The Wrong Horse

LAURENCE STERN

The Wrong Horse The Politics of Intervention and the Failure of American Diplomacy

T O  ΛΑΘΟΣ

ΑΛΟΓΟ:

Η Πολιτική της Επέμβασης και η Αποτυχία της Αμερικανικής Διπλωματίας

Laurence Stern

1

Τo βιβλίο αυτό το αγόρασα ( αγόρασα (και και διάβασα ) διάβασα ) τo 1978. Μετά από 34 από 34 χρόνια, χρόνια, το διάβασα για δεύτερη φορά και σκέφθηκα να σκέφθηκα  να μεταφράσω ωρισμένα αποσπάσματα γιά γεγονότα που έγιναν πριν σαράντα και πλέον χρόνια, χρόνια, αλλά που εξακολουθούν να εξακολουθούν  να έχουν ένδιαφέρον για κάποιον μελετητή της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. ιστορίας. Ισως κανένα από τα σημεία που θα γράψω να γράψω  να μην αποκαλύψει τίποτα το καινούργιο. καινούργιο. Ο σκοπός μου δεν είναι να είναι  να αποκαλύψω κάτι το άγνωστο, άγνωστο, αλλά στο να στο  να δείξω στον έλληνα αναγνώστη το πως ένας μη έλληνας δημοσιογράφος είδε τα γεγονότα — μελετώντας μελετώντας αμερικανικές και βρεττανικές πηγές — που που τόσοι και τόσοι από μας ζήσαμε μεν από πρώτο χέρι, χέρι, αλλά που τόσο λίγοι από μας γνωρίζουμε τα παρασκήνια τους. τους. Για να Για  να δημιουργήσω μία πιό στρωτή αφήγηση, αφήγηση, όπου νομίζω όπου  νομίζω ότι χρειάζεται ( χρειάζεται (επ επ))εξήγηση αυτή θα περικλείεται σε άγκιστρα, άγκιστρα, [ ], μιά και δεν υπάρχει δεν  υπάρχει στο αγγλικό κείμενο. κείμενο.  Όταν το μονοτονικό σύστημα εισήχθη στην Έλλαδα στην  Έλλαδα,, εγώ ήδη είχα φύγει. φύγει. Κατά συνέπειαν δεν γνωρίζω τους κανόνες του. του. Επίσης, Επίσης, ποτέ μου δεν είχα χρησιμοποιήσει ελληνική γραφομηχανή. γραφομηχανή. Μόλις πριν λίγες ημέρες, ημέρες, μου υπέδειξαν μου  υπέδειξαν το πλήκτρο που βάζει τόνους στίς ελληνικές λέξεις. λέξεις. Διαβάζοντας την ηλεκτρονική εκδοση ελληνικών εφημερίδων, εφημερίδων, προσπαθώ να προσπαθώ  να αυτοδιδαχθώ το μονοτονικό σύστημα. σύστημα. Στην πλειονότητά του, του, ομως, ομως, το κείμενο είναι άτονο. άτονο. Επίσης, Επίσης,  ύστερα από 37 από 37 χρόνια απουσίας μου από την Ελλάδα, Ελλάδα, είναι φυσιολογικό να φυσιολογικό  να κάνω ορθογραφικά λάθη. λάθη. Ζητώ την επιείκια του άτυχου αναγνώστη που θα πιάσει στα χέρια του αυτό το κείμενο. κείμενο. Ο δημοσιογράφος Laurence δημοσιογράφος Laurence Stern (1929–1979) ήταν για πολλά χρόνια διεθνής ανταποκριτής της εφημερίδας Washington εφημερίδας Washington Post, στην οποίαν άρχισε να άρχισε  να εργάζεται το 1952 το 1952 . Για λογαριασμό της εφημερίδας του, του, κάλυψε τον πόλεμο στην Ινδοκίνα [ Ινδοκίνα [Βιετναμ Βιετναμ], ], και τον πόλεμο μεταξύ Ινδίας και Πακιστάν το 1971. το 1971. Ετιμήθηκε, Ετιμήθηκε, μεταξύ άλλων, άλλων, με το βραβείο George βραβείο George Polk για την ερευνητική δημοσιογραφία. δημοσιογραφία. Το 1974–1975 Το 1974–1975 εφοίτησε στο Ίδρυμα στο  Ίδρυμα Κάρνεγκι γιά την Διεθνή Είρήνη (Carnegie Είρήνη (Carnegie Endowment for International Peace). Καρπός αυτών των σπούδων είναι αυτό το βιβλίο. βιβλίο. Το βιβλιο εκυκλοφόρησε το 1977. το 1977. Στο αγγλικό κείμενο, κείμενο, ο συγγραφέας παντα αποδιδει την ελληνικη λεξη « λεξη «ενωση ενωση//ενωσις»—  ενωσις»— που που αναφερεται στην ενωση ΕλλαδοςΕλλαδος-Κυπρου — με με καλλιγραφικα λεπτα γραμματα (italics), γραμματα (italics), ως εξής: εξής: enosis. enosis. ενωσις  αναφερεται στο Ακολουθησα τo ν ιδιo ιδιo τρόπο γραφης και στη μετάφραση, μετάφραση, οσακις η λεξη ενωση / ενωσις αναφερεται πλαισιο ΕλλαδαΕλλαδα-Κυπρος. Κυπρος. Είναι η πρώτη μου μεταφραστική δουλειά, δουλειά, από τότε (1977) τότε (1977) που μου μπηκε το « το «ψωνιο ψωνιο» » οτι είμαι «συγγραφέας». συγγραφέας».  Νίκος Σ. Γατζόπουλος Βοστώνη, Βοστώνη, 23 Φεβρουαρίου 2012 Φεβρουαρίου 2012

The Wrong Horse

2

Εισαγωγή Στις 15 Στις 15 Φεβρουαρίου 1977, Φεβρουαρίου 1977, ενας κομψότατα ντυμένος κομψότατα  ντυμένος θαλλερός 70 θαλλερός 70άρης άρης ετοιμάζοταν να ετοιμάζοταν  να επιβιβασθεί στο αεροπλάνο, αεροπλάνο, στο διεθνές αεροδρόμιο Ντάλλες αεροδρόμιο  Ντάλλες (  (έξω έξω από την Ούασιγκτων), Ούασιγκτων), με προορισμό την Φρανκφούρτη. Φρανκφούρτη. Ηταν έπικεφαλής αντιπροσωπείας επισήμων του Αμερικανικού υπουργείου Αμερικανικού  υπουργείου Εξωτερικών (Σταίητ Ντηπάρτμεντ Σταίητ  Ντηπάρτμεντ), ), φορτωμένους με μνημόνια και υπηρεσιακούς και  υπηρεσιακούς φακέλλους. φακέλλους. Ο κομψός κύριος δεν ήταν άλλος από τον πανίσχυρο μεγαλοδικηγόρο ( μεγαλοδικηγόρο (σύμβουλο σύμβουλο και « και «εξ εξ’’ απορρήτων» απορρήτων» πολλών Αμερικανών Αμερικανών προέδρων), προέδρων), Clark M. Clifford. Μόλις είχε ωρκισθεί σαν « σαν «ειδικός ειδικός απεσταλμένος» απεσταλμένος» του Αμερικανού προέδρου Τζίμμυ Κάρτερ [ Κάρτερ [ο ο ίδιος είχε αναλάβει την προεδρία μόλις πριν τρεις εβδομάδες —20 Ιανουαρίου 1977], Ιανουαρίου 1977], για να για  να μεσολαβήσει στην διαμάχη Ελλάδας και Τουρκίας για το θέμα της Κύπρου. Κύπρου. Το ταξίδι αυτό ήταν η απαρχή μιάς καινούργιας διπλωματικης πρωτοβουλιας απο τον νεο τον  νεο Αμερικανο προεδρο για την επιλυση ενος απο τα πιο δυσκολα και επιμονα προβληματα στον οριζοντα της αμερικανικης εξωτερικης πολιτικης. πολιτικης. Ηταν επισης μια προκληση ανταξια του Κλαρκ Κλιφφορντ Κλαρκ  Κλιφφορντ του οποιου οι πελατες ηταν αναμεσα στους πιο πλουσιους και ισχυρους αντιπροσωπους της αμερικανικης βιομηχανιας, βιομηχανιας, αλλα που ειχε χρηματισει επισης συμβουλος σε Αμερικανους προεδρους επι τριαντα χρονια τωρα. τωρα. Ο προεδρος Κεννεντυ του ειχε ζητησει το προγραμματισμο της μεταβιβασης της εξουσιας το 1960. το 1960. 1 Ο Λυντον Τζονσον τον ειχε συμβουλευτει πανω σε προσωπικα και πολιτικα προβληματα, προβληματα, και στο τελος τον διωρισε υπουργο διωρισε  υπουργο Αμυνης — θεση θεση απο την οποια ανεστρεψε την πολιτικη του Τζονσον στο θεμα του Βιετναμ. Βιετναμ. Πιθανον ο προεδρος Καρτερ να Καρτερ  να μην εγνωριζε την συγκυρια της ιστορικης ειρωνειας, ειρωνειας, οταν διαλεξε τον Κλαρκ Κλιφφορντ Κλαρκ  Κλιφφορντ σαν « σαν «ειδικο ειδικο απεσταλμενο» απεσταλμενο» του μεταξυ Ελλαδος και Τουρκιας το 1977. το 1977. Τριαντα χρονια πρωτυτερα, πρωτυτερα, το 1947, το 1947, επι προεδριας Τρουμαν, Τρουμαν, ηταν αυτος τουτος ο Κλιφφορντ που ηταν εν μερει ο συντακτης του λογου που εξεφωνησε ο Τρουμαν στις 12 στις 12 Μαρτιου 1947—  Μαρτιου 1947— που που εμεινε στην ιστορια γνωστος σαν το Δογμα Τρουμαν — που που καθιστουσε την Ελλαδα και την Τουρκια σαν τους πρωτους πελατες της μεταπολεμικης πολιτικης της Δυσεως να Δυσεως  να περιορισουν την Σοβιετικη δυναμη. δυναμη. Ηταν η ομιλια, ομιλια, που με προσεκτικα διαλεγμενες εκφρασεις, εκφρασεις, εκανε την εισοδο της Αμερικης στον Ψυχρο Πολεμο. Πολεμο. Μετα την συναντηση του με τον γενικο γραμματεα του ΟΗΕ Κουρτ Βαλντχαιμ στην Βιεννη, Βιεννη, ο επομενος σταθμος ηταν οι τρεις διαπλεκομενοι: διαπλεκομενοι: 1) ο Ελληνας πρωθυπουργος Κωνσταντινος Καραμανλης, Καραμανλης, ενας εμπειρος και αμερικανοφιλος πολιτικος, πολιτικος, ο οποιος ομως ηταν σε ευαλωτη θεση τοσο απο την Δεξια οσο και απο την Αριστερα στο θεμα της Κυπρου 2) Κυπρου 2) ο Τουρκος πρωθυπουργος Σουλεϋμαν Ντεμιρελ  Σουλεϋμαν  Ντεμιρελ , επικεφαλης μιας αδυναμης κυβερνησης συνασπισμου και ο ιδιος δεσμιος μια σκληρης εθνικιστικης γραμμης στο θεμα της Κυπρου, Κυπρου, και 3) και 3) ο αρχιεπισκοπος Μακαριος [ Μακαριος [ειχε ειχε πεθανει, πεθανει, οταν το βιβλιο κυκλοφορησε], κυκλοφορησε], ενας εξοχος δεξιοτεχνης της πολιτικης των « των «αδεσμευτων αδεσμευτων», », που ειχε καταφερει με διπλωματικη μαεστρια να μαεστρια  να διατηρησει την ευθραυστη εθνικη κυριαρχια της Κυπρου. Κυπρου. Οι στρατιωτικες δυναμεις της Ελλαδας και της Τουρκιας ηταν σε κατασταση ετοιμοτητας, ετοιμοτητας, οχι εναντιων των Κομμουνιστων « Κομμουνιστων «εχθρων εχθρων» » τους στο Βορρα και στην Ανατολη αντιστοιχα, αντιστοιχα, αλλα εναντιον η μια της αλλης στο Αιγαιο και στα κοινα τους συνορα. συνορα. Το φυτιλι ειχε τοποθετηθει στον θαλαμο αναφλεξεως στην Ανατολικη Μεσογειο, Μεσογειο, και η Κυπρος θα ηταν η σπιθα [ σπιθα [που που θα προκαλουσε την αναφλεξη του]. του]. Δεν ηταν οι πρωτη φορα που « που «διπλωματες διπλωματες--πυροσβεστες», πυροσβεστες», απεσταλμενοι του Λευκου Οικου, Οικου, ειχαν ακολουθησει το ιδιο δρομολογιο που θα ακολουθουσε τωρα εκεινος: εκεινος: Αθηνα, Αθηνα, Αγκυρα, Αγκυρα, Λευκωσια. Λευκωσια. 1

Οι προεδρικες εκλογες γινονται στην Αμερικη καθε 4 καθε 4 χρονια, χρονια, την πρωτη Τριτη μετα την 1 την 1η  Νοεμβριου,  Νοεμβριου, αλλα ο  νεοεκλεγεις προεδρος ορκιζεται ( ορκιζεται (απο απο τον προεδρο του Ανωτατου Δικαστηριου) Δικαστηριου) και αναλαμβανει καθηκοντα στις 20 στις 20 Ιανουαριου του επομενου ετους. ετους. Στο διαστημα των δυο και πλεον μηνων που μεσολαβουν μεχρι την ορκομωσια, ορκομωσια, ο  νεος προεδρος διοριζει ομαδα απο εμπειρα στελεχη που, που, σε συνεργασια με την υπαρχουσα την  υπαρχουσα κυβερνηση, κυβερνηση, συντονιζουν σιγασιγα-σιγα την μεταβιβαση της εξουσιας. εξουσιας. Στο ιδιο διαστημα ο  νεος προεδρος καταρτιζει τον καταλογο των υποψηφιων των  υποψηφιων υπουργων  υπουργων και υφυπουργων και  υφυπουργων που θα πρεπει να πρεπει  να εγκριθουν, εγκριθουν, κατα πλειοψηφια, πλειοψηφια , απο την Βουλη και την Γερουσια. Γερουσια. Εννοειται οτι αν ο ιδιος προεδρος επανεκλεγει, επανεκλεγει, δεν μεσολαβει αυτη η «μεταβιβαση  «μεταβιβαση εξουσιας», εξουσιας», αλλα και παλι θα ορκισθει ξανα ( ξανα (απο απο τον προεδρο του Ανωτατου Δικαστηριου) Δικαστηριου) στις 20 Ιανουαριου του επομενου ετους. ετους.

Laurence Stern

3

Το 1964, Το 1964, ο Τζονσον ειχε στειλει τον υφυπουργο τον  υφυπουργο Εξωτερικων για Πολιτικα Θεματα, Θεματα, Τζωρτζ Μπωλλ , για  να σβησει τις φλογες ενος επικειμενου πολεμου ΕλλαδαςΕλλαδας-Τουρκιας εξ’ εξ’ αιτιας της Κυπρου. Κυπρου. Στην κριση του [ του [ Νοεμβριου]  Νοεμβριου] 1967, ο Τζονσον ειχε στειλει τον υπουργο τον  υπουργο του Στρατου, Στρατου, τον Σαϋρους Βανς, Βανς, για να για  να κρατησει το ΝΑΤΟ το  ΝΑΤΟ ανεπαφο [ ανεπαφο [το το 1977,  1977, ο Σαϋρους Βάνς ηταν ο  υπουργός Εξωτερικών του Κάρτερ]. Κάρτερ]. Το 1974, Το 1974, ο ρολος του διπλωματικου πυροσβεστη ειχε περασει στον Τζοσεφ Σισκο ( Σισκο (που που 10  10 χρονια πρωτυτερα ειχε συνοδευσει τον Τζωρτζ Μπωλλ στην Μπωλλ  στην αποστολη του, του, σαν πρωτος βοηθος του). του). Η στρατηγικη του Κλιφφορντ ηταν να ηταν  να πεισει τα αντιτιθεμενα μερη για τους κοινους σκοπους που ειχαν. ειχαν. Καθε φορα που δυο συμμαχοι του ΝΑΤΟ του  ΝΑΤΟ εχουν εχθροπραξιες μεταξυ τους, τους, «η «η αμυντικη γραμμη του  ΝΑΤΟ»  ΝΑΤΟ» εξασθενουσε. εξασθενουσε. «Παρ’ Παρ’ ολο που εχουμε ανθρωπιστικα θεματα στην Κυπρο — προσφυγες, προσφυγες, και απωλεια ζωης και περιουσιων — δεν δεν ειναι αυτο το κυριο μας μελημα. μελημα. Το κυριο μας μελημα ειναι οτι η Κυπρος αποσταθεροποιει την Ανατολικη Μεσογειο», Μεσογειο», τους ειπε με ωμο τροπο ο Κλιφφορντ. Κλιφφορντ. Παρ’ Παρ’ ολο οτι ο Κλιφφορντ ηταν ο πιο εμπειρος διαπραγματευτης που ειχε στειλει μεχρι τωρα η Ουασιγκτων, Ουασιγκτων, ηταν ταυτοχρονα και ο πιο αδαης οσον αφορα την προαιωνια εχθρα αναμεσα Ελλαδα και Τουρκια. Τουρκια. Οπως εξομολογηθηκε αργοτερα σε ιδιωτικες συζητησεις του, του, η αποτυχια της Αμερικης [ Αμερικης [στο στο Κυπριακο] Κυπριακο] δεν ειχε να ειχε  να κανει με την σταση της κατα την διαρκεια του πραξικοπηματος εναντιον του Μακαριου [Ιουλιος 1974], Ιουλιος 1974], αλλα ηταν [ ηταν [η η αποτυχια] αποτυχια] ριζωμενη στον ολο και πιο θερμο εναγκαλισμο, εναγκαλισμο, απο την κυβερνηση του Νιξον του  Νιξον,, της στρατιωτικης δικτατοριας που ειχε καταλαβει την εξουσια στην Αθηνα στις 21 στις 21 Απριλιου 1967. Απριλιου 1967. Στα ματια του Νιξον του  Νιξον και του Κισσιγκερ, Κισσιγκερ, το στρατιωτικο καθεστως ηταν το « το «σιγουρο σιγουρο αλογο» αλογο» που ηταν εγγυηση οτι η Ελλαδα θα παρεμενε προσκολλημενη στα πολιτικαπολιτικα-στρατιωτικα σχεδια του ΝΑΤΟ του  ΝΑΤΟ.. Στη διαρκεια της δικτατοριας, δικτατοριας, η Αμερικη ακολουθουσε διπλοπροσωπη πολιτικη: πολιτικη: απο την μια υπεστηριζε μια  υπεστηριζε δημοσιως την αναγκη αποκαταστασεως του συνταγματικου δικαιου στην Αθηνα, Αθηνα, και απο την αλλη εστελνε οπλα, οπλα, οικονομικη βοηθεια, βοηθεια, και επιδοκιμαστικες χειρονομιες σε ενα καθεστως που δεν θα αντεχε οταν η δημοκρατικη ομαλοτητα επεστρεφε στην Ελλαδα. Ελλαδα. Οι πιο επιφανεις πολιτικοι ηγετες, ηγετες, απο τον πιο συντηρητικο μεχρι τον πιο ριζοσπαστικο, ριζοσπαστικο, ηταν στη φυλακη, φυλακη, ή στην εξορια, εξορια, ή παρεμεναν σιωπηλοι. σιωπηλοι. Οι Αμερικανοι διπλωματες στην Αθηνα ειχαν λαβει εντολες να εντολες  να τους αγνοησουν!! αγνοησουν!! [δικη [δικη μου η έμφασις.] έμφασις.] Μια απο τις βαρυγδουπες παραγραφους του Δογματος Τρουμαν — που που περασε απο ενα τελευταιο «γυαλισμα» γυαλισμα» απο τον Κλιφφορντ — ελεγε: ελεγε: «Ενας τροπος ζωης βασιζεται στην θεληση της πλειοψηφειας, πλειοψηφειας, και διακρινεται απο ελευθερους θεσμους, θεσμους, αντιπροσωπευτικη κυβερνηση, κυβερνηση, ελευθερες εκλογες, εκλογες, εγγυησεις για ατομικη ελευθερια, ελευθερια, ελευθερια του λογου και της θρησκειας, θρησκειας, και ελευθερια απο πολιτικη καταδιωξη. καταδιωξη. Ο δευτερος τροπος ζωης βασιζεται στην θεληση της μειοψηφειας που επιβαλλεται δια της βιας πανω στην πλειοψηφεια. πλειοψηφεια. Στηριζεται στην τρομοκρατια και την καταδιωξη, καταδιωξη, στον ελεγχομενο Τυπο και Ραδιοφωνο, Ραδιοφωνο, στις προκαθορισμενες εκλογες, εκλογες, και στην στερηση προσωπικων ελευθεριων.» ελευθεριων.» Η Ελλαδα ειχε διαλεξει τον πρωτο τροπο ζωης. ζωης. Εν τουτοις επι επτα χρονια, χρονια, και με την ενεργη συμπαρασταση της Αμερικης, Αμερικης,  υπεφερε τον δευτερο τροπο ζωης. ζωης. Οταν η δημοκρατια επεστρεψε στην Ελλαδα, Ελλαδα, με την πτωση της δικτατοριας τον Ιουλιο του 1974, του 1974, δεν υπηρχε δεν  υπηρχε λογος να λογος  να «  «ευχαριστησουν ευχαριστησουν» » [οι [οι Ελληνες] Ελληνες] την Αμερικη για την σωτηρια τους. τους. Η Αμερικη ειχε βαλλει το στοιχημα της στο « στο «λαθος λαθος αλογο» αλογο» [εξ [εξ’’ ου και ο κυριος τιτλος του βιβλιου: βιβλιου: «Το «Το Λαθος Αλογο»]. Αλογο»].  1977] το « » που λεγεται Ενα απο τα πιο σημαντικα κλειδια στο να στο  να κατανοησει κανεις [ κανεις [το το 1977] το «θολωμα θολωμα» Κυπρος, Κυπρος, ειναι η διαπιστωση οτι η Αμερικη οχι μονο δεν υπηρξε δεν  υπηρξε ενας αδεκαστος μεσολαβητης [ μεσολαβητης [σε σε προηγουμενες διαφωνιες], διαφωνιες], αλλα τουναντιον υπηρξε τουναντιον  υπηρξε ενας ενεργος συμμετοχος. συμμετοχος.

The Wrong Horse

Ο σκοπος αυτου το βιβλιου ειναι να εξετασει μερικες πτυχες απο αυτη την αναμειξη.

4

Laurence Stern

5

1. Ο Ξένος Παράγοντας

Γύρω στις πέντε το πρωί τής 21ης Απριλίου 1967, ο σταθμάρχης της CIA στην Αθηνα, John M. Maury (εφεξης Μώρυ), ξυπνησε απο τον ανατριχιαστικο θορυβο του ασυρματου του, που ηταν απ’ ευθειας συνδεδεμενος με το κεντρο επικοινωνιων της Αμερικανικης πρεσβειας. Οπως εξηγησε ο ιδιος αργοτερα σε γραπτη εκθεση, εμαθε απο τον ασυρματο οτι «ο στρατος ελεγχε την Αθηνα, ολες οι επικοινωνιες ειχαν διακοπει, και η κινηση στους δρομους ειχε απαγορευτει. Στρατευματα με πολεμικη εξαρτυση ειχαν καταλαβει ολους τους ραδιοπομπους, αεροδρομια, σιδηροδρομικους σταθμους, τηλεφωνικα κεντρα, εργοστασια παραγωγης ηλεκτρικης ενεργειας, αστυνομικα τμηματα, και διασταυρωσεις».  Ντυθηκε γρηγορα και κατευθυνθηκε στην πρεσβεια με το αυτοκινητο του, που ωδηγουσε ο σωφερ του. Ολοι οι κεντρικοι δρομοι ηταν μποτιλιαρισμενοι με αρματα μαχης που κατευθυνονταν στο κεντρο της Αθηνας. Στην περιοχη των Αμπελοκηπων, ενας στρατιωτης του εφραξε τον δρομο και του ειπε οτι δεν μπορει να προχωρησει παρα περα. Ειδε ομως ο Μώρυ οτι ο Αμερικανος στρατιωτικος ακολουθος και αλλοι Αμερικανοι αξιωματουχοι με στολη οχι μονο τους αφηναν να περασουν, αλλα οι Ελληνες στρατιωτες τους χαιρετουσαν στρατιωτικα. Γυρισε πισω και φορεσε την στολη του (αξιωματικος του Σωματος των Πεζοναυτων) απο τον Β΄ Παγκοσμιο Πολεμο, της οποιας οι ραφες ετριζαν απο το μεταπολεμικο βαρος που ειχε προστεθει. Αυτη την φορα περασε το οδοφραγμα ανενοχλητα. Στους κυκλους της πρεσβειας, ο Μωρυ ηταν αντικειμενο θαυμασμου για τους αψογους τροπους του και για την επαγγελματικη του ψυχραιμια. Καταγοταν απο μια παληα και εξεχουσα οικογενεια της Βιρτζινια. Καιτοι ηταν ανθρωπος με αψογους τροπους, εν τουτοις δεν ηταν διανοουμενος, οπως δεν ηταν διανοουμενοι και πολλοι αλλοι συναδελφοι του στην CIA. Ηταν απλα ενθερμος οπαδος του αντικομμουνισμου, εχοντας προϋπηρεσια στις Σοβιετικες υποθεσεις. Πολλες φορες θυμοταν τα λογια του προισταμενου του, του Ριτσαρντ Χελμς [ υποδιευθυντης της CIA], που του ειπε οτι η μεταθεση του στην Ελλαδα θα ηταν σαν να πηγαινε διακοπες — ενα απλο πικνικ  — σε αντιδιαστολη με την προηγουμενη αποστολη του. Στην διαρκεια της εξαετους θητειας του [πηγε στην Ελλαδα το 1962], η κυβερνηση αλλαξε εντεκα φορες — με βασιλικο διαταγμα, η με πραξικοπημα! Οπως παρατηρησε αργοτερα ενας Αμερικανος διπλωματικος υπαλληλος, «ο Τζακ Μωρυ εδειχνε να ειναι στο ιδιο σκοταδι που ημουν και εγω, εκεινο το πρωινο της Παρασκευης». Και συνεχισε ο ιδιος διπλωματης, «φυσικα οι οπαδοι της ιδεας της συνομωσιας ελεγαν οτι ασφαλως και ο σταθμαρχης της CIA θα εδινε την εντυπωση οτι δεν ηξερε τιποτα και οτι ειχε κοιμηθει τον υπνο του δικαιου». Πραγματι, ακομα και απο εκεινα τα ατομα στην Αμερικανικη πρεσβεια που ειχαν βαθειες υποψιες ως προς τα παρε-δωσε της CIA με τους αντιστοιχους Ελληνες συναδελφους τους, κανεις τους δεν αμφισβητησε την εμμονή του Μωρυ οτι δεν ειχε εκ των προτερων γνωση για το πραξικοπημα. Υπαρχει διαχυτη η εντυπωση, τοσο εντος οσο και εκτος Ελλαδος, οτι η CIA ηταν ο συγγραφεας, αν οχι ο κυριος συνενοχος, του πραξικοπηματος του 1967. Για παραδειγμα, η καταληψη της εξουσιας ακολουθησε το σχεδιο του ΝΑΤΟ, με την κωδικη ονομασια «Προμηθευς», για την επιβολη μετρων καταστολης και «εξαφανιση» της αριστερης αντιπολιτευσης σε περιπτωση πολεμου της Ελλαδας εναντιον των βορειων γειτονων της: Βουλγαρια, Αλβανια, Γιουγκοσλαβια. Επιπροσθετως, η ιδεα αμεσης Αμερικανικης αναμιξης μεσω των υπηρεσιων πληροφοριων της [κατασκοπειας], ανακλα την εμμονη ιδεα της Ελλαδας στην υπαρξη του «Ξενου Παραγοντα» στις εσωτερικες υποθεσεις της χωρας. Αυτος ο Ξενος Παραγων, οπως οι Ευμενιδες του αρχαιου δραματος, ηταν μια εξωτερικη μοιρα που ηλεγχε την ζωη του Ελληνικου κρατους, αρχαιου και συγχρονου, και εσπρωχνε τους ανθρωπους πότε σε στιγμες εθνικου μεγαλειου και πότε στην καταστροφη. Υστερα απο λιγες ωρες πολιτικης συζητησης ενας Αμερικανος επισκεπτης στην Ελλαδα θα διαπιστωσει το συναισθημα της παντοδυναμιας με την οποιαν η CIA στειχειωνει την Ελληνικη πολιτικη συνειδηση. Ειναι ευκολο για καποιον που δεν γνωριζει, να κοροιδεψει τετοιου ειδους νοοτροπια σαν παρανοια. Αλλα τρεις δεκαετιες μεταπολεμικης ιστοριας αφησαν τους Ελληνες με μια βαθεια ριζωμενη πεποιθηση χειραγωγησης [των εσωτερικων τους υποθεσεων] απο την ξενη επιρροη. Η ελληνικη υπηρεσια

The Wrong Horse

6

πληροφοριων, γνωστη με τα αρχικα ΚΥΠ, ιδρυθηκε κατω απο την επιβλεψη της CIA και τοσο το προσωπικο οσο και οι λειτουργιες των δυο υπηρεσιων [ΚΥΠ και CIA] συνεργαζονται στενωτατα. Η ελληνικη βασιλικη οικογενεια ηταν ενας σπουδαιος πελατης της αμερικανικης CIA. Η βασιλισσα Φρειδερικη, ο βασιλευς Παυλος, και ο διαδοχος (και μετεπειτα βασιλευς) Κωνσταντινος διατηρουσαν εγκαρδιες φιλικες σχεσεις με ανωτατους αξιωματουχους της CIA. Ο πρωην αρχηγος της CIA, ο Αλλεν  Νταλλες, ηταν προσκεκλημενος της βασιλικης οικογενειας πανω στο κοττερο της, και στην διαρκεια των επισκεψεων τους στην Αμερικη, το βασιλικο ζευγος ηταν κατ’ οικον προσκεκλημενοι του Τζων Μακόουν (John McCone), που ειδε διαδεχθει τον Νταλλες σαν αρχηγος της CIA. Η Φρειδερικη, γυναικα γνωστη για την αθυροστομια της, ειπε μια μερα, παρουσια υψηλοβαθμου στελεχους της CIA, οτι «οι διπλωματες ειναι πουστηδες και βλακες». Αναμεσα στις υπηρεσιες που προσεφερε η CIA στην Φρειδερικη ηταν πολιτικη ενημερωση για τα ταξιδια της στο εξωτερικο, την επεξεργασια του δρομολογιου της [στα ταξιδια αυτα] και, τουλαχιστον σε μια περιπτωση, την εξοικονομηση ενος σπανιου μοντελλου μαγνητοφωνου που το παλατι αναζητουσε. Οταν ο Τζωρτζ Αλλεν ηταν πρεσβευτης της Αμερικης στην Ελλαδα, ειχε επισκεφθει το γραφειο του Νταλλες και του ειχε παραπονεθει οτι εξακολουθουσε να παιζει τον ρολο του Αη Βασιλη προς το παλατι. Συμφωνα με εναν πρωην αξιωματουχο της Αμερικανικης πρεσβειας στην Αθηνα, «Οι πρακτορες μας ηταν απολυτα συγχρωτισμενοι με το κομμα που ηταν στην εξουσια και δουλευαν σαν ‘κωλος και βρακι’ με αυτους. Η δουλεια τους ηταν να εισχωρησουν στις οργανωσεις της ακρας αριστερας, να τις διαβρωσουν, να τις διασπασουν, να τις εκθεσουν, και γενικα να καταστρεψουν τις ικανοτητες της. Η CIA ηταν στο ιδιο κρεββατι με το παλατι, τον στρατο, την ελληνικη υπηρεσια πληροφοριων, τα δεξια κομματα, τους συντηρητικους ελληνες επιχειρηματιες, και γενικα με το Κατεστημενο.» Η σχεση αυτη αναμεσα στο παλατι και τις Αμερικανικες υπηρεσιες πληροφοριων, ηταν ενα μονο παραδειγμα της διεισδυσεως των υπηρεσιων αυτων στην Ελληνικη κυβερνητικη ιεραρχια στον αποηχο του Β΄ Παγκοσμιου Πολεμου. Η Ελλαδα, περισσοτερο απο οποιαδηποτε αλλη χωρα στην Ευρωπη , ειχε καταστει ενα Αμερικανικο προτεκτορατο του Ψυχρου Πολεμου. [Δικη μου η εμφαση.] Η διαδικασια ειχε αρχισει με την εφαρμογη του Δογματος Τρουμαν [το 1947]. Η Αμερικη κληρονομησε τον ρολο της προστατιδας δυναμεως απο την Βρεττανια, μαζι με την εθνικη υποχρεωση να υποστηριξει την Ελλαδα και την Τουρκια σαν το νοτιο προκαλυμμα της τοτε αναδυομενης αντικομμουνιστικης συμμαχιας, τον Οργανισμο Βορειοατλαντικου Συμφωνου [ ΝΑΤΟ]. Σε κοινη συνεδριαση Βουλης και Γερουσιας, ο προεδρος Τρουμαν ζητησε δωρεα 400 εκατομμυριων δολλαριων για Ελλαδα και Τουρκια και επεσεισε το φασμα της Κομμουνιστικης καταληψης: «Αυτη τουτη η υπαρξη της Ελλαδος σημερα, απειλειται απο τις τρομοκρατικες ενεργειες μερικων χιλιαδων ατομων, υπο την ηγεσια των Κομμουνιστων, τα οποια ειναι αντιθετα στην κυβερνηση σε πολλα σημεια, κυριως κατα μηκος των βορειων συνορων [της Ελλαδας]. Η εξαφανιση της Ελλαδος σαν ανεξαρτητο κρατος θα εχει ενα βαθυ αποτελεσμα σε εκεινες τις χωρες της Ευρωπης των οποιων οι λαοι αγωνιζονται με μεγαλες δυσκολιες να διατηρησουν την ελευθερια τους και την ανεξαρτησια τους, ενω ταυτοχρονα επουλωνουν τις καταστροφες του πολεμου». Το ιστορικο παραδοξο, ομως, ηταν οτι οι Κομμουνιστες ανταρτες του εμφυλιου πολεμου ηταν αυτοι τουτοι οι οποιοι ειχαν σχηματισει τον κυριο ογκο της αντι- Ναζιστικης αντιστασης στην Ελλαδα, κατα την διαρκεια του Β΄ Παγκοσμιου Πολεμου. Και, συνεχιζεται η ιστορικη ειρωνεια, οι δυναμεις που  υποστηριζαν την βασιλικη κυβερνηση εναντιον των Κομμουνιστων ηταν σε μεγαλο βαθμο οι δυναμεις ασφαλειας που ειχαν συνεργαστει με τους κατακτητες στην διαρκεια της Ναζιστικης κατοχης! Ενω στα αμεσως μεταπολεμικα χρονια η Αμερικη ειχε ενθαρρυνει την δημιουργια πολιτικων κομματων του «Κεντρου», τοσο στην Ελλαδα οσο και στην υπολοιπη Ευρωπη — σαν βιτρινα και αντιδιαστολη στα

Laurence Stern

7

σταλινικα καθεστωτα σε οσες χωρες της Ευρωπης ειχαν απονεμηθει στην Σοβιετικη σφαιρα επιρροης στις διασκεψεις της Γιαλτας και της Τεχερανης — το 1952, με τον Ψυχρο Πολεμο στο απογαιο του, η Αμερικανικη πολιτικη ειχε σκληρυνει και ειδικα στην Ελλαδα η Αμερικανικη πρεσβεια ηταν το κεντρο επιχειρησεων οπου τα αμερικανικα συμφεροντα, το παλατι, το στρατιωτικο κατεστημενο, και τα συντηρητικα πολιτικα κομματα ειχαν συγχωνευτει σε ενα κοινο μετωπο. Το μετωπο αυτο ηταν το πολιτικο κομμα «Ελληνικος Συναγερμος». Το πιο ιδεωδες οργανο για την εφαρμογη αυτης της πολιτικης ηταν ο αμερικανος πρεσβευτης Τζων Πιούριφοι (John Peurifoy). Δεν ειχε κανενα ενδοιασμο στο να ανακατευεται στον διορισμο αρχηγων κυβερνησεων και σε αλλες υψηλοβαθμες θεσεις. Συμπεριφεροταν περισσοτερο σαν πρωθυπουργος παρα σαν πρεσβευτης. [Δικη μου η εμφασις.] Με δηλωσεις του στον ελληνικο Τυπο, τον Μαρτιο του 1952, υπεδειξε απεριφραστα στην κυβερνηση Πλαστηρα οτι η Αμερικη επιθυμει το συστημα της ενισχυμενης αναλογικης για τις επομενες εκλογες. Παρ’ ολη την γενικη κατακραυγη «περι αναμιξεως της Αμερικης στα εσωτερικα θεματα της Ελλαδος», η κυβερνηση Πλαστηρα ενεδωσε [αραγε, μπορουσε να κανει και αλιως;], και στις εκλογες της 16ης  Νοεμβριου 1952 το κομμα του Δημοκρατικου Συναγερμου πηρε το 82,3% των βουλευτικων εδρων, ενω ειχε συγκεντρωσει μονο το 49,2% των ψηφων. Η εκλογη του Παπαγου εγκαινιασε μια περιοδο συντηρητικης διακυβερνησης στην Ελλαδα, που κρατησε 11 χρονια [μεχρι το 1963]. Οταν ο Παπαγος πεθανε το 1955, ο Πιούριφοι συμβουλευσε τον βασιλεα Παυλο να διορισει σαν διαδοχο του τον Κωστα Καραμανλη (ο ιδιος ο Παπαγος ειχε εκλεξει για διαδοχο του τον Στεφανο Στεφανοπουλο), προσπερνωντας αλλα υψηλοβαθμα στελεχη του Συναγερμου, οπως τον υπουργο Εξωτερικων Στεφανο Στεφανοπουλο, και τον Παναγιωτη Κανελλοπουλο. Ο Καραμανλης ηταν ενας δευτερευουσας σημασιας πολιτικος, αλλα ειχε κερδισει τον θαυμασμο των Αμερικανων με την επαρκεια που εδειχνε στα εργα υποδομης — και με τον τροπο που διαχειριζοταν τα κονδυλια της Αμερικανικης βοηθειας — σαν υπουργος Δημοσιων Εργων. Ο Παυλος γνωριζε οτι οι Αμερικανοι ηταν πολυτιμοι στην διατηρηση της μοναρχιας και στο οτι ηταν οι κυριοι υποστηρικτες του στρατου ο οποιος με την σειρα του ηταν ο προστατης της μοναρχιας. Ετσι λοιπον διωρισε τον Καραμανλη σαν τον διαδοχο του Παπαγου. Ας επανελθουμε ομως τωρα στην Αμερικανικη πρεσβεια το πρωινο της 21ης Απριλιου 1967. Αν το αμερικανικο διπλωματικο Κατεστημενο ειχε αμεση αναμιξη στα γεγονοτα της 21ης Απριλιου, τοτε ολοι οι πρωταγωνιστες εδωσαν τελεια μαθηματα ηθοποιίας την ημερα εκεινη. Συμφωνα με τα επισημα αρχεια, ο πρωτος που εμαθε για το πραξικοπημα ηταν ο πρεσβευτης Φιλλιπς Ταλμποτ (Phillips Talbot), οταν τον επισκεφθηκε γυρω στις 2 το πρωι ο ανηψιος του [ υπηρεσιακου] πρωθυπουργου Παναγιωτη Κανελλοπουλου. Ο νεαρος ανδρας του ειπε οτι στρατιωτες συνελαβαν τον θειο του «για την δικη του προστασια». Θα μπορουσε να ελθει ο κ . Πρεσβευτης, συνεχισε ο ανηψιος του Κανελλοπουλου, να καθησυχασει την θεια του που ηταν εκτος εαυτου; Εκτος απο τα νεα για την συλληψη του θειου του, ο νυκτερινος επισκεπτης του Ταλμποτ ειπε επισης οτι αρματα μαχης συγκεντρωνονταν στην πλατεια Συνταγματος, που συνορευει με το κτιριο της Βουλης. Καθ’ οδον προς την κατοικια του πρωθουπουργου, ο πρεσβευτης σταματησε στην πρεσβεια και εστειλε ενα επειγον μηνυμα στην Ουασιγκτων. Υπαγορευσε το κειμενο στον κρυπτογραφο υπηρεσιας, ο οποιος πανω στην βιασυνη και στην συγχυση της στιγμης το μετεδωσε χωρις σημεια στιξεως: «ΠΡΩΘΥΠΟΥΡΓΟΣ ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ ΣΥΝΕΛΗΦΘΗ ΑΠΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΕΣ ΚΑΙ ΑΡΜΑΤΑ ΜΑΧΗΣ ΣΤΗΝ ΠΛΑΤΕΙΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ. ΤΑΛΜΠΟΤ». Στην Ουασιγκτων, ο αξιωματικος υπηρεσιας τηλεφωνησε το μηνυμα στον διευθυντη του Ελληνικου Γραφειου [στο αμερικανικο υπουργειο Εξωτερικων — το Σταιητ Ντεπαρτμεντ], Νταν Μπρουστερ (Dan Brewster), ο οποιος δεν μπορουσε να εξηγησει γιατι ο γηραιος πολιτικος ειχε συλληφθει απο ομαδα τεθωρακισμενων — χώρηα το τι γυρευε ο πρωθυπουργος στην πλατεια Συνταγματος μεσα στη νυχτα. Ετσι λοιπον, πριν επιστρεψει στο Σταιητ Ντεπαρμεντ, εστειλε μια σκεπτικη απαντηση στην Αθηνα, εν ονοματι του υπουργου Εξωτερικων [ Ντην Ρασκ  —Dean Rusk]: «ΠΟΙΟΣ ΕΣΤΕΙΛΕ ΤΟ ΤΗΛΕΓΡΑΦΗΜΑ; ΠΟΥ ΕΙΝΑΙ Ο ΤΑΛΜΠΟΤ; ΡΑΣΚ ». Ο Ταλμποτ, μη γνωριζοντας ακομη για το ‘μπερδεμενο’ τηλεγραφημα του, απαντησε θυμωμενα:

The Wrong Horse

8

«ΕΓΩ ΕΣΤΕΙΛΑ ΤΟ ΤΗΛΕΓΡΑΦΗΜΑ. ΕΙΜΑΙ ΣΤΗΝ ΠΡΕΣΒΕΙΑ ΜΟΥ. ΤΑΛΜΠΟΤ». Ο Ταλμποτ με τους στενους συνεργατες του, αφου ξεπερασαν το αρχικο μουδιασμα, βαλθηκαν να μαθουν τι ακριβως ειχε γινει, και να ενημερωσουν σχετικα την Ουασιγκτων. Μεσα σε δυο μερες οι διπλωματες και οι υπηρεσιες πληροφοριων ειχαν συγκεντρωσει τα βασικα σημεια της ιστοριας. Το πιο αμηχανο σημειο ηταν οτι η πρεσβεια, η οποια εδω και εβδομαδες παρακολουθουσε παθητικα τις κινησεις για ενα πραξικοπημα, ειχε στρεψει την προσοχη της σε λαθος ομαδα [πραξικοπηματιων]. Ηταν κοινο μυστικο ανεμεσα στις αμερικανικες υπηρεσιες πληροφοριων στην Αθηνα, οτι ενα πραξικοπημα ειχε εγκριθει απο τον βασιλεα Κωνσταντινο και επροκειτο να εκτελεστει απο τον αρχηγο του γενικου επιτελειου εθνικης αμυνης, στρατηγο Γρηγοριο Σπαντιδακη, με σκοπο να παρεμποδισουν την επανοδο στην εξουσια του κομματος της Ενωσεως Κεντρου, που ειχε αρχηγο τον Γεωργιο Παπανδρεου, και τον γυιο του Ανδρεα. Οι Παπανδρεου (πατερας και γυιος) ηταν τοτε αναθεμα στο ελληνικο στρατιωτικο κατεστημενο και σε ενα μεγαλο αριθμο υψηλοβαθμων στελεχων της αμερικανικης διπλωματιας και των υπηρεσιων πληροφοριων. Η συγχυση της αμερικανικης πρεσβειας αντανακλουσε την δομη της ελληνικης στρατιωτικης ηγεσιας: οι ανωτατοι Ελληνες αξιωματικοι, που ηταν ενημεροι του σχεδιου του ΝΑΤΟ περι καταστασεως εκτακτου αναγκης, υπεθεσαν οτι το πραξικοπημα εγινε υπο την αιγιδα (εγκριση) του παλατιου. Δεν ειχαν ιδεα οτι στην πραγματικοτητα το πραξικοπημα ειχε εκτελεσθει απο μια ομαδα αριστα οργανωμενων συνομωτων [ιεραρχικα κατωτερων απο αυτους]. 2. Ο Ανενδοτος Αγων

Πατερας και γυιος Παπανδρεου ηταν οι κυριοι καταλύτες για την αλλαγη των πολιτικων αποψεων [της Αμερικης] στην αρχη της δεκαετιας του 1960. Και οι δυο αντιπροσωπευαν την προς τα αριστερα κλιση των Ελληνων ψηφοφορων, και η πολιτικη που ακολουθουσαν εθεωρειτο αντιστρατιωτικη απο τον Στρατο, αντιβασιλικη απο τον θρονο, και αντι- ΝΑΤΟικη και αντιαμερικανικη απο την Αμερικανικη πρεσβεια. Ο Γεωργιος Παπανδρεου ηταν μια απο τις πιο εξεχουσες πολιτικες φυσιογνωμιες της Ελλαδος, δεινος ρητορας, ανθρωπος με ανεξαρτητη κριση και συμπεριφορα, και ηγετης του οποιου τα αντιΚομμουνιστικα διαπιστευτηρια ειχαν γερα εδραιωθει κατα την διαρκειαν της μακρας του πολιτικης σταδιοδρομιας. Ηταν ηγετης της εξοριστης κυβερνησης στο Καϊρο στην διαρκεια του Β΄ Παγκοσμιου Πολεμου, και εγινε ο πρωτος [μεταπελευθερωτικος] πρωθυπουργος το 1944. Το 1963 εκπροσωπουσε την πλειοψηφια του δημοκρατικου φιλελευθερισμου στα πολιτικα της μεταπολεμικης Ελλαδας. Ο γυιος του Ανδρεας ειχε ανακατευτει σε αριστερες ενεργειες σαν φοιτητης και επιστευετο οτι ειχε βασανιστει απο την δικτατορια του Μεταξα, οταν βρεθηκαν στοιχεια για την πολιτικη του δραστηριοτητα. Εφυγε για την Αμερικη οπου παρεμεινε 20 χρονια, σπουδαζοντας [Οικονομικα] στο Χαρβαρντ, και διδασκοντας εν συνεχεια σε πανεπιστημια στην Μεσοδυση και στην Καλιφορνια. Πηρε μερος στην προεκλογικη εκστρατεια του Αντλαϊ Στηβενσον [1956;] και παρεμεινε ενεργα ανακατεμενος στην φιλελευθερη πτερυγα του αμερικανικου Δημοκρατικου κομματος. Το 1961, ο πατηρ Παπανδρεου ειχε δημιουργησει την Ενωση Κεντρου η οποια περιλαμβανε στους κολπους της τα διαφορα κεντρωα και κεντροαριστερα ρευματα, τα οποια ηταν διασκορπισμενα απο την δεκαετια του 1950. Την ιδια χρονια, ο Καραμανλης προκηρυξε βουλευτικες εκλογες [29 Οκτωβριου 1961], τις οποιες κερδισε. Η γνησιοτητα των εκλογων αμφισβητηθηκε απο την πρωτη στιγμη απο τον Γεωργιο Παπανδρεου που εξαπελυσε αυτο που ωνομασε «ανενδοτος αγων» με σκοπο να αναστρεψει το αποτελεσμα των εκλογων του 1961, για να εφαρμοσει τις μεταρρυθμισεις που ειχε στο νου της η Ενωση Κεντρου. Και ξαφνικα, στις 11 Ιουνιου 1963, τα πραγματα πηραν μια δραματικη τροπη. Ο πεισματαρης και αγερωχος πρωθυπουργος Καραμανλης παραιτηθηκε, λογω της αυξημενης διαφωνιας του με τον βασιλεα Παυλο. Φαινομενικα ο λογος της παραιτησεως του ηταν το οτι το βασιλικο ζευγος δεν δεχθηκε την εκκληση του Καραμανλη να μην ταξιδεψουν στο Λονδινο, επειδη υπηρχε φοβος ανθελληνικων εκδηλωσεων εκει. Στην ουσια ομως ο λογος που ο Καραμανλης παραιτηθηκε ηταν ο συνεχιζομενος

Laurence Stern

9

‘ανενδοτος αγων’ και η προσφατη [Μαιος 1963] δολοφονια του αριστερου βουλευτη Γρηγορη Λαμπρακη απο δεξιους αλητες. Ο Παυλος διωρισε υπηρεσιακη κυβερνηση και προκυρηξε εκλογες για τις 3 Νοεμβριου 1963, τις οποιες κερδισε ο Παπανδρεου με μικρη ομως πλειοψηφια, ωστε  να επρεπε να στηριζεται στους ψηφους της Αριστερας. Ο Παπανδρεου, που δεν του αρεσε να εξαρταται απο τους κομμουνιστες, παραιτηθηκε μετα 45 μερες, και οι νεες εκλογες που κηρυχθηκαν για τις 16 Φεβρουαριου 1964 τον ανεδειξαν νικητη με αυτοδυναμη πλειοψηφια (52,7% των ψηφων και 173 βουλευτικες εδρες, επι συνολου 300). Ο ‘ανεδοτος αγων’ ειχε δικαιωθει. Ο ρολος του Ανδρεα Παπανδρεου στην κυβερνηση του πατερα του εχει συγκριθει με τον ρολο του Ρομπερτ Κεν νεντυ στην κυβερνηση του αδελφου του, στην Ουασιγκτων. Απο απλος οικονομικος συμβουλος, ο ρολος του Ανδρεα εξαπλωθηκε και περιελαβε τις σχεσεις της ελληνικης υπηρεσιας πληροφοριων ΚΥΠ με την Αμερικανικη αντιστοιχη της [CIA]. Αλλα επειδη οι δυο Παπανδρεου ειχαν τις υποψιες τους σχετικα με τον ρολο που επαιξε η CIA στις εκλογες του 1961, οι σχεσεις αναμεσα στα δυο μερη ηταν ηδη τεταμενες. Ηδη μετα την πρωτη νικη του Παπανδρεου τον Νοεμβριο του 1963, ο Μωρυ προσπαθησε να εξωμαλυνει την κουρελιασμενη σχεση του με τους Παπανδρεου με την μορφη ενος επισημου δειπνου, παρουσια και των συζυγων. Συμφωνα με ατομα που ηταν παροντα στο δειπνο, ο Μωρυ προσπαθησε να πεισει τον πρεσβυτερο Παπανδρεου οτι οι ευρεως εξαπλωμενες διαδοσεις οτι η CIA ενεργουσε εναντιον του ιδιου και του κομματος του ηταν ψευδεις. Αργοτερα ομως βρεθηκαν αποδειξεις, τουλαχιστον στα ματια των Παπανδρεου, οτι οι ιδιοι καθως και τα ανωτατα στελεχη τους κομματος του ηταν υπο την συνδυασμενη επιτηρηση της ΚΥΠ και της CIA. Οι διαμαρτυριες του Μωρυ οτι δεν υπηρχε συνεργασια αναμεσα CIA και την εσωτερικη παρακολουθηση που εκανε η ΚΥΠ, επεσαν σε σκεπτικιστικα αυτια στην Αθηνα. 3. Η Ψυχωση με τον Ανδρεα

Ο Ανδρεας Παπανδρεου ειχε γινει μια ακατανικητη εμμονη ιδεα σ’ αυτους που διηυθυναν την Αμερικανικη εξωτερικη πολιτικη στην Αθηνα και την Ουασιγκτων, οπως ακριβως ειχε γινει και ο Μακαριος στην Κυπρο. Στα ανωτατα κλιμακια του Σταιητ Ντεπαρτμεντ, ο Ανδρεας ηταν ενα ειδος Σβενγκαλι που εσερνε απο την μυτη τον γηραιο και αδυναμο πατερα του, που διηνυε τα τελευταια χρονια μιας διακεκριμενης πολιτικης σταδιοδρομιας. Ολοι οι διπλωματες που επροκειτο να υπηρετησουν στην Ελλαδα, επρεπε να μελετησουν τον ‘Φακελλο Παπανδρεου’ που ειχε ετοιμασει η CIA. «Επροκειτο για ενα ατομο που ηταν συνοδοιπορος — η κατι ακομα χειροτερο — απο τα φοιτητικα του ακομα χρονια, οτι ειχε επιδοθει σε διεφθαρμενες δραστηριοτητες οντας στην κυβερνηση του πατερα του, οτι προκειται για ατομο ηθικα αμαρτωλο [sic], και γενικα επροκειτο για ενα αποκρουστικο ατομο που εθετε σε σοβαρο κινδυνο τα συμφεροντα της Αμερικης στην Ελλαδα». Ο Τζωρτζ Μπωλλ τον περιεγραφε ‘αυτος ο διαβολεμενος Ανδρεας’. Ο πρωην Αμερικανος πρεσβευτης στην Ελλαδα, Ελλις Μπριγκς (Ellis Briggs), ειχε δημοσια αποκυρηξει τους δυο Παπανδρεου κατα τον προεκλογικο αγωνα του 1961, και ειχε επαινεσει τον Καραμανλη, απο μακρου ο ευνοουμενος της Αμερικης. Ο δευτερος τη ταξει της αμερικανικης διπλωματικης αποστολης στην Ελλαδα ειχε πει στον πρεσβευτη Ταλμποτ, λιγες εβδομαδες πριν το πραξικοπημα του Απριλιου 1967, οτι αν η Ενωση Κεντρου κερδιζε τις εκλογες του Μαιου 1967, τοτε πιθανον ο Ανδρεας να καταργουσε την μοναρχια, να απεσυρε την Ελλαδα απο το ΝΑΤΟ, και να εκκαθαριζε τις ενοπλες δυναμεις προς δικο του οφελος. Ποσο ειρωνικο ειναι οτι οι πρωτες δυο προβλεψεις βγηκαν αληθινες, εφτα χρονια αργοτερα, απο τον συντηρητικο Καραμανλη [και το εκλεκτον τεκνον των Αμερικανων], μετα την πτωση της χουντας το 1974.

The Wrong Horse

10

Οι ριζες της Αμερικανικης αντιπαθειας για τον νεωτερο Παπανδρεου ειναι πολυπλοκες — ενα κραμα προσωπικης αντιπαθειας και πολιτικων κινητρων. Πριν την επιστροφη του Ανδρεα στην Ελλαδα το 1959, ηταν αγνωστος σε πολλους στην Αμερικανικη διπλωματικη κοινοτητα. Αυτοι που τον γνωριζαν, τον θεωρουσαν σαν Αμερικανο συμπολιτη τους. Ειχε πολιτογραφηθει Αμερικανος πολιτης. Περασε τις δυο πιο σημαντικες δεκαετιες της ζωης του στην Αμερικη, οπου γνωρισε σημαντικη αναγνωριση σαν ακαδημαικος οικονομολογος, και συγκαταλεγε αναμεσα στους φιλους τους πολλλους φιλελευθερους διανοουμενους και πολιτικους, οπως ο Τζων Κεννεθ Γκαλμπραιηθ [οικονομολογος, καθηγητης στο Χαρβαρντ], Γουωλτερ Χελλερ, Καρλ  Καιησεν, και Χιουμπερτ Χαμφραιη [γερουσιαστης απο την Μιννεσοτα, υποψηφιος του Δημοκρατικου κομματος στις προεδρικες εκλογες του 1968— συνετριβη απο τον Νιξον]. Ο Ανδρεας επεστρεψε στην Ελλαδα με σαββατικη αδεια απο το Πανεπιστημιο της Καλιφορνιας στο Μπερκλεϋ για να ιδρυσει το Κεντρον Οικονομικων Ερευνων, με χρηματοδοτηση των Ιδρυματων Φορντ και Ροκεφελλερ. Ο Καραμανλης τον επροσκαλεσε να ιδρυσει το εν λογω Κεντρον. Οσο περνουσε ο καιρος, ακομη και εκεινοι οι Αμερικανοι που συμφωνουσαν πολιτικα με τον Ανδρεα ειχαν να πουν οτι ειχε γινει δυσκολος χαρακτηρας. Πολλα ειχαν λεχθει για την αλλαζονεια του, την «παρανοικη» του σταση απεναντι στις Αμερικανικες υπηρεσιες πληροφοριων και στην παρουσια Αμερικανων στρατιωτικων στην Ελλαδα. Ενας Αμερικανος διπλωματης, που ειχε υπαρξει φιλος του Ανδρεα ειχε γραψει μια ψ υχοαναλυτικη κριτικη για τον Ανδρεα. Συμφωνα με την κριτικη αυτη, η παρανοικη προσωπικοτητα του Ανδρεα, η ψυχροτητα με τον πατερα του στην παιδικη του ηλικια, η κριση συνειδησεως του μεταξυ της Ελληνικης και της Αμερικανικης ιθαγενειας, ολα αυτα ειχαν σαν αποτελεσμα να συμπεριφερεται κατα τετοιον τροπον ωστε επέφερε την πολωση της Ελληνικης πολιτικης σκηνης και αναγκασε τους συνταγματαρχες να επεμβουν. Αλλα η επιδεινωση των σχεσεων αναμεσα στους Παπανδρεου και στο Αμερικανικο Κατεστημενο ηταν πολιτικης και οχι ψυχολογικης φυσεως. Οι Παπανδρεου ανηκαν σε μια ξεχωριστη κατηγορια ηγετων με τους οποιους η αμερικανικη εξωτερικη πολιτικη ηλθε σε συγκρουση στην δεκαετια του 1960 και στα πρωτα χρονια της δεκαετιας του 1970. Αυτη η κατηγορια των ηγετων περιελαμβανε, μεταξυ αλλων, τον Μακαριο στην Κυπρο, τον Σιχανουκ στην Καμποτζη, τον Σουκαρνο στην Ινδονησια, τον Μπραντ στην Δυτικη Γερμανια, τον Αλλεντε στην Χιλη, τον Ντε Γκωλλ στη Γαλλια, τον [Χουαν] Μπος στην Δομινικανη Δημοκρατια, τον Γκουλαρτ στη Βραζιλια. Το κοινο χαρακτηριστικο αυτων των ηγετων ηταν οτι ηθελαν να ακολουθησουν ανεξαρτητη πορεια τοσο στην εσωτερικη αναπτυξη της χωρας τους οσο και στην εξωτερικη πολιτικη της. Στην περιπτωση της Ελλαδας, αυτο σημαινε συγκρουση με την βαθεια εδραιωμενη Αμερικανικη στρατιωτικη παρουσια καθως και εκεινης των αμερικανικων υπηρεσιων πληροφοριων, και με το διπλωματικο Κατεστημενο. Παρ’ ολα αυτα, υπηρχαν ατομα στην αμερικανικη πρεσβεια που δεν ηταν εχθρικα προς τον υιο Παπανδρεου. Υπηρχαν μνημονια που ελεγαν οτι ενα μερος απο τις φραστικες επιθεσεις του εναντιον της επιρροης της CIA και του αμερικανικου στρατιωτικου κατεστημενου οφειλονταν στην υποτιθεμενη παρορμηση του να απαλλαγει απο την αμερικανικη του ταυτοτητα. Απο την ημερα που γυρισε στην Ελλαδα, ο Ανδρεας εθεωρειτο «αλεξιπτωτιστης» στην ελληνικη πολιτικη —  ενα θεμα που του το υπενθιμιζαν συχνα οι πολιτικοι του αντιπαλοι. Στα Αμερικανικα πολιτικα δεδομενα, ο νεωτερος Παπανδρεου ηταν ενας φιλελευθερος Δημοκρατικος του οποιου οι αποψεις και οι ομιλιες θα προκαλουσαν πολυ λιγο θορυβο στα πανεπιστημια της Καλιφορνιας και της Μιννεσοτα, οπου ειχε διδαξει, η ακομα και στο Χαρβαρντ, οπου ειχε σπουδασει, αλλα οι αποψεις του ακουγονταν σαν αιρεση σε μια Ελλαδα στην οποια ακομη κυριαρχουσαν το παλατι, το στρατιωτικο κατεστημενο, και οι υπηρεσιες πληροφοριων. Ενα επεισοδιο που ετυχε λιγης προσοχης στην Ουασιγκτων, αλλα που προκαλεσε δημοσιογραφικο πάταγο στην Αθηνα, συνεβη την 1η Μαρτιου 1967. Την ημερα εκεινη ο Ανδρεας επροκειτο να μιλησει στο καθιερωμενο εβδομαδαιο γευμα της Ενωσεως Ανταποκριτων Ξενου Τυπου. Δυο Αμερικανοι αξιωματουχοι της πρεσβειας, ο Τζων  Νταιη και Ριτσαρντ Χελγκερσον, αποφασισαν να παρακολουθησαν την ομιλια, αλλα οταν διαβασαν το πολυγραφημενο κειμενο της ομιλιας, που ειχε μοιραστει στους παρευρισκομενους, σηκωθηκαν και εφυγαν. Την αλλη ημερα, οι ελληνικες εφημεριδες σχολιασαν το γεγονος με πηχυαιους τιτλους και υπεθεσαν οτι η συμπεριφορα των δυο Αμερικανων διπλωματων

Laurence Stern

11

σημαινε την αποδοκιμασια της Αμερικης κυβερνησης απεναντι στον Ανδρεα Παπανδρεου. Οι δεξιες Ελληνικες εφημεριδες επεδοκιμασαν την σταση των δυο Αμερικανων, αλλα το ολο επεισοδιο επιβεβαιωσε περαιτερω τις υποψιες του Ανδρεα οτι ηταν στοχος καταδιωξεως απο τους Αμερικανους. Η επιμαχη ομιλια ηταν ενας πολεμικος εναντιον της Αμερικανικης εξωτερικης πολιτικης απο την σκοπια του Ανδρεα σαν Ελληνα αριστερου και σαν φιλελευθερου Αμερικανου. Υπηρχαν τρεις δυναμεις, ειπε στην ομιλια του, που εδεσποζαν στην Αμερικανικη εξωτερικη πολιτικη: «... Κατ’ αρχην το Πενταγωνο, που με την ελευση του Ψυχρου Πολεμου, σμιλεψε την Αμερικανικη εξωτερικη πολιτικη σαν πολιτικη συγκρατησης του Σοβιετικου μπλοκ . Εδωσε εμφαση σε στρατηγικες σκοπιμοτητες σε ολες τις επαφες της Αμερικης με τα αλλα κρατη. Δευτερον η CIA, η οποια σαν διαδοχος του Γραφειου Στρατηγικων Υπηρεσιων [το ακρωνυμιο στα αγγλικα ειναι OSS—Office of Strategic Services] που στην διαρκεια του Β΄ Παγκοσμιου Πολεμου ηταν η κυρια υπηρεσια πληροφοριων, εξαπλωθηκε παρα πασαν προσδοκιαν και ανελαβε καθηκοντα περαν απο τον αρχικο σκοπο της, και εγινε ανεξαρτητη απο τον κυβερνητικο ελεγχο ,με αποτελεσμα στην ουσια να ασκει παραλληλη εξωτερικη πολιτικη με εκεινη της Αμερικης [Σταιητ Ντεπαρτμεντ]. Τελευταιο, αλλα οχι ασημαντο, οι Αμερικανοι επενδυτες στο εξωτερικο και οι παγκοσμιοι εμπορικοι εξαγωγεις επαιξαν ενα σπουδαιο ρολο στην χαραξη της Αμερικανικης εξωτερικης πολιτικης ...». Αν μια τετοια ομιλια ειχε ειπωθει στην Αμερικη στην διαρκεια μιας προεδρικης προεκλογικης εκστρατειας, η στην [αμερικανικη] Λεσχη Εθνικου Τυπου, θα ειχε «περασει» χωρις το παραμικρο σχολιο. Αλλα η Αθηνα δεν ειχε τοσο κατανοηση οσο η Ουασιγκτων. Στα ματια ωρισμενων Αμερικανων επισημων, ο Ανδρεας ηταν προδοτης και ριψασπις με το να δινει τετοιες ομιλιες. Δεν ηταν σε θεση το Αμερικανικο κατεστημενο στην Αθηνα να κατανοησει οτι οι θεσεις του Ανδρεα στα πιο σπουδαια εσωτερικα και εξωτερικα θεματα αντανακλουσε την ομοφωνια της ελληνικης κοινης γνωμης στα ιδια θεματα. Η κοινη γνωμη στην Ελλαδα, στα μεσα της δεκατιας του 1960, ηταν αντιθετη με τα συμφεροντα του παλατιου,της στρατιωτικης κλικας, των υπηρεσιων πληροφοριων, και των αντιστοιχων Αμερικανικων υπηρεσιων. 4. Η μέγγενη σφιγγει

Οι 14 μηνες της κυβερνησεως του Γεωργιου Παπανδρεου, το 1964-1965, ηταν μια περιοδος αυξανομενης αναταραχης, με τις οξυμενες αντιθεσεις αναμεσα στη νεα κυβερνηση της Ενωσεως Κεντρου [που προήλθε άπό τίς έκλογές τής 16/2/1964] και στις ενοποιημένες δυνάμεις τού παλατιού, τής στρατιωτικής κλίκας, τών πολιτικών τής Δεξιάς, και, τέλος, των Αμερικανών. Ο [ νέος] Αμερικανος πρεσβευτής, Χενρυ Λαμπουις (Henry Labouisse), διωρισμενος απο τον Κεννεντυ, ζητησε νά ανοίξει γραμμές επικοινωνίας μέ τούς Παπανδρέου και να διασπάσει τίς σχέσεις αφεντικού-πελάτη πού χαρακτήριζαν εως τότε τίς επαφές τής πρεσβείας. Για παραδειγμα, ο Λαμπουις ενημέρωσε τόν Παπανδρέου οταν μία ομάδα ανωτάτων Ελλήνων αξιωματικών ρώτησαν τήν αποψη του γιά την στάση τής Αμερικής σε πραξικόπημα μετα τήν φυγή του Καραμανλη [Ιουνιος 1963]. Η ιδεα [του πραξικοπήματος] ηταν νά εμποδίσουν τόν Γεώργιο Παπανδρέου  νά αναλάβει την εξουσία με τίς εκλογές του 1964. Ο Λαμπουις τηλεγράφησε στήν Ουασιγκτων τήν δυσαρεσκεία του γιά ενδεχόμενο πραξικόπημα, και τό Σταίητ Ντεπάρτμεντ συμφώνησε μαζί του. Η πρώτη μεγάλη κρίση τής νέας κυβερνήσεως δημιουργήθηκε στήν Κύπρο. Οι εύθραυστες συνταγματικές συμφωνίες πού είχαν συμφωνηθεί υπό τήν απειλήν τών οπλων στό Λονδίνο και στή Ζυριχη [το 1959 και 1960], πού είχαν σκοπό νά διατηρήσουν μία τεταμένη ισορροπία μεταξύ τής Ελληνικής πλειοψηφίας και τής Τουρκικής μειοψηφίας στο καινούργιο Κυπριακό, ειχαν καταρρεύσει. Ο Κύπριος πρόεδρος Αρχιεπίσκοπος Μακάριος, ισχυριζόμενος οτι τά επανειλημένα βετο τής Τουρκικής μειοψηφίας είχαν επιφέρει κυβερνητική παράλυση, επρότεινε δεκατρεις τροπολογιες στο Κυπριακο Συνταγμα, μια από αύτές ήταν ή καταργηση της αρνησικυρία (βετο) της Τουρκικης μειοψηφίας. Η

The Wrong Horse

12

Τουρκικη κυβερνηση απερριψε τή ν πρωτοβουλία του Μακαριου στις 16 Δεκεμβριου 1963, και απεχωρησε απο την κυβερνηση. 2 Μεσα σέ πεντε ημέρες ξέσπασε ή βία άνάμεσα σέ Τουρκοκύπριους καί Ελληνοκύπριους. Το κύριο μέλημα τής Αμερικής ήταν νά έμποδίσει ενα πόλεμο άνάμεσα στίς αντίστοιχες μητροπόλεις, Ελλάδα καί Τουρκία, πού ηταν οί στυλαβάτες τής νότιας πτέρυγας του ΝΑΤΟ. Ωρισμένα υψηλόβαθμα στελέχη της Αμερικανικής πολιτικής θεωρούσαν τήν Κυπρο σάν την «Κούβα τής Μεσογείου» και τόν Μακαριο σαν τον «κοκινο παπά». (Αργότερα, θα μελετήσουμε πιό επισταμένα τον ρόλο τής Αμερικής στήν Κυπριακή κρίση.) Η αμεση αντίδραση τής Αμερικής ήταν νά εφαρμόσει το νομο του ΝΑΤΟ στην Κύπρο, ενω ταυτόχρονα  υπέβαλλε τίς πιό αυστηρές διπλωματικές κυρώσεις στήν Τουρκία, γιά νά εμποδίσει τήν τελευταία νά εισβάλλει στό νήσι [1964]. Ο Πρόδρος Τζόνσον έστειλε ένα αυστηρό γράμμα στον [Τούρκο πρωθυπουργό] Ινονού που τον «πληροφορούσε» οτι a ν η Τουρκία εισέβαλλε στην Κύπρο, θα παρεμενε [η Τουρκία] αβοηθητη απο την Αμερική και τους υπολοιπους «συμμαχους» στο ΝΑΤΟ, αν η Ρωσσια προεβαινε σε αντιποινα. Οταν οι δυο Παπανδρέου ταξιδεψαν στην Ουασιγκτων [1964] για το ιδιο θεμα, ο Γεωργιος Παπανδρέου εμιλησε αυστηρα στον Αμερικανό υπουργο Εξωτερικών Ντην Ρασκ , πανω στο προεδρικο κοττερο. [Εξηγησε για ποιους λογους δεν μπορουσε να αποδεχθει το σχεδιο του Ειδικου Μεσολαβητη Ντην Ατσεσον που προεβλεπε τον χωρισμο της Κυπρου σε μια Ελληνικη πλειοψηφια, και σε μια Τουρκικη βαση στο βορειο τμημα του νησιου.] Στο τελος οι Τουρκοι υποχωρησαν απο μια κατα μετωπον συγκρουση, αλλα μετακινησαν τους τουρκοφωνους πληθυσμους σε εγκλειστες ζωνες, αφ’ ενος για να τους προστατευσουν απο την Ελληνοκυπριακη εθνοφυλακη και αφ’ ετερου να εχουν ενα ατου στην περιπτωση γεωγραφικης διχοτόμησης. Αλλα τα γεγονοτα στην Κυπρο το 1964, αφησαν μια πικρη γευση στα στοματα των ηγετων της Ελλαδας, Τουρκίας, Κύπρου, και Αμερικής. Οι συνθηκες παρεμειναν εξαιρετικά ευφλεκτες. Ο τυπος της Δεξιας αρχισε μια σειρα απο βιτριολικες επιθεσεις εναντιον του Ανδρεα Παπανδρεου για την σταση του στο Κυπριακο θεμα. Τον καθιστουσαν τον κυριο υπευθυνο που απερριψε το «σχεδιο Ατσεσον» που θα ειχε επιτυχει την πολιτικη ενωση με την Ελλαδα του μεγαλυτερου μερους του νησιου. Μεχρι τον Μαιο του 1965, ο Ανδρεας ειχε κατηγορηθει απο τον Γεωργιο Γριβα, τον ηρωα του πολεμου της Κυπριακης ανεξαρτησιας, για μια στρατιωτικη συνομωσια απο μια ομαδα αξιωματικων που αποκαλουνταν ΑΣΠΙΔΑ. Συμφωνα με τα εγγραφα που εστειλε απο την Κυπρο ο Γριβας, οι συνομωτες του ΑΣΠΙΔΑ θεωρουσαν τον Ανδρεα σαν τον μελλοντικο ηγετη στην Ελλαδα. Το θεμα του ΑΣΠΙΔΑ εγινε το οχημα με το οποιο η δεξια στρατιωτικη κλικα, σε συνεργασια με τον βασιλεα Κωνσταντινο και τον υπουργο αμυνης Πετρο Γαρουφαλια, αρχισαν να παρενοχλουν τους δυο Παπανδρεου, και ηταν αποφασιστικης σημασιας στην πολιτικη τους εξοντωση. Ο Γεωργιος Παπανδρεου ζητησε απο τον βασιλεα να υπογραψει το διαταγμα με το οποιο ο Παπανδρεου επαυε τον Γαρουφαλια απο υπουργο αμυνης. Ο Κωνσταντινος αρνηθηκε. Ετσι ξεσπασε μια συνταγματικη κριση, και αρχισε μια ανταλλαγη επιστολων αναμεσα σε Κωνσταντινο και Γ. Παπανδρεου. Στο τελευταιο του γραμμα προς τον βασιλεα, ο Γ. Παπανδρεου εγραψε: «Δεν δεχομαι τον ρολο του ταπεινωμενου πρωθυπουργου, και δεν συγκατατιθεμαι στην καταστρατηγηση των αρχων της βασιλευομενης δημοκρατιας». Ο βασιλεας εσχηματισε κυβερνηση απο μελη της Ενωσεως Κεντρου [που αποστατησαν]. Ο Γεωργιος Παπανδρεου τους απεκαλεσε «προδοτες» και κηρυξε τον δευτερο «ανενδοτο αγωνα». [Ο συγγραφεας δεν ασχολειται με τις τρεις διαδοχικες κυβερνησεις που ζητησαν, αλλα δεν ελαβαν ψηφο εμπιστοσυνης στη βουλη, το καλοκαιρι του 1965. Αναφερεται κατ’ ευθειαν στην κυβερνηση Στεφανοπουλου, που παρεμεινε στην εξουσία μεχρι τον Δεκεμβριο του 1965.] 5. Το σχεδιο εξαγορας των εκλογων

2

Δεν ειναι σιγουρο αν ο συγγραφέας εννοει την «Τουρκοκυπριακη πλευρα». Το αγγλικό κειμενο εχει ώς έξής: “The Turkish government [sic] summarily rejected the Makarios initiative on December 16, 1963, and withdrew from the government.” Μετεφρασα κατα λέξιν.

Laurence Stern

13

Στις αρχες του 1967, το σκηνικο ειχε στηθει για καινουργιες εκλογες που ανεμενοταν να ειναι η επαναληψη εκεινων του [Φεβρουαριου] 1964, αλλα με πολυ μεγαλυτερη πλειοψηφια για τον Γεωργιο Παπανδρεου. Αναμεσα στούς διπλωμάτες τής αμερικανικής πρεσβείας, υπήρχαν πληροφορίες ότι ή CIA ειχε κανει δημοσκόπηση πού έδειχνε ότι ή δύναμη τής ΕΡΕ είχε πέσει στο 20% - 25%, και τό περιθώριο τής νίκης γιά τόν Γεώργιο Παπανδρέου ηταν πολύ ύψηλότερο από το 53% πού ήταν τρία χρόνια ένωρίτερα. Ο Κωνσταντινος φοβόταν ότι μία τέτοιας έκτάσεως νίκη τής Ένώσεως Κέντρου, ένισχυμένη άπο τήν άποπομπή τής κυβερνήσεως Παπανδρέου πού ό ίδιος [Κωνσταντίνος] προκάλεσε το 1965, θά σήμαινε τό τέλος τής μοναρχίας. Ενα ενδιαφέρον φαινόμενο, που δεν είχε ξεφύγει της προσοχής της CIA, ηταν η προσχώρηση παραδοσιακών οπαδών του κομμουνιστικού κόμματος στο κόμμα των Παπανδρέου. Αυτό είχε εξοργίσει τους ήγέτες του κόμματος, που ενώ το 1964 είχαν παρωτρύνει τους οπαδούς τους να ψηφίσουν την  Ένωση Κέντρου σε περιοχές που δεν είχαν ελπίδα να εκλεγούν [οι άριστέροι], τωρα το 1967 σχεδίαζαν  να έχουν υποψηφίους σε κάθε εκλογική περιφέρεια. Τόσο η CIA όσο και οι αμερικανοί διπλωμάτες πίστευαν οτι μία νίκη του Γ. Παπανδρέου θα έθετε τον Ανδρέα Παπανδρέου σε θέση ανυπέρβλητης επιρροής πάνω στην ελληνική πολιτική σκηνή. Θεωρούσαν ότι ο πατέρας Παπανδρέου είχε πλέον γεροντική άνοια και ότι ο Άνδρέας θα έκανε ό,τι ήθελε. Εφοβούντο ότι θα έβγαζε την Έλλάδα από το ΝΑΤΟ, ότι θα επανεξέταζε τις αμερικανικές βάσεις, ότι θα έκλεινε την βάση τηλεπικοινωνιών στη Νέα Μάκρη. Υπήρχε έπίσης και μία άλλη έννοια: αν οι Παπανδρέου κέρδιζαν τις έκλογές, θα γινόταν πραξικόπημα. Ο Ανδρέας Παπανδρέου το είχε πει ξεκαθαρα οτι θεωρουσε την ηγεσια του στρατευματος εχθρους του. Διχως αμφιβολία, η στρατιωτική κλίκα γινόταν όλο και πιό ανησυχη. Στο σημειο αυτο τοσο ο Μωρυ [ο σταθμαρχης της CIA] οσο και τα ανωτατα στελεχη στην αμερικανικη πρεσβεια επηγαν στον [πρεσβευτη] Ταλμποτ με μια απο κοινου προταση για μια ασυνηθιστη επεμβαση της Αμερικής! (Υπενθυμιζεται οτι ο Ταλμποτ τηρουσε κατα γραμμα τις οδηγιες της Ουασιγκτων που ηταν να αντιταχθουν σε οποιεςδηποτε «εξωσυνταγματικες» 3 ενεργειες του βασιλεως να εμποδισει τις εκλογες.) [Ολα αυτα εγιναν τον Ιανουάριο του 1967.] Με μεγαλη απροθυμία δεχθηκε να στειλει ενα τηλεγραφημα στην Ουασιγκτων, στο οποιο επροτεινε η CIA να αναλαβει πολιτικη δραση για να εμποδισει νικη του Παπανδρέου. Συγκεκριμενα, η προταση ελεγε να διατεθουν εκατο χιλιαδες δολλαρια για να βοηθησουν περιπου μια ντουζινα υποψηφιους στις αμφιρροπες περιοχες, ωστε ετσι να μειωσουν την αναμενομενη κοινοβουλευτικη δυναμη του Παπανδρεου. Στην Ουασιγκτων, η εκκληση αυτη παρεπεμφθει στην Επιτροπη για Μυστικη Δραση του Εθνικου Συμβουλιου Ασφαλειας και απερριφθη. 4 Η κυβερνηση του Τζονσον ηταν τοτε στο απογαιο της αναμιξης της Αμερικης στο Βιετναμ. Οι Αμερικανικες εφημεριδες ηταν την εποχη εκεινη γεματες απο αποκαλυψεις οτι η CIA χρηματοδοτουσε Αμερικανικες φοιτητικες, αγροτικες, και εργατικες οργανωσεις, μεταχειριζομενη σαν καλυμμα αξιοσεβαστα ιδρυματα. Ο Λευκος Οικος ακομα υπεφερε απο αυτες τις αποκαλυψεις. Παρ’ ολα αυτα, αυτη το υτη η προταση για μυστικη επεμβαση, ωστε να επηρεασθει το εκλογικο αποτελεσμα του Μαιου 1967, ηταν μια ομολογια για την χρωκοπια της Αμερικανικης Διπλωματιας στην Ελλαδα εκεινη την κρισιμη στιγμη. Ας μην νομισθει ομως οτι η απορριψη του σχεδιου ειχε να κανει απο τυψη συνειδησεως. Διοτι οι ιδιοι συμβουλοι Εθνικης Ασφαλειας [που απερριψαν το ελληνικο σχεδιο] ειχαν δωσει την ολοψυχη συμπαρασταση τους για μαζικη μυστικη ενισχυση για την εκλογη του Χριστιανοδημοκρατη Εντουαρντο Φρεϊ στη Χιλη το 1964, για την ανατροπη του αριστερου προεδρου Ζοαο Γκουλαρτ απο στρατιωτικη χουντα στη Βραζιλια (επισης το 1964), και για την επεμβαση των Αμερικανων Πεζοναυτων στη Δομινικανη Δημοκρατια το 1965. Βεβαίως υπηρχε και μία μειονότητα διπλωματών στην Αμερικανική πρεσβεία που συνιστούσε να γίνει μιά προσπάθεια να ξαναφτιάξουν οι σχέσεις με τους δύο Παπανδρέου. Αλλά οι εκθέσεις τους κυρίως 3 4

Τα εισαγωγικα υπαρχουν στο αγγλικο κειμενο. Τοτε (1967) ελεγετο Επιτροπη 303, τωρα (1977, που γραφτηκε το βιβλιο) λεγεται Επιτροπη 40.

The Wrong Horse

14

κατέληγαν στο καλάθι με τα σκουπίδια, συχνα με την αμφιλεγομενη γραφειοκρατικη λεξη «Σημειώθηκε». Τετοιου είδους αναφορές πολύ σπάνια εφθαναν στο γραφείο του Ταλμποτ στη πρεσβεία, ουτε λογος δε να γίνεται γιά τα γραφεία ανωτάτων  υπαλλήλων στο Σταίητ Ντεπάρτμεντ, η στο Λευκό Οίκο. Ηδη περι το τελος Μαρτιου μέ αρχες Απριλιου, ο Κωνσταντινος σε ιδιωτικες [ανεπισημες] συζητησεις του με την πρεσβεια ζητο υσε να μαθει ποια θα ηταν η σταση της Αμερικης στην περιπτωση «εξωκοινοβουλευτικης» 5 λυσης στο ενδεχομενο νικης του Παπανδρέου στις εκλογες της 28 Μαιου 6 [1967]. Αυτό έσήμαινε στρατιωτικό πραξικόπημα μέ τήν έγκριση του βασιλέα. Ο Τάλμποτ άμφιταλαντευόταν άκόμη. Το βραδυ της 20ης Απριλίου, ενα μέλος τής πρεσβείας ολοκλήρωσε το μνημόνιο που ειχε αρχισει να γραφει λιγες μερες πριν και το εβαλλε στο θησαυροφυλακειο του γραφειου του, προκειμενου να δακτυλογραφηθει. Εγραφε εν μερει: «Ειλικρινά πιστεύω οτι η κατευθυνση στην οποια βαδιζουμε ειναι τουλαχιστον ακρως επικίνδυνη, και δυνητικα καταστροφικη για τα Αμερικανικά συμφέροντα στην Ελλάδα. Συγκεκριμένα, μου φαινεται οτι οι πιθανοτητες συνηγορουν ευρεως στην επιβολη δικτατοριας για την επιλυση της παρουσας κρισης. Επισης φοβουμαι οτι η λυση «δικτατορια» θα ειναι τελικα για μας μια ακομα καταστροφη τυπου Δομινικανης Δημοκρατίας... Το Παλατι, οι σκληροπυρηνικοι της ΕΡΕ, η στρατιωτικη [ηγεσια], το συντηρητικο κατεστημενο ειναι αποφασισμενοι να μην επιτρεψουν στους Παπανδρέου να ελθουν στην εξουσία». Το μνημονιο συνεχιζε με λεπτομερη αναλυση ολων των σεναριων που ηταν ανοικτα για εαν αντιΠαπανδρεϊκό συνασπισμο, προτεινοντας σαν τις δυο πιο πιθανες τακτικες «ανοιχτη εκλογικη νοθεια» 7 σε κλιμακα που θα ειναι «προφανης σε ολους» 8 , ή αναβολη των εκλογων με την βία. Και κατέληγε: «Ειναι αμφιβολο οτι η ομαδα που ειναι υπερ της δικτατοριας θα μας προειδοποιησει οτι κινουνται προς μια συνταγματικη εκτροπη. Θα υποθεσουν οτι μπορει να ειμαστε αντιθετοι σε μια τετοια ιδεα και θα μας παρουσιασουν ενα τετελεσμενο γεγονος , ελπιζοντας οτι τελικα εμεις θα αποδεχθουμε την ντε φακτο κατασταση. Μπορει να ξυπνησουμε, παραδειγματος χαριν τρεις εβδομαδες απο σημερα, και να βρουμε μια δικτατορια ηδη εδραιωμενη και λειτουργουσα». [Ειναι κριμα που ο συγγραφεας δεν κατονομαζει τον συντακτη αυτου του μνημονιου, που εκ των  υστερων απεδειχθει τοσο προφητικο...] Η προβλεψη βγηκε αληθινη οχι σε τρεις εβδομαδες, αλλα σε 12 ωρες! Το μη καθαρογραμμενο κειμενο ηταν ακομη στο γραφειο του συντακτη του το πρωϊνό της 21ης Απριλίου, οταν τα τεθωρακισμενα ηταν ηδη στους δρομους της Αθηνας αναγγελλοντας την «επανασταση» 9 των συνταγματαρχων, οταν ο Ανδρεας Παπανδρέου ειχε ηδη συλληφθει και ο πατερας του ηταν σε κατ’ οικον περιορισμον, και ο σταθμαρχης της CIA [φορωντας πολιτικα ρουχα] ειχε εμποδιστει σε ενα οδοφραγμα [οπως ειδαμε παραπανω]. 6. Η Λαθος Ομαδα

«Είχαμε την προσοχή μας στη λάθος όμάδα, πιαστήκαμε στον ύπνο», ωμολογησε ενας αξιωματούχος του Σταίητ Ντεπάρτμεντ που είχε υπηρετήσει για πολλά χρόνια στην Άθήνα, και ήταν εκεί έκεινο το πρωϊνό της 21ης Απριλίου 1967. Το προσωπικό της CIA είχε πληροφορηθεί οτι ένα λεπτομερές σχεδιο για την στρατιωτική καταληψη της κυβερνησης ειχε προετοιμασθεί κατω απο τις οδηγίες του στρατηγου 5

Τα εισαγωγικα υπαρχουν στο αγγλικο κειμενο. Το αγγλικο κείμενο γράφει «29 Μαίου». Το ‘29’ ειναι λαθος. 7 Τα εισαγωγικα υπαρχουν στο αγγλικο κειμενο. 8 Τα εισαγωγικα υπαρχουν στο αγγλικο κειμενο. 9 Τα εισαγωγικα υπαρχουν στο αγγλικο κείμενο. 6

Laurence Stern

15

Γρηγόρη Σπαντιδακη [αρχηγος ΓΕΕΘΑ]. Τα παντα ηταν στη θεση τους — συνθηματικο ονομα, δημοσια διαγγελματα, σημεία συγκεντρωσεως [των στρατιωτικων σχηματισμων]. Ο βασιλεας θα εδινε την διαταγη για την καταληψη της εξουσίας, με το δικαιολογητικο οτι επρεπε να διαφυλαξει την μοναρχια και το εθνος απο τους εχθρούς του — προφανώς τους Παπανδρέου και τους κομμουνιστες. Το συνθηματικο ονομα του σχεδιου ηταν Ιεραξ . Μια επισημη Αμερικανικη πηγη ειπε οτι «ξεραμε παρα πολλά σχετικα που το ποιος θα καταλαμβανε την εξουσια, και πως θα γινοταν αυτο, αλλα [ξεραμε] πολυ λιγα για το τι θα εκανε με την εξουσια απο την στιγμη που θα επικρατουσε». Ο Ιεραξ δεν πεταξε ποτε. Ηταν προφανες την ημερα του πραξικοπήματος οτι ο βασιλ εας δεν ειχε τιποτα να κανει με την καταληψη της εξουσιας. Ουτε η Συμμαχικη Στρατιωτικη Αποστολη 10 ουτε ο στρατιωτικος ακολουθος της Αμερικανικης πρεσβείας ηταν σε θεση να διαφωτισουν το παραμικρο σχετικα με τους ηγετες του πραξικοπήματος — Γεώργιος Παπαδόπουλος, Στυλιανός Παττακός, καί Νικόλαος Μακαρέζος. Οι διπλωματες, παρακινημένοι απο τα αλλεπαλληλα τηλεγραφηματα απο την Ουασιγκτων να τους δοθουν γεγονοτα και εκτιμησεις, εστραφησαν για βοηθεια στις υπηρεσιες πληροφοριων. Ο υπαρχηγος του Μωρυ, Χαρρις Γκρην (Harris Green), ξεθαψε μια αναφορα απο τον Ιανουαριο του 1967 που αναφεροταν σε μια ομαδα αξιωματικων, με αρχηγο καποιον συνταγματαρχη Γεώργιο Παπαδόπουλο, που ηταν γνωστη με τα αρχικα ΕΕΝΑ, που ειχε αποσχισθει απο την κυριως ομαδα, τον ΙΔΕΑ. Η αναφορα έλεγε οτι η ομαδα Παπαδοπουλου συνωμωτουσε για να ανατρεψει την πολιτικη κυβερνηση. Αλλα υπηρχε κατι το περιεργο στις αναφορες της CIA σχετικα με την ομαδα Παπαδοπουλου: Οι αναφορες ειχαν σταματησει τον Ιανουαριο του 1967. [Δική μου η εμφασις.] Ενα αλλο περιεργο γεγονος ηταν οτι οταν ο Μωρυ πηγε στην Ελλαδα το 1962, ο Παπαδοπουλος ηταν ηδη διευθυντης αντικατασκοπειας στην ΚΥΠ, και θα πρεπει να ηταν γνωστος, τουλαχιστον στα μεσαια στελεχη της CIA που διατηρουσαν στενες επαφες με τους συναδελφους τους στην ΚΥΠ σε τετοιο σημειο ωστε να μοιραζονται το ιδιο κτιριο. Στήν Ουασιγκτων, ενας εμπειρος αναλυτης του Σταιητ Ντεπαρτμεντ που δουλευε στο Γραφείο Πληροφοριών καί Ερεύνης του ιδιου οργανισμού, ενας Ελληνο-αμερικανος ονοματι Χαριλαος Λαγουδάκης, ηταν επισης απορημένος με την αναφορα του Ιανουαριου 1967 και δεν μπορουσε να καταλαβει γιατι ετσι ξαφνικα η CIA επαψε να παρεχει πληροφοριες για κατι που φαινόταν να ειναι μια σοβαρη συνομωσια εκ μερους ανωτερων αξιωματικων. Στις 6 Φεβρουαρίου 1967, αυτος ο εμπειρος αναλυτης που γνωριζε τα πολιτικα της Ελλαδος καλυτερα απο καθε αλλον στην Ουασιγκτων (ειχε ηδη πειρα εικοσι χρονων), υπεβαλλε μια εκθεση στον προισταμενο του, Φιλιπ Στόνταρντ (Philip Stoddard) επικεφαλης του Τμηματος Εγγυς Ανατολης, στην οποια ελεγε ουτε λιγο ουτε πολυ οτι ο θαλαμηπολος (μπατλερ) ειχε αναγγειλλει την προθεση του να κανει το εγκλημα και προχωρουσε προς την κρεββατοκαμαρα με το οπλο γεματο!!  Να τι λεει η πληρης εκθεση [του Λαγουδακη]: Η ΣΥΝΩΜΟΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΤΗΣ ΔΕΞΙΑΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΕΝΟΠΛΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ «Απο τις 19 Ιουνίου 1965, το Γραφειο Εγγυς Ανατολης εχει λαβει γυρω στις 15 αναφορες απο την CIA σχετικα με την ‘Ελληνικη Εθνικοφρονα Στρατιωτικη Συνωμοτικη Ομαδα’. Η τελευταια αναφορα εχει ημερομηνια 23 Ιανουαρίου 1967. Αυτες οι αναφορες κανουν σαφες οτι η ‘συνομωτικη ομαδα’ ειναι ετοιμη να διαπραξει στρατιωτικο πραξικοπημα οταν κατα την αποψη της η δικτατορια θα ειναι αναγκαια στο να αποτρεψει την Ενωση Κεντρου να αποκτησει πλειοψηφια στην Βουλη. Γυρω στα 20 ονοματα εν ενεργεια και αποστρατων αξιωματικων φερονται σαν τα βασικα μελη αυτης της ομαδας, μεταξυ αυτων ξεχωριζουν ο αντινταγματαρχης Δ. [sic] Παπαδόπουλος και ο αντισυνταγματαρχης Δ. Σταματελοπουλος [ενα απο τα αρχικα μελη της συνωμοσιας, που διαφωνησε εν συνεχεια με τον Παπαδοπουλο]. Η ‘συνωμοτικη ομαδα’ λεγεται οτι υπηρχε απο τα τελη του 1963, αλλα οτι ο Παπανδρεου [προφανως θα εννοει τον Γ. Παπανδρέου] οταν 10

Στα αγγλικα: Joint U.S. Military Assistance Group—JUSMAGG.

The Wrong Horse

16

εκεινος ανελαβε την εξουσια το 1964. Λεγεται οτι ο Παπαδοπουλος ειπε το Δεκεμβριο του 1966: «Απαξ η δικτατορια εδραιωθει, θα ζητησει την υποστηριξη της Αμερικης στο να εφαρμοσει κοινωνικα και οικονομικα μετρα τα οποια θα σταματησουν την παρουσα κλιση προς την Αριστερα». Η πρωτη συνεδριαση της εν λογω ομαδας μετα την πτωση της κυβερνησεως Στεφανοπουλου [Δεκεμβριος 1966] ελαβε μερος στις 4 Ιανουαριου 1967. Ο συνταγματαρχης Παπαδοπουλος [πιο πανω, το κειμενο τον αναφερει σαν ‘αντισυνταγματαρχη’— χώρηα το λαθος του ονοματος του] ηταν ο κυριος ομιλητης. Δεν εχουμε πληροφοριες σχετικα με αυτη την ‘συνωμοτικη ομαδα’ απο πηγες εκτος της CIA, οι δε πληροφοριες με προελευση την CIA ειναι πενιχρες. Οσον αφορα τις ανησυχιες του Στρατου και των κυκλων του Παλατιου για μια ενδεχομενη νικη του Παπανδρέου στις εκλογες του Μαιου, θα ηταν χρησιμο να ειχαμε περισσοτερες πληροφοριες για την ομαδα αυτη της  Δεξιας που αυτη την στιγμη μπορει να ετοιμαζεται για πιθανο πραξικοπημα.  Ισως να π  ρεπει να γινουν , με διακριτικοτητα , βολιδοσκοπησεις απο την CIA και απο το Πολιτικο Τμημα 11  [της πρεσβειας]». Αντιγραφα της εκθεσεως δοθηκαν στον διευθυντη του Ελληνικου Γραφειου του Σταιητ Ντεπαρτμεντ,  Νταν Μπρουστερ, και στο τμημα [του Σταιητ Ντεπαρτμεντ] που ηταν συνδεσμος με την CIA. Ο Λαγουδακης επισης απευθυνθηκε στην ιδια την CIA για περισσοτερες πληροφοριες. Πιθανον αυτες οι εκκλησεις του να μεταβιβασθηκαν στο κλιμακιο της CIA στην Αθηνα. Μεχρι να ελθουν οι απαντησεις, ο Παπαδοπουλος και οι συνωμοτες του βρισκονταν στην εξουσια. Πως εξηγειται αυτη η περιεργη σιγη [απο τον Ιανουαριο του 1967] σχετικα με την ομαδα των συνταγματαρχων — ειδικα σε μια περιοδο που η CIA παρακολουθουσε απο κοντα το πραξικοπημα του Παλατιου που προωθειτο απο τον στρατηγο Σπαντιδακη; Ηταν αραγε γραφειοκρατικη αδρανεια;  Ή, μηπως, ηταν προσπαθεια συγκαλυψης εκ μερους ωρισμενων παραγοντων της CIA που ηθελαν να πετυχει η συνωμοσια του Παπαδοπουλου; Υπηρχε μια επιμονη υπονοια αναμεσα στην Αμερικανικη διπλωματικη κοινοτητα στην Αθηνα, οτι ο Παπαδοπουλος να ελαβε καποια ειδοποιηση (σημα) απο καποιο μεσοβαθμο στελεχος της Αμερικανικης  υπηρεσιας πληροφοριων. Στην κατηγορια αυτη, υπηρχαν αρκετοι Ελληνο-Αμερικανοι πρακτορες που  υπηρετουσαν στην Ελλαδα απο την εποχη του ελληνικου εμφυλιου πολεμου. Ενας απο τους πρωτους σταθμαρχες της CIA στην Ελλαδα, ηταν ο Τόμας Καραμεσσίνης που ξεκινησε απο απλος πρακτορας και εφθασε στον βαθμο του αρχηγου Μυστικων Επιχειρησεων. Οι ΕλληνοΑμερικανοι πρακτορες της CIA ειχαν δει σταθμαρχες να ερχονται και να φευγουν, και ειχαν επισης δει την Αμερικανικη πολιτικη να αναλογα με την συμπεριφορα και το υφος του εκαστοτε πρεσβευτη, αλλά ηταν αυτοι [οι μεσαιου βαθμου πρακτορες] που ολα αυτα τα χρονια ωργανωναν επιχειρησεις, επεκτειναν τον αριθμο των πρακτορων τους, και ισχυροποιουσαν τις σχεσεις με τους αντιστοιχους Ελληνες συναδελφους τους, και με τα συντηρητικα στοιχεια του στρατευματος και το [δεξιο] πολιτικο κομμα. Παρ’ ολα αυτα, το διπλωματικο προσωπικο της πρεσβειας εβλεπε με ανοιχτο το στομα αυτη την ανωμαλια, ητοι μια ομαδα Ελληνο-Αμερικανων πρακτορων να εχουν εγκαταστησει ενα ειδος μονιμων επιχειρησεων στην χωρα των προγονων τους. Οπως παρατηρησε ενας Αμερικανος διπλωματης, που ειχε  υπηρετησει για χρονια στην Ελλαδα, «στο Διπλωματικο Σωμα, δεν μας επετρεπαν να υπηρετησουμε σε μια χωρα, αν απο αυτη την χωρα καταγοταν η οικογενεια της συζυγου μας». Και συνεχισε: «Ενω εκεινοι οι τυποι ειχαν ριζωσει οχι μονο για πολλα χρονια, αλλα για δεκαετιες. Εννοειται, οτι ειχαν πολυ ζυμωθει με την ολη πολιτικη ατμοσφαιρα». Οι ηγετες του πραξικοπηματος της 21ης Απριλιου 1967 ειχαν υπηρετησει στις ανωτατες θεσεις της ΚΥΠ: ο Παπαδοπουλος ειχε χρηματισει Διευθυντης Αντικατασκοπειας, ο Μακαρεζος Διευθυντης Πληροφοριων, και ο Μιχαηλ Ρουφογάλης ηταν Διευθυντης Προσωπικου. Ο Δημητριος Ιωαννιδης που στην συνεχεια ερριξε τον Παπαδοπουλο ηταν διοικητης της Στρατιωτικης Αστυνομιας. [ο συγγαρφεας εκανε λαθος εδω: το 1967, ο Ιωαννιδης ηταν Διευθυντης Σπουδων στη Σχολη Ευελπιδων. Διοικητης της ΕΣΑ εγινε μετα το πραξικοπημα.]

11

Η εμφασις υπαρχει στο αγγλικο κειμενο.

Laurence Stern

17

Η ομαδα του βασιληα επροκειτο να κινηθει γυρω στα μεσα Μαιου, δυο εβδομαδες προ των εκλογων. Ενας απο του συνωμοτες του Παλατιου, ο Γεωργιος Ζωϊτάκης, ηταν επισης σε επαφη με την ομαδα Παπαδοπουλου. Οπως εμαθαν οι Αμερικανικες μυστικες υπηρεσιες αργοτερα, στην ανυπομονησια του  να εκδηλωθει το πραξικοπημα, ό Ζωϊτακης ανεφερε στην ομαδα Παπαδοπουλου τα σχεδια και τους σκοπους του πραξικοπηματος των στρατηγων.. Οι συνταγματαρχες εδρασαν αμεσως. Τα εξης ερωτηματα πηγαζουν: Ειχε διακοψει ο Παπαδοπουλος τις επαφες του με την CIA, οι οποιες ειχαν σαν αποτελεσμα τις 15 εκθεσεις που ηλθαν στην προσοχη του Λαγουδακη στην Ουασιγκτων; Η οι μεσοβαθμοι Αμερικανοι πρακτορες σταματησαν να δινουν αναφορες για τις δραστηριοτητες της ομαδας των συνταγματαρχων — σε μια προσπαθεια να καλυψουν τις δραστηριοτητες των Ελληνων ομοβαθμων τους; Η, ακομα χειροτερα, ωρισμενοι απο το κλιμακιο της CIA στην Αθηνα σκοπικα διεκοψαν καθε επαφη με την ομαδα Παπαδοπουλου, ωστε να μην μπορουν να προδωσουν τα σχεδια για το πραξικοπημα, προς το οποιον διεκειντο συμπαθως; 





Στην εκθεση του, ο Λαγουδακης ειχε πει οτι η μονη πηγη πληροφοριων για την ομαδα Παπαδοπουλου ηταν η CIA. Υπηρχε, ομως, μια εξαιρεση. Αρχες Απριλιου [1967], ενας βουλευτης της Δεξιας, ο Νικος Φαρμακης, ανεφερε στον υπαρχηγο της Αμερικανικης Αποστολης στην Ελλαδα, Ανσουτζ, οτι ενα στρατιωτικο πραξικοπημα ηταν καθ’ οδον — οχι το πραξικοπημα των στρατηγων, για το οποιον εγνωριζε η πρεσβεια, αλλα ενα πραξικοπημα απο μια ομαδα συνταγματαρχων που ηταν προσωπικοι του φιλοι. Ο Φαρμακης, το μονο μελος της Βουλης που ελεγε φανερα οτι ηταν φασιστας, διεκυρηξε οτι διεκειτο με συμπαθεια προς το πραξικοπημα. Κανενας που «μετρουσε» στο Πολιτικο Τμημα της πρεσβειας δεν πηρε την αναφορα του Ανσουτζ στα σοβαρα. Μετα το πραξικοπημα, ο Φαρμακης ηταν ο μονος αγωγος πληροφοριων απο την ομαδα των πραξικοπηματιων για την Αμερικανικη πρεσβεια. 7. Η Πολιτικη στον Παγο

Μετα την εμφανιση των τανκς και αφου τα προσωπα του δραματος ειχαν ξεκαθαριστει, τοσο η Αθηνα οσο και η Ουασιγκτων ειχαν την ιδια συγχυση ως προς το επομενο βημα. Υπηρχαν ατομα στην αμερικανικη πρεσβεια, περιλαμβανομενου και του Μωρυ, που ηθελαν να κανουν εντονο διαβημα στον Παπαδοπουλο να αποσυρθει και να υποχωρηση στην εξουσια του βασιλεα. Ο βασιλεας με την σειρα του ηλθε σε επαφη με τον Ταλμποτ και την βρεττανικη πρεσβεια, αλλα δεν μπορεσε να παρει ενα ξεκαθαρο μηνυμα σχετικα με το ειδος της αντιστασεως που οι αντιστοιχες κυβερνησεις τους θα υποστηριζαν. Ο Κωνσταντινος με κανενα τροπο δεν δεχοταν να ελθει σε απ’ ευθειας επαφη με τους πραξικοπηματιες, που τους θεωρουσε υποδεεστερους συνταγματαρχες και αγνωστους. Ηταν επισης πολυ θυμωμενος απο το ξυλο που εδωσαν στον αφωσιωμενο υπασπιστη του, Μιχαηλ Αρναουτη, η ομαδα που τον συνελαβε. Ο αξιωματουχος Τζων  Νταιη σταλθηκε στην Ουασιγκτων για να μαθει τις αποψεις στις ανωτερες βαθμιδες του Σταιητ Ντεπαρτμεντ, αλλα γυρισε στο ιδιο σκοταδι που ηταν πριν να παει εκει. Ενα αλλο μελος της διπλωματικης αποστολης που επισκεφθηκε την Ουασιγκτων, ανεφερε ως εξης την διαθεση που επικρατουσε εκει: «Στον Λευκο Οικο και στο Συμβουλιο Εθνικης Ασφαλειας το συναισθημα ηταν: ασε τους Ελληνες να εχουν την δικτατορια τους. Εχουμε τα χερια μας γεματα με την Νοτιοανατολικη Ασια. Φροντιζουμε τους Ελληνες εδω και πολυ καιρο. Αστους επι τελους να σταθουν στα δικα τους ποδια». Εν τω μεταξυ στην Αθηνα, ο Μωρυ και αλλα ατομα της διπλωματικης αποστολης, χωριστα και για τους δικους του λογους ο καθενας, ελεγαν στον Ταλμποτ το ποσο ευαλωτος ηταν ο Παπαδοπουλος στην Αμερικανικη πιεση, και οτι θα μπορουσε να πεισθει να αποσυρθει υπερ του βασιλεως, η υπερ μιας  υπηρεσιακης κυβερνησεως που θα εκανε εκλογες. Τα συναισθηματα του Μωρυ αντικατοπτριζαν την στενη σχεση που ειχε με την βασιλικη οικογενεια, και την απεχθεια του για το υς κτηνωδεις και αρπακτικους συνταγματαρχες, που περιεγραφαν τους εαυτους τους σαν σωτηρες της χωρας τους.

The Wrong Horse

18

Αισθανοταν να παει κατ’ ευθειαν στον Παπαδοπουλο και να του πει καταμουτρα: «Εσυ και η παρεα σου  νομιζετε οτι κανετε κατι για το καλο της πατριδας σας, αλλα βαλτο καλα στο μυαλο σου, η Αμερικανικη κυβερνηση δεν θα ανεχθει την συνεχιση της δικτατοριας. Αν δεν παραιτηθειτε και δεν διορισετε  υπηρεσιακη κυβερνηση μεχρι το φθινοπωρο, ως εδω. Θα εχετε να κανετε με μας». Περιπου δεκα μερες μετα το πραξικοπημα, ο Μωρυ πηρε ενα τηλεφωνημα απο τον Παπαδοπουλο, που τον καλουσε να παρουν ενα ποτο. Οι δυο τους γνωριζοντουσαν πριν απο το πραξικοπημα, αφου και οι δυο τους δουλευαν στο ιδιο επαγγελμα των μυστικων υπηρεσιων. Ο Μωρυ ενημερωσε τον Ταλμποτ για το τηλεφωνημα, αλλα, συμφωνα με αξιοπιστη πηγη της πρεσβειας, ο Ταλμποτ του το αρνηθηκε, και ειπε οτι η Αμερικη δεν θα πρεπει να κανει τις δουλειες της σε σκοτεινα δρομακια. Ο Μωρυ συμμορφωθηκε με την εντολη του Ταλμποτ, αλλα αργοτερα εξωμολογηθηκε σε συναδελφο του στην πρεσβεια «αν ειχα παρει εκεινο το ποτο με τον Παπαδοπουλο, θα τον ειχα κανει να χεστει απο τον φοβο του». Με πολυ λιγες εξαιρεσεις, το Αμερικανικο στρατιωτικο κατεστημενο στην Αθηνα «ζεσταθηκε» γρηγορα με την ομαδα του πραξικοπηματος. Το ιδιο συνεβη και με τα μελη της CIA, τουλαχιστον αυτα που ηταν στο επιχειρησιακο επιπεδο, με τον Μωρυ να ειναι ο λιγωτερο «φιλικος» προς τους νεους ηγετες. Σε αυτο το σημειο, η Αμερικανικη πολιτικη ειχε τρεις εκλογες. Η πρωτη ηταν η ενεργη επεμβαση στο να αναγκασουν τους συνταγματαρχες να αποσυρθουν  υπερ μιας υπηρεσιακης κυβερνησεως. Αυτο θα το καταφερναν με το να φερουν τον Εκτο Στολο σε περιοπτη θεση εξω απο το λιμανι του Πειραια [θα εννοει το Φαληρο], με το να διακοψουν την στρατιωτικη βοηθεια, με το να ανακαλεσουν τον πρεσβευτη, με το να προβουν σε δημοσιες δηλωσεις που θα αποκυρητταν την «εξωσυνταγματικη» 12 ενεργεια των συνταγματαρχων, και με αλλα παρομοια μετρα. Η δευτερη εκλογη ηταν να διατηρησουν μια ουδετεροτητα, διχως να αναγνωρισουν την χουντα, αλλα και διχως να κατι κατι δημοσιως που θα εθεωρειτο σαν επιπληξη [της χουντας], ενω ταυτοχρονα θα συνεχιζαν τις σχεσεις τους [με την χουντα] και ελπιζοντας οτι βαθμιαια θα ειχαν επιρροη στην επιστροφη ενος ειδους συνταγματικης ομαλοτητας. Η τριτη εκλογη ηταν η πληρης αναγνωρισις του καθεστωτος. Ο Ταλμποτ και οι πιο στενοι συμβουλοι του διαλεξαν την δευτερη λυση, εχοντας ολες τις περιπτωσεις ανοικτες διχως στην ουσια να κανουν τιποτα αλλο. Αυτη η μαλλον παθητικη σταση της Αμερικης ηταν εκεινη που διατηρησε τον Παπαδοπουλο στην εξουσια εκεινες τις πρωτες ημερες του πραξικοπηματος. Οπως ειπε αργοτερα ενα ανωτατο μελος της πρεσβειας που ειχε κεντρικο ρολο στα γεγονοτα εκεινα: «Η αμφιλεγομενη σταση της Ουασιγκτων και η επιθυμια του [αμερικανικου] στρατιωτικου κατεστημενου να συνεχισουν με τον Παπαδοπουλο σαν να μη συνεβη τιποτα, εδωσαν την εντυπωση στον Παπαδοπουλο οτι η Ουασιγκτων παρεμενε σιωπηλη για πολιτικα διακοσμητικους λογους, και οτι οι Αμερικανοι που ‘μετρουσαν’ (Αμερικανικο Πενταγωνο και CIA) τον θεωρουσαν πολυ σπουδαιο. Ο Ελληνικος λαος στο συνολο του υπεθεσε οτι αν η Αμερικη ηταν δυσαρεστημενη με τον Παπαδοπουλο, θα τον ειχε πεταξει». Οι Ελληνες ηταν στο κατω-κατω ακομα υπο την επηρεια του ‘Ξενου Παραγοντα’. Το μονο που εκανε ο Ταλμποτ ηταν να επιτ υχει την μερικη διακοπη στρατιωτικη βοηθειας, κυριως βαρεως οπλισμου. Πηρε την αποφαση αυτη απο κοινου με τον αρχηγο της Αμερικανικης Στρατιωτικης Αποστολης, στρατηγο Ητον (Eaton), καθως ενα πλοιο που μετεφερε τεθωρακισμενα επλεε προς το λιμανι του Πειραια την ιδια μερα του πραξικοπηματος. Υπεδειξε στην Ουασιγκτων το εν λογω πλοιο να αλλαξει πορεια προς την Τουρκια, ενω ενα αλλο πλοιο που επισης μετεφερε τανκς και αλλο βαρυ οπλισμο να ξεφορτωσει στην Ιταλια, μεχρι να ξεκαθαριστει η κατασταση στην Ελλαδα. Με το δικηο του ο Ταλμποτ φοβοταν τις πολιτικες επιπτωσεις που θα ειχε το ξεφορτωμα στον Πειραια μιας νεας παρτιδας τεθωρακισμενων, που θα προστιθεντο σ’ αυτα που ηδη ειχαν σβησει την συνταγματικη διακυβερνηση στην Ελλαδα. Η μερικη διακοπη της στρατιωτικης βοηθειας παρεμεινε εν 12

Τα εισαγωγικα υπαρχουν στο αγγλικο κειμενο.

Laurence Stern

19

ισχυ μεχρι το φθινοπωρο του 1969, οταν το Αμερικανικο Συμβουλιο Εθνικης Ασφαλειας, υπο την προεδρια του Χενρυ Κισσιγκερ, αποφασισε την αποκατασταση της πληρους στρατιωτικης βοηθειας [στην Ελλαδα]. Η επι τοπου αποφαση του Ταλμποτ και του στρατηγου Ητον να διακοψουν την παροχη βαρεως οπλισμου στην Ελλαδα, και γραφειοκρατικη μαχη που επακολουθησε για την επαναληψη της βοηθειας, επεσυρε τα εξης σχολια απο ενα παρατηρητη που ειχε ιδιαν αντιληψιν των οσων εγιναν: «Οι περισσοτεροι απο την Εκτελεστικη Εξουσια [κυβερνηση] στην Ουασιγκτων, και ιδιως η στρατιωτικη ηγεσια, μετανιωσαν για την αποφαση αυτη, γιατι εκ των υστερων απεδειχθη πολυ πιο δυσκολη η ανακληση της, εν αντιθεσει με το ποσο πιο ευκολα επεβληθη πανω στον πυρετο της κρισεως του πραξικοπηματος. Χρειαστηκαν να περασουν χρονια — με ανταλλαγη τηλεγραφηματων, μνημονιων, προεδρικων μελετων, προβολη επιχειρηματων και αντεπιχειρηματων — για να αναστραφει μια ‘πολιτικη’ που παρθηκε τοσο γρηγορα απο τον Ταλμποτ και τον Ητον, υστερα απο συσκεψη ολιγων μονον λεπτων, μια και ο μονος τροπος δρασης ηταν προφανης στον καθένα: Δεν θελουμε αυτα τα τανκς να παρελασουν στους δρομους της Αθηνας ‘αυτη την στιγμη’». Οσον αφορα τους υψηλοβαθμους Αμερικανους στρατιωτικους στην Αθηνα, οι καινουργιοι ηγετες ηταν αξιοσεβαστοι, αντι-Κομμουνιστες, ΝΑΤΟ-φιλοι, και Αμερικανοφιλοι. Ο Αμερικανος στρατηγος Αντριου Γκουντπαστερ (Andrew Goodpaster), διοικητης του ΝΑΤΟ, εφθασε στην Αθηνα και ποζαρε χαμογελαστος διπλα στον Παπαδοπουλο. Ενας αλλος διεκυρηξε: «Η καλυτερη κυβερνηση απο την εποχη του Περικλη». Η αμφιταλαντευομενη πολιτικη συνεχιστηκε ολο το καλοκαιρι του 1967, ενω ο Παπαδοπουλος προεβαινε σε ξεκαθαρισμα του στρατου απο τυχον αντιπαλους του. Ο Κωνσταντινος δεν μπορουσε να παρει μια ξεκαθαρη απαντηση σχετικα με το τι βοηθεια θα μπορουσε να περιμενει απο τους Αμερικανους. Με απροθυμια ωρκισε την κυβερνηση Παπαδοπουλου, και περιμενε τον καιρο του. Το επομενο σημαντικο επεισοδιο εγινε στην Αθηνα και συνεβελλε περισσοτερο απο οτιδηποτε αλλο στην παγιωση του καθεστωτος των συνταγματαρχων. Ηταν η οπερετικη, σχεδον γελοια, προσπαθεια του  νεαρου βασιλεα να κανει αντι-κινημα εναντιον του Παπαδοπουλου. Μια αποτυχια η οποια σφραγιστηκε απο την ουδετεροτητα, η την διπλοπροσωπια της Αμερικανικης πρεσβειας — εξαρταται απο την αποψη του εξεταστη. 8. Το αντι-κινημα

Στο τελος του Αυγουστου 1967, ο Κωνσταντινος ταξιδεψε στην Αμερικη φαινομενικα για να παρακολουθησει τους ιστιοπλοϊκους αγωνες στο Νιουπορτ [στην πολιτεια Ροντ Αϊλαντ], οντας και ο ιδιος φανατικος ιστιοπλοος, αλλα, το σπουδαιοτερο, για να πληροφορηθει απο πρωτο χερι την σταση της Ουασιγκτων σχετικα με τις εξελιξεις στην χωρα του. Καιτοι περασε καλα στους αγωνες, βρηκε λιγη ανακουφιση στην γεματη υγρασία Αμερικανικη πρωτευουσα, στο Σταιητ Ντεπαρτμεντ, η στον Λοφο του Καπιτωλιου [εδρα της Βουλης και της Γερουσιας]. Ο βασιλεας προσπαθουσε να προσδιορισει τον βαθμο υποστηριξης που θα ειχε απο την Ουασιγκτων αν εκινειτο εναντιον του καθεστωτος Παπαδοπουλου. Αντι για υποστηριξη ομως, βρηκε επικριτες που του υπενθυμισαν ηταν εκεινος ο ιδιος που προκαλεσε την συνταγματικη κριση του Ιουλιου 1965, με το να αποπεμψει την κυβερνηση Παπανδρεου, πραξη η οποια αρχισε μια σειρα αλυσιδωτων αντιδρασεων που κατεληξαν στο [απριλιανο] πραξικοπημα. Επιστρεφοντας στην Ελλαδα, ο βασιλεας προσπαθουσε να προσεγγισει πολιτικους και στρατιωτικους για μια ενεργεια εναντιον της χουντας. Το «σχεδιον [Γεωργιου] Μαυρου» προεβλεπε ο βασιλεας να μεταβει στην Θεσσαλονικη στις 13 Δεκεμβριου [1967], αφου προηγουμενως ειχε στειλει την οικογενεια του στο εξωτερικο, και να παρει τους εκει στρατιωτικους διοικητες με το μερος του. Ο κυριος ογκος του Ελληνικου στρατου ηταν συγκεντρωμενος στην Βορειο Ελλαδα — απο οπου θα μπορουσε γρηγορα να

The Wrong Horse

20

παραταχθει στα ελληνο-τουρκικα συνορα, ή για αντιμετωπισει εισβολη απο καποιον Βαλκανιο γειτονα —  συμφωνα με την εφαρμογη της πολιτικης του ΝΑΤΟ. Συμφωνα με το ιδιο σχεδιο, στη Θεσσαλονικη ο βασιλεας θα δεχοταν την παραιτηση της κυβερνησεως Παπαδοπουλου (που ειχε για πρωθυπουργο τον Κολλια), θα τους ευχαριστουσε για τις μεχρι τοτε  υπηρεσιες τους οι οποιες δεν χρειαζονταν πλεον, θα εδινε αμνηστεια στους θυτες και στα θυματα τους (ειχαν φτασει να ειναι χιλιαδες οι πολιτικοι κρατουμενοι). Θα εσυγκροτειτο μια κυβερνηση απο ανωτατους αξιωματικους, αφοσιωμενους στον βασιλεα, και θα συνεχιζε ο στρατιωτικος νομος. Κατοπιν, σε ευθετο χρονο, ο βασιλεας θα αντικαθιστουσε την στρατιωτικη κυβερνηση με μια μεταβατικη πολιτικη κυβερνηση αποτελουμενη απο επιφανεις πολιτικους ολων των αποχρωσεων — ατομα οπως ο Καραμανλης απο την συντηρητικη πτερυγα, ο Γεωργιος Παπανδρεου απο την κεντροαριστερα, και ο Κανελλοπουλος απο την κεντροδεξια. Με την σειρα της, η μεταβατικη κυβερνηση θα διωργανωνε εθνικες εκλογες που θα ηταν το προτυπον της αμεροληψιας. Αλλα τα σχεδια του βασιλεα για αντι-κινημα διακοπησαν απο την καινουργια κριση στην Κυπρο, τον  Νοεμβριο του 1967. Η κριση αρχισε οταν ο στρατηγος Γριβας, 66 ετων τοτε και θεωρουμενος ακομα ηρωας εξ’ αιτιας της ηγεσιας του στον ανταρτικο αγωνα της Κυπρου στην δεκαετια του 1950, επετεθη σε δυο Τουρκοκυπριακα χωρια, σκοτωνοντας πανω απο δυο δωδεκάδες Τουρκοκυπριους. Μεσα σε μια εβδομαδα, ολα εδειχναν οτι οι Τουρκοι θα εκαναν αποβαση στην Κυπρο, αναβιωνοντας και παλι το φασμα πληρους πολεμου αναμεσα στους δυο στυλοβατες της νοτιας πτερυγας του ΝΑΤΟ. Επι δεκα ημερες, ο απεσταλμενος του προεδρου Τζονσον, υπουργος του Στρατου Σαϋρους Βανς, πηγαινοερχοταν αναμεσα στις τρεις πρωτευουσες. Ο Βανς κατεφερε να επιτευχθει μια συμφωνια για να λυθει η κρισις, η οποια ομως συμφωνια ηταν ακρως ταπεινωτικη για την Ελληνικη χουντα — την αποσυρση απο την Κυπρο 10.000 Ελληνων στρατιωτων που ειχαν εισαχθει στο νησι παρανομα το 1964, οταν κατερρευσαν οι συμφωνιες Λονδινου-Ζυριχης (οι οποιες ειχαν σαν αποτελεσμα την δημιουργια του ανεξαρτητου Κυπριακου κρατους το 1960). Ηταν μια θλιβερη ημερα στο ελληνικο Πενταγωνο οταν τα ελληνικα στρατευματα επεστρεψαν απο την Κυπρο, και ο Γριβας ετεθη σε εικονικο «κατ’ οικον περιορισμο». Κανενας δεν μπορουσε να μεταμφιεσει το γεγονος αυτο σε τιποτα αλλο εκτος απο υποταγη στην Αγκυρα. Ο βασιλεας αναθαρρησε απο την τροπη που πηραν και γεγονοτα και ενετεινε τα σχεδια για το αντικινημα. Αρχες Δεκεμβριου η χουντα τον αναγκασε να δρασει, διοτι ο Παπαδοπουλος που απο καιρο αποστρατευε ολους τους φιλοβασιλικους αξιωματικους, τωρα σχεδιαζε μια μαζικη αποστρατεια φιλοβασιλικων αξιωματικων. Και ηταν ακριβως αυτοι οι αξιωματικοι στους οποιους ο βασιλεας στηριζε τις ελπιδες του για να τον υποστηριξουν. Ο Μωρυ ανησυχουσε μηπως ο βασιλεας δεν ειχε ωργανωσει και σχεδιασει σωστα το αντι-κινημα του. Παρακαλεσε τον Ταλμποτ να ρωτησει τον βασιλεα αν ειχε στελεχωσει επαρκως τα σχεδια του: Ποιο ηταν το σχεδιο επικοινωνιας του; Ποιον ραδιοφωνικο σταθμο θα χρησιμοποιουσε για να μεταδωσει το διαγγελμα του; Ποια αεροδρομια σχεδιαζε να χρησιμοποιησει, αν κατι πηγαινε στραβα; Τι μετρα ειχε παρει ωστε να κρατησει την επιχειρηση μυστικη απο τους πανταχου παροντες πρακτορες της ΚΥΠ, και απο τον ιδιον τον Παπαδοπουλο; Οπως εξελιχθηκαν τα πραγματα, ολες αυτες ηταν καιριες ερωτησεις —  ειδικα η τελευταια. Ο βασιλεας κρατησε μυστικο απο τον Ταλμποτ τις τελευταιες του προετοιμασιες. Την παραμονη του κινηματος του, με χαμηλωμενη φωνη ανακοινωσε στον Ταλμποτ, σε μια δεξιωση, οτι ειχε κατι πολυ σπουδαιο να του αναγγειλλει, και του ζητησε αν μπορουσε να ανεβει στο παλατι του, στο Τατοϊ την αλλη μερα το πρωί. Ο Ταλμποτ δεχθηκε. Συμφωνα με εναν Αμερικανο επισημο που γνωριζε καλα τοσο τα αρχεια οσο και τις κινησεις του βασιλεα την περιοδο εκεινη, ο βασιλεας ειπε στον Ταλμποτ στο Τατοϊ οτι σχεδιαζε να κινηθει εναντιον του Παπαδοπουλου. Ολα ειχαν τεθει σε κινηση και θα αρχιζαν σε λιγα λεπτα, και μαλιστα γρηγοροτερα απο οτι θα επαιρνε τον Ταλμποτ να επιστρεψει στην Αθηνα. Και, συμφωνα με τον ιδιο Αμερικανο επισημο, ο βασιλεας συνεχισε: «Σας παρακαλω, παρτε αυτη την μαγνητοταινια με το διαγγελμα μου στον [Ελληνικο] λαο και μεριμνησατε να μεταδοθει απο την Φωνη της Αμερικης». Το μονο που ζητουσε απο τους Αμερικανους ηταν να στειλουν τον Εκτο Στολο στο Φαληρο, οπου θα μπορουσαν να τον δουν οι κατοικοι. «Τελος, αν η οικογενεια μου βρεθει σε θανασιμο κινδυνο, ελπιζω να την βοηθησετε να

Laurence Stern

21

διαφυγει... Δεν ζητω να κανετε το ιδιο πραγμα που εγινε στον Λιβανο, με την αποβαση των πεζοναυτων εκει [Ιουλιος 1958]. Απλα σας παρακαλω να βοηθησετε να μεταδοθει το διαγγελμα μου». Ο Ταλμποτ πηρε το μαγνητοφωνημενο μηνυμα του βασιλεα, αλλα ποτε δεν μεταδοθηκε απο την Φωνη της Αμερικης. Συμφωνα με ωρισμενες πηγες απο μυστικες υπηρεσιες, η μονη «εκπομπη» που εκανε ο βασιλεας την ημερα εκεινη ηταν κατ’ ευθειαν στα κρυμμενα μικροφωνα της ΚΥΠ, στο διαστημα της συνομιλιας του με τον Ταλμποτ στο Τατοϊ. Η χουντα ειχε τον βασιλεα υπο την επιτηρηση της, μερα με μερα, ωρα προς ωρα. Η βασιλικη οικογενεια ηταν υπο παρακολουθηση οταν εφυγαν για την Θεσσαλονικη, με τα οικιακα τους ζωα, τις νταντες των παιδιων, τον μαιευτηρα της βασιλισσας, την βασιλομητορα, δεκαδες σεντουκια, δυο αεροπλανα, και τον μεχρι τοτε πρωθυπουργο Κολλια που πηγε με το μερος του βασιλεα. Η επιχειρησιακη φαση του θλιβερου κινηματος χρειασηκε μολις λιγες ωρες για να καταρρευσει, και ολα αυτα με την ανοχη της χουντας. Οι βασιλικοι συνωμοτες ειχαν σταν χερια τους τον ραδιοφωνικο σταθμο της Θεσσαλονικης για δυο ωρες, απο τον οποιον εξεπεμψαν το διαγγελμα προς τους στρατιωτικους διοικητες που ηταν στον Βορρα. Υστερα η χουντα κατελαβε τον ραδιοφωνικο σταθμο. Ο Κωνσταντινος ειχε στειλει εναν απο τους εμπιστους στρατηγους του στο ελληνικο Πενταγωνο με ενα γραμμα για τον στρατηγο Αγγελη, ο οποιος ηταν αρχηγος των ενοπλων δυναμεων, για να αναγγειλει στον Αγγελη οτι παυεται των καθηκοντων του και οτι ο προσκομιστης της επιστολης αναλαμβανει στην θεση του. Μολις ο Αγγελης διαβασε το γραμμα, εθεσε τον ατυχο στρατηγο υπο κρατηση. Στη Βορρειο Ελλαδα οι εκει στρατηγοι συνελαβαν μερικους κατασκοπους και πρακτορες της χουντας που ηταν στην δικαιοδοσια τους, αλλα μολις οι τελευταιοι εδηλωσαν πιστη στον βασιλεα τους αφησαν ελευθερους. Τοτε εκεινοι δεν εχασαν καιρο, και συνελαβαν ολους τους ανωτατους αξιωματικους που ειχαν καταφερθει το πιο εντονα εναντιον του Παπαδοπουλου. Και ετσι με το αντι-κινημα δοθηκε η ευκαιρια στον Παπαδοπουλο να εκκαθαρισει τις ανωτατες βαθμιδες των ενοπλων δυναμεων απο τους βασιλοφρονες αξιωματικους, που ηταν συναμα και οι πιο φιλονατοϊκοι και οι πιο αμερικανοφιλοι. Ταπεινωμενος, ο βασιλεας και η πολυαριθμη ακολουθια του κατεφυγαν στην Ιταλια. Προσπαθειες της πρεσβειας να μαθουν τι συνεβαινε στην Βορειο Ελλαδα ειχαν επιπλακει απο το γεγονος οτι ο Γενικος Προξενος [στη Θεσσαλονικη] ελειπε για κυνηγι στην Γιουγκοσλαβια, ο δε υποπροξενος μολις ειχε κατεβει στην Αθηνα οδικως να αγορασει αλκοολουχα ποτά απο την καντίνα της πρεσβείας [πλησίαζαν Χριστούγεννα και Πρωτοχρονιά]. Στο αδειο παλατι, η χουντα βρηκε πεταγμενα τα γραμματα  υποστηριξης προς τον βασιλεα απο τον Καραμανλη και τον Παπανδρεου. Εκεινη η ημερα ήταν επισης ενα οδυνηρο υστερογραφο για τον ιδιο τον Αμερικανό πρεσβευτη. Μολις εφθασε στην Αθηνα [απο το Τατοϊ], του ειπαν οτι ο Παπαδοπουλος ηθελε να τον δει. Υπηρχε κατι το επιμονο στην φωνη του αυτοδιορισθεντος πρωθυπουργου. Ο Ταλμποτ, εχοντας ενα ασχημο προαισθημα, πηγε στο ραντεβου με τον Παπαδοπουλο συνοδευομενος απο τον συμβουλο του Τζων  Νταιη, ο οποιος θα κρατουσε τα πρακτικα και θα ηταν σαν μαρτυς. Ο Παπαδοπουλος μπηκε αμεσως στο θεμα: Τι γνωριζε ο Ταλμποτ για τα σχεδια του βασιλεα; Τι ζητουσε ο Ταλμποτ στο Τατοϊ εκεινο το πρωι; Με ποιανου το μερος ηταν ο Αμερικανος πρεσβευτης; Ο Ταλμποτ τα μασησε, και βρηκε τον εαυτο του στην καθολου ευχαριστη κατασταση να εχει καταφερει να πεσει στην δυσμενεια και των δυο παραταξεων: του βασιλεως και των ακολουθων του επειδη ο Ταλμποτ δεν ειχε προσφερει το ελαχιστο της βοηθειας που του ειχε ζητηθει [ο Εκτος Στολος στο Φαληρο, για να τον δει ο κοσμος], και των συνταγματαρχων επειδη φαινοταν οτι ειχε παρει το μερος του Κωνσταντινου. Ενας Αμερικανος διπλωματικος παρατηρητης σχολιασε αργοτερα: «Ειτε το καταλαβε ο Ταλμποτ ειτε οχι, η χρησιμοτητα του σαν πρεσβευτη ειχε σβησει την ημερα εκεινη. Η χουντα ποτε δεν τον εμπιστευτηκε απο την ημερα εκεινη, τον θεωρησαν οτι ειχε παρει ενεργο μερος για να απομακρυνθουν [οι χουντικοι] απο την εξουσια, και τους ηταν εντελως αχρηστος απο την ημερα εκεινη». Παρ’ ολα αυτα ο Ταλμποτ διατηρηθηκε στην θεση του για ενα χρονο ακομα, ενας «διπλωματικος παραπληγικος», που ειχε περιορισθει πλεον στα τυπικα καθηκοντα του πρεσβευτη. 9. Η Διακοπη της Στρατιωτικης Βοηθειας

The Wrong Horse

22

Η (μερικη) διακοπη της στρατιωτικης βοηθειας, που οπως ειδαμε ειχε αρχισει πανω στην εξαψη της στιγμης την ημερα του πραξικοπηματος, εγινε το πιο ορατο σημειο της πολιτικης και διπλωματικης πιεσως που εξασκουσαν οι Ηνωμενες Πολιτειες στο διαστημα μεταβιβασεως της εξουσιας απο την κυβερνηση Τζονσον στην κυβενρηση Νιξον. Ενω ο προφανης σκοπος του αποκλεισμου (εμπαργκο) ηταν να αναγκασει η Αμερικη την χουντα, με το μαλακο, να προχωρησει στην αποκατασταση της συνταγματικης ομαλοτητας, η Αμερικη ποτε δεν επαψε  να χορηγει στην Ελλαδα ελαφρα οπλα, πυρομαχικα, και μεσα επικοινωνιας — αντικειμενα τα οποια ηταν καταλληλα για την εσωτερικη ασφαλεια και την καταπιεση. Μετα την Σοβιετικη εισβολη στην Τσεχοσλοβακια, τον Αυγουστο του 1968 13 , η βοηθεια βαρεων οπλων που ειχε διακοπει τον Απριλιο του 1967 ξαναρχισε, για λιγο χρονικο διαστημα ομως. Ο προφανης λογος της επαναληψεως της βοηθειας ηταν για να μπορεσει η Ελλαδα να προστατευθει απο μια Σοβιετικη εισβολη, η απο μια εισβολη εμπνευσμενη απο τους Σοβιετικους. Αλλα οι Richard Clogg και Γιωργος Γιαννοπουλος εγραψαν στο βιβλιο τους Greece Under Military Rule [ Η  Ελλαδα κατω απο Στρατιωτικο Ζυγο], σελιδα 245: «Κανεις δεν υποστηριζε οτι η Ελλαδα ηταν υπο την απειλην Σοβιετικης εισβολης. Ρωσσικα στρατευματα μπορει να εσταλησαν στα απολωλοτα προβατα [Τσεχοσλοβακία] του «Οικου του Λενιν», αλλα ποτε δεν επροκειτο να περασουν τις γραμμες που ειχαν συμφωνηθει στη Γιαλτα —  οπως ποτέ τα Αμερικανικα στρατευματα δεν επροκειτο να περασουν τις γραμμες στην αντιθετη κατευθυνση, για να υποστηριξουν την ανεξαρτησια της Ουγγαριας και της Τσεχοσλοβακιας. Η Τσεχοσλοβακια λοιπον ηταν η αφορμη, παρα η αιτια, για την επαναληψη της βοηθειας». Το 1971, δύο έρευνητές τής Επιτροπής Εξωτερικών Υποθέσεων τής Γερουσίας, αφου μελετησαν τα σχετικα στοιχεια, κατεληξαν στο συμπερασμα οτι η Ελλαδα στην διαρκεια των τριων χρονων και πεντε μηνων που κρατησε η διακοπη της βοηθειας σε βαρεια οπλα, ελαβε πιο πολυ συνολικα στρατιωτικη βοηθεια παρα στα τρια χρονια και μηνες πριν την διακοπη της βοηθειας!! Παρ’ ολα αυτα, οι ηγετες τις χουντας διαμαρτυρονταν θυμωμενα στους Αμερικανους ομοβαθμους τους, και ωρισμενα μελη της διασυμμαχικης αποστολης βοηθειας ελεγαν οτι οι Ελληνες συναδελφοι τους απειχαν απο τις δεξιωσεις τους. Στην Ουασιγκτων, το υπουργειο Αμυνης και οι συμμαχοι του στο Σταιητ Ντεπαρτμεντ εξακολουθουσαν να εξασκουν σταθερη πιεση για να ληξει η διακοπη βοηθειας, ωστε να μπορεσει η Ελλαδα να εκπληρωσει τις υποχρεωσεις της στο ΝΑΤΟ, οποιες και να ηταν αυτες. Τον Ιουλιο του 1969, ο Αμερικανος υπουργος Εξωτερικων Ουλλιαμ Ροτζερς διαβεβαιωσε την Επιτροπη Εξωτερικων Υποθεσεων της Γερουσιας οτι η διακοπη της βοηθειας σε βαρυ οπλισμο δεν προκειται να αρθει, «εκτος εαν η Ελληνικη χουντα εδειχνε περισσοτερη προοδο προς μια κοινοβουλευτικη κυβερνηση». Ενω οι εσωτερικες συζητησεις για την επαναληψη της στρατιωτικης βοηθειας συνεχιζονταν στην Ουασιγκτων, αρχισαν να διαρρεουν στο εξωτερικο αναφορες για βασανιστηρια και για συλληψεις χιλιαδων ατομων. Ο Πετρος Βλασσης ενα 26χρονος σπουδαστης, εδωσε την ακολουθη μαρτυρία, που ηταν τυπικη για τα θυματα του καθεστωτος: «... Μου ερριξαν νερο για δευτερη φορα και με ξανακτυπησαν. Οταν ανεκτησα τις αισθησεις μου, με εδεσαν σε ενα παγκο, αλλα αυτη τη φορα ηταν ενα διαφορετικο ειδος βασανιστηριου, ενα ειδικο βασανιστηριο που μου το εκανε ο Κραβαριτης. 14 Με κτυπησε στα κοκαλα, αρχιζοντας απο τους αστραγαλους, συνεχισε με τις γαμπες και τα γονατα. Μετα απο αυτο, με κτυπησε στα γεννητικα οργανα, και προπσαθησε να βαλλει τον κλομπ στον πισινο μου». 15 13

Το αγγλικο κειμενο γραφει «φθινοπωρο 1968», αλλα η 20η Αυγουστου 1968— ημερα της εισβολης — καθε αλλο παρα φθινοπωρο μπορει να θεωρηθει. 14 Το αγγλικο κειμενο γραφει «Kravatiris».  Νομιζω οτι προκειται για αναγραμματιστικο λαθος. 15 Yearbook of the European Convention of Human Rights: The Greek Case, 1969. The Hague: Martinus Nijhoff, 1972, p. 208

Laurence Stern

23

Αποσπασμα μια αλλης καταθεσεως απο την Κατερινα Αρσενη 16 , μια 34χρονη ηθοποιο: «Πρωτα αναψαν σπιρτα στα ματια μου, υστερα με πατησαν στο στομαχι. Ο Σπανος κρατησε το μπρατσο μου, τραβηξε τα μαλλια μου, και κοπανησε το κεφαλι μου στον παγκο. Ολη αυτην την ωρα, φωναζαν και ουρλιαζαν, εχορευαν γυρω μου, μου μιλουσαν προσβλητικα, και με απειλουσαν. Μου ειπαν οτι θα με πετουσαν απο την Ταρατσα στο δρομο. Αυτο ηταν το μονο πραγμα που ευχομουνα ολη αυτη την ωρα —  να πεθαινα. Αισθανομουν τοσο ντροπιασμενη, τοσο τρομαγμενη. Παρ’ ολον οτι ο πονος ηταν μερικες φορες ανυποφορος, το πιο απαισιο πραγμα ηταν ο φοβος και η ντροπη [που αισθανομουν]». 17 Ολα αυτα βγηκαν στη μεση στη διαρκεια της ερευνας που εκανε η Ευρωπαϊκη Επιτροπη Ανθρωπινων Δικαιωματων με θεμα την Ελλαδα. Ενα απο τα κτιρια που γινονταν αυτα τα βασανιστηρια, ηταν το αρχηγειο της στρατιωτικης αστυνομιας, που απειχε ενα οικοδομικο τετραγωνο απο την Αμερικανικη πρεσβεια, και οχι πολυ μακρυα απο το αγαλμα του Τρουμαν που ειχε αναγερθει σε αναμνηση της μεταπολεμικης βοηθειας που ειχε προσφερει η Αμερικη στην Ελλαδα. Στις 12 Δεκεμβριου 1969, το καθεστως Παπαδοπουλου απεκηρυξε την επιτροπη και το Συμβουλιο της Ευρωπης, και απεσυρε την Ελλαδα απο μελος του. Παρ’ ολα αυτα, το διλημμα για την επαναληψη της στρατιωτικης βοηθειας ειχε λυθει, ερημην του Κογκρεσσου: Τον Σεπτεμβριο του 1969, το Συμβουλιον Εθνικης Ασφαλειας των Ηνωμενων Πολιτειων ειχε μυστικα καταληξει στο συμπερασμα οτι η κυβερνηση  Νιξον ωφειλε να επαναλαβει την χορηγηση πληρους στρατιωτικης βοηθειας προς στην Ελλαδα. Η αποφαση αυτη αντικατοπτριζε την σταση του καινουργιου προεδρου, του ειδικου συμβουλου του σε θεματα Εθνικης Ασφαλειας, Χενρυ Κισσιγκερ, και των αρχηγων του Μεικτου Γενικου Επιτελειου. Τα επιχειρηματα των στρατιωτικων επεκρατησαν εναντι της «εικονας» του καθεστωτος Παπαδοπουλου. 10. Αγκνιου και Πάππας

Με την ανοδο του Νιξον στην εξουσια, εδημιουργήθηκε ένα καινούργιο είδος σχέσεων μεταξύ Αθήνας και Ουάσιγκτων, σχέση που αντικατοπριζοταν από δημόσιες φυσιογνώμιες που σχετίζονταν με τον καινούργιο πρόεδρο με δεσμούς χρήματος και πολιτικής: ο Αμερικανός αντιπρόδερος Σπιρο Άγκνιου και ο Ελληνο-Αμερικανός μεγιστάνας της βιομηχανίας Τόμας Πάππας. Ο Πάππας ήταν επι κεφαλής μιάς επενδύσεως 200 εκατομμυρίων δολλαρίων στην Ελλάδα. Ο Αμερικανικός τύπος μιλούσε ανοιχτά ότι ο Πάππας είχε παίξει αποφασιστικό ρόλο στήν επιλογη του Άγκνιου σαν αντιπροέδρου του Νίξον. Το 1972, ο Πάππας ήταν στον κατάλογο εκείνων που είχαν εισφέρει πάνω απο 100 χιλιάδες δολλάρια στην Επιτροπη Επανεκλογης του Νίξον, της οποια ήταν αντιπροεδρος. Τον Ιούνιο του 1970, ο Πάππας εδωσε στην Αθήνα μια δεξιωση προς τιμην του αδελφου του προεδρου  Νιξον, του Ντοναλντ Νίξον, στην οποιαν παρευρεθηκαν αρκετα ηγετικα στελεχη του καθεστωτος, περιλαμβανομενου του αντιπροεδρου Παττακου. Στην διαρκεια του ιδιου ταξιδιου, ο Ντολαντ Νιξον εκλεισε συμφωνια με τον Αριστοτελη Ωναση για την παροχη  υπηρεσιων τροφοδοσιας (κέτερινγκ ) στην Ολυμπιακη απο την εταιρεια Μαρριοττ, στην οποιαν ο Ντοναλντ Νίξον ηταν αντιπροεδρος. Ο Πάππας ηταν επισης ο οικοδεσποτης του Αμερικανου υπουργου Εμποριου Μωρις Στανς, του οποιου η επισημη επισκεψη στην Ελλαδα ηταν στα πρωτοσελιδα των ελληνικων εφημεριδων, ο οποιος εδιαβασε μια επιστολη του προεδρου Νιξον που επαινουσε την γρηγορη αναπτυξη της οικονομιας υπο την ηγεσιαν του Παπαδόπουλου. Η αποκαλυψη οτι οι επιχειρησεις του Τομ Πάππας ειχαν χρησιμοποιηθει σαν αγωγοι χρηματος της CIA το 1967, εδωσε μια ακομα επιβεβαιωση στην Ελληνικη Αριστερα οτι η CIA και τα Αμερικανικα οικονομικα συμφεροντα ηταν απο κοινου στην Ελλάδα. Σε λιγωτερο απο ενα μηνα απο την εναρξη της προεκλογικης προεδρικης εκστρατειας στην Αμερικη το 1968, σε ερωτηση Αμερικανου δημοσιογραφου, ο Αγκνιου μιλησε υπερ της δικτατοριας («εχουν 16

 Catherine Arseni, στο αγγλικο κείμενο. Το ιδιο βιβλιο, σελιδα 225.

17

The Wrong Horse

24

ενθαρρυνει την επιστροφη ναυπηγικης βιομηχανιας, που ειναι απο τους πιο σημαντικους οικονομικους παραγοντες»), και εχαρακτηρισε τον Ανδρεα Παπανδρέου σαν τον αρχηγο των «Κομμουνιστικων δυναμεων» στην Ελλαδα. Παρ’ ολο που ο Κισσιγκερ προσπαθουσε να κρατησει τον Άγκνιου μακρυα απο την Ελλαδα, λιγο μετα την εκλογη του σαν αντιπροεδρος δεν αντεξε στον πειρασμο να επιστρεψει στην χωρα του πατερα του, οπου επιδαψιλευσε ακομα πιο πολυ επαινο στο καθεστως. Αν η επισημη Αμερικανικη γραμμη ηταν μια ψυχρη αποδοκιμασια της στρατιωτικης κυβερνησεως, αυτο δεν ηταν φανερο στην συμπεριφορα των Αμερικανων επισημων... 11. Ο Καινουργιος Απεσταλμενος

Τον Σεπτεμβριο του 1969, περιπου την ιδια εποχη που το Αμερικανικο Συμβουλιο Εθνικης Ασφαλειας απεφασισε την επαναληψη της πληρους στρατιωτικης βοηθειας προς την Ελλαδα, ο προεδρος Νίξον διαλεξε τον Χενρυ Τασκα σαν τον νεο πρεσβευτη στην Ελλαδα. Ο Τάσκα ήταν διπλωμάτης καριέρας, ειχε καπως μεγαλη ιδέα για τον εαυτό του, αλλά είχε την φήμη ότι εκτελούσε κατά γράμμα τις εντολές που του έδιναν. Η θέση του πρεσβευτή είχε παραμείνει κενή επί οκτώ μήνες, ενω οι διάφοροι γερουσιαστές και βουλευτές προωθούσαν τους δικούς τους εκλεκτούς για την θέση. Παρ’ όλο που ο Τάσκα επωφθαλμιούσε την πρεσβεία της Ρώμης, όπου ζούσαν τα πλούσια πεθερικά του, εν τούτοις δεχθηκε τον διορισμό του στην Αθήνα με ενθουσιασμό. Οι υφιστάμενοι του Τάσκα στην Αθήνα δεν άργησαν να καταλάβουν οτι υπηρχε καποια «ιδιαίτερη σχέση» 18 μεταξύ Νίξον και Τάσκα. Λιγες μέρες πριν την συνεδρίαση του Εθνικού Συμβουλίου Ασφαλείας, που αποφάσισε την επανάληψη της στρατιωτικής βοήθειας προς την Ελλάδα, ο Τασκα συναντηθηκε με τον Νίξον. Σύμφωνα με κάποιον που ήταν παρών στη συνάντηση, ο Νίξον είπε στον υποψήφιο 19 πρεσβευτή του οτι η κεβερνηση του σχεδίαζε την επανάληψη της στρατιωτικής βοηθείας προς την Ελλάδα, και του ζήτησε να δουλεψει φιλικά με τον Παπαδόπουλο. Απο αυτα που του είπε ο Νίξον, ο Τασκα το καταλαβε ως εξής: «Πρόκειται να ξαναρχίσουμε την στρατιωτική βοήθεια προς την Ελλάδα, οσον δε αφορά τα υπόλοιπα , 20 κανε τα να φανούν οσο πιο καλύτερα γινεται, αλλά η προτεραιότητα είναι η στρατιωτική βοήθεια». Λιγους μήνες μετά που ανέλαβε ο Τάσκα, ο Παπαδόπουλος εστειλε επιστολή στον Νίξον οπου ανέφερε οτι σχεδίαζε να επαναφέρει την Ελλάδα στην συνταγματικη ομαλότητα αφου εφτιαχνε καινούργιο συνταγμα, ολα αυτά θα συνέβαιναν μέχρι το τέλος του 1970. Τον Δεκέμβριο του 1969, ο Τάσκα ενεκρίθη στην θέση του. Ο Τάσκα, εκτελώντας κατά γράμμα τήν εντολή που πηρε από τον Νίξον, εδημιούργησε εγκάρδιες σχέσεις με τον Παπαδόπουλο. Λιγο μετά που εφθασε στην Αθήνα, είπε σε καποιο πολιτικό στέλεχος της πρεσβείας: «Εχουμε δυο ειδη πολιτικης προς την Ελλάδα. Η μία είναι η πολιτική του Νιξον, και η άλλη είναι η πολιτικη του υπουργου Εξωτερικων Ρότζερς. Εγω δουλευω γιά λογαριασμό του Νίξον. Είμαι ο προσωπικός του απεσταλμένος και θα φερω εις πέρας την πολιτική του». Και ο συνομιλητης του θυμάται να του απήντησε ως εξής: «Τότε πρόκειται να αποτύχετε». Στις 22 Σεπτμβρίου 1970, εννέα μήνες αφ’ οτου ο Τάσκα είχε αναλάβει τα καθήκοντα του και υστερα απο ενα ολοκληρο χρονο [Σεπτεμβριος 1969] αφ΄οτου ειχε παρθεί η αποφαση για την επανάληψη της στρατιωτικης βοηθειας, η κυβερνηση Νίξον ανακοίνωσε για πρωτη φορα δημόσια την αποφαση αυτή. Ο Τάσκα αφηνε να εννοηθει ότι ήταν εκείνος που έπαιξε τον πιο σπουδαίο ρολο στην επανάληψη της, αν και όταν πλέον δεν ήταν στο Σταίητ Ντεπάρτμεντ ειπε σε πρωην συνεργατες του οτι η αποφαση του Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας είχε ληφθει πριν τον διορισμό του. Παρ’ ολες τις υποσχέσεις στην επιστολή που είχε στείλει στον Νίξον περι αλλαγής καθεστώτος μεχρι το τέλος του 1970, τον Δεκέμβριο εκείνης της χρονιάς είπε σε μία του ομιλία οτι δέν προκειται να γίνουν εκλογές, ο βασιλέας θα παραμείνει στην εξορία, και οτι μονον εκεινος [Παπαδόπουλος] θα αποφασισει 18

Τα εισαγωγικα υπαρχουν στό αγγλικό κείμενο. Δεν ειχε ακομη εγκριθεί απο την Γερουσία. 20 Η εμφασις υπάρχει στο αγγλικό κείμενο. 19

Laurence Stern

25

πότε θα είναι η κατάλληλη στιγμή για την χαλάρωση του στρατιωτικου νόμου. Για τον Τάσκα, αυτη η αναγγελία ηταν η πρωτη δοση απογοήτευσης που πήρε, η οποια, τέσσερα χρονια αργότερα, θα τον καθιστούσε ενα πικραμενο θυμα των δικων του φαντασιωσεων. Μελη της Αμερικανικής πρεσβείας, μετα την αναχώρηση του Τασκα [Αυγουστος 1974, έλεγαν οτι ο Τάσκα ανακατευόταν στα πολιτικά της Ελλαδας, με το να επιδοκιμαζει την στρατιωτική κυβέρνηση και με το να υποβαθμιζει την καταπιεση των αντιπάλων της. Οπως παρατηρησε αργοτερα καποιος της πρεσβείας: «[ο Τάσκα] ελεγε στην Ουασιγκτων αυτο που εκεινος νομιζε οτι ηθελε να ακουει η Ουασιγκτων». Ενω η δημόσια αναγγελία για την επαναληψη της στρατιωτικη βοηθειας ηταν ακομα νωπη, ενας νέος και πιο σπουδαίος δεσμος με την χούντα αρχιζε να παίρνει σαρκα και οστά στο Αμερικανικο Πεντάγωνο. Ηταν οι λιμενικές διευκολύνσεις, το «πνευματικο παιδι» του Αρχηγου Ναυτικών Επιχειρήσεων,  ναυάρχου Ελμο Ζούμγουωλτ. Το ολο σχέδιο υπεβλήθη στο Σταίητ Ντεπάρτμεντ, επειδή χρειάζοταν την συγκατάθεσή του, και εκεινο συμφωνησε. Τωρα, το οτι με αυτό τον τρόπο η Αμερική εδινε την συγκαταθεση της για την αναγνωριση του στρατιωτικου καθεστωτος στην Ελλαδα, ηταν κατι που δεν φαίνεται να απασχολούσε σοβαρά τους κορυφαίους του Σταίητ Ντεπαρτμεντ, γιατι παρουσιασαν το ολο θεμα απο καθαρα στρατιωτικη αποψη, και οχι απο πολιτική. Στις 8 Μαρτιου 1972, ο υφυπουργος Εξωτερικων Ροτζερ Νταίηβις (Rodger Davies) κατεθεσε στην Υποεπιτροπη Ευρωπαϊκών Υποθέσεων της Βουλης οτι «το κινητρο μας για την εγκατάσταση λιμενικων διευκολύνσεων στην Ελλαδα ειναι η βελτιωση των συνθηκων διαβιωσεως και του ηθικου των στρατευμένων μας — επιτρεποντας ετσι στον Εκτο Στολο να εκπληρωσει τις υποχρεωσεις του στην Μεσογειο, μεσα στις δυνατοτητες του περιορισμενου προϋπολογισμου δαπανων». Και συνεχισε: « Διχως αμφιβολία, οι ζητουμενες λιμενικες διευκολυνσεις θα εκληφθουν απο ωρισμένα ατομα στην Ελλαδα σαν μια ακομα ενδειξη οτι η Αμερικη υποστηριζει και επικροτει αυτο το συγκεκριμενο καθεστως. Και αυτη η αντιρρηση θα προερχεται απο την παλαιά πολιτικη ηγεσια και ισως απο την καλλιτεχνικη αριστοκρατια, που εσφαλμενα νομιζουν οτι η Αμερικη εχει τετοια επιρροη στην Ελλαδα ωστε να μπορει να επιφερει [η Αμερικη] αλλαγη κυβερνήσεως, η να διατηρησει μια κυβερνηση στην εξουσία». Δυο χρονια αργοτερα, ο Ροτζερ Νταιηβις θα δολοφονηθει στην Λευκωσια, εχοντας αναλαβει εκει τα καθηκοντα του πρεσβευτη. Στις 6 Μαϊου 1972, το Ελληνικο Ναυτικο ενεκρινε τον ελλιμενισμο μια μοιρας αντιτορπιλλικων/καταδρομικων (η Πρωτη Φαση του σχεδιου), και την 1η Σεμτεμβρίου 1972 εξη Αμερικανικα αντιτορπιλλικα/καταδρομικα ερριξαν αγκυρα στον Ορμο του Φαληρου. 12. Θα Παρουμε Εκδικηση, Διγενη!

Μια καταρρακτωδης βροχη, που επεφτε στο συγκεντρωμενο πληθος σε ενα ανοικτο μερος της Λεμεσσού, στα τελη Ιανουαριου [1974], ειχε μετατρεψει το χωμα σε λασπη. Παρ’ ολη τη βροχή, το πληθος συνεχως αύξαινε, και 100 χιλιαδες Ελληνοκυπριοι ηταν απλωμένοι μπροστά απο το ανοιχτο φερετρο του Γεωργιου Γριβα, αυτου το υ λαμπρου και φανατικου ανταρτη. Δεκαπεντε χρονια νωριτερα, ο Γριβας μεταχειριζομενος το μυθολογικο ψευδώνυμο ‘Διγενης’, ειχε εξευτελισει τους Βρεττανους, ηγουμενος ενος ιερου πολεμου τρομοκρατιας, με σκοπο την ενωση της γεννετειρας του με την μητερα Ελλάδα. Τωρα ειχαν ελθει να τιμησουν την μνημη του και να θαψουν το πτωμα του. Σκληροτραχηλοι τρομοκρατες φορωντες παληες στρατιωτικες στολες, οικογενειες χωρικων με το μαυρο περιβραχιονιο του πενθους, δυο καθηρεμενοι επισκοποι της Βυζαντινης εκκλησιας, 21 λιγοι ντοπιοι και ξενοι δημοσιογραφοι, ο πρεσβευτης της χουντας στην Κυπρο, και ενστολοι Ελληνες αξιωματικοι αποτελουσαν τις αλλεπαλληλες σειρες πενθουντων που ειχαν συγκεντρωθει γυρω απο το φερετρο. Σε ολο το νησι, οι σημαιες κυματιζαν μεσιστιες, τα σχολεια και δημοσια κτιρια ηταν κλειστα. Εν τουτοις, η κυβερνηση του Αρχιεπισκοπου Μακαριου δεν αντιπροσωπευοταν στην κηδεια. Ο Γριβας και οι οπαδοι του θεωρουσαν τον Μακαριο προδοτη στην υποθεση της ενωσεως , την επαυριο του αγωνα 21

Το αγγλικο κειμενο γραφει: Byzantine church

The Wrong Horse

26

εναντιον των Βρεττανων. Στα ματια του Γριβα, ο Μακαριος ειχε προδωσει την ηρωϊκη θυσια των Κυπριων αγωνιστων του Γριβα, και ειχε υποκυψει — μολονοτι το εκανε με απροθυμια — στις Μεγαλες Δυναμεις το 1959, αποδεχομενος ανεξαρτησια παρα την ενωση. Και ετσι αυτη την μουντη ημερα —29 Ιανουαριου 1974— ο Μακαριος παρεμεινε στο προεδρικο μεγαρο στην Λευκωσια. Ηξερε ποση μεγαλη νοσταλγια και υπερηφανεια το ονομα του Γριβα ενεπνεε στις καρδιες των Ελληνοκυπριων, και ειχε συμφωνησει σιωπηρα οτι η ημερα της κηδειας θα ηταν ημερα εθνικου πενθους. Πριν 20 χρονια [1955], οι σφαιρες και οι βομβες των μαχητων του Γριβα, ειχαν σαλπισει το καλεσμα εναντιον των Βρεττανων και ειχαν λαξευσει το θεμα των εξεγερμενων Ελληνων στα πρωτοσελιδα του παγκοσμιου τυπου και στους διαδρομους του ΟΗΕ. Πιο προσφατα ομως, μερικοι απο τους ιδιους μαχητες ειχαν στρεψει τα πυρα τους εναντιον του Μακαριου, σε μια σειρα απο αποπειρες δολοφονιας του, που ειχαν παρωτρυνθει απο τους στρατιωτικους ηγετες στην Αθηνα και απο τους πρακτορες τους στην Κυπρο. Οι συνταγματαρχες στην Αθηνα νομιζαν οτι ο Γριβας θα ηταν υποχειριος τους, στην προσπαθεια τους να βγαλουν απο την μεση τον Μακαριο. Αλλα ο Γριβας —73 ετων οταν πεθανε — δεν επαιρνε εντολες απο κανεναν (ηταν ο ιδιος αρχηγος του εαυτου του). Οι φημες ελεγαν οτι ο Γριβας ηταν αντιθετος προς την φυσικη εξοντωση του Μακαριου. Οι δυο τους ηταν καποτε συμμαχοι, στην διαρκεια του ανταρτικου αγωνα για την ενωση, και ο Γριβας ειχε δωσει την υποστηριξη του στον Μακαριο σαν ηγετη των Ελληνοκυπριων. Αλλα δεν υπηρχε καμμια αμφιβολια οτι ο Γριβας και η ΕΟΚΑ-Β — η μυστικη οργανωση που επανιδρυσε ο Γριβας οταν επανηλθε στην Κυπρο το 1971, δραπετευωντας απο τον ‘κατ’οικον περιορισμον’ στην Αθηνα — συνομωτουσαν με την Αθηνα για να βγαλουν τον Μακαριο απο την εξουσία. Στην κηδεια του Γριβα, η Ορθοδοξη εκκλησια αντιπροσωπευοταν απο τους τρεις καθηρημενους επισκοπους 22  (Γεναδιος της Παφου, Ανθιμος του Κιτιου, και Κυπριανος της Κυρηνειας), τους οποιους ο Μακαριος καταφερε να καθαιρεσει, οταν οι τρεις τους του ζητησαν να παραιτηθει απο Προεδρος της Κυπρου, με το αιτιολογικο οτι δεν ηταν συνοδικα σωστο να ειναι συγχρονως αρχηγος Εκκλησιας και Κρατους. Αλλα το κεντρο της προσοχης, απο αποψεως ρητορικης δεινοτητας, στην κηδεια του Γριβα ηταν ο Νικος Σαμψων, ενας αλλοπροσαλλος και φιλοδοξος εκδοτης εφημεριδας, που ειχε αποκτησει την φημη του σαδιστικου δολοφονου Τουρκων και Βρεττανων στην διαρκεια της [πρωτης] ΕΟΚΑ. Στους Τουρκοκυπριακους θυλακες, το ονομα του ηταν ισοδυναμο με τον Τρομο. Οι Βρεττανοι ελεγαν οτι την εποχη που ο Σαμψων ηταν ο φωτογραφος που πρωτος εφθανε στον τοπο εκτελεσεως καποιου ατομου, πρωτα ειχε χρησιμοποιησει το οπλο του, και μετα την φωτογραφικη του μηχανη... Το 1957 ειχε σταλει στην Αγγλια, εκτιωντας ποινη ισοβιων για τον φονο ενος Βρεττανου αστυνομικου. Η υπογραφη της συνθηκης ειρηνης το 1959, προσεφερε στον Σαμψων αμνηστεια, και γυρισε στην Κυπρο σαν ενα ειδος διασημοτητας. Στην κηδεια του Γριβα, ο Σαμψων ειχε περιβαλλει το φερετρο με τους δικους του νταήδες, και οταν ανεβηκε στο βημα να βγαλει τον επικηδειο, με τυλιγμενη γυρω απο την μεση του την Ελληνικη σημαια,οι νταήδες του χειροκροτουσαν και φωναζαν. Ο Σαμψων με δακρυα στα ματια παρωτρυνε το πληθος να πολεμησει για την ενωση της οποιας η ιδεα ειχε εγκαταλειφθει απο τον επιορκο Μακαριο. Πριν ανεβει στο βημα, ο Σαμψων ειχε βαλλει μεσα στο φερετρο ενα τευχος της εφημεριδας του —  Η  Μαχη. Σε καποια στιγμη, κτυπησε την γροθια του στη βαση του φερετρου και βροντοφωναξε: «Θα παρουμε εκδικηση, Διγενη!». Μια ιερη στιγμη ειχε μετατραπει σε μια πολιτικη συγκεντρωση απο ενα ατομο, και πολλα ατομα εφυγαν απο την κηδεια με μια ξυνη γευση στο στομα. Αυτη η κραυγη στην κηδεια του Γριβα ηταν το πρασινο φως για μια καινουργια επιθεση εναντιον του Μακαριου απο το καθεστως της Αθηνας και των πρακτορων του στην Κυπρο —«Επιχειρησις Αφροδιτη». 13. Η Πραγματικη Μειοψηφεια 22

Στην αρχή του κεφαλαίου, ο συγγραφέας γραφει «δυο [sic] καθηρημενοι επισκοποι».

Laurence Stern

27

Στην Κυπριακη τραγωδια δεν υπαρχουν ηρωες, και ειναι αδυνατον να προσδιορισθει με ακριβεια ποτε ειχε γινει το αρχικο αμαρτημα. Επι πεντε χρονια, οι στρατιωτικοι ηγετες στην Αθήνα συνωμοτουσαν να βγαλουν απο την μεση τον Μακαριο και να επιβαλλουν την ηγεμονια τους στο νησι, παιζοντας ενα παιχνιδι προκλησεων και αντι-προκλησεων μεσα σε μια ατμοσφαιρα Βυζαντινων δολοπλοκιων που ειναι πιθανον μοναδικο γνωρισμα του νησιου. Αλλα και πριν ολα αυτα, εξωτερικες δυναμεις, συμπεριλαμβανομενης και της Αμερικης, προσπαθησαν  να θεσουν τερμα στις καθε τοσο επαναλαμβανομενες ταραχες με το να χωρισουν το νησι στα δυο και με το να κανουν διπλη ενωση αναμεσα στις δυο αντιπαλες δυναμεις του Αιγαιου — Ελλαδα και Τουρκια. Μολονοτι οι Τουρκοι αποτελουσαν μονον το 18% του πληθυσμου, ηταν οι Ελληνοκυπριοι που ηταν η πραγματικη μειονοτητα στην γωνια εκεινη της Μεσογειου. Μια ματια στον χαρτη δειχνει οτι η Κυπρος ηταν στην σκια της χερσονησσου της Ανατόλιας, που ηταν το σημειον εκκινησεως της Τουρκικης στρατιωτικης μηχανης που θα μπορουσε ευκολα να συντριψει τους Ελληνοκυπριους, και την οποιαδηποτε εκστρατευτικη δυναμη εφτανε απο την κυριως Ελλαδα. Στην διαρκεια του αγωνα για την ενωση, που αρχισε το 1955, ο Γριβας και ο Μακαριος ειχαν μια τεταμμενη συμμαχια η οποια περιεκλειε αμοιβαιες υποψιες. Απο την αρχη, ο Μακαριος δεν εβλεπε με καλο ματι τις πραξεις τρομοκρατιας που με τοσο ζηλο εφαρμοζε ο Γριβας. Οταν το 1959 ο Μακαριος  υπεγραψε τις συμφωνιες Λονδινου-Ζυριχης που εδινε την ανεξαρτησια στην Κυπρο και οχι την ενωση, ο Γριβας εφυγε πικραμενος απο την Κυπρο, παρα την υποδοχη ηρωα που του επεφυλαχθει στην Ελλαδα. Ο Γριβας εγραψε στα απομνημονευματα του: «Εκανα το καθηκον μου, οπως εγω το ενομιζα, μεχρι το τελος. Αλλα ο Κυπριακος λαος, που πολεμησε με τοση γενναιοτητα και επι τοσα πολλα χρονια, αξιζε καλυτερη τυχη απο τις χειροπεδες που του επεβαλλαν στην Ζυριχη». 23 Ο Γριβας ηταν ενας πολεμιστης που αρνηθηκε να αλλαξει απο την τακτικη του πολεμου στην τακτικη της συναινεσης, οταν ο Μακαριος θεωρουσε οτι αυτο [η συναινεση] επιβαλλετο απο τα πραγματα. Απο την υπογραφη των συμφωνιων Λονδινου-Ζυριχης, ο Μακαριος ακολουθησε μια διπλωματια εξισορροπησης ολων των αντιμαχομενων στοιχειων που εζωναν το νησι: Ανατολη και Δυση, Χριστιανοι και Μουσουλμανοι, και, πανω απο ολα, Ελληνες και Τουρκοι. Η πολιτικη πραγματικοτητα που ειχε να αντιμετωπισει ο Μακαριος ηταν απο την μια μερηα ο Τουρκικος κολοσσος που απειχε μολις σαραντα μιλια απο τις βορειες ακτες του νησιου, και απο την αλλη το θεμα της ενωσεως της Κυπρου με την μητερα Ελλαδα που απασχολουσε τοσο εντονα τον Γριβα και τους ενωτικους και που εφερε τις δυο χωρες [Ελλαδα, Τουρκια] σε τροχια συγκρουσεως. Οταν ο Μακαριος καταλαβαινε οτι δεχοταν πιεσεις απο την Δυση, ή απο την Ελλαδα και την Τουρκια, τοτε αρχιζε πρωτοβουλιες με την Μοσχα, γιατι ηξερε οτι η Σοβιετικη Ενωση ειχε συμφερον να κρατησει την Κυπρο εξω απο το ΝΑΤΟ, και συμφωνουσε [η Σοβιετικη Ενωση] με την πολιτικη των Αδεσμευτων που ακολουθουσε ο Μακαριος. Αυτου του ειδος η πολιτικη εκαναν τον Μακαριο να αποκτησει τον τιτλο «Ο Καστρο της Μεσογειου». Αλλα αυτος ο χαρακτηρισμος ηταν απλοικη καρικατουρα, γιατι ο Μακαριος, ατομο στην ουσια πολιτικα συντηρητικο και πιστο στην παραδοση, επιδιδοταν σε μια Βυζαντινου τυπου πολιτικη ‘εξισορροπησης των δυναμεων’ η οποια [πολιτικη] προϋπήρχε του Μεττερνιχ και του Χενρυ Κισσιγκερ 24 κατα 1500 σχεδον χρονια. Το Κυπριακο κρατος, που ξεπηδησε απο την βια του ανταρτικου αγωνα του Γριβα, ηταν ενα διπλωματικο και συνταγματικο μπαλωμα που επενοηθη κατω απο την απειλη των οπλων. Ο προεδρος του ηταν Ελληνας [Ελληνοκυπριος], εκλεγμενος απο την Ελληνικη κοινοτητα που αποτελουσε το 80% του πλυθησμου. Για να καθυσηχασουν τους Τουρκους, οι δημιουργοι της συμφωνιας ανεθεσαν την αντιπροεδρια σε Τουρκοκυπριο, και εδωσαν στον Προεδρο και στον Αντιπροεδρο το δικαιωμα της αρνησικυριας (βετο) στην ψηφιση των νομων και στις αποφασεις του Υπουργικου Συμβουλιου. Το απετελεσμα ηταν οτι μεσα σε τρια χρονια το κρατος ειχε παραλυσει. Ο Μακαριος, αφου η υπομονη του εξαντληθηκε, θελησε να ξεπερασει το αδιεξοδο με μια σειρα αλλαγων στο Συνταγμα, η πιο σπουδαια 23

 Memoirs of General Grivas. New York: Praeger, 1965, p. 203. Ο Μεττερνιχ ηταν το προτυπο/ινδαλμα του Κισσιγκερ. Εχει γραψει βιβλιο για την πολιτικη τακτικη του Μεττερνιχ .

24

The Wrong Horse

28

αλλαγη ηταην η καταργηση του προνομιου του βετο. Το πιο σημαντικο θεμα που ωδηγησε σε συγκρουση ηταν η εμμονη των Τουρκων στην διατηρηση χωριστων κοινοτητων [Ελληνων, Τουρκων] στις πεντε μεγαλυτερες πολεις της Κυπρου, πραγμα που η Ελληνοκυπριοι θεωρουσαν πολυεξοδο και ανεφικτο. Οι προτεινομενες αλλαγες απορριφθηκαν τοσο απο την Αγκυρα οσο και απο τον Τουρκοκυπριο αντιπροεδρο Φαντίλ Κιουτσούκ . Τα βηματα για πληρη ενοπλη αναμετρηση παρθηκαν τον Δεκεμβριο του 1963. Οπως ειδαμε παραπανω, το καλοκαιρι του 1964, ο προεδρος Τζονσον με ενα γραμμα του (το οποιον δεν ειχε προηγουμενο στα διπλωματικα χρονικα για το υφος και το περιεχομενο του) στον Τουρκο πρωθυπουργο Ισμετ Ινονου, τον απετρεψε να κανει αποβαση στην Κυπρο. Αλλα η Κυπριακη κριση του 1964, εκτος απο την σκληρη πιεση του Τζονσον προς τον Ινονου να μην επιχειρησει αποβαση, εφερε σε συγκρουση την Αμερικη με την κυβερνηση Παπανδρεου και με τον Μακαριο. Το καλοκαιρι εκεινο, ο υφυπουργος Εξωτερικων Τζωρτζ Μπωλλ προσπαθησε να πεισει τους Μακαριο, Γ. Παπανδρεου, και Ινονου να δεχθουν την παρουσια ειρηνευτικης δυναμεως του ΝΑΤΟ στην Κυπρο, παρα  να φερουν το Κυπριακο θεμα στον ΟΗΕ, οπου οι Ρωσσοι θα επαιζαν ρολο στην διευθετηση του. Στο ταξιδι του στην Λευκωσια το καλοκαιρι εκεινο, παιζοντας τον ρολο του μεσολαβητη αναμεσα στους τρεις διαπλεκομενους, ειχε μια βιαια συνομιλια με τον Μακαριο σχετικα με την απροθυμια του τελευταιου να ενδωσει στα Αμερικανικα σχεδια. Οπως ανεφερε σε φιλους του αργοτερα: «Ειπα, ‘Σεβασμιωτατε, δεν εχετε δικαιωμα να μετατρεψετε αυτο το ωραιο μικρο νησι στο προσωπικο σας σφαγείο’ 25 ». Και συνεχισε ο Μπωλλ : « Νομιζα οτι θα θυμωνε μαζι μου, αλλα απλα κουνησε το κεφαλι του και μου ειπε ‘Κυριε Υπουργε, ειστε ενας αναλγητος ανθρωπος’». Η αδιαλλαξια του Μακαριου το 1964 εκανε τον Μπωλλ  να πει το 1969 σε ενα συνεδριο του Ιδρυματος Μπρουκινγκς 26 , παρουσια συναδελφων του απο το Σταιητ Ντεπαρτμεντ: «Αυτος ο γυιος της σκυλας θα πρεπει να πεθανει, πριν καταφερουμε οτιδηποτε στην Κυπρο». Συμφωνα με το Αμερικανικο σχεδιο που εξεπονησε ο ειδικος απεσταλμενος Ντην Ατσεσον [ειμαστε ακομα στην κριση του 1964], το μεγαλυτερο μερος της Κυπρου θα ενωνοταν με την Ελλαδα. Η Τουρκια θα επαιρνε περιοχη στο βορειο τμημα του νησιου, χερσονησσο Καρπασιας, σαν στρατιωτικη βαση. Θα εδημιουργουντο θυλακες Τουρκοκυπριων [στο υπο ενωση τμημα της Κυπρου] που θα επιθυμουσαν να μεινουν, και θα εδινετο αποζημιωση σε οσους θα εφευγαν. Το νησι Καστελορριζον θα παρεχωρειτο στην Τουρκια. [Δικη μου εμφαση.] Οταν ο Μακαριος εμαθε για το σχεδιο Ατσεσον, επεστρατευσε ολη του την διπλωματικοτητα για να μην γινει δεκτο. Ενω ο [Γεωργιος] Παπανδρεου σε ιδιωτικες συζητησεις του ειχε δειξει επιθυμια να ελθει σε καποια συμφωνια και να βγαλει το καρκινωμα της Κυπρου απο τα εσωτερικες υποθεσεις της Ελλαδος, ο Μακαριος σταθηκε αδιαλλακτος σε μια τετοια λυση. Για τον Μακαριο αυτη η λυση θα εσημαινε οτι θα ειχε περιοριστει στον ρολο ενος επαρχιακου συμβουλου, τοσο στα πολιτικα οσο και στα εκκλησιαστικα θεματα. Αλλα στον αποηχο της κρισεως του 1964, η Ελληνοκυπριακη πλευρα ενισχυθηκε με 12.000 -14.000 Ελληνικο στρατο που εστειλε κρυφα στην Κυπρο η κυβερνηση Παπανδρεου για το ενδεχομενο Τουρκικης επιθεσεως. Τα γεγονοτα του 1964 εδειξαν στην Αθηνα και στη Λευκωσια οτι θα μπορουσαν να υπολογιζουν στις Ηνωμενες Πολιτειες στο να αποσοβησουν μια συρραξη μεταξυ συμμαχων του ΝΑΤΟ. Για τους Τουρκους, ομως, ο εξευτελισμος που τους εγινε απο την Αμερικη ηταν κατι που ουδεποτε επροκειτο να συγχωρησουν η ξεχασουν. Η παρ’ ολιγον συγκρουση Ελλαδος-Τουρκιας το 1964 για την Κυπρο, δεν ηταν το τελος αλλα ενα διαλειμμα, γιατι μεσα σε τρια χρονια [1967] οι πρωταγωνιστες — Ελληνες, Τουρκοι, Ελληνοκυπριοι, Τουρκοκυπριοι — ηταν ετοιμοι για πολεμο. Στην Ελλαδα, η χουντα του Παπαδοπουλου που ειχε καταλαβει την εξουσια, το θεμα Κυπρος, το 1967, ηταν η πρωτη κριση εξωτερικης πολιτικης που αντιμετωπιζε.

25

Η εμφαση στο αγγλικο κειμενο.  Brookings Institution

26

Laurence Stern

29

Στις 15 Νοεμβριου 1967, ο Γριβας διεταξε επιθεση σε δυο Τουρκοκυπριακα χωρια — Κοφίνου και Αγιος Θεοδωρος — που την ακολουθησε η σφαγη περιπου 25 Τουρκοκυπριων. Μεσα σε μια εβδομαδα, η Τουρκια ηταν ετοιμη για εισβολη. [Οπως ειδαμε σε προηγουμενα κεφαλαια, η Τουρκικη εισβολη στην Κυπρο και ο πολεμος ΕλλαδοςΤουρκιας τελικα απεσοβηθησαν, αλλα με βαρυ τιμημα για την Ελλαδα: η Τουρκια απαιτησε, και πετυχε, την αποσυρση των 12.000 χιλιαδων Ελληνων στρατιωτων που ειχαν σταλει μυστικα στην Κυπρο το 1964.] Το 1970, εγινε η πρωτη αποπειρα δολοφονιας του Μακαριου. Ειχε σαν κεντρικο προσωπο εναν ηρωα του Κυπριακου αγωνα, του οποιου τα ανδραγαθηματα εναντιον των Βρεττανων, και ιδιως η ικανοτητα του να ξεφευγει την τελευταια στιγμη του εδωσαν το παρατσουκλι «Ο Ελληνοκυπριος Χουντινι»— ο Πολυκαρπος Γεωρκατζης. Ο Γεωρκατζης εγινε υπουργος Εσωτερικων οταν η Κυπρος εγινε ανεξαρτητο κρατος [το 1960]. Ηταν επισης γνωστο οτι ο Γεωρκατζης κρατουσε με ζηλο ολα τα ‘απλυτα’ για τις πιο επιφανεις προσωπικοτητες της Κυπρου. Ενα χρονο πριν [1969] ο Μακαριος και ο Γεωρκατζης διεφωνησαν, και ο τελευταιος αναγκαστηκε σε παραιτηση. Ενας απο τους Ελληνες αξιωματικους, καποιος συνταγματαρχης Παπαποστολου27 , εκμεταλλευθηκε εντεχνα την δυσαρεσκεια αναμεσα στους δυο ανδρες και με ενα συνδυασμο απο απειλες και υποσχεσεις κερδισε την συνενοχη του Γεωρκατζη [στο σχεδιο δολοφονιας του Μακαριου]. Αλλα, αγνωστον πως, το σχεδιο δολοφονιας του Μακαριου μαθευτηκε απο την CIA στη Λευκωσια. Τον Ιανουαριο του 1970, κατα την διαρκειαν ταξιδιου του Μακαριου στην Αφρικη, ενα μελος της Αμερικανικης πρεσβειας στο Ναϊρομπι [στην Κενυα], επεμενε οτι ειχε ενα επειγον προσωπικο μηνυμα για τον Μακαριο. Ο Μακαριος, στην διαρκεια μιας συνεντευξης, περιεγραψε το περιστατικο ως εξης: «Ειμασταν ετοιμοι να φαμε μεσημεριανο. Ειχα ηδη αργησει, και καποιος απο την Αμερικανικη πρεσβεια επεμενε οτι ειχε ενα επειγον μηνυμα. Βιαζομασταν και δεν μου αρεσε και πολυ αυτη η διακοπη, αλλα συμφωνησα να τον ακουσω. Το μηνυμα ειχε ως εξης: ‘Συμφωνα με εγκυρες πηγες, οταν επιστρεψετε στη Λευκωσια υπαρχει σχεδιο να σας δολοφονησουν στο αεροδρομιο’. Ηταν η πρωτη φορα που ακουγα οτι υπηρχε σχεδιο δολοφονιας μου. Χαμογελασα, και του ειπα: ‘Σας ευχαριστω πολυ, αλλα δεν νομιζω οτι ειναι πιθανον’. Δεν νομιζα οτι το αεροδρομιο θα ηταν το καταλληλο μερος για δολοφονια. Αλλα ο Αμερικανος μου ειπε: ‘ Να προσεχετε’». Τιποτα δεν συνεβη [τοτε], αλλα περι το τελος Φεβρουαριου ο Μακαριος προειδοποιηθηκε και παλι, αυτη την φορα απο τον Αμερικανο πρεσβευτη Νταιβιντ Ποππερ, που του ειπε, συμφωνα με το πως θυμόταν την συνομιλία ο Μακάριος: «Η πληροφορία που σας μεταφέραμε στο Ναϊρόμπι εχει επιβεβαιωθεί. Η απόπειρα κατά της ζωής σας θα γίνει οποιαδήποτε στιγμη μέσα στίς επόμενες δεκαπέντε μέρες». Λιγες μέρες αργότερα, ο Γεωρκάτζης τηλεφώνησε στον  υπουργό Εσωτερικών Τ. Κ . Αναστοσίου 28 , που τον ειχε διαδεχθεί στην θεση εκείνη, και τον πληροφόρησε για το επικείμενο χτύπημα κατά του Μακαρίου. Ο Αναστοσίου τόν προειδοποίησε να μην ανακατευεται σε τετοια σχεδια, λεγοντας του: «Θα προκαλεσεις μεγαλη συμφορα στην χωρα. Δεν θα πρεπει να τραβας το προσωπικο σου παθος [εναντιον του Μακαριου] τοσο μακρυα». Συμφωνα , παντα με τον Αναστοσιου, ο Γεωρκατζης του απηντησε: «Μην ανυσηχεις, το μελλον ειναι με το μερος μας. Οι Αμερικανοί μας υποστηριζουν». Ο Αναστοσιου τηλεφωνησε αμεσως στην Αμερικανικη πρεσβεια και του ειπε: «Σας ανακατευουν σε μυστικες ενεργειες». Ο Αναστοσιου θυμοταν οτι οι Αμερικανοι επηραν την προειδοποιηση του πολυ σοβαρα. Στις 8 Μαρτίου [1970], μολις λιγες μερες μετα το «15 νθημερο» που ειχε αναφερει στον Μακαριο ο Αμερικανος πρεσβευτης, ενω ο Μακαριος αναχωρουσε απο το προεδρικο μεγαρο με ελικοπτερο,

27

Το αγγλικο κείμενο γραφει: Papapostoulou Το αγγλικό κείμενο γραφει  Anastosiu. Πιστεύω οτι προκειται για λαθος (Αναστασίου ειναι το πιθανότερο), αλλα επειδη δεν μπορώ να το αποδείξω, θα τον γραφω Αναστοσίου. 28

The Wrong Horse

30

ακουστηκαν πυροβολισμοι πολυβολου που ερχοταν απο την στεγη του Παγκυπριου Γυμνασιου 29 που ηταν κοντα στο προεδρικο μεγαρο. Το ελικοπτερο συνετριβη και ο χειριστης του τραυματιστηκε βαρεια, αλλα ο Μακαριος γλυτωσε ανεπαφος. Αργοτερα, ο Μακαριος ανερωτηθη δημοσιως πως ηταν δυνατον οι Αμερικανοι να γνωριζουν για την αποπειρα δολοφονιας του, ενω οι δικες του μυστικες υπηρεσιες δεν το γνωριζαν. Την εποχη εκεινη, ο Μακαριος υπωπτευοταν βαθυτατα τον Ερικ  Νεφφ 30 , τον σταθμάρχη της CIA στην Λευκωσία. Ο Νεφφ δεν εκρυβε καθολου την αντιπαθεια του προς τον Μακαριο. Ενας Ευρωπαιος διπλωματης στην Λευκωσια ειπε αργοτερα οτι ο Νεφφ «εκανε δηλωσεις που θα ηταν απαραδεκτες σε οποιαδηποτε κυβερνηση». Ο Μακαριος, απο την πλευρα του, δεν εβλεπε με καλο ματι τις επαφες του Νεφφ με τον Γεωρκατζη, οταν ο τελευταιος ηταν ακομα υπουργος Εσωτερικων (η συνεργασια Νεφφ-Γεωρκατζη αφορουσε επιχειρησεις εναντιον εσωτερικων και εξωτερικων Κομμουνιστικων στοχων). Ο Μακαριος ζητησε απο την Αμερικανικη πρεσβεια την ανακληση του Νεφφ, ο οποιος ανεχωρησε απο την Λευκωσια το 1971. Δεκα μερες μετα την αποπειρα κατα του Μακαριου, ο Γεωρκατζης, συνοδευομενος απο τον σωματοφυλακα του, πηγε με το αυτοκινητο του σε ενα μυστικο ραντεβου με δυο Ελληνες αξιωματικους. Οπως εμαθαν αργοτερα οι Κυπριακες μυστικες υπηρεσιες, οι Ελληνες του ειχαν υποσχεθει να τον φυγαδευσουν στην Ελλαδα. Ο Γεωρκατζης περπατησε μονος του τα τελευταια 100 μετρα 31 , αφηνοντας πισω τον σωματοφυλακα του. Ακουστηκαν πυροβολισμοι, και ο σωματοφυλακας το εσκασε. Ο Γεωρκατζης ειχε πυροβοληθει θανασιμα στο κεφαλι — σιωπηλος μαρτυρας μιας συνομωσιας. Αυτη ηταν η αιματηρη καταληξη της πρωτης αποπειρας δολοφονιας του Μακαρίου, της οποιας το ονομα στα αρχεια των Κυπριακων μυστικων υπηρεσιων ηταν «Επιχειρησις Ερμης». Τον Σεπτεμβριο του 1971, το καθεστως του Παπαδοπουλου αρχισε νεα εκστρατεια να βγαλει την κυβερνηση του Μακαριου απο την εξουσια. Ο στρατηγος Γριβας, που ηταν τυπικα σε κατ’ οικον περιορισμο απο το 1967, το εσκασε και επεστρεψε στην Κυπρο οπου ιδρυσε την οργανωση ΕΟΚΑ-Β. Ταυτοχρονα αρχισε και η εκστρατεια των τριων μητροπολιτων να βγαλουν τον Μακαριο απο την προεδρια, με το αιτιολογικο οτι δεν μπορει να ειναι συγχρονως εκκλησιαστικος και λαϊκος ηγετης. Ενω η ανταρσια των μητροπολιτων συνεχιζοταν, το καθεστως στην Αθηνα κινηθηκε ανοικτα εναντιον του Μακαριου στο πολιτικο επιπεδο. Αφορμη ηταν μια παρτιδα οπλων απο την Τσεχοσλοβακια, τα οποια ο Μακαριος προωριζε για την αστυνομια του. Οπως εξηγησε αργοτερα ο Αναστοσιου, «Σκοπος μας ηταν να ενισχυσουμε την αστυνομια στη Λεμεσσο και στην Παφο, ωστε να μπορεσει να απαγγιστρωθει η Εθνοφρουρα απο αυτες τις πολεις και να μεταβει βορεια για την αντιμετωπιση τυχον Τουρκικης εισβολης». Στις 12 Φεβρουαριου [1972], ο Παπαδοπουλος σε επιστολη του προς τον Μακαριο του εθετε μια σειρα απο τελεσιγραφα:  Να παρει αυστηρα μετρα κατα του Κομμουνιστικου κομματος, να σχηματισει κυβερνηση «εθνικης συμφιλιωσης» η οποια θα ανεγνωριζε την Ελλαδα σαν το κεντρο του Ελληνισμου,  να απολυσει τον υπουργο Εξωτερικων Κυπριανου τον οποιον [η Αθηνα] θεωρουσε αριστεριζοντα και ανθενωτικο. Στις 14 Φεβρουαριου [1972], στην διαρκεια επιδρομης στο αρχηγειο της ΕΟΚΑ-Β, οι [κυπριακες] μυστικες υπηρεσιες βρηκαν λεπτομερη σχεδια για πραξικοπημα το οποιον επροκειτο να εκδηλωθει τις επομενες 24 ωρες. Ο Μακαριος εστειλε αμεσως τον προεδρο της Κυπριακης Βουλης, Γλαυκο Κληριδη,  να συναντησει τον Αμερικανο πρεσβευτη Νταιηβιντ Ποππερ. Ο Κληριδης ειπε στον Ποππερ για το επικειμενο πραξικοπημα, και [ο Κληριδης] αφησε να εννοηθει οτι οι Αμερικανοι ηταν ‘εν γνωσει’ του πραξικοπηματος. Συμφωνα με ενα υψηλοβαθμο Κυπριο αξιωματο υχ ο, που επαιξε κεντρικο ρολο στην ιστορια αυτη, ο Ποππερ απαντησε με τροπο που ακομα και σημερα 32 οι υποψιες [περι Αμερικανικης αναμιξεως στο εν λογω πραξικοπημα] παραμενουν: «Δεν ειμαι εξουσιοδοτημενως να σας πω τιποτα απολυτως». 29

Το αγγλικο κείμενο λεει: Hellenic Gymnasium.  Eric Neff  31 Το αγγλικο κειμενο γραφει την λεξη years. Προκειται περι ορθογραφικου λαθους: η λεξη που εννοούσε ο συγγραφεας ηταν yards. Μετεφρασα την λεξη ‘yards’ σε ‘μετρα’ (1 γυαρδα = 0,9 μετρα). 32  1977, το ετος που εκυκλοφορησε το βιβλιο. 30

Laurence Stern

31

Ο Κληριδης του απαντησε αποτομα (συμφωνα, παντα, με την ιδια πηγη): «Ακου να σου πω, τα ξερουμε ολα. Θα γινει πραξικοπημα και θα χυθει αιμα». Ο Ποππερ ζητησε χρονο για να επικοινωνησει με την Ουασιγκτων. Η ανησυχια του μεταδοθηκε και στον Χενρυ Τασκα στην Αθηνα, που μεσα σε ωρες εκανε εκκληση στον Παπαδοπουλο να μην προβει σε βιαιες ενεργειες στην Κυπρο. Ταυτοχρονα, οι δυναμεις Ασφαλειας του Μακαριου κτυπησαν ολα τα σημεια απο τα οποια επροκειτο να ξεκινησει το πραξικοπημα. Μεχρι να πεσει το σκοταδι, το αγημα των Ελληνων αξιωματικων στην Κυπρο, που περιμεναν το πρασινο φως απο την Αθηνα, πηρε το τελικο σημα: Το πραξικοπημα αναβαλλεται. Τον Ιουλιο του 1972, οι Κυπριακες μυστικες υπηρεσιες αναχαιτισαν σχεδια για ενα πιο φιλοδοξο σχεδιο  να ανατρεψουν τον Μακαριο, που ειχε την κωδικη ονομασια «Επιχειρησις Απολλων». Το σχεδιο προεβλεπε την χρηση τεθωρακισμενων, ολμων και πυροβολικου. Με μια σειρα απο προληπτικες επιθεσεις απο το εφεδρικο σωμα της αστυνομιας, μια εβδομαδα πριν την σχεδιασμενη επιθεση, και με την δημοσιευση του «Σχεδιου Απολλων», μια ακομα αποπειρα πραξικοπηματος κατα του Μακαριου απεσοβηθη. Ταυτοχρονα με τα σχεδια αυτα, το καθεστως της Αθηνας ειχε εμπλακει σε μια σειρα απο μυστικες συναντησεις με τους Τουρκους για να εξετασουν τις δυνατοτητες συντονισμενων ενεργειων [Ελλαδας και Τουρκιας], για μια οριστικη λυση του Κυπριακου προβληματος. Το σχεδιο των συνταγματαρχων προεβλεπε την ενσωματωση του μεγαλυτερου μερους της Κυπρου στην Ελλαδα, ενω το υπολοιπο θα ετιθετο κατω απο Τουρκικο ελεγχο. Οι Τουρκοι, στην συνεχεια, θα μεταχειριζοταν το δικο τους κομματι της Κυπρου για την εγκατασταση στρατιωτικης παρουσιας, η οποια θα προστατευε τους Τουρκοκυπριους απο των επανηληψη των σφαγων του 1963 και 1967. Μια τετοια συναντηση εγινε στην Λισσαβωνα το 1971 μεταξυ του Τουρκου υπουργου Εξωτερικων Ολτσαϊ και του Ελληνα συναδελφου του Παλαμα. Αργοτερα οι μυστικες συναντησεις συνεχιστηκαν στο Παρισι, κατω απο το καλυμμα συνόδων του ΝΑΤΟ. Οι δυο υπουργοι Εξωτερικων και οι βοηθοι τους συναντηθηκαν στις αντιστοιχες πρεσβειες τους για «διμερη γευματα». Δεν κρατηθηκαν πρακτικα [των συναντησεων]. Ολα αυτα εγινονταν πισω απο την πλατη του Μακαριου, αλλα ο πανταχου παρων αρχηγος της υπηρεσιας πληροφοριων, Γεωργιος Τομπαζος, τον πληροφορησε για τις συναντησεις στην Λισσαβωνα και στο Παρισι. Ο υπουργος Εξωτερικων Κυπριανου απεκηρυξε δημοσια τις μυστικες αυτες συναντησεις. Οπως ειδαμε, τον επομενο χρονο [1972], ενα απο τα τελεσιγραφα του Παπαδοπουλου προς τον Μακαριο ηταν η απομακρυνση του Κυπριανου. Ηταν η μονη απαιτηση απο την Αθηνα, με την οποιαν ο Μακαριος συμφωνησε. 14. Οιωνοί και Απειλές

Αυτό λοιπόν ήταν το σκηνικό, πιστό στην Βυζαντινή παράδοση ραδουργιών και δολοπλοκιών, που περιστειχιζε την κυβερνηση του Μακαριου στην Κυπρο, καθως τα γεγονότα προχωρούσαν προς την καταστροφή που έγινε στο μεσοκαλόκαιρο του 1974. Ο πρώτος οιωνός ηταν η κρίση του Νοεμβρίου 1973, που αντικατεστησε το καθεστώς του Παπαδόπουλου (που είχε αρχισει να δείχνει μιά μετριοπάθεια στα θέματα εσωτερικής πολιτικής), με εναν καινουργιο ανωτατο αρχηγο — τον στρατηγο [ετσι γραφει το αγγλικο κειμενο] Δημητριο Ιωαννιδη, αρχηγο της Ελληνικης Στρατιωτικης Αστυνομιας. Ηταν μια αυστηρη και μονοχνωτη φυσιογνωμια, που ειχε «αναδειξει» τον εαυτο του με την φονικη κτηνωδια που εφαρμοσε στην καταπνιξη της φοιτητικης εξεγερσεως του Πολυτεχνειου τον Νοεμβριο του 1973. Δεν ειχε ιδεα απο το πως διοικειται μια χώρα, ενα άτομο που εβλεπε παντου τον δαίμονα του Κομμουνισμού. Με λιγα λογια, ηταν ο,τι και οι προκατοχοι του — αλλα σε μεγαλυτερο βαθμο. Ο Ιωαννιδης είχε υπηρετησει στην Κυπρο οπου απεκτησε μια αμεση και μακροχρονη αντιπαθεια για τον Μακαριο, που τον θεωρουσε συνοδοιπόρο, εχθρο της ενωσης , και εχθρο του Ελληνισμού. Ο Μακαριος, σε μια συνεντευξη του προς την Οριανα Φαλλατσι, διηγηθηκε μια συναντηση που ειχε με τον Ιωαννιδη στην διαρκεια των διακοινοτικων ταραχων το 1964:

The Wrong Horse

32

«Ηλθε μια μερα, συνοδευομενος απο τον Νικο Σαμψων. Ηθελε να με δει μυστικα και να μου προτείνει ενα σχέδιο που θα τακτοποιούσε μια για παντα το θεμα της Κυπρου. Μου φιλησε με σεβασμο το χερι και μου ειπε: ‘Σεβασμιωτατε, ιδου το σχεδιο μου.  Να επιτεθουμε κατα των Τουρκοκυπριων, αιφνιδιαστικα και απο ολες τις μερηες, και να μην αφησουμε ουτε εναν ζωντανο’. Εμεινα εμβροντητος, δεν μπορουσα να μιλησω. Υστερα του ειπα οτι δεν μπορουσα  να συμφωνησω μαζι του, ουτε μπορουσα να συλλαβω με το νου μου την σφαγη τοσων πολλων αθωων. Μου φιλησε ξανα το χερι, και εφυγε πολυ θυμωμενος». Το καθεστως του Ιωαννιδη απεδειχθη να ειναι οχι μονο πιο καταπιεστικο απο την προηγουμενη χουντα, αλλα και πιο ανικανο. Τοποθετησε τους δικους του ανθρωπους στις καιριες θεσεις, και διατηρησε για τον εαυτο του την θεση του αρχηγου της ΕΣΑ. Ο αρχηγος της ΚΥΠ στο καθεστως του Παπαδοπουλου, Μιχαηλ Ρουφογαλης, ηταν ενας απο του κυριους αντιπαλους του. Οχι μονον τον αντικατεστησε, αλλα λεγεται και οτι βασανισθηκε. Με λιγα λογια, κατω απο την ηγεσια του Ιωαννιδη, η επταετης στρατιωτικη δικτατορια στην Ελλαδα βρισκοταν στο τελευταιο σκελος της αυτοκαταστροφης της. Ο δευτερος οιωνος ηταν ο θανατος του Γριβα, τον Ιανουαριο του 1974. Ο διαδοχος του Γριβα στην ΕΟΚΑ-Β, που τον ειχε διαλεξει ο ιδιος ο Γριβας, ταγματαρχης Γεωργιος Καρουσος 33 , υποστηριζε μια μεταστροφη απο την τακτικη των τροματικων ενεργειων, προς μιαν πολιτικη λυση του θεματος της ενωσης . Αυτη η μεταστροφη [του Καρουσου] προκαλεσε την οργη οχι μονον των θερμοαιμων της ΕΟΚΑ-Β, αλλα και των συνωμοτων στην Λευκωσια καθως και του Ελληνικου Πενταγωνου στην Αθηνα. Μια νύχτα, στις αρχές του Απριλίου 1974, και ενω οι πρακτορες των Κυπριακων μυστικων υπηρεσιών παρατηρουσαν σιωπηλοί, ο Καρουσος φυγαδευτηκε απο την Κυπρο πανω σε μια βαρκα. Ο Αρχηγος της Κυπριακης Υπηρεσιας Πληροφοριων, Τομπαζος, παρακολουθουσε απο ψηλα με ενα μικρο αεροπλανο, καθως ο Καρουσος μεταφερθηκε απο την βαρκα σε ενα κοτερο. Οταν το κοτερο αποβιβασε τον Καρουσο στο Καστελορριζο, οι πρακτορες του Μακαριου παρακολουθουσαν απο την απεναντι Τουρκικη ακτη. Σκοπος αυτης της εντατικης παρακολουθησης ηταν να διαπιστωθει εαν, και απο ποιον, ο Καρουσος θα αντικαθίστατο σαν αρχηγος της ΕΟΚΑ-Β. Αλλα κανένας αντικαταστατης του δεν φανηκε. Οπως εδειξαν τα μετεπειτα γεγονότα, τα νηματα της ηγεσιας εκινουντο πλεον κατ’ ευθειαν απο την Αθηνα, 500 μιλια αποσταση. Στις αρχες του 1974, ο πρεσβευτης της Κύπρου στην Ουασιγκτων, Νικος Δημητριου, ειχε εναν Κυπριο επισκεπτη, που του μετεφερε ενα μηνυμα απο τις Κυπριακες μυστικες υπηρεσιες. Το τι ακουσε ο Δημητριου, τον εκανε να ελθει αμεσως σε επαφη με τον Αμερικανο υφυπουργο Εξωτερικων για θεματα της Μεσης Ανατολης, Ροτζερ Νταιηβις 34 , και τον διευθυντη του Κυπριακου Τμηματος στο Σταιητ  Ντηπαρτμεντ, Τομας Μποϊαττ 35 . Ο συνηθως ηρεμος πρεσβευτης τους ειπε: «Εχω αξιόπιστες εκτιμήσεις απο τις υπηρεσιες πληροφοριων, οτι θα καταβληθει σοβαρη προσπαθεια για την δολοφονία του Μακαριου πριν το Ελληνικο Πασχα [13 Απριλίου 1974]». Ηδη στην Λευκωσια, οι κυκλοι της ΕΟΚΑ-Β κουβεντιαζαν οτι «ο Μακαριος δεν προκειται να φαει φλαουνα 36 ». Και συνεχισε ο Νικος Δημητριου προς τους δυο ανδρες: «Αν εχουμε πραξικόπημα στην Κυπρο, αυτο θα εξελιχθει σε μια κριση γιγαντιαίων διαστάσεων. Οι Τουρκοι θα επεμβουν και ενας Θεος ξερει που θα καταληξει αυτο». Ο Νταιηβις αποκριθηκε οτι και οι Αμερικανοι ειχαν ακουσει φημες για επικειμενο πραξικοπημα, αλλα δεν ηταν σε θεση να το επιβεβαιωσουν. Ο δε Μποϊαττ συμμεριζοταν τους φοβους του Δημητριου, εχοντας σαν βαση την τριετη υπηρεσια του σαν πολιτικος συμβουλος στην πρεσβεια της Λευκωσιας. Μερικες μερες αργοτερα, ο Δημητριου συναντησε τον πρεσβευτη της Βρεττανιας στην Αμερικη, σερ Πητερ Ραμσμποθαμ 37 , ο οποιος ειχε χρηματισει πρεσβευτης στην Κυπρο. Ο Κυπριος πρεσβευτης επανελαβε στον Βρεττανο συναδελφο του τις ανησυχιες του. Ο Ραμσμποθαμ παραδεχθηκε οτι και οι

33

Στο αγγλικο κειμενο γραφεται: Karousas. Δεν ξέρω ποια ειναι η σωστη καταληξη του επιθετου. Το 1974, θα διορισθει πρεσβευτης στην Κυπρο. Σκοτωθηκε λιγες μερες μετα την τουρκική εισβολή. 35  Thomas Boyatt 36 Στο αγγλικο κειμενο η λεξη αποδιδεται:  flaouna. Ειναι Κυπριακη λέξη, και δεν ξέρω που τονιζεται και πως προφερεται. 37  Sir Peter Ramsbotham 34

Laurence Stern

33

μυστικες υπηρεσιες της χωρας του ειχαν ακουσει παρομοια πραγματα, αλλα εβγαλαν το συμπερασμα οτι οι φημες ηταν «εντελως αβασιμες». Αλλα και στην Αθηνα, ο Χενρυ Τασκα δεν εδωσε και πολυ σημασια στις φημες περι πραξικοπηματος. Εκεινη την εποχη, αυτο που απασχολουσε πιο πολυ τους υψηλα ισταμενους στο Σταιητ Ντηπαρτμεντ σχετικα με τα θεματα του Αιγαιου, ηταν οι πολεμικοι βρυχηθμοι μεταξυ Ελλαδος και Τουρκιας σχετικα με τα δικαιωματα για τις ερευνες πετρελαιου στο Αιγαιο. Ενας υψηλοβαθμος Αμερικανος επισημος ειπε αργοτερα: «Αν υπηρχε τοτε φοβος για πολεμο [μεταξυ Ελλαδος και Τουρκιας], θεωρούσαμε οτι η αιτια θα ηταν το πετρελαιο και οχι η Κυπρος». Παρ’ ολα αυτα, η νευρικοτητα στην Λευκωσια γινοταν ολο και μεγαλυτερη. Ο Γλαυκος Κληριδης ανεφερε στην Αμερικανικη πρεσβεία οτι ο Ερικ  Νεφφ, ο πρωην σταθμαρχης της CIA στην Λευκωσια που ειχε ταχθει τοσο ανοιχτα εναντιον του Μακαριου στην διαρκεια της θητειας του στην Κυπρο, εθεαθη στην Αθηνα να συνομιλει με τον Σαμψων και αλλα στελεχη της ΕΟΚΑ-Β. Αρχικα, η CIA διαβεβαιωσε το Σταιητ Ντηπαρτμεντ οτι ο Ερικ  Νεφφ δεν ειχε επισκεφθει την Αθηνα. Αλλα οταν οι Κυπριοι τους παρουσιασαν αδιασειστα στοιχεια, περιλαμβανομενης και της ημερομηνιας που ο Νεφφ ηταν στην Αθηνα —12 Φεβρουαριου 1974— τοτε η CIA ισχυρισθηκε οτι ο Νεφφ δεν ειχε ελθει σε καμμια επαφη με τον Σαμψων η με την ΕΟΚΑ-Β. Ωρισμενοι Κυπριοι επισημοι δεχθηκαν την εξηγηση, αλλα αλλοι παρεμειναν επιφυλακτικοι. Το ‘επεισοδιο Νεφφ’, ομως, εδωσε τροφη στις υποψιες που υπηρχαν στην Κυπρο σχετικα με την αναμιξη της CIA στο πραξικοπημα. Αλλα και αλλες πληροφοριες σχετικα με Αμερικανικη αναμιξη στο πραξικοπημα ειδαν το φως της δημοσιοτητας, οπως ενα αρθρο στους Ταϊμς της  Νεας Υορκης που ελεγε οτι ενας Ελληνο-Αμερικανος, παλαιμαχο στελεχος της CIA, ο Πητερ Κορομηλας38 , ειχε συνδιασκεψη με τον Ιωαννιδη λιγο πριν απο το πραξικ οπημα της 15ης Ιουλιου. Αυτο ομως το αρθρο διαψευθηκε απο τον σταθμαρχη της CIA, Σταιησυ Χουλτς39 , ακομα και ενωπιον ανωτερων στελεχων της Αμερικανικης πρεσβειας στην Αθηνα. Μεχρι την ανοιξη του 1974, τα σημαδια, σχετικα με τις στρατιωτικες, λογιστικες και οικονομικες προετοιμασιες για μια ακομα αποπειρα πραξικοπηματος, γινονταν ολο και πιο καθαρα. Σε μια επιδρομη σε κρυσφηγετο της ΕΟΚΑ-Β, οι Κυπριακες μυστικες υπηρεσιες ανεκαλυψαν εγγραφα που εδειχναν την παρανομη εισαγωγη οπλων, της ταξεως των εξη χιλιαδων δολλαριων την ημερα, αρχιζοντας απο τα μεσα του 1972. Ενας Ελληνας εφοπλιστης πλαιη-μποϋ, ο Ανδρεας Ποταμιανος, εμφανιζοταν σαν ο κυρίως οικονομικός αγωγός, παρ’ ολο που η προσωπικη του περιουσια δεν συμβαδιζε με μια τοσο πλουσια επιχορηγηση. Οσον αφορα στην ιδια την Κυπρο, ο επιχειρηματιας Σωκρατης Ηλιαδης, υπαρχηγος του Γριβα στην αρχικη ΕΟΚΑ ειχε ξαναρχισει τον πρωτυτερο ρολο του — του λαθρεμποριου οπλων. Η Αμερικανικη πρεσβεια στην λευκωσια ανεφερε την αυξανομενη ενταση αναμεσα στον Μακαριο και στην Κυπριακη Εθνοφρουρα, δυναμεως εξη χιλιαδων ανδρων. Η Εθνοφρουρα ηταν ο μονος τακτικος στρατος στην Κυπρο και η ηγεσια της προερχετο απο την Αθηνα. Ο αρχηγος του Επιτελειου [της Εθνοφρουρας], συνταγματαρχης Παπαδάκης, ειχε συμμαχησει ανοιχτα με την ΕΟΚΑ-Β, και με το υπολοιπο σωμα των εξ Ελλαδος αξιωματικων. Ο Μακαριος, που καταλαβαινε τις δυσοιωνες επιπλοκες απο αυτα που γινοντουσαν, δοκιμασε διαφορα στρατηγηματα που θα του εδιναν τον ελεγχο της Εθνοφρουρας. Ζητησε  να του δοθει η εξουσια στο να διοριζει εκεινος τους εφεδρους αξιωματικους, ενα ντι εκεινων που επιλεγοντο απο τους Ελληνες αξιωματικους. Ζητησε επισης την μειωση του αριθμου της Εθνοφρουρας. Τελος, ζητησε απο την Αθηνα να ανακαλεσει τους Ελληνες αξιωματικους, για να τους αντικαταστησει με Κυπριους. Η Αθηνα τον αγνοησε. 15. Η Μάχη των Τηλεγραφημάτων

Στο Σταιητ Ντηπαρτμεντ, στην Ουασιγκτων, ο μονος που ανησυχουσε απο τα «εισερχομενα τηλεγραφηματα» φαινεται να ηταν ο αρμοδιος ειδικος [για την περιοχη]. Κατα συμπτωση, στην διαρκεια του Απριλιου και Μαϊου, 1974, ο Κισσιγκερ ειχε αναδιαρθρωσει την δομη των διαφορων υπηρεσιων, και 38

 Peter Koromilas, στο Αγγλικο κείμενο.  Stacy Hults, στο Αγγλικο κειμενο. [Σ.τ.Μ.]: Προκειται περι τυπογραφικου λαθους: το σωστο ονομα ειναι Stacy Hulse—  εχρηματισε σταθμαρχης της CIA στην Αθηνα επι τρια χρονια (1972-1975). 39

The Wrong Horse

34

ειχε μεταφερει τα αρμοδια γραφεια για την Ελλαδα, Κυπρο, και Τουρκια απο το Γραφειο Εγγυς Ανατολης στο Γραφειον Ευρωπαϊκων Υποθεσεων. Καιτοι υπηρχε μια γεωγραφικη λογικη στις αλλαγες αυτες, εν τουτοις εγιναν στην χειτοτερη δυνατη χρονικη περιοδο. Ο επικεφαλής του Γραφειου Ευρωπαϊκων Υποθεσεων, Αρθουρ Χαρτμαν, και ο υποδιευθυντης του, Γουελς Σταιημπλερ 40 , εθεωρουντο τα ‘καινουργια παιδια’ [απο τους βετερανους του Γραφειου Εγγυς Ανατολης], με αποτελεσμα να υπαρχει αμοιβαια καχυποψια και δυσπιστια αναμεσα στους υφισταμενους και στα καινουργια αφεντικα. Ενας απο τους κυριωτερους υφισταμενους, που συνιστουσαν την αμεση προσοχη των ανωτερων τους στην διαρκως επιδεινουμενη κατασταση στην Κυπρο, ηταν ο Μποϊαττ, που οπως ειδαμε προηγουμενος ειχε υπηρετησει τρια χρονια στην Κυπρο, στην διαρκεια των προηγουμενων κρισεων. Απο την φυση του αθυροστομος, και πεπεισμενος απο προσωπικη του πειρα οτι ο Μακαριος εξακολουθουσε να ειναι η πιο θετικη επιρροη πανω στην Κυπρο, ο Μποϊαττ εστειλε μια σειρα απο προειδοποιητικα τηλεγραφηματα στους ανωτερους του [στο Σταιητ Ντηπαρτμεντ]. Τα τηλεγραφηματα αυτα εθεωρηθησαν «ακρως απορρητα» απο το Σταιητ Ντεπαρτμεντ, το οποιο αρνηθηκε να τα δημοσιευσει για λογους «εθνικης ασφαλειας». Ενα απο αυτα, σταλμενο στα μεσα Μαιου 1974, περιηλθε στην κατοχη του συγγραφεα [αυτου του βιβλιου] απο ανεξαρτητες πηγες. Στο τηλεγραφημα εκεινο, ο Μποϊαττ ανεφερε στους προϊσταμενους του στην Ουασιγκτων αυτα που ο καθε πολιτικος συμβουλος της πρεσβειας στην Αθηνα γνωριζε: Απο την μια πλευρα, η επισημη πολιτικη ηγεσια στην Αθηνα ( υπουργειο Εξωτερικων)  υποστηριζε τις διακοινοτικες συνομιλιες, την ειρηνικη διευθετηση των διαφορων, συνεργασια με την Τπυρκια, και την αποφυγη βιας. Απο την αλλη πλευρα, η ‘αθεατη κυβερνηση’ της χουντας του Ιωαννιδη εδινε εντολες στους Ελληνες αξιωματικους στην Κυπρο να συμπραξουν με την ΕΟΚΑ-Β στην ανατροπη του Μακαριου και να υιοθετησουν την ενωση [με την Ελλαδα]. Το τηλεγραφημα τελειωνε με μια δυνατη προτροπη στο να επικοινωνησει προσωπικα ο Αμερικανος πρεσβευτης στην Αθηνα [ο Τασκα] με τον Ιωαννιδη, και να του πει να εγκαταλειψει τα σχεδια για πραξικοπημα. Ο Τασκα εφερε αντιρρησεις. Τηλεγραφησε απο την Αθηνα οτι ειχε αλλα ζητηματα να λυσει, οπως την επανανεωση της συμφωνιας για τις λιμενικες διευκολυνσεις, και δεν ηθελε να ανακατευτει στις εσωτερικες υποθεσεις της Ελληνικης κυβερνησεως. Σε απαντηση του τηλεγραφηματος Τασκα, ο Μποϊαττ εστειλε ενα δευτερο τηλεγραφημα στους ανωτερους του που τους υπενθυμιζε την αναμιξη των Ελληνων αξιωματικων στην αποπειρα καταρριψεως του ελικοπτερου του Μακαριου το 1970, και στην διπλοπροσωπια του καθεστωτος οτι ταχα ο Γιβρας διεφυγε τον κατ’ οικον περιορισμον το 1971 41 και βρεθηκε στην Κυπρο. Ο Μποϊαττ τους προειδοποιησε επισης οτι μια ενδεχομενη αναμιξη της Κυπρου σε πολεμο, δεν θα ηταν απλως μια εσωτερικη υποθεση, αλλα μια διεθνης καταστροφη που θα εφερνε δυο συμμαχους του ΝΑΤΟ πολεμικα αντιμετωπους. Για μια ακομη φορα, συνεστησε να υποδειχθει στον Τασκα να ελθει προσωπικα σε επαφη με τους ηγετες τοης χουντας. Η αδιαφορια του Σταιητ Ντηπαρτμεντ για το θεμα της Κυπρου θρυμματισθηκε την τριτη εβδομαδα του Ιουνιου 1974, απο ενα τηλεγραφημα που εστειλε η CIA απο την Αθηνα. Το περιεχομενο του ακομα θεωρειται «ακρως απορρητον», και δεν εχει δημοσιευτει. Βασισμενο σε ενα ατομο που ειχε απ’ ευθειας επαφη με τον Ιωαννιδη, ο τελευταιος το ειπε απολυτως ξεκαθαρα οτι σχεδιαζε να κινηθει εναντιον του Μακαριου, και να τελειωσει η ενταση στην Κυπρο μια για παντα. Ωρισμένα απο τα ατομα που ειδαν το τηλεγραφημα υποστηριζουν οτι ηταν μια ξεκαθαρη διακηρυξη των προθεσεων του Ιωαννιδη, ενω αλλοι υποστηριζουν οτι το περιεχομενο του ηταν πιο αμφιλεγομενο — ισως μια δοκιμη για να δει [ο Ιωαννιδης] την αντιδραση της Αμερικης. Μεσα σε δυο μερες, νεες οδηγιες εσταλησαν στον Τασκα, αυτη τη φορα με την υπογραφη του  υφυπουργου Εξωτερικων για Πολιτικες Υποθεσεις Τζοζεφ Σισκο (κοιτα σελιδα 4), που ειχε παρει μερος στην αποστολη Μπωλλ στην Κυπρο το 1964. Οι οδηγιες ελεγαν οτι ο Τασκα επρεπε να συναντηθει με τον αρχηγο της στρατιωτικης χουντας [Ιωαννιδης] και να τον προειδοποιησει να αποφυγει την χρηση βιας στην Κυπρο. Ο Τασκα απηντησε οτι 40

 Arthur Hartman, Wells Stabler. Το αγγλικο κειμενο γραφει, σ’ αυτο το σημειο, οτι ο Γριβας διεφυγε τον « Νοεμβριο 1971», ενω σε προηγουμενες σελιδες γραφει «Σεπτεμβριος 1971». Προσωπικα, δεν θυμαμαι τον μηνα. 41

Laurence Stern

35

μετεφερε τις οδηγιες στα «καταλληλα κλιμακια» της κυβερνησεως. Εκεινο που συνεβη δηλαδη ηταν οτι ο Τασκα μετεφερε τις οδηγιες που πηρε απο την Ουασιγκτων στον πρωθυπουργο Αδαμαντιο Ανδρουτσοπουλο, ενα πρωην ξενοδοχειακο υπαλληλο, ο οποιος στην κυριολεξια ετρεμε μπροστα στον Ιωαννιδη. Επισης, στο υπουργειο Εξωτερικων, οπου ανωτατοι διπλωματικοι υπαλληλοι επαιρναν τον δρομο της φυγης, προαισθανομενοι τι ερχοταν. Τις μετεφερε επισης στους αρχηγους των Ενοπλων Δυναμεων. Η Ουασιγκτων δεν εμεινε ικανοποιημενη με τις απαντησεις του Τασκα, γι’ αυτο του συνεστησαν, ξανα και ξανα στα τελη Ιουνιου και στις αρχες Απριλιου, να τους διαβεβαιωσει οτι πραγματι μιλησε προσωπικα με τον Ιωαννιδη. Ο Τασκα δεν μπορουσε να τους δωσει αυτη την διαβεβαιωση. Προφανως, μονον ο σταθμαρχης της CIA μπορουσε να δει πρωσωπικα τον Ιωαννιδη. Στο τελος ο Τασκα δικαιολογησε την αδυναμια του να δει τον Ιωαννιδη σαν θεμα διπλωματικου πρωτοκολλου: Επισημως, ο Ιωαννιδης ηταν απλως ο αρχηγος της ΕΣΑ. Μολονοτι οι ανωτεροι του Τασκα, στην Ουασιγκτων, τον επιεζαν να μεταφερει την επιθυμια της Ουασιγκτων στην κυβερνηση της Αθηνας, δεν υπαρχει καμμια ενδειξη οτι ο υπουργος Εξωτερικων Κισσιγκερ, η ο υφυπουργος Σισκο, εκαλεσαν τον Ελληνα πρεσβευτη, Κωνσταντινο Παναγιωτακο, για να του μεταφερουν την πληρη αποδοκιμασια της Αμερικανικης κυβερνησεως στην περιπτωση πραξικοπηματος κατα του Μακαριου. Ενας απο τους κορυφαιους Ελληνες διπλωματες κατα την διαρκεια της Κυπριακης κρισεως [το 1974], παραδεχθηκε σε μια συνετευξη οτι «δεν ειχαμε καμμια απολυτως επαφη με τον Ιωαννιδη... ¨Μαλιστα στο πιο φλεγον προβλημα μας ηταν να προσδιορισουμε ποιος ακριβως ηταν επικεφαλης της κυβερνησεως». Αυτο ηταν το Ελληνικο Υπουργειο Εξωτερικων, στο οποιον ο Τασκα ειχε μεταφερει τις οδηγιες της Ουασιγκτων! Την 1η Ιουλίου 1974, οι τρεις ανωτατοι διπλωματες στο υπουργειο Εξωτερικων παραιτηθηκαν, γιατι ο καθενας τους εβλεπε την αμετακλητη πορεια της χουντας του Ιωαννιδη προς την καταστροφη, στην Κυπρο. Αντι αυτη η ενεργεια να προκαλεσει συναγερμο στην Ουασιγκτων, περασε μονο στα «ψιλα» των ειδησεων, και ενας επισημος του Σταιητη Ντηπαρτμεντ, σε ιδιωτικη συζητηση, την χαρακτηρισε σαν «συνταξιοδοτηση ρουτινας». Ακομα και η CIA δεν ειχε καθαρη εικονα σχετικα με τις προθεσεις του Ιωαννιδη για πραξικοπημα. Στις 3 Ιουλιου 1974, η CIA ελαβε σημα οτι ο Ιωαννιδης ειχε εγκαταλειψει την ιδεα του πραξικοπηματος, πραγμα που αφηνε να εννοηθει οτι ειχε ενδωσει στις πιεσεις της Αμερικης για μια τετοια ενεργεια. Ξανά στις 14 Ιουλιου 1974, παραμονη του πραξικοπηματος στην Κυπρο, η CIA ανεφερε οτι ο Ιωαννιδης ‘εκανε πισω’. Αυτη η καθησυχαστικη ανακοινωση διαβασθηκε απο τους ιθυνοντες στην Ουασιγκτων την επομενη μερα [λογω διαφορας ωρας], καθως τα τεθωρακισμενα ωρμουσαν ακαθεκτα σε ολη την Κυπρο, και ο Μακαριος εφευγε απο το νησι. Ενας Αμερικανος διπλωματης, που ηταν παρων στα γεγονοτα, ειπε αργοτερα: «Ειναι απιστευτο το ποσο ασχετες ηταν οι αναφορες της CIA τοτε. Ελεγαν οτι η Ελληνικη στρατιωτικη χουντα υποστηριζε ακραδαντα τον Ιωαννιδη, και οτι μια Τουρκικη εισβολη [δεν ειναι καθαρο, απο το κειμενο, αν ο συγγραφεας εννουσε την Ελλαδα η την Κυπρο] θα εφερνε τους Ελληνες συμπαγως πισω απο τον Ιωαννιδη. Οι μυστικες υπηρεσιες τα ειχαν κανει κυριολεκτικα θαλασσα». 16. «Επιχειρησις Αφροδιτη»

Ηταν η ιδια μερα —3 Ιουλιου 1974— που το πρωτο καθησυχαστικο σημα της CIA ειχε σταλει στην Ουασιγκτων (βλεπε προηγουμενη σελιδα), που ο Μακαριος πεταξε το γαντι στην χουντα στην Αθηνα —  με την μορφη μιας επιστολης, προς τον προεδρο Φαιδωνα Γκιζικη, στην οποιαν κατηγορουσε το καθεστως των Αθηνων οτι συνωμοτουν να τον δολοφονησουν και να ανατρεψουν την κυβερνηση του. Η πιο εντυπωσιακή παράγραφος ελεγε: «περισσοτερο απο μια φορα μεχρι στιγμης εχω αισθανθει και εχω αγγιξει ενα αορατο χερι που απλωνεται απο την Αθηνα και ζητει να συντριψει την ανθρωπινη υπαρξη μου». Εν συνεχεια ζητουσε απο το καθεστως των Αθηνων να αποσυρουν τους Ελληνες αξιωματικους που υπηρετουσαν στην Εθνοφρουρα, και ανηγγειλε οτι αναλαμβανει εκεινος την αρχηγια της.

The Wrong Horse

36

Ο Μακαριος ειχε εξαλειψει οποιαδηποτε αμφιβολια υπηρχε οτι ειχε πλεον εμπλακει σε πληρη αναμετρηση με την χουντα την οποιαν τοσο περιφρονουσε, με το να γραψει στον Γκιζικη οτι η επιστολη του δεν ειχε παραμεινει «εμπιστευτικη». Ενω η χουντα σκεπτοταν πως να απαντησει στην επιστολη του, ο Μακαριος εξαπελυσε και δευτερη βολη, μεσω του φιλομακαριακου Τυπου στην Λευκωσια. Στις 5 Ιουλιου 1974, η Κυπριακη εφημεριδα  Απογευματινή δημοσιευσε περιληψη των σχεδιων για νεο πραξικοπημα εναντιον του Μακαρίου, που ειχαν ανακαλυψει οι υπηρεσιες ασφαλειας. Η εφημεριδα ανεφερε οτι «οι εγκεφαλοι της συνωμοσιας σχεδιαζουν ενα ευρυ πραξικοπημα [που θα εκραγη] στις επομενες μερες, με την υποστηριξη ωρισμενων στρατιωτικων κυκλων σε συνεργασια με μοναδες της Εθνοφρουρας και στοιχειων της ΕΟΚΑ-Β, με σκοπο την καταληψη της εξουσιας το πραξικοπημα εχει σχεδιαστει κατα τετοιο τροπο, ωστε οι ανωτεροι Ελληνες αξιωματικοι να αμοιροι πασης ευθυνης». Και η εφημεριδα συνεχισε: «Το σχεδιο του πραξικοπηματος ειναι παραλλαγη του γνωστου ‘Επιχειρησις Απολλων’— που προεβλεπε στην δολοφονια του Μακαριου. Αν το σχεδιο πετυχει, η κυβερνηση θα ανατεθει σε ενα συγκεκριμενο προσωπο το οποιον εχει ηδη διαλεχτει, και το οποιον θα ειναι απλως διακοσμητικο στοιχειο για μια μεταβατικη περιοδο. Εξυπακουεται, επισης, οτι ο διαμελισμος της Κυπρου θα επιτευχθει μεσω του πραξικοπηματος, και οτι οι Τουρκοι εχουν ετοιμα τα δικα τους σχεδια για μια τετοια χρυση ευκαιρια». Αυτες ηταν προφητικες κουβεντες, γιατι το πραξικοπημα ακολουθησε σχεδον με απολυτη ακριβεια τα οσα ειχε γραψει η εφημεριδα. Την επομενη μερα [6 Ιουλιου 1974], ο Τυπος δημοσιευσε την επιστολη του Μακαριου προς τον Γκιζικη. Ενας Τουρκικος ραδιοφωνικος σταθμος σε εκπομπη του προς την Κυπρο ανεφερε: «Οι διαφωνιες που εχουν προκυψει στην Ελληνοκυπριακη πλευρα για μεγαλο διαστημα εχουν φτασει σε μια κρισιμη κατασταση. Μερικοι παρατηρητες περιγραφουν την παρουσα κατασταση σαν μια κριση ανευ προηγουμενου στην ιστορια της Κυπρου». Συμφωνα με το ανταποκριτη της εφημεριδας Ταϊμς του Λονδινου, Μαριο Μοδιανο, στις 6 Ιουλιου 1974 ο Ιωαννιδης και οι στενοι συνεργατες του αποφασισαν την δολοφονια του Μακαριου μεσω της Κυπριακης Εθνοφρουρας. Ο Μοδιανο ανεφερε οτι ο Ιωαννιδης καθησυχασε τους αξιωματικους της χουντας με τα εξης λογια: «Μην φοβαστε. Δεν θα υπαρξουν συνεπειες, αν η δουλεια γινει γρηγορα και καθαρα». Αργοτερα, σε μια του συνετευξη, ο Μακαριος παραδεχθηκε οτι «Δεν περιμενα το πραξικοπημα να γινει εκεινη ακριβως την ημερα. Ειχα πληροφορηθει απο τον Ελληνα πρεσβευτη οτι επροκειτο να γινει μια συνεδριαση στην Αθηνα εκεινη την Δευτερα [15 Ιουλιου].  Νομιζα οτι μετα την συνεδριαση εκεινη, θα επαιρνα ολα τα αναγκαια μετρα». Στην πραγματικοτητα, ο Μακαριος ειχε προσκληθει να παρει μερος σε εκεινη την συνεδριαση, υπο το προσχημα να συζητησουν τοσο το γραμμα που ειχε στειλει στον Γκιζικη οσο και το μελλον της Κυπρου. Και συνεχιζει, ο Μακαριος, στην συνετευξη του: «Ειπα στον Ελληνα πρεσβευτη οτι δεν ευρισκα κανενα λογο να παω στην Αθηνα για να κουβεντιασω τετοια πραγματα. Αναρωτιεμαι τι θα ειχε αραγε συμβει, αν ειχα αποδεχθει την προσκληση. Ειχα την εντυπωση οτι δεν θα τολμουσαν να κανουν το πραξικοπημα αμεσως μετα που εστειλα την επιστολη [στον Γκιζικη].  Νομιζα οτι θα μου απαντουσαν: ‘Πρωτον, δεν ειμαστε ετοιμοι να αποσυρουμε τους Ελληνες αξιωματικους. Δευτερον, θα αποσυρουμε ολους τους αξιωματικους και θα διακοψουμε τις διπλωματικες σχεσεις, η, τριτον, δεν θα εστελναν καμμια απαντηση». Ο Μακαριος ηταν πεπεισμενος οτι η χουντα δεν θα τολμουσε να τον ανατρεψει εκεινη την στιγμη, διοτι αυτο θα εδινε την χρυση ευκαιρια στους Τουρκους, που την ζητουσαν τοσα χρονια τωρα [απο το 1964, που το γραμμα του Τζονσον προς τον Ινονου τους εκοψε την φορα, και ξανα τον Νοεμβριο του 1967], να επεμβουν και να εγκαθιδρυσουν στατιωτικη ηγεμονια στην Κυπρο. Μια μερα, ο Μακαριος ειπε στον στενο συνεργατη του Μιλτιαδη Χριστοδουλου: «Ενα πραξικοπημα αυτη την στιγμη δεν εχει νοημα, δεν εχει καμμια λογικη». Και εκεινος του απηντησε: «Ασφαλως και δεν εχει νοημα, αλλα δεν εχετε να κανετε με λογικους ανθρωπους. Ειναι τρελλοι». Γραφοντα το γραμμα προς τον Γκιζικη, ο Μακαριος ηθελε να αναλαβει την πρωτοβουλια στην συνεχιζομενη διαμαχη που ειχε με την χουντα, και επειδη εβλεπε οτι η Αμερικη εξασκουσε πιεση στη

Laurence Stern

37

χουντα να αποφυγει την βια στην Κυπρο. Ισως να ειχε επισης στο νου του τις δυο περιπτωσεις στα τελευταια δεκα χρονια, που η Αμερικη εμποδισε τους Τουρκους να διαμελισουν εκ των πραγματων ( ντε φακτο) το νησι. Απο τα μεσα της δεκαετιας του 1960 ακομη, ο Μακαριος ειχε ελθει σε σιωπηρη συμφωνια με τους Αμερικανους, επιτρεποντας πτησεις των κατασκοπευτικων αεροπλανων U-2 της CIA πανω απο την Μεση Ανατολη, απο την Βρεττανικη βαση στο Ακρωτηρι, και επιτρεποντας την εγκατασταση ραδιοσταθμων που λειτουργουσαν απο την Υπηρεσια Ξενων Εκπομπων της CIA, που κατασκοπευαν την κινησεις στην Μεση Ανατολη και στο Κομμουνιστικο μπλοκ , καθως επισης και την εγκατασταση μυστικων κεραιων που ηταν μερος απο το ηλεκτρονικο κατασκοπευτικο δικτυο της Αμερικης. Συμφωνα επισης με μια ακρως εμπιστευτικη πηγη, προερχομενη απο την Αμερικανικη υπηρεσια πληροφοριων [CIA], η CIA πληρωνε τον Μακαριο με 1 εκατομμυριο δολλαρια ετησιως, σε ενα ειδικο λογαριασμο, για να τα χρησιμοποιησει οπου ηθελε εκεινος. Συμφωνα με τους Αμερικανους μελετητες του Μακαριου, εκεινος τα μεταχειριστικε σε διαφορα κυβερνητικα εργα, και οχι προς ιδιον οφελος. Στο μεταξύ, στην Αγκυρα, οι εξελιξεις στην Κυπρο ειχαν προκαλεσει ενδιαφερον, για ενδεχομενη εκμεταλλευση της καταστασεως, αλλα και ανησυχια. Επι δεκα χρονια τωρα, ο Τουρκικος στρατος εκανε γυμνασια για μια συνδυασμενη αεροπορικη και αμφιβια επιθεση με σκοπο εναν παραπλησιο στρατιωτικο στοχο: Κυπρος. Την Παρασκε υή, 12 Ιουλιου 1974, ο νεος πρεσβευτης της Αμερικης στην Κυπρο, Ροτζερ Νταιηβις, συναντηθηκε με τον Μακαριο για να του επιδωσει τα διαπιστευτηρια του. Μηνες μετα τα γεγονοτα εκεινα, ο Μακαριος ειπε με πικρα: «Του ειπα [του Νταιηβις] οτι η κατασταση εκεινη την εποχη δεν ηταν καθολου επικινδυνη — ουτε καν σοβαρη». Μαλιστα, μετα την τελετη των διαπιστευτηριων με τον Νταιηβις, ο Μακαριος αναχωρησε για την καλοκαιρινη του επαυλη στην οροσειρα Τροοδος, προκειμενου να περασει εκει το σαββατοκυριακο. Την επομενη μερα [Σαββατο, 13 Ιουλιου 1974], οι Κυπριακες υπηρεσιες πληροφοριων παρακολουθουσαν τις κινησεις των Ελληνων στρατιωτικων [δεν ειναι ξεκαθαρο στο κειμενο, αν ο συγγαρφεας εννοει την κινηση των σηματων μεταξυ Ελλαδος-Κυπρου, η για τις εδαφικες μετακινησεις των εν Κυπρω Ελληνων αξιωματικων], που εδειχναν οτι κατι σοβαρο επροκειτο να γινει τηνΔευτερα. Οι μυστικες υπηρεσιες του Μακαριου αναχαιτισαν ενα κωδικοποιημενο σημα: «Τα εμπορευματα θα φορτωθουν στις 8 π.μ. την Δευτερα». Ενας πρακτορας των μυστικων υπηρεσιων πηγε στη θερινη κατοικια του Μακαριου για να του μεταφερει την προειδοποιηση. Την Κυριακη, 14 Ιουλιου 1974, το καθησυχαστικο μηνυμα απο την CIA, που ελεγε οτι ο Ιωαννιδης εκανε πισω, ειχε σταλει στην Ουασιγκτων, με σκοπο να διαβασθει την εμομενη μερα [Δευτερα]. Αρκετες μερες νωριτερα, και οι Βρεττανικες υπηρεσιες πληροφοριων ειχαν «πιασει» ενδειξεις οτι ο Ιωαννιδης ειχε αλλαξει γνωμη σχετικα με το πραξικοπημα, αλλα, ταυτοχρονα, οι ιδιες πηγες ελεγαν οτι  υπηρχε μεγαλος αναβρασμος και αγανακτηση, αναμεσα στους εν Κυπρω Ελληνες αξιωματικους αλλα και στους αξιωματικους στην κυριως Ελλαδα, στο ενδεχομενο αναβολης του πραξικοπηματος [δικη μου η εμφασις]. Οι εν λογω κυκλοι διψουσαν για δραση στην Κυπρο, για να επιτευχθει η ενωσις , αλλα και για την συντριβη του κοκκινου παπά. Ο Ιωαννιδης αντιμετωπιζε την προοπτικη της ανταρσιας και καθαιρεσης του, απο τους Ελληνες αξιωματικους, ομοια με εκεινη που ο ιδιος ειχε εξαπολυσει εναντιον του Παπαδοπουλου [τον Νοεμβριο του 1973]. Ωρισμενοι αναλυτες της Αμερικανικης υπηρεσιας πληροφοριων θεωρησαν οτι ο Ιωαννιδης σκοπιμα παραπλανησε την CIA στις 14 Ιουλιου 1974, ωστε  να αποφυγει μια επεμβαση την τελευταια στιγμη, αυτη την φορα απο τους Αμερικανους η απο του Βρεττανους. Τα γεγοντοτα που συνεβησαν μετα τις οκτω το πρωϊ της 15ης Ιουλιου στην Κυπρο, εγιναν πρωτοσελιδες ειδησεις σε ολο τον κοσμο. Ο Μακαριος ειχε επιστρεψει απο την θερινη του κατοικια και ειχε υποδεχθει αντιπροσωπεια μαθητριων απο την Αιγυπτο. Καθως μια μαθητρια τον προσφωνουσε, ενας βοηθος του ηλθε να του πει οτι ειχαν εξαπολυθει πυρα κατα του προεδρικου μεγαρου. Ο Μακαριος ειπε «Ευχαριστω» στον βοηθο του, και ειπε της μαθητριας να συνεχισει με την προσφωνηση της. Τοτε ενας φρουρος ηλθε τρεχοντας στην αιθουσα και του ειπε: «Σεβασμιωτατε, τα τεθωρακισμενα μπαινουν στο προαυλιο του προεδρικου μεγαρου». Σ’ αυτο το σημειο, ο Μακαριος αντεληφθη την σοβαροτητα της

The Wrong Horse

38

καταστασεως, και εφυγε με τους σωματοφυλακες του απο την πισω πορτα του γραφειου του, που λιγα λεπτα αργοτερα κονιορτοποιηθηκε απο βληματα πυροβολικου. Ξεφυγε απο τους Εθνοφρουρους, επιτασσοντας ενα αυτοκινητο, και πηρε τον δρομο για τη νοτια Κυπρο. 17. Ο Χενρυ και Η Αφροδιτη

Το μεσοκαλοκαιρο του 1974 δεν ηταν η πιο καταλληλη εποχη στην Ουασιγκτων, για μια ακομα διεθνη κριση. Η προσοχη της χωρας ηταν στραμμενη στο τραγικο θεαμα της προεδρικης καταρρευσης λογω της κρισεως του Γουωτεργκαιητ. Το Κογκρεσσο 42 ηταν στα προθυρα καθαιρεσης του προεδρου, ενω σε διαφορα ορκωτα διακαστηρια δινονταν καταθεσεις που θα μπορουσαν να επιφερουν ετυμηγοριες για εγκληματα που βαρυναν τους πιο υψηλα ισταμενους βοηθους του προεδρου. Ο Χενρυ Κισσιγκερ βρηκε τον εαυτο του στην μεση του σκανδαλου. Οι αρνησεις του οτι εκεινος ειχε διαταξει τις παρακολουθησεις τηλεφωνων κυβενητικων επισημων και δημοσιογραφων, ερχοταν σε πληρη αντιθεση με τα οσα ειχε ξεσκεπασει η Νομοθετικη Επιτροπη της Βουλης, και απειλουσε να παραιτηθει αν η Επιτροπη Εξωτερικων Υποθεσεων της Γερουσιας δεν ξεκαθαριζε το ονομα του. Κοντα σε ολα αυτα, τα διαφορα καζανια των διεθνων κρισεων κοχλαζαν. Στην Μεση Ανατολη, ο Κισσιγκερ προσπαθουσε να αποτρεψει εναν ακομα πολεμο, που μερικοι στην Ουασιγκτων τον θεωρουσαν αναποφευκτο. Στην Μοσχα, ο Κισσιγκερ ειχε εμπλακει σε λεπτες διαπραγματευσεις σχετικα με τα στρατηγικα οπλα, αλλα και για τις διμερεις εμπορικες συμφωνιες, την ψηφιση των οποιων οι επικριτες του Κισσιγκερ κρατουσαν ομηρους, λογω της συμπεριφορας της Σοβιετικης Ενωσεως απεναντι στους Εβραιους και στους διαφωνουντες διανοουμενους. Ετσι, οταν τα πρωτα νεα του πραξικοπηματος στην Κυπρο εφθασαν στην Ουασιγκτων, λιγο μετα τα μεσανυχτα 43 , η πρωτη αντιδραση ηταν αναποφασιστικοτητα και συγχυση. Η πρωτες πληροφοριες που ελεγαν οτι ο Μακαριος ειχε σκοτωθει, δεν προκαλεσαν θλιψη στο Σταιητ Ντηπαρτμεντ. Μαλιστα, οταν ενας Αμερικανος επισημος πληροφορηθηκε οτι ο Μακαριος επεζησε, σε τηλεφωνικη επικοινωνια με ενα Ελληνα διπλωματη ειπε: «Τι άβολα». Στις 12:30 44 μ.μ. της ημερας του πραξικοπηματος, ο Κισσιγκερ δεχθηκε τον Κυπριο πρεσβευτη Νικο Δημητριου και αρχισε να του κανει επιπολαιες ερωτησεις, τις οποιες ο Κυπριος διπλωματης θεωρησε μαλλον προσβλητικες, λαμβανονταν υπ’ οψιν την εθνικη κριση που ειχε ενσκυψει στην Κυπρο. «Ποιος ειναι ο Νικος Σαμψων;», ρωτησε ο Κισσιγκερ τον Δημητριου. Ο πρεσβευτης απηντησε, αναφεροντας την φημη που ειχε ο μολις ορκισθεις προεδρος: «Παρανοϊκος και Εγωμανης». «Μα και εγω εχω αποκαλεσθει ‘Εγωμανης’», απαντησε ο Κισσιγκερ με ενα χαμογελο. «Κυριε υπουργε, δεν θα πρεπει να συγκρινετε τον εαυτο σας με τον Σαμψων», του απαντησε βλοσυρα ο Δημητριου. Στους αλλους παρισταμενους στην συναντηση των δυο ανδρων, εκανε εντυπωση το γεγονος οτι ο Κισσιγκερ ουτε καν εξεφρασε τα τυπικα συλληπητηρια του για την πτωση της Κυπριακης κυβερνησεως. Στην ολη την διαρκεια της πρωτης εβδομαδας της κρισεως, ο πρεσβευτης Ρομπερτ Αντερσον ηταν το σημειον αναφορας στις μεσημβρινες καθημερινες συνετευξεις Τυπου του Σταιητ Ντεπαρτμεντ. Η δουλεια του Αντερσον, ηταν να παραδινει στα μεσα ενημερωσεως την «γραμμη Κισσιγκερ»— διχως την παραμικρη παρεκλιση.

42

Ετσι ονομαζονται, συλληβδην, τα δυο νομοθετικα σωματα: η Βουλη και η Γερουσια. Λογω της διαφορας 8 ωρων, 8 το πρωϊ στη Κυπρο, σημαινε 12 μεσανυχτα στην Ουασιγκτων. 44 Το αγγλικο κειμενο δεν ξεκαθαριζει αν προκειται για ωρα Κυπρου, η ωρα Ουασιγκτων. Επειδη ομως ο συγγραφεας διηγειται δρωμενα που εγιναν στη Ουασιγκτων, υποθετω οτι ανεφερεται σε ωρα Αμερικης — οποτε η αντιστοιχη ωρα Κυπρου ηταν 8:30 μ.μ.— σχεδον τελειωνε η πρωτη μερα. 43

Laurence Stern

39

Οταν ο Αντερσον ρωτηθηκε «με ποια ιδιοτητα θα συναντηθει ο Κισσιγκερ με τον Μακαριο στις 22 Ιουλιου — σαν ιδιωτης, σαν Αρχιεπισκοπος, η σαν Προεδρος της Κυπρου;», η απαντηση του ηταν: «Θα συναντηθει με τον Αρχιεπισκοπο 45 Μακαριο την Δευτερα». Ο Κισσιγκερ γρηγορα κατεληξε στο συμπερασμα οτι, εν εντιθεσει με το 1964 και το 1967, την φορα αυτη δεν θα μπορουσαν να εμποδισουν τους Τουκους να κανουν εισβολη. Η πολιτικη γραμμη ηταν οτι οι Ηνωμενες Πολιτειες ειχαν αναγκη τις αεροπορικες και ναυτικες βασεις που ειχαν στην Ελλαδα, και δεν θα εκαναν τιποτα [που θα εθετε σε κινδυνο τις βασεις] ουτε με την τωρινη ουτε με οποιαδηποτε αλλη κυβερνηση στην Ελλαδα. Κοντα σε ολα αυτα, ο Κισσιγκερ φοβοταν οτι η πτωση της κυβερνησεως Ιωαννιδη, θα ακολουθειτο απο μια νεα κλικα νεωτερων αξιωματικων με αντι-Αμερικανικες και αντιΔυτικες αποψεις, κατι σαν την κυβερνηση του συνταγματαρχη Κανταφι στη Λιβυη. 18. Η Επεμβαση Σισκο και η Εισβολη

Την νυχτα της 17ης Ιουλιου 1974, ο Κισσιγκερ εστειλε στην Ανατολικη Μεσογειο τον υφυπουργο Εξωτερικων για Πολιτικες Υποθεσεις, Τζοσεφ Σισκο, σε μια αποστολη που πολλοι ειδημονες, περιλαμβανομενου και του ιδιου του Σισκο, την χαρακτηρισαν σαν «Αδυνατη Αποστολη»— ητοι, το να εμποδισει τους Τουρκους να εισβαλλουν στην Κυπρο. Ο Σισκο δεν ηταν καινουργιος σε τετοιου ειδους διαπραγματευσεις. Πριν δεκα χρονια, ειχε συνοδευσει τον Τζωρτζ Μπωλλ  (βλεπε σελιδα 4) σε μια παραλληλη αποστολη να εμποδισει τους Τουρκους να εισβαλλουν στην Κυπρο, αρχιζοντας ετσι ενα κανονικο Μεσογειακο Πολεμο. Αλλα τοτε οι πιθανοτητες για διευθετηση της κρισεως ηταν πιο ευνοϊκές. Τοτε υπηρχε μια συνταγματικη κυβερνηση στην Αθηνα, εν αντιθεσει με το καθεστως Ιωαννιδη τωρα, που ηταν απο ολους απορριπτεο. Το πιο σπουδαιο, τοτε ο Μπωλλ ειχε σαν πλεονεκτημα την περιφημη επιστολη Τζονσον που ο τελευταιος ειχε απευθυνει στους Τουρκους. Ο εξευτελισμος που προκαλεσε εκεινη η επιστολη, καθως και η επεμβαση, ξανα, των Αμερικανων το 1967, ηχουσαν ακομα στην μνημη των Τουρκων, οταν ο Σισκο ξεκινησε την αποστολη του, ουσιαστικα με αδειο χαρτοφυλακιο, ενα χαμογελο, και μπογια για τα παπουτσια 46 . Αλλα αυτη τη φορα, οι Τουρκοι δεν ειχαν καμμια διαθεση για συμβιβασμο. Η Αγκυρα μολις ειχε πληροφορησει τις Ηνωμενες Πολιτείες οτι επροκειτο να καταργησει τους περιορισμους της στην παραγωγη όπιου, και ο εκει Αμερικανος πρεσβευτης, Γουιλλιαμ Μακομπερ, βρισκοταν στην Ουασιγκτων για διαβουλευσεις πανω στο θεμα αυτο, οταν εγινε το πραξικοπημα [της 15ης Ιουλιου] στην Κυπρο. Η χρυση ευκαιρια, που τοσο χρονια περιμεναν οι Τουρκοι, ειχε επι τελους φτασει. Οπως ειπε ενας Τουρκος διπλωματης, που ηταν στην Ουασιγκτων την εποχη της κρισεως: «Οι Ελληνες διεπραξαν την απεριγραπτη βλακεια με το να διορισουν τον Σαμψων, δινοντας μας ετσι την ευκαιρια να λυσουμε τα προβληματα μας μια για παντα. Εν αντιθεσει με το 1964 και 1967, η επιρροη της Αμερικης πανω μας, το 1974, ηταν αμελητεα. Δεν μας φοβιζαν πλεον οι απειλες του Σοβιετικου μπαμπούλα». 18 Ιουλιου 1974 [Πεμπτη]. Ολοι οι δρομοι τωρα συνεκλιναν στο Λονδινο. Ηταν ο πρωτος σταθμος της αποστολης Σισκο, για συνομιλιες με τον Βρεττανο υπουργο Εξωτερικων Τζαιημς Καλλαχαν, που εμελλε  να παιξει πρωταρχικό ρόλο αργότερα στις συνομιλίες, στην Γενευη, για την διευθετηση της Κυπριακης συγκρουσεως. Ηταν επισης ενας υποχρεωτικος σταθμος για τον Ετσεβιτ, που ηταν υποχρεωμενος να συμβουλευτει την συνεγγυητρια δυναμη — Μεγαλη Βρεττανια — βασει των συμφωνιων Λονδινου-Ζυριχης του 1960, πριν κανει το τελευταιο βημα για την στρατιωτικη επεμβαση. Καθε τοσο, ο Κισσιγκερ ηταν σε τηλεφωνικη επαφη με τον καθε ενα απο τους τρεις συμμετέχοντες. Σε μια συνεδριαση, στην επισημη κατοικια του Βρεττανου πρωθυπουργου, ο Τουρκος πρωθυπουργος Εστεβιτ εξεθεσε τους αντικειμενικους σκοπους της χωρας του. Πρωτα απο ολα, ζητησε απο τους 45

Η εμφασις στο αγγλικο κειμενο. A smile and a shoeshine. Δεν ξερω αν η φραση «χαμογελο και μπογια για παπουτσια» ειναι Αμερικανικος/Αγγλικος ιδιωματισμος. 46

The Wrong Horse

40

Βρεττανους να συμμετασχουν σε κοινη στρατιωτικη δραση εναντιον των δυναμεων της χουντας στην Κυπρο. Ο Βρεττανος πρωθυπουργος, Χαρολντ Ουϊλσον, ο ο υπουργος του των Εξωτερικων Τζαιημς Καλλαχαν ειπαν οχι, εκθετοντας τα εξης επιχειρηματα. Μια τετοια συμμετοχη, θα κατεστρεφε την χρησιμοτητα του Λονδινου σαν καλης πιστεως μεσολαβητη για την εξευρεση λυσεως στην παρουσα κριση. Επισης, υπηρχαν δεκα χιλιαδες μελη οικογενειων των Βρεττανων στρατιωτικων στην Κυπρο, και τριαντα χιλιαδες βρεττανοι τουριστες στην Ελλαδα. Ολοι αυτοι θα μπορουσαν να γινουν ομηροι. Επιπροσθετως, απο τα εννα χιλιάδες Βρεττανικά στρατευματα στην Κυπρο, μονο ενας μικρος αριθμος θα μπορουσε να παρει μερος στον πολεμο, οι υπολοιποι ειχαν καθηκοντα προστασιας των δυο βρεττανικων βασεων, στην Δεκέλεια και στο Ακρωτηρι, και του εκτεταμενου δικτυου ρανταρ και ασυρματων που ηταν κατεσπαρμενα στις κορυφες των Κυπριακων βουνων. Θα επέτρεπαν οι Βρεττανοι να χρησιμοποιηθουν οι βασεις αυτες σαν περιοχες εξορμησεως των Τουρκικων δυναμεων; Λυπουμεθα, αλλα οχι, απηντησαν οι Βρεττανοι. Αμεσως μετα την αφιξη του, ο Σισκο παρεκαθησε σε γευμα με τον Ετσεβιτ, και ο τελευταιος του εξεθεσε τους ορους κατω απο τους οποιους η αποβαση (η οποια ηταν πλεον φως φαναρι οτι επροκειτο να γινει) θα μπορουσε να αποτραπει: Απομακρυνση των 650 Ελληνων αξιωματικων, το οποιον αλλωστε ειχε ζητησει και ο Μακάριος. Παραιτηση του Σαμψων. Συμφωνια για διζωνικη ομοσπονδια, με Ελληνικες και Τουρκικες περιοχες. Μονιμη προσβαση στην θαλασσα, των Τουρκικων δυναμεων απο την Κυρηνεια. Επαναφορα του Μακαρίου (μια αρχικη θεση, την οποιαν απεσυρε αργοτερα), και ληψη αυστηρων μετρων απο τον ΟΗΕ ωστε  να εμποδιστει η παρονομος εισαγωγη οπλων. Με λιγα λογια, ο καταλογος των απαιτησεων ηταν τετοιος που δεν υπηρχε προοπτικη αποδοχης του εκ μερους της Αθηνας. Παρ’ ολα αυτα, ο Ετσεβιτ συμφωνησε να δωσει πιστωση χρονου στον Σισκο, περιπου 36 ωρες, ωστε ο τελευταιος να δοκιμασει την κατασταση στην Αθηνα για πιθανες παραχωρησεις. Ηταν ηδη προχωρημενο το βραδυ [της 18ης Ιουλιου]. Ο Σισκο βγηκε απο την 7ωρη συσκεψη με τον Ετσεβιτ με κατεβασμενα μουτρα. Ο Ετσεβιτ του ειπε πει οτι ο Τουρκικος στρατος ηταν σε κατασταση ετοιμοτητας. Εκτος εαν οι Ελληνες ηθελαν να δεχθουν τους ορους του, η Τουρκια ηταν ετοιμη να φερει σε περας τις υποχρεωσεις της, σαν εγγυητρια δυναμις που ηταν. Ο Σισκο υποσχεθηκε στον Ετσεβιτ οτι θα εφερνε απαντηση απο την Αθηνα, το αργοτερο μεχρι το ηλιοβασιλεμμα της επομενης ημερας [19 Ιουλιου]. Οι δυο ανδρες συναντηθηκαν και παλι στο αεροδρομιο Χηθροου, οπου τα δυο αεροπλανα περιμεναν να τους μεταφερουν στους αντιστοιχους προορισμους τους. Οι τελευταια κουβεντα του Σισκο προς τον Ετσεβιτ, στο Λονδινο, ηταν: «Μην κανεις τιποτα, μεχρι να συναντηθουμε και παλι». Πριν αναχωρησει απο το Λονδινο [για την Αθηνα], ο Σισκο τηλεγραφησε στην Ουασιγκτων, μη κρυβοντας την απαισιοδοξια του. Οι Τουρκοι επεμεναν στις θεσεις τους. Η μονη ελπιδα ηταν να αρχισει ενα ειδος διπλωματικου διαλογου αναμεσα Ελλαδα και Τουρκια. «Ευρικομεθα στο χειλος εναρξεως εχθροπραξιων», τηλεγραφησε στην Ουασιγκτων. Επισης παραδεχθηκε οτι ισως ο Ετσεβιτ δεχοταν να γινουν ολες αυτες οι συσκεψεις, ωστε να προετοιμασει το εδαφος, απο νομικης πλευρας, για στρατιωτικη επεμβαση. Μολις ο Ετσεβιτ εφθασε στην Αγκυρα, ειχε κατ’ ευθειαν συσκεψη με το υπουργικο συμβουλιο και με τους στρατιωτικους ηγετες. Τους ειπε οτι περιμενε μια απαντηση [στους ορους του] απο τον Σισκο μεχρι το βραδυ της επομενης ημερας [Παρασκευη, 19 Ιουλιου]. Οι στρατηγοι ηταν ανυπομονοι. Ηθελαν να αρχισουν την αντιστροφη μετρηση για την εισβολη, και χρειαζονταν τον απαιτουμενο χρονο για να φτασουν στις Κυπριακες ακτες. 19 Ιουλιου 1974 [Παρασκευη]. Με την ολοενα αυξανομενη αγανακτηση του για τους Ελληνες και με την Αμερικανικη πρεσβεια, ο Σισκο δεν μπορεσε να ελθει αμεσως σε επαφη με αυτο που περνιοταν για κυβερνηση στην Αθηνα. Τελικα, το απογευμα της Παρασκευης, και ενω τα χρονικα περιθωρια [που ειχε δωσει στον Ετσεβιτ] σχεδον ειχαν εξαντληθει, καταφερε να εχει μια συσκεψη με τον Ιωαννίδη, τον αρχηγο του ΓΕΕΘΑ, στρατηγο Γρηγοριο Μπονανο, και τον πρωθυπουργο Ανδρουτσοπουλο. Ο Σισκο ανεφερε στους Ελληνες την συνομιλια που ειχε με τον Ετσεβιτ, και για το ποσο ανυποφορο ηταν στους Τουρκους το καθεστως Σαμψων στην Λευκωσια. Τους ρωτησε τι μετρα ηταν ετοιμοι να παρουν, ωστε  να ξαναρχισουν οι συνομιλιες αναμεσα στις δυο κυβερνήσεις. Για να μετριασει κάπως το ζοφερό μηνυμα που τους εφερνε, τους διαβεβαίωσε οτι «ερχομαι εδω σαν φίλος και σαν αντιπρόσωπος μιας συμμάχου χωρας του ΝΑΤΟ».

Laurence Stern

41

Υστερα απο εικοσι λεπτα, ο Ιωαννιδης εφυγε απο την συσκεψη, αρκουμενος μονο να πει οτι «η Ελλαδα ειναι Ελλαδα». Οι υπολοιποι συμφωνησαν, με μεγαλη απροθυμια, να αντικαταστησουν βαθμιαιως — οχι  να αποσυρουν — τους Ελληνες αξιωματικους στην Κυπρο. Ο Σισκο δεν ειχε κανενα αλλο χαρτι να παιξει, και καταλαβε, εκεινο το βραδυ στην Αθηνα, οτι δεν επροκειτο να επιτυχει την συμφωνια που ηλπιζε. Εφυγε για την Αγκυρα, και στις εννεα το βραδυ της ιδιας μερας ηταν σε συσκεψη με τον Αμερικανο πρεβευτη στην Τουρκια Γουιλλιαμ Μακόμπερ. Οπως θυμηθηκε αργοτερα ενα μελος της Αμερικανικης πρεσβειας στην Ακυρα, «Ειχε παρα πολυ λιγα να προσφερει. Στην ουσια, δεν ειχε τιποτα απολυτως. Καταλαβαμε οτι τα οσα ειχε δεν ηταν αρκετα». Επι μερες τωρα, ο Τουρκικος Τυπος εξωρκιζε τον Ετσεβιτ να επεμβει στην Κυπρο, και υπηρχε μια συνεχης κριτικη εναντιον του που αργουσε να επεμβει, γιατι αυτου του ειδους η ευκαιρια φαινοταν τοσο ευνοϊκή. Στους δρομους της Αγκυρας, αριστεροι φοιτητες κρατουσαν πινακιδες με την φραση: «ΣισκοΦιασκο». Οπως ειπε αργοτερα ενα μελος της Αμερικανικης πρεσβείας στην Τουρκια: «Ολοι αναρωτιοντουσαν ‘τι διαβολο περιμενει ο Ετσεβιτ’; Ο Σαμψων ηταν πιο γνωστος στην Τουρκια παρα στην Βρεττανια, στη διαρκεια του αγωνα της ΕΟΚΑ. Ηταν ο δολοφονος Τουρκων πολιτων». Οταν ο Σισκο και ο Μακόμπερ καθησαν σε συσκεψη με τον Ετσεβιτ, κοντευαν μεσανυχτα. Το Τουρκικο Συμβουλιο Εθνικης Ασφαλειας ειχε ηδη δωσει το πρασινο φως για την εισβολη, και το υπουργικο συμβουλιο ηταν εν συνεδριασει. Ηταν η τελευταια ευκαιρια να αναχαιτισουν την αποβαση. Ο Σισκο προσπαθησε, οσο του ηταν δυνατο, να δωσει καποια αισιοδοξια στις ακαρπες συνομιλιες που ειχε στην Αθηνα. Ο Ετσεβιτ τον ακουγε σκεπτικα. Ο Σισκο εκανε μια υστατη εκκληση, λεγοντας του: «Εχετε αφιερωσει ολη την ζωη σας στον ανθρωπισμο, και στο πνευμα της ελευθεριας. Τωρα, σαν αποτελεσμα μιας αποφασης σας, πολλοι ανθρωποι θα πεθανουν. Τι σας εμποδιζει να περιμενετε ακομα 48 ωρες;». Ξαφνικα, ο Ετσεβιτ εγινε παγερος. Ειπε οτι οι Τουρκοι δεν ηθελαν να επαναλαβουν τα λαθη του 1964 και 1967. «Οι Ηνωμενες Πολιτειες και η Τουρκια διεπραξαν λαθη — οι Ηνωμενες Πολιτειες με το να εμποδισουν Τουρκικη στρατιωτικη επεμβαση, και η Τουρκια με το να υποκυψει. Δεν προκειται να επαναλαβουμε τα ιδια λαθη ξανα». Ο Σισκο και ο Μακόμπερ αποσυρθηκαν στην πρεσβεία, και περιμεναν την εκβαση της συνεδριασης του  υπουργικου συμβουλιου. Ο Σισκο τηλεγραφησε στον Κισσιγκερ την διαρκως αυξανομενη απαισιοδοξια του. Γυρω στι τεσσερις το πρωϊ [20 Ιουλιου], ο Ετσεβιτ δεχθηκε ξανα τους Σισκο και Μακόμπερ και τους ανακοινωσε την αποφαση του υπουργικου συμβουλιου. «Επι δεκα χρονια, καναμε αυτο που θελατε εσεις. Τωρα θα κανουμε αυτο που θελουμε εμεις». Στην εκκληση του Σισκο «για 48 ακομη ωρες», ο Τουρκος πρωθυπουργος απηντησε: «Τωρα εχετε 848 ωρες». 20 Ιουλιου 1974 [Σαββατο]. Την αυγη, ο Σισκο περιμενε μονος του στο διαδρομο απογειωσεως, στην Αγκυρα, περιμενοντας το αεροπλανο που θα τον εφερνε στην Αθηνα. Η Τουρκικη νηοπομπη ηταν ηδη « υπ’ ατμον», πλεοντας προς την βορεια ακτη της Κυπρου. Ο Σισκο, βαθεια στενοχωρημενος απο την ταπεινωτικη δομικασια που υπεστη στις δυο πρωτευουσες, ηλυε σε επαφη με την Ουασιγκτων, και ζητησε να γυρισει πισω. Η αντιδραση του Κισσιγκερ ηταν να απειλεισει οτι θα επηγαινε ο ιδιος στην Ανατολικη Μεσογειο για να μεσολαβησει στην κριση. Δεν ξεκαθαριστηκε ποτε αν ο Κισσιγκερ το ελεγε αστεια η σοβαρα. Στην Αθηνα, ο Σισκο ανελαβε τωρα την αποστολη να κανονισει την καταπαυση του πυρος πλεον. Αυτη τη φορα, πολιτικη αποσυνθεση στην Αθηνα δουλεψε υπερ του και οχι εναντιον του. Για τις επομενες δυο μερες και νυχτες, ο Σισκο και το προσωπικο της πρεσβειας εψαχναν να συγκεντρωσουν οση κυβερνηση ειχε απομεινει για κανονισουν καταπαυση του πυρος. Το πρωϊ της 20ης Ιουλίου, ο Σισκο με τον Τασκα συναντηθηκαν στο Ελληνικο Πενταγωνο με τον αρχηγο των Ενοπλων Δυναμεων, στρατηγο Μπονανο. Ενας απο τους Αμερικανους παρευρισκομενους στην συσκεψη εκεινη, ειπε αργοτερα: «Προσπαθησαμε να αποτρεψουμε τους Ελληνες απο περαιτερω κλιμακωση, με τις διαβεβαιώσεις μας οτι μπορουσαμε να εμποδισουμε τους Τουρκους να προχωρησουν παραπερα». Αλλα, οι Αμερικανοι, στο σημειο εκεινο, δεν ειχαν καμμια στηριξη στο να δινουν τετοιες

The Wrong Horse

42

διαβεβαιωσεις. Το μεσημερι, ο Σισκο ειχε συσκεψη με τον καινουργιο υπουργο Εξωτερικων, Κωνσταντινο Κυπραιο, καθως το Γενικο Επιτελειο ειχε κηρυξει γενικη επιστρατευση. Υπηρχαν ηδη συσσωρευμενα στρατευματα στρατευματα στην Θρακη, αποτελεσμα προηγουμενης εντασης για το θεμα των πετρελαιων στο Αιγαιο. Ο Ιωαννιδης και οι στενωτεροι συνεργατες του ετοιμαζαν, μυστικα, διαταγες για αεροπορικες και  υποβρυχιακες επιθεσεις εναντιον των Τουρκικων δυναμεων εισβολης, των οποιων το πρωτο αποβατικο σωμα αντιμετωπιζε δυσκολιες λογω κακων καιρικων συνθηκων. Εν τουτοις, εν αγνοία του Ιωαννιδη, μια ανταρσια ειχε αρχισει να φουντωνει μεταξυ των ανωτατων στρατιωτικων διοικητων του, που ηταν αντιθετοι με ενα καθολικο πολεμο με την Τουρκία. Αργοτερα, ηλθαν στο φως σοβαρες ενδειξεις οτι οι Αμερικανικες μυστικες υπηρεσιες στην Αθηνα παρακολουθουσαν πλεον την ανταρσια των στρατηγων εναντιον του Ιωαννιδη. Ο ιδιος ο δικτατορας κατηγορησε, μεσω των δικηγορων του, οτι οι στρατηγοι συνωμοτησαν με τους Αμερικανους, σε μια προσπαθεια να προδωσουν τις διαταγες του. Η ιδια η μαχη στην Κυπρο, την 20ην Ιουλιου, αντικατοπτριζε την συγχυση που επικρατουσε τοτε παντου. Η επομενη εκθεση δοθηκε απο ενα Ελληνα, μελος του υπουργικου συμβουλιου, που ειχε προσβαση στα απορρητα αρχεια της μαχης εκεινης της ημέρας: «Ακομη και την στιγμη που τα Τουρκικά πλοία επλεαν προς την ακτη, οι Ελληνες δεν εντολες απο τους διοικητες τους να πυροβολησουν. Η Εθνοφρουρα εστελενε μηνυματα: ‘Τα πλοια ερχονται, και αεροπλανα υπεριπτανται, αλλα δεν εχουμε διαταγες να αρχισουμε πυρ’. Μονον οταν Τουρκοι αλεξιπτωτιστες αρχισαν να πεφτουν στην Λευκωσια, τοτε εδοθη διαταγη απο τους Ελληνες διοικητες [ να αρχισουν πυρ;]. Στο εδαφος, δεν υπηρχαν παραπανω απο 500 Ελληνες αξιωματικοι. Οι Εθνοφρουρα δεν ειχε φθασει ακομα την ανωταη δυναμη της. Ειχε αδυνατισει, απο εσωτερικες διαμαχες και λιποταξιες. Πολλοι απο τους επιστρατευμενους εθ νοφρουρους, πηραν τον οπλισμο τους και γυρισαν στα σπιτια τους. Η κυρια μαχη, απο Ελληνικης πλευρας, δοθηκε απο 4.500 Κυπριους και 400 Ελληνες αξιωματικους. Πητε μου, πως μπορεις να πολεμησεις αεροπορια και πεζοναυτες, διχως αντιαεροπορικη και αεροπορικη καλυψη; Παρ’ ολο που ηταν υπερ της χουντας και [παρ’ ολιγον] δολοφονοι του Μακαριου, εν τουτοις πολεμησαν με γενναιοτητα χωρις καλυψη απο αεροπρια η απο το Πυροβολικο. Κρατησαν για 48 ωρες, κατω απο βαρυ αεροπορικο και ναυτικο βομβαρδισμο. Οι απωλειες τους ηταν 50% νεκροι και τραυματιες». Την ιδια νυχτα [20 Ιουλίου], οι Ελληνες εστειλαν ενα λοχο απο 300 καταδρομεις, σε δεκαπεντε αεροπλανα, που προσγειωθηκαν κατω απο τα Τουρκικα πυρα. Και εδω οι απωλειες ηταν τρομακτικες. Ο Σισκο πεταξε πισω στην Αγκυρα, παρ’ ολο που οι Τουρκοι τον προειδοποιησαν οτι δεν μπορουσαν να εγγυηθουν αερασφαλεια. 21 Ιουλιου 1974. Το πρωϊ της Κυριακης, οι αρχηγοι των Ελληνικων Ενοπλων Δυναμεων ηταν συγκεντρωμενοι στο Ελ ληνικο Πενταγωνο, που απειχε πεντε λεπτα με το ταξι απο την Αμερικανικη πρεσβεια οπου ο Τασκα και το προσωπικο της πρεσβειας εψαχναν να βρουν μελη της Ελληνικης κυβερνησεως. Ξαφνικα, ενας υπασπιστης του Ιωαννιδη, καποιος συνταγματαρχης Λουκουτος, μπηκε στο γραφειο του στρατηγου Μπονανου. «Κυριοι», τους ανηγγειλε, «η αποφαση παρθηκε να χτυπησουμε τους Τουρκους σε ολα τα μετωπα: Κυπρο, Θρακη, παντου». Πρωτος που αποκριθηκε ηταν ο αρχηγος ΓΕΣ, Ανδρεας Γαλατσανος, που ειπε: «Δεν ειμαι ετοιμος για επιθετικο πολεμο. Ειμαι ετοιμος για αμυντικο πολεμο». Οι υπολοιποι αρχιζαν να εκφραζουν τις επιφυλαξεις τους σχετικα με την αποφαση που τους επεβαλλε ο Ιωαννίδης. Ο επομενος που μιλησε ηταν ο αρχηγος ΓΕΑ, Αλεξανδρος Παπανικολαου, που ειπε στον Λουκουτο: «η Αεροπρια ειναι ετοιμη να πραξει το καθηκον της, αλλα μια αεροπρικη επιδρομη θα ηταν παρατολμη και δεν θα ειχε αποφασιστικα αποτελεσματα». Ο Ιωαννιδης ηθελε εξη Φαντομ που ηταν σταθμευμενα στην Κρητη να προσφερουν αεροπορικη καλυψη στους δοκιμαζομενους Ελληνες αξιωματικους στην Κυπρο, και σε οσους Εθνοφρουρους δεν ειχαν ακομα αποσκιρτησει απο την χουντα. Ο Λουκουτος τους κοιταξε σιωπηλα, και

Laurence Stern

43

εφυγε αποτομα να δωσει αναφορα στο αφεντικο του. Οι στρατηγοι παρεμειναν στο Πενταγωνο την  υπολοιπη μέρα, συσκεπτόμενοι τι μελλει γενεσθαι. Προς το μεσημερι, γυρισε ο Σισκο απο την Αγκυρα, οπου προσπαθουσε να διαπραγματευτει καταπαυση του πυρος. Περασε το υπολοιπον της ημερας προσπαθωντας να ελεθει σε επαφη με την κυβερνηση που ειχε πλεον εξατμισθει. Συμφωνα με Ελληνικες και Αμερικανικες πηγες, ο πρωθυπουργος Ανδρουτσοπουλος ειχε παθει στο σημειο αυτο νευρικη κριση — ετρεμε και μιλουσε ακαταληπτα. Ενω οι προσπαθειες για την καταπαυση του πυρος συνεχιζονταν, οι Τουρκοι αρχισαν να κατηγορουν οτι μια Ελληνικη νηοπομπη επλεεε προς την Κυπρο, μεταμφιεσμενη με την Τουρκικη σημαια. Αμερικανοι στρατιωτικοι ακολουθοι, που μετεδωσαν την πληροφορια αυτη στους Ελληνες συναδελφους του στο Ελληνικο Πενταγωνο, πηραν την απαντηση: «Αν οι Τουρκοι νομιζουν οτι ειναι Ελληνικη, ας την χτυπησουν». Την ιδια ωρα, στο Αμερικανικο Πενταγωνο, ενας ηλεκτρονικος υπολογιστης βιαστικα εδειξε την θεση του καθε Αμερικανικου πλοιου στην περιοχη των επιχειρησεων. Το μπερδεμα, ως προς την ταυτοτητα του καθε σκαφους, ηταν οτι ολα ηταν Αμερικανικης κατασκευης και ειχαν δοθει στους δυο συμμαχους του ΝΑΤΟ. Στο σπιτι του Κισσιγκερ, στην Ουασιγκτων, το τηλεφωνο χτυπησε τις πρωϊνες και στην αλλη ακρη ηταν ο Ετσεβιτ, που αρχισε να κανει παραπονα οτι «οι αναξιοπιστοι Ελληνες μεταχειριζοταν την Τουρκικη σημαια στα πλοια τους, για να μπερδεψουν την Τουρκικη αεροπορια». Και η Νανσυ Κισσιγκερ ρωτησε, νυσταγμενα, στον συζυγο της: «Γιατι δεν του λες να το βουλωσει, και να βυθισει τα γαμημενα τα πλοια»; Τελικα, οι Τουρκοι εκαναν ακριβως αυτο, αλλα εκ  των υστερων ανακαλυψαν οτι η αεροπορικη τους αναγνωριση ειχε κανει λαθος [τα πλοια ηταν οντως Τουρκικα]. Το τελικο αποτελεσμα ηταν ενα Τουρκικο πλοιο βουλιαγμενο απο φίλια πυρα, και δυο ειχαν  υποστει ζημιες. Γυρω στα μεσανυχτα [της 21ης Ιουλιου], ο Σισκο ηταν στο γραφειο του στρατηγου Μπονανου, εχοντας τον αρχηγο ΓΕΝ, ναυαρχο Πετρο Αραπακη, στο πλευρο του. Ο Αμερικανος απεσταλμενος μιλησε τηλεφωνικα με τον Κισσιγκερ, ο οποιος μολις ειχε τελειωσει τηλεφωνικη συνδιαλεξη με τον Ετσεβιτ. Ο Κισσιγκερ εξηγησε οτι ο Ετσεβιτ ειχε δεχθει καταπαυση του πυρος για τις 2:00 μ.μ. της επομενης ημερας [22ας Ιουλιου],αλλα επρεπε να συγκαλεσει το Τουρκικο Συμβουλιο Εθνικης Ασφαλειας για να επικυρωσει αυτη την αποφαση. Ο Σισκο μετεφερε στον Μπονανο τα οσα του ειχε πει ο Κισσιγκερ, και επεμενε να αναγγειλλουν οι Ελληνες για την επικειμενη καταπαυσης του πυρος, αμεσως μολις ο Κισσιγκερ του ξανατηλεφωνουσε, εχοντας λαβει απο τον Ετσεβιτ την οριστικη διαβεβαιωση περι καταπαυσεως του πυρος. Ο Μπονανος του απηντησε οτι αυτος και οι συνεργατες του θα το σκεφθουν ολη την νυκτα, αφου καταπαυση δεν θα ετιθετο σε ισχυ παρα μονον στις 2 το απογευμα της επομενης μερας. Ο Σισκο εφυγε [απο το Ελληνικο Πενταγωνο]. 22 Ιουλίου 1974. Στις 2 το πρωϊ, ο Κισσιγκερ ξανατηλεφωνησε του Σισκο για να του πει οτι οι Τουρκοι ειχαν συμφωνησει πληρως για το σταματημα των εχθροπραξιων στην Κυπρο. Επρεπε, τωρα, να συμφωνησουν και οι Ελληνες. Στο σημειο αυτο, ο Σισκο διαπιστωσε με τρομο και αγανακτηση οτι η Ελληνικη κυβερνηση ηταν αφαντη. «Ειναι η πιο γαμημενη κυβερνηση με την οποιαν ειχα ποτε την τυχη  να συνδιαλλαγω», ο Σισκο ουρλιαξε, καθως προσπαθουσε να βρει μεσω της πρσβειας μερικους απο τους κυβερνητικους υπευθυνους. Ο πρωθυπουργος [Ανδρουτσοπουλος] δεν ηταν σπιτι του, Μπονανος δεν μπορουσε να εντοπισθει, ο δε Ιωαννιδης ηταν — οπως παντα — αφαντος. Τελικα, στις 3 παρα 20 ο Σισκο και ο Τασκα πετυχαν τον ναυραχο Αραπακη, που κοιμοταν στο γραφειο του [προφανως στο Πενταγωνο]. Ο Σισκο ρωτησε τον ναυαρχο αν η Ελληνικη κυβενρηση θα αποδεχθει την καταπαυση του πυρος. « Ναι», του απηντησε ο Αραπακης, αλλα ο Σισκο επεμενε: «Μιλατε εξ’ ονοματος της κυβερνησεως σας;». Ο Αραπακης του ζητησε λιγο χρονο για να το διαπιστωσει. Ο ναυαρχος τηλεφωνησε αμεσως στον Ανδρουτσοπουλο και στον Μπονανο. «Οι Αμερικανοι μας κοροιδευουν, ας περιμενουμε μεχρι αυριο και τοτε αποφασιζουμε», ειπε ο Ανδρουτσοπουλος. Αλλα και ο Μπονανος δισταζε να παρει αποφαση, το ιδιο εκανε και ο υπουργος Εξωτερικων, Κυπραιος. Τελικα, ο Αραπακης πηρε πισω τον Σισκο και του ειπε οτι εχει την συγκαταθεση της κυβερνησεως του. Τοτε ο Σισκο των ρωτησε: «Εχετε και την συγκαταθεση του Ιωαννιδη;». « Ναι», του ειπε, ψεμματα, ο Αραπακης. Ετσι με αυτο το τεχνασμα, ο Ελληνας ναυαρχος που ηταν ο πιο τολμηρος απο τους

The Wrong Horse

44

συνωμοτες, εθεσε την βαση για την πτωση του Ιωαννιδη και εφτα χρονια στρατιωτικης δικτατοριας στην Ελλαδα. Η καταπαυση του πυρος συμφωνηθηκε για τις 2:00 μ.μ. [της 22ας Ιουλιου]. Αργοτερα το ιδιο πρωϊνο, οι αρχηγοι των επιτελείων συγκεντρωθηκαν στο πολυτελες γραφειο που ειχε φτιαξει ο Παπαδοπουλος στο Πενταγωνο. Ακολουθωντας τις συζητησεις της προηγουμενης ημερας, οι αρχηγοι ειπαν στον Γκιζίκη οτι δεν ειναι δυνατον τα πραγματα να συνεχισουν ως εχουν κατω απο τον Ιωαννίδη, και οτι θα πρεπει να κληθουν πισω στην εξουσια οι πολιτικοι. Η αποφαση αυτη ανακοινωθηκε στον Ιωαννίδη, που εσπευσε αμεσως στο γραφειο που ηταν συγκεντρωμενοι οι αρχηγοι. Με παγερο υφος τους ειπε οτι κανουν λαθος [ να θελουν να επαναφερουν τους πολτικους στην εξουσια]. Ειχε δωσει διαταγες. Η Ελλαδα ηταν ετοιμη να αρχισει πολεμο με την Τουρκία. Με επισης παγερο υφος, ο αρχηγος της Αεροποριας Παπανικολαου υπενθυμισε στον Ιωαννιδη οτι ηταν απλως ο αρχηγος της ΕΣΑ, εχοντας βαθμο που ηταν κατωτερος απο ολους αλλους παρισταμενους στο γραφειο. «Στο ονομα της πατριδας μου και των παιδιων μου», ειπε ο Παπανικολαου, «δεν ανεχομαι την αποφαση ενος κατωτερου απο μας σε ενα τοσο σοβαρο θεμα. Θα πρεπει να την απορριψουμε». Ηταν η πρωτη φορα απο τοτε που κατελαβε την εξουσια ο Ιωαννιδης τον προηγουμενο Νοεμβριο, που καποιος ειχε τολμησει να τον υποτιμησει απο ιεραρχικης αποψεως. Ο Ιωαννίδης πεταχτηκε επανω και χτυπησε το τραπεζι. «Φαινεται, οτι στρατηγος Παπανικολαου δεν με ξερει καλα», του ειπε. Και ο αρχηγος της Αεροποριας του απηντησε: «Ειναι φανερο οτι και εσυ δεν ξερεις εμενα 47 . Αν νομιζεις οτι εισαι σε θεση  να κανεις κατι τωρα, να σου θυμησω, Στρατηγε 48 , οτι εχω τα μεσα να σε σταματησω». Ο Γκιζικης τους διεκοψε. «Κυριοι, η πατριδα βρισκεται σε κινδυνο. Δεν θα πρεπει να φιλονικουμε». Ο Ιωαννιδης καταλαβε οτι η εξουσία ειχε πλεον γλιστρισει απο τα χερια του, και συμφωνησε με τις απαιτησεις των πρωην συνεργατων του στο να μην φερει αντιρρησεις στην επανοδο των πολιτικων. Αργοτερα, σε συγκεντρωση των λιγων πιστων οπαδων του που ειχαν απομεινει, ο Ιωαννίδης ειπε: «Προδοθηκαμε. Προδοθηκαμε πρωτα στην Κυπρο, και τωρα εδω στην Αθηνα». Τους διαβεβαιωσε οτι η  υποχωρηση του ηταν μονο τακτικης φυσεως. Θα περιμεναν την καταλληλη ευκαιρια, για ξαναπαρουν την εξουσια μεσα απο τα ερειπια της μεταβατικης κυβερνησεως. Μεχρι τις 1:00 μ.μ., οι προσκλησεις στους πολιτικους, για συνεδριαση στο γραφειο του Γκιζικη την επομενη μερα [23 Ιουλιου] ειχαν ηδη σταλει. Ο Σισκο επεστρεψε στην Αμερικη. Ο κινδυνος του πολεμου ειχε υποχωρησει. 19. Η Κλιση προς την Τουρκια

Στις 23 Ιουλιου, εγινε στην Αθηνα μια συγκεντρωση που ομοια της ειχε να γινει απο τοτε που το βαρυ πεπλο της δικτατοριας ειχε πεσει [πανω στη χωρα], στις 21 Απριλιου 1967. Γυρω απο το τραπεζι με τους στρατηγους, τους αρπαγες της Δημοκρατιας, ηταν τρεις πρωην πρωθυπουργοι:¨ Ο 72χρονος ηγετης της ΕΡΕ, Παναγιωτης Κανελλοπουλος, ο Γεωργιος Αθανασιαδης Νοβας, και ο Σπυρος Μαρκεζινης. Ησαν επισης παροντες ο ηγετης της Ενωσεως Κεντρου, Γεωργιος Μαυρος, ο πρωην υπουργος Εξωτερικων, Ευαγγελος Αβερωφ-Τοσιτσας, ο πρωην υπουργος Αμυνης, Πετρος Γαρουφαλιας, και ο πρωην προεδρος της Τραπεζης Ελλαδος, Ξενοφων Ζολωτας. Οι στρατιωτικοι αρχηγοι τους ειπαν οτι επιθυμουσαν την εγκατασταση μιας πολιτικης κυβερνησεως τα ταχυτερον δυνατον. Οι πολιτικοι απηντησαν οτι η οποιαδηποτε κυβερνηση επροκειτο να σχηματισθει, θα επρεπε να εχει την πιο πλατεια βαση λαικης αποδοχης. Υστερα απο διωρη συζητηση, αρχισε να αναφαινεται απο ολους οτι μονο δυο πολιτικοι με αρκετη πανελληνια εμβελεια ηταν εκεινη την στιγμη σε θεση να βγαλουν την χωρα απο το χαος:¨ ο Παναγιωτης Κανελλοπουλος, και ο πρωην πρωθυπουργος Κωνσταντινος Καραμανλης. Ο Αβερωφ, ενας ευελικτος πολιτικος με εντονες φιλοδυτικες προτιμησεις και συντηρητικων τασεων, ταχθηκε ανοικτα υπερ του Καραμανλη. Εν τω μεταξυ, ο Μαυρος και ο Κανελλοπουλος συμφωνησαν να 47

Η εμφαση στο αγγλικο κειμενο. Προφανώς, ο συγγραφέας εχει κανει καποιο λαθος εδω: ο βαθμος του συνταγματαρχη [Ιωαννίδης] δεν ειναι ισοδυναμος με τον βαθμο του «στρατηγου». Στο αγγλικο κειμενο, ο συγγραφέας βαζει τον Παπανικολαου να αποκαλει τον Ιωαννιδη «στρατηγο». Μετεφρασα την στιχομυθια επι λεξει. 48

Laurence Stern

45

συζητησουν κατ’ ιδιαν το ενδεχομενο σχηματισμου κυβερνησης ευρεως συνασπισμου, που θα εδινε την δυνατοτητα στον Κανελλοπουλο να κυβερνησει αποτελεσματικα. Αλλα ο Αβερωφ επεμενε, «Μονον ο Καραμανλης μπορει να χειρισθει την κατασταση. Ο συνασπισμος δεν ειναι η λυση. Η κατασταση ειναι ακρως εκρηκτικη». Οταν ο Γκιζικης ειπε οτι θα παρει πολυ χρονο για τον Καραμανλη να ελθει απο το Παρισι, ο Αβερωφ εβγαλε την ατζεντα του. «Θα μπορει να ειναι εδω σε τρεις ωρες. Επιτρεψτε μου να του τηλεφωνησω». Το τηλεφωνο στην κατοικια του Καραμανλη δεν απαντουσε, και ενω οι στρατιωτικοι αρχισαν να γινονται ανυπομονοι, ο Αβερωφ βρηκε ενα εξαδελφο του Καραμανλη στο Παρισι, που στην αρχη δεν ηθελε να πιστεψει το τηλεφωνημα, αλλα εν συνεχεια δεχθηκε να παει με ταξι στο σπιτι του Καραμανλη και να του δωσει το τηλεφωνο του Γκιζικη. «Χρειαζομαι 24 ωρες» ηταν η απαντηση του Καραμανλη, οταν ο Αβερωφ του ειπε να ελθει αμεσως και  να αναλαβει την δουλεια που ειχε παρατησει εντεκα χρονια νωριτερα, σε μια διαφωνια με το Παλατι. Ενας-ενας οι στρατηγοι μιλησαν με τον Καραμανλη. Τελικα επεισθηκε να ελθει απο το Παρισι αμεσως. Τα νεο εφυγε αμεσως απο το γραφειο που γινοταν η συσκεψη. Μεχρι το μεσημερι, τα πληθη επευφημουσαν και κτυπουσαν τα κλαξον των αυτοκινητων τους, σε ενα ειδος ευφοριας για την πτωση της χουντας και την επαναφορα της Δημοκρατιας στον τοπο που γεννηθηκε. Στις 11 το βραδυ, ο Μαυρος τηλεφωνησε του Τασκα και τον προσκαλεσε να ελθει στο γραφειο του απερχομενου προεδρου Γκιζικη «για να μοιραστει την χαρα μας». Εν τω μεταξυ, στην Κυπρο, ο Σαμψων παραιτηθηκε, και εξαφανισθηκε τοσο γρηγορα οσο ειχε εμφανισθει. Ο αντικαταστατης του, συμφωνα με το Συνταγμα του 1960, ηταν ο προεδρος της Βουλης, Γλαυκος Κληριδης, δικηγορος το επαγγελμα και πρωην πιλοτος της ΡΑΦ. Εχαιρε της εκτιμησεως των Αμερικανων, οι οποιοι τον προτιμουσαν απο τον ευεξαπτο Αρχιεπισκοπο Μακαριο, τον οποιον ομως η πλειονοτητα των Ελληνοκυπριων θεωρουσε σαν τον εθνικο της ηγετη. Στις 30 Ιουνιου, στην Γενευη, τα τρια ενδιαφερομενα μερη υπεγραψαν την επισημη συμφωνια καταπαυσεως του πυρος, και ολα εδειχναν οτι μια κατασταση ισορροπιας θα μπορουσε να επελθει αναμεσα στα αντιμαχομενα μερη, τωρα μαλιστα που η Ελλαδα και η Κυπρος ειχαν απαλλαγει απο την αντιτοιχη δικτατορια τους. Καθε αλλο παρα ετσι ηταν η πραγματικοτητα. Στις 22 Ιουλιου, ημερα καταπαυσης του πυρος, ο Ετσεβιτ διακηρυξε στην διαρκεια συντευξεως Τυπου οτι «η Τουρκικη παρουσια στο νησι εχει ανεπιστρεπτα εδραιωθει». Απο την αρχη της καταπαυσεως του πυρος, και οι δυο πλευρες την παραβιαζαν. Οι Τουρκοι ολο και προχωρουσαν, αλλα και οι Ελληνοκυπριοι δεν ειχαν εκκενωσει τους Τουρκοκυπριακους θυλακες που ειχαν καταλαβει μετα την Τουρκικη εισβολη. Αλλα οι Τουρκοι διεπραξαν το μεγαλυτερο μερος των παραβιασεων, εχοντας ανενοχλητη αεροπορικη καλυψη και υπεροχη σε αρματα μαχης, Πυροβολικο, και θωρακισμενα οχηματα μεταφορας προσωπικου — ολα συγχρονα και Αμερικανικης προελευσεως. Στις 8 Αυγουστου, αρχισε η δευτερη συσκεψη Γενευης. Παρουσες οι τρεις εγγυητριες δυναμεις —  Μεγαλη Βρεττανια, Ελλαδα, Τουρκια — και οι αντιπροσωποι των δυο κοινοτητων στην Κυπρο, Γλαυκος Κληριδης και Ραουφ Ντενκτας. Ο Κισσιγκερ νομιζε οτι ολες οι εναπομενοντες διαφορες θα μπορουσαν  να λυθουν στην συσκεψη αυτη. Η καταπαυση του πυρος ειχε επικυρωθει απο την πρωτη διασκεψη Γενευης [30 Ιουλιου], και τωρα απεμεναν να διευθετηθουν οι πολιτικες και διπλωματικες διαφορες. Εκεινο που το Λονδινο και η Ουασιγκτων απετυχαν να αναγνωρισουν, ηταν η διαθεση της Τουρκιας: Οι Τουρκοι δεν ηταν διατεθειμενοι να συμβιβασθουν, αλλα να επιβαλλουν την δικη τους τελικη λυση στο Κυπριακο, με βαση την «καινουργια πραγματικοτητα» στο νησι. Αυτη η λυση λεγοταν διζωνικη ομοσπονδια και εσημαινε ντε φακτο διαμελισμο της Κυπρου. Αλλα οσο και αδυναμη να ηταν η νεα Ελληνικη κυβερνηση, ουτε η Αθηνα ουτε η Ελληνοκυπριακη πλευρα ησαν ετοιμες να δεχθουν τετοιους ορους. Τα ζητηματα που επρεπε να λυθουν απο την δευτερη διασκεψη Γενευης ειχαν ως εξης: η Τουρκια, βασισμενη στην στρατιωτικη πραγματικοτητα που ειχε δημιουργησει στην Κυπρο, ηθελε των καταργηση του πλαισιου των συμφωνιων Λονδινου-Ζυριχης του 1960, που ειχε δημιουργησει το ανεξαρτητο κρατος Κυπριακη Δημοκρατια, με μια κυβερνηση που περιελαμβανε τις δυο κοινοτητες. Οι Ελληνες και οι Ελληνοκυπριοι ηθελαν την διατηρηση των συμφωνιων Λονδινου-Ζυριχης, αν και τωρα εδεχοντο να γινουν συνταγματικες τροπολογιες που θα διασφαλιζαν τα δικαιωματα της Τουρκοκυπριακης

The Wrong Horse

46

μειονοτητας. Οι Τουρκοι ελεγαν οτι ο ιδιος ο Μακαριος κατηργησε τις συμφωνιες Λονδινου-Ζυριχης, οταν το 1963 κατηργησε το δικαιωμα του βετο που ειχε μεχρι τοτε ο Τουρκοκυπριος αντιπροεδρος. Το μονο που ενδιεφερε τις Ηνωμενες Πολιτειες ηταν να μην διασπασθει η νοτια πτερυγα του ΝΑΤΟ, ανεξαρτητα του πως οι αντιμαχομενοι θα ελυναν τις διαφορες τους. Επισης, στα ματια της Αμερικης, αυτη την στιγμη η Τουρκια ηταν πιο πολυτιμος συμμαχος παρα η Ελλαδα. Συνορευε με την Σοβιετικη Ενωση, ειχε στο εδαφος της πάνω από δυο δεκάδες συμμαχικες εγκαταστασεις συμπεριλαμβανομενων ισχυρων «ηλεκτρονικων αυτιών», που παρακολουθουσαν ολες τις κινησεις στρατιωτικων σχηματισμών στη Σοβιετικη Ενωση. Ειχε μισο εκατομμυριο στρατο, και ηταν [η Τουρκια] η πιο προχωρημενη βαση σταθμευσεως πυρηνικων οπλων του ΝΑΤΟ. Απο την αλλη μερηα, η Ελλαδα ειχε μια αδυναμη πολιτικη κυβερνηση, με ακομη πιο αβεβαιο μελλον. Ειχε πιο λιγο απο τον μισο στρατο που ειχε η Τουρκια, και η στρατιωτικη της ηγεσια ειχε αποδεκατιστει απο την εφταχρονη χουντα, και απο την προσφατη κυβερνητικη αλλαγη. Πριν αρχίσει η δεύτερη διάσκεψη Γενεύης, η σιωπή της Αμερικής στις καθημερινές παραβιάσεις καταπαύσεως του πυρός από τούς Τούρκους είχε σηματοδοτήσει την επαναφορά του εκκρεμούς στην Ουάσιγκτων υπέρ της Τουρκίας. Οταν άρχισε η Γενεύη ΙΙ, ο Κίσσιγκερ ανέλαβε την πρωτοβουλία να βοηθήσει τους Τούρκους να γράψουν ένα καινούργιο πολιτικό μέλλον για την Κύπρο, με ένα τέτοιο τρόπο που θα επέτρεπε στην καινούργια Ελληνική κυβέρνηση να σώσει τα προσχήματα. Το Σχεδιο Γκιουνες-Κίσσιγκερ (από τα ονόματα του Τούρκου και του Αμερικανού  υπουργού Εξωτερικών αντίστοιχα), οπως ωναμάσθη, έκανε την εμφάνισή του στην Γενεύη ΙΙ όταν οι Ελληνοκύπριοι απέρριψαν την πρόταση του Τουρκοκύπριου εκπροσώπου, Ραούφ Ντεκτάς, που προέβλεπε την επανασύσταση της Κύπρου σε δυο ομόσπονδες ενότητες, με γεωγραφική αναδιανομή του πληθυσμού στην καθε ζώνη. Το Σχέδιο των δύο υπουργών Εξωτερικών δημιουργούσε έξη καινούργιες περιοχές που θα διοικούντο απο μία αυτόνομη Τουρκο-Κυπριακή διοίκηση που θα εκάλυπτε το 34% της Κυπρου, περιοχή η οποία ήταν σχεδόν διπλάσια από την Τουρκική αναλογία του πληθυσμού. Η μεγαλύτερη από αυτές τις προτεινόμενες Τουρκικές περιοχές θα εσχηματιζετο από το τρίγωνο Λευκωσία-Κυρήνεια-Αμμόχωστος.  Όταν ο Έλληνας υπουργός Εξωτερικών, Γεώργιος Μαύρος, ζητησε ένα διάλειμμα 36 ωρών προκειμένου  να συμβουλευθεί την κυβέρνηση στην Αθήνα, οι Τούρκοι αρνηθηκαν με την δικαιολογία ότι αυτή η καθυστέρηση εβαζε σε κίνδυνο τα στρατεύματά τους στην Κύπρο. Ο Κάλλαχαν κατηγόρησε τους Τούρκους θυμωμένα οτι δεν ηλθαν στην Γενεύη για να διαπραγματευθούν, αλλά για δεχθούν την παράδοση των Ελλήνων. Ο Κάλλαχαν προσπάθησε να συνεχίσει την Γενεύη ΙΙ, ενώ ταυτόχρονα ο Κίσσιγκερ προσπάθησε να χρησιμοποιήσει την επιρροή του με την Αγκυρα, ωστε οι Τουρκοι να επιτρέψουν στους Έλληνες πιστώση χρόνου για να μελετήσουν την προταση. Την ημερα που το Σχεδιο Γκιουνές πρωτοσυζητήθηκε στην Γενεύη, Σάββατο, 10 Αυγούστου 1974, ηταν η ημερα που Αμερικανοί πληροφορηθηκαν απο τις Βρεττανικες μυστικές υπηρεσίες ότι οι Τούρκοι συγκεντρωναν δυνάμεις για την δεύτερη φαση της εισβολης — αυτό που οι Έλληνες ωνόμασαν Αττίλας ΙΙ. Οταν γινοταν αυτα τα γεγονοτα στην Γενεύη και στην Κύπρο, ο προεδρος Νίξον παραιτέιτο (9 Αυγούστου), και ο Κίσσιγκερ έμεινε στην Ουάσιγκτων καθησυχαζοντας τους πρεσβευτές και διαβεβαιωνοντας τους οτι δεν υπηρχε αλλαγη στην Αμερικανικη εξωτερικη πολιτική. Λιγο μετα το ναυαγιο της Γενεύης ΙΙ και την αρχη του Αττίλα ΙΙ, οι Αμερικανικες πρεσβειες στην Αθηνα και Λευκωσια ειχαν γινει στοχος επιθεσεων απο θυμωμενα και εξαγριωμενα πληθη. 20 Οι Αντάρτες του Κογκρέσσου: Η Μάχη για το Εμπάργκο

[Αυτο ειναι το τελευταιο κεφαλαιο του βιβλίου, και περιγραφει την πολιτικη, και τα πολιτικα, που ελαβαν χωρα στην αμερικανικη πρωτευουσα σχετικα με το θεμα αυτο. Δεν νομιζω, υστερα απο τοσα χρονια, οτι ενδιαφερουν οι λεπτομερειες της υποθεσης, οπως συζητηθηκαν στην Αμερικανικη Βουλη και Γερουσία, εκτός απο ωρισμενα γεγονοτα που περιγραφονται στο κεφαλαιο αυτο:] 

Τον Οκτωβριο του 1974, το Κογκρεσσο εψηφισε δυο φορες την επιβολη διακοπης στρατιωτικης βοηθειας προς την Τουρκια, μεχρις οτου γινει καποια σημαντικη προοδος στην επιλυση του