Philippe de Bouleau MASONSKA MISTIKA (Ovaj članak je uzet iz enciklopedije Marie Madelaine Davy Encyclopedie des mystiques II, str. 435-451.)
Izvori slobodnog zidarstva jednako su skriveni kao i izvori religija. Retki su i nedovoljno precizni podaci pomoću kojih bismo u predaji utvrdili udeo istine ili udeo legende. Uz to, svi podaci nisu izvorni. Uprkos tome, istorijska je metoda jedno, a analiza slobodnog zidarstva kao ljudskog, socijalnog i istorijskog "fenomena", nešto sasvim drugo. Ako je sa stanovišta istorijske metode možda i sporno postojanje određene sličnosti između savremenog slobodnog zidarstva i antičkih ezoteričnih tradicija, već i samo htenje brojnih slobodnih zidara da nastave te tradicije ima određeno značenje. A upravo nas to značenje zanima u masonskoj mistici. Kad psihijatar ispituje pacijenta o njegovim snovima, tada, kao što znamo, nije važno jesu li oni autentični, ili "doterani", ili pak jednostavno izmišljeni. Bili oni stvarni ili izmišljeni, jednako pomažu lekaru da upozna bolesnika. Na isti način ljudska zajednica sebi pripisuje pretke kojima će lakše pravdati vlastite ciljeve. Bili ti preci stvarni ili izmišljeni, jednako rasvetljuju ono za čime se teži. Da bismo upoznali masonsku mistiku moramo znati kako se ona postavlja u svetu. Slobodno zidarstvo izraz je potrebe, koja je kod nekih ljudi snažnija, odnosno želje da se povežu kako bi se bolje 1
upoznali, upoznali same sebe, poboljšali sebe i popravili druge. Ta je potreba zajednička inicijacijskim bratstvima svih vremena i svih duhovnih horizonata. Naime, inicijacija podrazumeva postojanje "različitosti", "zakonitosti", kojih poznavanje nije ni neposredno ni očito, već je rezervisano za poneke. Oni pak treba da ulože određeni napor. To je napor posebne vrste, on tera na učestvovanje u sveukupnosti bića: inteligencijom, senzibilnošću, telesnim funkcijama. Taj napor svedoči o želji čoveka da dospe na viši nivo svesti. Još više, on se može ostvariti samo u sklopu "obreda" što ga vrše "stari", naime oni upućeni (inicirani). Odatle potreba za postojanjem strukturisane i hijerarhizovane grupe. Učenik treba učitelja. Svakom neofitu (novoobraćeniku) odgovara njegov hijerofant (učitelj). Pojam harmonije između duhovne spoznaje i moralnog nivoa je neophodan u svim inicijacijskim predajama. Spoznaja se zaslužuje, i ona se ne podaruje onima koji bi se njome služili u loše svrhe. Slobodno zidarstvo je jedan od društvenih i istorijskih izraza velike "porodice mislilaca" inicijacijskog karaktera, kojem ćemo opisati glavna obeležja. Operativno slobodno zidarstvo Među izvorima savremenog slobodnog zidarstva, tzv. spekulativnog, najznačajnije i sa stanovišta istorijske metode jedino nesumnjivo jeste operativno slobodno zidarstvo. Krajem XII veka u Evropi počinje opadanje monaških redova; s druge strane, gradovi se povećavaju a biskupi žele graditi katedrale koje će moći primiti sve vernike i koje će se uz to veličinom nadmetati s opatijskim crkvama. Gradsko stanovništvo, koje je 2
neretko već steklo određene slobode i uspostavilo zajedništvo, želi posedovati lepši i veći spomenik od katedrala susednih gradova. Tako se začinje gotička umetnost. Upravljanje građevinskim radovima, pa čak i staranje o prihodu redovnika prelazi u ruke svetovnih zidarskih majstora i zanatlija, koji im pomažu i među kojima oni biraju svoje naslednike. Oni nisu zavisni od crkve, nisu ljudi "opatije", već su nezavisni, slobodni ljudi, slobodni zidari, koji se sele iz grada u grad, iz zemlje u zemlju. Tamo gde se nastane, oslobođeni su obaveza i pravila što ih zanat nameće svojim članovima, oni su "tuđi", stranci koji kao takvi ne mogu pripadati udruženju... Verovatno su oni, u skladu sa duhom vremena, osnovali bratstvo, jer su imali svog zaštitnika i bili su braća, "Braća Svetog Jovana". Postoji i jedinstven dokument takve vrste o operativnom zidarstvu: album Villarda de Honnecourta, arhitekte koji je živeo u vreme Louisa IX Svetoga (francuski rukopis br. 19093 u Nacionalnoj Biblioteci). Sačuvana su 33 lista pergamenata prekrivenih crtežima i beleškama na pikardijskom dijalektu. Čini se da je autor nameravao napraviti priručnik, jer piše: "Knjiga će biti veoma korisna za upoznavanje temeljnih načela zidanja i drvene konstrukcije... takođe metode crtanja tlocrta, u skladu sa zahtevom i naučavanjem umeća geometrije". Album daje prilično jasnu sliku o kulturi majstora zidara; on poznaje zoologiju, proučava kako se pravi herbarijum, daje upute za lečenje ozleda koje su česte na radilištu, opisuje sheme strojeva: hidraulične pile, dizalice, itd. Rešava osnovne probleme geometrije, govori kao stručnjak za rezanje kamena, proračunava otpornost materijala, rešava probleme gradnje i drvene građe, upućuje kako se gradi most.
3
Majstori zidari XIII veka, poput Villarda, bijahu arhitekti, geometri, statičari, dekorateri, inžinjeri. Michelet, Henri Martin i Rimbaud spominju slobodne zidare u svojim delima. Iako su tekstovi o njima retki, ostaje živom predaja kojom se "Braći Svetog Jovana" pripisuje glavna uloga u srednjovekovnoj umetnosti. U Strasbourgu, Laonu, Noyonu, Senlisu i Chartresu zidari su osnovali bratstva istodobno mističnog i profesionalnog karaktera. U zemljama sa apsolutističkom vlašću, kakva je Francuska, ili onima u kojima je na delu Inkvizicija, poput Italije i Španije, lože bratstva zidara, prema kojima su bile sumnjičave i crkva i kraljevstvo, postali su tajnima. U Nemačkoj, u kojoj nije bilo snažne vlasti, i na Britanskim ostrvima postojanje određenih sloboda omogućilo je da se lože graditelja osnuju i da potraju. U tim zemljama sačuvani su i dokumenti o njihovom postojanju: prvi poznati tekst koji se odnosi na slobodne zidare udružene u lože (Hutton, u tekstu) datira iz 1459. g. Reč je o "Strazburškim zakonima", koji sadrže ovu napomenu: "Majstori i saradnici okupljeni u Spireu, Strasbourgu i Ratisbonneu (Regensburg) obnovili su i preradili svoje stare običaje te se dobronamerno i prijateljski saglasili da prihvate zakonske odredbe i osnuju bratstvo". Ne znamo od kad su postojala lokalna bratstva, ali očito je reč o svojevrsnoj reorganizaciji. Kodificira se ono što je dotad bilo ustanovljeno samo predajom, a možda je to, zapravo, bio i početak nekog saveza loža. Jost Dotzinger iz Wormsa, majstor-zidar katedrale u Strasbourgu, priznat je za sudiju-poglavara bratstva; taj će počasni naziv zadržati svi njegovi naslednici. Nakon "Strazburških zakona", prvi dodatni tekst upisan je u Ratisbonneu 1459. i u Spireu 1463. g., priznajući majstore-zidare u Kelnu i Beču za vrhovne 4
sudije u svojim pokrajinama. Drugim dodatkom tekstu imenuje se vrhovni sudija u Švajcarskoj. Strazburška loža zadržava prednost, i njezin poglavar donosi konačnu presudu u sporovima koji se odnose na graditeljski zanat. Ukazi iz Torgaua, koji datiraju iz 1462. g. obaveštavaju nas da su majstori-zidari koji su se okupili u Strasbourgu 1459. g. poslali kopiju svojih zakona ložama severne i istočne Nemačke, jer one nisu bile zastupljene, iako su bile u nadležnosti Strasbourga. Braća okupljena u Torgauu potvrdila su svoju saglasnost sa zakonima donetim 1459. g. i potpisala ukaz koji je trebalo da bude dorada "Strazburških zakona". Zakoni iz 1459. g. ostali su na snazi do 1563. Te su pak godine održane dve skupštine, u Baselu i Strasbourgu, i izglasana je revizija zakona objavljena u Le Livre des Freres (Knjizi Braće) objavljenoj 1563. Svakoj loži podeljen je po jedan štampani primerak knjige. Prema tom dokumentu, učenik treba da uči pet godina. Ugovor se može potpisati ili raskinuti samo u loži. Kad učenik završi školovanje, loža ga proglašava slobodnim i daje mu naslov člana. Tada biva primljen u bratstvo, uz uslov da se zakune na vernost i na neodavanje tajni. Poučavaju ga načinu pozdravljanja radi prepoznavanja, lozinci i formalnostima koje mora zadovoljiti kad mu zatreba pomoć braće. Poglavar lože uživa posvemašnju vlast, a kad je odsutan, predaje ju nadzorniku, kojega sam odabire. On upravlja poslovima u loži kao što je upravljao radovima na gradilištu. Poziva na red udarcem čekića, nakon čega zavlada tišina. Član 28. ukaza iz Torgaua kaže: "Poglavar ima pravo na tri udarca čekićem, nadzornik na dva udarca zaredom i na po jedan za jutarnje, podnevne i večernje obavesti, kao što je uobičajeno u zemlji".
5
Očito, današnji su rituali usko vezani uz te stare obrede operativnih zidara. Kad se nakon reformacije stalo manje graditi, organizacija je počela slabiti. Pošto je Louis XIV (1681) zauzeo Strasbourg, carski sabor doneo je 1707. g. dekret kojim se poništava nadmoć poglavara lože iz Strasbourga nad nemačkim ložama. Sabori 1731. i 1772. g. proglasili su radnička bratstva nezakonitima. Udruženje nemačkih slobodnih zidara održalo se, ali je životarilo i sve više postalo samo društvo. Nemačko bratstvo nije uticalo na osnivanje spekulativnog bratstva slobodnih zidara, koje je poreklom iz Engleske. Na Britanskim ostrvima sačuvani su brojni dokumenti o operativnom zidarstvu, ali mnogo kasnijeg datuma. Osim lože u Edinburghu, osnovane 1599. g., prvi podaci o ložama potiču tek iz XVII stoleća: u Glasgowu iz 1620., u Aberdeenu iz 1670. Dokument iz Edinburgha od 27. novembra 1599. naznačuje kako je generalni nadzornik William Shaw, navodno, sazvao sabor zidara u januaru 1600. U većini loža svečanost svetog Jovana jevanđelista (27. decembar) proslavljena je banketom. Reč mason bila je, čini se, jedina objavljena tajna: u Secret Commonwelthu Robert Kink, ministar u Aberfoillu, 1691. g. piše da se tajna sastoji "u nekoj vrsti komentara o Jakinu i Boazu, dvama stubovima postavljenima u Solomonovom hramu, s natpisom tajnog znaka koji se predavao iz ruke u ruku, preko čega su se braća prepoznavala i zbližavala". Inicijacija se izvodila jednostavno, a ponekad su je obavljala i izolovana braća, ali uz dopuštenje lože. Zakoni iz Aberdeena iz 1670. g. naređuju da se nijedna loža ne sme sastati u nekoj nastanjenoj kući, već na otvorenom, osim za loša vremena, kada valja izabrati neku kuću u kojoj ih niko neće videti ni čuti. Ne zna se 6
otkada postoje te lože. Većina tvrdi da je nastala davno, prilikom gradnje neke opatije, katedrale ili dvorca; po starosti im se, naime, utvrđuje i značenje. Odatle i genealoška preterivanja. Tako, npr. loža Dundee navodno postoji više od hiljadu godina, što bi značilo da je osnovana čak pre pojave romanske umetnosti. Protokoli lože iz Edinburgha upućuju da je "u Marijinoj kapeli 24. avgusta 1721. g. James Watson, sadašnji đakon zidara Edinburgha održao skup. Toga dana doktor Jean Théophile Desaguliers... sadašnji poglavar zidarskih loža u Engleskoj... u želji da se susretne sa đakonom, nadzornikom i zidarskim majstorima Edinburgha" bijaše primljen u ložu. Od tog trenutka simbolizam masonerije prožeo je lože Škotske, i nadomak smo razdoblju utemeljenja spekulativnog slobodnog zidarstva. Spekulativno slobodno zidarstvo Dok su na kontinentu operativne lože slobodnih zidara nestajale ili se preobraćale u društva, u Engleskoj se prelaz od operativnog ka spekulativnom slobodnom zidarstvu zbivao naporedo s osnivanjem Velike Lože Engleske. U operativnim ložama bio je važan samo zanat, i pristup u ložu imali su samo zanatlije koji su vladali različitim tehnikama gradnje. U spekulativnim masonskim ložama alat je postao simbolom koji je zadobio i određeno filozofsko značenje, a loži su mogli pristupiti svi ljudi dobre volje, bez obzira na zanimanje. Ta se promena zbila ovako: operativne lože činile su izabrane grupe radnika, "Braća Svetog Jovana". Oni su vodili pregovore s poslodavcima, biskupima, vladarima, visokim plemstvom, o nacrtu dela, rasporedu, zapošljavanju, plati, povlasticama i slobodama. 7
Pošto su Zapadnu Evropu prekrili svojim remekdelima, postupno su nestali s kontinenta u doba kad renesansa uvodi nova konstruktivna rešenja, uz ponovnu primenu postupaka prijašnjih stilova, što je uzrokovalo napuštanje ogivalnog stila, pa su znanja i umeća slobodnih zidara postala nekorisnima. Zadržavanje gotike na Britanskim ostrvima omogućilo je dalje zadržavanje loža. U tom se trenutku slobodno zidarstvo menja, nastaje novo bratstvo, mlado, snažno, koje će osvojiti svet: rodiće se Velika Engleska Loža, majka svih masonerija sveta. Taj preobražaj je rezultat dugog razvoja. Već u Srednjem veku bratstva i trgovački savezi prihvatali su ponekad u svoje okrilje uticajne zaštitnike iz redova sveštenstva i plemstva. Više nego bilo koje bratstvo, slobodni zidari, "Braća Svetog Jovana", koje je činila elita zanatlija umetnika, privlačili su u svoje redove ne samo gospodu, već i vrlo visoko plemstvo. Zbog svoga zanimanja, "Braća Svetog Jovana" održavala su odnose sa svim klasama društva: vladarima, visokim sveštenstvom i bogatim građanima, koji su ih zapošljavali, trgovcima i zanatlijama, koji su trebali njihove usluge, s narodom, iz čijih je redova pridolazila potrebna radna snaga. Negovali su ljubav prema lepom i istinitom jer su voleli lepa dela i znali su ih ostvariti racionalnim umećem u kojem je sve bilo vođeno dubokom logikom. Negovahu oni takođe i smisao za jednakost i praksu solidarnosti. Lutalački život omogućio im je da upoznaju različita verska uverenja, što ih je podučilo toleranciji. Živeći na rubu uobičajenih društvenih tvorevina svoga vremena, zahvaljujući "slobodama" (franšizama) koje su stekli na temelju vlastitih vrednosti, nije im nedostajalo stila i uzvišenosti. Bijahu oni ispred svoga vremena, nastojeći zadržati svoju slobodu, a to su htenje već od XIII st. pa nadalje potvrdili graditelji katedrale u 8
Chartresu: na severnom portalu skulptura Snage, s krunom na glavi, predvodi povorku drugih vrlina i pokazuje svojom uzdignutom rukom reč izvanredno isklesanu u kamen luka: LIBERTAS (lat. "sloboda"). Ti ljudi, iznad intelektualnog i moralnog nivoa svojih savremenika, nužno su privlačili sve ljude koji su se u njihovu društvu osećali okruženim višom sredinom od one spoljašnje. Još više, zahvaljujući tajni, važni ljudi mogli su unutar lože izmenjivati misli koje bi bilo neoprezno širiti među profanim svetom. Valjalo je, naime, imati na umu kraljevski ugled i versku netrpeljivost, ali i nerazumevanje masa. Slobodarski duhovi (ljudi otvorenog uma) koje bi prihvatila loža nazivahu se "prihvaćenim zidarima". Broj "prihvaćenih" je rastao, dok se neprestano smanjivao broj operativnih zidara, čija delatnost u XVII i XVIII veku više nije imala primene. Tako je, npr. loža "Svetog Pavla" u Londonu 1703. g., videvši kako joj se smanjuje članstvo zbog skorašnjeg završetka radova na katedrali Svetog Pavla, a u želji da se loža održi i nakon dovršenja katedrale, donela odluku: "Povlastice masonerije neće nadalje biti isključivim dobrom zidaragraditelja već će, kao što se već i događa, ljudi različitih zanimanja biti pozvani da ih uživaju, uz uslov da se redovno potvrde (dokažu) i iniciraju u Red". Ali, istovremeno kad su "prihvaćeni" slobodni zidari zadobili većinu u loži, uvodi se i jedna novost, opasna za moralno jedinstvo reda. Ta se novost sastojala u načinu tumačenja starih dužnosti u vezi sa načinom inicijacije, otvaranja i vođenja radova. U želji da odagnaju tu opasnost, četiri lože ujedinile su se 1717. g. i utemeljile Veliku Ložu, izabrale vrhovnog poglavara i osnovale upravu slobodnog zidarstva.
9
Među onima koji su se okupili u želji da osnuju modernu masoneriju valja spomenuti Jean Théophile Desaguliers-a, Francuza koji je emigrirao u London zbog neslaganja sa odlukama Nantskog edikta, profesora eksperimentalnih nauka u Oksfordu, i Andersona, pastora i doktora teologije. Njima masonerija duguje svoje zakone (prvi 1723., drugi 1738. g.). Prvi izabrani vrhovni poglavar Velike lože beše operativni zidar Antoine Sayer, ali već sledeće, 1718. g. zamenio ga je prihvaćeni zidar George Payne. Otada će samo spekulativni zidari predsedavati i odlučivati o sudbini Reda. George Payne dao je na glasanje Opšte odredbe, koje utvrđuju da se nijedna loža neće smatrati punovažnom ako je nije odobrio Vrhovni poglavar i uvrstio je u popis; time je uvedena poslušnost, a radionice su obavezno morale ući u savez pod pokroviteljstvom Velike lože. Andersonove Konstitucije Knjiga Les Constitutions d’Anderson (Andersonovi zakoni) iz 1723. g. zapravo je plod saradnje i kompilacije. U vreme dok je Payne (17181719) prvi put bio vrhovni poglavar, prikupio je sve dotadašnje zakonske odredbe sačuvane u rukopisima. Delimično je odatle izvukao materijal za svoje "Preporuke". Istodobno, Anderson je iz tih tekstova prikupio istorijske podatke i razradio Obligations (obaveze) slobodnog zidara. Doktor Desaguliers napisao je predgovor i posvetu novom vrhovnom poglavaru vojvodi Montaguu. To kolektivno delo u kojemu je želio prikupiti najvažnije podatke o povesti i ciljevima slobodnog zidarstva, nastajalo je s teškoćama. Navodno je bilo dovršeno 1720. godine ali je uništeno i iznova započeto. Tačan naslov glasio je "Obaveze slobodnog zidara 10
izvedene iz starih arhiva loža prekomorskih zemalja, Engleske, Škotske i Irske, na upotrebu londonskim ložama". Značajna je novost Andersonovih zakona iz 1723. prvi član, koji govori o obavezama slobodnog zidara. To je najznačajniji dokument o duhovnosti reda: “I. O Bogu i Religiji. “Masona njegov status obavezuje da se podvrgava moralnom zakonu; ako valjano razume umeće (Zanat), nikad neće postati glupavi ateist ili neverni razuzdanik. No, iako su u stara vremena u svakoj zemlji pristajali uz religiju te zemlje ili nacije, koja god ona bila, danas je primerenije smatrati ih obaveznima da pristaju uz onu religiju s kojom se svi slažu, ostavljajući svakome vlastito mišljenje: to znači da budu dobri i lojalni ljudi, ili časni i čestiti, bez obzira na imenovanja ili verovanja po kojima se mogu razlikovati. Zidarstvo tako postaje središtem jedinstva i načinom osiguranja vernog prijateljstva među ljudima koji bi bez njega vazda ostali udaljeni.”
Da bismo mogli suditi o tom tekstu, valja ga uporediti sa nekadašnjim obavezama operativnih zidara. Potonji su, naime, sadržavali prizivanje Boga, Presvetoga Trojstva i Device Marije, potom četiri okrunjena mučenika, obavezujući se na vernost Bogu i Crkvi. U tom kontekstu, član u kojemu se Bog spominje samo u naslovu i gde se potvrđuje duh tolerancije, u kojemu se moralno ponašanje svakog pojedinca procenjuje nezavisno od njegova verovanja, čini se doista revolucionarnim. Kasnije će se zidari pozivati na taj temeljni tekst da bi potvrdili kako ateizam nije kompatibilan s masonskim duhom. Ali i oni greše u sudu trvdeći da je svaka vera pravoverna i da su važni samo čast i poštenje, prema čemu agnosticizam i ateizam postaju prihvatljivima. Slobodni zidari Francuske Lože Grand Orient ukinuli su 1877 g. obavezu verovanja u 11
Boga i preuzeli, u odnosu prema Andersonovim zakonima, manje sloboda od onih što ih je dopustio i sam Anderson u odnosu prema Starim dužnostima (Old Charges) operativnih zidara. Javlja se idejna težnja koju bismo mogli nazvati humanističkom, jer čoveka i sreću svih shvata kao cilj za sebe, a trpeljivost kao prvo sredstvo individualnog savršenstva. Taj će se humanizam kroz naraštaje razviti u različitim pravcima, dovodeći do ekstremnih posledica. Uostalom, ne može se očekivati da se reka vrati svom izvoru. Andersonovi zakoni iz 1723 g. izazvali su u Engleskoj velike otpore. Tako se 1738. god. pojavljuje novo, popravljeno izdanje. To novo izdanje donekle znači nazadovanje s obzirom na toleranciju. Čitamo u prvom članu: "Zidar se mora držati moralnog zakona kao i svaki istinski Noahid", "hrišćanski masoni moraju se držati hrišćanskih običaja svake zemlje", "svi se slažu s tri velika Noina odeljka". U tom novom izdanju lako je uočljiv pritisak protestanata koji svojataju slobodno zidarstvo. Tri meseca nakon usvajanja zakona, 1738. godine papa Klement XII izdaje 24. aprila povelju "In Eminenti", kojom ekskomunicira slobodne zidare. Neki istoričari slobodnog zidarstva, poput Marcyja, tvrde da je papinu reakciju ubrzala činjenica da su protestanti prisvojili Veliku ložu Engleske. Andersonovi zakoni ponavljaju i uspostavljaju tri tradicionalna stupnja inicijacije za učenika, pomoćnika i majstora. Ta tri stupnja nalazimo i kod operativnih zidara, uz manje razlike: pomoćnik je ponekad sinonim za majstora. Ponekad učenik ne pripada loži. Tek kad se dokaže, biva prihvaćen i tada dobiva zvanje pomoćnika. Majstor je često predstavnik lože, jer je kod operativnih 12
masona majstorstvo pre bilo funkcija nego stupanj inicijacije. No nakon Andersonovih zakona slobodno zidarstvo sveta priznaje ova tri stepena inicijacije i drži se njih: učenik, pomoćnik i na kraju majstor. Simbolizam stepena i Kraljevska umetnost Kraljevska umetnost je ezoterični pojam kojim se označavaju putevi inicijacije. Slobodno zidarstvo pripada inicijacijskim tradicijama i smatra se čuvarem kraljevske umetnosti. Ezoterici i hermetisti, kao i pozitivistički racionalisti, slažu se sa nekim osnovnim postavkama: napredak je plod rada. Čovek je usavršiv. Dovršenje posla donosi sreću. Slobodni zidari neguju kult rada. Sva masonska simbolika preuzeta je iz građevinarstva, njegovih alata (uglomer, šestar, mistrija, čekić, visak), upotrebljenog materijala (neobrađenog i obrađenog kamena), znanja i tehnika pomoću kojih je gradnja ostvariva i uspešna (geometrijske figure poput uglova, zvezda, itd.). Slobodni zidar je optimist koji veruje da istrajni i zajednički napor omogućuje boljitak čoveka i društva. Vezuje se uz inicijacijske tradicije time što priznaje nužnost poznavanja samoga sebe radi napredovanja na zacrtanom putu. Tako se simbolički odmerava s elementima, vatrom, vodom, vazduhom i zemljom. Simbolički se sam smatra kamenom koji valja neumorno obrađivati, u znaku Sokratove preporuke: "Upoznaj samoga sebe". Stari Egipćani, koji su bili upućeni u Ozirisove misterije u piramidi u Gizi, Grci koji su se na Apolonovim žrtvenicima upućivali u tajne Dionisa i Orfeja, nisu se temeljno razlikovali od slobodnih zidara, koji teže "svetlosti". Sve su 13
inicijacijske tradicije slične, bez obzira na mitologije pronositeljice večnih istina koje ih obeležavaju (i koje često neobično nalikuju). One su povezane na planu metode mišljenja i delovanja. Inicijacijska metoda sastoji se, ponajpre, u izazivanju preloma u odnosu prema dotadašnjem životu. Taj prekid podrazumeva istodobno psihološki šok inicijacije same po sebi, nov rečnik, svojstven grupi što je novoobraćenik upoznaje i koja ga obeležava, napor introspekcije na koju ga sile novoprimljene poruke. Nadalje, inicijacijska metoda usmerava razmišljanje novoobraćenika na određeni simbolički predmet ili određeni mitološki događaj, odakle samo valja da izvuče određeno značenje kako bi ovladao lekcijom. Konačno, inicijacijska metoda može se primeniti samo u grupi u kojoj svi sudeluju i imaju neku ulogu. Novoobraćenik primljen u zidarsku ložu prolazi vezanih očiju kroz iskušenje vatre, vode i vazduha, prolazeći na tri putovanja u toku kojih "sažima" svoje detinjstvo, mladost, osvešćujući se kao odgovorna osoba. Primaju ga kao učenika. Sluša i sam sebi nameće tišinu. On otkriva vrlinu ćutanja i pobliže se upoznaje sa simbolizmom oltara novog rečnika, koji njegove misli usmerava na velike opšte ideje. Radi na "oplemenjivanju neobrađenog kamena". Kao pomoćnik, on se upoznaje sa sredstvima kojima raspolaže za ovladavanje različitim naukama (znanjima). Potom se, pošto je loži pružio dovoljno dokaza o svojoj vernosti, čestitosti i istrajnosti, poziva na svečanost primanja stupnja majstora. Posle završenog obreda, on postaje zidar sasvim uklopljen u grupu. Stupanj majstora donosi mu pravo da, u skladu sa zidarskim pravilima, obavlja sve odgovorne funkcije. Tokom obreda primanja majstorstva pripoveda se legenda o Hiramu. Hirama, graditelja Solomonova hrama, napala su tri pomoćnika. Ti su pomoćnici želeli 14
postati majstorima pre nego što su ih njihovi majstori smatrali dostojnim tog stupnja. Želeli su od Hirama na silu dobiti "pristanak" na stepen majstora kako bi se domogli prava na zajedničke obroke s majstorima. Hiram ih je triput odbio i zadobio je tri rane, od kojih je poslednja bila smrtna. Izbezumljeni pomoćnici podigoše Hiramovo telo i pokopaše ga na udaljenom mestu. Pomoćnici dobijaju obaveštenje o ubistvu Hirama, te moraju da dokažu da oni nisu ubice. Stoga oni proživljavaju simboličku smrt i ponovno rođenje. Mit o Hiramu sličan je mitu o Ozirisu ili Orfeju. Uvek se radi o nekoj demistifakaciji smrti, koja je istovremeno izraz duboke stvarnosti što prebiva u vegetativnim slojevima dubine našeg bića: ubistvo oca nužno prati poistovećenje s ocem. Značenje tog procesa osvetlila je psihoanaliza. Reč je o ritualnom preživljavanju i ujedno "teranju" primitivnih običaja. Prolaženje različitih stepenova inicijacije načelno omogućuje slobodnom zidaru da poprimi drugu prirodu, da preuzme drugačiji stil života, koji će ga do kraja povezati sa grupom. No, grupa ima svoj konačni cilj. Njena je težnja popravljanje čoveka i društva. Simboličkim jezikom, cilj je gradnja idealnog hrama. To je Solomonov hram koji bijaše razoren. Valja ga obnoviti. No idealni hram u toku stoljeća poprima mesijansko značenje. On simbolizira srećno, pravedno, obrazovano, miroljubivo društvo kakvo je nagovestio Izaija ovim rečima: "Lav će prijateljevati sa janjetom, a mačevi će biti rastavljeni da bi se iskovali raonici za plugove". Idealni hram, je onaj trenutak kada istorija staje, zato što vise nema sukoba, to je ponovno pronadjen raj na zemlji. Mit idealnog hrama izražava istodobno večnu nostalgiju za nevinošću i emotivne težnje za univerzalnim bratstvom. Tako on povezuje slobodno zidarstvo s mesijanskom misli što je ilustrira judaizam, a istodobno, i upravo zbog toga, opravdava on intervenciju 15
slobodnih zidara u život grada. Vizija idealnog hrama koji valja sagraditi nužno usmerava iniciranoga na dovođenje u pitanje postojećeg poretka, kao i filozofski i politički angažman u pokretima za društveni napredak. Činjenica da se primena inicijacijske metode sačuvala i nakon antičke civilizacije, gde se prenos znanja uglavnom vršio od usta do uha, i činjenica da je još živa nakon nekoliko vekova civilizacije koja je poznavala pismo, te konačno činjenica da je sve više obrazovanih ljudi smatra potrebnom i danas, u osvit civilizacije u kojoj je prenos znanja sve "socijaliziraniji" zahvaljujući audio-vizuelnim postupcima - sve to zaslužuje podrobnije razmišljanje o čoveku i njegovim stvarnim potrebama. Sve što je mistično odvaja se od vremena i od istorije, želeći biti večnim. Već sama činjenica da se održala inicijacijska metoda svedoči o večnoj, trajnoj čovekovoj potrebi. S druge strane, mistika poseduje i svoju konačnost. Masonska je mistika mesijanskog tipa, naime mistika napretka.
16
Deklaracija principa (Déclaration de principe) U Ženevi, od 19-23. oktobra 1921, održan je masonski kongres, koji je okupio masonske sile države New York, Austrija, Belgija, Bugarska, Španija, Francuska, Italija, Holandija, Portugal, Švajcarska i Turska. Rezultat je Deklaracija principa, koja se još uvek pominje na svečanim skupovima slobodnih zidara širom sveta. Ona rezimira sve što je prethodilo, i sažima današnji duh svih masona zemaljske kugle. Mi ćemo je reprodukovati u celini:
Slobodno zidarstvo, tradicionalna institucija, filantropska, filozofska i progresivna, temelji se na prihvatanju principa da su svi ljudi braća, i ima cilj da traga za Istinom, učenjem i praktikovanjem morala i solidarnosti. Radi na poboljšanju materijalnog, moralnog i intelektualnog razvoja, kao i društvenog razvoja čovečanstva. Njegova načela su međusobna tolerancija, poštovanje drugih, poštovanje sebe, i sloboda uma. Njegova je dužnost proširiti na celo čovečanstvo bratske veze koje ujedinjuju slobodne zidare širom sveta. Slobodno zidarstvo, smatrajući rad za osnovnu dužnost čoveka, poštuje kako manuelni tako i intelektualni rad. Ono pravi udruženje časnih ljudi, slobodnih i požrtvovanih, koji udruženi osećanjem slobode, jednakosti i bratstva rade individualno i zajedno za društveni napredak, izražavajući dobročinstvo u najvišem smislu.
17
