PALAESTRA LATINA
fcjUñ**tJüCU ANN. M.
XXVI
(Fase. IV ) -
N . 156
D EC EM B RI A. M C M L V I
-|
PALAESTRA LATI NA I r i m e s tr e s l i t t e r a r u m L a t i n a r u m c o m m e n t a r i i BARCINONE edendi P re tiu m m ittatu r oportet ad ADM INISTRATOR EM :
l.auria,
í},
Apartado 1 0 ^ 2
■ BA RCEL ON A
S c r i p t a a d M o d e r a t o r e m : C o nd e, 2 - B A R B A S T R O ( H u e s c a )
E d itur O r d i n a r i i e t S u p e r i o r u m p e r m i s s u
INDEX A N N . X X V I (Fase. IV ) N .
156
M. D EC E M B R I A. M C M L V I
]. JI M E N E Z D E L G A D O , Lingua Latina iterum U niversalis deveniat o p o r t e t ........................................................................................................ 1 9 3 J. BAYET, De G r a m m a t i c a ....................................................................................... 2 0 3 A. G U E R C I O , Qua de causa restituere inter nationes oporteat linguae Latinae usum, quom odo autem Latinitas habitus et voces induere possit recentiores a e t a t i s ........................................................ 2 0 4 P. J. ENK, Quae causa est, cur scientia linguae Latinae nostris tem po ribus vulgo tantopere im m inuta sit quibusque m odis auges cere p o s sit......................................................................................................... 211 R. A V A L L O N E , L atinam linguam in sgntaxi, in stilo, in léxico reno vemus ................................................................................................................ 2 1 5 P. H E N R I C U S P A O L I , A d Collegas L e i d e n s e s ........................................................ 2 1 9 A d Collegas A v e n n i c o s ........................................................................ 2 2 1 L. M . S A N S E G U N D O , De poesi ac poetis quid protulerint rhetores a n tiqui .............................................................................................................. 2 2 2 J. S I D E R A , Conventus linguae Latinae « Viventi» reddendae Avenione c o a c t u s .......................................................................................................2 2 8 J. M . MIR, N ova et Vetera: O c u l u s , O c u l a r i a , M i c r o s c o p i u m .
.
.
.
237
B I B L I O G R A P H I A , Mir, S i d e r a , A r a m e n d i a , M o l i n a , G o n z á l e z .
.
.
.
244
PALAESTRA A D U L E S C E N T I U M : Iterum de certam ine L a t i n o ............................................................... 2 4 9 A R A M E N D I A , Esurientis bubonis f a b u l a ....................................... 2 5 0 BERUETE, I u g u r t h a .............................................................................. 2 5 2 C A B A L L E R O , F O R C A N O , RUIZ, COLLELL, T O R N E R , LATKOVSKI, R ideant pueri!..................................................................................... 2 5 4 P A E D A G O G U S , P E R N A , LATKOVSKI, M A N C H O , BERUETE, Cu riosa et j o c o s a .............................................................................. 2 5 6
PALAESTRA LATINA LITTERARUM
LATINARUM
A N N . X X V I ( f a s c . IV ) — N . 156
COMMENTARII
M . D ecem bri
A. M C M LV I
Lingua Latina Iterum Universalis deveniat oportet S U M M A R IU M
A.
A r g u m e n t a , q u i b u s h u j u s rei o p p o r t u n i t a s p r o b a t u r :
—
1)
L in g u a L a tin a e s t m a t e r p r a e c i p u a r u m li n g u a r u m ;
2)
a d h i b e r i p o t e s t s i n e I n v id i a e t s i n e q u e r e la p o p u l o r u m ;
3)
f u i t q u o n d a m d o c to r u m u b iq u e t e r r a r u m lin g u a;
4)
n u n c q u o q u e In E cclesia C a t h o l ic a e s t lin g u a a d h u c v iv e n s ;
0
e s t n a t u r a s u a a p t i s s i m a u t ab o m n i b u s e t ad o m n i a a d h i b e a tu r ;
6)
c e te ra e lin g u ae , s i v e q u a e n u n c u s u v ig e n t, siv e q u a e a r t e fictae s u n t ,
in c o m m o d a
n o n p a u c a p ra e se fe r u n t. B. — F a c t a , q u a e a b u s u lin g u a e L a ti n a e s t a n t : 1)
Societates li n g u a e L a ti n a e fo v e n d ae : a)
S o c ie ta s L a tin a V a r s a v l a e c o n s t i t u t a ;
b)
S o c ie ta s L a t i n a M o n a c c n s is ;
c)
S o c ie t a s « T h e O r b i l i a n » in A n g lia ;
d)
S o c ie t a s L a ti n e L o q u e n ti u m in F o e d e ra tis A m e r i c a e C iv i t a t i b u s ;
e)
C onsiliu m seu
« C o m m i s s i o 1* s p ecialis lin g u a e
L a ti n a e
evulgandae
R o m ae,
In
In s titu to S tu d io ru m R om anorum , c o n stitu ta . 2)
3)
Certamina a d L a ti n o s s c r ip to r e s e t p o € ta s e x c ita n d o s : a)
H o e u f f t i a n u m a p u d B a ta v o s;
b)
C ap ito lin u m et V atica n u m .
Commentarii L a ti n e ed iti: a)
J a m e m e r iti: «V ox U r b i s » , «S cripto r L a ti n u s » , « A lm a R o m a » , « C a n d i d a t u s L a ti
b)
H i s te m p o r i b u s : P a l a e s t r a L a t i n a in H i s p a n i a , « A u x iliu m L a ti n u m » in F o e d e ra
n u s » , « S o c ie ta s L a tin a » ( M o n a c e n s is ); tis A m e r i c a e C i v i t a t i b u s , « A c ta L 'iu rn a» in A n g lia ,
« G y m n a s i u m » in C o l u m
b ia, « L a t i n i t a s » , in C i v i t a t e V a tic a n a . 4)
Conventus seu C o n g r e s s u s : a)
R o m a e a n n o 1 9 3 3 C o n v e n t u s G e n e r a li s P ro f e s s o ru m u t r i u s q u e ju r is in q u o lin g u a L a ti n a p r o p r ia C o n v e n t u s e t o m n i u m c o m m u n i s c o n s t i t u t a est.
194
J. Jiménez Delgado, C. M. F:. b)
A I II C o n v e n t u s U n iv e r s a le s R om ae h a b iti, v e n t u s M a r ia n u s , cet.
u t C o n v e n t u s R eligiosorum, C o n
c)
C o n v e n t u s linguae L atin ae e v u lg a n d a e R om ae a n n o q u o q u e 1933 h a b i t u s :
p ro p o
sita seu co nsilia h u | u s C o n v e n t u s . C. — S e n t e n t ia e s e u t e s t i m o n ia : 1)
quae rei favent: V a l d a r n i n i , F ornari, Bacci, Bayet, M ig no n, T o n d in i , A ld in i, Enk;
2)
quae contra rem a g u n t: B n c e n s i s , cet.; te s t i m o n i a e o ru m
q ui a n t i q u i t a t e m et in o p ia m
li ng uae L a tin ae n im iu m p ra e d ic a n t. D. — C o n c l u s io : D octi h o m i n e s lingua L a tin a u t a n t u r o p o rte t o m n i u m c o m m u n i, q u o d ta m e n n o n fiet n is i m ed ia a p tio r a a d h ib e a n tu r .
A)
A
rgumenta
N u p e r i n e u n t e m en s e se p t e m br i (2-6 sept. a. 56), A v e n i o n e in Gallia, in urbe illa toto orbe ter rar um celeberrima, C o n v e n t u s seu C o ng re ssu s ma gna h o m i n u m frequentia et dignitate h a bi tu s est ad lingua m Latinam f ovenda m magisque in dies in ter doctos salt em ho m in e s evulga n da m. Hoc n e m pe fuit C o n v e n t u s a r g u m e n tu m , nu m opo r ter et linguam Lati na m ite ru m un iv er s a le m deveni re et quo m od o. A c t u m est igitur de opportunitate et etiam de modo, via seu ratione, qua lingua latina in po ste r u m possit ite r u m universalis devenire. De hac ea dem re Gu nt ia e (Günzburg) in G e r ma n ia c onvivale colloquium cu m collegis Bavaris qui linguae Latinae da nt opera m ha bui e x e u n te mense septem bri: dis serui q u o q u e de o p p o r t u n i ta te et de modo. N u n c ver o cum Palaestritis t a n t u m de o pp o r tu n i ta t e agam, na m quae stio de ratione et modo magni m o m e nt i est et in aliud t e m pu s pr otr ahe nda. J am vero in q u a e st io n e de o p p o r t u n i ta te usu s univer salis linguae Lati nae haec s u m m a ti m attingam: — Pr im um , argu m en ta q u i b u s usus linguae Latinae ut o m n i u m do cto rum h o m i n u m co m m u n is confirmetur; — Deinde, facta seu indicia, quae pro cultu Latinae lingua e exstant; — Denique, au c to ru m sententias seu testimonia, q ui bu s lingua Latina aptior magisque ad han c rem idonea pr obat ur, et ea qua e c ontra u s u m Latinae lingua e c o m m u n i t e r dicuntur. Sed jam in mediam rem ingr edi amur.
Haec prima q uaestio enucleanda seu en oda nda nobis est: q ui bu s potis s im um rat ioni bus s uaderi potest ut l ingua Latina iterum univer sa lis deveniat, ita ut ab o m n ib u s saltem sa pient ibus u s u r p e t u r in m u tu o inte r se c o mm er cio, tum in generalibus co n v e nt ib u s, t um in disc iplinis e x po ne nd is, tum in libris scientificis edendis, cet.
Lingua Latina Iterum Universalis deveniat oportet
195
Re 9 ut iq u e n o n n u p e r s ed pluries j am d i sp u t a ta . C o m m e n t a r i i Pontificii 'L'Osservatore Romano» \ *Latinitas» 2, ali ique c o m m e n ta r ii ut tStudi Rom ani» 3, «Palaestra L a tina* 4, tHelmántica» 5, e a n d e m q u a e s t i o n e m jam diu a g i t a r u n t et esse t e m p u s a s s e r u e r u n t u s u m l i n gua e Latinae res tit ue nd ae, q u o facilius mag na in co m m o d a tot s e r m o n u m recent io ru m t a m q u e va rio ru m v i t a r e n tur. Ipse, data occasione, semel a t q u e i t e r u m de hac re d is p u t a v i, a t q u e r ationes, se nt e nt ia s , c on at u s, e x p o s u i 6 q u i ad linguae Latinae u s u m i t e r u m e x c i t a n d u m s u n t feliciter s u s cepti . A t q u e revera nec a r g u m e n t a nec t es ti m on ia d e s i d e r a n t u r q u ae a lingua Latina sten t, q u i d q u i d al io rum s e r m o n u m fau tor es di cu n t . 1) O p p o r t u n i t a s ali cujus linguae c o m m u n i t e r ab o m n i b u s s a p i e n t i b u s a d h ib e n d a e ne m o n on vi det , c u m a l i quo d q u as i v i n c u l u m co m m e rc ii inte r p op ul o s o p u s sit insti tui . N i h i l en i m — dicam c u m elmo. Ludovico G u e r c i o — «nihil magis i n c o m m o d u m et m o le s tu m et la b o ri o su m et pr aet ere a r i d e n d u m q u a m ita d u c t u m g r a v i s s im u m c o l lo q u i u m i n ter h o m i n e s patria s e r m o n e q u e diversos, u t singul a prolata ver ba, p o s t q u a m multi in te rp re te s ad o b r u s s a m exegerint, d e n i q u e ad a u re s as s i d e n t i u m p e r v e n i a n t eaque, p l u s m i n u s v e deto r t a se n te n tia . N u m l onge ali ud est is tu d op eris qu a m , si d e t u r audacia ver bis, alieno mu cin io n a s u m purgar e?» 1. Praet erea linguae vernaculae, sive Angl ica, sive H is p a n ic a , sive Gallica, sive Sinensis, — eae vi deli cet qu ae maj ore h o m i n u m f re qu e nt ia u s u q u e g a u d e n t — n on nisi u n i u s gentis s tu di i s in se rv ir e q u e u n t ; n e q u e e a r u m q u a e v i s i m po ni op or tet om n i b u s , ne illa s u p e r b i a t cu ju s ele ctu s sit s e rm o , illae vero q u a r u m sermo sit p o s t h a b i t u s parvi h a b e r e v i d e a n t u r c o m m u n e m loqu elam . N e q u e de fictis l inguis, ex. gr. «Volapuk» a ut «E s p e ra n t o » , ad h u n c finem cogitari pot est; qu ia, ut p ro ba t V a l d a r n i n i u s , « Q u a e l ib e t lingua artifi cio no n n a t u r a sat a ge nt e cond it a ad om ni a peí tiñ e re n o n potest» 8. Restat igitur ut ad ling ua m Lati nam red e a m us , q u a e c o m m u n i s est n o n n u l l a r u m pr ae c ip u a r u m mater. 2) A t q u e ho c e st al te r um a r g u m e n t u m c ur u s u m lingu ae Latinae no s his t e m p o r i b u s rest i tue re op ort eat; qui a l ingua Latina tractu t e m p o r is p l u r i m u m valuit ad ceteras linguas, n o n t a n t u m ad eas q u a e ex ipsa lingua Latina origi ne m
1
4 O t t . 1934: «II latin o lin g u a In t e r n a z i o n a le » .
2
L atinitas I (1 95 3) 3; II (16 5 4 ) 83-93.
3
Stu d i Rom ani I ( . 9 5 3 ) 192-196; 317-321; III (1 9 5 4 ) 70-74, 192-196.
4
P a l a e s t r a L a t i n a IV
5
H elm ántica III
b C fr a n t e a n n . salis» (2-6 sep t- 1956).
(19 3 3 ) 13-14; V (19 35 ) 74-75.
(1952) 4 8 8 - 4 9 i ; I V (1933) 2 5 - '2 ; V (1954) 275-281; V II (1956) 151
154.
et 5; n u p e r in A v e n i o n e n s i C o n v e n t u : «L ingua L atin a, lin gu a u n i v e r
7 L. G u e r c io :
J. Jiménez Delgado, C. M . F.
196
du c u n t, sed ad alias etiam, ut ad l inguas Ge rm anic as, in q u i b u s vocabula et vi rtu tes Latinae linguae vigent q u o q u e vi re n tq ue. U n d e fit ut lingua Latina nemi ni, ut ita dicam, aliena videat ur, cum civitate m a depta sit u b iq ue ter ra rum, iis sal tem t em p o r ib u s , non longe a nostr a aetate, in q u i b u s lingua Latina o m n i b u s doctis viris, non solum nota, sed etiam in usu c o m m u n i s erat ad discipli nas e x p o ne nd as , ad m u t u u m e pistular e commercium, ad libros ty pis edendos. 3) T e r t i u m a r g u m e n t u m ad u s u m linguae Latinae iterum i n s t a u r a n d u m ; sit a principi o illo d e d u c tu m , q u o d sic e n u n t i a n t ii qui Philosophia e da nt operam: «De facto ad posse, ajunt, va let illatio». Jam vero lingua Latina non multi s ab h in c an n is c o m m u n is erat, ut su p ra dix imus , totius m u n d i s a pi e n tibus, qui ea u t e b a n t u r in s e rm o n e et in scriptis ad res c u ju s c u m q u e a r g u m ent i ex pl a na n da s . Ergo, si placet, n u n c q u o q u e lingua Latina uti p o s s u m u s ut cogitata et i n v e n t a nos trae a etatis rect e e x p r i m a m u s a tqu e de his r ebus cu m aliis co m m u n ic e m u s. 4) A d d e q u o d lingua Latina n u n c q u o q u e viget in Ecclesia Catholica; Latine eni m ub i q u e terrar um preces fi unt c u l t u s q u e et sacra pe ra g unt ur. Immo in publ icis Acad em iis seu Un iv e r s ita tib us , q uo a lum ni ex o m n ib u s terrae di cionibus c o n v e n iu n t , Latina lingua c o m m u n is est. N e c t a n t u m in Ecclesiae U n iv e rs i ta tib u s, sed etiam in aliis, qua e t a m en — tanta est h o m i n u m inconstantia t e m p o r u m q u e mal it ia!— pauc ae r e m a n s er u n t. Memoria digna est U n i v e rs i ta s G r o n i n g an a ap u d Batavos. Doc tor em Enk a u d ia m us illius U ni v e rs i ta t is professorem em er itum: «Expertus scio linguam Latinam ho die q u o q u e u su rpa ri posse in ope ri bus publica ndis, in scholis academicis habe ndi s , in epistulis s cribendis, in d i s p u t a n d o et colloque ndo. Ipse ind e ab an n o M C M X I co mp lu res libros, qu os vo lv ent ibu s a nnis foras emisi... disputat ionesque qua s in M nemosyna et in Latomo publicavi, Latine scripsi, per a nn os viginti q u i n q u e s cholas meas in U ni ve rs ita te Gro ni ng an a Latine habui, c u m m ult is philologis per litteras Latinas colloc utus sum...» 9. 5) D e ni que natura ipsa et vi rt u t i b u s lingua Latina c o m m e n d a t u r ut pr aet er ceteras ad linguam uni v er s al e m, q u a m n u n c u p a n t , eligatur. Etenim ling ua m Latinam nobilem, flexibilem, amplissima m, aptior em esse et ad o m n i u m discipl inarum comm er c i u m magis idoneam ubivis, vel his ipsis t e m poribus, exemplis d e m o n s t r a t u m i n v e n i e s 10 et sine integritatis vitio eam ad om nia nostrae aetatis cogitata et invent a adhibe ri posse. « Q ua e na m e nim — verbis ut ar laudati Ludovici G u e r c i o — q u a e n am lingua magis qua m Latina apta, tam anti q ua ut s e mpiter na h abe at ur, tam recens ut cotidie toto orbe efiundatur, tam majestate praest ans ut ceterae linguae, vel nobilissima e atque
9 10
J. E n k , cfr. «Congrè9 I n t e r n a t i o n a l p o u r le latin v iv a n t» , Bull. 15 M ai 1956. T o n d i n i , Cfr. Latinitas III (1955) 21.
197
Lingua Latina Iterum Universalis deveniat oportet
d u d u m longe lateque propagatae, s ingular i p r o s e q u a n t u r ho no re, tam d e n i q u e docilis ut i n e p h e b ei s R o m a n i s c e rt e n t Latine de m ore loqui Afri, Indi, Si nenses, aliique n o n pauci, q u i a J ap oni a et ab A u s t ra l a si a toto e m e n s o orbe a d v e n e r u n t in U rbe m ?» n . Ex his ergo a r g u m e n t i s al ii sque q u a e facile afferri p o s s u n t, o p p o r t u n u m v i d e t u r fore et m ag ni m o m e n ti ut l ingua Latina r e s t i t u a t u r a tq u e ea civitate d o n e t u r q u a m priu s in t er doctos vi ros m agn o d i s c i p li n a r u m et scientiae fructu retinuit.
B)
Facta.
1)
Societates linguae Latinae favendae
:
Q u i vero h a r u m ra t i o n u m v i m n o n percipiant, facta c o n s i d e r e n t q u ae n os tr a m ca usa m t u e n t u r . a) F u e r u n t Societates q u a e s e r m o n e m L a t in u m i n s t a u ra r e c u ra r e n t: Societas Va rsaviae in Polonia a Dre. Z i e li n s k i m o d e r a t a 12 et Societas Latina M on ace ns is , praesi de Dre. L u r z 13, q u a e t a m e n i nt e r tot t a n t a s q u e atrocis belli ru in a s ob r u t a e a t q u e e x s t i n c t a e s u n t . b) Fui t q u o q u e in In st i tu t o S t u d i o r u m R o m a n o r u m «Com mis sio » seu C o e t u s q u i d a m ad u s u m et s t u d i u m l i n gua e Latinae Rom ae c o n s t i t u t u s 14, q u i m a g n o p e r e e n ix u s est ut hoc p r o p o s i t u m c o n s i l i u m q u e exsequeretur., Pr a et e r Latinos c o m m e n ta r io s , q u i b u s n o m e n fuit *Per l'uso e lo studio della lingua latina», ita haec «Comm is sio» d a b a t o p e r a m linguae La tin a e u t fas esset in o m n i ge n e re d is c ip li n a ru m om n ia Latino v e rb o e xp rim ere . Ja m vero ut citius et accur ati us res t a n t i s o n u s t a di ff icultatibus pe rs o l v e re tu r , s in g u l a ria p riu s vocabulari a u n i u s c u j u s q u e scienti ae pr opria s a p ie n t is s im is in u n a q u a q u e disciplina viris conficienda t radi ta s un t . H i o p u s s u u m perfecturi era n t consilio et opera p ro f e s s o r u m et s c ri p t o r u m in u n a q u a q u e disciplina clarissi m o r u m . Q u i n d e c i m s im u l p a r a b a n t u r di cti onaria de re vi del ice t mat he ma tic a, astro no m i ca, oeconomi ca, ge ographi ca, phys i ca , geologica, medicinali, biolo gica, cet. N o n n u l l a Italice j am or di na ta « Co m m issio ni» linguae Latinae tradita s u n t p r i u s q u a m e x t r e m u m E u r o p a e u m bellum o b o r t u m est; s ed in ta n ta r er u m et u r b i u m evers i o ne haec om ni a p e r i e r u n t . ' c) N o n n u l l a e t a m e n s ociet ates his t e m p o r i b u s ortae s u n t ad linguam Lat inam co le nd a m , altera i n Angl ia, cui pr ae e s t Dr. S. Morris ( « T h e O r b i
11
L. G u e r c io , u t 9 u p r a in n . 7 .
12
P a l a e st r a L a t i n a , II (193 2) p. 121.
- Ex «Co//. G uillaume Budé> ( J a n v ie r
1 9 3 l, p
certiores facti s u m u s e99e alios c o m m e n ta r io s L a tin o s q u i b u s e s t nom en^Palaestra**. 13 L a m e r , in P a l . L a t ., V (1 9 3 5 ) 128 129. 14 Cfr. P a l . L a t ., IV (1933) 14.
35)
198
J. Jiménez Delgado, C. M . F.
lían Societ y», W e s t B r o m w i ch ) de qua jam in Helmántica priu s s c r i p s i 15, alte ra «Societas Lati ne lo q u e n t iu m » in Ci vi t at ib us Americae Foederatis, q u o r u m socii se rm on e Latino in t er se u t u n t u r et saepe in a n n o c o n g re g a n tu r ad hoc praesertim ut Latine l oqui possi nt. De hac societate certiorem me fecit in A v e n n i c o C o n v e n t u Dr. G o o d w i n Beach, qui ampliorem notitiam p e te nt ib us libenter reddet (52 O r c h a r d Rd. - W e s t / H a r t f o r d , 7 - C om s U. S. A.). 2)
Certamina
Linguae q u o q u e Latinae us um f ovent, et q u id em maxime, certamina jam diu c on s ti tut a vel n u p e r i n st aurat a, H o e u f ft i an u m ne mpe , Cap ito lin um , V a t ic a n u m . Singulis ann i s a s s u r g u n t novi s t r e n u i q u e scriptores Latini a tq u e poetae qui, praemi is et h o m i n u m gloria allecti, linguae Latinae i m p e n s iu s da n t operam. 3)
Commentarii Latini
A d h a n c rem q u o q u e s pe ct a nt e ph e m e ri de s seu co mme ntar ii qu ae a u t Latine o m n i n o e d u n t u r a u t Lat ine ea ad c o m p e n d i u m 16 t r a d u n t quae pr iu s in aliis lingui s fusi us proposi ta s u n t. Inte r eas qui Latine t a n t u m et ad c u lt u m Latinae linguae e d e n t u r hae s u n t praecipuae: P a l a e s t r a L a t i n a in Hi s p a ni a , Auxilium Latinum in Ci vi tat i b us Americae, Acta Diurna in Anglia, Gymnasium in C ol um bia, Latinitas, quae ab a n n o MCMLIII prodiit Romae in Civitate V aticana. Praet ereo illos comm en t ari o s de re aut disciplina proprie ecclesiastica, quia plures s u n t n u m e r o et, q ua mv is Lingua Latina u t an tu r , eorum n o n est linguae latinae c ul tu m proveh er e . Ii t amen sileri n e q u e u n t commentarii jam emeriti qui ante h os dies editi su nt : Vox Urbis, Scriptor Latinus, Alma Roma, Candidatus Latinus, Societas Latina. Satis est n u n c eorum nom ina nos t a n t u m attulisse, nam de u n i u s c u j u s q u e ortu, cursu, obitu d isp u ta re res longius est q u a m haec disqui si ti o pati tur . 4)
Conventus seu congressus:
N u n c vero de c o n v e n ti b us gener alibus agamus in q u i b u s lingua Latina in honore fuit. A n n o M C M X X X I I I men se Aprili u t ri u s q u e juris antecessores s eu professores Bononi am con ve ner an t. Lingua Latina, o m n iu m sententia, ut in C o ns e s s ib us ad h ib e r et u r c o n s t it u t a est. N e q u e immerito, nam inter j u ri s consult os se rm on e m Lat inum usitatum reper imus toto saeculo XIX, ut constat
15 J i m é n e z , H elm ántica V (1954) 2 7-278. 16 Ita, ex. gr., S a lm a n tic e n sis, E p h em e rid es M arkdoglcae, Le Forze Sanitarie, L’U n iv e rs ità di Roma; cfr. Alm a Roma, 1934, p. 1; Revista Española de M edicina y Cirujia, febr. 1934, p. 66; Rev. des E tud. Lat. 1933, p. 23.
Lingua Latina Iterum U niversalis deveniat oportet
199
ex publicis U n i v e r s i t a t u m o r a t i o n i b u s 17, ex publicis d i s p u t a t i o n i b u s ad laure am et ad licentiam, q u a e n on ni si li ngua Latina more m a j o r u m fiebant* Illi en im vi ri qu i in nostri s U n i v e r s i t a t i b u s f lo r u e ru n t n e q u a q u a m l in g u a m Lat inam d e d i g n a b a n tu r , i mm o u s u et d oc tr i n a eam h o n e s t a r u n t . M ed io saeculo X I X n on de r ec u p e r an d a sed de r e t i n e n d a lingua Latina magistri d i s p u t a b a n t 18 et q u i d e m elega nti ss i m o s e r m o n e fere o m n e s de q u o c u m q u e a g e b at u r a rg u m e n t o . T e s t i m o n i u m e x s t a t Galliuffii in libro q u i in s c r ib i tu r «Specimen de fortuna Latinitatis». 19 «Latine et satis l atius s c r i b e b a n t u r — ait— d i s p u t a t i o n e s s e ve ri ssi m a e de ju re p ublico, poé mat a didáctica ad p u l c h r i t u d i n e m ve ritatis nobilitandam» d e m o n s t ra t io n e s difficillimae de s t u di is m ech an icis , h yd r au l i ci s , opticis et a stronomicis; br eviter et g r ap h i c e p i n g e b a n t u r vegetalia, fossilia, animalia; facillime v u l g a b a n t u r leges K ep le r ian ae et prim a T u b i Torricelli prodigia; e v id e n t is s im e n a r r a b a n t u r e x p e r i m e n t a de vi eléctrica, de vi magnetica, de actione caloris, de multi pli ci ae r e o r u m f l u i d o r u m q u e n a tu r a » . Sed n o n t a n t u m in u t r o q u e j u r e periti, medici q u o q u e et p h a rm a co p o l a e in g e ne ra lib us co e t ib us seu c o n v e n t i b u s par tes pro Li ng ua Latina s u s c e p e r u n t 20. Alii q u o q u e univer sa l es c o n v e n t u s f u e r u n t , u t C o n v e n t u s Religioso r u m, C o n v e n t u s M a r i a n u s R omae habit i, in q u i b u s l in g u a m L a t i n a m o m n e s m ag no h o n o r e pro sec ut i s un t. Sed de hi s sileo u t de c o n v e n t u illo l o q u a r Rom ae a n n o M C M X X X I I I habit o a m o d e r a to r ib u s In st i tu t i S t u d i o r u m Ro m a n o r u m parato et o r d i n a t o ad u s u m l ingua e Latinae f o v e n d u m et e v u l g a n d u m . Placet ipsi us c o n v e n t u s consilia seu c o n c lu s i o n e s b re vi te r p r o f e r r e 21: 1) U t s ermo La t in u s i n t e r ge n te s u n i v e r s a s c o m m u n i s h a b e a t u r et a d h i b e a t u r ad h u m a n i t a t i s c o m m e r c i u m f o v e n d u m , a u g e n d u m , t e n e n d u m . 2) U t collegia c o e t u s q u e d oc tor um , acta c o m p e n d i o saltem latine fiant. 3) U t u ni ver s i di sci puli s e r m o n e m L a t i n u m ad colloquia a d v e n a r u m p e r e g r i n o r u m q u e c o n v e r s a t i o n u m i n t e r r o g a n t i u m vel s c isc ita nti um in ludis e tiam pr im ariis di sca nt . 4) U t ad hoc p r o p o s i t u m facilius a s s e q u e n d u m libelli de r e b u s co tid ia ni us u s a peritis p u r a e La ti nit at i s l ucidi t e r s i q u e sc ri b a n tu r . 5) N e u s u s lat i ne s c r ib en di et c ol l o q u e n d i in Lyceis et in U n i v e r s i t a ti b u s d e s p i c i a t u r a u t negl egatur . 6) U t ad lau re am i n litteris e la r g ien da m Latinae rat ionis e x p e r i m e n t u m in s criptis s u m a t u r .
17 J o v é , D e C e r v a r i e n s i s A c a d e m i a e viri9 l it te r a t i s . P a l . L a t . III (1932*1933) 17; sq.; 36 sq.; 58 s q ; 92 sq. 18
L u d i R h e to ric i et poetici, C e rv a ri a e 1756, p. 5.
v 20 21
Specimen de fo rtu n a Latinitatis, A u g u s t a e T a u r i n o r u m , 1883. P a l . L a t . I V (1 9 3 3 ) 13 14. Ibidem, p. 14.
200
/« Jiménez Delgado, C M . F.
7) U t a ca ndi dati s ad di sci plinam al iquam in U n i v e rs i ta t e edocen da m, qua e ad cu lt u m an ti quit ati s classicae q u o q u o modo spectant, o p u s c u l u m a liquod latine confect um r epetat ur. 8) C o n v e n t u s . . . I n s t i t u t u m S t u d i o r u m R o m a n o ru m magnis p r o s e q u i t u r la u d i b u s eo q u o d pro vi ri bus i n su d a v e r it ut Latina lingua floreat magis q ue in dies usu deveni at. Sed q u i d o p u s est plura cum rem a u c to r u m clarissimorum p r o b e n t s ententiae?
C)
S
e n t en tia e
seu
t e st im o n ia
A t q u e revera, no n d e f u e r u n t his t e m p o r ib u s qui pro studio et usu lin guae Latinae se nt e nt ia m su am e xp r i m er e nt . Liceat haec t a n t u m test imo nia afferre: A n g e l u s V a l d a r n i n i , in Bo non ie ns i U n iv e rs ita te Professor, pro lingua Latina, i nter o m n e s doctos c o m m u n i, in C o n v e n t u Ro m an o de lingua Latina fovenda, de q uo s up r a m e n t io n e m feci, haec fere h a b u it: «Cu m d am na et i n co m m od a sexcenta or ian t u r ex hoc q u o d a d u le s c en tu lo ru m m ent es multiplici sarcina di sci pli narum o p p r i m a n t u r , i n st i t u t io n e m lingua rum coercendam p u to ad verna cu lam linguam al ter amque, quae c o m m u n e m o m n ib u s fiat: ling ua m videlicet Latinam, quae tu m historia, t u m perfectione, tu m nobilitate p r im u m locum obtinet» 22. J o s ep hu s F o r n a r i , egregi us olim Almae Romae moderator, in eodem C o n v e n t u R omano orati onem suam co nclusi t in e an d em fere sen ten tia m q u a m priu s Felix R a m o ri n u s edixer at . «Haec formula nostra sit: La tinus sermo do ctr in aru m o m n i u m et di sci pli na r um c o m m u n is est h a b e n d u s » 23. Ha mietus T o n d i n i , clar issimus l inguae Latinae scriptor, de ipsius lin guae Latinae han c fert se nt enti am, qu am e xe mp lo rum copia confirmat: «La t in a m l inguam ceteris o m n i b u s antef erendam esse credo ea mque un a m prae ceteris ad c o m m u n e doctor um vi ro r u m loquen di sc rib endique comm ercium apti ss i mam u s u r p a n d a m » 24. A n t o n i u s B a c c i , vir egregius, Consilii Latinitatis Praeses, haec memoratu digna profert cum lectori bus p ri m u m c om m e nt a r io r u m fasciculum tradit: « N o v a m Latinitatis facem animosi attoll imus, cum nobis p e rs u a s u m sit hoc loq u en d i sc rib e n d i q u e ge nu s pressum ac flexibile, locuples ac n u m e r o s u m , n i ti d u m ac di gnit ati s pl enum , no n exsanguem, sed a p tu m etiam ad d e v i n c ie nd os inter se hom ines , quos, h u m a n i o r u m litterarum studia delectent, sed
22 23
Ibidem p 13. A lm a Roma.
24
Latinitas II (1954) 83-93.
Lingua Latina iterum Universalis deveniat oportet
201
i d o n e u m q u o q u e ad ea n o s t r o r u m t e m p o r u m cogitata a tq u e i n v e n t i ita e x p r i m e n d a ac de clara nda ut ab o m n i b u s n o n i n cu lti s viris intellegi qu ea nt. .. N e m o eni m revera d oc tu s q u i l ati nam li n g ua m ignoret» 25. Q u a m s e n t e n t i a m D r . E n k , in U n i v e r s i t a t e G r o n i n g a n a professor, c o n firmat his verbis: «Mihi co n s ta t si q u i s d oc t or vel p rofesso r linguae litterar u m q u e La ti n a ru m sit n e q u e t a m e n ea l ingua p u l c h e r r i m a in c o m m e n t a t i o n i bus suis uti soleat, e um n u n q u a m l ingua m p e n it u s c o g n it u r u m .. . M a g n i philologi qua l es s u n t M ad vigi u s, Bue chel erus . H o u s m a n n u s Latine s c ri p s e r u n t, n o n s e m p e r q u i d e m s ed tam e n s a e p i s s i m e * 26. H a e c occasione Avenio n en s is C o n v e n t u s pr ot uli t. Ipse A n t o n i u s B a c c i , e ju s d e m C o n v e n t u s causa, hae c scripsit: «A mio parere... il Lat ino p o t re b b e e d o v r e b b e ancora to rn a r e ad essere la lingua u niversali fra i dot ti, p o n e n d o r imedio alla B a b e l e 27 delle m o lt is s im e lingue mode r ne ... come già il Facciolati, maestr o del Forcellini, si au g u ra v a q u a n d o scriveva che so lt anto col r i p r i s ti n a to uso di q u e s ta l in gua -m ad re si p u ò Babellicae turris incommoda compensare» 28. M a u r i t i u s M i g n o n , clm u9 . S tu d i o r u m S u p e ri o ru m N ic a e a e in G a llia m o d e r a to r , ha e c In A v e n n ic o C o n v e n t u d ix it: « J'étais p e rs u a d e , en effet, q u e to u t e la n g u e créée a r tific ie lle m e n t, c o m m e l'e sp é ran to ... n e p o u v a l e n t q u 'é c h o u e r, le fait l'a p ro u v é a m p l e m e n t : q u a n t a u x la n g u e s v i v a n t e s a ctu elle9 ni l'an g lais, ni l'e s p ag n o l, ni le fran cala , ni le c h in o i s , la n g u e s les p lu s parlées, n e p o u r r a i t étre ad o p té, à c a u s e d es o rg u e ils n a t i o n a u x . Le la tin , au c o n tr a ir e , n e s u s c i t e a u c u n e riv alité, ni p o litiq u e, ni litteraire; il e9t déjà p a rlé p ar to u t e l'E glise c a t h o l iq u e ; le l a t i n vu lg aire d 'o ù 9ont Issue9 les l a n g u e s n é o -la tín e s , a été parlé p a r t o u t le m o n d e o c c id e n ta l ja d is ; il se p rè t e très a is é m e n t, c o m m e en ce te m ps-là, à de9 m o d ific a tio n s et s im p lific a tio n s de vocab u la i r e et de s y n t a x e , q u i le
rendent c o m m u n é m e n t
c o m p r é h e n s i b le . N 'a-t-il p a 9 serv i à
to u t e u n e li tt e r a t u r e 'm é d f é v a l e e t à to u t e u n e ph ilo so p h ie ?... La p r e u v e a été falte, n a g u è re , p a r la ré d a c tio n en la tin de9 t h è s e s d e d o c to r a t en F ra n c e , en A le m a g n e , etc.» 29.
J o a n n e s B a y e t , S o r b o n e n s i s U n i v e r s i t a t i s professor praeclarus, con si lium s eu p ro p o si tu m A v e n i o n e n s i s C o n v e n t u s in s e ss io ne augurali his ve rbis ex p rim eb at : « Vo l u m u s e ni m efficere u t o m n i u m g e n ti u m stud io si, c u m h u m a n i o r u m l it terar u m, t u m n a t u r a li u m m a t h e m a t i c a r u m v e d i s c i p li n a r u m participes, u na li ngua ut ent es , i n v en t a sua i n te r se c o m m u n i c a r e et in c o m p e n d i u m redigere pos s in t . A d q u o d Latina l ingua, ut a n ti q u a , solida, firmiter co n s ti tu t a , r er u m t e m p o r u m q u e j ust a concil iatrix, m u lti s pa rt i b us ap tissima apparet» 30. U n d e firma nobis sit illa A l d i n i s e nte nt ia: «D o ct or u m lingua a tq u e e ru d i t o r u m Latina s e m p e r fuit* 31. Q u o d si heri, cu r non hodie, c u r n o n cras? 25
Latinitas I (1 95 3) 3-4.
26 J. Enk : Quae causa est cur scientia linguae Latinae nostris temporibus tantopere im m inuta sit quibusque modis augescere possit, cfr. A c t a C o n v e n t U 9 A v e n n i c i . 27
P rqf . L. C a p e l l e : Le Latin ou Babel, • L 'E d u c a t i o n N a tio n a l e » (23 oct. 1952).
28
B a c c i , cfr. «C ongrèa I n t e r n a t i o n a l p o u r le l a t i n v i v a n t » , (B ull. 31 -V I I - 195ò).
29
M i g n o n : «Lì latin, seule langue internationale possible*, A c t a C o n v e n tu 9 A v e n n ic i,
30
J. B a y e t : Grammaire Latine (R a p p o r t de baae), cfr. A c t a C o n v . A v e n n ic i.
J. Jiménez Delgado, C. M. F.
202
D)
C
o n c l u sio
Sed revera con gru it in s e r m o n e m La tin um redire? Mam s u n t q u i Brocensem, e ru di tis s im u m Salma nt i ce nse m m agistr um, Er a sm u m , B u da e u m , Riccium im p u g n a n te s faciant. Fac iunt q ui d e m , at e o r u n d e m se nt e nt ia s d e to r q u e n t e s aut inepte ad n o s tr a m aetatem pr otr a h ent e s. Q u o d si Br ocensis n os t er «nihil, ait, p es tilent ius posse j u v en i linguae Latinae cup ido evenire, q u a m ut verbis Latinis effutire cogitata a ut l o q u e n t iu m profluentiae i n te r e s se», hoc tam en adserit quia «ii l i ng ua m La tina m in plateis, a u t etiam in g y m n as iis miris modis c o n a n t u r d ila c e r a re » 32. Ce te r u m S anc tius Brocensis ling ua m Lat inam no n t a n t u m utilem r e p u t a t sed et ne ce ssaria m a liqua ndo pr o p te r varia int er sapientes di v er s a r u m g e n tiu m commer cia. Ipse enim c um in M inerva agit de Latina lingua c ompa ra n da , m e nt em sua m ape rit c um m o n e t «ne quis li ng ua m Latinam nisi praemeditate loquatur »..., nam «qui Latine garr iu nt, ait, c o r r u m p u n t ip sa m Lat init atem» 33. M eq ue contra u s u m linguae Latinae q u i d q u a m va lent rationes seu objec tiones eo ru m qui in ipsius anti qui t a te v e r b o r u m q u e inopia n i tu n t u r . Se m p e r en im l icuit s e m p e r q u e licebit nova ver ba ex Gr aeco fonte ha ur ire, aut v e t e r u m v e rb o r u m s e n s u m vi analogi ae in no va s species seu cogitata mutar e, a u t ex cottidi ano c o m m u n i s er m one nova verba exc uder e L a tin ae qu e linguae aptare. Et revera, ut jam s upra di xi mus, satis c onstat, e x em plis et ar gu men tis in publ icis co mm en tar ii s hac nostr a aetate editis et in libris Latine exarati s, ling ua m Latinam, t u m in civili vita et in usu g e r e n d a r u m r er um privato, t u m in umbratili s pecul ati oni s ac doctrinae, s e m p e r maxi m am , s e m per sibi parem se gessisse, om ni a i mplevi sse o m n i b u s a e q u a m 34. Q u a e cum ita sint, qu id impe dit q u o m i n u s lingua Latina, o m n i u m doc t o r u m c o m m u n is et ad jutrix uti voc an t r e n u n t i e t u r et a dhibea tur? Q u o m o d o t am en id fiet c u m linguae Lat inae u s u s magis in dies m inui et fere exstingui v i d e a t u r p r i n c i p a t u s q u e , q u e m lingua Latina in scholis, gymnasiis, academiis olim ob t inue rat, sen sim sine s e n su eva nescere et obrui ut ita dicam i n te r spolia pristinae gloriae? Es t haec qua esti o majoris m o m e n ti q u am ut illam leviter att ingamus . Rem igi tur ad p ro x im u m fasciculum r em itt a mu s oportet . J. J i m é n e z D e l g a d o , C. M. F.
31
A
l d in i :
De vera Latinae linguae fortuna, C a ese n a e 17/ 5.
32 F r a n c . S a n c t ii M inerva, A m ste lo d a m i, 1661: «Latina q u iis sed stilo» (cfr. Lectori salu tem ). 33 Ibidem, p. 855-856. 34
lingua c o m p a r a n d a n o n collo
Cfr. Latinitas 11(1954) 83-93 et Gallluffii te s tim o n iu m , n. 19.
DE GRAM M ATICA N u p e r , In e u n te m e n s e s e p t e m b r i , A v e n i o n e C o n v e n t u s lin g u ae L a ti n a e fo v e n d a e , e d o cen d ae, r e n o v a n d a e e s t c o n g re g a r u s. D i s s e r ta t io n e s , re la tio n e s, v o ta q u a e In illo c l a r i s s i m o r u m p ro la ta s u n t ac d i s c e p t a t a m a g n i c u m s i n t m o m e n t i
v ir o ru m co e tu
— b e n ig n e a n n u e n t e M o d e
ra to re J o h a n n e C a p e l l e — sociis P a l a e st r a e L a t in a e u lt r o lib e n te r q u e legenda proponim us. P r a e c ip u a e Igitur d i s s e r t a t i o n e s et r e l a t io n e s —q u a e t u n c s e r m o n e l a t in o s c r i p tae s u n t a u t s u m m a t i m la t in e c o n t r a c t a e — I n s e q u e n t l b u s f a s c i c u l i s p r o d ib u n t.
D
isse r t a t io n is
D
r is
. B
ayet
sum m a
Ex pr opos ito fit necessi tas. V o l u m u s eni m efficere ut o m n i u m g e n t i u m studios i, cu m h u m a n i o r u m l it t er aru m t u m n a t u r a l i u m m a t h e m a t i c a r u m v e sc ie n tia ru m participes, u na l ingua u t e n t e s , i n v e n t a sua in ter se c o m m u n i c a r e et in c o m p e n d i u m redigere pos si nt . A d q u o d Latina lingua, ut a n ti q u a , soli da, f irmiter c o n s t i t u t a , r er u m t e m p o r u m q u e justa conciliatrix, m ultis p a r t i b u s ap tis s im a ap pa re t , ita difficilis u s u v i d e t u r p r o p t e r g r am m at ic a e curiosas, ut dicunt, implicationes. A t exclusa g r am m ati ca n o n i m a g i n a m u r q u i c q u i d sine d u b i t a t i o n e q u a d a m vel e n u n t i a r i vel i ntellegi posse. Q u o fit ut d e b e a m q u a n d a m Latinae gram m at i c a e formam v obi s d e m o n s t r a r e q u a e s im ul ab a n t iqu ae linguae c o n s u e t u d i n e n o n a bh o r r e a t et a n im o s e o ru m n o n fra nga t q u i veritatem eloquii p o ti u s q u a m el e g a n ti a m p e r s e q u i de b e an t . H o c p r op os i t o fine, n o m i n u m gene ra t e m p o r a m o d i q u e ac curate ed is c e n da s u n t. Q u o d a u te m ad c o n s t r u c t i o n e m pe rt i net , ratione et via u t e n d u m est ut q u a m exp ed itiss im e q u i d v i s p u r e e loq ui possis, s im p lic io re m si necesse sit, e n u n t i a t i o n e m a d h ib e n s , d u m m o d o i dem valeat. P r a e v e r b io r u m en im u s u s a u t a d v e r b i o r u m , appositi o ipsa vel a s y n d e t o n s a epi ss im e e ad em p o s s u n t qu ae e x q u i s i t i c o n c i n n a e or ati onis circuitus. S e r v a n d a e s u n t a u te m co m m o d it a t e s ablativi a bs ol ut i et i n f in i to r u m et fortasse ipsiu s g e ru n d ii ; opere eti am p r e t i u m f a c i e n d um est, sed ni m ia ex clusa religione, c o n s t r u c t i o n u m per c o n j u n c t io n e s , a dv er b ia, p r o n o m i n a , q u i b u s s e n s u s princ ip alis d i s t i n g u i t u r a u t e x p l e t u r ; e a r u m m a x i m e q u i b u s s i m i l i t u d i n e s et condici one s significantur. Sed sacra, ut ita dicam, m y s t e r i a o b l iq u a e or at i o n is et c o n s u e t u d i n i s t e m p o r u m , q u i d n i di ff erantur? —A t et prim a et ultim a sit cura v e r b o r u m o r d i n e m vere L a t i n u m r eligiose r et inere. Sic p e r s u a s u m habeo nos Lati nae l inguae q u a m d i c u n t s y n t a x i n in p a u cas pag inas redigere posse, seu u t eae solae be n e m e m o r ia t e n e a n t u r , seu ut, ad q u e m v i s gram mat ica e l ibel lum ad junct ae, q u a s i s u m m a r i u m c o n s t i t u a n t n o t i o n u m q u i b u s necesse sit u t a n t u r o m n e s q u i Latine i n te r se c o m m u n ic a r e velint. Jo h
annes
Bayet,
Prof.
Qua de causa restituere inter nationes oporteat linguae Latinae usum, quomodo autem Latinitas habitus et voces induere possit recentioris aetatis
D il emm a illud, seu v e r b o r u m d u o r u m comple xio, a J. Capelle, C. V., p r o p o s i t u m b m a g n u m e x s ta t m o n i t o ri u m sig n u m ut c um, in sta nt e periculo, p u l s a t u r camp an a crebris mallei ictibus. C r e d i d i m u s i m m e n s u m qu em h a b i t a m u s orb em pro ximis ann is fore «pat ri am di ver sis ge n tib us una m », quo die p r i m u m vi di mus , mirabile dictu, c y m b a s alatas dissociabile oce anu m t r a n s i lire, non secus q u a m in terject um flumen, et r emotos an tip o da s ire s a lut atu m , quasi es sen t in vicinia nostra. Q u i s non cr ede re t pr op e jam esse felicitatem t em p o r u m ? Spe m mentita seges; e xtemplo, nec op ina nte s, in re rum p e r t u r b a tionem d e v e n i m u s non u m q u a m h o m i n u m m emoria a u ditam . Profecto tanti n o n erat i m m en s i ta te m l o n g it u d i n u m vorare, et diei spatio c irc ulum a e q u i noctialem circumire, ut d e n i q u e re esset vera orbis te r r ar um, qua lem in d ig n a b u n d u s conc epe rat m en t e d i v in us Alaghe rius, l'aiuola che ci fa tanto feroci. Jam enim, non modo castra et navalia, sed fr eque ntissimae civitates, sed loca vicat im habitata, sed maria, sed caeli, omnia bellum erant; et in c ul tis si ma E uropa, meta ultima belli, e r a t v i d e r e alios cum aliis, vel si indoc ti n on essent , ita loquentes, ut faciunt signis digitor um muti. N o n ven ie t aliqua ndo t em pu s , cum saltem na ti o n u m legati, in a mplissimis c o n v e n ti b u s sive r e d i n tegrandae t a n d e m paci et t uen da e sive scientiis pr ove he nd is , disputa tio ne s h a b e b u n t l ingua una a tq u e o m n i b u s nota? Q u a e n a m por ro h u j u s m o d i coeti bu s magis qua m Latina apta, tam ant i q ua ut s e m pi ter na habe atur , tam recens ut cootidie toto orbe effunda t ur, t am m ajestate pr ae stans ut ceterae linguae, vel nobi lissimae a tq u e d u d u m longe l at e que pr opagatae, singulari p r o s e q u a n t u r honore, tam d e n iq u e docilis ut i n ep he bei s R omanis ce rte nt Latine de more loqui Afri, Indi, Sinenses, ali ique n o n pauci, qui a Japonia et ab Australasia toto e m e ns o orbe a d v e n e r u n t in LIrbem? F o r sit a n
d ix e r it
q u isp ia m
n im is
longam
esse
v ia m
l a t in a e
l in g u a e
nimis negotiosam aetatem nos tra m ut ta ntis pe r concedat in otium litt erat um, nimi s saepe Lat inu m se rm on em iis vocabulis carere, q u i b u s recte et scite n o m i n e n t u r nova s c i e n ti a ru m inve nta, qua e pr ope infinita p r o m u n t u r in dies. e d isc e n d a e ,
1
Le Latin ou Babel.
Qua de causa restituere inter nationes oporteat..
205
Sed, o bone, pace tua dicam, q u i n i m m o faciam tecum c oll oq ue nte m d i v i n u m Poètam, necessità lo vuole, e non diletto ut ii qui va c an t s tud ii s li ng ua m illam teneant , non m o d o m ax i m e prae cete ris utilem, s ed eti am, si qua u m q u a m fuit, au c to rit a te gravem, v o c u m j u n c t u ra n u m e r o s a m , n o m i n u m inf lexioni bus t a m q u a m j u v e n a l i u m c o r p o r u m p r a e s ta nt e m , v e n u s t a m praeter ea, p u l c h e r ri m a m et i nc es su deam, si videris prodir e st olatam; id q u o d , a ge d u m , j u v a t s e m p e r q u e juvabit, ut in locuple tium m ens is l au t it i ar u m a p p a ra tu s . Longa q u i d e m linguae Latinae via, sed recta, sed lata, sed d u c t a per a m o e n a locor um, regina v ia r u m d e n iq u e , ut A p p i a , q u a d e a m b u l a n t e m t aede t d o m u m redire. A t contra, viae disce nd i s e rm o n e s qu i n u n c varie d i v e r s e q u e s o n a n t , licet s in t co m p e n d ia ri ae , ad s u m m a m longe longi ores fiunt, pro pt e rea q u o d sit necesse in tam m u l t a s te dare, ut p riu s te vita r el inquat , q u a m tot i ti ner a confeceris. C e t e ru m , q u i d tibi pr od es t plu res t e n e r e l inguas, c u m nul lo pacto possis c u m aliis se rm oc i nari, nisi e x p e rt i s i n t q u o s tu pe rt u ler i s labores? n u m q u i c q u a m p r o d e s t a m p h i t r y o n i in p r o m p t u esse li nguas «s almistratas» qu a s v o c a n t Gallico se rm one , si c o n v i v a r u m palati ferre recus ent? Pro fuit q u i d e m M ith r id a ti dua s et vigint i ling ua s didicisse, q u o t n a t i o n i b u s im pe ra b a t; i m m o m ag n o p e r e profuit, scilicet ne provincial es et m u n i c i p e s s u u m regem scientia l i n g u a r u m su p e ra r e n t . A c po t u it tam m a g n u s rex c um tot l i n g u a r u m scientia artem c o nju ng er e v e n e n a et v e n e n o r u m a nt i d ot a conficiendi! san e n o n fecisset, si Latinae scientia n o n caruis set ; t u n c f ors itan, h u m a n i t a t e m i n d u t u s , i m m a n i tatis ex u vi a s risisset ; n o n en i m tot us belua fuit M it h r id a te s , qua les illi fuere, q u o s Latini tatis r u d e s i g n a r o s q u e p r o x i m i s a n n i s v i d i m u s A c h e r u n t i c a q u a da m vi ad R e ru m P u b l i c a r u m g u b e r n a c u l a evectos. N a m q u i d t a n d e m est viam tenere a Latini s s c ri p t o r i b u s factam nisi ad c u lt u r a m anim i pe rvenire, et verae numerosque modosque ediscere vitae? U t i n a m id u n u m , d u m vi v i m u s , s u m m o p e r e in teresse p e r s u a s u m sibi a liq ua n d o h a b e a n t h o m i n e s n os t r a e aetatis, q u o r u m navitas tam saepe de sinit in negotiositatem! Sed m ax im a e or um pars , a u t p r o r s u s i g no ra nt esse m o d u m in reb us c e rt os qu e d e n i q u e fines, aut be ne s aep e ob l iv i s c u n t u r. Pl urim i s u n t qu o s n e g o tio ru m t u rb i n e ve rs ato s s ollicitudo p e r p e t u a urget, premit, respi rare non sinit, q u o r u m n e m p e men s , p e r i n d e q u a s i acus magnetica n a u t a r u m , u n u m diu n o c t u q u e s i gn at p u n c t u m , n i m i r u m ve lis qu e re m is qu e c ont en de re, ut lucris, clientela, l u x u r i o s a e vitae tenor e, n o m in i s dignitate, d i u t u r n a s u a rum officinarum l aude per e p h e m e r i d a s vul gat a, o m n e s an tec e lla nt a e m u l a t o res. Sed ne eos q u i d e m q u i i n g e n u a s art es ex e rcent, praesertim j un io r e s inter d u o pestifera bella natos, Hor ati i s e n t e nt ia e m em in is s e ju vat , q u a m rectius n o r m a m legis dixeris. Q u a e r e p u g n a n t i a rer um! reges a b e un t, et sola dom i n a t u r ut cum m axim e r egina Pecu ni a; nec q u i s q u a m medi ae civium classis s e cu m cogitat in sa ni a m esse tam mag ni p e c u n ia m facere, postea q u a m et
206
Aloisius Guercio
vi di t inflatam ut ri s ve nt osi instar, et in v u ltu os iss im i c u j u s q u e plebei bulgas pe rp e tu o demi gr ant em . Vi desne, haec i n te r d u m lo q u o r ipse m ec um , q u o t dena h o m i n u m milia c in em at o gr aph ea stipent; quot, spissati corpora c or po r i bus, s a ep ia nt stadia? non agi nta novem partes v ul gu s s un t; scire vis qui sin t isti m a tu ti n i p ri m it ia r u m empt ores, morosi v o l u p t u a r i a r u m rerum c o n q u i s i tores, protervi op t im at i u m in viti is scilicet aem u lator es, n o c tu r n i a m b u b a j a r u m ad cenas invitat ores? non falleris, recenter n u m m a t i su nt . A t q u i lingua Latina, p os tq u a m coeperat divina loqui, valuit feros b a r b a ros Rom an i Imperii eversor es, n o n modo mollire, sed ita instituere, ut, p e r i n de ac T e u c r i qu o s Ver gilius cecinit, f acerent s u u m po p u li victi s e r m o n e m . A t q u i Poèta h u m a n a r u m d i v i n a r u m q u e rerum, cum agitabat m en t e «retrahere v i ve nt e s in hoc saeculo de st atu miseriae, et perdu ce re ad s ta t u m felicitatis», iter ad D e um no n iniit, nisi duce et comite Vergilio. A e t e r n u m profecto d o cet s u m m u s Ala ghe r iu s q u i d vel int, q uo ferant L a tin a ru m litterarum studia. — «Sed», i nquies, «quam l abori osum opus, qua e moles molestiae ista quae praedicas studia!». —T en eo ; n o n d u m tibi men te e x c id e ru n t O r b i li o ru m pr ae cepta; n u m vere credis extra Ci c e r o n e m non esse Latinitatem? bis peccant tui gr ammatici: p r im um , q uo d «P i n da ru m q u i s q u i s s t u d e t aemulari...»; age p o r ro, si qui s ex hum an is t is , qui sua aetate fastosi in cedeban t, «n ostrum foret del atus in aevum», et pr essi s Ciceroni s vestigiis, ut eorum fuit mos, oratio ne m hab ere t in corona, q u o t credi s a u d ie n t iu m non d o r m i ta r e n t stantes? Dei n de q u e m n a m o p t im u m scr iptorem, statím a Ciceronis morte et deinceps vere C i c e ro n i a n u m i nvenias? Jam T . Livius, A r pi na ti s fere aequalis et ejus crue nt ae mortis non siccis oculis narr ator, vi cin us M a n t u a n o est; si legis Senecae epi stul as, nescis an u na cum Lucilio suo te q u o q u e ju be a t salvere: si Pet roni i Satyricon, videbis eleganti ae a rb it ru m sic ind ulgere p op ul ar i bu s et usit ati s verbis ut prop i us abesse dicas a nostra q u a m a Ciceronis aetate; si Annales ab exitu Augusti, T a c i t u m vi de bi s iter per ab ru p t a facere, ut cum s u m m a m A l p e m escendi t pr i m ar i us nostri t emporis athleta. Sed q uo r su s haec? N u n c ut nunc, qua esti o non est de callenda Latinitate. Paulo minora c a n i m us , at tamen, ut in praesentia, longe utiliora. A c p r im u m q u a e ri m u s q u o d n a m ge n u s Latine loquen di sit pot ius q uo u t a m u r t a m q u a m liberi c om m e at u s diplomate, q u o t ie n s occasio data sit commercia sermonis faciendi c um e x te r a r u m n a t i o n u m civi bus; de in d e qua e do cendi m e t h o d u s a dh ib e nd a , ut n o n modo sit m i n u s difficile s t u d i u m discipulis, sed, q u a n t u m in nostra potestat e est, delectabile; d e ni qu e q u a n a m via et ratione sit, o m n i u m n o s t r u m in du st r ia at qu e navitate, novis rerum vocabulis au genda in dies ant iq ua lingua, aeque ac n ov or um l ibrorum acquisi tio nib us antiqua bi bliotheca, ut v o l v e n t i b u s ann i s magis m agisque nostro serm oni accedat.
Qua de causa restituere in ter nationes oporteat.
Q
uas
modo
m e m o r a v im u s
q u a e st io n e s
tres, uno
207
verbo
pr o p o su it ,
eas
-
i n n u c e s o l u t a s , J. C a p e l l e , c u m Lat i na m de qu a d i s p u t a b i t u r li n g u a m au da cte r n o m i n a v i t «vi ven t e m», eadem ferme vocabuli vi, qu a Italice di cim us «lingua parlata». Sane n on pot era t c o n v e n t u i causa p r o p o n i a ut majoris m o m ent i a u t magis o p p o r t u n a . Q u i d , si do c t i s s im u s vir amori aetatis aureae in dulsis set? Etenim su a m q u a e q u e E ur opa ea lingua ae tate m au re a m op tim o jure vindicat; nec ulla nati o est, q u a e s u a m li nguam no n ar b i t re tu r o m n i u m esse p u l c h e r r i m a m , p e r i n d e ac s u am q u i s q u e a m a t o r pue lla m. U t Petrarca nos ter tam obs tinata j ud ic a ba t m e n t e a ur ic om am q u a m d e pe ri ba t A v e n i o ne ns em p h oe ni c e m esse p u l c r a r u m , ut, absens, p e rt i n ac i te r q u a e r e r e t n u m aliquid ejus p u l c r i tu d i n is esset in obvi a q u a v is bella puella. Q u o d si vel in publica c e rt am i n a de puel lar is v e n u s t a t i s pr in c i p a t u na tio n e s q u a m p l u ri m a e clamosis s i m u l ta ti b u s per s u as lectas ad ul e s c en tu la s d e s c e n d u n t , q u i d fiet, cum pr o p ag a t u m per fas per nefas i m p e r i u m s u m m a auctoritate d e c r e v e r i n t esse d e f e n d e n d u m a t q u e t u e n d u m , n o n m i n u s armis q u a m lingua? Q u i d , si qua natio n o m i n e p o t e n t i a q u e p r a e s t a n s aliam linguam q u a m s u a m vi d ea t in publicis c o n v e n t i b u s u n a m et solam a c u j u s v i s na tio ni s legatis ju st o j ur e a dhiberi? n u m ae qu o a ni m o ferat id v u l n e r i s suae dignitati illatum? Profecto, ut in m o r u m c o r r u p t i o n e d e li r a m e n t a p h i l o s o p h o r u m , sic i m u m n on solet haber e locum adrog an ti a s e r m o n u m , n e q u e in n a t i o n u m s i m u l ta ti b u s , n e q u e in su b it a n e is bellis, n e q u e in fr ustrat is q u a e r e n d a e paci c o n v e n t i b u s . que
A t contra, t a n t u m a b e s t u t l ingua di sco rd iar u m , u t pacem conci li et i n t e r p r i u m q u e sit an im os ad a e qu ab i li t a te m Eur opa fuit hac pr i n c ip e li ngua uti,
Latina s e m e n sparg at s i m u l t a t u m et na ti o n e s , pro pte rea q u o d s u u m proinf or m ar e. D o n e c enim sollemne in s c ient iae a tq ue d o c tr in ae societatem
h o m i n u m fov erunt ; n a t i o n u m legati, de re politica d i s p u t a n t e s , facilius alius c u m alio c o n s e n s e r u n t ; pacis condi ciones , scri ptae de more a n t i q u i t u s t ra d i to, ipsae per se fuere pacta s e r v a n d a . Felicem ae tatem, cu m a n ti q u is s i m a lingua, per q u a m ge n t e s v i c t u m a tq u e h u m a n i t a t e m accepe ran t et meliora se qui did icerant, eadem f uit ac vox natur ae! T e m p u s est linguae Lat inae u s u s r e s t i t u e n d i in pub licis ex n o n paucis n a ti o n ib u s c o n v e n ti b u s , qu i tam s aepe fere u b i q u e h a b e n t u r . N i h i l enim magis i n c o m m o d u m et m o l e s t u m et l ab or io su m et praeterea r id e n d u m , q u a m ita d u c t u m g r a v i s s i m u m c ol l oq ui um i n t e r h o m i n e s patria s e r m o n e q u e diversos, u t singula p rolata ver ba, p o s t q u a m m u lti i n te r p r e te s ad o b r u s s a m e xegerint, ali q u a n d o t a n d e m ad a ur es a s s i d e n t i u m p e r v e n i a n t , ea qu e p l u s m in u s v e de tort a s en ten t ia . N u m l onge al i ud est istu d operis q u a m , si d e t u r audacia verbi s, alieno m uei ni o n a s u m purgare? Sed nullo pacto Lat ini tas po t est u s u pe rvulg ari, nisi e m ed io s e r m o n e su m a t u r; q u o d g e n u s l o q u e n d i cur c o m m e n d e t u r p l u re s e x s t a n t causae;
208
Aloisius Guercio
n a m q u e serm o cotid ian us et familiaris, ut procedit morosis v e rb o r u m cir cu i ti on ib us ex p ed itu s, peri nde a p tu s a u rib us et ac co m m od a tu s venit, qua si cu m nostra l oquela co nsonet ; de inde perutilis nobis est, pr o p ter ejus locu pleti ssi mam n o m i n u m et l o cu t io n u m supellectilem d e c u r s u saeculorum de inc ep s auct am, p r ou t m u t a b a n t u r mores vivendi; denique, ut alia omittar.), po ti s s i m u m delectat et facit palato, q u o d h o m in e m sapit. Q u i d s u n t ista pa nn o s a aulaea inter auream s ublat a et c ad en te m Latinitatem? Id u n u m nostra interest, ut reru m nomi na, u n d e q u a q u e sump ta , q u a d r e n t in u n g u e m , et ea qua e legimus sint, ut in scaenis, germana h u m a n o r u m m o ru m imago. Q u i d mihi cum Micipsa, cum Labi eno, aut cum rege Dejotaro? qui d cum te, Citalina? q uo us q ue , t a n d e m a bu te re ..? Si n on aliud, Tr im a lc h i o n i illi, opibus et ignorantia praedivi ti licet saltem gloriari se g e n it u m esse N a s i d ie n o beato, et ge nu iss e Le Bourgeois gentilhomme ce terosque sui similes, per quos re so na nt plausi bus theatra. Hoc ge nus loq u en di probe s c i m u s ne q ue hodie ne q u e cras adhiberi posse; sed «senex serit arbores, quae alteri saeculo prosint»: si m i n u s sarci n o s u m erit in scholis s t u d i u m linguae Latinae, quis scit an filii filiorum qui n u n c element a d i s c u n t prima, f u tu r u m sit ut, u tro qu e parente magistro, a tenere aetatul a se rmone Lat ino f ri tinni ant, non aliter ac peregrina aiiqua lingua? C u m scholam mediam quae voc at u r p r im u m ingressi s unt , ut solet aetas puerilis nov ita tib us delectari, ex s pe c ta ba nt i m pa tie nte s mora e ut i nch oa ren t s tu d i u m Linguae Latinae; cur postea, prima pagella data, an i mo defecerunt? D u r u m scilicet edera nt et sine opsonio panem. N e m o enim no n novi t d u a ru m partium, q u i b u s in stitutio ne s gra mmat icae co nstant, longe magis oner osam esse priorem, ipsam quae datur ediscenda pusi o ni bus , morphol ogiam ne mp e , q u i p p e quae, fere nulla ratioci na n d i data oppor tun ita te, sit m emor ia t a n t u m o m n in o complectenda. Sed qui s sibi vi ndicet memoriam Mit hri dat i ca m? O p u s igitur est ut pars morpho* logica rerum gra m matic ar um sit a pta et accomodata puerilibus ingeniis: non sit moros i s exceptiunculis et doctis obscuritate vocabulis impedita; n o n interclusa spi ritu centenis verbis anomalis, quasi partes agat lexici; n on intercisa vastis hiatibus, ubi sta tione m ha be an t non pauca, cum in linguam n o s t r a m vertenda, t u m Lat ine r edde nda; non sint ejus partes disjectae, ut membra Absirti, per tot vol umina q u o t s u n t a l u m n o r u m classes; non m ore t u r deni qu e pro sua parte n as cen t em dis cendi felicitatem, quae n o n alia in iis est q u a m heri fuit felicitas pr imos passus faciendi. Rem grammaticam, quae c ap ut et fons discendi est, totam co mp lectatur brevis liber, lectione planus , t ypis nitidus, solide nec inel eganter religatus, pueris habilis ut advo. catis codex legum; inserta e xempl a dec larandis regulis aeque pe rt i n ea n t ad S it
igitur
a
pueris
minoribus
principium
.
209
Qua de causa restituere inter nationes oporteat.
mores a n t i q u a e aetatis, a e q u e ac nostrae; ubi ju xt a p a r a g r a p h o r u m n u m e r o s non de s in t subti lia m em o ria e adm in ic u la . V
erum
e n im v e r o
,
n ih il s u n t
in st r u m e n t a
d isc e n d i
s in e
m ethodo
do
Sed d a t u r n e prae s tituta m e t h o d u s , q u a e diu m u l t u m q u e ad hi be ri possit? N i s i magi ster fertur a ni m o a l i u s q u e et ide m a n n u m de a n n o c um d i s c ipulis esse, m u n u s do cendi, velis nolis, pa u la t im fiet m e c h a n i c u s labor. U t ait O v i d i u s, c o n s u et a viles cunt; q u i d n o n ad ro d i t te m p u s ? Q u a e ve s tis non pascit tineas? Id u n u m s tu d e r e oportet : r epu er asc er e c u m puer is, et c um discipulis lycei co n d is c i p u lu s fieri. Eq u i d e m ego m em in i , q u o a n n o litter as docui pu e ru lo s classis primae, b e a tu m me c u m be atis fuisse. P rim is die bus, p o s tq u a m n o n n u l l a nativi s e rm on is n o m i n a v e r a m Latine, q u o d e s se t p e n s u m in cra s t in um , en i n d u t u m Latina ve ste n o v u m aliqu od i n v e n t u m o bl ec ta to rium, en eodem o r n a t u c on c in n a ta n o n n u l l a , qu a e ad c e rt a m in a follis lusorii pe rti ner en t ; haec e ra n t cru s tula Hor atii: r i d e ba nt oculis gulosiculi puelli. P r a e terea per s ing ul as h e b d o m a d a s pr a e s t i t u e r a m ho r am a s sue f a c ie ndi m a n u s vocabulario: «Q ua er e, De Ange li s , qu i sit c asu s g e ni tiv us n o m in i s cupressus; n u m cupressus a n cupressi, nescio e nim: tu q u e, De Rosa, vi d e s itn e p r a e te r i t u m t e m p u s verbi sonare idem ac v e rb i laudare». — *Cupressi, Pr ofessor ; P r o fessor, sonui». — «Recte; p e ri t is s i m u s m o n i t o r voca bu lar iu m! r er um g r a m m a tica rum here s ex asse voc ab ula ri u m ! ». T u m o m n e s pe rv o l u t a r e pollice m a d e facto paginas , p r e m e re digito aliam pos t aliam lineas, singula ver ba inspicere, g e sti e n te s den a n o m i n a q u a e r e r e , q u o d e ra t p e n s u m in h o r a m a s s i g n a tu m . C u m au tem dies e x t e n d e b a n t u r s o ls tit iu m v e rs u s , aliam n o v i ta te m ex c o gi ta vi: «Vultisne, pueri , legere domi , pro suo q u i s q u e ge nio, bellas fabellas? hor a ultima sabbati, is, q u i p u l c h e r ri m a m selegerit, p r i m u s erit ad n a r r a n d u m , ea t a m e n lege ut, n o n mihi, sed c o n d is c ip u li s narre t, una m ec u m s p e c t a n t i bus». A t q u e , p r ae s tit u ta die, pe rc u rs o oculis n a r r a t i o n u m indice, eligo ser mo ni h a b e n d o d i s c i p u l u m s ta tu ra proce ri or em , sed ad id u s q u e t e m p u s stu d i o s t u d e n d i c u r t u m : — «Dic, Rinaldi , S t e ll in a m . . . ». T u m f uit vider e n o v u m illum m u s a r u m a l u m n u m , m u ta t a colore facie, u t r a q u e tr e m is c en t e m a nu, casu s Stelli nae c o n ti c e n t i b u s a e q u a l i b u s n a r r a n t e m m i h i q u e s uo loco se denti. Mact e vi rtut e, puer! E x in d e ali us q u a m ante fuit Rina ldi. c e n d i.
O si novi di sci pu li p r i m a r u m c l as si u m i d e n t id e m re cite nt n a r r a t i u n c u las Latinas, q u a n t u m vis breves , s ed lepi das, v ivas, e vita q u a e n u n c est d e ductas , ut schola med ia q u a m v o c a nt , n u n c ut n u n c salebrosa, ver e sit, q u o d ejus Lat inu m n o m e n sonat, l u d u s l i tte rari us! De p rae se nt i st atu L atinitatis in lycei s m ul ta e c o n s o n a n t , q u a m q u a m tono diversae, se nt entiae: «languet», «m o rt u a est», « d e s u n t f u n d a m e n t a » ; n em o tam e n qu a e ri t n u m m e t h o d u s doc e nd i sit om ni s c ulpa e im m un is . Olim,
A lo h iu s Guercio
210
em e n so per octo ferme an no s s tu d i o r u m cur riculo, disc ipuli, victoria laeti, de di ca ba nt V u l c a n o emeritos libros; n u n c vero, facti sagaces, pa ene i n to n s o s m u t a n t in odoras fistulas Micotiana s. V e n e r u n t q u i d e m e gy m na s io , la bor a n tes Lat initate, languidi lycei disci puli; sed c ur iis c ibus da tur, q u e m nec pal atus degust at, nec sto m a c hu s co ncoquit? C u r per dies pe r a nn os iidern auctores gravis armaturae? Q u i d a ete rna e philologicae q u a e st i u n c u l a e aetern a e q u e de re g rammatica lites, cu m pall idus discipulus, voc atus ad tr ibunal, male h a e re nt e m memoriae balbut i t i m pr ess a m ty pis t r a ns la tio ne m aliqua m a Ci cerone aut a Tacito? C u m convivis qui in triclinio Latinitatis gr aviter d i s p u t a n t e loco su mm o, a l i qua ndo ta n de m ii q u o q u e ac cum ba nt, qui c omite r de imo s erm o c in en tu r. Q u o n a m spect ato consilio Politianus, P o n t a n u s a r centur, aliique multi non par vo h on or e digni? T u n c enim nostri ju ve ne s sic Naenias ad Luciolum h a b e re n t acceptas, ut c a n ti u n c u l a s Ne a po lita na s: et fortasse, pot iu s q u a m clamosis h e b d o m a d a li b u s centifoliis et insipidis cruciv erbis, se de le c tar en t vern ac ula q u i d e m , sed sa pienti La tinitate heroicomici Baldi. Q u i n licet arbitrari, si ita se h a b e r e n t res, pue ros ma jores Latine lo cu turo s fuisse in lyceis, ut n u n c in g ym na s iis lingua a liqua exter a minor es. Interea, cur n on re d d i m u s Latine, sociata cum discipulis opera, excelle ntium n o s t r o r u m sc riptoru m peri ns igne s locos o m n i u m laude celebratos, qu o s eos ju v at s p o n te sua domi declamare? O pa ginam illam, ubi C a r d u c ci u s deplor at finem Italiae, una cum fine Flor ent inae libertatis! «...postea, suo obvelata pallio, decens et v ere cu n da velut I phigenia, mortifera v u ln er a accepit E u r o pae». Eo die discipuli, adjuv an te magistro, c er tab a n t facere Poetam e C a p i to lio l oq uen te m. Q
uae
autem
sit
r a t io
e n u n t ia n d i
l itter as seu
vocales
seu
conso nan
nihil, Jup pit er, laboris est pue ros docere, q u a n d o q u i d e m , ut ait Q u i n t i lianus, « qu i d qu e lingua Latina scr ibi tur , quo modo sonat; hic enim us us est l it terarum, ut c u s to d i a n t voces, et velut de pos itu m r e d d a n t le gentibus». Per o p p o r t u n u m tam e n est a pp o n e r e apicem syllabis, qua s accentus, anima v o cis, acuit et erigit; hoc pacto facilius servari potest lex bar y to ne sis etiam ab iis, q u o r u m sermo pa trius indulge t oxytonis. N e c m in us in ter est legem ser vare e n u n t i a n d i vocales E et O, qua e lex d e ni qu e un o verbo c o ntine tur : v o calis brevi s, s o n u s clarus; vocalis longa, s onu s obs cur us; sit a utem brevis an longa vocalis, cito et recte docebit vocabularium, q u o d totius Latinitatis s u s ti net molem, ut Atlas O l y m p u m . So nu s vero guttur alis c o n s o n a n t i u m C et G s e q u e n t e vocali E aut I, ut r u m sit in pr istinum r e s t it u e n d u m necne, non nova quaes tio est. Sane nemo non novit Roma nos sono palatali caruisse, cujus rei v i v um exstat test i m oni um ap u d Sardos; a d h u c enim e n u n t i a n t v. g. «cena(m), voce(m), cruce(m), nuc e(m) », non aliter qua m «chèna, boghe, crughe, nughe». Sed nihil causae est cur ad more m loq ue nd i a n ti qu is s im a e aeta tis revertamur: jam quis s us ti n ere t fuisse m i n u s ac ce ptum Roma nis sonu m, tes,
Qua de causa restituere inter nationes oporteat..
211
qu e m n o n co gn ov iss en t? praeter ea , n i h i l n e est q u o d s o n u s palatalis viget a b h in c mille ferme a n n o s a p u d o m n es n a t i o n e s neo-latina s, q u a r u m q u a e q u e de inceps schola Eu ropae fuit? an fuit u m q u a m t e m p u s , c u m a pt iu s q u a d r a r e t se nt e n t ia illa Horati i, pe ne s u s u m a r bi t ri um esse et j u s et n o r m a m l oqu e nd i? Sed, q u o d pluris est, t a n t u m abest ut s o n u s pa la talis, c e te r u m non a scitus a barbaris, dis crepet a gutturali, u t c um eo c o n s o n e t et h a e r ea t apte, no n se cus ac tibia dext ra cum s inistra. Profecto o p u s n o n est m o n it o re pho na sc o , et a ures modo a c ce pt um h a b e a n t d u r u m s o n u m , mo do n o n ferant. se d H e r c u la n e u s , est, q u o m o d o i nv en i r i a u t pot ius creari p o s s i n t nova r er um n o m in a locutionesq ue prope infinitae, ut vera et f un da ta m a n e a t spes lingua e Latinae u s u s pe rvu lgandi. U
lt im u s
A
v e n io n e n siu m
d isp u t a t io m u m
n o d us
,
Lingua q u i d e m Graeca, o p t im o ju re habi ta l i n g u a r u m s e m i n a r i u m , m i nut is illis v e rb o r u m surcu lis q u i tam facile c oa les c un t aptissim a q u a e q u e valet n o m i n a co mpi ngere, q u i b u s t a m q u a m c o n c in n a v es te v i d e m u s i n d u t a q u o t q u o t de t e c h n i c o r u m officinis d e q u e p h i l o s o p h o r u m scholis in luce m p r o d i e r u n t c u ju s v i s ge neris i n s t r u m e n t a a t q u e in v e n t a , nec n o n d o c t r i n a r u m novitates. Q u i n etiam, r e r u m n o m i n a , q u a e lingua Gra ec a s u p p e d it a t, ap tiu s Latinae q u a m ceteris h a ere nt; in illa en im se a g u n t q u a s i do m i sua e p e r d e c li n a ti o n u m flexiones, cu m in ceteris, t a m q u a m in captivitate, de f orm ata facie esse vi d e a n t u r. Sed q u i d pr ode ri t lo cupletissima lingua, c um ag itur de ipsa vita q u a m vi vimus, e a m q u e p e r i n d e v i v im u s qua si n o n nostra sit, sive i nt e r h o m i n e s v e r s a m u r sive i n tu s c um no str o i p s o r u m a ni m o lo q u im u r , eo u s q u e s u n t i n n u m e r a ea quae, nos tra inte rsi t nec ne, u n d i q u e p r e m u n t , d i s t r a h u n t , alliciunt, t en en t , p e r p e t u o co g u n t sollicitos esse? C onic e oculos in e p h e m e ridas: en tibi tel orama orbis t er r ar u m , ut videa s, a u d ia s pra es e n s ea q u a e u b i q u e et s e m p e r h o m i n e s a g u n t m a c h i n a n t u r , s t u d e n t , pr a edic ant, d i s p u t a n t, de lirant; tibi videris t a m q u a m vortice re ru m cir c um a c tus . I nu n c , i nse ie pi ros... E q u i d e m ego, si decies léxica pe r v o l u t av i ut q u o d a p p e t e b a m e x c ip e rem, novies factus s u m aéro pha gus . Q u a m q u a m n on m ir u m ; si en im difficile e st proprie c o m m u n i a dicere, q u i d cu m f iunt c o m m u n i a o m n ia q u a e s u b sole h o m in e s m ol iu nt ur ? Atqui lingua Latina, u tp ot e q u a m g e n t e s m o r i b u s dive rsa e pe r tot s a e c u la l o q u e n d o et s c ri be nd o u s u r p a v e r i n t , pi u re s h a b e t q u a m ceterae n u m er o s, ut se ex pe di a t tot difficultatibus nova l o q ue nd i. Inspi c e n o s t r o r u m v e r b o r u m , ut ita dicam, exta: per ety m olo gi am rep et es a n t i q u a n o m in a a u t nova c o m p o nes: utere analogia, a d h ib e elegantes imagi ne s, et p lu rim a nec indecora c re a bis; pervestiga se rm on e s patriae linguae, et ex obsc ura alvo plebis e d uc e s ea
212
A loisius Guercio
quae, cum a priscis ae tat i b us ad no s tr a m dem ig rar en t, fiebant de itinere nova rer um n o m in a a p u d novos s criptor es; percon tar e illos ex scripto ri bu s, cum aetatis archaicae q u a m voc a nt t u m serioris, q u o r u m vires qua si tactu terrae, ut in m y t h i c o A n t h a e o , recr eab an t u r, q u o t ie n s in medias res s u a p te na tu ra rapi e ban t ur: vi debi s pictam ad ve r it at e m i nt er pr ete lingua vitam popu lar is coet us, qu ae d e c u r s u aet atum paene ni hil i m m ut a r i solet. A t n u n c , c u m Pe tr o ni o dicam, «laborat carm en in fine». S u n t en im n o mina, alia exoti ca et barbarica, alia s e rm on e cultissimi po pu li expressa, quae, c o m m u n i usui a p u d o m ne s nat io ne s recepta, sic La t in i ta t e m m e t u u n t t a n g e re, ut U r s a e sor ores aquam . Q u i d porro? N u m c um obt usi s armi s abiciemus etiam p arm ul am ? M in i m e ; si de g e n te exotica v e n e r u n t , c o m m o d a b i m u s ab ea ex Euro pa eis linguis, qua e p r i m u m i n ve xi t s u a q u e u r ba ni ta te auxit; tun c facilis iis q u o q u e erit ad i tus in «civi tatem Ro m an am ». Q u o d si no m ina , u b i q u e t er r ar um per vulgat a, e n u n t i a n t u r ex. g. lingua Anglica, cujus m in ut ae t a m q u a m av i um voces co n s o n ar e n on q u e u n t c um gravi atq u e extento Lati n a r u m t ono, agedum, q u i d i nter est den iqu e? In celso Palatino, aeque edit lauros lusciniol a m o du l ato s tr e m ulo g u t t u r e cantus, aeque festive g a rri u n t passeres, s u b c ul m i n e Ev a nd ri s u m m i s rostellis pipilantes. A
Salerni
l o isiu s
G
u er c io
Quae
causa
est,
cur
scientia
linguae
Latinae
nostris temporibus vulgo tantopere imminuta
sit
quibusque modis augescere possit
Auditores humanissimi, Megari n o n p o t e s t sc ien tia m l inguae La tinae n ostris t e m p o r i b u s vulgo m in o r e m factam esse et in dies i m m in u i . N o n l o q u o r de philologis classicis, q u a m q u a m de iis q u o q u e n o n n u l l a di ce nda s u n t, sed eos h o m i n e s dico qui in scholis d i d i c e r u n t q u i d e m ling ua m Lat inam, sed postea in aliis r eb u s vitae tabernacula p o s u e r u n t . M u lt i ex iis m ag n a ex p arte obliti s u n t q u a e d id ic e ru n t, q u a m q u a m n o n s u m i g n a r u s esse qu i a uxilio c o r p o r u m s c r i p t o r u m La t i n o r u m v e r s i o n ib u s Francogallicis, Anglic is, G e r m a n i c i s o r n a t o r u m V e r g i lium, H o r a ti u m , C ic eronem, T a c i t u m a lios que legere pe rga nt . Sed si q u i s eos roget, p o s s in t n e a li qu id Latine scri bere, c o n t i n u o r e s p o n d e a n t se n o n posse. In patria n os tra quae, ut o m n e s scitis, pe r m u l ta saecula p l u ri m o s p ro tu lit h o m i n e s q u i Latini tate perspicua, j u c u n d a , el eganti u t e r e n t u r q u i q u e etiam v e r s u s Lat inos pa ng ere nt , h odi e et iam i n t e r doctores l it te r ar u m clas sic aru m pauci t a n t u m m o d o i n v e n i u n t u r q u i La tin e sc ri bere p o s s in t ; q u i n etiam n o n nulli e o ru m art em Latine s c rib en di s p e r n u n t o b s o l e t a m q u e p u t a n t . M ih i a u t e m cons tat, si q u is do cto r vel prof essor li n g u a e l i t t e r a r u m q u e L a t in a ru m sit n e q u e t am e n ea lingua p u l c h e r r i m a in c o m m e n t a t i o n i b u s suis uti soleat, e u m n u n q u a m li n g u a m L at ina m p e n i t u s c o g n i t u r u m . N a m q u i t e x t u m s c r i p toris ali cujus Latini e m e n d a r e velit, ei subti l i o p u s est linguae Latinae s c i e n tia. M a g n i phi lologi, qu ale s s u n t M a dv ig i u s , Bue c h e le ru s, H o u s m a n n u s , Latine s c ri p s e r u n t , n o n s e m p e r q u i d e m , sed t a m e n sa epissime. Q u a m ob rem in U n i v e r s i t a t e G r o n i n g a n a per vi ginti q u i n q u e a n n o s s tu d i o s is meis suasi, ut di ss e r ta tio n e s th e s e s v e su as Lati ne s cr ibere nt, n e q u e u n q u a m q u i s q u a m e m eis disci pulis lin gu a u s u s est rec entiore. Sed in aliis u n i v e r s it a ti b u s Bat avis his t ri ginta qu i p r a e t e r i e r u n t a n n is pler ique, q u i l i t te r ar um c la s s ic a ru m doc t ore s fieri in a n i m o h a b e b a n t , « t h e ses* s ua s n o n jam, ut an tea, Lati ne sc r i b e b an t a rs q u e La tin e sc rib en di, qua majores n o s tr i fam am sibi c o m p a r a v e r a n t , n e gl e g e b a tu r o b s o le s c e b at q ue . Ii philologi a u tem, q u i ipsi Lat ine n o n j am s c ri b e b an t, p u e ro s in G y m n a s i i s et Lyceis t h e m a t a Lat ina facere ni hi l c u r a b a n t , q u o v o l v e n t i b u s a n n is factum est, u t scientia l ing ua e Latinae q u a m discipul i G y m n a s i o r u m et Ly c e o ru m h a b e b a n t s e n s i m sine s e n s u m i n o r fieret. A c c e d e b at , q u o d po s t a n n u m m il l e s i m u m n o n g e n t e s i m u m v i c e s i m u m s e c u n d u m n on jam po s tu l a b a ru r , ut
214
Dr. P. J. Enk
e x a m i n a n d i in ex am ine finali thema e Batavo in se rm o n e m La t in u m v e rt e rent. Q u o d in mea patria videm us , h o m in e s n u n c v iv en te s excep tis excipiundis linguae Latinae m i n u s peri tos esse, id in aliis q u o q u e terris Europae atque, si non o mnia me fallunt, eti am in America observari posse c o m pe r tu m habeo. Si igitur li ngua m Lat i nam d e n u o us urp ar i c u p i m u s in c o n v e n t i b u s vi r o r um doc torum , qu i c uj us vi s generis disciplinis ope ram dant, p r im u m c u r a n d u m est ut philologi classici in o m n i b u s orbis t err aru m p a rti b u s d e n u o c o m m e n t a t i o n e s s uas Latine s cri ba nt et de inde ut magistri in G y m n a s ii s Lycei sque tali m odo li ngua m Lat i nam doceant, ut discipuli s e rm o ne Latino simpliciore in epis tul is c o m m e n ta t i u n c u li s v e uti possint. Q u o d s i discipuli th em ata facere n o n jam di scent, n o n dub ito q u i n eo ru m sc ientia m in or f u t u ra sit q u a m u t postea s e r m o n e m L a ti n um in vita cottidiana u s u rp a r e possint. N a m q u a m v i s s y n t a x i n faciliorem redd ere con em ur , aedificare necesse est in f u n d a m e n t o solidiore q u a m q u o hodi e m ulti u t u n tu r . Eq u i d e m m ag n o p e r e doleo s tud i a h u m an io r a, q u ae n u m q u a m fortasse magis necess a ria fu er i nt q u a m hoc saeculo ato m o-physico, sensim sine se ns u evanes cere, q u a m ob rem nihil mihi est o pt at iu s q u a m u t hic c o n v e n tu s A v e n n i c u s s t u d i u m et a mo r e m l inguae l it te r a r u m q u e Lat ina rum u b i q u e ter r arum qu a m m ax i m e excitet. ?
Dixi. D
G ron ing ae
r.
P. J. E n k , Litt. D.
Latinam linguam in syntaxi, in stilo, in léxico renovemus
D ic en t alii q u o m o d o Latina gramm at i ca simplicior fieri possit, vel q u o modo Latina v e rb a p r o n u n t i a n d a sint, vel q u o m o d o Latina lingua sit edocenda, vel q u o m o d o L a t in u m lexicon r enova ri possit, ego vero, in hoc un iv er s o c o n v e n t u , q u i A v e n i o n i et Ga lliae m a g n o est honor i, ad idem pr o p o s i t u m c o n s e q u e n d u m , id est ad magis v i v a m et va ri a m in schola et i n arte, in rat i o n ib u s i n ter si n gu l o s et po p u lo s R o m a n o r u m l i n gu a m re d d e n d a m , a pe rte dicam t a n d e m Lat i na m l in g u a m et in s y n t a x i et in stilo et in léxico es se r e n o v a n d a m . N a m , c u m pleri que, e ti a m n u n c , t a n t u m lexicon r e n o v a n d u m e sse c re dant, meo judicio Latina lingua n o n s o lu m in léxico, sed in s y n t a x i et in stilo est reno v a nd a , vel p o t iu s r e d i n t e g r a n d a : n e m o enim negare p o t e s t a d h u c L atinam l ingua m, in schol a maxi me, c u m in léxico, t u m in s y n t a x i et in stilo tam esse c o ntr act am m u t i l a t a m q u e , ut q u a s i t r u n c u m vi d e a t u r c orpus. Q u a r e , q u o d ad s y n t a x i m perti net, pot ius q u a m eam sim plic iore m r e d d e re co ne mu r, e x t r e m a m Latinae l inguae inf lige ntes plagam, ta n d e m , ne nos» vicesimo saecul o nati, s tu l t e i dem s e n t i a m u s q u o d s a pi e n te r T ib e ri i et Claudii aetate s en si t R e m m i u s P a l a e m on , t a n d e m , dico, in or atione soluta, nec Ci ce ron em nec C a es are m r e p u d i a n t e s , i m m o t o t u m C ic e ro ne m et C a e s a rem a s s u m e n te s , extra v e t u s t i s s i m o s et i n j u s t is s im o s C i c e ro ni s et Ca esa ris e gr e d i am u r fines obvi am Sallustio et Livio, o b v i a m S ene c a e e t T a c i t o saltem fidenti a ni m o e u n te s . A d h u c Cicero, pr aet er i p s u m C a e s a re m , s u m m u s j u d i c a t u r scr iptor , a d h u c Cicero sc ri p to r pe rfectus a b s o l u t u s q u e , a d h u c C ice ro ipsa La tinita s, sed t e m p u s est id rei ciendi j u d ic iu m , c u m jam nega ri n o n possit q u a n t u m Sallustius a ut Livius, q u a n t u m S ene ca a u t T a c i t u s Latina e d e d e r i n t lingua e, Latinis d e d e r i n t litteris. Q u i p p e qu i m i h i p e r s u a s u m h a b e a m c u m S a l lu s t iu m et Liv ium , t u m m axime Se n e c am et T a c i t u m o p t im o s fui sse sc riptore s, C i c e ro n e et C ae sar e dignos, q u i p p e q u i m ih i p e r s u a s u m h a b e a m pr ae ser tim S e ne ca m et T a c i t u m d e m i n u e r e fals um i n i q u u m q u e esse, ut a rg e n te a m e o ru m definire ae tate m m a g n u s sit error, q u i p p e q u i m ih i p e r s u a s u m h a b e a m , et p r im u s a ff irmave rim, illum q u e m v oc a nt « c l a s s i c i s m u m » L a t in a r u m l it te r a r u m re vera n o n s olu m Cic ero ne m et C aes are m, s ed et ia m S e ne c am et T a c i t u m ju r e ac merito complecti, ego dicere a ude o n o v a m s y n t a x i m La t inam, q u a e La tina e lingua e veriorem d iv i ti o re m qu e , a u t m i n u s falsam et a n g u s ta m , r e d d a t i m a g in e m , le-
216
Prof. Richardus Avnllone
gi bus et exemplis sive Ciceronis et Caesaris, sive Sallustii et Livii, sive S e necae et Taciti s altem esse c o n s t r u e n d a m . Sed Lat ina lingua, ut s up ra dixi, etiam in stilo est r e n o v a n d a , videlic et redintegranda: etiam in stilo enim , qu o d ad or atione m solutam pe rtinet, C i cero a d h u c d om in a tu r , Cicero a d h u c t r i u m p h a t : Cicero un ic u m exe mplar. V e r u m t a m e n falsus Cicero, v e r u m t a m e n «Cic e r on ian is mus » qui dicitur a d h u c d o m i n a t u r t r i u m p h a t q u e : Er asmus, qu i v e h e m e n t e r c um Cic er onianis pug na vi t , n on vicit: in de ser to clama vit Er asmus. Sed, cum «Ciceroniani smus» inf estus fuerit sitque optimis Latinitatis s criptori bus, ut ipsi Caesari, ut Sallus tio et Livio, ut Se nec ae et Tac ito, c um «Ci ceronianis mus» infe s tu s fuerit s i tq u e re ce ntioribus h o m i n i b u s ad se nsu s animi libere e x p ri m en do s , cum «C i c e r o n ia n is m u s » , infe stus fuer it sitqu e Ciceroni ipsi, Erasmi au di e nt es vocem, abiciamus t an d e m « Ci c e ro n i a n i s m u m » , l iberemus nos t a n d e m ab isto m orbo C iceroniano, ne ex eo in ae te r nu m aegrot are vi deamur, ne Cicero ipse nos s p e rn a t irr idea tque clamans: «Cicero fui, o posteri, n o n tota Latinitas; una aetas fui, non om ne s aetates: estote h o mines, no n simiae, estote domini , n o n servi: estote vos ipsi!». N a m , pr aeter Caesarem, et Sa llustius et Livius et Seneca et T a c it u s , qui a Cicerone profecti, s u u m consecuti s unt , dissimile sed non inferius, dice ndi genus , cum in s y n ta x i tum in stilo jus po te s ta te m que h a b e n t praecipiendi: nec nos, nos tra aetate, in tam bonos Latinitatis auc tores, omni laude dignos, t a n t u m c om m it t e m u s facinus, hoc eis jus p ot es ta te m qu e etiam ne gantes. N a m nos, recentiores ho m in e s q ua m vi s C ice ronem, v e ru m Cic er onem dico, v e ne re m ur , s e ns us anim i nostros, desider ia nostra, nec essitates nostras libere ex pri m ere vo lu m us , nec Cic er onis a ut alius optimi scriptoris no m in e huic r e n u n t i a b i m u s libertati. N a m Cicero ipse, Cicero ve rus, a C ice ronia nis et de for ma tus est et cotidie deformatur, qua s i s e m p e r in dicendo similis a tq ue idem sit: Cicero contra —hoc a n im a d v e r t a t u r ! — vari us e st et multiplex, tam va r ius et m u l t i plex, ut orato r a rhetore, ut p h i lo s o p h u s ab e p is tu la r u m sc riptore distingui possit, tam va riu s et multiple x, ut i pse or ator u n u s non sit. Q u a m o b r e m , cum «Ciceroni anismus» tam infestus f uerit sitque, re d e a m u s in primis ad v e ru m Ci ce ronem, et ad v e ru m Caesarem, sed a cceda m u s etiam ad Sallustium et Li vium, ad S ene cam et T a c i t u m saltem, no n mo do ex Ciceronis a ut Caesaris, v e r u m h o r u m o m n iu m sc riptor u m praeceptis n o v u m c o m po ne nt es Lat i nu m stilum. Q u o d si ex schola in a rtem inci dit sermo, in or atione m cum solutam t um devin ct am, o m n ib u s con st e t nos maxima uti posse libertate; o m n i b u s const et nos nullius scriptori s esse servos, sed om ne s c u ju s qu e aetatis, prae* sta nti ssi mos scilicet, et paga nos et c hristia nos, imitari posse scriptor es; o m nibus constet q u o t scriptores t ot nobis esse exemplar ia. ' N a m in arte non solum Cicer onem a u t Caesar em, a ut Sallustium a ut Li-
Latinam linguam in syntaxi, m stilo, in léxico renovemus
217
vi um , a u t Sene cam a ut T a c i t u m , n o n sol um C a tu llu m a u t Luc r et ium , aut, Verg i li um a u t H o r a ti u m , a u t P r o p e r t i u m a ut T i b u l l u m a u t O v i d i u m , a u t Statiu m a u t J u ve na l e m , id est sc ri ptor es illos q u i ju st i ss i m e «classici» m eo h a b e n d i s u n t judicio, s ed etiam, ut e xe m pl is utar, P l a u t u m et T e r e n t i u m , T e r t u l l i a n u m et A u g u s t i n u m , A m b r o s i u m et P r u d e n t i u m , ipsos M a t t h a e u m et M a rc u m et Lucam et J o h a n n e m et P a u l u m imita ri p o s s u m u s . H a u d du bi e C ic e ro ne m i m i ta b i m u r , si C ic e r o n e m imitari v o l u m u s ; S e necam, si Senecam; T a c i t u m , si T a c i t u m ; Ver g ili um , si V e rg ilium ; H o r a ti u m , si H o r a ti u m ; Pl a u tu m , si Pl a u tu m ; A u g u s t i n u m , si A u g u s t i n u m ; P r u d e n t i u m , si P r u d e n t i u m ; M a t t h a e u m et M a rc u m et Lu cam et J o h a n n e m et P a u l u m , si M a t t h a e u m , si M a rc u m , si Lucam, si J o h a n n e m , si P a u l u m : nec, ver b i gratia, C ic ero ne m im ita bi mu r, si Se ne cam a u t T a c i t u m imita ri v o l u m u s ; nec Cic e r o ne m si A u g u s t i n u m ; nec Ci ce ron em, si M a t t h a e u m a u t alios eva ngelistas: stilus erit s e m p e r varius: talis erit st i l u s q ua lis res, qualis a n im u s . Ex q u o intellegi p ot est q u a n t u m Ci c e ro nia n i, q u a n t u m c o n t u m a c e s u n i u s scriptori s imitatores e rr a v e r i n t a t q u e e rr ent: ex q u o intellegi p o t e s t q u a m falsum i n i q u u m q u e sit t otam ad u n u m s c rip tor em redigere La t ini tat e m . Sed Latina l ingua etiam in léxico r e n o v a n d a est: o m n e s e nim L a t i n u m lexicon r e n o v a n d u m ac r e d i n t e g r a n d u m esse c o n s e n t i u n t . In hac re tam en , liceat m ih i hoc clara dicere voce, s u m m o o m n e s e lab o rant studi o, u t no v a Latine r e d d a n t u r verba, et o m n i b u s c o n t e n d u n t ne rvis, ut etiam levia e x p r i m a n t u r , R o m a n i s et «cafaeum» et «chocolatam» et «theam» laeti d o n a n te s , sed o m n e s fere L a t ina m l in g u a m in p rim is La tina lingua r e n o v a n d a m ac r e d i n t e g r a n d a m esse o b l iv is cu n tu r , vel p o tiu s ne gant. N a m illa v e t u s t a «classicismi» o p i n io n e , q u a i n c o n s u l te ac te m e r e a d h u c tota s y n t a x i s t o t u s q u e s til us La t i n u s ad C ic e r o n e m q u a s i r edigitur , illa c o n s e q u e n t i pu rae i n c o r r u p t a e q u e La tini tatis o p in io ne , a dh uc , pari i n c o n s i de rantia et temeri tate, Latinae l ing ua e t o t u m et s u m m o r u m , q u i p o s t C i c e r o n e m f ue r un t, s c ri p to r u m e r i p i t u r l exi con t a m q u a m i m p u r u m sit a t q u e corruptum. Sed jam t e m p u s es t has e x s t i r p a n d i o p in ion es , t e m p u s est n o n aurificis e x a m i n a n d i statera, t e m p u s est Latinae l i nguae r e d d e n d i le xicon tot t a m q u e p r a e s t a n t iu m s c ri p to r u m c h ri s t i a n o ru m m axi me, qui re t a n t u m La tinam lo c u p l e t a v e r u n t li ngua m: T e r t u l l i a n u m e ni m et L a c ta n t iu m et A m b r o s i u m et A u g u s t i n u m et H i e r o n y m u m seri ori s vel ca den tis vel infimae Latinitatis a u c tores ju d ic a re ni hil aliud patefac it nisi p a r u m a c uta m m e n t e m et p a r u m s u b tile ju di c ium . Q u a n t u m vero ad nova n o s t r o r u m t e m p o r u m v er b a pe r ti ne t , om nia di cam, et difficillima, Latina reddi posse, sed, ut ha ec ac cur ate a t q u e p e r s p ic u e r e d d a n t u r , cum illam purae i n c o r r u p t a e q u e La tinita tis o p i n io n e m reiciendam, tu m sin e ulla d u b i ta ti o n e a u d e n d u m . N o n en i m fanatico Cice ron i s c u l t u no v i s o po r te t ve sti s a ut s pi ri tu s aut
Prof. Richardus Avallone
218
color m u t e n t u r verbis, n o n fanati co Ciceronis cult u no v a o p o r te t gr avi bu s v e rb o r u m circ uitibus o p p r i m a n t u r verba: imm o no n s o lu m ex Graeca lingua deducta, n on s o l u m in -ismum e x e u n t i a verba integra r eli nq ui et t a n t u m in sono vel in exitu Lati ne reddi , sed etiam difficillima ad r e d d e n d u m verba in Latinam li ngua m integra transferri po ss un t: ce te ru m n e m o est q u i ignoret La ti nam l ing ua m plur im a a Gr aecis, h a u d rara a Gallis et ab H i s p a n is et ab Af ris et ab Hebraei s m u t u a t a m esse verba pristina eo ru m servata integritate. » Q u i b u s de rebus, a n t e q u a m concludo, n on p o s s u m n o n A n t o n i i Bacci facere m e n t i o n e m , qui p r i m u s n o v o r u m v e r b o r u m confecerit Lexicon; q u o d , c u m nec perfect um nec a bs olu t u m sit, ut ait ipse auctor, m aximi t am en m o m e n t i op us . i,, Sed haec ha c te nu s: m e u m i gitur est j u di c iu m Latinam lingua m n o n s o lu m in léxico, sed et iam in s y n t a x i et in stilo esse ren ov a nd a m: ne di ut iu s E r a sm us exs pectet, Er asmi heredes, Lati nam linguam t a n d e m in s y nt a x i, in stilo, in léxico r en ove m us . ■ Prof. Romae
R
ic h a r d u s
A
vallone
A d Collegas Leidenses
*
N o ta m planitiem qu am laeto pectore a b alto A dspexi veniens irriquum que solum , Cum m ih i velivolo curru super o p p id a vecto Fines ostendit terra B a ta va suos! Vanuerant pa tria e spissis in nubibus Alpes, Oenus van u erat D anuviusque procul, Cerni cum celeres alae coepere m olarum , O ppidu la et sparsae laeta per a r v a domus. A pparen t vitrei per roscida p ra ta canales, Sulcantesque qraves (lum ina lenta rates, Protinus et patet urbs, qu am perfluit A m stelis unda, Q ua m are prospectans reqia celsa rubet; Hic, velut adpictis natura, cinqit H a a rle m Floribus innum eris, m irus ut hortus, aqer; Tellurem dicas varios finxisse tapetas, Priscas ceu Poenas A ssqriasqu e nurus Flos ibi m ulticolor depin qit q ra m in a , qu alis In virid i p a lla v ivid a qem m a nitet, — Q uam qu am nom ine in hoc sensus m ihi m etricus haeret, N e fiat temere sylla b a lo n q a brevis, Incerto tá lip a m dicam potiusque tulipani: Si iorte erravi, parce, Cam ena, m ih i— . E q racili calam o superem inet a lta corolla, Sive colore crocum, sive im ita ta rosas. Educat hunc hortis clausis F lorentia florem, Sponte vel a d solem q iq n it apricus aqer,
A. D. M D C C C C L V I , a die X X I I I ad d ie m X X V I m e n s is S e p te m b r i s L u g d u n i B a ta v o ru m lu r is p e rito ru m c o n c iliu m h a b i t u m est a Belgica S o cieta te A n t i q u i l u r i s s t u d i i s p r o v e h e n d i s , u t q u o t a n n i s fieri solet, in d i c tu m . C u m a d v e n a e d is c e s s u r i e s s e n t, l a u t u m c o n v i v i u m c e l e b r a tu m est. Q u o in c o n v iv io h o c c a r m e n ab H u g o n e H e n r ic o P aoli c o m p o s it u m , V i n c e n t i u s Rulz, a b s e n t i s poétae v o l u n t a t i o b s e c u t u s , s o lle m n it e r re c ita v it.
A ran g io -
A d Collegas Letdenses
D um sim ul innexis calam is m ixtisque corollis Crescit, rus varian s, flosculus ille levis. Vitam cui tenuem venti nomenque debere, Vertit et a d Z ephyros usque recline caput. Iti florum terra m florum qui venit a b urbe, N on ita se dulci sentit abesse domo. Haec loca post longos menses quo corde reviso! U t rident oculis rursus am ica meis! Salve, cara m ihi peregrino, terra B atava, Pollens divitiis gente superba tua! M ente regente m anum qu id vis T itan ia possit Gens in perpetuo d u ra labore docet. Arctoo pelago fortis subducere terram Obicere et victrix m oenia m agn a m ari. Oris ex ipsis subiectos desuper agros A dvena vix credens adtonitusque videt; Hinc rabide raucis ululatibus aestuat aequor. M olibus et m agnis u n da repulsa furit; H inc sine fine virent pometis consita rura, A rvaque bos patiens aggere tutus arat. N unc inter socios me, fidos inter amicos N otas in terras Attica iu ra vocant; Cogit enim veteris consultos undique iuris Fluminis a d ripas inclita Leida sui. Quos omnes cith ara Tuscus salvere poèta Inter sym posii pocula laeta iubet. O m ina fausta ferunt H oetink summusque Van Oven, N uncupat]auspiciis^vota Foenstra bonis. LeidensisquelfuiCcoetus qui splendidus auctor, De Visscher, properat tollere rite scyphum . Ferventis pariter tollam us pocula vini: Prodest ingeniis Bacchicus[ipse' furor: N os a n tiqu a iuvant veterum si iura, sodales, A ntiqua et veteri sunt d a ta iu ra mero. Hugo H E N R IC U S PAOLI
A d Collegas Avennicos Me, Provincia, quis tu a rursus a d a r v a reduxit M ite sub hoc caelum, te rra beata, tuum, O stentans veteres ubi su rqit A vennio turres. A rx m etuenda olim Pontificum que dom us, A d loca quae cecinit d iv in a voce P etrarca U n d is ac liqu idis S o rq ia lenta secat? C lausam ut dulce fuit m ihi ta n d em visere Vallem, H erbas q u a virides q r a n d ia sa x a prem unt, Ac refluo gelidae salientes gurgite, notum Perpetuo revocant m urm ure carm en aquae! A lbi vere novo descendunt undique flores, A rb o r dum dom inae fulcit am ica latu s; U t vitreae gem m ae, va ria n t in crinibus aurum : Flos petit hic vestem, flos petit ille com am , D ecidit aut Z ep h yris sic actus, sic vagu s errat, N un tiet ut volitans: «H ic d o m in a tu r A m or». L ym ph ae perspicuae, su a d en ti frigore lym ph ae, N onne in ter silvae L a u ra va g a tu r a d h u c? Pectore nonne Italus vates m ira tu r eodem Colles hos nitidos F rancigenum que n u ru s? Inter et hoc colles, dilecte Capelle, sodales lu n x it quos hodie lin gu a L a tin a vetus, Pocula du m fervent, fratern o corde saluto, Ipsum du m profert om in a fausta merum. H ugo H E N R IC U S PAO LI
DE POESI AC POETIS Q U ID PROTULERINT RHETORES A N T IQ U I
Poèta, sive c a rm i n u m au ct o r sive fab u la ru m c o n d it o r est, natur a ipsa valere s e mp er est vi sus. Ille cert e m en t is viri bus e x c ita tu r et q u a s i divino q u o d a m spiritu afflari censet ur; q u a r e E n n i u s sanctos appellat poetas, quasi d e or um aliquo dono et m u n e r e c o m m e n d a t i nobis esse v i d e a n t u r (Cf. Cic. pro Arch. 8, 18). U n d e i ll ud a n t i q u o r u m de poési dictum: «O praeclaram em e n da tri ce m vitae poeti cam» Certe, et jam in l im ine dicam, ut in his locis ubi mu lta e n a s c u n t u r h e r bae ad rem e di um efficaces, in iisdem mu ltae n a s c u n t u r lethales, sic in poetis —et qu i d em an ti q ua e et nost rae etiam m em or ia e — m ulta praeclara, multa pestifera. Ideoque, ut q u id am a m e t h y s t u m a d h ib e n t in c o m p o ta tio n ib u s a d v e r s u s eb riet atem —ut auctor est Pl inius, N . H. 37, 9, 3 —, mu lto magis in poetis tu m dom i legendi s t u m in schol a delibandis, praecepta s u n t a d h i b e n da, ne q u i d inficiant an i m u m . V e r u m tamen, valde c on s i de ran da s u n t quae ch ri s ti a n u s ille p hi lo s o p h u s —A l b e r t u m dico, c o g n o m e n t o M a g n u m —, ajebat: «Poesis cum h o m i n e m in admir at io ne m ducat, dat m o d u m ph i l os op ha nd i» (In I. Metaph. Tract. 2, 6, 2). Et licet a liq ua ndo fallat poesis, q u i p p e quae a r gu m e nt a conficta versa re ple r u m q u e v i de a tu r —sed adeo scite ut vera c r e d a n t u r —, tam en fallendo prodest, n a m per fictionem veri tat i ad mi xt am qui d sit turpe, q u i d sit h o n e s tu m disci mus. Sic, Dante Ali ghier i ita canit: O voi c h 'a v e t e g l 'i n t e i e t t i 9antl,
M i r a te la d o tt r i n a che s 'a s c o n d e Sotto il v e la m in e degli ver9i stra ni! (D ivin . Com., Inferri. 9, 61-63).
Et profecto ita se res habet. POETARUM M A G N A EST TUM UTILITAS TUM AUCTORI TAS
Sit igitur s a n ct um a p u d h u m a n i s s i m u m q u e m q u e hoc poetae nomen, q u o d nulla u n q u a m barbaria violavit, ait Cicero (Cf. pro Arch. 8, 19). «Saxa, inquit , et s o l it udi nes voci respondent , bestiae saepe i m m an e s can tu flectuntur atque cons ist unt; nos inst it uti r ebus opt imis, n on poetarum voce moveamur»? (Cíe. loc. mem.). N a m ut in eisdem pascuis, apis florem seq u itu r, capra fruticem, sus radi cem, q u a d r u p e d a fr uctum , sic in poeti s alius aliud quaerit, hic historiam, ille sermonis or na m e nt a , hic probationes, ille praecepta vivendi. N e q u e hoc sa tis, na m poetae obscena vi tup er ant , et virt utem ho ne sta nt . Suis enim carmi-
De poési ac poètis q uid protulerint rhetores antiqui
223
nibus s o la n t u r inopes , a v e r t u n t morbos, pericula pellunt. D ei nd e —q u o d po tis sim u m e s t — D e u m placare v i d e n t u r ab eo que et pacem i m p e t r a n t et lo cup let em fru gi bus a n n u m . H o r a t i u s (Epist. 2, 1, 117 sqq.): S crlbim u9 In d o cti d o c tlq u e p o e m a t a p a s s im . H ic e rro r ta m e n e t levis h a e c i n s a n i a q u a n t a s V i r t u t e s h ab e a t, sic collige... T o r q u e t a b o b sc e n is ja m n u n c s e r m o n i b u s a u re m , M o x e ti a m p e c t u s p r a e c e p tis fo r m a t am icis, A s p e r i t a t i s et In v id ia e co rre cto r et irae; R ecte fa c ta refert; o rle n tia te m p o r a n o tis I n 9 t r u l t ex em plis; in o p e m s o l a tu r et aeg ru m . C a s t i s c u m p u e ris Ignara p uella m a r iti D isceret u n d e preces, v a te s ni M u s a d e d is se t? P o sc it op em c h o r u s et p r a e s e n ti a n u m i n a s e n t it . C a e le ste s im p lo r a t a q u a s do cta prece b la n d u s ; A v e r t i t m o rb o s, m e t u e n d a p e ri c u la pellit; I m p e t r a t et p a c e m et lo c u p le te m fr u g ib u s a n n u m : C a r m i n e Di s u p e r i p l a c a n t u r , c a r m in e M a n e s .
Haec ille. Q u a n d o q u i d e m poetae m a g n a m in m or e s h o m i n u m vim h a b e re p o s s u n t , na m «aut p ro de ss e v o l u n t, a u t delectare, a u t sim ul et j u c u n d a et idonea dicere vitae» ( H o r a t ., De Art. Poèt. 3 3 3 - 3 3 4 ) . Q u i n imm o, s e m p e r h o m i n e s «delectando p a ri t e r q u e m o n e n d o » , p u n c t u m o m n e feru nt , «m isc en tes utile dul ci» (Cf. I d . Ibid. 3 4 3 - 3 4 4 ) . Istius a u te m t u m au ct o ri t ati s t u m util itati s, q u a e carmina prae se s e m p e r tulerint , s uffragat ores s u n t s c r i p to r e s vet eres , q u o r u m placita hic recensere su p e rs e d e o . (V id e t a m e n O v i d ., Fast. 2 , 8 3 - 9 4 , q u e m locum i llu str ant P l i n ., N . H. 9 , 8 et G e l l ., 1 6 , 1 9 , 2 . C o n s u l e etiam S j l v . I t a l , 1 1 , 4 4 3 - 4 5 1 , q u i de Argolicis agit popul is . C o n f e r etiam H y g i n ., Fab. 6 , 7 ; P r o p e r t ., 3 , 2 , 3 sqq.; O v i d . ubi ag it ur de O r p h e o , in Metam. 1 1 , 1 sqq.; H o r a t , De Art. Poèt. 1 9 6 2 0 1 et 3 9 1 s q q , cet.). H a n c po e ta r u m vi m, q u a e ad rectam vitae rationem i n s t i t u e n d a m in s uis v e r s i b u s i nesse v i d et u r , t ang i t P l u t a r c h u s (Moral. 3 , 5), ubi haec profert: «U t apicul a ex flosculis s u c u m mellis colligit, c u m alii n o n d e l e c t e n t u r nisi colore et odore, sic p h i l o s o p h i a e s t u d i o s u s et ex poetis i n v e n i t q u o d ad b e n e v i v e n d u m et ad vitae m or es i n f o r m a n d o s co n d u c at , c um alii t a n t u m v o l u p t a te de li n ia n t u r» . Al io q u i, poetas castos esse decet, eti amsi v e rs u s ipsi casti i n t e r d u m n o n sint. Ita C a t u l l u s (17, 5, 5): C a s t u m esse d e c e t p iu m p o é ta m I p s u m ; v e rs ic u lo s n ih i l n ece sse est.
Et Martial is (Fpigr. 1, 5, 8): «Las civa est n ob i s pagina, vita proba est». Ve r e o r ut hi vel p h i l o s o p h i vel poetae tam castos h a b u e r i n t an imos, q u a m calamos, et rever a id pr ae s t i t er i n t factis, q u c d v erb is dictitaverint.
Leo M .a Sansegundo
224
U t c u m q u e tam en affecti illi s unt , rem i p sa m p e r s e q u a m u r , d i c a m u s q u e —et sane cum O v i d i o auctore, Rem. Am. 7 5 7 —, ha ec poe tar um effata, q u ae vel m i n u s probe dicta, vel o m n i n o prava v i d e n t u r , f ugienda nobis esse: E lo q u ar in v itu s : te n e ro s ne ta n g e p oèta s S u b m o v e o dotes im p iu s ip se m eas.
En im ve ro , evenire solet, ut etiam foedis a n i m a n t i b u s scite effictis d e lectemur. Ita et in poèsi, qui a e st rer u m ad um br a tio , etiam mala recte efficta delectant. I deo que cautio o m n i b u s a d h i b e n d a est. Et ut in pa rr icidio a ut in ali quo alio scelere depicto, a rt em m o do l a u d a m u s ejus qui pinxit, rem ipsa m de te s t am u r, i tidem in poetis el o cu ti o ne m im ita bi m ur , res subjectae, si malae sint, ex secranda e nobis e ru n t. N e q u e enim sic est p a r e n d u m poetis a ut p h i lo sophi s, q u e m a d m o d u m pueri o b t e m p e r a n t paedagogis, sed ut Ca to p u e r p a rebat q u i d e m paedagogo juben t i , sed rogaba t q u a m ob ca usam id jub e re t. Ita pr o rs u s fides h a b e n d a est a uctoribus , si c ausa m id on ea m r eddide rint. Et ut medi ci ca nt haride, quae lethale v e n e n u m est, p e d ib u s t a m e n et aliis r eme dio u t u n t u r , ita licet ex eadem poesi decerpere, q uo mede aris illius ve n en o . N a m s e m p e r aliqui d a d m i s c e n t poetae, quo s ignif icent se d a m n a r e q u o d n a rr a n t (Cf. P l u t a r ., M oral. 3, 8). Haec de c a r m in u m probitate, dicta sufficiant. A d se cu nd a m jam pa rte m h u j u s c om m e nt a tio n is m o li am ur iter, id est, ad ea qu a e ex a u c to ru m s e n t e n tia reipsa v e ru m poetam faciunt.
D
e n u m im e
po e t ic o
siv e
de po etarum
m e n t is
afflatu
Jam Ci cero dixerat «poétam b o n u m n e m i n e m sine infla mmatione a n im o r u m exs ist ere posse» (Orat. 2, 46). U t en im oracula divino afflatu f u n d u n t u r , ita ne m o poeta sine inflammati one qua si furoris u n q u a m fuit. Rea pse «facit indignat io —id est, mentis conc itatio— v e r su m », ait Juve nalis, Sat. 1, 79. Ha ec a ut e m vis vel i n s ti n ct us poe t ar um —q u a m nos s e rm on e patrio «inspiración, estro» a p p e l l a m u s — est velut i n u m e n q u o d d a m sive «deus», qui h o m in e s agi tat et m ir u m in m o d u m afficit, ut sem i na m entis proferant. O v i d i u s (Fast. VI, 5-6): Est d e u s In nobis, a g ita n te c a le s c im u s illo: I m p e tu s hic sacrae se m in a m e n t is h ab et.
I dem alibi (A . Am ., 3, 549-550): E st d e u s In n o b is, et s u n t c o m m e r c ia caeli; S e d ib u s aeth e re ls s p i r it u s ille venit.
Jam vero, cum n u m i n e ej usm odi —vel potius m entis a e s t u — qui spi am ex tollitur ac gestit, q u a m v i s antea mini me a m usis fuer it c o m m e n d a t u s , poeta certe rep ut abit ur. Ita sentit Plato, qui hoc loco s ub «*Ep
De poisi ac poètis q uid protulerint rhetores antiqui
225
de s ignasse c o n s ta t (Sympos. 196, E): IlàQ p ñ v 7coiy¡xv;<; Krfveiai, xàv ájiooaoc y¡ x¿ xpìv, oò àv yEpto<; a^Yjxai. Ac p r o in d e est cur poétae null o m o do medio cre s esse possint. N o n agi t u r hic de illa mediocri tat e, q u a m au r e a m v oc a nt scriptores, q u a e q u e in laude p o n i t u r (V i de H o r a t . , Od. 2 , 10, 5 ) , s ed de j ejuna et arida dicendi ratione perexigui ingenii propria, qu ae q u i d e m j u c u n d i t a t e c a re t et o m n i u m a nim os o b t u n d it . N e q u e h o m i n e s n e q u e dii n e q u e res ipsae inan im a e medioc ritatem istam perferre q u e u n t : « N o n ho m i n e s , n o n di, n o n c o nc ess ere columna e» ( H o r a t . , De Art. Poèt. 3 7 3 ) . De malo poèta, qui s uis v e r s i b u s n u g a s t a n t u m agit, et frigida solum leviaque deblaterat, q u i p p e q u o d n u m i n e poetico p r o r s u s careat, l o q u i t u r a rgute Cicero. C u m Syll ae l ibel lum mal us poèta de p o p u l o subjecisset, q u o d in e u m epi gr amm a fecisset, t a n t u m m o d o ve rs i b u s a lte rn is longiusculis, s t a tina ex iis reb us q u a s t u m v e n d e b a t , j us si t p r a e m iu m tribui, s u b hac c o n d i cione, ne q u i d pos tea s cri beret. Ex is ti m a ba t ille etiam mali poétae operam a liquo d i gn am praemio. S i m u l au te m et s il e n t iu m r e d e m i t ab eo qu i scribere nesciret; q u e m a d m o d u m f acetus q u i d a m a p u d nos, si q u a n d o incidisset in m al um t o ns or e m , d a ba t d u p l u m p r e t i u m , hac lege, ne rediret. (Confer Pro Arch. 10, 25). Et D i o n y s i u m sua ca rm ina rec i ta nt em , c u m alii per a s s e n t a tio n e m lau da ren t, ex c l a m a v it P h i lo x e n u s : « A b d u c i te me in lat u m ia s » . S ub in dican s hoc esse tolerabil ius, q u a m a u d ir e la u d a r e q u e tam mala poémata. N a m antea rex offensus, m is er at i ll um in lapi dici nas (cfr. S u i d a s , 3 , 7 , 2). A d d e q u o d poèt am c u m vers ifi cat or e c o n f u n d e n d u m n on est, licet iste magna felicitate v e rs u s f un da t , nam m u l t u m differt in te r u t r u m q u e : poèta en im est q u i apte in v e n i r e ac fingere i m i t a n d o potest, s i m u l q u e v e r s u s id o neis verbis com po ne re; versificator, q ui a lt e ru m d u m t a x a t pr aestare vale t (Cf. Q u i n t . Inst. 10, 1, 3). V e r u s e contra poèta, q u i illo m e n t i s afflatu m o v e t u r , a tq ue adeo in va tes co optat ur, i ncre dibi le di ct u est q u a m s u p ra res o m n e s erigatur, ut i p s u m caelum co nt in ge re sibi liceat: Q u o d sl m e ly ricis v a t i b u s in s eres S u b l i m e fe riam sidera v e r t i c e
( H o r a t ., Od. 1, 1, 35-36).
De n iq u e, poè tic um n u m e n facit, ut, licet in te r sese di sc r e p e n t poétae s u a m q u e q u i s q u e viam et r a t i o n e m in c a r m in i b u s c o n d e n d i s arripiat, t a m e n sa crorum q u a e d a m i nt e r eos c o m m u n i o i nt er ce d at, j u x ta illud N a s o n i s : S u n t t a m e n Int er se c o m m u n ia sa c ra Poètis, D i v e r s u m q u a m v i s q u i s q u e s e q u a m u r iter (E p ist. ex Pont. 2, 10, 17-18).
De
veritate
et f i c t i o n e
poetica
H u j u s m o d i a ut e m p oè ta r um afflatus in veritate n i t a t u r oportet, adeo ut, q u a e poétae fingunt, verit ati c o n s e n t a n e a esse de be nt, eiq u e q u o d ejus fieri
226
Leo M .a Sansegundo
possit, accedere necesse est. l d q u e volupt ati s gratia: «Ficta, v o lu pta tis causa, s in t proxima veris» ( H o r a t . De Art. Poèt. 338). I taque, qu i fictionem veritat i o m n i n o praetulerit, d i g n u s n o n erit qui poeta no m in e tu r . Siq ui d em , nihi l q u o d v e r u m non sit potest esse revera poeticum, c u m «poesis d i v in a r u m h u m a n a r u m q u e rer um imi tat ion em co m plectatur» ( Z e n o a p u d D i o g . L a e r t . 7, 1, 41). Res est in p r o m p t u , ideoque n on est nobis in ea d i u t iu s i m m o r a n d u m . Ex alio capite, magna est vis v eri tatis, qua e cont ra h o m i n u m ingeni a i te m q ue sollertiam facile se per se ipsam defendit, c um veritatis luce nihil sit ho m in i s m enti dulcius. A t fictio o m n i n o a poèsi —ut ex dictis claret— abesse n on poterit. Q u a n d o q u i d e m ut n o n licet inven i re sacra sine tibiis et choro, ita poésim sine fictione n on licet inv eni r e. Et ut in pictura pl us mo vet color q u a m li neae, propterea q u o d p r opi us h o m i n i s formam rep ra e se n te t ille magi sque fallat, ita fictio, ad mi xt a sim ilitudine, magis allicit mov etq ue , quar.i simplex oratio, quae nihil habe at suci. N o n im m eri to poetae n o m i n a n t u r qui rem v e r sibus a du m b r a ta m , q u o d a m m endacio niti solent, et q u e m a d m o d u m n o m e n clatori mem oriae loco audaci a est, et si c u i c u m q u e n o m e n non potest redde re, imp on it; ita poetae non ni mi s p u t a n t ad rem pertinere, v e ru m dicere, sed a u t necess it ate coacti, aut decore correpti, id a p t u m vocari j u b e n t q u o d belle facit ad v e rs u m . C e t e ru m , veter es p hi los oph i am —qua e veritas nu d a est et a p e r t a — cum poesi —quae, p r o u t a du m b ra t io est, fictione c o n s t a t — con jun ge re vel max ime ama ba nt . N a m , q u e m a d m o d u m s uavis simae s u n t carnes quae non s u n t car nes, et j u cu nd i s s im i pisces qui non s u n t pisces, ita m ax im e delectat ad mi xta philoso phi ae poesis, et poèsi ad m i xt a phil osophia ( P l u t a r c h ., de Philoxeno, Moral. 3, 7). Idem Pl u t a rc h us sic suam pr om it sen tentia m: «U t mandragora, juxta vit es nas cens v i n u m r eddi t lenius, ita philos op hi ae ratio admota poeti cae, mo deratiorem efficit ejus cogni ti onem» (Ibid ). Sed t a m e n cauto est opus , ne fictio poetica in co m pt a et inscita videatur. N o t u m est illud Plinii (Cf. Epist. 6, 15, 3): Pass ien us Paul us eq ue s Ro m an us , sed dubiae sani tat is, cum recitans elegias suas, sic auspicaretur: «Prisce j u bes...», Priscus Jabol enus qui t u m aderat, «ego vero —i n q u i t — n o n jubeo». P r o t in u s i ngens o m n i u m risus e x or t us est. F i n g u n t enim poetae suo arbitrio q u i c q u i d lubet. A t Pris cus n on tulit poeticam fictionem. Item, c u m M o n t a n u s vers us recitaret, q u i b u s e x o rt u s solis describebatur, V a r u s eq ues R o m a n u s dixit: «Incipit But a dorm ir e». Rurs us, cu m su cceder et descriptio occasus: « Q u i dicit —i n q u i t — jam nox est? Ibo, et Butam salutabo», eodem scommate taxans et affectatum car mi ni decus et Butae praeposteram vitam (Vide S e n e c ., Epist. 122, 13).
De poèsi ac poètis q uid protulerint rhetores antiqui
227
CO NCLUSIO J am qu a e h u c u s q u e fusi us d i x im u s , paucis c o m p r e h e n d a m u s . Poesis et delectat et mo net ; nam et v o l u p t a t e nos afficit, et consiliis etiam an im os peru rg ere non desi nit . In ea t a n q u a m in j u c u n d o deversorio requi escimus, sed pe r p e t u o eti am sui s nos h o r ta t ib u s instat. Poeta ille veri n o m i n i s est, q u i ve ri t at e m in p r o f u n d o delit es ce nte m e ruit et in propatulo, ut ita di cam, poni t. Q u i Dei n u m i n e afflatus, eam l u m in ib u s fl oribusque c on v e st it et sic o rn at a praecepta pr ofert ben e b e a te q u e vivendi. Poeta sic c o m p a r a t u s i mm or ta li tat e d o n a b i t u r , nam eu m «mori M u s a vetabit» ( H o r a t ., Od. 4, 8, 28). Ex H or a ti i senten tia , m ulti q u i d e m viri for tes a nte A g a m e m n o n e m ex s t i t e r u n t , qu i q u i d e m in s e m p i te r n a noctis u m b ra m a n e b u n t , «carent qu ia vate sacro» (Od. 4, 9, 26). Ille a u t e m q u e m ca rm ina ex o rn a n t , a e te rn u m sibi n o m e n j am in terris co m p ar av it . C a r m i n i b u s en im fit ut v i rt u s sit e xp e rs sepulcri ( O v i d ., Trist. 4, 8, 47); ita ut q u e m c e le b ra n t M u s a e in o m n i u m a e ta tu m mem o r ia sit d u r a t u r u s n u l la q u e e u m de lebit oblivio ( T i b u l l . 1, 4, 65): eum profecto pos t eritas alet et ipsa ae ternitas i n tu e b i tu r . L eo
Ex Ge rm a ni a, pridie N o n a s Martias,
M.a
Sa
nseg undo
MCMLVI.
, OSB.
C O N V E N T U S LIN G U AE LA TINAE «VIVEN TI» R E D D E N D A E A V E N N IO N E C O A C T U S
Si i n q u ir a s u n d e Conventus Linguae Latinae * Viventi» Reddendae or tu s sit, facile in ea c o m m e n ta t io n e cui est i ndex: * L e Latin ou Babel», origine m i n venies, q u a m scripsit cl. v. J oa nne s Capelle, q u a e m u lt o ru m variis disciplinis e r u d i t o r u m anim os c ommovit. Cl. viri p r o p o si t u m his ver bis con tr a hitur : quasi
ca, I n v a lu e rin t, q u i n ergo ad lin g u a m Lati-
au x ilia ris p la n e n e cess aria est. P le riq u e e n im
S in e d u b io lin gu a « in te rn a t io n a l is »
n a m r u r s u s p e r v e n i m u s e a m q u e d is c ip u lo s ea
n e q u e u n t q u i n q u e vel sex ling ua s discere at-
ra tio n e d o c e m u s u t ad c o m m e rc iu m u tilis eve-
q u e c allere q u a e n e cess a riae s u n t u t discipli-
niat? «Lingua e n im L a tin a p ulcra c erte prae-
n a r u m r a t io n e m e t c u r s u m a p u d e ru d ito s om-
s t a n s q u e e st. A l i a s ta m e n v ir tu t e s h a b e t; n a m
n iu m g e n ti u m a n im o co m p lecti p o ss in t. C u m
si ae q u a le s n o s t r i
a u t e m n u l l i u s n a ti o n is ling ua u t in s tru m e n -
ae ta ti p o s te ra e e v ad ere p o te s t m i r u m instru-
v o lu e r in t,
lin g u a
L a tin a
tu m , q u o o m n i u m g e n ti u m h o m in e s u t a n t u r ,
m e n t u m a tq u e a p t i s s i m u m q u o n o n m o d o res
a d h ib e r i p o s s it —q u a m e n im pron i offen sio ni
et cog itata e x p r i m a n t u r , sed e ti a m q u o p ro
s i n t c i v i u m a n im i 9 c im u s —, n e q u e ling ua e ficticiae, siv e V o la p u c ia n a est 9ive E speranti-
gressio, f r a t e r n i t a s et pax in t e r h o m in e s fov e a t u r ...
E x p e r tu s l o q u it u r Joan nes Capel le, q u i q u i d e m linguae La tinae m a gister n o n est, s ed m at he m a tic us a tque egregius artis mecha nica e doctor. Q u i cum c o n v e n tu i s uae disciplinae fovendae adesset, ibique confusio m u lt a r u m li n g u a r u m usu subo riretur, v e h e m e n t e r in c en su s est ut Latinan» o m n i b u s ut e n d a m pro pon eret. Q u a e proposita ut exseq ue retur , cl. vir J. Capelle, Ed uar do T h e o d o r o Aub an el , Editore, e clariss imo poe taru m genere orto, socio sibi adscito, pri m u m «Linguae Latinae vi v en ti s causa C o n v e n t u m U n i v e r s u m » advocavit. Q u i d sibi pr op os u er it his verbi s constat: H ic co n v e n tu 9 , q u i A v e n n io n e , p raes id e h o n o ra r io A d m i n i s t r o p u b lic a e I n s tit u ti o n is ,
et h a n c q u a e s t io n e m p o nit: q u e m lo c u m hac n o s t r a a e ta te te n e a t q u e m q u e sit h a b it u r a lin-
U n iv e r s ita t e A q u a e S extiae ( A ix-enP rovence),
gua L a tin a ; q u od si C o n v e n t u s ben e proces-
U r b e A v e n n ic a , a die 2 ad 6 m. se p te m b ri an n o 1956 h a b e b it u r , ad hoc m a x im e p e rtin e t
serit, illa i n s t r u m e n t a ex cog itab it q u ib u s lingua L a tin a «vivens» v lg e n s q u e red d i possit.
Praecipuae quaes ti one s de Gramm ati ca, de litte ra rum a ppellatione seu p r o n un t ia tio ne , de ratione ac via linguae Latinae tra denda e, de novis verbis conformandi s, in c o n v e n tu per tr ac tandae, praeposita e s u n t et doctissimis viris, qui iis pe rv e s t ig a n di s vacar ent , s u n t traditae. «Pri mus C o n v e n t u s La tina e lingua e vive ntis causa» —ita E. T h . A u b a n e l — q u a m q u a m magni mome nti est, non nisi q u a e d am statio est; cujus est h o m i n u m bona v o l u n ta te pr ae d ito ru m conC
onventus
pr a e pa r a t io
.
Conventus linguae Latinae *viventi» reddendae Avennione coactus
229
j u n c t i o n e m veluti confirmare, et propos ita, qu ae ad rem et u s u m p e rt in ea nt , amplecti. Ex iis q u a e n o n modo gram mat ici se d e tiam lectissimi viri variis d i ss im ili bu s q u e disciplinis doctissimi signif icarunt, s u m m a sperar e licet». Q u a e sa pi e nt i u m significati ones t y p i s m a n d a t a e pr ius q u a m c o n v e n t u s est congregat us, a tq ue co m m e nt a r i o l i s pe ri odicis evulgatae, id e ff ecerunt ut luce veluti p e r f u n d e r e n t u r nov a C o n v e n t u s proposita m e l iu s q u e def inire ntur. Sa p i e n t iu m sente nt iae o m n e s digna e s u n t qu a e d i la u d e n tu r ; eas t a m e n pr aes ertim c o m m e n d a n d a s e x is t im a m u s quas cl. v v R e n a t u s W a lt z , A. Grisart, J. Le Gali (qui q u i d e m p e s s i m u m linguae Latinae h o s te m glossarium seu dictionarium a rbi tra tur , id q ue a rg u m e n ti s roborat [!]), A. Gu er cio, S t e p h a n u s Gar rea u, Bacci, S. Morris, aliique s c ri ps er un t. Pr ae p rim is au te m a e s t i m a n dam, q u a m A. G r is a r t exara vit, d u c i m u s , q u i n re liquas minor is faciamus. C o n v e n t u s vere «internationa lis» fuit. Ibi congre gati s u n t viri u n d e q u a q ue collecti, ex 22 civita tibus legati, ex Africa n e m p e Meridionali, Ge r m an ia , Austral asia, A u s tr ia , Belgio, Cana di a, Ci v ita te Vaticana, Cu ba , H i s p a n ia , Am e ri c ae Se pt en tr io n a lis C iv it a t ib u s Foede ratis, Finnia, Gallia, Anglia, Graecia, Batavia, H i bernia, Italia, Romania, Helve tia, Syr ia, T u r e a r u m Re pública, Venetiola. Ex Hi sp an ia c o n v e n e r u n t RR. PP. E. Diaz, q u i c o m m e n tarios «Hel mántica» m od era tur , F. Sá n c he z Vallejo, in U n i v e r s i ta t e Comillensi magister, J. J iménez, in U n i v e r s i t a t e S a l m a n ti c e n si Ecclesiastica Lati nae linguae doctor, J. Mir, p a l a e s t r a e l a t i n a e moder ator , q u i etiam lega tione f u n g e b a t u r Societatis Hi sp a n ic a e S t u di is Classicis p r o v e h e n d i s , et Academ iae C u r s ü s q u e L i n g u a ru m P o l y g l o p h o ni c i C C C . In C o n v e n t u p r i m u s verba fecit H. Diffaut, q u i t u m vices U r b i s Praefecti a bs en t i s gere ba t. C u i a s sideba nt. Re na tu s Morisset , pr op riu s A d m i n i s t r i publica e I n s t i tu t io n i s p r o v e h e n d a e legatus , et J. Capelle, C o n v e n t u s m ode ra tor . H. Diffaut d u c e n to s ex o m n i b u s civitatibus viros sa lut ati one h u m a n i s s i m a e xc epit, c u ju s ha ec ver ba in La ti n u m conv ersa referre juvat: R
erum
e v o l u t io
atque
e x pl ic a t io
...C um ra tio t e m p o r i s id p o s t u la v e r i t, m ih i
.
P etrarc a
ad
lin gu ae
L a tin a e
s c i e n ti a m
m a x im o In p r i m i s h o n o ri e s t p ra e c la ro s v ir o s
—p r a e c l a ra m q u id e m r e m — li tt e r a r u m L a tin a
e p lu r im is d l s s i t l s q u e O r i e n t i s et O c c id e n t is soli*» n a t i o n i b u s de lega tos s a l u ta re , q u i h o d i e hoc lucido a e s t a t i s m a n e in h a c u rb e congreg a ti estis, q u a e q u i d e m olim c i v i t a t u m c h risti a n a r u m —ab ipso R o m a n o I m p e r io profectar u m — c a p u t e x s t it it
r u m v im et s e n s u m , q u o d s a n e p lu r is est, conjunxit. Ille tu n c , sex a b h i n c sa ecu la , e s t assecutu s , q u o d et vos a s s e q u i m i n i , h a n c p e r e n n e m lin g u a m co n ju n g e re et p e rp e tu o c o n j u n c t u r a m esse in a n i m o r u m c o n s o r tio n e m illos q u i ea
.. N t q u s vero . c i o a n n u lla sede» ad h o a lai i , . i ,, , , , bores a v o b is a p ti o r deligi p o t u e r it q u a m u r b s
“ ' « « « u r , Ita u t elusd<™ p r o p o s iti e ju sd em q u e c u l t u s p a rt ic i p e s flerent. A n i m o e n im , , , ■ , l ,
cavit, q u a e q u e s a ec u lo X I V a li a ru m c i v i t a t u m c a p u t e s t c o n s t i t u t a , s u o q u e n o m i n e et gloria R o m a e m e m o r i a m q u a s i o b r u e r e v is a est..
v i n c u l u m gig nere, q u o d ju x t a illa m sen te n t i a m o m n e s h o m i n e s b o n a e v o l u n t a t i s in u n u m coo p tet...
. i r» i. . A v e n n i o , u b i Petrarca a d u l e s c e n s litte ris va-
c o m p l e c t i m i n i h o c p r o p o s it u m h u n e q u e itte... i_ . * i. „ rarum a n t i q u a r u m c u l t u m in te r s t u d i o s o s
Jacobus Sidera, C. M. F.
250
R o m a n i ec veteri M ari n o s tro profecti In
riein c o a c erv aretu r, s u m m a m m e t a m ad sidera
o m n ia m a r ia Irru p e ru n t; q u o d fa c in u s m ih i c o n s i d e r a n t i in m e n t e m v e n i u n t illa p rae clari
e la tu m iri»... S e rm o n is L atin i «v iv en tis * opera, te m p u s,
M ic h e le t v e rb a : «Si q u i d q u i d labo ris et san-
quod
g u in i s et au ri p o st h o m i n u m
d a li ta t is spe ciem , q u a m et a n im o et m e n t e
m e m o ria m in
c o m m o d u m g e n e ris h u m a n i a s in g u lis gen tib u s L a tin is g r a t u i t o est im p e n s u m
p ro x i m u m p u to , erit, c u m
illam
so-
v e h e m e n t i s s i m e e x s p e c t a m u s , a tt in g e m u s » ,
In conge-
Dein de J. Capelle paucis verbi s c o m p le x io n e m illam seu dilemm a ite rum e xp os u it: « A u t li nguam L atinam aut Babelicam c onfusione m». Post haec J oa nn es Bayet p r aeci puam di sse rta tionem «de gr ammatica Latina» dixit, cu ju s s u m m a illis verbis c o n ti n e tu r qu a e su pr a in hoc fas cículo (p. 203) script a s u nt . P o s t q u a m Cl. vi r dicendi finem fecit, et alii r elationes ad rem spe cta ntes le gerunt. «Linguam Latinam linguam uni versa le m» fecit m u lt is q u e a r g u m e n tis m o n s t r a v i t P. J. J iménez, C. M. F., in U n iv e rs i ta t e Pontificia Salmanti* censi doctor. Q u a m vero t u n c di xi t orati onem, novis rationibus locuple ta tam et auctam , s u p e ri u s (p. 193 sqq.) leges. A m a d e u s Pacitti, q u o d in gr am mat i ca Latina tr ade nd a, in dec li na t io ni b us praes ert im, — qua e in un a m r e d u c a n t u r — usu didicit, a ud ito rib us e xp osu it: qui in ten to animo ejus verba e x a u d ie ru n t . Ma uri cius M i g no n br evi bus ac firmis arg u m e n ti s dixit «linguam La ti na m u n a m esse qua e universali s e ve niret». C o n t e n ti o n e m e nim c um aliis linguis nullam movet; ab Ecclesia adhi b et ur ; o m ne s populi qui ad O c c id en te m v er g u n t , ea usi su nt, un d e hod ierna e linguae p r o m a n a ru n t ; facile a c c o m m o dari p o te s t ne cessitatibus nos tr a e aetatis; floruit v i gu itq ue aetate q u ae ex r en as ce nti bu s artib us s cientiisque nom en s ump si t, a tque hodie ub iq ue terr a rum colitur. Etiam suam prop osu it relationem R. Marac he, in U n i v e r s i ta t e Re nne ns i doctor, qui necessi tatem s e rm oni s Latini vi v entis ad rectam i n st itu tio ne m (necessité pédagogique du Latin vivant) c om m on s tr a v it. C u j u s s u n t haec verba e s e rm o n e Gallico conversa: «Fieri non potest ut aliquis pagina m latine s cr iptam plane pl en e qu e calleat ni si capax sit a liquid Latine scribendi...». Cl. v. K u r t St egman von Pr it zwald, in U n i v e r s i ta t e M a rp u r g e n si doc tor, de lingua Latina ut «Idiome social de l'affinité occidental» egit. S erm on l9 L atin i u su s v e h e m e n t i s s i m i s ac e rrim lsq u e v erb is im p u g n a t u s est a scriptore q u o d a m , cui n o m en «Jean Louis N icoler»,
cu m a rm a et tela —cu ltu s a tq u e h u m a n i ta s , v ir tu s a L a tin ita te p r o m a n a n s —, ju m d u d u m h eb eta ta s i n t a tq u e o b tu s a . Si te m p o ra s u n t
q u i h aec im p u d e n tia p rotulit: «L 'en se ig n t m e n t d u L atin est une g ig an te sq u e m ystific atio n q ui d ure d e p u is p lu s de m ille a n s et q u i d o it ces-
i m m u t a ta , q u i d n i a rg u m e n ta aeta ti n o stra e co ng ru a in n o v e m u s ? A d ea ergo q u a e co ntra d i s p u t a n t u r n o stra aeta te, q u a e q u e praecipu a
ser!...». Q u i tu n c L a ti n it a te m tu e n d a m su9cep e ru n t, m ag na ad id difficultate lab oraru nt,
h a b e n d a s u n t: lin g u a m L a tin a m e m o r tu a m esse, in eaque a d d is c e n d a te m p u s teri, respo n-
231
Conventus linguae Latinae «viventi» reddendae Avennione coactus s u m q u a e r a m u s q u o d in sociologia, q u a m di-
d u m : q u a e u t i l i t a s ex U9U lin g u a e L a ti n a e ho-
e u n t, lin g u is tic a fu lc ia tu r.
m i n u m so c ie ta ti p ro v e n ia t.
Id ergo q u a e re n -
Dr. Enk, in U n i v e r s i t a t e G r o n i n g a n a ma gister emeritus, id m onstravit; «Q ua e causa ess et cur scientia lingua e La tinae nostris t e m p o r i b u s vulgo ta n t o p e re i m m i n u t a sit, q u i b u s q u e mo dis augescere possit». C u j u s d i s p u tatio in hoc fascículo e d it u r (p. 213). Julius M e u n ie r de fe nd it s e r m o n e m La tin um , im m o et classicum, iterum lingua m c o m m u n e m in o m n i u m g e n t i u m c o n v e n t i b u s us u venire posse. H u j u s rei necessitatem et med i a br evi t er en arrat ac p o tiu s m e n t i subicit q u a m verbi s exp oni t. R ic ha rd us Aval lone, in U n i v e r s i t a t e Rom an a Philologiae Graecae et Latinae doctor, c o n d i t o r ac m o d er a t o r eorum c o m m e n t a r i o r u m qu i A n t i q u i t a s in sc r ib u n t u r : «Li nguam Latinam, in qu i t, in stilo, in léxico, in sy n ta x i r en o v e m u s » . C u j u s relationem in hoc fascículo legas (p. 215). C oe t u p o s t m e ri d ia n o u n u s litteras a ppe llan di m o d u s seu p r o n u n t i a n d i c o n q u a e s i tu s est. P r aec ip uam d iss e rta tio ne m h a b u i t Dr. Burck in U n i v e r s i t a t e Kielensi doctor, pr aeses Societatis qu a e G e r m a n i c or um G r a m m a t i c o r u m Cons oc ia t i o (Deutschen Philologen Verbanden) n u n c up atu r. C
p o st m e r id ia n u s.
oetus
In ea v a lid is a rg u m e n ti s d e m o n s t r a v i t et
In r e s t i t u e n d a p r o n u n t i a t i o n e hae c propo-
o p p o r t u n i t a t e m et n e c e s s ita te m p r o n u n t ia t io n is c las sic a e r e s t i t u e n d a e . Q u i d q u i d de m od o
n e n d a p u t a t : 1. U n a q u a e q u e litte ra , sive con s o n a n s est siv e v o calis, clare et d is t i n c t e ex-
p ro n u n tian d i concedunt
u n u s q u i s q u e s e n t it , id o m n e s
r e s t i t u t u m a tq u e
u9u e x e rc i tu m
p r i m a t u r . S in g u la e litte ra e s u u r n t e n e a n t sonum
2. C u m v erba
m e m o ria e m a n d e n t u r et
v o l u n t illu m a p p e lla n d i m o d u m q u o usi s u n t
le g a n t u r 9yllaba vel vo calis longa p r o d u c a t u r
R o m a n i e x tr e m is s a ec u lis a n te C h. n. et p rim is p o s t C h . n. Q u o d c u m h a u d facile sit, om-
c o r r ip ia tu r b rev is. 3. De r a tio n e v e rb a L a tin a m u lta d ix it,
n es id s a l te m v o l u n t u t u n o e o d e m q u e s o n u litte ra e L a tin a e u b iq u e t e r r a r u m e x p r i m a n t u r .
Q u i b u s p ro p o s itis, de s in g u lis v o c a lib u s et d i p h t h o n g i s , d eq u e litte ris j et v, c er g, q u , s.
Id fieri n o n p o te r it nisi de ju r e su o - u t ita
sc, r, h, t, ph, ch, d i s p u t a v i t . Ex lis plu ra Inter
d i c a m — la t in e lo q u e n t e s c e d a n t a tq u e In q u ad a m v e lu ti p a c ti o n e m v e n i a n t .
c o n v e n t u s «o ptata seu v ota» , in v e n ies,
R
Q u i d sen ser it Aloisi us Guer cio luculenta oratione sc rip tu m in P a l a e s t r a L a t i n a i nven is t i.
e l a t io n e s.
alibi (p. D
acuendi
ie
204) 4
m ensi
septem bri
O m n e s c o n v e n t u s participes R o m a n o r u m m o n u m e n t a , q u a e A r a u s io n e (Orartge) exst ant, l u s t r a r u n t , et m o n u m e n t a V a s i o n e (Vaison-la-Romaine) jam effosa et qu ae n u n c effodiuntur, s u n t mirati. Hora 9 vespertina A l b e r t u s G r i s a r t s u m m a auctoritate et m ax im a, qua pollet, e ru di ti o ne de rati on e et co nd ic i o ni bu s, q u i b u s ite ru m litterae h u m a niores insta ura ri possint, lu cu le n t a or at ione dixit.
232
Jacobus Sidet n, C. M . F.
Q u e m d u m ad sta nt es e xs p e c t a b a n t cl. or atorem, J. M. Mir, C. M. F., brevi ter no va m ratio nem ling ua m Lat inam ed oc endi, q u ae vulgo «Cursos Latinos Fon obi li ngües CCC» a u d i u n t , e x po s u it atq u e a u d ito r ib u s orbes seu discos ph on o g r ap h i c o s a u d ie n do s praebui t. D
ie
5.
Pr aecipuam orationem casto el egant ique s e rm on e Latino h a b u it Guer in u s Pacitti, m ode ra tor Officii Latini ap u d i n s t i t u t u m S tudiis Roma nis p r ov ehe nd is , in Italia, qui ampl issima di sser tatione perve stigavit « U t r u m liceat necne, q u i b u s modis sint ver ba n o v a n d a ad novas res significandas». Q u a e et veteres et recentiores, de ve rbis n o v a n d is a p ta n d i s q u e se nser int , colligit et q u a s d a m leges p ro p o n it ad qu a s verba nova, aptata vel inven ta c o n for m e nt ur. Q u a e leges hae sunt : I. — Q u a n d o q u i d e m L a ti n it a s p erraro ne g a t se q u a e r e n t i b u s a d f u t u r a m esse, d u m m o d o im pig re, d u m m o d o s a p i e n t e r th e s a u r u m in s p ician t, o m n e s t u d i u m c o n l o c a n d u m esse in n o v is r e b u s sig n ific an d is —q u a n t u m fieri p o te s t— v e rb is ja m u s ita tis ; II. — n e c e s s ita te t a n t u m a d d u c t i s no bis n ov a v erb a e x c u d e n d a esse, eaq u e de L atin o, vel s a l te m de G raeco s e r m o n e h a u r i e n d a , d u m m o d o c u m in d e riv a n d is t u m in s u m e n d i s le ges s e r v e m u s , q u a s veteres, secuti s u n t , a n a lo giae p ra e s e rtim ; III. — p o ly n o m iu m G ra ecis, r a r iu s
L a tin is
seu v e r b u m sa e p iu s v o cib u s c o n c re tu m ,
re q u i b u s s u b v e n i t o llm L a ti n u s « rom anicis» s e r m o n ib u s q u i v o ca n tu r; V II. — in c o m m e n ta t io n e s , q u ib u s s c i e n tiae p e rv e s tig a tio n e s s i n t p e rv u lg a n d a e p ra e s e r tim de m a t h e m a t ic a d is c ip lin a , v erba i n d u ci p osse a s c r ip to r ib u s u s i ta t a vel p ost sa e c u lum u n d e c im u m p. C h
n. (q u o d q u id a m d ili
g e n ti s s i m e c o m m e n d a t u m v o lu isse I n s t i t u t u m R o m a n is S tu d iis p r o v e h e n d i s ex a c tis V C o n v e n tu s R o m ae h a b it i a cc ep im u s); V III. — ne s e s q u ip e d a le s circ u itio n e s v e r b o ru m im p e d im e n to s i n t , q u o m i n u s res n ov ae p e rs p ic u e sig n ificen tu r, in libros, in c o m m e n ta tio n e s c o n d e n d a s , q u i b u s s i n t d o c tr in a e in
q u a s v eteres in c o m p o n e n d i s v e rb is s u n t s e
d a g a tio n e s p e rv u lg a n d a e , v erb a recipi posse, q u a e In se rm o n e s recen tio res u sq u e i n d u c a n tu r, in 'ism um , -istam c ad e n tia ; IX . — v erb a a d v e n tic ia et p ereg rina c i v i t a
cu ti. P a rc iu s t a m e n h y b r i d a s , q u a e d ic u n t u r , a d h ib e n d a s esse voces;
te d o n a n d a esse, d u m m o d o ea ad ling uae La tin a e n o rm a m ac ra tio n e m a c c o m m o d e n tu r
IV . — v erb a p er o n o m a t o p e ia m in t e r d u m n o v a n d a esse, q u a q u id e m c u m veteres tu m
legesque se r v e n tu r, q u a s se c u ti s u n t v eteres in re c ip ie n d is p eregrinis verbis; X . — o m n ia verba, a q u o v is fo nte d e d u c ta , flexione L a tin a o rn a n d a esse. Q u o d si ta m e n
m a x i m e a p t u m h a b e n d u m esse ad nova in v e n ta in te r p r e ta n d a , d u m m o d o leges o b s e r v e n t u r
c u ju s v is a e ta tis s c r ip to r e s lo c u p le tio re s s e r m o n es fecerunt; V. — e v e te r ib u s m u l ta per a n a lo g iam sig n if ic a tio n is p ro priae vel tr a n s la t a e d eto rq u eri posse ad n o v a s res significandas; VI. — m u l t u m verba ad rem posse confer-
lo ng iu s a L a ti n i t a t e a b h o r r e a n t q u a m u t L a ti na i n d u a n t u r veste, a liq u a m iis locutionem esse p ra e p o n e n d a m , q u a p ate a t o m n i b u s n ullo m o do Is tiu s m o d i verba in L a tin ita te m recipi potuisse.
Digna s u n t quae afferantur verba q u i b u s or ationem finivit G. Pacitti: «T an d e m , ne q u a e s t i o n e m in fin ita m u sq u e c o n sectem u r, hoc sa lte m definite s t a t u e n d u m p u ta m u s , u t p r a e s t a n t l s s i m o r u m in g e n io ru m opera collegium a liq u o d c o n s t i t u a t u r , cufus a u c to rita s p l u r im u m v a lea t c u m in p raeceptis
ac legibus c o n s titu e n d is , q u ib u s s i n t n o v a n d a , q u ib u s fingenda n ov a verba, tu m in ju d i c a n d o qu ae s i n t a d m is c e n d a se rm o n i v erb a a n o v a to r ib u s ficta, q u a e vero re s p u e n d a » .
233
Conventus linguae Latinae *vivcnti » reddendae Avennione coactus
H a c de re eti am J. M. Mir, C. M. F., qu i cum saepe alias, q u i d de verbis no v a n d is sens erit, ex pos uisset, «Li nguam La tinam no vis vocibu s r e n o v a n dam esse» s tatui t. C. Egger, qui m u n e r e ab actis Latinitatis Vatica na e fun g itu r, «latine et enucleate de rati on ibu s disser uit, q u a s viri c o m m e n ta r iis iisdem ede ndis praepositi in novi s s e r v a n t verbi s faci endi s». —N o b i s e q u id e m solacio est q u o d in e a n d em fere s e n t e n t i a m ac P. M ir d e v e n e r u n t . Q u o d san e non po tes t Lati nitati, q u a m colimus , n o n favere. Cl. v. J. Volkri nger, rei medi c a me nt ar i ae doctor, q u o m o d o lingua Latina c o m m u n i h o m i n u m v a l e t u d in i in ser vir e possit, qua esivit. Q u i s m e d i c a m e n tarius m e d i c a m e n t o r u m q u o t n a ti o n ib u s t ot n o m i n i b u s variis de co rat or um , sine m a g n o labore scien s fieri poterit? Q u i n o m n e s medicinae una, ea q u e Latina, voce appe llentu r? Q u o d sane i n a u d i t u m fore n e m i n i videa tu r. A d e x t r e m u m enim s a ec u lu m X I X libri publ ici, ad q u o s in m ed i c am e n ti s pa ran di s sese conformare d e b e b a n t me di c am en tar ii, s e r m o n e Latino scripti f uer un t. P h a rm ac opo eae au tem C i v i t a tu m Am eri cae Septen tr ion ali s latine scripta s u n t ad a n n u m 1831, Hi s p a n ic a ad 1865, Helvetica ad 1872, G e r m a nica ad 1882, Japónic a ad 1886, Nor vegi ca ad 1893, Batava ad 1905, Belgica ad 1906, Finnica ad 1914, H u ng a r ic a ad 1934, Au s tri a c a ta n d e m ad 1938. Q u o d vero heri, maximo o m n i u m m e d i c a m e n to r u m co m m o d o fuit, c u r ho die non poterit, c um maj or in dies ur gea t ne ces sita s? G o o d w i n u s Beach (Bonamicus Actensis) de ratione ac via ap t iore linguae Latina e a l u m n i s t r a d e n d a e disp uta vit. In
conventu
postm eridiano
:
Q u i p r i m u m d ix i t m u l t u m lin g u a e L a tin a e
s u p e r s e d e n d u m et j u c u n d i o r e m g ra tio r e m q u e
nocere q u o d **mortua h a b e tu r ; q u a m opinio-
m e t h o d i E ra s m ic i h a u d d i s s i m i l e m I n s tit u e n -
nera, c o m m e n ti c ia m q u id e m , et m a g i s t r i h u ju s
d a m esse;
d is c ip lin a e , n e q u e in li tt e r i s n e q u e in collo-
3.
cen seo e i s d e m m e t h o d i s d o c e n d i u te n -
q u ii s li n g u a m L a ti n a m a d h ib e n t e s , f o v e n t ac
d u m q u i b u s m a g i s t ri in lin g u is h o d ie r n is do-
n u t r l u n t . P u eri, q u i p le n io re m v i t a m s p e c t a n t,
c e n d is u t u n t u r , u t h a e c n o s t r a lin g u a d is cip u -
a v e r s is s im o a n im o o d e r u n t a tq u e e ffu g iu n t
lis ta m v iv a , t a m v iv a x o b ic i a tu r q u a m
q u id q u i d m o r t u u m s a p i t. V i v a m ergo fa c ia m u s
g u a e h o d ie r n a e ;
l i n g u a m L a tin a m ! L in g u a e L a ti n a e p ro v in c ia e
4.
cen seo d is c ip u l o s
quam
lin-
tenerrim a
fines ita p r o t r a h a m u s u t ea o m n e s s c rip to re s
aetate
L atin o s c o n t i n e a n t u r .
n o n felle sed
id o n e u s sit, e le m e n tis s e r m o n is v iv i e ru d ie n -
melle n u t r i a m u s . Q u i d q u i d cl. v. in s u a a d
c|os a t q u e p a ri te r u t a d o l e s c u n t , s e v e r iu s a rte
P u e ro s
a cceptos, eo m odo, q u i a e ta ti m a x i m e
Q u ir i te s o r a t io n e tr a d id i t, h is v e r b i s b r e v i te r
g r a m m a t ic a
c o n t r a c t u m lege:
t u e n d o s u t p e d e te m p ti m ad s c r ip to r e s o p ti m o s
1.
C e n s e o n o ti o n e m h a n c p r a v i s s i m a m :
a rte s c r ib e n d i l o q u e n d i q u e Insti-
a d d u c a n t u r , n ev e m e t h o d o li n g u a r u m hodier-
lin g u a m L a ti n a m d e m o r t u a m esse, e m e n t e m a g is tro ru m , d i s c ip u l o r u m , u n o v e rb o u n iu s -
n a r u m d e s c is c a tu r; 5. c e n se o p e r i ti s s c r ib e n d i p e r s u a d e n d u m
c u ju s q u e et u n i v e r s o r u m ev elle n d a m , ex stir-
ut
p a n d a m , f u n d i t u s to lle n d a m ;
in s e r m o n e m e le g a n te m r e d i g a n t vel re c e n te s
2.
censeo, u t h u j u s v o ti c o m p o t e s s im u s,
ra tio n e s t u d io r u m arida a tq u e e v ita a lie n a
v el f a b u l a s e s c r i p t i s M e d i i A e v i ex c e rp ta s
c o n v e r t a n t vel n o v a s c o n s c r ib a n t fe s tiv a s j u cundasque;
234
Jacobus Sidera, C. M , F. 6.
cen seo m a g istro s L inguae litte ra ru m -
olim calig in em
ig n o r a n tia e corde h o m i n u m
q u e L a ti n a r u m h o rt a n d o s , im m o a d m o d e n d o s
ex cu ss it, q u a u n a ju v e n e s ad a e n lg m a ia h u ju s
u t q u a m s a e p is s im e ipsi in t e r sese L a tin e s c r i
aevi res o lv en d a i n s t i t u a n t u r , proflig and os pro dea m u s ;
b a n t et c o ll o q u a n tu r u t ling ua et sibi ip s is et d is c ip u l is v iv a e s s e v id e a t u r; 7.
8.
cen seo u t n os m o r ib u s d elicatis c o n
q u e r e n d i e x u tis et c e s t u s i n d u t i
ad h o ste s
c e n s e o d e n iq u e u t acta h u ju s C o n g r e s
s u s in o m n e s p a rte s o rb is t e r r a r u m d is s e m i n e n t u r er d i v u l g e n tu r .
n o stro s, o b tr e c ta t o r e s h u ju s d is c ip lin a e q u a e
H u c spe ct an t qua e A. Gri sart , doct or in regali A t h e n a e o «Verviens» o p pidi, di spu ta vit , «de veris causis et m ajo r ib u s et m i n o r ib u s ob q u a s lingua Latina discenda est et de op t im i s viis et r ati oni bus q u i b u s in scholis mediis doc enda est». Q u i d caus ae sit qu o d litterae et Graecae et Latinae o m n ib u s colendae p r o p o n a n t u r , ita exponit : « N a m q u e litterae L a tin ae et G rae cae n o n p ro p ter v e t u s t a t e m , sed ob vires p ro p r ia s d i s
e s t cultus; i t id e m
ut h u m u s
vel
terra , p r i u s
q u a m s e r a tu r e t m e ta t u r , d iu e t p a t ie n t e r a r a n
c u n t u r , neque antiquitatis causa sed hum anitatis
d a e t f o d ie n d a e t
gratia in hum anioribus saltem studiis a d h ib e n d a e
a l i i s m o d is s u b ig e n d a e s t ,
s u n t vel po tius, s ic u t ego q u id e m dicere malo,
p a u la t im p r a e p a r a n d u s e s t d o n e c h o m o v e r u s
exercendae et alendae et excolendae. Re vera, s i c u t
e f f ic ia t u r » ...
occanda
e t s t e r c o r a n d a et sic
p u e r le n it e r et
agri fit cultura, ita hominis q u o q u e facien du s
Haec etiam verba digna s u n t qua e m e n t i b u s a n im is q u e m a n d e n t u r : «mentem humanam efficiunt scientiae mathe maticae rectam et prudentem, naturales sinceram et veridicam, litterae autem Latinae contractam et conglobatam; Graecae agilem et flexibilem»... « E d u c a n d o ru m vel c o n s t r u e n d o r u m c au sa et i n t e n t i o maxima et optima et o m n i u m d is c i p li n a r u m c o m m u n is , in h u m a n i o r i b u s q u id e m
lit t e r is , ita d e f in ie n d a e s t: n o n a c q u ir e r e n it io n e s
e t in p r a e s e n s t e m p u s p u e r o v e l
a d u le s c e n tu
lo p r o fic e r e p o s s i n t , s e d p o t iu s c o n q u ir e r e tutes
cog
s p e e ia r ia s e t a p p o s it a s q u a e s t a t im
g e n e r a l e s e t a d d it ic ia s q u a e
e t ad o m n ia te m p o r a
v ir
c o n sta n te r
a d u le s c e n t i e t p r a e c ip u e
a d u lt o v ir o re v e r a s e r v i e n t » ...
Etiam Fqlix Peeters r at ionem viam qe o s te ndi t qua poe tar um Latinorum s cripta sin t l egenda, q u o m o d o a lum ni edoceri po ssint ac d e b e an t in arte ve rs us ex aud itu scandendi . Spectata femina El isabeth Pia at m e t h o d u m facilem a tq ue pr on am ad grammati cam Latinam et Gr aecam t r a de nd am alu m nis linguis loquen tib us , quae classicarum formam atque m o d u m am is e ru n t, ut s u n t romanicae quae d i c u n t u r linguae. De illa relatione de qu e opusculis a cl. linguae Latinae magistra proxi mo fascículo legentes edocebimus. P. Basilius H y p e a u , in loco En-Calcat (Gallia) m o n a c h u s sua oratione c on te n d i t ut a l u m n i Lat inos s criptores tot l egant q u o t possint. N i hi l enim ut lectio assi dua at que conexa eorum ani mo s allicit, erudit, delectat, eisque lingua m Latinam c o m p a r a n d a m et g u s ta n d a m praebet. O p u s tam e n est collectione q u a d a m seu corpore alum ni s aptato atque ex o m n i b u s o m n iu m te m po re Latinitatis scri p tor i bus selecto. C u j u s corporis libri ita oculis subi* c iat ur ut anim os ad le g e n d u m s tatim all idant .
Conventus linguae Latinae *viventi » reddendae Avennione coactus
235
Pridie q u a m C o n g r e s s u s finitus est, in A u d i t o ri o S u m m o r u m Pontificum, op u len to a p p a ra t u i n s t r u c t u m est c on vi vi um , cui intersita s u n t m usica et choreae, om nia a n t i q u o Mediae Aet at is more disposita. J. Capelle gratias o m n i b u s egit et in prim is iis qu i sua auctoritate ho nor e et opera ut bene C o n g r e s s u s p r oc e de i e t ope ram c o n t u l e r u n t . Item E. Daladier verba fecit, q u i b u s salut em d ix it et gratiam o m n i b u s habuit, doluitqu e q u o d i nt e r t ot n a t i o n u m viros, e civita te Japónica et S in e n si legati des ide rar en rur . Mobilissimus vi r H u g o H. Paoli, doc t or e x im iu s q u e poeta, q u o d sup ra (p. 221) e x s c r i p s i m u s car m en, qu o a d s t a n t ib u s salutem prec ab atu r, legit, s u m m a q u e oblectat ione c o n v iv a s affecit. D ie 6 .
P r iu s q u a m C o n v e n t u s f iniretur, p o s t r e m u m participes s u n t congregati. Cl. v. Blache verba fecit a tq u e olim cu lt u m et h u m a n i t a t e m dixit s u b um br a litterarum Lat i na rum crevi sse. J o a n n e s Capell e de p ro po sit o et exitu C o n gr essus est al locutus; consilia seu co mm is s io nes , qu ae c o n s tit u ta e s u n t , sign i ficavit ac t a n d e m vota C o n g r e s s u s legit:
D e gram m atica Latina optata Q u i n d e t r i m e n t u m a ffe ra tu r p ro p o s ito a d
g r a d u m d is p o s it a r u m , p ro p ria vi p ro p o s ita et
h ib e n d i, in edo cen d a lin g u a L a tin a , m e t h o
c o n v e n ie n tia in t e r e le m e n ta n o m i n a li a , c o n
d u m illam q u a m
ju n c t io n e s , (c o o r d in a tiv a s , c o n ju n c t iv a s , vel
a s s im il
d icu n t, neque a p ta n
di p aed ag o g ia m g r a m m a t ic a e L a tin a e u s u i et n e c e s s ita tib u s s i n g u l a r u m
n a ti o n u m , h u j u s
m o di v o ta et c o m m e n d a ti o n e s ad id q u o d m i n i m u m e s t g r a m m a t ic a e L a tin a e cla s sic a e tu to e t ex r a tio n e a s s e q u e n d u m c o n t e n d u n t , q u o d q u e est co m m e rc io i n t e r g e n te s o m n i n o n e c e s sa r iu m , p r a e s e r ti m vero q u o d ad res scientifi-
a d v e rb ia le s ) e t c o n ju n c t io n e s s u b o r d ln a ti v a s . IV .
— U t p r o p o s iti o n e s c o n d ic io n a le s , r e
cip rocae, e a r u m q u e fo rm u la e q u a m a c c u r a t i s sim e tr a d a n t u r . A d id t e m p u s d ifferri p o te s t s tili in d ire c ti et a t t r a c t i o n i s m o d a lis s t u d i u m N e m i n e m p ra e te rit h a n c s u m m a m , q u a e
cas s p e c ta t. P ro in d e h o c e st in votis:
o m n i g r a m m a t ic a e
I. — U t q u a m a c c u r a t is s im a d ilig e n tia li n g u is tic a fieri p o s s it, d e c li n a ti o n e s e t c o n ju g a
u n q u a m i m p e d i m e n t u m i l la t u r a m esse n o t i o
tion es o rd in e et r a tio n e p r o p o n a n t u r , vi p ro
b u s a t q u e a b s o l u ti s q u i b u s o p u s e st u t p e n it u s
pria ( p r im a r ia e t s e c u n d a r ia ) c a s u u m , v o c u m , m o d o r u m t e m p o r u m d e s ig n a ta .
l i n g u a m L a t i n a m c a lle a m u s
II. -
U t p rae cip u o u su p rim a g r a m m a t i
n i b u s u lte riu s a c q u ir e n d is a d m o d u m s u b t i l i
Optata de ratione appellandi litteras Latinas
cae e le m e n ta e x e r c e a n t u r , in q u i b u s s u n t n o m in alia, In fin itiv i, p a rtic ip ia (cum
a b la t iv o
m a n u a l i a d ju n g i p o te s t,
I. — U t
e v o l v a t u r ju x t a p r in c ip ia su p r a
absoluto ); c o p u la n d i q u o q u e gen era p er juxta-
m e m o r a t a a u d it io (d irecta , id est a u d i t a p er
p o sitio n e m et c o o r d i n a ti o n e m et p ro p o s itio n e s re la tiv a s.
g endo, recitan d o , s c a e n ic o ru m m o re d e c l a m a n
III. -
Ut
t a b u l a c o n fic ia tu r lo c u t io n u m
c i r c u m s t a n t i a l i u m i n o rd in e s ex ra t io n e d i s t r i b u t a r u m a tq u e a sim p licio re ad a m p lio r e m
s c r ib e n d o ) et v o c u m p ro la tio ( s u m m a voce le do s e r m o n e m L a tin u m ). II. — U t o m n i a v o c a b u lo r u m d i s t i n c t e et a b s o lu te e n u n t i e n t u r .
e le m e n ta
Jacobus Sidera, C. M. F.
236 III.
— U t In lib ris m a n u a l i b u s , q u i ele 3. T o ti s v ir ib u s e n i t e n d u m u t se rm o n is L a tin i in s t i t u t i o ac d is c ip lin a m i n u s severa
m e n t a c o n ti n e a n t, a c c e n t u s s ig n ific e n tu r sive
ap ic e ac u to sive q u a n t i t a t i s s y l la b a r u m n o t a tione. Q uae s e q u u n tu r vehem enter c o m m e n d a n tu r:
re d d a t u r , m a g is q u e p sy c h o lo g ic a e p u e ro ru m
I. — U t v o c a liu m et d f p h t h o n g c r u m p ro la
b o r a n d u m u t re r u m vitae c o tid ia n a e ratio h a
tio p r o n u n t i a t i o n i , q u a e « re s titu ta » d ic itu r , c o n fo r m e tu r. II. — U t n o n len is sed d u r a s i t li tt e r a r u m C et G a p p e lla tio . III. — U t ra tio h a b e a t u r la b io v e la ris (q u ) in p r o n u n t ia t io n e . IV . — U t o b s e r v e tu r p ro latio o c c lu s iv a e q u a e In li tt e r a r u m serie se-, fi-, gn- In v e n itu r. V.
U t, q u o d ad p r o n u n t i a t i o n e m a t t i
ne t, sig na et tr a n s c r i b e n d i g e n u s , q u ib u s usa e s t « C o n so ciatio I n t e r n a t i o n a l i s P ho neticae» , a d h ib ea n tu r
indoli s i n t a c c o m m o d a ta , q u i n ta m e n in q u o d d a m levioris fa c ilita tis p e r i c u lu m in c id a tu r. A d in e u n d a m se rm o n is L a tin i viam , ela b eatur. 4.
R o g a n tu r m a g is tri u t d is c ip u lo s ordì
ne et ra tio n e c o m p a r a re c o g a n t a t q u e a m p lifi care id o n e u m v o c a b u la riu m q u o legere scrip tores facile p o s s in t. D o c e n d i r a t io n e s seu m e t h o d i q u a e «acti vae» d i c u n t u r , in e d o c e n d o q u o q u e se rm o n e L atino c o m m e n d a n t u r . 6.
M a g istr i ling uae ac l i t t e r a r u m L a ti n a
r u m c o h o r t a n t u r u t latin e c o n s c r i b a n t et in te r se q u a m m a x im e la tin e c o llo q u a n tu r
Optata de verbis n o v is effin gen d is
7. P r a e t e r sc r ip to r e s classicos, v e h e m e n te r e x o p t a n d u m u t locus q u o q u e d e t u r libellis
1. P ri u s q u a m vox effingatur, q u a n o v a rei n o ti o sig nificetur, ex q u ire re op ortet n u m
festivis ac lu d ic ris c u m ex a n t i q u i t a t e t u m ex m edio aevo vel e ti a m ex a e ta te n o s t ra et, si
fo n te s lexlci lin g u a e L atinae o m n i n o s i n t e x h au sti.
garo, e le g a n tiq u e se rm o n e .
2.
C u m vox L atin a n o n s u p p e t a t, deriva
tio a u t co m p o sitio v e r b o r u m e fon te L atino re p etita a d h ib e a tu r . 3. T e rtio voces de lin gu a G ra eca h a u r i a n tu r . 4.
o p u s est iie ru m ex ara tis , sed sim p lici, c a s t i
Si su p e r io re s in v e n i e n d i v o c a b u la r a
tio n e s d e fu e r in t , L atin a reddi p o te r it vox re cen s e t h o d ie r n a q u a e o m n i u m g e n t i u m u su v en it, d u m m o d o ne Indoles et n a t u r a serm o n is L atini n eg lega tur.
Optata de serm o n is Latini paedagogia 1. S e rm o n is L a tin i paedag og ia ne e orum o p in io n e afficiatur q u i lin g u a m L a ti n a m m o r t u a m lin g u a m esse p ra e d ic a n t. 2. P e rv u lg a ri im p e n se d e b e t s e rm o n e m L a ti n u m n o n t a n t u m h u m a n i c u lt u s i n s t r u m e n t u m v e ru m etia m u ti li ta t is a tq u e co m m o di lin g u a m esse.
A lia denique in u n iversu m optata D u m coetus p ro x im i c o n v e n t u s e x s p e c t a tur, fid u c ia riu m i n s t i t u t u m seu c o n s iliu m p ro v in c ia m s u s c ip it inv igilan di h u ju s c o n v e n tu s c o m m e n d a ti o n ib u s e v u lg a n d is et u su a d h i b e n d is ope a tq u e a u x ilio tr iu m c o n silio ru m : 1.
C o n s il iu m léxico p a ran do ;
2. C o n s il iu m g r a m m a t ic a e et p r o n u n t i a tio n i c u r a n d i s ; 3. C o n s il iu m p a e d a g o g icu m q u o d n a t i o n u m in co ep ta et p ro gressus paedagogicos cog n o sc a t e o r u m q u e ra tio h a b e a t. O m n e s q u i c o n v e n tu i in t e r f u e r u n t r o g a n t u r u t c u m d o c tis s im is collegis c o n s u e tu d in e m i n e a n t q u o s socios sib i a d ju n g a n t u t sermo L a ti n u s in h o m i n u m co m m ercio lin gu a s c i e n tifica ev a d a t.
C o n v e n t u s t a n d e m c om m en dat : 1.
U t in c o rp o rib u s seu c o lle c tio n ib u s
scientificis q u a e o m n i b u s g e n ti b u s s u n t u t i l i ta ti (u t In e d it io n i b u s critic is te x t u u m a n t i q u o ru m , in lexicis l i n g u a ru m c la s sic a ru m , cet...) ling ua L a tin a pro v e rn a c u lis a d h ib e a tu r .
2. U t in c o m m e n ta r ii s scientificis lu c u b ra tio n e s q u a e c o m m u n i o m n i u m u ti li ta t i s in t latin e e x a r e n t u r a u t s u m m a e o ru m sa lte m s erm o n e L atino c o n scrip ta ex o rn e n tu r» .
Ja c o b u s S
id er a ,
C. M. F.
NOVA
ET
VETERA
O C U L U S - O C U L A R IA - M IC R O S C O P IU M
1. V i s u s est p r a e s t a n t i s s i m u s o m n i u m s e n s u s , q uo r er u m m a g n i t u d i nem, f orm am, colorem c e rn i m u s a tq u e earum a nobis di st a nt i a m m e t im u r . V i d e n d i s e n s u s s u n t oculi, qui infra f ront em positi et in or be s inclusi « t a n q u a m sp eculat ores a lt i ss i m um locum o b t i n e n t, ex q u o p l ur im a c o n s p i cientes f u n g a n t u r suo m u n er e » (Cic. Nat. deor. 2, 56). O c u l i s u n t figurae fere r o tu n d a e , l ubri ci et mobiles ut et d e c l i n e n t si quid nocere possit, et facile, qu o veli nt , a s p ec tu m c o n v e r t a n t (cfr. Cic. Ibid. 2, 57). 2. T e n u i s s i m a e m e m b r a n a e oc ul um v e s ti u n t; m e m b r a n a m illam albam,
G e o r g e s , Kleines Deutsch — Lat. H andw ór1. o r b e s [cavidad de b s ojos - cavité des terbuch, s. v. Augenhóhle) h a b et: «cavea, fo ra yeux - casse degli occhiJ: a p u d O v i d i u m le g im us.. m e n ocu li ».
" M e lu r id u s o c c u p a t te r r o r
2.
m e m b r a n a e : q u a e ab a n a to m ic i s « t u
S p e c t a n t e m v u lt u s e t f a m n u m caede m a d e n t e s
nicae»
C r u d e le s q u e m a n u s et I n a n e m l u m i n i s o rb e m
v e la m e n to su o in c l u d i t u r ; id a n t i q u i tunicam v o c a b a n t» ( C els . 7 , 2 4 , 2 ). «C allosis c o n tra
(M etam . 1 4 , 1 9 8 2 0 0 ) .
e t i a m v o c a n tu r :
« Q u ic q u id ab sc e d it,
233
Josephus M . M i r , C. M . F.
d u r a m , o p a c a m — in q u a m n e r v u s o p t i c u s in e x t r e m a p a r t e p e n e t r a t , in p rim a p a rte c o rn ea, m a x im e p ellu cid a, in h a e r e t — , sclero ticam
cuiq ue
G raeco n o
m i n e a n a t o m i c i a p p e l l a n t . A l t e r a m e m b r a n a e s t c h o r o i d e s c u i in p r i o r e ir is , c i r c u l u s s u b o b s c u r u s , i n h a e r e t , in e a q u e m e d i a e s t p u p u l a q u o f o r a m i n e l u x in o c u l u m p e n e t r a t . P u p u l a n i m i a t u r n e p l u r i m i l u c i s r a d i i in o c u l o s i n c u r s e n t , c u m
seu
parte
pup illa;
l u m i n i s c o p ia c o n t r a h i v ero exig u a
est,
p u p u la
d il a ta t u r u t q u a m p lu r im o s radios c a p te t. 3.
C r y s t á l l i n u s — ita a p p e l l a t u r q u o d g l a c i e m
seu
cry stallu m
quodam
m o d o su a p e llu c id ita te i m it e tu r — p o s t p u p u la m h a b e tu r , q u i le n tis b ico n v e-
frig o ra c a lo r e s q u e in e x tre m o tunicis...»
(P l in .
H ist. N at. 11, 37, 54 (147), u b i d e tu n i c i s s e u
vocatur, ita parva est ut...» (Cic. N at. deor.,
m e m b r a n is o c u lo r u m P li n iu s lo q u itu r .
o p tic u s : ex fonte Graeco òruxót;: 'ad v i su m pertinens'. c o r n e a [córnea'cornée'comea] : «sic appella ta quia est lam ellae corneae ten u issim a e sim i lis» (P e x en feld er , S. J. A pparatus eruditionis tam rerum quam verborum per omnes artes e scientias, V alen tiae, 1798, p. 133). F o r n a r iu s (Communia vitae, Romae, 1931, p. 24) habet: €Ceras pars ocu li est quae, a Graeco fonte, ita
p e llu c id a / transparente-transparente-trasparente]: p e llu c ld u s 'e s t t o t u s lu c id u s , lu c e m t r a n s l u c i d u s ' (c fr.
2, 57, 142); «Palpebrae ap tissim ae factae et ad clau d en d as p u p ulas... et ad aperiendas» (Cic. N at. deor., ibid.); «M edia eorum cornua fen es travit pupilla»
F o r c el l in i ,
s . v .).
( P l in . H ist. N a t., 11, 37, 55
(148). c o n tr a h itu r : «P ulm ones tum se contrahunt aspirantes, tum respiratu dilatant» (C ic. N at. deor., 2, 55, 136; cfr. etiam ibid. 2, 54, 135). 3.
lice nuncupatur cornea».
tra n s m itte n s ,
p u p u la - p u p illa [pupila'pupille-pupilla]: cfr. «A cies ipsa, qua cern im u s, quae pupula
c r y s t a llin u s
[ cristalinO 'C ristallin'C ris'ad crystal
tallino]: xpuoxdX/avo<;, cry sta llin u s,
lum pertinens'; est vox anatom icorum propria, (cfr. L. R iv e r ì , C onsiliarii m edici ac professoris regii opera M e d ic a U niversa, G enevae, 1728, p.
198).
s c le r o tic a m : a voce Graeca axXrjpoc, 'd u r u s '.
a n a to m ic i: ava-Tojuxoc; a v . d v a z o ^ , 'd ls s e c tio '. « C a d a v e ra d is s e c a n d i m a g is te r (medico
p e llu c id it a t e [ transparencia - transparencetrasparenza]: cfr. «Parietes... ita tectoriis op e ribus exp oliti, ut vitri pelluciditatem vid ean tu r habere» (V it r u v . 2, 8, 10).
anatom ico-Vallauri); c a d a v e r a s e c a n d i m a g is te r , d o c to r, p e r itu s , p e r itis s im u s . Graece: a n a t o m i c u s» (B a c c i, Lexicon, s. v .).
c h o r o id e s [coroides'choroide'coroidej: a v o ce Graeca yopiei3>jc (alii ppoeiBrjc) = yoptov, corium , et sp ecies, figura; quasi 'sim ilis corio, corii referens speciem '. Q uam m embra nam d escrib it D o l a e u s ( Encyclopaedia chyrurgica rationalis, p. 38, sqq.). Interdum vocatur etiam ab anatom icis tunica uvea (cfr. P e x e n f e l d e r , Apparatus, p. 134): «quod uvae folliculo, cu i pedunculus detractus est, assim iletur». ir is [iris-iriS 'irid e]: Graece !pi$, oculo.
f .r in
le n t is [ lente'lentille4ente]: vox inter Opticos com m unis, cfr.: «Gli ottici per sim ilitu d in e colle len ti civaie, ch iam ano «lente» quel cris tallo o con cavo o co n v esso fatto per aiutare la vista» (O. P ia n ig g ia n i , Vocabulario etimologico della ling. italiana, M ilano, 1937, s. v.); «Lente (1708, Tosca], tornado del lat. lens, tis., 'len te ja', por com paración de forma» (J. C o r o m in a s , Diccionario crítico etimológico de la lengua caste' llana, Gredos, M adrid, 1956, s. v.). «Lens, en tis, f. (legume). Lens vitrea, vel lens crys tallin a (V a lla m i) — lente di vetro o di cristallo» (B a c c i , Lexicon, s. v.). «Lenticula, d iscu s v i treus» ( W a g n e r , Dict. rerum recentissimarum
239
Nova et Vetera
xae speciem prae se fert et lucis mdios , q u i per p u p u l a m
i n tr a n t, c o n tr a h it
et cogit. U m o r a q u e u s — ab aq ua e si m i li t u di n e — in priore oculi parte situs, u m o r vero vi treus, qu i cryst allino sube st , lucis radios in m e m b r a n a m re t i cu latam cog un t. U t au te m r e r u m imagi nes in m em b r an a reticulata clare i m p r i m a n t u r c ry s tá l li nu s in varias m u t a t u r f orma s, q u o oc u lo r u m accommodatio efficitur. 4. T u n i c a reticulata est oculi pars sensibilis, i nt im a m oculi partem conv est i en s in q ua cellulas sensi bi les e xsta nt ; i m p r e s s i o n e m vero, q u a m lux in has cellulas efficit, n e r v u s op ti c u s in ce re b r u m t ra n s m i tt i t, q u o conscia fit visio. 5. Q u i oculis male afficiunt ur hi s n o m i n i b u s vulgo a pp ell ant ur : caecu tiens qu i male vidit; caecus qui oc ulo r u m visu priva tu r; lu scu s — qu i et u n o cu lu s et cocles — altero oculo capt us ; stra bo distortis oculis cernit et p ae tus
H ungar ico-Latinum , (B u d a p e st,
1937,
s.
lencse). Cfr. P a l a e st r a L a t i n a , 2 (1930)
v. 27,
ubi In d e s c r ib e n d o m icro sco p io lens a d h ib e t u r . b ico n v ex a e
[ biconvexa-biconvexe-biconves-
p. 34 scite: « D ic im u s ergo o c u lu m n o n
in
c o n c in n e a lia s c o n sp ic illo 9eu tu b o op tlco c o m p a r a n d u m , si d e m a s t u n i c a m retinam d ic ta m , ess e p a r v u l a m c a m e ra m
o b s c u r a m , et
sa j: q u i la t in e s c r i p s e r u n t de le n t ib u s c o n v e
o m n i b u s n u m e r i s a b s o l u ta m , n o n h o m i n is a r
xis et c o n c a v is l o q u u n t u r . Sed n u ll a a d e s t r a
tificio, sed ejus O pificis n u t u et c o n silio i n v e n
tio q u a — n e c e s s ita te p r o r s u s coacti — a v e r
ta m et f a b r e fa c ta m » . P e x e n f e l d e r s a e p iu s a d
bis biconvexis et biconcavis a b s t i n e a m u s c u m
h i b e t «re tic u la re m » ; pag. 3 4 'r e t i n a m ', p a g in a
m u l t a e s i n t voces q u a e praefixo bi- (raro bis-)
vero 109 'r e t i c u l a t a m '. B io n e (Vocabulario della
In c ip ia n t: cfr. bi-ceps, bi-com is, bi-chnium , cet.
l. latina, M i la n o , 1943, s. v. ital. retina): « re ti n a , ae L».
r a d i o s [rayo-rayon-raggio]: « O b s i m i l i t u d in e m t r a n s f e r t u r ad s p l e n d o re m , q u i e sole, s te llis, ign e et h u | u s m o d i e m i tt it u r » (F orcel l in i ,
9 . v.): « Q u e m ad m o d u m
s te lla e
in ra
diis solis, sic is tae (accessiones) in v i r t u t u m sp le n d o re ne c e r n a n t u r fin., 5, 24, 71).
q u id em ...» (Cic. De
4. n iu m
s e n s i b i l i s : cfr. de h a c voce F o rc e ll i et B a c c iu m (Lexicon, s. v.).
c e l l u l a e [célula - cellule - cellula]:
v ox ab
a n t i q u i s u s u r p a ta , sed n o v o s e n s u a biologis d ita ta . i m p r e s s i o n e m : ad n o v a m s ig n ifica tio n e m
um or aqueus
— u m o r v i t r e u s [hum or
acuoso, h. vitreo - humeur aqueuse, h. vitrée umore acquoso, u. vitreo): cfr. a n a to m ic o s : L. R iv e r iu m , m e d ic u m , op. m em ., p. 198-199; Jo h . D o l a e i , Encyclopaediae chirurgicae rationa
h a n c q u o q u e v ocem re c e n tio r e s d e d u x e r u n t ; e a d e m ra t io n e ac v e r b u m imprimere (cfr. B a c c i , Lexicon, s. v. fotografia): «im ago luce im p re s s a ; im a g in e s ope lu c is Im p rim ere; ars
im a g in e s
ope lu c is i m p r i m e n d i » , cet.
lis lib. I, p. 34 sqq. m em b ran am
re tic u la ta m
retina): reticulatus a P lin io
/ retina-rètine-
(H ist. N a t. 9, 33,
53, (103) a d h i b e t u r (cfr. e t i a m
5.
s t r a b o (graece axpa°djv) [bizco - louche
- guercio]: Cfr. « U n i a n i m a l i u m h o m i n i d e p r a
2, 8,
v a n t u r (oculi), u n d e c o g n o m i n a S tr a b o n u m ,
D e s u n t in lexicis et
g lo s sa riis « retlcularis», «retlfo rm ls» , «retin a»,
et P a e to r u m . A b is d e m q u i a ltero l u m i n e orb i n a s c e r e n t u r : q u i p a rv i s u tr is q u e , O cellae; L u s
q u a e ab a n a to m ic i s saepe u s u r p a n t u r ; cfr. lo
cini in ju ria e c o g n o m e n h a b u e r u n t » (P l in . H
cos s u p r a m e m o ra to s L. R iverii et D olaei, q u i
N a t. 11, 37, 5 5 ( 1 5 0 ) .
1; V
arr.
R. R. 3, 7, 3)
V
it r u v .
240
Josephus M . M ir, C. M . F.
leviter t a n t u m obliquati s; m y o p s non nisi res pr oxim e oculis a d m o t a s d is tincte videt; luscit ios us qu i caligat seu no n vidit nisi ad lucernam; lippus cui oculi lac rim antur ; ny c t a lo p s q ui noct e h e b e ti o ri b u s est oculis. 6. In oculo bene alfecto et qu ie t o radii lucis paralleli in m e m b r a n a m r eticu lata m c o n fl u u n t in ea qu e r erum imagin es co n fo rm an tu r; in oculo vero m y ó p e radii reti culatam non a t t i n g u n t paralleli sed inflect unt ur et ideo o c u lus m y o p s res pr op in q u a s , non vero dis tant es, percipit. Q u a e oc u lo ru m d e fectio lent e de vergent e corr igitur; s e n u m vero seu p r e s b y t a r u m vitium — e or um qu i res p r o p i n q u a s difficile c e r n u n t — lente c on ve rg e nt i j u va tu r . L e ntes c o n v e rg e n t e s 5 s u n t: b i con ve xa e (A), planae co nv e x ae (B), concavae convexae (C); l entes vero d e v e r g e n t e s 6 su nt : biconcavae (D), planae co nca vae (E), con ve xae concavae (F); qua e mult is m odis structae in corrigendis oc ul or um defectionibus et ad clariorem et subtiliorem visionem efficiendam adhibentur. 7
M e di c us oc ular ius perfectiss imis i n s t r u m e n t i s oculos male haben-
m yops [miope - myope - losco, miope]:
«qui
q u o c u n c ta c o n v e rg u n t, q u o d c e n t r u m g eo m e
p r o x i
trae, L a tin i p u n c t u m circuli n u n c u p a n t » ( I s i d .
m e a d m o t a s o c u l i s r e s c e r n a t; c e r n a t a u t e m , e t i a m s i m in im a s in t : lo n g e a u te m p o s it a , n o n
Etymol. 3, 12). C u r m y ó p e s len tes d e v e rg e n te s seu c o n c a v a s , p r e s b y ta e vero c o n v e rg e n te s seu
cern a t,
a d e o in fir m a e s t o c u lo r u m a c ie , u t n i s i
q u a s i y.uxac
co n v e x a s a d h i b e a n t perspicue, illa q u a v ix it
claudens oculos, q u ia h u j u s m o d i p r o p e c o n n i
aerate, L aza ru s R iveriu9 m e d ic u s (O pera M e
v e r e s o le n t , u t v id e a n t » ( F o r c e l l i n i , s . v .) .
dica universa, G e n e v a e , p. 195): «A d de q u o d a longa c a p it is In clin a tio n e , q u a e v it a e d e c u r
q u a m v i9
g r a n d io r a :
nyctalops [nictálope - nyctalope - nittalope]:
s u fit, vel in legendo, scriben do , vel alia n e
«est q u i vespere et n o ctu p a ru m a u t n ih i l v i
gotia tr a c ta n d o , h u m o r c r y s ta ll in u s s e n s im ad
det: 8 Tijc vyxtos ákáoz, u t ait G a le n u s . E st a u te m vox Graeca a vó£, voxtó^ nox, et ojtco; oculus. L atin e lusciosus d icitu r» s. v.).
a n te rio ra vergat. H a e c d e m o n s t r a t u r u su s p e cillorum , si q u id e m m y o p ia la b o r a n te s j u v a n tu r s p e cillis co n c av is, a q u i b u s radii specie-
(F o r c e llin i,
r u m v is ib i li u m d is p e rg u n tu r , sic q u e efficiunt
6.
u t c o n u s p y r a m id i s lo n g iu s p r o t e n d a tu r , a tq u e adeo res, q u a e ob d i s t a n t i a m m ajorem a myo-
paralleli [paralelo - parallele - parallelo]:
parallelus est a p u d P li n iu m (H is t. N a t. 6, 33, 39 (21 iy et V i t r u v i u m , 5, 6, 1: «A b eo loco per c e n tr u m parallelos linea d u c a tu r » . Bacci (Lexicon, s. v.) p ra e te re a p ro p o n it: «aeque d i s t a n s ; p a r i b u s in te rv a llis d i s ta n s ; p a rib u s i n te rv a llis d is p ositu s...».
lente devergenti:
a v e r b o devergo, 'v e r g o ,
d e o r s u m in c lin o r '; q u ia le n t e d e v e r g e n t i r a d ii d is p e r g u n t u r .
presbytarum [présbita - presbyte - presbite]: -peo^y-nji; = 'senex, q u i p rocu l d i s ta n t ia vid et'. convergenti: a verbo convergo, 's i m u l v e r go'; cfr.: «C ujus ( circuli) in m edio p u n c tu 9 est
p icls percip i no n p oterat, p o 9 tm o d u m p e rc i p ia tur; p ro t e n s o n i m i r u m p y ra m id i s cono usq u e ad c r y s t a l l i n u m , q u i a n te a in p u p illa vel h u more aqu eo se u alb u g ín eo d e sin eb at. Senes co n tr a j u v a n t u r sp ecillis convexi9, q u i b u s r a dii u n i u n t u r et conu9 p y r a m id i s a b b re v ia tu r , a tq u e ita res p r o p i n q u a e m e liu s c e r n u n t u r , q u a r u m c o n u s a n te a c r y i9 ta llin u m pu pillae p ro p io rem tr a n s g re d ie b a tu r » .
7.
m edicus ocularius [oeu/ista - oculisti
- oculista]: sic a p u d C e lsu m (6, 6, 8), in I n s c r i p tio n ib u s , cet.; i n t e r d u m et ocularius ta n t u m .
N ova et V etera
241
t i a m inspicit et perscrutatur; di opt rí as a stigmatismi et aliorum vitiorum e m e t itur et prae sc rip tum in sc hed ul a scribit , ex qua oc ular iorum opifex vitra ocularia 2 fabri cat ur. Q u a e vitra ocularia jam p ride m in usu f u e r u n t nostraq u e aetate multipli cis s u n t gene ri s 2'8'10 et figurae ac m ult im odi s a p pella ntur. S u n t qui m o n o c u l o 1 u t an tu r , saepius t ame n bina ocularia a d h i b e n t u r , vitra-
d i o p t r i a s [dioptría - dioptrie - diottria]: d i o p
tría est u n it a s ab oc ulariis u s u r p a ta ; a vo cibu s G raecis it a et rad ix oit q u a s i 't r a n s video '. a s t i g m a t i s m i ¡astigmatismo ■ astigmatisme -
astigmatismo]: a v o c ib u s à-axi'-jua, punctum , q u a si 'n o n in p u n c to ', q u ia lucis radii n o n in u n o oculi p u n c to in cid u n t, c o n v e r g u n t .
q u ia e s t «locus u n d e a liq u id co n sp ic i solet» (cfr. F o r c e l l i n i ,
s
.
v ; ib id e m F orcelliniu s ad-
n o ta t: «Porro fru stra s u n t q u i p u t a n t h a c voce significari v it r a o c u la r ia , q u o r u m u s u s ne cog n i t u m q u id e m illo r u m t e m p o r u m h o m i n ib u s fuit»), «A b aliis d e n iq u e —a it Bacci— p o n itu r: p ers p ic illu m ; perspicilia. V o x e s t ta m e n in fi m ae la t in i ta t is » (D u Cange)... —C u m vero p l u
p r a e s c r i p t u m [receta - prescription - ricetta]
rim a s i n t h u ju s g e n e ris I n s t r u m e n t a óptica,
«saep issim e e s t p raescriptio, lex, n o rm a , re g u
voces q u o q u e ad s in g u la
la , ordine, dato precetto, regola, norm a» ( P o r c e l
n a n d a h a b e a m u s o p o rt e t ne c o n fu s io s u b o r i a
i n s t r u m e n t a d e sig
s. v.), u n d e ap te d ic im u s medici praescrip
tu r Difficile a u te m e s t v o c a b u lu m perspicillum,
tum , (cfr. B a c c i , s . v .). —P ra e s c rip tu m L a z a r i R iv e r ii audi: (O p . m e m „ p. 202): « Praeterea
q u a n q u a m c a d e n t i s L a tin ita tis , re spu ere , cum
l in i ,
a li a r u m v o c u m ino pia la b o r e m u s et perspicil
v is u s c o n s e r v a tio n i p lu r im u m c o n f e r u n t s p e
lum m u l to r u m s c r ip to r u m a u c to r it a te i n n i ta t u r .
cilla, q u a e objecta, p ro u t n a tu r a li te r se h a b e n t,
Ita q u e n is i d o ctio res v a lid io rem r e f e ra n t 9én-
n e q u e m ajora n eq u e m in o ra re p r a e s e n ta n t . N e c
te n t ia m , h a e c v o c a b u la , h is c o n n o ta t a s e n s i
n o n utile e s t per vices sp ecillis v ir id i b u s a u t
b u s ad h ib e ri po sse c e n s e m u s : ' s p e c i llu m ' (4 ):
caeru leis v is u m recreare».
['in stru m en tu m
o c u l a r i o r u m o p i f e x [óptico - lunetier - oc
chialaio|: q u i fortasse, u t a p u d H is p a n o s , et opticus dici po test; cfr. C o g n a s s o (II Latino, s . v. occhialaio): « p ers p ic illo ru m
o o c u la riu m
in s ti to r o opifex». v i t r a o c u l a r i a [anteojos, lentes, gafas - lunet-
tes - occhiali]: C o g n a s s o (II Latino, s. v. occhia li) h abet: «perspicilla, v itrea o cu laria, v is u s
c h ir u r g ic u m
ad
e x p lo r a n d a
v u ln e r a , ad i n u n g e n d u m , te r g e n d u m ,' cet. cfr. F o r c e llin i,
laria'
s
. v .]:
lupa, lente m anual; 'v it r a o c u
[q uae sae p e s im p l ic i te r 'o c u la r ia ' dici
p o te r u n t, cfr. s u p r a D u m a in e , M ir ]: lentes, ga fa s - lunettes - occhiali - Brille; 'p e rsp ic illu m s p e c u l a to r iu m ': anteojo de larga vista-longue-vue - cannocchiale, u n o t a n t u m
tu b u lo i n s t r u c t u m
'p e rsp ic illa s p e c u la to r ia ', n. pl.: anteoios, gemelos - lorgnette - cannocchiali, q u a e b in is tu b is i n
a d m i n ic u l a (n . p i ) » ; B in i ( L ’uso vivo della l. latina, s. v.): «vitrea a d m i n ic u l a v is u s» ; B io n e
s t r u u n t u r ; fo rtass e e a d e m esse p o s s u n t ac 'per
(Vocabulario, s. v. occhiale): « v it ru m oculare,
H a e c ta m e n d if f e r u n t a 'tele sc o p io '; n a m licet
spicii Ia c a s tre n s ia seu th e a t r a l ia ', cfr infra
p ers p ic illu m » ; occhiali: 'p e rs p ic illa '; Q u ic h e -
te le sc o p iu m ex vo cis e ty m o i n s t r u m e n t u m op-
( D ici. fra n e .-lat. s. v. lunettes) a p u d D u can -
tic u m significet q u o 'res lo n g in q u a s v id e m u s ',
g iu m (?): «perspicilla, p a r o c u la r io r u m » ; G o e l-
ta m e n a p u d o m n e s g e n te s p ro p r ia m h a b e t sig nificatio nem e t i n s t r u m e n t u m d e s i g n a t 'ad res
rat
zer
(D ict. fra n e .-lat. s. v.): 'p e rs p ic illa '; L u r z
(Societas L atina, 1952, p. 4, s . v. B rille); «vi
m axim e
tr u m oculare, p ers p icillu m » ; Z e n o n i: 'c o n s p i
m u s ig itur o p o rte t in t e r 'te le s c o p iu m ' et 'per-
cillum '; D u m a in e ( Conversat, latines, p. 2 8 8 ): 'oc u la ria , o ru m '; M ir , N ova et vetera —o p u s c u
s p ic iliu m s p e c u l a to r iu m ' (B a c c iu s , Lexicon, In
l u m —, B arcinone, 1949, p. lo-17-19): 'oc u la ria , o ru m , n . p l.'; B a c c i (Lexicon, s . v.): 'v itra o c u laria'; conspicillum, conspicilium n o n probat,
d i s t a n t e s p e rs p ic ie n d a s '; d i s t i n g u a
v o cib u s cannocchiale et telescopio ha b e t: 't e l e s c o p iu m '). m o n o c u lo
[monóculo - monocle - monocolo j:
'm o n o c u l u m ' e s t idem ac ' u n o c u lu s '; ' vox h y
242
Josephus M. M ir, C. M . F.
q u e aut p o n t e t a n t u m i n s t r u u n t u r , q u o naso 10 a dh a er e nt , au t vitra fultura c i r c u m d u c u n t u r vi r gu li s que ad aures s u s p e n d u n t u r 11. 8. A d opticam q u o q u e s pectant: r eti culum 7, —perspicillis spe cul ato ri bus astro nom icis et t er r es t ri b u s in primis a p t a n d u m — , q u o d ad lineam dioptricam s ta t u e n d a m et ad res d i s t a n ti a sq u e s ubtiliter em e tie n da s inseivit. Caleidoscopium , q u o d cum v e rs a t ur , va riae djversae m a g n i tu d i n i s et fi gurae speci es effi nguntur . St ereosc opinm 9, quo dupli cem im aginem planam binis oculis inspectam éctypo or na ta m vi demus . 9. Perspicillo res m i no re dis ta nt i a aut majore m ag ni tud in e, q u a m pr ae ditae su nt, cernere p o s s u m u s Per spi cillum a s tr o n o m i c u m —q u o d vulgo teles c o p i u m — reru m imagines m axi me ampl ificat as sed inversas praebet; terrestie vero i magines m i n u s ampl ifi cat as rect asque exhibet. Perspicilla sp ecu la to r i a 3 d u o b u s c o n s t i t u u n t u r Galilaei perspicillis ita ut cuiq ue oculo specillum
brida, et 'qu i u n u m h a b e t o c u lu m ' significat. Sed haec vox alio s e n s u a p u d rece n tio res a u
lineam dioptricam d ix i q u a m v u lg o vi sual - rayón visuel a p p e lla m u s ; 'd io p tr ic u s ' (5ioit-
g e tu r e t significat 'v it r u m oculare u n iu s t a n
xpixo<;) e n im e s t 'r e s a p ta
tu m oculi,; ad q u a m rem d e s i g n a n d a m v o c a
t a n d a ’.
b u lu m 'm o n o c u l u m ' (intellege 'v it r u m ') a p tu m p ro rsu s videtur. ocu los a p t e n t u r p lu ra li n u m e r o efferri
oportet, qu ae et 'p a r o c u la r io r u m ' a D u can g io (cfr. Q u ic h e r a t , Dici, frane -lat. s. v. lunettes) et 'p a r o c u la r iu m ' a C o g n a s s o (II Latino, s. v. occhiale: un paio di occhiali), et 'b in o c u l a re ' a q u o d a m scr ip to r e d ic u n t u r .
fultura [montura - monture]: 'fu ltu ra' legitur a p u d C o lu m e lla m (R. R. 1, 59) et e s t idem ac f u lc im e n tu m , 'q u o d a liq u id fulcit et su 9tinet'; cu m a u te m id q u o d d esig n are v o lu m u s ( — mon tura) ocularia q u o d a m m o do fulciat, s u s tin e a t , co n tin e a t, c ir c u m d u c a t, a p ta m ad rem vocem ce n se m u s; fortasse e t ' c r u s t a ' q u ib u s d a m p la ceat. —In Juventute H u n g a ric a (23 (1938) 29)
r e m o tio r a s p e c
caleid oscop io caleidoscopio
bina ocularia: 'v itra ocu laria' cu m ad b i n os
ad
-
[calid oscop io, caleidoscopio caleidoscope j: a v o c e xaX¿¡; - cíoot;
- oxoréiu , 'q u a s i p u lc h r a s fig u r a s c e r n o '.
stereoscop iu m [estereoscopio - stéréoscope stereoscopio J: a v o c ib u s gr. oxepeóz-oxoxéo}, 'q u a s i s o lid a , é c t y p a v id e o '.
9. p ersp icillo [anteojo - lunette, vue]\ cf. su p r a n . 8 , vitra ocularia.
longue-
perspicillum astronom icum - telesco pium: a v o c ib u s trjXe, longe, oxoré»»: 'quasi lo n gin q u a p r o sp ic io ’.
perspicilla speculatoria [gemelos - jum elles - cannocchialiJ: 's p e c u la t o r iu s ': 'q u o s p e c u la m u r ,
in tu e m u r ,
c o n te m p la m u r ';
p e r s p ic illa
d ix i, q u ia b in is t u b is in s t r u u n tu r .
legim us: «perspicillu m lam ellula aurea c ir c u m cin ctum » (monture - E infassung); sed lamina c ra s io r et d u rio r est et in la t it u d in e m d ucta
sp ecillu m ocularium [ocular - oculaire oculare ]: in a lte r o P a l a e st r a e L a t in a e fu s c ic u -
n equ e 'b rae tea, b racteo la' a pta videtur. virgulis [varillas - branche J; aptio r
que
lo (1 ( 1 9 3 0 ) 2 7 ) m ic r o s c o p iu m d e s c r ib it u r e ju s-
non
su p p e tit vox; doctiores v iderint.
p r a e c ip u a
d e r a to r i, p a r u m
8.
reticulum [reticulo - riticule - reticoloJ:1 7
q u a e vox, circulo, qui q uasi reti contexitur, a p tissim e est accomodata.
v o c a b u la
p r o p o n u n tu r la tin e ;
q u a e ta m e n F o r n a r io , A lm ae Romae t u n c m o
na,
s u n t p ro b a ta (cfr . A lm a Roma,
(1 9 3 0 ) 196, et resp on su m :
P a l a e st r a L a t i
1 (1 9 3 1 ) 9 4 ). P. I ld e p h o n s u s G o nzález
ocularium p r o p o n it, F o r n a r iu s v e r o speculato
243
N ova et Vetera
ocularium ap tetur, vulgo perspicilla ca s tr ens ia seu theatralia appellant. His similia s u n t prismat ica q u a e i ntr a t u b u lo s pri s m ata c o n ti n e n t et lucis refractione res m ag no p e r e amplificant. 10. M icr os cop i u m 11 est i n s t r u m e n t u m op tic u m r eb u s p e rq u a m exiguis persc r u tand i s; qua e en i m nos oculis cern i m us , mira m a g n i t u d i n e microscopio amplificant ur, et plurima, vi sui impervi a, cons picere p o s s u m u s . Microscopía simplicia una lente co nv e r g e n t i c o n s t i t u u n t u r , perfectiora vero d u o b u s aut p l u ri b u s len t ib u s bi convexis qu ae s p ecil lum oc ularium et specillum objectús v oc an tur . In disciplinis geologicis, physiol ogicis, an ato m ici s, cet. ad vitam in primis et s t r u c t u r a m m in i m o r u m c o r p o r u m e x p l o r a n d a m m a xi m i est u s u s et m o m e n ti micr oscopium . Praeci puas voces, q u a e in microscopio tr a c ta nd o tibi ali q u a n d o c o m m o do esse p o t e ru n t , tolle mem or: o c u la r iu m [specillum ], ocular
coclea, tornillo
t u b u l u s v e rs a tilis , tubo estirable
f u l m e n t u m , pes, pie
t u b u l u s fixus, tubo fijo
ré c h a m u s , cremallera ro ta d e n t a t a , piñón
v e rtic u lu m , revólver s p e c illu m [lens] ob/ectús, objetivo
p ra e p a r a tio , preparación
c a tin u s , platina sp e c u lu m , espejo
m i c ro m e tric u m , micromètrico
rium vitrum , speculatorium: q u a e ta m e n voces
—a i t — sufficiat lenticula?' —H a n c ta m e n m i n i
n im is vagae v i d e n t u r ad rem d e s ig n a n d a m cu m
me sufficere a r b i t r a m u r c u m vox n im is vaga
in re óptica
sit, —in n u m e r a e e n im s u n t in re óptica lenticu
'spe culatoria v itra ' m u lta esse
p ossint. Si cui ta m e n —u t F o rn a r io — ocularium
lae—, et de re p ro rsu s tech n ica ag atu r. Q u o d s i
n o n placet, fortasse lens ocularia, lens ocularis
pura L a ti n it a te o b stricti ab in d u c e n d o s u b s t a n
vel
tivo objectivo rec ed am u s —n a m est infim ae L a
po tiu s
specillum ocularium p ro b a b u n t u r ,
q u o d facile - u t p leru m q u e fit— in ocularium
tin ita tis, fortasse o b jic ie n t—, ad vocem seu l o
d e sin e t T a m e n ab ea voce q u a e est ocularium,
c u tio n e m d e v e n ia m u s op ortet, q u a e in p r a e c i
—sive alii v o cab ulo u t a d je c tiv u m c o n ju n g i tu r (specillum ocularium ), sive u t s u b s t a n t i v u m
p u is g e n ti u m lin gu is a d h ib e t u r: objetivo - object i f - obiettivo - objective - O bjektiv, cet.: q u a e
s u m i t u r (ocularium sim pliciter)—, reced end um
q u id e m loc utio esse poterit: specillum objectús
n o n esse censeo, c u m m u lta e s i n t res q u a e s i
(cfr. C o r n N
mili ratione d esignari p o ss in t, et ideo vocab u
b u s j u m e n to r u m deligata incen dit... q u o r e p e n
lum est elig en d u m q u a s i te c h n i c u m q u o d o b v iu m ac p ro rsu s in telle ctu p l a n u m o m n i b u s sit.
visui objicitur*, a d n o t a t F orcellinius s. v.; ideo
ep .
H a n n . 5): «S arm en ta in c o r n i
tino objectus viso ..»; « T ra n s la te e s t id quod specillum objectús erit 'sp e c illu m e a ru m rerum
[anteojos de campaña, de teatro - lunettes de campagne, p e r s p ic illa c a s tr e n s ia , th e a tr a lia
du thiatre]: castrensis, theatralis h a b e n t u r in lexicis.
q u a e visui o b jiciuntur', q u o d rei seu objectivo q u a d ra r e v id etu r; vel si m a v is: specillum, lens rebus objiciendis; a t t a m e n in vulgari serm o ne h a s d e v it a m u s circu ition es. V oces, quae In parvo vocabulario a p p o n u n
p r i s m a t i c a p e r s p i c i l l a [prismáticos - prismatiques - prism atici]: vox e r u i tu r a voce Graeca
tur, rebus op ticis su n t accom m odata et alibi,
rp to jia .
(cfr. P a l a e s t r a L a t i n a , 1 (1 9 3 0 ) 27; 1 (1 941)
[objetivo]: F o r n a r iu s (A lm a Roma, ibid.) objectivum im prob at; 'n o n n e s p e c illu m
o b je c tú s
94: A lm a Roma, 17 (1 9 3 0 ) 196) su n t ad tru ti nam revocatae; quae ceterum su n t Intellectu non difficiles.
J. M. M ir, C. M . F.
B IB L IO G R A PH IA ]. F. N
ierm eyer .
— M ediae Latinitatis Lexicon
m inus (fase. 3. clusarius-curia) E. } Brlll,
H. M e n g e - H. M u l ie r schenw órterbuch
-
Langenccheidts Ta-
der lateinischen und deut-
schen Sprache. Lateinisch- Deutsch; Deutsch-
Leiden, 1956.
Latem isch, Berlin, 15 Auflage,
Iis, q ui stu d ia L atin itatis , praese rtim m e diae, c o lu n t et exercent, pe rg ratu m erit te rtiu m
1955, pag.
4 0 7 + 428.
fasciculu m operis q uo d in s c rib itu r M ediae L a
Societas libraria B erolinensis q u a e a condi tore et m od erato re Langenscheidt ap pellatu r,
tinitatis lexicon m inus a liq u o t a b h in c m en ses
ce n re s im u m a c on dita do m o agit a n n u m . Po
v u lg a t u m esse. Q u a e s i n t h u ju s lexici v ir tu te s
tissim a sa n e cau sa est cu r qui litteras c o lu n t g au d io co n so c ie n tu r qu o e x s u lta t solle m n iaq u e
alibi d ix im u s (cfr. P a l a e st r a L a t i n a , 25 ( i 955) 183). Illa in p rim is c o m m e m o ra n d a est com pen diaria ratio, c u m m a x im a claritate c o n ju n c ta,
illaque
p o n d e ra ta
rerum a m p litu d o qua
voces e a ru m q u e s e n s u s m u ltis sc rip to ru m locis saepe
il lu s t r a n t u r et c o m p ro b a n tu r,
Taschenwórterbuch v o c a n tu r, d ic tio n a ria m a x im e m a n u a lia lin gu is classicis et p raecip uis
th e s a u
rec en tio rib u s add iscen d is; q u ib u s a dd as o po r tet Lnzyklopàdische Wórterbücher, Lagenscheidt
ru m , q u e m avide et stu d io se ev o lv a m u s a tq u e effodiam us oportet; in h is e n im plagulis id ed iscim u s: lin g u a m L a tin a m no n la n gu id am , n o n e v ita d is ced en tem
s t u d io s i s a p tissim a p araret discen di i n s t r u m en ta, in q u ib u s e m i n e n t q u a e Langenscheidts
a d d itis
praecipuis fo n tib u s et au cto rib u s. H u n c dixeris mediae L a tin ita tis
agit d o m u s Langenscheidt; n a m toto illo t e m poris sp atio n a v ite r a d la b o ra v it u t lin g u a ru m
ut m u lti o p i n a n t u r —,
sed in n o v a m se e x p a n d e n te m aeta tem , in n o
Schulwórterbücher, Kleine
L illiput - Wórterbücher,
T oussaint - Langenscheidt,
Der
Toussaint -
Langenscheidt - A ufbaukurse... » M a n u a lia in p rim is léxica s u m m a diligen tia s u n t com po sita. C u m a u te m jam d u d u m
v a m q u a si ing red ientem v it a m —q u a e e m u ltis
a p u d G e rm a n o s lexicon L a ti n u n d esid e raretu r a Prof H M enge e x a ra tu m et ab H . M u lie r
n o v is q u e rerum et n a ti o n u m in s ti tu t is enasci
ite rum recognitum , p a rv u m q u id e m mole, sed
t u r —; h is q u e
scire, co n c in n e q u e elab oratu m ,
rebus et i n s ti tu t is illa mediae
n u n c q u in to
a e ta tis lingua no v as a p ta s q u e p ara t lo quendi
decim o ite ru m ed itu r. Eo vocabula, q u a e ab
formas, quae, q u a n q u a m no n sem pe r p urae et integrae s u n t L atin ita tis , tam en nobis s u n t sedulo colligendae et ad o b ru s s a m exigendae;
scrip to rib u s aureae et argenteae a e ta tis s u n t
in his en im verbis lu c u le n te r ratio et forma faciendi vocabula elucet cu m ex in tim o s e r m o ne L atin o saep issim e e d u c a n tu r. Voces: «clus a riu s clausarius, co adunatio, coctorium , colatorium , collecta, collectaneum , collectarium, collector, colonica, comes, co m itatus, c o m m a r chio, c o m m a rch iu m ... cu n agium , cuneus, c u r a
u su rp a ta , c o n ti n e n tu r ; in hac vero editione voces recentiores et q u a e ad m ed ia m ae ta te m p e rtin e a n t n o v iq u e s e n s u s a d d u n t u r pauci, qui stellula n o ta n tu r. P ars altera, q u a e G e rm an ica s refert v o ces, discip ulo s p raes ertim in scrip tiu n c u lis ex aran d is m ax im e ju v a b i t o m n ib u s q u e co m
tor*, cet. —ut p auca proferam ex em p la—, n o n
modo erit. N o n paucae p ro f e ru n tu r novae q u a e recentio rib us a p t e n t u r in v e n tis , ex q u i b us n o n nullae probari p o s s u n t, aliae vero
ne a u t novos e x h ib e n t se n s u s , qui in lexicis d e s id e ra n tu r a ut s u n t voces in linguam I ari
d oc torum tr u tin a iterum s u n t p e nsand ae. N a m illae recentiores voces olim a Societate Latina
n a m recens inductae, q u ib u s aperte o s te n d itu r
M o n ac en s i doctis viris s u n t propositae q uae d is p u ta r e n t u r et in m ed iu m v o carentu r, at in eadem Societate Latina q u a e d a m s u n t re p u d ia
qu a via et ratione nova sin t excudenda vo ca bula, cu m op us sit, v e te rib u s et mediae a eta tis deficientibus? Jos. M. M ir , C. M. F.
tae. - C eteru m , cuiq ue léxico, et L atino et G erm anico, a pp en dix de g ra m m a tic a et sinta-
245
Bibliographia
x¡ adjicitur, ex q u a m a x i m u m a lu m n i p erci
su a c o g ita ta graece e x p rim e re s e d u t illu m j u
pien t fr u c tu m
v et ad G r a e c o r u m s c r ip to r u m m e n t e m , s u b t i Jos. M. M tr, C M. F.
H . H a a s . — K nrze Lateinische Gramm atik. 2 auflage, P. H. K erle V erlag . H eid elberg, 1948. N o m e n r e s p o n d it rei; en g r a m m a t ic a L a ti
lius, v eriu s, facilius calle n d a m . d ire
U t verbis aucto ri9 uta r, p o tiu s q u a m e r u d is c ip u l u m ad p u lc h e lla s s e n t e n t i a s
G raece s c r ib e n d a s , id v u lt,
litte ras G ra ecas
d isc ip u lo p e rv ia s facere, q u o legere q u a n t o c i u s a tq u e e x is ti m a r e p o s s it p rim o q u i d e m op era
na brev is, c o n tr a c ta , lucido o rd in e s p le n d e n s ,
X en ophontis,
in q u a ea o m n ia in v e n ie s q u a e n e c e ss a ria s u n t
P la to n is , D e m o s t h e n is , T h u c id i d is , pofitarum
ad s c r ip to r u m
opera perleg en d a,
d e n iq u e H o m eri, E u rip id is , in p r i m i s a u te m
a tq u e ad L a tin e s c r ib e n d u m . Cl. A. s c r i b e n
So p hoclis. Q u o d u t a s s e q u a tu r , h ic n e c e ss a ria
L a ti n o ru m
L u cian i, Sti. L ucae, d e in d e et
d a m g r a m m a t ic a m s u s c e p it n e c e s s ita te c o m
t a n t u m e le m e n ta ex p o n it. Q u a r e illis relictis
p u ls u s , n a m illis p o st d i r u m bellum a n n is ,
q u a e p o tiu s officiunt q u a m p r o s u n t, illa d i l i
g r . m m a r i c a c t u m co gn itae a t q u e p ro b a ta e v e
g e n t i u s e x p lic a t a tq u e ev o lv it q u a e p e n itio re m
n ales n o n p ro s ta b a n t; ita q u e , ra tio n e h a b i t a
rei n o ti o n e m a tq u e In te lle g e n tia m p ra e b e n t,
o p tim o r u m de r«* g ra m m a t ic a sc r ip to r u m , h a n c
u t s u n t , ex. gr. ea q u a e ad v i m m o d o r u m te m -
e x a r a v i t, q u a e n e c e s s a r i a t a n t u m e le m e n ta c o m
p o r u m q u e in lin g u a G rae ca p e rt in e n t .
plexu s est. H u j u s op eris c o m p l e m e n t o a p t i s s i mo e r u n t libri illius corporis q u o d *Heidelber-
U t p a te t, opu9 le g e n tib u s a l u m n i s q u e m a x im e utile.
ger T exte» i n s c r ib i tu r , q u o r u m ju d icia et s u p e
J a c o b u s S id e r a , C. M
F.
r io rib u s fasc iculis p r o d i e r u n t et hoc in fa s c íc u lo p ro d e u n t . A. G. A P. V
ergilius
M
aro.
— Georgica - A eneis iti A u s -
wahl. B earbeitet v o n Karl P r e il e n d a n z m i t E in le itu n g von Karl M e ister , F. K. K erle Verlag, H e id e lb e rg 1948. Q u i d lib er c o m p l e c ta t u r ip sa in s c rip tio n e patet: selecti n e m p e ex o p e rib u s Vergilii floscu
m a t u c c i.
— Storia della Letteratura L a ti
na Cristiana. S eco nd a E d izio ne . Società E d i tr ic e In te r n a z i o n a le . T o rin o , 1955. I n v u lg u s e m i s i t A . G. A m a t u c c i hoc L it t e r a r u m C h r i s t i a n a r u m o p u s q u o d u ti li s s i m u m m a x i m i q u e m o m e n ti Iis, q u i a d h a e c s t u d ia ex colenda o p e ra m d a n t, ju d ic a m u s .
li: Q u a e d a m e n i m e B uc olic oru m I, II, V, V III,
T o t o o p e ris cur9u c u m e x p o s i ti o n e lucida
libris e x c e rp ta s u n t , q u i b u s a d d e o p ti m a q u a e
a tq u e o r d i n e c o n s p ic u o flu id us et a c c u r a t u s
q u e e G eorg icorum libris I, II, III, IV a tq u e
s e r m o m ire c o n s o c ia tu r . P o s t b re v e m praefa-.
A en eld o s delec ta. E x trem o operi n o m i n u m re-
ti o n e m (pp. Ili-V), q u a e i n s c r i b i t u r
r u m q u e in d e x a d ju n g i tu r , in q u o s in g u la b r e
co lloquio col lettore» —u bi de o p eris in dice
viter d e s c r ib u n tu r .
d eq u e m a g n o labore a d c o n fic ie n d u m lib ru m
N o t u l a e e ti a m a d d u n t u r
«Breve
criticae q u i b u s V ergilii t e x t u s ad o b r u s s a m
co llato agitur, (en A m a t u c c i verba: « m a p e n sa
exigitur- — Cl. v. M e i s te r in pro o e m io legen
al laboro ch e ho affron tato nel leggere tutti gli
tem de V ergilii vita et o p e ri b u s b re v ite r q u i
autori di cui p a r t ic o l a r m e n t e p arlo et tutti gli
dem , sed scite, sed vere, sed c o n c in n e edocet.
scritti filologici che cito»...) — , p r o s e q u itu r i n t r o d u c tio (1-21) q u a e m a g n a m confert u ti li ta t e m
I. E r r a n d o n e a , S. J. — Gramática sucinta de la lengua griega. 4 . a ed. E. S u b ir a n a , Barcelo na, 1955. Q u a m ling uae G raecae s t u d io s i s haec g ra m m a tic a s it accepta, eo p a te t q u o d P. E r r a n donea, n o b il is s im u s G r a e c a ru m L a ti n a r u m q u e li tt e r a r u m cultor, illam q u a r t o ed id e r it. Li b r u m a u t e m s c rip sit n o n ut a l u m n u m do ceat
ad o p u s in t e ll e g e n d u m
ac m e n t e a s s e q u e n
dum. O p u s q u o d in m a n i b u s h a b e m u s tr e c e n te s i m i s sex a g in ta sex c o n s t a t pagellis a tq u e in tres d i s p e r t i t u r
partes: p rim a (pp. 25-133) a
p r i m i s sae cu lis u s q u e ad S. A m b r o s ii a e ta te m c o m p l e c ti tu r ( M i n u t i u s Felix, T e r tu l li a n u s , C y p r ia n u s , L actan tiu s...]; altera vero (pp. 133 276) illud te m p o ris s p a t i u m , in q u o S. A m b r o
246
Bibliographia
sius, H i e r o n y m u s , A u g u s t i n u s , P r u d e n t i u s flo ru eru n t q u o d q u e a u re a C h r i s t i a n a r u m L itte
s t u d io s i s saepe officiunt. D e in d e ex S u e to n io
ra r u m ae ta s ap p ellatu r, co n tin e t; tertia d e n i
dem
e x s c r ip ta m leges H o ra tii v it a m . S electa t a n c a rm in a ,
iam bo s,
serm ones,
e p is tu la s
q u e p arte (pp. 27 6-354) de C h r i s t i a n i s L itteris
c u m A r t e P oètica, n it id i s ty p i s e x c u ss a legere
i n A frica (s. V . et VI), Gallia, H is p a n i a , I t a
ju v a b it. N o t u l a e « criticae te x tu a lis» q u a e d i
lia, d is s e ritu r; o m n i a s u m m a e ru d itio n e et o r
c itu r, o p u s perficiunt. O p e r is c o m p l e m e n t o est
d ine tr a c ta n t u r . In opere haec in p r i m i s e m i
lib e llu s s e p a r a tl m e d it u s in q u o n o m i n a et
n e n t: a) cl. sc r ip to r is A m a tu c c i a m p l is s im a
res, de q u i b u s H o r a t i u s m e n l n i t , a p te illu s
m i r a q u e eru ditio, q u a e ex a n n o r a t l o n u m copia,
tran tu r.
p ost capita allata, a p p a re t; b) p erluc idu s,
ut
J a c o b u s S id e r a
C. M . F.
d ix im u s , s e r m o n is ordo, q u i ex n o tu l is in c a l ce p ositis u t facilior le cto rib us lectio e v a d a t, n o t i s s i m u s est; c) cl. sc r ip to r is s u m m u s d e n i que
labor, q u i p ost d i u t u r n o s s t u d ii a n n o s
o p u s in lucem ed id it. Je s ú s A
r a m e n d ía ,
C. M. F.
Q . H o r a t iu s . — A u sw a h l aus seinnen D ichtun-
gen. B e s o r g t v o n
H il d e b r e c h t .
H o m m el.
F. H . K erle V arlag . H eildelberg, 1950 H u j u s lib ri p rooem io s c r ip to r r e r u m H o r a
L. L u po - A. R is ic a t o . — Joannis Joviani Fonta ni de Sermone libri sex. L u ca ni in a ed ib u s T hesauri
M u n d i , B ib lio th e ca S c rip to ru m
L a ti n o ru m m ed iae et r e c e n tlo r is aeta tis, V e ro n ae, 1954. H a n c e d it io n e m cu ris et a u s p ic iis Collegii, q u o d S ocie tati T h e s a u r i M u n d i prae est, v u lg a tam , le cto rib u s P a l a e st r a e L a t in a e offerim us a tq u e c o m m e n d a m u s . In opere e n im de sermone a b a n t i q u i t a t i s
t i a n a r u m p e r i ti s s i m u s e x is ti m a t o r p ro d itu r. A u c t o r enim , li b r u m de H o ra ti o s c rip sit, cui
s t u d io s o c o n sc r ip to , c u ju s vitae u s u s a m p l i s
est index: H oraz; Der M ensch und das W erk, H e idelb e rg , 1950, illiu sq u e s u m m a c ap ita in
nitio, m i ru m in m o d u m d e sc r ib itu r, vir q u i
ho c p rooem io b re v i c o m p r e h e n d it In eo d ilu
s a ecu lo X V I — o p t i m u m q u a s i e x em p la r et
eide, a tq u e s c i e n t i s s i m e de p oètae v ita ac p h ilo so p h ia , de am icis, d eq u e eju s h a b iti co r
sp e c im e n v is u m est.
p oris d is serit. D e in d e c o m p r e s s e de p o è m a t u m lib ris u n iv e r s e agit, et de s i n g u li s p o è m a t u m
tus, e st p la n e
g e n e rib u s q u a e co lu it de via et ra tio n e v e rs ib u s arte c o n s c r ib e n d is , de m o n u m e n t o aere p e re n n iu s in h o m i n u m m e m o ria exacto, q u a e d a m e ti a m de G e rm a n ic is t r a n s l a t i o n i b u s a tq u e de c od icib us m a n u s c r ip tis q u i b u s H o ra tii opera c o n t i n e n t u r a d d it. Cl. A. illos libros le gendos c o m m e n d a t q u o s o p tim o s , In h is q u a e ad H o r a ' tl u m sp e c ta n t, e x is ti m a t . C o m m e m o ra tio n e dig na e s t illa ta b u l a q u a poèm ata, t e m p o r u m et a n n o r u m ra tio n e h a b ita d is c r i b u n t u r , illa etia m q u a u n o a d s p e c t u in tu e a ris to t u m H o r a t ii v itae c u r s u m c u m a e q u a liu m v itae c u rs u co llatu m , et in d e x n o m i n u m , sive h o m i n u m , sive de o ru m , sive re r u m q u i b u s poèta c a rm in a
s i m u s fuit, u t ejus li tt e r a r u m c la s s ic a r u m cog h o m i n i b u s illiu s
a eta tis
— id
e st
in e u n te
Q u i vir, in t e r a u lic o s et a s s e n ta to r e s p o s i «vir facetus», n o v a q u a d a m
v ir tu t e , q u a e a P o n t a n o a p p e lla tu r «facetudo», p raed itu s q u iq u e u n a m e p ra e c ip u is ra t io n i b u s p sy cho lo gic is A e ta ti s li tt e r a r u m L a ti n a ru m ren a s c e n t i u m t u m te m p o ris jam ja m florentissim ae p raeb et. H ae c e n im
«facetudo*
funda
m e n t u m facetiae seu artis fa c e tia ru m c o n s t i tu it, q u a m p ost C ic e ro n is et Q u i n t i l i a n i tent a m i n a P o n t a n u s p r i m u s i n s t i t u i t ad n a tu r a e m e ta p h o ric a e a rtis i n v e n t io n e m a ttin g e n s . H a ec m a g n a fa c e tia ru m et fa b e lla ru m co l lectio c u m ex a n t i q u i t a t e c las sica t u m e m e dio aevo vel e re c e n ti ae ta te ex c e rp ta ru m , haec admodum
v aria
hom inum
d e s c r ip tio a tq u e
sua d ic a v it. D isse rtissim e d eniq u e d isp u tat de m etris
r e p r a e se n ta tio , h ic ta m v i v i d u m q u a m elegans d ice n d i g e n u s, o p u s de sermone, q u a m v i s adeo p a r u m c o g n itu m , u n u m e s u m m i s op erib u s l i t t e r a r u m L a tin a ru m r e n a s c e n ti u m efficiunt.
q uibus u su s est H oratius in v ersib u s scrib en dis, quorum unum quodque exem p lis illu strat. Prooem ium ab so lv itu r Indice ac definitione
Editio critica au to g ra p h o s c rip to P o n ta n i n i t i t u r q u o d in codice 34 1 3 B ibliothecae P a la tin a e V i n d e b o n e n s l s a ss e rv a tu r .
eorum nom inum ac rerum quae rei metricae
M . M o l in a , C . M . F.
247
Bibliographia A. G a r c ía B ell id o . — A rte Romano. C o n sejo S u p e rio r de In v e s tig a c io n e s Científicas, P a t r o n a to « M e n é n d e z y Pelayo*, M a d r id , 1955, pág. 649. P u b lic u m C o lleg ium , q u o d
«Patronato Me-
néndez y Pelayo» i n s c r ib i tu r « C o nsilii S u p e rio ' ris I n v e s tig a t io n u m S cle n tific a ru m » , officii sui m u n u s e x s e q u i tu r c u m tr a d i t s t u d io s i s c u l t u rae G raecae et R o m a n a e q u a s i E n c y clo p aed lam C la ss ic a m , q u a e m agnifica v o l u m i n u m serie o rn a b itu r, in ea q u e res et f u n d a m e n t a q u a e « S c ie n tia m a n ti q u i t a t i s » a t t i n g u n t ,
monogra-
p h iis e x p o n e n tu r . V o l u m i n u m e x a ra tio p e r i ti s s i m i s c u ju s q u e d is c ip l in a e e r u d i ti s
c re d ita est. H oc Itaque
p r i m u m de arte R o m a n a v o lu m e n c o n s c r ip tu m est ab ex im io professore G a rcía Bellido in U n i v e rs ita te M a t r i t e n s i C a th e d r a tic o et I n s t i t u t i H is p a n i c i A rchaeologiae M o d e ra to re , q u o d o p u s , su o genere, a m p l i s s i m u m est o m n i u m
gusti
apud
A ctiu m
v ic to ria m (p. 117-210),
c. IV A u g u s ti a e ta s (p. 211-276), c. V aetas Ju lio ru m e t C la u d i o r u m (p. 277-304), c. V I a e ta s F la v io ru m (p. 304-334), c. V II T r a j a n i a e ta s (p. 3^5-370) c V III H a d r i a n i a e ta s (p. 371-41b), c. I X
A n t o n i n i (p. 417-462), c. X
S everi (p. 463-492), c. X I te m p o ra p e r t u r b a t i o n u m m i l i t a r i u m (p. 4e3-532), c. X I I T e t r a r c h a r u m I m p e riu m (p. 533-556), c. X I I I C o n s t a n t i n i aeras
(p
557-588), c. X I V A filiis
C o n s t a n t i n i u sq u e T h e o d o s i u m M a g n u m (p. 5 8 9 636). O p e ri finis i m p o n i t u r ind ice generali n o m i n u m et re r u m u tilissim o : m o n u m e n t o r u m i n te r p r e t a tio n e s 1256 im a g in i b u s p h o to g r a p h ic is il lu s tr a n t u r . O p u s ergo, u t p ate t, et rei n o v i t a te et s c r ip to r is p ro b a ta a u c t o r i t a t e e t Im p e n si laboris g r a v i s s i m o p o n d e re in b ib lio th e c a h o m in is s t u d io s i a n t i q u i t a t u m c la s s ic a r u m
u b i
q u e e x ste t o p o rte t M . M o l in a , C. M. F
o p e r u m c u m a p u d H is p a n o s t u m a p u d exteros de re archaeologica e ti a m n u m c o n s c r ip to r u m . Professor G a rc ía Bellido in archaeo log iae p ro
G a briele N
e p i.
— Note sulla pronuncia dell' *H>
v in c iae m a x im e n o tu s : in d e fe ssu s est e tia m
in Latino. 2.* e d iz io n i S. T . A . S. C. Ferm o,
v ia to r ac p ra e s e n s m o n u m e n t o r u m et regio
1955.
n u m , u b i c u lt u s G ra e c o ru m et R o m a n o r u m floruit, cog n ito r e t in v e s tig a to r, saepe fines M a r is n o s t r i c u m A s ia tic i t u m A fric a n i p er l u s t r a v i t a tq u e
d i u t i u s e s t c o m m o r a t u s in
Graecia, Italia, G e rm a n ia , G allia, A n g lia, aliisq u e n a ti o n ib u s , in q u i b u s e x s t a n t pra e c ip u a e inv estig atio n u m
sedes, ib iq u e m u s a e is, col
le c tio n ib u s, archaeologicis e s t u su s. F ru c t u s ergo im p e n s i ac m a t u r i laboris e s t hoc de A r t e R o m a n a v o lu m e n in q u o de A rte E tru sca, a rc h ite c tu ra , s c u l p tu r a , p ic tu ra, ceterisq u e a r t ib u s
m in o r i b u s E tru s c o ru m a g itu r
(p. 3-79). C a p u t p r i m u m de origine, n a tu r a , in dole a r t is R o m a n a e c u m a rte G raeca collatae sc i ti s s i m a ac p ro b a tis s im a e s t in t r o d u c t i o (p.
C l a r i s s i m u s s c r ip to r G. N
tr ib u e n d a in eo est c o llo c a n d a q u o d q u a m p l u
suo loco et ae ta te q u o d q u e m o n u m e n t u m i n v e s tig a to rib u s ap p a re a t, d is p o s u e rit. S a p ie n t i co n silio c a p ita s u n t ita d i s t r i b u ta : c. II A r s R o m a n a a regibus regno ex p u lsis u sq u e ad
firmis luci-
m e d iis v e rb is «mihi» et «nih il» d is p u ta t . A lii e n im q u o s a u c to r v o c a t *m ichisti» e n u n t i a n dum
esse
tm ich i (m ik i)» et
*nichil ( n ik il)»
c o n t e n d u n t . A lii vero (q u o s «m itsti» appellat» d i c e n d u m esse «mii» mum
le g e n tis
a
*niil* v o lu n t . N
tm ic h istis»
epi
av ertit et
an i ad
*miistas> e t tn iilista s» tr a h it . L ib ellus e t g e n e re d i c e n d i ju c u n d i s s i m o et p e r t r a c t a n d a r u m re r u m ra tio n e (q uo fit u t u n o te n o re legatur), h u ju s c e m o d i l i b r o r u m s p e c i m e n e s t et form a J a c o b u s S id e r a , C. M . F.
87-100). P raecipu a laus h u j u s o peris s c r ip to r i rim a m o n u m e n ta R o m a n o r u m in v e s tig a n d a ordin e plane h is to ric o e t chronologico, Ita u t
e pi ,
d i s q u e a r g u m e n t i s de li tte ra e «H» a p u d R o m a n o s a p p e lla tio n e u n iv e r se , e t s in g il la t im in
S o l o n . — D ichtungen. Sámtliche Fragmente. lm
V e r m a s s d es U r t e x t e s In s D e u t s c h e übertr a g e n , v o n E b e rh a rd P r e im e . G r ie c h i s c h u n d d e u ts c h . E r n s t H e im e r a n V e rla g in M ü n c h e n , 1945. In hoc libello o m n e s , q u a e e x s t a n t, r e l i
ex tre m a bella H a n n lb a li c a (p. 101-116), c. III
q u ia e p o é m a t u m
A r s R o m a n a a se c u n d o bello P u n ic o ad A u
c e r t u m o r d i n e m re d i g u n tu r , siv e de re po litica
S o lo n is c o l l i g u n t u r
et in
Bibliographia
248
siv e de M u s is vel de h o m i n i s a e ta tib u s a g u n t, sive s u n t p o é m a tia a li q u ib u s viris il l u s t r i b u s d ed ica ta, cet. In e x tr e m o libello ea q u a e de te x t u G raeco d eq u e G e r m a n i c i s t r a n s l a t i o n i b u s d i s p u t a n d a s u n t , e x p e n d u n t u r , a tq u e notu la e
a d d u n t u r q u i b u s sin g u la e p o è m a t u m
eo ru m q u i c u n c ti s se n te n tiis , a lt e r u m eorum q ui s e n t e n t i i s fere o m n i b u s honorifica deco ra n d i ess en t m e n tio n e . In n u m e r o prioris gra d u s f u e r u n t Plestina clades post Flam inium cae sum . c u ju s a u c to r I g n a t iu s P o m a : in n u m e r o au te m a lte riu s g r a d u s Cogitatio m itinere dulcis, c u ju s a u c to r A
reliqu iae b r e v i te r i l l u s t r a n t u r Ja c o b u s S id e r a , C
M. F.
ib e r t u s
A
l b e r t in i ;
Vis atomica
utrum bonum an malum portendat, c u ju s a u c to r G o o d w in B. B e a c h ; M a rifu lcu s, c u ju s a u c to r
C e r t a m e n C a p it o l in u m V I,
M DCCCCLV, cu
r a n t e I n s t i t u t o R o m a n is s t u d i i s p ro v e h e n dis. Ad
le g e n tiu m n o t i t i a m p o ti u s q u a m ad
r a t io n e m c ritic a m h u j u s b e llis sim i o p u sc u li, n o n n u ll a ex ip sis a c tis C e r t a m i n i s C a p ito lin i V I excerpere liceat.
M ic h a e l a n g e l u s P e t r u z z ie l o .
H oc o p u s c u l o c o n t i n e n t u r tres libelli qu i in s c r i b u n t u r N ovus gravitatis magister, Jo seph i M o r a b ito (pag. 11-32), Itinerarium septentriona le, A ld i B a rta lu cci (pag. 35-43), Silanus, H y a c in t h i G u a l t ie r i (pag. 4 7 63) adeo p ereleg an te r o m n i u m ju d ic u m s e n t e n ti is c o n scrip ti u t
praem ia c e r t a m i n is a ttig e rin t. A. d. X I Kal. M aja s cu m U r b i s N a t a l i s in M . M o l i n a , C. M. F. ae d ib u s C a p it o li n is c e le b ra retu r, e x itu s p e r v u l g a t u s e s t c e rta m in is , q u o d o m n i b u s , q u i n o v a e L a ti n it a ti s t u d e n t fa v e n tq u e , I n s t i t u t u m R o m a n is s t u d ii s p ro v e h e n d i s , S u m m o rei p u blicae li tt e r a r u m a r t lu m q u e lib e ra liu m M o d e
J L e br e t o n
— La vida Cristiana en el primer
siglo de la Iglesia. C olección Labor, Pag. 205.
1955.
ceteros q u in q u e v i r i (ju dice s c e rta m in is ) insig
E n n o v u m officinae librariae, cui n o m e n e st «L ab or-, o p u s m olis q u id e m parv ae, d o c tr in ae vero theo lo gicae s o l id i s s i m u m . P ro p o s itu m P a tr is J. L ebreto n S. J. et c o n s iliu m in opere conficiendo fu it de V ita C h r i s tia n a in p rim o E cclesiae saeculo, p r o u t in «fontibus» d iv i n is i n v e n i t u r et ab eis profluit, d is p u ta re . H i tres s u n t p rin c ip a lio res fo n te s q u o s cl. sc r ip to r e ru d ite i n v e s ti g a t a tq u e s c r u ta tu r : C h r is tu s , scilicet (C ap. I - II - III - IV, pp. 11 -
n em ex c o m m u n i c o n s e n s u judicavere, cui In dex « N o v u s g r a v i ta t is M a g i s te r -, s e c u n d u m
J o a n n e s (C ap. V III, pp. 187-205).
ra to re c iv i ta t is q u e R o m a n a e M a g istr o a u s p i c i b u s, ja m s e x t u m in d ix e ra t. C e r ta m e n o m n i n o X X X X I I I p etito re s a d i e r a n t, X X X V I I n i m i r u m ex Italia, u n u s ex A u s tr a lia , u n u s ex C o lu m b ia n a rep ú b lica, u n u s ex G allia , u n u s ex M elita, u n u s ex A m e ric a e S e p te n trio n a lis Foe d e ra tis C iv i ta t ib u s , u n u s d e n iq u e ex H u n g a ria Q u o r u m lib ello ru m c u m v ir tu t e s p e n itu s e x p e n d is s e n t a tq u e a e stim a s s e n t, illu m pra eter
a u te m tenere lo cum libellos, q u o r u m
alte ru m
110)
P a u lu s (Cap. V - V I - V II, pp. 111-187),
N o b is
v i d e n t u r ab o m n i p arte perfecta
r a r iu m S ep te m trio n a le » . H os p ra e te r ceteros
a tq u e ad d ele c ta tio n e m s p i rit u a le m lectorum a p tis s im a et j u c u n d a s e x t u m et o c ta v u m c a
o p tim o s d u x e r u n t ju dices, p ro xim os urgere v ictorem .
S. P a u l u m (C ap. VI, «La .V id a C r is ti a n a se
s c r ip to r S il a n u s in s crip s iss e t, a lt e r u m « Itin e eosque ex aequo
Q u in q u e v ir o r u m collegium , scid ulis resig n a tis iisd em s e n t e n ti is in s c rip tis ac libelli, q u o s su p ra l a u d a v i m u s , p r i m u m victo rem JoM o r a b it o d ecla rav it, q u i libello c e r t a v e ra t cu jus ti tu l u s N ovus gravitatis magister; s e c u n d u m vero H y a c in t h u m G ua lt ier i et A ld u m B a r t a l u c c i , q u o r u m libelli Silanus et Iti nerarium septentrionale in scrip ti su n t.
se ph u m
D u p lic e m praeterea d ig n ita tis g r a d u m q u i n q u e v ir o ru m collegium c o n s t it u it libellis q u o s praeter ceteros p ro b a n d o s cen su erat: a lte ru m
put, u bi V ita e C h r is ti a n a e D o c tr i n a m ap u d g ú n S. Pablo», pp. 128 158) et S. J o a n n e m (Cap. V III, «La Fe y la V id a seg ún el E vang e lio de S. Juan », pp. 186-205) h u j u s operis s c rip to r explicare et p o nd erare con atu r. In h is, q u a e pagellis 188 197 c o n ti n e n tu r , nobis visa s u n t o m n i m e d ita tio n e et c o m m e n d atio n e digna. I n te rp re ta tio e lingua Gallica in H i s p a n i cam ab H e n rlco Bagué exarata, fluida e ti a m v i d e t u r et nob is m a x im e placet. J. A
r a m e n d ía ,
C. M . F.
SCHOLARES LIN G U A E L A T IN A E C O M M E N T A R II Scripta mittantur ad Moderatorem: Conde, ?, BARBASTRO (Huesca) Pretium ad ADMINISTRATOREM: Laurla, 5, Ap. 1042 - BARCELONA Pretium In Hispania et America: 15 pesetarum
A N N , II -
(FA SC . IV ) -
Extra Hispaniam: 20 pesetarum
N. 8
M. DECEMBRI
A. M CM LV I
Iterum de certamine Latino •
Saepe
in
hac —quae tua est
Palaestra— ,
o p tim e adulescens, de studio,
q u o s criptores Latinos p e r p e t u o legeres, scr i ps im us . Q u a e vero legis non t a n t u m c o m p r e h e n d e r e , sed et in m e n t e m in duc er e et quasi in n a tu r a m tu am con vertere debes ut op t im as el ocuti onis vi r t u te s assequaris : q u o et tu recte scribere possis. Lege, igitur, et scribe saepe, et ut m on et H o r a ti u s (Serm. 1, 10, 72), «sae pe stil um vertas» et a s si duo l abore et opera conform a. De s c e nd e co mpe ti tor in ce rt amen qu o d o m n i b u s pu eris et puellis et a dul es cen t i bu s qui , Latinae linguae a dd isc en da e o pe ram d an t, est i n di c tu m . In
sedem
P
alaestrae
Latinae
non
nulla
adulescentium
scripta
nuper
missa s u n t. C u m vero t e m p u s c er t am i n i p r a e s t i t u t u m q u i b u s d a m e x ig u u m vi su m sit, ad diem 6. m e n s e martio, qu i est pri die n o n a s martias, a r n c M C M L V I I p r o tr a h i m u s , quo facilius scri pta vestr a exarare et perpolire possitis. Id a vobis p e ti m u s ut leges, qu ae p e t i t o r i b u s s u n t co nstitutae, se dulo — ut praemia a s s e q u a m i n i — explere cur etis. N o v a a d v e n e r u n t praem ia qu ae libenti anim o v i c t o r ib u s dilargiemur. S t re n u e pugnate, adulescent es; p u g n a n t e s fort un a juvat!...
MEMORIA TENETE: Certam en Latinum a. MCMLVII finitur.
pridie nonas
.
martias
Esurientis bubonis fabula Aetatem q u o n d a m degebat, in spissa silva, vetula et callidissima Bubo, cui n o m e n Hoo, et extr ema tame afficiebatur. Q u a m q u a m noctes d i esq ue in v e n a n d o agebat, tam en s e p t i m u m jam di em n e q u e c u n ic u l u m ve n a ta erat, n e q u e m u re m . — Q u i d ergo faceret? S ub Cava Arbore, hoc d o m u i ej us erat no men , ei assi de nti et de re m e d ita nt i mira cogitatio a n i m u m subit . • — «Diem fes tum , ait, agam et Murem, Cuniculum, Lusciniam, Talpam, Sciurum ad cenam m ag na m invitabo...». Pr oin de i n v it at io n em per litteras fecit; ch a rt u la e q u e cursor iae his verbi s scriptae erant: B ubo sub
crastino
C
ava
die
,
prima
arbore
nocte ad
Lusciniam
festum
vocat
.
N o m i n e c u j u s q u e invitati i nscri pt o in singulis litterarum involucris, id est, Muris, Cuniculi, Talpae, Sciurique, ad invita tos misit ep istulas et r e s p o n s u m exspectavit. M us exs il iens laetitia, quia per t otam vitam nulli interfuerat festo, gra tias ex imo corde Buboni egit a tq u e ad ep ul as se v e n t u r u m promisit. C h a r t u lam cu rso ria m Cuniculus i te ru m a t q u e i ter um legit. C u i d a m festo olim inter fue rat t a n t u m q u e a n i m u m relaxaverat ut m ag no desiderio ad aliud f est um invitari exardescer et; qua de causa ad c enam etiam se a d it u r u m dixit. Luscinia id pro certo c o m p e r tu m habuit : se ad festum, ut i n te r p r a n d i u m mo du lat e caneret, invit atam esse. — «Ut canam, inquit, a me convi vae po s tu l a b u n t, ex quo, o m n es qui mecum in te r si nt convivio, m axi man perci pient vol up ta te m vo c e m q u e meam canoram, lau di bu s o r n a b u n t » . A d cenam igi tur v e n ire et ipsa statuit. Talpa, q u a m q u a m antea pl urimis festis i isque magnificis et lautissimis adfuerat, cum illa nocte nihil ha be r et negotii, excipere in vitationem cenaeque a dess e co nsi li um cepit. Sciurus autem, qu i erat int er cetera animalia argutissim us, p o s tq u a m bis te rve cursoriam c ha rtu la m a Hoo mis sam, i nten to an im o legit, veteres cum Bubone inimicitias et iras in m emo ri am revocans, —«Hic im plic atu s quidem, s e cu m ait, est n o d u s . . . » , et quis alt er i n v it at u s esset scire cupiebat. De re ergo ut cert ior fieret, d e a m bu l a ti on em confecit. C u m au tem c o m p e r t u m h a b u it Murem, Cuniculum, Lusciniam, Talpamque ad cen am q u o q u e invitatos esse, in herba r ec u m b en s o m n i b u s q u e bene circuns pectis. stilographum s u m p s i t at q u e pe r ep i stu lam , se festo etiam a df ut u ru m , ad Bubonem scripsit. Q u o facto, ami cos adi it di xit que se ad illos qu a e re n d o s, ipsa nocte c o n v i vii i tu r u m , eosque, p r i u s q u a m l u na exorir etur , ad viam paratos esse debere. — «Quare, om ne s i n te r ro ga ve r un t, qua re a n te q u a m luna in caelo a p p a rebit, festo nos adess e Hoo non vul t ?» — «Nolite de hac re, amici, anxii esse.
Esurientis bubonis fabula
251
N o c te ergo testi cum jam u m b r a e sil vam o p e ri e b a n t , n o n d u m lun a et stelis ortis, socios Sciurus v o ca vit et. — « O m n e s , inquit, u s q u e ad Cavam Arborem p e r v e n i e m u s et, q u i d ad fes tum a Bubone nob is p ara tu m sit, v i deb i m us . Foramem q u o d d a m , ait, in adve r sa Bubonis d o m u s parte mihi cog n i tu m est, ex q u o si p r a e s e n ti s i m u s animo, om nia p e rs p i c u e v i d eb i m u s » . Viae igitur se c o m m is e r u n t; silentio iter facientes, in Cavam A r borem, ubi festum agitaturi erant, cito a d v e n e r u n t , o m n e s q u e s tant es , per i o ra m en qu o d eis Sciurus oste ndi t, a t t e n tis oculis i n t u e b a n t u r . Eo i pso tem p o re , cum l un a omni a coll us tra bat loca, d e m u s Hoo interiora invitati v id er u n t: m a g n u m c a t in u m cibis v a c u u m , aliosque q u a t u o r catin ulos etiam vacuos... — «Sed ubi s u n t , Sciurus inqu it, carnes, ubi lautissima cen a a Bubone promissa...?». — Q u i n q u e amici per fora m en ad s p ic i eb a n t . . . V ob is c um cogitatis, cu ri ossimi pueri , q u i d vi derint? Bubonem Hoo c um aliis q u a t u o r b u b o n i b u s v i d e r u n t . (... — «Sedete, dixit Hoo sociis ejus, d u m sa pidissim a cena appara tur .., ) M us interea, Cuniculus, Luscinia, Talpa Sciurusque an im a m c o n ti n e n te s metu , ne res pirare q u i d a m au debant... Fraus patefacta erat... Al iu s p o s t ali um e loco r e c e s s e r u n t periculoso: Mus in latebris se abscondit ; Cuniculus praeci pitem se fugae dedit; ad s u m m a m arborem Luscinia vol avit; Talpa in ej us lat i bu lu m se abd idi t Sciurus vero o m n e m d e p o n e n s in Bubonem m et u m , et for tem et s t r e n u u m se pr aeb en s, ex foramine, corpore h u m i demis so omni a pr ospectabat... Q u a t u o r t u n c tem po ri s Bubones, c um moras m a l e fe r re n t st o m a c h at iq u e q u o d cen a n o n d u m ap par ata esset, in Bubonem Hoo i r r u e r u n t rabi d i q ue r o s tris illam crudel it er laceraver unt. Q u a e om nia cu m Sciurus vidisset: — « Q u om o d o , dixit Buboni, a p u d te fes tum se hab ui t ? C u m sociis m ag nopere ob lect atus es, n o n ne ? *. Bubonis vero r e s p o n s u m n on e x spectavit, sed s u m m a m arbor em asce nd en s, secum a d m o d u m ridebat, ridebat... J e s u s A r a m e n d i a , C. M. F.
252
lligurtlm
\&y 'y-f- '' ■. J
c ìit <
253
!u£urtha
PRUCtS VOST 2>l€ úUS , ¿US SU$ in NOMIPIREI VROFICISCI £7 1TRLIR v e c c v e r e ^ o h R t q R e s s u s , V £ s p i c i e n s d i x i s s e r e # T U R : "UtiùEM VENftLEM E T M P T U R E PERI TUtíHM, SI EMPTOREM INVENERIT. ' rjC ^JÉM
J' B e r u e t e , a d u le s c e n s , p ln x lt
RIDEANT
PUERI!
LATRUNCULUS
VAFER
H o m o ad f ra u d e m call idus nobi lis viri d o m u m ingressus, ad p r i m u m ta b u l a t u m au d a ct e r se co nt uli t. C u m nihil ad s u a m utilitatem inservire cogita ret, e rus obviam ei venit , qui ab eo, q u o n a m iret, quaesivit. « N o n n e , domine, nosti me? Pro famulis tui s laboro et m u n d a reddo v e sti me nt a». — «Quae, c u m ita sint, ve s t e m m eam tr adam, q u a m m u n d a m efficias, rogo, nam eam oleo in q u in a v i» . H i s dictis, ei ves t em t radi dit . N i c o l a u s M. C a b a l l e r o Celsonae — Irr ue ns q u i d a m in traminis c u r r u m a s s i d e nt i b u s di cit: « a ni m us defecit f eminam in pro xim o curru. H a b e t n e qui s p o tio n e m coniacensem» (co
IN
TABERNA
V IN A R IA
ñac)? U n u s ex eis lagoenam p r ae bet, et ille l ibent er potat. —Gratias tibi ago; ego vi de n s feminam deficient em s e m per etiam in lang uo re m incido... B. M. F o r c a n o Celsonae. PH IL O SO PH IA
12 .
^
“”o'o
PATRUM
D u m fueris R om ae R o m a n o v iv i to more. Donde quiera que fueres, haz como
13.
M m
o..—.
^
vieres. A u d i t o r sap iat, q u a m v i s d erisor inep tit. Sea cuerdo el que oyó. aunque sea loco el que habló.
S O L U T I O N E S
—L e g Í9 n e , p u e r , s i n e v e r b is ? ...
D. Ruiz, adulescens, p in xit
(Cfr. P a l a e st r a L a t i n a , a. 1 9 5 6 , Fase. I l i , p . 1 9 1 ,
192)
A D S A L T U M E Q U I: Nemo sine virtute beatus cogitari potest. A E N I G M A T A : 19: Lana T E S E L L A E : Cave canem C R U C I G R A M M A : In transversum: a) M ollesco. — b) O rio r. M . — c) Linter. N . — d ) L. A u x e re. — e) Es. Sim a. — f) S u m . Sibi. — g) C uju s. II. — h) O s. T eres. In perpendiculum; 1) Mollesco. — 2) O ri. S u us. — 3) Lina. M i. Erexisse. — 6) S. R em i R. — 7) C. Rabie. — 8) O m n e . Iis. P IC T U R A E S IC
IN VERBA
CONVERTUNTUR:
S U B - L I M —I—T E R . T E R —G l —V E R —S A N - T E R
—4 )
L o tu s.
U t. — 5 )
SCALAE 1— 2 9 — 13
S U BL IM ES
N u p t a r u m o rn a m e n ta A bsque
10 O p t a s 13 — 7 — 16 R e m e d i u m a d h ib e 4
A ge S ic u t N o m e n a lt e r i u s regis H e b ra e o ru m
(dem pta littera extre
m a) T e r r a r u m orbis (d a t.) R ad ix verb i diligendi F r u c t u s (gen.) * Si q u a e v erba p r o p o n u n t u r in alia m u t a v e r i s e ju s d e m sig nificationis, et sy lla b a s p er n u m e r o s a p te div iseris, v erb a le ges
quae
m a le
Celsonae
h a b e n te s in E vangelio D o m in o d ix e r u n t. Jo se p h u s M. C ollell
GARRULUS H O M O Q uidam
h om o , g a rr u lu s in dicen do , crebro d o m u m adire
so lebat in q u a ejus a d v e n t u s m i n im e p ro b a b a n t u r . A n c ill a m , exau dire,
pedemque
sem per,
d o m in o s d om o egressos esse re s p o n d e n te m , s i m u l a b a t se n o n ulla a d h ib i ta h u m a n i t a t e , d o m u m infereb at h is verbis:
— Bene se h abet; c u m pu eris, d u m
p a te n t e s red eu n t, colloquar, p s i tt a c u m
in c o m m o d is
afficiam. Sic m ihi occasio s u p p e t e t h o rae horologii com p o n en d a e ... Q u o d a m die, q u o ancilla q u id resp o n d e ret c o n s t i t u t u m h a b e b a t in a n im o , c u m illu m e lon g in q u o ve n ire vidisset, ja n u a clau sa, e fen estra dicit: - D o m in e , et erus ex iit e t era, pueri s u n t in schola, p s i tt a c u s m o r tu u s est, ho ro lo g iu m a u te m effractum . Sic, clausa fenestra, a m p lio rem s e r m o n e m g a rr u lu s ille in p e r p e t u u m h ab ere n o n p otu it. R a i m u n d u s M.* T o r n e r
C a ro lu s Q u i n t u s rex H is p a n o r u m a t q u e G e rm a n o r u m , olim per p ro v in c ia m G e rm a n ia e iter fecit. Ibi P a tr e m O r d in i s F ra t ru m
C a p u la t o r u m
seu C a p u c in o ru m
v idisse d i c i t u r can o cap ite a tq u e rufa b a r ba. Rex m i r a t u s est valde et: «Cur, Pater, in q u it,
tib i crines cani,
sed
barba rufa
est?» T u m P a te r C a p u c in u s , q u i sa tis c a u tu s fuit, regi re s p o n d it: qu o d
c a p ite p lu s q u a m
»Id est propterea d e n ti b u s
usus
su m » . R e sp o n su m regi m a x im e placuit. P ost aliq u o t a n n o s q u i d a m legatu s In p a la tiu m e ju sd em
regis in d u c t u s est, q u i
rufos crines a tq u e a lb am b a rb a m
h a b e b a t.
C u m rex e u m v id isset, re c o rd a tu s est ex p licatio nis P a tr is C ap u cin l, et p ri u s q u a m legatus aliqu id dixit, e x cla m av it: «Eho!, v ir u m h a b e m u s qu i cap ite u s u s est».
plus d e n ti b u s q u a m L. L a t k o v sk i , Prof.
s e s iv u m (nom . plural, fem.)', 10) A e g y p tio C R U C IG R A M M A
4
r u m dea (g en it.). Pergo.
40 AD SALTUM EQUI
JU
L£
R£
IN
CON S E
JO
MEH J U
IN
B IT E T
a
RA IN
NE
Rl
D A CIS FA Ql/f i In transversum: a) A q u ae. N a rra re ;
b) R o d e re
m u s , c) S u p p e d ita m u s . Q u i p o te s ta te m h ab e t (d a t.); d) Lege (L itteris versis). C o n ju n ctio ; e i J u s tu m . C o n ju n ctio ; f) Libra, U rc e u s C o n s o n a n s ; g) Littera e verbo «m and ucare». A etoliae rex q ui L ycorm ae flum ini n o m e n dedit; h) N ix o ru m ; i) R o m a n o ru m d eu s (litteris versis). E familia D avid; j) A b h o rre n te s . Praepositio. C o n ten d o . A d perpendiculum: 1) Irrigare; 2) G e m m a d u r i s sim a. Funale; 3) Pars n a v iu m . Spiro; 4) Dies m e n sis. C on ju n c tio . C o n s o n a n s ; 5) M etallu m N o m e n im p era to ris R o m an i (genit.); 6) L ittera ex «S. P. Q . R.» U ltim a fidium chorda; 7) Tolle. U n a (p ris tina vox); 8) Pertica seu sublica e q u a rete s u s p e n d itur. F o rtu n a ; 9) C o n tr a h a r is . A d je c tiv u m pos-
R A CIS CiUI
RAT J O h
Celso nae.
SU
0
CAS: J U X
IS
ES ■
a v f r iu s
P erna
E su rie n s dicit am ico q u i p r a n d i u m su m it: — Q u i d edis? — Jecur. — Da m i h i a liq u a n tu m ! — N o n p o ss u m , n a m sola o s s a s u n t: «Sero v e n ie n t ib u s ossa!...** L. L a t k o v sk i Q u i d dicis de A tila ? — Illu m scio fuisse b a rb a r u m .
-
— N ih il n e am plius? — T ib i a u t e m p a ru m videtur? Celsonae. J. M a n c h o .
M isit J. B e r u e t e , •dulescen*
PUER,
L E G IS N E Q U A E V ID E S?
BIBLIOGR APHI A L R u b io . - V . B e ja r a n o . — Documenta ad lin guae Latinae historiam illustrandam . C o nsejo S u p. de I n v e s tig a c io n e s C ien tíficas. I n s t i tu t o A n t o n i o N e b r ij a , M a d r id , 1955. L aud e s a n e d ig n o s P rofessores R u b io et B ejarano p u t a m u s q u o d ad co g n o sc e n d a m et il lu s tr a n d a m ling ua e L a ti n a e h is to ria m d o c u m e n ta sc r ip ta cum s e n t e n t i i s tu m ae ta te m a g ni a e s t im a n d a u n d i q u e e x c e rp s e rin t et in v o lu m e n collegerint q u o d te s tim o n ia jam inde a saecu lo V II et V I a. C h r. u s q u e ad o r t u m lin g u a ru m R o m a n i c a r u m co m p le c te re tu r. P r a e c ip u u m lo cu m In s c rip tio n e s In v o lu m ine o b t i n e n t , n a m , u t e o ru m d e m professorum , q u i ha ec d o c u m e n t a colleg eru nt, v e rb is u ta r, i n s c rip t io n e s s u n t « praecip u a m o n u m e n t a ad scien tia q u a m c o n se q u i d e sid e ra m u s , n a m in i n s c r ip t io n i b u s p le r is q u e a b e s t e x q u is ita ele g an tia, a b e s t o ra tio n is o r n a t u s : acced it q u o d ad nos p e r v e n e r u n t sic u t a p rim a m a n u orta e s u n t, n a m firma q u a e s u b e s t m a te rie s s c r i p t u rae m e n d a vel r e t r a c t a tio n e s p ersa ep e g e n u i n a m fo r m a m d e to r q u e n te s n o n rec ipit». En t o t i u s v o lu m in i s ind ex: Praefatio (p. V II-VIII), Res b lb lio g ra p h lc a (p. IX -X I). I. V e t u s t i s s i m a d o c u m e n t a (p 1-7). II. Saec. III a. C h r. (p. 8 1 0 ) . Ili Saec. II a. C h r (p. 11-23). IV. D ialecti. L in g u a L a tin a In te r rito rio I t a li co (p. 24-39). V. C a r m i n a sacra. C a r m i n a p o p u laria. D e fix io n u m tab ellae (p. 4 0 55). VI. Serm o ple be jus in aurea a e ta te (p. 56-75). V II. S erm o legu m et a r t i u m (p. 76-95). V III. I n s c rip tio n e s v ulgares (p. 9 6 88). I X I n s c r ip t io nes C h r is ti a n a e (p. 189-194). X . L in g u a L a tin a in re gn is B a rb a ro ru m (p. 195-202) In d ic es o p u s c o ro n a n t: I. N o m i n a (p. 205 208). II. V o c ab u la (p. 209-215). III G ra m m a r i c a (217-227). N e m o n o n v id e t h a n c v e te r u m s c r ip to r u m e x c e rp ta l i tt e r a r u m L a ti n a r u m s t u d io s i s h a u d p arv ae fu tu ra esse u tilita ti M. M o l in a , C. M. F. D r. G eorg R a t h k e . — 30 Stunden
Lateinisch
fü r Anftinger. L a n g e n s c h e i J ts - V e r la g s b u c h h a n d i u n g , B e r li n S c h o e n e b e r g . 1955. M ag n a e certe u ti li ta t is a l u m n i s lin gu ae La tin ae s tu d io s is l i b e r a claro D o ctore G R a th k e e la b o r a tu s , a tq u e in seriem « L a n g e n sc h e id ts K u rzleh rb u ech e r» a p te a p p o s i tu s . R atio m a x i me co m m oda facilisqu e lin guae L atin ae a d d i s cendae. U n a q u a e q u e ex tr ig in ta lec tio n ib u s in se ctio nes A, B, C, D d i s t r i b u it u r , q u a e litterae a l i q u a n d o n u m e r o 1 , 2 , 3, 4 ad calcem posito d e n u o d i v i d u n t u r .
S e ctio n e s I A , 2A ... 2 8 A s u n t faciliores te x t u s , q u i re s p o n d e n t prim o libro T i t i Livii. Sectio vero 2 9 A c a rm e n G. V. C a tu lli et f a b u lam P h a e d ri a d h ib e t . T a n d e m sectio 3 0 A tex t u m A . Gellii affert. T e x ti b u s his o m n i b u s v o c a b u la riu m p ra e c ip u o ru m v e rb o ru m , lin g u a etia m G e rm a n ic a , s u b j u n g it u r. C o n s e q u u n t u r exercitation es, q u a e littera B n o t a n t u r , q u a e q u e s u n t s e n t e n ti a e ex m u l ti s sc r ip to r ib u s L atin is selectae: iisd e m etia m v o c a b u la riu m a p t u m a n n e c t itu r . Sectio a u te m C e st ta n q u a m p u n c t u m g ra m m a t ic a e ex an alog ia, ratione et via, a s s u m p t u m . Ibi d e c li n a ti o n e s , c o n ju g atio n es , p ra e te rita , s u p in a , cet. p a u la t im a l u m n o a m a g i s t ro p r o p o n u n t u r m od o vere paedagoglco. D e n iq u e sectio D pars est sy ntaxis L a tin ae, q u o d s u a v i u s m e m o ria e m e n t q u e d is c ip u li m a n d a t u r in L a ti n it a te a d d is c e n d a . U n a q u a e q u e ig itu r lectio, u t vides, d o c tr in a et ex e rc ita tio n e c o n sta t; o p u s h a b e s cum a l u m n i s t u m te m p o r i b u s m a x im e c o n s e n t a n e u m . I l d e p h o n s u s G o n z á l e z , C. M. F. A
ndreas
T hier fel d e r . — P. Terentius A fer. A n
dria. F. H . K erle V erlag. H e id e lb e rg , 1951, pag. 121. P u lc h e r san e a tq u e u tilis hic erit libellus, ab e x im io Prof. Dr. A n d r e a T h ie rf e ld e r e d itu s, iis q u i litteris L a tin is et T e r e n t io p raecip ue o p e r a m d a n t. M u lta q u id e m —p au cis p agellis— et varia a cl. s c rip to re e x p o n u n t u r in ubere hoc o p u s c u lo et t r a c ta n t u r ; et in p rim is de C om o ed ia R o m a n a g e n e ra t im (pp. 7-8), et de T e r e n t ii ap u d S u e to n i u m et D o n a u m v ita d eq ue T e r e n t ia n a b ib lio g ra p h ia (pp. 9-18) aliqu a b re v ite r a g u n tur; lu c u le n te r d e in d e de A n d ria , u s i b u s q u e g ra m m a t ic a e in ea p ra e s e rtim a d h ib i ti s (pp. 19 •42). sin g u la d ilig e n te r c o n sid erata a c c u ra te q u e d e sc rip ta ; de m odo dice n d i litterario (pp. 4 2 -51), de prosodia (p p 52-59), de q u a n t i t a t e c u m in tegro m e t r o r u m indice a T e re n tio in h ac C o m o ed ia a d h ib i to (pp. 59-67), de a c to r ib u s d e q u e s p ectacu li a p p a r a t u (pp. 68-70). H aec o m n i a ad Introductionem p e rtin e n t. C om oediae textum in p o s tre m o o p u s c u l o a d d i t u r c u m indice p ro p r io ru m a tq u e gecgraphicorurn n o m i n u m (pp. 71-122), q u i faciliorem V ita e et T e r e n t ii C o m o ed iae le ctionem cerre reddet, d e n iq u e pau ca de C od icibu s. En tibi, lector h u m a n i s s i m e , o p u s c u i u m vere a u re u m quod cl. Dr. T h ie rfe ld e r in m a n u s tr a d it L atinae linguae s tu d io s o r u m . I A kamendía C M. F
E D I T O R I A L
S P E S
Av da . del Grao. Franco, 259 — Tel. 25 08 75 -
Teleg ra mas EDISPES
BA R CEL O N A 13 A c rece su colección de Di ccionarios con el
VOX DICCIONARIO
ABREVIADO
DE LA LENG U A E S P A Ñ O L A CON TLU STR AGI O N ES Revi sión y Prólogo
por S A M U E L GILI G A Y A
En este diccionario de 528 págs. de 10-¿- x 14 cms. más de 10 láminas fuera de texto de i lus tr aciones a todo color, comp ue st o primordialmente para los a lu m n o s de E ns eñ an za Primaria, se h a n seguido las o r ie nt a ciones de la moder na pedagogía y se ha observado un riguroso criterio moral en la selecci ón de los artícul os y en las definiciones, como obra desti nada a los i mpúb er es. O s t e n t a la Ce ns ur a eclesiástica.
O TR O S DICCIONARIO S DE LA EDITORIAL V O X . — Diccionario G eneral Ilustr ado de la Lengua Española. Prólogo de R. M e n é n d e z Pidal. Revisión de S. Gili Gaya. 2.a edición corregida. V O X . — Diccionari o M an ual I lus trado de la Lengua Española. Revi s ión y Prólogo por S. Gili Gaya. M u y indicado para los a lu m nos de E n s e ña nz a Media. V O X . — Di ccionari o M an ual Francés-Español Español-Francés (con cuadros gramaticales). Para todos los grados medios de la e d u cación. 2.a edición corregida. SPES. — Diccionario Ilus trado Lat ino- Español Español-Latino (con un r es um en de gramática latina. Prólogo de V. García de Diego. 3.a edici ón corregida y ampliada. SPES. — Diccionario abrevi ado Lat ino-Español Español-Latino. 7.a edición. P A B O N - E C H A U R I . — Diccionario Griego-Español con Su pl em en to de Formas verbales y A p é n d ic e gramatical. 3.a edición. E N LA E D I T O R I A L Y E N LAS PR IN CI PA LE S LIBRERIAS DEL M U N D O
