Ç'ËSHTË FILOZOFIA? Që në lashtësi është krijuar koncepti për filozofinë si dije për gjithçka. Edhe vetë emërtimi filozofi vjen nga fjala greke ³Philosophia´ - ³dashuria për të ditur´. Filozofia merret me probleme të përgjithshme dhe fondamentale si: ekzistenca, dituria, e vërteta, e bukura, ligji, drejtësia, vlefshmëria, mendja dhe gjuha ( Wikipedia.org ( Wikipedia.org ). ). Filozofia nuk është njohje e thjeshtë e botës; ajo të bën të pyesësh veten mbi enigmat që shfaqen në sfondin e kësaj bote që na hapet para syve ( Gadamer, Gadamer, 2008:32 ). 2008:32 ). Filozofia fillon me ndjenjën e habisë dhe të kuriozitetit njerëzor, i cili shprehet në pyetjet: ³Çfarë janë në të vërtetë sendet´? Faktet si lindja, vdekja, rritja dhe shkatërrimi, ngrenë pyetje jo vetëm rreth fatit personal, por edhe si sendet dhe personat fillojnë të ekzistojnë, si mund të jesh i ndryshëm në kohët e ndryshme etj. ( Samuel Samuel Enoch Stumpf:3 ). Edhe pse qëndron krahas shkencave në studimin e natyrës, shoqërisë dhe mendimit njerëzor, filozofia ndryshe prej tyre nuk mbështetet në eksperiment dhe vëzhgim por vetëm te mendimi ( www.forumi.parajsa.com ). www.forumi.parajsa.com ).
Sokrati
Filozofia është refleksion që synon diturinë dhe mençurinë. Refleksioni është metoda, pra rruga drejt diturisë, kurse mençuria është qëllimi. Refleksioni filozofik ka për objekt vetë të menduarit. E mendimi filozofik lind për t¶u përgjigjur në një pyetje, pra në një shqetësim. Shqetësimi intelektual është element nxitës apo lëvizës i refleksionit filozofik. Për Sokratin ta zgjosh një shpirt drejtë filozofisë do të thotë t'i mësosh atij tronditjen. Kurse përmes tronditjes fillon refleksioni,( www.forumi.parajsa.com ). www.forumi.parajsa.com ). Pa dyshim se mrekullia e parë e madhe në zhvillimin e njerëzimit mbi të gjitha është gjuha ( Popper, ( Popper, 2008:16 ) Filozofia e zbërthyer përmes gjuhës, duhej të ishte fuqia për ta bërë njeriun të lumtur. Por jeta ka vërtetuar se filozofët nuk ishin njerëz të lumtur. Edhe pse mund të parashikonin me saktësi disa gjëra si për shembull eklipsin diellor ( p.sh. p.sh.Talesi Talesi ), megjithatë ata nuk mund të jepnin
receta të gatshme për të zgjidhur çdo vështirësi në jetën e njeriut. Disa kultura herët kishin gjetur përgjigje në lidhje me çështjen e jetës njerëzore siç është: misteri i vdekjes, mrekullia e lindjes apo edhe format e pafund të organizimeve fetare, pasi që njerëzimi ishte kurioz të dinte rreth pyetjeve filozofike, por gjithçka imponohej nga traditat fetare. Civilizimet Civilizimet si si ato të Egjiptit , Kinës Kinës,, Asirisë Asirisë,, Babilonisë Babilonisë,, Palestinës Palestinës,, Persisë apo edhe të Afrikës kishin njohur zhvillime të artit, si dhe forma qeverisjeje të avancuara, por asnjëra nga këto nuk kishte të arritura filozofike apo shkencore me përjashtim të Indisë Indisë,, ku mendimi filozofik ishte i lidhur me fenë. Përderisa në Kinën e kohës së Konfucius (551- 479) kishte përpjekje të zhvillimit të filozofisë, por që i mungonte epistemologjia apo logjika. Po si u paraqit filozofia në një çast të caktuar të historisë së njerëzimit? Se bërthama e filozofisë ka rrënjët në Greqinë antike nuk është edhe interpretim i drejtë. Athina është pika kulmore ku kishte lulëzuar kultura greke, por kjo ka ndodh relativisht vonë ( Guchet,2008:18 Guchet,2008:18 ). Vendlindja e filozofisë ështëqyteti ështëqyteti bregdetar i Miletit , i cili ndodhet përballë detit Egje nga Athina në brigjet perëndimore të detit Jon në Azinë e Vogël ( Samuel Samuel Enoch Stumpf:3 ). Është e njohur edhe ³shkolla e Miletit´ (nxënës i së cilës ishteTalesi ishte Talesi ) për të cilat burime na flet mbi të gjithë Aristoteli gjithë Aristoteli ( ( Guchet, Guchet, 2008: 19 ). 19 ). ( Lexoni ( Lexoni : Philosophen aus Milet )) Milet
Aristoteli
Zhvillimi i filozofisë si profesion është njohur në shek. 6 p.k. në Greqi, sepse njerëzit atje për herë të parë kundërshtuan të pranonin pa asnjë diskutim parashikimet që vinin nga tradita, dhe vendosën të drejtën zakonore, me ligje të zgjedhura nga vullneti i tyre ( Jacoby, ( Jacoby, 2006:6 ). Filozofët e parë ishin grekë, kurse Greqia e zhvilloi gjuhën e filozofisë ( Gadamer,2008:19 ). Gadamer,2008:19 ). Sokrati, Platoni Platoni dhe dhe Aristoteli ishin përfaqësuesit më të denjë të mendimit filozofik dhe politik të Greqisë antike. antike. Ndryshe nga civilizimi kinez filozofia e Sokratit lidhej me njohurinë për hir të pasurimit njerëzor me dije dhe përdorimit të
eksperimenteve dhe argumenteve logjike, duke mos u bazuar në argumentet fetare ( www.forumi.parajsa.com ). www.forumi.parajsa.com ). Thënia e Sokratit dhe Demokritit se:³Është më mirë të vuajmë padrejtësinë sesa të bëjmë padrejtësi´ u bë frymëzim për gjithë ata që virtytet e larta njerëzore dëshironin t¶i materializonin me vepra paqeje e zhvillimi njerëzor. Sokrati ishte biri i një gurthyesi në Athinë, dhe një nga figurat më të rëndësishme dhe më enigmatike të filozofisë. Ai nga një spekulues kosmologjik rreth parajsës dhe hapësirave, kaloi te trajtimi i etikës, se si njerëzit duhej të organizonin jetën e tyre. Ideja për modestinë intelektuale buron pikërisht nga Sokrati. Ai na mësoi ³Se i mençur është vetëm ai, që e di se nuk është i mençur´ ( Popper, Popper, 2009: 82 ). Si Sokrati edhe Platoni, shtronin kërkesën se burri i shtetit duhet të jetë i mençur ( Popper, Popper, 2009:50 ). Filozofët grekë ishin materialistë, të cilët nuk besonin Zotin, apo jetën pas vdekjes. Thuhet sePlatoni se Platoni është është filozofia vetë dhe vetë filozofia është Platoni. Nga Platoni vijnë të gjitha idetë që shkruhen edhe debatohen edhe sot nga kokat e mendimit. Ai ishte baba i filozofisë. Platoni më i madhi, më i thelli dhe më gjeniali i të gjithë filozofëve, ishte edhe themelues i Akademisë Akademisë më të rëndësishme profesioniste të filozofisë, filozofisë, që u shkri me dekretin e Justinianit ( Gadamer, Gadamer, 2008:26 ).
Platoni
SOFIZMI SI FILOZOFI Nuk e kemi edhe lehtë të përgjigjemi në pyetjen çka është filozofia, nga se do të kemi përgjigje të panumërta. Në fakt, nuk mund të flasësh për filozofinë pa marrë parasysh konceptin e kundërt të saj, sofistikën. ³Sofistika´ është si të thuash të sjellësh rrotull artin e
dialektikës, të nxjerrësh në pah kundërthënie vetëm nga dëshira për të pasur të drejtë. Parulla e sofistëve ishte: ta kthesh gjënë më të dobët, falë argumentimeve shumë të mprehta, në më të fuqishmen, nëpër gjykata dhe sidomos debate ( Gadamer, ( Gadamer, 2008: 49 ). Historia na n a shpjegon se filozofia ka k a lindur meHeraklitin meHeraklitin (550 p.e.s /480 p.e.s). Edhe Hegeli Hegeli më më pas famën e tij botërore do ta fitoj në Berlin pasi citon disa nga fragmentet e Heraklitit. Nga Herakliti njohim vetëm disa citime të sjellura nga Aristoteli ( Gadamer,2008:37 Gadamer,2008:37 ). Përderisa filozofët e mëparshëm u përqendruan në përshkrimin e përbërjes së sendeve, Herakliti e përqendroi vëmendjen në një problem të ri, në problemin e ndryshimeve. Ideja kryesore e Heraklitit ishte se ³të gjitha sendet rrjedhin´. Këtë koncept të ndryshimit konstant e kishte shprehur duke thënë se ³ju nuk mund të kaloni dy herë në të njëjtin lum´. ³Lumi ndryshon sepse ³ujërat e freskëta rrjedhin gjithmonë nën ju´. Ky koncept i rrjedhjes ishte i zbatueshëm edhe në të gjitha sendet, duke përfshirë edhe shpirtin njerëzor ( Samuel Samuel Enoch Stumpf:13 Stumpf:13 ). Nëse µ¶gjithçka rrjedh¶¶ (lëviz) atëherë ne nuk dimë asgjë ngase ³gjithçka rrjedh´.
Herakliti
Platoni nëpër gjurmët e mësuesit të tij, Sokratit ka bërë një revolucion në historinë e filozofisë, megjithatë m egjithatë Herakliti H erakliti i dha trajtë mendimit filozofik, fi lozofik, të t ë cilin e përsosi p ërsosi më vonë Parmenidi Parmenidi (515 (515 p.e.s /450 p.e.s). Nga Parmenidi njohim tekstin e parë të shkruar, tërësisht filozofik, me të veçantat e tija. Është diçka e jashtëzakonshme që ekziston një vepër kaq e gjatë mbi natyrën, kozmosin, gjenezën dhe mbi origjinën e botës. Është ruajtur vetëm pjesa e parë e poemës, që ka ngjallur një interes të thellë në historinë e filozofisë. Dialogu midis mësueses dhe nxënësit shprehur në veprën e Parmenidit, dhe sidomos kur ajo e këshillon atë duke i thënë µ¶Mos ndërro rrugë dhe mos bjer në një pamundësi të tillë si
asgjëja¶¶, do të na shërbejë edhe sot, si një udhërrëfyes apo vizion drejtë edukimit dhe ruajtjes së virtyteve të larta njerëzore. Sofizmi uu paraqit në shekullin V p.e.s në Athinë, duke bërë një kthesë të dukshme Sofizmi në filozofi, e cila deri në atë kohë ishte e përkushtuar vetëm ndaj natyrës. Filozofia tani iu përkushtua edhe realiteteve tjera si: njeriu, shteti, morali, lumturia etj. Vetë fjala ³sofist¶¶ rrjedh nga greqishtja që do të thotë i urtë, i mençur, kurse në shqip do t¶i themi, pleqnar. Sofistët kishin horizont të gjerë të dijeve, ishin oratorë, këngëtarë, muzikologë, filozofë, poetë, ndërsa disa i quanin edhe hyjni. Por në anën tjetër, ishin edhe sharlatanë në lëmenj të ndryshëm, sidomos kur me fuqinë e fjalës së tyre, nëpërmjet mjeshtërisë së veçantë retorike që zotëronin, mundoheshin ta shndërronin të pavërtetën në një të vërtetë. ( http://filolet.ch/sofistet.htm ).Sofizmi http://filolet.ch/sofistet.htm ).Sofizmi ka shpikur mendimin filozofik të politikës (e jo politikën), i cili u përfaqësua nga retorikët më të njohur të asaj kohe: Protagora Protagora,, Gorgiasi Gorgiasi dhe dhe Hipiasi. Thënë thjeshtë, ata vinin gishtin mbi plagën e shoqërisë, por për këtë shpeshherë edhe keqkuptoheshin. Kurse përbuzja që ju bë atyre nga ana e aristokratëve si dhe filozofëve tjerë pasardhës, vinte kryesisht nga fakti se ata realizonin mësimdhënie me pagesë. Është e rëndësishme rimëkëmbja e sofistikës në ditët tona, sa i përket konteksti teorik. Kjo nga fakti se revolucioni sofistik ishte revolucion demokratik.
Protagora
Athina në kohën e sofistëve ishte e sunduar nga Perikliu, ku aristokracia ishte zëvendësuar me demokracinë. Pikërisht kjo u ndihmoi sofistëve që me prakticitetin e tyre të jenë të përshtatshëm për skenën demokratike të kohës. Mënyra e vjetër e edukimit, ku kërkohej të mësohej gjimnastika, leximi dhe pak muzikë, tanimë ishte e mangët për kohën. Demokracia në fushën e edukimit kërkonte dije dhe sfida të reja. Këto kërkesa të kohës i sollën në pah sofistët, të cilët morën përgjegjësinë të edukojnë qytetarët e lirë ( www. ( www. Wikipedia.org ). Qytetarët në demokraci më lehtë tërhiqeshin në diskutime politike, andaj Wikipedia.org sofistët me nevojë urgjente jepnin mësime plotësuese, dhe përgatitnin udhëheqës të përshtatshëm. Fuqia e të folurit u bë tepër e nevojshme për athinasit, e sidomos për ata që
pretendonin poste udhëheqëse, të cilëve u kërkohej të pasqyronin ide të qarta dhe bindëse nëpër asambletë popullore ( Samuel Samuel Enoch Stumpf: 30 ). Sofistët, si frymë e re për kohën, hapur dyshonin në ekzistimin e Zotit dhe në moralin absolut. Çdo gjë është relative, dhe secili individ e ka një të vërtetë dhe moral personal, theksonin ata. Kurse drejtësia çdo here është në anën e të fortit, për këtë ata shpreheshin: ''Fitimtarët e shkruajnë historinë'', thënie kjo e qëlluar edhe për Greqinë e fuqishme të asaj kohe. Sipas tyre e drejtë është vetëm ajo që kryhet me sukses. Kurse për të pasur një shtet të drejtë, nuk mjafton vetëm gjurmimi i të drejtës në vetvete, por duhet bërë nxitja e qytetarëve që të zotërojnë logos-in, pra ligjërimin ( Mere, Mere, 2007:14). Gjërat përcaktohen dhe njihen si të tilla, vetëm nëpërmjet ligjërimit njerëzor. Natyra asgjë nuk bënë pa qëllim dhe njerëzit janë qenie e vetme të privilegjuara me aftësinë për të folur. Aftësia për të prodhuar zëra, për të shfaqur dhimbje dhe dëshirë, gjendet edhe tek qenie të tjera të gjalla. Ato e ndiejnë dhimbjen dhe dëshirën dhe ia bëjnë këtë të njohur njëra-tjetrës. Mirëpo, e folura shërben për të sqaruar se çfarë është e drejtë e çfarë është e pa drejtë thoshte Aristoteli ( Midgaard, Midgaard, 2007:39 ). 2007:39 ). Megjithatë, retorika shumë shpejt u bë si thikë e cila mund të përdoret si për të mirë ashtu edhe për të keq (për të prerë fruta ose për të vrarë). Ai që e zotëroi fuqinë e retorikës u bë i aftë për të zgjidhur probleme shumë të mëdha edhe duke imponuar bindjet. Kalimi nga një retorikë te tjetra ishte lehtësuar shumë nga sofistët skeptikë, në at masë që i bëri ata si të dyshimtë. Askush nuk mund t¶i kritikonte ata për përgatitjen e juristëve të aftë, për të argumentuar të dy anët e rastit ( Samuel Samuel Enoch Stumpf:30 ). Deri sa arti i të folurit është i lidhur me gjetjen e së vërtetës, atëherë asgjë nuk ka për t¶u ankuar, thoshin sofistët. Ata vepruan me idetë e tyre sidomos nga viti 480 p.e.s., periudhë kjo kur më të dalluarit ishin sofistët si: Gorgiasi dhe Protagora. Filozofia sofiste dominoi deri në periudhën e Aristotelit. Ky i fundit sofizmat i shihte si jofilozofi ( Mere, Mere, 2007:12 ).
SOFISTËT E NDIHMUAN DEMOKRACINË E RE NË ATHINË Protagora, ishte i lindur në Abder të Thrakisë nga viti 480 p.e.s. Ishte sofist i përkryer dhe relativist e skeptik, si dhe mik i Perikleut i Perikleut . Ky i fundit e sundoi Athinën gjatë kalimit nga aristokracia në demokraci, sundim ky që zgjati zgjati mbi njëzet vjet. Perikleu ishte njohur njohur si burrë shteti me ndikim në Athinën e asaj kohe dhe kishte angazhuar Protagorën për të krijuar ligje. Ai caktoi rrogë për gjyqtarët gjyqtar ët dhe kështu secili prej demagogëve shkonte gjithnjë përpara duke shtuar pushtetin e popullit derisa u vendos demokracia ( Aristoteli, 1978: 74 ). Perikliu ishte gjeneral, demokrat dhe orator i dalluar, i cili bëri histori edhe me fjalimin e tij të famshëm për të rënët e vitit të parë të Luftës së Poloponezit, kur thotë: ³Qeveria jonë është origjinale. Ajo nuk ndjek shembullin e asnjërit prej fqinjëve tanë... Në drejtësinë tonë ndiqet parimi se të gjithë janë të barabartë para ligjit... Ne i emërojmë administratorët në funksionin e tyre, sipas meritës dhe aftësisë që kanë... Asnjë qytetar nuk lihet jashtë punëve të qytetit nëse ai mund të kontribuojë...³.
Perikliu
Historiani i njohur, Tukididi, ishte kundërshtar politik i Perikliut. I pyetur nga mbreti i Spartës se kush nga këta dy ishte më i fort në gojtari dhe në luftë, Tukiditi ishte përgjigjur: ³Po të luftoj unë me Perikliun e mund dhe e shtrij për tokë, ndërsa kur të ngrihet ai do të dijë të tregojë me të tillë elokuencë sikur të ishte ai fitues që më ka mundur mua. Të gjithë të pranishmit do ta besojnë edhe pse e kanë parë me sytë e tyre të kundërtën!´ ( www.syri3.com ). www.syri3.com ). Pikërisht ky fakt, na e qartëson fuqinë oratorike prej sofisti të Perikliut, të ndikuar pa dyshim edhe nga Protagora. Protagora udhëtonte qytet më qytet dhe kishte aftësi të mbronte çdo tezë që mund t'i paraqitej!''Mbi çdo gjë mund të bëjmë dy pohime plotësisht të kundërta'' thoshte ai, duke i dhënë përparësi logos-it pra ³gjuhës´ ose ³ligjërimit´. Ligjet dhe rregullat morale janë të bazuara jo mbi natyrën por mbi konvencionin thoshte Protagora. Çdo shoqëri ka ligjet dhe rregullat e veta morale. Shteti i bën ligjet dhe këto ligje duhet të pranohen nga çdo njeri. Është në interes të një shoqërie paqësore dhe të rregullt, që t¶i edukojë njerëzit në mënyrë që t¶i ruajnë zakonet, ligjet, rregullat morale dhe traditat e tyre. Të rinjtë duhet të edukohen që të pranojnë dhe të mbështesin traditën e shoqërisë së tyre, jo sepse tradita e tyre është e vërtete, por sepse ajo bën të mundur një shoqëri të qëndrueshme, thoshte ligjbërësi Protagora ( Samuel Samuel Enoch Stumpf: 32 ). 32 ). Si Protagora dhe Gorgiasi ishin ndër sofistët më të ndritur, dhe sipas tyre jashtë gjuhës nuk ekziston asnjë normë për të vërtetën. Për ta e vërteta është retorikë ose nuk ekziston fare! Sipas Protagorës logos-i (gjuha) është ajo që mundëson njohjen e gjërave të shtetit (polis-it) ( Mere, Mere, 2007:13 ). Por gjithsesi, jo të gjithë sofistët kishin të njëjtin mendim. Vizita e tij në Athinë nga viti 431, ishte edhe vendimtare për jetën e tij, meqë u ngrit padia (procesi) sepse kishte folur kundër perëndisë. ''Unë nuk mund ta di se ekziston a nuk ekziston perëndia'' kishte thënë ai. Por, Protagora i iku procesit dhe duke lundruar për në Sicili, anija u fundos. Që nga zhdukja e Protagorës, u hesht çdo gjë për të dhe rreth tij, duke e
shndërruar edhe vet procesin në enigmë. Ky rast ishte heshtur deri një shekull më vonë, kur Aristoteli e përmend këtë proces, duke e bërë të njohur edhe akuzuesin që e vërteton se ngjarja vërtet kishte ndodhur.
Georgiasi
He Gorgiasi në Athinë kishte ardhur si Ambasador nga Sicilia, më 427 p.e.s.. Ai mori një qëndrim radikal ndaj së vërtetës, duke e mohuar plotësisht atë, sa hoqi dorë nga filozofia dhe u kthye te të mësuarit e retorikës. ( Samuel Samuel Enoch Stumpf:32 ). Stumpf:32 ). Si orator i famshëm për logos-in dhe ligjërimin në përgjithësi shprehej: ''Fjala është despot i plotfuqishëm''! Arti i të folurit dhe manipulimit janë ''Çelësi i pushtetit politik''. Gojëtari e ka mundësinë e të folurit, për të qenë më bindësi para turmës, duke dhënë përgjigjen e duhur për çdo pyetje pa dallim. Nëpërmjet zotërimit mjeshtëror të gjuhës, mund të argumentojmë të vërtetën apo të pavërtetën e një gjëje, shprehej Gorgiasi. Për këtë, sulmin më të egër e mori nga Sokrati dhe nxënësi i tij Platoni. Sipas tyre, sofistët më shumë e nderojnë të mundshmen se sa të vërtetën, çka duhet të jetë e palejueshme. Pikërisht ky kundërshtim i Sokratit dhe Platonit bënë që fjala sofist, shpeshherë edhe sot të ketë domethënie fyese. Aristoteli njeriun e konsideron ³Kafshë shoqërore´ apo ³Qenie politike´. Ajo që e dallon njeriun nga kafshët është kërkesa për një jetë të mirë. Ka edhe diçka tjetër që e karakterizon njeriun, pa të cilën sipas Aristotelit një jetë e mirë politike nuk do të ekzistonte, diçka pa të cilën njerëzit nuk do të ishin tjetër veçse kafshë. Kjo gjë vendimtare, thotë Aristoteli, është fjala, gjuha, ligjërimi (logos) ( Mere,2007:25 ). Nëse ekziston një lidhje shoqërore ³natyrore´ kjo ndodh për shkak të gjuhës. Pra nëse njerëzit jetojnë natyrshëm politikisht kjo ndodh sepse ata flasin. Lidhja socio - politike nuk do të ekzistonte pa atë që e përbën; fjalën. Parim i gjithë jetës politike është gjuha ( Mere, Mere, 2007:26 ). Pikërisht ky mendim na bën të kuptojmë përputhshmërinë e mendimit aristotelian me atë të sofistëve, edhe pse për sofistët ai thoshte se:³ata janë si mjekët që lexojnë vetëm libra, por nuk studiojnë pacientët´ ( Mcdonald, Mcdonald, 2006:97 ).
Por, të kalojmë tek Gorgiasi, i cili si edhe sofistët tjerë mbrojtën ''tezën e të fortit''. Konkluzioni shumë i dalluar i Gorgias se: ''E vërteta nuk ekziston'' me të vërtet e vë atë në një shkallë më të veçuar ndaj sofistëve tjerë. Sipas tij, çështja themelore është se si të qartësohemi mes gjërave, apo thënë thjeshtë cili është kriteri i veprimit? Gjithsesi Gorgiasi e përcakton këtë kriter, duke thënë se kriteri i veprimit është volitshmëria, pra nëse është apo jo e volitshme të veprosh. Ta kapësh rastin do të thotë se është e volitshme të veprosh shprehet ai. Çasti i volitshëm (Kajros) është kriter për veprim politik, si dhe normë e çdo politike thotë Gorgias (në kuptim të ngushët të saj kjo nuk është një ide teorike por një maksimë praktike) ( Mere, Mere, 2007:13 ). Sofistët e përdorën armën e gjuhës për realizimin e qëllimeve të tyre, aq shumë e kërkuar kjo, për komunikim në demokracitë e çdo kohe. Në zhvillimin e mëtutjeshëm të filozofisë u bë e pamundur që të mos debatohet e shqyrtohet rreth tematikave që sofistët shpalosën në kohën e tyre. Edhe pse sot fjala sofist nga shumë përdoret kryesisht për kundërshtarët e tyre, në të shumtën e rasteve ajo ka konotacion pozitiv si ³Enciklopedi në lëvizje´, me çka kuptohet dituria e madhe që kishin marrë sofistët edhe si rezultat nga udhëtimet dhe kontaktet e shumta që kishin ata. PËRPJEK JA
E FILOZOFËVE PËR T·I JETËSUAR LIG JET
Njerëzit nuk duan që në këtë botë të jenë të vetëm. Kështu që për çdo njeri dhe për çdo grup ka një rrugëzgjidhje të vetme, për të jetuar jo si vetmitar por anëtarë të një bashkësie. Bashkësia më e rëndësishme është ajo për të cilën ne do të jepnim edhe jetën. Në kohërat e ndryshme ky subjekt ka qenë një familje, një klan, një fis, një bandë, një klasë, një sekt, një qytet, një shtet ose një komb. ( McDonald, McDonald, 2006: 112 112 ). Të gjitha këto subjekte u ndërtuan në kohë të caktuara me rregulla e ligje të caktuara. Një zhvillim të veçantë njohën qytetet-shtete greke, të cilat në një masë njohën qeverisjen e demokracisë së drejtpërdrejtë (Në gjuhën e sotme demokraci e drejtpërdrejtë do t¶i thoshim referendumit). Kalimin nga aristokracia në demokraci Athina e përjetoi nën sundimin e Perikleut, që siç thamë e kishte angazhuar Protagorën që të krijonte ligje. Thuhet se e drejta është pasoja e ligjit. Nga këtu rrjedh përkufizimi i ligjit si mendje hyjnore. Ligji është një fjali, një ligjërim, thënë nga i ³urti´, filozofi apo gojëtari ( Mere,2007:30 Mere,2007:30 ). Si Protagora, por edhe sofistët tjerë pohonin ekzistencën e një të drejte natyrore para epokës së shkrimit. Kjo e drejtë natyrore përbëhej nga disa rregulla fikse, të emërtuara si ligje natyrore. Antifoni, sofist bashkëkohës i Sokratit bëri dallimin midis ligjit me ujdi (marrëveshje) dhe ligjit natyror.Ligji dhe natyra janë dy norma dhe dy sisteme të kundërta, shprehej ai. Sipas tij ligji me ujdi nuk mund të krijojë një rend politik të drejtë. Fakti se drejtësia nuk garantohet nga ligji me ujdi, pasi ujditë janë të brishta dhe të pasigurta, megjithatë nuk do të thotë se nuk do të ketë një drejtësi të mundshme brenda shtetit. Por, është e pamundur të vendoset harmonia brenda shtetit, pa përdorur natyrën si normë. Sipas tij jeta është e barabartë, jo sipas ligjit por sipas natyrës. Urdhrat e ligjit të ujdisë, sipas Antifonit janë të tepërta, përderisa ato të natyrës janë të domosdoshme. Ai shkoi aq larg sa që guxoi të barazonte
grekët me barbarët, sepse të barabartë janë nga vetë natyra, shprehej ai ( Mere,2007:16 ( Mere,2007:16 ). ( Lexoni: Antiphon Lexoni: Antiphon The Sophist ) Sofistët në një mënyrë apo tjetër u munduan t¶i jetësojnë ligjet brenda shtetit ( Mere, ( Mere, 2007:17 ). Ndëshkimi i drejtë është në të mirë si të individit që ndëshkohet, po ashtu edhe të grupit që ka dhënë ndëshkimin, thoshte Sokrati sofist ( McDonald, McDonald, 2006: 28 ). Që një ligjvënës të jetë i dobishëm, duhet të ketë virtytin më të lartë si pikësynim. Ai duhet të synojë gjithmonë një shtet me njerëz të lirë e të zgjuar dhe me harmoni të brendshme. Duke e renditur në rend të parë për nga rëndësia zgjedhjen e udhëheqësve shtetërorë.´Është e rëndësishme që shteti të organizohet në atë mënyrë që marrëzia e një personi të mos shkaktojë rrënimin e shtetit´ thotë Sokrati i madh ( Midgaard, Midgaard, 2007: 32 ). 32 ). Sokrati ishte qortues i rreptë i sofistëve edhe pse edhe vetë ishte sofist. Ai besonte në arritjen e së vërtetës, që ishte plotësisht i kundërt me Gorgiasin. Ishte një gjeni i cili përveç një arsyetimi të jashtëzakonshëm dhe rigoroz, zotëronte edhe një ngrohtësi personale dhe një ndjenjë humori. Ai kishte koncept të qartë për njeriun. Sado që kulturat ndryshojnë, ashtu edhe ligjet dhe moralet, ideja e ligjit, drejtësia dhe mirësia mund të përcaktohet po aq me rigorozitet sa edhe ideja e njeriut, thoshte Sokrati. Vetëm atëherë kur secili ka dhe bën atë që i takon, atëherë kemi drejtësi ( Midgaard, Midgaard, 2007:22 2007:22 ). Janë katër virtyte të njeriut si: dituria, guximi, vetëpërmbajtja dhe drejtësia që i bëjnë të përkryer si njerëzit ashtu edhe shtetin, shton më tej Sokrati ( Midgaard, Midgaard, 2007: 26 ). Për shkak të varfërisë së tij ai nuk mundi të ndjekë vetëm se një ³kurs të shkurtër´ mësimi nga sofistët, për çka Platoni më vonë pikërisht për shkak të marrjes së parave për mësim nga ana e sofistëve do t¶i quajë ³Shitës të mallrave shpirtërore´ ( Samuel Samuel Enoch Stumpf: 30 ). Sokrati në fund do të bie viktimë e indinjatës popullore, dhe u dënua pikërisht si sofist. Miqtë e tij deri në fund u përpoqën të bëjnë të mundur ikjen e tij, por Sokrati nuk pranoi. Ai ishte i bindur se po të ikte duhej të injoronte, dhe me anën e kësaj të dëmtonte Athinën dhe procedurën e saj të ligjeve. Ligjet nuk janë përgjegjës për gjyqin dhe dënimin tim, por akuzuesit. Me këtë ai konfirmoi respektin e tij hyjnor për ligjet e atdheut, duke zbatuar edhe dënimin e gjyqit ( Smuel Smuel Enoch Stumpf:43 ). Si të thuash Sokrati ishte një njeri havale që mund të ndalte në rrugë cilindo që ecte me kapadaillëk, duke i bërë pyetje tinëzare të cilave ai nuk dinte t¶u përgjigjej. Këtë gjë e bënte sidomos me njerëzit e mëdhenj të kohës së tij. Me admiralë dhe strategë, për të ditur ç¶ishte guximi; e bëri me gjykatësit, për të ditur ç¶ishte drejtësia; së fundi e bëri edhe me profetët dhe falltarët, për t¶u treguar atyre se ata nuk dinin fare për çështjet priftërore dhe fetare. Sokrati pati shumë imitues, por të gjithë këta rivalë u shuan para Platonit, mendimet e të cilit tërësisht mbështeteshin në argumentet e sofistëve ( Gadamer, Gadamer, 2008: 49 ). 49 ). Platoni ishte nxënësi i Sokratit dhe u lind po thuaj në të njëjtën kohë kur vdiq Perikliu ( McDonald, McDonald, 2006:19 ). 2006:19 ). Edhe pse filozofia e Platonit është shumë më e gjerë se problemet politike, ai gjithë jetën e tij është marrë me problemin themelor të funksionimit të shtetit ( Midgard, Midgard, 2007:19 2007:19 ). Shteti është njeri në përmasa të mëdha, thoshte Platoni. Origjina e shtetit është një reflektim i nevojave ekonomike të njeriut. E nevojat e njeriut nuk janë të
kufizuara me kërkesat e tija fizike, sepse qëllimi i tij nuk është thjeshtë një mbijetesë, por një jetë më e lartë se ajo e një kafshe. Një shtet fillon të ekzistojë, sepse asnjë individ nuk është i vetëmjaftueshëm´ Ai nxjerr konkluzionin se si në rastin e një anije ku autoriteti i një timonieri bazohet në njohurinë e tij për lundrim, ashtu edhe anija Shtet duhet të udhëhiqet nga një që ka njohuri të përshtatshme ( Samuel Samuel Enoch Stumpf:46 ). Çrregullimi i shtetit shkaktohet nga disa rrethana që sjellin çrregullim te individi. Si tek individi edhe te shteti energjitë e pakontrolluara të dëshirave dhe veprimeve shpirtërore çojnë në anarki të brendshme ( Samuel Samuel Enoch Strumpf:70 ). Drejtësia në shtet është pikërisht si drejtësia tek individi. Ajo është produkt i qëndrimit të çdo njeriu në vendin e tij, dhe bërjes së detyrës që i takon ( Po Po aty ). Sipas tij, Shteti duhet të jetë i përbërë nga filozofët, që duhet të jenë më të zgjedhurit dhe më të merituarit, dhe që do të duhej të kujdeseshin për ligjet. Si problem bazë të teorisë së shtetit ai shtroi pyetjen se:³Kush duhet të sundojë´ duke dhënë edhe përgjigjen e vetme të arsyeshme: Jo të paditurit, por të diturit e të mençurit; jo turma, por ata pak më të mirët ( Popper, Popper, 2009:43 2009:43 ). E të zgjedhurit më të mirë, nuk duhet të kenë interesa të tjera, përveçse ato të shtetit. Duke e krahasuar ligjin me recetën e doktorit, Platoni thotë se: ajo mund të ndryshohet ose rregullohet nga doktori sa here që gjendja e pacientit ndryshon ( McDonald,2006:59 McDonald,2006:59 ). Kurse Sokrati thoshte se ligjdhënësi duhet ta bëjë gjithë shtetin të lumtur ( Aristoteli, 2003:46 ). Në veprën e tij ³Shteti´ Platoni paraqet mendimet e Sokratit, për nevojat e domosdoshme të cilave nuk mund t¶ju shmanget shteti. Një shtet për të mbijetuar thotë ai duhet të ketë luftëtar të mirë, ose ³roja´. Ata duhet të jenë të guximshëm dhe të vullnetshëm, si dhe me natyrë agresive. Mirëpo agresiviteti dhe egërsia ndaj armikut të jashtëm duhet të shndërrohen në butësi dhe përzemërsi për bashkëqytetarët, për ndryshe nuk mund të sigurohet harmonia e brendshme ( Midgaard, Midgaard, 2007: 21 ). ( Lexoni: Lexoni: Platon - Der Staat ) Në librin ³Republika´ nëpërmjet monologut të një ´Athinasi të panjohu´ e që duhet të jetë vetë ai, thotë se: shteti që miraton mira ton ligjet për këtë k ëtë apo atë klasë, e jo për të mirën e përgjithshme në vend, ato nuk janë ja në shtete sh tete politike por parti! Në atë shtet ku ligji nëpërkëmbet dhe nuk ka autoritet, ai ngarend drejtë shkatërrimit ( McDonalld,2006:63 McDonalld,2006:63 ). ( Lexoni : Platon - Republika ) Republika ) Gjithsesi Platoni e ngre në qiell madhështinë e ligjit, duke e lidhur atë me respektin që e meritojnë prindërit ( McDonalld, McDonalld, 2006:64 2006:64 ). Ai gjithashtu kritikoi sistemet e ndryshme shoqërore, duke vlerësuar negativisht edhe demokracinë antike. Duke qenë prezent në gjyqin që iu bë mësuesit të tij, Sokratit dhe duke duke parë paaftësinë e kësaj demokracie, për të nxjerr udhëheqës të mëdhenj, si dhe mënyrën se si ajo trajtoi një nga qytetarët e saj më të mëdhenj, si Sokratin, ai kishte filluar të nxirrte përfundime negative për Demokracinë. ( Samuel Samuel Enoch Stumpf:46 ). Me ekzekutimin e Sokratit, Platoni ishte deziluzionuar thellësisht që çoi deri te largimi i tij nga jeta politike. Parimi themelor i demokracisë, thoshte Platoni, është e drejta e barabartë, dhe marrja pjesë e të gjithëve në zgjidhjen e problemeve shtetërore. Por ky rregullim bëhet i keq sepse
populli nuk është mjaft i arsimuar për t¶i zgjedhur ata që me urtësi do ta udhëheqin shtetin. Andaj dhe një demokraci e tillë shpesh kalon në tirani ( www.syri3.com ( www.syri3.com ). ). Pikërisht kjo na jep arsye të mbështetemi në një formë qeverisjeje që jo vetëm duhet të drejtojë sipas ligjeve, por edhe duhet qeverisur brenda kuadrit ligjor ( Midgaard, Midgaard, 2007:31 ). 2007:31 ). Duke shprehur indinjatë për demokracinë në rënie të Athinës, Platoni thotë se:asnjë nuk shqetësohet se çfarë ka bërë më parë një njeri që i futet politikës. ³Ata e mbulojnë me nder e lavdi, vetëm sepse ai thotë se e do popullin´ e në një shtet të tillë tirania rri në përgjim. ( Midgaard, ( Midgaard, 2007:28 ). Thelbi i një demokracie është lejimi i lloj - lloj kënaqësie individuale, thoshte Platoni. Duke qenë tejet shpërfillëse për origjinën e njeriut, demokracia do të ngrejë në postet publike gjithkënd që di të shpallë veten si miku i popullit. Është tipar i demokracisë që t¶i hutojë të rinjtë me terma lavdërues dhe përkufizime të pasakta: anarkia quhet liri, shpërdorimi quhet madhështi, paturpësia quhet gjallëri, salltanetet quhen nevojë ( McDonald,2006;53 McDonald,2006;53 ). Thirrjen demokratike për liri e bën më të lehtë që udhëheqësit pa parime të gjejnë rrugën për në majë. Por kur virusi i lirisë përhapet gjerësisht, kur edhe fëmijët edhe qenët bëhen anarkist, fillon reaksion i dhunshëm. Njerëzit i drejtohen pushtetarit që u premton atyre se do t¶i çlirojë nga kjo barrë. Despoti merr përsipër, ndëshkon, mundon, shpik koka turku dhe është i pamëshirshëm me kritikët ( McDonald, McDonald, 2006.54 ).
LIG JI ËSHTË FI JA E ARTË QË E LIDH SHOQËRINË ( Aristoteli ) Bashkësia shoqërore krijon familjen dhe shtetin. Kurse shteti sipas natyrës së vet është mbi familjen dhe mbi secilin veç e veç, sepse tërësia është medoemos më e rëndësishme se pjesët, thotë Aristoteli në veprën e tij ³Politika´ ( ³Politika´ ( Aristoteli, 1978:8 ). E mira të cilën e synon shteti është drejtësia, dhe kjo është dobi e përgjithshme ( Aristoteli, 1978: 102 ). Dhe ajo që e bën shtetin të mirë nuk është rasti por, dituria dhe vendimi i lirë ( Aristoteli, 1978, 265 ). Rendi është ligj. Prandaj më mirë është të sundojë ligji se sa dikush ndërmjet qytetarëve. Të kërkosh që të sundoj ligji do të thotë të kërkosh që të sundoj Perëndia dhe Ligjet.. Kurse të kërkosh të sundojë njeriu do të thotë t¶i lejosh edhe kafshës të sundojë ( Aristoteli, Aristoteli, 1978:118 ). Është e pamundur që shtetin, i cili nuk është i rregulluar mirë ta udhëheqin njerëzit më të mirë ( Aristoteli, 1978:141 ). Stabil është vetëm ai rregullim shtetëror në të cilin barazia sigurohet sipas vlerës personale dhe ku çdo kush posedon atë që i takon ( Aristoteli, 1978:186 ). Një shtet i rregulluar mirë duhet të kujdeset që kurrë të mos veprohet kundër ligjit, na mëson Aristoteli i madh, duke tërhequr vërejtjen se është detyra e burrave të shtetit se jo e cilitdo qytetar ta njohë të keqen që i kanoset shtetit që në fillimin e saj ( Aristoteli, Aristoteli, 1978: 190 ). Ai më se njëzet vjet kishte qëndruar në Akademinë e Platonit. Ishte i njohur si tutor apo ndikues i fuqishëm i Aleksandrit të Madh, pushtues ky më i njohur i të gjitha kohërave ( McDonald, McDonald, 2006.76 ). Duke qëndruar pranë Aleksandrit, Aristoteli pati rastin të
udhëtojë qytet më qytet ku i sistemoi dhe krahasoi 168 kushtetuta. Ishte i pari që përdori metodën krahasuese të analizës, dhe erdhi në konkluzion se shtetet ngriheshin dhe shembeshin më së shumti për shkak të faktorit të brendshëm, konkluzion ky që shkakton debate edhe në ditët e sotme ( Mings, Mings, 2008: 23 ). 23 ). Njeriu që nuk mund të jetojë në bashkësi ose të cilit nuk i nevojitet asgjë, sepse është i mjaftueshëm për vete, thotë Aristoteli, nuk është pjesë e shtetit, por është ose bishë ose Perëndi ( Aristoteli, 1978: 9 ). Kurse shteti do të bëhet shtet vetëm atëherë kur masa e bashkuar do të jetë në gjendje të plotësoj të gjitha nevojat e saj ( Aristoteli, Aristoteli, 2003:36 ). Është qëllimi i natyrës që njeriu të jetojë në një polis (shtet). Vetëm njeriut i është dhënë gjuha dhe vetëm ai ka një perceptim të së mirës dhe të së ligës, të së drejtës dhe të së padrejtës. Vetëm ai ndërton shtet me qëllim racional. Kështu, njeriu kur përsoset është më i miri ndër kafshët. Por nëse ai veçohet nga ligji dhe drejtësia, atëherë ai është më i keqi ndër to. ( McDonald, McDonald, 2006: 100 ). Ligji shtetëror i shkruar, thotë ai, është një zgjatim i së drejtës natyrore, të cilit duhet bindur. Duhet të ketë fuqi detyruese ³Ne nuk bëhemi të mirë apo të këqij prej natyre´ thotë Aristoteli. Pa ligjin ne nuk mund të bëhemi të mirë. A duhet ligjvënësi ta drejtojë legjislacionin legjislacionin në të mirë të shumicës? Aristoteli thotë se ligjvënësi nuk duhet të orvatet që të kënaq qoftë disa njerëz të mirë, qoftë shumicën jo aq të mirë, por të bëjë atë që është në të mirë të tërë polisit (shtetit) ³dhe të mirës së përbashkët të qytetarëve të tij´ ( Mcdonald, Mcdonald, 2006:117 ). Ligji duhet të sheshoj kontradiktat që përçajnë qytetarët, dhe duhet të përmirësoj jetën në shtet. Asnjë njeri apo grup nuk duhet të jetë sovran. Vetëm ligjet duhet të jenë të këtilla ( McDonald, McDonald, 2006:116 ). Ai gjithashtu e ndante të drejtën nga morali, një mendim ndryshe nga Platoni i cili e moralizonte jetën politike ( Mere, Mere, 2007:30 ). E Vetmja e drejtë është ajo që rregullohet me ligj i cili vendos vendos raportin e drejtë midis detyrimeve dhe ndalimeve. Shteti nuk mund të drejtohet mire nëse nuk ka njerëz të cilët kujdesen për rregullin, e në shtetet e vogla, nevojitet një numër më i vogël i organeve të pushtetit dhe rendit ( Aristoteli,2003:231 Aristoteli,2003:231 ). Aristoteli thoshte gjithashtu se ligjet duhet nxjerrë sipas rregullimit shtetëror, e jo rregullimi shtetëror të drejtohet sipas ligjeve. Për rregullimet shtetërore Aristoteli A ristoteli thoshte se: ³Karakteristika e përbashkët e demokracisë dhe e tiranisë është lufta kundër njerëzve të shquar të cilët i zhdukë në mënyrë sekrete dhe publike dhe i persekuton si kundërshtar dhe pengesë për pushtetin e vet . ( Aristoteli, 2003. 198 ).
LIG JI ËSHTË GRAMATIKA E QEVEIS JES SË BOTËS Nuk mund të flitet për drejtësi nëse mungon natyra zbatuese e drejtësisë, thoshte Markus Tullius Cicero ( Mere, Mere, 2007:30). Ligji i vërtetë është arsyetim i drejtë vetëm atëherë kur është në pajtim me natyrën. Të gjitha ligjet e shkruara që thyejnë ligjin e natyrës duhet vulosur si të padrejta ( Midgaard, Midgaard, 2007: 59 ). 59 ). Një ligj i shkruar, nuk mund të quhet ligj, në qoftë se përmbajtja e tij nuk përputhet me porositë e arsyeshme mbi të mirën dhe të
keqen. ( Midgaard, Midgaard, 2007: 59 ). 59 ). Kur aftësia për arsyetim ³është ngulur dhe zhvilluar plotësisht te një njeri, aty është ligji´. Ligji i natyrës është ³mendimi i arsyeshëm i njerëzve´. Atë e gjen thjesht në mendimet e një njeriu racional. ³Ligji më i lartë (themelor) ka ekzistuar në të gjitha kohët dhe u krijua para ndonjë ligji të shkruar, dhe mbi të gjitha para se të krijohej shteti´ thotë Cicëro (Midgaard, 2007:58). Bindja B indja ndaj ligjit, li gjit, mbajtja e fjalës fj alës së dhënë respektimi i marrëveshjeve, janë detyra morale. Kurse ligji është vetë urdhri. Andaj dhe Ciceroni shtron pyetjen, duke dhënë edhe përgjigjen se: ç¶na qenka pra ligji? ´Ligji është gramatika e qeverisjes së botës, tërësia e rregullave që këshillojnë dhe ndalojnë.´
Markus T. Cicero
Qëllimi i ligjit është që ³t¶i sigurojë shtetasit, integritetin e shtetit dhe ta bëjë jetën e shtetasve të lumtur dhe paqësore´ thoshte Cicëro. ( Midgaard,2007:59 Midgaard,2007:59 ). Ai kërkonte zgjidhjen e mosmarrëveshjeve përmes procesit ligjor në një periudhë të pazakontë trazirash politike, kur stabiliteti i Republikës Romake ishte në rënie ( McDonalld, McDonalld, 2006:159 2006:159 ) Cicëro shpjegonte se mungesa e karakterit njerëzor e veçanërisht shthurja e njerëzve të mëdhenj ka ndikuar në çuarjen e Romës drejtë tiranisë. ( Midgaard, ( Midgaard, 2007:57 ). Në periudhën e Mesjetës teologë e filozofë të njohur, në një mënyrë apo tjetër i bashkuan këto dy disiplina, duke arritur edhe kulmin më të lartë të mendimit filozofik në këtë kohë. Një ndër ta është edhe Shën Augustini i cila na dha mendimin gjenial për gjithë pushtetmbajtësit duke thënë se: ³Pa drejtësi, ushtrimi i pushtetit politik s¶është tjetër veçse kusari´. Ligji natyror thotë ai është kapje nga intelekti njerëzor i parimeve të përjetshme. E kur shteti bënë ligj, ligjet e tilla duhet të jenë në përputhje me ligjin natyror, përndryshe nuk do të kishin karakterin e ligjeve dhe as nuk do të kishim një shtet. ³Ashtu si një bashkësi, që është një shtresë njerëzish, dhe se nuk ka njerëz që nuk janë të bashkuar në një ligj të pranuar, po kështu nuk ka as ligj që të mos jetë i bazuar te drejtësia: prandaj, atje ku nuk ka drejtësi, nuk ka bashkësi´. Nuk mund të ketë drejtësi kolektive pa drejtësi individuale. Sepse, në qoftë se kjo drejtësi nuk
gjendet tek asnjë njeri, ajo nuk mund të gjendet as edhe në një bashkësi njerëzish ( Samuel ( Samuel Senoch Stumpf:144 ). Nga ana tjetër, Thomas Akuini italian Akuini italian i kohës së Mesjetës i njohur si teolog, të gjitha veprat e tija i realizoi duke u mbështetur te veprat e Aristotelit. Ai bashkoi në një sintezë pikëpamjet e filozofisë klasike dhe teologjisë ( Samuel Samuel Enoch Stumpf. 168 ). Këto dy disiplina luajnë rolin plotësues gjatë kërkimit të së vërtetës nga ana e njeriut, thoshte ai. Ligjet njerëzore janë formuar për të drejtuar sjelljen e komunitetit, në mënyrë që të sigurohet një shoqëri e rregullt. Ligji në radhë të parë drejtohet nga ³arsyeja hyjnore´. I takon arsyes që të drejtojë gjithë aktivitetin njerëzor. Ligjet humane duhet të përshtaten me Ligjin e Natyrës, shprehej Akuin. ( A.Mingst, 2008:25 ). Pra parimet e përgjithshme të ligjit natyror krijojnë ligjet njerëzore. Ajo që është e re rreth ligjit njerëzor, është se ligji është ligj vetëm sepse ai dekretohet nga sovrani. Kurse, ³çdo ligj njerëzor njerëzor ka aq drejtësi nga ligji natyror sa ai rrjedh prej ligjit natyror´. Në qoftë se në ndonjë pikë, shmanget nga ligji natyror, ai nuk është më ligj, por një shtrembërim i ligjit. Disa ligje janë të padrejta, sepse janë në kundërshtim me të mirën hyjnore. Këto janë ligjet e tiranëve ( Samuel Samuel Enoch Stumpf:184 ). Stumpf:184 ). Zbatimi i vullnetshëm i ligjit nga princi lejon që ai të jetojë ( Mere, Mere, 2007:51 ).
Thomas Akuini
Shteti thotë Akuini është një institucion natyror. Ai ka vazhduar teorinë e Aristotelit nga e cila ai ka marr frazën se ³njeriu për nga natyra është kafshë shoqërore´ ( www.njefjale.com ). www.njefjale.com ). Bashkësia njerëzore të qeveriset nga një njeri i vetëm, thoshte ai (ky mendim na kujton preferencat e sotme globale për qeverisjen botërore). Ligji është parim i jetës politike, që udhëheq themelimin e tërësisë shoqërore. Kurse ³Pushteti për të bërë ligje i takon bashkësisë së qytetarëve ose shumicës. Njerëzit janë të vetmit krijesa të Zotit që mund të veprojnë mbi të mirën dhe të keqen. Ligji për njerëzit është caktuar nga Zoti në përputhje me kushtet dhe prirjet e tyre ( Midgaard, Midgaard, 2007: 61 61 ). Por rënia në mëkat është pika vendimtare e kthesës në historinë e njerëzimit. Është fundi i një kohe kur njerëzit jetonin plotësisht sipas arsyes ³Kur njerëzit i kthyen shpinën Zotit u futën nën ndikimin e dëshirave shqisore. E njëjta gjë ndodh me secilin nga ne, sa më shumë që i kthejmë shpinën arsyes´ thotë Tomas Akuin ( Midgaard, Midgaard, 2007: 61 ). 61 ).
NUK MUND TË KETË LIG JE TË DRE JTA ATY KU NUK KA N JË USHTRI TË MIRË. ( Machiavelli Machiavelli)) Machiavelli e modernizoi politikën me të rejat që solli, duke e zhvendosur mendimin politik drejtë një teorie jo fetare shtetërore. ( Samuel Samuel Enoch Stumpf: 200 ). Machiavelli i pari hartoi teorinë e racionalizimit praktik, duke e shpërfillur mendimin mesjetar. Ai nuk i njohu ligjet e larta, siç ishin ato që kishte zbërthyer Akuini, por futi laiken në politikë, duke e transmetuar te të tjerët me një të folur të përditshme, duke e thjeshtësuar kështu politikën dhe duke e bërë mjaft të parashikueshme ( Samuel Samuel Enoch stumpf:206 ). Shteti, qoftë republikë apo principatë autokratike duhet të ketë vetëm një qëllim thotë Machiavelli: Ruajtjen e tij dhe mbajtjen e pushtetit me ta vendosur atë! (Jacoby, 2006:103). Në veprën e tij ³Princi´ që u bë proverb për dinakërinë, mashtrimin dhe pabesinë në politikë ai shkruan: ³ajo që e motivon veprimin e princit themelues është të japë ligje shumicës dhe pikërisht, nga dhënia e ligjeve pra nga ngritja e shtetit, gjykohen veprat e Princit. Për çdo shtet tjetër, të ri apo të përzier, baza kryesore janë ligjet e mira dhe armët e mira. Por nuk mund të ketë ligje të mira atje ku nuk ka armë të mira, dhe ndryshe, ³ka ligje të mira atje ku ka armë të mira¶¶( Guchet, Guchet, 2001: 20 ). ( Lexoni: ( Lexoni: Nikollo Machiavelli - The Prince )
N.M achiavelli
Kalimi nga një rend i vjetër në rendin e ri, është sfidë për sundimtarët thotë Machiavelli. Ata ndeshen më vështirësi të mëdha, pasi që të themelosh një rend të ri do të thotë të zëvendësosh disa ligje dhe zakone ekzistuese, me ligje dhe zakone të reja. E është në natyrën e njerëzimit që vështirë pranon ligjet e reja. Ai që fut ligjet e reja bënë armiq të gjithë ata që përfitojnë nga rendi i vjetër, duke fituar disa përkrahës të plogët të cilët do të
përfitojnë nga rendi i ri ( Mere, Mere, 2007:67 ). Ligjet sipas Machiavellit kanë rëndësi të madhe për zhvillimin e kraterit njerëzor dhe kjo na bën të pyetemi se sa e madhe është rëndësia e tyre ( Midgaard, Midgaard, 2007: 75 ). Veti e njeriut është që të luftojë me ligje, me rregulla, me ndershmëri dhe besnikëri. Veti e kafshës është që të luftojë me forcë dhe me dinakëri. Mënyra e kulluar njerëzore nuk mjafton dhe shpesh njeriu detyrohet të përdorë mënyrën e kafshës. Princi i përkryer duhet t¶i zotërojë të dy këto natyra, natyrën e njeriut dhe natyrën e kafshës ( Guchet, Guchet, 2001:32 ). 2001:32 ). Machiavelli me mendimet e tija novatore mësonte drejtuesit politikë që të mos silleshin sipas etikës së krishterë, e cila do të sillte shkatërrimin e tyre. Ky mendim vinte nga fakti se etika e krishterë njeriun e shikonte si ³qenie të dobët, e cila mund të bëhej lehtësisht pre e njeriut të lig´. Që njerëzit janë të këqij, ishte një fakt më se i qartë për Machiavellin. ( Samuel ( Samuel Enoch Stumpf: 205 ). Për këtë ai i nxiste sunduesit që të zhvillonin artin e mashtrimit, sepse ishte i bindur se vetëm individët mendjehollë dhe dinakë mund të mbijetonin në artin e rrezikshëm të qeverisjes. Të mendosh për sjelljet politike sipas rregullave morale, do të thotë të zbulosh veten përpara gjithë rreziqeve. Për këtë arsye në vend të kërkesës për moral, ai futi indiferencën. ³Njerëzit janë mosmirënjohës, të paqëndrueshëm, fals, frikacakë, të pangopur dhe për aq kohë sa ju jeni i famshëm, ata janë plotësisht me ju... por kur sundimtari ka vërtetë nevojë për ndihmë, ata t¶i kthejnë krahët´ ( www.njefjale.com ). www.njefjale.com ). Machiavellizmi ³sot është një sinonim i një politike force, të paskrupullt dhe pa moral, në dobi të së cilës të gjitha mjetet janë të mira.´ ( Jacoby, Jacoby, 2006:100 ). Duke shprehur mendimin se çdo qytetar duhet ta thotë mendimin e tij mbi një projektligj, Machiavelli lartësonte republikën, që karakterizohet nga dominimi i lirisë. lir isë. Vetëm dhënia e mendimit mendimi t të qytetarëve thotë ai jep mundësi që të nisesh nga baza të drejta. Ai shpjegon gjithashtu për domosdoshmërinë e shpërblimit për shërbimet që personat i bëjnë shtetit, si dhe nevojën e dënimit për shkeljen e ligjit. E nëse një person i shpëton dënimit sepse i ka bërë shtetit një shërbim, atëherë liria ndihet e kërcënuar ( Midgaard, Midgaard, 2007:76). I çuditur nga dekadenca e përgjithshme shoqërore e Italisë së ditëve të tij, ku edhe papët ishin të korruptuar, ai thoshte: Është e kotë të kërkosh diçka të mirë në vendet e korruptuara ( Samuel Samuel Enoch Stumpf:205 ). Atje ku pjesa më e madhe e popullsisë është e korruptuar dhe ligjet nuk kanë forcë detyruese, duhet vendosur një pushtet i lartë, me dorë mbretërore dhe pushtet absolut, për të frenuar lakminë dhe korrupsionin e të fuqishmëve, do të shprehej Machiavelli ( Midgard, Midgard, 2007: 78 ). Në mënyrë të veçantë, ai trajton mundësitë që i hapen një populli për të qenë i lirë, nëse më parë ka qenë nën një princ, dhe më vonë pa luftuar vetë ka fituar një qeverisje të lirë republikane. Ai në këtë rast bënë krahasimin me një kafshë të mbyllur në kafaz që lihet e lirë: Ajo është pre e lehtë për kafshët e egra. Në të njëjtën mënyrë edhe populli që sapo ka dalë nga robëria dhe nuk i njeh mjetet e mbrojtjes e të sulmit dhe nuk njeh princin dhe rrethanat, do të bjerë shpejt nën një zgjedhë të re që mund të jetë më e rëndë se e para ( Midgard, Midgard, 2007:79 ). 2007:79 ).
MENDIMTARËT MODERNË MBËSHTESIN SHTETIN E SË DRE JTËS Thuhet se formula moderne e shtetit të së drejtës është shpikur nga Zhan Bodini . Ai thoshte se,sovrani nuk është sovraniteti. Qeveria e shtetit caktohet nga sovrani me vullnetin e tij dhe me një kohë të caktuar. Nga këtu del se bërthama e këtij mandati është ligji, sepse ligji është vepra e vullnetit të sovranit ( Mere, Mere, 2007:89 ). ). Pra ligji si vepër e vullnetit njerëzor të sovranit dhe jo e vullnetit hyjnor, apo pjellë e natyrës, karakterizon konceptin e modernëve për ligjin. Lidhja e ligjit me vullnetin e sovranit me një fjalë përmbys konceptet antike dhe mesjetare për të drejtën. ( Mere, Mere, 2007:90 ). Shteti i së drejtës nënkupton qeverisjen e gjërave të veçanta sipas normës të së drejtës thotë Bodini, duke shtuar se shteti i së drejtës varet nga përpjekja për të pajtuar vullnetin e qeverisësve me normat juridike të sovranit. ( Mere Mere 2007:92 ). 2007:92 ). Kurse ajo që e dallon një shoqëri kusarësh apo piratësh nga shteti është që të parët mblidhen për të bërë krime e të dytët bashkohen për hir të ³drejtësisë´, do të shprehet Hugo shprehet Hugo Grotius në Traktatin ³për të drejtën drejtë n e luftës dhe të paqes´. Aty H.Grotius si jurist që ishte nuk bënë përpjekje për të moralizuar të drejtën, por për të përshtatur juridikisht rregullat morale. Detyrimi moral sipas tij na mëson (detyron) të mos lakmojmë të mirën e tjetrit, të respektojmë ujdinë (marrëveshjen) dhe fjalën e dhënë e rregullat e saj imponojnë atë që duhet të jetë. ( Mere, ( Mere, 2007:100 ).
Thomas Hobbes
Shoqëria evropiane e shek. XVII, ishte e pushtuar kryesisht nga dy përvoja historike. Nga njëra anë bëhej fjalë për tmerrin e luftërave fetare, dhe nga ana tjetër ishin zhvillimet
shumë të mëdha të arritura nga shkencat natyrore. Këto dy përvoja i bashkoi në veprën e tij Hobsi ( Jakoby, Jakoby, 2006:112 ). 2006:112 ). Thomas Hobbes shtetin e quante ³Laviatan´. Laviatan ishte libri i parë në filozofinë politike dhe shoqërore ( Samuel Samuel Enoch Stumpf:217 ). Është njëra prej biblave të Anglisë, thesar i urtësisë morale e politike, kryevepër më e madhe e filozofisë politike që është shkruar ndonjëherë në anglisht ( Guchet, Guchet, 2001: 64 ). 64 ). ( Lexoni Lexoni librin: Thomas Hobbes - Leviatan ) Hobsi i lindur më 1588 është një prej atyre intelektualëve të mëdhenj që lindin dy apo tri here në shekull. ( Guchet, Guchet, 2001: 62 ). 62 ). Nëna e tij ishte një grua shumë e ndjeshme andaj dhe Hobsi gjatë tërë jetës së tij u quajt si njeri i pamposhtur, por që ³trembej si fëmijë´! Ai jetoi në një periudhë të historisë angleze që nuk ishte aspak e volitshme për një njeri të prirë pas qetësisë e paqes. Nëpër universitete diskutohej për monarkinë, interpretimin e biblës dhe për të drejtat e ndërgjegjes individuale, të cilat sipas Hobsit dobësonin d obësonin Anglinë, duke përgatitur edhe luftë civile. Për shkak të shkrimi të tij politik (De corporo politico) Hobsi u detyrua të emigrojë në Paris. Gjatë kësaj kohe pati diskutime të ashpra me Rene Dekartin të cilit i dha mësime matematike. Aksi i Hobsit nuk kalonte kah Platoni e Aristoteli por nga Demokriti e Epikuri si dhe sofistët grekë. ( Guchet, Guchet, 2001: 63 ). 63 ). Përderisa për mendimin antik njerëzit duhet të jetonin sipas natyrës, Hobsi shoqërinë politike nuk e mendon si gjendje të natyrës, por si rezultat i një marrëveshjeje ( Mere, Mere, 2007:106 ). Mendimin e Aristotelit se: ³shoqëria politike është një fakt natyror´, Hobsi e quan budallallëk. Sipas tij njeriu kërkon shoqëri vetëm kur ia do interesi, vetëm kur ia do nevoja. Kurse shoqëria politike është fryt artificial i një marrëveshjeje vullnetare, e një llogaritje interesash. ( Guchet, ( Guchet, 2001: 67 ). Njeriu nuk jeton i vetmuar. Ai jeton në një shoqëri i rrethuar nga njerëz të tjerë të ngjashëm me të. Ky fakt quhet kushtëzim natyror i njeriut ( Guchet, Guchet, 2001: 65 ). E dimë, thotë Hobs se në rregullat e luftës dominojnë dy virtyte kryesore siç është forca dhe dinakëria, atëherë atë që e përvetëson dikush (me forcë apo dinakëri) i takon atij dikush për aq kohë sa është në gjendje ta mbrojë. Ja pra ku e çon njeriun ³kushtëzimi i tij natyrorë´, shprehet ai! E për ta shpëtuar njeriun nga kushtëzimet natyrore, duhet krijuar një fuqi të papërballueshme e dukshme dhe e prekshme. Ajo është shteti apo dukuria publike. Është ³Njeriu´ artificial që do ta bënin njerëzit natyror dhe që do të merren vesh përmes një pakti ( Guchet, Guchet, 2001: 67 ). Njerëzit lidhin një kontratë ³me njëri tjetrin´ që të drejtën natyrore dhe absolute t¶ia kalojnë një të treti. Pra është fjala për grupim me marrëveshje rreth një personi të përbashkët për të gjithë. Kështu shumica e bashkuar te një person i vetëm sipas Hobsit quhet Shtet. ( Mere, Mere, 2007. 107 ). Dhe ata tash quajnë të drejtë apo të padrejtë vetëm atë që e urdhëron sovrani. As që mund të parafytyrohet ndryshe. Vallë a nuk e kishin pranuar vullnetarisht që ky të ishte përfaqësuesi i tyre?! Sigurisht që ky pushtet i pakufizuar ka edhe gjëra të pavolitshme, por mos vallë njeriu në këtë jetë e ka rrugën e shtruar me lule, pyeste gjeniu Hobs ( Guchet, Guchet, 2001: 71 ). Për Hobsin njeriu është qenie me dëshira, me një fjalë ai është dëshira vetë. Të krijosh epërsi mbi tjetrin, pra të kesh pushtet mbi të është dëshirë themelore e çdo qenieje. Vetëm vdekja është ajo që i jep fund këtij pasioni. Gjendja natyrore e njeriut, sipas Hobsit është
dënimi për të lakmuar gjënë e tjetrit. Njeriu dëshiron që të ketë sa më shumë për veten, pa marr aspak parasysh të afërmit e tij ( Jacoby: Jacoby: 2006:113 ). 2006:113 ). Njerëzit do ta kalonin kohën duke e shqyer njëri-tjetrin sikur të mos ishin të pajisur nga arsyeja ( Jacoby, Jacoby, 2006: 114 114 ). Andaj vetëm ligji i përbashkët përcakton normën e përgjithshme të barazisë. E ligji fillon vetëm atëherë kur ka një sovran, pasi si në kuptimin juridik ose ligjor, një ligj është përcaktuar si komandë e sovranit. Që në primitivizëm njerëzit i njihnin ligjet natyrore dhe në një lloj mënyre edhe i zbatonin. Por vetëm pas vendosjes së sovranit mund të ekzistojë një rregull ligjor, sepse vetëm atëherë krijohet aparati ligjor. Thelbi i drejtësisë sipas Hobsit ishte të zbatosh marrëveshjen të cilën e ke bërë për t¶iu t¶ iu bindur sovranit .´ ( Samuel Samuel Enoch Stumpf:226 ). Nuk mund të flitet për gabime dhe as për ndalesa, pa një ligj pozitiv të pranuar nga të gjithë, që u imponohet të gjithëve, dhe vendos se çka duhet të bëjmë e çka nuk duhet të bëjmë. ( Mere, Mere, 2007:105 ). Asgjë nuk mund të quhet e padrejtë nëse nuk i referohemi ligjit. ( Midgaard, Midgaard, 2007:91 ). 2007:91 ). E drejta sipas Hobsit nuk ka dhe nuk mund të ketë veçse një burim: Shtetin. Sovrani ka të drejtën absolute të qeverisë, dhe gjithmonë shtetasit i nënshtrohen atij. ( Samuel Samuel Enoch Stumpf:225 ). Gjithsesi Hobsi ishte për një shtet ligjor, ku do të mbretërojë ligji. Ai thotë se sovrani mund të heqë ligjet, me të cilat nuk është i kënaqur. Kurse ligji më i mirë është ai që është për të mirën e shoqërisë dhe para së gjithash që kuptohet lehtë. ( Midgaard,2007:92 ). Midgaard,2007:92 ). Ligjet nuk janë bërë për të penguar ekzistencën e njerëzve, por për t¶i udhëhequr ata. Ato i ngjajnë ³atyre gjerdheve, që nuk bëhen për t¶i ndaluar udhëtarët, por për t¶i mbajtur në udhën e duhur´. E sovrani duhet t¶u garantojë shtetasve të vet barazi ndaj ligjit e taksave publike. Duhet t¶u garantojë shtetasve mirëqenie materiale, të luftojë papunësinë, të ndihmojë ata që janë të paaftë për të punuar, duke mos i lënë ³në dorën e mëshirës private´, shprehej Hobs ( Guchet, Guchet, 2001:73 ). 2001:73 ). Sovrani, thotë ai, ka edhe një detyrë tjetër: Ai duhet të jetë përherë i suksesshëm. Nëse nuk mund t¶u sigurojë shtetasve të vet sigurinë e duhur, gjë që është qëllimi i tij i vetëm, atëherë këta shtetas nuk do të kishin më asnjë detyrim ndaj tij. Ky është i vetmi përjashtim që mund të bëhet në kalimin e të drejtës natyrore te secili. Askush nuk do të mund t¶u mohonte këtyre shtresave të drejtën natyrore absolute për të mbrojtur vetveten. Shtetin e mbron pohimi i prerë dhe ushtrimi i plotë i të gjitha tagrave nga ana e sovranit. Nëse ky do të hiqte dorë sadopak prej tyre, kjo do të ishte vdekjeprurëse ( Guchet, Guchet, 2001:74 ). 2001:74 ). Nuk duhet harruar se shtetin të cilin e ndërton autori ynë është i krishterë. E për këtë ai thotë: ³nëse njerëzit do të ndodheshin në gjendjen natyrore, atëherë duhet pranuar se çdo i krishterë do të kishte të drejtë ta interpretonte shkrimin e shenjtë sipas mendjes së vet. Por nuk ka një kishë më vete e një shtet më vete. Një qeverisje shpirtërore a një qeverisje lëndore:´ ( Guchet, Guchet, 2001:76 ). Asnjë autoritet i pretenduar shpirtëror nuk është krijuar për të shemëruar me pushtetin Sovran. Askush nuk ka përse t¶u shërbejë dy zotërave ( Guchet, Guchet, 2001.77 ). Me një fjalë Hobsi as që interesohet për të vërtetat e mirëfillta fetare. Asnjë ³mistikë´!!!. Shtetin diskutimet politiko-fetare mund ta degdisin në varr ( Guchet, ( Guchet, 2001:78 ). E
paqja sigurohet vetëm duke ju nënshtruar autoritetit sovran shpjegon gjeniu Hobs. Ai nuk u kërkon shtetasve të vet që të besojnë, por që të binden.
LIG JI DUHET TË JETË SI VDEK JA, ASKUSH S'MUND T·I SHMANGET ATI J ( Monteskjë ) Monteskjë më 1748 në Gjenevë botoi librin ³Fryma e Ligjeve´, hartimi i së cilës kishte zgjatur 20 vjet. vjet . E kam shkruar këtë vepër për të provuar se ligjvënësi duhet të karakterizohet nga fryma të moderimit, sepse e mira e politikës dhe ajo morale ndodhen gjithmonë brenda dy caqeve, - thoshte ai ( Guchet, Guchet, 2001: 122 122 ). Ky nuk është thjeshtë një libër, por një jetë, pohon Faguet ( Guchet, Guchet, 2001: 119 119 ). ( Lexoni Lexoni librin: librin: Montesquieu - De L'esprit des Lois )
Monteskjë
Kurse disa të tjerë vlerësuan se: ³Kjo vepër qysh prej krijimit të diellit është e vetmja që mund ta ndriçojë botën më mirë´ ( Guchet, Guchet, 2001.160 ). Ndryshe nga filozofët tjerë, Monteskjë mendonte edhe për mundësinë e ndikimit të shkaqeve fizike që mund të kenë mbi ligjet. Ligjet i përshkruan si një ³lidhje të nevojshme të ardhura nga natyra e gjërave´. Ai thotë: ³Me sa duket ligjet lidhen me fizikën e vendit, me klimën e ftohtë, të nxehtë apo të butë, me cilësitë e terrenit, me shtrirjen e madhësinë e tij´.Më vonë merret edhe me nocionin psikologjik e kolektiv të çdo kombi, i cili ashtu si edhe klima ndihmon të krijohen mënyra qeverisjeje ( Guchet, Guchet, 2001: 121 121 ) Përcaktimin që Monteskjë i bënë ligjeve ³Si raporte të nevojshme që rrjedhin nga natyra e gjërave´ na bën të nënkuptojmë divorcin e plotë nga konceptet teologjike-politike tradicionale të ligjit. Edhe para se të bëheshin ligjet ka pasur raporte drejtësie, thotë Monteskjë. Duhet ditur edhe gjendjen në të cilën ndodhej njeriu para se të krijohej shoqëria: në një gjendje të tillë ai varej nga ligjet e natyrës. Të thuash se e
drejta fillon vetëm me atë që urdhërojnë apo ndalojnë ligjet është sikur të thuash përpara se të bëje një rreth të gjitha rrezet nuk ishin të barabarta ( Guchet, ( Guchet, 2001: 123 ). 123 ). Njeriu si qenie fizike, thotë Monteskjë, i thyen pa reshtur ligjet e Zotit dhe ndryshon ligjet e veta. Duhet pasur kujdes thotë thot ë ai që ³ligjvënësit´ ³ ligjvënësit´ të t ë mos ndryshojnë frymën e përgjithshme të një kombi´( Guchet, Guchet, 2001:155 ). Ajo që është vendosur nëpërmjet ligjeve duhet reformuar po me anën e ligjeve, kurse zakonet dhe sjelljet e vjetra mund të ndryshohen vetëm me zakone dhe sjellje të reja. ( Guchet, Guchet, 2001:157 ). Monteskjë dallon dy tip ligjesh: Ligjet civile, që nënkuptojnë ligjet që lidhen me krijimin e shtetit dhe ligjet politike, që nënkuptojnë ligjet që lidhen me ruajtjen e shtetit. Monteskjë si teoricien i shtetit historik, dallimin konceptual të ligjit civil dhe ligjit politik e sheh si të pandashëm në shtetin historik kur ai është i themeluar ( Mere, Mere, 2007:131 2007:131 ). Analiza e shtetit nënkupton bashkëjetesën institucionale të ligjeve civile dhe politike. ( Mere, Mere, 2007:132 ). 2007:132 ). Fuqia e shtetit është një edhe pse me tre pushtete të ndara, gjyqësori, legjislativi dhe ekzekutivi. Koncepti i fuqisë së shtetit mund të perceptohet vetëm nëse vendosim ligjin (pra lidhjen) që rregullon raportin e pushteteve midis tyre ( Mere, 2007:34 ). E shteti është i konsoliduar vetëm atëherë ku bashkëveprojnë tre pushtetet ( Mere, Mere, 2007:41 ). Ligjet varen nga natyra e qeverisjes madje edhe nga parimi i qeverisjes. Kur flasim për parimet e qeverisjes, atëherë rrjedh përfundimi se korrupsioni i qeverive pothuajse gjithmonë fillon nga korrupsioni i parimeve: kur parimet qeverisëse korruptohen, atëherë edhe ligjet më të mira bëhen të këqij dhe kthehen kundër shtetit. Kur parimet janë të shëndosha, edhe ligjet e këqija ³kanë efektin e ligjeve të mira´, sepse forca e parimit ³tërheq rreth vetes gjithçka´. ( Guchet, Guchet, 2001: 125). Ashtu sikurse edhe Aristoteli, Monteskjë virtytin e vlerëson si parimin bazë të demokracisë. Ai thotë: ³si për për shtetin dhe interesin e përgjithshëm përgjithshëm duhet të sakrifikohet çdo gjë, të gjitha orekset tua´! Në demokraci udhëheq shumica. Nëse demokracia funksionon keq dhe ligjet e saja nuk zbatohen më, atëherë do të thotë se shumica është e korruptuar. Kjo është një e keqe e pariparueshme që do të thotë se ³Shtetin e ka marrë lumi´. ( Guchet, ( Guchet, 2001.127 ). Në këso rastesh ³Republika katandiset në një kufomë dhe forca e saj qëndron vetëm te pushteti i disa qytetarëve, ndërsa gjithë të tjerët, tanimë janë shthurur´. Virtytet, thotë Monteskjë, nuk guxojnë të shuhen. Prandaj dhe në qeverisjen demokratike më tepër se kudo, ndihet nevoja e arsimimit, sepse vetëm nëpërmjet arsimimit mund të ngulitet në mendjen e të miturve vetëmohimi, dashuria për ligjet dhe atdheun, dhe mund të arrihet që interesi publik të vihet përmbi interesin vetjak. ( Guchet, Guchet, 2001.128 ). Liria politike nuk është aspak se mund të bësh ç¶të duash, thotë Monteskjë. Liria nuk është pushtet i popullit, por pushtet i ligjeve, thotë ai. Ligji e saktëson lirinë politike. Kur janë në fuqi ligjet atëherë edhe populli është i lirë. Liria politike e një qytetari është ajo qetësi shpirtërore që rrjedh prej mendimit se ai ndihet i sigurt, e për të pasur këtë liri duhet pasur një qeverisje të ³tillë ku asnjë qytetar të mos ketë frikë prej një qytetari tjetër´. Por jo të gjitha qeverisjet e moderuara e sigurojnë këtë liri ( Guchet, ( Guchet, 2001.139). Nuk mund të bëhet fjalë për liri nëse pushteti gjyqësor nuk është i ndarë prej pushtetit ligjvënës dhe prej pushtetit ekzekutiv, thotë i madhi Monteskjë.
ASG JË E LIG JSHME NUK KA FORCË NËSE NUK KA LIG JE TË FORTA´ ( Rusoo )
Å
³Çdo qeverisje e ligjshme është republikane´ thoshte qytetari i Gjenevës, siç e quante me plot krenari veten Zhan Zhak Rusoo. Rusoo, jetoi në kohën e iluminizmit apo epokën e arsyes siç quhej shekulli i tetëmbëdhjetë. Tani më dominonte mendimi se arsyetimi njerëzor është drejtuesi më i sigurt i fatit të njeriut ( Samuel Samuel Enoch Stumpf:280 ). Parimet të cilat Monteskjë vetëm sa i kishte cekur, Rusoo kishte ndërmend që t¶i shtjellonte me hollësi, në veprën e tij ³Kontrata sociale´, duke dhënë përgjigje në pyetjen pse ligjet e kësaj shoqërie në të cilën qeverisin njerëzit, janë legjitime? ( Samuel Samuel Enoch Stumpf:283 Stumpf:283 ). ( Lexoni: Lexoni: J.J. Rousseau -The Social Contract ) Contract )
usoo J.J.R usoo
Thënia se ³njeriu nga natyra ishte i mirë dhe vetëm institucionet tona shoqërore e kishin bërë atë të keq´ u bë inspirim për të gjitha shkrimet e tij të mëtejme. Njeriu lind i lirë, por atë kudo e kanë lidhur me vargonj!!! Si mund të bëhet i ligjshëm një ndryshim i tillë, pyeste Rusoo. Nuk ekziston e drejta e më të fortit, në një shoqëri me institucionet e saj ( Midgaard, ( Midgaard, 2007:99 ). Nëse duhet të bindesh për hir të forcës, atëherë nuk është e nevojshme të bindesh as për hir të detyrës, në mënyrë urdhëruese,thotë Rusoo. Detyrimi ndaj shoqërisë nuk mbështetet as mbi autoritetin natyror të babait, as mbi ndonjë autoritet tjetër të pretenduar si ³natyror´ e si të lindur për të komanduar (me këtë mendim Rusoo hedh poshtë disa pikëpamje të mendimtarëve se marrëdhëniet midis të parëve të shtetit dhe atyre që janë poshtë, u përngjasin marrëdhënieve të babait me fëmijët e tij). Themeli i vetëm i ligjshëm i detyrimit është konvencioni që zbatojnë të gjithë anëtarët që duan të hyjnë në shoqëri. Pra gjithçka gjithçk a rrjedh nga angazhimi i lirë i atij që vendos të detyrohet. detyr ohet. Pakti
shoqëror, thotë Rusoo mund të jetë i ligjshëm vetëm atëherë kur del nga një marrëveshje e njëzëshme ( Guchet, Guchet, 2001: 168 ). Bazë e paktit shoqëror në formulimin e Rusos është ³vullneti i përgjithshëm´, i cili shprehet me Legjislacion:³Legjislacioni duhet të dal nga të gjithë. Legjislacioni duhet të vlejë për të gjithë´. Ai thoshte se jo ³laviatani´ i Hobsit por vetëm ³vullneti i përgjithshëm´ është ai që mund të drejtojë forcat e shtetit në përputhje me qëllimin për të cilin ai është krijuar, dhe që pa dyshim është e mira e përbashkët ( A.Mingst, A.Mingst, 2008:24 ). Në kontratën shoqërore të gjithë janë të barabartë para ligjit. Kurse ligji i pa ratifikuar nga populli, nuk është ligj, thotë Rusoo. Paanshmëria në legjislacion, është një kusht i domosdoshëm për të pasur drejtësi ( Midgaard, Midgaard, 2007: 102 102 )! Ja se si e shpjegon legjislacionin e paanshëm. Ai thotë se duke u futur njerëzit në gjendjen shoqërore, veprimet e tyre marrin karakter moral, që më parë nuk i kishin. Në vend të impulseve fizike dhe lakmisë, futet drejtësia. Njerëzit fitojnë liri morale që i bën zot të vetes, ³sepse impulsi i lakmisë është skllavëri dhe bindja ndaj ligjit, që ka vendosur vet, është liri´. Një njeri që ndjek drejtësinë, e lakmisë, pa dyshim që kërkon të zgjedhë atë që është më e mirë nga pikëpamja e paanshmërisë, aty ku ndodhen interesat e kundërta. ( Midgaard, ( Midgaard, 2007: 102 ). 102 ). Në sytë e Rusos ligji është diçka e shenjtë.... Pushteti i shenjtë i ligjeve mund të ndalohet vetëm atëherë kur bëhet fjalë për të shpëtuar atdheun. Në këtë rast siguria publike plotësohet me një akt të veçantë...( Guchet, Guchet, 2001:194 ). 2001:194 ). Politikanët e kohëve k ohëve të t ë hershme hershm e thoshte Rusoo, flisnin gjithmonë për p ër moralin m oralin dhe virtytet, kurse këta tani flasin vetëm për tregti dhe para. Patriotizmi është virtyti më i lartë për njerëzimin thoshte ai ( Samuel Samuel Enoch Stumpf: 284 284 ). Andaj, zemra e tij e lënduar, te ligji shikon ilaçin e vetëm ndaj tekave dhe arbitraritetit të pushtetmbajtësve. Ligji është më sublimi i të gjithë institucionve njerëzore. Ai është një ´frymëzim hyjnor´ ( Guchet, Guchet, 2001: 178 ). Përderisa vetëm sovrani, pra populli i organizuar, mund të bëjë ligje, atëherë ligji nuk mund të jetë i padrejtë. Asnjë qeveri nuk do të mund të dilte përmbi ligjet, përderisa çdo qeveritar është një i deleguar i sovranit. Ligjet nuk janë tjetër veçse regjistra të vullneteve tona, do të shkruante Ruso ( Guchet, Guchet, 2001: 179 179 ). Prandaj dhe nuk është puna vetëm të hartosh ligje të mira në vetvete, por duhet edhe të vështrosh me kujdes nëse populli për të cilin i ke caktuar këto ligje është ³përgatitur që t¶i durojë´ ato. ( Guchet, ( Guchet, 2001: 184 ). 184 ). Kur thotë se ³çdo qeverisje e ligjshme është republikane´ Rusoo me këtë ka në mendje edhe sistemin qeverisës; demokracinë. ( Mere, Mere, 2007: 136 ). Një vëzhgues shkruan se: ³Asnjë publicist para Rusoit nuk i ka mohuar sovranitetin mbretërve.´Te Rusooi ³sovrani´ dhe ³populli´ janë një. Vullneti i shprehur në ligj s¶mund të jetë tjetër veçse ³Vullneti i popullit´. E nëse populli është qendra e çdo vullneti dhe mendimi në një shtet, kjo mundëson zbatimin e këtij vullneti në pushtet, pusht et, thënë troç ³qeveri´.Parim i sovranitetit sovraniteti t është ligji. Pra pushteti s¶është veçse një detyrim që rrjedh nga parimi fillestar, nga vet vullneti, apo nga sovraniteti. Kurse ta ruash sovranitetin do të thotë ta ruash vullnetin vullnetin e përgjithshëm kundrejt vullnetit të veçantë ( Guchet,2001: Guchet,2001: 192 192 ). Për Rusoon sovrani, nënkupton numrin e përgjithshëm të shtetasve për një shoqëri të dhënë. Kurse vullnetet e shumtë të shtetasve mund të
konsiderohen si një vullnet i përgjithshëm, sepse çdonjëri prej tyre është pjesë e marrëveshjes sociale ( Samuel Samuel Enoch Stumpf: 286 ). Si edhe Hobsi, Ruso pushtetin më të lartë sovran e shikon te pushteti ligjvënës dhe pushteti ekzekutiv ( Midgaard, Midgaard, 2007:105 ). Mendimet politike të Rusos ngjajnë fort me ato të Aristotelit por e reja që sjell Rusoo është se ai e vë theksin mbi rëndësinë e bashkëveprimit të të gjithë pjesëtarëve të shoqërisë, në mënyrë të veçantë në nxjerrjen e ligjeve ( Midgaard, ( Midgaard, 2007: 107 ). Ai thoshte se sovraniteti është i pandashëm për të njëjtën arsye se është edhe i patjetërsueshëm. Të ndash sovranitetin qysh në parimet e tij, do të thotë ta vrasësh atë. ( Guchet, Guchet, 2001: 174 ). 174 ). Çdo qytetar është i detyruar t¶i shërbejë shtetit përderisa këtë e kërkon sovrani. Ai na kujton gjithashtu se shtetasit që i binden sovranit nuk i binden kujt tjetër përveçse vullnetit të tyre. Me një fjalë Ruso sovranitetin e kurorëzon me autoritetet më prestigjioze, duke arritur që të bëjë edhe zëvendësimin e shprehjes të monarkut absolut Luigjit absolut Luigjit XIV ³Shteti ³Shteti jam unë´ me shprehjen ³shteti jemi ne´ ( Guchet, Guchet, 2001.177 ). Kështu, nëse duam forcimin e shtetit nëpërmjet ndërtimit të institucioneve të qëndrueshme, asnjëherë nuk duhet menduar që ta bëjmë atë të përjetshëm. Duhet vetëm të mendojmë se si t¶ia zgjasim jetën sa më shumë, duke e pajisur me një kushtetutë që të ngrejë pengesa më të efektshme kundër rrezikut të tiranisë dhe anarkisë thotë Rusoi. ( Guchet, Guchet, 2001: 192 ). 192 ). Ai njihej si zëdhënës i demokracisë dhe shtetit ligjor. Demokracia thoshte ai, është formë qeverisjeje ku populli i organizuar jo vetëm që voton ligje, por dhe vendos edhe për masa të veçanta që duhen marr për ekzekutimin e tyre. Zhan Zhaku ishte ithtar i votimit të drejtpërdrejtë të ligjeve. E nëse ligjet janë produkt i një vullneti të përgjithshëm sovran, atëherë çdo individ është autor i vërtetë i këtyre ligjeve, dhe në këtë mënyrë çdo njeri i bindet vetëm vetvetes ( Samuel Samuel Enoch stumpf: 287 ). Por nuk do të ekzistoj ndonjëherë demokraci e mirëfilltë. ³Vetëm po të ekzistonte ndonjë popull perëndish, do të kishte qeverisje demokratike. Një qeverisje e tillë kaq e përkryer nuk i përshtatet njerëzve´, thoshte Ruso ( Guchet, Guchet, 2001: 199 ). 199 ).
KUR E LEXO J KANTIN KAM BIND JEN SE PO QËNDRO J NË N JË DHOMË TË NDRIQUAR ME DRITË ( Gëte ) Përderisa Machiavelli në rend të parë e vinte politikën, filozofi Emanuel Kant i Kant i cili bëri epokë me emrin e tij, në rend të parë e vinte moralin. Morali, thoshte ai ³Është norma e përgjithshme për vlerësimin moral të veprimeve´. Ai ishte mendja më e ndritur e filozofisë së perëndimit, duke u dalluar me pyetjen që parashtroi ³Si është e mundur metafizika´? Ai përgjigjej: ³metafizika nuk është e mundur, sepse ajo do të jetë metafizikë´! Me këtë Kanti jo që deshi t¶i kundërvihet metafizikës, por dëshironte të shpjegonte sipas tij mossuksesin e saj. Në fakt Kanti racionalizmin metafizik, e quajti ³dogmatizëm i kalbur´ ( Samuel ( Samuel Enoch Stumpf:292 ). Shekulli i tetëmbëdhjetë, kohë në të cilën jetoi Kanti na është i njohur me Stumpf:292
shtete absolutiste, duke u dalluar në Evropë me Ludvikun XIV, i cili veshur me rroba gjuetari, bërtiste ³Shteti jam unë´!
Immanuel K ant ant
Siç thamë, Kanti para se të fliste për politikën flet për moralin. Të veprosh drejtë thoshte ai është njësoj sikur të lidhësh ndjenjat e dëshirat dhe ta lësh veten të drejtohesh nga konsiderata racional. Ligji moral na drejton të veprojmë në një lloj mënyre, jo që të bëhemi të lumtur, por që veprimet tona të jenë të drejta thotë Kant, ndërkohë që ligji moral na kërkon të shkojmë drejt së mirës supreme. ( www.njefjale.com www.njefjale.com ) Për të pasur ³Dhuratat e lumturisë´, shëndet pasuri, pushtet e të tjera, njerëzit bëjnë gjëra të tilla, që mund të dëmtojnë jo vetëm veten por edhe të tjerët ( Midgard, Midgard, 2007: 134 134 ). Por,´Njeriu thotë Kant duhet ta shikoj veten si një lloj ligjvënësi, për të gjitha ato që bën´. Kurse ligji si i tillë jo vetëm që duhet të përfshijë të gjithë njerëzit, por gjithashtu duhet të ketë mbështetje nga të gjithë. ( Midgaard, Midgaard, 2007: 135 ). Një ligj është i drejtë vetëm dhe vetëm kur ka mbështetjen e të gjithë atyre që kanë të drejtë të marrin pjesë në vendosjen e ligjeve. Mirëpo nëse autoritetet politike nxjerrin ligje që nuk mbështeten nga të gjithë, atëherë edhe padrejtësia gjen vend. ( Midgard, Midgard, 2007: 1389 ). 1389 ). Askush nuk duhet t¶i nënshtrohet një ligji, të cilin nuk e ka miratuar vullnetarisht. Njeriu është i detyruar të veprojë në përputhje me vullnetin e tij. ( Midgaard, Midgaard, 2007:136 ). ³Asnjë nuk mund të më shtrëngojë të jem i lumtur sipas mënyrës së tij. Secili ka të drejtë të kërkojë lumturi sipas mënyrës së vet, pa cenuar lirinë e tjetrit´ thotë Emanuel Kant ( Midgaard, Midgaard, 2007: 137 ). Shteti thotë Kant ³është bashkim i një grupi njerëzish mbështetur në disa ligje juridike´ ( Mere,2007:156 Mere,2007:156 ). Shteti nuk është fryt i rrethanave të rendit natyror. Përkundrazi Shteti është fryt i arsyes, ashtu siç është vet e drejta thotë ai. Pra Kanti e nxjerr konceptin e së drejtës nga arsyeja, dhe nënshtrimin e shtetit nga ideja e së drejtës. Përderisa dallimin e pushteteve në n ë shtet sht et ai e gjykon gjyko n si nënshtrim të ³subjekteve´ndaj autoritetit të shtetit, pra ndaj ligjit të menduar si pushtet. E ligji me të cilin ngarkohet sovrani, është mëshirim i gjallë hyjnor, andaj si i tillë është dhe i shenjtë, do të shprehet Kant. ( Mere, Mere, 2007:159 ). 2007:159 ).
KONKLUZION Asnjë përgjigje të saktë, për çështje të caktuar nuk do të mund të siguronim, pa bërë një hulumtim sipas standardit. Historia na mundëson që të gjejmë përgjigje jo vetëm për çështje të caktuara të kohës por në një apo mënyrë tjetër edhe të parashikojmë të ardhmen. Përkundër asaj se filozofia u mbështet kryesisht në fuqinë e fjalës, teoricienët e filozofisë mundësuan që rrugëtimi i njerëzimit drejt zhvillimit të jetë më i parashikueshëm. Pjesë e konsiderueshme e përfaqësuesve të filozofisë, si ajo klasike ashtu edhe moderne studiuan shtetin dhe udhëheqësit e tij ( tij ( Poper, Poper, 2009:22 ). 2009:22 ). Fritz Weismanni filozofët i vlerësonte si një lloj të veçantë njerëzish kurse filozofia sipas tij duhej soditur si një çështje specifike e tyre ( Poper, Poper, 2009.5 ). Karl Poper mendonte mendonte se ³të gjithë njerëzit janë filozofë, edhe pse disa janë më shumë filozof se të tjerët¶¶. Kurse Filozofia e Madhe siç e quan Poper filozofinë parasokratike greke, i del përpara pothuajse tërë filozofisë akademike dhe profesioniste ( po aty:6 ). Sido që të jetë, filozofët në të gjitha kohërat bënë kërkime substanciale për të gjetur një sistem qeverisës, dhe mjetet për ta realizuar atë. Gjithsesi për çdo sistem respektimi i ligji u mendua si arma më e fortë e qeverisjes. Kurse ligjet e drejta duhet të kenë një ushtri të mirë, mendonte Machiavelli. Ligji duhet respektuar nga të gjithë, jo vetëm si rregull detyruese shtetërore por edhe si vepër atdhetare. Të kujtojmë me këtë rast Sokratin, i cili e pranoi dënimin me vdekje, edhe duke e vetë zbatuar atë, përkundër se e dinte që nuk ishte fajtor. Duke shërbyer si shembull ai donte të tregonte se për ta ngritur shtetin duhet respektuar ligjet e tij, duhet respektuar ligjet e përcaktuara nga vet ai popull. Qoftë ligji natyror sipas teorive klasike, apo ai njerëzor, sipas teorive moderne, patën një qëllim, edukimin e shoqërisë njerëzore. Realizimi i ligjeve sa më të përshtatshme për shoqëritë, si dhe mënyrat sa më të suksesshme për t¶i implementuar janë në kërkim të vazhdueshëm. Përderisa respektimi i ligjit tregon nivelin e lartë kulturor të një shoqërie. Çdo shoqëri do të ecë përpara me ligjet e saja, por sot globalizmi kërkon ligje të reja, kërkon ligje të pranuara nga të gjitha shoqëritë. Ligji universal global do tµjetë edhe tematika e studiuesve të kohës tonë moderne. Shoqëria njerëzore do të perfeksionohet vetëm duke i perfeksionuar ligjet si dhe duke i respektuar ato.
