SPSS KULLANMA KILAVUZU: SPSS İLE ADIM ADIM VERİ ANALİZİ

KULLANMA KILAVUZU

SPSS İLE ADIM ADIM VERİ ANALİZİ SPSS SURVIVAL MANUAL

A STEP BY STEP GUIDE TO DATA ANALYSIS USING IBM SPSS JULIE PALLANT

Çevirenler

Doç. Dr. Sibel BALCI

Yrd. Doç. Dr. Berat AHİ

Ankara 2016

SPSS Kullanma Kılavuzu: SPSS ile Adım Adım Veri Analizi SPSS KULLANMA KILAVUZU

SPSS İLE ADIM ADIM VERİ ANALİZİ Çevirenler Doç. Dr. Sibel BALCI Yrd. Doç. Dr. Berat AHİ

SPSS SURVIVAL MANUAL A STEP BY STEP GUIDE TO DATA ANALYSIS USING IBM SPSS JULIE PALLANT ©Tüm Hakları Saklıdır. Bu kitabın basım, yayın, satış hakları Anı Yayıncılık Eğitim ve Danışmanlık San. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri herhangi bir bilgi depolama ve erişim sistemiyle veya mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, aktarılamaz, dağıtılamaz. TÜRKÇE baskısı ANI YAYINCILIK tarafından yapılmıştır. This sixth edition first published in 2015

Copyright © Julie Pallant 2002, 2005, 2007, 2011, 2013, 2015

Tüm hakları saklıdır. No part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any means, electronic or mechanical, including photocopying, recording or by any information storage and retrieval system, without prior permission in writing from the publisher. The Australian Copyright Act 1968 (the Act) allows a maximum of one chapter or 10 per cent of this book, whichever is the greater, to be photocopied by any educational institution for its educational purposes provided that the educational institution (or body that administers it) has given a remuneration notice to Copyright Agency Limited (CAL) under the Act. Yayıncı Sertifika No Matbaa Sertifika No ISBN Kapak Tasarımı Mizanpaj Dil Kontrol Baskı Adres Tel

: : : : : : : : :

16003 13268 ….. Anı Yayıncılık - Kezban KILIÇOĞLU Anı Yayıncılık - Kezban KILIÇOĞLU Saliha KARAGÖZ GÜZEL Sözkesen Matbaası İvedik OSB 1518. Sokak Mat-Sit İş Mrk. No:2/40 Yenimahalle-ANKARA 0.312 395 21 10

KÜTÜPHANE BİLGİ KARTI Çevirenler: BALCI, Sibel AHİ, Berat

SPSS KULLANMA KILAVUZU SPSS İLE ADIM ADIM VERİ ANALİZİ Anı Yayıncılık, 1.Baskı, (6. Baskısından tercüme edilmiştir.) Ankara/Türkiye 2016, 384 Sf, 18 x 25 cm ISBN …. İstatistik, Veri, Test, Faktör Analizi, Ölçme Anı Yayıncılık Kızılırmak Sok. 10/A Bakanlıklar / ANKARA Tel : 0 312 425 81 50 pbx Faks : 0 312 425 81 11 [email protected] http:// www.aniyayincilik.com.tr A harfinin evrimi

2

SPSS Kullanma Kılavuzu: SPSS ile Adım Adım Veri Analizi

Ön Söz Veri Dosyaları ve İnternet Sayfası Giriş ve Genel Bakış

İçindekiler

Birinci Bölüm Başlarken 1 Çalışmanın tasarlanması 2 Kod çizelgesinin hazırlanması 3 SPSS’i tanımak

5 7 9

13 15 23 27

İkinci Bölüm Veri Dosyası Hazırlama 4 Veri dosyası oluşturmak ve veri girişi 5 Veri tarama ve temizleme

37 39 55

Üçüncü Bölüm Ön Analizler 6 Betimsel istatistikler 7 Veri tanımlamak ve keşfetmek için grafiklerin kullanımı 8 Verilerin manipulasyonu 9 Bir ölçeğin güvenirliğinin kontrolü 10 Doğru istatistiği seçme

63 65 79 97 113 118

11 12 13 14 15

137 144 159 164 187 199

Dördüncü Bölüm

Korelasyon Kısmi korelasyon Çoklu regresyon Lojistik regresyon Faktör analizi

Değişkenler Arasındaki İlişkileri İncelemek için Kullanılan İstatistiksel Teknikler

Beşinci Bölüm Grupları Kıyaslamak İçin Kullanılan İstatistiksel Teknikler 16 Parametrik olmayan istatistikler 17 T-testleri 18 Tek faktörlü varyans analizi 19 İki faktörlü varyans analizi 20 Karışık gruplar arası-içi varyans analizi 21 Çok değişkenli varyans analizi 22 Kovaryans analizi Ek: Veri Dosyalarının Ayrıntıları Önerilen Okumalar Kaynaklar İndeks

3

224 233 265 276 292 302 311 326

350 367 371 376


Çeviriye Ön Söz Değerli Okurlar, Üniversitelerin en temel görevlerinden birisi, araştıran, merak eden ve tespit ettiği soruna karşı çözüm önerisi sunabilen bireyler yetiştirmektir. Birçok farklı anabilim dalı, hem lisans hem de lisansüstü düzeyde bu temel göreve yönelik düzenlemeleri hayata geçirmektedir. Farklı bakış açıları ve felsefeler olmakla birlikte bilimsel bir verinin temel istatistiksel süreçlerden geçmesinin önemi, alanyazın tarafından genel kabul görmektedir. İstatistik, bu kitabın içerisinde de sık tekrar edildiği gibi hem lisans hem de lisansüstü düzeyde genel olarak önyargıyla yaklaşılan bir alan veya ders olarak göze çarpmaktadır. Çevirmenler olarak bizlerin de lisans ve lisansüstü eğitim süreçlerimizde, sonrasında ise öğretim üyeliği sürecinde hem derslerimizde hem de bilimsel çalışmalarımızda pek çok açıdan bizi zorlayan ve öğrenme sürecimizi sürekli aktif tutan bir istatistik süreci olmuştur ve olmaktadır. Çevirisini hazırladığımız ve Türkçe alanyazına kazandırdığımız bu kitapla lisansüstü eğitim sürecimizde karşılaştık ve öğretim üyeliğimiz boyunca da kitabın farklı sürümlerini yakından takip ettik. Özellikle lisansüstü derslerimizde ve danışmanlığımızda yürütülen tez süreçlerinde, istatistik ve SPSS kullanımı konusunda öğrencilerimizin temel kaynaklara ulaşmada zorluklar yaşadığını ve Türkçe geniş içerikli kitaplara ihtiyaç duyduklarını fark ettik. Bunun üzerine elinizdeki bu kitabın çevirisini yapmaya karar verdik. Elinizdeki kitap, içerik olarak İngilizce terimlere yer vermektedir. Bu terimleri Türkçe’ye çevirmedik. Çünkü SPSS ne yazık ki Türkçe’yi desteklememekte ve işlemler İngilizce yürütülmektedir. Bu açıdan programı kullanmada zorluk yaşanmaması adına özellikle istatistiksel süreçleri anlatılırken SPSS içerisinde yer alan komutların tamamı orijinal dilinde bırakılmıştır. Ayrıca, SPSS çıktıları da aynı sebepten dolayı İngilizce olarak bırakılmıştır. Kitabın çeviri fikriyle gittiğimiz Anı Yayıncılık’a, başta Sayın Özer DAŞÇAN olmak üzere tüm çalışanlara, süreç içerisindeki anlayış ve destekleri için teşekkür ederiz. Kitabın çeviri süreci boyunca bizlere desteklerini esirgemeyen ailelerimize ve bizi bu noktada destekleyen öğrencilerimize teşekkürü bir borç biliriz. Ümit ediyoruz ki bu kitap lisans ve lisansüstü düzeyde gerçekleştirilecek bilimsel çalışmaların gelişmesine katkı sağlayacak ve Türk bilim dünyasına hatırı sayılır bir katkı yapacaktır. Mayıs, 2016 Dr. Sibel BALCI Dr. Berat AHİ

4


Ön Söz Birçok öğrenci için, istatistiksel bir işlemi tamamlama ya da araştırmalarında istatistiksel teknikleri kullanma düşüncesi, öğrenim hayatlarındaki en temel stres ve hayal kırıklığı kaynağıdır. SPSS Survival Manual’ın ilk basımından (2000 yılı) beri en temel amacı, SPSS kullanılarak yürütülen veri analizi sürecini basit bir şekilde ve adım adım anlatmaktır. Diğer istatistik kitaplarının aksine bu kitap, istatistiksel tekniklerin matematiksel alt yapılarını içermemekte, SPSS’i veri analizinde bir araç olarak kullanmaya odaklanmaktadır. SPSS Survival Manual’in ilk basımından beri, kitabın bu yaklaşımından dolayı, pek çok öğrenciden teşekkürlerini ileten e-postalar alıyorum. Aynı basit yaklaşımı, altıncı baskıda da devam ettirdim. Geçen yıllar içerisinde SPSS’te sayısız değişimler oldu- kısa bir süre programın adında da değişiklik oldu. 2009 yılında programın 18. sürümü PASW Statistics (Predictive Analytics Software) olarak adlandırıldı. İsim, 2010 yılında tekrar SPSS olarak değiştirildi. Kitabın tüm bölümleri, içeriğin büyük bir kısmı, önceki sürümlerin kullanıcılarına da uygun olsa da, mevcut 23. sürüme göre düzenlendi.

Bu baskıda iki ünite içerik olarak genişletildi: 7. Ünite (Grafikler) ve 16. Ünite (Parametrik olmayan istatistiksel teknikler). 7. Ünite’de, grafiklerin oluşturulmasını sağlayan, grafik oluşturma aracı üzerine odaklandım. Benzer olarak 16. Ünite’de, parametrik olmayan istatistiksel teknikler için kullanılan yeni prosedürlere yer verdim. Bu baskıya, SPSS’te yer alan diğer veri düzenleme prosedürlerini de ekledim. 8. Ünite’ye, SPSS’te bulunan otomatik kodlama prosedürü hakkında bilgi ekledim. Bu prosedür, yazılı (örn. erkek/kadın) verilerin SPSS’e aktarılması için oldukça kullanışlıdır. Çalışmalarında tarih ve zaman aralığı kullananlar için (örn. geliş tarihi/ gidiş tarihi), SPSS’te artık kullanımı mümkün olan, tarih ve zaman sihirbazının kullanımı hakkında bilgiler ekledim. Tarih ve zaman sihirbazı, size, tarih ve zaman aralığı hesaplamalarında faydalı olacaktır. Bu sihirbazla, örneğin verilerin sizde ne kadar süre kaldığını, verileri işleme sürenizi hesaplayabilirsiniz. Öğrencilerden, eğitimcilerden ve hakemlerden gelen yeni başlıklar ekleme baskılarına direnerek, mevcut materyallerin ve içeriğin geliştirilmesine çalıştım. Bu kitap, SPSS’te yapılabilecek tüm istatistiksel analizleri veya araştırmacıların istatistik hakkında akıllarına gelebilecek her sorunun cevabını içermemektedir. Onun yerine, kitap, araştırmanıza 5


başlamanızda size kolaylık sağlamak ve verilerinizi analiz ederken programı kullanma konusunda kendinize güven duymanızda yardımcı olmak üzere tasarlanmıştır. Pek çok iyi istatistik kitabı, kitap içerisinde önerilmektedir. Önerilen kitaplar, her bir ünitenin ilgili kısımlarında ve kitabın arkasında yer alan Önerilen Kaynaklar bölümünde yer almaktadır. Ek materyaller kitabın İnternet sayfasında yer almaktadır (ayrıntılar bir sonraki kısımda verilmektedir).

6


Veri Dosyaları ve İnternet Sayfası Kitap boyunca yer alan araştırma örnekleri için hazırlanmış pek çok veri dosyasını, kitaba ait şu adresten bulabilirsiniz: www.allenandunwin.com/spss Bu siteden, ekrandaki yönergeleri takip ederek, veri dosyalarını bilgisayarınıza veya harici belleğinize indirebilirsiniz. Bu dosyalar sadece SPSS kullanılarak açılabilir.

İlk veri dosyası (survey.sav), lisansüstü sınıfım tarafından yürütülmüş bir araştırma projesinin verilerinden oluşmaktadır. Bu dosya ile bir araştırma sürecini başından sonuna kadar deneyimleyebilir, kendinizi bir araştırmanın içerisinde hissedebilirsiniz. Ayrıca Ek Bölümü’ne, verilerin elde edildiği ölçeğin bir bölümünü ve ölçekten elde edilen verileri kodlamak için oluşturulan kod çizelgesini ekledim. Bu dokümanlar, tüm kitap boyunca yer alan analizleri takip edebilmenizi ve farklı değişkenler kullanma deneyimi yaşayabilmenizi sağlamak için eklenmiştir. Ölçeğin tamamı İnternet sitesinden indirilebilir. İkinci veri dosyası (error.sav), survey.sav’ın aynısıdır fakat bu dosyaya 5. Ünite’de, veri dosyanızı görüntüleme ve temizleme konularında alıştırma yapmanızı sağlamak üzere, açıkça belli olan bazı hatalar ekledim.

Üçüncü veri dosyası (experim.sav), üretilmiş (sahte) bir veri dosyasıdır. Bu dosya, kitabın Beşinci Bölüm’ünde yer alan tekniklerin (örn. ilişkili örneklemler t-testi, tekrarlı ölçümler ANOVA) kullanımını göstermek amacıyla oluşturulmuştur. Ayrıca bu veri dosyasına, kitap boyunca edindiğiniz becerileri geliştirmeniz için ilave değişkenler eklenmiştir. Sakın bu dosya ile elde edilen sonuçlardan heyecanlanarak, bu sonuçları kendi araştırmanız için de aynen elde edebileceğinizi düşünmeyin!

Dördüncü dosya (manipulate.sav), SPSS’te yer alan ve 8. Ünite’de açıklanan veri düzenleme süreçleri için kullanabileceğiniz hastane kayıtlarını içermektedir. Ünitede ele alınan süreçler, verilerin yazılı halden (Erkek, Kadın), istatistiksel analizler için kullanılabilecek sayılarla ifade edilen bir biçime (1, 2) dönüştürülmesini ve yeni değişkenlerin oluşturulabilmesi için tarihlerin ve zaman aralıklarının düzenlenmesini içermektedir. Kitapta yer alan örnekler için kullanılan beşinci veri dosyası depress.sav’dır. Bu dosya 16. Ünite’de yer alan parametrik olmayan teknikler için kullanılmaktadır. 7


Mevcut diğer iki veri dosyası, farklı disiplinlere ait değişkenlerle, ilave alıştırmalar yapmanız için eklenmiştir. Bu dosyalardan ilki (sleep.sav), insanların uyku problemlerinin gündelik yaşamlarına etkisini keşfetmeyi amaçlayan bir araştırmanın veri dosyasıdır. Diğer dosya ise (staffsurvey.sav) geniş ölçekli bir eğitim kurumunda çalışanların, memnuniyet düzeylerini içermektedir. Daha ayrıntılı detaylar için Ek Bölümü’ne bakabilirsiniz. Veri dosyaları dışında, kitabın İnternet sitesinde öğrenci ve eğitimciler için çok sayıda kaynak bulunmaktadır:      

araştırma raporu hazırlamak için kılavuz, alıştırmalar, SPSS’in yeni sürümünde yer alan değişikliklere dair güncellemeler, diğer İnternet siteleri, ek okumalar, eğitmen kılavuzu.

8


Giriş ve Genel Bakış Bu kitap, öğrencilerin, araştırma yöntemleri ve istatistik derslerini başarıyla yürütebilmeleri ve kendi araştırmalarını planlı bir şekilde yapabilmeleri için tasarlanmıştır. Ümit ediyorum ki, bu kitap, istatistiksel analizlerle sakin bir şekilde veya en azından çok az stresle mücadele etmenizi sağlayacaktır.

Öğrencilerin istatistiksel analizlere yönelik kaygıları, istatistiğin jargonundan, teorilerin karmaşık yapılarından ve analiz sırasında çok fazla seçeneğin olmasından kaynaklanmaktadır. Ne yazık ki, pek çok istatistik dersi ve kitabı da bu kaygıları tetiklemektedir. Bu kitapta, istatistiği, kolay anlaşılan ve arındırılmış bir dille anlatmaya çalıştım. SPSS Kullanma Kılavuzu, verilerinizi analize hazırlamak ve analiz etmek için gerekli noktaları adım adım anlatacak şekilde tasarlanmıştır. Verilerinizi bir yemeğin malzemeleri olarak düşünün. Yemeğinizi, elinizde olan malzemelere göre farklı şekillerde hazırlayabilirsiniz - aperatif, ana yemek veya tatlı olarak. Malzemelerinize bağlı olarak, farklı seçenekler sunmanız mümkün olabilir veya olmayabilir (elinizde sadece tavuk eti varsa biftek sunma olanağınız yoktur). Planlama ve hazırlanma, sürecin en önemli parçasıdır (hem yemek pişirmede hem de istatistiksel analizde). Süreç esnasında, düşünmeniz gereken noktaların bazıları şunlardır:      

Doğru malzemelere doğru miktarda sahip misiniz? Malzemeleri, pişirme işlemine hazırlamak için ne tür hazırlıklar yapmanız gerekiyor? Yemeğinizi hangi yöntemle pişireceksiniz? (kaynatma, kavurma, kızartma) Sonucun neye benzeyeceğiyle ilgili aklınızda bir resim var mı? (örn. çikolatalı kek) Yemeğinizin piştiğini nasıl anlayacaksınız? Piştikten sonra yemeğinizi nasıl sunacaksınız?

Aynı sorular, verilerinizin analiz süreci için de benzer şekilde sorulabilir. İhtiyacınız olan bilgiyi, doğru bir formatta alabilmeniz için veri toplama sürecini iyi planlamalısınız. Veri dosyanızı hakkıyla hazırlamalı ve verilerinizi dikkatlice girmelisiniz. Araştırma probleminizi nasıl ele alacağınız konusunda yeterli bilgiye sahip olmalısınız. Değişkenlerinizin türünü göz önünde bulundurarak hangi teknikleri uygulayıp, hangilerini uygulayamayacağınızı 9


bilmelisiniz. Doğru istatistiksel tekniği seçmeli ve analiz sonucunda elde edilen çıktıyı doğru yorumlamalısınız. En son olarak, elde ettiğiniz çıktı ile araştırma probleminizi ilişkilendirmeli ve ulaştığınız sonuçları daha iyi nasıl raporlayacağınızı belirlemelisiniz. Yemek pişirmede de, veri analizinde de, tüm malzemeyi gelişigüzel karıştırarak, karmakarışık bir halde onları fırına sürerek, veya SPSS’e, en iyi sonucu elde etmeyi bekleyemezsiniz. Ümit ediyorum ki bu kitap, veri analizi sürecini anlamınıza ve iyi bir ‘aşçı’ olmak için kendinize olan güveninizin ve becerilerinizin gelişmesine katkı sağlayacaktır.

KİTABIN YAPISI

SPSS Kullanma Kılavuzu, araştırma sürecini tasarlamadan, verilerin analizine ve analizden elde edilen sonuçların sunulmasına kadar olan süreci anlatan 22 ünite içermektedir. Kitap beş ana bölüme ayrılmıştır. Birinci Bölüm (Başlarken), ön çalışmaları; bilimsel çalışmanın tasarlanmasını, kod çizelgesinin oluşturulmasını ve SPSS’in temel özelliklerini içerir. İkinci Bölüm’de (Veri Dosyasının Hazırlanması), veri dosyasının nasıl hazırlanacağı gösterilecek, veri girişi ve verilerin hatalardan arındırılmasından bahsedilecektir. Betimsel istatistiklerin yürütülmesi, grafiklerin oluşturulması gibi ön analizler, verilerin düzenlenmesi, ölçeğin güvenirliğinin kontrol edilmesi süreçleri Üçüncü Bölüm’de ele alınacaktır. Verilerinize uygun istatistiksel tekniklerin seçimini nasıl yapacağınız yine bu bölümde adım adım anlatılacaktır. Dördüncü Bölüm’de, değişkenler arasındaki ilişkileri keşfetmek için kullanılan temel istatistiksel teknikler (örn. korelasyon, kısmı korelasyon, çoklu regresyon, lojistik regresyon ve faktör analizi) anlatılacaktır. Bu bölümde her bir tekniğin varsayımları açıklanacak, sonuçların nasıl elde edileceğinden bahsedilecek, çıktının nasıl yorumlanması gerektiği gösterilecek ve sonuçların nasıl raporlaştıralacağına değinilecektir. Beşinci Bölüm’de, gruplararası karşılaştırma için kullanılacak teknikler tartışılacaktır. Bölüm, parametrik olmayan testleri, t-testlerini, varyans analizini, çok değişkenli varyans analizini ve kovaryans analizini içermektedir.

KİTABIN KULLANIŞI

Bu kitabı ve SPSS’i etkili kullanabilmek için temel bilgisayar becerilerine sahip olmanız gerekmektedir. Kitapta yer alan örneklerin tamamında sizlerin birer bilgisayar kullanıcısı olduğunuzu ve temel Windows işlemlerini kullanabildiğinizi varsaydım. İhtiyacınız olan bazı becerileri aşağıda sıraladım. Herhangi birini yapmakta zorlanıyorsanız, şimdiden yardım alın. Aşağıda belirtilen işlemleri yapabiliyor olmalısınız:    

Windows aşağı açılır menülerini kullanabilme, farenin sol ve sağ tuşlarını kullanabilme, metni işaretlemek için tıklama ve sürüklemeyi kullanabilme, pencereleri küçültebilme ve büyütebilme, 10


 programları başlatabilme ve sonlandırabilme,  açık programlar arasında geçiş yapabilme,  dosyaları açma, kaydetme, yeniden adlandırma, taşıma ve kapatma işlemlerini yapabilme,  aynı anda birden fazla dosyayla çalışabilme ve açık dosyalar arası geçiş yapabilme,  dosyaları bilgisayara veya harici belleğe kaydedebilme,  dosya oluşturma ve dosyalar arası hareket edebilme. Bu kitap ‘tek başına’ kullanılmak için tasarlanmadı. İstatistiğin temelini anlamak için farklı istatistik kitaplarını okumanızda fayda var. Önemli olan, SPSS kullanırken ve istatistiksel analiz yaparken ‘buz dağının altında’ neler olduğunu anlamanızdır. SPSS, karmaşık istatistiksel işlemleri yapabilen, çok güçlü bir istatistik programıdır. Bu kılavuz, SPSS’te yer alan bütün istatistiksel teknikleri kapsamamaktadır, sadece en yaygın olan teknikleri içermektedir. Kılavuz, araştırma tasarımlarınızda ve analizlerinizde kendinize olan güveninizi arttırmak için tasarlanmıştır.

Verilerinize ve araştırma probleminize bağlı olarak, SPSS’te yer alan karmaşık analizlerle baş etmek durumunda kalabilirsiniz. İstatistiksel tekniklerin ayrıntılarını açıklayan çok iyi kitaplar bulunmaktadır. Okuyabildiğiniz kadar çok okuyun. Kitaplığınızın raflarında, istatistiği, anlayabileceğiniz dilde (en azından bir kısmını) yazmış olan kitapları bulundurun. Bu kitaplarla birlikte, istatistik dersinde ve araştırma projenizde topladığınız tüm materyalleri bir araya getirerek bir kaynak havuzu oluşturun. İstatistiksel analizleri açıklayan ve analiz sonuçlarını sunan makale örneklerini de toplamak işinize yarayacaktır. Tüm bu materyalleri araştırma raporunuzu yazarken kullanabilirsiniz.

SPSS Kullanma Kılavuzu, hem sınıf içerisinde öğretmeniniz size araştırma sürecinin çeşitli yönlerini açıklarken hem de kendi araştırma projenizi tek başınıza yürütürken kullanılabilir. Eğer kendi başınıza bir öğrenme süreci içerisindeyseniz kitabın İnternet sayfasında yer alan veri dosyalarını kullanarak kitapta açıklanan tekniklerle alıştırmalar yaptığınızdan emin olun. En iyi öğrenme yolu uygulama yapmaktır. Kendi veri dosyanıza başlamadan önce kitabın size sunduğu veri dosyalarıyla ‘oynayın’. Bu alıştırmalar, kendinize olan güveninizi arttıracak ve doğru analizler yapmanızı sağlayacaktır. Bazen analiz sonucunda elde ettiğiniz çıktılar bu kitapta sunulandan farklı olabilir. Bu durum, çoğu zaman kitapta ele alınan SPSS sürümünden (SPSS Statics v23) farklı bir sürüm kullanmanızdan kaynaklanır. SPSS düzenli olarak geliştirilmektedir. Programın gelişmesi açısından çok önemli olan bu durum bazen öğrencilerin kitapta gördüklerinden farklı bir ekran görmelerine ve kafalarının karışmasına neden olabilmektedir. Genellikle çok büyük farklılıklar oluşmamaktadır. Bu nedenle sakin olmalı ve programı keşfetmeye devam etmelisiniz. Bazen bilgi orada olsa da sayfa farklı olabilmektedir. Değişiklikler ve ayrıntılı bilgi için SPSS İnternet sayfasını ziyaret edin (www.spss.com). 11


ARAŞTIRMA İÇİN İPUÇLARI

Eğer araştırma projeniz boyunca bu kılavuzdan faydalanacaksanız, size birkaç ipucu vermek isterim.

 Projenizi dikkatlice planlayın. Mevcut teorinizi iyi belirleyin ve araştırma projenizin tasarımı hakkında ayrıntılı araştırma yapın. Neyi, neden yapmak istediğinizi iyi bilin.  İlerisini düşünün. Potansiyel problemler ve gözyaşlarına hazır olun- her projede sorunlar olur! Veri toplama araçlarınıza uygun olarak hangi analizlerin yapılabileceğini belirleyin. Elde ettiğiniz verilerin, belirlediğiniz istatistiksel analiz teknikleri için uygun olup olmadığından emin olun.  Organize olun. Araştırmanızla ilgili diğer araştırmaları ve kaynakları not edin. Makale dağının arasında kaybolmamak ve daha sonra ihtiyacınız olan bilgiye kolaylıkla ulaşabilmek için etkili bir dosyalama sistemi oluşturun. Aşırı yüklenmelerde ve kafa karışıklığında dağılmak kolaydır.  İyi kayıt tutun. Analizleri yürütmek için SPSS kullanırken, yaptıklarınız hakkında kayıtlar tutun. Öğrencilerime spiralli bir defter edinmelerini ve SPSS’teki her bir oturumlarını kayıt altına almalarını öneririm. Tarihi, oluşturduğunuz yeni değişkenleri, yaptığınız tüm analizleri ve kaydettiğiniz dosya adlarını kaydedin. Eğer bir sorunla karşılaşır veya veri dosyası üzerinde büyük ve korkunç bir hata yaparsanız, bu bilgiler, geriye dönmeniz için size yardımcı olacaktır.  Sakin olun! Eğer ilk kez SPSS ile analiz yapıyorsanız, bazen kendinizi yorgun ve aşırı yüklenmiş hissedebilirsiniz. Derin bir nefes alın ve kendinizi güdüleyin. Her şeyi adım adım yapın- bazen zihninizin karışmasına veya hata yapmasına izin verin. Eğer durduğunuzda kendinizi aşırı yorgun hissediyorsanız tekrar başlamadan önce kafanızı dağıtın. Pek çok öğrenci bir kere başardıktan sonra, SPSS’i ‘kullanımı kolay’ olarak tanımlar. Yeni bir beceri öğrenir gibi, sadece ilk zamanlardaki kafa karışıklığınızı ve güven eksikliğinizi geride bırakmanız gerekecek.  Zaman ayırın. Araştırma süreci, özellikle veri girişi ve veri analizi, beklediğinizden daha uzun sürebilir. Bu nedenle bu işler için zaman ayırın.  Arkadaşlarınızla birlikte çalışın. Diğer öğrencilerden süreç boyunca duygusal ve teknik destek alın. Sosyal destek, stresin en önemli ilacıdır.

EK KAYNAKLAR

Bu kitapta, araştırma deseninden ölçek oluşturmaya, temel istatistiksel tekniklerden (ttestleri, korelasyon) gelişmiş tekniklere (çok değişkenli varyans analizi, faktör analizi) kadar birçok konu yer almaktadır. Kitabın her bölümünde ileri okumalar ve uygulamalar için kaynaklar önerilmektedir. Özellikle, analizlerle ilgili herhangi bir sorunla karşılaştığınızda, önerilen kaynaklardan yapabildiğiniz kadar çok okuma yapın. 12


BİRİNCİ BÖLÜM Başlarken

Veri analizi, araştırma sürecinin sadece bir bölümüdür. Verilerinizi SPSS’le analiz etmeden önce yapmanız gereken birkaç şey bulunmaktadır. İlk olarak, araştırmanızı tasarlamanız ve araştırmanız için uygun veri toplama aracını seçmeniz gerekir. Çalışmanızı tamamladıktan sonra, elde ettiğiniz verileri, SPSS’e, kod çizelgesine, girmeye hazır hale getirmelisiniz. Verilerinizi girebilmek için SPSS’in nasıl çalıştığını anlamanız gerekmektedir. Tüm bu basamaklar Birinci Bölüm’de tartışılacaktır. 1. Ünite, iyi ve kaliteli veri elde etmek için tasarlanan bir çalışmaya dair ipuçları ve öneriler barındırmaktadır. 2. Ünite, kod çizelgesinin hazırlanmasını ve çalışmadan elde edilen verilerin SPSS için uygun formata dönüştürülmesini sağlayacak bilgiyi içermektedir. 3. Ünite’de program hakkında genel bilgilendirme yapılacak ve programı kullanmak için sahip olmanız gereken temel beceriler tartışılacaktır. Eğer ilk kez SPSS kullanıyorsanız, herhangi bir analiz yapmadan önce 3. Ünite’de yer alan bilgileri okumanız önemlidir.

13


14


1

Çalışmanın Tasarlanması Bir SPSS kitabında araştırma deseninden bahsetmek biraz garip gibi görünse de, araştırma deseni, araştırma sürecinde elde edilen ve analiz edilen verilerin kalitesi için büyük bir öneme sahiptir. SPSS programına girilen veriler bir şekilde elde edilmektedir- ölçek formları uygulayarak, görüşmeyle bilgi toplayarak, eyleme dönüşen davranışları gözlemleyip kodlayarak veya ürünleri ya da performansları nesnel ölçümlerle belirleyerek. Veriler, ancak onları toplamak için kullanılan ölçüm aracı ve veri toplamaya rehberlik eden araştırmanın yapısı kadar iyi olabilir. Bu ünitede, veri kalitesini etkileyebilecek, araştırma sürecinde yer alan birtakım konular tartışılmaktadır. İlk olarak, genel araştırma tasarımlarından bahsedilmiş; ölçek seçiminde dikkat edilecek hususlar açıklanmış ve son olarak ölçek hazırlamak için gerekli ilkeler sunulmuştur.

ÇALIŞMANIN PLANLANMASI

İyi bir araştırma, dikkatli bir planlamaya ve uygulamaya bağlıdır. Bu süreçte- alanyazın incelemesi, hipotez formülasyonu, araştırma deseni seçme, katılımcı seçme, gözlem kaydı ve veri toplama- size yardım etmek adına ‘araştırma yöntemleri’ başlığı altında çok sayıda kitap bulunmaktadır. Bu aşamalarda verilecek kararların hepsi, analiz edeceğiniz verinin ve araştırma probleminizi ele alış şeklinizin kalitesini etkilemektedir. Kendi araştırmanızı tasarlarken, çok iyi bir araştırma ortaya koyabilmek için, araştırma tasarlama sürecinde acele etmemenizi öneririm. Bu alanla ilgili farklı metinleri okumak size yardımcı olacaktır. Kitabın sonunda, birkaç iyi ve takibi kolay kaynak, Önerilen Kaynaklar Bölümü’nde listelenmiştir. 15

SPSS Kullanma Kılavuzu: SPSS ile Adım Adım Veri Analizi Aşağıdaki ipuçlarını, çalışmanızı tasarlarken dikkate alın:

 Araştırma probleminizi ele almak için en uygun yolu, yani araştırma yönteminizi (örn. deneysel, tarama, gözlem) seçerken çok dikkatli olmalısınız. Her araştırma yönteminin güçlü ve zayıf yanları vardır. Mevcut araştırma probleminize en uygun yöntemi seçmelisiniz. Seçtiğiniz konuda daha önce yapılmış olan araştırmalarla ilgili bilgi sahibi olmanız, araştırma yönteminizi seçerken size faydalı olacaktır.  Eğer deneysel yöntemi kullanacaksanız, gruplar arası desenin mi (her bir deneysel durum için farklı katılımcılar/vakalar) yoksa tekrarlı ölçümler deseninin mi (tüm katılımcıların/vakaların aynı durumlar altında test edilmesi) araştırma probleminize uygun olduğuna karar vermelisiniz. Her yaklaşımın güçlü ve zayıf yanları vardır, bu yüzden çok dikkatli ölçüp biçmek gerekmektedir.  Deneysel çalışmalarda, bağımsız değişkeninizin yeterli sayıda düzeyinin olduğundan emin olun. Sadece iki düzey (veya grup) kullanmak daha az katılımcıya ihtiyaç duyacağınız anlamına gelmektedir fakat bu durum araştırmanızda elde edeceğiniz sonuçları sınırlandıracaktır. Kontrol grubu çalışmanız için gerekli mi? Yoksa çalışmanızda, kontrol grubu olmasa da olur mu? Kontrol grubunun eksikliği, elde edeceğiniz sonuçları sınırlayacak mı?  Her zaman ihtiyacınız olandan daha fazla katılımcı seçin. Hepimizin bildiği gibi insanlar güvenilir değillerdir- beklendiklerinde gelmezler, hasta olurlar, ölçekleri bir anda bırakırlar veya hakkıyla doldurmazlar! Bu yüzden bunlara göre plan yapın. Bardağın dolu tarafından değil, boş tarafından bakın.  Deneysel araştırmalarda, her grup için yeterli katılımcınızın olduğundan emin olun (ve mümkün olduğunca her grup için sayıları eşit tutmaya çalışın). Küçük gruplarla, gruplar arasındaki istatistiksel olarak anlamlı farklılıkları saptamak zordur (Beşinci Bölüm’de güç ile ilgili açıklamalara bakın). İhtiyacınız olan örneklem büyüklüğünü belirlemek için kullanabileceğiniz hesaplamalar bulunmaktadır. Bu konu için ayrıca, Stangor (2006), veya başka istatistik kitaplarının ‘güç’ başlığı altındaki açıklamalar incelenebilir.  Mümkün olduğunda, var olan gruplardansa, katılımcıları seçkisiz (randomly) olarak deneysel gruplara atayın. Seçkisiz atama, gruplar arası desenlerde, eşit olmayan gruplarla çalışıldığında oluşabilecek problemleri azaltır. Ayrıca, ek ölçümler yaparak grupların birbirleriyle büyük oranda farklılık göstermediklerinden emin olun. Ölçümler sonucunda farklılık tespit ederseniz, bu farklılıkları istatistiksel olarak kontrol edilebilirsiniz (örn. Kovaryans analizi kullanmak).  Geçerli, güvenilir ve uygun bağımlı değişkenler seçin (bkz. bu ünitenin sonu). Farklı sayıda ölçüm yapmak iyi bir fikirdir- bazı ölçümler diğerlerine göre daha hassastır. Sakın tüm yumurtaları aynı sepete koymayın!  Çalışmanız esnasında dış etki değişkenlerinin (extraneous variable) veya bozucu değişkenlerin (confounding variable) olası etkilerini tahmin etmeye çalışın. Bu değişkenler, araştırma sonuçlarınıza dair alternatif açıklamalar sağlayabilir. Bazen kendi çalışmanızın tasarımına gömülmüşken bu değişkenleri fark etmek zordur. Her zaman başka birilerinden (danışman, arkadaş), çalışmayı yürütmeden önce, araştırma tasarımınızı kontrol etmesini rica 16


edin. Araştırma probleminizin dışında kalan, sonuçlarınızı etkileyebilecek potansiyel değişkenleri kontrol etmek için elinizden geleni yapın. Araştırma alanınızı iyi bilmek bu değişkenlerin tanımlanmasında size yardımcı olur. Eğer kontrol edemediğiniz ek değişkenleriniz varsa, onları ölçebilir misiniz? Ölçerek onları istatistiksel olarak kontrol edebilirsiniz (örn. Kovaryans analizi kullanmak).  Eğer bir ölçek uyguluyorsanız, ilk olarak ölçekte yer alan yönergelerin, soruların ve ölçek maddelerinin açık ve net olduğundan emin olmak için pilot uygulama yapın. Mümkünse pilot testi, asıl çalışmanızdaki katılımcılarla benzer özelliklere sahip (örn. yetişkinler, işssizler, gençler, mahkûmlar) katılımcılara uygulayın. Katılımcılarınızın, ölçek maddelerini anladıklarından ve bu maddelere uygun yanıtlar verdiklerinden emin olmalısınız. Pilot testin uygulanması, katılımcıları rahatsız eden soruların veya maddelerin belirlenmesini ve düzeltilmesini de sağlayacaktır.  Eğer bir deney yürütüyorsanız, pilot bir uygulama yapmak hem deneyi hem de işe koşulan bağımlı değişkenleri işletmek için iyi bir fikirdir. Deney sırasında bir cihaz, bir donanım ya da herhangi bir araç gereç kullanacaksanız, bu malzemelerin doğru çalıştığından emin olun. Eğer deney sürecinde sizin dışınızda birileri de olacaksa, onların süreç hakkında iyi eğitilmiş ve bilgi sahibi olduklarından emin olun. Eğer davranışları derecelendirmek için farklı gözlemcileriniz varsa gözlemcilerinizin nasıl kodlama yapacaklarını bildiklerinden emin olun. Bir deneme yapın ve puanlayıcılar arası güvenirliği kontrol edin (başka bir deyişle farklı puanlayıcılardan tutarlı ölçümler alma). Deney süresince yapılacak işlemlerin ve ölçümlerin pilot testinin yapılması, uygulama sırasında yaşanabilecek aksaklıkların ve sonuçları olumsuz etkileyecek ek faktörlerin tanımlanmasında yardımcı olabilir. Bu aksaklıkların bazılarını (örn. deneyin yürütüldüğü ortamın yakınında yapılan inşaat çalışmasından çıkan gürültü) önceden tahmin edemezsiniz, fakat elinizden geldiğince kontrol etmeye çalışabilirsiniz.

UYGUN ÖLÇEK SEÇMEK

Araştırmanızın doğasına bağlı olarak çok çeşitli veri toplama yolları bulunmaktadır. Veri toplama yolları, performansların ya da ürünlerin nesnel kıstaslara göre belirlenmesi ya da davranışların birtakım kıstaslara göre derecelendirilerek ölçülmesini içerebilir. Ayrıca, doğrudan ölçülemeyen bazı yapı ya da özelliklerin (örn. öz-saygı) “işlevsel” yani ölçülebilir hale getirilebilmesi için ölçek kullanılması da veri toplama yollarından biridir. Araştırmalarda kullanılabilecek, geçerliği kabul edilmiş binlerce ölçek bulunmaktadır. Amacınıza uygun olan ölçeği bulmak bazen zor olabilir. Araştırma başlığınıza yönelik detaylı bir alanyazın taraması yapmak, başlamak için ilk adımdır. Alandaki diğer araştırmacılar ölçme işlemini hangi ölçeklerle yapmışlar? Bazen akademik makalelerin eklerinde ölçeği oluşturan asıl maddelere yer verilir; aksi durumda ilgilendiğiniz ölçeğin tasarımını ve geçerliğini açıklayan asıl makaleye ulaşana kadar iz sürmeniz gerekebilir. Bazı ölçeklerin telif hakları, yani ‘orijinal’ kopyalarının kullanımı, için yayıncısına ücret ödenmesi gerekebilir. Bazı ölçeklerin tamamı ise basıldığı dergi makalesinde yer alır ve ‘kamu malı’ olarak değerlendirilir. Yani bu ölçekler, yayıncısına herhangi bir ücret ödenmeden de kullanılabilir. Ne olursa olsun kullanılan ölçeğin bilgilerine uygun bir şekilde atıf yapılması oldukça önemlidir. 17


Kullanılacak ölçeği seçerken, ölçeğin iki karakteristik özelliğine dikkat etmek gerekir: güvenirlik ve geçerlik. Her iki faktör, toplanan verinin kalitesini etkileyebilir. Kullanılabilecek ölçekler incelenirken, her ölçeğin güvenirliği ve geçerliği ile ilgili bilgi toplanmalıdır. Bu bilgilere araştırma raporunuzun ‘yöntem’ kısmında ihtiyaç duyacaksınız. Kullandığınız ölçeğe dair ne kadar iyi güvenirlik ve geçerlik değerleri raporlamış olsanız da, hedef örnekleminize pilot test yapmanız çok önemlidir. Bazen, ölçeklerin güvenirliği bazı gruplar (örn. İngilizce konuşabilen eğitimli yetişkinler) için yüksek olsa da, bazı gruplar (örn. İngilizce konuşamayan çocuklar) için olmayabilir.

Güvenirlik

Bir ölçeğin güvenirliği, ölçeğin tesadüfi hatadan ne kadar arınık olduğunun göstergesidir. Ölçeğin güvenirliği için sık kullanılan iki gösterge, test-tekrar test güvenirliği ve iç tutarlılıktır. Ölçeğin test-tekrar test güvenirliği, aynı örnekleme, ölçeğin iki farklı durumda uygulanması sonucu elde edilen iki puan arasındaki korelasyon değeridir. Elde edilen yüksek korelasyon değeri, yüksek güvenirlikli bir ölçeği işaret etmektedir. Test-tekrar test güvenirliğini hesaplarken, ölçeğin ölçtüğü yapının doğasını hesaba katmak gerekir. Ölçeğin, ölçmesi için tasarlanan mevcut koşullar haftalar boyunca sabit kalmaz. Sonuçta ölçeğin test-tekrar test güvenirliği büyük ihtimalle azalır. Yine de ölçülen özelliğin sabit kaldığı ve yüksek test-tekrar test korelasyonu gösterdiği ümit edilmelidir.

Güvenirliğin diğer bir göstergesi iç tutarlılıktır. İç tutarlılık, ölçeği oluşturan maddelerin her ölçümde, aynı hedeflenen özelliği ölçme derecesidir. İç tutarlılık çok çeşitli yollarla ölçülebilir. En çok kullanılan istatistik Cronbach alfa katsayısıdır (Cronbach’s Alpha Coefficient) (SPSS ile hesaplanabilir, bkz. 9. Ünite). Cronbach alfa katsayısı, ölçeği oluşturan tüm maddeler arasındaki ortalama korelasyonun göstergesidir. Değeri 0 ile 1 arasında değişir ve yüksek değer, yüksek güvenirlik göstergesidir. Ölçekler, doğası ve amacı gereği farklı derecelerde güvenirlik katsayısı gerektirse de, madde sayısına bağlı olarak ölçekten elde edilecek Cronbach alfa katsayısının en düşük .7 olması önerilmektedir (Nunally, 1978). Eğer ölçekte az sayıda madde varsa (10’dan az), Cronbach alfa katsayısı düşük çıkar. Bu durumda madde içi korelasyon ortalamasının hesaplanması daha iyi olacaktır. Uygun madde içi korelasyon ortalaması, .2 ile .4 arasında değer alır (Briggs ve Cheek, 1986).

Geçerlik

Ölçek geçerliği, ölçeğin istenilen özelliği ölçme derecesidir. Ne yazık ki, ölçek geçerliğini belirlemek için kesin bir yöntem yoktur. Ölçek geçerliği, ölçeğin kullanımına ilişkin ampirik kanıtlarla sağlanır. Temel geçerlik türleri; kapsam geçerliği, kriter geçerliği ve yapı geçerliğidir. Kapsam geçerliği (content validity), ölçek veya ölçümün, içeriğin tamamını veya belirli bir bölümünü yeterli düzeyde içerip içermediğine yöneliktir. Kriter geçerliği (criterion validity), 18


ölçek puanları ile bazı özel ölçülebilir kriterler arası ilişkiyle ilgilidir. Yapı geçerliği (construct validity), ölçeğin sadece bir kriterle değil, ölçülen değişken veya yapının doğasıyla ilgili teorik olarak üretilmiş hipotezlere karşı test edilmesini içerir. Yapı geçerliği, ölçeğin hem ilişkili (uyum geçerliği) hem de ilişkisiz (ayırt edici geçerliği) diğer yapılarla olan ilişkisini keşfetmeyi sağlar. Çeşitli geçerlik türlerine yönelik bir okuma için Streiner ve Norman’ı (2008) öneririm. Eğer araştırmanızda ölçek kullanma niyetindeyseniz ileri okumalar yapmanız iyi olacaktır: Psikolojik testler için Kline’a (2005) ve sağlık ölçekleri için Streiner ve Norman’a (2008), ayrıca sağlık ve medikal ölçümler alanında yazılmış kitaplara bakınız.

ÖLÇEĞİN HAZIRLANMASI

Birçok araştırmada katılımcılarla ilgili veri toplamak gerekir. Bu veriler, katılımcılardan, onları deneysel süreçlere tabi tutmadan önce toplanan demografik bilgiler olabilir. Ya da evrenden seçilen örnekleme dağıtılan bir ölçekle veri toplanıyor olabilir. Kötü planlanmış ve tasarlanmış bir ölçekten, araştırma problemine uygun, kaliteli veri alınamaz. Ölçek hazırlarken, elde edilecek bilginin nasıl kullanılacağına ve hangi istatistiğin kullanılacağına dikkat etmek gerekir. Aklınızdan geçen istatistiksel tekniğe bağlı olarak, kendinize belirli yollarla soru sormalı ve farklı cevap formatları sağlamalısınız. Ölçek tasarlama ve yapısını oluşturma ile ilgili ihtiyaç duyulan bazı faktörleri gelecek kısımlarda bulabilirsiniz. Bu kısımda sadece ölçek tasarımına hızlıca göz gezdirilmektedir, bu yüzden, eğer kendi ölçeğinizi tasarlayacaksanız benzer başlıklar altında daha fazla okuma yapmanızı tavsiye ederim. Bu amaçla hazırlanmış iyi kitaplardan biri De Vaus’dur (2002).

Soru Türleri

Ölçeklerde yer alan pek çok soru iki grupta sınıflandırılabilir; kapalı ve açık uçlu. Kapalı uçlu sorular, katılımcılara, tanımlı seçeneklerden birine yanıt verme olanağı sunar. Katılımcı, cevaplarını tik atma, çarpı koyma veya daire içine alma vb., işaretlemelerle verir. Sorular, Evet/Hayır, Erkek/Kadın gibi seçeneklere veya bir dizi farklı seçeneğe sahip olabilir. Örneğin, En son tamamladığınız eğitim düzeyi nedir (Lütfen işaretleyin)? □ 1. İlkokul □ 2. Ortaokul □ 3. Lise □ 4. Yüksekokul □ 5. Lisans □ 6. Yükseklisans 19


Kapalı uçlu soruların SPSS için gerekli olan sayısal formata dönüştürülmesi genellikle daha kolaydır. Veriler girilirken, Evet 1, Hayır 2; Erkek 1, Kadın 2 olarak kodlanabilir. Yukarıdaki örnekte olduğu gibi cevaplara atanan numaralar da SPSS’e girilebilir. Örneğin, lisans mezunu seçeneği 5 olarak kodlanabilir. Cevaplara atanan numaralar kodlama sürecine yardımcı olur. Veri girmek amacıyla, katılımcı yanıtlarının nasıl numaralandırılacağına karar verilmeli ve ölçek boyunca tutarlılık içerisinde uygulanmalıdır. Bazen, katılımcıların vereceği tüm cevapları tahmin edemeyebilirsiniz- bu durumlarda açık uçlu sorulara gereksinim duyulur. Açık uçlu soruların avantajı, katılımcının, araştırmacının sunduğu sınırlı cevaplardansa, kendisine göre cevap verme özgürlüğünün olmasıdır. Örneğin: Yaşamınızdaki en büyük stress kaynağı nedir?

_________________________________________________________________ _________________________________________________________________

Açık uçlu sorulara verilen cevaplar, farklı kategoriler altında toplanarak SPSS’e girilebilir. Bu kategoriler genellikle katılımcılardan gelen cevapların içeriğine göre belirlenir. Bazı olası kategoriler de alanda yapılan önceki araştırmalar incelendikten sonra belirlenebilir. Belirlenen tüm kategorilere numara verilir (örn. iş=1, gelir=2, ilişki durumu=3) ve numaralar SPSS’e girilir. Bu bölümle ilgili ayrıntılı bilgi 2. Ünite’de kod çizelgesi hazırlama kısmında yer almaktadır.

Bazen açık ve kapalı uçlu soruların bir arada kullanılması çok daha iyi olur. Bu durum, katılımcıların, kendilerine sunulan seçenekler içerisinden uygun cevabı vermelerini eğer uygun cevap yoksa da, Diğer kategorisini açarak kendilerine ait en uygun cevabı yazmalarını sağlar. Katılımcının vermek istediği cevap için bir veya iki sıra boşluk bırakılır. Kapalı ve açık uçlu soruların bir arada kullanılması bir alanla ilgili çalışmanın özellikle ilk aşamalarında faydalı olur. Bu sayede, belirlenen yanıtların, katılımcıların vermek istedikleri tüm yanıtları yeterli düzeyde kapsayıp kapsamadığı belirlenmiş olur.

Cevap Formatı

Katılımcılara bir soru sorduğunuzda, cevap formatına da karar vermek durumundasınız. Seçeceğiniz cevap formatının, istatistiksel analizleriniz üzerinde etkileri olabilir. Bazı analizler (bkz. korelasyon) küçükten büyüğe doğru, geniş bir aralıkta değerler alan sürekli değişkenler gerektirir. Eğer katılımcılara yaşlarını kategoriler halinde (örn. 30’dan düşük, 3150 arası ve 50 üstü) sunarsanız bu durum korelasyon analizi için uygun bir kullanım olmaz. Bu yüzden, eğer katılımcılarınızın yaşları ile kelime hazneleri veya öz-saygıları arasındaki 20


ilişkiyi belirlemek istiyorsanız katılımcılarınızın yaşlarını yıl bazında almalısınız. Sizi uyarıyorum, bazı insanlar gerçek yaşlarını söylemekten hoşlanmazlar (örn. 30 yaş üstü kadınlar).

Sorularınıza ait çok çeşitli cevap seçenekleri üretmeye çalışın. Sonrasında bu seçenekleri, eğer ihtiyacınız olursa sadeleştirebilirsiniz (bkz. 8. Ünite). Katılımcılara, sadece ‘katılıyorum’ veya ‘katılmıyorum’ seçeneklerini sunmayın- Seçenekleri ‘kesinlikle katılmıyorum’dan, ‘kesinlikle katılıyorum’a kadar uzanan Likert tipi bir ölçek kullanın. Kesinlikle katılmıyorum

1 2 3 4 5

Kesinlikle katılıyorum

Bu tip bir cevap ölçeği size çok geniş aralıklı puan toplama imkânı sağlar ve yapabileceğiniz istatistiksel analiz çeşidini arttırır. İhtiyacınız olan, cevaplara ait numaralandırmaya (örn. 1’den 5’e kadar) karar vermektir. DeVellis (2003) farklı cevap formatına sahip ölçeklerin güçlü ve zayıf yönlerini iyi bir şekilde tartışmıştır. Cevap formatınız ne olursa olsun, net ve anlaşılır bir yönergeye sahip olmanız gerekmektedir. Katılımcılarınızdan kutuya tik atmalarını mı, cevabı daire içine almalarını mı, yoksa farklı bir işaret kullanmalarını mı istiyorsunuz? Bazı katılımcılarınız ilk kez ölçek dolduracak olabilirler. Onların doğru bir şekilde işaretlemeyi bilmediklerini farz edin. Açık ve net bir yönerge verin, eğer gerekirse örneklerle açıklayın ve örnekleminizi oluşturan bireylerle pilot testler yapın. Yüzlerce anketinizi dağıtmadan önce, karışıklığa yol açabilecek sorunlara dair anlaşmazlıkları ortadan kaldırın. Ölçeğinizi tasarlarken, katılımcılarınızın, sorularınızı nasıl yorumlayacağını ve sorularınıza verecekleri cevap seçeneklerinin hepsini düşünün. Örneğin katılımcılarınızın sigara içip içmediklerini merak ediyorsanız, şöyle bir soru sorabilirsiniz: Sigara içiyor musunuz? (Lütfen işaretleyin) □ Evet

□ Hayır

Yukarıdaki örnek soruda, katılımcılar, sigaradan kastınızın ne olduğunu sorabilirler. Sigara, puro veya nargile. Ne kadar sigara içtiklerini (iki veya üç sigara ya karşılık iki veya üç paket mi?) veya ne sıklıkla içtiklerini (her gün veya sadece sosyal ortamlarda mı?) belirlemek istiyor musunuz? Soracağınız her soruyla ne tür bilgiler elde edip, ne tür bilgileri de kaçıracağınızın farkında olmalısınız

Sorularda Kelime Seçimi

Açık ve anlaşılır ölçek maddesi yazmak gerçek bir sanattır. Bu sürece rehber olacak kesin kurallar olmasa da, sorularınızın ve dolayısıyla verilerinizin kalitesini arttıracak bazı noktalar bulunmaktadır. Ölçek maddelerini hazırlarken, aşağıdakilerden kaçınmaya çalışın: 21

       

SPSS Kullanma Kılavuzu: SPSS ile Adım Adım Veri Analizi uzun ve karmaşık cümleler, yan yana gelen iki olumsuz ifade, çift yönlü sorular, bozuk ifadeler, jargonlar ve kısaltmalar, kültüre ait özel kavramlar, eş anlamlı kullanılabilecek sözcükler, yönlendirici sorular, duygu yüklü sözcükler.

Uygun olduğunda cevap türleri içerisine ‘bilmiyorum’ veya ‘uygun değil’ seçeneklerini de ekleyebilirsiniz. Soru yazmaya yönelik daha fazla okuma yapmak için De Vaus’u (2002) ve Kline’ı (2005) inceleyebilirsiniz.

22

SPSS KULLANMA KILAVUZU: SPSS İLE ADIM ADIM VERİ ANALİZİ

Recommend Documents