Από την οθωμανική ουτοπία στη γενοκτονία
Τον Ιούλιο του 1908 οι κάτοικοι της Θεσσαλονίκης έζησαν μοναδικές, απρόσμενες και αντιφατικές στιγμές, όταν στην πόλη ξέσπασε το από τους ιστορικούς αποκαλούμενο κίνημα, επανάσταση ή πραξικόπημα των Νεοτούρκων. Το Οθωμανικό Κομιτάτο ή Επιτροπή για την Ένωση και την Πρόοδο είχε πλέον υποχρεώσει τον σουλτάνο Αμπντούλ Χαμίτ να προχωρήσει στην εφαρμογή του συντάγματος του 1876. Το αποκορύφωμα των πανηγυρισμών για το γεγονός αυτό ήταν η ειρηνική είσοδος στην πόλη ελλήνων μακεδονομάχων, βούλγαρων κομιτατζήδων και ενόπλων άλλων εθνικών ομάδων, ακόμη και ληστών. Έτσι η Θεσσαλονίκη, που μέχρι την εποχή εκείνη Επιμέλεια αφιερώματος, κείμενο, συνέντευξη: Στέλιος Κούκος
βρισκόταν σε αναβρασμό λόγω των πολιτικών δολοφονιών ανάμεσα σε Έλληνες και Βούλγαρους, έμελλε αίφνης να δει συμφιλιωμένους όχι μόνο τους λαούς και τις εθνότητες που ζούσαν εδώ αλλά και σε ολόκληρη την οθωμανική αυτοκρατορία. Το ίδιο όμως συνέβη και με τους αντάρτες, οι οποίοι μέχρι την προηγούμενη μέρα πολεμούσαν με άσβεστο μίσος στα βουνά και στους βάλτους της Κεντρικής και της Δυτικής Μακεδονίας. Οι άνθρωποι αυτοί τώρα αγκάλιαζαν ο ένας τον άλλο και πανηγύριζαν για την αναγγελία της εφαρμογής του συντάγματος από τον σουλτάνο! Έμπρακτη απόδειξη της συμφιλίωσης και της ειρηνικής συνύπαρξής τους -στο πλαίσιο της συνταγματικής πλέον οθωμανικής ουτοπίας- ήταν η παράδοση του οπλισμού τους. Τον δρόμο της αδελφοσύνης των λαών έδειξαν από την πρώτη ημέρα ο μη-
Συνέντευξη: Ιάκωβος Μιχαηλίδης
Άρθρα: Γιάννης Μέγας Άγγελος Χοτζίδης
τροπολίτης Θεσσαλονίκης και ο πρόεδρος της τοπικής Βουλγαρικής Επιτροπής, οι οποίοι μαζί με τον μουφτή αγκαλιάστηκαν και προέτρεψαν και τον λαό να πράξει το ίδιο. Στο ίδιο πνεύμα απευθύνθηκε προς τους πολίτες ο εκ των ηγετών του Κινήματος Εμβέρ μπέης, στην πλατεία Ολύμπου, η οποία από τότε μετονομάστηκε σε πλατεία Ελευθερίας: “Πολίτες! Σήμερα ο αυθαίρετος ηγεμόνας τελείωσε, η κακή διακυβέρνηση δεν υπάρχει πια. Είμαστε όλοι αδέλφια. Δεν υπάρχουν πια Βούλγαροι, Έλληνες, Σέρβοι, Ρουμάνοι, εβραίοι, μουσουλμάνοι. Κάτω από τον γαλανό ουρανό είμαστε όλοι ίσοι, είμαστε όλοι περήφανοι που είμαστε Οθωμανοί!” Και όμως, λίγο μετά την επικράτησή τους οι Νεότουρκοι άρχισαν να διώκουν τους παράγοντες της ελληνικής και της βουλγαρικής κοινότητας, για να ακολουθήσει η εφαρμογή ενός ευρύτερου σχεδίου εθνικών εκκαθαρίσεων, η οποία κατέληξε στις γενοκτονίες των Αρμενίων, των Ελλήνων και των Ασσυρίων. Ανταπόκριση από την Κωνσταντινούπολη: Αλέξανδρος Μασσαβέτας
26
Kυριακή 16.01.2011 MAKΕΔΟΝΙΑ
Οδήγησε σταδιακά σε επιβάρυνση και αφανισμό των θρησκευτικών μειονοτήτων της οθωμανικής αυτοκρατορίας, με αποκορύφωμα τη γενοκτονία των Αρμενίων και τις εθνικές εκκαθαρίσεις των ελληνικών πληθυσμών της Δυτικής Μικράς Ασίας και του Πόντου την περίοδο 1914-1922
1
1. Χάρτης των Βαλκανίων (1905).
2
Στα προπύλαια του Διοικητηρίου και ενώπιον των αρχών της πόλης και πλήθους κόσμου ο Χιλμί πασάς διάβασε το τηλεγράφημα του μεγάλου βεζίρη για την εφαρμογή του Συντάγματος. Από το βιβλίο του Γιάννη Μέγα “Η επανάσταση των Νεοτούρκων στη Θεσσαλονίκη”, εκδόσεις University Studio Press.
3
Ο μακεδονομάχος Απόστολος Ματόπουλος από την Αλεξάνδρεια Ημαθίας με τον λοχαγό Χαλίλ Μπέη, συγγενή τού εκ των πρωτεργατών του κινήματος Εμβέρ μπέη (επιστολικό δελτάριο).
4
Ο Ιάκωβος Μιχαηλίδης.
Ιάκωβος Μιχαηλίδης Πρόκειται για μία εθνικιστική κίνηση 1 Με τον κ. Ιάκωβο Μιχαηλίδη, επίκουρο καθηγητής Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας της Φιλοσοφικής σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, συζητήσαμε τόσο για το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο εκδηλώνεται το κίνημα των Νεοτούρκων όσο και για τον χαρακτήρα του.
Βουλγάρων... Η Θεσσαλονίκη αποτελούσε το μήλον της Έριδος ανάμεσα σε Έλληνες και Βούλγαρους λόγω της εξαιρετικής γεωγραφικής της θέσης. Ήταν η φυσική πρωτεύουσα της μείζονος Μακεδονίας και με την πλούσια ενδοχώρα της ήλεγχε τους δρόμους του εμπορίου τόσο από τη Δύση προς την Ανατολή (Εγνατία οδός) όσο και προς την Κεντρική Ευρώπη. Η ανάπτυξη των σιδηροδρόμων κατέστησε την πόλη ακόμη σημαντικότερο διαμετακομιστικό κέντρο. Το λιμάνι της παρουσίαζε αξιοσημείωτη εμπορική δραστηριότητα, πλάι σε εκείνα της Κωνσταντινούπολης και της Σμύρνης. Την περίοδο αυτή η πόλη ήταν γεμάτη πράκτορες κάθε βαλκανικής χώρας αλλά και των Μεγάλων Δυνάμεων, οι οποίοι προσπαθούσαν, συχνά βίαια, να προωθήσουν τα εθνικά τους συμφέροντα.
πιπλέον μας έδωσε ιδιαίτερα σαφείς απαντήσεις για τις συνέπειες του κινήματος στον ελληνισμό όπως και άλλους λαούς της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Δεν παραλείψαμε βεβαίως να αναφερθούμε στο πρόσωπο του Μουσταφά Κεμάλ (Ατατούρκ, δηλαδή εθνάρχη για τους Τούρκους).
Ε
Το κίνημα των Νεοτούρκων ξεσπά στις 23 Ιουλίου 1908, όταν η ένοπλη φάση του Μακεδονικού Αγώνα βρίσκεται σε εξέλιξη. Θέλετε να μας πείτε λίγα λόγια για τις ελληνικές πολιτικοστρατιωτικές προσπάθειες στην περιοχή λίγο πριν ξεσπάσει το κίνημα; Το κίνημα των Νεότουρκων ξέσπασε μεσούσης της ένοπλης φάσης του Μακεδονικού Αγώνα, όταν η ελληνική αντεπίθεση στη Μακεδονία βρισκόταν σε εξέλιξη και ο ελληνισμός είχε ανακαταλάβει τα περισσότερα από τα ερείσματά του στην περιοχή, ιδιαίτερα στη μεσαία και νότια ζώνη της Μακεδονίας, απωθώντας βορειότερα τις βουλγαρικές ανταρτικές ομάδες. Επρόκειτο για σημαντική επιτυχία, αν αναλογισθεί κανείς πως έως και το 1904 η επίσημη ελληνική κυβέρνηση, για διάφορους λόγους, ακολουθούσε την πολιτική της “άψογης στάσης”, δηλαδή της μη επίσημης εμπλοκής στις οθωμανικές υποθέσεις.
Και όσον αφορά την ευρύτερη πολιτική συγκυρία στη Βαλκανική; Οι αρχές του 20ού αιώνα ση-
2
μαδεύτηκαν από την κορύφωση του επιθετικού εθνικισμού που σάρωσε σχεδόν όλες τις βαλκανικές χώρες. Το αποτέλεσμα ήταν να συγκρουσθούν οι “Μεγάλες Ιδέες” των βαλκανικών λαών μεταξύ τους, προκαλώντας εκατόμβες θυμάτων και κύματα προσφύγων, που άλλαξαν τον χάρτη της Βαλκανικής όχι μόνο σε
πολιτικό επίπεδο αλλά κυρίως στο επίπεδο της κοινωνίας.
Αλλά και η ίδια η Θεσσαλονίκη την εποχή αυτή βρίσκεται σε αναβρασμό με εκατέρωθεν δολοφονίες μεταξύ Ελλήνων και
Ποια ήταν η ηγετική ομάδα των Νεοτούρκων της Θεσσαλονίκης και ποια ήταν η περιρρέουσα ατμόσφαιρα στην πόλη, μέσα στην οποία αναπτύσσεται; Η ηγετική ομάδα βρισκόταν εξαρχής σε συνεννόηση με τις λοιπές εθνικές κοινότητες; Όλα άρχισαν το 1889, όταν μια ομάδα σπουδαστών στη Στρατιωτική Ιατρική Σχολή της Κωνσταντινούπολης προχώρησε στη σύσταση μυστικής επαναστατικής οργάνωσης με την επωνυμία “Οθωμανικό Κομιτάτο Ένωσης”. Ο Αλβανός Ιμπραήμ Τέμο αποτέλεσε την ψυχή της οργάνωσης αυτής. Σταδιακά η οργάνωση μαζικοποιήθηκε με την προσχώρηση μελών σε όλη την Ευρώπη. Ταυτόχρονα στο εσωτερικό της εμφανίσθηκαν δύο τάσεις. Η μία, η φιλελεύθερη, είχε επικεφαλής της τον πρίγκιπα Σαμπαχεντίν, ενώ η άλλη, η οποία και τελικά επικράτησε, με εκφραστή τον Αχμέτ Ριζά, ερωτοτροπούσε με εθνικιστικές απόψεις. Η οργάνωση της Θεσσαλονίκης υπήρξε προϊόν διεργασιών που ξεκίνησαν στα τέλη του 19ου αιώνα και κορυφώθηκαν την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα. Οι
27
MAKΕΔΟΝΙΑ Kυριακή 16.01.2011
Νεότουρκοι της πόλης, δυσαρεστημένοι από τη βαθμιαία εδαφική συρρίκνωση και την κοινωνική παρακμή της αυτοκρατορίας, είχαν ως βασικό τους αίτημα μετά το 1903 την ανατροπή του σουλτάνου. Πρωταγωνιστικές προσωπικότητες υπήρξαν ο Μεχμέτ Ταλάτ, ο Αχμέτ Τζεβάλ και μετά το 1906 ο Μουσταφά Κεμάλ. Βασική δεξαμενή στρατολόγησης μελών αποτέλεσε το 3ο οθωμανικό σώμα στρατού, που έδρευε στη Θεσσαλονίκη. Τον Σεπτέμβριο του 1907 η οργάνωση της Θεσσαλονίκης μετονομάσθηκε σε “Οθωμανικό Κομιτάτο Προόδου και Ένωσης”, μετά την υπογραφή συμφωνίας με την αντίστοιχη εθνικιστική οργάνωση του Αχμέτ Ριζά που έδρευε στο Παρίσι. Οι Νεότουρκοι ήρθαν πράγματι σε επαφή με τις εθνικές κοινότητες σε διάφορες πόλεις της Μακεδονίας. Τόσο οι Έλληνες όσο και οι Βούλγαροι ήταν χρήσιμοι, αφού αποτελούσαν εν δυνάμει συμμάχους σε ενδεχόμενη σύγκρουση με τον σουλτάνο, ενώ παρείχαν την επίφαση της μαζικότητας και της κοινωνικής αποδοχής.
Πέρα από τη μη εφαρμογή του τουρκικού συντάγματος του 1876, ποια είναι τα άλλα αίτια και οι αφορμές για το ξέσπασμα του κινήματος; Το κίνημα των Νεότουρκων εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο των μεταρρυθμίσεων εντός της οθωμανικής αυτοκρατορίας, οι οποίες ξεκίνησαν το 1839 με την έκδοση του Χάτι Σερίφ, συνεχίσθηκαν με την έκδοση του Χάτι Χουμαγιούν το 1856 και κορυφώθηκαν το 1876. Σκοπός των μεταρρυθμίσεων αυτών ήταν η διακοπή της αποσύνθεσης της οθωμανικής αυτοκρατορίας με τη φιλελευθεροποίηση του καθεστώτος και την παραχώρηση δικαιωμάτων στις μειονότητες που ζούσαν στο εσωτερικό της. Πράγματι η αναστολή της εφαρμογής του Συντάγματος του 1876 ευνόησε την εκδήλωση του νεοτουρκικού κινήματος, αλλά και μια σειρά από άλλα θέματα, όπως ο εδαφικός ακρωτηριασμός της αυτοκρατορίας, πλήγωσαν το γόητρο, ιδίως των στελεχών του στρατού, επιταχύνοντας τις εξελίξεις. Την εποχή αυτή οι ιδεολογικές ζυμώσεις στους κόλπους της κυρίαρχης ελίτ των μουσουλμάνων Οθωμανών ενέτειναν τον προβληματισμό σε σχέση με τον γενικότερο προσανατολισμό της αυτοκρατορίας, από την παραμονή της ως πολυεθνικό μόρφωμα έως τη μετατροπή της σε εθνι-
3
κή εστία των απανταχού τουρκικών πληθυσμών.
Ποια είναι τα κυριότερα γεγονότα της εκδήλωσης της επανάστασης των Νεοτούρκων; Ως γενική παρατήρηση μπορούμε να πούμε πως το κίνημα των Νεότουρκων ακολούθησε μια περίοδο σοβαρής οικονομικής κρίσης στην οθωμανική αυτοκρατορία, με γενικά κακές χρονιές παραγωγής και αντίξοες καιρικές συνθήκες, που ενίσχυσαν τη μετανάστευση στον Νέο Κόσμο και αύξησαν τις τιμές σε βασικά καταναλωτικά αγαθά. Οι ένοπλες εξελίξεις ξεκίνησαν τον Ιούνιο του 1908 με μια σειρά δολοφονιών διοικητικών και στρατιωτικών οργάνων πιστών στον σουλτάνο από στελέχη του Νεοτουρκικού Κομιτάτου και τη διενέργεια ανακρίσεων για τη διαλεύκανση της υπόθεσης. Καθώς το κουβάρι του μυστηρίου άρχισε να ξετυλίγεται και να αποκαλύπτεται η έκταση μιας συνωμο-
Νομίζω πως η πιο χαρακτηριστική στιγμή είναι η αποκαλούμενη “Ημέρα Συμφιλίωσης”, στις 28 Ιουλίου 1908. Τα γεγονότα τα περιγράφει γλαφυρά ο Γιάννης Μέγας στην εξαιρετική μελέτη του “Η επανάσταση των Νεότουρκων στη Θεσσαλονίκη”, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2003. Με βάση το προκαθορισμένο πλάνο, έλληνες και βούλγαροι αντάρτες κατέβηκαν από τα βουνά, κατέθεσαν τα όπλα, έφθασαν στην πλατεία Ελευθερίας, από εκεί στον Λευκό Πύργο, όπου πραγματοποιήθηκε γιορτή. Οι φωτογραφίες της εποχής απεικονίζουν πρώην εχθρούς, Έλληνες, Βούλγαρους και Τούρκους, να δίνουν τα χέρια. Επρόκειτο για μια στιγμιαία ειδυλλιακή εικόνα, που σύντομα αποδείχθηκε αυταπάτη.
σίας που είχε εξαπλωθεί σχεδόν σε ολόκληρη τη Μακεδονία, άνδρες του 3ου οθωμανικού σώματος στρατού στασίασαν στη Ρέσνα στις 3 Ιουλίου 1908 και σύντομα σε διάφορες μακεδονικές πόλεις. Βασικό αίτημα ήταν η επαναφορά του Συντάγματος του 1876. Η νεοτουρκική επανάσταση είχε πλέον εκδηλωθεί. Μέχρι τα τέλη Ιουλίου 1908 μάλιστα οι επαναστάτες είχαν επικρατήσει σχεδόν σε όλες τις μακεδονικές επαρχίες.
Είναι εντυπωσιακή η άμεση αποδοχή του κινήματος από όλες τις εθνότητες και η πραγματικά άμεση συμφιλίωση μεταξύ τους, ακόμη και των ανταρτών, οι οποίοι κατέβηκαν στις πόλεις και αγκαλιάζονταν μεταξύ τους παραδίδοντας και τον οπλισμό τους! Θέλετε να μας μεταφέρετε κάποιες από τις σκηνές αυτές που έζησε η Θεσσαλονίκη;
Πώς τελειώνει για τους λαούς της Βαλκανικής αυτή η ονειρική κατάσταση της οθωμανικής ουτοπίας των αρχών του εικοστού αιώνα; Πολύ σύντομα αποκαλύφθηκε ο πραγματικός χαρακτήρας της νεοτουρκικής ιδεολογίας. Αφού επικράτησαν οι Νεότουρκοι και οι έλληνες και οι βούλγαροι αντάρτες εγκατέλειψαν τα βουνά, ακολούθησαν διώξεις εναντίον προκρίτων της ελληνικής και της βουλγαρικής κοινότητας με το πρόσχημα της αντικαθεστωτικής δράσης. Την ίδια περίοδο η αναταραχή στην Κρήτη και το ενωτικό κίνημα που δημιουργήθηκε εκεί δυσχέρανε ακόμη περισσότερο τη θέση των Ελλήνων της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Έως το 1912 ο ελληνισμός επρόκειτο να περάσει ακόμη τέσσερα δύσκολα χρόνια, καθώς οι διακηρύξεις για παραχώρηση δικαιωμάτων στις εθνικές μειονότητες σύντομα αποδείχθηκαν κενό γράμμα.
Ποιες ήταν οι τελικές επιπτώσεις για τον ελληνισμό από τη δράση των Νεοτούρκων; Ήταν ένα προοδευτικό κίνημα ή μια κίνηση εθνικιστική, όπως την αποκαλεί ο Νίκος Σβορώνος; Επρόκειτο ξεκάθαρα για μια εθνικιστική κίνη-
ση με βασικό της σύνθημα “Η Τουρκία στους Τούρκους”. Οδήγησε σταδιακά στην επιβάρυνση και τον αφανισμό των θρησκευτικών μειονοτήτων της οθωμανικής αυτοκρατορίας με αποκορύφωμα τη γενοκτονία των Αρμενίων και τις εθνικές εκκαθαρίσεις των ελληνικών πληθυσμών της Δυτικής Μικράς Ασίας και του Πόντου την περίοδο 19141922.
Έχουμε ταυτίσει τον Μουσταφά Κεμάλ με τους Νεότουρκους, αλλά όπως φαίνεται δεν είχε κάποια ξεχωριστή δράση, ενώ αργότερα ήλθε και σε αντίθεση με αυτούς. Πώς ακριβώς έχουν τα πράγματα; Πράγματι, την περίοδο 19061908 ο Μουσταφά Κεμάλ δεν είχε στη δράση του νεοτουρκικού κομιτάτου της Θεσσαλονίκης τον ρόλο που παλαιότερα κάποιοι υποστήριζαν. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως δεν αποτέλεσε τη σημαντικότερη μορφή στην οθωμανική και την τουρκική ιστορία τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Η προσωπική του ιδεολογία δεν διέφερε σε τίποτε από τη σκληρή εθνικιστική ιδεολογία των Νεότουρκων. Οποιεσδήποτε διαφοροποιήσεις και αντιπαραθέσεις του ήταν κυρίως προσωπικού χαρακτήρα και απηχούσαν ως επί το πλείστον τη σύγκρουση για τη νομή της εξουσίας. Ταυτόχρονα, τα αδιαμφισβήτητα ηγετικά προσόντα του σύντομα τον ανέδειξαν στην πρωταγωνιστική μορφή του τουρκικού εθνικού κινήματος. Οι Έλληνες της Μικράς Ασίας και του Πόντου γνώρισαν από πρώτο χέρι τις τακτικές εθνοκάθαρσης που ακολούθησε.
4
28
Kυριακή 16.01.2011 MAKΕΔΟΝΙΑ
Με την καθεστωτική αλλαγή της 23ης Ιουλίου 1908 εγκαινιάστηκε τυπικά μία περίοδος πρωτοφανούς ελευθερίας έκφρασης και συνάθροισης για όλες τις εθνότητες της οθωμανικής αυτοκρατορίας
Του Άγγελου Α. Χοτζίδη Ο Άγγελος Α. Χοτζίδης είναι ιστορικός
1,2
Ομάδες πολιτών και στρατιωτικών διαδηλώνουν στην οδό Εγνατία και στην οδό 26ης Οκτωβρίου.
3
Ο Ραχμί, μαζί με άλλα μέλη του Κομιτάτου, διαβάζει την ανακοίνωση αποκατάστασης του Συντάγματος από το μπαλκόνι της Λέσχης Θεσσαλονίκης και συγχρόνως μετονομάζει την πλατεία από Ολύμπου σε Ελευθερίας. Οι φωτογραφίες προέρχονται από το βιβλίο του Γιάννη Μέγα “Η επανάσταση των Νεοτούρκων στη Θεσσαλονίκη”.
τη Θεσσαλονίκη πολιτικές και διπλωματικές εξελίξεις οδήγησαν συλλόγους, κόμματα και κυρίως το ίδιο το Νεοτουρκικό Κομιτάτο στην οργάνωση δημόσιων υπαίθριων συναθροίσεων. Στις συναθροίσεις του Κομιτάτου συμμετείχαν, άλλοτε αυτοβούλως και άλλοτε ύστερα από πίεση των Νεοτούρκων, μέλη διαφόρων εθνοτήτων, όπως Τούρκοι, Έλληνες, Εβραίοι, Ντονμέδες (εξισλαμισθέντες Εβραίοι της Θεσσαλονίκης), Βούλγαροι, Αλβανοί, Σέρβοι κ.ά. Κατά τους πρώτους δέκα μήνες του νέου καθεστώτος σχεδόν όλες οι πληθυσμιακές ομάδες της Θεσσαλονίκης, αλλά και της Μακεδονίας, συντάσσονταν σε μεγάλο βαθμό με τις θέσεις του Νεοτουρκικού Κομιτάτου έναντι των διαφόρων πολιτικών και διπλωματικών εξελίξεων. Όμως η κατάσταση διαφοροποιήθηκε ριζικά αμέσως μετά την καταστολή του κινήματος της αντεπανάστασης που είχε ξεσπάσει στην Κωνσταντινούπολη στις 12 Απριλίου 1909 και είχε απειλήσει με κατάρρευση το καθεστώς. Τότε οι Νεότουρκοι υιοθέτησαν μια πολιτική εξοθωμανισμού, αργότερα εκτουρκισμού, κυρίως έναντι των χριστιανικών εθνοτήτων και των Αλβανών. Η επιλογή αυτή αντικατοπτριζόταν και στην τακτική που ακολούθησε το Κομιτάτο κατά την οργάνωση δημόσιων υπαίθριων συναθροίσεων, με σκοπό τον προσεταιρισμό όσο το δυνατόν μεγαλύτερου τμήματος της κοινής γνώμης. Σε σχέση με την περίοδο πριν από την αντεπανάσταση, η συμμετοχή των διαφόρων πληθυσμιακών ομάδων στις συγκεντρώσεις αυτές δεν ήταν πλέον ούτε μαζική ούτε αυθόρμητη, με αποτέλεσμα την αποστασιοποίηση κυρίως των Ελλήνων, των Αλβανών αλλά και μεγάλης μερίδας των Βουλγάρων από το καθεστώς. Η πολιτική των Νεοτούρκων άλλαξε μόνο μετά την έναρξη του ιταλοτουρκικού πολέμου στις 29 Σεπτεμβρίου 1911. Τότε, με ορατό τον κίνδυνο απώλειας αφρικανικών εδαφών της αυτοκρατορίας (Τριπολίτιδα και Κυρηναϊκή), οι Νεότουρκοι έπαψαν να ασκούν πιέσεις στους κατοίκους της Μακεδονίας, προκειμένου αυτοί να εκφράζουν δημόσια και κατά παραγγελία την υποστήριξή τους στο καθεστώς.
Σ
Από την επανάσταση έως την αντεπανάσταση Η πρώτη μεγάλη δημόσια υπαίθρια συνάθροιση που οργάνωσαν οι Νεότουρκοι στη Θεσσαλονίκη έλαβε χώρα την επομένη της επανάστασης. Την Παρασκευή 24 Ιουλίου, στις 9 το πρωί, περίπου 10.000 άτομα συγκεντρώθηκαν μπροστά από το κονάκι (διοι-
Διαδηλώσεις στη Θεσσαλονίκη των Νεοτούρκων 1
κητήριο), όπου ο γενικός επιθεωρητής των βιλαετίων της Μακεδονίας, Χουσεΐν Χιλμή πασάς, ανέγνωσε τηλεγράφημα του μέγα βεζίρη Σαΐντ πασά για την επαναφορά του Συντάγματος του 1876. Αμέσως μετά το πλήθος πραγματοποίησε πορεία στους κεντρικούς δρόμους της πόλης. Στους εορτασμούς για την επανάσταση, που συνεχίστηκαν για εβδομάδες, συμμετείχαν και εκδρομείς από άλλες πόλεις της αυτοκρατορίας, όπως και από την Ελλάδα, τη Βουλγαρία και τη Σερβία. Έτσι, στις 2 Αυγούστου αφίχθησαν ατμοπλοϊκώς από τον Βόλο 1.500 Έλληνες του Βόλου και της Λάρισας, τους οποίους υποδέχτηκε στο λιμάνι ο ντονμές δήμαρχος της Θεσσαλονίκης Οσμάν Αντίλ μπέη, και στη συνέχεια μετέβησαν στο διοικητήριο. Επικεφαλής των εκδρομέων ήταν ο πρώην πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων Νικόλαος Γεωργιάδης. Την Πέμπτη 10 Σεπτεμβρίου ανα-
μενόταν αντίστοιχη επίσκεψη 247 Βουλγάρων από τη Σόφια ύστερα από πρόσκληση του Νεοτουρκικού Κομιτάτου. Η επίσκεψη αυτή προκάλεσε τότε την πρώτη διαδήλωση που έγινε ενάντια στη θέληση του νεότευκτου καθεστώτος. Οι έλληνες σερβιτόροι της Θεσσαλονίκης απείργησαν, επειδή, όπως δήλωσαν, “δεν επιθυμούμε να υπηρετήσουμε τους Βουλγάρους με τους οποίους τόσον ελληνικόν αίμα μας χωρίζει”. Σύμφωνα με τον Ανδρέα Παπαδιαμαντόπουλο, γενικό πρόξενο της Ελλάδας στη Θεσσαλονίκη, κάποιος “θερμοκέφαλος” (επρόκειτο για τον αποσπασμένο στο προξενείο αξιωματικό Αλέξανδρο Μαζαράκη-Αινιάνα) έπεισε τους σερβιτόρους να αποχωρήσουν, έως τα μεσάνυκτα της Πέμπτης, από τα ξενοδοχεία, τα εστιατόρια και τα καφενεία που εργάζονταν και “την πρωίαν καθ’ ομίλους μετά σημαιών περιήρχοντο την πόλιν”. Η εφημερίδα “Sabah” (Πρωία) έγρα-
ψε ότι “οι απεργοί γύριζαν στους δρόμους με τη μουσική μπάντα μπροστά”. Ο Μαζαράκης έγραψε αργότερα στα απομνημονεύματά του: “Ενέκρινα την στάσιν των, διότι ήθελα γίνη αντίδρασις κατά του πνεύματος που εκυρίευσε μετά το νεοτουρκικό κίνημα τους έλληνας ιδίως αστούς και προκρίτους, ότι δηλαδή δεν υπήρχε πλέον ανάγκη καμμίας εθνικής εργασίας. Πνεύμα το οποίον επικρατούν θα εχαλάρωνεν επικινδύνως το μόλις αφυπνισθέν ελληνικόν φρόνημα”. Δυόμισι μήνες μετά την επανάσταση, η ανακήρυξη της ανεξαρτησίας της Βουλγαρίας και η προσάρτηση της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης από την Αυστροουγγαρία στις 5 και 6 Οκτωβρίου, αντίστοιχα, προκάλεσαν την οργάνωση από το Κομιτάτο διαδηλώσεων σε όλη την αυτοκρατορία. Τότε οι Νεότουρκοι, θέλοντας να αντιδράσουν δυναμικά, οργάνωσαν και ένα μποϊκοτάζ αυστριακών προϊόντων που διήρκεσε έως τα τέλη Φεβρουαρίου του 1909. Στη Θεσσαλονίκη όλες οι εθνότητες συμμετείχαν στη συγκέντρωση που πραγματοποιήθηκε το Σάββατο 10 Οκτωβρίου στο Πεδίον του Άρεως, μπροστά από το κτίριο διοίκησης του Γ’ Σώματος Στρατού. Ενώπιον 12.000 συγκεντρωθέντων εκφωνήθηκαν λόγοι στα τουρκικά, ελληνικά, ισπανοεβραϊκά, αλβανικά, βουλγαρικά, σερβικά, ρουμανικά και γαλλικά. Κύριος ομιλητής ήταν ο Ραχμί μπέης, νεότουρκος και μετέπειτα βουλευτής Θεσσαλονίκης στο οθωμανικό κοινοβούλιο. Ο Ραχμί, με εξαιρετικά μετριοπαθές ύφος και αποφεύγοντας τις υπερβολές, αναφέρθηκε στη μη τήρηση των όρων της συνθήκης του Βερολίνου του 1878 από τη Βουλγαρία και την Αυστροουγγαρία και αρκέστηκε στη γενική αναφορά ότι “η κυβέρνηση, το Κομιτάτο και το έθνος θα πράξουν ό,τι επιβάλλει το καθήκον”.
Δημόσιες συναθροίσεις μετά την αντεπανάσταση Μετά τον Απρίλιο του 1909 οι Νεότουρκοι προσπάθησαν, με αφορμή κυρίως τις εξελίξεις στο Κρητικό Ζήτημα, να συσπειρώσουν γύρω τους όλες τις εθνότητες της Μακεδονίας. Το καλοκαίρι του 1909, αλλά κυρίως από τον Ιούνιο της επόμενης χρονιάς και έως το φθινόπωρο του 1911 το Κομιτάτο οργάνωσε διαδηλώσεις κατά του αγώνα των Ελλήνων της Κρήτης για ένωση με την Ελλάδα. Μάλιστα, θέλοντας να οξύνουν ακόμη περισσότερο το ανθελληνικό κλίμα, οι Νεότουρκοι οργάνωσαν την ίδια περίοδο και ένα μποϊκοτάζ κατά των ελληνικών προϊόντων. Όπως ήταν φυσικό, ύστερα από πιέσεις του Κομιτάτου στις διαδηλώσεις αυτές έπαιρναν μέρος και εκπρόσωποι
37
MAKΕΔΟΝΙΑ Kυριακή 16.01.2011
των Ελλήνων της Θεσσαλονίκης. Όπως έγραψε ο Αβραάμ Μπεναρόγια, ο ηγέτης της σοσιαλιστικής οργάνωσης Φεντερασιόν: “Μόνο η μικρά Φεντερασιόν των Ισραηλιτών σοσιαλιστών ετόλμησε εν ονόματι των δικαιωμάτων των εθνοτήτων να διατυπώση την γνώμην ότι ο Κρητικός λαός έχει το δικαίωμα ν’ αποφασίση διά την τύχην του και να απόσχη επιδει-
θεί προς συζήτηση στο οθωμανικό κοινοβούλιο σχετικά με το εκκλησιαστικό και το εκπαιδευτικό ζήτημα. Θεωρώντας ότι το νομοσχέδιο ευνοούσε τους Βούλγαρους και αδικούσε τους Έλληνες της Μακεδονίας, 3.000 άτομα συμμετείχαν στη διαδήλωση που οργάνωσε ο δικηγόρος και τότε βουλευτής Σερρών Δημήτριος Δίγκας στη Θεσσαλονίκη, στην πλα-
μάλιστα με την επιείκεια που επέδειξαν οι αρχές σε παρόμοια διαδήλωση Τούρκων στο Μοναστήρι.
Οι συγκεντρώσεις της Φεντερασιόν Εντυπωσιακές ήταν οι συγκεντρώσεις που οργάνωνε αρχικά ο Εργατικός Σύνδεσμος του Μπε-
αυτή συμμετείχαν τουλάχιστον 5.000 εργάτες, ενώ εκφωνήθηκαν λόγοι στα τουρκικά, εβραιοϊσπανικά, βουλγαρικά και ελληνικά. Η Φεντερασιόν, πιστή στις σοσιαλιστικές αρχές της και με αφορμή τον ιταλοτουρκικό πόλεμο, οργάνωσε δύο συλλαλητήρια, καταγγέλλοντας την επεκτατική πολιτική της Ιταλίας. Στο πρώτο από αυτά, στις 10 Οκτωβρίου 1911,
κτές της Φεντερασιόν, αλλά και τέκτονες από τις στοές της πόλης. Αφού έκαναν πορεία στις κεντρικές οδούς τραγουδώντας τον ύμνο της Σοσιαλιστικής Διεθνούς και κρατώντας ένα κόκκινο λάβαρο, συγκεντρώθηκαν κοντά στον Λευκό Πύργο, όπου εκφωνήθηκαν λόγοι στα τουρκικά, γαλλικά, βουλγαρικά και εβραιοϊσπανικά. Όμως η σύμπραξη της Φεντερα-
2
κτικώς του κατά παραγγελίαν συλλαλητηρίου”. Ιδιαίτερη βαρύτητα δόθηκε από τους Νεότουρκους στη συμμετοχή Αλβανών στις διαδηλώσεις για την Κρήτη. Αυτό συνέβη επειδή τότε υπήρχε στη Βόρεια Αλβανία έντονη επαναστατική δραστηριότητα και το καθεστώς επιθυμούσε διακαώς να κεντρίσει το ενδιαφέρον των μουσουλμάνων Αλβανών για την τύχη των ομοθρήσκων τους της Κρήτης. Χαρακτηριστική είναι η παρέλαση-διαδήλωση 500 αλβανών νεοσύλλεκτων του οθωμανικού στρατού μπροστά από το γενικό προξενείο της Ελλάδας στη Θεσσαλονίκη (στο κτήριο όπου σήμερα στεγάζεται το Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα) στις 29 Ιουνίου 1910. Οι νεοσύλλεκτοι είχαν οδηγηθεί εκεί από τους αξιωματικούς τους, προκειμένου να βροντοφωνάξουν, εις επήκοον των ελλήνων διπλωματών αλλά και των Ελλήνων της πόλης: “Δεν αφήνουμε την Κρήτη, η Κρήτη είναι δική μας!” Από τη μεριά τους, και οι εκπρόσωποι των εθνοτήτων της Θεσσαλονίκης επέλεξαν, μετά τον Απρίλιο του 1909, την οργάνωση διαδηλώσεων για την προβολή διαφόρων αιτημάτων τους, τα οποία αρκετές φορές έρχονταν σε αντίθεση με τα συμφέροντα άλλων πληθυσμιακών ομάδων ή ακόμη και των Νεοτούρκων. Έτσι, το 1909 και το 1910 οι Έλληνες αντέδρασαν δυναμικά κατά του σχεδίου νόμου που είχε τε-
3
τεία Ελευθερίας, μπροστά από το ξενοδοχείο “Όλυμπος”, το πρωί της 5ης Σεπτεμβρίου 1909. Στο ίδιο μέρος και με τον ίδιο αριθμό συμμετεχόντων πραγματοποιήθηκε νέα συγκέντρωση διαμαρτυρίας την Κυριακή 12 Ιουλίου 1910, αμέσως μετά την ψήφιση του νόμου. Στη συγκέντρωση, που διήρκεσε μία ώρα, παρουσία του μητροπολίτη Αλέξανδρου Β’ Ρηγόπουλου, εκφώνησαν λόγους στα τουρκικά ο εκδότης της “Νέας Αλήθειας” Ιωάννης Κούσκουρας και στα ελληνικά ο δικηγόρος Ιωσήφ Αδαμίδης και ο ιατρός Δημήτριος Ρίζος. Αξιοσημείωτη είναι και μια διαδήλωση που οργάνωσαν Εβραίοι της Θεσσαλονίκης στα μέσα Σεπτεμβρίου 1911, διαμαρτυρόμενοι για τα ανεπαρκή μέτρα που είχαν λάβει οι αρχές κατά της επιδημίας χολέρας που είχε ξεσπάσει στη Μακεδονία. Αν και η διαδήλωση ήταν ειρηνική, αστυνομικοί και στρατιώτες επενέβησαν και συνέλαβαν αρκετούς διαδηλωτές, τους οποίους προφυλάκισαν για τουλάχιστον δύο εβδομάδες. Όπως παρατήρησε ο βρετανός πρόξενος στη Θεσσαλονίκη, η αντίδραση των αρχών ήταν υπερβολικά αυστηρή, συγκρινόμενη
ναρόγια και στη συνέχεια η Φεντερασιόν. Στις δύο αυτές οργανώσεις οφείλεται ο εορτασμός της Πρωτομαγιάς στη Θεσσαλονίκη τα έτη 1909 έως 1912 με τη συμμετοχή χιλιάδων εργατών, κυρίως Εβραίων, αλλά και Βουλγάρων και ελαχίστων Ελλήνων και Τούρκων. Λίγο πριν από την τυπική σύσταση της Φεντερασιόν, ο Σύνδεσμος του Μπεναρόγια και άλλες επαγγελματικές ενώσεις οργάνωσαν στη Θεσσαλονίκη, το Σάββατο 19 Ιουνίου 1909, την πρώτη διαδήλωση καθαρά πολιτικού χαρακτήρα των συνδικαλιστικών ενώσεων σε ολόκληρη την αυτοκρατορία. Η διαδήλωση πραγματοποιήθηκε με αφορμή τη συζήτηση στο οθωμανικό κοινοβούλιο του νόμου περί απεργιών και σε
συμμετείχαν 6.000 άτομα και στο δεύτερο, στις 4 Νοεμβρίου, 10.000 άτομα. Τέλος, ιδιαίτερη περίπτωση αποτελεί η διαδήλωση που έγινε με αφορμή την εκτέλεση του καταλανού παιδαγωγού, αναρχικού και τέκτονα Francisco Ferrer στη Βαρκελόνη. Ο Ferrer ήταν κρατούμενος των ισπανικών αρχών από τις 31 Αυγούστου 1909 και ύστερα από μια δίκη-παρωδία εκτελέστηκε στις 13 Οκτωβρίου. Οι παρατυπίες στη δίκη και η εκτέλεσή του προκάλεσαν την αντίδραση της κοινής γνώμης, αλλά και διαδηλώσεις στη Δυτική Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική. Στη Θεσσαλονίκη το απόγευμα της 23ης Οκτωβρίου διαδήλωσαν περίπου 5.000 άτομα, κυρίως υποστηρι-
σιόν με τους τέκτονες προκάλεσε την αντίδραση ορισμένων μελών της, κυρίως Βουλγάρων, οι οποίοι δεν ήθελαν καμία είδους συνεργασία με εκπροσώπους της αστικής τάξης και γι’ αυτό αποχώρησαν από την οργάνωση. Μάλιστα ακόμη και ο Μπεναρόγια απείχε από αυτή τη διαδήλωση. Συμπερασματικά μπορεί να αναφερθεί πως η συμμετοχή των διαφόρων πληθυσμιακών ομάδων της Θεσσαλονίκης σε συγκεντρώσεις, διαδηλώσεις και συλλαλητήρια της περιόδου δείχνει ότι σχεδόν όλες τάχθηκαν υπέρ της καθεστωτικής αλλαγής του 1908, συμφώνησαν με την επιλογή των Νεοτούρκων για το αντιαυστριακό μποϊκοτάζ και συντάχθηκαν σε μεγάλο βαθμό με αυτούς κατά το κίνημα της αντεπανάστασης. Από την άλλη όμως, οι επιλογές του Νεοτουρκικού Κομιτάτου οδήγησαν τις διεθνοτικές σχέσεις στη Μακεδονία σε μια φάση έντασης, αφού, μετά τον Απρίλιο του 1909, μόνο οι Τούρκοι τάχθηκαν σε μεγάλο βαθμό υπέρ του Κομιτάτου σε πολλά ζητήματα όπως π.χ. το Κρητικό. 1. Οι ημερομηνίες στο κείμενο είναι με βάση το νέο (Γρηγοριανό) ημερολόγιο.
38
Kυριακή 16.01.2011 MAKΕΔΟΝΙΑ
Στη Θεσσαλονίκη ο λαός ξεχύθηκε στους δρόμους ζητώντας, ούτε λίγο ούτε πολύ, την εκτέλεση του σουλτάνου. Η Θεσσαλονίκη επιβεβαίωσε για ακόμη μία φορά τον τίτλο της ως το Λίκνο της Ελευθερίας.
Του Γιάννη Μέγα * Ο Γιάννης Μέγας είναι συγγραφέας του βιβλίου “Η επανάσταση των Νεοτούρκων στη Θεσσαλονίκη”, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις “University Studio Press”.
1 Στις 15 Απριλίου οργανώθηκε στη Θεσσαλονίκη τεράστιο συλλαλητήριο υπέρ του Κομιτάτου με τη συμμετοχή Εβραίων, Βουλγάρων, Ντονμέδων και Ελλήνων και την προκλητική απουσία των μουσουλμάνων. Στο συλλαλητήριο προέτρεψαν τον λαό να συσπειρωθεί γύρω από το Κομιτάτο και να οργανώσει ομάδες κρούσης εθελοντών που θα συνόδευαν τον τακτικό στρατό στην επίθεση για την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης.
Η αντεπανάσταση του 1909 και η καθαίρεση του σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίτ Στις 11 Απριλίου 1909 μονάδες του 1ου σώματος στρατού στην Κωνσταντινούπολη, με παρότρυνση του σουλτάνου και του ιερατικού κατεστημένου, σήκωσαν ανταρσία και κατευθύνθηκαν στην πλατεία της Αγίας Σοφίας, μπροστά στο κτίριο της βουλής, ζητώντας την παραίτηση της κυβέρνησης και του προέδρου της βουλής Aχμέτ Ριζά. σουλτάνος επενέβη διορίζοντας νέα κυβέρνηση. Όταν τα νέα έφθασαν στη Θεσσαλονίκη, η αντίδραση ήταν άμεση. Μέλη της κεντρικής επιτροπής του Κομιτάτου απευθύνθηκαν στον διοικητή του 3ου σώματος στρατού Μαχμούτ Σεφκέτ πασά, ζητώντας του να επέμβει και να οργανώσει προσωπικά την κατάπνιξη της αντεπανάστασης. O Σεφκέτ, παρότι από τη φύση του ιδιαίτερα επιφυλακτικός, δέχθηκε να συνεργαστεί με το Κομιτάτο και να αναλάβει την απελευθέρωση της Κωνσταντινούπολης και την τιμωρία των στασιαστών, φοβούμενος έναν ανεξέ-
O
λεγκτο εμφύλιο πόλεμο και την πιθανή παρέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων. O Σεφκέτ έπρεπε να επιλύσει ορισμένα σοβαρά προβλήματα επιμελητείας, με κυριότερο τη χρηματοδότηση μιας στρατιωτικής επιχείρησης, που περιελάμβανε τη μεταφορά 20.000 ανδρών με τον εξοπλισμό τους, τη μεταφορά πυροβολικού και ιππικού, τον επισιτισμό και τη στέγαση όλων αυτών για άγνωστο χρονικό διάστημα. Ο κύριος όγκος των χρημάτων προήλθε από αδρές συνεισφορές επιχειρηματιών και ιδιωτικών τραπεζών της Θεσσαλονίκης,
επιβεβαιώνοντας τις σχέσεις του Κομιτάτου με τους οικονομικά ισχυρούς. Στις 16 Απριλίου άρχισαν να φθάνουν από την Κωνσταντινούπολη σημαίνοντα στελέχη του Κομιτάτου, όπως οι Ταλάτ, Τζαβίτ, Χουσεΐν Τζαχίτ, Ραχμί και ο διοικητής του 1ου σώματος στρατού Μαχμούτ Μουχτάρ και από την Ευρώπη οι στρατιωτικοί ακόλουθοι Ενβέρ, Aλή Φετχί και Χαφίζ Χακί, από τις πρεσβείες του Βερολίνου, του Παρισιού και της Βιέννης αντίστοιχα. Στις 17 Απριλίου ξεκίνησαν σιδηροδρομικώς τα πρώτα τάγματα της 1ης μεραρχίας για την Τσατάλζα, 43 χιλιόμετρα δυτικά της Πόλης. Διοικητής του εκστρατευτικού σώματος, που έμεινε γνωστό ως ο Στρατός της Δράσης (Hareket Ordusu), ήταν ο Χουσεΐν Χουσνού πασάς με επιτελάρχη της 1ης μεραρχίας τον ταγματάρχη Μουσταφά Κεμάλ (μετέπειτα Κεμάλ Aτατούρκ) και διοικητή του ιππικού της μεραρχίας τον Ενβέρ μπέη. Στις 18 Απριλίου ξεκίνησαν και τα πρώτα εθελοντικά τάγματα. Για πρώτη φορά στην ιστορία του οθωμανικού στρατού συμμετείχαν μαζικά Βούλγαροι, Εβραίοι και Έλληνες. Το σύνολο των εθελοντών έφθασε τους 6.000. Το πιο ιδιόμορφο θέαμα ήταν αυτό των Εβραίων που βάδιζαν προς τον σιδηροδρομικό σταθμό τραγουδώντας τον Ύμνο των Εθελοντών, όταν κανείς τους ποτέ δεν είχε πιάσει τουφέκι.
Κατάληψη της Πόλης Η κατάσταση στην Κωνσταντινούπολη ήταν ήδη εκρηκτική. Στις 19 Απριλίου ο Χουσνού κατέλαβε τον Άγιο Στέφανο, δυτικά της Πόλης, και ήταν πλέον κύριος των επικοινωνιών κατά μήκος της σιδηροδρομικής γραμμής. Ο διοικητής του 3ου σώματος στρατού Σεφκέτ πασάς αποφάσισε να αναλάβει ο ίδιος την ηγεσία του εκστρατευτικού σώματος, καθώς επιθυμούσε να διευθετηθεί η όλη υπόθεση χωρίς αιματοχυσία, και το βράδυ της 20ής Απριλίου αναχώρησε από τη Θεσσαλονίκη μαζί με το επιτελείο του και με 1.000 χωροφύλακες για την επιβολή της δημόσιας τάξης, όταν θα καταλάμβανε την Πόλη. Αξίζει να αναφερθεί ότι ο Σεφκέτ αντικατέστησε τον επιτελάρχη Mουσταφά Κεμάλ με τον Ενβέρ, λόγω της βίαιης αντίδρασης του πρώτου στην παρουσία αλλοφύλων στο στράτευμα. Στις 21 Απριλίου είχαν πλέον συγκεντρωθεί στην Τσατάλτζα 20.000 στρατιώτες και εθελοντές. Μέσα στη νύχτα οι οπαδοί του παλαιού καθεστώτος με τις οικογένειές τους εγκατέλειψαν τρομοκρατημένοι την πόλη με κάθε μεταφορικό μέσο. Στις 22 Απριλίου ο λαός της πρωτεύουσας απορούσε γιατί ο Στρατός της Δράσης παρέμενε εκτός των τειχών. Η καθυστέρηση της επέμβασης οφειλόταν κυρίως στο θέμα της τύχης του σουλτάνου. O Σεφκέτ
αναγκάστηκε να εκδώσει διακήρυξη ότι δεν σκόπευε να εκθρονίσει τον σουλτάνο, αλλά μόνο να τιμωρήσει τους υποκινητές. Τελικά στις 24 Απριλίου ο Στρατός της Δράσης εισέβαλε στην πόλη. Η αντίσταση σε ορισμένα στρατόπεδα ήταν βίαιη και ξέσπασαν οδομαχίες. Στις οδομαχίες σκοτώθηκε ο λοχαγός Ρωμύλος Σπαθάρης, ένας από τους λίγους Έλληνες που υπηρετούσαν ως αξιωματικοί στον οθωμανικό στρατό. Έως το βράδυ η Πόλη ήταν στα χέρια του Σεφκέτ, που εγκαταστάθηκε στο υπουργείο Πολέμου και κήρυξε στρατιωτικό νόμο. Την επομένη προχώρησε στην κατάληψη του παλατιού χωρίς να συναντήσει την παραμικρή αντίσταση. Ακολούθησαν εκατοντάδες δημόσιοι απαγχονισμοί των υποκινητών αλλά και ατόμων που είχαν προηγούμενα με το Κομιτάτο. Πιστοί συνεργάτες του σουλτάνου και μεγαλοεπιχειρηματίες συνελήφθησαν και κλείστηκαν στα υπόγεια του υπουργείου πολέμου, απ’ όπου αφέθηκαν ελεύθεροι με αντάλλαγμα την καταβολή χιλιάδων χρυσών τουρκικών λιρών. Στη Θεσσαλονίκη ο λαός ξεχύθηκε στους δρόμους ζητώντας, ούτε λίγο ούτε πολύ, την εκτέλεσή του σουλτάνου. Η Θεσσαλονίκη επιβεβαίωσε για ακόμη μια φορά τον τίτλο της ως το Λίκνο της Ελευθερίας. O Σαμ Λεβή (Le Déclin du Croissant, Paris 1913) έγραψε: “O Σαλονικιός απολαμβάνει την, χωρίς προηγούμενο, φήμη του υπερήφανου και του ανεξάρτητου. Σε ολόκληρη την αυτοκρατορία οι πόρτες ανοίγουν μπροστά του. Oι δημόσιοι υπάλληλοι τρέμουν, όταν τους απευθύνει τον λόγο. O μύθος φουντώνει και η λαϊκή μούσα υμνεί το θάρρος του”.
Εκθρόνιση και εξορία του σουλτάνου στη Θεσσαλονίκη Στις 27 Απριλίου ο Ταλάτ απέσπασε φετβά (ιερατική γνωμάτευση) που κήρυττε έκπτωτο το σουλτάνο. O φετβάς διαβιβάστηκε αμέσως στην εθνοσυνέλευση που ψήφισε την εκθρόνιση του Χαμίτ και την ανάληψη του θρόνου από τον αδελφό του Ρεσάτ με το όνομα Μεχμέτ E’. Το ίδιο βράδυ έφθασε στο παλάτι μια μονάδα από τους “κυνηγούς” της Θεσσαλονίκης με επικεφαλής τον Χουσεΐν Χουσνού πασά και τον λοχαγό Aλή Φετχί. O Χουσνού ανακοίνωσε στον σουλτάνο την εξορία του στη Θεσσαλονίκη και ο τελευταίος τόσο σοκαρίστηκε που λιποθύμησε στα χέρια του αρχιευνούχου του. Στις δώδεκα τα μεσάνυχτα επιβιβάστηκαν σε έξι άμαξες ο ίδιος, τρεις σουλτάνες, δύο από τους γιους του, τρεις κόρες, τέσσερις οδαλίσκες, τέσσερις ευνούχοι και δέκα κυρίες του παλατιού και υπηρέτες, σύνολο 27 άτομα. Oι άμαξες έφυγαν για τον σιδηροδρομικό σταθμό. Χαρακτηριστικό της απομόνωσης μέσα στην οποία
39
MAKΕΔΟΝΙΑ Kυριακή 16.01.2011
2
Το τρένο έφθασε στη Θεσσαλονίκη λίγο μετά τα μεσάνυχτα της 28ης Απριλίου. O σουλτάνος, με τους δύο αξιωματικούς που τον συνόδευαν, μπήκε αμέσως σε άμαξα και με μεγάλη ταχύτητα κατευθύνθηκε προς τη βίλα Αλατίνι, που έμελλε να γίνει η φυλακή του για τα επόμενα τριάμισι χρόνια.
4
τες και δυο άσπρες αγελάδες με τον αγελαδάρη τους, για να έχει ο σουλτάνος φρέσκα αυγά και γάλα. Έφεραν επίσης την αγαπημένη του άσπρη γάτα Παμούκ και τον γιγαντιαίο σκύλο του Aγίου Bερνάρδου, καθώς και φρέσκες οδαλίσκες, δύο ακόμη ευνούχους και τον προσωπικό του γιατρό Aτίφ.
5
Οι θησαυροί του σουλτάνου Πίσω στην Πόλη, ο δεύτερος ευνούχος, Ναντίρ αγάς, κάτω από την απειλή της σπάθης, αποκάλυψε τον πολύπλοκο μηχανισμό για το άνοιγμα του θησαυροφυλακίου στο παλάτι, που στις 9 Μαΐου ανοίχθηκε και αποκάλυψε έντεκα σακιά γεμάτα χρυσές λίρες, αξίας πάνω από μισό εκατομμύριο τουρκικές λίρες, ράβδους χρυσού και ασημιού, στοίβες πολύτιμων λίθων και κοσμημάτων, καθώς και πακέτα μετοχών. Μεγαλύτερη αξία όμως είχε το μικρό σημειωματάριο που κατέγραφε τα περιουσιακά του στοιχεία σε ξένες τράπεζες. Τελικά ο σουλτάνος υπέκυψε και τον Ιούνιο του 1909 παρέδωσε στον Φετχί επιστολές προς τη Deutsche Bank, την Crédit Lyonnais και την Barclays Bank με οδηγίες για τη μεταφορά των καταθέσεών του στη Θεσσαλονίκη. Στα τέλη Ιουνίου έφθασαν στη Θεσσαλονίκη υψηλά ιστάμενα διευθυντικά στελέχη των τριών τραπεζών κομίζοντας ατσάλινα κιβώτια με τους θησαυρούς. Παρουσία των τραπεζιτών και των αντίστοιχων γενικών προξένων άνοιξαν τα κιβώτια και κατέγραψαν το περιεχόμενό τους: 16.000 μετοχές των σιδηρο-
3
2
Τάγμα βουλγάρων εθελοντών με τη συμμετοχή των Σαντάνσκι, Πανίτσα και Tσερνοπέεφ, όπου κατατάχθηκε και ο Aβραάμ Μπεναρόγια. Oι Βούλγαροι δημιούργησαν τέσσερα τάγματα με 1.200 εθελοντές.
3
Στις 27 Απριλίου επιτροπή της εθνοσυνέλευσης, με επικεφαλής τον στρατηγό Εσάτ πασά, τον Aρίφ Χικμέτ πασά, τον βουλευτή Θεσσαλονίκης Εμμανουέλ Καράσσο και τον Aρμένιο Aράμ εφέντη, παρουσιάστηκε στο παλάτι και ανακοίνωσε στον σουλτάνο την καθαίρεσή του.
4
Την Παρασκευή 30 Απριλίου ο Σεφκέτ πασάς προσήλθε για την προσευχή της Παρασκευής, καβάλα στ’ άσπρο άλογο σαν νέος βυζαντινός αυτοκράτορας, με το πλήθος να ζητωκραυγάζει υπέρ τού μέχρι χθες άγνωστου στρατιωτικού.
5
Δεξιά ο εντεταλμένος φρουρός του σουλτάνου Αλή Φετχί και αριστερά ο Ενβέρ μπέης, ένας από τους πρωτεργάτες της επανάστασης.
ζούσε ο σουλτάνος ήταν ότι για πρώτη φορά έβλεπε τον σταθμό και για πρώτη φορά επιβιβαζόταν στο αυτοκρατορικό βαγόνι που του είχε δωρίσει η Εταιρεία Aνατολικών Σιδηροδρόμων πριν από είκοσι χρόνια. Το τρένο έφθασε στη Θεσσαλονίκη λίγο μετά τα μεσάνυχτα της 28ης Απριλίου. O σουλτάνος, με τους δύο αξιωματικούς που τον συνόδευαν, μπήκε αμέσως σε άμαξα και με μεγάλη ταχύτητα κατευθύνθηκε προς τη βίλα Αλατίνι, που έμελλε να γίνει η φυλακή του για τα επόμενα τριάμισι χρόνια. Η επιλογή της Θεσσαλονίκης σκόπευε στο να εξασφαλίσει με κάθε τρόπο την απομόνωση του σουλτάνου σε μια πόλη κάτω
από τον πλήρη έλεγχο του Κομιτάτου. Τη φρούρηση του σουλτάνου ανέλαβε ο Aλή Φετχί. Τα κάγκελα που περιτριγύριζαν τη βίλα αντικαταστάθηκαν με τοίχο τριών μέτρων. Στον σουλτάνο απαγορεύτηκαν οι επισκέψεις, η ανάγνωση περιοδικών και εφημερίδων και κάθε επαφή με τον έξω κόσμο. Ο Φετχί έλαβε την εντολή να πείσει τον σουλτάνο, με κάθε τρόπο, να αποκαλύψει και να επιστρέψει στο έθνος τους αμύθητους θησαυρούς που είχε συσσωρεύσει σε ξένες τράπεζες. Στο πλαίσιο αυτό ικανοποίησαν πολλές από τις επιθυμίες του, μεταφέροντας από την Πόλη πενήντα κό-
δρόμων, χρεόγραφα, τίτλοι ιδιοκτησίας ακινήτων και χρηματικά ποσά που ξεπερνούσαν το ένα εκατομμύριο λίρες. Πού κατέληξαν οι θησαυροί αυτοί ποτέ δεν ξεκαθαρίστηκε, φυσικά όμως όχι στον δημόσιο κορβανά. Την 17η Oκτωβρίου (π.η.) 1912, με επικείμενη την πτώση της Θεσσαλονίκης, ο Χαμίτ μεταφέρθηκε στην Πόλη με τη φυλακίδα της γερμανικής πρεσβείας Loreley, με συνοδό πάλι τον Aλή Φετχί.
26 Οι Τούρκοι αισθάνονται τη Θεσσαλονίκη οικεία. Η γλυκιά μελαγχολία και η βαλκανική της ατμόσφαιρα τους γοητεύουν, ταιριάζουν με το τόσο μελαγχολικό ταμπεραμέντο τους. Πέραν αυτής της αύρας, τους Τούρκους έλκει στη Θεσσαλονίκη η συλλογική τους μνήμη. Αισθάνονται πως εκεί βρίσκεται η πρόσφατη ιστορία τους, οι ρίζες της Τουρκικής Δημοκρατίας. Κωνσταντινούπολη, Αλέξανδρος Μασσαβέτας
πί αιώνες και μέχρι την ανταλλαγή των πληθυσμών, τη συντριπτική πλειοψηφία της Θεσσαλονίκης αποτελούσαν οι εβραίοι που, εκδιωχθέντες από την Ισπανία, κατέφυγαν στην οθωμανική επικράτεια (σεφαρδίτες). Είχαν στην πολιτιστική, οικονομική και κοινωνική ζωή της βαρύτητα αντίστοιχη με των Ελλήνων στη Σμύρνη της Μπελ Επόκ. Οι εβραίοι της Θεσσαλονίκης εξοντώθηκαν το 1943, χωρίς δυστυχώς η πλειοψηφία να τους συνδράμει αποτελεσματικά. Η ιστορία της Θεσσαλονίκης όμως περιλαμβάνει μία ακόμη κοινότητα λησμονημένων “άλλων”. Ο όρος “Τούρκοι της Θεσσαλονίκης” παραπλανεί: Η κοινότητα, περίπου το 20% - 30% του πληθυσμού, περιλάμβανε διάφορες εθνοτικές ομάδες μουσουλμάνων. Πρώτος συνειρμός που η Θεσσαλονίκη ξυπνά στο μυαλό του μέσου Τούρκου είναι “η γενέτειρα του Ατατούρκ”, κάτι εύλογο σε μια κοινωνία που πάσχει από άκρατη προσωπολατρία. Οι τούρκοι επισκέπτες συρρέουν στο “σπίτι του Ατατούρκ“, σήμερα τουρκικό προξενείο. Οι κακές γλώσσες βέβαια σημειώνουν πως δεν πρόκειται όντως για το πατρικό του τούρκου εθνάρχη, που καταγόταν από οικογένεια μικροαστική με πενιχρά οικονομικά. Η Θεσσαλονίκη έχει εγγραφεί στην Τουρκία ως συνώνυμο του οθωμανικού εκσυγχρονισμού και της πορείας από την πολυεθνική αυτοκρατορία στο έθνος-κράτος. Στα τέλη του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ού αποτελούσε την πέμπτη οθωμανική πόλη, μετά την Κωνσταντινούπολη, το Κάιρο, τη Σμύρνη και τη Βαγδάτη. Παρά τον σχετικά μικρό τουρκικό πληθυσμό απέκτησε δυσανάλογη βαρύτητα στην πολιτική ζωή των Τούρκων. Πρόκειται για την περίοδο των εθνικισμών, οπότε η πρόοδος ταυτίστηκε με το εθνικό κράτος, τον εθνικισμό, τον μιλιταρισμό και -αναπόφευκτα στην πολυεθνική περιοχή μας- την εθνοκάθαρση. Ο “εκσυγχρονισμός”, ανέκαθεν νοητός ως υιοθέτηση δυτικών προτύπων, αποτελεί σταθερά του τελευταίου οθωμανικού αιώνα. Η πρώτη συστηματική προσπάθεια εκσυγχρονισμού ανάγεται στην εποχή του μεταρρυθμιστή σουλτάνου Μαχμούτ Β’, κατά τη βασιλεία του οποίου ξέσπασε η ελληνική επανάσταση. Μετά το σοκ της επιτυχούς κατάληξής της η Υψηλή Πύλη αισθάνεται πιεστική την ανάγκη εξορθολογισμού της διοίκησης. Ο Μαχμούτ σφαγιάζει τους γενιτσάρους το 1826 και καταργεί το τάγμα, καθιερώνοντας το σύστημα της κατάταξης και τη στρατιωτική θητεία. Απαγορεύει τις παραδοσιακές τουρκικές ενδυμασίες με τα σαρίκια και τα καφτάνια και επιβάλλει το φέσι, το παντελόνι και τη ρεντικότα σε όλους τους άρρενες υπηκόους ανεξαρτήτως θρησκεύματος (ο “εξευρωπαϊσμός” της ενδυμασίας αμφοτέρων των φύλων συνεχίζεται με περισσό ενθουσιασμό από τον Ατατούρκ έναν αιώνα αργότερα). Καθώς τα απελευθερωτικά κινήματα των
Ε
Kυριακή 16.01.2011 MAKΕΔΟΝΙΑ
Λίκνο του οθωμανικού εκσυγχρονισμού και του τουρκικού εθνικισμού χριστιανών δημιουργούν φυγόκεντρες τάσεις, οι διάδοχοι του Μαχμούτ Β’ προσπαθούν με σειρά διαταγμάτων (Τανζιμάτ 1839, Ισλαχάτ 1856) να προλάβουν τη διάσπαση. Η Πύλη αγωνίζεται να καθιερώσει την ισοπολιτεία χριστιανών και μουσουλμάνων, για να κερδίσει την αφοσίωση των πρώτων. Ωστόσο, το 1876 οι Βούλγαροι επαναστατούν και ο Αβδούλ Χαμίτ απαντά με τρομερές σφαγές. Οι ακόμη μαζικότερες σφαγές των Αρμενίων από τον ίδιο καθιστούν πια σαφές πως οι μέρες της αυτοκρατορίας είναι μετρημένες. Θεσσαλονίκη πρωτεύουσα νέων ιδεών Στη Θεσσαλονίκη είναι που ο τουρκικός εθνικισμός γεννιέται ως αντίδραση σε εκείνους των χριστιανών. Στα τέλη του 19ου αιώνα οι ελληνικοί πληθυσμοί επιθυμούν διακαώς την ένωση με την Ελλάδα, οι Αρμένιοι και οι Σλάβοι εξεγείρονται και η αυτοκρατορία χάνει τη μία επαρχία στην Ευρώπη μετά την άλλη. Στη Θεσσαλονίκη μεταφέρει τη βάση του το Κομιτάτο Ένωση και Πρόοδος (Ittihat ve Terakki Cemiyeti - ITC), μυστική εταιρεία ιδρυμένη στο Παρίσι από οθωμανούς εμιγκρέδες. Αγωνίζεται για το γρήγορο εκσυγχρονισμό του κρατικού μηχανισμού, καθώς το τέλος της ευρωπαϊκής Τουρκίας (“Ρούμελης”) διαγράφεται στον ορίζοντα. Η απειλή βαραίνει πάνω από τη Θεσσαλονίκη: η πόλη, όπου οι χριστιανοί δεν φθάνουν το τρίτο του πληθυσμού, αποτελεί δημογραφική παραφωνία, τριγυρισμένη από χριστιανικούς πληθυσμούς εχθρικούς στην αυτοκρατορία. Το ITC ζητά να προλάβει τις εξελίξεις, παρακάμπτοντας την Πύλη. Εύλογο το ερώτημα γιατί είναι η τουρκική κοινότητα της Θεσσαλονίκης που αναδεικνύεται μοχλός των εξελίξεων και φορέας του τουρκικού εθνικισμού. Η απάντηση βρίσκεται στο οικονομικό και πολιτιστικό κλίμα της εποχής, αλλά και στη γεωγραφική θέση της πόλης. Οι Τούρκοι της Θεσσαλονίκης ζουν ανάμεσα σε μια μη μουσουλμανική πλειοψηφία, που αρέσκεται να μιμείται τα ήθη και να υιοθετεί τις νέες ιδέες που φθάνουν από την Ευρώπη. Η Θεσσαλονίκη αποτελεί την πλησιέστερη στις επικράτειες των ευρωπαϊκών κρατών οθωμανική μητρόπολη. Οι εμπορικοί δρόμοι που συγκλίνουν εκεί από όλα τα Βαλκάνια φέρνουν, εκτός από προϊόντα και νεωτερισμούς, τις νέες ιδέες από την ευρωπαϊκή ενδοχώρα. Ο εθνικισμός, που από τα τέλη του 18ου αιώνα γνώρισε μεγάλη διάδοση μεταξύ των χριστιανών της αυτοκρατορίας, αρχίζει να εμπνέει και τους Τούρκους. Οι θεσσαλονικείς μου-
σουλμάνοι βρίσκονται αρκετά κοντά στην Πόλη ώστε να επηρεάζουν τις εκεί εξελίξεις και αρκετά μακριά ώστε να δρουν με μεγαλύτερη ελευθερία, κάτω από το καθεστώς λογοκρισίας του Αβδούλ Χαμίτ. Αρκετοί ανήκουν στην
Στιγμιότυπο από τη συγκέντρωση στη γωνία της πλατείας Ελευθερίας με την παραλιακή οδό (επιστολικό δελτάριο).
αστική και μεγαλοαστική τάξη, σε αντίθεση με τη Σμύρνη, πόλη πιο σύγχρονη και μεγαλύτερη από τη Θεσσαλονίκη, όπου όμως οι Τούρκοι βρίσκονται στο οικονομικό και κοινωνικό περιθώριο. Οι Ντονμέδες Στην εμπροσθοφυλακή του ITC, αλλά και κάθε νεωτεριστικής τάσης των μουσουλμάνων, βρίσκεται η κοινότητα των ντονμέδων (σαμπεταϊστών), ιδιοτυπία της Θεσσαλονίκης. Πρόκειται για εβραίους που ακολούθησαν τη διδασκαλία του ψευδομεσσία Σαμπετάι Σεβή από τη Σμύρνη και ασπάστηκαν το ισλάμ οικειοθελώς στα τέλη του 17ου αιώνα. Η κοινότητα είναι εσωστρεφής, με μυστικιστικές δοξασίες. Εξωτερικά, εμφανίζονται ως μουσουλμάνοι, τηρούν όμως κρυφά τελετουργικά ενός μεσσιανικού Ιουδαϊσμού. Το Γενί Τζαμί (το παλαιό αρχαιολογικό μουσείο της πόλης) και οι επαύλεις Μεμέτ και Αχμέτ Καπαντζή αποτελούν τα απομεινάρια της κοινότητας των Ντον-
μέδων στο αστικό τοπίο. Οι ντονμέδες ασχολούνται με το εμπόριο, έχουν -όπως και οι εβραίοι- συνεργάτες και εμπορικές επαφές στην Ευρώπη, όπου ταξιδεύουν συχνά. Επιστρέφουν εντυπωσιασμένοι και ιδρύουν, πρώτοι αυτοί, σύγχρονα σχολεία με κοσμική εκπαίδευση για μουσουλμάνους μαθητές. Με πρωτοβουλία τους ιδρύεται στην πόλη η πρώτη τεκτονική στοά στην αυτοκρατορία. Τα σχολεία των ντονμέδων Τερακί και Φεϊζιέ είναι τα πρώτα τουρκικά σχολεία που δέχονται και μαθήτριες, λειτουργώντας μάλιστα ως μεικτά! Η κοινότητα προωθεί την εκκοσμίκευση και τον εθνικισμό ως απαραίτητη προϋπόθεση προόδου. Πρώτες οι γυναίκες της εμφανίζονται δημόσια χωρίς φερετζέ, τολμούν και φωτογραφίζονται με την κώμη ακάλυπτη. Ο Σεμσί εφέντη, πρωτοπόρος δάσκαλος της κοινότητας, αναλαμβάνει και τον μικρό Μουσταφά Κεμάλ, ασκώντας μεγάλη επιρροή στις ιδέες του μετέπειτα εθνάρχη. Η Θεσσαλονίκη της Μπελ Επόκ είναι ένα ηφαίστειο που βράζει, μήλον της έριδος συγκρουόμενων εθνικισμών. Εδώ γεννιέται και αναπτύσσεται το κίνημα των Νεοτούρκων, γύρω από το ITC και με καθαρά εθνικιστική-μιλιταριστική ιδεολογία. Εδώ ξεσπά η επανάσταση του 1908 που εκθρονίζει τον Αβδούλ Χαμίτ. Εδώ, στο Κονάκι, ανακοινώνεται η αποκατάσταση του οθωμανικού συντάγματος. Εδώ, στη βίλα Αλατίνι, τίθεται ο τύραννος σε κατ’ οίκον περιορισμό. Η πλατεία Ελευθερίας παίρνει το όνομά της εις ανάμνηση των διαδηλώσεων που σημειώθηκαν και των πανηγυρικών που εκφωνήθηκαν για το Σύνταγμα. Εδώ αρχίζει η δεύτερη συνταγματική μοναρχία των Οθωμανών. Οι διακηρύξεις για ελευθερία - ισότητα - δικαιοσύνη, ωστόσο, καλύπτουν τον απώτερο στόχο των Νεοτούρκων: εκτουρκισμό όσων επαρχιών η θνήσκουσα αυτοκρατορία κατορθώσει να διατηρήσει. Η συνταγματική επανάσταση δεν αποτρέπει την πανωλεθρία στους Βαλκανικούς και τον χαμό ολόκληρης της ευρωπαϊκής Τουρκίας πέραν της Ανατολικής Θράκης. Η διακυβέρνηση της κουτσουρεμένης αυτοκρατορίας περνά ολοκληρωτικά στη στρατιωτική χούντα των “τριών πασάδων” (Τζεμάλ, Ταλάτ, Ενβέρ), που τη σέρνουν στον Μεγάλο Πόλεμο με ολέθρια αποτελέσματα. Η τριανδρία αυτή εμπνέεται και οργανώνει και τη γενοκτονία των Αρμενίων. Με την ανταλλαγή του 1924 εγκαταλείπουν την πόλη τόσο οι μουσουλμάνοι όσο και οι ντονμέδες - ευτυχώς για τους τελευταίους, που διαφορετικά θα κατέληγαν στα κρεματόρια το 1943. Σήμερα στην Πόλη, στη Σμύρνη και στην Προύσα χιλιάδες θα σου πουν πως κατάγονται “από τη Θεσσαλονίκη”. Στην πραγματικότητα το “Θεσσαλονίκη” έχει γίνει συνώνυμο της ελληνικής Μακεδονίας. Πολλοί “Σαλονικείς” κατάγονται από τις Σέρρες, την Καβάλα, τα Γιαννιτσά, τη Βέροια, την Έδεσσα, ακόμη και τα Ιωάννινα. Σήμερα οι Τούρκοι με καταγωγή από τη “Ρούμελη” έχουν δυσανάλογη εκπροσώπηση στην άρχουσα τάξη της χώρας. Οι “πρόσφυγες από τις ευρωπαϊκές επαρχίες” διατηρούν ακόμη ένα αίσθημα ανωτερότητας έναντι των Τούρκων της Ανατολίας, τους οποίους θεωρούν πολιτιστικά και κοινωνικά υποδεέστερους. Ο “εκσυγχρονισμός” όμως του χθες, ταυτισμένος με τον εθνικισμό και τη στρατοκρατία, έχει γίνει η αντίδραση του σήμερα, ο παράγων που κρατά τη χώρα πίσω όπως την κρατούσε, την περίοδο των Νεοτούρκων, ο ισλαμικός σκοταδισμός.