JOSE 1. RUIZ OLABUENAGA MANA ANTONIA ISPIZUA
LA DESCODIFICACION DE LA VIDA COTIDIANA METODOS DE INVESTIGACION CUALITATIVA
Universidad de Deusto BILBAO
LA DESCODIFICACION DE LA VIDA COTIDIANA
Métodos de Investigación Cualitativa
O Universidad de
susto - Apanado I - JSOSO BILB,AO ISBN: 8L.7485-126.2 Depósito Legal: 81.1 630.89 Gesiinsr-i- C.! d? Ibarsusi. 3 - 48004 BiLB.40
PUBLICACIONES de l a UNIVERSIDAD DE DEUSTO
.. . ..- .. .. i
1
.. . .... -.--
V«liitiicii 7
l . Autorcs v;isios: Ilrh~itiisiiio 2. PEDRO URIARTE: I'sico-sociología 'I'Cciiic»-Bcon61nica 3. E. BASEII;A y S. IIKQIII.IO: Siicio1ogi:i y Vit~lciici:~ 4. JOSE MARIA MAKDONES: 11i;ilCctic;i y Socicdacl Irracional 5. PEDRO URIARTE: Psicosociolngín de la Organiz;~cióii 6. ANTONIO YABAR MAISTERRENA: Cainbio Social y DcsasroIlo Econ6mico 7. IOSE lGNAClO RUIZ Ol.Al3l.)liNAC;A y M" ANI'ONIA ISI'IZUA: La Dcscodificacióii (Ic la ViclnCoti
Aii;ilisis c Iiifor~ric C ~ A l ' l ' l ' ~ 1 1IV: . ~ ~1.A l ~ ~ l ' l < l ~ V l Sl~,Nl~O('Al)A 'l'A
CAI'I'I'UI.0 V: 1.A liN'I'I
;i y ('oiitiiil 103 I'r~~ccsii y Miitiviicii>i l (i'l I:I Aiiilisis y cl I~~ ..................................................... 175 L;is I:iises .................... . ............................. . . .............................176 Húsiliiedii ilel Coiiseriso Míiiiiiio .................................................... 170 <:API'I'LILO VII: ANAI.ISIS I)li ~0N'l'liNII)O .. . Iiiirodiiccioii ................................................................................ IXI l'exlo y Coiitexio .................... . . . .......... .............................. 1Xh Lectura e Iiilerencin ................................ . . .. . . . . 189 Pasos del Aiihlisis Cualiiniivo A . , ................................................................................ Iiiirodiiccioii 219 ........................................ Los Textos Viieles ........................... 219 .. La Coiisiruccio~iile uiia Ilisi»riii ..................................................... 223 Los Ilegisiros y los Coiitroles .......................................................... 226 El Relato Final ................................................................................. 228 C'Al'ITUl.0 IX: A~l'l'Ol3lO~il
. .
.
1
!
1 1
i
; 1
. .
!
,:,
1
.ii
sci- c(1iiocirl;i (iiicde ser una tCciiica ciialit;iiiva. M i l l s nos avisaha del caricter aiics;iiial tlc la buena investigaci611si~ciológica.EII i-calidad, lodo vale siempre qiic c l investigador especifique cl;it.;iiiierite córii
A / / ¡ I I I [email protected];-Ag(~te ~I I.cir~;i. ,jiiiiir> (le 1989
1-l;ice iiiios pocos :ii~iiscscrillíii qiic "los sociólogos iiciieii li.cciientemente algo así coiiici iiii coiii[ilc,jo (Ic i~it'criori~l;~d. il 111l i o w de dcfiiiir el objeto de su cieiicio, coi1 icspccio a 111s 1isic61og~)s:[iiciis:iii qiic I;i ie;ilid:id objeto de l a ~ ~ s i c o i o gcs i ; ~c l iiiclivitliio y qiic 1111rclloIn ~isicologíiitoc;i la realidad. mientras qiie lii reiili
ci611verdadcrii de Iii r c i i l i ( I i ~I~Ilptir IIII~I1iils:i pvr11, e11c ~ i i i l q i ~ icíisii, cr "ctirii~(Iti los hombres coiisidcr~incieriiis situiicioiics coiiio reiilcs, soii reiilcs c i i sus consecuencias". Las ilusiones dc uiia Cpoca soii i;iii rc:ilcs, M a r x no leiiia ritz611, como las carreteras y las máquiiias dc csa Cpoca. Un par de años despuks de l a publicacióii de su " Formas Elementales" h r k h e i m recomendaba a los librepciisadnres l a única forma posible de comprender l a religión. El, que hahia Ii;iblaorl\iiitlos, diversas causas, escori
' "Les formes 616rneniaires
12
et
<'Alil'l'LJl ,O l
Qilil SON
;.
Nitcstiri liriiiicr coiitrict~i1)irilcsioii:il c i i i i c l i i i i i i i ~ l o(Ir Iiis i i i i . l i i ~ l r i s cii:ilil;iliviis tIc iiivcsligiiciiíii s~ici;ilciiiiicitlii, coi1 I:i coiii[iiisici~iii(Ir 1;) Icsis iloclrir;il h;is;itl;i cii iiii cslutliii ii Ii:i viiclto ;i rcciirrir a los iiiétodos cualitativos parri csttitlisi- c l "l'eiitiiiiciio Wcrilici-" y I;i "c~iltiirade la iiiiierte" 1; l~ropósitode ~ iir6gico ii c;iso tlc s u i c i ~ l i ocoiii:igiriso cii iiii iiiiiiiicipio giiipuzco;itio. Eiitreaqiiella lcjaria tcsiscloctoral y c i l c estudio tlc obscrv;icii,ii parlicipatln. iiucslros trabnjos de iiivestigiicitiii Iiaii iiiilizatlo pr«I'~isaiiictiic 10s si~iidcos masivos, los cuestionarios estruciiir;i~I~II:I~:I. 107X. IOXII. 1084. IOXH). a redacción por nuestra ptiitc tlc este Maiiiinl tlc iir6totli>scuriliiativos iio ce a ningún escarmieiiio 11 tIcccpcii,ii coi1 I;i ti~iliziiciC>~i ~)rt~ltiiigiidii c a de los métodos cuiinliiriiiv~is.Mciiris ; i i i t i irsliiiiiilc :iiiii rli's~iiliriiiiiciito
i l u w i ~ f ihiiya iiliicrlo el c;iiiiiiio ;i iiiicvos y iiiejures instrumentos para l a eliisteinologíii sociiil. l'raiii siiiililciiiciiic ilc iliir s:iiisl';icci~iii 11 I;i solicitud repetida de nuestros aliiiiiii«s de 1liie les iiitrotliit.ca~ii~is eii estas técoicas metodológicas que e l CU~~~LLIIIIIII i ~ ~ s i i i ~ ~ c(le i olii i ~licc~~cii~i~~riiiIeS~ci~logía-iioobstantesu iil imporI I I i i l ' i ~ s i s1 1 1 1 I I I I I I I ~ Iiii ~ Itlciiitlo iii;irgiiiadas coiiio técnicas de seguii(l:i ciiicgoríii ciciiiíficii. Esta soliciiiitl vieiie a coiiicidir coi1 la relativa insistencia, que se advierte desde hace iiiios pocos iiños, eii la iiietodología cualitativa frente a los métodos cuantitativos. Fruio rle esta presión lia sido la aparición de artículos, libros y revistiis orieiiiiiil;ts ;iI tlcsiirroll~i,Iii ~ircií'iiiitlizacióny la difusión de las técnicas ciiali~itivas,irsi coiiio Iii ~iiihlicacióii.iii:'is iiiiiiierosa cada vez, de investigacioiies apoyadas e i i csi:is iéciiicas iiids que eii sol'isiicados aparatos estadísticos nialeiiiáiicos. Freiite al "iiioiiopolio" ile l o cieiitílíco qiie, aparentemente han pretendido arrogarse los iiiétodos cuaiititativus, reflejo de una ciencia social positivista, son cada vezriiás frecueiites las vocesqiie reclaiiian una"altemativa"cientlfica ajeiia a iiiia coiicel)cióii iialuriilisia
alejaiiios ile la ~iosiciiiiic ~ u ~ i < l o l i C'icoiircl i;i e11 s i i coiiocida Metodología cuando esci-ilje: "Eii v c ~ (le hiiscar i6ciiic;is ile iiicditlu iiicjores y iii6s rigurosas, sería iiiás I'ecuiido eliiniiiar inuclias teiiiativas sociológicas de medida, buscando una explicacióii tle las iéiiiicos y c.oiicc[iios cliic ;icl;ir;isiii s i Iii sociología presciiic ofrece u pueile ~ ~ r o d u c~iroliicdetles ir iiuiiiéricns y cudles" (1982, p. 22). N o tluilaiiios quc la posiiiiii
1 .-
L. 3.
4.-
5.-
Eii priiiier lugar 111stéciiicus cuiiiitiiativas sufieii un proceso de descrédito geiieralizatlo a1 coiiiproharse la escasa proporcióii de varianza que coiisiguen explicar sdecuadainenie a través de modelos 'estadísticos .. cii~liivez míís sofistic:i~los. l~ i;11l;1 ve/, 111fis ~ Lils v;lriilliles cI;1vcs 1IL.l l l l ~ l o l lcl l~l i l l l t i i ~ l l i v~i~ll~llicrL!ll iiiiciirdcieresoiérico. ;ile.j;iilo
. .
I;ilt,s li.ciiir:is ( M A N O V A . MI)S('AI,, NI!'I'WOI
0.-
7.-
Sc;iii II IIII iicci ~ : i ~ l ; ivsi:is s c x ~ ~ I i c ; i c i o ~(Ir i c sV:III M:I:III~II~~II~IIII ~I:IVC (Ir l:i aceptación dil'uiidid;~ tlc los iiiéioilos curilii~tivos.iio podciiios caer c i i c l simplisnio dc que la sociología. l o iiiisiiio que otras ciciicias próximas, c i i sus más de cicn años dc vigciicia foriii;il. Ii;iyeii olvii1;itlo esl;i tiictodologi;~ para abrazar incondicioiialmciiic los ~>oriiiiciros(Ic las ciciici;is iiaiui-:ilcs y tlc la investigaci6n posiiivista. , ' 'Mas bien habriaquc afiriiiar l o ciirkliciiii. iifiiidc Nisbci. coirio el priiiicr trabajo científico cii sociologí;i, 11ci.o iiri disiiiinuye eii liada e l iiiéi-ito de Durkhciin, el rccoiioccr qiic, ~ i i u c l i o;iiiics qiic Cl, In sociologki curopca. Iiabía sabido combinar l a uhscrvncióii ciiipíi-ic:~ coi1 l a iiifcrciicia sigiiificiiiivri y '?Larla a cabo dciitro de los criterios dc I:i ciciicia" (p. 61). "Sii cxcclciicia estriba en la c«iiihinrici61i del :iii;ilisis iiiiciisivo y cxlcilsivo, ra "Ciiiiiitiii
N:id:i ~ x r i i i i l ci i i ~ ; i g i i i : i r ~ I:is ~ i ~Ii:ciiii.:is r oi:ilii:iliv:is sc:iii ~ i ; i l i i i i i i ~ i i i ~iiiia ~tIc rcciciilc c s c i ~ c l :tlc ~ i~iv~!sIig:ici~íii so~~i;iI. l ,ti i ~ ~ v c s l i g ; ~cci ~i ~; ~i l~i i~; i ~ li;i i v : si110 ~ i i t i I i ~ ~ i r l :lirol'iisiiinc~itc i por 111s i ~ i v c s i i g ; ~ r l ~ ~s or tc~i :si I t ~~ ~ r o v c ~ i i c iIIC i ~ cI:sI sriciolr~gki111 tiiisiiio ([tic por los rlc tiiros i i i i l ~ i i ~ 1:11cs i s coiiiri l;i ;1iiiro111~lrigía o 1;i ~~sicología. Reflejo cii p:irtc de csi;i r i ~ l i i c z idc i tliscipliiias y dc iiivcstigadorcs es la iiiiiltiplicitl;id de térniiiios. Sc le Ilntii:~cii ric:isi~iiics'tiié~orlociiiogi-;ífico' por l a ~prlllll:l i ~ l < ~ l l l i f i ~ : i c itic ó l l los c i l l ~ 3 g r : i l ~clltl ~ s 12 l6cllic;l (le 1;1 l1llscrvilcii,ll ~~:irlicip:ioratoariablcs discrcias, liirtiiiilr ciicsiioiics :il)icri;is ~IKIIrsiriicirir:itl;is y ii Iiipótcsis pcico cl:il~iii:i~l:is~ ~ ~ ~ c r : i c i ~ ~ i i : i l i r i c i i i c . pocos casos taiiibiéii sc r~iticil)c:i los iiiCliirlos ciiiilii;ilivos coiiio uii primer iiivel de acct-ciiiiiiciit~~ ii 1;) ie;ilid;id 1i:it';i. m i 1111scguiitl~i iiivcl. bo una verdadera iiivcstigs~.idiicoi> rigor y ~~riiliiiitlitl;irl iiieio
11 :I 10s
1')
1:reiilc ii csin tlcscrilici611iiii liiiilii ros;itl:i y roii~iiiilicii,Joliii Viiii MH~IICII prefiere el;ib«rar iiiia tlefiiiicióii iliie c:ir:iclcriceestas técnicas eii tériiiiiios IIIII~ de ~)iiriirto o r < l i i r ~ r r i 1t1 o iiiiiiido cotidianode l a vida ordinaria es el iiinrco eii el qiie se ~il;iiitciiiil o s piiilileiiias dignos de investigación a los que se iiii-il~tiyciii:iyor iiiil)or~;iiici;i cliie a los problemas que alteran es1;i riitiiiii si)ciiiI. 1.11 e.~tirrr.iiri.
n
.l.,
; I
( I!
I r e ~ e descril)ir, ~ i ~ I c descod! ,' licar, ~i;i(liicii y s i t e ~ i i el r s i g ~ i i l i c i o ,I 1 1 l ' r c c i ~ e i ~ cei ~ , I i c o s u ;icacce~ii n i s 11 II~CIIOS i i i i ~ ~ r i i l i i i cCII~ ~elt ciiltiiid<) sociiil. i ; l ; i r c i i ; i I i ~ ~ ~ i ve; i o r r siiiil)~~los liiigüíslicos y, ;il Ii~icerlii así, iiiiciit;ii ictliicir lii cIist;iiicii~c i i ~ r eiii~Iic;i(loc iii~liciiclor,cnlre ieorkd y dalos, entre coiiicxi« y acci6ii. Los iii;iici.iales hrutos del estudio cualilalivo se gciieraii cii vivo, próxiiiios al ~ i i i i i l olcriiiaiiente eiiire el observador y l o observado, eiiire iiiducci6ii (datos) y tlcdiiccióii (Iiipótesis), al que acornpaiia una reflexióii aii;ilítica periiiaiiriilc eiilrc l o que se capla tlel exterior y l o que se busca cuarido se viielvc, dcspu6s 111: cicrt:i rel'lcxióii,
! i
,
r
es Dabbs se capi:i iiic.jiii- i I sigiiifii.:itlir clc los il;iios. v i i i r i i i ~ r v i s i : i s:ilos etos, sin ver e l mundo :i tnivCs tlc siis 010s y siii siiiiici-giisc iiii(iiiiisiiioeii sus as. Para estos autorcs. :ilihs. 10x2, 11. 33). particulnrcs cti siiiiacioiics cotici-ci;ts ;i 111sIicchiis iii5s iliic I:i rcali(lat1 dc e n e l agua,cl iii~icli:icliocii:iiiicii-:itlooclscxisi;~cniic qiiiciics ~ i i c i i s ; i ~ i eslos misnios Iicclios. arecen de perspcciiv:is siificiciiics 11:ir:i c:ipt:w 1:ix~is:isqiic Ics estfiii tóximas, p o r l ~ ' ~ u coino c , [irctcii coi1 I;1 :iiii~i.:iiiiicos.Y uii ciiali~ativa.Dos f:iiiiili:is. al iiiciios. se (lisliiii;iii l a ortodoxia de I:i incioc :ilií In iiisislciici;~c i i i6ciiic:is i:ilcs coiiio I:i oI~scrv:ici611 os isiiel l i r q i i o ciitortio :i) el éiifiisis cii csiiitli;ii- Iiis l c i i ~ ' ~ ~ i i c i isoriiilcs ~~:ii-iici~i;i(I:i t i 1:) cnii-cvisi:~t.11 ~ i r t ~ í ' i ~ ~ ~ d~*scIi i l i ~ l :M:iIiiinwski ~tl y l3l11111cr II;ISI:I ~IIIIII~:II t:11 el qiic oriirri:ii, S~~~.;I,IIC~, y ~ C S (1 I.rCIJl:1yll;lsl:l 'l'llylor y l'cliigrcw, p;ii.;i c;l]lt:lr 1:1 rc:lli~l:i~l Itll Ii) I:i pi-iiii:ici;i iIc los :islicciiis s i i l ~ i i i i v i i siIr I:i i ~ i i i i i l i i ~Iiiiiii:ii~;i ~ i : ~ siiliic 1;)s C~~IIIO I:I ven, I:I vivcii y I:I c o ~ ~ s i i - i 111s ~ y cliropiiis ~~ i i ~ ~ l i v i i l i(Slini(Ilcy. ~~is IOXO). c:ii.;iclcrfslic:is trli,jciiv:is. . l'oi- llli-o l:11lo. :l~i;llcccll los l ~ l l c .~ i i - ~ ~ v i l l i c l l111fis i l o
e)
el LISO del leiigii:!je siiiiI~6lico(liis "~Icscripcionesespesas" de Geerth) i i i i s Iiieii i ~ i i cel (le los sigiios iiiiiiiéricos (la estadística).
Estos C~IICO CICIIICIII~\ III:~S O iiiciios CIIIIICS a loclos los planieainienios de iiivcsiig;ic~i~iii i~iiiiIii;iiiv;i1111 Ivs iiii~~iiI<.ii ;iIi;ir~~;ir 1111i i i t l c l e r i i i i i i ~ i l ~ ;igloiiicrailo li iIc i6picoh i;ilcs coiiiii: ;iii;ilisis Ikiioiiiciiiil6gico, esiruciuras de legitimación, csqiiaiias ilc i i i i c r ~ ~ r c i : i c i ~iciiríii i i ~ , rii1iiii;i1, ; ~ i i l i i ~ l i o l o gculiural, ia ;il~reiidizaje cxl)eiiiiiciil;il. co1iiiiiiicnci(5ii siiiili6lic;i, iiiiiliiciiies recreados, eslralegias de riipiurn, iiegociiicióii
r
1.0s i ~ ~ ~ l o c ~l ~~ i si l i ~ i ~ et isvlo~si ~ l isigiiifictiilos i~ii i ~ ~ l e r s i ~ l ~ ; e i sitiiii(Ios iv~~s, y c o i i s l r i i i ~ l ~ y~ s111s , iiiéloilos cii;iiililalivos aiializtiii Iicclios ol>jctivos, exisieiites y soiiiciidos ;i leyes y 1):iiroiies geiierales. 1.0s iiiéir~iiielcrl:i :~ ii CIIII~~OICS e x p e r i i i i e i i l i i l ~ ~los , IIIL~~I~I~IS c i i ~ ~ i i i i t i i ~ i viipres;iii os la i~e;ili'~I;i~l soirieiiéritlol;~ii Co~iirolestliie peniiiioii 1111 e s l ~ i l i oiiliiiiil~iciidoy filtrailo cióii esl>esii y los coiicel~ios c o i i i ~ ~ ~ ~ sdel ¡ v ~Iciigiii!jc is siiiil)iilico. 111s cu;iiitilativ~is ~ ) o rsil ~ x w i e ~irefierciiIii [1rccisi6ii iiiaiciiifiiic:~ y los iiiotlelos esiailíslicos de I;i codific:ici(iii iiiiiiii.i-ic:i. Estas i I i s c r e ~ ) i ~~IIIC, ~ i ~ :I~III
iiii ilistaiiciaiiiiciili,, iiitirc;iiiilo Iiis (lilerciicias y subrayando sus veniajas 1éciiic;is l'iciiic ;! los i i i é i ~ ~ ( lciiaiiiilaiivos. i~s ya airil>uirse iiii;! ci~iidiciúiie l ~ i s t c i i i ~ ~ l ó gque i c a legitimice su utilización, ;ili»ydiiilol:i eii iiiia Iuse Icói-ico cieiiiífica.
~ i l icoiiio i I o iil!jcl~~ revis:ireii qu6medidalos partidarios E l ~ w ó ~ i ~ i i ~ i c : i ~iiciic ile las iéciiic:is ciiiilil;itiv;is Iiiiii logr;itlo sii tlo01e cometido.
2
t
i:l
Il
L a luclia pcrniaiierite qiic sc lihiii eii socirilogí;~, iio iiieiiur que eii otros Binbilosdel iiiuiido iiilelectual eiiirc ilclfiisoies y opoiieiites de las iiiateriiáticas, cxl~lic;igi.;ii ~ ~ ; i i 'Ic i c I:i ~li;iiiiIi;ii ~ i i cr i i l i c i i i i i lo!; ~iiiiiiil;iriiis,l,l ;11~1lclqiic 1111 reci1rr;i ;1l I L ~ I I ~lll;livllliílic~l ~ I ~ I , ~ ~ ~ ~ l l c l ilillollliíliciill~ell lil , l e ~siigiii;itiz:iilidatl' iiiipresciiiclihles pnia poder prcsuiiiir
!> 8
1.
i
,
--
t
críiic:is :I I;IS q i i r se II:III s1111ic~i~l11 el IIICI[IIII~ c x ~ i c r i i ~ ~ cc ~i i ~1;it ;I~sic0111gk1 ~I Soci:iI y CI~ i i i ~ c s l r c(leo ~ l i i l o scotiio 1111 1116tor111(Ic Sociologíii" (1070. 1). I I 8 ) . I1:ir:i 1lnt.i-C 1:) siiiililc siiliosiciiiii iIc qiic los gi;is.Frcnic :icll:i -scrihicniii sil coii~rcitlo:ilrg:il~i'I'.I>. ('ocik y ('1~.S. Rcicli:iri~.c.iic l rliic :ifii-in;iii: < L. 1.:1 c i i ~ i r r l i l i i : i l i ~ : ~(Ir ri~ 111s i ~ i~i l i ~ i sili. iiiiiiirliis (.iiiiio ; i i i i : i ~ ~ í i i i < :pii,.ili. ii~ iiiiiy Iiicii csi;tr Ilcv:iii~lci 11111 UI:II c;iiiiiii~i, i;i~iioc l ~Icl)niccoiiio I:i ~ir:iciic;i iiiciodol6gicos :iciiialcs. Izii iiiicstr:~oliiiii6ii coiistiiiiyc iiii crror dc pci-slicciiv:~ p:ir;irligiiiiíiic;i cliic 1"-oiiiiicvc cs1:i iiici~iiili;itiliilicI~~~I ... ciiirc 111s iii&io
t!
a)
[
Más etif;íticatncntc tod;ivía. Kol~ci-1I'iiiilkiicr ;ib«g:i 11or iiii:iobligada tri;iiigularización y uso cotiiplemciitario tlc :iinh;is iiictodologí;is porqiic: "Actuelmente tenemosuiiacnfennadivisi611dcl trab;!jocn c l csturlio dc la orgaiiizaci611 social ... esta vigorosa balcanizacióti sigiiiiica qiie los niétodos, discíios y :estiones nueva? c i&ovadoras, rara vez c~iciiciilraiiop»riuiiid;id dc iriicrpolenización" (1982, p. 74). Como para C o o k y Rcicliard. Iiis iiioclos vagniiieiiie acoplatlos, secucnciales y controlados de colcccion:ir y rcprcsciiiard;iios coalitaiivos y cuaniit;iiivos, incrementan el valor dc los estudios rlc c ~ i i i i p ociiiográí'icos, auine1it;iii I:i crcdihilit1:iil ~ l siis c ~ l r ~ l i t c c i i i i i yc ssi~iiiiiiisii.:iiigiiítis ~):ii.I:i :i ~ i ~ í c i i cy: ciiircii:~ i miento (le los iiiicvos iiivcsiig;itlorcs ( IOXfi. 11. 75). Eski inisiii:~criiiil):itiliili~l;irc Iii "iirii~íiiciiirc cii:ili~l:i(l y caniida
1 li
Esi:i soluci6n a l a poléinic;~cxisiriiic ciiirc :iiiihos iilios ~ l i6ciiic:is c es 1115s aparciilc qiic rcal puesto quc. s i Iiicii :iliog:i 110r el ISI ~~iiiiiiiii~i iIc tiiiil);is, t i o rcsiiclvc c l prohlcliia de ioiido qiic :i ~ i i c i i i i ( lciil'rciii:i ~i :i :iiiili:is ici11lciici:is. Eti priiiicr lugar, l a aplic:icióii c~~i?iiiiii;i (le :iiiili;is l6ciiic:is. cs tlccir. la Iriaiigulacióii como suelen Ilarii;irla K. I~;iiilkiicry oiros ;iiiio;cs. p;irccc iiiás el resiili:ido tic iin p:icto desigu;il eii c l qiic I ~ i s t i i é t ~ i gic;i, icóric;iiiiciitc irrccoiici1i;ililc coi1 I;i f i l ~ i s ~ ~posiiivist;i, l'ki para locgi) rctliicirl:~;i ~iii;i siiiiplc vciii:!i;i i6ciiic:i. pci-leciaiiiciilc coiiili:iiihlc con las iéciiicas cii;iiiiit;iiivas. El tlckndcr cliic 1;is cii:ilil;iiiv;is soii iiiias iéciiicas iiiás sciisihlcs (no iniciores) qiic siivcii p:ii-;i iiii pritiicr iii»iiiciiio
La posición r c c o i i c i l i ; i ~ l ~~~ ili irliis c i i i c l r i ~ l ~ i l ~ i p í(siipiicstoiiieii;is M i g u e l BcIir511 :iIiog:i por I:I c x i s I c ~ i c i :(Ir ~ IIII;I i i ~ i o l o g í i1115s i lia. Beliráii sostiene qiic: N o cxisle u n inétodo c i c i i i í l i i o i i i i i c r ~y iiiiivris:il. Caso de existir una iiiciotl~ilogí;~ ~~rclcrciici;il ~ I xwxcclcticki;' X cpistcmológica, lautilizacióii rlc I;is ciciici:is ii;itiii-;ilcs iiiiiic;~piietlc servir de modelo o guia para I:is ciciiri:is scici;ilcs. Existen,al inenos,cincii~iiCi~~ilos~Iifcrciiics y ~ i i i ~ í ~ i i ~iitiIiL:il~lcscii iiii~~s funci6ii dcl ohjctci. ~ l ci l, i i i i i x i r i y ilr I:is ~ i r ~ . r i i l ; i r liIr r \ v;iiI:i iiivcsii gacióii: c l Histúi-ico, el ('iriiili;ir:itivi~.cI ('~irrcI:iciiri~:il. cI ('ii;iiiiii:iii\,ir y el Cualitativo (1085. pli. 1-4 1).
)
)
c)
.
Emersoii. por sii p:iric. ~ ~ r c l i cicriiiioccr rr (liir cxisic. 1111 iili,;il riiiiiiiii
27
1i ,i i' ~. ~ t. ~ .~ s ~ I i ~ c i ~ 1111 i i i i ci ~ i i l~i i ici isl i,l i t~i iiiiii s s i i i i [ ~ l cciiiiiodid;idteciiológica,coino pi-ciciiiolilciii;is esliccilicos. Se lijiiii iiieias específicas y utilizati Iéciiicas y leiig~iii.iesespccíli~~os, q ~ i cliil vr7. 1111 seaii iii íiniccis iiiexcliisivos, 11ci-11sí c~l1i;l
1 .- E l iiiéiodo cii;iiiiiioiivo se basa cii Iii 1eorí:i liosiiivisia del ci~iiociiiiicii-
2.-
io, l a ciiiil, iiiotlcl;iil;i práciicsiiiciiie eri e l esquema de las cieiicias ii;it~ii'lilcs, iiiieiiia ilcscribir y exlilic;ir los evetitos, procesos y Ieiiúiiieiios del iiiiiii
I! I ,
1 !
l! N
Ilcviiii iiI ;iii;ilisis (le Ins rcl;icioiics ciiipíric;is b;ise tlc ioda explicación sisieiiihiic:i, cuyo esi~itliotl:i Iiigiir a ciiiiiru tipos blsicos de explicacid11; el ~lcllllctivll,i l l l l l l c i ~ v l ~l~~lcllll'lgicll . (l'llllcillll~ll~ y el gclléiicll. I;i cxisii;~ici;i 11rcvi;i de Liiias i-egiilarida3.- .~.o(l;iesi;i ~,fiscliicil:i ~irysiil)i~iic
.
eii el iiiuiid« si~cialcoiisiiliiyc iiii sisiciiin de regul;iridatles eiiipíi-icns y objetivas observables, iriediblcs, rcl)licables y pi-ctlecibles nieiitalmente.
Aliors bicii, si se p i ~ i i ecii iIiiii tlcl coiiociiiiiciiio ;i(lqiiiriilo ~ i o csic r ~~l;iiiie;i~iiiciiic, iiieiodi~ I6gic<1y se nhrc Iii ~~ui.i~i;i 11iiriiel iiiiciiio
[isio i i o s i g i i i f i c : ~i ~ i i cse ~ i r e c o i i i c ce l :ili:iiitliiiiri iii sitliiict-a la iiiiiiiisv:iliir:ic i ó i i d e l iiiftciilo ~ i o s i i i v i \ i : i Ii:is:itlti c i i riliscrv;ici~ii y iticrli
1 ,:l 1 1 t ' ~ ~ ~y ~~ t ~~ ~ ~l i ~~ ~tic ~I I I Ki I Si l i l l~~t ~~l l~l ~ l ~ l ~ l ~ l l ~ ~ ~ l ~ . 1.11s ci.iIci-ii~silc \,;iliiIc~,y l'i;iliilitI:itl d i csI:i : I ~ ~ ~ I ~ I I : I I ~ V ; 1111 I ~ i i ~ c i l csci.(ii, ii :iI iiictiiis. ~ i i i a l c i1111 i s c i l i ~ Iii\ ) iiiisiiiiis i ~ i i cIiis i l c l iiiiI.iotIii cii:iiilii:~livo. U;itlo tluc SLIS oli,jciivos tlc ciiiiiciiitlti soii tlisliiiios, iiii l i c i i c s c i i l i d o disciitir cii;il i l c clliis cs riicjor. L o s m6lodos cu:ilii;iiivos ~ i : i r l c i i l c l siiliiicsto IiAsicii tlc i l u c e l i i i i i i i t l t ~scici:il cs u n i n u n d o coiisii-iiidocoii sigiiil'ic:iiltis y síiiilitiltis. l o q i i c iiiiplic:i la Iiúscliicd;~ d e esta construcci6n y d c s u s sigriilicacios. I>orello. las 16ci;icas cualiiativas buscaii:
1.-
2.-
3.4.5.-
Entrtir tlciiii-ii tlcl proceso tlc coiislriiccióii soci;tl. rcc«iislriiyciiilci los conccpios y :iccitiiics tic I:i siiii:iciiiii i~siiirli:id;i. ~i;w:i D e s c r i b i r y cotiiprciiclcr 111s iiictlitis iIcl;ilI:iilos a i ~ i \ ~ rle é s los cuales los sujcitis scciiiIi:~ic:iiicii; i c c i ~ i i i c s s i g i i i I i c : i i i v : i sy crc:iii u i i i i i i i i i t l i i ~iriiliio s u y o y d c Iiis dciiiAs. C o n o c c r c í ~ i i i i isc crea I;i esii-ii'iiil-:i brísic;i i l c la cxlicriciicin. sii sigiiific;iil». sii ~ii:iiileiiiiiiiciiiiiy ~ i : i r l i c i ~ i ; i c i i i;Ii iti-:ivCs tlcl Iciigti:!jc y i l c iilriis c ~ i i i s l r i i c c i i ~ i i csiiiiliíIlic:is. s K c c ~ s r i c ~ ~POI. d t i ~110;I ilcsci-i[ieioiics CII 1irtiI'iiiiilitlii(1. i - c d ~ ~ c i c i e1 ~d~i ;iiiAlisis :iAiiiliiitis l i i i i i l : i i l t ~ stic c n l i e i i i ~ i i c i ; ~:i.ii:iví.s i I c I:i iiiiiicrsidii c i i l o s coriicxlos c i i l o s cluc iiciirrc. L o s survcys, I;is iiives~ig;iciiiiics csl;iiid:iri~:i
.
a)
)
A i t i l i i ~ s~ i i ~ l ~ i t l ptlr v s , s i ~ ~ i i i c s liiiIc~it:iii ~i, ~ c ~ i c r : i I i / : i rSIIS l ~ : i I l : ~ ~ . g oy s tlcsciiliriiiiiciilos pero. I l c i i i c :i I:i gciicr:ili/:icii>ii sislciiiálico y tlcsc»iiIcxiii:itl;i tlc l o s iiiCiiidiis c i ~ : i i i I i i ~ i i i v i i s111s , cii;ilii:iiiviis \ t i prciciideii iiicdi:iiiic iiii i i i i i d o iiiás I i i c i i cviic;iiivti y ~iriivtic:i~liii-. L a v i d e ~ ( i i i d i a i i acs iiivisililc y I i i I;itiiili:ii' ~i;is;i tlcs:ilici-ciliitl ci:il , ~ í : l IICIcgt1". Dicli:i cc»logí:i csirí c s ~ i i i c ~ i i i ~ : irii i l : ~"~i:iiriiiics" i l i i c rvii~iliil:iiiIII t ~ i i c Ilaiiiiit-ciiitis l a s d c ~ t i i c i i i i i ciii:i\ ~ o i i i c i i i i s i i I i c i ; i I v s i I i ~Iiis iiiiircs.ciisiiiiiibres, i i i c d i o aiiihictiic 11cc.riliigí:i stici:iI CII I:I iliic i~[>ei:iii111ssigiiific:iiItis e n accicíii. Sigiiific:itlos i ~ i i c c. i i 1 1 : i i i r . YUII: Locales, tlailii q i i r si111 ~ i i o l ~ i oi sI i c;iil;i i i i i l i \ ~ i i l i i i i11 ctiiijiiiiiii tlc i i i d i v i d u o s (Iris iiiicrticiiliii~i.; iIc Itis griiliiis ii:iltirnlcsl y (iro(iitis dc I:i actuacibn d e cad:r i i i o i i i c i i i i i
En t6riiiiiitis tiiciiiis olici-:iciiiii:ili% y iii:ís i~liislctiioliígictis,sc ~ i i i c i l ct l c c i i que: ICiicíiiiciiii c;itiilii:i ili. sciiiiilii rii r l i l c r c i i l r s silii:iciiitics I i r i t ' Iri c l 111~lotll> ~ l l l s i l i v i s l : cllciiclilKl l ~lrlll1lcill:is.1l:itIll i1iic tlii ]ltll- sil[lLicst.'1s. c.~ i ~ i s i r i i v c i i i i si~ci:iIcs i~~s i111i. el IIICII~~II~~ i ~ : i I i i : ~ l i iv~i i ~ c . r ~ ~ i c Ive. :~~ivii (le clllKitl:i, c l l l i l l i ~>rlll~lclii:ílic:ls. U11 iriisiiiti
tlLiC
iii:iiiiici~l:iil ili. I i i s sigiiiIic:iiI~issiici;iIcs iiii~iiilr ~III?1% tUr;is sceii s i i i i p l c i i i c i i i ~i s~i ; í i i i . : i ~ .Sii 11iolii;iiIiii:~iiiii.iiI:iiI li:iri: i ~ i i cI:i\ as d c c o i n p o r t a i ~ i i c i i i i i-csiilirii i siil~vrlici;ilcsv i i c i i i i i l
'OA
-!la!qns op!luas un e ella ua uaaelua sol -a!ns soloo~alns~aanbaidwa!~ (i!l!uiiad q i!i!uio un ua ua!q 'ouialu! o ouialra ia3eq un ua els!suonua!q)eueuinq e13np -u03eun asJapualuaaqapuo~n>eiod -sol3ala A olloiiesap ns ua aluauilesne3 elie3!ldxa eiaueiii ese aD eied 'iet3os uoime el 'eio~ueiaid
olir?~iiolo!~ npiialairl nrib l e n p i n ~ ppep!n!)>e ~~~ epoi e auodo o y a q la anb e!3uals!sai el ~ o d'epeu!wialap uo!>ues eun ap e!aua]s!xa e( iod zan ns e a3ouo3ai as lapod alsa ap el3uasaid el L 'sonp!n!pu!sol aiqos ia3iala apand o a2iafa anb euiailxa iio!3iao3 ap iapod la i ~ lerms s oq3aq un a30~03aias .souawpual ap opeu~wialapodni6 un 010s esieqv t.
Do o 30sc np o ooia oii..ii.op la i.pi';
;I.
.i,li,asa.uai
F
3
SOIJL'U?, sw
sajeinoc soipa)] sol
[a ñ 'lu!aqyrna .g ~ o ep!pLialap d a~iiaiiii?.i8a~ii! sa s~~n!ii!l!~iii!~i:> SUIOI?~I ,SO[ ap pep![eraua8 e[ 'pcp![!qon![ila.i t!1 '~~nl~!n!la[I!o!~c~.I SI!L]IIIV .,,lc!nos u9!33e,, e1 ap o!pnisa [a ua ais? r! i!ni!s inq" XI!W 31111Yi!.iliia!iii '1?!4olo!>i>(; E] ap o l d o ~ doiarqo lap OLUOJ 'csali!!ios Y.XI,, 31) I!~~I:II III!JII~.III(~ ~!!LI:I .rilnailsa.i a s a i: salI~ 1111~1 uwnilaM x e ñ ~e!uue~d ua lu!aqyina al!iiig 'son!syl> sa~oiiii!so(l I'.I!I~LII: i:.11!<1 c!4 -olopoialu aiua!puodsauon r ! ~Á 1!!411111!nosI!I 311 o!clo.~clo?!ljm1[1!
:w!aqy~na
l o d ~ [ 1 c s e Japod d elI?d ou103 c l ~ ! l ~ w ~ i i a i i i a ~ i i a ! n 01 ! lI:.'!.I$I~I ~ls si!:<^ I!LI "qxa anli ra3ouo3ar os!3aid sa 'ais!xa (I?III!S~~.II! !sciin oliillii! ~i!i 311h.11!Li7a11 II!S ~llllla~llll!sllall 311 salll~3,l>,~~~l sl!~allas? e U $ I ! ~ ~ ! J ~ S ~E[ C O S03!J$ISO1!,1 S~III~!IIII??IIII!~II $111 a1111 S!!ll III!SS c3!13yrd e l i( leuo!sajo~doliis!iiii?iiJiiiia 1 2 niili K 'si!~!.~ya~ s>iio!n.?!niios ap a1111 s a l ~ u o s ~ se!3lla~a~aJd ad ap o si:!?ii?!.ia
' l ! A ~ l l ! l ~ l l l l ! l l . l l!l .ll!J ~ i l l a l l l -eisandns anb l a ua e~s!leu!uiou &as u1111 a1iia.q o p ~ u a l i i i ~a~>le!n«s n »iiis!lnaJ loñelu un ap auinsard 'zaA ns r! 'Ii!n? 171 'i!n!ii!i!li:iin 111 .to iiai.ii!~ls ~ ~ . i . ~ i i ~ !"17 .iil
$01 ap als!le!nuasa ñ nis!Li!iioaiqi ralnyies ap cuclunq eza[i?iiiinii t i 1
311
'Sl>A!ll?l
-!liii!nn SO[ ap eropez!~euiais!s Á I!$!I?I~IIII~I~I i ! 1~ : aiiiail nn!ii:n sol *<11<111ial.> .io
!.l~.lll.l)ll:>\> ~>~~ll.l.lI!S3~l .>S s \ > , \ ~ ~ l ! ~ ~s~~i !ll ~ l.l l l ~ ~ l l l L son!ii!~!~ii~:ii.~ sopo~?iiia.iliia I!!S.I~A~I.IIIIII:~ 1!1 ni111 a113!\ 3s 0113 III>
~?]I!s.I~A!~III., sol .iod nn!j!milsa uiip!?iisii! i!i111 '11a!<1 S!I (III!Y 'I!IS!A!I!S~~J«I?LII 1211 %IIX!.II~~I! ',salw.~an!un,, si11 J!I~ s?.iaiii!sal> 1!>!,1!~8!soii aiil? 0-1 '~onolL on!,l!.n~l.;a 01 !!!xit!!nala~aiqon ' i i ! i i i i i r ? L 1?!.1>iia8 (11 n ~ i lII:I!~ i "III a1111 !i11! afl
Es posibledelinirlo también por la dilución que exhibe en el interior del grupo. siempre que, de acuerdo a las observaciones anleriores, se lensa cuidado en agrupar, como seaundacaracteristica difundirse LlamamosHecho social a todo modo de hacer. lijo o no. que puede ejercer sobre el individuo una imposición exlerior,otambiénqueesgeneralenlaextensión de una sociedad dada. al misino t empri q.,e p o s w e~istenc~a pro11.a 11 riependentrrnpnlc do c .F iiinii.l~,:t;it i i iies no u,aics 1!)/4 l p ~'j'.~ .13,
Estadistica
Por senlido entendemos el seritido iiioiil:~rio y siibjetivo de los suielos de la
Pero ia esladlstlca nos olrecn el piado para aislarlos. En elec presentadoscon cierta exactasas de natalidad, matrimoUbs, como cada una de estas Incluye indlsllntamenie todos los patilcuiares, las circunstancias uales (que pueden representar papel en la producción del lerió~ se neutralizan mutuamente y no uyen a delerminarlo.
L1ii iiiodo aigiino se lrala de un senlido "objetivamente justo'' o "verdadero" nietallsicamente lundado. Aqul radica precisamenleladilerenciaentre las ciencias einpiricas de la acción. la sociologia y la historia, frente a toda ciencia dogmática. jurisprudencia, lógica, ética. estélica, las cuales pueden investigar en sus objelos el sentido justo y válido.
La acción social. por tanto, es una acción en donde el sentido mentado por iiii siili:tv o sujelos está reterido a la conductadeotros, orientándose por esta en sii dnsarrollo (1964, pp. 5-12).
.
, ; ,. , ..:I. . !
Verslehen
Algunos de estos modos de acluar o de pensar adquieren. como consecuentia de la repetición. una suerte de consistencia que los precipita, por asi decirlo, y los aisla de los hechos particulares que los rellejan. De este niodo adquieren un cuerpo. una forma sensible que les es ~ r o D i av constituven una rea. lidad sui muy distinía de los hechos individuales que los manifiestan...
Todainterpretación.comotodacienciaen general. tiende a la evidencia. La evidencia de comprensión puede ser de carácter racional (16gica, matemálica) o ompálico (alecliva, receptivo-artís~ tica). En el dominio de la acción, es racionalmente evidente lo que se comprende intelecliialmente de un modo diáfano y exhaiislivo de "conexión de seritido". Y Iiay evidencia empálica de la acción q r ~ d i oen las apl cai:ioiies on lus par1,c.t cuando se revive plenamente la "coneares. puesa,n es posiblequeex slaii s n xión de senlimiecilos" que se vivió en que se las aplique realmente. ella. En el caso mismo en el que no se Racioiialmenle comprensibles soti olrece a la observación, a menudo es ante todo las conexiones sionilicativas l~os.oloreal i n f l a c J I I la nli.un de ctertos " c:oiiir!n das eii las prupos ciunos oqtias nrt Iic osde caiActrr melucio oq co y aiiri Y niatriiiiticas Por el CIntratlo. ni..i:iii,s .'s rid sperisab e 1r.i >;ir m l a cirreracióri da SJS v i i ores' y t iies rin car5ciei .i,l si se quiere separar el Iiecho social de ni0 qi.r paieceii orioiilal a accturi u¡' . n todo lo que está mezclado con él, para Iioiiibrr? no os pooenios comvrerirl~ra observarlo en estado de Dureza. ineniidi~,con piena nvidencii. siiio Iari Asi Iiay cierlas corriorilas [le opiiiiOri sólo cti cierlas circunstancas, captarlos que nos impulsan, coi1 dosigual irileiisiinteleclualniecite. pero tropezando con dad. de acuerdo con las b o c a s v oaC e s eneSlecasoas1,il~io~aiiprcsetic.~~dilici..lades crecenies p a r i poiler revtvir as pur nieoiode a taiilas'a eriip31ic;i o* riecnos sociales A pr rncra v si3 parea riiroioa q.ie se alean rarl.ca.ni~iit<~ ni! cen inseparables de las formas que nuestras valoracipnes ulliinas. adoptan en tos casos pariiciilares.
..
.
"
Laestadisticaexpresacieitoeslado
'i ,. del alma colecliva. Tal es el carácter de .r !9s tenlimenos sociales, deseiiibarnr;i j$ , O!,S de todo elemento extrario.
f 2
1'
Con respecto a sus manlleslacioprivadas. (Bstas) llenen alao de 1, ueslo que reproducen ehparte 68910 colecilvo, peto cada uno de depehde lambi6n. v e n considera^ ineo9 da. de .a cons~.iÚcónorgá~ico : dqbicade. 1ndiviu.o. delasc rciinsinii
.'.II~
siguiente. no son lenómenos so. Os... interesan al sociólogo siii ir la materia inmediata de la
Miiclios aleclos reales y las reaccioiies itracioiiales (desde el punlo de vista de la acción racional con arreglo a lines) derivados de ellos. podemos revivirlos alectivarneiite de rnodo larito inás evidente cuanto mas susceptibles seamos de esos inismos alecto~.y en todo caso, aunqiie excedan eii absoluto por su intensidad a nuestras posibilidades. podeinos comprenderlos empáticamente en su senlido y calcular inteleclualmente sus electos sobre la dirección y medios [le accióii I 'iicxla erilriidnrse por coiiipreiisión: a) la comprensión acliiai del sentido iiinrilarlo en iiiin a<:,:iiiti nl sentido de )1; ~~roposicio~i 2 x 2 = 4 . iin estallido de cólera nianifestado con gestos faciales, interjecciones y moviniientos irracionales, o la conducta de un leñador, pero lanil~iénb) la comprerisión explicativa: comprendemos por sus niotivos que sentido piiso en nlio qiiieri tormiiló la (iioliosiriúri :!x 2 - 4 . Coiiiprandenios al tefiador o al qiie apiinta con un arma, no sólo de iin modo actual. sino por sus motivos, cuando sabemos que el primero ejeciila esa accióii por gariarse un salario o por ciibrir sus necesidades o... Explicar sigriilica. de esta manera, para lb ciencia qiie se ocupa del sentido de laacción. algo as¡ como: captacion de In conexiónde sentido eti qiie se incluya luna acciori ya coiiiprendida de inodo actiial. a tenor rie sii seritido sulijetivanieiite mentaclo".
1 os Iipos ideales Recorioceriios IIIIU UIIII~? 121 ~iii~ltiIil
l r:l~~stiolll!s i i c : !,,9I>l:l l.,,>.,,(l.,, (la llkl)e levarse n ;ictLal leuii;! ;ibsir.ic1;i. taiiil>ién es iina ciiesti6ii rlu 1.8 r1r:ciiio iiiia del Irabajo cierililicri qiiu I;iiiit>i6ii c:oiiiliorta olros probleiiias.
Eri la idea de especie se eiii:iiariliuri reunidas la realidad exigida por toda irivestigación cientifica y la diversidad que los hechos nos olrecen ... Pero ¿conlo podemosabordar el problernaparacons~ tituir estas especies?
Enlaleoríaabstracladelaecorioiiiia ieiiaiiiosuri ejemplooe esas s:riiesis qiie se acost,riibra a denoniiiiar deas ue os fenómenos históricos
A primera vista puede aparecer que el unico procediniiento posible es estudiarcada sociedad en particular. elaborar acerca de ella una monografia tan exacta y completa conio sea posible y luego comparar entre sí todas esias moriogralias... En apoyo a este inétodo se obser~ va que es el unico adriiisible eri una ciencia de observacióri,... pero, eri reali~ dad, esta circunspección tiene de cienlifica nada niás que la apariencia.
Para elaborar nuestra clasificación debem~sele~ircaracleres~articularniente esenciales ... Diclios caracteres serari la base y se verá. en elecio, que de ellos dependen los tieclios sociales de la vida social. Auii podeiiios detallar iiias el priiici pio de esta clasificacióri. Sabemos, eri electo, que las partes constitutivas que forman toda sociedad son ciertas sociedades rnás siniples que esta ultima ... Si por lo lanto. conocemos la sociedad más simple que liaya existido jamás, para elaborar iiueslra clasilicacióri, sólo riecesilareitios eraiii !!;ir dt? qi.? iiio
,.l.t#5og,, 111 S f l , ~ ,
,
de que rriodo sus coriipueslos se coriiponen entre si ...
Nos ofrece uri cuadro ideal de los procesos que tienen lugar en el niercado de los bienes(en el caso de una econoiiiía de mercado.. ). Este cuadro de ideas reune deterniiiiadas relaciones y procesos de la vida hislorica para formar uncosmos no conlradictorio de conexiones pensadas. Por su contenido, dicha estructura olrece el caracler de una utopla oblenida rnediarite la acentuación menlal de determinados elementos de la realidad. Su relación con los hechos de la vida eriipiricamente dados. consiste tan sólo eri que alll dondesecompruebao sospeclia que unas relaciones han llegado a actuar en algún grado de la realidad, nosolros podemos representarnos y comprender de forma pragmática las particularidades de tales rolaciones mediante un tipo ideal. Esla posibilidad puede ser valiosa e incluso indispensable, tanto para la heurislica como para la exposición. Eri lo referente a la invesliaación. el i:iiIii:aplooe Iipo Idea se propohe formar 1 tiic.io de atr.blicibn. SI b e n no es una Iiipotesis. desea sefialar el camino a la lorniación de hipótesis.
La I-lorda resvoiide exactariierile a Si bien no es una re~resentaciónde eslaort ii 2 011 Fs i.iii:or'g o i n e r a ~ ~ ~ s o c ~ lo ~ irea1,oesea i conler,r a a representación q..eiio ,!ir ..ver ~;iiii~i!; ~ i i r i . . v o i isi. ~ i st!iio 1. ios nied os expresivos ~ n i v o c o sAoli. c:i
.
,. .
..
y que, por el r:oritrario, se ¡es~ielv(!iriilii! diatariiciite cii iiidividiios.
los survicios t:spr:i:ilii:i~s pata el 1111 de la iiivusligar:io~iy 1;i axposii:iori.
Uria vez propuesta asta iili!;i (lo 1;1 Iiorda. o sociedad forriiada oor uri si>li> segriieiitu corii:ubido c:oiiiu iiiiu ieiiliclatl tiistórica o coiiio vostulado ciaiililicu se disporie del piiriio de apoyo rif!i:osiirio para corislruir Id escala coriiplela de los tipos sociales.
¿C)iic sigiiilii:aclo tierieii tales c o i i ~ i:el>tos de t i ~ oidual para uria cieric~a t:iiipiric:;i, liil ~;uiiioILi
El principio de clasificación puede eriunciarse así: se comenzará por clasificar a las sociedades de acuerdo con el grado de composición que exhiben, adoptando como base la sociedad perfectamente sirnple o de segmento único, segun se produzca o no una coalescencia total de los segmentos iniciales. Hay especies sociales por la iiiisrna razóri que determina qire Iiaya especies en biologia (pp. 94.105).
Ouieii upirid iiiie al Loriociiiiierilo de la realidad tiistorica debe o puede ser una copia sin uremisas de Iiechos obie tivos, les negará todo valor ...y de hecho nuncavuede decidirse a oriori si se trata de un mero juego mental o bien de conjunto conceptual lructifero para ,, ciencia. También aquí solo hay una escala: la de la eficacia para el conocimiento de fenómenos culturaies ... Por lo tanto la construcción de tipos ideales abstractos no interesa como fin. sino exclu$ivamen Iu coriio 11,edlo. No es la realrdad histórica y mucho menos la realidad auténtica, como tampoco es una especie de esquema en el cual pudiera incluirse la realidad a mooo de eiemplar. Tieiie, más bien. el sionifi. . i:.iflu ue di Loiicepto iniite pJramente ueal. cuii e c ~ i ise l ni.ae la real oad a In de esclarecer determinados elementos de su contenido empirrco.
E. Diirkliciiii cii sil ohr;i "Las rcgl;is tlcl iii6iotlo soci«lírgic«" cxlioiic 1;)s h:iscs tlc sil Icorí;i soliic I;i quc tlchc tlcs;irroll;irsc I:i ciciicia soci«l<ígicn. Pnin El, el objeto científico soii los "licclios soci:iles", para cuya observación y aiiálisis científico. 1i;iii rlc scgiiirse iiii;is "rcgI:is" qiic pci-iiiilir,71ic o ~ i c l i i icoiiio r rcsult;irecis«quc rnuclios indivitluos hayan actuado eii forma más o inciios coiijiiiiia y csta coinbinacibn engendre algún producto nucvo. Y. coirici csi:i síiiicsis ticiic Iiigar lucra dc cada iitio dc nosotros, nccesarianicnlc liciic por c k c l o f!i;ir o coiistiliiir, fuera dc nosotros, c tlcliciitlcii dc caitl;i vgliini;i
.
El c ~ l l l c x [ (ciiI[(iliil i y cl sigi~iI'ic;iili~ c ~ i l I i ~ r(lc ; ~ lMIS III;III~~~S~;I~~OI~CS C l l su I'oriiia ac1ii:il. Las c;ius;is Iiistírric;is (le qiic se 1i;iy;iii ~irotliicido;isí. iio tlc otr;~forma.
?l'iiii 11r01110 c1imo qucre~iiiiscsiiicliiir esl:i virl;i retil. ciitii~iriih:iiiiosquc ést;i cs iiii coiijiintti iiifiiiito de tliversid;iil iiiali;ircalilc, dchitl(i ;i Iii ciial. el espíritu 1iiiiii:ino (fiiiiio) lrabajacoii I:i prciiiis;~irici1;i iIc qiic el ( i i j c i o t l c sii cciiiiprensión científica sólo piicdc ser iin fr:igineiilo fiiiito tlc csi:i rc;ilirl:itl iiiíiiii1;i.
( ' ~ II~CCIICIIC~:~ I sc Iiii crci(Iii ~IIIC cslc I r ~ i g i i i c ~ iilc t o 1;) ciciiciii crii cstiiblccer leyes, c i i ~ i l ' i i r ~;i~1:i~s cciiiilcs l ' i i i ~ c i ~ il:i i i ~rc;ilitI:i(l. i pcir 10 cii;iI sc crcyír CIC c l crilcriri er:i este tlc ciici~ii1r:irI:ilcs Icycs. I,ii qiic 1iiictl;i I'r~iiiiiil;irscciiiiio Icy y cx[ilic:irsc ciiiiio efcclo suyo se liciic cciiiio csciici;il. 13 resto, l o que se escapa :i las Icycs. i ~ i i c t l adc lado coiiici i i t i : i ic;iliil;itl ";iiiii siii cxlilic;ir, o coiiiii algo iiiiiilcligililc" ii iilgii '¿lcspieci:ililc" (siílii v;ílitlo 11:u:iciiriusos). lis iiii:i tcoría qiic qiici.iía r c < l ~ i c iI:i r ciciiciii :i I:i ciciici:~;isiriiiiiíiiiic;i.
,
1
E i i priiiicr Iiigar, suponicii(lo rliic. sc coiioi.c:iii 1otl:is Iais lcycs y sus infinitas coiicxioiics c;iuselcs para ~iro
C)
Fijar conceptos y cst;ihlcccr iegiilnr¡tl:idcs. Establecer las agriipaicioiics (le c;iiis:is c i i c:iil:i c;isii y cii c:itl;i proceso histórico, estahlécicii(lo sii iiiiliiiri:iiici;i cii c:iiI:i c:isii ciiiicrctii y c i porqué de su impor1aiici;i. Remonlarnos cii cl ~ i : i : i i I i 1i;ir;i i ciiciiiiir:ir I:is :i~riili;iciiiiics;iiiicriiires al caso o proccso picsciilc c ~csiiiiliii i scfi;il;iii(lii sil iiiilii~r~;iiici;i 1i;w;i el ón de las ~iosililcscii~isicl:icioiicsiIc kiciorcs Ii:ir:i el liitiiro. iciilii(lc Icyrs, liiii i;iiiiii i,s iiii iiii:tiiilri. i i i i r s r l iil!i<.iiiilt~ s;ilici iterio tlc sclcccifi'ii iIr.1 oli,jcli~i l c I:i ciciii.i:i. igar, 110 Ii;isl;i c i i i i i:\l;ililci~crr s l ; i s c~iiistrl:iciiiiii.s 1~1ii1iicIA bjeto coiiiicci los I c i i ~ i i ~ i c i i oscgúti s s i l sigiiilic:iilii ciiliiir;il. nccplo (Ic ciillrir~ii~1111 eiiiiccl~iuilc v;iliii. y I:i rc;ili
.
ll;ty l ~ l l c l l ~ ! s c ; l l is~i hl l l r l l l ; l t i c ; l l l l ~ ~ l l tllt,l;ls r Iilh [ l l r l l , l , ~ i ~ l l 1 ~lcióii ;ilgiiii;i c i i i o i l i ~ s10s I c i i ~ í ~ i i c i(le i ~ cierto ~s ortlcii, ciiso ilc que Iiay;iii sido ohservatli~si~ictódicaiiic~iie, se piictle ssegiir;ir que estáii estrechamente ligados e ellos y soii solios o especies y rio los sujeios o casos i~~divid~~i~lcs. 1.0s Iicclio\ soci;ilch iIrl)cii hci cxl~lic;irlos, ;i s i l v c ~ . Iior . Iieclios. I~AI IIIcI~(I~IIII~~;I (le ~I;IA W c l i r r t;iiiiIiiCii rcciiirc iil ~ s t i i d i oclc '1'11. Sociales, si bieii los ciiticiiclc iii;is coiiio rel)rcsciii;icio~ies ideales que conlo esquenias reales.
lllli llii 1Ic teiicr
1 I'eiir i.11iii'cs iiii;i i~fi;i'! es l o < ~ i isc c i ~ l i o i i c;i1;) idea. Es unacosa "iodo olijeio res sollri. I;i siiciciliid 1111 soii iiiiis qiie ~we~~oeioiies. Para deiiiostrarlo, dice, es siil'iciciiic r.i~iiiliriiIi;ir qiic los I i ~ ~ c l i ostrci;iles s soii cosas, e l úiiico "il;i~iiiii" (liic sc l i ~~l'r~.cc. iil soci(ilog(~.ch ~ I ~ c CI i r IILIIIIO , de piiriids de la c i c ~ i c i a s0ci;1I. Es posible qiie Iii viclii soci:il s i i l ~ i~~c~c ~o ~ itic~ c iNO i l a .es suficiente propiedad. I'or l o iiiiiio, viiclvr ;i icc;ilc;ir I)iirklrciiii, cciiisitlerarido los fenómenos sociales
..
Ida coiisiriiccicíii y utiliz;ici~iiide '1 ilios I(lc;iles 110sofrece Iii l~osibilidadde cs~;~l~lccer (rc~ircsciit;iry e o ~ ~ i ~ r i cm: ~ ~IOIIII;I ~ l r r ~ir;~gi~i;íticii, ) las icI;ici(~iicsy 10s tipos de relncii~iicsque cxisicii ciiii-e (letcl-iiiin;idos Lictoi-es y iios aclaraii cóiiio Iian podido iiilluir eii algiinos cnsos cuiicreios de I;i realitl;id. Esta posibilidad, pare M a x Webcr, puede ser valiosa y, a veces, indispecisable, p i r a la iiivcstig;icihii y I;i e x p ~ ~ s i c i h(Icl i i pnicesi~icleal. l?jjeinl)l«s (le 'l'il~oI
8
:S !
!I
.
(
Econornía Urban;i de la Ediid Mcdi:i. Es tlccii-, I;i Itlca qiic 11;icciiios iilios iiIc;ilcs. 1i:ir:i li;il~liirCXIII r i ~ i i c r ~ l i i i s iiiiíviiciis (iio :iiiiliigiitis) y i.li~v:iriiossol)ic Iii iiict;iiiic~ilci~itlivi
1concepto 0 tipu iilc:il iiii es iiiia dcfiniciiíii ;il cstilri ;iristoléiico ltima difcrctici;i. iii iiii;i iIcfiiiici6111ir 111cui"tlcscoiiitiva" (;ilinaccii;iii(lo clciiiciili~spiirci:ilcs), siriii qiic es u11 o es la renliil;i~liiiisiii:~,iii sitliiicui iiii:~ cspccic (Ic cstliieiiia líniitc ~ i ~ i i - i ~ ~iilc;il i i c ~1i;ir;i ~ i c roiii~i;it;~i-Ii~ c011 l;i iihscrlikrctici;is 1'iiiii1;iiiiiiii;iIi.s riiiii. ; i i i i l l i i ~; i i i ~ o i t ti;icrii ~. iIe cs, p:ir;i Wclicr "I:i : i c c i ~ i siiciiil" ~i y 1i;ir;i I)iirkliciiii "cl rcc;ilca l o siili.jciivti del kiiríiilciiil soci;il, Iiny quc mprender el sentido qucel proliiii i i i ~ l i v i t l i tl:i i ~ it i s i l c~iiitliiri;i.I':ir;i I ~ i i r k l i c i i i i relcontrario, e l Iiecliosgci:il cs c x i c i i r i r ; ~ iiitlivi~liio. l y. :i
.
a l riiétodo pam 111 coiiiliiciisii,ii (Ic s i l olijcio, Wclicr Ii;is;i sii e "tipos ideales" iiiediantc los cualcs iuit:i (Ic coiriprenue los agentes soci;ilcs rl:iii ;isil prolii;! ciiii~liicl:~; Diiikhcim. e los hechos soci:ilci siiii ciisas. por c
." !d.,
.f :c.
.)
ic id
:i
E n sus bases filosóficas, sc e i i c u c i i t ~ i i:ilgiiii;is i oliiiiiiiiics ciiciiiitrad;is. A s í coino Wcbcr ~ i acepta o el priiiciliio rlc I;i c;iiis:ilidiiil p;ir;i I;is ciciici:is sociales. Diirkltciiii Iri iililiza coiiio fiiiitl:iiiiciiiii ilc sil 111Et1iiIiicieiiiíficii. Wclicrcs r.1 socii,lrigii tlc I:i " r : ~ ~ ~ i i ~ ~ r r(Ir i i sI:ii ~rt~:ilirl:irl í ~ ~ " wi.i;il r Iiictiíric;i c s l l c ~ lI .i ~ k l i i ~ i ~s c is ll l e I i t l i e i1'1 1 1 1 1.. (Ir I:I ii.;iIi~t:i~l st~ciiil y ~ivíiiliiic;~ tlcstlc fiicra. l ~ ~ i t k l i c i:icvliia iii I;I v;ilitlcL [le Iiis iiiiivcis;ilcs ;ilisir;icLos. Wcbcr la de los univcrsalcs coiicrciris. I l i i r k l i c i ~ iiii i i c i i i sii irali;i¡o con I;i i~bscrv~ciú (lei i casos coiicrctos rliic. iIcl~itliiiiieiiíc~ i ~ i r i l i c ; i i lyi ~cIc~i~ir;i(los. s dar1 lug:ir :iI;i ci-c;iciciii dc csliicics gciicr:ilcs. ;iiili.iiiic:is rclircsciit:iciii~~cs oli,jclivas tlc la rc:ilitl:i(l »I!jclo rlc Iiiciciici:i; Wcl>cr, )>:irleigii:iIiiiciilc ilc c;isos coiicrctos 1i;ira elah(ii.;ir iipiis itlc:ilcs. gctici.:ili~,;icjrliics qiic iiii rc~i~esetii:iii I;i rc;ilitl;itl cil?jcliv;i, ~ i c r i sirvcii i pai-:i ctiii(1rcr el sigiiilic;iilii ciiltiir:il (Ir I;is i-cl:iciones SOC~BICS qiic cxisieii cri 181 rc;tliil;itl ciiiicrct:~.riii,jctii dc la ciciici;i. Coiicliiyciitlo iiii t;itilo iróiiic:iiiiriitc. c o i i i ~ Ii r i 1i:ire c l ~ i r o l i i oMas Welicr ic~cirrl:iiitlii;i 1;. Visclicr. "rc~siill;i i ~ i i c .rii iiiicsir:i iliscililiii:~I;iiiiliiCii csisicii ciilpilllililcs 1Ic la l l l ~ l l c r i : ly~ ~~ ~ r l l l ~ i ~1Icl l l l ls lr ll il ~ l i ~~l ~ ~ I~, i l~S ' .l;llircs
iiiiiic;i :iI iiiargeii de ella, eii[re I)iiihliciiii y W c l i i . ~be , ~ l c ~ ; i i r i i l iiii l i i iiiiciisii ilcli;iic (qiie lotlaví;! coiitiiiúa) eii il~l-llll :1l llI1,~i~lli y CI l l l ~ l o ~
11
i
l
l
l 1 1 1 1 1 ~ 1 I)r,iii ,
!
Y;i cii IOYl 11. 111iiiiii:i iiciiiiii I;i c ~ l i i c s i t i i (t111c i él iiiisiiio c;ililicii (Ic I i ~ ~ r I i ~ ~ r iilc s i iIi Ii ~I I) ~ I ; I ~ ~ ~s ~ i ~I~I I~Il~ ) iS i l Ii Ii ~ cI Iii~~ ~~ci t ~e iii yi (~i.ijrico ~l i i~ se Ii;isiiliii e11 IYCS "sc~icilliis"[ ~ r t ~ i i i i s;i ii siilici: ~,
lil serIiiiiii;~iitioiiciil~ihiis;icl~is 1i;ici:i lascosas eii I'iiiiciiiiitlc Iorlile Cs1:i.r ~ i g ~ ~ i l ' i cIXII." ; i i i Cl. 1.0s siciilogos y ~ o c i i i l o g r ~cl;iiici~s, s 1.", 1. i.i~iili;irii~evii;iiiiieiigli~li:iiic s ~ osigiiil.ic;idos i ~i;ir:i I)rc";ir;iicii. ciiiii t i "f;iciiircs" tliic exlilic;iii el c o i i i ~ o i - l e i i i i e ~Iii~~oi i i i ; i i i ~ i . Ii) 1<1sigiiilic;iil~itlcesl;ist:os;is sctlcrivii tlcosurge coiii~iciiiiscciiciici;i de I:i i ~ ~ l c ~ i ~sociitl c c i i qiie i ~ ~ciitl:~CLI:II iiialilieiie ciiii el ~ i r ~ i j i i i i o . 1.11scI;ísicos, e11c;i11111ii1, ve11I;I ii~lci-;ir:cióiiciiiiiii ~ i l g (111c o ~III;III;I (le I;is "cos;is i ~ i i s i i i ; i sc i i iiilci;ieciiiii", i i o i l c l INOWSII iiiiisiiio (le iiiiciticciiiii. e) 1.0s sigiiilic;iilos si. iii;ii~i~iiil;iii y iiiiirlil'ic;iii iiieiliiiiilc iiii Iii.oceso i 1 1 l c r ~ ~ r c l ~i1l e1 si ~~~i ri ~i ~ i i l Ipor ; ~ ~ ILI l o p e r s ~ i l i~ i ie li ~ f r e i ~ i ~ i iCOI^ ~ s i .I;is cos;~: i ~ u cvil I~iiII;iiitI~ ii SII [iiiso. 1.0s cliisicos i g ~ i i ~ l i i i e i ioIvill;iil ie qiic I:i iiilci-lircl;iciiiii iiocs ~ ~ s i i i l i c(le ~ ;i ~i i i,t i vez, l i ~ loil;is, r s i i i i i iliiL, es llll ~ i r ~ l c c scllllsi;llllc. o ii)
Eslc ~il~i1iIc;iii1ieii1ii ilcl csiiiiliii ilc I;i viil;i iIc los grulios Iiiiiiiniios y ilcl c c i i i ~ ~ ~ ~ l ; i de1 i i r iI ie~~i i i~i l i~i c~scgrcgii .~ i i i i i ~ s~ ~ r i i i c i l i i oiioniinlivos s qiie ilcsciiiII~I~~III, ;I s i i v w , i,ii IIII~II I I ~ I ~ ~ I I I I iI~ I Is~~ ~ i ~~~Ic i llii ' i c~; ~ i ~, e l i ~ d i i l o ,iriil~i;i g í ; ~ tlcl iiiiei.;iccitiiiisi~~i~ h i ~ ~ ~ l ~ i i l1l1111icr l i c i i . ;icc111;1,CIIIIIO priiicipio i i i n ~ ~ i l a l ~l l~ e ,i 1ciici:i 111, iiii i i i i i i i i l i r ~.III~III i<,t~ siii.clrtilile ili. iilici.v;ici
'1 Ij
i
,'
dc~;ii-rolliiiidosc ;I ~ ~ i c i l i~ ~I I Cl ; Iiis ~ :IC~~OIICS (le ; I ~ ~ U I I ~se ~ Sexiicrideii y afectan a los «iros . I:I :11111iIiii v:irietliid (le r c l i i c i o i i c ~c ~ i i r e10s i i i i l i v i < l ~ i iparticipantes": s : S l i ; l ; l ~ ,1 1 ' : s i l Iiis ~ici.soii:is es "la iiialeria ~ ~ i i i i o i ~ i lde i : i lI;i s~icioltigí;~, :ii111i:Il;ii ~ i i c o i i ~ t i i i i y cc l piiiiiir tlc 1inriid;i y el de r e i o i i ~ iilc i ~III~ S ~ I I ~ I I I ; I I ;III;II~I~CIII"(11.,IO). I q ~ l ~ ~ c r i l c ~ ~~illlli('llic,i l , ~ l ~ s h,islicllt~ ~ ~ l ~ l l[llc el [ i r l i ~ i i;~l gl ~ ~ l l collslrilyc lc Sil ;icciiiii.y t I ~ l cC";IIIOLS riiicro ~ I c ~ c i i c n ~ l c i i i i i i i i ciIc i i i I:i i i ;icliviilntl ~irc~tliiciila 1°K I;iclirrcs i I c ~ c ~ i i ~ i i ~ ; i~i ioi cl isi cs i i olg;iiiiL;ici6ii. Liiiieiitlc, ~ i o r I;l iiiI'liic.iici;i (le i l g es ~ IIII;I ~ ~11crst111;i ~ ~ c ~ ~ l ' r c i ~ i;Ii iIIII;I ~l;~ siIi1;1ci611en I:I que e ~ i ~ ~ ~ ~ ; llrli l~i , ~ e se ve c i ~ i i i p c l i i l i ; i i;icluni-. Aiilc esii siluociiíii, atlvicrle, iiilcrprela y valoi-a las C~S;IS coi1 10s qiie I ~ C I I que ~ coiii;ir IJ;W (Ieck'lr su ac~u:icidii.ttii- i ~ i c ( l i otlc eslii ;iiiio-iiiici-;iccii>ii clalior:~sil Iíiicii de ncci6n, perciliicllilo 111 r1iic (lcsc;l 11 111 1 ~ L I Cle cxigc11, l.ijilltllise llll~l 111c1ii. I.;sic iiiiiiirlii ciiiliíiico tlc I;i ii~ici;icciúii(~)erccpci(íii,i i i l c r ~ m l i i c i 6 1 ivaloi';i, ciiiii) es el que c o ~ ~ s l i l i i el y c til!icIo tlc iiivcslig;ici6ii. Iii es algo iiiiiy lcrii;ien
''I1lli0Ir:l p;iric 111s illlllvilllllls sc* silií:~ll :i s í lilislil~ls.I I O el1 r s l ~ ~ ~ ~ c ltii iliiilos r a s I i ~ i g i i í s l i c ~cxlci-iori~.:i~l~~s. is ~~OIII'II~I~CIIS. riliiiiles o iiiilolúgicos, s i t i i ~qiic sil iiiclio Ii;iy 1(iic ciicoiiiriii-lo cii su i-c1;icióii al inuiido tic I t i vida c01idi;iii:i y cti las lii-;íciic;is coiisiitutiv;is que hace11qiic csc iiiutitlo sc;i sigiiilic:iiivi~y coiiijirciisible. So11las pcrsoiias. iio lii Iiisioi-i:i y 1:is csli-iicliii-:is o los códigos los ~ I I C~I~IISI~LI~CII Iiislol.i:~."yos" soci:~Ics,I.~I:IC~IIII~S y esti-iici~ras'' (1'. 130). c ) "I~i11:1111icr1lc 10s i i i t l i v i ~ l i ~ se~ rcc111oc:111 ~s cit 1:) 11isiori:i. si11 licrsoi i i i s vivas ii»1i:iy Iiislori:~.lil Iiiici.:iccioiiisiiir, l i i i c i liiciiiiivo iiiiciiiiicsiutliarliis hitigi-;ifi;iscii c i ~ : i i i i ~ i q iCsi;is i c ;iriiciil;iii iiii iiioiiieiito Iiisliírico piirliciil:ir rii cl IIIIIII(IIIvil;tI, 1,:i.v O<~I~.Y~II:IS. CII rl :I
vilri;ililcs. l l c ~ i c l l ~ l i c l l l c0s ill~ll~~lcll,li
111
2,- N. / > P / I : ~ I I Aúii así, Bliiiiici-;icclii;icliic c l iiieiiidi>soci;il ciiipii.ic~ics u11iiiuiitlo oli,jciivo, sci-viililc iiictli;iiiic i i i ~ i i ~ i lcii~c isi i i l i < : ~ ~vciil'ii.:ililrs. s. coiiip;ii-:ihlcs y Il;ililcs. b . ,i:iIII~~III:Icsc~Iil'i<~;i,l:i 11i1i N~IIIII:III I ~ ~ ~ i i ~ i i i v~i>i i oi li ~ i~~i ;li 1111 c iiilci';ir.~:ioiiis i ~ i soi r i i l s í l i ~ ociiy:i iiicio~liilogí;i1ivc;i ilc iiigciiii:~y ~i:iiiiiisi:i.y l i i c l i c i t ~;iIio~::ii 110r u11 lllic~lcci,lllisllilillllcr~il-cl:liivll( 1 1 ) ci1y:i lllclollologí:l :l(lo~iici 1 1 i : i rsli-:lt c ~ i aiiibs radic:iliiiciiic d i k r c i i l c clc 1 : 1 i 1 i l i r l IIIs i i i i ~ i i i ; i i l ~c~iiilci-iiclivos s so11cxpcrimentados y orgariizados por iiidividiios cii iiitci.:icci(>ii, soii la lii-ci~cupacií~ii central del interpretativista. Las corriciiics ilc silu:icioncs quc las personas construyen, a las que daii sigiiific:i v i v i ( l i ~ soii . ~~l!jciiiscoiislaiitcs tic aiiiílisis ... D e ahí que las descripciories cti;iliiaiiv;is, ciriogr:ílicas. cspcsas, tlc grniio grueso, del mundo vital, rcprcscniaii los iiitcrcscs inctodológicos doiiiinantes en las investigacioiics iiiicrprciaiiv:is" (1070, pl'. 20-30). A las tres prciiiisas dc Bluiiicr (sigiiil'icadu-iiileracci61i-i1ilcr~~rcI~1cii>ii) r ~ c n z i nañadc lrcs iiucvas (clar:iiiiciitc toiiiadas
a)
.
"Los indivitluos, a l iiilci.;ictriar. ahordaii los iiiuiidos viviciitcs desde una posicióii dc "siocks iipificados de coiiociinieiito" que rellc,j:iii las 1oc:iliz;icioiics Iicrsoiiificarlas en estructuras polílicas, econótnicas. i-iiualcs y iiior:ilcs --1ii.c-cxistciiics y ciiicrgcriics- dc l a e ~ l i c r i c ~ i c~i :o~c i ; ~~risi:iIi%:t~lii. I 'I'iiIcs cslructuriis c r i ~ i : i l i z a d a ~ asuincri sigiiil'icados qiie sc tl:iii por siipiicstos, qric siii eiiihargo, constriñcti y c»iiir»l:iii :iI intlividiio, y coiiforinaii nsiinisiiio los conjuntos de relacioiics cii los quc habita l a persona" (Dciizin. 1970, D. 130).
Seiiic.jaiilcs preiriisas Ilcvaii :i I)ciixiii ;iiiii i i l i o ~ l iri i c i i i ~ l t ~ l ~ ~ g í I:I : i .i ci i i si i i i i i dirección, pero más allá c n sil r:iilic:iliil:i~l. i ~ i i cI;i tlr 1 l. Illiiiiici. lil Iiiici-;icci~iti!smo 1iiterprcl;ilivo rnaiiiiciic <(ti(: s i l ~,~.isy~r<.iiv:i i s ~ l c l i l i ~ ~ i . : i ~ l : i i 110~ic~~~c c i c i i l l f i c ; ~y iio ~iosiiivisi;~, ~~IWI~II~: E l ~iosilivisllloy l:1 s l l c i l ~ l ~ ~ ~ ~i ~í :~l l l SI'II~V l í l i ~l ~ s l ~l l l l i ~ l l,! , l v r l i ~ l ~ : l l C~l ll c condicioiies cuaiiiil'icablcs. olisi.i-v;il~lcs y cr~iiirol:il~lcs. I i s i ~gic:is IIVI Iiiici-:ircir~riisiti~r, I i ~ i r i ~ i r c i ; ~ ~tl>lig:iii i i v i ~ :i vivo t l C iii-cfci-ctici:i a dos iCi-iiiiiios 1i;isiros: a) En priiner Iugarcl clcl Iciigii:!jc: el i i i i i i i ~ l oilircci:iiiiciiic vividri tic las prácticas 1ocalizatl:is ( I I ~ ~tlcl ~ I1.1.) I I ilclir sci cxiiics:i[li~coi1 d e h l l c discursivo, ~ ~ i i I i ~ , i ic:il i cIciigii:i~c li~ ~ l l:r c vi11:i CIII~~~~;III:I, coi1 todas sus confiisiiiiics y :iiiil~igiictl;iilcs.1.0s coi-ics y c,jciiil>los ilc
ue e l estudio del mundo soci:il
;
47
Iii i111~:1i1rei~í11 c x l ~ ~ ; i i ~ l ~IIIIIII~IO ~ s t l c l social tlebcii scrilcsciiios cii sil s c c i ~ c ~ ~I~IIIII, eii i i i c i i c i i i i i ~ i ~ i i llas i i palabriis y Iicclios ilc los s i i j c t ~ sc s l ~ ( l i i ~ ( li ~ si l.c ~ ~ l i i ical)t;ir i t l o las i i i t e r ~ ~ r e t i ~ c i cliic o ~ ~Iiis cs ~lcl~sollils tl;111 t i S t I S ~ l r l l ~ l i i:icrilllles, ls I i ~ m l lcoiiil t ~ i i ;il r Iicclio cii ciicsti(Íii. 1.ii tIescri[?ci611"cslicsii", (Iii "i1ciisii"J. por el coiitrario, revela o periiiite d e ~ c i ~ l ~elr i rci~iiiiciiiiiciiiosiiliy:icciiic, Iiis csiructuras de relación que las ~ c r s o i i a scsiiuliatlos ~ i i i c d c i (o i ~ i i i e t l c i i i o ) coiiiprender mientras actúa11 en coiiscciiciiciii. V i i i i i i i s ;ill6 del I i c ~ ~ l i iIlcg:itido i. al detalle, al contexto, la criioci6ii y la i c i l tle nlilincióii y i i i i c r ~ ~ l ~ i ~ t l e r . Si Iiicii eii lo(liis Iiis ciciici;is sociiilcs :icliiiilcs ;il>uiidaii las descripciones liiias eii I'oriii;i tle coclicieiiies tle t:oi.rcl:ici~Íii. diagrainas, patli, ratios F, viiriiililes ~ ~ ~ I I I I I I I ~ ~ ~V S~ .I I ~ I C ~ ~ I I CCS~IIICI~I~;I~CS, S e iiidicadores sociales, son las ilcscri~iciiiiicsi:s(i~,hiisIiis qiic c i ~ i i s i i i i i y i ~I;I i i siilisiiiiicia de l a iiiterpretación (I)CIIL~II, 1970, 11. 1.14).
1))
IIii scgiiiiil~iliig:ii. L.It . i i i i i c i i i i l i ~ 1li.l ;iiiiilisis: el iiisicrial aiii~lizatlo y ~~il'sciil;itloilclic iiiiiiiilcsiiirsc cii Iiis regiilaridades estruclurales e iiilcriiccioiiiilcs evideiites c i i I;ts pr6cticas de la vida cotidiaiia: I
1-ii si~cicilogki~ ~ i i ~ ~ i i i c i i o l tiIc í ~ iAll'retl c;i Scliiitz asume, por u n lado, la Iilosolin 1Ciioiiiciiiil6gico tic Iroblciiiiipiiiicilial tle las cieiicias soci;ilcs es eliibor;ir 1111 11161oiIo~piiriiiil~ortliirde III;IIIC~~I objetiva e l sentido siihjciivo dc Iii iicci61i Iiiiiii~iiiii. y i~iii.1"s i i l ~ j c l i v i i s(lc ~iciisiiiiiieiila(le las ciciiciiis siiri:~Ics
(lellcil ser coill~liililllcs'.llll lo\ l,ll,~cl,lh 1lV s c l l l i ~ l lclllillill l cllil~liillicl,lh [)llr 105 l l ~ ~ l l l l ~e11 l c lil s \~ill:l clllitliilllLl ( lOO.4, 1). 3) . 13 h c l l l i ~ l lhllll;eli\~o l lll~~clivilllic1ltc esiuiliiitlii, los coiiccpios y Iciigiiqje tlel seiiiitlo ctiiiiiiii, l i i s iil~ilicncioiiestlc I;i v i ~ l ici i ~ t i t l i i i i i ;c~o i i s i i t i i y e ~el~ teiii;~ceiiiriil Iii siiciologí;~I ~ I I ~ I I ~ c Iilc Io~~~~~~I
ii
I1;ii;iS ~ I i i i i /iiii . li;iy iIiiiI:i i I t . i ~ i i cVIo I > i i ~ i i v i i i lI;i\ c cii~.iici;issticiiilch es "1;i cxl~lic;ici
Esta explicaciijii abarca l a coiiiluctii Iiuiiiaiia y su iiiterpretación de sentido coiiiúii eli la re;ilitlad social, l o cual requiere el análisis de todo e l sistema de proyectos y iiiotivos, tle sigiiil'icntivitl~idesy construcciones. Tü1 análisis remite ncces:iri:iiiieiite ;iI ~ ~ i i i i(lc t r ~vis~:isiil)jc~iivo,.estlecir, ii la iiiterpretacióii de l a acci o s t i i l i i itle l i ~In iiitcrl~rclacióiisubj,jetiva es u i i priiicil)io gciicriil iIc cti~isiiiiccitiii11,. iilios (Ic ciirsos tic accióii c i i la cxl)ericiicia de seiiiitlo coiiiúii. AII~OS I)OS~IIIB~IOS ~ ~ r e s c i i ~ ii i i i511 i , ve/. (10s t l i f i c ~ ~ l i i ~ diiietodológicas es de cili.;ícll!r C i e l l t í ~ c ~ ~ : S i el ol>jeio iie(l;iser objetivo, esto es, para obtener u n conocimieiiiool~jeiivoy vcrilicahle tle uiioesii-ucturii subjetiva de sentido,debe' g a r a n t i z ~aiiie r ir)tlo, que 1ii :ictiiiid del ciciitílico sea lade uii observador neutral. Cusa iinilii iiiil~osililc.11~iesi11 tliic 61 iio iiiiiiii 11:irie cii Iii siiiiiicióii »Iiserv;iil;i. y;!
8
i i o iiciic liara 61 i1iici.C~(iriciictr, s i i i i i c ~ r g i i o s c i i i v ~" N l . ~ ~ i ~ s r l ' l ' i : : i i
CONSTRUCCIONES MUNDANAS Se forman a partir de un Aqui dentro del mundoque determina la supiiesia reciprocidad de perspectivas. Estas presuponen un acervo de conocimiento de orlgen social y socialmente aprobado. La distribución social de este conocimiento determina la estruclura p a r l i ~ cular de la construcción lipificadora. A su vez esla dlstribución social misma depende. del acervo de conocimiento a mano, que en si mismo es un elemento de la experiencia de senlido común. Todo esto es valido no sólo para el aclor sino para el observador que no se haya librado de su situación b i o ~ gráfica, esto es, de su rnundar~irlacl.
a s w consecuencias, siiio que l a coiitciiir>l;i coi1 I:iiiiisiiia tlislaiiic ccuaiiiiiiidiitl con la aue el esaecialisla c i i cicnci~is~iiiliiralcsobscrvii los sucesos dc lalwra-
--
CONSTRUCCIONES ClENTlFlCAS
.~~
de larealidad social, pero una cosa es ;ihor(l;ir l a ciencia 'dentro tlel niundo soCia[wy otra la acfitud "cicn~ífic;i-es~)ecíIjc;i~'t~iic dehc abortliir el cspcciaiisla en su trabajo., Es cierto que la sitiiaci6n biogr.ific;i tlcl iiidividuo dcicrtniiia qué objeto de ,idio cligc. pero c l :idopl:ir iiiia aclilud cieiitílica l o "separa" de este su cs[iidio: "El1 l a vi(ln coiiiiiia, A l i-csolvcrsc :i :it1t1111:ir 1:) :ictilutl iieutrai dc iiii observa ~ I elXcientífico, y viceversa. lo ci) 1111 iiivel parccc iiiiiy sigiiificaiivo, pucdc n o serlo el1 absoluto en c l otro: el cciitro tlc oriciil;ici6ii c:iiiilii:i i.;idiciilniciilc y Coi1 f I:i jcrarlluíalccidns. dciili-0
No lieiie iiiiigi~riAqui dentro del mun-
-
t
Iro de él y el correspondienle sistema de significados como ajenos a su tarea cienlilica. Su acervo de conociiriienlos a mano esel CORPUSde su ciencia y él debe resuponerlo (a riienos que explique í>asrazones para no hacerlo). A esle Corpus perlenecen lanibién las reglas de procedimienlo (inétodos) aprobadas de su ciencia. Este acervo de conociinienfo tiene una estruclura social diferenle de la del Sentido coniún. El cientilico presupone lo que él define corno dato, que es independiente de las creencias de cualquier endogrupo eri el inurido de la vida cotidia~ na. Una vez eslabiecido el problema cientlfico sóloésledelerniina iaestruclura de signilicados. Al no tener ningun Aqirí. el especialisla no organiza esle mundo en capas que lo tienen como cenlro. Nuiica puede enlrar como asociado. en una paula de inleracción con uno de los aclores de la escena social, a nienos qiie "abniirloiie" sii actilud ~:iniililicn.
Vii:iiilcs :i siis iiilciprel:icioi~cs pcrii 11cl)c ii11cr~1rci;irl:iscii 1Ciiiiiii~isde su csli-iirliii-a siil?jcliva tlc sciilitlr~I):I~-:I 110 i c i l c i IIC ";ili;iii~lnii:ii tiiiI:i es,~ir;iiiz;i"~ clc c;ip~or 1;) rciilid:id soci:il. 1 . 1 s c 1 1i f i c i ~ l l l c6iiiii ~ ~ i v ' iiii l c c i i ~ i ~ i c i i i i i c i i li ~, l ) j e l i v oe;ilil:ir c l s c i i t i l s 1 1 l 1 1 i 1 I:i ii.siii.lvi. S i l i i i i ~ii.i.iiitii.iiilii :I IIII:I iiii.iiiiItiliil:í:i 1i:ii;11i.I;i :I 1:) tlcl I ~ ~idc:iI I I soci:iI (le M:IX LVcl>cr, ~ ~ I ~ I I ~ rii ~ st ~I I~: iI l I~ ~o I~III~S ~~ i ~i . illc:iles ~lir~1111:1Ic~. 13 lipa iilc:il J)CI.S~~II:I~ cs iiiiii ii111~1111cciliii iIcI iiivrsligii
i ,I
Scliiiir. ilcliciitlc iliic I;i ciiiiiiriiccii~ii(le Iiilcs iilios itlctilcs l ~ ~ i i i i ú i i c u l o s C ~ I I S I ~ L I C C ~ ~ I I ~c S i c ~ ~ t í l ' i so11 c ; ~ 11osil)le~ ~ y v:ilicliis, y i i t l c ~ i ~ iiiplicables s, y útilts 1i;ii.o In iiivesligaci6ii ciiiliíricii. Nos Ii;ill:iiiios, eii tleliiiilivn, ante unos lil cyiici;ilihlii vil ciciici;ii \i~ci;ili.\ ~iliscrvalos datos o siiccsos dc I;i iiiotlclos (le ;icci~iiics I.;ii.ioii:ili~s (coiisiriiivivo\ e11s i i ~ ~ ; ~ c i ovivid;is i i ~ s p11reIIos, pero s i ('iiii c l l ~ i h~ i i i i ~ i i i it y i i ~iiic.jiii. ' ivi.iriihiriiyc) p;i~ilasiíl~ic;istlc cursos de electuübleh por 10s iilicis ~icrsiiii;ilcs iclc;ilcs qiie el iiivcsiigador Iia elaborado iieci6ii c r ~ r r c s ~ i ~ i i i i l i e;I~csos i ~ c sS I I ~ C S O S ~ I i s ~ r v a d o s . it: ~~ d~ ~ co111u11 lost liridividiios ~ ' ~ ~ ~ i ~ ~ l i ~ ~ ; ~ i . ~ i i i s ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ i ~ s c ~ ~ ~ i ~ ~ ~ ~ ~ i ~ ~ ~ ~ ~~YUI-ü r c rCIIICII~C~, ~ ~ ~ ~ i cxliliciir ~ ~ l , o es iei iai ~u rn~r i ~~CI ~r sciiiido l o t l c~iL~I C~ i v i d u o dan a SLIS ;ICC~tiis, l;is rlescii~>cioiies,1x5 U i i ciii!jiiiilo iIc iiioliviis tíliiros "II;II;I", i:orrcyion(lie'iies ;iIiis "fiiies" ilc cxlilic;icioiics, los iiiodelos y Iiis icorí;is. las [ 3 i l l l t ; i S clc ciirsos 1Ic ;icci~íll~llihcrv;lll;ls. .! lil ;icici-iii (le Scliiiiz y tlc s i l Sociologíii I~ciioiiicii~il~ígic:i e5irih;i eii Iiabei UII COII,~UII~~IICIIIIII~VIIS I í l i i c ~ "I>OI.CIII~", s subre los ciiiiles sc I ' i i i i ~ llos ;~~~ scpiir;i(lo ii11100st i l ~ o srle i~iterl)icinciginl'trs, eiiciicslailiires o cxperiiiiciilstloies. ;tilo gi-n ~ c i s ; i i i i e i i(Ic i c I i i s iii~iilelosilc seiiiido cuiiiiiii. estudios dcc;isos 11 l a ilc las rlcsciilicioiics ciiiogi-iliciis. I~iitciitli6,coiiioWrher, 2 ) Iiitcr~)rct;iciiiiisiil!jctiv;i: I>'l)c ser iiii iiiotlclociiyn "iiiciiic iiiclivi~ ~LIW~~III[II.C es posihle ciiliiiir el sigiiificiido ile los Iieclios sociales y que éste tlii:il y siis c~iiiteiiitl~rs tíliictis" cxliliclueii precisniiieiiie los Iieclios clelic ser el olijcio csliccífico (lc I;i ciciici;~siici;il. oliser\~;ido~ ~ 1 1 1 1 1 0rest~Ii:~iiilii.tiisil)lc. lislii g;ir;iiitiz;i qiie sea 1iosil)le i - c l c i i i y i~~v~:siig;ici~íii, es 111icCSIOS ~Iclrciics1;ir o ~ i c i i i ; ~ c;II~c;iliIiir i~ I;I ~II~I:II~~~III;II~~I;~~I ;lirillLlirililllls 111siiplisclc ;1cclii11I i S I l r c s u l l ~ l ~ l oscllti~llisllli]Cii\~li ~ll I;I sit11;1ci611, I;I iiiicr s~~li,jc~ivitIiiil, el C O I I ~ I ~ ~ I I I ~ C I I ~ O ,I;i ~ I L ~ ~ ~ ~ cl I I l)o(Ici., ;II~I~ losI ~ I , 11iie i;ll ;1cci6110 reslllt;lllli iie11c ~1~Ir;l el actor, iiioiivos y los liiics
SilllCti/;l
;[sí:
(Ir
i.51~.
iciiii,jii
ii
i i i ~ ~ i i i i i ~ iiictodiilógico. c~ii~i Scliutz la
COIIO
l
~
eiciilíficl,,y r c c l l i ~ ~ ~ c c iiii.rilo clc Scliiily, :il iiisistir c i i ;iii:ili~;ir cslc clriiiici tiiii.li~ii {lr srli[i~lii r o i i i i i i i
i i i i s t i i ~ i .y s r c.irloc;i iiik :ill:í (le sí iiiisiiio. llll:1111 1 1 i6rtiiitios rlc iiicl;il'iii;i ccol6gic:i se ~iocli-i:i i.;iciico c i ~ i i i i iciii:i i ilcl csiiirlio emplrico, prcstarido aicnci6ii :I I:is :iciivitl:irlcs iii:is coiiiiiiics (le 1;) vitl;i cr)iicli;ina(L967,p.ll). 1lc 1;i
.L.
1 1
rle
1
i
i 1 .,!fi& \&p. .
,
e"'
"La recomendación cciiir;il cs qiic 1;)s :iciivi s \,;ir c i y i c i c i i r y i;iiiiliii.ii i l i i c r s i i s ~ir;ictie;is consisteii eri iiii tr:ib;ijo c o i i i i i i i i ~ s~i .i i I'iii. y roiiiiiigciitc.,, rc:ili/;iil;is 1)rir p;irics a aquellos e ~ i i ~ ~ I : ~ z a i n i cciiyo n ~ o sI:I~~~IIII~, ~ ~ i r ~ i r ~ c i iyi ~;II~~~III~~~I\II,.. i r ~ i i ~ ~ i ~~CIIIIO-
ccii, iiiili/.iiii y diiii II
I.ii111Aciii;i riicii~ii:iles ;i~liicll;i ~ ~ r i i c l i qiic c i i "se elige a sí misma para poder iiciiiiir y se iiiilo ;iiializii c o i i ~ iiiii i iiii~clelo(le sí iiiisiiia". L a reflexividad es esa propiediid iliie " ;iciiiii~):iiici ;i iiiia nciivicliid cunii(lo ésta presupone y, al misino iieiiipo, liiice oliserviihle la iiiisiiiii cosii". 1a. rellexiviiln(l e
coiislilulivas que se reliercii ;i iiis reglas ci~)ci;itivas c i i todas las situaciones , Iii acción coordinada sociales y juegos, que, con SLI ~ ~ r c s e i i c i aposibilii;iri m u t ~ ~ i ~ i i i eciilre ~ i t e los ~ c i o r e s . I.os postliil;di)s cpistciiiolíigicos iIc I;i eiiioiiieiodologia reclaman una Iógic;i iiivcsiig;iili~roesl~ccilicii, iIc ;ilií qiic siis iiiéiodos
.
E l olijclo Ipi-iiicil>nlrc c ~ t n i s~Cciiic:isiiiciios iiiiiie
ii Estos criierius iiieiodológicos Iiaii (lado Iiigar o una larga ~ ~ r o l i l r r a c i óde técnicas de irivestigacióii por parte de sus seguidores, si bien de acuerdol a GarTinkel, las técnicas etiioiiietodológicas so11 sólo "parcialiiieiite relaiahles" (llill, 1968, 11. 136).
1s: iiiiiy coiiiiiii, ciiirc los clii~iiiiclii~líilogi,\. c l icciii-so
'
I;is I6ciiic;is itiirigrhiic:is. esciici;iliiiciitc rlcscripiiv:~~. ~ i u r c; ~i i ~ ~ i t r ~lal 'ilo-l)lciiiliiti iiitcr:icci~iii:il. cs[icci;il,mente en situaciones profund;iiiienic brni;ilimdas. Unn segunda técnica tiiuy frccuciiic es la del aiitílisis coiiversacional. unas veces cxti.ai~jeri7.:iii~lola riitiiia, otras obligaiido a repetir la convci. s:icióii. ott.:rs in;igiiific:iiido sil soiiitlo. p:tr:i ;ivcripii:ir cóiiio los iiidivicl~ios"iiiiciiil~ros" LIS:II cl lciigii;i,~c II~IUI ii1iií'ic:ir I~IS ;iccioiics y los actorcs. Una tercera téciiica, 1116scspectaciil;ir por ski alcj;iniicnto de otros tipos más conocidos, cs la de recurrir a los Ilaiiiados "experimentos de . demostracihn"~dc"rupturri", y a los proccdiiiiicntos dc incongruencia". . Para desveliir las cxpcci;itiv:is coiislitiiliv;is. :)sí como, c l conjunto rlc elementos dados por supuestos y qiic posihilit;iii c l maiilciiitnicnl~idc I:I interacci611 social. :i
Los'etiiometodíilogos dcfieiideii qiic I;i soliicii>ri ;iI orderi social hay qtic encontrarla en el modo coino los iiiicriihros vcii, ii sc oi'iciita a averiguar cóiiio l o hacen. U n a de las c«iisidcrnciiiiics rii:ís iiii(iitrl:iiilcs que emerge de eslc planteamienloes que la especific;icióii clc Iiis iioi-iii;is. reglas o categorías dcl iiso de los actores cs itisuíiciciiic por sítiiisiiio pai.:i cx(tlic;ircl urilcnamicnlo dcsiis actividades. Se han adelantado dos forri~ulacioiics:Oicii los [i;iriicip;triics uliiizaii algo "además"de lasiiorinas. t;il cniiio I:i tlcfiiiicihii (Ic I;i silii;icióii oproccdiinicnios interpretativos para sabcr chiiio y cii;íiitlii
El pritncro y. i:iI vcz iiiss iiriliort:iiiic, cs quc 1;is iCciiic:is cu:tlilaliv~is disponer1 de sólidos fundaiiieiitos ciciitíficos para la reclamación de su reconociiiiic~~t«.NO son tin accesorio o coniplemenlo de segunda categoría, ni siqiiicrii p~icdciiser tciiid;is (;iuii
11)
c)
I:,s preciso i-cconocct- rliic. cii iiii p i ~ c o sc:isiis. sil viili(lc7, c n i i i ( i iiislriiiiiciilos dc creeci6ii de coiii>ciiiiiciilo cs siil>erioi- :i I;i (Ic 1;is téciiicas i:ii:irilii:iiiv:is. pero. cn tériiiiii«s gciicriilcs, c:ii-cci: (lc iiii sisictiia esiahlcciclo qiic garantice s i i li:tliili
D e todos mudos no se puede olvi(liir qiic ILItlispiii:i ciiit-r iCciiic:is cii;ilii;itivas y cuantitativas expresa una rlc I;is cotiii-adiccioiics cciilr;ilcs (le. i«(las las cienciassoci;iles, a saber, l a tensihii iiiicriiiiii;ilile ciiirc cl sri- Iiiiiii;iiio qiic:ictíl;i subjetiva y creativainente sohrc cl iiiiiii~l~i y I;i cstriiciiii;~siici;il i~li,jctiv:iiiiciitc existeiiic que l o coscci»ii:i. PLANTEAMIFNln I I I I M A N i ~ I A
FOCOSde es1~8dIo
1'1 A N I F A M I I E l I I > <:IIPII:lAS I~I1SIIIVnS
-Onl~os.Idiogrllir.o~.
-CB"lladoi en la t,iiriii>rin
ieii,ra<1o. aii la <..i,iic!iiln
-10
1,,e,10,,
s,,l,lr,,t",,
-slgnillcado, sen:imia!i$
I l l r / l l n # ~ l ,,,/>,I~I~VJI , C O S ~ S .SIIP-SOE
-Epkiemoiogls
Tare~
-Ienom~,loI~>"l:l
,ni///CIn
-IBIRI~YISI~
~ I > ~ O I , ~ , ~m-",,, ~ , ~ S;a,,%!a , ~
.perSp8llvlrta
lhg\r:"
-inierpre,ar.c0mpr~ndar
e"l,la#lar#"~> ca>#
-describir
ohrnivsr
-suave. c8lida
Eslllo
-imBgka,l"~
-valido. real. rico
rrinr,n
l>"~,,!",St~,
Lii clccciiiii (le ~irivilcgi;irtiiin ~ ) o i l ) c c i i v ; (le i csiudio sol)rc 1;) iiir;i e s i i eii I;i hisc dc cslc c i i i i l l i c i ~ciilrc i (los esliliis (le iiivcslig;icióii, c~ueKeit I~lliillllle~ siiiiplilic;~s i i i i c i i / ; i ~ ~ d ~ cii ~ l i el i s ;ii~iiiiitocsi(iiciii:i ( 1983. ti. 6):
1~1~sci1i~sii1iiics Ii;ihir;isiI~.l~ciih i i ii~sii~~li;is:ii.i:rl~iil~iiiicnlc ~ i ~ i r i ~ iici ci iei ~~i ~ c ( 1 1 l l l il ~ l l l l ~ ~s ~l ss o; i i ;,c;ireiilctiieiiic seiicilliis, cuya solucióri adecuada acarrea coiiseciieiici;is iii~~i~irl;irites. Iicro iliie ilisl:i inuclio de haber eiicoiiirado iiiiii 1«riiiiiI~iiiiiivers;iliiicii~c;iccliiiiil;i. EII c k c l o , I;i ;iiiil~igiiccl:i(l qiic ~ l o i i i i r ie; ~ l iiiiiiiiI«de las t6cnicas cualitativas cii el seriii~lode 1 1 1 1 ~II~I exislc iiiiii ~ l e l i i i i c i ~cliil.ii i i i de qué se entiende por tales l&cllicils. ili r ~ ~ICIIC~IIO i ~ i g~c i ~ c ~ i l i ~ solire : ~ ~ l osi sil diferencia respecto a las 1éciiic;is ciiiiiiii1;iiiviis es cl~isiciii~iliigic;i ii ~~iir;iiiieiile Iécnica, lleva aque n o sea ' í .'~ i(lcci(lir l si Iiis iCciiiciis c i ~ ~ i l i i ~ i i ~ i vi ;~~~~i l iIIII;~ c ~ iestrategia ii i~~tegraliiici~te esl)ecílic:i y ~lilCrciiictlc I;is cii;iriiii;iiiv;is o si cs1:rs tliscrepancias -iiinegUbles, Ilor lilr;i 11arlc-, soii iii;is (le gr;i(lo
o A. Scliiitz al recl;iiii:ii. el ~ i i i i i i e i oiiii riguroso cti:itliii tefirico y iil iiisislireii el
S
afiWa
'
,
,
c o i ~ ~ i c i i i i i e iciciilílico ii~i ciiiiio ii])iichio al tlc sciitido coiiiiiii, el scgiiiido. l.;i lli~ereiiciiiciiirc siiher vt11g;ir y c i c i ~ i í f i c ono gtiiircI;i i i i i t i clil'erei~ciii i;ij;iiilc y ;iliscr viilgiii Ii;iy iiiiirlios csc:iloiics y 111s \ ~ i l i c r i i i i r \ coiiliii;iii coi1 el siilicr ciciitilicii. 1.:1 tlilerciici;~eiiirc 1111 s;il)er y olio iio es cunliiiiiivosiiiii (Ic gi-nI;i ~ ~ r e l ' c r c i i cIIIN i ; ~I o ~ ~ ~ i i o c i i i i i c i i i ~ ~ ~ llliivcrs;lli~;l,ll,lcs, ;ll,~ll~;lci,,s, ~ ) l l c lilr~w~lr;lllhl'l,rlll:lllll,, ~ l ~ : l l l l l ; l l l l l ~L.11~ l,lll;l ll~~ pnrliciil;ii.iza~li~ri~,coiicreia y silii;itln. 1-lsy qtie recoiiocer de eiilr;id:i, sin eiiili;irgo, que las iéciiicas cuaiiiitaiivas Iian logrado esiableccr uiia esii-:iicgia I'oriiinl de iiivestigncii>ii que. aunque no yarciiie de crí1ic;is eiiire sus ~iroliiosctiliiv;itloi'es, piicilc ser lacilineiite sisleniatizüda y cstereotip:itlai. L.;is iéciiiciis cualitaiivas n o dist'rtittin de esta comodidnd y, a dii'ereiicia del experiiiiciiio o c l survcy, que ciieiitaii coi1 extensos nianuales explicativos de su orgariizacióii y progreso, n o existen equivalentes parecidos para el aiiálisis (le casos, las historias de vida, las entrevistas en proSundid:id ... Norinalmenie se tl:iii, Sticrz;~es decirlo, extensas monografías sobre la h s e relativa ;iI;i rccogid;~(Ic (lii~os.escaseari eii canibio las relativas al análisis de éstos, y son prácticaiiieiiie iiiexisienies los referidos al diselio y validación. L a iiivesiigacióii cciii iéciiic;is ciislit;iiivns está sonietida a un proceso de desarrollo bisiceineiiie i(lfiiiicii iil de cii;ililuier otra investigación de naturaleza c ~ ~ i ~ ~ i l i l I'roccso i ~ i i v i ~~IIIC . se (ICSCIIVIII~~VC CII ciiico Lises de lrzihajo: Definición del Prubleiiia, Disciio tlc '~r;itiiijri. Ir-llogil;iii (IOXO), Iiaii iiiieiiiado sistematizar.
1.- Uc.J,iri~~ióiir l ~P~i .lr ~ l ~ l e ~ i r o Niiigiiii;~iiivcslignciríii cii;ilii;iiiv;i [iiic(lc iiiici:iisc s i i i tiiin deriiiición concreta del probleiiiti. Esi;i tlcl'iiiicidii se oriciiin i i i ~ c l c e ~ i i i e i iai eeiicoiiii'ar l o que constituye c l loco ceiitr:il de to(lo eiiilisis cualitativo: la búsqueda del signiI ficado. - --
' Clr. ~ x ejcii,pl,> ~r
CIüriículi>ilc J;iiiics Ciilr~ii;!ii:"S<>ci;il l'lirory. Social Rcsearch aiid a Tlieory 01 Arli<,~i".A,iic.iir.ori . I < r i i r > i o l<,/ .Srt
La dcfiiiiciiiii tlc este sigiiil'ic;itlocs. cii ~iriiiciliiii.iiii:i~Iciii:ircaciiíii coiiccptual abierta en múltiples setitidos. Es ;ihicrla eri cunrito a su coiiteriido, puesto que el investigador desconoce dc entriid;i s i l ii:ituralcza; es abierta c i i cuanto a su comprensióii por ciianto es susccptililc tlc iricspcradas e insiíliias ramifica1 ciones; es abierta, por cuanto e l significado adinite profundidad, además de densidad y extensión. L a definición dcl signiric;ido sc cierra cuiiiido se especifica el tiempo. el espacio y el grupo (iiirlividuo), cs decir. Iii siiii;iciiiii ohjcto de estiidio. Vaii Maancii ciiri
1
M á s aún, la definición del prolilctii;~siciiipre es provisional. portliie In tarea central del aiiálisis cualitativo es iivci-igii;~i-si In ~ I c l i i i i c i i i icsih i Iiicii dcliiiid;~, si l a comprensión del feriómciio n o es16 vici:ida cll:i iiiisiiiit por iiii:i coiiiprciisión viciada o viciosa (como acert:irl:iiiiciitc iiisistc A. S c l i i i t ~ ) . L a pretensión, tan insisterile cii las iiivcsiigacioiics cii:iiiiii;iiiv;is. de precisar conceptual u operativameiite los lériiiiiios del ~irohlciii;i~i;ii.a.sobre ellos. establecer proposiciones y relacioiies Iiil~«iéiicas(las liipiitcsis). cs ciiipobrecedoray contraproducenteen lasciislitniivas. Vaii M;i:incii se ciic~iiitrii:isí iiiisnio operandocomo un "camufladoroblcriirr,liii;iliiie!iiic, c.; ci11i;ii cii i:i~iii:i~.ii)i.i)ii ?l. iiii ~Irliiiiii;ii sus fronteras. N o es tratar dc poiicr ~iii:i ccrcs coiicc[itii;il o sil :ilrcdedor parli persuadirse de que uno está. "deiiirii" del ~irohleinaniisiiii~.siiio de sitiiiergirse ené1,comoeri un hnlitisrno~a~l-iriir~<~iri
2.- Disrfio rlrl Irul~ajo nj I'.v/~.«rc,qirr
lasc dc la iiivcs1ig:iciríri r.iiriilir-cii(lc Iii l'i,i;iciiiit
~ I I C sc
riiieiiii-as qiic cii I:i cii:ilii:iiivii 1"" e1 ciiiiiinri~i,es I;i búsqueda de l o concreto y (le lo [~ariiciiliii.:tillii se (lehe iique I;i ~iietoilologí;ipositivistapartedelpostulado (le la exisieiicie iIc Iii realidail soci;il objelivii, estable, inmutable, es decir, geiierali~ahlr exce{ii« cuniido iiiicrvieiieii y porque inleAienen elenientos ~ilciici;tlcs ~ ~)iirala c i i i i i l i r ~ b ~ c i de ó n l a ley abstracta. E l diseño cii:iliiiitivo rlisci-epzi siisiiiiicinliiiente de esta orientación. Sin llegar al extrciiio iIc Viiii Miiaiieii 1);w;i quieii cuanic) menos se cuente con un aparato teórico Ii:irio iiiejor, la posliii-a ciiiilitativa es l a de centrar e l interés e n la sitiiacióii iiiisiiia. eii Iii1iersiiusi6ri(le que cadii situación es única e irrepetible, y de ~ ~ i ~ w " I o ' i ~ j iiIc i i i coiiiliciciii;itiiie~~~i)s, lo el coiilexto, es el que explica, no el (111ec;iiisii, iii;ili?ii(iccrlli, el s c i i l i ~ l osouiiil. 'l'odos los eleiiieiiios so11objeio ilc esiutlio y sil i i i i ~ i i i r i ~ i i i cse i i i , j c i a r ~ ~ i i i zcii i i Iiiiicióii [Ic su validcz coiiio cliivc tlc itiierl)reiaciiii~N o se [):irle (le iiiiii icori;~. iii se ciieiitacoii Iiipótesis relacioiiiiles previas, ~ i e r os í se I)IIC;iiiiiiiiciiir iiii Iriil)ii,jii cii:ilil;iiiv~i r s iicces:ii-iii coiiiiir 1:iiii iiii iiii
1.a tciiileiiciii i l c l iiiiiilisis ciiiiiilii;i~ivo ;i geiicializar y i ~ i i i v e r ~ i ~ SIIS li~i~r tlcsciil)i'iiiiiciit~~s Ii: iililigii ii csiii~liiir,cii ~ i r i i i c i l ~ i oiodos , los ciisos y. cii Iii iiiiposi1iili~l;i~l (le cScciii:ii-lo. ;i sclcccioii;ii iiiios cuaiilos casbs (le iiiciesirii que represenlsii iil c
i ~ i l s i sc i ~ a l a t i v , [ i i r i 11) ge~icriil.CS~II~I:III iiii iiiJividiio o una situacióii, iiiios pocos iiidivitluos o iiiins reducitliis sit~i~iciiiiies. Miciitras que el estudio cuuitiiativo pi-eteiide g e i i e ~ i l i r i alpúii r iispecto, iiiiique sea éste marginal, el cualiiativ» pretende iii6s bieii pi-ol'uiidizür en ese iiiismo aspecto, . aunque lo qiie ac;iece en esic ciiso coiicrcio iio scki Sbciliiiciiie gciierolizable a otros casos siiiiil;ires. 1.ii 1;ire:i (le ~ ~ I e c c i o i11111~h1i-iis ~ar ~ . e ~ i r c ~ e ~ I>~IS:I, l i ~ por l i v ico~isiguiente, ~~ a ocupar uii segiiiido Iiigar eii In iiictotlologío ciiiiliiiitiv;~y, s i bien es cierto que no tles:ip:irece del lotlo, es iiii i~il,;(io
/
' a ,
4
; 1 1 I
1
! !
. 2
1.)
.
( ' l l l l ~ / f l ~ l l l ~ i c
'I'oil;i iil)scrv:icii,ii rciili/;id;i 1x)r IIII iiivcstig:i~lor.s i Ii;irlc ser conservada y iiiili~ii~lii eii el coiiicrcio ciilliii;il, es decir, s i i i o se In qiiierit dejar perder o I I I ~ I I I I C I I ~ I ~ ~c~ el c s i i l l e ~ I I ~ ~ lI I I I ,S i r i l ~ ~ c Ii sl ií ~i i i l ~ ~de ~ li o~ ~ i o d oque ~lllull;l5cr c~lllsrrv;lll;l, ~>ilrlii.i~iil~l~i r illll~rcilllll~i;lll;l. IJ;ii-;i qiic dos iiivcsli&i~loic~s ~ i i c ~ l iciilciiilcrsc iii ;i IinvCs clcl cs(iacici y del liciirliii. iicccsii:iii li;iIil:ir iiii Iciigii:ijc i o i i i i i i i y sigiiiliciii- Iii ~ i i i s i i i cosa ; ~ cuiinlus l'i-ciilc u Iii codil'icncii,~~ c i i iiúiiieliis. C ~ ~ ~ s e c ~ i ede n ccslii i i i iricli11;1ci6111101. liis j);ilalii-iis l'i-e~~ic ii los iiiliiiei-os es que I;is ICcnicns c~ii;ilil;iiivos pi-iiiicii I:is ciiiii~. y Iiis viñci:is liicr;iii:i sohi-e I:is t;ihl;is y los Icsis csl;idisiicos. Se21que use el síiiibolo iitíiiicro o el síiiihi)l
'
{/i
S
I//
//!1i
1:
jj
l
1: '
i
1
el titr11. Nt, lo~l:is\;!S ~ ~ x l ~ ~ ~ r i es~ivi;ilrs i ~ c i : i s iii l~itlos111s ~'~~II~IIII~II~ISl t i I ~ ~ IIIS ~IIs tiii:i situ;iciíiii Iliic l r i i i r i i i ; ~1.1~1 i I~i iiss :iii:ilisis cii:ilil:iiiviis.
;.ll
(1) ( ' í l ~ l l l ~,/í. l l / ~ ~ / l ~ l l l l ~ ll~~Y/llll~il~.Y l~,l,Y Igual quc cli 111s :iii:ilisis cu;iiiiit:itiviis gi-;iii ~i;wlc'lcl citil~cíiti(lcl iiivcstig:~ (Ior sc orientii ;i gni.:iiitirlir la fi:ihiliacidad de observación. Es decir, e l investigador que titiliza téciiicas cualitativas debe adoptar medidas, antes de iiiiciar cl trahqjo dc la recogida dc datos sobre: a]
El hecho de que no todo iriforrn:intc
cado dc uii;i situ:ici6n, capaídc irniisniitirlo y veraz en su infonnaci6n. ~ O si! I iriisiii;~cotiilici6ri dc ohscrvador. altera l a situacióii y oblig:i a reacci«iics peligrosas en los iiiforniaiites potcnci:ilcs. El hecho de ciuc c l "error ohjctivo" tlc uri inforniaiite puede c o i ~ i c i d i r con una "verdad s i i ~ j c t i v a "cn c l mismo, y que esta " v e r d a d tenga u n sentido diferentc (pero no por eso inerios importante) que l a otra.
b) E l hcclio dc i ~ i i ctodo obscrv:ielor. C)
es igualiiiente iestigo del signifi-
iI) l:I I i c c l i ~iIc i qiic lotlti iiivcsiig;i~ltirc s l i coiil:i~iiiii:t~lii ilc ~irciiiiciosrliic lllt~~li:lli7.llll (cll~illtlo1111 llislol~sillll:lll~ S i l \,i~i611,y 111ir csllls ~prc~ilici
:iI 111
c)
d)
~111c~lcii iil!cr:ir tlc loriii;~ilili.rc.iiii. rii i i t i : ~ii iiii:i sitit:ici611. lil I i ~ c l ~i l~ qiic c 111 c;ili:iciil:i~l (Ir i ~ l i s < i t v : i c i i i i iilrl iiivcsiig;iilor. :iiiii S~CII
S(,~~II~:II~:I coii qiic s r 11:)l ~ ~ c : i l i ~:iI: III~II~IS ~ ~ l ~ ~I ~,I I I : ~ I ~ V : I I ~ I ~ I I I ~VI , III~CICO
i ~ c ~ i v ~ í ly~cciiii.:iI i c i i ilcl ~IIIÍIIIL~IIO qiic se qiiicvr cstii~Ii;ir. Sc ilispoi~cdc ti11 co11~ici11iie11111 I < ~ í i i ~(liiI)liogi;íI.iro ,o o ~lcrs~111;1I) tlc s i I ~ : ~ c i o i ~oc se x ~ ~ c l . i c ~ i csiiiiiliirc~, iii~ sc CIICIIIU coi1 c ~ l i l i c a c i o r i e ~ tc6ric;is y suposiciotics 1ciit;iiiv:is tliic sirvcii (Ir oriciii;ici611, no de coiisti-icci61i a la IiÚs~liic~l;i (Ir tI;i~ils. Se ha Sonnulado uiia sclccciriii coiitlicioii:ida tle locos teináticos. informantes y situacioiics 110'.ni v:ilnr cstr:~ICgico~iil.ii coiifcrir informacióii. Se han adoptado "iiictlid:is (le ~ i i - r i : ~ i i~~ p : ri: ~ i g:ii;iiiiiz:ir ~ii" I;i c:ili~l:i
Dos técnicas de recogida dc tlatos rlcsiac:iti sohrc Iotl;is las tlc1116seii los estudios cualitativos: la Obscrvaci6ii y I;i I'.iitrcvisi:i cii ~pruTt~iitiy;iii rii iiii coiiiriil sis1riii;itirii y c;i1i.i11;1~1o. "real" en el primero y "estaillsiico" cii cl scgiiii~liiclc los coii~licioii;iiiiiciiios y situaciones que hacen úiiica ;iI;isiiii;ici«ii, ~ l Ttiniis c t ~ i i c iiicdi;iiitc . ese ioiitrol, se pueda estudiar u n fenóinciio cii:ilqiiici-;i cii esia~lopiiiri y s i l ciliiociiiiieiito pueda "generalizarse" a todos los
Liis resliiicsiiis del soiiilcii csiiíii chliccil'icntlas
l~.N'i'l
~~ ~
S~l'l'l
l ' l < O Y i ~ l ~ ~ ~ l O N ANALOGIAS
Lroyeciivas.con leiigiiajes niinlógicos o coi1 "riipiuras" del sentido coiliúii. A 111 oliscrviicifiii y la ciilrcvisin ~ioiiiliii-:is de iiiie cueva preliistórica, las tuinbas fai.nóiiic;is ... ). A io
y
I>ikleiici;i IIO i i i e i i o r < ~ i icii c I:i rccogi11:i de dalos existe eri el análisis de los iiiisiiios. Las diki-eiicias soii níiii h i c;ihc iii:iyores cii el iiiiálisis que eii l a recolección de datos. Los rnéiodos ciiniiiit;itivos ;iii;ili~;iiiIiis iliiios riinocoii Exiili y iiciciio Iii iiiierlireiiicióii ilc Iiis i i i i c r ~ ~ r c i a c i o i i0c ~lii, cxplic;icifiii de l;ik c x ~ i I i c ; ~ c i ~ i il:l ~ c: ~s i,i i i I i s i s(le los ~ I i i i o s1.,11 Ior ~ . ~ l i ~ ( lci i~~i ;s~ l i I ; i i i v ~cviihisic, ~s, IIOI. ioiitii, eii dcsciiiriiii;ir Iiis cslruciiii;is {Ic sigiiil'icnci6ii y cii ~ l c i e i i i i i i i i isu r cniiilio soci;il y s i l nlc;iiicc.
i
f 1 ! ! !
Aii;ili,;ir
los i1;iios e s ciiiii,~ii:it:ii ( I i ~ Iccr
1.1 s r i i l i ~ l clc i ~ " i i ~ i c i ~ i r r t :IIII ii texto") iiiiniaiiuscritocxtraiijcro, borroso. pl;igtirlii
1
b
'
L a cruz dc iodo cstiicrg~i;ii.I;is ;i priich;is ciiipíricas y deGodcl liara las teóricas. afirma rotund:iriicriic 1;i iiiip~isihili. cti cstc scntido, dc las cuantitativas. Tanto l a validez osiciisiva (1::icc) c i ~ i i i oIii iIc c ~ > i ~ I c i i ic:~tc~iitIo. sino iiiia v:ilitlcz
.
8 ,
.. .
,
: ,
lil g w ~ l o i l cviiliilczeiliiiv:ili. :il gi;i
i
,, ,.
i '
,
1-1.i ; t l i~ii;iriiili rir.:c\ii~\rr iii ii,..~I.i \ i c,I~.i i c i ri.4 (1: \l.>< # t l \\ ~c ~ ! . l ~~. t ? . ~ ~ ~ . . ,tlv ~ , ~ l : ~ . : ~ ~ ~ i ~ I : I I r i r l . i . ~ i ~ i i i i . l . i . : ~ i I c c a.~i ) ~r i ;
.
.
N OUI~SILIIIIC Y ~ l f i d ilii i ~III~I~I~I;IIIC~;I que csie leiii;~ciiciei-rn p;ira I;( ;icel)~;ieii;ii o ~ ~ ~ c ~ l ~ ~de~Iiis~Ifciiic;is i ~ i icii;ililoliv;is l í ~ c 0 iiisis[ireiii«s algi) iii;is lo tivo a la v i i l i d c ~y lii r e l c v i i i i c i ~iie esi;i i i i e i c i t ~ i i ~ ~ ~ g í : i .
V;ilidez y l
e ~ ~ i se ~ ~dclicii ~ d ls0111cier ~ ;I 1111 ,jiiicio (Ic v:1Io1.;ici611 los CSI:IIIII:I~CS iiiili~:iiIi~s, ~i;". I:I:iscIccei(í~~ 11c 121 IIIU~SIGI ;I~;LI~I;I;iesiii ilisiiiicióii 11c i o~ ~ ; ~ ~ i i ~ l i ge011 t~~ SLISü i correspondientes ic~ correlatos ~iic~oclológico y ~>i.;iciicil, los criici-ios tle v:ilidez deben ser asimismo dilerciiies. L?ii oir;ih ~~;il;ilir;is, Iiis iiii.io~losc i i a l i i ~ t i v o srespoiideii, en su teoría, diseño y aplicacióii, :iuii l~nr;i~ligiii;iciciirílíco d i k r e i i i e al de la investigación ~ ~ ~ ~ s i i i liiiIii~~~;il, v i s i ; ~ I.:I/.JÍII I,:II;II;i cii;iI, i i i ~ ~IIIC~I~II h ~ ;ipIic;ir los ~ ~ ~ i s ~ ~ ~ ~ ~ s c r i l e r i ~ i s y iipos tlc viilitlcz cii iiiio y cii o l i o i.;iso. Yviiiiii:~I.iii~.iilii.s i i i i r i i / ; i i i i l i i i.1 ir;ilr:ijo ili, Srliw;irix y Ogilvy. tlcscrihe el c ~ l l l l l > i l l ~ ~ ~ r ; i i l i g l l llilici c\ il lr r i ~ lVl i~l V I ~'llll~ll,l1lc ver', lil ~c;llill;lll p1>rINirIe 1Ie 111 cciiiiuiiidad cieiitílic;i, y l o i c s ~ i i i i cc i i I i ~ ssigiiiciiics i ~ r i i i i i i ~ i s : 8
1)os SOIII~I~;IS ;IIL~IC:I~I ~ ~ I I I I ~ I ~ I I sol>rc ~ I I I Ic~ l LISO I I ~ de ~ IZIS iCci~ic;~s cii;iIii;iiiviis, I:i priiiicr:~se rclicrc :i Iii viiliilcz ciciiiílic:~iIc I:ilcs iiiéiodos. y I;i scgiiii r c s c i i i uiliic i ~ ~eiiilios i ~ir~icediinienios.el cuaiiiii;iiivo y el ciinlil;ilivi~, se ve:iii s o i i i c i i ~ l ~;i~"iclfiiticos" s criterios eiitenerse presentes, al iiii.iii~s. 1ri:s i i i i ~ ~ i i ~ ~ ondeiicii~,el ile I:i robustez y e l del valor (1980, p.13). Es :!sí c o i i i ~t l c l ~ ccoiiil~iciiilerscel coiicepii~de validez como criterio de viiliir 11 csi:iiid;ir, csirccli;iiiieiiic rclnciciii;tili~c i ~ iel i de paradigma, cuya imporI;iiici;i :iilqiiii~rr sigiiil'ir:iciiíii c i i 111s ~ ~ r i i l c g ó i i i c i i ode s toda investigaci6n. ~
;
.
C;iiiihiii ilc iiii iiioclclo iIc ver el i i i i i i i ~ l oc i ~ i i t os i i i i l ~ l cy ~~riili;ibilísticc, a s ;II iiitiiido c1iiiio uiia serie verlo coiiio coiiipleja y diverso. I I c i i i i ~ iriiiado dc clcineiiios y ~iriicesosrcilucililcs ii leyes sobre sus relacioiies y eleiiieiilos. Nos Iieiiios c~iiiliorl;iiloc i ~ i i i os i el iii~iii~li~ Siiese siiiiplciiieiitc iidiiivo y sus eleiiieiiios siiiililcs iigregntlos de eiitiilades iiiás seiicillasr E i i i l ~ e z a i ~ rccoiiiiccr ~o~i qiic 10s sisicmiis no soii iiieras siiinas de i ~ i ~ i t l : i ~S~III[IICS, Ie~ S~IIO CIIICS scliiiiiidos e011~ ~ r « l ~ i ~ < l ~íiiiciis. i i i I c s iIiiiSiiiiv;is c i ~ I i ~ ~ s i ~ i c i ; i i i c ~ i s .
.
C;initiiii dc v c r c l iiiiiii ii 1i;i [iasii
'Todos cst:I rcl:ici611 i~ivcsiigri~liir-ci~iitcs~;i(Iíir: Aiiibtis i i i t c ~ ~ c t ~ Í~III'ILI:iii yéndose niiiiiiaiiiciiic, cs~~cci;iltiiciilc cii;iii(lii e l iili,jclo dc iiivcstipicii>ii (ciiiitcst:l(lilr) cs c1ir11ser lllllll~lllil.
1 LI
I
~ ,.. 1
.L.
i
Axionta3. E l prop¿isitoiIc I;i Iiivrsiig;iiiiiii ( C ; c i i c i ; i I i ~ ; i r i ~ i N ~ )i :~ c s i ~ i i r r i ~ i i r desarrollar u n cuerpo idiogrhfico dc c ~ ~ i i i ~ c i i i i i c iirli,jctii i t o . iliic ~liiccl;iciiciinilr:id o en unas hipótesis de traba,ii~tllietlcscrilicii el c:isii iticliviiiilc I:i gcrict.iihilidad pasa a ocupar u n pucsio irreicvaiiic. Axioma4. L a Naturaleza iIc I;i cx~il:iii;icidii(C':iiis;iliil:iil): 1)clic Iiiisc;irsc eii términos de factores múltiples iiitci;iciiviis. qiic l'i~r~ii:iii ~i:irtc (le I;i i i i i s i r i : ~ accibii, y quc, por l o lento. r i i i i s i i l i i y i i i iiii:i rcil ilr i i i i i : i : i c < ~ i i ~ ii.iiy;i i u Iiiriiiri definitiva sblo, en e l mejor tlc 111s c;isiis. ~ i i i c í l ciiifcrirsc. Axionta 5. Papel de los v:ilorcs (Axirilrigí;~): 1.0s v;iliircs ci~iicliciiiii;iii to(lo e l proceso investigador dc roriii:is ilivcrs;is: cii Iiisclccciiiii y ~il;iiitc:iiiiiciiii, del problema, en l a elección de los p;ir;itligiii:is siilisi;iiiiivii. ilc iiiiioilii. ilc coiiicnido y de v;ilor (1985, p. 85). Eii este paradigma, que giiio y c o i i ~ l i c i ~ i 1:i )i : iiivcsiig:ici6ii ~ ii;iiiir;ilist;i (lcs, coiiicidiiiios coi1 I.iiicolii. Clurk, CiiiIi;i, Wcick. IIiifTy Shrtic. e11 rliic I i i s crilciios ílc v:ilitlc~ iiii [iiicilcii ser i
'l'li~iiii;is Shiiic ~~i.chciit;iI;is "'l'6ciiic;i~" iiihs el'icaces para evaluar cada uno iIc estoscuiilii~ci i i c i i i ~ siIc ioiil'iiiliili
conl.iahilid;ii-rcct;iiiiciiic la icicv;iiicia ~ i e l i t i f i c a de la aplicaciúii de iiiis iiivc\ti&iciiiii ciinlii;itiva. E l c a ~ i c i egeiiernl r de este tipo de irivesiig~ci6iidiliere iIr;istic;iiiiciiic (Icl [ieifil iiiclodológico de cualquier invcstigacióii pcisiiivista cifiiiiliiaiiva, y I>icseiiiaunas caracterísiicas especil'iC~IS que, :il iiiciios siiciriliiiiiciiic. iiicrccc I;i pcii;i presuiI~"re11 SI mnjunto:
. O I ~ s t ! r \ ~ i i c i f[~eihihic~ilc: i~~ c i i I i ~ c ] ~ i~III~IISO c e11 ~iqiicllos~~IIIIIIIS clc l:i silii:i~'iiiiicliic: ""1 i i i i i s c i i i . : i i ~ i i ~ i í ~ ioi ~IICIV~IS~V~IS. i~s 'I'ii;i1igiil:1ci611:s c ~ ~ ~ iiir sLII; o v ~ i ~ ~ i e (le i l ~ li ~ c l~ e i i l de e s datus, de iiivestig;~. clores. {lc ~~crslieciiv:is ('l'corí;is) y de iiiCtoilos, coi~tresl;iiiclo iiiios coii oir<)sli:lKl c o l l l ' i i l l l ~ ilil ~ l i o se illicl~~licl;lci~lilcs, , . Coiiti-o1 (le i i i i c i i i l ~ r ~exniiicii ~s: coiiiiiiiio de daios e iiiterpreiiicioiies coii los l l l i e l l l l l i ~ l s(le los llivcrs~lsg i i l ~ l ~yl s~ l ~ l ~ l i e l l 1lc c i ~los l s qiie l1;111 s i ~ l o S~ISIIB~
.
' l ~ c c ~ i ~ i ~ ~ ~ ~ ~ ~Miis I r ; qiic ~ s i iiiici;ircI ; i ~ l ; i : ~r;iI~;i,jcicci~~ LII: 1eorí;ic~uecorilro~e
Mucslrcci l c ~ i i i c i ~ / i i i l c i i c i ~Iiiisc~iiijcio y l a aiiiplitud dc In iiili~riiiiicióiirecogitl;~. y, coii ello, iliiiiiiriai- los Iic~circsiii;is iieccstiri~~s ;I la I I O(le ~ c~~I ~ i ~ ~ ~ ~co111exl~1s ; ~ i ~ i i l ~> lac~esti~clii~r ~i s sil se~~~c,jii~i / ... il~ ~
I)cscril~cifiiicspc\:i: dcscril)cii~iicsIlcii;is y dciisas que si~iiiiiiisiiciiiiii;~ base sul~sl~iiiii\~;i II:".;~los jiiiciiis i l c sciiiej;iiiz;i.
Aiitlil~iri;iiIc ~Ic(iciiilciici:i:e l ~ ~ r o c c sde < icoiitrol seguido por el iiivcsii~iiiliii~ cs c ~ ; i i i i i l i : i i ~110r i ~ 1111 i i i v v ~ i g ; i < l < cxlcriiii, ~i ]lul.il ~ C ~ ~ I ~ I I I ~ I I i; Ii~loi ~ I I ~ C C S (le ~ S i i ~ \ ~ c ~ l i g : i c'icgiii~los i~jii C ~ I ~ I I dcl esquei~iade uii;i ~)i.üciic~ ~ ~ r o l ~ s i i i taceliiol,lc. i;il
. m
Aiiclitoi-íii iIc ciiiil'iiiii;il~ili~lii
iiiii
S610 ciiiiiiclo se I~CIICII ~ i r c s c ~ ~ iyc s:ICC~II:~II. , los ciiico axiomas del paradig~ i ; i I i i ~ i i l i s((icil~ii) i~~ y SL, ii~iIic;iii ~ I ~ I ~ ~ I I ; I los ~I~ cuatro IIII~ criterios I I ~ ~ de
I;I M;iicl;iiitentnici\tos,coiiccpiosc inierprci;ici<~i\es,loquc iriipidc la Ii,i;ici611,;Ipriori y (le ;IIII~III;IIIO, (le IIII C S ~ ~ I ~ ~ I I I Lrígido I (Ic c c ~ ~ ~ ~ ~ ) o i l ; i i n i c i ~ IO y iiii~~l;i~ici:is y ;iiliil~i;il~lch;i I;is iciili~l;iilcs iiieillililcs, ci~iillictiv;is, ~1csagreg;iil;is. qiic iiiiciitn cxlilicai, y seiisiiivns a I iiileraccióii e i ~ ~ ~ c r e ; i i i i lq) i~o i cse d;i UIIIC i i i v c s ~ i g ; i ~ Ic~i ~~r ~ v c s l i g ~ ~ l ~ ~ . y coii~licioiicel proceso de iiivestigacióii, pril'iere i r extrayendo y cl;ih~ii.iiiiiIo Ssi;i n p n r i i r ~ l clos ~ I a i i i sy
Kcsirli;i
.-.
Laprogresivarclevanciaadquiriclaporcl par:idigiiianaluralistaimplicaquc su marco conceptual dc postulados teóricos, y su corrcspotidic~itcdiseño y técnicas metodológicas, participar1 cori él dc csi;i ri~istnarelevaticia teórica. Tres soti los camiizos priiicip:ilcs p;ir:i rccogcr ir!fi~r-iiiri~.i<íii rc1;itiv:i a la vida social:
'<
Provocaro manipular evciilcis y coiii~iort;iiiiicniossrici;ilcs iiic
e
O ~ ~ i ~ i y~c ~i i l ~i ~ ~c i í~i ~i ~11~l IIII ~I~ oIi,jclivo ~ l ; ~~ l ~ cc11icre111 i ilc i i i v c s ~ i g : ~ c i ~ i i i , l'llrllllll~llllli I c ;IIIIclllilllll. C > l ~ t r ~ i / ~ i ~ ~sihit.iii;iticaiiic~iic ii~~li~/ti c i i kises, aspeclos, lugares y ~~ersoiiiis. C~~iiri.riliiiiiL>Li y icl;icii>iiiii(l~~l:icoii ~iriil~osiciones y teoríiis si~ci;ilcs, plniile;iiiiieiiii,s ciciiiíl'iciis y exl~lic;icioiies(>roluiidas. S ~ ~ i ~ ~ ~ ~ / i tilitl;i~ly (le ~1"cisilíii.
so 1I(, i ~ , < ~ l < i l ~ o ~ < ai ~ciil>nllo . i ( i I i . ciiirc lo iliic ociiirc y el obsciv;idoriliic Iii iliiicre
esiiiiliai-. Lii ci~lociicióntiiileiiciii" I>cligrosn(le esle frciilc ;i iiii sujcto 11 siijetos que 11 "1111 <~iiicreii"olrt'ccr iii(i>riiiocióri, il queriendo "iiiis;il>eii" coiiiti Il;iceslo, o "iio ~>iiedeii"heeslo. N o r h i ~ i l i ~ ~ c i i(liic c ~ iIIII;I ~ c pcisoiiii e111rcvi~t;iil:iie<.Ii;~ccIii ~icIici011 (le iiiloriii;ii. y i i o t l c s okccci~ ~ ~ l o que el siihc. oliiii;i, siciiic, exlieririieiiia o cjcciiin. Uiiiis veces por ieiiioi-, o t ~ i sveces poi- i-ccelil y otras, cii fiil, por difereiiies iiioiivos, ;ilguieii ~ i i i c d cnegarse a suiiiinisirarel conocimiento que posee. Taiiipoco es iiilrccuenie qiic u11iiilt~riiiantesea incapaz de ofrecer una iiiformacióii, n o por falta de volutiind, sitio por n o saber cómo expresarse, dando a entender algo dil'ereiile a l o que é l m i s ~ n oquisiera expresar. l?iiialnieiiie, liay ocüsioiies eii las que uii inforrriaiite que toma parteen un feiióineiio social, resultii iiii iiiierinedinsio iiiúiil o iiicluso peligroso (por di?it«rsi~iiaiiie)dad« qiic. ii IO es c i ~ i i s c i e ~ ide t c l o ocurrido, o posee una 1,.1I. hii COIIC~CIIC~;~.
6
1.ii oliserv;ici6ii csi;il~lecciiiiii coiiiiiiiic:ici~iiiilcliberaila eiiii-e el ohserviitlor y el l'eiitiiiiciii~~~hsciv;illo. ('oiiiiiiiic;iciíiii qiic, iioriiialtiiente. procede a riivel no i,eil~iii'iil;iil iiiigi~;il;ilile~ x w irccciger i dalos más numerosos.más direcitis, i i i i s iiccls, iiific ~ii-~~l'iiiidos. y los qiie Iiicritic;in por su subjetividad, por su iiidcl'ciisióii ;iiile I i i h riesgos [le ~l~~li1iiiini.i~5ii, de engaño o de sesgo.
!:
>
L n observaci6ii iiiteiiiii cviiai 1;i (li.s~oi..si~iii u i . ~ i j ? c i ~dcl r l experimento y l a i~i~dii~ <~~I/IJ~IIc(~(,[/~J~.[I i~jii (le Iii eii~i-cvisiii. il.iiiilisci\,;u.iiiii
c.! < l i l c i e i i ~ i l: c~l CXJI(.~~II~CIIII~ O i i s i c a i ~ i ~ ]>or i i t ~ SI polílica 1111 iiiicrlci-ir e11 el i l e s i ~ i ~ ~ilc o l l UII i ~ I'ei~óiiie~io sociiil. E l c x ~ > e i . i i i i c i ~por l ~ ~"1. ~ " u l ' i aiiiiliiriilczii, ~ ~ i i i i l i ~c li iiic.oiilcciiiiiciilo, l;~ l o soiiiete a uiia serie (Ic ci~iiilicioiics.III iiiiiiiiliiil;i 11i1ra v r r c611x1vkiría o evoluciona, y, con lodo ello. lo soiiicic ;i iiiiii csl>ccic ilc oliciiiviiiii iiri,(,i.~radoi~ que l o Iransforina sust:~i~cialiiieiiii:. E1 kiióiiieiiir cx;iiiiiii;iilii eii i.1 c x ~ ~ c i ~ i i i i ies i i i iiiii i Iieclio artificial qiie, s i eii los feii$iiiciios iIc las ciciiciiis Ilsiciis, ~ l i i c i l ciiiaiitciicr su validez coino rellejo ile Iii re:ilid;iil, c i i Iiis si~ciiilcs~ii-cseiiiiii i i i i i s dificiiltntle iiiterferencl&.modificaci6n o iii:iiii~~ll~;ic;ióii. 1.:) 0I1s~rviici(iii11riiiiiilii ~ i ( i ~ i ~ i ~ ((con i l i ( ltoda ~ t dsu complejidad) sobre 1;i cliii-¡dad (coii io(1;i sil ;iriilici:ili(l;iil siiii[>lificadora). L a observaciún igtioliiiciile. se tlisiiiigiie del soiidei~y (le I;i ciiirevisia fonnal por su politica de iiiiiiidi;iicz 1 1 1 1 ~~irclciiilcIlcg;ir
(liII~I IIIJC~Y~II(,~,~,(le
1lli~11111~.
:I
,
<
,,
:
LB~ 1 1 I r ~ ~ i s1101. l i 1 ,s i l ~ i i - t ) [ i i i i ~ i i ~ i i i r i i l ~ i i i~i i:i ~i .i l i i c eun elemenp nuevo U ] colocar iiii i i i r ~ ~ i ~ ~ i r i ~ctiirc ( l i o el i i ~I ~F i i d i i i c ~ y~ iel ~ iiives¡igadori El feiiómeno c h i ~ ~ i ~ i t CII~ ; ~iiiiii ~ l o~ i i i i - c v i s i ies i C~IIIIC~(IU (1 II~~I,<:.s tlel reluta (descripciúii~ ~ ~ I ~ ~ r r~x ~~ f~ ~l i ~ iI i ~del i ~~ic~ci iiIi ~r ~i i~)í\ ~i iis ~~; Ii I~ClSOIIIC~C o 1;) rc;~lici:~cl;Iu11,,~~ii~,o.
1,ii ol>scrv;ici
, ',, ~
. :
, si
j;$+l ., 1 > ; ,
,
,,. , ,
.
Miieliiis I c ~ i i > ~ ~110~ h~i l i~i ii1isciv;ililcs ii~s ilii-cclniiieiilc, csiJii I;ileiitcs n lliveles lIilil;isi;ido l ~ i i ~ f ~ i i yi ~solii l ~ ~i isi i.t i enircvisi;~eii 111-ofuiididad.u11 ICSI l > r o y c c ~ i vo~II~ II ~ x ~ ~ ~ i - li~io~ s i~l ~ci l ieli~; i~i~~ o~ r ~ ~ x i ~ LIi i su i i r c(111ilcise iiiiento. Otros Ienóineilos t ; i i i i p ~ c s11ii ~ ~liicctarnciilcobservables porque se ericuentriiii "apa~er!ieiiieiiic" elispers~';, separados eii piezas que hay que . ulliry ensaiiihlar :ii i i ~ ~ csci-v;ir ~ i i i i p ~ e m e n Le. El] i i o I ~ ~ c ucasosc"Ieii6iiicii~r s ;i observar est;iblece una trlu!.i6n eniol~~olrrl/. tal coii el iibscrvnilor qiie ésic poiie en iii:irclia detenniiiado? l l l c c ; i l ~ ~ s l l illiie ~ ~ ~ Ic "ciegiiii" iiiilii~liiiiirlolcv c i 111iliii' i.i~;ilillciitcexislc 6 Ir ~~ll:lccli V C ~ 111 ' ~ i~llc V i l vL~l.llil,lcs ~llcxisicllle.
I1
\;
Toda I:i psict)liigl:i soci:il cl;~l~iir;iil:irii I. con sil líliica iioiií:~.;irccí;iii icl'lcxivos y problciiiríticos. y llegaban a l a solucióii dcspiiés de iiilciitos sislcriiálicos y repetidos. ;,Qu~: observaban tales cicntil'icpia iii1:ig~il cultural en un espejo zoolúgico'! El peligro de utilizar un planteaiiiiciito ciilliiral propio y distorsioiinrcoii El elconocimiento de l a realidad, cs iiiiiclio iiiús l'rcciiciitc dc l o qiic (11-di~i:ii-iaiiieiite se acepta. A título de ejemplo. iiii i;iiiio desorbitado, reproducimos algunos párrafos del artículo de Horace M i t i c r "El Ilitiial corporal entre los Nacircma", en e l que este autor parodia la obscrv;iciiíii tlc la Tribu Nticircina (Ainerican) y de su héroe nacionii Noignilisaw (W;isliiiigi«ii):
Los Múltiples Modos
La dil'crciici:i ciilrc la cihscrv;icii,ii vulg:ii- y co1idi;iiia y I:i oliscrvaciiíti -spccíl'iq y ciciitílic:~es iniiiciis:~, ~ i c r osu diícrciicia cs inAs dc grado qiic ciialil:iliva. l.; obscrv:icióii \ dinri:i piictlc ser sisiciiibiic;i, pcro tle or(linario i i o l o cs. sino qiic sc cjcrcil:~clc iiii iiiotlo n o plriiic:itlo iii prcvislo tic aiilciii;iiio. N o rcspoli~ca ~>i.cg~~iii;ts 11ciicstioncs cspccíl'ices fii;idas coi1 ;iiitclaciiíii, sino 1)a":i c0niprob:ir. ciiiitr:isi:ir. :il)siciicrsc ii p:irlicip:ii- tlc los cveiilos colitliaiios. I,:i ol,scrv:iciiiii ciciiiíl'ii~:~, por CIciciitlii.rcl;icioii;i~i
Por si eslo hiera poco. r l i i : i l ~ : i . isi.~ ~~li~s:irrcill:i (Ir iiii i i i i ~ l o<,.\,~/JI;,.,I, desconfiaiido de las propios c ~ ~ i i v i c c i i i i i r st l.i i i l : i i i ~ l i i (Ir v r r lo qiic sc ve, conirastatrdo. incesantemencc (I:iios coi1 d:iiiis. iiihii iii:iiiics ciiii iiil'ori~i:iiitcs, interpretacionespropias con iiiierr>rcincioiics :\jcii:is. Esta diferencia bdsica podría qucilar rcprcsciii:itl:i cii iiii coiiiiiiiiuiii
Cotidiana deliberada
Deliberada conlroladn
Tipo Informal .... Observaciones vulgares
Allii~iietileiornial Ol~servacio~ies Observa(:i«iics especificas c:if?i~tilii:as
Las observaciones ciciiiíhc:is. te eiitre sí, dado que pucdcii:
:i s i l
vi:/. ~iiicrlciiilili-iriiriiii'ir~~:III
Obcdcccr a dfei.eii/r.s c,r/i.íi/<:~ior (lc i~l)sciv:iciiiii:~i;ir~icili:iiitlridircc~:imente o sin participar cii c l f'cilí,iiiciio qiic sc ciliscrv:~. Conducirse con dfii.eritr,r i i i i ~ r ~(Ir l ~ .sistoiio/i;(rci~íii ..~ y (le csi;iiitlarizaci6ii de la inforniaci6n. I;ii:iti~liio s i i i l'ii:ir I:is c:iicpiiií;is. los griipos ... Ejeciitarsc con difci.cii~<~.s ,si.rrtl~~s ( . o i i ~ l i ~('iiiiir~iI;iii~Io l: y iii:iiii~~~~I;iiido o sin controlar lasiiii;iciiiii. Podeinos sintetizar esla iiiiiliililiriil:iil rsi:ililcciciitlii irr'i :ilicrii:iiiv:is gciicrü1es:
Tipos de o l ~ s e r v a c i ó n
I'O~C~II~IS r c s i ~ ~ i il ior tIi~Ii(1 csl:~l)lccic~~tIo ires iillcr~~:iliv;isfci~criilcse11 el iiiiido (lc 1Icv:ir :ic:iho IIII:I o I ~ s c r v : i c i í t:iciiIíhc;i. ~i~ A I i c i ~ ~ ; i i i \ ~ ~: ~l isi e. :,I s i l ve?,. tlaii liig:ir t i iicli« tipos o cl;iscs (Ic iil>scrv:icitiii. 1.0s liliirs. se (lilcrciiri:iii i i i i ~ i s dc otros gr:itliinlinc~ilc y n o p11r c:ir:iclcrísiic:is tlisci.cl:is. I.:I ~priiiicr:~ :iIlcr~i:itiv:~S? rcficris ;il ,yi,~i,/,i (11, I~OIIII~OI iliit, t ~ ~l ~ I i s r r v ; i ~ l ~ i r c,jctz:i soliii: I;is v:iri:ililcs tlcl liiiiC,iiiciit~cii i~liscrv:ici~'ii.I .;i si.giiii~I:i sc rcficrc :iI ,qi.~i(lri(11. c~rli.r~<~/irr.oriri,i cii I:is c:ilcporí:is y iiicrliil:is iis:i
E i i el tipo 1 podeiiios, y tIcls:iii~is.Iinl>l;ir pro~ii:iiiiciiiede tiii cxpei.iiiicii16 iiiás hicii que de iiii~iol)~civnciíiii.Iscrvnr la iiiici;iccióii r ~
FORMA PAI3 I t~ Iiii:igiiiciiios qiic ;ilgiiicii tlcsc;~~iliscrv;iielcoiiil)orlaiiiienlo de las persoiias bajo el efectci ilc Iii :iiicste~i:i ioiiil coi1 c l ~ i i ~ i r l i i l - i i i ~ . Coii I;is ires c;iicgori;is cliie Iieiiiiis i ( p i i i i l : i ~ I~potlciiios ~i coiicc!~ir,eii electo, iipos iiiiiy ~listiiiiiisiIc oliscrv;ici~~ii 11iic v;iii
1.
2. 3. 4. 5. 6.
7.
8.
liili(ilcsi5 si,(iie los ~l'cclos:I ~ s t i ~ i c i i ~ ~iiirticipii~I;i, i;~~l;~ I);idosis iIc ~liiiirl:".;~ observar lose[eclos siii e~lal~lccei. Iiil)~ílcsis:No-eslriictiir;i~I;i-I~;~~ticilJUda. D;Lleciciid« Iiipóiesis previ;iinente: Estruciiir:id;i P:iriicip;id;i. 0bserv;i los ekcios del cluiokiriiio eii los pacientes de u11 liospitnl, establecieiido previ:iiiieiile hip6tesis: Estructurada No-Parlicipalln, Esiá enl'txiiio y ol>serv;i los el'eclos que eii él y en los&más pacientes prodiice e l c l o r o h n t i o siii esiablecer Iiipótesis No-estruclurada Piiriicipiida. Ohsei.vii 10s tlcctos del cloiol'oriiio suriiiiiistradq a 10s enfermos, sin ~st:ibiecer Ilililílcsis 11rcvi:is: No-cstriicliii.;i
2. Muestra iiii rel+i:iiuicriio (le la ieiisióii, cueriia chistes, ríe, muestra s:itiskicci~iii: 3 . list:i { I i ;iriici~li>.iiiiir\Ii:i ; i ~ r l i i : i i i ~ i~i:isiv;i, ii ciiticii~lc.coiiciirle. iiiiilii ii los dciiiiis: SI. I>i.iiliuiciiiii:i siigcri.iiri;ih. urcioiin opiiii611, cviiliiocióii. ;iiiálisis, expresa seiiiiiiiieiitos, deseos: h. Proporcio~i;~ orieiitacióii, iiiforniiicióii, repiie, aclara, corifiriiia: 7. Solicita oiieiiliició~i,iiiloiiiinciiiii. rc[iciicióii, c ~ i i i l ' i r i i i ~ i c i ~ i i i : H. Soliciia opiiiióii, evaluaci611,;iiiálisis, expresióii o seiitiiiiieiitos: 9. Solicita sugererici;is, clircccióri Ioriiias l>osibles dc :iccióri: 10. Está e11desacuerdo, i i i u e s i r ~resisteiicia pasiva. k)riiiiilisiiio, rechaza la ayud;i: I l . Miiesira ieiisióii, soliciie ayuda, se ;ilcja: 12. Muestra aiitagonisiiio, ti.1it;i de rel);ij;ir e l siatiis
f.-
i
)
l
I
/
!
1
l
a
: 1,
l
l. Mues1i.a soli
'l'iiiiiii i l i i i i ~ l i i i i i i i ichi;il~lciicii~lii . ~ i ~ c v i ; i i i i c i i iiii;i ic
1.
!
i!
L.;, ol)sei-vacióii del ciiiiip«riiiiiiicnl~i(le iiiigriipo peiliiefio p~ie
:
1
l
1
Si liiiiit;iiiiiis iiiicslro i:iiiiecli~nilc iil~scrv:icifiii;i I:i qiic, siciiclii cstricl;iiiiriitc lal. evita el cotitrol cxpcritriciitiil. y si. igii:~linciitc. iios liiiiilaiiios :i I:i ohscrva~i6iicstriclaniciilc cii;ilitaliv;i. ~)«tleiiiiiscoiiteinplar fo
lis el 111,'isantiguo y está rclircscni;id~ipor, ;il iiiciiirs.
OBJETO
Panorámica
Selectiva
1
N o estaría lila1 qiic 110stlctciigaiiios lircvciiicii~ccii la dcscripcióii siiciiita dc cstos cii;itro lipos npci-;ilivos dc iiIisciv:iciriii.
Es l a observuci6li tlcii~iiiiiii:id;i c1iiogr;il'ic;i II gloli;il. por los aulorcs. 1.1ii:i observación en l a que el investigador selcccioii;~iiii grupo ~iuiliaiioC U ~ ~ ~ U ¡ C ~ . : I (una isla, una tribu, un pueblo) y se tlcsci-v;i
'l'0t1:i cultii~.:~ cs particiiliir. cI:II~oI~:I~:I :i 10 I : i r g ~del liciiilio y dc iiiiiterialcs
Por el coiiti-ario irilcnlti 1)iisc:ir los p:ir~iiiclr~isciilliirnlcs tiiiivcrsales. Utilizar la aiialo,~íaoi:qniiírfir.ii ~ i l v i ~ l ; i i i ~ ell riiiodclo i Iiislriricisl:i. C r ~ i i s i ~ l c f i i i ~ las culturas coiiio u n todo y cstiiili;iii siis/iriii~ioii<~.v. ;iI :iii:ili;.;ir I;is crisiiiiiihres y las instituciones, p a r a i3?r s i ~ ssriiicjitrrz.siiiri~lirr/<.s:r ~ ~ l ~ r / ~ r < i r i r irl
La c.rti.irctiri-a soi,inl: ;irrrglos por Icis qiir sc Ic I:i vida sociiil.
tii;iiiliriic rirtlcii;i
h)
lil e c o l ~ g i c o I: N I ~el i ~ i i eel sisiciii;~se ;icI;i11ta al inedia anibieiite físico.
C)
ciiliiirii: IIICC~III~SIII~S 1ior los ~ I I C 11110 aprende Iiábitos y caracteríslic:is iiiciii;ilcs qiie le Ii:iliilii;iii I:"." "1 ~ ~ t i r t i c i p x i ósocial. n
b) 1.n eiiiociciicia, niiálisis coiii~iiiiiciici;iI11 niiirol)~ilogkicogiiilivii, parte del postulado que la c~rltiirrresr(í en las iiicnics y eii los coraz.ones de los indiviiluos. CiiIiiii.ii para Gootlciioiigli es "todo aq~ielloque una persona debe ~ O I I ~ I L : ~o~ crcci. 11tirt1 ol)i.;ir (le IIII;I III:IIIC~.;I :iccpi:iI)lc t i siis iiiieii~hros". Lii descrilici6ii de una cultura es la de ev/iiesiri. siis r~,ql(r,ssisieináticas. de Ioriiiiilnr ;ilgoi.iiiiios cliiogi.;íl'iciis, coiiio I;is rcgl;is gr;iin;ilicales. I.:Isclilkici~ci;is eiiiic (ieciili y ( i ~ ~ o ~ l ~ ~ iSOII o i i gclcl i rii(;/o,Io III~S cliic de c o i i t e i i i ~ l ~por ~ , qiic Cieer~liticiicle :I vc.i l o ~ t . i f l , i . ~ ~ 1, 1l1 ex~ircs:i~l~i, ~ i i i e ~ i tque ~is C;oodciiougli Ouscii I«iiiiras«iii:itico, l o i i i i ~ o t i ~ i i ~ i i i ~ r r l ~ / ~ ~ . 1.a einocieiicia cs l o que se 11aiii;i e f ~ l o i i t c t o d o l oeii ~ i soi~iologíu.
I.ti
'I'i.;it;i (le ti~iiiIi/tii,I I I ; ~ IIICII ~ qiic clc i~iIerlirci;~r el sistenia.
E1 iiiiclcc~ile cstc estilo i.;idic;i eii I;i Iiiisqiieclti ilclpiriitode vista del nativo. Totloel piiilileiii;icoiisihiccii I~igi:ir;icccsii :iI iiiiiiidocoiiceptual enel que viven iiile~lrossi~,jeli)s,IIC IIIOLIO LIII~ ~ i t ~ ~ l i i C i i~iI ~ I V~C s . ~ S : I coi1 ~ ellos (cii el sentido >iiiipliiidel iéi-iiiiiiii). Es l o qiie I h i t i s clcliiií;~: "aiigli. a) 1':ir;i (;eei ili el Iioiiilirc es iiii :liiiiiinl si~slicii~lido eii la tela de araña de sigiiifictidii iluc C I i i i i s i i i i ~Iiii tc.ji(li~.SoIii iiiiii
&lk ,
.fll;
.bt)
:*i{
?#
Iirriste rir li-ol~o,si(~io~ics Oc <~or~iiii(r~iz~~. Pretende lograr una cieiiciii coiicluctista obteniendo siis hipótesis de "una coinbinacióti de ieoria psic«aii;ilisia y desarrollo de la personalidad, teoría del apreiidizaje y antropologi;~ culttir:il". Las variables iiidepeiidieiitcs se IIaiii;iii "sistenias de conducta" o "conjunto de hábitos o cosiumbres iiiotiv:idas por u i i impulso coiiiún y conducentes a satisfacciones coiniiiics". Es el iiiás opiiesto al particularismo de Boas.
: fij
41
2) Panorúiiiica-No 1'articil):inte
.: 1
a'
Recliazi I;i geiicrtiliziicióii y cree qiie el ~ i l i e r ~ i o i i a l i s mcoiiio o dogina i i i c i o ~ l o l ~ i g i ciiiliicn o Iiii Iciiitlo g r w scutido [)ara las ciencias sociales, excepto [):ira uiios ~ i o c o siiiicoiics Iiicii ilcliiiidos. Los escritos ;iiitioliiilógicos equivaleii ii iiilerpretaciones de segundt~y tercer onleii. Soii liccioiies eii el seiiti~lode que están fabricudus. L a teoría cultural es di;igiióstica. iio predictiva, n o generaliza de i r t i ~,ir,so u otro, siiio ileiitro (le i,riil
!!l
!,
, I
.
.
-$-
Qiiien quiera que Iiaya leído el clásico reportaje de Alexis de Tocqueville sol)rc I;i 1)eiiiocrsci;i eii AiiiLricn s:ilic cxnciaiiieiite en qué consiste e l tipo de 0hserv:icióii ~iniioi.úiiiic;i iio ~i;iriicipaiitc.'l'~iccluevillcvisitó Esi:idos Uiiidos he coiiiportócoiiio visiteiiic ;iIII Inrgo (Ic toda su csliiiici;~eii esc piiís, eiitrevistó ;isus iiilormaiites coiiio tal, y coiiio tal publicó s ~coiiociclo i ciisayo. N o pretenclió ser aiiiericario, iii coiiiport:irsi. c«iiio iiiio de ellos, se ~ireseiitó a sí iiiisino coiiio iiiiobservador iriteresatlo c i i coii«cei'el fuiicioiisriiieiiio social
i ,
Sii tr;ih;!jo. sin enihargo, :ifiiiiii:i iiii:i scric rlc prol~lciti:iscliic Ii:iccii inás
:iiiibos c o i i i j i o r l ~ i i i i i c i ~ iesiril>:i ~is CII tliic :iqiií. I:iiilo c l itivcstigitlor coiiiti 111s "observados" sabcii. son coiiscicntcs dc los objetivos y plaiics del iiivcsiigatliir, ciis;i qiic iin sticcilc cii:iiidri éstc p:irticip:i al coiiiplcto. gsto Iiace que, ;i dil'creiicia del c;iso eiitcrior. aquí c l cil>scrv;itloi- iio sc ve obligado a "pretender" o "fingir", sei l o quc eii rcalidad no cs. Se evitan de csic modo los peligros de iiialos ententlitlos, ainbigiieclades, rccclos y situacioiics comprometidas.. En este tipo de obscrv:icióii uno piicdc coiijiigar, sin gratidcs problcnias, le observación inroriiial coi1 la fortii;il y, si bicii. :il priricipio, los observados pueden sentirse uii ianio irichniodos, coi1 c l iiciiipo. c l papel de observador acaba siendo asiiiiiido coi1 ii;itiii':ilin]
:]
i.14
;di,
i
!j ;?, '
.,l.:;
9
i
E l cstiidioso qiic sc c i i i i i l ; ~cijiiio c:iii
1
!
i
,
4) Selectiva-No Participante _, Es,el tipo de observación que inciios ricsgos presciiii. iatito tic componahiiento como de conversióii, pai-:i el propio iiivcsiigii~lor.M:iiiticiic sii libcrt:itl de movimientos y su distancia del ícrióiiictio y dc I;is pcrsoii:is otiscrvadas. A cambio de su libertad. se cxpoiic :iI ~ i c l i g r irlcl i ";illt~iorisiiiii" iiitclcctii:il y ~ I c l "etnocentrismo" cultural, a través de los ciialcs inicnt:~cxplic:i~~coii categorías propias, n o con las del grupo soci;il oliscrvstlo. los rctiótiiciios qiic ciciirrcn. Subre iriri« y, aunquc c l iiivcsiig;iiliir i i r i sc d r j r Ilrv:ii liiir :ij)iir>risitiiis infundados, se vc limitado cii cl ~iriiicil):ilv;ilr)r (Icl iiitio
estsndares de conducta. En sc,q~iiiiloIii,q,ii 1 x 1qiic ~ 1111 s i i ~ t i i l i i rr s rl i i i r ~ i i r losdciiifis del gr111~1 - e l c u i ~ v ~ l i r txi s c'\i;tIiivl;l l l 1 I ; l i,l~~llliil;l,l 1111 l:lliiil viIg:l,), ~1crlIl;lllci:L: L o q u e deciirios de la c o i i l i i i i i i i i l : i i l i i i i . i ~ i i l ~ i i i i i i lcoii ~ ~ ~ l;is l i i i ~ i i i i ; i s ilc al rnnrgeri -es decir aparic ilc. i i o criciiii:~logcis. 1;)s rrgl;is qiic r i g u i el r i i i i i ~ i i r r i ; i i i i i c ~y~ ~ i i bles para los mietiiliriis ilcl griipii. 1.c prisil,ilii:iii. 110r0Iri1 I:i~Iíi.i i t i : i cicria dosis l a filosorla del "seiiiidii coinúii". ;ihlcs. I'cro. i;itiipoc« puede adoptar I;i ~>osiblc.s i i i iicccsidad de superar tr:niiir:is ~icrsiiii;ilcsiii siiii;iciiiiics sr>ci;ilcs />O,TII'.ii :i los lieclit~s.;icclii;ir iiii sciiiitl« Si uii i i b s c r v a i l ~ r;iclii:il visii:i iiii;i I:iliiico, iiii siiiilic;iio. riii i i i o v i i i i i c i i t ~ i y sigiiific:i~liiiiiicvo a los iiiisirios. soci:il, se :iccpi:ir:í clc él cicrl;i I:iIi:i ¡Ir ctiiiriciiiiiciii~)cs[icci;ili7.:iIII'I~cI~>. lii C ~ ~ I I ~ C I I ~ C I I C ~ : I ilc ciii~iriiI:ir:i~Iceuí~iI;i~~~ciiIc los 1ri:ox disi:i. Ixisle rlc I i i s tlciiiis. e11estos casos, sc prcsciit:i ;is í i i i i s i i i i i ctiiiio iiii exir:iiiri, pero coi1 uri p;i[,cl bici1 I:I ~iliscrv:irl~r, 21 s i l vc7,. tlclic ;itl;ilil;iisc ;i siiii;ici~iiirsy ]~crs~iii:is iiiilircvis~lrfii1iiiii.li1,i.r IICi < l r i i l i f i i ~ ; i i .c,iii~.icl;is i~~~~t~ y~ iilili/:iii~iii. ;i s i l vc7. coi1 1ililcll:i I:is. ;i i.:iiiilii~r\vii i I g i i i ~ x y i i.11 I:I ~ ~ ~ I I V ~ V I ~ii~isiii;i. I I ~ ~ : ~111iiii. ~,l>~i.iv:iiliii I'rccuciici:~, i i i I ' i ~ r ~ i ~ : ~ t"IIO l ~ i r r;ili~ie:iil~is" s coii los i i ~ i c i i ~ s ci si . l i ~ sg11111os ilc. l l llccllil ilc i ~ I l Cs6lil c l l c [ l ~ l l r ;1111 ~ ~g r l l ~ l [si1ri:lI l t,ll el ,llli, I,,\I,,s S115 l l l i c l l l l l r i l s ;l,lil~licll 10s lllisllii1s
iiiicstiii ~ ~ r i i l i ~ i s ~i~iiiiii i i i i . yii "cii ciicitiiiii siis iiiicrpietacioiies ~~ersoiiales" del lkiióiiiciio y les iililig;ilin ii "ci~iiiiiil;iisc" ;iI cxlioiierlas en público por precaución de iiiciiriir cii iilgiiiiii Iliriiiiilnci~íii"iii
lii objelivitliitl (Icl coiiieiiiclii iIc iiiiii iiiliiiiii;icióii y dc la siih,jeiivi(lad de l a misina. E1que, coiiio sostieiie I;i tesis de la deliiiicióii de l a siiuación, l a verdad subjetiva sea laii iinportaiite, sociológicaiiieiiie Iiablando, como l a verdad objcl iv;i, iii~jiisiifica i i r , i ~ i i < L , ~ I . ~ r r l ! , < ~ I.<,II l i i ~ I;i i r cliiv l o s VXII<>II<. IIII i ~ ~ l ~ i i i i i ; i i Y i i vI;i . vri~l;iil (le i1ii;i ~ i i i i d edarse siii I;i oiiu. Eslo obligii al iiivesiigador-oliserviidi~sa establcccr:
'1,
1 1
ci~li~i~iii;iiiiiciiiii. I'oi IIII~IC t l c l iiivcsiig;i(liir ~ i i i c i l cgciici;iisc iiiia Iiaiisl0i-iiiacióii eiiiocioiiiil
qiic 1lev:i (le la ciiriosiclsil ciciilíllcn o Iii iileiililicacióii política y beligei-aiiic, desde el análisis ciilioriil Iiasia la ;iciiliiir;ició~i e iiitegración absolut;~. Cuaiido se tl¿ esle "over-riiliporl", c o i i i i ~l o califica M i l l e r (1969, p. 87). o sobre relacióii, sc iliiii.iil i i i c i i i ~ silos efecios ~ i e r i i i c i i ~ s peni o s Iiiol>jciivi(l:id y I;i viili(lcz dc I;i oliscrviici~iii:
.
a ) I'i~cot i 11i1cosci i i ~ i r g i i i ~yi iiio i sc l o c i i ~idas, la ;idecii;icióii tlc 1;is exl~lic:iciiiiics ol'rccidiis. L a ol>serviicióii se liiíc de iiii aiiibiciile i1e betievoleiicia y (le aiiiist;i(l i~iie, si bicii ol'rece i.icrl;is iipiirliiiii(l:itles de :iceeso a de~eriiiiiiatlosIieclios o pessoiias, tlc otr11 i i i ~ i l oiiiiiccesil~les,eii re;iliil:td, ciegii loilii ~il;i~iic;iiiiiciiio crítico, esireclia e1 ciiiiiliode análisis y bloiluea lacaplacióii
1 1
.i
!
Ale<~c~iii.siiio.c (I(<,.q~li(.arreriis qiie bloqueaii su ~s~)o~~taiieidiitI. ~ t ~ ~ i ~ l l ~ l ~ ,dc, s l l ,l ~o l, lsl l l / l l ~ i ~ / ~ ~l ~ l ~l ~l e l gilriilliiccll ,~il lii ~il:illsiliiliclilcl y lii li:ibili(lad de Iiis iiilririiiiiciories, :isí coiiio el coiejo cuii otrüs fuentes iiiforii~aiiv:isI X I S ~c i i ~ i ~ ~ i r o IIii i ; ivcr;ici~l;icl r rlc Iiis iiiisiiiits. (I>eaii, 1.969, 11p. 105-1 1.5).
!
!
1)) l.(rs,jirsr.s (Ir1 ~>roi.c.so
12;i recilirocidad iiiiiiiiii,qiic sc csiiil~lccc110reIIiecliii dc asiiiiiis el obscrvaposicióii social coiicreiii y ~)l:iiisil>lecoinpreridc uii niarco de relaciones personales que, lejos de fijarse dc uiia vez para siempre, se desarrolla e n una serie de fases teniporales, relativ:iiiiciite fáciles lcccr, cii concreto, respecto a su coiiiieiizo y su firi. Ceda iiiia de estas fases iiiipoiie sus reglas de coiidiict;~y ofrece sus propias i~p(~siiiiiidatles piirn el
! \
.o
i
!,
.,. ,
5,
,
:,
.? ,
r,
'7
: i$
1.- El i-ec.ikii / l < , ~ u i l o
>i
E s e l tiioinoiio eii e l que c l observiiilor eiitni en coniaclo c o n los actores sociiilcs. I s i o s ~ i i i c < l r iser i ilc iiiiicliiis i.l;i~cs: ;ictores. curiosos, legitiiiiadores
8
1
l 1
(:iutoritl;idcs), ilucños dc siiii:ici6ri (corisci:jcs, tclcfoiiist~is...). Todos ellos. dcsde su posicióii c i i I;i eslriictur;i social, qucri-áii saber, dcsdc el priiiicr mornento, e l papcl social del que entra en su espacio de actuación. El recién llegado es, eii todo caso, iiii intriiso, qiic suscita coriosidad y recelo, cuando iio antipatía y Iioslilidatl. I:I oliscrv:itloi.csii~i I'IIC~I ~ l ;iiciiiii,ii c y (li:l)c srri:~iiisciciilc~Icc~iiccsCI rliiirii < I C l l C 11cfiii;r S i l [ > r < , ~ l~i ~ l zl l ~ i.11 w l 1:i 11ilcv:i rst~l~ll;l% y I ~ i I Ccs1e jl:i]lcl ~Icllc,lY111111 rtiíiiiiiio, csltir I c ~ i t i ~ ~ :iiilc i ~ i ~(liiiciics I~i ~IIIC~ICII i i r i ~ ~ c dsu i r c~iii-:~~l:i, cs1:ir iolcr:ido por quiciics a l o largo de su irab+i«, colahorarúii ol'rcciéridolc inforinacióii. E l recién llegado pucdc ser dcscoiiocido como persona iiidividual, [>cm ebe ocupar u n pues10 coiiocido c i i Iii cslriiclura social anlcs de que los individuos puedan intercambiar comuiiic:icii,ii significativa. Unerroren l a definición dcl papcl social dcl obseivador puede ser fatal para e l restodel trabajo y, en ocasiones, l o iiiviilid;~cleriniiivamente. Son de sobra conocidas las reticciicins rluc siiscita en los cuadros sindicales de u n complejo industrial la Ilegatl;~dc ti11 r~hscrv:idor coiitratado por l a dirección así como en ésta cualquier otro coiiccliido por los siiidicalos. L a solución n o consiste en l a neuiralidatl o la opacidad absoluta cori I:iquc e l observador se presenta poco mciios qiic coirio u n cspfa venido del frío. Por fortuna entre nosotros, los papclcs dc asistente social, sicólogo, sociólogo, antropólogo y siinilarcs ocupaii ya una posicióii relativamentc definida, legitimada y aceptada eri I;icsiriictura s«cial. Una posición que, así mismo se caracteriza por u i i cierto Iialo de iiiargiri;ilidad social que les coiivicrtc en extraños, y, a l mismo liempo, c n pcrsoiias situadas en el marco del trabajo social y científico. Esta primera fase es el iiioiiiciito dc gai-aiitizar l a legitimidad del trabajo: quién l o encarga, l o finaiicia y respoiisabiliza, qiié iiiolivos l o impulsan y qué obietivos sc preiciideri, qud coiidiciorics 11;ísic;is tlc irsb:ijo sc vaii a scgiiir y quC alteraciones se van a imponer a los obscrvadt~s. Cuando nosotros estudiaiiios el suicidio eii I I E K R I A , micmbros del cqiiipo fueron detenidos por una patmlla dc la policia local y, otros tuvieroti que reunirse con un grupo dc Iíderes dc juventucl para "justificar" nuestro iiitcrés en e l tema. En este sentido es cnicial l a iinporiziiici;~(Icl padriiio social de la invesligación, bien sea u n individuo, uii L o l c c t i v ~oi iiiiii iiisiitiicióri oficizil. E i i lodo c;iso, debe quedar claro que nunca, o casi nunca, se da u n padrinazgo universalmente aceptado por todos los inicmbros de u i i grupo, por más pequeño que éste sea. Tampoco es necesario que esta apadriiiainiento sea oficial o público y, de hecho, su aceptación social se da por uiia especie de pacto latente de n o agresión.
C(iriio oriciitacioiics pr8cliczis sc piictlcii iiidivi
I;iq
sigiiieritcs:
Ser conscieiite de 'quc l a esceiia e11 la que sc ciitrii iio es u n campo amistoso y sin tensiones, sino lleno dc conflicfos iiiicnios, de acusacioiics iiiutuas, de procesos dc Icgitiiii:icii,ii y dc iiitcrcscs cncoiitr;idos. N o (lc.jzirsc acapnrzir ir 1111g r i i p ~I iI fr;iccióii: iiiriios ziiiii :lrlcl'rrill~~ :1 llir:l, N o scr :ilisorbido IJII~ iiiiii:irgi~~alcs" (liic iiiicliicii cc)iiipciisar SI aisl:ifiiic~~to s o ~ i ; i l~ 0 1 el 1 oliscrv:irIiir.
Una vez definido e l papel soci;il c iiiiciatl;~I:i iiiier;icci6ii soci;il. el rcciéii llegado comienza a ser explorado ctiiiio pci.s(iiie iti~~ri;iiiiic~i!os iiiiirgiiielcs y secundarios de laobservaci6ri prol>i;iiiieiilc diclizi. I,;is aiiiist;idcs priincras, los gustos personales, los tiempos lihrcs .... :i 1r:ivCs dc los ~ i i : i l c sel ohservadorquc ya es u n conocido ins1iiiicioii:il. dcizi (Ic ser 1111 cxii-:iiio y oii dcscunocido personal. El dato crucial pasa a scr zilioi;i c i csiiicro cii IIO qiiclir;iili:ir las iioriiiiis básicas del comportamicriio. 1:1iit~i soci:il coiiio profcsioii;il. Sc t«ler:i que c l recién llegado desconozca los usos y costuiiibrcs 1oc:ilcs tisí coino alguiios detalles propios de su cnlida(l (Ic l>rolesiotial. pero iio sc Ic tolerar6 c l qiiebrantamiento de una norma teiiid;i por fuiid:itiieiital piirii I:i coiivivciicia gcricrlil o críticapara el ejercicio dc iiiiii~ir«fi~sii,ii.1 1 1 iotlo iiioiiicii~ocl ohscrvn(lor dclic garantizar que conoce y rcspcla los iiiíiiiiiios siisi:iiici:ilcs (liic goliicni;iri I;i convivencia y l a prolesi6ii. El fallar en cualqiiiera de csios dos a s l ~ c c i ~sulioiic, is IIO cl rccliazo cii la admisión, pero sí el descr6tliio y I:i ~>érdidaro ~ir(ivisioii:il
Dado que es esta fase la que aciipiiia c l iiilclco iriás iiiiport:riitc de I:i observación, deberemos insistir en las norinas (le coinportainieiilo más adeciiadas: 1
.
L a conccnnacihri del observador dcbc ser niáxima para captar l o transparente, los sonidos del silencio, l o dado por supuesto, e l sentido comúri, las estructuras latentes, l a cotidiaiiiclad silenciosa, las claves cifradas de conducta ... L a ol>oriurt~adpara sabcr acert;ir a csiair prcscrite en los escenarios y cii los momentos oporttiiios, aproxirn,'iridose a los actores estratégicos. La mar~inolid(~kir1 qiie Ic gariiiiticc I:i suficieiitc distancia para maiitencr l a iridcpcriclcr~ci:iy oli,jciivirl;irl iicrrs;iii;is 11;ir;i sii invcsiig;icióii. L a a ~ r e s i v i ~ l ac o< il ~ r r o l u ~qiic l a rcci~iiiicii(l:iiiiici:ir los prinicros ~>ns«s(Ic l a observación coii tiiedidas cxcl~isiv~iiiiciilc iio-obstrusiv;is p i r a i r progresivamente utilizando téciiic:is dc oI)scrvación cada vez niás agrcsivas y reactivas, una vez que ya se coiiocc c l terreno y pueden preverse y calcularse las reacciones de los distiiitos aclores sociales. Lo sindiéresis que mezcla l a ingenuidad coi1 l a astucia, l a seguridad con laduda, l a claridad conla ambiguedad, eti una táctica que sabe mantener una visión de conjiiiiro y sopes:ir (le las crii~secucriciasde cada acción o l a iniciativa del observador c i i c:i
.K
En l a medida en l a que la obscrv:iciC>ri vii i~i;i
fin de la recogida de datos, uiiti iiueva Iase cIc iriicraccihii sciri;il coinienza a imponei su estilo de convivenciii. Swgen inteirogantes como ¿liast;i qiié punto soii [iiihlicahlcs sigiiificados y confidencias obtenidas en coiidicioiics de iiitimiclatl privilcgia(la'! i,llasta q116 punto se puedeh hacer públicos heclios o aciituii? i,Se piiede mutilar tal información por r~izoties(le iiiiiisi;iil 0 tlc scgiiriil;i~l.~~crsori:il iiritc posihles represalias de los oliscrv:irliis'f Elmigrante inmineiitc es iiiiii persoiia ii I;i qiic I r i s ~ilisrrv:iri. lc Surge entonces l a tentación de ofreccr r i i i i i iiii:igcii "clistorsiiiri:iiln" cxprcsa y conscientemente. El sentimiento más gencrtiliz:ido, siii eirihargn. es iiirii. l'rcviilcce la ansiedad por conocer cuáles son los icsiiltatlos riiialcs a Iris qiic Iiaya Ilcgado el investigador. Esta unsicdii
Se entra ya eii tina iiucva fase c i i l a que c m p i c ~ a na consolidarse las relaciones personales y 1:i distancia ii1:irginal iiiaiitenida Iiasta ahora comieiizn a cuartearse por accidcntcs fortuitos, por la iiitcnsidad de relaciones, p«r fini ida des idiosincráticas, de tal forma que el iiivestigador evolucioria a l a fasc coizjidrri/~y o n i i ~ o . (j.- Los ii~forniadoresy los <~oir/r.r/a
Eslas ~)crsiiii;iss i i i i los ii!/i~riiiuerio sil ii.;ib;ijo, ya que:
.
l-
E l oliserv;itloi iio liiictle esier eii ioilris puries eii iodo »wiii<,iito, y t l e b i soliciisr ile ;ilguieii qiie le suiiiiiiisiie el iicceso a l a inlorniiicióii ciiaiido él pcrsoii;iliiieiiic II~I~iiictleaciiv ;il ilel iiiiciii de sil iiivcstig;icióii. observ:idor iio plietie Ileg;ii. (1 ior/(rs k u s ~ ~ o r r edes ki esii.rrriirru soi.iiicilc.eii ocssioiics, ser iililizado como un "luiicioiiai-iu
.
1II iiil«riii;itlor es iiii cleiiieiiio Iiisicii, iiisiisiiiiiil)lc cii iocli~ejercicio de
~
. .
-
~~
del Ceiisci" i ~ i i csiiiiiiiiis~ra;iI itivesiig;iilor a
''
Niiiguiiii (lc csiiis (los iisos c ~ c i i i ~ i l i f i c(eiiiiqiir. ii iaiiipoeo l a coniradiga) l a ver~hderufiiiici6ii iliic iIcseiiil)eíin 1111 ;iiilí.iilico iiiforinador. lisie ~ ~ C I IiiCSCI.C~IIIOIIIIL ' o l ~ ~ e r v i ~ t l i ~ oO~ervador",quesustituyecon rtleI "sus" piiil>ias ol)scrv;ici«iies los (le ésle; es un "colega" amateur del observ;iilor (~rolesioii;il.uiio qiie vive Iüexl>erienciareal queel observai ~ I eSI ~iiediiicióil", un practicante de l a dor solo vive " v i e i ~ r i i ~ i i i ~11or iiiayeusis socrAiicti que ayiiilii iiI iiivesiigador a dar a l u z l a total coiiipreiisión del seiiiido de la accióii y de l a situación social. E l iiiloriiiador iio piiede susiiiuir iiunca el observador, ni es ésta su furicióii. Su coiiietido es e l propio de uri guía, de un rastreador, de un? brújula, de iiii experto
Meiios aún puede ser coiiliiii lo< ' ~ ~ : i ~ i ~ l t ~ ~ ~ 1 : i iSO~I l~~~, oi~e nei-soiias s". crílicas eri el acceso a l a -.,..,,,, ~ l ~ ~ t ) r i l l a e ~l)erti ~ l l , iit1 ~ o i ~ s ~ i ~I;I~( r ir tyf &ci r i i i~~ ci-iierios ]>;ira seleccionar adecuadamente e l cuadro ile iiibrniadores para iiiia olisii-v;iciúii. ieiiiendo bien eiiieiidido que eslos n o son selecciiiiiiidos todos ;il iiiisiiio iicriipo, iiidesde el principio, ni para todv el desarrollii d i Iii ol>serv;iciiiii (J. I)cnir, I<.I~icliliorii,1!)51, pp. 142-144). E n priiicipio, cada ol)scrv;ici611 ~ i r i i i i aiiiás a u n tipo de informador sobre otro, y, tleiilro de liiia riiisiiia oI>servacióii,cada kise o teiiia de laniisma requiere de iiiios u otros ii~tbrmailorcs.N o se [iiicde acepuir el priiicipio uiiifonne de "Iodos i-;i;i[ iiitlo y p:ira siciiilirc". ~~~
.
.
a) E l ~ i r i i i i c criterio r iiiiliz;il>le para la seleccióii de uii buen inlonnador es e l de su "sensibilidad". Desde esle piiiiio de vista hay seis clases de personas Ii especialuienie cualificadas para esla iarea:
.
El r,ra.«fio que cotiieiiipl;i los Iiecliiis desde e l puiilo de veiiiaja de otra ciiliiii.;~, cliihc sociiil, cotiiiiiiidn
Eiriov
1
rC
S i hubiera que resiitnir cii ~ioi.:is~ r ; i l ; i l ~ i ; irl s p;ilic.l criici:il ilrsriiil>rñ;i~lii 1~1r loa informadores, dlrlamos qiir: Su funciónesencial consiste cii csttihlccer iiiia icl;icidii tlc coiiiii~iic;icióri con los observadores que:
a) coinprentla uii iiitcr-c:iiiiliii, tlc siiiili:iií:i y ciiiifinii7ii. b) les ayude t i siipcr:ircoii s i i alioyo I:is iIclCiis;is tIc los Lictorcs contra el cxtr:iiio. c) les ayude ;I scr visios por io
sociedades. El "vioja
bles,
d) comparta coi1 el
h) 151 segiiiidti criici-io cs c l rc1:iiivo 21 I:i/~rcrli.il~osici<íri rnayor tlc l o norrii;il a Iiablar y rcvclar iiihriii;icióii. Atliií t;iiiil>ii.ii. v:iri:is c1:iscs dc pci-soti;is clcstncan sohrc c l colcciivo gciicr;il:
.
El irigeilrco disliucsio ;iMcilcs coiiiciii;irios siii pcrctitarsc iriiiy hieii rlc quC rcprcscril:i el ohscrva
C) El tercer critcrin sc rcficrc a la sclcccióii (le cr~sos críficos cspcci;iltiiciiic afectados por c l tcriia ol?jeto de obscrvacióti, hicii por Iiabcrlii expcritiiciiiatlo rnco~dicioncsespcctnciilaresy cxccpcioiialcs, hicii por Iiaber vividoexpcriciicias similares en otros áriibitos. d) El cuarto criierio biisca el gra
Es imposible dctcriiiiiiar de inoclo cstandarizaclo y utiiformc qué tipo de informadores son tnAs aptos 11 oportiiiios qiic niros. Cada situacióii. Icios (le ser simple y unidimensional, es pluriformc y coinpleja y, c i i rclacióri a clla. c l conjunto de infomadorcs debe responder a csa inisma complejidad.
-
1'ai.a poder dcscinpefiar cst;i liiiicióii, sc piic(lcii siigcrii 1;is sigiiieiites f;ícfi(::ls: a) acoiriodtirsc :I 121sriitiii;is y iiioclos (Ic Iiaccr I:is cosas dc los iii~~irii~:irIo~~cs, Ii) buscar ciilnccs coiiiiiiics cxli.;iliri~li.sioii:ilcs (Iiolibics, lcctiira, dcportcs, :iriiisltiílcs), e) olrccerles :iyiidas extraprofesioiialcs ( s i las iiccesitan), tl) apcarse cIc la p;irafcrii:ilia soci;il iIc iiivcstiga, prcsu, policí;~, ~~ro1~csio11:iI ...) 1i:ihría qiic sc¡i:il:ir iliic:
a) la particip:ici611 tlche ser plciia, b) si seprcsciita i1ii;i siiiiación c«nipctitiv;i, l o iiicjores tlesistir c) es dcsacoiiscjable ririgirtodocotlipiii-l;iiiiiciito iii:itlaptadoa l t i 1iropi:i p c r s o ~ i : i l i ~ I(vcsti(1i1, :~~l ocio, vor:ihi~I:~rii.~,..), d) n o soiiictcr la ~~;iriicip:icióii t i I;i c:ili;iciil;i
todos los focos de iiilerés, ioilos I i ~ cs~eiiiiri»s s y iodos los aclores sociales que intervieiieii. Se iiiiporie uiia seleccióii de cada iiiio de ellos, a I;i nianera coiiio en los es(udios cuaiitiiativW'.SUII;IS, CUIIII iIc s i l ~ i i c i o i i c ~ coiiio , (le I¡IC
I'rotuciilo de I¿ecogitla tle 1)alos Paralelo ;il proceso tle iiiie~.:iccitiiis i ~ c i i iil~ i i cliciie lugar en l a Observación, ilisciirrc c l ~ ~ r i ~ c ciIes ir~:i.i~yiil;i i (le i l i i t i ~ siiiic, sil vez, debe suiiiclerse a uii p r i ~ i i ~ . t >sistciiiútit:i~ lo y coii~rol;itlo [>:ira o l ~ l u i c el r triáximo rendimiento.
Uiia Icy siil>reiii;i c i i t i ~ i l Iral>;!ii~ i~ ciiiili~:iiivo. y l a observacióii n o es una excepcióii, es cliic rccluicrc iiii;i eslwicgia gciicriil basadaen l a flexibilidad que, eii todo iiii>iiieiiti>,iIrl)c ~s)seercliiivesligiiiliir ~);iriireformular sus hipótesis, sus liieiitcsdc i i i k i i iiiiiciiiii. siis ciiiiiiiiosilc ;iiccsi~,susIierramientasdeiiiedida, sus esqueiiias (le iiiicr~~reiiicióii. A i i i i así, 1111 se 1)iierle iniciar una investigacióii a i qiie se pieteiitl;~iiiíiiiiiiaiiiente científica, s i i i o va través tlc u i i ~o0scrvociiiii encuadrada, de ;iiileiiiiiiio, eii iiii iliseño o ~ i r o y e c l ode trabaj«. ciiyii priiiier;i eleccióii iecac c i i el i i l ~ ode o l ~ s c ~ v s c i óelcgitlii. ii Bbsic;iiiiciiic c l iiivcsiig;itlor tlchcc.;íclcgircoii aiitehcióii uiio de 1,)s c i i t i t r l ~ tipos unterioriiiciiie eiisai.de erilrada. cii el ii/>oi11, ~>urtic.il>oi'iiíir y 1.1~ ~ , v l i r (11, ~ . l/i2~irtr.v n ~ qiic C O I I S ~ ~ ~ ~ I ~ CelI Iiiinico y c l ol!jelii tIc sil obseivacicíii. Debe coiiler, cii Iiitlo c;iso, c11ii qiie la observacióii es sieiiipre iiii proceso leiito, que coiisuiiie iiiiiclio lieiiipii, y qiie iiuiica es exclusivo, siiio qiie s ~ i e l c verse sieiiipre c o i i i ~ ~ l r i a tcoi1 l o olra biís»ilaiiiieiiti> iIc I:i policí;~.clesde deritrii, i i i l i i ~ i l i i c i i leii i~ el Ciierpi] c011i0 [ ~ i ~ l i c íqiic i i , I i ~ i c c r l ir~; ~ ~ ~ s l i ~ rde ~ i [ierioclisla, ~i~ilo (lcsilc Iiicrii 11 ~ i i ~ i u l i l i lser d i ~iiii tlcliiiciieiile. I i i i ~ ~ i ~ ri ti si ií ,III~SIIIO, I~I ~ l i l ~ r c i i il ~c i i c i ~ ~ e11 i ~ l1;i; ~i¡eri ~l y el IIC,II,,)O eiilregado a I;i iiiveslig:icióii. Uii Iii ~ i ~ i i - ~ i c i p e cplena, i ó i i e l püpel ii
E i i primer Iiigor, por l;i iiat~iiiilczacualitativa del método que inicia su trabajo con iiiterrogantes e iiitereses iiivestigadores geiierales que, por l o coiiiúii, iio p r d c l i i i e i i I;i iiiitiii.elcz;i y iiúiiiero de los casos, escenarios, iiihriiiatloi.es ... qiic IiiiI>ráii (le ser esliidin(los. liii scgiiiido Iiignr, piirtliic la I~úsiliicil;~ del significailo i i o se extrae tanto (le los c;isos-siijeios esi;iiitl;ir ciiaiiio de los iiiiis i-icos eii coiiteiiido y signil'icacióii.
El iiiuesiieo de la observriciiiii se rige por criterios distintos a los de l a iiivestigacióiiciiiiiitiiativii, eii liiilueel criteriode la re~~reserir
niurgeti de error y nivel de co~lfiuiizo, decideii cuiles y cuántos sujetos o casos debeii ser seleccioiiados. Aquí, los criterios soii otros, entre los que destacamos algunos de los inás seííalados. Así se teiiilerá a seleccioriar aquellos sujetos, esceiiarios o I'ocos que: I..iliI.O~~IIIii, ilc liil jiiaiiera que rio se I>i.cciscii otros iiiicriiicdiarios (tlc iiil0riiiacióii) r i i iiitérpretes (de sentido). e) Pr"nretuir ,,lbs riqueza ilc coiitniiclr~por la iiiteiisidail de su experieiicia
;i)
1,)
personal. o~izIi,i 'le r1ilís iii/i~r,~iiicióii por sil seiisil~i1iil;id idiosiiicrilica y por sii disponibilidad actitudiii;il a coiii~iiiic:irla. e) Se caractericen por sil sirigiilat'i~larl.
. .,
C-
2.- lfl Miresrl.eo L a ~ > r i i i i c rys iiris siiiiple c«iisiatacióii (lile se Iiace a l iniciaruna&servación es I;ide 1ii iiiil)osii~iliti;itI I'ísic;~, iiilciii:is tic I;I iiiiiiilidad informativa, deobservar
'i
~~i~~ criterios (la11 lugar ;i tipos de muesireo que pucdeii deiioiiiinarse
I -p.
4
corno: opiiiático, estratégico, de eiiibudo, accideiital e iiiteiicioiial. Exporteiiios a c o l l ~ i l l u auna ~i~ breve ~ ~ (lescripción de cada uiio de ellos:
:
Ol1i110tii.o: siipiiiic tluc cii c:icl:i sitiiaciiiii sc dan pcrstiii:is. iiistilucir~iics, grupos que por s i l posicióii cn l a cstrucliira social, son iciiidos públiciiiiieiiic coino los detciitores dc la iiifonnación, conio sujetos céntricos eii l a corivivencia colectiva. Estrotégiro: supone que, c n ciialqiiier situación social, se dan elementos . nucleares y m:irgiiiales, así corno personas cuya experiencia les Iia Ilevadoa iiii:i iiilciisid:iscído por lii pcrsoiinc s c c ~ ~ : i r i ~ ~ -se:l~cci~111:1~1~1. I'tic~~ 1~111/1rrí/o: S I I ~ ~ O I I ~qiic, I:I :iccihii scici:iI ?S ctiiiio l:i pictir:~:irr(ij;itI:i e11cl cslniiqiic,qiic vti l < ~ i i i i : i i i c l ~ ~ ~ i i i I;ist~iie~:iicc
1 I -7-
4.
,
r
El muestreo opiiidfico suele aplicarse a una primera seleccirírz de persorza.r a las que se elige c n los primeros pasos de l a observación (incluso antes de acudir a l a escena de trabajo), por su supuesta coiiexión y conociiniento de los temas y las situacioiics objctu (le I:i obscrv:iciiiii. Es conveniente comenzar sclcccioiiando 10s individuos en base a cslc tipo de muestreo, más bien que e l estralégico o el del emhtcdo porque es m u y compatible con In priniera fase s :iiilc los "lcgiliitiaii i siiiilic;il si:lcccii~ii;iiiil~~ ;ipcrsoiiiis o~ici;ilinctilc descoiiocidas y no a los lidcrcs ~iúhlic;iiiiciilcrccoiiocidos es iriuy arriesgado.
d . .
$
1
1
Nuestro estudio del suicidio coritagioso eligió coiiio priiiicros iiiíorrtiaiites al :ilcaltlc, c l iiiCdico, e l párroco... del ~ ~ i i c h l o . El iniicstreo estratégico suclc aplicarse para ohiciicr uii:i se/ecci<íri de persorias y irrlo.1Jiia vez que, i~ictlinntec l inuestreo opinálico, el observador ha sclcccioi~aiicscii qiic s i i r c i l r i i y 11rrsi1ii:is~IIIC iiilcrviciicii. I~iii.;iiilc un ticiiipo (dkis. sciinitias o iiicses) sc tiliscrv:iii cslos casos (le: IIIO~IO III:~~ Iiicii ri111:ii y 11t11:iri:iI.(Ir C~II~~IS~:I~~I~II t l tI:iic~s ~ oI~,jctiv~s, pira c i i i i i l ~ i ~ I ) :cl r r gratlo dc inargiii:ilitl:itl-1i11c~lc;it'i7~~iciii11 cii cl i ~ i i sc c ciiciiciilrnri. cs (Itx:ir, si SUII COIIICI CS:I p:irlc ilrl t:sI:iiit~~ir:I 111 IIIIC Ilrg:iii los r í r ~ ~ i l :iinpIitis os y v:igos ilcl IEiióiiiciio o cs1:iii cii csl:i 1r:irlc tloii(lc sc ~irotliicciiI;is oiiil:is cxpansiv;is. El obscrv:idor enlra así cii iiii;i cspccic dc ciiil~iitlotciiifitico-siluacioiinlsocial que se va estrecliantlo pii>grcsiv:iinc~~tc, rc(liiciciido sus (liineiisiones numéricas y, al mismo iieinpi~,pi.r~liiiiili~;iiitIocii CIi i i ~ c r i o tIcI r sigtiiíicado, acercáridose al centro neurálgico tlc Iii siiii:icihii. c~iiil:ici:iiiilo los aciorcs sociales más ricos de informacihii y tlc sciiii(lo. El niuestreo accide~ltalsc :il~lic;i 111-iiicipaliiiciiic :i csccii;irios y íocos temáticos de interés. Seleccioiiados iiiicialtiicnie i i r i lariio :i [iriori, cri liiricióii de l a experiencia persorial. c l Ii:ig;!jc tchiicti y Iiis Iril>ii~csisgciici-;ilcs del investigador, estos escenarios-focos llevan csptiiit~nca~iiciitc. dc Iii iiiaiio de l a infomaci6nprogresivamente acuiiiiil;itl:i, :i otros esccri:irios y :I tiiros focos de interés. Fue por selección accidcritnl coiiio eiiil1c7,:iriios n ol)servai- I:i ciiltiira dc l a muerteen nuestro estudio sobre c l siiiciilio coiit:igioso cri 1 Icrri:~.Siguiendo un esquema de carácter genérico iiiicslir~ol?jclivo con ;ilgiiiicis iníoriiiadorcs estratégicos consistía en descubrir la "lógica" que coiitlucí:~i-;izoii:itlnmenle a asumir l a decisión del suicidio. Eti Iiig:ir de pl:iiitear 1;i coiivcrs:icióii como el i). diagnóstico de una enfermetln~l(ti1 cstilo psiiliii5irico. 1101-c ~ c i i ~ l i l i nostiiros hablarnos adoptado un c n l i ~ ~ i (i sc i g i ~ i c i i ~ l:io.l. listi-iicli y (iirlis) di. tlcliiiiciriti de l a situación. En este esqiiciiiii In picgiiiiia soliic el "~i(iiqiiC{Ic I:t ilccisióii (le morir9'era u n tema harto rcciirrriiir. lissiti qiir, priiiicio IIII ;iiiiigo y ~~ostcririrmente l a hermana de u n miic1i:ictio siiici
1.a ~irckiiiilii,i:iiiiiciit;iil;i ciiii iiii c o l ~ i l i i i i i i d ~sociólogo ir eii iiuestra reunióii vespertiiia, 110s Ilevi, iiiliseiiiir iiiigiiiiiii rlc coiivcrsación que obligase a razonar e l "por iliié i i i o < : i i i ~ ) c ~ a ~a~ui i~~ isi l ~ o l xqile, i i 17ura 110 pocossujelos, l a iisuiicicíii iIc I;i iiiucric "iio ci;i iiiiii~ x t r ~ i i i cIUgica". ~a E l iiiiiesirco iiilciiciciii;il se iiplicii ii ;icliicllos temas o focos de sentido que, "1 espcciliciil;id, icqiiiercii iiii;i olisciv;iciAii iii6s iiitensa y alarribicada. L a ciilliir:~ilc lii piil)icz;i iIc Osciir I. C W ~ S ,liic111t~1.n riii;icióii. E l l o es ;¡sí 1iur1111e. COIIIII ;".ei.iiiiliiiiicii~c tiiioiii J. Spradley, la observación es iiii ~ x o c ~ ~ x c i c l iiii i c i liiietil ~ , ( 1980) CII CI(lile el diseiio, recogida y análisis
Eti priiiier lugar, esle repluiiteoiiiieiito, i i o puede dejarse a la iiiiprovisacióii, iiialasuperficialidad. Drbeel'ectiiarse de iiiodo sisieniáiicorespectoaloscinco tipos de muestre0 niencionados: opiiiático, estraiégico, enibudo, accidental, intenciorial, y respecio a las ircs Iiiciiies (It:iiilormacióii: persona, escenarios. focos. En segundo lugar, ti« sc piietle posponer para el liiial tle l a fase de recogida de dalos. IiI coiiiiol seiv;iciiíii clclie esishlecerse descle el comienzo de lii niisiiia y efcctii;irse (le iii;iiici.;i pcri6dic;i, si se coiil'iriiiaii en profundidad hipótesis iiiiciales leiiiporaliiieritc ah:iiitloii:id:is. eic. En cu:ii-to lugzir debe coi1tr;isi;irse la inforriiacióii acumulada acudiendo ;. persiin:is o csccii;irios qiie p i i e ~ l u ccoiiil~riil);ir i o (Icsriieiilir tal información1 iiiterlrcilecióii. Eii quinto Iiignr ias de Iüiizaiiiienio hacia hipótesis o iiiterprei;icioiics i i i i s aiiiliices, iii.'is siiiilcs, iiiiís ricas y 1116sdensas. E l oL>scrv;i~liir, 1"". c i ~ i s i g i i i e ~ t eii;ili;!i:i , ii iiiodo d i Iiiiizadera que acude a esceiia a rectiger iiiliiriii;icihii. se rctir;i a sii solehid p ü r ~ aiioiar-sistematizari i i t c r ~ ~ i cy, l i ~ilc i iiiicvii, viielv~:;I hiilii. ii i ~ : c o g e r ~ ~ i i ii1I'i)riiiaci611, evi~ ;icudieiido tal vez 21 las iiiisiii;is pei-soiios, ;i los iiiisiiios esceriarios y a los mismos tópicos. Se fiiriria así uii círculo (iiri;i espiral, inás bien) cotiforme a l a cual y iiicdiaiile uii ciclo pcriUdico sisic~iiriiicode cad;i día, seiiiana, iiies u otra fecha señalada, e l iiivestigador repite tuda l a serie de trabajos que va realizando: "observar cuestioiiar - aiioiai. - ordeiiar - sisteiiiatizar - reflexionar", para salir de nuevo a escena a repelir iri6s eii proliiiididad, coi1 más cercaiiía de expenencia, coi1 i i i i s riquezn de sigiiiric;itlo, iodo el proceso de iiuevo. Siguiendo esta estruregia
L.11 L.~I~I~I~/CI~II)!/~J~IIILIIIIVI
[.o oliscrviiciAii,
ilicliii es iiii proceso fundamentalmente circuler, i i o liiieal, o si se prefiere, iiii ilesiirrollo eii espiral. El observaroiiiose Iwiie a tralx\iur y iiselcccioiiariiifomadores y pronto coiiiieiiza n aciiiiiiil;ii. iii;iicii;il iiiliiriii:iiivii qiie es preciso anotar, ordenar, r;iteiii;iiiziir y iiiiiili~iii A i i i i SINI ~ i ~ c i ~ i ~ tl i l ci i i~i sl ioi i i ~COIII~L~II/.~I ;I coiiiprobar que sus priiiicr~is stil)os¡iciciiics criiii siipciliciiilcs, si i i o iiiiiiliiiciiie deseiilocadas, que siis iiiloriiiaiites i i o diceri ioda Iii verdad que é l sc~sl>eclraexiste porque n o su11 las personas stlecuadiis, que debe ciiiiiliiiir de esceiiario, que esid perdieiido el tieiiipo ohserviiiido siluacioiies que él iiiisiiio jiizgó interesantes en un priiicip i o... etc ... elc. Todo esto le coiidiice a iiii repl~iiiie~iiiiieiito de los planes iniciales. Esiii experienciii se repite eii toda observacióii, rio obstante e l entrerianiien~o profesioii;il de que se dispoiign y el foco de observación que se elija. Uii Iieclio iaii trasceiideiital obliga ;iqiie se toiiicii I:is debidas precauciones nieiodológiciis.
-
~.iiiiiii qiicrlii
1 , ,
-,t
i
i
-
. -
S i i l ~ i ~ i i i rrii:sgii cl iIc li;ilii.i <.l'i.i.lii;i~liiiiii iiiiicslrcii ilcll.cliiiisii ~iiircsc;iso, dcsorieiiiado o sesgatli). Identiricar toda I;i g;iiii;i (le variacioiies I'vriiiales o iiik~riiinlesdel ienia, rct;icioncs y signil'icarli>s qiie éstos atribuye11 a siis acios. Coleccioiiar y (lestacar los c:isos i i i i s rccurreiitcs [);ira ~iodcrilistiiiguirl o Iípico ile l o atípico, lo ruiiiiiiriv (le iiii;i iiiiprcsihii iiiici;il l'iils;i, ~Icsvirtuiiiic iiiipi
,.~
'
~,.
ros, siiperioreso súbditiis. siipriiic iiiia cspecic de I r n i ¡ ~ i ( i r i < i I ~ r i ral ~ ique o se Iicrtenece. E l prestigio social (Ic los ciciitílicos íi cl Ii:iIo (Ir rct:clo ( ~ i i cnideri a iiispcclores y policfiis, [ioiic c i i gii;irtli:i ~ i i i l i i i i i ! i i i c : i i i ~ c;i~qiiiciics ~ ~ ~ iio mantienen relaciones coiidiaii:is coi1 cstas ~>roícsiotics.
l a iiitcrprctacióii corrccta :ila qiic sc piictlc Ilcgar tras ohscrvacioncs 1116s lciitas y sutiles. I>oilcrcoiiiproh:ir I;i cxistciici:i iiial~isc. iiicliiso. coiit~.;idictorios quc oblig~iii:iuii:i iiiicv:~pcrspcctivn o, tal vcr., repltiiitc;iiiiiciilo cotnpleto. Poder recoger y conservar toda l a iiiforniacióndisporiible sin fiarsc de l a memoria o de anotaciones clemciilalcs y csqucmáticas iridescifrablcs con e l paso del tiempo.
Los Controles
L a tensión, ansiedad y el coiiflicio. qiic iio pocas pcrsoii:is cxpcriniciii:in cn estas ocasiones, hacenquealgi~tiostlccllos sc iiicgiieii r r i i.c ~ > r < i cidnsuperficial, medianteaíiriiiaciotics dcl t i l ~ o"yo ii«cstoy iiiiiy enterado, y o noentiendo mucho", omediaiitc ~ l c s c r i ~ i c i r ~ yi i cforiiiiilis~iios s coiiveiicionalcs. ":iI iiiciios yo iio Iie visto Otros manifiestan que "no cxisie ~iit~blciiias". ninguno", con l o que, indirectaiiiciiic. iiicjioit cl sciiiiilo (Ir I;i iiiistii:~ohscrv:ici6n. Otros adoptan e l juego <~oiii~ri7;(rí.iori
-
Toda observaciún, coiiio cunlqiiicr otro c j c r c i ~ i odc recogida dc dalos para una investigación, necesita de uiiascric (Ic prccaucioiies o controies, frente a las dificultades de conseguir l a iiifoniincióii para ol)lciicrla en condicioiies de alta calidad. En este sentido, hay que recorioccr quc iio soti las mismas dificultades i i r c las que se dati en las que se encuentran eii una obscrvaci6ri iio ~ ~ o r ~ i c i l i oque l a p&ticipante. Para su exposición. resuiiiiremos dos trabajos de seiidos expertos en cada tina de ellas, en lugar (le relainr i i r i elcnco pciicral. Conienzarcmos con una exposici6n de Cris Argyris sohrc lo IIE 61 ~ I c i i o i ~ i i iI:is i : i "
.
A juicio dc Argyris son dos los iiicc:inisiiios dc dcleiisa quc el actor social "observado" utiliza frente al "observador". U i i o puede relacioiiarse con l a propia persona del observado (carictcr, educación, status social), el otro se relacionamás bien con l a organizacióii social en l a que se eiicuentra (presiones :e las autoridades, de los demás actores...). Respecto al primer niecailismo de dcJeitsa, algunos de los principales factores generales que dificultaii l a obscrvaci6n investigadora: Scr objeto ~icrsoiitilañe-
:
L a persuasión de qtic, coiiio rcsiili;itlo (Ic I:i oliscrv;icióii. sc cl;ihoi.aráii informes que dcsc~nhoc:~idii. ;i su vcz, cri rontos (Ir iIc~.i.ri,jriqiic :illcraii situaciones o conclicioiics :lc ~i:ili:!jo i ~ i i ciio sc (lcsr:!ii :tllrr;ir. L a experiencia de eiicoiiirnrsc
Todos eslos cleiiieiilos. ii veces siielios a veces jiiiilos unos coi1 otros, poiieii eii fuiicioriii~iiiciiio,ii sii vcr., cliversos iiieceiiisiiios de blocliieo, coiiio:
-
F ~ I I I C I II.IIIIIOI<>.Y ~ [ I I qiic iiciil~iiii(Ic~~~l;il)ili%:~~ido la iiiveslig;icióii c i i i i l ~ i clieiiriiiiil o de ircursos personales. Coiitrolar su ci~iiil~orieiiiie~i~o ~~rograiiiaiido deralladamente sus escenasus Ii«r;irios ... y ~~rivátidole de tiempo y de libertad rios, sus eiilrevis;~~, de iiiiciativa e11su ti-abajo (McCüII-Sitiiinons, 1969, pp. 115-127).
iriterpretacióii es sieilipre 1115stlilicil qiic scgiiir :il pii: ~ I c Iii Icir;i uii proiiiuai-io de rioriiias coiicreias y detalladas. L-as claves iiiis hicii alcrtaii que eiiseiian sobre cóiiio Iiay que coiiiporiorsc. Lii ICiCeKI ( ~ ~ f i ~ l 1 ~ i7i i~l ~1 l ~l ki ~l l l l Ci, ~1 l ~ i ~ l l l ~ i ~ l l,S('i c ll ~l ll ~~ ,/ l1111 ~ ~¡ll!l'(~l drr~.ror~ ) a r q ~ o ( Ip;rrlicil>;ir cr ;iciivaiiiciitc cii iiiis siiii;icióii sociiil deleriiiiiiaila. Aliorii bicii, Ii;iy qiie íle.s/>r~vr
ii)
La sexta dificultad provieiie del recelo que igualmente suscita una excesiva actitud de adcliiiescieiicia, de aceptación y de servilismo. Eso iinplica, a sii vez, el esfiierzo poi':
Van Miiaiieii reliiiii coii siiigiilar rc;ilistiio su experiencia como observador participaiite del ciierlio de ~~olicía,
.
Desarr«ll;ir i i i i ~ ipersoiialidad propia qiie suscite interes el grul~o. b) Desarrollar una persoiialid~dque no coritradiga la propia idiosincrasia, ya que, de lo contrario, la artificiosidad y el engaño acabarian haciéiidose iiiaiiifiestos. ti)
.
.
La sépiirna dil'iculiatl provieiie del coiifliclo eiilre voluntariedad y capacidad de los iiiloriiiadores. No siempre los más voluntariosos y fáciles son los inás expertos y valiosos. Ahora bien, la selección de los valiosos puede estar eii conflicto directo con el desernpeiío del papel asumido inicialmente por participar plenamente en la situación. La octava dificullad proviene de la biografía pasada y actual del observtidor. Asícoiiio iiiio ol)servii,CI es i:iiiibién observ:iilo e indagado por los
Las iioiiis ilc ciiiiilio son el i~iiilcriiilile i-cllcxióii que el observador estudia eii la si~lciliiil(le sil iiicsii ilc iriil>iijoi~ ilisciilc coii siis colaboradores iiiás (iitiiiios. Poco a poco 1;)s iii~l;is~~riiiiiliviis sc vnii Il;iiisl'~~rii~aiido en:
.
C)
IlilS.
Ci~~i~ciil:iiiiis iiiici-l~i-cl;ilivos IXII':I ca~>Iar, expoiier y eiiciiatlrar el sigiiiliciido coiiieriido eri las dikreiites viñeias e iiif«riiics. e) Dis~lisióiitcfiricil C O I I lii ~ L I CIC seiilido ci~l)iiidoes "reiiiterretado" ii la luz de las teorías sociológicas, sicológicas, aiiirol~olób' ~ie>is... t] Diario de caiirpo en el qiie se recoge lii historia natural de la observ;lcióii con las dificultades encontradas y las solucic iies aclol>lailns.
11)
d e s ~ r i l ~ ~ i o iiIc i c s[ I ~ I S O I I H oS iiisiiii~eii~ii~s cliives; viñcliis iiiii-riiliv;is ile c:iiiclcr aiiiilítico; irsertris ciiiliíricos ilc cleiiieiilos cliives; iiiiiiirrc~i~~ii!jcs siiiól~iicosde Iiisioi-i:is, esceiiarios, mapas, diagramas; iiiiiiicoiiiriilai-ios ;in:ilíticos de iiilerprel~cióiide hechos y comportaiiiieiitos; i r i i i i i iiiiircos y iliscusioiies Irói-icos; rellexioiies ii l i i i i i l ) i i ii1)ici-iii, cliiciil~riiciiiiies,divripaciones, iiiteiprciacioiics alici iiiiiiviis i11.1': sc le ociiileii iil iiivesiigador al hilo de su propio trabajo y rel'lcxióii.
La redaccióii del iní'oime sigue pautas de desarrollo no muy diferentes a las de cualquier otro tipo de iiivestigacióri, si bien, al ser los objetivos y los iiialeriales uii taiilo
Totla iilisei.v:ici~iiiiiccesilii ir iicoiiil>:ifliitlitde iiii diario que relate la Iiistoriu iruliii-[~ldel desiirri~llo(lc Iii iiivcstigiicibii, iiiioiiiiido experiencias iiiiprevisias, fechas claves, siicesos cruciiiles, recursos iiietodológicos iitilizados y soluciones adoptadas atiie pr«hleiiias iiiiprevistos. Todo esle iiialerial forma parle del coiiirol tle validez al que el observatlor, después de sci ii-ah:ijo, soiiiete ii sí iiiisiiio y ii otros colegas.
Es aborilaifo solaiiiciile cuaiido el iiivesiigador Iia concluido, iio solo su trabajo de caiiipii, siiio, sohi-e tiiilo, sil liise (le elahoracióii y retlexidri eii i ~ r i i i ~ a iodos los iriaierialcs acii~iiiiladasy sisleiiiatizados en su libro de g~rotocolos. Uii buen inloiiiie Iiroiri casi esgioiiidiieaiiieiile cuaiido se Iiari ido redsctniido coiicieiizuda y ~~criótliceiiieiite las dchitlas 1iot;is
.
~
a) Afiriiiaciones einpíricas eri las que se introducen datos Iiislóricos, coiiiextiiiiles y siluacionales. 11) Iiili~riiiessiiiópticos (le datos en forma de mapas, tablas tle Ireciieiicias, esqiieiiiiis. ililiiijos, folografías
....
ViiicI:~~ t i i i r i - : I ~ I V B Scliie ci~iiilirc~i
-c..
1.a autoridacl (agencia, orgaiiisiiio, irislitucióii...) que Iia comisioriado la iiivestigacióii. Esta :iiiioiidad puede ser una Fundacióii benéfica, un Orgrinisiiio Ci~Itiir:il,[III Gohicriio I~ciilo n;~cio~iiil ... l~;i-~oiniiiiidadCiciiiílic;~coiilpues1:i por el i~iiiiidode los colegas iiniversitsrios iiiteresados cii los resultados e iiiierpretacioiies estriclaiiicirie cieiitiliciis. L;i sociedad culi;~ coiiipiicstii por iiiidl"ctiuiilcs,~>crioilistas. i-espoiisables sociales, p ~ ~ l í t i c...i ~iiitercsa
Cada urio de estos grupos espera ti11 e.s/ilo exp»sitivo propio aconiodado a sus propios intereses, así corno uii ~~/rirr~i:urnieiir« eii la ordenacióii tie la iriforiiiacióii. y, sobre ioclo, eii el c.orilc~~ii(lo expueslo (le Iii inisiiia. Hay cosas que se pueden incluir eii uii Iiiforiiie y deben supriinirse eii otro. El nivel tle sofisticación, así como el vocabulario de urios y otros iiiforiiies deben acorilo<,,' i i s ~a SU clieiitela especít'icii. La Estructiira genertil del Iiiloi-iiie sigue sieiiipre un esqiieiiia iiiis o iiieiios cs~óiiiliirq i ~ cpiic
1 - L/ Cot~lr,~lo N o se p ~ i c d cc:ipl:ir cl seiiii
-T-
2- Los dnihiíos d~ i ~ i l o - e ' s Una vez descriiu c l coiitcxto, el 1iiTiii-i~icciitr;i cii iiria fasc tiarralivocl~scriplivaen la cluc I:is ;ifiririaci«rics ciiipíric:is. I:is viñclas tiarralivns y los irrncs sinhpticos. ~icu~i:iii III iii:iyor piirlc. : E n esta lasc, c l iiifoi-iiic tlcsl:ic:i cii uiio o v:irios c;ipítiilos los tlilcrcrilcs fiiiitiiios o D»~iiiiiií~,s
3- Las viñetas tiari.otii~us U n a vez descritos los ámbitos de interés, éstos soii descritos y analizados endetalle mediante viñetas narrativas e inforiiics sinópticos. Es a través de estas vifíetas cómo las piezas detalladas dc I:i csccii:~gcticr:il comienza11 a atlqiiirir sentido y a transmitirlo, a través clcl oliscrv;irior-rccl:ic~«r, al Cuerpo del Informe. 4- La Interpretación A continuación l a narraci611v:i tlcj;iii
P
La Observación como 'l'area L a observación ciciitífica cornprcndc, coiiio puedc comprobarse, una triple tarea, cada una de ellas coi1 sus propias características, sus propios cotidicionamientos y su propia estrategia.
I
L*:ii priincr lugar una tarca clc irrlri.ir~~í.iríri sncinl por I:i que el observador ciitr:i eii coiitacto cori iiii conjliiilo tlc pcrsi1ii:is Iiii~ii:iiias: los actores sociales, los informadorcs. los conlrol:tdores, los Icgiliiiiad«res. Eri scgiirido lugar una tarc;i Léciiica de tecogi
I'cro csl:is Ircs iiiiporl:ilitcs lorces qiictl:iií:iii iticoiii~ilcl:isy c:irciilcs (le locla r:i~,iiiit l c s r r s i iiocoiicluycsc.~~ y c ~ i ~ i l i i l ~ i i y c s;il e iliigrr>(lcl i. oli,jclivo ~iriiiiortli;il (lc la r~hscrv:icióii iiiistn:~,a s:ihcr, 121 c:ipl:icibii clc .ri,yrr~/Ti~,rr/o. 1%csl:i I:i larca ~cr~l:i~lcr:iiiiciiIccic.iilífic:i por I:i qiic el ohscrv;itlor sisteiiiatiza, lipií'ic:~, tiii:iliza y, fii~:il:iic!ilc, i i i c í ~ r ~ ~ ir<~~/ cr ii~i ~ i i i
CAPI'TUI.0 111
LA ENTREVISTA EN PROFUNDIDAD
l.iiscgii~~Iii gr.iiii I ~ C I I ~ C(Ic~ I i ~ i v ~ s t i g i i ciialiliilivii ~i~ii viine iepreseiitadapor Ilairiada Eiiti-evista cii I'rol'iiiiilid;itl, qiie no es otra cosa que una tecnica de obtener irilormacióii, inctliarite iiiiii coiiv,ersiicióiiprofesional conEap_.v-ui&s pysonas paia uii esiutlio ;iri;ilitico de iiivesiigacióii o para coiitribu~en,los diagnósticos o tratamieii!os sociales. La enlrevislaekprolundida
1;i
.
,
Una diferencia Observación
%$
4'
!
1
'
con !a que norqalmen& s e l e v a i~ ocurre en situaciones y esceii;iri«s ii;ilurelcseii losqtic el oliscrva
. ..'
L:i ciilrevist;i cii profiiiiilid;itl se cieciilti cii I~iise:iiiiios criterios o~ter;iiivos l'iiti&ii~ieiilaleseii 111si ~ i i cresiile s i l v:ili(lcz coiiio iiis~ruiiieiitode cal)l;icióii y traiisiiiisióii tla sigtiilic:itlo. I.ii eiilrevislii igiiofii el coiicelilo clc iiiilivitliio coino eiigfi~ii:i.jc iIe IIII:~ iiiúquiiiii qiic o~)cr'ipor leyes lijas y iiiiivcrs:iles. A dikreiicia de Skiiiiier ~'iwzi quien el hoiiilire, "c:ireiile de liberl:id y Jigiiidad" puede ser coiiducido y, de hecho, se coiiiport:~cotidiicilias al coiiiiciizo, exiraidas de exbdp ' ' ~ i i ~ e i t r el v icuhs s cieiitíliciis yii elaboraas O del e z o perx)>ii;i del ~ w o l ~ iiivcstig;i~lor. io
1
..ic~i~,iii c r c c [ ~ I i h l c i ~eli cciiircvisi;itlo~~ ~~~e i ' n itril~oriior
'
L a estruclura que, poco apoco, se va iiiipoiiieiidoeii l a coiiverwción como una especie de marco de relerencia, dentro del cual, cobran sentido iio solo las. respuestas sino las niisnias preguntas; e &e conversacióii. flexible y soinetida a_cainbios coiiliriiios. corno reG deelagopia conversación. E l l o iiiiplica uii cierlo "balaiice" entre una es1ructiri.u Leriue y tentativa iiiicial, propuesta inás que iinpuesla por el entrevistador, y una cierta ambigüedud e indecisión, siempre a merced de las respuestas y de las claves que va ofreciendo sucesivamente, a l o largo de l a conversación, e l entrevistado: ,. N o se trata de mantener a ultranza uiia estructura f i j a desde e l inicio de l a conversación, cosa que podríü provocar una desorientación y pérdida de norte %reparable, pero tampoco se puede prolongar l a ambigüedad a l o largo de l a misma, porque entonces sería el propio entrevistado e l desorientado, que se vería iiicepacitado p;uasaher qué respoiidery qué importanciadar a u n aspecfo ~
~
E l investig:i l o ~ ~ u e e s i i ~ i p ~ rpara i a ~ isu l centrevistado antes de eiil'~~c;ir cliir;~y ~li~ccIi1111e111~ el ol~,jcio{le sil i ~ i v c s l i g ~ i c i í i ~ i . I entrevistador se irá interesando
l entrevis1;idor-eiitrevistiido, 1:i eiiirevista entiende e l dad n e u l r ~ de logro de esta neutralidad como uiia quiiiiera titópica, no shlo iriulcunzable. sina
El enlrevistatlor n o espeix iii supone que el entrevistado sea objetivo y neulriil, sino lotlo l o cnnlr;ti-io.
1 se imagina el entrevistador que otros si~,jeioscoincidaii con su cnircvisinuiido (lcl qiie aqLi6~biisca es t ~ l i céste coiiicirtarnicnt« para clcgirciitre preguntas cerradas o abiertas, aprobar o abstenerse, emitir opiiii6n o in:iritetier cara de poker,&hxs.Lar euiado Por e l e l ináxiino de riqueza auténtica de contenido. olvidar que la eiitrcvista rnisiiiacrea unasituación social nueva, y l a coinunicaciúii de infortnación por parte del entrevistado dependefundamentalmciitede ladcfiiiicióii queéste hagade la actual situación. N o se cuentan las mismas cosas, cii una eiifrevista. a u n padre, unjuez, u :illíla Irasceiidei abogado, uncsplü, uii :iiiiigo o iiii irivcsli#li(lr)i- cicillírico. ciamáximaquecobra,paracl éxitodc laciiircvista. los~érininoscrilosque lugarl a interaccióti soci:ii ciitrcvistatior-critrcvist:~tIopor ladefinición que Iia éste iiltimo de l a situacióii. LO declare abiertarneiitc o no, ~ c i i t r c v i s i : i d odesea saber. antes de co n i w s su ciitrcvistador, qii6 prctcndc, cuál es su cualidad profesi
su garantía de fidelidad, qiié se ~ i i i c t l ctcirier o cslici-;ir (Ic él, sil iiivcl de credibilidad, de ingenuidad, tlc iolcr;iiici:i. (le iii;iiiipiil:ilrilitIi~~I.,, L a inmensa mayoría de 1:is rcs~>ucsi:is a eslos iiitcrrog;inles cruciales depende del propio entrevistador, y Iii i-es~riiest:~ vciidrá dada más por claves indirectas y señales no declaradas que por coriitiiiicación oral expresa. Dado el grado de acercamiento persoiiel qiic una ciitrevista silpolic. a tlirerencia por cjcinplo dc uiiaobservación o l c c t i i ~ i , ~.oii~rriiir.
NO
t 1;
s«lo
i
1.
1
mi
130
1.11s lliocescis c
.
41:
1.:) c~tiiiiiiii:;icii,ii 1111 v c i l ~ : i lcxigc iiii I;ilriii~i csii1cr;iil:i I)osliii.tis, gestos, loiios (Ic v ~ r . :-.] i r i c ~ cxlcrliac!~ cI~ i . ~- ~Lyc~Lir.,, cosas : IO
~~
SOli ~ ~ ~ ~ / ~ ~ ~ O pO~cOiisigili~iilc, l:C~O.Y, los 1Iiic sc iiilcri-cl;ici~iiaiic illfluyeii / i~~i~~~i:~~ @I'OCCS~ i i C i i i C : socio1 de ii~tcr:iccióii iiitcrpcrsoiial y e l proceso &!!&o de recogida de ui-1. A É l sc aiía(le el proceso con~plcriieiii
or dcfiiiícióil, IIII ;ICIO de i111cnicci611 ~ ~ c r s l i ~ l :csr)i)ll~~l~, rzado,eiiirctIi>s ~icrsoiias,crilrcvist;i
131
tiaiisiiiitir iiiierés, c~iil'iiiii~ii o gariiiilía, I)liitliieii o iiiipide la traiisniisión de inIoriniicióii por ~ ~ w i ~ciilreviskirio. lcl Y, it sti vez, cualquier bloqueo o limitación por pnrie de éste, cii sil iil'erlii (le iiiloriiincióii,desvirtúa y deja sin sentido elI~>i~Iiuvisii~~lor I,;i ~)riiiicriiiioriiiii i l i i ~ l c h cscgiiir 1111ciilrcvisli~doi:esseinejanie a laclue se $c ~ ~ c ~ ~ i i i e iiii t<.iiiill:iciúii por ~~iirlc ilcl ciilrcvisiiiilo ~iiiedeiniciarse una entrevista Iecuiitlii. Lii iiiiroiiiisióii,el eliciieiiiro li>iz;itlo,Iii iiiotivación escasa&&uan cualquier iiileiilo de eitlrevista fructíl'e~. EI eiiirevistatior tlehe ~~ersitrr
1.
'1
4
O(
d ?
Lacoiiarie del eiiirevistiidor, de eiiipatía y de garaiiiki de fideli~1;idy rcsl)cio dcl coiiieriitlo solicitiido, iil enirevistado so le iiivitii ii la rellexióii persoii;il, ii Iii cxl)lofiiciiíiicii 171-oluiitlidiitlde ski propio yo social. ,, '. Uii Latileo de Ioiifii y tkicii, 11c garaiiiíii y espoiitaiieidacl, de eiiipatia y rcl'lexióii, ~>rcsi
m
Mirlrr u1 rosrro ortuiiaIIicIIIc.
\
i
L a eslriiiegiii clc soiis:icniiiieiito de Iii eiitrevista en profuiididadlia Loiiiado i i o pocas pisias ile esios irobaj»s, pero iio piiede identificarsecon ellas por cuaiil o laeiitrevislii cii ~ir~iTiiiidiif:id, IIO es i i i i t i téciiicti terapéutica, coiiio taiiipoco es iiiiii iiiiliigiici~iiijiiilici:il 11 iiiin ~ ~ c s < l i i itioliciiil. sii 1 .iiiiiiiir:ilezii ~ i r o l i i iiIc i Iii eiiircvisiii cii proliiiididad reclaiiia uno estreiegia :' propiti que ~po(lríii~'oiicii.liirse cii tres elciiiciiios o diiiiensiones:la ciipiación o "&w.iidcrii". Iii iiiiliiciici
3
¡
-
Los priiiieros cc~iiip:ises (le 1ii eoirevistti se tlesarwllan en forina de comentarios y Ilregiiiitiis ile ciii-heter sir/rei:fi<.i[il. ge~iercrly abierto. U n a pregunta iniciar :1 abierta de ciiricier geiierül siiele ser 1;i iiiaiiera iiiás efectiva =evisra siii violeiici~iy coi1 iiii iiiiibiciile de iiiiercainbio espontineo de iiifortiiacióii. 1.e ~ ~ r e g i i i i:tiili~ i c r i i~i i c i i i i i i ciil ciiircvisiiiilo oiieiilar l a conversación por el derruiero qiic él clcsce. lis el iiioiiieiito cii el que e l entrevistador debe ser coiiscieiilc ilc q i i r Ic i~oiiil)(.icii 61 IICV~II, si11 perderla, l a iniciativa en toda l a coiiversacióii. Si la o r i e i i l a ~ i i i i ti i ~ l o ~ ~ t i ipor < l n el eiilievisiado promete ser fpctifera, se seguirá giistosiiiiieiite coi1 ella; de I«coiiii.:irio, Iiabrá que adoptar l a táctica del pescador, "daiitio cueirlii" al eiitrevislodo para, puco apoco, ir cerrandoeltema, acortar ese l i i l o leiii6tico y "tii-rojai.de iiuevo la caña"en búsqueda deotro tema iiiás proiiieietlor. Hay que precaverse, de eiilrada. coiitrii el atosigamiento propio de quien boiiihardea e sil i i i t e r l o c i i t ~ ~coi1 r prcgiiiitiis, piiiitos de vista, iniormacioiies y datos, siri cueiiio. 1311~ ~ r i i i c i p iuiia o , pregiiiiia geiiertil, básica pero bieii centrada; fruto de tina sólicla reflexióii previa, es la tiiiinerii ideal de conienzai-. Sólo coii iiiia prcgiiiitti abiertii tle este tipo es posible avanzar sisteiiiáticaiiierile, ~ 1 i i l ) o i ~ r r i icoi1 ~ l o ~ i i i i i l i i siiihs coiicicios y ilet;illa
c ~ u e e i i i ~ i e iqiie ~ t o ~SUIII~II~S~U lii ~CSI~IICSI:I ii lii ~)~.iiiier;i ~ ~ r e g i i i i:ibierlii. i;~ Es de Iiiiitlaiiieiital iiiiportaiiciri Iiielecci6ii dc cstii lii-iiiiera pregiiiita iihierta y de las que, eveiitualiiieiile, piietlaii segiiirle a 10 Irirgo de los priineros iiioiiiciiios (le lii coiivcisiicióii. I11I:i iiiipidc qiic el ciilrcvisi;i~liicsliil)lczca u11 tipo tle dihlogo de res~iuesiiis"sí-no", qiic sc veo iicorriiltiilo iiiiciiiliiiciitc, siii e ~ i ) o i i t a i ~ c i di>:il.ii i ~ d e x ~ ~ o i i SIIS c r I~LIIIIOS cIc vistii y CII SIIS propios tériiii~~us.
*
.
<
.
'pero efizcrinieiite, para alterar tal r i t i i o , d i i s i d a d o profundidad de comentarios. El eiitrevisiadorevitai-á, p»r coiisigiiiente, al coiiiienzo, n o solo las preguntas cuya respuesta pueda coiicreinrse eii iiii "sí" o un "iio", sino también aquellas del tipo i~eiE,cóiiio, cufiii(lo, por clué,.. ya ( l u e i ~ l l a sel eiitrevistado podría aferrarse Shcilmeiile para coiitcslar siiiiplciiieiile coi1 1111 Iieclio concreto, bloqueaiido,
El iiisistireii el uso de ~ ~ r e g u i i t abiertiis iis nodebeco~ifundirseconelvicio de forriiular' pregiiiitas r:nirji
:? !,
/.
i
',
1
1 j I_ ;,
i
1 i !
!"
:'.l
!1
[,a preguiita abiertii dcl)e, [)u'. el u ~ h i x i o ser , taii explícita y amplia coino paraque el eiitrevisiado p u c d ~ser i coiisciciite, iiliiiisioo tieinpo, de quées l o qcse l e pregunta y de clué es l o que él puecle iiianifestar u oculiar. Taii peligroso coiiio el vicio de las preguntas coiifusas y ambiguas, es e l de las preguntas sesgndri.~, que insiiiúan al entrevistado e l tipo y orientacióii de respuesta que piirece iigraierla iio iieiie ~ ~ u r q ser u é iiiia pieguiita dir1.i.1~1que co~il'roiiteduray escuetaiiieiile t i 1 ciiircvisl:i~locoii el Iciiiii ciiyo coiiieiitiirio se espera de él.
i !
L a estrategia básicii de iodo c l ~>roccso de ctil)i:icihii (le I;i iiil'oriiiacií~iiestá presidida por l a que se denomina lanzadera-embudo. Conforme aesta estrategia, e l enlrevistatlor inicia iin tema, al principio o a lotlargo de l a conversación abordándolo con una pregunta abierta de carácter general, que, luego, en pasos sucesivos, sc va estrechando, explicando, concretando, aclarando y minimizando, dcsccndiendo a detalles y datos singulares, z i inodo de convcrsncihii ciiihii(lo. tliir ~i:iric:
Esta agresividad creciciiic, cii el I i r i < l r ~y cri I;i loriiia, (le ctriiducir la
El entrevistador captii iirforriiiicifiii c l ; i l ~ o r ~irtlcrrirc~;it~ioric.~i atrihtiyc sentido. A mod« de espcjo i~ii,ir,rt/<,y r l irllr,ii~rrloa/I<,I icicli<.ii.~. rl iiiti.cvisi;i(lor tlebe ayudar a l entrevistado ii coiiiciiilil;irse t i sí inistiiii. iiicili:iiiic rcsúriicncs que reflejen de manera escueta el coiiieiiitlo y cl sigriifii:ti(l~~ irniisinitidos. Estos miniespejismos, a su vez,
-
de l o iiiás amplio a l o 11163 pcqiicño, de l o más supcríici:il t i l o iiiás ~ > r ~ ~ í i i i i < l o . de l o más impcrsonal a l o inlís persoii;iliza
~
, '
Merliiiici~t;iriosiiiás persoiialcs, rnás íntimas, más especificas, niás comproinelid«s. Mcdior~tcl a l
. Para ello se coiiipromeie a rcpciir
las ~,riiicipales ideas exnas parlírr:isis. cvii;iii(lt~;i io11;i cosi;i icrgivcrs;ir i t i l coiiicnido de reflejo p:i1.;rf1.;iscatlo pcririite al cii~rcvisintloconiprohir
irve I ~ á s i c ; ~ ~ i ~ cp:irli i i t e posiIiilii;ir I;I c:ipI:icihn ilcl o s(ll« Iii iiic~i~orizaciíIii siipcrlici:il (le los datos riiccihti cii la qiic cada eleincriio v;i siendo colocado o a una gcstíilt final de sigiiilicaclo. (Ic la coiivcrs:iciíIti. sii-vc (le ctiiiio
para captar todos los niensajcs de su iiiicilocutor, tanto lo? cniitidos de forma ostensiva como los fonnulados de manera sublirninal, b) para seleccionar aquellos de c«i~tcnid«más rico o tnás signiricalivo. c) para sacar a flote aquellos tíiiiidamentc al~untadospero "bloqueados" por algún riiotivo. a)
Por otro lado, el eiitrevistador (lebe exhibir, envuelta cii todas las vasclirias que sean necesarias [];ira no herir la siisccpiibilidad del entrevistado. iitia nyr.csii'id
b)
cliiiiiiic ~ircgiiiil;isiiiiitilcs. rcl)ciicioiics iiiiicccs;iri;is, ~lisgrcsiiiiicsitilciitizadorris, rcsl)iiesl;ts ~>:iiitnll;io dc liiiitio que ocultaii c i verda
j
i
eiitrc aiiibos, vaya brotando, siti csliierzo, iiiiii irr/cr.l~i.c~~rr.i(iii y .vi,yriificocfo compartidos, objetivo final (le la ctilrcvistti. Esta labor se desarrolla t i l o I:irgo de totlo c l ciier(~c(Ic Iii ciitrcvisiü, sin itilciiiar arcsiir;i
~II~IF(I;I~ . ~ i I ~ , iJ~IiII~lIJ~ , i ~ CII~III~IO este siIeiici() llilyile ci,lisisla iiiin ~i-iii;i siilil
1l:illa Iodil\~íiie11 SIIS ~ ~ r i i i i e r oCOIIII~~ISW, s y siil re~eg21r~il l-elll~l~~ll~~Ol~l ~ i ~ o l l i e ~ÚIliiiios i t o ~ (le c~cI.I.~. . .
,'...Uk,
j ti
I,
1.1, o,lu~.iil
-
L L W-:il:-ficlic ~)rcctivcrscdc oriciitnr cii iiiiigiiii seiititlo el resto (le Iii ~:oi~vcrs;iiiiiii. liii los ~iiiiiicr<,h i t i i ~ i i i c i i l ~di.~ si:sl;i. si110 (Iclie iilii(lir ii heclios f I i i g r i i ~ ~ l e ~cicrlos ~ i e ~ ~yccoiiipiohiid~s.IVIÚs iiclelniile, (lebe csioi a ioiio coi1 e l iiivel res;ir ~iiiiiduiliisol>iesi se Iiiientendido bieii ;il cirlrzvislndo, pcio iiii se ~>tictlcponer eii duiln su veracidad. Soliiiiiciilc cii kiscs iillciioics y i:oiicliisiviis ucdeii scr i!iuclios y iiiuy variados, sieiido la iioriiia siipieiiia la de saber acertiir <.rr<írlrloy (:~iáIde ellos (lebe aplicarse en cada inoiiieriio.
El Silencio: se utiliza coirio muestra de iiiterés, de ganas de saber más,
~
queda a medio recoger, que ayudar al entrevis-.-.
.
~
anejo: l a oportunidad y
S'
iii i y ~ o i r i l i l i ~ ~ i . riciiuimniiciiio :A es ,111 iiiwaiiismo d i m , que n o ~ b e s e r u ! , i ! i diiiiiicti, Iiastaq~ieiio sc coiiipruebeque laconversación lia 'qríEiiido iealiiiciile Oloiliieiida. ..
El qye iiii iiiierl«ciit»r iliiedc eii sileiicio iio sigiiificaque n o tengamás cosas c]ue decir o qiie se resisiii ii iiiiiiiiksi~irlas.Ilay, por tanto, que saber esperar ciiaiido el ciilrcvisliido cliiei;i [>;ira !raerlo de iiuevo a i a cesta d e l [)esc:itlor, si se (Iccliil.;~eii rel>cl
.
uiilizaiido expresiones iio verbales, que muestren ese deseo, al tiempo que periniteii a l interlocutor descaiisar, recobrar aliento, ordenar sus ideas', o buscar un nuevo tenia de conversación. ElEco: Elentrevistador repite l a últimapalabraofrase de su interlocutor, o resuiiie su conteriiilo o úliiiiio seiiiiinientoexpresado. Enrealidades un siteiicio "disfi-azado" de soiiirovecti;ii- el bloqueo para fomentar l a eiiipiifía y garantizar iliic se va coiii~iretidiciidocurrcctainerite al interlocutor. Resuniieiido l o que éste Iiti diclio él inisiiio se conteiripla en una pantalla y cae eri l a ciieiitii ilt. que aiiii le quetlari iiiás cosas por contar o, con ocasión (le l o yii rel'erido, se l e ocurre11tliitos nuevos. El L)r,sti,-i-0110: S i el eiitrcvisiador es l o suficicnteiiieiile avispado, no iendrá dificultadesen "ali«iitlnr" iiiás eii el tema, concretaiido, aclarando, profundizando, sugirieiido aspectos nuevos.... Lu Iiisisreri<:iii: El eiilrcvisliiilor, c i i u11a1):irente Iiipsus, vuelve a repetir l a pregunta inicial que abría l a conversacióii, si11que la prevalezca sobre él interés. Lu Cira Selrciivu: Se piic(le cii¡resac:ir del iiioiiólogo del entrevistado, algiiii dato, expresión, coiilisi611 o cita, qiie por su relieve especial,
!
1
j
':
iiicrczca I:i~ ~ c i volvcr:~ i;i iiisislirsiil,rc clI;i.rolocolo 111: ci~lrcvist:~, :i los IC rccurrc. e1111pcrtici611I:III~,:I~~C~~I, siciiiprc (lile 1111 tciii:~es16 :I~OI:IIIII O t l c f i ~ i i l i v : ~ i ~ l~ ) lco~~~~l ici c ; y~ ~11:iy l i i iliic iiiici:ir II~I:I nueva pistai dc coiivcrs:icióii. L,n Bisfertsiríii: Kcciirrir;~iiii:i I:ii:i tlc c:i1C. uii vasotlevino, iinti aiiécrcliarailo de :iiitciii:iiio, sirve p:ir:i ciiTritir iiioiiiciilos cii los que lii tcnsi6ii l)lorl~i6il a coiivcrsacióii cspotitbiica. Unos breves minutos de distciisióri son suficientes p;ir:i relajar la situacióii y rciiiiciar I:i convcrsaci611si11 0:irrc~is. /<
Como se puede v e r e l rclaiizainiciito e? uria táctica para garantizar la c a p t w S 3 ¡ Z ? = G c i r , sil sosi-i1, pero i i o aseeura sufiabilida ni su validez. Para cite coiiictido l a eiitrevista es soniciida por e l entrevistador a uiia serie de coritroles dc calidad que biiscaii este último bjetivo. ~
-~-~ ~
,
-
A difereticia del observador, el eiilrevist;i
C i t ; i y tlalos descriptivos c
r: i I
i 1 i F
i
I
9
L;i iiiciiioria del cntrcvist:ido piictlc ser rlcl'cctuos:~c, iii:itlvertidaineiite, puede aducir d;iios 0 citas que, :iuri s i t i El pieict~ccl'ccl1l:lrsc.
El cjcrcicio tlc reflejo y estruclur;icii,ii piictlc ~ i o i i c r t l ciii;iiiil'iesio iiicoiisisiciici:is tlc ii:ii-r:icióii o i i i l i irc~;ito. o AI iriisiiio iiciiipo aparecer811 aspectos tliic, sieiitlo colicrciiics, i i o dcstticaii con sulicictitc cltiridad y precisióii. y dcbeii scr aclaratlos «portiiiiaiiiciite para coiiiprubar su parte en e l sentido y sigiiil'ictitlo (le la silu:icii,ii aii:ilizada. Pu
n su,jct«,tleseaiido ocullar aspectos iiiciios brillaiiu coiii~~orlaiiiici~(o, al verse ol>lig;irlo a cxpoiicrlos statlor. recurra 21 iiiio de los (111s iiiecaiiisiiios tlc idctilizacií>ii qiic siihlim:~, liiii:i, ociilta, rccnrta o curos, y I:i/ic,qo. qiic tlesvki la ciiiivcis:ici611a oiros O relras;iiirlo el Ii;icerlo, a Io(los :tqiicll«s detellcs i1i:lcI illtlivitlll~ilo social.
eri Iotl;i eiilrcvisl:~, cu;iiiilo el ciilrcvistatlo. crecr Ii:il,er ciiinl>li
L a reflexiijii siiiiiiliáricii ;iI ~)rticcsotlc c~ipliicióiitacióii de senlitlo, que lleva al que las ititerfesencias ajeiias a ella acarreati coiisecueiicias iiihs decisivas. iiivesiigiidor ii iiilci-l~rci:icio~~es laciles, giiiiidiis iiiás por uiia "aliereiile" colie1.3 entrcvistii ~ o i i s i s r cI'uiitl;iiiiciil:ilii~e~~te cii iitia coiivers~icióiiiiiteiis:i que rencia qiie por iiii veiiladero aiiálisis eii ~irofuiididad.E l eiilrevistsdorse deja exigeelniisino siiino iiiterés y coiiceiili.;ici6npijr~);irie del eiilrevistadorque por guiiir por SLI ~ i r q i i o~iiiisco,jctiírtliiico tlc valt~rcsy l o iiplica i ~ i c ~ ~ i t r ~ l i ~ d i ~ ~ ~ i ~ t ~ t c la tlel eiitrevis1;itiq. D e iiiií t ~ i i cc i i i i i t ~ t i i ~iictivi(iiid .r t111c illipiitliic Una distrdct i lii ex~iericiit:i~i ~~ersoii;il del e i ~ ~ r e v i s l a ~I ~ l t ,i ~ . c c i iasí t i i u11 ~fiiiisl'er~ tlc iiitei-[)reción, u11eiiiharazo, uii c«iiiraiiciii[io parociialqiiicra tle ellos iiicitlc directiimerit.CILI: ÓI SUIII~IIIICI~~~ ~ ) e l i g r ~ yiie, s o sólo ~iiedi:iiile UI! coiilrol rigiiwso, evilii esie le eii la caliilatl tle I;i iiik~riii;icióii, ptitlteiio.. IPS I)~PII~esviiicitiiies qiie piiedeii iiripedir abordar temas importantes graves a l entrevislador que, o b l i g ~ d opor ellas, pierde l a atericióii a su convero llev:ir a Iiiicerlortiiiiie, pero exige deinasiada concentración por de "litilii tlc iiievcn(cstl;i teiii;i sc vil ciigrosaiido con los datos anteriores), parle tlc Cste y resiii vitl:i e iritiiiiitlad :iIii coiiversación. ii cii liii-iiiiitlc "c;ilciiiliirio I)iogi;il'ic~i7l;i Iiisloria es narmda dc Sonna L a ioiiia iiiecáiiica (crí~iiiii;~,grah;i Iii i ~ i i ~ ~ i < ryi i i11iie r r Iiiice giils
-3
revelar su expcricticia personal de activista cl:iiidestiiia. Esta protestó, rcconocicndo que, salvada l a inliibición inicial. se ciicoritraba conforlablc y rlispucsta a "vaciarse" por completo. El entrevistador hizo caso omiso de las protestas, retiró e l grabador y prosiguió l a conversación durante una hora larga. Concluida ésta. pidió perdón a su interlocutora, extrajo de un bolsillo interiorun minigrabador policial cuyo inicrófoiiocstabaconectadoa su reloj de pulsera y exclain6: "Perdón por ini iiiciitira, pcro cra la única forina de que hablascscon libertatl, tomalacinta; si qiiicrcs tcqiie
'
Recogida l a inl'orin;icióii pcrtiiienlc se iiiicia la fase de su anzílisis c interpretación. Eiitrc tirnbos inoiiiciitos Itr ruptura suele ser más violenta y brusca quc en el cas« de l a observación. Esta Iiabitualrncrite se prolonga a l o largo de días c iiicluso meses, l o que permite al investigador ir reflcxioiiaiido al mismo tietnpoqiic va rccogieiido sil inforiiiación y, l o quees más iinportniite, ésta reflexióii sitnultánea y constante ciiriqucce los sucesivos irioineiitos de observación con nuevas perspectivas, datos e interpretaciones. E n el caso de la entrcvistaesta situacióii rara vez se presenta, aun en aquellos casos en los qiic la ctilrevista no se limita a u n solo encuentro sino que se ~ C S C ~ V U C ~CI V Cunti scric dc CIICUCIII~~S SIICCS~VOS. D e iihf que la rcflexióii que cotiduce al trabajo de iiitcrpretaci6ii se ejeciite. casi siempre, después de que la fase de soiisac:iniiciii~iIi:i qiiedado coiicliii
,: ,
te e l cálculo de l a estrategia coi1 la qiic
t
Ei
l a estiucluración o reco~isri.iir~~~i(;ii
Eii cierto seiitido e l análisis cs el rcvcrso de la ciitrcvisia y el ci~trcvistador se traiisforrri:i a sí mismo en eiitrevistado. Para ercctii;ir apropiadaiiiciite este transfcrt experieiicial el e~tievist:itloriicccsiia ~lesciii~~cíí:ir iiii:i (lií'ícil tiirea de reprodrrcci6rr ,fiel del corts~rii<:~ /)ersor~iilclcl eiitrevisi:idi~, tliíícil por cuanto sólo ha tenido acceso a1 mismo a través del relato frngineritario de éste. Delle, a c o i i l i i ~ u a c i ó ie.vti.(rrr ~ NI~C~~II~JI~CII~~ CI ~ i g ~ ~ i j i l . < la ~ ( kvisióii i. del inundo que, t i t ~ i v é sde este c~iiisti-iict,cl:ihora cl prripio eiitrcvistatlo. Y. frnalitienlc, i i i t c i i t a r ~rrcrrtsr~ririr(~r~rho.r (coiistriic~y sigi~iíir:tilo)a uiis aiitlicncia relevante. El/)ririlcro cs u i i Irahajo (le sistciii;itiracióii (le i-cestriictiiitii:i0ii. ilc rcr~itisIriiccióii.cl .r<~,qirri~locs iiii~iiIcil:il~oi;icii'~ii 1c6iic:i.i l i iiiiirli:li/;iciiiii y cl ~ < ~ r < . < ~ r i pcriciicce al inuiitlo de 1ti prodiiccióii lilcraria y dc I:i coiiiiiiiic;icióii social. Laprepai.:icióii del análisis coniiciizn coii uiia Icctiira (csciiclia) varias veces repetida, de la cnircvista finaliztirl:~. Niii1c:i iiiia Icetiirti úiiic:i cs siil.icieiite para captar en todos sus dctalles la iriqiici.a tlc ciiiilcriido aliri:iccii:i
, .
,
Lsiii leciiii':i-csciicli;i rcl)cllilii Ii;i (le ser ioiiiada corno u11ci)nt/~leniento, iiuiica coiiio .rrr.srirririiri. de la iiiloriiiiicidii olitcriida facie a d faciein c o n e l propio eiiirevisiiiilo. No piiedeii olviilarse iii pasarse por alto los datos o las pcilucíi;is cl;ivcs 110 vcrliiilts que i l ciiiievisiatlor Iia caplado y qiie, tal vez, n o han c1ued;ido niioi;iil;is o registradiis. 'Tras esi;is esciicliiis iiiici;iles, el iiivesiigador inicia su i.eco~istrrrcción pr,:vorríil, i~iictii;iii~lo ~)liisiiinrsol>rcel ~)iil)clI;i ~~o1irexlrríilizuci611 de los :ir 111 ii~liiriii:icióii. iisí coino e l aspecto exierior (Icl eiitrevislatlor o su iicliliitl iii(l~iisitoi2:il.pueden cohibir aaquél. Tampoco puede olvidarse iiiiii revisióii t i la loriiiii de I;is ~>reguiiias que, si adolecen de excesivo "dirigisiiio", ~ i i i e d e cohibir ii o sesgar ¡;l.respiiesias del entrevistado (preguntas que se relacioiiaii coii coiidiicias deseables, iioinbres de prestigio...). Esta coiiiexi~~aliz:icilo$iza; a;al qt&i6nse conceiiira eii los grandes temas o capítulos que más d4t(ic4',.Si, ep c a & j p , se trata de uiia eiitrevisi:i croiiologizada. la atención intenta.&qt{car las &es, los iiionieiiios o los sucesos i:ríiico.s qiie riiás hiiella han dejado e n l a evolución
1
1';j ,1
E t i el c;iso de los teiii;is cciiiralcs, Cslos soii cxaiiiiiiados eii visióii pariorámica para descubrir l a d i i i á i i i i ~quc i los ~ i g l u i i i i i(o i i i o les aglutina). E n e l caso de fases o eveiiios críticos se prucura esiablecer su ritmo evolutivo general. Los c«iicc~iiosceiilrales o liises críticiis se iraiisli>riiiaii, de aquí en adelante en núcleos cri torno a los cuales se va elaborando l a reconstrucción d e l a eiilrevista. Coirio es obvio, eski rccoiislriicciúii i i o cs uiia iiiern rCplica de la iiiisma (p;ira eso yn,cstiti I;is iiolas o In gr:ib;icióii niiclio-visiinl). siiio Iii recrcacióri del coiisrrucr />erso~lol que el entrevistado Ii;i Iraiisiiiilitlo a l o largo de su coiiversacióii. D e uiiii 11 otr;i hrrna, lodo iiitliviiliio iiitegrii cii iiii lodo úiiico, personal e irrepetible, nuiicl~iei i o los asiiiiilc, todos los eleriiciiios tiigiiificativos de su experieiicia personal. Ellos constiiuyeii "su" iiiuiido, n o el niundo. En cierto iiiodo le perteiieceii y los conirola, si bien siniultineaiiieiite le domina11 y l e sobrecogeii. L a coiistrucción social (le l a realidad, coino sekalaii Berger y Luckiiiaiiii, es uiia coiislruccióii sieiri[irc origirial de iiiodcl« úiiico. Todos estos eleineiiios, de iiiia u otra foriiin, soti aiii~sn sr ~ í ~ i r r r < r l(coiiccl>los-cveiFs) í~.~ se iniciii iiiiiiscgiiiiclü rcvisidri, coyo iilijciivo cs la I>iisquctlay sisieiiiaiizacióii de las categorías utilizadas p6r el eiiirevisl:ido. E1 recurso a las categorías pemiite l a , . . tarea de codificar toda la coiiversacióii. El cntrcvisiador ilecitle'~~c~rsoii:iliiicii~c, :i I:i visi;i (le s i i iiiaieriiil, si Iii cocliliciiciún cii ciiicgoríiis (Iclicni Ilcviirse ;ic;iho :i Iiiise de ~ialal)r;is, l'r;ises o párrafos coiiipletos. Esla Lalcgorizacióii iiiicial, deiitro
dcsdc fuera por él iiiisiiio. Su validez estrihi cii qiic coiticidc coii 1 i i caicg«riz:icióri que, una vez coiitrastadii, aceptaría coiiio propia e l enlrevislatlo tiiisiiio. A estas alturas cs ~>osihlc ya i r elaborando 1111diserío ferituliiv~dcl cotistrucl p ~ r s o t i adcl l entrcvisl:ido, cn c l cual qucdaii señalados los núcleos de iiitcrés (coi~ccptos.eventos, iiiornciitos críticos) central, cada tino de ellos enriorciilcsco. jcr:irqlii;i
i
)
1: '. : 17 11. ;
"
.
.
./
;' ,
'
. El mapa, en definitiva, cotiiiciic los r i i i ( ~ i r occritr:ilcs .~ y sil ;ei.nrqrtía, las relaciortes entre ellos, y l a dir-r~(:ci(jii(le estas iiiisiii:is rcl:icioiics. Su redacción final equivale a un diagrama niodelo.
En la elaboración de este iiiap:i sc procc[lc por p;isos qiic, cii realidad, equivalen a olras tantas lecturas (escuclias) de la ciitrcvist:~.
1 .-
2.b
1
a) lugares capiialcs tlc [~roviiici:~. b). lugares scciiii:il consiste en que, lejos [le dislanciar al iiivcsiigador rir. porun lado, el cfccto iIc la iot:ili(l;iori:iiici;i cIc c:ilic:ir c l [>aradigma dc los "liomúneiilosn « tipos sociiiIcs c ~ : i ~ ) o r i i i1~1u or Sclliiiz.
:/
3.-
Se señalan los r o i i c r l ~ l r ~ s - c i ~ e iniiclc:ircs-rrílicos ilo,~ (lc lotloel relato. Se elaboran las categorías pcr~ciiccict~tcs a/y coniprciisivas de cstos riiicleos, conlo que se procecle a r.o
..,....
;,,,l;,,;,l,,,~ ,<.,,
4.-
1!.
5.-
;1:
6.-
[i
1 6, íj
7.-
Se est:ibleceii las rrloriorirs (cr~iicxióii-ciposiciiit~ y jerarqilizaeión) cxistcrile~ei1li.C CSlaS c:ilcg«rí;is, c«ri l o qiic sc ~ ~ i i e ( rliseñar lc iin di(igi"i~ia conceptii;il (lcl rclato. 171 tliegraiiia (rclacioiics, jcr:irles ot/lici.eri(~ilrs(~j(~ir(i.Ya ilaturalcza i - r , i < r < i r , ~ r (c.;ii~s:i(l;is ,.y por r, corrcgir jiiicios y coiic~iisioiics~ ) r c i i i : i l i ~cxll.iií~ii.:iI:i t~c~tiici
150 .
.... .-
m
-
.
,
Al scíialrir los iipi~silc ciiirevisiris eii ~tr~~hiiididad posibles, distinguíamos los que se car:icieriznhaii por ser:
Iliilrcvisias efeslu;idas, iio sólo a un individuo, sino siiiiiilidiie:iiiie~~le :I iiii griip0 de personas. Son las etitre. . visl;ts de ~ ~ I I I N I . liiiircvisiris tiriciiiii1l;is ;iI escliiecimiento ycomprcnsi611(le iiii solo ieiii;i (exl~eriencia,situación ...) que se coiivierie eii el I'oco de lii c«iivers~ci6n.Son las entrevistas eriI'oca
CAI'II'UI.0 IV
LA ENTREVISTA ENFOCADA
í'ii
El término Entrevista Eiifocadri fue, como se sabe, acuñado por R. Merton y sus colaboradores M. Fiske y P. Kendall para describir unavariedad del tipo general de entrevistas iio
"
1
Eiifo(jue vs. lJiufuiididad
~
,
d i , 110 se lleva acaboeiigrupo, L a e i i l r e v i s t a e i i f o c ; i d a ~ioda rio es iiiiii recr1nsirii<:ci6iisiii iiiAs iIc i i i i ; ~cxperieiicia personal.
1
Las características qiic iiiejor (Icriiicii ii iiii;i ciitrcvisia ciiiocatla son scgúri e l propio Merton, que:
.
r
7
L a persoiiaciitrevistatla es iiiisi!jc.l« (le t ~ i i i c nse s:ihcqitc Iia intcrvciiido e11 una situación particular, tal ctiriio, haber cscucliado u11 programa, participado en uria Iiiielga, siifritlo una tragedia, intervenido en un acoiiteciinicnto ...Un afortiitiatlo tlcl gortlo (le l a lotería, u i i divorciado, un Iiuelgiiista, uii iiiteiito de suicitlio, iiii exiliado, u n caiiipebn tleportiv« ... ctc ... cte. El entrcvistador coriocc dc :iiiieiri;iiio. dircct:~o iii
.
.
.
L a entrevista se coiicentr;i -ciiloc:i- cii I;i cxl>erieiici;i subjetiva tic los sujetos seleccionados con el objeto tlc coiiscgiiir de ellos su definiciónde l a situación. L a entrevista estli siempre abierta a que, respuestas o rclatos imprevistos den pie a nuevas hipótesis e interpretaciones de l a experiencia. Un elemento clave, aunque a primera vista parezca n o revestir importancia especial, es e l análisis previo de lasituaci6n (idéntica o similar) por parte del investigador. Tar'ea que le permitirtí: a)
b) e)
,
(1)
e) 1)
Delinear y ii que, con ellos. hacc el sujeto. Reconocer los silciicios, las distorsioiics, las idcalizacioncs, los bloqucos que éste cfectú;~rcspect« :ilos d:itos objciivos. Captar y explor:ir 1;) 16gicn. el siiiil~»lisiiio.las Iciisioiics quc ~loiriiti;iiis i l 'expericticia. Disceriiir cuando cl siijcto esth iiieraiiicntc describietitlo, iiitcrprctaiitlo pcrsotialineiitc y iitilir:iiitlo ci-itct.ios ri. qué cstíiiiiilos concretos Iian intcrvenitlo y L tlué cfcclos sc Ii:iri~~iro~lricitl
',.
iann ciihi-c iiii cslicclro (le c l c i i i c i i l ~ ~eslíinuloss, - q u e laentrevisiadche s;il~crcvoc:ir cii totl;i s i l t:il de ocial del mismo eritrcvisla
En basc aestcariálisis, desarrolla iiii;i giií;i tlc ciilrcvisla cii Iii q ~ i scñal;i c los puntos de mayor iiilcrés para l a itivcsiig;iciíIii y I;is Iiipútesis que coiifiercii mayor relevancia a los datos que se v;iti :i rccogcr.
'
~oscntcnos$arodisccmirx i ,iii;iiiitrci i . ; r : i ~ i i t < , : : i ~ l : i i ~ c r . l ' ~ ~ ~ i i ~y~ iivi,igiis ;i puede11r c ~ i i i i i i i ~c.11c \vi\ 111 iii.ili,s
su objetivo o no,
eposiliilil;~:ilciiti-cvist:i~l~~cx~~rcs;irsccii sus propios oiiiotlarse al csquctna del ctitrcv,isl;itlor, exponer réslc. y aiii~ili:ircliii;irco iIcroiiiprcrisi611
dacl gii;ircl;iri rclaci6n tlircc1;i con cl o j c t i v o que tI:i; ol!jclivo qiic, coiiio Iiciiios scfi;il;ido. consiste o siliiaciiiii qiic sc convicric cii fr~co,ccrilral y
~
~
1 '
L a fijación de un foco o iiúcle« rcqiiicrc iiii esl'ucrzo dc coiicreción, de enfoque, que limita y especifica el 1>u11t«tic iniirn ilcl tr:it~:~io.'Lil vez sea esta " concrecióri intencional, esta liiiiit;ici6ii iIceiilratla, csla csl)ecictIc zocirn inicial, ' elc~~riictcrr~iie~iiejortliscriiiiiii;i I;i ciitirvisl;~ciiliii::i:l;i ilcl i-cstrr ilc I;isciitrcvislas en profuiiditlad. L a utilidad de esta coticrccií~iit~iic~l:i(Ic i~iariiliesto:iI corisidcrar Icis posibilircíl'icos ~s qiir :~I'c~I;III c iiil'liiyrti cri iiiiii tlc I;is ~>rcoci~~~:icioiics Ii;isic:is rlcl ~ ~ n ~ i c r i i i i c i i ~ o I(:III<~~I~~S ~ ~ o r l c i ~ c i : i l i~~~i ~~ lr~i i yt ~c r ~FScrnciilcs. ~iictli;iiilc silii:icioties y griipos ilcliidsiiiciitc tic:ii~ieiitcip:ir;i potlcr i i i k r i i - cii iiiSii!io verdadero o ficticio.
Uii:i ciiircvisi;~ciil<)caila piieile iiicl;ig;ir I;i exisleiicia y alcaiice (le eslos siipueslos e s l í i i i ~ i l i ~eiilievistaiido s eiik~c;i~l;iiiieiitea tliferentcs iiidividuos qiie leóricaiiieiile li;iii tciiitlo 121 iiiisiii:~ex1)erieiicia. I'erriiite, paralelaiiieiite, coiii1iroliiirciiálcs iIc Iiis coiiseciiciici;is y c k c i o s eslicfialos iriicialineiilc Ii;iri lciiiilo (le heclio Iiig;ir. 1.;i recoiistriiccióii eiil«c;idii que lleva a cabo 1;i eiitrevisia periiiite eliiiiiiiai ex~)Iic~icioiies c1~11stri1i~1;is 1xir;i e x l ~ l i c a rc111e ;iIgo IIO Iiii siicetliilo i;iI ci11iiosi: csl1ci;il1n. iisí c11iiio ~,ciiiiiil: seguir detallatl;iiiieiitc ci,iiio se produccii nlgiiiios clbcios qiic i i o cfiiii eslicraclos de iiii(et1iaiio. Exl>erieiici:is, por ejeiiililo, coiiio las que se vivcri eii siiuacioiies de terror, de páriico, [le exaltacióii colectivii, (le propagaixl:~, de aisl;iiiiieiito ... al ser revividas de iiiiiiiera eiifocnd;~pcriiiileii cslilor cóiiio infliiyen ~ i i i o seslímulos y cómo dejnii otros de Ii;icerli~,chiiio se er;ido, i i o apareceii iiuiica. Coiitriboye a (leieriiiiiiar y deliiiiilar aquellos eleqtos que se doii "e11 to(los losiiidividiios y griil>os" frente ;i ;iqiiellos que s61o sucede11 eii "griil~os concretos y csliccíllcos" y l'reiitc ;i111s iliie sólo sc lcs coiiio "deviaiiies". l.;] eiilrevisl;~eiilbciida, por su concrecióii y proSiiiitlidad si- , iiiultáiiea, periiiiie exieii
cr
-
entrevista eiifocada, es el que geriiiile delectar y diseccionar, c o n toda precisióii, el el'ect» 1 i.u i~11 1?r11pode individuogal introducir un -riiiieiitiil c o i i c ~ & . Es el caso del estudio de los e f e c m i:;iiiipaña 1101íiic;i 11 ~~iililicil;iriii. ile iiii riiiiior clifiiiidido, de una nolicia provocada, de iiii;i silu~icihiiaiiillcialiiieiile cuiileiiida ...
.1.,ecnicü L o s requisitos téciiicos liara e l cuiiipliniierito adecuado de una en&visp enfocada coinciden, eii líneas geiierales, con los expuestos p g la ericuesta en profundidad. L a existeiicia de u i i Soco iiiicial de análisis confiere a l a en&vista enfocada una peculi;iridad que se traduce en exigencias igualmente conctetas p~1.asu desarrollo.
l.;! I)~.ifi)l~r;l (le eslas exigerici;is cs I:i t~cleriliiil;ici611iiítitla del foco ~ l l i s r i l O (i,es u11ekcio'! i,qiié electo o ekcios? i,coii ( ~ u ~ ~ ~ x e si o. s1 ' iiil'lujo !~ ~ de (lué cslíiillilos?.,.). 12a~necisióiidel loco Iolcfii y ~)resci.iIie,;iI iiiisiiio tieiiipo. ti11iriiiyorcoiitrol
!
U n a segunda forma de llevarti cabo uiia ciitrevisia cualilaiiva eii profundidad es l a que elige u n grupo completo, eii lugar de uiia persoiia iiidividuai. Estadistiiición, aparentemente tanseiicilla, d;i lugar a utia serie dc posihilidades y variedades de análisis entre dos cxtreiiios opuestos: el (le la enlrevisla individual eii scntitlo estricto y la en1revisi;i grupa1 inúltiple. El csqiiciii:~:itl,jiiiilri ~;rcseiili 1111rcsiiiiicii rlc csl;is posililcs ;illrrii:ilivas: TIPOS DE ENTREVISTA EN PROFUNDIDAD TIEMPO
1.0s iilmsl y 2 sse cjccui;iii i:oii iiidivi
6 so11viitiedoilcs cIc riiiievisi;is cii griipo. 1111el iiiás seiicillo de estos cuatro, el
OBJtrO DE ANALlSlS CONTENIDO
iiiiiiiero 3, se e i ~ i r c ~ ~ i1111 ~ Is~il~igriil)<~, ;~ii IIII:I ~~~liivez,enunasesióii más omenos cxic~isiidi: I~L.III(II). lisie iipo (lc ciiircvisi;~se ~iuetlevolver inbs complejo aiinli~.;iiiilt);il gri1110U I ~likrciiicsscsioiics (4), aumentaiido el número de griipos ti iiii:iliz;ir ( 5 ) , 11 coiiil~iii~iii~l~r ;iiiil>;istillei-iiativas, a base de multiplicar s i i i i i i l i ; i i i c ; i i i i ~ ~1:I~ iiiiiiicro I~~ ii~.ir.ii,ii di. i i i i iIii\>Iccriterio icl;ici»iiado: a) con la clase de stijetos que ~ u i i l i i r i i i : i i iel gui~)oyli)coii el ii1,jclivo qiic se propoiie el misino anblisis. 1.0s stijctr)sqiie i'oriii;iii el grii~io~1111evistacIo pueden ser elegidos como r e p r e s e ~ i i i ~ idel i v ~iiiiiverso ~ de si!icios ielacioiiados con el tema de análisis, o 111iede11 ser elcgi
b) El Objeíivo de la eiiirevisi:i de grupo puede ser, al iiieiios, doble. Coii laeiiirevisia piiecle ~~reteiitlei-se Ileviir a ciibo iinaespecie de experiiiieiiio, esiudiaiido los ekcios qiic se doii eii los iritlividuos iiiisrnos ;i1 eiicoiiirnrsc e iiileraclii;ir cii iiii grii~io.Es posilile ctiiiocci-y ;iveriguar muclios ssl)eclos tlc los iiiiic:ira coiiocer algo Iiierti del griipo.
Aqiií, coiiici eii el c;iso de lii iiiiiesii-ii, aparecen cuatro análisis difereiiies, cuairo iilios de eiiircvisi;~eii griilio.
La entrevista en profundidad, a la qiie aquí tios referimos, es aquella que busca su objebivo í'uerd del grupo, utilizando una muestra representativa (2) u. opinhiics (4). La ciiirevista de gi.iipo cii ~iii>l'uiidirlad es, generalinente hablando, aquella eii la que se eiiirevista:
i
. f
\ j.
1
Uiia niueslra (de azar, ol~iiiática)de iridividuos reiiiiidos en gmpo En iiiia sola sesión. Para obierier iin coiiociriiiciito cle algo. Ariterior y exterior a Iii li~riii;icií,iirlcl griipo iiiisiiio. i
Al iiialgeii y 'adL:iii,is11c esi;i situiicióti esibiidür, piiedeii darse los tipos de eiitrevista ya ineiicioiiados. La preferencia de una eiiircvista eii grupo í'reiiie ii la eritrevisia iiidividual no es arbitr:iri;i. La eiiirevista eii griiprr ofrece uii:is o[ioriiiiiitla
'1 cstíllliilo~iasa tlcsciihrir. :iii:ilizar y ilcscriliirsiis propias itlcas. sus acliliidcs. siis expcricncias y sil conducta. 11«i~il>ul-,lr~tdos y />i.r~i~o~~rrdo.s ~ i o r/o' discrrsi~iri~i palian en proíiintlitlad, cii riquczii y cii l.:ll~ide~, c:i~l;i
~
.
c.ntrcvisiatlor-ciili-cvisla
Este contcxio soci:il Iiacc, cii oc:isiorics, i i i i s vcrosíiiiil, 1116scrcíl~lcy, cii definitiva, más iiiteligiblc, lo que los sujclos ticneii que expresar, y I descripción se enriquece con detalles y obscrvacioiies aclnratori matizadoras. Este contexto no sieiiipre es el inás adecuado, p entrevista en grupo pucde no ser el iiistruniciito oportuno cn u11caso 1 Entercer lugar, el gmpo ofrccc la opoi-iiiiiidad
(coiii~~orl:iiiiiciilo cslig~ii:iliri~l?lc t:oiiiti I;i clc~ili~tii:iiií;i. Iii tIclFiisti tlc iiii prejuicio raci:il ...) c l grupo es niás iiiis h:irrcr:i y iiii ohs~iiciiltitliic iiiia oportlilli~l;itl Para la investigación, y dehc, cii c«iisccuciici;i, scr cvit;itlo colil« niarco de eiitrcvista. Interacciún y Control
1 .- E1 Morlerotlor: N o sirve cualqiiicr Iiersoiiii p:ir:i iiioricr;ir y dirigir ciilrcvisla (le gt'iipo e11proluiididatl. E l iiiii
Iti
rciiiii611.
'
162
unti [icrsoii:ilitl:itl que es, :il iiiisino iic1111i(i~ ;l~l:~~íti~~~ cjcciiliv:~,Ic6ric;i y ~,r:igiii;ílic:i, , i i i g ~ ~ ~ ;I ~ iiivcsti. l,, ser c;ilinz tic ilisccriiir Itr itnl,i~ri:iiiic tic 10qlic l o que debe ser proruiidizado tlc lo qiic y:! CSIA :ii~:ilir:itli~, lo qiic es edor de lo que es siiiililc riiitlo tic ~ial;ilir;is.
los siijclos piicilc Iiiiccrse cii I>;isc:Ii t r i n nirta,sr,-rl i'ir. L;i clccciiíii depciirle (lcl ictii:i iiiisiiio y del
ad y libertad, sin que eiiiiie~ilesde su vida es prclcrihlc que los ccr 1x1 r~ir~fii~lica del
S
.
:
;
(?irriiiros: lis ~)i.;ícticiiiiiciiteiiiil>osil~lc ileleriiiinar el iiúmero de siijetos qiie i ~iir~ixirrro.El criterio de selección delieiide (le 1;i ~>osibilii;ícticaiiienteincontrolable y el moderador se ve iiiciipacitado pafii: I i i i l ~ ( l i ripie iiiiti pers«iialitl;icl liierie itiip«ng%sutil o abiertamente'sus piititos (le vistii y siis ol)iiiioiies iiI reslo tlel grupo. Moiiegriiposqiie provocan conversaciones parelelas, lo que da log;ir n unta iiitervención simultánea y crea l'iiiiitos(le vista de uno o varios sujetos del siihgi-iilx~.
lb:
01teiiia ccii~icii Diiiieiisioies o asliectos l'iiiitlaiiiciitrilcs. Qué interes;~y qué iio. Jerarqiiía de imporiaiiciii de I«s leiriris. Orden tlc iiitlagacióii en ciiihii
4.- El Priiiier Ciiurto (le lrlorcr: LA eiilrevista con iin grupo tiene lugar entre (le c~~iteviniio, y entre personas deT un modern
.
Seis o sierr /rrr.soii
-
,
1 .1 i : lil ~iioilciiiclor~IcsiiiioIIiiIii ciilrevisia en proluiirevisiiisapareceii e11lii co11versiici611, y cuyo tlevarrollo puede ser (le iiiterés' para el objeiivo fiiiiil. Y La cotiipreiisióii integral, por parte del inoderador, del tema a investigar es iiiás iiiiportaiite que el giii61iiiiisiiio, pero e1 guión debe ser concreto para poder ser operiitivo. Iliizóii por I;i cual el giiióii debe especificar coi1 precisión y I! 1let;lIlc: i b "
1
1-71 iiioderador eiicuciilra al grupo ya rcuriido para iio teiier que iniciar, o teiier que evitar aludir, ;il triiin coi1 recelos o coiifidencias previas innecesarios. El grupo estácóiiiodaiiieiite asentado y distribuido, y la reunión no debe iniciarse Iiasva que iodhs y todo'(luz, sillas, ruidos; grabador...) están perfectamente acondicioiiados. El iiioderador debe preseiilarsc iiriciiilineiite a sí iiiistno, a su esponsor (si lo liay), y al tenia, eii 16riiiiiios generales, pero'clai'os. El moderador esta'blice breveiiiciite lus reglus del juego (que luego hay que cumplir con precisióii), por ejeinplo:
.
Se evitaráii iitrtiibrcs propios de personas. Se guardará respelo iiiiitiioeii todo momento, sin insultos o crí, , ticas persoiiales. .., Si se graba la conversacióii, Iiuy que jiistificar por qué, cómo y coi1 qué f i i i y ~plaiide uso. A coiitiriuación y sin excesivadeiiior:~qiie fatigue innecesariaiiieiile ;il gri1110,cl i~ivcslig:i~I~ir li~i?clcpc(lir ii cii(I;i sii,ieIti SLI iiotiil~rey iiiiii Iireve prest!i~~iiciGii l~irso~ii~l,
Uria v e L gafiiiitizada la coiiiodidird, la coiifiaiizli i i i i i l i i n y la iii«livacióii ii iiitervciiir, i.or~rieiizcrI(i <.oiii'ri:c.c ciirficiei. gciicriil, rliic tio piictlii rcsl~oiiilersccoi1 i i i i esciiefo sí, 110. o ci>iiiiii;i cil'i;~,siiii~cliic i,l)ligiic ii i i i i ; ~Iirc:vc y Iacil iiilcrvciicióii.
. .
iii, iiiciios :iúii, cii Iii
N o coniproiiiclcdorii, de foitii;i qiic ii;i
Esta pregunta iiiicial, puede i r acoiiipafiaariorrimica. que coleccionar inforniación imp«riante, los primeros quince minutos pretenden obtener que los miembros del griipo se sientan confiados, a gusto, libres y 'motivados para exponer sus plintos de vista. l a conversación, llevada por Superada una primerafase (le c<~Ierifart~ierifo, lamano del moderador, contieitztr u cr!focar:~e eii forizo a u11adimensión central, empieza a a d q i r i r i r rstrrrcfrtrn y (1 l)roceder~~or(/iii<ímicaprol~in. E l moderador ahora adquiere el papel tlc coiiduclrir-giiín iiiiís qiic de inolor
e l moderador iio coiisisic cri cniilradccii iii cii corregir, iii eii lo, sino en a l i g c n r teiisi~iiies,cii Iacilitar qiie t ~ l o ys cada uno ncuentren oportuiiidad y coiidiciories para iliseri~ireti un anirespeto, de disieiisióii y
El So~isacamiento: E s el segiiiido ;ispecto
1
Sea inonopolizada por uno o dos su.jc1os. Se estanque en iiiisilencio esiéril, o degcriere en iiniidiscusión ac;ilor:ida ciilrc iciiqiic I>
, !
El Relanzamiento, finalmciite, quc iriaiiticiie viva la eiitrevisia apela a los smos recursos del Eco, del Resiitiicii, del Silcricio. del I)es;irr«llo, de la istencia, de l a C i l a Selectiv:~.~ I cIl' r i g ~ ~ r í f i ct ioI:is qiic iillí se iiliitlía.
El moderatlor debe iiiip«iicr su pi.eseircio curiiii~iicalii~o, unas vcccs de forma verbal otras n« verbal, sin iinpotier su pi.esen.cia evaluatil~a.Su tarea C O I I S ~ S ~ er1 ~ c,vtr~~rr 110 r1r f r a ~ t ~ t ~ t ri fI li ~ r ,i ( í . ~ i ~(Ic i i io~ ~ f o r m ~ ~ Y de c i he i~~in l i ~ u i ~ i ó i r . L a entrcvisi:i cii griipo está soiiictidii :i los rnisnios tres proccsos quc describimos a propósiio . Las iiiedidas ii loiiiar allí recomendadas sirvcii aquí del iiiisirio iiiodo. L~Iiiifersoi-ciíiri tlcl grupo por iirio o varios elctiiciilos i i i i i s activos o habladores. El inoderador ticiic qiic ser c«iiscietite 3c los procesos de prcpoleiicia, de invasióii y (le iri:iiido qiic qiiicreii iisiitiiir tlcieriiiitiiidos sujetos. Freiiic a ellos
f. '
8
Proceso y M o t i v a c i ó n E l motlerador, desde este piiiito (le visia, dcsciiipeíiii el papel de "(mimaclor" siii lio
iiiaiiteiierse eii esticcli:~ eiiili:iti;i coii el giiil)o, coiisciente de que él es e l riioderador siitiliiiciitc iiivisible y ~liscret;iiiieiiieeficaz. IIiiexceleiiie coiisejt) ~ i r i t c l i c oes e l qiie recoinienda a l moderador contraslar, bien parcialineiiie, bien de iiiodo peiioráiiiico, a l final delareunión, s i l o que él va recogieiiilo coiiio coiiieiiido básico y cetiiirtl, tanto del gnipo, c o m o d e ciidii iiitliviiliio, 1:s cs~~iiciiiliiiciilc correciii y veriliidero. Sólo cuiindo despide al ~KLIINI ~1111lii segiii illii~l IICIiiiOer ~ I i i e i i i1111 ~~ l ~i i~i e ~ ~ d i i ~ i ifuiidarrientalmente enlo básico (le l o tliic los si!jeios del iiiisiiio 1i:iii (liclio y manifesiado, puede e l inoderador~iosiirn ;iiiiilizlirs~iiiiaierinl coiicieilii garaiilíadevalidez intrliiseca.
Aiiil)os c ~ i i i ~ r i ~ lLYI c i iIíii~.iis ge~fc~iIc:s (:IIII 10% C ~ I ~ ~ ~ S ~ I ~ I I ~ ~ ~ ii Clos III~:~ perieiiecieiiies ti ~iiiii eiiiievisia eii ~ ~ n > l i i i i d i t Iiiidividual. ad Las re criiiio griiliiir, recordiir, oi.
del grupo, oii-iis veces es Iadiscrcpunci;i, unas veces e l proceso de disgregación ylierejía, otras e1 de la I i o ~ i i o ~ e i i c i z a c i iyí itle i ;iciilti~i-iicióiiiiitcrna a l o largo de la entrevista, pero siempre tlebe iiiaiiieiierse el doble nivel de realidad y de influjos inuluos.
CAPI1'11I20 VI
LA TECN ICA,DELPFI 1 ica DELPHI es iiii riiCiocIi~clc iiivesIig:ici611 sc~ric>li,gica qiic, o al tipo de l a eriircvisin eii pri)f'u~idicl;idy, iiihs coiicrcianieiite. al ta de profundidad eix grrílx~,sc aparta
.
.
cbc 1oiii:ii.s~ o qi16ciirso cscyiiirsc. E l (UII;~ pers«ii:i privacla o uti:i Iiisiiiiicii,~~ públic;~)ve isiclllcs 1111r cl liccllll clc 1 ~ I l C1 1 0 ,/i,T,~Oll~ ~/,/,.T es en los que apoyar su ci-iici-io dc t o i i i ~irccior geiic~.;il. Alc;iltlc ...) qiic dcbc decidir sobre proyectos de bcncficio soci;il (Plaii
17 1
(cutiiidu I I O sil [iiiesi:i C I I ~ii;iclic:iy el ~lcs;irii>llo de la iiiisina) it~i~ircceráii coiiio acertailas o ilcs~istrosaseii I'uiicióii de oiios scoiiteciinientos que iodavía iio existe11siiici qiic de0eriiii iii~iiiilesi;irseeii el liitiiro. La decisióii dcbe toiiiarse eii Iiiiicióii, iio (le Iicclitis qiic estáii siiccdiciitloactualniente, sino de Iieclios qiie todavía iio se Ii:iii ~irodiicileiioile 1:i ~lroliabilidady de la incertidumbre. 1x11estos y cii otios cascis seiiicjiiiiics icliicioii;idos con hpolíticadela toma dccisioiies, los ;iscsoics tlc ijiiieii tieiic cliic ;itlopiar la decisión última adoptan 121 iáciicii (le I;i "coiisiilei:icióii oiiei' ii sil iilc;iiice, apoi-tiiii c1ikiiit:is coiisideraciones estima11pertinenles. y tlejiiii 1r<1111 ol/.o 111cirriliili~~I (le Iiiil)ci. t i i i i i ; i i I ~ l~t i l rlecisión, se enfrenta a una siitiiiciiiii cii I;i ~liicdcliereciiriii a reciirsos iiilés coiiio "el buen juicio", la "iiitiiicióii". "lo "cxl>crieiici;i",sil "c;ili;icid;itl de coinprensión", y, en general, a su "propi:~siilii~liiiíii".Todos csios iériiiiiios se eiieuentran enclaracontradiccióri coi1 Iiis coiidici~~iic~ c~iiese [iiesuiiieri eii la adopción de una decisión respoiisiible a[ioyii(liicii Iii precisióii, 121 ex;ictiiiid, la claridad y el contraste de uiia decisióii ciciiiíllc~ii~ieii~e sci-iki. A fiil1;i ileiiiiii lisse segura de contrastación cieiitífica se :idolit;i Iii ilecisi6ii eiivolviCiitlols cii i i i i alira de talento místico de oy:iise eii i i i i esi;icIti de (~oitor~ii~ii<~riro contrastado, y sin querer kitliiiiiirc~iic ' > w iIc ctiiiociiiiiciii~~ siificiciitt:i i i sei~iiiereubundoniira la pura cslieciilacióii, rcciiiricii~l~, e11eiiiiilii~i,iil iii~iiid~(le laopinión. Cuando seliabla tle sal)idiirín, iiiiiiicibii, expericiicis. Iiiicn jiiicio, etc ... se esta refiriendo, con iiiuchnprobabilida(l, :i uiiki siiiiple opiiiióii. 01pniblemaesqueestasituaciónes; con frecueiiciii, iiievitahle: iii l~uedeiiaportarse datos m& fehacientes, ni se puetle prever coi1 ex;icliititl I;i evolucióii exaciii del futuro. , . La iéciiica DELl'lll eslá diseñada para afioiitar este tipo de situaciones en Iasque la O[>iiiióiise iiiipoiie al coiiociiiiieiiioy a lapuraespeculación. DELPHI es uria iéciiica de itiiálisis del eslado de opinión. DentrS' de este marco be opiiiióii, DELPHI parte de un supuesto ftindaiiiental tan vulgar como el que afiniia qiie "tlos ojos veii iii6s clue iiiio" y qiie Iii opinión de un individuo solo es iiieiios fiiil>lcqiic Iii oliiiiioii (le i i i i griil)o de personas en igualdad dc coi~~licioiics. l ) l ~ l ~ l ' l l licciiiie~iIii o/~iitiíriidv r i ~ igriipo de iii~Iit~i~111o.s 1):ir~i
$1
i ;';
,'
., t
,
;iverigiiarclrj.\ es daloque iiicj~ifiil-a~itizacI;icicrlo i:ii I;i loiiiadedecisioiies, sin fiarse de uiiii sola opiiii6ii iii
,
,
Por LIII liido, es posihlc ciicoiiti.;ii. ;ilguiios piriitos de consetiso, no olisiaiiic I;i
1
POCA
MLICIIA
i
1
1
Mayoritario
CONSENSO
Retroallrnentaci6n
Hasta aquí Iii técnica D E L P I j I se :isciiicj:i coiiipletainciite :iI proccdiniicnto seguido por la cnlrcvista de giiilio cii pr«fiiiidi
.
C)
tl)
c o i i i i ~ c iIii i I'(>I i~iiil;icií,iiiIr siis olbiiiii~iirs~ ~ c i s i ~ i i i i l c s . nlc pcriiiitc 11 catla oliscrv:itIor cxlircs:ir sil «piiiióii iique prcficl-;~.si11 ~ ~ ~ ) l > l c i i(Ic i : i iiiicrlfrctici:~ s iIc oii-os , interrupcioiies, iiitci-rcrciici'1s iio vcrhales. Iíiieas de
El Ruido semiinlico: ü r a i i ~>:ii.icdc Iri c«iiiui~icacióny de l a discusión
b)
.
os sti,jcl«s criii.cvisl:idos -el grtilio tIc cxpcilos- cs y de niancin :~l~solulaiiieiilc anóniiiis,
111/2ireiir.io-de 1irdii~irlrto.vl)oi~~iir«~rlc,s: EII cslos casos l a opiiiiúri dcl gnipo es iiifl~iciicia
a)
..
hasidodisefiada prccisiiiiici~icpara obviarcst~istlificullndcs (Ic la a travbs de l a eiiti-cvistii de grulio cii ~ i r ~ ~ f i i i i t l i t l aevitando d. el i d o por las persoiias doiiiiiiaiites criel grupo, cliiiiiiiando e l ruido y salvag~itdandola opiiiióii persoiial tlc la prcsiúii griipal a la ad. Para ello, l a téciiica adopt:i las sigiiiciitcs ti-cs características:
ción con/r.olíi:~scs, cii ciiil;i iino (lc xpone su «piiiióii, y c i i iiicclio dc c:i
en e l gmpo depende de los iiiicrcscs iiidividualcs o de u n subgmpo dentrodcl gmpo; más quc la soluciúii propiaincntc diclia del ptoblcma, los miembros del g m p o persiguen sus propios intereses, confesados o ra 1:i solución no. Ladiscusión, aunquepnrczca a ~ ~ i i n i cvistaorient:idaa del problema es, con frccuciicia, irrclcvanie o sesgadura. In l>rc.vkíri ,qr.rt/~rilo 111 r~nr!/i~i.r>ii~l~i
El l ~ / i í ~ r t c / r ~Ej ci i: dctcriiiiii:itlos casos c l iiiclividuo acude :iI grupo
idn de respi~esiosysujetos que resp«iitlcti dc Iorma que,
i%i:,i
~ i i i i r c : i t ~l ~i~t ~ r t i i ~ i ~ csoci:iI t i q ~( p~ il- io~k s i ~ i ~ i[)ol/licii, il. social)qiic lleva al griipo n csperiir dctcr~iiiti:id:ts opiiiioncs, y al propio stkjcio a acomod:irsc a talcs cxpectaiivas. Es c l caso, no infrccuciiic, dc un represciitaiitc político opinando cii tiiia rncsa redonda. Otras vcccs, el inclivitliio :icu
ndividuo sepa hasta qué puiito coincide o se aparta del portancia
les obliga a ~iasliiilosy c(?iiici~leiici;itle Iior;irios. El aiioniiiiato, por otro lado, confiere iiii tislieclo [le reslieliibiliií:itl s («;il)lc ~i llc li;isl:i t1ii6p 1 1 1 1 1 ~")11 resl1clad;is ~ i o r ciiivcsligal tlor I:is ol)iiiioiies y ~ i i i i i t ~tic i s vis1;i iIc c;itl;i iitio de los erittevislsilos, al iiiisriio tienipci qiie se le ])eriiii!e t i catln iiiiii(le ellos el expresarse con eiilerit lil)ertiitl, laiitoeii Iiic o i i ~ l i i s c i ~(le i i i Iiitlisciisióii coiiioeii la expresión tle siis r;izoii;iiiiicii-' tos y ;irgiiiiiciiIos ~icrsoii;ilcs. E l Iieclio tlc qiic las opiiiioiies tic ctitla experto sean sisteiiiálic:iiiieii~e devueltas a iodo el grupo (le expertos, coiifiere un aura de respeto a cada uiiade ellas si11(pie e l iiiiltir piictle ser crilic;itl» iiidchi&iraeste iiioinenl», Iiaii iiparecitlo y a determinados puiitos de consenso entre los expertos, así coino cierta jerarquía e n l a importancia de los diferentes aspictos del probleiiia. M á s que enfreiiler a los expertos uiios coii otros, obligándolos a mantener sus opinioiies Pace l o face cuando se daii detenninadas condiciones de hostilidad persoiiill, proksioiiiil o ideológica, D E L P H I prefiere comunicar a los siii iiiipedir que e l contenidode l a comuexpertos iitióiiiiii:~i: i~itlivi~liialiiieiite, i i i c u ~ i t ~fliiy;i ir ciilrc lotlos ellos libre y,i~íiliitl;i~iiciite. L)e a ~ ~ i c r tiil olii C X ~ I C ~ ~ C I I Ci ~~~ ~I i i i ~ i Iriis ~ ~ varios l ~ i d iaAos ~ de ulilización de esla l6ctiic;i, ~ ~ l i e <:ifiriii:trsc le (l1ie Ir<,srr ~.irrt.oi,rrf~lfasson suficientes para llegar ;i ciicolitiiii- 1:ic:i ros ~)iitilosiiiiliorli~iilcs 11c ~:)IIS~IISO e11 torno a l problema e n csliitlio, y iiii iiiiiiicrii ciilrc
110 puetle partir de ti11es"yie~n':ifijo, iii teórico iii procetliiiieiitol. 1?1iiivestig;idoidebe prepariirsc eii todo iiioiiieiiio o ~.aiiil)inr(le Iáctic;~,tlc pl;iiiieaiiiiento y de eiifoqiic. Esla flcxiIiilid:i
1 .- E'o1~11iirlrr(~i411 ;ijar eii el proyecto, que dispoiigaiidcIiciiil>o siificiciile p:ii.:i~Ieseiii~i~ñtir I;IS tareas clcl DEI,I'III, y. sobretodo, que disponga11de oiiiiiiciii ~>crsoii:ilalioy;itlii eii c o i i ~ ~ i i ~ i ~ e ~ i t tsuperen i s < ~ u el a información general. El Iaiiiiiiío del ~ > a i i cliiiccle l lacióii rclaiivaineiiie honro~érieuo, más bien, l o s expertos se encuentran profuiidaiiieiiie divitlidds entre sí y defienden posturas relativ&neiite irreconciliables. Dada 1;i largura y e l esfuerzo que requiere e l proceso DELPHI, es preferible seleccioiiar un panel reducido, con tal que se asegure que están representadas en é l las posturas opuestas y divergentes. 3.- Desarr~ollod e l Cuestionririo: 1.a r e d ~ c c i o del n cuestioiiario debe hacerse defurnia abierta y desestrrrcrurudci, de inaiiera que e l experto que l o reciba\ pued:i responder al niisirio con la iiiáxiiii;~libcrtiid de enfoque, de desarrollo y de vocabulario y teriiiiiiología. l i s respoiisabilitla~idel iiivesligador presentar uii ciiesli«ii;irio rliic recoj;i t<>ostur;is previsible, todos los
planteamientos probables, todiis I;is diinetisioiies que pueden abordarse en e l problema, sin forzar en ningún niodo a adoptar u n enfocluc, tertiiinología o aspecto concreto. Por otro lado, e l cuestionario no ofrece u i i carácter definitvo, sino que, por ,el contrano, da por supuesto, de eittrada, que los expertos pueden añadii enfoques nuevos, destacar aspectos no mcncioiiados o jerarquizar toda l a temática desde otro punto de vista. 4.- Análisis dcl/>riniercilesfioriICSIOS. Todos los eiifoquec, todos los aspectos abordados. tod:is las categorías utilizadas por los expertos dcben ser ordenadas v estnictiii.adas tlc rol-iiia que . .ar-e.reirtrri/oílo c l n7rrrtdo de[>robIeniasy os~>ectos acumulados por las rcspucstas de los expertos. Todo este material se prcscntará tIc IICVO ;i 10s C X I ) C I ~ ~ S e11 íoi-iiiii dc cnicgorkls cotlificadas en Itis qiie se ~ l , l l l ~ ~ l i gIOlIO : l SIclllltc~llillocx[~rcs;ltlll110r ~~III>s. 1% :así c ~ ~ l sc l l l11cg;i ~ :1l: 5.- D c s o r r r ~ l l o < i di* i i ~<~sl , \ ~ ~ < c' ~( .>f ~, ~i ii~csiilt;iclo ,o~ dc rccil>ii-los resultados del segiinii cii el ranking gciiertil tlcl grupo, es decir, c l cxpcrlo sabe su posiciiiii (cuartil iiifcrior, iiilcrctiartil iiietliatio o cuarlil supci'l«r). Ctisn dc fuera del iiilcrcuarlil incdiaiio (hicn en el ciiartil inferior bicn en c l encontrarse ~~~superior) el cxpcrto cs irii,itado o ruzoriar los riiolivos (Ic S gentes. 7,-~eso,.i.o~lr1 < I ~ I~i,~st~or,ar.;o~ ~ ~ ~ ~ ~ ~, .~ ~ las i ~ br i~d ~ ~ las razoiies de la tliscrc~aricia(de nqucllos que se sitúan fuera de l a mediana illicrcii;irtil). rI iiivrsiig;t~lirrviiclvc :iciivi;ir a Ins cxpcrios la tabla