Ondarruko berbeti 3

ONDARRUKO BERBETI

3. maila

Geografia Euskara Natura

At aza honet an Ondarroako euskara oinarri, euskalkiei buruz egingo dugu berba: zer dakigun, zelan ulertzen ditugun, dagokigun euskalkia ikasteko asmorik dugun... Horret arako: a. “Belar txarrak” testua e n t z u n g o d i t u g u , et a entzundako euskalkia et a gainerakoak ulertzeko et a ikasteko arazoez berba egingo dugu. b. “Belar txarrak” testua batuaz berridatziko dugu. c. Euskalkien beharra et a geroaren inguruan ezt abaida sortuko dugu.

ATAZAK PROZEDURA: A. ataza: ondarruko berbeti Atazaurrea: Ondarroako euskarazko hitzen esanahia asmatu Ikasleei "Zer esan nahi du?" ariketa emango diegu (3. or.) eta, bikoteka, Ondarroako hizkeraz idatzita dauden hitzen esanahia asmatu eta batuaz emango dituzte.

Ataza: testua entzun eta esaten denaz berba egin "Belar txarrak" testua1 entzungo dugu (karpeta konpartituen biltegian eta wegunean) (10. or.), eta ikasleek, bakarka, "Baietz zerbait ulertu" ariketako galderei erantzungo diete (3. or.). Taldetxoetan bilduko dira, erantzunak alderatuko dituzte, eta adosten saiatuko dira. Testua berriro entzungo dugu, eta taldeotan, aurretik emandako erantzunak birplanteatuko ditugu.

Feedbacka: erantzun egokiak jaso Erantzunak guztion artean komentatuko ditugu, eta irakasleak benetako erantzunak eskainiko ditu.

Atazaostea: testua bera eta euskalkiak ulertzeko arazoez berba egin Ikasleek, bikoteka, "Erraza ete da?" testaren galderei erantzungo diete (4. or.), eta erantzunak guztion artean komentatuko ditugu. Hurbilen zaigun euskalkia hartuta, guztion artean horretaz dakiguna aipatuko dugu (ezaugarri bereziren bat, zenbateraino erabiltzen den...).

B. ataza: “belar txarrak” batuaz Ataza: "Belar txarrak" testua batuaz berridatzi Hiru talde egingo dugu, talde bakoitzari "Belar txarrak" ariketaren orri bana emango diogu (5.-7. orr.), eta falta den zatia batuaz berridatziko dute.

Feedbacka: berridatzitako testuak zuzendu Talde bakoitzak berridatzi duen atala ozen irakurriko du, eta ikaskideek behar diren zuzenketak egingo dizkiote.

Gramatika eta diskurtsoa: bokale armonia izeneko fonetika kontuari erreparatu "Bat ala bet" ariketa egingo dugu bikoteka, eta erantzunak guztion artean alderatuko ditugu (8. or.). Benetako erantzuna jasotzeko, "Bokale harmonia" orria emango diegu ikasleei, eta atal bakoitzean adibideren bat gehiago jartzen ahaleginduko dira (9. or.).

C. ataza: euskalkien geroa Ataza: euskalkien etorkizunaz eztabaidatu Ikasleak taldeka banatuko ditugu: batzuk euskalkiak zaintzearen eta gordetzearen aldeko argudioak prestatuko dituzte, eta besteek euskalkiak bazterrean uzteko argudioak. Talde bakoitzak prestatu dituen argudioak aurkeztuko ditu, eta guztion artean eztabaida egingo dugu.

Feedbacka: argudiorik onenak aukeratu Ikasleak bikoteka jarriko dira eta, entzundako argudioen artean euskalkien alde eta kontra egiteko pisutsuenak aukeratuko dituzte (bat alde egiteko eta beste bat kontra egiteko). Bikoteetako aukerak guztion artean komentatuko ditugu.

(1) Testua nahiko ulergaitz egin dakioke ikasle askori. Beraz, komenigarria izan daiteke hasi aurretik testua laburra dela azpimarratzea, zailtasunaz ohartzea, edozelako hipotesiak egiten animatzea, eta amaieran hobeto ulertzeko transkripzioa ikusiko dugula gogoratzea.

2

ZER

ESAN NAHI DU?

Ondarroako euskarak "euskara berezi" fama dauka bertakook ez garen gehienon artean. Horren berezia izango ote da? Orain ikusiko dugu. Hango lagun batzuk berbetan entzungo ditugu segidan, baina, entzun aurretik, testutik atera ditugun esaldi batzuk irakurriko ditugu. Gehiena batuaz dago, azpimarratuta dagoena salbu... Zer esan nahi ote du horrek?

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Ba hori azaldu egin be ostesu. ........................................................... ...eta orduan esta oten beste erremediorik. ........................................ Eta, granorik ataten espada, alferrik izaten da. .................................. Hango aldea belarrez bete-bete iñde da. ............................................ Hori oso guerixe da gure herrian. ........................................................ Horrek neguan estau itten biarrik. ...................................................... Orduan, guztien artean txarrena axe da, ezta?.....................................

BAIETZ

ZERBAIT ULERTU

Bai, ezta? Zerbait ulertu duzue? Ulertu, imajinatu,... edo bestela asmatu, baina ideiaren bat seguru egin duzuela. Ikus dezagun:

1. Badakizu zenbat lagun ibili diren hitz egiten? .................................................................................................................................. .................................................................................................................................. 2. Eta zein izan da gaia? ......................................................................................................................... ...................................................................................................................... 3. Lekeitio aipatu dute solaskideek. Zer esan dute Lekeitiori buruz? ...................................................................................................................... ............................................................................................................................... 4. Eta Frantziako Lourdesi buruz? .................................................................................................................................. .................................................................................................................................. 5. Zerbait gehiago aipatuko zenukete? .................................................................................................................................. ..................................................................................................................................

3

ERRAZA ETE

DA?

Ondarrutar batzuen solasaldia entzun dugu. Erraza izan da ulertzea? Eta gure inguruko euskaldun zaharrekin topo egiten dugunean? Horretaz hitz egiteko inkestatxo bat prestadu dugu. Hona hemen:

1. Ondarroako lagun batzuk belar txarrei buruz berbetan entzun dituzu. Arazorik izan duzu esan dutena ulertzeko? a. Inolako arazorik ez. Etxekoak balira bezala ulertu diet ..................... b. Hitz bitxi batzuk alde batera utzita, nahiko ondo ulertu dut dena ..... c. Ideia nagusiak ulertu ditut, baina kostata .......................................... d. Zer diozu? Euskaraz aritu direla? Nork esango luke ........................ e. ............................................................................................................

2. Batuaz ez dakiten euskaldun zaharrekin aritzen zarenean. Zelan konpontzen zara?

a. Ederto. Seguru ez direla ohartzen euskaldun berria naizela ................. b. Ez diet den-dena ulertzen, baina oso ondo konpondu naiz .................. c. Zelan edo halan elkar ulertzea lortzen dut, baina ahalegin handiak eginda. d. Auskalo zer esaten didaten. Nik, bada ez bada, denari baietz ............. e. ................................................................................................................

3. Zure inguruko euskalkia ikasteko esperantzarik baduzu? a. Azkenean euskaldun zaharren moduan hitz egingo dut ................. b. Bertako euskara arazo barik ulertu, eta apur bat berba egiteko gai izatea espero dut............................................................................... c. Inguruko jendeari neke handirik gabe ulertzen badiot poz-pozik ..... d. Euskalkia ikasi? Jesukristok esandakoa gogoratzen duzue, ezta? "Errazagoa izango da gamelu bat jostorratz baten zulotxotik igarotzea, bla, bla, bla ...". Ba, nire kasuan ere, horrelako zerbait.................... e. ............................................................................................................

4

BELAR

TXARRAK (A)

Hemen duzue, lehenengo zutabean idatzita, gure lagun ondarrutarrek kontatu digutena. Eta bigarrenean gauza bera batuaz. Baina zertxobait itzultzea falta dugu oraindik. Amaituko duzue lana?

ONDARROAKO INK.

BATUAZ

HIZKERAZ

- A ber, nik es dakit ser dan askixe, da suk esplikau

1. LEk.

INK.

- Askixe da bedar txar bat. Berak produktoik eser

- Askia da belar txar bat. Berak produkturik ezer ez

estau emoten. Da solu etten dau sikiñddu bakarrik,

du ematen. Eta soroa zikindu egiten du bakarrik,

eta hantxe berak artu. Ori goraka asko urteten

eta hantxe berak hartu. Hori goraka asko irteten

barau esta eoten beste erremdixoik, goldias

bada ez da egoten beste erremediorik, goldeaz

bueltau te labrantzi ipiñi barrixe. Beorrek txupau

bueltatu eta labrantza berria ipini. Berorrek

etten dau, ta beorrek produtoik ez.

xurgatu egiten du, eta berorrek produkturik ez.

- Orreri, askixeri, entzundosu iños mugitie-edo

INK. 1. LEK.

- Horreri, askiari, entzun duzu inoiz mugita-edo deitzen?

deitzen? 1. LEK.

- Ea bada, nik ez dakit zer den askia, eta zuk azaldu egin behar didazu

in be ostesu.

- Au askixe da ta besti, mugitti, beste familixaku.

- Hau askia da eta bestea, mugita, beste familiakoa.

- Se diferentzi dekie askixek eta mugitiek?

- Zein alde daukate askiak eta mugitak?

- Bixok diz txarrak. Mugittiek dakusanak granuk

- Biok dira txarrak. Mugitak dauzkanak granoak egiten ditu, arrosario modukoak.

ettettuz, errosaxu morukuk. - Beste bedar txar bat bada, ba.

- Beste belar txar bat bada, ba.

- Bai? Zein?

- Bai? Zein?

1. LEK.

- Lekitxoko bedarra.

- Lekeitio belarra.

2. LEK.

- Amen bai, ori esaten da, baine ortik sir, or Gernika

- Hemen bai, hori esaten da, baina hortik zehar, hor

1. LEK.

- Bermio bedarra-edo. Bermio bedarra.

- Bermeo belarra-edo. Bermeo belarra.

- Da arek be arrosario moduko granuek dekos, ala

- Eta hark ere arrosario moduko granoak dauzka, ala

1. LEK. INK.

Gernika eta Mungian, ez diote...

ta Mungixan, estotze... INK.

ez?

es? 2. LEK.

- Bai, bai, baauke granu. Da granu ataten espada

- Bai, bai, badauzka granoak. Eta granorik ateratzen

alperrik ixaten da orrixe ta adarra kentzi, bardin

ez bada alferrik izaten da orria eta adarra kentzea, berdin irteten da hori.

urteten dau onek. 1. LEK.

- Bardin, bardin.

- Berdin, berdin

2. LEK.

- Baña ori leku gustixetan da, e? Ni, or Lurdesea jun

- ............................................................................

nintzanin, dala iru lau urte, Frantziñ or eon giñen

...............................................................................

begire. Eta an Lekitxo bedarra bete-bete iñde da.

...............................................................................

- Bai, bai, bai.

- ...............................................................................

- Asi ke guerixe da. Dena gueritzen da.

- ................................................................................

- Bai, e?

- ................................................................................

1. LEK.

- Bai, bai.

- ................................................................................

2. LEK.

- Gero, negun, estau etten biarrik, baine udan bai.

- .................................................................................

INK. 2. LEK. INK.

...............................................................................

Udan txarra da ortuarixentzako. - Axe da txarrena orduen, Lekeitio bedarra?

- ...............................................................................

2. LEK.

- Bai, bai.

- ...................................

1. LEK.

- Dauenik txarrena.

- ...................................

2. LEK.

- Uden bai.

- ...................................

INK.

5

BELAR

TXARRAK (B)


ONDARROAKO INK.

BATUAZ

HIZKERAZ


1. LEk.

INK.


- Askia da belar txar bat. Berak produkturik ezer ez du


ematen. Eta soroa zikindu egiten du bakarrik, eta


hantxe berak hartu. Hori goraka asko irteten bada ez


da egoten beste erremediorik, goldeaz bueltatu eta


labrantza berria ipini. Berorrek xurgatu egiten du,

etten dau, ta beorrek produtoik ez.

eta berorrek produkturik ez.


INK. 1. LEK.

- Horreri, askiari, entzun duzu inoiz mugita-edo deitzen?

deitzen? 1. LEK.

- Ea bada, nik ez dakit zer den askae, eta zuk azaldu egin behar didazu

in be ostesu.


- Hau askia da eta bestea, mugita, beste familiakoa.


- Zein alde daukate askixek eta mugitak?


- Biok dira txarrak. Mugitak dauzkanak granoak egiten ditu, arrosario modukoak.

ettettuz, errosaxu morukuk. - Beste bedar txar bat bada, ba.

- ...................................................................................

- Bai? Zein?

- ...................................................................................

1. LEK.


- ...................................................................................

2. LEK.


- ...................................................................................

1. LEK.

- Bermio bedarra-edo. Bermio bedarra.

- ...................................................................................


- ...................................................................................

1. LEK. INK.

...................................................................................

ta Mungixan, estotze... INK.

...................................................................................

es? 2. LEK.


- ..................................................................................


................................................................................... ...................................................................................

urteten dau onek. 1. LEK.

- Bardin, bardin.

- ...................................................................................

2. LEK.


- Baina hori leku guztietan da, e? Ni, hor Lourdesera joan


nintzenean, duela hiru lau urte, Frantzian hor egon ginen


begira. Eta han Lekeitio belarra bete-bete eginda da.

- Bai, bai, bai.

- Bai, bai, bai.


- Beraz, ugaria da. Dena ugaltzen da.

- Bai, e?

- Bai, e?

1. LEK.

- Bai, bai.

- Bai, bai.

2. LEK.


- Gero, neguan ez du egiten lanik, baina udan bai.

INK. 2. LEK. INK.

Udan txarra da ortuarientzat.


- Huraxe da txarrena orduan, Lekeitio belarra?

2. LEK.

- Bai, bai.

- Bai, bai.

1. LEK.

- Dauenik txarrena.

- Dagoenik txarrena.

2. LEK.

- Uden bai.

- Udan bai.

INK.

6

BELAR

TXARRAK

(C)


ONDARROAKO

BATUAZ

HIZKERAZ

- ...................................................................................

INK.


1. LEk.


- ...................................................................................


...................................................................................


...................................................................................


...................................................................................


...................................................................................

...................................................................................

in be ostesu.

...................................................................................

etten dau, ta beorrek produtoik ez. INK.


...................................................................................

deitzen? 1. LEK.

- ...................................................................................


- ...................................................................................


- ...................................................................................

1. LEK.


- ...................................................................................

1. LEK.

- Beste bedar txar bat bada, ba.

- Beste belar txar bat bada, ba.

INK.

...................................................................................

ettettuz, errosaxu morukuk. - Bai? Zein?

- Bai? Zein?

1. LEK.


- Lekeitio belarra.

2. LEK.


- Hemen bai, hori esaten da, baina hortik zehar, hor

INK.

Gernika eta Mungian, ez diote...

ta Mungixan, estotze... - Bermio bedarra-edo. Bermio bedarra.

- Bermeo belarra-edo. Bermeo belarra.

INK.


- Eta hark ere arrosario moduko granoak dauzka, ala

2. LEK.


- Bai, bai, badauzka granoak. Eta granorik ateratzen


ez bada alferrik izaten da orria eta adarra kentzea,

urteten dau onek.

berdin irteten da hori.

1. LEK.

ez?

es?

1. LEK.

- Bardin, bardin.

- Berdin, berdin

2. LEK.


- Baina hori leku guztietan da, e? Ni, hor Lourdesera joan


nintzenean, duela hiru lau urte, Frantzian hor egon ginen


begira. Eta han Lekeitio belarra bete-bete eginda da.

INK. 2. LEK.

- Bai, bai, bai.

- Bai, bai, bai.


- Beraz, ugaria da. Dena ugaltzen da.

- Bai, e?

- Bai, e?

1. LEK.

- Bai, bai.

- Bai, bai.

2. LEK.


- Gero, neguan ez du egiten lanik, baina udan bai.

INK.

Udan txarra da ortuarientzat.


- Huraxe da txarrena orduan, Lekeitio belarra?

2. LEK.

- Bai, bai.

- Bai, bai.

1. LEK.

- Dauenik txarrena.

- Dagoenik txarrena.

2. LEK.

- Uden bai.

- Udan bai.

INK.

7

BAT ALA BET? Ondarroan, eta Bizkaia gehienean ere, orain ikusiko dugun bezalako kontu bitxia gertatzen da. "1" zenbakia adierazteko batzuetan BAT entzungo dugu eta besteetan BET. Esate baterako:

ARDAU BET

UR BOTILA BAT

EBAKI BET

TILA BAT LAGUN ZINTZO BAT

BAT

B AINA

LAGUN MALTZUR BET MUTIL BET

NESKA BAT

DEABRU BET

JAINKOSA BAT

BAT

BET

BET Zergatik batzuetan bata eta besteetan bestea? Horren logika aurkitzeko gai zarete? Ba ote du logikarik bizkaierak?

BAT

................................................................................... ................................................................................... ................................................................................... ................................................................................... ................................................................................... ...................................................................................

BET

Araua

aurkitu baduzue, jarriko dituzue ereduen antzeko adibide gahiago?

BAT

............................ bet ............................ bet ............................ bet

............................ bat ............................ bat ............................ bat ............................ bat ............................ bat ............................ bat

BET

............................ bet ............................ bet ............................ bet

BAT

BET 8

BOKALE

HARMONIA

Fenomeno hau, hots "i" eta "u"ren ostean "a" "e" bihurtzea Mundaka, Lekeitio, Ermua eta Elorrion izan ezean, orokorra da Bizkai osoan; hiru ingurumen fonetiko ezberdinetan eman daiteke: hitz barruan, hitz amaieran eta hitzetik kanpo. Ikus itzazu adibideak, eta ea atal bakoitzean bestelako baten bat bururatzen zaizun.

HITZ B USTENA

BARRUAN

Ikatza Ikasi Iñarrea Bularra Buztana ............ ............

Iketza Ikesi Iñerrea Bulerra Bustena .......... ...........

I KESI

HITZ ESKUE

AMAIERAN

Mutila Ogia Herrira Nigaz Eskua Barrura Hartuta ............ ............

Mutile Ogie Herrire Nigez Eskue Barrure Hartute .......... ...........

HITZETIK T XORI

BET

Txori bat Mutil bat Gezur bat Apur bat Txakur bat Zuri bat ............ ............

KANPO Txori bet Mutil bet Gezur bet Apur bet Txakur bet Zuri bet .......... ...........

"IZAN" ADITZAREKIN HEGO URIBE ETA ARRATIAN BATEZ ERE Ni naz Etorri naz Ekarri da Hartu da ............ ............

Ni nez Etorri nez Ekarri de Hartu de .......... ...........

-B AI ? -N I NEZ . 9

O GIE

T XAKUR

BET

-E TORRI

NEZ

BIDEO

PASARTEAK ETA ENTZUNGAIAK

1.ENTZUNGAIA:BELARTXARRAK (KARPETA KONPARTITUEN BILTEGIAN ETA HELBIDE HONETAN: HTTP://WWW.HOBEKUNTZA.AEK.ORG/DIDAKTIKA/FILEBROWSER/IKASMATERIALAK/ENTZUNGAIAK/ATAZAK)

INK. - A ber, nik es dakit ser dan askixe, da suk esplikau in be ostesu. 1. LEk. - Askixe da bedar txar bat. Berak produktoik eser estau emoten. Da solu etten dau sikiñddu bakarrik, eta hantxe berak artu. Ori goraka asko urteten barau esta eoten beste erremdixoik, goldias bueltau te labrantzi ipiñi barrixe. Beorrek txupau etten dau, ta beorrek produtoik es. INK. - Orreri, askixeri, entzundosu iños mugitie-edo deitzen? 1. LEK. - Au askixe da ta besti, mugitti, beste familixaku. INK. - Se diferentzi dekie askixek eta mugitiek? 1. LEK. - Bixok diz txarrak. Mugittiek dakusanak granuk ettettuz, errosaxu morukuk. (...) 1. LEK. - Beste bedar txar bat bada, ba. INK. - Bai? Zein? 1. LEK. - Lekitxoko bedarra. 2. LEK. - Amen bai, ori esaten da, baine ortik sir, or Gernika ta Mungixan, estotze... 1. LEK. - Bermio bedarra-edo. Bermio bedarra. INK. - Da arek be arrosario moduko granuek dekos, ala es? 2. LEK. - Bai, bai, baauke granu. Da granu ataten espada alperrik ixaten da orrixe ta adarra kentzi, bardin urteten dau onek. 1. LEK. - Bardin, bardin. 2. LEK. - Baña ori leku gustixetan da, e? Ni, or Lurdesea jun nintzanin, dala iru lau urte, Frantziñ or eon giñen begire. Eta an Lekitxo bedarra bete-bete iñde da. INK. - Bai, bai, bai. 2. LEK. - Asi ke guerixe da. Dena gueritzen da. INK. - Bai, e? 1. LEK. - Bai, bai. 2. LEK. - Gero, negun, estau etten biarrik, baine udan bai. Udan txarra da ortuarixentzako. INK. - Axe da txarrena orduen, Lekeitio bedarra? 2. LEK. - Bai, bai. 1. LEK. - Dauenik txarrena. 2. LEK. - Uden bai.

10

ZUZENKETA ORRIA ZER

ESAN NAHI DU?

Erantzunak: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Ba hori azaldu egin be ostesu (behar didazu) ...eta orduan esta oten (ez da egoten) beste erremediorik. Eta, granorik ataten espada (ateratzen ez bada), alferrik izaten da. Hango aldea belarrez bete-bete iñde da (eginda dago). Hori oso guerixe (ugaria) da gure herrian. Horrek neguan estau itten biarrik (ez du egiten beharrik / lanik) Orduan, guztien artean txarrena axe da (huraxe da), ezta?

11

Ondarruko berbeti 3

Recommend Documents