Επιστολές σε μία
νέα
γυναίκα
RAINER MARIA RILKE
Επιστολές σε
(jLta ν έ α
γυναίκα
Μετάφραση - Επίμιετρο Μαρία Τοπάλη
ΡΟΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ
Σειρά: Προτάσεις Υπεύθυνος σειράς: Θανάσης Λάμπρου Συγγραφέας: Rainer Maria Rilke Τίτλος πρωτοτύπου: Briefe an eine junge Frau Μετάφραση: Μαρία Τοπάλη Πρώτη έκδοση: Ιανουάριος 2 0 0 1 © Copyright για την ελληνική γλώσσα, Εκδόσεις Ροές, Αθήνα 2 0 0 1 Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο συνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθ6ί)ς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης - Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης, απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993. ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΡΟΕΣ, Λομβάρδου 31-35, 11473 Αθήνα Τηλ.: 6 4 2 9 4 0 9 , 6 4 2 1 0 5 1 , Fax: 6 4 1 1 5 9 7 I S B N 960-283-098-0
Ol ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ
Σόλιο, rpaouêuvSev, Ελβετία 2 Αυγούστου 1919 Νομ,ιζω, αγαττητή κυρία, πως ο καλύτερος και ακριβέστερος τρόπος για ν' απαντήσω στις γραμμιές που μου απευθύνατε είναι να σας διαβεβαιώσω ότι κατανοώ πολύ καλά την παρόρμηση από την οποία ξεπήδησαν. Το πράγματέχνη^ τίποτε δε μπορεί ν' αλλάξει και τίποτε να βελτιώσει* άπαξ και υπάρξει, στέκει αντίκρυ στους ανθρώπους όπως η φύση, αυτοεκπληρούμενο, απασχολημένο με τον εαυτό του (σαν ττηγή που αναβρύζει), συνεπώς θα μπορούσε να πει κανείς: αμέτοχο. Η δεύτερη τούτη επιφυλακτική και ανασχώμενη από τη θέληση που την ορίζει φύση έχει φτιαχτεί μολαταύτα από ανθρώ-
1. Kainst-Ding στο πρωτότυπο (Σ.τ.Μ.).
Rainer Maria Rilke πινο υλικό, από τα CLyj^icL στοιχεία της χαράς και του πόνου-, κι εδώ βρίσκεται το κλειδί του θησαυροφυλακίου της ανεξάντλητης παρηγοριάς, που εμφανίζεται συσσωρευμένη στο καλλιτεχνικό έργο^ και προς την οποία, ειδικά ο μοναχικός άνθρωπος, μπορεί να θεμελιώσει ένα ιδιαίτερο, άρρητο δικαίωμα. Υπάρχουν, το ξέρω, στη ζωή στιγμές, χρόνια ίσως, όπου η μοναξιά ανάμεσα στους ομοίους φθάνει σ' ένα βαθμό που δε θα τον παραδεχόταν κανείς, αν του μιλούσαν για κάτι τέτοιο σε εποχές αυτονόητης, εύκολης συντροφικότητας. Η φύση δεν είναι ικανή να μας προσεγγίσει, πρέπει να 'χει κανείς τη δύναμη να την ανασημασιοδοτήσει και να την προσεταιριστεί, να τη μεταφράσει ως ένα σημείο σε κάτι τι ανθρώπινο, για να προσποριστεί ένα ελάχιστο κομμάτι της. Ομως αυτό ακριβώς είναι που αδυνατεί να καταφέρει ο άνθρωπος που έχει απομονωθεί παντελώς: Γιατί, τότε, επιθυμεί βέβαια να γίνει αποδέκτης δώρων άνευ όρων.
2. Im künstlerischen Werk στο πρωτότυπο (Σ.τ.Μ.).
10
Επιστολές σε μία νέα γυναίκα δίχως να μπορεί να προσφέρει ανταπόδοση, έτσι όπως κάποιος που βρίσκεται στο ναδίρ της ζωτικότητας του με δυσκολία μπορεί ν' ανοίξει το στόμα να δεχτεί την τροφή που του παρέχεται. Εκείνο το οποίο επιθυμεί και οφείλει να φτάσει σ' αυτόν είναι λοιπόν υποχρεωμένο να τον καταλάβει το ίδιο αιφνιδιαστικά, σα να τον ποθούσε, σα να μην είχε άλλο κατά νου παρά να κυριεύσει τούτη την ύπαρξη, με σκοπό να μεταβάλει κάθε μόριο της αδυναμίας της σε παραδωμό. Ούτε και τότε, αν το δει κανείς στενά, αλλάζει τίποτε* θα ήταν αλαζονικό να περιμένει κανείς από ένα έργο τέχνης^ να βοηθήσει. Ομως ότι η ένταση του ανθρώπινου που φέρει εντός του ένα έργο τέχνης, δίχως να τη διοχετεύει προς τα έξω, ότι η έντονη εσωτερικότητά του, δίχως να γίνεται εκτατική, μπόρεσε με την απλή παρουσία της να προκαλέσει την ψευδαίσθηση σαν να συνιστούσε μόχθο, απαίτηση, δέλεαρ-, συναρπαστική αγάπη που ζητά να κατακτήσει, αναστάτωση, εσωτερικό προορισμό: τούτο αποτελεί 3. Kunstwerk στο πρωτότυπο (Σ.τ.Μ.),
11
Rainer Maria Rilke την αγαθή συνείδηση του πράγματος-τέχνη (όχι τον προορισμό του). Και τούτη η απάτη ανάμεσα σ' αυτό και στον εγκατελειμμιενο άνθρωπο είναι ισάξια μ' όλες εκείνες τις ιερατικές απάτες μέσω των οποίων αποκαλύπτεται το θείον από καταβολής κόσμου. Είμαι υπερβολικά αναλυτικός αλλά το γράμμα σας μου μίλησε στ' αλήθεια, σε μένα κι όχι στον «κάποιον», στον οποίο αυθαίρετα ο συντάκτης του γράμματος απέδωσε το όνομά μου, κι έτσι θέλησα να είμαι κι εγώ εξίσου ακριβής και να μη σας αντιτείνω λόγια του αέρα αλλά την αληθινή, την πραγματική εμπειρία της αίσθησης ότι με άγγιξε. ^ Μιλώντας, τέλος, για το παιδί σας δίνετε στην επιστολή έναν εμπιστευτικό τόνο, που δεν μπορώ να ανταποδώσω παρά όντας απολύτως έτοιμος να δεχτώ εμπιστοσύνη. Όποτε
σας
κάνει καλό, μιλάτε μου για το παιδί αυτό και για τον εαυτό σας, κι ας γίνει πολυσέλιδη η επιστολή. Ανήκω σε κείνους τους παλιομοδίτες, που εξακολουθούν να θεωρούν την αλληλογραφία μέσο συναναστροφής, ένα από τα ωραιότερα 12
Επιστολές σε μία νέα γυναίκα και τα πλέον γόνιμα.- Θα πρέπει βέβαια να π ω ότι η στάση αυτή έχει κάποτε ως αποτέλεσμα ν' αυξάνεται η αλληλογραφία μου πέρα από τις δυνατότητές μου, ότι επίσης -συχνά για μήνεςη εργασία, ακόμη δε συχνότερα (όπακ; σ' όλη τη διάρκεια
του
πολέμου)
μια
αξεπέραστη
«sécheresse d ' â m e » με κάνει να σιωπώ και να παραμένω σιωττηλός. Ομως γι' αυτό και δε μετρώ τις ανθρώπινες σχέσεις με τα πενιχρά και αναλώσιμα σταθμά της ανθρώπινης ύπαρξης παρά μάλλον μ' εκείνα της φύσης-, : ας είναι τούτο, αν το θέλετε, στο εξής δεσμός και υπόσχεση συνάντησης ανάμεσά μας: για καιρό θα είμαι απών, όμα)ς, αν δεν έχετε αντίρρηση, θα επανέρχομαι κάθε τόσο, γνώστης, συν-γνώστης, όπως για πρώτη φορά μπόρεσα να το πράξω σήμερα. Ρώνερ Mapca Ρίλκε
13
Σόλίο (Μπέργκελ, FpaouêuvSev) 30 Αυγούστου 1919 Αγατυητή κυρία, ας θεωρηθεί εκ των προτέρων βέβαιο το εξής: δεν πρόκειται ποτέ, όσον καιρό μου δίνετε τη χαρά μιας τέτοιας επικοινωνίας, ένα γράμμα σας να μου επιβάλλει άμιεσα το καθήκον της απάντησης: αυτό το λέω για να σας καθησυχάσω·. Αλλωστε και οι εμπειρίες που εξωτερικεύετε, οι διαθέσεις της ψυχής σας που μ' αφήνετε να διακρίνω από μακριά, βρίσκονται στην πραγματικότητα εκτός του πεδίου όπου φτάνουν οι «απαντήσεις». Αυτού του είδους τα ερωτήματα είναι η ίδια η ερωτώσα φυση της πιο ιδιαίτερης ζωής μας-, ποιός να της δώσει απόκριση; Η ευτυχία, η συμφορά, μια απρόβλεπτη στιγμή της καρδιάς (σως μας κυριεύσουν ξαφνικά με μιαν απόκριση, ή ίσως να ολοκληρώνεται 15
Rainer Maria Rilke μιέσα μιας αργά και αθέατα η απόκριση αυτή ή να μας την αποκαλύψει ένας άνθρωπος, καθώς τη βλέπουμε να πλημμυρίζει τη ματιά του, να στέκει στο καινό μέρος της καρδιάς του που αυτός ο ίδιος αγνοεί, που εμείς του το διαβάζουμε φωναχτά-. Ομως ακόμα κι αν του το διαβάσουμε·, δεν προέκυψε αρχικά ως ερώτημα; Ποιό πράγμα άλλωστε, ποιά ανθρώπινη εμπειρία και έκφραση δεν ανεβαίνει εντέλει στο λοφίσκο του ερωτήματος που στέκει ανοιχτό* απέναντι σε ποιόν; Απέναντι στον ουρανό. Το γυναικείο τυεπρωμένο: ετηθυμεί να εκπληρωθεί, να κλείσει, να απαντηθεί, κάθε ερώτημα που παραμένει ανοιχτό αντίκειται στη φύση του* μην ξεχνάτε ΰμως, ο άντρας το αντιμετωττίζει ακριβώς όποος ο καθένας μας αντιμετωττίζει τη φύση: αδυνατώντας δηλαδή να συλλάβουμε τόση ανεξάντλητη ουσία, ποαρνοντας, αναπνέοντας κι ύστερα αδειάζοντας ξανά, αποστρέφοντας από κείνην το βλέμμα, χάνοντας τον εαυτό μας σε πόλεις, σε βιβλία, πέφτοντας μακριά της στους ενδιάμεσους χώρους της ύπαρξης, αρνούμενοι και αποκηρύσσοντάς την σε κάθε συνήθεια του ύπνου 16
Επιστολές σε μία νέα γυναίκα και του ξυττνου-, ώσπου ένα κύμα δυσθυμίας, η κατωφέρεια της απογοήτευσης και της κούρασης, ένας αποφασιστικός πόνος να μιας αρπάξουν και να μας ρίξουν πάλι στην καρδιά της, στους κόλπους της, εκείνης που είναι η ούσα, εμάς, που ήμασταν ήδη παράσπονδα. Όμως η φύση, η πλήρης, που αυτο-ενεργοποιείται και γαληνεύει εντός του εαυτού της, δεν το αντιλαμβάνεται, όταν εμείς την εγκαταλείπουμε. Ανεττηρέαστη από την ορμή ή την αποστροφή της καρδιάς μας μάς έχει πάντοτε κοντά της, αγνοεί την οδύνη της μοναξιάς ή είναι μονη ως πλήρης και ολοκληρωμένη, είναι μόνη γιατί αυτή είναι το παν και δε ζει τότε στα όρια αυτής της κατάστασης αλλά στο ζεστό τέλειο κέντρο και στην εγκάρδια στοργή της. Δε θα 'πρεπε και η γυναίκα, όταν βρεθεί στη μοναξιά, να διαθέτει το ίδιο αυτό καταφύγιό του, να κατοικεί μέσα στον εαυτό της, στους ομόκεντρους κύκλους της ύπαρξής της, η οποία επιστρέφει σώα στον εαυτό της;- Ισως το καταφέρνει κάποτε, στο βαθμό που είναι φύση η ίδια, έπειτα ό\κως την εκδικείται και πάλι η αντιφατικότητα της σύστασής της, που αξιώνει απ' αυτή να είναι 17
Rainer Maria Rilke φύση xat άνθρωπος συνάμα-, στοιχείο ταυτόχρονα ανεξάντλητο και εξαντλημένο. Kat εξαντλείται όχι γιατί ξοδεύεται αλλά γιατί δεν της επιτρέπεται να εξακολουθεί διαρκώς να δίνει και να προχωρά, γιατί ο ίδιος ο πλούτος της αφοσίωσης της γίνεται βάρος για την καρδιά της, που διαθέτει περίσσεια αποθεμάτων, γιατί λείπει εκείνη η αξίωση της υπέρμετρης ευτυχίας, που θα την έκανε να ξυπνά κάθε πρωί για να την ικανοποιήσει και την οποία μπορεί να πληρεί πριν ειπωθεί ακόμη το παραμικρό, μονάχα με τη θέρμη του ύτυνου της. Ναι, βρίσκεται τότε στην ίδια κατά-, στάση όποος μια φύση όπου δε θέλουν τα λουλούδια να βλαστήσουν ούτε να τραφούν απ' το επίγειο βασίλειό της, απ' όπου θα ξεμάκραιναν με πήδους οι νεαροί λαγοί και τα πουλιά θα ρίχνονταν στο φευγιό, και δε θα γύριζαν να χωθούν πίσω στις φιλόξενες φωλιές τους. Αν όμ(ι)ς η γυναίκα θελήσει κατόπιν να επιμείνει στη φυσική της αυτή διάσταση και θεωρεί πως το δίκιο της συνίσταται στο να φροντίζει, να εκπληρώνει και να παράγει υπέρμετρα, δε θα νιώσει και πάλι πως έχει πλανηθεί ως προς την αθρώπινη συνείδησή της; Είναι τόσο 18
Επιστολές σε μία νέα γυναίκα ασφαλής και αυθεντική η προστασία την οποία προσφέρει; Είναι το δόσιμο τόσο απεριόριστο; Και δεν υποκρύπτεται ο δόλος του λα[χβάνειν, που η φύση τον αγνοεί; Και δε βρίσκεται γενικά σε καθεστώς κινδύνου και ανασφάλειας;: Πώς μπορεί να υπόσχεται, εφόσον κάθε στιγμή μπορεί σαν όλους τους ανθρώπους η καρδιά της να στεγνώσει, να εξαθλιωθεί ολοκληροττικά, να τη βρει μια αρρώστεια που θα χαλάσει τη γλυκύτητα της αναπνοής της και θα θαμπώσει το φως των ματιών της;- Κι εγώ επίσης φανταζόμουν πάντοτε ότι η διπλή αυτή ύπαρξη της γυναίκας θα μπορούσε να γίνει υποφερτή μεσω της πολύ καθαρής αγάτιης που θα πρόσφερε ο άνδρας, ο οποίος, ωστόσο, συμμετέχει - στην καλύτερη περίπτωση- στην πραγματικότητα και την αγάτιη της αγαττημένης του με ένα ατελές προσχέδιο αγάτιης. Ως υποψήφιος εραστής προκαλεί υπερβολική αίσθηση των δυνάμεων της φύσης στο κορίτσι που ανακαλύπτει έκπληκτο τον εαυτό του, για να τη διαψεύσει κατόπιν αυτός πρώτος και καλύτερος, αμέσοος μετά την κατάκτηση, και να παραπονεθεί για την ανθρώπινη αδυναμία και την ανημπόρια 19
Rainer Maria Rilke αυτού του πλάσματος που, επιπλέον, τον ξεπερνά σε όλα. Εδώ προδίδεται η βαθιά οκνηρία της ανδρικής αγάττης, που δεν είχε αντοχή παρά μόνο για μια γιορτινή μέρα και χώρο στην καρδιά για το ανεκτίμητο δώρο μιας μονάχα νύχτας: όχι, η αγάπη αυτή δεν είχε καν την ικανότητα ν' αναλώσει μέσα της αυτό το δώρο και να το μεταβάλλει αδιάκοπα, να του παράσχει μιαν εχεμύθεια, που επαναδημιουργεί την απαραίτητη εκείνη αθΰοότητα ανάμεσα στους εραστές, δίχως την οπαα δε μπορούν να παραμείνουν μαζί. Αν έτσι συγκρινόμενος με τη γυναίκα μοιάζει να έχει άδικο ο εραστής, να είναι ένας μεγαλόσχημος της αγάττης που δεν προχωρά πέρα από τις βασικές γνώσεις της εροττο-γνωσίας, που αιωνίως νομίζει ότι μπορεί με τα πρώτα κιόλας σχεδιάσματα να διαμορφώσει ολόκληρο το παημα, για το οποίο η ερ(ομένη τού ετοιμάζει αλληγορία και ρυθμό-, δεν είναι ωστόσο από την άλλη συγκινητικός μέσα στο πεπρωμένο του ετούτος ο περαστικός, που πέρασε και πάει-, ετούτος ο τυφλός, ο καταιγιστικός, που θέλει να γυρίσει τον κόσμο και δεν τα κατάφερε ούτε καν να φτάσει στο τέλος του δρό20
Επιστολές σε μία νέα γυναίκα μιου γύρω από μια καρδιά; Αυτό που ακολουθεί, ας zivca για ένα από τα βράδια σας. Παράξενο: ίσως άνθρωποι σαν και μιας να ποθούν εκείνα ακριβώς τα βράδια του «ανυπόφορου βάθους», μολονότι δεν παραγνωρίζουν τον κίνδυνό τους: εκείνα ακριβώς που αποκάμινουν περισσότερο την καρδιά είναι που θα 'πρεπε και να μας παρακινούν περισσότερο εσωτερικά, αφού για να τους ξεφύγει κανείς δεν απομένει διέξοδος άλλη από τη δημιουργία. Και πόσες φορές, καιρό τώρα, δυσμενείς εσωτερικές ή εξωτερικές συνθήκες δε με οδηγήσαν σε τέτοια βράδια. Πόσο μεγάλο προνόμιο μου φαίνεται το ήσυχο, ωραίο, παλιό σας σπίτι. Και πώς την παρηγορεί για μια στιγμή την απατρία μου το ότι, όπως λέτε, ένα μοναδικό μου γράμμα καταφέρνει να χορτάσει την προσμονή των δωματίων σας, που στέκουν γιορταστικά ανοιχτά. Ράινερ Μαρία Ρίλκε
21
Αοχάρνο (TUivov), Ελβετία 19 Ιανουαρίου 1920 Τούτο δω, αγαπητή κυρία, δε θα 'vat γράμμα κατά κυριολεξία-, θέλω μόνο να ρωτήσω πώς είστε, καθώς έχω την έγνοια σας. Το γράμμα σας της 28ης Σεπτεμβρίου έκλεινε υπαινισσόμενο τόση αβεβαιότητα και τόσες αλλαγές, ώστε τείνω να υποθέσω ένα σωρό δυσκολίες εξαιτίας της μακρόχρονης σιωπής σας-: καλό θα ήταν, αν μπορούσατε, να με καθησυχάζατε λιγάκι. Οσον αφορά τη σιωπή τη δική μου, απ' την αρχή κιόλας σας παρακάλεσα ποτέ να μη συνάγετε απ' αυτήν αδιαφορία ή λησμονιά: περνώ μεγάλα διαστήματα νάρκωσης, οπότε η πένα της αλληλογραφίας μου προκαλεί απέχθεια, κι είμαι ούτως ή άλλοις τόσο εξαρτημένος από τις αλλαγές και την επιρροή του περιβάλλοντός μου. 23
Rainer Maria Rilke ώστε δε θα μπορούσα μιε κανέναν τρόπο να εγγυηθώ πως θα 'μαι τακτικός. Αν κάποτε, όπ(ος επιθυμώ διακαώς, εύρισκα το σωστό και κατάλληλο τόπο, όπου θα συνεπιδρουσαν όλα όσα θα ευνοούσαν την εργασία και τη συγκέντρωση μου,- τότε σίγουρα θα βελτιωνόμουν από την άποψη αυτή και θα γινόμουν περισσότερο αποδοτικός και φερέγγυος. Προς το παρόν απέχω ακόμη πολύ από μια τέτοια προοπτική. Τα δυσάρεστα, συχνά απίστευτα καταλύματα όπου μ' έριξε ο πόλεμος δε φαίνεται να παίρνουν τέλος, εξακολουθώ να βρίσκομαι sur la branche, et c' est une branche plutôt sèche et très peu convenable qui me soutient-. Ακριβούς όταν έφτασε το τελευταίο γράμμα σας ήμουν ήδη υποχρεωμένος να εγκαταλείψω το refuge μου στο Σόλιο. Ξεκίνησε έτσι μια διαμονή σε ξενοδοχεία, γεμάτη εναλλαγές, που εξακολουθεί να με καθιστά τόσο άκαρπο προς κάθε μορφή αλληλογραφίας, ενμέρει γιατί τα ξενοδοχεία, ακόμη και τα λεγόμενα «καλύτερα», δεν προσφέρουν ποτέ ένα σωστό μέρος για γράψιμο, στην καλύτερη περίπτωση για Commis voyageurs, ενμέρει γιατί κάθε φορά περιβάλλομαι 24
Επιστολές σε μία νέα γυναίκα από τέτοια πληθώρα προσωπικών και προφορικών συναναστροφών, ώστε να ξοδεύομ.αι αποκλειστικά προς αυτή την πλευρά. Επιπλέον ήμουν για πέντε εβδομάδες απασχολημιένος μ' ένα είδος τουρνέ, που μιε οδήγησε από πόλη σε πόλη για δημόσιες απαγγελίες, συνθήκη που, όπ(υς μπορείτε να φανταστείτε, επέτεινε οπ(οσδήποτε σε μεγάλο βαθμό αυτού του είδους την άμεση επικοινωνία. Σας τα διηγούμαι όλα αυτά όχι για να σας βαρύνω με τα δικά μου- ξεχάστε τα το συντομότερο-, αλλά μονάχα (ος μικρή απόπειρα συγνώμης. Υποθέτω βέβαια ότι η εκ μέρους μου ενθάρρυνση θα σας ήταν ευπρόσδεκτη, ιδιαίτερα σε μια περίοδο με τόσους κλυδωνισμούς. Ισως όμως οι εβδομάδες αυτές να υπήρξαν τόσο γεμάτες δράση, αποφάσεις και ενέργειες, ώστε η επίδραση ενός γράμματος να ήταν ελάχιστη. Αραγε πού να βρήκατε ενδιαίτημα μαζί με τον μικρούλη γιό σας; Αναρωτιέμαι
συχνά,
ιδιαίτερα
γύρω
στα
Χριστούγεννα το σκεφτόμουν κάθε τόσο. Είχατε γράψει τότε για τελευταία φορά κάτι σχετικά με μαθήτριες, δίχοος όμως να αναφέρετε τον τομέα της διδασκαλίας σας. Καταφέρατε να ξεκινήσετε 25
Rainer Maria Rilke ym πάλί στο νέο τόπο κατοικίας σας; Με επιτυχία; Ισως μάλιστα και μιε χαρά; Νιώθοντας ο ίδιος τόσο έντονα την πιεστική έλλειψη πατρίδας και εστίας, μπόρεσα πολύ καλά να αναμετρήσω πόσο σας στοίχησε η εγκατάλειψη του παλαιού, ήσυχου σπιτιού. Πόσο διαφορετικά θα ήταν για μένα ακόμη και τα τρομερά εκείνα χρόνια του πολέμου, αν είχα τη δυνατότητα να τα περάσω υπό την προστασία πραγμάτων σταθερών και ανταποκρινόμενων στις επιθυμίες μου. Οσο για τα «ερωτήματα» της μακράς επιστολής σας-: Μάλιστα, αγατιητή κυρία, από πού ν' αρχίσει κανείς; Πρόκειται βέβαια ξανά και ξανά για το «όλον», αυτό το όλον όμο>;, ακόμη κι αν εσο>τερικά το συνοψίζουμε κάποτε σε μια προωθητική δόνηση της τύχης ή της πολύ καθαρής θέλησης, διακόπτεται στην πραγματικότητα απ' όλες τις πλάνες, τα σφάλματα, τις ανεπάρκειες, την κακία από άνθρωπο προς άνθρωπο, την ανημπόρια και την ασάφεια-, δηλαδή σχεδόν απ' όλα όσα μας αφορούν καθημερινά. Είναι τρομερή η παραδοχή ότι η στιγμή της αγάτιης, την οποία αισθανόμαστε ως κάτι ολο26
Επιστολές σε μία νέα γυναίκα κληροτΓ^κά ym βαθιά ιάαίτερο και δικό μιας θα μπορούσε, ξεπερνώντας το [χεμονωμ£νο άτομο, να καθορίζεται τόσο ριζικά από το μ£λλον (το [χελλοντικό παιδΟ και, απ' την άλλη, από το παρελθόν, - ακόμη και τότε όμως: Θα διατηρούσε πάντοτε την απερίγραπτη βαθύτητά της (ος διαφυγή προς το κατεξοχήν δικό μας. Βρίσκομαι πολύ κοντά σε μια τέτοια πεπαθηση. Κάτι τέτοιο θα συμφωνούσε και με την εμπειρία σύμφωνα με την οπαα η απαράβαλτη υπόσταση της κάθε έντονης θέλξης που έχουμε νιώσει ποτέ αυτονομείται από διάρκεια και παρέλευση, τέμνει πράγματι κάθετα τις κατευθυντήριες γραμμές της ζωής, όπως κάθετα τις τέμνει κι ο θάνατος, έχοντας περισσότερα κανά μ' αυτόν παρά μ' όλους τους στόχους και τις κινήσεις της βιωτικής μας ενέργειας. Μόνο βλέποντάς την από την οπτική του θανάτου (εφόσον δεν τον δέχεται κανείς ως οριστική αποβίωση αλλά τον εικάζει ως την ένταση που μας ξεπερνά ολοκληρωτικά·), μόνον από την οπτική του θανάτου μπορεί κανείς, νομίζω, να δικαιώσει την αγάττη. Αλλά κι εδώ βρισκόμαστε παντού αντιμέτωπα με τις συνηθισμένες παραπλανητικές αντιλήψεις των 27
Rainer Maria Rilke αξών αυτών. Ot παραδόσεις μας απώλεσαν τον καθοδηγητικό τους ρόλο, έγιναν ξερά κλαδιά που δεν τρέφονται πλέον από τη δύναμη της ρίζας. Κι αν σ' αυτά συνυπολογίσει κανείς το σκόρπισμα, την αστοχασιά και την ανυπομονησία του άντρα, και το ότι η γυναίκα είναι βαθιά δοτική μονάχα στις σπάνιες ευτυχισμένες σχέσεις κι ότι πλάι σε τέταους αμόνοιαστους και κλονισμένους το παιδί στέκει πάντοτε ως κάτι ήδη επόμενο, ξεπερνώντας τους κι όντας ωστόσο πάλι ανήμπορο-, ναι, παραδέχεται τότε κανείς ταπεινά ότι τα πράγματα είναι στ' αλήθεια δύσκολα. Η επικοινωνία μας ας συνεχίζεται φιλικά από καιρού εις καιρόν. Ράινερ Μαρία ΡίΤ,κε
28
Αρχοντικό Μπεργκ στο Ιρχελ, Καντόνι της Ζυριχ-ης, Ελβετία 7 Μαρτίου 1921 • Αν κάποτε γεγονότα μικρά είναι σε θέση ν' αποδείξουν περισσότερα από κάποιες μεγαλόστομες διαβεβαιώσεις, ας θεωρηθεί τότε απόδειξη του ενδιαφέροντός μου το γεγονός ότι, αμέσως μετά την άφιξη της επιστολής σας έσπευσα να καταχωρήσω προσεχτικά στο ευρετήριό μου τη νέα διεύθυνση της κατοικίας σας: Μπορώ να διαβεβαιώσω ότι ενστικτ(θδώς κατέγραψα το όνομα με ωραία γραφή, γιατί δε μπορεί παρά να νιώσει κανείς μέχρι τις άκρες των δαχτύλων του τη χαρά να σημειώνει την τοποθεσία μιας «τέλεια γαληνεμένης ύπαρξης». Στην αρχή σκέφτηκα να πω ότι η ωραία επιστολή σας δε μπορεί να κατανοηθεί εύκολα-, μα αυτό θα ήταν ανακριβές: Απλώς είναι δύσκολο 29
Rainer Maria Rilke να εξωτερικεύσει κάνεις παραπέρα αυτή την κατανόηση, το γεγονός ότι έχει κατανοήσει: γιατί όλα όσα εκφράζετε τώρα με βάση τα βιώμιατά σας, εσείς μονάχα μπορείτε να τα επιβεβαιώσετε. Ακόμη κι αυτός που με πολύ μεγάλη προσοχή θα επικύρωνε τα λεγόμενά σας θα διέτρεχε ήδη τον κίνδυνο να σας αγκιστρώσει σε οποιαδήποτε τροπή μιας απερίγραπτα μεταβαλλόμενης κατάστασης και να διαταράξει έτσι την ανεπίγνωστη ελευθερία που σας επιφυλάσσει από κάθε άποψη η αναμέτρηση με τις νέες αυτές
συνθήκες.
Απέναντι
στον
μοναχικό
άνθρωπο μπορεί να επιτρέψει κανείς στον εαυτό του σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό μια λεπτομερή συζήτηση: οι κρίσεις ενός άλλου διαγράφουν ως ένα σημείο τα όρια της ευρύτητας του χώρου, την αίσθηση των οποίων διαφορετικά αδυνατεί εκείνος ν' αποκτήσει, θεωρώντας τον παντελώς άμετρο. Για εκείνον όμως που γνωρίζει τον εαυτό του μέσα από τη χαρά της αλληλεπίδρασης προς τους άλλους ανθρώπους ο βιωτικός χώρος είναι γεμάτος πραγματικότητες, και δε θα 'πρεπε ούτε να τον αγκιστρώνει κανείς σε 30
Επιστολές σε μία νέα γυναίκα [xtav ανακάλυψη ούτε να τον έχει προετοιμάσει για την επόμενη. Η δραστηριότητά του είναι εντελώς αντίθετη από εκείνη ν του μοναχικού, είναι φυγόκεντρη, και η βαρύτητα που επιδρά πάνω της εντελώς απρόβλεπτη. Ενώ λοιπόν δε μπορώ να εξωτερικεύσω τα όσα πράγματι κατανόησα, φοβάμαι ωστόσο λιγότερο μήπως σας διασπάσω, αν σας αφήσω να διακρίνετε το ιδιαίτερο είδος χαράς που μου επιφυλάσσετε με κάθε λέξη σχετικά με τις καινούριες εμπειρίες σας.- Επρεπε βέβαια να συμβεί κάτι που να σας απορροφήσει* αφότου όμως πραγματοποιήθηκε τούτη η εκπλήρωση, γενναιόδωρη και πλουσιότατη καθαυτή, αποδεικνύεται ότι εσείς όχι μόνον την είχατε ανάγκη αλλά αξίζατε και την τελειότερη εκδοχή της. Μακάρι τότε που στη μοναξιά σας είχε προστεθεί κι η πιεστική αποκοπή από κάθε τι οικείο-, μακάρι να διέθετα τότε στ' αποθέματά μου λίγη από την τρυφερότητα, που τόσο εύκολο μου φαίνεται τώρα να σας εκφράσω: σπάνια συμβαίνει να γνωρίσει κανείς τον εαυτό του πολύ βαθιά και σοβαρά σε στιγμές ευτυχίας και εκπλήρω31
Rainer Maria Rilke σης· στα μάτια των περισσότερων τα αποτελέσματα της μοναξιάς που προηγήθηκε φαντάζουν δυσθυμες πλάνες* ρίχνονται θαμπωμένοι στην ευτυχία, λησμονώντας και διαψεύδοντας το περίγραμμα της εσωτερικής τους πραγματικότητας. Όμως η àycf] σας προετοιμασία υπήρξε ουσιαστικότερη· δεν εγκαταλείψατε τίποτί απ' όσα διαγνώσατε κατά τη διάρκειά της. μάλιστα όλη η επίγνωση των δυσκολιών και της απομόνωσης την οποία αποκτήσατε μοιάζει τώρα στ' αλήθεια να συγκλίνει στη μεγάλη λάμψη της ακτινοβόλας
αποδοχής και του
δοσίματος που αντανακλά την ακτινοβολία, καταμεσής στο κέντρο της,- και μονάχα με τον τρόπο αυτόν η χαρά που σας έλαχε δικαιώνεται έτσι καθαρά, σιγουρεύεται, διασφαλίζεται ριζικά από κάθε κίνδυνο (:έτσι ώστε, για πρώτη φορά εντός της, να μπορείτε να αναγνωρίσετε τον εαυτό σας ως κάτι «άτρωτο»), αφού στις νέες συνθήκες της καθαρότητας κομίσατε μαζί σας με δύναμη και ευθύτητα μια προίκα, που σε πολλούς θα είχε φανεί υπερβολικά σοβαρή. Μαζί με τη μεγάλη αυτή χαρά τα νέα σας 32
Επιστολές σε μία νέα γυναίκα μου φέρνουν χι άλλες μικρότερες. Πώς τώρα m a ανταμείβεται κι ο Μίχαελ για την παροδική στέρηση του παλαιού κήπου,- και πόση χαρά θα πρέπει να δίνει τώρα σ' όλους σας να καταγίνεστε με την κηπουρική, έχοντας πάρει στο κατόπι την άνοιξη που τρέχει μπροστά με γοργά βήματα. Τα δικά μου: Κατοικώ το παλαιό αυτό αρχοντικό, το Μπεργκ, τελείως μόνος, το πάρκο και το συντριβάνι του μπρος στα γαλήνια παράθυρα. Να 'το, επιτέλους, το αποτράβηγμα που αποζητώ
από
τότε
που
βρίσκομαι
στην
Ελβετία, ώστε ν' αρχίσει μέσα μου ξανά η εργασία: όμως ακόμη και υπό τις ευνοϊκότατες αυτές συνθήκες η διαδικασία αυτή αργεί και τραβά σε μάκρος! Ράίνερ Μαμα Ρίλκε
33
Πύργος του Μυζότ^ στο Σίέρ, BoLkcumoL, 27 Δεκεμβρίου 1921 Τούτη τη φορά συμμετείχατε μ' ένα άκό σας, αξιαγάπητο τρόπο, στην ασυναίσθητη κορύφωση της χριστουγεννιάτικης προσμονής: Έλαβα την επιστολή σας το βράδυ της παραμονής·, κι ήταν στ' αλήθεια καταπληκτικό που το κάθε τι σ' αυτήν ανταποκρινόταν με τέτοια
4. Όπως ο ίδιος ο Ρίλκε επεσήμανε, το « τ » προφέρεται στο τέλος της λέξης «Μυζότ» (Muzot), σύμφωνα με αναφορά του βιογράφου του Donald Α. Prater στο Donald Α. Prater, Ein klingendes Glas.
Das Leben Rainer Mana Rilkes. Eine Biographie. H αναφορά γίνεται στη σ. 561 της γερμανικής μετάφρασης του αγγλικού πρωτοτύπου, εκδ. Rowohlt Taschenbuch Verlag, Ράινεκ στο Αμβούργο, Σεπτέμβριος 1989. (Σ.τ.Μ.)
35
Rainer Maria Rilke πληρότητα στην ίάότυττη γαλήνη αυτής της ώρας-, τόσο πολύ το σύνολο της επιστολής συνέβαλε στη δημιουργία της: Ό λ α όσα διηγηθήκατε. Αραγε ξέρετε (αναρωτιέμαι από τότε συχνά), πόσο πολύ είναι, και μπορείτε να προβλέψετε επαρκώς, πόσο θα σας μείνουν αργότερα (όποιο δρόμο κι αν πάρει η ζωή) αυτά τα χρόνια της ενασχόλησης και της οικείωσης με ό,τι καλύτερο διαθέτουν ο άνθρωπος και η
γή;
Πιστέψτε με λοιπόν μονάχα, είναι πολύ, είναι το μέγιστο που μπορεί να δοθεί σε κάποιον,- να βρίσκεται σκυμένος πάνω από μια πολύ χειροπιαστή δουλειά και να 'χει δεθεί μ' αυτήν, και την ίδια ώρα να επαληθεύεται αδιάλειπτα μια φιλία γεμάτη αρμονία, αγάτιη και σύμπνοια* την ίδια ώρα ν' ανθίζει και να μεγαλώνει το παιδί σας, που η τόση αναπτυσσόμενη βλάστηση γύρω του θα του δώσει το πιο εμψυχωτικό παράδειγμα στα παιχνίδια του. Κι αν αυτό δεν ήταν αρκετό για να σας πείσει, ας είναι τότε η καθαρότητα του βλέμματός σας μάρτυρας της δύναμης, της εύνοιας, του άρρητου δικαίου της ενδιάθετης κατάστασής σας: Το πώς μπορέσατε να 36
Επιστολές σε μία νέα γυναίκα βιώσετε την έλλειψη μιετρου που έχουν οι πόλεις κι αμέσως παράλληλα το μέτρο του βιολιού- κι αμιέσως κατόπιν το υπέρμετρο της θάλασσας: κι όλα έτσι όπως θα τα βίωνε ένας άγγελος, που θα διέσχιζε για λίγο τα ανθρώπινα!- Σας τα λέω αυτά με τόσο ρητό τρόπο μόνο για να καταλάβετε πόσο χριστουγεννιάτικη ήταν η επιστολή σας- γιατί μόνον έτσι, δείχνοντάς σας με τη σειρά μου το βίωμά σας σ' ένα βαθύ, μεγεθυντικό καθρέφτη, μπορώ να σας ευχαριστήσω όπως ταιριάζει στην όμορφη στοργή σας. Μην αποκαλείτε τα όσα γράψατε εκεί «εντελώς προσωπικά». Ενα μικρό βήμα ακόμη και θα επρόκειτο ξανά για το πλέον καθολικό, το εντέλει ισχύον, το θεμελιώδες της ζωής, τον ορμητικό πόθο για τις βασικές αποχρώσεις της και ξανά τέλος για το απέραντο φως, που όλα, ανεξάντλητα, του παραδίνονται. Ούτε κι οι μικρές φωτογραφίες δεν καθιστούν το γράμμα «εντελώς προσωπικό». Χάρηκα τόσο πολύ που σας είχα όλους, ακόμη και πολλά απ' τα λουλούδια σας, να με κοιτάζετε μέσα από αυτές, και κάθησα πολύ ήσυχος, όπως 37
Rainer Maria Rilke πρέπει, ώστε όλα να μπορέσουν μιε τη σεφά τους να με αισθανθούν. Αυτή η γη μιε την οποία παλεύετε εκειπέρα δε σας επεφύλαξε άραγε κάτι σαν τον αγώνα του Ιακώβ, με την αθώα αντίσταση της που υποχωρεί γεμάτη άνθη!; Παρατηρώντας τις μικρές φωτογραφίες φέρνει κανείς στο νου του μεγάλες αποστάσεις σε μια περιοχή αραιοκατοικημένη ακόμα-, πώς γίνεται να συμβαίνει κάτι τέτοιο στα σχετικά πυκνοκατοικημένα μέρη της Βαϊμάρης;- Βιώνετε λοιπόν με τον πιο καθημερινό τρόπο την ουσία των τριών έως τώρα στοιχείων σας: Του ουρανού, του δέντρου και της οργωμένης γης-, τις απρόσιτες όψεις τους και τη βία των ανοιγμάτων τους. Αλλά το ότι, για χάρη του εσω-χώρου, έγινε κατορθωτό να βιωθεί ακόμη και η τέταρτη διάσταση, της θάλασσας, δε δημιουργεί αυτό μια σχεδόν αριστοτεχνική υπαρξιακή ισορροπία; Το βλέπετε λοιπόν, δεν είναι έτσι, πόση χαρά, πόση συμπάθεια και συγκίνηση κατάφερε να μεταδώσει η επιστολή σας-, και καθώς η δική μου σας το καθιστά αυτό συνειδητό, ταιριάζει ωραία σ' εκείνον το μικρό και μ' έναν 38
Επιστολές σε μία νέα γυναίκα τρόπο αφημένο ελεύθερο προθάλαμο του Νέου Ετους, που μοιάζει κάθε φορά να σχηματίζεται ανάμεσα στα Χριστούγεννα και την αλλαγή της χρονολογίας. Το να σας συναισθάνεται κανείς με τέτοιον τρόπο σημαίνει κιόλας ότι σας εύχεται, δεν είναι έτσι: αφήνω, εκ περισσού, μιαν από τις «πασχαλίτσες» με τις μαύρες βούλες, έτσι καθώς ξεχειμωνιάζουν στο γραφείο μου σα χαμένες μέσα στ' όνειρο, να σκαρφαλώσει στο φύλλο του χαρτιού-. Να π ω κάτι τελευταίο για τον εαυτό μου: βλέπετε την καινούργια διεύθυνση. Το Μάιο έπρεπε ν' αφήσω το καλό Μπεργκ, που τόσο φιλική προστασία. μου πρόσφερε έναν ολόκληρο χειμώνα. Γι' άλλη μια φορά βρέθηκα αντιμέτωπος με το εντελώς άγνωστο, με την καρδιά γεμάτη φόβο, καθώς οι εργασίες για χάρη των οποίων είχα κλειστεί στο Μπεργκ είχαν μετά βίας προχωρήσει μισό βήμα μπροστά. Ολόκληρο το καλοκαίρι μου πέρασε έτσι με μιαν ανήμπορη και πολύ πιεστική έγνοια για τον ερχόμενο χειμώνα, που θα έπρεπε να μου εξασφαλίσει εντελώς παρόμοιες γαλήνιες, μοναχικές και προστα39
Rainer Maria Rilke τευτικές συνθήκες. Πώς vol βρεθούν-, αφού (όπως λέτε) «ο κόσμος καίγεται»! Για λίγον καιρό τα πράγματα έδειχναν πως θα έπρεπε να εγκαταλείψω την Ελβετία-, η ιδιότητα μου του απάτριδος θα μου υπέβαλλε
ασφαλώς
μια
τέτοια πράξη-, αφού σα θα βρισκόμουν έξω το ερώτημα «για πού» θα μ' έφερνε τότε μόνον αντιμέτωπο με πραγματικά εφιαλτικές πλάνες. Σχεδόν αποκλειστικά για να προσφέρω στον εαυτό μου ένα μακρύτερο σε διάρκεια αποχαιρετισμό ταξίδεψα μέχρι τη Βαλαισία, αυτό το θαυμάσιο καντόνι (που αν θέλουμε να είμαστε ακριβείς δεν είναι και τόσο ελβετικό)-, το οποίο, όταν το πρωτοανακάλυψα ένα χρόνο πριν, ανακάλεσε ξανά μέσα μου για πρώτη φορά το χαμένο ανοιχτό κόσμο: Τόσο πολύ το μεγαλειώδες και ταυτόχρονα απίθανα χαριτωμιένο τοπίο του θύμιζε την Προβηγκία, θα έλεγα μάλιστα και ορισμένες όψεις της Ισπανίας... Εδώ βρήκα, χάρη σε μια πολύ παράξενη σύμπτωση, ένα αρχοντικό που για αιώνες δεν κατοικούνταν πλέον μόνιμα, κι έκτοτε έγινε μακρύς αγώνας για και, εντέλει, εναντίον του ισχυρού αυτού παλαιού πύργου-, ο 40
Επιστολές σε μία νέα γυναίκα οποίος τέλειωσε (δεν πάει πάντως πολύς καιρός από τότε) μιε κάτι που, εν πάση περιπτώσει, θα μπορούσε να αποκληθεί νίκη, στο βαθμό δηλαδή που πράγματι έχω εγκατασταθεί εκειμέσα κι έχω ετοιμάσει τη φωλιά μου για να ξεχειμωνιάσω! Δεν ήταν μικρό πράγμα να «δαμάσω» το Μυζότ, και δίχως τη συνδρομή ενός ελβετού φίλου η όλη κατάκτηση θα είχε αποτύχει εξαιτίας
ανυπέρβλητων
πρακτικών
εμποδίων.-
Οπα)ς βλέπετε, το ενδιαίτημά μου (φυσικά είμαι εντελώς μόνος μου με μιαν οικονόμο) δεν είναι μεγαλύτερο από το δικό σας. Ωστόσο η μικρή φωτογραφία δεν αντικατοπτρίζει πλήρως τη σημερινή κατάσταση. Η λήψη θα πρέπει να έγινε πριν το 1900. Εκείνη περίπου την εποχή άλλαξε ο ιδιοκτήτης και το παλαιό αρχοντικό υπέστη ριζική ανακαίνιση η οποία, ευτυχώς, δεν άλλαξε πολλά και δεν κατέστρεψε τίποτε* στην πραγματικότητα ανακότιηκε μονάχα η προϊούσα κατάρρευση. Προστέθηκε κι ένας μικρός κήπος, που έγινε ένα αληθινά ταιριαστό σύνολο με τον τοίχο τον οποίο αγκάλιασε.
Η
ωραιότερη
έκπληξη ήταν όταν βρήκα στο εσωτερικό μια 41
Rainer Maria Rilke σόμπα του 1656 από στεατίτη, σαν αυτές που συνηθίζονται σ' αυτό τον τόπο, δοκάρια οροφής από την t à a εποχή, ακόμη και πολυ καλοδουλεμένα τραπέζια, σεντούκια και καρέκλες, που είχαν παλιώσει όμορφα κι έφεραν όλα τους στο σκάλισμα ένδοξες ημερομηνίες του δέκατου έβδομου αιώνα.- Αυτά θα αρκούσαν (για κάποιον που με τόση ζέση ξέρει να αναπαράγει μέσα του την αντοχή των πραγμάτων και την παραπέρα μετάδοσή τους, όπως μπορούσα να το κάνω εγώ ήδη από τα παιδικά μου χρόνια-) με το παραπάνω. Αλλά φθάνουν το επίπεδο μιας πολύ γενναιόδωρης αφθονίας, αν συνυπολογίσει κανείς τους τόπους που περιβάλλουν την απλόχωρη αυτή κοιλάδα του Ρον, που με τους λόφους της, τα βουνά, τους πύργους, τα παρεκκλήσια, τις μεμονωμένες εξαίσιες λεύκες που ορθώνονται στη δεξιά πλευρά της σα θαυμαστικά, με την ορμητική ανάβαση των μεταξένιων ιμάντων, των δρόμων που φιδογυριζουν γύρω απ' τις πλαγιές με τ' αμπέλια-: Θυμίζει στ' αλήθεια τόσο τις ζωγραφικές εκείνες απεικονίσεις που με τη βοήθειά τους συναρπάζεται 42
Επιστολές σε μία νέα γυναίκα κανείς σαν παίδι για πρώτη φορά από την απεραντοσύνη, την ανοιχτωσιά του κόσμου και την επιθυμία γι' αυτόν. Πόσο ωραία, πόσο δικαιολογημένα (σκέφτομαι τώρα ακριβώς) θα έστεκαν όλα τούτα μπροστά στο βλέμμα σας! Και μ' αυτό σας χαιρετώ. Ράίνερ Μαρία Ρίλκε
43
Πύργος του Μυζότ στο Σίέρ (BaXama), Ελβετία 19 Μαΐου 1922 Η ωραία, εγκαρδιωτική επιστολή σας, τότε, τον Απρίλιο! Ομως πόσο υποτιμήσατε την ικανότητα της να μιε αγγίξει όταν, στο τέλος, εκφράσατε την ευχή να τη δεχτώ «φιλικά». Αν θέλατε να έρθετε πιο κοντά στην αλήθεια θα έπρεπε να είχατε πει «ευφρόσυνα»-, κι αυτό το ευφρόσυνα θα 'πρεπε να 'χει γραφεί μιε πολυ μεγάλα γράμματα. Πόσα καλά είχατε να διηγηθείτε, γνωμΧετε λοιπόν με πληρότητα πόσο καλά είναι τα όσα αφηγείστε;: κάποτε αισθάνεστε ίσως την πρόσκρουση στο καθαρό σκληρό μέταλλο των γεγονότων, εγώ όμως, εδώ, καθώς εσείς κρούετε πάνω τους με τόση ειλικρίνεια και σταθερότητα, προσλαμβάνω τον ήχο, το καμπάνισμα, και βιώνω αυτό που κυριαρχεί 45
Rainer Maria Rilke στο χώρο, στην ελευθερία και την ευρύτητα του. Ολος ο κουραστικός και αδυσώπητος χειμώνας σας θα πρέπει, στην τραχύτητα του, να ήταν κάτι σαν παγωμένη ευθυμία, ένας συμπαγής όγκος καθαρού δυνατού μέλλοντος, που (ελπίζω) τώρα πλέον έλιωσε και κύλησε στην άνοιξη με κυματισμούς και κελαρύσματα. Τώρα οι κήποι μας αλληλοχαιρετιούνται! Στο δικό μου (δεν κάνω βέβαια πολλά πράγματα ο ίδιος, αφού μου λείπουν εξάσκηση, εμπειρία και επιδεξιότητα) εγκατέστησα πάνω από εκατό τριανταφυλλιές, η συμμετοχή μου στη φροντίδα τους περιορίζεται μόνο στην εργασία του βραδινού ποτίσματος, κι αυτό επαναλαμβάνεται
σταθερά
χωρίς σπουδαίες αλλαγές* αυτό που απαιτείται είναι να είναι κανείς δίκαιος. Κι ωστόσο, μιας και σ' όλα τα θέματα η ουσία βρίσκεται στη λεπτομέρεια, έτσι και με τη γαλήνια κατανομή του νερού, αν τη φροντίσει κανείς με προσοχή και ταυτόχρονα με περίσκεψη, ίσως μπορέσει ταπεινά να μεταδόσει και να εγχύσει κάτι δικό του στη βλάστηση, που απορροφά χωρίς τελειωμό. 46
Επιστολές σε μία νέα γυναίκα Αυτό που μι' εκπλήσσει και μ' απασχολεί είναι η δύναμη κι η ικανότητα σας να τα φέρνετε βόλτα κι έτσι, σε συνθήκες πολύ δύσκολες, να δίνεστε στη γη σας με τόση αξιοσύνη. Εμενα μου λείπει η δεξιότητα για κάτι τέτοιο και η οικονομία της δράσης, κι όποτε το επιχειρώ γίνεται με βιασύνη, υπάρχει όμως κάτι που ν' αντιβαίνει στην κηπουρική περισσότερο από τη σπουδή, την αλόγιστη ορμή; Πόση χαρά και φρεσκάδα θα έδινε ωστόσο η μετάβαση από την πνευματική σε μια τέτοια χειρωνακτική εργασία* η μια θα διδασκόταν και θα ωφελούνταν από την άλλη, φτάνει να διέθετε κανείς και για τις δυό επαγγελματισμό, σιγουριά, εμπειρία, σωστή στάση, με μια κουβέντα: μεγάλη ικανότητα. Ε γ ώ θα πρέπει να περιοριστώ στην εσωκηπουρική και στην ατένιση, την κατά το δυνατόν βαθιά ατένιση της άλλης, έτσι όπως κοιτάζω και τα άνθη και τις επιστολές σας (που και τα δυό τους ανθίζουν με την ίδια πίστη). Αυτόν το χειμώνα η εσωτερική κηπουρική μου υπήρξε θεσπέσια. Η ξαφνικά και πάλι υγιής συνείδηση της βαθιά οργωμένης γης μου μού 47
Rainer Maria Rilke απέδωσε μια μακρά εποχή πνευματικότητας και μιαν ακτινοβολία της καρδιάς, που ειχα πολύ καιρό να την αισθανθώ. Μπόρεσα να ξαναπιάσω τις πιο αγαπημένες εργασίες μου (που άρχισαν σε εξαίσια μοναξιά το 1912 και διακόττηκαν σχεδόν εντελώς από το 1914)- μπόρεσα, διαθέτοντας μιαν απεριόριστη δυνατότητα, να τις ολοκληρώσω.- Κοντά σ' αυτά προχώρησε και μια μικρή εργασία, σχεδόν ασυναίσθητα, ένας παραπόταμος, πάνω από πενήντα σονέτα, που ονομάστηκαν Σονέτα στον Ορφέα, και γράφτηκαν ως επιτύμβιο για μια κοπέλα που χάθηκε νέα. (Επτά από αυτά σας τα αντέγραψα σ' ένα τετράδιο που εσωκλείω επίσης). Αν η επιλογή αυτή ήταν εκτενέστερη ή αν μπορούσα να σας δείξω την άλλη, τη μεγάλη κυρίως εργασία-, θα αντιλαμβανόσασταν πόσο μοιάζουν μεταξύ τους σε μερικά σημεία τα αποτελέσματα των χειμώνων μας. Γράφετε για την εσώτερη ύπαρξη που κάθε στιγμή υπάρχει ως ήδη εκπληρωμένη, ως ήδη εξαιρετικά πλούσια, για ένα απόκτημα που (φτάνει μονάχα να το κοιτάξει κανείς σωστά) υπερτερεί ήδη εξαρχής όλων των 48
Επιστολές σε μία νέα γυναίκα πιθανών κατοπινών στερήσεων και απωλειών και τις ανατρέπει. Ακριβώς αυτό είναι που αποκόμισα βυθισμένος στην εργασία μου το μακρύ τούτο χειμώνα, περισσότερο και πιο ανέκκλητα απ' όσο το γνώριζα ως τότε: ότι η ζωή με τα αξεπέραστα πλούτη της έχει κιόλας από καιρό προλάβει κάθε μεταγενέστερη ένδεια.- Τί απομένει λοιπόν να φοβάται
κανείς;-
Μονάχα
μήπως το λησμονήσει! Ομως πόσα πράγματα δε μας το υπενθυμίζουν γύρω μας, μέσα μας! Ρώνερ Μαρία Ρίλκε
49
Πύργος του Μυζότ στο Σίέρ (Βαλαισια), Ελβετία, 2 Φεβρουαμου 1923 Ot tàot φόβοι και οι απερίγραπτες ανατροπές, που τόσο σας κάνουν να υποφέρετε, με οδηγούν ολοένα και περισσότερο στη σιωπή. Πόσες φορές, αγαπητή φίλη, δεν έβαλα μπρος ν' ανταπαντήσω στην προτελευταία συγκινητική επιστολή σας, και το ανέβαλλα κάθε φορά για μια καλύτερη και πιο χαρούμενη ώρα: Για να ξέρετε καλά πόσο την έβαλα στην καρδιά μου (με το μεγάλο της τετράφυλλο). Ομως πολλές ανασφάλειες σκίασαν το καλοκαίρι και κυρίως το φθινόπωρό μου κι αν τώρα, μονάχος στον παλαιό μου πύργο, επιχειρώ να κάνω αυτόν το χειμώνα να μοιάσει όσο γίνεται στον καλό τον προηγούμενο, είναι κι αυτό κοπιαστική υπόθεση, ενμέρει γιατί η υγεία μου δεν είναι τόσο ομαλή, ενμέρει 51
Rainer Maria Rilke εξαιτίας
ακριβώς
των
αναστατώσεων
που
παρεμβάλλονται πιεστικά και μεταδίδονται σε κάθε τι που ξεκινά να φτιάξει κανείς (ακριβώς όπως συνέβαινε στον πόλεμο!), εξαιτίας των γενικών συνθηκών που ολισθαίνουν και πάλι προς το χειρότερο. Ως προς αυτό μπορώ να διεκδικήσω κατά λέξη για λογαριασμό μου μερικές από τις δικές σας φράσεις* ας πούμε: «Ήδη κατά τη διάρκεια της μέρας οι μισές από τις σκέψεις μου δε μου ανήκουν πλέον κι οι νύχτες είναι γεμάτες από εμπύρετα οράματα». Αυτήν, κι άλλες ακόμα... Γιατί κι εγώ τα ίδια περνώ.Τί συμβαίνει; Και τί είμαστε εμείς μέσα σε τούτα τα συμβάντα; Είναι, επίσης όπως και στον καιρό του πολέμου, μια ξένη δυστυχία στην οποία εμπλέκεται κανείς, οχληρή, δίχως ωστόσο να μας αφορά-. Δε φαίνεται συχνά σα να μπορούσε κανείς με ^tav ανάσα να υψωθεί πάνω και πέρα απ' αυτά;- Συχνά πάλι, όπως όταν βαδίζει κανείς σε καλοκαιρινά λιβάδια κι αγγίζει φευγαλέα ένα χαμηλό άνθος που απαντά ελευθερώνοντας μια μοσχοβολιά, βρίσκει κάποιαν αδιόρατη αίσθηση παρηγοριάς, που μεταδίδεται αμέ52
Επιστολές σε μία νέα γυναίκα σως, σα να προέρχεται από περισσεύματα που παρακρατήθηκαν... Η ίδια η επιστολή σας βρίθει τέτοιων εκπλήξεων, τέτοιων καθαρών ευωδιών της καρδιάς, τις οποίες γνωρίζει μόνον όποιος πέρασε μέσα από μιαν απόλυτη φτώχεια. Για μένα, έτσι όπως εγώ βλέπω τα πράγματα και, σύμφωνα με τη φύση και την ενδιάθετη κλίση μου, είμαι αναγκασμένος και να. τα βιώσω, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η Γερμανία είναι αυτή που, καθώς δεν αποκτά επίγνωση του εαυτού της, στέκει εμπόδιο για τον κόσμο ολόκληρο. Η πολλαπλότητα και η ευρύτατη αγωγή των οικογενειακών μου καταβολών με βοηθούν να κρατήσω μιαν ιδιότυτιη απόσταση, ώστε να μπορώ να το διαγνώσω αυτό. Το έτος 1918, τη στιγμή της κατάρρευσης, η Γερμανία θα μπορούσε να ντροπιάσει και να συγκλονίσει τους πάντες, τον κόσμο όλο, με μια πράξη βαθιάς αλήθειας και μεταστροφής. Απαρνούμενη δηλαδή εμφανώς και αποφασιστικά την ευημερία της, που αναπτύχθηκε εσφαλμένα-, με δυό λόγια: με την ταπεινότητα εκείνη που κατεξοχήν αποτελεί ίδιον της οντότητάς της και στοιχείο της αξιοπρέπειάς της 53
Rainer Maria Rilke xoLi η οποία θα είχε προλάβει τις κάθε είδους ξενότροπες ταπεινώσεις που κατάφεραν να της υπαγορεύσουν. Θα 'πρεπε τότε -έτσι ήλπισα για μια στιγμή- στο γερμανικό πρόσωπο που είχε γίνει τόσο παράξενα μονόπλευρο και αυτόγνωμο, να εντεθεί και πάλι, να προστεθεί εκ των υστέρων, το χαμένο χαρακτηριστικό της ταπεινότητας, που τόσο εποικοδομητικά προδιαθέτει στα σχέδια του Ντυρερ! Μπορεί και να υπήρξαν εκεί μιερικοί άνθρωποι που να το ένιακταν αυτό, που να εύχονταν, που να είχαν την πεποίθηση πως θα συμβεί μια τέτοια βελτίωση,- τώρα αρχίζει να εμφαίνεται και να εκδικείται κιόλας το γεγονός ότι η βελτίωση
πραγματοποιήθηκε.- Εμεινε
απέξω κάτι που θα είχε επαναφέρει τα πάντα σ' ένα μέτρο. Η Γερμανία παρέλειψε να δώσει το πεντακάθαρο, το βέλτιστο, το ξαναφτιαγμένο πάνω σε παμπάλαιη βάση μέτρο της-, δεν ανανεώθηκε ούτε μεταστράφηκε εκ θεμελίων, δεν απέκτησε την αξιοπρέπεια εκείνη που έχει τις ρίζες της στην εσώτατη ταπεινότητα, μόνη της μέριμνα υπήρξε η σωτηρία με μιαν έννοια επιφανειακή, βιαστική, φιλύποπτη και διψασμένη για 54
Επιστολές σε μία νέα γυναίκα χέρ8ος, θέλησε να παρουσιάσει επιδόσεις, να ανέλθει και να ξεφύγει αντί, σύμφωνα μιε την πιο απόκρυφη φύση της, να υπο[Λείνει, να αντέξει και να 'ναι έτοιμη για το θαύμα της. Θέλησε να εμμείνει αντί να αλλάξει. Κι έτσι τώρα το νιώθει κανείς:... Κάτι έμεινε απέξω. Λείπει μια ημερομηνία όπου θα μπορούσε να στηριχθεί κανείς-. Ενα σκαλί λείπει από τη σκάλα, εξού η απερίγραπτη ανησυχία, ο φόβος, το «προαίσθημα μιας ξαφνικής και βίαιης κατάρρευσης»... Τί να γίνει; Ας κρατηθούμε στην ακόμη γαλήνια, ακόμη ασφαλή νησίδα της ζωής μας, με τις ασχολίες, . τα βάσανα και τα αισθήματά του ο καθένας. Και η δική μου δεν είναι σταθερότερη και πιο διασφαλισμένη από τη δική σας-, εγώ φιλοξενούμενος, εσείς πακτώτρια. Πρόκειται λοιπόν στ' αλήθεια ο ιδιοκτήτης να διακόψει την προθεσμία σας το φθινόπωρο, ενώ έχουν προηγηθεί τρία χρόνια όπου καταγίνεστε να ξυπνήσετε και ν' αναπτύξετε τη γη του; Δεν υπάρχει καμιά δυνατότητα ν' αλλάξει τη γνώμη του προς το καλύτερο; Μπορώ να φανταστώ πόσο τρομερά δύσκολο είναι να βρεθεί τώρα μια άλλη, παρόμοια θέση-* ο τυηγαιμός 55
Rainer Maria Rilke στην Αργεντινή λίγο θα ανταποκρινόταν στις προσδοκίες και τις ανά-γχζς σας vol έχετε πρόσβαση σε μιια καλλιεργήσιμη γη περισσότερο οικεία, συμμέτοχο με κάποιον τρόπο στη γνώση, κι εξάλλου ούτε κι εκεί οι συνθήκες δεν ευνοούν πλέον, όπως άλλοτε, το θάρρος και τη δύναμη... Τί αποτέλεσμα ωστόσο, πόσο μεγάλη πλήρη πρόσοδο θα διαπιστώσετε επισκοπώντας τα χρόνια που περάσατε στη Βαίμάρη! Τόσο σίγουρο είναι αυτό το κέρδος, ώστε κι αν ακόμη δεν είχατε σκεφτεί, όπως γράφετε στην τρίτη σελίδα της επιστολής σας, να τραβήξετε γραμμή και να κάνετε υπαινικτικά την άθροιση, εγώ διαβάζοντας θα είχα μολαταύτα αποσπάσει, σαν από δεντροστοιχία οπωροφόρων, την αγαθή υγιή πληρότητα απ' τις γραμμές σας -ακόμα και από τις πιο φοβισμένες. Αυτό μου επιτρέπει να εξακολουθώ τώρα και πάντοτε να ελπίζω για σας το καλό, που σας το εύχομαι και που έχετε γίνει τόσο ικανή να το αγαπάτε σε βάθος. Pâtvep Μαρία Ρίλκε
56
Πύργος του Μυζότ στο Σίέρ (Βαλαίσία), Ελβετία, 27 Ιανουαρίου 1924 (Κυμακή) Ωστε λοιπόν κι οι δυο μιας καθόμασταν και παρακολουθουσαμιε ανήσυχοι τη σιωπή ο ένας του άλλου! Η πρώτη κίνηση που έκανα ήταν να γυρίσω την επιστολή σας από την ανάποδη-, κι όταν αναγνώρισα την παλιά διεύθυνση πίστεψα σχεδόν ότι ένα μέρος από την ανησυχία μου ήταν άχρηστο. Δεν ήταν έτσι ωστόσο! Μάλιστα η μονόφυλλη επιστολή σας μου δείχνει πόσο δύσκολα έγιναν όλα για σας. Δε μπορώ να εξοικειωθώ αμέσως με τη σκέψη πως τα πράγματα είναι όπως τα περιγράφετε, και δεν είναι ότι μου λείπει η κατανόηση, καταλαβαίνω την ανημπόρια σας, την κόπωσή σας, αυτή τη βαθιά και καθαρή απογοήτευση της φύσης σας καθώς, μετά από τόσες αληθινές επιδόσεις, δεν περιβάλλεστε από αντίστοιχες επιτεύξεις. Μαζί 57
Rainer Maria Rilke μιε σας πίστεψα χι εγώ, περισσότερο απ' όσο μπορώ να εκφράσω, ότι αυτή η υπόθεση άξιζε τον κόπο, αυτός ο ευσυνείδητος αγώνας για την κατάκτηση της γης..., κι αν πρέπει μάλιστα να είμαι ακριβής, διαπιστώνω τότε πως δεν έχω ακόμη εγκαταλείψει την πεποίθηση αυτή. Δεν είναι
δυνατή
μια
στιγμή
περισυλλογής-;
Γράφετε για σχέδια που ανατρέπονται βιαστικά; Μήπως έχουν σχεδιαστεί υπερβολικά πολλά από δαύτα, μήπως άραγε υπάρχει ακόμη κάποιο που θα μπορούσε να ληφθεί υπόψιν, κάποιο προσιτότερο από τη μακρινή αυτή φυγή; Η ψυχική διάθεση στην οποία βρίσκεστε καθώς μου μιλάτε, δεν είναι κατάλληλη για τη λήψη μεγάλων αποφάσεων. Θα σας συμβούλευα να κάνετε το παν, ώστε να μην πάρετε ακόμη καμιάν απόφαση. Έστω κι αν χρειάζετε όλα ν' αρχίσουν από την αρχή, σα να μην είχε κατορθωθεί το παραμικρό, θα έπρεπε να παρεμβληθούν οπωσδήποτε διακοπές, μια ανάσα, μια ελάχιστη έστω ανεμελιά ανάμεσα στις δυσχέρειες. Κι όσο για το νέο ξεκίνημα σε καινούρια χώματα: ττρεπει στ' αλήθεια να πραγματοποιηθεί στο νέο 58
Επιστολές σε μία νέα γυναίκα τμήμα της υδρογείου, δεν υπάρχει στη Γερμανία σπίθαμή καλλιεργήσιμης γης όπου θα μπορούσατε να συνεχίσετε;! Αλλά βέβαια πόσο αργόσχολα θα ηχούν τέτοια ερωτήματα, διατυπωμένα από δω που βρίσκομαι, τη στιγμή μάλιστα που διαβεβαιώνετε ότι έτσι έχουν τα πράγματα. Μόνο που, αφού μολαταύτα χρησιμοποιήσατε τη λέξη «άρον-άρον», πώς θα ήταν δυνατόν ο φίλος να μη σας υπενθυμίσει ότι σε μια τέτοια καμπή της ζωής η υπερβολική βιασύνη βλάπτει. Και πώς θα μπορούσε να μη σας νιώσει στην ψυχή του, όταν λέτε ότι αξιώνετε τώρα «γαλήνη και εμπιστοσύνη»... Φαίνεται πως υπάρχουν χώρες όπου τέτοιες επιρροές δεν είναι πλέον δυνατόν να αφεθούν ελεύθερες, καθώς ασκούνται πιέσεις από παντού. Ξανά και ξανά ο καθένας από μας αναγκάζεται να διαπιστώσει για τον εαυτό του τη μη επέλευση αυτού που θα επέρχονταν «κατά τη φυσική πορεία των πραγμάτων» σ' έναν κόσμο λιγότερο διαταραγμένο, επιφέροντας την ισορροπία της όποιας εσωτερικής κατάστασης-, λείπει η φυσική επέλευση, εκείνο δηλαδή μέσω του οποίου μας παρέχονταν 59
Rainer Maria Rilke άλλοτε ανταπόδοση άπαξ και ολοκληρώναμε μιία δραστηρίότητα, λείπει το «παιχνίδι», το θαυμαστά αθώο παιχνίδι των περιστάσεων, που υπέβαλλε δυνατότητες, τροπές, προορισμούς, όταν εμείς τα συναντούσαμε ως αυτονόητα..., η γαλήνια απάντηση που ερχόταν άλλοτε από τη μοίρα, ευθύς μόλις ένα ερώτημα -συχνά το αγνοούσαμε σχεδόν- ξυπνούσε μέσα μας. Αυτή την εποχή βλέπω μερικούς ανθρώπους που βρίσκονται σε δυσμενή θέση, επειδή δεν τους αποδόθηκε η φυσική αμοιβή τους. Μόνον όσοι από απληστία ή απελπισία δε βρίσκουν ησυχία, αυτοί μονάχα δεν εκπλήσσονται, αφού εξακολουθούν να βαδίζουν σπρώχνοντας τους άλλους όπως και πριν. Είμαι απολύτως μαζί σας τούτη τη στιγμή, πασχίζω να καταλάβω τί περνάτε, δε δυσκολεύομαι να νιώσω την καρδιά σας. Αλλά δεν ξέρω τί να κάνω! Καταλαβαίνω ότι αδικείσθε, ωστόσο από τον πόλεμο και δώθε η αδικία εισδύει παντού με χαρακτηριστικό τρόπο, και μονάχα στο τελευταίο εσωτερικό του απόθεμα μπορεί κανείς να βρει καταφύγιο. Και, βέβαια, εκεί είναι που εσείς, με την εργασία των χρόνων 60
Επιστολές σε μία νέα γυναίκα που προηγήθηκαν, γίνατε mo δυνατή, λιγότερο ευπρόσβλητη, πιο σίγουρη. Ας μη σας πλανά το γεγονός ότι αυτό επί του παρόντος δε μπορείτε να το αποδείξετε άμεσα στον εαυτό σας. Η κόπωση, η απογοήτευση, η διαρκής αναστάτωση σας στερούν τη δυνατότητα να ορίζετε τον εαυτό σας, χι έτσι σας φαίνεται ότι απομακρύνεστε από κάθε τι οικείο. Σκεφτείτε ότι κάθε τόσο κάτι με εμπόδιζε να σας στείλω τα Ελεγεία..., υπέθετα ότι περισπάσθε κι ότι δεν ήταν ο καιρός να σας προτείνω ένα μακρύ
και
συχνά
δύσκολο
ανάγνωσμα.
Ταυτόχρονα ήμουν κι εγώ ο ίδιος εντελώς περιορισμένος, εξαιτίας μιας αδιαθεσίας που δεν έπαψε να επανέρχεται και έγινε πρόσφατα τόσο ενοχλητική, ώστε να θέσω τον εαυτό μου (όπίος είχα ήδη κάνει το καλοκαίρι) υπό ιατρική παρακολούθηση, από την οποία ελευθερώθηκα ξανά μόλις πριν μια εβδομάδα. Εδώ και εικοσιτρία χρόνια, σε τόσες και τόσες χώρες και καταστάσεις τα κατάφερνα πάντα μονάχος μου με τις δυσλειτουργίες του σώματος κι ο δεσμός μου μ' αυτό είναι στο σύνολό του τόσο ακριβής, ώστε ο 61
Rainer Maria Rilke γιατρός [χοίάζει τώρα σα σφήνα που θα έπρεπε να χωθεί στην οικεία άρθρωση της ενότητας μιας. Ενας βοηθητικός παρείσακτος! Τουλάχιστον σ' αυτό υπήρξα εύστοχος, αφού βρήκα αρωγό στον οποίο γρήγορα μπόρεσα να μιλήσω όπως σ' ένα φίλο. Συμφωνήσαμε να αποκλείσουμε κατά το δυνατόν όλα τα φάρμακα και να υποβοηθήσουμε ελαφρά μονάχα τη φύση, αφού αυτή επί δεκαετίες φάνηκε ευμενής απέναντί μου σ' εκείνες τις ταλαντεύσεις μέσω των οποίων προσπαθεί προφανώς να προχωρήσει σε μια νέα ισορροπία. Ποτέ δε χάραξα σαφή όρια ανάμεσα στο κορμί και το πνεύμα και την ψυχή: το ένα υπηρετούσε και επηρέαζε το άλλο κι όλα τους ήσαν για μένα θαυμάσια και απολαυστικά... Ωστε τίποτε δε θα μου ήταν περισσότερο καινοφανές και ξένο από το να αντιπαραθέσω σ' ένα σώμα που υποχωρεί και ασθενεί μια πνευματική αρχή, υπερκείμενη. Η έλλειψη διάθεσης και ικανότητας για μια τέτοια αντιμετώπιση έχει ως αποτέλεσμα να εκπλήσσομαι από τις σωματικές βλάβες περισσότερο απ' ό,τι κάποιος άλλος: Αφού όλα όσα πέτυχα, η κάθε γνώση 62
Επιστολές σε μία νέα γυναίκα που απέκτησα, προέκυψαν από μια κοινή ευφορία όλων των στοιχείων μου, από την αρμονία ανάμιεσά τους. Αρκεί. Δε μ' ευχαριστεί να μιλώ για όλα αυτά και με δυσκολία θα ανεχόμουν να έχω κάποιον να με τριγυρίζει όσο είμαι άρρωστος. Ολες μου οι κινήσεις καθορίζονται σε μια τέτοια πέρίσταση από μιαν εντελώς ζοχοδη επιθυμία να συρθώ σε μια κρυψώνα. Σήμερα, εδώ, αφέθηκα ωστόσο (κατ' εξαίρεση) σε τόσο λεπτομερείς αναφορές, γιατί οποιαδήποτε συντομότερη, υπαινικτική μονάχα είδηση, θα κατέστρεφε
το
αίσθημα ότι βρίσκομαι κοντά σας, το οποίο τόσο πολύ θέλησα να σας μεταδώσω μέσα από τις σελίδες αυτές. Μακάρι να καταγράψετε για χάρη μου όλες τις σκέψεις, τις ευχές και τους φόβους που θα συνωστιστούν μέσα σας τις ημέρες που θα ακολουθήσουν. Οχι πο>ς θα μπορούσα να υποσχεθώ ότι θα απαντώ πάντοτε. (Μπορείτε να φανταστείτε πόσες παραλείψεις στην εργασία και την αλληλογραφία μου έχουν σωρευθεί όσον καιρό ήμουν απών ή αδύναμος να λειτουργήσω.) Θα 63
Rainer Maria Rilke ήμουν όμως ενήμερος* xt όσο καλύτερη η ενημέρωσή μου, τόσο ουσιωδέστερος και εσωτερικότερος θα ζίΊαι ο λόγος μου, κάθε φορά που θα ξαναφτάνει σ' εσάς από καιρού εις καφόν. Ράινερ Μαρία Ρίλκε
64
Πύργος του Μυζότ στο Σίέρ (BaXacaca), Ελβετία, 11 Φεβρουαρίου 1924 Nat, xt εμιενα μι' εξέπληξε αρκετά το νέο αυτό γράμμα σας, που κατέφθασε μιετά το τελευταίο, και μοιάζει σα να συλλαμβάνει μ' ένα σωρό μικρούς χαρούμενους καθρέφτες τα φώτα που στο μεταξύ έχουν ανάψει! Μου φάνηκε πως τους έγινε πολύ καλή υποδοχή στο νέο στερέωμα, ώστε δε σκέφτομαι να βάλω έγνοια για την πορεία και την άνοδό τους ψηλότερα, προς την καθαρότητα. Κάθε μέρα ωστόσο σκέφτομαι με το παραπάνω εσάς, ότι παραμένετε στ' αλήθεια υπό την επιρροή τους, ικανή ν' ακολουθήσετε μ' ακρίβεια το νεύμα του καινούριου ουρανού-. Και, γενικότερα, δε νομίζετε πως είστε εξαιρετικά ευέλικτη έτσι καθώς αισθάνεστε τόσο μεταβλητή, έτοιμη να πάρετε τη μορφή ενός πεπροι)μένου, να 65
Rainer Maria Rilke εισρεύσετε στο καλούπι ενός διαμορφωμένου μέλλοντος, που ανοίχτηκε διχο^ς να το περιμένει κανείς; Πίσω από τις ακραίες δυνατότητες αυτής της υπακοής δε νιώθετε ολοένα και περισσότερο τη σταθερά της εγκάρδιας, συνεσταλμένης και ταυτόχρονα τολμηρής υποταγής; Και τί άλλο είναι η ζωή, αν όχι αυτό το τόλμημα να γεμίσει κανείς ένα καλούπι, που κάποια μιέρα θα διαρραγεί από τους καινούριους ώμους, έτσι ώστε, ελεύθερος μέσα στη νέα μεταμόρφωση, να οικειωθεί μ' όλα τα πλάσματα που έλκονται μαγεμένα προς το ίδιο βασίλειο; Έτσι καθώς στέκατε τώρα δα, έχοντας πίσω σας τόσες λιτές και έγκυρες επιτεύξεις, ταπεινή κι ωστόσο ταυτόχρονα με μια ξεκάθαρη προσδοκία να αναγνωριστείτε με κάποιον τρόπο, τίποτε ψεύτικο δε στάθηκε ικανό, νομίζω, να σας μιλήσει ή να σας αγγίξει...Η φωνή που κάλεσε αξίζει σίγουρα εμπιστοσύνη, αξίζει να την αφουγκραστείτε στο έπακρο, αξίζει τη χαρά. Ρώνερ Μαρία Ρίλκε
66
ΕΠΙΜΕΤΡΟ
67
Επιλεγόμενα της
μεταφράστριας
Ot εννέα επιστολές του Ράινερ Μαρία Ρίλκε (Rainer Maria Rilke) (1875-1926) προς τη ACQx Χάιζε (Lisa Heise), που δημοσιεύτηκαν για πρώτη φορά στη Γερμανία το 1930 με τον τίτλο Επιστολές σε μία νέα γυναίκα, εκτείνονται χρονικά από τον Αύγουστο του 1919 μέχρι το Φεβρουάριο του 1924. Πρόκειται για περίοδο εξαιρετικά σημαντική για τη ζωή του ποιητή: στο διάστημα αυτό θα εγκαταλείψει οριστικά τη Γερμανία (1919), στην οποία δε θα επανέλθει ποτέ πια*, αφού αυτή τον έχει απογοητεύσει
Βλ. Schnack, Ingeboiig, Rainer Mana Rilke, Chronik seines Lebens und seines Werkes, πρώτος τόμος: 1875-1920, εκδ. Insel, Φρανκφούρτη 1990, σ. 643.
69
βαθιά*, θα εγκατασταθεί στην Ελβετία (1919) και μάλιστα (από τον Ιούλιο του 1921) «εις τον εν μικρω χωρίω παρά τήν πόλιν Σιέρ της Βαλαισίας... μοναχικόν πύργον του Μυζό**, που θ' αποτελέσει την κυρία κατοικία του μέχρι το θάνατο του στις 29 Δεκεμβρίου του 1926***. Εκεί θα ολοκληρώσει, μέσα σε έξαρση λίγων μόλις ημερών (1922), το πιο ώριμο κομμάτι της ποιητικής δημιουργίας του, τα Ελεγεία του Ντουίνο (η συγγραφή τους είχε ξεκινήσει στον
Σε επιστολή της περιόδου αυτής αναφέρει χαρακτηριστικά «je ne sais que faire de ma liberté après cinq ans de prison allemand...», όπ.π. σ. 645. Βλ. και παρατήρηση της σελ. 125 με τεκμηρίωση την αναφορά στη σχετική επιστολή προς τη Λίζα Χάιζε. Βλ. Εγκυκλοπαιδικών Λεξικόν Ελευθερουδάκη. Βλ. χρονολόγιο στη συνοπτική και περιεκτική βιογραφία του Ρίλκε, Stefan Schank, Rainer Mana Rilke, dtv portrait, Μόναχο, Ιούλιος 1998, σ. 153.
70
πύργο του Ντουίνο* το 1912), xat τα Σονέτα στον Ορφέα. Λίγο αργότερα (1923) η υγεία του θα κλονιστεί από ανίατη ασθένεια. Μετά από αλλεπάλληλες επισκέψεις γ&α νοσηλεία στο σανατόριο Βαλμόν θα αφήσει εκεί την τελευταία του πνοή (1926). • Η Λίζα Χάιζε είναι μια νεαρή κηπουρός, που εργάζεται στη Βαϊμάρη, όπου ζει με τον μικρό γιο της. Τον Ιούλιο του 1919 θα γράψει για πρώτη φορά στον Ρίλκε για να τον ευχαριστήσει: η ανάγνωση του έργου του BtêXio των Είχόνων της πρόσφερε σημαντική παρηγοριά ενώ διερχόταν μια περίοδο σοβαρής κρίσης**. Ο
*
Η έπαυλις του Ντουίνο βρισκόταν σ' ένα βραχώδες ακρωτήριο στις ακτές της Αδριατικής και ανήκε στην πριγκήπισα Marie von Thum und Taxis, με την οποία ο Ρίλκε συνδεόταν με δεσμούς σταθερής φιλίας. Κατά την παραμονή του εκεί το χειμώνα 1911/12 ο Ρίλκε έγραψε το πρώτο και τμήματα των υπόλοιπων Ελεγείων, που δεν ολοκληρώθηκαν παρά δέκα χρόνια αργότερα.
**
Βλ. Schank, όπ.π., σ. 651.
71
Ρίλκε θα της απαντήσει στις 2 Αυγούστου και θα προκύψουν έτσι οι εννέα Επιστολές σε μία νέα yuvacxcâ. Πα την κατανόηση των Επιστολών είναι χρήσιμο ο αναγνώστης να έχει υπόψιν του δυο στοιχεία: το ένα είναι η θέση και η λειτουργία της επιστολογραφίας στο έργο και στη δημιουργική εργασία του Ρίλκε, το άλλο ο σχεδόν αφελής και αυθόρμητος τρόπος μιε τον οποίο ο Ρίλκε συνδεόταν με τους ανθρώπους, ιδιαίτερα με τις γυναίκες. Οτι ο Ρίλκε θεωρούσε την αλληλογραφία του τμήμα του έργου του το είχε αποφασίσει και δηλώσει γραπτά ο ίδιος στη διαθήκη που συνέταξε το 1925**. Μεταχειριζόταν συνειδητά
*
**
Για την παρούσα μετάφραση χρησιμοποιήθηκε η έκδοση των Επιστολών από τον οίκο Insel, Βισμπάντεν 1949 (25η έκδοση, Φρανκφούρτη, 1995). Βλ. το πλήρες κείμενο της διαθήκης του Ρίλκε στη δίτομη έκδοση των Επιστολών του προς τη Nanny Wimderly-Volkart στο Rilke: Briefe an Nanny Wunderly-Volkart, εκδ. Insel, Φρανκφούρτη 1977, σ. 1192-1193.
72
την επιστολογραφία για να εισχίορήσει σιγά-σιγά στην ατμόσφαιρα της καθαυτό δημιουργικής δουλειάς, να συμπυκνώσει σταδιακά, μέσα από τη συγγραφή επιστολών, τη σκέψη και τη γραφή του, ώσπου να κλειστεί οριστικά στον εαυτό του και να συγγράψει το κυρίους έργο. Ο ίδιος, και μάλιστα σε χρονική στιγμή που περιλαμβάνεται στην περίοδο όπου ξετυλίγονται οι Επίστολες, εξηγεί με χαρακτηριστικό τρόπο τη λειτουργία της επιστολογραφίας στη ζωή και την εργασία του. Θεωρεί τη συγγραφή επιστολών «τακτοποίηση... ένα είδος μετάβασης από το προφορικό και το κοινοποιήσιμο στο γραπτό, αυτό που δεν απευθύνεται πλέον σε κάποιο συγκεκριμένο αποδέκτη...»*. Αλλου τη χαρακτηρίζει «ανάβαση
Βλ. σχετικό απόσπασμα επιστολής του στη βιογραφία του Ρίλκε από τον Donald Α. Prater στο Donald Α. Prater, Ein klingendes Glas. Das Leben Rainer Mana Rilkes. Eine Biographie (γερμανική μετάφραση του αγγλικού πρίοτοτύπου), σε μετάφραση Fred Wagner, εκδ. Rowohlt Tkschenbuch Verlag, Reinbeck bei Hamburg, Σεπτέμβριος 1989, σ. 538.
73
στην περίσυλλογή»* xt αλλού κάνει λόγο για «επιστολο-μηχανή που βγάζει καπνούς» παράγοντας επιστολές με το «μέτρο-χιλιόμετρο», καθώς μόνον πίσω από αυτές «κείται η κοιλάδα της αληθινής μοναξιάς»**, απαραίτητη προϋπόθεση για την ποιητική του δημιουργία. Το άλλο στοιχείο είναι, όπως προαναφέραμε, η ' ευκολία με την οποία ο υπερευαίσθητος Ρίλκε αφηνόταν στην περιπέτεια των συναναστροφών, διχαζόμενος έτσι ανάμεσα στην έντονη ανάγκη του για επικοινωνία και στην ανάγκη του για απόλυτη μοναξιά, ώστε να μπορέσει να εργαστεί απερίσπαστος. Οδηγείται σε σχέσεις επιπόλαιες ή σε περιπέτειες που τον ξοδεύουν, στερώντας του τη μοναξιά και την πολύτιμη συγκέντρωση, ακόμη κι όταν όλες οι άλλες συνθήκες είναι ιδανικές. Έτσι σπαταλήθηκε, κατά κάποιον τρόπο, η περίοδος κατά την οποία του είχε παραχωρηθεί η έπαυλις του Μπεργκ, όπου οι συνθήκες ήσαν κατά τα άλλα ιδανικές για να αφοσιωθεί στο
* **
Οπ.π., σ. 567. Οπ.π., σ. 570.
74
έργο του. Έτσί αιτίολογούνταί κατά μία άλλη έννοια και τα «χιλιόμετρα» των επιστολών, αφού μπορεί μέσα απ' αυτές να συγκεντρωνόταν, αλλά ταυτόχρονα οι (8ιες κατανάλωναν αδηφάγα τον κατεξοχήν δημιουργικό του χρόνο. Το επιχείρημα με το οποίο ο γερμανός εκδότης υποστηρίζει την ξεχωριστή έκδοση των Επιστολών σε μία νέα γυναίκα, από το σύνολο της πλουσιότατης επιστολογραφίας του Ρίλκε, αφορά τον «τρόπο με τον οποίο προέκυψε αυτή η ανταλλαγή επιστολών»*. Η Λίζα Χάιζε βρίσκεται σε άσχημη ψυχική κατάσταση, η ζωή της περνά μια δύσκολη κρίση. Στρέφεται τότε στον ποιητή που από τα γραπτά του συνάγει ότι έχει βιώσει κι αυτός παρόμοιες καταστάσεις και μπορεί να τη βοηθήσει. Ετσι ξεκινά η επαφή τους δι' αλληλογραφίας, στο πλαίσιο της οποίας ο Ρίλκε δείχνει τη διάθεσή του να «ακούσει» και την ικανότητά του
*
Βλ. σημείωμα του Carl Sieber στην έκδοση στην οποία στηρίχθηκε η παρούσα μετάφραση, Rainer Maria Rilke, Briefe an eine junge Frau, Insel-Bücherei Nr. 409, σ. 49.
75
να βοηθήσει. Πέρα όμως από την καθαρά ανθρώπινη πλευρά των Επιστολών σε μία νέα γυναίκα, τα εννέα αυτά κειμιενα του Ριλκε παρουσιάζουν και για μια σειρά από άλλους λόγους ξεχωριστό ενδιαφέρον για τον αναγνώστη, ιδιαίτερα για όποιον ενδιαφέρεται να γνωρίσει καλύτερα το έργο και την προσωπικότητα του δημιουργού των Ελεγείων του Ντουίνο. Ας ξεκινήσουμε απ' αυτά τα τελευταία, την κορωνίδα της δημιουργίας του Ρίλκε: μέσα από τις σελίδες των Επιστολών μπορούμε να παρακολουθήσουμε την εναγώνια αναζήτηση του τόπου και των συνθηκών εκείνων που θα επιτρέψουν την ολοκλήρωσή τους. Ο Ρίλκε υποφέρει από την κλασική «αρρώστια» των ποιητών: χρειάζεται την ανθρώπινη αγάπη, την έξυπνη συναναστροφή, την περιπέτεια των σχέσεων, ενώ ταυτόχρονα αισθάνεται έγκλειστος στον κόσμο που τον περιβάλλει και διψά για την απόλυτη μοναξιά και την ελευθερία ως ιδανική συνθήκη της δημιουργίας. Τα χρόνια των Επιστολών είναι τα χρόνια της περιπλάνησης του Ρίλκε στην Ελβετία. Στην τρίτη κατά 76
σειρά επιστολή (Λοκάρνο, 19 Ιανουαρίου 1920) παραπονείται για τα «απίστευτα καταλύματα» στα οποία τον έχει ρίξει ο πόλεμος και για τις διαρκείς εναλλαγές διαμονής σε ξενοδοχεία που «δεν προσφέρουν ποτέ ένα σωστό μέρος για γράψιμο», ουτε καν «τα λεγόμενα καλύτερα» ανάμεσά τους. Ενα χρόνο αργότερα (τέταρτη επιστολή, Μπεργκ, 7 Μαρτίου 1921) τον βλέπουμε να αποτραβιέται γεμάτος δημιουργική ελπίδα στο αρχοντικό Μπεργκ, το οποίο προς μεγάλη του απογοήτευση θα αναγκαστεί να εγκαταλείψει λίγους μήνες αργότερα (πέμπτη επιστολή, Μυζότ, 27 Δεκεμβρίου 1921), για να καταλήξει στο Μυζότ, όπου θα βρει τη γαλήνη που ζητά για να ολοκληρώσει «τις πιο αγαττημένες» από τις εργασίες του, που «άρχισαν σε εξαίσια μοναξιά το 1912 και διακόπηκαν σχεδόν εντελώς από το 1914». Οπως επισημαίνει ένας από τους βιογράφους του «όταν ο Ρίλκε μπορούσε να εργαστεί καλά σ' ένα μέρος, δεν ένιωθε μεγάλη ανάγκη να ταξιδεύει»*. Stefan Schank, όπ.π., σ. 104. 77
Πα ν' απαντήσει στις αγωνίες της συνομίλήτρίάς του ο Ρίλκε ενεργεί ως ποθητής μιε καθολικό τρόπο. Οπως άαφαίνεταί ήδη από την πρώτη επιστολή, στην πραγματικότητα δεν κάνει τίποτε άλλο από το να προεκτείνει τις αρχές της καλλιτεχνικής και ποιητικής δημιουργίας -πάνω στις οποίες δεν παύει άλλωστε στιγμή να διαλογίζεται υφαίνοντας το ποιητικό του έργο- σ' αυτό που συνηθίζουμε να αποκαλούμε «πραγματικότητα», «καθημερινότητα», «αληθινή ζωή». Ετσι διαγράφονται απολαυστικά στις Επίστολές^ οι αλυσίδες μοτίβων και οι θεμελιώδεις μεταξύ τους συζεύξεις που χαρακτηρίζουν τη ριλκεϊκή δημιουργία χωρίς ν' αποκρύβονται οι εντάσεις ανάμεσά τους: φύση-καλλιτεχνικό δημιούργημαδημιουργός-αποδέκτης, άντρας-δημιουργός-γυναίκα-φύση-έρωτας-παιδί-καλλιτεχνικό έργο (ποίημα), φυτικός κόσμος-κηπουρική-κόσμος των καλλιτεχνικών έργων-δημιουργία, μοναξιά-συναναστροφή-δημιουργικότητα, ανοιχτό (μεσογειακό) τοπίο-ανοιχτός κόσμος-ανοιχτή σκέψη-δημιουργία, αγάπη-θάνατος. Οπως στις ωριμότερες στιγμές του έργου του έτσι και εδώ ο Ρίλκε αναμετράται 78
υπομονετικά με τις πεζές, απογοητευτικές, ακόμη και ζοφερές πλευρές ττ^ς πραγματικότητας, υπερασπίζοντας με θρησκευτικό σχεδόν τρόπο, από τον οποίο δε λείπει και κάποια (αυτο-) ειρωνεία*, τη δικαίωση της ύπαρξης. Η ιδιότυτιη θρησκευτικότητα του Ρίλκε ανιχνεύεται, νομίζω, με πολύ καθαρό τρόπο ήδη στην πρώτη επιστολή. Το χωρίο αυτό μπορεί να βοηθήσει στην άρση ποικίλων παρεξηγήσεων, που βαραίνουν τη συζήτηση γύρω από τον ποιητή και το έργο του, αφού πολλοί απορρίπτουν εύκολα τον Ρίλκε ως θρησκευόμενο, μυστικιστή, μεταφυσικό. Στην πρώτη επιστολή του προς τη Λίζα Χάιζε ο Ρίλκε περιγράφει την «ανεξάντλητη» παρηγορητική επίδραση που το έργο τέχνης παρέχει στον άνθρωπο, ιδιαίτερα στον μοναχικό άνθρωπο, με τη βοήθεια διαφόρων ψευδαισθήσεων που είναι σε θέση να του προκαλέσει" σπεύδει δε με πικρή αυτοειρωνεία, αφού ο ίδιος είναι και καλλιτέχνης και μοναχικός και άνθρωπος με έντονο θρησκευτικό συναίσθημα.
Βλ. π.χ. την αναφορά στις «ιερατικές απάτες> στην πρώτη Επιστολή.
79
να παραλληλίσει τη λειτουργία αυτή του καλλιτεχνικού έργου «[χε όλες εκείνες τις ιερατικές απάτες μέσω των οποίων αποκαλύπτεται το θείον από καταβολής κόσμου». Θα μπορούσε εδώ να θυμηθεί κανείς τον Νίτσε (Nietzsche) και να σκεφτεί ότι α^ς μετα-νιτσεικός και άνθρωπος του Μεσοπολέμου ο Ρίλκε έχει βέβαια ήδη επίγνοοση της «ιερατικής απάτης», δεν αρνείται ωστόσο την ανάγκη της θρησκευτικής παρηγοριάς, όπως δε μπορεί, ως καλλιτέχνης, να αρνηθεί την παρήγορη ψευδαίσθηση, που το θείο και το καλλιτεχνικό είναι σε θέση να προσφέρουν... Εάν στους μοντέρνους καιρούς ο ποιητής είναι ένα είδος φρουρού των εσχατιών της ανθρώπινης ύπαρξης, τότε σίγουρα ο Ρίλκε υττήρξε μια πολύ συνειδητή περίπτωση τέτοιου ποιητή, ολοκληρωτικά δηλαδή αφιερωμένου στην υπό αυτή την έννοια δημιουργία. Ενώ, ωστόσο, ο Ρίλκε είναι «καθαρός» ή «καθολικός» ποιητής, αδυνατεί δηλαδή να ζήσει σε άλλη πραγματικότητα έξω από την ποιητική και να δει την πραγματικότητα με τρόπον άλλο έξω από την παηση, αυτό καθόλου δεν τον εμποδίζει να προβάλλει στη ζωή 80
των άλλων, των ανθρώπων του «καθημερινού μόχθου», τη γνώση και την εμπεφία που αποκομίζει ζώντας έτσι. Αυτό προκύπτει από τον τρόπο που βρίσκει να επικοινωνήσει ζεστά και άμεσα με τη Λίζα Χάιζε, να κουβεντιάσει μαζί της για την κηπουρική, τις σχέσεις των δύο φύλων και την ανατροφή του γιού της, διαγράφοντας με μια καθαρότητα που θα άγγιζε τα όρια της αφέλειας, εάν δεν ήταν προϊόν μεστής και ζωντανής σκέψης, τις παράλληλες ευθείες ανάμεσα στη ζωή, την ποίηση, την καλλιτεχνική δημιουργία. Αυτό (σως είναι που εντυπωσιάζει τον συ-γγραφέα του σημειώματος της γερμανικής έκδοσης. Το ύφος της πρόζας των Επιστολών, η γλώσσα που χρησιμοποιείται σ' αυτές, δεν προδίδουν το ποιητικό του έργο αλλά μάλλον αποτελούν προέκτασή του -κάτι που δυστυχώς δύσκολα διασώζεται στη μετάφραση. Μπορούμε έτσι να πούμε, παραφράζοντας άλλον σχολιαστή, ότι ο Ρίλκε παρέμεινε ποιητής και ως επιστολογράφος*. Το
Βλ. την παρατήρηση των Manfred Engel/Dieter Lamping στο εισαγωγικό σημείωμα του Lam-
81
γεγονός ότι η συνομιλήτρια του είναι άνθρωπος της χειρωνακτικής εργασίας και δεν ανήκει κατά τεκμήριο στους εν στενή έννοια ανθρώπους των γραμμάτων και της τέχνης, δεν τον οδηγεί σε κανενός είδους έκπτωση στην πυκνότητα και τον αφηρημένο χαρακτήρα του λόγου του, απόδειξη του βαθιά αντισυμβατικού και ουσιαστικά ελεύθερου πνεύματος που έφερε ο ποιητής. Στη γραφή του αναγνωρίζουμε τη σκοπούμενη γλυπτική των εννοιών, που μοιάζει να ριζώνει εξίσου στον Χέλντερλιν (Hölderlin) και στον Ροντέν (Rodin) και που αργότερα την έφτασε στα όριά της ο Τσέλαν (Celan)* στον Ρίλκε της έκτης επιστολής, που περιγράφει το χειμώνα που πέρασε σαν ένα «συμπαγή όγκο καθαρού μέλλοντος, που... έλιωσε και κύλησε στην άνοιξη με κυματισμούς και κελαρύσματα», στον Ρίλκε της ένατης επι-
ping/Engel (επιμ.εκδ.), Rilke und die Weltliteratur, εκδ. Artemis & Winkler, Düsseldorf; Zürich, 1999, σ. 9: «Rilke blieb auch als Leser ein Dichter» (και ως αναγνώστης ο Ρίλκε παρέμενε ποιητής).
82
στολής όπου γίνεται λόγος για το «καλούπι ενός διαμιορφωμ£νου μιέλλοντος»... που «κάποια μ£ρα θα διαρραγεί απ' τους καινούριους ώμους», εύκολα αναγνωρίζει κανείς τον Ρίλκε των Νέων Παημάτων, του Ρεκ&εμ και των Ελεγείων και των Σονέτων, Κι είναι πολλά ακόμη τα σημεία μέσα στις Επίστολές, όπου κι ο βιαστικός ακόμη αναγνώστης θ' αναγνωρίσει τις εμμονές, τα μοτίβα, τα βασικά σχήματα της ποίησης του Ρίλκε. Για τον Ρίλκε ο «χαμένος ανοιχτός κόσμος» (βλ. πέμπτη επιστολή) ταυτίζεται με το ανοιχτό τοπίο και, ίσως, την ανοιχτή ζωή της Μεσογείου, όπως τη γνώρισε στα ταξίδια του και γοητεύτηκε από αυτήν. Είναι άραγε ο «ανοιχτός» αυτός κόσμος, που αποζητά ως προϋπόθεση της δημιουργίας του και τον βρίσκει εντέλει στο τοπίο της ελβετικής Βαλαισίας, μια έννοια με περισσότερες προεκτάσεις, κοινωνικές και πολιτικές; Είναι ίσως το αντίθετο και το αντίδοτο στη Γερμανία και τη δική της κοινωνία, με την οποία ο Ρίλκε έρχεται την εποχή των Επίστολών σε οριστική ρήξη; Είναι ο υπερεθνικός, ο κατεξοχήν «ευρω83
παίος άνθρωπος»*, που υπήρξε ο Ριλκε για τον Παύλο Βαλερύ (Paul Valéry), αυτός που μιλά με τόση απογοήτευση και συγκλονίστίχά προφητική διορατικότητα για τη Γερμανία του Μεσοπολέμου και τα δεινά που εγκυμονούσε για τον εαυτό της και τον κόσμο (βλ. έβδομη επιστολή); Νομίζω πως δικαιούται κανείς να ισχυριστεί κάτι τέτοιο, καθώς ο Ρίλκε ανάγει σε θεμέλιο της κριτικής του προς την «επιφανειακή, βιαστική, φιλύποπτη και διψασμένη για κέρδος» Γερμανία την «πολλαπλότητα και ...[την] ευρύτατη αγωγή των οικογενειακών καταβολών» του, δηλαδή ακριβώς το πολυ- και υπερ-εθνικό στοιχείο της κουλτούρας του, που επίσης θαύμαζε ο Βαλερύ**. Είναι δε εντυπωσιακό που ο Ρίλκε επιρρίπτει στη Γερμανία απώ*
Βλ. παράθεμα από τις σκέψεις του Βαλερύ για τον Ριλκε στο Lamping/Engel, όπ.π., σ. 7. Κατά τον Βαλερύ «Δεν υπάρχει τίποτε πολυτιμότερο από τους εκπροσώπους του σπάνιου αυτού είδους, στους οποίους δικαιούται να διακρίνει κανείς τους αντιπροσώπους μιας μελλοντικής εποχής».
**
Οπ.π., σ. 7.
84
λεία της αρετής του μ-έτρου, ένα νήμα που αρκετές δεκαετίες αργότερα θα ξαναπ^άσεί με σκωπτικό υφος ένας άλλος γερμανόφωνος στοχαστής και ποιητής, αποδίδοντας ακριβώς στην εντατική εφαρμογή της αρετής του μέτρου τη μεταπολεμική άνθηση της γερμανικής κοινωνίας και επιρρίπτοντας κι αυτός σε κάποιο είδος συλλογικής απώλειας του μέτρου πολλά από τα δεινά του παρελθόντος*. Φαίνεται λοιπόν και από τις Επιστολές oiXkà και από άλλες γραπτές εκμυστηρεύσεις του** ότι ο Ρίλκε ήταν ιδιαίτερα ευαίσθητος δέκτης και κριτής των πολιτικών και κοινωνικών εξελίξεων που συντελούνταν γυρω του και που εν μέρει τον συμπαρέσυ-
*
Βλ. το σχετικό δοκίμιο του Η.Μ. Enzensbeiger Μετριότητα και Παροξυσμός στον ομότιτλο τόμο (Mittelmaß und Wahn, εκί. Suhrkamp, Φρανκφουρτη/Μάιν, 4η έκδοση, 1989, σ. 250 κ.εξ., σε ελληνική μετάφραση των Θαν. Λάμπρου και Μ. Τοπάλη στη συλλογή δοκιμίων ΠολίΤίκή και Πολιτισμός, εκδ. Scripta, Αθήνα, 2000, σ. 59).
**
Βλ. ενδεικτικά Prater, όπ.π., σ. 497, 595.
85
ραν χι αυτόν στη δίνη τους, μολονότι επέλεξε να μιην εμπλακεί με άμεσο τρόπο στ^ς σφοδρές διαμάχες του καφου του*. Στις Επιστολές τα τεκταινόμενα της ταραγμένης μεσοπολεμικής περιόδου σχολιάζονται από την ευαίσθητη, διαισθητική πένα του Ρίλκε, κι αξίζει να δει κανείς πόσο κοντά στην πραγματικότητα και τις μελλοντικές εξελίξεις βρίσκεται η κατά τα άλλα αθώα και απόμακρη από τα κοινά φύση του: « Te συμβαίνει; Και τί είμαστε εμείζ μέσα σε τούτα τα συμβάντα; Είναι, επίσης Βλ. και μαρτυρία σχετική με ταλαιπωρίες που υπέστη ο Ρίλκε από το κύμα βίας που ξέσπασε στο Μόναχο κατά την περίοδο της «λευκής τρομοκρατίας» το Μάιο του 1919 σε Schnack, όπ.π., σ. 637. Στο ίδιο, σ. 638 και η πληροφορία ότι ο Ρίλκε παρενέβη με επιστολή του στις 19 Μαίου 1919 υπέρ του Oskar Maria Graf που θεωρούνταν ύποπτος για αριστερή επαναστατική δράση. Φαίνεται πως η κατάσταση αυτή συνέτεινε σε μεγάλο βαθμό στην απόφαση του να εγκαταλείψει τη Γερμανία αλλά και στην εσωτερική του αποστασιοποίηση από αυτήν, όπως την περιγράφει στις Επιστολές.
86
όπως καί στον καφό του πολέμου, μ^α ξένη δυστυχία στην οποία εμπλέκεται κανείς, οχληρή δίχως ωστόσο να μας αφορά» (έβδομη επιστολή). Kat παρακάτω κάνε& λόγο yta «αδικία [που] εισδύει παντού με χαρακτηριστικό τρόπο» (όγδοη επιστολή). Μεταδίνεται εκεί το βαρυ αίσθημα του εξατομικευμένου και ενημερωμένου πολίτη του Μεσοπολέμου, που νιώθει να βαραίνει πάνω του η κοινή μοίρα και τα συλλογικά δεινά, ακόμη και όταν δεν τον πλήττουν άμεσα και δραστικά, κάτι που εκφράζεται και στο έργο του κατά ένα τέταρτο του αιώνα νεότερου Γιώργου Σεφέρη. Πρόκειται για αίσθημα που στις μέρες μας έχει ήδη καταστεί άρρητο, καθώς κατακάθεται σα δηλητήριο στο καθημερινό υπόστρωμα του ύπνου μας, αυτό που τότε, άλλοτε, βρέθηκε στην προμετωπίδα της συνείδησης. Με τη σειρά του, το μισοβουλιαγμένο αυτό καράβι παρασύρει στη σιωπή μέρος της ποιητικής γραφής, που υπάρχει σήμερα όλο και περισσότερο μέσα από τις παύσεις του λόγου, τα κενά της σιωπής που ρυθμικά περικλείει με τον λόγο της η σύγχρονή μας ποίηση. 87
ο Rilke σε νεαρή ηλικία
\ο
ο πύργος του Duino (κοντά στην Τεργέστη, πριν καταστραφεί στο τέλος του πμοτου παγκοσμίου πολέμου). Ε8ώ έγραφε ο Rilke τα πρώτα σχεάιάσματα από τα Ελεγεία του Ντουίνο
93
Στον πύργο του Muzot το φθινόπωρο του 1923
95
Στον κήπο του Muzot
ο Rilke σε μία από τις τελευταίες του φωτογραφίες
99
Χ ρ ο ν ο λ ό γ ι ο τ η ς ζ ω ή ς και του έργου του Ρ ά ι ν ε ρ Μαρία Ρ ί λ κ ε (1875-1926)
1838 Γέννηση Ιωσήφ Ριλκε, πατέρα του ποιητή, στο Σβάμπιτς της Βοημίας. 1851 Γέννηση της Σοφί Εντς, μητέρας του ποιητή, στην Πράγα. 1873 Γάμος των γονέων. 1875 4 Δεκεμβρίου: γεννιέται στην Πράγα ο Ρενέ Κάρολος Γουλιέλμος Γιόχαν Ιωσήφ Μαρία Ρίλκε. 1878 21 Νοεμβρίου: γεννιέται στη Βρέμη η Κλάρα Βέστχοφ, μετέπειτα σύζυγος του ποιητή. 1882 Δημοτικό σχολείο στην Πράγα. Μετά το διαζύγιο των γονέων, το 1884, ο Ρίλκε. παραμιένει με τη μητέρα του. 1886 Την 1η Σεπτεμβρίου ο Ρίλκε εισάγεται στη στρατιωτική σχολή (κατώτερο τεχνικό 101
1890
1891
1892 1894
1895
γυμνάσιο) του Σανκτ Πέλτεν. Π(χύτα ποιήματα. Μετά την αποφοίτηση του μιεταττηδά στη στρατιωτική σχολή (ανώτερο τεχνικό γυμνάσιο) του Μέρις-Βάισκιρχεν. Ο ΡιΤ,κε εγκαταλείπει τη στρατιωτική σχολή λόγω ασθένειας. Ξεκινά έναν τριετή κύκλο σπουδών στην εμπορική ακαδημία του Λιντς, τον οποίο διακόπτει στα μέσα του επόμιενου έτους. Από το φθινόπωρο προετοιμάζεται κατ' ιδίαν για τις εισαγωγικές στο πανεπιστήμιο. Δημοσιεύεται η πρώτη αυτοτελής ποιητική συλλογή του Ρίλκε με τίτλο «Leben und Lieder». Επιτυχείς εισαγωγικές εξετάσεις στην Πράγα. Από το χειμερινό εξάμηνο σπουδές στο πανεπιστήμιο της Πράγας: Ιστορία της Τέχνης, Ιστορία της Αογοτεχνίας, Φιλοσοφία. Δημοσιεύεται η ποιητική συλλογή «Larenopfer».
1896 Από το θερινό εξάμηνο παρακολουθεί μαθήματα νομικής και διοικητικής επιστήμης. 102
Ανέβασμα του θεατρικού δράματος «Jetzt und in der Stunde unseres Absterbens». To φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς εγγράφεται για δύο εξάμηνα στο πανεπιστήμιο του Μονάχου για σπουδές Ιστορίας της Τέχνης, Αισθητικής, Δαρβίνειας Θεωρίας. 1897 Εναρξη της τετραετούς σχέσης του με τη Αου Αντρέας-Σαλομέ. Δημοσιεύεται το «TVaumgekrönt». Ανεβαίνει στην Πράγα το θεατρικό έργο «Im Frühfrost». 1898 Απρίλιος-Μάιος: Αρκο, Φλωρεντία, Βιαρέτζιο. 1899 Απρίλιος-Ιούνιος: πρώτο ταξίδι στη Ρωσία με τη Αου και το σύζυγό της. Πρώτο μέρος του «Βιβλίου των Ωρών». Το φθινόπωρο εμφανίζεται στην πρώτη του μορφή ο «Cornet». 1900 Μάιος-Αύγουστος: Δεύτερο ταξίδι στη Ρωσία με τη Αου. Αύγουστος-Οκτώβριος: Βορπσβέντε. Εναρξη των «Ημερολογίων του Βορπσβέντε». Πρώτο μέρος του «Βιβλίου των Ωρών». 1901 28 Απριλίου: Γάμος με την Κλάρα Βέστχοφ στη Βρέμη. 12 Δεκεμβρίου: Γέννηση της 103
κόρης του Ρουθ. Το Σεπτέμβριο ο Ριλκε γράφει το δεύτερο [χέρος του «Βιβλίου των Ωρών». 1902 Δημοσιεύεται το «Βιβλίο των Εικόνων». Το καλοκαίρι εγκαθίσταται στο Παρίσι. 1903 Ο Ρίλκε γράφει στο Βιαρετζιο το τρίτο μέρος του «Βιβλίου των Ωρών». Δημοσιεύονται οι μονογραφίες «Βορπσβέντε» και «Αύγουστος Ροντέν». 1904 Αρχίζει να εργάζεται στο πεζογράφημα «Οι σημειώσεις του Μάλτε Δάουριντς Μπρίγκε». Δημοσιεύεται η δεύτερη εκδοχή του «Cornet». 1905 Σεπτέμβριος-Οκτώβριος: μαζί με τον Ροντέν στο Μεντόν (νοικιάζει ένα δωμάτιο στο Hôtel de Biron, όπου ζει και εργάζεται ο Rodin) όπου με παρεμβολή ταξιδιών για απαγγελίες παραμένει μέχρι το Μάιο του 1906. Δημοσιεύεται το «Βιβλίο των Ωρών». 1906 14 Μαρτίου: πεθαίνει ο πατέρας του. Δεύτερη, επαυξημένη έκδοση του «Βιβλίου των Ωρών»> Πρώτη έκδοση του «Cornet» σε βιβλίο. 104
1907 To Δεκέμβριο δημιοσιευονται τα «Νέα Παήμιατα». 1908 Ο Ριλκε συγγράφει τα δυο Ρέκβιεμ. Δημιοσιευεται το «Αλλο Μέρος των Νέων Ποιημάτων». 1909 Μάιος: Προβηγκία. Σεπτέμβριος-Οκτώβριος: Αβινιόν. Από τον Οκτώβριο: Παρίσι. 1910 Νοέμβίκος-Μά(πιος 1911: ταξίδι στη Βόρειο Αφρική. Δημοσιεύεται το μοναδικό μυθιστόρημα του Ρίλκε, «Οι Σημεκοσεις του Μάλτε Δάουριντς Μπρίγκε». 1911 Οκτώβριος-Μάιος (1912): Ντουίνο. Ξεκινά η συγγραφή των «Ελεγείων», που θα ολοκληρωθεί δέκα χρόνια αργότερα. 1912 Στον ττυργο του Nτouvo δημιουργούνται τα πρώτα «Ελεγεία» και το «Marienleben». Νοέμβριος-Φεβρουάριος 1913: ταξίδι στην Ισπανία. 1913 Δημοσιεύεται το «Marienleben». 1914 Τις μέρες που ακολουθούν το ξέσπασμα του πολέμου γράφει τα «Fünf Gesänge». Εγκαθίσταται στο Μόναχο όπου θα ποιραμείνει έίύς το 1919. 105
1915 To Νοέμ,βριο δημιουργείται το Πέμπτο Ελεγείο του Ντουινο. 1916 Μέχρι τον Ιούνιο: Στρατιωτική θητεία στη Βιέννη, όπου από τον Ιανουάριο υτιηρετεί ως γραφέας στο Πολεμικό Αρχείο. 1917 Αυγουστος-Σεπτέμβριος: διαμονή στο αρχοντικό Μπέκελ ως φιλοξενούμενος της Χέρτα Κένιχ. 1918 Ολστατ, Ανσμπαχ, Μόναχο. 1919 Ιούνιος: Εγκαταλείπει τη Γερμανία. Οκτώβριος-Νοέμβριος: ταξίδια για απαγγελίες (Ζυρίχη, Σανκτ Γκάλεν, Λουκέρνη, Βασιλεία, Βέρνη, Βίντερτουρ). Δεκέμβριος-Φεβρουάριος 1920: Αοκάρνο. 1920 Ιούνιος-Ιούλιος: Βενετία. Αύγουστος-Σεπτέμβριος: ταξίδια στην Ελβετία. Νοέμβριος-τέλος του έτους: φιλοξενείται στο αρχοντικό Μπεργκ στο Ιρχελ. 1921 Από τον Ιούλιο μιέχρι το θάνατό του παραμένει ένοικος του πύργου του Μυζότ. Τον πύργο έχει αγοράσει και θέσει στη διάθεση του Ρίλκε ο γνωστός μαικήνας της εποχής Wemer Reinhart. 106
1922 Ο Ρ^λκε ολοκληρώνει τα «Ελεγεία του Ντουίνο» ym συγγραφεί τα δυο μιερη των «Σονέτων στον Ορφέα». Γράφει ταυτόχρονα το «Brief des jungen Arbeiters». Μεταφράσεις του Βαλερυ. 1923 Ιουνιος-Ιουλιος: ταξίδια στην Ελβετία: σανατόριο Σένεκ κοντά στο Μπέκενριντ. Δεκέμ.βριος(-Ιανουάριος 1924): σανατόριο Βαλμόν στο Τεριτέτ. Δημοσιεύονται τα «Σονέτα στον Ορφέα» και τα «Ελεγεία του Ντουίνο». 1924 Ιούνιος: ταξίδι με αυτοκίνητο διαμ£σου της γαλλικής Ελβετίας. Νοέμβριος: σανατόριο Βαλμόν. Συγγράφονται πολλά ποιήματα στη γαλλική γλώσσα, ανάμεσά τους τα «Vergers», «Les Quatrains Valaisans», «Les Roses». 1925 Ιανουάριος-Αυγουστος: τελευταία διαμονή στο Παρίσι. 1926 Μέχρι το Μάιο και ξανά το Δεκέμβριο: σανατόριο Βαλμόν. Ποιήματα στη γαλλική γλώσσα. Μεταφράσεις του Βαλερυ. 29 Δεκεμβρίου: Ο Ρίλκε πεθαίνει στο Βαλμόν από λευχαιμία. 107
1927 2 Ιανουαρίου: ο PtXxe ενταφιάζεται στο Ραρόν (Βαλαισία). Δημοσιεύονται τα Απαντα ι-ιν 1931 Πεθαίνει η μητέρα του Σοφία Ρίλκε. 1954 Πεθαίνει η Κλάρα Βέστχοφ.
108
TO ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ RAINER MARIA RILKE ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΣΕ ΜΙΑ ΝΕΑ ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΕ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΤΗΣ ΜΑΡΙΑΣ ΤΟΠΑΑΗ ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΗΝ GR ART ΕΝΩ ΤΙΣ ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ ΕΚΑΝΕ Ο ΘΑΝΑΣΗΣ ΣΩΤΗΡΙΟΥ. ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΗΝ GR ARTS ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΔΕΤΉΘΗΚΕ ΤΟΝ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟ ΤΟΥ 2001 ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΡΟΕΣ, ΛΟΜΒΑΡΔΟΥ 31-35, ΑΘΗΝΑ 114 73, ΤΗΛ. 6429409, FAX 6411597
Ο
Rilke έγραψε τα τελευταία χρόνια της ζωής του μια σειρά επιστολών απαντώντας σε μία άγνωστη γυναίκα, η οηοία είχε ζητήσει τη συμβουλή του και τη συμπαράστασή του σε μια βαθιά κρίση που τάραζε τη ζωή της. Ο Rilke θα απαντήσει στη νεαρή άγνωστη γυναίκα όχι μόνο με ανθρωπιά και βαθιά κατανόηση αλλά κυρίως με βαθύτητα στοχασμού και διεισδυτικότητα, στοιχεία που κάνουν τις επιστολές αυτές να διαβάζονται σαν ένα αυτοτελές λογοτεχνικό κείμενο. Η παρούσα έκδοση πλαισιώνεται από ένα κατατοπιστικό κείμενο της μεταφράστριας καθώς και ένα εκτενές χρσνολόγιο της ζωής του Rilke, στο οποίο συμπεριλαμβάνονται πολλές φωτογραφίες του.
ISBN 960-283-098-0
9 789602 630987
