Panitikan ng Rehiyon I (Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)
Panitikan n
1
Panitikan ng Rehiyon I (Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)
I.
BALANGKAS NG PAKSA
ANG REHIYON I .
$animula #ng &ehiyon A. Maikling Kasaysayan B. Mga Lalawigang Bumubuo sa Rehiyon !. Mga "anitikan sa Rehiyon
. $anitikan ng mga $angasinense A. Ang mga "angasinense B. Ang "anitikan ng mga "angasinense . $anitikan ng lokano A. Ang mga loko
A. Maikling Kasaysayan 16th dantaon – dumating ang mga Espanyol at itinatag ang mga misyong
Kristiyanismo at institusyong pampamahalaan upang kontrolin ang populasyon ng mga katutubo at ituro ang Katolisismo Marami ang lumaban sa pamahalaang Espanyol- (1764) Diego at abriela !ilang"
#ndres Malong at $alaris ng $angasinan at ang %asi &e'olt noong ika-1 dantaon Mga naging pangulo ng bansa na galing sa &ehiyon – Elpidio *uirino" +erdinand
Mar,os at +idel . &amos %ago nabuo ang /ordillera #dministrati'e &egion (panahon ni $angulong #0uino)"
kabilang sa &eh. ang #bra" Mt. $ro'in,e at %enguet. igan /ity- sa kasalukuyan ay bishopric seat ng ue'a !ego'ia #ng ekonomiya ay nakasandal sa agro-industrial at industriyang pangserbisyo $angasinan- negosyong agro-industrial" bangus ,ulti'ation at pro,essing" li'esto,k
raising" 2ish paste (bagoong) pro,essing" trading" 2inan,ial at edu,ational ser'i,es lo,os- pagtatanim ( palay" tabako" mais" tubo at mga prutas) at pagpapalaki ng mga
li'esto,k (baboy" manok" kambing at kalaba3) Dagupan /ity- mga lo,al na entrepreneurs na yumabong hanggang sa antas nasyonal !an +ernando /ity- may international shipping port at planong magkaroon ng paliparang-internasyonal aoag /ity- may paliparang- internasyonal Maganda ang likas na yaman ng rehiyon" may eco-tourism advantage (3ater sports" marine 5 2orest resour,es) Mayaman sa mga crafts- blanket-3ea'ing 5 pottery (burnay)
2
Panitikan ng Rehiyon I (Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)
B. Mga Lalawigan na Bumubuo sa Rehiyon I %inubuo ng apat na lala3igan" ang $angasinan" a nion" lo,os orte at lo,os !ur. !an +ernando /ity (a nion) ang panrehiyong sentro. %inubuo ng lokano- 668" $angasinense – 978 at :agalog-;8
ala3igan 1.lo,os orte 9. lo,os !ur
;. a nion
/apital
ungsod
aoag /ity igan /ity
aoag %ata," /andon" igan !an +ernando #laminos" Dagupan" !an /arlos" rdaneta
!an +ernando /ity
4. $angasinan
ingayen
#rea (km9)
$op. Density
=6>" <17 6=>" =>7
;";.; 9"=7.6
167.1 9==.;
741"<6
1"4;.1
46.
9" 77" >69
=" ;6>.9
=17.>
$opulasyon (9<1<)
C. Mga Panitikan ng Rehiyon I
1.PANI TI KANG PANGASI NENSE ANI TI KANG I 2.P LOKANO
II.
) PANITIKAN NG PANGASINAN ( KURITAN A. ANG PANGASINAN/ PANGASINENSE $angasinense – sinasalita ng higit sa 1.= milyon (indigenous speakers)" mga $angasinense ,ommunities at mga migranteng $angasinense $angasinan- galing sa salitang asin na nangangahulugang ?land o2 salt@ ?pla,e o2 salt-making@ o ?,ontainer o2 salt or salted- produ,ts@ Artograpiya- gumamit ng indigenous 3riting system- may kaugnayan sa :agalog %aybayin s,ript agpatuloy ang pag-usbong kahit sa pananakop ng mga Espanyol at #merikano Mga halimba3a ng 3ikang $angasinense
Absolutive Independent
Absolutive Enliti
E!"#tive
Obli$ue
%st pe!son sin"ul#!
siBk
ak
-k(o)
ed siak
%st pe!son du#l
sikatB
ita" ta
-ta
ed sikata
&nd pe!son sin"ul#!
sikB
ka
-m(o)
ed sika
'!d pe!son sin"ul#!
sikatC
-" -a
to
ed sikato
%st pe!son plu!#l inlusive
sikatayC
itayo" tayo
-tayo
ed sikatayo
%st pe!son plu!#l elusive
sikam
kam
mi
ed sikami
&nd pe!son plu!#l
sikayC
kayC
yo
ed sikayo
'!d pe!son plu!#l
sikara
ira" ra
da
ed sikara
3
Panitikan ng Rehiyon I (Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)
English - Pangasinan
2.
'ig - 'aleg
53.
stik - 'islak, sanga
1.
I - siak, ak
2!.
long - an#okey
54.
%ruit - 'unga
2.
you (singular) - sika, ka
2".
wi#e - maawang, malapar
55.
see# - 'okel
3.
he - sikato (he/she), kato
3$.
thik - makapal
56.
lea% - 'olong
31.
hea&y - am'elat
5.
root - lamot
5!.
'ark - o'ak
5".
%lower - 'ulaklak
6$.
grass - #ika
4.
we - sikami, kami, mi, sikatayo, tayo, sikata, ta
5.
you (plural) - sikayo, kayo, yo
6.
they - sikara (sika ira)
. !. ". 1$. 11. 12. 13.
32.
small - melag, melanting, tingot, #aiset
33.
short - melag, melanting, tingot, antikey, kulang, a'e'a
this - aya 34.
narrow - mainget
61.
rope - singer, lu'ir, taker
35.
thin - ma'eng, maimpis
62.
skin - 'aog, katat
36.
woman - 'ii
63.
meat - laman
3.
man (a#ult male) - laki, 'olog
64.
'loo# - #ala
3!.
man (human 'eing) - too
65.
'one - pokel
3".
hil# - ogaw
66.
%at (n.) - mata'a, ta'a
6.
egg - iknol
6!.
horn - saklor
6".
tail - ikol
$.
%eather - 'ago
1.
hair - 'uek
2.
hea# - olo
3.
ear - layag
4.
eye - mata
5.
nose - eleng
6.
mouth - sangi
.
tooth - ngipen
!.
tongue - #ila
that - atan here - #ia there - #iman, #itan who - siopa, sio, si what - anto where - iner
14.
when - kapigan, pigan
15.
how - pano, panonto
16.
not - ag, an#i, aleg, aliwa
1.
all - amin
1!.
many - amayamay, #akel
1".
some - pigara (piga ira)
2$.
%ew - #aiset
21.
other - arom
22.
one - isa, sakey
23.
two - #ua, #uara (#ua ira)
24.
three - talo, talora (talo ira)
25.
%our - apat, apatira (apat ira)
26.
%i&e - lima, limara (lima ira)
4$.
wi%e - asawa, kaamong (spouse)
41.
hus'an# - asawa, kaamong (spouse)
42.
mother - ina
43.
%ather - ama
44.
animal - ayep
45.
%ish - sira, ikan
46.
'ir# - manok, siwsiw (hik)
4.
#og - aso
4!.
louse - koto
4".
snake - oleg
5$.
worm - 'iges (germ), alum'ayar (earthworm)
51.
tree - kiew, tanem (plant)
".
%ingernail - koko
52.
%orest - kakiewan, katakelan
!$.
%oot - sali
4
Panitikan ng Rehiyon I (Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur) !1.
leg - 'ikking
!2.
knee - pueg
!3.
han# - lima
!4.
wing - payak
!5.
'elly - eges
!6.
guts - pait
!.
nek - 'eklew
!!.
'ak - 'eneg
!".
'reast - pagew, suso
"$.
heart - puso
"1.
li&er - altey
"2.
#rink - inom
"3.
eat - mangan, akan, kamot
"4.
'ite - ketket
"5.
suk - sepsep, suso
"6.
spit - lut#a
".
&omit - uta
"!.
'low - si'ok
"".
'reathe - engas, ingas, #ongap, linawa, anges
5
Panitikan ng Rehiyon I (Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur) P#n"#sin#n
En"lis)
isa" sakey" san-
one
dua" duara (dua ira)
t3o
talo" -tlo" talora (talo ira)
three
apat" -pat" apatira (apat ira)
2our
lima" limara (lima ira)
2i'e
anem" -nem" anemira (anem ira)
siF
pito" pitora (pito ira)
se'en
3alo" 3alora (3alo ira)
eight
siam" siamira (siam ira)
nine
polo" samplo (isan polo)" samplora (isan polo ira)
tens" ten
lasus" sanlasus (isan lasus)
hundreds" one hundred
libo" sakey libo
thousands" one thousand
laksa" sanlaksa (isan laksa)" sakey a laksa
ten thousands" ten thousand
B. ANG PANITIKAN NG PANGASINAN
akaimbak at nanatiling buhay ang lala3igan ng $angasinan sa kabila ng paglaganap ng mga
3ikang Espanyol at ngles. amulaklak ang panitikan ng $angasinan (pasalita at pasulat) sa panahon ng mga Espanyol at
#merikano. agpatuloy sa pagsulat ang mga manunulat na sina Guan !aingan" +elipe *uintos" ar,iso
/orpus" #ntonio !olis" Guan illamil" Guan MeHa" at Mara /. Magsano sa 3ikang $angasinense. sinulat naman ni +elipe *uintos" isang $angasinenseng opisyal ng Katipunan ang #ipi Awaray$ %elew &iad "ilipinas 'Revoluci(n )ilipina*+ na naglalaman ng kasaysayan ng pakikibaka ng mga Katipuneros sa $angasinan at ang mga kalapit-probinsya nito. sinulat naman nina ar,iso /orpus and #ntonio !olis ang mpanbilay na Manoc a ,ortola" isang maikling k3ento ng pag-ibig. sinalin ni Guan illamil ang Mi ltimo #dios sa $angasinan. aging editor ng isang ne3s magaIine (:unong) noong 19
ang Bilay tan Kalkalar nen Rial (talambuhay ni &iIal). nilathala naman ni Maria /. Magsano ang #ilew" magasin na pampanitikan. sinulat din niya ang. #amban Agnabenegan" isang nobela ng pag-ibig. nilimbag sa $angasinan /ourier ang mga akdang pampanitikan na ga3a sa 3ikang $angasinense Marami ring mga nakalimbag sa $angasinense na gamiting Kristiyano ang naglipana.
Mas marami sa mga manunulat sa berna,ular ang sumulat sa panitikang tuluyan kung kayaJt
tumaas sa antas na liturgi,al at literary language ang 3ikang $angasinense noong ika-1 dantaon. nang ginamit ang bernakular sa pulitika" panlipunan at kultural na pagpapahalaga sa pagsulat ng mga IarIu3ela (1<
Panitikan ng Rehiyon I (Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)
nang hati ng ika-9< dantaon- sinasabing ito ang inintuang $anahon ng Kuritan sa $angasinan
(olden #ge o2 $angasinan iterature). musbong ang mga umaanlong (poets) at maraming mga nailathalang tula. #ng anlong ' poetry) - predominantly oral ang mga tumatagaumen at umaanlong ay nagtanghal
ng mga patula. Kadalasan" ito ay sinasamahan ng mga kutibeng (an,ient guitar) at tulali (a kind o2 string instrument similar to kudyapi or lyre.) sang magandang halimba3a ng pasalitang anlong (oral poetry) ay ang "etek (a kind o2 poeti, Houst similar to the ,ulang "atnigan o2 the :agalogs.) #ng panitikang patula sa kasalukuyan ay binubuhay ng mga pampanitikang palian (3orkshop) at paliagan (,ontest)" mga limbag na publikasyon (print publi,ations)" mga sinasalita" at ang digital o ,omputer poetry na kung saan ang mga salita" imahelara3an" gala3kilos at tunog ay nakatutulong sa kasanayang pagsulat at pagbasa.
Malinac ya Labi (Isang awiting 'ayan tungkol sa pag-i'ig.) omposer- *ulian +elaso. alina ya a'i ras ya mareen apalpalnay #agem atekep to0y linaew amit #ay koguip ko inangonan kon tampol a pilit na pusok ya sikay amamayoen (epeat) e%rain alo la no 'ilay 7o sikalay nanengneng 7apunas ya amiy 8rmen ya ak'i'iten 7o no#nonoten ko ray samit na ogalim 9gtaka nalingwanan 9ngga# kaayos na 'ilay (epeat e%rain)
A night of calm An hour of peace A gentle breeze Along with it is the dew So sweet is my dream Suddenly I awake Because of your beauty You are the only one I will love Best of all, my life When its you that I see All are wiped away !he sorrows that I bear When I remember "f your sweet kindness I will not forget you #ntil life is gone
“Ama Namin” sa Pangasinan 9ma mi a wala ka# tawen 7agalang so ngaran o nsa'i# sikami panarian o norey linawam #ia# #alin onung e# tawen. ay kanen min inagew-agew Iter mo# sikami e# agew aya an paan#ian o ray utang mi nung na panamaan#i miy kasalanan #ay akapankasalanan e# sikami an ag o kami iter e# tukso Ila'an o kami e# mauges. 9ma mi.
Diksyunaryo at iba pang tao. Marami ring diksyunaryo ang nasa wikang Pangasinan gaya ng mga sumusunod.
oren:o ;ernol and +oa'ulario ?ispanopangasin
!
Panitikan ng Rehiyon I (Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)
9nastaio 9ustria aaraeg. +oa'ulario astellano-pangasin
Ang Panitikang Pangasinense sa Kasalukuyan
PAGBABALIT A
"
Panitikan ng Rehiyon I (Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)
.
$anitikan ng lokano #. #ng mga loko #ng Ilo*o (o luko" loco" pu3ede ring lokano o locano) ay isa sa mga pangunahing 3ika ng $ilipinas. to ang 3ikang gamit (lingua 2ran,a) ng halos kabuaan ng Lilagang uIon lalo na sa &ehiyon ng lo,os" sa ambak ng /agayan at sa maraming bahagi ng #bra at $angasinan. Marami ring mga nagsasalita ng loko sa ue'a E,iHa" :arla," Mindoro at sa ilang lala3igan saMindanao. :inatayang may mahigit > milyong gumagamit ng 3ikang loko sa $ilipinas. Maraming bahagi ng mundo" kung saan nadako at namamalagi ang mga lokano" ang katatagpuan din ng malaking bahagdan ng mga nagsasalita ng loko katulad sa mga estado ng La3aii at /ali2ornia sa #meri,a.
%. #ng $anitikan ng mga lokano #ng $anitikan ng mga lokano ay isa sa mga pinakaaktibong panitikan sa $anitikan ng $ilipinas" sunod sa :agalog at $anitikang $ilipino sa ngles.
+#l#,#n" siste-# n" p#niti*#n" Ilo*o :he !panish system and the :agalog system. Lalimba3a ng akda sa sistemang ito sa ?#ma amin.@ Amami, ñga addaca sadi lañgit, Amami, nga addaka sadi langit, Madaydayao coma ti Naganmo. Madaydayaw koma ti Naganmo. Umay cuma ti pagariam. Umay koma ti pagariam. Maaramid cuma ti pagayatam Maaramid koma ti pagayatam Cas sadi lañgit casta met ditoy daga. as sadi langit kasta met ditoy daga. Itedmo cadacam ita ti taraonmi iti Itedmo kadakam ita ti taraonmi iti inaldao. inaldaw. Quet pacaoanennacami cadaguiti utet pakawanennakami kadagiti ututangmi, utangmi, A cas met panamacaoanmi A kas met panamakawanmi Cadaguiti nacautang cadacami. adagiti nakautang kadakami. Quet dinacam iyeg iti pannacasulisog, et dinakam iyeg iti pannakasulisog, No di quet isalacannacami iti daques. No di ket isalakannakami iti dakes. #
Panitikan ng Rehiyon I (Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)
Maikling Kasaysayan ng Panitikang Iloko
#ng kata3agang lo,anolokano ay galing sa i-" 2rom o mula" at loo," ,o'e or bay" ibig sabihin people o2 the bay o tao mula sa dagat. tinuturing din nila minsan na silaJy !#M:AN ibig sabihin" our language here. %ago dumating ang mga mananakop ($re-,olonial) – #ng panitikang loko ay binubuo ng mga a3iting bayan" bugtong (burburtia)" ka3ikaan" paghihinagpis o lamentations o dung-aw" at epiko na makikita sa anyong pasulat o pasalita. #ng mga sinaunang makatang lokano ay nagpahayag sa pamamagitan ng mga a3iting bayan at a3itin tungkol sa pakikidigma. &allot " an impro'ised" 'ersi2ied and at times impromptu long poem deli'ered in a sing-song manner. $anitikan sa $anahon ng Kastila (!panish regime) – pangkalahatang nakaayon sa $anitikang Kastila ang panitikang $ilipino sa panahong ito. #ng pinakamatandang tulang loko ay mga tula ng pag-ibig na isinalin mula sa Espanyol nina +ran,is,o opeI" isang prayleng #ugustinian na noong 1691 ay naglathala ng sariling salin sa loko ng &octrina !ristiana ni /ardinal %ellarmine" ang unang aklat na inilimbag sa loko. Makikita ang pag-aaral sa panitikang loko sa %ramatica lokana na inilathala noong 1>=" base sa Arte de la Lengua loca" ni opeI na inilathala naman noong 1697. $ED&A %/#E- ?#ma ng $anitikang at $anulaang loko.@ !i %u,aneg ay may kapansanan sa mata mula pagkabata. !iya ang sumulat sa epikong Biag ni Lam-ang (i2e o2 am-ang) noong ika-17 dantaon. oong ika-1> dantaon" kinakitaan ang $anitikang lokano ng pag-unlad sa pamamagitan ng mga misyonaryo na gumamit ng panitikan sa pagpapalaganap ng Kristiyanismo. +r. Ga,into &i'era ( #umario de las ndulgencias in 171) at ang "asion" salin ng sermon ni !t. in,ent +errer sa loko ni +r. #ntonio MeHia noong 1>4=. ka-1 dantaon- EA# +A&E:A" ational $oetess o2 the $hilippines mother o2 $hilippine 3omens literature at bridge 2rom oral to literary tradition. +&. G!:A /#DA +AG#! (lokano se,ular priest)- sumulat ng mga nobena" prayerbooks" ,ate,hism" metri,al roman,es" mga drama" mga talambuhay" isang diktionaryo ng loko-!panish at gramatika ng Espanyol (!panish grammar). !#%EA DE A! &ENE!- anak ni eona +lorentino na sumulat ng mga tula" k3ento" 2olklore" mga pag-aaral" at mga artikulong pampulitika at panrelihiyon. pinakilala ang # /AMED#" kilala rin bilang moro-moro" at ang IarIuela. #ng moro-moro ay itinatanghal na nagpapakita ng labiyano at Muslim. agmula sa skrip ang mga korido ang komedya gaya ng "rincipe &on uan" Ari /steban ken Reyna 0ipolita" &oce "aris" Bernardo !arpio at aime del "rado. Malaki ang naitulong ni Mar,elino Mena /risologo sa pagpapalaganap ng IarIuela sa igan" lo,os !ur . sinulat ni $as,ual #g,aoili y uerrero (1>><–1=>) ng lo,os orte ang 1&aguiti Agpaspasukmon Basi.1 akilala rin si saias &. aIo (1>>7–1>;) ng !an i,ente" lo,os !ur sa pagsulat ng ,omedia and IarIuela. :aong 1>9- naiprinta ang nang obelang loko na isinulat ni +r. &u2ino &edondo" isang prayleng #ugustinian 2riar na pinamagatang 1Matilde de #inapangan.1 sinulat naman ni Don *uintin #l,id ang nobelang 1Ayat+ Kaanonto 2gata31 (o'e" Ohen !hall it %eP).
1$
Panitikan ng Rehiyon I (Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur) $ideo compact discs of some popular Ilocano folk songs% After, the !agalogs, the Ilocanos has the best preserved repertoire of folk songs in the &hilippines%
#rturo /enteno ng igan" lo,os !ur – sumulat ng ; nobela 1Apay a &i Mangasawa31 (Ohy Doesnt Le et MarriedP)" 1&ispensara1 and 1"adi a "uraw 4enno 2aamo a Kibin1 (# Ohite $riest or a ood uide).
Panitikang Iloko ng ika-20 dantaon #ng ilan sa mga panitikan ng dantaon ay 1Biag ti Maysa a Lakay+ 4enno 2akaam-ames a Bales1 (i2e o2 an Ald Man" or a Dread2ul &e'enge) by Mariano aerlan (1<)Q 15ray 2arigat no "aguimbagan1 (mpro'ement Despite Absta,les) by +a,undo Madriaga (111)Q 1Mining 4enno Ayat ti !ararua1 (Mining or !piritual o'e) ni Mar,elino $eRa /risologo (114)Q 12asam-it ken 2arucbos nga #abong dagiti &ardarepdep ti Agbaniaga1 (!3eet and +resh +lo3er o2 a :ra'ellers Dreams) ni Mar,os E. Millon (191)Q 1#absabong ken Lulua1 (+lo3ers and :ears) ni &. &espi,io (1;<)Q 1Apay a "inatayda ni 2aw #imon31 (Ohy Did :hey Kill Don !imonP) UNAN NAKILALAN N!B"LAN #"T"CTI$" ng Panitikang Iloko ni eon /. $i,hay (1;=)Q 1"uso ti na1 (# Mothers Leart) ni eon /. $i,hay (1;6). Magasing Bannawag " sister publi,ation ng Liwayway" Bisaya and 0iligaynon" inilimbag noong o'. ;" 1;4 – humikayat sa mga manunulatmakatang loko para magsulat ng mga akdang pampanitikan. 147- #ng nilalaman ng %anna3ay ay tungkol sa mga karanasan ng mga mamamayan sa pananakop ng mga Lapon. 1=4 –!i Mer,edes +. uerrero ng Manuel . *ueIon Edu,ational nstitution (no3 M*) ay guma3a ng masteral thesis na pinamagatang 1!ritical Analysis of the 6utstanding loco #hort #tories "ublished in the Bannawag from 789: to 78;<.1 nilathala naman ni Dr. Mar,elino #. +oronda" Gr. noong 167 ang 1&allang$ An ntroduction to "hilippine Literature in loko1 na tumatalakay sa mga katangian ng mga loko. 161- aglunsad ang Bannawag ng $aligsahan sa $agsulat upang payabungin pa ang panitikang loko. #ng mga hurado ay sina $ro2. !antiago #l,antara ng ational ni'ersity" $ro2. #ngel /. #nden ng Manuel . *ueIon ni'ersity" at Dr. Mar,elino #. +oronda" Gr. ng De a !alle ni'ersity-Manila. :umagal ang paligsahan na ito hanggang 17< .
"# H#li-b#,# n" -"# *#s#bi)#n" Ilo*o lo,ano :i nasadot a baro kas karne a nadangro. /nglish$ A lay young man is like a foul-smelling meat. lo,ano :i saan a matimtemek" nauyong no makaunget. /nglish$ A =uiet person is slow to anger but terrible when aroused. lo,ano #3an ti basol nga haan nga masinger. /nglish$ 2o debt remains unpaid. lo,ano Dika agkapkapoy no bassit ti inapoyQ dika agnengnengneng no bassit ti diningdeng. /nglish$ &ont be too slow if theres only a little rice+ dont be too shy if theres only a little viand. lo,ano asayaat man ti banag isu saan uray inton kaano met malada3. /nglish$ A good thing is never too late. lo,ano asayaat a babai isu gatad ad-ado ngem ti kagat ti aso. /nglish$ A good woman is worth more than rubies. lo,ano Kalpasan a gumatang agpaay a maysa atid-dug a pana3en isu a murdong iti panaggatang. /nglish$ After shopping for a long time+ he ended up with a poor purchase. lo,ano :i panang-ipateg ken nataengan ti tao isu nga kayat iti maysa a birurukong dayta agkaradap.
11
Panitikan ng Rehiyon I (Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)
/nglish$ ,he love of an old man is like a snail that crawls. lo,ano &ag-o isu agnanayan iti guardia asideg iti ladingit. /nglish$ oy is always guarded by sorrow. lo,ano #ramiden iti a3an ti ikabel iti ruar nga maipang-gep inton bigat ania dakayo mabalin. /nglish$ &o not put off for tomorrow what you can do today. lo,ano #nia ti kinapudno nga maipanggep iti maysa nga tao" kaano nu isu na ket dakes a panangal-lukoy met amin tayo. /nglish$ 4hat is truth about a man+ when he is a bad influence to all of us. lo,ano mnas ti kunan isu nga pagrukbaben iti pangnga-eddeng. /nglish$ Beauty they say is a sub>ective >udgement. lo,ano !umagmamano iti libro ag tilmonen" ket man-mano tapno agngal-ngal ken natakneng. /nglish$ #ome books are to be tasted+ others to be swallowed+ and few are to be chewed and digested. lo,ano #gbasa iti aramid iti napunno nga tao makisango ket sagana dyay tao nga agsurat ken a3an kurang na nga tao. /nglish$ Reading makes a full man+ confering a ready man and writing an e?act man.
GA B0GTONG 1B0RB0RTIA2
Nos i bi bi agma y a y at
L umb a y
Nomat a ymai bi b i t i n T abak o
Nobi g atl us s ok Nor abi i t ak op
Ad dai mb i t i nk on gau gi n g
bi nt ana
T ang t a ng ad ent i ub bi ng
12
GA A3ITING BAYAN/ A3IT NG PAG4IBIG +0NG+0NG0EN KANTO Dungdunguen kanto unay una y" ndayonen kanto iti sinamay :ultuloden kanto nalumanay $agamuanen inka mailibay
#paman nga inkanto makaturog yabbongkonto ta rupam daytoy paniok. :apnon dinakanto kagaten ti lamok Ken maimasmontot maturog. S#nnay" pusok" annay" annay" asaem" naut-ut la unay. tdem kaniak ta pannaranay :a kaasiak a maidasay. PA0LINA3EN $amulina3en $usok indengam man :oy umas-asug #grayodta sadiam. $anunotem man nka $agintutulngan :oy agayat" agukkoy dita sadiam. Essem nga diak malipatan :a nasudi unay a nagan" ray sadin ti ayan" ugar sadino man" #3-a3agan di agsarday :a naganmo kasam-itan. o malagipka" pusok ti mabang-aran.
#du a sabsabong" nar3ay a rosrosas :i addat ditoy a di nga mabuybuya" gem a3an man laeng ti pakali3li3aan o di dayta sudim ken kapintas. #y3en" biagko" indengam man. yasasokko nga inalda3 :a diak to a kayat :i sabali nga imnas !ika laeng" o" biagko ta ken uray tanemman o malagipka" pusok ti mabang-aran. Dakay nga ububbing" Didakam tultuladen :a dakkel kamin nga agiinnarem :a ituloyyo ta panagadalyo :apno inkay magun-od Kakaligumanyo Essem nga diak malipatan :a nasudi unay a nagan" ray sadin ti ayan" ugar sadino man" #3-a3agan di agsarday :a naganmo kasam-itan. o malagipka" pusok ti mabang-aran.
ANANG BI+AY
Manang %iday" ilukat mo man J:a bintana ikalumbabam :a kitaem Jtoy kinaya3an #y" matayakon no dinak kaasian !iasinnoka nga aglabaslabas Ditoy hardinko pagay-ayamak #mmom ngarud a balasangak !abong ni lirio" di pay nagukrad Denggem" ading" ta bilinenka :a inkanto Jdiay sadi daya #galakantoJt bungaJt mangga Ken lansones pay" adu a kita o nababa" imo ga3-aten o nangato" dika sukdalen o naregreg" dika piduten gem labaslabasamto met laeng Daytoy paniok no maregregko :i makapidut isublinanto :a nagmarka iti naganko abordaan pay ti sinanpuso #laem dayta kutsilio :a abriem Jtoy barukongko :apno maipapasmo ti guram Kaniak ken sentimiento
o malagipka" pusok ti mabang-aran.
5. PANITIKANG ILOKO SA KONTEPORARYONG PANAHON
Ang wikang Iloco ngayon, buko sa gamit nito bilang lingua !ranca ng "ilagang #u$on, ay kinikilala rin bilang "eritage #anguage ng %stao ng "awaii. Ito ay sa kaa&ilanang nakararami sa mga 'ilipinoAmericans ay may ugong Ilocano at sa kaa&ilanan ing marami sa mga nauna nang sakaa(mga Pilipinong nagpunta sa Amerika noong pana&on ng pananakop) ay ugong Ilocano at &ini nakapagsasalita ng *agalog. +amakatuwi, mas nakararaming 'ilipinoAmericans ang may la&ing Ilocano at nakapagsasalita ng Ilocano, bagamat ang mga bagong &enerasyon ngayon ay marunong ka&it papano sa *agalog. Iagagpa iyan na sa loob ng libulibong taon ay napayaman pa ang bokabularyo ng wikang ito. +a katoto&anan, tinatayang ang Iloco ang pinakamatanang wika sa
Pilipinas at isa sa mga may pinakamayamang bokabularyo. +a katoto&anan, sinasabi ng mga eksperto na ang wikang Iloco ay may kompletong bokabularyo bago pa umating ang mga Kastila ngunit itoy nawala a&il sa ga&um ng wikang banyaga. *unay na mayaman ang wikang Iloco a&il may mga salita itong panumbas sa ibang ayu&ang salita na &ini naman natutumbasan ng *agalog, ang kinikilalang lingua !ranca raw ng Pilipinas. Isa na iyan ay ang region, na tinatawag na re&iyon ng mga *agalog, ngunit sa mga Ilocano ay eppaar. +a "onululo ngayon ay may sinimulang layunin ang mga anak at kaapuapu&an ng mga naunang sagaa. Ito ay ang pagpapalawak ng salitang Ilocano at ang pag&i&ikayat sa mga Ilocano sa Pilipinas na ito ay gamitin at ituro sa mga anak. Iagag pa na ang wika ay itinuturo sa -nibersia ng "awaii bilang isang kurso. ala silang kurso para sa *agalog. Ang Ilocano ang tanging ika sa Pilipinas na kinikilala bilang "eritage #anguage sa "awaii. *inataya ring may &umigitkumulang na /0 milyon nati1e speakers ang Ilocano sa buong muno. Maraming mga manunulat na loko ang nakapaglathala ng kanilang mga aklat sa ibayong bansa. sa sa mga pinakapopular sa kanila ay si /arlos %ulosan" isang migranteng loko na galing ng $angasinan. sa rin si +. !ionel Gose" isang internasyonal na manunulat na kinilala sa kanyang &osales saga" limang nobela tungkol sa angkang lokano. sinalin ang nobelang ito sa 99 3ika. Marami ring manunulat na loko ang nanalo sa a3ad $alan,a. Kabilang dito sina &eynaldo #. Du0ue" &i,arte #gnes" #urelio !. #g,aoili" orenIo . :abin" Gaime M. #gpalo Gr." $res,illano . %ermudeI" Oilliam . #l'arado" Maria +res-+eliF" /larito . de +ran,ia" #rnold $as,ual Gose" Eden #0uino #l'iar" !e'erino $ablo" #riel !. :abag" Daniel . esperos" &oy . #ragon" Danilo #ntalan" Goel %. Manuel" %ernardo D. :abbada" oli !. Dumlao at iba pa.
Mga Aklat Pambata
,i Bantay A 2agayat ti Maysa A Billit –mula sa orihinal na k3entong ,he Mountain ,hat Loved A Bird ni #li,e M,erran. #kda ni Eri, /arle" isinalin sa loko ni Lerminio !. %eltran" Gr. at inilara3an ni %eaulah $edregosa :agui3alo sa pamamagitan ng pagguhit ng mga lugar sa bansa.
*&e 2-MI# 2unglo agiti Mannurat nga Ilokano
An A,tober 1" 16> – %inuo ang G0IL 6ilipin#s (lokano Oriters #sso,iation o2 the $hilippines) sa %aguio /ity. !i #rturo M. $adua" dating mayor ng !ison" $angasinan ang nahalal na presidente. anumpa ang mga opisyal kay dating $angulong+erdinand E. Mar,os.
%. "# N#"p#p#7#-#n n" P#niti*#n" Ilo*o a. ndigenous lokano /ommunity to ang 3ikang gamit (lingua 2ran,a) ng halos kabuaan ng Lilagang uIon lalo na sa &ehiyon ng Iloos " sa L#-b#* n" 5#"#7#n at sa maraming bahagi ng #bra at $angasinan. Marami ring mga nagsasalita ng loko sa Nuev# Ei8# " T#!l# " indo!o at sa ilang lala3igan saMindanao.
b. lokano ng /ordillera #dministrati'e &egion (/#&) #ng 3ikang loko ay nagsisilbing bridge language ng /#&. Dahil sa dami ng mga dayalek sa rehiyong ito" malaking tulong ang ginagampanan ng loko. !a katunayan" malaking tungkulin ang kanilang ginagampanan sa pagyabong ng
3ikang ito- mula sa larangan ng pagtangkilig hanggang sa paglikha ng mga panitikan sa 3ikang loko.
9.
Ni K L 0 A A ,. Mga loko sa bang %ansa R loko ang mga lokano eFpats. $atuloy sa pagpapayaman ng panitikang !inasabayan nila ang paglaganap ng internet O at mga so,ial net3orking sites upang P patuloy na gamitin at tangkilikin ang panitikang loko" at higit sa lahat" lumikha G ng mga I inobasyon upang patuloy na umunlad ang panitikan. *e Mga $atunay T ng $agyabong ng $anitikang loko n a. Komedyang loko O t# t# K b# do n"
b. :ulang iriko $atuloy ang paglaganap ng mga a3iting loko. #ng ilan sa mga tulang liriko na ito ay ang mga sumusunod.
. "# Li-b#" n# P#)#7#"#n #t #"#sin s# 3i*#n" Ilo*#no
Malaki ang gampanin ng magasing Bannawag sa pag-unlad ng panitikang loko. Maliban sa magasing ito+ nakatulong din ang mga drama sa radyo na patuloy na gumagamit ng wikang loko na sumasahimpapawid sa mga istastyong lokal gaya ng Bombo Radyo na may mga sangay sa iba@t ibang sentrong panrehiyon+ at ang mga iba pang pribadong istasyon gaya ng &4, at &4R ng Baguio !ity+ &A% ng Agoo+ La 5nion at iba pa. Ang mga ito ay naglalathala at nagsasahimpapawid ng mga poems 'daniw*+ short stories 'sarita*+ novels 'nobela*+ essays 'salaysay*+ comics+ biographies+ folktales at marami pang iba.
d. 3i*#n" Ilo*o s# Sen#!7on" Inte!n#s7on#l Maraming mga 3ebsites ang aktibo sa pagpapaunlad ng panitikang loko. arito ang mga halimba3a.
,.1 (httpmanoa.ha3aii.eduilokanoa22iliationsnakem.html) akem nternational /on2eren,e
,.9 httpilo,anoyork.,ompostHournalpoems Lalimba3a ng mga artikulo sa 3ebsite na ito AGABROADAK KUMA,ASAWAK %ur Ilocana contri&utor is a serious &logger, e'ucator, an' a gra'uate o the UP*ili+ans *e-art+ent o .nglish an' /o+-arati0e Literature (*./L), a /enter o .cellence in Literature an' in the .nglish Language in the Phili--ines She rites in agalog, Ilocano an' .nglish he -oe+ is a 'ialogue &eteen a hus&an' an' ie that as +ainly carrie' &y tet +essenging It shos conicting 0ies ith the ie o6ering a +ore conser0ati0e stance hile the hus&an', ins-ire' &y a 7&alik&ayan rien', conte+-lates orking a&roa' or &etter o--ortunities
Agur ur ay akke ngka,si mmangpe t I t i“ t e x t ”moke ny ak, Makaabr oadakt umanme tkumaasawak Dat t uyakgayyem ko,naggapui di ayDal l as. Mayatngat ant ibumaknang Agayayabpayi s unai di aybi s t r uan Naganasngat anamaygat angak Kanayonal i t sont ipami l yakngaawi dan. aaar apaap I n“ r e pl y ”k ome t :Mayatdayt Ng e m anang at ant il i dl i dayna nuhaanagk akadwa? Mayat enamakaawi dka,nasal unat , Nar ag s akt ay ong aag i i nni s t ur y a.
I dikuwan,nagsi pnget en Ki nni tt il amokt ikadwamidagi t iannakmoi di ayruaren Gas y ankamimat ur ug en I disi mmangpetka-napnekkat iar aken. Tiabr oadke tma y at ,agl al onuma ys aabakkat Ngem t isi mpl eabi ag,haankopayl ai sukat Nul aengt ipapanannat iadongakuwart aketkast a Ayhaane n-nuagur ur ayme tl at t at ipami l ya. Di moammoi t idar as konganangi pal pas, sangwanant ipag-pagay ,arakupt iangi nngapari i r apal amuyut ennapnut ii ni tkenayat ayt ipagbadum kumai nt onbi gat nu r ubwat akt inagag e tar umaepngaas awak. Sept ember2011
GA SANGG0NIAN
httpsph.ne3s.yahoo.,omblogsthe-inboFkeeping-ali'e-pangasinan-language-1<;6=;>.html
http333.skys,raper,ity.,omsho3thread.phpPtT1;1>=>15pageT9 http333.pangasinan.go'.ph9<1;<99nd-pangasinan-literary-,ontest-no3-open httpsdo,s.google.,om2iled<%y+'KIo7UnomlMn+Nmu,I#editPpliT1 httpilo,anoyork.,om httpiloko.tripod.,omlo,ano.html httptl.3ikipedia.org3iki$edroV%ukaneg
