klan atası kavramı içinde eriyip giderler. Bu klan atası, aynı türden öteki figürlerle, klan ların içinde evrildikleri alışkılara göre, erkek kardeş ya da kuzen iliş kisi içindedir. Süredizin (kronoloji) kısa gibi gösterilme eğilimindedir, ama köken anlayışı aynı kalır. Akrabalık, toplum yaşamında başat etken olmayı sürdürdüğü sü rece, bu gelenekler canlılığını korur. Kabile düzeni çözülüp dağıldığın daysa, bu gelenekler basmakalıp bir nitelik alırlar ve sınıf savaşımı ge liştikçe de yeniden düzenleme ve çarpıtmalara açık bir duruma gelir ler, işte, yanılgının kaynakları da, sonradan yapılan bu değişiklikler dedir. Eski Norveçlilerde ve Maori'lerde olduğu gibi, bir ölçüde bozul madan kaldıkları yerlerde bu soy zincirleri belli sınırlar içinde son de rece kesindir.168 Ne var ki, Yunan soyağaçları daha ileri bir aşamaya değgindirler ve bunun için de bunlardaki yanılma payı daha büyük tür. Öte yandan, Yunan geleneğinin, kent-devletlerinin bağımsızlığın dan doğan çok çeşitliliği, değişik elyazmalarının farklı yorumlarında olduğu gibi, çözümleme için geniş olanaklar sağlar. Bir geleneğin tarihsel değeri, onun bize değişik yorumlarla ulaşmış olmasıyla ille de ortadan kalkmaz. Birbirleriyle çelişmelerine karşın, iki değişkenin her ikisi de geçerli olabilir. Sözgelimi, Boutes, hem Poseidon'un oğludur, hem de Pandion'un. Bu önesürüşlerin ikisi de gerçek değildir. Biri, ilerideki bölümlerden birinde inceleyeceğimiz gibi, Butad'larm kökenini simgelemekte;169 ötekiyse, Butad'ların, Erekhteid'lerin tapımına kabul edilişini belirlemektedir. Athena Polias ve Erekhteus tapımını devraldıklarında Butad'ların gerçekten de bir baba tan ım a ya da evlat edinme töreninden geçtiklerinden hiç kuşkumuz olmasın. 168 H.M. Chadwick, The Growth o f Literature (Yazın'ın Gelişimi), s. 242-3. 169 Bkz. bu kitapta VII. 2. Athena. 94.
(Cambridge, 1932-40), 1. s. 270-6, 3-
E g e ’n i n A
n a e r k İl
Halklari
177
Kabile düşüncesine göre, yabancı bir klanın kabul edilmesi, soyağacınj a bir düzeltmeyi gerektirir; aslında bu düzeltme, birliğin gerçekleşti rildiği yeniden doğuş eyleminin resmi olarak belgelenmesidir. Yunan soyağaçlarının bir özelliği vardır ki, ilk bakışta gözüm üze çarpan Bu soyağaçlarmda, kadınların bütünüyle tarihin ışığına çıktık ları noktadan sonra kadın adlarına çok sık rastlanır. Bunun nedeni, ge nellikle, daha yakın zamanlara ilişkin olduklarından ayrıntıların nok sansız anımsanabilmesidir. Kaldı ki, demokrasi düzeninde bile, eski ai leler saygınlıklarını büyük ölçüde korumuşlardı; kimileyin bu ailele rin birbirleri arasında evlenmelerinin siyasal bir önemi vardı. Ama Dor istilasına kadar uzanan önceki dönemde, kadın adlanna hemen hiç rastlanmamaktadır. Bu döneme değgin soyağaçlarının başlıca amacı, ge tirdiği ayrıcalıklar uğruna klan soy çizgisini korumaktı; soy çizgisi babayanlı olduğu için de kadınlar önemsiz bir etkendi. Ancak, daha da gerilere uzandığımızda, kadınların her zamankinden daha çok öne çık tıklarını görüyoruz. Örneğin, Solon ile-Platon'un bağlı olduğu Kodrid'lerin soyağacını alalım.1/0 Bu soyağacı, ondördüncü yüzyıldan dör düncü yüzyıla kadar otuz iki kuşağı kapsamaktadır. İlk üç kuşakta er keğin karısının adı hemen her durumda, dördüncü kuşaktaysa çeşitli durumlarda yazılmıştır. Ama dördüncü kuşaktan otuzuncu kuşağa ge linceye kadar başka kadın adı görülmemektedir. Bu ilk kadın adların dan kimileri yalnızca birer addır, görünürde hiçbir işlevsel değer taşı mamaktadırlar, ama bir zamanlar bundan öte bir nitelik taşımış olma ları gerekir, yoksa gelenekte böylesine derin bir iz bırakamazlardı. Bu tarihöncesi soyağaçlarını yorumlarken karşılaştığımız en büyük güç lük, bunların bize, kadının kalıtı ve soy zincirini belirlemedeki rolünün anlaşılır olmaktan çıktığı bir dönemden geçerek aktarılmış olmalarıdır. Aynı adı taşıyan öteki kentlerden ayırt etmek için Minyen Orkhonıenos denilen Orkhomenos kenti, Kephisos Irmağı'nm Kopais Gölü'ne döküldüğü yerin biraz kuzeyindedir.171 Orkhomenos, anakarada Mi nos kültürünün sağlam bir biçimde kurulduğu en kuzeydeki yerleşim merkezidir. Daha ilk dönemlerden başlayarak, Boiotia ovasının dene timi konusunda, başka bir Minos yerleşim merkezi olan Thebai kentiy le anlaşmazlığa düşmüştü Orkhomenos kenti. Bu iki kent arasındaki düşmanlık, Orkhomenos'un yağmalandığı, halkının köle olarak satıl 170 W. Petersen, Quaestiones de historic gentium Alticarum, (Schleswig, 1880), s. '71 Orkhomenos hanedanlarına değgin bu bilgiler için bkz. Pausanias, 9. 34-7; başlıca değişkeler dipnotlarda verilmiştir.
178
T A R İH Ö N C E S İ E g e
dığı İ.Ö. 364 yılına dek sürdü. Bu kentin gelenekleri, birkaç küçük öğe dışında, kendisiyle birlikte yok olup gitti. Thebai'lılar üstün gelmişler di. Ama gene de, kendi kentlerinin Orkhomenos krallarınca yönetildi ği, dahası belki de kurulduğu bir dönemin izlerini tümden silip atama dılar.172 İlk Orkhom enos kralı, Peneios'un oğlu A ndreus'du. Andreus'un krallığı sırasında, kente yeni gelen Athamas adlı birine, Laphistion Dağı'nda ve Koroneia ve Haliartos'da göl kıyısında toprak verildi. Andreus, Athamas'ın torunlarından biriyle evlendi ve bu kadından olan oğ lu Eteokles, Andreus'un ardmdan tahta çıktı.173 Eteokles'in krallığı za manında, Sisyphos'un oğlu Almos bu ülkeye gelerek kendi adı verilen Almones diye bir köye yerleşti. Daha sonra, Almos'un yerine onun kı zının oğlu Phlegyas, Phlegyas'ın yerine de onun annesinin kız karde şinin oğlu Khryses geçti. Phlegy'ler savaşkan bir halktı; ülkeyi ta Delphoi'a kadar bir baştan bir başa yakıp yıktılar, yağmaladılar. Onları da yıldırımlar ve depremler yok etti. Daha sonra, Poseidon'un oğlu Minias'm kurduğu yeni bir hanedan başladı. Minias akıl almaz ölçüde zengin bir kraldı. Hâzinesini yeral tında saklıyordu.174 Minias'm oğlu, Orkhomenos'du. Ondan sonraki kral, Athamas'ın torununun oğlu Klymenos'du. Thebai'ı Klymenos'un oğlu Erginos ele geçirdi. Erginos'un oğullan Trophonios ile Agamedes, tapmaklar ve yeraltında hazine daireleri kuran ünlü birer yapı ustasıydılar. Krallık daha sonra Askalaphos ile İalmenos'a geçti; bunlar, Klyme nos'un torununun kızının Ares'den olan çocuklarıydılar. Troya Savaşı'na Orkhom enos'dan katılan ordunun komutanlarıydılar. Bu soyağaçları karışık, tutarsız ve çelişmelidir. Bu, eski yapıtlarla uğraşanların, varlığını bölük pörçük koruyan yerel bir geleneği, Homerik şiirlere ve.öteki yazmsal kaynaklara uydurma çabalarının bir so nucudur. Ama, böyle de olsa, yol gösterici izi sürmek olasıdır. İlk kralın babasının adı Peneios, Thessalia ovasından geçen ırmağın adıdır. Almones köyünün ata adı olan Almos; Almos, Salmone, Halmonia ve Salmonia gibi değişik adlarla bilinen bir Thessalia köyüne de vermiştir adını.175 Anlatıldığına göre, bu köy bir zam anlar Minyeios 172 Apollodoros, 2. 4.11; D. S. 4.10. 3-5; Pausanias, 9. 37; Odysseia, 11. 263-5. 173 Eteokles, Minias ile Orkhomenos'un babası olarak da gösterilir: Pi. 1.1. 79. 174 Minias, değişik yerlerde, Poseidon’un, Aiolos’un (Pi. P. 4.120) ya da Okeanos’un (Pi. 0 . 14. 5.) ya da Boiotos’un (A. R. 1. 230) ya da Hyperphas’ın (Odysseio, 11, 326) kızlarından birinden olan oğlu ya da Orkhomenos, Eteokles, Aleos ya da Ares’in oğlu (Pi. 1.1. 79) olarak tanımlanır. 175 Plinius, N H. 4.29.
E g e ’n i n A n a e r k i l H a l k l a r i
179
Çizelge IX O R K H O M E N O S KRALLARI Peneios Andreus = Euippe
I
Alm os
Eteokles
I
I
Khryse
Khrysogeneia
I
I
Phlegyas
Minyas O rkhom enos
Khryses Kylmenos
Erginos
T rophonios
Agam edes
Azeus
Aktör
I
Astyokhe
Askalapos
İalm enos
denilen Thessalia Orkhomenosu'nun (daha sonraları Krannon) yakın larındaydı.176 Almos'un babası Sisyphos'un Korinthos'da yaşadığı var sayılıyordu, ne ki Sisyphos'un babası Aiolos Thessalia'lıydı.177 Değişkelerde de böylsdir bu. Phlegyas bir başka yerde A ntion'un oğlu olarak çıkar karşımıza, oysa Antion bir Thessalia kabilesinin ata adı olan Lapithes'in torunuydu.178 Erkek kardeşlerinden birinin adı olan Gyrtone, aynı zamanda Tempe Irm ağı'run yukarılarında, kuzey doğu Thessalia'daki bir bentin adıydı.179 Peneios'un başka bir oğlu da Atraks'dı; koyağın yukarılarında bir kentin adıydı Atraks.180 Atraks'ın torunu Kaineus, ünlü bir Lapith şe176 Aynı yerde,4.29. 177 Apollodoros, 1. 9.3.1.7.3. 178 Phlegyas, iksion'un erkek kardeş (Strabon, 442), Antion’un oğlu Aiskhylos, (fr. 89). Periphas'ın oğlu, Lapithes'in oğlu (D. S. 4. 69) idi.Daha başka değişkeler de bulunmakla birlikte, Lapith'lerle değişmez bir bağıntısı vardır Phlegyas'ın. 179 St. B, Gyrton. 180 St. B. Atraks.
ı8 o
T a r İh ö n c e s İ E g e
Çizelge X LA P İT H 'L ER Peneios
Atraks
Hypseus
Stilbe = Apollon
I
Elatos Lapithes
I
Kaineus Koronos
Andraim on
Thoas
I
Haim on
Phorbas
Astyagyia = Periphas
Antion
Phlegyas
Auglas
İksion Peirithoos
Phyİeus
Aktör
Agasthenes
M eges
Eurytos Polyksenos T h a lp io s
O ksylos
Polypoites
fiydi.181 Kaineus'un babası, Elatos'du; Elatos da, aynı koyakta Gyrtone'nin aşağılarında bulunan Elateia kentinin ata adıydı.182 Bu gelenekler birbirleriyle ne denli çelişirlerse çelişsinler, Orkhome nos kentinin, ilk çağlarda Boiotia'ya kuzeydoğu Thessalia'dan gelen Lapith'lerin kolları tarafından istila edildiğini belirtm ekte birleşmek tedirler. Dahası, Lapith'lerin, ata adlarından da anlaşıldığı gibi Thessalia'daki anayurdu, bugünkü Rachmani dolaylarına düşmektedir ve bu yöre Dimini kültürü kalıntıları bakımından olağanüstü zengindir.183 Demek ki, Rachmani yöresinin Cilalıtaş Çağı kültürünün, Yunan gele neğindeki Lapith'lere rastgelmesi olasıdır. Aiolos, Homeros şiirinde, Sisyphos ile Kretheus'un babası olarak çı kar karşımıza.184 Herodotos ise, Aiolos'un, Athamas, Salmoneus ve Pe* 181 Ant Lib. 17. 182 Die. 30. 183 H. D. Hansen, Early Civilisation in Thessaly (Teselya’da Eski Uygarlık), (Baltimore, 1933), s. 26-8.337,43-4.50-5,78-113.182-4. 184 ilyada, 6.152-4; Odysseia, 11. 235-7.
E g e ’n i n A
n a e r k il
Halk lar j
181
rieres'in babası olduğunu söyler.185 Daha sonraki yazarlar işi daha da ileri götürürler. H om eros'un bilmediği Doros ve İon gibi Aiolos da da ha geç bir kavram dır. Aiolos, Yunanlıların yeni yurtlarına yerleştikleri zaman bölündükleri üç koldan birini simgeler. Bu nedenledir ki, onun la aralarında bağıntı kurulan kabile ve klanların en eski tarihleri konu sunda A iolos'a güvenm em ek gerekir. Buna karşın, Aiolos'un Thessalia kökenli olduğunun söylenm esi anlamlıdır ve en azından oğullarından ikisinin, Sisyphos ile Kretheus'un aynı yöreyle ayrı ayrı bağları vardır. Daha önce de gördüğüm üz gibi, Sisyphos'un oğlu Almos bir Thessalia adı taşım aktadır. Sisyphos kendisi, Korinthos olduğu belirlenen Ephyra'da hüküm sürm üştü, ama Elis'de ve Thessalia'da da birer Ephyra vardı.186 Bu da, olsa olsa, Thessalia'dan göç edenlerin Korinthos'a ve Elis'e yerleştiklerini gösterir. Nitekim bunun gerçekten böyle olduğunu göreceğiz. A nım sanacağı gibi, Sisyphos, Bellerophontes'in dedesiydi ve Ionia kralları Bellerophontes'in soyundan geliyorlardı; bu, daha önce de belirttiğim gibi, Sisyphos soyunun Yunanca konuştuğunun bir belirtisi dir. Kretheus, Pagasai K örfezi'ndeki İolkos kentinin kurucusuydu.187 Karısı Tyro ona üç erkek çocuk doğurmuştu: Aison, Pheres ve Amythaon.188 A ison, körfezdeki bir başka yerleşim merkezini, Aisonis'i temsil etmektedir; Pheres, aynı bölgedeki Pherai'ı kurmuştur.189 Aison'un oğ lu İason, Argonautdan toplayarak İolkos'dan gemiyle sefere çıkmıştır.190 İason'un Lem nos'da kaldığına, orada Euneos adlı bir oğlu olduğuna da ha önce değinm iştim . Kretheus ile Tyro'nun üçüncü oğullan Amythaon, M elam pus ile Bias'm babasıydı. Bunlar Peloponnesos'a göç etliler ve Melampus orada Bellerophontes'i konuk eden Argos kralı Proitos'un kızlarından biriyle evlendi.191 Elis'de Minyeios adlı bir ırmak vardı; Me lampus, Proitos'un D ionysos tarafından çıldırtılan kızlarını bu ırmakta yıkayıp arındırarak iyileştirdi.192 Olimpiyat Oyunları'nı yöneten Klytidlerin bilici klanı, M elam pus soyundan türemiştir.193 Buraya kadar, Sisyphos ile Kretheus arasında, bir yana bırakmaya karar verdiğim iz A iolos soyundan gelmelerini saym azsak, hiçbir do185 Hesiodos, fr. 7. 186 İlyoda, 6. 152-3; Apollodoros, 1. 9. 3; Strabon, 328. 333. 331.
187 Apollod oros, 1.9.11. 188 O dysseia, 11. 235-9. 189 Pher. 58; Apollodoros. 1.9. 14. 190 Apollodoros, 1 .9 .1 6 . 191 Apollodoros, 1. 9.1 1 , 2. 2. 2. 192 İlyada, 11. 722; Pausanias, 5. 5. 7,
193 Pausanias, 6.17. 6.
5. 6. 3.
18 2
T A R İH Ö N C E S İ EGE
Iaysız bağ kurmadık. Ama gene de küçük bir ayrıntı var. Sisyphos'un Tyro'dan çocukları olduğu ve Tyro'nun bu çocukları doğar doğmaz öl dürdüğü söylenir.194 Korinthos geleneğince bastırılan Sisyphos ile Tyro arasındaki eski bir bağın anımsanmasıdır sanki bu. Ayrıca Elis de, Tyro'nun yurdu olarak karşım ıza çıkıyor; Tyro, Elis'de, aynı zamanda Olympia'nın kuzeyindeki Salmone kentinin ata adı olan Salm oneus'uıı kızı olarak görülüyor.195 Tyro, orada, Enipeus Irmağı'na vurulmuş. Irmak boyunca gezinirmiş durmadan. Sonunda, ya Enipeus'dan ya da kendini ırmak şekline sokan Poseidon tanrıdan Pelias ve Neleus adlı ikiz oğullan olm uş.196 Pelias, "Thessalia'da yaşa m ış", orada Alkestis adlı bir oğlu olmuş. Neleus ise, güneye, Messenia'daki Pylos'a gitmiş, nitekim Odysseia'da oğlu Nestor'a orada rastla rız.197 Dor'lar Peloponnesos'a girdiklerinde, bu Pyloslu Neleid'ler (Neleusoğulları) Attika'ya kaçmışlar ve orada en ünlü Atina klanlarından kimilerini (Alkmaionid'ler, PeisistratedTer, Paionid'ler ve Kodrid'ler) kurmuşlar.198 İonia'ya yapılan göçe Kodrid'ler önderlik etmişler ve tıp kı uzak akrabaları, Lykia'dan gelen Bellerophontes'in torunları gibi on lar da orada çeşitli kentlere yerleşerek krallık etm işler.199 Bu gelenek birçok bakımdan önemlidir. Bir kere, yer ve zaman açı sından böylesine geniş bir göçler dizisinin, Yunan dilini tarihsel alanı na yerleştiren bir hareketin parçası olduğuna inanmamak güçtür. Sisy phos soyunun olduğu gibi Kretheus soyunun da Yunanca konuştuğu doğrultusunda güçlü bir kam vardır. İkincisi, bütün bir hareketin odağı Thessalia'dır. Salm oneus'un Elis'de oturduğu yer olan Salmone, Thessalia'daki Almos'un başka bir biçiminden başka bir şey değildir.200 Tyro'nun gönlünü kaptırdığı Eni peus Irmağı, Thessalia'da Peneios'un kollarından biri olarak belirir.201 Minyeios akarsuyu, Minyen Orkhomenosu'ndan geçerek Thessalia Ork194 Hyg. F. 60.239; Neleus’un Korinthos'da gizlice gömüldüğü söylenmekteydi: Pausanias. 2. 2.2. 195 Apollodoros. 1. 9. 7-8; Strabon. 356. 196 Odysseia, 11. 235-59. 197 Odysseia, 11. 281-6; Apollodoros, 1. 9. 9; Pausanias, 4. 2. 5. Nestor’un. Triphylia Pylos'undan değil de. Messenia Pylos'undan olduğu son kazılarla da doğrulanmıştır: C. W. Blegcn ve K. Kouronıotis, "Excavations at Pylos" (Pylos Kazıları). 1939, American Journal o f Archaelogy, (Concord, 1897-). 43. 557. 198 Herodot Tarihi, 5.65; Pausanias, 2.18.8. Neleid’lerin torunlarından kimileri Messenıa'da yaşamışlardır: Strabon, 359. 199 Herodot Tarihi, 1.147,9.97. Herodotos. Kodrid’lerden Kaukon'lar diye söz eder. Bundan, Kodrid'lerin izleyicileri arasında Pylos'dan gelen Kaukon'ların da bulunduğu sonucunu çıkarıyorum. 200 Bkz. dipnot 175. 201 Strabon, 356-432.
E g e 'n î n A n a e r k i l H a l k l a r i
183
homenosu'na ya da Minyeiosuna döner. Tersinden bakacak olursak, Elis'de Peneios adlı bir ırmak vardı.202 Sonra bir de Bias'm öyküsü var: Bias, Neleus'un güzel kızıyla evlenmek istiyormuş, ama Neleus kızını Bias'a ancak Phylake'deki sürüleri getirirse vereceğini söylemiş. Bu öy künün Thessalia'dan aktarıldığı açık; çünkü Phylake, Pagasai Körfezi ile Thessalia'daki Enipeus arasındadır.203 Bir de Tyro'nun kendisi var. Elis'de Salmoneus'un kızı, Thessalia'da Kretheus'un karısı olan Tyro, bu soyun iki kolunu birleştiren addır. Klanın ortak kadın atası, ilk anasıdır Tyro. Acaba bir anayanlı soy ge leneğini daha sonraki bir çağm düşüncelerine uydurmak amacıyla Salmoneus ve Kretheus soyağacının tepesine oturtulmuş olam azlar mı? Bu olasılığı akıldan çıkarmaksızm Miny'lere dönelim şimdi. Miny'ler, adını kenti yeniden kuran Minias'dan alan M inyen Orkhomenosunun halkıdır. Minias'm, eski adı Minyeios olan Thessalia'da ki Orkhomenos kentinden geldiği anlaşılmaktadır, ancak Thessalia'lı olmakla birlikte Minias'm Lapith'lerle ya da Tyroid'lerle hiçbir ilişkisi yoktur. İşin içine yeni bir öğenin girmesini temsil etmektedir Minias. ipucu için yeniden arkeolojiye dönüyoruz. İ.Ö. 2000'den kısa bir süre sonra Orkhomenos kenti, "M inias çöm leği" diye bilinen özel türden bir çömlek kullanan bir halk tarafından yıkılmış ve bir kez daha işgale uğramıştı. Sözünü ettiğimiz çöm lekle re bu adı veren Schliemann'dır; belki deSchliemann'm sandığından da yerinde bir addır bu. Bu tür çömlekler Thessalia'da, M akedonia'da ve Troya'da bulunmuştur; bunların ikincil uzantılarıysa, Erken Hellas dö neminin üstünü kaplamış olarak orta ve güney Yunanistan'dadır. Uzun yıllar önce, Forsdyke bu tür çömleklerin Yunanistan'a Troya'dan gel diğini ileri sürmüştür, son zamanlarda Heurtley'in Makedonia'da ger çekleştirdiği kazılar da bu görüşü desteklemektedir.204 Heurtley, bu çömleklerin, kuzeybatı Anadolu'dan Makedonia üzerinden gelen göç menlerce Thessalia'da ve Orta Yunanistan'da geliştirildiğini öne sürül müştür. Ayrıca, bu çömlek türü ve Erken Hellas kültürü için "Troya'nm doğusunda bir yerde" bir ortak kaynak olabileceği varsayımında bu lunmuştur Heurtley. Ben de, temkinliliği elden bırakmaksızın, Erken Hellas kültürü nasıl Karia'lılarm ve Leleg'lerin ürünü idiyse, Heurt202 Strabon. 337-8. 203 Odysseia, 11. 287-97; Apollodoros, 1. 9.12; Strabon, 433, 435. 204 E.j, Forsdyke, “The Pottery called Minyan Ware", Journal o f Hellenic Studies, (Londra, 1880-), 34.126; W.A. Heurtley, Prehistoric Macedonia, (Cambridge, 1939), s. 118-23.
18 4
T a r i h ö n c e s i Eg e
ley'in kuzeybatı Anadolu'dan gelen göçmenlerinin de Pelasg'lar oldu ğunu ileri sürmek istiyorum. Orkhomenos kenti, Miny'lerin yönetimi altında, Minos Giritinin yö rüngesine çekildi. Trophonios ile Agamedes'in mimari başarılarını ve Minias'm kızlarıyla ilintili gelenekleri bu döneme yakıştırabiliriz. Bu gelenekler, Tyroid'lerle içli dışlı ilişkiler bulunduğunu ortaya koyduk ları için son derece ilginçtirler. Minias'm Hlymene, Periklymene, Eteoklymene ve Persephone adlı dört kızı vardı.205 Klymenos Hades'in bir sıfatı,206 Persephone de onun ecesi olduğuna göre, Minias'm kızlarının adlarının M inos'daki Demeter-Persephone saray tapımını anıştırdığını söyleyebiliriz, tıpkı Kadmos'un Thebai'da kurduğu tapım gibi. Persephone, Amphion'un anasıydı;207 Amphion'un ise Khloris ve Phylomakhe adlı iki kızı vardı. Bu kızlar, Tyro'nun Enipeus'dan olan oğullan Neleus ve Pelias'la evlendiler.208 Periklymene, Tyro'nun Kretheus'dan olan oğullarından biriyle, Pheres'le evlendi. Admetos ve Eidomene adlı iki çocukları oldu.209 Eidomene, Tyro'nun Kretheus'dan olan ikinci oğlu A m ythaon'la evlendi ve ondan Melampus ile Bias'ı dünyaya getirdi.210 Klymene, Phylakos'la evlendi. Onların kızı Alkimede de Tyro'nun Kretheus'dan olan üçüncü oğlu Aison'la evlenerek ondan İason'u dünyaya getirdi.211 Bütün bunlar, iyiden iyiye, iki klan arasında evlenme geleneğini andırmaktadır. M iny'lerin, Orkhomenos halkı olduğu açık. Ama İason'la Argonaut'lar da M iny'ler olarak tanımlanıyor, lolkos'da oturanlara neden bu ad verilsin? Orkhomenos'dan gelen Miny'lerin İolkos'a yerleşmeleriy le açıklanmıştı bu çok eskiden.212 Bu oldukça akla yakındır, çünkü gü neydoğu Thessalia'da, Boiotia'dan daha az ve o yönden gelmiş epey ce Mykene (Geç Hellas) kalıntısı bulunmuştur.213 Argonautika'nın bil gili yazarı Apollonios'un açıklamasına göreyse, İolkos'lu M iny'lere bu 205 A. R. 1.230; Pher. 56. 206 Las. ap. Ath. 6 4 2 e - E. Diehl. Anthologia Lyrico Craeca, (Leipzig, 1925), 2. s. 60. 207 Pher. 56. Amphion. Hyrieus'un (yani Kithairon Dağı eteğindeki Hyria kenti) torunu Antiope'nin oğlu olarak da gösterilir: Apollodoros, 3. 5. 5. 208 Odysseia, 11. 281-2; Apollodoros, 1. 9. 10. Neleus’un Khloris'le evlenerek, Pylos’un yanı sıra Orkhom enos'u da yönettiği söylenir. Pelias'ın karısı, Bias'ın kızı Anaksibia olarak da gösterilir (Apollodoros, 1. 9.10). 209 Apollodoros, 1. 9.14. 210 Apollodoros. 1.9.10-1. 211 A. R. 1.45-7, 230-3. 212 Strabon, 414. 213 Early Civilisation in Thessaly, s. 107.
E g e 'n i n A n a e r k i l H a l k l a r i
185
Çizelge XI M İN İA S İLE T Y R O Kretheus <
M İN İA S
r
Persephone = İaos
1
Klymene = Phylakos
TYRO
1
= Enipeus
i
Periklymene = Pheres
I Niobe = Am phion
Eidomene = Am ythaon
Melam pous
Bias
Alkimede = Aison .
I
Hypsipyle = İason
I
Euneos
Chloris = N eleus
I
Nestor
r
Phylomakhe = Pelias
Adm etos = Alkestis
I
Eum elos
adın verilmesinin nedeni, önderlerinin, Minias'ın kızlarından dünya ya gelm iş olm alarıdır.214 Başka bir deyişle, Tyro'nu n, Pagasai Körfezi dolaylarına yerleşen ve Orkhomenos hanedanıyla karşılıklı olarak evlenen torunları ana yanından Miny'lerdi. Soruna bütünüyle değişik bir açıdan yaklaşılarak da ayru sonuca va rılmıştır. Boiotia'daki Agriania şenliğinde, bir bölük kadın, Dionysos rahibi tarafından kırbaçla kovalanırdı. Rahip, en arkada kalanı yakalarsa, öl 214 A.R. 1.229-32.
l86
TARİHÖNCESİ EGE
dürme hakkına sahipti. Bu töreni açıklayan söylence, dolaylı olarak Minias'ın kızlarına değinmekteydi. Minias'm kızları, Dionysos Mysterja'lanna, bu gizli tapmalara girmeyi reddedince, insan etine karşı çılgın ca bir isteğe tutulmuşlar. Aralarında kurra çekmişler ve kurranın çık tığı kardeşlerinin çocuğunu parçalayıp yemişler. Ondan sonra da dağ larda çılgınlar gibi dolaşmışlar, asma yaprağı, porsukağacı yaprağı ve defne yaprağıyla beslenmişler.215 Bu son ayrıntı, Orkhomenos'daki şen liğin başka bir özelliğine denk düşüyor. "Kadınlar," diyor Plutarkhos, "coşup kendilerinden geçtiklerinde asmaların üstüne atılır, onları par çalayıp yutarlar".216 Gerçekte, çok bilinen türden bir kuttörendir bu. insanlar arasından seçilen bir kurban ülkenin dışına bir yere götürülür, orada topluluğun günahları adına kurban edilir.217 Yunan dinindeki pompcıi ya da tören alayları sırasında da Tanrının imgesi kent dışına götürülür, orada bir kurban sunulduktan sonra geri getirilirdi. Bunlar da aynı nitelikte kuttörenlerdi.218 Agriania şenliği, Argos'da da gözlem leniyor ve orada Proitos'un kızlarına bağlanıyor. Dionysos Argos'a geldiğinde, kadınlar onun giz li tapımına girmeye yanaşmamışlar. O zaman Dionysos Tanrı da onla rı çıldırtmış, kadınlar kucaklarındaki bebekleri öldürüp yemişler. Özel likle de Proitos'un kızları Peloponnesos'un dört bir yanında çılgınlar gibi dolaşmaya koyulmuşlar. Melampus da, kendilerinden geçercesi ne dans eden delikanlıların başını çekerek, Proitos kızlarının ardına düşmüş. Bu kovalama sırasında Proitos kızlarından biri ölmüş. Onu Melampus'un öldürdüğü söylenmiyor gerçi, ama öyle görünüyor. En sonunda, sağ kalanlar Olympia yakınlarındaki Minyeios Irmağı'na eriş mişler. Orada, Melampus onları yıkayıp arındırmış ve içlerinden biri ni kendine eş seçmiş.219 İki söylence arasındaki benzerlik, Argos'daki Agriania'nın Boiotia'daki aynı kuttörene dayandığını açıkça ortaya koyuyor.220 Dolayısıyla, 215 Plutarkhos, M. 299e; Ant. lib. 10. 216 Plutarkhos, M. 291a. 217 The Golden Bough (Altın Dal), “Adonis. Attis, Osiris". 218 C . Thomson. Aeschylus and Athens (Aiskhylos ve Atina), (2. basım, Londra, 1946), s. 166-7. 219 Apollodoros, 2. 2. 2.; Herodot Tarihi, 9. 34; Strabon, 346; D. S. 4. 68 ; Pausanias, 2.18. 4, 5. 5.10. S. 18. 7. 220 Agrianios ayma, Boiotia, Sparta, Rodos, Kos, Kalymnos ve Bizans'da rastlanır; W.R. Paton ve E L Hicks, Inscriptions o f Cos (istanköy Yazıtları), (Oxford. 1891), s. 327-30. Bu ay adının bu dağılımı. Peloponnesos’a Boiotia’dan getirildiği varsayımını doğruluyor. G. Thomson, "The Greek Calendar’ (Yunan Takvimi), Journal o f Hellenic Studies, 63. s. 56.
Eg e ’ n î n A
n a e r k il
Halklari
187
bu kut törenin, Peloponnesos'a soyağaçlarında Melampus tarafından temsil edilen Tyroid'lerin bir kolu tarafından getirildiği, onların da bu nu ana yanından, Orkhomenos'lu Miny'lerden kalıt aldıkları sonucu nu çıkarabiliriz. İason soyundan gelen Attika'h Euneid'lerin de, Dionysos Kittos, As ma Dionysos'a bağlanan bir Dionysos tapımı vardı. Bu tapımın belirle yici özelliklerinden biri de, tapım üyelerinin flüt çalarak dans etmeleriy di. Tören alaylarının (pompai) yönetilmesi, bu klanın bir ayrıcalığıydı.221 Anlaşılan, bu da bizi gerilere, Euneid'lerin atalarının bu tapımı ana ya nından, MinyTer olarak edindikleri Orkhomenos'a götürmektedir. Peki, bu MinyTer Yunanlı mıydı acaba? Nilsson, Yunanlı oldukları, İonia Yunanlıları oldukları kanısında.222 Ama burada bir ayrım yap mamız gerekiyor sanırım. Gerçi MinyTer ile Tyroid'ler karşılıklı olarak evleniyorlardı, ama ataları bakımından hiçbir bağ yoktur aralarında. Bu yüzden, ben, Orkhomenoslu Miny'leri Hellenik saymamayı yeğli yorum. Belki de, daha önce de söylediğim gibi, Pelasg'lardandılar. Ama lolkos'lu MinyTer farklıdır. Eğer Tyro'nun soyu Yunanlı idiyse, o za man bunlar da Minos'lulaşmış Yunanlılardı. Ne var ki, onlara İon de meye çekiniyorum, çünkü İonca'nm bu denli erken bir dönemde ayrı bir lehçe olarak varolduğunu kabul etmek pek doğru olmaz. Bunların konuştukları dilin, daha sonraki İon ve Aiol lehçelerinin kaynağı olma sı daha akla uygundur. Bu da, onların Attika ve İonia'daki torunları nın İon'la yakın ilişki içinde olmalarına karşılık, kendilerinin neden her zaman Aiolos'un torunları sayıldıklarını açıklamaktadır. Daha da ileri gitmeden edemiyor insan. Kuzey Thessalia'daki -Atraks, Gyrtone ve Elatos- Lapith'lerin, Elateia'nın hem en kuzeyinde, Rachmani çevresindeki Dimini yerleşim merkezlerine bağlanması ge rektiğini söyledim. Bu bölge dışmda, Dimini kalıntılarına en çok Pagasai Körfezi çevresindeki ovalarda rastlanmaktadır. Burası Tyroid'lerin yur duydu. Dimini ise, eski İolkos yakınlarındadır. Dahası, Tyroid'lerin, körfeze kuzeyden ulaştıkları anlaşılmaktadır, çünkü Tyro'nun vurul duğu Tanrı, başka bir deyişle Pelias ile Neleus'un babası, Poseidon Petraios diye tanımlanmakta, bu da bizi Olympos Dağı'nın kuzey etekle rindeki Petra'ya götürmektedir.223 Lapith'lerle Tyroid'ler, Dimini hal 221 Pausanias, 1.31.6. 222 M.P. Nilsson, Mycenaean Origin o f Creek Mythology, (Londra, 1932), s. 155; Homer and Mycenae, s. 96. 223 Pi. p. 4 , i 3g Poseidon Petraios tapınağının, tanrının üç ağızlı kargısını kayaya vurarak at biçiminde yarattığı Sisyphos'un doğuşunun anısına kurulduğu söylenir.
l8 8
T A R İH Ö N C E S İ EGE
kının iki kolu muydu acaba? Bu görüşe karşı, soy araştırmalarmda Thessalia'lı Lapith'lerin Apollon'a bağlandığı ileri sürülebilir, ama bunun nedeni Delphoi'dan gelen daha sonraki etkiler de olabilir, ilerideki bö lümlerden birinde, Thessalia'lı Lapith'lerin torunlarının, yani Attikah ve Peloponnesos'lu Lapith'lerin Poseidon'la, özellikle de Poseidon Petraios'la ilintili olduklarını göreceğiz.224 Eğer Dimini kültürü Yunan ge leneğinde bir iz bıraktıysa, bunda Lapith'lerin ve Tyroid'lerin büyük payı vardır. Ve eğer bunu kabul ediyorsak, Orkhom enos kültürünü özümledikten sonra "M inias çömleği"ni güney Yunanistan'a aktaran ların bunlar olduğunu söyleyebiliriz. Aydınlığa çıkarılması gereken bir nokta daha var. Körfez çevresin deki Yunanca konuşulan bu köylerin, Orkhomenos'un kent kültürüy le ilişkiye girmiş oldukları sonucuna varıyoruz. Ama bu kültür, doru ğuna, İ.Ö. 1400 dolaylarında erişmiştir. Öte yandan, geleneksel siiredizini doğru sayıyorsak, Tyro'yu 1300'den daha gerilere götüremeyiz. Tyro çok daha sonra ortaya çıkmıştır. Yunan soyağaçlarmda bu tür güçlüklerle sık sık yüz yüze geleceğiz. İlerideki bölümlerden birinde, geleneksel süredizinin olduğu gibi benimsenemeyeceğini ortaya koymaya çalışacağım.225 Bu arada, bu soyağaçlarının siiredizinsel çerçevesine karşı tutumumuzun, bunların içe riğine ilişkin değerlendirmem ize dayanması gerektiği de unutulma malıdır. Eğer Tyro için verilen geleneksel tarihi kabul edersek, Tyro'yu gerçek bir kişi olarak kabul etmiş oluruz. Kimsenin böyle bir şeye ya naşmayacağı açık. Ama eğer Tyro gerçek biri değildiyse, o zaman ona değgin bir tarih de verilemez. Onu, bir Yunan klanları kümesinin or tak anayanlı kökeninin bir simgesi olarak aldığımız anda, süredizine ilişkin güçlük de kalkar ortadan. Kodrid'lerin ve Alkmeonid'lerin anımsanabilen en eski ataları Bakırtaş Çağı Thessalia'sındaki Enipeus Irmağı'nın pusları arasından çık tıklarında, Orkhomenos kentinin anaerkil rahip-krallarının etkisi altı na girerler, onlarla tecim ilişkilerinde bulunur ve evlenirler. Ama on lar, Pagasai Körfezi'ni çevreleyen kaleler çemberine yerleşmiş savaşçı bir halktırlar. Çok geçmeden denizlere açılarak LemnosTa ve Troya'yla ilişkilere girerler, oradan belki de Pelasg kılavuzlarıyla birlikte Kara deniz'in öte ucundaki Kolkhis'e ulaşırlar, daha sonra güneye yönele rek Peloponnesos'un batı kıyılarında krallıklar kurarlar. Bu arada bel 224 Bkz. bu kitapta VII. 2. Athena. 225 Bkz. bu kitapta XII. 6 . Pelopid'ler.
E g e ’n i n A
n a e r k İl
Halklari
189
ki de yeniden ataerkilliğe dönüyoriardır, ama daha da sonraları Ege Denizi'ni geçerek İonia'ya gelen torunları kendilerini İolkos'daki ata larına benzer bir durum da bulurlar: Karia'lı kadınlarla evlenm ek ve kapılarının eşiğinden A nadolu'nun içlerine kadar uzanan engin ana erkil dünyaya bilinçli b ir biçimde karşı çıkarak, yeni ataerkil kent-devletlerini kurm ak zorunda kalırlar.
9. Bazı Anaerkil Kalıntılar Korkarım, akrabalık ilişkilerine değgin sınıflandırma sistem i arasın dan yollarını bulm ayı başaran okurlarım bile, bu soy zincirlerinin ge tirdiği sıkıntıyı duyacaklardır. Üzücü bir durum, ama yapabileceğim iz bir şey yok. Bugünkü durum umuza nasıl geldiğimizi anlam ak istiyor sak, yaşanılan her şeyden çok akrabalık olgusu tarafından belirlendiği için gözleri akrabalıktan başka bir şey görm eyen en eski atalarım ızın bakış açısıyla bakmaya yöneltmeliyiz kendimizi. Dünyaya soybilim açı sından bakışım ızı geliştirm ek zorundayız. Bu arada, biraz dinlenm ek amacıyla, Hellas'ın herhangi bir yöresin de analık hakkının tarih dönem inin aydınlığına erişecek kad ar uzun sürdüğü "ırm ak ya da deniz kıyısında küçük bir kent"in bulunup bu lunamayacağını araştırarak sona erdirelim bu bölümü. Lokroi Epizephyrioi, İtalya'nın parmakucunda bir Yunan kolonisiy di. Bu koloniyi, İ.Ö. yedinci yüzyılda, Aristoteles'in ilk sakinlerinin Leleg'ler olduğunu söylediği Orta Yunanistan'daki Lokris'den gelenler kurmuştu.226 Polybius, bu koloninin İ.Ö. ikinci yüzyıldaki durumundan söz eder ken şöyle diyor: "Bütün ata saygınlıkları kadın yanından geliyor; söz gelimi, Yüz A ile'nin torunlarının soyluluğu".227 Öteki kaynaklardan da,Lydia'hlar ve Etrüskler gibi Lokroi'lularm da evlilik öncesi rastgele cinsel ilişkide bulunduklarım 228 ve Lokroi'lularm devletinin kendi yasalarını çıkaran ilk Yunan devleti olduğunu öğreniyoruz.229 İşte bu yüzden, Lokroi'lularm anaerkil ardıllığı alıkoym aları, kurum larının olağandışı erken bir tarihte durmuş-oturmuş bir nitelik almasıyla açıklanmaktadır. 226 Aristoteles fr. 560 = Strabon. 322. Hangi Lokris’i kastettiği belirsizdir (Strabon. 259). 227 Polybius. 12. 5. 6 . 228Clearch. 6 . 229 Aristoteles, Politika, s. 46.
IŞO
T A R İH Ö N C E S İ EGE
Yüz Aile, anayurttaki yerli soylulardan geliyordu. Anlatılanlara ba kılırsa, kolonicileri göç etmek zorunda bırakan da, bu soylu hanım efendilerin kölelerle gelişigüzel cinsel ilişkide bulunmalarının yol aç tığı skandal olmuştu.230 Ne var ki, bunlan savunmak gerekirse, yaptık larının Omphale ya da Tanaquil'in ya da Afrika'daki Bantu kraliçele rinin yaptıklarından daha kötü bir şey olmadığı söylenebilir. Üstelik, geleneğin, kolonicilerin kendilerine de kaçak kölelerden ve yasadışı cinsel ilişkide bulunanlardan oluşan bir eşkiya takımı damgası vurdu ğunu görünce, Lemnos'un suçlarını yaratan önyargıya bir kez daha gü lümsemeden edemiyor insan. Peki, bizim bilgili tarihçilerimiz pek mi farklı acaba? "Böylesiııe umutsuz öğelerden oluşan bir koloniciler top luluğunun," diyor Grote çok ciddi bir havada, "böylesine bir yasatanımazlık ve kargaşa içine düşmesi hiç şaşırtıcı değildir. Ama, anlaşılan, bu kötülükler koloninin ilk yıllarında o denli hoşgörülemez bir niteli ğe bürünmüştür ki, belli bir düzeltmenin zorunluluğuna hiç kimse kar şı çıkamaz olmuştur. Böylelikle, Yunan toplumunun gelişiminde yeni bir olgu çıkmıştır ortaya: İlk kez yazılı yasaların konulm ası",231 Yasa koymanın kökeniyle ilgili bu görüşün ne anlama geldiğini bir parça düşündüğümüzde, açıkçası alabildiğine bir başına bırakılmış suçlula rın yasa ve düzene doğru ilerlemenin doğal önderleri olduklarını dü şündüğümüzde, bırakın gülümsemeyi, kahkahalarla gülmemek ola naksızdır. Lokroi Epizephyrioi böyle kötü bir başlangıç yapması bakımından kuraldışı olmuş olabilir, ama o bölgede aynı dönemde kurulan başka koloniler de vardı ve bunlar ahlaksal bakımdan değilse bile ekonomik bakımdan aym koşullardaydılar. İtalya'nın topuğundaki Taraş (Tarentum), Lokroi'dan daha eskiydi. Bu koloni, Sparta'dan gelen ve Partheniai, yani "kızoğlankızların oğul lan " denilen erkekler tarafından kurulmuştu. Spartalılar Messenia'yı ele geçirm ek için yıllarca savaşırlarken, karıları da kendilerini tıpkı Klytaimnestra gibi avutmuşlar ve sonunda işte bu "kızoğlankızların oğulları" dünyaya gelmişti. Bu çocukların babalarının, anayurtta ka lan Spartalılar olduğu söylenir. Savaş sona erince kocalar geri döndü ler ve karılarını ayartanları köleleştirerek cezalandırdılar.232 Öykü böy le, ama doğrusunu isterseniz pek inandırıcı değil. Eğer suçlular özgür 230 D. P. 365-7; Polybius, 12.6b. "Köleler", serfler, yani toprak köleleri anlamına da geliyor olabilir. Çünkü her ikisini de karşılamaktadır. 231 G. Grote, History o f Greece (Yunanistan'ın Tarihi), (2. basım, Londra, 1869), 3. s. 378. 232 Theop. 190; Ant. 14; Servius ad. Vergilius, Aeneis, 3. 551.
Eg e ’ n i n A
n a e r k il
Ha l k l a r i
191
Spartalılar idiyse, yaptıkları şey dördüncü yüzyılda suç sayılmıyordu. O zaman bu olayın sekizinci yüzyılda geçmiş olabileceği geliyor akla. Kaldı ki, bunlara "kızoğlankızlarm oğulları" denilmesinin nedeni, an nelerinin evlenmemiş olması olabilir ancak. Öyle görünüyor ki, bunla rın babaları başından beri sertler, yani toprak köleleriydi: Lokroi'lu ha nımlarla sevişenlerde olduğu gibi ayrıcalıklı bir yerleri olan toprak kö leleri. O zamana dek, bu tür ilişkiler sonucunda dünyaya gelen çocuk lar, annelerinin malında mülkünde hak sahibi olurlardı. Ama artık, sahiplenilmeyi bekleyen bereketli Messenia ovasında eski kural kaldırıl mıştı. Bundandır ki, yalnızca ana yanından Spartalı olanlar, "doğuştan kazanılan haklarını sırtlarında onurla taşıyarak" denizaşırı ülkelerde yeni zenginlikler aramaya zorlandılar. Lokroi'un olduğu gibi Taras'm kuruluşu da, anayurtta taşınmaz mallara ilişkin kalıt haklan konusun da süreduran çatışmaya, sözün kısası toprak uğrundaki savaşım a bağ lı bir olaydı.233 Korinthos kentinin ilk tiram Kypselos, İ.Ö. 657'de başa geçti. Kypselos, Lapith'lerden Kametis'un soyundan gelen Kaineid'ler, yani Kaineusoğulları klanındandı.234 Korinthos'dan birkaç kilometre ötede, Olympos Dağı eteklerindeki Petra'yı akla getiren Petra kentinde doğm uş tu.235 Kypselos'dan önce, Korinthos kentini, Dor istilacılarıyla birlikte geldiklerini ileri süren, ama doğrusu nereden geldiklerini bilm ediği miz Bakhiad'lar yönetmişlerdi. Bakhiad'lar başlangıçta Korinthos ken tini krallıkla yönetmişler, krallık kaldırıldıktan sonraysa yalnızca ken di aralarından birer yıllığına atanan yüksek görevliler aracılığıyla yö netimi ellerinde tutmuşlardır.236 Bu klanın üyeleri, Herodotos'un deyi şiyle, "yalnız kendi aralarında evlenirlerdi". Burada, en eski Yunan klan larının genellikle dıştan evlenme kuralına dayalı oldukları yolundaki görüşümüz doğrulandı Peki, Bakhiad'larda niçin içten evlenm e kura lı egemendi öyleyse? Tarihçi Herodotos şöyle sürdürüyor sözlerini: İçlerinden birisinin, Amphion'un topal bir kızı oldu: adı Labda'ydı. Bakhiadlardan hiç kimse bununla evlenmek istemiyordu; kısmet Ekhekra233 Savaşın başlangıcında, kardeşMessenialı Dor'lara karşı niçin savaşmak istediği sorulan Sparta kralı şu yanıtı vermişti: "Paylaşılm am ış kalıtımıza gireceğim" (Plutarkhos, M. 231e), yani toprakları bölüşeceğim". Cene Spartalıbr, "... ölçü ipleriyle ölçülmüş... toprağı bereketli Tegea'yı, size onu vereceğim,” diyen bir bilici sörüne güvenerek Tegea’yı ele geçirmeye kalkıştılar (Herodot Tarihi, 1. 66). 234 Herodot Tarihi, 5. 92b. 2J5 Pi. P. 4. 246. 236 Pausanias. 2. 4. 3.
192
T A R İH Ö N C E S İ EGE
te s o ğ lu E e tio n 'u n m u ş , b u P etra d e m o s'u n d a n a m a , a slın d a L ap ith lerdend i v e K ain e id 'le rd e n in iy o rd u .237
Çok geçmeden, Bakhiad'lara Delphoi'daki tapmaktan anlamını pep çıkaramadıkları bir bilici yanıtı geldi. Sonunda, bilici yanıtını şuna yor dular: Eetion'un oğlu, Korinthos kentinin sonu olacaktı. Böylece, Betion'un karısı güzel bir erkek çocuk doğurduğunda, çocuğu öldürmeye karar verdiler. İçlerinden on kişi, çocuğu öldürmek üzere, Eetion'un evine gidip bebeği görmek istedi. Yolda kararlaştırmışlardı, bebeği ilk alan yere çarpıp kafasını ezecekti. Labda hiçbir şeyden kuşkulanmadı, çocuğu onlardan birinin kucağına verdi. Ama tam o sırada çocuk ada ma gülümsedi. Bu gülümseyiş adamı duygulandırdı, acıdı, öldiiremedi. Acıma duygusu baskın çıkıyordu, çocuk İkincinin, sonra iiçüncünün eline geçti. Böylece elden ele dolaştı, on kişinin onu da çocuğu yanmdakine vermiş, öldürememişti. Çocuğu anasına geri verip çıktılar. Kapının eşiğinde birbirlerine girdiler, birbirlerini suçladılar. Ama bir süre sonra anlaştılar, "hep birden girecekler ve hep beraber öldürecek lerdi." Ancak, bu arada olup bitenlerden kuşkulanan Labda çocuğu bir kutuya saklamıştı. Böylece, Eetion'un çocuğu Kypselos büyüdü, Bakhiad'ları alaşağı etti, Korinthos tiranı oldu.238 Bu aptalca öyküyü daha fazla anlatmak gereksiz. Ama bu alışılma dık evlenme alışkısı bir olgu olarak alınmalıdır, bundan sonrası için ipucu vermektedir. Wade-Gery, bunun "belki de kız kalıtçının payının dışarı gitmesini istemediklerinden böyle olduğunu" ileri sürmüştü.239 Ne ki, ataerkil düzende kız kalıtçı yasası genel bir kural olarak değil, ancak erkek kalıtçı yoksa geçerlidir. Bu bölümdeki çeşitli örneklerde de gördüğümüz gibi, sürekli yakın akrabalar arasında evlenme, kalı tın anadan kız çocuğa geçmesini önleyen, baba ve oğuldan yana bir ön lemdir. Öyleyse, buradaki durumun olağan bir anaerkil içten evlenme örneği olduğunu kabul edecek olursak, adamların bebeği öldürmekte niçin duraksadıkları ve bebeğin büyüdüğü zaman onların kalıtında ni çin hak ileri sürdüğü de kendiliğinden açıklanmış olacaktır. Bebek, on larla aynı klandandı. Son olarak, Lesbos, Lemnos, Naksos ve Kos da içinde olmak üzere birçok Ege adasında, İ.S. onsekizinci yüzyıl sonlarında, taşınmaz m a l 237 Herodot Tarihi, 5. 92b. 238 Aynı yerde, 5. 92c-d-e. 239 H.T. Wade-Gery. (Cambridge Ancient History'de), 3. s. 534.
E g e ’ n İn A
n a e r k İl
Ha l k l a r i
193
larda arıayanlı kalıt kuralının geçerli olduğunu belirtmekte yarar var. gu konuya ilişkin birtakım olgular, John Hawkins adlı bir İngiliz gez ginince kalem e alınm ıştı: 1 7 9 7 yılı s o n u n d a , y a p m a k la y ü k ü m lü o ld u ğ u m a ra ş tırm a la r s o n u c u n d a , B a y G u y s 'a ş u n la rı b ild ird im : E g e D e n iz i'n d e k i a d a la rın b ü y ü k b ir ç o ğ u n lu ğ u n d a e n b ü y ü k k ız ç o c u k , çe y iz o la ra k , e şy a la rıy la b irlik te a i le ev in i v e a slın d a bu a d a la rın ç o ğ u n d a b aşlıca g eçim a ra c ı olan a n n e sin in m a lla rın ın ü ç te b irin i y a d a d a h a b ü y ü k b ir b ö lü m ü n ü a lm a k ta d ır. Ö te k i k ız ç o c u k la r d a , birb iri a rd ı sıra ev le n d ik çe, o sıra d a o tu r u lan a ile e v in i v e g e r iy e k a la n m a lla rd a n a y n ı p a y ı a lm a h akk ın a s a h ip tirler. S o n o la ra k , b ir b ö lü m ü n ü k en d i b a şım a to p la d ığ ım , b ir b ö lü m ü n ü d e b a şk a la rın d a n e d in d iğ im b u b ilg iler L esb o s, L e m n o s , S k o p e lo s, K sy ro s, Z e a , İp se ra , M y k o n o s, P a ro s , N a k so s, S ip h n os, S an torin i v e K os a d a la rı için g e ç e rlid ir.240
Anaerkil kuralın bu olağanüstü kalımım ya da yeniden canlanışını açıklayacak durum da değilim . Bu, olsa olsa, Bizans ve Osmanlı impa ratorlukları dönemlerinde Yunanlılarda toprak kullanım hakkı gibi pek dokunulmamış bir konunun incelenm esine girişilerek gerçekleştirile bilir. Çünkü böyle bir inceleme yapılacak olursa, anaerki gibi Yunan lılara böylesine yabancı bir şeyin, tarihöncesi Ege'de bile varolabilece ğim akılları alm ayan bilginlerin, anaerkillin Ege'de dedelerinin zama nında bile yaygın olduğunu görm eleri sağlanabilir.
240 R. Walpole, Travels in Various Countries o f the East (Çeşitli Doğu Ülkelerinde Geziler), (Londra, 1820), 5. 392.
194
tar ih ö n c esi
Eg e
VI
BİR TANRIÇANIN YARATILMASI
1. Ç o cu k D o ğ u rm a ve A y b a şı İnsan toplum unun ilk evrelerinde bir yaşam koşuluydu emeğin ortaklaşalığı. Uygulayım düzeyi çok geri olduğu için, yiyecek topla ma ve avlanma çok kişiyi gerektiriyordu, insanların çok fazla sayıda olmaları sakıncalı değildi, fazla gelenler her zaman başka yerlere gi debilirlerdi, oysa çok az insanın olması ölüm dem ekti. Yaşama ola naklarının üretilm esini topluluğun kendisinin ürem esinden ayırmak olası değildi. Üretim uygulayımı gibi üreme de ilkel tem ellerde sü rüyordu. Nitekim , ilkel halklarda çocukların ölüm oranı inanılmaya cak kadar yüksektir. İşte bu yüzden, doğum olayıyla ilgili olarak her yerde bol bol rastlanan büyü törenleri maddi bir zorunluluktan doğ muştur.1 Tarımın bulunmuş olduğu daha ileri bir düzeyde de benzer koşul lar söz konusudur. Yeni uygulayım daha çok geri olduğu için, orman da ekilecek bir alan açmak ve bu alanı korumak çok büyük çabalan ge rektiriyordu. Yerleşim yeri, insanların sağlığını ve varlığını tehlikeye düşüren bulaşıcı hastalıklar ve yabanıl hayvanlar gibi engellerle kuşa tılmıştı. Sami dillerinde olduğu gibi Germen dillerinde de toprağı işle mek inşa etmek, kurmak, yapmak anlamına gelir (Almanca'da baven, Arapçada am am )2 Amansızca direnen el değmemiş doğayı evcilleştir mek gerekiyordu. O koşullarda, bir ailenin tek başına bir yere yerleş mesi olanaksızdı, insanların güvenlikleri sayılarına bağlıydı. Kadınla1 2
Bu kuttörenlerin insan türünün varlığını sürdürmesi için bilinçli olarak düzenlendiğini söylemek istemiyorum. Bunlar, analık dürtüsünün ideolojik bir yansımasıydı yalnızca. W. Robertson Smith, Religion o f the Semites (Samilerin Dini), (Üçüncü basım, Londra, 1927), s95-6.
B İR T A N R I Ç A N IN Y A R A T IL M A S I
195
rm bin bir güçlükle yetiştirdiği ekinler, doğum tanrıçalarınca ya kutsamyor ya da kurutulup yok ediliyordu. Kadınların üremeye ilişkin işlevlerini çevreleyen büyünün esinledi ği korku, daha başından güçlü bir tabuyla pekiştirilmişti. Bu konuda griffault şıınlan yazıyor: H ay v an p sik olojisin de b ir tab u y a d a fo rm ü llen d irilm iş b ir y a sa ğ a tam olarak u y g u n d ü şe n h içb ir şe y b u lu n m a m a k la b irlikte, b ir y a sa ğ ın en güçlü h ay v an tep ilerin e o la ğ a n b ir biçim de d ışarıd an d ay atıld ığ ı fek bir ilişki v a rd ır... M em eli d işilerd e geb elik v e e m z irm e sıra sın d a çiftleşm e hem b ir işlev ta şım a z , h e m d e isten ilir b ir şe y d e ğ ild ir; d işile r bu d ö n em lerd e erk eği k en d ilerin d en kesinlikle u zak tu ta rla r. İn sa n la rd a y sa , kadının cin sel etkinlik d ö n em i b ir dişi h ay v an ın k in d en d a h a sürekli o l m asın a k arşın , k ad ın d a ayb aşı g ö rm e b içim in d e d a h a başka b ir ara g ö rü lü r. (...) K ad ın ın erk eğ i y a n ın a y ak la ştırm a m ası, h a y v a n la r a ra sın d a ki " y a s a k " la tek b e n z e rliğ i o lu ş tu ru r. Bu, h a y v a n la r a ra s ın d a a n c a k ed im sel d iren m ey le y a d a d işinin k açm asıy la u yg u lan ab ilir. D olayısıy la d a , h a y v a n p sik olojisin d e, form ü llen d irilm iş b ir y a s a ğ a tam o la ra k uygun d ü şm ez. A n cak b ildiğim iz soyaçek im yerin e getireb ilir bunu. Bir yasağın b en im sen m iş b ir ilke niteliğini alm ası, dil a racılığ ıy la, an cak in san d ü z e y in d e g erçek leşeb ilir.3
İlk tabu olarak, gebelik ve aybaşı sırasındaki cinsel ilişki yasağı, da ha sonraki bütün tabuların öntipi oldu. insanlarda doğurganlık büyüsünün sonuca değil, sürece; çocuğun kendisine değil, loğusalık akıntısına ilişkin olduğunun gözlemlenme si önemlidir. Bu yüzden, gerek loğusalık, gerekse aybaşı sırasında bü tün kan akıntıları, dişi cinsin özünde varolan can verici gücürf birer be lirtisi olarak kabul edilir. İlkel düşüncede, aybaşı görme, çok doğru ola rak, doğum yapmayla aynı nitelikte bir olay sayılır.4 Bu büyü çok yönlüdür. Güçlülüğü, onu korkulu kılar. Gereğince de netim altına alınmazsa, elektrik akımı gibi, epey zarar verebilecek bir güç kaynağıdır. Tabu da öyle. Erkeğin yaklaşması yasak olan kadın bir yan dan dokunulmaz ve kutsaldır, öte yandan da kirlenmiş ve pis sayılır. Ro malıların deyimiyle, sacra, yani kutsal ve ilençlidir. Bundan detayıdır ki, kadının ataerkil toplumda din üzerindeki denetimini yitirmesinden son * 4
R. Briffault, The Mothers (Analar), (Londra, 1927), c. 2, s. 364. Aynı yerde, c. 2 , s. 366.
ıg6
T a r İh ö n c e s İ E g e
ra, varlığını sürdüren olumsuz yön olur. Yalnızca cinsel işlevleri kirlen miş sayılmakla kalmaz, aynı ilençleme kadının dişiliğine de yakıştırılır Kadın bütün kötülüklerin kaynağı, Havva, cadı olur çıkar.5 Bu düşünceler evrenseldir. İnsan yaşamının hiçbir alanında, aybaşılı ve loğusa kadınların ele alınışında olduğu kadar aynılık gözlemlenemez. Briffault bu konuyu inceden inceye irdelemiş, insan soyunun bütün kollarından, bütün kültür aşamalarından örnekler derlemiştir.6 Burada bütün yapılması gereken, bunun, Yunan diniyle olan bağıntı larını gözler önüne sermek üzere belirgin özellikleri özetlemektir. Güney Afrika'daki Herero kabilelerinde, sığırtmaçlar her sabah sa ğılan sütü doğum yapmayı bekleyen bir kadına getirirler, kadın da du daklarıyla kutsar sütü.7 Kuzey Amerika'da, ekinlere kurt girdiğinde, aybaşı görmekte olan kadınlar geceleyin dışarı çıkıp tarlalarda çırılçıp lak yürürler.8 Benzer alışkılar Avrupa köylüleri arasında hâlâ sürmek tedir.9 Plinius, aybaşılı kadınların yalınayak, saçlarını omuzlarına dök müş, eteklerini kalçalarına kadar kaldırmış bir durumda tarlalarda do laşmalarını, zararlı böcekleri yok etmenin bir yolu olarak salık veriyor du. Columella'ya bakılırsa, Demokritos da aynı kanıdaydı: Kadınlar, diyordu Demokritos, yalınayak ve saçları uçuşarak ekinlerin çevresin de üç kez koşm alıdırlar.10 Açıktır ki, bunun ardında yatan düşünce, böyle dönemlerde kadın gövdesinin yüklü olduğuna inanılan doğur gan gücü ekinlere dökmekti. Kimi yerlerde de, bu gücün kadın cinsi nin kendinde varolduğu kabul edilir. Sözgelimi, Zulu'larda, tarlada ge zinecek kızlar çıplak olmalıdır, ama ille de aybaşı görüyor olmaları ge rekmez.11 Yunanistan'da özellikle Demeter'le ilintili sayılan ve kadın ların eteklerini kaldırarak cinsel organlarını gösterdikleri kuttörenin kökeninde de yatan budur.12 Rahibelerin yalınayak, saçlarını çözüp ke merlerini çıkararak, art arda sıralanıp yürüdükleri birçok Yunan tapımındaki bu yaygın alışkı da aynı düşünce çemberi içinde sayılmalı dır.13 Tarlalarda yüzleri açık, saçları darmadağınık, yalınayak dans edip 5 6
7 8
9 10 11 12 13
Aynı yerde, c. 2, s. 407. Aynı yerde, c. 2, s. 364-439. Aynı yerde, c. 2, s. 410. H.R. Schoolcraft, Indian Tribes o f the United States (Birleşik Devletler'deki Kızılderili Kabileleri). (Philadelphia, 1853-6), c. 5, s. 70. The Mothers, e. 2, s. 389, 410. Plinius, Historia Naturalis, 28. 78; Columella, RR. 11. 3. 64. E.J. Krige, Social System o f the Zulus (Zulu'larda Toplumsal Dizge),(Londra, 1936),s.200. Clem, Pr. 2. 20-1; Herodotos, Herodot Tarihi, 2. 60; D, S. 1. 85. Call. Cer. 1-6, 125-6; S IC . 736. 4; Nonn. D. 9. 243-8; Vergilius, Aeneis, 4.509; Ovidius,Fasti, 3. 25
BİRTANRIÇANIN
YARATILM ASI
197
şarkılar söyleyerek boşinançlara dayalı pisliklerinden arınan bu kızlar, en sonunda, Yunan şiirinin en güzel geleneksel düşlemlerinden biri ol muşlardır.14 Gebeliğin ve aybaşı görmenin can verici özelliklerine duyulan inanç, her yeTde, hiç ters gelm eksizin, en derin korku ve iğrenmeyle birleşti rilmiştir.15 Gerek gebe olan, gerek aybaşı görmekte olan bir kadının, öliiye -değmiş biri kadar kesin bir biçimde toplumdan yalıtılması gere kir. Bir erkeğin, böyle bir kadını görmesi bile ölümüne yol açabilir. Böy le bir kadın eliyle ya da ayağıyla dokunacak olsa, sığırlar hastalığa ya kalanıp ölebilir, ekinler kuruyup yok olabilir. Doğuracak olan kadının kapatıldığı kulübeye girmek, ebeler dışında herkese yasaktır. Daha son ra, loğusalık dönemi bittiğinde, döleş, göbek bağı ve tüm kan izleriyle birlikte tüm giysiler ve yem ek kapları özenle yok edilmeli ya da kim senin yanlışlıkla dokunamayacağı, üstlerine basamayacağı bir yere bı rakılmalıdır.16 Kimi halklarda, bu pisliklerin, oradan geçen yolcularca alınıp götürüleceği düşüncesiyle bir yola ya da yol kavşağına bırakıl ması yeterlidir.17 Topluma yeniden kabul edilebilmesi için, kadının ken disinin de yıkanıp temizlenmesi ya da daha başka arındırma işlem le rinden geçmesi gerekir. Kadın, aybaşı gördüğü sırada, genellikle köy den bütün bütüne ayrılarak ormana çekilmek, orada bir kulübede bir başına ya da kendisine eşlik eden kadınlarla kalmak zorundadır. Kö ye döneceği zamansa, pisliklerinin bütün izlerini ortadan kaldırmalı ve bir akarsuda yıkanmalıdır. Bir genç kızın ilk kez aybaşı görmesi, cin sel yaşamının başlamasıyla aynı zamana rastgeldiğinden, çoğunlukla özel önlemlerin alınmasına yol açar ve kadınların erginleme törenleri nin sürdüğü yerlerde bu törenlerin kapsamına girer.18 Sözgelimi, Af rikalı Bantularda genç kızlarm erginlenmesini örnek verebiliriz buna. Bir genç kız, ilk kez aybaşı göreceğini sezinleyince, komşu köyden evli bir kadını kendine "analık" seçer ve aybaşı günü geldiğinde "onun Ü Cali. Cer. 124-5; Bion, 1. 21-2; Opp. Ven. 1. 497-8; Nonn. D. 5. 374, 405-7, 8 . 16-19,9. 248,14.382; lo ngu s. 1. 4,2. 23; Ach. Tat. 1.1.7; Aiskhylos, Zincire Vurulmuş Prometheus, (Türkçesi; Azra ErhatSabahattin Eyüboğlu, Ocak 1968, Bilgi Yayınevi), 140; Sophokles, Oidipus Kolonos'da, 348-9; Theoc. >9 (24) 36. 15 The Mothers, c. 2. s. 365-90. '6 Ayrıca bkz. E.D. Earthy, Volenge Women, (Oxford, 1933), s. 69-70;). Roscoe, The Bağanda, (Londra, 1911), s. 21. 54;). Roscoe, The Bakılara or Banyoro, (Cambridge, 1923), s. 159: "Bütün süprüntüler üstüne basılma ya da karıştırılma tehlikesi olmayan ve evden çıkacak daha sonraki süprüntülerle bütün çocuk dışkılarının da bırakılabileceği bir yere atılırdı." ^ H. P. Junod, The Bantu Heritage (Johannesburg, 1938), c. 1, s. 200-1; Petronius, 134.
198
T a r İh ö n c e s İ E g e
la ağlamak üzere" bu analığa kaçar. Genç kızın yalnız yaşaması bir ay sürer. Çoğu zaman üç dört genç kız erginlemeden birlikte geçer. Bun lar bir kulübeye kapatılırlar ve ancak yüzleri örtülü olarak dışarı çık malarına izin verilir. Kızlar her sabah, daha önce erginleme töreninden geçmiş kadınlar eşliğinde göle inip yıkanırlar. Bu kadınlar, genç kızla ra eşlik ederlerken açık saçık şarkılar söylerler ve karşılarına çıkabile cek erkekleri kovalam ak üzere yanlarında birer sopa taşırlar; çünkü genç kızları gören erkeklerin hemen kör olacağına inanılır. Kızlar ku lübeye döndüklerinde, sırılsıklam olmalarına, tir tir titremelerine kar şın, ateşin başına gitmelerine kesinlikle izin verilmez. Tam tersine da ha yaşlıca kadınlar bir yandan açık saçık şarkılarını sürdürür, cinsel bil giler verir ve kızları aybaşı gördüklerini bir erkeğe açıklamamaları yo lunda uyarırlarken, öte yandan da onları tırmalar, çimdikler ve işken ce ederler. Genç kız ay sonunda anasına geri verilir ve onuruna bir şö len düzenlenir. "Bahtsızlığı sona ermiştir" artık.19 Eski Yunanistan'da, çocuk doğuracak kadınların, kan dökmüş ya da bir ölüye dokunmuş biri kadar kirlenmiş olduğuna inanılırdı.20 Eleusis'de, adam öldürenler, ölüye dokunanlar ve doğum yapmakta olan bir kadına yaklaşanlar, bu kirlerinden annıncaya değin Mysteria'lardan çıkarılırdı.21 Nitekim, Hesiodos'un İşler ve Günler adlı yapıtında, daha önce bir kadının yıkandığı suda bir erkeğin hiçbir zaman yıkan maması gerektiği uyarısında bulunulur.22 Yazıtlardan da, aybaşı gören ya da çocuk doğuran kadınların tapınaklara ancak yıkanıp arındıktan sonra alındığını öğreniyoruz.23 Aybaşı görmenin eski İtalya'da uyan dırdığı ürküniin, bugünkü ilkeller arasındaki kadar büyük olduğunu söyleyebiliriz. Gerçi Plinius, gereği yerine getirildiğinde aybaşının ya rarlı etkileri olduğuna inanıyordu, ama gene de genelde zararlı oldu ğu yolundaki kanısını zayıflatmıyordu bu: K ad ın ların k a n a m a v e ay b aşı g ö rm e sin d e n d ah a k o rk u n ç bir şey o la m a z . Ç ü n k ü bu h astalık ları sıra sın d a , k adınlar, bir ş a ra p fıçısına yaklaşsalar y a d a fıçının ü stü n d e n g eçseler, ş a ra p ne d enli ta z e o lu rsa ol19 H. A. Junod, Life o f a South African Tribe (Bir Güney Afrika Kabilesinde Yaşantı), (ikinci basım, Londra, 1927), e. 1,5.177. 20 Euripides, iphigenia Touris' de. 381 -3; Social System o f the Zulus, s. 82: Zulu'lar, gebe ve aybaşı görmekte olan kadınları, bebek annelerini, az önce cinsel ilişkide bulunmuş, gömme törenine katılmış ya da bir ölüye dokunmuş kimseleri kirli sayarlar. 21 Porph. Abst. 4.16; Theo Sm. 14; Apollodoros, 2. 5.12. 22 Hesiodos, işler ve Günler, 753. 23 S/G. 982-3,1042.
BİRTANRIÇANIN YA R A T IL M A SI
199
sun ek şir; tarlad a g ö ğ e rm iş bir ek in e d o k u n sa la r, ekin s a ra r ıp so la r, bir d ah a d a o ekin den h a y ır g e lm e z . G en e, bu to p rak lard a çim e n le re d e ğ e cek o lsa la r, an id en ö lü r g id e r çim en ler. Bir bahçed ek i b itk ilerin v e k on caların şö y le b ir y a n ın d a n g e çm e y e g ö rs ü n le r, hepsi tu tu ş u r, y a n ıp kül o lu r.24
Bu boşinançlar, ilginç bir Sicilya masalını yorum lamam ıza ışık tu tuyor: Z e u s'a , A n g elo s ad ın d a b ir kız ç o cu ğ u d o ğ u rm u ş H era. Z e u s d a b u kı zı b ak sın lar d iy e n y m p h a 'Ia ra , o rm a n p erilerin e v e rm iş. Ç o c u k b ü y ü y ü n ce, H e ra 'm n y ü z ü n e allık d iy e sü rd ü ğ ü sarı sakızı ça lm ış. B u n u ö ğ ren en H era, A n g e lo s'u ce z a la n d ırm a y a k alkm ış, a m a k ız ca ğ ız y en i d o ğu m y a p m ış b ir k adının e v in e , o ra d a n d a ölü taşım ak ta o la n b irta k ım ad am ların y an ın a k a çm ış. O z a m a n H e ra kızın ard ın ı b ıra k m ış. Z e u s d a. K ab irlere, kızla ilgilen m elerin i, on u y ık ay ıp tem izlem elerin i b u y u r m u ş. B un u n ü zerin e , K ab irler A n g e lo s'u alıp A k h ero n G ö lü 'n e g ö tü r m ü şler, o ra d a y ık ay ıp a rın d ırm ışla r.25
Angelos, Artemis'le bir tutuluyordu.26 Anasının allığını niçin çaldı ğıysa birazdan anlaşılacak. Ama daha şimdiden açıktır ki, evden kaç masına ve doğum ve ölüm gibi iki kirlenmeyle bağ kurmasına yol açan şey, masalı anlatanın görmezden geldiği aynı nitelikte üçüncü bir kir lenmeydi. Aristoteles, Plinius ve öteki ilkçağ ve ortaçağ doğabilimcileri, dölü tün, aybaşı kanamasının durmasından sonra dölyatağmda kalan kan dan oluştuğuna inanıyorlardı.27 Hayat veren kandır bu. Dolayısıyla, kişileri ya da şeyleri tabu kılmanın -aybaşı görmeyle, loğusalık akıntı sıyla ya da bu özgün temelde oluşmuş bir başka yasakla ilgili- en yay gın yöntemi, onları kanla ya da kan rengiyle işaretlemektir. Tabunun kendisinin çok yönlü niteliğine uygun olarak, bu kan işaretinin o kişiy le bağ kurmayı yasaklayan ve o kişiye dirim gücü veren çifte etkisi var dır. Aybaşı gören ya da gebe kadınların gövdelerini aşıboyasıyla boya maları çok yaygın bir alışkıdır; hem erkeklerin uzak durmalarını, hem 24 25 26 27
Plinius, Historia Naturalis, 7.64. Theoc. 2 . 1 2 . Hsch. Aristoteles, CA. 2.4; Aristoteles. PA. 2. 6 .1 ; Plinius. Historia Naturalis, 7.66; The Mothers, c. 2. s. 4, 44.
ZOO
T A R İH Ö N C E S İ EGE
de kadınların doğurganlığının artmasını sağlar. Birçok evlenme töre ninde gelinin alnına kırmızı boya sürülür, kocası dışında hiçbir erke ğin ona yaklaşamayacağını gösteren bir işaret ve kocasına birçok ço cuk doğuracağına ilişkin bir güvencedir bu.28 Süründüğün buradan kaynaklandığı söylenebilir. Bir Bantu kabilesi olan Valengelerde, her kadının, kendi cinsi açısından kutsal sayılan ve törenler için yüzünü ve gövdesini boyamakta kullandığı bir aşıboyası çanağı vardır.29 Buna ge reksinme duyduğu durumlarla ilgili olarak şunlar belirtilebilir: Anne nin loğusalığının bitiminde hem anne, hem de çocuk aşıboyasıyla bo yanır: böylelikle çocuğun yaşaması, annenin de yaşama geri dönmesi sağlanmış olur. Erginleme sırasında genç kız baştan ayağa kırmızıya boyanır; böylelikle genç kızın yeniden doğması ve doğurgan olması sağlanmış olur. Kocası ölen bir kadın, yas süresi sona erdiğinde, bir ate şin üstünden atlatıldıktan sonra gene kırmızıya boyanır böylelikle ölü mün kirliliğinden sıyrılıp arınmış olur. Yaşamın yenilenmesidir kırmızı. Yontmataş ve Cilahtaş Çağlarına değgin gömütlerde bulunan kemiklerin kırmızıya boyanmış olmasının nedeni budur.30 İskeletin, çoğu zaman, dölütün dölyatağmdaki duru şu gibi yatırılmış olduğunu gördüğümüzde, buradaki simgecilik iyice açıklığa kavuşur. Dölyatağmdaki bir bebek gibi büzülmüş yatan, ya şam rengine boyanmış iskeletler: İlkel insan, ölenin ruhunun yeniden doğmasını sağlamak için daha ne yapabilirdi acaba?
2. Aya Tapınma Kadınların üreme işlevlerini aym düzenlediği düşüncesine liemen bütün halklar arasında yaygın bir biçimde rastlanır. Bu inancın bilim sel bir dayanağı olduğu kuşkuludur. Gerçi son zam anlarda yapılan araştırmalar, bu inancın bilimsel bir temeli olmadığını ortaya koymak tadır. Ama bilgiler uygar kadınlardan alındığı için, bu sonucun kesin sayılması çok zordur.31 Ancak, gerçek ne olursa olsun, kadınların ay 28 The Mothers, c. 2, s. 412-7. 29 Valange Women, s. 123; A.C. Hollis, The Nandi, their Language and Folklore (Nandi Halkı Dilleri ve Töresel Yaşam ları), (Oxford, 1909), s. 58; M. C. Burkitt, Prehistory, (ikinci basım, Cambridge, 1925), s. 22-3. 30 Prehistory, s. 163,184, 191. 31 D. L. Gunn, P. M. Jenkin ve A. L. Gunn, “Menstrual Periodicity" (Aylık Kanama"). Journal o f Obstetries and Gynaecology, (Londra, 1902-), 44.872.
B İ R T A N R I Ç A N I N Y A R A T IL M A S I
20 1
başı dönemleri ay dönümlerine o denli denk düşmektedir ki, bu dü şünce ister istemez aybaşı görme ile ay arasındaki dolaysız bir ilişki den doğmuştur. Ayla ilgili bütün ilkel alışkıların temelinde bu inanç yatmaktadır. Üstelik, bu ilkel alışkılar öylesine derinlere kök salmıştır ki, aya tapınmayı çoktan bırakmış olan uygar halklar bile bunları folk lorun ve boşinançların geri düzeyinde nerdeyse eldeğmemiş bir biçim de korumaktadır. Ay, büyüde güneşten çok daha fazla yer tutar. Sonra, hemen her yer de ilk zaman göstergesidir ay.32 Örneğin, ilk takvim birimi, dolunayla ikiye bölünmüş olan ve yirmi yedi ya da yirmi sekiz geceden oluşan ayayıydı.33 Daha sonraları, dolunaydan önceki ve sonraki evrelerin de ayrılmasıyla, üç evreden oluşan bir birime ulaşıldı.34 En sonunda, Babilliler, ayı dört çeyrekten oluşacak biçimde yeniden düzenlediler; bi zim dört haftalık ayımızın kökeniydi bu.35 Takvimin aya bağımlılığı, "moon" [ay; yer'in uydusu olan gökcismi], "m onth" [ay; art arda ge len iki yeniay arasında geçen 29,5 günlük süre] ve "m easure" [ölçü] gi bi sözcüklerimizin ortak temelinde de yansır.36 Ay, aybaşı görmenin nedenidir. Tipik bir örnek verecek olursak, ay, kadınların ırzına geçen ve böylece kanamalarına yol açan genç bir er kektir.37 Dölütün aybaşı kanından oluştuğuna inanıldığı için, gelen kan bir tür çocuk düşürme olarak görülür. O zaman da, kadınları ayın ge be bıraktığı sonucuna varmak gerekiyor, nitekim gerçekten de ilkel dü şüncede bu sonuca vanlmaktadır. Maori'lere bakılırsa, ay, bütün ka dınların gerçek kocasıdır.38 Gebe bırakmayla ilgili gerçek, ancak, baba lık toplumsal bir değer kazandığı zaman benimsenir, dahası o zaman bile eski inanç çabucak ortadan kalkmaz. Kadınlar aydan gebe kalırlar. Onun için de, ilkel dillerde aydan bir erkek olarak, kadınların efendisi olarak söz edilir.39 Ay sözcüğü Slav ve Germen dillerinde hâlâ erildir; Kelt, Yunan ve Latin dillerinde de bir zamanlar erildi. Yunanca'da, se 32 M.P. Nilsson, Primitive Time leckkonirtg (İlkel Zaman Saptama Yöntemleri), (Lund/Oxford, 1920), s. 148-9. 33 Aynı yerde, s. 155. 34 Aynı yerde, s. 167-70. 35 Aynı yerde, s. 171. 36 Hint-Avrupa ailesinden mateı sözcüğünün bu ortak temelle bağıntılı olduğu yolundaki eski görü; bırakılm ıştır, m a- artık bir Ullwort olarak açıklanmaktadır, ama iki yorumun birbirine pek ters düşmediği söylenebilir, çünkü ‘bir dilin evrimi, bir farklılaşma sürecidir": M. Bröal, Essai de simantique (Anlambilim Üzerine Denemtler), (Paris 1899), s. 33. 32 The Mothers (Analar), c. 2 , s. 583-4. 38 Aynı yerde, c. 2, s. 432. 39 Primitive Time Reckoning, c. 2. s. 583-97.
202
TARİHÖNCESİ EGE
lene, "ay" anlamına gelen sözcük olarak varlığını koruyan men'in dişi] türevi mene'nin yerine kullanılır. Anadolu'da, aya, Yunanlıların Men adını verdikleri bir erkek olarak tapmılagelmiştir.40 Kadınların aydan gebe kaldıkları düşüncesinden, giderek, kadınların ayın etkisiyle ken dilerinden geçtikleri ya da çıldırdıkları düşüncesi doğar. Ayın isteriy le, sarayla ve kutsal sayılan bütün hastalıklarla olan bildiğimiz bağın tıları da buradan kaynaklanır.41 [İngilizce'de luna ay anlamına, lunacy ise delilik anlamına gelir. Anadolu Türkleri de aydaki değişmeler so nucunda kimi insanlarda da ruhsal değişimler meydana geldiğine ina nırlar, böyle insanlara aybastı ya da aysar derlerdi, ç.n.)
Resim 8. Ay tapımı: M in o s ’dan bir değerli taş 40 W.H. Roscher, Ausfiihrliches Lexicon der griechischen und römischen Mythologie, (Leipzig, 1884-1937). c. 4, s. 2687. 41 The Mothers, c. 2, s. 608-10.
B İR TAN R IÇAN IN Y A R ATILM ASI
203
Kadınların cinsel yaşamından kaynaklanan aya tapınma, zamanla kadınların toplumsal işlevleriyle bağıntılı bir niteliğe büründü. Su çek mek, bitkilere bakmak, bol çiy ve yağmur sağlamak kadınların göre viydi. Dolayısıyla, ay, bitki örtüsünün büyümesinin nedeni ve bütün can verici suların kaynağı olarak görülmekteydi. Ay, Hindistan'da "to humun taşıyıcısı, bitkilerin taşıy ıcısıd ır, Babil'deyse bütün bitki yaşa mının kaynağıydı. Ayın Hindistan'daki soma ya da Kuzey Amerika'da ki mısır gibi kutsal bir bitki ya da ağaçla bir tutulması da bundandır. Rio Grande yerlileri, "A y büyürken, bitki özü bol akar," derlerm iş.42 Tütsü ve m erhemlerde kullanılan bitki özleri, özellikle de güzel koku lu sakızlar, bu değerli niteliklerini aydan alır. Robertson Sm ith, Samilerden söz ederken, "Akasya sakızının büyü gücü, onun aybaşı kanı nın pıhtısı olduğu düşüncesiyle, yani akasya ağacının bir kadın oldu ğu düşüncesiyle ilintilidir," diyor.43 Mısırlıların ay tanrıçası Nit'in, dokuma tezgâhını bulduğuna inanı lırdı. Avrupa folklorunda da ay hâlâ bir dokumacıdır. Bu da kadınla rın işidir. Birçok ilkel gelenekte ayın buğday öğütmeyle, çöm lek yapı mıyla ya da yem ek pişirmeyle ilintili olduğu görülür.44 Dahası, büyü bir zamanlar kadınların elinde olduğundan, ay özellikle birinin gönlü nü çalmakta kullanılan güçlü bir büyü kaynağı olmuştur. Kadın büyü sü yasaklandıktan sonra da ay büyücülük sanatının, kara büyünün te mel bir öğesi olarak kalmıştır ve bu niteliğini günümüzde de korumak tadır.45 Ayın doğurganlığın, verimliliğin kaynağı olduğu düşüncesi, aydaki gerçek değişmelerin öznel bir biçimde yorumlanmasıyla geliştirildi. Ay parlaklaşır ve solar, büyür ve küçülür, ölür ve yeniden doğar. Böylece, yaşamın yenilenişinin evrensel bir simgesi durumuna gelir. Bütün ilkel halklarda, ölümden sonra diriliş inancı, doğan ayla ilintilidir.46 Giderek, ay ile, aynı türden öteki simgeler arasında, özellikle de ne denli önemli olduğunu Dördüncü Bölüm'de açıkladığımız yılan arasında ilişki kuru lur. Avustralya ve Melanezya'da, ayın her ay deri değiştirdiği söylenir. Öte yandan, yılan, her yerde kadınları baştan çıkarır ve kutsal suların 40 W.H. Roscher. Ausjiihrliches Lexicon dergriechischen undrömischen Mythologie, (Leipzig, 1884-1937), C. 4, s. 2687. 41 The Mothers, c. 2, s. 608-10. 42 Aynı yerde, C. 2, s. 624-38. 43 Religion o f the Semites (Samilerin Dini), s. 133. 44 The Mothers, c. 2, s. 624-8. 45 Aynı yerde c. 2, s. 620-3. 46 Aynı yerde, c. 2, s. 620-3.
204
T A R İH Ö N C E S İ EGE
bekçisidir.47 Erkeğin cinsel organına benzemesi ve sık sık göllere ve p ı narlara gitmesi de, yılanla ilgili bu çağrışımları güçlendiren etkenler dir 48 Yılanın doğurganlık törenindeki yeri, Batı Afrika'daki Mpongwe kadınlarının gizli derneğiyle örneklenebilir. Bu kadınların ormanın içer lerinde yapılan toplantıları öylesine gizlidir ki, Anne denilen belli bir başkadın olmasına karşın onun kim olduğunu hiç kimse bilmez. Her ka dın mangrov köklerinde yaşayan küçük yılanlardan birini yakalamak zorundadır; yılanları yakaladıktan sonra hepsi çırılçıplak soyunur, elle rinde yılanlarla kösnül şarkılar söylemeye koyulurlar. Yorgunluktan ye re yıkılıp kalıncaya kadar bütün gece şarkı söyleyip dans ederler 49 Ayın can verici gücünün taşlarda, özellikle kristallerde ve yarı say dam değerli taşlarda, ayrıca insanların kemiklerinde ve saçlarında bu lunduğuna inanılır.30 Erginleme törenlerinde diş sökme ve saç kesme ye verilen önem, dişlerin ve saçların kendi kendilerini yenileme özel liğinden kaynaklanır. Aya kurban sunulan yerlerde, kurbanların seçil mesinde çarpıcı bir benzerlik göze çarpar.51 Bunlar genellikle, büyücü lükte hâlâ önemli bir yer tutan yaban tavşanı, keçi ve domuz; özellik le Sami kadın tapımlarına özgü bir hayvan olan güvercin; dokuz can lı oluşu da buradan kaynaklanan kedidir. Eski Mısır'da kediye tapmılmasmm nedenini Plutarkhos şöyle açıklıyor; Bu h a y v an ın ço k ren k li o lm a sı, geceleri d o la şm a k v e y iy e ce k a ra m a k gibi alışkan lıkları v e g a rip ü re m e b içim i, on u a y la ilgili u y g u n b ir sim g e y a p m a k ta d ır. K ed in in ilk d o ğ u ru şu n d a b ir y a v ru , İk in cid e iki y a v ru v e y ed in ci d o ğ u ru ş u n a k a d a r h e r seferin d e b ir fazla y a v ru y a v ru la d ığı sö y le n ir. Bu d a to p la m y irm i sek iz y a v ru e tm e k te d ir ki, b ir ayın gü n lerin in say ısı k a d a rd ır. K aldı ki, b u sö y len en ler tü m d e n d ü ş ü rü nü bile o lsa, k ed in in g ö zlerin in ay d o lu n a y o ld u ğ u n d a b ü y ü y ü p p a rla k laştığını, a y so lu k laştığ ın d ay sa k ü çü lü p d o n u k laştığın ı h erk es bilir.52
Briffault'nun belirttiği gibi, "kadınların kurban ettiği hayvanların küçük hayvanlardan olması evrensel bir kuraldır". Briffault, bunu, "ka dınlar genellikle avcıların ve sığırtmaçların kurban ettikleri kadar iri 47 48 49 50 51 52
Aynı yerde, c. 2, s. 664-73. Aynı yerde, c. 2, s. 667. Aynı yerde, c. 2, s. 548. Aynı yerde, c. 2, s. 692-4, 702-9. Aynı yerde, c. 2, s. 610-23. Plutarkhos, Moralia, 376e.
BİR TANRIÇANIN YARATILMASI
205
hayvanları kurban edemedikleri için çoğunlukla küçük hayvanlar seç mek zorunda kalmışlardır," diye açıklıyor.53 Briffault'nun açıklaması daha sonraki aşamalar için de geçerlidir, ama ilk etkenin hayvanların evcilleştirilmesi olması daha akla yakındır. Evcilleştirmenin, avcıların eve getirdikleri küçük hayvanların yavrularını kadınların beslemesiy le başladığına inanılmaktadır.54 Ay büyüsünün dans üzerinde de etkisi söz konusudur. Ay solduğu zaman, ayın hasta olduğuna inanılırdı, İrokuaTar ayı sağlığına kavuş tu rm a k amacıyla dans ederlerdi. Güney KaliforniyalI Dieguenyolar ye niay evresinde ayın büyümesine yardımcı olmak için yarışlar düzen lerlerdi. Pawneeler de, topla yaptıkları dansları, erkek kardeşi Kurt'un, yani solan ayın anısına Büyük Tavşan'ın başlattığını söylerler.55 Bura da top bir öykünme simgesidir.
3. Halk Arasındaki Yunan Dininde Ay Aristoteles'in, dölütün aybaşından oluştuğu görüşü, EmpedoklesTe paylaştığı, aybaşmın genellikle ay sonuna doğru, ay soluklaştığı sıralar da meydana geldiği inancıyla uyum içindedir.56 Omurilikle ilgili söyle dikleri de aynı doğrultudadır. "Gövdenin parçaları," der Aristoteles, "kandan oluşur; dölüt kanla beslenir; ilik de kemiklerdeki kan öğesini temsil ed er"?7 Aion, "ilik" sözcüğü, sonsuzluk düşüncesine yaygmlaştırılmıştır. Gerçi ilik ile ay arasında doğrudan bir ilişki kurulmamıştır, ama iliğin göğüste "bulunduğundan" söz ederken Aiskhylos buna ben zer bir şey düşünmüş olsa gerektir, çünkü bu sözcük astrolojide göksel varlıkların etkisi anlamında kullanılmıştır.58 Ay, Endymion söylence sinde karşımıza bir sonsuzluk simgesi olarak çıkar.59 Bu söylenceye gö re, çoban Endymion bitimsiz uykusunu uyurken, ay-tanrıça Selene her gece üstüne eğilir, gövdesini ışınlarıyla sarar, öpermiş Endymion'u. Daha başka yerlerde olduğu gibi Yunanistan'da da, ay, halk arasın da dölütün kaynağı sayılırdı. Plutarkhos'a göre, çiy damlası, dolunay 53 The Mothers, c. 2, s. 619. 54 R. Thumwald, Economics in Primitive Communities (İlkel Topluluklarda iktisat), (Londra, 1932), s. 77; J.C. Frazer, Totemism and Exogamy (Totemcilik ve Dışevlilik), (Londra, 1910), c. I, s. 14-5. 55 The Mothers, c. 2, s. 746-9. 56 Aristoteles, HA. 7.2, (582b), CA. 23. 4. 9. 52 Aristoteles, PA. 2. 6 .1. 58 C . Thomson, Aeschylus, Oresteia, (Cambridge, 1938), c. 2, s. 13. 59 Apollodoros, 1 . 7. 5; Pausanias, 5. 1 . 4.
Z06
T A R İH Ö N C E S İ EGE
da en yüklü durumundadır, şiirdeyse, aym kızlarından biridir.60 Stoa cı öğretide, ay, besinini pınarlardan ve akarsulardan sağlar.61 Plinius, güneşin emdiği ıslakları aym ortaya çıkardığını söyler. Cicero'ya gö reyse, ay, canlıların büyümesini sağlayan ve topraktan doğan her şeyi olgunlaştıran bir sıvı akıtır.62 Sara ve benzeri hastalıkların da aynı et kiden kaynaklandığı ileri sürülmüş,63 öteki hastalıkların belirtilerinin de aym değişik evrelerine göre yükselip alçaklığı düşünülmüştür.64 Do lunay, tohum ekmenin63 ve evlenmenin66 en uygun zamanı sayılmak taydı. Yeni doğan bebekler dadılarınca kapının önüne çıkarılır, "aya gösterilirdi".67 Çocukların gerdanlıklarına takılan, meyva ağaçlarına asılan, aşk büyüsü olarak kullanılan ve saralıların iyileştirilmesinde başvurulan ay taşı en etkili muskalardan biriydi.68 Aynı düşünce uya rınca, bitkilerin ve ağaçların kesilmesi, koyunların kırkılması gibi işler hep aym solmakta olduğu döneme rastgetirilirdi.69 Roma imparatoru Tiberius'un da saçım kestirirken titizlikle uyduğu bir kuralmış bu.70 Bu önlem savsaklanırsa, insanların kel olacağına inanılırmış. Aym yılanla olan ilintisi, Aristoteles'in hiç duraksamasız benimse diği yaygın bir inançta çıkar karşımıza. Bu inanca göre, yılanın kabur ga kemikleri ile bir aym günlerinin sayısı aynıdır.71 Yılan birçok Yunan söylencesinde suların bekçisi olarak belirir. Bunlardan en ünlüsü, Apollon'un Delphoi'u nasıl kurduğunu dile getiren öyküdür: Y akınlard a bir y e rd e fo k u r fok u r kaynayan b ir p ın ar v ard ı. A p ollon o ra d a g ü çlü yayın ı g e rip o k u n u sald ı v e in san lara g ö rü lm e m iş z a ra rla r ve ren , o b ölgeyi k asıp k a v u ra n k ork un ç c a n a v a rı ö ld ü rd ü .72 60 Plutarkhos, Moralia, 367d, 659b; Vergilius, Georgica, 3. 337; ilyoda 23. 597-9. 61 Porph. Ant. 11; bkz. Plutarkhos. Moralia, 659b; Plinius, Historia Naturalis, 2. 223; Aristoteles. Mete. 1. 10. 62 Plinius, Historia Naturalis, 20.1; Cicero, De Deorum Notum, 2.19. 50. 63 Gal. 9.903; Macrobius. Saturnalia, 1.17.11; Artem. 104.14; Oiph. L S0. 474-84. 64 Gal. 19.188; Plinius, Historia Naturalis, 28.44. Biliciliğin de böyle olduğu düşünülüyordu: Argos'daki bir Apollon tapınağında bir kadın her ay koç kanı içtikten sonra gökyüzünden haberler verirdi: Pausanias. 2. 24. 1. 65 Palladius, 1. 6 .12. 66 Euripides, İphigeneia Aulis'de, 716-7; En kolay doğum dolunaydaydı: Cicero, De Deorum Natura, 2. 45.119; Plutarkhos, Moralia, 282d, 658f, 939f; İlyada, 21.483. 67 Plutarkhos, Moralia, 658f. 68 Plautus, Epidicus, 5.1. 33; Plutarkhos, Moralio, 282a, 287f-288b. 69 Plinius, Historia Naturalis, 18. 32,1-2; Varro, De Lingua Latina, 1. 37. 70 Plinius, Historia Naturalis, 16, 194. 71 Aristoteles, HA, 2 . 17. 23; Plinius, Historia Naturalis, 11. 82. 72 Apollodoros, 3. 6 . 4; Pausanias, 9.10. 5.
BİR TANRIÇANIN YARATILM ASI
207
Resim 9. Bir Mainad: Attika vazosu
Yılan-tanrı Asklepios'un Epidauros'daki tapınağında bulunan ya zıtlardan öğrendiğimize göre, yılan, kadınları ayartıp ırzlarına geçen bir yaratık olarak da bilinmekteydi. Kısırlığına umar arayan bir kadın gelmiş bir gün Asklepios tapmağına. Kadın, tapınağın kuralları uya rınca geceyi orada geçirmiş. Gece düşünde tanrının elinde bir yılanla yanma geldiğini görmüş, yılanla cinsel ilişkide bulunmuş, dokuz ay sonra da ikiz oğlan doğurmuş.73 Burada yılan, kendisine inanan kadı nı hayvan aracılığıyla gebe bırakan tanrıdır. Asklepios tapınağında ye ^3 SIC. 1169,19,1168.112. Bu tanrının yılanla olan ilişkileri için bkz. J.G. Frazer, Pausanias's Description o f Greece (Pausanias’ın Yunanistan Betimlemesi), (Londra. 1898). c. 3, s. 65-6.
208
T A R İH Ö N C E S İ E g e
tiştirilen yılanların sağaltıcı gücünün, bu hayvanların deri değiştirerek yaşamlarım yenileme yetilerinden kaynaklandığına inanıldığını da ek leyebiliriz buna.74 Bu düşünce çemberini bütünleyen bir örnek daha verebiliriz. Daha önce sözünü ettiğimiz Batı Afrika yılan dansının bir benzerine Makedonia'da rastlıyoruz: D ah a en eski ç a ğ la rd a n b a şla y a ra k , bu ü lkenin k ad ın ları O rp h e u s ve D ion ysos d in lerin in cinsel şenliklerine k atılm ışlard ır... C o ş u p esrim e d e kim senin eline su d ök em ed iği O lym p ias, d an s ed erk en k o cam an uy sal y ılan lar ta şıy a ra k k u ttören leri bir kat d ah a y ab anıl v e u ta n m a sız kı lıy o rd u ; y ılan lar, g izem li beşikler içindeki sa rm a şık la r a ra sın d a n dışa rı çık ıyo r, k ad ınların d eğ n ek lerin e ve başlıklarına d o la n ıy o rd u : Erkek lerin y ü re ğ in e k ork u d ü şü re n bir g ö rü n ü m d ü b u .75
Olympias, Büyük İskender'in anasıydı. Büyük İskender doğmadan bir süre önce, Olym pias'm kocasının eve geldiğinde karısını yatakla koynunda bir yılanla uyurken bulduğu söylenir.76
4. Bitki Büyüsü Şimdi artık, Yunan panteonunun görkemli tanrıçalarına tapınma nın gerisindeki ilkel büyüyü günışığına çıkarabiliriz. Yeryüzünün her yanında kadınların uğraş alanına girer bitki büyü sü. Bayan Earthy, Valengelerle ilgili'incelemesinde şöyle yazıyor: H em en b ü tü n a ğ a ç la r v e bitkiler b üyüsel bir an la m taşır. Beni n e zam an bitki örn ek leri to p lark en g ö rse le r k ad ın lar h em en m e ra k a kapılıp ilgi len iy o rlard ı; çü n k ü k afaları bitkilerle ilgili b ü y ü y a d a ilaç re çeteleriy le d o lu y d u .77
Eski Yunan'daki bitki bilgisi Dioskorides ve Plinius'un yazılarında incelenebilir, ama Yunan dinini inceleyenlerden hak ettiği ilgiyi gör* memiştir nedense. 74 75 76 77
Aristophanes, Plutos, 733. Plutarkhos, Alex, 2. Plutarkhos, Alex, 2; Suetonius, Octavius Augustus Caesar, 94. Valenge Women, s. 24.
BİRTANRIÇAN IN YA R ATILM ASI
flAeniım ya da selenogonon denildiğine bakılırsa etkisini ve gücünü aydan aldı ğına inanıldığı anlaşılan şakayık kökü, ay başı görme ve doğumlarda kullanılıyor du.78 Güveyi otu (diktamnos), doğurmayı kolaylaştırmada kullanılıyor ve doğum tanrıçası Eileithyia için yapılan çelenklere örülüyordu.79 Mersin, dölyatağını ka patarak erken doğuma engel oluyordu; zambak da, aybaşını denetleyen bir rol oynuyordu.80 Bu çiçekler Aphrodite tanrıçaya adan mış sayılmaktaydı.81 Bir çeşit söğüt olan lı/gos'un aybaşı görmeyi çabuklaştırdığı ya da Önlediği inancı yaygındı.82 Sparta'da Artemis'e Lygodesma, "söğüt dal larına sarılı" denirdi; bunun nedeni, Ar temis imgesinin söğüt dalları arasında bu lunduğunun söylenmesiydi.83 Aynı tan rıçanın Agra'daki (Attika) yontusu, söğüt dallarından çelenklerle bezemlenmişti.84 Gene, Saınos'lu Hera'nm da, tapınağında göğermiş bir söğüt ağacmın dibinde dün yaya geldiği söylenirdi.85 Havlıcandan (kypeiros) yapılan ilaç, dölyatağının açıl masında kullanılırdı;86 hasırçiçeğiyse ay başı görmeyi kolaylaştırır ve Spartalı kız lar tarafından Hera'ya taç yapmakta kul lanılırdı.87 Alkman'm Hera'ya övgüsün de bir genç kız şöyle yakarır: "Yalvarıyo78 79 80 81 82 83 84 85
Plinius, HistoriaNatura/is. 26. İS I. Thphr. HP. 9. 16.1; Arat. 33. Plinius, HistoriaNaturalis, 23. 159-60, 24. 50, 21.126. Pausanias, 6 . 24. 7. Dsc. 1. 134; Plinius, Historia Noturolis, 24. 59-60. Pausanias, 3.16.11. Euripides, Hip. 73. Pausanias, 7. 4. 4. 86 Plinius, Historia Naiuralis, 21.118. 87 Plinius, Historia Noturolis, 21.148.
209
Resim 10. N a r tutan tanrıça; Attika yontusu
2i o
T a r ih ö n c e s i Ege
rum sana; havlıcanlardan, hastrçiçeklerinden örülü bir çelenk sunuyo rum bak."88 Romalıların Herası Juno'nun bir görevi de, aybaşı görme yi kolaylaştırmaktı;89 bundan başka, Hera'ya, A rtem is'e ve Aphrodite'ye doğum tanrıçaları olarak da tapındırdı.90 Eski Yunan'da en çok bilinen bitki nardı. Demeter, elinde bir haş haş ya da nar, kimi zaman da ikisiyle birlikte gösterilir her yerde.91 Ati na'daki Zafer Taşıyıcı Athena'nın sağ elinde bir tolga, sol elinde bir nar vardır.92 Atlet M ilon'un Olympia'daki yontusunun bir elinde bir nar görülür. Milon da Hera tapımı rahiplerinden biriydi.93 Hera tanrıçanın Argos'daki yontusunun bir elinde kutsal değnek, bir elinde nar vardır. Pausanias bu yontudan söz ederken bakm ne diyor: "Narla ilgili baş ka bir şey söylemeyeceğim, çünkü narın öyküsü bir gizd ir."94 Neydi bu giz öyleyse? Narın meyvası parlak kırmızıdır. Kaba bir boya elde edildiği için Yunanca'da kızıl (kokkinos) sözcüğünün türetildiği nar to humu (kokkos) da kırmızıdır.95 Bir kan imiydi nar. Narın bir kan imi ol duğu genellikle bilinmesine karşm, imin gerçek anlamı gözden kaçmış tır. Nar, çoğu zaman, korkunç ölümün simgesi olarak görülmüştür.96 Belli durumlarda, hiç kuşkusuz, bu anlama gelmektedir. Narın, Titan lar tarafından yaralandığında Dionysos'un kanından filizlendiği söy lenir;97 bir de, kendini tanrılara kurban eden Menoikeus'un gövdesi üs tünde çiçeklenmiş ve Eteokles'in ölmesine neden olan Erinys'ler tara fından Eteokles'in gömütüne dikilmiş.98 Bir kimsenin düşünde nar gör mesi, onun yaralanacağının bir belirtisiydi.99 Ama bu yakıştırmalar hep ikincildir. Nar, aybaşı görme ve doğumlarda ilaç olarak kullanılırdı, bu da, Demeter'in elindeki narın, açıkça bir doğurganlık simgesi ola rak tanımlanan haşhaşla aynı anlamı taşıdığmı göstermektedir.101 EleuAlem. 24. 89 Varro. 90 l.R . Famell, Cults o f the Greek States (Yunan Devletlerinde Tapımlar), (Oxford, 1896-1909), c. 1, s. 196, c. 2, s. 444,655-56, 91 W.H. Roscher, Auşföhrliches Lexikon dergriechischen undrömischen Mythotogıe. (Leipzig, 1884-1937), c. 2, s. 1342-43, 1345. 92 Cults o f the Greek States, c. 1 . s. 327. 93 Pausanias, 6.14. 6. 94 Pausanias, 2.17. 4. 95 Strabon, 630. 96 J.C. Frazer, Pausanias' Description o f Greece, (Londra, 1898). c. 3, s. 184-85. 97 d em . Pr. 2. 16. 98 Pausanias, 9. 25.1; Philost. İm. 2. 29. 4. 99 Artem. 1.73. 100 Plinius, Historia Naturalis, 23.107, 112. 101 Eusebios, PE. 3.11. 6 .
88
B İ R T A N R I Ç A N I N Y A R A T IL M A S I
211
gjs Mysteria'larmda ve Despoina'yla (Persephone) ilgili Arkadia Mysteria'larında nar tabu sayılırdı.102 Persephone öyküsündeki ünlii olaydan kaynaklanıyordu bu tabu. Bu olayı birazdan inceleyeceğiz. Atina'daki Thesmophoria bayramla rında oruç tutan kadınlarm nar yememeleri ve cinsel ilişkide bulunma maları gerekiyordu. Geceleri, hem cinsel dürtüleri önlediğine, hem de yılanları uzak tuttuğuna inanılan söğüt dalından döşeklerde uyuyor lardı.103 Söğüt dallarını cinsel etkinliğe karşı bir koruyucu olarak kul landıklarına bakılırsa, nar yemekten de bir cinsel uyancı olduğu için kaçmıyorlardı büyük bir olasılıkla. Nar rengi, savaş kanı değil, özellik le doğurganlık kanıydı; aybaşı kanı ve loğusalık akıntısıydı.
5. Thesmophoria ve Arrhephoria Thesmophoria bayramlarının amacı, ekinlerin bereketini artırmaktı. O zaman, kadınlar niçin dölleyici etkilerden kaçınmaya özen gösteri yorlardı? Bu soruya vereceğimiz yanıt, başlangıçtaki işlevi unutulup git tiğinde ilkel kuttörenlerin nasıl bir nitelik aldığını ortaya koyacaktır.104 Bayram ekim ayı sonlarına doğru kutlanırdı. Birkaç ay öncesinden (sanırız, haziranda ya da temmuzda kutlanan Skirophoria'da) kadın lar domuzlar kurban ederler, bunları Demeter'e sunu olarak büyük bir mağaraya bırakırlardı. Thesmophoria gelince, üç gün bedenlerini te miz tuttuktan sonra105 yılanları ürkütüp kaçırmak için ellerini çırparak büyük mağaraya girerler, domuzların çürümüş kalıntılarını toplaya rak güz ekimi için tohumluk tahıllara karıştırırlardı. Domuzlar "insa nın ve ekinlerin doğuşunun simgeleri" olarak tanımlanır.106 Bir de şöy le bir öykü anlatılırdı: Persephone yeraltı dünyasına kaçırıldığı zaman, orada bulunan bir domuz çobanı da domuzlarıyla birlikte toprağın al tına çekilmiş.107 Tavşan, güvercin ve kadınlarca beslenen öteki hayvanlar gibi domu zun da olağanüstü doğurgan olduğuna inanılırdı.108 Dolayısıyla, tam 102 Porph. Abst. 4.16; Pausanias. 8 . 37. 7. 103 Clem. Pr. 2.16; Plinius, Historia Noturolis, 24. 59. 104 L Deubner, Attische Feste, (Berlin, 1932), s. 43-66. 105 Aynı kurala Abdera ve Sparta'da aynı şenlikte ve Tithoreia'daki İsis tapımında da uyulurdu. 106 Luc. D M e r.2 .1. 107 d em . Pr. 2.17. 108 Luc. DMer. 2.1.
212
TARİHÖNCESİ EGE
bir bereket simgesiydi domuz. Ama bu kadarla da kalmıyordu. Kadı nın kendisinin yerine konuluyordu. Bu da, bu hayvan için kullanılan sözcüğün (khoims) halk arasında niçin pudenda muliebria [kadının edep yeri] karşılığı kullanıldığını açıklıyor.109 Kokkos sözcüğü de aynı anlam
da kullanılıyordu.110 Domuz kanı, kadın katharnmta'smm -aybaşı kam ya da loğusalık akıntısı- yerini tutuyordu. Bu bayramların kökeni, katharmata'nm tohumların verimini artırmada kullanılmak amacıyla giz lice dağıtılması biçimindeki ilkel uygulamaydı.111 Sonraları, bu görev domuz kanma aktarıldığında, kadınların olumlu niteliğini yitiren cin sel etkinlikleri bir kirlenme olarak görülmüş ve yasaklanmıştı. Bu tür kuttörenlerin rastlandığı tek tapım Demeter tapımı değildi. Athena Polias rahibesi iki genç kız, her yıl belli bir gece, bir kutu için de gizli bir şey taşıyarak Akropolis'den aşağı inerlerdi. Tepenin dibin de bir mağara vardı. Kızlar bu mağaraya girip kutuyu bırakırlar, ora 109 Varro, RR. 2. 4.10. IlO H s c h . 111 Pausanias, 2. 31. 8, S. 5.10. 8. 41. 2.
BİRTAN R IÇAN IN YARATILM ASI
213
ya daha önce bırakılmış başka bir şeyi alıp geri dönerlerdi.112 Kutunun
içinde ne olduğu belirtilmiyor, ama ErikhthoniosTa ilgili öyküden çı karabiliriz bunu. Athena tanrıça, yılan biçiminde dünyaya gelen Erikhthonios'u bir kutuya koyup Kekrops'un kızlarına vermiş; sakın kutu yu açmayın diye tembihlemeyi de unutmamış. Kekrops'un kızları da yanamayıp kutuyu açınca çıldırmışlar, kendilerini Akropolis'den aşa ğı atmışlar.113 Burada yılan domuzla aynı anlamı taşımaktadır; yılan la ilgili tabu da aym biçimde gelişmiştir. Bu törene, Deubner'in ortaya koyduğu gibi "gizlerin taşınm ası" an lamına gelen Arrhephoria deniliyordu.114 Thesmophoria da "thesmoi'un taşınması”dır. Thesmos, "konulan" bir şeydir; genellikle bir "yasa" ya da bir "kuraT'dır bu. Nitekim daha sonraları evlilik tanrıçalığmdan ötürü Demeter'e, yasa koyucu anlamına gelen Thesmophoros niteleme si yakıştırılmış tır.115 Ne var ki, bu çeşit kuttörenlerin evlilik yasaların dan eski olduğu açıktır; üstelik, thesmos, aynı zamanda "saklanılan" ya da "konulan"116 somut bir şey anlamında da, başka bir deyişle bu du rumda ilk başlarda katharmata anlamında da kullanılıyordu. Bu iki bay ramın kökeni, kadınların bereket büyüsüdür.
6. Arınma Kuttörenleri Demeter tanrıçanın daha çok tahılların yetiştirilmesiyle ilgilenm e sine karşılık, Artemis bir orman, bataklık ve kır tanrıçasıydı: Artemis, elinde oku, ordan oraya koşarsa nasıl, koca Taygetos ya da Erymanthos dağları boyunca, yaban domuzları, hızlı geyikleri kovalar sevinir, Nympha'lar, Kalkanlı Zeus'un kızları, sıçrar dururlar kırlarda onunla birlikte, bir hoş olur yüreği Leto'nun, Artemis başıyla, alırıyla geçer hepsini, bütün güzeller içinde belli olur ilk bakışta.117 112 Pausanias, 1. 27. 2-3. 113 Apollodoros, 3.14. 6 . 114 Attische Feste, s. 9. 115 Attische Feste, s. 44-45 116 Anacr. 58. 117 Odysseia, 6 . 102-8.
214
T A R İH Ö N C E S İ EGE
Alpheios Irmağı kıyısında, Letrinoi'da bir Artemis Alpheaia tapma ğı vardı. Şöyle anlatılır: Günlerden bir gün, Alpheios, Artemis'e vurul muş. Gelgelelim, Artemis'in kızoğlankız kalmaya ant içtiğini, onun için isteğine hiçbir zaman boyun eğmeyeceğini biliyormuş. Alpheios dü şünmüş taşınmış, Artemis geceleyin nympha'larla şenlik yaparken on-
R e sim 12. Kuyu b aşın daki kızlar: A ttika v a zo su
lara gizlice yanaşmaya kalkmış. Ama Artemis ile periler, Alpheios'un amacını anlayınca yüzlerine çamur sürmüşler, Alpheios da onları bir birinden ayıram am ış.118 Gizli bir kuttöreni akla getiriyor bu söylence: Evlenme çağma erişen genç kızlar ırmak boyuna inerler, gövdelerini çamurla sıvayarak can veren suları soğururlardı. Alpheios'a yakıştırı lan sağaltıcı nitelikler, onun adını taşıyan Cüzam (alphas) İrmağı'ndan da anlaşılmaktadır.119 Irmağın geçtiği koyak baştan başa bu tür ilaçlar la doluydu. Letrinoi'dan daha aşağılarda, Cüzamlılar Kenti anlamına gelen Lepreos diye bir yer vardı. Burada Zeus Leukaios'un, "beyaz has talık" tanrısının bir tapınağı bulunuyordu. Gene aynı bölgedeki Anigros Irmağı'nda cüzamlıların gittiği bir mağara yer alıyordu.120 Öteki yerel söylenceler de aynı doğrultudadır. Pisalı Leukippos gön lünü Daphne'ye kaptırmış. Kadın kılığına bürünerek dostluk kurmuş 118 Pausanias, 6 . 22. 9. 119 Strabon, 347; Lykophron, 1050-53. 120 Pausanias, 5. 5. 5,5. 5.11; Strabon, 346.
B İ R T A N R I Ç A N I N Y A R A T IL M A S I
215
paphne'yle. Daphne ve öteki perilerle ava çıkmaya başlamış. Gel gör jâ, günlerden bir gün, kızlar Ladon Irmağı'nda yıkanmaya karar ver mişler. Leukippos, suya girmeye yanaşmayınca onu zorla soymuşlar, erkek olduğunu görünce de oracıkta öldürüvermişler.121 Ladon, Erynranthos dağı yamaçlarında akan bir koludur Alpheios JrmağTnm. Bir örnek de Boiotia'dan. Çok sıcak bir yaz günü avdan yorgun düşen Ar temis, sık ağaçlarla kaplı bir koyağa gelmiş; orada Kız Kuyusu (Parthenia) denilen bir pınarda yıkanmaya koyulmuş. Köpekleriyle birlik te oradan geçen Aktaion adlı bir avcı da tanrıçayı pınarda çırılçıplak yıkanırken görmüş. Bunun üzerine, gördüğünü başkalarına anlatma sın diye Aktaion'u geyiğe dönüştürmüş Artemis; köpekler de oracıkta parçalamışlar geyiği.122 Yunanistan'ın kırsal yörelerinde adım başı Parthenia ya da Parthenios denilen pınarlara, derelere rastlanırdı.123 Genç kızlar dinsel şen-
R e sim 13. A rte m is ile A ktaion; Attika v a zo su 121 Pausanias. 8 . 20. 3. 122 Hyg.F. 181. 123 Pausanias, 6 . 21. 7; Strabon, 357.457.
216
T A R İH Ö N C E S İ EGE
liklerden önce kendilerini arındırmak için bu pınarlarda yıkanırlardı;1^ gelinler de evlenmeden önce o yöredeki ırmakta ya da ırmaktan taşı nan suyla gövdelerini arındırırlardı.125 Bu uygulamaların hepsi de dö nüp dolaşıp erginlemeye dayanmaktadır.126 Bütün gövdenin suya so kularak kutsanması, başlangıçta, ilk kez aybaşı gören genç kızların arın dırılmasını ve aynı zamanda doğurgan kılınmasını amaçlıyordu. "Can verici" diye tanımlanan düğün yıkanmasının böyle bir etkisi olduğu na inanılıyordu.127 Bu nokta, Troaslı gelinlerde daha da açıktır. Troaslı gelinler Skamandros Irmağı'nda yıkanırken ırmak-tanrıya yakarır, şöyle derlerdi: "Ey Skamandros, al benim kızlığım ı!"128 Bu da, başka ülkelerde olduğu gibi bir zamanlar Yunanistan'da da genç kızların su tarafından gebe bırakıldığına inanıldığını göstermektedir. Yıkandıktan sonra gelin olan bu kızların; nympha'larm, yani ırmak-tanrılarla sevi şip yiğit erkek çocuklar doğuran "gelinler"in (mjphai) ölümlü prototip leri oldukları son derece açıktır.
7. Proitos'un Kızları Cüzamlıların geldiği Anigros ilk zamanlar Minyeios diye bilinirdi. Melampus'un, Proitos'un kızlarını yıkayıp arındırarak delilikten kur tardığı Minyeios Irmağı'ydı bu. Şimdi, bu söylencenin ardındaki kuttöreni biraz daha yakından inceleyebiliriz.129 Proitos'un kızları "erginliğe eriştiklerinde"130 çıldırmışlar; anlaya cağınız, ilk kez aybaşı gördüklerinde. Bir yoruma göre Dionysos, baş ka bir yoruma göreyse Hera alır akıllarını başlarından. Dionysoş ku zeyden gelmişti; Herodotos'a bakılırsa,bu dini Yunanistan'a sokan Melam pus'du.131 Bu.da, Peloponnesos Agrianiasınm, aynı nitelikteki da ha eski bir tapıma katılmış olduğunu ortaya koymaktadır, ikinci yoru 124 Plutarkhos, M. 771f, 772b; Ly. 913. 125 Thukydides, 2. 15. 5; Poll. 3. 43; Plutarkhos, Moralıa, 772b. 126 E.D. Earthy, Valenge Women, (Oxford, 1933), s. 167: “Bedenin yıkanması her zaman az çok törensel bir nitelik taşır... Hastalığın ya da ölümün manevi kirliliğinden bir tür arınm adır yıkanma... Hastalananlar, iyileşinceye dek yıkanmazlar." 127 Nonn. D. 3. 89. 128 Ps. Aeschin. Ep. 10.3. 129 W.H. Roscher, Selene und Venvandtes, (Leipzig, 1890), s. 70-71. Bu bölümdeki bilgiler büyük ölçüde Roscher’in söz konusu yapıtına dayanmaktadır. 130 Apollodoros, 2. 2. 2. 131 Herodot Tarihi, 2. 49.
B İ R T A N R I Ç A N I N Y A R A T IL M A S I
217
ma göre, Proitos'un kızları, Hera'nm altınlarını çaldıkları için çıldırır lar. Burada Angelos'un Hera'nm allığını çalışı geliyor aklımıza. Bu hırsızlıklarından dolayı Proitos'un kızları ineğe dönüşmüşler.133 Daha önce de söylediğimiz gibi, Anigros ya da Minyeios Irm ağı'nda iyileş mişler; Melampus onları arındırdıktan sonra Katharmnta’yı ırmağa at m ış134 Bir başka yorumda da, Melampus'un, Proitos'un kızlarını Lousoi yakınlarındaki bir Artemis Lousia'da, Yıkanan Artemis tapınağında arındırdığı belirtiliyor.135 Neydi peki bu kızların hastalığı? Bu soruyu yanıtlamanın tek güç lüğü, günümüzde birbirinden ayrı değerlendirilen kimi hastalıkların il kel tıpta birbirine karıştırılmasından doğmaktadır. Cüzam sarayla ay nı şey değildir, ama ilkel düşüncede bu iki hastalık birbirine çok yakın dır. Cüzamlı, hastalığı bulaşıcı olduğundan, toplum dışına atılıyordu; saralı ise, nöbet geldiği zaman kendini dışarı atıyor, ıssız kırlara kaçı yordu.136 Yani ikisi de toplumdışı kılınıyordu, işte bu yüzden, Aisklıylos, Erinys'lerin cezalandırdığı bir günahkârı tanıtırken bu iki hasta lığın belirtilerini birbirine karıştırır.137 Ayrıca, saralı bir kimsenin ruhu na bir hayvanın egemen olduğu sanılmaktaydı.138 Bu da, Proitos'un kız larının niçin ineğe dönüştürüldüklerine açıklık kazandırıyor. Gerçekte birer usyarılıını (şizofreni) belirtisinden başka bir şey olmayan bu yarı hayvan, yarı insan sabuklamaları, uygar insanlarda pek az görülmek le birlikte totem düşüncesinin egemenliğini sürdürdüğü ilkel insanlar arasında bugün bile yaygındır.139 Dahası, kadınlarda rastlanan saraya, aybaşı görmeyi engelleyen bir dölyatağı tıkanmasının yol açtığına ina nıyordu Yunanlılar.140 Kuşkusuz, yanılıyorlardı. Böyle bir durum olsa olsa isteriye yol açabilirdi, saraya değil. Ama belirtilerinin benzerliğin den ötürü bu iki hastalık birbirine karıştırılıyordu; Hippokrates'in bi limsel tıbbın temel ilkelerini ortaya koymasından çok sonra bile, isteri nin yalnızca kadınlarda görülen bir hastalık olduğu, buna da dölyatağında (hystera) bir tıkanmanın yol açtığı inancı varlığını sürdürdü.141 132Servius. Ü3 Prob. 134 Pausanias, 5. 5. 10 . 135 Pausanias, 8.18. 8. 136 Hp. Morb. Sac. 4. 137 Aiskhylos, C. 277-95. 138 Hp. Morb. Sac. 4. 139 Selene und Venvandtes, s. 71. 140 Cal. 11.165. 141 Aristoteles, CA . 4. 7 . 6 .
218
T A R İH Ö N C E S İ EGE
Birkaç kadının ansızın delirerek kendilerini kırlara atmaları bize çok tuhaf gelebilir, ama ilkellerin ruh ve düşünce yapısını inceleyecek olur sak bu kuşkumuz hemen dağılacaktır.142 Sözgelimi, Yunanlılara hiç de garip görünmüyordu bu düşünce. Sparta'da ve Lokroi Epizephyrioi'da toplu isteri olayları belirlenmiştir; üstelik her iki kentte de bu has talığa yakalananlar kadınlardır.143 Sparta'da isteriye tutulan kadınlar, Delphoi bilicisinin buyrukları uyarınca bakıcı Bakis tarafından iyileştirilirdi. Lokroi'daysa, sofrada sessiz sessiz otururlarken ansızın doğa üstü bir sese karşılık veriyormuşçasına cinnet getirerek yerlerinden fır larlar, kent dışına kaçarlardı. Bunlar tanrı Apollon'a yakarılar okuna rak iyileştirirlerdi. Agriania'da değinmediğimiz bazı öğeler var hâlâ: yeni doğan çocu ğun öldürülmesi, kovalama ve en geride kalanın öldürülmesi. Bunları daha sonra ele alacağız.144 Ama Argos'daki söylencenin anlamı artık açıktır. Kadınların ruhsal süreçlerindeki büyünün esinlediği yılgının bir izdüşümüdür bu.
8. Yunan Tanrıçaları ve Ay Kapsamlı bilgilere dayalı çalışmalar yapan Roscher'in, gerçekte bü tün Yunan tanrıçalarının başlangıçta ayla ilgili kutsal varlıklar olduğu nu ileri sürmesinden bu yana yarım yüzyıl geçti.145 Roscher'in görüş leri genellikle kabul ediliyor. Başta Farnell olmak üzere karşı çıkanla rın görüşüyse, Roscher'in dayandığı kanıtların büyük ölçüde Hellenistik kaynaklardan alındığı, bunun da Yunan dilinin Doğu etkilerine iyi ce açıldığı bir döneme rastladığı yolundadır. Anlaşmazlık daha çözül müş değildir; Yunan dinini inceleyenler bilimsel bir yöntem benimse medikçe de çözüleceği yoktur. Roscher'in kaynaklarınm hepsi geç bir döneme ilişkin kaynaklar de ğildir; kaldı ki, geç döneme ilişkin olanlar da Farnell'ın sandığından 142 Frazer, I. H. N. Evans'ın Malaya'dan verdiği bir örneği aktarır: “Bir Jakun erkeği benim önümde tuhaf bir yakınmada bulundu... onun bulunduğu yerdeki bütün kadınlar sık sık bir tür çılgınlığa -büyük bir olasılıkla bir tür isteriye- yakalanıyorlarmış. Her kadın türkü çağırarak ormana kaçıyor, günlerce bir başına orada kalıyor, sonunda da nerdeyse çırılçıplak ya da giysileri paramparça bir durumda geri dönüyormuş... Bunu önce kadınlardan biri başlatıyormuş, sonra da öbürleri onu izliyorlaımış." |.C. Frazer. Apollodoros, (Londra, 1921), s. 147. 143 Aristophanes, Av. 962. 144 C. Thomson, Aeschylus and Athens (Aiskhylos ve Atina), (ikinci Basım, Londra, 1946), s. 144-45. 145 Selene und Verwandtes.
B İ R T A N R I Ç A N I N Y A R A T IL M A S I
2ig
çok daha değerlidir. Yunan kent-devletlerinin kozmopolit M akedon ya ve Roma imparatorlukları içinde eriyip gittikleri sıralarda doğudan birçok tapımın akın ettiği doğrudur, ama bunların çoğu Yunan tapımlarıyla aynı kökenden gelen tapanlardır. Daha en baştan beri Babil ve Mısır'dan etkilenen tarihöncesi Anadolu ve Ege dini, Yunanistan'da, kent-devletlerinin ayrışması sonucunda ayrı gelişme yolları izlemiştir. Böylelikle, bu devletler bağımsızlıklarını yitirince, dinsel üstyapıları da onlarla birlikte çökmüş, onları bir kez daha Anadolu ve Ege'nin daha az farklılaşmış tapmalarının etkisine açık bir durumda bırakmıştır. G i derek, daha sonraki Orpheusçuların ve Yeni Platoncuların gizemsel öbür dünya bilgisinin ortamı hazırlanmıştır; bu öbür dünya bilgisi, kur gusal yeniliklerle geliştirilmiş olmasına, bilmesinlerci ve çokbilmiş bir nitelik taşımasına karşın, özünde, eski dindeki en ilkel öğelerden kimi lerinin bir yeniden canlanışıdır. Roscher'in yaklaşımının eksikliği, kaynaklarında değil, aya tapın mayı ilkel toplumun yapısından kopuk bir biçimde, bir "kendinde şey" olarak ele akşındadır. Hemen bütün Yunan tanrıçalarında ve tanrıları nın birçoğunda gördüğümüz ay ile ilişkili olma niteliği, ayın kadınla rın yaşamına egemen olduğuna, kadınların yaşamını çekip çevirdiği ne inanılan dönemin bir kalıntısıdır. Ay ile arasında en açık seçik bağ kurulan kutsal varlık, büyü tanrı çası Hekate'ydi. Ay sonunda, ay görünmez olduğunda, Yunanlı kadın yerleri süpürür, çöpleri ve süprüntüleri bir yol ayrımına götürür, başı nı başka yana çevirip oraya döker, sonra da ardına bakmadan geri dö nerdi. Yol ayrımına bırakılan bu süprüntü yığınlarına "H ekate'nin ak şam yemekleri" denirdi.146 Öteki çerçöple birlikte süpürülen insan sal gılarının büyü yüklü, dolayısıyla tehlikeli olduğu düşünülürdü. Elde ki bilgilerin karşılaştırmalı bir incelemesi yapıldığında kaçınılmaz ola rak bu yoruma varılmaktadır; üstelik dolaysız kaynaklar da doğrula maktadır bu yorumu. Sözgelimi, İoıılis'deki (Keos) bir yazıtta, gömme törenlerinin düzenlenm esine ilişkin bir yasaya rastlıyoruz. Yasada, gömme törenlerinin ay sonlarında düzenlenmesi yasaklanmakta, ayrı ca evden getirilen süprüntülerin gömütlere konulması da suç sayılmak tadır.147 Bir uygulama yasaklanıyorsa, yaygın demektir. Bu uygulama lar, ay sonunda toplanan bu süprüntülerin ölülerin yeniden doğması na yardımcı olduğu inancına dayanıyordu. 146 Uutarkhos, Morolia, 708-09. 147 J/C. 1218. 22.
220
TARİHÖNCESİ EGE
Ayın onaltısmda, ay dolunay olduktan hemen sonra kad utlar bir yol ayrımına gider, "parlayan şeyler" (amphiphontes) adını verdikleri, üst lerine mumlar takılı, yuvarlak çörekler sunarlardı H ekate'ye.148 Bun dan amaç, ayın ışığını sürdürmekti. Bu "parlayan şeyler" Artemis tan rıçaya da sunulurdu.149 İki tanrıça arasındaki sayısız bağdan yalnızca biridir bu. Aiskhylos, aydan, "Leto'nun kızının gözü" diye söz eder, bir başka yerde de Hekate ile Artemis'i tek bir doğum tanrıçasında öz deşler;150 sanırız, Aiskhylos'un tanıklığı ne geç bir tanıklıktır, ne de kuş kulu/ Gerçekte Hekate, Apollon Hekatos'un kız kardeşi Artemis Hekate'dir, oklarını ya da do ğum sancılarını "uzaktan atan" tanrıçadır.131 Her iki tanrıçaya da trioditis ve triprosopos önadları yakıştırılrnıştır. Trioditis ile kavşak, "üç yolun birleştiği" yer be lirtilir; triprosopos ise "üç yüzlü" anlam ına gelir.152 Kavşak kuttöreni aya ses lenen bir kuttören olduğu na göre, buradaki üç yol da ayın üç evresini sim gele mektedir. Porphyrios şöy le diyor "A y, onun değişen Resim 14. ü ç y ü zlü H ekate: T a k. evrelerini ve bu evrelere bağımlı güçleri simgeleyen Hekate'dir: Etkisinin üç bi çimde belirmesinin nedeni de budur."153 İ.S. üçüncü yüzyılda yaşamış olan Suriyeli bir Yeni Platoncu'ydu Porphyrios, ama bin yıldan fazla bir zaman önce Hesiodos da Hekate'ye "yerde, denizde ve gökte" na sıl pay verildiğini anlatmamış m ıydı?154 Üç biçimli Hekate kavramı, Yeni Platonculuk'tan çok daha eskiydi. 148 149 150 151 152 153 154
Ath. 645a. Bu kuttörende Hekate’yle Artemis özdeşleniyordu: Aristophanes. Plutos, 594. Euripides, Ph. 109-10. İtyada, 5.53,7. 83. Orph. HMog. 3. 8 . 5. 25. Eusebios. PE. 3. 11.32. Hesiodos, Theogonia, 427.
BİR T A N R I Ç A N I N Y A R A T IL M A S I
221
Orpheusçu yazında aym evreleri çeşitli biçimlerde yorumlanır. Bi rine göre, "Aya ilk üç gün Selene adı verilir, altıncı gün Artemis olur ay; on beşinci günse H ekate."155 Bir başkasına göre de, "A y, yerin üs tündeyken Selene, içindeyken Artemis, altındayken Persephone'dir."156 Gerçi bu yorumları yapanlar çok daha sonraki bir dönemde yaşa mışlardır, ama gerçekte eski bir geleneği yeniden yaratm aktadırlar. Epikharmos, ikisinin de bir süre yerin altında kalmalarına bakarak, Persephone'yi ay ile özdeşler.157 Asıl önemlisi, İ.Ö. altıncı yüzyılda yaşa mıştır Epikharmos. Kaldı ki, ay ile Persephone arasındaki bağ, Demeter'e yazılmış bir Homerik övgüde çok önceleri dile getirilmiştir. Per sephone kaçırıldığı zaman onun çığlıklarım duyan Hekate'dir; Persephone'nin ırzına geçilmesini görmez Hekate, bunu yalnız Güneş görür. Yüreği parçalanan Demeter'i karşılayıp duyduğu çığlıkları ona anla tan Hekate'dir. Dirilen genç kızı bağrına basan ve ona gönülden hiz met eden de Hekate'dir.158 Kimdir öyleyse Persephone? Persephone'nin o gün bugündür ozanlara esin kaynağı olan öyküsü gerçekte ne anla ma gelmektedir?
9. Persephone'nin Kaçırılması Kadınların Thesmophoria bayramlarında domuzlarını bıraktıkları büyük mağaraya m egam ı denirdi. Demeter ve Persephone adına kut sal sayılan mağaralar için genellikle kullanılan sözcük buydu.159 Aynı zamanda ev ya da saray anlamına da geliyordu. Bu megaron'un Homeros'daki anlamıdır. Hades'in Persephone'yle birlikte gözden yittiği de rin yarık da bir megaron'du.160 İlk tapınaklar mağaralardı; ilk barınaklar da.161 Yunan geleneğinde böyleydi; arkeoloji de doğruluyor bunu.162 Yontmataş Çağı Avrupasmda mağara ağızları ve kaya sığmakları ev olarak, mağaralar da kut sal yerler olarak kullanılıyordu. Cilalıtaş Çağı'nda mağaralar artık ko155 Euripides, Med. 396. 156 Vergilius, Aeneis. 4. 511. 157 Epikharmos, 54. 158 Homeros, H. 2. 24-6, 47-58, 438-40. 159 Plutarkhos, Moralia, 378e; Pausanias, 1. 39. 5. 3. 25. 9. 160 Homeros. H. 2. 379. 161 Porph. Ani. 20. 162 V.C. Childe, The Down o f European Civilisation (Avrupa Uygarlığının Doğuşu), (Üçüncü basım, Londra, 1939), s. 4. 221,231,285.
222
T a r İh ö n c e s İ E g e
nut olarak kullanılmaktan çıkmıştı ama, tapınak, gönuit ve tahıl amba rı görevi görüyorlardı. Yunanistan'daki bu mağara tapmaklarının bir çoğunda, özellikle de Odysseia'da sözü edilen Knossos kenti yakınla rındaki Amnisos Mağarası'nda Minos kalıntıları bulundu.163 En yalın Minos gömütleri çıplak mağaralardır yalnızca. Bir de, toprağın altına kazılan, üstleri büyük taşlarla örtülen odalar vardı.164 Kimi arkeolog lar, Batı Avrupa'da tarihöncesi çağlarda iri kayalardan yapılmış anıt sal yapıları doğal mağaraların birer kopyası sayarlar.165 Yapay gömiitler birer mağara örneği olarak doğmuş, ev mimarisinin yolunu izleye rek gelişmiştir.166 Gömüt, bir ölü eviydi. Anadolu'da Phrygia'lılar ve büyük bir olasılıkla onlardan önce de Hititler, doğal tepeciklere kazılan ve kütüklerle desteklenen çukurlan sıcaktan ve soğuktan korunmak için sığınak olarak kullanıyorlardı.167 Tahıl ambarı görevi gören ve tepeden bir merdivenle inilen benzer çu kurlar Kappadokia'da, İtalya'da, Almanya'da, Libya'da ve İspanya'da da yaygındı. Latince'de "kuyu" (pııteus) deniyordu bunlara. Varro, bu kuyularda saklanan tahılların yıllarca bozulmadığını, örneğin buğda yın elli yıl, darının yüz yıldan fazla dayandığını söyler.168 Romalıların mundııs'u da böyle bir yapıydı.169 Kent kurulurken, tam ortaya ilk ürünlerin konulacağı bir koruncak olarak kullanılmak ama cıyla bir çukur kazılmıştı. Her yıl 24 Ağustosta hasattan alınan tohum luk buğdayı koymak, 8 Kasımda da tohumlukları çıkarıp ekmek için açılıyordu. Açma töreni kutsal bir nitelik taşıyordu. Ölülerin ruhlarına bir kapı açılıyordu sanki. Jane Harrison'ın gözlemlediği gibi, "aynı ya pı hem hazine, hem ambar, hem gömiUtür: Daha başından, ruhlar ve tohumluk buğdaylar yan yana yaşar".170 Tahıl Eleusis'de toplanırdı.171 Birçok Yunan devleti ilk ürünlerini Eleusis Demeterine yollardı. Tahıllar orada güze değin yeraltındaki ambarlara kapatılır, güzün çıkarılıp satılırdı.172 Peki, ne amaçla satılır dı bu tahıllar? "Elbette, yenmek için değil, tohumluk buğdayla karıştı163 164 165 166 167 168 169 170 171 172
Odysseia, 19.188. The Dawn o f European Civilisation, s. 50-51, 67. Aynı yerde, s. 50-51, 209. A.). Evans. The Palace o f Minos (M inos’un Sarayı), (Londra, 1921-35), c. 1, s. 72. Vitr. 2 .1 .5 . Vano, RR. 1.57. W. W. Fowler, "Mundus Patct”, Journal o f Roman Studies, (Londra, 1911 ■). J.E. Harrison. ‘"Sophocles' Ichneutae and the Dromena of Kyllene and the Satyrs", Quiggin, s. 136. S/C. 83.11. "‘Sophocles’ Ichneutae and the Dromena of Kyllene and the Satyrs", Quiggin, s. 145.
B İR T a NRIÇANIN YARATILM ASI
223
nlmak için," diyor Cornford, "tıpkı Thesmophoria bayramındaki sac ra gibi".173 Tohumluk buğdayın koruncaklara yığılmasının bir kuttörende sürdürülmesinden başka bir şey değildi bu. Eleusis'deki Gülmez Kaya'ya, Demeter orada oturup ağladığı için bu ad verilmişti. Gülmez Kaya, Demeter tanrıçanın, kızım ölüler ül kesinden geri çağırdığı M egara'daki Yakarı Kayası'nı akla getiriyor. Homerik Ovgüler'de Gülmez Kaya'dan söz edilmiyor. Demeter'in Kız Kuyusu'nun başında oturduğu söyleniyor.174 Kız Kuyusu, doğal bir pınar (krene) değil, bir sarnıç, yapay bir çukur, Latince'deki Puteus'du. Cornford, Kız Kuyusu'nun gerçekte bir tahıl ambarı, Gülmez Kaya'nm da onun kapağı olduğu sonucuna varıyordu.175 Kız Kuyusu'nun başka bir adı da Ç içekli K uyu'ydu; Persepho ne'nin kaçırılmadan az önce topladı ğı çiçeklerin esinlediği bir addı bu.176 Demek, kaçırma olayı tam orada gerçekleşm işti: Yeraltı ambarı, ölüler evi ve yeraltı dünyasının eşiği denilebilecek bir yerde. Eleusis M ysteriaiarı eylül de kutlanırdı. Gerçi ekim mevsimi tarihsel dönemde ekim ayındaydı, ama çok es ki çağlarda bir ay önce başlar dı.177 Hasatsa hazirandaydı. Dolayısıyla, tohumluk buğ day dört ay, yani yılın üçte birlik süresi boyunca sakla nırdı; söylencede de Per sephone'nin her yıl yeral tında geçirm ek zorunda olduğu süre aynıdır. Resim 15. Persephone Hades'de: Attika vazosu 173 F. M. Cornford, Quiggin, s. 164-65. '74 Homeros, H. 2.99. '75 F. M. Cornford. Quiggin, s. 161. 176 Pausanias, 1. 39.1. '77 Hesiodos, işler ve Günler, 389.
224
T A R İH Ö N C E S İ EGE
İşte bu nedenlerden, Cornford, tohumluk buğdayın hasattan ekime kadar yeraltındaki çukurlarda saklanmasının bir simgesi olarak yorum lamıştır Persephone'nin kaçırılmasını.178 Çok eski zamanlardan beri ta pmaklar ve gömütlerle bağıntılı oldukları için bu tahıl ambarlarına ya kıştırılan kutsallık, yeraltına saklanan tahılın ölülere değmesi nedeniy le veriminin arttığı inancını doğurmuş, olaym bütünü de Hades'in ka çırdığı, anasının ardından gözyaşı döküp yas tuttuğu, yılın üçte birin de yeraltındaki sevgilisine dönmesi koşuluyla salıverilen genç kıza iliş kin bir söylence olarak tasarımlanmıştır. Gömülen ve yeniden doğan tohumluk ekinin ruhudur Persephone. Cornford, bu başarılı yorumuyla, gözüpek ve açık görüşlü bir mad decidir. Ama gene de, bazı küçük ayrıntıları açıklığa kavuşturmuyor bu yorum. Bu ayrıntılardan birine Cornford kendi de değinmiş. Per sephone hasat zamanı kaçırıldıysa, nasıl oluyor da o sırada ilkyaz çi çekleri topluyor? Cornford, bunu, "tüm öykü ilkyazda kuttörenlerde canlandırıldığı için" sonradan eklenen bir öğe olarak açıklıyor.179 Bu tür değişiklikler bulm ak güç değildir. Güney İtalya'daki Yunanlılar, kadınların saçlarına takmak için kır çiçekleri topladıkları bir Demeter ve Persephone şenliği düzenlerlerdi.180 Erosantheia ya da İlkyaz Çiçek leri Şenliği adı verilen benzer bir şenlik de Peloponnesos'da görülmüş tü.181 Ama böyle bir tören, tohumluk buğdayın ruhuna niçin bağlan mış olsun? P ersep h o n e n y m p h a 'la rla o y n u y o r, g ü ller, ç iğ d e m le r, m en ek şeler, sü sen ler, sü m b ü lle rle k aplı bereketli bir ça y ırd a çiçe k to p lu y o rd u . N e r g isler d e v a rd ı bu ça y ırd a . N erg isi, Z e u s 'u n b u y ru ğ u ü z e rin e T o p rak y aratm ıştı; g ü zel kızı ele g eçirm ek için b ir tu z a k d ü şü n e n Ö lü le r T a n rısını h o şn u t etm e k istem işti Z eu s... K ızcağız bu g ü z e l çiçeğ i k o p arm ak için elini u z a ttı, a m a an sızın y e r yarıld ı, ö lü m sü z a tlarıy la g elen Tanrı g en ç kızın ü stü n e a tılıv e rd i.182
Daha başka değişkeler de vardı. Bir değişkeye göre, Persephone Megalopolis'de çiçek topluyordu, yanında da Athena ile Artemis vardı.183 178 F. M. Cornford, Quiggin. s. 157-91. 179 Aynı yerde, s. 166. 180 Strabon, 256. 181 Pausanias, 2, 35. 5. 182 Homeros. H. 2. 5-18. 183 Pausanias. 8 . 31. 2.
BİR T A N R I Ç A N I N Y A R A T I L M A S I
225
Olympia'da, yanındaki arkadaşları gene nympha'lardı, ama bu kez top oynuyorlardı.184 Yunan kuttörenlerinde topla yapılan danslar yaygın dır. Sparta'da, erginleme törenine katılan erkek çocuklar top dövüşü (.şpiıai-romaklıia) yaparlardı.185 Atina'daki Akropolis'de kutuyu aşağı ya, tepenin dibindeki mağaraya taşıyan kızlar, yani Arrhephoroi186 için bir top alanı düzenlenmişti. Homerik Övgü'deki bitkileri ince eleyip sık dokumamıza gerek yok. Belli ki, adı geçen çiçekleri güzelliklerine bakarak seçmiş ozan. Ne var İd, en son sözedilen çiçek ötekilerden ayrılıyor. Demeter ve Persepho ne tapımmda sümbül ve çiğdem gibi187 nergis de kutsal bir nitelik taşı yordu. Kendilerini bu tapıma adayan kadınlar başlarına takmak üzere nergislerden çelenkler örerlerdi.188 Bu söylencede karşımıza çıkan çiçek toplamanın temelinde bitki büyüsü vardır, ilkyaz geldi miydi kadınlar kırlara çıkar, kumaş boyası, ilaç ve büyü hazırlamak üzere bitki toplar lardı. Söylencenin bu bölümü, geç döneme ilişkin olması şöyle dursun, en eski bölümlerden biridir. Bitki büyüsü tarımdan eskidir çünkü. Homerik Övgü'de anlatıldığı biçimiyle, Persephone'nin kaçırılma sı, zorla evlenmedir, gelinin kocasının evine gittiğini örtük bir biçimde de olsa belirten ataerkil bir birleşmedir. Peki, o sırada kızın babası ne redeydi, niçin kızını kurtarmaya gelmedi öyleyse? Persephone'nin ba basının Zeus olduğu söylenir,189 ama Homerik Övgü'de bu konuda bir ipucu yok. Aslında Persephone babasızdı. Tıpkı Demeter gibi. Demeter'e adını veren ve adına M ysteria'lar kurmayı vaat eden, anası Rheia idi.190 Eleusis'de de, onu saraya çağıran, orada onuruna eğlentiler dü zenleyen de kraliçedir.191 Söylencenin geçtiği ortam anaerkildir. Ancak, evlenmenin daha sonraki dönemlerde eklenmiş bir öğe, salt biçimsel bir öğe olduğunu da söylemek istemiyorum. Eleusis Mysteria'larında başrahiple başrahibenin canlandırdığı kutsal bir evlenme söz konusuy du.192 Ayrıntılarını bilemiyoruz. Hitit ana-tanrıçasının Mysteria'larından doğduğu sanılan Phrygia'daki tarım-tanrı Sabazios MysteriaTarmda, rahibe, giysinin içinden yere altın bir yılan indirirdi: "göğüsten çı 184 Pausanias, 5 . 20. 3. 185 Pausanias, 3.14. 6 . 186 Plutarkhos, Moralia, 839b. 187 Pausanias, 2 . 35 . 5 . 188 Sophokles, Oidipus Kolonos’da, 683-85. 189 Hesiodos, Theogonia, 912-13. 190 Homeros, H. 2 . 12 2 , 459-69. 191 Aynı yerde, 2 . 169-230. Bu rnysteria'ların çekirdeği, büyük bir olasılıkla, bir anaerkil saray tapımıydı. 192 Aster. Horn. 10.
226
T A R İH Ö N C E S İ E g e
kan tanrı".193 Törenin gerçek anaerkil biçimi bu; ancak, başlangıçta bü yük bir olasılıkla bir tapmakta altından bir yılanla gerçekleştirilmiyor o tarihöncesi kutsal mağaralardan birinde düzenleniyordu. Hekate genç kızın çığlıklarını duymuş, ama kaçırılışmı gözüyle gör memişti. O sırada mağarasmdaydı; gözle görülm ez olm uştu.194 Ara dan dokuz gün geçtikten sonra elinde meşaleyle ortaya çıktı.195 Bu sü re içinde Demeter kızını aramış, kavşaklarda, yol ayrımlarında ağlayıp yakarmıştı. Hekate'nin gözle görülmez olduğu, Demeter'in dolaşıp dur duğu bu dokuz gün, ayın yitmekte olduğu evredir gerçekte; ayın son üçte biridir, kavşak kuttöreninin düzenlendiği zam andır.196 Nitekim, Persephone de yılın üçte birlik süresinde yeraltında, ölüler ülkesinde kalıyordu.197 Öyle anlaşılıyor ki, Persephone'yi ay ile özdeşlerken ger çeğin hiç de uzağında değildi Epikharmos. Cilalıtaş Çağı'nda güneş takvimi diye bir şey yoktu. Çok daha son raları bulundu güneş takvimi; güneş takviminin bulunması, iyi örgüt lenmiş bir rahipler takımını ve resmi bir tarım şenlikleri çevrimini ge rektiriyordu.198 Tarihsel dönemin Yunanistanmda bile atalara bağlı klan tapımları aya ilişkin temellerini korudular; Hesiodos'a kadar uzanacak olursak, köylülerin tüm yaşamınm nerdeyse yalnızca aya göre düzen lendiğini görürüz. Tohum luk buğdayın her yıl koruncaklara yığılıp saklanması, yıllık değil de aylık olan daha ilkel bir göreneğin gelişmiş biçimiydi.199 Demeter niçin Persephone için yas tuttu, Persephone'yi niçin aradı acaba? Dem eter'in bu davranışı söylencenin oluşturduğu ortamda o denli doğaldır ki, bu sorumuz bazılarına gereksiz bile gelebilir. Ne var ki, böyle durumlarda asıl sorulması gereken sorular, öyküde tartışma sız kabul edilmiş konulara ilişkin sorulardır. Öyle sanıyorum ki, soru muzun yanıtını, Kuzey Amerikalı Mohavvk'larla ilgili şu gözlemde bu labiliriz: Erginlik çağ m a erişen g e n ç kız, tıpkı ad aletin erişe m e y e ce ğ i bir y e re ka çan bir su çlu gibi, g ö z le rd e n ırak b ir y e re çekilip g iz le n ir; an ası ya da 193 d em . Pr. 2 . 14. 194 Homeros, H. 2. 25. 195 Aynı yerde, 2. 51-2. 196 Thesmophoria'nın batıdaki biçimlerinde, kadınlara dayatılan perhiz sûresi dokuz gündü; Ovidius. Met. 10.431-35. 197 Homeros, H. 2. 398-400. 198 M.P. Nilsson, Primitive Time Reckoning, (Lund/Oxford, 1920), s. 173, 231 -32. 199 Aynı yerde, s. 71-2.
BİR T A N R IÇA N IN YA R A TILM ASI
227
ötek i k a d ın a k r a b a la r d a n biri g e n ç k ızın y o k lu ğ u n u fark e d in c e , k a d ın k o m ş u la rın a h a b e r v e r i r , h e p b irlik te a ra m a y a k o y u lu rla r kızı. K im i z a m a n o n u b u lm a la rı ü ç d ö r t gü n s ü re r. G e n ç k ız b u s ü re b o y u n c a o ru ç tu ta r ; b u lu n u n c a y a k a d a r o rta y a çık m a k ta n sa ö lm e k y e ğ d ir o n u n g ö z ü n d e .200
Son olarak da, ölüler ülkesinden ayrılmadan önce Persephone kan dırıldı ve b ir nar yedi.201 Bunun ne anlama geldiğini daha önce gör müştük. Böylece Persephone yılın belli bir dönem inde geri dönecek, Hades'in yanında kalacaktır. Elimizdeki öyküde bu süre yılın üçte bi ri, yani dört aydır; ama başlangıçta, ayın yitmekte olduğu aybaşı gör me zam anıydı. Kim dir Persephone öyleyse? Roscher'in öne sürdüğü gibi bir ay tannçası m ıdır? C ornford'u n kanıtlarını ortaya koyduğu gibi birbu ğd aykız m ıdır? Eskiden kendisine tapınanlarm inandığı gibi ölüler kraliçe si midir? Bir bakım a bunların hepsidir, "tanrıça, genç kız ve kraliçe"dir; ama aynı zam anda, Yontm ataş Çağı mağaralarında yaşayanların ya banıl bakışlı, pasaklı kızlarından Atina bayramlarında güzel giysileriy le boy gösteren genç hanımlara kadar kızlığın bütün bir yaşantısını ken disinde toplayan sıradan bir genç kızdır.
10. Küçük Kadın Yontuları Varlığını günüm üze dek koruyan en eski yontu örneklerinden biri, Aşağı A vustu rya'd a yukarı Yontm ataş Çağı'na değgin bir lös birikintisinde bulunmuştur. Yumu şak yumurtamsı kireçtaşmdan yapılmış, on bir san timetre boyunda, kollarını memeleri üstünde ka vuşturmuş bir çıplak kadın yontusudur bu. Willendorf Venüsü adıyla bilinmektedir. Bu ad, Lo uvre M tizesi'nde M ilo Venüsü'nü coşkunlukla iz lemiş olanlara biraz tatsız gelebilir. Şişman, geniş R e sim 16. W ille n d o rf kalçalı ve iri m em elidir bu Yontmataş Çağı Venü V e n ü sü ; Y o n tm a ta ş Çağı yontusu sü. Kırmızı toprak boyayla boyanmıştır.202 200 The Mothers, c. 2, s. 369. 201 Hom eros, H . 2. 371-74. 202 R. A. Macalister, Textbook o f European Archaeology (Avrupa Arkeolojisinin Ders Kitabı), (Cambridge, 1921), c. 1, s. 447.
228
T A R İH Ö N C E S İ EGE
Orta Avrupa, Akdeniz bölgesi ve Yakındoğu'daki Cilalıtaş Çağı ve Bakırtaş Çağı birikintileri arasından, bu küçük kadın yontularının yü2. lercesi çıkarılmıştır. Çoğu pişirilmiş kilden (terrakotta) yapılmış, kimi si de taştan oyulmuştur. Kadın yontuları kadar olmamakla birlikte er kek, hatta hayvan yontularına da rastlanmaktadır. Tuna kültürünün Birinci Evresi'nde az sayıda küçük kadın yontu su bulunmuştur, İkinci Evredeyse çok sayıda. Ama Üçüncü Evre'de hiç rastlanmamaktadır bu yontucuklara. Üçüncü Evre'nin ayırt edici özel liği, büyükbaş hayvan yetiştiriciliği ve savaşların gelişmesidir.203 Genellikle olduğu gibi bu değişik liklerle birlikte kadınların toplumdaki yeri kötiilediyse, küçük kadın yontularının ortadan kalkışını bu olguya bağlayabiliriz.204 Romanya'daki Gumelnita kültürü, kuttörenlerIe ilgili kalıntılar yönünden zengindir. Birinci Ev re'de, ustaca biçim verilmiş çok sayıda küçük kil yontuyla karşılaşılmaktadır, bunların hepsi kadın yontusudur. Bunlar ikinci Evre'de de varlığını sür dürmektedir, ama bu evrede artık erkeklik organ larıyla birlike erkek yontulan da görülmektedir. Gu melnita birikintilerinin üstünde, çakmaktaşından ok başları ve savaş baltalarıyla belirlenen daha son raki bir kültür yatmaktadır. Bu kültürde tek bir ka Re sim 17. T h e ssa lia dın yontusu göremiyoruz.205 yon tu su : S e sk lo ’dan Benzer bir ardışıklık C ilalıtaş Çağı Thessaliabir terrakotta sı'nda da söz konusudur: G enellikle, eski k ü çü k yon tu ların hepsi işlenm iş kilden yap ılm ış, ço ğ u n lukla cilalan m ış v e kim i z am an d a b ey az ü stü n e kırm ızı tarzın d a ya da buna b en zer bir ta rz d a b oyanm ıştır. Ç oğu kadın y o n tu s u d u r, erk ek yon tusu pek azd ır... tik kadın tiplerinin ço ğ u ep ey ce şişm an d ır, bedensel a y rıntılar b ü y ü k ö lçü d e abartılm ıştır... A y ak ta d u ru rk e n y a d a o tu ru rk en , kim ileri d e bir ay a k la n n ı altlarına alm ış olarak can lan d ırılm ışlardır. Kol lar y a k alçaların ü stü n d e n aşağı sark m ak ta, ya g ö ğ sü n ü stü n d e k av u ş tu ru lm u ş o la ra k d u rm a k ta y a da m em elere d estek o lm a k ta d ır.206 203 The Dawn o f European Civilisation, s. 99-108. 204 Aynı yerde, s. 108. 205 Aynı yerde, s. 126-29. 206 H. D. Hansen, Early Civilisation in Thessaly (Eski Tesalya Uygarlığı), (Baltimore, 1933), s. 43-44.
B i r T A N R I Ç A N I N Y A R A T IL M A S I
Dimini kültüründe (Thessalia II) taş arı ve kilden yontucuklara hâlâ rastlannıakta ve iki yeni tip belirmektedir: kuca ğında bir bebekle oturan kadın ve erkek lik organı çok iri, elleri dizleri üstünde oturan erkek. Ayrıca sığır yon tu lan da vardır. Ne ki, Dimini yontuları daha ön ceki döneme oranla sayıca daha az, usta lık yönünden daha geridir. Bu gerileme Thessalia IU'de sürmekte, bu evreden son raysa küçük yontular ortadan kalkmak tadır.207 Minos'daki küçük yontuları Evans'dan öğreniyoruz. Erkek yontulan da bulun muş olmasına karşın, bulunan parçaların büyük çoğunluğunu kadın yontulan oluş turmaktadır. En yakın benzerleri Anado lu'da görülen en yaygın tip, kısa boylu ve şişmandır. Evans bir de şunları ekliyor:
22Ç
M
Bu k an ıtlar kilden y a p ılm ış, b irb irin e y a kın tü rd en , kısa b oylu v e ço k ş işm a n , ç ö melm iş ya d a otu ran kadın figürlerinin d a
Resim 18. Küçük M in o s Yontusu: K n o sso s’dan bir terrakotta
ha C ilalıtaş Ç a ğ ı'n d a E g e 'd e d e , A n a d o lu yak asın d a d a v a ro ld u ğ u n u g ö ste riy o r. Bu tü rü n taştan y ap ılm ış k olla rından b irin in , o rta F ır a t gib i e p e y d o ğ u d a b ir y ö re d e o rta y a çık m a sı, b en zer b ir kadın figürleri k ü m esin in g en iş b ir S am i b ö lg esin e v e d a h a sı A n au k ü ltü rü n ü n g ü n e y T ü rk ista n 'd a k i y e rleşim m e rk e z le rin e d ek y ayılm ış o lm asıy la b ağın tılı o la ra k son d e re c e ilgin ç b ir o lg u d u r... D o ğudaki bu k ü m en in b ilinen en eski örn ek leri a ra sın d a , N ip p u r'd a b u lunan v e Babil a n a -ta n rıç a s ıy la b ir tu tu la n k ü çü k kil y o n tu la r v a rd ır ; bunların İ.Ö. 2 7 0 0 'd e n k alm a o ld u k ları sa n ılm a k ta d ır.208
Dolayısıyla, güneydoğu Avrupa ve güneybatı Asya'daki küçük yon tuların bir ölçüde Babil etkisi altmda gelişmiş olmalarına karşılık, Ba bil ana-tanrıça imgesinin de aynı kökenden evrilmiş olduğu açıktır. De207 Aynı yerde, s. 68-71,91. 708 A.). Evans, The Palace o f Minos, (Londra, 1921-35), c. 1, s. 45, 51.
230
T A R İH Ö N C E S İ EGE
mek ki, bütün bir bölgeye özgü asıl tapımın Babil kökenli olduğunu varsaymamız için hiçbir neden yoktur. "G irit'te bile," diye sürdürüyor sözlerini Evans, "bu ilkel imgeleri, büyük ana-tanrıçanın tapınaklarında ve sığınaklarında görülenlerden ayırt etmek olanaksızdır".209 Yunanistan'da da Cilalıtaş ve Bakırtaş dö nemleri boyunca bu küçük kadın yontularına bol bol rastlarız; tarihsel dönemin Yunan tanrıçalarının Minos tanrıçalarıyla bağıntılı oldukları kabul edildiğine göre, bu yontuların aynı Cilalıtaş Çağı prototipine ka dar uzandıkları sonucunu çıkarmak durumundayız. Schliemann, M ykene'de yaptığı kazılarda -bu yörede yapılan ilk ka zı- çok sayıda küçük kadın yontusu buldu. Bu yontular o kadar kaba sabaydılar ki, Schliem ann bunları inek başları sanarak "inek yüzlü" Hera'nın simgeleri olarak yorumladı.210 Bu bir yanılgıydı gerçi, ama bu küçük yontuların Hera'yı temsil ettiğinden kuşkulanmak için de bir neden yok. Aynı tanrıçanın güney İtalya'da Sele Irmağı'nın ağzındaki tapmağında, bir kadını canlandıran iki yüzden fazla terrakotta yontu bulunmuştur.211 Gerçi bunlar çok daha geç bir dönemin ürünleridir, biçemleri M ykene'dekilerden çok değişiktir, ama aynı güdülerle esin lenmiş olmaları gerekir ve tanrıçanın betimleri oldukları açıktır. Bu kü çük yontuların en çok göze çarpan özelliklerinden biri, elde tutulan nar sepetidir. Bu yontulardan Korinthos yakınlarındaki Heraia'da ve Sparta'daki Artemis tapmağında da bulunmuştur.212 Bu yontularla bereketin artırılmasının amaçlandığı görüşünde bir leşmiştir herkes. Gerçekten de, bu amaç, kimi örneklerde çok açıktır. Ama daha öteye gidilmediği görülür. Bu sorunu çözmeye koyulurken, bazı noktaları gözönünde tutmak gerekir. Bir kez, insan betimlerinin kullanıldığı tapımlar ne yalnız bu bölgeye özgüdür, ne de yalnız geç mişe. İkincisi, kalıntılar geç Yontmataş Çağı'ndan Demir Çağı'na de ğin aralıksız bir ardışıklık oluşturduğuna göre, bunların değişik dö nemlerde değişik amaçlarla yapıldıkları sonucuna varmaya hazırlıklı olmamız gerekir. Bu yontuların birincisi ile sonuncusu arasında nerdeyse bütün bir büyü tarihi yatmaktadır. Üçüncüsü, nerelerde bulun dukları gözönüne alınmalıdır. Çoğu gömütlerde bulunm uştur; daha 209 Aynı yerde, c. I, s. 52. 210 M.P. N ilsson, Minoan-Mycenaeon Religion (Minos-Mikene’de Din). (Lund. 1927), s. 260-62. 211 U. Zanotti-Bianco, “Archaeological Discoveries in Sicily and Magna Craecia", Journal o f Hellenic Studies. (Londra, 1880-), s. 244. 212 H. C. Payne, “The Plough in Ancient Britain", ("Eski İngiltere'de Tarım "), Archaeological Journal, (Londra, 1884 ), s. 197-227.
B i r TANRIÇAN IN YARATILM ASI
23i
geç dönemlere ilişkin örneklerden birçoğunun da tapmanlarm getir dikleri sunular olmaları gerekir, nitekim kimileri asılmak üzere delin miştir. Kimi örneklerde de, duruşların ve el kol devinimlerinin belli an lamlar taşıdığı açıktır. Son olarak, Tuna, Gumelnita ve Thessalia'da kat kat yükselen kültürlerde ortaya çıkan ardışıklık, bunların ilkel tanmsal anaerkil düzen temelinde incelenmeleri gerektiğini de açıkça gös termektedir. Japonya'daki Cilalıtaş Çağı birikintilerinden, abartılm ış cinsel or ganları bulunan, kilden birtakım küçük kadın yontulan çıkarılmıştır.213 Filipinler'de ve güneydoğudaki Caroline Adaları'nda tahta oymadan, son derece stilize, küçük kadın yontuları bulunmuştur.214 Afrika'nın bazı yörelerindeki kadın kuttörenlerinde tahta bebekler önemli bir yer tutmaktadır. Araştırmamıza da, kuttörenlerin hâlâ yaşadığı buradan başlamamız gerekiyor işte. İlkel insanların çocukları da, tıpkı bizim çocuklanmız gibi, oyuncak bebeklerle oynarlar. Bizde olduğu gibi ilkellerde de daha çok kız ço cuklar içindir bu oyuncaklar. Oyuncak bebeklerle oynamanın anneli ğin bir provası olduğu çok açıktır. Yalnız, ilkel insanlarda, çağdaş bir anaokulundakinden çok daha ciddi bir iştir bu. Ne yazık ki, bu konu da pek az şey biliyoruz. İlkeller arasında erkekler buna pek önem ver mezler, vermeleri de beklenemez zaten; ama erkek antropologlar da ha da az önem verirler. Kaldı ki, sormaya kalksalar bile, yerli kadınlar kocalarından gizli tuttuktan gizleri beyaz derili üniversite hocalarına açıklayacak değildirler ya! Öte yandan, bizim kadınlarımızın toplum daki konumları da antropolojiyle uğraşmaya özendirici değildir. İşte bu yüzden, ilkel yaşamın kadınlara ilişkin yarısı, birçok şeyin başlan gıcının incelenmesi açısından daha önemli olmasına karşın, belge ba kımından çok yoksuldur. Onun için, Güney Afrikalı Valenge'lerde genç kızların erginlenmesini bütün açıklığıyla, eksiksiz olarak anlatan Ba yan Earthy'ye çok şey borçluyuz.215 İlkyazın ilk günlerinde yerel kabile şefi, o yıl ergenlik çağına erişen bütün kızların erginlenmesine ilişkin bir çağrıda bulunur. Bu çağrının ardından düzenlenen törenler bir ay sürer. Nı/aınbııtsi denilen bir kadı nın denetiminde gerçekleştirilir bu törenler. Bu görevi ve kuşaklar bo yu anadan kıza özel bir sepet içinde aktarılan erginlem e simgelerini 213 L. Adam, Primitive Art (ilkel Sanat), (Londra, 1940), s. 111-12. 214 Aynı yerde, s. 125. 215 E.O. Earthy, Volenge Women, (Oxford. 1933), s. 111 -24.
232
TARİHÖNCESİ EGE
nyambutsi de kendi anasından devralmıştır. Simgeler, hepsi de kırmı zı toprak boyasıyla boyanmış bir davul, bir boynuz ve tahtadan yapıl mış kadın ve erkek bebeklerden oluşur. Davulla boynuz kadınla erke ğin cinsel organlarım simgelemektedir. İlk gün, adaylar bir araya top landığında, daha önce erginleme töreninden geçmiş kadınlar, nyambutsi'nin önderliğinde, dölyatağınm simgesi olan davulun ritmine uyarak çırılçıplak dans ederler. O sırada, dansı izleyen adaylar korku içinde hıçkıra hıçkıra ağlamaktadır. Akşamleyin dans sona erince, her genç kız kızlık zarının kutsal boynuzla delindiği bir ameliyattan geçer. Da ha sonraki günler, cinsel yaşam konusunda düzenli bir eğitim görür ler. Bu amaçla oyuncak bebekler sepetten çıkarılır; üreme organlarının imgeleriyle birlikte bu oyuncak bebekler cinsel eylemin canlandırılma sında kullanılır. Bunlar, ata ruhlarının etkinliğinin birer aracı sayıldık ları için, büyük saygı görürler. Bu arada adaylara gizli bir dil öğretilir ve hiçbir ceza görmeksizin birbirlerinin eşyalarını çalmaya özendirilir ler. Ayın son günü ilk günkü dans yinelenir; yalnız bu kez gövdeleri ni kırmızı toprak boyayla boyamıştır bütün dansçılar. Bir de, kızlar bu son dansta ağlamazlar. Sepetini son bir kez açması için nyambutsi'yç yalvarırlar; nyambutsi de sepetindeki bebekleri çıkarır ve genç kızlar oyuncak bebeklerin çevresinde sevinç içinde el çırpıp türkü söyleye rek dans ederler. El bebek, gü l bebek. Bu n e g ü zellik can ım bebek!
Artık her şey bitmiştir. Nyambutsi pilisini pırtısını toplar; genç kız lar evlerine dönüp takılanın, süslerini çıkarırlar; anaları da bunları ku lübenin gizli bir köşesine yerleştirir büyük bir özenle. Büyü bir yansılamadır (mimesis) - bir prova ya da kendini inandır madır; oyunlar da büyünün bir uzantısıdır. Kendini inandırma oyun larda çocuklar için kendi başına bir amaç olmuştur, ama büyüde bilinç li bir biçimde belli bir ereğe yöneltilir. Düşmanının balmumundan bir benzerini yapıp ona iğne batıran ya da ateşe tutup eriten bir köylünün, ilkel büyüyle uğraştığı açık değil midir? Valengelerin oyuncak bebek leri de aynı görevi yerine getirir. Bu bebekler nesnel olarak asıl uygu lamayı göstermenin birer aracıdır gerçi, ama öznel olarak gösteri büyüsel bir prova niteliği alır. Büyü öğesi asıl uygulayımdan ayrılamaz, onun öznel yanından başka bir şey değildir. Gösterinin sonunda be bekler artık kadın ile erkek olmaktan çıkmıştır; gösterinin vaadini ye
B İ R T A N R I Ç A N I N Y A R A T IL M A S I
233
rine getirm iş, dahası zamanla bütün bu sürecin gerçek yaşamda yine len eceğ i vaadini dile getirm iş ve birer çocuğa dönüşmüşlerdir.216 Yeniden küçük yontulara dönersek, daha ilk başlarda kadın yontu larının çoğunlukta olm ası, bunların başlangıçta Valenge bebekleriyle aynı am açla yapılm ış olam ayacağını göstermektedir. Bunlar, en ilkel insanlar arasında hâlâ olduğu gibi cinsel ilişki ile gebe kalma arasında ki bağın bilinm ediği dönem lere kadar uzanmaktadırlar.217 İlk ağızda, aybaşı ve doğum la ilgili büyü için yapılmışlardı; daha sonraları ergin lemeyi, evlenm eyi, hastalığı, ölüm ü, bir başka deyişle yeniden yarat ma gücünün aşılanm asını, yaşam ın yenilenmesini gerektiren her tür lü olayı kapsayacak biçim de genişledi bu büyü. Daha sonraki kuttörenlerde rastlanan erkek yontula rında erkeklik organlarının da bulunm ası, bu aşamanın Valenge kuttörenine uygun düştüğünü akla getiriyor. Yontular hâlâ kadınlar tarafından ve kadınlar için yapıl maktadır gerçi, ama cinsel eylemi gösterm ede birer kuk la olarak kullanılm aktadırlar. İnsan biçimindeki tan rı ve tanrıçaların gelişm esiyle belirlenen üçüncü aşa ma, bizi eski Yunan'a değgin bilgilerin alanına soku yor. Bir kadm olarak tasarım lanan bir kutsal varlığa bağlanan betim ler karm aşıklaşm akta ve onunla bir tutulmaktadır. Küçük yontu, bir tapım yontusu duru muna gelm ektedir. Küçük Yunan yontularının en eskileri Erken Kykladik dönem dendir. Çoğunlukla gömütlerde rastlanılan bu küçük yontuların en belirleyici örneği, kollarını me m elerinin altında kavuşturm uş çıplak bir kadındır.218 Bu tipin örnekleri G irit'e getirilmişti, nitekim Erken Mi nos dönem i göm titlerinde ortaya çıkarılmışlardır. Orta ve G eç M inos yontularını üç bölükte toplayabiliriz: Gö m ütlerde bulunanlar, tapm aklara bırakılan sunular ve tapım putları. Küçük kadın yontularının hemen hepsin de eller m em elerin ya altında ya da üstündedir, kimile rinde ellerden biri havadadır. Ellerden birinin haR e sim 19. Kyklad vada oluşu, "dans eden kızlar"ı -etekleri farbalayon tu su m erm er 216 Primitive Art, s. 97. 217 R. Karsten. The Civilisation o f the South American Indians (Güney Amerika Yerlilerinde Uygarlık). (Londra, 1926), s. 427-29. 218 Minoan-Mycenoeon Religion, s. 251.
234
TARİHÖNCESİ EGE
h, bir elleri alınlannda, bir elleri bellerinde küçük tunç yontular- anım satmaktadır; Nilsson "kutsama devinimi" adını vermiştir buna. Aym duruşa kimi erkek örneklerinde rastlanmaktadır; kimilerinde de eller göğsün iki yanındadır.219 Gene gömütlerde ve tapmaklarda bulunan Mykene örneklerini Nils son üç tipe ayırmıştı: Birinci tipin başında bir başlık vardır, saçları omuz larından aşağı dökülmektedir; kollar boynuzları andıran birer uzantı biçimindedir, nitekim Schliemann'm yanılgısı da buradan kaynaklan maktadır. İkinci tip başlıksız ve kolsuz dur. Üçüncü tipteyse kollar memelerin üstündedir, yalnız kim ilerinde kavuş turulmuş durumdadırlar.220 Hiç kuşku yok ki, simgeseldir bu duruşlar. Aigion'da, ebe-tanrıça Eileithyia'mn bir eli ileri uzanmış, öte ki elindeyse bir meşale bulunan bir tapım yontusu vardı.221 Aynı tanrı ça, Athena'nm doğumunu dile ge tiren bir vazo resminde de aynı du ruşta çıkar karşım ıza;222 şiirdeyse, Artem is'in iki elini doğum yapan bir kadının üstüne uzattığı dile getiri lir.223 Bu duruş, Farnell'ın belirttiği gibi, doğuma yardımcı olmayı yansıtıyordu. Bu nun tersini, yani doğumu geciktirmeyi gös teren duruşsa parmakların birbirlerine ge çirilerek ellerin kenetlenmesiydi.224 Bu nok tayı saptadıktan sonra, birçok yontuda rast lanan oturma ya da çöm elm e duruşunun, asıl doğum amm canlandırdığı sonucuna va Resim 20, "Kutsam a devinim i" rabiliriz. İlkel topluluklarda, doğum yap K n o sso s’dan bir tunç yontu makta olan kadının ebelere yaslanarak çö219 220 221 222
Aynı yerde, s, 252-56. Aynı yerde, s. 260-62. Pausanias, 7. 23. 6 . L.R. Famell, Cults o f the Creek States (Yunan Devletlerinde Tapımlar), (Oxford, 1896-1909), c. 2. s 614. 223 AP. 6 . 271. 224 Ovidius, Met. 9. 292-300.
B İ R T A N R I Ç A N I N Y A R A T IL M A S I
235
m e ld iğ in i y a d a d i z ç ö k t ü ğ ü n ü b iliy o r u z , s o n r a , d iz ç ö k m ü ş k a d ı n l a r ı, E ile ith y ia 'la r ı y a d a G e n e ty l lid 'le r i, b a ş k a b ir d e y iş le d o ğ u m t a n r ı ç a l a rın ı g ö s te r e n k im i e s k i k ü ç ü k Y u n a n y o n tu la r ı d a v a r e l i m i z d e .225
Nijeryalı JukunTarın bir yağmur dansı vardır. Kralın kızları yapar bu dansı. Çok yalın bir danstır. Dansçı ellerini ilkin başından kalçala rına, sonra da kalçalarından başına götürür ve bu devinimi durmadan yineler: "Kutsama devinimi". Jukun'ların rahip-krallarınm eski Mısır'la tarihsel bağları bulunduğuna inanıldığından bu benzerlik daha bir il ginçlik kazanıyor.226 Küçük yontulardaki değişik duruşların, bir dan sın geçiş anları -"Eileithyia'nın kutsal şarkısı"- olabileceğini akla getir mekte,227 ayrıca bu devinimlerin insanın doğuşu, konusunda olduğu kadar ekinlerin büyümesi konusunda da etkili sayıldığı yolundaki gö rüşü doğrulamaktadır. Bu kuklalar, doğumun yanı sıra yaşamın bütün alanlarında yardımcı olabiliyordu. Birçoğunun gömütlerde bulunm a sının nedeni de budur. Geriye, Nilsson'un adak olarak getirilen sunular diye sınıflandırdı ğı, tapmaklarda rastlanan örnekler kalıyor. Ancak, işe bir önyargıyla başlamamak için, şim dilik adak ya da sunu sözcüğünü kullanmaya lım. Elbette bunların birçoğu, hiç değilse daha sonraki kalıntılarda bu lunanlar adaktılar; ama bütün sunuların adak olduğu söylenemez, he le bunlardan önce Cilalıtaş Çağı'ndakiler sunu diye bir şeyin bilinme diği tanrı-öncesi tapımlarla ilgili olsalar gerektir.228 Yunan mağara tapınakları kuttören kalıntıları bakımından çok zen gindir; ilintili geleneklere bakılarak kuttörenin niteliği anlaşılabilir: Hera'mn Eileithyia'yı doğurduğu Amnisos'daki mağara,229 Rheia'nın' Zeus'u doğurduğu mağaralar230 ve nympha'Iarın her yerde rastgelinen mağaraları.231 Bu mağaraların birçoğunda gölcükler ya da pınarlar var dır. Kutsal mağaralar kadar çok olan kutsal pınarların hepsi de bize ay nı öyküyü anlatır: Rheia'nın doğum yaptıktan sonra arındığı pınar lar,232 Kız Pınarları, genç kızların şenliklerden önce yıkandıkları pınar 225 Valenge Women, s. 69, 71. 226 C. K. Meek, A Sudanese Kingdom: an Ethnographical Study of the Jukun-speaking Peoples of Nigeria, (Londra, 1931), s. 183,191,196, 202, 207. 227 Call. Del. 257. 228 The Civilisation o f the South American Indians, s. 244-45, 251-52. 229 Odysseio, 19. 188. 230 Pausanias, 8. 36. 3. 231 W. H Roscher, Ausführliches Lexicon dergriechischen und römischen Mythologie, (Leipzig, 1884-1937), C .3.S. 509-11.529-34. 232 Pausanias, 8. 28. 2.
236
TARİHÖNCESİ E g e
lar, nympha'lara ayrılmış pınarlar.233 Buralar, en eski zamanlardan baş layarak, kadınların erginlenme, aybaşı görme, evlenm e ve çocuk do ğurmayla ilintili gizlerine sahne olmuştur, dolayısıyla, buralarda bu kadar çok küçük yontu bulunması hiç de şaşırtıcı değildir. Bu küçük yontular, tapım malı olduklarından, tapmaklarda sakla nıyordu doğal olarak; tapmaklarda hem onlara bir zarar gelmiyor, hem de içerdikleri büyünün başkalarına zarar vermesi söz konusu olmu yordu. Bir tanrıça düşüncesi biçimlendiğinde, bu küçük yontular o tan rıçanın sayıldı; güçlerini de tanrıçadan aldıkları düşünüldü. Nitekim, kadınlar bu yontulan oynatarak onlardaki büyüyü soğurdtıklarına, böylelikle tanrısallıkla dolduklarına, tanrıçayla özdeşleştiklerine ina nıyorlardı.234 Artık birer kukla olmaktan çıkmış, başka bir nitelik al mıştı yontular. Tanrıçanın kendisinin ya da ona tapınanların simgele ri sayılıyorlardı. Böylece, zamanla nasıl sunu olarak kullanılmaya baş landıkları da anlaşılıyor. Gerçekte, bir adağın yerine gelmesi için sunuda bulunulur. Sözge limi, bir çıkmaza düşmüşsünüzdür, sizi bu zor durumdan kurtarırsa bir armağan vereceğinizi vaat edersiniz tanrıya. Yalnız, ödeme genel likle peşin yapılır. Adakta bulunan kimse, kendi payına bunun bir inanç belirtisi olduğunu düşünebilir. Ama gerçekte, adak adama alışkısının evrimindeki daha ilkel bir aşamaya değgin bir şeydir bu. Eski Yunan'da sığırlar hastalanınca çiftçiler onların benzerlerini yapar ve bunları ta pınaklara adarlardı.235 B un lar benim ök ü zlerim ; ekinlerim i yetiştirm em e y a r d ım a old u lar. H a m u rd a n yap ılm ış b u n lar, a m a sen g en e d e al b un ları D e m e te r; karşılı ğında d a g erçek ök ü zlerim in yaşam aların ı, tarlalarım ı ekin d e m e tle riy le d o ld u rm aların ı sa ğ la .236
Tanrıça açısından kötü bir pazarlık değil mi bu? Aslının karşılığında suretinin sunulması, tanrıçanın gönlünü almakla açıklanamaz. Burada söz konusu olan, öykünme büyüsüdür. Düşmanı başarı kazanıyorsa, onun balmumundan bir imgesini yapıp yakar. Öküzleri hastalanmışsa, öküzlerinin sağlıklı suretlerini yapar. İşin püf noktası buradadır.237 Su 233 Ausfuhrliches Lexicon der griechischen und römischen Mythologie, c. 3, s. 509-11, 234 Pausanias. 3.16. 11, 2.17. 5, 3. 14. 7, 2. 2. 6. 235 Cults o f the Creek States, c. 2, s. 579. 236 AP. 6. 40. 237 S. Smith. Babylonian Legends o f the Creation (Babil Yaratma Söylenceleri), (Londra, 1931), s. 37.
BİRTAN RIÇANIN YARATILM ASI
237
retin tapmağa adanması, büyüyle yüklü olduğu için güvenlikli bir yere kaldırılması gerektiği düşüncesiyle sonradan ortaya çıkmıştır. Küçük yontular için de aynı şey söz konusudur. Tapınıcı, tanrıça nın korum ası altına girmek amacıyla, kendi simgeleri olarak tanrıçaya adıyordu bunları. Bu adam a, hem gerçek tehlike, hastalık ya da çocuk doğurma sırasında, hem de erginleme, evlenme ya da ölüm gibi düş sel tehlike sırasında yapılıyordu. Bunlar, tanrıçanın sim geleri olarak onun iyilikleri karşılığında kabul edebileceği birer armağandılar. Yorumlayış önem li değildi. Önem li olan büyü eyleminin yerini almış bu lunan kuttörenin kendisiydi, adamaydı. Pausanias, Troizen'in pazar yerinde, Pers istilası sırasında oraya gön derilen A tinalı kadınların diktiği bir dizi kadın ve çocuk yontusu gör müştü.238 Bu durum da, yontunun yapılmasındaki güdü geriye dönük tür, Atinalı kadınlar sağ kaldıkları için gönül borcu duymuşlardır. Gel gör ki, orada bulunm ayan ya da yitmiş kişilerin sağ salim dönmeleri ni sağlam ak am acıyla dikilm iş yontular bulunduğunu da öğreniyo ruz.239 Burada büyü düşüncesi hâlâ etkindir. Gene, ölüler adına yontu dikmenin ardındaki düşünce de, gerçekte ölülerin anısını sürdürmek değil, ruhlar dünyasında onların varlığını sürdürmekti. Eski Yunanistan'ın hemen her yerinde, atletizm yarışmalarını kaza nan atletlerin, görev süreleri sona eren rahip ve rahibelerin yontuları yapılırdı. Atletin nasıl olup da kutsal sayıldığını, Olimpiyat Oyunla rı'm incelerken göreceğiz. Rahip ve rahibelerin kutsallığıysa doğrudan doğruya görevlerinden geliyordu. Örnekse, Atina'daki Arrhephoroslar bir yıl görev yaptıktan sonra onurlarına yontular dikiliyordu.240 Bunlar genç kızların kendilerinin portreleriydi, ama bu genç kızlar tan rıçanın sacrrt'sıyla ilişki aracılığıyla onun özelliğini özümledikleri için tanrıçanın temsilcisi sayılıyorlardı. Yunan yontuları bu biiyüsel çağrı şımlardan hiçbir zaman bütün bütüne kopmamıştır. Eskicil yontuculuğun ilk örneklerinden biri, Delos'da bulunan bir mermer yontudur. Saçları uçuşan, kolları iki yanından aşağı uzanan, uzun bir khiton’a sarınm ış bir kadın yontusudur bu. Altındaki yazıtta Şu sözleri okuruz:
238 Pausanias, 2. 31. 7. 239A. Benveniste, Revue de philotogie, (Paris, 1877-), 58.118. 240 Pausanias, 2. 17. 3, 2, 35. 8. 7.
238
TARİHÖNCESİ EGE
N ak soslu D einod ik es'in b iricik kızı, D e in o m e n e u s'u n kız k a rd e şi, şim diyse P h rak so s'u n k an sı N ik an d ra, oklarını u zak tan a ta n tan rıçay a ad a dı beni.241
"Şim diyse Phraksos'un karısı" sözlerinden anlaşılacağı gibi, evlen me dolayısıyla adanmış bu yontu. Peki, kimi temsil ediyor öyleyse? Artemis'i mi, yoksa Nikandra'yı mı? Bu sorunun yanıtını Nikandra ken disi bile veremezdi belki de. Böylece sonunda, başka yerlerde olduğu gibi Eski Yunan'da da, Willendorf Venüsü'nün uzun tarihinin son evresine varıyoruz. Sokrates ile Phaidros, güneşli bir günde İlissos Çayı'nm gölgelik kıyılarında do laşırken nympha'larm bir tapınağına rastgelirler. Birtakım adak sunu ları vardır tapmakta; küçük resimler, oyuncak bebeklerdir bunlar. Yunanca'da oyuncak bebeğe kore, "kız" denir. Onların her zaman rastla dıkları bir şeydi bu, dolayısıyla şöyle bir bakıp geçerler.242 Ama oyun cak bebekleri oraya kim bırakmıştı, üstelik niçin bırakm ıştı acaba? Bu sorunun karşılığını bir sunu yazıtında bulabiliriz: G elin o lm ay a g id en T im a re te d av u lu n u , to p u n u , s a ç b an d ım , o y u n cak b ebeklerini v e on ların giysilerin i su n a r sa n a , ey B atak lık ların A rtem isi! Ey L eto 'n u n kızı, u z a t elini T im a re te 'y e , kutsa o n u , lek ed en v e tehlike den u zak tu t!243
Timarete evlenmektedir, çocukluğuyla ilgili ne varsa hepsini orta dan kaldırmanın zamanı gelmiştir artık. Ama yalnızca birer oyuncak da olsalar bir köşeye atılamaz bunlar, gerçekte her zaman ait oldukla rı tanrıçaya geri verilmelidirler; çünkü Timarete'nin en eski kadın ata larının, bir Yontmataş Çağı mağarasının ıslak ay aydınlığında yaşamı yenileme gücüyle donatılmış aynı simgelere dokundukları zamanların kokusunu, ruhunu belli belirsiz de olsa taşımaktadır.
241 CD I. 5423. 242 Platon, Phdr. 229-30. 243 AP. 6 . 280.
239
VII
EGE'DEKİ BAZI ANAERKİL TANRIÇALAR
1. Demeter Küçük yontular nitelik değiştirip oyuncak bebeklere dönüşürken, onları ilkel büyüden almış olan anaerkil tanrıçalar da kendilerini yeni ataerkil koşullara uydurmaktaydılar. Bu sürecin ilk evrelerine Geç M i nos döneminde rastlanabilir. Minos'da ölüler genellikle doğal mağaralara ya da tapınak-gömütlere topluca gömülürdü.1 M okhlos'da ve Mesara'da gömütler gömüt lüklerde birarada bulunur; demek ki, çeşitli soylar tek bir köy yerleşim merkezinde toplanmıştır.2 Ölülerin bir arada gömülmesi Kyklad'larda, Attika'da ve Peloponnesos'da da yaygındı. Topluca gömülme Or ta Helladik dönemde anakarada ortadan kalkar, ama Geç Mykene dö neminde küçük öbekler biçimindeki aile gömütleriyle yeniden ortaya çıkar. Mykene'nin Gömüt Alanı'ndaki gömütler iki yüzyıl boyunca sü rekli kullanılmıştır; nitekim, buradaki iskeletler arasında bir aile ben zerliği göze çarpar.4 M althi'de (Messenia) yapılan son kazılarda, birbi rine yakın evlerde kümelenmiş üç yüzden fazla odadan oluşan bir Geç Hellas köyü gün ışığına çıkarılmıştır. Köy, yüksek bir duvarla çevrili dir. Duvarın dışındaysa, ana kapınm hemen yakınında, Mykene'deki 1
2 3 4
V.G. Childe, The Dawn o f European Civilisation (Avrupa Uygarlığının Doğuşu), (Üçüncü basım, Londra, 1939), s. 22-23; A.). Evans, The Palace o f Minos (Minos’un Sarayı), (Londra, 1921-35), c. 1. s. 70-72; H.R. Hall, The Civilisation o f Greece in the Bronze Age (Tunç Çağı’nda Yunanistan Uygarlığı), (Londra, 1928), s. 44. The Dawn o f European Civilisation, s. 23; J.D.S. Pendlebury, Archaeology o f Crete, (Girit'te Arkeoloji), (Londra, 1939), s. 63-65. The Dawn o f European Civilisation, s. 50-51, 67. Aynı yerde, s. 76.
240
T A R İH Ö N C E S İ E C E
Gömüt Alanı gibi büyük taşlarla çevrili geniş bir gömütlük bulunmak tadır.5 Öte yandan, ölülerin çömleklere, taştan oyulmuş sinlere ya da kil den tabutlara tek tek konulması Girit'te ve Kyklad'larda daha Erken Minos döneminde başlamış ve git gide yaygınlık kazanmıştı.6 Yal nız, ölülerin çömleklere konula rak gömülmesi belki de özel bir durum dur, daha çok küçük ço cuklar için uygulanm ış olabilir. Anneyi ölen çocuğun ruhu aracı lığıyla yeniden gebe bırakmak am acıyla, küçük çocukları evin içinde ya da hemen yakınında bir yerde çöm leklere koyup gömme çok rastlanan bir alışkıdır.7 Ama ölülerin tek tek gömülmesi, genel ola rak, klanın dağılmasının bir belirtisi saResim 21. Yüzlü birTroya yılmalıdır. Kyklad ve Minos kültiirleçomleği rinin, kabileden devlete giden yolda daha sonraları değişik koşullarda Yunanistan'ın dört bir yanında yine lenmiş olan bir süreçte- ilerlemeye başladığını göstermektedir. Minos kabile düzeni konusunda şimdilik hiçbir bilgimiz yok, ama totemci kalıntılardan da geçilmiyor. Praisos'da dişi domuz eti tabuy du; Zeus'u bebekliğinde bir dişi domuzun emzirdiği yolundaki bir ge lenek de bu tabuyu doğruluyor.8 Bu bölgede yaşayanlara Eteokret'ler ya da Gerçek G iritliler9 deniliyordu,.başka bir deyişle Minos soyundandılar bunlar; Zeus adı da Hint-Avrupa ailesinden geldiğine göre bunun Yunanca konuşan istilacılar tarafından yerel bir totemci klana yakıştırılmış olduğu sonucunu çıkarabiliriz. Adanın daha başka yöre lerinde Zeus'la keçi arasında ilinti kuruluyordu.10 Zeus'a adanmış olan 5 6
7
M. N. Valmirı, Swedish Messenia Expedition, (Lund, 1938). The Dawn o f European Civilisation, s. 24, 50-51; The Palace o f Minos, c. 1, s. 149-50. O. Frödin ve A.W. Persson, Asine, (Stockholm, 1938),s. 437. Valengeler arasında "ölü doğan ya da daha birkaç aylıkken ölen bütün bebekler bir kaba konularak gömülür" (E.D. Earthy, Valenge Women,
Oxford, 1933, s. 153) ve "su kabı dölyatağının simgelerinden biridir" (aynı yerde, s. 66 ). Ath. 376a. 9 Staph. 12. 10 Ida Dağı’nda Zeus'a dadılık eden Amaltheia adlı nympha onu keçi sütüyle beslemiş (Erat Cat. İli Hyg. Ast. 2.13). Minos Ciritindeki çiftlik hayvanları daha çok domuzlardan ve keçilerden oluşmaktaydı 8
Eg e ' d e k İ B a z i A n a e r k î l T a n r i ç a l a r
241
Aigaion Dağı, yani Keçi Dağı etekle rinde doğal bir mağara, Psykhro Ma ğarası vardır ve bu mağarada keçiler le ve çift yüzlü baltalarla bezemlenıniş bir Minos vazosu bulunmuştur.11 Anlaşılan, keçi de domuzun yaptığı nı yapm aktadır. Çünkü bir M inos mühründe, bir keçinin bir bebeği em zirdiği görülmektedir.12 Resim 22. Keçinin emzirdiği bebek: Minos dininin kendine özgü sim M in o s m ührü geleri sütun, çift yüzlü balta ve boğa boynuzlarıdır. En çok önem verilen hayvanlarsa yılan, güvercin ve boğadır. Aslında sütun, kutsal ağacın stilize edilmiş bir biçimidir.13 Baltanın kutsallığı, ilkel toplumda kadın ların işi olan ağaç kesmekten kaynaklanmış olsa gerektir.14 Ağaçlan de virmek için kullanıldığından, yıldırımla arasında bir bağıntı kurulmuş, böylelikle yağmur yağdıran bir büyü aracı olmuştur zamanla. Daha sonra ları savaş baltasına ve kurban baltası na dönüşmüş, en sonundaysa kutsal boğanın kanına değdiğinden gücü bir kat daha artmıştır.15 Hayvanlara gelin ce, yılanla güvercinden daha önce söz etmiştik. Boğa ise, erkeğin dölleme gü cünü simgelediğinden, sürünün tanrı laştırılm ış önderiydi. G ünüm üzdeki çoban topluluklarda da görülen sığıra tapınm anın C ilalıtaş Çağı A vrupaResim 25. Ç iSa ,üzlü M i * » b a t e ,: Knossos'dan defedi ta, « t o n a o,m a
12 13 14
15 16
f 1' " ^
' ' a r o ‘d u f
-
£ > S a y O T tu -
lanndan anlaşılmaktadır.16
(The Down o f European Civilisation, s. 21). G. Clotz. La civilisotion igienne (Ege Uygarlığı), (Paris, 1923), Aegean Civilisation, (Londra, 1925), s. 252-53; M.P. Nilsson, Minoan Mycenaean Religion (Minos-Mikene'de Din), (Lund, 1927), s. 56-58. A.J. Evans, “Knossos Excavations, 1903”, Annual o f the British School at Athens, (Londra, 1894-), 9. s. 88. Id. MTPC. O . T . Mason, Woman's Share in Primitive Culture (İlkel Kültürde Kadının Rolü), (Londra, 1895), s. 133. Aegean Civilisation, s. 231-32. The Dawn o f European Civilisation, s. 137.
241
T A R İH Ö N C E S İ E g e
Resim 24. M in o s boğa güreşi: K n o sso s'd a n değerli taş üstüne oyma
Minos ana-tanrıçasma, erkek yardımcıları da bulunan rahibeler hiz met ederdi. M inos'da bulunmuş bir yüzüğün üstündeki mühürde, kır da dans eden üç rahibe görülmektedir. Rahibelerin eteklikleri farbala lı, göğüsleri açıktır. Ayaklarının dibinde zambaklar açmıştır. Az ötede, tanrıça havada asılı durmaktadır; aşağıdan, tanrıçayla buluşacakmış çasına bir yılan tırmanmaktadır yukarı.17 M ykene'de bulunan bir altın yüzükte, bir rahibe yalvarıp yakanyormuşçasına sunağa doğru eğil miştir, başka bir rahibe de kolları dirseklerinden bükülmüş, elleri kal-
Resim 25. Mykene tapım sahnesi: Mykehe'den bir altın yüzük 17 Aegean Civilisation, s. 249.
Eg e 'd e k İ B a z i A
n a e r k İl
Ta n r iç a l a r
243
çalarına uzanmış, dans etmektedir. Sağda bir ağaç göze çarpmaktadır; bir erkek yardımcı, rahibelere meyve koparmak için ağaca eğilm iştir.18 Gournia'daki bir tapım putunda tanrıça, doğurmakta olan bir kadın olarak gösterilm iştir.19 Tanrıçaya, Am nisos'daki Eileithyia M ağara sında bu özelliğiyle tapınılmaktadır. Adı Hint-Avrupa ailesinden kay naklanmayan Yunan Eileithyiası'nm doğrudan doğruya Minos doğum tanrıçasından geldiğini kabul" edebiliriz. Kimi bilim adamları daha da
Resim 26. Kutsal ağacın önünde dans: Mykene'den bir altın yüzük
ileri giderek, Eileithyia ile Eleusis arasında bir köken bağı bulunduğu nu öne sürmüşlerdir.20 Demeter'in atalarının Minos'lu olduğunu doğrulamak için kimi Demeter tapımı anıtlarına göz atılabilir. Louvre M üzesi'nde Demeter'in bir terrakotta kabartması vardır. Bu kabartmada, iki elinde başak tu tan, kollarından yukarı yılanlar süzülen Demeter yerden göğe yüksel mektedir. Gerçi bu kabartma daha sonraki bir dönemde yapılm ıştır, ama buradaki tip büyük bir olasılıkla eskidir.21 Eleusis'de bulunan çok eski bazı küçük yontularda, Demeter'in başında bugünkü Yunan pap18 Aynı yerde, s. 238. 19 H.B. Hawes, R.E. Williams, R.8 . Seager ve E.H. Hall, Gournia, Vasiliki, and other Prehistoric Sites on the Isthmus o f Hierapetra (Crete) (Gournia, Vasiliki ve G irit’teki Diğer Tarihöncesi Kalıntılar), (Philadelphia, 1908), s. 11. 20 Minoan-Mycenaean Religion, s. 450-51. 21 W.H. Roscher, Ausfiihrliches Lexikon der griechischen und pömischen Mythologie, (Leipzig, 1884-1937), c. 2, s. 1359.
244
T A R İH Ö N C E S İ EGE
Resim 27. Demeter'in yükselişi: Terrakotta kabartma
pas'larının başlıklarım andıran silindir biçiminde uzun bir başlık var dır.22 Gerçekte, bu iki tip arasında ortak bir yan yoktur, ama her ikisi de tanrıçanın ya da onun rahibesinin uzun başlık lı, etekliği farbalalı, göğüsleri açık, korsajlı olarak gösteril diği bazı Orta ve Geç Minos yontula rını anımsatmaktadır; öne uzatılmış olan ellerde yılan vardır, başka bir takım yılanlar da kollara, omuz lara ve kafaya dolanmıştır.23 Bu Minos tipi, saçlarında ve ellerin de yılanlar bulunan kadınlar bi çimindeki Erinys'leri akla getirmek o tedir ister istemez.24 Nitekim, Ar1o P Q Â1 l kadia'da bu tanrıçaya Demeter -f il 0 a Erinys adıyla tapınılm aktaydı.25 a at Anlaşılan, Demeter, Emıt/s'lerin kiâ l Ö SAO o 8 şileşmiş bir biçimi olarak ortaya S İs 4 ? ^ .çık m ıştır ve Artemis ile nymphalar arasında nasıl bir ilişki var Resim 28. sa, Demeter ile Erinys'ler ara Demeter’in Pappas sında da öyle bir ilişki söz ko tipi: Eleusis’den bir Resim 29. M in o s yılan nusudur. terrakotta rahibesi: K ü çü k yontu
L.R. Famell, Cults o f the Creek States (Yunan Devletlerinde Tapırtılar), (Oxford, 1896-1909), c. 3. s215. 23 The Civilisation of Greece in the Bronze Age. s. 127-28. 24 Aiskhylos, C. 1046-48. 25 Pausanias, 8. 25. 4. 22
E g e ’d e k i Ba z i A n a e r k î l Ta n r i ç a l a r
Persephone, Eleusis'de Kore, yani Kız adıyla, Andania'daysa Lekesiz Kız anlamına gelen Hagne adıyla biliniyordu.26 Söylencelerde geçen Knossos'lu prenses Ariadne'nin adı, kızoğlankız demek olan eriagne'nin Girit Dorcasıdır;27 Ariadne'nin öy küsüyse (A riad ne, T heseus tarafından Naksos Adası'na getirildikten sonra Dionysos tarafından kaçırılmış, dağa kaldırılm ış)28 Persephone'nin kaçınlışmm bir başka biçimidir. Aynı türden üçün cü b ir örnekse Britom artis'dir. Britomartis'in adı, anlamını çıkarabildiğim iz birkaç Minos sözcüğün den biri: "tatlı bakire" anlamına geliyor.29 Kral Mi nos, Britom artis'e vurulm uş, kızı dokuz ay dur madan kovalam ış, sonunda yakalanacağını gören Britomartis kendini denize atm ış.30 M inos ana-tanrıçasm ın bir erkek ortağı vardı; belki oğlu, belki de eşiydi bu ortak, belki de her ikisi birden. Bu tanrı Cilalıtaş Çağı'nda hiç görül mez. Orta ve G eç M inos dönem lerinde durumun da bir gelişm e olursa da, gene de sonuna dek ikin cil kalır.31 Anaerkil toplum düzeninin bağrından
26 2? 28 29 J0
S/c. 736.34. Plutarkhos, Thes. 20. D. S. 5.51. Pausanias, 3.1-/.2. Cali. Dian. 189-203.
245
Resim 30. Britomartis: Lyttos’dan değerli taş üstüne oym a
246
T A R İH Ö N C E Sİ E g e
doğan ataerkil bir ilkeyi temsil etmektedir bu tanrı. Knossos'da boğa ile özdeşlendiği anlaşılm aktadır. Kral M inos'un karısı Pasiphae'niry gönlünü kaptırdığı Minotauros'la ilgili söylence buradan kaynaklan mıştır. Belki de bu söylence, erkeğin boğa başı maskesi takmış kral ta rafından temsil edildiği bir kutsal evlenmeye dayanmaktadır.32 Sözü nü ettiğimiz bu tanrı, oğul olarak dü şünüldüğünde, Rheia'nm bakması için Amaltheia adlı nympha'ya verdiği Ze u s'dur; eş olarak düşünüldüğündey se, Demeter'in üç kez sürülmüş bir tar lada sarm aş dolaş olduğu İason.33 Eleusis'de de, kutsal evlenme, söylen cede karşım ıza D em eter'in evlatlığı Demophon ya da Triptolemos olarak çıkan ölümsüz bir çocuğun doğması na yol açmıştır.34 Triptolemos, Demeter'den öğrendiği saban kullanmayı ve tarla bakımını bütün dünyayı dolaşa rak insanlara öğretmiştir.35 Demek ki, söylencede erkeğin belirmesi, erkeğin Resim 32. M in o s ’lu rahip: tarımla uğraşmaya başlamasına denk K n o sso s’dan bir kabartma düşmektedir.
Resim 33. Demeter ile Triptolemos: Attika tası 31 32 33 34
The Palace of Minos (Minos’un Sarayı), c. 4, s. 46; Aegean Civilisation (Ege Uygarlığı), s. 252-54. Apollodoros, 3.1 . 2, 3.15. 8; A.B. Cook, Zeus, (Cambridge, 1914-40), c. 1, s. 464-96, 521-25. Odysseia. 5.125-27. Homeros, H. 2.223-49; Apollodoros, 1. S. 2.
EG E’ DEKİ B A Z I A N A E R K İ L T A N R I Ç A L A R
247
Demeter, bütün Yunan tanrıçaları içinde en tutucu olanıydı. Deme ter tapımmın yeni bir doğrultuda geliştiği biricik merkez, bu tapımın panhelenik bir gizemci dine dönüştüğü Eleusis'di; ama Demeter ora da bile tarımsal niteliğini bütünüyle yitirmedi ve başka yerlerde karşı cinsle ilişkiye girmemeyi sürdürdü. Kızoğlankızlığını koruyan tek anatanrıçaydı Demeter.
2. A th en a Thukydides, Yunanistan'daki ilk yerleşim merkezlerinin, daha son rakilerin tersine, deniz kıyısına kurulmadığını, korsanlardan korun mak için içerilere kurulduğunu söylüyor.36 Thukydides'in bu görüşü, Thebai, Orkhomenos, Atina, Mykene gibi en eski yerleşim merkezle rinden kimilerinin, Hermione, Epidauros ve Messenia Pylosundaki Karia-Leleg kentleriyle karşılaştırılmasıyla doğrulanabilir. Ayrıca, bu ilk dönemlerde nüfusun en geniş kesimini Pelasg'ların oluşturduğunu da söylüyor Thukydides.37 İlk köylerden kimileri daha çok tepelik yerlere kurulur, köy büyü yüp kente dönüştüğünde ilk yerleşim yeri kale ya da akropolis olurdu. Bunun en açık örneği Atina kentidir. Yunanistan'ın dört bir yanında (Atina'da, Argos'da, Sparta'da, Troya'da, Pergamos'da, Smyrna'da, Rodos'da ve daha birçok yerde) tanrıça Athena adına kurulmuş akropolislere rastlanır.38 Aristeides'in deyişiyle, "Athena tanrıça, her kentin doruğunda tek başına egemenliğini sürdürür."39 Burada biraz abart ma var elbette, Athena tanrıça hiç de öyle hazır ve nazır değildi. Ama Athena tapımının yayıldığı koşullarda ortaya çıktığını sandığımız bu yakıştırma, tanrıça Athena'nm ayırt edici özelliklerinden biri olup çı kacak kadar yaygındı. Athena, Peloponnesos'da derin kökler salmıştı. Aliphera'da (Arkadia) A thena'nın doğum uyla ilgili yerel bir söylence vardı.40 Kuzey Elis'deki Larisos Irmağı dolayında Athena Larisaia adıyla tapınılıyor 35 J.E. Harrison, Prolegomena to the Study o f Creek Religion (Yunan Dini Üzerine inceleme). (Üçüncü basım, Cambridge, 1922), s. 273. 36 Thukydides, 1. 7. 37 Thukydides, 1. 3. 2. 38 Pausanias, 2. 24. 3. 39 Aristid. 1.15. 40 Pausanias, 8. 26. 6.
248
TA RİH Ö N C ESİ E g e
du tanrıçaya.41 Tanrıça, en eski çağlarda Larisa diye bilinen Argos'daki akropolisde de aynı adla anılıyordu.42 Pelasg'lara özgü bir yer adıy. dı bu. Atina kentinde Athena tapımının daha kentin kuruluşundan baş layarak ortaya çıktığı sanılmakladır. Atina'da ilk oturanlar Pelasg'lardı: Pelasg'larm kralı Kekrops ise Athena tanrıçanın hizmetkârıydı. Do layısıyla, tanrıça Athena'nm, Atina kentine kendisine tapınan Pelasg'larca getirilmiş olabileceği geliyor akla. Peki, Pelasg'lar hangi yönden gel mişlerdi acaba?
41 Pausanias, 7.17. 5. 42 Pausanias, 2. 24. 3.
E g e ’d e k İ B a z i A n a e r k î l T a n r i ç a l a r
249
Boiotia'lılar, Kopais G ölü'nü yaratan taşkın sularının altında kalan Atina diye bir kentin anısını koruyorlardı. Strabo ve Pausanias'a bakı lırsa, bu kent, kral Kekrops'un Boiotia bölgesine egemen olduğu dö nemde biliniyordu. Demek ki, Attika Atinası daha eski bir kentti.43 Ger çekte bu görüşü doğrulayan tek bir bağımsız kanıt yoktur, ama gene de böyle bir savın ortaya atılmasındaki amaç açıktır. Atmalılar, buda la Boiotia'hlara borçlu görünm ekten hiç hoşlanmıyorlardı. Oysa Athe na tanrıçayı onlardan aldıkları anlaşılıyor. A thena'nın Alalkom enai yakınlarındaki Triton Irm ağı'nın kıyısında dünyaya geldiğine ilişkin gelenekten kaynaklanan Tritogeneia ve Alalkomeneis gibi sıfatları çok eski olsa gerektir, çünkü bu sıfatlar daha Homeros şiirlerinde yerel an lamlarından uzaklaşm ışlardır.44 Bu bakımdan, M eyer'in, Athena tan rıçanın A ttika'ya Boiotia'dan geldiği görüşüne katılabiliriz. Boiotia'ya girdikten sonra daha da kuzeye yöneliyoruz. Tarihsel za manlarda Boiotia Birliği'nin tanrıçasıydı Athena; kendisine Athena İtonia adıyla tapınılm aktaydı. Bu ad, bizi, güney Thessalia'daki İtonos'a yöneltiyor. Çünkü Athena tanrıça, İtonos'da, aynı ad altında Thessalia Birliği'nin tanrıçasıydı.45 Boiotia Birliği ise, Troya Savaşı döneminde Boiotia'yı ele geçiren Boiot'lara kadar uzanıyordu. Thessaller Thessalia'yı aynı dönem de ele geçirdiler; Boiot'ları Boiotia'ya süren de onlardı. Dolayısıyla, Athena İtoina tapımırun Boiotia'ya güney Thessalia'dan geldiği açıktır. N e ki, tanrıça Athena'nın Atina'daki ve daha başka yer lerdeki tapımları Troya Savaşı'ndan çok daha eskilere uzandığına gö re. bu tanrıça Thessalia'ya Thessal'ler ya da Boiot'lar eliyle getirilmiş olamaz. Onu orada karşılaştıkları insanlardan almış olsalar gerektir; Pelasg'ların Thessalia'da öteki yörelerden daha kalabalık olduklarının söylendiğine bakılırsa,46 bu tanrıçanın başlangıçta Pelasg'ların tanrıça sı olduğu sonucuna rahatlıkla varabiliriz. Thessalia'yı Boiotia'dan ayıran Malis Körfezi'nin güney kıyılarında Lokris Epiknem idia ve Lokris Opountia yer alır; buralara bu adlar, ay nı halkın Korinthos Körfezi'ndeki bir başka yerleşim merkezi olan Lok ris O zolis'den ayırt edebilm ek için verilmiştir. Lokris Opountia halkı nın çok ilginç bir göreneği vardı: Her yıl Troya'ya iki genç kız yolluyorlardı, Troya A thenası'm n hizmetine adanıyordu bu kızlar.47 Bu gö 43 44 45 46 47
Pausanias. 9. 24. 2. Tausanias, 9. 33: İlyada, 4. 415. 5. 908. Pausanias, 9. 3 4.1,10. 1. 10; Strabon, 411; Thukydides. 1. 12. 3. Strabon, 220-21. Timae. 66: Polybius. 12. 5, 6.
250
TARİHÖNCESİ EGE
renek, Troya Savaşı'na katılan komutanları Aias'm işlediği günahın ke fareti olarak açıklanıyordu. Troya kentinin yağmalaııışı sırasında, Aias da, kral Priamos'un bir Apollon rahibesi olan kızı Kassandra'yı ka çırmıştı. Hiç kuşkusuz, bir neden uydurabilmek için gerçek tersyüz edilmiştir burada. Gerçekte, genç kızların Troya Athenası'nm hizmeti ne yollanmaları, tanrıçanın Lokris'deki tapınunm Troya'daki tapımın bir kolu olduğunu göstermektedir. İh/adcı'da Troya'nm koruyucu tanrıçasıdır Athena, akropolisdeki ta pmağında oturur. Ama Athena tapınağının rahibesi Theano kesinlikle Troyalı değildir; Thrakia'mn egemeni kral Kisseus'un kızıdır. Strabon, Kisseus'un, Thrakia'mn sonradan Makedonia diye bilinen yöresinde; daha doğrusu, Kissos Dağı'nm ve bir zamanlar sonradan Thessalonike kentine dönüşen Kissos kentinin bulunduğu Halkidikya yarımada sında yaşadığım söylüyor.48 Pelasg'lar oturmuştu bu bölgede, dilleriy se burada varlığını sürdürmüştü. Kisseus, bir de, Aşağı Mezopotam ya'daki Susa kenti yakınlarında yaşayan bir kabilenin, Kissi'lerin ata adı olarak çıkıyor karşımıza.49 Gerçi Susa Troya'dan çok uzaklardadır, ama Troya kral ocağının doğuyla bağıntıları olduğu biliniyor. Troyalılarm bağlaşıklarından biri de, akropolis'i Memnonion olarak bilinen Susa kentinin kurucusu Tithonos'un oğlu M emnon'du; Tithonos, Tro ya kralı Priam os'un erkek kardeşiydi ve karısının adı da Kissia'ydı.50 Hekabe de, Homeros-sonrası gelenekte Kisseus'un kızı olarak anılır.51 Demek ki, Kissi'lerin biri doğu, öbürü batı olmak üzere iki kolu vardı ve batı kolu Homeros Troyası'nm kral soyunu oluşturuyordu. Memnon'u, Priamos'un yardımına, Asur ya da Asya kralı olarak ta nımlanan Teutamos diye biri göndermişti.52 Biliyoruz ki, Kretschmer, -atııos ile biten özel adları incelemiş, bunların Anadolu'ya özgü adlar olduğunu ortaya koymuştur.53 İmbros'daki Pelasg Hermesi'nin yerel adı İmbramos'du.54 Priamos'un bağlaşığı olan Pelasg önderleri (Troya Larissası'ndan geliyorlardı) Teutamos'un torunlarıydılar.55 Thessalia 48 49 50 51
52 53 54 55
ilyado. 11. 222-24: Strabon. 330. 24. Herodot Tarihi, 3. 91. 4, 5. 49. 7, 7. 62. 2; Strabon, 728. Odysseia, 4.188-89; ilyada, 11.1. Euripides, Hekabe, 3; Vergilius, Aeneis, 7. 320, 10. 705. Bu Kisseus kimizaman Homeros destanlarındaki Kisseus'la bir tutulurdu (Euripides, Hekabe, 3) ama Philokhoros'a göre (FH C. 4. 648) Kisseus bir Phrygia köyü ya da klanının ata adıydı. Bir değişkede de, Priamos'un anasının adı Plakia olarak geçer (Apollodoros, 3. 12. 3), Plakia Pelasg'ların bir yerleşim merkezidir. D. S. 2. 22; lo. Ant. 24. P. Kretschmen, Einleitung zur Ceschichte der griechischen Sprache, (Cöttingen, 1896), s. 325. B. V. Head, Historia Numorum, (ikinci basım, Oxford. 1911), s. 261. ilyada, 2. 840-43; Strabon, 620; W. Leaf, Troy, (Oxford, 1912), s. 198-213.
Eg e ’ d e k i B a z i A
n a e r k il
Tan
r iç a l a r
251
Larissası ise bir zamanlar Teutamidas ya da Teutamias adlı bir Pelasg kralının egemenliği altına girmişti.56 Priamos adı da aynı sınıftan bir sözcüktür. Bütün bıınlar birbirini tutmaktadır. Eğer K issi'ler Pelasg idiyseler, onların ilk yurtlarmı Kafkasya'da aramamız gerekir; nitekim, oralarda bir yerde, Trabzon'la Batum arasındaki kıyıda Kissa57 adı ve rilen bir yerleşim merkezine rastlıyoruz. Eğer, Kissi'lerin iki kolu kar şıt yönlere doğru göç etmişlerse, bu, batı kolunun Ege bölgesine taşı dığı Tithonos söylencesine açıklık getirmektedir: Tithonos'u, kendisi ne âşık olan şafak-tanrıça kaçırmıştı.58 Acaba bu Troya ve Makedonia Kissi'leri, Beşinci Bölüm'de belirttiğimiz gibi "M iny çöm leği"yle belir lenen kültürü getiren Pelasg'lar mıydı? Öyle sanıyorum ki, Pelasg gö çüyle ilgili bu ve daha başka sorular, mitoslarla ve yerlerin betimlen mesiyle ilgili yazınsal bilgilerin daha da derinliğine bir çözümlemesiy le yanıtlanabilir. Ama şimdilik Athena'nın bir Pelasg tanrıçası olduğu nu belirtmekle yetineceğim. Kekrops'un "toprağın oğlu" olduğu söylenir, yani bir Pelasg yerli sidir Kekrops. Üstü insan, altı yılan biçimindedir.59 Üç kızı vardır: Aglauros ya da Agraulos, Herse ve Pandrosos. İlkinin sözcük kökeni be lirsiz; ama "çiy" anlamına gelen Herse ile "tepeden tırnağa çiy" anla mına gelen Pandrosos sözcükleri, Athena Polias tapınağının yanında ki Pandroseion'da yetişen kutsal zeytin ağacına tapınmadan kaynak lanmaktadır.60 Tanrıça Athena bir gün Hephaistos'un işliğine gelmiş, kendisine silah yapmasını istemiş Hephaistos'dan. Ateş-tanrı birden dayanılmaz bir istek duymuş Athena'ya, başlamış kaçan tanrıçayı ko valamaya. Tanrıçaya yetişmiş, ama boğuşurlarken Hephaistos'un sper ması Athena'nın bacağına akmış. Athena tanrıça bir yün (eriotı) parça sıyla spermayı silmiş, tiksinerek yere, toprağa (khthon) atmış. Böylece toprak ana döllenmiş ve yılan-çocuk Erikhthonios doğmuş. Athena da çocuğu Kekrops'un kızlarına vermiş bakmaları için.61 Elimizdeki biçi miyle bu öykü, daha sonraları tanrıçalarının kızoğlankız olduğunu sa vunan Atinalılara verilmiş beceriksizce bir ödündür. Eğer tanrıyla tan rıça bir zamanlar bir kutsal evlenme biçiminde birleşmiş olmasalardı, böyle bir öykü uydurmaya da gerek duyulmazdı. Yılan-çocuğun ger 56 Apollodoros, 2. A. A. Lesboslu Theophrastos’un gerçek adı Tyrtamos'du, ama Tyrtamos çok çirkin bir ad olduğundan Aristoteles onu adını değiştirmeye razı etmişti: Strabon. 618. 57 Arr. Ind. 26. 8 . 58 Homeros, H. 5. 218. 59 Apollodoros, 3.14.1. 60 Apollodoros, 3. 14. 2; Pausanias, 1. 2. 6, 1. 27. 2. 61 Apollodoros, 3. 14. 6 .
252
TARİHÖNCESİ EGE
çek anası yılan-tanrıçaydı. Ve Minos tanrıçası gibi bir tanrıçanın da, kral ocağının kızlarınca yetiştirilen kutsal bir zeytin ağacıyla bağıntısı vardı. Bu tanrıçanın tapımı, anaerkil bir tapımdı.
Resim 35. Athena, Erikhthonios ve Kekrops: Attika kabartması
Kral Kekrops'un egemenlik dönemine iki önemli olay yakıştırılır. Bunlardan biri, evlilik kuruntunun ortaya çıkışıdır. Otekiyse, Atheııa ile Poseidon'un A kropolis'e talip olmaları ve bunun için armağanlar yarışmasına girmeleridir. Athena, Pandroseion'a kutsal zeytin ağacuıı dikmiş; Poseidon ise Erekhtheus tapmağının içinde üçlü yabasmı yere vurarak kutsal bir kuyu yaratmış. Hakemliğine başvurdukları Kekrops Poseidon'un kutsal kuyusunu beğenmemiş, zeytin ağacım diken Athena'ya vermiş ödülü.62 Troizen'de, Argos'da ve Korinthos'da rastla nan birçok benzer öyküde Poseidon gene yarışmacı olarak boy göste rir. Poseidon, Athena'yla birlikte Troizen'e talip olmuş ve en sonunda kenti tanrıçayla paylaşm ayı kabul etmişti.63 A rgos'da Hera'yla karşı karşıya gelmiş, tanrıçaya yenik düşmüştü.64 Korinthos kenti için de güneş-tanrı Helios'la yarışır ve kent Helios'a verilir sonunda. Korinthos 62 Herodot Tarihi, 8 . 55; Apollodoros, 3.14.1, 63 Pausanias, 2. 30. 6 . 64 Pausanias, 2.15. 5, 2. 22. 4.
E g e ’d e k i B a z i A
n a e r k îl
Tan
r iç a l a r
253
İsthmosu'nu ise Poseidon kazanır ve orada Poseidon adına İsthmia Oyunları düzenlenir.65 Bir başka geleneğe bakılırsa, İsthmia Oyunları, Kadmos'un kızı İno'nun oğlu Melikertes'in anısına düzenlenmiştir.66 İsthmos'daki Megara kentinin kurucusu Megareus, M iny'lerin Orkhoırıenos kentinde Poseidon'un Onkhestes'den olan oğluydu.67 Bu gele nekler Boiotia'dan aktarılmıştı; ancak, Kadmos'lular ya da M iny'ler ta-
Resim 36. Athena ve Kekrops kızları: Attika vazosu
rafından değil de, onlarla bağı olan halklar tarafından aktarılmış ola bilirler. Poseidon'un Thessalia'da Tyroid'lerin ata tanrısı olduğunu gör müştük; sonra, daha kuzeyde, Peneios Irmağı'run ağzı dolaylarındaki Petra'da eski bir Poseidon tapımı vardı.68 Poseidon kuzeyden gelmişti. Güzel de, Attika ve Peloponnesos'a kim ler getirmişti Poseidon'u? Bir kere, Tyroid'ler getirmiş olamaz, çünkü onlar Attika'ya Dor istilasından sonra gelmişlerdir. Poseidon soyundan olduklarını ileri süren Boiot'lar da olamaz, çünkü Boiot'lar Peloponne sos'a kadar uzanmış olmalarına karşın, Attika'da hiçbir iz bırakmamış lardır. Geriye, Attika, Korinthia ve kuzey Peloponnesos'da yaşadıkları belgelenmiş olan Lapith'ler kalıyor.69 Attika Peirithoid'leri Lapith'Ierdendiler; Peirithoos da Atina'nın yerel kahramanı Theseus'un en yakın 65 Pausanias, 2 . 1 . 6 . 66 Apollodoros, 3.4. 3. 67 Pausanias, 1. 39. 5; Apollodoros, 3.15. 8 . 68 Pi. P. 4.138. 69 Ells Kralı Augias ve Epeio'ların Homeros destanlarındaki önderleri (ilyado, 2.615-24) Lapith'lerdendilen D. S. 4. 69; Pausanias, 5 .1 .1 1 .
254
TARİHÖNCESİ EGE
dostuydu. Bu söylence, bugünkü biçimiyle, sanırız altıncı yüzyılın ikin ci yarısında doğmuştur, daha eski değildir. Theseus, altıncı yüzyıhn ikinci yansında, Dor ırkının büyük kahramanı Herakles'e karşı Atinalılarca uydurulmuş bir kişidir.70 Daha önceleri, Peirithoid'lerin yaşadı ğı Marathon'un yerel kahramanıydı Theseus; Homeros'un İhjada'sında da Theseus'u Thessalia'da Peirithoos ile Kaineus'un silah arkadaşı ola rak görürüz.71 Theseus köken bakımından Thessalia'h bir Lapith'di. Bu da sorunumuzu açıklığa kavuşturuyor, çünkü Theseus yalnız Piııdaros ile Euripides'in onun babası olduğunu söyledikleri Poseidon'la değil, Troizen kenti ve İsthmos Kıstağı ile de yakından bağıntılıydı.72 Poseidon'un, Theseus'daıı ayrı olarak, konumuzla doğrudan ilgili iki bağı daha vardır Lapith'lerle. Birincisi, Korinthos'dandır. Makedonia kıyısında bir Korinthos kolonisi olan Potidaia onun adını taşır; sa nırız bu adı koloninin kurucusu, yani Korinthos tiranı Periandros'un oğlu seçmiştir.73 Periandros, öyküsünü Beşinci Böltim 'de anlattığımız Kypselos'un oğlu ve ardılıydı. Kypselos ise, Korinthos yakınlarındaki Petra kentine yerleşen Kaineid'lerin Lapith klanmdandı.74 Bunların, Poseidon Petraios'un bulunduğu Thessalia Petrası'ndan gelmiş olduk ları söylenebilir. Korinthos'daki Petra kentinin yeri tam olarak belirle nememektedir; ama eğer kentin doğusunda -Korinthia'nm büyük bir bölümü de buradadır- idiyse, o zaman İsthmos Kıstağı'nda olsa gere kir. Böylece, Poseidon'un Korinthos'a gelişi açıklanmış oluyor: Korinthos'a Lapith'lerin bir kolu tarafından getirilmiştir Poseidon. Gerçekte Athena tanrıçaya bağlı olan Erekhtheion'da, eski yılan kah ramanla yeni tanrının kaynaşmasını simgeleyen bir Poseidon Erekhtheus sunağı bulunuyordu. Hemen bitişiğindeyse, orada rahiplik yap mış olan Boutad'ların resimleriyle süslü bir Boutes sunağı vardı.75 Boutes, Poseidon'un oğluydu ve kızının adı Hippodameia idi. Lapith'lerin önderi Peirithoos, Hippodameia ile evleneceği zaman, düğününe Kentaur'ları, at adamları da çağırır; şarap içmeye alışık olmayan at adam lar şölende esriyip kendilerinden geçer, gelini kaçırmaya kalkışırlar; Lapith'lerle Kentaur'lar arasındaki ünlü kavga böyle başlar işte.76 Bu Boutad'lar, Lapith'lerin başka bir koluydu. 70 71 72 73 74 75 76
K. Schefold, '‘Kleisthenes", Museum Helveticum, (Basel, 1943 -), 3. 65-67. Euripides, Held. 32-37; Herodot Tarihi, 9. 73. Euripides, Hippolytos, 887. Nic. Dam. 60. Herodot Tarihi, 5. 92b. Pausanias, 1 . 26. 5; Plutarkhos, Moralia, 841-43. ilyada, 1. 263: Odysseia, 21. 295-309; Pausanias. 5.10. 8; Apollodoros, Epit. 1. 21.
Eg e ’ d e k i B a z i A
n a e r k îl T a n r iç a l a r
255
Lapith'lerin, Yunanca'yı tarihöncesi Thessalia'ya taşıyan halklardan biri olduğunu Beşinci Bölüm'de belirtmiştik. Yalnız, Boutad'lar Atina soyluluğunun kaymak tabakasıydılar; başkalarım hor gören, eski ka falı ve gerici bir topluluktular. Theseus'un yerel kahramanlığa yükse lişi, pekâlâ Boutad'lar eliyle gerçekleştirilmiş olabilir. Boutad'lar, ra hipliklerinin daha önceki döneminde Athena Polias tapımım ele geçir mişlerdi. Bu da, soyluluğun egemenliği koşullarında, kentin denetimi ni ellerinde tuttuklarını gösterir. Eğer Atmalılar "Hellenleştirilmiş Pelasg'lar" idiyseler, Hellenleştirilmelerinde Boutad'larm parmağı olsa gerektir. Bu yüzden, Boutad'larm Yunanca konuşan bir soydan geldik leri görüşü pekâlâ doğru olabilir. Lapith'ler, Attika'ya ilk yerleştikleri sıralarda, başka bir ırktan gelen Pelasg'lar tarafından kuşatıldılar ve zamanla Pelasg'ların kültürünü be nimseyip özümlediler. Ne var ki, eski anılar ve izler kolay silinmedi. Toprak için verilen savaşım eski anıları ve izleri kuşaklar boyu canlı tuttu. Soylular, halkı, yerlileri, "toprağın oğullarını nedenli aşağılıyor larsa, Attikalı olmayan atalarıyla da o ölçüde övünç duyuyorlardı. So nunda, demokratik hareket, Munro'nun pek yerinde belirttiği gibi, al çakgönüllü kökenlerini "demokratik bir slogan" ve "yabancı bir soylu luğun egemenliğine karşı bir protesto" olarak gözüpek bir biçimde ilan eden bu "toprağın oğulları"nın bir yeniden canlanışına dönüştü.77 Boutad'lar, Erekhtheus tapınağım ele geçirdikten sonra, yerli hane danın kendi klan atalarmın soyundan indiğini ileri sürer oldular. Po seidon ile Athena arasındaki anlaşmazlık konusunda en eski yetkili sa yabileceğimiz Herodotos bu konuda görüş belirtmekten ustaca kaçını yor, ama Apollodoros ilk gelenin kesinlikle Poseidon olduğunu, Athena'nın ancak Kekrops'un yalancı tanıklığıyla baskın çıktığını söylü yor.78 Demek, bu "toprağın oğlu" bir yalancı tanıktı. Bu soylu aile, geç mişini işte böyle küçük hilelerle meşrulaştırmıştı. Peki, bizim Pelasg Athenası'na ne oldu? Athena tanrıça uzlaşmak zo runda bırakıldı. Gerçi Athena gene Akropolis'in egemeniydi, ama bir bedeli vardı bunun. Bu bedelin ne olduğu, öykünün bir başka değişke sinden çıkarılabilir. Bu değişkeye göre, anlaşmazlık Atina halkının de mokratik (aslında, demokrasi koşullarında gerçekleştirilen bütün oyla malardan daha demokratik) oylamasıyla çözülmüştür. Anlatılanlara baJ.A. R. Mundo, "Pelasgians and lonians" ("Pelasg'lar ve İonia'lılar"), Journal o f Hellenic Studies. (Londra, 1880-), 54.116. 78 Hcrodot Tarihi, 8 . 55; Apollodoros, 3.14.1.
256
TARİHÖNCESİ E g e
kılırsa, Kekrops'un krallığı zamanında mecliste erkekler kadar kadın ların da oy hakkı vardı. Söz konusu anlaşmazlık meclise sunulduğun da, erkekler Poseidon'dan yana, kadınlarsa Athena'dan yana oy kullan dılar ve kadınlar bir oy farkla üstün geldiler. Böylece Atina kentinin ko ruyuculuğu tanrıça Athena'ya verildi, ama buna karşılık erkekler de bir misillemede bulundular. Kadınları bir daha geri almamacasına meclis ten attılar, Atinalı sıfatından yoksun kıldılar ve çocuklara analarının adı nın verilmesini yasakladılar.79 Bu öyküde anılan kadınlar anaerkil Pelasg'lar, erkeklerse ataerkil göçmenlerdir. Tapımlarm çatışması, babayanlı kalıtın getirilmesiyle, kadınların yurttaşlık haklarından yoksun kı lınmasıyla ve küme evliliğinden tekeşli evliliğe geçişle aynı zamana denk düşmektedir. Diyebiliriz ki, burada söylence, insanların ekono mik, siyasal, toplumsal, cinsel, sözün kısası bütün ilişkilerinin birliğini bir söylencenin dile getirebileceği kadar açık seçik dile getirmektedir. Bu denli kapsamlı değişiklikler hiç kuşkusuz epey uzun bir zaman almıştır. Sanırız, bu değişikliklerin Athena tanrıça üzerindeki etkisi de aşamalı olmuştur. Süreci ayrıntılarıyla izlemek olanaksız. Ama sonun da ortaya çıkan durumu hepimiz biliyoruz. Yılanı ve kutsal zeytin ağa cıyla, sflcra'sını yeraltına taşıyan, onuruna top oynayan ve adlarını çiyden alan genç rahibeleriyle tarihöncesi Athena tanrıçayı, değerli taş üs tüne oymalarda ve mühürlerde zambaklar arasında dans eden, kendi sine meyva toplayan tapmıcılarına gökten inen M inos ana-tanrıçasından ayırt etmek gerçekten de çok zordur. Bu özellikler kolay kolay si linemeyecek kadar derinlere kök salmıştı, ama üstlerine yeni yeni özel likler eklendi ve yeniden yorumlandılar. Tanrıça Athena hiç evlenme mişti, çünkü PelasgTar zamanında evlilik diye bir şey yoktu; ama ye ni çağda bu duruma bakılarak tanrıçanın kızoğlankızlığı yeğlediği so nucu çıkarıldı.80 Athena'nm hiçbir zaman annesi olmadı; çünkü bir anatanrıça olarak Athena kendisi analığın simgesiydi; ama şimdi, tepeden tırnağa silahlı olarak kafasından çıktığı Baba Zeus'un gözde kızı olu yordu.81 Gene dokumacılığın, çömlekçiliğin, el işçiliğinin ve el sanat larının koruyucusu olarak kalıyor,82 ama bunlara hepsinden önce sa vaşkan yiğitlik, uz dillilik ve erdemli, ılımlı düşünmenin tanrıçalığı da ekleniyordu: gerçekte, demokrasinin ülküleriydi bunlar.83 Athena tan79 80 81 82 83
Aug. CD. 18.9. Aiskhylos. E. 740. Hesiodos, Theogonia, 929 k-m. İlyada, 9. 390; Odysseia. 7.110-11, 20. 72. C . Thomson. Aeschylus, Oresteia, (Cambridge, 1938), c. 1. s. 56.
E g e ’d e k i B a z i A
n a e r k İl
Ta n r iç a l a r
257
uçanın bu resmi yönü, olanca ürkütücü görkemiyle, Pheidias'm PartIıenon'da diktiği altından ve fildişinden yapılmış büyük yontuda beli rir: "Uzun boylu, gözleri ışıl ışıl, zırhlara bürünmüş, giysisi bileklerine inen, başında tepeli tolgası, elinde kargısı, ayaklarının dibinde kalka-
Resim 37. Athena’nın doğu m u sırasında Poseidon ve Hephaistos: Attika vazosu
nıyla güzeller güzeli bir kızoğlankız."84 Ataerkil devletin kutsal başka nı olarak tanrıça Athena, kökenince belirlenen kadınlığının elverdiği ölçüde erkeksileşmiştir artık. Az daha unutuyorduk; bir de, ayakları nın dibindeki kalkanın altında sessizce çöreklenmiş yatan küçük bir yı lan göze çarpar; Erikhthonios.85 84 Max. Tyr. 14. 6 . 85 Pausanias, 1. 24. 7; Hyg. Ast. 2.13.
258
TARİHÖNCESİ Ege
3. E p h e so s'lu A rtem is Ephesos'daki Artemis tapımı, İonİarın oraya yerleşmesinden çok önceleri oradaydı.86 Bu tapım, sanıldığı gibi gerçekten Hititlere kadar uzanıyorsa, en azından on üçüncü yüzyıla kadar gidiyor demektir.87 Doğrusu, başka hiçbir Yunan tapımının bu denli kesintisiz bir tarihi yoktur. Burada söyleyeceklerim konusunda, bu tapımı Hitit dönemin den alıp Demeterius'un Ephesos Dianası'na bağlılığı sayesinde zengin olduğu günlere kadar getirerek bütün ayrıntılarıyla gözler önüne se ren Picard'a çok şey borçluyum.88 Bu tapımın üyeleri başlangıçta Leto'ya tapmıyorlardı. Leto'yu Kaystros Irmağı bataklıklarında bulunduğu söy lenen,89 kutsal bir ağaca asılı bir yontu temsil ediyordu. En eski tapmak, altında küçük bir sunak bulunan ağacın çevresindeki avludan oluşuyordu.90 Minos anı-taşlarında betimlenen tapımlarla bütünüyle aynı türde bir tapımdı bu. Sözünü ettiğimiz basit yapı, eski çağların başların da büyüyerek tipik Yunan tapınağına (tanrıça ve onun yontusu içm bir ev) dönüştü.91 Birkaç kez yeniden yapı lan tapmak kalabalık ve örgütlenmiş bir rahipler ve rahi beler topluluğunun hizmette bulunduğu en büyük tapı naklardan biri oldu çıktı sonunda.92 Her yıl düzenlenen şenlik ilkyaza rastlar ve bir ay sürerdi.93 Şenlik herkesin önünde kesilen kurbanlar ve yapılan danslarla açılır, sonra bunu atletizm yarışmaları izlerdi.94 Resim 38 Ep hesos'lu Bu yarışmaların aynı nitelikteki öteki yarışmalardan (ör A rtem is: neğin Olimpiyat Oyunları) ayrılan bir özelliği vardı; daE b^kiTül
Eg e ’d e k i B a z i A
n a e r k il
Ta n
r iç a l a r
25 9
jıanlar bir din okuluna yazılırdı.96 Ephesos'lu tanrıçanın genel niteliği ni Picard şöyle tanımlıyor: Bütün doğanın egemeniydi. İlkyaz geldiğinde çiçeklerin açmasını, top rağın verimli kılınmasını, o denetlerdi. Ana öğelere hükmeder, havayı ve suları çekip çevirirdi. Hayvanların yaşayışını yönetir, yabanıl hay vanları evcilleştirir, evcil hayvanları korurdu. Hem iyilik eder, hem de canlıların ölümünü elinde tutardı. Hastalıkların iyileştiricisi ve sağlık tannçasıydı. Aynı zamanda, öbür dünyaya yolculukları sırasında ruh lara yol gösterirdi.97 Ayrıca, bu tanrıça, kendisini erkekler den kaçman kızoğlankız bir avcı olarak betimleyen Homeros şiirlerine meydan okurcasına, doğum yapan kadınların yar dımcısı olarak kalmıştır sonuna kadar.98 Kutsal ağaç, tanrıçanın doğduğu yeri gösteriyordu. Doğum sancıları geldiğin de bu ağaca yaslanmıştı Leto.99 Tapımın temeli buydu. Tapınak kalıntıları arasın da, kourotrophos tipinde (bebek emziren kadm) birçok küçük yontu bulunmuştur. Bunların en eskisinde, bir ana ile çocuğu (Leto ile Artemis) görülmektedir. Yalnız daha sonraki örneklerin kim ilerinde iki çocuk vardır.100 Kız çocuğa bir de erkek çocuk eklenmiştir. A rtem is en sonunda anası Leto'nun yerini aldı, ama Ephe sos'lu Apollon hiç büyümedi. Ephesos'un otuz kilometre kadar ku zeyinde, Kolophon kenti yakınlarında, Apollon'un Klaros denilen bir kutsal ko rusu vardı. Burada da başlangıçta anne ye, yani Leto'ya tapınılıyordu, Leto bura 96 Ephise et Claros, s. 340. 97 Aynı yerde, s. 377. 98 Apul. Met. 1 1 . 2 . 99 Tacitus. Ann. 3. 61. 100 Ephise et Claros, s. 455-56.479-81.
Resim 39. A na-tan rıça ve ikizler: Attika va zo su
z6o
TARİHÖNCESİ EGE
da da bir çocuk doğurmuştu, ama bu kez doğan çocuk erkekti ve so nunda anasının yerini alacaktı.101 Peki, neden Leto'nun yerini Ephesos'da kızı, Klaros'daysa oğlu aldı dersiniz? Picard bunun yanıtını şöy le veriyor: Klaros genellikle Doğu'ya ve Doğu'nun geleneklerine karşı Ephesos'dan daha dirençliydi... Apollon gibi, ataerkil toplumun göksel egemeni olan bir tanrının orada daha iyi karşılanması doğaldı kuşkusuz.102 Ephesos'lu Artemis anaerkil niteliğini korudu. A rtem is'in birçok Doğulu özelliği vardı, ama aslında bunlar salt Doğu'nun etkilerinden doğan özellikler sayılmazdı.103 Denilebilir ki, Artemis, Doğu'nun etki lerini almakla birlikte kendi kökenine bağlı kalmıştır. En güçlü dönem lerinde Hititlerin kurduğu Artemis tapımı, daha Yunanlılar onu Karia'lılarm ve Leleg'lerin elinden aldıkları zaman bile birçok köklü değişik liğe direnmiş bulunuyordu. Gerçi Yunanlılar tapımın kendisini ataerkilleştiremediler, ama siyasal açıdan belirleyici nitelikte bir yenilik ge tirmeyi de başardılar. Din okullarına rahiplerin yanı sıra rahibeler de girebiliyordu; ne var ki, iç tapmağa kadınların girmesi yasaktı, buraya giren kadınlar ölüm cezasına çarptırılıyordu.104 Böylece, merkezi yö netim erkeklerin denetimine girmiş oluyordu. Bu Yunanlıların Karia'lı kadınlarla evlendiklerini anımsayacak olursak, bu kuralın ne anlam ta şıdığı açıkça ortaya çıkar; nitekim, kadınların iç tapmağa girememesi ne ilişkin kuralın bu denli tartışılmaz ve kesin nitelikte oluşu, gerçek te anaerkil geleneğin ne denli sağlam olduğunu göstermektedir. Sparta'daki Artemis Orthia tapınağı Eurotas İrmağı kıyısındaydı. Burada yapılan kazılarda birçok küçük kadın yontusu bulundu.105 Tan rıçanın imgesinin söğüt dalları arasında bulunduğu söyleniyordu; Tanrıça'ya da Lygodesma, "söğüt dallarına sarılı" adı verilm işti.106 Eplıesos'daki yontuyla aralarındaki benzerlik öylesine açık ki, Spartah Ar temis'in Ephesos'lunun bir uzantısı olduğu bile söylenebilir. Anımsa yacak olursak, Sparta'da ilk oturanlar Leleg'lerdi. Spartah erkek çocuk u n Aynı yerde, s. 455-56. 102 Aynı yerde, s. 457. 103 Aynı yerde, s. 130. 104 Artem. 4. 4. 105 R. M. Dawkins, The Sanctuary o f Artemis Orthia at Sparta (Sparta'daki Artemis Tapınağı), (Londra. 1929), s. 145-62. 106 Pausanias, 3.16.11.
Eg e ’d e k i B a z i A
n a e r k il
Tan
r iç a l a r
261
lar, erginliğe eriştikleri zaman, bu tapınakta kırbaçlanarak bir dayanık lılık sınavından geçirilirdi; Spartalı adının güçlüklere karşı dayanıklı olmanın simgesi sayılması da bu sınavlardan kaynaklanmıştır. Tören gerçekten bir dayanıklılık denemesi ya da bir güçlülük sınavıydı; ka bilelere özgü erginlenme törenlerinin tipik bir biçimiydi. Yalnız bir özel liğiyle farklılık gösteriyordu: Erkek çocuklar kutsal yontuyu kucağın da tutan rahibenin önünde kırbaçlanıyordu.107 İlkel erginleme töreni nin en ağır yaptırımlarla güvence altına alman değişmez bir kuralı da, karşı cinsin kesinlikle dışarıda tutulmasıdır. Demek ki, Spartahların er ginleme sınavı bu canalıcı noktada değişikliğe uğramıştı. Rahiplerin gerçekleştirdiği bir kuttörende bir rahibenin bulunması, Khasi'lerden bildiğimiz gibi, bu görevi bir zamanlar rahibenin yerine getirdiğini gös terir. Ayrıca biliyoruz ki, söğüdün (lı/gos) aybaşı üzerinde etkili oldu ğu sanılıyor ve bu bitki bu alanda kullanılıyordu. Sparta'dakine çok benzeyen bir kırbaçlama sınavı da, Arkadia'daki Alea'da kadınlara uy gulanmaktaydı.108 Spartalı erkek çocukların rahibenin önünde kırbaç-
Resim 40. Artem is Orthia: Sparta’dan bir fildişi kabartma 107 Pausanias, 3.16.11. 108 Pausanias, 8 . 23.1.
262
TARİHÖNCESİ EGE
lanmalarının nedeni, bu erginleme sınavının, adayların genç kızlar ve başgörevlinin de bir rahibe olduğu bir kuttörenden kaynaklanmış ol masıydı.109 Artemis Orthia tapınağının bulunduğu yerdeki kalıntıların hiçbiri Dor istilasından eski değildir. Bu da tapımın orada Dor yerleşmeciler tarafından kurulduğunu gösterir, ama daha başından onlara özgü bir tapım olduğunu göstermez. İstilacıların, her zaman, ele geçirilen yöre halkının tapmalarını kendilerine mal ederek durumlarını sağlamlaştır maya çalıştıklarına tanık olunmuştur. Kaldı ki, Spartah Artem is'in ne reden geldiğini de biliyoruz. Sparta'da bulunduğu yere Limnaion {lini ne, "bataklık") deniliyordu; tapıma da Messenia sınırındaki Limnai köyünden kalkılarak bu ad verilmişti; burada bir Artemis Limnatis ("bataklıkların" tanrıçası) tapınağı vardı.110 Orthia ya da Orthosia (her iki biçime de rastlıyoruz) adının ne an lama geldiği bilinmiyor. Tek bildiğimiz, O rthia'nm Elis'de, Orthosia'nın da Karia'da birer köy oldukları.111 Sparta'ya özgü bir ad değildi demek ki. Yazılı belgelere geçmiş on Artemis Orthia (Orthosia) tapımı vardır ve üçü dışında hepsi de Peloponnesos'dadır.112 Ayrıca, az önce anlattıklarımızdan da açıkça anlaşılacağı gibi, Artemis Orthia ile Arte mis Limnatis gerçekte aynı tanrıçaydılar. Tam yedi Artemis Limnatis (Limnaia) tapımı vardır ve bunların hepsi de Peloponnesos'dadır.113 Bunlara, Arkadia'da bulunan Stymphalia Gölü'ndeki Artemis Stymphalia ve Letrinoi'daki Artemis Alpheaia tapımları da eklenebilir; bunla rın da aynı kümeden oldukları açıktır.114 Olympia'da bir Artemis Alp heaia daha vardı.115 Bu "bataklıkların" tanrıçası da Artemis Agrotera'dan, "kırların" tanrıçasından pek farklı değildi sanırız. Bu ad dokuz yerde karşımıza çıkmaktadır ve bunlardan beşi Peloponnesos'dadır.116 Öyleyse, yirmi dört Orthia-Limnatis-Agrotera merkezinin en azından on sekizi Peloponnesos'dadır. Geriye kalanların ikisi Atina'da, biri Megara kolonisi olan Byzantion'da, ikisi birer İon kolonisi olan Euboia Adası'ndaki Artemision Burnu'nda ve Phanagoreia'da, biri de Akar109 110 111 112 113
C . 2.467-71. Strabon, 362; Pausanias, 3.16. 7 ,4 .4 . 2, 4. 31. 3. Pausanias, 5.16. 6 ; Strabon, 650. Pi. 0. 3. 54; Pausanias, 5.16. 6. Pausanias. 2. 7.6 (Sikyon), 7.20. 7-8 (Patrai), 8 .5.11 (Tegea), 4. 31.3 (Kalamai), 3.23.10 Limera), 2.14. 2 (Sparta). 114 Pausanias, 8 . 22. 7. 6 . 22. 8 . 115 Pausanias, 5.14. 6 ; Strabon, 343. 116 X. Hell. 4. 2. 20; Pausanias. 5.15. 8 .
(E p id a u ro s
i6 4
T a r İh ö n c e s İ E g e
nania bölgesindedir. Bu tapımlar Peloponnesos'un belirleyici özellik lerini taşıyorlardı; bu da, onların Karia'lılar ve Leleg'ler tarafından Ana dolu'dan getirildikleri görüşüyle uygunluk gösterm ektedir.1,7 Artem is'e, Peloponnesos dışında, daha çok Boiotia'da tapındırdı. Ama Boiotia'daki adları değişikti Artemis tanrıçanın. Khaironeia'da Soodina, yani "doğum sancılarından kurtaran";118 Thisbe'de Soodina ya da Soteira, yani "kurtarıcı" adıyla anılırdı.119 Soteira adına Megara'da, Troizen'de, Lakonia bölgesinde ve Kyklad'larda da rastlarız.120 Khaironeia, Thisbe, Thespiai ve Orkhomenos'da aynı zamanda Arte mis Eileithyia'yı görü rü z.121 Bundan, K aria'lı doğum tanrıçasının Boiotia'da M inos'lu tanrıçayla kaynaştığı sonucunu çıkarabiliriz. Thessalia kıyılarındaki Magnesia kentinde de rastlarız Artemis Soteira'ya, ama tanrıçanın Thessalia'daki tipik imgesi "kavşakların" tan rıçası anlamına gelen Enodia'dır.122 Artemis-Hekate'ııin belki de Thrakialı Brimo ve ay-tanrıça Bendis'le ilintili yerel bir biçimidir bu.123Thessalia'nın hiçbir yerinde Orthia, Limnatis ya da Agrotera'ya rastlanmaz. Demek ki, bu sıfatların kuzeye doğru yayılması, Karia'lıların etki ala nının sınırlarına denk gelmektedir.
4. Brauron'lu Artemis Şimdi bu kızoğlan kız avcıyı Yunan dininin en karanlık köşelerin den birine kadar izlememiz gerekecek. A rkadia'lılann atası, "ayı-adam " (arktos) Arkas'dı. Arkas dünyaya gelmeden kısa bir süre önce, Artemis'in arkadaşı olan anası ayı kılığı na sokulm uştu.124 Arkas'm anasının adı Kallisto, Megisto ya da Themisto'ydu. Aslında bunlar Artemis'in kendi adlarıydı.125 Attika kıyı sında, Brauron'da bir Artemis Brauronia tapınağı bulunuyordu. Genç kızlar burada evlenmeden önce safranlara bürünerek bir ayı dansı ya 117 Pausarıias, 3.14. 2. 118 1C. 7. 3407. 119 Cults of the Creek States, (Yunan Devletleri Tapınılan), c. 2, s. 586. 120 Pausanias. 1.40. 2 ,1 .4 4 .4 .2 . 31.1, 3. 22.12. 121 Culture of the Creek States, c. 2. s. 568. 122 F. Stahlin, Das hellenische Thessalien, (Stuttgart, 1924), s. 54, 71,107. 123 Historia Numorum, s. 307-08; Euripides, ion, 1048. 124 Apollodoros, 3. 8. 2. 125 K. O. Müller, Prolegomena zu einer wissenschaftlichen Mythologie, (Göttingen, 1825), s. 73-76; Cults of the Creek States, c. 2, s. 435. Artem is’e Atina’da ve Trikolonoi’da Kalliste olarak tapınılıyordu: Pausanias, 1. 29. 2, 8. 35. 8 .
Eg e ’ d e k i Ba z i A
n a e r k il
Ta n r iç a l a r
265
parlardı.126 Ayrıca şenlik sırasında bir keçi kurban edilirdi. Halk bir za manlar bir ayıyı öldürm üş, tanrıça da onları ilençleyerek üstlerine ve ba salgını salm ıştı. O zaman içlerinden biri tanrıçanın öfkesini yatıştır mak amacıyla bir keçiye kızının giysilerini giydirmiş, sonra da onu tan rıçaya kurban etm işti.127 Doğum yapm ak üzere olan kadının ayıya dönüştüğü Arkadia mi tosunu, evlenm ek üzere olan genç kızların ayı dansı yaptıkları Attika kutlöreni açıklıyor. Ancak, kuttörende mitosun içermediği iki ayrıntı var: keçinin kurban edilm esi ve bir genç kızın kurban edilir gibi göste rilmesi. Keçinin, ayının yerini tuttuğu düşünülebilir. Bu da, kuttörenin, daha eski bir dönem den ya da ayılara tarihsel dönem in Attikası'ndan daha sık rastlanan başka bir ülkeden kaynaklandığını getir mektedir akla. Peki ya genç kız? Lemnos'lu PelasgTarm kaçırdığı Atiııalı çocukların öyküsünü daha önce dinlemiştik. Bir başka gelenektey se, Pelasg'lar Brauron kıyılarını yağmalamakla, Attikalı genç kızları ka çırıp gem ilerle Lem nos'a götürm ekle suçlanırlar.128 Bu kızlardan ne is tiyorlardı acaba? A nlatılanlara bakılırsa, Lem nos'lular genç kızların kurban edildiği bir "ulu tanrıça"ya tapmıyorlardı.129 Gerçek ortaya çık mış oluyor böylece. Troya Savaşı'na katılacak A kha'ların gemileri Aulis limanında top lanır. Ama denizdeki fırtına filoların yola çıkmasını engellemektedir. Ordunun bilicisi, A rtem is tanrıçanın öfkelendiğini, ancak kral Aga memnon kızı İphigeneia'yı kendisine kurban ederse öfkesinin yatışacağuu söyler. Bunun üzerine Agamemnon, safranlara bürünen kızı Iphigeneia'yı öldürm eye hazırlanır; İphigeneia kurban edilmek üzere su nağa çıkar, bıçak tam boğazına saplanacağı anda Artemis onu havaya kaldırıp bıçağın altına bir dişi geyik, boğa ya da ayı koyar.130 İphige neia ise T auris'e, yani bugünkü Kırım 'a götürülür. Tauris kralı Thoas, bu kıyılara ayak basan her yabancıyı Artemis tanrıçaya kurban etmek tedir. İphigeneia orada A rtem is tapmağına rahibe olur. Yıllar sonra, Tauris'e, anasını öldürdüğü için sürgün edilen erkek kardeşi Orestes gelir. Kral Thoas, Orestes'i, kurban edilmek üzere İphigeneia'ya teslim eder. Ama İphigeneia O restes'i tanıyınca, onu ve tanrıçanın yontusu nu kıyıya götürm ek için bahane uydurur, kıyıya inince de Örestes'le 126 Aristophanes, Lysistrata, 645. 127 llyada, 331. 26. 128 Herodot Tarihi, 4.145, 6 .1 3 8 .1 ; Plutarkhos, Moralia, 247a; ilyada, 1. 594. 129 St. B.; Phot.; Hsch. 130 Procl. Chr. 1. 2.
266
T a r İ h ö n c e s İ Eg e
birlikte gemiye atlayıp sağsalim yurduna döner.131 Şimdi yeniden Lemnos'a dönelim. Lemnos'lu kadınlar bir gece adada ne kadar erkek var sa öldürdüklerinde, yalnızca Hypsipyle babasını öldürmemişti. Baba sının adı Thoas'dı. Hypsipyle babasına Dionysos giysileri giydirerek onu deniz kıyısına götürmüştü. Oradan bir gemiye binerek Tauris'e gitmişler, Thoas orada kral olmuştu.132 Böylece bu ayı-tanrıçanın geçmişi açıklığa kavuşmuş oluyor. Bu tan rıça, kendisini Arkadia'ya Attika'dan, Attika'ya Lemnos Adası'ndan, Lemnos Adası'na da Karadeniz'in uzak kıyılarından getirmiş olan Pelasg'larm tanrıçasıydı. Bu durumda, Ege'ye Propontis, yani bugünkü Marmara Denizi üzerinden gelmiş olması gerekir. Pelasg dilinin varlı ğını sürdürdüğü bölgelerden biriydi burası; ayrıca burada Ayı Dağı denilen bir dağ bulunuyordu, Kyzikos kenti bu dağa kurulm uştu.133 Böylece Pelasg'ların Kafkasya kökenli oldukları doğrulanıyor ve irili ufaklı öteki kanıtlar da yerli yerine oturuyor. Elis'de, Troas'da ve Paphlagonia'da rastgeldiğimiz Kaukon'lar Kafkas adı taşımaktadırlar; gene Pelasg'ların yaşadığı Khios Adası'nda Kaukasa adlı bir köy ve bu köy de bir Artemis Kaukasis, yani KafkasyalI Artemis tapımı vardı.134 Brauron'daki ayı dansı, aslında bir ayı klanının, totemi canlandıran adaylardan birinin öldürüldüğü bir erginleme töreniydi. Erginleme tö renlerinde insanların kurban edilmesine zaman zaman günümüzdeki kabilelerde de rastlanır.135 Ama aynı tanrıçanm, ayının yam sıra daha başka kutsal hayvanları da vardı. Bunlardan biri boğaydı; tanrıça, bo ğadan dolayı Tauro ya da Tauropolos adını almıştı. Bu ad Attika'da, Lemnos'da ve Kappadokia'da görülür.136 Hiç kuşku yok ki, tanrıçanın oraya çıktığı yer olan Tauris de bu adla ilintilidir. Eğer Brauron Artemisi Pelasg'ların tanrıçası idiyse, onun Athena tanrıçayla nasıl bir ilişkisi olduğuna bakmamız gerekir, iki tapım ara sında bir bağıntı noktası arayacak olursak, Troya'da bulabiliriz bu ba ğıntıyı. Troyalı Athena'ya hizmet etmeye gönderilen Lokrisli genç kız lar ilkin bir sınavdan geçmek zorundaydılar. Bu sınav gereği, canları nı kurtarmak için kaçarlar, yakalanmadan tapmağa ulaşabilirlerse ra 131 132 133 134 135
Euripides, Iphigeneia Tauris'de, 28-41; Herodot Tarihi, 4.103.1; Apollodoros, Epit. 3. 23. Hyg. F. 15. Strabon, 575; Nic. Alex. 6 -8 . Herodot Tarihi,5. 33. T. H. Webster. Primitive Secret Societies (İlkel İnsanlarda G izli Dernekler), (İkinci basım. New York. 1932). s. 35. 136 Cults o f the Creek Stoles, c. 2, s. 569-70.
Eg e 'd e k i B a z i A
n a e r k îl T a n r iç a l a r
267
hibe olurlardı. Tapınağa ulaşmadan yakalanırlarsa Athena tanrıçaya kurban edilirlerdi.137 Burada gene, Lemnos'un "yüce tanrıçası" çıkıyor karşımıza. Bu durumda Pelasg'ların ana kolunun Makedonia ve Thessalia'dan geçerek karadan gelmiş olmasına karşın, daha küçük bir topluluğun da, belki de daha sonraları, Lemnos ve Troas'dan kalkıp denizden or ta Yunanistan'a geldiği anlaşılıyor. Athena tanrıça birinci göçe bağlıdır, ayı-ve-boğa tanrıça ise ikinci göçe. O zaman ikinci tanrıçaya niçin Ar temis adı verilmişti? Bu özdeşleme, sanırız, Ephesos'un yüce tanrıçası nın etkisinden ileri gelmekteydi. Dahası, belki de ilk kez Troas bölge sinde yapılmıştı bu özleşleme. Yitik destanlardan birinden, Kı/pria'mn bir bölümünden, Khryses'in kızının, Troas'da Akha'ların eline düştü ğünde, Artemis'e kurban edileceğini öğreniyoruz.138 Anlaşıldığı kada rıyla, bu Troyalı Artemis Troyalı Athena'nın başka bir biçiminden baş ka bir şey değildi; nitekim, Pelasg ve Karia-Leleg egemenlik alanları nın bu bölgede çakışması bu belirsizliği aydınlığa kavuşturmaktadır. Daha başka benzerlikler de söz konusu. Ephesos'lu Artemis, analık la ve ayla olan bağıntılarını hiçbir zaman yitirmemiştir.139 Spartalı Artemis'in kentin hemen dışında bir tapmağı vardı, dadıları erkek çocuk ları buraya getirirlerdi.140 Bebeği aya gösterme göreneğinin bir değiş kesidir bu. Brauron'lu Artemis doğum yaparken ölen kadınların giy silerinden dikilmiş cüppelere sarınır,141 hiç kuşkusuz ayla ilintili bir ad142 olan Munykhia adını taşırdı.143 Atina dolayında bu adda bir kent bulunuyordu; burada Artemis şenliği Munykhion (Nisan-Mayıs) ayı nın on altısına rastlardı.144 Bu da, bu şenliğin, çok eskilere uzanan her ay dolunaydan sonraki gece çörek sunma göreneğine dayandığını gös teriyor. Artemis Munykhia, hepsi de Pelasg'ların egemenlik alanında kalan Pherai, Pygela, Kyzikos ve Plakia'da yeniden karşımıza çıkar.145 Artemis tanrıçanın evrimi, Yunan göksel varlıklarının değişik kül türlerin kaynaşmasını içeren karmaşık bir sürecin ürünleri olduğunu 137 LykopHron, 1141. 138 İlyada, 1 . 366. 139 Ephise et Claros, s. 368. HO Ath. 139a; Plutarkhos, Moralia, 657e. m Euripides, iphigeneia Tauris’de, 1463-67. 142 Bkz. İkinci Bölüm, Anaerki, VI. Bir Tanrıçanın Yaratılması, 5. Thesmophoria ve Arrhephoria, Not. 114. 143 Aristophanes, Lysislrata, s. 645. İ n Plutarkhos, Moralia. 349f. 145 Cali. Dian. 259; Strabon, 639.
268
T a r ih ö n c e s i E g e
ortaya koymaktadır. Tıpkı Athena gibi bu Pelasg Artemisi de Hellenik değildir diye kestirilip ahlamaz. Bir bakıma, Hellen-öncesi dönem dendir, çünkü Brauronlu genç kızlar ayı danslarını yaparlarken sanı rız Attika köylerinde konuşulan dilde tek bir Yunanca sözcük yoktu daha. Ama Pelasg Artemisi, tam da bu nedenle, bildiğim iz gelişmiş Artem is'e, yani Hellas masallarının en ünlüsünde Agamemnon'un kı zının canını almak isteyen tanrıçaya çok daha büyük katkıda bulun muştur ve bu el değm em iş, kızoğlankız annenin tapm aklarını Mer yem Ana'ya bırakması için çanların çalmaya başladığı güne kadar, Bra uronlu genç kadınlar bu tanrıçaya tapınmayı sürdürm üşlerdir. Hellenizmin kökenlerini Balkan dağlarındaki ya da Ukrayna bozkırların daki erişilmez bir geçmişin sınırları içinde tutmak doğru olmaz. Hellenizmin kökenleri Yunan toprağında, yüzeyin hemen altında yatmak tadır.
5. Hera Hera, asıl örnekten sapmada Athena'yı bile geride bırakır. Sanırız, anaerkil niteliğinden sıyrılan ilk tanrıçaydı Hera. Hera, Agamemnon'un Argos Ovası'ndaki sarayının bulunduğu Mykene kentinde, Troya'yı kuşatan Akha'lar topluluğunun tanrıçası oldu ve böylece erken bir ta rihte Olympos'un ecesi, yeni ataerkil dünyanın göksel egemeni Zeus'un karısı olarak ululandı. Tarihsel dönemde, Hera'ya Yunanistan'ın birçok yöresinde özellik le evlilik tanrıçası olarak tapınıldı, ama onun Argos'daki tapmağı, ya ni Argos Heraion'u önceliğini hiçbir zaman yitirmedi. İlyadn'da, Myke ne, Argos ve Sparta Hera'nın en sevdiği üç kenttir.146 Sparta'daki He ra Argeia tapımı oraya Argos'dan gelmişti.147 Hera tapmağına en ku zeyde, Malis Körfezi'ndeki Pharygai'da rastlanır ve bu tapmağı Argolis bölgesinden gelip oraya yerleşenler kurmuşlardır.148 Boiotia'run bir çok kentinde tapım merkezleri vardı, ama sanırız bu bölgedeki en es ki Hera tapımı Korinthos Körfezi'nin içerlerinde bulunan Kithairon Dağı'ndaydı.149 Körfezin çepeçevre bütün bir iç bölgesinde, Korinthos'da, 146 ilyada, 4. 50-52. 147 Pausanias, 3, 13. 8 . 148 Strabon, 426. Hera, Argonaut'lar söylencesinde Hera Pelasgis olarak çıkar karşımıza: Apollodoros, 1. 9 . 8. 149 Pausanias, 9.2.7, 9.9.3.
Eg e ’d e k i Ba z i A
H arita V I. A rg o s O v a sı
n a e r k İl
T a n r iç a l a r
269
270
TARİHÖNCESİ EGE
Heraia'da ve Sikyon'da bu tanrıçaya tapınılıyordu.150 Bu saydığımız yerler bir zamanlar Mykene Krallığı'nın bir bölümünü oluşturmuştu.151 Kazılar, Heraia'daki tapımın, Argos'daki Heraion'dan kaynaklandığı nı kanıtlamıştır; gelenekte de, Sikyon'daki iki Hera tapımı için aynı şey söylenmektedir.152 Olympia'daki en eski tapınak olan Hera tapmağı, Olimpiyat Oyunları'nın Argos'lu Herakles tarafından kurulduğunu be lirten gelenekten ayrı tutulamaz.153 Atina kentindeyse pek önemli de ğildir Hera tanrıça; A kropolis'de tapınağı yoktur. Euboia Adası'nda Hera'yla ilgili söylence ve kuttören nerdeyse Argos'dakiniıı aynıdır.154 Hera tapımınm anakaradaki odak noktası Argos'daki Heraion, ya ni Hera tapınağı ise, o zaman nerdeyse kaçınılm az olarak Hera'nın Argos Ovası'na denizaşırı ülkelerden geldiği sonucunu çıkarabiliriz. Heraion'daki, armut ağacından yapılmış en eski Hera yontusu bura ya Tiryns kentinden getirilm işti.155 Tiryns kenti, kızoğlankız Hera an lamına gelen Hera Parthenos156 tapımınm bulunduğu Nauplia kenti ne yalnızca birkaç kilometre uzaklıktaydı. Sanırız Nauplia da, o gü zelim doğal limanıyla, Minos'lu tacirlerin sık sık uğradıktan bir liman kentiydi. Herm ione'de güzel bir liman daha vardır; burada da bir He ra Parthenos tapımı bulunuyordu ve söylenenlere bakılırsa, Girit'ten Yunanistan'a geldiklerinde Zeus ile Hera burada karaya ayak basmış lardı.157 Ege'de, Argos Heraion'una karşı öne sürülebilecek tek bir merkez vardır. Samos Adası'ndaki Hera tapımınm çok eski olduğu doğrulan mıştır, buradaki Hera tapınağı Ephesos'lu Artemis tapınağından bile büyüktür.158 Hera yontusunun Argos'dan gelmiş olduğu söyleniyor du, ama Sam os'lular bunu yadsıyor ve Hera'mn tapmaktaki söğüt ağa cının dibinde doğduğunda diretiyorlardı.159 Hermione gibi Samös da bir Karia yerleşim merkeziydi; eski adı Parthenia'ydı.160 Demek ki, He ra'mn doğusuyla ilgili söylence Karia'lı Artemis'le bağı olduğunu ak150 Culture of the Creek States, c. 1. s. 248. 151 Bkz. Dördüncü Bölüm, Kahramanlık Çağı, XII. Akha'lar, 4. Pelaponnesos Akha'ları. 152 H . C. Payne. "The Plough in Ancient Britain" {"Eski İngiltere’de Tarım ") Archaeological Journal. (Londra. 1844-), 104.22; Pausanias, 2.11.1-2. 153 Pi. 0.10. 23-59. 154 Cults of the Creek States, c. 1. s. 253. 155 Pausamas,2. 17. 5. 156 Pausanias, 2. 38. 2. 157 Theoc. 15.64. 158 Herodot Tarihi, 3. 60. 1. 159 Pausanias, 7. 4. 4. 160 Strabon, 637.
Eg e ’ d e k i B a z i A
n a e r k îl
Tan
r iç a l a r
271
la getirm ekle birlikte, Sam os'Iu Hera'nm Hermione'li ve Nauplia'lı He ra Parthenos'la bağı vardı. Hera tanrıçanın A nadolu'dan kaynaklandığını gösteren hiçbir be lirtiye rastlanm ıyor. Kaldı ki, Herm ione'deki yerel gelenek de bizi Girit'e yöneltm işti. G irit'teki Knossos kentinde Hera'ya, Zeus'la birlikte, kutsal bir evlilik çerçevesinde tapınılıyordu.161 Bu, M inos saray tapımının b ir kalıntısıydı hiç kuşkusuz. Knossos yakınlarında bir yerde, Hera'nm Eileithyia'yı doğurduğu Amnisos Mağarası vardır.162 Dola yısıyla, H era'nın, Minos ana-tanrıçasınm belli bir biçiminden ya da bel li bir yönünden evrildiğine kesinlikle inanabiliriz. Kutsal evlenm e, Hera tapımının en yaygın özelliklerinden biriydi. Plataiai kentindeki tapım m da, gelin giysisi giydirilmiş bir yontu Kithairoıı D ağı'nın tepesine çıkarılırd ı.163 Hera'nın Zeus'la birleşmesini kutlamak için A tina'da her yıl bir şenlik düzenlenirdi.164 Euboia Adası'nda düğünler O khe D ağı'nda yapılırdı.165 Samos Adası'nda da He-
Resim 41. Z e u s ve Hera: Attika vazosu 161 G. W. Elderkin. "The Marriage o f Zeu s and Hera” ("Zeus'la Hera'nm Evliliği"). American Journal a f Archaeology. (Concord. 1897-), 41. 424-25. •62 Pausanias. 1. 18. 5. •63 Pausanias, 9. 3. 3-9. >64 Phot. •65 St B.
272
T a r i h ö n c e s İ Eg e
ra tanrıçayı gelin gibi giydirilmiş bir yontu canlandırırdı.166 Nauplj. a'da, gizli tapmaların her ilkyaz düzenlenen törenlerinde, Hera evlen dikten sonra kızoğlankızlığını yenilemek için yıkanıp arınırdı.167 Böylece, yerel Hera Parthenos, Zeus'un resmi karısıyla bağdaşlaştırılrnış oluyordu, Hermione'de güveyin Hera'ya guguk kuşu kılığına bürüne rek yaklaştığı söylenir: Minos tanrıçasına özgü kuşa dönüşmelerin bir uzantısıdır bu.168 Kutsal evlenm e kimi zaman boğa ile ineğin birleşm esi biçiminde canlandırılıyordu. Hera'nm benzeri olan İo'yla ilgili söylencenin anla mı budur; Jane Harrison'la Farnell ilk kez bu noktada anlaşmışlardır.169 İo, Hera tapmağının rahibesiydi. Tiryns'deki armut ağacından yontu yu diken, İo'nun babasıydı.170 Zeus, İo'yu görünce, genç kızın güzelli ğine vurulmuş. Babasını, kızını evinden atmaya, Lerna'nın yeşil çayır larına göndermeye zorlamış. İo oraya varır varmaz bir ineğe dönüş müş ve sırtında boğa postu bulunan yüz gözlü sığırtmaç Argos'un gö zetiminde otlamaya koyulmuş. Sonra, ya Zeus ya da onun kıskanç ece si tarafından kovalanınca, başlamış yeryüzünü dolaşmaya, en sonun da Nil Irmağı'nın ağzına varmış. Orada Zeus, elinin bir dokunuşuyla, İo'yu yeniden insan kılığına sokmuş, akıl sağlığını geri vermiş ona. Ve gene Zeus'un bir dokunuşuyla, Epaphos adlı bir erkek çocuğu doğur muş İo. Kuşaklar geçmiş aradan, bu Epaphos'un torunlarından Danaos, kızlarıyla birlikte M ısır'dan yelken açmış, Nauplia'da karaya çık mış, atalarının yurduna, Argos'a yerleşmiş.171 Aiskhylos'un anlattığı öykü böyle, İo'nun, Proitos kızlarıyla ortak bir yanı olduğu hemen göze çarpıyor. İo, Mısır'da, kutsal hayvanı inek olan ana-tanrıça İsis'le bir tutulurdu.172 Öykünün bu bölümünün ne kadar eskilere uzandığı belirsiz, ama Mısır'dan hiç söz edilmeyen da ha başka değişkeleri de vardı. İo'nun, Euboia Adası'nda Karystos ken ti yakınlarında, kıyıdaki bir mağarada Epaphos'u dünyaya getirdiği söylenir.173 Tarihöncesi zam anlarda Euboia'da A bantlar otururdu; Abantlar bu adaya eski bir Argos kralı olan Abas'ın önderliğinde yer 166 Aug. CD. 6. 7; Lact. Inst. 1.17. 167 Pausanias, 2. 38. 2. 168 Pausanias, 2. 36.1-2. 169 Cults o f the Creek States, c. 1. s. 182. 170 Apollodoros, 2.1. 3; Pausanias, 2. 17. 5; Plutarkhos, Daed. 10. 171 Aiskhylos, Zincire Vurulmuş Prometheus. 672-709, 733-61, 816-41, 872-902. 172 Apollodoros, 2. 1. 3; Herodot Tarihi, 2. 41. 173 Historia Numorum, s. 357; Pausanias, 9. 3. 1.
E g e ’d e k i B a z i A n a e r k İ l T a n r i ç a l a r
273
leşmişlerdi.174 Aslına bakılırsa, adanın adı da anlamlıdır: "güzel öküz" adası- Bu ad yalnızca İo'yu akla getirmekle kalmıyor, aynı zamanda Argos Heraion'unun Euboia adlı bir dağın dibinde kurulduğunu da anımsatıyor. Bu adın Hera'nın dadısından dolayı verildiği söylenir.175 Bu da, bu adın gerçekte Hera'nm kendisinin sıfatlarından biri olduğu nu gösterir. Demek ki, çocuğunu hizmet gördüğü tapmağa bakan ya maçta doğurur İo. Böylece, söylence bir genç kızın erginlenme töreni ne dönüşür; kutsal evlenmede Hera'yı bir rahibe olarak genç kız kişileştirir, erkek rolünüyse boğa kılığına sokulmuş bir rahip üstlenir.176 Öykü, bu biçimiyle, Minotauros söylencesine bütünüyle uygun düşüyor. Girit kralı M inos'un karısı Pasiphae bir boğaya âşık olur. Ünlü yontu ustası Daidalos içi boş bir inek yontusu yapar, boğa da gelir bu inek yon tusunun üstüne çıkar, ama yontunun içinde Pa siphae vardır.177 Bu olağanüstü birleşmeden in san gövdeli, boğa başlı Minotauros dünyaya ge Resim 42. Minotauros: lir. Minotauros, Aiskhylos'un genç bir boğa ola K n o s so s ’dan bir sikke rak anlattığı Epaphous'un karşıtıdır.178 Zeus'la Hera'ya, evliliğin koruyucuları olarak, karı kocanın yasal bi çimde birleşmesini kutsayan Olymposlu çift olarak tapınmlırdı her yer de.179 Farnell, Zeus'la Hera'nm bu yönlerinin daha fazla incelem eye yer bırakmayacak denli eski olduğunu ileri sürmüştür.180 Bunun, kut sal evlenmenin bir biçimi olarak, aslında insanın hayvanlardan kalıt edindiği cinsel eylemin bir kuttörene dönüştürülmesinden başka bir şey olmadığı hiç kuşkusuz doğrudur. Ama bütün biçim leri arasında evlilikle ilgili olanı sonuncusudur. Burada açıktır ki yalnızca kolayımı za geldiği için "evlilik" diye söz ediyoruz bundan. Yunan kutsal evli liği hiç kuşkusuz Mykene dönemine, dahası onun da ötesine kadar uza nır, ama Zeus'la Hera arasında bir birleşme biçiminde görülmez. Eğer Hera Minos ana-tanrıçasından inip geliyorsa, Zeus onun asıl eşi olamaz; çünkü Zeus Yunan panteonunun, adının kesinlikle Hint174 Pt, p. 8 . 73 . 175 Pausarıias, 2.17.1. 176 A.B. Cook, Zeus, (Cambridge, 1914-40). c. 1. s. 464-96. 177 D. S. 4. 77; Clem, Pr. A. 51. 178 Aiskhylos, Su. 41. 179 Aiskhylos, E. 214; Aristophanes, Thesmophoria Bayramını Kutlayan Kadınlar, 973-76. 180 Cults o f the Creek Stotes, c. 1, s. 199-201.
274
TARİHÖNCESİ EGE
Avrupa ailesinden geldiğini söyleyebileceğimiz biricik üyesidir. Kuş kusuz çok erken bir tarihte ortaya çıkarılmıştır, ama kendini kabul et tirmesi için belli bir süre geçmiş olsa gerektir. Bütün tanrıların başına geçişini, anlaşıldığı kadarıyla, büyük çoğunluğu soyağaçlarmı ona ka dar götüren Akha'lara borçludur; Akha'larsa, On ikinci Bölüm'de de göreceğimiz gibi, Ege toplumunun anaerkil yapısının zayıfladığı Geç M ykene dönem indendirler. Gerçek dünyadaki bu devrim , düşünce dünyasında bir karışıklığa yol açmıştır. Daha önceki anaerkil söylen celer altüst olmuştur. Gerçi tümden yok olup gitmemişlerdir, ama uyar lanıp çarpıtılarak nerdeyse tanınmaz bir kılığa bürünm üşlerdir, işte, Zeus'la Hera'nm evliliğinin de bu döneme yakıştırılması gerekir. Zeus ile Hera'mn her zaman ideal evli çift olduklarına bakarak, bu birleşmenin hiç değilse bir çocukla kutsanmasını bekliyor insan.181 Ne ki, böyle bir çocuk göremiyoruz ortada. Zeus'un yüzlerce çocuğu var aslında, ama Hera bunların hiçbirinin anası değil. Hera'nm da birçok çocuğu var, ama Zeus da bunların hiçbirinin babası değil. Zeus ile Hera'nın evliliğini örnek bir evlilik olarak göstermek de olanaksız. İh/o da' da, Zeus'la Hera arasındaki karı koca kavgalarına kahkahalarla gül mekten alamayız kendimizi. Diyeceğim, neresinden bakarsak bakalım, bu uygunsuz Olymposlu çiftin uydurma olduğu açıktır. Athena'mn Zeus'un kafasından çıktığı söylenir, ama Athena doğası gereği babası olmayan tipik bir ana-tanrıçaydı bir zamanlar. Artem is'le Apollon'un babalarının Zeus olduğu söylenir ama ilk başlardaki Ephesos ve Klaros tapınaklarında yalnızca bir anneleri olduğu biliniyordu. Ares ve Hephaistos, babalarının Zeus olduğu ileri sürülmeden önce Hera'nm oğullarıydılar; oysa gerçekte biri Thrakialı, biri de Pelasg olduğuna gö re Zeus'la da, Hera'yla da bir bağları bulunamazdı.182 Zeus'un da> Hera'nın da izleri Knossos'a uzandığından, ancak Eileithyia'nm Hera'nm gerçek çocuğu sayılabilmesi olasıdır; Eileithyia dışında bu çocukların hepsi uydurmadır. Herodotos'un belirttiği gibi, Yunan tanrı ve tanrı çalarının doğuşunu Homeros ve Hesiodos düzenlem işti;183 başka bir deyişle, tanrıların doğuşu, kökleri Mykene döneminde yatan epik ge leneğin bir ürünüydü. Minos ana-tanrıçasmm biçimlerinden biri olarak Hera'nm bir erkek eşi vardı mutlaka. Kimdi bu peki? 181 A.B. Cook. “Who was the Wife of Zeus?" (“Zeus'un Karısı Kimdi?"), Classical Review. (Londra. 1887). 20. 365,416. 182 Hera Ares'l Zeus'un yardımı olmadan, bir çiçeğe dokunduktan sonra doğurmuştu: Ov. F. 5. 229-56 183 Herodot Tarihi. 2. 53. 2.
E g e ’d e k î B a z i A n a e r k î l T a n r i ç a l a r
275
Herakles ile İphitos ikizdiler. Biri ölümsüzdü, biri ölümlü.184 Herakles öyküsünün çıkış noktası buydu. Bu çıkış noktası, ikizlerden birini öldürme biçimindeki yaygın uygulamaya uygun düşmekteydi; yetiş tirme güçlüğünün zorunlu kıldığı185 ve öldürülenin ölüm süzlük ka zandığı inancıyla haklı gösterilen186 bir uygulam aydı bu. H erakles Thebai kentinde doğmuştu, ama anası Argos O vası'ndandı, nitekim Herakles'in başardığı on iki işin merkezi de Argos Ovası'ydı.187 Dola yısıyla, Herakles öyküsü Mykene kültürünün iki ana bölgesinde geç mekteydi,188 öykünün Minos çıkışlı olduğunu gösteriyor bu da. Öykü nün en ilginç özelliklerinden biri, kahramanın, anasının doğduğu ye rin tanrıçasıyla olan ilişkisidir. Bu tanrıça, daha anasının karnındayken Herakles'in haklarını elinden alır ve gün ışığını görür görmez onu boğ maları için iki yılan gönderir.189 Herakles'in cinnet getirip karısıyla ço cuklarını öldürmesine yol açan; Amazonları ona karşı silaha sarılm a ya kışkırtan; Herakles yeryüzünün batı ucundan G eryoneus'un sığır sürüleriyle dönerken yollarına bir atsineği çıkarıp sığırların dört bir ya na dağılmasını sağlayan da aynı tanrıçadır.190 Bu tanrıça başından so nuna kadar Herakles'in amansız düşmanıdır. Mitologya çözümlemesinin benimsenmiş bir ilkesi de, iki kavram arasındaki asıl ilişki bozulduğu zaman bu ilişkinin tam karşıtına dö nüştürülmeye yatkın olmasıdır. Hera'nın Herakles'e düşmanlığı "çok ileri gider", ama öykünün yazılı yorumlarını bir yana bırakıp yerel ge leneklere baktığımızda çok farklı bir durumun anılarıyla karşılaşırız. Sparta'da bir Hera tapınağı vardı. Bu tapmağı Herakles, Hippokoon'la dövüşünde kendisine yardımcı olduğu için Hera'ya şükran borcunu ödemek amacıyla yaptırmıştır.191 Herakles Hera'nın dev Porphyrion'la boğuştuğunu görür görmez koşup yetişmiş, Hera'ya saldıran devi can sız yere serm işti.192 Herakles Hesperid'lerin (Batı Kızları'nın) Bahçe si'ne gittiği zaman da, oradan Altın Elmalar'ı alıp döndüğünde de onu 184 Hesiodos. Sc. 48-52. 185 C. K. Meek, A Sudanese Kingdom: an Ethnographical Study o f theJukun-speaking Peoples o f Nigeria (Sir Sudan Krallığı: Nijerya'da Jukun Dili Konuşan Halklar Üzerine Etnolojik Bir inceleme), (Londra, 1931). s. 357. 186 j,G. Frazer, The Colden Bough (Altın Dal), (Londra, 1923-27), "The Magic Art and the Evolution of Kings” ("Büyü Sanatı ve Kralların Evrimi"), c. 1, s. 267-69. 187 Apollodoros, 2.4. 6, 2. 5.1. 188 M.P. Nilsson, Mycenaean Origin o f Creek Mythology, (Londra, 1932), s. 207. 189 ilyada, 19. 95-133; Pi. N. 1. 33-40; Apollodoros, 2. 4. 5-8. 190 Euripides, HP. 843-73; Apollodoros. 2. 4.12, 2. 5. 9-10. 191 Pausanias, 3.15. 9. 192 Apollodoros, 1. 6. 2.
276
TARİHÖNCESİ EGE
karşılayıp kutlayan Hera'dır.193 Bütün bu yerel geleneklerde Herakles Hera'nm dostu ve yardımcısıdır. Yunanlılar, bu yüz kızartıcı çelişmeyi, aynı adı taşıyan iki kahraman olduğunu söyleyerek çözmeye çalışmışlardır: Kolları kıllı Argos'lu yi ğit ve ondan daha büyük olan yumuşak bakışlı Giritli delikanlı.194 Megalopolis'deki bir toplu yontuda, Demeter'le kızının yanında bu Girit li Herakles de görülmekteydi.195 Aynı Herakles Mykalessos'daki (Mykale Burnu) Demeter tapmağında hizmet görmüştü.196 Yazılı geleneğe ba kılırsa, Olimpiyat Oyunları'nm kurucusu Argos'lu Herakles'di; ama durumu daha iyi bilmeleri gereken yerel rahipler Olimpiyat Oyunları'nı Girit'ten gelen öteki Herakles'in kurduğunu söylüyorlardı.197 Dio Khrysostomos bir gün Olympia yakınlarında bir kır gezintisi yapar ken yol kıyısında bir Herakles tapmağına rastgelmiş, tapmağın yanın da yaşlı bir köylü kadın oturuyormuş. Yaşlı kadın, kaba bir Dor lehçe siyle, tapınağın bakıcısı olduğunu, Tanrıların Anası'nm kendisini ödül lendirerek bilici yaptığını söylemiş. O yörenin çiftçileri sürülerinin ve ekinlerinin encamını öğrenmek için ona danışırlarm ış.198 Herakles'le Tanrıların Anası'nm ortak tapımmın kırsal kesimlerde yaygın olduğu anlaşılıyor.199 Bu sapa yörelerde köylüler kahramana eski niteliğiyle tapınmayı sürdürüyorlardı. Resmi görüşe verdikleri tek ödün, kahra manı, kendileri için pek az anlam taşıyan Zeus'un Olymposlu karısın dan alıp yerli, anaerkil niteliğini korumuş olan bir tanrıçaya aktarmış olmalarıydı. Sonra bir de adın kendisi var. Kahraman ister Hera'nm düşmanı ol sun, ister Dem eter'in dostu, başından sonuna kadar "H era'nm ünü" anlamına gelen bir adla tanınmıştır. Bu, nedendir bilinmez, yanlış an laşılmıştır. Nilsson, Giritli Herakles'den hiç söz etm eksizin Argos'lu Herakles ile Thebai'lı Herakles'in ayrıntılı bir incelemesini sunduktan sonra, "Herakles adının, Hera'nm Herakles öyküsündeki rolünün çı kış noktası olduğunu" belirtir.200 Bu varsayıma göre, kahramanın adı nın başlangıçtaki seçimi bir rastlantıdır. Daha sonra tanrıçayla arala 193 O. Cruppe. Criechische Mythologie und Religionsgeschichte, (Münih, 1906), s. 460-61. 194 Herodot Tarihi, 2. 43-44; Pausanias, 9. 27. 6-8. 195 Pausanias. 8 .3 1 .3 . 196 Pausanias. 9.19. 5, 9. 27. 8. 197 Pausanias, 5. 7. 6-7. 198 D. Chr. 1 .6 1 .R . 199 l.R . Parnell, Creek Hero Cults (Yunan Yarı-Tanrı Tapımları), (Oxford. 1921), s. 129. 200 Mycenaean Origin of Creek Mythology, s. 211.
E g e ’d e k İ B a z i A
n a e r k İl
Tan
r iç a l a r
277
rında bir bağ kurulması da rastlantıdır; elbette aralarındaki düşmanlık da bir giz olarak kalmaktadır. Eldeki ipucu bir yana bırakılırsa soru nun çözülememesi doğaldır kuşkusuz. Herakles adı, avazı çıktığı ka dar haykırarak, Herakles'in ana-tannçanın erkeği olduğunu açıklamak ta, erkek çocuğa anasının adının verildiği bir toplumda cinslerin duru munu belirlemektedir. İki yüzlü balta bir şimşek simgesiydi. Karia başkenti M ylasa'da Karia'lılara özgü bir Zeus Labrandeos, yani İki Yüzlü Baltalı Zeus tapımı vardı. "Niçin," diye soruyor Plutarkhos bıkıp usanmadan, "Karia'h Ze us elinde kutsal değnekle ya da yıldırımla değil de, baltayla gösterili yor?" Herakles, Amazonların ecesini öldürünce onun pusatlarını da al dı; pusatlar arasında bir de balta vardı. Herakles, bu baltayı, hizmeti ne girdiği Lydia kraliçesi Om phale'ye sundu. Bu balta Om phale'den sonra, Karia'h Arselis'in öldürdüğü Heraklidlerin (Heraklesoğulları) sonuncusuna kadar bir evladiyelik gi bi elden ele aktarıldı. Arselis'e gelince, o, baltayı aldı, M ylasa'ya götürüp Ze us'un eİine verdi.201 Zeus Labrandeos, baltasını Herakles'den aldı açıkçası; o da Hititlerden almıştı. Eski bir Etrüsk gömüt anıtmda, elin de iki yüzlü balta, başında kocaman sorguçlu bir tolgayla bir savaşçı görül mektedir.202 Savaş başlığının tepesin deki sorguç, Lykia'lılarla Karia'lılara özgü bir buluştu.203 Dahası, Yunanlı ların Heraklesi'yle Herası nasıl bir iliş ki içindeyseler, Etrüsklerin H erklesi'yle Uniali ve Romalıların Herculesi'yle Iunosu da tıpatıp öyle bir ilişki içindeydiler. Roma'daki bir tunç yon tuda, Iupiter'i, Hercules'le İuno'yu ta nıştırırken görüyoruz. İupiter'in ama cı, yalnızca bir uzlaştırmayla sınırlı de Resim 43. Etrüsk zırhı: Vetulonia'dan ğildir. Bunu, ayaklarının dibinde du bir dikilitaş 201 Plutarkhos, Moralia, 301 f. 202 Cambridge Ancient Histoıy'de (Cambridge. 1925-39), 4. 392, R. S. Conway. 203 Herodot Tarihi. 1. 171. 4.
278
TARİHÖNCESİ E g e
ran kadın ve erkek üreme organları da doğrulamaktadır.204 Gerçekte bir kutsal evlenmedir söz konusu olan. Roma düğünlerinde gelinin be line sardığı kuşak İuno'ya adanır, bu kuşağın güvey tarafından yatağa girilirken çözülen düğümüne nodus Herculaneııs205 denirdi. Bu kanıt] ortaya koyan Cook, "Herakles tapımı çok erken bir tarihte İtalya'ya ya-
204 “Who was the Wife o f Zeus?", s. 374. 205 Festus. 63.
Eg e ’d e k İ B a z i A
n a e r k İl
Tan
r iç a l a r
279
yıldığında, Herakles'in benimsenmiş kadın eşinin Hera olduğu"206 so nucuna varmaktadır. Bugün elimizdeki bilgiler bu konuyla ilgili Yu nan söylencesinin ne zaman yeniden düzenlenmiş olduğunu belirle memize el vermiyor, ama en azından bir yerel tapımda söylence kah ramanı evliliğe ilişkin işlevini korumuştur. Kos Adası'nda evlenme tö renleri onun tapmağında düzenlenir, ona düğüne gelen konuklardan biriymiş gibi yemekler sunulurdu.207 Bundan ötesini açık seçik göremiyoruz, ama gene de belli belirsiz birtakım izler bizi daha da gerilere çekiyor. Herakles'in Knossoslu Hera'yla birleşmesi, Girit'de bir tarlada İason'la sevişen Demeter'i getiri yor aklımıza 208 Herakles'in Olimpiyat Oyunları'm başlatmak için Gi rit'ten getirdiği arkadaşlarının adları Paionaios, Epimedes, İdas ve İasios'du.209 İlk ikisi ilkel tıbbın kurucularıdır. İdas, adını G irit'deki İda'dan almıştır, İasios ise İasion'dan güç ayırt edilir bir addır.210 Bu da bir dizi ikilemeye vardırıyor bizi: Herakles-İasion, Demeter-Persephone, Hera-Eileithyia, Eileithyia-Eleusis. Hera ile Dem eter'i kendi top raklarında daha iyi araştıracak duruma geldiğimizde, belki de her iki sinin de Cilalıtaş Çağı ana-tanrıçasında yatan kökenlerine varabiliriz. Bir soru daha: Eğer Hera Herakles'den Zeus'la evlenmek için boşandıysa, Zeus'un ilk karısı kimdi? Aristoteles'den, Hellenlerin en eski yur dunun, Dodona kenti dolayındaki yöre olduğunu öğreniyoruz.211 Dodona'da çok eski bir Zeus tapmağı vardı, belki de Yunan toprakların daki en eski Zeus tapınağıydı bu. Zeus'un Hint-Avrupalı yanım, Ege etkilerinden uzak olarak ancak burada bulabileceğimizi düşünebiliriz. Anlatıldığına göre, Dodona'da Hera'ya Dione deniliyormuş 212 Dione ya da Dia, Zeus'un (Hint-Avrupa dilinde dyeus) dişilinden başka bir şey değildir. Cinslerin belli koşullardaki konumlarına uygun olarak, ataerkil Hint-Avrupa tanrıçası erkek efendisine göre adlandırılm ıştı, hpkı anaerkil Minos tanrısının kadın efendisine göre adlandırıldığı gi bi. Bu iki kültürün ataerkil Yunanistan'da kaynaşması da, anaerkil tan rıça ile ataerkil tanrının evliliğinde ustaca simgeleştirilmişti. 206 “Who was the Wife of Zeus", s. 375. 207 V.R. Paton ve E.L. Hicks. Inscriptions o f Cos, (Oxford. 1891). s. 76. 28 208 Odysseia, 5.125-27. 209 Pausanias, 5 . 7. 6 . 210 C. Picard, "Sur la patrie et les peregrinations de Demeter" (“Demeter'in Yurdu ve Gezileri Üzerine"), Revue des itudes grecs, (Paris, 1887-). 40. 357. 211 Aristoteles, Mote. 1.14. 212 Odysseia, 3 . 91.
z8o
TARİHÖNCESİ EGE
6. A p o llo n Bu konunun ayrıntılarına pek fazla girmek niyetinde değiliz. Önem li tanrıçalardan birini, Aphrodite'yi buraya almadık, ileride, Homeros destanlarındaki H elena'yı incelerken Aphrodite'yle ilgili söyleyecek lerim olacak. Bu bölümü, Apollon'la ilgili bazı gözlemlerle sona erdir mek, Apollon'un nasıl anaerkil Artemis ve Leto tapanından evrildiğini göstermeye çalışmak istiyorum.
Resim 45. Apollon ile Artemis: M e lo s A d a sı’ndan bir vazo
Apollon'un bazı özellikleri, sözgelimi kehribar ticaretiyle ilişkisi bi zi kuzeye, Orta Avrupa'ya yöneltiyor.213 Bunlar, Hint-Avrupalı özel likler olabilir. Ama Apollon genellikle güneybatı Anadolu ve Girit'le bağıntılı bir tanrıdır. Nilsson ortaya koymuştur bunu: Apollon şenlikleri anakarada daha seyrektir. Her yerde aslında kendi siyle ilgili olmayan daha eski şenliklere el koymuştur Apollon... Dolu nay zamanını yeğleyen öteki bütün Yunan tanrılarının tersine, Apol lon'un bütün şenlikleri ayın yedinci günü kutlanır. Babillilerin şabatfu'su ile eksiksiz ve hiç de rastlantısal olmayan bir benzerlik gösterir... Anası Leto güneybatı Anadolu'dan çıkmıştır. Leto ile uygunluk göste ren özel adlara yalnızca güneybatı Anadolu'da rastlanması bu konuda son derece inandırıcı bir kanıttır. Dilbilimciler, Leto'nun adını, Karia di213 M.P. Nilsson. Creek Popular Religion, (New York, 1940). s. 79.
Eg e ’d e k i Ba z i A
n a e r k îl
Ta n r iç a l a r
281
ündeki lada, "kadın" sözcüğüne bağlamaktadırlar. Yunanistan'daki Leto tapımlarının sayısı az olduğu gibi, kaç yıllık oldukları da belirsizdir; yalnızca Girit'te Leto adına düzenlenen bir şenlik vardır.214 Nilsson'un vardığı bu sonuçlar, Picard'm Klaros'da yaptığı çalışma nın ışığında bir adım daha ilerletilebilir. Klaros Meryemi'nin yerini na sıl oğlunun aldığını görmüştük. Benzer bir gelişme, öteki Karia yerle şim merkezlerindeki, özellikle Miletos ve Delos'daki Apollon için de düşünülebilir. Delphoi'daki Apollon tapımı, tarihsel dönemde bütün ötekilere baskın çıkacak kadar etkili bir duruma gelmişti, ama Deiphoi'da bile Apollon tapmağının ilk bakıcılarının Girit'ten gelen yabancı lar olduğu anımsanmaktaydı.215 Eğer Apollon Delphoi'ya Girit'ten gel mişse, Girit'e de Anadolu'dan geldiğini rahatlıkla söyleyebiliriz. Karia'lı Apollon Delos Adası'na geldiğinde, anası, yani Kadın, ora da kendisine ve kızma bir yer sağlayacak kadar güçlüydü daha.216 Ama Apollon Parnassos D ağı'nm eteğine indiğinde kendini "Z eus'un oğ lu"217 ilan etti. Deiphoi'da Apollon'un anası ve kız kardeşi söylence den de, kuttörenden de çıktılar.218 Denilebilir ki, Delphoi'lu Apollon, kendismi yaratmış olan toplumsal değişikliklerin eksiksiz bir yansıma sıdır. Ephesos'da tanrılık anadan kıza geçerdi, Klaros'da ve Delos'da ise anadan oğula. Deiphoi'da ana da, kız da ellerini eteklerini çektiler bu işten; Oğul'u yüce Baha'sının yetkesiyle donatılmış olarak bıraktı lar: Öylesine güçlü bir tanrı oldu ki Apollon, dünyaya bir CUalıtaş yontucuğunun kucağında bir bebek olarak geldiğini unuttuk nerdeyse.
214 Minoan-Mycenaean Religion, s. 443-44 215 Homeros, H. 3,475-80. 216 Call. Del. 36-58. 217 Homeros, H. 3, 480. 218 Cults o f the Creek States (Yunan Devletleri Tapımları), c. 2. s. 465.
Üçüncü Bölüm
ORTAKLAŞMACILIK Ve toprak hiçbir zaman satılmayacaktır; çünkü toprak benimdir. Leviticus
Benim tarlam, Tanrının toprağıydı. Nereyi sürdüysem, orası benim toprağımdı. Toprak herkesindi. Hiç kimsenin kendisinin olduğunu söyleyemediği bir şeydi toprak. İnsanların, kendilerinin olduğunu söyledikleri tek şey emekti. Tolstoy
28s
vın TOPRAK
1. Özel Mülkiyetin Başlangıcı Avcılıkla geçinen toplulukların bir özelliği vardır: Avcı, yakaladığı avı kendine ayırmaz, bölüşülmek üzere yaşadığı topluluğa getirir.1 Bu kural, uygulayım düzeyinin düşüklüğü yüzünden üretimin de, tüke timin de ortaklaşa olduğu bir ekonomiye uygun düşer.2 Emeğin üretkenliği arttıkça, insan, kendi elleriyle edindiği zengin liğe kendisi ve en yakınları adına sahip çıkma eğilimi gösterir. Kabile (tribü) düzenini önünde sonunda devlete dönüştüren özel mülkiyetin 1
B. Spencer ve F.J. Cillen, Northern Tribes o f Central Australia (Orta Avustralya'nın Kuzey Kabileleri), (Londra, 1904), s. 609; B.Spencer ve F.J. Cillen, Native Tribes o f the Northern Territory o f Australia (Avustralya'nın Kuzey Bölgesindeki Yerli Kabileler), (Londra, 1914), s. 36; B. Spencer ve F.J, Gillen,
The Arunta (Arunta'lar), (Londra, 1927), s. 52; A.W. Howitt, Native Tribes o f South-East Australia (Güneydoğu Avustralya'nın Yerli Kabileleri), (Londra, 1904), s. 756; B. Malinowski, The Family Among the Australian Aborigines (Avustralya Yedilerinde Aile), (Londra, 1913), s. 283-86; H .H . Bancroft, Native Races o f the Pacific States o f North America (Kuzey Amerika'nın Pasifik Devletlerindeki Yerli Irklar), (Londra, 1875-76), Cilt 1, s. 118, 417,506; W .H.R. Rivere, Kinship and Social Organisation (Akrabalık ve Toplumsal Örgütlenme), (Londra, 1932), s. 108: R.W. Williamson, Social and Political Systems o f Central Polynesia (Orta Polinezya'nm Toplumsal ve Siyasal Sistemleri); A.F.R. Wollaston, Pygmies and Papuans (Pigm e’ler ve Papua’lar), (Londra, 1912), s. 129; E.W. Smith ve M. Dale, The Ita-speaking Peoples o f Northern Rhodesia (Kuzey Rodezya'deki İla Dili Konuşan Halklar), (Londra, 1920), Cilt 1, s. 384; L.T. Hobhouse, G.C, Wheeler ve M. Ginsberg, Material Culture and Social Institutions o f the Simpler Peoples (ilkel Halkların Maddi Kültürü ve Toplumsal Kurumlan), (Londra, 1930), s. 244; G. Landtman, Origin o f the Inequality o f the Social Classes (Toplum sal Sınıfların
2
Eşitsizliğinin Kökeni), (Londra, 1938), s. 7; M.P. Buradkar, "Clan Organisation of the Gonds" (“Gond'ların Klan Örgütlenmesi”), Man in India, (Haydarabad, 1920-), 27,127, s. 155. W.E. Roth, Ethnological Studies among North-West Queensland Aborigines (Kuzeybatı Queensland Yerlileri Arasında Etnolojik incelemeler), (Brisbane/Londra, 1897), s. 96, 100; J. Mathew, Two Representative Tribes o f Queensland (Oueensland'den iki Örnek Kabile), (Londra, 1910), s. 87; A.C. Hollis, The Nandi, their Language and Folklore (Nandi'ler, Dilleri ve Folklorları). (Oxford, 1909), s. 24; bkz. ).L. Myres, Cambridge Ancient History, Cilt 1, s. 50.
286
TARİHÖNCESİ E g e
ve ailenin tohumudur bu. Ne var ki, bu tohum, ilk aşamalarında, ka bile düzeninin bağrında gelişir, dahası önceleri de gördüğümüz gibi kabilenin dayandığı ortaklaşa işlevleri yoğunlaştırarak kabile düzeni ni güçlendirir. Klanlar, birbirlerine karmaşık bir karşılıklı hizmetler ağıyla bağlıdır; bu karşılıklı hizmetler ağı içinde, yapıcı bir yarışma ru hundan kaynaklanan istekle saygınlık uğrunda yarışırlar birbirleriyle.3 Bir av ya da savaş vurgunu fazlası elde eden kimse, başka bir kla nı kendi klanıyla şölene katılmaya çağırarak başarısını gözler öniine serer. Onun bu çağrısı bir meydan okumadır; karşısındakileri, saygın lıklarını yeniden kazanabilmek için bu çağrıya olabilirse fazlasıyla kar şılık vermek zorunda bırakan bir meydan okuma.4 Bu yükümlülük ye rine getirilemezse, bir tür iş hizmetiyle de karşılanabilir. Böylelikle, eşit olmaktan çıkar klanlar. Bu arada, aynı süreç klan içinde de işlemeye başlar, giderek klan ailelere bölünür. Günümüzde var olan kabilelerde, mülkiyetin büyümesine yönelik bu eğilimler, sömürüyle büyük ölçüde hızlandırılmıştır. Bu eğilimler, bireysel hakların kabile düzeni içinde gelişebileceği en yüksek noktayı belirler; dolayısıyla, uygar halkların tarihöncesini incelerken, ortak mül kiyetin daha ileri bir aşamaya karşı direndiğini görmeye hazırlamamız gerekir kendimizi. Kendi geçmişimize dönüp baktığımızda, başlıca et kenlerden birinin, hayvancılık ekonomisinin benimsenmesi olduğu doğ rultusunda birçok belirtiyle yüz yüze geliriz. Latince'de, "sığır" demek olan pecns sözcüğünden gelen pecunia sözcüğü kendi kendini açıkla maktadır; kaldı ki, daha birçok dildeki benzer sözcüklerin kökenleri de bunu doğrulamaktadır.5 Av bozulup çürüyebilir, toprak bir yerden bir yere taşınamaz; ama hayvanların ele geçirilmesi, bölüşülmesi ya da de ğiş tokuş edilmesi kolaydır. Hayvancılıkla geçinen kabileler, hepsi de göçebe olduklarından, zenginliklerini sığır talanları ve savaşlarla çabu cak artırırlar; savaş da erkeklerce yapıldığından, bu ekonominin özün de var olan zenginliğin erkeklerin elinde toplanması eğilimi daha da 3
L. H Morgan, Ancient Society (Eski Toplum), (İkinci basım, Şikago, 1910), s. 96; Northern Tribes of Central Australia, s. 164; H. Hubert, Creatnessand Declineofthe Celts (Kelt'lerin Büyüklüğü ve Çöküşü). (Londra, 1934), s. 195; Origin o f the Inequality o f the Social Classes (Toplumsal Sınıflardaki Eşitsizliğin
4
Native Races o f the Pasife States o f North America, Cilt 1, s. 192, 217, Cilt 2 s. 711; J. Roscoe, The Bağanda (Baganda'lar), (Londra, 1911), s. 6 ; J.G. Frazer, Totemism and Exogamy (Totemcilik ve Dışevlilik), (Londra, 1910), Cilt 3, s. 262, 300-01, 342-44, 519, 545; M.Granet, La civilisation chinoise (Çin Uygarlığı), (Paris, 1929/ Londra, 1930), s. 165, 267; V. Grönbech, Culture o f the Teutons (Töton'ların Kültürü), (Oxford, 1931), Cilt 2, s. 8,87; Greatness and Decline o f the Celts, s. 54,193-96 F.Heichelheim, Wirtschaftsgeschichte des Altertums (Leiden, 1939), Cilt 1, s. 47.
Kökeni), s. 70.
5
To p ra k
287
güçlenir. Bu atılgan, durmak oturmak bilmeyen kabileler, her yeri yağ malarlar, erkekleri öldürüp kadınları köle olarak alır götürürler; ta ki, en sonunda, bir tarım bölgesine kalıcı bir biçimde yerleşip oradaki yer li halkı düzenli vergiye bağlaymcaya kadar. Yerli halkın köleleştirilmesinin ilk adımıdır bu.6 Babil'i ele geçiren Kassitlerin, Mısır'daki Hyksos krallarının, Minos Girit'ini yağmalayan Akha'ların başlangıçta yaptığı buydu.7 Hint-Avrupalı göçebeler, bir de, evcilleştirilebilir hayvanların en hızlısına, ata sahiptiler. Dillerini, bu denli uzaklara yayabilmelerinin nedeni, kendilerinden gelen bir üstünlük değil, toplumsal ve tarih sel koşulların onlara Yakındoğu'nun yerleşik tarım uygarlıklarını bo yunduruk altına alma ve özümleme olanağı veren özel bir bileşimiydi. Savaş, tek ve bölünmez bir önderliği gerektirir. İşte bu yüzden, bu kabilelerde krallık askerileşm iştir.8 Başarıyla sonuçlanan bir seferin ardından, kral ve ona bağlı şefler gerek köle, gerek toprak olarak sa vaş vurgunundan aslan payını alırlar. Böylece belli ellerde toplanan zenginlik eşitsizlikleri arttırır, toplumun dokusu doruktan başlayarak sarsılır.
2. Yunanistan'ın İlk Dönemlerinde Mülkiyet Sorunu Marathon'daki "ünlü utku"yu koca bir bölüm boyunca uzun uza dıya anlatan Cambridge Ancient History, Eski Yunan'm ilk dönem lerin deki toprağın kullanımı sorununu tek bir tümceyle geçiştirir: Yunanlılar, toprağın klanın ortak malı olduğu ve özel mülkiyetin bilin mediği aşamayı -kuşkusuz, böyle bir aşanın olmuşsa eğer- çoktan geride bı rakmışlardı.9 Bkz. j. Roscoe, The Bakitara or Banyoro (Bakitara’lar yada Banyoro’lar), (Cambridge,1923), s. 6-9. Bunun ilk aşaması, Strabon'un, yılın belirli zamanlarında yerleşik ovalıların topraklarınıele geçirme ve yağmalama hakkını elde eden Massaget'leri ve öteki Kafkasya göçebelerini anlatışında görülebilir: Strabon, s. 311, 511. 2 I.Ö. 1700 dolayında Babil'e giren ve buraya atı getiren Kasslt'lerin dili bir ölçüde Hint-Avrupa diliydi: H,R. Cali, Ancient History o f the Near East (Yakındoğu'nun Eskil Tarihi), (Onuncu basım, Londra, 1947), s. 199-203. I.Ö. 1600 dolayında Mısır’a giren Hyksos'lar ya da "çoban krallar" Anadolu ve Hint-Avrupa öğelerini de kapsıyorlardı; M ısır’ı hızla ele geçirmeleri at ve araba kullanmalarına bağlanmıştır Aynı yerde, s. 212-13; R.M. Engberg, The Hyksos Reconsidered (Hyksos'ların Yeniden incelenmesi), (Şikago, 1937), s. 23,41-50; H.R. Hail, The Civilisation o f Greece in the Bronze Age (Tunç Çağı'nda Yunan Uygarlığı), (Londra, 1928), s. 84-85. ® Bkz. Bu bölümde “ 10. Ayrıcalığın Gelişmesi". ® Cambridge Ancient History'de F.E. Addock, Cilt 4, s. 42. 6
288
TARİHÖNCESİ EGE
O zaman, insanın aklına şu soru geliyor hemen: Peki, özel mülkiyet Cennet Bahçesi'nin çevresine çit çekilmesinden bu yana var olmuş ola maz mı? Ama temkinli yazarımız hiç değinmiyor bu konuya. Özel mül kiyetin kökenini rahatlıkla gözardı edebilmek için, bu konuyu çok es kilere götürüp bırakmayı yeterli görüyor. Tarihin böyle yazılabileceği ni söylemek çok güçtür. İlyada'da şu dizelerle karşılaşıyoruz: Tarlaları ortak iki adamdı sanki bunlar, ellerinde ölçü vardı sanki, sınırı çizmek için de çekişmedeydiler. Hiçbiri gözden çıkarmıyordu eşit payını.10 Bu dizelerin ardında nasıl bir toprak kullanımı yatıyor dersiniz? Bizdekine benzediği söylenemez, çünkü toprağın ortak olduğundan söz ediliyor. Bu durumu gerçekten kavramak istiyorsak, konuyla ilgili bü tün öteki bilgilerle birlikte kendi bağlamı içinde incelememiz gerekir. Kuşkusuz, sağduyu da bunu gerektirir. Ama çoğu zaman kılı kırk ya ran ünlü uzmanlarımız, bu konuyla karşılaştıklarında, insanı şaşkmlığa düşürecek kadar kestirmeci bir tutum takınıyorlar. Yaşayan en büyük Homeros çağı arkeoloğu olan Nilsson'un şu sözlerine kulak verelim: Eski bir varsayıma göre, Homeros, toprak mülkiyetinin ortak olduğun dan ve toprağın zaman zaman yeniden bölüşüldüğünden söz eder. Oy sa bu varsayımın kanıtı olarak gösterilen dizeler başka türlü de yorum lanabilir. "Epiksynos" sözcüğünün "ortaklaşa" anlamına gelip gelme diği belirsizdir. Bu sözcük, yalnızca "herkese açık", yani "mülkiyeti tar tışmalı" anlamına gelebilir; o zaman, Homeros'un sözünü ettiği çekiş me, tarlaları komşu iki çiftçi arasındaki çekişme de olabilir.11 "O rtak" ile "herkese açık" arasında yapılan bu pek ince ayırımın, dahası "herkese açık, yani mülkiyeti tartışmalı" biçimindeki daha da ince eşitlemenin anlamı nedir? Bunlar, benimki kadar okurun sağdu yusunu da zorlayacak sorulardır. Okur, bu soruları yanıtlamayı başarsa bile, gene de kendi kendine, tartışma konusu toprağın mülkiyeti ise bu iki adam neden toprağı eşit parçalara bölmeye uğraşıyor, diye sor10 İlyada, (Sander Yayınları, dördüncü basım, İstanbul, 1981,Türkçesi: Azra Erhat-A. Kadir), 12.421 -2311 M.P. Nilsson, Homer and Mycenae (Homeros ve Mykene), (Londra, 1933), s. 242.
To prak
289
inak zorunda kalacaktır. Kaldı ki, bu belirsiz görüş uğruna bir yana atı lan o "eski varsayım", bundan yarım yüzyıl kadar önce Esmein'in yap tığı bir yorumdur ve konunun karşılaştırmak bir incelemesinden çıka rılmıştır-12 Demek ki, bu "eski varsayım" gerçekte hiç de bir varsayım değil akla uygun bir görüştü. Nilsson, bu görüşü bir yana fırlatıp ata rak, yerine en küçük bir destekten yoksun kendi varsayımını koymuş tur; bir başka deyişle, Homeros'un dizelerinin, modern anamalcı mül kiyet ilişkilerinin ışığında hemencecik yorumlanabileceğini varsaymıştır. Açıktır ki, tarih böyle de yazılamaz.* Bu tarihçiler özel m ülkiyetten niçin bu kadar utanıyorlar acaba? Gerçekte, her zaman böyle değildiler. Kentsoylu tarihçilerin en eski leri -Ferguson, Millar, Adam Smith- özel mülkiyetle övünürlerdi. İn sanlığın ilerlemesinin özel mülkiyete dayandığına inanırlardı ve bir za manlar insanlığın ilerlemesi gerçekten de özel mülkiyete dayanırdı. Bu yazarlar, özel mülkiyetin uygarlığın gelişmesinde belirleyici etken ol duğunu Marx ve Engels'den daha önce görmüşlerdi. Görmeden de ede mezlerdi, çünkü savundukları anamala mülkiyetin gelişmesi onların döneminde hâlâ feodalizmin kalıntılarınca kösteklenmekteydi. 1795'de Çitleme Yasaları'nm göziipek bir savunucusu olan Sir John Sinclair'in kimi gözlemlerine bakacak olursak, o günlerde kentsoyluluğun mül kiyete karşı tutumunun ne denli değişik olduğunu görebiliriz: Toprakların ortak olması düşüncesi, haklı olarak belirtildiği gibi, insan ların avcılık ve çobanlıktan öte bir uğraşa yabancı oldukları ya da top rağın işlenmesinden sağlanan yararlan daha yeni yeni tattıkları, o bar bar toplum düzeninden alınmıştır.13 Cambridge Ancient History'd e okuduklarımıza karşılık, ne tuhaftır ki, bilgisiz bir toprakağasının "kötü Kral George" dönemindeki bu açık laması bilimsel olarak doğrudur. Hiç kuşkusuz, eski tutumun göziipek dobralığı da, yeni tutumun belirsiz kapalılığı da kentsoyluluğun m ül 12 A. Esmein, "La propiiti fonciere dans les poemes homiriques", Nouvelle revue historique du droit français et dtranger, (Paris, 1855). * Burada bir noktayı belirtmekte yarar var. Benim bu çeviride kendime temel aldığım Azra Erhat-A. Kadir çevirisinde İlyada'da "ortak" sözcüğü yerine "komşu" sözcüğü; "eşit pay" sözcükleri yerine de "en küçük pay" sözcükleri kullanılmaktadır. Bu açıdan, Azra Erhat-A. Kadir çevirisinin yorumu, Nilsson'un yorumuna daha yakın düşmektedir. Ama, George Thomson, kitapta temel aldığı İngilizce çeviride "ortak" ve “eşit pay" sözcüklerini kullanmaktadır, (f.n.) 13 ).L. Hammond ve B. Hammond. The Village Labourer (Köy Emekçisi), (Dördüncü basım, Londra, 1936), s. 12.
290
TARİHÖNCESİ EGE
kiyetteki çıkarından doğmaktadır. Ama dünya değişti artık. Ortaklaşmacılığı salt tarihöncesine ilişkin bir olgu olarak bir yana atmak ola naksızdır; bu yüzden de, bu konu tabu olup çıkmıştır. Hakikatin ay dınlığa kavuşturulmasına hangi tutumun daha yardımcı olduğunu be lirtmeye bile gerek görmüyorum. Marx'çılar, zaman zaman, gerçekleri kendi ilkelerine uydurmak ama cıyla çarpıtmakla suçlanırlar; oysa karşı görüştekileri kendi yanılgıla rıyla suçlamak, kentsoyluluğun alışkanlıklarından biridir. Bu deneyci lerin öngördüğü tümevarım yöntemi, eldeki konunun tümüne sınırla ma konmaksızın uygulandığı sürece belli am açlan sağlayabilir, ama bu durumda bile yetersizdir. Ne ki, bir de önümüzdeki örnekte oldu ğu gibi, konunun ancak bütünle bağıntısı içinde kavranabilecek küçük bir parçasıyla sınırlı tutuldu mu, genel sonuçlara varma olasılığım da engellemekten başka bir işe yaramaz. Modern bilimin onsuz edemeye ceği karşılaştırma yöntemi, on sekizinci ve on dokuzuncu yüzyıllarda kentsoylu tarihçilerce uygulanmış ve olağanüstü sonuçlar vermişti. Ama son zamanlarda, elde çok daha fazla gereç olmasına karşın bir ya na bıraktılar bu yöntemi. Toplumculuğun gelişm esiyle karşı karşıya gelince, öncüllerinin kazandığı mevzileri birbiri ardı sıra terk ettiler. Öte yandan, özel mülkiyetin kökenleri göz önünden uzaklaştırılabilirse, bugün onun tepesinde dolaşan gölgelere biraz daha uzun bir süre gözlerimizi kapayabiliriz. O lente, lente currite, noctis eqiti. Ve böylece tarih yazımı gitgide daha içekapanık bir niteliğe bürünür; bir bilim ol maktan çıkar, bir "sanat" olur. Bu tutumun yol açtığı inatçı körlük, Toutain'in İlyada'dakı sorunu muza ilişkin sözlerinde bütün açıklığıyla ortadadır: İşte önümüzde ortak mülkiyetin eksiksiz bir örneği, diyor Esmein. Doğ rusu, insanın bu görünümü böyle yorumlayabilmesi için önyargılı bir düşüncenin kölesi olması gerekir. Oysa tam tersine, bana öyle geliyor ki, iki komşunun davranışları özel mülkiyetin varlığını ve her birinin kendi payı için ne denli inatçı bir biçimde dövüştüğünü kanıtlıyor.14 Hepsi bu; ne bir görüş öne sürülüyor, ne de Esmein'in görüşleri ya nıtlanıyor. Köle hangisi acaba? Ve bu içi boş yadsım a, karşılaştırma yöntemine yöneltilen bir suçlamayla bütünlük kazanıyor: 14 ). Toutain, Economic Life o f the Ancient World (Eski Dünyanın Ekonomik Yaşamı), (Paris, 1927/Londra, 1930), s. 14.
toprak
291
Kimi ilkel halklarda toprak mülkiyetinin ortak olduğu gerekçesiyle, ay nı düzenin aynı biçimde bütün ilkel halklarda var olduğunu düşünmek gereksizdir. Bu sonucu çıkaranlar, toprak mülkiyetinin niteliğinin top rağın ve iklimin niteliğinden bağımsız olamayacağını unutuyorlar... Ne olursa olsun, kanımca, böyle bir konuda bir ülkenin sonuçlarını başka bir ülkeye aktaran bir yöntem tümden tehlikelidir.15 Belli bir toprak kullanım ı biçim i, her somut durumda, yalnızca top rağa ve iklim e göre değil, bütün bir doğa ve toplum koşulları karma şası göz önüne alınarak belirlenir. Toutain'in yüz yüze gelmekten ka çındığı önerm e budur. Ö te yandan, "böyle bir konuda", hele bugünkü akışkan durum uyla Avrupa anakarasında bir ülkenin sonuçlarını bir başka ülkeye aktarm akta belli bir tehlike olduğu da kabul edilebilir.
3. İlkel Toprak Kullanımı Olguları araştırm anın vakti artık. Gerçekte, pek kolay olmayacak bu. îlkel toprak kullanım ının tarihi daha yazılmadı. Eski Yunan'da ve da ha başka yerlerde daha çözülm em iş birçok sorun var. Ben burada olsa olsa, benim elim dekilerden daha geniş bir bilgiyle uygulandığında bu sorunların çözülmesini sağlayacak yöntemi özetlemeye çalışabilirim. Hobhouse, W heeler ve G insberg'in etnolojik bilgilerin sayılara da yalı çözüm lem elerinden elde ettikleri sonuçları özetleyerek başlaya yım işe: Bütün bir eğilimi en iyi şöyle dile getirebiliriz: Komünal ilke, aşağı kül tür evrelerinde egemendir, çobanı! halklar arasında da az farkla da ol sa ağır basmaktadır. Özel mülkiyetse, daha ileri tarım evrelerinde art ma eğilimi göstermektedir, ama gene de bu özel mülkiyet bir ölçüde komünal ilkeyle iç içe, bir ölçüde yalnızca şefle sınırlıdır, kimi durum larda da feodal toprak kullanımını andırır niteliktedir. Gerçekte, bu be lirsizlikten, kendi tarihimizin başlangıcında rastladığımız senyörlük mülkiyeti ile halk mülkiyeti arası bir şey çıkıyor karşımıza. Hep görü yoruz ki, barbarlığın uygarlığa dönüşmeye başladığı aşamada komü15 Aynı yerde, s. 12-13. Karşıt görüş için bkz. P. Vinogradoff, Growth o f the Manor (Malikânenin Gelişimi). (Londra, 1950), s. 18: “Öyle görünüyor ki, eski hukukta, toprağın ilk başlarda tek tek bireylerce değil, gruplar tarafından mülk edinildiği ve toprağa tek tek bireylerin sahip olmasının uzun bir gelişme süreci sonunda gerçekleştiği yolundaki görüşten daha kesin bir şey yoktur.”
292
T a r İh ö n c e s } E g e
nal, özel ve senyörlük mülkiyet ilkeleri iç içe geçmiştir... ve senyöre üs tünlüğünü sağlayan aşamanın, uygarlığa giden yoldaki bir sonraki aşa ma olduğu anlaşılmaktadır.16 Şimdi de, bu genellemeleri sağlam bir temele oturtabilmek amacıy la Afrika, Asya ve Avrupa'dan bazı tipik örnekler vermek istiyorum. Junod'un Güney Afrikalı Bathonga'larla ilgili açıklamasıyla başlayaca ğım işe. Bathonga'larm düzeni, son zamanlarda sığırlarının bir hastalık so nucu tümden kırılmasından önceki dönemden kaynaklanan bir düzen dir. Dolayısıyla da, büyük ölçüde hayvancılığa bağım lı bir ekonomi nin düzenidir. Bugün saban bir ölçüde kullanılıyorsa da, bu bir yeni liktir gerçekte. Bütün topraklar şefindir, daha doğrusu gereksinimi olan herkes toprağı bu şef aracılığıyla elde eder. Şef, her köy başkamna ge niş bir toprak parçası bağışlar. Köy başkanı da, bu toprak parçasının en iyi yerlerini kendi yönetimi altındaki aileler arasında paylaştırır. Bu topraklar kalıtsaldır, ama ne satılabilir, ne de başka birine aktarılabilir. Toprak alınıp satılamaz. Ayrıca, o bölgeye yerleşm ek isteyen bir ya bancının dilediğince toprak elde edebilmesi için, şefin buyruğu altına girmeyi kabullenmesi yeterlidir; ardından toprağı temizleyip işleme ye koyulur. Yeni geleni özendirmek, köy başkanmın çıkarmadır, çün kü böylelikle toprağın değerini, dolayısıyla da bölgenin zenginliğini ve insan gücünü arttırmış olacaktır. Kaldı ki, köy başkanınm bazı iş hiz metleri sağlama durumu vardır.17 Böyle bir düzen, toprak fazlasını ge rektirir. Her gelene bol bol yer vardır, topraklar tarımın her bölgeye ya yılmasına elverişlidir. Bathongaiar bu koşullarda ekonomik büyüme nin sınırına tam yaklaşırlarken İngilizlerin vergileri araya girmiş, Bathonga erkeklerini madenlerde çalışmak zorunda bırakmıştır. Yeniden Hindistan'a dönersek, kimileri ilkel Hint-Avrupa kültürü için varsayılmış koşullara benzerlik gösteren farklı ve çok çeşitli koşul la karşılaşırız. Örneğin, en bereketli yörelerde temizlenip açılması güç olan toprak aynı zamanda sulamayı gerektirir.18 Bu etkenler, tarıma ge çiş için elverişli değildir. Yaygın bir örnek olan rcıiyahvcıri tipi köy ko mününü Baden-Powel şöyle anlatıyor: 16 Material Culture and Social Institutions of the Simpler Peoples, s. 253. 17 H.A. )unod, Life o f a South African Tribe (Bir Güney Afrika Kabilesinin Yaşamı), (İkinci basım, Londra, 1927), Cilt 2, s. 6-7; E.). Krige, Social System o f the Zulus (Zulu'larda Toplum sal Dizge), (Londra. 1936), s. 176-77; The lla-speaking Peoples o f Northern Rhodesia, Cilt 1, s. 387. 18 B.H. Baden-Powell, The indim Village Community (Hint Köy Topluluğu), (Londra, 1896), s. 51, 66
Toprak
293
Bu tip köylerin çokluğuyla belirlenen ülkelerde, hemen her zaman, ka bile toplum düzeninin kanıtlarına rastlayabiliriz... Birkaç köyü kapsa yan klan bölgeleri vardı ve bunların her birinin başında kendi başkanı ya da şefi bulunuyordu... Her köy kümesi birtakım hane ya da aile top raklarını içerir... Başkan ya da şef önemli bir kişi olduğundan, hiç kuş kusuz, tarım için açılacak ve yerleşilecek yerin seçimi onun yönetimin de yapılırdı... Daha sonraki dönemlerde, başkanın, yeni ekim alanları nı düzenlediğini ve yeni topraklara el konulmasıyla ilgili anlaşmazlık ları çözüme bağladığını görüyoruz. Racalık kurulduğunda (belki daha da sonraki dönemlerde), Racanın izni olmadan hiçbir boş toprağın mülk edinilemeyeceği düşüncesi egemendi. Ama uygulamada buna çoğu za man dolaylıca izin verilir, dahası bu tutum açıkça özendirilirdi; eski devlet görevlileri daha fazla ekili toprak görmekten çok hoşnut olurlar dı, çünkü kralın çok eski zamanlardan beri tek gelir kaynağı olan üre timden aldığı pay artmış olurdu böylelikle... Toprak sahipleri genellik le ekilebilir toprakların orta yerine kurulan merkezi bir köyde oturur lardı. Bu köyde, başkanın ötekilerden daha büyük ve daha iyi yapılmış bir konutu bulunurdu... Başkanın, evini, yağmacılara karşı korunabile ceği gerçek bir kaleye dönüştürdüğü de görülürdü... Başkan, topluluk taki yerinden ötürü, değerli bir toprak parçasıyla ödüllendirilirdi ve bu genellikle köydeki en iyi toprak parçası olurdu... Başkanın ayrıca çeşit li ayrıcalıkları ve öncelik hakları da vardı.19 Yazar, zanaatkarların durumunu ve toprak kullanımı koşullarını da şöyle dile getiriyor: Yerli zanaatkarlar ve hizmetkârlar, götürü ücret almazlar, önceden köycek belirlenmiş bir ödül karşılığı çalıştırılırlar. Bu ödül, kimileyin kira dan (ve belki de vergiden) bağışık bir toprak parçası, kimi zaman hasat mevsiminde yapılan küçük ödemeler, bazen de alışıldığı üzere verilen belli sayıda ekin demetidir... Hindu yasaları uyarınca toprak sahibi öl düğünde özel toprak parçası ortak bir biçimde onun soyundan inenle re kalır; onlar da bu toprağı koşullar elverdiği ölçüde aralarında payla39 Aynı yerde, s. 9-15; R.V. Russell ve R.B.H. Lal, Tribes and Castes o f the Central Provinces o f India (Hindistan'ın Orta Eyaletlerindeki Kabileler ve Kastlar), (Londra, 1916), Cilt 1, s. 43-44; "Sahip olma hakkı İngiliz hükümetince kendisine verilen patelya da köy başkanı hiç kuşkusuz daha önce bu hakka sahip değildi; köy topluluğunun sözcüsü ve temsilcisiydi yalnızca." Özel mülkiyetin Hindistan'da Ingilizler tarafından bir politika sorunu olarak dayatılması konusunda bkz. R.P. Dutt, India Today, (Bugünkü Hindistan), (Londra, 1940), s. 209-15.
294
TARİHÖNCESİ EGE
şırlar... Konukların ağırlanması, bayramların kutlanması, vb. gibi köy harcamalarından yalnızca başkan sorumludur ya da bir zamanlar böyleydi.20 Toprakların paylaşılma biçimi, Güneybatı Bengal'deki bu tip köy lere bakılarak örneklenebilir. Önce, ayrıcalıklı kişilere ayrılan özel pay lar vardır: Bir pay yörenin sefine, bir pay başkana, bir pay da rahibe. Ekilebilir toprakların geriye kalanıysa, gereksinmelerine göre hane sa hipleri arasında bölüştürülür ve dönem dönem bu bölüşüm yeniden düzenlenirdi 21 Başlangıçta Raca'nm geliri yalnızca, kendilerine her köyde kiradan bağışık topraklar bağışlanan emekçilerce işlenen kendi özel toprak parçalarının (majhhas) üretimine dayanıyordu. Ama zaman la buna bir de köy topraklarının üretiminden alman zorunlu vergi ek lendi.22 Toprakların dönem dönem yeniden bölüştürülmesinden amaç, ai lelerin değişen gereksinmelerine bağlı olarak toprak mülkiyetinde el den geldiğince gerçek bir eşitlik sağlayabilmekti. Yeniden bölüştürme kura yoluyla gerçekleştiriliyordu. Bu işlem, Peşaver'den verilen aşağı daki örnekten de anlaşılabileceği gibi, kimi durumlarda kılı kırk yarar casına uygulanıyordu: Topraklar kura çekme yoluyla alınıyordu... Bölüşülecek topraklar nite lik bakımından ayrım gösteriyorsa, klan yetkilileri iyi, iyice ve şöyle böyle topraklardan oluşan ya da başka bir biçimde ayırt edilen çember ler ya da sıralar düzenliyorlardı. Topraktan pay alanlar topraklarını her sıradan bir parça almak zorundaydılar... Ama gene de, toprakların sı nıflandırılmasına karşın eşitsizlik tümden önlenemediğinden, dönem dönem toprak değiştirme ya da toprağı yeniden bölüştürme sistemine uzun zaman bağlı kalındı.23
20 Aynı yerde, s. 16-20. 21 Aynı yerde, s. 179-80, bkz. s. 132, 324-25; S.A. Dange, Land Fragments and O ur Farmer (Toprak Parçaları ve Çiftçim iz), (Bombay, 1947), s. 35-38. 22 Aynı yerde, s. 181. 23 Aynı yerde, s. 253-55, bkz. s. 262, 324-25. Dönem dönem yeniden bölüşüm Ortadoğu’nun bazı yörelerinde de sürmektedir. Bkz. D. Warriner, Land and Poverty in the Middle Fast (Ortadoğu'da Toprak ve Yoksulluk), (Londra, 1948), s. 18, 66-67, 19: "Filistin, Ürdün ve Suriye'de daha da başka bir yarı-ortaklaşa mülkiyet biçimi vardır... Kabile ilk başta yerleştiğinde, her köyün ekilebilir topraklan üyeler arasında eşit bir biçimde bölüştürülüyordu; her üye köyün değişik bölgelerinde bir toprak parçası alıyordu. Üyeler arasında eşitliği korumak için de toprak belli aralıklarla yeniden dağıtılıyordu "
Toprak
295
4. İngiliz Köy Topluluğu Avrupa ve Asya köy topluluklarının temelinde yatan benzerlikleri büyük bir başarıyla ortaya koyan, Henry Maine'di. Avrupa'da feoda lizm öncesi toprak kullanımı biçimlerine ilişkin bir inceleme, Eski Yunan'la ilgili çok değerli sonuçlar çıkarma olanağı sağlamaktadır bize. Hiç kuşku yok ki, çok temkinli bir yaklaşımla kullanılm alıdır bu so nuçlar, ama gene de bölük pörçük oldukları için tek başlarına hiçbir şey anlatmayan birtakım bilgilerden bir anlam çıkarmamıza olanak ta nımaktadırlar. Daha 1885 yılında Ridgeway, Homeros çağı toprak sis temine değgin şaşırtıcı yazısını yayımladığı zaman, bu yaklaşımın umut verici olduğunu kendine özgü bir kavrayışla sezmişti. Bu yazı, klasik bilginler arasında pek ilgi uyandırmadığı gibi hiçbir zaman destek de görmedi. Ridgew ay'in ardından bu doğrultuda tek adımı, H.E. Seebohm attı. Genel olarak ilkel toprak kullanım ını inceleyen H.E. Seebohm, Homeros çağma ilişkin durumu dolaysızca görme olanağını el de etti.24 Şimdi, Ridgeway ve Seebohm'un çalışmalarını gözden geçir meden önce, tıpkı onların yaptığı gibi dayanılacak temeli hazırlama mız gerekiyor. Bunu da ancak, kimileri bugün bile tam anlamıyla or tadan kalkmamış daha sonraki çeşitli kalıntılarını da unutmadan, ken di ülkemizde onaltmcı yüzyıla kadar varlığını koruyan toprak sistemi ni inceleyerek yapabiliriz. Başka konularda olduğu gibi bu konuda da işe kendi yurdumuzdan başlamakta yarar var. Tipik İngiliz köyü, her biri ayrı toprak parçalarına bağlı olan belli sayıda dilim lere bölünm üş açık tarlalar ya da "shot"larla çevriliydi. Tarlalar ekinlerin büyüme döneminde çitlerle çevriliyor, ürünün kal dırılmasından sonraysa otlağa açılıyordu. Otlaklar da dilimlere bölün müştü ve her yıl ekilebilir toprakların sahipleri arasında kurayla pay laştırılıyordu. Çorak topraklar bölünmüş değildi, buraların kullanımı toplulukça düzenlenmekteydi. Çiftlikler ayrı ayrı işletiliyordu, ama ilk zamanlar bunlar bile kimi durumlarda kurayla yeniden bölüşülmekteydi.25 İngiltere'nin batısında, Galler'de, İskoçya'da ve İrlanda'da "runrig" denilen değişik bir sistem vardı. Bu sisteme göre, hem ekilebilir 24 W.Ridgeway, ‘T h e Homeric land System" (“Homerik Toprak Sistemi"), journal o f Hellenic Studies. 6 . 319; W. Ridgeway, "Measures and Weights" ("ölçüler ve Ağırlıklar"), A Com panion to Creek Studies, (Cambridge, 1905); H.E. See-bohm, The Structure o f Creek Tribal Society (Yunan Kabile Toplumunun Yapısı), (Londra, 1895). 25 F. Seebohm, The English Village Community (İngiliz Köy Topluluğu), (Dördüncü basım, Cambridge, 1926), s. 105-17; Growth o f the Manor, s. 165-66, 173.
296
T a r i h ö n c e s İ Eg e
topraklar, hem de otlaklar, bir başka deyişle bütün topraklar her yıl y e _ niden bölüşülüyordu. Bu bakımdan "run-rig" sistemi daha eskitil bir sistemdi.26 Doğrudan doğruya şu ilkeye dayanmaktaydı: Toprak bireylere kalıcı olarak verilmez, kabile topluluğunun mülkiye tinde kalırdı. Buna karşılık, toprağın tarımsal amaçlarla kullanımı bel li kurallara göre haneler arasında bölüşülürdü, ekilecek dilimlerse ku rayla belirlenirdi.27 Dilimin uzunluğu yörenin uzanımına ve toprağm niteliğine göre de ğişiyordu, ama genellikle 40 rod (200 metre), yani 1 "fur-long", 1 karık uzunluğu olarak belirlenmişti; bir başka deyişle, sabanın hiç durmak sızın sürülebildiği yaklaşık uzunluktu bu. Her ikisi de "dilini" ya da "acre" (yarım dönüm) anlamına gelen Fransızca'daki journel ve Almaııca'daki Morgeıı terimleri buradan kaynaklanmıştır.28 İngilizce'deki "acre"ın kökeni de aynıdır. Uzunluğu 1 "fur-long" olarak saptanmışsa ge nişliği de 4 "rod " olur ki, bu da dilimin yerleşik genişliğiydi.29 Bir toprak parçasmm büyüklüğünü hesaplamanın alışılagelmiş bi rimi "hide" idi. Bu birim yörelere göre değişmekteydi, ama genellikle 120 "acre" (527 dönüm) olarak hesap ediliyordu.30 Anglosakson döne minde toprak ne satılabiliyor, ne de başka birine aktarılabiliyordu.31 Toprak erkek çocuklara kalıyor, onlar da bunu ortaklaşa ekip biçiyor ya da eşit bir biçimde bölüşüyordu. Bu, Kent'de uygulanmış olan "ga velkind" (kalıtın erkek çocuklar arasında eşit olarak bölüştürülmesi) kuralıdır.32 Ancak, tek bir parçadan oluşmaz bölüştürülen toprak. Onu oluşturan dilimler değişik "shot'Tara dağılmıştır; öyle ki, her kalıtçıya değişik nitelikte topraklardan pay düşer.33 26 27 28 29
30 31 32 33
The English Village Community, s. 438-41. Growth of the Manor, s. 18. TheEnglish Village Community, s. 124-25, Aynı yerde, s. 2. Seebohm’un “dilim ” ile "acre’’ı özdeşlemesine C.S. Orwin "dilim ”in büyüklüğünün değiştiği gerekçesiyle karşı çıkmıştır. \The Open Fields (Açık Tarlalar), Oxford, 1938, s. 43]; ama bu “bovate", "carucate” ve “virgate” gibi öteki toprak ölçüleri için de geçerlidir. Orwin "dilim”i, bu ülkede hâlâ yaygın bir biçimde kullanılan kulaklı sabanla işlenen "toprak’Ma özdeşliyor. Bu görüşü kabul etsek bile, "toprak”ın boyutlarının açıklanması gerekiyor; üstelik dilim sistemine Avrupa ve Asya'nın birçok yerinde rastlanm asına karşın, görüldüğü kadarıyla saban kulağının kullanım ı Kuzeybatı Avrupa'yla sınırlı. Eski Yunan'da kullanılan sabanın kulağı yoktu: Bkz. Resim 46 ve Resim 47. The English Village Community, s. 49-57; Growth of the Manor, s. 141-44. Büyük malikânelerden değil, köylülerin kiraladıkları küçük topraklardan sö z ediyorum. Büyük malikâneler ya da daha çok bunlar üstündeki haklar tümden satılabilir nitelikteydi. The Structure of Greek Tribal Society, s. 95; The Indian Village Community, s. 417. Growth of the Manor, s. 175-77.
Toprak
297
Bede, "hide"ı, ortalama bir ailenin gereksinmeleri için yeterli bir top rak parçası, terra un'ıus fam iliae diye tanımlıyor. Bloch'un da belirttiği gibi, Bede bu sözcüğü Latince'deki anlamında kullanmaktaydı: Bede'in kullandığı sözcüklerin, bize, kurumu ilkel biçimiyle kavrama mızı sağlayacak anahtarı verdiği kesindir. Burada aklımıza, daha son raki çağların, evliliğe dayalı küçük ailesi gelmemelidir. Uygarlığımızın şafağındaki kan bağlarının tarihine ilişkin bilgimiz eksik ve yanlış ol duğundan, başlangıçtaki barınağı "manse" olan kümenin, ortak bir ai le ocağı çevresinde yaşayan çeşitli kuşaklardan ve aynı soydan gelen çeşitli hanelerden oluşan ataerkil bir aile olduğunu düşünmemiz çok doğaldır.34 Bu ortak haneler bizi gerilere, kıyılarımıza ilk ayak bastıkları sıralar Saksonların örgütlendikleri gerçek ya da düş ürünü ya da her ikisinin iç içe geçtiği akraba kümelerine götürüyor.35 Bunların adları, o pek iyi bildiğimiz Tooting'lerde, W oking'lerde, Epping'lerde ve Hopping'lerde sürmektedir. Bu adların hepsi de ata adıyla ilintili36 -ingas'a dayan maktadır ve bu da köyün klan örneğine dayalı bir klan ya da küme ta rafından kurulmuş olduğunu düşündürmektedir.37
5. Eski Yunan'da Çiftçilik Kışları yağışlı, yazları kurak geçen bir ülkedir Yunanistan. Alçak yörelerden, yüksek yörelere, güneyden kuzeye gidildikçe büyük öl çüde artar yağış. Kimi bölgelerde topraktaki humusu sürükleyip gö türen aşırı bir yağış görülürken, kimi bölgelerde yağış yetersizliği an cak sulamayla giderilebilir. Sulamanın tarihöncesi dönemde uygulan makla birlikte ülkenin doğasından dolayı geniş çapta uygulanm adı34 M. Bloch, "The Rise of Dependent Cultivation and Seignorial Institutions", Cambridge Economic History, Cilt I, s. 268, 1941. Bloch, "manse" ile "hide"ı bir görüyor. 35 H.M. Chadwick, The Origin o f the English Nation (İngiliz Ulusunun Kökeni), (Cambridge, 1906), s. 303. 36 Growth o f the Manor, s. 140; The English Village Community, s. 346-47. 37 Son iki kesimle ilgili kanıtlar, Tacitus’un şöyle çevrilmesi gerektiğini gösteriyor “Her topluluk, kendi rençperlerinin sayısıyla orantılı bir toprak parçası işgal eder. Bundan sonra topraklar toplumsal statüye göre bölüştürülür. Geniş düzlükler, bölüşümü kolaylaştırır. Tarlalar her yıl değiştirilir ve gene de bir toprak fazlası vardır. Meyva yetiştirerek, otlakları çitle çevirerek ya da sulama yaparak toprağın verimini ve kapsamını arttırma zahmetine bile girmezler."
298
TARİHÖNCESİ E g e
Resim 46. Çift sürme: Attika vazosu
ğını ve tarih çağında da bu konuda önemli gelişmeler sağlanmadığı nı biliyoruz.38 Toprak iki bölüme ayrılıyor, her yıl bir bölümü ekiliyordu.39 Dör düncü yüzyıl öncesinde her yıl dönüşümlü ekin ekmenin izlerine rast lanmıyor. Nadasa bırakma toprağın düzeltilmesi için yeterli olmadı ğından, nadasın yanı sıra belleme, yakma ve gübreleme de uygulan maktaydı.40 Belleme killi topraklardaki bağlar için yararlıdır, ancak ta hıllar için pek o kadar etkili olduğu söylenemez. Yakma yalnızca bir yan önlemdir. Giibrelemeyse Homerik şiirlerde anılmakta, Hesiodos'da hiç geçmemektedir.41 Gübrelemenin en kolay yolu, sığırları nadasa bı-
Resim 47. Çift sürme: Varı’den bir vazo
rakılmış tarlaya salıvermektir; ama üçüncü yüzyılda yalnız bir kez rast lanan bu yöntem günümüze kalmış çeşitli kira sözleşmelerinde yasak 38 Eski Yunan'da tarım için bkz. C. Daremberg ve E. Saglio'nun Dictionnaire des antiquitis grecques el romoines' inde (Paris, 1877-1919) A.S. Dorigny, 4.902-10, H. Michell, Econom ics of Ancient Greece (Eski Yunan'da Ekonomi), (Cambridge, 1940), s. 38-88. Michell hayvancılığı çok güzel anlatıyor, ama toprak kullanımı konusunda bir şey söylemiyor. 39 ilyada, 18. 541 Pi. N. 6 . 9-11. 40 X. Oec. 16.14-5,18.2. 41 Odysseia, (Sander Yayınları, İkinci basım, İstanbul, 1978, Türkçesi: Azra Erhat-A. Kadir), 17. 299.
To prak
299
lanmıştır.42 Bu yöntemin pek benimsenmemiş olmasının nedeni, sanı rız, ekilebilir toprakların bitişiğindeki alçak otlakların genellikle çok kötü nitelikte olmasıdır; söz konusu yöntemin kira sözleşmelerinde ya saklanmış olmasıysa, tarlaların çevresinin sığırların girmesini engelle yecek kadar kapatılmadığını düşündürmektedir. Nadasa bırakılan toprak yeniden ekileceği zaman en az üç kez sü rülüyordu. Birincisi, ilkyaz mevsiminde bir çift öküzün çektiği bileşik sabanla (pekton arotron) yapılıyordu.43 İkincisi, hasattan sonra yapılı yordu ve bu kez toprak ilkinin çaprazlamasına sürülüyordu.44 Bunda, daha hızlı oldukları ve karığı daha düz açtıkları için öküzlere yeğlenen katırların çektiği basit saban (autogyon arotron) kullanılıyordu;45 Üçüncüsüyse, ekim ayında ekimden hemen önce yapılıyordu.46 Yetiştirilen başlıca tahıllar, arpayla buğdaydı. Ekimi hem daha ko lay, hem de daha eski olan arpa, kölelerin ana besini olagelmişti.47 Ekim ayında, yağmurlar başlar başlamaz ekiliyordu arpa. Buğdaysa, çok faz-
Resim 48. Zeytin hasadı: Attika vazosu 42 Economics ofAncient Greece, s. 54. 43 Hesiodos. işler ve Günler, (Hesiodos, Eseri ve Kaynakları, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1977, Ankara, Türkçesi: Sabahattin Eyuboğlu ve Azra Erhat). 432-33; Odysseia, 13. 32. 44 İşler ve Günler, 462; Plinius, NH, 18.178. 45 İlyada. 10. 351-53 Odysseia, 8.124; işlerve Günler, 46. 46 Attika’da. ekim ayı olan Pyanepsion'un beşinde düzenlenen Proerosia bayramından sonra; Plutarkhos, M 378 e. 47 E. C. Semple, Geography ofthe Mediterranean Repon (Akdeniz Bölgesinin Coğrafyası), (Londra, 1932), s. 342-43; C . Thomson. Aeschylus, Oresteia (Aiskhylos. Oresteia), (Cambridge, 1938), 2.109-10.
300
TARİHÖNCESİ EGE
la ya da çok az yağış yüzünden daha başından bozulmaya yatkın ol duğu için daha büyük bir özen gerektiriyor, dolayısıyla da bütün bir güz sonu boyunca seçmeli aralıklarla ekiliyordu.48 Ekin, yörenin yüksekliğine göre ya mayısta ya da haziranda kaldı rılıyordu. Ancak harman dövme işi bildiğimiz harman döveniyle ya pılmıyordu, buğday taşlık bir yerde sığırlara çiğnetiliyordu. Harman elekte (liknon) sallanıp elendikten sonra sepetlere doldurulup rüzgâra savruluyor, rüzgâr çöpü taneden ayırıyordu. Tahılların geç boy vermesi, bahçeciliğe, özellikle de incir, asma ve zeytine çok daha elverişli olan toprağın niteliğinden ötürüydü. İncir genellikle kölelerin beslenmesinde kullanılmaktaydı. Zeytin gerçi pek az bakımı gerektiriyordu, ama yetişmesi yıllar aldığından yetiştiriciler akınlar ve savaşlar sırasındaki yağmalamalar yüzünden büyük ölçüde ürün yitirebiliyorlardı.49 Gene de, zeytin ve asma bugün olduğu gibi o zamanlar da epeyce kazanç getiriyordu. Minos Knossos'unun olduğu
Resim 49. Kır dansı: İonia vazosu 48 X.oee. 17.4; Thphr. HP. 8 .6 .1 . 49 Geography o f the Mediterranean Region, s. 394,434; W.E. Heitland, Agricola. (Cambridge, 1921), s. 104.
Toprak
301
gibi demokratik Atina'nın da başlıca dışsatım ürünleri zeytinyağı ve şaraptı; içteki tahıl yetersizliği, deniz tecimiyle giderilmekteydi. Bes belli, Thessalia, Elis ve Lakonia gibi buğday ürünü bakımından en ve rimli bölgeler siyasal açıdan uzun bir süre geri kaldılar. Ülkenin çoğu yöresinde düzdeki otlaklar yalnızca koyunlar, keçiler ve domuzlar için elverişlidir. Büyükbaş hayvanlar yaz boyunca dağ larda otlar; yük hayvanlarıysa bütün bir yıl ahırlarda beslenm ek zo rundadır. İyi otlak az olduğu için inek sütünün niteliği düşüktür; pey nir daha çok koyun ve keçi sütünden yapılır. Koyun yetiştirilen başlı ca bölgeler Thessalia, Boiotia, Korinthos İsthmos'u ve Anadolu kıyısı nın ardında kalan bölgeydi.
6. Günümüz Yunanistan'ında Toprak Kullanımı Yukarıda kısaca özetlediğimiz çiftçilik biçimi bugün de Yunan köy lülüğü arasında pek az bir değişiklikle sürmektedir. Bu nedenle, günü müz Yunanistan'ındaki toprak sistemine, özellikle daha geri bölgeler de varlığını koruyan eski biçimlere bir göz atmakta yarar var.50 Bugün köylülüğün büyük bir bölümü Amerika'dadır. Solon zama nında olduğu gibi, gene yoksulluktur onları yurtlarından söküp atan. Kalanların birçoğuysa nerdeyse birkaç dönüm toprakla ayakta durma ya çalışmaktadır. Toprak parçaları birçok yörede kesintili ve aralıklı dır; bunların bir zam anlar dilimler biçiminde düzenlendiğini göster mektedir bu da. Köylüler ayrı ayrı malikânelerde değil, köylerde bir arada oturmaktadırlar. Toprak sahibi vasiyetname bırakmadan ölürse, toprak parçası çocuklar ya da bir sonraki en yakın akrabalar arasında eşit bir biçimde paylaşılmaktadır, ancak kalıt bırakan kişi eşit payla şımdan sonra dolaysız kalıtçıların her birine kalacak kadar kalıttan faz lasını bırakamamaktadır. Kalıtçılar arasında bölüşüm isteğe bağlıdır. Çoğu zaman toprağa ortaklaşa sahip olmayı kararlaştırırlar. Gerçi bu ortak aile toprakları sistemi bugün nerdeyse ortadan kalkmıştır, ama geçen yüzyılda hâlâ varlığını sürdürmekteydi; nitekim Ansted'in İonia Adaları'yla ilgili yazısı (1863) bize bu konuda değerli bilgiler sunmak tadır. Baba öldüğünde oğullar ve kızlar malikâneden eşit pay alıyor, ama bir kural olarak onu bölmüyorlardı. Gençseler, evlilik ya da bir 50 Bu konunun Bizans'daki toprak kullanımıyla bağıntılı olarak incelenmesi gerekir. Özellikle bkz. W. Ashburner, "The Farmer's Law" ("Çiftçi Hukuku"), Journal of Hellenic Studies, 32, 70.
302
TARİHÖNCESİ EGE
uğraş nedeniyle oradan ayrılmak zorunda kalıncaya kadar birlikte otur mayı sürdürüyorlardı. Kız kardeşler, evlendiklerinde, paylarına düşen kalıt kadar çeyiz alıyorlardı. Erkek kardeşlerden kimilerinin başka yer lere gittiği, başka yollardan geçimini sağladığı oluyordu; ama hangi kaynaktan elde edilmiş olursa olsun gelirlerinin tümünü, babadan ka lan malikâneye dayanan aile anaparasına katmayı sürdürüyorlardı. Ge nellikle erkek kardeşlerden biri evde kalarak çiftlik işlerini çekip çevi riyor, biri de çiftlik ürünlerinin satıcısı olarak en yakın kente yerleşi yordu. Ötekilerse öğretmen ya da avukat olabiliyordu. Ama hepsinin geliri bir araya toplanıyor, yapılan bütün işlerin sıkı sıkıya hesabı tu tuluyordu. Erkek kardeşlerden biri öldüğünde, onun payı çocuklarına kalıyor, onun kız çocukları büyüyüp evlendiklerinde ortak anapara dan kendilerine düşen payı çeyiz olarak alıyorlardı; bu pay verilirken, kız çocukların babalarının geliri göz önüne alınmıyordu.51 Ansted'in Santa Mavra'da (Leukas) ve bir ölçüde de Kephalonnia ve Zante'de (Zakynthos) karşılaştığı sistem buydu. Eski Atina oikos'una şaşılacak kadar benzemektedir bu sistem. Tek önemli ayrım, eskiçağ da ortak mülkiyetin dördüncü kuşakla sınırlandırılmış olmasıdır.
7. Eski Yunan'da Açık Tarla Sistemi Bugünkü Yunanistan'daki ortak aile, anamalcılık öncesi dönemin ayrıksı bir kalıntısıdır yalnızca. Oysa eski oikos o dönemin toplum ya şamının ayrılmaz bir parçasıydı. Kent-devleti, o/Tcos'lardan oluşan bir topluluktu. Aile m alikânesinin sahipliği, kentin kurucularından biri nin soyundan geçiyor ve yurttaşlık haklarını da yanmda getiriyordu. Atina gibi tecimin egemen olduğu kentlerde, bu eski ayrıcalıklar bü yük ölçüde ortadan kalkmıştı gerçi, ama Sparta'da başlangıçtaki ayrı calıklar kesinlikle unutulmuş değildi32 ve sanırız denizaşırı kolonile rin birçoğunda da anımsanmaktaydı. Atina'da bile bir yabancıya yurt taşlık haklan verilmesi demek, uygulamada, onun bir kabileye, fratriye ya da bucağa alınması53 ve kimi zaman da ev ve toprak sahibi ya
sı
D.T. Ansted, The Ionian Islands (İonia Adaları), (Londra, 1863), s. 199-201. H iç kuşkusuz, bu hane tipinin doğrudan doğruya oikos’dan geldiğini söylemek doğru olmaz, ama her şeye karşın bu konuda aydınlatıcıdır; Yugoslavlardaki zadruga ile bağıntılı olabilir; O. Lodge, Peasant Life in Jugoslavia (Yugoslavya’da Köylü Yaşam ı), (Londra. 1941). s. 92-11. 52 Held, Pont. RP. 2. 7. 53 S/C. 162,175, 40, 226. 16, 310. 21. 312. 30, 353. 5, 531. 30, 543.
T oprak
303
pılması54 demekti; ancak böylelikle topluluğun gerçek bir üyesi duru muna gelebiliyordu. Atina mahkemelerinde, bir kimsenin, ölen mülk sahibinin akrabası olduğunu savunarak bir mülkte hak ileri sürdüğü ne rastlanır da/5 alım satımla ilgili toprak anlaşmazlıklarına hiçbir za man rastlanmaz: Hak ileri sürme, her zaman, daha önceki mülk sahibiyle kan bağının ya da evlat edinme yoluyla yakm akrabalığın bulunduğunun kanıtlanma sıyla sonuçlanır. Kalıt alma hakkı da, gerekli akrabalık ilişkisinin kabul edilmesinden sonra tartışılmaz bir biçimde tanınır.56 Elbette, malikânelerin hiç alınıp satılmadığı anlamına gelmiyordu bu. Ama bir para ekonomisinin var olduğu Atina'da bile, akrabalık sav ları göz önüne alınm aksızın bir mülkün resmen devredilmesi söz ko nusu olamazdı. Öteki kentlerde de, doğuştan geçen malikânelerin baş kasına bırakılması açıkça yasadışı sayılmaktaydı.57 Demek, kent-devleti, ortak ailelerin bir birliği olarak doğmuştu. Bu ailelerden her biri, kentin kurucularından birinin kalıt bıraktığı bir top rak parçasının değişm ez sahibiydi. O toprak parçası aileyle aynı za manda oluşmuştu. Kim i topraklar sonradan bölünmüştü, ama ancak o toprağın sahibi olan ailenin de bölündüğü durumlarda. Aile, üstünde yaşadığı toprağa bağlıydı. Böyle olduğuna göre, toprak parçalarının nasıl bölüşüldüğünü olabildiğince saptamak bize kalıyor. Bu yönde belli bir yere varmış bulunuyoruz. A ttika'daki bucakla rın, başlangıçta, tıpkı Anglosaksonların "ing'Teri ve "ham "leri gibi klan yerleşim merkezleri olarak kurulduğunu belirtmiştik. Oikos'la ilgili ar dıllık kuralının, Anglosaksonlar'daki "gavelkind" yasasına uygun düş tüğünü de göstermiştik. Eski İngiliz toprak sisteminin salt bu ülkeye özgü bir sistem olm adığını da akıldan çıkarmamalıyız kuşkusuz. Bu sistemin benzer biçimleri Avrupa'nın her yerinde, Hindistan'da, Çin'de, Orta Amerika'da, Güney Amerika'da da karşımıza çıkmaktadır.58 Ger 54 H .C . Lolling, "Inschriften von Hellespont", Mitteilungen des deutschen archaologischen Instituts: Athenische Abteilung. 9. 60. 55 Is. 1.17. 56 The Structure o f Greek Tribal Society, s. 83. 57 Aristoteles, Politika, 1319a. 9; Held. Pont. Rp. 2. 7. 58 The English Village Community, s. 186-206, 214-62, 336-88; W.F. Skene, Celtic Scotland (Kelt iskoçyası), (İkinci basım, Edinburgh, 1908), 3. 139; M.M. Kovalevsky, Tableau des origines de Revolution de la jam ille et de la propriitt. (Stockholm, 1890), s. 162-70; ICA. Wittfogel, Wirtschaft und Gesellschaft Chinas, (Leipzig, 1931), 5. 348-409; Native Races o f the Pacific States of North America, Z 226; |.E.
304
TARİHÖNCESİ EGE
çekte ilkel köy topluluğuna özgü bir sistemdir bu59 ve Eski Yunan'daki toprak kullanım sistemine kafamızda belli bir örnekle yaklaşacak sak göz önüne alacağımız kurum bu olmalıdır, yoksa yirminci yüzyıl da keyif için çiftlik işleten beyzadelerin sınır kavgaları değil. Demokrasi yönetimindeki Atina'da hem işsizliği azaltmak, hem de stratejik noktalan güvenlik altına almak için sürekli bir siyaset izlenir, yoksul yurttaşlar denizaşırı ülkelerde ele geçirilen yerlere yerleştirilir di.60 Ayrılan topraklar yurttaşların sayısı kadar parçaya eşit bir biçim de bölünür, sonra da kura çekilerek dağıtılırdı. Koloniye yerleşenlerin kendilerine verilen topraklarda oturmaları istenirdi ama, bir kural ola rak bunlar toprağı kendileri işlemezlerdi. Toprak, yıllık bir kira ödeye rek uğraşlarını sürdürebilen yerli mal sahiplerince işlenirdi. Bu kleroukhiai ya da "kura topraklarT'nın en iyi bilineni, İ.Ö. 427-426 yılla rında Lesbos'da yer alan ekim alanıdır. Bu tarihten bir yıl önce, Methymna kenti dışında Lesbos Adası halkı Atina yönetimine başkaldırmıştı. Ayaklanmanın önderleri idam edildi ve Thukydides'in anlattığı gi bi Lesbos Adası bütünüyle bir ekim alanına dönüştürüldü: Toprakları, Methymna'nm topraklan dışında, üç bin parsele bölündü. Bu parsellerin üç yüzü tanrılara ayrıldı. Gerisi kurayla Atina'lı kolon lara dağıtıldı. Lesbos'lular her yıl parsel başına iki minos vergi ödeme ye ve toprakları kendileri işlemeye söz verdiler.61 Bu parseller eşit değerdeydi. Düzenin doğasında var olan bir şeydi bu; kiranın her parsel için aynı oluşuyla da kanıtlanmaktaydı. Yerli halk topraklarında kaldı. Peki, topraklar kurayla Atinalı kolonlar arasında nasıl bölüştürüldü öyleyse? Genellikle varsayıldığı gibi, ada daha önce modern anamalcı çiftlikler gibi çevreleri kapatılmış ve birbirinden ayrıl mış toprak mülkleri biçiminde işlenmiş olsaydı, bu toprak mülklerinin büyüklükleri birbirinden çok farklı olurdu. Dolayısıyla da, yerli ayrıca lıkları kesin bir biçimde yeniden düzenlenmeksizin bu toprakları eşit par sellere bölmek olanaksızlaşırdı. Ama Thukydides'e göre böyle yapılma mıştı. Bir başka yolsa, kirayı çiftliğin büyüklüğüne göre belirlemek ve geliri kura çekenler arasında bölüştürmek olabilirdi. Ama böyle bir yol Thompson. Archaeology o f South America (Güney Amerika'nın Arkeolojisi), (Chicago, 1936), s. 49. 59 The Structure o f Greek Tribal Society, s. 88. 60 G.B. Grundy, Thucydides and the History o f His Age (Thukydides ve Çağının Tarihi), (Londra, 1911). s. 177-78, 201. 61 Thukydides. Peloponnesos Savaşı, (Hürriyet Yayınları, İstanbul, 1976, Türkçesi: Tanju Gökçöl), 3.50.
Toprak
305
da tutulmamıştır. Bu durumun gereklerine uygun düşen koşullar, ilkel Köy topluluğunun koşullarıdır yalnızca. Dlimler biçimindeki bir bölü şüm birimiyle, var olan topraklan bozmakuzın farklı büyüklükteki top rak parçalarını birleştirmek ya da eşit parsellerle bölüştürmek olanaklı olabilirdi. Her köy yöresi belli sayıda parsele ayrılabilir, borçları paylaş ma işi Hindistan'da olduğu gibi köylülerir kendilerine bırakılabilirdi. Bu sonuç, çıkarımları bakımından o denli geniş kapsamlıdır ki, göz lerinden kaçmış gibi görünen bir soruna tarihçilerin dikkatini çekme nin ötesinde bu noktada diretmenin bir anlamı olmayacaktır. Ama bu sorundan doğan bir iki düşünce vardır ki burada rahatlıkla sözü edi lebilir. Lesbos'daki yöntemin olağandışı olduğunu düşünmemiz için hiçbir neden yoktur. Lesbos'dakinden selsen yıl önce (İ.Ö. 506) Khalkis'deki (Euboia) tarımda bir ikinci örneje rastlam aktayız.62 Khalkis örneğinde parsellerin sayısı dört bindi. Söıiinü ettiğimiz dönemde Euboia'nın toprak sahibi soyluları hâlâ yönetimdeydi ve işte Atmalılar toprağı işleyen rençberlerin yerine değil,bu toprak sahibi soyluların yerine geçtiler. Euboia Adası'ndaki topraksahipleri Attika'daki toprak sahiplerinden daha uzun süre korumuşlcrdı varlıklarını, çünkü kolo nilere yayılma olayı Euboia'daki toprak sıvaşımım yumuşatmıştı. Bu da, eğer kolonileşme olanağı sözkonusuysa, ilkel bir toprak sisteminin hızlı bir tecimsel gelişmeyle bir arada varolabileceğinin rahatlıkla dü şünülebileceğini gösteriyor. Doğru, Lestos'da dem okratik akım çok daha önceleri başlamıştır; ama öte yandaı da, altıncı yüzyılda Pers istilasmca durdurulmuştur bu demokratikakım.63 Büyük çiftlikler, Lesbos'lu çiftçileri kira ödeyen köylüler durumuna düşürdü. Daha başından vergiye bağlanmş bir köylülük temeli üstün de kurulmuş olan öteki Yunan devletlerinle de aynı sorun ortaya çık maktadır. Dor'lar, Sparta'yı ele geçirdiklerinde, ülke halkını yerinden yurdundan etmediler, eski köylerinde otırmalarına izin verdiler onla rın.64 Buna karşılık, toprakları, alınıp satılnayan aile malikânelerine bö lerek paylaştılar; bu toprakları Dor'lar içiı işleyen yerliler ürünün ya rısını onlara vermek zorundaydılar.65 Htm bu m alikâneler eşitti; bir 62 Herodot Tarihi, (Rem zi Kitabevi, İstanbul, 1973, Türlçesi: Müntekim öktem , Yunanca aslıyla karşılaştıran ve sunan; Azra Erhat), 5. 77, 6 .100. 63 Elim izde Lesbos'dan (Roma dönemi) birçok yazıt var. 61 yazıtlarda çiftliklerin ne kadarında tahıl, zeytin ağacı, bağ ve çayır bulunduğunu gösteren listele veriliyor ve çiftliklerin büyüklüğü epeyce değişkenlik gösteriyor; IG. 12. 2. 33-7. 64 Titus Livius. 34. 27. 65 Held. Pont. RP. 2. T. Aristoteles, Politika, 1270a; Tyrt. 5.
3o6
T a r i h ö n c e s i Eg e
başka deyişle büyüklükleri daha başından, ortak aşlara yapacakları kat kıyı bu malikânelerden sağlamak zorunda olan sahiplerinin gereksin melerine göre düzenlenmişti.66 Ne var ki, beşinci yüzyılda Lesbos'daki durum ne olursa olsun, on birinci yüzyıl Sparta'smda toprağa yay gın bir biçimde elkonulnıuş olamayacağı açıktır. Demek ki, burada da, toprakların yerlilerde kalmış olması, yeni toprak parçalarının dilim sis temi temelinde bölüşülmüş olduğunun bir belirtisidir. Daha bu erken tarihte fetihlerle durulan Sparta soyluluğu, değişikliğe karşı direnme de olağanüstü başarılıydı. Sparta soyluluğunun ilkel niteliğinin bir baş ka kanıtını da, kentin görünüşü gözler önüne serm ektedir. Sparta, Thukydides zamanında bile hiçbir zaman tam anlamıyla bir kent de ğildi, bir komşu köyler topluluğuydu.67 Bu gelişmemiş, eksik kentleş menin, ilkel köy komününde görülen kabile yaşayışıyla iç içe geçmiş olması da, duruma ilişkin genel varsayımlarla uygunluk içindedir. Herodotos, geometri biliminin kökenini şöyle açıklıyor: Kral Sesostris bütün topraklan Mısırlılar arasında bölüştürmüş, herke sin payına aynı ölçüde toprak düşmüştür; her toprak sahibi yılda bir ve belli zamanda kira gibi bir şey ödüyor, kral da kendisine bu yoldan bir gelir sağlamış oluyordu. İrmak bunlardan birinin toprağım yerse, o adam gidip krala durumu anlatıyor, bunun üzerine Sesostris adamla rım gönderip toprağı ölçtürüyor, ne kadarının eksildiği saptanıyor ve köylü vergisini o ölçüde eksik ödüyordu; bana öyle gelir ki, sonradan Yunanistan'a da geçmiş olan geometrinin kökeni budur.68 Yunanlılar bu konuda M ısır'a Herodotos'un öne sürdüğü ölçüde dolaysızca borçlu olmayabilirler, ama gene de Herodotos'un69 belirtti ği ana nokta sözcüğün kendisince kanıtlanmaktadır. Geometrinin çı kış noktası, toprağı bölüştürme gereksinmesiydi. Batı Avrupa'nın "acre", "Journel" ve "Morgen" gibi toprak ölçüleri nin nasıl dilimin boyutlarından kaynaklandığını görmüştük. Yunan di linde de, Yunan diliminin boyutlarını bulmamıza yarayacak benzeşik bir terim vardır. Homeros'da bir toprak ölçüsü olarak kullanılan gı/es sözcüğü, ger çekte "saban-ağacı" demektir. Bu sözcük, ülkenin kimi yörelerinde bu 66 Plutarkhos, Lyc. 8 ; Polybius. 6 . 45. 3. 67 Peloponnesos Savaşı, 1. 10. 2. 68 Herodot Tarihi, 2. 109, 1. 66 . 2. 69 ilyada, 9,579; Odysseia, 7. 113, 18. 374.
Toprak
307
gün bile rastlanabilen, yalnızca çatallı bir daldan oluşan ilkel saban için de kullanılmıştır. Ridgew ay'e dayanarak, bir ölçü olarak gyes'in baş langıçta bir saban-döniimü, yani belli bir süre içinde sabanla sürülebilen toprak parçası anlamına geldiği sonucunu çıkarabiliriz. Sanırız bu süre bir gün boyuydu, çünkü Homeros'un "akşam" anlamında kullan dığı sözcüklerden biri de boıılytos, başka bir deyişle "öküzlerin çözül düğü saattir.70 Eski yorumcular, gyes'in bir Plethron'a eşdeğer olduğunu söylüyor lar.71 30,5 metreye eşit bir uzunluk ölçüşüydü bu.72 Demek ki, gyes, bir yanı 30,5 metre uzunluğunda olan bir saban-dönümüydü. Ama hangi yanı? Homeros'da ourorı diye bir toprak ölçüsü daha geçer. Bir "öküz ouron'u" ve bir de "katır ouron'u" deyimleriyle karşılaşırız. Bunlardan İkincisi daha uzundur.73 Bu sözcük, bir olasılıkla, oııreus, "katır" ve La tince'deki urvum, "saban-kuyruğu" sözcükleriyle bağıntılı olan ouros, "sınır" sözcüğünün heteroklit bir biçimidir.74 Yorum cular, "katır ouroıı»"nu, "bir katırın bir atılım da sabanla sürebileceği toprak parçası" olarak açıklıyorlar.75 Yani "bir plethron'dur" diyorlar. Bundan da, gyes ile ouron'un bir oldukları anlaşılıyor. Karıklar boyunca 30,5 metre tu tan saban-dönümüdür bunlar. "Karığın uzunluğu konusunda elimizde tek bir ipucu var. Bütün ül kelerde uzunluk ölçüsü birimlerinin genellikle toprağın işlenmesinden doğduğunu anımsayarak, Yunanca'da 6plethra'mn 1 stadion, yani 183 metre olduğunu belirtelim. Stadion alışılagelmiş uzunluk ölçüşüydü, ni tekim stadyum ya da yarış alanı sözcüğü de buradan geliyordu. OIympia'daki ve başka yerlerdeki bütün koşu alanları 183 metre uzunluğundaydı.76 Ancak, Argos Dorcasmda sözcük stadion değil,spadion bi çimindedir. Sesçil değişkeler değildir bunlar, farklı sözcüklerdir. Her iki si de karığın uzunluğuna uygun düşen tanımlardır, çünkü sta "dur" de mektir, spıı ise "çek" anlamına gelir; burada, öküzün ya da katırın durup geriye dönünceye kadar sabanı çektiği uzunluk dile getirilmektedir. De mek ki, Yunanca'daki stadion, İngilizce'de "bir karık uzunluğunda" de mek olan furlong ile aynı kökenden gelen bir birimdir. Bu varsayım, Yu 70 71 72 73 74 75 76
İlyada, 16. 779; Odysseia, 9. 58. İlyoda. 9. 579. İlyada, 21. 407; Odysseia, 11. 577. İlyada. 10. 351-53; Odysseia, 8.124-25. E. Boisaq, Dictionnaire dtimologique de la langue grecave. (Üçüncü basım, Paris, 1938). ilyada, 10. 351. A. Pauly ve G. Wissowa, Realencyclopadie der KlassischenAltertumswissenschaft, (Stuttgart, 1894-1937), 2.5.1969.
308
TARİHÖNCESİ EGE
nan koşu alanının genişliğinin genellikle 30,5 metre kadar olduğunu öğ rendiğimizde doğrulanmaktadır.77 Başlangıçta, koşu alanı bir dilimdi. Şimdi dilerseniz, konudan bu uzun ama yararlı kopuştan sonra ye niden işe başladığımız Homeros ahntısına dönelim: T arlala rı o rta k iki a d a m d ı sanki b un lar,
ellerinde ölçü vardı sanki, sınırı çiz m e k için çek işm ed ey d iler.
Hiçbiri gözden çıkarmıyordu eşit payını. İşte onlar, bir duvarla birbirlerinden ayn, gelmişlerdi böyle göğüs göğüse.78 Dilimin genişliği olarak oııron, çitten çite olan uzunluktu. Eski Yunan'da çit bir dizi taştan (ouroi) oluşuyordu; tıpkı bugün bile Filistin'de rastlanabileceği gibi, tıpkı İsrailoğulları komşularının smırtaşına do kunmamaları için uyarıldıkları zamanlar olduğu gibi.79 Böylece, dili min genişliği anlamına gelen oııron ile bir dilimi ötekinden ayıran taş dizisi anlamına gelen ouros arasındaki ilinti açıklanmış oluyor. Söz ko nusu taş dizisi de, İlyada destanında Akha'larla Troya'lıların üstünde göğüs göğüse geldikleri alçak duvarı açıklığa kavuşturuyor. Karşılaş tırma yerindedir. Benzetmedeki iki adam, açık tarlalardan birinde ken dilerine ayrılan paylarını ölçmektedir. Tarla pek o kadar büyük bir tar la değildir; belki de daha o sıralar özel çitler çekilmiştir bile. Dolayısıy la, iki adam paylarını eksiksiz alabilmek için çekişmektedirler. Ama tarlanın sahibi değildirler. Salt kullanım amacıyla bölüşmektedirler tar layı. Aynı tarla belki bir gün yeniden bölüşüİecektir. İşte bu yüzden, "ortak" diye söz edilmektedir tarladan. İlkel ortaklaşmacılığm bu stirdürücülerinin bağlı oldukları köy komününün ortaklaşa sahip olduğu bu "ortak" tarla o döneme hiç yabancı değildir.
8. Toprağın Yeniden Bölüşülmesi İlyada ve Odysseia'run son biçimlerini aldıkları dönemde, tarlanın za man zaman yeniden bölüşülmesi alışkısı büyük bir olasılıkla yitnıek77 Aynı yerde. 78 İlyada, 12. 421-25. 79 İlyada, 21. 403-05: Deut. 19. 14.
Toprak
309
teydi. Ne var ki, Homeros'un bize her şeyi anlatmak gibi bir am acı yok tur, onun için birtakım sonuçlar çıkarmadan önce kanıtları gözden ge çirmemiz yararlı olacaktır. Altıncı yüzyıl başlarında, Attika'nın kırsal bölgeleri hoşnutsuzluk ve tedirginlikle kaynarken, Solon birtakım tarım reform ları çıkardı. Gerçi bu reformlar bunalımı geçici olarak giderdi, ama köylülerin gön lünü kandıramadı. Çünkü köylüler "toprağın yeniden bölüştürülm e sini" istemişlerdi.80 Gerçekte, böyle bir işlem, Libya kıyılarında bir Yu nan kolonisi olan Kyrene'de uygulanmıştı. Altıncı yüzyılda anayurt tan gönderilen yeni yerleşmeciler "toprağın yeniden bölüştürülm esine" katılmaya çağrılmış, bu temel üstünde yeni gelenlerin de içinde bu lunduğu bütün halk, kralın başrahiplik payı olarak birtakım özel m a likânelerin bir yana ayrılmasından sonra, üç kabileye bölünm üştü.81 Çoğunun yorumunun tersine, Attika köylülerinin isteği devrimci bir istek değildi, kutsal özel mülkiyet haklarına karşı yıkıcı bir meydan okuma değildi. Karşı-devrimci bir istekti; eski komünal hakların kut sallığını ayaklar altına alan toprağa elkoymaya karşı bir protestoydu. Geleceğe yönelik değil, geçmişe yönelik bir istekti. Yeniden bölüşüm ilkesi, Kyrene örneğinde gördüğümüz gibi, hâlâ yürürlükteydi. Bu il kenin bir zamanlar dönemsel olduğunu göstermek kalıyor geriye. Yunanlılar bu uygulamanın hiç de yabancısı sayılmazlardı. Strabon, Dalmaçyalıların toprağı her sekiz yılda bir yeniden parsellediklerini söylev.82 Diodoros da, bu uygulamanın Ispanya'daki VaccaeTer arasın da her yıl yerine getirildiğini anlatır: Vaccae'ler toprağı her yıl bölüşürler; her biri, ortak mal sayılan ürün den pay alır. Elkoymanın cezası ölümdür.83 Altıncı yüzyıl başlarında, Rodos ve Knidos'dan bir Dor topluluğu Sicilya'ya doğru yola çıktı. Amaçları Lilybaion'da bir koloni kurmak tı, gel gör ki Fenike'lilerce geri püskürtüldüler. Daha sonra yelkenlile riyle Liparai Adaları'na giderek oranın yerli halkıyla güçlerini birleş tirdiler. Öykünün bundan sonrasmı Diodoros'un ağzından dinleyelim:
80 Aristoteles. Ath. 11. 2. İ.Ö. beşinci yüzyılda, Sicilya'da bir kent olan Leontinoi'da halk toprakların yeniden bölüşülmesini istemişti; Peloponnesos Savaşı, 5. 4. 2. 81 Herodot Tarihi, 4.159-61; Peloponnesos Savaşı, 8 . 21. 82 Strabon, 315. 83 D.S. 5. 34; Nic. Dam. 126.
310
TARİHÖNCESİ EGE
Lipara'da iyi karşılanan yerleşmeciler, toprağı yerli halkla paylaşmaya razı oldular... Bir zaman sonra, Etrüsk korsanlarının saldırıları karşısın da, bir donatıma kurmak ve uğraşlarını bölmek zorunda kaldılar. Bir bölüğü toprakları ortaklaşa işlemeyi sürdürürken, bir bölüğü de kor sanlara karşı savunmayı örgütledi. Mülkiyet ortaktı, yemekleri de or taklaşa yiyorlardı. Bu komünal yaşamı bir süre sürdürdükten sonra, kentin de bulunduğu Lipara'yı bölüştüler, ama öteki adalardaki top rakları ortaklaşa işlemekten vazgeçmediler. En sonundaysa, bütün ada ları yirmi yıllık dönemler için bölüştüler; her dönemin bitiminde top rağı yeniden parselliyorlardı. Denizlerde Etrüsklere karşı birçok utku kazandılar, ele geçirdikleri savaş vurgunlarından Delphoi'a sayısız de ğerli armağan gönderdiler.84 Diodoros, istediğimizden de fazlasını anlatıyor bize. Bir Yunan kentdevletindeki dönemsel yeniden bölüşüm sisteminin sözünü etmekle kalmıyor, aynı zamanda toprakların geçici bir bölüşme bile olmaksızın köy komünlerince sahiplenildiği ve işlendiği daha da eski bir evreye götürüyor bizi. Okuyucu, günümüz tarihçilerinin, özellikle de köle kafalı Esmein'i suçlayışı hâlâ belleklerden çıkmayan Toutain'in, Diodoros'un bu söz lerini başka türlü yorumlamayı nasıl becerdiğini sorabilir. Gerçekte, Toutain'in tek yaptığı, Diodoros'un bu yazdıklarmdan hiç söz etmeme cüretini göstermesidir. Cambridge Ancient History'deki yazar da bizi Yu nanların Diodoros'un tanımladığı evreyi çoktan geride bırakmış olduk larına inandırmaya çalışırken, aynı şeyi yapıyor. Anlaşılan, Cambridge Ancient History yazarı da, Toutaiıı de, bu sorunun G uiraud'nun hâlâ konuyla ilgili temel yapıt sayılan La propriete fonciere en Grece'inde tüm den çözülmüş olduğuna inanıyorlardı. Toutain, Guiraud'nun "gayret ve vuzuh"undan sık sık söz eder ya! Alın size "gayret ve vuzuh": Diodoros'un Liparai Adaları'nda tarımın ortaklaşa olduğu konusunda anlattıklarını sorgulamamız için bir neden yoktur. Onun anlattığının tek su götürür yanı, bu sistemin benimsenmesine yakıştırılan güdüdür. Son olarak Theodore Reinach, Livius'dan bir alıntıya dayanarak Liparai Adası halkının da tıpkı Etrüskler gibi korsan olduğunu ortaya koymuş tur. Durum böyle olunca, ada halkının ortaklaşmacılığınm geçmişin bir kalıntısı olmak şöyle dursun, belirli bir amaç için yaratılmış yapay bir 84 D.S. 5.9.
Toprak
311
d ü zen o ld u ğ u n u a n la m a k g ü ç o lm asa g erek . B u ra d a h içb ir s iy a sa l y a d a to p lu m sal ilke sö z k o n u su d e ğ ild ir. Bu ad a lıla r b ir e şk iy a çe te sin e en u y g u n k u ru m lan b en im sem işlerd ir, h epsi o k ad ar... Ü stelik in sa n o ğ lu n da ço k g ü çlü olan ö zel m ü lk iy e t tu tk u su çok g e çm e d e n bu d ü z e n in b ozu lm asın a yol açm ıştır. En g e ç beşin ci y ü zy ıl içind e, h iç k u şk u su z bi ricik su rla çev relen m iş v e y a şa n ılır a d a o lan an a a d a y ı b ö lü şm e y e b aş lam ışlard ır. Ö teki a d a la rs a o ld u ğ u gibi bırak ılm ıştır.85
"Siyasal ve toplumsal ilkeler"e geçmeden önce olgulara bir göz ata lım. Aslında, düzene bir güdü yakıştırdığı yoktur Diodoros'un. Bunu yapan, Guiraud'nun kendisidir. Ana adanın ne zaman bölüşüldüğünü gösterir hiçbir belirti yoktur ortada. Diodoros, anlaşılan, öteki adalar dan hiç değilse kimilerinde insanların oturduğu kanısındadır ve bu ko nuda sözüne güvenebileceğimiz ikinci bir yetkili olan Strabon da Di odoros'un bu kanısına katılmaktadır. Strabon sekiz adanın adını an makta ve bunlardan yalnızca ikisinde yaşanılmadığını söylemektedir.86 Dolayısıyla, Guiraud'nun bu bölümle ilgili yorumu, bölümün kendi siyle çelişmektedir. Mos erat civitatis vehıt publico latrocinio partam praedam divide re.57 "Görenekleri, bir tür ortaklaşa eşkiyalıkla elde edilen vurgunlan bölüşmekti." Bu Yunan ortaklaşmacıları hiç değilse tutar lıydılar. Dinibütün bir davranışla tanrılara bir armağan sunduktan son ra, kalanı kendi aralarında paylaşıyorlardı. Taşınır ya da taşınmaz mal lar, bir yerden edinilmiş ya da kalıt kalmış bütün mülkler ortaklaşaydı. İlkel ortaklaşmacılık bütün öğeleriyle ortada. Olguları gözler önüne serdiğimize göre, şimdi de ilkeleri inceleyebi liriz. Yurtları dışmda bir soyguncudan başka bir şey olmayan bu adalı lar, doğaldır ki yurt içinde tıpkı Sir John Sinclair gibi Guiraud'nun da uygarlığın denektaşı olarak gördüğü özel mülkiyete saygıyı geliştire memişlerdi. Ama kurumlarınm hiçbir "siyasal ya da toplumsal ilke" içermediğini varsaymak, doğrusu biraz acelecilik olur. Eğer bu ilkesiz adalılar korsan idiyseler, o zaman Etriiskler, Kartacalılar, Fenike'liler, Karia'lılar,88 dahası Yunanlılar da içinde olmak üzere bütün eski deniz ci halklar da korsanlık yapma fırsatım hiçbir zaman kaçırmamışlardı.89 85 P. Guiraud, La propriitifonciire en Grice, (Paris, 1893), s. 13-14. 86 Strabon, 275-77; Peloponnesos Savaşı, 3. 88. 2; Pausanias 10. 11. 14. Yıl boyunca sürekli yaşanılan tek ada, ana adaydı. 87 Titus Livius, s. 28. 88 D.S. 5. 9; Polybius, 3. 24. 4; Peloponnesos Savaşı, 1.4. 7-8; Odysseia, 15.415-84. 89 Herodot Tarihi, 1.166, 6.17; Peloponnesos Savaşı, 1. 5; D. 50.17; Lycurg. Leo. 18.
312
T A R İH Ö N C E Sİ EGE
İlyada'mn ve Odysseia'nın Akha'lı kahramanlan da korsandılar ve bun dan onur duyuyorlardı.90 Üstelik, az sonra göreceğimiz gibi, kötü yol lardan elde ettikleri kazançlarım aynı biçimde paylaşıyorlardı.91 Siya sal ve toplumsal ilkeleri Guiraud ve benzerlerince insanlığın önüne bir örnek olarak sunulan uygar Yunanlılar korsanlıkta bir beyefendinin onuruyla bağdaşmayan bir yan görmüyorlar, dahası korsanlık hakları nın uygulanmasını çeşitli antlaşmalara açıkça bir koşul olarak geçiriyor lardı.92 Ne de olsa, deniz yağmacılığı ile kara yağmacılığı arasında ilke açısından bir ayrım yoktur. Bütün korsanlar, bütün yağmacılar, bütün fetilıçüer, bütün imparatorluk kurucuları, özel mülkiyetin kutsal varlı ğı önünde ne denli saygıyla eğilirlerse eğilsinler, onu bir kez ele geçir diler mi, tıpkı Lipara'lılar gibi çalmakla başlarlar işe. Eğer Guiraud bi raz daha çaba gösterip düşünmeyi biraz daha sürdürebilseydi, kendi uygarlığının temelinde soygunculuğun yattığı biçiminde bir siyasal ve toplumsal ilkeyle yüz yüze gelecekti. La propriete c'est le vol (Mülkiyet hırsızlıktır).93 Guiraud, bu ve daha başka Yunan kaynaklarındaki ortak mülkiyet le ilgili bütün kanıtları "tersinden yorumladıktan" sonra şu sonuca va rıyor: İnsanın bunlara azıcık değer verebilmesi için, görülmedik ölçüde yan lı bir kafaya sahip olması gerekir. Aklı başında bir biçimde yorumlan dığında, bütün bir eski yazında böyle bir görüşü doğrulayan tek bir bö lüm yoktur.94 Eğer aklı başında olmak yansız olmak demekse, o zaman hepimiz akıldan bir parça yoksunuz. Bir ölçü sorunudur bu. Ama bu gayretkeş tarihçinin oluşturmayı başardığı hiç değilse bir toplumsal ve siyasal il ke var. Gayretkeş tarihçimiz, modern kentsoylulugun özel mülkiyet tutkusunun, yaşamı onsuz düşünemeyecekleri kadar müthiş bir güç olduğunu en küçük bir kuşkuya yer bırakmayan bir açıklıkla ortaya koymuştu: 90 İlyada, 11. 625; Odysseia, 4. 81-90, 9. 40-42,14. 229-34. 91 Bkz. Bu bölümde "10. Ayrıcalığın Gelişmesi". 92 ). Hasebroek, Staat und HandeI im alten Griechenland, (Tubingen, 1928). Trade and Politics in Ancient Greece (Eski Yunan'da Tecim ve Siyaset), (Londra, 1933); s. 117-21. 93 F. Engels, Origin o f the Family, Private Property and the State (Ailenin. Özel Mülkiyetin ve Devletin Kökeni), (Londra, 1940), s. 127. 94 La PropriM fonciire en Grice, s. 21-22.
Toprak
313
W as ih r niclıt fasst, d a s fehlt euch g a n z u nd g a r, W as ih r n ich t re ch n e t, glau b t ihr, sei nicht w a h r. (A klınızın a lm ad ığ ı şeylerin tü m ü y le y o k lu ğ u n a , D ikkate alm ad ık ların ızın d a gerçek o lm ad ığ ın a in an ırsın ız.)
9. B ö lü şü m Y ö n tem i Şimdi yeniden kleroııkhia'ya dönelim. Yerleşmecilerin sayısı belir lendikten sonra, yerleşilecek topraklar aynı sayıda parsele bölünüyor du. Gerçi yerleşmecilerin nasıl seçildiği anlatılmıyor, ama öyle anlaşı lıyor ki bazen başvuranlar eldeki topraklara göre çok fazla oluyordu. O zamanlar demokraside kura çekmenin yaygın bir biçimde uygulan dığını biliyoruz; öyleyse başvuranların aralarında kura çektiklerini var saymamızda bir sakınca olmasa gerek. Aynı zamanda, toprakların ana ülkede var olan kalıtım kurallarma bağlı olduğunu varsaymalıyız. Her pay sahibi, bir oikos'un, normal tipte bir aile malikânesinin kurucusu oluyordu. Bu aile malikânesinin tek ayrılığı, yeni olduğu için üstünde kalıtsal haklar ileri sürülememesi, dolayısıyla da temlikinin daha ko lay olmasıydı. Birçok durumda, kuralların tersine, pay sahiplerinin top raklarını satıp yurda geri döndüklerini biliyoruz.95 Kleroııklıin'nın sıradan bir koloniden (cıpoikia) ayrımı, üyelerinin Ati na yurttaşları olarak bütün haklarını korumalarıydı.96 Koloni, metropolise dinsel bağlarla bağlı, ama siyasal bakımdan bağımsız olan yeni bir kent-devletiydi. Bunun dışında, örgütlenme biçimi aynıydı. Kyrene, yedinci yüzyılda, tam Thera Adası kıtlıkla karşı karşıya bulundu ğu sırada bu adadan seçilenlerle kolonileştirilmişti. Adadaki her aile nin iki oğlundan biri kurayla seçilmişti.97 Benzer bir işlemi de, Lydia'dan ayrılırlarken Etrüsklerin ataları uygulamışlardı. Orada da kıtlık söz ko nusuydu. Kral, halkı iki eşit bölüğe ayırmış ve aralarında kura çekmiş ti.98 Bir koloninin kurucularının kurayla seçilmelerinin geleneksel bir uygulama olduğu açıktır. Beşinci yüzyıl ortalarında Thrakia kıyılarındaki Brea'da bir Atina kolonisi kuruldu. Buradaki işlemin nasıl yapılacağını düzenleyen ya sa günümüze kalmıştır. Bu yasanın maddelerinden biri şöyledir: "H er 95 96 97 98
G. Grote, History o f Greece (Yunanistan Tarihi), (İkinci basım, Londra, 1869), 6.37-38. Cambridge Ancient History'de E.M. Walker, 4.161. Herodot Tarihi, 4.153; Parth. 5. Herodot Tarihi, 1. 94. 5.
314
T A R İH Ö N C E Sİ EGE
kabileden bir kişi olmak üzere on adam toprak paylaştırıcısı seçilecek ve bunlar toprakları kurayla bölüştüreceklerdir."99 Toprak paylaştırı cısı (geonomos), toprakların sınırlarım çizen toprak ölçücüden farklı ola rak, topraklan bölüştürüyordu. Buradan da anlıyoruz ki, topraklar ku ra yoluyla bölüştürülüyor ve bu da her nasılsa kabile düzeniyle eşgü dümlü bir biçimde yapılıyordu. Hiç kuşkusuz düşsel bir durum söz konusudur bu örnekte; ama Platon'un bu işlem için gerçek uygulama yı örnek aldığı da bilinmektedir: H e r şey d en ö n ce, k en t, b ölgen in elden geld iğ in ce m e rk e z in d e k u ru la cak tır... S o n ra, kentin d e içind e b u lu n d u ğ u b ü tü n b ö lg e, H estia, Z eu s ve A th e n a 'm n A k ro p o lis adı verilecek ve su rla çev rilecek tap m ağ ın d an b aşlay arak on iki b ö lü m e ayrılacak tır. Bu b ö lü m ler eşit o la ca k ve to p rağın niteliğin e u y g u n bir b içim d e d ü zen len ecek tir. T o p la m 5 0 4 0 to p ra k p arçası b elirlen ecek v e b u n lard an her biri, biri k en t için d e , biri d a ha u zak ta o lm ak ü z e re iki p a rça y a b ö lü n ecek tir... O n d a n s o n ra , y u rt taşlar d a on iki ö b e ğ e b ölü necek ler v e öbekler a ra sın d a eld en geld iğ in ce eşit bir b içim d e b ölü ştü riileb ilm esi için y u rtta şla rın kişisel m alları nın ek sik siz bir d ö k ü m ü çık a rıla ca k tır. En s o n u n d a , h e r ö b e k O n İki T a n rı'd a n b irine b ir to p ra k p arçası a y ıra ca k v e kabile ad ın ı a la ca k tır.100
Platon'un ortaya çıkardığı toplam toprak parçası sayısı, Plutarkhos'un kedi ve yavruları için saptadığı formüldeki aynı gizemsel di ziyle varılmaktadır: Ix2x3x4x5x6x7= 5040. Ama bu bile bir olguya da yanmaktadır. Uygun bir toplam olarak benimsenen sayının yarısından biraz fazladır.101 Amphipolis'deki Atina kolonisi 10.000 toprak parça sına bölünmüş, Syrakusa'hlar da Atina'daki kolonileri için aynı sayıyı saptamışlardı.102 Platon'un pay sahipleri, aile başkaniarıydı. Yasalar'm öteki bölümle rinden açıkça anlaşılıyor bu. Ne var ki, bu aileler, daha büyük bir biri min, kabilenin öğeleri olarak ele almıyordu. Bu da daha başka kaynak larca doğrulanıyor. Erken Rodos'da üç yerleşim merkezi vardı: Lindos, Ialysos, Kameiros.103 Bunlar, İli/ada'dan öğrendiğimize göre, göçmenle 99 M.N. Tod, Greek Historical Inscriptions (Tarihsel Yunan Yazıtları), (Oxford, 1933X s. 88-90. 100 Platon. Leg. 745. 101 Aristoteles. Politika, 1267 b. 3. 102 Poloponnesos Savaşı, 1.100; D.S. 11.49. 103 İlyada, 2. 655-56; Pi. O. 7. 73-74; SIG. 339 n. 1 İlyada’ya göre bu yerleşim merkezlerinin kurucusu Ephyra’lı (sanırız Thessalia Ephyra'sı) Tlepolem os'du; ama Pindaros'a göre ve gene C irit'li
Toprak
31s
rin üç kabilesine denk düşmekteydi. Dahası, kurayla belirlenmişlerdi. Pindaros'un bu kentlere ilişkin anlattıklarından bu sonuca varıyoruz, çünkü Pindaros gene aynı şiirde tanrıların yeryüzünü paylaşmak için nasıl kura çektiklerini dile getiriyor. Güneş-tanrı kura çekilirken orada yokmuş, bu yüzden de paysız kalmış. Güneş-tanrmın paydan yoksun kalışı, o zamanlar denizin altında bulunan Rodos Adası'nın kendisine verilmesiyle giderilmiş. Rodos Adası'nın dipten deniz yüzeyine doğru yükseldiğini gören Güneş-tanrı olmuş ve Pay Tanrıçası Lakhesis de bu düzenlemeyi onaylam ış.104 Yeni fethedilen dünyanın Kronosoğulları arasında pay edilmesi, yeni fethedilen adanın Heliosoğulları, yani on ların adlarını taşıyan üç kabile yerleşim merkezinin kurucuları arasın da paylaştınlmasının kutsal bir örneği olarak sunulmaktadır. Buraya kadar, klan adının kullanıldığını görmedik. Nedenini anla mak da o kadar zor değil. Gelişkin kent-devletinde, fratrinin salt din sel bir birliğe, klanın da ailelere dönüşmesinden çok sonraları bile ka bile askercil ve siyasal bir birim olarak varlığını koruyordu. Klan var lığını bir ölçüde soylular arasında sürdürüyordu, ama kolonilere daha çok aşağı sınıflardan insanlar, toprak isteyen insanlar gönderiliyordu.105 Ve bu kesim, klan bağlarının en çok ortadan kalktığı kesimiydi toplu mun. Klanın izlerini bulmak istiyorsak, tarihöncesi dönem e dönmek zorundayız. Atina'daki kleroukhia'nın, sekizinci yüzyıldan altıncı yüzyıla dek sü ren büyük koloni yayılması döneminde izlenen örgütlenme biçimine uyduğunu görmüştük. Büyük koloni yayılması, Yunanlıların bütün Ak deniz'e dağılmalarını sağlayan akımdı. Şimdi de, daha da gerilere gide rek, bu kolonilerin ana-kentlerinin yapılarını örnek aldıklarını düşünür sek, bunların Yunanistan'da ve Ege'de ana-kentlerin kendilerini kur muş olan daha da eski akımların sürdürülmesi olduklarını görebiliriz. Yunanlılar, sürekliliğe saygı duyarlardı. Troya Savaşı'ndan önceki günlerde Rodos'un kurucusu Tlepolemos'un nasıl "toprakları eşit bir biçimde bölüştürdüğünü"; daha önceleri Makar'm nasıl Lesbos'daki "toprakları paylaştırdığını"; Kydrolaos'un nasıl "Sam os'a yerleştiğini ve toprakları paylara böldüğünü"; Tenedos Adası'na adını veren Tenes'in topraklan halkı arasında nasıl paylaştırdığım ve kendisine ayrı Althaimenes'in öyküsüne bakılırsa adaya Helios’un üç oğlu yerleşmişti: Apollodoros, 3.2.1 -2. Gerçekte art arda birçok yerleşim olmuştu: Strabon, 653-54. 104 Pi. O. 7. 54-76: Apollodoros, 2. 8.4; Pausanias. 8.4. 3. 105 Brea yasasında (y. 41) kolonicilerin en yoksul sınıflardan seçilmesi belirtiliyordu. Platon. Leg. 73536; Iso. 4. 182.
316
TA R İH Ö N C ESİ EGE
lan özel topraklarda (temenos) ölümünden sonra bir kahraman olarak Tenes'e nasıl tapmıldığmı anımsarlardı.106 Bu tarihöncesi yerleşim mer kezlerinin, kesinlikle kent-devletleri değil, kabile birlikleri oldukları açıktır. Dolayısıyla, klanın daha öne çıkmış olabileceği beklenebilir bu ralarda. Nitekim öyleydi de. Dor istilasından sonra kurulan İonia ko lonisi Teos pyrgoi'ya ya da bucaklara bölünmüştü; beşinci yüzyıla ka dar bunların birçoğunda, adlarım almış oldukları klanlar yaşamaktay dı. Rodos'un üç bölgesi de bucaklara bölünmüştü. Bunlardan biri Nettidai'larm Netteia'sı, öteki de Hippotadai'ların Hippoteia'sı idi.107 Bu bilgiler, Attika bucaklarını incelememizden çıkan sonucu doğrulamak tadır. Doğru, Attika'da atalarının bucağında yaşamayı sürdüren tek bir klan -Boutadai- biliyoruz (bkz. Bölüm I1I/2). Bunun nedeni, altıncı yüz yıldaki toplumsal karışıklıklar sonucunda ülkenin değişikliklere uğra mış olmasıydı. Ne var ki, Attika'da bile eski bağlar, kopmuş olmaları na karşın, unutulmuş değildiler. Philaidai'larm Kimon'u Atina ile Eleusis arasındaki Lakiadai'dandı; ama atalarının, Philaios'un Attika top raklarına ilk ayak bastığı yer olan Brauron yakınlarındaki Philâidai'dan geldiklerini biliyor olmalıydı, yoksa bizler de bilemezdik. Bir yoruma göre de, Kral Theseus ülkeye yeni bir düzen verirken kırsal yöreleri do laşmış, "bucakları ve klanları gezm işti".108 Anlaşılan, o eski günlerde bu iki birim özdeşti. Bu sonucu daha önce Dördüncü Böliim'de de göz den geçirmiştik; son bir doğrulama ise sözcüğün kendinden geliyor. Homeros'da demos sözcüğü hem işlenmiş bir toprak parçasını, hem de orada yaşayan insanları dile getirir.109 Daha doğrusu, genellikle topra ğın bölüşümü ya da dağıtımı için kullanılan dasmos sözcüğüyle aynı kökten geldiğinden, bir "bölüm "dür rf£>mos.110 Demek, köken bakımın dan bucak hem bölgesel, hem de siyasal bir birimdi; tıpkı İngilizce'de ki Woking, Tooting, Epping, Fransızca'daki Aubigny, Corbigny, Pontigny, Almanca'daki Geislingen, Gottingen, Tübingen111 ve Vaat Edil106 107 108 109 110
D.S. 5. 59, 81-83.
SIC. 932. 24,3 3.118.5.695. 21. Plutarkhos, Thes. 24. ilyada. 5. 710. 20. 166. Dictionnaire itymologique de la langue grecque. Günümüz bilim adamları, kabile topi umunun yapısını
çözümlemeyi savsakladıkları için, klan ile köy arasındaki bu doğal bağdan kaçınılmaz olarak habersizdirler. Dolayısıyla, Cary'nin izinden giden F.E. Adcock da, "demos"un kökeninden söz ederken klanı tümden dışlamakta (“soyluluğun bir yansıması olan klan, ginos henüz gelecektedir") ve bunun sonucunda kabile üyelerinin köylerde yaşadıkları gerçeğiyle yüz yüze geldiğinde bunu "içgüdüleriyle" böyle yaptıklarını söylemekten öteye gidememektedir. (Cambridge Ancient History, 3. 688). 111 The English Village Community, s. 355-67.
To p r a k
317
miş Toprak'a yerleşmiş olan İbrani "aileleri" ya da klanları gibi bir klan yerleşim merkeziydi: İsrailo ğ u lların a sö y le v e o n la ra d e: Ü rd ü n 'd e n K enan d iy a rın a g e ç tiğ i niz z a m a n , m em lek e tte o tu ra n la rın hepsini ö n ü n ü z d e n k o v a ca k sın ız ... V e m em lek eti aşire tle rin iz e g ö re kura ile m ira s a lacak sın ız; ç o k olan ın m irasın ı ço ğ a lta ca k sın ız v e a z olan ın m irasııiı a z a lta ca k sın ız ; b ir a d a m a k u ra n ered e d ü şe rse o y e r on u n o la ca k ; ataların ızın s ıp tla rın a g ö re m ira s ala ca k sın ız .112 V e Y eşu İsrailo ğ u lların a d e d i: A taların ızın A llahı R abbin s iz e v e rd i ği d iy ara m ü lk ed in m ek için g irm e k te n e va k te k a d a r gevşek lik e d e ce k sin iz? H er sıp ttan k en d in iz için ü ç a d a m seçin ; v e on ları g ö n d e re c e ğ im ; v e kalkıp m em lek eti d o la şa ca k la r ve m irasların a g ö re on u y a z ıp bana gelecek ler... Ve siz m em lek eti y e d i hisse olarak y a z a ca k sın ız v e y azıy ı b u ray a bana g etirecek sin iz v e b u ra d a A llah ım ız Rabbin ö n ü n d e sizin için k u ra çe k e ce ğ im .113
10. Ayrıcalığın Gelişmesi Yunanca'da, toprak parçası karşılığı olarak, "pay" anlamına gelen kleros kullanılır. Şiirde de moira ve lakhos aynı anlamda geçer. Bu söz cüklerin hepsi de Hint-Avrupa kökenlidir. Kleros'u n ilk anlam ı, İrlan da dilinde "tah ta" ya da "kereste" demek olan clar sözcüğü gibi, bir "tahta parçası" idi; küçük tahta parçalarının kura çekmekte kullanıldı ğını gösteriyor bu da. Bu sözcüğün kla tabanını, Yunanca'da "dal, kol" anlamına gelen klados ve "kırm ak" anlamına gelen klao sözcüklerinde; İngilizce'deki "lo t" (pay) ile aynı kökten ve eşanlamlı olan G ot dilin deki hlauts sözcüğünde de görürüz. Bu köken ortaklıkları, Hint-Avru pa kültüründe pay ya da kuranm kullanımının eski bir özellik olduğu nu gösteriyor. Bu özellik, topluluğun her üyesinin topluluğun emek ürününden eşit pay almaya hakkı olduğu ilkesine dayanıyordu.114 Bu ilke, erken Yunanistan'da, rahiplerin, şeflerin ve kralların özel yararına toprak parçalan ayırma töresiyle çoktan sınırlandırılmış bu lunuyordu. Lesbos'daki ekim alanında bir toprak payı tanrılara "ayrı112 The Books of the Old Testament, (Eski Ahit), "Numbers” (“Sayılar”), 33. 51-54. 113 The Books of the Old Testament, “Joshua”, 18.3-6 114 Yunanistan'da “kura", Delphoi bilicisinin kehanetine yaklaşım önceliğini belirlemek ve klan şeflerini atamak amacıyla seçimlerde de kullanılageldi. Aiskhylos. E. 32; J. Topffer, Attische Genealogie, (Berlin,
3 i8
T A R İH Ö N C ESİ E g e
Resim 50. Kura çekim i: Attika vazosu
lıyordu". Brea'ya yerleşenlere, rahipler için "ayrılan" birtakım toprak lar dışında kalan bütün topraklar verilmişti.115 Kyrene'de de kral için benzer türden topraklar "ayrılmıştı".116 îlyacia'da, Kral Nausithoos Phaiak'ları götürüp yeni yurtlarına yerleştirdiği zaman, kentin dört yanını onlar için surla çevirir, tekmil topraklan dağıtır ve tanrılara tapınaklar yapar.117 Homerik şiirlerde, kralın elinde çeşitli ayrıcalıklar bulunma sına karşın, toprağın halkın denetiminde olduğu açık seçik görülür. Lykia Kralı bütün krallık onurlarını Bellerophontes'le bölüşür, ama Bellerophontes'e verimli, zengin toprakları bağışlayan Lykia halkıdır.118 Akhilleus, kendisiyle dövüşmeye gelen Aineias'ı uyanrken şöyle ses lenir: A m a sen ö ld ü rsen d e beni,
Priamos vermez senin eline onur yerini, deli değil o, aklı başında, hem oğullan var onun. T ro y a h la r sa n a bir top rak m ı ay ırd ı y o k sa, g ü zel b a ğ lar m ı, tarlalar mı a y ırd ılar,
115 116 117 118
1889), s. 21; W.R. Paton ve E .L Hicks, Inscriptions of Cos (Kos Yazıtları), (Oxford, 1891), s. 137. Creek Historical Inscriptions, s. 88-90, Aiskhylos, E. 403-05. Herodot Tarihi, 4. 161. 3. Odysseia, 6. 9-10. ilyada, 6.195-95.
Toprak
319
o n la ra mı k o n acak sın b eni ö ld ü rü rse n , h iç d e k o lay d eğ il bunu y a p m a k .119
Burada da onur yerini veren Kral Priamos, bağları ve tarlaları ve rense Troya halkıdır. Sanırız gerçekte klan şefleri olan Aitol yaşlıları, kendileri uğrunda çarpışmaya, illerini korumaya razı etmek için güzel Kalydon ovasının en bereketli yerinde toprak vermeyi önerirler Meleagros'a.120 İşte bu ayrılan topraklara temenea adı verilir; halk arasında bölüştürülen toprakların geriye kalanından "kesip alm an" (temno) ya da "ayrılan" (eksaireo) topraklarıdır bunlar. Temenos, kabile düzeninin bağrında göğeren tohumudur özel mülkiyetin. Aynı komünal ve bireysel ilkeler bileşimi, yağmanın paylaşılmasın da da görülür. Bölüşüm işlemi aynıdır: Savaş vurgunu (dasmos) kura çekilerek bölüşülür. Ve tıpkı topraklar paylaşılırken krala özel bir top rak parçası armağan edildiği gibi, savaş vurgunları bölüşülürken de genel paydan ayrılan özel bir "ayrıcalık" (geras) ya da "ödül" (time) alır kral.121 Kılık değiştirmiş Odysseus, dokuz akın düzenlem iş olmakla böbürlenirken, bu akmların her birinde talanın paylaşımından kendi payının kat kat üstünde, değerli armağanlar aldığını söyler.122 Akha'lar, Thebai kentini yağmaladıktan sonra "talanı bölüşürler, Khryses'in kı zını da Agamemnon'a ayırırlar."123 Daha sonra kızı geri vermek zorun da kalan Agamemnon buna karşılık ödence ister, ama A khilleus'un kendisine anımsattığı gibi çok geçtir artık: Ü n lü A tre u so ğ lu , ey d o y m a k b ilm ez ad a m ! Ulu canlı A k h a la r a rm a ğ a n ı (g e ra s) n erd en bulsun v ersin s a n a , elim izd e y e d e ğ e alınm ış m al mı v a r ki. 119 ilyada, 20.178-86. 120 ilyada, 9. 574-80. Yaşlılar büyük olasılıkla klan şefleriydi. G. Glotz, La solidarity de la/amille dom le droit erimimi en Grice, (Paris. 1904). s. 12. Temenos, orada çalışacak köleleri de içeriyor olmalıydı: H. Jeanmaire. Couroiet Couretes. (Lille, 1939), s. 75; ilyada, 9.154-56. Toprak kullanımındaki ayrıcalıklar belirsiz; bir olasılıkla, bu ayrıcalık şeflerin elindeydi. 121 ilyada, 1.166-67, 368-69, 2. 226-28; Aiskhylos, Agamemnon, 945; Euripides, Troyalı Kadınlar, 248. 273; Native Races o f the Pacific States o f North America, 2. 225; The Indian Village Community, s. 195; W. Robertson Smith, Kinship and Marriage in Early Arabia (Arabistan'ın Erken Çağında Akrabalık ve Evlilik), (İkinci basım, Londra, 1903), s. 65. 122 Odysseia, 14. 229-33. Ege'de, daha İ.S. on sekizinci yüzyıl sonlarına kadar, tecim ya da korsanlık amacıyla sefere çıkan bir gemi geri döndüğünde, elde edilen kazanç iki bölüme ayrılırdı. Bir bölümü geminin ortaklarına verilir, öbür bölümü de geminin mürettebatı arasında eşit bir biçimde paylaştırılırdı. 123 ilyada, 1. 368-69.
320
T A R İH Ö N C ESİ EG E
İllerd en ne y a ğ m a ettiysek h ep b ö lü şü ld ü , d o ğ ru o lu r m u to p lam ak bu m a lla n y e n id e n ? H a y d i d u rm a , sun tan rıya sen şu kızı, b iz A k h a la r v eririz sa n a ü ç d ö rt katın ı; iş ki g ü zel su rlarla çevrili T ro y a ilini talan etm ey i b u y u rsu n Z eu s b iz e .124
Elde edilen zenginliklerin halk arasında bölüştürülmesi, çok diren gen bir ilkeydi; yalnız Liparai Adaları gibi uzak köşelerde görüldüğü söylenemez bu ilkenin. İ.Ö. 484'de bile Atinalılar gümüş madenlerin den elde edilen gelir fazlasının bütün yurttaşlar arasında paylaştırıl masını önermişlerdi. Ama Themistokles, Atmalıları bu parayı dağıt mak yerine savaş gemisi yapımına harcamaya razı etti.125 Eski kabile alışkısı, devletin büyüyen çıkarlarına ayak uyduramıyordu artık. Talan için geçerli olan, yiyecek konusunda da geçerliydi. Plutarkhos'un yazdıklarına bakılırsa, yemekleri Moira ya da Lakhesis'in eşit lik ilkesine göre sundukları ilk zamanlarda her şey dürüst ve özgür bir biçimde düzenlenmişti. Dahası, Plutarkhos, şölen anlamında kullanı lan eski bir sözcüğün tastamam "bölüşüm " anlamına geldiğini belirti yor.126 Plutarkhos'un sözcüklerin kökenleri konusunda söyledikleri doğrudur: dais, dasınos ile aynı kökenden gelmektedir. Et payları (moirai) eşit olarak bölüştürülmekteydi. Kılık değiştirmiş Odysseus, uzun serüvenlerden dönüp evinden içeri girdiğinde akşam yemeğinde et da ğıtılmaktadır; Telemakhos içeri giren partal giysili adama da "herkese ne kadar pay verilmişse o kadar pay verilmesi" için diretir.127 Hermes'e yakılan Homerik Ö vgü'de, on iki Tanrı'ya sunulan et on iki parçaya ayrılır ve kurayla dağıtılır.128 Öte yandan, etin en iyi yeri sayılan sırt, bir geras olarak, masanın ba şında oturan şefe ayrılırdı. Menelaos, konuklarını masaya oturttuğun da, uşakların kendi önüne koydukları sırt yerini alıp konuklarına su 124 l/yada. 1.123-29. 125 Herodot Tarihi, 7. 144; 3. 57.2. 126 Plutarkhos. M. 644a; Odysseia, 8.470: Hesiodos, Tanrılann Doğuyu (Theogonia), (Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1977, Türkçesi: Sabahattin Eyuboğlu-Azra Er ha t). 544; Thgn. 677-78. İlkel ortak aş'ın gelişmiş bir kalıntısı olan Eski Yunan'daki halk şölenleri için bkz. N.D. Fustel de Coulanges. La c iti antique, (Yedinci basım, Paris, 1878). s. 179; M.P. Nilsson, History o f Creek Religion (Yunan Dininin Tarihi), (Oxford, 1925), s. 254-5S: W. Robertson Smith, Religion o f the Semites (Samilerin Dini), (Üçüncü basım, Londra, 1927), s. 282. 127 Odysseia, 20. 279-82. 128 Horn. H . 4 . 128-29.
Toprak
321
nar.129 Odysseia'da, çobanbaşı etleri pay ederken domuzun sırtını kılık değiştirmiş Odysseus'a verir; dokunaklı bir davranıştır bu, çünkü çobanbaşı etin onur payını kim olduğunu bilmeden efendisine vermek tedir.130 Oidipus, oğulları kendisine etin sırtım değil de budunu sun dukları zaman ilençler onları.131 Oropos'daki Amphiaraos tapm ağın da ne zaman kurban kesilse, hiç şaşmaz, etin sırtı rahibin payına dü şerdi.132 Sparta krallarının öncelik haklan da nerdeyse aynıydı. Her iki si de hem kral, hem rahipti. Bir ülkeye savaş açtılar mı, dilediklerince koyun ve keçi kurban ederler, sırt etleriyle kurban derilerini kendileri ne ayırırlardı. Bütün şölenlerde bir medimnos arpa unu, dörtte bir ölçek de şarap verilirdi onlara.133 Thukydides'in belirttiği gibi, Yunanlılarda krallık "belirlenmiş öncelik haklan" na dayanıyordu.134 Bu öncelik hak larının hangi koşullarda kullanıldığı, İlyada'nm ünlü bölümlerinden bi rinde anlatılır: Glaukos, Lykia'da neden çok sayarlar bizi, neden oturturlar bizi baş köşeye, neden etlerle, dopdolu taslarla ağırlarlar, neden bakarlar bize tanrıymışız gibi, ulu Ksanthos kıyılarında neden geniş topraklanınız (temenos) var, hem bağ olmaya, hem buğday olmaya elverişli? öyleyse burda bizim ödevimiz ne, Lykia'lılanıı ön sıralarında savaşmak değil mi? Kalın zırhlı bir Lykia'lı o zaman diyecek ki: Lykia'da bize baş olan krallar, yağlı koyun etleri yerler gerçi, şarabın en iyisini içerler ama, 129 Odysseia, 4. 65-66; ilyada, 7. 321; Horn. H. 4. 122. 130 Odysseia, 14.433-38. 131 Sophokles, Oidipus Kolonos'da, 1375. 132 S/G. 1004. 30-1. Kos’ta et sunularının özel yerleri belirli klanlara ayrılırdı; Inscriptions o f Cos, s. 88-90; SIC. 271. 589; Plutarkhos. M. 294c.; D.S. 5. 28. Çağımızdan örnekler için bkz. Social System o f the Zulus, s. 55-56: Life o f a South African Tribe, 1. 329: E.D. Earthy. Volenge Women (Valenge Kadınları), (Oxford, 1933), s. 37,159; J. Roscoe. The Banyankole, (Cambridge, 1923), s. 165; J.H . Hutton. The Sema Nagas, (Londra, 1921), s. 75; P.R.T. Gurdon, The Khasis, (Londra, 1914), s . 48: W .G. Ivens. The Melanesians o f the South-East Solomon Islands (Güneydoğu Solomon Adalari'ndaki Melanezyalilar), (Londra. 1927), s. 408. 133 Herodot Tarihi, 6. 56; X. RL. 15. 3. 134 Peloponnesos Savaşı, 1.13.1.
3 23
IX
İNSANIN YAŞAMDAKİ PAYI
1. Meslek Klanları Kabile toplumunun daha yüksek evrelerinde, uzmanlık uğraşları belirli klanlarda soydan geçme eğilimindedir. Eski Yunan'da böyle bir çok m eslek klanı adına rastlarız: Asklepiadai (hekimler), Homeridai (ozonlar), İamidai, Brankhidai, Krontidai (biliciler), Kerykes, Theokerykes, Talthybiadai (ulaklar).1 Sparta'da bütün ulaklar Talthybiad'lardandı. Herodotos, ulaklığın bu klanın geras'ı olduğunu anlatır.2 Daha bir çok klan vardır adları bir mesleği dile getiren: Poimenid'ler (sığırtmaç lar), Bouzyg'ler (öküz sürenler), Phreorykh'ler (kuyu kazıcılar), Daidalid'ler (yontucular), Hephaistiad'lar, Eupyrid'ler, Peleke'ler (silahçılar ve dem irciler).3 Bu meslek klanları bir bakıma loncalar olarak da ta nımlanabilir. Bir çeşit oybirliğiyle girilebilen bir meslek örgütü olan or taçağ loncası, Grönbech'iıı de göstermiş olduğu gibi, zanaat klanının değişip gelişmiş bir uzantısıydı.4 Ama Yunan loncaları, kökenlerine da ha yakın bir yerdeydiler. İlk başlarda Homerid'ler ya da Homerosoğulları Homeros'uıı gerçek torunlarıydılar; kurucuyla hiçbir soybağı bu lunmayan ozanları aralarma almaları daha sonralarıdır.5 Doğuştan ka1
2 3 4 5
W .H. Roscher, Ausführlicftes Leakon der griechischen und römischen Mythologie, (Leipzig, 1884-1937), Keryke'lerle ilgili olarak bkz. bu kitapta IV. Bölüm, "8. Eleusis Mysteria'larının Klan Temeli". J. Toepffer, Auische Genealogie, (Berlin, 1889), s. 80-91 iamid'lerin Elis, Sparta, Messenia ve Koroton'da kolları vardı: Herodot Tarihi, 9. 33, 5. 44. 2; Pausanias, 3.12. 8, 4. 16. 1, 6. 2. 5, 8. 10. 5; Pindaros, O. 6. Günümüzdeki zanaat klanları için bkz. A.C Hollis, The Nandi, their Language and Folklore, s. 8-11; G. Landtman, Origin o f the Inequality o f the Social Classes, s. 83. Herodot Tarihi, 7. 134. attische Genealogie, s. 136-46,166, 310-15. Culture o f the Teotons, 1. 35. Pindaros, N. 2; Strabon, 645; bkz. bu kitapta "Homerosoğulları” bölümü, “3. Saraydan Pazar Yerine."
324
T A R İH Ö N C ESİ E g e
zaıulan hak, üyelerin oybirliğiyle yaygınlaştırılmıştı. Asklepiad'lar da aynı biçimde dışa açıldılar. Üstelik Asklepiad'ların bunu nasıl yaptık larını da biliyoruz. Yeni üye "ana-babasına gösterdiği saygıyı ustasına da göstereceğine, onu geçimine ortak edeceğine, kazancını kara günde onunla paylaşacağına, onun akrabalarına kendi kardeşleriymişler gibi davranacağına" and içiyordu.6 Bu, klana almanın, evlat edinmenin bir biçimiydi; bunun da bir yenidendoğuş kuttöreni olarak, bir zamanlar ilkel klanın olağan bir özelliği olduğunu biliyoruz. Olasıdır ki, bütün bu değişikliklere karşın, soy zinciri hiçbir zaman tümden yok olmamış tı. Asklepiad'lar dan olan Aristoteles dördüncü yüzyılda hâlâ Asklepios'un soyundan geldiğini ileri sürebiliyordu.7 Kaldı ki bundan kuşku yoktu, çünkü ortaçağda olduğu gibi Yunanistan'da da oğul babasının yolundan gitme eğilimindeydi. Asklepiad'lar soy zincirlerini hekimlerin ustasına kadar vardırıyor lardı. Homerid'ler ozanların en yücesine; İamid'ler bilicilik tanrısı Apollon'un oğullarından birine; Keryke'ler ulaklığın tanrısı Hermes'in bir oğluna; Theokeryke'ler ulak Talthybios'a; Daidalid'ler Minos Giritiniıı destansı sanatçısı Daidalos'a; Bouzyg'ler öküzleri ilk kez sabana koşan Bouzyges'e kadar vardırıyorlardı soy zincirlerini. Hepsinde de klanın soydan gelen mesleği, kurucuya yakıştırılıyordu. Zeus, Kronos'a ve Titan'lara savaş açmadan önce, eğer bu savaştan utkuyla çıkarsa var olan ayrıcalıklara saygı göstermekle kalmayıp ay rıcalığı olmayanlara da ayrıcalıklar bağışlayacağına ant içer tanrılar önünde. Ve sonunda, savaş son bulduğunda, tanrılar ölümsüzlerin ba şına geçmesini, Olympos'un efendisi olmasını isterler ondan.8 Verdiği askeri hizmetin ödülü olarak Olympos'un kralı olur Zeus. Tanrıların başına geçer geçmez de onur paylarını dağıtır her birine. Hephaistos'un geras'ı ateştir,9 Atlas'ın payına düşen moira, göğü ayakta tutm aktır;111 nympha'ların payına düşen moira ise, ölümlülerin gençliğini beslemek tir.11 Apollon'un payına müzik ve dans düşerken, Hades'in lakhos'u sis li karanlıklar ülkesidir.12 Moira' sı ya da t ime' si sevişmek olan Aphrodi6
Hp. Jusj. 1- 298-300. Bunun Asklepiad'ların andı olduğu açıkça belirtilmiyor, ama başka hangi meslek
klanına yakıştırılabilir bilemiyorum. D.L.5.1. Tanrıların Doğuşu, 73,74,112-13, 383-403, 881-85; Aiskhylos, Zincire Vurulmuş Prometheus, 218, 24447; Alkman, 45. 9 Zincire Vurulmuş Prometheus, 38. 10 Tanrıların Doğuşu, 520. 11 Aynı yerde, 348. 12 Stesikhoros, 21
7 8
İNSANIN YA ŞA M D A K İ PAYI
32S
te bir keresinde dokuma tezgâhının başmda çalışırken yakalanır. At hena buna çok kızar, Aphrodite onun kleros'unu çalmıştır; M oira'ların kendisine yakıştırdıkları işle uğraşmayacaktır artık Athena.13 Apollon Orestes'i Erinys'lerin elinden kurtardığında, Erinys'ler M oira'ların ken dilerine doğuştan verdikleri lakhos'u kendilerinden çalmakla suçlarlar Apollon'u.14 Asklepios da aynı nedenle cezalandırılır: Ölüleri diriltme ye kalkışmakla Hades'in moira'sim ayaklar altına alm ıştır.15 Herodotos'a göre, "Yunan tanrılarının soy zincirini düzenleyen" ve "tanrılara sıfatlarını, ayrıcalıklarını, görevlerini veren, görünüşlerini belirleyen", Homeros ile Hesiodos'du.16 İstilacı kabileler nasıl Ege'yi ezip geçmişlerse, Kronosoğulları da dünyayı öyle ele geçirmişlerdi. İs tilacılar toprakları nasıl kurayla bölüşmüşlerse, Kronosoğulları da yer yüzünü öyle bölüşmüşlerdi. Bu kabilelerin kralları, yerlerini, verdikle ri askeri hizmete borçluydular; tıpkı Olympos'un kralı gibi. Gene, mitologyada karşımıza çıkan tanrılararası işbölümü de, m eslek klanları sisteminin, bir başka deyişle insanın uğraşının -yaşamdan aldığı payın, doğuştan elde ettiği hakkın- doğduğu klan tarafından belirlendiği sis temin bir yansımasıdır.
2. İplik Büken Moira'lar Peki, bu Moira'lar, başka bir deyişle zenginlik "pay"ları ya da iş "bölümler"i nasıl oldu da yazgı ipliğini büken üç tanrıça olup çıktılar? Bu sorunun yanıtını ararken, W ilamowitz'in yaptığından daha iyisini be cermemiz gerekiyor; çünkü Wilamowitz bu düşünceyi "salt şiirsel bir buluş" olarak ele almıştı, sanki şiirsel buluşlar ya kendi kendini açık lar ya da hiç açıklanamazlarmış gibi.17 Ayın üç evresiyle ilintili daha birçok şeyin yanı sıra bir de büyüsel bir sayı vardı.18 Bir zaman bölücüsü ve kadınların tapındığı bir nesne 13 14 İS 16 17
Tanrıların Doğuşu, 204-05; Nonnus, D. 24. 274-81. Aiskhylos, Eumenides, 173,335-36, 730. Aiskhylos, Agamemnon, 1004-14. Herodot Tarihi, 2. 53. U. von Wilamowitz-Moellendorff, DerCIaube derHellenen, (Berlin, 1931), 1.359. Krause, Moira'ların dokumacı oluşunu "ölçünme” olarak değerlendiriyor “Die Ausdrücke fur das Schicksal bei Homer”, Clotta, 25. 143. W. Drexier ise, Moira'ların bulut ve sis tanrıçaları olduklarını, ilkel insanın yazın gökyüzünde kümeler halinde gördüğü bulutları “eğriltmiş iplikler" olarak düşlediğini ileri sürüyor W.H. Roscher, Ausfiihrliches Lexikon der griechischen und römischen Mythologie, (Leipzig, 1884-1937), 1.2715. 18 R. Briffault, The Mothers (Analar), (Londra, 1927), 2. 603-06.
3 26
TA R İH Ö N C ESİ EGE
olan aym, her zaman dişi olarak tasarlanan Moira Tarla ikili bir bağın tısı söz konusuydu. M oira'ların adları Kiotho, Atropos ve Lakhesis'di. Klotho, iplik bükmenin kişileştirilmişidir açıkça; üçünün en yaşlısıdır. Homeros, M oira'lardan hep birlikte "yazgı ipliğini büken güçlü tanrı lar", yani Klothes diye söz eder, ama öbür ikisinin adını anm az.19 Da ha sonraların yazınında Atropos "sık dokunmuş yaşamı kesen" iğrenç tanrıça olarak belirir. Anlaşıldığı kadarıyla, bu benzetme, dokunmuş kumaşın dokuma tezgâlundan kesilmesinden kaynaklanmaktadır: "Ha yatımı bir çulha gibi dürdüm; o beni erişten kesecek."20 Ne var ki, bu yoruma ilk Yunan yazınında rastlanmıyor;21 bu adın geleneksel yoru mundan da bu sonuç çıkmıyor: Atropos geri döndürülemez, ipliği çö zülemez.22 Kaldı ki, Aiskhylos'a kadar uzanan bu yorum bile sonradan düşünülmüş bir yorum gibi görünüyor. İplik eğirenin eğirdiğini çöz mesi ya da dokumacının dokuduğunu sökmesi o kadar güç bir iş de ğildir; Penelope bunun en açık örneğidir. Dolayısıyla, belki de söz ko nusu olan, yanlış bir köken belirlemesidir. Sözcük "döndürm e" (trepo) düşüncesinden kaynaklanmaktadır, burası kesin. Ama belki de önek olumsuzluk belirten bir ek değil, pekiştirmeli bir ektir. Bu durumda da, Atropos, p ile k'nin yer değiştirmesiyle atraktos'un bir yan biçimidir yal nızca; "döndürülemez olan" değil, döndürücü'diir, iğ'in bir kişileşme sidir. Lakhesis'e, yani lakhos ya da ayrılmış pay tanrıçasına gelince, öte ki ikisinin yanında yer alması, onun iplik bükme sanatıyla -iplik eğirenler arasında ya işlenmemiş yünün ya da iği doldurmaya yetecek ka dar yünün, ki ikisi de aynı kapıya çıkar, paylaştırılması- bağıntılı bir çağrışım taşımış olabileceğini akla getirmektedir.23 Öyleyse, ne oldu da bu üçlü, insan yazgısının ipliğini büker oldu? Bu sorunun yanıtı, onların insan ilkörneklerinde (prototiplerinde) aran malıdır. Unutmayalım ki, buradaki gelenek tutarlıdır: İnsanın yazgısı insan doğar doğmaz bükülmeye başlar.24 Bu da MoiraTarı, gene bir ip lik büken olarak betimlenen Eileithyia ile bağıntı içine sokar.25 Bu açı 19 Odysseia, 7. 197. Üçlü ilk kez Hesiodos'un Tanrıların Doğuşu'nda görülüyor: 218. 20 The Books o f the Old Testament, "Isaiah", 38.12. 21 Bu düşünceyi eskil yazın'da hiç bulamadım, ama Vergilius'un Aeneis'inde dolaylı olarak geçtiği görülüyor 10. 814. 22 Aiskhylos, Eumenides, 335-36 (dipnotuma bakınız); Platon, Devlet, 620e; Cali. LP. 103; Nonnus, D. 25. 365,40. 1; Luc. JTr. 18; Euripides, fr. 491; Jo. Diac. ad Hes. Sc. 236. 23 Orph. t. 70, AP. 7. 5; Erinna, 23. 24 ilyada, 20.127-28; Odysseia, 7.197-98; Aiskhylos, Eumenides, 348; Euripides. Helene, 212; Euripides, İphigeneia Tauris’te, 203; Euripides, Bakkha lar, 99; Plutarkhos, Moralia, 63 7f. 25 Pausanias, 8. 21. 3; Pindaros, O. 6. 42.
İNSANIN YA ŞA M D A K İ PAYI
327
dan bakıldığında M oira'lar, ebelerdir, doğuma yardımcı olan yaşlı ka dın akrabalardır.26 Peki o zaman bu kadınlar bir çocuğun doğumunda ne diye iplik bükmekle uğraşıyorlardı? Bana kalırsa, bir tek yanıtı var dır bu sorunun: Çocuğun giysilerini hazırlıyorlardı. Giysilerin başlıca işlevi, en azmdan soğuk iklimlerde, bedeni koru maktır. Bu işlev, bir insanın giysilerinin her nasılsa onun yaşamıyla bağ lantılı olduğu düşüncesine dayalı büyü uygulamalarıyla iç içedir her yerde. Bu da, insan gövdesinin boyalı ya da dövmeli büyü nişanlarıyla süslenmesi alışkısını, gerdanlık, bilezik, yüzük türünden takılar takıl masını açıklamaktadır.27 Yunanistan'da yeni doğan çocuk kundak bezi ne sarılır, çocuğa nazarlıklar takılırdı. Bu süslere genellikle gnorismata, "nişanlar" denilirdi, çünkü bunlara bakıp çocuğun kimliğini anlamak olasıydı.28 İstenmeyen bir çocuk bir yere bırakıldığı zaman, nişanları da birlikte bırakılırdı. Çocuğun yaşayabileceğini ummaları bir yana, anababanın çocuğun ortadan kalkması konusunda kararlı oldukları durum larda bile bırakılırdı nişanlar. Kyros doğup da, yabanıl hayvanlara bıra kılması için bir sığırtmaca verildiğinde renkli kundak bezine sarılıydı ve alhn takılarla süslenmişti. Yumuşak yürekli sığırtmaç, Kyros'u kendi ye ni doğmuş bebeğiyle değiştirirken, Kyros'mı takılarını da çıkarıp kendi çocuğuna taktı.29 Dolayısıyla, çocuk bırakılırken nişanların da bırakıl ması, salt çocuğun sonradan yeniden bulunabilmesi umudundan kay naklanmış olamaz, bu ancak belirli durumlarda ikincil bir neden olmuş olabilir. Çocuğun ruhunun, bir ölçüde, onun kökeninin izlerini taşıyan giysilerince içerildiği inancından esinlenen kuttörensel bir davranıştı bu. Araplar sığırlarını masın dedikleri belirgin bir işaretle dağlarlar. Bu, başlangıçta, Robertson Sm ith'e göre, tıpkı Bantu'larm hem klan sığır larını, hem de klan üyelerini işaretlemekte kullandıktan türden bir klan 26 E.D. Earthy. Valenge Women (Valenge Kadınları), (Oxford, 1933), s. 69; The Boğanda, s. 51; The Bakiıara or Banyoro, s. 242; J. Roscoe, The Bagesu and Other Tribes of the Uganda Protectorate (Bagesu'lar ve Uganda Protestorasındaki öteki Kabileler), (Cambridge, 1924), s. 24; The Sema Nagas, s. 233. 27 Religion ofthe Semites, s. 335; R. Karsten, The Civilisation ofthe South American Indians (Güney Amerika Yerlilerinin Uygarlığı), (Londra, 1926), s. 1-197; The Nandi, Their Language and Folklore, s. 27. 28 Romalı çocuklar boyunlarına içinde bir “phallus’' bulunan küçük bir kutu takarlardı. Erkek çocuklar togo virilis'i (geleneksel beyaz Roma giysisi; erkek çocuklar belli bir yaşa kadar togo protexta, erginlik çağına erişince de togo virilis giyerlerdi) giyinceye kadar, kız çocuklar da ola ki evlenene kadar takarlardı bu küçük kutuyu boyunlarına: Dictionnaire des antiques grecques et romaines. Yunan nişanlarının sonradan ne yapıldığı açık değil, ama Orestes'in durumunda titizlikle korunmuşlar, başka bir örnekte de evlenen bir genç kız tarafından adak olarak sunulmuşlardır. Longus, 4. 37. Atina'da kundak bağları genellikle bu amaçla saklanm ış bezlerden yapılırdı. Bu bezler, ana-babanın Eleusis'de erginleme töreninden geçtikleri sırada kullanılan bezlerdi: Aristophanes, Plutos, 845. 29 Herodot Tarihi, 1.111. 3; Horn. H. 3.121-22.
328
TARİHÖNCESİ E g e
belirtkesiydi.30 Wasm sözcüğü, Arapça "ad" anlamına gelen isin sözcü ğüyle aynı köktendir. Aynı benzerlik Hint-Avrupa dillerinde de görü lür: "m ark" (işaret) ve "nam e" (ad). ThebaiTı SpartosTarın biri yılan, öbürü kargı olmak üzere iki belirtkeleri vardı. Öyküye göre, her klan üyesi doğuştan kargı işaretini taşıyordu. Ama doğuştan var olan bu işaretler kalıtımsal değildi; kaldı ki, kargının gerçekte dövme olduğu görüşü de akla uygundur.31 Erekhtheus'un, kızınm çocuğunu, atası yılan-adam onuruna bir yılan gerdanlıkla süslediğini unutmayalım; işte kargı dövmesi de yılan gerdanlıkla aynı işi görmekteydi. Orestes, yur duna döndüğünde, kendisini çocukluğundan beri görmemiş olan kız kardeşi İphigeneia'ya kimliğini onun dokumuş olduğu bir giysiyi gös tererek kanıtlar; belki de Orestes'in kundak bezidir bu giysi.32 Giysiye hayvan motifleri işlenmiştir. Tüm eski çağlar boyunca, hayvanlar, ma deni takılarda ve bebeklerin kundaklandığı süslü bezlerde geleneksel bir motifti. M enandros'da bunun birçok örneğine rastlarız; örneğin, Syriskos terk edümiş bir bebeğin nişanlarını incelerken şöyle der: "İş te altın kaplama demir bir yüzük. Ya mühre işlenmiş olan ne, bir boğa mı, yoksa bir keçi m i?" Bir başka yerde: "Git, şu m ücevher kutusunu getir bana. Biliyorsun, saklaman için sana vermiştim... Şu ne, bir keçi mi, bir öküz mü, yoksa başka bir hayvan mı?.. İşte beni bebekken sarı lı buldukları kundak bezi bu."33 Gnorismata, yani "nişanlar", çocukla rın klan totemiyle işaretlendiği dönemin uzantılarıydı. Bunlar, klan ata sının bir yeniden kişileşmesi olarak, çocuğun klanının soysal görevle rini ve ayrıcalıklarını -moira'larım- doğuştan kalıt aldığım gösteriyor lardı. Ve dolayısıyla, nakışlı kundak bezleri dokuyan kadınların izdü şümleri olarak MoiraTar, her insanın doğuştan kazandığı hakkı belir leyen soysal alışkının yetkesini simgeliyorlardı. Aynı sonuca bir başka yoldan da varabiliriz. O rpheus'çuların ve Pythagoras'çıların daimon'u, genius ya da bir başka deyişle insana do ğar doğmaz egemen olan, onun yaşamının tüm canalıcı olaylarını çe kip çeviren koruyucu ruhtu. Bu Mısırlılarda ka, MeksikalIlarda nagıtal, 30 Kinship and Marriage in Early Arabia, s. 213; The Masai, their Language and Folklore, s. 290; The Nandi, their Language and Folklore, s. 22. 31 Aristoteles, Poetika, 1454b; D. Chr. 1 . 149R; Gaius lulius Hygius, Fabularum Liber, 72; Plutarkhos, Moralia, 563a; T. Harrison, Savage Civilisation, (Londra, 1937), s. 435; A.B. Cook, Zeus, (Cambridge. 1914-40), Z 122. 32 Aiskhylos, Khoephoroi, 230. 33 Menandros, Epit. 170-74; PK. 631-60. Philostratos, Imagines, 1. 26: Burada, Phllostratos, Hora’lann bebek Hermes'in kundak bezlerine "nişanlardan yoksun kalmasınlar diye” çiçekler serpiştirdiklerini anlatır.
İNSANIN YA ŞA M D A K İ PAYI
32 9
/Vrnerikan yerlilerinde ınanitıı'dur.34 Klan totemine örnekseme yoluyla oluşturulmuş totemlerdir bunlar ve çoğu zaman iç içe geçmişlerdir.35 Yunanca'da bile, bu tek daimon dışında, klana bağlı kalıtımsal bir dai mon görülür.36 Dahası, bu sözcük, sürekli olarak moira sözcüğüyle nerdeyse eş anlamda kullanılırdı. Yunanca'da "talihini denemek" anlamın da "daimon'unu sınamak" ya da "moira'm araştırmak" deyimleri kulla nılırdı.37 Empedokles, bir insanın yaşamını başlatan iki tür daimon ya da moira bulunduğunu söylüyor.38 İphigeneia hem kendisini anasının dölyatağmdan çıkaran uğursuz daimon'a, hem de anasına böylesine acı nası bir çocuk doğurtan Moira'lara birlikte ilenç yağdırır.39 Konuyu bi raz daha perçinleyecek olursak, daimon sözcüğü "yem ek" anlamına ge len dais ve "bölüm " anlamına gelen dasmos sözcükleriyle aynı köken dendir. Her insanın mo/ra'sıru çekip çeviren ata ruhudur daimon. M oira'lar erginleme, evlenme ve ölüm konularında da etkindirler. Atina'da, daha önce ölüm haberi gelmiş ve akrabalarınca ardından yo lu yordamıyla ağıtlar yakılm ış bir adam bir gün ansızın çıkagelirse, gerçekte bir doğum yansılam ası olan bir tören düzenlenir, başka bir deyişle adam topluluğa yeniden kabul edilirdi. Bu durumda, toplulu ğa yeniden alman adamdan, ikinci bir potmos edinmiş kişi anlamında deuteropotmos40 diye söz edilirdi. Burada, potmos, insanın payına "dü şen" (Latince'de casus) anlamında moira ile eşanlamlıdır. Mitologyada, Zeus ile Hera'nın düğün yatağının başucunda M oira'lar vardır.41 Ta pımdaysa, gelin Artem is'e ve M oira'lara saçından bir tutam sunar.42 Gerdek gecesi şöyle denilirdi: "Bu gece, yeni bir potmos, yeni bir dai mon b aşlatıy or."43 Ö te yandan, "ölüm payı" anlam ına gelen moira 34 Cambridge Ancient History’de T.E. Pcet. 1. 334; E.A.W. Budge, The Cods o f the Egyptians (Mısırlıların Tanrıları), (Londra, 1904), 1.163; A. Moret ve C . Davy, Des dans aux empires, (Paris, 1923), From Tribe to Empire (Kabileden İmparatorluğa), (Londra, 1926), s. 8.145; C.K. Meek, A Sudanese Kingdom: an Ethnographical Study o f the Jukun-speaking Peoples o f Nigeria, (Londra, 1931), s. 202-07; Native Races ofthe Pacific States o f North America, 2.277; H.R. Schoolcraft, Indian Tribes ofthe United States (Birleşik Devletlerdeki Yerli Kabileleri), (Philadelphia, 1853-56), 5.196. 35 H. Webster. Primitive Secret Societies (ilkel G izli Dernekler), (İkinci basım. New York, 1932). s. 154. 36 Aiskhylos, Agamemnon, 1478,1568. 17 Aiskhylos, Thebai’ye Karşı Yediler, 493; Khoephoroi, 511. 38 Empedokles, 122; Plutarkhos, Moralia, 474b. 39 Euripides. İphigeneia Tauris’te, 203-07; Euripides, Helene,212-14; ilyada, 3.182. 40 Plutarkhos, Moralia, 265a. Hindu'larda yurt dışından ülkesine geridönen bir kimse "yeniden doğmak" zorundadır: J.G. Frazer, The Golden Bough, (Altın Dal), (Londra, 1923-27) “Taboo and the Perils of the Soul” ("Tabu ve Ruhun Korkulan"), s. 113. 41 Aristophanes., Av. 1731 -43; Pindaros, fr. 30. 42 Pollux. 3. 38. 43 antipho Soph. fr. 49.
330
T A R İH Ö N C E Sİ F.GE
thanatou44 gibi deyimler de, insanın öbür dünyadaki yaşamda da ken dine ayrılmış bir payı bulunduğunu göstermektedir. İşte bütün bu dü şünceler toplancasının anahtarı, insan yaşamının olağan bölümleri ya da moiralarının, yani doğum, erginleme, evlenme ve ölümün ilkel dü şüncede aynı nitelikte olaylar olarak ele alınmasında yatmaktadır. MoiraTar, ata alışkısının kişileştirmeleri olarak; ilkel ortaklaşmacılığın ekonomik ve toplumsal işlevlerinin -avın paylaşılm ası, talanın paylaşılması, toprağın paylaşılması, klanlar arasında işin böliişülmesisimgeleri olarak doğdular. Denilebilir ki, Moira'ların kökeni, Cilalıtaş Çağı ana-tanrıçalarıdır. Anaerkil klanın kadın-yaşlılarından kaynakla nan bu ana-tanrıçalar, klanlarda yaşamaya başladıklarından bu yana erkeklerin yaşamı üstünde su götürmez bir egemenlik kurmuş olan sa yısız kadın-ata kuşağının ortak yetkesini simgeliyorlardı. Aiskhylos, dünyanın başlangıcında Moira'ların her şeye egemen olduklarını, en üstün sayıldıklarını anımsıyordu.45
3. Hora'lar ve Kharit'ler Moira'ların kimliğini belirledikten sonra, İngiliz şiirinde "Hours" (Saatler) ve "G races" (Güzeller) olarak boygösteren Hora'lar ile Kharit'leri yorumlamakta pek güçlük çekeceğimizi sanmıyorum. Hora'ların adları, Eunomia, Eirene, Dike46 sınıflı topluma değgin adlardır. Eunomia, yani Yasa ve Düzen yeterince açık. Eirene, yani Ba rış, kent-devletleriyle birlikte biçimlenen bir düşünce 47 Dike ise, az ileride göreceğim iz gibi, H om eros-sonrası dönemde Moira'nm yerini alan bir kavram. Ama gerçekte Hora'ların kendileri adlarmdan eskidir. Yılın bölümlerini yansıtan ortak adları ve kendile rine doğurganlık ruhları olarak tapımlması, ilkel dönemlere uzanan varlıklarını kanıtlamaktadır.48 Hora'lar toprakta çahşmanm zamanla rını ve mevsimlerini belirlemelerinin,49 sepetlerini çiçekler, buğday de metleri ve yemişlerle doldurmalarının50 yanı sıra, Sem ele'nin evlenAishkylos, Periler, 917; Aiskhylos. Agamemnon, 1462; ilyada, 16. 457, 23. 9. Aiskhylos, Zincire Vurulmuş Prometheus, 531-34. Tanrıların Doğuşu, 901-2. J. Hasebroek, Staot und Handel im alien Griechenland, (Tübingen, 1928), Trade and Politics in A n c i e n t Greece (Eski Yunan’da Tecim ve Politika), (Londra, 1933), s. 118. 48 Philokhoros, 18,171; Aristophanes, Pa. 308. 49 Tanrıların Doğuşu, 903; Pausanias, 1. 40.4. 50 Eusebios, PE. 3.11. 38; Eusebios, AP. 6. 98.
44 45 46 47
İn s a n in Y a ş a m d a k i P a y i
331
meşine yardım cı olm uşlar/1 yeni doğan Hermes'i kundağa sarıp diz lerinde hoplatm ışlardır.52 KharitTerin adlarıysa Euphrosyne (Sevinç), Thalia (Eğlenti) ve A glaie'dir (Parlak).53 KharitTer Kadmos'un düğü nünde,54 Peleus'un düğününde,55 Aphrodite'yle,56 Olympos Bayram larında Hora Tarla,57 Persephone doğduğunda Hora'larla veM oira'larla dans ederler.58 Bu kutsal üçlülerin, yani KharitTer, M oira'lar ve Hora'ların gerçek te bir oldukları açıktır. Hepsi de, eskil anaerkil devletin doğuşuyla bir likte kadın-atalardan kaynaklanıp bireyselleşen ana-tanrıçalardan ay rı olarak, kadın-atalarm anonim biçimden çoğalmasından başka bir şey değildir. Bunlar durmadan, korobaşı olan şu ya da bu ana-tanrıçayla
R esim 51. Kharit’ler: Attika duvar kabartması 51 Nonnus. D. 8.4-5; M oskhos, İd. 2.164. 52 Philostratos, Imagines, 1. 26; Pindaros, P. 9. S9-62; Euripides. Bakkha'lar, 418-20; Pausanias, 2.13. 3. Bunlar aynı zam anda doğum tanrıçalarıydılar: Nonnus, O. 3.381-82,9.12-16,16.396-98, 48. 801. 53 Tanrıların Doğuşu, 907-09. 54 Theognis, 15-16. 55 Quintus Sm yrnaeus, 4. 140. 56 Odysseia, 18.193-95, 8. 362-66; İlyada, 5. 338. 57 Horn. H. 3.194-96 58 Orph. H. 43.
332
T A R İH Ö N C ESİ E G E
birlikte bir tür koro olarak çıkarlar karşımıza. Artemis'e Moira'larla bir likte tapm ılırdı.59 Dem eter'in bir adı da HoraTarı Yaratan'dır.60 Arg o siu Tanrıça Hera'nın, Hora'lar ve Kharit'lerin resimleriyle süslü bir tacı vardır.61 Odysseia'da, Kharit'ler dans ettiğinde başı çeken Aphrodite'dir.62 Aynı tanrıça Attika geleneğinde MoiraTarm en yaşlısı diye tanımlanır.63 Gerçekte en gençlerinden biriydi.
4.
E rin y s 'le r
Erinys'ler ilk bakışta tümden farklıdırlar: N e bir tan rı, n e b ir in san , ne bir h a y v a n s o k u lu r y a n la rın a , T ik sin ç g e n ç k ızlar, yılların saçların ı ağ a rttığ ı ço cu k la r, N e g ö k y ü z ü n d e bir seven leri v a r, n e y e ry ü z ü n d e , U ğ u rsu z g elm işler bir k ez bu d ü n y a y a , T a rta ro s 'u n dibindeki karan lık ta y a ş a rla r.64
ErinysTerin işi, akrabasını öldüreni, yalan yere ant içeni, ana-babasma kötü davrananı, konuklarını hoş tutmayanı cezalandırmaktı. Bu suçlardan birincisini Dördüncü Bölüm'de incelemiştik. Ötekilerse, Eleusis'deki Orpheus'çu mysteriaTarm, yani gizli tapmaların üç "yazılı ol mayan yasa"sma denk düşerler: Tanrılara saygı göster, ana-babana say gı göster, yabancıya saygı göster.65 ErinysTerin verdiği cezalar çıldır ma, kıtlık, dölsüzlük, salgın hastalıktı. Başlangıçta, ErinysTerin hemen davranıp suçlunun ölümüne yol açtıklarına inanılırdı. Minos Giritinin söylencelerdeki Yasa Koyucusu RhadamanthysTn bulduğu uygulama yı anımsayacaksınız. Rhadamanthys, suçlu olabilecekleri ant içirterek sınardı.66 işte bu uygulama, ErinysTerin rolüne de açıklık getiriyor. Suç lanan kişi kendini koşullu olarak ilençlerdi; eğer suçluysam klanımla birlikte yok olayım, gibisinden bir dua ederdi. Böylece, ant içme, su 59 C/G. 1444. 60 Hom. H. 2. 54. 192, 492; Cali. Cer. 122-24; Nonnus, O. 11. 501-04; 1C. 12. 5. 893; Cali. Ap. 87: Pausanias, 3.18.10. 8. 31. 3. 61 Pausanias, 2. 17. 4. 62 Odysseia, 18.193-95. 63 Pausanias, 1.19. 2. 64 Aiskhylos, Eumenides, 68-73. 65 G. Thomson, Aeschylus, Oresteia, 1. 51-52, 2. 269-72. 66 Platon, Leg. 948.
İNSANİN YA ŞA M D A K İ F A Y I
333
çun edimsel bir sınanması olmaktan çıkıp da tanığın gözünü korkuta rak kanıtı güçlendirmenin bir aracına dönüştüğünde,67 ErinysTer öte ki dünyaya çekildiler, orada ölüler ülkesi tanrıçası Persephone'nin ce hennem elçileri olarak ilençlilerin ruhlarına işkenceler çektirdiler. Erinys'lerin yazılı olmayan yasalarla bağı Homerik şiirlerde bile gö rülür, ama bu yasalar ilkel dönemlerin yasaları değildir. A nt içirerek sınama, kabile düzeninin ileri aşamalarında görülür yalnızca. Ana-babava boyun eğme, ailenin var olmasını gerektirir. Dilencilere ve yaban cılara yakıştırılan kutsallığın bir ereği vardı: Topraktaki işgücü yeter sizliğini, daha som aları da tecimin gereklerini karşılamak. Bütün bun lar, Rhadamanthys ve Persephone'ye yapılan gönderm elerle birlikte düşünüldüğünde, yazılı olmayan yasaların Minos G iritinden kaldığı nı akla getiriyor.68 ErinysTer, Kadmos soyundan gelen Oidipus'un söylencesinde ağır lıklı bir yer tutar. Oidipus'un babası Thebai Kralı Laios'dan başlayarak Oidipus ve oğullan ErinysTer tarafından ilençlenir ve cezalandırılır; Erinys'lerin ilenci en sonunda hanedanın yıkımına yol açacaktır.69 Delphoi'dan kaynaklanan bir gelenekti bu.70 Öte yandan, O dysseia'da, Oi dipus'un başına bela olan kötü cin Furia, babasının değil, anasımndır;71 bu öç perilerinin başlangıçta dişisoylu olduklarını gösteren, cinsiyetle rinin yanı sıra daha başka belirtiler de vardır.72 Meleagros, anası Althaia'nın erkek kardeşini öldürünce, Althaia oğlunun üstüne öç perile ri Erinys'leri salmıştı. Analarını öldürdükleri suçlamasıyla O restes'i ve Alkmaion'u cezalandıranlar da Erinys'lerdi.73 Bunların hepsi de akra balar arası adam öldürme örnekleriydi; bir kabile üyesinin işleyebile ceği en korkunç suç. Sonuçta, Erinys'lerin "ilençler" olarak tanım lan masına74 ve yılanlar biçiminde tasarlanmasına bakarak, tem elde, in sanları ilençleyerek kabile töresinin çiğnenmezliğini savunan o anaer kil kadın-ataların belli bir yönünü görebiliriz. 67 A.S. Diamond. Primitive Law (ilkel Hukuk), (Londra, 1935), s. 52. 68 Ant verdirerek sınama, Gortyna Yasaları'nda öteki ilkel yasalardan daha ağırlıklıdır: Primitive Law, s. 364-65. G irit’i istila eden Dor'lar, Minos yasalarına uymayı sürdüren oradaki eski halktan birçok kurumu devraldılar: Aristoteles, Politika, 1271b. 69 Pindaros, O. 2. 42-46; Aiskhylos, Thebai’ye Karşı Yediler, 710-12, 751-52, 770-72, 776; Sophokles, Oidipus Kolonos’ta, 1434. 20 Herodot Tarihi, 4. 149. 21 Odysseia, 11.279-80. 22 Moira'lar gibi bunlara da yalnızca kadınlar tarafından tapındırdı: Euripides, Mel. Capt. 18-21. 23 İlyada. 9. 565-72; Apollodoros, 1. 8. 3, 3. 7. 5. 24 Bkz. bu kitapta. IV. Yunan Kabile Kurumlan, 9. Adam Öldürmeye Karşı Tutum, s. 140-45.
334
T a r ih ö n c e s i Eg e
ErinysTerin de tanrıçalarla bağları vardı; ama yalnızca Demeter ve Persephone'yle. Erinys'ler, Homeros'da, yalan yere ant içenlerin ruh larını cezalandırma görevini Persephone ile paylaşırlar.75 ArkadiaTı Demeter Erinys, onların adını taşır görüldüğü gibi; üstelik nereye bak sanız yılan ile Demeter arasında bir bağ görürsünüz.76 Erinys'ler, Mi nos Giritinin Moira'larıdır.
5. Moira'ların Hint-Avrupa Kökeni Kimileri Erinys sözcüğüne bir Hint-Avrupa kökeni bulabilmek için çok çaba harcamış, ama bu çabaların tümü de boşa çıkmıştır. Çoğu bi linmeyen yabancı dillerden kaynaklanan birçok öğe içeren Yunan di lini ele alırken, ortaya bir Hint-Avrupa kökeni koyabilmek için salt dil bilimsel bir olasılıktan öte bir şey gereklidir; çünkü örneğin niteliğine bakarak, karşı yandaki öteki seçenekleri kestirmemiz olanaksızdır. Önü müzdeki örnekle ilgili olarak, Latince'deki Furia ve Yunanca'daki erirıyo, yani "öfke"nin gösterdiği gibi, sözcüğün "çılgınlık"ı çağrıştırdığını söyleyebiliriz ancak.77 Bu da, kendisini doğrulayacak hiçbir Hint-Av rupa kökeni bulamadığımız aşırı bir görüştür. Öte yandan, moira kesinlikle Hint-Avrupa kökenlidir ve bu nokta ya dayanarak çözümlememizi bir adım daha ilerletebiliriz. Analık hak kıyla bağıntılı olduklarından, Moira'lar, çok gerilere, Hint-Avrupa tarihöncesine kadar gitseler gerek. Bizi çok eskilere, en sonunda avcılık ekonomisine kadar götüren yemeğin paylaşılmasındaki rolleri de ay nı sonucu çıkarmamızı sağlamaktadır. Böyle olunca, Hint-Avrupa kül türünün öteki kollarında aynı kökten gelen kavramlar bulmayı uma biliriz. Konu burada incelenemeyecek ölçüde kapsamlı, ama belki Ro malıların Parka'ları, Keltlerin Matres Dea'ları ve Germenlerin Norn'larıyla ilgili bir iki söz söylenebilir. Parka'ların bize pek yardımcı olacağını sanmıyorum. Doğum peri leri olarak hiç kuşkusuz aynı kökenden gelmektedirler; ama iplik eğirici bir üçlü olarak sunulmaları Yunan etkisinin bir sonucudur. Bunun dışında, Parka'ları, Romalı din görevlilerinin halkı başlarına gelebile cek gazaba karşı sürekli korku içinde tutmak amacıyla düzenledikleri, 75
ilyada. 9.454-57.
76 Pausanias, 8. 25. 4. 77 Pausanias, 8. 25. 6.
İNSANİN YA ŞA M D A K İ PAYI
335
geniş kapsamlı bir büyüler ve tılsımlar sistemini oluşturan iyi ve kötü periler, kişileştirmeler ve soyutlamalar kalabalığından ayırt etmemize yarayacak pek bir ipucu yoktur.78 Eğer Moira düşüncesi Latince'de var olmuşsa, bu "e t" anlamına gelen caro (Umbria dilinde "bölü m " anla mına gelen karıi), "pay" anlamına gelen sors (sero "örgü" demektir) ve casus (Yunan dilinde potmos) gibi sözcüklerde aranmalıdır.79 Matres D ea'lar çoğunlukla İ.S. ikinci yüzyıldan başlayarak Kuzey İtalya'da, Fransa'da, Ispanya'da, İngiltere'de ve Ren Nehri'nin batısın da kalan A lm anya'da bulunmuş yüzlerce adak kabartm ası ve levha sında karşımıza çıkar.80 Bunlardan biri kucaklarmda meyva sepetleriy le oturan bir kadınlar üçlüsü; başka biriyse el ele tutuşmuş dans eden bir kadınlar korosudur. Oturan gruplardan kimilerinde figürlerden bi rinin elinde bolluk boynuzu vardır; Yunanlılarda Amaltheia'nın boy nuzudur bu.81 Son örnek ise özellikle ilginç, çünkü Laussel Venüsünü akla getiriyor: Bir Yontmataş Çağı taş oymasında çıplak bir kadın elin de bir yaban sığırı boynuzu tutuyor.82 Matres Dea'lar, Kelt ana-tanrıçalarımn, kadın yontucuklarıyla bağıntılı daha eski tapımların bir bir leşimi olarak görülebilir. Norn'lardan günüm üze hiçbir tapım anıtı kalm am ış. G ene de, Norn'lar söylencelerde bol bol boy gösterirler ve M oira'lara çok ben-
Resim 52. M atres D e a’lar: Avigliano’dan bir duvar kabartması
Resim 53. Laussel VenüsCi: Yontm ataş Çağı oym ası
78 Ausjiihrliches Lexikon der griechischen und römischen Mythologie; Polybius, 6. 56. 6-12. 29 C.D. Buck. Comparative Grammar o f Creek and Latin (Karşılaştırmalı Yunanca ve Latince Dilbilgisi), (Chicago, 1944), s. 49; A. Ernout ve A. Meillet, Dictionnaire itymologique de la langue latine, (Paris. 1932). 80 Ausfiihriiches Lexikon, Z 2464-79: Resim 51 Bkz. bu kitapta, VII. Ege'deki Bazı Anaerkil Tanrıçalar, 1. Demeter, s. 282-90: Dipnot 10, s, 325. 82 Cambridge Ancient History, Plates 1. 8: Resim 53.
336
T a r ih
ö n cesi
Eg e
zerler. Onlar da doğum, evlenme ve ölüm tanrıçalarıdır. Onlar da yaz gının ipliğini bükerler.83 Yunan etkisini görmek olası. Bu etki olsa olsa Roma'dan geçerek gelmiştir. ParkaTarın Roma'da iplik bükenler ola rak tasarlanması, yalnızca yazınsal bir aktarma olduğu için, eğitim gör müş sınıflarla sınırlıydı. Eğer halk düşüncesinde herhangi bir etki uyan dırmış olsaydı, Matres Dea'larda izi kalmış olurdu; ama bulgular çok olmakla birlikte iplik bükenlerin ParkaTarla özdeşlendiği yalnızca tek bir bulgu söz konusudur ve ParkaTarın doğrudan iplik büktüğü tek bir örnek yoktur. Öyle görünüyor ki, Norn'lar ve MoiraTar ortak bir HintAvrupa kalıtımından gelmektedirler.
6. Moira'nın Dönüşümü Yunan m itologyasında MoiraTar ile ErinysTer arasında yakın bir ilişki göze çarpar. Aiskhylos, başlangıçta yeryüzünün o sıralar Zeus'dan da güçlü olan Üç MoiraTar ve Unutmak Bilmez ErinysTer tarafından çekilip çevrildiğini söyler.84 Oidipus'un kadınları, "kötülük veren Moira'ya ve Oidipus'un hayaleti Kara Erinys"e kargışlar yağdırırlar.85 Aga memnon, Akhilleus'un geras'mı, onur payını elinden almaktan duy duğu pişmanlığı dile getirirken, kendisinin suçlu olmadığını ve Zeus, Moira ve Erinys'lerin aklını çeldiklerini söyler.86 Zeus, Poseidon'u moi ra'sim, yazgısını aşmaması yolunda uyarırken, en büyük erkek karde şin payının ErinysTer tarafından korunduğunu anımsatır ona.87 Homeros-sonrası şiirde Moira'nın yerini çoğu zaman Dike alır. Aga memnon ve M enelaos, Aias'm gömülme hakkını -ölülerin moira'sı- ge ri çevirdiklerinde, ölünün erkek kardeşi onlara Zeus, ErinysTer ve "doğ ruluk getiren" (telesphoros) Dike adına ilenç yağdırır.88 M oira'nın gele neksel bir sanıydı bu. Oresteia'da, çocuklarının davranışları karşısında yürekleri kan ağlayan ana-babalar Dike'ye ve Erinys'lere başvururlar. Herakleitos da, eğer Güneş kendisinin koyduğu "ölçiiler'T {metra) aşa 83 H. Paul, Grundriss dergermanischen Philologie, (Strassburg, 1900), 3. 282; W. Mannhardt, Germanischc Mythen, (Berlin, 1858), s. 576, 609); H.M. Chadwick, The Growth o f Literature (Edebiyatın Çelişmesi). (Cambridge, 1932-40), 1. 208, 218, 646. 84 Aiskhylos, Zincire Vurulmuş Prometheus, 531-34. 85 Aiskhylos, Theboi’ye Karşı Yediler, 962-64. 86 ilyada, 19.86-87. 87 İlyada, 15. 204. 88 Sophokles, Aias, 1389-92, 1326-27; Sophokles, Antigone, 1070-75: Aiskhylos, Zincire Vurulmuş Prometheus, 527.
İNSANİN YA ŞA M D A K İ PAYI
337
cak olursa, Dike'nin elçileri Erinys'lerin kendisini bulacaklarını açıkla mıştır.89 Metron düşüncesi moira'nın Homeros-sonrası bir gelişimiydi.90 Bu bölümler, M oira'nm işlevlerini Dike'nin üstlenmiş olduğunu91 ve her ikisinin de Erinys'lerle bağıntılı olduğunu gösteriyor. Şöyle bir iliş ki görülür aralarında: M oira insan davranışlarına konulan sınırların aşılması karşısında gücenip öfkelenir, ama suçlunun cezalandırılması Erinys'lere bırakılır. M oira'lar yargıyı verir, Erinys'ler de cezayı.92 Bu geleneksel işbirliği, Yunan uygarlığının temelinde yatan kültürlerin kaynaşmişliğim yansıtır; Hint-Avrupa öğesinin başatlığı ise Moira'larm yetke üstünlüğünde yansır. Agamemnon, yaptığı yanlıştan ötürü özür dilerken, Zeus'un adı ile Moira ve Erinys'ler arasında bağlantı kurar. Zeus'un M oira'larla nasıl bir ilişkisi vardı? Burada gene krallığın evrimine geliyoruz. Uzmanlık gerektiren bir uğraş olarak krallık en sonunda kalıtımsal bir niteliğe bürünmüştür,93 ama krallığın babadan oğula geçmesi uzun bir süre halkın onayına bağım lı kalmıştır. Nitekim, Tem enos'un oğulları kral lığın babadan oğula geçmesini sağlamak için babalarını öldürdüklerin de, halk duruma elkoyarak krallığı damada vermiştir.94 Telemakhos'un gönlü babasının tahtmdaydı, ama yalnızca babasından ona kalan mal mülk üstünde hak ileri sürebiliyordu.95 Gene, Agamemnon talandan payına düşenden fazlasını almakla suçlandığında, görürüz ki, kral ar tık gerçekte halkının bir armağanı olan şey üstünde hak ileri sürmeye başlamıştır.96 Zeus için de geçerlidir aynı şey. A iskhylos'a bakılırsa, başlangıçta, M oira'ları alt edecek güçte değildi Zeus.97 Oğlu Sarpedon savaşta vurulup ölm ek üzereyken Zeus yüreğinden onu kurtarmayı geçirir; ama Hera eğer yazgınm yargısına karşı gelirse öteki tanrıların da başkaldıracağını söyleyerek caydırır Zeus'u.98 Öte yandan, moira theoıı ve epeklosanto theoi gibi deyimler, Moira'larm yetkelerini yitirmek te oluşlarının belirtileridir.99 Daha ileri bir tarihteyse, Olympos'lu Ze89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99
Aiskhylos, Eumenides, 514-15; Herakleitos, 94, C . Thomson, Aeschylus and Athens (Aiskhylos ve Atina), (İkinci basım, Londra, 1946), s. 78. Pindaros, P. 4.145-46; Platon Leg. 943e; İşler ve Günler, 256-62; İlyada, 1.286; Herodot Tarihi, 7. 35.2. işte bu yüzden, Akhilleus'un atı Ksanthos söylemeye yazgılı olduğu her şeyi söyledikten sonra Erinys'ler tarafından susturulur ilyada, 19. 418. The Bağanda, s. 13; Indians o f South America, s. 16. Apollodoros, 2. 8. 5. Odysseia, 1. 389-98. ilyada. 9. 330-34, 367-68Aiskhylos, Zincire Vurulmuş Prometheus, 534. ilyada, 16. 433-49. Odysseia, 11. 292, 22. 413, 1.17; ilyada, 24. 525.
338
T A R İH Ö N C ESİ E g e
us ve DelphoiTu Apollon için kullanılan tapım adı moiragetes ile birlik te M oira'ların en sonunda boyuneğişleri açığa çıkar.100 Yeni tanrılar egemendir artık. Kabilenin yerini devlet almıştır. İplik eğirme, kadının işiydi. Bu açıdan bakıldığında M oira'nın öne mi, Yunan düşüncesinde kökeni erkeklerin çalışmasında yatan başka bir öğeyle karşıtlık oluşturabilir. Moira'yı en sonunda toplumsal önem bakımından gölgede bırakacak bir sözcüğün temelinde otlak kavramı yatar. İlk başlarda nonıos sözcüğü, tıpkı moira sözcüğü gibi, "bölüm " ya da "pay" anlamına geliyordu, ama iki yönden farklıydı. Kurayla hiç bir ilintisi olmadığı gibi yalnızca otlağa değgin olarak kullanılıyordu.101 Klan moira'sının aile topraklarına bölünmesinden çok sonraları da ot laklar ortak kaldılar. Kullanımları ise göreneksel haklar tarafından dü zenleniyordu. Böylelikle nomos giderek bir ortak kullanım, benimsen miş görenek anlamı kazandı ve dolayısıyla yerleşik yasa niteliğinde bir göreneğe dönüştü.102 Nomos'un da moira'nm da kökleri kabile yaşanan daydı; ama tarihsel dönemin başlangıcında Moira'nın yok olmaya yiiztutmasma karşılık, Nomos yalnızca demokratik kent-devletinde olgun laştı. Moira'nın düşüşü ve Nomos'un yükselişi, anaerkil kabileden ata erkil devlete geçişin bir göstergesidir. Sınıf eşitsizliklerinin büyümesiyle birlikte, zenginliklerin bölüşümünde kura çekme yöntemine gitgide daha az başvurulur oldu. Bu nun sonucunda, bütün insanların emeklerinin ürünlerine sahip olma larının doğuştan kazanılmış bir hak olduğunu savunm uş olan Moi raTar, çoğunluğun mülksüzleştirildiği yeni toplum düzeninde insan ların ne denli az olursa olsun paylarına düşenle yetinmelerini sağla makta kullanılan değiştirilemez Yazgı'lara dönüştüler. En sonunda da, gerçek dünyada doğuştan kazanılmış haklarından, başka bir deyişle "bereketli topraklardan, bol ekin ve şaraptan" paylarına düşenden yok sun kılınan insanlar, bu dünyada yitirdiklerini düşsel bir dünyada ye niden elde etme gizemsel umuduyla avunmak zorunda bırakıldılar. Doğum ile kazanılan hak, ölüm ile kazanılan hak oldu çıktı.
100 Pausanias, 5. 15. 5, 8. 37. 1, 10. 24. 4; Euripides, fr. 260; Euripides, Elektro, 1247-48; Orph. H. 59. 11-14, fr. 248. 4. 101 F.M. Cornford, From Religion to Philosophy (Dinden Felsefeye). (Londra, 1913), s. 27. 31. 102 nomos (1) "bir hayvan ya da bitkinin yetiştiği yer" (2) "alışkanlık", "alışkı".
339
X
KENTLERİN OLUŞUMU
1. Thukydides Eski Yunanistan'ı Anlatıyor Thukydides, Yunan polis'inin doğuşunu ve gelişimini gözler önüne sererken, birinci sınıf maddeci bir tarihçi olarak çıkıyor karşımıza: B ugü n Y u n an istan (H ellas) ad ı verilen ülk ede, b aşlan g ıçtan itib aren is tikrarlı b ir b içim d e yerleşilm işe b en zem iy o r; ü lk ede ö n ce g ö ç le r o ld u , çü n k ü o tu ra n la r, say ıları d u rm a d a n ço ğ alan yeni gelen lerin baskısıyla sık sık b ö lg e d eğ iştiriy o rla rd ı. T ica re t y o k tu ; h alk lar a ra sın d a k i ilişki ler k arad a d a , d e n iz d e d e g ü v e n li d eğ ild i; ü lk ed e o tu ra n la rın h e r biri to p rağ ın d an a n cak ö lm e y e ce k k a d a r bir şey çık arab iliy o rd u : se rv e t bi rik tirm iyor, tarım işletm eleri k u rm u y o rla rd ı, çü n k ü , m ü sta h k e m şeh ir ler b u lu n m ad ığ ın d a n , b ir istilacın ın o rta y a çıkıp h e r şey i ele g e ç irm e y eceğ in d en em in d eğ illerd i. Bu k o şu llar altın da in san lar, g ü n lü k y iy e cek lerini n e rd e o lsa b u la ca k la rın ı d ü şü n m e k te , k o lay ca g ö ç e tm e k te , g ü çlü şeh irler k u ra ra k ya da h erh an g i bir başka y o ld an ü stü n lü k s a ğ la m a y a çalışm am ak ta y d ıla r. H alk d eğişikliklerine en ço k u ğ ra y a n y e r ler özellikle en iyi to p rak lard ı: b u g ü n T hessalia ad ı verilen b ö lg e; B oiotia; A rk ad ia d ışın d a P elo p o n n e so s'u n en b ü y ü k kısm ı; kısacası g e n e l likle en elverişli b ölgeler. A slın d a , to p rağ ın bereketliliği sa y e sin d e d u r m ad an a rta n g elirle r a y a k la n m a la ra yol a çıy o r, ülkeyi h a ra p ed en bu a y a k la n m a la r, ay n ı z a m a n d a d a y ab an cıların h ü cu m la rın a d a h a açık bir h ale g e tiriy o rd u . A ttik a ise, top rağın ın çoraklığı y ü z ü n d e n u z u n s ü red ir ay a k la n m a la rd a n u z a k tı v e k esintisiz olarak ay n ı in san ların o tu r d u ğ u bir y erd i... İşte eski Y u n an istan 'ın g ü çsü zlü ğ ü n ü d aha k u su rsu z b ir b içim de g ö s teren bir şey d ah a: T ro y a sa v a şın d a n ö n ce Y u n an istan o rta k la şa h içb ir
340
T A R İH Ö N C E Sİ EG E
işe g irişm işe b e n z e m iy o r ve b en ce bu ad bile tü m Y u n a n is ta n 'a u y g u lan m ıy o rd u . D eu k alio n 'u n oğlu H ellen 'd en ö n ce bu ad v a r o lm u şa bi le b e n z e m iy o r, h e r h alk , özellik le P elasgoi halkı, Y u n a n is ta n 'a kendi özel ad ın d an g e lm e b ir ad v erm ek tey d i... K ısacası, H ellen ler adını ö n ce site site, yani ay n ı dili konu şan in san top lu lu k ları h alin d e, so n ra da h ep b ird en alan bu h a lk la r, T ro y a sa v a şın d a n ö n ce , g ü çsü z lü k le ri ve ilişkilerinin azlığı n ed en iy le o rtak laşa h içb ir işe g irişm e m işle rd ir. Ü ste lik bu sefere d e a n ca k d en iz tecrüb eleri artın ca k alk ışm ışlard ır. G elen eğ e g ö re , bir d o n a n m a y a ilk olarak M in os sa h ip o ld u ; b u g ü n Y u n an d en izi a d ın ı v e rd iğ im iz şeyin b ü yü k kısm ına g ü c ü n ü kabul e t tirdi; K yk lad es a d a la n n a b o y u n eğdirdi ve K aria'lıları k o v d u ğ u bu a d a lard a ilk o larak k o lo n iler k u rd u ; a d a la ra vali o la ra k ö z o ğ u lların ı y e r leştirm işti; ay n ca v erg ilerin to p lan m asın ı d a h a k o lay ca sa ğ la m a k a m a cıyla k orsan lığı elind en geldiğince o rtad an k aldırdı. G e rçek ten , eski Y u n anlıların b a rb a rla r ü lk esin d e, deniz kıyısında o tu ra n la rı v e ad a la rd a y a şa y a n la rı b irb irleriy le d en iz y o lu y la d ah a sık ilişk iler k u ru n ca k o r san lığa b aşlad ılar; en gü çliileri k orsanlığı zen g in leşm en in ve g ü çsü z le ri b eslem en in b ir yo lu olarak g ö rü y o rla rd ı; su rları o lm a y a n şeh irlere ve k asab alara d ağ ılm ış h alk lara sald ırıy o r, y a ğ m a lıy o r v e gelirlerin in bü yü k kısm ını bu seferlerd en sağ lıy o rlard ı; çü n k ü korsan lık ta hiçbir o n u r su zlu k y o k tu ; tam tersin e, b ira z ün bile k a z a n d ırm a k ta y d ı. B u g ü n bile b irk aç d en iz halkının korsan lık y ap m ak tan o n u r d u y m a la rı v e h er y e r d e eski o zan ların şiirlerind ek i kişilere, g em icilere k o rsan o lu p olm ad ık larım so rd u rm a la rı ço k iyi g ö ste rir b u n u ; bu so ru n u n yön eltild iğ i kim selerin bu işi in k âr etm ed ik leri, soran ların da so ru y a b ir h ak aret g ö z ü y le b ak m ad ık ları g ö rü lü r. K ıtad a, h alk lar birbirlerini y a ğ m a la m a k ta y d ı lar. B ugü n bile, Y u n a n ista n 'ın birçok bölgesin d e, L ok ris'lilerin , O zö l'lerin , E to lia'h la rın , A k a m a n ia 'h la rm b ölg esin d e v e kıtan ın bu y an ın d a, eski tarza u y g u n y a şa n ır... D aha y ak ın b ir ta rih te , se y rü se fe r k o lay laşın ca v e z e n g in lik ler b iri k in ce k u ru lan tü m şe h irle r, d e n iz kıyısınd a y a p ıld ı, tah k im ed ild i ve kıstakları işgal etti; b öylece ticaret kolaylaştırılıyordu v e h e r birinin k om şu ların a k arşı g ü v en liğ i d a h a fazlaydı. Eski şeh irlerse, tersin e, u z u n sü re d e v a m ed en k orsan lık y ü z ü n d e n , a d a la rd a d a , k ıta d a da o lsa la r te r cih an d e n iz d e n u z a ğ a k u ru lu y o rla rd ı v e b u g ü n e k a d a r to p rak ların iç kısm ınd a k ald ılar; çü n k ü h erk es birbirini y a ğ m a lıy o r, h atta d en izci o l m ad ık ları h ald e k ıy ılard a o tu ra n halk lar bile ça p u la u ğ ru y o rla r d ı.1 1
Thukydides, Peloponnesos Savaşı, 1. 2-5, 7.
K EN TLER İN O L U ŞU M U
34i
Böylesine dengesiz koşullar, bir yerden ayrılmak zorunda bırakılan insanların sürülerini de yanlarında götürebilmeleri gibi bir üstünlüğü olan çobanıl zenginliğe öncelik kazandırıyordu. Homerik şiirlerde sı ğırların çalışmasından çok söz edilir,2 nitekim Thukydides'in anlattığı yağmacılıklar da hiç kuşkusuz büyük Ölçüde bu niteliktedir. A ynı ko şulların toprağın işlenmesi üstünde tersine bir etkisi vardı. Ö zellikle bağlar ve zeytinlikler, sulamayı gerektiren uzun dönemli yatırım lar ol dukları için, ilk zam anlar olanaksızdılar. Yerleşim yerlerinin durm a dan değişmesi, insanların toprağa kalıcı bir biçimde bağlanm alarına olanak tanım ıyordu. D olayısıyla, daha geri bölgelerde tarım , çabuk ürün veren tahıllarla sınırlıydı. İşte bu yüzden, ülkenin durum u, eki lebilir toprakların dönem dönem yeniden bölüşülmesine olanak tanı yan göçebe tarımına elverişliydi.3 Thukydides, polis deyimini her iki türden yerleşim merkezi için de; hem surla çevrilmemiş köyler topluluğu, hem de surla çevrili kent için kullanıyor. Sözcüğün bu geniş kapsamlı kullanımı, ilkel köy toplulu ğundan başlayıp, Thukydides'in çöküşünü de görecek kadar yaşadığı büyük kente dek uzanan kesintisiz bir gelişimi ortaya koyuyor.
2. Tarihsel Dönemde Kentlerin Oluşumu Kentler ile köyler arasındaki kültürel gelişme farklılığı, kırsal bölge lerin çıkarlarının sistemli bir biçimde kentlerin çıkarlarına bağımlı kılın dığı modern anamalcılığın bildik bir özelliğidir. Sanayi kenti, anamalcı üretime özgü yerleşme birimidir. Köy ise, feodalizmin bir kalıntısıdır. Eski Yunan'da da benzer bir ayrım söz konusuydu. Ama toplumun bütününün geri düzeyine uygun olarak, uygarlık ile barbarlık arasın da bir karşıtlık biçiminde beliriyordu bu ayrım. Açık köylerdeki bar barca ya da yarı-barbarca yaşama alışkanlığının karşısında kent-dev•eti uygarca yaşamanın belirgin bir göstergesiydi. Strabon, barbarların köy yaşamından birçok yerde söz ediyor: 2 ilyada, 1.154; 11. 672; 20.91; Odysseio, 21.16-19. 2
J.K. Das. 1905’den başlayarak Viyana’da yayımlanan Anthropos'da yer alan “Notes on the Economic and Agricultural Life of a Little-Known Tribe on the Eastern Frontier of India" ("Hindistan'ın Doğu Sınırındaki Az Bilinen Bir Kabilenin Ekonomik ve Tarımsal Yaşamı ÜstOne Notlar") başlıklı yazısında Manipur Dağları'ndaki Kuki kabileleri için şöyle der: "İşlenen toprakların değiştirilmesi, zenginliğin özel ellerde birikmesine ve böylece kişilerin rütbelerinin yükselmesine yol açmamış; buna karşılık, toplumsal ve siyasal yaşamlarında çok ileri bir demokratik ruh yaratmış."
342 TARİHÖNCESİ EGE Kimi yazarlar, Ispanya'daki İber'lerin bini aşkın kenti olduğunu belir tiyorlar. Ama bana kalırsa, İber'lerin büyük köylerinden söz ediyor bu yazarlar. Belki toprağın verimsizliğinden, belki arada büyük uzaklık lar bulunmasından, belki de ülkenin yabanıllığından, doğa koşullan bu rada birçok kentin kurulmasına elvermemektedir. Kaldı ki, güney ve doğu kıyılarında yaşayanlar dışında, halkın yaşayışı ve görgüsü insan da kentli izlenimi uyandırmıyor, İber'lerin çoğunluğu köylerde yaşı yor, böyle olduğu için de uygar değiller.4 Strabon, Y u n an lıların da bir zam anlar aynı biçim d e yaşadıklarının çok iyi farkında: Homeros zamanında Elis kenti daha kurulmamıştı, halk köylerde yaşı yordu... Bu kentin ortaya çıkması, çeşitli bucakların birleşmesiyle oluş ması Pers Savaşları'ndan sonradır. Homeros'un sözünü ettiği birkaç ku raldışı durum dışında, aynı şey Peloponnesos'daki hemen bütün yerle şim merkezleri için de geçerlidir. Bunlar kent değil, yöresel bucak kü meleriydiler. Kentler, daha sonraları, bunların bağrından doğdu. Söz gelimi, Mantineia kenti, beş bucağın, Tegeia ve Heraia sekiz bucağın, Patrai yedi bucağın, Dyme sekiz bucağın birleşmesiyle oluştular.5 Megara bölgesi de, her biri birkaç köyü kapsayan beş yöreden olu şuyordu. Bunlar en sonunda M egara adını taşıyan kentte birleştiler.6 Çoğu zaman, kentleşme aşama aşama gerçekleşti; köyler küçük bir kent te, küçük kentler de büyük bir kentte birleşiyordu. Ö rneğin, Roma dö nem inde, Keos adasında İoulis ve Karthaia adlı iki kent bulunmasına karşılık, daha önceleri aynı adada dört kent vardı.7 R odos'un birliğine kavuşması I.Ö. 408 yılına kadar uzanır. Adanın adını taşıyan yeni baş kentin halkı Lindos, İalysos ve Kameiros adlı üç eski kentten gelm ey di. Bu üç kentin her biri de birkaç bucağı içerdiğinden, bunların da kom şu köy küm elerinden evrilip oluştukları açıktır.8 Bu örnekler, kent-devletlerinin oluşumunun bütün bir Yunan tari hi boyunca sürüp gittiğini gösteriyor. Thukydides zam anında, Aitoüa ve A karnania'daki Yunanlılar hâlâ surla çevrili olm ayan, açık yerleşim 4 5 6 7 8
Strabon, 163,186, 218, 241, 250; D.S. 5.6; Herodot Tarihi, 1. 96. Strabon, 336-37; Polybius. 4. 73. 7. Plutarkhos, Moralia, 295b; Thukydides, Peloponnesos Savaşı, 4. 70. Strabon, 486, 657; Platon, xxvil. Strabon, 653-54; S/C. 329 n. 2, 570 n. 4.
K e n t le r i n O lu ş u m u
343
merkezlerinde oturuyorlardı9 ve Sparta bile "eski Hellenik tarzda" bir köyler kümesiydi.10 Bir iki kuşak sonra, iki olay kent-devletinin yapı sını açık seçik gözler önüne serdi. İ.Ö. 386 yılında Spartalılar Mantineia'lıları kentlerini yıkıp yok etmeye ve kenti oluşturmuş bulunan köy lere dağılmaya zorladılar.11 Saati geriye doğru işletmeye çalışıyorlardı aslında. On altı yıl sonra, Sparta yönetüni yıkıldığında, Mantineia'nın disjecta membra'lan yeniden bir araya geldi ve ayrıca M egalopolis'de çevredeki bütün küçük kentlerle köyleri birleştiren yeni bir kent kurul du.12 Aristoteles'in, polis'den "çeşitli köylerin birliği" diye söz ederken ne demek istediği anlaşılıyor.13
3. Kabile Kampından Kent-Devletine Kitabımızın VIII. Toprak bölümünde, Attika demos’unun, bildik tür de bir köy topluluğu olarak, klana denk düşen bölge birimi olarak doğ duğunu öne sürmüştük. O sıralar Yunanca'da "köy" anlamında kome sözcüğü kullanılıyordu. Aristoteles, kome (koma) sözcüğünün Attika di lindeki demos’un Dor dilindeki karşılığı olduğunu söyler açıkça. Plutarkhos'un hep bucak ile klanı birlikte anması, bunların bir zamanlar aynı yerde ve aynı anda varolduklarını gösterir. Aristoteles de, kentdevletini (polis) "klanların (gene) ve köylerin (komai) birliği" olarak ta nımlar.14 Tipik Yunan köyünün kökeni, klanın yerleşim yeriydi. Polis’in tarihi, adında saklıdır. Sözcüğün anlamındaki en üst kat man soyut olarak "kent-devleti"dir, bir başka deyişle uygar topluma özgü örgütlenme biçimi. Bu katmanın altında, somut olarak, kendisi ne bağlı çevre köylerle birlikte kentin kendisi yatar. Bu düzeyde, kale ile aşağı kent arasında, akropolis ile asty arasında bir ayrım belirir. Da ha sonraları Yunan dilinde genelleşecek olan akropolis, Odysseia'da iki kez geçer; ama İlyada'da yalnızca ayrık biçimi olan akre polis’e rastla rız ve birçok bölümde kale hiçbir niteleme getirilmeksizin polis'dir yal 9 10 11 12 İ3
Thukydides. Peloponnesos Savaşı, 3.9 4 .4 . Aynı yerde, 1.10. 2. Ksenophanes, Hellenica, 5.2. 5-7. Pausanias, 8, 27; D.S. 15. 72. Aristoteles, Politika, 1252b. S IC . 344'de (Hellenistik dönem, Teos) kentin yeniden düzenlenmesi yolunda alınmış bir karara rastlıyoruz. Amaç, Lebedos'dan gelen halkı da kente katmaktır. Lebedos'lular öğünden sonra ayn kimliklerini yitirerek Teos'lular diye anılacaklardır. Yalnızca, kendi ayn gömütlükleri kalacaktır. 14 Aristoteles, Poetika: 1448a; Aristoteles Politika, 1281a. 14.
344
T a r İh ö n c e s i E g e
nız.15 Bu da bizi sözcüğün temeldeki anlamına götürür: Doğal bir sur, Thukydides'in sözünü ettiği zorlu zamanlarda bir köy için elverişli bir yerleşme yeri. Şimdi, daha önceki bölümlerde ortaya koyduğumuz genel düşün celerin ışığında ve ayrmtılara ilişkin ek bilgilerden de yararlanarak, bu Yunan köylerinin gelişimini kabataslak çizmeye çalışalım. Çizeceğimiz taslak, ister istemez çok kaba olacak; ama şimdilik üstünde çalışabile ceğimiz bir varsayım sağlayacak bize. Bu varsayımı daha sonra sına yabiliriz. Yunan kabile yerleşim merkezlerinin en eskileri geçiciydiler. Bura larda bir yıl, birkaç yıl, bir kuşak boyu oturuluyordu belki; ama kabi le önünde sonunda oradan ayrılmak zorunda kalıyordu. Bu tür bir de ğişken yerleşim merkezinin göçebe kabile kampı düzenini yaratmış ol ması gerekir, çünkü durağan kılınmış olmasma karşın gene de bir kamp tan başka bir şey, değildir. Gerçi hiçbir zaman hepsi bir araya getirilmemiştir ama, kabile kamp larıyla ilgili bilgiler boldur. Ben burada birkaç tipik örnek vereceğim. Avustralya'daki AruntaTar kamplarını daire biçim inde düzenlerler. Daire, iki yarım daireye ve dört çeyreğe bölünmüştür. İki yarım daire ye iki yarım (moety), dört çeyreğe de dört fratri yerleşmiştir. Bir fratrinin üyeleri, yelkıranlarını kendilerine ayrılmış çeyreğin sınırları içinde diledikleri yere dikebilirler, ancak bir toprak parçası mutlaka toplantı yeri olarak ayrılır.16 Amerikan yerlilerinin kampları da aynı ilkeye gö re düzenlenmiştir. Örneğin, Kansas kabilesi her biri sekiz klandan olu şan iki fratriye ayrılm ıştır; kamp, sınır çizgisiyle ikiye bölünmüş bir daire biçimindedir. Her fratri bir yarım daireye yerleşmiştir. Dıştan ev lenme kuralının bir tanımı da, erkeğin dairenin öbür yarısından kadın almak zorunda olmasıdır.17 Kabile kampı, kabile düzeninin bir resmi dir gerçekte. Dolayısıyla, kabile göçebe olmaktan çıktığında, köy yer leşim merkezleri de aynı yolu izlerler. Her klan kendi köyünde ya da bölgesinde oturur.18 Meksika'da da topraklar her yıl yeniden paylaşıl15 Odysseia, 8.494,504: ilyada, 6.88,257,297, 317,22.383; İlyoda. 6.86,17.144; Odysseia, 14.472-73. 16 The Arunta, s. 501 -04. 17 J.O. Dorsey, "Siouan Sociology” (“Sioux Sosyolojisi"), Annual Reports of theBureau of Ethnology, (Washington, 1881-), 15. 230-32; H. Hale, The Iroquois Book of Rites (İrokua’ların Dinsel Törenler Kitabı), (Philadelphia, 1883), s. 184; J. Haeckel, "Totemismus und Zweiklassen system bei den SiouxIndianerm". Anthropos, (Viyana, 1905-), 32.457-60. 18 A.S. Gatschet. A Migration Legend o f the Creek Indians (Creek Yerlilerinin Bir Göç Söylencesi). Philadelphia, 1884), 1. 154; ).G. Bourke, The Snake Dance o f the Moquis o f Arizona (A riz o n a ’daki Moqui’lerin Yılan Dansı), (Londra, 1884), s. 229.
KENTLERİN OLUŞUM U
345
mak üzere klanlar (calpıılli) arasında bölüşülmüştü ve halkın oturdu ğu yerleşim merkezleri klan sayısı kadar bölgeye ayrılm ıştı.19 Rodos'daki üç eski yerleşim merkezinin üç kabileye denk düştüğü nü ve bunların klanlara denk düşen köylerle çevrili olduğunu görmüş tük. Demek, Erken Rodos tipik bir kabile yerleşim merkeziydi. Gene, beşinci yüzyılda hâlâ surlarla çevrili "olmayan, açık köylerde yaşayan Aitol'ler üç kabileye bölünmüştü: Apodotoi, Eurytanes ve Ophioneis.20 Malis halkı da üçe bölünmüştü ve Zakynthos adası dört kentten olu şan bir tetrapolis ya da genbirlikti (konfederasyon).21 Benzer bir köken, Marathon, Oinoe, Probalinthos ve Trikorythos temaslarından oluşan ve dinsel bir birlik olarak korunmuş olan eski Attika tetrapolis"i için de varsayılabilir.22 Bunların hepsi de farklı gelişme ya da gerilem e aşama larındaki kabile genbirlikleridir. Bu yerleşim merkezlerinin nasıl oluşturulduklarını kafamızda can landırmaya çalışalım. Bunu yapabilmemiz için, Cilalıtaş Çağı'nm köy topluluğuna dönmemiz gerekecek. Gerçi Cilalıtaş Çağı Yunanistanmda yerleşmecilerin ataerkil olmaları bir kuraldan çok kuraldışı bir du rumdur, ama ortaya koyacağımız örneği yalınlaştırmak amacıyla ben yerleşmecilerin artık ataerkilliğe geçmiş bulunduklarını varsayacağım. Kabilenin yerleşeceği bölge ve klanlara ayrılan yerler, toprağın ni teliğine, suyun elde edilebilirliğine ve belki de savunma gereksinm e lerine göre saptanır. Her klan kendi köyünü kayalık ve yüksek bir ye re ya da konumu çevreyi gözetlemeye elverişli bir tepeye kurmaya özen gösterir. En iyi yer, kabile şefinin klanına ayrılır. Kabile şefinin klanı na ayrılan yer yeterince genişse, köyün tümü oraya kurulur; değilse, şef ile ailesi seçilen merkeze yerleşirler, öteki haneler de merkezin çev resinde toplanır. Ama bir tehlike başgösterdiğinde şefin oturduğu mer keze sığınmaya hazırdırlar. Belki de, bütün köy öteki köylerin de ge rektiğinde sığınabileceği biçimde bir duvar ya da çitle çevrilir.23 Köyün içinde, her ailenin, önünde bir de çitle çevrili bahçesi bulu nan kendi konutu vardır. Oralarda bir yerde, belki de şefin evinin önün de açık bir alan uzanır: Eski agora, daha sonraki plateia, bizdeki köy meydanı. Bu alanın ortasında yaşlıların oturması için taştan bir pey 19 20 21 22 23
Native Races a f the Pacific States o f North America, 2. 226-27. Thukydides, Peloponnesos Sava}1, 3. 94.4-5. Aynı yerde, 3. 92, 2. 30. S/C. 541 n.l. Kurucuları Lapith’ler olabilir. F. Tritsch, “Die Stadtbildung des Altertums und die griechische Polis”, Klio, (Leipzig. 1901-), 22.1. 70; The Indian Village Community, s. 67.
346
T a r İh ö n c e s İ E g e
keyle çevrili köy ağacına bugün Yunanistan'da hâlâ rastlanabilir.-1Klan üyelerinin toplandığı yerdir burası. Hane başkanları, şefin evinde top lanma, yemek yeme, sorunları tartışma haklarına sahiptirler. Şef, ana hanenin başı olarak, klan atasının temsilcisi özelliğini taşır; dolayısıy la şefin ocağı özel bir kutsallıkla donatılmıştır. Klanın ata ocağıdır bu rası; klanm daha ailelere bölünmemişken tek bir kamp ateşi çevresin de toplandığı günleri anımsatmaktadır. Köyün dışında, ama köy böl gesinin içinde, sürülü tarlalar, az ötede otlaklar ve çorak topraklar uza nır. Toprağın işlenmesi ve hayvanların otlatılması, yaşlıların yöneti mindeki köy meclisince denetlenir. Ekilebilir alanlar, küçük açık top rak parçalarına ayrılır ve aileler arasında bölüştürülür. Bu bölüşüm dü zenli aralarla yinelenecektir. Otlaksa bölünmez. Tek yerleşik işbölümü kadınlarla erkekler arasındadır. Köyün iç örgütlenişi konusunda diyeceklerimiz bu kadar. Köyler arasındaki ilişkiler de aynı ilkeler temelinde düzenlenmiştir. Nasıl klan şefinin evi köyün en iyi korunan eviyse, kabile şefinin köyü de bölge nin en iyi korunan köyüdür. Nasıl klan şefi klanın ata ocağına başkan lık ediyorsa, kabile şefi de kabilenin ata ocağına başkanlık etmektedir. Tıpkı klan şefinin öteki hane başkanlarmı, klanın yaşlılarını ağırladı ğı gibi, kabile şefi de öteki klan şeflerini, kabilenin yaşlılarını ağırla maktadır. Nasıl her köyde klan üyeleri için bir toplanma yeri varsa, bütün klanlardan kabile üyeleri de kabile şefiyle yaşlıların yönetimin de savaş, barış, göç ve yabancıların kabul edilmesi gibi tüm toplulu ğu ilgilendiren canalıcı sorunları karara bağlamak için ana köyde top lanırlar. Buraya kadar, topluluğu kendi içinde bir birim olarak ele aldık..Topluluğun başka benzer topluluklarla da ilişkileri bulunabilir, ama top luluğun Cilalıtaş Çağı'na özgü kendi kendine yeterli yapısını bozabi lecek nitelikte değildir bu ilişkiler. Madenlerin kullanılmaya başlama sıyla birlikte yeni bir evreye erişilir. Madenden yapılmış araçlar tahta ya da taştan yapılm ış araçlardan çok daha kullanışlıdır. Ya o yörede yapılan ya da gezgin demircilerin oraya getirdikleri araçlardır bunlar. Ama her iki durumda da, madenden yapılmış araçların kullanılmaya başlamasıyla emek üretkenliği artar ve demirci, duvarcı, sepici, vb. gi 24 Herodot Tarihi, 4. 15. 4; The Indian Village Community, s. 23; P.R.T. Gurdon. The Khasis, (Londra, 1914), s. 33; H.M. Chadwick, The Growth o f Literature, (Cambridge. 1932-40), 1. 324. Agora' mn krai eviyle ilişkisi için bkz. F. Tritsch, "Die Agora von Elis und die altgriechische Agora", Jahreshet des östeıreichischen archaologischen Imtituies, (Viyana, 3897-). 27. 63; R.E. Wycherley. "The Ionian Agora", Journal o f Hellenic Studies, (Londra, 1880-), 62. 22.
Ke n t l e r in O
luşu m u
347
bi uzmanların varlığını olanaklı kılacak bir düzeye yükselir emek üret kenliği- Hiç kuşkusuz, bu yeni işbölümleri de, üretim uygulayımında ki (tekniğindeki) daha ileri gelişmelerin yolunu açar. Artık her toplu lukta, şeflerin ve toprağı işleyenlerin yanı sıra, bir de zanaatkârlar -Yunanca'da demiourgoi- vardır; "topluluk için çalışan" bu kişilerin emek lerinin karşılığı toplulukça aynı olarak ödenmektedir.25 Bu yeni uygulayımların gelişmesi, yalnızca tarımdan belli bir faz la ürün elde edilmesini değil, aynı zamanda o güne kadar tek tek eki cilere azar azar dağıtılmış olan bu ürün fazlasının daha da verim li kı lınabilmesi için belli bir yerde toplanmasını da gerektirir. Ürün fazla sı şeflerin eline teslim edilir böylece. Ondalık ya da iş hizmeti biçimin deki düzenli vergiyi şefler alır. Klan üyeleri bu tür ödemeleri, elde et tikleri birtakım yararlar karşılığı, gönüllü olarak yaparlar. Elde ettik leri yararlarsa, ya yağmacılara karşı korunma ve savaşta başarılı ön derlik gibisinden gerçek yararlardır ya da şefin büyü gücü aracılığıy la bol ürün kaldırma gibisinden düşsel yararlar. Ama temeldeki etken ekonomiktir. Yeni uygulayımsal gelişmeler için yeterli anamal ancak böyle biriktirilebilir. Gene de madenler bollaşmaz. Şefler, elde edile bilen madenleri kendi kullanımları için bir yana ayırma eğilim inde dirler. Bakır ya da tunç üstünde çalışan zanaatkârlar, şefler için yeni bir araç bulgularlar; kılıçtır bu yeni araç. Şefler de, işte kılıç denilen bu yeni aracı kullanarak, komşu toplulukların ürün fazlalarına zorla elkoyarlar.26 Savaş, başlı başına bir uğraş olur çıkar. Toprakta ve yağ mada aslan payının nasıl şeflere gittiğim VIII. Toprak bölümünde an latmıştık. Artık şeflerin, savaşta ele geçirdikleri kölelerce ekilip biçi len kendi temenos'ları vardır; elde ettikleri ürün fazlası artık öylesine boldur ki, değiştokuşta bulunm ak üzere birtakım m addelerin üreti mine girişebilirler. Meta değişimi, kabilelerarası konukseverlikten doğup gelişti belli belirsiz. Kabilenin akrabalar çemberi içinde evrilip gelişen toplumsal ilişki yasaları, başlangıçta o çemberle sınırlıydı. Çemberin dışında ka lan tüm erkekler, istendiğinde öldürülebilecek ya da soyulabilecek ya bancılar ve düşmanlardı.27 Dolayısıyla, kabileler arasında barışçıl iliş kiler oluştuğunda, yabancı biri akrabalar çemberine kabul edilirken onunla simgesel bir biçimde yiyecekler paylaşılıyordu. "Birlikte otu 25 Odysseio, 3. 432-35,17. 383,85,19.135. 26 V.G. Childe, Scotland Before the Scots (İskoçlardan Önce iskoçya), (Londra, 1946), s. 48, 27 Burada, aynı anlamda kullanılan Yunanca sözcük de hem "bilinen, tanınan", hem de "akraba" anlamına gelir. İngilizce’deki "kith and kin" (hısım akraba) sözü de aynı anlayıştan geliyor.
348
T a r İh ö n c e s İ E g e
rup yemek yiyenler/' diyor Robertson Sm ith, "bütün toplumsal işler de birleşmiş olurlar. Birlikte yemek yemeyenler birbirlerine yabancı dırlar. Ne bir din kardeşliği vardır aralarında, ne de karşılıklı toplum sal görevleri."28 Yem eğe alıkonulup ağırlanan bir yabancı, artık ya bancı sayılmaz. Düşman, konuk (Latince'de lıostis) olmuştur. Sözge limi, Odysseus Phaiak'larm sarayına vardığında kralm ilk işi ona ma sada yer vermek olur.29 Gene, konuk ağırlandığı yerden ayrılırken, yeni kurulan ilişkinin bir belirtisi olarak ev sahibinden bir armağan alır. Giderek, karşılıklı armağan verme, sonunda bir dostluk güven cesi olarak görülm eye başlar. Her ayrılık arm ağanı, ileride yeniden ağırlanma hakkını sağlar. Küreksever Taphos'luların kralı kılığına bü rünmüş olan Tanrıça Athena Telemakhos'un yanından ayrılırken, Telem akhos değerli bir arm ağan sunar ona. A thena da Telem akhos'a öbür gelişinde daha da değerli bir armağan vereceğini söyler.30 Troya Savaşı sırasında, Lemnos'dan Eunos, Akha'ların kampına gemiler le şarap gönderir. Agamemnon ile M enelaos'a tam bin ölçü şarap ar mağan ettikten sonra geri kalanını tunç ve dem ir, sığır, deri ve köle karşılığında değiştokuş eder gür saçlı Akha'larla.31 Aslına bakarsanız, burada apaçık bir takas işlemiyle yüz yüzeyizdir; ancak bu işlemden önce resmi bir armağan sunma işlemi söz konusudur. Bu armağanın kabul edilmesi, daha sonraki alışveriş için bir güvence göstergesidir. Armağan aynı zamanda krallara verilen bir paydır; bir tecim vergisi dir belki de. Bu örnek, takas işleminin neden şefin denetiminde geliştiğini açık lamaktadır. Topluluk, mutlak üretim fazlası aşamasına ulaştığında, köyün ortasındaki toplantı yeri yerel şeflerin ürün fazlalarını öteki top lulukların ürün fazlalarıyla takas ettikleri bir pazar yerine dönüşür. Zanaatkarlar da aynı yolu izlerler. Üretim güçleri kendi klan üyeleri nin gereksinmelerince tüketildiği sürece çalışma alanları da kendi köy leriyle sınırlı kalır. Ne var ki, gelişen uygulayım, köyün gereksinme sinden daha fazla üretmelerini olanaklı kıldığında, onlar da ürün faz lasını pazara götürürler. Sonuçta, bütün toplumsal ilişkiler değişir. Tem enos'un sahibi, ondalıkları alan, artık bu ayrıcalıklar sağladığı hiz 28 W. Robertson Smith. Religion of the Semites, (Üçüncü basım, Londra, 1927), s. 269. 29 Odysseia. 7.167-71. 30 Odysseia, 1. 305H8: ilyada, 6. 230-31; Name Races of the Pacific States of North America, 1. 192: "armağan verme sistem leri bile bir tür tecimdir, verilen her armağanın gerçek değerinin ertesi bayramda başka bir armağanla karşılanması beklenir." 31 İlyada, 7.467-75; Sümer'lerde nigba: CambridgeAncient History'de S. Langdon, 1. 378.
KENTLERİN O LU ŞUM U
349
metlerin bir karşılığıymış gibi davranamaz olur. Çünkü artık bu ayrı calıkları daha fazla kâr elde etm ek için kullanmaktadır. Bu da ona sö mürü oranını daha da artırma gücünü ve dürtüsünü verir. Zanaatkâr lar için de aynı şey geçerlidir. Bir kez meta üretimine geçtiler mi, ken di köylerindekilerle de tecim temelinde alışveriş yapmanın kârlı oldu ğunu görürler. Artık "topluluk için çalışanlar" olmaktan çıkar, kendi leri için çalışanlar durumuna gelirler. Sonuçta, gerek şefler, gerek za naatkarlar ergeç köylerini terk eder, pazarın yanında ev kurarlar. M er kezdeki köy, bir pazar kasabasına dönüşür. Köydeki elsanatları tüm den yok olmaz, ama köy artık kendi kendine yeterli değildir. Gitgide, kasabanın nitelikli emeğine bağımlı duruma gelir. Şefler ve zanaatkar lar bu adımı atarlarken klanla olan bağlarını koparırlar. Şefler, kendi klanlarının ayrı çıkarlarını temsil etmekten uzaklaşmışlardır artık. Yok sul klan üyelerine karşı, ortak bir çıkarda birleşmiş toprak sahibi soy lulara dönüşm ektedir şefler. Zanaatkârlarsa, klan düzenine göre ku rulan loncalarda örgütlenirler; ama ekonomi tarıma bağlı kaldığı sü rece toprak sahiplerinin üstünlüğüne karşı koyacak durum da değil dirler. Küçük toprak sahiplerine, taşralı akrabalara gelince, onlar da daha sınırlı da olsa kendi olanaklarıyla aynı ereğin ardında koşarlar. Temewos'un varlığı bile onun ekonomik üstünlüğünün kanıtıdır. Yeniden bölüşüme elverişli olm adığından, ekinlerin daha iyi korunm ası için çevresi kalıcı olarak kapatılabilir ve emek uzun dönemli bir yatırım ola rak konulabilir içine. Açık tarlalar tükendikçe tarım boş topraklara taş maya başlar; böylece tarıma elverişli kılınan topraklar komünal dene time gireceği yerde özel mülkiyete dönüşür. Bu arada, nüfus artışı, her yeniden bölüşümde açık tarlalardaki payları azaltmaktadır; dolayısıy la yeniden bölüşüm uygulamasından vazgeçilir. Ve toprak parçaları sabitleştiğinde, toprakların zaman zaman dilimler halinde bölüşümü işlevini yitirir, tam bir başbelası olup çıkar; toprak için savaşımda kü çük toprak sahibine fazladan bir ayakbağıdır artık. Son olarak diyebiliriz ki, toplumun ekonomik temelindeki bu dev rim, topluluğun kültürel yaşamını değiştirmiştir. Klan şefleri kasaba ya geldiklerinde klan tapımlarını da yanlannda getirdiler. Klan farklı lıklarından sıyrılıp da ortak sınıf çıkarında birleştiklerinde, tapımlar onların ortak denetiminde devlet şenlikleri biçiminde yeniden örgüt lendi; amaç, yeni toplum düzenine bir kutsallık kazandırmaktı. İşte, herkesin gereksinm esine göre kurayla eşit paylara bölüşülen kabile yerleşim merkezini kent-devletine, toprak sahibi soyluluğun yö
3S °
T a r ih ö n c e s İ E ge
nettiği ve bağımlı köylerde yaşayan yoksul düşmüş köylülerin çevre lediği kente dönüştüren süreç kabaca buydu. Bu yeni birim, hem ta rımsal, hem de sınai bakımdan yeni bir işbölümünün yansımasıydı. Bir kez yerleşip gerçekleşti mi, daha başka işbölümlerine yol açan, böylece insan yaşamını köleci bir temelde yeni karmaşıklık düzeylerine yük selten bir işbölümüydti bu. Gerçi bu süreç bütün bir eskil çağlar boyunca ülkenin değişik yöre lerinde süredurdu; ama sürecin kendine özgü biçimi her zaman yal nızca sonsuz çeşitlilik gösteren yerel koşullarca değil, toplumun söz konusu dönemdeki genel diizeyince de belirlenmekteydi. Tarihi ne den li geçse, sınıf niteliği de o ölçüde belirgindi. Bu da, dördüncü yüzyılda Mantineia'da neler olduğunu yorumlamamızı olanaklı kılıyor. Kentin ortadan kaldırılmasını buyuran Spartalılar, her zaman olduğu gibi, bü yük toprak sahiplerinin çıkarlarının gerektirdiği doğrultuda davranı yorlardı. Oysa, bizim polis tanımımıza göre, polis'i yaratmış olan çıkar lardı bunlar. Evet, ama zaman değişmişti artık. Altıncı yüzyılda, meta üretiminin gelişmesi bütün ileri kent-devletlerinde hızla daha da ileri bir devrime, bir başka deyişle toprak sahibi soyluluğun tecimen sınıfınca yıkılmasına yol açmıştı. Dördüncü yüzyılda toprak sahipleri yal nızca Arkadia gibi geri bölgelerde hâlâ iktidardaydılar. Dolayısıyla, bu bölgelerde, kentleşm enin itici gücü toprak sahiplerinden değil, tecimenlerden ve zanaatkarlardan geliyordu ve kentleşme toprak sahiple rine karşı savaşımın bir parçası olarak gerçekleştiriliyordu. Toprak sa hiplerinin amacıysa, bu süreci durdurmak ya da Mantineia'da bir sü re için başardıkları gibi süreci tersine çevirmekti. Bütün bunlar göz önüne alındığında, Yunan siyasal terimlerindeki ilginç bir özelliğin anahtarı ortaya çıkmaktadır. Atina'da arklıon terimi, hem klan şefi anlamına geliyor, hem de her yıl seçilen devlet görevli lerinden birini belirtiyordu. İlk anlam, yani klan şefi anlamı eski kulla nımdı; ikinci anlamsa, kent-devletinin gelişmesiyle birlikte birinci an lamın bağımdan çıkmıştı. Soyluların yönetiminin başladığı sıralarda, kentin yönetim organını oluşturanlar klan şefleriydi. Demokratik dev rimle birlikte bu görevler halkın denetimine girmiş, ama eski ad da ko runmuştu. Atina'dan daha sonra kurulan başka devletlerde, her yıl se çilen yöneticilere demiurgoi, yani "zanaatkârlar" deniliyordu.32 Bu ye ni terim, sınıf güçleri dengesindeki değişikliği yansıtmaktaydı.
32 Thukydides, Peloponnesos Savaşı, 5.47.9; S/C. 183.
K EN TLER İN O L U Ş U M U
35i
4. Ph aiak lan n Ülkesi ve Pylos Odysseus'un yolculuğunun son uğrak yeri, Phaiak'lar tarafından ağırlandığı Skherie Adası, Kerkyra olarak, yani bugünkü Korfu olarak belirlenmişti.33 Skherie Adası'nda yaşayanların eskiden H ypereia'da (yeri belli değil) oturdukları söy lenir. Yabanıl kom şuları Tepe gözlerin, yani Kyklop'ların bit mek bilmeyen saldırılan karşısın da kalkıp Skherie'ye göç etmiş ler.34 Skherie'liler yaman deniz ciymişler. Denir ki, bir seferinde Rhadam anthys'i bir günde Gi rit'den Euboia Adası'na götürüp geri getirmişler.35 Gerçi Homeros onlardan epey abartarak söz eder, ama Rhadam anthys'i bir günde Girit'den Euboia'ya götü rüp geri getirmeleri, Minos'un deniz egemenliğini akla getirmektedir; Leleg'lerin yerleşim merkezlerinin aym kıyı şeridindeki Leukas ve Akarnania'da bulunduğundan söz edildiğini de belirtmekte yarar var. Minos'un korsanlığı bastırmasından sonra kurulan, hepsi d e surlar la çevrili olan ve deniz kıyısında yer alan kentler konusunda Thukydides'in söyledikleri, Odysseia'da anlatılan Skherie'nin konum una cuk oturmaktadır. Bir yarımadanın ucundadır kent. Kente, iki yanında bi rer liman bulunan daracık bir kıstaktan varılır.36 Limanların arasında pazar yeri vardır; ortasında bir Poseidon anıtı bulunan, düzgün taşlar la döşeli bir alandır burası.37 Burada, kralın ve danışmanlarının otur maları için cilalı taştan sıralar vardır.38 Kente giden yol, pazar yerinin hemen ardında, kıstak boyunca uzanan bir surla kesilir. Tanrıça Athena'nm korusunun bitişiğinde yer alan tarlalarla otlaklar, kralın teme33 Hellanikos, 45; Strabon, 44, 269, 299; Thukydides, Peloponnesos Savaşı, 3. 70. 4. 34 Hypereia, Sicilya'da ya da Argos'da çeşitli yerlerde gösterilir (Odysseia, 6.4.), ama bunların hepsi de, Anadolu'dan kaynaklandığını sandığım ız Kyklop’lar söylencesinden yapılan çıkarsam alardır: Ausftihrliches Lexikon der griechischen und römischen Mythologie, 2 , 1688. 35 Odysseia, 7. 321-24; Herodot Tarihi, 1. 171. 2. 36 Odysseia, 6. 262-65. 37 Aynı yerde, 6. 266-67. 38 Aynı yerde, 8. 5-7; ilyada, 18. 503-04; F. Tritsch, “Die Agora von Elis und die altgriechische Agora”, s. 83,87, 99.
352
T a r ih ö n c e s i Eg e
ııos'u hep anakaradadır.39 Kralın temenos'u, kentten bağrılsa duyulacak uzaklıktadır.40 Odysseia’d a birçok kez geçtiğine bakılırsa, "bağırsan du yulur" diye dile getirilen, benimsenmiş bir uzaklık ölçüşüydü; eğer Hindu'lardaki kos’a bakarak bir sonuç çıkarabilirsek, yaklaşık iki bu çuk kilometreye denk düşüyordu. Kos, Hindistan'da yerleşik bir uzun luk ölçüsüdür ve eski bir kurala dayanır. Bu kural da, köyün sınırları nın köy merkezinden bağrılsa duyulacak uzaklıkta olmasıdır.41 Kralın sarayı kentin içindedir; sarayın önündeki bahçede kent hal kının su aldığı bir pınar vardır.42 Ancak bu topluluğun önderini kral olarak tanımlamak biraz yanıltıcıdır. En azından, her şeyi tek başına yöneten bir hükümdar değildir. Alkinoos bir basileus'dur, ama on iiç basileus'dan biridir yalnızca.43 Bu on üç şef, yaşlılar kurultayını (boule) oluşturur. Kralın sarayında toplanıp yemek yerler, sorunları tartışıp görüşürler ve pazar yerindeki toplantılara başkanlık ederler.44 Yaban cının geldiği günün ertesi sabahı Alkinoos onlara yol gösterir, pazar yerindeki cilalı taşların üstüne oturtur onları. Bu arada Alkinoos'un ulağı da -tellal- kent halkını pazar yerine toplamaktadır. Toplantıda, yabancının nasıl ağırlanacağı, baba toprağına dönüşünün nasıl sağla nacağı görüşülecektir. Alkinoos, öteki şefleri sarayında şölene çağırır; bu arada denize bir gemi indirilecek ve halk arasından elli iki delikan lı seçilecektir kürek çekmek için.45 Şölenden sonra kralm ozanı çalgı ça larak çağrılıları eğlendirir, daha sonra yeniden pazar yerine gidilir, ora da top oyunları oynanır, horalar tepilir. Ardından, yabancıya verilmek üzere konukluk armağanları hazırlanır. Şeflerden her biri bir gömlek, bir kaftan, bir külçe de altın verir yabancıya.46 Günbatımında şefler ak şam yemeğine saraya dönerler. Yemekten sonra Odysseus onlara kim liğini açıklar, başından geçenleri anlatır bir bir. Odysseus'un öyküsü karşısında büyülenen Alkinoos, daha önceki armağanlara ek olarak şef lerin her birinin Odysseus'a bir büyük üçayak, bir de leğen vermeleri ni, bunun da halka ödetilmesini önerir; dostlan da kabul ederler bu öneriyi.47 39 40 41 42 43 44 45 46 47
Odysseia, 6. 259, 291-93. Aynı yerde. 6. 294, 5. 400, 9. 473,12. 181. The Indian Village Community, s. 11 Odysseia, 7 . 112-31. Aynı yerde, 8. 390-91. Aynı yerde, 7.136-37,185-227, 8. 40-45, 4-7. Aynı yerde, 8. 35-36. Aynı yerde, 8. 390-93. Aynı yerde, 13.13-15, 19. 196-98.
K EN TL ER İN O L U ŞU M U
353
Yunan destanlarında ağır basan soyluluk ruhu gereği sıradan hal ka ancak zaman zaman değinilmektedir. İşte bu ara sıra değinmeler den anlıyoruz ki, Skherie tek bir kentten oluşan bir topluluktur. Ken tin dolayında köyler yoktur. İlk ağızda, çizdiğimiz varsayımsal görü nümle çelişir gibidir bu. Ama unutmamak gerekir ki, bu kent o sırada bulunduğu yerde oluşup gelişmiş değildir. Başka bir yerden göç eden insanlar tarafından deniz tecimine elverişli bir yere kurulmuştur. Kal dı ki, kentin yapısına daha yakından baktığımızda, varsaydığımız ör neğe uygun düştüğü daha eski bir aşamanın belirtilerini görebiliriz. Odysseus'u yurduna götürecek gemiye seçilen delikanlıların sayısı, şef lere bağlı olarak seçilmiş görünmektedir. Her şef dört adam vermek tedir. Bu da, kentin on üç yöreye bölünmüş olduğunu göstermektedir. Sonra, şefler yabancıya birer leğenle üçayak armağan etmeyi kararlaş tırdıklarında, paraların bu yörelerden toplandığına tanık oluruz. Bu yöreler ya da Attika lehçesindeki deyimiyle demos'lar gerçekte başlan gıçtaki ilk yerleşim merkezindeki ayrı ayrı köylerdir, ama burada gü venliğin ve tecimin gerektirdiği nedenlerden ötürü tek bir yerde top lanmışlardır. Telemakhos, Pylos'a vardığında, halkı deniz kıyısında toplanm ış bulur. Oysa halkın her zaman toplandığı yer değildir burası. Nestor'un kıyının az uzağındaki sarayının dışında cilalı taştan bir sıra vardır. Es kiden babasının yaptığı gibi Nestor da oraya oturur.48 Halkın olağan durumlarda orada toplandığı söylenebilir. Oysa bu özel bir durumdur. Nestor Ocağı'nın kutsal atası sayılan deniz tanrısı Poseidon'a kurban lar kesilmekte, boğalar sunulmaktadır. Deniz kıyısında dokuz hedrai vardır, bunların her birine beş yüz kişi ve dokuz boğa düşmektedir 49 Sayılarının çokluğuna bakılırsa bu hedrai oturulacak yer anlammda "sı ralar" değildir; halkın bölündüğü dokuz küme için belirlenm iş ayrı alanlardır. Homeros başka yerlerde de pazar yerinin olağan bir biçim de böyle bölündüğünden söz etmektedir.50 Nasıl Telemakhos Pylos'a vardığında halk deniz kıyısında dokuz küme olarak sıralandıysa, İh/cıda’da anlatıldığı gibi, Nestor'un krallığı da dokuz bölgeyi içerir. Bu ka dar da değil; her küme nasıl Poseidon'a dokuz boğa kurban ediyorsa, Nestor da Troya'ya Her bölgeden on tane olmak üzere doksan gemiy48 Aynı yerde. 3. 406-12. Troya’daki pazar yeri, sarayın önündeydi; İlyada, 2. 788-89. O lym pia'lılar Olympos'un tepesinde, yani kendi akropolis'lerinde toplanırlardı; İlyada, 8. 2-3. 49 Odysseia, 3.5-8. 50 ilyada, 1 99. 211; Odysseia, 3.31,8.16.
354
T a r ih ö n c e s i E g e
le g i d e r .51 E v e t , N e s t o r 'u n k ra llığ ı, k a b ile d ü z e n i te m e l i n d e ö r g ü tl e n m iş ti.
5. Atina'nın İlk Dönemi Ş im d i d e , k e n t -d e v le tl e r in in e n b ü y ü ğ ü n e g e ç e l i m v e b u k e n t-d e v le tin in o l u ş u m u n u b ilg ili b ir a r k e o lo ğ u n u s ta lığ ıy la d ile g e tir e n T h u k y d i d e s 'd e n d in le y e li m :
Kekrops ve ilk kralların hükümdarlığından Theseus'un zamanına ka dar Attika'da, her birinin kendi arklıon'u ve kendi pn/taneiorı'u olan çe şitli yörelerde oturuluyordu. Bir tehlikeyle karşı karşıya gelinmedikçe, arkhon'lar kralla birlikte meclis toplantısına katılmıyor, işleri kendi ye rel meclislerinden, bağımsız olarak yönetiyorlardı. Dahası, Eleusis'lilerin Erekhteus'a karşı Eumolpos'u desteklediklerinde olduğu gibi, za man zaman birbirleriyle savaşa bile girişiyorlardı. Ne var ki, güçlü ve uzak görüşlü bir kral olan Theseus, bütün bu yerel meclisleri ve yetki leri ortadan kaldırıp onları tek bir merkezî meclis ve prytaneion oluş turduğu Atina'da toplayarak ülkeye yeni bir düzen verdi. Malına mül küne el sürmedi kimsenin, yalnızca onları tek bir kentin yurttaşları ol maya zorladı. Dört bir yanı surlarla çevrili olan bu kent hızla büyüdü, genişledi ve Theseus'un ardıllarına kaldı. Bu olayın anısına o gün bu gündür Atinalılar Synoikia denilen halk bayramlarını kutlarlar. O za mana kadar kent, Akropolis'den ve onun güneye uzanan eteklerinden oluşuyordu. Hemen bütün eski tapmakların ya güney yamaçta ya da Akropolis'de olmaları bunun kanıtıdır... Gene, şimdi Dokuz Pınar diye bilinen kuyu, tiranlar zamanında yeniden yapılmadan önce, Kallirhoe denilen açık bir pınardı. Eski zamanlarda, kolay erişilebilir olduğu için başı öteki pınarların hepsinden daha kalabalık olurdu bu pınarın. Bu alışkı bugün de sürdürülmekte, düğünlerden önceki kuttörenlerde ve başka kutsal olaylarda bu pınarın suyu kullanılmaktadır. Son olarak, Akropolis'in çok eskiden oturulan bir yer olması bugün Atinalüarın ona niçin Kent (polis) dediklerini açıklamaktadır.52 51 İlyada, 2. 591-602; Odysseia, 3. 7; G. Glotz, La citi grecque, (Paris, 1928), s. 44. Bu sayılar titizlikle hesaplanmıştır kumsalda toplananların toplam sayısı olan 4500 (90x50), askeri birlikteki savaşçı sayısına (90x50) uygun düşmektedir. 52 Thukydides, Peloponnesos Savaşı, 2.15.
K e n t l e r İn O
lu şu m u
355
Kent-devletinin yaygın bir özelliği olan prytaneion,53 kent konağıy dı; kent ocağının, sürekli yanan ateşin bulunduğu yapıydı.54 Bir kolo ni kurulacak oldu mu, göç edecek kişiler yanlarına bu ocaktan yanan odunlar alırlar, gittikleri denizaşırı ülkede bunlarla yeni bir prytaneion başlatırlardı.55 Seçkin yabancılar, yabancı ülkelerden gelen elçiler, sa vaşta ya da Yunanlılararası oyunlarda kazandıkları başarılarla halkın övgüsünü toplayan yurttaşlar bu yapıda ağırlanırlardı.56 Sözcüğün kö keni açısından bakarsak, prytaneion, prytanis'in ya da "başkan'Yn evi demektir. Bu da gösteriyor ki, tarihçi Thukydides her kentin kendi arkhon'u ve pn/tatıeion'u bulunduğunu söylerken, yaşlüar meclisi toplulu ğun kutsal ocağında asıl şefin başkanlığında toplandığında asıl şefin ötekileri ağırladığı evden söz etmektedir. Demek, kent konağı, ta geri lere götürüldüğünde, uzun ama kesintisiz bir yolun sonunda ilk kamp ateşine varmaktadır. TlteseusTa ilgili ayrıntıları Aristoteles anlatıyor. Theseus, halkı üç sınıfa ayırm ış: Eupatrid'ler, G eom or'lar ve D em iurgos'lar.57 Eupatrid'ler, merkezdeki kentin m eclisinde görev yapma hakkına soydan sahip olan şeflerin aileleriydiler; adlarının "soylu babaların oğulları" olması da, soylu bir kast olarak birleşmeleri ile babayanlı soyun resmi olarak tanınmasının aynı zamana rastladığını düşündürmektedir. Geomor'lar, kırsal bölgede yaşamayı sürdüren küçük toprak sahipleriydi ler. Demiurgos'lar, yani zanaatkârlar, diyebiliriz ki çoktan kentte yo ğunlaşmaya başlamışlardı. Tarihsel dönemde, Demiurgos'ların bir ke simi olan çöm lekçiler, kent yöre ya da bucaklarından birinde, Kerameikos'da kendi mahallelerinde oturuyorlardı ve anlaşıldığı kadarıy la oraya çok eski zamanlarda yerleşmişlerdi.58 Eğer bu yörelerin tari hini izleyebilseydik, büyük bir olasılıkla, kent genişledikçe zaman za man yeniden kurulmalarına karşın bunların Akropolis çevresinde kü melenen köylerden geliştiklerini görecektik; hiç kuşkusuz, Akropolis'in, o doğal kalenin, sözcüğün başlangıçtaki anlamında bir polis ol duğu dönemde. 53 Publius Aelius Aristides, Panothenaikos, 103.16; Titus Livius, 41. 20. 54 Pindaros. N, 11.1; Pausanias, 5 .1 5 .9 . Kimi toplu ant içme törenlerinde Hestia Zeus'dan daha çok geçiyordu: S IC. 527.10; Platon. Leg. 745b, 848d; Pausanias, 5.14. 4. 55 EM. Prytaneia. 56 Dictionnaire des anliquites grecques et romaines, bkz. Prytaneion. Olympia prytaneion'u için bkz. E.N. Gardiner, Olympia, its History and Remains (Olympia. Tarihi ve Kalıntıları), (Oxford, 1925). s. 16769. 57 Aristoteles, fr. 385; Plutarkhos, TJıes. 25. 58 Pbilokhoros, 72; Menecl. 3=FGH. 4.449.
356
T a r İh ö n c e s İ E g e
Gerek Thukydides'in, gerek Aristoteles'in bu konuda anlattıkları el bette sözlü gelenekten alınmıştır ve özünde doğru sayılabilirler. Yalnız değişikliklerin nasıl gerçekleştiği ve bunların Theseus'un adıyla bağ lantıları konularında kuşku duyulabilir. Theseus'a yakıştırılan son bir leştirmeden önce, doğallıkla daha küçük çaplı benzer çabalar olmuştur. Strabon'a bakılırsa, Theseus'un bütün yaptığı, daha önce Kekrops'un kurduğu on iki kentlik bir genbirliğini merkezileştirmekti.59 Atina bu on iki kentten biriydi; bir başkası ise, daha önce de sözünü ettiğim Ku zeydoğu Attika'nın fetrapolis’iydi. Anlaşılan, Kekrops'un genbirliği bi le kendi türünün ilk örneği değildi. Eupatrid'lerin sonunda yükselme leri de, krallığın ağır bir süreç içinde gerçekleştiğini bildiğimiz çöküşü ile uygun adım meydana gelmiş olmalıdır. Dor'ların Peloponnesos'u istilalarından sonra, NeleidTerin bir kolu olan Medontid'lerde krallık soydan geçer oldu. Neleid'leri Dor'lar Pylos'dan atmışlardı. Öyle gö rünüyor ki, kralın yetkelerine gelen ilk sınırlama, EupatridTerin kendi aralarından seçtikleri ayrı bir savaş şefinin (pokm arkhos) ortaya çıkışıy la birlikte görüldü.60 Sekizinci yüzyıl ortalarında krallık MedontidTerde hâlâ soydangeçmeyken krallar on yıllık bir görev süresi için seçil meye başladılar ve bir sonraki yüzyılın başlarında krallığın yerini, Eu patridTerin tüm üyelerine açık olan ve bir yıl için göreve gelen dokuz arkhont aldı. Ama o zaman bile krallık ortadan kalkmadı. Kurultay, arkhon basileus'un, "kral arkhon"un başkanlığında Kral Konağı'nda top lanmayı sürdürdü.61 Medontid'ler ise, krallık ayrıcalıklarını son kalın tısına kadar korudular. Akropolis'in eteklerinde bir toprak parçasına sahiptiler; eski zamanlardaki ternenos'larıydı bu toprak parçası.62 Bir de, Theseus'un kendisiyle ilgili bir sorun var. Theseus'un aslen Kuzeydoğu AttikaTı olduğuna ve altıncı yüzyılın ikinci yarısında ulu sal kahraman mertebesine yükseltildiğine inanmamız temelden yok sun sayılmaz. Bundan da anlaşılıyor ki, Theseus'un Attika'nın birliği ni sağlamadaki rolü o dönemde yakıştırılmıştır. Theseus, beşinci yüz yılda, Atina demokrasisinin kurucusu olarak sunuldu; gönülsüz köy ileri gelenlerini kaba koltuklarından kalkıp kentin rahatlıklarına yönel meye zorladıktan sonra Theseus krallıktan vazgeçmiş, yönetimi halka bırakarak Atina demokrasisini kurmuştu.63 Schefom d'un geçenlerde 59 60 61 62 63
Strabon, 397. Aristoteles, Ath. 3. 3; Pausanias, 4. S. 10,1. 3.1; Justinus, 2. 7; Cambridge Ancient History'de Cary, 3. Aristoteles, Ath. 57. /G. 1.497. Plutarkhos, Thes. 25.
K EN TL ER İN O L U ŞU M U
357
belirttiği gibi Atina demokrasisinin kurucusu Kleisthenes'in uydurmuş olabileceği bu güzel masala ille de inanmamız gerekmiyor.64 Yerel şef lerin köylerden ayrılmak istemedikleri yolundaki görüş, gerçekte, Attika'lı köylülerin yuvalarına bağlılıklarıyla ün yaptıkları beşinci yüz yılın koşullarına uygun düşmektedir.65 Öte yandan, EupatridTerin kent te oturmakla yitirecekleri hiçbir şey olmamasına karşılık, kazanacakla rı çok şey vardı. Çünkü mallarını mülklerini korudular ve güçlerini ar tırdılar. Kendi çıkarlarını kollamak için hiçbir dış dürtüye gerek duy madılar; krallığın yerine kurdukları düzen en sonunda öylesine katla nılmaz bir nitelik aldı ki, halk başkaldırdı, kodamanları ülkeden attı ve onların geniş topraklarını kendi aralarında bölüştü. Öykünün bu bö lümüyle ilgili olarak, ilk kralların yetkesinin hiç kuşkusuz hâlâ canlı bir kabile eşitliği düşüncesiyle kısıtlandığı söylenebilir olsa olsa. Çün kü kabile eşitliği, yok olup gittikten sonra bile, insanların kafalarmda ne zamanın, ne de zorlukların silip atabildiği bir dem okratik ülküler kalıtı bırakmıştı. Bizdeki demokrasi geleneğinin esin kaynağı da, be şinci yüzyıldaki yeni demokrasinin bu eski anılarının coşkusu olabilir pekâlâ.
64 K. Schefold, "Kleisthenes", Museum Helveticum, (Basel, 1943-}, 3. 65-67. 65 Thukydides, Peloponnesos Savası, 2.16. 2; Aristophanes, fij. 805-07.
Dördüncü Bölüm
KAHRAMANLIK ÇAĞI Benim tü m v a rlığ ım , k a rg ım , kılıcım v e k alk an ım ; b un larla ekip b içer, b un larla şa ra p alırım ü z ü m d e n , k en d im e b u n larla b ey d ed irtirim k ölelerim e. H Y B R İA S
K a rd e ş k a rd e ş le d ö v ü ş e c e k v e k a rd e ş k a rd e ş i b o ğ azlay acak v e bacıların çocu kları hısım ak rabalığa leke sü recek .
Völuspa*
*
Völuspa, İskandinav mitologyasının başyapıtlarından Edda'nın evren ve tanrı doğumunu kapsayan bölümü. Bu bölümde, evrenin ve tanrıların yaratılışı, tanrıların soy zinciri anlatılır. Özellikle Saemund'un Edda'sı Kuzey mitologyasının başlıca kaynaklarındandır. Gerçekte iki Edda vardır ve ikisi de yedinci yüzyıl ile on ikinci yüzyıl arasında yazılmıştır, (f.n.)
3& ı
XI
M YKEN E H ANEDANLARI
1. Geleneksel Süredizin Dördüncü yüzyıldan sonra, Yunan tarihçileri, yılları O lim piyatlar la, iki Olimpiyat Oyunları arasındaki dört yıllık dönemlerle hesapla maya başladılar. Yerel olayların, her yıl seçilen yüksek görevlilerin ad larıyla tutanaklara geçirilmesi sürdürülüyordu. Tarihçiler, daha eski zamanlara ilişkin hesaplamalarını geleneksel soyağaçlarına dayandır mak zorundaydılar. Kapsamlı bir süredizin hazırlama yolundaki ilk çaba, İ.Ö. 264-263 tarihine uzanan uzun bir yazıtla, Paros M ermeri'yle gerçekleşti. Daha sonraki yıllarda Eratosthenes ikinci bir girişimde bu lundu. Ama Eratosthenes'in girişim inin sonuçları da Paros Mermeri'nden çok farklı sayılmaz. Nitekim Eratosthenes Troya kentinin dü şüşünü İ.Ö. 1209 yılma değil de, İ.Ö. 1183 yılına yakıştırır. Modern arkeoloji bu konuya yepyeni bir yaklaşım getirdi. M ısır'da ki kazı alanlarında Minos yapıtları, Minos'daki kazı alanlarında da Mı sır yapıtları bulundu. Böylelikle, Yunan tarihöncesi, M ısır tutanakla rıyla birçok noktada eşzamanlı kılındı; buna karşılık, M ısır tutanakla rı da M ısır takvimince gökbilim e göre tarihlendirildi. Kuşkusuz, bu yöntem kesin belirlemeler açısından umut verici, ama gene de birçok sorunun üstesinden gelinmiş değil. Arkeoloji, Yunan söylencesindeki kadın ve erkek kahramanları tüm den tarihdışı sayarak bir yana bırakan birçok on dokuzuncu yüzyıl bil gininin akademik kuşkuculuğuna son verdi. Artık, ne denli akü almaz, düş ürünü abartmalarla dolu olurlarsa olsunlar bu geleneklerin gene de çoğu zaman gerçeğin çekirdeğini içerdikleri kabul ediliyor. Gerçi kimi modem tarihçiler de öbür uca kaydüar. Örneğin, Perseus, Herakles, Mi nos, Theseus ve İason gibi söylence kişilerini gerçek kişiler saydı Bury.
362
T A R İH Ö N C E S İ E g e
Bu kişilerin gerçekliğine Yunanlıların kendilerinin de inandığını, Homeros'da temel alman soyağaçlarının şaşırtıcı ölçüde tutarlı olduğunu ileri sürdü.1 Gelin görün ki, Yunanlılar İ.Ö. 1521 yılma yakıştırdıkları ataları Hellen'in ve İ.Ö. 1600 yılma yakıştırdıkları insan soyunun yara tıcısı Prometheus'un da gerçek olduğuna aym ölçüde inanıyorlardı. En azından Hellen ile Prometheus katıksız birer söylencedir; ötekilerden tek farkları, kendilerine yakıştırılan değer ölçüsüdür. Doğrusu, Homeros'daki soyağaçlarının tutarlılığı da su götürür. Hemoros'da karşımı za çıkan soyağaçlarmda, başlangıçta birbirinden bağımsız olan bir yı ğın gelenek, rastgele uyarlamalar ve çarpıtmalarla dolu tek bir birleşik sisteme indirgenmiştir. Nilsson, bu soyağaçlannı böyle görüyor.2 Nite kim, sözkonusu soyağaçlarının arkeolojinin vardığı sonuçlarla birçok noktada çelişmesi de Nilsson'un bu görüşünü güçlendiriyor. Çizelge XII E R A T O S T H E N E S ’İN S Ü R E D İZ İN İ I.ö. 1313 1261 1225 1213 1200 1183 1176 1124 1104 1053 1044
Thebai kentinin Kadmos tarafından kurulması. Herakles'in doğumu. Argonaut'ların yolculuğu. Yediler’in Thebai'a karşı savaşı. Agamemnon'un Mykene'de tabta çıkışı. Troya kentinin düşüşü. Akha'ların Salamis'e (Kıbrıs) yerleşmeleri. Thessalia'nın Thessal'ler tarafından ele geçirilmesi. Oor'ların Peloponnesos'u istila etmeleri. Aiol'ların Lesbos'a yerleşmeleri. lon'ların göçü.
Minos, Troya Savaşı'ndan önceki üçüncü kuşağa, yani Eratosthenes'in hesabına göre İ.Ö. 1260 yılının kuşağına yakıştırılmıştı. KariaTı korsanları Ege Denizi'nden sürüp atan Girit kralıydı Minos. Knossos kentindeki yönetime on beşinci yüzyılda son verilmişti; büyük bir ola sılıkla da A kha'lar son vermişti bu yönetime. İşte bu yüzden, Bury de, Minos'u Girit'in Akha'lı bir yöneticisi olarak aldı.3 Oysa öyle olsaydı, Minos korsanlığın köküne kibrit suyu ekmiş olam azdı; çünkü Mısır kaynaklarından öğrendiğimize göre, Ege Denizi on üçüncü yüzyılda 1 2 3
J.8. Bury, Cambridge Ancient Histoıy'de, 2.478; J.L. Myres, Who Were the Creeks? (Yunanlılar Kimlerdi?), (Berkeley. 1930). s. 340-46., M.P. Nilsson, Homer and Mycenae (Homeros ve Mykene), (Londra, 1933), s. 58. j.B. Bury, History o f Greece (Yunanistan Tarihi), (İkinci basım, Londra. 1913), 2.475.
M YKENE H ANEDANLARI
363
çeşitli halkların düzensiz akınlan sonucu tam bir kargaşa içine düşmüş tü ve bu halklar arasında Akha'lar da bulunuyordu; Akha'ların ise ne denli yasal bir denizcilik anlayışları olduğunu İlyada ve O dysseia’d a okuduklarımızdan çıkarabiliriz.4 Bu geleneğin tarihi, ancak içeriğin den vazgeçilerek korunabilir. Oysa içeriğini kabul etmek, tarihini ise bir yana bırakm ak çok daha akla uygundur. M inos'un denizlerdeki egemenliğine ilişkin öykü gerçektir, ama tarih bakımından Knossos'un düşüşünden önceki döneme denk gelmektedir.5 Kendilerine arkeolojik temelde kabul edilebilir bir yer bulunabilen bütün tarihöncesi kişiler için de aynı görüşler bütünüyle geçerlidir. Hepsi de kendi zamanlarından daha sonraki tarihlere yakıştırılmıştır. Bu ilk kuşaklar, geleneği yazan tarihçilerce daha yakın zamanlara ge tirilmiştir. Bu durumda, kişilerin kendilerinin gerçekliğini de gözü ka palı kabullenmemiz güçtür. Bunlar, hanedan değişiklikleri, istilalar, sa vaşlar ve göçler gibi çok uzak geçmişte yatan, ama can alıcı bir etkile yicilik taşıyan olayların, halk arasında yaygınlık kazanmış simgeleri olarak ele alınmalıdır.
2. A rk e o lo jik Ç e rçe v e Mykene'de İ.Ö. 1600'den kısa bir süre önce, krallarıyla kraliçeleri Oluk Göm ütler'e gömülen güçlü bir hanedan boygösterdi. Bu gömütlerin en eskilerinde pek az Minos etkisine rastlanır, ama daha sonraki lerde Minos etkisi çok belirgindir; altından ve gümüşten çanaklar ve taçlar, süslü tunçtan kılıçlar, gerçekçi av sahneleri işlenmiş hançerler. En ilginciyse, kuşatılmış bir kentin surları dibinde bir savaş sahnesiy le süslenmiş gümüşten bir mühür. Saldıran erlerin tolgalarındaki at kuyruğu sorguçlar, Karia'lılarla Lykia'lıları akla düşürüyor hemen, Bu krallar, Mykene ve Tiryns kentlerini surlarla çevirerek berkitmişler, ül keyi Korinthos Kıstağı'na (berzah) kadar denetimleri altına almışlar, Thebai ve Orkhomenos kentlerinin ilk hükümdarlarıyla Korinthos Kıs tağı üzerinden bağ kurmuşlardı.6 4 5
6
İlyada, 11. 625; Odysseia, 4. 81-90, 9. 40-42,14.229-34. H.R. Hall, The Civilisation o f Greece in the Bronze Age (Tunç Çağı’nda Yunanistan Uygarlığı), (Londra, 1928), s. 265-66. Paros Mermeri'nde yazılanlara bakılırsa, Minos adını taşıyan iki kral vardı. Bunlardan biri İ.Ö. on beşinci yüzyılda, öteki ise İ.Ö. on üçüncü yüzyılda yaşamıştı. Bkz. Plutarkhos, Thes. 20; O.S. 4. 60. Minos adı, tıpkı Firavun ya da Sezar gibi, bir krallık sanıydı büyük bir olasılıkla. Mykene hanedanlarıyla ilgili bu bilgileri verirken, A.J.B. Wace'in açıklamalarını temel aldım.
36 4
T A R İH Ö N C E S İ E g e
İ.Ö. 1500 dolayında bu hanedanın yerini Ta pmak Gömiit Hanedanı aldı. Bu türden gömütler Messenia'da ve Lakonia'da ortaya çı karılmıştır. Tapmak Gömüt Hanedanı'run yö netimi süresince, Mykene kenti gücünü Peloponnesos'un dört bir yanmda duyurdu; Thebai ve Orkhomenos kentleriyle ilişkiler sıklaştı ve bu kentler aracılığıyla Mykene kültürü Thessalia'ya girdi. Resim 55. O luk G öm üt İ . 0 . 1450 ile 1400 yıllan arasında bir zaman H anedanı'nın altından da, içlerinde Knossos'un da bulunduğu Giyapılmış ölüm maskı rit'in bütün kentleri bir yangın sonucu yok ol du. Bu yıkıma bir savaş mı yol açtı, yoksa söz gelimi deprem gibi doğal bir neden mi, şimdilik belli değil. Ama daha sonraki kalıntılarda, buraya yabancıların gelmiş olduğunu düşündü recek hiçbir belirtiye rastlanmıyor; Akha'larm daha bu olaydan önce Girit'de oldukları akla yatkın görünüyor.7 Knossos düştükten sonra, Mykene Ege dünyasının siyasal ve kültü rel merkezi durumuna geldi. On dördüncü yüzyıl başlarında ortaya çı-
Resim 56. M ykene’de yaban dom uzu avı: Tiryns’den bir duvar resmi 7
J.D.S. Pendlebury, Archaeology o f Crete, (Girit Arkeolojisi), (Londra, 1939), s. 281; A.J.B. Wace, "History of Greece in the third and second milleniums BC" (“İ.Ö. üçüncü ve ikinci binlerde Yunanistan Tarihi"), Historia, 2. 87-88.
Myk en e Ha n
edan lari
365
Resim 57. Cem iye binm e sahnesi: Tiryns'den bir m üh ü r
kan yeni bir kral, kenti yeniden kurdurdu. Kentin ortasında bir saray, sarayın çevresinde saray görevlilerinin konutları ve kralın gelirleri ta hıl ve zeytinyağının saklandığı ambarlar yer alıyordu. Kentin duvar ları üç metre kalınlığında kocaman taş parçalarıyla örülüydü. Kentin ana girişinde ünlü Aslan Kapısı bulunuyordu. Aslan K apısı'nın tepe-
Resim 58. Mykene’deki Aslan Kapısı
366
T a r ih ö n c e s İ E g e
sinde, bir kutsal sütunun iki yanında yüzleri birbirine dönük, art ayak ları üstüne kalkmış iki aslandan oluşan bir kabartma vardı. Kapının he men içersinde, Oluk Gömüt Hanedanı'nm gömütlüğünü çember biçi minde çevreleyen taşlar; gerideki bayırda da belki de aynı kralın yap tırdığı ve Atreus'un Gömütü diye bilinen ilençli gömüt yer alıyordu. Mykene halkıysa kalenin aşağısındaki kentte yaşıyordu.8 Aynı yüzyılın sonlarında Tiryns kentine yeni ve daha büyük saray yapıldı. Bu kez halk, saray dışındaki kalede oturmuyordu; ama güçlü bir biçimde berkitilmiş olan kale, çevresinde yer alan kentteki insan larca bir sığmak olarak kullanılıyordu. Tiryns kentinin krallarının, Korinthos'a kadar bütün ülkeyi doğrudan denetimleri altında tutan Myke ne krallarına bağımlı olduklarını düşünmek yanlış olmaz. Lekhaion'un doğusundaki Korakou'da bir limanları vardı. Bu limandan kalkan ge miler tecim yapmak amacıyla Korinthos Körfezi'nden aşağılara iniyor, karşıya Thisbe'ye geçiyorlardı; Thebai'a ve Orkhom enos'a varıyordu yolları.9 Ege'nin dört bir yöresinde ve çok daha ötelerde yığınla Mykene ya pıtı bulunmuştur. M ykene'liler batıda Sicilya ve İspanya'ya kadar so kulmuşlardı. Doğudaysa Troya, Kıbrıs, Suriye ve M ısır'la yakın ve sü rekli ilişkileri vardı. Ancak her zaman barışçıl değildi bu ilişkiler; öyle görünüyor ki, on üçüncü ve on ikinci yüzyıllarda Mykene kültürünün taşıyıcıları, yasal tecimenlerden çok yağmacılar ve yurtlarından kop muş göçmen topluluklarıydı. Son olarak, M inos'dan esinlendiği her zaman açık olmasına karşın Mykene kültürünün Minos-dışı birçok özelliğinin de bulunduğu söy lenebilir. Bu özelliklerin en göze çarpanları "m egaron" tipi ev, kışa kol lu harmani, çengelli iğne ve kehribar kullanımıdır. Göründüğü kada rıyla, bunların hepsi de kuzeyden gelmiştir.10
3 . G e le n e k s e l H a n e d a n la r Mykene, Tiryns, Thebai ve Orkhomenos'la ilgili söylenceler bu çer çeveye ne ölçüde oturtulabilir? "Ege'nin Anaerkil Halkları" başlıklı bö lümde (ikinci Bölüm, V) bu soruna bir yaklaşımda bulunmuştuk. Do 8 A.J.B. Wace, Cambridge Ancient History'de, 2.457-60. 9 Aynı yerde. 2. 457-60. 10 Homer and Mycenae, s. 72-82.
Myk en e Han
edanlari
367
layısıyla, orada ortaya koyduğumuz sonuçları özetlemekle başlayabi liriz işe. Erken Kyklad ve Hellas dönemlerini Karia'lılar ve Leleg'lerle bir tutmayı önermiş, öte yandan belirleyici özelliğini "M inias çömle ğ in d e bulan kültürü de Pelasg'lara yakıştırmıştık. Bu özdeşlemeler den, çok açık seçik görünen birincisi daha fazla yorumda bulunmayı gerektirmiyor, ama İkincisi daha karmaşık. Minias çömleği Girit'de de ğil, KykladTarda bulunmuştur; buna karşılık, Pelasg'lara KykladTar da değil, G irit'de rastlanabilmektedir. Varsayımımızı savunacaksak, bu çelişmeyi açıklamak zorundayız. Öteki Girit halkları gibi Pelasg'lann da G irit'e A nadolu'dan gelm iş oldukları düşünülebilir; A nado lu'daysa, Pelasg'ların izi güneye, Maiandros ovasındaki Tralles'e ka dar sürülebilir.11 Demek ki, Pelasg'lar, Makedonya üstünden Troas'dan geçip Thessalia'ya varan ana koldan, Minias çömleğinin ayırt edici özel likleri daha gelişmemişken kopmuş olabilirler. Gene de, Pelasg'ların KykladTarda görülmemesi, Minias çömleğinin güneye doğru yayılma sında bir başka etkenin bulunması gerektiğini göstermektedir. Bura da, Tyroid'lere ve Lapith'lere başvurabiliriz. Bu iki topluluğun adları, ilk kez, bir deneme olarak Dimini kültürüyle özdeşlendikleri Thessalia'da duyulmuştur. Tyroid'ler de, Lapith'ler de, Orkhom enos'un yö rüngesine girmişler, güney Yunanistan'a doğru yayılmışlardır. Tyroid'lerin izine Korinthos'da, Elis'de ve Messenia'da; Lapith'lerin izine de Attika'da, Korinthos'da, Elis'de, Arkadia'da, Argolis'de ve aym za manda KykladTarda rastlanabilir. Argos soyağaçlarmda ve Rodos'da karşımıza çıkan Phorbas ile Triopas, Lapith adlarıdır.12 Oğulları Diktys ile Polydektes'in Seriphos'a yerleştikleri Magnes kesinlikle Thessalia'lı ve sanırız Lapith'lerdendi.13 İşte bu nedenlerden ötürü, güney Yu nanistan'da Minias çömleğinin Tyroid'ler ile Lapith'lerin yardımıyla Pelasg'lar tarafından yaygınlaştırıldığı; Tyroid'lerle Lapith'lerin Mini as çömleğini Pelasg'lardan Thessalia'da ya da Boiotia'da aldıkları varsayılabilir. Orkhomenos soyağacı tam bir yamalı bohçadır. Bu kitapta "Ege'nin Anaerkil Halkları" bölümünde incelediğimiz Thessalia'yla olan bağ lantıları dışında, M iny'ler, bir Demeter saray tapımma bağlı Minoslulaştırılmış Pelasg'lar olarak kabul edilebilirler; Trophonios ve Agamedes tapmaklarının mimari güzellikleri hiç kuşkusuz Kopais havzasmst. B. 12 Pausanias, 2 .1 6 .1 ; Hyg. Asi. 2.14. 13 Apollodoros, 1. 9. 6. 11
368
T a r ih
ön cesi
Eg e
da ortaya çıkarılmış olan Geç Mykene yapılarından esinlenmişti. Bü tün diyebileceğimiz bu kadar. Poseidon ile Libya'nın iki oğulları vardı: Belos ve Agenor. Belos, Mı sır kralı oldu. Agenor ise, Fenike'ye yerleşti ve Europa, Phoiniks, Kiliks ve Kadmos adlı dört çocuğu dünyaya geldi. Boğa kılığına bürünen Zeus, Europa'yı Girit'e kaçırdı. Ve Europa Girit'de M inos'u dünyaya getirdi. Europa'yı arayıp bulmak amacıyla yurdundan ayrılan Kiliks, Kilikia'ya yerleşti; Kadmos'un yolu ise Rodos'a, Thasos adasma ve en sonunda Delphoi'a vardı. Orada Delphoi bilicisi, kız kardeşini aramak tan vazgeçmesini ve bir kent kurmasını öğütledi Kadm os'a. Kadmos da yolda bir ineğin ardına takıldı, ineğin çöküp oturduğu yere Thebai kentini kurdu.14 Bu öyküyü ne edeceğiz? Bir yana bırakamayız. Kadmosoğulları en azından altıncı yüzyıla kadar Yunanistan'ın çeşitli yörelerinde yaşa mışlar ve her zaman Fenike'liler olarak kabul edilmişlerdir.15 Buna kar şılık, Fenike'liler dokuzuncu yüzyıldan önce Ege'de en küçük bir iz bı rakmamışlardır. Bir görüş, Kadmos söylencesinin bir sözcük karışıklı ğına dayandığı yolundadır. Phoiniks sözcüğü hem Fenike'li, hem de "kızıl derili" anlamına gelmektedir; Kadmos'un da, Girit'den gelen "kı zıl derili" bir M inos'lu anlamında Fenike'li olduğu ileri sürülmekte dir.16 Kadm osoğullarının bir bakıma Minos'lu oldukları, Europa'nın öyküsünden ve onların Demeter tapımından bellidir. Ne var ki, Minos'lularm "kızıl derililer" olarak ayırt edildikleri ya da edilmiş olabi lecekleri yolunda hiçbir kanıt yoktur. Bu sorunun ipucunun, Suriye'de ki Orontes ırmağının ağzı yakınlarında, Ugarit'de (Ras Şamra) yapılan son kazılarda yakalanabileceğine inanıyorum. Bu kent çok eski zaman lardan beri, Mezopotamya, Mısır, Anadolu ve Girit arasındaki tecimin bir antreposu niteliğindeydi. Burada, en eskileri on yedinci yüzyıla ka dar uzanan birçok Minos ve Mykene yapıtı bulunmuştur.17 Dahası, Wo olley, Orta M inos kültürünün bazı belirleyici özelliklerini doğrudan doğruya bu bölgeden almış olabileceğini öne sürm üştür.18 İ.Ö. ikinci binde bu bölgede Babilce, Hititçe, Mısırca ve Fenikece ile İbranicenin anası olan İlk Fenikece de içinde olmak üzere en azından yedi ayrı di 14 15 16 17
Apollodoros, 3 .1 .1 ; 3. 4,1. Herodot Tarihi, 2. 49, 5. 58. vb. Bkz. Homer and Mycenae, s. 131. T.H . Caster, "Ras Shamra, 1929-39", Antiquity, 13. 304; C.F.A. Schaeffer, Cuneiform Texts o f Rot Shamra (Ras Şam ra’daki Çiviyazısı Metinler), (Londra, 1939), s. 3. 18 L. Woolley, “Tal Atchana", Journal o f Hellenic Studies, 56.132.
My k e n
e
Han
edanlari
369
lin konuşulduğu biliniyor.19 Dolayısıyla, Kadmosoğullarımn, Orta Mi nos döneminde Girit üstünden Yunanistan'a ulaşmış FenikeTiler olma ları güçlü bir olasılıktır. Gerçekte bir olasılıktan da ileridir böyle olma s ı , çünkü Ugarit'deki çiviyazısı metinlerde anlatılan bir Fenike söylen cesinde boğa-tanrı El ile ana tanrıça Aşerat, Zeus ile Europa'ya büyük bir benzerlik göstermektedir.20 Bir kez daha görüyoruz ki, modern ar keoloji eski geleneği şaşırtıcı bir biçimde doğrulamaktadır; üstelik, bu örnekte, bir başka kitapta ortaya koyacağımız gibi, belirtiler çok geniş kapsamlıdır. Argos soyağacı, Troya Savaşı'ndan önceki on yedi ya da on sekiz kuşağa kadar uzanır. Gerçi Argos soyağacı eldeki en uzun soyağacıdır, ama içinde yer alanlar düşkırıcıdır. Bu soyağacının, M ykene'ye ve Tiryns'e üstüniüğii ancak Dor istilası sonrasına kadar uzanan Argos'un çıkarları doğrultusunda istenildiği gibi yeniden düzenlendiğini ortaya koyan her türlü belirti vardır. Argos soyağacı, Çizelge X lll'd e, kendi yorumunu yerel geleneğe dayandıran Pausanias'm verdiği biçimde su nulmuştur.21 Adların bazıları nerdeyse hiçbir şey dem iyor bize, onun için bundan sonraki görüşlerimi belirtirken kendimi yalnız som ut so nuçlar çıkartılabilecek adlarla sınırlamak istiyorum. Soyağacının tepesinde, kentten geçen ırmak İnakhos'dan olma Phoroneus yer alıyor. Phoroneus, göçebelere kentlerde nasıl yaşanılacağım öğreten "ilk insan" olarak tanımlanmaktadır.22 Gene, Megara'da da, Karia'lı Kar'ın babası olarak çıkmaktadır karşımıza. Bu da, Erken Hel las yerleşmecilerini temsil ettiğini akla getirmektedir. Phoroneus'dan sonraki üçüncü ve dördüncü kuşaklarda, kuzeyden gelen istilacıların ilk belirtileriyle karşılaşıyoruz. Phorbas ve Triopas, Lapith adlarıdır; Pelasgos'u ise açıklamaya gerek yok. Argos akropolisi Larissa diye bi linirdi; Larissa gerçek bir Pelasg yer adıdır. Ayrıca Pelasgos'un kızı nın da adıdır Larissa. Kentte, Pelasgos'un olduğu söylenen bir gömüt, gömütün yanıbaşmda da bir Demeter Pelasgis tapmağı bulunm aktay dı.23 Pausanias, Pelasgos'un erkek kardeşlerinden biri olan İasos'dan İo'nun babası olarak söz etmektedir; İasos'un yerini Hesiodos'da Pei19 Cuneiform Texts ofRos Shamra, s. 39. Fenike ve Ugarit dilleri arasındaki yakınlıklar için bkz. W.F. Albright. "The Phoenician Inscriptions of the Tenth Century B.C. from Byblos” (“İ.Ö. Onuncu Yüzyılda Byblos’daki Fenike Yazıtları") Jo u rn a l o f the American Oriental Study, 67.153. 20 Cuneiform Texts o f Ras Shamra, s. 61. 21 Pausanias, 2.15-16; Apollodoros, 2.1 -4. 22 Pausanias, 2.15. 5. 23 Pausanias, 2. 24.1, 2 .2 2 .1 .
370
T a r ih ö n c e s i E ge
Çizelge XIII A R C O S SO Y A Ğ A C I Inakhos
I
Phoroneus
I
Niobe
I
Argos
Peirasos
Phorbas
I Triopas
lasos
Agenor
.1
I
Pelasgos
I
Krotopos
lo
Larissa
I
Epaphos
I
Libya
Sthenelas
I
Belos
r~
ı
Aigyptos
D anaos
I
I
Celanor
Lynkeus = Hypermestra
I
Abas
Akrisios
I
Danae
Proitos
■
I
Perseus =
Megapenthes
Lysippe = M elam pous
Androm eda
Elektryon
C orgop h on e
|
= Perieres
Alkm ene Herakles
iphianassa = Bias
Pelops
Sthenelos = Nikippe
Atreus =
|
Klymene
Euiystheus
I
Agam em non
Menelaos
M YKENE H ANEDANLARI
37i
ren, Aiskhylos'da ise İnakhos almaktadır.24 Aslında bu ayrılıklar çok önemli sayılmaz, çünkü İo, Hera rahibelerini sim geleyen salt kuttörensel bir kişidir. Daha önce de gördüğümüz gibi, İo M ısır'a gitmiş ve onun soyundan gelen Danaos Argos'a dönerek, tahtını kendisine bı rakan Agenor'un yerine kral olmuştur.25 Birçok yönden önemli bir ki şidir Danaos. Tıpkı Kadmos gibi Danaos da Akdeniz'in doğusundan gelmiştir. Tıpkı Kadmos gibi Danaos da Rodos'da bir yerleşim merkezi bırakmış tır ardında. Tıpkı Kadmos gibi Danaos da Demeter'i Yunanistan'a ge tirmiştir. Bütün bunlara, Kadmos'un kız kardeşi Europa'dan Danaos'uıı karısı olarak söz edildiğini de ekleyebiliriz.26 Benzerlik çok fazladır; sa nırız Yunanlılar da farkındaydılar bunun. Libya ile Belos'un, uymama larına karşın, Argos soyağacmda karşımıza çıkmaları da bunu göster mektedir. İasos'dan Danaos'a uzanan çizgi beş kuşağı kapsamaktadır; Agenor'dan Gelanor'a uzanan çizgiyse yalnızca üç kuşağı. Libya ile Belos, Kadmosoğullarından devralınmışlardır. Bu devralma düşüncesi ise, az önce değindiğimiz benzerliklerden ve Argos'lu antika düşkün lerinin kendi kentlerinin Thebai'dan daha eski olduğunu kanıtlamada ki çıkarlarından kaynaklanmıştır. Kadmos nasıl Fenike'den gelmişse, Danaos da M ısır'dan gelmişti. Peki, bu da sonradan düşünülüp düzenlenmiş bir şey miydi acaba? Bu sorunun yanıtı, İo'ya nasıl bir anlam verdiğimize bağlı. İneğe dönüş türülen bir kadın olarak İo, kutsal hayvanı inek olan Isis ile özdeşlen m işti27 Bu özdeşlemenin yedinci yüzyıldan daha eskilere gitmediği ko laylıkla söylenebilir. İo'nun Mısır kralı olan oğlu Epaphos, ya Kanobos'da oturuyordu ya da Memphis'de.28 Kanobos kenti, Nil ırmağının Naukratis ve Sais'den geçip M emphis'e kadar uzanan kollarından bi rinin denize döküldüğü yerdeydi. Naukratis ise, İ.Ö. 600'den az önce kurulmuş bir Yunan tecim durağıydı. Sais'e gelince, o sıralar yönetim de bulunan XXVI. H anedanın oturduğu kentti Sais. Bu hanedanın Memphis kentiyle de bağlantısı vardı.29 Elimizde yalnızca bu kanıt bu lunsaydı, İo'nun Mısır yolculuğu öyküsünün Naukratis'Ü Yunanlılar ca uydurulduğundan kuşku duymazdık. 24 25 26 27 28 29
Apollodoros, 2.1. 3: Aiskhylos, Zincire Vurulmuş Prometheus, 614-15. Apollodoros. 2 .1 .4 . Apollodoros, 2.1. 5. Bkz. Bu kitapta "Ege'deki Bazı Anaerkil Tanrıçalar” başlıklı bölüm, Not 172. Aiskhylos, Zincire Vurulmuş Prometheus, 872-78; Apollodoros, 2 .1 .4 . H.R. Hall, Cambridge Ancient History'de, 3. 276, 285.
372
T a r İh ö n c e s i E g e
Ama buna hiç uymayan bir öykü daha söz konusu. Herodotos, Thebai bölgesinde N il'in yukarılarında bir kente, Khem m is'e gittiğin de kendisine bir Perseus tapmağı gösterirler. Bu tapmağa bağlı bir de Yunan tapımı vardır. Törenlerde, Mısırlılara yabana bir uygulama olan atletizm yarışmaları düzenlemektedirler. Rahipler, Herodotos'a, atle tizm yarışm alarının, Gorgon'un başını bulmak üzere Libya'ya gider ken M ısır'a geldiğinde Perseus tarafından başlatıldığım söylerler. Per seus, bu atletizm yarışmalarını, atası Danaos'un Khem m is'li oluşunun ve Argos'a gelmek üzere Khemmis'den yelken açışının anısına başlat mış.30 Bu öykü yedinci yüzyıla yakıştırılamaz. Çünkü Nil Deltası'nda daha yeni yeni at oynatmaya başlayan o zamanm Yunanlılarımı! Thebai bölgesini biliyor olmaları uzak bir olasılıktır. Aynı sorun, İlyada ve Odysseia'da, M ısır'daki Thebai kentinin yer yüzünün en zengin kenti olarak tanımlandığı bölüm lerde ortaya çık-
R e sim 59. Perseu s ve G o rg o n : Attika v a zo su
maktadır.31 Yedinci yüzyılda Thebai en küçük bir önem taşımıyordu, çünkü İ.Ö. 663'de Asurlarca yok edilmiş, bir daha da hiç kurulmamış tı. Homeros geleneğinde, Thebai kentinin ortadan kaldırılmasından ön ceki durumuna değiniliyor olsa gerek. Ama, Odysseia'da hiçbir bilgi bulunmamasından da anlayabileceğimiz gibi, bütün bir sekizinci yüz yıl boyunca ve ta on ikinci yüzyıla kadar Yunanlıların M ısır'la hiçbir 30 Herodot Tarihi, 2. 91. 31 İlyada, 9. 381-82; Odysseia, 4.126-27.
M YKENE H AN ED AN LAR I
373
bağlar* yoktu ve M ısır'a ilişkin pek az şey biliyorlardı.32 On üçüncü yüzyıla gittiğimizde, Egeli yağmacıların Nil Deltası'nı talan etm ekte olduklarını görüyoruz, ama orada bozguna uğradıklarına bakılırsa Thebai'uı yakınma bile sokulmuş olamazlar.33 Böylece, en geç on dördün cü yüzyıla kadar geriye sürükleniyoruz. O zamanlar Thebai hiç kuşku suz yeryüzünün en zengin kentlerinden biriydi. XVIII. Hanedanın baş kentiydi. Ve bu dönem, Tapmak Gömüt Hanedanı'nın M ykene'de hü küm sürdüğü dönemdi.
Resim 60. M in o s ’lular M ısır'da: M ısır resmi
Homeros'daki sorunun Lorimer ve Nilsson tarafından öne sürülen çözümü,34 bizim sorunumuzu da çözmektedir. Egeli elçiler, XVIII. Ha nedanın gömüt resimlerinde hâlâ görülebilmektedir. Eğer İonia'lı tecimenler (tüccarlar) Naukratis'e yedinci yüzyılda gelmişlerse, o zaman Mykene'li tecimenlerin Khem m is'e on beşinci yüzyılda yerleşm em iş olmaları için hiçbir neden yoktur. Ve eğer, Mykene'liler orada önceden bir Perseus tapımı kurmuşlarsa, İonia'lıların İo'ya Mısır'da bir yurt ara ^2 Odysseia, 3. 321-22, 4. 355-57; Hom erand Mycenae, s. 136. 33 Bkz. bu kitapta "Akha'lar" başlıklı bölümün ”6. Pelopid'ler" başlıklı altbölümü. 34 H .l. Lorimer, “Hom er's Use o f the Past" ("Hom eros'un Geçm işi Kullanışı"), Journal oJHellenic Studies, 49.153; Homer and Mycenae, s. 157-58.
374
T a r İh ö n c e s İ E g e
malarının gerekçesini sağlamıştır bu. to ile Danaos söylencesi, Yunan halk belle ğinin Mısır ile Mykene arasında Tapmak Gömüt Hanedanı zam anında var olan yakın ilişkilerden yüzyıllar sonra çıkar dığı bir üründür. Danaos'un yerine yeğeni ve damadı Lynkeus, onun yerine de Abas geçmiş ti. A bas'ın adına bakılırsa, Euboia'lı AbantTardandır.35 Euboia'da İo söylencesinin yerel bir biçim i vardı. Abas'ın iki oğlu, Proitos ile Akrisios, babaları ölünce kimin kral olaca ğı konusunda birbirlerine girmişler. Proitos Lykia'ya kaçmış, oradan bir Lykia ordusuyla geri dönerek Tiryns kentine yerleşmiş.36 Proitos, kızlarım Tyroid'lerden Melampus ve Bias'a vermiş. Bir başka kuzeyli olan Bellerophontes'i Lykia'ya gönderen de Proitos'muş. Akrisios'uıı ise Danae adında da bir kızı varmış. Delphoi tapınağının tanrı sözcü sü, Danae'nin bir erkek çocuk doğuracağım, ama bu erkek çocuğun, yani torununun onu öldüreceğini söylemiş Akrisios'a. Akrisios da Danae'yi yerin altmda çepeçevre tunçla örülü bir odaya kapatmış. Gel gör ki, Danae'ye gönül vermiş olan Zeus altın yağmuru halinde çatı aralı ğından Danae'nin içine kadar akmış. Danae de Perseus'u doğurmuş. Bunun üzerine Akrisios, kızıyla torununu bir sandığa koyarak denize atmış. Ana oğul Seriphos adasında karaya çıkmışlar. Perseus orada bü yümüş, koca adam olmuş, Gorgon'un başım getirmek üzere Libya'ya doğru yola çıkmış. Filistin'den geçerken Andromeda'yı bir deniz cana varının elinden kurtarm ış, Seriphos adasına gelm iş, Andromeda ve anasıyla birlikte Argos'a dönmüş. Tanrı sözcüsünün dediklerini anım sayan büyükbabası kral Akrisios Thessalia'daki Larissa kentine kaç mış.37 Perseus onun ardından gitmiş ve bir rastlantı sonucu Larissa'da düzenlenen yarışmalara katılmış. Perseus disk atarken yel almış attığı diski Akrisios'un kafasına indirmiş, böylece Argos kralı Akrisios öl müş. Ne var ki, Perseus öldürdüğü adamın dedesi olduğunu anlayın ca o kadar üzülmüş ki, Argos tahtına çıkmayı kabul etmemiş. Proitos'un yerine Tiryns'e kral olan Megapenthes'e Argos'u verip kendisi Tiryns'i almış. Böylece Megapenthes Argos kralı olmuş; Perseus da Mideia ve Resim 61. Ege gemisi: M .s.r resmi
35 Apollodoros, 2. 2. 1; Pindaros, P. 8. 73. 36 Apollodoros, 2. 2.1. 37 Apollodoros, 2. 4. 4. Öykü belki de, Argos’luların Argos’daki Larissa’nın Thessalia'daki Larissa'dan daha önce kurulduğu yolundaki savlarını desteklemek amacıyla böyle düzenlenmişti: A.R. 1. 40.
M Y K E N E H A N ED A N LA RI
375
Mykene kentlerini surlarla çevirip sağlamlaştırdıktan sonra Tiryns'e yerleşmiş. Perseus'un yerine geçen oğullarından Elektryon'un Alkmene adlı bir kızı olmuş. Alkmene, Herakles'i dünyaya getirmiş. Sthenelos ise, Elektryon'un yerine tahta çıkan Eurystheus'un babasıymış. Bu noktada yeni birileri daha çıkıyor sahneye. Eurystheus'un anası, Pelops'un kızlarından biridir; Pelops'un yerine de onun erkek kardeşi Atreus geçer.38 Burada, Perseus ve Pelops soyağaçlarını birleştirm enin güçlüğünden kaynaklanan bir yanlışlık olsa gerek. Biraz da anlaşılmaz bir biçimde, Atreus'un Sthenelos tarafmdan "çağırtıldığı", Sthenelos'un Atreus'a Mideia kentini verdiği; ama Eurystheus'un ölümünden son ra Atreus'un Mykene halkı tarafmdan gene "çağırtıldığı" söyleniyor.39 Atreus'un karısı, Katreus'un kızlarından biri ve Minos'un torunudur. Paris, Menelaos'un karısını, Menelaos Girit'teyken, Katreus'un göm me töreni sırasında kaçırmıştı.40 Bütün bunlardan tarih olarak çıkarılacak pek bir şey yok. Proitos'un hükümdarlığı zam anındaki Lykia'ya değgin bilgiler şaşırtıcı ölçüde açık seçik; ama burada işin arkeolojik yönüne baktığımızda, veriler ya nıltıyor bizi. Danae'nin yeraltında kapatıldığı oda, Oluk Gömütler'in, ergenlik çağındaki kızların bir yere kapatılması göreneğiyle karıştırı lan belli belirsiz bir anısı gibi görünüyor. Eğer Perseus, göründüğü gi bi, yeni bir soy çizgisinin başlatıcısıysa, belli belirsiz Tapınak Gömüt Hanedanı'nı temsil ettiği kabul edilebilir. Herakles gerçekte bir tapım kişisidir ve üstesinden geldiği işler den yalnızca biri burada anılmaya değer. Eurysthenes onu Girit Boğası'nı getirmeye yollamıştı.41 Minos'a bağlı olan bu hayvan, Knossos'uıı boğa başlı canavarı Minotauros'un bir başka yorum undan başka bir şey değildir. Atina geleneğinde, ay nı kuşakta Herakles olarak tanınan Theseus42 tarafından öldürülm üş tü Minotauros. Bu iki söylencede, Knossos'un düşüşünün belli, belir Minotauros: Altın takı 38 39 40 41 42
Apollodoros, Apollodoros, Apollodoros, Apollodoros, Apollodoros,
2. 4. 6. 2. 4. 6; Epit. 2.11. Epit. 3. 3. 2. 5. 7. Epit. 1. 7-9
376
T a r İh ö n c e s i E g e
siz de olsa gerçek bir anımsaruşmı görebiliriz ve bu olayın Atreus'un tahta çıkışının hemen öncesine yerleştirildiği açıktır. Kimdi Atreus, ne reden gelmişti? Bu soru Yunan tarihöncesiııin can alıcı sorunlarından birine sımsıkı bağlıdır ve bu sorun öylesine kafa karıştırıcıdır ki sonun da "Akha sırrı" adını almıştır.43 Son olarak, iki noktanın açıklığa kavuşturulması gerekiyor. Bu soyağacmın tüm Mykene dönemini kapladığım gördükten sonra, Perseus'un zamanından önce Mykene'den hiç söz edilmemesine ve Girit'e yalnızca iki kez değinilmesine şaşırdık. Daha önce de belirttiğim gibi, bu nokta Argos kentinin daha sonraları üstünlüğü ele geçirmesiyle açık lanmıştır. Eğer Agamemnon'un oturduğu merkez olarak Mykene'nin anısını koruyan Homeros ozanları geleneği olmasaydı, bu kent tüm den yok sayüacaktı diye düşünüyor insan ister istemez.44 Perseus'dan önceki kralların gerçekten Argos kralları mı oldukları, yoksa Argos ege menliği altında Mykene'den mi aktarıldıkları, benim yanıtlayamayacağım bir soru. İkinci noktaysa, hem Argos, hem de Thebai soyağaçlarmı ilgilendiriyor. Eğer Kadmos ve Danaos'un değişik yollardan Yu nanistan'a getirdikleri Demeter tapımı Minos kökenli idiyse, o zaman birinde Girit'le yalnızca dolaylı bir ilişkinin görülmesinin, ötekinde Gi rit'le hiçbir ilişkinin bulunmamasının nedeni nedir? Kanımca, daha son raki tarihte yatmaktadır bunun açıklaması. Dor'larm yol açtığı yıkım dan sonra Girit'in Yunanistan'la bağıntısı kesilmişti. Doğu Akdeniz ye niden açıldığında, Yunanlılar Girit'e uğramaksızm doğrudan doğruya Mısır'la ve Akdeniz'in doğusuyla tecimsel ilişkilere girişmişlerdi. So nuçta, sürecin kopan bağıntıları toparlandığında, Kadmos ve Perseus'a ilişkin Fenike ve M ısır geleneklerini, Minos'un geçmişteki görkemini pek az gözöniine alan yeni yorumlarda yeniden bütünleştirdiler.
43 C.D. Buck, Creek Dialects (Yunan Lehçeleri), (ikinci Basım, Boston, 1928), s. 7. 44 Argos'lularla bağlaşma yapılmasından hemen sonra yazılan Oreste/o'da Aiskhylos Mykene'nin yerine Argos'u geçirdi. Ama Sophokles ve Euripides sonradan bunu düzelttiler.
377
XII
AKH A'LAR
1. Akha'ların Dağılımı Homeros ozanları, Agamemnon komutasında savaşanlardan ayırım yapmaksızın Argos'lular, Danao'lar ya da Akha'lar diye söz ederler. Argos'lular gerçekten de Argos ya da Argolis halkıydılar. Danao'ların adı Danaos'dan geliyordu. Mykene kentinin egemenlik döneminde, Ar gos'lular ve D anao'lar terimleri, Argos ovasının egemen hanedanına bağımlı herkes için kullanılır oldu. Üçüncü ad da aynı biçimde gelişmi şe benziyor. Çünkü genel kullanımın tersine, bir iki bölümde belli bir budun anlamında kullanılıyor. Ayakta kalan kullanım da bu olmuş za ten. Daha sonraki yazarlar, Akha'lardan söz ettiklerinde, Homeros ozan ları geleneğini bile bile izledikleri yerleri saymazsak, belli bir yörede yaşayan gerçek bir halkı kastederler hep. Demek ki, bizim ilk görevi miz, tarihsel zamanlardaki Akha'ların kimliğini belirlemek olacak. Akha'lar, her şeyden önce, Akhaia'da oturanlardı. Bu adı taşıyan iki böl ge vardı. Biri, güneydoğu Thessalia'daki Akhaia Phthiotis'di; ben burada kolaylık açısından Thessalia Akhaia'sı diyeceğim. Bu yöredeki Akha'lar, Dor'larm Peloponnesos'u istila ettikleri dönemde Thessalia'yi ele geçiren Thessal'lere bağımlıydılar. Öbür Akhaia ise, Korinthos Körfezi'nin güney kıyıları boyunca uzanan on iki kentten oluşan bir birlikti. Pellene, Aigeira, Bura, Helike, Aigion, Patrai, Pharai, Tritaia, Rhypes, Olenos ve Dyme idi bu kentlerin adlan.1 Dilerseniz buraya da Peloponnesos Akhaia'sı diyelim. Bir de, Akha'ların tüm Doğu Akdeniz'e dağılmış daha küçük yerle şim merkezleri vardı. Thukydides, Homeros'un Kephallen'ler2 diye söz 1 2
Herodot Tarihi, 1.145; Pausanias, 7. 6. 1. İlyada, 2.631.
378
T a r i h ö n c e s i Eg e
ettiği Zakynthos adası halkını Akha'lar olarak tanımlıyor.3 Bunlar hiç kuşkusuz Dor'larm önünden kaçanlardı. Pausanias, Lakonia'nın hemen güneyinde, Kyparissia akropolisinin hemen altında, bir zamanlar Parakyparis Akha'larmın oturduğu bir kentin yıkıntılarını görmüştü.4 Ro dos adasının üç kentinden biri olan İalysos'un akropolisine Akhaia de niliyordu ve burada oturan Akha'lar Kilikia'daki Soloi kentinin kurul masına katılmışlardı.5 Kilikia'lılar (Kilik'ler) ilk zamanlarda Hypakhai'lar, yani karışık Akha'lar diye biliniyorlardı.6 Troya yakınlarında bir başka yerleşim merkezi daha vardı Kilik'lerin.7 Burada yaşayanlar, gü neydeki adaşlarıyla akraba olduklarını savunuyorlardı8 ve bunlardan bazıları Troya Savaşı'ndan sonra güney Kilikia'ya göç ettiler.9 Başka bir Kilikia kenti olan Olbe, torunları orada rahip-krallar olarak hüküm sü ren Teukros'un oğlu Aias tarafından kuruldu.10 Bu Teukros, Salamisliydi. Teukros, Troya Savaşı bittiğinde babası Telamon tarafından yur dundan kovulunca Kıbrıs'a doğru yelken açtı. Kıbrıs'da Akhaion Akte, Akha Kıyısı'nda karaya çıktı ve Kıbrıs Salamis'ini kurdu. Kıbrıs'daki Salamis kenti dördüncü yüzyılda hâlâ Teukros'un torunları tarafın dan yönetilmekteydi.11 Daha da uzaklarda, Nil Deltası'ndaki Arkhandros Polis adlı yerleşim merkezi de, Akhaios'un torunlarından ve Akha'larm önderlerinden biri olan Arkhandros'un adını taşımaktaydı.12 Yeniden kuzey Ege'ye dönüp baktığımızda, Makedonia kıyısında ki Skione kentinin Peloponnesos'lu Akha'lar tarafından kurulduğunu öğreniyoruz; Peloponnesos'lu Akha'lar Troya Savaşı'ndan dönerken bir fırtınaya yakalanmışlar ve Skione kentinin bulunduğu yerde kara ya çıkm ışlar.13 Troya'da da, Yunanlıların kamp kurdukları yer Akha Ovası olarak biliniyordu.14 Yakınlarda bir yerde Killa ve Khryse adlı iki köy vardı. Killa, Pelops'un araba sürücüsü Killos'un gömütünün 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
Peloponnesos Savaşı, 2. 66.1. Arkadia'dan gelmişlerdi: Pausanias, 8. 24. 3. Pausanias, 3. 22. 9. Athenaeus, 360e; Strabon. 671. Herodot Tarihi, 7.91; P. Kretschmer. “Die Hypachaer" Clotta, 21.213; P. Kretschmer, “Nochmal die Hypachaer und Alaksandus”, Clotta, 24. 203. ilyada, 6. 386-97, 415-16; 1. 366. Strabon, 676. Herodot Tarihi, 7. 91; Strabon, 668. Strabon, 672. Strabon, 682; Herodot Torihi, 1. 90; isokrates, 9.17-18. Herodot Tarihi, 2. 98. Kıbrıs’ta Akha’ların olduğu söylenebilecek öteki yerleşim merkezleri Kourion (Herodot Tarihi, 5.113. 1), Lapathos (Strabon, 682) v e C o lgo i’dur (Pausanias, 8. 5. 2). Peloponnesos Savaşı, 4. 120.1. Strabon, 595.
A k h a ’l a r
379
bulunduğu yerdi.15 Khryse ise, İlyada'da kızı Khryseis onca soruna yol açan Apollon rahibi Khryses'in yurduydu.16 Khryse, Girit'den gelen ye Teukrosoğulları denilen göçmenler tarafından kurulmuştu. Bu gelenek sekizinci yüzyıla kadar gerilere götürülebilir,17 ama Attika'da değişik bir yorum daha vardı. Salamis'in karşı kıyısındaki Ksypete daha önce leri Trun Bucağı ya da Troia diye biliniyordu.18 Öyküye göre, bu bu caktan Teukros adlı biri (Telamon'un oğlu değil, onun atalarından bi ri) kurmuştu Troya'daki Khryse köyünü.19 Bu Attika geleneğinde, Troya Savaşı'ndan önce, Troya'ya karşı düzenlenen ve Telam on'un da ka tıldığı bir sefere değiniliyor. Telamon, kenti ele geçirdikten sonra Priamos'un kız kardeşlerinden biriyle evlenmiş.20 Yoldaşlarından bazıları Yunanistan'a dönecekleri yerde, doğuya doğru gitm işler ve Kafkas ya'ya yerleşmişler. İşte, Heniokh'lar ve Zygi'ler, yani tüm eskil çağlar boyunca varlıklarını koruyan ve Akha kökenli olduklarını hiç unutma yan gerçek Kafkasya halkları bunların soyundan inmiş.21 Bu gelenekler hiç kuşkusuz birbirine karışmıştır, ama onlara inan mamamız için bir neden değildir bu. Tam tersine, onların bağımsızlı ğının bir göstergesidir. Troya, Attika, Salamis, Kilikia, Kıbrıs ve Girit'e dağılmış olan bu Teukrosoğulları arasmda gerçek bir hısımlık olsa ge rek. Bunlar Kilikia'da, Kıbrıs'da ve Kafkasya'da Akha adıyla doğrudan bağıntılıdırlar. Ayrıca, Odysseia'da Akha'lardan G irit'de oturanlar di ye söz edildiğini de eklememiz gerekir.22
2. Aiakid'ler Eğer Homeros ozanları Odysseia'yı söyledikleri sırada A kha'lar Gi rit'de idiyseler, Dor istilasından önce de orada olmaları gerekir. Bu du rumda, Yunan dilini getirenler de onlar olabilir. Yunanca'nın Dor'lardan önce Girit'de konuşulduğu biliniyor.23 15 16 17 18 19 20 21 22 23
Theopompos, 339: Strabon, 612-13. İfyada. 1.37-38. Kallinos, 7; Strabon, 604. Strabon, 604; W.H. Roscher. Aıısfiihrliches Lexikon dergriechischen und römischen Mythologie, (Leipzig. 1884-1937), 5.1231. Strabon, 604. Apollodoros, 2. 6.4. Strabon, 416,129,496; F H C , 3.639; Ammianus Marcellinus, 22.8.25; D.H . 1. 89; “Die Hypachaer", s. 241-43. Odysseia, 19.175. Bkz. Bu bölümde, “Akha’ların Kökeni" başlıklı altbölüm.
380
T A R İH Ö N C E S İ E
g e
Akhilleus'un Troya'daki izleyicileri, babası Peleus'un Thessalia Akhaia'smdaki krallığından geliyorlardı. Bunlar Halos, Alope, Trakhis, Phthia ve Hellas'daki yerleşim merkezlerinden gelen Myrmidon'lar, A kha'lar ve HellenTer olarak tanım lanırlar.24 M yrm idon, Peleus'un krallığında yaşayanların tümünü kapsayan genel bir addı.25 Halk, beş kümeye ayrılmıştı; her kümenin kendi şefi vardı.26 Bu kümeler, az ön ce sıraladığımız beş yerleşim merkezine denk düşmektedir. Öyleyse, denilebilir ki, Myrmidon'lar, Akha'lardan ve Hellen'lerden oluşan bir kabile birliğiydi. Akhilleus'un dedesi Aiakos, Zeus'un Aigina'dan doğma oğluydu; anasının adını taşıyan adada dünyaya gelm işti.27 A iakos'un üç oğlu Çizelge X IV A İA K İD ’LER A so p o s
I
Thebe
I
I
Aigina = Zeus
I
Psam athe = Aiakos = Endeis
Eriboia = Telamon = Hesione
Phokos
I
I
Ornytos
I
Aias
N aubolos
Eurysakes
Teukros
Philaios
Aias
Peleus = Thetis
I
Akhilleus
Neoptolem os
I
Antiphateia = Krisos Strophios = Anaksibia
I
Pylades 24 İlyada, 2.681-85. Peleus'un egemenlik alanının Sperkheios'un güneyinde nereye kadar uzandığı açık değil: Strabon, 431-33; T.W. Allen, The Homeric Catalogue o f Ships (Hom eros’da Gemilerin Sayımı), (Londra, 1921), s. 109-114. 25 ilyada, 1.180,16. 200, 266-69,18. 69. Danao'lar nasıl aslında Argos’da Akha’lardan önce oturanlar idiyseler, büyük bir olasılıkla Myrmidon adı da gerçekte Argos’da Akha'lardan önce yaşayanlardan geliyordu. Peleus'un, kızıyla evlenerek yerine geçtiği Eurytion, Myrmidon'un soyundan gelmeydi: Apollodoros, 1. 7. 3; 1. 8. 2. 26 ilyada, 16. 168-97. 27 Apollodoros, 3. 12. 6; D.S. 4. 72.1-5; Pausanias, 2. 5.1-2; 5. 22. 6. Aiakos'un buradakinden daha ayrıntılı bir biçimde ele alınması gerekir.
A
k h a ’l a r
381
vardı; Peleus, Telamon ve Phokos. İlk ikisini Skiron'un kızlarından bi ri doğurmuştu ona. Skiron, Korinthos'luydu ve Poseidon ya da Pelops'un oğullarından biriydi.28 Phokos'un anası, Nereid'lerden Psamathe id i29 Phokos, yani "fok balığı", Phokis bölgesinin ata adıydı; ayrı ca, Agamemnon ve Orestes'le dostlukları Pelopid'lerin tarihinde yer etmiş bir olay olan Strophios ve Pylades'in ataşıydı Phokos.30 Aiakos zamanında, Arkadia'da Pelops'un işlediği bir cinayetten son ra Yunanistan'da kuraklık başgöstermiş. Kuraklık, Aiakos'un Aigina'daki Panhellenion Dağı'na çıkıp yağmur yağdırması için babasına yakar masıyla sona ermiş. Bir sonraki kuşakta, üvey erkek kardeşleri Phokos'u öldürmüşler ve gereğince cezalandırılmışlar.31 Peleus, Pthia'ya giderek Nereid'lerden Thetis'le evlenmiş ve Thetis ona Akhilleus'u doğurmuş.32 Akhilleus'un oğlu Neoptolemos dağlık Dodona yöresine göç etmiş.33 Telamon, Salamis'e giderek orada Pelops'un torunlarından biriyle ev lenmiş; Pelops'un torunu ona Aias'ı doğurmuş. Priamos'un kız kardeş lerinden biri olan Hesione'den ise ikinci bir oğlu olmuş Telam on'un: Te ukros. Kıbrıs'daki Salamis kentinin kurucusu olmuş Teukros.34 İşte, Aiakid'lerin öyküsü böyle. Öykünün çeşitli değişkeleri de söz konusu. Bunlardan birinde, Aiakos Tlıessalia'ya yerleştirilir.35 Bu öy kü, Aiakos'un tek oğlu olarak Peleus'un admın anıldığı Homeros gele neğine uymaktadır.36 Aiakos'un Phokos'la ilişkisi dolaylı bir biçimde doğrulanmaktadır: Aiakidas, Delphoi soyluları arasında bir özel ad ola rak belirmektedir.37 Aiakos'un Aigina ile bağları da, Hom eros'da sözü 28 Apollodoros, 3. 12. 6., Epit. 1. 1. Bir başka yorumda, Telam on'un, Aktaios’un Glauke'den olma oğludur; Glauke, Kykhreus'un kızıdır: Pherekydes, 1S. Bu da, Aiakid'ler ile Attika kıyılarındaki eski (Minos'lu?) yerleşmeciler arasında karşılıklı evlenme olduğunu gösteriyor. 29 Theogonia, 1003-1004; Pindaros. N. 5.7-13. Psamathe, kendisine vurulan Aiakos ile sevişmek istemez, ondan kurtulmak için bir fok balığı kılığına girer (Euripides, Andromakhe, 687); kılık değiştirerek totem hayvanının biçimine dönüşmenin örneklerinden biridir bu: Bkz. bu kitapta VII. Bölüm, “4. Brauron'lu Artemis". 30 Pausanias, 2. 29. 4; Euripides, Orestes, 33. 31 Apollodoros, 3.12. 6; Pausanias. 2. 29-30; D.S. 4. 72. 6-7. 32 İlyada, 18.85-87,432-34. Peleus'un ilk karısının, yerine geçtiği Eurytion'un kızı olduğu söylenir (bkz. Not 25): Apollodoros. 3 .1 3 .1 . Bu geleneği Homeros biliyordu: İlyada, 16.173-78. Anlaşılan, Thetis de Psamathe gibi kendisine koca olarak seçtikleri Peleus’a varmamak için kılıktan kılığa geçmişti: Apollodoros, 3.13. 5. Bkz. Not 29. 33 Apollodoros, Epit. 6.12; Plutarkhos, Pyrrhus, 1; Proklus, Chr. 1.3. Molossoi kralları, Neoptolemos'un soyundan iniyordu: Strabon, 326. 34 Apollodoros, 3.12. 7; Pindaros, I. 6.45. 35 Strabon 4.401 36 ilyada. 16.15. vs. 37 Supp. Epig. Cr. 2. 298.14-15, vs.
382
T A R İH Ö N C ESİ EG E
edilmemekle birlikte, gerçekte bir temele dayanıyor olmalı, çünkü Aia kid'ler beşinci yüzyılda Aigina'da varlıklarım hâlâ sürdürüyorlardı.38 Varabileceğimiz en akla uygun sonuç, Aiakid'lerin, Thessalia'dan Phokis'e, oradan da kıyı boyunca aşağılara Salamis ve A igina'ya yayılan bir Akha klanı olduklarıdır. Bu da, soyağaçları en sonunda sistemleştirildiğinde Aiakos'un yurdunun niçin Thessalia olarak değil de, Aigina olarak belirlendiğini açıklamamızı sağlamaktadır. O görkemli tarihöncesinden sonra Thessalia kültürel bakımından durgun bir bölge duru muna düşüp yüzyıllarca böyle kalırken, Aigina Dor istilasının ardın dan yeniden canlanan deniz teciminin akışı içine çekilen ilk devletler den biri olmuştu.
3. İon'lar Şimdi de gelelim Peloponnesos Akhaia'sına. AkhaiosTm torunu Arkhandros ya da Pelops komutasında Thessalia'dan çıkan bir Akha top luluğu, kendilerine eşlik eden bir Boiot birliğiyle birlikte, Argolis'i ve Lakonia'yı ele geçirdi ve Dor'lar tarafından sürülüp atılmcaya kadar orada kaldı.39 Daha sonra, Orestes'in oğullarından birinin önderliğin de Peloponnesos'un kuzey kıyısına gittiler ve yörede eskiden beri otu ran İon'Iarı oradan attılar; yörenin adı Akhaia olarak değişti.40 Attika'ya kaçan İon'lar oradan da Anadolu'ya geçtiler, Anadolu'da on iki kent ten oluşan Panion Birliği'ni kurdular. Bu on iki kent, atalarının Peloponnesos'da bir zamanlar ele geçirdiği on iki kente denk düşmekteydi.41 Tarihsel dönemin İon'Iarı, İonia ve Attika'nın birbirine çok yakın lehçeler konuşan Yunanlılarıydılar. Ama, Herodotos'un belirttiği’gibi, Panion Birliği içinde bulunmayan Atmalılar ve Asya İon'Iarı İon adını aşağılama eğilim indeydiler,42 bu da, İon adının temelinin çok sağlam olmadığım düşündürüyor. Göçün koşullan doğruluyor bunu. İonia'mn kurucuları, Orkhom enos'lu Miny'lerden, Thebai'lı KadmosoğuHarın dan, Euboia adasından gelmiş olan Abant'lardan, A ttika'dan gelmiş 38 39 40 41
Pindaros, N. 4.11, 7. 9-10; Pindaros, 0 . 13.109. Pausanias, 7.1. 7, 2. 6. 5 {Herodot Tarihi, 2. 98), Strabon, 365. Strabon. 383-84. Herodot Tarihi, 1.145,8.73; Strabon 365,383,385-86. Panion Birliği. Poseidon Helikonios’a adanmıştı (Herodot Tarihi, 1.148); burada ancak Boiotia’daki Helikon Dağı kastediliyor olabilir, yoksa Helike değil. 42 Herodot Tarihi, 1.143. 3.
A k h a ’l a r
383
olan Neleid'lerden, Arkadia Pelasg'lanndan, Epidauros D or'lanndan ve daha birçoklarından oluşan bir yamalı bohça olarak tanımlanıyor lar.43 İon'larm bileşimi böyle olduğuna göre bildiğimiz biçim iyle İon lehçesi, bu öğelerin İon'larm yeni yurdunda kaynaşmasından önce or taya çıkmış olamaz.44 Homeros ozanlarının şiirleri de aynı sonuca yö neltiyor bizi. Homeros ozanlarının şiirlerinde, Troya Savaşı zamanın da İon'larm Peloponnesos'da bulunduklarını gösteren hiçbir ipucuna rastlayamıyoruz. Sözü edilen İon'lar, Menestheus'un Atinalı izleyici leridir yalnızca.45 Bu da, İonia'nın Attika'nın eski adlarından biri oldu ğunu söyleyen geleneğe46 ve İon kolonicilerinin "en soyluları"nın Ati na kent ocağmdan gelenler olduğunu ileri süren Herodotos'a uymak tadır.47 Bu sonucun, Hellen'in üç oğluyla ilgili öyküyle çeliştiğini kabul et mek gerekir. Öyküde, Hellen'in üç oğlu, yani İon'un babası Ksuthos, Aiolos ve Doros ülkenin tüm soyağacırun tepesine yerleştirilmişlerdir 48 Ama bunların hiçbirinin geçmişte yatan gerçek bir kökü yoktur. Bun lar, ayrı ayrı geleneklerin sistemleştirilmesindeki en son aşamayı, son fırça darbesini, yapıtının kilit taşını temsil ederler. Tarihöncesinde, Yu nanlılar dağınık ve bölünmüş bir durumdaydılar, ortak bir adları yok tu, dolayısıyla da ortak bir köken bilincinden yoksundular. Budunsal bilinci ancak tarihsel dönemin başlarında geliştirdiler. Nitekim, Hellen ve oğullan öyküsü de bu bilinci dile getirmek amacıyla uyduruldu. İlk ata olarak Hellen'in seçilmesi, önümüzdeki bölümde açıklanacak. Ho meros, Hellen'den habersizdi; Aiolos'u saymazsak Hellen'in oğulları nı da bilmiyordu. İlk ortaya çıkan Aiolos'du, çünkü Asya kıyılarında ki Aiol dili konuşan Yunanlılar destan geleneğini ilk geliştirenlerdi. Dor'ların isim babası Doros'un hiçbir yaşam öyküsüne rastlanmaz; hiç bir yerde herhangi bir dölünden de söz edilmez. Dor şefleri, kendi soy çizgilerini Herakles'e vardırarak tuhaf bir saygı gösterisinde bulun 43 44 45 46 47
Herodot Tarihi, 1.146. 2. Vardığımız bu sonuç, ileride dilbilim açısından yeniden incelenecektir. ilyada, 13. 685, 690, 2. 546-52. Strabon, 392. Herodot Tarihi, 1.146. 2. Herodotos kendisi de İon'lar ile Akha'lar arasında yakın bir bağ olduğunu söylüyor: Herodot Tarihi, 9. 26. 3. Herodotos, İon'larm, Ksuthos'un oğlu ion’un adını almadan önce Aigia Pelasg'ları adını taşıdıklarını vurguluyor (Herodot Tarihi, 7, 94). Ben, Herodotos'un bu sözlerinden, Pelasg'ların İon'lar oldukları sonucunu çıkarmıyorum, kesinlikle olası görünmüyor bu bana; yalnızca, Peloponnesos'un bu yöresinin daha önceleri Pelasg'ların işgali altında olduğu sonucunu çıkarıyorum. 48 Apollodoros, 1. 7. 3.
384
T a r İh
ö n cesİ
Eg e
muşlardır Doros'a. Ayrıca, Akhaios'un geçmişte kökleri bulunsaydı, bizlere Akha'lardan o kadar çok söz eden Homeros tarafından es ge çilmezdi. İon'a gelince, anası aracılığıyla Erekhteid'lerle yakm bağı var dı onun; İon'a, dört Attika-İon kabilesine adlarını veren ataların baba sı olarak tapınılıyordu. N eleid'ler kaçıp Attika'ya geldiklerinde, Ati na'nın kabile düzeni onların kabul edilebilmeleri için yeniden düzen lenmişti. İon söylencesi, bu olayın resmi bir biçimde anılmasını belir lemekteydi. Erekhtheus'un torunlarından biri olarak İon, Erekhtheus'un erkek kardeşi Boutes'e benzerlikler göstermektedir. Her ikisi de topluluğa ya da evlatlığa kabul etme söylenceleridir.49 Eğer N eleid'ler Attika'ya yerleşmeden önce İon'lar yok idilerse, o zaman onların Akha'lar tarafından Peloponnesos'dan atıldıklarını an latan öyküyü ne yapacağız? Bu sorunun içinden, İon'lar ile Akha'ların aynı oldukları yolundaki kaba varsayımla çıkılmıştır. İon Yunanlıları adlarını geriye doğru, Peloponnesos'dan gelmiş olan tüm atalarına ka dar vardırıyorlardı. Söylencenin kendisi de bunun ipucunu vermekte dir; İon ile A khaios'un kardeş olarak sunulması, onların birbirlerine yakınlıklarının her birinin Aiolos'a ya da Doros'a olan yakınlığından daha fazla olduğunu düşündürmektedir. Peloponnesos'da varlığını sürdürmüş olan Akha Birliği'yle aynı sayıda kenti içeren Panion Birliği'ııin yapısından da aynı sonuç çıkmaktadır.50 İon'ların denizötesindeki yeni yurtlarında dodekapolis (on iki kent) geleneklerini yeniden oluşturmaları çok doğaldı, ama İon'Iarı yurtlarından süren Akha'lar onların bu düzenini neden benimsesinlerdi? Bir örgütlenme biçiminin sürekliliği ille de belli bir halkın sürekliliği demek değildir. Pelopon nesos'da hiçbir zaman bir İon yaşamamıştı. Daha sonraki zamanlarda, İonia İon'larmın Akha'lı atalarına verdikleri addan başka bir şey değil di bu.
4. Peloponnesos Akha'lan Dor istilasından önce, Peloponnesos Akha'Iarınm oturduğu bölge ler Argolis ve Lakonia'ydı. Bu geleneği saymazsak, çıplak gerçeklere bakıldığında, Peloponnesos Akha'lan Argolis'de en küçük bir iz bırak 49 Burada, ion ve lon'larla ilgili olarak benimsenen bu görüş, ilk kez E. Meyer tarafından ortaya atılmıştır Ceschichte des Allertums, (İkinci basım, Stuttgart, 1937), 3. 397-403. 50 Polybius, 2.417-18.
A
k h a ’l a r
385
mamışlardır.51 Ama Lakonia'da, Parakyparis A kha'larım n yerleşim merkezinin yambaşında, Boiotia ve Thessalia ile olan geleneksel bağ ların tüm izlerini görüyoruz ve bu bağların çoğu değilse bile birçoğu Akha'lara kadar vardırılmalıdır. İ.Ö. birinci yüzyılda, Sparta egemenliğinden yeni kurtulan Lakonia halkı, Özgür Lakonia'lılar Birliği (Eleutherolakones) adını verdiği yir mi dört kentlik bir genbirlik (konfederasyon) kurdu. Bunlar arasmda Parakyparis Akha'ları da vardı. Gerçi hepsini saymak gereksiz, ama şu kentleri belirtmekte yarar var: Gytheion, Teuthrone, Akriai, Leuktra, Kharadra, Thalamai, Las, Oitylos, Gerenia, Brasiai, Asopos.52 Bir öyküye göre, Orestes'in deliliği Gytheion'da iyileşmişti.53 Bu öy küde, Teuthrone ile Agamemnon'un oğullarından Teuthras arasında,54 Akriai ile de Hippodameia'yla evlenme konusunda Pelops'un rakibi olan Akrias arasında55 bağ kuruluyordu. Leuktra, Kharadra ve Thalamai'ın Pelops tarafından kurulduğuna inanılıyordu.56 Bütün bunlar, Pelopid'lerin, Pelopsoğullarının Peloponnesos'da iktidarda oldukları günlere kadar uzanan yerel geleneklerdi. İlyada'nm Dokuzuncu Bölümünde, Akhilleus'u yatıştırmaya çalışan Agamemnon ona Peloponnesos'un güneyinde yedi kent vermeyi öne rir: Kardamyle, Enope, Hire, Pherai, Antheia, Aipeia ve Pedasos.57 Enope kenti, Özgür Lakonia kentlerinden biri olan Gerenia ile özdeşlen mişti.58 Pherai, Akha Birliğinin üyelerinden birinin adını taşımaktadır. İlycıdn'mn İkinci Bölümünde, yedi kent Agamemnon'un kendi egemen lik alanı içinde sıralanmaz, ama Peloponnesos'un bu yöresinde içlerin de Laas ve Oitylos da bulunan birçok kent Agamemnon'un erkek kar deşi Menelaos'a bağlı gösterilir.59 İlyada'da belirtildiği gibi, Agamem non'un egemenlik alanı doğudan batıya doğru Mykene, Korinthos, Kleonai, Orneiai, Sikyon, Hyperesie, Genoessa, Pelİene, Aigion, Aigialos 51 Herodotos, Kynuria’da konuşulan Dor-öncesi lehçenin İon lehçesi olduğunu söyler. (Herodot Tarihi, 8. 73; Pausanias, 2. 37. 3). Ben, bunu, Akha-öncesi lehçe olarak alıyorum. 52 Pausanias, 3. 21. 6-7. 53 Pausanias, 3. 22.1. 54 ilyada, 5. 705. 55 Pausanias, 6. 21.10. 56 Strabon, 360; Athenaeus, 625e. Epidauros ve Letrinoi'un, Pelops'un oğulları tarafından kuruldukları söylenir; Pausanias, 2. 26. 2, 6. 22. 8. 57 ilyada, 9.149-52. Pausanias, Aipeia kentini, adını Boiotia'daki Koroneia'dan almış olan Koronai ile bir tutar (4. 34. 5). 58 Pausanias, 3. 26. 8. 59 ilyada. 2. 581-86. Pelopid'ler, bu yöreyi, Lakonia ve Messenia'nın yerli hanedanlarıyla evlenme yoluyla edinmişlerdi.
386
T
a r
İh
ö n c e s
İ E
g e
ve Helike'der» oluşur.60 Eğer Kıstaktan Mykene'ye doğru güneydoğu daki uzantısını saymazsak, bu bölge, Peloponnesos Akhaia'sma denk düşmektedir. Aigion, Helike ve Hyperesia (sonradan Aigeira) kentle ri61 gerçekte Akha Birliği'nin üyeleriydi. Demek ki, O restes'in oğlu Akha'ları Lakonia'dan Peloponnesos Akhaia'sma götürürken, daha bü-
A
B
C
D
Harita VII. Peloponnesos’daki Akha yerleşim merkezleri 60 ilyada, 2.569, 77. Agamemnon'un hükümdarlığı, Sikyon'da anımsanıyordu: Pausanias, 2. 6. 7. 61 Pausanias, 7. 26.1-4.
Akh
a 'l a r
387
yükbabasının zamanında Akha'lar tarafından işgal edilmiş olan atala rının egemenlik alanlarmdan birine sığınmaya çalışıyordu. Pelops'un Thessalia'dan Peloponnesos'a götürdüğü A kha'ların ya nında, geleneğe bakılırsa, bir Boiot topluluğu da vardı. Bunlar da izleri ni bıraktılar. Özgür Lakonia kentlerinden biri olan ve Pelops tarafından kurulan Leuktra, Boiotia'daki öteki Leuktra'nın bir kolonisiydi ve bura da Kadmos'un kızı İno'ya bağlı yerel bir tapım vardı.62 İno'ya aynı za manda Brasiai'da ve Thalam ai'da da tapınılıyordu ve Thalam ai daha sonraki zamanlarda Boiotoi diye bilinecekti.63 Bir başka özgür La konia kenti olan Asopos da biri Boiotia'da, öteki Peloponnesos Akhaia'smda iki ırmakla aynı adı paylaşmaktadır.64 Gytheion'da, öç alm a tanrıça ları Erinys'lerin yerel bir biçimi sayılabilecek Praksidik'lerin bir tapımı yer almaktaydı.65 Praksidik'lere aynı zamanda Boiotia'daki Haliartos kentinde de tapmılmaktaydı; bilebildiğimiz kadarıyla da başka hiçbir yerde tapınılmamaktaydı.66 Gerenia'da, Thessalia'daki Trikka'dan akta rılmış bir Asklepios Trikkaios tapımı vardı.67 Teuthrone'nin güneyinde, biri Akhilleus'un adını almış, öteki Phokos'un anası Psamatho ya da Psamathe'nin adına kurulmuş iki liman bulunmaktaydı.68 Laas halkı, Helena'nm taliplerinden biri olarak Sparta'ya gittiğinde Akhilleus'un öldür düğü Laas adlı bir adamın soyundan gelmekteydi.69 Kardam yle'de Nereid'lerin, yani Nereus Kızları'nın bir tapınağı vardı. Nereid'ler, Menelaos'un kızıyla evlenmek üzere Sparta'da bulunduğu sırada Neoptolemos'u kutlamak için orada karaya çıkmışlar.70 Bu geleneklerin hepsi de bakışları Boiotia ya da Thessalia üstünde toplamakta; kimileri somut ola rak Boiot'lardan, kimileri de Akha'lardan söz etmektedir.
5. Akha'ların Kökeni Yeniden kuzeye dönelim. Thessalia Akhaia'sında A kha'ların Peleus yönetiminde Hellen'lerle birleştiklerini görmüştük. Az önce de, Boi62 63 64 65 66 67 68 69 20
Strabon, 360, Pausanias, 3. 26.4. Pausanias, 3. 24.4,3. 26.1; Strabon, 360. Pausanias, 2. S. 2, 2. 6.1. Pausanias, 3. 21. 2 Pausanias. 9. 33. 3. Strabon, 360; Pausanias, 3. 26. 9. Pausanias, 3. 25. 4. Pausanias, 3. 24.10. Pausanias, 3. 26. 7.
388
T a r ih ö n c e s i Eg e
ot'larla yakından ilişkili olduklarını gördük Akha'ların. Kimdi bu halk lar peki? Burada bir varsayım öne süreceğim: Bunlar, bir zamanlar dağ lık Epeiros bölgesinde yaşamış olan tek bir soyun kollarıydılar. Hellas, İlyada'nın "G em ilerin Sayım ı" bölüm ünde, Thessalia Akhaia'sındaki yerleşim merkezlerinden birine verilen addır, İlyada'ran öteki bölümlerindeyse, genellikle Pthia'dan Boiotia'nm güney sınırla rına dek uzanan tüm ülke için kullanılır Hellas.71 Eğer Akha'lar, Boiot'lar ve Hellen'lerin gerçekte aynı halk olduğunu düşünürsek, bu yay gınlaştırılmış kullanım anlaşılır bir niteliğe kavuşur. Adlarını Boiotia'ya vermiş olan Boiot'lar Thessalia'dan gelmişlerdi. Thukydides, Boiot'ların Boiotia'yı istilasının Troya Savaşı'ndan önce başlayıp altmış yü sonra tamamlandığım söyler.72 İlyada'nın "Gemile rin Sayımı" bölümünde, hâlâ Miny'lerin yönettiği Orkhomenos ve Aspledon'u saymazsak, bütün ülke Boiot'ların elindedir. Demek ki, güne-
Harita VIII. Thessalia Akhaia'sı
71 ilyada, Z 683,9.447,478, 2. 683; Strabon, 431-32. 72 Peloponnesos Savayı, 1. 12. 3. Gephyra’lıları Tanagra topraklarından kovanlar Boiot’lardı: Herodot Tarihi, 5. 57.
A k h a ’l a r
389
ye iki aşamada gitmişlerdir. Birinci aşama, Boiot'ları ve A kha'lan Pe loponnesos'a getiren harekettir. İkinci aşamaysa, Thukydides'in belirt tiği gibi, Thessalia'da kalanların Thessal'ler tarafından güneye sürül düğü dönemdir. Bu dönem, AiolTarın göçüyle, yani Yunan dilini ku zeybatı A nadolu'ya yerleştiren hareketle özdeşlenebilir. Strabon, bu göçmenlerin ana kolunun Boiot'lar arasından geldiğini söylüyor.73 Boiot'lar Aigina halkıyla akraba olduklarını savunuyorlardı. Bu sav larını, Thebai kentinin ata adı olan Thebe'nin, Aiakid'lerin kadın atası Aigina'nın kız kardeşlerinden biri olduğunu.söyleyerek dile getiriyor lardı.74 Babaları, Asopos'du: Az önce Peloponnesos A kha'lan arasın da rastladığımız bir ad. Onlara adını veren ataları Boiotos, İtonos'un oğullarından biriydi; Boiot'ların tapımı ise Athena İtonia tapımıydı.75 Athena İtonia tapımı, Thessalia Akhaia'smdaki İtonos'dan gelm işti, llı/fldfl'da, Phylake ve öteki yerleşim merkezleriyle birlikte İtonos'un da, Phylake'li olan ve orada beşinci yüzyılda bile hâlâ tapımları Protesilaos'un buyruğunda olduğu söylenir.76 Böylece görülüyor ki, Peleus, Thessalia Akhaia'sının tek egemeni değildi. Gerçekte, Protesilaos, Peleus'un akrabası olarak tanımlanmıyor gerçi; ama haritaya bir göz ata cak olursak, iki ülkenin, s ık ı' bir işbirliği olmaksızın yönetilemeyecek kadar iç içe geçmiş olduğunu görürüz. Dolayısıyla, Protesilaos ve buynığundakiler, hâlâ Akha'larla yakın ilişkide oldukları Thessalia'da ya şayan Boiot'ların bir kesimi olarak kabul edilebilirler.77 İ l y a d a ' mn On Altıncı Bölümünde, Patroklos son dövüşüne gittiğin de, Akhilleus onun sağ salim dönmesi için şöyle yakarır: D od on alı Z e u s, P elasg s o y u n u n tanrısı, u z a k la rd a , so ğ u k kışlı D o d o n a 'd a h ü k ü m sü ren , çev resin d e, ay ak ların ı y ık a m a z , y e rd e y a ta r sö zcü leri (Selloi) o tu ra n ...78
73 74 75 76
Strabon. 402. Herodot Tarihi, 5.80. D.S. 4. 67; Pausanias, 9.1.1, 9. 34.1; Strabon, 411. ilyada, 2. 695-701; Pindaros, 1. 58-59; Arrianus, Anabasis o f Alexander; 1 .1 1 .5 . Skione’ye yerleşen Akha'lar, Protesilaos'un izleyicileri olarak tanımlanıyor. Apollodoros, Epit. 6 . 15b. ilyada’nırı "Gemilerin Sayımı" bölümünde sözü edilen tüm Thessalia'lı şeflerin, Euneos, Gouneus ve Prothoos dışında, sözcüğün gerçek anlamında Akha'lı olduklarını varsaymak güvenli bir yoldur. 77 Çok sayıda Boiot’un geride Thessalia'da kalmasıyla ilgili olarak, gelenekte, Thessalia'lı serfler arasında yurtlarını terk etmektense boyun eğmiş olan Arne'li Boiot'ların da bulunduğu belirtiliyor F H C . 4.134. 78 ilyada, 16. 233-35.
390
T A R İH Ö N C E S İ E G E
Bu canalıcı anda Akhilleus'urı çok uzaklardaki Dodona'nın tanrısı na seslenmesinin nedeni, hiç kuşkusuz, kendisi de Zeus soyundan gel diği için kendi ata yurdunun tanrısına başvurup yakarıyor olmasıdır. Gene, oğlu Neoptolemos da savaştan sonra bu bölgeye yerleşirken as lında atalarının ülkesine geri dönmekteydi. D ahası, Selloi ya da Helloi'un Hellen'lerden başkası olmadıkları görüşüne herkes katılıyor. Bunlardan "sözcüler" ya da yorumcular diye söz edilmektedir; bir baş ka deyişle, tanrının gönderdiği işaretlerin anlamını çözen biliciler ya da rahiplerdir bunlar. Aristoteles, Hellen'lerin, Dodona dolayındaki ülkeden geldiklerini ve orada Graikoi diye bilindiklerini söyler.79 Bu, Romalıların Hellen'leri tanıdığı adı açıklayabilir, çünkü Hellen'lerin İtalya'da yaşayan halk larla ilk ilişkisi doğallıkla Adriya Denizi üstünden kurulmuştu. İ/ı/adn'daki "Gemilerin Sayım ı" bölümünde, Boiotia'hlarm yerleşim mer kezleri arasında Graia da sayılır; Aristoteles de, G raia'nm , sonradan Oropos adım alan yer olduğunu söyler.80 Eğer Boiotia'hlarm bu adı Dodona'dan yanlarında getirdiklerini düşünürsek, H ellen'lerin nasıl Graikoi olarak tanındıklarım anlayabiliriz. Ama bu işin kolayına kaçan bir varsayım olur, çünkü Oropos adı da aynı yoldan açıklanabilir. Protesilaos'un Thessalia Akhaia'sından gelen bir Phylake'li olduğunu da ha önce belirtmiştik. Dodona'nın birkaç kilometre güneyinde başka bir Phylake daha vardı; Oropos adı verilen bir ırmağın kıyısındaydı bu Phylake.81 Tüm eskil çağlar boyunca varlığını sürdürmüş olan bir bağ, bu bir bakıma seyrek sayılabilecek bağları perçinliyor. Boiotia'lılar, en ünlü bilicilik merkezi sayılan Zeus tapınağının bulunduğu Dodona kentine her yıl hac düzenlerlerdi; dolayısıyla özel bir ayrıcalıkları vardı Dodona'da. Tapmaktaki bilicilerin açıkladığı Zeus buyrukları gerçekte rahibelerce aktarılırdı, ama Boiotia'lılar kehaneti erkek yorumcular ya da sözcülerden öğrenme hakkına sahiptiler.82 İşte burada söz konusu olan, Selloi'dur. Bu ayrıcalık, eski akrabalığa gösterilen bir saygının sonu cuydu. Eğer Akha'lar ile Boiot'lar arasında ortak bir Hellen kökeni var idiy se, Yunan dilinin yayılmasında önemli bir rol oynamış olmaları gere 79 Aristoteles, Mete. 1.14. 80 ilyada, 2 .498. 81 Titus Livius, 45.26. Aynı biçimde, Thessalia bölgesindeki Arne kenti, Boiotia bölgesinde de karşımıza çıkıyor İlyada, 2. 507; Strabon, 413. 82 Ephoros, 30; Strabon, 402.
A k h a ’l a r
391
kir. Şimdi bakalım, Akha'lar ile Boiot'ların göçleri dilbilimsel bilgiler ışığında nasıl bir görünüm sunuyor. Yunan dilinin Peloponnesos'a ilk kez Neleid'ler ve Lapith'ler tara fından getirildiğini kitabımızın daha önceki bölümlerinde değişik açı lardan belirtmiştik. N eleid'ler Messenia'nm batı kıyılarına, Lapith'ler de Argolis, Arkadia, Elis ve Korinthos Kıstağı dolayına yerleşmişler di.83 Neleid'lerin hangi lehçeyi konuştuklarını ortaya çıkaracak hiçbir ipucu yok elimizde. Ama konuştuktan lehçenin, Lapith'lerin lehçesine yakın olduğu düşünülebilir. Homeros'daki Yunanca sorununa geldi ğimizde, Lapith'lerin kullandığı lehçeyle ilgili bazı şeyler söyleyebile ceğiz. Tarihsel dönemlerde Argolis, Messenia ve Lakonia'da konuşulan lehçe, Dor'caydı. Elis ve Akhaia halkları, Kuzeybatı Yunancası konu şuyorlardı. Kuzeybatı Yunancası, Dor'caya yakın bir dildi ve Dorca'yla aynı zam anda ortaya çıkm ıştı. Ama A rkadia'da konuşulan dil ne Dor'caydı, ne de Kuzeybatı Yunancası; Aiol diline yakın bir dildi. Ki min lehçesiydi bu peki? Argolis ve Lakonia'da konuşulan Dor'ca, Arkadia dili olarak belir lenmiş bazı biçimleri içerir. Bu da, Arkadia dilinin bir zam anlar daha geniş bir alanı kapsadığını gösterir. Üstelik, Argolis ve Lakonia, Akha'ların işgal ettikleri iki bölge olduğu için, Arkadia dilinin bu öğele rini Akha'lara bağlamamızı sağlayacak kanıt da vardır elimizde. Girit'deki, Rodos'daki ve Pamphylia'daki Dor'canm tem elinde benzer öğeler bulunmuştur. Bütün bu bölgelerde Dor'lardan önce A kha'lar yaşamıştı. Dahası, Dor'ların ulaşamadığı Kıbrıs'da kullanılan Yunan ca, nerdeyse aynı lehçe sanılacak kadar çok benzer Arkadia diline.84 Dolayısıyla bunun A kha'ların dili, yani Thessalia'daki Aiol'canm bir kolu olduğu açıktır. Dor'lar Argolis ve Lakonia'ya girdiklerinde, Ak ha lehçesini oralardan kaçanlar Arkadia ve Akhaia'ya taşımışlardı. Boiotia lehçesi, temelde, Kuzeybatı Yunancası ile örtüşmüş Aiol'caydı. Buck, bu örtüşmenin temelindeki Aiol'canm M iny'lerin dili oldu ğunu, kuzeybatı öğesini Boiot'ların getirdiğini öne sürmüştür.85 Bu gö 83 Elis’de, Lapith'ler Epeo'lulara hükmediyorlardı (fiyada, 2. 620-24; D.S. 4, 69). Epeo’lular sanırız Karia’lılardı: Pausanias, 5. 1.5. Bu bölgedeki bir başka Lapith yerleşim merkezi de Dulikhion’du: İlyada, 2. 625-29; Pausanias. 5.1.10. 84 C.D. Buck, Creek Dialects (Yunan Lehçeleri), (İkinci Basım, Boston, 1928), s. 6-7; Homer and Mycenae, s. 86-87. 85 Creek Dialects, s. 3. Buck'ın ileri sürdüğü gibi. Boiot'ların adlarını Boion Dağı'ndan alm ış olmaları olasıdır, ama bundan onların Kuzeybatı Yunancası konuştukları sonucu çıkmamaktadır.
392
T A R İH Ö N C E S İ E G E
rüş gerçeklerle bağdaştırılamaz. Anadolu kıyısındaki (Aiolis) Aiol di li, Kuzeybatı Yunancasıyla bozulmamış olması yönünden, Thessalia ve Boiotia'daki Aiol dilinden farklıdır.86 Dolayısıyla, Ege'nin karşı yaka sına, Kuzeybatı Yunancasının Thessalia ve Boiotia'ya gelişinden önce götürülmüş olması gerekir. Ama Boiot'lar daha Troya Savaşı'ndan ön ce Thessalia ve Boiotia'daydılar. Dahası, Aiolis'e göç edenlerin büyük bir bölümünü Boiot'lar oluşturuyordu; o kadar ki, yeni yurtlarına za man zaman Boiotike de deniliyordu.87 Demek, bunların konuştuğu dil Kuzeybatı Yunancası değil, Aiol diliydi. Boiot'lar ile Akha'lar arasın da var olduğunu ileri sürdüğüm yakın ilişki, böylece, Aiol dili ile Arkadia dili arasındaki yakınlıkla doğrulanmaktadır. Zeus adı, Hint-Avrupa kökenlidir. Poseidon adının kökeni yeterin ce açığa çıkarılabilmiş değilse de, eski Hint-Avrupa yağmur tanrısının koşut bir biçimi olabilir pekâlâ.88 Eğer Zeus'u Dodona'ya Akha'lar ge tirmişse, o zaman Akha'ların Adriya Denizi kıyısından aşağılara doğru geldikleri, sonra Pindos dağını aşıp Peneios ırmağım izleyerek Thessa lia ovasına vardıkları düşünülebilir. Thessalia ovasında Akha'lardan önce Tyroid'ler ve Lapith'ler vardı. Aksios ırmağından aşağı ve Petra ya giden kıyı boyunca doğu yolunu tutmuşlar, orada bir Poseidon tapımı kurmuşlardı Tyroid'ler ve Lapith'ler. Bu yüzden, Yunan dilinin Yuna nistan'a ilk girdiği iki ana yerin Dodona ile Petra olduğu söylenebilir. Böylelikle, Akha adının Mykene döneminde genelgeçer bir terim olarak yaygınlaşması, Akha'ların Mykene'deki egemen hanedanın yö netimi altında yayılmalarıyla açıklanmış oluyor. Öte yandan, Mykene, Thebai ve Orkhom enos'un parlak kültürünü özümsedikten sonra bu kültürü yanları sıra Yunan destanının beşiği Aiolis ve İonia'ya taşıyan Akha'lar ile Boiot'ların ortak Hellenik kökeni, Hellenik adının nasıl da ha da görkemli bir geleceğe yazgılı olduğunu görebilmemizi sağlıyor.
6. Pelopid'ler Geriye dönüp de Akha'ların yayılışına baktığımızda, Akha'ların yer leşim merkezlerinin büyük çoğunluğunun denize yakın olduğunu gö rüyoruz. A khilleus'un su perisi Thetis'in oğlu olm ası, Phokos'un da 86 Creek Dialects, s. 5-6. 87 Strabon, 402; Pelopormesos Savaşı, 3. 2. 3, 7. 57. 5, 8.100. 3. 88 A.B. Cook, "Zeus, Jupiter and the Oak", Classical Review, 17.174-75.
A k h a ’l a r
393
adını fok balığından alması boşuna değildir. Akha'lar Thessalia'ya ulaş tıktan sonra denizi tanıdılar. Onların da denizlere yelken açmayı tıpkı Tyroid'ler gibi Pagasai Körfezi'nde öğrendiklerini varsaym ak yanlış olmasa gerek. Tyroid'lerin Akha'larla sanırız yakın ilişkileri vardı, çün kü Troya Savaşı zam anında Pherai'da ve İoİkos'da hâlâ Tyroid'lerin bir kolu bulunuyordu.89 Forrer, H attuşa'da bulunan Hitit belgelerinde geçen kim i Yunan prenslerinin adlarını çözüp okuduğunu açıklayalı yirm i yıldan fazla oldu. Forrer'ın belirlediği birçok adın çevresinde ateşli tartışmalar pat lak verdi; ben burada Forrer'm belirlemelerinden yalnızca birinden ya rarlanacağım. Murşil'den (İ.Ö. yaklaşık 1350-1320) başlayarak birçok Hitit kralı, Ahhiyava denilen bir ülkenin yönetenleriyle karşılıklı ilişki içindeydi. Bunların Akha'lar oldukları kabul ediliyor. Gel gör ki, Yu nan anakarasının A kha'lan değildi bunlar. Ahhiyava ülkesinin tam ne rede bulunduğu şimdilik açık değil, ama Anadolu'nun güney ya da ba tı kıyılarında bir yerlerde olduğu anlaşılıyor. Ahhiyava kralı, Murşil'in oğlu Muvatallu'ya armağanlar göndermekte, ondan armağanlar almak tadır (İ.Ö. yaklaşık 1300); Ahhiyava'lılar bir kuşak sonra Hititlere kar şı Assuva (neresi olduğu belirsiz) kralıyla birleşmişlerdir. İ.Ö. 1240'da kralları Attarisyas Kıbrıs'ı ele geçirir.90 Öte yandan, Ahhiyava'dan Hi tit sarayına gelerek savaş arabası sürmeyi öğrenen prenslerden söz edil mektedir.91 Akha'lar, Mısırlıların da yabancısı değildiler. İ.Ö. 1288'de II. Ram ses Kadeş kentinde Hititlerce bozguna uğratılmıştı. Bu savaşta Hititlerin bağlaşıkları arasmda Luka'lar (Lykia'lılar), İliunna'lar (Troyalılar?) ve Kalikişa'lar (Kilik'ler) vardı.92 Altmış yıl sonra, Merneptah'm yöne timi sırasında Mısır bir kez daha LibyalIların batıdan "bütün ülkeler den kuzeyli sürüleri"yle birlikte giriştikleri ortak bir saldırıyla yüz yü ze geldi. Sözü edilen "Kuzeyli sürüleri" arasmda Luka'lar, Şardina'lar, Turşa'lar ve Akaivaşa'lar vardı. Şardina'lar ya Sardes kenti halkıdır ya da Sardunyalıların ataları; ama her ikisi de olabilirler.93 T urşa'lar, Tyrsen'ler ya da Tyrrhen'lerdir. Akaiyaşa'lar da Akha'lardır. Daha son 89 90 91 92
ilyada, 2. 711-15. E. Cavaignac, Le probleme hittite (Hitit Sorunu), (Paris, 1936), s. 41-42, 50, 58-59, 86, 92-95. Aynı yerde, s. 42. H.R. Hall, "Keftiu and Peoples of the Sea", Annual o f the British School at Athens, 8.157; Cambridge Ancient History'de. 2. 275-76, 281-83. 93 Sardunyalıların kökeni Kafkasya'ya kadar götürülmüştür (“Die Hypachaer", 225); Sardunya'nın Tunç Çağı kültürünün Ege'yle olan yakınlıkları için bkz. G. Childe, The Dawn o f European Civilisation (Avrupa Uygarlığının Şafağı), (Üçüncü basım, Londra, 1939), s. 242-46.
394
T A R İH Ö N C E S İ E G E
raları, İ.Ö. 1194 yılında, 111. Ramses benzer bir kuzeyliler sürüsünü Nil Deltası'nda yenilgiye uğratacaktı. Akha'ların, ta on dördüncü yüzyılda Hitit İmparatorluğu'yla ilişki li oldukları sıralarda Anadolu kıyılarında etkin oldukları açıktır. İşte, Pelopid'leri bu bağlam içersinde incelememiz gerekiyor. Birçok bilim adamı, Pelopid'lerin, kendilerini izleyen Akha'larla ay nı soydan geldiğini öne sürmüştür. Kendi içinde epey akla uygundur bu görüş; hem de, eski çağdan bir yazar da bu görüşten yanadır. Ken disiyle ilgili pek bilgimiz bulunmayan Autesion adlı bir yazarın, Pelops'u Olenos'lu bir Akha olarak tanımladığı belirtilm iştir.94 Kuşku suz, Akha'ların yöneticileri olarak Pelopid'lerin bir ölçüde Akha'laşmış olmaları çok olasıdır, ama Pelopid'lerin Akha kökenli olmaların dan kuşku duymamızı gerektiren nedenler vardır. Eğer Akha'ların Thessalia'dan Peloponnesos'a gitmelerine önderlik eden Pelops kendisi de bir Akha idiyse, Akha'ların geldiği yörede iz ler bırakmış olması beklenirdi. Ama bırakmamıştır. Boiotia'dan ayrıl madan, kız kardeşi Niobe'yi Thebai'lı Amphion'la evlendirmiş, Niobe Amphion'a Khloris'i doğurmuştur; Khloris de Neleus'un karısı olmuş tur.95 Thebai, Mykene ve Pylos hanedanları arasındaki eski bağların bir belirtisi olması bakımından ilginçtir bu. Pelops, Peloponnesos'a yerleş tikten sonra, Kadmos Ocağı'ndan Laios'u ağırladı orada.96 Khaironeia'da onun değneği kutsal bir emanet olarak saklandı. Pelops'un değ neği Khaironeia'ya Phokis'den getirilmişti. Phokis'e de, Pylades ile ev lendiğinde Agamemnon'un kızı Elektra tarafından M ykene'den geti rilmişti.97 Hepsi bu. Pelops'un Boitia'yla üç bağı söz konusu; bunlar dan biri Mykene'ye kadar gidiyor gerilere; Thessalia'da ise Pelops'un en küçük bir izine rastlanmıyor. Dahası, niteliği pek bilinmeyen bir ya zar olan Autesion'u bir yana bırakırsak, tüm eski yazarlar, Pelops'un Anadolu'lu olduğu (bir Lydia'lı, bir Paphlagonia'lı ya da bir Plırygia'lı) konusunda birleşiyorlar.98 İsterseniz, gelin bir de yaşamöyküsüne ku lak verelim Pelops'un. Çünkü, Pelops'un yaşamöyküsü, tarihsel ger çek kırıntılarının bir kuttörenler yıkıntısıyla kaynaştırılarak nasıl tipik bir Yunan destanına dönüştürüldüğünü görmek bakımından öğretici bir örnektir. 94 95 96 97 98
Pindaros, O. 1. 37. Strabpn, 360; Odysseia, 11. 281-83; Apollodoios, 1.9.9. Apollodoros, 3.5.5; Athenaeus, 602-03; Euripides, Ph. 1760. Pauşanias, 9. 40,11-11 Peloponnesos Savaşı, 1. 9; Pindaros, O. 1. 24; B. 7. 53; Herodot Tarihi, 7. 8, 7.11.4; Pindaros, 0 . 1. 37.
A
k h a ’l a r
395
Pelops'un babası Tantalos, tanrı Zeus'un oğluydu; Lydia'daki Sipylos dağında dünyaya gelm işti." Pelops'un Broteas ve Daskylos adlı iki erkek kardeşi ve Niobe adlı bir kız kardeşi vardı.100 Tantalos sık sık tanrılarm sofrasına çağrılma onuruna erişirdi. Bir gün, daha küçük bir ço cukken oğlu Pelops'u kesip pişirdi, yemek diye tanrıların önüne koy du. Tanrı Zeus yemeğin ne olduğunu anlayınca hemen geri götürül mesini ve Pelops'un bedeninin yeni baştan yaratılıp diriltilmesini bu yurdu. Buyruğu yerine getirildi Zeus'un: Moira'lardan biri, yaşam ip liğini büken IĞotho, çocuğu yeniden yaşama döndürdü.101 N e ki, da ha önceden Demeter ya da Thetis Pelops'un bir omzunu yemiş bulun muştu. İşte bu omzunun yerine fildişinden yeni bir om uz yapıldı Pelops'a. O günden sonra Pelopid'ler omuzlarındaki beyaz bir doğumizinden tanınır oldular.102 Tantalos'u da yıldırımlar çarptı. Pelops büyüdüğünde, tanrı Poseidon ona kanatlı atların çektiği bir araba armağan etti. Hiç ıslanmadan denizleri aşabiliyordu bu araba.103 Yunanistan'a doğru yola koyulan Pelops, arabasının sürücüsü Killos ölünce, Lesbos adasında duraklamak zorunda kaldı. Killos'u Lesbos'da ya da Troas bölgesindeki Killa'da toprağa verdi.104 Yeniden yola koyu lup Olympia yakınlarındaki Pisa'ya geldi. Pisa kenti o sıralar Ares ile Harpina'nın oğlu Oinomaos'un yönetimindeydi.105 Oinom aos'un gü zeller güzeli bir kızı vardı; her gören hemen gönlünü kaptırıyordu bu kıza. Gelgelelim, Oinomaos pek istekli değildi Hippodam eia'yı evlen dirmeye; çünkü ya kızının oğlunun kendisini öldüreceği yolunda uya rılmıştı ya da kendisi vurgundu kızma. Karşısına gelen her damat ada yını kendisiyle araba yarıştırmaya zorluyordu. Yarışılan yer de, Pisa kentinden Korinthos Kıstağı'na kadar uzanan bitmez bir yoldu. Damat adayı, Hippodameia'yı da yanma alıp sürüyordu arabayı; kızın baba sı Oinomaos da başka bir arabayla artlarına düşüyordu. Damat adayı yarışta yenik düşerse öldürülüyordu.106 On üç aday can verdi Hippodameia ile evleneceğim derken. Ama Pelops hepsinden talihli çıktı. Hippodameia, Pelops'a gönlünü kaptırınca, gitti babasının seyisi Myrtilos'u kandırdı. Babasının arabasının tekerleklerindeki dingil çivilerini 99 Pausanias, 2. 22. 3; Hyg. F. 82; Apollodoros, 3.5. 6.100 Pausanias, 3. 22 4; A.R. Z 358. 101 Pindaros, 0 . 1. 23-51. 102 Pindaros, 0 . 1. 37; Hyg; F. 83. 103 Pindaros. 0 . 1. 75-78,87; Apollodoros, Epit. Z 3. 104 Theop. 339; Strabon, 613. 105 Pi. O. 1.65-88: Pausanias. 5. 22. 6. 6. 21. 8. 106 Apollodoros, Epit. 2.4; D.S. 4. 73.
396
T a r İh ö n c e s İ E g e
çıkarttırdı. Sonunda, Oinomaos'un arabası dingilden çıkıp parampar ça oldu. Kimine göre, Oinomaos yere düşerken dizginlere dolaşıp öl dü; kimine göre de, Pelops kargısmı saplayarak öldürdü onu.107 Gel gör ki, seyis Myrtilos geline, Hippodameia'ya vuruldu bu ara da. Arabayla Ege Denizi'ni aşarlarken (orada ne aradıkları açık değil) bir ara Pelops arabadan inip su getirmeye gitti. Myrtilos da kaşla göz arasında Hippodameia'yı becermeye kalktı. Tam o sırada geri dönen Pelops, arabacı M yrtilos'u denize atıp öldürdü.108 Bu serüvenlerden sonra Yunanistan'a dönen Pelops, Peloponnesos'u ele geçirdi (nasıl ele geçirdiği anlatılmıyor) ve kendi adını verdi bu bölgeye. Daha önceleri bu bölgeye Apis ya da Pelasgiotis deniliyordu.109 Pelops, Pisa kentin de kayınbabasımn yerine geçti ve birçok oğlu oldu. Bunlardan Atreus ile Thyestes bir zaman Makistos'da (Triphylia) oturduktan sonra Myke ne'ye ve Tiryns'e geçtiler.110 Pelops'un kemikleri, Olympia'da kendi sine adanan bir temenos'a, kutsal alana konuldu.111 Pelops'un Amphion'la evlendirdiği kız kardeşi Niobe'ye gelince, bir sürü çocuk doğur du. Niobe, çocuklarıyla o denli onur duyuyordu ki, Apollon ile Artemis'in anası Leto'dan bile daha mutlu olduğunu söyledi herkesin için de. O zaman, Apollon ile Artemis, Khloris dışında tüm çocuklarını öl dürdüler Niobe'nin. Niobe derin acılar içinde yurduna, Spylos'a dön dü ve taş kesildi.112 Pelops'un kaynatılıp pişirilmesi, bir erginleme söylencesidir.113 Klotho'yu doğum tanrıçası olarak önceden de biliyorduk; oysa burada bir yeniden doğum tanrıçasıdır Klotho. Hippodameia uğruna düzenlenen araba yarışı, svayamvara'ya ya da evlilik öncesi yarışmasına dayanmak tadır: Evlenmeden önce gençlere uygülanan erginleme sınavının ata erkil toplumdaki bir gelişmesidir bu.114 Ancak burada bizi asıl ilgilen diren, kuttörenlerle ilgili temel değil, bütün bunlardan artakalan tarih sel olgulardır. Eğer Pelops kız kardeşini Boiotia'da evlendirmişse, dosdoğru Sipylos'dan Pisa'ya gelmiş olamaz. Bu aykırılık, iki ayrı gelenekle karşı kar şıya olduğumuzu gösteriyor. Thessalia'dan söz edip de Sipylos ya da 107 Pindaros, O . 1.127: Pausanias, 6. 21. 7; Apollodoros. Epit. 2. 6-7. 108 Apollodoros, Epit. 2. 8-9; İlyada, 2.104. 109 Apollodoros, Epit. 2.9. 110 Euripides, Orestes, 5. 111 Pausanias, 6. 22.1. 112 İlyada. 24. 602-17; D.S. 4. 74; Apollodoros, 3. 5. 6. 113 G.Thomson, Aeschylus and Athens (Aiskhylos ve Atina), (İkinci basım, Londra. 1946), s. 113-18. 114 Briffault, The Mothers (Analar), 2.199-208.
A
k h a 'l a r
397
Pisa kentlerinin adını anmayan gelenek Akha'ların yorumudur; Thessalia'yı ve A kha'lan görmezden gelen ikinci gelenek ise Pisa kentinin vonımu. Eğer Pelops Peloponnesos'u ele geçirdiyse, Mykene kenti ya da o dönemde çevreye nam salmış başka kentler dururken, kendine başkent olarak Pisa'yı seçmiş olması tuhaftır. Bir süre Olim piyat Oyunları'm denetimi altında tutmuş olmasını saymazsak Pisa kenti hiçbir dönem de önemli bir kent niteliği kazanmamıştı. Kaldı ki, Olimpiyat Oyunla rı da sekizinci yüzyıldan önce tüm Yunanistan'ı kapsayan bir niteliğe büriinmemişti. Eğer Pisa kenti herhangi bir dönemde Pelopid'lerin mer kezi olmuşsa, İlyada'da Agamem non'un egemenlik alanlarından biri olarak adının geçmesini beklememiz doğaldır; ama geçmemektedir. Pi sa kentiyle bağıntının söylenceye sonradan eklenmiş olmasından kuş kulanmamak elde değil. Dor istilasından kısa bir süre sonra, Agorios diye birinin önderliğin deki bir Akha topluluğu Peloponnesos Akhaia'smdaki Helike'den göç ederek Elis'e yerleşti. Agorios, Orestes'in torunlarındaridı.115 İpucu da burada işte. Pelops tapımı, bu geç tarihlerde Pelopid'lerin bir kolu ta rafından Elis'e getirildi. Olimpiyat şenliği yöneticilerinin hiç kuşkusuz böylesine görkemli bir geleneği kendilerine maletmekte çıkarları var dı. Böylece, şenlik yöneticilerinin çabası sonucu, Olympia kentinde bir yurt buldu kendine Pelops tapımı. Öteki belirtiler de aynı doğrultuda. Hippodameia, Olympia'ya gö mülmüştü; ama kemikleri Olympia'ya Mideia'dan getirilmişti, kocasıy la kavga ederek gidip yerleştiği Mideia'dan.116 Oinomaos nerdeyse yal nızca PelopsTa bağmtılı olarak karşımıza çıkmaktadır. Pisa kentinde Oinomaos'dan önce bilinen bir kral yoktu. Yanşın varış yerini niçin Korinthos Kıstağı olarak belirlemişti peki Oinomaos? Sanırız, kendisi de o yöreden gelmeydi de ondan. Oinomaos'un anasının babası, ırmak Asopos'du.117 Helike de, Mideia da, Korinthos da, Asopos ırmağı da, Ho meros ozanlarınca Mykene'li Pelopid'lere yakıştırılan bölgenin içinde kalmaktadır. Bu nedenlerle, Pelops söylencesinin Yunan topraklarına ilk kez burada, Peloponnesos'un kuzeydoğu köşesinde ekildiğine ina nıyorum. Ne var ki, bundan, Pelops'un bir zamanlar Mykene'de hüküm sürdüğü sonucu çıkmaz. Tam tersine, Pelops'un Yunanistan'a hiçbir za i l 5 Pausanias, 5. 4. 3. 116 Pausanias. 5. 20. 7, 6.20. 7. 117 Pausanias, 5.22. 6, 6.21. 8. Pelops'un arabası Phleius'da korunup saklanmıştı: Pausanias, 2.14. 4.
398
T a r ih
ö n cesİ
Eg e
man erişmediğini gösteren belirtiler söz konusudur. Pelops'un kemik lerinin Troyalı Athena imgesine uydurulduğu yolunda bir gelenek var dı.118 Pelops'un arabacısı Anadolu'dan ayrılmadan ölmüştü; bu gele nekte Pelops'un da daha Anadolu'dayken öldüğü ileri sürülmektedir. Üstelik bu sav, Olympia yorumunun tam tersme, Oinomaos'un Lesbos kralı olduğunu savunan bir başka görüş tarafından desteklenmektedir.119 Tıpkı Pelops'un pişirilmesi gibi araba yarışı da, Pelopid'lerin Anado lu'dan gelirken getirdikleri bir ata söylencesinden başka bir şey değildi. Sipylos, Sardes kenti ile deniz arasında kalan Hermos koyağına ba kan dağdır. Çocuklarının acısından gözyaşlarına boğulan Niobe bura da taş kesilmişti. Pelops'un Tahtı diye bilinen kaya buradaydı. Tanrı ların Anası'mn, erkek kardeşi Broteas tarafından yaptırılan eski tapı nağı buradaydı. Yakındaki koyaklardan birinde, ilk başlarda Pelopeia diye bilinen Thyateira kenti yer alıyordu.120Hermos ırmağı, Hitit kül türünün Ege'ye ulaştığı ana yoldu. Niobe imgesi, Pelops'un Tahtı, Broteas'm yaptırdığı tapınak, bütün bunlar Sipylos dağında bugün hâlâ görülebilen Hitit anıtlarını akla getiriyor. Bu kadar da değil. Pelops'un öteki erkek kardeşi Daskylos, Lydia kral ocağı Merm nad'ların ilki olan Gyges'in babasının adaşıydı aslında. Sürücü Myrtilos da, Lydia'lı Heraklesoğullarının sonuncusu Myrsilos'un ve Ahhiyava prensesiyle ba şından geçenleri Hattuşa'da tutanağa geçirten Hitit kralı Murşil'in ada şıydı. Söz konusu gelenekte, Pelops'un Lydia'lı olduğu doğrultusun da somut belirtilerin bulunduğu açıktır. Pelops aynı zamanda Paphlagonia'lı ve Phrygia'lıydı. Paphlagonia, Hattuşa kentinin hemen kuzeyindeydi ve Hititler oldukları söylenen Leukosyr'lerin ülkesiydi. Thrakia'lılarla akraba olan ve Hellespontos'u, yani Çanakkale Boğazı'nı geçerek Hitit İmparatorluğunu istila eden Phrygia'lılar Hint-Avrupa dili konuşan bir halktı. Tıpkı Knossos'u ele geçiren Akha'lar gibi onlar da daha eski bir kültürün etkisi altına gir 118 Dion, Rhod. 5; Clem, Pr. 4. 14: İlyada, 4. 92; Lykophron, 53, 911; Pausanias, 5. 13. 4-5. 119 Euripides, Orestes, 990. 120 Pausanias, 5 .1 3 .7 ,3 . 22. 4. Anadolu'yla daha birçok bağıntı vardır. Olympia'da Artemis'e bağlanan kordaks dansı Sipylos'dan gelmişti: Pausanias, 6. 22. 1. Pygela’daki Artemis Munykhia tapınağı. Agamemnon tarafından yaptırılmıştı: Strabon, 639. Hippodameia’nın daha önceki talipleri arasında Mermnes, Hippothoos, Alkathoos ve Lokris bölgesindeki Opuntia'dan Pelops da vardı: Pausanias. 6. 21. 10; Pindaros, O. 1. 127. Mermnes, Mermnad'ların ata adıdır. Hippothoos, Teutam os’un torunlarından biriydi: İlyada, 2.840-42. Hesiodos, Alkathoos'un Porthaon’un Pieuron'dan olan oğlu olduğunu söylüyor (Pausanias, 6.21.10), ama Homeros’a göre, Alkathoos Aineias'ın kayınbiraderidir ve karısı da Hippodameia'dır (ilyada, 13. 428-29): Pleuron'da ilk oturanlar, Kuzeybatı Anadolu'dan gelen Leleg'lerdi.
A k h a ’l a r
399
diler. Phrygia'lı Kybele, Hitit ana-tannçasmm yeni bir biçimiydi; günü müze kadar gelen birçok Phrygia anıtı, eğer doğrudan doğruya Hititli ustaların elinden çıkmamışsa bile en azından H itit'deki asıllarm dan esinlenilerek yapılmıştır. Bunlar arasında, Ayazzin ve D im erli'nin as lan gömütleri sayılabilir.121 Bu iki gömütün kapılarının üstünde büyük birer taş parçası vardır. Bu taş parçasına, art ayakları üstüne kalkmış ve birbirlerine bakan iki aslan figürü oyulmuştur. İki aslan arasındaysa dik bir sütun göze çarpmaktadır. Garstang'm belirttiği gibi, Hititlere özgü bir anlayıştı bu. Daha önce Mykene'de rastlamıştık aynına. Yunanlıların, daha sonraları onların kültürünü devralan halklardan ayrı olarak Hititlerle ilgili doğrudan hiçbir bilgileri yoktu. Dolayısıyla, Pelops'un Lydia'lı, Paphlagonia'h ya da Phrygia'h olduğunu söylerler ken, onun bir Hititli olduğunu ancak bu kadar söyleyebilirlerdi. Hitit İmparatorluğu'nun yıkılışı İ.Ö. 1200 yılında tam amlanm ış ol malı. Cavaignac da, Phrygia'lılarm istilasının aynı dönem de gerçekleş tiğini söylüyor.122 Eğer doğruysa, bundan, Troya Savaşı dönem inde Troya kentinin istilacılar tararından çoktan ele geçirilmiş olduğu sonu cu çıkabilir. Homeros-sonrası gelenekte Hekabe Thrakia'dan gelen bir Pelasg'dır; ama Homeros'da Hekabe'nin babası Dymas PhrygiaTılarm kralıdır.123 Priamos'un kendisi bir Phrygia'h değildir; ama Troya soya ğacı o denli karışık ve belirsizdir ki, bu aykırılık önemli sayılm am alı dır. Bir seferinde, Priam os, Sangarios koyağında A m azonlara karşı Phrygia'hlarla birlikte dövüştüğü bir çarpışm ayı anım sar.124 Bu da, PhrygiaTılarm daha Troya Savaşı'ndan önce Hititlerle ilişki içinde ol duklarım gösteriyor. Bir de, açıklam ası güç de olsa, b u savaşta Phrygia'lılarm başındaki kralın, Atreus'un Aiol dilindeki biçim i olan Otreus olduğunu belirtmekte yarar var.125 Kybele'nin, Hitit tanrıçasından aldığı bir özellik de, aslanın çektiği arabasıydı.126 Hititler arabalarıyla ünlüydüler. Aynı köken belki de Pe lops'un serüvenlerinde karşım ıza çıkan araba için de varsayılabilir. Tanrıça, Kappadokia'da Ma adıyla tanınmıştı ve merkezi de Hititler 121 J. Garstang, The Hittite Empire (Hitit İmparatorluğu), (Londra, 1929), s. 16. 85. Bellki de, Garstang, bu gömütlerin doğrudan doğruya Hititlerin yaptığı asıllarmdan alındığını söylemekle fazla ileri gidiyor; Hiç kuşkusuz, bunlar tarih bakımından Mykene'deki Aslan Kapısı'ndan çok sonraydılar, ama ortak bir Anadolu ilkörneğinin var olduğu varsayımıyla çelişmiyor bu. 122 Le probleme hittite, s. 152. 123 ilyada, 16. 718. 124 ilyada. 3.185-89. 125 İlyada, 3.186; Homl. H. 5.111. 146. 126 The Hittite Empire, s. 114; A.j. Evans, "The Ring o f Nestor", Journal o f Hellenic Studies, 45. 33-37.
400
T A R İH Ö N C E Sİ EGE
zamanında önemli bir kent olan Komana'daydı. Bu kentte, yani Komana'da, ta Roma çağma kadar varlığını koruyan, Agamemnoneion Genos ya da Orestiad'lar denilen bir rahipler klanı vardı. Bunlar, Orestes'in Tauris'den getirdiği Artemis'in kendilerinin olduğunu ileri sü rüyorlardı.127 Kimdi öyleyse Pelopid'ler? Yunan geleneği, bu konuda Hititlere yö neltiyor bizi. Ancak, Hattuşa'daki tarih tutanaklarında, Hitit yönetimi nin Yunanistan'a kadar uzandığına değgin hiçbir ipucu yok. Belki de Pelopid'ler, Hitit kültürünü özümlemiş Akha'ların Anadolu'daki bir koluydular. Bugünkü bilgi düzeyimizle, daha kesin bir sonuca varma ya çalışmak pek akıllıca bir iş olmayacak. Homeros'da verildiği biçimiyle Pelopid'lerin soyağacı dört kuşağı kapsıyor: (1) Pelops; (2) Atreus ve Thyestenes; (3) Atreus'un oğulları Ç izelge XV P E L O P İD ’LER Tantalos
I
Pelops
Atreus
Strophios = Anaksibia
Thyestes
Menelaos
Pylades = Elektra
I
Strophios
Agam em non
Aigistho s
Herm ione = Orestes = Erigone
I IPenthilos
Tisam enos
Kometes
Dam asias
I
Agorios
Ekhelas
I
C ra s
Agamemnon ve Menelaos ile Thyestenes'in oğlu Aigisthos; (4) Aga m em non'un oğlu Orestes. Orestes'in oğulları Tisam enos ve Penthi los'un temsil ettikleri kuşak soyağacınm dışında kalmıştır, çünkü şiir127 D.C. 36.13: Stiabon, 535: C/G. 4769.
A
k h a 'la r
401
leıin söylendiği dönemden sonraya denk düşmektedir. Bu soyağacı, sanrız, şiirler söylendiği sıralar Lesbos'un kralları olan Penthilid'lerin aü? geleneğinden çıkarılm ıştı.128 Anakaradaki Yunanlıların değişik bir yorumu vardı. H esiodos'a gö re, Agamemnon ile Menelaos'un babası Atreus değil, A treus'un Pleisthmes adlı oğludur.129 Pleisthenes tam bir bilmecedir. Onu soyağacm a kamak için de, soyağacından çıkarmak için de hiçbir ipucu bulunam amıktadır. Ama her iki durumda da, soyağacmdaki kuşakların sayışı mı her zaman doğru anımsanmadığı kanıtlanmaktadır. Tisamenos ve Penthilos, Dor istilasıyla aynı dönemde yaşam ışlardı. Lfkonia'dan atılan Tisamenos kaçıp Helike'ye yerleşti; orada öldü, ora da göm üldü.130 Oğlu Kometes daha önceden A nadolu'ya göç etm iş ti.131 Lesbos adasındaki Aiol kolonisini kuran Penthilos, iki oğlunu Peloaonnesos'da bıraktı. Bunlardan biri, Damasias, A gorios'un babasıy dı132 İşte, bir Akha topluluğunun başına geçip onları E lis'e götüren Ajorios, bu Agorios'du. Yerel geleneğe bakılırsa, Agorios, E lis'd e Oksibs adında bir şef tarafından karşılanıp ağırlanmıştı. Burada, gelenek sel sitredizindeki bir başka zayıf noktaya parmak basabiliriz. Eratosthenes, bir kuşağın ortalama süresini kırk yıl olarak belirle nişti. Bu ortalama süre, en azından Thukydides'e kadar gerilere uzan maktadır. Thukydides, Dor istilasının tarihini Troya kentinin düşüşündtn seksen yıl sonra diye saptamıştı. Bu tarih, Agam em non ile onun Ebr'lar tarafından kovulan torunları arasındaki iki kuşağa denk düş mekteydi.133 Burn'ün belirttiği gibi, çok uzundur bu süre.134 N e var ki, Bırn'ün önerdiği çözümle, yani Eratosthenes'in tarihlerini b ir bir hesıplamakla güçlük ortadan kalkmamaktadır. Başka bir deyişle, Burn, kışakların sayısının doğru olduğunu varsaymaktadır. Ama bana öyle giliyor ki, kuşakların sayısı sürelerinden daha güvenilir değildir. Bu audan Pleisthenes yerinde bir örnekse, Oksylos da bir başka yerinde önektir. Elis geleneğinde Oksylos, Thoas'ın torunudur ve Aitolia'hdır. Eor'larla elbirliği etmiş, bir Aitolia'lı topluluğuyla Elis'i ele geçirm iş im Aristoteles, Politika, 1311b. 19; Strabon, 402, 447, 582; Pausanias, 3. 2.1. 19 Hesiodos, fr. 98; Stesikhoros, 15; Aiskhylos, Agamemnon, 1568. 10 Pausanias, 2.18. 8. 2. 38.1, 7.1. 7-8. 11 Pausanias, 7.6. 2. 12 Pausanias, 3.2.1,5.4. 3. 13 Peloponnesos Savaşı, 1.12. 3; Herodot Tarihi, 1. 7. 4,2.142. 2. 14 A.R, Burn, “Dates in Early Greek History” ("Erken Yunan Tarihinde Tarihler”), Journal o f Hellenic Studies; The Growth o f Literature, 1. 193, 198. Yanılgının kaynağı, büyük olasılıkla, beşinci yüzyıl Atina’sındaki geç evlenmelerdi.
402
T A R İH Ö N C E S İ E g e
tir.135 Bu da, İh/ada'daki "Gemilerin Sayımı" bölümüne uygun düşmek tedir. Orada, Thoas'dan, Troya kuşatması sırasında Aitolia'lıların bir şefi diye söz edilmektedir.136 Aynı zamanda, Dor istilasının Troya Savaşı'ndan iki kuşak sonra gerçekleştiği yolundaki varsayıma da uygun düşmektedir. Ama savaştan sonraki dördüncü kuşağa yakıştırılan Agorios'un soyağacma uygun düşmemektedir. Hiç kuşkusuz, bu aykırılı ğa karşın bu kuşaklar aynı dönemde yaşamış da olabilirlerdi, çünkü bir kuşağın kapsadığı süre değişmektedir. Ama bu, geleneksel süredizine olan inancımızı sarsmaktan başka bir işe yaram az; geleneksel süredizinde soyağaçları belirli bir dönemdeki değişik aileler için aynı sa yıda kuşaklar varsayılarak aynı birimle ölçülebilir kılınmışlardır. Bu soyağaçlarından birinin ya da ötekinin değiştirilip bozulmuş olması çok daha akla yakmdır. Peki, hangisi daha güvenilirdir bunların? Eratosthenes'in yapay bir biçimde tutarlı kılınmış sistemine boyun eğen mi, yoksa bağımsızlığını ilan eden yerel biçim mi? Bu görüşlerin ışığında, Pelops'u hanedanın Anadolu'da yatan kö keninin bir simgesi olarak almak daha akla uygundur. Bu krallar, bir kez M ykene'ye yerleştikten sonra, Asya'daki geçmişlerinin eksiksiz bir tutanağmı saklam ayı akıllarının ucundan bile geçirmemişlerdir. Hiç kuşkusuz, iktidarda oldukları sürece kendi adları yazılı olarak korun muştur; ama hanedan devrilince gelenekleri de kendileri gibi iki kola ayrılmıştır. Lesbos'lu PenthilidTer krallık m evkilerini ellerinde tutu yorlardı; ama adlarından da anlaşılacağı gibi geleneklerinin işlevi, kral lık mevkiini devraldıkları Orestes'in oğullarından birinin soyundan geldiklerini kanıtlamaktan öteye gitmiyordu. Yer ve zaman bakımın dan çok uzaklarda kalan ilk kuşaklar ise söylenceler dünyasının için de yitip gitme eğilimindeydi. Bu arada, ailenin Agorios önderliğinde ki öteki kolu Peloponnesos'da varlığını sürdürdü; ama ancak aile ser veti kadar nerdeyse aile geleneğinin de sarsıldığı bir altüst oluştan son ra. Ve Elis'e yerleştiklerinde, bu aile geleneğinin artakalanı, Olympia rahiplerinin çıkarları doğrultusunda değiştirilmiş bulunuyordu. Argos'lular, Agamemnon'un gömütiinün M ykene'de olduğu konu sunda Homeros'la birleşiyorlardı. Ama Spartalılar Agamemnon'un gömütünü Amyklai'da gösteriyorlardı.137 Eğer benim düşündüğüm gibi, 135 Pausanias, 5. 3. 6. Bu, Kuzeybatı lehçesini Elis'e getiren göçtü. 136 İlyada, 2. 638. 137 Pausanias, 2. 16. 6, 3. 19, 6. Amyklai, Dor istilasından sonra da bir süre Akha'ların elinde kaldı: Pausanias, 3.2.6. Anlaşılan, Agamemnon'un Sparta'daki konağı, Odysseia'nın ozanlarınca biliniyordu: The Homeric Catalogue o f Ships, s. 66-69.
A
k h a 'l a r
403
Agamemnon'un somut bir tarihsel kişi olarak kabul edilm esi gereki yorsa, o zaman bu seçenekler arasmda bir seçim yapma zorunluluğun dan kurtulduk demektir. O zaman da, şunu söylememiz yeterlidir: Ha nedanın Menelaos tarafından temsil edilen kolu Eurotas ırmağı dola yına yerleştiğinde, ata tapımını da yanında getirdi ve bu tapımı yeni gömütlüğünde sürdürdü. Çok sonralan onların terk ettikleri bu gömüt lük, Akha'lar tarafından, en yüceleri Agamemnon olan eskil kralları nın gömüldüğü yer olarak anımsanır oldu. Pelopid geleneği varlığını sürdürdü; ama yerelleşmiş, tutarlılığım yitirmiş, yozlaşmış biçimlerde ve ezilmiş serflerin eski parlak günlerinden anımsayabildikleri ya da Anımsamak istedikleri her şeyi temsil ederek.
404
T A R İH Ö N C E S İ E g e
XIII
KÜLTÜRLERİN ÇATIŞMASI
1. Akha'ların Toplumsal Özelliği Gerçi çok şey söylenildi ama, Yunan anaerkil toplumunun gerçek tarihi hâlâ yazılmayı bekliyor. Konuya ilişkin genel incelememiz sonu cunda, ana hukukunun tüm çarpıcı özelliklerinin Yunan anaerkil toplumunda bulunduğu kanıtlanmış oldu. Gelgeldim , onu tüm canlılığıy la bir düzen olarak ortaya koyabilmiş ya da bu toplum düzeninin ge lişme ve gerilem e evrelerini tanımlayabilmiş değiliz. Minos yazısını okumayı başaracağımız güne kadar da bu işin üstesinden gelebilece ğimizi sanmıyorum. Şimdilik şunu söyleyebiliriz: M inos'daki dokuz evrenin ilkiyle sonuncusu arasında, mülkiyetin krallık hakları zararı na gelişmesini ve kadın ile erkeğin toplumsal ilişkilerindeki dengenin yavaş yavaş yer değiştirmesini içeren sürekli bir değişim süreci yat maktadır. Ancak belirtmek gerekir ki, dengedeki bu yer değiştirme ana erkil çerçeve içersinde gerçekleşmiş ve anaerkil düzen incelememizde şimdi vardığımız döneme kadar derinleşen çelişmeleriyle varlığını sür dürmüştür. Eğer Yunanistan dış dünyaya daha kapalı kalabilse ve da ha kolay m erkezileştinlebilseydi, eski sistem, M ısır'daki kadar uzun ömürlü olabilirdi; M ısır'ın Hyksos'lara yaptığı gibi, barbar saldırıları nın birbiri ardı sıra gelen dalgalarını yutup özümleyebilirdi. Ama Ak ha çağında dıştan gelen bu zorlama, iç çelişmelerle de birleşince, bildi ğimiz Yunan uygarlığının boy atmasına yol açan bir bunalım doğdu; Yunan uygarlığı, özel mülkiyete dayalı bir sınıflı toplumdu ve ilk dö nemlerinde, anaerkil geçmişin kurumlarını değiştirme ya da bastırma uğrunda verdiği bilinçli savaşımda canlılık bulmaktaydı. Akha toplumunun Homeros'da betimlenen genel özelliklerini Chad wick çözümlemiştir. Başka başka "kahramanlık" çağlan arasındaki ay-
KÜ LTÜ RLER İN Ç A T IŞ M A S I
405
dmlatıcı benzerliğe parmak basmıştır Chadwick.1 Kaba olmakla birlikte daha güçlü ve canlı istilacılar, kendilerinden daha üstün bir kültürü bas tırır ve özümlerler ve böylelikle zenginliklerin güçlü bir askeri kastın elin de birikmesiyle belirlenen bir ekonomik ve toplumsal altüst oluşa yol açarlar. Kendi içinde ölümcül taht ve kalıtım kavgaları eksik olmayan bu askeri kast, kabile bağlarından koparak zora dayalı, kendini zorla kabul ettiren bir bireyciliği başarıyla uygular. Ne var ki, parlak olduğu kadar kısa ömürlü bir başandır bu, çünkü tüm kazançları üretim güçlerinin her hangi bir gelişmesi sonucu değil, kılıç gücüyle elde edilmiştir. Bu Akha şeflerinin zenginliğini, her şeyden önce, hayvan sürüleri oluşturur. "Kargı salan Troya'lılarla savaşa gelmiş değilim ben," diye bağırır Akhilleus Agamem non'a. "N e sığırlarımı çaldılar, ne atlarımı götürdüler."2 Akha şeflerinin hayvan sürülerine, ele geçirdikleri ülke lerin halklarından aldıkları aynî vergileri de eklemeliyiz. Agamemnon, Akhilleus'a M essenia'daki yedi ili vermeyi önerirken, oralarda yaşa yanların "kendisine bir tanrıymış gibi armağanlar sunacaklarını"3 söy ler; bir başka deyişle, ellerindeki mal mülkün bir bölümünü Akhille us'a vereceklerdir. Kadın tutsakların değeri, dokuma tezgâhındaki be cerileriyle ölçülür, fiyatları öküzlerle biçilir.4 Dahası, bu doymak bil mez serüvenciler, altın ve gümüş leğenlere, tunçtan üçayaklara, kazan lara, kaplara, sözün kısası Minos işçiliğinin el koyabilecekleri her tür lü ürününe göz dikerler. Değer sıralamalarını, yarışmalarda verdikle ri ödüllerden çıkarabiliriz. Araba yarışı: Birinci gelene el işlerinde çok becerikli bir kadm ve yirmi iki ölçeklik kulplu bir üçayak; ikinci gele ne altı yaşında gebe bir kısrak; üçüncü gelene dört ölçeklik, ateşe değ memiş, yepyeni bir kazan; dördüncü gelene iki ölçeklik altın; beşinci gelene iki kulplu, ateşe değmemiş bir kap.5 Yumruk dövüşü: Altı ya şında dayanıklı bir katır ve iki kulplu bir sağrak.6 Güreş: On iki öküz değerinde bir üçayak ve dört öküz değerinde bir kadm.7 Koşu: Birin ciye Sidon'lu ustaların elinden çıkma, altı ölçeklik gümüşten bir testi; İkinciye yağlı, kocaman bir öküz; üçüncüye yarım ölçek altın.8 1 2 3 4 5 6 7 8
The Heroic Age; The Growth o f Literature; F. Engels. Origin o f the Family, Private Property and the State, (Londra, 1940), s. 115-22,186-87. ilyada, 1.154. ilyada, 9.154-55: ilyado, 23. 703, 885; Odysseia, 1. 431. ilyada, 23. 262-70. ilyada, 23. 653-56. ilyada, 23. 702-05. ilyada, 23. 741-51.
406
T a r ih ö n c e s i E g e
Bunların ahlâk değerleri, kişisel ülküleri ve halka karşı tutumları, ozanlarının onlara anlattıkları tann öykülerinde yansır. Zeus, Olympos dağının bulutlarla kaplı doruğunda oturur.9 İlk başlarda, Bulutlan Dev şiren ve Şimşek Savuran niteliklerini taşıyan Zeus yalnız başına yaşa maktadır; öteki tanrılar başka yerlerde oturmaktadırlar. Sözgelimi, He ra Argos'da, Aphrodite Paphos'da, Athena da Erekhteus Ocağı'nda oturmaktadır. Ama sonradan tanrıların hepsi gökyüzünde tek bir ko runaklı yerde bir araya gelirler. Zeus merkezdeki sarayda, öteki tanrı lar da Hephaistos'un yaptığı ve Zeus'un sarayını çevreleyen konaklar da oturmaktadırlar artık. Zeus'un egemenliği ve üstünlüğü hepsince kabullenilmiştir; ama Zeus'a sık sık kafa tutmaktadırlar, özellikle de karısı. Zeus, kendine bağlı tanrıları toplantılara çağırmakta, bu toplan tılarda insanlığın yazgısıyla ilgili kararlar alınmaktadır. Toplantıya ka tılan tanrıları et, şarap ve müziğe boğmaktadır Zeus. Bu tanrılar ben cil, acımasız, açgözlüdürler; tüm tensel zevklere fazlasıyla düşkündür ler. Kendilerine tapan insanlardan yalnızca bir konuda ayrılmaktadır lar: Hiç ölmemektedirler. Bu ayrıcalıklarını da büyük bir kıskançlıkla korumaktadırlar. İnsanoğlu şu ölümlü dünyadaki yaşam ından daha yükseklere göz dikmemelidir, yoksa yıldırımlar çarpabilir. Sıradan in sanlar kabile şefleri karşısında ne ise, insanoğlu da tanrılar karşısında odur.10 Akha'ların Olympos'u, toplumsal gerçekliğin aynasıdır. Destansı pırıltılarmı çıkarıp attığımızda, o ölçüsüz coşkunluklarını, canlılıklarını saymazsak, hayranlığımızı uyandıracak pek az şey var dır bu adamlarda. Kılık değiştirmiş Odysseus'un, çobanbaşı Eumaios'da iyi bir izlenim yaratmak için ne diller döktüğüne kulak verelim: Ö v ü n ü rü m b en y a y g ın G irit'te d o ğ m u ş o lm ak la , ço k varlıklı b ir a d am d ı benim b a b a m , o ğ u lla n v a rd ı k on ağın d a o n u n d a h a b ir sü rü , hepsi d e d o ğ m u şlard ı asıl k arısın d an . O ysa beni satın alınm ış b ir an a d o ğ u rm u ştu , b ir k a p a tm a . A m a H y la k o so ğ lu K a sto r say ard ı beni ö z ço cu k la rı gibi, K asto r, so y u n d a n olm akla ö v ü n d ü ğ ü m a d a m . B ir z a m a n la r m u tlu lu ğ u , m alı m ülkü v e y a ra rlı o ğ u lla rıy le o G irit'te h alk tan say g ı g ö rü rd ü tanrı gibi. A m a ne vak it ki ö lü m tan rıçaları on u alıp H a d e s 'e g ö tü rd ü , 9 Homer and Mycenae, s. 267. 10 History o f Creek Religion, s. 158-59.
KÜ LTÜ RLERİN Ç A T IŞ M A S I
407
k ura çek ip p a y e ttiler taşkın can lı o ğ u lla n m alın ı m ü lk ü n ü , çok a z b ir m al v e b ir e v a y ırd ıla r b ana d a. A m a ben g en e d e ço k varlıklı b ir a d a m d a n kız alab ild im , e rd e m liy d im , sa v a şta n k a çm a z d ım , işe y a ra m a z a d a m d eğ ild im . Şim d i h epsi g eçti gitti, h epsi h ayal old u am a sen g en e d e sa m a n ın a b ak, b aşağın ı an la: Eh, n e y a p a rsın , bu b aşa nice d e rtle r geld i! A re s'le A th e n e atılg an lık v e pazı g ü cü v erm işti b a n a , p u su y a y a tm a k için seçtiğ im z a m a n yiğit a d a m la rım ı, v e d ü şm a n la ra k ö tü lü k dileğim i tasa rla d ığ ım d a , y iğ it y ü re ğ im hiç g ö rm e z o lu rd u ö lü m ü , h erk esten ö n ce ö n e atılır, tep elerd im k arg ım la d ü şm a n erlerd en b en im k a d a r k o şa m a y ıp a y ağ ım ın altın a d ü şe n i. İşte b öyle g ö z ü p e k b ir a d a m d ım ben s a v a şta , am a hiç m i h o şla n m a z d ım tarla işlerin d en, gü zel ço cu k y e tiştirm e d e n v e ev işlerin d en , ben kürekli g e m ile ri, sa v a şla rı se v e rd im h e r v ak it, se v e rd im g ü z e l cilalan m ış k argıları, ok ları, herkesi titreten k o rk u n ç ara çla rı sev erd im . B ütün b un ları b ir tan rı k o y m u ştu benim g ö n lü m e: H er in san ın h o şlan d ığ ı şey ler başka başka. A k h ao ğ u lları T ro y a to p rağ ın a b a sm a d a n ö n ce, d o k u z k ere g ö tü rm ü ştü m ad a m la rım ı y ab an cı ü lk elere, hızlı g em ilerim le g ö tü rm ü ş , çok d a k azan cım o lm u ştu . A ld ık tan so n ra b u talan d an g ö n lü m ü n d iled iğ in i, k u rad a n d a b ir sü rü şey ler d ü ştü y d ü p a y ım a , b ö y lece evim in varlığı geliştiyd i ça b u cak , d eğerli b ir a d a m o ld u y d u m G irit'tiler ara sın d a , ço k sa y g ı g ö re n . A m a n e v a k it ki k ararlaştırd ı g ü r sesli Z e u s b u n ca yiğ id in dizlerin i b ük ecek o belalı seferi, bana ve şanlı İd o m e n e u s'a b u y u rd u la r g em ileri İly o n 'a g ö tü rm e m iz i, o lm a z , d iy e m e z d im , halk ara sın d a k ö tü y e çık ard ı a d ım .11
İh/ada'da rastladığımızda Phoiniks ağırbaşlı, yüreğinde tanrı korku su taşıyan yaşlı bir adamdır; oysa onun da fırtınalı bir geçmişi olmuş tur: >1 Odysseia, 14. 1951-239.
408
T A R İH Ö N C E S İ E g e
O g ü n b a b a m la k av g a etm iş, k a çıy o rd u m , g ü z e l sa çlı k a p a tm a sı y ü z ü n d e n k ızm ıştı b a n a , o n u s e v iy o r, in sa n d a n sa y m ıy o rd u asıl k a rısın ı, a n a m ı. A n a m s a , d iz le rim e k a p a n ır, y a lv a r ırd ı b ite v iy e , n e o lu rs u n , d e rd i, y a t o k a rıy la , y a ş lı b a b a n d a n iğ re n sin , s o ğ u s u n .
Öyle yaptım ama anladı babam işi, lanetledi beni, yalvardı uğursuz Erinys'lere, ne olur, dedi, vermeyin kucağıma torunumu. Tanrılar getirdiler adağını yerine, bir yandan yeraltı tanrısı Zeus, bir yandan yırtıcı Persephone. Sivri tunçla babamı öldüreyim dedim, ama bir tanrı yatıştırdı öfkemi, bir bir saydı insanların başına gelenleri, doğru yolu gösterdi bana, yoksa adım çıkacaktı, olacaktım baba katili. Ama öfkeli bir babanın yanında yaşamak çok sıkıyordu göğsümde yüreğimi. Hısım akrabam, amca kardeşlerim, yalvardılar, dediler ne olur kal. Kocaman koyunlar kurban ettiler, p a y ta k p a y ta k yürüyen boynuzlu öküzler, yağlan fışkıran bir sürü dom uz. H ephaistos'un ateşinde, şişlerde kızartıldı. İhtiyarın küplerinden bol bol şarap içildi. Benim le geçird iler dokuz geceyi, biri bekledi kapalı avlunun kem eri altında, biri oda kap ılan önünde, iç avluda bekledi. A teş boyuna yandı, hiç sönm edi.
Ama karanlık gecenin onuncu gelişinde, odanın sağlam menteşeli kapısını kırdım çıktım, avlu duvannın üstünden atladım gittim, ne nöbetçiler farkına vardı, ne hizmetçiler. Engin Hellas boyunca kaçtım uzaklara, kuzuların anası Phthie'ye vardım , vardım Kral Peleus'un yanm a. Çok iyi karşıladı beni o, oğlunu seven bir baba gibi sevdi,
KÜ LTÜ RLERİN Ç A T IŞ M A S I
409
bolluk içinde büyüttüğü oğlunu, gözbebeğini. Bir hayli er verdi buyruğuma, beni mal mülk sahibi etti. Dolop'ların kralıydım Phthie'nin ta ucunda.12 Bu bölümleri okuduktan sonra, bir Homeros uzmanının, Akha'ların "evlilik ilişkilerinde tertemiz ve sevecen bir anlayış"a sahip olan "ince ve cömert bir soy" oldukları yolundaki kibar sözleriyle karşıla şınca doğrusu ağzı açık kalıyor insanın.13 Etleri ve içkileri böylesine miğdesine indiren "hısım akraba" nın sa yısı, hiç kuşkusuz, bir ailenin sınırlarını epeyce aşmaktaydı. Burada, klanı tarafından dayatılan sınırlamalardan kurtulmakta olan bir Akha ile karşı karşıyayız. Bu Akha, yani Phoiniks, kurtuluşunu gerçekleştir dikten sonra salt bireysel bir ilişkiyle bir yabancıya bağlanm aktadır: Bir vasal ile derebeyi arasındaki kişisel bağlılık ilişkisidir bu. Phoiniks'in babası Ormenos'un yasal karısının üstlendiği rol de çok ilginçtir. Ormenos, kılıcın elde edebileceği, sığırın satın alabileceği kadar kadına sahip olmakla, kuzeyli atalarının izinden gidiyor olabilir. Ama karısı buna tepki göstermiş ve Klytaimestra gibi karşı koymuştur. Yeni ge lenler, kadınlık onuru konusunda farklı düşünceler taşıyan yerli soy lularla evlenmişlerdi. İşte bu yüzden, bu "destansı" öykülerin çoğun da, kanlar ve kapatmalarla ilgili kavgalar kopmaktadır. Bu kadınların en güzeli, Helena, uğrunda yarışan Akha'lar arasından kendisi seçmiş ti kocasını; başından özgürce seçtiği için de düşüncesini değiştirmek te özgürdü. Bu durumda, karşı çıkan kocaydı ve Akha'lar da onun ya nında yer aldılar. Bin gemiye yelken açtırılması, sırf Helena'nın güzel yüzü uğruna değildi. Paris, Helena'yla birlikte epey mal da alıp götür dü.14 Mal mülk ve varlık, kadınla birlikte gidiyordu o zamanlar. Güzel kadınlar uğrundaki dövüşler, para pul uğrunda dövüşlerdi.
2 . A n a e r k i l T o p l u m u n H o m e r o s 'd a E l e A l ı n ı ş ı Homeros ozanları, kahramanlarının savaşa savaşa üne eriştikleri dünyanrn kendi dünyalarından çok değişik olduğunun bal gibi farkındaydı 12 İlyada. 9. 447-84. 13 R.C. )ebb, Homer (Homeros), (Yedinci basım, Glasgow 1905). s. 53-S4. 14 ilyada, 3. 72, 7. 362-64.
4io
T a r ih ö n c e s İ Eg e
lar ve birçok ayrımı özenle vurguluyorlardı. Ozanların yaşadığı dönem de, demir tunçtan daha önemli bir madde olmuş, Peloponnesos'da Dor'lar üstünlüğü ele geçirmişlerdi. Oysa şiirlerde demire pek az rastlanır. Dor'lar ise önemsenmez. Homeros ozanları, bu gibi konularda, geçmişi bilinçli olarak idealleştirilmiş bir biçimde betimlemişlerdir. Bu betimleme, mül kiyetin gelişimi ve ataerkil ailenin güçlenmesi açısından çok daha öznel dir, açıldıktan yoksundur. Oysa kadınların toplumdaki yerinin bir deği şikliğe uğradığım biliyorlardı. Nitekim şiirleri bu gözle ince eleyip sık dokursak, gerçekleri bu ozanların kendi sözlerinden de çıkarabiliriz. İlyada'yı okuyanların çoğu, Troya'yla ilgili sahnelerde Yunan olma yan bir havanın ağır bastığı görüşünde birleşecektir. Agamemnon ile yol daşları, korkunç savaş naraları patlatan, kıüç sallamakta, kargı savurmak ta kimsenin ellerine su dökemediği komutanlardır. Oysa Priamos, savaşkanlıktan çok uzak, yumuşak başlı, ince bir kraldır. Evet, Hektor'un bir Akha'lı gibi davrandığı söylenebilir, ama öyküde daha eski bir figür ol duğu anlaşılan Paris hiç de yiğit değildir.15 Sonra, Andromakhe'nin Hek tor'un karısı olarak toplumdaki konumu Penelope'nin konumundan pek değişik olmamakla birlikte, Helena güzelliğiyle herkesin aklını başından alarak sokaklarda özgürce dolaşabilmektedir ve Hekabe'nin çok saygın ve etkileyici bir kişiliği vardır. Troya kentinin korunması için Tanrıça Athena'ya yalvanlırken, kral değil, Hekabe'dir yakarıyı yöneten: B öyle d ed i o , an ası da gitti s a ra y a , h izm etçileri ça ğ ırd ı. O n lar da to p la d ıla r yaşlı k adınları d ö rt b u ca k ta n . G üzel kokulu am b a ra indi an a. O rd a ren k ren k şallar v a rd ı, S id onia'lı k adınlan n-işled iği şallar. Y a y g ın d en izin ö tesind en H elen e'yi k açırd ığ ın d a, T a n rıy a b e n z e r A lek san d ro s Sidon 'd an g e tirm işti. H ek ab e seçti şallard an bir tanesini, a rm a ğ a n d iy e g ö tü rd ü A th en ey e, en b ü y ü ğ ü , en gü zel işlenm işiyd i o, p a rlıy o rd u san d ığ ın d ib in d e y ıld ız la r gibi. S o n ra yola k oyuldu H ekabe, ö b ü r y a şlıla r d a k o şu ştu lar a rd ın d a n . V a rd ıla r k aleye, A th e n e 'nin ta p ın a ğ ın a , g ü zel y an ak lı K isses'in kızı T h ean o a çtı k apıyı,
15 ).A. Scott, The Unity o f Homer (Homeros’da Birlik), (Berkeley, 1921), s. 205-06.
KÜ LTÜ RLERİN Ç A T IŞ M A S I
4 1i
a tla n iyi sü re n A n te n o r'u n karısıydı o, T ro y a h la r k o m u şlard ı onu o ra y a , A th e n e 'y e d u acılık y ap ıy o rd u . K ald ırd ı b ü tü n k ad ın lar ellerini, y a k a rd ıla r A th e n e 'y e h ep b ir a ğ ız d a n , G ü zel y an ak lı T h ean o d a aldı şalı, g ü z e l sa çb A th en e'n in d izlerini ö rttü .16
Aynı tanrıçaya, hiç kuşkusuz, tüm geçmişi boyunca gerek Atina'da, gerek başka yerlerde rahibeler hizmet etmişti. Ama daha sonraki dö nemlerde tanrıçaya değgin tüm hizmetler (kurban sunmalar, tören alay ları, oyunlar) erkek devlet görevlilerince denetlenir olmuştu. İlyada’da anlatılan bu Troyalı Athena, Atina'lı Athena'nın bir zamanlar taşıdığı nitelikleri taşıyordu. Priamos'un sarayı şöyle düzenlenmişti: T a m elli tan e o d a v ard ı o rd a , cilalı taştan yan y a n a o d a lar, P ria m o s'u n o ğ u lla n y a ta rd ı asıl k a n la rıy la . A v lu n u n ö b ü r y a n ın d a , k arşıd a, k ız la n n m o d a la rı v a rd ı, on iki tan e, cilalı taştan , y a n y a n a , d ü z d am lı. S a y g ıd e ğ e r k a n la rıy la P ria m o s'u n g ü v e y le ri y a ta r d ı.17 B u aile ocağı, ataerkil ortak hane olarak tanımlanmıştır;18 ama biraz düşünecek olursak böyle bir yorumun olanaksızlığını görürüz. Ataer kil ortak hane, paterfamilias (ailenin başı, erkeği, başkanı), karısı, oğul ları, evlenmemiş kızları ve gelinlerinden oluşur. Evlenmiş kızlar ya da damatlar yoktur, çünkü bunlar ayrı hanelerde otururlar. Priam os'un evinin olağandışı bir örnek olduğu anlaşılıyor, çünkü evlenm iş çocuk lar aynı anda iki evde birden oturuyor olamazlardı. Olağandışı olma sının nedeni, kralın sarayı olmasıdır. Kral evi, oğulların kız kardeşle riyle evlenerek babalarının tahtına geçmeyi güvence altına almalarmı sağlayan anaerkil içevlilik ilkesi üstüne kurulmuştur. Bunun, bir za manlar Priamos'un kentinin tümünde geçerli bir kural olduğu da, onun
16 ilyada. 6. 286-303. 17 İlyada, 6. 243-50. Nestor’un Pylos'daki sarayı da aynı biçimdeydi: Odysseia, 3. 387,451. 18 W. Erdmann, Dit Ehc im alten Criechenland, (Münih, 1934), s. 126.
412
T A R İH Ö N C E S İ EGE
sarayının düzenlenişiyle kanıtlanmaktadır. Homeros ozanları, bunun farkına varmadan betimlemişlerdir sarayı. Ama söz konusu uygula madan da tümden habersiz değildiler. Rüzgârların kralı Aiolos, büyü lü bir adada, tunçtan duvarlarla çevrili bir sarayda oturuyordu: A io lo s'u n on iki ço cu ğ u v ard ı k o n ağ ın d a, altısı kızd ı, altısı erkek, delikanlı ça ğ ın d a , o ğ u lla rın a karı d iy e verm işti kızlarını A iolos. Şölen y a p a rla rd ı bu ço cu k la r sık sık sevg ili b ab aların ın , sa y g ıd e ğ e r an aların ın y a n ın d a , tü rlü y iy ecek içeceklerle d o lu y d u so fraları, tü te rd i y a ğ d u m an ları b ütün gü n ev in için d e, k av al sesleriy le çın lar d u ru rd u e v b ü tü n g ü n , g e ce le riy se herk es yatard ı say ın eşinin y a n ın d a , kilim ler d öşeli olm alı se d irle rd e .19
Mitos dünyasında, yasak kılınmış geçmişin kandaşıyla cinsel ilişki alışkıları varlığını sürdürür, çünkü artık gerçeklikten kopmuşlardır, za rarsızdırlar. Phaiakia'nın olağanüstü krallığını daha önce de görmüştük. Phaiakia krallığı, bir söylence de olsa, gerçek dünyadan alınmış öğelerle do ludur; gerçek dünyayı görebilmemiz için bu krallığa dikkatlice bakma mız yeterlidir. Aslında, Minos Girit'inin yitip gitmiş dünyasıdır bu. Kral Alkinoos'un yük sek çatılı sarayının bahçesinde tunçtan duvar lar uzanır iki yanda, mavi mineden kuşaklar vardır bu duvarlarda; ağaçlar dal budak sal mıştır; armut ve nar ağaçları, pırıl pırıl yemiş li elma ağaçlan, bal gibi incirler, yemyeşil fış kıran zeytinler... Bir bağ vardır ötede, salkım salkım üzümlü. Kızarmış salkımlar koparılıp ezilmeye hazırdır. En dipte, bağın öbür ucun da, yol boyu çeşit çeşit bitkiler fışkırmaktadır. Bağın içinde iki çeşme akmaktadır; biri bütün bahçeyi dolaşmakta, öbürü avlu eşiğinden sa raya doğru gitmektedir. Sarayın eşikleri tunç tan, söveleri gümüştendir; iki yanları ve kapı 19
Odysseia, 1 0 . 5 -1 2 .
KÜ LTÜ RLERİN Ç A T IŞ M A S I
413
tokmaklarıysa altından. Yerde iki köpek vardır, biri altından, öteki gü müşten. Dansçılar hora tepmekte, şaraprengi topu havaya fırlatıp mü zikle uyumlu bir sıçrayışla yakalamaktadırlar, ozan elinde sazı Ares ile Aphrodite'nin sevgilerini söylemektedir baştan çıkancı bir ezgiyle. Ka dınların davranışları özgür ve bağımsızdır. Bütün bunlar, aklımıza, Mi nos Sarayı'run duvar resimlerindeki görüntüleri getiriyor. Alkinoos'un kızı Nausikaa, anasıyla babasına nasıl yaklaşacağı ko nusunda titiz öğütler verir Odysseus'a: Avluyu aşıp girince evin içine, geç büyük sofayı bi koşu, anama var, oturur ocak başında, yün eğirir ateşe karşı, alacalı renklere bak bak şaş, sırtını direğe dayamıştır anam, oturur hizmetçileri de arkasında. Tahtındadır babam, sırtı ocağa dönük, şarabını içer yudum yudum, ölümsüz bir tanrı sanırsın onu. Dosdoğru gider, dayarsın ellerini anamın dizlerine, görürsün sıla gününü, olursun mutlu: Ne kadar uzaklardan gelirsen gel, iyi duygular kıpırdatırsan yüreğinde anamın, hazır ol sevdiklerine kavuşmaya, güzel yapılı evine, baba toprağına.20 Kral yalnızca süsleyici bir öğedir. Karar kraliçenindir. Kraliçe, ola ğanüstü bir kadındır. Odysseus tam kente girecekken, elinde bir tes tiyle küçük bir kız çıkar karşısına. Küçük kız Odysseus'a saraya giden yolu gösterir ve kralın ailesini anlatır: Alkinoos kendine karı aldı onu, Arete'yi öyle saydı, öyle saydı ki, hiçbir kadın böyle sayılmadı yeryüzünde, erkeğinin buyruğunda, evinde yaşayan hiçbir kadın, hem çocukları, hem kocası saydı onu yürekten, halk da bir tanrıça gibi baktı ona, tatlı sözlerle selam verirlerdi kente inince o, 20
O dysseio, 6. 3 0 3 -1 5 .
4 H
T
a r
İh
ö n c e s
İ E
g e
çok akıllıydı, iyi yürekliydi de ondan, yatıştırırdı bütün kavgalarını erkeklerin. İyilik dilerse o kadın yüreğinde sana, umudun olsun sevdiklerini bir daha göreceğine, yüksek çatılı evine döneceğine, baba toprağına.21 Buraya kadar her şey iyi güzeldir de, Odysseus saraya vardığında bambaşka bir durumla karşılaşır: Çok çekmiş tanrısal Odysseus yürüdü evin içinden, yoğun sis vardı üstünde, Athene'nin döktüğü, yürüdü Arete'ye ve kral Alkinoos'a doğru. Dizlerine kapandı Arete'nin, sarıldı kollarıyla ona, Odysseus'u saran sis hemen dağıldı. Birdenbire önlerinde bir adam görünce ordakiler, yuttular dillerini, apışıp kaldılar, Odysseus da başladı yalvarmaya: Arete, tanrıya denk Reksenor'un kızı, saygıdeğer eşi ulu yürekli Alkinoos'un, çok acılar çektikten sonra, bak işte, kapanıyorum ayaklarına, dizlerine senin, yalvarıyorum tekmil konuklarına ayrı ayrı, mutlu yaşamayı bağışlasın tanrılar size, bırakasınız çocuklarınıza evinizin varlığını, halkın size verdiği onur payını bütün! Yola koyun beni, tezelden gönderin yurduma, çile doldururum ne zamandır sevdiklerimden uzakta. Böyle dedi, gitti ocağın külleri içine oturdu, kesiliverdi bir anda herkesin sesi soluğu, Yaşlı Ekheneos söz aldı az sonra, en yaşlısıydı o Phaiak yiğitlerinin, söz söylemede de çok üstündü, eski şeyler bilirdi bir sürü. İyiniyetle konuştu, dosdoğru dedi ki: Olmadı bu, Alkinoos, yakışmaz doğrusu konuğun yerde oturması, ocağın külleri arasmda. Hepimiz sustuk sen konuşasın diye. 21
Odysseia, 7. 6 6 -7 7 .
KÜ LTÜ RLERİN Ç A T IŞ M A S I
4 15
Hadi kaldır, gümüş kakmalı bir tahta oturt konuğu, karsınlar şarabı, buyur uşaklara, sunu sunalım yıldırım savuran Zeus'a, odur yalvarıcılara yoldaşlık eden. Kâhya kadın da yemek versin içerden konuğumuza. Duyunca bu sözleri Alkinoos'un kutsal gücü, çok bilmiş, akıllı Odysseus'u elinden tuttu, kaldırdı ocak başından, parlak bir tahta oturttu, yerinden kaldırmıştı yanıbaşındaki Laodamas'ı, yiğit oğlunu, Alkinoos severdi bu oğlunu çok.22 Odysseus, kendisine tembihlendiği gibi, dileğini kraliçeye sunar, ama bir yanıt olamaz ondan. Kraldır kararı verecek olan. Burada, aynı izleğin (temanın) iki ayrı yorumuyla karşı karşıyayız. Birinde, yalvaran Odysseus kraliçenin ayaklarına kapanır, dizlerine sa rılır: Simgesel bir doğum, yeniden doğuş, evlat edinme, yakarış davra nışı, çalımıdır bu. Ötekindeyse, Odysseus ocağın (aile yaşam ının m er kezi) külleri içine oturur; kral onu kaldırır masaya götürür, yer göste rir; böylece akrabalığa kabul edilir Odysseus. Aslında ikisi de birer ya karı töreni, ama biri anaerkil, öbürü ataerkil. Odysseia'ya son biçimini veren ozanlar bu ikisi arasında kararsız kalmışlar. Kral ile kraliçenin soylarını araştırdığımızda, bir başka olağandışılık daha giinışığına çıkıyor. Gene testili kız anlatıyor: Saraya girer girmez git doğru kraliçenin yanına: onun adı Arete'dir, kendi de erdemli, anası babası Alkinoos'u dünyaya getiren soydan.* Poseidon, yeri sarsan tanrı, Nausithoos'a baba olmuştu ilkin, birleşmişti kadınların en güzeli Periboia ile, en küçük kızıydı Periboia ulu canlı Eurymedon'un, taşkın canlı devlerin kralıydı Eurymedon bir vakitler, ama yok etti tanrıya saygısız halkını da, kendini de. İşte bu Periboia ile birleşti Poseidon, 22 Odysseia, 7.139-71. * Azra Erhat-A. Kadir çevirisinde. Arete'nin anasıyla babasının “Alkinoos'u dünyaya getiren soydan" oldukları söyleniyor. Oysa George Thomson, bunun “aynı ana-babadan” diye çevrilmesi gerektiğini söylüyor ve örneğin kimi uzmanların “ana-baba” sözcüğünü “atalar" diye yorumlamasının yanlış olduğunu vurguluyor, (f.n.)
4 16
T A R İH Ö N C E S İ EGE
k adın d a d o ğ u rd u ulu canlı N a u sith o o s'u , N a u sith o o s da so n ra d a n P h aiak 'lara k ral o ld u , b abası old u R ek sen or'la A lk in o o s'u n , g ü m ü ş y a y lı A p o llo n ö ld ü rd ü R ek sen or'u y en i ev liy k en , oğlu o lm a m ış, kız ço cu k b ırakm ıştı b ir tek, A re te bu kız ç o c u ğ u y d u işle, A lk in oos kend in e karı ald ı o n u .23
Yukarıdaki alıntının son dizelerinde, Arete'nin, kocasının erkek kar deşinin kızı olduğunu öğreniyoruz. Burada söz konusu olan, kadın ka lıtçıyla ilgili Attika yasasına uygun düşen ataerkil içevliliktir. Arete tek çocuktu, dolayısıyla da babasının en yakın akrabasıyla evlenmişti. Bir kaç dize önce ise, Alkinoos ile Arete'nin "aynı ana-babadan doğdukla rını" okuyoruz. Kimi uzmanlar, "ana-baba" sözcüğünü "atalar" diye yorumlayarak durumu kurtarmaya çalışmışlardır. Oysa bu onları, Al kinoos ile Arete'yi kardeş olarak tanımlayan Hesiodos'la çelişmeye dü şürmekten başka bir işe varamamaktadır.24 Homeros en azından burada başıyla doğrulamaktadır. In flagrante delicto [suçüstü] yakalanmıştır Homeros. Kadın kalıtçı konusundaki bil dik ve yaygın yasaya uygun düşen bir soyağacı, Yunan ozanlarının an lamadıkları ve anlamak da istemedikleri anaerkil içevlilik kuralına bir seçenek olarak uydurulmuştur. Ufak bir dil sürçmesi ele vermiştir ozan ları. Çıkan sonuç açıktır; bu sonuçtan varılabilecek noktalarsa rahatsız edici. Kimbilir, benzer dürtülerle, ama daha büyük bir ustalıkla daha kaç soyağacı çarpıtılmıştır? Gerçekte düpedüz bir çarpıtma olmasına karşın, bu örnekte bile üç bin yıl süreyle yutturmayı başarmışlardır. Çünkü Homeros ozanlarının kadın ile erkeğin toplumdaki konumları na ilişkin tutumunu, onların günümüzdeki yayımcıları da o bilgince yansızlıklarına karşın başlarıyla doğrulamışlardır.
3. O d y sse u s'u n K ra llığ ı Örtünün bir ucunu kaldırdık. Şimdi artık örtünün bu ucunun kalk tığı köşeden pırıl pırıl gözler önüne serilen görünümü kısaca da olsa 23 Odysseia, 7. 53-66. Bkz. Ausftihrliches Lexikor der griechiscben und römischen Mythologie, 3. 2206-07; J.A.K. Thomson, Studies in the Odyssey (Odysseia Üstüne incelemeler), (Oxford, 1914), s. 168. 24 Hesiodos, fr. 95; Odysseia, 7. 54. Bu farklılığa R.M. Burrows dikkati çekmişti; The Discoveries in Crete (Girit'teki Bulgular), (Londra, 1907), s. 217.
KÜ LTÜ RLERİN Ç A T IŞ M A S I
4 17
izleyebiliriz. Eğer Odysseus'u İthaka'ya kadar götürürsek, acım asız Akha korsanlarının bu yabansı anaerkil dünyaya girdikleri zaman or taya çıkan karışıklığı göreceğiz. İthaka'daki yaşamın Homeros ozanlarınca anlatılışındaki belirsiz likler ve tutarsızlıkların bir bölümü, gelenekte yazılı olan toplum du ru m u n u nerdeyse hiç bilmeyen ozanlardan kaynaklanmaktadır. Ama bir bölümü de, iki ayrı kültürün çatışmasından ve birleşmesinden do ğan geçiş döneminin kuraldışılıklarıyla dolu koşullardan kaynaklanı yor olsa gerek. Kephallen'lerin yaşadığı Odysseus'un krallığı, anlatıldığına göre, İthaka, Samos (sonraları Kephallonia) ve Zakynthos adı verilen üç ada dan, bir de ya Akarnania kıyılarında birer kent ya da körfezde birer
A
B
C
Harita IX. O d ysse u s’un Krallığı
4 18
T A R İH Ö N C E S İ EGE
adacık olan Krokyleia ve Aigilips'den oluşmaktadır.25 İthaka adası, kı raç ormanlık, çayırsız çimensiz, at yetiştirmeye elverişsiz bir yer ola rak anlatılır.26 Odysseus'un büyük bölümü anakarada bulunan varlı ğı, daha çok hayvanlardan oluşur. Mal dökümü şöyledir: Anakarada 12 sığır sürüsü, 12 koyun sürüsü, 12 domuz sürüsü, 12 keçi sürüsü var dır. Adadaysa taliplerin oburluğuna karşın 11 keçi sürüsü, 600 dişi do muz, 360 erkek domuz ve Odysseus'un kendisine ayrılm ış bir temenos, yani tarla.27 Bütün bu hayvanlara ve topraklara sayısı belirsiz kö leler bakmaktadır. Öyküde bunlardan yalnızca çobanbaşı Eumaios'un adı anılır doğru dürüst. Eumaios, Kyklad Adaları'ndan biri olan Syros adası kralının oğludur. Küçük bir çocukken Fenike'li korsanlarca kaçı rılır. Eumaios'u korsanlardan Odysseus'un babası Laertes satın alır ve aile içinde büyütür.28 Savaştan önce, Odysseus, Eum aios'a bir ev, bir tarla ve bir kadın bağışlamayı, başka bir deyişle onun bağımsız bir çift çi olarak yerleşm esini sağlam ayı tasarlar.29 Kadın köleler de vardır; bunlardan on ikisi değirmen taşlanın çevirmekte, arpa ve buğday öğüt mektedir; sarayda da elliden fazla kadın köle hizmet etmektedir.30 Sa raydaki kadın kölelerden Aktoris, Penelope'nin çeyizinin bir parçası dır.31 Odysseus'un dadılığını yapmış olan hizmetçi Eurykleia'yı Laer tes körpecik bir kızken yirmi sığır karşılığında satın almıştır. Laertes Eurykleia'ya vurgundur, ama karısının öfkesinden ödü patladığı için onu bir kez olsun yatağına almamıştır.32 Odysseus'un Phokis'li olan anası ölmüştür, ama Laertes hâlâ sağ dır. Odysseia'nm genellikle son bölümü sayılan XXIV. Bölümünde, yaş lı adam bir zamanlar anakaraya nasıl akın düzenlediğini anımsar ve o vakitler kendisinin kral olduğundan söz eder.33 Ama Odysseia'nın baş ka hiçbir yerinde bir daha geçmez bu konu; bir zamanlar kral olan Laertes'in sonradan tahtını neden bıraktığı da anlatılmaz. Bu noktanın be lirsizliği, Odysseus'un, babasının yerine geçerek değil de, bir başka yol dan tahta çıkmış olabileceğini akla getirmektedir. 25 26 27 28 29 30 31 32 33
İlyada,
2. 631-35; Strabon. 452-53.
Odysseia, 4. 601-18,13. 242-47. Odysseio, 14.13-20,100-04,17. 299. Odysseia, 15. 403-84. 363-70. Odysseia, 14.62-64,17.320-23; P. Vinogradoff, Growth o f the Manor (Malikânenin Büyümesi), (Londra, 1905). s. 202,230; M. Bloch, Les carocttres originauıt de 1‘histoire ruralefrançaise, (Oslo, 1931), s. 239. Odysseia, 20.105-08, 22. 421-23. Odysseia, 23. 228. Odysseia, 1.429-35. Odysseia, 24. 377-78.
KÜ LTÜ RLER İN Ç A T IŞ M A S I
419
Laertes sarayda oturm az; daha önceleri oturduğundan da hiç söz edilmez. Kentten uzakta, içinde bir ev, bir harman yeri, bir de bahçe bulunan bir kır malikânesinde oturur Laertes.34 Odysseia'nın XXIV. Bö lümünde, bu malikâne, Laertes'in çalışıp çabalayarak edindiği kendi malı olarak tanımlanır. Başka bir deyişle, Laertes'in boş, ıssız bir yöre de kendisi için düzeltip açtığı bir yerdir burası.35 Yaşlı Laertes bahçe sinde çapa işleriyle oyalanmakta, topraklarını ise Dolios ve ailesi işle mektedir.36 Evlenip de İthaka'ya geldiğinde Penelope'ye babası İkarios'un verdiği bir köledir Dolios.37 Tıpkı Aktoris gibi Dolios da Penelope'nin çeyizinin bir parçasıdır. IV. Bölümde, Penelope hizmetçilerine şöyle der: Gitsin bir koşucu, çağırsın yaşlı Dolios'u, buraya gelirken babam vermişti onu yanıma, bağıma bahçeme bakar o şimdi benim. Kimindir bu bahçe? Odysseia'nm XXIV. Bölümünün öteki bölümle rine uymadığını burada bir kez daha görüyoruz. IV. Bölümden anla şılmaktadır ki, Penelope'nin çeyizi toprağı işleyen köleyle birlikte top rağın kendisini de içermektedir. Odysseus, Troya'ya on iki gemilik bir filoyla gitmişti. Çeşitli yerler de anlatılanlardan, toplam 624 kişi olduklarını çıkarabiliyoruz; yani her gemide bir kaptan, bir dümenci ve elli kürekçi vardı.38 Demek, nüfus büyük ölçüde azalm ıştı. Anlaşılan, kral kendisi de gemiye binm ekle yetinmemiş, yetişkin erkeklerin birçoğunu yanma almıştı. Ve yirmi yıl geçmiştir aradan. Bu yirmi yıl boyunca bir kral seçilmediği gibi, ne bir yaşlılar kurulu toplanmıştır, ne de bir kurultay.39 Bu arada yeni bir ku şak oluşmuştur. Yeni kuşakta, Telemakhos gibi babalarını bir kez bile görmemiş, hırslı, tutkulu birçok delikanlı vardır. Delikanlılar, olağan zamanlarda büyüklerinin kendilerine dayatacakları sınırlam alardan kurtulmuş durumdadırlar; doğal olarak da Odysseus'un öldüğünü dü şünerek, her türlü baskıdan kurtulmak ve yeni bir kral seçmek için sa bırsızlanmaktadırlar. 34 35 36 37 38 39
Odysseia, 1.189-93, 23. 359 60. Odysseia, 24. 205-07. Odysseia, 24. 220-25. 387-90,497. Odysseia, 4. 735-37. İlyado, 2.637; Odysseia. 9. 60-61.159-60.195, 289, 311,10.116,128-34. 203-08. Odysseia, 2. 26-27.
420
T A R İH Ö N C E S İ E g e
İşte, Penelope'nin talipleri de bu genç adamlar arasından çıkar. Ta liplerin sayısı 108'dir: 12'si İthaka'dan, 24'ü Sam os'dan, 20'si Zakynthos'dan, 52'si de Dulikhion'dan.40 Üç yıldır Penelope'yi bunaltmak ta,41 konağın içinde Telemakhos'un kesesinden yiyip içip yatmaktadır lar. Taliplerin bu yüzsüzlüğü, kral ocağının konukseverliğine layık ol duklarını ileri sürmelerinden kaynaklanıyor olmalıdır; olağan zaman larda kentin büyüklerine, yaşlılarına gösterilen bir konukseverliktir bu.42 Talipler, İthaka halkının ses çıkarmamasından güç almakta,43 Pe nelope içlerinden biriyle evlenmeden konaktan ayrılmaya yanaşmamaktadırlar. Telemakhos da onların kılma dokunamamakta, onları ba şından atamamaktadır. Tek yapabildiği, babasının evinin, uşaklarının ve mallarının kendisine kalması gerektiğinde diretmektir.44 Talipler de onaylamaktadır bunu. Nitekim, Telemakhos'u öldürmeyi tasarlamala rının bir nedeni de, böylece ailenin ocağını söndürerek Telemakhos'a babasından kalan malı mülkü aralarında pay etme umududur.45 Öte yandan, Telemakhos, babasının yerine tahta çıkmaktan özellikle kaçın maktadır. Adalarda babasının yerine geçebilecek başka birçok prens bulunduğunu kabul etmektedir.46 Peki, talipler Penelope'yle evlene rek ne elde etmeyi ummaktadırlar öyleyse? Gerçekle bütün öykü biraz da bu sorunun çevresinde dönmekte ve sorunun yanıtı hiçbir yerde açıklıkla verilmemekte, verilmiş varsayılmaktadır yalnız. Ama durum yalnızca tek bir yanıta elvermektedir; bu yanıt da XV. Bölümde bir rast lantı sonucu çıkmaktadır ortaya. Telemakhos, taliplerin amacının "ana sıyla evlenip babasının mallarına igeras) konm ak"47 olduğunu söyle mektedir. Penelope'yi alan, Odysseus'un yerine geçecektir. Krallık er keğin soyundan gelmemektedir, erkekyanlı değildir; ancak kraliçeyle evlenerek olasıdır tahta çıkmak. 40 Odysseia, 16.247-51. Dulikhion'un nerede olduğu belli değildi. Eski yetkililer, Dulikhion ile Kephallonia'yı aynı yer olarak tanımlıyorlardı (Strabon, 456); son zamanlarda ise Dulikhion'un Leukas'la (The Homeric Catalogue o f Ships, s. 83-87) ve ithaka adası ile anakara arasındaki adalarla [R. Rodd, Homer's Ithaca (Homeros’un ithaka'sı), (Londra, 1927), s. 78-97) aynı yer olduğu ileri sOrüldü. Orada oturanlar, Taphioi olarak tanımlanırlar: Euripides, İphigeneia Tauris’te, 283-87. Dulikhion, İlyada'da babası Elis’den gelmiş olan Meges tarafından yönetilir (2.625-29), ama Odyssieo'da anası babası bilinmeyen Akastos yönetir Dulikhion'u ve Meges'den hiç söz edilmez (14. 335-36). 41 Odysseia, 13. 377-78. 42 G. Glotz, Lo c iti grecque, (Paris, 1928), s. 55. 43 Odyssio, 2. 239-41,16.375. 44 Odysseia, 1. 397-98. 45 Odysseia, 2. 335-36, 368. 46 Odysseia, 1. 394-96. 47 Odysseia, 15. 518-22.
KÜ LTÜ RLER İN Ç A T IŞ M A S I
42i
Odysseus, taliplere saldırmak için, bir ok atma yarışma girdikleri anı seçer. Penelope, taliplerden hangisi Odysseus'un yayını kolaycacık gerebilir ve okunu on iki balta arasından geçirebilirse onunla evlene ceğine söz vermiştir. Bu da, evlilik öncesi yarışmanın bir başka örneği dir; ayrıca, belirtmek gerekir ki, Homeros-sonrası bir öyküde Odysse us kendisi de Penelope'nin babasının düzenlediği bir koşuda bütün ra kiplerini geride bırakarak hak kazanır Penelope'yle evlenmeye.48 II. Bö lümde, talipler Teiem akhos'dan anasını babasının evine göndermesi ni ve Penelope'nin evleneceği adamı babasının seçmesini isterler.49 XV. Bölümde, Penelope'nin babası İkarios ve erkek kardeşleri taliplerin en iyilerinden biri olan Eurymakhos'la evlenmesi için baskı yaparlar Penelope'ye.50 Penelope'nin babası İkarios'un nerede yaşadığı söylenmi yor, ama bu bölümde anlatılanlardan çok uzaklarda olmadığı anlaşılı yor. Daha sonraki dönemlerin yazınında İkarios'un Sparta'da yaşadı ğı söylenmiştir; ama Odysseia'det İkarios'un Sparta'da oturduğu dolay lı bir biçimde de olsa söylenmiş olamaz, yoksa Telemakhos Sparta'ya gittiğinde İkarios'un adının mutlaka anılması gerekirdi. Odysseia'nın bu konudaki suskunluğu, Strabon'un daha sonraki destanlardan ak tardığı bir öyküyle giderilebilir: İkarios ile Tyndareos, Sparta'da doğup büyümüş iki kardeşmişler. Delikanlılık çağlarında Sparta'dan kaçmak zorunda kalmışlar. Korinthos Körfezi ağzındaki Pleuron'un kralı Thestios'un yanına sığınmışlar. Gel zaman git zaman, Tyndareos Sparta ken tine geri dönmüş ve kral olmuş. İkarios ise kuzeyde kalmış ve Akarnania krallığına getirilmiş. Oğulları Alyzeus ve Leukadios'la birlikte yö netmiş Akarnania'yı.51 Öyleyse, bu Alyzeus ile Leukadios, Penelope'nin Odysseia'da adları anılan erkek kardeşleridir. Alyzeus Akarnania'da bir kent olan Alyzia'yı temsil etmektedir, Leukadios da Leukas'ı. Burala rı Odysseus'un Odysseia'da tanımlanan bölgesine yakın olduğuna gö re, ister istemez, Odysseus' un İkarios'a bağımlı bulunduğu, onun bir vasalı olduğu ve krallık hakkını onun kızıyla evlenerek elde ettiği so nucuna varıyoruz. Odysseus'un evliliğinin bir başka yorumu daha vardır; Sparta'dan yerel bir öyküdür bu. Düğünden sonra İkarios O dysseus'a kendisiy le birlikte oturm aları için yalvarm ış, ama Odysseus kabul etmemiş. Odysseus ile Penelope İthaka'ya gitmek üzere yola koyulduklarm ış 49 50 51
Pausanias, 3.12 I. Odysseia, 2.113-14. Odysseia, 15. 518-22. Strabon, 452, 461.
422
T A R İH Ö N C E S İ EGE
da, onlardan ayrılmam akta direten İkarios da artlarına takılmış. So nunda Odysseus dayanamam ış, Penelope'ye dönüp kararını verme sini söylem iş: Ya benim le birlikte benim yurduma gel, demiş, ya da bensiz babanın yurduna dön.52 Bu, açıkça, anayerli evlilikten, yani evlendikten sonra kadının ailesinin bulunduğu yere yerleşm e ilke sinden, babayerli evliliğe, yani evlendikten sonra erkeğin ailesinin yaşadığı yere yerleşme ilkesine geçişin halk belleğindeki bir örneği dir. Burada hem en, Yakub'un yirmi yıl karılarının ailesinin yanında yaşadığı, bu yirmi yılın on dördünü onlara hizm etle geçirdiği, ama en sonunda karılarını alıp kendi babasının evine kaçtığı, kızlarının m alları üstündeki denetim ini yitirm ekte olduğunu sezinleyen Laban'ın da onların ardına düştüğü akla geliyor.53 Penelope de aynı şe yi yapm ıştı; ana-babasını terk etmeye, kocasıyla birlikte gitmeye ka rar vermişti. Demek ki, Odı/sseia, ana hukukundan baba hukukuna geçişi belirle yen çatışmalar ve çelişmelerin belli belirsiz anılarıyla doludur. O za man da şu soru çıkıyor ortaya: Öyküde geçen kişiler ve halklar, Yunan tarihinin bu canalıcı döneminde etkin oldukları bilinen budunsal top luluklarla ne ölçüde bir tutulabilir, özdeşlenebilirler?
4 . B a t ı Y u n a n i s t a n 'd a k i L e l e g 'l e r Homeros'da, Odysseus yetiştirilişiyle, davranışlarıyla ve dış görü nüşüyle Akhilleus'dan ayırt edilemez. Gerçek anlamda bir Akha olup olmadığı belli değildir. Destanda, büyükbabası Arkeisios'un adı geçer, ama kökeni konusunda en küçük bir ipucu verilm ez.54 Odysseus'un ailesi adalarda bir başına gibidir; kendi çevresi dışında kan bağıyla bağ lı hiçbir akrabası yoktur ailenin. Odysseus'un savaşa giderken ev işle rini çekip çevirsin diye geride bıraktığı Mentor bile ailenin eski bir dos tudur yalnızca.55 O dysseus'un, doğrudan akrabaları dışında akraba saydığı tek kişi, ordusunun öteki bölüğünün kom utanı Eurylokhos'dur.56 Eski yorum culara bakılırsa, Eurylokhos, O dysseus'un kız 52 Pausanias, 3. 20.10. 53 Kitabı Mukaddes, I. Eski Ahit (Tevrat). Tekvin, Bap 31,1-43, (Kitabı Mukaddes Şirketi, İstanbul, 1969): Euripides, fr. 318. 54 Odysseia. 13.182,16.118. 55 Odysseia, 2. 225-27. 56 Odysseia, 10. 205, 441.
KÜ LTÜ RLERİN Ç A T IŞ M A S I
423
Ktimene'nin kocasıdır; destanda, Klimene'nin evliliğinin aile ye sayısız armağanlar getirdiği anlatılmaktadır.57 Kephallen'lerle ilgili, Odysseia’d a geçmemekle birlikte orada söyle nenlere uygun düşen ve İkarios ile birçok bağmtısı olan bazı öyküler vardır: İthaka halkı suyunu kentin hemen dışındaki bir çeşm eden alır mış. Çeşme, nympha'ların taştan sunağının yambaşmdaki kutsal bir kavak korusunun ortasındaymış. Polyktor, Neritos ve İthakos yaptır mışlar bu çeşmeyi. Bu bilgiler Odysseia'da veriliyor.58 Sözü edilen üç lünün yerel kahramanlar olduğu açık. Penelope'nin taliplerinden biri nin babasının adı da Polyktor. Bu da, onun soyundan gelenlerin hâlâ adalarda olduğunu düşündürüyor,59 PolyktorTa ilgili başka bir şey bil miyoruz. Neritos, İthaka adasının ortasındaki dağın ata adıydı, İtha kos da adanın kendisinin. Öyle görünüyor ki, Odysseia’m n ozanları, destanda anlattıklarından daha çok şey biliyorlardı bu eskil kişilerle il gili. Başka kaynaklardan, Neritos ile İthakos'un kardeş olduklarını ve Kephallonia'da doğduklarını öğreniyoruz. Babaları Pterelaos'du; Pterelaos'un Taphios ve Teleboas admda iki oğlu daha vardı.60 Taphiosoğullart ile Teleboasoğulları, Leukas'la Korinthos Körfezi arasında da ğılmış küçük adaları ellerinde tutan haydutlardı. Odysseia’d a , Taphiosoğullarından birçok kez söz edilir. Öte yandan, Apollodoros, Mykene'lilerin bir keresinde Teleboasoğullarını cezalandırmak amacıyla bir sefer düzenlediklerini söyler.61 Taphiosoğulları da, Teleboasoğulları da Akarnania'dan geliyorlardı ve kimi yetkililerce aynı halk olarak ka bul ediliyorlardı.62 Taphiosoğulları aynı zamanda Kadrnos soyundan inen Fenike'liier olarak da tanımlanıyorlardı.63 Aristoteles'in de doğ ruladığı bir başka öyküde ise64 Taphios ile Teleboas, Hippothoe'nin Poseidon'dan olan oğullarıdır. Apollodoros, Hippothoe'nin Perseus'un torunlarından biri olduğunu söylemektedir; ama A ristoteles'e bakılır sa, Hippothoe'nin babası Leukas'lı bir "toprağın oğlu" idi ve adı Leleks'di.63 Bu iki yorum arasında bir uyuşmazlık yok gerçekte. Perseus k ard eşi
57 58 59 60 61 62 63 64 65
10.441.15. 363-67. 17. 204-11. 18. 299. Acııs, 30; A.R. 1. 747. Soyağacı karışık: Bkz. Aus/uhrliches Lexikon dergriechischen und römischen Mythologie, s. 3. 3261-62. Odysseia, 1.105.181, 419.14. 452,15. 427,16. 426: Apollodoros, 2. 4. 6. Strabon, 461; A.R 1. 747. Telebois, Akarnania’nın eski adıydı. EM. 748. 40. Aristoteles, fr. 546. Apollodoros. 2. 4.5; Aristoteles, fr. 546. Odysseia, Odysseia, Odysseia,
424
T A R İH Ö N C E S İ E g e
Kyklad adalarından gelmişti; Minos'un Kyklad'lardan kovaladığı kor sanlar ise Karia'lılar ve Leleg'lerdi. Bütün bunlardan şu sonucu çıka rabiliriz: Taphiosoğulları ile Teleboasoğulları ve onlarla birlikte Kephallen'ler, Ege Denizi'nden Adriya Denizi'ne sürüldükten sora Korinthos Körfezi'ne giden yollarm çevresinde eşekarıları gibi dolanıp duran Kadmosoğulları ile Leleg'lerin bir karışımıydılar. Topografya da doğruluyor bunu. İthake'yi (İthaka) ve Akarnania kıyılarındaki A stakos'u saymazsak, -ake ve -akos ile biten yer adlarına Yunanistan'da hiç rastlanmaz. Bu tür yer adları Anadolu'da yaygın dır.66 Pleuron yalanlarında denize ulaşan Euenos ırmağıyla adaş bir ır mak vardır Troya dolayında.67 Kephallonia'mn Homeros'daki adı Sa mos, Leleg'lerin en eski yerleşim m erkezlerinden biri olan Ege Sam os'una denk düşmektedir. Ayrıca, Ege Sam os'undaki Leleg'leri yö netmiş olan Ankaios'un oğullarından birinin adı Alitherses'di; Alitherses, Odysseia'det İthaka'nm yaşlı bilicisinin adıdır.68 İkarios'un öyküsünü anlattım. Sparta'da dünyaya gelen İkarios, kar deşiyle birlikte Pleuron'a kaçmış, orada Thestios tarafından karşılan mış ve Akarnania kralı olmuştu. Yorumlardan biriydi bu; ama iki yo rum daha vardı. Spartalılar, İkarios'la kardeşinin Sparta'dan hiç ayrıl madıklarım ileri sürüyorlardı. Sparta krallarından Perieres, Perseus'un Çizelge XVI P ER İER ES V E T H E S T İO S Ares
Perieres = C orgop h on e
ikarios
Aphareus
Thestios
Euenos
Tyndareos = le d a = Z e u s |
|
Penelope
Idas =
Klytaimestra
Helena
= O d ysse u s
M arpessa
= Agam em non
= M enelaos
M arpe ssa = İdas
66 Yunanca bir sözcük olan Phylake'yi saymıyorum, örnekler: Karadeniz’de Artake, Rhyndakos, Khabake; Thrakia’da İdakos, Andriake; Lydia’da Akharake; Kappadokia’da Mazaka. Assarakos ve Hyrtakos gibi kişi adları da Anadolu kökenlidir. 67 Strabon. 327, 614. 68 Pausanias, 7. 4. 1; Odysseia, 2. 157-59. Heurtley, Pelikata yıkıntılarında Erken Hellas döneminden kalma çok sayıda çömlek buldu ve Pelikata yıkıntılarını Odysseus'un sarayı olarak tanımladı; “İthaka’da Miny ve Mykene etkileri, varlığını sürdürmekte olan daha eski bir uygarlığın üzerine ancak ince bir biçimde yayılmıştı," dedi: W.A. Heurtley, "The Site of the Palace of Odysseus”, Antiquity, 9. 414.
KÜ LTÜ RLERİN Ç A T IŞ M A S I
42 5
kızıyla evlenmiş ve dört oğlu olmuştu: İkarios, Tyndareos, Hippokoon ve Oibalos. Kral Perieres ölünce, yerine kimin geçeceği konusunda oğullan birbirine düşm üştü. İkarios'un desteğini alan H ippokoon, Tyndareos'u Sparta'dan atm ış, Tyndareos da Eurotas'm birkaç kilo metre yukarısındaki Pellana'ya kaçmıştı. Ama daha sonra H erakles Hippokoon'u öldürünce, Tyndareos Sparta'ya geri dönerek kral olmuş ve TTıestios'un kızı Leda'yla evlenmişti.69 Gelgelelim, hiç değilse ilk za manlar Spartalıların Thestios'u Korinthos Körfezi'nin ötesindeki Pleuron'un krab olarak gördükleri su götürür; çünkü Spartalılar onu ken di bölgelerindeki Eurotas ırmağının kıyısında bulunan Thestia adb bir köyün kurucusu olarak anımsıyorlardı.70 M essenia'hların yorumu ise daha da değişik. Messenia'lılar, Tyndareos'un bir başka kardeşinin, ya ni Aphareus'un yanma kaçtığını; Aphareus'un da onu Thalam ai'a yer leştirdiğini ve Tyndareos'un orada Leda'yla evlendiğini söylüyorlar dı. Leda'nm nereden geldiği belirtilmiyor, ama Aphareus'un oğlu İdas güzel Marpessa'yı kaçırmıştı; Marpessa'mn babası Euenos ise Thestios'un kardeşiydi ve Pleuron'luydu.71 Bu yorumların hangisi doğru diye sormak anlamsız. Hepsi de uy durma çünkü. Ama gene de, kendini bu yorumların çelişmeleri arasın dan belli eden bir tarihsel hakikat açığa vuruluyor. Eğer birçoğunda ol duğu gibi bu söylence de sistemleştirilseydi, sanırız gerçek anlamın bir daha ortaya çıkarılması umudu kalmazdı. Oysa söylence, üç ayrı yö renin üç ayrı yorumuyla önümüzde durmakta ve kendi kendini açık lamaktadır. Dolayısıyla, sorun, söylencenin kökenini belirleyebilm ek tedir; ama söylencenin söz konusu yörelere dağılmasmm nedenini açık layacak biçimde. Leleg'lerin, Leukas ve Akarnania'daki yerleşim merkezlerinin yanı sıra Korinthos Körfezi'nin daha yukarısındaki Ozolai Lokris'inde ve körfezin burnunda da yerleşim merkezleri vardı. Leleks, M egara'nın ilk krallarından biriydi. Leleks'in torunu Pylas, bir Leleg topluluğunu Megara'dan alıp Messenia'ya götürmüş, orada Pylos kentini kurmuş 69 Pausanias, 3.1. 4-5.
70 Cedr. Hist. Comp. 212; Mal. Chron. 82. 71 Apollodoros, 1. 7. 7-8. Tahtın anayanlı olması ilkesinin bir belirtisine Meleagros söylencesinde rastlanır. Meleagros, Kalydon Avı diye anılan bir serüvenin kahramanıdır. Artemis tanrıça, Kalydon'a korkunç bir yaban domuzu salar. Meleagros bu hayvanı avlamaya kalkışır. Kalydon Avı'na bütün ünlü yiğitler katılır. Yaban domuzu öldürülür. Av sona erince, Meleagros yaban domuzunun postunu Ataiante'ye (Artemis'in bir simgesi) vermek ister. Ama annesinin erkek kardeşleri, Thestios'un oğulları, buna karşı çıkarlar. Onlara göre, eğer Meleagros postu kendine ayırmayacaksa, post “doğuştan onların kazandığı bir hak"tır. Bunun üzerine Meleagros dayılarını öldürür; Apollodoros. 1. 8. 2-3.
426
T A R İH Ö N C E S İ E g e
tu. Oradan Neleid'lerin kovduğu Leleg'ler kıyı boyunca yukarılara git tiler ve Triphylia bölgesinde öteki Pylos kentini kurdular.72 Leleks ay nı zamanda, ilk kez Leleg'lerin oturduğu Sparta'nın da ilk kralıydı. Sparta kentindeki Artemis Orthia tapımının bulunduğu rfemos'lardan, bucaklardan birinin adı Pitana'ydı. Pitana, anakara Yunanistan'ında adını bir Amazondan alan tek yerleşim merkezidir; Anadolu'daki on iki Aiol kentinden biri olan Pitana'yı (Pitane) kuran da aynı Amazon du.73 Kitabımızın "Ege'deki Bazı Anaerkil Tanrıçalar" başlıklı bölü münde Artemis Orthia tapımını Ephesos'a kadar geriye götürmüş, bu tapınım Karia'lılar ve Leleg'ler tarafından Ephesos'dan Peloponnesos'a getirildiğini görmüştük. Leda'nm iki kızı vardı: Klytaimestra ve Helena. Klytaimestra'nın ba bası Tyndareos'du. Ama Helena bir yumurtadan çıkmıştı; kuğu kılığı na giren Zeus'un becerdiği Leda'nm doğurduğu ya da bulduğu bir yu murtadan.74 Bu totem söylencesi, tüm öykünün çekirdeğidir. Tyndareos adı köken bakımından Yunanca değildir. Eğer bir bileştirme ya da aykırılık sonucu değilse, -d- birleşimi Yunanca'ya yabancıdır. Bu birle şim özellikle Karia'da yaygındır: Lindos, Myndos, Karyanda, Alaban da, vb. Ve Leda (Dor lehçesinde Lada) gerçekte Leto'nun değişik bir bi çiminden, Karia dilinde "kadın" anlamına gelen lada'dan başka ne ola bilir (s. 281 )?75 Agamemnon ve Menelaos'un karıları Klytaimestra ile Helena, bizi Pelopid'lere geri götürüyorlar. Bu hanedanın üç egemenlik alanı var dı: My kene ile Korinthos Kıstağı arasındaki bölge; Peloponnesos Akhaia'sı; M essenia'yla birlikte Lakonia. Mykene ile Korinthos Kıstağı arasındaki bölge, Perseid'lerin eski Mykene krallığıydı. Pelopid'leriıı Akhaia'yı ele geçirmeleri, belki de, korsanları körfezden uzak tutma gereksinmesinin bir sonucuydu. Üçüncü bölgeyse, Menelaos'un Spar ta yakınlarında Therapne'deki sarayından yönetilmekteydi. Therapne, 72 Pausanias, 4. 36.1. 73 Pausanias, 3.16. 9: D.S. 3. 54; Herakleides, 34. 74 Euripides, Helene, 16-22; Sappho, Şiirler, (Çeviren: Cevat Çapan, Cem Yayınevi, İstanbul, 1972). s. 15; Apollodoros, 3. 10. 7. 75 leda’nm kuğu ile ilişkisi, Sparta ve Stymphalos'daki Artemis Limnaia tapırtılarında betimlenen su kuşunu anımsatıyor:).E. Harrison, Themis, (Cambridge. 1912). s. 114: F. Imhoof-Blumer ve P. Gardner “Numismatic Commentary on Pausanias", Journal o f Hellenistic Studies, 7. 103. Penelope bir su kuşunun adını taşımaktadır. Penelope'nin Mantineia'da gömülü olduğu (Pausanias. 8. 12. 5.) ve Arkadia’lı çobanların tanrısı Pan’ın anası olduğu (Pindaros, fr. 422; Herodot Tarihi, 2.145.4: Pausanias. 8. 14.4-5) söylenir. Bu Arkadia'lı Penelope, Karia'lıların ve Leleg'lerin tanıttıkları Artemis Limnaia tapımlarından kaynaklanır: Studies in the Odyssey, s. 48-50.
KÜLTÜRLERİN Ç A T IŞ M A S I
427
Leleks'in kızlarından birinin adıydı aynı zamanda.76 Bu nedenlerle, Menelaos'un Lakonia'yı Leleg'Ierin yönetimindeki hanedanından bir kız la evlenerek eline geçirdiğini düşünebiliriz; tıpkı Odeysseus'un İkarios'un kızıyla evlendiği gibi.
5. A k h a 'la rın Ü stü n lü ğ ü Ilyada ve Odysseia'yi yaratan insancıl ozanların bu yapıtlarının ardmda, özel mülkiyetin gözüpek öncülerinin, Minos anaerkil toplumu nun zengin, ileri, incelikli uygarlığını yağmaladıkları bir yabanıllık ve zorbalık çağı yatar. Phaiakia'nm eski dünyası kararmıştır artık; kaba ve acımasız İthaka'nındır gelecek. Ozanlar Odysseus'un aslım değiş tirmişlerse de, gene de tıpkı Akhilleus gibi kahramanlık çağı erkekliği nin ülküsü olarak kalmıştır Odysseus. Yerinde duramayan, uyanık, gi rişken Odysseus on yılını savaşarak, on yılını da gezip dolaşarak, te cim yaparak, yağmalayıp talan ederek, zenginliklerine zenginlik kata rak, Kirke ya da Kalypso'ııun kollarında gönül eğlendirerek geçirmiş tir. Bu arada, açgözlü taliplerden çekmediği kalmayan Penelope, onla rın sözlerine kulaklarını tıkamış, başını dokuma tezgâhından kaldır mamış, boynunu büküp beyinin geri dönmesini beklemiştir: H a y d i e v in e d ö n , bak işine g ü cü n e , git d o k u m a te z g â h ın a , ipliğine bak, b u y u r h izm etçilerin e, işe g ö zk u lak o lsu n lar k o n u şm a k erk ek lere v erg i, en başta b ana, b enim bu evin tek efendisi.77
Aslına bakılırsa, Phaiak'ların kralı Alkinoos'un karısı Arete kadar yüceltilmemiştir Penelope. Ama Penelope kahramanlık çağı kadınlığı nın tipik örneğidir; kocasının tutumuna karşı çıkan, boyun eğmektense ölmeyi yeğleyen Klytaimestra'nın karşısına çıkarılmıştır bilinçli ola rak. Bilindiği gibi, Agamemnon on yıl sonra yanında bir kapatmayla geri döner ve kimse bir şey söyleyemez ona. Bu arada Klytaimestra da kendini bir sevgiliyle avutm uştur ama, aynı hoşgörüyle bakılam az Klytaimestra'mn davranışına. Eski düzenin kadın kahramanı, yeni dü 76 Pausanias, 3.19.9. 77 Odysseia, 1. 356-59.
428
T A R İH Ö N C E S İ E g e
zende bir suçludur artık. Yeni düzenin büyük ozanı Aiskhylos, gerçi kadının boyuneğişini doğru bulmaktaydı, ama gene de eski aile gele neklerinden artakaldığı söylenilebilecek bir başkaldırı vardı içinde. İş te bilinçaltında yatan bu başkaldırı, Yunan şiirinin başyapıtlarına ege men olan bu görkemli konunun bağrındaki çatışmanın yaratıcı bir sim gesi olarak yeniden boyverdi Aiskhylos'da.78 Gelişmiş Yunan toplumunun, tahtın babadan oğula geçtiği, kadının tek bir erkeğe bağımlı, koçanınsa özgür olduğu temel birimi, tahtın ka dın soyundan geçtiği, evlilik diye birşeyin var olmadığı ve kadının er keğini gönlünce seçtiği bambaşka bir düzenin bağrında verilen uzun bir savaşım sonucunda zorla kabul ettirilmişti. Hem de bu savaşımı, yeni ataerkil ideolojiyi pekiştirmenin en etkili araçlarından biri olan ve somut anlatımını îlyada ve Odysseia'da bulan destan geleneğini yara tan insanlar vermişti. İşte, îlyada ile Odysseia'ya o olağanüstü canlılığı veren bu tarihsel etkendir. Minos uygarlığının çöküşü ve yıkılışı, Roma'nm çöküşü ve yıkılışı na benzetilir. Her ikisinde de, ileri, ama bitkin ve verimsiz bir toplum, barbar istilalarının zoru karşısında çökmüştür. Her ikisinde de, fetihçiler ele geçirdikleri ülkelerin kültürünü özümlemişler ve epik şiir adı verilen özgün bir şiir biçimi geliştirmişlerdir. Her ikisinde de, sonuçta, daha yüksek türde yeni bir toplum yaratılmıştır. Ama temel bazı ay rımlar da vardı hiç kuşkusuz. Nitekim, bu ayrımlardan biri vardır ki, hiçbir zaman açıklanmamıştır. Roma İmparatorluğu'na bağlı eyaletle re yerleşen Cermen budunları Latin dilini benimsemişlerdi; Akha'lar ise kendi dillerini korumakla kalmamışlar, ele geçirdikleri yerlerin halk larına zorla benimsetmişlerdi dillerini. Bu bakımdan, Akha'ların tutu mu, Hin t-AvrupalIların Hindistan'ı istilasına daha fazla benzemekte dir; Hint-Avrupalılardan önceki anaerkil kültürlerin çözülmesiyle bir likte istilacıların dili yavaş yavaş yayılmıştır.79 Akha'ların Yunan dili ni dayatmalarmı sağlayan en önemli etkenlerden biri, toplumsal örgüt lenme biçimleriydi. Bir kere, Akha'ların örgütlenme biçimi, özel miil78 Klytaimestra’nın Agamemnon’u öldürmesi, kendilerini terk eden kocalarını öldüren Lemnos'lu kadınların (bkz. s. 165) ve gene kocalarını öldüren Danaos Kızları'nın (bkz. Aiskhylos ve Atina) suçlarıyla aynı toplumsal anlamı taşımaktadır. Panwar-Rajput’larda, evlenecek olan kıza anası koşuk biçiminde bir öğüt okur. Eğer kız anası, güveyi anaerkil kurala uygun olarak kendisiyle birlikte oturmaya razı edemezse, kızına verdiği öğüdü, kocasını zehirlemesini söyleyerek bitirir (Tribes and Castes of the Central Provinces o f India, 4. 344). Bu artık hoş bir şaka olarak görülmektedir, ama Ehrenfels'in belirttiği gibi (Mother-right in India, s. 142) bir zamanlar "şakayla uzak yakın bir ilgisi yoktu, gerçek yaşamın bir parçasıydı." 79 Mother-right in India, s. 138.
K Ü L T Ü R L E R İN Ç A T IŞ M A S I
429
kiyetin gelişmesine uyarlanmış olduğundan, olağanüstü tarihsel gizilgüçlerle doluydu. İkincisi, aynı zamanda ataerkil olduğundan, başka halklarla karşılıklı kız alıp verme sonucu Yunan dilinin eski dil ve leh çelerle yüz yüze geldiği her yerde, terazinin erkeklerin ve erkeklerin dilinin bulunduğu kefesinin ağır basmasını sağlıyordu. Akha'lar bu işi D or'lann gelişinden önce ne ölçüde başarmışlardı, bu işi kim tam am ladı, bilm iyoruz. Çünkü Homeros ozanlarının Akhaİarın geçmişini nereye kadar götürebildiklerini kestiremiyoruz. Ama gene de, Orestes'in başına gelenler, Pelopid'ler zamanında baba sanı nın hâlâ pek o kadar güvenceli olmadığını düşündürüyor insana. Da hası, Orestes'in oğulları ve torunları Ege Denizi'nin karşı kıyısına kaç tıklarında, kendilerini yeniden eski anaerkil dünyanın içinde bulmuş lardı. Savaşımın yeniden verilmesi gerekiyordu. Akha'larm ozanlık sa natı, Aiolis ve İonia'ya aktarıldığında, yeni bir gelişme evresine girdi ve yavaş yavaş olgunlaşarak epik şiire dönüştü. Yunan uygarlığı, Olympos'dan inen İris gibi, barışçıl koyaklara kon mamıştır. Yunan uygarlığı, yanan kentlerden yükselen dum anlar ve yurtlarından edilen tutsakların çığlıkları arasında gerçekleştirilen sayı sız akınlar ve çarpışmalarla dolu bir savaşımın ürünüydü. Onu ilerle ten güç, sınıfların çatışmasıydı. Bunu görmezden gelirsek, hem Yunan lıları beceriksizce övmüş, hem de kendimize haksızlık etmiş oluruz.
Beşinci Bölüm
HOMEROS M ü zik b içim le ri ile s ö z a ra s ın d a k i ilişk i, s a n a t y a ra tıcılığ ın ın o ld u ğ u k a d a r, b ilim in d e in ce le m e k on u su o lacak b ir g ü n . YEA TS
433
XIV
ŞİİR SA N A T I*
1. S ö z ve B ü y ü Bu bölümün konusu, şiirin kökeni ve doğası. Bu konuyu bilimsel bir sorun olarak ele alacağız. Şiirden salt şiir olarak tat almakla yetmenlere uygun ya da çekici gelmeyebilir bu yol; ama şiir, bilimsel olarak in celendiğinde, daha az değil, daha çok tat verir. Şiirin tadma bütünüy le varabilmemiz için, şiirin ne olduğunu anlamamız gerekir; ne oldu ğunu anlamamız için de nasıl ortaya çıkıp geliştiğini araştırmamız. Bu sorunu ele almaktaki amacımız, Yunan şiirinin tarihöncesine ışık tutmak. Ne var ki, bu işin üstesinden ancak olabildiğince geniş bir alan dan seçilecek örnekler karşılaştırılarak gelinebilir. Dolayısıyla, verece ğimiz örnekler yalnızca Yunan şiiriyle sınırlı olmayacak. İngiliz ve İr landa şiirinden rasgele örnekler sunacağım. İngiliz şürinden örnekler, en iyi büdiğimiz şiir olduğu için yararlı olacak. İrlanda şüriyse, çağdaş Avrupa şiirinin gelişmesinde daha erken bir aşamayı örneklemektedir. Bunlar dışında, bir de ilkel halkların şarkı ve danslarından örnekler ve receğim. Yunan şiiri ile çağdaş İngiliz şiiri arasındaki en belirgin ayrım lar dan biri, eski Yunan'da şürle müziğin birbirine sıkı sıkıya bağlı olma sıdır. Eski Yunan'da salt çalgısal bir müzik yoktu, en güzel şiirlerin ço ğu müzik eşliğinde okunmak için yazdırdı. İrlanda dilinde de şiirle mü *
George Thomson, kitabının "Şiir Sanatı" başlıklı bu bölümünü bir süre sonra Marxism and Poetry adını taşıyan bir kitapçıkta ufak tefek birtakım değişikliklerle ayrı olarak yayımladı. Bu kitapçık, Türkiye'de Cevat Çapan çevirisiyle önce Marksizm ve Şiir (Uğrak Kitabeyi Yayınları, Şiir Sorunları Dizisi 1, İstanbul, Kasım 1966) adıyla, daha sonra da Şiir Sanatı (Üç Çiçek Yayınevi, Sanat-Edebiyat Kuramları 1, İstanbul. Mart 1984) adıyla yayımlandı. Dolayısıyla, bu bölümü çevirirken, Thomson'ın kendi yaptığı değişiklikleri bir yana bırakırsak, Cevat Çapan'ın çevirisini olduğu gibi korumaya çalıştım, (ç.n.)
434
T a r ih ö n c e s İ E ge
zik arasında yakın bir bağ var. Üstelik çıkarsama yoluyla vardığımız bir sonuç değil bu, bugün bile yaşayan bir gerçeklik. Nicedir kitaplar dan bildiğim kimi İrlanda şiirlerini, geleneksel biçemle okuyan usta bir köy türkücüsünden dinlediğim ilk günü hiç unutamayacağım. Yepye ni bir yaşantıydı bu benim için. Şiir olarak da, müzik olarak da, buna benzer bir şey duymamıştım daha önce. İrlanda şiirinin bir başka özelliği daha var. İngiliz şiiri, birçok İngi liz için rafa kaldırılmış bir kitaptır. Kimsenin ne bildiği vardır, ne de il gilendiği. İlgilenen az sayıda insan arasında bile, şiirin günlük yaşayış larına büyük ölçüde ya da derinliğine karıştığı söylenebileceklerin sa yısı pek çok değildir. İrlanda dili konuşan köylüler arasındaysa, bu hiç de öyle değil. Onlar için kitaplarla hiçbir ilintisi yoktur şiirin. Pek çoğu okuryazar bile değildir ya da yakın zamanlara kadar değildiler. Şiir, dil lerinde yaşar onların. Herkes bilir, herkes sever şiiri. Durmadan günlük konuşmaya karışır. Üstelik bugün bile yaşayan bir güçtür! Ne zaman önemli bir olay olsa, onu kutlamak için bir türkü bestelenir. Bestelenir diyorum ama, bu sözcük pek yerinde değil aslında. Bu türküler bizim anladığımız anlamda bestelenmez. Doğaçtan söylenir. Daha son zaman lara kadar, birçok İrlanda köyünde, bir esinlenme anında, genellikle gü nümüz İngilizcesindeki koşuk biçimlerinden çok daha işlenmiş koşuk biçimleriyle şiir uydurabilecek yetenekte geleneksel bir ozan bulunur du. Benim en iyi bildiğim köyde de, kırk yıl kadar önce ölmüş ünlü bir ozan varmış. Şiirlerinin hemen hepsi belli zamanlarda, belli olaylarla il gili olarak uydurulmuş. Anımsıyorum, ailesi anlatmıştı; ölüm döşeğin de bile başını koluna dayayarak bütün gece durmadan şiir okumuş. Elbette üstün yetenekli biriydi bu ozan. Sanatını bir önceki kuşak tan gelme bir ozandan öğrenmiş meslekten bir ozandı. Ama çok geç meden gördüm ki, meslekten ozanla köyün öteki insanları arasında ke sin bir ayrım yok. Bütün iş ustalığın ölçüsünde. Bir yere kadar hepsi ozandı bu insanların. Konuşmaları hep şiirleşme eğiliminde. Şiir gele neklerini bizim toplumumuzda olduğundan çok daha yaygın bir biçim de biliyorlardı, sokaktaki insan da bir çeşit ozandı. Bir örnek vereyim. Atlas Okyanusu'na bakan bir tepe üzerine tünemiş gibi duran bu köyde bir akşam dolaşırken, köyün kuyusuna geldim. Tanıdığım yaş lı bir köylü kadına rastladım orada. Kovalarını daha yeni doldurmuş, durmuş denize bakıyordu. Kocası ölmüş, yedi oğlu da, onun deyişiy le "toparlanıp" Massachusetts'in Springfield kentine "gitmişlerdi". Bir kaç gün önce oğullarından birinden bir mektup gelmiş, son günlerini rahat geçirsin diye onu da yanlarına çağırıyormuş, yol parasını da gön-
ŞİİR S A N A T I
435
gerecekmiş, yeter ki o razı olsun. Ayrıntılarıyla anlattı bütün bunları bana, sonra da tepelerdeki tezek yığınına gitmek için nasıl yorulduğun dan, tavuklarının öldüğünden, karanlık, isli kulübesinden yakındı; ar dından, düşündeki Amerika'nın taşı toprağı altın bir Eldorado oldu ğundan, Cork'a kadar yapılması gereken tren yolculuğundan, deniz leri aşmaktan söz açtı, ama tek dileğinin kemiklerinin İrlanda topra ğında dinlenmesi olduğunu söyledi. Konuştukça coştu, dilinin akıcılı ğı arttı, daha renkli, ritimli, ezgili bir nitelik aldı. Gövdesi de düştey mişçesine, bir beşik gibi sallanarak sözlerine eşlik ediyordu. Sonra gü lerek kovalarım aldı, bana iyi geceler diledi, evinin yolunu tuttu. Okuma yazma bilmeyen, hiçbir sanat kaygısı olmayan bu yaşlı ka dının beklenmedik coşuşuııda şiirin bütün özellikleri vardı: Esinli bir konuşmaydı bu. Bir şairin esinlendiğini söylediğimiz zaman ne demek isteriz? Bu soruyu yanıtlayabilmemiz için, gününmüzde yaşayan ilkel in sanların dillerinde sürdürüldüğü biçimiyle ilkel şiire dönm em iz gere kiyor. Ama bu insanların toplum yapılarını bilmezsek, şiirlerini de an layamayız. Üstelik, şiir özel bir söz biçimidir. Bu da insanın başlangı cına dönmeyi gerektirir, çünkü söz (konuşma) insanın ayırt edici özel liklerinden biridir. Sorunun ta başına dönmemiz gerekiyor. İnsanın nasıl yaratıldığını tam olarak bilmekten oldukça uzağız da ha, ama bilim adamları bir temel nokta üzerinde anlaşıyorlar. İnsan iki temel özelliği ile hayvanlardan ayrılır: Araçlar ve konuşma. Yüksek memeliler ayakta durabildikleri ve önayaklarım el olarak kul lanabildikleri için aşağı omurgalılardan ayrılırlar. Beyindeki devimsel organların sürekli incelmesi anlamına gelen bu gelişme, çevredeki özel koşulların bir sonucudur. Bunlar ormanlarda yaşayan hayvanlardı; ağaç lar arasında yaşamaksa görme ve dokunma duyuları arasmda yakın bir işbirliği ve incelmiş bir kas düzeni gerektirir. Ellerin gelişmesiyse, be yin için yeni sorunlar, yeni olanaklar çıkardı ortaya. Böylece, daha baş langıçta, el ile beyin arasında bütünsel bir bağ kurulmuş oldu.1 İnsan, yüksek m em elilerin bir sonraki aşaması olan insansı may munlardan, ayakta durabilmesinin yanı sıra yürüyebildiği için de ay rılır. İnsanın ormandan çıkıp toprağa basmak zorunda kalması sonu cunda yürümeyi öğrendiği ileri sürülüyor. Böyle de olm uş olsa, asıl önemlisi böylece insanda eller ile ayaklar arasındaki işbölümünün ta1
C . Elliot Smith, Evolution o f Mon, (Oxford, 1924), s. 17-46; C . Clark, From Savagery to Civilisation, (Londra, 1946), s. 1-6.
436
T a r ih ö n c e s i Eg e
marnlanmış olmasıdır. Ayak parmakları kavrama özelliğini yitirmiş, el parmaklarıysa maymunlarda olmayan bir beceriklilik kazanmıştı. May munlar ellerine sopa ve taş alabilirler, ama yalnız insan eli bunlardan araç yapabilir. Bu belirleyici bir adımdı. Yepyeni bir yaşama yolu açıyordu. Araç larla donanan insan, artık geçimi için gerekli şeyleri arayıp bulmaktan kurtuluyor, onları üretiyordu. Doğayı denetimi altına almak için kul lanıyordu araçlarını. Ve bunu başarmaya çalışırken, doğanın, insan is teminin dışında kendi yasalarına göre yönetildiğini anladı. Çevresin de olup bitenlerin nasıl olduğunu öğrenerek bu olayları gerçekleştir mek için ne yapması gerektiğini de öğrendi. Doğadaki yasaların nes nel gerekliliğini tanıdıkça, onları kendi amaçları doğrultusunda kul lanma gücünü elde etti. Bu yasaların kölesi olmaktan kurtulup onlara egemen olmayı başardı.2 Öte yandan, doğa yasalarının nesnel gerekli liğini anlayamadığı sürece, çevresindeki dünyayı salt kendi istemini öne sürerek değiştirebileceğini sandı. Büyünün temeli de budur. Başlangıç evrelerinde üretim çalışması topluca yapılırdı. Birçok in san elbirliği yaparak birlikte çalışırdı. Bu koşullarda araçların kullanıl ması yeni bir iletişim yolu çıkardı ortaya. Hayvan seslerinin anlatımı son derece sınırlıdır. İnsandaysa açık seçiklik kazanmıştır sesler. Geli şip düzenlenerek çalışan toplulukların eylemleri arasında bir uyum sağlamıştır. Böylece, insan araçları bulmakla konuşmayı da bulmuş tur.3 El ile beyin arasındaki bağ gene karşımıza çıkıyor. Konuşma, asıl üretim uygulayımının bir parçası olarak doğmuştur. Çalışma sürecini önceden canlandırarak gövdenin kassal devinimlerine yardımcı olu yordu konuşma; çalışma süreci açısından vazgeçilmez olduğu için de öznel olarak onun nedeniymiş gibi görünüyordu; bir başka deyişle, biiyüseldi. İlkel düşüncede, söylenen sözcük, her zaman ve her yerde büyüsel bir güçle donanmıştır.4 Uygulayım geliştikçe, çalışmaya sesle eşlik etme fiziksel bir gerek lilik olmaktan çıktı. İşçiler kendi başlarına çalışma yeteneğini edindi ler. Ama toplu davranış ortadan kalkmadı. Asıl işe başlamadan önce onun bir provası olarak, daha önce işin kendisinden aynlamayacak olan 2 3
4
F. Engels, Doğanın Diyalektiği. B. Malinowski, "The Problem o f Meaning in Primitive Languages", C.K. Ogden ve I.A. Richards'ın The Meaning o f Meaning'inde (Londra, 1927); B. Malinowski, Cora/ Cardens and Their Magic, (Londra. 193S), C iltli, s. 232. R. BrifTault, The Mothers, (Londra, 1927), Cilt I, s. 14-23; bkz. Coral Cardens and Their Magic, Cilt II. s. 232.
Ş if R S A N A T I
437
toplu devinimlerin canlandırıldığı bir dans olarak, varlığım sürdürdü. İlkel insanların bugün bile yaptıkları yansılama dansı budur. Bu arada konuşma gelişti. Araçların kullanılmasında yönetici bir eş lik olmaktan çıktı, bireyler arasmda, bütünüyle açık seçik, bütünüyle bi linçli bir iletişim yolu, yani bugün anladığımız anlamda dil oldu. Yan sılama dansındaysa sözlü bölüm olarak varlığını sürdürdü ve büyü gö revini korudu. Böylece bütün dillerde iki konuşma biçimi olduğunu görüvoruz: Biri, insanların birbirleriyle iletişimde bulunmalarına yarayan, bildiğimiz, günlük konuşma; öbürü de, toplu olarak kuttörenlerde kul lanılan, daha yoğun, olağandışı, ritimli ve büyüsel olan şiirsel konuşma. Bu açıklama doğruysa, şiir dili genel olarak ritim, müzik ve düşlem niteliklerini daha çok koruduğu için, konuşma dilinden daha ilkeldir. Elbette, yalnızca bir varsayım bu, ama ilkel diller üzerine bildiklerimiz de bu varsayımı doğruluyor. Bu dillerde şiirsel konuşma ile günlük ko nuşma arasında tam bir ayrımın iyice belirmediğini görüyoruz. İlkel insanların günlük konuşmalarında çok belirgin bir ritim ve oy nak, ezgisel bir vurgu vardır. Kimi dillerde vurgu öylesine m üziksel, anlama öylesine bağlıdır ki, bir türkü bestelendiğinde, türkünün hava sını daha çok konuşulan sözün doğal ezgisi belirler.5 Konuşan kimse de, sözünü ettiğim M andalı köylü kadın gibi, arada coşarak yarı şiir sel bir dil kullanma eğilimindedir. Bu özelliklerin ilk ikisine değilse bi le, sonuncusuna bir örnek verebiliriz burada. Bir İsviçreli misyoner Umbosi demiryolu yakınlarında, Zulu bölge sinde kamp kurmuş. Yerliler için Umbosi demiryolu D urban'a, Ladysmith'e, Johannesburg'a yapılan yolculuk demekmiş; köy delikanlıla rının seçim hakkı vergisi yüzünden sazdan kulübelerini bırakıp maden ocaklarında gençliklerini tüketmek, genç kızların çoğunun da arka so kaklardaki genelevlerde çalışarak daha korkunç bir duruma düşmek için her yıl çıktıkları yolculuk. Kamptaki uşaklardan biri, karşıdan bir tren göründüğünde bulaşık yıkamaktaymış; tam o sırada şu sözleri mı rıldandığı duyulmuş: U z a k ta n h o m u rd a n ıp g elen , D elikanlıları e z ip g e çe n , K arılarım ızı b aştan çık a ra n . S
I. Schapera, The Bantu-speaking Tribes o f South Africa, (Londra. 1937), s. 282-3. 286. 401-2; R.S. Rattray, Ashanti (Oxford, 1923), s. 245-7; bkz. Platon. Devlet, (Çevirenler Sabahattin Eyuboğlu-M. Ali Cimcoz; Remzi Kitabevi, Oçtincü Basım, Haziran 1975), 398d.
4 38
T a r İh ö n c e s İ E g e
Bizi b ırak ıp k en tlere g id iy o rlar, kötü o lu y o rlar. Irz d ü şm a n ı! B izse y aln ız k alıy o ru z b u ra d a .6
İşte sanat kaygısı taşımayan bir söylenme daha. Yaşlı bir zenci uşa ğın kendi kendine mırıldandığı sözler, ama gene de şiir bu. Tren ada mın dikkatini çekiyor. Bulaşığı unutuyor. Sonra treni de unutuyor. Tren, tren olmaktan çıkıp en çok sevdiklerini yok eden bir gücün simgesi olu yor. Bilinçaltının dilsiz yakınması bir açıklanma yolu buluyor. Sonra trenin gürültüsü yitiyor, adam da bulaşıklarına dönüyor. Demek ki, ilkel insanların günlük konuşmaları ancak şiir için dü şündüğümüz ölçüde ritimli, ezgisel ve olağandışıdır. Bu insanların gün lük konuşmaları şiirselse, şiirleri de büyüseldir. Bildikleri tek şiir tür küdür, türkü söyleyişleriyse hemen her zaman gövdesel bir devinim eşliğindedir ve dış dünyayı bir değişikliğe uğratma, yanılsamayı ger çekliğe dayatma amacım güder. MaoriTerin bir patates dansı vardır. Körpe ürünler doğu rüzgârla rından zarar görebileceği için, genç kızlar tarlalara gidip dans ederler, gövdeleriyle rüzgârın esişini, yağmurun yağışını, bitkilerin büyüyüp yeşermesine öykünürler. Bir yandan da türkü söyleyerek, ekinleri de kendilerine uymaya çağırırlar.7 Gerçekleşmesini istedikleri sonucu düş sel bir biçimde yerine getirirler. Bu, asıl uygulayımın bir tamamlayıcı sı olan aldatıcı bir uygulayım, yani büyüdür. Ama aldatıcı da olsa, boş bir şey değildir bu. Dansın patatesler üstünde doğrudan doğruya bir etkisi olmayabilir, ama dansa katılan kızlar üstünde hiç de küçümsen meyecek bir etkisi olabilir, nitekim vardır da. Dansın patatesleri koru yacağı inancıyla esinlenerek, daha büyük bir güven ve güçle tarlaları na bakmaya başlarlar. Böylelikle dansın ürünler üstünde de bir etkisi görülür sonunda. Dans, kızların gerçeklik karşısındaki öznel tutumla rını, dolaylı olarak da gerçekliği değiştirmiş olur. MaoriTer Polinezyalıdır. Yeni Hebrid adalarında yaşayanlar da öy le. Bunların değişik ritimli iki bölümden oluşan geleneksel bir türkü türleri vardır. Birinci bölüme "yaprak", ikinci bölüme "m eyva" derler.8 Bir başka Polinezya adası olan Tikopia'daysa üç bölüm lük bir türkü türü var. Birinci bölüme verilen ad "ağaç gövdesinin tabanı", ikinci böIümünki "ara sözler", üçüncü bölümünkiyse "m eyva dem eti" anlamı6 7 8
H.A. Junod, Life o f a South African Tribe, (ikinci Basım, Londra, 1927), Cilt II, s. 196-7. K. Bücher, Arbeit und Rhythmus, (Beşinci Basım, Leipzig, 1919), s. 409-10. Burada sözkonusu olan patates, tatlı patatestir (Batatas edulis). ). Layard, Stone Men ofMalekula, (Londra, 1942), s. 315.
ŞİİR SANATI
439
ııa geliyor.9 Bu terimler de gösteriyor ki, bu türkü türleri, M aori kızlarmmkine benzeyen yansılama danslarının evrimi sonunda ortaya çık mıştır. Şiir, büyüden doğmuştur.
Resim 64. Dansçılar; Attika vazosu
Biraz daha ilerletelim kanıtlamamızı. Aşağıdaki alıntı, Malinowski'ninTrobriand Adaları'nda derlediği okuyup üfleme dualarından biri: G eçer, g e çe r, K av al k em iğinin acısı g e çe r. D erin d e açılan y a ra g e çe r, K arn ın d ak i d e rin sızı g e ç e r, G eçer, g e ç e r.10
Şiirsel diyebileceğimiz bir şey değil bu şiirin konusu. Ama biçimi şi irsel. Malinowski'nin de belirttiği gibi, bu duaların dilinin özelliği "ses çil ve ritimli olması, eğretileme ve ses yinelemesi etmenlerinin zengin liği, garip titreşimler ve yinelemelerden yararlanmasıdır".11 Gerçekleş9 R. Firth, We, the Tikopia, (Londra, 1936). s. 285. 10 Coral Cardens and Their Magic, Cilt II, s. 236-7. 11 Aynı yerde. Cilt II, s. 213, bkz. s. 222; R.H. Codrinton, The Melanesians. (Oxford, 1891), s. 334; Stone Men ofMalekula, s. 285; J. H. Driberg, The Longo: a Nilotic Tribe o f Uganda, (Londra, 1923), s. 245.
440
T A R İH Ö N C E Sİ E G E
meşini istediğin şeyin gerçekliğini öne sürerek onu gerçekleştirmiş olu yorsun. Bu öne sürüşte kullandığın dil de, özlenen gerçekliğin yerine gelmesi için yaptığın yansılama dansındaki coşkun müziğin yankıları nı taşıyor. Bu da, bir kayanın içinde yaşadıkları söylenen iki kadma söylenen bir Yeni Hebrid türküsü: T ü rk ü d u y u lu y o r, tü rk ü b ağ ırıy o r. T ü rk ü b a ğ ırıy o r, g elsin k arım olsun! O ra d a d u ra n kadın. O rad a k i iki k ad ın , K u tsal k a y a d a k i k ad ın lar. K ay an ın için d e o tu ra n , k ayanın için d e y a ş a y a n , T ü rk ü b a ğ ırıy o r, ikisi d e d ışarı çık sın !12
Burada düşle gerçeği birbirine karıştıran bir anlatım yerine, bir buy rukla karşı karşıyayız. Ama bu buyruk doğrudan doğruya ilgili kim selere yöneltilmiyor. Türkünün büyüleme gücünün aracılığıyla açıkla nıyor. Türkü doğaüstü bir güç olarak dışsallaştırılıyor. Bundan sonra ki örneğim, bir Alman ormancı türküsü: Sen sö yle, sen sö y le , o rm a n . Sen çın la, se n çın la, b ayır, G en e u ğ u ld a , g e n e u ğ u ld a , k oru , G en e yan k ılan , g e n e yan kılan , o rm an , Y in ele benim g ü zel sesim , Y in ele b en im altın b aşım , Y in ele b en im şark ım , En se v d iğ im seslerin g eld iğ i y erd e: Y ak ın d a ça lıla r k ırılacak, A ğ a ç g ö v d eleri y ığılacak , K ü tü k ler a v lu d a to p lan acak , S a m a n la r o rta y e re birikecek, Ellerini s ü rm e d e n d elikanlılar B ilen m iş b a lta la rın a .13 12 Stone Men o f Malekula, s. 142. 13 Arbeit und Rhythmus, s. 473.
ŞİtR SANATI
44i
Ormancılar, türkülerinin karşılığında, ağaçların devrilmesi, kütük lere ayrılması, ormandan yuvarlanarak avluya yığılması için sesleni yorlar. Söyledikleri şeylerin olmayacağım onlar da çok iyi biliyorlar, ama olacağını düşlemek hoşlarına gidiyor, çünkü çalışm alarına yardnncı oluyor. Şiir büyüden çıkıp gelişmiştir. Şimdiki örneğim de, İrlanda'dan eski bir bilicilik şiiri: İyi h ab erler: d e n iz b ereketli, k ıyılar d alg alı, g ü lü m se y e n k o ru lar; tılsım u ç u y o r, m e y v a la r to m u rcu k lan ıy o r, ta rla la r b aşak d o lu , a rıla r vızıld ıy o r, y e ry ü z ü s e v in ç için d e , b arış v e bolluk, m u tlu gelen y a z .14
Uğurlu, iyi bir mevsimin gelmesi için bir bilicinin okuduğu dua bu. Özlenen gelecek, daha o anda gelmiş gibi tanımlanıyor. Böylece, nerdeyse sezilmesi güç bir gelişmeyle, çok iyi bildiğimiz bir şiir türüyle karşı karşıya geliyoruz: Y a z m e v sim i g eliy o r, Ş ak ıy o r g u g u k kuşu! T o h u m b aşak ta, ç a y ır rü z g â rd a O rm a n y e şe riy o r g en e Ö t g u g u k kuşu!
Bir gerçeği bildiriyor bu sözler, ama burada bile bir buyruk var so nunda. Kökleri Avrupa'daki köylü yaşayışına kadar inen bu mevsim lik türküler, topluluğun özlem lerinin gerçekleşmesini kutlamak için yakılırdı. Ama bu kutlamada bir duanın yankıları sürüp gitmektedir. Şiir büyüden çıkıp gelişmiştir. "Parlak yıldız, ben de senin gibi değişmez olsam !" Den lieb' ich, der Unmögliches begehrt. Neden şairler olmayacak şeyleri özlerler? Çünkü şiirin, büyüden aldığı başlıca görevi budur da ondan. Kendilerini yan sılama danslarının coşturuculuğuna kaptıran aç, korkmuş ilkel insan lar, doğa karşısındaki güçsüzlüklerini gerçek dünyanın, dış dünyanın bilincinden uzaklaşıp özledikleri dünyaya, bilinçaltına, düşlerdeki iç dünyaya geçişlerini, ruh ve bedenlerinin katıldığı yoğun bir esrime için 14 K. Jackson, Early Celtic Nature Poetry, (Cambridge, 1935), s. 170.
442
T A R İH Ö N C ESİ E g e
de dile getiriyorlardı. İnsanüstü bir çabayla, yanılsamayı gerçekliğe da yatmaya çalışıyorlardı. Gerçi bunu başaramıyorlardı, ama çabaları da boşa gitmiyordu. Böylece, kendileriyle çevreleri arasmdaki fiziksel ça tışma çözülüyor, denge sağlanmış oluyordu. Öyleki, gerçekliğe dön düklerinde, gerçeklikle eskisinden daha iyi baş edebilecek bir duruma gelmiş oluyorlardı. Keats, son bir çabayla sağlığına kavuşmak için İtalya'ya doğru yo la çıktığında yirmi dört yaşındaydı. Fanny Brawne'u son bir kez gör müştü. Manş Denizi'nde kopan bir fırtına yüzünden gemisi Lulvvorth Körfezi'ne sığınmak zorunda kaldı. Keats burada karaya çıktı. İngilte re topraklarında son bir kez dolaştı. Akşamleyin gemisine döndü, için de Shakespeare'ın şiirleri bulunan bir kitabm arkasına bu soneyi yaz dı. Dört ay sonra da İtalya'da veremden öldü. P a rla k yıldız, ben d e senin gibi d e ğ işm e z o lsam !
Bilinçli bir istek bu, ölmekte olan bir insanın isteği. Ama daha o an da şiirsel anılarla yüklü: A m a ben k u tu p yıldızı gibi k ım ıld am am y e rim d e n , D iretip y e rin d e n ay rılm am ak ta G ök lerd e eşi o lm a y a n o yıldız gibi.
Bu sözler, şairin kendi düşlerini harekete geçiriyor. Kendisini yıl dızla, sonra da insanların en eski çağlardan beri sonsuz yaşamın sim gesi olarak tapındıkları ayla özdeşliyor. Keats gözünü aydan çevirip, körfezde sallanan gemisinden, bu gezegeni belirten çizgilerin üstünde alçalıp yükselen sulara bakıyor: Y a p a y a ln ız , g ö rk em iy le gecen in d o ru ğ u n d a n , D o ğ a'n ın sabırlı D ervişi gibi, K a p a n m a y a n g ö zlerle b ak ak alm am ak Y e ry ü z ü n ü n kıyılarında su d ö k ü n ü p D ua ed en keşişler gibi k oşuşan d a lg a la ra , Y a d a d a ğ la ra , fundalıklara ilk y a ğ a n k arın Y u m u ş a k ö rtü sü n e d alıp g itm e m e k -
Sonra, böylece sonsuzluğa çekilmiş, hâlâ geminin uyutucu sallanı şını duyarak ve ölümsüzlüğe erişmiş olarak yeryüzüne iniyor:
ŞİİR SANATI
443
H ay ır, a m a g en e d e a y m , g en e d e d eğ işm e d e n , Y a sla n ıp sev d iğ im in k ab aran g ö ğ sü n e , H ep o n u n y u m u şa k alçalıp yükselişini d u y m a k , O tatlı sallan tıy la h er an u y an ık , D inlem ek , d u rm ak sızın o ılık so lu y u şu , V e h ep b öyle y a şa m a k -
Ama olanaksızdır bu. Ölümsüz aşk olamaz, işte bu yüzden de şai rin ölümsüzlük yakarışı karşıtına dönüşür: V e h ep b öyle y a şa m a k , y a d a hiç u y a n m a m a k .
Uyanır. Geminin sallanışıyla gelen bir düş gibidir bu; uyuyan sev gilisinin beyaz göğsünün, koşuşan dalgalarla ve dağlara yağan karla simgelendiği bir düş. Ama bu düşün yardımıyla üstündeki sıkıntıyı at mıştır. Yeniden dinginliğe kavuşmuştur. Dünya nesnel olarak gene G ençliğin so lu p e riy e re k ö ld ü ğ ü
dünyadır, ama şairin bu dünyaya karşı öznel tutumu değişmiştir. Bu yüzden, şair için artık aynı dünya değildir. İşte bu, büyünün oldu ğu gibi, şiirin de diyalektiğidir.
2. Ritim ve Çalışma Ritim, en geniş anlamıyla, perde ve temposu belli aralıklarla düzen lenmiş sesler dizisi olarak tanımlanabilir. Fizyolojik bir başlangıcı var bunun kuşkusuz, ama o düzeyde insanlarla hayvanların ortak bir ni teliği bu. Burada, ritmin fiziksel temeliyle değil de, insanın onu ne du ruma getirdiğiyle ilgiliyiz. Ben, insan ritminin, araçların kullanılmasıy la başladığını ileri süreceğim. Hepimiz biliyoruz ki, çocuklar yazı yazmayı öğrenirken, çoğu za man elleriyle birlikte dillerini de kımıldatırlar, dahası yazdıkları söz cükleri yüksek sesle söyledikleri bile olur; dinleyen biri olduğu için de ğil, parmakların kalemi oynatmasına yardım etmek için yaparlar bu nu. Aslında beyinde eli devindiren alandan dili denetleyen alana bir "taşm a" olur. Çocuk yaza yaza kolaylık kazamnca, bu taşma ortadan kalkar.
444
T A R İH Ö N C E Sİ E g e
Gene, kütük ya da taş kaldırmak gibi ağır bir iş yapan bir adam, kas larını zorlayacak her devinimden önce derin bir soluk almak için du rur, soluk borusunu kapar; kasları gevşeyince de ciğerlerindeki solu ğu çıkarır, böylece ses tellerinin titreşiminden anlaşılmaz bir homurtu duyulur. İlkel insanlar, konuşurken, çocuklar gibi ellerini kollarmı kullanır lar. El kol kullanmanın işlevi yalnızca söyleneni başkalarının anlamasına yardım etmek değildir. Kendi kendilerine konuşurlarken de kul lanırlar ellerini kollarını. Daha önce anlattıklarımız gibi içgüdüsel bir devinimdir bu. Ses organlarının devinimiyle gövdenin kaslarındaki öbür devinimler birbirine karışır sanki. Bizim için önce konuşma, son ra el kol devinimi gelir, ama ilk atalarımız için bunun böyle olduğu söy lenemez. İlkel insanlara değgin ruhbilimde, konuşma ile el kol devi nimleri arasındaki doğal karşılıklı bağımlılık, kanıtlanmış bir olgudur.15 Yarım yüzyıl önce Bücher, bu görüşlere dayanarak, konuşmanın, araçların kullanılmasında kasların zorlanmasıyla ses organlarında or taya çıkan tepkeli devinimlerin bir evrimi olduğunu ileri sürdü.16 El ler ustalaştıkça, ses organları da gelişti, sonunda bilinçlenen insan bu tepkeli devinimleri toplumun tanıyabileceği bir iletişim düzeni olarak geliştirdi. Bücher, bu varsayımı geliştirirken, iş türkülerini kapsamlı bir biçim de inceledi. İş türkülerinin işlevi, ritimli, coşturucu bir nitelik kazandı rarak üretim çalışmasını hızlandırmaktır. İplikçi kız, türküsü çıkrığını döndürecek diye türkü söyler; söylediği türkü kendisinin çıkrığı dön dürmesine yardım ettiği için de çıkrığın dönmesini kolaylaştırmış olur. Büyüye çok yakın bir şey bu. Belli durumlarda bu türkülerin okuyup üfleme duaları olarak ortaya çıktığı kanıtlanabilir.17 Yeryüzünün her yanında bütün kültür aşamalarında iş türkülerine rastlanır; makinelerin uğultusunun bu türküleri bastırdığı yerler dışın da elbette. Kol emeğini gerektiren bir işe giriştikleri anda, ilkel insan ların dudaklarından kendiliğinden dökülür iş türküleri; özellikle ka 15 l.H . Gray, Foundations o f Language, (New York, 1939), s. 155; R.B. Smyth, The Aborigines of Victoria. (Londra, 1978), Cilt II, s. 412; Ashanti, s. 247. Birçok ilkel halkın, suskunluk tabularının üstesinden gelmek için başvurdukları gelişm iş "sağır-dilsiz" dilleri vardır; B. Spencer ve F.|. Gillen, The Arunta, (Londra, 1927), s. 433, 600-8; A.W. Howitt, Native Tribes o f South-East Australia, (Londra, 1904), s. 723-35: The Aborigines o f Victoria, Cilt II, s. 4, 308. 16 Arbeit und Rhythmus, s. 395. Bücher'den sonra Paget de az çok benzer bir varsayım ortaya atmıştır. Paget'nin varsayımı ruhbilimsel açıdan daha kapsamlı olmakla birlikte, sorunun öteki yönlerinin pek derinine inmemektedir. 17 H.M. Chadwick, The Growth o f Literature, (Cambridge, 1932-40), Cilt III, s. 783.
ŞİİR SANATI
445
dınlar arasında günlük yaşa yışın tekdüzeliğine bastırıl maz bir eşlik sağlar.18 İş tür küleri birtakım anlamlı deği şimlere karşın, dil ile çalışma arasındaki ilk ilişkiyi koru dukları için, şiirin kökeni ba kımından da özel bir önem ta şır. Bunu gören Biicher'dir. Re sim 65. M ü zik e şliğ in d e e km ek p işiren ler: Bücher'in vardığı başlıca so Boiotia'd an bir terrakotta nuç, bir başka deyişle insan ko nuşmasının ritm inin çalışm a sürecinden kaynaklandığı, hiç kuşkusuz doğrudur. Bücher, bu sonu cu, belli ritimleri belli süreçlerle özdeşleyerek doğrulamaya çalışm ış tır.19 Kanıtlamasının bu bölümü yanlıştır, nitekim ben de buraya alma dım. Bücher'in vardığı sonucun en açık seçik kanıtı, türkü yapısı ilke lerinin çözümlenmesinde yatmaktadır ve ben bu işi üstlenebilirim. Kürek çekme işi, değişikliği olmayan, düzenli aralıklarla yapılan ya lın bir kas işlemidir. Kürekçilerin tempo tutması için en yalın biçimiy le iki seslemli bir heyamola kullanılır: Ho - hop! İkinci seslem zorlanma anını belirtir, birincisiyse hazırlayıcı bir işarettir. Bir geminin yönünü değiştirmek, kürek çekmekten daha ağır bir iş tir. Bu yüzden, zorlanma anları da daha yeğindir ve daha uzun bölüm lere ayrılmıştır. Bu da İranlIların Ho - li - ho - hup! diye bağırdıkları he yamolada olduğu gibi hazırlayıcı sesleme yayılma olanağı sağlar. Ki mi zaman Rusların heyamolasında olduğu gibi son seslem bir rahatla ma seslemidir: £ -yuh - nyem! Kimi durumlardaysa bu heyamolaların tümüyle ya da bir bölümüyle açık seçiklik kazandığı görülür: Heave o - ho! Haul away! (Yisa! Vira salpa! ç.n.) İki seslemli yalın heyamolaların değişen ve değişmeyen öğelerinin, dansta el ya da ayağın kaldırılışını ve indirilişini belirten ölçülü düze nin vurgusu ve durgusu oldukları anlaşılıyor.20 Demek ki, ritimde vur gu, ilkel çalışma süreciyle, sürekli olarak ağaç kütüklerini çekmek ya 18 Arbeit und Rhythmus, s. 63-243; bkz. The Growth o f Literature, Cilt III, s. 583, 648, 783; The Bantuspeaking Tribes o f South Africa, s. 285; C.S. Orde Brown, The Vanishing Tribes o f Kenya, (Londra, 1925), s. 167; E.J. Krige, Social System o f the Zulus, (Londra. 1936), s. 338; Life o f a South African Tribe, Cilt II, s. 207-9. 19 Arbeit und Rhythmus, s. 407. 20 Aynı yerde, s. 25,402.
446
T A R İH Ö N C E S İ E g e
d a b e lli b ir a r a c ı d e ğ n e ğ e y a d a ta ş a v u r m a k la b a ş lıy o r . İn s a n y a ş a m ı n ın ta b a ş la n g ıc ın a , in s a n ın in s a n o ld u ğ u a n a u z a n d ığ ı iç in d e b iz i b ö y le d e r i n d e n s a r s ı y o r . A ş a ğ ı d a k i t ü r k ü y ü d e , d a h a ö n c e a n d ı ğ ım ı z İ s v iç r e li m i s y o n e r Ju n o d , y o l k ıy ıs ın d a A v r u p a l ı iş v e r e n iç in ta ş k ır a n T h o n g a T ı b i r ç o c u k ta n d u y m u ş : Ba hi sh an i-sa ehe! Ba ku hi h lu p h a, ehe! Ba n w a m ak h ofi, ehe! Ba n g a hi n yik i, ehe! (B ize kötü d a v ra n ıy o rla r, ehe! Bize h iç acım ıy o rla r, ehe! K ah velerin i içiyorlar, ehe! B ize h iç v e rm iy o rla r, e h e!)21 H e r d i z e d e y in e le n e n eh e! ç e k ic in v u r u ş u n u b e lir te n h e y a m o la d ır . D e ğ i ş m e y e n ö ğ e , b u s e s ti r . H e r d iz e d e b u d e ğ i ş m e y e n s e s t e n ö n c e g e le n a n la ş ılır s ö z l e r s e , iş ç in in y a p tığ ı iş e k a r ş ı ö z n e l t u t u m u n u d ile g e ti r m e k te d ir . T ü r k ü h e y a m o l a d a n ç ık ıp g e li ş m iş ti r , tıp k ı h e y a m o la n ın y a p ıla n iş in k e n d is in d e n ç ık ıp g e liş tiğ i g ib i. H a y d i, asıl k üreğe! N asıl ta şıy o r ça rp a n y ü reğ im G ö zlerin d e çakan ışıkla, E y P u h i-h u ia! H a y d i, asıl k ü reğ e !22 B ir M a o r i k a y ık ç ı tü r k ü s ü d ü r b u . K ü re k ç ib a ş ı b e lli a r a l a r l a h e y a m o la ç e k iy o r , h e y a m o l a l a r ı n a r a s ı n d a d a k a y ık ta b u l u n a n o y m a k b e y in in k ız m a ş iir le r d ü z ü y o r . Ş iirin u y d u r u lm a s ı s ır a s ın d a s ö z c ü k l e r in r i tm iy le t e m p o t u t u l m u ş o l u y o r . H e y a m o l a iş l e v s e lliğ i n i y i t i r m i ş d e ğ ild ir , a m a n a k a r a t o lm a y o l u n u d a tu tm u ş t u r . B u n d a n s o n r a k i ö r n e ğ i m , V o lg a k ü r e k ç ile r in in tü r k ü s ü :
21 Life o f a South African Tribe, Cilt II, s. 284. 22 J.C. Andersen, Maori Life in Ao-tea, (Wellington, Yeni Zelanda, 1907), s. 373.
Ş İf R S A N A T I
447
E -y u h -n y e m ! e -y u h -n y e m ! Y e şço razik! y e ş ç o d a raz! R a z o v y o m m i b e ry o z u , ra z o v y o m m i k u d ria v u ! A id a d a, a id a ! ra z o v y o m ! A id a d a, a id a ! k u d ria v u ! E -y u h -n y em ! e -y u h -n y e m ! Y e şço razik ! y e ş ço d a ra z !25
Burada, yapılan işi kolaylaştırmak için uydurulan yüreklendirm e sözlerinin başına ve sonuna bu sözleri içine alan ve tanımlayan heya mola ekleniyor. İş türküsü, çalışma sırasmdaki zorlanma anları arasında uydurulan değişik sözlerin çoğalmasıyla gelişmiştir. İşçiler çalışırken geleneksel bilgi dağarcıklarına göre bir şeyler düşünürler ya da kafalarını kurca layan günlük olaylar üstüne rasgele yorumlarda bulunurlardı. Sözleri arasında tiran Pittakos'a değinen, "Öğüt, değirmen, öğüt!" nakaratlı eski bir Yunan değirmenci türküsü biliyoruz.24 Kocasını arayan candarmalara bilgi vermek istemeyen bir kadının arpa öğütürken uydur duğu çağdaş bir Yunan türküsünde de gene aynı nakaratla karşılaşı yoruz.23 Asıl işle ilgili olan nakaratın değişmeden kalma eğilimi gös terdiği, değişen öğeninse gününe göre biçim aldığı anlaşılıyor. Türkü lerimizdeki anlaşılmaz noktalardan pek çoğunun, bu belli sözlere esin kaynağı olan yaşayış düzeninin unutulmasından kaynaklandığı söyle nebilir. Bu türden örneklere, bir yandan çalışanları rahatlatmaya yara yan, bir yandan da Incil'in öğretisini yayan zenci ilahilerinde26 ve aşa ğıya aldığımız on sekizinci yüzyıl sonu İngiliz denizci türküleri gibi türkülerde rastlanır: F ra n sa k ralıy d ı L o u is, D e v rim d e n ö n ce, H e y a m o la , k a rd a şla r, h ey am o la! B oyn u n u v u rd u la r L o u is'n in , ele g e çin ce , H e y a m o la , k a rd a şla r, h e y a m o la !27
Bu arada türkü sanatı çalışma sürecinden ayrıldı. Türküler boş za manlarda, dinlenme saatlerinde uyduruluyordu. Ama bu türküler ge ne de geleneksel örneklere uyuyordu. Aşağıdaki türkü, Orta Afrika'da 23 Arbeıt und Rhythmus, s. 235. Bunun birçok değişkesi vardır, çünkü dörtlüğün ortası bugün bile doğaçtan söylenmektedir. 24 Carm. Pop. 30. 25 N.G. Polites, Eklogoi, (Atina, 1932), s. 241, 26 Arbeit und Rhythmus, s. 263-73. 27 Aynı yerde, s. 239.
448
T a r İh ö n c e s i E g e
beyaz gezginlerin eşyalarını taşıyan yerli hamalların akşamleyin kamp ateşinin çevresinde söyledikleri bir türküdür: K ö tü b e y a z a d a m u zak laşır k ıyıdan - p uti, puti! G id eceğ iz kötü b ey az ad a m ın a rd ın d an - p u ti, puti! B ize y e m e k v erd iğ i sü re ce - p u ti, puti! A şa ca ğ ız d ereleri, tepeleri -p u ti, puti! Bu k oca b ezirg an ın k erv an ıy la -p u ti,p u ti!28
Ateşin çevresinde, hepsi uykuya dalmcaya kadar biri bırakır, biri alırmış türküyü. O anda doğaçtan söylenen sözleri herkes teker teker sırayla okurmuş, yinelenen puti ("yiyecek" anlamına gelen bir sözcük) sözüyse hep bir ağızdan okunurmuş. Bu da bize hepimizin bildiği so lo ve koro düzenini açıklıyor.29 Heyamola artık bir nakarat olup çık mıştır. Çalışma sürecinden kopunca, heyamolaların değişmez öğesi de ge nişlemeye başladı. Bütünlüğü sağlayan düzenli yinelem e anlayışını tümden ortadan kaldırm aksızın ritim yapısında çeşitlilik sağladı ve sözcükler tam bir açık seçiktik kazandı. N iy e b ö y le kana b oyalı kılm cın, E d w a rd , E d w a rd 'im ? N iy e b öyle kana b oyalı k ılm a n , N iy e b öyle ü z g ü n sü n , oy ? S o rm a! zo rlu şah an ım a kıyd ım , A n a m , an am ; S o rm a! zo rlu şah an ım a k ıyd ım , Ş ahan sız k aldım , oy.*
Böylece balad dörtlüğüne gelmiş oluyoruz. Bu dörtlüklerde nakarat or tadan kalkıyor, ancak sav ve karşısav, sesleniş ve karşılık olarak dört lüğün ritim yapısında beliriyor:
28 R.F. Burton, The Lake Regions of Central Africa, (Londra, 1860), s. 361-2. 29 H. Basedow, The Australian Aboriginal, (Adelaide, 1929), s. 376; The Melanesians, s. 335; Stone Men of Malekula, s. 315, 611; The Vanishing Tribes o f Kenya, s. 167; P.A. Talbot, The Peoples of Southern Nigeria, (Londra, 1926), s. 808; The Lango: a Nilotic Tribe o f Uganda, s. 127,129, 245; The Growth of Literature, Cilt III, s. 353, 355-6, 581; W.). Entwistle, European Balladry, (Oxford, 1939), s. 19, 35. * Türkçesi: Can Yücel, (f.n.)
ŞİİR S A N A T I
449
B ir g ü zel o tu ru rm u ş şu d eren in d ü z ü n d e . A şa ğ ı d e re b o y u n d a , o y . Bir g ü z e l, K ath rin e Jaffray a d ın d a . N ice yiğitlerin o y n aşı, o y .30
Balad biçiminde, dörtlük bir müzik "tümcesi", beyit bir müzik "tümceciği", dize de bir müzik "birim i"dir. Her tümcecikte iki birim , her tümcede de iki tümcecik vardır. Her çiftte birbirine benzeyen, ama ge ne de ayrı olan birimlerin birbirlerini tamamladığı görülür. Müzik ku ramcıları ikili biçim diyorlar buna: AB. Balad biçiminin böyle müzik açısından yorumlanması, yalnızca bir örnekseme değil, tek doğru çözümlem e yöntemidir. O kullarım ızda okutulan dilbilgisi yaşayan dil tarihinden ne denli uzaksa, ders kitap larındaki şiir kuralları da yaşayan şiir tarihinden o ölçüde uzaktır. Baş langıçta bir dans biçimiymiş balad. Bugün bile, Faroe A dalan'nda ol duğu gibi Avrupa'nın kimi yerlerinde bir dans biçimi olarak yaşar: K orobaşı b aladı sö y le r v e ay a k v u ra ra k tem p o tu tu lu r. D an sçılar, sö z leri y an sılay arak b elirtecek leri için , korob aşın ı d ik k atle d in lerler. E ller bir sav aş p atırtısı için d e sım sıkı kenetlen ir; sevin çli b ir s ıçra m a u tk u y u b elirtir. H er d ö rtlü ğ ü n so n u n d a b ü tü n d a n sç ıla r k o ro y a k atılır, a m a d ö rtlü ğ ü n ö b ü r d izelerin i an cak ün y ap m ış belli bir iki kişi sö y le r.31
Müzikbilimin çözümsel ilkeleri, şiirin, müziğin ve dansın ortak te meli olan ritmin incelenmesine bağlıdır. Türkülerimizin çoğu ikili biçimdedir, ama daha gelişmiş olanları da vardır. Örneğin, Volga kürekçilerinin türküsünde, başına ve sonuna geleneksel heyamola dizelerini alan ve doğaçtan söylenen bir bölüm den oluşan dörtlüğü görürüz. Müzik terimleriyle söylersek, birinci ko nuyu ikinci bir konu izler, sonra ya birinci konu yinelenir ya da sürdü rülür. Bu, üçlü biçimdir: ABA. Usta ellerde A2, A l'in yalnızca bir yine lenmesi değildir: A l'in B ile koşullanmış yeni bir biçimidir. Öyle ki, üç lü biçim ikili biçimden daha organik, daha diyalektik bir nitelik taşır. Modern müzikte geniş ölçüde işlenmesi de bu yüzdendir.32 Yunanlı lar her iki biçimi de kullanmışlardı. Yunan müziğinin ezgisi bugün ar 50 F.B. Gummere, Old English Ballads, (Boston, 1894), s. 169, 263. 51 European Balladry, s. 35. 52 S. Macpherson, Form in Music, (Londra, 1915), s. 61-90.
45°
T A R İH Ö N C E S İ E g e
tık b ili n m iy o r , a m a e p ik v e d r a m a t ik s ö y l e ş i m l e r d ış ın d a Y u n a n ş iiri n in b ü y ü k b ir b ö l ü m ü ş a r k ı o la r a k o k u n m a k a m a c ı y l a b e s te le n d iğ in d e n , r itm i s ö z l e r i n d e n ç ık a rıla b ilir . B u n u Y unan Lirik Ş iirin d e Ö lçü a d lı k i ta b ım d a e le a l m ı ş v e e s k i Y u n a n 'd a k o r o ü y e l e r i n i n s a ğ d a n so la d o ğ r u h a r e k e t e d e r k e n o k u d u k la r ı ş iir p a r ç a s ın ın (s t r o f i) , m o d e r n d ö r t lü k le b ü t ü n ü y l e a y n ı tü r d e n o ld u ğ u n u g ö s t e r m i ş t i m . Ö z e t le r s e k , d a n s , m ü z ik v e ş iir d e d i ğ im i z ü ç s a n a t , b ir te k s a n a t o la r a k b a ş la m ı ş tır . B u s a n a tla r ın k a y n a ğ ı, to p lu c a ç a lı ş a n in s a n g ö v d e l e rin in ritim li d e v in im id ir . B u d e v in im in iki ö ğ e s i v a r d ı: G ö v d e s e l v e s ö z lü . B irin c is i b a ğ r ı n d a d a n s ı n to h u m u n u t a ş ı y o r d u , İk in c is i d ilin . D il, r itm i b e lir tm e k iç in ç ık a r ı la n b e lir s iz s e s l e r b iç im in d e b a ş la y ıp ş iirs e l k o n u ş m a v e g ü n l ü k k o n u ş m a b iç im in d e fa r k lıla ş tı. A n l a m s ı z b a ğ ır tı la r , in s a n s e s i n d e n a y r ı l ı p a r a ç l a r ı n v u r u ş u y l a e l d e e d i l e r e k ç a lg ı s a l m ü z iğ i n ç e k ir d e ğ in i o r t a y a ç ık a r d ı. B iz im a n l a d ı ğ ı m ı z a n l a m d a k i ş iire d o ğ r u a tı la n ilk a d ı m , d a n s ın b ir y a n a b ır a k ıl m a s ıy d ı. B ö y le c e tü r k ü o r t a y a ç ık tı. T ü r k ü d e ş iir m ü z iğ in iç e r iğ i, m ü z ik d e ş iirin b iç im id ir. D a h a s o n r a b u ik isi d e b ir b ir in d e n a y rıld ı. Ş iirin m ü z ik e ş liğ in d e n y o k s u n b iç im i, tü r k ü d e n a ld ığ ı , a m a k e n d i m a n tı ğ ın ın iç e r iğ in e g ö r e y a lı n l a ş tır a r a k g e li ş tir d iğ i r i tim y a p ıs ıd ır . Ş iir, ritim d ü z e n i n e b a ğ lı o lm a k s ız ın , k e n d i iç b ü t ü n l ü ğ ü o la n b ir ö y k ü a n la tır . B ö y le c e , d a h a s o n r a la r ı, a n la tıs a l ş iir d e n d ü z y a z ı , ö y k ü ve r o m a n d o ğ m u ş o l d u ; b u n l a r d a ş iirs e l k o n u ş m a n ın y e r i n i g ü n l ü k k o n u ş m a a lm ış , a y r ı c a k o n u d e n g e li, u y u m lu b ir b iç im g e r e k ti r m iy o r s a r itim d e k u l la n ılm a z o lm u ş t u . B u a r a d a s a l t ç a l g ı s a l b ir m ü z ik tü r ü g e liş ti. S e n f o n i , r o m a n ı n b ir k a r ş ı t l a m a s ı d ı r . R o m a n r i tim s i z s ö z l e r s e , s e n f o n i d e s ö z s ü z r itim d ir . R o m a n a b irliğ in i k a z a n d ı r a n , a n la ttığ ı ö y k ü d ü r v e b u ö y k ü a lg ıla n a b i lir y a ş a m d a n a lı n m ış tır ; s e n f o n iy s e g e r e ç l e r in i b ü t ü n ü y l e d ü ş l e m d e n a lır. K e n d i b iç im i d ış ın d a b ir iç b ü t ü n l ü ğ ü y o k t u r . D e m e k k i, r o m a n d a o r t a d a n k a lk m ış o la n b ü tü n b u y a p ıs a l ilk e le r m ü z i k t e g ö r ü lm e m iş ö lç ü d e g e liş m iş tir . B u ilk e le r b ö y le c e m ü z iğ in ö z e l a la n ı s a y ı l m a y a b a ş la m ış tır . B iz g e n e llik le " m ü z ik s e l b iç im " d iy o r u z b u n a . A m a m ü z ik d u y a r l ığ ıy la i n c e le d iğ i m iz z a m a n , ş iir d e şiirin y a ln ız c a r itim d ü z e n in d e d e ğ il, k o n u s u n u n d ü z e n le n i ş in d e d e b u ilk e le rin k a lın tıla r ın ı g ö r e b ili riz . Ş im d i, y a ln ız c a s ö z k o n u s u n o k ta y ı a ç ık la m a k la k a lm a y ı p ş iirin b ü y ü y e n a s ıl b a ğ lı o l d u ğ u n u g ö s t e r e c e k iki ö r n e ğ i in c e le y e l im . S a p p h o 'n u n A p h ro d itey e Y akarış'ı, A v r u p a 'n ı n e n e s k i lirik ş iir id ir ; h e m d e ta m a n l a m ı y l a lirik b ir ş ii r , lir e ş l i ğ i n d e s ö y l e n e n b ir tü r k ü . S a p p h o , k e n d ile r in i ta n r ı ç a A p h r o d i t e 'y e a d a y a n g e n ç k ı z l a r d a n o lu
ŞİİR S A N A T I
45i
şan dinsel bir derneğin önderiymiş. Tutkuyla bağlandığı kızlardan bi ri sevgisine karşılık vermemiş Sappho'nun. E y ta h tı ışıl ışıl ö lü m s ü z A p h ro d ite , U lu Z e u s 'u n d ü z e n ci kızı, Y a lv a rırım y ü re ğ im i acılarla d a ğ la m a ! Y a rd ım ım a g el g en e, h an i eskiden S esim i d u y u n c a nasıl çık ıp B ab an ın sa ra y ın d a n , k a n a t çırp a n k u şlarm Ç ek tiğ i yald ızlı a ra b a n a b in er, Y e ry ü z ü n e in erd in b u lu tsu z m avilik ten ; Ö lü m s ü z d u d a ğ ın d a o ayd ın lık g ü lü şle so ra rd ın , "G e n e n e n v a r ? " d e rd in , "n e d ir g en e. Deli g ö n lü n ü çelen ? T ılsım ım la kim i B aştan çık arıp y o lla m a m g e re k iy o r k o y n u n a? S öyle S a p p h o , kim seni ü zen ? K a çıy o rsa , k açsın, b ırak, Y a k ın d a o sen in ard ın a d ü şecek , B u g ü n a lm ıy o rsa v erd ik lerin i, Y a rın o san a a rm a ğ a n la r v erecek ; Seni se v m iy o rs a , iste m e se d e, e rg e ç se v e ce k ." G eleceğ in v a rsa , şim d i g el, k u rta r beni! K u şk u d a n , n e d iliy o rsa gö n lü m Y e rin e g etir, sen d e katıl b enim le sav aşa!
Sappho dileğini açıklayarak başlıyor söze. Sonra, buna benzer ya karışlarının daha önce nasıl karşılandığını anımsıyor. Sonra yakarış yi neleniyor. Bu, bilinçli bir sanatçının ustalıkla kullandığı üçlü biçimdir. Yakarış olum suz, çekimser bir havayla başlıyor; sanki arada olup bi tenler dileğinin yerine getirileceği inancını vermişçesine olumlu, gü venli bir havayla sona eriyor. Arada neler olup bitmiştir? Aphrodite'ye geçmişi anımsatıyor Sappho: "Eskiden... nasıl... geldiysen... gene gel." Geleneksel bir şeydi bu. Tan
45 2
T a r İh ö n c e s i E g e
rılara yakardığınız zaman, daha önce onlardan yardım gördüğünüz, si ze iyi davrandıkları zamanları anımsayarak isteğinizi pekiştirirdiniz.33 Bir tapınma biçimiydi bu. Tapmma da bizi büyüye götürüyor. Büyüde olmasını istediğiniz şeyi, düşlemde oldurursunuz. Sappho'nun da bu rada yaptığı bu; ancak, eylem yerine, dans etme yerine, burada yalnız ca düşgiicünün kanatlanması var. Sappho, tanrıçaya gelmesi için yal varıyor; sonra gelişini kafasında canlandırıyor, onu görüyor, sesini du yuyor; sonra da düşgücünün bu çabasıyla coşup daha bir güven kaza nıyor, yeniden yakarıyor tanrıçaya. Sanata dönüşmüş büyüdür bu. İngiliz şiirinde miiziksel biçimin bu çeşit kalıntıları tek tiiktür. Bu yüzden, şiirin kaynaklarıyla ilgilenmeyen eleştirmenler görememişler dir bunları. Oysa Shakespeare'in üçlü biçimin Yunan şiirindekiler ka dar yetkin bir örneği olan şu sonesmi hepsi bilir: D ü şü n ce in san ların v e k aderin g ö z ü n d e n , A fo ro z lu la r gibi, y ap a y a ln ız a ğ larım ; İrkilir s a ğ ır g ö k le r çığlıklarım y ü z ü n d e n , B ahtım a lan et o k u r, yü reğ im i d a ğ la rım ; Talihi y a v e r gid en h erk ese gıp ta ed er, Şu d enli g ü z e l o lsam , d o stlarım olsa d e rim ; Ş u n d a s a n a ta , b u n d a d e h a y a içim g id er, O ysa so ld a sıfırd ır y a p m a k istediklerim ; K en d im d en iğrenirk en aklım san a d o ğ ru lu p G ö n lü m k ara d ü n y a y ı gerilerd e bırakır, G ün d o ğ a rk e n yü k selen bir tarla kuşu olu p C e n n e t kapılanında kutsal ezg iler şak ır; Ö y le bir se rv e ttir ki sevgin i an m ak bile, S u ltan larla y e r d eğ iş d eseler d e nafile.*
Bu şiirin yapısını tek bir eleştirmen açıklamıştır, o da bir müzik kuramcısıydı.34 Bu on dört dize boyunca şairin dünyaya karşı tutumun da köklü bir dönüşüm oluyor. Başlangıçta kendisine kulak vermeyen 33 Homeros, ilyada, (Türkçesi: Azra Erhat-A. Kadir, Dördüncü Baskı, Sander Yayınları, Mayıs 1981), 1. 39-42, 394-5,453,5.116-7,16. 236-8; Homeros, Odysseia, (Türkçesi: Azra Erhat-A. Kadir, ikinci Baskı, Sander Yayınları, Eylül 1978), 4. 763-6; Herodotos, Herodol Tarihi, (Türkçesi: Müntekim ökmen, Remzi Kitabevi, Aralık 1973), 1.87.1. * Türkçesi; Talât Sait Halman. (f.n.) 34 W.H. Hadow, A Comparison of Poetry and Music, (Cambridge, 1926), s. 10-12. Bkz. George Thomson, Aeschylus, Oresteis, (Cambridge, 1938), Cilt I, s. 14.
ŞİİR S A N A T I
453
göklere karşı gözyaşı döken aforozlu biriyken, sonunda cennet kapıla rında övgüler okuyan bir sultan oluyor. Ve bu köklü dönüşüm, şairin başlangıçtaki durumunu tersine çeviriyor. Büyük bir umutsuzluk ha vası içinde başlayan şiir bir utku türküsünün coşkunluğuyla bitiyor. Dünyaya karşı tutumumuzda köklü bir dönüşüm yaratmak. Daha önce, şiirin içeriğinden -dualar, mevsimlik türküler, Keats'in o sonesiyola çıkarak şiirin başlıca işlevinin bu olduğu sonucuna varmıştık. Şim di, şürin biçimini incelediğimizde de aynı sonuca varmış oluyoruz.
3. Doğaçtan Söyleme ve Esinlenme Bizim dünyamızda doğaçtan şiir düzen kimse yok gibidir hemen hemen. Kâğıt kalem işidir bizim için şiir. Çağdaş şairler arasında şiir leri yüksek sesle okunmamış olanlar bile vardır. Bu şiirler ilkin şair ta rafından yazılmış, daha sonra basılıp yayımlanmış, kitabı satın alanlarca da sessizce okunmuşlardır. Bizim şiirimiz, günlük konuşmadan daha güç, daha yüksek düzeyde bilinçli bir çabayı gerektiren yazılı bir sanattır. Modern şiirin bu özelliğinin yepyeni bir özellik olduğunu unutma mak gerekir. İlkçağ ve ortaçağda, günümüzde de köylüler arasında şa irle halkı birbirinden ayıran okuryazarlık gibi bir engel yoktur. Gerçi günlük konuşmadan ayrıdır şairin dili, ama gene de hem kendisinin, hem de halkın kullandığı konuşma dilidir bu. Şair bu dili herkesten da ha büyük bir akıcılıkla kullanır, ama bu da kendisinin dil konusunda daha ustalaşmış olmasındandır. Bir yere kadar herkes şairdir.35 Bu yüz den de adsız kişilerin sanatıdır halk şiiri genellikle. Günlük yaşayış için de kendiliğinden doğar, doğaçtan söyleme yeteneği tükeninceye dek, renk değiştire değiştire, ağızdan ağıza, babadan oğula geçer. Ancak do ğaçtan söyleme yeteneği tükendiği zaman durağanlaşır, ama o zaman bile belirleyici niteliğini korur; işçilik açısından ne denli yetkin olursa olsun bilinçli sanat niteliğinden yoksun olduğunu söyleyerek tanımla dığımız bir niteliktir bu. Asıl eksiği budur halk şiirinin: Bireysel bir ki şiliğin damgası. Bu da, halk şiiri bir kişinin değil, bütün bir topluluğun ürünü olduğu için, kaçınılmaz bir eksiktir. İlkel şair, kullandığı aracın, günlük konuşmadan farklı bir şey olduğunun bilincinde değildir; aslı 35 Growth o f Literature, Cilt III, s. 65, 178, 659; Stone Men ofMalekula, s. 314-5; The Bantu-speaking Tribes o f South Africa, s. 285.
454
T a r ih ö n c e s İ E ge
na bakılacak olursa, daha önce de gördüğümüz gibi, ilkel şairin diliy le günlük konuşma arasında çok büyük bir ayrım yoktur. Bu yüzden doğaçtan şiir düzebilir. Kullandığı dili nesnelleştirmeyi başardıkça, do ğaçtan söyleme yeteneğini yitirir, ama aynı zamanda onu kendi kişili ğine uyarlama gücünü elde eder ve böylece bilinçli bir sanatçı olur. Öte yandan, şiirin uyandırdığı etki, her zaman olduğu gibi hâlâ, bi lincimizin duyular aracılığıyla algılanabilen dünyadan düşlem dünya sına çekilmesidir. Şiirsel konuşmayla günlük konuşmayı karşılaştırdı ğımızda, şürsel konuşmanın daha ritimli, daha düşlemsel, daha uyum lu, daha büyüsel olduğunu görmüştük. Bilinçli yaşayışımızda, insan olma özelliğimizi belirleyen ekonomik, toplumsal ve kültürel öğeler en etkin; bireysel ayrımlar en belirgin durumlarındadırlar. Öyle ki, nasıl bilinçli yaşayışımızın zihinsel süreçleri bireyler arasındaki en büyük çeşitliliği yansıtıyorsa, bu zihinsel süreçlerin dili olan günlük konuşma da en özgür bireysel anlatım yolu olarak belirir. Ama duyularla algıla nabilen dünyadan çekilip uykuya ve düşlere daldığımız zaman, birey selliğimiz de uykuya yatar ve bilinçli yaşayışımızda toplumun baskısı altında kalan hepimize özgü tepiler ve istekler bu baskıdan kurtulmuş olur. Düş dünyamız uyanık yaşayışımızdan daha az bireyselleşmiş, da ha birörnek bir dünyadır. Bir çeşit düş dünyasıdır şiir. Yeats'in bir sözünü anacağını: Ritm in a m a cı, d ü ş ü n ce y e d a lm a an ın ı, u y u r u y a n ık o lm a an ın ı, biricik y aratım anını u za tm a k tır; b ir y an d an tek d ü ze bir n in niyle bizi u y u tm a ya çalışırk en , bir y a n d a n da çeşitliliği ile u yan ık tu ta ra k y a p a r b u n u ; bu kend in d en g e çm e içind e istem im izin b askısından k u rtu lan zih n im iz d e kendini sim g elerle a çık la r.36
Buradaki "K urtulan" sözü tartışılabilir, ama konumuz için büyük bir önemi yok bunun. Şiir dili, ritimli olduğu için, ninni gibidir. Ama bütün bütüne uyutan bir ninni gibi de değil. Herhangi bir dilin hangi şiir ölçüsünü çözümlersek çözümleyelim, Yeats'in söylediği gibi, zih ni bir çeşit kendinden geçme, şiirin kendine özgü tılsımında, düşlem dünyasında uyku ile uyanıklık arasında tutmak için gerekli olan o tek düzelik ve çeşitlilik, benzerlik ve başkalık karışımını buluruz. İşte bu yüzden, bir şair için esinlenmiş dediğimiz zaman, kendisi nin bu bilinçaltı düşlem dünyasında öbür insanlar gibi yabancı olma 36 W.B. Yeals, Essays, (Londra, 1924). s. 195-6.
Ş İİR S A N A T I
455
dığım söylemek isteriz. Şair ruhsal kopuntuya olağanüstü yatkındır. Bu sürecin yardımıyla, iç çatışmalarından, toplumla olan ilişkisinden doğan çelişmelerden kurtulmuş olur. Gerçekliğin düğümleri düşlem de çözülür. Ama, şairin çekildiği bu dünya öbür insanlarla kendisi ara sında ortak bir dünya olduğu için, bu dünyanın yaşantısını yansıtan şi iri de genel bir tepki yaratır, başkalarının duyup da dile getiremediği duyguları dile getirerek onlar arasında daha güçlü bir duygu ve dü şünce birliği sağlar: Ve acıd an dili tu tu lu n ca in san ın , bir tanrı Ç ek tiğim i an la ta y ım d iy e b an a dil v e rm iş.37
İnsanların açıklayamadıkları, dile getiremedikleri özlemleri vardır. Şair de açıklayamaz bunları, ama esinlenme yeteneğiyle dile getirir hiç değilse. Şair özlemlerini dile getirince de, öbiir insanlar kendi özlem lerini bulurlar şairin sözlerinde. Onun şiirini dinlerken, şiirin yazılışı nın yaşantısını paylaşırlar şairle. Onunla aynı düşlem dünyasına uçar, aynı dinginliğe kavuşurlar. Yansılama dansında, ilkel avcılar içlerinden birinin önderliğinde, büyük bir istem gücüyle düşlerini gerçekleştirmek için avın başarılı bir uygulamasının provasını yaparlar. Gerçekte bütün yaptıkları doğa kar şısındaki güçsüzlüklerim açığa vurmaktır, ama güçsüzlüklerini açığa vurmakla onu bir ölçüde yenmiş olurlar. Dans sona erdiği zaman, ger çekten de eskisinden daha usta birer avcıdırlar artık. Şiirde aynı süre ci daha yüksek bir düzeyde görürüz. Uygar insan doğa üzerinde bü yük ölçüde bir üstünlük sağlamayı başarmıştır, ama ancak toplumsal ilişkilerini karmaşıklaştırarak yapabilmiştir bunu. İlkel toplum yalın dı, sınıfsızdı, doğaya karşı zayıf da olsa birleşmiş bir bütün olarak çı kıyordu. Uygar toplumsa daha karmaşık, daha zengin, daha güçlü ol makla birlikte, bütün bunların kaçınılmaz bir sonucu olarak da her za man kendine karşı bölünmüştür. Demek ki, toplum ile doğa arasında ki çatışmaya -büyünün temeli- birey ile toplum arasındaki çatışma -şi irin temeli- eklenmiştir. İlkel avcıların dansını yöneten önder onlar için ne yapıyorsa, şair de bizim için aynı işi yapar. ilkel ozan kendi başına çalışmaz. Dinleyicileri de işbirliği yapar onun la. Kendisini dinleyen bir kalabalığın uyarımı olmadan hiçbir şey ya pamaz. İlkel ozan yazmaz, yüksek sesle okur. Şiirlerini durup düşüne 37 Goethe, Tasso, 3432-3.
456
T A R İH Ö N C E S İ E g e
rek değil, doğaçtan söyler. Kendisine esin geldiği zaman, dinleyenleri hemen bunun etkisini duyar. Anında içtenlikle o yanılsamaya kaptırır lar kendilerini. Böyle durumlarda şiirin yaratılması ortaklaşa bir top lumsal eylemdir. Bir şiir okurken ya da dinlerken bizim de derinden duygulandığı mız olur, ama öyle kolay kolay "kendimizden geçmeyiz." İlkel bir din leyici topluluğunun tepkisi daha az incelmiştir. Böyle durumlarda bü tün topluluk kendini bir düş dünyasında bulur, herkes kendinden ge çer. Batı İrlanda'da sık sık rastladım buna. Şimdi, Onega Gölü'ndeki adalardan birinde bir kulübede, bir Rus halk ozanının nasıl türkü söy lediğini açıklayan şu sözleri dinleyin: U tka ö k sü rd ü . H e rk e s kulak kesildi. Başını g e riy e a ttı, g ü lü m se y e re k şöy le b ir b aktı ç e v re sin e . Sabırsız, istekli bakışları g ö rü n c e h em en baş ladı tü rk ü sü n e. Y a v a ş y a v a ş d eğişti yaşlı tü rk ü cü n ü n y ü z ü . B ütün k u r n azlığı u çu p gitti. Ç o cu k su , y ap m acık sız bir y ü z o ld u . E sin d olu b ir ışı m a y la ay d ın la n d ı. G ü v e rcin gibi g özleri b ü y ü y ü p p a rla m a y a başlad ı. İki d a m la y a ş b elirdi g ö z le rin d e ; e sm e r y ü zü al al o ld u , sinirli gırtlağı d ü ğ ü m le n m e y e b aşlad ı. O tu z yıl d ö şe ğ in d e n k a lk a m a y a n M u ro m 'lu U y a ile birlikte acı çek iy o r, h ay d u t Solovey'in h akk ın d an gelişin e o n u n la birlikte sev in iy o rd u . B ütün d in leyen ler d e b aladın k a h ra m a n ı ile b ir likte y aşıy o rlard ı. A ra d a birinin şaşırıp b ağırd ığı, bir başkasın ın k ahk a hasının çın lad ığı o lu y o rd u . Bir b aşk asm ın sa, g ö z le rin d e n b o şa n a n y a ş ları istek sizce sild iği g ö rü lü y o rd u . T ü rk ü b itin cey e k a d a r h epsi g ö z le rini k ırp m ad an o tu rd u . Bu tek d ü ze, a m a çok tatlı v e y u m u ş a k h avanın h er n otasın ı se v iy o rla rd ı.38
Okuryazar değildi bu insanlar; ama şiir, bugünkü İngiliz halkı için asla taşımadığı bir anlam taşıyordu onlar için. Bizim Shakespeare'imiz Keats'imiz vardı, doğru; üstelik Utka'dan daha büyük şairlerdi bunlar. Ama Utka'yı halk seviyordu; bizse aynı şeyi kendi yurdumuzda Sha kespeare ve Keats için söyleyemezdik bugün. Rusya'dan Orta Asya'ya uzanalım, bakalım bundan altmış yıl önce Türkmenler nasıl şür dinlerlermiş: E tre k 'd e y k e n , b ir halk o zan ın ın çad ırı v ard ı bizim ça d ırın y a n ın d a . K i mi a k şa m la r sazın ı alıp gelir, b ütün k om şu çad ırların d elikanlıları onun 38 Grou/th of Literature, Cilt II, s. 241 'de kaynak olarak veriliyor.
ŞİİR S A N A T I
457
yiğitlik d estan ların ı d in lem ek için to p lan ırlard ı. Bu a d a m ın tü rk ü leri, tü rk ü d en ço k , gırtlak tan çık an hırıltılara b e n z iy o rd u ; ön celeri bir y a n d an tü rk ü sö y lerk e n , b ir y a n d a n d a o k şa r gibi sazın ın tellerin e d o k u n u y o rd u . A m a kendisi c o ştu k ça , sazın ın tellerine v u ru şu d a h ız la n m a ya b aşlad ı. A n lattığ ı s a v a ş kızıştık ça, tü rk ü cü n ü n d e , g e n ç d in ley icile rinin d e co şk u n lu ğ u a rttı. Bu g e n ç g ö çe b e le r n ara a tıp k ü lah ların ı h a v a y a fırlattık ça, co şk u y la saçların ı sıv azlad ık ça, san k i b ir s a v a ş öfk esi n e k a p ılıy o rla r, d e s ta n s ı b ir sa h n e y i c a n la n d ırıy o rla rd ı g ö z le rim iz in ön ü n d e.39
Bu Türkmenler, ozanıyla, dinleyenleriyle, gerçekten kendilerinden geçmişlerdi. Şimdi de, eski çağlara dönüp, Attila'nın otağında bulunmuş bir Bi zanslI yazarın sözlerine kulak verelim: A k şam olu p k aran lık çö k ü n ce m e şa le le r yakıldı. B u n la r d a n ikisi ö n e çıkıp A ttila'n ın karşısına g e çtile r, o n un k azan d ığ ı u tk u ları, s a v a ş la rd a gö sterd iği yiğitliği ö v e n tü rk ü le r sö y lem ey e b aşlad ılar. Ş ö len e k atılan k on u k lar gözlerin i tü rk ü cü le rd e n a y ırm ıy o rlard ı. S av aşları a n ım sa d ık ça bazıları k end in d en g eçm işçesin e dalıp gid iyor, b azılan b ü y ü k b ir co ş k un lu ğa k ap ılıy o r, y e rle rin d e n k ıp ırd a y am a y a n y a şlıla rsa g ö z y a ş la rı na b o ğ u lu y o rlard ı.40
İşte, İlyada'yy ve Odysseia'yı da bu bağlamda incelememiz gerekir. Acaba eski Yunanlılar ne yaparlardı Homeros'u dinlerken? Tıpkı bi zim gibi davrandıklarını sanırız biz, oysa yanlıştır bu. Platon'un söyleşimlerinden birinde, Homeros destanlarını okuyan bir ozan, şiir oku yuşunun kendisi ve dinleyicileri üzerindeki etkisini şöyle anlatıyor: A cıklı b ir şe y a n la tıy o rs a m , g ö z le rim y a şla d o la r; a n la ttığ ım k o rk u n ç ve d u y u lm a m ış b ir şe y s e , tü y le rim d ik en d ik en o lu r, y ü re ğ im in atışı d u y u lu r... K ü rsü d e n n e z a m a n b en i d in ley en lere şö y le b ir g ö z a ts a m , b ak arım k endilerini d u y d u k la rı sö zlere k ap tırm ış, şaşk ın lık için d e a ğ lıy o rlar.41 39 A. Vambery, Travels in Central Asia, (Londra. 1864), s. 32i 40 Prisc. 8. - FH C . 4.92. 41 Platon, ion, (1- Eflatun, Küçük Diyaloglar, "ion: Şiir Üstüne11, Çeviren: Tacettin Ünlü, Remzi Kitabevi, 1960:2- Eflatun, I, "İon: ya da ilyada Üzerine", Çeviren: Tanju Gökçöl, Hürriyet Yayınlan, Nisan 1973), 535.
458
T A R İH Ö N C ESİ E g e
Bu tür ozanlar, uğraşlarının niteliği sorulduğunda, hep aynı yanıtı verirler. Hepsi de esinlenmiş olduklarını, ciğerlerini tanrının soluğuy la doldurduklarını ileri sürerler: Usta bir Kırgız halk ozanı, olayların sırasını bildiği sürece, her konuda doğaçtan şiir söyleyebilir. En usta ozanlarından birine her türküyü söy leyip söyleyemeyeceğini sorduğumda, "İstediğiniz her türküyü söyle yebilirim," diye karşılık verdi, "türkü söylemek tanrı vergisi bana. Söz ler, benim arayıp bulmama kalmadan, tanrıdan iniyor bana. Söyledi ğim türkülerden hiçbirinin sözlerini ezberlemedim. Bütün sözler yüre ğimden dökülür dudağıma."42 Sonra, düşlerinde kendisini görmeye gelen bir melekten esinlenen Caedmon,43 Helikon Dağı'run yamaçlarında koyun güderken güzel ez gileri esin perilerinden, M usa'lardan öğrenen Hesiodos,44 İthake ve Phaiak ülkesinin usta ozanları Phemios ile Demodokos geliyor aklımı za. "U stasız öğrenmişim ozanlığı," diyor Phemios, "kendi kendime. Tanrı esinledi bana türkülerin her türlüsünü."45 Bütün ilkel insanlar arasında, ozan, tanrıyla esinlenmiş, tanrıyla esrimiş, tanrının sesiyle konuşan bir yalvaçtır. Eski Yunanlılarda, yalvaç lık (maııtike) ile delilik (mania) arasındaki bağ sözcüklerin kendisinde belirir. Onlar için şiirin ve yalvaçlığın büyüsel başlangıcı kendiliğinden anlaşılır bir olaydır, çünkü her ikisinin de belirtileri onlara Dionyos tapımlarmdaki esrime danslarını anımsatır: Bütün iyi destan ozanları sanatçılıklarıyla değil, tanrısal bir esinlemey le ya da esrimeyle yazarlar şiirlerini. Lirik ozanlar da öyledir. Korybant'lar nasıl ancak kendilerinden geçtikten sonra dans edebilirlerse, onlar da ancak kendilerinden geçerek yaratabilirler şiirlerini. Kendile rini bir ritim ve uyuma kaptırdılar mı, çılgınlıkla ırmaklardan süt ve bal akıtan Bakkha'lardan farksızdırlar.46
42 V.V. Radlov, Proben der Volkslliteratur der türkischen Stamme und der Dsungarischen Steppe, (St. Petersburg, 1866-96), Cilt V, XVII. 43 Bede, Ecclesiastic History, Cilt IV, s. 24. 44 Hesiodos, Theogonia, 22-3. (Hesiodos: Eseri ve Kaynaklan, Çevirenler. Sabahattin Eyuboğlu-Azra Erhat, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1977.) 45 Odysseia, 22. 247-8, 8. 479-81. 46 Platon, /on, 533e.
Ş İİR S A N A T I
459
Bakkha'lar, müziğin etkisiyle esrime nöbetlerine tutulan Dionysos rahibeleriydiler. Bu esrimeyi, enthcoi oldukarını, yani "içlerinde bir tan rı" olduğunu söyleyerek açıklıyorlardı.47 Bu düzeye gelindiğinde, sa nattan söz edemeyiz artık. Burada, sanatın büyüde yatan köklerine var mış oluyoruz. Esinlenme ve esrime aynı şeydir. İlkel toplumlarda, bilincin yitiril mesi ve çırpınma ya da katılma gibi ruh bozuklukları, bir tanrı, bir hay van ya da atalardan birinin ruhunun yol açtığı bir delilik, bir tür cin çarpması sayılırdı.48 Bu düşünce, yansılama danslarında dansçıların kendilerinden geçip coşarak, totem hayvanını, başka bir deyişle dan sın doğurduğu yükseltilm iş ortak ben'in simgesini kişileştirm elerin den, canlandırmalarından kaynaklanıyor. İsteri, bir sinir hastalığı, birey ile çevresi arasında bilinçaltının ayak lanması biçiminde beliren bir çatışmadır. İlkel insanlar bu tür çatışma lara daha yatkın olduklarından değil, bilinçleri daha yüzeysel ve daha az esnek olduğu için isteri daha yaygındır onlarda. Bu hastalık büyüy le iyileştirilir. İlk belirtiler ortaya çıkınca, hastanın başında bir türkü okunur. Bu türkü nöbeti hızlandırır, bedensel çözülmeyi kolaylaştırır.49 Demek ki burada, salt büyüsel düzeyde bir şiirle ya da daha doğrusu şiir olmayıp da şiiri doğuran sağaltıcı büyüyle karşı karşıyayız. Çün kü büyü de aynı yoldan iyileştirilen bir bilinçaltı ayaklanışıdır. Arada şu ayrım vardır yalnız: Yansılama danslarında bu isteri eğilimi toplu ca düzenlenir, düzenli yığın isterisidir bu; tek tek kişilerde rastlanan isteri nöbetleriyse düzensizdir. Ama iyileştirme yolu her ikisinde de te melde aynıdır. Hastanın cinleri kovulur. Hastanın benliğini saran kö tü ruh bir türkünün büyüsüyle uyandırılıp uzaklaştırılır. Bu cin kovuculuk işini yapan kimse -şaman, otacı, büyücü de denilebilir yerine gö re- çoğu zaman özel eğitim görmüş bir isteri uzmanıdır.30 Bu bakım dan, cin kovucuyla hastası arasındaki ilişki yansılama danslarındaki oyuncularla önderleri arasındaki ilişkiye benzer. Bilicilik, ruhların ya da cinlerin etkisiyle esrimenin bir gelişmesidir. Bir hastayı etkisine alan ruh ya da cinden kurtarmanın en yaygın yol larından biri, o ruh ya da cini adını açıklamaya zorlamaktır; çoğu za 47 G. Thomson, Aiskhylos ve Atina, (ikinci Basım, Londra, 1946), s. 374, 377-8. 48 Ufe o f a South African Tribe, Cilt II, s. 479-503; E.W. Smith ve M. Dale, The llo-speaking Peoples of Northern Rhodesia, (Londra. 1920), Cilt II, s. 136-52; The Bantu-speaking Tribes o f South Africa, s. 253; ). Roscoe, The Boğanda, (Londra, 1911), s. 274, 318, 320-2. 49 The lla-speaking Peoples o f Northern Rhodesia, Cilt II, s. 137-8. 30 Aiskhylos ve Atina, s. 375.
460
T a r İh ö n c e s İ Eg e
man da, ruh ya da cin, adını açıkladıktan sonra kurbanını salıvermesi ne karşılık kendisinin de yatıştırılmasım ister. Böylelikle bu işlem tan rıların isteğini açıklama ve dolayısıyla da geleceği haber vermenin bir yolu olur. İsteri nöbeti yalvaçsı bir kendinden geçme biçimini alır ve bu kendinden geçme sırasında hasta günümüzdeki ruh çağırma olay larındaki gibi bir aracı, bir tanrının ya da ruhun sesini duyuran bir araç durumuna gelir.51 Bu durumda, gelecekle ilgili ve bilinçliyken duyum sadığı korkuları, umutları, sezinlemeleri dile getirir. Bugün bile, gele cekteki olaylarm önceden gölgeleri vurur, deriz. Bunlar bilinçaltımıza doluşarak tanımlanması güç bir kargaşa ve tedirginliğe yol açar; bilin çaltı olağanüstü etkin olduğundan her an patlamaya yatkın olan bili cideyse yüzeye çıkarlar. En sonunda bilici ozan olur. İlkel düşüncede bilicilik ile şiir arasın da kesin bir ayırım yoktur. Homeros destanlarında anlatılan ozanlara ikinci bir görme yetisi tanınır, kişilikleri kutsal sayılırdı.52 Ozan, daha üstün ruhsal ve toplumsal düzeye erişmiş bir bilicidir. Gerçi ozandaki kendinden geçm enin bedensel yeğinliği azalm ıştır, ama gene de bir kendinden geçmedir bu. Ruhu bir düşlem dünyasında bulur kendini, bilinçaltı bu düşlem dünyasında bir boğuşma içindedir ve istekler bir çıkış yolu bulur. Bilicinin gelecekten verdiği haber nasıl herkesçe be nimsenirse, ozanın sözleri de bütün yürekleri duygulandırır. Böylelikle, Caudwell'i okuyarak, şiirin özsel niteliğini tanımlayabi liriz: S an at d ü n y a y a d ah a in ce v e d ah a d erin d en tepki g ö stereb ilsin d iy e in san ın b ilincinin co şk u s a l içeriğ in i d e ğ iştirir. İç g e rçe k liğ in bu e le g e çi rilişi, to p lu lu k h alin d ek i in san larca b aşarıld ığ ı v e tek in san ın ü ste sin d en g eleb ilece ğ i b ir g ö re v in ö te sin d e bir k a rm a şa sı o ld u ğ u için, insan k ard eşlerin in y ü rek lerin i d e o rta y a k o r ve to p lu m d a k i tü m o rta k d u y g u y u yen i b ir k a rm a ş a d ü z e y in e y ü k se ltir, in sa n la r a ra s ın d a e k o n o m ik ü retim in y a ra ttığ ı yen i m ad d i d ü zen len iş se v iy e le rin e u y g u n d ü şen yeni bilinç d u y g u d a şlığ ı, an lay ış v e sev g i d ü z e y le rin i m ü m k ü n kı lar. Tıpkı k abile d an sın ın ritm ik içe d o ğ ru d ö n ü ş ü n d e d a n s a h e r katılan ın , b ir a lg ı d ü n y a sın ı d e ğ il d e , b ir içg ü d ü v e k anı k a y n a ta n ritim d ü n y asın ı a rk a d a ş la rıy la o rta k la şa b ö lü şm ek için k e n d in e , k alb in e, iç g ü d ü le rin in k a y n a ğ ın a çek ilişi gibi b u g ü n d e sa n a tın iç g ü d ü s e l eg o 51 Aynı yerde, s. 376. 52 Theogonia, 31-2; Odysseio, 8. 479-81, 22. 345-6.
Ş İİR S A N A T I
46i
d ü n y a sı h e m cin sle rim iz le ilişki k u rm a k için içine çe k ild iğ im iz g e n e l in san d ır.53
Burada, esinlenmenin bir yönüne daha değinilebilir. Büyü uzun bir zaman kadınların uğraşı olduğundan, her yerde bilicilik ve şiirde esin lenmenin özellikle kadınlara değgin bir şey olduğunu görüyoruz.54 Ka dınların ilkel toplumdaki yeri erkeklerin yeri kadar açık seçik belgelen mediğinden, bunun kanıtları daha da ilginçlik kazanıyor.55 Bu konu nun ayrıntılarına burada girm eyeceğim. Bücher'in, Briffault'nun ve Chadvvick'in kitaplarından inceleyebilirsiniz bu konuyu. Homeros'un iki büyük destanına, Hesiodos'un da Theogonia'sına, dokuz esin peri sine, yani Musa'lara seslenerek başlamaları, yalnızca bir ozanlık çalı mı olarak açıklanabilir mi? Kadının müziğin ortaya çıkışındaki yeri, müzik sözcüğü ile M usa'lar arasındaki ilişkiden bile yeterince anlaşıl maktadır.
*3 C. Caudwell, Yanılsama ve Gerçeklik, (Türkçesi: Mehmet H. Doğan, Payel Yayınevi, Aralık 1974), s. 187-8. 54 Arbeıt und Rhythmus, s. 434-52: The Mothers, Cilt II, s. 514-71; Growth o f Literature, Cilt III, s. 186-8, 413,663, -895-8. Estonya, Letonya ve Litvanya'da derlenen 1202 türküden 678’i kadın türküsü, 355’i erkek türküsüdür, 169’u ise belirsizdir (Arbeit und Rhythmus, s. 450). 55 Bkz. Arbeit und Rhythmus, s. 435-6: Growth o f Literature, Cilt III, XXII.
462
TA RİH Ö N C ESİ EG E
XV
YU N A N EPİK ŞİİRİNİN KUTTÖRENSEL KÖKENLERİ
1. Sorun S a n a t , k u t t ö r e n l e r i n ta p ın m a t ö r e n l e r in in b a ğ r ı n d a n d o ğ m u ş t u r . G e r ç e k t e n d e , b e lli b ir g e n e lle m e iç in d e s ö y l e n d i ğ i n d e , h iç b ir a k lı b a ş ın d a ö ğ r e n c in in y a d s ı y a m a y a c a ğ ı b ir ö n e r m e d i r b u . B ir ç o k la r ın ın , sö z k o n u s u ö n e r m e y i ö n e m s i z s a y ıp g ö r m e z d e n g e ld iğ i d o ğ r u d u r . N e d e n m i? Ç ü n k ü tıp k ı b ü y ü g ib i s a n a t d a y e r y ü z ü n d e b ü y ü k b ir g ü ç t ü r y a d a b ü y ü k b ir g ü ç o la b il ir v e o n l a r s a n a tı u y s a l , e v c i l t u t m a k is te r le r . O y s a g e r ç e k t e , s a n a tın k ö k e n le r in in in c e le n m e s in i k ü ç ü m s e m e k l e , s a n a tın n e o ld u ğ u n u a n la m a v e b ö y l e c e s a n a tın ta d ın a v a r m a fırs a tın ı k a ç ır m ış o lu r la r . O n la r ın e lin d e n k u r ta r m a lıy ız s a n a tı. H i ç h a k la r ı y o k s a n a tın k o lu n u k a n a d ın ı k ır m a y a . Y u n a n ş iir in in k u t t ö r e n l e r l e o la n b a ğ la r ı , ç o ğ u z a m a n , b ir b a k ış ta a n la ş ılır H o m e r i k Ö v g ü 'l e r d e , P in d a r ik Ö v g ü 'l e r d e , A t tik a d r a m s a n a tı d a h e p b ilin ç li b ir e r ta p ın m a e y le m iy d i. N e v a r k i, Y u n a n ş iiri ile k u ttö re ııle r a r a s ı n d a k i b a ğ ın tı, b ir te k e p ik ş iird e a ç ık s e ç ik g ö z l e r ö n ü n d e d e ğ ild ir . Y u n a n e p ik ş iirin in ta r ih s e l e le ş tiris i iki a n a ç iz g i iz le m iş tir. B ir ç o k k la s ik b ilg in y ü z y ılı a ş k ın b ir z a m a n d ı r İlı/ada v e O dysseifl'n ın y a p ıs ın ı t a r t ı ş m a k t a d ı r . T a r tı ş m a n ın ş im d ilik b ir ç ö z ü m e v a r d ı ğ ın ı s ö y le m e k z o r . A m a s o n z a m a n l a r d a ta r tış m a n ın t ü m d e n b o ş a ç ık m a y a c a ğ ı n ı g ö s t e r e n b e lir tile r d e y o k d e ğ il. Ö r n e ğ i n , b ir A n g lo s a k s o n p r o f e s ö r ü y e n i b ir y a k la ş ım a ö n c ü l ü k e tti. K a r ş ıla ş t ır m a l ı y ö n te m i d e ğ iş ik h a lk la r ı n e p ik ş iir in e u y g u l a y a n C h a d w i c k , b u t ü r ş iiri b e lli b ir t o p l u m s a l v e ta r ih s e l k o ş u l la r ç e r ç e v e s i n e o t u r t m a y ı o la s ı k ıla n b ir d i z i k a rşılık lı b a ğ ın tı s a p t a d ı . A m a e p ik ş iirin k ö k e n le r in in k u t tö r e n le r d e y a t m a s m a d e ğ g i n s o r u n ö y le c e d u r u y o r .
Y u n a n E p ik ŞİİR İN İN K u t t ö r e n s e l K ö k e n l e r i
463
Olgunluk evresine erişme sırasıyla alırsak, Yunan şiirinin üç ana bi çimi epik şiir, lirik şiir ve dramatik şiirdir. İlyada ve O dysseia'nm orta ya çıkışı en geç sekizinci yüzyıl olabilir. Lirik şiirin en eski ustaların dan Alkman yedinci yüzyılda yaşadı. Aiskhylos ise ilk ürünlerini be şinci yüzyıl başlarında verdi. Tarih sırasıyla bakarsak böyle. Oysa bu sıralama, bize yalnızca her şiir biçiminin bilinçli sanat düzeyine ulaş tığı dönemleri gösteriyor. Kökenleri açısından bakarsak, bu tarih sıra sı altüst olur. Dram sanatı şarkı, dans ve kişileştirmeyi birleştirir; yan sılama büyüsünün başlangıçtaki birliğini korur. Koral lirik şiir şarkı ile dansı birleştirir. Epik ise salt ezberden okuyup anlatmaya dayalıdır. Lirik şiir strofi ya da kıta (stanza) temelinde kurulur; epik şiirdeyse strofi'ye rastlanmaz. Demek ki, üç biçimin en az farklılaşmış, dolayı sıyla da en ilkel olanı, en geç olgunlaşmış olanıdır. Ama hakikatin bü tününü açıklamaya bu kadarı da yeterli değil. Dram sanatında ezber den okuma vardır; en eskileri olması açısından yapısı da içlerinde en ilkel olanıdır gerçi, ama tekniği de, içeriği de ilkel değildir. İşte bu ne denle, her üç biçimin bir bütiinlenişidir dram sanatı. Bütün bu karmaşıklıklar, bilginin tek kaynağı olarak görgüsel de neye güvenenleri yıldırmış, sonunda hiç kimse Yunan şiirinin bilim sel bir tarihini yazmaya girişmemiştir. Oysa bu karm aşıklıkları açıklı ğa kavuşturmak o kadar da güç bir iş değildir. Sözünü ettiğim iz üç sa nat biçimi, Yunan toplumunun gelişiminde birbirini izleyen üç evre ye denk düşer: Erken krallık evresi, toprak soyluluğu evresi, dem ok rasi evresi. Sınıflar arasındaki çatışmaların diyalektiğini yansıttıkları kavranılır kavranılmaz, bunlar arasındaki karşılıklı çelişmeler yerli ye rine oturur. Bu bölümün sorunu, üç ana başlık altında incelenecek: Strofi'nin ya pısı, koronun evrimi ve kadınla erkek arasındaki ilişkiler. İlk ağızda, okurlar haklı olarak bu sorunların İlyada ve Odysseia ile ne ilgisi var di ye düşünebilirler. Görelim bakalım.
2. Strofi Stanza ve strofi bütünüyle aynı şeylerdir. Stanza bir "du ru ş" ya da "duraklam a"dır. Strofi ise Latince'deki versus gibi bir "dönüş"tür. İki si de, bir dans devinimindeki bölümleri dile getirir. İngiliz şürinde balad ölçüsünün (vezin) iki ana tipi vardır. Sekiz vur gudan oluşan kısa ikilik (couplet, beyit) ve on dört vurgudan oluşan
464
T A R İH Ö N C E S İ E g e
u z u n ik ilik .1 İk in ci tip te , ik ilik g e n e llik le a lt b ö l iim l e r e a y r ı l ı r v e b u n u n s o n u c u n d a o r t a y a b i ld iğ i m iz b a la d d ö r t l ü ğ ü ç ık a r . B u r a d a , s ır a s ıy la d ö r t v u r g u l u v e ü ç v u r g u l u o la r a k d e ğ iş e n d ö r t d i z e v a r d ı r . İkili y a p ı y ı b e lir le y e n , u y a k l ı (k a fiy e li) o l u ş u d u r . U y a k , ik in c i v e d ö r d ü n c ü d i z e l e r d e , b a ş k a b ir d e y iş le h e r tü m c e n in s o n u n d a d ı r . D e m e k ki, u y a k la r , d a n s d e v i n i m i n d e k i m i n ö r v e m a j ö r ik i d u r a k l a m a y a d e n k d ü ş m e k te d ir . U y a k l a r , d a n s ç ıla r ı n h e r k o ş u ş u n d a k i b e lir le y ic i, s o n a d ım la r ın y a n k ı la r ı d ı r s a n k i. U y a ğ ı n k ö k e n i d e b u r a d a d ı r iş te . E ş g ü d ü m lü b ir b e d e n d e v i n i m i n e s e s in e ş lik e tm e s in d e n k a y n a k l a n m ı ş t ı r u y a k . B a la d d ö r t l ü ğ ü n d e r i tm ik y a p ı, o r g a n ik b irliğ in i k o r u y a b i le c e k en k ü ç ü k a l a n a i n d i r g e n m i ş tir . A m a Y u n a n s l r o f i 's i , k o r a l k ö k e n in e ço k d a h a y a k ın b ir d u r u m d a d ı r . B ü t ü n Y u n a n lirik ş ii r in e , y a n i s tr o f i b iç i m i n d e s ö y le n e n b ü tü n ş iir e lir y a d a flü t e ş lik e d e r d i . M o n o d i 'y i , y a n i te k s e s le o k u n a n ş a r k ıy ı s a y m a z s a k , lirik ş ii r d e d a n s e d e n b ir k o ro n u n e ş liğ i d e s ö z k o n u s u y d u . D o la y ıs ıy la , m ü z ik e ş liğ in in in c e lik le rin i o r ta y a ç ı k a r a n , d a n s ç ıla r ı n e l v e a y a k d e v in im l e r in in g e li ş m e s in i s a ğ la y a n lirik ş iirin y a p ıs ı d a h a ö z e n li, d a h a y e tk in d ir . S tro f i b iç im in in ü ç tip i v a r d ı r : M o n o s tr o f ik , t r ia d ik v e a n tis tr o f ik . M o n o s tr o f ik ö v g ü 'd e , tıp k ı m o d e r n ş iird e k i s t a n z a 'd a o l d u ğ u g ib i tek b ir s tr o f i d u r m a d a n y in e le n ir ( A A A ). T r i a d 'd a , s t r o f i 'y i , ö n c e s tr o fi'n in y in e le n m e s in d e n b a ş k a b ir ş e y o lm a y a n b ir a n tis tr o f i, s o n r a d a b ir e p o d iz le r (A A B ). E p o d , a y n ı y a d a b e n z e r r itim ö ğ e le r iy le s ö y le n e n , a m a d e ğ iş ik b ir b iç im d e d ü z e n le n e n v e b itiş b ö lü m ü (k o d a ) y e r i n e g e ç e n bir s is te m d ir . V e s ö z ü n ü e ttiğ im iz b u tria d d u r m a d a n y in e le n ir (A A B A A B A A B ). A n tis tr o f ik b iç im is e , s tro fi v e a n tis t r o f i'd e n o lu ş a n b ir ç if tle r d i z is id ir . Ç ifti o l u ş t u r a n b ö lü m le r a y n ı, a m a h e r ç ift b ir ö n c e k i n d e n fa rk lıd ır ( A A B B C C ) . O g ü n l e r d e n b u g ü n l e r e k a la n e n e s k i Ö v g ü 'l e r ( O d 'l a r ) , d a h a d o ğ r u s u A l k m a n 'm (y a k la ş ık İ.Ö . 6 6 0 ), A lk a io s 'u n v e S a p p h o 'n u n (İ.Ö . 6 3 0 5 8 0 ) Ö v g ü 'l e r i h e p m o n o s tr o f ik tir . A lk a io s v e S a p p h o 'n u n Ö v g i i'le r in d e n b i r ç o ğ u , d a n s e ş liğ i o l m a d a n te k b ir ş a r k ıc ın ın s ö y le d iğ i m o n o d ile r d ir . T r i a d 'ı , b ir s o n r a k i k u ş a k ta n S te s ik h o r o s 'u n b u l d u ğ u s ö y le n ir . T r ia d , h e r z a m a n k o r a ld i v e d a h a s o n r a k i s o y l u l u ğ u n e g e m e n b içim i o ld u . P i n d a r o s 'u n h e m e n b ü tü n Ö v g ü 'l e r i tr ia d ik tır . G e n e k o r a l o la n a n tis tr o f ik b iç im is e , y a ln ız c a d r a m s a n a tın d a k u lla n ılır . T a r ih s e l s ır a d ü z e n b ö y le . A m a b iz im b u r a d a k i iş i m iz , g e li ş m e y i y e n i d e n e le a lıp k u rm ak . 1
F.B. Gummere, Old English Ballads {Eski İngiliz Baladları), (Boston, 1894), s. 307-309.
Y u n a n Ep ik Şü
r İn in
Ku t t ö r e n s e l K ö k e n
ler
İ
465
Bu şiir biçimlerini tarihsel bağlamlarına yerleştirir yerleştirmez, be lirgin birtakım karmaşalıklarla karşılaşıyoruz. Alkman Sparta'da ya şamıştı; o sıralar uzun sürecek egemenlik döneminin başlarındaydı Sparta soyluluğu. Ama Alkman gerçekte Lydia'daki Sardes kentinden bir ozandı. O dönemin Sparta şiiri, genellikle yabancıların elinden çık maydı. Ayrıca Lesbos'luTerpandros'dan ve Giritli Thaletas'dan da söz ediliyor. Dahası, Alkman'daki koşuk biçimlerini incelediğimizde, Alkaios ve Sappho'ya o denli yakın benzerlikler görüyoruz ki, üçünün de ortak bir Yunan-Anadolu geleneğine bağlı olması gerektiğini düşünü yoruz ister istemez. Alkaios ve Sappho, Lesbos'luydular. Terpandros'dan sonraki ku şaktandılar ve yurtlarından hiç ayrılmadılar. İkisi de soyluydu. Ama onların döneminde bir demokratik devrimin eşiğindeydi Lesbos ada sı. Bu gerçeği unutmazsak, Alkaios ile Sappho'nun yapıtlarının Alkman'm yapıtlarından daha ileri olduğunu gördüğümüzde şaşırmayız. Stesikhoros, Himera'da doğmuştu. Himera, Sicilya'da, Syrakusa'dan gelen D or'lar ile Khalkis'den gelen İon'ların ortaklaşa kurdukları bir koloniydi. Stesikhoros da, Alkman gibi, Dor lehçesi kullanıyordu, ama tekniği farklıydı. Triad'ı Stesikhoros'un bulduğundan kuşkulanmamız için bir neden yok, ama hiç kuşkusuz triad'ı yoktan var etmemişti Ste sikhoros. Daha önceden var olan bir malzeme üstünde çalışmıştı. Triad'in yapısı, iki yarım-koroya (iki ayrı cins, iki ayrı klan, iki ayrı yaş kümesi ya da her ne idiyseler) bölünmüş bir koroyu gerektirir. Bu iki yarım-koro, strofi ve antistrofi'yi ayrı perdelerden, epod'u ise aynı per deden söyler. Ancak, bilebildiğimiz kadarıyla, en eski triadik Ovgii'lerin hiçbiri gerçekte ayrı perdelerden değildi. Aynı perdeden söyleni yorlardı. Ayrı perde (antiphony) uygulaması bırakılmış olm akla bir likte, yapı varlığını korumaktaydı. Demek ki, Stesikhoros'un yaptığı, bu kuttören biçimini kuttörensel işlevinden soyutlayarak bir sanat bi çimine dönüştürmek olmuştu. Üçüncii tipte, antistrofik biçim de, yinelem e en aza indirilm iştir. Bu, antistrofik biçimin ayırt edici özelliğidir. Üçü arasında en esne ği, dolayısıyla da en dram atiği antistrofik biçimdir. Dram sanatına Özgü bir biçim olmasına bakılırsa, oyun yazarlarınca yaratıldığı söy lenebilir. Eğer triad'daki epod, aynı perdeden ve bir ağızdan söylenmek üze re düzenlendiyse, o zaman kökeninde bir nakarattı. Ve eğer epod ilk başlarda antistrofi gibi strofi'ye eklenmişse (AX AX AX), o zaman so lo ve koro, doğaçlama ve nakaratta olduğu gibi gene birbirini izleyen
466
Ta
r İh ö n c e s i
Eg e
ilkel ikiliyle karşı karşıyayız demektir. Gerçekte böyle olduğunu dü şünmemizi gerektiren birçok neden de var. Bir kez, antistrofik biçimi inceleyecek olursak, aynı sonuca varırız. Oyun yazarları kimi ÖvgüTerinde epod'u kullanırlar, ama yalnızca bü tünün sonunu belirleyen tek bir bitiş bölümü olarak (AA BB CC D). Oyun yazarları bir de ephymnion diye bilinen bir bitiş bölümü kullanır lar. Ephymnion, her zaman yalın ve yaygın bir ritimdedir ve çiftlerin her iki bölümüne de eklenir (AX AX BX BX). Bu düzenleme, triad'm az ön ce açıkladığımız özgün biçiminden yalnızca bir özelliğiyle ayrılır: Az önce bir yenilik olarak gördüğümüz çiftlerin eşitsizliği. Aristoteles'e göre, tragedya, dithyrambos'dan geliyordu. Eski çağ larda bir korobaşı ve koroyla söylendiği bilinen bir tür koral övgü'ydü dithyrambos. Korobaşı bir dizi doğaçtan dörtlük (stanza) söylerken, koro da nakaratları okuyordu.2 Bu durumda, antistrofik biçimin nasıl geliştiği de açıklık kazanıyor. Antistrofik biçim, solo ile nakaratın ilkel bir biçimde birbirini izlemesiyle başlamıştı. İkinci aşamada solist kalk tı ortadan. Artık övgü'yü baştan sona koro söylüyordu. Ephyumion'hrı (ephymnia) olan monostrofik bir övgü'ydü bu. Üçüncü aşamada, öv gü, antistrofik çiftlere bölünerek daha esnek kılındı. En sonunda, ephymnion'lar bir yana bırakıldı, geriye yalnız tipik antistrofik övgü kaldı. Ancak, Yunan lirik şiirinin günümüze kalan örneklerinin hemen tü münün bilinçli sanatın başyapıtları olduğunu unutmamamız gerekir. Tapmaklardaki gündelik tapınmalarda kullanılan Ö vgü'ler, sanırız o denli yetkin ve işlenmiş değildi. Gerçi bu konuda pek az şey biliyoruz, ama bildiklerimiz bu tür Övgü'lerdeki solo ve koro geleneğinin bütün bir eskil çağ boyunca sürdüğünü göstermeye yeterli. Bu gelenek, gü nümüzdeki Hıristiyan kutsama törenlerinde de varlığım koruyor. Ay nı gelenek, korobaşlarınm doğaçlamalarının anlaşılmaz haykırışlarla yanıtlandığı ağıtlarda da sürm üştür.3 K ureta'ların (Ana Tanrıça Rhea'nın rahipleri) Girit Övgüsü'nde4 ve Elis'deki Dionysos'a Övgü'de de görüyoruz ayru geleneği. Dionysos'a Övgü Plutarkhos'da karşımı za çıkmakta ve Plutarkhos bu Övgü'nün nakaratından epod diye söz etmektedir.3 2
3 4 5
Arkhilokbos, 77; A.W. Pickard-Cambridge, Dithyramb, Tragedy and Comedy (Ditiramb, Tragedya ve Komedya), (Oxford, 1927), s. 19. Yunanlılarda solo ve koro geleneği İçin bkz. H.W. Smyth, Creek Melic Poets (Yunan Lirik Ozanları), (Londra, 1906), XXI, XL, XLVI, XLVIII, CXI, CXV, CXVI, CXXII, s. 503. ilyada, 2A. 719-76. E. Diehl, Anthologia Lyrica Craeca (Yunan Lirikleri Güldestesi), (Leipzig, 1925), 2. 279-81. Plutarkhos, Moralia, 299b.
Y u n a n Ep ik Ş u r î n in K u t t ö r e n s e l K ö k e n l e r i
467
Bir de sözcüğün kendisi var. Epoidos ne demektir? Epoidos, triad'm üçüncü parçasına bağlı olarak, bir "şarkı-sonrası", bir koda, bir bitiş bölümü diye açıklanıyordu. Ama teknik bir ayrıntıydı bu. Halk düinde epiodos, tıpkı Hektor'un ölüsü başmda düzülen ağıt, hastayı iyileş tirmek için hastanın yanı başmda söylenen büyülü yakarış ya da suç luyu ilençlemek için suçlunun başında çağrılan kargışlama gibi, "bü yü", "tılsım ", "büyü duası" ya da birinin başında söylenen şarkı anla mına geliyordu. Hiç kuşkusuz, sözcüğün başlangıçtaki anlamıydı bu. Nakarat, ilk başlarda bir büyü yakarışıydı. Oresteia'da ErinysTer kaça ğı büyüyle bağlamak için bir büyü dansı yaparlar.6 Burada, ephyımıiou'larıyla birlikte Övgü antistrofiktir ve büyü Erinys'lerin kurbanları nın çevresinde dans ederken söyledikleri nakaratlar aracılığıyla ger çekleşir. Aiskhylos'un Yalvarın K ızların da da ephymnion aynı biçimde kullanılır; Yalvarıcı K ız la rd a , Danaos Kızları artlarına düşen erkekleri ilençlerler ve tepelerine fırtınalar yağdırmak için yakarıda bulunurlar.7
6 ?
Aiskhylos, Eumenides, 307-99. Aiskhylos, Yabancı Kızlar, 118-81.
468
T A R İH Ö N C E S İ E g e
Bu nakaratlar bizi doğrudan doğruya ilkel büyünün yansılama duala rına götürmektedir. Geriye monostrofik biçim kalıyor. Epod ve ephymnion'da yaptığımı* gibi, nakaratın somut bir kalıntısından söz etmemiz olanaksız burada. Nakarat, monostrofik biçimde tümden ortadan kalkmıştır. Ama bir za manlar kesinlikle vardı. Bunun kanıtı, strofi'nin kendi iç yapısında gö rülebilir.
3. Heksametron Gelelim, Yunan epik şiirinin ölçüsü (vezin) olan daktilik heksametron'un [bir açık, iki kapalı seslemden oluşan altı ölçü kalıbı, ç.n.\ köke nine.8 Şiirin çekirdeği, ilkel şarkı ile dansın ayrışmamış bütünündeki söz lü öğeydi. Bu çekirdek büyüdükçe, kabuk çürüyüp bozuldu. Önce dans atıldı, sonra müzik. Giderek ritmik biçim yalınlaştı. Strofi'nin nasıl da raldığını görmüştük. Şimdi de nasıl ortadan kalktığını göreceğiz. Daktilik heksam etron'u inceleyeceksek, trokaik tetram etron [biri uzun, biri kısa iki seslemden oluşan dört ölçü kalıbı, f./ı.] ve iambik trimetron [birincisi kısa, İkincisi uzun iki seslemden oluşan üç ölçü kalı bı, ç.n.] ile bağıntılı olarak yapmalıyız bunu. Kolaylık olsun diye, bu üç ölçüden heksametron, tetrametron ve trimetron diye söz edeceğim. Tetrametron ve trimetron karşımıza ilk kez, sekizinci yüzyılın ikin ci yarısında ürün verdiğini söyleyebileceğimiz Arkhilokhos'un yapıt larında çıkıyor. Solon da bu iki ölçüyü kullanmıştı. Tetrametron, baş langıçtaki oyun yazarlarınca tragedya diyaloğunun anlatım biçimi ola rak benimsenmişti, ama daha sonraları tetram etron'un yerini Aristo teles'e göre gündelik konuşmanın ritmine daha yakm düşen trimetron aldı.9 Bu ölçülerin yapısı şöyledir: -uu-uır/u/ıruu-utrü Heksametron:-u-irırû/_ıriruü Tetrametron: ü- u~ü/- u/_ü- uü Trimetron: 8
9
Bu konuda, değişik bir yaklaşım izleyerek, kuramları artık genellikle terk edilmiş olan Bergk ve Usener ile bütünüyle aynı sonuca vardım. Bowra'nin, heksametron'un kaynağı “dörtlük birimlerinden değil, dize birimlerinden oluşan anlatısal şiirin ilkel bir türü olsa gerektir" yolundaki görüşü sorunu geçiştirmekten başka bir şey değildir. Aristoteles. Poetiko, 4.18-19; Demetrios, 43.
Y
unan
E p i k ŞİİRİN İN K u t t ö r e n s e l K ö k e n l e r i '
469
Bunlar genellikle birbirini izleyen şu kadar daktil (~uu), şıu kadar troki ("u) ya da şu kadar iamb (u- ) diye ele alınır. Bu çözümleme di zenin süresini ve uzunluğunu gösterir, ama organik yapısı konusunda hiçbir ipucu vermez. Organik yapı, sözcüklerin iç kırılışlarına ya da bir dize okunurken hafifçe durulacak yerlere bağlıdır; bu da, heksametron'da ve trnnetron'da her zaman bir ayağın ortasına denk düşer. Ayak, tıpkı danstaki ayrı bir adım ya da müzikteki eşzamanlı ölçü çizgisi gi bi, organik değeri olmayan bir soyutlamadır. Organik birim, parçala rının bir toplamı olarak değil, tek bir birlik olarak işlev gören bir adım lar ya da vuruşlar dizisini temsil eden figürdür. Burada biraz durup, kendisini oluşturan figürleri ve tümcecikleri ayırt etmek için bir Yunan lirik şiir örneğine uyguladığımız deneyleri açıklamalıyım.10 Bunlar üç tanedir: Sözcüklerin bölünmesi, üıilü boş luğu [bir sözcükte ya da birbirini durak olmadan izleyen iki sözcük ara sında, ayrı seslemlere bağlı iki ünlünün rastlaşması, ç.n.J ve kuraldışı seslemler. Diyelim, her yinelenişinde strofi'nin aynı yerinde sözcükler de bir kırılma oluyordur; ünlü ile biten bir sözcüğü ünlü ile başlayan bir sözcük izliyordur ve orada her ünlünün ölçü (vezin) açışımdan ba ğımsız bir işlevi vardır; kısa bir seslemin yerini uzun bir seslem ya da uzun bir seslemin yerini kısa bir seslem alıyordur. Bütün bu saydıkla rımız genellikle iki figürün bitiştiği yerde gerçekleşir. Bu da, kökenin de, danstaki duruşa denk düşen müzikteki duraktır. Uç öiçii kalıbımıza dönecek olursak, onları lirik şiirden aıyıran ilk özellik, monofrastik, yani tek tümcecikli ya da tek figürlü olmalarıdır. Bir başka deyişle, sürekli yinelenen tek bir dizeden oluşmaları. İkinci si, eşzamanlı bir ölçüye sahip olmalarıdır. Heksametron'da dört vur gulu tempo vardır. Öteki ikisindeyse üç vurgulu tempo. Karışık tem po yoktur. Bunların yapısal benzerlikleri, şiirlerin sunuluş biçiminden gelmekteydi. Bu ölçülerle bestelenen şiirler ezberden okunmaktaydı. Herkesin dikkati söylenen sözde toplanmaktaydı. Ölçü düzeninin böylesine yalın olmasının nedeni budur. Ama bu yalınlık, kabalık anlamı na gelmiyordu. Tam tersine, böylece yalınlaştırıldıktan sonra ölçü dü zeni yeni türden ritim incelikleri için bir klavye olarak kull anılmıştı. Oysa yapısal çeşitliliği strofi'yi bu tür yeni ritim inceliklerinden yok sun bırakıyordu. Bu ölçü düzeni, gündelik konuşmanın doğal akışına uygun düşen sonsuz bir dize çeşitliliği geliştirilmesine olanak tanıdı. 10 Elimizdeki elyazmalarındaki bölünmeler ancak İskenderiye dönemindendır [İ.Ö. 300-30. ç.n.J; daha eski dönemlerde lirik şiir tıpkı düzyazı gibi kesintisiz bir biçimde yazılıyordu.
47°
TA R İH Ö N C ESİ EG E
Homeros'daki Yunanca'nm en çarpıcı özelliklerinden biri, çokseslemli sözcüklerinden yana zenginliğidir. Daha sonraki Yunanca'da özellikle Attika lehçesinde, bitişik ünlülerin atılması sonucu çokseslenıli sözcükler de azaldı. Bu değişikliğin dilin ritmi üstünde belirgin bir etkisi oldu. Homerik dize daktilik'tir, Attika lehçesindeyse dize trokaik olur. Heksametron'un giderek ortadan kalkmasında bunun da payı olsa ge rek. Dil gittikçe daha az daktilik oldukça bu ölçü de yaşamsallığını yi tirmiş, konuşma diline daha yakın başka ölçülere bırakmıştır yerini. Heksametron ve trimetron'da, her zaman bir ayağın ortasına düşen durağın iki konumu vardır: Birincide, üçüncü daktil'in ikinci seslemin den önce ya da sonra; İkincide, üçüncü ya da dördüncü ayakta. Bu öl çüleri bu denli esnek kılan, durakların yerlerinin değiştirilebilir olma sıdır. Her dize bütünün zaman düzeniyle çatışan iki birim e bölünür ve aynı zamanda birbirini izleyen her dize ölçü bakımından bir öncekiy le aynı olmakla birlikte ritim açısından farklı kılınabilir. Benzeyen ile benzemeyenin bu sürekli etkileşimi, ölçünün (vezin) ruhudur. Tetrametron bu üstünlüklerden yoksundur. Durağın tek bir yeri var dır tetrametron'da: Ayağın sonunda. Durak, zaman örgüsüne her za man uygun düştüğünden, ritmi daha az esnek, dolayısıyla daha tek düze kılar. Aristoteles'in dediği gibi, çok "danssı"dır. Oyun yazarları, tetrametron'dan bu yüzden vazgeçmişlerdir. Sözünü ettiğimiz üç ölçü içinde, üçlü temposu ve değişken duraklarıyla gündelik konuşmaya en yakın olan trimetron'u yeğlemişlerdir. Durak nereden geliyordu peki? Durağın ritmik etki açısından çok önemli olduğunu görüyoruz, ama.gene de doğal olarak var olan bir ge reksinimi karşılamak amacıyla yaratıldığını düşünmemiz için bir ne den yok. Yunanca'da da, başka dillerde de hiç durak içermeyen birçok ölçü vardır. Durağın kökeninin tarihsel olması gerekir. Ele aldığımız üç ölçünün en kabası olan tetrametron, aynı zamanda yapısıyla kendini en fazla ele verenidir. Tetrametron'da kuraldışı ses lemlerin varlığına bakarak şu formülü çıkarabiliriz: u-ü-u-ü/-u-ü-u . Bu, birbirinden yalnızca sonlarında ayrılan iki figürden oluşan bir tümceciktir. Demek ki, durak, iki figürlü bir tümcecikteki iç bölünmeden kaynaklanmıştı. Epik söyleyimin ileride inceleyeceğimiz bir özelliği de kalıp-tümcelerin kullanılmasıdır. Birçoğu çok eskidir bunların. Epik şiir bu kalıptümcelerden dokunur. Kalıp-tü nicelerin çoğu duraktan önce ya da son ra gelen bir yarım-dizeden oluşur.
Y u n a n E p İ k ŞH r î n î n K u t t ö r e n s e l K ö k e n l e r i
471
Konunun gerektirdiği her yerde sürekli olarak ve hiç değiştirilm e den kullanılan bu kahp-dizelerin biçimselliği, bunların çok eski çağla ra uzandığını akla getirmekte; heksametron'un da iki figürün birleşi minden doğduğunu, iki figürün birbirinden kopuşunun ise durakta sürdüğünü düşündürmektedir. İlk başlardaki figürlerin ne olduğuna gelince, bu daha güç bir soru. Yunan ölçülerinin en eskisi olan heksa metron'un tarihinin ilk evresi bilinmemektedir. Ancak temelde, heksa metron'un, ilk başlardaki Yunan lirik şiirine egemen olduğu bilinen ve ikili biçimin sesleniş ve karşılık'ma dayanan bir tür iki figürlü tümcecikten kaynaklandığını belli bir güvenle ileri sürebiliriz. Vardığımız bu sonucu, değişik türden bir kanıt da doğrulam akta dır. Bu kanıt, aradaki aşamalar ne olursa olsun Yunan epik şiirindeki dize biçiminin koral lirik şiirden geldiğini kesin kılmaktadır. Tarihsel dönemde, epik şiirde eşlik yoktu. Ozan, elinde bir değnek, söylerdi şiirini. Hesiodos da söz ediyor ozanın değneğinden. Üstelik bir öyküye göre Hesiodos bir keresinde bir ozanlık yarışmasında oku duğu şiire çalgısıyla, yani liriyle eşlik edemediği için yenik düşm üş.11 İlyada ve Odysseia'nm birçok yerinde, kahramanlık çağı betimlenirken ozanların şiir okumalarından söz edilir. Bu örneklerin hepsinde, ozan şiirini söylerken bir yandan da liriyle şiire eşlik eder. Daha sonraları ozan değneğinin, lirin yerini tutan törensel bir öğe olduğu açıktır. Odj/sse/fl'nın Dördüncü Bölümünde Telemakhos Sparta'ya vardığın da Menelaos düğün dernek kurmuştur. Bir ozan lir eşliğinde şiir oku makta, iki cambaz ortada şarkı söyleyerek dönüp durmaktadır.12 Phaiakia'da da benzer bir eğlentiye tanık oluruz: T an rıy a d en k A lk in oos b ö y le d ed i, haberci d e kalktı, o y u k k an n lı sazı g e tirm e y e gitti kral evin d en . H alk ara sın d a n d o k u z h ak em seçilm işti, b u n lar kalkıp h er şeyi ek sik siz h azır ettiler, g ü z e lce d ü z e ltip g en işlettiler o y u n alanını. H ab erci d e g e ld i, v erd i sa z ı D e m o d o k o s'a , o z a n sazın ı alıp g e çti o rta y a , h o ra d a u sta g e n ce cik d elik an lılar d izildiler çe v re sin e , b aşlad ılar tan rısal to p ra ğ a ay ak larıy la v u rm a y a , 11 Pausanias, 10. 7. 3; M. Murko, "Neues über Südslavisches Volksepik", Neue Jahrbücher fü r das klossisches Altertum, (Leipzig, 1898-), 43. 285. 12 Odysseia, 4.17-19.
472
T A R İH Ö N C E S İ E g e
b akak ald ı O d y sse u s, şaştı g ö n lü n d e, ışıl ışıl d ö n e n ay ak ların a delikanlıların. D em o d o k o s, elin d e sazı, gü zel bir e z g iy e k o y u ld u , A re s'le g ü zel belikli A p h ro d ite'in sev g ileri ü stü n e 13
İşte, ilk baştaki özgün konumuyla epik sanatı. Burada, Yunan şiirinin şarkıyla dansın iç içe olduğu ilkel tapınma törenlerinin bağrından evrilişini, onun ölçü (vezin) biçimlerini somut olarak çözümleyerek gözler önüne serdik. Ortaya çıkan sonuç, On Dör düncü Bölümde genel olarak şiirin kökeni konusunda vardığımız so nuçları doğrulam aktadır. Gösterinin tarihini ortaya serdikten sonra şimdi de bakışlarımızı göstericilere çevirelim. Epik şiirdeki heksamet ron ile şarkı-dans bileşkesi arasındaki ilişki neyse, epik ozan ile şarkı söyleyip dans eden koro arasındaki ilişkinin de o olduğunu gösterebi liriz.
4. Koro Yunan devlet dini, polis'e yerleşen büyük toprak sahibi ailelerin klan tapımları üstüne kuruluydu. Her aile, bir yandan saygınlığını artırmak için kendi tapımını güçlendirirken, öte yandan, da egemen sınıf olarak konumunu güvence altına almak için tapınmayı öteki ailelerle ortak laşa tekelinde tutuyordu. Demokratik devrimden sonra, çoğu zaman yönetimleri kalıtımsal sahiplerinin elinde kaldıysa da tapımlar devlet denetimi altına alındı. Dolayısıyla, pek az kuraldışı örnek sayılmazsa, klan tapımlarını ancak devlet tapınılan oldukları ölçüde tanıyabilmişizdir. Ama klan tapınılan, hiç kuşkusuz, devlet tapımına dönüşme süreci içinde değişmişlerdir. Pek değişmeyen klan tapınılan ise, özel bir çevre içinde kaldıklarından, o günden bugüne pek az iz bırakmış lardır. Gene de, eski klan kuttörenini hiç değilse ana çizgileriyle açıklaya biliriz. Eski klan kuttöreni, koral övgü'nün ilkörneğiydi. Dram sanatı ne denli demokrasiye özgüyse, epik şiir ne denli kahramanlık çağı kral lığına özgüyse, koral lirik şiir de o ölçüde soyluluğa özgüdür. Koral li rik şiirin ta kabile döneminden gelen tekniği, soyluluğun bu tutucu ai lelerince büyük değişikliklere uğratılmaksızm kuşaktan kuşağa akta13
Odysseia, 8 . 2 5 6 -6 7 .
Yu
nan
Ep îk
ş î İr î n İ n
Ku ttö r e n se l Kö k e n l e r İ
4 73
rılmıştı. Dolayısıyla, ancak epik şiir olgunluk evresini geride bıraktık tan sonra boy göstermesine karşın koral lirik şiir yapısı bakımından da ha eskiydi. Lirik şiirin soylu niteliği en geç ürünlerinde bile açık seçiktir. Pindaros, eski soyluluğun Sparta, Elis ve Thessalia dışında hemen her yer de demokrasiyle uzlaşmaya zorlandığı bir dönemde yaşamıştı. Pindaros'un bugün elim izde bulunan bütün Ö vgü'leri, spor şenliklerinde ödül kazananlar için yazılmıştır. Spor şenliklerini kuşkusuz gezginci satıcılardan ve gezmeye çıkan halktan oluşan bir kalabalık da doldu ruyordu; ama oyunlar gene de soylu bir nitelik taşıyordu. Ancak var sılların cim nastik çalışm alarına ayıracak zamanları vardı. En gözde ödül olan araba yarışı ödülü, aslında bir binicilik geleneği bulunan top rak sahibi sınıfın üyelerine ayrılmıştı. Övgü, yarışı kazanan kişi kendi kentine döndüğünde düzenlenecek törende okunmak üzere yazılırdı. Övgii'yü meslekten bir ozan yazar dı, ama ozanın kendisi şiirin okunuşuna katılmazdı. Ö vgii'yü, bir çal gıcı eşliğinde, yarışı kazananın akrabalarından oluşan bir koro okur du. Ödülü alan ve ailesi için yazılmış bir övgü şarkisiydi bu. Tipik Pindaros övgü'sünde, yarışı kazanan kişi şiirin başında ve sonunda övü lür; şiirin ortası ise, çoğu zaman, ödül alanın ailesi ya da klanının ge leneklerinden alınmış bir söylenceye ayrılır. Piııdaros zamanında uy gulama böyleydi, ama bu iş için meslekten bir ozanın tutulması bir ye nilikti. Daha eski çağlardaysa, ödül alanın akrabalarının hem yazıp hem söyledikleri ve klanın övüldüğü bir koral'in sözkonusu olduğunu dü şünebiliriz. Pindaros, bugün artık hepsi yitmiş olan birçok türde Övgü yazmış tı: İlahiler, tören şarkıları, şükran ya da utku şarkıları, ditiramb'lar, ağıt lar, partheıteia. Özellikle ağıtları ilginç olsa gerek. Başka yerlerde oldu ğu gibi Yunanistan'da da gömme töreni ne zaman ortaya çıktığı anımsanamayacak kadar eskilere uzanıyordu ve tıpkı spor yarışmalarında ki övgüler gibi soylularca aile saygınlığı uğruna sürdürülüyordu. Bir çok kent-devletinde, gömme törenlerinin büyüklüğünü, süresini ve har camalarını sınırlayan yasalarla karşılaşırız.14 Atina'da Solon'la başlar bu tür düzenleyici yasalar. Bu yasaların tek amacı özel savurganlığın önünü almak değildi. Aynı zamanda klanlara karşı bir önlemdiler. Bir adam bir kavgada öldürüldüğünde, adamın bütün klanı ölüsünün ar dından klan gömütlüğüne gider, orada gömüt başında söylenen ağıtı 14 Plutarkhos. Solon, 12: D. 43.62: SIG. 1218-9; GDI. 2561.
474
T a r İh ö n c e s İ Eg e
dinlerken herkes nerdeyse cinnet getirerek ken dinden geçerdi. Ve bu cinnet, kangütmeyle so nuçlanırdı. Böyle çıldırtıcı törenlerden birine de Oresteia'da rastlanır: Agamemnon'un çocukla rı, babalarının gömütii başında ağıt söylerler ken, birden öfkeyle öç alacaklarını haykırmaya koyulurlar.15 İlkel ve daha sanata dönüşmemiş biçimiyle ağıt kadınlarca söylenirdi. Bu yüzden, az önce sözünü ettiğimiz yasalar ölü evine ancak ölüy le belli bir yakınlığı olan belli sayıda kadının Resim 68. Mykene'li girmesine izin verir, kadınların gömiit başında dansçı: Vapheio'dan bir ki davranışlarına çeşitli smırlamalar getirir. Geç süstaşı mişin alışkılarına inatla sarılan kadınlar çok kavgacıydılar. Ataerkil toplum daki aşağı ve ikincil konumları kadınlarda geleneksel olarak yasa ve düzene karşı bir saygısızlık yaratmıştı. Gerçi Pindaros ağıtının yapısını bilmiyoruz, ama daha eski bir ör nek var elimizde: tlyada'nm sonunda Hektor için tutulan yas. Sırasıyla Andromakhe, Hekabe ve Helena birer ağıtla Hektor'a seslenirler; her birinin ağıtının ardından çevredeki kadınlardan inleyiş ve hıçkırıklar yükselir. Burada üç ağıtçı korobaşıdırlar, öteki kadınlar da koroyu oluş tururlar.16 Gösterinin kuttörensel özellikleri ister islemez hafifçe törpü lenmiştir, ama daha başka kaynaklardan da biliyoruz ki burada sözkonusu olan konuşma değildir, ağıt hep birlikte söylenir ve ağıta kadın ların kendilerinden geçmişçesine yaptıkları, göğüslerini dövüp .saçlarını yoldukları bir dans eşlik eder.17 Günümüzde ağıtın bütün dünya daki biçimidir bu.18 Pindaros'un parthetıeia'sının yitmiş olmasına karşılık, Alkman'ın ay nı türden bir şiirinin bugüne erişmiş olması bir ölçüde su serpiyor in sanın yüreğine. Birtakım değerli bilgiler içeriyor Alkm an'ın şiiri. 15 Aiskhylos, Khoephoroi, 305-476. 16 ilyada, 24. 719-76. Bu bölümde bir terslik var. Üç kadının ağıtın başını çektiği (723. 747, 761), öteki kadınların da nakaratı söylediği (746) belirtiliyor. Ama başlangıçta, korobaşlarının erkek ozanlar olduğu (720-22) söylenmişti. Sanırım, ilkel kadın ağıtı daha sonraki profesyonel ağıtla karıştırılmış. Bkz. II. M. Chadwick. The Growth o f Literature, 3. 61. 17 ilyada, 18. 50-51: Aiskhylos, Khoephoroi, 423; Aiskhylos, Pettier, 123-28: Aiskhylos, Yolvarıcı Kızlar, 126-28; Peloponnesos Savaşı, 2. 34. 4. 18 K. Bücher, Arbeit und Rhythmus, (Beşinci basım. Leipzig. 1919), s. 442.
Y u n a n Ep İk
ş ü r in în
Ku ttö r e n se l Kö k e n l e r i
4 75
Anlaşılan, şiirin yazılış nedeni, Artemis tanrıçaya yeni bir giysinin sunulmasıydı.19 Her yıl bu tür armağanların sunulması çok yaygın bir gelenekti. İlyada'da, kadınlar Troyalı Athena'ya çok güzel işlenmiş bir şal sunarlar.20 Atina kentinde, Thargelion'un (Mayıs-Haziran) yirmi bi rinde tapınaktaki Athena Polias yontusu tülle örtülerek yerinden indi rilir, yıkanırdı.21 Daha sonra Athena Polias, arrhephoroi'un, yani giz ta şıyıcı kızların dokuduğu yeni bir şala sarılırdı.22 Bu tören, Praksiergid'ler klanının yönetiminde gerçekleştirilirdi.23 Athena Polias yontu sunun yerinden indirildiği gün bir dies nefasta idi; başka bir deyişle, At tika takvimindeki en uğursuz günlerden biri.24 Kimi araştırmacılar, o günün uğursuz sayılmasının törenin kendisinden kaynaklandığını öne sürmüşlerdir,25 ama olası değildir bu. Çünkü aynı gün, Hesiodos'un İşler ve Günler’in d e de uğursuz, belalı bir gündür.26 Gerçekte, o günün uğursuz sayılmasının nedeni, ayın tam küçüldüğü döneme rastgelmesiydi; o güne bağlanan tören de gerçekte her ay düzenlenen bir arınma kuttöreniydi. Ephesos'daki Artemis rahibelerinden birine kosmeteira derlerdi. Kosnıeteira'mn bu görevi soydan geçerdi. Sıfatından da anlaşılabileceği gi bi, armağanlara bakardı kosmeteira.27 Bütün bunların tam olarak ne za man olduğunu bilmiyoruz, ama sanırız bu da bir başka arınma ya da yenidendoğuş kuttöreniydi. Aynı tanrıçanın Brauron'daki tapımında, tanrıçaya sunulan şal doğum yaparken ölen kadınların giysilerinden dikilirdi.28 Alkman'm partheneion'unu, on ya da on bir evlenmemiş kızdan olu şan bir koro söylerdi. Tanrıçaları için olduğu kadar kızlar için de bir yenidendoğuş ya da erginleme töreniydi bu. Anlaşılan, kızlar bir agela oluşturuyorlardı. Agela, erginleme törenine katılacak adayların oluş 19 Sanırım, tanrıçaya sunulan şal yıldızlarla süslüydü; bkz. ilyado, 6. 295; Orpheus, fr. 238. O zaman şu dizeler anlaşılır oluyor: "Artemis Orthia’ya hoş kokulu gecenin içinden Sirius'u andıran bir şal sunduğumuzu gören Pleiad'lar kahroluyorlar kıskançlıktan." Başka bir deyişle, şal, Pleiad yıldızlarını gölgede bırakmaktadır. 20 ilyoda, 6. 286-3U3. 21 Plutarkhos. Alkibiades, 34. 22 Harpokration: Aristophanes. Af. 826-27. 23 Plutarkhos. Alkibiades, 34. 24 Plutarkhos. I.c: Ksenophon. Hellenica, 1. 4.12; Polluks. 8.141. 25 L. Deubner, Attische Feste, (Berlin. 1V32). s. 22. 26 Hesiodos. i;ler ve Günler, 803. 27 SIC. 1228; C/G. 2823. 28 Euripides, İphigeneia Tauris'de. 1450-67. Tanrıçalara giysi sunmayla ilgili benzer örnekler için bkz. Hypereides. 4. 25: Pausanias. 3. 16. 2. 3.19. 2. 5.16. 7. 23. 5. IG. 5. 2. 265.19.
476
T a r İh ö n c e s } E g e
turduğu bir arkadaşlık derneğiydi. Delikanlılar gibi genç kızların da böyle örgütlendikleri biliniyor.29 Erkek agela'sının bütün üyeleri erkek yanından aynı soydan gelirlerdi. Alkman'ın şiirinde de önde gelen iki genç kızdan kuzin diye söz edilmektedir. Dolayısıyla, agela'nın, klan içinde bir akrabalık kümesi olduğu anlaşılıyor. Gerçekten böyle idiy se, bu genç kızların katıldığı kuttören de bir klan tapımıydı. Kızlar korosuna A lkm an'ın kendisi eşlik ediyordu. Yapıtlarından bugüne kalan öteki örneklerinden bu sonuç çıkıyor. Alkman kendi de katılıyor şarkıya. Örneğin, bir yerde, alaycı bir şarkı söyleyerek çok yaş lı olduğundan dem vuruyor, dansa katılamadığı için korodaki genç kız lardan özür diliyor.30 Alkman'ın bu partheııeion'u elimizdeki en eski koral övgü'dür, ama bu tür övgii'lerin Alkman'dan önce yüzyıllar süren bir süreç içinde ge liştiği söylenebilir. Kaldı ki, Yunanlılarda "H om erosöncesi ozanlar"m var olduğunu ayrımsamışlardı ve birtakım adlardan söz ediyorlardı. Bu ozanlardan hiç değilse ikisinin tarihsel bir dayanağı olsa gerektir. Bir Atinalı olan Pamphos'un adı, Pamphid'ler denilen ve kuşaktan kuşağa geçen bir kadın tapım derneğince sürdürülüyordu.31 Bu oza nın Sappho'yu da etküediği söylenen yapıtları arasında Demeter'e, Persephone'ye ve Kharit'lere yakılmış övgü'ler bulunuyordu.32 Ölen adlı ozana gelince, Delos'a yerleşmiş bir Lykia'lıydı o. Delos'da Tanrı Apollon için övgü'ler yazmıştı.33 Bunlardan biri, ergenlik çağma yeni erişmiş kızlardan ve oğlanlardan oluşan ikili bir koro tarafından söyleniyordu.34 Bir başka övgü'de, doğum tanrıçasına seslenilmekteydi. Leto doğum yaptığı sırada, Delos nym phaiarı "Ebe Tanrıça Eileithyia'mn kutsal şarkısı"nı mırıldanırlarken, Anadolu'dan gelen kuğular da Leto'nun başında yedi şarkı söylemişlerdi.35 Hera'ya yazılmış bir öv gü ve daktilik heksametron'u bulma onuru da Olen'e yakıştırılıyordu.36 Bu övgü'lerde değinilen tapımların hepsi de anaerkil kökenli tapan lardı. Övgü'ler, tıpkı Alkman'da olduğu gibi, erkek korobaşımn önder liğinde kadınlar korosunca söyleniyordu. En çok bilinen Yunan söy lencelerinden biri de bu görüşü doğruluyor. Müzik, dans ve şiir sanat 29 30 31 32 33 34 35 36
Pindaros. fr. 112. Alkman, 94. Hsch. Pausanias, 1. 38, 3, 1. 39.1. 7. 21. 9,8. 35. 8, 8. 37. 9, 9, 27, 2, 9. 29. 8, 9. 31. 9, 9. 35. 4. Herodot Torihi, 4. 35; Pausanias, 8. 21. 3,9. 27. 2. Kallimakhos, HDel. 296-99. Aynı yerde, 249-57. Pausanias, 2. 13. 3; 10. 5. 7.
Y u n a n E p i k Ş İİ r î n î n K u t t ö r e n s e l K ö k e n l e r İ
ları Tanrı A pollon'un ve M usa'ların, yani esin perilerinin koruması altındaydı. Pindaros, elinde yedi telli liriyle Apollon'un başı nı çektiği M usa'ların Peleus ile Thetis'in dü ğününde nasıl dans ettiklerini anlatır.37 Alkman, Musa'lara, kız dansçıları için yeni bir şarkı söylesinler diye yalvarıp yakarır.38 Terpandros'un olduğu söylenen bir övgü, Leto'nun oğlu Apollon'a, M usa'ların önderine çağrıyla başlar39 İlyada'da, Olympos'lu ölüm süzler karınlarını doyurduktan sonra taslar şarapla dolup boşalmaya başladığında Apol lon lirini çalar, M usa'lar da karşılıklı şarkı lar söylerler ,40 Homerik övgü'lerde, Musa'lar gene karşılıklı şarkılar söyleyerek tanrıların ölüm süzlüğünü ve insan soyunun çektiği acıları dile getirirlerken, H ora'lar ile Kharit'ler A pollon'un müziği eşliğinden el ele dans ederler ve bir ara A pollon da katılır dansa.41 Tanrıçalardan kurulu korosuyla bu lir çalan tann, tarihöncesi partheııeion'un gökyüzündeki bir yansımasıdır düpedüz. A pollon'a tek bir yerde rastlayanlayız: Akhilleus'un gömme töreninde:
477
Re sim 69. A p o llo n ve lir: A ttika v a zo s u
Deniz ihtiyarlarının kızları aldılar çevreni senin, tanrısal rubalar giydirdiler sonra ağlaya sızlaya. Dokuz Musa da karşılıklı ağıtlar okudular güzel sesleriyle.42 Doğası gereği yas tutup gözyaşı dökemeyeceği için aydınlık ve sağ lık tanrısı Apollon'un Akhilleus'un gömme törenine katılması olanak sızdı. Herkesçe bilinen bir şeydi bu 43 Apollon'un yas tutması düşiinü37 38 39 40 41 42 43
Pindaros, N. 5. 22-25; Hesiodos, 5c. 201-06; Pausanias, 5 .18.4. Alkman, 7,68. 94. Terpandros, 3; T. Bergk, Ueberdas olteste Versmaass derCriechtn, (Freiburg. 1854). İtyado, 1. 603-04. Horn. H. 3.188-201. Odysseio, 24. 60-61; ilyada, 18. 50-51. Aiskhylos, Agamemnon, 1058-63; Aiskhylos, Persler, 608; Euripides, Yalmana Kızlar, 971-79; Stesikhoros, 22; Sappho, 109.
478
T a r îh
ö n cesİ
Eg e
lemezdi, çünkü Apollon erkek korobaşını temsil ediyordu ve tarihöncesinde ağıt salt kadınlarca söyleniyordu. Koruyucu tanrıları bakımından koral lirik ile epik arasında hiçbir ayırım yoktu. Nitekim , günümüze kadar gelebilm iş tüm epik şiirler Musa'lara yakarışla başlar. Odysseus, Phaiakia'h Demodokos'u övmek istediğinde, "Sanatını ya Musa'lar öğretti sana ya da Apollon," der.44 Dahası, bu evrede ozan rahibe karışır, onunla iç içe geçer. Ozanın kişi liği kutsaldır. Apollon'dan esinlendiği ve kendinden geçtiği için ozan olduğu kadar bilicidir de.43 Apollon da öyleydi. Bilicilik ile müziği ken dinde birleştırirdi, çünkü ilkel toplumda her türlü ruhsal çözülmenin yolu müzikti ve bilicilerin esriyip kendilerinden geçmeleri de bu ruh sal çözülmenin bir parçasıydı. Aynı anda hem ozan, hem bilici, hem ra hipti o; bir kadın tapımının rahibiydi. Peki, bu Apollon ve M usa'lar kavramı ne denli geriye gidiyordu? Hiç kuşku yok ki, tarihöncesine değgin bir kavramdı. Ama inceleme mizi daha da gerilere götürecek olursak, bu tanrısal koronun bölün düğünü görürüz. M usa'lar kuzeyden gelmişlerdi: Boiotia'daki Heli kon dağından ve Olympos dağının eteklerindeki Pieria'dan 46 Adları, büyük bir olasılıkla, "çılgın kadınlar" anlamına gelmektedir.47 Bunlar, tıpkı kendileri gibi kuzeyden gelen ve Dionysos tapımının dinsel tö renlerini çılgınca kendilerinden geçerek kutlayan Bakkha'ları andıran bir kadın yoldaşlar (thiasos) topluluğudur 48 Tarihsel dönemde, Mu sa'ların başlıca merkezi Thespiai idi; Thespiai'da H esiodos'un adını taşıyan bir derneğin üyeleri Musa'lara tapm ırlardı49 Delphoi'da pek bilinmeyen M usa'ların yerini Delos'da Deliad'lar ve M inoid'ler almış tı.50 Apollon ise güneyliydi, Giritliydi. Nitekim Apollon'un simgesel çalgısı, vedi telli lir G irit'de Hagia Triada lahitinin üstünde hâlâ görü lebilir.51 44 Odysseia, 8. 487-88; Hom . H. 25. 2-3. 45 Odysseia, 8. 479-81, 2 Z 345-46; Tanrıların Doğuşu, 31-32; ilyada, 1. 70. 46 Tanrıların Doğuşu, 52-53; Strabon, 410, 471. 47 W.H. Roscher, Ausführliches Lexikon der griechischen undrömischen Mythologie, (Leipzig. 1884-1937). 2. 3238. 48 Musa'lar Orkhomenos'daki Agriania'da Dionysos'a tapınanlar olarak görünürler; Plutarkhos, Moralio. 717a; Eratosthenes, Catalogoi, 24.140. 49 Pausanias, 9. 31.4; 1C Sept. 1785,4240, bkz. 1735,1760,1763. Thespiai,gerçekte Musa'lara ilişkin bir tapım adıdır. Musa’ların, Boiotia'da Kharit'lerin yerini almış olmaları olasıdır. Kharit’lere ilişkin tapım Orkhomenos'da çok eskiydi (Pausanias, 9. 35. 1; Ausführliches Lexikon, 1. 877-78) ve sanırız Suriye kökenliydi; T.H . Gaster. “The Graces in Semitic Folklore", JRA 1938. 37. 50 A.J. Evans, The Palace o f Minos (Minos Sarayı), (Londra, 1921 -35), 3. 74. 51 Aynı yerde, 2. 834-36; Resim 73.
Y u n a n E p Jk Ş ü r î n İn K u t t ö r e n s e l K ö k e n l e r i
479
Bütün bunlara dayanarak şu görüşü ileri sürebiliriz: Apollon ve Mu sa'lar kavramı, Minos etkisi altında ve anaerkil toplum düzeninin ge rilemesindeki belli bir evreye tepki olarak Yunan anakarasında, belki de Boiotia'da belirginleşmiştir; tam da, daha önce kadınlara bağlı olan tapımların bir erkek rahibin denetimi altına sokulduğu sırada. Eğer bu kadınlar korosunun başı bir davetsiz misafir idiyse, o za man nasıl girmişti koroya? Kadın kılığına girerek. Bakkha'ları gözetle meye gittiğinde Pentheus da böyle yapmıştı.52 Dionysos şenliklerinde erkeklerin kadın giysilerine bürünmesine çok sık rastlanırdı.53 Lydia'lı rahiplerin sırtındaki, gerçekte kadın giysisiydi.54 Bizi şaşırtmamalı bu. Tam tersine, bizim din adamlarımızdaki piskoposluk taçlarına, ipek at kılara, cüppelere daha keskin bir gözle bakarsak iyi ederiz. Dünyanın her yerinde, dinsel yetkenin bir cinsten öteki cinse, kadından erkeğe aktarılması, rahibin bir rahibe gibi giydirilmesiyle gerçekleşm iştir.55 Kuşkusuz bunun bir nedeni de, hiçbir değişiklik olmamış gibi davra narak değişikliği kabullenilebilir kılmaktı; ama başka bir şey daha var dı. Geleneksel giysi kutsaldı, büyülüydü, dolayısıyla bir yana atılması olanaksızdı. Knossos'daki duvar resimlerinden birinde bir zeytinlikte düzenle nen bir şenlik betimlenir.56 Resmin sağında ve önde on dört kadından oluşan bir koro dans etmektedir, kollarını uzatmışlar, sola doğru iler lemektedirler. Arkalarında izleyiciler görülmektedir. Dans alanının he men ardında, çimenlere oturmuş aralarında söyleşen kadın öbekleri göze çarpmaktadır. Kadınların ardında, korkulukla ayrılmış bir yerde bir sürü erkek tıkış tıkış ayakta durmakta, dikkatle gösteriyi izlem ek tedir. Görüldüğü kadarıyla, erkekler yalnızca birer izleyicidir; çimen lerde oturan kadınlarsa belki de az sonra kalkıp dansa katılacak göste ricilerdir. Freskonun, dansçıların kollarını uzattıkları sol yanı kırılıp dökülmüş, ama gene de orada ne olduğu konusunda çok fazla düşün memiz gerekmiyor. Aynı dönemden kalma altın bir mühür yüzüğün de, zambaklarla kaplı kırda dans eden üç kadın görülüyor.57 Kadınla rın ikisi kollarını yukarıya kaldırmışlar. Daha yüksekte duran dördiin52 Euripides, Bakkha'lar, 821-36. 53 Loukianos, de cat. 16. 54 W.M. Ramsay, Asianic Elements in Creek Cmlisatian (Yunan Uygarlığındaki Asyalı Öğeler), (Londra, 1927), s. 174. 55 The Mothers, 1531-36. 56 The Palace of Minos, 3.67-68. 57 Aynı yerde, 3. 68: Resim 71.
480
TA RİH Ö N C ESİ EGE
cü bir kadın daha var; onun da bir eli kalçasında, öbür eli alnında. Bi raz daha yukarıda beşinci bir kadın figürü göze çarpıyor, ama sırtında eskil bir giysi olan bu kadın ötekilerden kırık, dalgalı bir çizgiyle ayrıl mış. Bu çizgi, Evans'm belirttiği gibi, yeryüzü ile gökyüzü arasındaki sınırdır. Bir kadınlar korosu ve bir kadın korobaşından oluşan tapmmacılarınm çağrısına uyan tanrıça, onları dansın coşkusuyla esinlen dirmek üzere yeryüzüne inmektedir.
R e sim 70. K n o sso s'lu kadınlar: D uvar resm i (on arılm ış)
R e sim
7ı
T a n rıça n ın yeryüzüne inişi: M inos m ü h ü r yü zü ğü
Y u n a n E p ik Ş iir in
in
Ku t t ö r e n s e l K ö k e n
ler
İ
481
Gerek duvar resmi, gerek mühür yüzüğünü Evans. Orta Minos III dönemine yakıştırmıştı. Ancak bu iki örnekteki figürler daha sonraki Örneklerde de görüldü. Geç Minos dönemine değgin bir terrakotta ör neğinde aynı figüre yeniden rastlarız nitekim: Üç kadın, kollarmı aç mış, halka olmuşlar, dans etmektedirler; dördüncü bir kadın ise orta da oturmuş, lir çalmaktadır.58 Minos korosunun tümden kadınlardan oluşan bir koro olarak kaldığı anlaşılmaktadır. Evans'ın dediği gibi, "Anaerkil aşamanın bir belirtisidir" bu.59 Ancak, Geç Minos III döne minde bir değişikliğin belirtileri çıkıyor karşımıza. Hagia Triada lahitinde görülen tören alayında lir çalan bir delikanlı vardır; yeni yeni or taya çıkmakta olan Apollon'dur bu delikanlı aslında. Onun erkek ol duğunu teninin renginden anlarız.60 Eğer bu delikanlının teni değişik bir renge boyanm am ış olsaydı onu kadın sanabilirdik. Çünkü, tıpkı önünde duran genç kız gibi, etekleri bileklerine kadar inen uzun bir giysi ve göğsü açık bir kadın yeleği var sırtında. Bir kadın gibi giyin miş, çünkü bir kadının görevini yerine getiriyor.
Resim 72. M in o s korosu: Terrakotta 58 Aynı yerde, 3. 73: Resim 72. 59 Aynı yerde. 3. 75. 60 Aynı yerde. 2. 836.
Resim
73. Lir çalan
M inos'lu: Hagia T riada Lahiti
Y u n a n Ep ik Ş iir in in K u t t ö r e n s e l K ö k e n
ler
İ
483
/Ukman'dan yola çıkarak, korobaşı erkek olan kadınlar korosundan korobaşı kadın olan kadınlar korosuna, ozan rahibe ve rahipten rahi beye doğru gerilere gittik. Peki, ozanın yeri neydi bu gelişme içinde? Tarihsel dönemde ozan ya da o zamanki adıyla rapsod, bir çalgıcı y a da yaratıcı bir ozan değil, yalnızca meslekten bir şiir okuyucuydu. Arna ozan daha eski zamanlarda kendi koşuğunu kendi yazar, okudu ğu şiire çalgısıyla eşlik ederdi. Bu, geleneksel Homeros figürünün, "fır tınalı Khios'un kör ozanı"nın temsil ettiği aşamadır. Homeros destan
Resim 74. Karma koro: Attika vazosu
larında geçmişi anlatır, ama Homeros koşuklarında anılan ozanlar o günlerin olaylarını doğaçtan dile getirirler. Daha önce de belirttiğim iz gibi, Odysseia'nın bir yerinde, anlatılan konu kahramanlık çağma iliş kin değildir, epik değildir: Dans etmekte olan koroya eşlik etm ek üze re söylenen ezgide Ares ile Aphrodite'nin sevişmelerinden söz edilir. Demek, geçmişe doğru gidildikçe epik şiir koral lirik şiire dönüşm ek tedir. Ama zincirin bir halkası ortada yok gene de. İlyada ve Odysseifl'da ozan ve dansçıları hep erkektir. Gerçi genç kızlarla delikanlıların katıldığı karma danslardan da söz edilmektedir, ama bu kez de ozan yoktur.61 Bu noktayı açıklayabilmemiz için soruna bir başka açıdan yak laşmamız gerekiyor.
5. Epik Giriş Bütün büyük şenliklerde epik şiir okuyanlara ödüller verilirdi. Mes lekten ozanlar kent kent dolaşır, her gittikleri yerde birbirleriyle yarı 61
İlyada. 1 8 . 5 6 7 -7 2 , 5 9 0 -6 0 6 .
484
T a r ih
ön cesi
Eg e
şırlardı.62 Ozanların başlıca merkezi Delos'du.63 Delos'daki Apollo^ şenliğine kadınlı erkekli her yaştan insanlar akın akın gelirler, müzik yarışmalarına her kentten korolar katılırdı. Hom eros'un da Delos'da yarıştığı söylenir. Bu şiir resitallerinden önce, bugün Homerik Ö v g ü ler diye andığı mız türden, giriş niteliğindeki övgüler (prooitnia) söylenirdi. Bunların çoğunun yedinci ve altmcı yüzyılların ürünü olduğunu söyleyebiliriz. On iki dizeyi geçmeyenleri de vardır, yüzlerce dizeden oluşanları da; uzunlukları değişir. Çeşitli tanrılar için yazılm ışlar ve hiç kuşkusuz farklı şenlikler için tasarlanmışlardır. Epik ölçüsüyle ve epik lehçesiy le yazılmış olmalarına karşılık, konularının niteliği bakımından epik şiirlerden çok farklıdırlar. Epik şiirlerde kahramanlık konuları, "insan ların şan ve şerefi" anlatılır; bunlar ise hep tanrı söylencelerine ayrıl mıştır. Geleneksel bir ayırımdı bu. Helios için söylenen Homerik Övgü'de, ozan tanrıyı övdükten sonra şöyle bitirir sözlerini: Kal sağ lıca k la , e y tan rım ! G ö n lü m e g ö re bir y a ş a m b ağ ışla b an a. Senin adını an ara k b aşlad ım ; şim di d e M u sa'ların in san oğlu n a tanıttıkları kah ram an ların , ö lü m lü so y u n tü rk ü sü n ü sö y le y e y im .64
Re sim 75. Lir çalan adam : Attika v a zo su
Bu bilgileri bir araya getirerek uygulanan yol yor damı yeniden gözümüzün önüne getirebiliriz. Ya rışma bir girişle, o şenlik ya da bayramın tanrısına bir övgü'yle açılırdı. Sonra ilk yarışmacı öne çıkar, değneği (rhabdos) eline alıp başlardı İh/ada'dan oku maya. Kendisine ayrılan bölümü okuyup bitirdiğin de, bir sonraki yarışmacı değneği alır, okumayı sür dürürdü. Bu destan anlatma yarışmalarından önceyse ozan lar için yarışm alar düzenlenirdi. Bu yarışmalarda ozanlar yarışırlarken ezgilerlerdi şiirlerini. Homeros ile Hesiodos arasındaki bu tür bir yarışmanuı öy küsü günümüze dek değişen biçimlerde sürmüştür. Sonradan uydurulmuş da olsa bu öykü konumuza ışık tutmaktadır: "Homeros ve ben, şarkımıza yeni
62 Platon, Devlet, 600d; Platon, İo, 541b; Platon, Certomen, 55. 63 Bkz. Bu kitapta Homerosoğulları başlıklı bölüm: 3. Saraydan Pazar Yerine. 64 Horn. H. 31. 17-19.
Y u n a n E p ik Ş İ İr İ n în K u t t ö r e n s e l K ö k e n
ler
İ
48 5
ezgiler katarak Delos'da Leto'nun oğlu Apollon'a övgü'ler düzen ilk ozanlardık."65 Yarışmacılar sırayla doğaçtan söylerlerdi, biri söylerken öteki susardı. Lirin ya da değneğin her seferinde elden ele geçmesi ger çekte sürekli bir ezginin bölümlerini belirliyordu. Nitekim, "şarkı dü zen" anlamına gelen rapsod (rhapsoidos) deyimi de buradan kaynakla nıyordu.66 Yukarıda özetlediğimiz işlemde dinsel olan ile dindışı olan, giriş ile epik arasında kesin bir ayırım vardır. Ama ilk başlarda bu ikisi arasın da kesinti olmadığı söylenebilir. Delos Apollon'una övgü'nün kuşku suz Homerosoğullarmdan biri olan ozanı, kendini Homeros diye tanıt makta ve şenliği tıpkı Homeros zamanındaki gibi anlatmaktadır: N e k a d a r g ü z e l, n e k a d a r g ö n ü l çelici şu D elo s'lu k ızlar, A p o llo n 'u n h izm etk ârları. Ö n ce A p o llo n 'u , L e to 'y u ve A rte m is'i ö v en b ir e zg i s ö y lerler, so n ra d a esk ilerin k adınların ı, erkeklerini a n a rla r ş a rk ıy la .67
Anlaşılan, ikinci bölümün birinci bölümü kesintisiz izlediği dönem dir burada söz konusu olan. Burada, dönüp dolaşıp Alkm an'a geliyo ruz gene. Alkman'ın partheneion'u tamamlanmış değildir, ama tamam lanmışa yakındır. Herakles ile Hippokoon'un oğulları arasındaki kav gayla ilgili bir söylenceyle başlar; ardından yapılması gereken göreve, yani şalm sunulmasına geçer. İkinci bölümdeyse dansçılar arasında coşkulu bir atışma yer alır. Aynı yapıdır karşımızdaki: Ölümsüzlerle ilgili bir giriş ve ölümlülerle ilgili bir bitiriş. Bu ardıllığın Yunan şiirinde çok derin kökleri vardır. Ozanın işe "tanrıyla başlam ası", herkesçe bilinen bir kuraldır. Şöyle der Pindaros: "Ey, çalgıma yön veren övgü'ler! Hangi tanrıyı, hangi kahrama nı, hangi ölümlüyü kutlayacağız bugün?"6®Gene Pindaros, M usa'la rın Thetis için söyledikleri düğün şarkısından söz ederken, "Z eus ile başladılar, sonra Thetis ile Peleus'a geçtiler," der.69 Alkman da aynı yoldan yürür: "Zeus ile başlayacağım şarkıma." Alkman'dan önce Terpandros da aynı yöntemi kullanmıştır: "Ey Zeus! Her şeyin başlangı cı, herkesin ulu önderi! Sana adıyorum bu övgü'nün girişini."70 Bütün 65 66 67 68 69 70
Hesiodos, fr. 265. Bkz. CM. Bowra, Tradition and Design in the Iliad (İlyada'da Gelenek ve Tasarım), (Oxford, 1929), s. 41. H o m .H . 3.156-61. Pindaros, O. 2.1-2. Pindaros, N. 5. 25-26. Alkman, 9; Terpandros. 1; Ksenophanes, 1.13.
486
T a r I h ö n c e s İ Eg e
bunların en eski örneklerinden, İlyada ve Odysseia'daki örneklerinden birazdan söz edeceğiz. Pindaros tarzı övgü bir bakım a kuraldışı gibj. dir. Yarışı kazananla başlar ve gene onunla sona erer. Ama ozan çoğu zaman bu tasarımı tanrılara seslenen bir giriş bölüm üyle birleştirme ye çalışır.71 Şimdi, Delos'daki işlemin nasıl geliştiğini görebiliriz artık. Epik re sitaller Delos'a dışardan getirilmişti. Homerosoğullarınm yaygınlaş ması sırasında Delos'da yer etmişti epik resitaller. Daha önceleri, sıra sıyla tanrılara ve ölümlülere söylenen bir koral övgü vardı yalnız. Ho merik resitaller, yani Homeros destanlarından bölümler okumalar tü müyle övgü'nün yerini almadı; onun dindışı bölümünü öziimsedi ve böylelikle eski koral övgü daralarak bir girişe, asıl okumadan önceki salt biçimsel bir açılış bölümüne dönüştü. İlyada ve Odysseia'ya bakacak olursak, aynı ardıllığın kalıntılarını görebiliriz. Her ikisi de Musa'lara seslenişle başlar. Çok kısa bir sesle niştir bu; anlatıyı başlatmak için hazırlanmış bir formüldür yalnızca.72 Ama bu M usa'lara sesleniş biçimindeki girişin orada bulunması bile kahramanlık şiirinin kendisinin de bir zamanlar Övgü niteliğinde bir şey olarak ortaya çıktığını düşündürmektedir. Bunu Hesiodos da doğ ruluyor. İşler ve Giinler'in girişindeki seslenişin kendi içinde bir bütünlüğü vardır; küçük çapta bir Zeus Övgüsü'diir bu. Tanrıların Doğuşu'nda ise, giriş bölümü yüz dizeyi aşar; Homeros'daki girişlerin çoğundan uzun dur. Tanrıların Doğuşu'nun girişinde, yani Musa'lara Sesleniş bölümün de, Musa'ların ilkin tüm ölümsüz tanrılar soyuna, sonra tanrıların ve insanların babası Zeus'a, en sonunda da insanlara ve güçlü devler so yuna Övgü'ler okudukları anlatılır. Tanrıların Doğuşu'nun bütünü tan rıların kökenini ve geçmişini öyküler, ama bu öyküyü ölümlülerle ev lenen tanrıçaların sıralanması izler ve şiir şu sözcüklerle sona erer: "Şim di ey tatlı dilli M usa'lan Olympos'un/Siz, ey eli kalkanlı Zeus'un kız ları/ Anlatm şimdi o ölümsüz kadınları ki..." Kadınların Sayımı diye anı lan son bölümden günümüze yalnızca birkaç parça kalmıştır, ama Tan rıların Doğuşu'nun sonu iki şürin bir arada tasarlandığını, Hesiodos'un 71 Pindaros, O. 2.1-5, 3 .1 4 ,4 .1 -1 0 , 5.1-3 vb. 72 Odysseia’nm Sesleniş bölümü şöyle sona erer (1.10): “Al bir yerinden, tanrıça, anlat bize de". Anlaşılan, öykü daha önce başka ozanlarca birçok kez anlatılmıştır (“Bize de anlat" denilmesinin nedeni budur) ve Odysseıo'daki öykü anlatmalar nerdeyse rastgeledir. Bkz. 8. 500,1.492, 8. 493. Cemilerin Sayım' ve Agamemnon'un Kahramanlıkları adlı bölümlerin (İlyada, 2. 484-92,11. 218-20) başındaki toplu yakarılar, bunların o sıralar ayrı şiirler olarak da söylendiğinin belirtileridir.
Yun
an
E p î k Ş İ î r î n İn K u t t ö r e n s e l K ö k e n
ler
!
487
sıravla tanrıların tarihini ve kadın kahramanların tarihini açıklamayı amaçladığını göstermektedir. Dolayısıyla Kadınların Sayımı'm n konu s u kahramansı, destansı bir konudur, ama söz konusu olan erkek kah ramanlar değil, kadın kahramanlardır. İçerdiği öğeler Homeros-öncesi döneme değgindir ve tarihöncesindeki anaerkil döneme kadar uzan maktadır. Tanrıların Doğuşu ile birlikte düşünüldüğünde Kadınların Sa yımı, DelosTu genç kızların önce Apollon ile Leto'yu, ardından geçmiş teki kadın ve erkekleri kutladıkları Övgü'yle aynı yapıya sahip olan bir Övgü'dür. Hesiodos okulu, Homeros okulu kadar dindışı olmadığı için eski yapıyı sürdürüyordu. Böylece, koral lirik şiir ile epik şiirin gerek içerik, gerek biçim bakı mından ortak bir kuttören temeline dayandıkları çıkıyor ortaya. Her ikisinüı de temelinde aynı konu ardıllığını buluyoruz. Şim di, bu ardıl lığın ne olduğunu biraz daha yakından tanımlamaya çalışm amız gere kiyor.
6. Akşam Yemeğinden Sonra Söylenen Şarkılar Ozanların Odysseia'da anlatılan gösterilerinin kimileri koral'dir, ki mileri koral değildir. Koral örnekler, düğün ya da Odysseus onuruna düzenlenen eğlentiler gibi özel durumlarda söyleniyordu. Koral olma yan örneklerde söyleniş daha az değişiklik gösteriyordu. Bu koral olmayan şiirlerden üçü var elimizde. İkisi Demodokos'un, biri Phemios'un. Demodokos, Odysseus ile Akhilleus arasındaki kav ganın ve Tahta A t'm ezgilerini okuyor.73 Phemios, A kha'larm savaş tan yurtlarına dönüşlerini söylüyor.74 Bu izleklerin (tem a) hepsi de destansıdır ve hepsi de akşam yem eğinden sonra söylenir. Buydu kural: Ne güzel şeydir dinlemek bir ozanı, hele sesi bu ozan gibi tannlara denkse, bundan daha güzel başka ne var yeryüzünde, az şey mi barış içinde yaşaması bütün halkın, evlerde şölen yapıp ozanı dinlemesi, sıra sıra oturulması et ve ekmek dolu sofralarda, 73 Odysseio, 8. 72-82, 485-35. 74 Odysseio, 1. 325-27.
488
T A R İH Ö N C E S İ E g e
şa ra p k arılan sa ğ ra k ta n d o ld u rm ası ş a ra p su n an ın , ve g etirip d ö k m esi herkesin tasm a ay rı a y rı.75
Tahta At söylencesiyle ilgili şiiri, Odysseus'un isteğiyle söyler Demodokos: D aha ço k s a y a rım , D em o d o k o s, seni tekm il ö lü m lü le rd e n , san atın ı y a M u sa 'la r ö ğ retti sa n a , y a d a A p o llo n . N e g ü z e l sö y led in A k h aların d estan ım , o ld u ğ u gibi, n eler y a p tık la rım ne g ü zel söyled in , n elere k atlan d ık ların ı, neler çektiklerini. O rd a m iy d in se n , başka birind en m i d u y d u n y o k sa ? H a y d i şim d i g e ç b aşka bir k o n u y a, şu tah ta a t olayını an lat şim di bize... O d y sse u s b öyle d e d i, o zan d a tan rıd an h ız aldı v e kalk ıp b aşlad ı şiirini d o k u m a y a .76
"Tanrıdan hız aldı" ya da "tanrıdan başladı": İşte ta gerilere gittiği mizde, kahramanlık çağında aynı formül çıkıyor karşımıza. Üstelik söz leri onun salt biçimsel bir açılış olmadığı, şiirden ayrı bir şey olduğu izlenimi uyandırıyor. Odysseia'nm başında, Telemakhos bir yabancıyı ağırlar. Gerçekte kı lık değiştirmiş Athena'dır bu yabancı. Telemakhos, yitik babasını ya bancıya sormak için fırsat kollar, ama orada bulunan anasının taliple rinden utanır. Kolladığı fırsatı akşam yemeği yendikten sonra yakalar. Y en ilip içilin ce d o y a sıy a , uyanda y ü re k le rin d e başka istekler, ça lg ıy la , o y u n la şö len ta m o lsu n d u . U şak , ço k g ü z e l bir sa z verd i P h em io s'u n elin e, b u o z a n a d ü şm ü ş tü talip lere e zg i sö y lem ek , d o k u n d u tellere, bir tü rk ü tu ttu rd u . O sıra T elem ak h o s seslen d i g ö k g ö z lü A th e n e y e , eğ m işti başını o n a, d u y m a sın d iy e ötek iler.77
75 Odysseia, 9. 3-10. 76 Odysseia, 8. 487-99. 77 Odysseia, 1.150-57.
Y u n a n E p i k Ş İİ r In î n K u t t ö r e n s e l K ö k e n l e r İ
489
Söyleşileri sona erince yabancı yani Athena Tanrıça kuş olup uçar, gözden ırak olur. Telemakhos da taliplerin yanma döner. Talipler ses siz sedasız oturmuş, AkhaTarm acıklı dönüşünün türküsünü çağıran ozanı dinlemektedirler.78 Ama az önce de, yüreklerinde başka istekle rin uyandığı, çalgı çalmaya, oyun oynamaya daldıkları anlatılmıştı. Öy leyse, bu son şiir nereden çıkmıştı? Öyle görünüyor ki, solodan, yani kahramanlık şiirinden önce koral övgü vardı. Bu, Delos'da rastladığımız ardıllıktır. Orada, tanrılar için söylenmiş bir övgü'yü izleyen bir epik resital; burada, bir koral övgü'yü izleyen bir kahramanlık şiiri. Destanlar Delos'a dışardan hazır bir biçimde gel miştir. Ama O dysseia'daki bu kahramanlık şiiri bir Akha şefinin sara yında, yani özgün konumundadır. Dışardan bir yerden getirilmiş ola maz; Övgü'den doğup gelişmiş olsa gerektir. Baştaki koral girişiyle bir likte alındığında, Hesiodos'un "Tanrıların Doğuşu" ve "Kadınların Sa y ım ıy la ve Delos Övgüsü'yle aynı düzeni izlemektedir. Akşam yemeği sonrası şarkıları, kahramanlık şiirinin doğuşuna yol açmalarından sonra da söylenegelmişlerdir. Bütün bir tarihsel dönem boyunca, soylular arasında yerleşik bir gelenek olmuşlardır. Bu gele nek incelenmeye değer; çünkü ilk baştaki özgün konumu içinde korun duğundan, ozanlık sanatının terk ettiği özellikleri açığa çıkarabilir. En iyi bilinen örnekler, Attika'da içki içilirken söylenen şarkılardır. Akşam yemeğinden sonra şarap getirildiğinde, hep birlikte Apollon'a bir şükran şarkısı söylenir, bu arada tanrılar, kahramanlar ve Kur-
78 O dysseia, 1 .3 2 5 - 2 7 .
490
T A R İH Ö N C E Sİ EGE
tarıcı Zeus onuruna yere şarap dökülürdü.79 Ardından herkese şarap sunulurdu. Bir mersin ya da defne (aisakos) dalıyla birlikte iki kulplü bir şarap tası elden ele gezdirilirdi. Sırayla her konuk tas ile dalı alır dal elinde, doğaçtan bir dörtlük (stanza) söylerdi. Bu dörtlüklerin ge nellikle dindışı bir izleği olurdu; siyasal ya da özlü bir deyiş niteliğindeydi bunlar.80 Konukların elden ele dolaştırdıkları bu dal, M usa'ların çiçeğe dur muş bir defneden koparıp Hesiodos'a verdikleri o güzelim dalı81 ve Homeros destanlarındaki ozanların değneğini anımsatıyor. Öte yan dan, şükran duasında epik girişi (Prooimion); doğaçtan söylenen dört lüklerde de kahramanlık şiirini sezinliyoruz. Bu alışkı, hiç kuşkusuz, Attika'ya özgüydü; İonia'dan gelen etkiler altında gelişmişti. İonia'daki gelenek ise, sanatsal biçimini, altıncı yüz yıl başlarında yaşamış olan Teos'lu Pythermos'a borçluydu büyük öl çüde. Attika şöleninde, izlencenin dindışı bölümü, ardışık sololar söyle yen bütün toplulukça yerine getirilirdi. Kahramanlık çağı şöleninde, meslekten bir ozanın söylediği tek bir uzun soloya dönüştü bu. Arala rındaki başlıca ayrım budur ve bu ayrım kahramanlık çağı krallığının özel koşullarına bir göz atıldığında hemen açıklık kazanmaktadır. Ozan lar sarayın buyruğu, kralların koruması ve desteği altındaydılar; sanat ları uzmanlığı gerektiren bir uğraştı. Daha önceleri, bu kralların atala rı olan ilkel kabile şefleri şarkıya kendileri de katılırlardı. Homeros'da bile bu tür durumların anısı tümden silinmiş değildir. Akhilleus, canı sıkıldı mı, çalgısını çalıp "yiğitlik türküleri" söyleyerek gönlünü eğlen dirir.82 Bu onun meslekten bir ozan olduğunu göstermez. Akhilleus'un geldiği kaba ülkede ozanlık sanatı Mykene'de olduğundan daha az uz manlık gerektiren, ama daha yaygın bir sanattı. 79 Aiskhyios. Agamemnon, 257-58: KsenopHon, Şölen, 176a; Platon, Şölen, 176a. 80 Platon, Corgias, 451e; Atheneos, 694a; Aristophanes, Nu. 1364; Plutarkhos, Moralia, 615b. Yunanistan'da varlığını hâlâ sürdüren ve kuşkusuz çok eskilere dayanan bu geleneğin tarihini izlemek ilginç olurdu. Anglosakson İngiltere'sinde, akşamları köylüler içki içmek üzere bir araya geldiklerinde, herkes sırayla arp eşliğinde şarkı söylerdi. Geçen yüzyılın başlarında, İrlanda'da, Limerick ozanları aynı biçimde bir araya gelerek belli bir düzene bağlı olarak doğaçtan stanza'lar söylerlerdi; Limerick'in [birinci, ikinci ve beşinci dizeleri bir uyakta, üçüncü ve dördüncü dizeleri başka bir uyakta olan nükteli bir şiir, ç.n.] kökenini anlamak için bunları duymak bile yeterliydi. (P. Dinneen. Filidhe na Maighe, Dublin, 1906). Cambridge'deki öğrencilik günlerimde de her yıl benzer şölenler düzenlenirdi, ama doğaçtan şiir söyleme kimi uygunsuzluklara yol açtığından yasaklandı. 81 Tanrıların Doğuşu, 30-31. 82 ilyada, 9.186-89.
Y u n a n E p ik Ş ü r î n İ n K u t t ö r e n s e l K ö k e n l e r i
491
R e sim 77. D a n s eden gen ç kız: Attika şa ra p tası
Bir karışık noktayı daha açıklığa kavuşturursak, sorunumuz kalma yacak. Alkaios'un içki şölenlerinde söylenen kimi şarkıları, Sappho dörtlüğü biçimindedir.83 Peki, Sappho içki şölenlerinde söylenen şar kılar da yazıyor muydu? Kadınların da kendi aralarında şölen kurup gönül eğlendirdikleri düşüncesi, Victoria çağı bilginleri arasında destek bulmadı. Onlar, Yu nan kadınlarının temiz adına sürülmüş bir leke olarak gördükleri bu düşünceyi bir yana attılar.84 Şarap tanrısına tapınmanın daha çok ka 83 Alkman, 77-78, 85, 92. 84 R. Reitzenstein, Epigromm und Skolion, (Giessen, 1893), s. 18-19. illyria'da erkeklerin içki şölenlerinde
492
T a r İh ö n c e s ) Ege
dınlara düşen bir görev olduğu ve suyun pek az bulunduğu bir ülke de, kadınların tıpkı kocalan gibi şarap içip eğlenmelerinde ne gibi bir uygunsuzluk olabileceğini düşünmeye yanaşmadılar. Demokratik Ati na'da böyle bir alışkıya rastlanmadığı doğrudur. Ne var ki, Atina tüm Yunanistan demek değildi; hem sonra, demokratik Atina'nın kadınla ra karşı garip tutumu da pek ünlüydü. Oysa eski çağ yazarları, kadın ların şölen düzenleyip eğlenmeleri konusunda herhangi bir kaygıya kapılmış görünmüyorlar. Sikyon'lu bir hanımdan, Praksilla'dan, içki şöleni şarkılarının bestecisi diye söz ediyorlar; Sappho'dan da.85 Sappho, Lesbos adasında genç kızları toplum yaşamına hazırlayan bir okulun başındaydı. Toplum yaşamına hazırlayan okul diyorum ama, aynı kurumun daha ilkel bir biçimi olan erginleme okulu demek daha doğru olur sanırım. Bu okul, Alkman'ın Partheneion'unu yazdığı Sparta'daki agela gibi bir kadın tapımı derneğiydi gerçekte. Bu küçük topluluğun yaşamındaki en canalıcı anlar, öğrencilerin ev lenmek üzere ayrılıp gittikleri günlerdi. Sappho, aralarından ayrılan her kıza bir düğün şarkısı yazardı.86 Genç kızlar kadınların şenliklerin deki halkaya katılırlardı; bu şenliklerin en önemlilerinden biri de, Sapp ho'nun ağıtlar yazdığı Adonis bayramıydı.87 Bu genç hanımların ak şamlan neler yaptıklarını bilmiyoruz, ama Sappho'nun övgü'lerini oku dukları bir akşam yakarıları vardı sanırız. Dolayısıyla, akşam yemek lerinden sonra şarkı söylemeleri çok uzak bir olasılık olarak görülme melidir. Sam os'daki Adonis bayramında genç kızlar içkili eğlentiler düzen lerler, bu eğlentilerde birbirlerine bilmeceler sorarlardı.88 Adonis tapımının bu özelliği salt Samos'a özgü olmasa gerek, çünkü başka yerler deki tapanlarda da görülmektedir. Boiotia'da kadınlar Agriania sıra sında dışarı çıkıp yitik Dionysos'u ararlar; yemekten sonra da bütün akşamı birbirlerine bilmeceler sorarak geçirirlerdi.89 En eski çağlara kadar uzanan ve dünyanın çok yerinde rastlanan bil mece, kökeninde, topluluğa ahnma, kabul edilme gizlerini sorgulama
85 86 87 88 89
kadınlann da bulunması olağandı; Claudius Aelianus, Variae Historiae. 3.15. Şu örneklerden, benzer bir alışkının tarihöncesindeki Yunanistan'da da var olduğu sonucu çıkarılabilir Odysseia, 4. 219-34; Aiskhyios, Agamemnon,- 254-58. H iç kuşku yok ki, aynı alışkı Atina'da da köle kızlar ve fahişeler için geçerliydi: Platon, Şölen, 176e. Aristophanes, V. 1240. Sappho, 115-33. Sappho, 21,107. Atheneos, 451b. Plutarkhos. Moralio, 717a.
Y u n a n E p İ k Ş İİ r î n î n K u t t ö r e n s e l K ö k e n l e r i
493
nın bir yoluydu.90 Avrupa'nın birçok yöresinde olduğu gibi Yunanis tan'da da bilmece zamanla nitelik değiştirerek en sonunda bir çocuk oyununa dönüştü. Ama bilmecenin büyüsel anlamı şu öyküde çok açık değil mi: Ünlü bilicilerden Kalkhas, rakibi Mopsos'un sorduğu bir bil meceyi bilemeyince öfkesinden canına kıymış.91 Hint-Avrupa mitologvasmda bu tür öykülere çok rastlanır.92 Yunanistan'da bilmece ölçülü (vezinli) biçimini korumuştur. Bu da bilmecenin bir zam anlar şarkı gi bi söylendiğini göstermektedir. Demek, bu şenliklerde, kadınların belki de tıpkı o duvar resminde ki Minos'lu hanımlar gibi dışarda oturduklarını ve duruma uygun ko nularda doğaçtan müzikli bir sorgulama yürüttüklerini düşünebiliriz. Gerçi tablo tamamlanmıyor ama, erkeklerin akşam yemeği eğlentile riyle olan koşutluk ortada. Her ikisi de, en eski geçmişlerine dek izleri sürüldüğünde, klanın kamp ateşini çevreleyen alacakaranlıkta birbiri ni izleyen solo ve nakarat dizilerine varmaktadır. Bu incelemenin başında, klan toteminin etkinliklerinin yansılanışımn klan atalarının basanlarını yansıtan dramatik danslara nasıl dönüş tüğünü, böylece yiyecek üretme olanaklarının çoğaltılm ası için klan atalarının büyü gücüne nasıl başvurulduğunu görmüştük. Sınıf eşit sizliğinin artmasıyla birlikte bu ata ruhlarının nasıl birer tanrıya dö nüştüğünü de. Yunan tanrıları bile, egemen klanların ataları, kurucu ları olarak, kendilerine tapmanlarla ata bağlarını koruyorlardı. "Tanrı lar soyu ile insan soyu birdir," diyordu Pindaros.93 Ancak genel ola rak, sınıflı toplumun pekişmesiyle birlikte tanrılar kendilerine tapınanlara bir anababa ilgisi, sevecenliği gösteren, ama ölümsüzlük ayrıcalı ğına sahip olan ayrı bir soy olup çıktılar. Totem kuttöreninin evrilerek nasıl kurban sunma törenine, dans ve şarkı eşliğinde tanrıyla paylaşılan bir şölene dönüştüğünü de gördük. Bu, ev sahipleriyle konukların yemek yedikten sonra ilkin tanrılarına övgülerini gönderdikleri, ardından destansı atalarının geleneklerini anımsadıkları koral övgü'niin kökeniydi. İlk başlarda toplumun ana erkil yapısına uygun olarak tanrıçalara ve kadın kahramanlara övgü ler söyleyen kadınlar ağır basıyordu koral övgü'de. Ama daha sonra ları, savaşların yaygınlık kazanması ve kişisel mülkün çoğu kuzeyden 90 A. Pauly ve G. Wissowa, Realencyctopoedie der klossischen Alteriumswisserachafi, (Stuttgart, 18941937); The Growth o f Uteroture, 3.152-53, 834-36. 91 Strabon. 642-43. 92 The Growth o f Literature, 1. 474. 93 Pindaros, N. 6.1.
494
T A R tH Ö N C E St E g e
yeni gelen ataerkil askeri şeflerin elinde toplanması sonucunda, yeni türden bir koral övgü çıktı ortaya: Savaşçıl, erkeksi, kişisel ve dindışj. "Kadınların şan ve şerefi" yitip gitti. "Tanrıların şan ve şerefi" onur lu yerini koruduysa da, kesilip biçilip yeniden düzenlenerek yeni ko numuna uygun kılındı. Artık ağırlık "erkeklerin şan ve ş e r e flid e y di; erkekler oradaydılar ve ozanı dinliyorlardı. Erkek ozan, dansçılar korosuna yol vermişti; geriye çalgısını, yani lirini de bırakması kalmış tı artık.
495
XVI
ARKEOLOJİ AÇISINDAN HOMEROS
1. Tarihlendirilebilir Öğeler Attika'lı tragedya yazarları, tarihsel tutarlılık kaygısı duymaksızın, kendi zam anlarının düşünce ve alışkılarını dile getirerek sahnedeki kahramanlarını az çok gündeş bir konumda sunarlardı. Epik gelenek se epey değişikti. Tıpkı genelde kahramanlık şiiri gibi epik şiir de bi linçli bir biçimde eskiseldi (arkaistik). Bu şiirlerde, Mykene uygarlığı sanki yeni yeni boy atıyormuş gibi anlatılır, o zamandan bu yana olup bitenler bilerek gözardı edilirdi. Sözgelimi, Peloponnesos'da Dor'lara, Anadolu'da İon'lara rastlanmazdı, silahlar tunçtandı, altın ve gümüş ten geçilmezdi. Bu ozanlar geçmişte yaşıyorlardı. Kuşkusuz, kimi ters likler de vardı. Ama yeri geldikçe anlattıkları kimi konulardan anlıyo ruz ki, bu ozanlar demirin kullanılışını iyi biliyorlardı. Sonra, temelde, kadınların toplumdaki konumu konusunda kafalarının epeyce karışık olduğunu daha önce saptamıştık. Gene de, eski çağlara ilişkin bilgile rinin genelde doğru olduğu arkeoloji tarafından onaylanmıştır. Homeros arkeolojisi, karşılaştırmalı bir incelemedir. Şiirleri kazılar da ortaya çıkarılan kalıntılar ışığında, kalıntıları da şiirler ışığında yo rumlar. Şiirlerde, arkeologların, erken ya da geç, on beşinci yüzyıldan oıı yedinci yüzyıla kadar belli dönemlere göre tarihlendirdikleri öğe ler -maddi nesnelerin ve toplumda uyulan kural ve törelerin tanımla maları- vardır. Bunlar bugüne kadar birçok kez tartışıldı. Burada, Ho meros eleştirisinin kimi ilkelerini aydınlatmak am acıyla yalnızca en açık seçik örnekleri ele alacağım. İh/ada'ııın On Birinci Bölümünde, Patroklos Nestor'un barakasından içeri bakar ve masanın üstünde iki ayaklı çok güzel bir kupa görür:
496
T a r ih ö n c e s i Eg e
A ltın k akm alıyd ı k up an ın ü stü , k ulpu v a rd ı tam d ö rt tan e, g a g a lıy o rd u h er k ulpu altın dan iki k u m ru .1 B u s o n a y r ın tı H o m e r o s u z m a n l a r ı n ı ç o k şa ş ırtm ıştı; ta k i, M y k e n e 'd e k i d ö r d ü n c ü O lu k G öm i i t 'd e ç o k s ü s lü k u l p l a r ı o la n v e İly a d a 'd a k i ta n ım a ç o k y a k ın d ü ş e n b ir iç k i b a r d a ğ ı b u lu n u n c a y a k a d a r .2
İlyada'nm O n u n c u B ö lü m ü n d e , M e rio n e s tol g a s ın ı O d y s s e u s 'a v e r i r : Resim 78. D ö rd ü n cü O lu k G ö m ü t’den b ir altın kupa
K ayışlarla iyicene gerilm işti tolgan ın içi, d ışına bir y ab an d o m u z u n u n ak dişleri çe p e çe v re , sık sık, u staca d izilm işti.3
B u b u l m a c a , M y k e n e s a n a tın d a k i to l g a ö r n e k le r i y le ç ö z ü l d ü ; ö te y a n d a n , g ö m ü tle rd e b içü rıle n d irilm iş v e tu ttu r u lm a k ü z e r e b ir u ç la r ı d e lin m i ş y a b a n d o m u z u d iş i p a r ç a l a r ı n ı n b u l u n m a s ı , b u l m a c a y ı tü m d e n ç ö z d ü . P a r ç a l a r d e r i b a ş lığ ın içi n e t u t t u r u l m u ş v e y a n y a n a d ik ilm iş ti.4 B u iki ö r n e k o n b e ş in c i y ü z y ıl o la r a k ta r i h l e n d i r i l m i ş t i r , d o la y ı s ı y l a H o m e r o s g e le n e ğ in in M y k e n e ç a ğ ı n a k a d a r g e r i le re u z a n d ığ ı y o lu n d a k i b e n im s e n m iş g ö rü şü d o ğ ru la m a k ta d ır. A m a g e n e b u ö r n e k le r , a n la tı ld ık la r ı b ö lü m le r in o k a d a r e s k id e g e ç tiğ in i k a n ı tla m a m a k ta d ır , ç ü n k ü e p ik ş i i r d e b u t ü r e s k i t a n ı m l a m a l a r g e le n e k s e l b ir e r iz le k o la r a k k o r u n u r , k u ş a k la r b o y u d u r m a d a n a n la tı lır . B u r a d a y a ln ız c a b ö lü m le r in iç e r iğ i ta r ih le n d ir il m iş tir. 1 2 3 4
ilyada, 11. 632-35. M.P. Nilsson, Homer and Mycenae, s. 137-38. Bkz. Resim 78. ilyada, 10. 261-65. M.P. Nilsson, Homer and Mycenae, s. 138; Bkz. Resim 79.
ARKEOLOJİ A Ç IS IN D A N H O M E R O S
497
On Birinci Bölümde, Agamemnon Kıbrıs'dan armağan olarak gön derilen zırhını geçirir göğsüne: O n sırası k oyıı g ö k ta şın d a n d ı, o n iki sırası a ltın d a n , y irm i sırası k alay d an , iki y a n d a n b o y u n a d o ğ ru ü ç yılan d o la m y o rd u . K ro n o so ğ lu n u n ö lü m lü in san lara b ir belirti d iy e b u lu tlara d a y a d ığ ı g ö k k u şak ların ı a n d ırıy o rd u .5
Yılan M ykene'de süsleyici am açlarla kullanılm ıyordu, ama Feni ke'de ve Doğu biçem i taşıyan erken Yunan sanatında yaygındı.6 Bu zırh yedinci yüzyıldan daha eski olamaz. On Yedinci Bölümde, Troyalı dostlardan birinden, Euphorbos'dan "Tanrısal saçları hemen bulandı kana/altmla, gümüşle sarılı lüleleri kana bulandı"7 diye söz edilir. M ykene'li erkekler saçlarını lüle yap mazlardı, ama lüle saç altıncı yüzyılda hem erkekler, hem kadınlar ara sında geçerlikteydi.8 Euphorbos'un lüleleri, Agamemnon'un zırhından daha eski değildir. Bir nesneyi betimleyen sözcüklerin biçimi o nesneden daha yeni ola bilir, ama daha eski olamaz. Zırh ve saç yaptırma erken tarihsel döne me ilişkinse, İlyada'daki bu bölümlerin de erken tarihsel döneme değ gin olması gerekir ve aynı ölçüde geç ve daha ortaya çıkarılmamış baş ka şiirler de olması gerektiğinden bu şiirlerin yedinci yüzyılda hâlâ ya yılmakta olduğu sonucuna varabiliriz. Bir bütün olarak şiirlerin zamandizinirıi saptayabilmek için, böyle bir birinden kopuk bölümler yeterli değildir. Salt birer eklenti olarak açıklanamayacak kadar derinliğine gömülü ya da kapsamlı öğeler bulmaya çalışmamız gerekiyor. Gerçi böyle birçok öğe var, ama gene de çoğu tar tışmalı. Ben bunlardan ikisiyle yetineceğim: Gömme biçimi ve Helena.
2. Gömme Biçimi Mykene prensleri ölülerini gömerlerdi. Şiirlerdeyse ölüler yakılmak tadır. Daha sonraki dönem Yunanistan'ında her iki uygulama da sözko5 6
7 8
İlyoda, 11.19-28. M.P. Nilsson, Homer and Mycenae, s. 125-26. İlyoda, 17. 52. M.P. Nilsson, Homer and Mycenae, s. 127-30.
498
T a r i h ö n c e s i Eg e
nusuydu. Homeros arkeolojisinde en çok tartışılan çelişmelerden biridir bu. Genel olarak gömme kurallarıyla ilgili birkaç sözle başlayayım işe. Ölünün gömülmesi kuralının geçerli olduğu her yerde ölünün yanıbaşına çanak çömlek, araç gereç, silah, sözün kısası her türden alet bırakmak bir alışkanlık olagelmiştir. Uzmanların çoğu bu alışkanlığı öleni gelecekteki bir yaşam için donatmanın bir yolu olarak açıklamak tadır; birçok örnekte bu alışkanlığı uygulayan insanların kendileri de aynı nedeni göstermektedirler. Ancak çok iyi biliyoruz ki, ilk baştaki amaçlarından uzaklaşmış uygulamaların sürm esini haklı göstermek için durmadan yeni nedenler bulunup çıkarılır. Sözgelimi, bu uygula mada bu açıdan önemli sorunlar vardır. Ölünün yanıbaşına bırakılan her nesne yararcı bir değer taşımamaktadır. Kimileri, örneğin küçük yontular, kamış simgeleri, muskalar açıkça büyüyle ilgilidir. Dahası, çanaklar gömüte konulmadan önce çoğu zaman bilerek kırılmaktadır.9 Sanırız, en azından bunların öbür dünyada kullanılması düşünülmü yordu. Karsten'in ileri sürdüğü gibi, bu nesnelerin, içlerindeki büyü yü salıverm ek amacıyla kırılıyor olmaları çok daha olasıdır. Demek, aynı şey öteki nesneler için de düşünülebilir.10 Bunlar, ölenin kişisel eş yası olarak, onun yaşamından bir şeyler taşımaktadır; dolayısıyla onun eski durumuna döndürülmesinde özellikle etkili olacaklardır. Söz ko nusu uygulama, böyle yorumlandığında, aynı ölçüde yaygın olan baş ka gömme alışkılarına da uygun düşmektedir: Ölünün gömüte doğum dan önce dölyatağmdaki durumda yerleştirilmesi; kemiklerin aşıboyasına, kırmızıya boyanması; ölünün yanma tohum ya da yaprak serpil mesi; gömütün üstüne çiçek dikilmesi. Gömme töreni, özel bir ergin leme töreninden başka bir şey değildir. Amaç, yaşamı yenilemektir. Ölülerin yakılması da öyledir. Doğum ölüm, ölüm de doğum oldu ğundan, yeniden doğma ölüp yok olmayı gerektirir. Yaşlı Adem ölme lidir ki, onun bağrında yeni insan boy atabilsin. En yaygın erginleme törenlerinden biri de ateşle sınamadır; o arındırıcı yanıyla ateşle sına ma yeniden doğmaktan başka bir şey değildir. Ölülerin yakılmasının anlamı da budur. Gömme ve yakma, aynı ilkenin olumlu ve olumsuz yönleridir yalnızca; ama ilkenin parçalanıp dağılmasıyla birlikte ayrı niteliklere bürünmüşlerdir. 9
R. Karsten, The Civilisation o f the South American Indians, s. 244-45, 246, 251-53; J. Roscoe, The Banyankole, s. 147. Bu uygulama Yunanistan'da hâlâ sürmektedir N .C . Polites, "On the Breaking of Vessels as a funeral Rite in Modem Greece" (“Modem Yunanistan'daki Gömme Törenlerinde Çanak Çömlek Kırma Üstüne"), Journal o f the Anthropological Institute. (Londra, 1872-), 23. 29. 10 R. Karsten, The Civilisation o f the South American Indians, s. 244-45.
ARKEOLOJİ A Ç IS IN D A N H O M E R O S
499
Kimileri, yakmanın gömmeden daha maddeci bir bakış açısını içer diğini söylerler.11 Bu da yanlış bir değerlendirmedir. Ölünün kırık ça nak çömlekle yaşama geri döndürülebileceği inancı kaba ilkel madde ciliğin tipik bir örneğidir. Yakma inancındaysa, ölü yalnızca gövdeden ayrılmış bir ruh olarak varlığını korur. Homeros'da ruhun bir hayalet ya da yaşayan kişinin gölgesi olarak görülmesi, ruhun maddedışı ya da Ölümsüz bir şey olarak ele alındığı Orpheus'çu gizem ciliğe giden yolda atılmış bir adımdı. Soruna bu açıdan yaklaşırsak, Mykene'deki uygulama ile Homeros geleneği arasındaki uçurumun sanıldığı kadar geniş ya da derin olma dığını görürüz. Birçok Mykene göm ütünde ateş izi kalmıştır. Dendra'da bulunan yağmalanmamış bir gömüt, uygulamanın nasıl yapıldığını açığa çıkar mıştır sonunda: Ölü gömülmüş, ama kişisel eşyası gömü tün hemen ya nındaki sığ bir çukurun içinde yakılmış. İkinci bir çukur ise, gömme töreni sırasında kurban edilmiş insan ve hayvanların köm ür olmuş ka lıntılarıyla dolu.12 Nitekim, İlyada'da, Patroklos için düzenlenen tören sırasında Akhilleus dört at ve dokuz köpekle birlikte on iki Troyalı tut sak öldürür, Patroklos'un ölüsünün altında yanmakta olan ateşe atar hepsini.13 Böylece Patroklos'un ölüsü de yakılır. Bu gömme töreni, ola ğandışı ve korkunç bir olay olarak anlatılır. Homeros'daki olağan göm me töreniyse çok daha yalındır. Birkaç hayvan kesilip kurban edildik ten sonra ölü yakılır, kem ikleriyle külleri bir kutuya konur, kutu bir çukura indirilir ve üstünde bir gömiittaşı bulunan bir tümsekle örtü lür.14 Şimdi bu yakma mıdır, yoksa gömme mi? Kuşkusuz, ikisi de. Ölü gömme sekizinci ve yedinci yüzyıllarda uygulanıyordu, dola yısıyla Homeros ozanlarının bu olaya yabancı olm am aları gerekir.15 Ama onlar ölülerin gömülmesinden hiç söz etmezler. Bundan, Home ros ozanlarının kahramanlık çağının uygulaması olduğuna inandıkla rı şeye bağlı kaldıkları anlamı çıkarılmalıdır. Az önce gördüğüm üz gi bi, ozanların geleneği gerçek gelenekten değişikti. Çünkü Mykene dö neminde ölüyü gömüp eşyasını yakıyorlardı. Epik şiirdeyse ölü önce yakılmakta, sonra gömülmektedir. Homeros destanlarındaki işlem da lı 12 13 14
H.L. Lorimer, "Pulvis et Umbra "Jo u rn a l 0/ Hellenic Studies, (Londra, 1880-), 177. M.P. Nilsson, Homer and Mycenae, s. 155. İlyada, 23.164 69. İlyada, 24. 788-801, 6.418-19: Odysseia, 1.291,2.222; İlyada. 21.320-21,23.91.239,252-53; Odpseia, 24. 6S-84. 15 H.L. Lorimer, "Pulvis et Umbra". 170-71.
5oo
T a r ih ö n c e s i Eg e
ha yalındır ve kuşkusuz Mykene'deki işlemden kaynaklanmış olması gerekir; yoksa neden külleri toprağa gömsünler? Eğer Mykene ve Pylos hanedanlarının soyundan inen Aiol ve İon soyluları arasındaki kural bu idiyse, o zaman ozanların kahramanlık çağına neden bu kuralı ya kıştırdıkları açıklık kazanmaktadır. Ve eğer, yurtlarından kalkıp baş ka yerlere göç eden bu insanları atalarmın uyguladığı kuraldan uzak laşmaya neyin zorladığını soracak olursak, bunun yanıtının, yeni yurt larının kısıtlı olanakları içinde böyle bir uygulamayı yerine getirebile cek durumda olmamalarında yattığını görürüz. Vardığım bu sonuç desteksiz kalsaydı tek başına bir ağırhk taşıma yacaktı, çünkü bir arkeolog değilim ben. Ama Akha'larm ölülerini Yu nanistan'da da bilinem eyecek kadar eski bir zam andan beri yakıyor olabileceklerini, ancak Mykene etkisi altında uygulamada değişiklik yapmış olmalarının da gözden uzak tutulmaması gerektiğini bile ileri süren Lorimer'ın vardığı sonuca da yakındır benim ulaştığım sonuç.16 Eğer ölüyü yalnızca yakmakla yetinip kalıntıları gömmeselerdi, arke ologun bulacağı hiçbir şey kalmazdı geriye.
3 . H e le n a Yüzünün güzelliği uğruna bin geminin denizlere yelken açtığı He lena bir söylencedir; kadının ölümsüz güzelliğinin söylencesi: G ü n ışığı in er g ö k y ü z ü n d e n , G en ç v e g ü zel ö lü r eceler, H e le n a 'n m gözlerin i to p rak ö rter.
Bu söylencenin kaynağına ilişkin yöntemlice bir araştırmanın, onu yaratan ozanlara olan tutkumuzu daha da artıracağını göstermeye ça lışacağım. Helena'nm söylencedeki kökeni artık hemen herkesçe benimsen m iştir.17 Kuğu kuşuna dönüşen Zeus'un gebe bıraktığı Karia'lı "kadm "m (bkz. Kültürlerin Çatışması başlıklı bölümde: 4. Batı Yunanis tan'daki Leleg'ler) doğurduğu yumurtadan çıkan Helena, hem Karia'lı Leleg'lerin tapımmda bir su kuşu olarak simgelenen Bataklıkların Ar16 Aynı yerde, 176. 17 M.P. Nilsson, Mycenaean Origin o f Creek Mythology, s. 74-75,170-75.
A rk eo lo ji A ç is in d a n H o m e r o s
501
tem is'ine,18 hem de Fenike'lilerin aydan düşen bir yumurtadan çıkan Aphrodite-Astarte'sine yakındır.19 Helena'nın sevgilisiyle kaçışının öy küsü, ancak bölük pörçük bildiğimiz yitik Homeros'su destanlardan birinde, Kypria'da (Kıbrıs Destanı) anlatılmıştı. Aleksandros (öbür adıy
la Paris) günlerden bir gün Sparta'ya Menelaos'u görmeye gider, ama lam o sırada evsahibi M enelaos G irit'e çağrılır, daha aradan üç gün geçmeden Aleksandros Helena'yla birlikte soluğu Troya'da alır. Bu 18 T. Harrisson, Savage Civilisation (Yabanıl Uygarlık), (Londra, 1937), s. 114; F. Imhoof-Blumer ve P. Gardner, "Num ism atic Commentary on Pausanias", Journal of Hellenic Studies, 1.103. 19 Hyg. F. 197. Helena'nın yumurtasının da aydan yere düştüğü söyleniyordu: Ath. 57f; Plutarkhos, Moralia, 637b.
502
T A R İH Ö N C E S İ EG E
öyküden İlyada'da yalnız bir kez söz edilir: O da, Hekabe Athena için şal seçerken dolaylı olarak: G ü zel koku lu a m b a ra indi an a, O rd a renk ren k şa lla r v a rd ı, S id o n ia'lı k ad ın ların işlediği şallar. Y a y g ın d en izin ö tesind en H elen e'y i k a çırd ığ ın d a , T an rıy a b e n z e r A lek san d ro s S id o n 'd an g e tirm işti.20
Herodotos'un da ayırdma vardığı gibi İlyada'daki bu bölüm Kypria ile çelişmektedir.21 Aleksandros, Sparta'dan Troya'ya dönerken neden Fenike'nin başkentinden geçmiştir? Troya kentinin düşüşünden sonra M enelaos'un yaptığı yolculuklar Odysseia'da anlatılır.22 Agamemnon'la kavga eden Menelaos, kış bas tırmadan Ege Denizi'ni aşma kaygısıyla Agam em non'u almadan ge miye atlar, yola çıkar. Lesbos'da, yurduna erişmeye çalışan Nestor'la karşılaşır, gemileriyle yan yana yelken açarlar, Sunion'a varırlar. Ora da dümencisi ölünce Menelaos mola verir, zaman yitirir. Yeniden yel ken açıp da Maleia dağının sarp kayalıklarına geldiğinde bir kasırga patlar, gemiler Mısır ve Girit'e sürüklenir. Yurduna döniinceye dek ye di yıl geçer aradan. Menelaos Kıbrıs'a, Fenike'ye, Ethiopia'ya, Mısır'a ve Libya'ya uğrar. Mısır'dayken, tanrıların istediği bir kurbanı kesip sunmadığı için bir fırtına çıkar, Menelaos'u Pharos adasında ahkoyar. Orada, Deniz İhtiyarı Proteus'la karşılaşır. Proteus, yazgısını anlatır Menelaos'a: S ana M e n e la o s, Z e u s'u n besled iği, n asip d eğil a t y etiştiren A rg o s 'ta ö lü p k aderini d o ld u rm a k , ö lü m s ü z d ü n y a n ın u cu n a g ö tü re ce k sen i, E ly sio n o v a sın a , sarışın R h a d a m a n ty s'in y a n ın a , ö y le ra h a t y a ş a r ki in san lar o rd a : H iç kış o lm a z , n e k ar y a ğ a r, n e y a ğ m u r, in san ları serin letm ek için y ü k selir O k e a n o s'ta n ese n yelleri Z e p h y ro s 'u n tatlı tatlı. 20 İlyada. 6.288-92. 21 Herodot Tarihi. 2. 117; Aiskhylos, Agamemnon. 696. Kypria1nm bu bölümü daha sonraları ilyada’ye uydurulmak üzere yeniden yazıldı; Proclus, Chr. s. 103; bkz. T.W. Allen, Homer: Origins and Transmission, (Oxford, 1924), s. 151. 22 Odysseio, 3.130-69, 276-302,4. 351-586.
ARKEOLOJİ A Ç IS IN D A N H O M E R O S
5O3
N ed en m i b öyle o lacak bu, sen H elen e'n in k o cası, Z e u s'u n d am ad ısın da o n d a n .
Bunun üzerine M enelaos M ısır'a döner, tanrılara kurbanları su nar, yola çıkıp Sparta'ya gelir. Onu Sparta'da tüm öyküyü Telem akhos'a anlatırken buluruz; Helena da çırağıların ışığında iş işlem ek tedir. Bu öykünün ilginç yanı, az önce alıntıladığımız bölümü saymazsak, Helena'yı pek önemsememesidir. Krallar Helena uğruna Troya'yı yağ malayacaklarına ant içmişlerdir; oysa bu öyküde, Helena'nın on yıl kan döküldükten sonra kocasına geri verildiğini ve yedi yıl denizlerde do laşan kocasına bağlı kaldığını varsaymaktan başka bir seçenek bırakıl mıyor bize. Helena'nın Menelaos'un serüvenlerindeki konumu konu sunda bütün öğrenebildiğim iz, Helena'ya iki kez şöyle bir değinilen dizelerden çıkarabildiklerimizden öteye geçmiyor: Hekabe'nin gümüş sepeti Mısır'daki Thebai kentinin kralı Polybos'un eşi Alkandre'nin ar mağanıdır. Bir de, Helena'nın bir ilacı vardır; Mısır'da Thon'un eşi Polydamna vermiştir bu ilacı ona; ilaç içkiye atıldığında yası öfkeyi dindir mekte, tekmil acıları unutturmaktadır.24 Helena savaştan önce Fenike'ye gitmişti; savaştan sonra yurduna Mısır'dan döndü. Peki, Troya'ya hiç gitmiş miydi acaba? Stesikhoros, hayır diyor. Yalnızca hayali gitmiş Troya'ya Helena'nın. Bir hayalet uğruna savaşılmış. Gerçi daha önceki bir şiirinde Stesikho ros Homeros'daki yorumu benimsemişti, ama sonra ansızın görüş de ğiştirdi ve ünlü reddiyesini yazdı: "Bu öykü doğru değil. Sen ne bir ge miye ayak bastın, ne de Troya'nın surlarına çıktın."25 Bu görüş zaman zaman salt kimin söylediğine bakılarak doğru sayılmıştır, ama bir Yu nan ozanının sırtım dayayacağı başka bir yetkili olmadan İlyada'ya mey dan okumayı göze almış olabileceğine inanmak güçtür. Nitekim, Stesikhoros'un gerçekten güvendiği böyle bir yetkilinin var olduğu anla şılıyor. Çünkü Tzetzes'e bakılırsa, Helena'nın hayaleti düşüncesini da ha önce Hesiodos da ortaya atmıştır.26 23 Odysseio, 4. 561-69. 24 Odysseio, 4. 125-32, 220-30. 25 Stesikhoros. 11. Homerosoğulları arasında, Helena'nın bir gün Homeros'un düşüne girdiği ve ondan “Troya seferi" üstüne bir şiir düzmesini istediği söylenirdi: Iso, Hel. 64-65. Aynı türden başka öyküler için bkz. Pausanias, 9. 23. 3; Platon, Phaidon, (Dünya Edebiyatından Tercümeler, Yunan Klasikleri: 12, Milli Eğitim Basımevi, Ankara 1945, ikinci basım), 60e; Plutarkhos, Moralia, 543a. 26 Hesiodos, fr. 266; Lykophron, 822.
504
T a r i h ö n c e s i Eg e
B ir ta r ih ç i o l a r a k e k s ik le ri b u lu n m a s ın a k a r ş ın , y e te n e k li b ir edebi y a t e le ş t ir m e n i o la n H e r o d o t o s d a a y n ı s o r u n u e le a l m a k t a d ı r . H e ro d o t o s , M ıs ır k ra lla r ın ı a n la tı r k e n b u s o r u n a d e ğ i n m e k t e d i r : P h e ro s 'd a n so n ra g e le n , b ana d ed ik lerin e g ö re , M en ıp h is'U b irisid ir; a d ı, Y u n an sö y le y işin e g ö re P ro te u s 'tu r v e b u g ü n M e m p h is'te p ek g ü zel, pek bakım lı b ir k utsal y eri [tem en os] v a rd ır; H ep h a isto s tap ın ağ ı nın g ü n e y y ü z ü n ü n karşısına d ü şer. T y r Fenike'lileri b u n u n çevresin d e o tu ru rla r v e b ü tü n b u ralara T y r'lü le r m ah allesi d enir. P ro te u s'u n bu yerin d e, Y ab an cı A p h ro d ite tap m ağ ı denilen bir tap ın ak v a rd ır. Bu ta p ın ak , T y n d a re o s kızı H elen e için k u ru lm u ş olsa g e re k tir; b an a an latı lan v e H elen e'y i P ro te u s'u n y an ın d a g ö steren h ik ay ed en v e A p h ro d ite 'y e tak ılan Y a b a n cı sıfatın d an ben böyle çık a rıy o ru m . Ç ü n k ü bu ta n rıça, b aşk a h içb ir ta p m a ğ ın d a b öyle anılm ış d eğ ild ir.27 H e r o d o t o s , b u s ö y l e d i k l e r i n i n a r d ı n d a n , t a p m a k t a k i r a h ip le r d e n d in le d iğ i ö y k ü y ü a n la tı y o r : A l e k s a n d r o s , H e l e n a 'y ı S p a r t a 'd a n k a ç ır d ık ta n s o n r a T r o y a 'y a d o ğ r u d e n i z e a ç ılm ış . A m a te r s e s e n y e lle r on u M ıs ır k ıy ıla rın a a tm ış . M ıs ır 'd a , A l e k s a n d r o s 'u n k im i k ö le le r i o n u n M en e l a o s 'u n y a p tık la r ın ı r a h ip le r e a n la tm ış la r . N il ı r m a ğ ı n ı n a ğ z ın ı b e k le y e n T h o n is d e d u r u m u P r o te u s 'a ile tm iş. B u n u n ü z e r i n e P r o te u s A leks a n d r o s 'u y a k a l a t m ı ş , H e l e n a 'y ı d a k e n d i k o r u m a s ı a lt ın a a lm ış . S o n ra d a , A l e k s a n d r o s 'a ü ç g ü n iç in d e ü lk e d e n a y r ı lm a s ın ı b u y u r m u ş . R ah ip lerin b ana a n lattık ların a g ö re, H elen e, P ro te u s 'u n y a n ın a böyle gelm iş; zate n b an a ö y le g eliy o r ki, bu h ik ayeyi H o m e ro s d a b iliyord u ; am a h erh ald e an lattığ ı d e sta n a layık b u lm am ış o la ca k ki b un u bilerek k ü çü m sem iştir, a m a bildiğini d e belli etm iştir; b u , İly a d a 'n m , A lek san d ro s'u n g ö çe b e gezişini v e H elen e'y i k açırırk en , en so n Fen ik e'd ek i Sid o n 'a y a n a ş m a d a n ö n ce, nasıl o kıyıdan bu kıyıya atıldığını an latan (ve d estan ın başka bir y e rin d e tersi söylen m iş o lm a y a n ) d izelerin d en an la şılm ak tad ır.28 H e r o d o t o s d a h a s o n r a ş a lla ilg ili b ö lü m d e n b ir a k t a r m a y a p ı y o r ve b u b ö l ü m d e a n la tı la n ın K y p ria1d a k i y o r u m l a ç e liş tiğ in i s ö y le y i p H e le n a 'n m M e n e l a o s 'a n a s ıl d ö n d ü ğ ü n ü ş ö y le d ile g e t i r i y o r : 27 Herodot Tarihi, 2. 112. 28 Aynı yerde. 2.116.
ARKEOLOJİ A Ç IS IN D A N H O M E R O S
505
M en elao s M ısır'a gelir, M e m p h is'e d o ğ ru yelken a ç a r; olan ı biteni d o s d o ğ ru an latır; ço k iyi karşılanır, bir sıkıntı çek m em iş olan H elen e'y i alır v e on u n la b erab er b ü tü n servetin i geri getirir. A m a M en elaos, b ütün bu iyiliklerine karşılık M ısır'a haksızlık etm iştir. Y o la çık acağ ı sıra d a u y gu n rü z g â r b u la m a d ığ ı için o ld u ğ u y e rd e k alm ış; bu b ö y le u z a y ın c a , d in e ayk ırı bir kurban k esm ek istem iş; iki M ısırlı ço cu k alm ış, bıçak la b o y u n ların d an kesm iş. S o n rad an bu su ç o rta y a çıkınca p a ça la rı tu tu ş m u ş, g em ileriy le b erab er L ib y a 'y a k açm ış.29
Durmadan yinelenen Proteus, Pharos ya da Pheros, Thon ya da Thonis gibi adlar Herodotos yorumunun Homeros yorumuyla belli bir bağıntısı bulunduğunu gösteriyor, ama bu iki yorum gene de te mel noktada çelişiyor. Helena Troya'ya hiç gitmemişti; yalnızca M ı sır'a gitmişti. Peki, Helena'nın Mısır'da kalışıyla ilgili bu öykü ne ka dar eskiydi? Pharos adası Nil Deltası'nın hemen dışındadır. Oysa Odı/sseia'da bu adanın kıyıdan gemiyle bir günlük yolda olduğu anlatılır.30 Yunanlı ların D elta'da, Naukratis kentinde bir tecim merkezi kurdukları İ.Ö. 600 yılından sonra, Pharos adasının uzaklığının böylesine yanlış hesap lanması olanaksızdır. Kaldı ki, Yunanlılar Nil dolayını büyük bir ola sılıkla çok daha öncelerden biliyorlardı. Dahası, Lorimer ve Nilsson'un belirttikleri gibi, Mısır'daki Thebai kentinden sanki krallık başkentiy mişçesine söz edilmektedir. Oysa Asurbanipal Mısır'daki Thebai ken tinin İ.Ö. 663 yılında tümden yok etmişti ve bu kent on üçüncü yüzyıl dan sonra hiç başkent olmamıştı.31 Herodotos'daki yorumun eskiliğini doğrulayan bir başka nokta da ha var. Bu nokta, Homeros yorumunda eksik olanı tamamlıyor. Odysseia'da şöyle bir değinilen kurban kesme olayı, Herodotos'a Memphis'de anlatılanlarla açıklığa kavuşuyor. Çünkü M enelaos'un, erkek kardeşinin benzer bir durumda yaptığını yaptığı, aynı türden bir kuttörene başvurduğu anlaşılıyor. İphigeneia'nm kurban edilm esinden söz ediyorum. Herodotos'a olayı anlatanlar, Tyros'lular mahallesindeki Aphrodi te rahipleriydi. Demek, bu öykü Fenike kökenliydi. Ancak, bu nokta da, Dracontius'un sürdüregeldiği bir başka yorumu da gözden kaçır 29 Aynı yerde, 2.119. 30 Odysseio, 4. 354-57. 31 H . L Lorimer “Homer’s Use of the Past" (“Homeros’un Geçmişten Yararlanması”) Journal o f Hellenic Studies, 49.153; M.P. Nilsson, Homer and Mycenae, s. 157-58.
5o 6
T a r İh ö n c e s İ E g e
m a m a l ı y ı z .32 A l e k s a n d r o s , H e l e n a 'y l a K ıb r ıs 'd a k i A p h r o d i t e ta p ın a ğ ın d a k a r ş ıl a ş ır v e t a m M e n e la o s G i r it'd e n K ıb r ıs 'a g e ld iğ i s ır a d a H e le n a 'y l a b ir lik te g e m i y e a tl a y ıp T r o y a 'y a d o ğ r u y e lk e n a ç a r . D r a c o n tiu s K a r t a c a 'n ı n y e r l is iy d i, d o la y ıs ıy la o d a b ir F e n ik e 'li y d i . H e r o d o t o s v e D r a c o n t iu s , H e l e n a 'n m g e r ç e k t e D o ğ u A k d e n iz li o l d u ğ u v e A p h r o d i t e - A s t a r t e 'n i n te m e lin i o l u ş t u r d u ğ u n o k t a s ın d a bin le ş i y o r la r . H o m e r o s 'd a F e n ik e 'd e k i S id o n k e n t in e y o l c u l u ğ a d e ğ in ilm e s in in a r d ı n d a y a t a n b u d u r . H e l e n a 'y ı S p a r t a 'y a y e r l e ş t i r e n v e T ro y a 'y a g ö n d e r e n l e r , H o m e r o s o ğ u l l a r ı o ls a g e r e k t i r . H o m e r o s o ğ u l l a r ı , H e l e n a 'n m D o ğ u A k d e n i z l i k ö k e n in i u n u t t u r m a y a ç a l ı ş m ı ş l a r , a m a a r a d a is t e m e y e r e k a ğ ız l a r ın d a n k a ç ır m ış la r d ır . D a h a s o n r a , H e le n a 'n m D o ğ u A k d e n iz k ö k e n li o lu ş u , K yp ria'd a g e n e g ö z d e n k a ç ırılm ış tır. O n u n g e r ç e k k ö k e n i, g e r ç e k H e l e n a ile d ü ş s e l H e le n a a r a s ı n a b ir a y ır ım k o y a r a k d u r u m u d ü z e l t m e y e ç a lış a n H e s i o d o s o k u l u n c a a n ım s a n m ış tır . F e n ik e 'lile rin d o k u z u n c u y ü z y ıld a n ö n c e E g e ile d o la y s ız h iç b ir b a ğ la n tıla rı o l m a d ı ğ ı s ö y le n e b ilir . D o ğ r u d u r b u . Y u n a n y e r l e ş im m e r k e z l e r in d e y a p ıla n k a z ı l a r d a ç ık a r ıla n , M ıs ır v e A s u r ö r n e k le r i n e b a k ıla r a k y a p ılm ış F e n ik e g ü m ü ş ç a n a k l a r ı d a b u n u g ö s t e r m e k t e d i r . S ö z ü n ü e ttiğ im iz g ü m ü ş ç a n a k l a r s e k iz in c i y ü z y ıld a n d ı r . D a h a ö n c e le r i , b ü y ü k b ir o la s ılık la F e n ik e g e m i le r iy l e g e tirilip s a tıla n , M ıs ırlıla rın k u ts a l s a y d ık la r ı b o k b ö c e k le r i n e v e k ü ç ü k y o n tu la r a r a s t la n ıy o r . A p h r o d ite 'n in b u d ö n e m d e K ıb r ıs 'lı v e K y t h e r a 'h d iy e ta n m d ığ ı k e s in d ir .33 F e n ik e 'lile r K ıb r ıs 'a a ş a ğ ı y u k a r ı o s ır a la r d a y e r l e ş m iş le r d i v e K y t h e r a a d a s ı F en ik e 'lile r in E g e D e n iz i 'n d e k i te c im d u r a k l a r ı n d a n b i r i y d i .34 N ils s o n , b ü tü n b u n la r a d a y a n a r a k , F e n ik e 'li le r in o n u n c u y ü z y ı l d a n ö n c e E g e D e n iz i 'n e g i r m i ş o la m a y a c a k l a r ı n ı ile ri s ü r ü y o r ; T r o y a S a v a ş ı 'm n g e le n e k s e l ta r ih in in iki y ü z y ıl s o n r a s ı d e m e k tir b u .35 F e n ik e 'li le r in O d y sseia 'd a a n la tıla n ö y k ü l e r i, F e n ik e 'li d e n iz c ile r in E g e s u la r ı n d a d o la ş tı k l a r ım g ö s te r m e k te d ir . D o l a y ıs ıy la , F e n ik e 'lile rin E g e 'd e k i v a r l ı ğ ı o n u n c u y ü z y ı l a y a d a d a h a s o n r a l a r a y a k ış tı r ılm a lıd ır .36 A m a A l e k s a n d r o s v e M e n e la o s 'u n y o lc u lu k la r ı , E g e li d e n i z c ile rin F e n ik e s u l a r ı n d a d o la ş tı k l a r ın ı o r t a y a k o y m a k t a d ı r . F e n ik e 'lile rin d a h a D o ğ u A k d e n i z 'e e g e m e n o lm a d ık la rı d ö n e m e , D e n iz H a lk la rı'n ın S u r iy e v e F ilis tin 'e a k m e ttik le ri, N il D e lta s ı'n ı y a ğ m a l a d ı k l a r ı d ö n e m e 32 33 34 35 36
Dracontius, Rapt. Hel. ilyada, 5. 330, 8. 288,18. 193; bkz. Pausanias, 3. 23.1. Herodot Tarihi, 1.105. M.P. Nilsson, Homer and Mycenae, s. 134. Odysseia, 13. 271-86,14. 288-91,15. 415-84; bkz. ilyada, 23. 740-47.
ARKEOLOJİ A Ç IS IN D A N H O M E R O S
H a rita X . A n ad o lu ve Karadeniz
507
508
TA RİH Ö N C ESİ EGE
g e r i g it m e k te d ir le r . B u n la r a r a s ı n d a , H itit b e lg e le r in d e n ö ğ r e n d i ğ i m i z e g ö r e , d a h a İ.Ö . 1 2 4 0 y ılın d a K ıb r ıs 'a y e r l e ş m iş o la n A k h a 'l a r d a v a r d ı.37 A n la ş ı la n , P h e r o s d a a y n ı d ö n e m d e n d i r , ç ü n k ü X I X . H a n e d a n ın k r a ll a r ın d a n b iri o l a r a k b e lir le n m iş ti r .38 P e k i, F e n ik e 'li A p h r o d ite 'n in izi o d e n li g e r i le r e s ü r ü le b ili r m i ? Ö y le g ö r ü n ü y o r k i, s ü r ü le b ilir . O n B irin c i B ö l ü m d e , K a d m o s 'u n k ö k e n in i t a r t ı ş ı r k e n , s o n z a m a n la r d a K u z e y S u r i y e 'd e g e r ç e k le ş t ir il e n v e M in o s G i r it'i v e M y k e n e Y u n a n i s ta n 'ı ile b a ğ ın tıla r ı a ç ığ a ç ık a r a n k a z ıla r d a n s ö z e t m e v e O r ta M i n o s k ü l tü r ü n ü n k im i ö ğ e le r in in b u b ö lg e d e n k a y n a k la n m ı ş o la b ile c e ğ i g ö r ü ş ü n ü o r t a y a a t m a o la n a ğ ı b u lm u ş tu k . B ö y le i d iy s e , o z a m a n iki y ö n lü b ir a k ım s ö z k o n u s u y d u : O r ta M in o s d ö n e m i n d e S u r i y e 'd e n G ir i t 'e v e K n o s s o s 'u n d ü ş m e s in d e n s o n r a M y k e n e 'd e n S u r i y e 'y e . B irin c is i, D e m e t e r 'i G i r i t 'd e n Y u n a n i s t a n 'a g e ti r e n K a d m o s 'u n n iç in F e n i k e 'li s a y ıld ığ ın ı a ç ık lı y o r . İk in c is iy s e , H e le n a s ö y le n c e s in in D o ğ u A k d e n i z 'i y a ğ m a l a y a n A k h a 'l ı d e n i z c ile r d e n k a y n a k la n d ığ ın ı d ü ş ü n d ü rü y o r. B ir g i i v e r c i n - t a n r ı ç a o la r a k A p h r o d i t e - A s t a r t e , H itit r e s i m y a z ıia r ın d a g e ç e n K u b a b a 'n ın , K a r g a m ış ta n rıç a s ın ın s o y u n d a n in m i ş tir .39 T a n r ı ç a K u b a b a , e ş i S a n d a s 'l a b irlik te , G ü n e y b a tı A n a d o l u 'd a d o ğ m u ş t u r ; o r a d a o n a K y b e b e a d ıy la r a s t la r ız .40 Y u n a n A p h r o d i t e 's i n i n a n a s ı o la n M in o s g ü v e r c i n - t a n r ı ç a s ı y l a d a b ir b a ğ ın tıs ı o ls a g e r e k . D o l a y ıs ıy la , ta r ih s e l d ö n e m d e k i A p h r o d i t e , s a n la r ı n d a n ik is in i d o k u z u n c u v e s e k i z in c i y ü z y ı l l a r d a g e t i r i l e n F e n ik e ta n r ı ç a s ın a b o r ç l u o lm a k l a b irlik te , b u ta n r ıç a n ın k e n d is i S u r i y e 'y e y e r le ş e n E g e lile rin e tk is i a lt ın d a b iç im le n m i ş ti. S ö z ü n k ıs a s ı, b ü t ü n b u n l a r , T y r o s 'l u l a r m a h a l l e s i n d e k i Y a b a n c ı A p h r o d i t e t a p ın a ğ ı ra h ip le r in in a n la ttığ ı H e l e n a ö y k ü s ü n ü n , b ir z a m a n l a r F e n ik e 'li le r in A k h a 'l a r la p a y la ş tığ ı b a ğ ım s ı z b ir ö y k ü o ld u ğ u n u g ö s te riy o r. P e k i, H e l e n a 'n m iz le ri b ir ta n r ı ç a y a v a r ı y o r s a , M e n e l a o s n e r e y e ç ı k a r ? M e n e la o s H e l e n a 'd a n d a h a g e r ç e k o lm a k la b irlik te , o b ile tü m d e n b u d ü n y a d a n d e ğ ild ir . D a h a ö n c e d e g ö r d ü ğ ü m ü z g ib i, E l y s i o n 'a , b a ş ka b ir d e y iş le C e n n e t 'e g ö n d e r ili r M e n e la o s . B u b e n z e r s iz a y r ıc a lık " Z e u s 'u n d a m a d ı o l d u ğ u i ç i n " v e r i lm iş t ir o n a .41 37 38 39 40 41
E. Cabaignac, Le probleme hittite, (Paris, 1936), s. 95. C.A. Wainwright, The Sky-Religiorı in Egypt (Mısır’da Gök Dini), (Cambridge, 1938), s. 75. E. Cavaignac, Le probleme hittite, s. 168. Herodot Tarihi, 5.102. Kadmos ile Rhadamanthys de Elysion Çayırları’na, Fenike'lilerin deyişiyle “El'in Ç ayırların a gönderilmişlerdi: C.F.A. Schaeffer, Cuneiform Texts of Ras Shamra, (Londra, 1939), s. 61.
ARKEOLOJİ A Ç IS IN D A N H O M E R O S
50 9
Sparta'dan altı yedi kilometre uzaklıkta, Eurotas ırmağına bakan bir Mykene yerleşim merkezi vardır: Therapne. Therapne'de, Menelaos ile Helena'nm gömülü oldukları söylenen bir tapmak bulunmaktaydı.42 Ancak bu söylenti Menelaos'un ölümsüzlüğü söy lencesiyle çelişmemektedir. Tam tersine, söylen ceye açıklık getirm ektedir. Çünkü Therapne'de, Helena'nm yanı sıra M enelaos'a da bir tanrı ola rak tapınılmaktaydı.43 Menelaos, o yörenin Helena-Aphrodite'siyle evlenerek tahta çıkmış bir rahip-kral mıydı yoksa? Yalnızca bir varsayım bu, ama benzer bir örnek güçlendiriyor bu varsayımı. Kinyrasoğulları, yani Kıbrıs'ın rahip-kralları, Aphrodite rahibi Kinyras'ın kızlarından biriyle evlenmiş olan Akha şefi Teukros'un soyundan geldiklerini savunuyorlardı.44 Kinyrasoğullarının Akha'larla olan ilişkilerine Ho Resim 81. Güvercin meros'da da değiniliyordu: Agamemnon'a göğüs başlı Aphrodite: Kıbrıs zırhını armağan eden Kinyras'dı. Kinyrasoğullaterrakottası rmın sarayı, A phrodite'nin de yaşadığı yer olan Paphos'daydı.45 Tarihsel dönemde Paphos'da en büyük Aphrodite tapınaklarından biri vardı. Kral gömütleri çevrede bulunuyordu ve rahiplik ailenin ayrıcalığındaydı.46 Kinyrasoğullarının bir anlamda A phrodite'ye eşlik ettikleri yolundaki görüş, Kıbrıs adasının ata adı da olan Kypros'un, Tanrıça Aphrodite'nin Kinyras'dan olan çocuğu olduğunu dile getiren öyküden kaynaklanmaktadır.47 Bu tapım Kıbrıs'a Kuzey Suriye'den gelmişti. Lübnan'da Kinyras'ın yaptırdığı bir Aphrodite tapınağı vardı.48 Aphrodite'nin gönül verdi ği Adonis'den dolayı kutsal sayılan Byblos kentindeyse Kinyras'ın bir sarayı bulunuyordu.49 Dahası, Kinyras'ın bir Asur kralı olduğu bile söylenir.50 Gerçekte bütün bunlar birbirini tutmaktadır. Söylenceye ba 42 43 44 45 46 47 48 49
Pausanias, 3 .1 9 .9 ; Herodot Tarihi, 6. 61. 3. isokrates, Hel. 63. Pausanias, 1. 3. 2; Pindaros, P. 2.15-17. Odysseia. 8 . 362-63. Tacitus, Historioe, 2. 3; Pausanias, 2.29; Ptol. Meg. 1. P h ilo ste p h .il. Luc, DSyr. 9; Strabon, 755; kz. Herodot Tarihi. 1.105. 3. Strabon, 755; Luc. DSyr. 6 ; S.H . Hooke, Myth and Ritual (Mitos ve Kuttören), (Oxford, 1933), s. 8283. 50 Hyg. F. 58, 242, 270.
510
T A R İH Ö N C ESİ E g e
kılırsa, Babil'in anatanrıçası İştar ile erkeği Temmuz, Suriye ve Kıbrıs üstünden Yunanistan'a aktarılarak Aphrodite ile Adonis adlarını al mışlardır. Tapınma törenlerindeyse, rahip-kral Suriye ve Kıbrıs'da Kinyras adıyla, Sparta'da Menelaos adıyla belirmektedir. Bu benzeşme doğruysa, kadın kahramanımız Helena'nm yaşam öy küsündeki en önemli olay, yani sevgilisiyle kaçması da açıklığa kavuş maktadır. Genellikle, Helena'nm ırzına geçilmesinin kuttörensel bir te mel taşıdığı görüşünde birleşilir. Buna benzer birçok öykü vardır. Ama bunların en yakını az önce ele aldığımız tapmadadır. Tıpkı Suriye ve Babil'deki aynı tanrıçaya olduğu gibi, Aphrodite'ye de Paphos'da kut sal fahişeler hizmet ederdi.51 Herodotos, Kıbrıs'daki alışkının Babil'dekinin aynısı olduğunu söylüyor ve ayrıntılarıyla anlatıyor: H e r kadın ö m rü n d e bir kez, A p h ro d ite ta p m a ğ ın d a o tu rm a lı v e k en d i ni y a b a n cı b irisin e v e rm e lid ir. P arasın a g ü v e n e n v e k a lab alığ a k arış m ak istem ey e n k ad ın lar, tap m ağ ın y a n m a k a d a r a ra b a ile g id e rle r ve p eşlerin d e b ir sü rü h izm etçi b u lu n d u ğu h ald e b ek lerler. A m a ç o ğ u n luk için şö y le olu r. A p h ro d ite d u v arları içersin de, b a şla n k u rd ele ile ça tılm ış b irçok k adın o tu ru r, kim ileri g id e r, yenileri g elir; y e rle r gerili ip lerle b ö lü n m ü ştü r; y a b a n cıla r ön lerin d e d o laşır, isted ik lerin i seçerler. Bu d u v a rla r içerisin e g irip o tu ra n k ad ın , b ir y a b a n cı g e lip d e , ta p m a ğın d ışın d a o n u n la çiftle şm e k için d izleri ü z e rin e b ir p a ra a tm a d ık ça evine d ö n em e z ; p a ra y ı atark en ayn en şunları söylem ek z o ru n d a d ır. "Se nin şah sın d a ta n rıça M y litta 'y ı ç a ğ ırıy o ru m ". M y litta , A p h ro d ite 'n in A su rca s ıd ır.52
Aynı alışkı, K inyras'ın kızlarıyla ilgili bir öykünün de temelini oluşturuyor. Tanrıça Aphrodite'nin öfkesini üstlerine çeken bu kız lar birer yosm a olm uşlar. Kıbrıs'a gelen giden yabancılara verirler miş kendilerini. Sonunda da M ısır'a göç etm işler.53 Helena da öyle yapmıştı. Eğer Troya'ya hiç gitmemiş olan eski Doğulu Helena Homeros et kisine karşın Hesiodos geleneğinde varlığını koruduysa, o zaman Ho meros'daki Helena Dor'ların gelişinden sonra Aiolis'de ya da İonia'da biçimlenmiş olsa gerektir. Kan ve gözyaşı dolu on yıl boyunca güzel51 Herodot Tarihi, 1.199. 5; Clem. Pr. 2.13; Arnobius, Ada. Not. 5.19. 52 Herodot Tarihi, 1.199. 53 Apollodoros, 3.14. 3; j.G. Frazer, The Golden Bough, "Adonis, Attis, Osiris", s. 36-41.
A RKEO LO Jİ A Ç IS IN D A N H O M E R O S
51i
üğiyle erkeklerin soluğunu kesmekten bir an geri kalmayan kadın, onu ölümsüzleştiren ozanların bir yaratışıydı: O rd a , Batı k ap ıların ın ü stü n d ek i k uled e, P a n th o o s, T h y m o ite s, L a m p o s, K lytio s, A re s 'in filizi H ik etao n , Aklı b aşın d a O u k a le g o n 'la A n ten o r, P ria m o s'u n ç e v re s in d e k u rm u şla rd ı y a şlıla r d ern eğ in i. Y aşlılık on ları s a v a ş ta n a lık o y u y o rd u , a m a çok iyi k o n u şa n a d a m la rd ıla r, o rm a n d a , a ğ a ç la n d o lan a d o la n a , incecik öten a ğ u sto sb ö ce k le ri gibi tıpkı. K u led e b ö y le o tu ru y o rd u T ro y a 'lı u lu lar. H elen e'n in g ö rü n c e çıktığını k uleye şu k anatlı sö z le ri sö y le d ile r u su lcacık : "T ro y a h la rla A k h a la n n , b ö y le b ir k adın için y ıllard ır acı çe k m e le ri h iç d e a y ıp değil. Y ü z ü n e b ak an ö lü m s ü z ta n n ça la ra b en zetir o n u . A m a g e n e d e b in se g e m iy e keşke gitse, g itse d e , bizi, ç o c u k la n m ız ı b elaya s o k m a s a ."54
Dolayısıyla, İlyada ve Odysseia'nin kökleri çok daha gerilere, Myke ne çağına uzansa da, bu şiirlerin bir bütün olarak onuncu ve dokuzun cu yüzyıllarda Anadolu'da biçimlendiği ve yedinci yüzyılda daha hâ lâ yayılmakta olduğu anlaşılmaktadır. Bu arkeolojik sonuç, Homeros'a yakıştırılan geleneksel tarihe uygun düşmektedir. Homeros, Thukydides'e bakılırsa, "Troya Savaşı'ndan çok sonraları" yaşamıştır; Herodo tos ise, "Homeros ve Hesiodos benden, herhalde, dört yüz yıldan da ha eski değildirler," diyordu; ki bu da yaklaşık İ.Ö. 950'ye denk düş mektedir.55
4. Epik Biçem Epik şiir, ünlü kişilerin bir zamanlar yaptıklarının anımsanmasını sağlar. Bireysel, soylu, ataerkil ve savaşçıldır. Epik şiirin bütün temel 54 İlyada, 3.146-60. 55 Peloponnesos Savaşı, 1. 3.3; Herodot Tarihi, Z 53. 2.
512
T A R İH Ö N C ESİ E g e
özellikleri, tarihin belli bir aşamasına, sınıf savaşımımı! ortaya çıktığı aşamaya özgü özelliklerdir. Sınıf savaşımının bağrında geliştiği özel koşullar her durumda farklıdır ve epik şiir için en elverişli koşullar ge çişin hızlı ve birdenbire olduğu koşullardır. Bu koşullarda, geri halk lar daha üstün bir kültürle ilişkiye geçmeleri sonucunda kabile düze ni içinde toplumsal eşitsizlikleri körüklerler, ardından da bu iç gerilim, ler onları uygar komşularını yağmalayıp baskı altına almaya, zengin liklerine ve sanatlarına el koymaya yöneltir. Roma sınırlarına dayanan Cermen kabilelerinin tarihi böyle özetle nebilir. Caesar'm Yorumlar'ında ilk kez karşılaştığımız Cermenler hâlâ kabile düzeni içinde yaşamaktadırlar. Tacitus'u okuduğumuzda, göz le görülür bir biçimde ilerlemiş olduklarım görürüz. Birkaç kuşak son raysa, Roma İmparatorluğu'na bağlı illerden krallıklar koparmaktadır lar. Tacitus'dan biliyoruz ki, Cermen kabileleri, Arminius gibi büyiik önderlerin anılarının canlı tutulduğu eski şarkıları geliştirmişlerdir.56 Ege Denizi'ndeki ilk korsanlıkları anlatırken Thukydides, her za manki derin görüşlülüğüyle, yağmalamaların ardında yatan güdüyü, önderlerin kişisel kazanca olan susamışlıklarıyla ve kendilerinden da ha yoksul olan adamlarını besleme zorunluluklarıyla açıklar.57 Bu soy guncu şefler Mykene krallıklarının kurucularıydılar ve uğraşlarının yan ürünleri arasında epik sanatı da bulunuyordu. Bunların başa ge çişlerinin hızlılığı, Yunan epiğinin bağrından doğup evrildiği koral danslardan neden o denli kesin bir biçimde ayrıldığını da açıklar. Ger çekten de, yaşamda olduğu gibi sanatta da geçmişten kesin bir kopuş gerçekleşmişti. Ama gene aynı nedenle, Yunan epik sanatı, tıpkı Beo w u lf da ve Edc/aTarda olduğu gibi, olgun sınıflı toplumun sözümona "yazınsal" destanlarının yitirmiş olduğu birçok ilkel özelliği korumuş tur. Homeros Avrupa'daki bütün epik geleneğini etkisi altına aldığın dan, bu karşıtlık daha da çarpıcıdır. Vergilius Homeros'u örnek almış tır kendine, Dante de Vergilius'u; Milton'sa her ikisini de. Ama H o n ıe ros biçeminin kimi özellikleri vardır ki, hiçbir zaman yeniden üretme ye kalkışmamışlardır. Çünkü Homeros biçemi çok temel bir açıdan on lara yabancıydı ve öykünülemezdi: Yazıöncesi dönemin ürünüydü. Yazı sorunu, Homeros tartışmasının çıkış noktasıydı. On sekizinci yüzyılda Vico ve öbürleri, Homeros destanlarının oluştuğuna inanıl dığı dönem de yazının bilinm ediğini ileri sürm üşlerdi. Bu görüşü, 56 Tacitus, G . 2, Ann. 2. 88. 57 Peloponnesos Savaşı, 1.5.1.
ARKEOLOJİ A Ç IST N D A N H O M E R O S
513
17 9 5 'de, Avrupa Fransız Devrimi'nin coşkusu içindeyken W olf da ele almıştı.58 Wolf, H om eros destanlarının, altıncı yüzyılda A tina'da bir araya getirilmiş daha kısa şiirlerin derlemeleri olduğunu savunmuştu. VVolf'un görüşlerini, İlyada'yı ayrıntılı bir biçimde çözüm leyen Lachmanıı geliştirmiş ve kısa bir süre sonra da Kirchhoff aynı yöntemi Ody sseia' ya uygulamıştı.59 On dokuzuncu yüzyıldaysa, Hom eros Sorunu dört bir yarn sarmış ve doktora peşinde koşan üniversite mezunları için bulunmaz bir nimet olup çıkmıştı. En sonunda, Fick, O dysseia’y ı "in san aklına karşı işlenmiş bir suç" olarak mahkum ettiğinde, iş çığrından çıkmıştı artık.60 Bu suçlamaya karşı çıkanlar yıldırılarak susturul muştu. Ne var ki, Homeros destanlarının ayrı ayrı kişilerin düzdüğü kısa şiirlerden oluştuğunu savunanların, kendi aralarında bir görüş bir liğine ulaşmak şöyle dursun, her iki destanı da ancak sonradan yapıl mış eklemeler olarak mahkum edebildikleri zamanla anlaşıldı. Yirmin ci yüzyılda, destanları tek bir kişinin oluşturduğunu savunanlar, bu te dirgin edici sonuçtan yüreklenerek karşı saldırıya geçtiler ve destanla rın tek bir kişinin elinden çıktığı görüşünü ötekilerin yadsıdığı kadar gözüpek bir biçimde savundular: Y u n a n ista n 'd a , b ö y lesin e o la ğ a n ü stü , bu denli gö rk em li s a n a t y a p ıtla rını tasarım layab ilecek b ir insanın v a r o ld u ğ u n a in an m ak o lasıd ır. A m a Y u n a n ista n 'd a , h e rh a n g i b ir d ö n e m d e b ö y lesin e yeten ek li iki in san ın ya d a bir in san lar to p lu lu ğ u n u n b u lu n d u ğ u n u d ü şü n m e k b ile o la n a k sızd ır.61
Kentsoylu düşüncesini yakından incelemiş olanlar, bu yavan çekiş menin özünde ne denli temelsiz olduğunu göreceklerdir. Kentsoylu ta rihçilerin bir kesimi insanlığın bütün ilerlemesini bireylerin bilinçli et kinlikleriyle açıklamaya çabalamışlardır; öteki kesimse, insanlığın bü tün ilerlemesini karşıkonulmaz ekonomik güçlerin işleyişine indirge miştir.62 Dolayısıyla, iki destanı da tümden tek bir kişinin oluşturdu ğunu savunanlar, Homeros'un kişiliğinde olağanüstü bir yeteneğin yü 58 Homeros tartışmasının tarihi için bkz. R.C. Jebb, Homer (Homeros), (Yedinci basım, Glasgow. 1905), s. 103-55; M.P. Nilsson, Homer and Mycenae, s. 1-51. 59 L Lachmann, Betrachtungen über Homers llias, (Berlin, 1847); A. Kirchhoff, Homer's Odyssee, (Berlin, 1859). 60 A. Fick, Die Entstehung der Odyssee, (Göttingen, 1910), s. 168. 61 J.A. Scott, The Unity o f Homer, (Berkeley, 1921), s. 268-69. 62 G.V. Plekhanov, Role o f the Individual in History (Tarihte Bireyin Rolü), (Londra, 1940).
5H
T a r i h ö n c e s i Eg e
ce bir örneğini görürlerken; destanları ayrı ayrı kişilerin oluşturduğu, nu ileri sürenlerin gözünde, halkın dudakları arasından ortaklaşa ve doğal bir biçimde doğmuş olan bir rastgele halk şiirleri derleminin ata sı olup çıkmıştır Homeros. O çok iyi bilinen, eski kentsoylu ikilemidir bu; idealizm ile mekanik maddecilik arasındaki kısır karşıtlıktır. Schliemann ve Evans sağolsunlar, son elli yıldır, yazının ta İ.Ö. 2500 yılında Ege'de var olduğu biliniyor artık. Minos yazısıydı bu yazı. Yu nan alfabesi, belki de ta dokuzuncu yüzyılda FeııikeTilerce bulunmuş tu. Öte yanda, 1887 yılının 2 Ocak günü ile 15 Şubat günü arasında bir Hırvat ozanın Agram'da İlyada ve Odyssm'nın iki katı uzunluğunda bir dizi şiiri ezberden okuduğunu biliyoruz.63 Demek ki, erken ya da geç, Homeros'un yazmasını biliyor olması olasıdır; bilm iyor idiyse bi le kendi adıyla anılan şiirleri gene de kendisi yaratmış olabilir. Bu ko nuda bir sonuca varabilmemiz için, Homeros'un yapıtlarını, tümden sözlü olarak aktarıldıkları bilinen öteki epik şiir geleneklerinin ışığın da incelememiz gerekiyor. Bugün Kırgızlar, Hindukuş'un kuzeyindeki Tanrı Dağları'nda yer alan Kırgızistan Cumhuriyeti'nin özgür ve eşit yurttaşlarıdır. Oysa 1917 Devrimi'nden önce, geri, hastalıktan kırılan, yok olup gitmeye yazgı lı, ama şiirleriyle ün salmış göçebelerdi Kırgızlar. Gerçi bugün de şiir leriyle ünlüler, ama bütün öteki yönlerden değişmiş dürümdalar. Bu rada sunacağım ız bilgileri, Kırgızları ilkel konumlarında tanıyan on dokuzuncu yüzyıl gezginlerinden aldık.64 Kırgızların hepsi de ozandı. Gerçi yalnızca ozanlığı uğraş edinenler halk önüne çıkıyordu, ama hemen herkes doğaçtan bir kahramanlık şi iri söyleyebiliyordu. Ozanlıkla uğraşanlar ülkeyi boydan boya dolaşı yor, gittikleri yerlerde düzenlenen şenliklere katılıyor, şiir ya da türkü lerini kopuz denilen iki telli çalgı eşliğinde söylüyorlardı. Her yörede ki beyin kendi ozanı vardı, ozanın görevi, beyinin başarılarını şiirleriy le kutsamak, övmek, yüceltmekti. Bu ozanlardan biri 1860 yılında Kırgızistan'a gönderilen bir Rus ke şif birliğine katılmıştı: O zan ın h a y ra n la n h e r a k şa m ağ zı açık a y ra n b u d a la la rı gibi çev resin i alıy or, o n u n ö y k ü v e tü rk ü lerini d inlerken k en d ilerin d en g eçiy o rla rd ı. 63 M. Murko, "Neues über südslavisches Volksepik”. N eueJahrbücherftir das klastisches Altertum. (Leipzig. 1898 ). 43. 284. 64 Bundan sonraki alıntılarda Chadwick’den yararlandım: H.M . Chadwick, The Growth o f Literature, 3.174-91.
ARKEOLOJİ A Ç IS IN D A N H O M E R O S
O zan ın d ü şg ü cü ö y lesin e sın ırsızd ı ki, bir bey oğlu o lan k a h ra m a n ı a d ı n a ak ılalm az y iğitlik ler y a ra tıy o r, tan sık lar ü lkesine d o ğ ru yü rek lilik le k an at çırp ıy o rd u .65
Radlov, bu ozanların tekniğini şöyle anlatıyor: B ir K ırgız o z a n m , k o n u şm a y ı ço k sev d iğ i ve d in leyicilerin i in celikli d i zelerle v e cu k o tu ra n d e y im le rle etk ilem eye çalıştığı g ö rü lü y o r. D inle yen lerin d e b u n la rd a n h oşlan d ığı v e d eyim lerin cu k o tu ru p o tu rm a d ı ğım an lay ab ild iğ i kesin. K arşısın d ak ileri b üyü lem esin i bilen b ir o zan ı d erin bir su sk u n lu k içind e d in liy o rlar. B aşlan ö n lerin d e, g ö zleri ışıl ışıl, ö y le o tu ru y o rla r. O z a n m d u d a k la rın d a n d ö k ü len sö z le ri iç iy o rla r sa n ki. H er u stalıklı d e y im , h e r incelikli sö zcü k o y u n u y ü re k te n alk ışlarla k arşılan ıy or... A z ço k y eten eğ i olan h er o z a n tü rk ü lerini h e r z a m a n a n ın d a d o ğ a ç tan o k u y o r. D o lay ısıy la, bir tü rk ü y ü b ü tü n ü y le ay n ı b içim d e y e n id e n söylem esi olan ak sız. A m a h er sö y ley işte yeni bir şiir d ü z d ü ğ ü a n la m ı na g elm iy o r bu. O z a n m d o ğ a çla m a işlem i tıpkı bir p iy an istin y a p tığ ı na b en ziy o r. P iy a n ist nasıl o a n d a k i esin len işin e g ö re b ild iğ i e z g ile ri u y u m lu bir b içim e d ö k e r, b ö y lece eskinin b ağrın d an y en iyi o lu ş tu ru r sa, epik o zan d a ay n ı şeyi y a p ıy o r. U zu n d en ey im leri s o n u c u n d a , d e yim y e rin d e y se , bir çeşit "ü re tm e ö ğ eleri" dizisi e d in m iş. A n la ttığ ı ö y k ünün ak ışın a u y g u n bir b içim d e bir a ra y a g e tiriy o r b u n ları. B ir k a h ra m an ın d o ğ m a s ı, b ü y ü m e si, silah ların g ö rk em liliğ i, s a v a ş h a z ırlık la rı, sav aş k asırg ası, bir k ah ram an ın sa v a şta n ö n ce sö y led ik leri, in san ların v e atların an latılm ası, ünlü k ah ram an ların dile g e tirilm e si, b ir gelin in g ü zelliğ in in ö v ü lm e si gibi belli o lay ların v e d u ru m la rın b e tim le m e le rind en o lu şu y o r b u n lar... O z a n m san atı, bu d u ru k p a rç a la rı d u ru m u n g e rek tird iğ i b içim d e b ir a ra y a g e tirm e k v e g en e d u ru m a g ö re u y d u r d u ğ u d izeleri b u n larla b irleştirm ekte yatıy or. B ütün bu k alıpları ço k d e ğişik b içim lerd e k u llan ab iliyo r. Bir olayı birk aç fırça v u ru ş u y la ca n la n d ırm ay ı b ecereb ild iği gibi, o olay ı d a h a d erin liğin e y a d a ep ik b ü tü n lü ğü için d e tü m ay rın tılarıy la işlem eyi d e biliyor. Bu öğ eleri n e k a d a r ço k k ullan ab ilirse, gösterisi o ö lçü d e zen gin leşiy or, tek d ü zeliğ e d ü ş ü p d in leyicilerin i sık m a d a n k en d in i u z u n sü re d in le tm e g ü c ü o ö lç ü d e a rtı y o r. Y eten ekli b ir o z a n , k en d i d iled iği y a d a d in ley icilerin isted iğ i h e r h an g i b ir ö y k ü y ü d o ğ a çta n söy leyeb iliy o r, y e te r ki o la y la rın ak ışını iyi65 J. ve R. Michell, The Russians in Central Asia (Orta Asya'daki Rusiar), (Londra, 1865), s. 290.
515
5i6
T a r i h ö n c e s i Eg e
ce bilsin. En u sta o z a n la rd a n birine h er tü rk ü y ü sö y le y ip sö y le y e m e y e ceğini so rd u ğ u m d a bana şu yanıtı verdi: "S ö y ley em ey eceğ im türkü yok tu r, çü n k ü T an n bu tü rk ü sö y lem e yeteneğini y ü re ğ im e so k m u ş bir kez. Benim a ra y ıp b u lm a m a g e re k k a lm a d a n , T an rı d ilim in u c u n a g e tirir sözcü k leri. T ü rk ü le rim in hiçbirini ö ğ ren m iş d eğilim . O n ların h epsi de y ü re ğ im d e n g ö ğ e rir." A d a m haklıydı. S öy ley ecek b ir d u ru m çıktığın d a , o zan b ir an d u r u p d ü şü n m ek sizin , içind en g elen b ir g ü çle d o ğ a ç tan sö y le m e y e b a şlıy o rd u ... Tıpkı hiç d u rm a d a n k o n u şu p an latab ilece ği gibi, bir g ü n , bir h afta, b ir a y aralık sız tü rk ü d e sö y le y e b iliy o rd u .66
Son olarak şunu da belirtmek gerekir ki, tıpkı şiir söyleme yetisinin herkeste bulunması gibi, şiirsel söyleyiş özellikleri de gündelik konuş malarında daha alt bir düzeyde görülebiliyordu: K ırgızların h e p sin d e , sö z cü k le r d a n s e d e rce sin e d u d a k la rın d a n d ö k ü lü yor. H e r K ırgız d ile u z u n şiirleri d o ğ a çta n sö y le y e b ile ce k k a d a r e g e m en olm akla k a lm ıy o r, gü nd elik k o n u şm asın d a bile ritm in ve y ap m a bir d ü zen lem e n in izlerin e rastlan ıy o r. K u lland ığı dil d e ğ işm e ce li (m e ca z i), k ullan d ığı d e y im le r etkili v e açık seçik .67
Radlov, ozanın sanatının püf noktasını açıklamış. Koşukta sözcük ler yapma kalıplara göre düzenlenir. Eğer ozan koşuk dilini konuşma dili kadar kolay kullanabiliyorsa, elinin altında, konusuna uygun dü şen tüm olayları, ilkel yaşamın bilinen tüm törelerini ve süreçlerini kap sayan bir geleneksel kalıplar dağarcığı bulunduğu için yapabiliyordur bunu. Ustalığı bir parça da buna dayanır. Epik anlatımın bu kadar ko lay olmasının nedeni, bu kadar biçimsel olmasıdır. Kökeni doğaçtan söylemeye dayandığı için, belirli kalıplara bağlı bir nitelik taşır.68 Bu özellikler evrenseldir. Kırgız ozanların toplumsal konumu nasıl Odysseus'un sarayında da karşımıza çıkıyorsa, dili kullanımları d a //y ad a ve Och/sseıa'da öyle y a n k ı la n ır . Ya da, Chadw ick'in y a p t ı ğ ı gibi 66 V.V. Radlov, Proben der Votkslitteratur der türkischen Stâmme und der Dsungarischen Steppe, (St
Petersburg 1866-96), s. Iil, xvi. Radlov’un belirttiği gibi, ozan gösterisini durumun niteliğine göre ayarlar. Örneğin, "Eğer kendisini dinleyenler zengin ve önde gelen Kırgızlarsa, övgülerini büyük bir ustalıkla onların ailelerine yöneltmeyi çok iyi becerir... Eğer dinleyicileri yalnız yoksullardan oluşuyorsa, o zam an da zenginlerin gösterişli yaşamlarına ilişkin kin dolu sözler etmekten çekinmez; hele dinleyicilerinin kendisini onayladıklarını gördükçe daha da ağır sözler söylemeye başlar": Aynı yerde, 5. xviii-xix). 67 V.V. Radlov, Aus Sibirien, (Leipzig, 1884), 1.507. 68 H.M . Chadwick, The Growth o f Literature. 3. 669.
A
rkeolojİA ç isin d a n
Hom
eros
517
Y ıın an e p ik şiirin i C e r m e n e p ik ş iir iy le k a r ş ıla ş tır a c a k o l u r s a k , y a t m a k , k a lk m a k , y e m e k h a z ı r l a m a k , k o n u k l a n a ğ ır la m a k , a tl a r ı a r a b a y a k o ş m ak g ib i iş le rin h e p a y n ı k a lıp la ş m ış s ıf a tla r , s ü s lü d e ğ i ş m e c e l e r ( m e c a z la r ) v e y in e le n e n b ö lü m le r le a n la tıld ığ ın ı g ö r ü r ü z . C h a d w i c k 'i n b e lirttiği g ib i, " h e r iki e p ik ş ii r d e s ö z l ü g e le n e k le s ü r d ü r ü l e c e k b iç im d e d ü z e n le n m i ş tir ." 69
Bıı özelliklerin İlyada ve Odysseia'da bulunması, bu şiirlerin Radlov'un anlattığı koşullarda geliştiğini gösteriyor. Ama bu hiç kuşkusuz, sözkon u su şiirlerin elimizdeki biçimleriyle çok daha ileri bir düzenin malı ol duğuna inanmamızı engellemez. Elbette daha ileri bir düzenin malıdır lar, ama bu noktaya nasıl geldiklerini anlamak istiyorsak, temkinli dav ranmalı, her adımımızı dikkatli atmalıyız. Homeros'un o "üretm e öğeleri"ni kullanışında, onun hâlâ canlı olan bir sözlü geleneğin bu yazıöncesi aşamasının ötesine geçtiğini düşündürecek bir yan var mıdır? Bovvra'mn belirttiği gibi, bunlarm dinleyiciler için işlevsel bir değe ri vardır.70 Gerçekte, ozan için ne denli gerekliyseler, dinleyiciler için de o ölçüde gereklidirler. Tıpkı ozanm akıcı bir biçimde şiir düzmesi ni sağladıkları gibi, araya giren bu kalıplaşmış sözcükler, deyimler, bö lümler aracılığıyla dinleyicilerin zaman zaman rahatlamasını sağlarlar. Zaman zaman araya giren bu kalıplaşmış sözcükler, deyim ler ve bö lümler, herkesçe bilindiğinden, dikkat kesilmiş koşuğu dinleyen insan ların bir an için rahatlamalarına olanak tanırlar. Demek ki, bu şiirler halk önünde söylendikleri, okundukları sürece, sözkonusu öğelerin varlığını korumak zorundadırlar. Vardığımız bu sonuç doğru gerçi; gel gör ki, sözünü ettiğimiz öğeler ilkel toplum koşullarında da aynı işle vi yerine getirdiklerinden, önümüzdeki sorun konusunda bir sonuca varmamıza pek bir katkıda bulunmuyorlar. Kalıplaşmış sıfat, anlama pek az şey katar. Kaldı ki, özelliği de budur. Dolayısıyla, kalıplaşmış sıfat, olduğu gibi alındığında, kimi du rumlara öbürlerinden daha az uygun düşer. İlkel ozan bundan rahat sız olmaz, ama gelişmiş ozanlar bu konuda daha titizdirler. Öyleyse, Homeros'un bu kalıplaşmış sıfatları devingen bir biçimde, bağlamı bi linçli olarak gözönüne alarak kullandığı ortaya konulabilirse, bu onun ilkel tekniğin ötesine geçtiğinin bir göstergesi olacaktır. Odysseia' da, Klytaimestra'nm evlilikdışı ilişkisinin, yani AigisthosTa sevişmesinin öyküsüne, "kusursuz Aigisthos"a (1.29) ilişkin bir araş 69 H.M. Chadwick, The Heroic Age (Kahramanlık Çağı), (Cambridge, 1912), s. 320. 70 C.M. Bowra, Tradition and Design in the Iliad, (Oxford, 1929), s. 81.
5i8
T a r i h ö n c e s i Eg e
tırmayla girilir. "Kusursuz" sıfatı, Odysseia'nin öteki bölümlerinde bütünüyle etkin bir anlamda kullanılır. Ama burada kalıplaşmış, duruk bir sıfattan öte bir anlamda kullanılsaydı, gülünç olmaktan öteye gide mezdi. İlyada'nın On Altıncı Bölümünde, koca bir dağın doruğundan koyu bir bulutu uzaklaştırırken Zeus "şimşek devşiren" diye tanımlanır. Bu rada Zeus için genellikle kullanılan "bulut devşiren" sanlığının yerine "şimşek devşiren" sıfatının kullanılmasını, Bovvra çok ince bir ayırım olarak değerlendirmişti.71 Gene de bu örnek çok şey söylemiyor bize. Çünkü ilkel bir ozan bile bulutları dağıtmakta olan Zeus'a "bulut dev şiren" demeye kalkışmazdı sanırız. Dahası, "bulut devşiren" kadar yay gın olmamakla birlikte "şimşek devşiren" sanlığı da geleneksel olarak kullanılan bir sıfattı.72 Bowra'nm verdiği öteki örnekler uzun uzadıya incelenmeye değ mez. Hiçbir şey yoktur bu örneklerde. "Gür naralı" Diomedes, savaştanrısının saldırısı karşısında tir tir titrerken, Bovvra'ya kalırsa, "bu sı fatın, gereksiz ya da yersiz olmak şöyle dursun, ömründe ilk kez kor kan bir yiğiti çok iyi yansıttığını"73 anlamamız gerekir. Oysa bana öy le geliyor ki, Diomedes burada, yataktan kalkarken bile "gür naralı" diye tanımlanan M enelaos'la aynı biçimde verilmektedir.74 Bowra'nm gözünden kaçan şudur: Bu sıfatlar arada sırada bile Bowra'nm dediği gibi kullanılmış olsalardı, birer duraklama olarak, başka bir deyişle oza nın dinlenmesini sağlayan birer öğe olarak işlevlerini koruyamazlardı. Dinleyenler durmadan yeni bir sözcük oyunu beklerlerdi. Bu özelliğin Homeros'daki kullanılışı, ilkel ozanların kullanımıyla kesin bir uygun luk içindedir. "Bütün ozanlar için olduğu gibi Homeros için d e," diye yazmıştı Parry, "şiir düzmek demek, ona epik şürin geleneksel biçemini kalıt bı rakm ış olan ozanların anlatımlarından sözcükler, deyimler, deyişler anımsamak dem ektir."75 Parry'nin bu görüşünün doğruluk ölçüsünü, Homeros destanlarının dizelerini süreklilik içinde inceleyerek anlaya biliriz. Sözgelim i, İlyada'nın ilk elli dizesinden hiç değilse otuz altısı, bütünüyle ya da yer yer, "üretme öğeleri" sayılabilecek deyimlerden oluşturulmuştur. 71 72 73 74 75
Aynı yerde, s. 83. Bkz. İlyada, 1.580; Hesiodos, Tanrıların Doğuşu, 390. C.M. Bowra, Tradition and Design in the Iliad, s. 84. Odysseia, 4. 307. M. Parry, Lesformules et la metrique d'Homere, (Paris, 1928), s. 6.
A r k e o lo jî A ç is in d a n H o m e ro s
519
Parry, Homeros'un biçeminde en küçük bir özgünlük bulunmadığı görüşündeydi. Gerçi edebiyat eleştirmenlerini çok şaşırtmıştı bu; ama Parry kendi açısından haklıydı. Gerçekten de, Homeros'daki anlatım bireysel değildir, gelenekseldir. Sözlü anlatı gereklerine uygundur. Ama biçern ele avuca sığmaz bir şeydir. Eski öğeler yeni birtakım bi çimlerde bir araya getirilebilir. Eski kalıplar, benimsenmiş yöntemler den açıktan açığa uzaklaşmaksızın, nitel olarak geliştirilebilir, yetkin leştirilebilir. Belirli birtakım nesnel dil koşullarınca ortaya çıkarılan epik lehçenin, onun bağrmda yatan gizilgüçleri bilinçli bir biçimde kavra yan ozanlarca düzenlendiğini ve genişletildiğini görmüştük. Aynı şey epik biçem için de geçerlidir. İlyada'yı öteki eski epik şiirlerden ayıran özelliklerden biri de, ben zetmelerin (teşbih) çok sık kullanılmasıdır. Benzetme hiç kuşkusuz Cer men epik şiirinde de kullanılır, üstelik aynı biçimde kullanılır. Ama bu kadar sık kullanılmaz. İlyada'da benzetmeler hem çok iyi düzenlenmiş tir, hem de şiirin yapısına yedirilmiştir.76 Homeros'daki benzetmelerin çoğu kır yaşamından alınmıştır. Kır sal hayvancılığa dayalı yalın, dingin ve yerleşik bir toplumdan tutarlı bir görünüm yansıtırlar. Bu benzetmelerin az çok geç bir dönem e iliş kin olduğu, destansı geçmişten çok ozanların kendi zamanlarıyla ilin tili olduğu öne sürülmüştür.77 Genel özellikleri çok iyi bilinir bunların. Çoğu zaman sözcüğü sözcüğüne durmadan yinelenirler; sık sık ger çekliğe bağlı kalınmaksızın geliştirilirler; kimilerinin de konuyla ilgisi yoktur açıkça. Bu bakımdan kalıp sıfatı andırırlar. Kalıp sıfat nasıl dik kat kesilmiş dinleyiciyi bir an için rahatlatıp dinlendirirse, benzetme de bir süre için konudan uzaklaşmayı sağlar. Benzetme, hiç değilse kö keninde, bir "üretme öğesi"dir. İlyada'nm İkinci Bölümünde, Akha'lar savaşa hazırlanmaktadırlar: K a v u ru cu ate ş b ir d a ğ d o ru ğ u n d a b ü y ü k b ir o rm a n için d e ışıld ar hani, g ö rü lü r p arıltısı d a u z a k ta n , y ü rü y en o rd u la rd a silahların parıltıları ö y lece g ö k le re a ğ ıy o rd u yayıla yayıla. K anatlı k u şlar, k az la r, tu rn alar, u zu n b o y u n lu k u ğ u la r nasıl sü rü sü rü , 76 j.T. Sheppard, The Pattern o f the Iliad, (Londra, 1922). 77 H. Frankel, Die homemchen Gleichnisse, (Göttingen, 1921).
520
T A R İH Ö N C ESİ EG E
A sy a ç a y ırla rın d a , K a y stro s'u n iki y a k a sın d a , sa lla y a ra k k an atların ı kibirli kibirli, nasıl u ça rla rsa bir o y an a, bir bu y a n a , ça ğ rış a ra k y e re k on u n ca ç a y ır çın çın ö te rse n asıl, ö y le ce g e m ile rd e n , b arak alard an p ıtrak gib i in san S k a m a n d ro s o v a sın a aktı yayıldı; in san ların , atların ay ak ları altın da inledi to p rak . B a h a rd a y e şe re n y a p ra k la r gibi d u rd u b in lerce kişi çiçek li ça y ırla rın d a S k am an d ro s o v a sın ın .78
Buraya kadar her şey açık seçiktir, ama birden: S ü rü lerle sin ek , k o y u n ağılının d ö rt bir y a n ın d a h ani b irb irlerin e y ap ışıp nasıl u çu şu rlarsa s ü t k a p la n d o ld u n ılu rk e n b ah ar gü n leri, g ü r saçlı A k h a la r da işte ö ylece T ro y a lıla n y o k etm ek hırsıyla y an a y an a b ir a n d a d o ld u rd u la r o v a y ı.79
Bu benzetme şiire bir şey kazandırmamakta, tam tersine ondan bir şeyler eksiltmektedir. Savaşçılar yerlerini aldıklarmda hâlâ uçuşan si neklerden söz edilmektedir. Dahası, On Altmcı Bölümde aynı benzet me bir kez daha yinelenecektir.80 Ozan, anlattığı olayın etkisini artıra bilme kaygısıyla, söz dağarcığım bizim bugünkü beğenimize göre bi raz fazla özgürce kullanmıştır. Hektor'un Akhilleus'dan kaçtığı o ünlü bölümde de benzer bir du rum sözkonusudur: Ö n d e bir y iğ it k o şu y o rd u a m a d a h a yiğ it biri g e liy o rd u ark ad an v a r h ızıyla, bu y a rış b ir k urbanlık, bir ök ü z derisi u ğ ru n a d eğ ild i, a t sü rü cü s ü H e k to r'u n ca m u ğ ru n ay d ı bu yarış. Ç o k y a rış k a z a n m ış tek tırnaklı a tla r nasıl b ü y ü k b ir hızla d ö n erlerse sınırı, b ir ölü n ü n şerefin e y ap ılır b u k o şu , b ü y ü k tü r ö d ü lü , 78 ilyada, 2. 455-68. 79 ilyada, 2. 469-73. 80 ilyada, 16. 641-43.
A r k eo lo ji A ç is in d a n H o m e r o s
521
b ir ü ça y a k tır, ya d a bir k adın; H ek to P la A k h illeu s d a k o şarak o n lar gibi, d olan d ı ü ç k ere kentini P ria m o s 'u n .81
•
i
•
^
n
i
r
i
^
^
Resim 82. Koşu: Attika vazosu
Benzetme, burada da geleneksel. Nitekim aynı benzetmeye desta nın bir başka bölümünde de rastlamıştık.82 Peki, Akhilleus'un Hektor'u kovalamasını önce iki insanın yarışmasına benzettikten sonra, ardın dan onları yarış atlarma benzetmenin ne gereği var? Sakın yanlış anlaşılmasın; ötekiler kadar yerinde olmayan bu ben zetmeleri sonradan yapılmış eklemeler sayarak bir yana atmıyorum. Eğer sandığım gibi, bu benzetmeler ortak bir dağardan alınmış "üret me öğeleri" iseler, şiirlerin hâlâ canlılığını koruduğu, hiçbir zaman ay nı biçimde iki kez söylenmediği bir döneme ilişkin sözlerdir. Bunlar, şiirin evrimi içinde, doğası gereği sonradan ekleme olasılığını dışlayan ya da bütün şiirin sonradan eklemeden başka bir şey olmadığı bir ev renin malıdırlar, ki her ikisi de aynı kapıya çıkar. Üstelik, bu tür ben 81 İlyada. 22.158-66. 82 llyoda, 22. 22-23.
522
T A R İH Ö N C E S İ EGE
zetmeler o koşullarda yerinde bulunan benzetmelerdi. Eğer bu ozan lar, daha sonraki Yunan ozanlarının öğrenmek zorunda kaldıkları der si -"tohum u torbayla değil, elle saçmayı"83- öğrenmemişlerse, bunun nedeni onların değişik bir ortamda şiir düzüyor olmalarıdır. Demek, buraya kadar, benzetmenin Homeros'daki kullanımı, ilkel teknikte bir ilerleme olarak gözükmemektedir. Ama bununla kalmıyor Homeros. Çünkü kaba etkiler uyandırmak amacıyla bol bol kullanılan bu sanatsız benzetmelerin yam sıra, öylesine cuk oturan, o denli canlı benzetmeler var ki, o günlerden bu yana bütün ozanlara hâlâ parmak ısırtıyor. Bunlar arasında her Homeros okurunun kendince sevdikleri vardır. Benim en sevdiğim benzetme de, az önce alıntıladığım bölümde kullanılıyor; Hektor'un artık kaçamaz duruma geldiği anı betimliyor: D a ğ la rd a b ir k ö p ek nasıl izlerse g ey ik y a v ru s u n u on u in in d en k ald ırm ış, k o v a la r d e re tepe, g ey ik y a v ru s u sığınıp sak lan ır çalıların altın a, izini k o k lu y a k oklaya k o şa r k öpek d e h abire, b u lu n ca y a d e k d iren ir, b ırak m az p eşin i, işte H e k to r d a tıpkı o n u n gibi k a ça m ıy o rd u a y a ğ ı çab u k P eleu so ğ lu 'n u n g ö z ü n d e n .
Bu benzetme çok etkili olmakla birlikte gelenekseldir. Bu tür kovalamacalara daha önce de birçok metinde rastlamışızdır. Ama ozan bu kadarla da yetinmiyor: D ü ş g ö re n b ir a d a m k açan birini nasıl k o v a la y a m a z sa , k açan nasıl k a ç a m a z , k o v alay an da y a k a la y a m a z s a , A k h illeu s H e k to r'a ö yle y e tişem iy o rd u , H ek to r da k açıp k u rtu la m ıy o rd u A k h illeu s'tan .84
Daha iyisi can sağlığı. Burada benzetme konuyu saptırmıyor, aydın latıyor. Üstelik İlyada’da bu düzeye erişen başka dizelere rastlamak ola naksız. Bilinçli sanatın havasını taşıyor bu benzetme. Bir dizi bağıntılı imgeye bakacak olursak, aynı izlenimi daha da güç lü bir biçimde ediniriz. Örneğin, tanrıların İda dağlarından ya da Olympos'dan yeryüzüne inişleri anlatılırken: 83 Plutarkhos, G lor. Ath. 4. 84 İlyada. 2 2 .189-201.
ARKEOLOJİ A Ç IS IN D A N H O M E R O S
523
B öyle d ed i, ale v le n d ird i A th e n e 'n in içindeki ateşi, A th e n e fırladı indi O ly m p o s'u n d o ru k ların d an ; K ro n o s'u n oğ lu nasıl bir yıldızı g ö n d erirse b elirti d iy e y ay g ın o rd u n u n erlerin e ya d a gem icilere, işte P allas A th e n e ö y le ce , ışıklar saçarak on
indi y e ry ü z ü n e bir y ıld ız gibi, ak tı ortaların a. B öyle d ed i, yel gibi hızlı İris d e d inledi on u , indi İd a d ağ la rın d a n k utsal İlyon 'a. G ök ten d o ğ m a B o reas'ın b askısı altın da b u z gibi d olu y a d a k a r nasıl y a ğ a rsa b u lu tlard an , hızlı İris d e ö y le çab u k fırladı u çtu .86
Giriş ve son, iki örnekte de neredeyse aynı formülden oluşuyor. Da hası, benzetmelerin yerini değiştirseniz hiçbir şey fark etmeyebilir. Ge lenek, böyle durumlarda benzetmeyi gerektiriyordu. İlkel bir ozan, tıp kı aynı kalıp sıfatı yinelediği gibi, aynı benzetmeyi yinelemeyi yeğ tu tardı. Oysa Homeros biçimi koruyor, ama içeriği değiştiriyor. Gelene ği, destanın bir köşesini canlı ve şaşırtıcı bir süsle bezemenin bir yolu olarak kullanıyor. Küni zaman daha da gözüpek: B öyle d ed i, ak kollu ta n rıça H ere d e dinledi o n u , İda d ağ la rın d a n k o y u ld u y o la , k oca O ly m p o s'a d o ğ ru . Y e ry ü z ü n ü k arış k arış d o laşırk en b ir a d a m , k afasın d a b ir sü rü d ü ş ü n c e le r g e çirir d e h ani, " ş u ra y a bi v a rs a m " d iy e b ir fikir ça k a rsa b ey n in d e n asıl, u lu H e re d e b ö y le, istekle atıldı ileriye.87
Burada, Odysseia'da rastladığımız "kanat kadar, düşünce kadar hız lı"88 kalıbı ustalıkla geliştirilm iş. Ama hız düşüncesinin ötesinde bu benzetmenin Hera ile uzak yakın bir ilgisi yok; hiç de düşünceli değil o sırada Hera, tam tersine çok öfkeli. Sanki ozan kalıplardan bıkmış da, düşgücüne dayalı bir yenilik getirmeye kalkmış yüreklilikle. Gene de, üstünde pek fazla düşünülmeden yapılmış, salt ölümsüz lerin alışılm ış davranışlarını betimlem eyi amaçlayan benzetm elerdir 85 İlyada. 4.73 78. 86 İlyada. 15.168-72. 87 İlyada, 15. 78-83. 88 Odpseia, 7. 36.
524
T A R İH Ö N C E Sİ E g e
R e sim 83. İris: Attika v a zo su
bunlar. Gerçekte bunun ötesinde bir yanları varsa, ozanın özgünlüğün den gelmektedir bu. Anlatılan durum alışılmışın dışında bir öğeyi ge rektiriyorsa, ozan fırsatı kaçırmamaktadır. İlyada'nın öyküsü, Agamenınon'la Akhilleus arasındaki ölümcül kavganın üstüne oturtulur; Apollon'un saldığı vebayla başlar bu kavga: B ö y le y a k a rd ı o, P hoibos A p ollon d a d in led i on u indi O ly m p o s 'u n d o ru k ların d an , k ö p ü rm ü ş, öfkeli. O m u z la rın d a y a y ı, iki ucu kapalı ok lu ğu . K ım ıld an d ı m ı, o k lar o m u z la rın d a ç a n g ırd ıy o rd u . K ızgın tan rı y ü rü y o rd u g e ce gibi.89 89
il y a d a ,
1 . 43 -47 .
A R K EO LO Jİ A ÇISIN D A N H O M ER O S
525
B u r a d a , b iç im s e l g ir iş k a lk m ış o r t a d a n ; b e n z e t m e , s o n r a d a n a k la g e len b ir d ü ş ü n c e y e in d i r g e n m i ş . B ö y le lik le b e n z e t m e ç o k d a h a e tk ili k ı lm ıy o r. O l g u n la ş m ış s a n a t ı n ö r n e ğ i b u ; k a lıt a lı n m ış b ir g e le n e ğ in ö z g ü rc e k u lla n ılış ın ın g ü z e l b ir ö r n e ğ i.
İlyada'da hemen bütün benzetmeler, savaşın betimlendiği bölümler de geçer. Savaş bölümlerindeki kırımların yürek karartıcı bir biçimde uzun uzadıya sayılıp dökülm esine bir renk ve tat katar benzetmeler. Bu, hiç kuşkusuz, ozamn bilerek yaptığı bir şeydir. Zeus'un Agamemnon'a yalancı bir düş gördürerek Troya'yı alabileceğini bildirdiği ve savaşa dönmesini sağlamak amacıyla Akhilleus'a elçiler gönderildiği ara bölümlerde nerdeyse hiç benzetme yoktur. İlyada'dan çok daha de ğişken ve dingin bir olay örgüsüyle karşılaştığımız Odysseia'da da he men hiç benzetmeye rastlanmaz. Demek ki burada tutarlı bir bütünlük anlayışını ortaya koyan gerçek bir sanatsal ayırım örneği sözkonusudur. Homerosoğulları aktarmaktan öte bir iş yapmışlardır. Aktarırken dönüştürmüşlerdir. Hepsi de soydan ustalardı, ama bu ustaların en iyi leri yaratıcı sanatçılardı. Ancak bunlar bile özgünlüklerini köklü yeni likler getirmekten çok, tekniklerine incelik ve uyum kazandırarak göz ler önüne sermişlerdir. İlyada ve Odysseia'nm dokusu ve işlenişi ile il kel destanların dokusu ve işlenişi aynıdır, ama doğaçtan söylenen ko şuğun nitelikleri bu iki destanda öylesine geliştirilm iştir ki, bunların kendiliğindenliğini yitirmeden sanata dönüşebilmeleri sağlanmıştır. Homeros'un biçemini böylesine eşsiz kılan o akıcı, zorlamasız ustalık, yüzyıllar süren bir uygulamanın, olgunlaşmanın ve yetkinleşmenin so nucudur. Bütün estetik yargılar, önünde sonunda kişisel deneyime dayanır; onun için HomerosTa ilgili yanılmalarımın bir gün nasıl ortadan kalk tığını burada açıklamak isterim. Önce Odysseia'y\ okumuş ve şu çevrilmesi olanaksız, dizelerle karşı laştığım zaman bütün öğrenciler gibi kendimden geçmiştim: toz h o rtu m u için d e y a tıy o rd u n boylu b o y u n ca , a t sü rm esin i, a ra b a sü rm esin i u n u tm u ş tu n .90
Olağanüstü, esinlenmiş dizelerdi bunlar. Daha sonra aynı dizelere İlyada'da da rastladım. Çok şaşırtıcıydı. Gerçekten esinlenmiş dizeler idiyseler, nasıl yeniden kullanılabilirlerdi? Kimileri bir bölümü öbür 90 Odysseia, 2 4 . 39 -4 0 ; ilyada, 1 6 . 7 7 5 -7 6 .
5 26
TA RİH Ö N C ESİ EGE
bölümün öykünmesi olarak açıklıyorlardı, ama bu açıklama yetmiyor du bana. Öyleyse, gerçeğinin düzmecesinden ayırt edilmesi olanaksız bir yamalı bohçadan başka bir şey değildi bu şiirler. Daha sonra, aym türden başka yinelemelere de rastlayınca, hepsini "ilkel" diye damga ladım, ama bunun ne anlama geldiğini kavramadan. O sıralar İrlanda'ya gittim. O yoksul köylülerin konuşmalarım bi raz sökmeye başladığımda aklım başımdan gitti. Sanki dirilmişti Ho meros. Soluğu tükenmeyen bir konuşma diliydi bu; ama gene de ritimli, ses yinelemelerine yer veren, biçimsel, yapay bir dil, her an şiire dö nüşebilecek bir dildi. Daha fazla tanımlamaya çalışmanın gereği yok, çünkü bu konuşma dili Radlov'un Kırgızların konuşmaları konusun da değindiği bütün nitelikleri taşıyordu. Bir gün biri geldi, köyde bir kadının doğurduğunu söyledi. Ama şöyle dile getirdi bunu: Tri se tarraigthe aniar aice; yani "Kadın batıdan getirip yıktı yükünü". Ne demek istediğini anlamıştım. Çünkü tezek azaldığında, bayırlardan topladık ları çalıların yükü altında iki büklüm olmuş kadınların köye dönüşle rini birçok kez görmüştüm. Ne hoş bir imge, dedim kendi kendime, ne güzel bir söz sanatı! Oysa akşama kadar aynı deyimi üç dört kişiden daha duyacaktım. Herkesin kullandığı bir deyimdi bu. Buna benzer daha birçok deneyimden sonra, bu insanların dillerinden dökülen in cilerin hiç de yeni şeyler olmadığım, yüzyılların ardından geldiğini an ladım. Dil gerçekte bu deyimlerden oluşturulmuş, bu deyimlerden do kunmuştu. Nitekim bu dili akıcı bir biçimde konuşmaya başladığım da, aynı inciler benim dilimden de dökülür oldu. Homeros'u yeniden elime aldığımda, yeni bir anlayışla okudum onu. Bir halk ozanıydı Ho meros. Gerçi soyluydu kuşkusuz, ama smıf eşitsizliklerinin kulübe ile konak arasında daha bir kültür kopukluğu yaratmadığı bir çağda ya şamıştı. Kullandığı dil yapaydı; ama ne tuhaftır ki, doğal bir yapaylık tı bu. Homeros'un dili, daha güçlü kılınmış, yüceltilmiş bir halk diliy di. Dolayısıyla, onu dinlerken halkın kendinden geçmesine hiç şaşma mak gerekiyordu.
5*7
XVII
HOMEROSOĞULLARI
1. Aiolis ve İonia Karayla çevrili iki deniz ile iki anakara arasındaki anayollara ege men bir konumda bulunan Troya kentinin yöresi, daha çok eski çağ lardan başlayarak insanlara çekici gelmiş, insanların gelip oraya yer leşmelerine yol açmıştı.1 Troya 1, Anadolu'ya özgü cilalıtaş çağı kültü rünün egemen olduğu, duvarlarla çevrili bir köydü. Troya II, orta ye rinde tıpkı Dimini ve Sesklo kentlerinde olduğu gibi bir saray bulunan, surlarla çevrili bir kentti. Orta Avrupa'dan çekiç-baltalar, Kafkasya'dan ustura ağızları, Kyklad'lardan çanak çömlek alan gönençli bir pazar kentiydi Troya II. I.Ö. 2300 dolayında yerle bir oldu. LÖ. 2300 tarihi bel ki de Pelasg'ların Ege'de ilk kez göründükleri döneme denk düşmek tedir. İki köy (Troya III ve IV) yıkıntılar arasında varlığını sürdürdü. Daha sonraları kent yeniden kuruldu ve genişletildi (Troya V ve VI). Homeros'da geçen kent ise, Troya VII idi. Artık Minos etkisi ağır bas maktaydı. Akha'ların yağmaladıkları Troya, Akha'ların M ykene ken tiyle aynı kültürdendi. Daha sonra Troya kenti tümden ortadan kalktı. Tarihsel etkenler kentin doğal üstünlüklerini geçersiz kıldı. Korsanlığın yeniden boy gös termesi, Hellespontos'daki, yani Çanakkale Boğazı'ndaki deniz ulaşı mına son vermişti; Hitit İmparatorluğu çökmüştü; kısa bir süre sonra da karaköprüsünden geçen tecim yolu Phrygia'lıların Anadolu'yu ele geçirmeleri sonucunda kesildi. Fııit İlium (Artık her şey bitmişti). Ege Denizi'nin Anadolu yakasına ilk yerleşen Yunanlılar buraya te cim amacıyla gelmemişlerdi. Yerleşip yaşayabilecekleri bir yer arıyor 1
V.C. CHilde. The Down o f European Civilisation, (Üçüncü basım, Londra, 1939), s. 35.
528
T a r İ h ö n c e s İ Eg e
lardı. Kıyı bölgesinin en çekici yeri, Hermos ve Maiandros ırmakları arasmda kalan geniş düzlüktü. Burada çok sayıda ve kullanışlı limanlar, aşağı koyaklarda elverişli otlaklar vardı; öte yandan, yukarılarda Ana dolu'nun dağlık yörelerinin içlerine kadar giren kervan yolları, bu dağ lık bölge ile Kappadokia, Suriye ve Doğu'nun uçsuz bucaksız impara torlukları arasında tecimi olanaklı kılıyordu. Burada, Minos ve Hitit et kileri birleşmiş, Mykene kültürü kadar görkemli olmamakla birlikte on dan daha derin ve güçlü bir kültür oluşturmuştu Karia'ülar ve Leleg'ler arasında.2 Bu bölge saldırılara uzun zaman direndi. Mykene'nin çökü şünden sonra göçmenler dalga dalga akın ettiler buraya; ama Aiolia'lıİar daha çok Hermos ırmağının kuzeyine, Dor'lar da Maiandros ırma ğının güneyine yerleştiler. Ortadaki verimli bölgenin İonia'ya dönüş mesi göç alanının hemen hemen sona erdiği döneme rastlar. Eratosthenes, Aiol'lerin göçünün başlangıç tarihini I . 0 . 1124 olarak belirler. Troya kentinin düşüşünün altmış yıl sonrasına, İon'ların gö çünün seksen yıl öncesine denk düşer bu tarih. A iol'lerin göçünün, İon'ların göçünden daha dağınık ve daha uzun süreli olduğu söylenir.3 Herodotos'a göre, ilk başlarda Aiolis'de on iki kent bulunmaktaydı: Troas bölgesindeki Killa; Kaikos ırmağı ağzındaki Pitaııe; Pitane ken tinin güneyine düşen kıyıda ya da bu kıyının dolayında yer alan Gryneia, Myriııa, Aigaia ve Kyme; Hermos ırmağına bakan tepelerdeki Temnos; aşağı Hermos koyağında, Kyme'den gelenlerce kurulan Larissa, Neonteikhos ve Smyrna; daha da güneyde, Kolophon dolayındaki kı yıda Notion; bir de yeri belirtilmeyen Aigiroessa.4 Sözünü ettiğimiz kentlerden kimileri, bu yörede eskiden beri oturanlarca -kıyı yörelerin de Pelasg'lar, KariaTılar ve Leleg'ler; daha içerlerde Karia-Lydia so yundan iki halk, yani Mysia'hlar ve Maionia'hlar- ele geçirilmişti. He rodotos, bu on iki kentin bir tür Aiol Birliği oluşturduğuna değiniyor; ama nerdeyse Aiol kentleri kadar eski ve ünlü başka kentler de vardı: Tenedos, Lesbos ve Sipylos dağı eteğindeki Magnesia. Bu yerleşim merkezlerinin ne düzende kurulduğu konusunda iki olaydan yola çıkarak bilgi edinebiliyoruz. Bu bilgileri, İ.Ö. beşinci yüz yılda yaşamış Lesbos'lu bir tarihçi olan Hellanikos'dan Strabon akta rıyor bize. D or'lar Peloponnesos'u ele geçirirlerken, Orestes komuta 2
3 4
Bu bölgedeki Hitit kalıntılarıyla ilgili olarak, "Anaerki” başlıklı İkinci Bölüm'de V. Ege'nin Anaerkil Halkları, 6 . Hititler'e bakınız. Miletos'un da, Kolophon'un da, Erythrai’ın da, Khios’un da başlangıçta Girit'den gelenlerce kurulduğu ileri sürülüyordu: Pausanias, 7. 2-4. Strabon, 582. Herodot Tarihi, 1.149.
Ho m e r o s o ğ u l l a r i
529
sında bir topluluk Sparta'dan yola çıkmış. Orestes Arkadia'da ölünce topluluğun önderliğini oğlu Penthilos üstlenmiş. Penthilos, bu sürgün ler topluluğunu Lokris bölgesindeki Phrikion dağına kadar götürmüş. Kimileri oraya yerleşmişler. Penthilos ise yolculuğunu karadan Thrakia'ya kadar sürdürmüş ve anlaşılan orada ölmüş. Ondan sonra önder liği Penthilos'un oğlu Ekhelas ele almış; Hellespontos'u ve Bosphoros'u geçerek Daskyleion'a kadar gelmiş. Sonunda, Ekhelas'in en küçük oğ lu Gras güneye yönelmiş ve önderliği altındakileri Lesbos'a götürmüş.5 Öte yandan, geride kalıp Lokris'e yerleşmiş olan topluluk, gene A ga memnon soyundan gelen Kleuas ve Malaos'un önderliğinde Aulis'den yelken açıp yola çıkmış ve Ege bölgesindeki Kyme kentini kurmuş.6 Gerçi öykünün ayrıntılarının tartışmalı olduğu söylenebilir, ama ge ne de değinilen noktalardan ikisi doğru sayılabilir ve Homeros soru nuna ışık tutabilir. Çok uzun bir zaman yolculuk ettiği ve nereye gittiğini de açık seçik bilmediği anlaşılan birinci topluluk gerçekten de umutsuz bir serüven yaşamışa benzemektedir; alt-Mykene dönemindeki Peloponnesos'un yoksul kültürüne uygun düşen bir yorumdur bu.7 Denizden giden ikin ci topluluksa daha iyi örgütlenmiş gibidir. Her iki durumda da, göç menlerin çoğunluğu Thessalia ve Boiotia'dan geliyor olsa gerektir. Pe-
Resim 84. Alt-Mykene askerleri: Mykene’den bir vazo 5 6
7
Strabon, 582: Hell. 114; Pi. N. 11. 34-35; Pausanias. 2.18. 6 , 3. 2.1. Strabon, 401, 582. H.R. Hail, The Civilisation o f Greece in the Bronze Age, (Londra, 1928), s. 239-86.
5 JO
T A R İH Ö N C E Sİ EGE
loponnesos'dan yola çıkarılmalarının tek nedeni, önderlerinin sürgün edilmiş Pelopid'ler, bir başka deyişle Pelopsoğulları olmasıdır. Bunu bir olgu olarak kabul edebiliriz. Lesbos'un en büyük kenti Mytilene'nin ilk başlarda Penthilid'ler, yani Penthylosoğulları soyundan krallarca yönetildiğini biliyoruz.8 Sonra, Kyme'de Kleuas ve M alaos'un temsil ettiği öteki kola bağlı olması gereken Agamemnon diye bir kraldan söz ediliyor.9 PelopsoğuHarının sonuncusuna bağlılıklarını sürdüren bu göçmenlerin amacı, geçmişten kopmak değil, tam tersine geçmişi Troya Savaşı'nm geçtiği yere yakın düşen yeni yurtlarına taşımak ve ora da korumaktı. İonia'mn kolonileşmesi çok daha canlı ve çarpıcı bir olaydı. Bu ola yın başında, Pylos'dan Atina'ya sürülmüş olan Neleid'ler, yani Neleusoğulları vardı.10 NeleusoğuHarına Atina'da toprak bağışlanmış ve belki de onlar için yeniden oluşturulan kabile düzeninde bir yer veril mişti. A ttika'da durumları iyiydi. Neleusoğullarına bağlı klanlardan biri olan M edontid'ler, yani Medonoğulları Atina krallığını ele geçir mişlerdi; gene onlara bağlı bir başka klan, Kodrid'ler, yani Kodrosoğulları İonia'ya düzenlenen göçe önderlik ettiler. Kodrosoğullarınm bu göçte oynadığı rol, elimizdeki öyküde abartılmış olabilir, nitekim öy küde geçmişe Atmalıların gözüyle bakılmaktadır; ama gene de Kodrosoğulları göçte azımsanmaması gereken bir rol oynamış olsalar gerek tir. Kurdukları kentlerden kimileri, dört Attika kabilesi temelinde ör gütlenmişti;11 ikisi dışmda bütün kentler Attika'ya özgü Apaturia* bay ramını kutlamayı sürdürüyordu.12 Herodotos, İoıı Birliği'nin on iki kentini, kullandıkları lehçelere ba karak dört kümeye ayırıyordu: (1) Khios ve Erythrai; (2) Ephesos, Kolophon, Lebedos, Teos, Klazomenai, Phokaia; (3) Miletos, Myus, Priene; (4) Sam os.13 Bunların dördü (Khios, Klazomenai, Phokaia ve Sa mos) ana göç akımının dışındadır. Khios, Euboia'dan gelenlerce; Kla zomenai, Kleonai'dan ve Phleius'dan gelenlerce; Phokaia, Phokis'den gelenlerce; Samos da, Epidauros'dan gelenlerce kurulmuştu.14 Samos Aristoteles, Politika, 1311b. Poll. 9. 83. Smyrna yakınlarında Agamemnon'un adının verildiği bir pınar vardı: Philostr. Her. 2.18. Herodot Tarihi, 1.146: Pausanias, 7. 2.1. C/C. 3078, 3664. Apaturia, özellikle İon soyundan gelen Grek (Yunan) boylarınca düzenlenen şenliklere, bayramlara verilen addır. Atina kentinde Pyanepsion ayında (Ekim-Kasım) düzenlenir ve üç gün sürerdi, (ç.n ) 12 Herodot Tarihi, 1.147. 13 Aynı yerde, 1.142. 14 Pausanias, 7. 3-4.
8
9 10 11 *
H o m e r o s o ğ u lla r i
S3 1
kertti, İort Birliği'ne, Ephesos'dan düzenlenen bir sefer sonucunda zor“ la sokulmuştu.15 Phokaia ve Klazomenai, Neleid'ler, yani N e l e u s P ğ u l lan soyundan kralların egemenliğini benimsedikten sonra Birliğe alın mıştı: Phokaia kentinin başına Erythrai ve Teos'dan gelen, Klazor^enai kentinin başına da Kolophon'dan gelen Neleusoğulları soyundan b a l lar geçmişti.16 İlk başlarda on iki kent de krallarca yönetilmekteydi/ bu krallar, Kodrosoğulları soyundan ya da Glaukid'Ier, yani G iauko?°ğulları soyundan, kimi durumlarda da her iki soydan geliyorlardı.1 Glaukosoğulları, yüzyıllar önce Lykia'nın başkenti Ksanthos'a yerleşm iş olan ve Yunanca konuşan bir klandı. İon kentlerinin başına, Mile't°s ve Teos'da, bir olasılıkla da her yerde yaşayan yerli halkı yatıştırmak ama cıyla getirilmiş olsalar gerektir. Oradaki yerli kültür bastırılama'yacak kadar güçlüydü. Birliğin resmi merkezi, Mykale dağındaki Pam onioıı'daydı, ama burası merkez için elverişli olamayacak kadar gü ney deydi, nitekim daha sonraları İo n iar dört bir yöne yayıldıkların^3 Delos'daki Apollon bayramında yeniden birleşeceklerdi. Ephesos'da, Kodrosoğulları bordo giysi giyme ve Eleusis'de-ki Demeter tapınağının rahipliğini ellerinde tutma haklan gibi birtakıım kral lık ayrıcalıklarını ta Roma dönemine kadar korudular.18 İonia'dalki kral lık ne kadar sürdü bilmiyoruz, ama Aiolis'deki krallıktan daha1çabuk çöktüğünü sanıyoruz. İonia'lılar gelişip gönence kavuştular. Sahneye Aiol'lerden d?>ba geç çıkmalarına karşın, çok geçmeden bütün üstünlük alanlarını (Onların elinden alacak kadar güçlendiler. Khios, erken bir tarihte İon'^aŞhrıldı. Ardından Smyrna elden çıkacaktı. Smyrna kenti Hermos ırn^ağı ağ zında, elverişli bir konum daydı; ama halicin girişinde. Pholkaia ve Klazomenai kentlerince köstekleniyordu; nitekim çok geçmec$en Kolophon kentinden yola çıkan bir birlik Sm yrna'yı ele geçiırece^ti. Smyrna'nın yerli halkının A iolis'in öteki yörelerine çekilm esine izin verildi ve Smyrna bir İon kenti oldu.19 Hellespontos yolu açıldüğmda, Aiol'ler Sestos'a ve Abydos'a yerleştiler, ama daha sonraları A bydos kenti Miletos'a bağlandı, ardından da Phokaia'dan gelenler L-am psakos kentini kurdular ve M iletos'lular Propontis'in (Marmara Denizi) daha da kuzeyinde, Kyzikos'da güvenlikli bir yer sağladılar ikendile'5 Pausanias, 7. 2. 8, 7. 4. 2. H Aynı yerde, 7. 3.10. 17 Herodot Tarihi, 1. 147. Strabon, 632. *9 Herodot Tarihi, 1. 149-1 SO; Pausanias, 7. 5.1.
532
T A R İH Ö N C E Sİ EGE
rine.20 Aiolis üstünlüğü gene elden kaçırmıştı, bir daha da ele geçiremeyecekti. Çatalağzmdaki (delta) Naukratis kentinde, Yunanlıların ta nıdığı ayrıcalıkla güvenlikli bir yer edinen M ytilene'yi saymazsak,21 A iol'lerin yerleşim merkezlerinin hiçbiri İonia'nm üstünlüğüyle baş edemedi. Gerçi bu kolonilerin ilk dönemlerinin tarihi çoktandır biliniyor, ama bu tarih, bölük pörçük de olsa, Homeros sorunu açısından daha önce hiç irdelenmemiş birtakım değerli ipuçları da içeriyor. Epik şiir, kralın utku ve başarılarının sayılıp döküldüğü saray ozan lığından doğm uştur. Her yer için olduğu kadar Yunanistan için de geçerlidir bu dediğimiz. Odysseia'mn dizelerini okuduğumuzda, Aga m em non'un M ykene'deki ozanının saygın bir yüksek görevli oldu ğunu görüyoruz.22 Agamemnon'un soyundan inen Penthilid'ler, ya ni Penthylosoğulları uzun yolculuklarının bitim inde, içinde bulun dukları zor koşullar elverdiği ölçüde, geleneksel saray yaşamlarım yeniden kurdular. Bu girişimlerinde tümden başarısızlığa uğradıkla rı söylenem ez, çünkü dünyalıklarım hepten yitirmiş olmalarına kar şın, kim senin ellerinden alam ayacağı, kuşaktan kuşağa aktarılmış, çok değerli ve kutsal bir varlıkları vardı: Aiolis bölgesinin geriliği yü zünden krallık kurumu korunmuş, böylece epik şiirin gelişmesi ko laylaşmıştı. Beowulf un, Anglosakson saraylarında okunan kahramanlıkları, as lında bir zam anlar Kuzey Denizi'nin ötesindeki yörelerde gerçekleş mişti, onun serüvenlerini cankulağıyla dinleyen krallar ile Beowulf ara sında doğrudan hiçbir bağ olamazdı. Gerek B eo w u lf da, gerek Widsitlı'de, Offa'yı saymazsak, İngiliz ölan tek bir kişi yoktur.23 Günümü ze ulaşan biçimleriyle Eski Edda İzlanda'yla, Nibelınıgenlied de Bavyera'yla ilgilidir, ama bu destanların kahramanlan, çıkarabildiğimiz ka darıyla, Gotlar, Hunlar ve Burgondiyalılardır.24 Cermen epik şiirinin yaygın bir özelliği de, ozanların şiirİeri, kahramanlıklarım dile getir dikleri kişilerden, anlattıkları olaylardan zaman ve yer bakımmdan çok uzaklaştırılmış bir biçimde sürdürmüş olmalarıdır; bunun bir nedeni de, Töton halklarının nerdeyse bütün Avrupa'ya yayılmalarıyla sonuç lanan göçlerin geniş kapsamlı ve uzun süreli oluşudur. 20 21 22 23 24
Cambridge Ancient History’de J.L. Myres, 3. 657-60. Herodot Tarihi, 2.178.3. Odysseia, 3.267-71. H.M. Chadwick, The Heroic Age, (Cambridge, 1912), s. 32. Aynı yerde, s. 33-34.
Ho m e r o s o ğ u l l a r i
533
Oysa bizim sözünü ettiğimiz Penthylosoğulları topu topu Ege Denizi'ni aşmışlardı; savaş alamna bakan İda dağı yakınlarındaki yeni yurt larında, doğrudan Agamemnon soyundan gelen bu insanlar İlyada'yı dinliyorlardı. Yanlarındaki konuklarına dönüp, "Gerçi önemsiz bir şey ama, hiç değilse bizim ," dediklerini gözünün önüne getirebiliyor insan. Ardından Kodrosoğulları geldiler. Yurdu atalarının yaşadığı yere çok yakın olan Odysseus'un öyküsünü Homeros destanına Kodrosoğullarmın katmış olması hiç de uzak bir olasılık değildir. O dysseus'un batıdaki yolculukları ile Argonaut'larm yolculukları arasmda garip bir takım benzerlikler vardır. Bu da, destanın, İolkos'dan göç ettiklerinde Neleusoğullarınca doğudan batıya aktarılmış olabileceğini düşündür mektedir.25 İoııia'da krallık, ancak bu iki kolu birleştirecek kadar sürdü ve ora da sanat, hiçbir kesintiye uğramadan, o güne kadar ve o günden son ra hiçbir epik ozanın solumadığı bir ortama, tecimle uğraşan kent-devletinin keskin, eleştirel, sarıcı ortamına aktarıldı.
2. Homeros'un Doğum Yeri Homeros'un doğum yeri, ancak, İlyada ve Odysseia’nın bizim anla dığımız anlamda bir yazarı bulunup bulunmadığı sorusu karşısında herhangi bir önyargı taşımaksızın araştırılabilir. Yunanlılar böyle biri nin var olduğu inanandaydılar; bu konuda neler söylediklerine bir bak makta yarar var. Homeros Sorunu, günümüzde ortaya çıkmış bir sorun değil. Bu iki destanı aynı kişinin yazıp yazmadığı, Hellenistik bilimin parlak gün lerinde bile tartışılıyordu. Bu tür tartışmalar zamanla daha da gelişti. Uçüncii yüzyılda nereye varıldığım, Lukianos o canlı anlatımıyla şöy le dile getiriyor: A rad an iki ü ç gü n geçm işti ki, o zan H o m ero s'a rastlad ım . İkim iz d e kim se y e bağlı o lm ad ığ ım ız için, o n a b irçok k onu d a gön ü l rah atlığ ıy la s o ru lar so rab ild im . N e re d e d o ğ d u ğ u n u d a so rd u m bu a ra d a . B u n u n b izler a ra sm d a hâlâ çetin b ir ta rtışm a k onu su o ld u ğ u n u açık lad ım kend isin e. H o m e ro s, çeşitli u z m a n la rca kendisinin d o ğ u m yerinin K h ios, S m y rn a ya d a K olop h on olarak g ö sterild iğin i, o y sa g erçek te b irço k ların a T ig ra 25 J.A.K. Thomson, Studies in the Odyssey (Odysseia Üstüne incelemeler), (Oxford, 1914), s. 80-99.
534
T a r ih ö n c e s i E ge
nes d iy e d e bilinen Babylon'lu o ld u ğu n u söyled i; a n ca k Y u n an lılara kö le (h o m ero s) o la ra k satıld ık tan so n ra H o m e ro s ad ım alm ıştı. Başka so ru la r d a so rd u m . P eki, d e d im , d e stan ları k itap ta to p la y a n la rın y a d sı dıkları d izeler g e rçe k te senin m i? H epsinin kendisinin o ld u ğ u n u söyle di. O z a m a n , A rista rk h o s v e Z en o d o to s ok ulun u n b ütün o bilgiççe sa ç m alarını b ir b ir sa y d ım H o m e ro s'a . A rd ın d an d a, İly ad a 'y a niçin Aklıilleu s'u n öfk esiyle b aşladığını so rd u m . G erçekte h içb ir n eden i o lm ad ığ ı nı, salt kafasına ö y le estiği için öyle b aşladığını söyled i. B irçok uzm an ın ileri sü rd ü ğ ü gibi ilk ö n ce O dysseia’yı y azıp y a z m a d ığ ın ı da ço k m erak e d iy o rd u m . B u s o ru m u , h ay ır, d iy e yan ıtladı H o m e ro s. A rtık körlüğü k o n u su n d a söylen ilenlerin d o ğ ru olu p olm adığın ı so rm a m a gerek yok tu, çü n k ü k ö r olm ad ığ ın ı kendi gö zlerim le g ö re b iliy o rd u m .26
Lukianos'un sözlerindeki bu ince alayın yersiz olmadığı, Homeros araştırmasının sonuçlarını özetleyen Bizanslı sözlük yazarı Suidas'm şu girişinden de anlaşılabilir. Homeros'un doğum yerine ilişkin bölü mü aktarıyorum: B öylesine u lu bir o z a n m ölü m lü olu p o la m a y a ca ğ ı yo lu n d ak i k uşk u lar, on u n d o ğ u m yeri k o n u su n d a d a b enzer bir b elirsizliğe yol açm ıştır. Ç e şitli u z m a n la r H o m e ro s'u n S m y rn a 'd a , K h io s'd a, K o lo p h o n 'd a , İos'd a, K y m e 'd e , T ro a s b ö lg esin d ek i K e n k h e ra i'd a , L y d ia 'd a , A tin a 'd a , İthak a'd a, K ıb rıs'd a, S ala m is'd e , K ııo sso s'd a, M y k e n e 'd e , M ısır'd a , T h essalia'd a, İta ly a 'd a , L u k a n ia 'd a , G ry n e ia 'd a , R o m a 'd a v e R o d o s'd a d o ğ d u ğ u n u ileri sü rm ü ş le rd ir.27
Olağanüstü bir adaylar listesi. Ne var ki, hakikatin nerdeyse iki bin yıl süren aranılışından sonra, İ.S. on birinci yüzyılda derlenmiş bir lis te bu. İşe, Hıristiyanlıktan önceki dönemin tanıklarından kaynaklan mayanların hepsini bir yana bırakarak başlayabiliriz. Geriye yedi yer den oluşan kısa bir liste kalıyor: Kaynak A pollon'a Hom erik Ö vgü A m o rgo s'lu Sem onides (?) Keos’lu Sim onides (?) 26 Luc. VH. 2. 20. 27 Suid. Homeros.
Tarih (İ. Ö. yüzyıl)
D o ğ u m Yeri
vıı-vı vıı-vı vı-v
Khios Khios Khios
Ho m e r o so ğ u lla r i
535
Khios
Sigeion’lu Dam astes
V
Pindaros
V
T h a so s’lu Stesim brotos
V
Sm yrna
Eiis'li Hippias
V
Kyme
Keos’lu Bakhylides
V
ios
Kolophon'lu Antim akhos
V-IV
Kolophon
Kyme’li Ephoros
IV
Kyme
Aristoteles
IV
ios
Atinalı Philokhoros
IV
Argos
K o s’lu Theokritos
III
Khios
Samothraike’li Aristarkhos
lll-ll
Atina
Kolophon’lu Nikandros
II
Kolophon
Thraiks’li Dionysios
II
Atina28
J
Khios
I
Sm yrna
Şimdi bu aday kentleri, en güçsüzünden başlayarak bir bir gözden geçirelim: Atina: Daha ilk ağızda yitiriyor adaylığını. Atina, İon'ların anaken tiydi; İon'larm başarılarının saygınlığı bu kente yakıştırılırdı. Nitekim, İon'lar çok sonraları Atina kökenli görülmeyi bir övgü sayacaklardı. Smyrna'lı Aristeides, kendi kentini bir Atina kolonisi, atalarını da Atinalı olarak tanımlar.29 Atinalı tiran Peisistratos'un bir yontusuna kazı lı bir yazıt var elimizde: Ü ç k ez tiran o lan , ü ç k ez s ü rg ü n e g ö n d erilip y en id en b aşa g e çe n d e v let a d a m ı P e isistra to s'u m b en ; H o m e ro s'u n d ağın ık şiirlerin i to p la y ıp b ira ra y a getiren P eisistrato s. Ç ü n k ü S m ry n a kentini A tm a lıla r k u rd u k larına g ö re , o y ü ce o z a n d a b izim y u rttaşım ızd ı.
îos: Öyküye bakılırsa, bu adada yaşayan Kretheis adlı bir genç kız, tanrılardan birinden gebe kalmış. Smyrna kentinde köle olarak satılan genç kızı Maion adlı bir Lydia'lı almış. Maion kızla evlenmiş ve genç 28 Horn. H. 3.172: Sim. 85: Pi. fr. 264; Dam. 10 = F H C . 2. 66 ; Stesim. 18; Hippias. 8 = F H C . 2. 62; fr. 48 Blass; Antim. 18 = F H C . 2. 58; Eph. 164; Aristoteles, fr. 66 ; Philokhoros, 54; Theoc. 7.47; Nicand. fr. 14; VHom. 5-6. 29 Aristides, 23. 26, 29. 27, 40. 759,42. 776. 30 VHom. 5-6 = AP. 11.441
536
T a r ih ö n c e s i Eg e
kız Homeros'u dünyaya getirmiş.31 Hiç kuşkusuz, Bakhlides ve Aristoteles'in değindikleri öykü bu. Gelgelelim, bu öyküden Homeros'un doğum yerinin İos değil, Smyrna olduğu sonucu çıkıyor. Argos: Homeros şiirleri Argos'da kuşkusuz siyasal nedenlerden ötü rü çok tutulurdu. Homeros'la Apollon'u konuk olarak çağırdıkları bir müzik şenliği vardı ArgosTuların.32 H om eros'un, Maion ile Hyrnetho'nun oğlu olduğunu söylerlerdi.33 Bu öyküde H ym etho, İos'lu genç kızın az çok değişik biçimlisi olarak çıkar karşımıza. Hyrnetho, Doröncesi topluluklardan oluşan Argos kabilelerinden birinin, Hyrneth'lerin ata adıydı. Bir Mykene ozanları geleneğinin, Homeros geleneğin den bağımsız olarak, burada Dor akınlarmdan sonra da varlığını koru muş olması hiç de uzak bir olasılık değildir. Kolophon: Bu kentin Homeros'un doğum yeri olduğunu savunanlar Kolophon'lulardır, onun için yansız oldukları pek söylenemez. İleri sürdükleri sav, Kolophon'dan gelen İon'ların Sm yrna'yı yeniden ba yındır kılmalarından kaynaklanıyor olabilir. Geriye kalıyor Kyme, Symrna ve Khios. Kyme'nin Homeros'un do ğum yeri olması çok uzak bir olasılık; belki de, salt Sm yrna'nın ana kenti olduğu için çıkıyor karşımıza Kyme. Öte yandan, en güçlü olası lık Khios'da. Homeros'su Övgü ve Amorgos'lu Semonides kaynaklan da Khios olasılığını doğruluyor; elbette, alıntıda değinilen Keos'lu Si monides değil de Amorgos'lu Semonides ise gerçekten. Ayrıca, Khios Homerosoğullarımn yurdu sayılıyordu.34 Smyma'run adaylığından ya na bir varsayım ise, Homerosoğullarımn Sm yrna'nın Kolophon kenti ne yenik düşmesinden sonra merkezlerini Sm yrna'dan Khios'a taşımış olmasıdır. Bizim için en uygun yol> Khios ve Sm yrna'da karar kılmak, Kyme'yi de en yakın aday olarak belirlemektir. Üç kent de Aiolis ile İonia'nın sınır bölgesinde, Hermos ırmağının döküldüğü körfezin kıyı saldadır. Yunan epik şiirinin beşiğinin burası olduğunu biliyoruz.
3. S a ra y d a n P a z a r Y e rin e Homeros, Homerid'lerin, yani Homerosoğullarımn ata adıdır. En azından Homeros adı gerçek bir addır. Girit'den Thessalia'ya kadar 31 32 33 34
Plutarkhos, VHom. 3. İos adasında aylardan birinin adı Homereon’du: 1C. 12 (5) 15. Aelianus, Variae Historbe, 9.15. VHom. 4.1-2, 6 . 27; Certamen, 25. Strabon, 645; Akusilaos, 31; Hellanikos, 55.
H O M E R O SO Ğ U L LA R I
5 37
birçok yerdeki yazıtlarda kişi adı olarak geçen Homaros'un İon lehçe sindeki biçimidir Homeros.35 Cins adı olarak homeros ise "köle" anla mına geliyordu. Nitekim, bir öyküye göre, ozan Sm yrna'dan Khios'a köle olarak götürülm üştü.36 Öykü, adm kendinden anlaşılıyor. Akla daha uygun bir başka öyküye bakılırsa, homeros "kör" anlamına gelen eski bir sözcüktü.37 Demirciler hep topaldır ya, ozanlar da aynı neden le hep kördür. Meslek seçimini bedensel eksiklik belirtiyordu. Körlük, y an ı sıra "ikinci bir görme duyusu"nu, önseziyi, bir başka deyişle biliciliği ve şiiri getiriyordu.38 Demodokos kördü, Thamyris ve Stesikhoros da öyle.39 Eğer Homeros yalnızca bir "kör ozan" idiyse, adının onun gerçek olduğunu gösterdiği pek söylenemez. Homerosoğullarının "ilk başlarda Homeros'un torunları oldukları kuşaktan kuşağa aktarılan bir geleneğe göre Homeros'un şiirlerini söy ledikleri, ama daha sonraki çağlarda Homeros'la akrabalığı bulunma yan ozanlara Homerosoğulları denildiği"ni40 öğreniyoruz. Başka bir deyişle, başlangıçta bir klan olan Homerosoğulları sonunda bir lonca ya dönüşmüşlerdi. Belli bir soydan gelmenin yerini lonca üyeliğine se çilme almıştı. Merkezleri Khios'daydı. Bütün halk ozanları gibi onlar da her gittikleri yerde tanınan gezgin sanatçılardı ve hiç kuşkusuz Yu nanistan'ın birçok yerinde üyeleri vardı. Bunlardan biri olan Khios'lu Kynaithos, altıncı yüzyıl sonlarında Syrakusa'ya göç etti.41 Platon'dan öğrendiğimize göre, Homerosoğullarının sayısı dördüncü yüzyılda hâ lâ artmaktaydı. Halkın okuyamadığı, yalnız bu ozanların elinde bulu nan birtakım gizli şiirlerden söz eder Platon.42 O sıralar artık şiirler üs tündeki tekellerini yitirmiş olabilirler, ama gerek Attika yazınında, ge rek yazıtlarda Atina doğumlu bir halk ozanından söz edilmemesi ilgi çekicidir. Platon bu sanatın tipik bir temsilcisini tanıtmak istediğinde, Ephesos'dan İonia'lıyı seçer. Bu şiirler Pelopsoğullarmın ve Kodrosoğullarmm saraylarında ser pilip boy atmışlarsa, krallığın çöküşünden epeyce etkilenmiş olmaları gerekir. Kyme kentini İ.Ö. 700 yılına kadar bir kral yönetmişti, ama uç bir örnekti bu. Krallık, hiç değilse İonia'da, bu tarihten çok önceleri kal 35 36 37 38 39 40 41 42
GDI. 1033; S/C. 1059.1.3. Proklus, Chr. 99.17. Aynı yerde, 19-20; Ephoros, 164. B kî. The Growth o f Literature, 3. 619. Odysseia, 8. 63-64; İtyada, 2. 599-600; Isokrates, Hel. 64. Pindaros, N. 2.1. Aynı yerde, 2.1. Platon, Phaedros, 252b; İo, 530d; Devlet, 599e.
538
T a r İh ö n c e s İ E g e
dırılmıştı. İşte, epik şiir geleneğinin hiç aralıksız bir sonraki aşamaya aktarılmasını olanaklı kılan, Asya YunanistanYıun değişik yörelerini^ eşitsiz bir biçimde gelişmesiydi. Sarayın çöküşüyle birlikte, ozanlar pazar yerinde şiir söylemeye baş ladılar. Pazar yeri derken, köylülerin, sığır satıcılarının, köy zenginleriyle ileri gelenlerinin doldurduğu sessiz ve dingin bir pazar yerinden söz etmiyorum. Sözgelimi, Hesiodos şiir söylemiştir böyle bir pazar ye rinde; bu da onun HomerosTa boy ölçüşmesine yol açmıştır. Diyece ğim, Yunanlıların, Karia'lıların, Fenike'lilerin, tecimen denizcilerin, do kumacıların, tefecilerin, bankerlerin doluştuğu kalabalık bir liman ken tinin meydanından söz ediyorum, özellikle de Delos'da her yıl düzen lenen panayırdan. Küçücük bir ada olan Delos, mavi Ege'de gnays ve granitten oluşan, deniz yüzeyi üstüne taşmış bir kaya parçasıdır. Ama Kyklad adaları nın ortasında yer alan Delos, kültürel bakımdan İonia'nın anakenti ol muştur. E y T an rı A p o llo n , ne k a d a r ço k tu r senin ta p m a k la rın , o rm a n la r arasın d aki d ü zlü k lerin . B ü tü n to p rak ları, d a ğ d oru k ların ı, d e n iz e d o ğ ru akan b ü tü n ırm ak ları d e ğ e rli say arsın sen . A m a en d eğ erlisi D e lo s'd u r senin g ö z ü n d e . K arıları v e ço cu k larıy la birlikte İo n 'lar, u zu n giysilerin i sü rü y e re k o ra d a to p la n ırla r. Y u m ru k d ö v ü şle ri, d a n s la r v e m ü z ik le senin a n ım y a şa tırla r. Ö y lesin e g örk em li bir g ö rü n ü m d ü r ki b u , in san o ka d ın lar, erk ek ler, g e m ile r v e m allar y u m ağ ın a b ak ıp b a k ıp , b u ra d a her şey z a m a n d a n v e ö lü m d e n b ağ ım sız d iye d ü şü n eb ilir.43
Yalnız İonia'dan değil, Yunanistan'ın dört bir yanından hacılar bu bayram yerine akm ederlerdi. Sekizinci yüzyıl başlarında Messenia'dan gelen bir koronun, Korinthos'lu Eume-İos'un kendileri için besteledi ği bir övgü'yle yarışmaya katıldığını biliyoruz.44 Atinalılar da Solon za manında ve belki daha önceleri de yarışmalara katılıyorlardı.45 Çok yü rekten şarkı söyleyen birisi için Yunanca'da şöyle bir söz vardı: "San ki Delos'a gidecekmiş gibi söylüyor."46 Delos adası önemini ta Perslerin bölgeyi ele geçirmelerine kadar ko rudu ve Perslerin yenilgisinden sonra adanın geleneksel saygınlığı De43 44 45 46
Horn. H. 3. 143-55. Pausanias, 4. 4.1. Ath. 234e. Philokhoros, 158. Zenon, 2. 37.
H O M ERO SO ĞU LLARI
539
lo s'u n A tina ken tin ce kurulan yeni İon birliğinin kültür m erkezi olm a sını sağladı. D elos şen liğ in d e H o m ero s'su şiirlerin okunm ası düzenlenen izlen cede önem li b ir yer tu tardı, bu kesin. D elos A pollon'unun tapm ağın dan O dysseia' s ö z edilir.47 A yrıca, bir öyküye göre, kör ozanın ken disi de D elos'd a kalabalıkları büyülem işti: A p o llo n v e A r t e m i s 'i n s e v g is i ü z e r in iz d e n ek sik o lm a s ın , k alın s a ğ lı c a k la , D e lo s'lu k ızlar! S ak ın b e n i g ö n lü n ü z d e n çık a rm a y ın . Bir g ü n u z a k la r d a n b ir y o lc u g e li r d e , " B u r a y a y o lu d ü ş e n o z a n la rd a n en ç o k h a n g isin i s e v d in iz ? " d i y e s o r a r s a , b ir a ğ ız d a n şu y a n ıtı v e rm e y i u n u tm a y ın : " K ö r b ir a d a m , k a y a lık K h io s 'd a y a ş a r , tü rk ü s ö y le m e k te k im se le r su d ö k e m e z e l i n e ." 48
Şiir dinletilerinin D elos'da ne zaman başladığını bilmiyoruz. Doku zuncu yüzyıla kadar uzanıyor olabilir. Ayrıca, geçen bölüm de gördü ğüm üz gibi, söz konusu şiirler yedinci yüzyılda hâlâ yayılm aktaydı. Toplum sal değişiklik, H om eros destanları daha tamamlanmadan mey dana geldi. D olayısıyla, biçim lendiriri bir etkisi oldu bu şiirler üstünde. Gerçekten de devrim ci bir değişiklik olsa gerekti. Epik şiir, eski bir dün yanın soylu lu ğu nu n güvenlikli saray yaşam ında, geçmişin anılarıyla beslenerek gelişm işti. İonia'daki tecim, politika ve bilim cümbüşünün içine düştüğündeyse çiçeğe durdu bu şiirler. Koşullar benzersizdi.
4. Homeros Külliyatı Daha önceki bölümlerde, İhyada, Odysseia ve Övgüler'den topluca Homerik, yani H om eros'su şiirler diye söz ettik. Eski çağlarda Homeros'un ya da onun okulunun adıyla bilinen ve bugün artık yitip gitmiş olan on iki kadar yapıt daha vardı. Homeros külliyatıydı bu. H om eros külliyatı ikiye ayrılır: İlkin, herkesin ya da hemen hemen herkesin ustanın kendisine, Homeros'a yakıştırdığı şiirler, yani İhyada, Odysseia ve Ö vgüler vardır. Bunlardan bundan sonra da Homeros şiir leri diye söz edeceğim . Kimileri Homeros'a, kimileri de onun izdeşlerine yakıştırılan öteki şiirlerse, destanlar çemberi diye bilinir. 47 Odysseia, 6.162-63; Certamen, 315-21; Hesiodos, fr. 265. 48 Horn. H. 3.165-73.
540
T A R İH Ö N C E S İ EGE
Destanlar çemberine ilişkin bilgilerimizin çoğu, yeniplatoncu Proklos'dan (İ.S. beşinci yüzyıl) geliyor. Proklos'un Homeros külliyatı için derlediği kılavuzun bir özeti günümüze kadar ulaşmış.49 Öyle görü nüyor ki, Proklos işini büyük bir özenle yapmış. Proklos dışında, bu konuyla ilgili olarak yalnızca Hellenistik Çağ, Yunan-Roma Çağı ve Bi zans döneminin öteki yazarları ve yazı parçalarındaki alıntılar ve de ğinmeler var elimizde. İh/ada, Agamemnon'la Akhilleus arasındaki kavgadan başlayıp Hek tor'un göm m e törenine kadar, Troya Savaşı'nm onuncu yılını anlatır. Odysseia'mn konusuysa, Odysseus'un İthaka'ya dönüşü, ailesine ka vuşması ve karısının taliplerinden öç almasıdır. İlyada 15693 dizeden, Odysseia'd a 12110 dizeden oluşur. İskenderiyeli yayıncılar her iki des tanı da yirmi dört bölüme ayırmışlardır. İlyada hemen herkesçe Home ros'un yapıtı sayılmıştır; bu görüşe karşı çıktıkları bilinen kimi Helle nistik Çağ bilginleri bir yana bırakılırsa, Odysseia da öyle.50 Otuz dört Övgü vardır, ama bunlardan beşi dışında hepsi çok kı sadır. Thukydides (beşinci yüzyıl) Apollon'a Ö vgü’n ü n , Karystos'lu Antigonos (üçüncü yüzyıl) da Hermes’e Ö vgü'nün Hom eros'un oldu ğundan söz eder.51 Athenaios (İ.S. ikinci üçüncü yüzyıl), Apollon'a Öv gü'nün "H om eros'un ya da Homerosoğullarından birinin" olduğunu söyler.52 Syrakusa'lı Hippostratos (tarihi yok), bu övgii'nün gerçekte H om erosoğullarından biri, yani Khios'lu K ynaithos'u n olduğunu, ama "H om eros'un dizelerine kendinden birçok dize eklediğini" ve İ.Ö. 504 ile 500 yılları arasında Syrakusa'ya gittiğini belirtir.53 Son yıl larda W ade-Gery bu şiirin gerçekte iki övgü'den oluştuğunu inandı rıcı bir biçimde öne sürmüştür. VVade-Gery'ye göre, bunlardarı Delos A pollon'u için olanı İ.Ö. 600 yılından önce, Delphos A pollon'u için olanıysa İ.Ö. beşinci yüzyılda oluşturulmuştur. Bu ikisinin birleştiril mesi ise K ynaithos'un işidir.54 Kanımca, W ade-Gerynin vardığı bu sonuç doğrudur. Destanlar çemberi konularma bakılarak Troya Çemberi, Thebai Çem beri ve Çeşitli diye sınıflandırılabilir. 49 Khrestomathia'nın yazılışı konusunda bkz. T.W. Allen, Homer: Origins and Transmission, (Oxford, 1924), s. 51-60. 50 Proklus, 102. 3. 51 Peloponnesos Savaşı, 3.104; Antigones, 7; bkz. Pausanias, 4. 30. 4; 9. 30.12; 10. 37.5. 52 Athenaios, 22b. 53 Pindaros, N. 2. 1. 54 H.T. Wade-Gery, “Kynaithos”, Creek Poetry and Life, (Oxford, 1936), 56.
541
Hom erosoğullari
Çizelge XVII H O M E R O S KÜLLİYATI Ozan
Başlık
jlyada
H om eros
Odysseia
H om eros
Tarih 950
övgüler: f
Apollon’a Övgü
H om eros Kh io s’lu Kynaithos
ötekiler
500
Hom eros
Troya Çemberi: Kypria
f
Kıbrıslı Stasinos
1
Salam is'li Hegesinos
Aitbioph
Küçük İlyada
M iletos'lu Arktinos
744
f Sparta'lı Kinaithon
762
1 Mytilene’li Leskhes
710
1
Phokaia'lı Thestorides
V. Erythrai'li Diodoros
Troya'tun Yağmalanıp
M iletos'lu Arktinos
Yurda Dönüşler Telegonia
““
Troizen’li Agias
744 -
f
Sparta’lı Kinaithon
762
|
Kyrene'li Eugam m on
566
762
Thebai Çemberi: Oidipodeia
Sparta’lı Kinaithon
Thebais
Hom eros
Epigonoi
Teos’lu Antim akhos
753
Çeşitli: Oikhalia’nın Ele Geçirilişi Titan'ların Savaşı
S a m o s’lu Kreophylos
-
f
M iletos'lu Arktinos
744
|
Korinthos'lu Eum elos
750
Phokais
H om eros
Margites
H om eros
Amazonia
Lydia’lı M a gne s
700
Herakleia
Lindos’lu Peisinos
750
542
TARİHÖNCESİ EGE
Troya Çem beri'nde altı destan vardır. Birincisi, Kypria, yani Kıbnsh Destan on bir bölümdür. Kypria'mn konusunu Aleksandros'un yargı lanması, Helena'nm ırzma geçilmesi, A kha'ların savaş düzenine gir meleri, İphigeneia'nın kurban edilmesi ve savaşın Agamemnon'la Akhilleus arasındaki kavgaya kadar olan akışı oluşturur.55 Herodotos (be şinci yüzyıl), şiirin dizelerini inceleyerek Kypria'nin Homeros'un ola mayacağını ileri sürer; demek, bu destanın Homeros'un olduğunu dü şünen birçok kimse vardı.56 Sonunda Pindaros'a (beşinci yüzyıl) maledilebilecek bir öyküde, Homeros'un Kypria'yı damadı Kıbrıslı Stasinos'a düğün armağanı olarak verdiği anlatılır.57 Platon (dördüncü yüz yıl) bu destandan alıntı yaparken kimin destanı olduğundan hiç söz et mez.58 Pausanias (İ.Ö. ikinci yüzyıl) da bir açıklama yapmaz bu konu da.59 Athenaios, Kypria için, "Kıbrıslı Stasinos'un, Hegesias'm ya da bir başkasının olabilir"60 der. Proklos ise, Kypria'y\, Stasinos'a ya da Salamıs'li (Kıbrıs'daki Salamis kenti) Hegesinos'a yakıştırır.61 İkincisi, Aithiopis beş bölümdür. Konusu: Hektor'un gömme töre ninden A khilleus'un ölümüne kadar savaşın onuncu yılı.62 Proklos, Aithiopis'in Miletos'lu Arktinos'un olduğunu söyler. Arktinos, Suidas'a (İ.S. on birinci yüzyıl) göre, Homeros'un izdeşlerinden biridir.63 Do ğum tarihi İ.Ö. 744 diye geçer.64 Üçiincüsü, Küçük İlyada dört bölümdür. Konusu: Akhilleus'un zır hı uğruna düzenlenen yarışma ve Tahta A t'ın yapılması.65 Küçük İlya da, Sparta'lı Kinaithon'a (Hellanikos, beşinci yüzyıl), Mytilene'li Leskhes'e (Proklos), Phokaia'h Thestorides'e ya da Erythrai'lı Diodoros'a yakıştırılır.66 Kinaithon'un doğumu tarihi İ.Ö. 762 diye geçer.67 Leskhes ise Arktinos'la aynı dönemde yaşamışta.68 Bir yoruma göre de, Thes55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68
Proklus, 102-05. Herodot Tarihi, 2.117. Ael. VH. 9.15; bkz. lamb. VP. 146; Suid. Homeros, 29. Platon. Euthyphro, 12a. Pausanias, 4. Z 7. Athenaios, 682d, bkz. 35c, 334b. Proklus, 97.15. Aynı yerde, 105-06. Suidas, Arktinos - F H G . 4. 314. Suidas, I.e.: Homer: Origins and Tronsmisson, s. 62-63. Proklus, 106-07. Euripides, Tr. 821. Homer: Origins and Transmission, s. 63. Clemens. Stromata. 1. 21. Leskhes’in (bir şiirde mi?) Homeros ile Hesiodos arasındaki bir ozanlık yarışmasından söz ettiği söylenir (Plutarkhos, Moralia, 154a). Bu öykünün bizim için önemli yanı, her iki ozanın da doğaçtan söyleme yeteneğini vurgulamasıdır.
H o m er o so ğ u lla ri
543
torides'le birlikte Phokaia'da kalırken Homeros kendisi oluşturmuştur Kiiçiik İlyada'yı. Thestorides'in gene bir epik ozan olan oğlu Partheni0s, Homeros'un soyundan diye tanımlanır.69 Pausanias ise Küçük İlyada'yı ortaklaşa oluşturulm uş bir şiir olarak görür.70 Dördüncüsü, Troya'ntn Yağmalanışı iki bölümdür v e Aithiopis'in oza nı Arktinos'undur 71 Beşincisi, Yurda Dönüşler beş bölümdür. Konusu: Diomedes, Nes tor, Neoptolemos, Agamemnon ve Menelaos'un savaştan sonraki se rüvenleri. Ozanı: Proklos'dan öğrendiğimize bakılırsa Troizen'li Agias (Hegias).72 Pausanias da aynı adda bir ozandan söz eder, ama Yur da Dönüşler’i ortaklaşa gerçekleştirilmiş bir yapıt olarak görür.73 Altıncısı, Telegonia iki bölümdür. Konusu: Penelopeia'nm talipleri nin gömme töreninden Odysseus'un ölümüne kadar Odysseus'un ba şından geçenler.74 Ozanı: İ.S. üçüncü yüzyılda yaşamış olan Eusebios'a göre, Sparta'lı Kinaithon; İ.S. ikinci-üçüncii yüzyılda yaşamış olan Klemens'e göre, Kyrene'li Eugammon.75 Eugammon'un doğum tarihi İ.Ö. 566 olarak verilir. Troya Çem beri'ni tartışırken, Aristoteles'in, Homeros'u bu destan ların ozanı olarak görmediği anlaşılmaktadır.76 Daha sonra, üç şiirden oluşan Thebai Çemberi gelir. Oidipodeia'da, Oidipus'un babasını nasıl öldürdüğü, anasıyla nasıl evlendiği, oğulla rını nasıl ilençlediği anlatılır. Thebais, oğullar arasındaki savaşı, Argos'lularm Thebai kentine düzenledikleri ilk seferi, seferin birbirlerini öldürmeleriyle son buluşunu dile getirir. Epigonoi, düzenlenen ilk se ferde can veren Argos'lu komutanların oğullarının gerçekleştirdiği ikin ci bir sefer sonucunda kentin yok oluşunu anlatır. Thebais de, Epigonoi da 7000 dizeden oluşuyordu.77 Yazıtlardan birinde, Oidipodeia'nm Kinaithon'un olduğu belirtilir.78 Pausanias ise bu destanı ortaklaşa gerçekleştirilmiş bir şiir olarak gö rür.79 Ephesos'lu Kallinos, Thebais'i, sekizinci yüzyılda Homeros'a ya69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79
Suidas, Parthenios. Pausanias, 3. 26.9. Proklus. 107-08. Aynı yerde. 108-09. Pausanias, 1. 2.1.10. 28. 7; bkz. Athenaios, 281b. Proklus, 109. Eusebios, Khrikhon;Olen, 4; Clemens, Stromata, 6. 25.1. Aristoteles, Poetika, 23.5-7. Certamen, 255-60; bkz. C/C. It. Sic. 1292. 2.12. C/C. İt, Sic. 1292. 2.11. Pausanias, 9. 5.11.
544
TARİHÖNCESİ E ge
kıştırmıştır.80 Bu, külliyattaki bir şiir ile ustanın adı arasında kurulan en eski ilişkidir. Herodotos, "Homeros'un Epigonoi'u" der, ama ardın dan hemen ekler: "Elbette bu destanı gerçekten Homeros söylemişse."81 İskenderiye'de bir yapıtta, bu destan Antimakhos'a, sanırız Teos'lu Antimakhos'a (İ.Ö. 753) yakıştırılır.82 Geriye çeşitli yapıtlar kalıyor. Oikhalia'nm Ele Geçirilişi. Konu: Herakles'in son kahramanlığı. Ozan: Üçüncü yüzyılda yaşamış olan Kallimakhos'a göre, Samos'lu Kreophylos.83 Platon, Kreophylos'dan "Homeros'un bir dostu" diye söz eder.84 Bir başka yerde, tıpkı Stasinos gibi Kreophylos'un da Homeros'un dama dı olduğu vurgulanır.85 Kallimakhos'un anlattığı ve sanırız Platoıı'un da bildiği bir öyküye bakılırsa, Kreophylos Samos'da Homeros'u ağırlayıp eğlendirmiş, buna karşılık Homeros da bu destanı Kreophylos'a armağan etmiş.86 Klemens, bu destanı Halikamassos'lu Panyasis'iıı Kreophylos'dan çaldığını söyler.87 Ama belki de çalmmamıştır da, uyarlanmıştır. Titan'larm Savaşı'nı, Athenaios, Miletos'lu Arktinos'a ya da Korinthos'lu Eumelos'a yakıştırır.88 Eumelos (İ.Ö. 750), soylu Bakkhid'ler klanmdandır. Korinthia adlı bir başka destanın da ozanı sayılıyordu Eu melos.89 Messenia'dan gelen koronun Delos'da okuduğu övgü de Eumelos'undu. Phokais'ın, Homeros'u Phokaia'da ağırlayan Thetorides tarafından Homeros'dan alındığı söylenir.90 İçeriğiyle ilgili hiçbir şey bilinmiyor. Margites, hem heksametron, hem trimetron ile oluşturulmuş bir taş lamadır. Kendisini anasının mı, yoksa babasının mı doğurduğunu bil meyen ve anasına söyler korkusuyla karısıyla sevişmekten çekinen bir budalayı anlatır.91 Platon ve Aristoteles, Margites'i Homeros'un sayar lar; ama daha sonraki yazarlara bakılırsa bir Homeros öykünmesidir M argites92 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92
Pausanias, 9. 9. 5. Herodot Tarihi, 4. 32. Aristophanes, Pa. 1270; Plutarkhos, Rom. 12 Cali. Ep. 6. Platon, Devlet, 600b. Suidas, Kreophylos. Strabon, 638. Clemens, Stromata, 6. 25. 2. Athenaios, 22c, 277d. Pausanias, 21. 1,2. 2. 2,2. 3. 10. Ps. Hdt. VHom. 16. Aeskhines, Ct. 160. Platon, Alkibiades, 1147c; Aristoteles, Poetika, 4. 3.10-12; Hephaistion, Enkheiridion, 17.
H o m er o so ğ u lla r i
545
Bir de Amazonia ve Herakleia var. Amazonia, Lydia'lı M agnes'indir (İ.Ö. 700). Herakleia ise, Klemens'e göre, Kameiros'lu Peisandros (İ.Ö. 750) tarafından Lindos'lu Peisinos'dan çalınmıştır.93 İki noktaya daha değinirsek, elimizdeki bilgiler tamamlanmış ola cak. Birincisi, Platon'un İon'u, hani şu Ephesos'lu ozan, yalnızca Ho meros'un yapıtlarım okuyan, ustalığını gösterirken yalnızca Home ros'dan yararlanan bir ozan olarak tanıtır kendini.94 Nitekim, İon'un yaptığı bütün alıntılar İlyada ve Ocfyssm'dandı. Ksenophon da, Homeros'u baştan sona ezbere bilen bir Atinalıdan söz eder; metinden anla şılacağı gibi, baştan sona Homeros derken İlyada ile Odysseia'yı söyle mektedir.95 İkincisi, Proklos, "eskiler"in bütün bir destanlar çemberi ni, yani külliyatın tümünü Homeros'a yakıştırdıklarını belirtir.96 Görüldüğü gibi, eskilerin verdikleri bilgiler belirsiz ve karışık. Pe ki, ne yapabiliriz? Bu sorun bugüne kadar en hafif deyimle rastgele ele alınmış. Ayrıcılara, yani destanların ayrı ayrı ozanlarca oluşturuldu ğunu savunanlara göre, eski çağlarda bu şiirlerin hepsi de Homeros'a yakıştırılınıştı, Homeros ise tarihsel gerçekliği olmayan bir ata adından başa bir şey değildi. Öte yandan, birciler, yani bu destanları tek bir oza nın oluşturduğunu savunanlar, iki başyapıt dışında öteki destanlardan hiçbirinin eski çağlarda Homeros'un özgün yapıtları sayılmadığını or taya koymaya çabalamışlardır. Her iki görüşü de destekleyen çelişik bilgiler vardır, demek ki gerçek her iki görüşten de farklı olsa gerektir. Her iki yanın da yanılgısı, kanıtlardaki çelişkileri birer ipucu olarak ya kalayacaklarına onları ortadan kaldırmaya çalışmalarıdır. Yunanlı tarihçinin bir büyük üstünlüğü var. Kent-devletlerinin si yasal ayrılıkları, ortak bir kökenden kaynaklanan benzer tapımların varlığını sürdürmesini, aynı olayların değişik yorumlarının yapılabil mesini olanaklı kılmış, böylece karşılaştırma ve çözümleme yoluyla ha kikatin parça parça yeniden bulunması için bol bilgi ve kaynak sağla mış. Yunan geleneği, arapsaçına dönmüş bir yün çilesine benzer; çöze bilmek için tek tek iplikleri bulup çekmek gerekir. İçlerinde en güçlüleri olan Atina geleneği, beşinci yüzyıldan sonra bütün öteki gelenek leri kendi bağrında toplamayı başarmıştı. Ama İonia'lılarm da kendi kültürleri vardı, hem Atmalıların kültüründen daha eski bir kültürdü bu; ta Hellenistik Çağ'a kadar büyük ölçüde bağımsız kalmıştı. Son za93 94 95 96
Nic. Dam. 62; Clemens, Stromata. 6. 25. 2; Suidas Peisandros. Platon. İo, 531a. Ksenophon, Symposium. 3.5; Athenaios, 620b. Proklus, 102.
54 &
TARİHÖNCESİ Ege
martlarda, "İonia'h bazı İskenderiye bilginlerinin, Atina kentine h iç ulaşmamış ciltler dolusu bilgiyi anayurtlarından İskenderiye'ye getir dikleri" ortaya konuldu.97 İşte bütün bunların ışığında incelendiğinde, Homeros geleneğindeki çelişmeler çözülebilir. Sekizinci yüzyılda, bir İonia'lı olan Kallinos, Thebais destanının Ho m eros'un olduğunu söyler. Üç yüzyıl sonra Pindaros, Stasinos'a ve rilen düğün arm ağanının öyküsünü anlatırken, Kypria'nm ozanının Homeros olduğunu söylem ek ister. Ama daha sonraları, Lesbos'lu Hellanikos Küçiik İlyada'y\ Kinaithon'a yakıştırırken, A tina'da oturan bir Anadolulu olan Herodotos Kypria ve Epigonoi destanlarının Ho m eros'un olduğu yolundaki görüşe karşı çıkma gereğini duyar. Ati na'da, Thukydides Apollon'a Öugıi'nün H om eros'un olduğunu söy ler, ama dördüncü yüzyılda Ksenophon İlyada ve Odysseia dışında hiç birinin Homeros'un olmadığını savunur. Platon ve Aristoteles de Ksenophon'la aynı kanıdadırlar, yalnız onlar M argites'in Homeros'un ol duğunu kabul ederler. İskenderiye döneminde, H om eros'a seçenek olarak gösterilen birçok addan söz edilir ve bu konudaki genel tutum yansızdır. Burada bir gelenek değil, iki gelenek söz konusudur. Bu iki gelenek ayrı ayrı boy atıp gelişmiş ve en sonunda karışıp iç içe geçmiştir. Biri, Homerosoğullarının kendi geleneğiydi. En eski çağlarda, bu "Homeros'un oğulları" gerçek bir ozanlar klanının üyeleriyken, bu tür topluluklarda çok sık rastlanan bir alışkanlığı sürdürürler, dağarları nın tümünü ustanın kendisine yakıştırırlardı. İpse d ix it* Daha sonraları, klan loncaya dönüştüğünde, daha bir bireysellik ka zandılar. Kalıt aldıkları destanları hâlâ yaygınlaştırmak ve geliştirmek le uğraştıklarından, kişisel çabaları ile birlik duygularını, kendi adla rıyla ustanın adının simgesel bir biçimde birleştiği öykülerde, hani o düğün ve konukluk armağanlarına ilişkin öykülerde uzlaştırdılar. Ki mi durumlarda, aynı izleği (tema) birçoğu art arda yeniden işliyordu. Destanların sözlü olarak okunduğu koşullarda doğal ve kaçınılmazdı bu. Ama daha sonraki çağlarda, bireysel yazarlık savlan ağır basmaya başladığında, bu durum ister istemez yanlış anlamalara yol açtı. Ger çekte birbirlerinin ardı sıra gelmiş olan ozanlar, birbirlerinin yapıtları na eklemelerde bulunan ya da birbirlerinin yapıtlarını aşıran, birbirle rini geçmeye çalışan ozanlar gibi göründüler. 97 L. Pearson, Early Ionian Historians, (Oxford, 1929), s. 9. * Kendileri söylüyorlar, başka kanıt yok. (f.n.)
HOMEROSOĞULLARI
547
Bu destanlar Yunanistan anakarasına ulaşıp da halk arasında okun maya başladığında, ilk ağızda İonia'lıların eski tutumu benimsendi ve hepsi de Homeros'un destanları olarak kabul edildi. Ama dördüncü yüzyılda, edebiyat eleştirisi yavaş yavaş boy atmaya başladığında, Attika'h yazarlar Homeros'un adını iki başyapıtın yanı sıra Ionia'da bile belli bir ozana bağlanmamış olan Övgüler ve Margites ile birlikte anma yı yeğlediler. En sonunda iki gelenek İskenderiye'de iç içe geçti. Arktinos'un, Leskhes'in, Kinaithon'un ve İonia'dan aktarılan öteki Homeros'su ozanların adları artık herkesçe biliniyordu ama bu adları yadsı yan Attika edebiyatının etkisi yüzünden, mürekkep yalamış kişilerin tutumu kuşkucuydu. Öte yandan, halktan kişiler külliyatın tümünün Homeros'un olduğuna inandıkları için böyle bir kuşku duym uyorlar dı. Bu konuda birisi kendilerine karşı çıkacak olursa, Homeros'un ana sının babasının ölümsüz, tanrısal kişiler olduklarım söyleyip çıkıyor lardı işin içinden.
5. D estanlar Çemberi Troya Çemberi ile Thebai Çemberi'ne ilişkin olarak adları anılan on ozandan yalnızca beşinin Aiolis ya da İonia'nın yerlisi olduğu söyle nir. Ötekiler ya Peloponnesos, Kıbrıs ve Libya'da doğmuş ya da oralılarca evlat edinilmişlerdir. Bu ozanlara yakıştırılan destanları ve do ğum tarihlerini gözden geçirirsek, Homerosoğullarımn yayılması ko nusunda kimi ipuçları bulabiliriz belki. Sparta'lı Kinaithon için İ.Ö. 761-758 tarihi veriliyor. Doğum tarihi diye alsak bile çok erken bir tarih. Küçük İlyada'daki rakibi Leskhes'den yirmi yıl, Telegonia'daki rakibi Eugammon'dan iki yüz yıl erken. Kina ithon Küçük İlyada'yı Proklos'un anlattığı biçimde oluşturmuş olamaz, çünkü bu destanın konusu, Arktinos'un yapıtları olan Aithiopis ve Troya'nmYağmalanışı ile bağıntılı bir biçimde tasarlanmış olması gerekti ğini gösteriyor. Öte yandan, Kinaithon, Küçük İlyada'nın daha eski bir yorumun ozanı olarak da kabul edilebilir. Gene, Kitaithon'un Telego nia' sı, Eugammon için bir örnek oluşturmuş olabilir. Kyrene kenti Thera'dan gelenlerce kolonileştirilmişti, Thera kenti de Sparta'dan gelen lerce.98 Geriye, tek ozan adayının Kinaithon olduğu Oidipodeia destanı kalıyor. Bu noktada, Kinaithon için verilen tarih, Epigonoi'un ozanı An98 Herodot Tarihi, 4.147-59.
548
T a r İh ö n c e s i E g e
timakhos için verilen tarihle ve Kallinos'un da bildiği Thebais destanı nın eskiliğiyle uyuşuyor. Kallinos'un yaşadığı dönem, Arkhilokhos'dan "çok önce değildi." Son zamanlarda, Arkhilokhos'un İ.Ö. 740-670 ara sında yaşadığı ileri sürülmüştür.99 Demek, Kinaithon büyük bir olasılıkla sekizinci yüzyılda yaşamış tır. Sparta kentine baktığımızda Kinaithon'a çok uygun bir ortamda gö rürüz. O sıralar daha askercilleşmemiş olan Sparta kenti bir kültürel yenidendoğuş yaşıyor, ozanlar Yunanistan'ın dört bir yöresinden Sparta'ya akın ediyorlardı: G irit'den Thaletas (tarih yok), Kolophon'dan Polymnastos (tarih yok), Lesbos'dan Terpandros (İ.Ö. 676'da yaşlı bir adamdı), Sardes'den Alkman (İ.Ö. 672 ya da 657) ve Atina'dan Tyrtaios (İ.Ö. 630). Karneia'daki ilk müzik yarışm alarını başlatan Terpandros'du.100 Alkman da Odıjsseia'yı mutlaka biliyordu, çünkü Kral Alkinoos'un kızı Nausikaa top oynarken Odysseus'un ortaya çıkıp onu şaşırttığı bölümü anlatan bir danslı oyun hazırlamıştı.101 Ayrıca, Spar ta yasalarım değiştiren devlet adanu Lykurgos'un Samos'daki Kreophylos ailesinden edindiği İlyada ve Odysseia’yla ilgili dinletiler başlattığı söylenir.102 Lykurgos pek somut olmayan, bir bakıma mitolojik bir ki şidir, dolayısıyla Lykurgos'la ilgili bir tarih verilemez, ama Homerosoğullarının sekizinci yüzyılda Sparta kentinin koruması altında olduk larını göstermesi yönünden bu öykü öteki anlatılanlara uygun düşmek tedir. Oidipus söylencesinin Sparta'yla özel bir bağıntısı bulunduğu nu da ekleyebiliriz bütün bunlara. Oidipus, Sparta krallarının ataların dan biriydi.103 Yurda Dönüşler’in ozanı Troizen'li Agias için hiçbir tarih verilmiyor. Homeros'un da çağrıldığı Argos'daki şenliğe ve Hyrnetho'nun öykü süne daha önce değinmiştik. Yedinci yüzyılın ortalarına kadar, Argos kralları Peloponnesos'un kültürel önderliği için Sparta krallarıyla ya rıştılar. Son Argos kralı Pheidon (İ.Ö. 675), Olimpiyat Oyunları'nın de netimini eline geçirdi.104 Eğer daha o sıralar Sparta sarayında Home ros ozanları çalıp söylüyorduysalar, bunlar Argos'a da gitmiş olmalı dırlar. 99 Homer: Origins and Transmission, s. 61; A.A. Blakeway, “The Date of Archilochus", Creek Poetty and Life, (Oxford), 1936), 34. 100 Hellanikos, 121 101 Alkman, 16. 102 Plutarkhos, Lykurgos, 4; Herakleides, PP. 2.3; Claudius Aelianus, Variae Historiae, 13.14. 103 Herodot Tarihi, 6. 52. 2. 104 Aynı yerde, 6.127. 3.
HOMEROSOĞULLARI
549
Kypria'nin ozanları oldukları söylenen Stasinos ve Hegesinos için de bir tarih yok elimizde. İkisi de Kıbrıslıydı. Hegesinos, Teukrosoğullarınm krallık merkezi olan Salamis kentindendi. Paphos'da, Kinyrasoğullan denilen bir başka kral soyu daha vardı. Her iki soy da Akha kökenli olduklarını öne sürüyorlardı. Teukrosoğulları da, Kinyrasoğulları da varlıklarını Hellenistik Çağ'a kadar sürdürdüler. Stasinos ve Hegesinos'u koruyup gözetenler bunlar olsa gerektir. Kıbrıs'da Ho meros okuluyla kaynaşmış bir Akha ozanlık okulunun bulunması bi le olasıdır. Kyrene'li Eugammon için kesin olarak İ.Ö. 566 tarihi veriliyor. Kyrene kenti bir önceki yüzyılın son çeyreğinde kurulmuştu daha. Kyrene'de de Battosoğullarının egemenliğinde krallık sürüyordu. O zaman, kentin epik şiirle bağı perçinleniyor kuşkusuz. Telegonia, Odysseia'nm bir devamıydı. Yunanlıların Batı Akdeniz'e girmeleriyle birlikte, bu yö relerle büyük ölçüde bağıntılı olan Odysseus'un öyküsü Homeros'su sınırlarının çok ötelerine taşırıldı ve geniş bir ailenin babası oldu Ody sseus. Dahası, Eugammon, Telem akhos'un Arkesialos adlı bir erkek kardeşinin bulunduğunu söyledi.105 En azmdan dört Kyrene kralının adıydı Arkesialos. Anlaşılan, Battosoğulları OdysseusTa akraba olduk larını söylemek istiyorlardı. İlişkinin tam olarak ne olduğu belirsiz, ama Odysseia'yı geliştirirken Battosoğulları ile Odysseus arasındaki bağın tıyı vurguladığma bakılırsa Eugammon bu durumu biliyor olmalıydı. Demek ki, Homerosoğulları, Sparta'da sekizinci yüzyılda, Argos'da sekizinci ya da yedinci yüzyılda, Kyrene'de yedinci yüzyılda ve Kıbns'da aşağı yukarı aynı dönemde benimsetmişlerdi kendilerini. İonia dışında, kral saraylarında kendilerine kucak açan dost bir ortam bul muşlardı. Aristoteles, yazılarında sık sık rastladığımız o kısa ama unutulmaz bölümlerden birinde, Destanlar Çemberi'ni İlyada'dan ayırmaktadır: Dolayısıyla, daha önce de belirttiğim gibi, Homeros'un İlyada’da bile Troya Savaşı'nın başını ve sonunu anlatmakla birlikte, savaşı başından sonuna betimlemeye kalkışmaması, olağanüstü bir sezgidir nerdeyse. Çünkü konu tek bir şiirde ele alınamayacak kadar uzundu; Homeros her şeyi tıkış tıkış doldurmaya kalksaydı, öykü çok karmaşık, içinden çıkılmaz bir duruma gelecekti. Homeros tek bir bölümde yoğunlaşma yı ve o bölümü Gemilerin Sayımı gibi birçok yanöyktiyle çeşitlendirme 105 Eustathius. 1796. 50.
550
TARİHÖNCESİ EGE
yi yeğlemiştir. Öteki ozanlar, sözgelimi Kypria ve Küçük İlyada'nın ozan ları, bütün bir dönemi kapsayan koca bir olaylar dizisi içinde tek bir ki şiyi ele alırlar. İşte bu yüzdendir ki, İlyada ve Oıiı/ssm'dan yalnızca bi rer ya da ikişer tragedya oluşturulabilmiş olmasına karşılık, Kypria'dan birçok, Küçük İlyada'dan da sekizden fazla tragedya çıkarılmıştır.106 Destanlar çemberinin ozanları yaratıcı güç bakımından daha geriy diler. Bu herkesçe benimsenen bir kanıydı. Horatius da bu ozanları Homeros'dan ayırmakta, Proklos ise bu ozanların daha çok işledikleri ko nular açısından incelenmeye değer olduklarını söylem ektedir.107 Aristoteles'e göre, Homeros'un üstünlüğü, konusunu şiire tıkış tı kış doluşturmaya kalkışmamasındaydı. Destanlar çemberinin ozanla-
106 Aristoteles, Poetika, 23. 5-7. 107 Horatius, Ars Poetica, 140, Proklus, 97.
HOMEROSOĞULLARI
55i
nysa böyle yapmışlardı. İlı/ada ile Odysseia'da anlatılan olaylar birkaç haftalık bir süreyle sınırlı olmasına karşın, her ikisi de yirmi dört bölü mü bulmuştu. Oysa Kypria on bir bölümde on yıllık bir dönemi. Yurda Dönüşler beş bölümde sekiz yıllık bir süreyi anlatıyordu. Ölçekleri çok daha küçüktü. Öte yandan, Troya Çemberi incelendiğinde, İlyada ve Odı/sseia'mn gerçekte de günümüzdeki biçimlerinde oldukları ortaya çıkmaktadır. Kypria, İlyada'nın başladığı yerde biter. Kiiçiik İlyada, bü yük İlyada'nın sona erdiği yerde başlar. Yıtrda Dönüşler, Odysseia'ya bir ek, Telegonia ise gene Odysseia'nm sonudur. Homerosoğullarımn yara tıcı gücünü aşmak olanaksızdı. Bu geldiğimiz noktada, Homeros eposunun tarihindeki üç evreye değinmemiz gerekiyor. İlk olarak, Aiolis ve İonia'da saray ozanlarının yalnız o yörede söy ledikleri kısa şiirlerinin söz konusu olduğu ilkel dönemden söz edebi liriz. Phemios ve Demodokos'un şiirlerinde yansıyan evredir bu. Baş larda sayısız ozanlar klanından biri olan Homerosoğulları, zamanla sa natlarının büyük ustaları oldular ve ünlerini artırdılar. İlyada ve Ody sseia daha o sıralar yoğrulup biçimlenmekteydi, ama daha organik bi rer bütün olmaktan çok, gevşek örülmüş bölümler durumundaydılar. Belirgin bir biçime bürünmemişlerdi. Homerosoğulları daha sonra kendilerine Delos'daki Apollon şenli ğinde bir yer sağladılar. Yeni sorumluluklar, yeni olanaklarla yüz yü ze gelen Homerosoğulları yeniden örgütlendiler ve genişlediler. Dışa kapalılıklarını bir yana bırakarak, gerekli nitelikleri taşıyan bütün ozan lara açık bir meslek örgütüne dönüştüler. Rakiplerini de aralarına ala rak kendilerini zenginleştirdiler. Halk onları öylesine tutuyordu ki, şen lik izlencesinin büyük bir bölümü, belki de birkaç günü onlara ayrıldı; böylelikle büyük çaplı başyapıtlarını oluşturabilecekleri elverişli bir ko numa kavuştular. İlyada ve Odysseia’nm yapısında kendini gösteren tek nik ustalık, yüksek düzeyde bir düzenlemeyi gerektiriyordu. Demek, Apollon'a Övgü'den dolaylı da olsa çıkan sonucu kabul edebiliriz: Bü tün İonia'nın kendilerini dinlediği kör ozanm izdeşleri, Delos'da, sa natlarını daha sonra kimsenin erişemediği bir yetkinlik düzeyine yük selttiler. Gerçi destanlar hâlâ yoğrulabilir, biçimlendirilebilir durum daydılar, ama Delos'da her yıl söylene söylene biraz daha bütünsellik kazanarak, her söylenişte biraz daha yetkinleşerek belli bir kalıba dö küldüler, belli bir inceliğe, uyuma ve bütünlüğe eriştiler. Üçüncü evrede, epik şiir sanatı İonia ötelerinde kök sürdü. Ama bu yaygınlaşması sırasında gerilemeye de başladı. Gerçi ozanlar Sparta,
552
TARİHÖNCESİ Ege
Argos, Kıbrıs, Kyrene gibi yerlerde çok iyi karşılandılar, ama bu yöre lerde daha çok kısa şiirler tutuluyordu, ozanlardan kısa şiirler bekle niyordu, dolayısıyla onlar da bir zamanlar atalarının yaptığı işe dön düler, kralların saraylarında zamamn olaylarını koşukla yazmaya baş ladılar. Epik şiir sanatı, gelişme yönünün tersine çevrilmesiyle birlikte sona erdi. Giderek yaratıcı olmaktan çıktı. Yepyeni bir maddi ve dü şünsel yaşam düzeyine ulaşmış bir çağda, epik şür, tarihsel anlatı için yeterli bir yol olmaktan çıkmıştı artık. Artık Homeros'un gelişmiş kentdevletindeki gerçek kalıtçısı, Platon'un İon’unda anlatüan kuş beyinli virtüöz değil, zamanın olaylarım düzyazıya döken vakanüvistti. Tıp kı halk ozanları gibi Herodotos da halk önünde söylerdi108 ve başvur duğu yol yeni olmakla birlikte, coğrafî ve tarihsel yanöykülerle çeşit lendirdiği ana izleginde, yani Yunan-Pers Savaşı'nda kullandığı teknik temelde Homeros'su bir teknikti. Diyeceğim, tarihin babası aslında epik şiirin çocuğuydu.
6. İlyada ve Odysseia'nm Yayılması Geldik Homeros Sorunu'nun canalıcı noktasına. Bu şiirler ne zaman yazıya geçirildi? Eski gelenek çok kesin bu konuda. Bölük pörçük şiir ler olarak tanındıktan sonra İlyada ve Odysseia'yı altıncı yüzyıl sonların da Atinalı tiranlar toplayıp biraraya getirdiler ve bugün elimizde bulu nan biçimleriyle yayımladılar. Bu iki yapıtın ayrı ayrı kişilerce meyda na getirildiğini savunan ayrıcılar, bu duruma bakarak, şiirlerin bütün sel birer sanat yapıtı değil, derleme yapıtlar olduğunu ileri sürdüler. İl yada v e Odysseia'nm tek bir ozan tarafından oluşturulduğunu savunan birciler ise kanıtları körü körüne yadsıdılar. Ayrıcalık daha çok Alman ya'da, bircilik genellikle İngiltere'de boy gösterdi; giderek, dil ve yazm alanındaki bu karşıtlığa ulusal karşıtlıklar da eklendi. Kendi düşünce mi hemen belirteyim. Ayrıcılar kanıtı kabul etmekte haklıdırlar; birci lerin yanlışı ise ayrıcıların kanıtı yanlış yorumlamalarına göz yumma larıdır. Ben kendimi, aşırı uçlar arasında ılımlılığı savunan bir konum da görüyorum; belki alışılmamış bir konum bu, ama gönlüm rahat. Kimi bilim adamları, şiirlerin nerdeyse ustanın kafasında doğar doğ maz görünmez kanatlarla uçarak dört bir yöreye dağıldığını düşünür gibidirler. Hiç kuşkusuz bir yanılgıdır bu. İlyada v e Odysseia'nm yayıl 108 Eusebios, Chr.; Olen, 83; Strabon, 18.
HOMEROSOĞULLARI
553
ması, en azından kent-devletlerinin gelişmesi kadar eşitsiz bir biçimde gerçekleşmiştir. Dahası, bu destanların halka ulaşmadan önce meslek ten ozanlarca bilinebileceği ve birer bütün olarak tanınmadan önce par ça parça söylenmiş olabileceği de açıktır. Öyleyse, îlyada ile Odysseia'nm îonia dışında halk önünde ilk kez ne zaman, nerede ve nasıl okundu ğunu sormakla başlayalım işe. Bu iki başyapıt Sparta ve Argos'da daha İ.Ö. sekizinci ve yedinci yüzyıllarda biliniyordu. Ama burada bir sorun var. Sözünü ettiğimiz kültürlü Peloponnesos krallıkları uzun ömürlü olmadı. Yedinci yüzyü sonlarında serfler arasındaki tedirginlik ve kıpırdanmalardan korku ya kapılan Sparta'lı toprak sahipleri kralhğa el koydular ve sarayı kış laya dönüştürdüler. Artık Eurotas koyağında tek bir ozan kalmamıştı. Bu arada Argos, Korinthos karşısmdaki tedmsel üstünlüğünü yitirmiş ti. İsthmos Kıstağı'nda yer alan Korinthos, Ege Denizi'nden Adriya Denizi'ne giden ve artık açılmakta olan dolaysız yol üstündeydi. Home ros dinletileri Argos'da sürmüş olabilir, ama Sparta'da sürmedi. Daha sekizinci yüzyıl başlarında Korinthos önemli bir gemi yapım merkeziydi; Korinthos çömlekçiliğinin yayılmaya başlaması da o sıra lara rastlar.109 Ama Korinthos'un kendine özgü bir gelişmesi söz ko nusuydu. Sparta'da soylular iktidan tecimin gelişmesini önleyecek ka dar erken ele geçirmişlerdi. Korinthos'da, ise kentin elverişli konumu soyluların tecimin gelişm esini önlemelerine olanak tanım ıyordu; bu durumda soylular başka bir şey yaptılar: Bakkhid'lerin yönetiminde tecimi tekellerine aldılar ve tecim üstünde boğucu bir egemenlik kur dular. Bunları bir tecimen prens ya da bildiğimiz türden bir tiran olan Kypselos alaşağı etti (İ.Ö. 657). Kypselos ve oğlu Periandros'un yöne timinde, tecim ve kültür yaşamı yeniden canlandı. Lesbos'lu ozan Arion'un koruyuculuğunu Periandros üstlenmişti.110 İşte, Korinthos'lu va zo bezekçilerinin, İh/ada'dan sahneleri, bu destanı çok iyi bildiklerini kanıtlayacak kadar doğrulukla çizmeye başlamaları bu döneme rast lar.111 Destanlarla ilgili bu bilgileri, tiranların başlattığı destan dinleti lerinden edindikleri düşünülebilir. Sikyon kentinin -İsthmos Kıstağı İçin de geçerli- ilk tiranı, Kypselos'la aynı dönemde yaşamış olan Orthagoras'dı. Orthagoras da ozan 109 Cambridge Ancient History’de H.T. Wade-Gery, 3. 535, 539.
U0 Herodot Tarihi, 1. 23-24. 111 K.F. Johansen, lliaden i tiglidgraesk kurut, (Kopenhag, 1934);Journal o f Hellenic Studies’de J.D. Beazley, 54.85; H.T. Wade-Gery, “Kynaithos", Creek Poetry and Life, (Oxford, 1936), s. 77. Johansen'in kitabını ele geçiremedim.
554
T a r İh ö n c e s İ Ege
ları koruyup gözetmiş olsa gerek, çünkü yarım yüzyıl sonra Orthagoras'm ardılı Kleisthenes'in "ozanların Homeros şürleri okumalarını Argos'u ve Argos'luları yücelttikleri gerekçesiyle yasakladığını" öğreni yoruz Herodotos'dan.112 Kleisthenes bu yasağı Argos'la yapılan bir sa vaştan hemen sonra koymuştu. Ne ki, böyle bir yasağın fazla sürdüğü nü sanmıyoruz. Bir zamanlar Agamemnon'a bağlı bir kent olarak Sikyon, kendi Homeros geleneğinden onur duymaktaydı. Sikyon'lu bil ginler, İlyada'da bir yanlış bulduklarını ileri sürüyorlardı. Günümüz deki metinde Agamemnon'un Sikyon yakınlarındaki toprakları olarak geçen Gonoessa'nın bir yanlış okuma olduğunu, bu yerin gerçek adı nın Donoessa olması gerektiğini söylüyorlardı. Bu çarpıtmanın Atma lı yayıncılardan kaynaklandığı kanısmdaydılar.113 Kuzeye yönelip Boiotia'ya geldiğimizde, bağımsız bir epik şiir oku lunun boy gösterdiği bir yörede buluruz kendimizi, demek koşullar epeyce değişiktir Boiotia'da. Hesiodos, kendisine yakıştırılan bütün yapıtların yazarı değildir ger çi, ama tarihte gerçekten yaşamış bir kişidir. Herodotos, Homeros'un çağdaşı sayar H esiodos'u,114 ama Hesiodos'un kullandığı dil kesinlik le Homeros-sonrası bir dildir ve günümüz bilim adamları onun seki zinci yüzyılda yaşadığını savunurlar. Thebai dolayında bir köyde, Askra'da yaşamıştır Hesiodos. Ama orada doğup doğmadığı belli değil dir. Kyme'li bir göçmen olan babası Dios onu daha çocukken Askra'ya getirmiş olabilir.115 Demek, hemen bütün sanatların soysal bir nitelik taşıdığı bir çağda, babası Homerosoğullarının beşiği olarak saptadığı mız yöreden gelen, meslekten bir ozanla karşılaşıyoruz Askra'da. Pe ki, Hesiodos'un babası Dios da Homerösoğullarmdan mıydı acaba? Es kiler Dios'un Homeros'un akrabası olduğunu öne sürüyorlar ve ortaya bir soyağacı çıkarıyorlardı.116 Kuşkusuz uydurmaydı soyağacı; ama deneyimlerimiz, bize bu savı salt uydurma olduğu gerekçesiyle gözardı etmememiz gerektiğini gösteriyor. Hesiodos külliyatının tarihönce si Thebai ve Orkhomenos'daki koral şiirden alınmış olan içeriği Boio112 Herodot Tarihi, 5. 67. 113 Pausanias, 7. 26.13. 114 Herodot Tarihi, 2. 53.2. Ceriamen, İki ozan arasındaki yarışma anlamına geliyor, her birinin öbürünün başladığı heksametronları tamamlaması gerekiyor. Eski İrlanda edebiyatında da geçen bu tür yarışmalar yakın geçmişe kadar sürmüştür: bkz. D. Hyde, Abhrain diadha Chuige Chonnacht, (Londra. 1906). 115 Hesiodos, işler ve Günler, 633-40; Ceriamen, 51-5Z. 116 Ceriamen, I.e.; Proklus, 100.
HOMEROSOĞULLARI
555
tia ile ilgilidir, ama biçimi tümden Homeros'sudur. Hesiodos'un kul landığı lehçe ve altı ölçü kalıbı (heksametron) Homeros'dakiyle aynı dır. Bu da olsa olsa, bildiğimiz biçimiyle Hesiodos okulunu, Homerosoğullarının bir kolunun kurduğu anlamına gelir. Hesiodos'un zamanında Homeros şiirlerinin Boiotia'da ne denli yay gın olduğu, ne ölçüde bilindiği ayrı bir konu. Hesiodos'un bir ozanlık yarışmasında Homeros'la boy ölçüştüğü söylenir; ama Boiotia'da de ğil, Khalkis ve Delos'da.117 Hesiodos okulu yerini bir tek orada koru yabilmişti. Hesiodos okulu ozanları sanırız rakiplerinin yapıtlarını çok iyi biliyorlardı, ama halk önünde şiir söylerlerken rakiplerinin yapıtla rını da kullanmaktan nefret ediyorlardı mutlaka. Öte yandan, kendi dağarlarındaki şiirlerle birlikte rakiplerinin şiirlerini de öteki meslek taşlarına aktarmış olmaları çok olasıdır.118 Demek, Boiotia'yı İlyada ve Odysseia'nm ikincil bir yayılma merkezi sayabiliriz. Adriya Denizi'nin ötesindeki kolonilere baktığımızda, Hippostratos'un "Homeros şiirlerinin Syrakusa'da ilk kez 69. Olimpiyat sırasın da -yani İ.Ö. 504 ile 500 arasında- Kynaithos tarafmdan okunduğu" yo lundaki açıklamasıyla karşılaşıyoruz.119 Apollon 'a Övgü'nün düzenle mesini yapan da Kynaithos'du. Yalnız, Hippostratos'un bu şiirlerin bu bölgede daha önce hiç bilinmediğini Öne sürmediğini gözden kaçırma yalım. Homeros şiirleri, ailesi Lokris'li olan ve Hesiodos'la akraba ol duklarım söyleyen Stesikhoros'un hiç kuşkusuz elinin altındaydı.120 Hippostratos'un asıl söylemek istediği, Kynaithos'un 69. Olimpiyat sı rasında ilk dinletiyi sunduğu ve ondan sonra Homeros şiirlerine Syrakusa takviminde resmi bir yer verildiğidir. Olmayacak bir şey değildir bu. Elimizde bulunan aynı türden öteki bilgilere de uymaktadır. En es ki Homeros uzmanlarından biri sayılabilecek Theagenes, İtalya'nın gü neyindeki Rhegion kentindendi; Theagenes'in ölüm tarihi aşağı yuka rı altıncı yüzyılın son çeyreği diye belirlenebilir.121 Ayrıca, Kynaithos Syrakusa'ya ayak bastığında, tarihinin en görkemli evresinin eşiğinde bulunuyordu Syrakusa kenti. Gerçi toprak sahibi soylular hâlâ baştay dılar, ama tecimen smıf hızla gelişiyordu. Nitekim bir sonraki kuşak ta, tiran Gelon kenti yeniden kurdurtacak, yeni bir liman yaptırtacak 117 Certa/nen; Hesiodos, fr. 265. 118 Korinthos'lu Eumelos anlaşılan Hesidos okulunun bir sürdürücüsilydü; gerek Titanomokhia'sı, gerek Korinthia'sı Hesiodos'su konular içerir. 119 Pindaros, N. 21. 120 Aristoteles, fr. 524. Stesikhoros’un söylenceleri ele alışı büyük ölçüde Hesiodos'suydu. 121 Tat. Or. Cr. 31.
556
T a r İh ö n c e s İ E g e
ve öteki kentlerden zorla insan getirterek nüfusu artıracaktı (İ.Ö. 485). Gelon'un sarayı giderek batının en parlak sanat merkezine dönüşecek, gücünün doruğundaki Atina'yla bile boy ölçüşecek düzeye erişecekti. Görüldüğü gibi, Syrakusa kenti, Yunanistan'ı incelerken vardığımız sonucu bir kez daha doğruluyor. Saray yaşamının bağrından doğmuş olan epik şiir sanatı, bu tecimen prenslerin cömert koruyuculuğu ve sahiplenişi sonucunda yeniden kendini bulmuştu. Gelelim Atina'ya. Peisistratos, İ.Ö. 540 yılından 527 yılma kadar baş ta kaldı. Onun yerini oğulları Hipparkhos ve Hippias aldılar. Hipparkhos İ.Ö. 514'de öldürüldü. Üç yıl sonra da Hippias görevden uzaklaş tırıldı. Demek Atina tiranlığı topu topu otuz yıl sürdü, gelgelelim ger çekleştirdikleri olağanüstüydü. Peisistratosoğulları, başkalarının ya pam adıklarını yaptılar. Sam os kentinin açgözlü tiranı Polykrates, Ege'deki tecimi tümden egemenliği altına almayı kafasına koymuştu, bu yüzden Delos'a özel bir önem veriyordu. Polykrates'in buyruğuy la, Delos adasının hemen yakınındaki Rheneia adası Delos Apollon'una adanm ıştı.122 Ama Perslerin İonia'yı ele geçirmeleri, Polykrates'in iş lerinin yarım kalmasına yol açtı. Peisistratos da Polykrates'i örnek al dı kendine. Delos adasını arındırmaya girişti, tapmağm çevresindeki gömütlerin hepsini ortadan kaldırttı.123 Amacı, büyük İonia şenliğinin koruyuculuğunu ele geçirerek kişisel saygınlığını artırmaktı. Üstelik, şenliğin koruyuculuğunu üstlenmek için dayandığı sav da yabana atı lır cinsten değildi. Neleid'lerin, yani Neleusoğullarınm torunlarından biri olan Peisistratos, İonia'nın saygın kurucularının soyundandı. On ların atalarının da Homeros destanlarında onurlu bir yeri vardı. Hem de Peisistratos, Pylos'dan Sparta'ya yolculukta Telemakhos'a eşlik eden Nestor oğlu Peisistratos'un adını taşıyordu.124 Bu olağanüstü ailenin Avrupa kültürüne önemli bir katkıda bulunduğunu, tragedya sanatı nı onların başlattığını bilmeyenimiz yoktur. Ama günümüz bilim adam ları, onların epik şiir sanatına sağladıkları yararı pek önemsememişlerdir. Platon'un söyleşimlerinden birinin adı Hipparkhos'dur. Gerçekte Hipparkhos'u yazan Platon değil, Platon'un dördüncü yüzyılda yaşamış izdeşlerinden biridir. Hipparkhos'da Sokrates bir dostuyla söyleşirken şöy le der: 122 Peloponnesos Savaşı, 3.104. 2. 123 Aynı yerde, 3.104.1. 124 Herodot Tarihi. 5. 65. 4.
HOMEROSOĞULLARI
557
Adı Hipparkhos. Philaidai'lı Peisistratos'un oğullarının en büyüğü ve en bilgilisi. Parlak başarıları arasında, Homeros'un şiirlerini bu ülkeye getirmesi de sayılmalı mutlaka. Ozanların Homeros şiirlerini art arda baştan sona okumalarım buyuran yasayı o çıkarmıştı; bugün de yürür lükte bu yasa. Sonra Teos'dan Anakreon'u getirtmişti; Keos'lu Simonides'i yanından ayırmaz, gönlünü hoş tutardı. Bütün bunları halkını eğit mek amacıyla yapmıştı.125 Başka yerlerde olduğu gibi Atina kentinde de tiranlık sonunda ge riciliğe dönüştü. Tiranlan alaşağı eden demokratlar, tiranlığa gözü ka palı hüküm giydirdiler. Böylece, tiranların reformlarından kimilerini, örneğin az önce değindiğimiz yasayı, demokrasinin gerçek babası say dıkları Solon'a mal eder oldu herkes.126 Ama hiç değilse bu örnekte ya sayı gerçekte kimin çıkardığı açık. Burada da çömleklerin üstündeki çürütülemez kanıtlara başvurabiliriz. Gerçi Attika vazolarında İlyada destanından görüntülere daha altıncı yüzyılın ikinci çeyreğinde rast lanır, ama ressamların İlyada'yı baştan sona bildiklerini ortaya koyan bezekler ancak altın a yüzyılın son çeyreğinde, demek Hipparkhos za manında yapılm ıştır.127 Bütün bu belirtiler, ipuçları bizi belli bir sonuca vardırıyor. Bu so nuca kuşkuyla bakmamızı gerektirecek en küçük bir neden yok. Ailen şöyle diyor; Hipparkhos'daki açıklama çok önemlidir, çünkü söz konusu olayın üs tünden daha yüz elli yıl geçmemişken yapılmıştır. Homeros destanla rının Kleisthenes yönetimindeki Sikyon'da yaygın ve saygın oluşu, bu destanların önceden bilinmediği yolundaki görüşü yalanlamaktadır. Sigeion olayında Homeros destanlarına başvurulması, destanların daha önceden Atina'ya ulaşmış olduğunu göstermektedir... Dördüncü yüz yıl sonlarının tarih imgeleminin, Peısistratosoğullarınm zamanına ka dar destaıısız bir Attika düşleyebilmesi doğrusu çok şaşırtıcıdır.128 Aslına bakılırsa, Eski Yunan'da şaşırtıcı olan o kadar çok şey vardır ki, Eski Yunan'ı inceleyen günümüz tarihçileri de kendi imgelemleri ni dizginlemekte zaman zaman güçlük çekmektedirler. 125 Platon. Hipparkhos, 228b. 126 D. L. 1.57. 127 K.F. Johansen; bkz. Not 111. 128 Homer: Origins and Transmission, s. 228.
558
TARİHÖNCESİ E g e
Sigeion olayı şuydu: Altıncı yüzyılda, Peisistratosoğulları yönetimi sırasında ya da daha önceleri, Atina kenti ile Mytilene kenti arasında Troas bölgesinde yer alan ve Hellespontos'un denetimi bakımından ki lit noktası niteliği taşıyan Sigeion'un kimin olduğu konusunda bir an laşmazlık çıkmıştı. Atina kentinin sözcüleri, kendi savlarını bir temele dayandırmak amacıyla, Atmalıların Troya Savaşı'na katıldıklarını ka nıtlayabilmek için İlyada'ya başvurdular.129 Ama gerek Hipparkhos'da, gerek bir başka eski uzmanın yazdıklarında, "destanların önceden biLinmediği"ni doğrulayacak hiçbir açıklamaya rastlanmamaktadır. Kal dı ki, Sikyon'da altıncı yüzyıl başlarmda ozanlık yarışmalarmm düzen lenmiş olması, bu Kir yarışmalarm birkaç on yıl sonra Atina'da başla tıldığından kuşkulanmamızı gerektirmez. Ailen, Kynaithos'u ele alırken daha da saygıbilmez bir tutum içinde: 69. O lim p iy at İ.Ö . 5 0 4 'd e yap ılm ış o lam az, çü n k ü 7 3 3 'd e k u ru lan Syrakusa k en tin d e H o m e ro s 'u n iki y ü z yıl b ilin m ed en k alm ası o lan ak sız dır. A y n ca , Apollon'a Ö vgü'de y er alan ve y e r a lm a y a n n o k ta la r, bu övg ü 'n ü n b eşinci y ü zy ıl b a şla n n d a yazılm ış o la m a y a ca ğ ın ı g ö ste rm e k te d ir. Ü stelik, T h n k y d id es kendi d o ğ u m u n d a n elli yıl k a d a r ö n ce y azıl m ış bir şiirin H o m e ro s'u n o ld u ğ u n u sö y le y e m ez d i. D em ek ki, verilen tarih y an lıştır... S y ra k u sa kentin d e H o m e ro s d esta n la rı ilk kez 5 0 4 yı lınd a işitild iyse, A tin a elçisi İlyada'daki G em ilerin S ay ım ı b ö lü m ü n d en tiran G elo n 'a nasıl sö z ed eb ilm ek ted ir? Bu y ü z d e n , H e ro d o to s'u n a n lattıklarına in a n ıy o ru z v e K y n aith o s S y rak u sa'n ın k u ru lm a sın d a n h e m en so n ra , yani t.Ö . 7 0 0 'd e n ö n ce k entte y a şa m ış v e H o m e ro s şiirleri ni o k u m u ştu r d iy o ru z .130
İşte, birci bilim adam ım ız, ayırıcı Almanların "saçm a yöntembilim "ini böyle yerden yere vuruyor.131 Ayrıcılar hiç kuşkusuz budala ca çamlar devirmişlerdir, ama Ailen da sırça köşkte oturmaktadır. Ha di diyelim, W ade-Gery'nin, Apollon'a Övgii'yle ilgili çözümlemesinden önce yazdığı için bu konuda bağışlanabilir; ama Apollon'a Övgü baştan sona Kynaithos'un olsaydı bile Thukydides onu aynı tanrı için düzül müş öteki övgü'lerden gene de ayıracak, geleneksel olarak Homeros'a 129 Herodot Tarihi, 5. 94. 2. 130 Homer: Origins and Transmission, s. 65-66. 131 Aynı yerde, s. 7.
H O M ER O SO Ğ U LLA R I
559
yakıştıracaktı. İ.Ö. 481'de Syrakusa kentindeki Atina elçisine gelince,132 adamcağız Atina'da halk önünde otuz yılı aşkm bir süredir, Syrakusa'da da yirmi yıldır okunan bir şiirden alıntı yapıyordu. 500'ü bir ka lemde 700 yapmak cesaret işi doğrusu. Üstelik, bunu yaparken öne sü rülen tek gerekçe, Syrakusa kentinde "H om eros'un iki yüz yıl süreyle bilinmemiş olam ayacağı". Niçin? Buna bir yanıt getirm iyor Ailen. Bu konuda Ailen yalnızca ozanın metninin baştan beri her yerde dolaştı ğı yolundaki desteksiz kanısına güvenebilir. Açıktır ki, geçmişteki bü tün şiirlerin, günümüz edebiyat eleştirisinin ölçülerine uyduğunu var sayıyor Ailen. Birciler, bu tutumdan ayrılırlarsa, kapıların ardına kadar düşmana açılmasından, düşmanın kaleden içeri girip onların bütün değerli var lıklarını param parça etm esinden korkuyorlar. Dilerseniz yüreklerine biraz su serpm eye çalışalım.
7. Peisistratos'un Metin Saptaması "K im ," diyor Cicero o bildik sorgulama yöntem iyle, "kendi çağın da Peisistratos'dan daha bilgili, söz sanatında daha usta ve daha kül türlüydü; H om eros'un o günlere kadar karm akarışık olan yapıtlarını bugünkü biçim leriyle düzene soktuğu söylenen P eisistratos'd an ?"133 Platon'uıı söyleşim inde H ipparkhos hangi gerekçeyle övülüyorsa, Ci cero da burada Peisistratos'u o gerekçeyle göklere çıkarıyor. A tina'yı iyi incelem işti C icero ve bu sözleri söylerken gerçekte bir A tina gele neğini aktarıyordu. Aynı konu, yeni hiçbir şey eklem eyen Pausanias ve A elianus'da ve yüzyıllar sonra Bizansh yazın incelem ecilerinin üç yorum unda da ele alm ıyor: I. Derler ki, Peisistratos Homeros'un şiirlerini biraraya getirmişti, çün kü Homeros şiirleri rastgele ve bölük pörçük okundukları için zaman la iç tutarlılıklarını yitirmişlerdi. II. Derler ki, Homeros'un şiirleri yok olup gitmekteydi, çünkü o za manlar bu şiirler yazılı değil, sözlü olarak aktarılmaktaydı. Atina tira nı Peisistratos, soylu kişiliğine yaraşır bir davranışla, Homeros şiirleri ni yazıya geçirmeyi tasarladı, böylece saygınlığını daha da artıracaktı. > .--------------------------------------------------
132 Herodot Tarihi, 7.161. 3. 133 Cicero, O. 3.137.
56 0
T A R İH Ö N C E S İ E g e
H a lk a r a s ın d a b ir y a r ış m a d ü z e n le d i v e ş iir le r i b ile n v e o k u y a b ile n h e r k e s e d iz e b a ş ın a b ir g ü m ü ş s ik k e v e r e c e ğ in i s ö y le d i. B ö y le lik le H o m e r o s ş iir le r in i t o p la d ı v e u z m a n la r a v e r d i. [B u n d a n s o n r a , " H o m e r o s 'u n D o ğ u m Y e r i " b a ş lık lı b ö lü m d e a k t a r d ığ ım ız , P e i s is t r a t o s 'u n b ir y o n t u s u n a k a z ılı y a z ıt g e liy o r .] III.
D a h a ö n c e d a ğ ın ık b ir d u r u m d a b u lu n a n H o m e r o s ş iir le r in e , P e i-
s is t r a t o s 'u n y ö n e t im i s ır a s ın d a A r is t a r k h o s v e Z e n o d o t o s 'u n s e ç t iğ i iki b ilg in b u g ü n k ü b iç im le r in i v e r d i; a n c a k A r is t a r k h o s v e Z e n o d o t o s , P to le m a io s d ö n e m i n d e y a ş a y a n a y n ı a d lı b ilg in le r le k a r ış t ır ılm a s ın . K im i u z m a n la r , H o m e r o s m e t in le r in in P e is is t r a t o s z a m a n ın d a s a p t a n m a s ın ı d ö r t y a y ın c ıy a y a k ış t ır ır la r : K r o to n 'lu O r p h e u s , H e r a k l e ia 'lı Z o p y r o s , A tin a lı O n o m a k r it o s v e ... [s o n ad o k u n m u y o r ].134
Burada öykü, Bizanslı okul çocuklarının kolayca okuyabilmeleri için renkli ayrıntılarla süslenmiş, ama ana izlek gerçek. Arınmalar adlı bir şiirin ozanı olan Orpheus'çu Onomakritos'un adına Herodotos tarihin de rastlarız. Herodotos, Onomakritos'un, eski bir kehanete Lemnos'la ilgili uydurma bir kehanet sokuşturduğu gerekçesiyle Hipparkhos ta rafından Atina'dan kovulduğunu söyler.135 Pek açık olmamakla birlik te bu olayın altında yatan neden, büyük bir olasılıkla siyasaldı. Nite kim, birkaç yıl sonra (İ.Ö. 502-495) Lemnos adası Atina kentine bağım lı kılındı.136 Plutarkhos ve Aelianus, Homeros destanlarının benzer bir basımı nı Lykurgos'a yakıştırırlar.137 Lykurgos'la ilgili öyküler genellikle tar tışmalıdır; bu öykü de salt Atina'da saptanan Homeros metninin kar şısına bir de Sparta metni çıkarmak amacıyla uydurulmuş olabilir.. Ama eski Sparta'da, böyle bir şeyin şiir dinletilerini düzene koymak ama cıyla yapılmış olması olanaksızdır. İlyada'nm Gemilerin Sayımı bölümünde, Salam is'den gelen birlik ler iki dizeyle anlatılıyor: S a la m is 't e n A ia s g e t ir m iş t ir o n ik i ta n e g e m i ta m d a A t m a lıla r ın d iz ild iğ i y e r d e d u r u r l a r .138
134 135 136 137
Bkz. Homer. Origins and Transmission, s. 230-33. Herodot Tarihi, 7. 6. 3. Aynı yerde, 6.140. Plutarkhos, Lykurgos. 4.; Aelianus, Variae Historiae, 13. 14.
138 ilyada, 2 . 5 5 8 -5 9 .
Hom
erosoğ ullarj
561
İkinci dizeye birçok metinde rastlayamazsınız ve bu dizenin yer al madığı metinler arasında papirüse yazılı en iyi metinlerden biri de var dır. Strabon'dan öğrendiğimize göre, bu dize, destanın daha sonraki birkaç bölümüyle çeliştiği gerekçesiyle İskenderiyeli yaymcılarca çıka rılmıştı.139 Çelişkiler ve tutarsızlıklar, hiç kuşkusuz, destanın değişik ellerden çıktığının bir kanıtı olarak gösterilemez. Homeros'un bile be ni başıyla doğruladığım görür gibi oluyorum. Ama bu dize aslında bir başka açıdan tartışmalıdır. Anlaşılan, bu dizeyle, Salam is'in Atina'ya bağımlı olduğu ya da en azından Salamis'lilerin Atmalıların yakın bağ laşıkları oldukları söylenmek istenmiştir. Ne var ki, elim izdeki öbür kaynaklarda, iki topluluk arasında bu kadar erken bir tarihte herhan gi bir ilişki bulunduğunu düşündürecek hiçbir açıklama ya da değin meye rastlayamıyoruz. Dolayısıyla, bu dizenin açıkça sonradan eklen diği çıkıyor ortaya. Eskiler bunu anlamışlardı, dizenin nereden geldi ğini biliyorlardı. Peisistratos'un bir başarısı da, daha önce Megara'ya bağlı olan Salamis adasını Atina'ya katmak olmuştu. Peisistratos, bu dizeyi İlyadcı'ya sokuşturarak ününe 1in katmak istemişti. Aristoteles de aralarında olmak üzere eski uzmanların hepsi, bu dizenin Home ros'un olmadığını söylemişlerdi. 140 Megara'lılar da kendi bölgelerin deki dört yer adının geçtiği dizeleri anımsadıklarını, bu dizeleri Peisis tratos'un çıkardığım ileri sürüyorlardı.141 Burada öne sürülen neden akla uygun, ama bir başka neden daha olabilir. P hilaidai'lı olan Peisistratos bu adı taşıyan klan üyeleriyle aynı köydendi; bunlar, A ias'ın oğullarından biri olan ve Salam is'den göç etmiş bulunan Philaios'un soyundan geliyorlardı. O sıralar Miltiades'di şefleri. M iltiades, H ellespontos'un Thrakia yakasına göç et miş, o yörede A tina'ya bağım lı bir tiranlık kurm uştu.142 Lem nos'u, M iltiades'in yerini alan yeğeni ele geçirdi. Bütün bu olaylar arasında daha aydınlığa kavuşturulm am ış bir bağ olsa gerektir; ama öyle gö rünüyor ki, tiranın Salam is ile Atina arasında var olduğunu uydur duğu bağ, çocukluğundan bildiği bir öyküye dayanıyor olabilir. Bel ki de iki kent arasındaki bağ tiranın sarayındaki ozanlar tarafından sokulm uştu şiire; bir başka deyişle, ozanlar koruyucularına yaran mak istemişlerdi. 139 Strabon, 394. 140 Aristoteles, Rh. 1.15; İlyada, 3. 230: Quintilianus, 5.11.40. 141 Strabon, 394. 142 Herodot Tarihi, 6. 34-35.
SÖ2
T A R İH Ö N C E S İ EGE
Peisistratos'urı eklediği söylenen iki bölüm daha vardır: Theseus'la ve Herakles'in ölümsüzlüğüyle ilgili dizeler.143 Theseus'la ilgili dize ler, Atina'nın gerçekte Homeros-sonrası bir nitelik taşıyan bu ulusal kahramanına övgü dizeleriydi. Ötekilerse, Herakles'in ölümünü onun tanrısallığıyla bağdaştırm ayı amaçlıyordu. Eğer Homeros destanları bir araya getirilip yayımlanırken yapılan değişiklikler bu kadarla kalı yorsa, çok abartmamak gerekir. Son olarak, Dolon'un Öyküsü (İlyada, Onuncu Bölüm) ile ilgili bir yorumda şöyle deniliyor: B u ö y k ü y ü H o m e r o s 'u n İlyada’n m b ir p a r ç a s ı o la r a k d e ğ il, a y r ı o la r a k o lu ş tu r d u ğ u , İlyada'ya s o k u ş t u r a n m is e P e is is t r a t o s o ld u ğ u s ö y l e n ir .144
Bu alıntı, ayrıcılar için savlarını doğrulayan güçlü bir kanıttır. Ger çekte, Dolon'un Öyküsü, destana sonradan yapılmış birçok eklemenin sonuncusuydu. İlyada, değişik öğelerden m eydana gelen bir yamalı bohçaydı. Böyle olması, bircilerin gözünde çok utanç verici bir durum dur. Onlar Peisistratos'un Homeros destanlarını biraraya getirdiği yo lundaki görüşü tümden yadsırlar; ama akla uygun bir nedene dayana rak değil, salt buna inanmak istemedikleri için. Ayrıca, çok haklı ola rak, İlyada'nm Onuncu Bölümünde kullanılan dilde bu bölümün son radan yazilıp eklendiğini gösterir bir özellik bulunmadığını belirtirler. İlyada'nm bu bölümü ya da Odysseia'nm başka birtakım bölümleri sonradan mı eklenmiştir? Homeros tartışması ne kadar sürerse sürsün, bu soru hiçbir zaman yanıtlanamayacaktır. Tıpkı Akha'lar ve Troyalılar gibi ayrıcılar ve birciler de bir hayalet uğrunda savaşmaktadırlar ve kendilerine savaş alanı olarak seçtikleri eskil kaynaklarda işin doğru sunu özlü bir biçimde bulduğumuzda, onların boşuna göziipekliği da ha da sırıtmaktadır. Bizanslı yorumcuları küçümsemek kolay. Onlar da birtakım yanıl gılara düşmüşlerdi. Zaman zaman iyice saçmaladıkları da olmuştur. Ne var ki, Yunanca konuşuyorlardı ve Yunan kalıtını kesintisiz bir bi çimde devralmışlardı. Bu çok değerli özellikleri, kimi zaman hiç anla madan gerçeği söylemelerini olanaklı kılıyordu. Aiskhylos'un metni üstünde çalışırken ayırdına vardım bunun; daha sonra bunu Homeros üstüne yaptığım incelemeler de doğruladı. 143 Plutarkhos. Theseus, 20; Odysseia, 11. 602. 144 İlyada, 10.
H O M ER O SO Ğ U LLA ^r ,
"Şiirlerin iç tutarlılığı bozulmuştu." Şiirlerin hiçbir zaman b^r birli ği olmadığı söylenmiyor, bu birliği yitirdikleri söyleniyor. Birciijer bu nu gözden kaçırmışlar. "Şiirler yok olup gitmekteydi, çünkü y%zıh de ğil, sözlü olarak aktarılmaktaydılar." Bu konuda izdeşlerince b,ııe aşa_ ğılanan Wolf haklıydı. İlyada'yı okumak ne kadar zaman alıyordu? Tek bildiğimiz, A tina'd a ki tiyatro şenliklerinde bir günde dört oyun sergilendiği. Bu da İhyada'nm dize sayısının yarısından daha az demektir. Odysseia biraz daha kısadır. İlyada ve Odj/sserâ'nm bir günde okunabileceğini pek aklım kesm iyor. Homeros şiirleri İonia'da gelişti. Homeros dinletilerinin ilk lbaşlatıldığı dönemde Delos'daki izlence bu destanlara göre düzenler^jyordu. Şenliğin en önemli olayı Homeros şiirleriydi. İonia'lılar varsı^ ve gö_ nençliydiler, uzun süreli bir şenliğin altından kalkabiliyorlardı! Daha sonra bütün Yunanistan'a yayıldı şiirler. Ne var ki, Y /U rıa n js _ tan'da, İonia'daki kadar kendi topraklarında değildiler. Yerel) ozanla rın şiirleriyle boy ölçüşmek zorundaydılar. Hele uzunlukları l^ir engel olup çıkmıştı. Daha kısa olan Destanlar Çemberi'ndeki şiirler yenj ]<0_ şulları karşılayacak biçimde düzenlenmişti. İlyada ve Odysseia belki de eldeki belgelerin gösterdiğinden daha önceleri ve daha yaygıın bir bi çimde okunmaktaydı, ama yalnızca seçme bölümlerdi bu dir\,jetj]ercıe sunulan. Böylece parçalara ayrılıp dağılmaya yüztuttular. Sonra, yeniden bir canlanma dönemi geldi. Tecim yollarırlın geçti ği her yerde, halkın maddi ve kültürel düzeyinin yükselm esinde doğ rudan çıkarı bulunan tecimen prensler, gücünü yitirm iş soydtıiıığım karşısına dikildiler. Homeros şiirlerine yeniden bir istem b e lid i ve ye niden düzenlenen İlyada ve Odysseia için yer açıldı. Ama yeterli değildi bu. Şenliklerde yanşan ozanlar hâlâ en ^özde bö lümleri sunmak uğruna bütünü bozuyorlardı. İşte bu yüzdery destan ları gerçek sıradüzenleri içinde okumaları kuralı konuldu; bir c^zanm bı raktığı dizeden öteki ozanın alması gerekiyordu. Gelgelelim, bu kuralın tam anlamıyla uygulanabilmesi için destanların gerçek sıracJüzeninin bilinmesi gerekiyordu. Giderek bir resmi metin gereksinmesi doğdu. Korkunç bir işti bu önemli bir güçlüğü getiriyordu üstelik, ilyada ve Odysseia'nın sınırları nasıl belirlenecekti? Dolon'un Öyküsü, İlyada’ya mı katılacaktı? Odysseia, ateşin başındaki konuşma sahnesiyle nli sona erecekti? Kimilerince hiç uygun görülmeyen Zeus'un AldatrnaSı bölü mü ne olacaktı? Gerçekte savaşın patlak vermesiyle ilgili ola^ Gemile rin Sayımı bölümü, oraya uygun düşmüyor muydu gerçekte^? Deyimleme ve ölçü sorunları bir yana, bütün bu konulardaki uygu]ama bir
564
T a r ih
ö n cesi
Eg e
ozandan ötekine değişmekle kalmıyor, bir ozanın bir dinletisinden öbür dinletisine de değişiyordu. Şiirler hâlâ akışkan bir durumdaydılar. Pei sistratos, ucu bucağı belli olmayan, dal budak salmış, organik bir söz lü gelenek yığınını kâğıda dökmek ve düzene koymak gibi karmaşık ve çetin bir uğraşla yüz yüzeydi. Başarısının ölçüsü, bugün elimizde bulunan İlyada ve Odysseia'dır.
8. Epik Şiirin Sonu Yunan alfabesi, İonia'da oluşmuş ve tecim aracılığıyla yayılmıştı. Okuryazarlığın yaygmlaşması her toplulukta ister istemez ağır bir bi çimde gerçekleşiyordu. Okuryazarlığın yaygınlaşmasında öncülüğü, terimsel sözleşmeler ve yasaların toplanması için bir araca gerek du yan tecimenler üstlendiler. Aynı nedenle toprak sahipleri karşı koydu lar. Bir de, kuşkusuz, sözlü bir tekniğe dayanan m eslekler arasında okuryazarlık daha az gelişme gösterdi. Okuryazarlık-öncesi halklara özgü bellek gücü yalnızca onu yaşa mamış olanlara şaşırtıcı gelir. Bellek, bilgiyi korumanın tek yolu oldu ğu için, günlük yaşamdaki uygulama içinde yetkinleşmiştir. Özellikle ozanlar doruğuna vardırnuşlardır bunu. Bellek gücü, sanatlarının bir parçasıdır. Bu da, Yunan epik şiirinin niçin o kadar uzun zaman yazı ya dökülmediğini açıklamaktadır. Homerosoğullarınm kaleme gerek sinmesi yoktu. Şiir dağarlarını kafalarının içinde taşıyorlardı. Sonun da, şiir dağarları artık denetleyemeyecekleri kadar geniş bir alana ya yıldığında, onu yitirmenin eşiğine, geldiler. Tecimen prensler kurtardı epik şiiri. Tarih cömert davrandı Homerosoğullarına; ne kadar cömert davrandığı, benzer koşullardaki başka yerlerde neler olup bittiğine ba kılarak anlaşılabilir. Yazılı şiire oranla epik anlatımın kendine özgü güzelliği, akıcılığın da ve tazeliğindedir. Doğaçtan söylenmesinden doğar bu nitelikler. Söyleyiş her şenlikte yeni yeni renklere bürünür, anlık coşkularla pa rıldar. Ama bu parıltı ele geçirilemez bir türlü. Sözleri kanatlıdır, ya kalanıp yere indirilemez. Şimdi Kırgızlardan bir şey daha öğrenelim. Radlov, Kırgızların şi irlerini kâğıda dökmek için ne kadar çaba harcadığını şöyle anlatıyor: T ü r k ü le r i s ö y l e n d i k l e r i s ır a d a k â ğ ıd a g e ç ir m e k ç o k z o r d u . K a le m le y e t iş ile b ile c e k k a d a r y a v a ş s ö y le m e y e a lış k ın o lm a y a n t ü r k ü c ü ö y k ü n ü n
Hom
erosoğ ullari
565
a k ış ın ı k a ç ır ıy o r , a tl a m a l a r y a p a r a k t ü r k ü y ü b o z u y o r d u ... B ü tü n ç a b a la r ım a k a r ş ın , o z a n ın s ö y le d iğ i ş iir i t ü m ü y le k â ğ ıd a d ö k m e y i b e c e r e m e d im . A y n ı t ü r k ü n ü n d u r m a d a n y in e le n m e s i, t ü r k ü c ü n ü n y a z a b i l m e m iç in a ğ ır a ğ ır s ö y le m e s i, b e n im s ık s ık a r a y a g ir ip d u r d u r m a m , iy i t ü r k ü s ö y l e m e n i n b e l i r l e y i c i k o ş u l u o la n c o ş k u n l u ğ u y o k e d i y o r d u . O z a n d a h a ö n c e le r i h e p c o ş k u y la s ö y le d iğ i t ü r k ü y ü b u k e z y o r g u n v e b ık k ın b ir s e s le y a z d ır ıy o r d u . B ö y le c e , k â ğ ıd a d ö k ü le n d iz e l e r t a z e liğ i ni y i t i r i y o r d u .145
En ilkel halklarm epik şiirleri onulmaz yaralar almıştır. Bunların yal nız büyük bir bölümü yok olmakla kalmamış, varlığını koruyabilen bö lümü de büyük ölçüde değiştirilip bozulmuştur. Sovyetler Birliği'ndeki araştırmalar bunu ortaya koymaktadır. Doğru bir tarzda ve uygun bir ortamda söylendikleri zaman bu sözlü destanlardan bazılarının yet kin bir yapısı olduğu görülür. Genellikle halk şiirinin özelliği olarak bi linen çelişkiler ve belirsizlikler, ancak bunlar kâğıda dökülüp yayım landıkları zaman göze çarpar.146 Ne var ki, Sovyetler Birliği'nde bu zor luğun üstesinden gelinmiştir. Ozanlar, ulusal geleneklerinden duyduk ları övüncü daha da artıran koşullarda yazı yazmayı öğrenmekle kal mamışlar, gramofon ve radyoyla donatılmışlardır. Bu türküler yaşaya caktır. Makineler kurtarmıştır onları.147 Ama bu koşulların benzeri yoktur. Başka yerlerde ve başka zaman larda sözden yazıya geçiş rastlantıya bırakılmıştır. En iyi Cermen des tanlarında çok güzel dizelere rastlanır; bu destanlar bugün Homeros destanlarının düzeyine erişememişse, nedenini sözlü gelenekten yazı lı geleneğe aktarılırlarken aldıkları yaralarda aramak gerekir büyük öl çüde. Karanlık Çağ denilen dönemde okuryazarlığın yayılmasını Chad wick şöyle anlatıyor: T ö t o n h a lk la r ın k u l la n d ığ ı R o m a y a z ıs ın ı b a ş la n g ıç t a ü ç e v r e y e a y ı r m a k g e r e k ir . B ir in c i e v r e d e , y a ln ız L a t in c e y a z ılıy o r d u . İ k in c i e v r e d e , R o m a k a y n a k la r ın d a n a lm a n y a d a R o m a ö r n e k le r in e d a y a n a n d in s e l y a p ıtla r ın y a d a ö te k i y a p ıtla r ın y a z ılış ın d a a n a d ili k u lla n ılıy o r d u . Ü ç ü n c ü e v r e d e , s a lt y e r li y a p ıt la r y a z ılıy o r d u . A m a b u ü ç ü n c ü e v r e a n a k a r a d a a n c a k o n ik in c i y ü z y ıld a o r ta y a ç ık a b ild i, o d a ç o k d e ğ iş m iş b i r b i 145 V.V. Radlov, Proben der Volkslitterotur der türkischen Stamme und der Dsungorischen Steppe, (St. Petersburg, 1866-96). 5. xv. 146 Zazubrin’den aktarma: H.M. Chadwick, The Growth of Literature, (Cambridge, 1932-40), 3. 180, 147 George Thomson, Marxism and Poetry, (Londra, 1946), s. 56-58.
566
T a r ih
ön cesİ
Eg e
ç im d e ; ö t e y a n d a n , ik in c i e v r e b ile g e n e llik le y e r e ld i v e e n y ü k s e k ç e v r e le r d e p e k a z b e n i m s e n m i ş t i.148
Batı Avrupa'dan zorlu bir altüst oluş döneminden sonra kahraman lık çağının krallığı feodalizme dönüştü; yüzyıllar sonra feodal beylerin iktidarı kentsoylularca parçalandığında ozanlık sanatı da öldü. Yuna nistan'da tecim öylesine hızlı bir biçimde yaygınlık kazanmıştı ki, tecimen sınıf epik geleneği en olgun döneminde kendine mal edebilmiş ti. Batı Avrupa'ya yazı, egemen sınıfın salt kendi elinde tuttuğu bir araç olan yabancı bir dil aracılığıyla getirilmişti. Yunanistan'daysa yabancı diller soğurulup özümlenmişti. Batı Avrupa'da halk şiiri Hıristiyan ol madığı için bastırılmıştı. Alcuin, Lindisfame Piskoposu'na yazdığı mek tupta, "Rahipler birlikte yemek yerlerken Tanrı'nın sözleri okunsun. Böyle durumlarda uygun olan, çalgı çalan bir ozanı değil, okuyan bir rahibi, dinsizlerin şiirlerini değil, Kilise Uluları'nm sözlerini dinlemek tir. İngeld'in ne ilgisi Var İsa'yla?" diyordu.149 Oysa Yunanistan'da ozanlar sarayın saygıdeğer konukları ve kutsal törelerin koruyucuları sayılıyorlardı. Yunan toplumunun çok hızlı ve eşitsiz gelişmesi dola yısıyla, öteki çağların gezginci ozanlarından her yönden üstündüler. Kimdir peki Homeros? Bir yamalı bohça değildir. Ayrıcılar, Home ros'un şiirini hiç gözönüne almama yanılgısına düşmüşlerdir. Ama tek başma bir tansık da değildir Homeros. Birciler de, Homeros'u açıkla maya yanaşmamışlar, onu bireyselliğin büyüsüne ve dâhiliğin olağa nüstülüğüne sarıp sarmalamak istemişlerdir. Oysa Homeros'un şiirle ri, hiçbir zaman aşılmamakla birlikte, doğaüstü bir olay değildi. Ho meros tek bir ozan değil, sanatlarını soydan edinmiş, yetenekli ve de neyimli birçok ozandı. Coşkun halk yığınlarınca kendilerini aşmaya özendirilen ve ileri görüşlü bir devlet adamınca başyapıtları gelecek kuşaklara iletilen bu ozanlar, Shelley'nin deyişiyle kendi çağlarmın hem yaratıları, hem de yaratıcılarıydılar.
9. İlyada ve Odysseia'nm Yapısı Son olarak, İlyada ile Odysseia'nm. kanımca nasıl oluşturulduklarını kısaca özetlememe izin verin. Kısaca özetlemek zorundayım, çünkü ay148 The Growth o f Literature, 1.483. 149 H.M. Chadwick, The Heroic Age, (Cambridge, 1912), s. 41.
Hom
ero so ğ u llari
567
rmtılı bir açıklama bu kitabın sınırlarını aşacaktır. Ve hiç kuşkusuz söy leyeceklerim bütünüyle bir varsayma niteliğindedir. İlyada'nm çıkış noktası, Tlıessalia içlerinden bir şef ile onun Mykene'li efendisi arasındaki çıkar kavgasıdır. Akhilleus savaşmaya yanaş maz; Akha'lar Troya'lılar karşısında geriler; Akhilleus'un en yakın dos tu Patroklos Akha'larm yardımma koşar ve Hektor tarafından öldürü lür; arkadaşının öldürülmesi karşısında büyük bir öfkeye kapılan Ak hilleus savaşa girer, Hektor'u öldürür, ölüsünü küçük düşürür; sonra da görülmemiş bir öç alma çılgınlığıyla, arkadaşı Patroklos'un ölüsü nün yakılmakta olduğu ateşe köpekleri, atları ve insanları atar. Aristoteles'e bakılırsa, bu izlek yanöykiilerle geliştirilir. Bu yanöykülerden ilki, Akhilleus'un, kendisine gönderilen armağanları geri çe virm esidir (Dokuzuncu Bölüm). Bu öyküyü öbürleri izler. A kha'lar, Akhilleus'un öneriyi geri çevirmesinden önce ve sonra iki kez bozgu na uğrarlar; Diomedes ve Agamemnon'un kahramanlıkları anlatılarak savaş sahneleri daha da genişletilir. Ama hepsinden önem lisi, Agamemnon'un önerisini geri çevirmekle kavganın sorumluluğunu üstü ne alm ıştır Akhilleus; dolayısıyla kararını değiştirmesini sağlayacak yeni bir durum gerekmektedir. Bu noktada ozanlar bilinçli sanatın im gelem özgürlüğüne dalarak destandan uzaklaşırlar. Yüreği kan ağla yan yaşlı kral, karısının ve ailesinin bütün yalvarışlarına kulak tıkıyarak, oğlunu öldüren adamı bulur ve oğlunun ölüsünü geri vermesi için yalvarır. İki düşman, gözyaşları arasında yüreklerindeki acıyı ortaya dökerler; biri oğlunun, biri babasının ardından. Çatışma son bulmuş tur. Bu doruk noktasının etkisi, karayazgılı kentin yaşamından öykü lerle daha da güçlendirilir, Helena'yla Hektor'un küçük oğlu tanıtılır. Ve bütün bunların üzerinde, ölümsüz oldukları için kavgaları hep kah kahayla sona eren tanrıların gölgeleri dolanır. Yüzyılların ürünüydü bu destanlar. Oluştukları süre içinde koca bir Mykene krallığı kuruldu ve yıkıldı. Yapıtlara son fırça darbelerini vu ran usta sanatçılar, artık, türküsünü söyledikleri yarı barbar haydut lardan çok farklı insanlardı. Bunun sonucunda, ozanlar ile anlattıkları arasında devingen bir gerilim doğmuştu; ama ozanlar anlattıklarını öy lesine derinliğine özümsemişlerdi ki, anlattıkları kişilerin doğasında var olan bir şey gibi görünüyordu bu gerilim. Sarpedon, kendisine bağ lı Glaukos'a şöyle der: E y c a n y o ld a ş ım b e n im , s a v a ş t a n k a ç m a n ın s o n u n e ,
568
T a r İh ö n c e s İ E g e
y a ş la n m a d a n ö lü m s ü z y a ş a m a k m ı? B u n u b ils e y d im , n e k e n d im s a v a ş ır d ım e n ö n d e , n e d e s e n i y o lla r d ım e r le r e ü n v e r e n s a v a ş a , n e y le r s in , ö lü m ta n r ıç a la r ı g ö z le r y o lu m u z u , b ir ö lü m lü k a ç a m a z o n la r d a n , k u r tu la m a z . H a d i g id e lim g ö r e lim b a k a lım , b iz m i d ü ş m a n a ü n v e r ir iz , y o k s a d ü ş m a n m ı ü n v e r ir b i z e ? 150
Yağmacı bir şefin edeceği sözler değildir bunlar. Öte yandan, Akhilleus krala kılıç çeker, çadırında oturup çocuk gibi ağlar, kendisine önerilen kentleri öfkeyle geri çevirir, acıyla yerden yere atar kendini, düşmanının ölüsünü arabasının arkasına bağlayıp sürükler; işte, sığır ları yağmalayan, Knossos kentini talan eden gerçek Akha'lı budur. Ama destanları oluşturan ozanların döneminde Akhilleus yoktur artık, Aga memnon da, Aias da yoktur. Onların krallıkları, ağılda koşuşan koyunları, otları biçen orağı ya da dokuma tezgâhının başındaki kadının par maklarının güzelliğini ezgilemeye bayılan ozanların büyülü dizelerin de geçmişten kopup gelen bir anıdan başka bir şey değildir. Bu yüz dendir ki, ozanların gözünde, yazgısını öğrenmek isteyen Akhilleus acılar içinde kıvranır. B u r d a k a lır , s a v a ş ır s a m T r o y a 'n m ç e v r e s in d e , tü k e n m e z b ir ü n v a r, d ö n ü ş y o k . D ö n e r s e m y u r d u m a , s e v g ili b a b a t o p r a ğ ın a , ü n ü m o lm a s a d a ç o k y a ş a y a c a ğ ım , ö lü m ö y le ç a b u c a k g e lip ç a t m a y a c a k .151
İlyada'daki trajik ikilem, beş yüzyıllık devrimci değişimi somut ola rak gözler önüne sermektedir. Odysseia'da destansı nitelik taşımayan eklemeler çok daha fazladır. Sanatın olgunluğu daha açık seçik karşımıza çıkar Odysseia'da; dolayı sıyla bu yapıtta daha pürüzsüz, daha akıcı bir bütünlük vardır. Elimizdeki biçimiyle Odysseia, olay gelişimini belirleyen altı bölüme ayrılır; Telem akhos babasından haber almak için evden ayrılır (I-IV. 150 ilyada, 12. 322-28. 151 ilyada, 9.412-16.
Hom
erosoğ ullari
569
Bölümler). Bu arada Odysseus Phaiak'larm ülkesine varmıştır (V-VII1. Bölümler). Orada başından geçen serüvenleri anlatır (IX-XII. Bölüm ler). Yurtlarına ayrı ayrı geri dönen baba ile oğul, Çoban Eumaios'un kulübesinde karşılaşırlar (X1II-XVI. Bölümler). Dilenci kılığında gittiği evinde taliplerce aşağılanan Odysseus, Penelope'yi sorguya çeker ve talipleri nasıl haklayacağını tasarlar (XVU-XX. Bölümler). En sonunda talipleri bir bir öldürür, gerçek kimliğini karısına ve babasına açıklar, barışa ve erince kavuşur (XXI-XXIV. Bölümler). Destanın çekirdeği, cin fikirli bir adamın denizler ötesine yaptığı yolculuk, cinler, periler, devler, canavarlar arasında yaşadığı serüven ler ve sonunda yokluğundan yararlanmaya kalkışan düşmanlarından öç alışıdır. Odysseus'dan çok daha eskilere dayanan, kaba folklordur bu. Ama destanda, serüvenler on yılı aşkın bir zamanı kapsam asına karşm, sonuncusu dışında hepsi tek bir kesimde toplanır. İlyada'da ol duğu gibi Odysseia'da da geniş bir konu, odak noktasının tek bir kesi me ayarlanması sonucunda tek bir görüş alanı içine alınır, ama Ody sseia'da daha bilinçli bir biçimde uygulanmış görünen bu yöntem öy le bir yere vardırılmıştır ki, kahramanın serüvenleri gerçekte yeni bir ilgi konusuna, kahramanın ailesinin yeniden biraraya gelişine bağım lı kılınmıştır. Bunun için de, ana izleğin çevresine dört yanöykü örül müştür. İlkin, Telemakhos'un yolculuğu sahne düzenini İthaka'da kurar ve durumu dramatik bir biçimde sunar. Telemakhos'un Pylos'a ve Sparta'ya yolculuğu gerçekten de destansı nitelikte bir konudur, ama bu gün elimizde bulunan metinde bile Telemakhos'un Sparta'dan ayrıl dıktan sonra Girit'e gittiğini anlatan daha eski ve daha değişik bir bi çimin belirtileri vardır.152 Ayrı bir şiir destana sokuşturulup, uyarlan mıştır sanki. İkincisi, Odysseus'un Phaiak'larm adasındaki konukluğu, gerçekte anaerkil bir M inos kent-devletinin anımsanmasıdır. Phaiak'larm ya bancı adası, Odysseus'un değişmeye yanaşmadığı kendi kaba adasına bir karşıtlık olarak tasarlanmıştır. Sanırız bu bölüm de bir zamanlar ay rı bir şiirdi. Bu son serüven, olağanüstü bir ustalıkla, içinden baktığı mızda bütün öteki serüvenleri de görebildiğimiz bir m erceğe dönüş türülmüştür. Kyklop'lar, yani Tepegözler, Kirke'nin büyüleri, Ölüler Ülkesi'nde kan kokusuna üşüşen ölü ruhlar ve Seiren'lerin, yani kadın gövdeli, kuş kanatlı ve güzel sesli denizkızlarınm ölümcül ezgileri, ate 152 O dysseia, 1 .9 3 , 2 8 4 , 3 . 3 1 3 .
570
T A R İH Ö N C E S İ EGE
şin başında dinlediğimiz, gerçeklikle ilgisi olmayan bir masal gibi ge lir bize. Üçiincüsü, domuz çobanının kulübesinde geçen ve bütünüyle düş sel olan sahnelere, gizlice geri dönmek zorunda kalan Telemakhos'un öyküsü yol açmıştır sanki. Bu sahnelerin dramatik bakımdan ne kadar etkili olduğu açık, ama domuz çobanı Eumaios'daıı biraz söz etmekte yarar var. İlyada’daki Thersites bir korkuluktur, sınıf önyargısının bir ürünüdür; ama Eumaios şiirsel bir sevecenlikle betimlenmiştir. Domuz çobanının kulübesinin kahramanlık çağında yeri yoktur. Ataerkildir. Bu iyi yürekli, eli açık köylünün ataerkil dünyası bile, onu düşleyen ozanlar için çok eskilerdedir. Son olarak, taliplerin öldürüldüğü bölüm özgün izleğin bir parça sı olmasına karşın, sanırız değişikliğe uğramıştır. Gerçekte svayamvara'dan, bir başka deyişle evlilik-öncesi yarışm adan kaynaklanan ok atma yarışması elimizdeki metinden eskilere gitmektedir ve soyağaçlarında ya da m itologyada taliplerden hiçbirinin ayrı, bağım sız bir yerinin olmaması ilgi çekicidir.153 Taliplerin öldürülmesi sahnesinin yabanıllığı, ataerkil Yunanistan'daki yasaya uygun düşmektedir. Sö zünü ettiğim iz yasa, evli bir kadınla yasadışı ilişki kuran bir adamın yargılanm adan öldürülm esine izin veriyordu. O dysseus'un gözün de, ailesine kavuşması ile malını mülkünü yeniden elde etmesi eşan lamlıdır. Bu yanöyküler özgün izlekle öylesine ustaca kaynaştırılm ıştır ki, Odysseia'nm abartılı, düş ürünü çekirdeğini İthaka'da olup bitenleri anlatan çok daha insancıl bir öyküyle kuşatmışlardır. Odysseus'dan önce karısıyla ve ailesiyle karşılaşırız; Odysseus'la karşılaştığımızda yuvasına varmıştır artık. Kirke'nin ve Kalypso'nun büyüleyicilikleri, Odysseus'un o çok iyi bildiği bacalardan tüten dumanı bir an önce gör mek için yanıp tutuşmasına yol açar yalnızca. Odysseus'un özlemi bi zi bir bekleyiş, bir gerilim içine sokar ve bu gerilim bir leitmotiv ile, sü rekli yinelenen bir örge (motif) ile güçlendirilir; İlyada'da başvurulma yan bir yoldur bu. Odysseia'nm daha Birinci Bölümünün ilk dizelerin den başlayarak, elverişli bir rüzgâr yakalayıp evine dönmesine karşın karısı ve karısının sevgilisi tarafından canına kıyılan Agamemnon'un karayazgısıyla benzerlikler, koşutluklar kurulur durmadan; böylece Odysseus ve ailesine ilişkin umutlarımız, korkularımız, kaygılarımız canlı tutulur. Penelopeia kocasına bağlı kalacak mıdır? Agamemnon'un 153 Polyktor'un oğlu Peisandros bunun dışında tutulabilir.
H o m e r o s o ğ u lla r i
571
karısı Klytaim estra'm n sevgilisi Aigisthos'un tek başına başardığını, bir sürü talip beceremeyecek midir? Telamakhos, Orestes gibi, baba sına layık bir oğul olduğunu kanıtlayacak mıdır? Phaiakia'da geçen sahnede bu örge, H ephaistos'un yokluğunda A phrodite'nin Ares'le oynaşmasında bir scherzo olarak, hafif ve oynak bir bölüm olarak işle nir.154 Gene İlyada'da olduğu gibi, insanların tragedyası tanrıların ko medyasıdır. Bu, A gam em non'un ruhunun Odysseus'un m utluluğu nu dile getirdiği son bölüm de doruğuna varır. Son bölüm öteki bö lümlerden daha sonraki bir dönemde oluşturulmuş olabilir, ama doğ rulanmıştır. Odysseus'un babası Laertes'e kavuşması yalnızca gerek li bir sahne değildir; gerçi yaşlı adam salt bunun için o kadar uzun ya şamıştır, ama Laertes'in Odysseus'dan gerçekten Odysseus olduğunu kanıtlamasını istediği ve Odysseus'un da daha küçük bir çocukken ba basının bahçeye dikmesine yardım ettiği ağaçlan bir bir saydığı sah ne, Homeros destanlarının öteki sahneleri kadar dokunaklıdır. Öykü nün sonunda büyükbaba, baba ve oğul biraradadır artık. Odysseus'un dağarında daha başka serüvenler de vardır, ama Odysseia burada, tam yerinde sona erer. Ne var ki, bütün bu söylediklerimiz yaklaşık bir değerlendirmeden öteye gitmemektedir. Destanların hammaddelerinin ne olduğunu bi lebilecek durumda değiliz. Ama hiç değilse tekniği değerlendirebiliriz. Bu destanları tek bir kişinin ya da birçok kişinin yaratmış olması önem li değildir. Yazarlık kavramı sözkonusu olamaz burada. Bu şiirler, do ğaçtan çeşitlemelerin bir çiçek dürbününden görünen değişkenliği için de, belli bir anın esinlenişine uyarak biçimlenmiş, giderek doğaçtan söyleme yeteneği azaldıkça son biçimlerini almışlardır. Bu şiirlere bü yük bir özenle sağlanan son görünüşlerinde, ilkel halk şiirinin yalın gerçekçiliği ve doğal dil güzelliği olgun sanatın incelikli ve özeleştirisel bireyselliğiyle kaynaşmıştır. Benzersiz niteliği budur Homeros des tanlarının. Dolayısıyla, bu şiirler ne tek bir sanatçının, ne de ayrı ayn uğraş veren bir sanatçılar dizisinin ürünüdür. Yaşam larını babadan oğula geçen bir sanatın durmadan yetkinleştirilmesine adamış ustalar la çırakların, kuşaklar boyu belli bir düzen içinde çalışan bir okulun ürünüdürler. Bütün bunlar, doğaçtan söyleme ile düzenleyim (kompo zisyon), söz ile yazı arasında köprü kuran benzersiz tarih koşullarının biraraya gelmesiyle gerçekleşmiştir. Öyle ki, soluklarını tutmuş, göz lerini fal taşı gibi açmış kendisini dinleyen insanlardan esinlenen ilkel 154 Bu nokta, Demodokos'un öyküsünü bir "sonradan ekleme" olarak reddedenlerce küçümsenmiştir.
572
T A R iH ö N C E s t E g e
ozanın önceden tasarlanmamış coşkusundan bir şeyler, yazılı sözcük lerin coşkusuz ama kalıcı ortamına aktarılabilmiştir.
573
EK
YUNAN İSTAN'D A TOPRAK KULLANIM I ÜSTÜNE T a r l a la r ı o r t a k ik i a d a m d ı s a n k i b u n la r , e l le r i n d e ö lç ü v a r d ı s a n k i, s ın ır ı ç iz m e k iç in ç e k iş m e d e y d ile r , h iç b ir i g ö z d e n ç ık a r m ıy o r d u e ş it p a y ın ı...
İhjada, XII, 421-03 Ridgeway bu dizeleri yorumlayalı altmış yılı aşkın bir zaman geçti. Ridgeway, İlyada'daki bu dizeleri, o sıralar ilk kez İncelenmekte olan ortaçağın açık-tarla sistemiyle karşılaştırarak açıklamıştı. Seebohm'un İngiliz Köy Topluluğu adlı yapıtı 1883'de yayımlanmış, Ridgeway'in "Homeros'da Toprak Sistem i" başlıklı yazısı da iki yıl sonra çıkm ıştı.1 Rid geway'in savı şöyleydi: Açık-tarla sisteminin temel birimi dilimdi. Dilim, büyüklüğü deği şiklikler gösteren düz bir ekim alanıydı; ama genellikle uzunluğu 1 "furlong" ("furrow-long", yani bir karık boyu) = 40 "rod" (yaklaşık 200 metre) = 660 "feet", genişliği ise 1 "rod" (yaklaşık 5 metre) = 16.5 "fe et"* olarak kabul ediliyordu. Bir "rod" ya da "rood" toprak diye bili niyordu bu. Böyle dört "rod " yan yana geldiğinde bir dilim "acre"** (4x40 "rod" = 4840 yardkare) ediyordu. Dilim "acre"m uzunluğu, yani karık'ın uzunluğu, sabanla hiç dur maksızın bir seferde sürülebilen uzaklığa, genişliği de bir çift öküzle 1
F. Seebohm, T he English Village Community, (Dördüncü basım, Cambridge, 1926); W. Ridgeway, "The Homeric Land System", Journal of Hellenic Studies, 6. 319; “The Origin of the Stadion", Journal o f Hellenic Studies, 9.18. * 1 yard = 0.9144 metre: 1 yardkare - 0.8361 metrekare: 1 foot (çoğulu feet) =30.48 santimetre, (f.n.) ** "Acre" için İngiliz dönümü denilebilir. 1 "acre" toprağın 0.4 hektar ya da 4.39 dönüm büyüklüğünde toprak olduğu söylenebilir, (ç.n.)
574
T A R İH Ö N C E S İ E
g e
bir günde sürülebilen karık sayısına bakılarak hesaplanıyordu; öküz lere yem verilirken, öküzler tarlaya getirilip götürülürken geçen süre de günün içinde sayılıyordu.2 Gerçekte, bildiğimiz "acre"m dilim "acre"dan tek farkı, kare biçiminde düzenlenmiş olmasıdır. Dolayısıyla İngilizce'deki "acre", Fransızca'daki journal ve joug ile, Gal dilindeki erv ile, Almanca'daki tagıverk, morgen ve joch ile, Latince'deki iugum ve iugerum ile aynı kökenden gelen bir birimdir.3 İlerde başka örnekler de vereceğiz. Gerçi bu birimlerin hepsi aynı biçimde değildi, üstelik her birinin büyüklüğü toprağın bulunduğu yere ve toprağın niteliğine gö re değişiyordu, ama hepsi de aynı ilkeye göre, bir çift öküzün bir gün de sürebildiği toprağa göre hesaplanıyordu. Bu temelden yola çıkan Ridgeway, Yunan dilindeki dilim "acre"ını g\/es olarak tanımladı. Gerçekte gyes sözcüğü "saban" anlamma gelmek le birlikte en eski çağlardan bu yana bir toprak ölçüsü olarak kullanı lıyordu. Ridgeway'e göre, gyes'in uzunluğu, 1 stadion (aynı zamanda spadion) = 600 "feet" idi ve bu da sabanm durup (s ta) döniinceye kadar çekildiği (spa) uzunluğun karşılığıydı. Gı/es'in genişliğiyse 1 plethroıı = 100 "feet" idi. Yunanistan'da stadyum'un, yani koşu alanının boyut ları da aynıydı: 600 x 100 "feet".4 Ridgeway'in, klasik arkeoloji sözkonusu olduğu sürece sağlam te mellere dayanan bu yorumunu kitabımda ben de doğruladım. Bu ya zının amacıysa, kimi karşı çıkışların önünü almak ve Yunanistan'da toprak kullanımına ilişkin öteki sorunlara da ışık tutabilecek daha baş ka kanıtlar da eklemek. Ama ilkin, İhyada’d a k i görünüme bir ayrıntı da ha eklememe izin verin. İngilizce'de "rod" ya da "rood" sözcüğü şu anlamlara gelir: (1) üven dire [çift öküzlerini yürütmek için kullanılan, ucuna sivri demir çakıl mış uzun değnek, ç.n.] (2) ölçü değneği; (3) 16.5 "feet"e eşit bir uzun luk ölçüsü; (4) çeyrek "acre".5 Arapçadaki massase sözcüğü bugiin Su riye'de kullanıldığı biçimiyle şu anlamlara gelir: (1) üvendire; (2) ölçii değneği; (3) farklı yörelere göre değişen bir uzunluk ölçüsü.6 Eustha2 3
4 5 6
The English Village Community, s. 2; G.C. Hom ans, English Villagers o f the Thirteenth Century, (Cambridge, Mass.. 1942), s. 49. The English Village Community, s. 124-25; F.W. Maitland, Domesday Book and Beyond, (Cambridge, 1897), s. 377; F. Godefroy, Dictionnaire de I'ancienne tonguefrançaise de IXe ou XVe siecle, (Paris, 18801902); E. Brockhaus, Dergrosse Brockhaus, (Leipzig, 1928-1937); Plinius, N H . 18, 9; Varro, RR. 1.10. “Koşu alanı" anlamına gelen stadion aynı zamanda pelethron = plethron diye de biliniyordu,1C II3. 14,10. Domesday Book and Beyond, s. 377; English Villagers o f the Thirteenth Century, s. 69-70. A. Latron, La vie rurale en Syrie et au Liban, (Beyrut, 1936), s. 20.
Y U N A N İS T A N ’D A T O P R A K K U L L A N IM I Ü S T Ü N E
575
tios'a bakılırsa, Homeros'un sözünü ettiği iki adamın ellerindeki met reler, yani ölçüler akaina'lardır. A kaim şu anlamlara gelmekteydi: (1) üvendire; (2) ölçü değneği; (3) Thessalia'da 10 "feet"e eşit bir uzunluk ölçüsü; (4) 100 "feet" kareye eşit bir yüzey ölçü birimi.7 Demek, İngi lizce'deki dilim "acre"ının genişliği nasıl 4 "rod" idiyse, Yunanca'dakigt/es'in genişliği de 10 akaim idi. Ortaçağ İngilteresinde ve günümüz Suriyesinde olduğu gibi Eski Yunan'da da üvendire iki karık arasında ki uzunluğu ölçmekte kullanılıyordu. Ridgeway'in gyes sözcüğüne ilişkin açıklamasını, E.C. Curwen, ken disinin dilim "acre"ının kökeniyle ilgili kuramına uymadığı gerekçe siyle reddetmiştir. Curwen'in kuramı şöylece özetlenebilir:8 TunçÇağı'nm belli bir döneminden Roma döneminin sonuna kadar, toprak hafif bir sabanla işleniyordu, bir ya da iki öküzün çektiği bu sa ban toprağı hafifçe kazımaktan öte bir işe yaramıyordu. Toprağı daha derinliğine yarabilmek için sabanla iki kez sürüyorlardı, ikinci karıklar birincileri dikey bir biçimde keserek çekiliyordu. Toprağın bu çapraz sürülüşü, tarlanın biçimini de belirliyor, ortaya kareler çıkıyordu. İ.S. birinci yüzyılda, birkaç öküzün çektiği ve ağır killi topraklar için elverişli, ağır bir saban bulundu. İlk kez Rhaetia'da (VVürtemberg ve Bavyera) kullanılan bu ağır saban zamanla Fransa ve Almanya üstün den kuzeye doğru yayıldı ve Anglosakson istilacılar eliyle Britanya'ya getirildi. Toprağı derin yaran bu saban, çapraz saban sürmeyi gerek siz kılıyordu, giderek kare "acre'Yn yerini dilim "acre" aldı. Dönüş sa yısını azaltmak amacıyla karıklar elden geldiğince uzatıldı. Dilim "acre'Yn Eski Yunan'da hiç bilinmeyen ağır sabanı gerektir diği kanısında olan Curwen, Yunanistan'da tarlaların kare "acre'Tardan oluştuğunu ileri sürer. Curwen'in görüşünü, onun kitabı üstüne kaleme aldığı bir yazıda Gordon Childe da desteklemektedir. Childe, Ridgeway'in vardığı sonucu, "Kuzey Avrupa'nın topraklarına ve ik limlerine uyarlanmış kırsal ekonominin belirlediği dilim 'acre'larm ın çok belirli bir bölge dışında hiçbir zaman kullanılmadığı ve İngiltere'de ve Hollanda'da bile kare biçimindeki 'Kelt' tarlalarına dayalı eski bir sistemin yerini aldığı" gerekçesiyle reddetmektedir.9 Childe, bu İkin cisinin "Akdeniz koşullarına daha uygun olduğunu" da eklemektedir sözlerine. 7 8 9
Eustathius, ad. loc, Kallimakhos./r. 214; AR 3,1323; Herodes, Def. 130. E.C. Curwen, Air Photography and Economic History. Economic Society Bibliographies and Pamphlets, No. 2, Londra; E.C. Curwen, Plough and Pasture, (Londra, 1946), Bölüm V. Labour Monthly, 31 (1949)2S3.
576
Ta
r İh ö n c e s İ
Ege
Peki, Eski Yunan'da tarlalar dilim "acre"lardan mı, yoksa kare "acre"lardan mı oluşuyordu? Bu soruyu yanıtlayabileceğimiz hiçbir doğ rudan kanıt yok elimizde. Kuşkusuz, ülkenin değişik yörelerinde her ikisi de kullanılmış olabilir.10 Curwen'in yolundan gidersek, çapraz sa ban sürmeyi kare "acre"ın bir özelliği olarak almamız gerekir, ama Es ki Yunan'da çapraz saban sürüldüğünü gösterir hiçbir açık kanıt yok. Ksenophon'un, nadasa bırakılmış toprağın ilk yazın sürüldükten son ra yaz ortasında yeniden sürülmesini salık verdiği doğru; ama Ksenophon, toprağın ikinci sürülüşü birincinin üstüne çaprazlama olmalıdır, diye bir şey söylem iyor.11 Öte yandan, İlyada'nm, Akhilleus'a yeni si lahların yapıldığı On Sekizinci Bölümünde rastladığımız toprak sürme sahnesi, bana kalırsa, tek bir biçimde yorumlanabilir. Daha önce nada sa bırakılmış, şimdi yeniden ekilen bir tarladır burası. Rençperler saba nı tarlanın üstünde bir oraya bir buraya sürmektedirler. Tarlanın bir ucuna vardıklarında, bir adam gelip şarap sunmaktadır rençperlere.12 Burası kare "acre'Yardan oluşan bir tarla olsaydı, tıpkı eski İtalya' daki kare tarlalar gibi tarlanın kendisi de kare biçiminde olurdu;13 o zaman da bütün "acre"lar için ortak bir sınır olmazdı. Buna karşılık, burada sö zü edilen tarla dilim "acre'Yardan oluşan bir tarlaysa, durum açık seçik ortaya çıkmaktadır. Şarap sunan adam tarlanın bir ucunda dolanmak ta, rençperlerden biri karığın ucuna vardı mı koşup karşılamaktadır. The Archaeological Journal'm son sayılarından birinde, Curwen'in gö rüşleri tepeden tırnağa titiz bir biçimde incelendi.14 Ben konunun bu kadar geniş yönüyle ilgilenmiyorum. Benim amacım, Ridgeway'in hak kını korumak yalnızca. Curw en'in kendi bilgilerine (Seebohm'dan aldığı) göre, dilim "acre"a Portekiz'de, Tuna havzasında ve İtalya'nın güneyindeki Ötranto burnu dolayında rastlanabilmektedir. Ancak niçin bu bölgelerde rast landığı açıklanmamaktadır. Üstelik Curwen'in elindeki bilgiler eksik siz olmaktan çok uzaktır. Doreen Warriner'a göre, ekilebilir toprakla rın dilimlere ayrıldığı eski açık tarla düzenine İsviçre'nin, güney Al manya'nın ve Bohemya'nın kimi yörelerinde hâlâ rastlanabilmektedir. Kaldı ki, toprağın üç yılda bir nadasa bırakıldığı bütün bir açık-tarla 10 Plethron ile aynı şey olarak gösterdiğim ouron. gerçekten Latince'deki versus gibi (Varro. RR. 1,10) bir kare “acre“daki karığın uzunluğunu gösteriyor olabilir. 11 X. Oec. 16.4; Bkz. Hesiodos. İşler ve Günler, 461 12 ilyada, 18. 541 547. 13 C. Daremberg ve E. Saglio, Dictionnaire des antiquites grecques et romaines. (Paris. 1877-1919). 14 H.C. Payne. “The Plough in Ancient Britain”, ArchaelogicalJournal, 104. 82.
Y
u n a n i s t a n ’d a
T o p r a k K u l l a n im
i
Ü stü n e
577
sistemi, 1938'de Slovakya ve Transilvanya'nm uzak köşelerinde hâlâ varlığını sürdürüyordu.15 Warriner, Yugoslavya'nın Karst bölgesinde tarlaları dilimlere ayrılmış bir köyün fotoğrafını sunmaktadır. Curwen'in haritasında kare "acre"ların yer aldığı bir bölge olarak gösterilen Ortadoğu konusunda Doreen Warriner'in gözlemleri daha da ilginç: S u r iy e , Ü r d ü n v e I r a k 'd a b u g ü n u y g u la n a n ta rım s is te m i, t e m e l d e , O r t a ç a ğ A v r u p a s ın d a k i t a r ım s is t e m i n d e n f a r k s ız : K ö k e k i n l e r i n y a d a h a y v a n y e m le r in in y e t iş t ir ilm e d iğ i, y a y g ın b ir ta h ıl e k im in in u y g u la n d ığ ı b ir s is te m b u . Ü ç y a d a d ö r t y ıllık d ö n ü ş ü m lü e k im (k ış ü r ü n ü n ü y a z ü r ü n ü n ü n , y a z ü r ü n ü n ü n a d a s ın iz le m e s i y a d a k ış ü r ü n ü ile n a d a s ın b ir b ir le r in i iz le m e le r i) o n s e k iz in c i y ü z y ıla k a d a r A v r u p a 'd a g ö r ü le n b iç im iy le u y g u la n ıy o r . K ö y lü n ü n a ç ık ta r la la r a d ilim d ilim d a ğ ıl m ış k ü ç ü k to p r a k p a r ç a la r ın d a n o lu ş a n ta rla d ü z e n i, İ n g iliz k ö y ü n ü n in c e u z u n to p r a k p a r ç a la r ın d a n o lu ş a n a ç ık ta r la s ın ı a n d ır ıy o r .16
Warriner'in bu bölgeye ilişkin incelemesi, Latron ve Patai'nin yapıt larından alıntılarla bütünlenebilir.17 Latron'un haritalarına bakıldığın da, Suriye ve Lübnan'ın kimi yörelerinde dilimlerin çok uzun ve dar olduğu kolayca görülebilir. Kullanılan saban, bir çift öküzün çektiği hafif sabandır. Çapraz saban sürmekten hiç söz edilmemektedir. Böylece, dilim "acre"m kuzey Avrupa'nın toprağına ve iklimine bağ lı olduğu ve Akdeniz koşullarına uygun düşmediği yolundaki görüş çürütülmüş olmaktadır. Ortadoğu ülkeleri, toprak ve iklimlerinin ya nı sıra tahıl, üzüm ve zeytin gibi ana ürünleri açısından da Yunanis tan'a benzerler. Üstelik, bu ülkelerdeki kırsal yöreler, yüzyıllar boyu Halep, Şam ve Doğu Akdeniz limanları gibi büyük kentlerin tecimsel etkisine açık kaldıklarından, kentsel gelişmenin Eski Yunan'daki kır sal yaşam üstündeki etkilerini değerlendirmemize yarayacak ipuçları da sağlarlar bize. Arapçada "öküz" anlamına gelen feddan, bir toprak ölçüsü birimi olarak, bir çift öküzle bir günde sürülebilecek kadar toprak demektir. Gerçi bu toprağın büyüklüğü uygulamada değişiklik gösterir, ama ka 15 16 17
D. Warriner, Economics o f Peasant Farming, (Londra, 1939), s. 10-11. D. Warriner, Land and Poverty in the Middle East, (Londra, 1948), s. 123-124. La vie rurale en Syrie et au Liban: R. Patai, "Musha'a Tenure and Co-operation in Palestine". American Anthropologist, W ashington/New York, 1888-;). Weulersse, Paysans de Syrie et du Proche-Orient, (Paris, 1946).
578
T a r ih
ö n cesİ
Eg e
baca bir "acre"m dörtte üçü kadar olduğu söylenebilir.18 Aynı sözcük, daha genişletilmiş anlamıyla, bir çift öküzün bir yılda sürebileceği ka dar toprağı belirtmek için de kullanılır; ekilebilir toprağın yanı sıra uy gun ölçüde bir otlak ve su kullanma hakkını, bağ ve zeytinliği içeren standart toprak parçasıdır bu; sözün kısası, ev ve yapılar dışında her şeydir.19 Büyüklük bakımından, verimli bölgelerde 17 "acre" olan bu toprak parçası, verimsiz bölgelerde 100 "acre"dan fazlaya kadar deği şiklik gösterir. Bunun İngilizce'deki eşdeğeri, 30 "acre" olarak hesap lanan ve çayır payıyla otlatma haklarıyla birlikte bir yılda işlenebilen toprak olarak kabul edilen "virgate" ya da "yardland"dir.20 Ortadoğu'da toprak kullanımının tarihi hâlâ büyük ölçüde bilin memektedir. Ancak Yunanca'daki zeugos sözcüğü, Jııstinianus Yasası'nda kullanıldığı biçimiyle, bir çift öküzün bir günde sürebildiği top rak anlamına geliyordu;21 günümüzdeyse zeugos'lar 80 stremmata’d m (20 "acre") hesaplanmakta ve bir çift öküzün bir yılda sürebileceği top rak olarak açıklanm aktadır.22 Bizans İmparatorluğu'na bağlı olduğu dönemde Suriye'de de, vergi birimi iugum idi ve 5 iugera bağın ve top rağın verimliliğine göre 2 0 ,4 0 ya da 60 iugera tahıl tarlasına eşit sayı lıyordu.23 Feddatı'm yanı sıra Suriyeli Arapların şombol dedikleri bir birim da ha vardır. Şombol, gerçekte bir deve yükü tahıl demektir. Feddan'm, ya ni standart toprak parçasının değeri, bir yıllık tahıl, şarap ve zeytinya ğı ürününün kaç deve yükü tuttuğu söylenerek dile getirilir.24 Açık-tarla sisteminin bozulmadan sürdüğü köylerin hepsinde temel birim feddarı, yani standart toprak parçasıdır. Bu köylerde toprakta özel mülkiyet diye bir şey yoktur. Yalnızca her klan, hane ya da ailenin or tak topraklarda bir pay hakkı söz konusudur. Topluluğun (klan, hane ya da aile) payına düşen toprak parçasının büyüklüğü, o topluluğun ortak toprakların sürülm esi için sağladığı "boyunduruğa koşulmuş hayvanlar"ın sayısına, bu da hiç kuşkusuz o topluluğun büyüklüğüne bağlıdır. Toprak parçasının ekilebilir bölümü, her tarladan bir parsel olmak üzere, belli sayıda dilim parsellerinden oluşur. Dolayısıyla, or 18 19 20 21 22 23 24
La vie rurale en Syrie et au Liban, s. 11-12. Aynı yerde, s. 14-15. The English Village Community, s. 11-13, 110; English Villagers of the Thirteenth Century, s. 85. Justinianus Yasası, 10, 27; Demetrakos. Demetrakos. Dictionnaire des ontiquites grecques et romaines. La vie rurale en Syrie et au Liban, s. 10.
Y U N A N İ S T A N ’D A T O P R A K K U L L A N I M I Ü S T Ü N E
579
tak toprakların ekilebilir alanları, toprağın niteliği de göz önüne alına rak eşit bir biçimde bölüştürülmüştür.25 Ekilebilir alan, dönüşümlü ekim sistemine uygun olarak, belli dö nemlerde tarla tarla yeniden bölüştürülür. Tarla, değnekler ("rod ") ya da iplerle ("cord") parsellere ayrılır, sonra bu parseller yaşlıların dene timinde kura çekilerek dağıtılır.26 Filistinli Araplarda, her kura çekil diğinde kura çıkan kişi adıyla çağrılır ve orada toplanmış olan köylü ler hep bir ağızdan, "A llah nasibini verir!" diye bağırırlar. Bu uygula manın çok eskilere dayandığı anlaşılıyor, çünkü aynı deyiş Patai'nin belirttiği gibi M ezmnrlar'da (Mezmur 16,5-6) da geçmektedir: Rab nasibimin ve kâsemin payıdır; Hissemi tutan sensin. Kısmetim nimetti yerlere düştü; Evet, aldığım miras güzeldir.27 Suriye'nin birçok yöresinde, köylüler kendi paylarına düşen toprak ları o yörede oturmayan toprakağalanna ipotek etm işlerdir; toprakağalan bunun karşılığında ürünün belli bir bölümüne el koyarlar. Bu durumdaki köylüye metayer denilir. Sömürünün biçimi ve oranı duru ma göre değişir. Trablus, Sayda ve Sur'daki bereketli meyva bahçele rinde nıetayer ürünün ancak dörtte birini elinde tutabilir. Daha verim siz bölgelerde metayer'mn ürünün beşte dördünü alıkoyabildiği yerler bile vardır.28 Ancak bu köylüler, bağımsızlıklarını yitirmelerine karşın, eski komünal örgütlenmeyi kendi aralarında sürdürürler; nitekim, eki 25 Aynı yerde, s. 55: “Aynı alan üstünde, bölüştürülen küçük toprak parçalan her köylüye hem iyi, hem kötü toprak düşecek biçimde iç içedir." Bkz. “Musha'a Tenure and Co-operation in Palestine”, American Anthropologist, 51.439: “Bütün aileler yalnızca hakları olan toprağı tam olarak almakla kalmıyordu, aynı zamanda ailelerin paylanna düşen topraklar nitelik bakımından da eşdeğerdeydi. Uygulamada, topraklar nitelik, konum, arazinin yapısı, suya yakınlık vb. gibi çeşitli sınıflamalara ayrılıyordu. Bunun sonucunda ortaya çıkan bloklar, daha sonra ailelerin sayısına göre yeniden parsellere bölünüyordu... Eşitlik ilkesinin kılı kırk yararcasına uygulanması, m usha’a’nın bir başka özelliğine, tek tek parsellerin ince ve uzun olmasına yol açıyordu.. Köylerden birinde, uzunluğu 2070 metre kadar, genişliğiyse yalnızca 4.5 metre olan parsellere rastlanmıştı. Dar dilimler daha değerli yerlere doğru uzanıyordu, sözgelimi toprağın bir dağ yamacına rastgeldigi durumlarda dilimler tepeden aşağıya doğru uzanmaktaydı. 26 La vie rurale en Syrie et au Liban, s. 188-189. 27 “Musha'a Tenure and Co-operation in Palestine", American Anthropologist, 51. 440. Mezmur 16'da "hissem” ya da "payım" diye çevrilen gorali sözcüğü, bugün hâlS kullanılan jarrali sözcüğüyle aynıdır. Bkz. Mezmur, 78, 55: "Önlerinden milletleri de kovdu/Pay olarak onları ölçü ile böldü.” Burada “ölçü” diye çevrilen hebhel sözcüğü (1) İp ya da sicim ; (2) Toprak payı ya da toprak parçası anlamına gelmektedir. Yunanca’da skhoinos. 28 La vie rurale en Syrie et au Liban, s. 50.
580
Ta
r İh ö n c e s I
Eg e
lebilir alanın dönem dönem yeniden bölüştürülmesi de bunun bir par çasıdır.29 Yalnızca daha gelişmiş bölgelerde bozulmuştur komünal ör gütlenme. Bu gelişkin bölgelerde topraktaki baskının gitgide artması sonucunda köylülerin kullanımındaki toprakların parçalanması pay ların yabancüara satılması sürecini hızlandırmıştır; ekilebilir alanın bel li dönemlerde yeniden bölüştürülmesi bırakılmış ve toprak parçalan birleşerek özel mülkiyete dönüşmüştür.30 Şimdi yeniden İlyada'ya dönelim. O iki adam ne tartışmaktadır? Bö lüştükleri toprak ortak toprak olduğuna göre, babalarının malı olamaz. İki akraba ailenin temsilcileri olabilir bu iki adam; kurayla bölüştürme sırasında iki aileye ortaklaşa verilmiş bir toprak parçasını kendi arala rında bölüşüyorİardır belki de. Latron'a göre, ekilebilir toprakların ye niden bölüşülm esi sık sık tartışmalara neden olmuş, taraflardan biri kendisine eşit pay düşmediğinden yakınmıştır.31 Bu kitabın ilk bası nımda bu konuyu incelerken bu olasılık bana daha yatkın gelmişti, ama daha sonra ileri sürülen bir başka yorum daha akla uygun göründü.32 Ekip biçme işi ortaklaşa yapıldığı sürece sınır kavgalarının patlak verme olasılığı azdı. Ama eski komünal bağların gevşemesiyle birlik te her pay sahibi toprağı istediği zaman ekip biçmeye başladı. Böyle olunca, komşusunun toprak parçasına girmesi çok kolaylaştı. Kimi Su riye köylerinde bu tür hırsızlıkları önlemek amacıyla, yaşlıların ya da başkanın saptadığı günden önce ekin biçmek yasaklanm ıştır.33 Iustinianus Yasası'nın bir bölümünü oluşturan Çiftçi Yasası'mn birinci mad desinde, "Kendi tarlasını işleyen çiftçi dürüst olmalı ve komşusunun tarlasındaki karıklara geçmemelidir."34 denir. Fransa'da Ancien regime* döneminde, herkesin dilinde dolaşan "karık yiyiciler" (mangeıırs tie raies) diye bir deyim vardı.35 Benzer suçlar Ortaçağ İngilteresinde de yay gındı. Homans, "Ralph Ouintin'in, Hugh'un oğlu Geoffrey'in iki me şe ağacını haksız yere kestiğini, aradaki sınırı kaldırdığını ve onun top rak parçasındaki iki karığı haksız yere işgal ettiğini" söyler.36 Avarice de Piers Plowman'd a şöyle söz veriyor: 29 30 31 32 33 34 * 35 36
Aynı yerde, s. 48-55. Aynı yerde, s. 191. Aynı yerde, s. 189. Bu öneriyi Dr. R.H. Hilton'a borçluyum. La vie rurate en Syrie et au Liban, s. 234. W. Ashburner, "The Farmer's Law", Journal of Hellenistic Studies, 35. 71. Ancien regime, Fransa’da 1789Devrimi'yle kapanan dönemianlatmakiçin kullanılan bir deyimdir, (ç.n.) M. Bloch, Les caracteres originaux de l’historie rurale française, (Oslo, 1931), s. 38. The English Villagers o f the Thirteenth Century, s. 72.
Y
u n a n is t a n ’d a
T o p r a k Ku l l a n im
i
Üstü n e
581
S a b a n ım ı s ü r e r k e n b a ş k a s ın ın y a r ım d ö n ü m lü k t a r l a s ın d a n b i r k a r ık iç e r i a d ım a t a r s a m , b it iş ik t e k i k o m ş u m u n h a k k ın ı ç a lm ış o lu r u m . H a k k ım d a n f a z la s ın ı b i ç e r s e m , b a ş k a s ın ın o r a ğ ı d a b e n i b iç e r , b ir d a h a h iç e k in e k e m e m .37
Bölüşülen toprakları ayırmak için yalnızca bir smırtaşı kullanılıyor du. Sınırtaşının yeri her an değiştirilebilirdi. Ama bazen de iki toprak parçasını ayıran bir işaret bulunmuyordu, o zaman bazı sorunların çık ması kaçınılmaz oluyordu. Demek, Homeros'un dizelerindeki iki ada mın bu sorun yüzünden kavga ettikleri sonucuna varabiliriz. Açık tar lalardan birinde bu adamların komşu parselleri vardır. Biri, karıkların dan bazılarını aşırmakla suçlamıştır öbürünü. Öbürü de böyle bir suç işlemediğini söylemiştir. Sınır çizgisinin gerçekte nerede olduğunu an layabilmek için iki toprak parçasının genişliğini ölçmektedirler. Şimdi de, Attika'nm Solon reformlarından önceki durumuna bir göz atalım. Şöyle diyor Aristoteles: Y o k s u lla r , k a r ıla n v e ç o c u k la r ıy la b ir lik te , v a r s ılla r ın k ö le s i o lm u ş la r d ı. B u n la r a pelates 'l e r y a d a heklem oros 'l a r ( " a lt ıd a b i r c i l e r " ) d e n ilm e k te y d i, ç ü n k ü v a r s ılla r ın ta r la la r ın ı iş le m e le r i k a r ş ılığ ın d a a ltıd a b ir k ir a ö d ü y o r la r d ı. T o p r a ğ ın tü m ü b ir k a ç k iş in in d i v e y o k s u lla r k ir a y ı ö d e y e m e z le r s e k a n la r ı v e ç o c u k la r ıy la b ir lik t e k ö le o la r a k s a t ıla b iliy o r la r d ı.38
Pelates kapsamlı bir terimdir ve Latince'deki clierıs, Fransızca'daki me tayer terimleriyle benzer anlamlar taşır. Hektemoros terimiyse, görün düğü kadarıyla, daha somuttur. Plutarkhos'a göre, işlediği topraktan elde ettiği ürünün altıda birini kira olarak verene hektemoros deniliyor du. Photius'a bakılırsa, hektemoros, ürünün altıda birini kendine ayırıp altıda beşini kira olarak verene denilmekteydi. Sözcüğün kesin anlamı sözkonusu olduğunda, açıktır ki, Photius'un yorumu doğrudur. Çün kü -moros ve -tnoiros ile biten bütün öteki bileşik sözcükler, veren'e de ğil, alan'a ya da sahip olan'a ilişkindir. Dahası, Pollux'un yazdıklarmdan, Solon'un epimortos ge terimini ürünün bir bölümü (epi merei) kar şılığında işlenen toprak anlamında, morte terimini de ürünün ekici ta rafından alıkonulan bölümü anlamında kullandığını öğreniyoruz.39 37 C. Passus, vii, 267, The English Villagers o f the Thirteenth Century, s. 71 'de alıntı. 38 Aristoteles. Ath. 2. 2. 39 Polluks, 7. 151.
582
T A R İH Ö N C E S İ E g e
Dolayısıyla VVoodhouse'uıı görüşüne katılıyorum: Hektemoros'lar, ürün lerinin yalnızca altıda birini ellerinde tutan, geri kalanını kira olarak veren küçük toprak ekicileriydi. Gene VVoodhouse'un belirttiği gibi, ki ra altıda birlik birimlerle hesaplanıyordu, çünkü medimnos'un altıda bi ri olan hekteus standart bir ekin ölçüşüydü.40 Gene de, günlük konuşmada bu sözcük daha geniş bir anlamda kul lanılmış olabilir. Aristoteles'i okuduğumuzda ister istemez böyle düşü nüyoruz, çünkü az önce alıntıladığımız bölümde Aristoteles'in bu teri me getirdiği tanım belirsiz. Peki, tanımı bile bile mi belirsiz bırakmış Aristoteles? Ürünün altıda beşini kira olarak veren m etayer'lerm niçin açık seçik, belirleyici bir terimle tanımlandığını anlamak kolay, çünkü onların içinde bulundukları durum "altıda bir"lere dayalı metayage sis teminin varabileceği smırnı uç noktasında. Ama bu, ürünün yalnızca al tıda birini alıkoyan m etayefnin ille de ürünün altıda ikisini, üçünü, dör dünü ya da beşini alıkoyanlardan daha yoksul olduğu anlamına gelmez. Sömürünün ağırlığı yalnızca ürünün ne kadanna el konulduğuna bakı larak ölçülmez. Aynı zamanda toprağın verimliliğine de bağlıdır sömü rünün ağırlığı. Değeri x olan verimsiz bir topraktan alman altıda bir ki ra, değeri 5x olan bir topraktan alman altıda beş kira kadar ağır olabilir. Dolayısıyla, hektemoros terimi, genellikle pelates'in Attika'daki eşanlam lısı olarak kullanılmış olabilir. Hektemoros'lar, yerine göre değişmekle birlikte ürünlerinin her zaman altıda birlik birimlerle ölçülen belli bir bölümünü ellerinde tutan küçük ekicilerdi. Benzer bir kullanım da, me tayer terimini az çok ele veriyor; metayer başlangıçta ürününün yarısını veren anlamında kullanılıyordu (Ortaçağ Latincesinde medietarius). Woodhouse, daha sonra da, Solon'un kırsal yörelerde kaldırttığı sınırtaşlarımn (horoi) temelde yüzyıllar sonra da aynı işi görmüş oldu ğunu ileri sürüyor; bir başka deyişle, sınırtaşları, ipotekli tarlalara ko nuluyor ve sahiplerinin o toprakta hangi koşullarla kalmalarına izin verildiğini belgeliyordu. Hektemoros'lar yükümlülüklerini yerine geti remezlerse köle olarak satılabiliyorlardı.41 Başka bir deyişle, toprak el den çıkarılamadığı, başkasına bırakılamadığı için, güvence olarak ken dilerini rehine koymuşlardı. Bu koşulların sözkonusu dönemde nasıl ortaya çıktığını gözümüzün önüne getirmek güç değil, çünkü büyük bir olasılıkla kölecilik pek gelişmemişti ve emek açığı v ard ı42 40 W.J. Woodhouse, Solon the Liberator, (Londra, 1938), s. 43, n. 2. 41 Aynı yerde, Bölüm X; bkz. R. Dareste, B. Haussouiller ve T. Reinach, Recueil des inscriptionsjuridiques greques, (Paris 1891-98), 1.121-22. 42 C. Thomson, Aeschylus and Athens, (ikinci basım, Londra, 1946), s. 87-88.
Y U N A N İS T A N ’D A T O P R A K K U L L A N I M I Ü ST Ü N E
583
Peki, o dönemde açık-tarla sistemi Attika'da ne ölçüde sürüyordu? Hektemoros'ların durumuna bakılırsa, açık-tarla sistemi çökmeye baş lamıştı. Öte yandan, sanırız, Hektemoros'lara yalnızca, ürün fazlasının en çok olduğu en verimli bölgelerde rastlanıyordu. Ülkenin daha yok sul yörelerinde koşullar daha ilkel olsa gerekti. Solon, halkı dört sınıfa ayırmıştı: (1) M alikânelerinin değeri en az 500 nıedimnos olan pentakosiomedimnos’lar, (2) malikânelerinin değeri en az 300 medimnos olan hippeis'ler, (3) malikânelerinin değeri en az 200 medimnos olan küçük toprak sahipleri, yani zeugites'ler; (4) f/ıefcs'ler.43 Bu sınıflandırmada medimnos Arapçadaki şombol ile aynı işi görmekte dir. Yıllık tahıl, zeytinyağı ve şarap ürününe tahıl üstünden değer biçilmekteydi. Hippeis’lere bu adm verilmesinin nedeni, at besleyebiliyor olmalarıydı. Tlıetes'ler, topraksız emekçilerdi. Peki, zeugitcs'\er kimdi? Sözcüğün kendisine bakacak ve yaptığımız benzeştirmeleri düşünecek olursak, zeugites, uygun bir bahçe ve otlak hakkının yanı sıra ortak tar lalardan bir payı içeren standart bir toprak parçası (kleros) olan ve bir çift öküzü (zeugos) bulunan kişi demekti. Sözün kısası, köy komünü nün (demos) paydaşlarından biriydi zeugites.44 Son olarak, Atmalıların Lesbos adasındaki büyük ekim alanına, plan tasyonuna (klerukhia) ilişkin olarak anlattıklarımı yeniden gözden ge çirmek istiyorum.45 Thukydides'den öğrendiğimize göre, başkaldırı bastırıldıktan sonra topraklar 3000 paya bölünmüş, bunun 300'ü rahiplere verilmiş, geri ka lanı Atina'dan gelen yerleşmecilere, kolon'lara bırakılmıştı. Adanın yer lileri toprağı işlemeyi sürdürüyor, ama pay ya da parsel başına yılda 2 mnai kira ödüyorlardı.46 Yerleşmeciler kentlerde oturuyorlardı.47 Paylar büyüklük bakımından ille de eşit olmasa gerekti, ama değer bakımından aşağı yukarı eşit olmaları gerekiyordu, yoksa kira yerine göre değişirdi; öte yandan, yerli zilyetlikleri bozmaksızm toprakları eşit paylara bölmeyi olanaklı kılan bir birimin olması gerekirdi. Öyle görü nüyor ki, bu birim, tahıl ekilen belli sayıda tarla dilimine göre hesapla nan standart toprak parçasıydı. Lesbos adasında tahıl ekilen yerler bü 43 Aristoteles. Ath. 6, 3-4. 44 Demos için bu kitapla X. Kentlerin Oluşm ası başlıklı bölüme bakınız. Teos’daki pyrgos'lar da büyük bir olasılıkla demos benzeri birimlerdi. Bkz. D.W. Hunt, “Feudal Survivals in Ionia", Journal o f Hellenistic Studies, 67, 68. 45 Bkz. bu kitapta VIII. Toprak, 7. Eski Yunan'da Açık Tarla Sistemi. 46 Peloponnesos Savaşı, 3. 50. 47 S/C. 76.
584
T A R İH Ö N C E S İ E g e
yük bir olasılıkla bağlık ve zeytinlikler kadar değerli değildi; ama bö lüştürme biriminin her üçünü de kapsayan standart toprak parçası ol duğunu düşünürsek bu nokta o kadar önemli sayılmaz. Mülkiyet siste mine ilişkin herhangi bir sonuç çıkarmaksızm bu varsayımı benimseye biliriz. Günümüz Suriye'sinde gördüğümüz gibi, köy komünü sömü rüye çok yatkındır ve ekonomik temelini yitirdikten çok sonraları da bir örgütlenme biçimi olarak varlığını koruma eğilimi gösterir. Anlaşılan, standart toprak parçası geçerli bir birim olduğu sürece eski örgütlenme varlığını korumuştur. Durumu şöyle gözler önüne serebiliriz: Atina kentine karşı muhalefetin, genellikle, Atina'ya bağımlı kent ler arasından, umutlarını Sparta'ya bağlamış toprak sahiplerini temsil eden oligarkhos'lardan geldiğini biliyoruz; Lesbos da bunların dışında değildi. Başkaldırı halktan gelmiyordu; komutanları, önderleri silahla rını bırakıp teslim olmaya zorlayan, halkın canalıcı bir anda onları din lemekten caymasıydı.48 Demek, adadaki küçük toprak parçalarını işle yenlerin bağımsızlıklarını çoktandır yitirmiş olduklarını düşünebiliriz. Atinalıların yaptığı, toprakağalarını miilksüzleştirmek ve onların yeri ne, eşit değerde paylar halinde kümeleşmiş olan toprak parçalarından, yarım toprak parçalarından ya da çeyrek toprak parçalarından belli bir kira alan yerleşmecileri geçirmek olmuştu. Yeni kira anlaşılan eskisin den daha yüksek değildi, belki de daha düşüktü.49 Dolayısıyla, Lesbos' daki büyük ekim alanının (plantasyon) halk tarafından desteklenmiş olduğu söylenebilir. Atinalılar böyle yapmışlarsa, çok eski bir örneği izledikleri düşünü lebilir. G irit'de toprakların, istila sonucu azalmış olan Dor-öncesi halk tarafından işlendiğini biliyoruz. Dor'lar kentlerde yaşıyorlardı ve kır sal bölgede her ailenin bir malikânesi (klcıros) vardı; bu malikânedeki toprakları serfler (voikees) işliyorlardı ve malikânenin sahibi olan aile ürünün belli bir bölümünü alıyordu,50 Sparta'yı istila eden Dor'larm da aynı düzeni kurduklarını biliyoruz. Dolayısıyla, yorumum doğruy sa, Atinalıların Lesbos'daki ekim alanının temelinde yatan ilke Yunan tarihinin kendisi kadar eskiydi.
48 Pehponnesos Savaşı, 3. 27. 47. 49 Yılda 2 mnûf lik bir kira, günde 3.25 oboloi’a geliyor. Atina'da jüri üyeliği görevi için günde 2-3 oboloi veriliyordu. 50 Recueil des incriptions juridiques grecques, 1. 423-28. Eğer aile ölürse, malikâne oraya bağlı serflere kalıyordu (Lex Gort. 1, 5, 25); bu da, malikânenin başlangıçta sertlerin olduğunu gösteriyor.
58s
KAYNAKÇA
A D A M , L. Primitive Art (İlk el Sanat). Londra, 1940. A LB R IG H T , W .F. 'T h e P hoenician Inscriptions o f the T en th C en tu ry B.C. from B yblos" ("B y b io s'd a k i İ.Ö . O n u n cu Yüzyıl Fenike Y azıtları"). JA O 6 7 .1 5 3 . A L L E N , T .W . H o m e r: O rig in s an d T ra n sm issio n (H o m e ro s: K ö k e n le ri v e Y e r D eğiştirm esi). O xfo rd , 1924. — T h e H om eric C atalo g u e o f Ship s (H om eros'ta G em ilerin Sayım ı). L ondra, 1921. A N D E R SE N , J.C . Maori Life in Ao-tea (A o-tea'd a M ao ri'lerin Y aşam ı). W elling ton , Y eni Z elanda, 1907. A N STE D , D .T. The Ionian Islands (İonia A daları). L ondra, 1863. A N T O N I A D IS, S. Place de la liturgie dans la tradition des lettres grecques (Y un an E debiyat G eleneğind e D u anın Y eri). Leiden, 1939. A SH B U R N E R , W. "T h e F a rm e r's L aw " ("Ç iftçi Y a sa sı"). JH S 30. 8 5 ,3 2 . 6 8 ,3 5 . 76. B A C H O FEN , J.J. Das Mutterrecht (A nalık H akkı). Stuttgart, 1861. B A D E N -P O W E L L , B .H . The Indian Village Community (H in d ista n K ö y T o p lu lu ğ u ). Londra, 1896. BA LD W IN B R O W N , G . The Art of the Cave-Dweller (M ağaralard a Y aşay an ların Sanatı). L ondra, 1928. B A N C R O FT, H .H . Native Races of the Pacific States of North America (K u zey A m erika'n ın B üyük O k y an u s D ev letlerin d ek i Yerli Irklar). L ondra, 1875-76. B A SE D O W , H . The Australian Aboriginal (A vustralya Y erlisi). A d elaid e, 1929. B A TE SO N , G. Naven. C am b rid g e, 1936. B A TESO N , W . Letters from the Steppe (Bozkırdan M ektu p lar). L ond ra, 1928. B A U M EIST ER , A. Denkmaler des klassischen Altertums (K lasik A n tik D önem in A nıtları). M ü n ih /L eip zig , 1889. BEA U C H ET , L. Histoire du droit prive de la republique athenienne (A tina D ev letind e OzeJ H ukukun T arihi). P aris, 1897. BELLO W S, H .A . The Poetic Edda (Şiirsel Edda). L ondra, 1923. BERG K , T. Ueber das alteste Versmaass der Griechen (Yunanlıların En Eski V ezni Ü zerine). F reibu rg, 1854.
586
T a r ih
ön cesi
Eg e
BISH O P, C .W . "B e g in n in g s o f C ivilisation in Eastern A sia" ("D o ğ u A sy a'd a Uygarlığın B aşlan g ıcı"). A n 14. 301. B L A K E W A Y , A .A . "T h e D ate o f A ch ilo ch u s" ("A k h ilo k h o s'u n T a rih i"), Greek Poetnj
and Life (Y u n anlılard a Ş iir ve Yaşam ) (O xford, 1936), 34. B LE G E N , C .W . "T h e C o m in g o f the G reek s" ("Y u n an lıların G e lişi"). A JA 3 2 .1 4 6 . B LE G E N , C .W . K O U R O N IO T IS, K. "E xcav ation s at P y lo s" ("P y lo s K azıları"). A JA 43. 557. B LE IC H STE IN E R , R. "D ie kau kasische Sp rachgru p p e" (K afkas Dil G ru p lan ). A s 3 2 .6 1 . BLE U LE R , P.E. Lehrbuch der Psychiatric (Psikiyatri D ers K itabı). Ü çüncü basım , Berlin, 1920. B L O C H , M . "T h e R ise o f D ep end ent C u ltivation and Seignorial In stitu tio n s" ("B ağ ım lı Tarım ın D oğuşu ve D erebeylik K uru m lan"). Cambridge Economic History, C ilt 1,1941. — Les caracteres originanx de l'histoire rurale française (F ra n s a 'n ın K ırsal T arih in in K öken in d eki Ö zellikler). O slo, 1931. B L Ü M E L , R. "H o m erisch rap so d " Gl. 15. 78. BO A S, F. Primitive Art (İlkel Sanat). O slo, 1927. B O IS A C Q , E. Dictionnaire etymologique de la langue grecque (Y u n a n D ili K öken bilim Sözlü ğü ). Ü çüncü b asım , P aris, 1938. B O N W IC K , J. Daily Life and Origin of the Tasmanians (T asm an y alıların G ü n lü k Yaşam ı ve K ökeni). Londra, 1870. B O SSE R T , H .T. "D ie B esch w o ru n g ein er K ran k h eit in d er S p ra ch e von K re ta " (Girit D ilind e B ir H astalık Ü fürü ğü ). O L 34. 303. B O U RK E, J.G . T h e S n ak e D ance o f the M oquis o f A rizona (A rizon ali M o q u i'lerin Yılan D ansı). L ondra, 1884. B O W R A , C M . "H o m e ric W o rd s in A rcad ian In sc rip tio n s" ("A r k a d ia Y azıtların d a H om erik S ö z cü k le r"). C O 2 0 .1 6 8 . — Tradition and Design in the Iliad (İlyada'd a G elenek ve T asarım ): O xfo rd , 1929. BREA L, M . Essai de semantique (Sözcü klerin A n lam lan Ü zerine). P aris, 1899. B R EA STED , J.H . History of Egypt (M ısır T arihi). İkinci basım , N ew Y o rk , 1910. B R IFFA U LT, R. The Mothers (A nalar). Londra, 1927. B R O C H A U S, E. Der grosse Brockhaus. (B üyü k B rockhaus Sözlü ğü ). L eip zig , 1928-37. BRU C K , E.F. Toteuteil und Seelgerat im griechischen Reci11 (Y un an H u k u k u nd a Ö lü Payı ve R uhlar için D onanım ). M ün ih , 1926. BRU G SCH , H. Religion und Mythoiogie der niten Aegypter (Eski M ısır'da Din ve M itologya). Leipzig, 1885. B Ü C H E R , K. Arbeit und Rhythmus (Ç alışm a ve Ritim ). Beşinci basım , L eipzig, 1919. BU C K , C .D . Comparative Grammar of Greek and Latin (K arşılaştırm alı Y u nanca ve Latince D ilbilgisi). C h icag o , 1933. — Greek Dialects (Y un an Dili Lehçeleri). İkinci basım , B oston, 1928.
Ka y n
akça
587
B U D G E , E. A. The Gods of the Egyptians (M ısırlıların T anrıları). L ond ra, 1904. H istory of E gyp t (M ısır T arihi). L on d ra, 1902. — Osiris and lite Egyptian Resurrection (O siris v e M ısırlılard a D iriliş). N ew Y o rk , 1911. BU RA D K A R, M .P. "C lan O rganisation o f the G onds" ("G ond 'lard a K lan Ö rgütlenm esi"). M I 2 7 .1 2 7 . B U R K IT T , M .C . Prehistor1/ (T arihöncesi). İkin ci basım , C am brid g e, 1925. — South Africa's Past in Stone and Paint (T aş ve B oyad a G ü n ey A frik a 'n ın G eçm işi). C am brid g e, 1928. B U R N , A .R. "D ate s in E arly G reek H isto ry " ("E sk i Yunan T arih in d e T a rih le r"). JH S 55. 130. — Minoans, Philistines and Greeks (M inoslular, Filistinliler ve Y u nanlılar). Londra, 1930. B U R R O W S, R.M . The Discoveries in Crete (G irit'd eki B ulgu lar). L ondra, 1907. B U R TO N , R.F. The Lake Regions o f Central Afrika (Orta A frika'nın G öl Y öreleri). Londra, 1860. B U R Y , J.B . History of Greece (Y u nanistan Tarihi). İkinci basım , L on d ra, 1913. C A L H O U N , G .M . Growth o f Criminal Law in Ancient Greece (E sk i Y u n a n 'd a C eza H u kukunu n G elişim i). B erk eley , 1927.
Cambridge Ancient History, C am brid g e, 1925-39. Cambridge History of India. C am b rid g e, 1922-32. C A M E R O N , A .L . "S o m e T rib e s o f N ew So u th W ales" ("N e w S o u th W a le s'd e k i Bazı K ab ileler"). JA I 1 4 .351. C A ST E R E T , N . Ten Years under the Earth (O n Yıl T op rağ ın A ltın d a). Londra, 1940. C A U D W E L L , C . Illusion and Reality (Y an ılsam a ve G erçek lik ). İkin ci b asım , L ondra, 1946. C A U ER , P. Grundfragen der Homerkritik (H om eros E leştirisinin Tem el Sorunları). Üçüncü basım , B erlin, 1923. CA VA 1G N A C, E. Le probleme hittite (H itit Sorun u). P aris, 1936. C H A D W IC K , H .M . The Growth o f Literature (Edebiyatın G elişim i). C am b rid g e, 1932-40. — The Heroic Age (K ah ram an lık Ç ağı). C am brigd e, 1912. — The Origin o f the English Nation (İn giliz U lu su nu n K ökeni). C am b rid g e, 1906. C H A N T R A IN E , P. Grammaire homerique (H om eros'da D ilbilgisi). Paris, 1942. — Morphologic historique du grec (Y u n an ca'n ın Tarihsel B içim bilim i). P aris, 1945. C H IL D E , V.G. "A rch aelo g y and A n th rop olgy " ("A rk eo loji v e A n tro p o lo ji"). SJA 2 .3 4 3 . — The Aryans (H in t-A v ru p ah lar). Londra, 1926. — ‘T h e D ate and O rigin o f M inyan W are" ("M in ias Ç ö m leğ in in T arih i v e K ö ken i"). JH S 3 5 .1 9 6 . — The Dawn o f European Civilisation (A v ru p a U y g arlığ ın ın Ş a fa ğ ı). Ü çü n cü b asım , Londra, 1939. — Man Makes Himself (K end in i Y aratan İnsan). Londra, 1936.
588
T a r ih
ön cesi
Eg e
— Scotland Before the Scots (İskoçlard an Ö nce İskoçya). L ondra, 1946. C L A R K , G . Front Savagery to Civilisation (Y abanıllıktan U ygarlığa). L o n d ra, 1946. C LA Y, R. The Tenure o f Land in Babylonia and Assyria (Babil ve A sur'da Toprak Kullanımı). L ondra, 1938. C O D R IN G T O N , R.H . The Melanesians (M elanezyalılar). O xfo rd , 1891. C O L L IT Z , H. ve B E C H T E L , F. Samtnlung der griechischen Dialektinschriften, G öttingen, 1884-1915. C O O K , A .B. "W h o w as the W ife o f Z eu s" ("Z e u s'u n Karısı K im d i"). C R 20. 3 6 5 ,4 1 6 . — Zeus (Zeus). C am b rid g e, 1914-40. — "Z eu s, Ju p ite r and the O a k " ("Z eu s, Jü p iter ve M eşe A ğ a cı"). C R 1 7 .1 7 4 . C O R N F O R D , F.M . From Religion to Philosophy (D ind en Felsefeye). L ondra, 1913. C O R T SE N , S.P. "D ie L em n isch e Inschrift" ("L em n o s Y a z ıtı"). G 1 1 8 .1 0 1 . C U N Y , A. "L e nom d es io n ie n s" ("İoniaT ıların A d ı"). RH A 7 .2 1 . C U Q , E. Etudes sur le droit babylonien, les lois assyriennes el les lois hittites (Babil Hukuku, A surların Y asaları ve H ititlerin Yasaları Ü stüne İncelem eler). P aris, 1929. C U R E A U , A .L . Savage Man in Central Africa (O rta A frik a'd a Y ab an ıl İn san ). Londra, 1915. C U R W E N , E.C. Air Photography and Economic History (H ava Foto ğ rafçılığ ı v e Ekonom i T arihi). E co n o m ic S o cie ty B ibliograph ies and P am p hlets, N o. 2. L ondra. — Plough and Pasture (Saban ve O tlak). Londra, 1946. C Z A P L IC K A , M .A . Aboriginal Siberia (Sibirya'nın Y erli H alkı). O x fo rd , 1914. D A N G E , S. A. Land Fragments and Our Farmer (T op rak P arçaları ve Ç iftçim iz). Bom bay, 1947. D A R E M B E R G , C . ve S A G L IO , E. Dictionnaire des antiquites grecques el romaitıes (Eski Yu nan v e R o m a Sö zlü ğü ). P aris, 1877-1919. D A R E STE , R„ H A U S S O U IL L E R , B., v e R EİN A C H T, T . Recueil des inscriptions juridiques
grecques (Y u n an Y asaları Y azıtları D erlem esi), P aris, 1891-98. D A S, J. K. "N o te s o n the E cono m ic and A gricultural L ife o f a L ittle-K n ow n T rib e on the Eastern F ro n tier o f In d ia " ("H in d istan 'ın D oğu Sın ırın d ak i A z B ilinen B ir K abilenin E k o n o m ik v e T a rım sa l Y aşam ı Ü stü ne N o tlar"). A s 3 2 .4 4 0 . D A W K IN S, R .M . The Sanctuary o f Artemis Orthia at Sparta (S p arta'd ak i A rtem is O rthia T ap m ağı). L o n d ra, 1929. D E C A R A , P.C.A . Gli hethei-pelasgi: ricerclıedi storia e di archeologia orientate, greca ed italica (D oğu , G re k v e İtalik A rkeoloji A raştırm aları T arihi). R o m a, 1894-1902. D E M O R G A N , J. Prehistoric Man (Tarihöncesi İnsan). L ondra, 1924. D E P R A D E N N E , A .V . La prehistoire (T arihöncesi). P aris, 1938, Prehistory (Tarihöncesi). Londra, 1940. D E U B N ER , L. Attische Feste (A ttika Bayram ı). Berlin, 1932. D IA M O N D , A .S. Primitive Lazo (İlkellerde H ukuk). Londra, 1935.
Ka
vn ak ça
589
D IEH L , E. Anthologia Lyrica Graeca (Y un an L irik Şiiri G ü ld estesi). L eipzijg, 1925. D ILL O N , T. The Cycles a f the Kings (K ral D önem leri). O xfo rd , 1946. D IN N E E N , P. FiUdhe m Maighe. D u blin, 1906. D O R SE Y , J.O . "S io u a n S o cio lo g y " ("S io u x S o sy o lo jisi"). A R B 15. D RIBERG , J.H . The Lango: a Nilotic Tribe of Uganda (Lango'lar: U gan d a'd a Biir Nil Kabilesi). L ondra, 1923. D U R H A M , M .E . Tribal Origins, Laws and Customs o f the Balkans (B a lk a n la r ın K ab ile K ökenleri, Y asaları ve A lışkıları). L ondra, 1934. D U R K H EIM , E. ve M A U SS, M . "D e q uelques form es prim itives d e c la ssifica tio n " ("B azı İlkel Sın ıflan d ırm a B içim leri Ü zerin e"). A S 6. D U TT, R.P. India Today (B u gü nkü H indistan). L ondra, 1940. E A R T H Y , E.D . Valenge Women (V alenge K adınları). O xford , 1933. E G G A N , F. Social Anthropology o f North American Tribes (K u ze y A m e rik a K ab ilelerin m T oplum sal A ntro p olo jisi). C h icag o , 1937. E H R EN B ER G , V. People of Aristophanes (A ristop han es'in İn san ları). O x fo rd , 1943. E H R EN FE L S, O .R . Motherright in India (H in distan 'd a A nalık H ak k ı). O x fo rd , 1941. EISLER R. Orplıeus the Fisher (B alık çı O rpheu s). L ondra, 1921. E LD E R K IN , G .W . "T h e M arriage o f Z eus and H era" ("Z e u s ile H e ra'n ın E v liliğ i"). A JA 4 1 .4 2 4 . E LD E R K IN , K.M . "Jo in te d D o lls in A n tiq u ity " ("E sk i Ç ağ lard a O y n ak B e b e k le r"). A JA 34. 455. E L K IN , A .P . "R o c k P a in tin g s o f N o rth -W e st A u stralia ("K u z e y b a tı A v u s tr a ly a 'd a k i K aya R esim leri"). 0 1 .2 5 7 . E L L IO T S M IT H , G . Evolution o f Man (İn san ın Evrim i). O xfo rd , 1924. E N G B E R G , R .M . The Hyksos Reconsidered (Y eniden İncelenen H yk so s). C h ic a g o , 1937. E N G E L S, F. Dialektik der Nattir (D o ğan ın D iyalektiği). M arx -E n g e ls G e sa m ta u sg a b e . — Ludwig Feuerbach. M arx -E n g els G esam tau sg abe, Londra. — Der Ursprtıng der Familie, des Privateigentums utıd des Staats (A ilenin, Ö z e l M ülkiyetin v e D evletin K ökeni). M arx -E n g els G esam tau sgabe. E N G N ELL, I. Studies in the Divine Kingship in the Ancient Near East (Eski Y ak ın d o ğ u 'd ak i K utsal K rallık Ü stü ne İncelem eler). U ppsala, 1943. EN TW 1STLE, W .J. European Balladry (A vrupa Baladları). O xfo rd , 1939. E R D M A N N , W . Die Ehe im alten Griechenland (Eski Y u nanistan 'd a E vlilik). M ünih, 1934. E R N O U T , A. v e M E IL L E T , A. Dictionnaire etymologique de la langue Latine (L atin Dili K ökenbilim S ö zlü ğü ). P aris, 1932. ESM E1N , A . "La propriete fonciere dans les poemes homeriques" (" H o m e r o s Ş iirle rin d e T o p rak M ü lk iy e ti"). N R H 14. 821. E V A N S, A .J. “Knossos Excavations" ("K n o sso s K azılan "). A B S 9 . —
'T h e M ycenean T ree and P illar C u lt" ("M y k en e A ğacı ve D irek T a p ım ı"). JH S 2 1 .9 9 .
590
T A R İH Ö N C E S İ EGE
— Tlıe Palace of Miııos (M in os Sarayı). L ondra, 1921-35. — "T h e R ing o f N estor" ("N e sto r'u n Y ü zü ğ ü "). JH S 4 5 .1 . — Shaft Graves and Beehive Tombs of Mycenae (M ykene'deki O lu k G öm ütler ve Arıkovanı Lahitler). L ondra, 1929. E V A N S, l.H .N . The Negritos of Malaya (M alaya'd aki N egritoTar). C am brid g e, 1937. FA R N E LL , L.R. Cults of the Greek States (Yunan D evlet T ap ım ları), O xfo rd , 1896-1909. — Greek Hero Cults (Y un an K ahram an T apım ları), O xford , 1921. FICK , A. Die Entstehung der Odyssee (O dysseia'nm O luşum u ). G ö ttin g en , 1910. — die homerische Odyssee in der urspriinglichen Sprachform ıvieder hergestellt. (Başlangıçtaki K o n u şm a B iç im iy le Y e n id e n E ski H alin e G e tirile n H o m e ro s 'u n O d y s se ia 'sı). G ötting en , 1883. — Die Ilias in der urspriinglichen Sprachform luiederhergcstellt. G ö ttin g en , 1886. FIRTH , R. We, the Tikopia (Biz, T ikopiaT ar). Londra, 1936. FISO N , L. 'T h e N a n g a " ("N a n g a 'la r"). J A I 1 4 .1 4 FO R RER , E. "F ü r d ie G riech en in den B o gh azk ö i-In sch riften " (B oğazköy-Y azıtlarınd a Y u nanlılar). K F 1. 252. F O R SD Y K E , E .J. "T h e P o tte ry C alled M in y an W a re " (" M in ia s Ç ö m le ğ i D enilen Ç ö m lek ler"). JH S 34 126. FO R TU N E, R. The Sorcerers ofD obu (D obu'lu Büyücüler) L ond ra, 1932. F O T H E R IN G H A M , J.K . "C le o stra tu s". JH S 3 9 .1 6 4 . FO W L E R , W .W . "M u n d u s P atet". JR S 3 9 .1 6 4 . — Roman Festivals (R o m a Bayram ları). Londra, 1899. FO X , C .E. The Threshold o f the Pacific (Büyük O k y an u s'u n E şiği). L ondra, 1924. FO X, H.M. "L u n a r Periodicity in rep rod u ction" ("Ü rem ed e A y D ön em leri"). PRS. B. 95. 526. — Selene, or Sex and the Moon (Selene ya da C in sellik ve A y) L ondra, 1928. FR A N K EL , H. Die homerischen Gleichnisse (H om eros'd a M ecaz). G öttin g en , 1921. FR A Z ER , J.G . Apollodorus (A pollodoros). L ondra, 1921. — Folklore in the Old Testament (Tevrat'ta Folklor). L ondra, 1919. — The Golden Bough (A ltın Dal). L ondra, 1923-27. The M agic Art and the Evolution of
Kings (B ü yü S an atı ve K ralların E vrim i). Taboo and the Perils o f the Soul (Tabu ve R u hun K o rk u lan ). The Dying God (C ançekişen T a n n ). Adonis, Attis, Osiris. Spirits of
the Corn and of the Wild (Ekinlerin v e O rm anların Ruhlan). 77le Scapegoat (Vur Abalıya). Balder the Beautiful, the Fire Festivals of Europe, and the Doctrine of the External Soul (N e Denli Süssüzse O Ö lçüde Güzel, A vrupa'nın A teş Şenlikleri ve D ış Ruh Öğretisi). — Lectures on tlıe Early History of Kingslıip (K rallığ ın E rk en T a rih i Ü stü n e D ersler). L ondra, 1905. — Pausanias's Descriptions o f Greece (P ausanias'ın Y u nanistan B etim lem eleri). Londra, 1898.
Ka y n
akça
591
— Totemica. L o n d ra, 1937. —
Totemisin and Exogamy (T otem cilik v e D ışevlilik). L ondra, 1910.
F R Ö D IN , O . v e P E R SSO N , A .W . Asine. Stockholm , 1938. FURTVVA N G L E R , O . v e R E İC H H O L D , C . Griechische Vasenmalerei (Y u n a n V azo R essam lığı). M ü n ih , 1904-32. F U S T E L d e C O U L A N G E S , N .D . La cite antique (Eski K ent). Y ed in ci b asım , P aris, 1878. G A R D IN E R , E .N . Olympia, its History and Remains (O ly m p ia, T a rih i v e K a lın tıla rı). O xford , 1925. G A R S T A N G , J. The Hittite Empire (H itit İm paratorlu ğu). L ondra, 1929. G A S T E R , T .H . "T h e G races in S em itic Fo lk lo re" (Sam i Folkloru nd a Ü ç G ü zeller). JR A 1 9 3 8 .3 7 . —
"R a s S h am ra, 1 9 29-39". A n 13. 304.
G A T S C H E T , A .S . A Migration Legend o f the Creek Indians (C ree k Y e rlile rin in B ir G ö ç Söylencesi). P hilad elp hia, 1884. G E R H A R D , E. Auserlesenegriechische Vasenbilder (Seçm e Y unan V azo R esim leri). Berlin, 1840. G L A N V İL L E , S . R. The Legacy o f Egypt (M ısır'ın K alıtı). O xford , 1942. G L O T Z , G . La citegrecque (Y un an K enti). P aris, 1928. — —
La civilisation âgienııe (E ge U ygarlığ ı). Paris, 1923. La solidarity de la fam ille dans le droit criminel en Grece (Y u n a n ista n 'd a k i C eza H ukukund a A ile D ay an ışm ası). Paris, 1904.
—
Le travail dans la Grece ancienne (Eski Y u nan'd a Ç alışm a). P aris, 1920.
G O D E F R O Y , F. Dictionnaire de Vancienne langue fraııçaise de JXe ait XVe siecle (D okuzuncu v e O n B eşinci Y ü zy ıllar A rası E ski Fransızca Sözlü ğü ). P aris, 1880-1902. G O L D E N W E ISE R , A. Anthropology (A ntropoloji). L ondra, 1937. G R A N E T , A. La civilisation chinoise (Ç in U ygarlığı). Paris, 1929. G R A Y , H .L . English Field Systems. (İn g ilte re 'd e T arla D ü zen leri). C a m b rid g e , M ass., 1915. G R A Y , L.H . Foundations o f Language (D ilin T em elleri). N ew Y ork, 1939. G R E Y , G. journals o f Two Expeditions of Discovery in North-Western and Western Australia (K uzeybatı ve Batı A vu stralya'ya D üzenlenen İki Keşif S eferin in G ü nceleri). Londra, 1841. G R Ö N B E C H , V. Culture of the Teutons (T ö to n 'lan n K ültürü). O xfo rd , 1931. G R O T E , G. History o f Greece (Y u n anistan T arihi). İkinci basım , L ondra, 1869. G R U N D Y , G .B. Thucydides and the History of his Age (T h u k y d id es ve Ç ağ ın ın T arihi). L ondra, 1911. G R U P P E , O. Griechische Mythologie uud Religionsgeschichte (Y u n an lılard a M itologya ve D in). M ünih, 1906. G U G U SH V1L1, A. "N ich o las M a rr". G e 1 .1 0 1 .
592
T a rİh ö n c e sİ Ege
G U 1RA U D , P. La propriât6 fonciere eıı Grece (Y u n an istan ’da T o p ra k M ü lk iy eti). Paris 1893. G U M M E R E , F.B. Old English Ballads (Eski İngiliz Baladları). B oston, 1894. G U N N , D.L., JE N K IN , P.M . ve G U N N , A.L. "M enstrual Periodicity" (A ybaşı Dönemleri). JO G 44. 839. G U R D O N , P.R.T. The Klıasis (K h asi'ler). L ondra, 1914. G U R N E Y , O .R . The Hittites (H ititler). L ondra, 1952. H A D D O N , A .C . Evolution in Art (Sanatta Evrim ). L ond ra, 1895. — Reports of the Cambridge Anthropological Expedition to the Torres Straits (Torres Boğazı'na Y ap ılan C am b rid g e A ntrop olojik K eşif Seferin in R ap orları). C am b rid g e, 1908. H A D O W , W .H . A Comparison ofP oetiy and Music (Şiir ile M üziğin B ir K arşılaştırm ası). C am brid g e, 1926. H A E C K E L , J. "T o te m ism u s u n d Z w eiklassensystem bei d en S io u x ln d ia n ern " ("Sioux K ızıld erililerind e T o tem cilik v e İki S ın ıf S iste m i"). A s 32. 2 1 0 ,4 5 0 . H ALE, H. The Iroquois Book of Rites (İroku a'ların K u ttören ler K itabı). P hilad elp hia, 1883. H A L E Y , j.B . "T h e C o m in g o f the G re ek s" ("Y u n an lıların G e lişi"). A JA 3 2 .1 4 1 . H ALL, H R . Ancient History o f the Near East (Yakındoğu'nun Eski T arihi). O nuncu basun, L ondra, 1947. — 'T h e C au casian R elatio n s o f the P eoples o f the S e a " ("D e n iz H alk ların ın Kafkasya ile İlişk ileri"). K 2 2 .3 3 5 . — The Civilisation o f Greece in the Bronze Age (Tunç Ç ağ ı'n d a Y u nan U ygarlığı). Londra, 1928. — "K eftiu and the P eoples o f the S e a " ("K eftiu v e D eniz H a lk la rı"). A B S 8 .1 5 7 . H A L L ID A Y , W .R . "T h e H y b ristik a". A BS 1 6 .2 1 2 , H A M B L Y , W . D . Origins o f Education among Primitive Peoples (İlk el H alk lard a Eğitim in K ökenleri). L on d ra, 1926. H A M M O N D , J.L . v e B. The Village Labourer (Köy Em ekçisi). D örd ü n cü basım , Londra, 1936. H A N SEN , H .D . Early Civilisation in Thessaly (T hessalia'd a E rken U ygarlık). Baltim ore, 1933. H A R RISO N , J.E . Prolegomena to the Study o f Greek Religion (Y unan D ininin İncelenm esine Ö n d eyişler). Ü çü n cü basım . C am brid g e, 1922. — "P rim itiv e H ero W o rsh ip " ("İlk e lle rd e K ahram ana T a p m a "). C R 6 .4 7 4 ,7 .7 4 . — Themis. C am b rid g e, 1912. H A R R ISSO N , T . Savage Civilisation (Y abanıl U ygarlık). L o n d ra, 1937. H A SEBR O EK , L. Staat und Handel im alten Griecheıdand (Eski Y u nan'd a Tecim v e Siyaset). T ü bin g en , 1928. H A S T IN G S , J . Encyclopaedia o f Religion and Ethics (D in v e A k tö re A n sik lo p e d isi). Edinbu rgh, 1908-18.
Ka y n
akça
593
H A W ES, H .B., W IIL 1A B S , R .E., SEA G E R , R.B. ve H ALL, E.H . Gournia, Vasiliki, and other
Prehistoric Sites on the Isthmus o f Hierapetra (C rete) [G ou rnia, V asiliki, ve H ierapetra K ıstağ ı'nd ak i (G irit) Ö teki T arih ö n cesi Y erleşim M erkezleri] P h ilad elp h ia, 1908. H A W K E S, C .F.C . Prehistoric Foundations of Europe (A vru p a'n ın T arih ö n cesi T em elleri). L ondra, 1939. H EA D , B.V. Historia Numorum. İkinci b asım , O xford , 1911. H E IC H E L H E IM , F. Wirtschaftsgeschichte des Altertums (A n tik D ön em İk tisa t T arihi). L eid en, 1939. H EITL A N D , W .E. Agricola (T arım ). C am b rid g e, 1921. H ER TER , H . "T h e se u s d er A th e n e r" ("A tin alı T h eseu s"). RM 8 8 .2 4 4 ,2 8 9 . H E R Z FE L D , E.E. Archaeological History o f Iran (İran 'ın A rkeolojik T arih i). L on d ra, 1935. H E U R T L E Y , W .A . Prehistoric Macedonia (Tarihöncesi M aked onya). C am b rid g e, 1939. — 'T h e S ite o f the P alace o f O d y sse u s" ("O d y sseu s'u n Sarayın ın B ulund u ğu Y e r"). A n 9 .4 1 0 . H O B H O U S E , L .T ., W H E E L E R , G .C . v e G IN S B E R G , M . Material Culture and Social
Institutions o f the Simpler Peoples (İlk el H alk ların M ad d i K ü ltü rü v e T o p lu m sa l K u ru m lan ). L ondra, 1930. H O C A R T, A .M . Kingship (K rallık). O xfo rd , 1927. H O E B E L , E .A . "C o m a n c h e an d S h o sh o n e R e la tio n sh ip S y s te m s " (" K o m a n ç i ve Ş o şo n 'lard a A krab alık S iste m le ri"). A A 4 1 .4 4 0 . H O G A R TH , D.G. Excavations at Ephesus: the Archaic Artemision (E p h eso s K azıları: Eski A rtem is T ap ınağ ı). Londra 1908. H O LL IS, A.C. The Masai, their Language and Folklore (M asai'ler, D illeri v e Folklorları). O xford , 1905. — The Nandi, their Language and Folklore (N and i'ler, D illeri ve Folklorları). O xford , 1909. H O M A N S, G .C . English Villagers o f the Thirteenth Century (On Ü çü ncü Y ü zy ıl İn giliz K öylüleri). C am brid g e, M ass., 1942. H O M O LL E, T. "C o m p tes d es hiero p es de tem ple d 'A p o llo n d e lie n ", BCH 6.1. H O O K E, S .H . Myth and Ritual (Sö ylen ce v e K uttören). O xford , 1933. — Origins of Early Semitic Ritual (İlk Sam i K uttörenlerinin K ökenleri). L o n d ra, 1938. H O PK IN S, C. "T h e Early H istory o f G reece" ("Y u nan istan'ın Erken T a rih i"). Y C S 2 .1 1 5 . H O R T , A. Theophrastus, Enquiry into Plants (T h eo p h rasto s, B itk ilerin A ra ştırılm a sı). L ondra, 1916. H O SE ,C . ve M cD O U G A LL, W. Pagan Tribes of Borneo (B om eo'daki Putatapan Kabileler). L ondra, 1912. H O W IT r, A. W. "N ativ e T ribes o f So u th -E ast A u stralia" ("G ü n ey d o ğ u A vu straly a'd aki Y erli K ab ileler"). J A I 37. 268. — Native Tribes o f South-East Australia (G üneydoğu A v u straly a'd ak i Y erli K abileler). L ondra, 1904.
594
T a r îh ö n c e s İ E g e
H U BER T, H. Greatness and Decline of Celts (Keklerin Y ü kselişi ve Ç öküşü). L ondra, 1934. H U N T , A .S. Tragicorum Graecorum fragmenta papyracea. O xfo rd , 1912. H U N T. D .W . "F e u d a l S u rv iv als in Io n ia" (“İon ia'd ak i Feod al K a lın tıla r"). JH S 6 7 .6 8 . H U TTO N , J.H . The Sema Nagas. Londra, 1921. H YD E, D. Abhrain diadha Shuige Chonnacht, L ondra, 1906. IM H O O F-B L U M E R , F. "C o in T y p es o f K ilikian C ities" ("K ilik ia K en tlerin d ek i M adeni Para T ip le ri"). JH S 1 8 . 161. IM H O O F -B L U M E R , F. v e G A R D N E R , P. "N u m ism a tic C o m m e n ta ry o n P au sa n ia s" ("P au san ias Ü stü n e P arabilim sel Y o ru m "). JH S 7 .9 9 . IVEN S, W .G . Island Builders of the Pacific (B üyü k O k y a n u s'u n A da K urucuları). Londra, 1930. — The Melanesians of the South-East Solomon Islands (G üneydoğu So lo m on A dalan'n d aki M elan ezyalılar). L ondra, 1927. JA C K SO N , K. Early Celtic Nature Poetry (Erken D önem K elt D oğa Şiiri). C am bridge, 1935. JA R D E , A. La formation du people grec. (Y unan H alkının O lu şu m u ). P aris, 1923. JE A N M A IR E , H. Couroiet Couretes. Lille. 1939. JE A N R O Y , A. Les origities de la poesie lyrique (L irik Ş iirin K ökenleri). İkin ci b asım , Paris, 1904. JE B B , R.C. Homer (H om eros). Y ed in ci basım , G lasgow , 1905. JO H A N SE N , K.F. Maden i tidlig graesk kunts. K openhan g, 1934. JO L O W IC Z , H .F. Historical Introduction to the Study o f Roman Lazo (R om a H ukukunun İncelenm esine T arih sel G iriş). C am brid g e, 1939. JO Y C E , P. W. Social History o f Ancient Ireland (Eski İrlanda'nın Toplum sal T arihi). Londra, 1903. JU N O D , H . A. Life o f a South African Tribe (B ir G ü ney A frika K ab ilesin in Y aşam ı). İkinci basım , Londra, 1927. JU N O D , H .P. The Bantu Heritage (B antu K alıtı). Jo h an n esb u rg , 1938. K A R STE N , R. The Civilisation o f the South American Indians (G ü ney A m erika Yerlilerinin U ygarlığı). L ond ra, 1926. K E M P , P. Healing Ritual (Sağaltm a K uttöreni). L ondra, 1935. K IN G , L.W . "S e n n ach e rib an d the Io n ian s". JH S 3 0 .3 2 7 . K IR C H H O FF, A. Homer's Odyssee (H om eros'u n O d y sseia'si). B erlin , 1859. K 1R C H N E R ,J. Prosopographia Attica. Berlin, 1901. K Ö N IN G , F.W . "M u tte re ch t und T h ro n fo lg e im alten E la m ". Festschrift der National-
bibliothek in Wien. (E ski E lam 'd a A n alık H akkı v e T acın D evri). V iyan a, 1926. —
Relief und Insclırift des Königs Dareios von Bagistan (B agistan K ralı D areios'u n Rölyef v e Y azıtı). L eid en, 1938.
— die Stele von Xanthos: Metrik und Inhalt (X an to s'u n Ü slubu : V ezin v e İçerik). V iyana, 1936.
Ka y n
akça
595
K O SCH A K ER, P. "Fratriarchat, H ausgem einschaft und M utterecht in K eilsch riftrechten" (Çivi Yazısı H ukukund a A n aerk illik , Ev Topluluğu ve A na H akkı). Z A 4 1 .1 . K O V A L E V SK Y , M .M . Tableau des origin® de revolution de İn famillc et de la yropridte (A ile ve M ü lkiyelin E vrim in in K ökenlerinin Tablosu). Stockholm , 1890. K R A U SE , W. "Die Ausdriicke fiir das Schicksal bei Homer" ("H o m e ro s'd a K ad erin Dile G e tirilişi") G 1 2 5 .1 4 3 . K R IG E , E.J. Social System o f the Zulus (Z ulu Tarda T o p lu m sal D izge). L o n d ra, 1936. K R O E B E R , A .L. "T h e C lassificato ry S y stem o f R elatio n sh ip " ("A k ra b a lık la rı S ın ıflan d ırm a S iste m i"). JA I. 3 9 .7 7 . K Ü H N E R , R., BLA SS, F. v e G E R T H , B. Ausfiihrliche Grammatik der griectıischen Sprache (Y unan D ilinin A yrın tılı G ram eri). H anover, 1890-1908. L A C H M A N N , K . Betrochtungen iiber Homers Mas (H o m e ro s'u n İly a d a 's ı Ü z e rin e D ü şü nceler). Berlin, 1874. L A M B R İN O , M .F. Les vases archaiques d'Histria (H istria'n m A n tik V azo ları). B ükreş, 1938. L A N D T M A N , G . Origin o f the Inequality o f the Social Classes (T o p lu m s a l S ın ıfla rın E şitsizliğ in in K ö ken i). L ond ra, 1938. L A N G , R.H . "A rch a ic S u rv iv a ls in C y p ru s" ("K ıb n s'd a k i E ski K a lın tıla r"). JA I 1 2 .1 8 6 . L A N G D O N , S. The Babylonian Epic o f Creation (Babil Y aratılış D estan ı). O xfo rd , 1923. — Babylonian Menologies and Semitic Calendars (Babil v e Sam i T akvim leri). L ondra, 1935. L A R O C H E, E. "R e ch erch es su r les nom s d es dieux hittites" ("H itit T an rıların ın A d lan Ü stü ne A raştırm alar"). R H A 7. L A T1SC H E W , B. " Z u r E p ig ra p h ic v o n B öotien und L a m ia " ("B ö o tie n v e L a m ia 'n ın M ezar Y azıtları"). M D A 7 .3 4 9 . L A TR O N , A. La vie rurale en Syrie et au Liban (Su riye'd e ve L ü bn an 'd a K ırsal Yaşam ). B eyru t, 1936. L A Y A R D , J. Stone Men ofM aiekula (M alek u la'n ın T aştan A d am ları). Londra, 1942. L E A F, W . Troy (Troya). O xfo rd , 1912. LEA K EY , L.S.B. Stone Age Africa (T aş Ç ağı A frikası). O xfo rd , 1936. L E JE U N E , M . Traits de phonitique grecaue (Y unanca S esb ilg isin in İn celen m esi). Paris, 1947. L EN IN , V .I. Selected Works (S eçm e Y apıtlar). Londra. LETH A BY, W .R. 'T h e Earlier T em p le o f A rtem is at E phesus" ("E p h eso s'd ak i İlk A rtem is T ap ın ağ ı"). JH S 3 7 .1 . LIN Y U EH -H W A , "K in sh ip S ystem o f the L o lo " ("L o lo 'ia rd a A krabalık S is te m i"). HJA 9 .8 1 . LO D G E, O . Peasant Life in Jugoslavia (Y ugoslav ya'd a K öylü Yaşam ı). L o n d ra, 1941. LO R1M ER, H .L. "H o m e r's U se o f the P ast" ("H o m e ro s'u n G eçm işi K u llan ışı"). JH S 49. 145.
596
T a r ih ö n c e s i Ege
— "P u lv is et U m b ra ". JH S 5 3 .1 6 1 . LO W IE, R.H . Primitive Society (İlkel Toplum ). N ew York, 1929. M A C A LIST E R , R.A . Textbook o f European Archaelogy (A vrupa A rkeolo jisi D ers K itabı). C am b rid g e, 1921. M A C C U R D Y , J.T . The Psychology of Emotion (D uygu lan ım ın R u hbilim i). L ondra, 1925. M A C L E O D , J. The New Soviet Theatre (Yeni Sovy et T iyatrosu ). Londra, 1943. M A C PH E R SO N , S. Form in Music (M üzikte Biçim ). L ondra, 1915. M A IN E , H .S. Village Communities in the East and West (D oğu da ve B atıda Köy T op lu lukları). İkinci basım , L ondra, 1890. M A ITL A N D , F.W . Domesday Book and Beyond (D om esday Book ve Ö tesi) [D om esday Book: 1086'd a İn g ilte re'd e Kral W illiam 'm b u y ru ğu y la y ap ılan araştırm ad a arazi sahip lerinin ve o nların m al ve m ü lklerin in sayım ını içeren k itap , ç.n.], C am bridge, 1897. M A LIN O W SK I, B. Coral Gardens and Their Magic (M ercan Bahçeleri ve Büyüleri). Londra, 1935. — The Family among the Australian Aborigines (A vustralya Y erlilerin d e A ile). Londra, 1913. — "K in sh ip " ("A k ra b a lık "). M 3 0 .1 9 . — 'T h e Problem o f M ean in g in Prim itive L angu ages" ("İlk el D illerd e A nlam Sorunu"). O gd en 296. — Sex and Repression in Savage Society (İlkel T oplum d a C in sellik ve Bastırm a). Londra, 1927. M A N , E .H . " O n the A b o rig in a l In h a b ita n ts o f the A n d am an Isla n d s " ("A n d a m a n A d aları'n d a Y aşayan Y erliler Ü stü n e"). J A 1 12.-327. M A N N H A R D T , W . Germanische Mythen (C erm en Söylen celeri). Berlin, 1858. M A RX, K. Das Kapital (M arx-E n g els G esam tau sgabe.) M A RX, K. ve EN G ELS, F. Briefıoechsel (Seçm e Yazışm alar) (M arx-Engels Gesam tausgabe). M A SO N , O .T. Woman's Share in Primitive Culture (İlkel K ültürde K ad ın ın Payı). Londra, 1895. M A TH EW , J. Tıvo Representative Tribes of Queensland (Q ueensland 'd en İki Ö rnek Kabile). Londra, 1910. M A TSU M O TO , H. 'T h e S tone A ge People o f Jap an " ("Jap o n y a'n ın T aş Ç ağı İnsanları"). AA 23. 50. M C K E N Z IE , D. The Infancy o f Medicine (Tıbbın Ç ocuklu k Ç ağ ı). L on d ra, 1927. M EA D , M. Co-operation and Competition among Primitive Peoples (İlkeller A rasında İşbirliği ve Y arışm a). N ew Y ork , 1937. M EE K , C .K . A Sudanese Kingdom: an Ethnographical Study o f the Jukun-speaking Peoples of
Nigeria (Bir Sudan Krallığı: N ijerya'daki Jukun Dili K onuşan H alklar Ü stüne Etnolojik Bir İncelem e). L ondra, 1931.
Ka y n a k ç a
597
M EIL LE T, A. Introduction n I’dtude comparative des langues indoeuroptennes (H in t-A vru pa D illeri Ü stü ne K arşılaştırm alı B ir İncelem eye G iriş). S ek izin ci basım , P aris, 1937. M EILLET, A . ve V E N D R Y E S, J. Grammaire com pare des langues classiques (K lasik Dillerin K arşılaştırm alı D ilbilgisi). İkinci basım , Paris, 1927. M E ISSN E R , B. Babylonien und Assyricn (B ab illiler v e A su rlar). H eid elb erg, 1925. M İC H EL L, H . Economics of Ancient Greece (Eski Y u nan'ın Ekonom isi). C am b rid g e, 1940. M IC H EL L, J. ve R. The Russians in Central Asia (O rta A sy a'd ak i R u slar). L ondra, 1865. M IL L S, J.P . The Ao Nagas (A o N ag a'lar). L ondra, 1926. — The Rengma Nagas (R en g m a N ag a'lar). Londra, 1927. M O M M SE N , A . Feste der Stadt Athen (A tina K entind e Bayram lar). L eip zig, 1898. M O M M SE N , T. Römisclıe Geschichte (R om a Tarihi). Berlin, 1881-85. M O O R H O U SE , A .C . "T h e N am e o f the Euxine P on tu s" (K arad eniz P o n tu s'u n u n Adı). C Q 3 4 .1 2 3 . M O R E T, A. ve D A V Y G . Des clans mix empires (K abileden İm paratorluğa). L ondra, 1926. M O R G A N , L.H . Ancient Society (Eski Toplum ). İkinci basım , C h icago, 1910. — The League of the Iroquois (İro k u a 'la r Birliği). Rochester, 1851. — Systems o f Consanguinity and Affinity o f the Human Family (İnsan A ilesind e K and aşlık v e E vlilik Y o lu yla A krabalık Sistem leri). N ew York, 1871. M U N R O , J.A .R . "P e lasg ian s and lo n ia n s" ("P e la sg 'la r ve İo n 'la r"). JH S 5 4 .1 4 0 . M Y R E S, J.L . History o f Rome (R om a T arihi). L ondra, 1914. —
Who Were the Greeks? (Y u n an lılar K im di?). Berkeley, 1930.
N IE B U H R , B.G. Römisclıe Geschichte (Rom a Tarihi). Berlin, 1811-12. N IL SSO N , M .P. Greek Popular Religion (Y unan H alk Dini). N ew Y ork, 1940. — History o f Greek Religion (Y u n an D ini T arihi). O xford , 1925. — Honıer and Mycenae (H o m ero s v e M ykene). L ondra, 1933. — Minoan-Myccnaean Religion (M in o s-M yk en e Dini). Lund, 1927. — Mycenaean Origin o f Greek Mythology (Y u n an M ito lo g y a sim n M y k e n e K öken i). L ondra, 1932. — Primitive Time Reckoning (İlk ellerd e Z am an H esaplam a). L und / O xford , 1920. O G D E N , C .K . v e R IC H A R D S , I. A. The Meaning o f Meaning (A nlam ın A nlam ı). L ondra, 1927. O N IA N S, R.B. "O n the K nees o f the G o d s" ("T an rıların D izin d e"). C R 3 8 .2 . O R D E BRO W N E, G .S. The Vanishing Tribes o f Kenya (K enya'da Yitm ekte O lan KabUeler). L ondra, 1925. O R W IN , C .S. ve C .S. The Open Fields (A çık Tarlalar). O xford , 1938.
Oxford Book o f English Verse. 1918. Oxford English Dictionary. O xfo rd , 1933. P A G E T , R .A .S. "D e v o lu tio n d u la n g a g e " ("D ilin E v rim i"). Psychologic du langage (DU R u hbilim i), 92.
598
T a r İh ö n c e s i Eg e
— Human Speech (İn san lard a K onuşm a). Londra, 1930. P A R R Y , M . "S tu d ie s in the E p ic T e ch n iq u e o f V e rs e -m a k in g " (" E p ik Ş iir Yazm a U yg u layım ı Ü stü n e İn celem eler"). H SC 41.73. — "T races o f the D igam m a in Ionic and Lesbian G reek " ("İo n ve L esbos Yunancasında D igam m a'n ın İzleri"). L 1 0 .1 3 0 . PA T O N , W .R . ve H IC K S, E.L. Inscriptions of Cos (K os Y azıtları). O xfo rd , 1891. P A Y N E , H .C . "T h e P lo u gh in A ncient B ritain " ("E sk i B ritan ya'd a S a b a n "). A J 104. 82. PA YN E, H .G .G . "A rch ae o lo g y in G reece" ("Y u n an istan 'd a A rk e o lo ji"). JH S 5 5 .1 4 7 . P E A R SO N , L. Early Ionian Historians (İlk Y unan Tarihçileri). O xfo rd , 1929. PEEL, R.F. "R o ck -p ain tin g s from the Libyan D esert" ("L ib y a Ç ö lii'n d e k i K aya Resim le ri"). A n 13. 389. P E N D L E B U R Y , J.D .S. Archaeology of Crete (G irit A rkeolojisi). L ond ra, 1939. PET R IE , W .M .F. History of Egypt (M ısır T arihi). Londra, 1894-1901. — Social Life in Ancient Egypt (Eski M ısır'd a T oplum sal Y aşam ). Londra, 1923. P IC A R D , C. Ephese et Claros (E phesos ve K laros). Paris, 1922. PIC K A R D -C A M B R 1D G E, A .W . Dithyramb, Tragedy and Comedy (D itiram b, T ragedya ve K om edya). O xfo rd , 1927. PLE K H A N O V , G .V . Role of the Individual in Histonj (Tarihte Bireyin Rolü). L ondra, 1940. PR EN TIC E , W .K . "T h e A ch aean s" ("A k h a 'Ia r"). A JA 3 3 .2 0 6 . P R E SC O T T , W .H . Conquest o f Peru (P eru 'n u n Fethi). (E verym an b asım ı.) L ondra, 1908. P R IT C H A R D , J.B . Palestinian Figurines (F ilistin 'd ek i K ü çü k Y o n tu lar). N ew H aven, C on n., 1943. Q U A IN , B.H . "T h e Iro q u o is" ("İro k u a 'la r"). M eade 240. Q U IG G IN , E.C. Essays and Studies Presented to William Ridgeway (W illiam R idgew ay'e Sunu lan D en em eler ve incelem eler). C am bridge, 1913. RA D C L1FFE-BRO W N , A .R. The Andaman Islanders (A ndam an A d alan 'n d a Yaşayanlar). C am b rid g e, 1933. — "T h e S o cia l O rg a n isa tio n o f the A u stralian T rib e s " ("A v u s tra ly a K a b ilelerin in To p lu m sal Ö rg ü tlen m e si"). O 1 .3 4 ,2 0 6 ,3 2 2 ,4 2 6 . — "T h ree T ribes o f W estern A u stralia" ("B a lı A vu straly a'd aki Ü ç K ab ile"). JA I 4 3 .1 4 3 . — "T otem ism in E astern A u stralia" ("D o ğ u A vu straly a'd a T o te m cilik "). JA I 59. 399. R A D IN , P. Indians o f South America (G üney A m erika Y erlileri). N ew York, 1942. RA D L O V , V .V . Aus Sibirien (Sib iry a'd an ). Leipzig, 1884. — Proben der Volkslitteratur der tiirkischem Stamme und der Dsungarischen Steppe. St. P etersburg, 1866-96 RA M SA Y, W .M . Asianic Elements in Greek Civilisation (Yunan U ygarlığında A sya Öğeleri). Londra, 1927. R E IN A C H , S. Orpheus. Paris, 1909. R E V IL L O U T, E. L'ancienne Egypte (Eski M ısır). Paris, 1909.
K
a y n a k ç a
599
R ID G E W A Y , W . The Early Age o f Greece (Y u n anistan 'ın E rken Ç ağ ı). C am b rid g e, 190131. — "M e a su re s and W e ig h ts " ("U z u n lu k v e A ğ ırlık Ö lçü le ri"). A Companion to Greek
Studies. C am b rid g e, 1905. —
"T h e H om eric L and S y s te m " ("H o m e ro s'd a T op rak S iste m i"). JH S 6 .3 1 9 .
R IV E R S , W .H .R . History o f Melanesian Society (M elan ezy a T o p lu m u n u n T arih i). C am b rid g e, 1914. — Kinship and Social Organisation (A krabalık ve Toplum sal Ö rgütlen m e). L ond ra, 1932. — The Todas (T o d a'lar). L ondra, 1906. R O BER T, L. Etudes anatoliennes (A nad olu İncelem eleri). Paris, 1937. R O B E R T S O N S M IT H , W . Kinship and Marriage in Early Arabia (E sk i A ra b ista n 'd a A krab alık v e E vlilik). İkinci basım , L ondra, 1903. — Religion o f the Semites (S am ilerin D ini). Ü çüncü basım , L ondra, 1927. R O B IN SO N , D .M . "In scrip tio n s from O ly n th u s" ("O iy n th o s Y a z ıtla rı"). A P A 6 5 .1 0 3 . R O D D , R. Homer's Ithaca (H o m e ro s'u n İth aka'sı). Londra, 1927. R O SC O E, J. The Bağanda (B ag an d a'lar). L o n d ra, 1911. — The Banyankole (B an y an k o le'ler). C am brid g e, 1923. — The Bakitara or Banyoro, C am b rid g e, 1923. — The Bagesu and Other Tribes o f the Uganda Protestorate (B a g e s u 'la r v e K o ru n u k U gan d a'd aki Ö teki K abileler). C am b rid g e, 1924. — The Northern Bantu (K u zey li B a n tu ia r). C am bridge, 1915. R O ST O V T Z E FF, M. History o f the Ancient World (Eski D ünya T arihi). O xford , 1927. R O TH , W .E. Ethnological Studies among North-West Queensland Aborigines (K uzeybatı Q ueensland Y erlileri A rasında E tnolojik İncelem eler). B risb an e/ L ondra, 1897. RO U SE, W .H .D . Greek Votive Offerings (Yunanlılarda A dak S u n u lan ). C am b rid g e, 1902. R U S SE L L , R .V . v e L A L , R .B .H . Tribes and Castes o f the Central Provinces o f India (H in d istan 'ın M erkez E yaletlerind eki K abileler ve K astlar). L ondra, 1916. SC H A C H E R M E Y R , F. Hethiter und Achaer (H ititler ve A kh a'lar). L eipzig, 1935. S C H A P E R A , I. The Bantu-speaking Tribes of South Africa (G ü ney A frik a'd a B antu Dili K onu şan K abileler). L ond ra, 1937. SC H E FO L D , K. "K le isth e n e s." M H 3. 59. S C H O O L C R A F T , H .R . Indian Tribes of the United States (B irleşik D e v le tle r'd e k i Yerli K abileleri). P hilad elp h ia, 1853-56. SC H U H L , P.M . La formation de la pensie grecque (Yunan D ü ş ü n c e s in in O lu şu m u ). Paris, 1934. S C H W Y Z E R , E. Griechische Grammatik (Yunanca D ilbilgisi). M ünih, 1939. S C O T T , J.A . 'T h e R elativ e A n tiq u ity o f H om eric B o o k s" ("H o m erik K itap larm G örece E sk illiğ i"). C P 1 4 .1 3 6 . — "T h e R elativ e A n tiqu ity o f the Iliad and O d y ssey " ("İly ad a ile O d ysseia nın G örece
600
T A R İH Ö N C E S İ EGE
E sk illiğ i") C P. 6 .1 5 6 . — The Unity o f Homer (H o m ero s'd a Birlik). Berkeley, 1921. SE E B O H M , F. The English Village Community (İngiliz K öy Toplu lu ğu ). D ördüncü basını, C am bridge, 1926. — Tribal Custom in Anglo-Saxon Laıo (A nglosakson H ukukunda K abile Töresi). Londra, 1911. SEE B O H M , H.E. The Structure of GreekTribal Society (Yunan K abile Toplum u nu n Yapısı). L ondra, 1895. S E L L İG M A N , C .G . The Melanesians of British Nezv Guinea (İn g iliz Y en i G in e 'sin d ek i M elan ezyalılar). C am brid g e, 1910. — Pagan Tribes o f the Nilotic Sudan (N il S u d an 'ın d ak i P u tatap an K ab ileler). L ondra, 1932. — The Veddas (V ed d a'lar). C am brid g e, 1911. SE L T M A N , C.T. Athens, Its History and Coinage. (A tina, T arih i ve P aralan ). C am bridge, 1924. SE M P LE , E.C. Geography of the Mediterranean Region (A kd eniz B ölg esinin C oğrafyası). L ondra, 1932. S H IR O K A G A R O F F , S .M . Social Organisation of the Manchus (M a n çu 'la rın T o p lu m sal Ö rg ü tlen m esi). Şangh ay, 1924. SK EN E , W .F. Celtic Scotland (K elt İskoçyası). İkinci basım . E d in b u rgh , 1908. SM IT H , E.A . "M y th s o f the Iroq u o is" ("İro k u a S ö y le n ce le ri"). A R B 2. 77. SM IT H , E.W . ve D A L E , M . The lla-speaking Peoples o f Northern Rhodesia (K uzey R od ez y a'd ak i İla D ili K o n u şan H alklar). Londra, 1920. S M IT H , S. Babylonian Legends of Creation (Babil Y aratılış S ö ylen celeri). L ondra, 1931. S M Y T H , R.B. The Aborigines o f Victoria (V ictoria Y erlileri). L ondra, 1878. S PE N C E R , B. ve G IL L E N , F.J. Across Australia (B aştan Başa A vu straly a). L ondra, 1912. — The Arunta (A ru n ta'lar). L ondra, 1927. — Native Tribes of Central Australia (O rta A vustralya'daki Y erli K abileler). L ondra, 1899. — Native Tribes of the Northern Territory o f Australia (A vu stralya'nın K uzey Bölgesindeki Yerli K abileler). L ondra, 1914. — Northern Tribes of Central Australia (O rta A vu stralya'd aki K uzeyli K abileler). Londra, 1904. S T A L IN , J.V . Dialectical and Historical Materialism (D iyalektik v e T arih sel M addecilik). Londra. ST A W E L L , F.M . Homer and Odyssey (H om eros ve O d sysseia). L o n d ra, 1909. S T E R N , B.J. Lewis Henry Morgan. C hicago, 1931. ST R A U SS, C .L. "T h e Social U se o f K inship T erm s am on g B razilian In d ian s" ("B rezilya Y erlilerind e A k rab alık T erim lerin in Toplum sal K u llan ım ı"). A A 4 5 .3 0 8 . S T U R TE V A N T , E.H . Hittite Glossary (H itit D ili Sözlü ğü ). P h ilad elp h ia, 1936.
Ka y n a k ç a
601
T A L B O T , D .A . Woman's Mysteries o f a Primitive People (İlk el B ir H a lk ta K a d ın G iz li T ap ım ları). L ondra, 1915T A LB O T, P.A . The Peoples o f Southern Nigeria (G ü ney N ijery a H alk ları). L o n d ra , 1926. T H O M A S, N .W . Kinship Organisations and Group Marriage in Australia (A v u stra ly a 'd a A kraba Ö rg ü tlen m eleri v e K ü m e E vlilikleri). C am b rid g e, 1906. T H O M PSO N , J.E . Archaeology o f South America (G ü n ey A m erik a A rk e o lo jisi). C h ica g o , 1936. T H O M SO N , G . Aeschylus and Athens (A iskh ylos v e A tina). İkinci b a sım , L o n d ra, 1946. — Aeschylus, Oresteia. C am b rid g e, 1938. — Aeschylus, Prometheus Bound (A iskhylos, Zincire Vurulm uş P rom etheu s). C am b rid g e, 1932. — 'T h e G reek C ale n d e r" ("Y u n a n T a k v im i"). JH S 63. 52. — Greek Lyric Metre (Y u n an L irik Ş iirin d e Ö lçü). C am brid g e, 1929. — Marxism and Poetry (M arksizm ve Şiir). L ondra, 1946. TH O M SO N , J.A . Studies in the Odyssey (O dsysseia Ü stü ne İn celem eler). O x fo rd , 1914. T H U R N W A L D , R. Economics in Primitiye Communities (İlkel T o p lu lu k lard a E k o n o m i). L ond ra, 1932. T O D , M .N . Greek Historical Inscriptions (Y un an Tarihsel Y azıtları). O xfo rd , 1933. TO RD A Y, E. ve JO Y C E , T. A. "E th nograp hy o f the Bahuana" ("B a h u a n a 'la n n E tn o lo jisi"). JA I 3 6 .2 7 2 . TO U TA IN , J. L'economie antique (E sk i Ç ağ d a E konom i). P aris, 1927. T Y L O R , E.B. Primitive Culture (İlkel K ü ltür). Ü çü n cü basım , L o n d ra, 1891. VA LM IN , M .N . Swedish Messenia Expedition (İsv eçlilerin M essen ia'y a Y a p tık la rı K e şif S eferi). Lund, 1938. V A M BE R Y , A. Trawls in Central Asia (O rta A sya GezU eri). L o n d ra, 1864. VA N G E N N E P , A . L'etat actuel du probleme totemique (T o te m S o ru n u n u n B u g ü n k ü D u rum u). P aris, 1920. — Les rites de passage (G eçiş T ö ren leri). P aris, 1909. V A C E, A J-B . "C h a m b e r T o m b s o f M y ce n a e " ("M y k e n e 'd e k i O d a G ö m ü tle r"). A rc 82. — "E x acav ation s at M y c e n a e " ("M y k e n e K azıları"). A B S 2 5 .3 . — "H isto ry o f G reece in th e third and secon d m illen iu m s B C ” ("İ-Ö . Ü çü n cü v e İkin ci Binlerd e Y u nanistan T a rih i"). H 2 .7 4 . — "M y cen ae " ("M y k e n e "). A n 1 0 .4 0 5 . — "M y cen ae, 1939" ("M y k e n e , 1939"). JH S 5 9 .2 1 0 . — 'T h e T reasu ry o f A tre u s" ("A tre u s ’un H â z in e si") A n. 1 4 .2 3 3 . W A CE, A .J.B. ve T H O M P S O N , M .S. Prehistoric Thessaly (T arihöncesi T hessalia). L ond ra, 1912. W A D E-G ER Y , H .T. "K y n a ith o s ". Greek Poetry and Life |Y u nan Şüri ve Y aşam ı] (O xfo rd , 1936), 56.
602
TA R İH Ö N C ES İ EGE
W A IN W R IH G T , G .A . The Sky-Religion in Egypt (M ısır'd a G ö k D ini). C am brid g e, 1938. W A LPO LE, R. Travels in Various Countries of the East (Çeşitli D oğu Ü lk elerind e Geziler). Londra, 1820. W A R R IN ER , D. Land and Poverty in the Middle East (O rtad oğu'da T o p rak ve Yoksulluk). L ondra, 1948. — Economics of Peasant Farming (K öylü Ç iftçiliğinin E konom isi). L ondra, 1939. W E BST E R , H . Primitive Secret Societies (İlkellerde G izli D ern ek ler). İkin ci basım , N ew Y ork, 1932. W E R T H A M , F. Dark Legend: a Study in Murder (K ara S ö y le n ce : C in a y e t Ü stü n e Bir İncelem e). N ew Y ork , 1941. W E ST E R M A R C K , E. History of Human Marriage (İnsanlarda E v liliğ in T arihi). Londra, 1901. — The Origin and Development of Moral Ideas (A hlaksal D ü şü n celerin K ökeni ve G eliş m esi). L ondra, 1906-08. W ESTLA K E, H.D. Thessaly in the Fourth Century B.C. (İ.Ö. D ördüncü Y üzyılda Thessalia). Londra, 1935. W E U L E R SSE , J. Paysans de Syrie et du Proche-Orient (Suriye ve Y ak ın d o ğ u 'd a Köylüler). Paris, 1946. W IL L IA M SO N , R.W . Social and Political Systems of Central Polynesia (O rta P olinezya'da T oplum sal v e Siy asal Sistem ler). C am bridge, 1924. W O L L A ST O N , A .F.R . Pygmies and Papuans (P ig m eler v e P ap u alılar). Londra, 1912. W O O D , R. Essay on the Original Genius o f Homer (H o m e ro s'u n Ö zg ü n D ehası Ü stüne Bir D enem e). L o n d ra, 1769. W O O D H O U SE , W .J. Solon the Liberator (K urtarıcı So lo n). L o n d ra, 1938. W O O D S, J.D . Native Tribes o f South Australia (G ü ney A v u straly a'n ın Y erli K abileleri). A d ellaid e, 1879. X A N T H O U D ID E S , S . Vaulted Tombs o f Mesara (M e sa ra 'd a k i K e m e rli G ö m ü tler). L iv erp ool, 1924. Y E A T S, W .B. Essays (D en em eler). L ondra, 1924. Z U C K E R M A N N , S. 'T h e Biological Background o f H um an Social B eh av iou r" ("İnsanın T o p lu m sal D av ran ışın ın B iy o lojik A rtalan ı"). Proceedings o f the Second Conference on
the Social Sciences at the Institute o f Sociology (S osy oloji E n stitü sü 'n d e d ü zen len en İkinci T o p lu m sal B ilim ler K onferansının Tu tan akları). L ondra, 1936.
603
SURELİ YAYINLAR
An
Antiquity. Londra, 1926-.
Arc
Archaeologia. Londra, 1770-.
As
Anthropos. V iyan a, 1905-.
AA
American Anthropologist. W ashington/ N ew York, 1888-.
A BS
Annual of the British School at Athens. Londra, 1894-.
AJ
Archaeological /oıtmal. L ondra, 1844-.
A JA
American journal of Archaeology. C on cord , 1897-.
A JP
American journal o f Philology. B altim ore, 1879-.
A PA
Transactions of the American Philological Association. H artford,, 1871-.
A RB
Annual Report o f the Bureau of Ethnology. W ashington, 1881*.
A RW
A rchivfiir retigionsioissenschaft. Freibu rg, 1898.
AS
Annie sociologique. Paris, 1896-.
BCH
Bullitin de correspondance hcUenique. Paris, 1877*.
C
Caucasica. L eipzig, 1924*.
CP
Classical Philology. C h icag o , 1906-.
CQ
Classical Quarterly. L ondra, 1906*.
CR
Classical Review. Londra, 1887*.
Ge
Georgica. Londra, 1935*.
GI
Glotta. G ottin g en , 1907*.
H
Historia. W iesbad en , 1952*.
HJA
Harvard journal o f Asiatic Studies. C am bridge, M ass., 1936-.
HS
Harvard Studies in Classical Philology. C am bridge, M ass., 1890*.
IA
Indian Antiquary. B om bay, 1872-.
IF
Indogermanische Forschungen. Strassbu rg, 1891*.
JA I
journal o f the Anthropological Institute. L ondra, 1872-.
JA O
journal of the American Oriental Society. Baltim ore, 1880-.
JH S JO A
journal o f Hellenic Studies. L ondra, 1880-. jahresheft des österreichischen archaeologischen Institutes. V iy an a, 1897-.
JO G
journal of Obstetrics and Gynaecology. L ondra, 1902*.
604
T A R İH Ö N C E S İ EGE
jr
Journal de psychologic. Paris, 1908-.
JPS
Journal of the Polynesian Society. W ellington, 1892-.
JR S
Journal o f Roman Studies. Londra, 1911-.
K
Klio. L eipzig, 1901-.
KF
Kleiuasiatische Forschuugen. W eim ar, 1930-.
L
Language. P hilad elp h ia, 1924-.
LM
Labour Monthly. L ondra, 1920-.
M
Man. L ondra, 1901-.
M DA
Mitteilliungcn des dentschen archaeologischen Instituts: Athenische Abteilung.
MH
Museum Helvcticum. Basel, 1943-,
MI
Man in India. H ayd arab ad , 1920-.
Berlin, 1876-.
N JK
Nene Jahrbilcher fiirdas klassisches Alterlum. L eipzig, 1898-.
NRH
Nouvelle revue historique du droit fraııçais et etranger. P aris, 1855.
O
Oceania. M elb u rn / L ondra, 1931-.
OKD
Oversigt over det kongciige Danske Videnskabernes Selskabs Forhandlinger.
OL
Orientalische Literaturzeitung. Leipzig, 1897-.
PBA
Proceedings o f the British Academy. Londra.
K openhag, 1816-.
PRS
Proceedings o f the Royal Society. Londra, 1903-.
REG
Revue des etudes grecs. Paris, 1887-.
RHA
Reime hittite et asianique. P aris, 1930-.
RM
Rheinisches Museum fiir Philologie. Frankfu rt-am -M ain, 1851-.
RP
Rezme de philologie. P aris, 1877-.
S
Syria. P aris, 1919-.
SJA
Soullnoestern Journal of Anthropology. A lbu querqu e, 1945-.
YC S
Yale Classical Studies. N ew H aven, 1928-.
ZA
Zeitschrift fiir Assyriologie und vem andte Gebiete. B erlin / L eip zig , 1892-.
ZVF
Zeitschrift fiir vergleichende Sprachforschung. Berlin, 1852-.
605
Kişi Adları Dizini
A İS K H Y L O S - A ttik a'lı tragedya yazarlarının en eskisi. İ.Ö. 525'd e doğdu, İ.Ö. 456'd a öldü. Doksan kadar oyununun yetm iş ikisi adlarıyla biliniyor, am a elde kalanlar yalnızca yedi tane.
Agamemnon, Oresleia, Yalvancı Kızlar, Zincire Vurulm uş Prometheus bunlardan birkaçı. 1 2 0 ,1 2 9 ,1 3 4 ,1 5 3 ,2 0 5 ,2 1 7 ,2 2 0 , 2 7 2 - 3 ,3 2 6 ,3 3 0 ,3 3 6 -7 ,3 7 1 ,4 2 8 ,4 6 3 ,4 6 7 , 562. A LK M A N - D or dilindeki lirik şiirin kurucusu. L yd ia'nın Sardes kentinden. G ençliğinde köle olarak Sp arta'y a gelm iş, sonra özgür kılınm ış, yurttaşlık hakkını kazanm ış. İ.Ö. yedinci yüzyılın ikinci yarısında ünlenm iş. 2 0 9 ,4 6 3 -5 ,4 7 4 -7 ,4 8 3 , 4 8 5 ,4 9 2 ,5 4 8 . A P O L L O N İO S - R odos'lu. İ.Ö. 260 dolayında İskenderiye'de doğm uş. K allim akhos'un öğrencisi, bilgin ve epik ozan. Argoııaııtika ad lı destanı Kallim akhos yanlılarınca reddedilince Rodos'a çekilm iş. 184. A R İST O P H A N E S - İ.Ö. 444-388 yılları arasında yaşam ış A tina'lı kom edya yazarı. K ırk dört oyunundan bugüne on biri kalmış. Kuşlar, Bulutlar, Thesmoplıoria
Bayramını Kutlayan Kadınlar, Lysistrata, Plulos bunlardan birkaçı. 132. A R İS T O T E L E S - İ.Ö. 384-322 yılları arasında yaşam ış, Eski Y u nan 'm en büyük filozoflarından biri. P laton'un öğrencisi. Büyük İskender'e öğretm enlik yapm ış. Yapıtları doğa bilim i, ahlâk ve sanat felsefesi içerir. En ünlüsü Poetika. 98-100, 1 0 2 ,1 0 4 ,1 1 8 ,1 2 9 , 132,135-6, 189, 199, 2 0 5 -6 ,2 7 9 ,3 2 4 ,3 4 3 ,3 5 5 -6 ,3 9 0 ,4 2 3 ,4 6 6 ,
4 6 8 ,4 7 0 .5 3 5 -6 .5 4 3 -4 ,5 4 6 ,5 4 9 ,5 5 0 ,5 6 1 , 567,581-2. D İO D O R O S - "Sicily alı" d iy e de bilinir, lulius C aesar ve A ugustus dönem lerinde Sicilya'nın A gyrion kentinde yaşam ış Yunanlı tarihçi. 1 7 1 ,1 7 3 ,3 0 9 -İl, 541-2. E U R İP İD E S - A ttik a'lı ü ç büyük tragedya yazarından sonuncusu. Salam is adasında doğdu. İ.Ö. 480-405 arasında yaşadı. Yazdığı yapıtlardan on sekizi günüm üze erişti. Andromaklıe, Bakklıo'lar, Elektro, İon,
Hckabe, Heleııe, Troya’lı Kadınlar, İphigenia Tauris’de, İphigenia A ıılis'de bunlardan birkaçı. 254. H E R A K L E İT O S - İ.Ö . 535-475 arasında Ephesos'da yaşadı. En önem li y apıtı, üç bölüm den oluşan Doğa Üstüne. Devinim ve değişm enin d öğ a’nın ve insanın yapısında tem el olduğunu gören, diyalektik düşünceyi ilk gerçekleştiren, eskil çağın en bü yük düşünürlerinden biri. 336. H E R O D O T O S - T arihçi. Karia kenti H alikarnasos'da d oğdu. İ.Ö. 490-425 arasında yaşadı. G ezm ediği, dolaşm adığı yer kalmadı. T arihin babası diye de bilinen H erodotos'un ilk kez kalem e aldığı sistem li kitap. Y u nan lılar arasında gerçek tarih yazım ının başlangıcını belirler. 1 0 8 ,1 1 6 ,1 2 0 ,1 2 3 ,1 3 2 -3 ,1 3 5 ,1 5 3 , 1 5 8 -9 ,1 6 4 -6 ,1 7 1 ,1 8 0 ,1 9 1 ,2 1 6 .2 5 5 ,2 7 4 , 3 0 6 ,3 2 3 ,3 2 5 ,3 7 2 ,3 8 2 -3 ,5 0 2 ,5 0 4 -6 ,5 1 0 -1 , 5 2 8 ,5 3 0 ,5 4 2 ,5 4 4 ,5 4 6 ,5 5 2 ,5 5 4 ,5 5 8 ,5 6 0 . H E S İO D O S - Yunan ilkçağının H om eros'dan sonra en bü yük epik ozanı. Hom eros'dan daha sonra, büyük bir olasılıkla İ.Ö. 776 dolayında yaşadı.
6o6
T A R İH Ö N C E S İ EGE Başlıca iki yapıtı, Tanrıların Doğuşu ve İşler ve Günler. 1 1 1 ,1 1 8 ,1 2 6 ,1 9 8 ,2 2 0 ,2 2 6 ,
274, 298,3 2 5 , 3 6 9 ,4 0 1 ,4 1 6 ,4 5 8 , 461,471, 4 7 5 ,4 7 8 ,4 8 4 , 4 8 6 -9 0 ,5 0 3 ,5 0 6 ,5 1 0 -1 ,5 3 8 , 554-5. H İP P O K R A T E S - Yaklaşık İ.Ö. 460'da Kos adasında doğan ünlü Yunanlı hekim. Hekim lik tanrısı A sklepios'un soyundan geldiğine inanılır. 134,217. H O M E R O S - İ.Ö. 850 sularında yaşadığı sanılan, Yunan ilkçağının en büyük epik ozanı. Kim ilerince tek bir ozan olduğuna, kim ilerince bir ozanlar soyu olduğuna inanılır. G ünüm üze gelen yapıtları. Ilı/ada ve Oysseia. 103, 1 2 5 -6 ,1 2 8 ,1 5 7 ,1 8 0 -1 ,2 2 1 , 2 4 9 -5 0 ,2 5 4 ,2 5 9 , 2 7 4 ,280, 2 8 8 -9 ,2 9 5 ,3 0 6 9 ,3 1 6 ,3 2 3 ,3 2 5 -6 ,3 3 0 ,3 3 4 , 3 3 6 -7 ,3 4 2 ,3 5 1 , 3 5 3 ,3 6 2 ,3 7 2 -3 , 3 7 6 -7 ,3 7 9 ,3 8 1 , 383-4,391, 3 9 7 ,3 9 9 ,4 0 0 ,4 0 2 ,4 0 4 ,4 0 9 -1 0 ,4 1 2 ,4 1 6 -7 , 4 2 1 ,4 2 2 ,4 2 4 , 4 2 9 ,4 5 7 ,4 6 0 -1 ,4 7 0 ,4 7 6 , 4 8 3 -7 ,4 9 0 ,4 9 5 -6 ,4 9 8 -9 ,5 0 1 ,5 0 3 -6 ,5 0 9 -1 4 , 517-9, 5 2 2 ,5 4 1 -6 6 ,5 7 1 ,5 7 3 ,5 7 5 ,5 8 1 . K SEN O P H O N - Tarihçi. İ.Ö. 431 'd e Atina yakınlarında doğdu. G enç yaşta Sokrates'in öğrencileri arasına katıldı. İ.Ö. 355'd e öldüğü sanılıyor. Başlıca yapıtı, Anabasis (Oııbinlerin Dbnilşil). 5456,5 7 6 . PA U SA N İA S - Lydia'lı gezgin ve coğrafyacı. Yunanistan, M akedonya, Asya ve A frika'yı dolaştı. İ.S. ikinci yüzyılın ikinci yarısında Rom a'ya yerleşti. 12 0 ,2 1 0 ,2 3 7 , 2 4 9 ,3 6 9 ,3 7 8 , 542-3,559. P İN D A R O S - Yunan lirik ozanlarının en büyüğü. İ.Ö. 522 sularında Tlıebai kenti yakınlarında doğdu. Yaşam ının büyük bir bölüm ünü T lıebai kentinde geçiren Pindaros, İ.Ö. 4 22'd e öldü. 2 5 4 ,3 1 5 ,4 7 3 4 ,4 7 7 ,4 8 5 -6 , 493, 535, 542, 546. PLA TO N - İ.Ö. 428'd e doğdu, 348'd e öldü. Sokrates'in öğrencisi. Çağının bütün bilgilerini bir sistem de kaynaştıran Platon, temel görüş ve felsefesini İdea'lar öğretisinde dile getirdi. O günden bu yana. Tasavvuf da içinde olm ak üzere birçok düşünce ve felsefeye kaynaklık elti. 132, 1 3 5 -6 ,1 7 7 ,2 2 0 , 3 1 4 ,4 5 7 ,5 3 7 , 542,5 4 4 -6 , 5 5 2 ,5 5 6 ,5 5 9 . PLA U T U S - Romalı kom edya yazarlarının en büyüğü. İ.Ö. 254'd e doğdu, 184'de öldü. 133.
P LU T A R K H O S - Boiotia'lı yaşam öyküsü yazarı. İ.S. 50'd e doğdu, İ.S. 120 yılında öldü. En tanınm ış yapıtı Koşut Yaşamlar'm her bölüm ünde bir Yunanlı ile bir Rom alıyı karşılaştırır. 99, 111, 186, 2 0 4 -5 ,2 7 7 ,3 1 4 ,3 2 0 , 3 4 3 ,4 6 6 ,5 6 0 ,5 8 1 . SA PPH O - Lesbos'lu kadın lirik ozan. İ.Ö. 630 ile 570 arasında yaşadı. Şiire kişisel sesi getiren ilk büyük ozan. T annlara, özellikle de aşk tanrıçası A phrodite'ye övgü'ler yazdı. Lesbos adasında bir genç kız okulunun önderi. 450-2, 464-5, 476, 491-2. SO LO N - İ.Ö. 640-559 arasında Atina'da yaşadı. A tina'nın ünlü yasa koruyucusu. Aynı zam anda dönem inin en büyük ozanlarından. 1 7 7 ,3 0 1 ,3 0 9 ,4 6 8 , 473,538, 557, 581-3. SO P H O K L E S - İ.Ö. 495-405 arasında yaşadı. Üç büyük G rek tragedya yazarından biri. Grek tragedyasının yaratıcısı A isklıylos ise, onu yetkinliğe eriştiren de Sophokles'dir. Çok verim li bir yazar olduğu söylenen Sophokles'den bugüne yalnız yedi oyun kalmış. Bunlar arasında
Elektra, Antigone. Kral O idipııs, Aias sayılabilir. 164-5. S T E S İK H O R O S - İ.Ö. 630 dolayında doğdu, seksen beş yaşında öldü. Erken Dor lirik şiirinin en ünlü tem silcisi. Eskiler ondan lirik ozanların H om eros'u diye söz ederler. 4 6 4 -5 ,5 0 3 ,5 3 7 ,5 5 5 . ' ST R A B O N - Yunanlı coğrafyacı. İ.Ö. 63'de doğdu. Felsefe eğitim inden sonra tarih ve coğrafya öğrenim i gördü. A nadolu, Mısır, Yunanistan ve İtalya'da uzun yolculuklara çıktı. Geograplıika'sı, eskit çağlardan günüm üze ulaşm ış en önem li coğrafya yapıtı sayılıyor. 1 7 3 ,2 5 0 ,3 0 9 , 311, 3 4 1 -2 ,3 5 6 ,3 8 9 , 4 2 1 ,5 2 8 , 561. T H U K Y D İD E S - İ.Ö. 471 'd e doğdu, 411 'de öldü. Bilimsel tarih anlayışının ilk temsilcisi sayılır. Peloponııesos Savaşı adlı yapıtında, Atina ile Sparta arasındaki uzun savaşı ele aldı. 134-5, 161, 164,247, 3 0 4 ,3 0 6 ,3 2 1 ,3 3 9 , 341-2, 3 4 4 ,3 5 1 ,3 5 4 -6 , 3 7 7 ,3 8 8 -9 ,4 0 1 ,5 1 1 -2 , 5 4 0 ,5 4 6 , 558,583.
607
Söylence Kişileri Dizini
A D O N İS - Süm er, Hitit, Babi! ve Fenike kaynaklarından Eski Vunan'a kadar gelen erkeklik tanrısı. 151,492, 509-10. A G A M E M N O N - A rgos kralı. M enelaos'un kardeşi. A rgos, m itologyanın kimi yerlerinde bütün Yunan ülkesini dile getirdiğinden, A gam em non krallar kralıdır. 2 6 5 ,2 6 8 ,3 1 9 ,3 3 6 -7 , 3 4 8 ,3 6 2 ,3 7 0 , 3 7 6 -7 ,3 8 1 ,3 8 5 -6 ,3 9 4 ,3 9 7 ,4 0 0 -3 ,4 0 5 ,4 1 0 , 4 2 4 ,4 2 6 -7 ,4 7 4 ,4 9 7 , 5 0 2 ,5 0 9 ,5 2 4 -5 ,5 2 9 3 0 ,5 3 2 -3 ,5 4 0 ,5 4 2 -3 ,5 5 4 ,5 6 7 -8 ,5 7 0 -1 . A İO L O S - Rüzgarların yöneticisi. Deniz tanrı Poseidon'un oğlu. 1 7 5 ,1 7 -8 1 ,1 8 7 , 383-4 ,4 1 2 . A K H İL LE U S - H om eros'un İlı/tıdn destanı, baştan sona A khilleusJun kahram anlıklarıyla dolud ur. T h etis ile Peleus'un oğlu, M yrm idon'lan n kralı. 319 ,3 3 6 ,3 8 0 -1 ,3 8 5 ,3 8 7 ,3 8 9 -9 0 ,3 9 2 ,4 0 5 , 4 2 2 ,4 2 7 ,4 7 7 ,4 8 7 ,4 9 0 ,4 9 9 ,5 2 0 -1 ,5 2 2 , 5 2 4 -5 ,5 3 4 ,5 4 0 ,5 4 2 ,5 6 7 -8 ,5 7 6 . A L E K SA N D R O S - Bir adı da Paris. Troya kralı Priam os ile H ckab e'n in en küçük oğulları. Sparta kralı M enelaos'un karası H elena'yı kaçırır ve T roya Sav aşı'n a yol açar. 1 5 6 ,3 7 5 ,4 0 9 -1 0 ,5 0 1 -2 ,5 0 4 ,5 0 6 ,5 4 2 . A P H R O D İT E - A şk ve güzellik tanrıçası. H om eros'a bakılırsa, Z eu s ile O keanos'un kızı D ione'd en doğm a. H esiodos'a göre, d enizin köpüklü dalgalarından doğar. 1 5 1 ,1 6 5 ,2 0 9 -1 0 , 2 8 0 ,3 2 4 -5 ,3 3 1 -2 ,4 0 6 ,4 1 3 ,4 5 0 -1 ,4 7 2 ,4 8 3 , 5 0 1 ,5 0 -6 ,5 0 -1 0 . A PO LLO N - G enellikle şiir ve m üzik tannsı olarak bilinir. Başlıca niteliği, geleceği haber verm ektir. Z eu s'u n Leto'dan doğm a, en sevgili oğlu. 9 5 ,1 0 7 ,1 5 5 ,1 8 0 ,
1 8 4 ,1 8 8 ,2 0 6 ,2 1 8 ,2 2 0 ,2 5 0 ,2 5 9 -6 0 ,2 7 4 , 2 8 0 -1,324-5,338, 379, 3 9 6 ,4 1 6 ,4 7 6 -9 ,4 8 1 , 4 8 4 -5,487-9,524, 5 3 1 ,5 3 4 ,5 3 6 ,5 3 8 -9 ,5 4 0 , 551,556. A RES - Savaş tanrısı. Z eu s ile H era'nm oğlu. A phrodite'nin sevgilisi. 1 7 8 ,2 7 4 ,3 9 5 ,4 0 7 , 4 1 3 ,4 2 4 ,4 7 2 ,4 8 3 ,5 1 1 ,5 7 1 . A R T E M İS - Doğa tanrıçası. A pollon’un ikiz kardeşi. Z eus'un Leto'dan doğm a kızı. Aynı zam anda doğum ve av tanrıçası. 1 1 3 ,1 2 2 ,1 7 1 -2 ,1 9 9 ,2 0 9 -1 0 ,2 1 3 -5 ,2 1 7 , 2 2 0 -1 ,2 2 4 ,2 3 0 ,2 3 4 ,2 3 8 ,2 4 4 ,2 5 8 -6 0 ,2 6 2 , 2 6 4 -8 ,2 7 0 ,2 7 4 ,2 8 0 ,3 2 9 ,3 3 2 ,3 9 6 ,4 0 0 , 4 2 6 ,4 7 5 ,4 8 5 ,5 0 0 -1 ,5 3 9 . A TH EN A - Z eu s'u n kafasından çıkan kızı. Atina kentinin koruyucusu ve ruhu. El sanatlarının, güzel sanatların koruyucusu. 1 0 1 ,1 0 8 -9 ,1 1 4 ,1 1 8 , 125,169, 1 7 6 ,2 1 0 ,2 1 2 -3 ,2 2 4 ,2 3 4 ,2 4 7 -5 2 ,2 5 4 -7 , 2 6 6 -8 ,2 7 4 ,3 1 4 ,3 2 5 ,3 4 8 ,3 5 1 ,3 8 9 ,3 9 8 , 4 0 6 ,4 1 0 -1 ,4 7 5 ,4 8 8 -9 ,5 0 2 . B A K K H A 'L A R - Tanrı D ionysos'un dinsel törenlerine katılan kadınlar alayı. D ionysos'un gizem sel tapım m a katılan kadınlar. 458-9,478-9. B E L L E R O P H O N TE S - K orinthos kral ailesinden. K entin kurucusu Sisyphos'un torunu. 1 5 6 -7 ,1 6 8 ,1 8 1 -2 ,3 1 8 ,3 7 4 . B R İS E İS - A khilleus'un E ge bölgesine yaptığı seferlerden getirdiği en değerli tutsak. Asıl adı H ippodam eia olan Briseis, A pollon rahibi B rises'in kızıdır. 385,395-7. D A N A O S - İo soyundan gelm e A rgos kralı. Yunanlıların m itolojik atası. 120, 124,272, 3 7 0 -2 ,3 7 4 ,3 7 6 -7 ,4 6 7 . D E M E T ER - T o p r a k ve bereket tanrıçası.
6o8
T A R İH Ö N C E S İ EGE
Ekinleri, özellikle buğdayı sim geler. Çok eski ve büyük bir tarım tanrıçası. 9 5 ,9 6 , 111 ,1 1 6 -2 0 ,1 2 2 -4, 1 8 4 ,1 9 6 ,2 1 0 -3 ,2 2 1 , 2 2 3 -6 ,2 3 6 ,2 3 9 , 243-4,246-7, 276, 279,332, 3 3 4 ,3 6 7 -9 ,3 7 1 ,3 7 6 ,3 9 5 ,4 7 6 ,5 0 8 ,5 3 1 . D İO N Y S O S - T anm tanrı. Zeus ve A pollon'la birlikte Eski Yunan'ın üç büyük tanrısından biri. Çiftçiliğin, bağcılığın, m eyve ve özellikle de üzümün koruyucusu olduğu için şarap tanrısı olarak da anılır. D ionysos tapımı, başlıbaşma b ir din oluşturur. 114,116, 181, 1 8 5 -7 ,2 0 8 ,2 1 0 ,2 1 6 , 245, 266,459, 4 6 6 ,4 7 8 -9 ,4 9 2 . ELEKTRA - Yunan m itologyasm da üç Elektra var. En ünlüleri, Agam em non'un kızı. Sophokles, Euripides ve A iskhylos'un tragedyalarında işlenir. 3 94 ,4 0 0 . E N D Y M İO N - A y tanrıçası Selene'niıı gönlünü kaptırdığı güzel çoban. Yunan m itologyasınm en şiirli öykülerinden birine konu olur. 205. E R E K H TH EU S - M itologyada Atina kralı. Kimi söylencelerde, yarısı insan, yarısı yılan olarak A tina'nın ilk tanrılarından biri sayılır. 1 0 9 ,1 1 8 ,2 5 2 , 25 4 -5 ,3 2 8 ,3 8 4 . E R İK H T H O N İO S - A tina'nın ilk krallarından biri. Öyküsü Erekhtheus'un öyküsüyle iç içe geçm iştir. H ephaistos'un tanrıça A thena'ya saldırırken toprağa akıttığı tohum dan m eydana gelme. Topraktan doğanların hepsi gibi yılan kuyruklu. 1 0 1 ,1 0 -9 ,1 1 8 , 213, 251,257. E R İN Y S'L E R - Ö ç alm a tanrıçaları. Suç işleyenin, özellikle de adam öldürenin ardına düşen dişi köpekler olarak d üşünülürler. 1 1 0 ,1 2 8 , 2 1 0 ,2 1 7 ,2 4 4 ,3 2 5 , 3 3 2 -4 ,3 3 6 -7 ,4 6 7 . E U N EO S - İason'un A rgon aut'lar seferinde Lemnos adasına varınca Hypsipyle'den olan oğlu. 165, 181,185. EU RO PA - Fenike kralı A genor'un kızı. Zeus, Europa'yı, boğa kılığına girerek kaçırır. 1 1 6 ,3 6 8 -9 ,3 7 1 . E U R Y ST H E U S - A rgos kralı Sthenelos'un oğlu. M itologyada, H erakles'e güttüğü kinle ünlü. 165,375. G L A U K O S - İki G laukos var. Biri, Bellerophontes'in torunu; Lykia'Iı önderlerden biri; llyadn'da önem li bir yer
tutar. Ö teki, K orinthos kralı; Sisyphos'un oğlu; ölüm üyle ün salm ıştır. 156-7,321, 567. H EK A BE -T r o y a kralı Prinm os'un karısı. Hektor, A leksandros, Kassaııdra, vb.nin anası. T ragedyalarda, oğullarının ölüm leriyle çok acı çekm iş bir ana. 250, 3 9 9 .4 1 0 ,4 7 4 ,5 0 2 -3 . H E K T O R -T r o y a kralı Priam os ile kraliçe Hekabe'niıı en büyük oğlu. Troya savaşında Troya ordusuna komuta eden hektor, A khilleus tarafından öldürülür. 4 1 0 ,4 6 7 ,4 7 4 , 5 20-2,540, 5 4 2,567. HELENA - Leda'm n bir yum urtasından çıkan güzeller güzeli. M enelaos'un karısı. A leksandros onu kaçırınca Troya savaşı patlak verir. 2 8 0 ,3 8 7 ,4 0 9 -1 0 , 424,426, 4 7 4 ,4 9 7 ,5 0 0 -1 ,5 0 3 -6 , 508-10, 542,567. H E L İO S - G üneş tanrı. M itologyada, her şeyi gören "dünyanın gözü " niteliğinde. Körlerin gözünü açar. 252,484. HELLEN - H ellen'lerin, bütün Yunan soyunun atası sayılır. Aiol'lerin, Dor'ların, A khaTarın ve İon'ların onun soyundan indiğine inanılır. 17 5 ,3 4 0 ,3 6 2 , 38 0 ,3 8 3 ,3 8 7 . H E P H A İST O S - A teş tanrı. Yunan m itologyasınm ünlü dem ircisi ve em ekçilerin sim gesi. Zeus'uıı H era'dan olma oğlu. Topal, çirkin ve pis olarak tasarlanm asına rağm en, çok beceriklidir. 1 6 3 ,1 6 9 ,2 5 1 , 274, 3 2 4 ,4 0 6 ,4 0 8 , 504, 571. HERA - Evlilik tanrıçası. Tipik bir Grek tanrıçası. Z eus'un eşi, tanrıların kraliçesi. Kadının bütün yaşam ının koruyucusudur, am a kadınlığın bütün özelliklerini de yansıtır. 199,20 9 -1 0 ,2 1 6 7 ,2 3 0 ,2 3 5 , 2 5 2 ,2 6 8 ,2 7 0 -7 ,2 7 9 ,3 2 9 ,3 3 2 , 337, 3 7 1 ,4 0 6 ,4 7 6 ,5 2 3 . H E R A K L ES - Helena kadın olarak neyse, Herakles de erkek olarak odur. Doğaya kafa tutan insan gücünün sim gesi sayılır. İnsanın doğaya karşı yenilm ez saldırm a ve dayanm a gücünü sim geler. 95, 165, 2 5 4 ,2 7 0 ,2 7 5 -9 , 361-2, 3 7 0 ,3 7 5 ,3 8 3 ,4 2 5 , 485, 544,562. H E R M ES - Çoban tanrı. Zeus ile M aia'nın oğlu. Tanrıların en akıllısı. Tanrıların ve özellikle Z eu s'u n habercisi olarak bilinir. 1 2 0 ,1 6 3 ,2 5 0 ,3 2 0 ,3 2 4 ,3 3 1 . İK A R İO S - P enelope'nin babası. Kızını
SÖ YLENCE K İŞİLERİ D İZ İN İ
609
evlendirm ek için O d ysseus'ıın kazandığı yarışı düzenler. 419, 421-5,427. İO N - İonia'lılara adını veren söylence kahram anı. H ellen'iıı oğullarından K suthos'un oğlu. 1 7 5 ,181,383-4. İl’ H İG E N E İA - A gam em non ile Klytaim estra'nın kızı. Kız kardeşi Elektra'nın tersine sessiz, yum uşan bir g enç kız tipidir. 2 6 5 ,3 2 8 -9 ,5 0 5 ,5 4 2 . K A D M O S - Thebai kentinin kurucusu. H ellen'lere uygarlığı getirdiğine inanılır. Alfabeyi bulm uş, m adenciliği ve tarım ı öğretm iş, kentler kurmuş. 1 1 3 ,115-6,124, 1 8 4 ,2 5 3 ,3 3 1 ,3 3 3 ,3 6 2 , 368, 371, 376,387, 423 ,5 0 8 . K E K ltO P S - M erkezi Atina olan Attika bölgesinin kralı. Yılan tanrı. Topraktan çıkm ış. Kafası insan, gövdesi yılan. 120, 1 3 4 -5 ,1 6 6 ,2 1 3 ,2 4 8 -9 ,2 5 1 -2 ,2 5 5 -6 ,3 5 4 , 356. K L Y T A İM E S T R A - Kocası A gam cm non'u boğarak öldüren kraliçe. Elektra, İphigencia ve O rcstes’in anası. 4 0 9 ,4 2 4 , 4 2 6 -7 ,5 1 7 ,5 7 1 . K R O N O S - Babası U ranos'u d evirerek evren baştanrılığı tahtına oturur. Zeus onu tahtından indirip cehennem e sürer. 324,
Europn'nııı oğlu. 2 4 5 -6 ,2 7 3 ,3 4 0 ,3 6 2 ,3 6 8 , 375. M İN O T A U R O S - İnsan gövdeli, boğa başlı bir canavar. Tanrı Poseidon'un kral M inos'a gönderdiği bîr boğa ile M inos'un karısı Pasiphae'den doğm a. 2 4 6 ,2 7 3 ,3 7 5 . N E ST O R - Pylos kralı. A kha'ların danışmanı. Troya savaşında öğütleri ve bilgeliğiyle ünlü. 1 1 4 ,182, 185,353-4.495, 5 0 2 ,5 4 3 ,5 5 6 . N İO BE - Anaerkil A nadolu'nun tipik söylence kişilerinden. Doğurganlığı ile ünlü Plırygia kraliçesi. 185, 370,394-6, 398. O D Y SS E U S - İthaka kralı. Hom eros Oityssem'da onun serüvenlerini anlatır. İthaka kralı Lnortes'in oğlu. P enelope'nin kocası, T elem akhos'un babası. Yunan m itologyasının en ünlü kahram anlarından. 3 1 9 -2 1 ,3 4 8 ,3 5 1 -3 , 4 0 6 ,4 1 3 -2 2 ,4 2 4 ,4 2 7 ,4 7 2 ,4 7 8 ,4 8 7 -8 ,4 9 6 , 5 1 6 ,5 3 3 ,5 4 0 , 5 4 3 ,5 4 8 -9 ,5 6 9 ,5 7 0 -1 . O İD İP U S - Yuman m itologyasının en trajik kahramanı. Sophokles'in ünlü tragedyasının baş kişisi. Tragedy,Vntn özü ve trajik kavram ının gerçek anlam ı onun kişiliğinde belirir. 3 2 1 ,3 3 3 ,3 3 6 ,5 4 3 ,
523. KYBELE - Anaerkil A nadolu'nun en eski ve en büyük ana tanrıçası. G irit'te Rhca, Yunanistan'da A rtem is adını alm ıştır. 399. K Y K LO P 'LA R - Tek gözlü devler. 'T e p e g ö z " denilebilecek bu yaratıklar, tek yuvarlak gözlü devlerdir. 3 5 1,569. L A ER TES - O d ysseus'ıın babası. İthaka kralı. 418-9,571. LEDA - Sparta kralı T yndaros'un karısı. Zeus, onunla sevişm ek için kuğu kılığına girer. 424,4 2 5 -6 . LETO - Zeus'un karılarından. A polloıı ve Artem is'iıı anası. 155,213, 220, 238, 2586 0 ,2 8 0 . 2 8 1 ,3 9 6 , 4 7 6-7,485, 487. L EU K İP P O S - A phrodite'nin öfkesine uğrayarak kız kardeşine gönlünü kaptıran söylence kahram anı. 214-5. M EN ELA O S - H elena'nın kocası. A gam em non'un kardeşi. 32 0 ,3 3 6 , 348, 3 7 0 ,3 7 5 ,3 8 5 ,3 8 7 , 4 00-1,403, 424, 426-7, 4 7 1 ,5 0 1 -6 ,5 0 8 -1 0 ,5 1 8 ,5 4 3 . M İN O S - M itologyada G irit kralı. Zeus ile
548. O R E S T E S - A gam em non ile K lytaim estra'nın oğlu. Babasının öcünü almak için anasım öldürür. Birçok tragedyaya konu olm uştur. 110,265, 325, 328,333, 381-2,385-6, 39 7 ,4 0 0 , 402,429, 528-9,571. P A T R O K L O S - A khilleus'un can yoldaşı, en yakın arkadaşı. Troya savaşında Hektor tarafından öldürülür. Akhilleııs onun öcünü almak için, çekildiği savaşa yeniden girer. 3 8 9 ,4 9 5 ,4 9 9 , 567. PELEU S - İolkos kralı. A khilleus'un babası. 3 3 1 ,3 8 0 -1 ,3 8 7 ,3 8 9 ,4 0 8 ,4 7 7 , 485. P E L O P S - Zeus'un torunu. Tantnlos'un oğlu. İlençlenm iş soyun atası. 3 7 0 ,3 7 5 ,3 7 8 , 3 8 1 -2 ,3 8 5 ,3 8 7 , 394-400,402. P E N E L O P E - Y a da Penelopein. O dysseus'ıın karısı. Kocaya bağlılığın sim gesi. 326, 4 1 0 ,4 1 8 -2 4 ,4 2 7 ,5 4 3 ,5 6 9 -7 0 . P E R SE P H O N E - Z e u s ile D em eler'in kızı. H ades ona gönül verir yer altı ülkesine kaçırır. 119-20,122, 1 8 4 -5 ,2 1 1 ,2 2 1 ,2 2 3 -7 , 2 4 5 ,2 7 9 ,3 3 1 , 3 3 3 -4 ,4 0 8 ,4 7 6 .
6 lO
T A R İH Ö N C E S İ E G E
P E R SE U S - Zeu s'u n oğlu. Annesi Danae'nin babası A krisios, kızını Zeus'tan korumak için tunçtan b ir odaya kapam ış, ama Zeus yağm ur olup içeri girm iş ve kızla birleşmiş. Perseus bu birleşm enin ürünü. 3 6 1 ,3 7 0 ,3 7 2 -6 ,4 2 3 -4 . P O SE İD O N - O lym pos'lu tanrılar arasında, denizi sim geler ve denizin egem eni sayılır. Deniz tanrı. 9 7 ,1 0 3 , 114,118-9, 1 7 6 ,1 7 8 ,1 8 2 ,1 8 7 -8 ,2 5 2 -6 ,3 3 6 ,3 5 1 ,3 5 3 , 3 6 8 ,3 8 1 ,3 9 2 ,3 9 5 ,4 1 5 ,4 2 3 . P R İA M O S - Son Troya kralı. H ekabe'nin kocası. H ektor'un, A leksandros'un babası. 250-1,318-9, 3 7 9 ,3 8 1 ,3 9 9 ,4 1 0 -1 , 521. P R O M E T H E U S - İnsanları yaratan Titan. Bencilliklerinden ve zorbalıklarından ötürü tanrılara, özellikle Zeus'a kızar. İnsanları, evrende kendine benzer yaratıkları çoğaltm ak için yaratır. 362. P R O T E U S - Pcıseidon'un buyruğundaki küçük deniz tanrılarından. "D eniz ihtiyarı" adıyla da bilinir. 502,504-5. R H A D A M A N T H Y S -Z e u s ile Europa'nın üç oğlundan biri. Ö lüler ülkesinin üç yargıcından biri. 332-3, 351. RH EİA - Ya da Rhea. A nadolu'nun toprak anası K ybele'nin Y unanistan'daki adı. O lym pos'lular diye anılan tanrılar soyunun anası. Zeus, Dem eter, Hera, Poseidon, H ad es ve Hestin onun çocuklarıdır. 2 2 5 ,2 3 5 ,2 4 6 ,4 6 6 . SE İR E N 'L E R - Kadın gövdeli, kuş kanatlı, güzel sesli deniz kızları. Sonradan yarı insan, y an balık biçim inde canlandırılm ışlardır. H içbir insanın dayanam ayacağı kadar güzel seslilerdir. O dysseia'da önem li bir öyküye konu olurlar. 569. SİS Y P H O S - Korinthos kralı. Prom etheus gibi, tanrılara karşı insanları tutar. Tanrılarla boy ölçüşm eye kalkıştığı için korkunç bir cezaya çarptm im ıştır. 156-7, 178-82. T A N T A L O S - Lydia kralı. Cehennem de gördüğü korkunç işkenceyle ünlü. 395, 400. T H E SE U S - Dor ırkının kahram anı Herakles örneği üstüne A tina'da tasarım lanm ış. Ö yküsü, H erakles söylencesiyle benzerlikler taşır. G iderek, A tina'lılar
Thesus'u b ir söylence kişisi değil, tarihsel bir kişi sayar olm uşlar. 1 1 4 -5,245,253-5, 3 1 6 ,3 5 4 ,3 5 5 -6 ,3 6 1 ,3 7 5 ,5 6 2 . T R İP T O L E M O S - D em eter söylencesinde rol oynayan Eleusis kralı. Dem eter tapım mın baş rahibi. Ö ldükten sonra cehennem in yargıçlarından biri olur. 120, 123,246. T Y R R H E N O S - Etrüks'lerin atası. Lydia'lı önder sayılan T yrrhenos, H erakles'in oğlu olarak gösterilir. Troya savaşından sonra halkıyla birlikte İtalya'ya göç eder. 164. ZEU S - Tanrıların tanrısı, tanrıların babası. Gökle ilgili doğal güçlerin tümünü kişileştireıı varlık. Kronos ile Rheia'nın altı çocuğundan sonuncusu. 9 7 ,1 0 3 ,1 1 6 7 ,1 5 6 ,1 6 1 , 1 9 9 ,2 1 3 ,2 2 4 -5 ,2 3 5 ,2 4 0 ,2 4 6 , 2 5 6 ,2 6 8 ,2 7 0 -4 ,2 7 6 ,2 7 9 ,2 8 1 ,3 2 0 ,3 2 4 , 3 2 9 ,3 3 6 -8 ,3 6 8 -9 ,3 7 4 , 3 8 0 ,3 8 9 -9 0 ,3 9 5 , 4 0 6 -8 ,4 1 5 ,4 2 4 ,4 2 6 ,4 5 1 ,4 8 5 -6 ,4 9 0 , 500, 502-3, 508, 5 1 8 ,5 2 5 ,5 6 3 .
6ıı
Yer Adları Dizini
A B Y D O S - Çanakkale Boğazı'm n en dar yerinde bir kıyı kenti. 531. A İG İO N - Peloponnesos'da bir kıyı kenti. 1 1 7 ,2 3 4 ,3 7 7 ,3 8 5 -6 . A K A R N A N İA - Yunanistan'da bir bölge. 2 6 2 -4 ,3 4 2 ,3 5 1 ,4 1 7 ,4 2 1 ,4 2 3 -5 . A K H A İA -Y u n a n ista n 'd a kent ve bölge adı. Bu adı taşıyan iki bölge var. Biri, Thessalia'm n güneyinde, öbürü Peloponnesos'un kuzeyinde. 162,377, 3 7 8 ,3 8 0 ,3 8 2 , 3 8 6 -9 1 ,3 9 7 ,4 2 6 . A L P H E İO S - Yunanistan'da bir ırm ak. 214-5. A R G O L İS - Yunanistan'da bir bölge. 2 2 ,1 2 0 , 1 2 3 .1 5 7 .1 6 2 -4 ,2 6 8 ,3 6 7 ,3 7 7 ,3 8 2 ,3 8 4 , 391. A R G O S - Yunanistan'da kent ve bölge. Peloponnesos'un kuzeydoğu bölgesi olan A rgolis'in başkenti. 2 2 ,1 2 0 -1 ,1 2 4 ,1 5 6 , 1 6 0 -2 ,1 8 1 ,1 8 6 ,2 1 0 ,2 1 8 ,2 4 7 -8 ,2 5 2 ,2 6 8 7 0 ,2 7 2 -3 ,2 7 5 ,3 0 7 ,3 6 7 ,3 6 9 ,3 7 1 -2 ,3 7 4 , 3 7 6 -7 ,4 0 6 ,5 3 5 -6 ,5 4 8 -9 ,5 5 2 -4 . A R K A D İA - Yunanistan'da bir bölge. 108, 1 2 0 .1 2 3 .1 6 2 -3 ,2 1 1 ,2 4 4 ,2 4 7 ,2 6 1 -2 ,2 6 5 -6 , 3 3 9 ,3 5 0 ,3 6 7 ,3 8 1 ,3 8 3 ,3 9 1 -2 ,5 2 9 . A TİN A - Yunanistan'da kent. 99-100,103, 1 0 6 ,1 0 8 -9 ,1 1 3 -4 ,1 1 6 ,1 1 8 ,1 2 0 -1 ,1 3 0 ,1 3 4 , 137, 1 5 9 -6 0 ,1 6 3 ,1 6 6 ,1 7 1 ,1 8 2 ,2 1 0 -1 ,2 2 5 , 2 2 7 ,2 3 7 ,2 4 7 -9 ,2 5 3 ,2 5 5 -6 ,2 6 2 -3 ,2 6 7 ,2 7 0 1 ,3 0 1 -4 ,3 1 3 -6 ,3 2 9 ,3 5 0 ,3 5 4 ,3 5 6 -7 ,3 7 5 , 3 8 2 -4 ,4 1 1 ,4 7 3 ,4 7 5 ,4 9 2 ,5 1 3 ,5 3 0 ,5 3 4 -5 , 5 3 7 ,5 3 9 ,5 4 5 -6 ,5 4 8 ,5 5 6 -6 3 ,5 8 3 -4 . A T T İK A - Yunanistan'da bölge. 2 2 ,9 5 ,9 7 , 1 0 0 ,1 0 2 -6 ,1 1 3 -4 ,1 1 7 ,1 2 0 ,1 2 3 -4 ,1 2 6 ,1 3 0 1 ,1 3 7 ,1 5 9 ,1 6 1 -4 ,1 6 6 ,1 8 2 ,1 8 7 -8 ,2 0 9 ,2 3 9 , 2 4 9 ,2 5 3 ,2 5 5 ,2 6 4 -6 ,2 6 8 ,3 0 3 ,3 0 5 ,3 0 9 , 3 1 6 ,3 3 2 ,3 3 9 ,3 4 3 ,3 4 5 ,3 5 3 -4 ,3 5 6 -7 ,3 6 7 , 3 7 9 ,3 8 2 -4 ,4 1 6 ,4 6 2 ,4 7 0 ,4 7 5 ,4 8 9 -9 0 ,4 9 5 ,
5 3 0 ,5 3 7 ,5 4 7 ,5 5 7 ,5 8 1 -3 . AZA N İA - Peloponnesos'da bir kent. 123. B O İO T İA - Yunanistan'da bölge. 9 5 -7 ,1 1 6 , 1 2 4 ,1 6 1 -2 ,1 7 4 ,1 7 7 ,1 8 0 ,1 8 4 -6 ,2 1 5 ,2 4 9 , 2 5 3 ,2 6 4 ,2 6 8 ,3 0 1 ,3 3 9 ,3 6 7 ,3 8 5 ,3 8 7 -8 , 3 9 0 -2 ,3 9 4 ,3 9 6 ,4 7 8 -9 ,4 9 2 ,5 2 9 ,5 5 4 -5 . B O SP H O R O S - Ya da Bosporos. İstanbul Boğazı. 2 1 ,5 0 7 ,5 2 9 . D ELO S - Ege Denizi'nde ada. Kyklad takımadaları arasında. 1 6 0 ,1 6 2 ,2 3 7 ,2 6 3 , 2 8 1 ,4 7 6 ,4 7 8 ,4 8 4 -7 ,4 8 9 ,5 3 1 ,5 3 8 -4 0 ,5 4 4 , 5 5 1 ,5 55-6,563. D ELPH O İ - Y unanistan'ın Phokis bölgesinde kent. 9 5 - 6 ,1 0 7 ,1 7 8 ,1 8 8 ,1 9 2 ,2 0 6 ,2 1 8 , 2 8 1 ,3 1 0 ,3 3 3 ,3 3 8 ,3 6 8 ,3 7 4 ,3 8 1 ,4 7 8 . D O D O N A -Y u n a n is ta n 'ın Epiros bölgesinde kent ve tapım m erkezi. 160, 1 6 2 ,2 7 9 ,3 8 1 ,3 8 9 -9 0 ,3 9 2 . D Y M E - Yunanistan'da kent. Peloponessos'da on iki İon kentinden biri. 3 4 2 ,3 7 7 ,3 8 6 ,4 1 7 . E L E U SİS - Yunanistan'ın Attika kıyılarında kent. Dem eler tapm ağının m erkezi. 111, 1 1 9 -2 4 ,1 6 3 ,1 9 8 ,2 1 0 -1 ,2 2 2 -3 ,2 2 5 ,2 4 3 , 2 4 5 -7 ,2 7 9 ,3 1 6 ,3 3 2 , 3 5 4 ,531. E LİS - Peloponnesos'un kuzeyinde bölge ve kent. 1 0 8 ,1 6 0 ,1 6 2 -3 ,1 8 1 -3 ,2 4 7 ,2 6 2 -3 , 2 6 6 ,3 0 1 ,3 4 2 ,3 6 7 ,3 9 1 ,3 9 7 ,4 0 1 -2 ,4 6 6 , 4 7 3,535. E P E İR O S - Yunanistan'da bölge. 10 7 ,1 1 3 , 174,388. EPH ESO S - A nadolu'da kent. Efes. On iki İon kentinden biri. 2 1 ,1 6 0 ,1 7 1 ,1 7 3 ,2 5 8 6 0 ,2 6 3 ,2 6 7 ,2 7 0 ,2 7 4 ,2 8 1 ,4 2 6 ,4 7 5 ,5 0 7 ,
612
T A R İH Ö N C E S İ E G E
5 3 0 -1 ,5 3 7 ,5 4 3 ,5 4 5 . E P İD A U R O S - Yunanistan'da kent ve tapım m erkezi. 1 6 0 -1 ,2 0 7 ,2 4 7 ,2 6 3 ,3 8 3 , 530. EU BO İA - K halkis ve Eretria'nın üzerinde bulundukları ada. 116,124, 161,262,26973, 3 0 5 ,3 5 1 ,3 7 4 ,3 8 2 ,5 3 0 . E U PH R A T ES - A nadolu'da ırm ak. 43. FEN İK E - A kdeniz'in güney kıyılarında ülke. 1 1 2 ,1 1 6 ,3 0 9 ,3 1 1 ,3 6 8 -9 ,3 7 1 ,3 7 6 , 4 1 8 ,4 2 3 , 497, 5 0 1 -6 ,5 0 8 ,5 1 4 , 538. G İR İT - A kdeniz'de ada. 2 0 ,2 2 ,9 5 -6 ,1 0 3 , 1 1 6 ,1 2 0 ,1 2 8 ,1 3 8 ,1 5 5 ,1 5 9 ,1 6 3 -4 ,1 6 7 -9 , 184, 2 3 0 ,2 3 3 ,2 4 0 . 2 4 5 ,2 7 0 -1 ,2 7 3 ,2 7 6 , 2 7 9 -8 1 ,2 8 7 ,3 2 4 ,3 3 2 -4 ,3 5 1 ,3 6 2 ,3 6 4 ,3 6 7 9 ,3 7 5 -6 ,3 7 9 ,3 9 1 ,4 0 6 -7 ,4 1 2 ,4 6 5 -6 ,4 7 8 , 5 0 1 -2 ,5 0 6 ,5 0 8 , 5 3 6 ,5 4 8 ,5 6 9 ,5 8 4 . H A L İK A R N A S SO S - A nadolu'nun Ege kıyısında kent. 1 1 7 ,1 5 8 -6 0 ,5 0 7 ,5 4 4 . H E B R O S - Trakya'da ım ıak. 21, 507. H E L L E S P O N T O S -Ç a n a k k a le Boğazı. 164, 3 9 8 ,5 2 7 ,5 2 9 , 5 3 1,558, 561. H E R M İO N E - Yunanistan'da, Peloponnesos'da kent. 120-1, 160, 247, 270-2. H E R M O S - Ege'de ırmak. 2 1 ,1 7 0 ,3 9 8 ,5 0 7 , 5 2 8 ,5 3 1 ,5 3 6 . İD A - Çanakkale bölgesinde dağ. Kaz Dağı. 2 7 9 ,5 2 2 -3 ,5 3 3 . İO L K O S - Yunanistan'da kent. 160,1 7 5 ,1 8 1 , 184,187, 1 8 9 ,3 9 3 ,5 3 3 . İO N İA - Ege bölgesi. 9 5 ,9 7 ,1 0 5 ,1 2 6 ,1 3 7 , 155-7 ,1 7 1 ,1 8 1 -2 , 187, 18 9 ,3 0 1 ,3 1 6 , 373, 382-4, 392, 429, 4 9 0 ,5 1 0 ,5 2 7 -8 , 530-3,5368 ,5 3 9 ,5 4 5 -7 ,5 4 9 ,5 5 1 ,5 5 3 ,5 5 6 ,5 6 3 -4 . İS T H M O S - Peloponnesos yarım adasını anakaraya bağlayan kıstak. 1893'de Korint Kanalı açıldı. 2 5 3 -4 ,3 0 1 ,5 5 3 . İTH A K A - H om eros'da İthake diye geçer. Ada. 105,12 4 -5 ,160, 4 1 7 -2 1 ,423-4,427, 4 5 8 ,5 3 4 ,5 4 0 , 569-70. K A PPA D O K İA - Orta A nadolu'da, Toros D ağlan ile Karadeniz arasında kalan bölge. 19-20, 169-70, 222, 2 6 6 ,3 9 9 ,5 2 8 . K A RİA - A nadolu'nun Akdeniz kıyısında bölge ve ülke. 9 5 ,1 5 5 , 158-62,164,166-68, 183, 1 8 9 ,2 4 7 ,2 6 0 ,2 6 2 , 264, 2 6 7 ,2 7 0 ,2 7 7 ,
280-1, 3 1 1 ,3 4 0 , 362-3, 367, 369, 424, 426, 5 0 0 .5 2 8 ,5 3 8 . K A U N O S - Akdeniz kıyısında, K aria'da bir kent. Köyceğiz D alyanı ağzında. 21,168, 507. K EO S - Ege Denizi'nde ada. Kyklad'lardan. 1 1 7 .2 1 9 .3 4 2 .5 3 4 -6 ,5 5 7 . K H İO S - Ege D enizi'nde ada. Sakız adası. 15 8 ,1 6 1 -2 ,2 6 6 , 483, 5 3 0 -1 ,5 3 3 -7 ,5 3 9 ,5 4 0 -
1. K IB R IS - Eski adıyla Kypros. A kdeniz'de ada. 2 0 ,1 3 3 ,3 6 2 ,3 6 6 ,3 7 8 -9 ,3 8 1 ,3 9 1 ,3 9 3 , 4 9 7 ,5 0 1 -2 ,5 0 6 ,5 0 8 -1 0 ,5 3 4 , 541-2, 547, 549,552. K İL İK İA -O r ta ve Doğu A kdeniz Bölgesi. 1 5 5 ,1 6 6 ,3 6 8 ,3 7 8 -9 . K LA ZO M EN A İ - A nadolu'da kent. Çeşme yarım adasında on iki İoıı kentinden biri. 530-1. K N İD O S - Ege'de kent. Datça yarım adası, Tekirburnu. 119,309. K N O S S O S - G irit adasında kent. 21-2,116, 1 6 6 ,1 6 8 ,2 2 2 , 234, 2 4 5 -6 ,2 7 1 ,2 7 4 ,2 7 9 , 3 0 0 ,3 6 2 -4 ,3 7 5 , 3 9 8 ,4 7 9 ,5 0 8 , 534, 568. K SA N T H O S - Batı A kdeniz bölgesinde kent. Kınık. Ayrıca Batı A kdeniz bölgesinde ırm ak, Kocaçay. 157, 321, 507,531. K Y K L A D 'L A R - Ege D enizi'nde takımadalar. 2 0 ,2 2 ,9 5 -6 , 161,1 6 3 ,1 6 7 , 239-40, 2 6 4 ,3 6 7 ,4 1 8 ,4 2 4 , 527,538. KYM E - Ege bölgesinde kent. On iki Aiol kentinden biri. Nem rut. 171, 528-30,5347 ,554. L A R İSSA -Y u n a n ista n 'd a Thessalia ' bölgesinde kent. 160,163, 175,251, 369, 374,528. L E M N O S - E g e D enizi'nd e ada. 114,160, 1 6 2 -6 ,1 7 3 -4 ,1 8 1 ,1 8 8 ,1 9 0 , 192-3,263,2657,3 4 8 ,5 6 0 -1 . L E S B O S - Ege D enizi'nd e ada. Midilli. 160, 16 2 ,1 7 1 ,1 9 2 -3 ,3 0 4 -6 , 3 1 5 ,3 1 7 ,3 6 2 ,3 9 5 , 3 9 8 ,4 0 1 -2 ,4 6 5 ,4 9 2 , 5 0 2 ,5 0 7 ,5 2 8 -3 0 ,5 4 6 . 548, 553,583-4. L O K R İS - Yunanistan'ın kuzeyinde bölge. 161, 1 8 9 ,2 4 9 -5 0 ,2 6 6 ,3 4 0 , 4 2 5 ,5 2 9 ,5 5 5 . LYD İ A - E ge'de bölge ve ülke. 1 3 3 ,1 5 5 ,1 6 2 6 ,1 6 8 ,1 7 0 ,1 7 3 ,1 8 9 ,2 7 7 ,3 1 3 , 394-5,398-9, 4 6 5 .4 7 9 .5 2 8 .5 3 4 -5 ,5 4 1 ,5 4 5 . LYK İA - Batı A kdeniz'de bölge ve ülke. Fethiye-Antalya arası. 91, 1 14,133-5,155-
Y e r A D L A R I D İZ İN İ
8 ,1 6 4 ,1 6 6 -9 , 182,277, 3 1 8 ,3 2 1 -2 ,3 6 3 , 3 7 4 -5 ,3 9 3 ,4 7 6 ,5 3 1 . M A İA N D R O S - Ege bölgesinde ırmak. Büyük M enderes. 2 1 ,1 7 0 , 36 7 ,5 0 7 , 528. M A R A TH O N - Yunanistan'ın Altika bölgesinde kent ve ova. 1 0 5,116, 160,254, 287, 345. M EG A RA - Yunanistan'da kent. 121-2,1601 ,2 2 3 ,2 5 3 ,2 6 2 -4 ,3 4 2 ,3 6 9 ,4 2 5 ,5 6 1 . M E M İ’H İS - M ısır'da kent. 371,504-5. M E SSE N İA - Yunanistan'ın Peloponnesos yarım adasında bölge. 117, 161, 182,190-1, 2 3 9 ,2 4 7 , 2 6 2 ,3 6 4 , 3 6 7 ,3 9 1 ,4 0 5 ,4 2 5 -6 , 538,544. M İL E T O S - Ege bölgesinde kent. Söke ovasının batısında. Balat. 157, 159-60,168, 28 1 ,5 0 7 , 5 3 0 -1 ,5 4 1 ,5 4 2 ,5 4 4 . M YKEN E - Ya da M vkenai. Yunanistan'da kent. 22-3, 1 5 6 ,2 İ 0 , 234, 2 3 9 ,2 4 2 ,2 4 7 , 2 6 8 -7 0 ,3 6 2 -4 ,3 6 6 , 3 6 9 ,3 7 3 -7 ,3 8 5 -6 ,3 9 2 , 3 9 4 ,3 9 6 -7 ,3 9 9 , 4 0 2 ,4 2 3 ,4 2 6 ,4 9 0 ,4 9 6 -7 , 4 9 9 -5 0 0 ,5 0 8 -9 ,5 2 7 -8 ,5 3 2 ,5 3 4 ,5 3 6 ,5 6 7 . M Y T İL E N E -K e n t. Lesbos adasında. 171, 5 3 0 ,5 3 2 ,5 4 1 -2 ,5 5 8 . N A U K R A T İS - Kent. Nil ırm ağı ağzında Yunan kolonisi. 3 7 1 ,3 7 3 ,5 0 5 ,5 3 2 . O LYM PİA - Yunanistan'da Elis bölgesinde kent ve tapmak. 107-8, 111. 160, 162, 182, 1 8 6 ,2 1 0 ,2 2 5 , 262-, 270, 27 6 ,3 0 7 , 395-8, • 402. O R K H O M E N O S - Yunanistan'ın Boiotia bölgesinde kent. 1 2 1 ,1 6 0 ,1 7 7 -8 , 180,1838 ,2 4 7 ,2 5 3 , 2 6 3 -4 ,3 6 3 -4 ,3 6 6 -7 ,3 8 2 ,3 8 8 , 392,554. P A R N A S SO S - Yunanistan'da Delphoi yakınında dağ. 9 5 ,1 6 6 , 281. P H O K İS - Yunanistan'da bölge. 381-2,394, 4 1 8 ,5 3 0 . P H R Y G İA - A nadolu'da Phrvg'lerin yurdu. 113,155, 222, 225, 3 9 4 ,3 9 8 -9 ,5 2 7 . P R O P O N T İS - M armara Denizi. 21, 162, 164, 17 1 ,2 6 6 ,5 3 1 . R O D O S - Ya da Rlıodos. A kdeniz'de ada. 21, 95, 168,247, 309, 314-6, 3 4 2 ,3 4 5 ,3 6 7 -8 , 3 7 1 ,3 7 8 ,3 9 1 ,5 0 7 ,5 3 4 .
613
SA M O S - Ege Denizi'nde, K uşadası’nın günevinde ada. 9 9 ,1 5 8 , 160,209, 270-1, 315, 417, 420, 424, 492. 507, 530, 541, 544, 548,556. SA R D E S - Ege Bölgesi'ııde Lydia başkenti. Sarf. 21, 1 6 0 ,1 7 0 ,3 9 3 ,3 9 8 , 465, 507,548. SK A M A N D R O S - Çanakkale bölgesinde ırmak. Küçük M enderes. 2 1 6,520. SM Y R N A - Ege'de kent. İzm ir. 1 60,171,247, 528, 531,533-7. SPA R T A - Peloponnesos'da, Lakedaimon başkenti. 1 1 7 .1 3 5 ,1 3 7 ,1 6 0 -1 ,1 9 0 -1 , 209, 218,225, 230, 247, 2 6 0 -3 ,2 6 7 -8 ,2 7 5 , 302, 3 0 5 -6 ,3 2 1 ,3 2 3 ,3 4 3 , 3 5 0 ,3 8 -7 ,4 0 2 ,4 2 1 , 4 2 4 -6 ,4 6 5 ,4 7 1 ,4 7 3 ,4 9 2 , 501-4,506, 50910, 529, 541-3, 547-9, 551, 55 3 ,5 5 6 , 560, 569, 584. SY R A K U SA - Sicilya adasında kent. Korinthos kolonisi. 21, 11 8 -9 ,3 1 4 ,4 6 5 , 537,540, 555-6,558-9. T E N E D O S - Ege D enizi'nde ada. Bozcaada. 315,528. T H E B A İ-Y u n a n ista n 'ın Boiotia bölgesinde kent. M ısır'da da bir Tlıebai kenti vardı. 2 3 ,9 5 , 113, 1 1 6 ,1 2 1 ,1 7 5 , 177-8,184,247, 2 7 5 -6 ,3 1 9 ,3 2 8 ,3 3 3 ,3 6 2 -4 ,3 6 6 , 368, 371-3, 376, 382, 389, 392, 3 9 4 ,5 0 3 , 505, 540,543, 547,554. T İG R İS - A nadolu'da ırm ak. Dicle. 16,43. T İR Y N S -Y u n a n ista n 'ın A rgoiis bölgesinde kent. 2 3 ,1 5 6 ,2 6 9 -7 0 , 27 2 ,3 6 3 , 3 6 6 ,369, 374-5,396. T R O A S -Ç a n a k k a le bölgesi. Troya yöresi. 161-3, 2 1 6 ,2 6 6 -7 ,3 6 7 , 3 9 5 ,5 2 8 ,5 3 4 ,5 5 8 . T R O İZ EN - Peloponnesos'da bir kent. 120-1, 1 6 1 ,2 3 7 ,2 5 2 ,2 5 4 ,2 6 3 -4 ,5 4 1 , 543,548. T R O Y A - Çanakkale bölgesinde kent. Truva. 2 1 ,2 3 ,1 1 6 , 156-7 ,1 6 1 -2 ,1 7 8 , 183, 188, 247, 249-51,265-8, 308, 315,31 8 -2 0 ,3 3 9 -4 0 , 3 4 8 ,3 5 3 ,3 6 1 -2 ,3 6 6 ,3 6 9 ,3 7 8 -8 0 , 383,388, 392-3, 398-9,401-2, 4 0 5 ,4 0 7 ,4 1 0 -1 ,4 1 9 , 4 2 4 ,4 7 5 ,4 9 7 ,4 9 9 ,5 0 1 -7 ,5 1 0 -1 , 520, 525, 527-8 ,5 3 0 .5 4 0 -3 , 547, 549, 551, 5 5 8,562, 567-8. Z A K YN TH O S - Y unanistan'ın batı kıyılarında ada. Zanta. 160, 302, 345, 378, 417,42 0.
T
a r
İh
ö n c e s
İ E
g e
Resimler Dizini
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28.
Dağkeçisi dansı: Yontmataş Çağı geyik boynuzu......................... 48 Athena ve yılan: Melos Adasından bir kabartm a.......................108 Gömüt tepesi ve yılan: Attika v a z o s u .......................................... 109 Ölüler şöleni: Lakonia kabartm ası................................................. 110 Kalkan üzerinde öküz başı: Attika v a z o su .................................. 114 Bir Filistinli: Mısır resm i......................................................................155 Amazon: Attika v a z o s u ......................................................................172 Ay tapımı: M inos'dan bir değerli t a ş ............................................. 202 Bir Mainad: Attika vazosu ................................................................. 207 Nar tutan tanrıça: Attika yontusu.................................................... 209 Domuz kurban eden kadın: Attika v azosu ...................................212 Kuyu başındaki kızlar: Attika v a z o s u ........................................... 214 Artemis ile Aktaion: Attika v a z o s u ................................................215 Üç yüzlü Hekate: T a k ı ......................... 220 Persephone Hades'de: Attika v azo su . ...................................223 Willendorf Venüsü: Yontmataş Çağı y o n tu su ............................227 Thessalia yontusu: Sesklo'dan bir te rra k o tta .............................. 228 Küçük Minos Yontusu: Knossos'dan bir terrakotta................... 229 Kyklad yontusu m e rm e r ................................................................... 233 "Kutsama devinimi": Knossos'dan bir tunç y o n tu ................... 234 Yüzlü bir Troya çöm leği..................................................................... 240 Keçinin emzirdiği bebek: Minos m ü h r ü .......................................241 Çifte yüzlü Minos baltası: Knossos'dan değerli taş üstüne o y m a ........................................................................................................ 241 Minos boğa güreşi: Knossos'dan değerli taş üstüne o y m a. . . 242 Mykene tapım sahnesi: Mykene'den bir altın yüzük.................242 Kutsal ağacın önünde dans: Mykene'den bir altın y ü z ü k .. . . 243 Demeter'in yükselişi: Terrakotta kabartm a...................................244 Demeter'in Pappas tipi: Eleusis'den bir te rra k o tta ................... 244
R ESİM L ER D İZİN İ
29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66.
615
Minos yılan rahibesi: Küçük yontu................................................... 244 Britomartis: Lyttos'dan değerli taş üstüne o y m a ........................ 245 Tanrının yere inişi: Minos m ührü..................................................... 245 MinosTu rahip: Knossos'dan bir kabartm a....................................246 Demeter ile Triptolemos: Attika tası................................................. 246 Athena: Attika v a z o s u ......................................................................... 248 Athena, Erikhthonios ve Kekrops: Attika kab artm ası 252 Athena ve Kekrops kızları: Attika vazosu ...................................... 253 Athena'nm doğumu sırasında Poseidon ve Hephaistos: Attika vazosu ........................................................................................... 257 Ephesos'lu Artemis: Ephesos'dan bir küçük y o n tu ....................258 Ana-tanrıça ve ikizler: Attika vazosu............................................... 259 Artemis Orthia: Sparta'dan bir fildişi kabartm a...........................261 Zeus ve Hera: Attika v a z o su .............................................................. 271 Minotauros: Knossos'dan bir sikke................................................... 273 Etrüsk zırhı: Vetulonia'dan bir dikilitaş.......................................... 277 İuno ile Herakles: Roma tunç yontusu.............................................278 Apollon ile Artemis: Melos Adası'ndan bir v a z o ........................ 280 Çift sürme: Attika v a z o s u ...................................................................298 Çift sürme: Vari'den bir v a z o ............................................................ 298 Zeytin hasadı: Attika vazosu .............................................................. 299 Kır dansı: İonia vazosu ......................................................................... 300 Kura çekimi: Attika v azo su .................................................................318 Kharit'ler: Attika duvar kabartm ası................................................. 331 Matres Dea'lar: Avigliano'dan bir duvar k a b a rtm a sı 335 Laussel Venüsü: Yontmataş Çağı o y m a s ı...................................... 335 Minos gemisi: M ü h ü r........................................................................... 351 Oluk Gömüt Hanedam'nın altından yapılm ış ölüm m askı . . 364 Mykene'de yaban domuzu avı: Tiryns'den bir duvar resmi . 364 Gemiye binme sahnesi: Tiryns'den bir m ü h ü r............................. 365 Mykene'deki Aslan K apısı...................................................................365 Perseus ve Gorgon: Attika v a z o s u ................................................... 372 Minos'lular M ısır'da: M ısır resm i..................................................... 373 Ege gemisi: M ısır r e s m i....................................................................... 374 Ariadne, Theseus ve Minotauros: Altın ta k ı................................. 375 Mykene'li kadın: Tiryns'den bir duvar re sm i............................... 412 Dansçılar: Attika v a z o s u .....................................................................439 Müzik eşliğinde ekmek pişirenler: Boiotia'dan bir terrakotta 445 Musa'lar Attika v a z o s u ....................................................................... 461
6 ı6
67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85.
T
a r
İ
h ö n c e s
İ E
g e
Alkaios ve Sappho: Attika v a z o su ..................................................467 Mykene'li dansçı: Vapheio'dan bir s ü s ta ş ı...................................474 Apollon ve lir: Attika vazosu.............................................................477 Knossosİu kadınlar: Duvar resmi (onarılm ış)............................480 Tanrıçanın yeryüzüne inişi: Minos mühür yü zü ğ ü ................... 480 Minos korosu: Terrakotta................................................................... 481 Lir çalan Minos'lu: Hagia Triada Lahiti......................................... 482 Karma koro: Attika v a z o s u ...............................................................483 Lir çalan adam: Attika vazosu.......................................................... 484 İçki şöleni: Attika şarap tası...............................................................489 Dans eden genç kız: Attika şarap tası............................................. 491 Dördüncü Oluk Gömüt'den bir altın k u p a ...................................496 Yaban domuzu dişinden tolga: Mykene iş i...................................496 Aphrodite ile kuğu: Attika k u p a sı ...................................501 Güvercin başlı Aphrodite: Kıbrıs terrakottası.............................. 509 Koşu: Attika v a z o s u ............................................................................521 İris: Attika v azosu ................................................................................ 524 Alt-Mykene askerleri: Mykene'den bir vazo................................ 529 Kral Arkesilas: Lakonia ku p ası........................................................ 550
6 17
Çizelgeler Dizini
I. II.
Akrabalık T erim celeri.................................................................. 56-7 Amerika Yerlilerinin Akrabalık Sistemlerindeki Bozulm alar........................................................................................... 70 III. Hint-Avrupa Akrabalık A d lığ ı...................................................... 73 IV. İrokua B irliğ i.......................................................................................81 V. Roma'nın Sabin ve Etrüsk K ralları............................................... 92 VI. Tarihöncesi Yunan Süredizini........................................................96 VII. Babayaniı Ardıllığın Evrimi.......................................................... 148 VIII. Sisyphos S o y u .................................................................................. 156 IX. Orkhomenos K ra lla rı..................................................................... 179 X. L a p ith 'le r........................................................................................... 180 XI. Minias ile T y ro .................................................................................. 185 XII. Eratosthenes'in Süredizini.............................................................362 XIII. Argos S o y a ğ a c ı................................................................................ 370 XIV. A iakid T er........................................................................................... 380 XV. P elop id T er......................................................................................... 400 XVI. Perieres ve Thestios..........................................................................424 XVII. Homeros Kiilliya tı............................................................................541
6 l8
T A R İH Ö N C E S İ E G E
Haritalar Dizini
I. II. III. IV. V. VI. VII. VIII. IX. X.
Doğu A k d en iz...................................................................................... 21 Demeter T a p ım la rı........................................................................... 121 Ege'nin Tarihöncesi H alkları.......................................................... 160 Dimini Kültürü (Thessalia I I ) ....................................................... 175 Artemis Tapım ları............................................................................. 263 Argos O v a s ı........................................................................................ 269 Peloponnesos'daki Akha Yerleşim M erkezleri................... 386 Thessalia A k h aia'sı........................................................................... 388 Odysseus'un K ra llığ ı.......................................................................417 Anadolu ve K araden iz.....................................................................507
Y A K IN D A H O M E R ’D EN :
* Eski Y u n an T oplum u Ü stüne İn celem eler İLK FİLO ZO FLA R G eorge T h o m so n Ç eviren: M ehm et H. D oğan
* D ram an ın T oplu m sal K ökenleri Ü stü n e B ir İn celem e A İSK H Y L O S V E A TİN A G eorge T h o m so m Ç eviren: M ehm et Fİ. D oğan
İngiliz bilim insanı George Tbomson (1903-1987), Batı uygarlıklarına kaynaklık eden tarihöncesi Ege'yi toplumsal, sanatsal ve felsefi yönleriyle incelemek için yıllarını verdi. Thomson'ın bu çalışmalannın başyapıtı niteliğindeki Tarihöncesi Ege, Tunç Çağı'na denk düşen dönemde Ege'de anaerkil toplum düzeni, toprağın kullanım biçimleri, kentlerin gelişimi ve destanın doğuşunu inceliyor. Arkeoloji, antropoloji, sosyoloji, dilbilim gibi farklı bilim alanlarının olanaklarından yararlanan Thomson, Tarih öncesi Ege' de, insanlığın geçmişine bütünsel bir yaklaşım getiriyor, insan toplumunun kökenleri ve gelişimine olduğu kadar, bilim ve sanatın kökenleri ve gelişimine de ışık tutuyor. Alanının en saygın çalışmalarından biri olarak kabul edilen bu yapıtı, Celal Üster'in, 1983 Azra Erhat Çeviri Ödülü'ne değer görülen çevirisiyle sunuyoruz.
Kapak resmi: Hagia Triada Lahti üzerindeki tören sahnesinden detay: Kadınlar alayı. İ.Ö
15
yüzyıl. Herakleion Arkeoloji Müzesi, Girit.
ARKEOLOJİ VE EsKİÇAG TARİHİ: 54
• homerkitabevi
}1»11 Çar�ı Cad. ı\u: lJ.l1 3443 J (;f/{ll/(/\ftrrll /str11ılml w1ını•. lıo111erbook�. rom
