OBYWATEL nr 1(48)/2010

1

/

(48)

2010

   i

   i    i



12 

(w tym % VAT)

D VD i

m am  lm  fi l  z  fi  o GM O

 IS!  GR A T S

                                                                                                                                                                                                                                                                                           1         0

        2         0         0         2         0         1         1         4         6         1        7        7         9

  

Dwudziesta rocznica wyborów zczerwca 1989r. to idealny moment, by przedstawić opinie, które wwolnej Polsce były marginalizowane.. Temu ma służyć marginalizowane wydana właśnie książka „Gwiazdozbiór „Gwiazdozbiór w Solidarności” – wywiad-rzeka z Joanną i Andrzejem Gwiazdami, założycielami Wolnych Wolnyc h Związków Zawodowych Wybrzeża oraz liderami Pierwszej „Solidarności”.

1

Gwiazdozbiór w „Solidarności”  Joanna i Andrzej Gwiazdowie Gwiazdowie w rozmowie z Remigiuszem Okraską

Te czołowe postaci Pierwszej „Solidarności” na przestrzeni ostatnich dwóch dekad były praktycznie nieobecne wmediach. Ostatnio się to zmienia, jednak ich poglądy przywoływane są bardzo wybiórczo. Nicdziwnego: Gwiazdowie byli równie konsekwentni wpostulatach rozliczenia systemu komunistycznego, jak i w krytyce polskiego modelu kapitalizmu. Ostro oceniali historyczną rolę Lecha Wałęsy nie tylko z powodu jego dwuznacznych – związków ze Służbą Bezpieczeństwa, ale także z uwagi na niedemokratyczny niedemok ratyczny sposób kierowania „Solidarnością” „Solidarnością” oraz zdradę interesów środowisk pracowniczych przez rządy tworzone pod jego patronatem. 4 czerwca 2009 r., dokładnie dwadzieścia lat od wyborów będących konsekwencją porozumień Okrągłego Stołu, ukazuje się zapis rozmów zlegendami opozycji antykomunistycznej, wzbogacony owybór rozmaitych unikalnych materiałów dotyczących ich życia i działalności. Wich barwnych, pełnych anegdot opowieściach sporo jest opinii zwanych kontrowersyjnymi, i to dla bardzo wielu uczestników życia publicznego, nie tylko tych, zktórych krytyką Gwiazdowie są kojarzeni. Właśnie ten subiektywny ton stanowi największą wartość książki.

Do książki dołączona jest bezpłatna płyta DVD zlmem prezentującym niezależne, alternatywne obchody 25. rocznicy powstania „Solidarności”. Obchody te były w roku 2005 współorganizowane współorga nizowane m.in. przez Joannę i Andrzeja Gwiazdów oraz pismo „Obywatel „Obywatel””.

Gwiazdozbiór w „Solidarności” Joanna i Andrzej Gwiazdowie wrozmowie z Remigiuszem Okraską 512 stron plus 32 strony wkładki zdjęciowej Cena 49,00 zł (w księgarniach); 44,00 zł bezpośrednio u wydawcy (koszt przesyłki wliczony): Stowarzyszenie „Obywatele Obywatelom”

ul. Więckowskiego 33/126, 90-734 Łódź tel./fax. (042) 630 17 49 e-mail: biuro@obywat [email protected] el.org.pl Bank Spółdzielczy Rzemiosła

ul. Moniuszki 6, 90-111 Łódź numer konta: 78 8784 0003 2001 0000 1544 0001 z dopiskiem „Gwiazdozbiór w »Solidarności«” Wszelkich dodatkowych dodatkowych informacji na temat książki udziela Konrad Malec pod numerem telefonu +48 504 268 206 oraz adresem poczty elektronicznej [email protected] [email protected] Więcej o książce i autorach, oraz zamówienia w Internecie:

www.gwiazda.oai.pl

    A     K     Z     S     E     R     A     N     Y     Z     R     A     T     A     K  .     T     O     F

EDY EDY TO RIAL

Praktyka spiskowa Nazwać kogoś wyznawcą spiskowej teorii dziejów to mniej więcej tak, jak przyłapać sportowca na zażywaniu środków dopingujących. Był człowiek– nie ma człowieka. „Wyznawca spiskowej teorii dzie jów” – to t o wy wyrok rok śmierci, nie fizycznej, lecz cywilnej, publicznej. Poniekąd słusznie. Do czasu, gdy  z rozmaitymi spiskowymi spiskowymi rojeniami stykałem się sporadycznie, problem wydawał mi się błahy. Dziś,

gdy za sprawą Internetu wszystkiego  jest jakby więcej, spiskowi teoretycy  przyprawiają mnie nieraz oból głowy  i– excusez le mot – – odruch wymiot-

ny. Prawica epatuje wizjami spisków  Żydów igejów, lewica pieczołowicie tropi spiski faszystów, mainstream demaskuje spiski terrorystów i pedolów, przeciwnicy mainstreamu przekonują, że chce on nas wykończyć szczepionkami przeciwko grypie, tajemniczym promieniowaniem imega-hiper-utaj imega-hi per-utajnionymi nionymi operacjami nansowymi. A „Ob „Obywatela” ywatela” nan-

suje Kreml lub amerykańscy neokonserwatyści. Czy na sali jest lekarz? Ktoś kiedyś trafnie zauważył, że miłośnicy teorii spiskowych są  najlepszymi najleps zymi sojusznikami fakt ycznych spiskowców. Z tego prostego powodu, że produkowany przez  tych pierwszych paranoiczny bełkot pozwala tym drugim bardzo  łatwo wyśmiać w yśmiać wszelk ie próby analizy działań zakulisowych, niejawnych, unikających społecznej kontroli. Czyżbyś wierzył wknowania

masonów, kosmitów i tajnej sekty  masonów, czcicieli św. Graala? – z pogardli-

 wym  wy m uśmieszkiem uśm ieszkiem pytają, gdy tylko t ylko ktoś wspomni, że coś tu nie gra, że  w demokr demokratyc atycznym znym kraju niepoko-

 jące rzeczy rz eczy dzieją d zieją się wsposób niedoniedo stępny wzrokowi „gawiedzi”. Tylko wariaci wierzą we  wszechobecny  wszecho becny spisek. I tylko dzieci wierzą, że wszystko dzieje się  jawnie, że wszyscy mają czyste ręce, że różne grupy interesy interes y nie próbują   w półmroku załat wić tego, czego  w świetle św ietle kamer k amer i fleszy nie udałouda łoby się przeforsować. Dlatego wniniejszym numerze „Obywatela” postanowiliśmy przyjrzeć się zakuliso-

 wym  wy m wymiarom wym iarom życia społecznego. spo łecznego. Zapytaliśmy profesora Andrze ja Zybertowicz Zybertowiczaa o ojedną jedną z zdzied dziedzin zin  jego za zaintere interesowa sowa ń nauk naukowyc owych h – mianowicie oto, co dzieje się, gdy   jawność życia publicznego zawodz zawodzii zjakichś przyczyn. Natomiast jego  wychowankowie  wychowa nkowie z ztoruńsk toruńsk iego uni wersytetu  wersy tetu przy przygotowali gotowali dla nas kilka tekstów ukazujących, ukazujących, czym są, jak 

przebiegają ido czego prowadzą nie jawne dzi działa ałania nia w różnych sferac sferach h

życia– wmediach, wnauce, wprzemyśle, ażeby całość bardziej osadzić  wpolskich  wpolsk ich realiach, rea liach, jeden zautorów  przedstawia nam swoisty leksykon swoisty  leksykon dwudziestu afer gospodarczych

na dwudziestolecie III RP. Tylko głupcy wierzą w spiski? Oceńcie sami po lekturze.

 Wiele jeszcze jesz cze znajdziecie wt wtym ym numerze „Obywatela”, ale dwa artykuły chciałbym zaakcentować zaakcentować szcze-

gólnie. Przede wszystkim tekst Joanny Szalachy, notabene również związanej zzespołem uczniów prof. Zybertowicza. Czy żyjemy wdobrym państwie, ajeśli nie, to dlaczego– pyta Autorka. Aja zachodzę wgło wę, dlaczego takie artykuły publikuje

niszowy „Obywatel”, nie zaś wysokonakładowe itzw. opiniotwórcze czasopisma. Może dlatego, że ich redakcjom dobre państwo nie jest do niczego potrzebne, bo wzłym państwie

one iich reklamodawcy urządzili się całkiem nieźle? Szczególnej uwadze polecam także rozważania Jana Koziara, poświęcone „wielkiemu przekrętowi” możli we, że ideologicznemu. Jak to możliwe, na fali ega litarnego i prospołecznego związku zawodowego „Solidarność” doszło do sytuacji, w której dziki k apitalizm zbudowali pospo łu opozycjoniści opozycjoniś ci z „lewicy laick iej” oraz aparatczycy partii robotniczej-komunistycznej, a wszystko to na bazie recept konserwatysty? Brzmi jak ponury żart, ale to coś znacznie gorszego – to ponura rzeczywistość. Wart Warto o się z nią zmie-

rzyć, gdyż historia podobno magistra vitae est . Remigiusz Okraska

3

4  

8

13

O dobrym państwie (polskim) – dr Joanna Szalacha  Etos lewicy wiecznie żywy – rozmowa z prof. Andrzejem Mencwelem

Wraz z „wielkim otwarciem” nastąpił też wielki przypływ  idei liberalnych, które z różnych powodów okazały się  atrakcyjne. Z kolei ruchy polityczne, które afiliowały się jako lewicowe, nie nawiązywały do historycznego etosu lewicy   prawie w ogóle. Myślę – i mam nadzieję – że te raz nadszedł  moment zmiany klimatu dla tych wartości.

21

Zerwany sojusz – Jan Koziar

31

Motyle czy cz y karaluchy? – Jerzy Jacek Pilchowski

Giełda poszybowała w górę, a pensje i premie finansistów   przekroczy ły poziom z czasów czasó w nadmuchanej przesz łości. Rośnie jednak wciąż liczba bezrobotnych i ludzi zmuszonych ogłosić bankructwo. Maleją też realne zarobki tych, którzy   pracują.

34

W krajach europejskich, niepostkomunistycznych niepostkomunistycznych,, istnieją ośrodki polityczne, decyzyjne, które etykietują się politycznie wewnątrz, jednak wsprawach ważnych na zewnątrz, wkwestiach ich państwowego interesu– są niezwykle narodowo solidarne.

Prawica była początkowo głównym ideologicznym narzędziem niszczenia „Solidarności”, demoralizacji społeczeństwa iprzygotowywania gruntu pod uwłaszczenie nomenklatury. Lewica laicka rozegrała zaś zaistniałą sytuację taktycznie ipierwsza zbiła na niej interes polityczny iekonomiczny, oczywiście kosztem społeczeństwa.

 

Między urzędem arynkiem – Rafał Bakalarczyk 

Spośród kilkunastu przebadanych krajów, do największej  liczby organizacji należą Szwedzi (średnio , członkostwa na osobę), Duńczycy (,), Norwegowie (,), Holendrzy  (,) i Austriacy (,). O każdym z krajów, które znalazły  się w „pierwszej piątce” możemy powiedzieć, że mają silnie  rozwiniętą politykę społeczną.

41

Neoliberalizm po turecku – prof. Simten Coşar, Metin Yeğenoğlu Yeğenoğlu

W publicznej świadomości utrwaliło się przekonanie o „konieczności reform”, zamiast zainteresowania tym, jak powinny one wyglądać. Zatrudnionych w sektorze nieformalnym, którzy nie korzystali z żadnych przywilejów w ramach po przedniego systemu, syste mu, przekonano do zawar cia sojuszu z tymi, którzy w rzeczywistej walce klasowej byli ich wrogami.

46

Dokumenty przełomu – Agnieszka Sowała-Kozłowska 



O ile w poprzednim ustroju trudne tematy były „z ustawy”   pomijane, w obecnym pojawiły się z arzuty zbytniego zb ytniego ich eksploatowania i epatowania widza brutalnością.

50

Bez kombinowania – rozmowa z Cezarym Ciszewskim Za komuny lmowcy potrali dyskutować przez cały tydzień– wgronie samych mistrzów dokumentu!– nad  jednym ujęciem. ujęciem. Właśnie Właśnie wtakiej dyskusji dyskusji można debatować  debatować  osprawach tego świata– anie pomiędzy tworzeniem reklamy audzielaniem się wserialu.

SPIS TRE CI Prezentowany blok tekstów pokazuje, że zakulisowe wymiary Prezentowany życia społecznego nie są zjawiskiem marginalnym. To To często sam rdzeń rzeczywistości. Tajność Tajność wyraża się na przykład wzmowach kartelowych i cenowych, stanowiących orealiach życia gospodarczego. Tajność Tajność wyraża się w nieujawniony nieujawnionych ch opinii publicznej koniktach interesów na styku biznesu inauki, co przekłada się m.in. na poziom ochrony naszego zdrowia. Tajność Tajność leży u podstaw afer gospodarczo-politycznych, wpływających na stan krajowego budżetu.

54

Nie widząc, nie słysząc, nie mówiąc

– dr Daniel Wincenty  Tak jak detektywi, powinniśmy zaglądać za kulisy i bezczelnie zapuszczać się na obszary zbyt uświęcone lub wstrętne, aby inni zechcieli się nimi zainteresować.

66

Redukcja do tajności

– Maciej Gurtowski Realny może być zamach na prezydenta, nie zaś potajemne  rządzenie światem przez stulecia. Można zaproponować  zasadę: im bardziej kunsztowny spisek, tym mniejsza szansa  jego przeprowadzenia. przeprowadz enia.

69

20 afer gospodarczych na 20 lat IIIRP

– dr Krzysztof Pietrowicz  Cały czas nie wiemy, jak dokładnie przebiegały przebiegały afery FOZZ  i Art-B. Tymczasem Grzegorz Żemek stara się o przedterminowe zwolnienie z więzienia (na razie nieskutecznie),  Aleksandrowi Gawronikowi Gawr onikowi już udało udał o się wyjść na wolność, natomiast Bogusław Bagsik jest ponownie nieuchwytny.

78

Media masowe jako panopticon:

przypadek Polski – Filip A. Gołębiewski Nie przewidział, że można wymyślić jeszcze doskonalsze narzędzie sprawowania kontroli. Media masowe mają bowiem nad panopticonem tę przewagę, że nie trzeba siłą zaciągać  ludzi przed ich oblicza. Sami przyjdą. I pokochają.

84

93

Żyłem zwyprzedzania

– Franciszek Wzgórski  Zostawiam materiał y i biorę pieniądze. Żyję z wyprzedzania wyprz edzania na trzeciego. Oni nie wiedzą, kim jestem. Ja nie zdradzam, skąd nagrania pochodzą. Mamy cichą umowę.

Sięgać tam, gdzie wzrok nie sięga

– rozmowa z prof. Andrzejem Andr zejem Zybertowiczem Wiele wskazuje na to, że zachodzi generacyjne dziedziczenie  kapitałów społecznych: społecznych: powiązań, złych nawyków i szkodliwych dla Polski lojalności – kiedyś wobec Moskwy, teraz  wobec Brukseli lub Waszyngtonu.

62

5

Za kulisami nauki

– dr Piotr Stankiewicz   Aż ponad  naukowców przyznało się do popełnienia pope łnienia w ciągu ostatnich trzech lat jakiegoś nieetycznego czynu. Najczęściej była to zmiana sposobu przeprowadzenia eksperymentu lub nawet jego wyników ze względu na naciski ze  strony podmiotów finansujących badania.

97

Co za dużo, to niezdrowo

– Michał Sobczyk   Źródłem  Źródłe m dochodów najbogatszych nie jest zazwyczaj  zaz wyczaj  ich udział w kreowaniu dobrobytu, lecz specyficzne  umiejscowienie w ramach współczesnego kapitalizmu.

102 10 2 Czy zasiłki zasiłk i rozleniwiają? rozleniwiają? – Tomasz Wolicki W szwedzkim systemie sy stemie dominuje „produktywistyczny” paradygmat, zgodnie z którym dorosły, zdolny do pracy człowiek,  powinien – poza pewnymi pewnymi wyjątkami – pracować. Presję na to wywiera tamtejsza kultura, ale też sposób, w jaki określa się  czas udzielania świadczeń oraz kryteria ich przyznawania.

109 Pożegnanie państwa opiekuńczego? – dr hab. Ryszard Szarfenberg  Kryzys państwa opiekuńczego nie spowodował ani jego demontażu, ani nie wywołał radykalnych czy rewolucyjnych zmian na masową skalę, które miałyby polegać na konwer gencji tradycyjnych tradycy jnych modeli w kierunku liberalnego. liberaln ego.

114 Kraj za wielkim miastem – dr Ludwik Staszyński Przyczyną wielkiego regresu na polskim rynku produktów  rolnych były inicjowane przez władze państwowe głębokie  zmiany w otoczeniu rolnictwa, a przede wszystkim wyprzedaż przemysłu rolno-spożywczego w znacznej części w ręce  obcego kapitału, który nie chciał mieć do czynienia z półtoramilionową rzeszą drobnych producentów rolnych.

120 Hipermarkety aspirala ubóstwa – Dorota Janiszewska  System niskich cen, oparty na niskich płacach i narzucaniu  producentom niekorzystnych warunków, warunków, bazuje bazuje na złej sytuacji  społeczno-ekonomicznej lokalnego rynku. Wysokie bezrobocie  i ubóstwo skłaniają ludzi do robienia zakupów w tzw. tanich sieciach, by zabezpieczyć podstawy swojej egzystencji. Zwiększona sprzedaż owocuje otwieraniem kolejnych filii, które zwiększają skalę problemów powodowanych przez „system Lidl”.

6

125

    A     N     Z     C     E     Ł     O     P     S     A     K     R     A     D     O     P     S     O     G

O własnych siłach (powietrznych) – Michał Stępień Opłacalność produkcji samolotów  szkolno-bojowych na terenie  własnego kraju dobrze widać  na przykładzie Indii. Cena samolotu kupowanego za granicą wynosi ponad  mln dolarów, zaś montowanego (a częściowo także produkowanego) produkowanego) na subkontynencie jest o  mln niższa.

130 Wspieranie Wspieranie gospodarki społecznej – dr Adam Piechowski Typowym dla francuskiej gospodarki społecznej zjawiskiem  jest przejmowanie przez kol ektywy pracownicze pracownicz e likwidowanych małych i średnich firm prywatnych i tworzenie na ich bazie nowych przedsiębiorstw społecznych, najczęściej  w formule spółdzielni pracy.

155 15 5

Katolicyzm tam, gdzie go nie widzimy – Wojciech Zaleski NASZE

TRADYCJE :

Być może, że ideał społeczeństwa bezklasowego bezklasowego jest możliwy  do osiągnięcia. Nie oznacza to, by wszyscy ludzie mieli mieć  równe dochody, ale oznacza brak nieprzebytych murów i różnic między ludźmi, takich, jakie stwarza czy to kapitalizm, czy komunizm z jego niedostępną elitą za murami Kremla.

158 15 8

Będąc głodni, poczęli iść i rwać kłosy – ks. Jan Zieja  NASZE

TRADYCJE :

Dlaczego po kryjomu ściągnął bochenek chleba w sklepie?  Dlaczego tych dwoje się rozeszło, a tamtych dwoje żyje ze sobą bez ślubu? Dlaczego ta dziewczyna poszła na ulicę? Dlaczego ten chłopiec się rozchuliganił? Dlaczego ten się rozpił? Dlaczego ten fałszował pieniądze, a ten dawał łapówki, a tamten je przyjmował? Trzeba nieraz długo i cierpliwie szukać  odpowiedzi na to „dlaczego”. A gdy się zrozumie „dlaczego” –  trzeba natychmiast myśleć o tym, jak pomóc temu bratu.

135 Bóg idobro wspólne – rozmowa z o. dr. Marcinem Lisakiem OP W całej tej – w gruncie rzeczy sensownej – wizji społeczeństwa, które ma się rozwijać, brakuje wrażliwości na to, jak  wiele jest barier społecznych, które uniemożliwiają rozwój   poszczególnym jednostkom. jednost kom. Tego jest mało w myśli neokonserwatywnej, natomiast mnóstwo w Biblii.

140 Religia wsłużbie pracy – Bartosz Wieczorek   Jednym z elementów walki międz y największym obecnie  na świecie sprzedawcą a IWJ był pokazanie w ponad  kościołach, synagogach i minaretach filmu dokumentalnego Roberta Greenwalda „Wal-Mart: e High Cost of Low  Price”, piętnującego złe praktyki sieci.

143 Kościół, lewica, demokracja – dr Krzysztof Kędziora  To również instytucja, która jako jedna z nielicznych ujmuje  się za społecznie i ekonomicznie wykluczonymi: ludźmi  biednymi, starszymi, z małych miasteczek i wiosek, gdzie   parafia jest jedynym miejscem, w któr ym mogą znaleźć pomoc  i zrozumienie. Słowem, tych, których nie obejmuje nowoczesny dyskurs wykluczeniowy, według którego wykluczeni są dobrze zarabiający homoseksualiści, ale już nie starsze osoby  żyjące z gł odowych emerytur, tylko dlatego, że słuchają tego a nie innego radia.

147

Kościół aduch kapitalizmu – ks. Stefan Wyszyński NASZE

TRADYCJE :

Duch indywidualistyczny, panujący w życiu gospodarczym, doprowadził do kapitalizmu, który w skrajnej swej formie  doprowadził do dyktatury pieniądza. Pius XI zwraca uwagę  na smutne zjawisko naszych czasów – w ręku nielicznych jednostek skupia się niebezpieczna potęga i despotyczna władza ekonomiczna.

K „O”   ()/ : b a Szymon Surmacz

R H:

Jadwiga Chmielowska, prof. Mieczysław Chorąży, Piotr Ciompa, prof.LeszekGilejko, Andrzej Gwiazda, drZbigniew Hałat, Bogusław Kaczmarek, Marek Kryda, Jan Koziar, Bernard Margueritte, MariuszMuskat, drhab. Włodzimierz Pańków, Zoa Romaszewska, drZbigniew Romaszewski, dr Adam Sandauer, dr hab. Paweł Soroka, prof.Jacek   Tittenbrun, K rzysz tofWyszkowski, Mari an Zagórny, Jerzy Za lewski R:

Rafał Górski, Konrad Malec, Remigiusz Okraska (redaktor naczelny), MichałSobczyk (zastępca red. naczelnego), Szymon Surmacz S :

Rafał Bakalarczyk, dr Karolina Bielenin, Marcin Domagała, Joanna Duda-Gwiazda, Bartłomiej Grubich, Maciej Krzysztofczyk, drhab.Rafał Rafał  Łętocha, dr hab. Sebastian Mać kowski, AnnaMieszc zanek, drArkadiusz Peisert, Lech L.Przychodzki, drJarosław Tomasiewicz, KarolTrammer, Bartosz Wieczorek, Krzysztof Wołodźko, MartaZamorska, dr Andrzej Zybała, dr Jacek Zychowicz

    E     I     N     Z     C     E     Ł     O     P     S     %     9     9     W     T     S     E     J     Y     N     O     Z     R     O     W     T     L     E     T     A     W     Y     B     O

SPIS TRE CI Nowe społeczeństwo polskie, którego stworzenie postulował Popławski, wymagało, aby– jak pisał Norwid w„Promethidionie”– została zasypana przepaść  pomiędzy „słowem ludu, asłowem pisanym iuczonym”. Lekarstwem na to rozdarcie miała być demokratyzacja, stopniowe zlewanie się tych warstw wjedną całość.

    M     E     D     O     R     I     K     S     L     O     P     Z

    A     J     Z     N     E     C     E     R

7

   Dawno nie miałem wrękach książki tak kompleksowo, ajednocześnie tak przystępnie opisującej całą komplikację– icałą tragedię– globalnego kapitalizmu, niszczącego pozostałe jeszcze bariery na drodze do ostatecznego zwycięstwa oligarchii.



    Ą     J A :     A     R     E Obywatel, ul. Więckowskiego /, - Łódź,     I     B tel./faks: ()        O     P     E     I     E  : redakcja@ob [email protected] ywatel.org.pl     N    I     Y    C [email protected] .org.pl ,   : biuro@obywatel     Z    E     R    Z     A     O    G S   : [email protected]     T    Y     K    Z : www.obywatel.org.pl     A    R     D     E    P W całej Polsce „Obywatela” można kupić wsieciach salonów     R    Ę     Z    C prasowych Empik, Ruch, Inmedio, Relay, Garmond Press.     A     A    R     R    P     O     A Wybrane teksty z„Obywatela” są dostępne na stronach OnetKiosku     I     I     F    Z (http://kiosk.onet.pl).     A    A     R    I Redakcja zastrzega sobie prawo skracania, zmian stylistycznych     G    N     E     O    Z iopatrywania nowymi tytułami materiałów nadesłanych do druku.     T    D     O Materiałów niezamówionych nie zwracamy. Nie wszystkie publikowane     O     F  ,     R     G teksty odzwierciedlają poglądy redakcji istałych współpracowników.     W     A          N Przedruk materiałów z„Obywatela” dozwolony wyłącznie po uzyskaniu     T     S    Y pisemnej zgody redakcji, atakże pod warunkiem umieszczenia pod     K     E    W danym artykułem informacji, że jest on przedrukiem zkwartalnika     T „Obywatel” (zpodaniem konkretnego numeru pisma), zamieszczenia     Y     Z adresu naszej strony internetowej (www.obywatel.org.pl) oraz     R     O przesłania na adres redakcji  egz. gazety zprzedrukowanym tekstem.     T     U     A Nakład:  egz.

159 15 9

Przez lud do narodu – dr hab. Rafał Łętocha 

165 16 5

Lektura społecznie obowiązko obowiązkowa wa – Krzysztof Krz ysztof Wołodźko Wołodźko

Z POLSKI

RODEM:

RECENZJA:

Co jednak warte podkreślenia, nie postuluje on „zniesienia  państwa”, a raczej „oświecony etat yzm”, bazujący na rzeczywistym uczestnictwie inicjatyw społecznych w procesach decyzyjnych o charakterze kulturowym, ekonomicznym czy   politycznym .

169 16 9

Ciemna strona biznesu – Marcin Janasik 

172

Sojusznicy czy pasożyty? – Remigiusz Okraska 

RECENZJA:

RECENZJA:

 Mimo przyprawionej „gęby” ideologa gardzą cego wykształ ceniem i pragnącego pognębić inteligencję, dążył on do czegoś zgoła przeciwnego. Jak pisze Dubel, Powszechna inteligenckość to, zdaniem Machajskiego, docelowy stan porewolucyjny.

177

Autorzy numeru

nic śmiesznego… © PIOTR ŚWIDEREK, WWW.BARDZOFAJNY.NET

8

O dobrym państwie (polskim) BNA© MAXGREGOR.WORDPRESS.COM

 J S

Minęło  lat od wydarzeń związanych z tzw. Okrągłym Okrągły m Stołem. Ważna to rocznica, jeśli symbolicznie uznamy, iż minęło właśnie dwadzieścia lat wolnej Polski. Ważna, gdyż z podobną sytuacją mieliśmy ostatnio do czynienia cz ynienia dziewięćdziesiąt dziewięćdziesiąt lat temu. W sumie więc w ostatnich dwóch wiekach niewiele czasu istniało wolne państwo polskie. Częściej zaś albo go nie było, albo stanowiło atrapę zarządzaną przez w gruncie rzeczy wrogie mu siły. Uczciwie więc biorąc, fakty powyższe skłaniają na pierwszy  rzut oka do wsumie mało optymistycznego wniosku: Polacy mają niewielkie doświadczenie związane z tworzeniem ifunkcjonowaniem nowoczesnego państwa. Oczywiście pochopnym byłoby stwierdzenie, iż brak tego doświadczenia oznacza również brak odpowiedniej wiedzy lub choćby  zaczątków wiedzy na temat dobrego państwa. To nie to samo, zwłaszcza wprzypadku Polski. Jej historyczne doświadczenia różnych form państwowości oraz ich dziejowa długość, stanowią potencjalnie ogromny rezerwuar wiedzy, mimo niewielkiego doświadczenia aktualnie ż yjących  jednostek. Punkt wyjścia dla rozważań na temat dobrego państwa mogłaby stanowić próba porównania dokonań IIRP zIIIRP. Należałoby wziąć pod uwagę początkowy 

potencjał, realia geopolityczne, sukcesy iporażki społeczne, cywilizacyjne ikulturowe. II RP jest najbliższym nam modelem państwa, które jednocześnie możemy uznać za niezawisłe, jak i w miarę – z dzisiejszej perspekty wy – nowoczesne. nowoc zesne. Mimo wielu problemów, z który którymi mi się borykała, mia ła ona ogromną ilość sukcesów, sukcesów, m.in. budowę COP-u i portu w Gdyni, stworzenie systemu monetarnego opartego na srebrze, czy w reszcie względne scalenie terenów trzech różnych pod wieloma przecież względami zaborów zaborów.. Nawet najbardziej optymistyczni obserwatorzy  III RP prawdopodobnie nie byliby w stanie podać osiągnięć podobnej rangi. Wprawdzie iIII RP podlegała silnym zmianom, częściowo związanym ztransformacją systemową, po części zaś ze zmieniającą się sytuacją 

9

geopolityczną, jednak powiązane ztymi zmianami sukcesy  mają odmienny charakter niż osiągnięcia II RP. Obrońcy  poglądu, że IIIRP dobrze wykorzystała ostatnie dwadzieścia lat, przywoływaliby na pewno trzy fakty: prywatyzację gospodarki państwowej, członkostwo wNATO oraz akces do UE. Jest jednak jasne, że każdy ztych faktów został   wygenerowa  wyg enerowany ny za pomocą impul impulsów sów zew zewnętr nętrznych, znych, nie zaś poprzez kalkulację irealizację własnej drogi, wramach obranej strategii.

Oddajmy gospodarkę do lombardu, jakoś to będzie Prywatyzacja majątku postPRL-owskiego była szybka, nieprzemyślana oraz przeprowadzona źle. Polska stanęła nad przepaścią modnego wtedy ekonomicznego neoliberalizmu. Nierzadko sprowadzali go do Polski myśliciele inaukowcy, którzy wlatach wcześniejszych, wtaki czy in ny sposób, orędowali ekonomii PRL-owskiej. PRL-owsk iej. Poprzez swoje prominentne pozycje eksperckie, publicystyczne inaukowe byli bardzo  wpływowi.  wpł ywowi.  W prz przypa ypadku dku polsk iej tra transfor nsformacji macji ekonom ekonomiczicznej mieliśmy do czynienia z podobnym casusem, jak  podczas Rewolucji Październikowej. Rosja feudalna  miała stać się Związkiem Radzieckim, państwem najnowocześniejszym z punktu widzenia historiozofii marksistów, a Polska Ludowa z centralnie sterowaną  gospodarką stawała się krajem tak neoliberalnym, jakiego jeszcze Europa nie znała. Niestety, ponieważ na temat takiej operacji podręczniki ekonomistów milcza ły, był to nowy now y iniebe i niebezpieczny zpieczny ekspe eksperyme ryment. nt. Stopniowo  wyprze  wy przedawa dawano no najleps najlepsze, ze, rozpo rozpoznaw znawal alne ne polsk ie mark marki, i, nierzadko pamiętające jeszcze czasy przedwojenne, atakże całe sektory państwowej gospodarki. Efekt jest taki, że państwo wciąż ma cykliczne problemy z wpływami do budżetu, obywatele Polski nie stali się właścicielami niemal żadnych dużych prywatyzowanych spółek, zaś krajowy rynek – od zupek w proszku po usługi bankowe – jest kontrolowany przez podmioty nie związane z Polską niczym innym, jak wyłącznie doraźnym zyskiem. Realia Polski lat . stanowią zresztą przykład wdrażania wolnego rynku wsposób przeczący ideom swobody  gospodarczej. Transformacja prowadziła do prywatnych monopoli, powstających na bazie monopoli państwowych, których właścicielami nierzadko stawały się obce państwa, anie podmioty prywatne (vide  przypadek Telekomunikacji tzw. Polskiej, która stała się telekomunikacją państwowofrancuską). Tak rozumiana prywatyzacja pozbawiła Polskę stałych zysków, które mogłyby być efektem planowego pla nowego istopnioweistopniowego przekształcania przedsięb przedsiębiorstw iorstw PRL-owskich wtrwałe spółki o rozproszonym rodzimym kapitale. Jednocześnie pozbawiła obywateli obywateli możliwości part ycypacj ycypacjii w wypraco wanym przez lata (jaki by on nie był) majątku, atak że doprowadziła do faktycznej monopolizacji rynku. Dziś, dla

przykładu, trudno założyć polską rmę, która mogłaby  konkurować wsektorze produktów potrzeb podstawowych. Cały ten rynek jest bowiem zdominowany przez zagraniczne, często narodowe – lecz niepolskie – korporacje, które pod utrwalonymi, niegdyś polskimi, znakami to warowymi  warow ymi oferują wszyst ko. Konkure Konkurencja ncja z nimi, na  ustabilizowanym już rynku, to podręcznikowa fikcja  serwowana naiwniakom. Może dziwić, anawet szoko wać nonszalancja, nonszala ncja, zjaką nasze na sze państwo pańs two oddało takie kury  k ury  znoszące złote jaja, jak przemysł tytoniowy czy alkoholowy. Czyżby nie były one rentowne? Prywatyzacji, a także różnych efektów efektów stanowiących jej pokłosie, nie można uznać za sukces. Jeśli zaś na wet można mo żna dopatry wać się w niej znam znamion ion sukcesu su kcesu,, bo –  wmyśl  wmy śl mądro mądrości ści populi populistycz stycznej– nej– mogłoby przeci przecież eż być gorzej, to pochwały nie należą się nikomu. Łakomy  kąsek, jakim ogromny i niezagospodarowany polski rynek był dla napompowanego kapitałem zachodniego świata, nie w ymagał żadnej reklamy. Jeżeli dołożymy do tego czynnik zakulisowy, związany zbyłymi prominentnymi akty wistami Polski Ludowej, którzy również odcinali kupony od całej operacji, to stanie się jasnym, iż prywatyzacja nie stanowiła procesu wewnątrzsterownego. Ajeśli był jakiś podmiot, który planował ten proces od wewnątrz, to nie reprezentował on polskiego interesu, interesu obywateli obecnych iprzyszłych, lecz interes zewnętrzny wobec państwa, więc de facto nie jest to sukces, na który zapracowaliśmy inie jest to nasz sukces.  Jest to efekt oddział oddz iał ywa ywania nia sił zewnętr ze wnętrznych, znych, wspieranych wspiera nych przez– wżyczliwej interpretacji– niefrasobliwych akty wistów we wnęt wnętrznych. rznych.

Oni rządzą lepiej Organizacje międzynarodowe, zwłaszcza o silnie wiążącej strukturze, niewątpliwie dają krajom członkowskim pewne nowe możliwości. Jednocześnie słabszym państwom odbierają jednak podmiotowość na rzecz silniejszych członków.  Akces Polski do ta kich orga nizacji, jak ja k Unia Europejska czy NATO, nie jest niczym dziwnym. Dla obu organizacji członkostwo Polski jest bardzo korzystne, zwłaszcza, że Polska nie potra jak do tej pory umiejętnie wpływać na ich politykę. Przyjęcie do NATO i UE -milionowego kraju, o takiej powierzchni i geopolitycznym położeniu jak Polska, wydaje się oczywiste z punktu w idzenia  pierwotnych założycieli tych organizacji. To przecież  przede wszystkim w ich interesie było wchłonąć słabą i politycznie nieustabilizowaną Polskę, która dużo dawała, lecz niewiele wymagała. Akces do UE pozwolił  zresztą obniżyć tym krajom koszty transakcyjne, związane zekspansją rynkową. Zasadnie można stwierdzić, że polscy politycy, którzy  przypisują sobie zasługi zasł ugi zracji akcesu do UE iNATO oraz akcentują epokowość tych zdarzeń, kierowali się niechęcią, amoże istrachem wobec budowania podmiotowości Polski

10

na arenie międzynarodowej. Itu również pojawiał się czynnik grubej kreski, czyli zaniechania rozliczenia dawnych decyzji iich sprawców, poprzez wchłonięcie przez silniejszy organizm irozproszenie resentymentu oraz prawnych konsekwencji starych czasów. Nim bowiem nowoczesne państwo polskie powstało, już miało zniknąć w postulowanej magmie państw europejskich.  Jest sprawą raczej pewną, że kraje duże, o silnej si lnej podmiotowości, członkowie NATO iUE, mogą być na różne sposoby benecjentami tych organizacji. Polska jest kra jem dużym, duż ym, lecz niestety bezpodmiotowy bezpodmiotowym. m. Pozorna polska podmiotowość, opiewana przez różnego rodzaju media, które opowiadają o upadku państw narodowych w czasach, gdy to właśnie państwa narodowe zaczynają odgrywać gry wać coraz większe znaczenie w polityce europejskiej i światowej, jest jedynie podmiotowością papierową lub elektroniczną , o tym samym sa mym stopniu znaczenia, co iinformacje tych mediów.

Polska przeszła przez terapię szoku: od przedsiębiorstw zarządzanych centralnie do gospodarki tortowej, to  jest takiej, wktórej kilkanaście korporacji międzynarodowych podzieliło się najlepszymi inajsłodszymi kawałkami. Resztki wzięły mniejsze rmy zachodnie, a okruchy zostały został y dla tubylców.

Tym właśnie różnią się sukcesy II RP od osiągnięć IIIRP. O ile wtej pierwszej rz ądzono krajem, znając lub przewidując kierunek działań (przynajmniej tych kulturo wych ipolityc i politycznych), znych), o tyle  w III II I RP sukc sukcesem esem nazy n azy wa  się każdy akt zbycia odpowiedzialności, pozbawienia  się podmiotowości. Wtym sensie Polska przedwojenna– ze wszystkimi swoimi wadami– była wewnątrzsterowna, Polska zaś najnowsza wydaje się wyłącznie pasywna ize wnątr  wn ątrzs zsterow terowna. na. Jeśl Jeślii za zaśś daje się zau zauwa ważyć żyć jak ąś podmiotowość państwa, to przypomina ona sytuację mebla  wsklepie  wskle pie meblow ym: może moż e być zadowolony za dowolony ze swego s wego popo  łożenia  łoże nia iztego, izt ego, że go chwalą, chwa lą, a le ostateczn ostat ecznie ie kupi go ten, te n, kto chce, po tym, kiedy ustawią go tam, gdzie uznają za stosowne.

Polska liberalna, socjalna czy wogóle? Ten dylemat pojawia się wżyciu publiczno-publicystycznym coraz częściej. Jest on jednak najczęściej wykorzystywany 

 jedyni e w rozgr yw  jedynie ywkach kach wyb wyborczych orczych,, jako natu natural ralny ny element gry politycznej. Co ciekawe, postulaty socjalne ostatnimi czasy popierają środowiska pośrednio lub na wet bezpośrednio be zpośrednio postkomuni styczne, zwią związane zane z neoliberalną transformacją, w której trudno było znaleźć znamiona litości dla najbiedniejszych – poza zupkami Kuronia – a ex-ko ex-komuniści muniści nagle stawali się genia lnymi biznesmenami. Zkolei liberalizm jest sztandarowym hasłem tych środowisk, które bądź skorzystały bezpośrednio na transformacji, bądź również działały na rzecz stworzenia iumocnienia oligopolistycznego ipostkomunistycznego charakteru polskiego rynku, wsposób niekorzystny dla polskiego obywatela. Faktycznie jednak „liberalizm”, „socjalizm” czy też inne etykiety, które pojawiają się wprogramach partii politycznych, mają jedynie– wnajlepszym wypadku– charakter orientacyjny. Nie istnieją bowiem uniwersalne wszechświatowe systemy polityczno-ekonomiczne, aprzynajmniej na razie nic na ten temat nie wiadomo. Nie chodzi więc oto,  jaka etykiet etykietaa ma m a być dołącz dołączona ona do agi polskiej. Pytanie P ytanie powinno brzmieć raczej, jakie istniejące empirycznie państwo jest naszym celem. Czy chcemy „być” Niemcami, czy  raczej Wielką Brytanią? To od tej decyzji mogą zależeć dalsze, konkretne rozwiązania. Warto zauważyć, że w że w krajach europejskich, niepostkomunistycznych, niepostkomunistycznych, istnieją ośrodki polityczne, decyzyjne, które etykietują się politycznie wewnątrz, jednak w sprawac sprawach h ważnych na zewnątrz,  w kwestia k westiach ch ich państ państwowego wowego i nteresu – są niezwyk niez wyk le narodowo solidarne. Możemy powiedzieć, że iu nas kiedyś będzie tak samo. Samo to stwierdzenie zakłada jednak istnienie wewnątrzsterowności. Tej jednak wPolsce nie ma, co uniemożliwia pojawienie się choćby zarzewia podmiotowości. Brak we wnątrzsterowności  wnątrz sterowności jest bowiem przestr zenią niezagospodaniez agospodarowaną, którą mogą zagospodarować siły zewnętrze. Itak, Polska może wysłać gdzieś wojska, rzekomo wswoim interesie. Może również zlikwidować stocznie, przyjąć limity  połowów dorsza, anawet zgodzić się na zmniejszenie produkcji cukru. Wszystko to podobno we własnym interesie, chociaż nikt zpolskich obywateli– poza ewentualnymi łapówkarzami– nie ma wtym nawet grosza interesu.

Czas ikapitały Posiadamy kapitał różnego rodzaju: potencjał demograczny,, terytoria lny, geograczny, jednorodność kulturową ietny niczną kraju. Wprawdzie statystyczny Polak jest raczej niezamożny wporównaniu ze statystycznym statyst ycznym Europejczykiem– aten punkt odniesienia powinniśmy powinniśmy uważać za wiążący–  jednakk przy umiejęt  jedna umiejętnym nym planowa planowaniu niu waru warunków nków brzeg brzegoo wych rozwoju ekonomicznego ikulturowego możliwe jest stopniowe wzmacnianie zasobów kraju ispołeczeństwa. Koniecznym etapem służącym temu procesowi by łoby posta postawienie wienie na konku konkurency rency jność i samow yst ystararczalność w zakresie dóbr podstawowych, wytwarzanych przez małe i średnie polskie firmy. Jest to krok, który 

11

podjęły takie kraje, jak np. Finlandia. Bowiem przy  odpowiednim nastawieniu obywateli własnego kraju, najlepszym i najpewniejszym rynkiem zbytu jest własny, solidarny rynek, w ramach którego konkurują sieci i konglomeraty współpracujących ze sobą firm lokalnych. To To tego t ypu inicjatywy inicjatyw y gospodarcze dostarczają  największych wpływów do budżetu państwa oraz do budżetów lokalnych. Nie Nie stać ich na kreaty wną księgo wość, a kraju macier zystego nie trakt tr aktują ują jako przejścio wego. Rozwój własnej przedsiębiorczości, podtrzymywanej dzięki trendom obecnym na rodzimym rynku, pozwala po pewnym czasie na ekspansję, czyli zjawisko, które spotkało Polskę à rebours  wlatach . ispotyka częściowo do dziś.

Nadwyżki produkcyjne ikapitałowe bogatszych państw  zalewają polski rynek, uniemożliwiając wykreowanie miejscowego, silnego sektora wytwórczo-handlowego. Silne gospodarki– gospodark i– od razu dodajmy: narodowe gospodarki– takich państw, jak Niemcy, Holandia, Belgia czy 

Francja, miały czas iwarunki by wytworzyć gospodarkę naprawdę własną, wspieraną przez rodzimych konsumentów. Teraz, żeby nie zatrzymywać swojego rozwoju, potrzebują dalszych przestrzeni. Dla nich k rainą wymarzoną, trzebują ziemią obiecaną, stały się państwa byłego bloku sowieckie-

go. Niemalże wszystkie państwa postkomunistyczne od razu skapitulowały, poddając się bez walki, izaakcepto wał y swoją pasy wną rolę. Sprzyjały  wały Sprzy jały temu czynni k administracyjny, korupcyjny– zwykle uwikłany wkomunistyczną przeszłość– oraz kulturowy: długoletnie wygłodzenie

społeczeństw, prowadzące do sytuacji wręcz urągających godności obywateli (papier toaletowy jako towar decyto-

 wy, darmowe da rmowe torby reklamowe zachodnich sklepów jako przedmiot handlu na bazarze). Na tak zarysowanym polu

biznesmeni zzagranicy jawili się jako zbawiciele, którzy  przychodzą sprawić, by nasze życie stało się lepsze. Nie był to więc czas dobry dla nas. Upośledził na lata naszą– naprawdę naszą– lokalną gospodarkę imożliwości jej wzrostu, anastępnie konkurencyjność na rynku ze wnętrznym.  wnętrzny m. Jest jasne, jasne, że rozwój silnej, dominującej na rynku wewnętrznym lokalnej gospodarki nie jest ani jedynym środkiem, ani an i jedynym celem, który powinno obierać sobie nowe państwo polskie. Homo economicus powinien nieść ze sobą postęp irozwój wzakresie tych dziedzin, które dla ortodoksyjnych ekonomistów znajdują się poza rachunkiem tak dalece, jak dalece nie można na nich zarobić.

Również rozwój technologii, edukacji, ochrony zasobów naturalnych, natural nych, budowanie spójności narodowej ipokoleniowej, stymulowanie kultury solida rności wżyciu codziennym oraz rywalizacji wpracy zawodowej– muszą być co

najmniej zjawiskami towarzyszącymi budowaniu polskiej przedsiębiorczości. Jak dobrze wiemy, te rzeczy są ze sobą 

powiązane. Itak na przykład wspołeczeństwie solidarnym panuje większe zaufanie, które zkolei owocuje lepszą 

 współpracą  współ pracą iikooperacją kooperacją rm. W Wspołecz społeczeństw eństwie ie o nasta wieniu patriotycznym istnieje tendencja do dbania o dobro  wspólne, faktyczna niechęć do korupcji korupcji itroska itroska o słabszych.

Te cechy generują gener ują zysk ekonomiczny ispołeczny– ispołecz ny– ten zysk,

odpowiednio zainwestowany, wytwarza takie postawy. Czas na ultranowoczesny kapital izm nie był wPolsce wPolsce dobry. Zwłaszcza, że poza krajami– używając terminologii Immanuela Wallersteina– peryferii oraz półperyferii, nadal funkcjonuje zwykły, klasyczny kapitalizm. Polska  przeszła przez terapię szoku: od przedsiębiorstw zarządzanych centralnie do gospodarki tortowej, to jest  takiej, w której kilkanaście korporacji międzynarodowych podzieliło się najlepszymi i najsłodszymi ka wałk  wa łkam ami. i. Res Reszt ztki ki wz wzięł ięł y mnie mniejsz jszee firmy za zachod chod nie, a okruchy zostały dla tubylców. Korporacje niewiele zostawiły reszcie, poza możliwością pracy na niskopłatnych stanowiskach dla licznych oraz pięcia się po szczeblach kariery dla nielicznych. Zresztą ite kariery  okazały się ograniczone. Polscy menedżerowie osiągając  wysoki  wys oki poziom kierow kierownict nictwa wa w wkraju, kraju, zw zwykle ykle nie mogą 

 już awa awansow nsować ać da dalej, lej, bowi bowiem em kierow kierownict nictwo wo w wza zakres kresie ie ponadnarodowym dobiera się według klucza narodowego.

Polska może wysłać gdzieś wojska, rzekomo w swoim interesie interesie.. Może również zlikwidować stocznie, przyjąć limity połowów dorsza, a nawet zgodzić się na zmniejszenie produkcji cukru. Wszystko to we własnym interesie, chociaż nikt z polskich obywateli – poza ewentualnymi ewentual nymi łapówkarzami – nie ma w tym ty m nawet grosza interesu.

Itak dla przykładu kierownikiem na Europę Środkową  iWschodnią francuskiej korporacji może być jedynie Francuz, zaś Polak– co najwyż ej kierownikiem na Polskę. To kolejny– poza tymi, które ujawnił tzw. kr yzys ekonoe konomiczny– argument przeciwko mitowi o„beznarodowości” kapitału. Skoro zaś kapitał ekonomiczny ma również narodowość iostatecznie jest powiązany zjakiś państwem,

to wniosek nasuwa się sam, jeśli aspirujemy do krajów   Wallerste inowskiego  Wallersteinowsk iego centrum. ce ntrum. Polska potrzebuje wiernego mu kapitału ekonomicznego, być może gromadzonego latami ipomnażanego pokoleniami, ale skłonnego pracować dla społeczeństwa wcale nie wyzbywając się chęci zysku. Wystarczy spojrzeć– anie przeczytać wmainstreamowych mediach, to nie to samo–  jak się to robi wEuropie. Ijest Ijest tylko tyl ko jedna rzecz, która budzi wątpliwość, gdy  pytamy się, czy nie mogliśmy stać

12

się jako kraj podmiotem, i to również w sensie gospodarczym. Nie żebrać o inwestycje, lecz produkować samemu i inwestować w innych krajach na zasadach dla  nas korzystnych. Nie przyklaskiwać, gdy akceptacji oczekują, lecz zgadzać się wtedy, gdy jest to według nas słuszne, nawet gdy innym się nie podoba. Nie czekać na propozycje innych, lecz samemu inicjować zmiany. Nie patrzeć na silniejszych, lecz samemu tworzyć silne ośrodki decyzy jne, wspólnie z lokalnymi i historycznyhistorycznymi sojusznikami. Łączne spełnienie wszystkich tych po-

stulatów oznaczałoby właśnie wewnątrzsterowność.

się polityczne policje: NKWD iGestapo. Celem ich konferencji– zktórych jedna odbyła się wKrakowie– była  wymiana  wymi ana danych dotyczących elit polskiego, przedwojen-

nego państwa. Chodziło o to, żeby zidentykować lekarzy, naukowców, inżynierów, prawników, polityków, działaczy, inteligentów, anastępnie ich wymordować. Masowe inteligentów, Ma sowe mordy  na polskiej inteligencji, które które rozpoczęły się już we wrześniu

 roku, trwały przez całą okupację, auwieńczyły je procesy, wypędzenia iwydalenia wczasach PRL-u. Szacuje się, że wojenni okupanci wymordowali około pięćdziesięciu procent polskiej inteligencji. Tylko Tylko niewielk a część pozostapozos ta łych przy życiu powróciła zrozproszenia, zrozproszenia, ai aipośród pośród tych, co

bardziej niebezpieczne dla systemu jednostki zniechęcano na różne sposoby lub wygnano.  Współczesne państwa państ wa są zarządzane zarząd zane przez prze z elity. Różny  może być klucz doboru do elit. Wcale nie muszą być one zamknięte dla tzw. klas niższych. Jednak part ycypacja we  władzy politycznej, ekonomicznej czy kulturowej oznacza posiadanie wizji, akceptację wspólnego, długodystansowego celu, tworzenie podmiotowości– zarówno wewnątrz,

awięc dla beztroskich mas– jak ina zewnątrz, czyli dla innych państw. Dobre państwo jest bowiem jak okręt. Z dobrą kadrą oficerską oraz sprawną załogą może pokonywać na wet najwięk największe sze fale, a przy nieprzyc nieprzychylnych hylnych wiatr wiatrach ach nadal utrzymywać kurs. Kurs, który czasami może dzi-

         /     A               A     K     S     W     A     L     C     O     R     W     /     E     L     P     O     E     P     /     M     O     C  .     R     K     C     I     L     F  .     W     W     W     /     /    :     P     T     T     H          U     K     N     A     T     E     A     G

 wić, poprzez poprze z halsowanie, ale a le ostatecznie tylko tyl ko ekstremalne ekstrema lne  warunki  warun ki mogą spowodować, że statek nie dotrze do tego portu, do którego planowano. Wspólna praca załogi, załog i, dowodzonej przez kompetentnych ocerów, daje efekt. Żeglarze nie mogą zmienić warunków na akwenie, ajednak potraą   je wykorz wykorzystać ystać do własnych celów, jeśli je śli je mają. Zaprzeczeniem państwa-okrętu jest Latający Holender. Bez  załogi i dowódcy. Jest obliczalny obliczalny – popł ynie tam, gdzie popchnie go wiatr. Czy nasze państwo nie jest Latającym Holendrem? Na swych obiegowych monetach, przechodzących przez ręce jej obywateli, II RP deklarowała: SALUS REI PUBLICAE SUPREMA LEX. Czy iw dzisiejszej Polsce

  a   n   b

Czym nasz kraj jest słaby? Chodząc po ulicach Berlina, Londynu lub Paryża iobser wując młodych ludzi, obserw obserwatora atora zdumi zdumiewa, ewa, jak tak ie beztroskie, by nie powiedzieć wręcz bezmyślne zachowa-

nia isposób bycia, złożą się wprzyszłości na kompetentne, konkurencyjne iwewnątrzsterowne państwa, które gotowe są za utrzymanie własnego interesu płacić otrzeźwieniem zdowolnego sentymentu. Podobne nastolatki są również

 wPolsce, ajedna k efekt efe kt jest jes t inny. Co C o nas na s różni, róż ni, skoro na pierwszy rzut oka tyle łączy?

Republika jest rzeczą publiczną? Czy dobro Republiki jest najwyższym prawem? Kto dba o to prawo? Społeczeństwo, które nie ma swojej elity– elity, która dysponując większymi szansami społecznymi, jednocześnie ma większą odpowiedzialność, świadomość tej odpowiedzialności ijest

 wewnętrznie  wewnętr znie ogranicz ograniczana ana własnym etosem etosem–– musi być zez e wnątrzsterowne. Zatem państwo, którego to to społeczeństwo

 jest rzekomo suwerenem, musi być tylko fasadą, fa sadą, instytucją  inst ytucją  stworzoną jedynie po to, żeby wmyśl prawa inne podmioty miały zkim dobijać targu. Takie państwo nie może być dobrym państwem, gdyż wogóle nie zasługuje na miano państwa.

Na początku wojny, na terenach zajętych przez bru-

natnych iczerwonych okupantów, kilkakrotnie spotykały 

dr Joanna Szalach Szalacha a

13

Etos lewicy wiecznie żywy – . A M    M S

Czy to, co nazwał naz wał Pan etosem lewicy, jest wPolsce wciąż   żywe, czy też należałoby raczej traktować traktować go jako swego rodzaju eksponat wmuzeum historii idei? 

 jakmłodszy odeń Stanisław Stanisław Brzozowski, Brzozowski, Konstanty  Konstanty  Krzeczkowski dokumentował dorobek Edwarda Abramowskiego iLudwika Krzywickiego itd.

 Andrz ej Mencwel: Wtym pytaniu zawarte są dwa odręb Andrzej ne. Jedno odiagnozę– czy wspomniany etos jeszcze i stnieje, drugie– oto, co znim zrobić. Jeśli chodzi opierwsze, to można powiedzieć wsposób dość jasny ichyba mało dyskusyjny, że zwielu różnych powodów etos lewicy jest wzaniku: nieobecny wsporach publicystyczno-ideowych isłabo  widoczny w wpostawach postawach praktyc praktycznych. znych. Uwa żam jednocześnie, co jest zapewne dyskusyjne, że wiele jego elementów  nadal można dostrzec wtzw. organizacjach pozarządowych, które zresztą wzgodzie ztamtym etosem wolałbym nadal nazy wać organizacjami społecznymi. Widoczny jest on również wdziałalności całkiem licznej rzeszy ludzi iśrodowisk, które robią dużo ważnych, pożytecznych iczęsto bezinteresownych rzeczy. Co do drugiego składnika pytania: bez wątpienia nie jest tak, że wzwiązku ztym, iż etos lewicy tak bardzo osłabł, należałoby go pogrzebać. Przeciwnie, należałoby go ożywić! Myślę zresztą– imam nadzieję, że nie jest to bardzo fantazyjne stanowisko– że wśród młodzieży studenckiej i„przyakademickiej” (mam tu na myśli tych, którzy  studia pokończyli izajmują się różnymi działaniami spo łecznymi,  łecznym i, np. w ydają czas czasopisma, opisma, nieraz nak ładem wielkiej energii ipasji), istnieje silna potrzeba jego ożywiania ipropagowania.

 A.M. : Jeśli spojrzeć na to, co działo się wokresie, którym  A.M.: się bliżej zajmowałem, wgłowie się kręci od ówczesnych osiągnięć– tym bardziej niebywałych, że dokonano ich  wyłącznie  wył ącznie siłam siłamii społec społecznymi; znymi; żadnych środków inst instytuytucjonalnych inansowych nie było, poza tymi, które ludzie sami stworzyli stworz yli izyskali. Tworzono Tworzono wówczas społeczne uczelnie iośrodki naukowe, ale także prowadzono wiele inicjatyw na poziomie elementarnym– przykładem może być choćby działalność „Zarzewia” wśród młodzieży. Kontynuacja była bardzo wyraźna wrozmaitych przedsięwzięciach iśrodowiskach okresu międzywojennego, jak  Instytut Gospodarstwa Społecznego, Wolna Wolna Wszechnica Polska czy uniwersytety ludowe. To, że wPolsce historię literatury litera tury uprawiało się głównie zperspektywy „literac „literackoko-autonomicznej”, sprawiało, że zczasem zanikały niektóre przepły wy postaw iwartości, które ucieleśniały ucieleśniały wdwudziestoleciu międzywojennym Maria Dąbrowska, Zoa Nałkowska iwielu innych. Przy czym mówiąc oetosie lewicy  nie mam na myśli przynależności partyjnej czy aliacji do określonego programu politycznego, lecz postawę kulturalną wantropologicznym rozumieniu tego słowa: przekształcanie rzeczywistości, tworzenie ludzkich środowisk, inicjatyw społecznych, ruchów emancypacyjnych. Ciągłość jest wyraźna także wokresie okupacji; myślę też, że nawet tuż po wojnie. Dopiero przełom roku /, kiedy wPolsce dokonała się faktyczna stalinizacja, wznacznej mierze tę ciągłość z erwał. Po Październik u , anastępnie wlatach ., powstają nawiązania, ale są już one, można by rzec, jednowątkowe; pewna formacja ijej dziedzictwo zosta ły rozproszone. Nie chcę powiedzieć– zaprzepaszczone, bo do najróżnie najróżniejszych jszych elementów 

Pisząc ohistorycznym rozwoju etosu imyśli lewicowej  wPolsce, zwraca Pan uwagę, że ich kształtowanie było rezultatem rezultat em ożywionej oż ywionej debaty środowis środowiskowej, kowej, ścierania się rozmaitych poglądów. Wskazuje Pan także na rolę  pewnej ciągłości pokoleniowej– pokoleniowej– Wacław Wacław Nałkowski zajzajmował wwielu kwestiach k westiach podobne stanowisko,

14

szkołę antypozytywizmu, awięc iszkołę antydogmatyzmu, co pozostawiło trwałe ślady wtwórczości nawet ta-

tej tradycji się odwoł odwoływano ywano wżyciu intelektualnym (ztakimi publicystami, myślicielami, jak Jan Józef Lipski czy   Jan Strzele Str zelecki) cki) oraz ora z wformach wformac h inst ytucjon ytucjonalnych alnych.. Bo To-

kiego prawie-ortodoksyjnego myśliciela, jak Kelles-Krauz.

 war zystwo  warzys two Kur Kursów sów Nauko Naukowyc wychh i Uniwers Uniwersytet ytet Lat Latając ający  y  nawet wswoich nazwach były wyraźnym nawiązaniem

Czym się to charakteryzowało? Mówiąc schematycznie– bardzo silnym naciskiem na czynnik subiektywny działa-

do tamtej tradycji.

 jący whistorii, zamiast całkowitego cał kowitego ulegania zewnętrznym zewnętr znym

Potem nadeszła cezura  r.

determinizmom, jakkolwiek byłyby one formułowane, jako naturalizm czy jako ekonomizm. Zwracali oni uwagę

 A.M. : Wraz

z„wielkim z „wielkim otwarciem” nastąpił też wiel ki przypły w idei liberalnych, które zróżnych zróżnych powodów powodów okazał y się atrakcyjne wkraju posttotalitarnym. Dlatego gdy wroku

 wydałem napisaną wlatach . książkę o„etosie le wicy”, została ona przyjęta sympatycznie, ale była był a jedynie

kwiatkiem przy kożuchu, który szyli inni. Zkolei ruchy  polityczne, które aliowały się jako lewicowe, nie nawiązywały do historycznego etosu lewicy prawie wogóle. Myślę– ima m nadzieję– że teraz nadszedł mome moment nt zmiany  klimatu dla tych wartości. Polscy myśliciele lewicowi przełomu XIX iXXw. byli na bieżąco zzagraniczną zzagraniczną myślą polityczną, polit yczną, czerpali zniej  inspiracje iprowadzili znią dialog, zdrugiej jednak strony  nierzadko sami tworzyli całościowe, nowatorskie koncepcje. Przykładem może tu być Abramowski, który odrzucił   „socjalizm państwowy” państwowy” wwersji zarówno zarówno rewolucyjnej, rewolucyjnej,  jak ireformistycznej, ireformistycznej, zamiast zamiast niego propagując propagując swoiste swoiste kooperatywne państwo-minimum; idea ta, choć zbieżna  zanarchizmem,  zanarchi zmem, nie była była znim tożsama. tożsama. Inny przykład  przykład   prekursorstwa  prekursors twa stanowi Ludwik Ludwik Krzywicki, októrym napisał Pan w„Etosie lewicy”, iż „był niewątpli niewątpliwie wie pierwszym nowoczesnym myślicielem wskali powszechnej, który   zmarksistowskich  zmarksist owskich analiz analiz fetyszyzmu towarowego towarowego uczynił narzędzie krytyki kultury”. Czy Pańskim zdaniem można mówić oczymś wrodzaju oryginalnie polskiej polskiej odmiany lewicowości?   A.M. :

Oczywiście. Inie jestem jedynym, który tak uważa.

Bardzo mocnym poparciem tej tezy są na przykład opracowania Andrzeja Walickiego czy Leszka Kołakowskiego, który wswoich „Głównych nurtach marksizmu” poświęcił  osobnee rozdział y Krzywickiemu, osobn Kr zywickiemu, Brzozowskiemu Brzozowskiemu iKelles-

-Krauzowi. Przy czym mówiąc, że polska lewicowość posiada pewne własne znamię, nie chodzi mi koniecznie oto, że jest ona „nasza, bo polska”. Chodzi mi oto, że rodzimi myśliciele stworzyli swoiście s woiście odrębną orientację orientację lozoczną, awraz znią– ta kże pewien etos wyrażany wokreślonych wokreślonych postawach praktycznych. Odwołam się do mojej książki, skoro już została wspomniana. Jej podtytuł brzmi: „Esej o narodzinach kulturakulturalizmu polskiego”. Chciałem położyć nacisk właśnie na ten kulturalizm. Dla marksistów polskich, nie tylko tych stopniowo przestających nimi być, jak Abramowski czy Brzozowski, sprawa ortodoksji była drugorzędna. Bardzo wcze-

śnie, bo na przełomie XIX iXX w., przeszli oni bowiem

na to, że zmiany dzieją się wludziach iprzez ludzi, przez ich wewnętrzne wyposażenie, przez idee, których są nosicielami; praca Krzywickiego „Idea ażycie” jest tutaj moim zdaniem klasyczna, ito wskali światowej. Było to zapewne dziedziczone ze specycznie polskiej sytuacji XIX-wiecznej, czyli porozbiorowej. Identyczność zbiorowa była unas sil-

nie związana zczynnikiem subiektywnym. Naród polski nie był deniowany przez państwo, bo go nie miał, ani przez obywatelstwo, bo ono wtedy nie działało. Nie był   wzwiązku ztym określany przez instytucje polityczne, lecz przez tożsamość kulturową. Stąd– bardzo silny nacisk na

to, co kulturowe. Zainteresowania te poświadczane były  rozlicznymi działaniami praktycznymi. Widać to choćby   wtedy, gdy na okres rewolucji - - r., r., która była rewolucją społeczno-polityczną, spojrzy się od strony programów   wychowawczych. Intensywnie Intensywnie dyskutowano wówczas także okształcie szkoł y, otym, otym, jak ja k wogóle postępować zdziećmi;  jednocześnie powstawały np. programy emancypacji kobiet.

 Albo spójrzmy na cał całąą koncepcję wychow wychowawczą awczą Janusz Januszaa Korczaka– ona również wyrasta ztego pnia, jak to napisał  Igor Newerly, jest „żywym wiązaniem”.

„Twardzi” materialiści marksistowscy mieli w Polsce bardzo słaby odbiór, natomiast socjalistyczni czy „socjalizujący” idealiści posiadali bardzo duże audytorium ichyba najlepiej najle piej wyrażali zarówno dramaturgię tamtego czasu, jak  też inasze– naszych przodków– potrzeby. W „Przedwiośniu czy potopie?” pisze Pan natomiast, że  polską myśl myśl polityczną, także po lewej lewej stronie, stronie, cechował  cechował  niemal całkowity brak idei ipomysłów niebezpiecznych, mogących prowadzić do totalitaryzmów czy zbrodni.  A.M. :

Oczywiście zdarzał y się wyjątki, jak Machajski, któ-

ry był jednym znajwiększych ekstremistów lewicowych  wd ziejach X Xw. No i  wdziejach ibyli byli komuniści, komuni ści, naznaczeni na znaczeni przez marksizm III Międzynarodówki. Jednak Jednak tak że wśród nich

istniało zróżnicowanie– słynna broszura Juliana Bruna, „Stefana Żeromskiego tragedia pomyłek”, jest napisana zducha wspomnianego kulturalizmu, anie zducha komunistycznej ortodoksji. Zresztą Brun został za to potępiony  przez swoich towarzyszy. Przejdźmy do aktualnego postrzegania lewicowości. Wodbiorze społecznym słowo „lewica” kojarzy się zjednej strony zpartyjną polityką, zdrugiej– zakademickimi  zakademickimi  rozważaniami ideowymi, dość hermetycznymi. Trzecim larem dawnego etosu lewicy, wypełniającym przestrzeń

15 między teoretyzowaniem apragmatycznymi grami politycznym, była praca na rzecz powstawania oddolnych instytucji; przywołajmy choćby zaangażo zaangażowanie wanie Marii  Dąbrowskiej Dąbrowski ej wrozwój w rozwój spółdzielczości. Współcześnie lewica mało komu kojarzy się zideą samoorganizacji  społecznej.  A.M.:  A.M .: Trudno się temu dziwić. Dawna lewica miała bez-

pośredni kontakt zludźmi– nie zelektoratem, który był  na drugim planie, ale zludźmi właśnie. Tymczasem obecnie mamy do czynienia zolbrzymią presją instytucjonalną  imedialną, żeby sprowadzać problematykę życia społecznego do wyborów ielektoratu. Co się zresztą obraca wswoje przeciwieństwo wpostaci niskiej frekwencji, bo niewątpli wie ta redukcja jest jedną zprzyczyn tego problemu. Drugą przyczyną zarówno niskiej frekwencji, jak isłabości polskiej lewicy, jest jej niezdolność do formułowania

 jakichkolw iek idei iiprogramów  jakichkolwiek programów wykr wykraczających aczających poza doraźne odniesienia. Lewica instytucjonalna, którą tworzą  partie postpez etpeerowskie (choć dzisiaj to „post” i„PZPR”

można chyba skreślić, nie mają one znaczenia), kontynuuje pragmatyczny wzór zachowania wkontekście wyborczym. Niestety, jak widać, na dobre jej to nie wychodzi icoraz mniej się liczy. Zdrugiej strony, mamy środowiska

młodolewicowe, które na razie znajdują się na poziomie przedpolitycznym– może to idobrze. idobrze. Wyrażają się czasem czase m politycznie, ale nie tworzą twardych organiz acji, mają natomiast pozytywną zdolność zaczynu, fermentu. Wtym fermencie oczywiście, jak wkażdym fermencie, rzeczy słuszne

są pomieszane zniesłusznymi, trwalsze zprzejściowymi, itd. Nikt natomiast nie stara się tworzyć takiej płaszczyzny 

krystalizacji postaw , jaka miałaby bezpośrednie odniesienie polityczne. Weźmy problem dostępu do studiów wyższych– jeden zkluczowych, skoro wPolsce studiują dwa

miliony ludzi ipomimo niżu demogracznego ta liczba nie będzie się znacząco zmniejszać. Wiadomo, że obecnie osobiste osobis te perspektywy są silnie związane zwykształceniem.

Oznacza to, że my, którzy jesteśmy po lewej stronie, po winniśmy  winn iśmy formułowa formułowaćć tak takie ie zasa zasady dy postępow postępowania ania,, które zapobiegają negatywnej negatyw nej selekcji społecznej. społecznej. Przeciwnie– są 

związane zprogramem emancypacyjnym, „podnoszenia” tych, którzy mają więcej trudności wawansie społecznym, kulturalnym, profesjonalnym iintelektualnym. Otóż tego  wtej chwili nie można zidentykować na płaszcz yźnie partyjno-medialnej. Nie wiadomo, kto właściwie jest za czym, nie ma jasności postaw. po staw.

Newralgiczną sprawą jest także kwestia relacji państwo– Kościół. Najpewniej, może zwyjątkiem jakichś paleomarksistów, nie ma już takich, którzy wierzą, że religia

 jest opium dla ludu. Wszystk ie dokonan dokonania ia human humanisty istyki ki  XX-wiecznej, pomijając zcałą świadomością ś wiadomością Jana PawłaII (nie należy się już na niego powoływać, bo dosłownie wszyscy to robią), mówią nam, że religia jest konstytutywnym

MENCWEL Andrzej Mencwel (ur. ) – historyk, antropolog i krytyk kultu kultury, ry, eseista, eseista, publicysta, publicysta, w młodości– dziennikarz. Profesor wInstytucie Kultury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego ina Wydziale Reżyserii Akademii Teatralnej im. A.Zelwerowicza. Wybitny znawca znawca i popularyzator dziejów zaanzaangażowanej społecznie inteligencji przełomu XIX iXXw., doktorat uzyskał za rozprawę oStanisławie Brzozowskim. Wiceprzewodniczący Komitetu Nauk  oKulturze oraz Komitetu Nauk oLiteraturze Polskiej Akademii Nauk, przewodniczący Humanistycznego Zespołu Ekspertów Ministra Edukacji Narodowej, członek-korespondent Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, członek Rady Towarzystwa Popierania iKrzewienia Nauk, członek Międzynarodowego Stowarzyszenia Stowarzyszenia im. Janusza Korczaka oraz Association Internationale de Critiques Litteraires. Wjego dorobku wydawniczym znajdują się m.in. „Sprawa sensu” (), „Stanisław Brzozowski. Kształtowanie myśli krytycznej” (), „Widziane zdołu” (), „Spoiwa. Reeksje krytyczne” (), „Etos lewicy. Esej onarodzinach kulturalizmu polskiego” (), „Przedwiośnie czy potop. Studium postaw polskich w XX wieku” ( (), ), „No! Io non sono morto… Jakczytać »Legendę Młodej Polski«” (), „Kaliningrad, moja miłość. Dwa pokrewne eseje podróżne” (), (), atakże podręczniki uniwersyteckie. Jest współautorem scenariusza do lmu pt. „Sceny dziecięce z życia prowincji (reż. Tomasz Tomasz Zygadło, ). Niedawno ukazało się nowe wydanie jego fundamentalnego dzieła, „Etosu lewicy”.

że nie mają być jasno określone relacje państwa iKościoła.

Że uroczystości państwowe nie mają być cywilne, tylko muszą być każdorazowo pomieszane zuroczystościami kościelnymi. Iztego Iztego też nie wynika, wynik a, że wdziesiątkach innych sytuacji sfera publiczna nie powinna być wyraźnie oddzie-

lona od religijnej. Tymczasem nawet wtej płaszczyźnie,  jak sądz sądzęę bardz bardzoo w wPolsce Polsce waż ważnej, nej, środowisk śro dowiskaa lewicowe nie sformułowały żadnych założeń, co do których mogli-

składnikiem życia osobistego ispołecznego, dlatego nikt

byśmy powiedzieć: aha, oni się nie różnią politycznie winnych sprawach, ale wtej kwestii wiadomo, co jest na lewo,

przytomny nie będzie jej zwalczał. Ale ztego nie wynika,

aco– na prawo. To zresztą musi nastąpić, jestem otym

16

przekonany. Nie da się wPolsce zrobić zantyklerykalizmu programu politycznego, bo będzie miał on bardzo krótki zasięg, ale zasadnicze kwestie muszą być podjęte, precyzyjnie określone ipraktykowane.

ideologię, która podszywała się pod socjalizm. Bo unas komunizm nie miał dobrych konotacji– proszę zwrócić uwagę, że wPolsce powojennej niczego nie nazywano „komunistycznym”.

W polskiej debacie publicznej dominacja dwóch języków– konserwatywnego iliberalnego– iliberalnego– jest przytłaczająca. Tłumaczy się to często dziedzictwem PRL-u– PRL-u– idee socjalistyczne są „niemodne”, bo kojarzą się znieefektywnym iniedemokratycznym systemem, systemem, który miał je wypisane na sztandarach.

 Jeden ze swoich swoich szkiców poświęcił poświęcił Pan Pan zdławieniu zdławieniu przez  komunistów wzarodku pewnej ideologicznej alternatywy, jaką był „socjalizm humanistyczny” Jana Strzeleckiego igrupy „Płomieni”. „ Płomieni”.

Nie chciałbym wdawać się tu wjakiś wielki ekskurs historyczny. Jest prawdą, że bogata, wielowątkowa, także wpraktykach społecznych (kluby sportowe, teatry, domy kultury), tradycja lewicy PPS-owskiej ipozapartyjnej została przejęta, zniekształcona i– delikatnie mó wiąc–  wiąc – zdeprawowana zdepra wowana przez komunistó komunistów. w. Ale ta kż kżee zohydzona, bo po ’r. zohydzano społeczeństwu wszystko, co było jakoś związane zdziedzictwem tamtego półwiecza. Zresztą to bardziej skomplikowana kwestia. Także na czas PRL-u trzeba bowiem spojrzeć wsposób bardziej wielowątkowy niż to się dzieje whistoriograi polityczno-policyjnej. Mimo wszystko pewna emancypacja, przekształcenia struktur społecznych się wtedy dokonały, choć bez wątpienia mogło to zostać zrobione dużo lepiej– przede wszystkim wtedy, gdyby było niesione przez autentyczną tradycję socjalistyczną, anie przez narzuconą   A. M.:

         E     I     S     L     E     /     E     L     P     O     E     P     /     M     O     C  .     R     K     C     I     L     F  .     W     W     W     /     /    :     P     T     T     H          D     L     E     I     F     T     A     H     C     S     E     L

      b

C    ,         ,        ?  ?

Byli też inni, np. Stanisław iMaria Ossowscy. Potrzebne by nam było dziś spojrzenie, które powiązałoby te zerwane nici, pokazywało pewne kontynuacje, które mogły  być nawet niszowe, ale były kontynuacjami autentycznymi, do których można by dziś nawiązywać. Choćby przez skład KOR-u, który był wielonurtowy, ale wśród tych, którzy  uosabiali tradycję socjalistyczną, były bardzo reprezentatywne osoby. Bez wątpienia zatem jest coś do związania inawiązania. Ktoś może zapytać, dlaczego nie zostawić tego tematu historykom. Czy wdominującym dyskursie liberalno-konserwatywnym (zpewnymi domieszkami, októre wtej chwili mniejsza) ten trzeci głos by coś zmieniał? Otóż ja jestem głęboko przekonany, przekonany, że on by nie tylko odpowiada ł na pewne potrzeby, wyraźne dzisiaj, ale także zmusiłby libera łów ikonserwatystów do lepszego samookre ślenia. Prawdę mówiąc oni, tak jak lewica instytucjonalna, określają się ze względu na scenę polityczną, anie pryncypia ideowe  A.M .:

17

izwiązane znimi programy społeczne. społeczne. Mam nadzieję, że takie dookreślanie się będzie miało miejsce. W polskich dyskusjach ohistorii ietosie lewicy nieodmiennie powraca kwestia posłannictwa inteligencji– inteligencji– jej odpowiedzialności wiedzialno ści za losy zbiorowo zbiorowości, ści, tego, czy cz y możliwy jest– ijak miałby wyglądać– jej „sojusz zludem” itp. Jak ta koncepcja przekłada się na współczesną strukturę społeczną iwyzwania, które stoją przed Polską? 

Tutaj oczywiście stanowiska są zróżnicowane. Podczas niedawnej dyskusji starłem się wtej kwestii zJerzym  Jedlickim, głównym redaktorem redak torem wybitnego dzieła– „Dzie jów inteligencji polsk polskiej”. iej”. Czy Cz y istni istnieją eją dzisi dzisiaj aj ci, którz którzy  y  określają się jako inteligenci, jakie oni właściwie zajmują  miejsce wstrukturze społecznej?– byłbym wdużym kłopocie, odpowiadając na to pytanie. Natomiast bez wątpienia– itego dotyczył przywołany przeze mnie spór– Polska inteligencka, czyli taka, wktórej dominuje wspomniana  warstwa,, wjakim  warstwa wjakimśś sensie się skończyła. Inne grupy społeczspołeczne współcześnie odgrywają ważniejszą rolę. Wtym sensie można powiedzieć, że to dobrze, iż ta Polska się skończyła, bo inteligencja nigdy nie była unas zbyt liczna izawsze by ła dość izolowana, dlatego d latego musiała posługiwać pos ługiwać się ha słami „sojuszu zludem” czy „łączności zklasą robotniczą”. Stąd brały się różne autentyczne dramaty, wktóre popadali wybitni inteligenci iintelektualiści, rojąc sobie, że przystępu jąc do czegoś, dokonują dokonują takiego utożsamienia. utożs amienia. Struktura społeczna jest dziś wPolsce zróżnicowana,  wielopiętrowa i iwielostopniowa. wielostopniowa. Myślę Myś lę oczyw oc zywiście, iście, że ci, którzy uważają się za inteligentów, atakże ci, którzy są intelektualistami, są nadal powołani do tego, żeby formu łować cele c ele iz izadania. adania. To, że wprz wprzeciwieńst eciwieństwie wie do okresu okre su -  -  inteligencja nie jest dziś dzi ś historiotwórczą warstwą  w arstwą  społeczną, nie znaczy, że nie ma nic do zrobienia, że nie jest potrzebna. Iże nawiązywanie do jej tradycji nie zda się na nic. Przeciwnie– zwłaszcza, że we współczesnej kulturze pojawił się dodatkowy, quasi-obiektywny czynnik, wiążący  się zrewolucją zrewolucją informatyczno-komunikacyjną informatyczno-komunik acyjną izglobalizacją, zwszystkim tym, czego ogarnięcie jest bardzo trudne, ale co bez wątpienia uzmysławia nam ważność bezpośredniej więzi ludzi zludźmi iich wspólnych działań. Co należy do tradycyjnego etosu inteligenckiego  wPolsce? Chodź my izróbmy coś razem. To pewne, pew ne, że ludzie będą komunikować się przez Internet czy zwoły wać na manifestacje przez SMS-y. Ibardzo dobrze. Bo jak widać, nawet wTeheranie nie sposób tego opanować. Nie znaczy  to, że ważność bardziej bezpośredniego współdziałania się zmniejszy– moim zdaniem przeciwnie, zwiększy się. To  jest mniej więcej tak takaa sama s ama różnica, jak między seminarium prowadzonym prowadzonym twarzą wtwarz awykładem najwięk najwięk-szego uczonego, nadawanym przez telełącze. Jedno idrugie jest potrzebne, ale to pierwsze nie traci ważności wraz zrozwojem komunikacji globalnej. Powiedziałbym, że na nim zyskuje.  A.M. :

 Jest Pan zdania, że inteligen inteligencja cja utraciła utraciła dominującą dominującą rolę  już wmiędzywojniu. Pozost Pozostawała awała jednak ostoją ostoją prospoprospołecznego myślenia zarówno wIIRP, jak iwPRL-u, gdzie strzegła humanistycznych tradycji socjalizmu. Jak pod  tym kątem można ocenić jej postawę wokresie transformacji ustrojowej iwIIIRP? 

To oczywiście wiąże się zodpowiedzią na poprzednie pytanie. Inteligencja już nie miała takiego znaczenia, nie była wstanie zapanować nad procesami związanymi ztzw. obiekty obiektywnymi wnymi koniecznościami ekonomicznymi. Na pewno jednak za słabo dawała świadectwo swoim prospo łecznym poglądom, jeśli oczywi ocz ywiście ście je miała. Pierwsze Pierwsz e lata przemian były wdużej mierze latami dezorientacji. Tu dla mnie wzorcową postacią jest Jacek Kuroń, który wostatnich latach życia właśnie to sobie uświadomił. Iwprost mówił: podczas transformacji t ransformacji powinniśmy powinni śmy lepiej dbać oto, oto, co było naszą tradycyjną społeczną identykacją.  A.M. :

Pomówmy teraz oorganizacji politycznej współczesnej  lewicy. Wnaszym kraju nie istnieje obecnie wyrazista  partia socjaldemokratyczna socjaldemokratyczna czy socjalistyczna, socjalistyczna, która byłaby zauważalna wsondażach, aipostkomunistyczna centrolewica od kilku lat balansuje na granicy progu wyborczego. Może Polacy po prostu nie potrzebują lewicy, podobnie jak choćby Irlandczycy? Tak można by inter pretowaćć np. sukces  pretowa sukces wyborczy PiS z z r., który zapewzapewniło tej formacji połączenie po łączenie retoryki socjalnej zkonserwatywną. Co mogłaby wnieść wpolskie życie społeczne  prężna formacja formacja lewicowa?  lewicowa? 

Co się tyczy Irlandii (aznawcy przytaczają iinne przykłady, choćby Wielkiej Brytanii, gdzie tradycyjne wartości lewicowe są wodwrocie), to myślę, że mimo wszystkich podobieństw jest jeden czynnik, który bardzo nas od niej różni. Mianowicie, podstawowa część naszego społeczeństwa pochodzi zawansu społecznego– nie odziedziczyła swoich pozycji ipowinna być wstanie docenić wagę ipiękno tego faktu. Martwi mnie jednak to, że obecnie nasze społeczeństwo raczej zamyka się niż otwiera. Trzeba odpowiedzieć na to wyzwanie. Nasza lewica tego nie potra, jej słabość nie jest jednak charakterystyczna wyłącznie dla Polski. Trwa obecnie  jeśli nie światowy, ś wiatowy, to przynajmniej europejski kryz k ryzys ys lewicy socjaldemokratycznej, która przebudowała świat wXX   wieku– to przecież jej zawdzięczamy ośmiogodzinny dzień pracy czy wczasy pracownicze. Wyraża się on wkryzysie idei, ale także wodpływie mas partyjnych. Niezwykle znamienne są tutaj wyniki ostatnich wyborów do Parlamentu Europejskiego, zwłaszcza zwłaszcz a wkrajach otradycyjnie mocnej mocnej le wicy, jak Wielka Brytania, Brytan ia, Francja, Niemcy Niemcy czy Szwecja. To To bardzo symptomatyczne, że wsytuacji kryzysu liberalnego kapitalizmu socjaliści niczego nie zdobywają. Nie umiem odpowiedzieć na pytanie, dlaczego d laczego tak się dzieje inie wiem, czy ktokolwiek na świecie to potra. Na pewno wyczerpuje  A.M .:

18

się dotychczasowy model państwa państw a opiekuńczego. Co więcej, dziś wiadomo już, że obezpieczeństwo socjalne wrozwiniętych krajach Zachodu równie dobrze potraą zadbać partie konserwaty wne; czasem nawet lepiej. Więc może nie chodzi chodzi tylko obezpieczeństwo społeczne, ale ocoś więcej– obrak  pomysłu na oży wienie idei emancypacyjnej, emancypacyjnej, na stworzenie ruchu, który od wewnątrz zmieniałby struktur y społeczne? Moim zdaniem właśnie tak jest.

Czy są szanse na to, że idee emancypacyjne zostaną  ożywione także wPolsce itaki ruch unas powstanie? Według mnie, nie jest to niemożliwe. Jesteśmy słabi wPolsce, ale nie jesteśmy słabi wskali Europy– umiemy np. ziden-

tykować wspólne, ważne problemy społeczne. Możemy   wska zać choćby problem dostępnoś dostępności ci studiów wy wyższ ższych ych isformułować jakieś zalecenia, choć na razie nie umiemy  tego przekształcić wcałościowy program społeczny. Takiego programu lewica nie ma jednak, oile mi wiadomo, bodaj nigdzie wEuropie ichyba nawet nigdzie na świecie, jeśli nie uznamy za całościowe programów Fidela Castro czy  Hugo Cháveza. Czy taki program można stworzyć? Myślę,

że trzeba by się skupić właśnie na wrażliwych ogniwach problematyki społecznej. Spróbować je, na ile to możliwe

bezstronnie, rozważyć– izobaczyć, co one nam mówią. Czy jesteśmy wstanie poruszyć ludzi, żeby pragnęli czegoś

 więcej niż dostępu do rynk rynkuu komercyjnego, co lepiej lub gorzej zapewniają im wszystkie rządy? Odważyłby się Pan wskazać te spośród istotnych problemów społecznych iwyzwań cy wilizacyjny wilizacyjnych, ch, już  istniejących istnieją cych lub znajdują znajdujących cych się „na horyzoncie”, które mogłyby się stać podstawą nowego projektu emancypacyjnego– innymi słowy stanowi stanowią ą naturalne, acz  niezagospodarowan niezagos podarowanee pole dla aktywności akt ywności polskiej  lewicy? 

To bardzo trudne pytanie. Proszę nie traktować tego, co powiem, jako programu– to są raczej pewne intuicje, zjednej strony st rony z„dołu”, azdrug azdrugiej– iej– z„góry”. Mówiąc

 A.M. :

otych pierwszych mam na myśli to, oczym mówiliśmy  przed chwilą, to znaczy specykę polskiej struktury spo łecznej, specy specykę kę różnicującego się społeczeńst spo łeczeńst wa. I Itego, tego, że samookreślenia– nie mówiąc opozycjach– są wnim bardzo trudne. Iże to stanowi pewien zespół bodźców, któ-

ry powinien krystalizować się wpostaci jakiejś ideologii. Zkolei intuicje z„góry” wiążą się zkwestią rewolucji komunikacyjnej. My, Polacy, mamy pewną wadę– nie etniczno-charakterologiczną, lecz sytuacyjną. Ponieważ ciągle znajdujemy się wpozycji kraju zacofanego, wyrównywanie poziomów ztymi rozwiniętymi jest dla nas priorytetem, który  skazuje nas na pewne zamknięcie horyzontu umysłowego, bardzo często redukując go do problematyki adaptacji, albo dobrej imitacji. Wciągu ostatniego dwudziestolecia do-

sytuacje: przykładowo, wobliczu rewolucji komunikacyjnej, której najbardziej wyrazistym nośnikiem jest Internet

iktóra moim zdaniem będzie miała większą skalę niż re wolucja druku, która zmieniła ca łą Europę, anastępnie ca ły świat, nie jesteśmy jeste śmy wstanie w stanie dyskutować otym, o tym, co c o ona

przyniesie, co jest wniej wartościowe, co może stanowić zagrożenie itp. Jaki mamy wzwiązku znią mieć system edukacyjny? Bo to ona powinna mieć tutaj decydujące znaczenie, anie ambicje kolejnych ministrów edukacji. Dążenie do nieustannego „reformowania” szkolnictwa niskiego

iwysokiego, któremu nie towarzyszy poważna debata na temat celów tych zmian, jest aberracją. Musimy sobie zadać pytanie, jakie powinniśmy uruchomić rezerwy umysłowe

inansowe. Otóż, bardzo wielkim niebezpieczeństwem  jest pospieszn pospiesznaa adaptacja nasz naszego ego systemu eduka edukacyjnego cyjnego do procesu bolońskiego istrategii istrategii lizbońskiej. Mechaniczna, Mechaniczn a,

bo dokonują jej urzędnicy, którym jest najłatwiej wszystko wziąć pod jeden strychulec, np. wszędzie wprowadzić studia licencjackie, co wprzypadku wielu kierunków jest

kompletnie bez sensu. Dramatem jest nasza niezdolność  wykrocz enia poza ten przymus adaptacji iimitacji,  wykroczenia iimitacji, do podpod jęcia problematyki XXIw XX Iw.. (żeby wyrazić się pompatycznie, pompatycznie, czego nie lubię)– wcałej jej dramaturgii ina własną odpowiedzialność. Wydaje mi się jednak, że to na szczęście się kończy iże zaczynamy myśleć ootaczającym nas świecie inaszym wnim miejsc miejscu u zcoraz większym poczuci poczuciem em

odpowiedzialności. Żywię nadzieję, że przekroczymy ten syndrom adaptacji iimitacji iwreszcie zaczniemy mówić coś naprawdę ważnego ioryginalnego. Poza wieloma innymi warunkami, odrodzenie lewicy  wymagać będzie odnalezienia przez nią narracji, symboli iautorytetów, które byłyby atrakcyjne iautentyczne dla młodszych pokoleń. Gdzie ich szukać? WPierwszej   „Solidarności”,  „Solidarnoś ci”, której tożsamość tożsamość zawierała zawierała wszak wiele elementów lewicowego ruchu społecznego? Wzapomnianych tradycjach międzywojennych, inteligencko pepeesowskich?  pepeesowsk ich? Amoże Amoże na Zachodzie, Zachodzie, wśród modnych modnych lozofów iartystów deklarujących się jako lewicowi? 

WPolsce potrzebne jest przekształcenie wyobraźni zbiorowej, które obecnie dokonuje się wzbyt małym stopniu. Moim zdaniem, powinno ono pójść wstronę umiejętności skupiania się na dokonaniach pozytywnych, oraz na

 A.M.:

ludziach, którzy są ich autorami. Choć może to brzmieć zbyt pragmatycznie, gdyż był on budowniczym przemysłu, takim wzorem mógłby być np. Eugeniusz Kwiatkowski, który nigdy nie budził specjalnych zastrzeżeń żadnych sił politycznych, ponieważ był oczywistym ucieleśnieniem etosu pracy pozytywnej, czyli takiej, która stwarza realne efekty. WPolsce ostatniego dwudziestolecia powstały dzie-

konaliśmy olbrzymiego skoku wprodukcji samochodów,

siątki, jeśli nie setki wyższych uczelni. Znaczna ich część  jest niewiele warta warta,, ale a le sporo jest poważnymi ośrodka ośrodkami mi

ale prawdę mówiąc nic istotnego ztego nie wynika, bo to  jest tylko adaptacja itylko imitacja. Powstają Powstają dramatyczne dramatycz ne

naukowymi idydaktycznymi. Aczyż Jerzy Owsiak nie jest cudem pracy pozyty wnej? Czy nie jest nim Janina Ochojska Ochojska

19

Czyim reprezentantem ma być lewica, żeby posiadać   jakąś rację rację istnienia istnienia imieć realny realny wpływ na bieg wydarzeń? Aspirować do roli „propozycji dla wszystkich”, jak  starają się to robić liberalno-konserwatywna Platforma Obywatelska czy centrowa Socjaldemokracja Polska, czy  też wprost określić się jako wyraziciel interesów określonych segmentów społeczeństwa? Amoże najwłaściwsza byłaby jeszcze jakaś inna formuła?   A.M. : To

         /     Y     E     K     N     O     M     O     T     O     H     P     /     S     O     T     O     H     P     /     M     O     C  .     R     K     C     I     L     F  .     W     W     W     /     /    :     P     T     T     H          Y     E     K     N     O     M     O     T     O     H     P

 ,    ,    

  b

iwielu, wielu innych? Powinniśmy oderwać się od teg o pościgu polityczno-policyjnego, który jest zresztą karykaturalny, bo Wałęsa jest wnim oceniany nie przez pryzmat pozytywnych dokonań, ale przez to, że można mu coś tam  wkieszeniach  wkies zeniach w ynaleź ynaleźć– ć– izacz izacząć ąć mówić o wzorcach. ZaZ anim jednak powiemy okonkretnych nazwiskach, powinniśmy pracować nad zmianą samego sposobu myślenia. Analogicznie, powinniśmy pracować nad tym, ż eby nauczyć się postrzegać Polskę Ludową nie zperspektywy kraju satelickiego, lecz tego, jak wówczesnych warunkach potrali śmy  się wyemancypować wyemancy pować wsztuce inauce, inauce, atych, którzy wnieśli trwały wkład do tej emancypacji– sprawiedliwie oceniać. Z powyższych powodów nie przedstawię jakichś  apostołów lewicy. Natomiast jestem przekonany, że musi dokonać się takie przekształcenie wyobraźni zbiorowej, żeby na pierwszym planie nie były zawsze pomniki czynów  zbrojnych, zwykle będących zresztą klęskami, lecz trwałe osiągnięcia. Moim zdaniem arcywzorem może tu być Jerzy  Giedroyc. Pomijam idee, którymi się osobno zajmowałem, ale wdziejach świata nie jest znany inny przypadek trwa jącego pół wieku regu larnego wydawania w ydawania miesięcznik mie sięcznikaa na emigracji. Siła budowy niezależnych instytucji wmaksymalnie niesprzyjających warunkach– to jest nam potrzebne! Jeśli dokonamy tego przekształcenia, to różne postaci czy osobistości historyczne zmienią swoje miejsce wnaszej  wyobraźni.

jest być może najtrudniejsze pytanie. Oczywiście najprościej odpowiedzieć, że lewica powinna być reprezentantem wielkoprzemysłowej klasy robotniczej, która stała się główną oarą transformacji t ransformacji ico chwilę jak nie wstoczni to wfabryce widać, jak na swojej sytuacji traci. Na pewno żadna lewica nie może przejść do porządku dziennego nad sytuacją pracujących– jest niewątpliwe, że musi być reprezentantem pracobiorców, anie pracodawców. Nie znaczy  to, że ma dzisiaj występować do walki ze starymi ha słami klasowymi. Nie opisują one dzisiejszej rzeczywistości. Pracobiorcy ipracodawcy są położeni bardzo różnie– weźmy, odpowiednio, pracowników uniwersytetów oraz małe rmy  rodzinne. Wte drugie koniktu się nie wprowadzi. Po drugie, lewica musi artykułować nie tylko bezpośrednie, doraźne interesy pracobiorców, to znaczy takie, które wiążą się ztym, żeby więcej zarabiać (dochodzą one przeważnie do głosu wtakich lub innych manifestacjach). Musi także wyrażać iartykułować ich potrzeby bardziej długofalowe, októrych już mówiliśmy, takie jak otwarcie społeczeńst wa na zmiany statusu. Gdzieś tutaj wyczuwam– bo nie chcę powiedzieć, że wiem– jakieś nie uchwycone dotąd możliwości formułowania zadań, które mogłyby się okazać spoiwem ideowym lewicy. Po trzecie, wszędzie tam, gdzie dokonuje się uprzedmiotowienie człowieka, lewica powinna być obecna– nie zhasłem, ale zpraktyką upodmiotowienia. Wdanym momencie emancypacja może być niezbędna wjakiejś wsi mazurskiej, winnym– wStoczni Szczecińskiej, jeszcze kiedy  indziej– wprzypadku młodych ludzi, kiedy projektowane są reformy dostępu na studia wyższe.

 Jak wspomnieliśmy wspomnieliśmy,, ważnym elemente elementem m działalności  działalności  ietosu lewicy było zaangażowanie wrozmaite inicjatywy oddolne. Czy środowiska określające się jako lewicowe mają pomysł na zagospodarowanie tego rodzaju społecznej energii, iodwrotnie– iodwrotnie– czy rozwijający się obecnie sektor organizacji pozarządowych można uznać za potencjalne zaplecze jakiejś przyszłej formacji  lewicowej lub przynajmniej ostoję etosu inteligencko-społecznikowskiego? 

Czy istniejące organizacje społeczne staną się zapleczem jakiegoś ruchu politycznego olewicowej identykacji, to się okaże; tego nie możemy przesądzić. Dwie rzeczy  są jednak niewątpliwe. Po pierwsze, wszędzie tam, gdzie dokonuje dokonu je się praca społeczna, bez wzglę du na identyk identykację ację

 A.M. :

20

tych, którzy się jej podejmują, powinna być ona przez lewicę akceptowana ipopierana. Po drugie, pomijając wogóle

lewicę iprawicę, nie może być po prostu dobrego społeczeństwa bez żywej samoorganizacji. Mamy bowiem wtedy społeczeństwo wdyspersji, wanomii, akimkolwiek jesteśmy, nie możemy do tego dopuszczać– to jest dla mnie aksjomatyczne. Jednocześnie, im żywsza taka gleba obywatelska, którą wPolsce trzeba tworzyć, uprawiać iużyźniać,

bo nie dostaliśmy jej wspadku (przeciwnie, wyrządzono tu bardzo dużo szkód)– tym lepiej dla partii, nie tylko lewicowych. Bo bez tego są one skazane na profesjonalno-medialny korporacjonizm, który prędzej czy później będzie wszystkich od siebie izolował, co jest nieszczęściem. Czy wokresie ostatniego dwudziestolecia partie lewicy instytucjonalnej coś wtej dziedzinie zrobiły? Otóż, ito jest moja największa pretensja, one to świadomie bąd ź nie– zarzuciły; zrobiły bardzo niewiele, jeśli cokolwiek. Aproszę pamiętać, że bywały one dominujące, dysponowały olbrzymimi środkami. Proszę wskazać jedno przedszkole społeczne, które oni założyli, albo szkołę zkorczakowskim programem wychowania! Przecież do tego był potrzebny wysiłek 

niewielki, mając na uwadze środki, jakimi dysponowano. Gdyby im policzyć apanaże zróżnych rad nadzorczych, to

 A dlaczego miałoby miałoby się nie udać udać zwycięstwo w„wojnie ojęzyk”, będące jednym zgłównych postulatów lewicy  akademickiej? 

Jest on oczywiście słuszny, problem jednak wtym, że nie można narzucić swojego języka, jeśli się go najpierw  nie wypracowało. Pampersi iich następcy zanim osiągnęli sukces, stworzyli pewną postawę ideową, język znią związany itp. Po lewej stronie ta praca, wrozproszeniu, dopiero się dokonuje. dokonuje. Jeśli wciągu najbliższych n ajbliższych lat uda się ją skupić,

 A.M. :

być może osiągnie się to, co zrobili prawicowcy. Wydaje mi się, że „Krytyka Polityczna” jest niezłym laboratorium takiej pracy, ale jest jeszcze dużo za wcześnie na „odbijanie”

czegokolwiek. Jest czas na poszerzanie pola, na którym oni sieją izczym można wiązać pewne nadzieje. Ale gdyby, nie daj Boże, przyszło do jakiejś walki otelewizję czy  omasową gazetę ioni by ją wygrali– zanim ich wizja się  właściwie skryst skrystalizuje alizuje– – obawiam obawia m się, że byłaby to raczej porażka niż sukces.  Został nam do omówienia  Został omówienia ostatni ostatni zczęsto zgłaszany zgłaszanych ch  postulatów:  postulató w: budowa nowej nowej formacji na kontrze wobec  wobec  lewicy postpezetpee postpezetpeerowskiej. rowskiej.

można by prawdopodobnie urządzić całe miasto średniej  wielkości… To To jest dramat imoim imoim zdaniem także oni sami tracą na tym, że tego nie robili, że nie są rozpoznani jako społecznicy.

Nie da się tutaj moim zdaniem zrobić czegokolwiek   wychodzącc od podziałów. Zacząć należ y oczywiście  wychodzą oczywi ście od odbudowy tożsamości ideowej, etosu, ale to musi być robio A.M. :

ne zperspektywy przyciągania, anie– dzielenia. To jest Na koniec chciałbym poprosić oocenę tego, na jakich fundamentach instytucjonalnych mógłby się wPolsce narodzić wartościowy projekt lewicowy. Do tradycyjn tradycyjnych ych  propozycji należą: należą: oczekiwany oczekiwany przez niektórych od wielu wielu  już lat „zwrot SLD na lewo” lewo” inabranie inabranie przez tę formację formację bardziej ideowego oblicza; „odbicie” zrąk prawicy jęz yka mediów ikultury, co stara się robić lewica akademicka ze środowiska środowis ka „Krytyki „Kr ytyki Politycznej” Politycznej”;; budowa nowej formacji, odwołującej się do tradycyjnego elektoratu lewicy, co usiłują robić rozmaite „partie protestu”. Czy którakolwiek   ztych dróg wydaje się Panu Panu obiecująca?  obiecująca?   A.M .:

Żadna wyłącznie. Tego, że lewica instytucjonalna

oprze się na wartościach ibędzie reprezentować pewną postawę nawet, jeśli wdanej sytuacji na tym straci, nie należ y 

się spodziewać. Mogę być niesprawiedliwy, ale nie potrałbym podać żadnego przykładu zostatnich lat, kiedy oni  wybralii pryncypia, anie  wybral an ie pragmatyczny interes. Zresztą Zres ztą by-

 łoby o to trudno t rudno nawet w wsensie sensie „mechanicznym”, „mecha nicznym”, skoro niedawno były wybory do Parlamentu Europejskiego, zaraz będą samorządowe, następnie prezydenckie… Oni nie mają czasu na oddech, musieliby chyba wziąć rok urlopu lub chociaż semestr urlopu dziekańskiego. Nie mają czasu pomyśleć, ijeśli przez tyle lat go nie znaleźli, to nie wydaje mi się, żeby nagle teraz im się to udało.

niewątpliwe, bo środowiska lewicy pozaparlamentarnej są  stosunkowo nieliczne. Potężnym czynnikiem działającym

na korzyść prawicy jest Kościół. Mnie jest wszystko jedno, która prawica pod który parasol się chroni– Kościo ła „toruńs „toruńskiego” kiego” czy „łag „łagiewnic iewnickiego”. kiego”. Kluc Kluczowe zowe jest to, że jakkolwiek pojęta lewica nie będzie miała tego rodzaju parasola. Dlatego nie może zaczynać od dzielenia się, może natomiast– od surowej wewnętrznej krytyki, polemik,

 wewnętrznych debat itd. Co wyni wynika ka zd zdzielenia zielenia się, antaa ntagonizowania, widać na przykładzie wyników wyborczych

SdPL czy Polskiej Partii Pracy. Wwyborach samorządo wych lepszych nie uzyskają, zwłas zcza, że– ztego, co wiem od moich znajomych znajomych zmałych miast– mia st– przez te dwadzieścia lat potworzyły potworzył y się tam układy. Tamtejsi Tamtejsi politycy się wymieniają, dobrze się już znają… Jeśli ktoś chce tam wejść, niech spojrzy na inicjatywę polityczną Rafała Dutkiewicza, który  przecież jest postacią pewnego formatu– w końc końcu u w jed-

nym znajważniejszych inajpiękniejszych polskich miast dostał wI turze  głosów. Wszystko wskazuje na to, że  jego przedsięwzię prze dsięwzięcie cie ogólnopolskie już umarło uma rło itrudno i trudno lil iczyć, by lewica odniosła sukces idąc taką drogą. Dziękuję za rozmowę.

 Warszawa,   czerwca  r.

21

Zerwany sojusz Od „Solidarności” isolidarności doneoliberalizmu icwaniactwa  J K K

 W dzia działalnoś łalności ci usł usługowej ugowej intelektu intelektualis alistów tów wobec społeczeństwa iniepełnej tożsamości ich interesów zgrupami

intelektualnego było zaś zezwolenie na odbudowę Zamku Królewskiego oraz ułatwienie podróży na Zachód.

korzystającymi ztych usług tkwią pewne zagrożenia. Dostrzegał je wybitny wybitny,, ceniony za granicą, gr anicą, aniemal nieznany 

Po ugłaskaniu chłopów i intelektualistów, można można

unas myśliciel zczasów Polski rozbiorowej, Jan Wacław 

Machajski. Zrozumiał on, że duża część radykalnej inteligencji, rozwijającej ruch robotniczy ide ide facto nim kierującej,

powoduje się własnymi celami imotywami. Są to ludzie wykształceni, ambitni, często upokorzeni niedostatkiem, niedos tatkiem, patrzący zniechęcią na bogatych iniezbyt  wyr anowanych intelektua  wyranowanych intelektualnie lnie kapital kapitalistów. istów. Stanowiąc zbyt słabą siłę społeczną, szukają sojuszu ze światem pracy. Mając jednak monopol na wiedzę, przy intelektualnej niesamodzielności robotników, mogą tych ostatnich oszukać. Przepowiednia Machajskiego spełniła się przy zaprowadzaniu komunizmu oraz przy…  jego demontażu. Powojenne stosunki między polskim światem pracy  aświatem intelektualnym stanowią dobrą ilustrację tezy 

Machajskiego, ajednocześnie przykład, jak rozbieżność interesów grupowych może być przez władze wykorzystana.

było sobie ponownie pozwolić na brutalne potraktowanie robotników, wCzerwcu ‘. Tym razem jednak prawie  jednocześnie nadepnięto na odcisk intelektualistom – popo prawkami do Konstytucji. Zawiązał się sojusz pracowniczo-

inteligencki.

Możliwość odwrócenia sojuszu– program Dzielskiego Dziś mało kto pamięta, że wprzededniu powstania „Solidarności” padła propozycja odwrócenia tego sojuszu. Sformułował ją wkwietniu r. nieżyjący już Mirosław 

Dzielski, twórca krakowskiej szkoły liberałów iz ałożyciel Krakowskiego Towarzystwa Gospodarczego. Propozycja

zawarta była wtekście „Jak zachować władzę wPRL. Życzenia noworoczne Adolfa Romańskiego dla por. Borewicza”.. Dzielsk i proponuje wnim cza” wnim komunistom reformę ustroust ro-

 ju, polegającą na… uwłaszczeniu uwła szczeniu nomenklatury nomenkl atury!!  Jego zda zdaniem, niem, sta stary ry syst system em się kończy, w wkraju kraju sł słyy-

 Wydarzenia zmarca r. r. igrudnia r. r. zachodzi zachodziły ły na dwóch różnych płaszczyznach. WMarcu ‘ robotnicy nie rozumieli, oco chodzi intelektualistom. Zdjęcie ze sceny ja-

chać „patriotyczne ujadanie iumoralniające jęki”, szykuje się krwawa rewolucja. Lepiej dla rządzących będzie ubiec

kiejś sztuki teatralnej? Co za problem! Zaś wGrudniu‘ świat intelektualny pozostał bierny, mimo masakry dokonywanej na robotnikach.

 watny iz izachować achować władz władzęę dyktatorsk dy ktatorską. ą. Pewne, niezbę niezbędne dne  wtej syt sytuacji uacji posze poszerzen rzenie ie wolności obywat obywatelskic elskich, h, wp wpełełni zadowoli ludzi pokroju M. Dzielskiego– wpierwszym rzędzie zapewnienie wolności produkowania. Do starych elit gospodarczych dołączą więc nowe. Zgodnie zzamiesz-

Po spacykowaniu strajków na Wybrzeżu władza, czyli c zyli

„Oni”, pokazała, jak się manipuluje grupami wewnątrz pozornie monolitycznego „My”. Zasada jest prosta– gdy jedna grupa się burzy, głaszcze się inne grupy dla ich zneutralizowania. Wtym przypadku zniesiono chłopom kontyngenty ipozwolono kupować traktory. Oznaczało to dalsze istnienie prywatnych gospodarstw chłopskich. Był to istotny ustrojowy retusz, odwracający realizację doktry-

ny wobozie komunistycznym. Ukłonem wstronę świata

sytuację, przesiąść się zkapitału państwowego na pry-

czoną wbroszurze Dzielskiego apoteozą cynizmu– najprostszy sposób takiego dołączenia to udział w rozgrabianiu majątku narodowego. Za konsulting w sprawie zmiany ustroju też się przecież coś należy. Płaszczyzna wspólnego interesu jest tutaj jasno zarysowana.  A gdzie reszt resztaa społ społecze eczeństw ństwaa i jej intere interesy? sy? A o czy czym m tu w ogóle mówić.

22

Traktat Dzielskiego jest dobrze sformułowany, ajeszcze lepiej zaadresowany. Porucznik Borewicz to bohater znanego serialu telewizyjnego, synonim milicji iSB. Dlaczego akurat tutaj autor kołacze? Dzielski dokonuje rozróżnienia między nawiedzonymi ideologami, apragmatycznie nastawioną gwardią systemu. Uświadamia tej ostatniej jej rzeczywiste interesy, tłumaczy, że jej autentycznymi wrogami są fanatycy doktryny (wtym czasie był to już zresztą  gatunek niemal wymarły) ioczekuje właśnie od niej inicjatywy wprzemianie ustroju. Propozycja Dzielskiego nie tylko nie była skierowana do wszystkich ludzi reżimu, ale również nie wychodziła od szerzej rozumianych kół intelektualnych, które szły wówczas wswojej większości wzupełnie innym kierunku. Stała się ona jednak kamieniem węgielnym późniejszego przebiegu wydarzeń.

Doktrynalne narzędzie rozbijania „Solidarności”  Aby przek przekonać onać więk większą szą ilość komunistów i intelekt intelektualiualistów do zarysowanego planu (ajeżeli nie przekonać, to przynajmniej ich zneutralizować), należało przeprowadzić potężną akcję indoktrynacyjną. Odpowiedni ładunek ideologiczny znalazł się na podorędziu. Była nim święcąca   wówczass triumf  wówcza t riumf y w USA i Angli Angliii ideologia ide ologia neokonser watywna   waty wna , do której Dzielski nawiązuje wzakończeniu swej broszury. Dynamiczne odrodzenie anglosaskiego konserwatyzmu było prawdziwym zrządzeniem losu dla władających

 Tekst Jana Koziara jest dokonanym przez redakcję „Obywatela” wyborem fragmentów broszury autora

pt. „Zerwany sojusz. Świat pracy na bocznych torach”.  Ta, nie publikowana dotąd praca, została napisana wr. irozprowadzona wśród znajomych wkilku kserowanych egzemplarzach. Dalej rozchodziła się wkolejno wykonywanych kopiach ibyła nawet sprzedawana wtej formie na stoiskach ulicznych. Wybrane fragmenty ograniczają się wyłącznie do wątku „negatywnego”, ukazującego przyczyno-

wo rozwój sytuacji sy tuacji wPolsce. Pominęliśmy Pominęliśmy natomiast zbraku miejsca obszerny wątek „pozytywny”, jakim była dokonana przez Jana Koziara prezentacja możliwych alternatywnych form przekształceń własnościowych w Polsce Polsce,, korzystnych dla całej polskiej gospodarki itym samym dla szerokich krę-

gów naszego społeczeństwa, oraz analogicznej wizji stosunków przemysłowych ipolityki gospodarczej państwa. Podtytuł niniejszej wersji oraz wytłuszczenia wtekście pochodzą od redakcji „Obywatela”. „Obywatela”.

Polską komunistów (azczasem (azczasem idla innych). Wpierwszym etapie nie chodziło zresztą wcale oprzesiadkę ztonącego statku na nowy zzachowaniem swych bagaży, lecz orozprawienie się z„Solidarnością”, z„Solidarnością”, która powstała kil ka miesięcy po ukazaniu się listu Dzielskiego do Borewicza iwmig urosła do rozmiarów olbrzyma. Ludzie inteligentni po stronie reżimowej dostrzegli od razu szansę, jaką daje ideologia dzikiego kapitalizmu wwalce ze związk iem zawodowym. zawodowym. Dały się tu iówdzie słyszeć partyjne głosy mówiące otwarcie opopieraniu prawico wych ugrupowań dla osłabienia „Solidarności ”. Plan ten został zrealizowany skuteczn skutecznie. ie. Linia „Solidarnośc „Solidarności” i” zosta ła zwichnięta, zwichnięt a, związek związ ek osłabiony izepchnięty na margines, aspołeczeństwo a społeczeństwo zatomizowane. Teraz nastał czas rea lizacji programu Dzielskiego. Dzielskiego. Stara siła wiodąca przekształca  się w nową siłę wiodącą, tym razem w kapitalistycznym biznesie, a z załogami zakładów pracy można się rozpra wić tak, jak nie było można przed pr zed „ok rągł ym stołem” sto łem”.. Polska nigdy nie będzie drugą Japonią, ale rozwinięta  wtym kraju planowa gospodarka rynkowa oraz solidary solidaryzm zm  wewnątrzzak  wewnątrz zakładowy ładowy są nie tylko tyl ko owiele bardziej w ydajne od realizowanego unas gangsterskiego kapitalizmu, ale również bardzo dobrze harmonizowały harmonizowały zlinią „Solidarności”. Obok thatcheryzmu istnieje niemiecka socjalna gospodarka rynkowa, bijąca na głowę „jedynie słuszną” gospodarkę brytyjską m.in. dlatego, że wprzedsiębiorstwach niemieckich działają pracownicze rady zakładowe iprzedsta wicielstwa pracowników pracowni ków wradach nadzorczych. Nie wspomnę tu już oburzliwie rozwijającej się wUSA własności pracowniczej pracowni czej i o w yważonej katolickiej nauce społecznej. Gdzież się podziało to wszystko? Odpowiednio ltrowana ideologia neoliberalna zsamego zsamego narzędzia narzęd zia politycznej walki zniezależnym związkiem stała się ideologią uwłaszczającej uwłaszczającej się– niestety, już nie tylko starej– nomenklatury. Doktryny są niezbędne wżyciu społeczeństw. Służą przede wszystkim ich rozwojowi. Jednak często bywa ją przedmiotem prz edmiotem manipulacji idy idywersji, wersji, aprzykładów a przykładów jest sporo. Neoliberałowie stali się u nas bardzo szybko opozycyjnymi pieszczoszkami systemu, czyli inaczej mó wiąc opozycją koncesjonowaną, a sądz sądząc ąc po potężnej pot ężnej produkcji broszur i książek – w czym przodowała jawnie działająca warszawska Oficyna Liberałów – solidnie dotowaną. Była to produkcja zformy skrajnie antykomunistyczna, lecz ztreści skrajnie antysolidarnościowa. Cóż znajdujemy wpismach neoliberałów? Na przykład pochwałę Jaruzelskiego za wystąpienie PRL zMiędzynarodowej Organizacji Pracy iżal do Reagana, że zwalczając związki zawodowe usiebie, unas je popiera. Dalej– rady, żeby nie bojkotować wyborów, skoro może to przeszkodzić wwyjeździe izarabianiu za granicą. Upo wszechnian  wszech nianie ie postaw aspoł aspołecznych, ecznych, konsumpcy konsumpcyjnych jnych i egoistycznych to główna linia działa nia neoliberałów.  Walka z komuną miał m iałaa polegać polega ć na w yr yrywa ywa niu jej, czego się da i nabijaniu sobie kabzy. Jeżeli ktoś był na tyle głupi, żeby działać w podziemiu, to też powinien na 

23

U    ,             .

         /     D     L     E     I     F     E     L     O     H     C     S _     M     A     S     /     E     L     P     O     E     P     /     M     O     C  .     R     K     C     I     L     F  .     W     W     W     /     /    :     P     T     T     H          E     L     A     T     I     G     I     D   a   n   b

tym robić forsę. Wszyscy inni to niebezpieczni wariaci, których należy tępić. Oto alarm podniesiony ztego powodu przez Stefana Bratkowskiego w r.:  Jeśli ktoś kt oś Ci mówi, że najpilniejszą sprawą nie jest ustalenie, co i jak powinniśmy razem robić, lecz to, w jaki sposób mamy się różnić między sobą – zastanów się, kto na tym poróżnieniu ma skorzystać?   Jeżeli ktoś Ci daje do zrozumienia zrozumienia,, że ż e najlepszą polityką dla Polski jest zostawić politykę wtajemniczonym, siedzieć  w domu i pilnować rodziny, byle przetrwać – pomyśl, o co mu właściwie chodzi.  Jeżeli ktoś gł osi, że Kościół Kośció ł powinien służyć służy ć wyłącznie wyłącz nie do modlitwy, że studiowanie nauki społecznej Kościoła rodzi więcej zamieszania niż pożytku, a chrześcijanin nie jest w ogóle  zobowiązany do czynienia świata lepszym, bo czeka go najlepszy świat po zakończeniu życia, zapytaj go, co też jego samego czyni tak aktywnym w głoszeniu podobnych haseł.  Jeśli ktoś tłumaczy, t łumaczy, że potrzeba potrz eba nam więcej wolnoś ci niż  równości, akurat w kraju, w którym nie ma ani wolności, ani  równości, że należy zerwać z ideą opieki społecznej w kraju,  gdzie zrobiono z niej ponury żart , spróbuj ustalić co najwyżej, najwyż ej, z którego spadł księżyca. Tak budowano fundamenty obecnej sytuacji. Nie dziwmy się, że dzisiaj każdy chce zgarnąć, co się da, nawet

 jeżeli jest przez obywateli desygnowany do realizowan re alizowania ia innych celów. Ten stan rzeczy jest dostrzegany ibudzi po wszechne zniechęcenie. zn iechęcenie. Niechęć kierowana jes t najczęściej do konkretnych osób. Pytamy: co się znimi stało? Próbu je się też objaśnia objaśniaćć obecną syt sytuację uację demoral demoralizując izującym ym  wpł ywem  lat komunizmu. Oczy Oczywiście wiście czyn czynnik nik ten nie jest bez znaczenia, ale prawdziwa katastrofa nastąpiła w ciągu ostatnich lat pod wpływem zmasowanej, demoralizującej propagandy, uprawianej pod szyldem antykomunizmu.  Wiemy,, czym  Wiemy czy m była komuna, ale my my,, właśnie wła śnie MY M Y byliśmy wtedy uczciwsi. Nie dzięki niej oczywiście, ale dzięki temu, co uchroniliśmy zlat wcześniejszych. Dzisiaj ito zostało zniszczone. O tym, jak dawano się zwariować, świadczy publicystyka jednego z opozycyjnych intelektualistów, Piotra Wierzbickiego, Wierzbickiego, który przez dł ugi czas propagował ducha kapitalizmu w formie „cwaniactwa  do kwadratu” (ito wpiśmie katolickim– „Tygodniku Powszechnym”).

Prawicowo-lewicowe przyswajanie ideologii dzikiego kapitalizmu Przez pierwsze pierwsz e lata po wprowadzeniu stanu wojennego neoliberałowie traktowani byli jako niepoważna grupa ekscentryków. Nazywano ich „boczniakami”, zastanawiano się

24

 wprasie podziemnej „czy to nowa nowa cholera, cholera, czy sposób na starą”.. Ani jedno, rą” jed no, ani drugie– to po prostu była od sa mego początku „stara cholera wnowym przebraniu” inajlepszy sposób zarówno na „Solidarność”, jak ina zwykłą solidarność. Prasa podziemna, notorycznie cierpiąca na brak tekstów, odnotowała ze zdziw ieniem około roku   pojawienie się nagle wgrupie „boczniaków” wielu świetnych piór. Rychło można się było zorientować, że to ruszyła do boju kapłańska kasta komuny, chowana wróżnych marksistowsko-leninowskich instytutach. Doskonała znajomość języków, doktryn, współczesnych prądów iprzemian na Zachodzie, perfekcyjna znajomość dialektyki wmanipulowaniu informacją, bolszewickie metody dyskusji, no iświetne zaopatrzenie wmateriały źródłowe.

         /     T     S     I     R     Y     P     A     P     /     E     L     P     O     E     P     /     M     O     C  .     R     K     C     I     L     F  .     W     W     W     /     /    :     P     T     T     H          I     R     R     A     R     Y     P     A     P   n   b

Elity piszące zajęły się po  grudnia głównie historią  iliteraturą– to nasza narodowa specjalność, zaś elity działa jące zaczę ły się zwalczać zwa lczać między międz y sobą– to nasza druga specjalność. Zwalczano też, owszem– przy okazji– komunę, która nie od razu inie wcałości zdecydowała się urządzić po nowemu. Już na IZjeździe „Solidarności” odżył stary  podział naszych elit intelektualnych na grupę klerykalną i antyklerykalną, które według naszego filozofa  Trentowskiego mają najgorszy z możliwych możliw ych rodowodów,  wy wodząc się z jezuick jezuickiego iego fanat fanatyzmu yzmu i franc francuskieg uskiego o libertynizmu. W libertynizmu.  W opozyc yjnym ża żargonie rgonie grupy te nosi ły naz nazwy wy „prawdzi „prawdziwków” wków” („prawdz („prawdziwi iwi”” Polacy-katol Polacy-katolicy) icy) i„korników” (od KOR-u), czy też inaczej „prawicy” i„le wicy laickiej”.

P  ! T      

Każda jednak prowokacja opiera się wponad  na naiwności jej oar. Nowa zmasowana produkcja, siłą rzeczy, zaczęła wypeł niać próżnię wpodziemnych wpodziemnych gazetkach. Powoli zaczęła zmieniać się świadomość elit wyższych iniższych szczebli. Jak to?– zapyta ktoś– przecież to elity  mają kształtować świadomość, aprzez to irzeczywistość społeczną. Właśnie! Itu tkwi nasz największy problem itragedia.

Po  grudnia zaczęła się ostra rywalizacja między  tymi dwoma dużymi ugrupowaniami, dzielącymi się na pomniejsze frakcje. Do normalnych reguł gry należało  wzajemne utrąca utrącanie nie inicjatyw i nicjatyw i iinstru instrumentalne mentalne traktowanie programów. Na pierwszy plan wysunęła się partyjna logika podporządkowana politycznemu interesowi osób igrup, anie prace merytoryczne. Wtej sytuacji łatwo było ostronę merytoryczną zadbać zzewnątrz, co też uczyniono.

25

Pierwsza zaczęła przyswajać nadwiślańską wersję neoliberaneoliberalizmu prawica, jako że neoliberalizm to też prawica. Sam symbol, nazwa, wystarczały, żeby się znimi utożsamić. Natomiast nad tym, co się pod nimi kry je, już się nie zastana wiano. Dlatego możliwe stało się łączenie szyldu szy ldu katolickiego zpatologicznie rozumianym kapitalizmem, przy jednoczesnym ignorowaniu katolickiej nauki społecznej. Lewica laicka kupiła neoliberalizm dopiero po pew-

nym czasie, narażając się wcześniej na zarzuty uwiądu koncepcyjnego. Piotr Piotr Wierzbicki kpił, że lewicy wyładował w yładował się akumulator. akumul ator. Ato właśnie tenże autor autor,, miast mia st rozwijać w„ w„T Ty-

redakcję. Na związkową konferencję wŁęcznej k.Lublina zjechała ekipa neoliberalnych doradców, którzy przeforso wali pogląd, że zwią związek zek wychodz wychodzący ący poza dzia działalnoś łalnośćć re-

 windykac yjną nie jest wogóle związkiem zwią zkiem zawodowym zawodow ym iże związkowe współzarządzanie zakładami pracy to model

komunistyczny. Tak więc np. związki niemieckie, szwedzkie czy włoskie, współzarządzające zramienia pracowni-

ków, to wedle nich komuniści!  Wszystko to to jednak nic nic wporównaniu wporównaniu zobstawą zobstawą władz

godniku Powszechnym” katolicką myśl społeczną, ładował  akumulatory czytelników wspomnianym „cwaniactwem

naczelnych Związku. Wybory prezydenckie roku  wydobyły na światło dzienne ścisłych współpracowników Lecha Wałęsy iokazało się, że przez ostatnie lata PRL „Solidarnością” rządził gdański neoliberalny beton. Polski

do kwadratu”. Wątpliwa to koncepcyjna przewaga.

neoliberalizm przedstawia się jako gałąź wyrosłą zpnia „So-

 wy normalnych normalnyc h stosunków społecznych, było wśród naszej nas zej

lidarności”. Nic podobnego, to kukułcze jajo wgnieździe „Solidarności”, złożone zboku, które omal nie doprowadzi-

prawicy prawie powszechne. Swego czasu jeden zmoich

 ło do zagłady z agłady nieza niezależnego leżnego zwią związku, zku, niszcz niszcząc ąc równolegle

redakcyjnych kolegów, uważający się za prawicę, twierdził, że należy wyry w yrywać wać komunie, komunie, co się da itworzyć ztego pry-

gospodarkę ijak na ironię obciążając obciążając za to związek. związek .

Propagowanie „cwaniactwa do kwadratu” jako podsta-

 watne majątk majątki. i. Dałem na to przyk pr zykład ład odbudowy mostu przez Odrę wLubiążu, gdzie musia no powtórnie formować

potężne przęsła, bo stwierdzono wnich niedobór– rozkradanego– cementu. „Na pewno budowano sobie zniego

prywatne domki”– skomentowałem. „No idobrze”– usłyszałem wodpowi wodpowiedzi. edzi. To właśnie nasza prawica była początkowo głów-

nym ideologicznym narzędziem niszczenia „Solidarności”, demoralizacji społeczeństwa i przygotowywania 

gruntu pod uwłaszczenie nomenklatury. Lewica laicka  rozegrała zaś zaistniałą sytuację taktycznie i pierwsza  zbiła na niej interes polityczny i ekonomiczny, oczy-

 wiście  wiś cie kosztem reszt resztyy społeczeńs społe czeństwa twa.. O ile opozycyjna  opoz ycyjna  prawica połknęła neoliberalizm przynęcona jego pra wicowością  wicowo ścią,, o tyle lewic lewicaa przy przyswoił swoiłaa go na zas zasadac adach h

czysto pragmatycznych. Taki doprowadzony do skrajności pragmatyzm polega na pilnowaniu wyłącznie swego partyjnego interesu igraniu tylko wto, co chwyta, co jest zrozumiałe ipopular-

ne. Jakieś prostowanie pojęć, jakieś studia, to strata czasu idoktrynerstwo. ido ktrynerstwo. Wten sposób zdecydowani, pra gmatyczni

antydoktrynerzy zagrają wnajgłupszą doktrynę, którą ktoś zboku upowszechnił ispopularyzował. ispopularyzował. Itak się stało.  W taki tak i to sposób prawicowy i lewicowy odłam intelektualistów, różniąc się nadal na śmierć i ż ycie w kwestii używania prezerwatyw i homoseksualizmu, ujed-

nolicił swe poglądy ekonomiczne i stał się anty pracowniczy w stopniu dorównującym samym komunistom.

Uwzględniając przejście większości tych ostatnich na neoliberalizm, uzyskano tu pełną jedność poglądów iodtąd

kłócić się można było co najwyżej olepszy dostęp do żłobu. Świat pracy zaś wyszedł na tym jak Zabłocki na mydle. Neoliberalna inltracja miała miejsce również wNSZZ wNSZZ „Solidarność” iprzybierała wręcz wręc z humorystyczne formy. Na

Dolnym Śląsku związkowy organ prasowy wydawany był  przez długi czas cza s przez neoliberalną, zgruntu zgruntu antyzwiązkową 

Zmarnowany program „Solidarności”  Jesienią  r. r. „Solid „Solidarnoś arność” ć” sformułowa ła i iuchwa uchwaliła liła

program. Był to program na użytek całego społeczeństwa, anie tylko elit. Bardzo ważną rolę zajmowały zajmowały wnim samorządy pracownicze, które już od dłuższego czasu same się zawiązywały. Wprogramie podniesiono rolę autentycznej spółdzielczości inie zapomniano owłasności prywatnej. Mamy więc całe spektrum gospodarczej aktywności, wktórej każdy obywatel mógł mieć możność brać udział. Program ten stopniowo rozwijano, wprowadzając doń wr.

 własność pracowniczą prac owniczą (akcjonariat). (akcjonar iat). Praktyka jednak okazała oka zała się całkiem całk iem inna. Oile Oile załogi czuły potrzebę tworzenia samorządów, traktując je najzupełniej poważnie, otyle intelektualni liderzy tra ktowali je od samego początku instrumentalnie, jako jeden zczynników rozsadzających komunę, nie zadając sobie trudu zbadania izrozumienia ich obiektywnych obiektywnych itrwałych itr wałych wartości war tości ekonomicznych. Tymczasem wystarczyło się rozejrzeć po świecie, by przekonać się, że szeroko stosowany wgospo-

darkach najbardziej rozwiniętych krajów współudział pracowników wzarządzaniu rmami r mami decyduj dec ydujee oskuteczności tychże gospodarek. Łatwo też byłoby przenieść na nasz grunt wypróbo-

 wane gdzie indziej relacje relac je między związk z wiązkami ami zawodowymi zawodowy mi aróżnymi organami partycypacji pracowniczej: zachodnioeuropejskimi radami zakładowymi, przedstawicielstwem wradach nadzorczych czy japońskimi komitetami wspólnych narad. Związki zawodowe wszędzie biorą 

udział wdziałalności takich organów. Unas natomiast wydumano, że związki isamorządy pracownicze mają pełnić funkcje przeciwstawne iże związek zawodowy może nawet strajkować strajko wać przeciwko radzie pracowniczej pracowniczej.. Oczy wiście ten skrajny nonsens nonsens zantagonizował zantagonizował od razu kadr y związkowe zsamorządami izablokował rozwój ruchu pracowniczego. Przez prawie dziesięć lat trwała księż ycowa dyskusja na temat optymalnych relacji między związkami zawodowymi

26

asamorządami pracowniczymi, bez jakiegokolwiek śladu  wiedzy onp. niemieckim systemie  Mitbestimmung , który  rozwija się pod naszym nosem od lat ., formę dojrzałą  osiągając wr. iobejmując prawie całą niemiecką gospodarkę. Wkońcu uznano partycypację załóg za wymysł komunistów i postanowiono ją wykorzenić, nie bacząc na to, że nasi pracownicy wywalczyli ją wbrew  komunistom, ani na to, że na Zachodzie staje się ona  coraz bardziej uznawanym czynnikiem efektywności ekonomicznej. Po delegalizacji „Solidarności” iodwieszeniu samorządów pracowniczych, te ostatnie stały się idealnym polem działania dla członków ikomisji zakładowych związku.  Wchodząc do rad pracowniczych, „ Solidarność” nie tylko t ylko utrzymałaby się jako organizacja masowa, ale wykształci łaby całą armię a rmię kompetentnych kadr, znających się na ekonomii iprawie, umiejących negocjować iorganizować się. Taka „Solidarność” stanowiłaby fundament społeczny dla opozycyjnej czołówki, dając jej owiele większą siłę przebicia. Dostarczałaby także kadr do instytucji społecznych, złożonych zludzi kompetentnych isprawdzonych, anie przypadkowych. Taka „ Solidarność” sama zmieniałaby  ustrój, a nie ograniczała się do „zadym”, ostatecznie pozwalając komunistom zmienić go po swojemu. Do nielicznych wyjątków rozumiejących problem należał Stefan Bratkowski, który wr. napisał obszerną  broszurę „Co zrobić, kiedy się nic nie da zrobić– rzecz osamorządzie pracowniczym”. Jej treść można było wdrażać jedynie przy poparciu opozycyjnych elit– te zaś zignorowały   ją zupełnie. z upełnie. Krajowe kierownict kierownictwo wo Zwią zku, opanowane przez gdańskich gdańsk ich neoliberałów, neoliberałów, siłą rzeczy rze czy nie mogło docenić ruchu samorządowego. Apomyśleć, że dwaj przedstawiciele gdańskiego neoliberalnego betonu, Jan Szomburg  i Janusz Lewandowski, to dawni działacze samorządu pracowniczego! To właśnie jest dobitnym przykładem instrumentalnego traktowania św iata pracy.

Wyobcowanie Wyobco wanie opozycyjnych elit  Już w w r. r. zaczę zaczęto to dyskutować dyskutować oformule oformule „Solidarności” „Solidarności ”: związek zawodowy czy ruch społeczny? Było wtedy wiadomo, że ruch społeczny to coś, co wyrasta poza związek, czyli że związek stanowi jego społeczną, -milionową bazę. To, co nie było wruchu społecznym związkiem zawodowym, stanowiło nikły procent, chociaż trzeba przyznać, że waga tej składowej była nieproporcjonalnie większa. Nie było tu wkażdym razie żadnej przeciwstawności, było tylko wzbogacenie formuły związku. Po latach, podczas sporu oznaczek „Solidarności” w„Gazecie Wyborczej”, dowiedzieliśmy się ztejże gazety, że ruch społeczny „Solidarność” to zupełnie co innego niż związek otej nazwie, iże rola związku przy tym ruchu była ijest niewielka. Po rozpoczęciu transformacji okazało się to być bliskie prawdy. Jednak  nie można zapominać, że gdyby nie strajki wlecie r. igdyby nie masowe wejście świata pracy wniezale żny związek, to sam ruch społeczny niewiele by wskórał.

 W latac l atach h - -  „Solid „ Solidarno arność” ść” parł parłaa inst i nstynkynktownie i w sposób naturalny w kierunku związku  wspó łz łzar arzą ządz dzając ając ego. Ujaw Ujawnia nia no prz przypa ypadk dkii ma marnornotrawstwa, t worzon worzono o samorządy pracownicze, formu formu- łowano  łowa no progra my gospoda rcze rcze.. Już wtedy wte dy uwydatni uwyd atni ła  się jednak marna obsługa ruchu związkowego przez   jego intele intelektu ktualne alne zaplec zaplecze, ze, co przejawiło się najwyraźniej we wspomnianej dyskusji nad stosunkiem związku do samorządu pracowniczego. Nie można mieć pretensji, że ktoś nie wymyślił czegoś nowego, ale zauważenie np. niemieckiego systemu współzarządzania nie było czymś trudnym.  W krótkim czasie c zasie po wprowadzeniu wprowadzen iu stanu wojennego  większość  większ ość zak zakładowych ładowych strukt struktur ur „Solida „Solidarności” rności” przesta przestała ła działać, aite działające robiły niewiele. Zanik składek  spowodował spowod ował przestawienie się elit na dotacje zagraniczne. O sile elitarnych ugrupowań zaczęły decydować te  właśnie  właśn ie dotacje, własna poligra fia i zagraniczne zagranic zne kanał y  nagłaśniania. Korzystanie ztych środków powodowało konikty, siłą rzeczy niemożliwe do oddolnego regulowania. Pozamiejsc Pozamiejscowe owe pochodzenie funduszy utrudnia ło także kontrolę ich wydatkowania. Postępy neoliberalnej propagandy dopełniał dopełniałyy reszty w t worzeniu przepaści między elitarnym „ruchem społecznym” a związkiem zawodowym. Związek zaczęto postrzegać jako instytucję wyłącznie rewindykacyjną, wwolnym społeczeństwie mało przydatną, anawet szkodliwą. Dało się obserwować rosnącą pogardę elit dla „roboli”, co bardzo zbliżyło je do punktu widzenia nomenklatury. Główną linię podziału wewnątrz elit wyznaczał rozbudzony, „metazyczny” konikt między wspomnianymi  wcześniej „kornikam „kornikami” i” a„prawdziwka a„prawdziwkami”. mi”. Na dole ludzie patrzyli zcoraz większym zniechęceniem na toczące się rozgrywki, a zdrugiej strony coraz coraz trudniej znosili pogarsza jącą się sytuację syt uację materialną. materialn ą. Gdy wkońcu wr wr.. wybuchły strajki, załogi odcięły się od swych dotychczasowych liderów, lideró w, aposłuch zaczęł y zyskiwać grupy radykalne, jak  KPN i„Solidarność Walcząca”. Był to bardzo ważny moment. Dotychczas machanie chorągiewką „Solidarności” skutkowało. Poskutkuje również później. Lecz w tym czasie elity opozycyjne poczuły osuwanie się gruntu pod  nogami. I w tej tr udnej sytuacji wyciągnęła się do nich przyjazna ręka władz y.

Komuniści biorą zmianę ustroju wswoje ręce Nie wiadomo jak długo trwałaby trwa łaby wPolsce wPolsce sytuacja patowa, gdyby nie strajki ideterminacja strajkujących w w r. r. Był  to dla władz ostatni dzwonek. Dla rządzącej czo łówki upadek komunizmu był już jasny i chodziło o to, by  zmianę ustroju przeprowadzić własnymi rękami, zacho wując dominującą pozycję. To właśnie w łaśnie to proponował  im Dzielski przed ośmiu laty, i w ten właśnie sposób przekonywał Mieczysław Rakowski par tyjny beton na   X Plenum Komitetu Centr alnego PZ PR w styczniu ’,

27

twierdząc, że par tia może utrzymać swoją wiodącą rolę, rolę,  jeż eli „st  jeżeli „stanie anie się siłą uderz uderzeniow eniowąą w refor reformowan mowaniu iu systemu”. Taką siłą byli wtedy– od kilku miesięcy– komuniści. Oczywiście nie partia jako całość, gdyż część „dołów”  jeszcze  jeszc ze się wnowej gr ze nie orientował orie ntowała, a, ale powsta pow stały ły tuż t uż po strajkach rząd Rakowskiego, korzystający zprzyzwolenia istotnych decydentów, decydentów, oraz uwła szczająca się na potęgę nomenklatura.  Warto pam pamięta iętać, ć, kto i kie kiedy dy dokonał u nas przejścia od komunizmu do kapitalizmu i czyj interes był tu siłą rzeczy realizowany. Komunizm upadł „w głowach” komunistycznych decydentów jeszcze przed „okrągłym stołem stołem”” i r ządy Rakowskiego są tego konsekwencją. Podczas ich trwania po wstało  wst ało ki kilk lkadz adziesią iesiątt ty tysięc sięc y now nowych ych podm podmiotów iotów gospodarczych, więcej od istniejących przedsiębiorstw  przedsiębiorstw  państwowych. Były to w zdecydowanej większości pasożytnicze spółki nom nomenklaturowe, enklaturowe, rozkradające ma-

 jątek społecz spo łeczny ny i śrubujące śrubując e ceny poprzez poprz ez pośredni pośre dnictw ctwoo sprzedaży. Jedynym znaczącym efektem tej nieproduktywnej przedsiębiorczości była hiperinacja, kumulacja kapitału wrękach nomenklatury nomenklatury ipogłębianie się kryz ysu gospodarczego. Czasy początków realizacji programu Dzielskiego różniły się jednak znacznie od czasów, kiedy został on sformu łowany. Niezbędny był teraz kompromis kompromis polityczny z„jajogłowymi” zkręgów opozycji. Koncepcja „okrągłego stołu” została zatem ogłoszona tuż po strajkach, równocześnie zradykalnym zwrotem wk ierunku uwłaszczania nomenklatury. Problem polegał teraz na tym, na ile uda się wejść  wmajątek społeczny przed, ana ile po dogadaniu się zintezintelektualną opozycją. Otym, że można wchodzić ra zem znią, chyba jeszcze wtedy nie myślano.

Tajna klauzula „okrągłego stołu” Nie oddaje się władzy za nic, nawet jej części. „Okrągły  stół” poprzedzony był Magdalenką, wktórej zdala od opinii publicznej toczyły się właściwe pertraktacje. Zjednej strony ułatwiło to porozumienie się, azdrugiej– azdrugiej– spotkało zzasłużoną krytyką. Mówiono m.in. o„zmowie elit”, co najlepiej oddaje faktyczny stan rzeczy. Dopatrywano się tajnych tajny ch uzgodnień, będących bazą czy osią całego porozumienia. Dzisiaj zperspektyw y czasu ipo udokumentowaudokumentowanych wprasie wprasie wypowiedziach w ypowiedziach wielu przedstawicieli opozycyjnej elity jest sprawą jasną, że elementem najważniejszym, publicznie nieujawnionym, było przyzwolenie na (zaawansowane już zresztą) uwłaszczenie nomenklatury, według schematu: „My wam trochę władzy  i sporo swobód intelektualnych, a wy nam nie przeszkadzajcie w prywatyzowaniu na własny użytek ma jątku  jątk u społecznego”. społe cznego”. Na podorędziu znalazło się od razu teoretyczne uzasadnienie tej „transakcji epoki”, kursujące wtakiej mniej  więcej  więc ej wersji po opozyc opozycyjnych yjnych salonach: „Jeżel „Jeżelii uwłas uwłaszzczy się nomenklaturę, to przekształci się ona wzwykł ych

kapitalistów, których tak bardzo teraz potrzebujemy. Poja wiają się przy tym t ym dwie dw ie kolejne korzyści: korzy ści: po pierwsze oni się najlepiej do uwłaszczenia nadają, bo siedzą już wgospodarce iznają się na niej, po drugie– muszą mieć jakąś rekompensatę za wycofywanie się zwładzy politycznej”. Inaczej mówiąc, im większe szanse da się nomenklaturze na uwłaszczenie gospodarcze, gospodarcze, tym łatwiej będzie ją wy właszczyć zwładzy politycznej. Tak argumentowano na salonach iwtym duchu po jawiłyy się wypowiedzi prasowe Ernesta Skalskiego, Jerzego  jawił Surdykowskiego czy Marka Dąbrowskiego. Dą browskiego. Io to wrzecz wrzeczyy wistości chodziło. Nieważne, gdzie to było było powiedziane, jak  iprzez kogo. To jest jednak nowa oś obrotu, wokół której zaczęła się kręcić współczesna historia Polski. Porozumienie jest cnotą, byle nie wystawiano do wiatru dotychczasowych sojuszników, awtym przypadku prawie całego polskiego społeczeństwa, awszczególności– polskiego świata pracy. Zpoczątku zresztą jakby się na to nie zanosiło. Wprotokołach „okrągłego stołu” broni się samorządów pracowniczych, przewidywany jest system  współz arząd arządzania zania załóg w wprywatnych prywatnych rmach, mówi się ospółkach pracowniczych. Wygląda to jeszcze na Samorządną R zeczpospo zeczpospolitą. litą. Świat pracy jako  poputczik  liczył  się jeszcze, bynajmniej jednak nie jako podmiot przemian, lecz jako narzędzie, taran do kr uszenia poprzedniego systemu. Po czerwcowych wyborach z roku , gdy świat  pracy wyniósł swego sojusznika na szczyt władzy, poputczik przestał być potrzebny; co więcej, stał się przeciwnikiem. Okazało się, że wybrana pod znakiem „Solidarności” reprezentacja ma do świata pracy, czyli do zdecydowanej większości swych wyborców, stosunek  co najmniej niechętny! Jak stwierdzali już jesienią reprezentanci samorządów pracowniczych, do Sejmu i Senatu zostali wybrani pod płaszczykiem „Solidarności” niemal sami neoliberałowie. I t a właśnie formacja, której  wcześniej  wcześn iej ugruntowa ny światopogląd światopoglą d ułatw ił zgodę na  uwłaszczenie nomenklatury, po wygranych wyborach, odwróceniu sojuszy w kontraktowym Sejmie i uformo waniu własnego rządu – stanęł st anęłaa nagle na gle przed pr zed możliwością włączenia się w proces uwłaszczania.

Pierwsze wybory– kuRzeczypospoli kuRzeczypospolitej tej Pańszczyźnianej Przy prywatyzacji majątku publicznego ito na taką skalę,  jak w wprzy przypadku padku krajów postkomuni postkomunistycz stycznych, nych, stru struktuktury władzy państwowej są najlepszym punktem wyjścia do przejmowania tegoż majątku. Rozumiała to grupa rządząca za Rakowskiego, pojęły też szybko nowe elity władzy. Ma jąc władz władzę, ę, można samemu przejmować majątek lub przekazywać przekazy wać go za łapówki. Oto dwie dźwignie naszej nowej gospodarki, gospodarki, a ściślej mówiąc dźw ignie afer i k ryzysu gospodarczego.  Wszelk ie oddol oddolne ne prz przeks ekszta zta łca łcanie nie ekonom ekonomii ii jest  sprzeczne z powyższą linią postępowania. Nic też 

28

dziwnego, że zaczęto je wszelkimi siłami blokować. Na pierwszy ogień poszedł związek współzarządzający  isamorządy pracownicze, na drugi– własność pracownicza. Asą to siły, które nie tylko mogły ożywić gospodarkę, ale również z atamować rozwijającą się, nieprawdopodobną falę złodziejstwa, korupcji inadużyć. Wzwalczaniu tych sił imożliwości przestano już zupełnie przebierać wśrodkach, dystansując zakłamanie propagandy  komunistycznej. Blokada oddolnych inicjatyw szła wparze zwymuszaniem korzystnych dla elit przekształceń własnościowych. Tu wystarczyło kontynuować program rządu Rakowskiego, polegający na ekonomicznym niszczeniu przedsiębiorstw  państwowych. Prywatyzacja poprzez bankructwa! Tak  świadomie destruktywnej polityki nie stosowali nawet bolszewicyy. Dla uwłaszczających szewic uwłaszczając ych się elit było to jednak bardzo bardz o korzystne– poprzez obniżenie ceny nabywczej przedsiębiorstw, wytępienie resztek pracowniczego współdecydo wania irea lizację ca łego procederu pod szyldem obiekt ywnych praw ekonomicznych. Nowym narzędziem kontynuowania polityki Rakowskiego stał się plan Balcerowicza. Ba lcerowicza. Wyrastał Wyrasta ł on wsposób wsposób naturalny zpoprzedniej linii postępowania. Jeszcze na długo przed „okrągł ym stołem” liberalna ekstrema głosiła konieczność zupełnego zniszczenia przedsiębiorstw państwowych i budowania prywatnych firm od podstaw. Można się było wtedy pukać w głowę, aż tu nagle ten zwariowany pogląd przekształca się w program rządo wy naszej, niby-solidarnościowej władzy. wład zy. Wcześniej był  to tylko niepoważny pogląd ekonomiczny, teraz stał się on narzędziem eliminowania świata pracy z procesu uwłaszczenia. Zdumiewa przy tym cynizm inegatywny stosunek  do świata pracy. To po prostu „robole”, których, jak pisał S.Kisielewski, trzeba wziąć za twarz. Norman Davies słusznie zauważa, że Polska jest jednym ze źródeł liberalizmu i że na Zachodzie naszym koncepcjom najbardziej odpowiadał liberalizm właścicieli niewolników  z Południa Stanów Zjednoczonych. „Solidarność” zwyciężyła? „Solidarność” przegrała!

Prawica przejmuje pałeczkę wniszczeniu gospodarki Fakt nie całkowitego jeszcze rozgrabienia gospodarki za wdzięczamy  wdzięcz amy wewnętrzny wewnętrznym m podzia podziałom łom elit. Jak już wspomniałem, grunt pod realizację panującej obecnie doktryny  iuwłaszczenia nomenklatury przygotowała prawica, bazu jąc na serwowanych jej tekstach. tek stach. Prz ygotowany grunt gru nt wykorzystała jednak lewica laicka, będąc główną grupą opozycji przy „okrągłym stole” iforsując po wyborach własnego premiera. Formacja ta, nie bardzo biegła wteorii neoliberalizmu, stała się gorliwym realizatorem tej doktryny wpraktyce, na spółkę znomenklaturą starego chowu, natomiast zasłużona dla krzewienia neoliberalizmu prawica została zgry wyłączona. Jednak nie na długo.

Intensywny proces uwłaszczania starej nomenklatury, chroniony „grubą kreską” iwspomnianą doktryną przesuwania komunistów zpolityki wgospodarkę, wzbudzał   wspołeczeń  ws połeczeństwie stwie zrozumia łe nieza niezadowolenie, dowolenie, co zosta zostało ło  wykorzystane  wykorz ystane przez grupę prawicową wk ampani ampaniii prezydenckiej r. To właśnie tamte wybory prezydenckie ujawniły doradcze zaplecze byłego szefa „Solidarności”, Lecha Wałęsy. „Tygodnik Gdański” podał charakterystykę gdańskich neoliberałów: „nie kochają związków zawodo wych”, „własność pracowniczą zwalcz ają jak mogą”. mogą”. Ciąg rządów Rakowskiego, Mazowieckiego iBieleckiego tworzy logiczną iharmonijną całość, mimo że poszczególne etapy oddzielone są wydarzeniami orandze przewrotów. Przypomnijmy, Przypomnijmy, iż rząd Rakowskiego n ie tylko rozpoczął elitarną prywatyzację metodą niszczenia istnie jących przedsiębiorstw, ale również wszedł wpertra ktacje zMiędzynarodowym Funduszem Walutowym, stawiającym warunki antyinacyjne, które pod rządami komunistów doprowadziłyby do wybuchu społecznego. „Okrągły stół” pokonał te trudności. To, czego nie mógł zrobić Rakowski, zrobił Balcerowicz, aproces uwłaszczania nomenklatury mógł rozwijać się bez większych ograniczeń.

Pierwszy wolny Sejm– chwilowe zamieszanie Pierwsze wpełni demokratyczne wybory do Sejmu ujawniły nowe podziały wobozie postsolidarnościowym. Już  wcześn  wcz eśniej iej tr trudz udz ono się de deniow niowan aniem iem pojęć „praw ica” i„lewica”,, aposzczególne grupy same sobie przypisywa ły  i„lewica” różne nazwy. Wnowych wyborach wygrał blok prawico wy. Lecz prawicow y Kongre Kongress Libera lno-Demok ratycz ratyczny  ny  znalazł się poza rządem. Nie pasowała tu również Unia Polityki Realnej. Warto się przyjrzeć bliżej tym konguracjom, których przesłanki merytoryczne kształtowały się  już wcześnie wcz eśniej. j.  Jak wspomnia wsp omniałem, łem, kierune k ierunekk lewicowy lew icowy łącz łączył ył wsobie tradycyjnie antyklerykalizm znastawieniem prospołecznym. Kierunek prawicowy był obyczajowo iświatopoglądowo konserwatywny, aprzy tym elitarny, lekceważący  doły społeczne wraz zich problemami. Tymczasem le wicowe  wico we w kwe kwesti stiii spraw reli religijnych gijnych ugr ugrupowa upowa nie postKOR-owskie, które samo nazwało się kiedyś lewicą laicką, aktórego kontynuatorem została Unia Demokratyczna, stało się skrajnie prawicowe wsprawach społecznych inie różniło się praktycznie niczym wtym zakresie od Kongresu Liberalno-Demokratycznego. Ten Ten ostatni swoją  prawicowość opierał właśnie na elitarnej opcji społecznoekonomicznej. ekono micznej. Antyklerykalny lewicowy światopogląd grupy KLD iUD nie różni się zkolei niczym od ta kiego światopoglądu wchodzących wbiznes komunistów iich partii, SLD. Podział na prawicę ilewicę jest tu zupełnie sztuczny. Możemy Możemy wszystk ie te grupy uznać za lew icę lub za prawicę, zależnie którą częś ć ich tożsamości weźmiemy  pod uwagę. Wrzeczywistości reprezentują one to samo.

29

 Wstosu nku do Kościoła  Wstosunku Koś cioła są to grupy lewic lewicowe, owe, zaś z aś wstosunku do społeczeństwa– ultraprawicowe. Liberałowie zKLD– bardziej ambitni, pazerni ikompetentni wswoim neoliberalizmie, osłabili Unię Demokratyczną, formując osobne ugrupowanie. Zbieżność poglądów pcha jednak obie grupy do sojuszu, jak również do sojuszu zneoliberalnymi postkomunistami. Dodać tu trzeba jeszcze atakującą wszystkich UPR, która jest matką  duchową całego obozu neoliberalnego, oraz SLD– partię pokomunistycznych biznesmenów. Te wszystkie grupy  to jedno ugrupowanie wielkiego biznesu. Neoliberalizm opanował zresztą w pierwszej fazie wszystk ie elity, elity, tak  że mogły one staczać gwał towne walki w sprawie aborcji, natomiast akcjonariat pracowniczy był blokowany  przez cały Sejm i Senat.

Wielki Biznes wnatarciu Przez prawie pół wieku po wojnie głównym obcym aktorem na polskiej scenie był wschodni Wielki Brat. Następnie pojawił się inny aktor– jest nim zachodni Wielki Biznes.  Jego oddział ywan ywanie ie to nie tylko inwestycje (bardzo zres ztą  nikłe), ale przede wszystkim propaganda idyktat ogólnej polityki gospodarczej, do czego upoważnia go rola wierzyciela naszego długu państwowego państwowego.. Istnieje coś, co nazywa się interesem międzynarodo wego k apitał apitału. u. To po prostu silna grupa interesu. Amy   jako społe społeczeńs czeństwo two – też mamy swój interes. Ideologia dzikiego kapitali zmu stała się ideologią ideologią uwłaszc zającej się nomenklatury, aprogram Dzielskiego stał się podstawą  porozumień „okrągłego stołu”. Jednak neoliberalizm nie został wymyślony w ymyślony wPolsce, wPolsce, a„okrągły a„okrągły stół” go unas nie zaprowadził, atylko usankcjonował. Podkreślmy znów  fakt oczywisty, że neoliberalizm został rozdmuchany  na Zachodzie, a dziki kapitalizm i program Dzielskiego wprowadzono w Polsce jeszcze przed „okrągłym stołem”, i że u jego podstaw tkwią pertra ktacje z naszymi zachodnimi wierzycielami, którzy takiego kierunku przemian gospodarczych i ustrojowych sobie życzyli. Można się zastanawiać, czy Dzielski sam wymyślił  opublikowany przez siebie wr. program. Nie jest to  jednak tak takie ie ważne. Wielki Biznes, począws począwszy zy od wczesnych lat ., mógł się już sam, przed Dzielskim, przekonać, że znomenklaturą niekoniecznie trzeba wojować, lecz można znią po prostu ubić interes. Udzielanie państwom komunistycznym ogromnych kredytów ujawniło nie mniej ogromną przekupność ipazerność nomenklatury. Przydzielane kredyty miały wwi wwiększości ększości postać towarową. UpychaUpychano nam przy użyciu uż yciu łapówek różne buble lub po prostu rzeczy niepotrzebne, które przekształcały się później wzłom. Uraczone bublami przedsiębiorstwa próbowały je reklamo wać, ale a le reklamacje rek lamacje dziwnie utykał y wcentralach w centralach handlu zagranicznego. Od czasu do czasu dowiadywano się pocztą  pantoową, że za sprowadzone, wybrakowane czy bezużyteczne urządzenia ktoś „na górze” wziął łapówkę– isprawa

         /     C     N     I     N     I     M     R     E     V     /     E     L     P     O     E     P     /     M     O     C  .     R     K     C     I     L     F  .     W     W     W     /     /    :     P     T     T     H          R     A     N     E     S     K     C     O     H     L     U     A     P

       –     W B

  b

się wyjaśniała. Wczasach Gierka nie było już ideologów. Prawie wszyscy komuniści przy żłobie żywo zareagowali na hasło wodza: „bogaćcie się”. To, co dzisiaj stało się faktem dokonanym, zarysowy wało się zatem z atem dość wyra wyraźnie źnie na horyzoncie hor yzoncie już ju ż w pierwszej połowie lat . Ita perspektywa była chyba wyraźniej  widoczna od zewnątrz, zew nątrz, od strony nasz ych kredytodawców, niż zwewnątrz, znaszego podwórka. Dzielski nie musiał   więc sam wy wymyślać myślać mechani mechanizmu zmu przemiany pr zemiany ustrojowej, polegającego na podsuwaniu komunistom pod nos kapita łu prywatnego. Przypisy wanie mocy sprawczej sprawczej Magdalence i„okrągłemu stołowi”– to megalomania. Faktem jest, że zaczęło się od Polski, jednak punktem zwrotnym nie była Magdalenka, lecz pertraktacje rządu Rakowskiego zMiędzynarodowym Funduszem Walutowym oraz uruchomione przez tenże rząd uwłaszczenie nomenklatury.

30

„Okrągły stół” był potrzebny tylko do usankcjonowania procesu uwłaszczenia uwłaszcz enia aparatczyków, wdrożenia wżycie  wypracowanej  wypra cowanej wcześn wcześniej, iej, poza poz a społecz społeczeńst eństwem, wem, polit yki gospodarczej ispacykowania tegoż społeczeństwa. Elity  opozycyjne dołączyły do transakcji epoki, zawartej między  komunistami aWielkim Biznesem– izaczęły zniej wyciągać własne korzyści.  Wielki Biznes był ijes ijestt zainteresowan zainteresowanyy ztrzech ztrzech ważnych powodów, aby kapitalizm został zaprowadzony właśnie przez nomenklaturę. Po pierwsze– pierwsze– umożliwiało to bezkrwawy  przewrót. Ten aspekt planu zasługuje na szacunek. Po drugie– gie – tego typu transformacja gwarantowała powstanie pożądanej przez Wielki Biznes wersji kapitalizmu– XIX-wiecznej, antyzwiązkowej. Po trzecie– trzecie– uwłaszczona, siłą rzeczy na zasadzie złodziejstwa, nomenklatura skłonna jest wyprzeda wać interesy interesy własnego społeczeństwa za judaszowe srebrniki.  W Polsce Polsce Wielki Wielki Biznes zjednej zjednej strony strony pomagał światu pracy wwalce zkomuną, azdrugiej azdrugiej strony st rony wabił ją pry watnym kapitałem (nie swoim zresztą). Gdy wkońcu– napędzana kijem imarchewką– komuna komuna postanowiła się uwłaszczyć (na naszym wspólnym majątku), Wielk majątku),  Wielkii Biznes stał się jej jej najlepszym sojusznikiem. Bowiem nie lubi on wprawdzie komunizmu, ale kocha komunistów uwłaszczonych.

To, czego Wielki Biznes nie lubi najbardziej, to związki zawodowe i własność pracownicza. Uwłaszczający się komuniści są najlepszym gwarantem przeciwdziałania rozwojowi takich instytucji i rozwiązań. Na narzuconym nam przez prz ez obie strony programie pry watyzacyjnym  watyz acyjnym stracił nie tylko polski świat pracy, ale a le też gospodarka iprawie całe społeczeństwo. Dotychczasowy  sposób likwidacji komunizmu nieodparcie kojarzy się zzakończeniem „Folwarku zwierzęcego” Orwella. Jak pamiętamy, orwellowskie świnie porozumiały się wkońcu ze swym  wrogim dotąd otoczeniem otocz eniem farmerów, uwłaszczył uwłas zczyłyy się iz izaachowały swój folwark oraz władzę nad pozostałymi zwierzętami. Okazały się przy tym tak inteligentne, że wcale nie musiały czytać broszurki Mirosława Dzielskiego „Jak  zachować władzę w ładzę wPRL wPRL””.

 Jan Koziar Koziar

Post scriptum: Od napisania tej pracy minęło  lat. Konieczny  jest więc wspó łczesny komentar z. Ze względu na brak miejsc a dołączę go do pełnej wersji tekstu, którą zamierzam umieścić na przygotowywanej stronie internetowej. internetowej.

FUNDUSZ FUN DUSZ „OBY „OBYW WATEL TELA A” Twój wkład w działania     

„Obywatel” powstaje dzięki zaangażowaniu dziesiątek autorów, autorów, graków, tłumaczy, korektorów iinnych aktywistów, którzy swoją codzienną wolontariacką pracą umożliwiają wydawanie kwartalnika iksiążek, organizowanie dyskusji, prelekcji, pokazów lmowych iinnych działań.

Podoba Ci się to, co robimy? Dołącz do nas! Wesprzyj Fundusz „Obywatela”! Dzięki Twojej wpłacie będziemy mogli wydrukować następny numer gazety, zorganizować pokaz lmowy, dojechać zprelekcjami domałych domał ych miejscowości. miejscowości. Każda podarowana złotówka umożliwia rozwijanie naszych działań.

Wpłaty można przekazywać na konto: Stowarzyszenie „Obywatele Obywatelom” ul. Więckowskiego 33/126, 90-743 Łódź Bank Spółdzielczy Rzemiosła ul. Moniuszki 6, 90-111 Łódź numer konta: 78 8784 0003 2001 0000 1544 0001 z dopiskiem „Fundusz »Obywatela«”

Dziękujemy za wpłaty  Janinie Relisz ko ko,, Markowi Stachurze, Stachurze, Rafałowi Krysiowi iiWojciechowi Wojciechowi Trojanowskiemu.. Trojanowskiemu

     

31

Motyle czy karaluchy? Amerykańska prasa w czasach kryzysu

 J J P P 

Czytając „Wall Street Journal”, „Forbesa”, „Fortune” i inne podobne pisma, można można pomyśleć, że najważniejszym dziełem whistorii ekonomii jest napisana przez Artura Schopenhauera „Erystyka, czyli sztuka prowadzenia sporów”. Sens pytania: dlaczego nikt nie przewidział obecnego

nie rozumieją różnicy pomiędzy CDO (Collateralized  Debt Obligations) i CDS (Credit Default Swaps) – i głośno domagają się prostej odpowiedzi na proste pytanie: Gdzie są moje pieniądze?  W media mediach ch rozk rozkwitają witają więc naz wisk a nowyc nowych h ekonomicznych poetów. Klasykiem tego nurtu najwyraźniej

chce zostać William D. Cohan. Trudno nie ulec urokowi  jego ksią książek, żek, „e Last Las t Tycoons” (historia banków inwe-

stycyjnych) oraz „House of Cards” (historia upadku Bear Stearns). Stearns ). Czyta się je zwypiekami na twarzy. Odkładając

kryzysu gospodarczego?– łatwo podważyć, wymieniając takie nazwiska, jak William White, Nassim Nicholas Taleb, Nouriel Roubini, Raghuram Rajan, nobliści Joseph

te książki na pó łkę, dostrzega się jednak, że ich okładki nie

Stiglitz iPaul Krugman ijeszcze dwudziestu, może nawet trzydziestu innych znanych ekonomistów. Przewidzieli oni,

nagannie skrojonych garniturach. Tacy, Tacy, co to– jak na prawdziwych mężcz yzn przystało– przysta ło– jadą po bandzie nawet wtedy, wtedy,

często bardzo dokładnie, to, co się stało. Ludzie ci byli jed-

gdy śpią. Awtle powinny być koniecznie tętniące życiem

nak zmuszeni mówić szeptem. Licencję na głośne mówienie ogospodarce mieli faceci wkolorowych krawatach. Niezależni i obiektywni ekonomiści mogli najwyżej opisywać część nóg stonogi, w nadziei, że czytelnik sam będzie potrafił zbudować obraz całego straszydła.

ulice Manhattanu, po których spacerują wilgotne brunetki. Są to bowiem ekonomiczne „harlequiny”, pisane po to, aby powtórzyć najmodniejsze obecnie tłumaczenie tego, co się stało: gdzieś w A zji motyl zatrzepotał skrzydłami i wywołana tym fala tsunami zalała Nowy Jork.

Tak było. Dziś świat jest już inny. Naiwnością byłoby   jednak oczekiwać, że szybko otworzą się oczy ludzi oślepio-

Życie „majakowskich” nie jest jednak łatwe. Zawsze czają  się gdzieś „szpotańscy”.

nych friedmanowską narracją. Tym bardziej, że neoliberalizm wstrzykuje w żył y swoich piewców dużo dużo pieniędzy. Cofnijmy się do roku . Właśnie wtedy James

Gwiazda Matta Taibbi rozbłysła książką „e Great

Burnham opublikował– lecząc kaca po trockizmie– książkę „e Managerial Revolution”. Autor przewidział w niej, że komunistyczną rewolucję zastąpi rewolucja menedżerów. Nie ma bowiem konfliktu pomiędzy k apitałem i pracą. Jest tylko walka o to, kto będzie kontrolował  zarówno kapitał, jak i pracę. Komunizm upadł, lecz nomenklatura zWall Street odnosi co jakiś czas olśniewające sukcesy. Ogromna większość społeczeństwa nazywa te sukcesy kryz ysem. Tym razem sukces jest jednak tak duży, że konieczna stała się zmiana narracji. Pisane wstarym stylu artykuły prasowe iksiążki, aco za tym idzie– wypowiedzi telewizyjnych telewizyjn ych post-dziennikarzy, post-dziennikarzy, stracił y swoją s woją ogłuszającą moc. Ludzie przestali się bowiem wstydzić tego, że

korespondują ztreścią. Ich obwoluty zdobić powinni przystojni faceci wnie-

Derangement” (Wielki rozstrój). Taibbi opisał wniej stan świadomości członków judeochrześcijańskiej judeochrześcijańskiej sekty pastora Johna Hagee. Autor przeplata ten wątek obserwacjami dotyczącymi pracy Kongresu USA. Kongres też jest bo wiem sektą sektą,, z tą różnicą r óżnicą,, że tam Bogiem jest je st reelekcja. ree lekcja.

Idąc za ciosem, wdwutygodniku „Rolling Stone” (kwietnia  r.), Matt Taibbi opublikował bardzo duży tekst „e Big Takeover” Takeover” (Wielkie zawłaszc zawłaszczenie). zenie). Zaczyna się on  zostal iśmy oficjalnie ofic jalnie,, po królewsku , słowami: To koniec –  zostaliśmy wydymani. Żadne imperium nie może przetrwać, gdy zrobiono z niego po wsze czasy pośmiewisko.

Szokujący to trochę styl pisania ogospodarce, ale okazało się, że szczypta kuchennej łaciny jest niezbędnym środkiem stylistycznym, aby z żelazną logiką opisać, na  przykładzie AIG (American International Group), mechanizm działania działan ia Wall Wall Street. Taibbi stawia wtym tekście

32

         /     O     P        /     E     L     P     O     E     P     /     M     O     C  .     R     K     C     I     L     F  .     W     W     W     /     /    :     P     T     T     H          N     O     S     M     O     H     T     T     N     E     R     B   a   n   b

     ,   

dobrze uzasadnioną iudokumentowaną tezę: kryzys nie został wywołany przez azjatyckie motyle, lecz przez no wojorskie karaluchy. karaluchy. Zajawka artykułu– W globalnym kryzysie ekonomicznym ekonomicznym nie chodzi o pieniądze – chodzi o władzę. w ładzę. O tym, jak animatorzy Wall Street używają pakietu pomocowe go, aby rozpocząć rewolucję – – wydawać się może absurdalna. Sytuacja jest jednak tak absurdalna, że sens mają teraz tylko pozornie absurdalne tezy. tezy. Zbankrutowały przecież wszystkie banki „zbyt duże, aby upaść”, apodatników zmuszono, żeby  spłacili ich długi. Mało tego, ci sami ludzie, którzy spowodowali kryzys, mają nas z niego wyprowadzić.  W blogosferze artyku ł Matta Taibbi wy wołał burzę. burzę .  W telewizji tele wizji i w prasie panował panowałaa jednak jed nak grobowa cisza.  W pewnych sytuacjach najskuteczniejsz ą formą cenzur y   jest bowiem tzw. zapis na nazwisko. nazwi sko. Uważny obserwator mógł jednak zauważyć zwiększoną aktywność na odcinku odpowiedzialnej krytyki kry tyki AIG. Starano się chyba zmniejszyć zmniejszyć dysonans poznawczy pomiędzy czytelnikami prasy ekonomicznej iczytelnikami „Rolling Stone”. Cenzura cenzurą,  jednak w wprasowej prasowej mikroe mikroekonomii konomii liczy się ilość sprzedanych egzemplarzy i„Rolling Stone” wyraźnie nie zamierza oddać bez walki zwiększonego nakładu. Wnumerze tego pisma z lipca r. opublikowany został następny bardzo obszerny artykuł ar tykuł Matta Matt a Taibbi– Taibbi– „e „e Great American Bubble Machine” (Wspaniała amerykańska maszyna do robienia baniek). Tekst ten zaczyna się słowami: Pierwszą rzeczą, jaką  powinieneś wiedzieć, wiedz ieć, jest to, że Goldman Sachs Sa chs jest wszędzie. ws zędzie.

Ten najpotężniejszy na świecie bank inwestycyjny jest jak  ogromna pijawka oplatającą twarz ludzkości, przysysająca się do każdego miejsca, które pachnie pieniędzmi. Dalej jest znów żelazna logika, oparta ofakty inazwiska. Tym razem na reakcję nie trzeba było długo czekać. Na początek   w ruch poszedł pos zedł napa lm oskar żeń o antysemity ant ysemityzm. zm. Bezskutecznie. Do kontrataku włączyli się więc znani publicyści pism iportali ekonomicznych: Charlie Gasparino ze swoim „Stop Blaming Goldman Sachs” (Przestać oskarżać Goldman Sachs), Michael Lewis z„Bashing Goldman Sachs Is Simply aGame for Fools” (Oczernianie Goldman Sachs to po prostu gra dla durniów), Heidi Moore z„Will Everyone Please Shut Up About Goldman Sachs?” (Niech się wszyscy zamkną na temat Goldman Sachs!) i„Matt Taibbi Is Just Plain Wrong” (Matt Taibbi Taibbi się po prostu myli). myl i). Nie pomogło. Raczej zaszkodziło. Odezwały się głosy  stawiające dziennikarzy wkrawa wkrawatach tach wnieciekawej sytuacji. Najboleśniej po łapach dało im prestiżowe pismo „Columbia  Journalism Review”, publikując artykuł Deana Starkmana Starkma na „Don’t Dismiss Taibbi” (Nie lekceważmy Taibbi). Tekst ten zaczyna się słowami: Poważne dziennikarstwo finansowe, najlepiej jak potrafi przewraca oczami i ciężko sapie, aby wepchnąć   Matta Taibbi Taibbi z powrotem do jamy alternatywnej prasy, skąd   przyszedł; dziennikarze ci robią jednak wielki błąd.  Amerykańska  Ameryk ańska opinia publiczna nie wierzy– wier zy– choć minął już gr ubo ponad rok– wto, wto, że kryzys kr yzys się kończy. FinanFinansiści wzięli ponad  miliardów dolarów okupu gotówką, aFED dał im podobno (nikt nie jest wstanie ustalić, ile, gdyż FED zasłania się tajemni tajemnicą cą handlową) przeszło trzy  biliony bilio ny wgwarancjach. w gwarancjach. W efekcie efekcie,, giełda poszybowała   w górę, górę , a pensje i premie finansist finansistów ów przekroc prz ekroczył zyłyy poziom z czasów nadmuchanej przeszłości. Rośnie jednak   wcią ż licz liczba ba bezrob bezrobotnyc otnych h i ludzi zmusz zmuszonych onych ogło ogło-sić bankructwo. Maleją też realne zarobki tych, którzy  pracują. Nastroje na Main Street (Ulicy Głównej; symbol realnej gospodarki) są złe. Main Street rozumie, że okup zapłacony bankom przez Paulsona iBernankego nie roz wiązał  wiąz ał problemu. Wielkie Wielk ie banki bank i inwestycyjne inwest ycyjne dalej są nie wypłacal  wyp łacalne ne iczekają ic zekają na odpowiednią chwilę, chw ilę, aby zaż zażądać ądać drugiego TARP (Troubled Asset Relief Program) wwysokości… aż strach pomyśleć. Na światło dzienne wypływają też nowe informacje. Na przykład otym, że były pracownik Goldman Sachs, Sergey Aleynikow, ukradł kod programu do high-frequency trading . Ten Ten rodzaj operacji giełdow ych, dokonywanych przy pomocy komputerów opotężnych mocach obliczeniowych, polega na superszybkim dokonywaniu transakcji (praktycznie równoczesnego kupna isprzedaży), co pozwala m.in. bez ryzyka zarabiać prowizję prowizję związaną zkażdą transakcją. Mała prowizja pomnożona przez dużą ilość transakcji powoduje „wyjęcie” „wyjęcie” zgiełdy sporych sum. Opinie co c o do tego, czy jest to legalne, są– oczywiście– podzielone. Nie ulega jednak wątpliwości, że HFT nie ma nic wspólnego zetyką. Jest to następny dowód na to, że Goldman Sachs  jest zaangażowany zaang ażowany wtransa kcje „budzące wątpliwości” wątpliwości ”.

33

Innym ważnym wydarzeniem jest odrzucenie przez sąd wniosku ozakończenie wdrodze porozumienia stron sprawy przeciw dyrekcji Bank Of America. Adwokat generalny Nowego Jorku, Andrew Cumo, oskarżył ich bowiem onadużycia polegające na świadomym świ adomym zatajeniu informacji mogących mieć wpływ na cenę akcji BofA. Wporozumieniu zawartym pomiędzy BofA iinstytucją nadzoru nanso wego, SEC SEC (Securities (Securities and Exchange Commission, Komisja Papierów Wartościowych iGiełd), proponowano dobro wolne zapłacen z apłacenie ie przez BofA  milionów dolarów kary. k ary. Zawarcie takiego porozumienia oznaczałoby uwolnienie od odpowiedzialności karnej ludzi oskarżonych opoważne przestępstwa. Jest to druga, po aferze Bernarda Madoa,  wielka kompromitacja SEC. Konieczna jest więc dalsza korekta narracji. Tygodnik  „Time” wnumerze z sierpnia opublikował artykuł wspomnianego Williama D. Cohana „e Rage over Goldman Sachs” (Wściekłość wsprawie Goldman Sach s) s).. Dziwny to tekst. Autor, nawiązując do tekstu opubli kowanego w„Rolling Stone” (nazwisko Taibbi nie przeszło mu przez ga rdło) pisze: Blankfein [dyrektor generalny Goldman Sachs] wierzy, że jego firma jest dobra dla swoich klientów, dla światowych rynków kapitałowych – oraz dla Ameryki. No cóż, każdemu wolno wierzyć, ale czy wiara unieważni fakty przedstawione wartykule Matta Taibbi?  Jak wszyscy, wszysc y, chciałbym wiedzieć, co c o będzie dalej. d alej. Bardzo dużo zależy od tego,  jak w najbliższych najbliż szych miesiącach m iesiącach i latach postępować będzie prezydent Obama. W tej chwili jest on „za, a nawet przeciw”. Wprzemówieniu

    S     H     C     A     S     N     A     M     D     L         O    /     G    I     U     U    E     K    S     N    /     E     A    L     B    P     Ą    O     L    E     P     A    /     R    M     T     N    O     E    C  .     C    R     D    K     C     E    I     Z    L     R    F     P  .     W     W     Ó    W     K     I     W     /     N    /    :     T    P     A    T     D    T     O    H     P         L     A     J    A     C    N     A    O     R    I     T    T     S    A     N    N     R     O    E     T     M     N     E    I     D  .     U     I     N    E     O    S     /     T    S     G    H     N    C     Y    A     Z    S     S    D     A    I     V     W  ,     A         D                 .  a            .  n            b

 wygłos zonym  września łatwo zna leźć wątki  wygłoszonym wątk i wskazujące na to, że przygotowywane są reformy, które ograniczą szaleństwa Wall Street. Stała się jednak rzecz bardzo dziwna.  Arianna  Aria nna Hungton zauważyła, że wtekście dostarczonym dziennikarzom przed przemówieniem, napisano: To embrace serious financial reform, not fight it  (należy zaakceptować daleko idące reformy rynku nansowego, zamiast  je zwalczać). zwalcza ć). Wtrakcie przemówienia, Obama powiedz iał: … embrace serious reform, not resist it. Czy zniknięcie słowa  financial  oraz zastąpienie twardego słowa  fight  (walczyć) miękkim słowem resist  resist (opierać (opierać się), to przejęzyczenie, czy  też jest to sygnał zapowiadający zmianę planów? Cofnijmy się znów nieco. Wlipcowym numerze miesięcznika „Harper’s” przeczytać można (araczej należy) artykuł Kevina Bakera „Barack Hoover Obama”. Prezydent Herbert Hoover był jednym znajbardziej inteligentnych iwszechstronnie wykształconych prezydentów USA. Gdy obejmował urząd, rozpoczynała się Wielka Depresja. Kadencja Hoovera (-) to czas wspaniałych przemówień, za którymi nie szły konkretne działania. To czas straconej szansy na to, aby Ameryka szybciej imniejszym kosztem uporała się zkryzysem. Wwalce odrugą kadencję Hoover przegrał zFranklinem Delano Rooseveltem iten „arystokratyczny „ary stokratyczny bawidamek” przeprowadził prze prowadził reformy, reformy, które zakończyły kryzys istały się podwaliną rozkwitu Ameryki. Ten tekst Obama przeczytać przec zytać powinien powin ien co najmniej dwa razy. Bardzo uważnie.  Jerzy Jacek Pilchowski Pilchowski

34

Między urzędem arynkiem Państwo socjaldemokratyczne aspołeczeństwo obywatelskie na przykła prz ykładzie dzie Szwecji R B

Krytycy socjaldemokracji doszuku ją się rozmaitych zagrożeń, zagroż eń, jakie ona ponoć stwarza. Jeden zzarzutów dotyczy rzekomego tłamszenia społeczeństwa obywatelskiego przez „socjaldemokratyczny reżim” re żim”.. Obawy te próbuje się uzasadniać dwojako. Po pierwsze, państwo opiekujące się obywatelem „od koły kołyski ski po grób” miałoby zmniejszać motywację do różnego rodzaju aktywności ikreatywności, zarówno na płaszczyźnie gospodarczej, jak iwsferze działalności stowarzyszeniowej. Po drugie, realizując rozbudowane funkcje socjalne przy pomocy służb publicznych, państwo wypiera lub ogranicza naturalne instytucje pomocowe, jak  rodzina, wspólnoty sąsiedzkie, sto warzyszenia  warzys zenia itp. Są to zarzuty popularne szczególnie wśrodowiskach prawicowoliberalnych. Nie mają jednak wiele  wspólnego zprawdą zprawdą,, co pokażę od wołując się do empirycznych przesłaprze słanek ilościowych ijakościowych. Na  przykładzie Szwecji, uznawanej za  kraj najbardziej dojrzałej socjaldemokracji, zobaczymy wręcz, że istnieje pozytywny wpływ welfawpływ  welfare state na kondycję społeczeństwa  obywatelskiego. Nim obalimy wspomniane mity, warto ustalić kwestie terminologiczne, które bywają przedmiotem nieporozumień.

Po pierwsze,  państ  państwo wo opieku opiekuńńcze – – wbrew temu, jak termin ów rozumieją jego krytycy– na gruncie skandynawskim nie oznacza paternalistycznego państwa, które organizu je oby watelowi całe życie. Taki model wprawdzie pojawiał się wróżnych koncepcjach, ale ideowo odległych od szwedzkiej socjaldemokracji.  Jej dokt doktry ryna na jest real realizowa izowana na  wwarunkach  wwa runkach demokracji i to nie jako odgórny plan, ale raczej proces rozwoju systemu społecznego. Oby watele są wolni, a pańs państwo two przede  wszyst  wsz ystki kim m umożl umożliwia iwia korz korzyst ystanie anie znansowanych przez siebie dobrodziejstw, nie zaś do tego zmusza. Nie należy również przesadzać z opiniami o „opiekuńczości”. Polityka socjaldemokratyczna obejmuje  wprawdzie  wpraw dzie fu funkc nkcje je ty typowo powo opiekuńcze wobec dzieci, osób starych, chorych i niepełnosprawnych, ale z drugiej strony, i to od dawna – państwo od dawna promuje wobec rynku pracy postawę aktywną, mającą motywować ludzi do podejmowania zatrudnienia, zamiast biernej wegetacji na garnuszku opieki społecznej.  Warto dodać, że szwedzk s zwedzkie ie państwo opiekuńcze od początku lat . podlegało reformom określanym mianem welfare retrenchment . Polegały one m.in. na decentralizacji układów zbiorowych pracy, atakże

na wprowadzeniu zarządzania systemem świadczeń społecznych wmodule zwanym new public management . Jak pokazują badacze, zmiany  te, choć daleko idące zpunktu widzenia zarządzania polityką socjalną, zperspektywy obywatela ijego praw  socjalnych nie były aż tak dalekosiężne, gdyż zachowano fundament, czyli uniwersalny system świadczeń socjalnych. Prezentując więc stan społeczeństwa obywate obywatelskiego lskiego w Szwecj Szwecjii  wostatnic  w ostatnich h dekada dekadach, ch, będę trak traktoto wał ją nada nadall jako opiekuńc opiekuńcze ze państwo socjaldemokratyczne. Jednak  odniosę się także do doświadczeń tego kraju wtym zakresie we wcześniejszych latach, by pokazać, że na wet w okre okresie sie jesz jeszcze cze siln iejsz iejszej ej opiekuńczości ze strony państwa, rozwój społeczeństwa obywatelskiego był możliwy, a nawet – do pewnego stopnia – ramy instytucjonalne temu rozwojowi sprzyjały, sprzyjał y, określając zarazem jego charakter.

Skala obywatelskiego zaangażowania  W  r. opubli kowa kowano no wy nik i międzynarodowych porówna porównawczych wczych badań sondażowych onazwie Euro pean Social Survey  S urvey . Zapytano wnich respondentów respondent ów oilość organizacji, do których należą. Spośród kilkunastu przebadanych krajów, do naj więk szej liczby lic zby organi org anizacji zacji na leżą 

35

Szwedzi (średnio , członkostwa 

na osobę), Duńcz ycy (,), (,), Norwegowie (,), Holendrzy (,) i Austriacy (,). O każdym z krajów, które znalazły się w „pierwszej piątce” możemy powiedzieć, że mają silnie rozwiniętą politykę społeczną, zaś ścisłą czołówkę stanowią kraje skandynawskie (Finlandia ze wskaźni kiem , jest jest nieco

śródziemnomorskich oraz postkomunistycznych, wktórych popularna jest orientacja neoliberalna.  Wynik i ESS nie są odosobnio odosobnio-ne. Według Badań Prillera iZimmer z r., wktórych porównano partycypację wT wTrzecim rzecim Sektorze (organizacje pozarządowe) mieszkańców różnych krajów, wynika, że jeśli chodzi oczłonkostwo worganizacjach, jest

Niemniej jednak, jeśli chcemy  się trzymać kryterium zaangażowania obywatelskiego, które jest mierzalne także wperspektywie porównawczej, nie sposób pominąć faktu, że kraje skandynawskie, a przede  wszystki  wszys tkim m Szwecja, okazują się być krajami najsilniejszego ruchu stowarzyszeniowego wEuropie. Jak wyjaśnić ów fenomen?

ono największe wSzwecji (badanych), Norwegii (), Holandii ( ( )) i Austrii ( () ).. Następnie –  wśrodku  wś rodku rank rankingu ingu – są tak takie ie kraje, k raje,  jak Belgi Belgia, a, Niemcy, Ang Anglia lia i Irlandia. Wyraźnie gorzej wypadają Francja (), Hiszpania (), Włochy  (), Węgry () iPolska () 2. Niewątpliwi Niew ątpliwiee w przypadku krak ra jów śródziemnomorskich śródziemnomorskich (iponiekąd (iponiekąd także Polski), te wskaźniki mogą być niższe tak że ze względu na to, to, że część osób angażuje się wdziałania organizowane przez Kościół (szczególnie silny wtych społeczeństwach) lub  wniesformal  w niesformalizowane izowane inicjaty wy na rzecz społeczności. Innym powodem może być silniejsza pozycja rodziny   wtych krajach, co z apewne powodu je mniejsz mniejsząą skłonno skłonność ść do integra integracji cji zosobami niespokrewnionymi.

Praktycznie do początku lat . stan Trzeciego Sektora wkrajach nordyckich nie był przedmiotem szczególnego zainteresowania nauk społecznych ipolitycznych, głównie za sprawą  tego, że sektor publiczny (państwowy) był wnich motorem rozwoju na skalę niespotykaną winnych kapitalistycznych krajach zachodnich. Stąd też mógł się wziąć przesąd, że owo społeczeństwo obywatelskie jest wkrajach skandynawskich znikome lub ma nie wielkie znaczenie dla samych obywaoby wateli. Co więcej, rozwój publicznego sektora usług społecznych uznawano za wyraz wyra z postępu względem dawnych, nieco „paternalistycznych” form pomocniczości, realizowanych przez organizacje charytatywne. Lata . przyniosły potrzebę racjonalizacji systemu opartego na

         /     D     N     I     L     M     I     K     A     O     J     /     E     L     P     O     E     P     /     M     O     C  .     R     K     C     I     L     F  .     W     W     W     /     /    :     P     T     T     H          D     N     I     L     M     I     K     A     O     J   a   n   b

dalej, ale też wpierwszej połowie rankingu). Na następnych po Austrii miejscach znajdują się kolejno kraje takie, jak Luksemburg, Belgia, Irlandia, Finlandia, A nglia, Niemcy, Izrael (wtej grupie państw obywatel należy przeciętnie do - organizacji). Na końcu rankingu, czyli tam, gdzie obywatel jest członkiem mniej niż jednej organizacji, znajdują się kolejno Francja, Słowenia, Hiszpania, Włochy, Grecja, Węgry  iPolska 1. Pomijając niuanse, widać, że na podstawie European Social Survey  zr. moglib moglibyśmy yśmy mówić oempirycznym związku między poziomem „opiekuńczości”, aakty aakty wnością  stowarzyszeniową obywateli. Naj większa  więk sza jest ona w kraja krajach ch ska skandyndynawskich, anajniższa wpaństwach

36

sektorze publicznym, który wzmieniających się okolicznościach ekonomicznych idemogracznych nie mógł już aspirować do samowystarczalności. Wprowadzono wówczas nową strategię zarządzania systemem, wspomniane już new public  management . Polegała ona m.in. na przekazaniu pewnych funkcji, dotąd niemal wyłącznie w yłącznie publicznych, publicznych, podmiotom prywatnym ispołecznym. Dzięki temu powstały wewnętrzne rynki wodniesieniu do poszczególnych segmentów społecznych, gdyż  wspomniane podmioty musiał musiałyy nien iekiedy konkurować oprzyznanie im określonych określon ych zadań i dotacj dotacjii przez państwo lub gminy. Jednocześnie szwedzki obywatel zachował swoje prawa socjalne, tyle że odtąd państwo zajmuje się głównie projekto waniem,  wanie m, finan finansowanie sowaniem m i koordynacją, zaś samo dostarczanie usług   w większy wię kszym m niż dotąd stopniu sta ło się domeną organiz org anizacji acji pozarząpoza rządowych. Choć głównym dostarczycielem usług społecznych pozostał  sektor publiczny, wzrosło zapotrzebowanie na aktywność organizacji Trzeciego Sektora. Decydenci polityczni ibadacze zaczęli zatem uważniej przyglądać się zasobom kapitału społecznego istrukturom społeczeństwa obywatelskiego.

Historia społeczeństwa obywatelskiego  Warto cofn cofnąć ąć się do doś doświa wiadcz dczeń, eń, które stanowiły podglebie dla roz woju civil society . Michele Micheletti

 wswej książ książce ce „Civil „Civil society and society and State Relations in Sweden” (), wktórej analizuje szwedzkie społeczeństwo obywatelskie, wychodzi od tezy, że fundamentem jego nowoczesnej postaci były ruchy społeczne, akcje kolektywne iorganizowanie się rozmaitych grup interesu. Na bazie ich rozwoju, autorka dokonała periody periody-zacji ewolucji szwedzkiego civil society . Wyróżniła ona następujące fazy: I. -– czas inicjacji formacyjnej szwedzkich ruchów spo łecznych.  łecz nych. W pocz ątko ątkowej wej faz fazie ie ruchy te były nastawione na realizację celów takich, jak wolność (zwłaszcza religijna) iprawo do zakładania stowarzyszeń. Jako pierwsze pierwsze zaczęł y  powstawać, jeszcze wpierwszej poło wie XIX w., ruch wolnych kościołów, kościołów, stanowiący przeciwwagę dla hierarchicznego, konserwatywnego kościo ła państwowego, oraz stowarzyszenia stowarzysz enia antyalkoholowe (propagujące umiar  w spoż spożyw ywaniu aniu lub cał kowit kowitąą abst ynencję). Oba ruchy ze sobą współpracowały. Wdrugiej połowie XIXw. zaczął się formować ruch związkowy, apod koniec stulecia także ruch na rzecz pokoju oraz ruch praw kobiet. II.  do końca lat .– dążenie ze strony st rony ruchów społecznych do demokratyzacji iwpływu na ogólny  kształt systemu politycznego. Wówczas niektóre istniejące wcześniej ruchy społeczne uległy umasowieniu iinstytucjonalizacji (ruch związkowy), podczas gdy inne, jak ruch abstynencabst ynencki iwolnych kościołów, kościołów, zaczęły zaczę ły tracić na znaczeniu. Ruchy przekształcały 

się wpartie polityczne lub wspierały   je, co owocowa owocowało ło upolitycz upolitycznieniem nieniem poszczególnych organizacji obywatelskich iprowadziło do– wzależności od układu politycznego– spadku lub  wzrostu  wzros tu ich znacz znaczenia. enia. Innymi procesami było skoniktowanie się różnych ruchów oraz wzrost znaczenia ruchu konsumenckiego. III. Lata ., czyli okres tzw. strong society . Wzwiązku zeuropejskim nacjonalizmem, atakże kryzysem gospodarczym, pojawiła się potrzeba konsolidacji społeczeństwa. Ciągle powstawały nowe ruchy, aczkolwiek były one mniej skoniktowane niż we wcześniejszych dekadach. IV.. Lata . i  IV ., ., okres tzw. Swedish model . Wówczas zaczął się kształtować specyczny model państwa dobrobytu. Liczyły się głównie organizacje związkowe pracowników oraz podmioty reprezentujące pracodawców. Pomniejsze ruchy  raczej upadały lub doświadczały  stagnacji. V. Lata  i. i.– – fala fal a społecznej radykalizacji. Zaczęto kontestować dotychczasowy, korporacyjny ład społeczno-polityczny,, w którym despołeczno-polityczny cydującą cydu jącą rolę odgrywał y największe organizacje związkowe, posiadające znaczny wpływ na politykę. Wokresie tym nabrały znaczenia ruchy feministyczny ipacystyczny. VI. Lata . i.– wkońcówce lat ., będących okresem kryzysu legitymizacji dotychczasowego systemu, dążono do re-pluralizacji społeczeństwa obywatelskiego, obywatelskiego, atakże do

Wskaźnik zatrudnienia wTrzecim wTrzecim Sektorze ogółu ludności akty wnej zawodowo. Kraj

Wykonujący pracę odpłatnie

Wolontariusze

Działający w Trzecim Sektorze ogółem

Finlandia Norwegia Szwecja

2,4% 2,7% 1,7%

2, 8% 4,4% 5,1%

5,3% 7,2% 7,1%

Średnia wkrajach wysokorozwiniętych

4,7%

2,7%

7,4%

Średnia w36 badanych krajach

2,7%

1,6%

4,4%

Źródło: Johns Hopkins Comparative Nonprot Sector Project (CNP) 2005.

37

Trzeci Sektor Udział Trzeciego Sektora wPKB (%) Zatrudnienie wTrzecim Sektorze wrelacji do ogólnego zatrudnienia (%, wprzeliczeniu na pełne etaty) Zatrudnieni wIII-sektorowych organizacjach zdrowotnych  jako odsetek zatrudnionych wsektorze non-prot Zatrudnieni wIII-sektorowych organizacjach opieki socjalnej  jako odsetek zatrudnionych wsektorze non-prot Udział wolontariatu wcałości prac wykonanyc w ykonanych h wramach Trzeciego Sektora

Szwecja

Nor wegia

Finlandia

Wielka Brytania

Francja

4,1

3,7

3,9

6, 8

3,8

4,0

15,5

2, 3

3,9

3,0

6,4

5,0

5,1

12,7

5

9

22

4

14

29

41

12

24

17

13

40

39

19

79,5

63,2

54,3

4 4, 2

51,6

40,4

37,1

Niemcy Holandia

Źródła: Lundström & Wijkström 1997; Salamon 1999; Salamon, Sokołowski & List 2003, cytowane za: Eva Jeppsson Grassman, What is the role of the third sector in Nordic care for elderly people?  [w:] Aila-Leena Matthies (red.), Nordic civic society organisations and the future of welfare services, Nordic Council of Ministers, Kopenhaga 2006. http://www.sgw.hs-magdeburg.de/projekte/nordic/Aila_Leena_rapport_endelig[1].pdf 

powrotu do budowania wspólnoty  zsilniej słyszalnym głosem oby  wa  wateli. teli.  Wpły w na to miał y tak że proces procesy  y  post-industrializacji gospodarki, które rodziły nowe wyzwania, oraz przemyślenie relacji między państwem aspołeczeństwem aspołeczeńs twem obywatelskim.

Szwedzkie civil society dzisiaj Niewątpliwą zaletą analiz Micheletti  jest to, że system systematy atyzują zują wied wiedzę zę historyczną na temat społeczeństwa obywatelskiego, wiążąc jego roz wój z ksz kształ tałtowaniem towaniem się pańs państwa twa szwedzkiego. Jej perspektywa ujmu je civil society przez society przez pryzmat wielkich ruchów, nastawionych na zmianę rzeczywistości społeczno-politycznej i realizowanie istotnych celów, celów,  jak poszer poszerzenie zenie praw kobiet, pokój,  walka zalkoholizmem, ochrona praw  pracowniczych, wolność religijna itp. Przywołuje to na myśl polską tradycję wielkich ruchów społecznych XIX  iXX wieku, ale zdaje zd aje się nie do końca końca obejmuje to wszystko, zczym zwykliśmy kojarzyć współczesne społeczeństwo czy postawy obywatelskie  wwarunkach pokoju. Mam na myśli

ogół oddolnych inicjatyw– zajmu jących się najróżniejszymi sprawami, ale nie zawsze nastawionych na zmianę społeczną czy działanie oogólnokrajowym zasięgu. Wdalszej części przez społeczeństwo obywatelskie będę rozumiał, podobnie jak większość autorów, ogół dobrowolnych organizacji non-profit oraz nieformalną pomoc i opiekę świadczoną przez sąsiadów, znajomych i krewnych spoza gospodarstwa  domowego. Narracja zaproponowana przez autorkę kończy się w połowie lat ., awięc wmomencie, od którego możemy zacząć mówić owspółczesnym społeczeństwie obywatelskim  wSzwecji.  w Szwecji. Wja Wjaki ki sposób jego oblicze było ijest determinowane przez model dobrobytu realizowany dotąd  wznacznej mierze przez prze z państwo? Odpowiedź nasunie się, gdy po wiemy o cech cechach ach char charakt aktery erystyc styczznych społeczeństwa obywatelskiego obywatelskiego..  Warto uw zględn zględnić ić tu dwie zasad zasadninicze zmienne: a) główny obszar aktywności b) stopień profesjonalizacji Trzeciego Sektora, mierzony m.in. skalą 

zatrudnienia (względem ogólnego zatrudnienia wkraju oraz względem  łącznej liczby osób działających dzia łających worganizacjach pozarządowych). Eva Jeppsson Grassman wskazu je, że w że w Szwecji, podobnie jak w pozostałych krajach nordyckich, aktywność w Trzecim Sektorze koncentruje się na takich sferach, jak  kultura, sport, czas wolny i rekreacja, zaś w mniejszym stopniu na  tradycyjnych funkcjach socjalnych, opiekuńczych i zd rowotny rowotnych ch3. Nordycki Trzeci Sektor, mimo nie mniejszych rozmiarów niż jego odpowiedniki wwielu innych kra jach europejskich, chara kteryzuje się  jednocześnie niżs niższym zym stopniem profesjonalizacji. Większość pracy wykonują wolontariusze, wolontariusze, azatrudnienie  worganizacjach  worgan izacjach pozarz pozarządowych ądowych jest je st bardzo ograniczone. Szczególnie dotyczy to właśnie Szwecji. Spójrzmy  na powyższą tabelę.  Jak widzi widzimy, my, w trze trzech ch krajach skandynawskich odsetek zatrudnionych wTrzecim Sektorze jest– zwłaszcza w wSzwecji Szwecji– – wyraźnie wy raźnie niższy, choć pod względem powszechności

38

zaangażowania w działani zaangażowania działaniaa organizacji pozarządowych państwa te nie ustępują pozostałym (powyżej średniej dla krajów uwzględnionych  wbadaniu ina poziomie średniej dla krajów wysokorozwiniętych).  Warto te ż przedst przedstawić awić bardziej szczegółowe dane dla kilku wybranych krajów opodobnym poziomie rozwoju. Choć tabela bazuje na danych z różnych lat, pozwala uchwycić pewne ogólne, zasygnalizowane już tendencje. WSzwecji występuje ponadprzeciętny udział wolontariatu  w ramac ramach h civil society . Zdecydowanie mniejszy niż wpozostałych państwach (zwyjątkiem Wielkiej Brytanii) jest udział zatrudnionych worganizacjach non-prot zajmujących się świadczeniami socjalnymi izdro wotnymi. Wynikać to może zdwóch  wspomnia  wspom nianych nych cec cech h szw szwedz edzkie kiego go sektora społecznego, tj. orientacji na inne dziedziny, tj. sport, kulturę irekreację. Zarówno obszary działalności, jak i stopień profesjonalizacji szwedzkiego społeczeństwa oby watelskieg  watel skiego o dają się łatw łatwo o wy tł tłuumaczyć kształtem tamtejszego systemu welfare . Ponieważ wielkość sektora publiczneg publicznego, o, także tak że w zakresie usług socjalnych, zdrowotnych iopiekuńczych, jest szczególnie imponująca nawet na tle pozostałych państw skandynawskich, nie istnia ła przez dłu długi gi czas funkcjona funkcjonalna lna zachęta dla ludzi chcących chc ących dobrowolnie  wykony wać te czyn czynności, ności, więc nie zakładali oni wtym celu zbyt wielu organizacji społecznych. Spora część obywateli wiedząc, że państwo dobrze dba onich io tych najbardziej

Finlandia* Szwecja**

potrzebujących, decyduje się wczasie  wolnym oddawać działa lności ochao charakterze kulturalnym, sportowym czy hobbystycznym. Nie znaczy to, że nie powsta wał y oddolne orga organiza nizacje cje czy cz y funfu ndacje zajmujące się problematyką  zdrowotną. Powstawały, ale ich działalność w mniejszym stopniu koncentrowała się na bezpośrednim świadczeniu usług, bardziej zaś na reprezentowaniu danej grupy, badaniu konkretnego problemu, tworzeniu sieci wsparcia i informacji dla grup nim dotkniętych oraz uwrażliwianiu władz i opinii publicznej na określoną kwestię społeczną. Przykładem może tu być prężnie działający ruch zajmu zajmująjący się problemem AIDS. Organizacje te nie tylko zaoferowały pomoc osobom dotkniętym chorobą, ale także przyczyniły się do upowszechnienia w społeczeń społeczeństwie stwie świadomości istnienia tej choroby oraz jej przyczyn. Liczni badacze (von Walden Laing & Pesto ; Johansson ) sugerują, że dzięki temu ruchowi liczba zarażonych wirusem HIV jest wSzwecji niższa niż winnych krajach.

Przeobrażenia izagrożenia Choć pokłosie opisanych wyżej mechanizmów widzimy we względnie aktualnych danych statystycznych (pokazanych w powyższych tabetabelach), warto jeszcze raz przypomnieć, że system jako całość uległ wlatach . dynamicznym zmianom, co prze łożyło się także na specyczny moduł   współistnienia  współist nienia welfare state i state  icivil civil society . Spójrzmy na poniższą tabelę.

Publiczny świadczeniodawca (%)

Organizacja non-prot (%)

Organizacja pro-prot (%)

1990 87,9 93,0

1990 11,6 3,5

1990 0, 5 2,9

2000 76,0 88 ,6

2000 18,1 3,3

2000 5,9 8,1

Dynamika systemu wpoprzedniej dekadzie pokazuje, że wSzwecji  wlatach . udział państwa państ wa wświadczeniu usług w ramach systemu welfare spadł welfare  spadł podobnie, jak wFinlandii, ale wodróżnieniu od tego drugiego kraju, nie wzrósł tu udział sektora społecznego, lecz prywatnego.  Wprawdzie  Wpra wdzie szwedzc szwedzcyy obywatele oby watele nadal mają zagwarantowane prawo do uniwersalnych świadczeń socjalnych oszerokim zakresie, lecz niepokoi tendencja, tendencja, że w pa rze z czę ścio wym  wy m wyc wycofy ofy waniem się pańs państwa  twa  z dostarczania świadczeń nie idzie zauważalny wzrost liczby podmiotów gospodarki społecznej działa jących w tym zak resie. Może to być,  jak sądzę sądzę,, wyr wyraz az inst instytucjonal ytucjonalnego nego nieprzystosowania nieprzysto sowania szwedzkiego spo łeczeństwa  łeczeńs twa obywatels obywatelskiego kiego do zmiany dominującego prolu aktywności– ze sportu, kultury irekreacji na świadczenie usług socjalnych. Asprostanie, choćby częściowe, temu wyzwaniu wydaje się być potrzebą dość  ważną,, szcz  ważną szczególnie ególnie wobec postępu jącego  jąceg o star zenia się społe społeczeń czeństw stwaa i związanego z tym wzrostu kosztów usług socjalnych socjal nych iopiekuńczych. iopiekuńczych. Niestety, badania pokazują, że sektor usług kierowan k ierowanych ych do osób starszych  jest tym segmentem systemu welfare ,  w któr którym ym udzi udział ał podm podmiotów iotów pry watnych (a nie społecznych) wzrósł  najszybciej.  Jak się okazuje, prz ywią ywiązani zani do modelu szwedzkiego badacze zgłasza ją obawy dotyczące nie n ie tylko nierównowagi we wzroście udziału sektora pro-prot, pro-pro t, wporó wporównaniu wnaniu zsektorem non-prot, ale ogólnie wobec wycofywania się państwa (także na rzecz Trzeciego Sektora) zrozwiązy wania

 Łącznie (%) 100 100

Źródło: * Kauppinen/Niskanen 2005, ** Trydegård 2001; podaję za: Aila-Lee na Matthies, Civic society  organisations and the challenges of welfare services [w:] Aila-Leena Matthies (red.) op. cit.

W wartościach liczbowych 1900 11 674 90 000

2000 157 275 80 0 0 0

39

poszczególnych kwestii społecznych. Dla przykładu Marie Nordfeldt, która badała politykę wobec bezdomności wSzwecji, akonkretnie przekazy-

 wanie zada zadańń państ państwa wa organi organizacjom zacjom społecznym, zwróciła uwagę na kilka problematycznych aspektów tej zmiany:  Problem odpowiedzialności i praw jednostki staje się w systemie welfare-mix  mniej czytelny. Na przykład, kto ma   wówczas decydować decydować,, czy i jak  ja k  kierować się zasadą dawania   wędkii zamiast  wędk zamia st ryby? organizacje izacje biorą na sie  Jeśli organ bie odpowiedzialność za zadania adresowane do konkretnych grup, system publiczny  może tym uzasadniać swoje  wycofan  wyc ofanie ie się ze zobowi zobowiąza ąza ń dotyczących owych grup. Organizacje społeczne są wówczas nie tylko zapraszane do  współpracy,  współ pracy, a le niekiedy n iekiedy podmioty publiczne mogą wykorzystywać ją, by przerzucać na  nie odpowiedzialność 4.

Dlaczego państwo dobrobytu sprzyja aktywności obywatelskiej? Niezależnie od przeobrażeń, jakim podlega w Szwec Szwecjiji zarówno zarówno państwo dobrobytu, jak ispołeczeństwo obywatelskie wjego ramach, owo civil society  wtym kraju mogło zaist-

nieć oraz sprawnie się rozwijać. Jak  pokazują dane statystyczne, samoorganizacja społeczna ma się tam  wciąż dobrze, dobrze , przynajmniej wsensie ilościowym.  Warto się zasta nowić, jak ie cechy socjaldemokratycznego państwa dobrobytu sprawiły, że ludzie byli w ogóle skłonni angażować się  w życie społeczne. Tradycyjnie możmo ż-

na wskazywać na czynniki wynika jące z zkult kultury ury iihistor historii, ii, ale równie przydatna może się okazać analiza czynników bardziej świeżych i doty doty-czących ładu instytucjonalnego.

Pozwolę sobie sformułować kilka własnych hipotez hipotez odnośnie do

pozytywnego wpływu modelu szwe-

dzkiego na rozwój społeczeństwa obywatelskiego wtym kraju. a) Warunki i poziom życia. Szwecja to kraj owyjątkowo niskich

 wsk aź aźni nikac kachh w yk yklucz luczeni eniaa spo społec łeczznego iubóstwa. Natomiast wysoki  jest tu sta standa ndard rd życ życia, ia, prz przejaw ejawiają iają-cy się wysokim poziomem zaspokojenia podstawowych potrzeb materialnych terialn ych i mieszkanio mieszkaniowych wych oraz uniwersalnym dostępem do wielu dóbr iusług. Wzwiązku zpowyższą charakte charakterystyką  rystyką możemy możemy uznać, opierając się na znanej piramidzie Maslowa, że wobec zaspokojenia   więk szo szości ści potr potrzeb zeb mate materia rialnych, lnych, ludzie będą lokować swe potrzeby   już nie ty tyle le w zapew nieniu materialnego bytu, ale tak że w uczestnictwie i w samorealizacji. Ponadto, w Szwecji kulturowa norma   Jantel  Jant elage agen n , mówiąca, że społecznie wszyscy jesteśmy równi i nie należy manifestować swej wyższości w niemal żadnym aspekcie, może hamować wolę uczestnictwa   w wyścigu wyśc igu po jeszcze jeszc ze większą więk szą ilość iloś ć dóbr konsumpcyjnych i prestiżo wych,  wy ch, a zam zamias iastt teg tego o sk skłan łania ia do realizacji indywidualnych zainteresowań oraz zbiorowych aspiracji w ramach społeczeństwa  obywatelskiego. b) Poziom nierówności. Szwe-

cja to kraj niewielkich kontrastów  społecznych, co jest możliwe dzięki wysokiemu wskaźnikowi redystrybucji podatkowej, ale nie tylko. Również pierwotna dystrybucja dochodu jest tu względnie zrównoważona, dzięki dobrze zorganizowanej reprezentacji klasy pracowniczej, która dba oto, by najniższe zarobki nie

były zbyt niskie. Do tego dochodzi  wspomniana zasada  Jantelagen  Jantelagen,, spra-

 wiają ca, że istnieją  wiająca, istniejące ce różnic różnicee nie są  na płaszczyźnie życia zbiorowego podkreślane przez osoby znajdujące się na wysokich szczeblach drabiny  społecznej. Ów  niewielki stopień nierówności, jak się wydaje, również może sprzyjać zaangażowaniu, gdyż ludziom, którzy mają podobną sytuację społeczną, łatwiej się

porozumieć i inicjować wspólne działania. Zbyt duże nierówności prowadzą natomiast zwykle do społecznej dezintegracji i powsta wania  wan ia niefor nieformaln malnych ych barie barierr między osobami należącymi do różnych warstw. c) Stosunki pracy. Brak wielkich konfliktów w miejscu pracy  również sprawia, że ludzie mogą  koncentrować się na aktywności pozazawodowej. Nie mam tu na myśli wyłącznie względnie wysokich zarobków wniższych warstwach ani

stosunkowo krótkiego czasu pracy  (poniżej średniej unijnej), ale także to, że pracownicy są silnie reprezentowani izorganizowani wzwiązkach zawodowych. Wysoka jest rów-

nież stopa zastąpienia wokresie po utracie pracy, nie pozostaje wreszcie

bez znaczenia stosunkowo niski poziom stresu, jakiego doświadczają  pracownicy.

 Wszy stki  Wszyst kiee tr trzy zy wsp wspomn omnia iane ne czynniki – stosunki pracy pracy,, przyzwoity,, choć niekoniecznie przesadzwoity nie wysoki poziom życia większości obywateli oraz niewielkie kontrasty  społeczne– można uznać za sprzy jające rozwojowi społeczeń społeczeństwa stwa oby watelsk  wate lskiego iego.. Jedno Jednocze cześnie śnie  wsz ystkie one, a szczególnie ich współ wy stępow stępowanie anie,, są w jak jakimś imś stopniu charakter ystyczne dla modelu modelu państwa socjalde socjaldemokratycznego, mokratycznego, z zasady zmierzającego do ograniczania nierówności, zapewnienia  dobrobytu szerokim grupom oraz  uwzględniającego podmiotowość pracowników najemny najemnych. ch.

Społeczeństwo aktywnych samotników? Rozwojowi społeczeństwa obywatelskiego zdaje się sprzyjać zarówno nieprzerwana nieprze rwana historycznym historycznymii zawiro waniamii tradycja oddolnych  waniam oddolnych ruchów 

społecznych, jak iformuła socjaldemokratycznego państwa. Jest natomiast jeszcze jeden czynnik, który  zrazu wydawał mi się niesprzyjający  zaangażowaniu.

40

Gdy uczestniczyłem na uczelni Högskolan Dalarna wserii wykładów wramach kursu „Wstęp do szwedzkiej kultury ispołecze ństwa”, prowadzący zajęcia profesor Tekeste Negash opowiadał, powołując się m.in. na literaturę, ospecycznej cesze naszych zamorskich sąsiadów,, jaką jest re zerwa wkontaktach dów międzyludzkich (poza osobami najbliższymi), dystans wobec ożywionych relacji. Ponoć gdy Szwed ma pięciu znajomych, może już dumnie mówić, że posiada wielu przyjaciół. Trudno to sprawdzić, niemniej roczny pobyt wtymże kraju skłania mnie do dania wiar y owej diagnozie.  Wświe  W świetle tle tych ust ustaleń aleń zas zastanaw tanawia, ia,  jak  ja k to moż możliwe liwe,, że w zin zindy dy widualizowanym, wręcz „wyizolowanym” społeczeństwie, ludzie są   jednocze  jedn ocześnie śnie ta tak k bard zo skł skłonni onni do stowarzyszania się? Gdy zapytałem oto prof. prof. Negasha, odpowiedział, że wbrew pozorom nie ma tu sprzeczności. Szwedzi, którzy niejednokrotnie są członkami kilku stowarzyszeń jednocześnie, nie muszą przy tym sprowadzać zawart ych wnich relacji relacji na poziom bardziej osobisty, co nie znaczy, że nigdy tak właśnie nie czynią. Na przykład mój rozmówca, który   w latac h . d zia ziała łałł w wstowa stowarzy rzyszeszeniu „Solidarności zPolakami”, poznał wnim swoją żonę, zktórą jest do dziś. Pytany, co skłoniło go do udziału w tym ruchu, odpowiedział: „Co innego można robić, tu tak szybko jest ciemno i zimno, ludzie by się zanudzili, gdyby  nie działali”. Może właśnie w obliczu owej wypracowanej stabilizacji społecznej i bytowej, która  mogłaby przerodzić się w społeczną nudę, Szwedzi stają się bardziej skłonni do aktyw ności?

Państwo nie wadzi Z powyższych analiz wynika, że nie istnieje żaden ujemny związek  między państwem opiekuńczym

a społeczeństwem obywatelskim.  Wrę cz pr  Wręcz prze zeci ciwn wn ie – pa ńs ństt wo wo,, które w granicach rozsądku dba  o obywateli, sprzyja raczej ich pozazawodowej zazawodow ej akt ywizacji niż bier bier-ności. Ludzie przepracowani, pozbawieni pracy lub permanentnie obawiający się o jej utrzymanie, zwłaszcza gdy nie istnieje dostatecznie rozwinięty sektor zabezpieczeń społecznych, będą prawdopodobnie mniej skłonni do dodatkowej aktywności. Wpaństwach postkomunistycznych, jak  itych zpasa śródziemnomorskiego, poziom pozio m akt ywności w stowarzysz stowarzyszeeniach jest ogólnie niższy niż wkra jach o orozbudowa rozbudowanym nym sys systemie temie zabezpieczeń,, jak Austria, Holandia bezpieczeń czy Belgia, azwłaszcza niż wkra jach ska ndynaw ndynawski skich, ch, które (gł (główównie Szwecja iDania) wyraźnie przodują wtym rankingu.  Warto jednak zwrócić uwagę, że to, jaki istnieje istn ieje wdanym kraju model społeczny, określa nie tylko wielkość, ale także prol społeczeństwa oby watelskiego.  watelskieg o. W Szwecji spełnia ono  wprzewa  w przeważającej żającej mierze funkcje nie socjalne, lecz sportowe, rekreacyjne i kulturalne, a jeśli już podejmu podejmuje je się spraw socjalnych, chodzi bardziej obadanie ireprezentowanie grup dotkniętych danym problemem, mniej zaś obezpośrednie świadczenie usług. Tym nadal wprzeważającej mierze zajmuje się sektor publiczny, atakże rodzina, uzyskująca ztego tytu łu wsparcie państwa. pań stwa. Dla przykładu, przyk ładu,  wroku  szwedzk szwedzkii rząd rz ąd przeznaprze znaczył   milionów mil ionów koron szwedzkich (korona była wówczas równoważna około ⁄ euro) dla gmin na wsparcie osób, które opiekują się niesprawny niesprawnymi mi 5 członkami swoich rodzin . Ci obywatele, którzy chcą wolontarystycznie partycypować wdostarczaniu usług socjalnych, zdrowotnych iopiekuńczych, zwykle przyłączają się do już istniejących placówek publicznych, aniekiedy także prywatnych ispo łecznych, zami zamiast ast zak zakładać ładać własne.

Szwecja, która od lat relatywnie dobrze radzi sobie zwykluczeniem inierównościami społecznymi, stoi,  jak inne pańs państwa, twa, przed problemami związanymi zdemograą. To nie  wynik  wy nik zanie zaniechań chań w sferz sferzee społe społeczcznej, ale raczej wyraz ogólnych tendencji cywilizacyjnych. Można na wet powiedzieć, pow iedzieć, że wk wkrajach, rajach, które k tóre  więcej  więc ej zai zainwestow nwestował ałyy w dobrobyt swych społeczeństw, to ryzyko jest bardziej naglące, gdyż długość życia szybciej niż gdzie indziej osiągnęła  wysoki  wys oki poziom. Jednocześ Jednocześnie nie kraje te mają większe doświadczenia ilepiej rozwiniętą infrastrukturę instytucjonalną do radzenia sobie zkwestiami społecznymi, wtym demograczną. Niemniej jednak, sam system publiczny ma małe szanse, by tego dokonać. Dlatego już teraz tę kwestię należy traktować jako wyzwanie, zktórym zmierzą się nie tylko instytucje państwowe, ale ispołeczeństwo. Społeczeństwo obywatelskie, miejmy  nadzieję.

Rafał Bakalarczyk

Przypisy: .

Diagnoza Społec zna . . Warunki ijakość życia Polaków– raport , J.Czapiński, T. Panek (red.), Warszawa .

.

Zimmer A., Comparing Nonprot Em-

beddedness in the Nordic and East  European Countries /w/: Aila-Leena Matthies (red.), Nordic civic society or-

ganisations and the future of welfare services, Nordic Council of Ministers, Kopenhaga . .

Eva Jeppsson Grassman, What is the

role of the third sector in Nordic care for  elderly people?  [w:] Aila-Leena Matthies (red.), op. cit. .

Aila-Leena Matthies, Selected aspects

of the area of citizens’s organisations [w:] Aila-Leena Matthies (red.), op. cit. .

Care of the elderly in Sweden , Ministry of Health and Social Aairs, Szwecja, październik  ..

41

Neoliberalizm poturecku

         /     M     O     C  .     S     E     L     P     A     M     A     S     S     I     L     E     M     /     /    :     P     T     T     H          S     E     L     P     A     M     A     S     S     I     L     E     M

  n   b

. S C, M Y

Od blisko  lat turecki kapitalizm przybiera formę neoliberalizmu. Proces ten zaczął się wpóźnych wpóźny ch latach . ibył kontynuowan kontynuowany y po zamachu stanu w wr r.. Przewrót ten odzwierciedlał stanowisko Hayeka, że przejście na „gospodarkę wolnorynkową” może wymagać wprowadzenia dyktatury.  Wskutek wyelim wyeliminowania inowania opozycji politycznej ispołecznej, zamach stworzył warunki do przeobrażeń gospodarczych. Prowadzona od lat . polityka zmniejszania importu poprzez uprzemysłowienie kraju, zastąpiona została orientacją na gospodarkę nastawioną na produkcję eksportową.  W cza czasie sie tymc tymczas zasowego owego reżi reżimu mu ( (- - ), ), Turcja przeżyła gwałtowne „odpolitycznienie”, co znacznie ograniczyło możliwości sprzeciwu sprzeciw u wobec neoliberalnych reform.

 Wszystkie segmenty ruchu związkowego, zw iązkowego, który wpoprzednich latach politycznie wiele zyskał, zostały wykluczone

zpolityki, aczołowi jego działacze– aresztowani. Wybory   w  w r. r. okazał okazałyy się farsą. Wojskowi Wojskowi przy przywódcy wódcy do udziału

dopuścili jedynie trzy partie, delegalizując wszystkie ugrupowania, które miały powiązania zpolitycznymi organizacjami sprzed zamachu stanu oraz były mu przeciwne. Zwycięzcą wyborów okazała się nowa Partia Ojczyź-

niana, której przywódcą był Turgut Özal, twórca pakietu stabilizacyjnego stabiliza cyjnego z zr r.. Pakiet był kluczową k luczową próbą uruchomienia neoliberalnych inicjatyw: eliminacji systemu zróżnicowanych kursów wymiany wa lut oraz kontroli cen, ograniczenia dostaw podstawowych dóbr i usług,  wzrostu  wzro stu stóp st óp procentow ych, wprowadzen w prowadzenia ia zachęt z achęt dla  produkujących na eksport oraz dla zagranicznych in westorów, a t ak akże że liberali libe ralizacji zacji warun wa runków ków importu. impor tu. Za owym pakietem stały warstwy posiadające idysponenci  władzy,  wład zy, w ywo ywodzą dzący cy się z zkręg kręgów ów wojskow wojskowych ych i biznes biznesoo-

 wych. Przedsięw Prz edsięwzięcie zięcie w ymaga ymagało ło zdławienia zd ławienia zorganiz zorganizowaowanych ruchów robotniczych oraz pozbawienia pracowników 

zdobytych praw. Polityka prowadzona przez dwie kolejne kadencje rządów Partii Ojczyźnianej (-) obejmo wała ścisłą kontrolę nad pracą najemną, zmniejszanie zmniejszanie pensji

oraz stopniowe ograniczanie wydatków socjalnych.  Jednak zakorzenienie zakorzenien ie neoliberalizmu wymagało czegoś więcej niż reżimu wprowadzonego przez wojsko czy technokratów i ich działań ekonomicznych. Dlatego w konstytucji z  r. usankcjonowano zastąpienie „państwa socjalnego” – „państwem regulacyjnym”.  W konsek wencji, w momencie zmiany zmia ny charak cha rakteru teru reżimu z wojskowego na cywilny, neoliberalna restrukturyzacja była już zinstytucjonalizowana, akolejne rządy  chętnie przyjmowały lub zmuszone były zaakceptować neo-

liberalne mechanizmy. Idea Hayeka przemiany absolutnie każdej sfery życia wkolejną dziedzinę „wolnego rynku”,

 wyznaczyła  wyzn aczyła chara kter lat . ipóźniejszych ipóźniejszych okresów.  Weźmy pod uwa uwagę gę usł ugi socja socjalne. lne. Kolejne programy ipropozycje pokazują, jak stopniowo społeczeństwo zostało zdominowane przez myślenie wkategoriach osobistych korzyści. Wczasie ostatnich trzech dziesięcioleci konsekwentnie kwestionowano publiczne wydatki na

usługi socjalne, dając jednocześnie do zrozumienia, że po winny one zostać z ostać spry sprywatyz watyzowane. owane. Raport Raportyy przygotow pr zygotowyy-

 wane przez prze z kręgi kręg i biznesowe wzy wzywał wałyy do zastosowania za stosowania „terapii szokowej”, wzorowanej na modelu chilijskim, mimo iż jego niepowodzenie wograniczaniu ubóstwa nie było dla nikogo tajemnicą. Dla tureckiej burżuazji, „sukces” chilijskiego modelu leżał w stworzeniu przez dyktaturę

42

rzeczywistości, w ramach której siły rynkowe mogły  bez przeszkód ograniczać prawa socjalne.

Ubezpieczenia społeczne: racjonalizacja iopozycja Nowe ustawodawstwo socjalne (Ustawa oubezpieczeniach społecznych izdrowotnych) jest wyraźnym krokiem naprzód wtrwającym procesie utowarowiania systemów zabezpieczeń społecznych iopieki zdrowotnej wTurcji. Zapatrzeni wswoją interpretację doświadczeń Ameryki Po łudniowej, tureccy neoliberałowie widzieli wybór między  dwiema drogami: radykalną transformacją na wzór chilijski oraz stopniową przemianą, jak wArgentynie. Przebieg  wydarzeń  wydar zeń sugeruje, ż e w ybrali opcję drugą. dru gą.  W pier wszej kolejności, państwo ograniczyło swoje zobowiązania  socjalne podczas przeobrażania w model ustroju regulacyjnego. Następnie samo „państwo regulacyjne” poddano demontażowi. Na początku XXIw. wprowadzono regulacje korzystne dla prywatnych ubezpieczycieli. Natomiast wr. uchwalono nowy Kodeks pracy, który  faworyzował model państwa nastawionego na skłanianie do zatrudnienia, marginalizował zaś model państwa bezpieczeństwa socjalnego. Obecnie rządząca wTurcji Partia Sprawiedliwości iRozwoju, która doprowadziła do uchwalenia nowego pra wa, jest najbardziej zdecydowanym zwolennikiem wprowadzania neoliberalnego paradygmatu we wszystkich sferach życia, od prawodawstwa począwszy, na kulturze kończąc.  Wyborczy sukces sukce s pozwolił pozwoli ł jej na n a odegranie odegra nie kluczowej k luczowej roli  wtym  wt ym procesie. To jedyne ugrupowanie od lat ., które było wstanie utworzyć jednopartyjny rząd większościowy. Istotne jest również, że mimo stałych prób sprywatyzo waniaa sfery  wani sfer y socjalnej socja lnej za czasów swoich pier wszych rządów (-), partia ta uzyskała jeszcze większe poparcie w czasie wyborów w  r. Z pewnością ma  to związek z jej zdolnością do łączenia w swoim programie islamu i nacjonalizmu, co podoba się konserwatywnej większości tureckich w yborcó yborców. w. Wprzeddzień głosowania, partia wprowadziła także kilka populistycznych inicjatyw, które również przyczynił y się do jej sukcesu. Populizm Pop ulizm PSiR obej obejmuj mujee działania działa nia charytaty wne połączone zodwołaniami do religijnej retoryki. Na korzyść partii zagrało również dziedzictwo politycznego zwrotu lat ., które nadal ograniczało działalność lewicy wgłównym nurcie polityki. Ato właśnie dezintegracja lewicy sprzyja Partii Sprawiedliwości iRozwoju. Sukces ugrupowania pozwolił na przekonanie wyborców onieuchronności dalszych przemian wkierunku neoliberalnym. Obietnice i reformy przeprowadzone przez  PSiR wspomagają tworzenie jej wizerunku jako siły  umożliwiającej całkowite zerwanie z autorytarną przeszłością. Jednocześnie szłością.  Jednocześnie ugodowa polityka partii wstosunku wstosunku do kręgów powiąza nych zarmią zarmią przy konfrontacyjnym podejściu do wojujących sekularystów, pozwoliła jej na uzyskanie wsparcia ze strony konserwatystów. Ową percepcję

 wzmocniło względnie wzg lędnie tolerancyjne podejście partii do kwestii etnicznych, m.in. publiczne nansowanie programów   wjęzyku  w języku kurdyjski m czy c zy włącz włączenie enie kurdyjskie kurdyjskiego go kana łu TRT  do państwowej sieci radiowo-telewizyjnej. Można stwierdzić, że Partia Sprawiedliwości iRozwoju uosabia aktualny model prowadzenia centroprawicowej polityki  wTurcji. Poprzedni Poprzedni depozyta depozytariusze riusze centroprawicowej tożsamości nie potrali przeciwstawić się wojskowej dominacji oraz skrajnym postawom wdziedzinie sekularyzmu iwobec kwestii kurdyjs kurdyjskiej. kiej. Konkretne posunięcia, będące konsekwencją  stworzenia w ramach neoliberalizmu stosunkowo liberalnej mieszaniny islamu z tureckim nacjonalizmem, nacjonalizme m, mogą sprawiać w rażenie postępowych społecznie. Pierwsza kadencja k adencja rządów PSiR (-) może być postrzegana przez pryzmat tworzenia takiej syntezy. Promowany przez partię islam to kulturalny, anie polityczny  fenomen. Taki stan rzeczy działa na jej korzyść wtrzech aspektach. Po pierwsze, odniesienia do społeczno-kulturowego wymiaru islamu pozwalają na odpieranie oskarżeń sekularystów oislamistyczny charakter ugrupowania. Po drugie, umożliwia przekonanie zachodnich sojuszników  Turcji, że partia ucieleśnia najlepszy zmożliwych, umiarkowanie muzułmański punkt widzenia– taki, który nie neguje ani zachodnich wartości, ani islamu jako zasadniczej cechy kulturowej narodu tureckiego. Po trzecie wreszcie, jest funkcjonalny wodtwarzaniu istniejącego połączenia między tureckością oraz islamem, nadając partii charakter centrowy. Sukces wspomnianej formacji w dwóch kolejnych  wyborach  wyb orach oraz w postaci szybkiego szybk iego uchwalenia nowego ustawodawstwa (anty)socjalnego, powinien być odczytywany w kontekście: () udanej próby stworzenia syntezy, która jednoczy neoliberalne podejście do ubóstwa 

         /     D     E     R     F     S     E     L     R     A     H     C     /     E     L     P     O     E     P     /     M     O     C  .     R     K     C     I     L     F  .     W     W     W     /     /    :     P     T     T     H          Y     E     F     F     O     R     S     E     L     R     A     H     C

  a   n   b

43

z tradycyjnymi islamskimi islamskimi instytucjami chary tatywnymi; () braku w ypracowania centrolewicowych propozycji alternatywnych wobec neoliberalizmu; a także ( ()) porażki lewicy w uświadamianiu obywateli co do ich praw,, które wykraczają poza abstrakcyjne, liberalne praw pojęcia równości i wolności. Gdy wr. wr. rząd PSiR zaczą ł podważać zasadność systemu zabezpieczenia socjalnego, wswojej krytyce skupił się na trzech punktach: wymykających się spod kontroli kosztach, niespójności systemu oraz zmniejszaniu przez niego elastyczności rynku pracy. Argumentowano, że dotychczasowy system stał się czarną dziurą, która pochłania ogromne sumy zbudżetu, lecz nie spełnia swoich zadań, ijeżeli taki stan będzie trwał, cał y system upadnie. upadnie.  Według neoliberałów, wypłac w ypłacalność alność systemu ubezpieczeń ub ezpieczeń społecznych została zachwiana przez niski wiek emerytalny,  wysokie wsk aźnik aźnikii zatrudnienia w„szarej w„s zarej stree”, znaczne nakłady na świadczenia, krótki okres składkowy, dziurawy  system ściągania składek oraz wysiłki pracodawców ipracowników, by zaniżać wysokość pensji wcelu zmniejszenia opłacanych składek. Wkonsekwencji, konieczne stało się zwiększenie wymiaru składek iwydłu żenie okresu ich płacenia oraz ograniczenie wypłacanych świadczeń. Problemy wystąpiły także zmechanizmem ubezpieczeń społecznych. Wzałożeniu tworzyły one samonansujący się system, jednak wjego ramach niemożliwe były  inwestycje niezbędne dla zwiększenia zasobów. Co więcej, rządy często decydowały ow ykorzystani ykorzystaniu u części s ystemo wych środków do nansowa  nansowania nia innych wydatków. Wrezultacie okresowego realizowania populistycznych polityk  publicznych, które nadmiernie obciążały system, zaczął on  wykazy  wyk azy wać decy decytt i imusia musiałł być dona donansow nsowywa ywany ny z zbubudżetu. Destabilizacja funduszy napędziła polityczną  histerię kolejnych rządów, której kulminacją stały się propozycjee reform – wszystkie zak ładały, że ich ciężar propozycj poniosą pracownicy najemni. Druga neoliberalna neoliberalna krytyka kr ytyka dotyczyła fragmentaryzacji systemu ubezpieczeń społecznych. Były one wypłacane przez trzy główne instytucje: Urzędniczy Fundusz Emerytalny, Zakład Ubezpieczenia Społecznego dla pracowników najemnych oraz Fundusz Ubezpieczenia Społecznego dla Samozatrudnionych. Dwa ostatnie podmioty miały  także specjalne umowy zzatrudnionymi wrolnictwie oraz  właścicielami  właściciela mi gospodarstw rolnych. Niejednorodny Niejednorodny system instytucjonalny oraz brak wspólnych norm istandardów, doprowadziły do swoistej hierarchii wśród benecjentów  ubezpieczeń społecznych. Co więcej, wię cej, w wr. r. utworzono Fundusz Pomocy Spo łecznej i iRozwoju Rozwoju Solidar yzmu, którego zadan zadaniem iem miała mi ała być pomoc biednym iwykluczonym. Nie stworzono jednak  dla niego stabilnych podstaw nansowych, aprzyznawane  wsparcie miało charakter c harakter uznaniow u znaniowy. y. Kolejne Kolejne rozwiąza nie na rzecz najbiedniejszych miał stanowić system utworzony   wr. R ząd rozprowadził wśród najuboższych obywateli specjalne karty uprawniające do bezpłatnego leczenia

 wpublicznych szpitalach. Zpoczątku system pokrywał pokry wał tylko koszty leczenia szpitalnego; uznano, że koszty ambulatoryjne iopłaty za lekarstwa będzie brał na siebie wspomniany Fundusz. Wr. ustawę znowelizowano iod  r r.. posiadacze Zielonej Karty mogli bezpłatnie korzystać ze  wszystkich  wszystk ich usług us ług opieki zdrowotnej. zd rowotnej. Podczas gdy inicjaty wa zwięk szyła popula rność partii part ii rządzącej rzą dzącej wśród najbiedniejszych, doprowadziła także do zarzutów, że system zachęca do nadużyć ioszustw. Rzekomo większość korzysta jących zdarmowego leczenia lecz enia wcale nie cierpiała cierpiał a zpowodu ubóstwa. Pojawiło się tak wiele fałszywych informacji, że po pewnym czasie trudno było oddzielić ugruntowane stereotypy od fa któw któw.. Jako panaceum na problem, Partia Spra wiedliwości i iRozwoju Rozwoju zg łosiła pomysł połącz połączenia enia wszystkich insty tucji wjeden wjeden powszechny system. Pierwsze kroki rządu były bardzo dyplomatyczne, odwoływały się bowiem do częstej wśród obywateli frustracji na tle hierarchicznej ifragmentarycznej natury starego systemu. Jednym zposunięć, za pomocą których partia starała się złagodzić konsekwencje swojej neoliberalnej polityki, było ujednolicenie zasad dostępu do opieki zdrowotnej. Każdy ubezpieczony, bez względu na instytucję, do której był przypisany, otrzymał prawo ubiegania się oprzyjęcie do dowolnego szpitala (włączając niepubliczne) n iepubliczne).. Trzecim argumentem była rzekomo sztywna struktura rynku pracy. Przekonywano, że dotychczas obowiązujące ustawodawstwo zniechęcało do zatrudniania pracowników  iskłaniało do pracy na czarno. Nowo uchwalony Kodeks pracy oznaczał w kwestii bezpieczeństwa zatrudnienia  przede wszystki m bezpieczeństwo pracodawcy. Wneopracodawcy. Wneoliberalnym ujęciu, stanowi ono zachętę do inwestycji oraz skutkuje zmniejszeniem bezrobocia i„szarej strefy”. Państwo ma charakter  państwa usamodzielniają cego (enabling  state), które istnieje, by gwarantować jednostkom ściśle zakreślony zestaw praw i tworzyć warunki do rozwoju rynków , jak  deniuje to Ioannis Glinavos. Natychmiast po uchwaleniu Kodeksu pracy, PSiR  przygotowała wr. Program Reformy Służby Zdro wia. Wp Wprowadza rowadzałł on podstawowe po dstawowe koncepcje nowego pra wa ubezpie ubezpieczeń czeń społ społecznyc ecznych, h, które próbowa próbowano no wprowa wprowa-dzić wr. Ustawa została jednak skierowana przez ówczesnego prezydenta Ahmeta Necdeta Sezera do Trybunału Konstytucyjnego, aten orzekł, że narusza ona Ustawę Zasadniczą. R ząd zdecydował wtedy o kontyn kontynuacji uacji reforreformy, wprowadzając zmiany wzapisach zakwestionowanych przez Trybunał.  W r. partia takt ycznie, czy może raczej– rac zej– cynicznie, zaczęła poszukiwać przyzwolenia dla swoich działań ze strony Platformy Pracowniczej, utworzonej przez związki zawodowe idemokratyczne organizacje masowe. Jednak  ten krok, mający świadczyć o „dążeniu do d ialogu spo łecznego”, był pustym gestem. gest em. Propozycjom Platformy  Pracowniczej, na których wprowadzeniu skorzystałaby przede wszystkim klasa robotnicza oraz wykluczeni społecznie, poświęcono niewiele uwagi, a więk szość

44

z nich – odrzucono. Co więcej, rozpowszechniane wmediach informacje onowym prawie pochodziły wwiększości od kierownictwa partii ineoliberalnych ekonomistów. Mimo protestów zorganizowanego społeczeństwa (najbardziej znaczącymi siłami były Platforma Pracownicza oraz Inicjatywa na rzecz Wzrostu Zatrudnienia iPoprawy   Warunków Pracy Kobiet), opinie krytyczne były ignoro wane przez środk środkii masowego ma sowego przek przekazu. azu. W ten sposób  w publicznej świa świadomości domości utrw utrwali aliło ło się przekon przekonanie anie o „konieczności reform”, reform”, zamiast za miast zainteresowania t ym,  jak powinny pow inny one wyglądać w yglądać.. Zatrudnionych Zat rudnionych w sektorz sektorzee nieformalnym, którzy nie korzystali z żadnych przywilejów w ramach poprzedniego systemu, przekonano do zawarcia sojuszu z tymi, którzy w rzeczywistej walce klasowej byli ich wrogami.

Postępy utowarowienia Nowa ustawa oubezpieczeniach społecznych składa się z dwóch części, regulujących ubezpieczenia ubezpieczenia społeczne izdrowotne. Pod wieloma względami ogranicza prawa pracowników, zwiększając ponoszone przez nich koszty, ajednocześnie ograniczając ograniczając wachlarz iwysokość otrzymy wanych świadczeń. św iadczeń. Ubezpieczenia społeczne są finanso wane wył wyłącznie ącznie z bieżących bież ących dochodów pa ństwa ństwa,, dlatedla tego cały cał y system zakłada pobieranie osobnych osobnych składek na  ubezpieczenie społeczne oraz zdrowotne, przewiduje dodatkowe opłaty za usługi zd rowotne i pozbawia pozbawia niepłacących składek dostępu do usług socjalnych. Pozytywną stroną wprowadzonego ustawodawstwa jest uczynienie państwa odpowiedzialnym za donansowywanie systemu ubezpieczeń społecznych. Tym niemniej, fundusze dokładane doń zbudżetu zostały ustanowio ustanowione ne na bardzo niskim poziomie: odpowiadają zaledwie czwartej części sumy pobieranych składek. Ustawa ma być odpowiedzią na problemy starego systemu poprzez podniesienie wieku emerytalnego, wydłużenie okresu płacenia składek oraz zmniejszenie wysokości emerytur irent. Wprzypadku ubezpieczeń zdrowotnych, ustawa uwzględnia dodatkowe opłaty za otrzymane świadczenia, ustalając maksymalne stawki tych opłat na wysokim poziomie. Nowe regulacje zakładają stopniowe ustanowienie  lat wiekiem emerytalnym emeryta lnym zarówno dla kobiet, jak idla mężczyzn, zobowiązkowym minimalnym okresem płacenia składek na poziomie  dni pracy. Zwolennicy reform  wskazują na n a starzenie star zenie się społecze społeczeństwa ństwa– – możliwe źródło poważnych problemów wnajbliższej wnajbliższej przysz przyszłości. łości. Turcja ma  jednak młodą populację z zrelaty relaty wnie wysok wysokim im wska źnikiem urodzin. Udział seniorów w latach - wynosił  społeczeństwa, w latach - natomiast  . Jego starzenie się może stwarzać problemy w przyszłości, ale nie najbliższej. To raczej niewystarczająca  liczba miejsc pracy jest najpilniejszym problemem, z jakim musi się zmierzyć turecka gospodarka. Tak więc ani diagnoza, ani recepta nie są właściwe.

 W Turcji, Turcji, jak jak wszędzie wszęd zie indziej, pracodawcy pracodawcy niechętnie zatrudniają osoby po . roku życia. Gdy na rynku jest  nadmiar bezrobotnych młodych, przedsiębiorcy są jeszcze bardziej chętni do zastępowania nimi starszych pracowników, dlatego późny wiek emerytalny może stano wić poważny kłopot. kł opot. Nawet jeżeli ubezpieczeni pracownicy spełniają warunek przepracowania  dni, sa mo to nie  wystarcza,  wysta rcza, by zacząć otrzymywać otrzy mywać świadczenia– świa dczenia– trzeba jednocześnie mieć ukończone  lat. Zoczywistych względów  nie mogą oni jednak siedzieć zzałożonymi rękami iczekać na . urodziny, tylko zmuszeni są pracować dopóki tylko mają siły isą dla nich jakiekolwiek oferty zatrudnienia.  W wielu przy przypadk padkach ach praca aż do osiąg osiągnięcia nięcia wieku emerytalnego nie będzie możliwa, tak więc jest bardziej niż prawdopodobne, że ustanowienie go na poziomie  lat zwiększy w Turcji ubóstwo. Pojawia się kolejna kwestia. Czy ci, którzy osiągną   wiek emeryta emerytalny, lny, będą w wstanie stanie godnie żyć z zotrzymy otrzymywawanych świadczeń? Wrezultacie innych regulacji szanse na to są niewielkie. W poprzednim ustawodawstwie, ustawodawstwie, pierwsze dziesięć lat zatrudnienia miało największy wkład wprzyszłą emeryturę, gdyż wymiar sk ładki zmniejszał się wraz ze stażem pracy. Wnowym systemie część pensji odciągana na rzecz zabezpieczenia na starość pozostaje na stałym poziomie . Służyć Służ yć ma to dwóm celom. Po pierwsze, ma zachęcać pracowników pracowników do dłuższego pozostawania na rynku pracy. System jednak do tego zniechęca, jeżeli bowiem pracownik zdecyduje się pracować po osiągnięciu wieku emerytalnego, jego płaca ulega zmniejszeniu o. Po drugie, nowy system ogranicza wysokość emerytur. Uprzednio składka emerytalna wynosiła (po uśrednieniu) , pensji, nowe prawo zmniejszyło ją do wspomnianych w spomnianych . Ustawa zmniejszyła zmniejszyła także współczynnik stosowany  przy rewaloryzacji emerytur, ze  do  wzrostu PKB. W przypadku wdów i sierot, wysokość miesięcznej renty jest przeliczana jedynie na podstawie zmian stopy inflacji – grupom tym nie przysługuje żaden udział we wzroście gospodarczym. Podobnie, zniesiono ustawowe minimalne wynagrodzenie dla pracowników sezonowych, tymczasowych i niepełnoetato wych,  wy ch, ta tak k samo jak mini minimal malną ną wy wysokość sokość świ świadcz adczeń eń dla ofiar wypadków w ypadków przy pracy lub chorób zawodowych z orzeczonym -procentowym i większym stopniem niepełnosprawności. Ograniczeniu przywilejów towarzyszył wzrost kosztów usług społecznych. Przykładowo, za każdą udzieloną usługę zdrowotną żąda się od ubezpieczonego dodatkowych opłat. Ustawę przedstawiano jako zapewniającą  powszechny dostęp do opieki medycznej. Tymczasem Tymczasem wszyscy, za wyjątkiem tych omiesięcznych dochodach mniejszych niż jedna trzecia płacy minimalnej, są zobowiązani opłacać składki sk ładki wwysokości ,  dochodów. dochodów. Oile składki skład ki dla posiadaczy Zielonej Karty– jeżeli ciągle są wjej posiadaniu po werykacji wery kacji dochodów wprowadzonej wprowadzonej przez nową  ustawę– oraz osób poniżej . roku życia są opłacane przez

45

państwo, prawo stanowi jednocześnie, że ci z nieopłacanymi składkami przestają mieć dostęp do leczenia, a zaległości w tej materii podlegają egzekucji komorniczej. Nawet regularnie opłacający składki ubezpieczeniowe nie mają przy tym prawa do bezpłatnych usług. Nowe prawo zawiera rozwiązania, które pogłębiają istniejące niepewność oraz ubóstwo szerokich warstw. Dla grup, których dotykają dodatkowe formy wykluczenia, sytuacja jest nawet gorsza. Jest tak choćby wprzypadku kobiet, największej upośledzonej społecznie grupy wTurcji– formalna równość wobec prawa maskuje rzeczywiste różnice. Jednym zprzykładów jest zrównanie wieku emerytalnego kobiet imężczyzn. Za zróżnicowaniem momentu odejścia na emeryturę przemawia ogólnie niekorzystne położenie kobiet, a także ponoszenie przez nie dodatkowego obciążenia, jakie stanowi nieodpłatna praca  domowa. Różny wiek emerytalny jest więc rodzajem pozytywnej pozyty wnej dyskryminacji, która służy uwzględnieniu dodatkowej pracy wykonywanej przez kobiety. Nowe prawo zniosło tę rekompensatę. Poprzedni system ubezpieczeń społecznych także  wzmacnia ł mechani mechanizmy zmy przychylne mężcz mężczyznom. yznom. To, co  jest nowe, to pogłębia pogłębianie nie patria patriarchalnego rchalnego porzą porządku dku spo łecznego oraz dominacji kapitału, przybierające maskę równości iwolności– iwolności– oczywiście oczy wiście deniowanych wkategoriach rynkowych. rynkow ych. Jak pisze Gülnur Acar Savran wswojej wswojej analizie ustawy, stare prawo oparte było na założeniu niesamodzielności kobiet wobec rodziny oraz ich niezatrudnieniu poza doTymczasem nowe przepisy, mimo traktowan ia kobiet mem. Tymczasem tak samo jak mężczyzn na rynku pracy– wprowadzając  wten sposób w życie liberaln liberalnąą wizję w izję równości płci p łci– – pro wadzą jednocześ jednocześnie nie do nasilenia n asilenia upośledzeni upośledzeniaa społecznego kobiet. Krzywdzi je np. obniżka emerytur po zmarłym  współmał  współm ałżonku, żonku, jako że to one stanowią st anowią większ większość ość osób, które ztakiego ztakiego rozwią zania korzystają. Zkol Zkolei ei ograniczenie praw socjalnych wsprawach takich jak pomoc wdowom wdowom czy  karmiącym matkom było skutkiem ubocznym scedowania ich realizacji na państwowego ubezpieczyciela. Przepisy nie deniują wysokości takich świadczeń, dlatego to do niego należy ustalanie ich poziomu, co czyni dostępność pomocy  oraz jej wysokość całkowicie arbitralną.  W  Wedle edle wszelk wszelkieiego prawdo prawdopodobi podobieństwa, eństwa, konsekwencją wprowadzenia  nowego ustawodawstwa ustawodawstwa będzie nasilenie „feminizacji ubóstwa” w Turcji. Również wsferze ubezpieczenia zdrowotnego kobiety  ponoszą największe koszty zmian. Poprzednie regulacje przyznawały im dostęp do usług zdrowotnych tak długo,  jak długo dł ugo były był y zależne zale żne od swoich s woich ojców– nie był y zatrudnione ani zamężne. Nowe przepisy wykluczyły pozostają pozostają-cych na utrzymaniu rodziny mężczyzn z obszar u ubezpieczenia społecznego od momentu ukończenia  lat  (lub , gdy chodzi o studentów) oraz pozbawiły ubezpieczenia zdrowotnego kobiety znajdujące się pod opieką rodziny. Biorąc pod uwagę niski poziom zatrudnienia kobiet w Turcji, ustawa umieszcza poza parasolem

socjalnym ogromną część społeczeństwa. Pozbawiaj Pozbawiając ąc kobiety uzależnione od swoich rodzin ochrony zdro wotnej, zmusza je a lbo do mał małżeńst żeństwa, wa, tak by mogły  korzystać z ubezpieczenia jako za leżne od mężów, albo do godzenia się na niekorzystne warunki pracy pracy.. Co więcej, biorąc pod uwagę patriarchalną strukturę rodziny, to mężczyzna decyduje otym, jak wydawane są pieniądze gospodarstwa domowego. Aponieważ nowa ustawa zakłada dodatkowe opłaty za usługi zdrowotne, jest bardziej niż prawdopodobne, że większość kobiet iwiele dzieci nie będzie miało dostępu do opieki zdrowotnej. Ta synteza neoliberalnej gospodarki ikonserwatywnej kultury   jasno pokazuje model model społeczeńst wa, do którego dąży rząd Partii Sprawiedliwości iRozwoju.  Wreszcie,, mimo iż rze  Wreszcie rzekoma koma nieela styc styczność zność ry rynku nku pracy nie jest wymieniana wocjalnych dokumentach, była ona częstym tematem wystąpień czołowych polityków iekonomistów partii. Bezrobocie ipraca na czarno są  głównymi bolączkami tureckiej gospodarki, azwłaszcza systemu ubezpieczeń społecznych. Sytuacja jest niezwykle trudna. Aktywnych zawodowo jest zaledwie  Turków, ogromna liczba rodzin żyje na granicy ubóst wa, wiele znich ma niewielki lub żaden dostęp do usług iświadczeń socjalnych. Utowarowienie, innymi słowy zróżnicowanie słowy  zróżnicowanie dostępu do usług społecznych w zależności od pozycji zajmowanej na rynku pracy, jedynie pogłębiło nierówności. Ustawa zakłada np. objęcie zabezpieczeniem zabezpieczeniem socjalnym elastycznie zatrudnionych; na ich „życzenie”,, po złożeniu w niosku i zapłaceniu składek, mogą  nie” oni korzystać z ubezpieczenia dostarczanego przez system. Obowiązujące prawo formalnie ustanawia zatem mechanizmy „wkluczenia”, jednak w rzeczywistości –  wspiera w yklucze ykluczenie. nie.  Wysoki poziom bezrob bezrobocia ocia i duż dużaa ska skala la nielega lnego zatrudnienia zadają kłam twierdzeniu, że rynek pracy   wTurcji  wT urcji ma sztywną strukturę. stru kturę. To, To, co jest sztywne– to zyski kapitalistów. kapital istów. Nie Nie inwestowali oni wprodukcję, ale przynajmniej od wczesnych lat . próbowali zarabiać pieniądz e obracając innymi pieniędzmi, odmawiając natomiast inwestycji wwytwarzanie wwytwarzanie dób dóbrr iusług. Pustą przestrzeń w ytworzoną przez stopniowe wycofywanie się państwa zprodukcji miały zapełnić prywatne przedsiębiorstwa. Kapitaliści tymczasem poszukiwali zysków wobrocie majątkiem dawnych przedsiębiorstw państwowych. Wtakich okolicznościach bardziej właściwym jest mówienie osztywności kapitalistycznej obsesji zysku niż tej rynku pracy.

prof. Simten Coşar, Metin Yeğenoğlu tłum. Marta Zamorska

Powyższy tekst jest skróconą wersją artykułu, któr y pierwot-

nie ukazał się wlewicowym c zasopiśmie „Monthly Review”, Review”, wkwietniu r. Tytuł pochodzi od redakcji „Obywatela”.

46

Dokumenty przełomu A S-K

Reżyser ikrytyk lmowy Piotr Wojciechowski napisał, że okres burzliwych przemian ustrojowych był czasem bezradności kultury wobec historii, zaś publicysta Zdzisław Pietrasik– że nasza kultura cierpi na kompleks arcydzieła, arcydzieł a, którego wostatnich latach zabrakło. Tegorzkie Tegorzkie opinie biorą się zapewne zprzekonania, że momenty zwrotne wdziejach stanowią doskonały impuls do powstawania rzeczy wielkich. Czyżby ta prawidłowość nie zadziałała wprzypadku przełomu  r.? Koniec ery spikerów  Jego przebieg, oblicze iskutki najwiern iej winien oddawać lm dokumentalny, jako medium zdenicji silnie powiązane zrzeczywistością.  W poprzednim ustroju charakter ż ycia kulturalnego– kultura lnego– zdaniem wielu, znacznie znacz nie ciekawszego niż ni ż obecne– wdużej mierze wyznaczało jego państwowe nansowanie. Paradoksalnie, władza, zamotana we własne hasła, nansowała także dzieła owymowie jej nieprzychylnej, choć oczywiście pewnych tematów nie można było poruszać. Poszczególni twórcy wróżny sposób odnajdywali się wobowiązującym systemie.– Mnie systemie.–  Mnie on tak brzydził, że nie byłem byłe m w stanie brać   pieniędzy na robienie filmów, których oni oczeki wali. wali. Paradoksalnie, z czasem okazało się, że wyszło mi to na dobre  –  wspomina reżyser Jacek Bławut, który który deklaruje, że zawsze interesował się przede wszystkim drugim człowiekiem.–  Za komuny zrobiłem filmy o osobach, które przez nią ucier piały. Nie po to jednak, aby walić w system, s ystem, tylko by opowiedzieć o kondycji psychicznej człowieka. O tym, jaki potrafi być  wielki w walce z wrogiem, wrogiem , który chce go zniszczyć. W ogóle nie  interesowało mnie przy tym nazywanie tego wroga, zlekceważyłem to – tak samo jak moi bohaterowie.  Jego lm „Byłem generałem Wehrmachtu” opowiada oKazimierzu Leskim, wybitnym polskim konstruktorze, uwięzionym tuż po wojnie za działalność niepodległościonajwiększą szą boląc bolączką zką był byłoo to, że prze przezz te  lat, l at,  wą.–  wą. –  Jego najwięk kiedy siedział w więzieniu, torturowany, jego wiedza i talent  nie mogły być wykorzystywane dla kraju. Nie było w nim ani 

śladu myślenia o osobistych rewanżach za poniesione krzywdy, on był zupełnie ponad tym bagnem, które go otaczało. Było to bardzo mi bliskie myślenie – – mówi twórca, który dodaje, że wtrakcie pracy nad lmem wogóle nie rozmawiano na temat reżimu. Upadek systemu spowodował nie tylko załamanie się dotychczasowego, stabilnego nansowania kinematograi, ale izmusił twórców do poszukiwania nowych dróg.– Kino straciło status forum publicznego, tej nieoficjalnej namiastki  wolnej wymiany idei. Z klubów filmowych i kin studyjnych  politykaa wyniosł a się do parlame  polityk parlamentu. ntu. Arty Artyści, ści, podobnie jak  księża, przestali być „spikerami narodu”, stracili więc poczucie wyjątkowości swej pozycji i misji publicznej – – pisze krytyk  lmowy iliteracki Mateusz Werner.

Hipermarket ztematami Dowolność wpodejmowaniu tematów isposobie ich przedstawiania spowodowała początkowo zagubienie nie tylko utwórców,, ale iu nieprzyzwyczajonego utwórców nieprzyz wyczajonego widza. Przez Prz ez chwilę mówiono wręcz okryzysie dokumentu. Tworzący woparciu owybrakowaną pulę tematów iśrodków, reżyserzy stanęli nagle przed półką półk ą zapełnioną tym „towarem” po brzegi.  Wtakich przypadkach przy padkach nietrudno nietr udno ozawrót głowy. Powstał  Powstał  dylemat: próbować wyjaśniać iodkłamywać przeszłość– czy opisywać trudną teraźniejszość przełomu? Lata . to okres brania na warsztat wielu wydarzeń, o których w reszcie można było głośno mówić. Przykładami mogą być „Polska -” () oraz „Las Katyński”

47

    /     L     P  .     I     K     S     L     O     P     M     L     I     F     /     /    :     P     T     T     H     A     K     Ł     A     Z     S     O     K     N     I     C     R     A     M     ”     E     I     N     E     I     N     T     S     I  „

() Marcela Łozińskiego i„Usłyszcie mój krzyk” (poświęcony samospaleniu Ryszarda Siwca, ) Macieja Drygasa, by wymienić jedynie kilka głośnych tytułów.  Jednak także ta kże ta t a druga temat yka została zosta ła podjęta przez autorów dokumentów. dokumentów. Łoziń Łoziński ski na pytanie, pyta nie, co się stało, że nabrał nowego zapału do pracy, odpowiedział: Spadło ze  mnie brzemię powinności. I poczułem się wolny. Tak bardzo byłem wciągnięty w tamte sprawy, dotyczące systemu, w jakim żyliśmy, że wydawało mi się, że nic innego nie mam już  do powiedzenia. Nagle okazało się, że są obszary, którymi  się dotąd nie zajmowałem. Tamto już odrobione, zrobione.  Mogę iść dalej.  Jak wspomina Monika Chybowicz-Bro Chybowicz-Brożyń żyńska, ska, kurator organizowanego od r. wŁodzi ogólnopolskiego Festiwalu Mediów „Człowiek wZagrożeniu”, na wszystkie  jego edycje zgłasza zgł aszano no zarówno z arówno lmy będące rozliczeniem zprzeszłością, zwłaszcza hitlerowską ikomunistyczną, jak  itakie, które miał y bezpośredni związek zdokon zdokonującymi ującymi się przemianami.– Były filmy i audycje mówiące o poszukiwaniu własnego miejsca w zmieniającym się świecie. Przykładowo, nastąpiło otwarcie granic, ludzie migrowali – dlatego kwestia poczucia tożsamości stała się bardzo ważna. Mnóstwo młodych ludzi wyemigrowało do Anglii, Irlandii; natychmiast   powstawała dokumentalna d okumentalna rejestracja rejest racja– – mówi. Po  r., podobnie jak po Październiku  r., kiedy  powstawała tzw. czarna seria polsk iego dokumentu, rozwijał  się typowy dokument społeczny. Doszły do głosu problemy, problemy, które wcześniej ocjalnie nie istniały lub nie były zauważane, jak bieda, przestępczość czy u zależnienia. Nareszcie znalazła się przestrzeń do tego, by opowiedzieć o świecie, który istniał na przekór komunistycznym sloganom: o świecie ludzi fu nkcjon nkcjonujących ujących na marginesie życia czy  to z przyczyn od siebie niezależnych, niezależnych, czy też w w yniku złych wyborów w yborów.. „Dokumentaliści-społecznicy” podjęli się

    /     L     P  .     I     K     S     L     O     P     M     L     I     F     /     /    :     P     T     T     H     I     K     S     Ń     I     Z     O     Ł     L     E     C     R     A     M     ”     E     T     N     A     T     S     E     R     E     T     S     O     P  „

prezentacji najtrudniejszych tematów. Warto wspomnieć choćby lm „Nienormalni” J. Bławuta (), wprzepięknie niekonwencjonalny sposób poruszający temat niepełnosprawności, albo „Herkulesa” Lidii Dudy (), opowiadającego historię wyjątkowego w yjątkowego chłopca z„typowej” z„typowej”,, biednej śląskiej rodziny, czy „Oni” Ewy Borzęckiej (), bardzo mocny dokument przedstawiający galerię postaci z„dna społeczeństwa”: bezdomnych, uzależnionych, prostytutki itd. Bez precedensu jest również równie ż „Wo „Wolność lność jest darem da rem Boga” () Cezarego Ciszewskiego, Ciszewsk iego, próba przedst przedstawienia awienia środo wiska warszawsk ich narkomanów, która stała sta ła się wstrzą wstrząsasa jącym zapisem stopniowego stopniowego uzależ uzależniania niania się samego twórcy. twórcy. Monika Chybowicz-Brożyńska ocenia: Często są to niezwykłe, przejmujące dokumenty, a ich autorzy angażując  się w temat ponoszą ogromne koszty psychiczne. Taki jest np.  „Szczurr w koronie” Jacka Bławuta, którego  „Szczu kt órego bohater-alkoholik  bohater-alkoh olik  współuzależnił reżysera od siebie. Ale działanie tych przekazów jest porażające i – miejmy nadzieję – działające ku  przestrodze.  przestrod ze.

Inne światy O ile w poprzednim ustroju trudne tematy był y „z usta wy ” pomijane, w obecnym pojawił y się zarzuty zby tniego ich eksploatowania i epatowania widza brutalnością. Tadeusz Sobolewski broni jednak tego rodzaju społecznych dokumentów.– W latach „Solidarności”, w czasach stanu wojennego Polacy tak wypięknieli we własnych oczach, że musiała nastąpić reakcja. Te  drastyczne filmy, obnażające   patologięę psychologiczną  patologi psycholog iczną , są może odreagowaniem odreagowa niem nadna dmiaru piękna i dobra, jakie sobie przypisaliśmy w po przedniej  przedni ej dekadz d ekadzie? ie? Generaln Gen eralnie ie rzecz rz ecz biorąc, bior ąc, ich dziad ziałanie było był o pozytywne – poznaliśmy, że obok nas, nieraz  tuż po drugiej stronie ulicy czy za ścianą, znajdują się  inne światy – światy – mówił krytyk wjednym zwywiadów.

48

Zmiana ustroju na demokratyczny sprawiła jednak  również, że ludzie nabrali przekonania, iż mają prawo do

prywatności, godności, do własnych opinii. Dlatego etyka  wdokumencie  wdo kumencie stała się kwestią szczególnie drażliwą. Zwłaszcza, że upadek realnego socjalizmu nie tylko umożliwił  poruszanie zakazanych dotąd kwestii, ale i wygenero wał nowe, palące pa lące problemy problemy.. Nagła Nag ła likwidacja li kwidacja PGR-ów, upadek wielkich zakładów przemysłowych, zagubienie dużej części społeczeństwa w drapieżnym kapitalizmie – nie sposób pominąć w dokumencie tych zagadnień. Wy-

razistym przykładem jest tu głośna swego czasu „Arizona” Ewy Borzęckiej ()– dla jednych lm potrzebny ido bólu prawdziwy, dla innych zbyt drastyczny izrealizowa-

ny niezgodnie zetyką dokumentalisty. „Arizona” to nazwa taniego wina, artykułu pierwszej potrzeby inajważniejszego asortymentu sklepu wZagórkach wpowiecie słupskim.  Jest ono najlepszym pocieszycielem dla licznego grona by-

 łych pracowników PGR-u funkcjonującego tu przez ponad „WOJOWNIK” JACEK BŁAWUT HTTP://FILMPOLSKI.PL/

 lat: bezradnych, biernych, wzdychających za „komuną”

izłorzeczących na nową, wrogą im rzeczywistość. „Arizona” powstała ponad dekadę temu. Mogłoby się  wydawać,  wydawa ć, że świat w wniej niej przedst przedstawiony awiony to odległ a prze-

szłość. Nic bardziej mylnego. Mamy rok  ipowstaje lm „Pekin” Dagmary Drzazgi– obraz śląskiej dzielnicy 

biedy. Wstarych familokach mieszkają obok siebie Ślązacy  iCyganie, pogrążający się wnałogach irozpaczy irozpaczy.. Pojawia jąca się tam na chwilę ekipa ek ipa lmowa, kręc kręcąca ąca lm  lm fabularfabu larny, jest jak statek zinnej planety. Mieszkańcy ironicznie

nazywają swoje małe getto „dzielnicą cudów”. Ifaktycznie,  jak wtandetnym w tandetnym horrorze, co trzy tr zy miesiące m iesiące autorzy lmu  lmu odnotowują kolejny zgon. Jeśli ktoś sam się nie powiesił, to zapił na śmierć lub zmarł wskutek nie leczonych cho-

rób. Co będzie, gdy autorka wróci tu zkamerą za k ilka lat? „Dzielnica cudów” cudów” wymrze, czy c zy nastąpi zmiana warty ido kieliszków zasiądą dzieci obecnych bezrobotnych? bezrobotnych? „NIENORMALNI” JACEK BŁAWUT HTTP://FILMP HTTP://FILMPOLSKI.PL/ OLSKI.PL/

„Półkowniki” IIIRP

Za czasów PRL wśród słów przynależnych działalności lmowej, wjednym szeregu obok „kamery”, „tematu” czy  „widza”, stał „cenzor”. Kapryśna, często bezmyślna, cenzura

państwowa stanowiła obyć albo nie być nowo powstałego lmu. Dostępne były trzy drogi: tworzyć wprawomyślnym duchu lub przynajmniej przynajmniej godzić się na cenzorsk ie ingerencje, zasilić zbiór „półkowników”, bądź też, zczego lmowcy  korzystali najczęściej, iść na pozorne ustępstwa, szukając  jednocześnie  jednocze śnie nowych sposobów na pokazanie niewygodnej niew ygodnej prawdy.. Dokumentaliści toczyli swego prawdy s wego rodzaju grę zarówno

zwładzą, jak izwidzem, który nauczył się odczytywania subtelnych subteln ych aluzji idostrzegania ukr ytych symboli. sy mboli.  Wydawać by się mogło, że w wolnej Polsce problem cenzury znik nie. Tymczasem Tymczasem na miejsce dyktatury ideologicznej, pojawiła się nowa: mediów, pieniądza, oglądalności. Ponadto nowe grupy nacisku, które doszły  do władzy wraz z politycznym przełomem, nie potrafiły oprzeć się pokusie – i powstał nowy zbiór filmów  „ONI” EWA BORZĘCKA HTTP://FILMPOLSKI.PL/ HTTP://FILMPOLSKI.PL/

49

zakazanych. Do sztandarowych szt andarowych dokumentów, dokumentów, których emisja telewizyjna była blokowana ze względu na naciski polityczne lub biznesowe, należą „Nocna zmiana” Jacka Kurskiego iMichała Balcerzaka (), poświęcona kulisom odwołania rządu Jana Olszewskiego, atakże nagrodzony „Białą Kobrą” na wspomnianym łódzkim festiwalu lm „Witajcie wżyciu” Henryka Dederki (). Ten drugi obraz demaskuje ma nipulacje rmy Amway, zajmującej się sprzedażą bezpośrednią [obszerny wywiad zautorem na temat tego obrazu opublikowaliśmy w„Obywatelu” nr – – przyp. red.]. Mieczysław Kuźmicki, jeden zorganizatorów  festiwalu, tak wspomina list odczytany ze sceny trzynaście lat temu podczas pokazu premierowego: Było to skierowa skierowane  ne  do Festiwalu pismo kancelarii prawnej reprezentującej korporację Amway i uczestniczących w filmie bohaterów, w którym żądano zaniechania publicznych pokazów filmu. Pokaz filmu  po zakończeniu zakończ eniu ceremonii wręczania nagród na gród i wyróżnień wyró żnień był  ostatnim publicznym pokazem tego obrazu w kształcie nadanym mu przez reżysera. Sprawie tej Adam Bogoryja-Zakrzew Bogoryja-Zakrzewski ski poświęcił swój dokument pt. „Szlaban” (). Mimo upływu tylu lat, blokada lmu Dederki daleka jest od zakończenia– wpaździerniku r. planowany był pokaz podczas Warszawskiego Festiwalu Filmowego, został on jednak pod naciskiem Amwaya zablokowany przez Telewizję Polską, współproducenta obrazu.  Współczesne  Współcz esne „pół „półkowni kowniki ki”” nie są jedn jednak ak ska skazane zane na całkowity niebyt. Nowe możliwości stwarza Internet oraz niszowe festiwale ispotkania lmowe, co sprawia, że są one rozpowszechniane pomimo odgórnych nacisków, aczęsto ze względu na etykietę „cenzura” cieszą się dużym zainteresowaniem.

Dokument, czyli portret Przełom polityczno-ekonomiczny bardzo silnie wpłynął  na sferę obyczajową. Otwarcie Polski na świat skutkowało dopływem świeżej myśli, większą dozą odwagi, ale też kulturowym zagubieniem. Zrodziło to potrzebę zmierzenia się zdotychczas „obowiązującymi” wartościami. Doskonałym przykładem może tu być debiut Marcina Koszałki, „Takiego pięknego sy na urodziłam” urodził am” () ().. Autor odważył się rzucić wyzwanie mitowi rodziny jako źródłu wszelkich wartości. Na własnym przykładzie ukazał piekło codziennego życia rodzinnego. Obraz wywołał burzę wpolskim światku lmowym, Marcel Łoziński nazwał wręcz reży sera „matkobójcą”.. Niezależnie bójcą” Niezależ nie od nieustających nieustając ych kontrowersji, kontrowersji, lm jest obecnie uznawany za klasykę polskiego dokumentu. Dobrym przykładem na to, jak silnie zmieniła się mentalność Polaków Polaków zaprzęgniętych wwy wwyścig ścig szczurów, jest lm „Wypalony” Anny Więckowskiej (). Jego bohater, starszy już mężczyzna, magister archeologii, od  lat pracuje zycznie zycznie przy w ypalaniu węgla drzewnego gdzieś na odludziu. Mieszka wwagonie, wwolnych chwilach czyta poezję. Jak tłumaczy towarzyszom: nie chce gonić za pieniędzmi, gdyż „Człowiek jest niewolnikiem swojego stanu

posiadania”. Gorzki śmiech budzi rewelacyjna scena, gdy   wposzukiwaniu pracy przychodzi do wypalarni młodziutki młodziutki absolwent szkoły zawodowej. Wodpowiedzi słyszy od jednego zpracowników: „Nie, nie, dziękujemy dzię kujemy.. Tu Tu kolega ma  wykształcenie  wyks ztałcenie wy ższe iwłada biegle trzema językami, aczekał na tę pracę trzy lata”. Filmy,, które na pozór prezentują upadek „tradycyjnych Filmy  wartości”,  wartości ”, stają się impulsem do reeksji is isąą czynni czynnikiem kiem poruszającym rzeczywistość. Budzą nie tylko gorący spór na temat słusznej drogi dla dokumentu, ale ucieleśniają potrzebę zmierzenia się ztym, co nowe. Krzysztof Kieślowski  wlatach ., wczasie dużego chaosu społecznego, społec znego, zrealizozrealizo  wał „Dekalog”. Jak wyjaśn wyjaśniała iała „Rz „Rzeczpospolitej” eczpospolitej” Beata Beat a Januchta, pomysłodawczyni projektu „Dekalog… po »Dekalogu«”, dokumentalnego cyklu lmowego z r.: Przez  kolejne  lat znowu bardzo wiele się zmieniło. Na naszych oczach padały świętości, autorytety, łamane były tabu. Dziś  ludzie są jeszcze bardziej zagubieni niż wtedy. Tymi filmami   próbujemy pytać, czy w naszym życiu są dziś jakieś normy. Tak powstała seria dziesięciu lmów, nad którą patronat objęli Maria Kieślowska iKrzysztof Piesiewicz. S ą to obrazy  mniej gorączkowe niż pierwsze dokumenty po przełomie,  więcej wnich reeksji ioddechu. Nie wszystki m twórcom udaje się jednak udźwignąć wagę tematu.  Jak mówi M. Chybowicz-Brożyńska Chybowicz-Brożyńska wodpowiedzi na pytanie onurt dominujący obecnie na łódzkim festiwalu: Istnieje oczywiście „gorący” materiał filmowy – bieżące  rejestracje naszych trudnych spraw. Ale daje się zaobserwować jeszcze coś: film dokumentalny stał się również portretem psychologicznym. Dawniej, kiedy mówiło się o dokumencie, miało się na myśli krótką formę. W tej  chwili normą są filmy --minutowe. Być może ludzie przestali czytać książki i film spełnia teraz rolę powieści psycholo gicznej, obyczajowej? Zmieniła się również tematyka filmów. Wyraźnie więcej jest refleksji, pytań o sprawy podstawowe. Trend ten związany jest zresztą nie tylko zprzełomem politycznym, ale itechnicznym. Nowy, cyfrowy sprzęt umożliwił pracę wkażdych warunkach, zbieranie większej ilości materiału, ułatwił też obróbkę całości. Ale również– uwalniając reżysera od kilkuosobowej ekipy zdjęciowej– pozwolił na bliższy kontakt zbohaterem.– Do robienia filmów potrzebny był kiedyś cały sztab ludzi, nowe technologie  narzuciły zupełnie inny sposób pracy. Bardzo szybko zrozumiałem, że obecnie dysponuję narzędziem, które pozwala na zbieranie materiałów w sposób bardziej dyskretny, nie nachalny. Nie są już niezbędne tak duże wydatki na sprzęt ani na ludzi, można bardzo długo obcować z bohaterem, przez wiele  miesięcy czy nawet lat. To bardzo wpłynęło na sposób opowiadania w dokumencie – – przekonuje J.Bławut. Na wydłużenie czasu trwania przeciętnego dokumentu bez wątpienia istotny wpływ mają również obecne standardy telewizyjne. Nie zawsze jest to korzystne dla jakości powstających dzieł.  Jak kwituje to Wanda Mirowska, wyk ładowca PWSFTViT  wŁodzi:  wŁ odzi: Dawniej reżyser zastanawiał się kilka razy, które  elementy zamieścić w filmie, które w ogóle rejestrować. Teraz 

50

    /     L     P     I .     K     S     L     O     P     M     L     I     F     /     /    :     P     T     T     H     I     K     S     L     O     W     Z     S     A     M     O     T     ”     A     K     I     N     I     L     K  „

czasami zastanawia się, co jeszcze do niego wrzucić, żeby „wyrobić normę”.

Dokumenty proszę! Rozpatrując wpływ przełomu ustrojowego na dzisiejszy  dokument, nie można pominąć jego silnego powiązania ztelewizją. Zniesienie cenzury wr. spowodowało, że zaczęły powstawać profesjonalne studia lmowe, zoriento wane na rynek telewizyjny telewi zyjny.. Najtańszą formą produkcji stał się wtym systemie wł aśnie lm dokumentalny. Zwiększył się popyt na formy dokumentalne, zyskały więc one stabilną dystrybucję. Forma „dokumentalna” wykorzystywana jest wwielu produkcjach telewizyjnych, wpostaci programów reportażowych, informacyjno-interwencyjnych („Sprawa dla reportera”, „Uwaga!”, „Interwencja”) czy coraz popularniejszych t zw. teleno wel dokumentalnych dokumenta lnych (docusoaps  ( docusoaps ). ). Jak pisze teoretyk lmu, prof. Małgorzata Hendrykowska, cechami charakterystycznymi współczesnego dokumentu są  tropienie atrakcyjnych tematów, sensacyjność za wszelką cenę, epatowanie widza ekscytującymi zdarzeniami, niezwykłymi środowiskami i przywiązywanie go do stacji za pomocą obrazów ekstremalnych.  Werzee „po Big Brotherze” dużo zmieniło się woczekiw  Werz w oczekiwaaniach przeciętnego odbiorcy. Wiele granic zostało przesuniętych, asubtelności tej formy wyrazu– zaprzepaszczonych. Trudna prawda o patologiach społecznych, która  kiedyś w telewizji była zakazana, współcześnie bywa  sposobem na „uatrakcyjnienie” programu.  Jacek Bławut zapytany zapytany oto oto,, czy lm dokumentalny dokumentalny jest  jeszcze gatunkiem kinowym, czy już zupełnie zupełnie przynależnym przynależnym telewizji, odpowiada: Nie jest ani jednym, ani drugim. Gatunkiem telewizyjnym dlatego, że telewizja nas nie chce, chociaż na całym świecie panuje na dokument duż e zapotrzebowanie. Najlepiej nie mówmy w ogóle o telewizji, bo dla naszej kultury ona  praktycznie przestała istnieć. Kino w niewiele niewiele większym stopni stopniu u  przyjmuje dokument i nie odnosi on na tym polu większych sukcesów. Jeśli już w repertuarze kin znajdzie się jakiś dokument, to na zasadzie jaskółki, która wiosny nie czyni.

    /     L     P  .     P     V     T     /     /    :     P     T     T     H     I     K     S     W     E     Z     S     I     C     Y     R     A     Z     E     C     ”     A     G     O     B     M     E     R     A     D     T     S     E     J     Ć     Ś     O     N     L     O     W  „

Quo vadis, dokumencie? Przykładem prób wyjścia ztej mocno patowej sytuacji jest animowany przez Bławuta projekt „Pierwszy dokument”, którego efektem są debiutanckie, --minutowe obrazy.– Forsujemy ten pomysł z myślą o tym, aby wróciły one do kin jako „dodatki” do pełnometrażowych filmów, tak jak to było kiedyś. Oczywiście podejrzewam, że wszystkie te „kina  popcornowe” nas wyśmieją. Zostają jednak je dnak przecież prz ecież kina studyjne, DKF-y, miejsca skupiające prawdziwych miłośników  kina. Państwowy Instytut Sztuki Filmowej rozpoczyna właśnie realizację programu tzw. cyfryzacji: ogromne publiczne  środki zostaną przeznaczone na wyposażenie niekomercyjnych kin w rzutniki cyfrowe. To tworzy nowe możliwości dla kina, zwłaszcza dokumentalnego, gdyż wyeliminuje problem olbrzymich kosztów przygotowywania kopii i ich transportu. Powstaną miejsca, w których miłośnicy dokumentu, a także ludzie  zmęczeni komediami romantycznymi – a mam nadzieję, że  ludzie są już nimi zmęczeni – znajdą przyjemność w oglądaniu pięknego kina– kina– mówi reżyser. Zatem obok jednej no wości – bardzo dług długiego iego (w porównaniu porówn aniu do dawnych standardów) dokumentu, dokumentu, ma szansę rozkw itnąć kolejna – bardzo krótka forma. Tym bardziej, że nabiera dynamiki nurt filmów robionych przy pomocy telefonów  komórkowych, będący oznaką silnej demokratyzacji i popularyzacji dokumentu.  Wszystko to pokazuje, że współc współczesny zesny polski dokument znalazł drogę wyjścia zchwilowego zagubienia spo wodowanego przełomem. A właściw właściwie ie kilka k ilka dróg. K ażda znich niesie ciekawe perspektywy, ale jest wśród nich również ślepa uliczka. Wyzwaniem Wyzwa niem dla twórców jest uniknięcie pułapek pogoni za sensacją, schlebiania masowym gustom oraz lenistwa, wzwiązku zmożliwościami, jakie daje nowoczesna technika. Jak stwierdził wjednym zwy wiadów M. Łoziński: Przed laty dokument wymagał od reżyserów odwagi  i mądrości, i choć czasy się zmieniły, te cechy nadal są w cenie.  Jesteśmy dopiero na początku poc zątku drogi… drog i…

Agnieszka Sowała-Kozłowska

51

Bez kombinowania – C C  A S-K

 Jak duże zmiany zmiany wpolskim wpolskim dokumencie dokumencie przyniósł   przełom ustrojowy?  ustrojowy? 

 wy powiadając  wypowiad ających ych się bohaterów i kil kilka ka pejza pejzaży. ży. Przed Przedee  wszystk  wszy stkim im trze trzeba ba zaobser wować pewne sceny. Gdy Gd y oglądam lmy, które opierają się na tym, że bohaterowie na

Cezary Ciszewski: Mój mistrz, Andrzej A ndrzej Titkow, za komuny świetnie funkcjonował wswym zawodzie, podobnie jak   wielu jego kolegów, moich nauczycieli ze szkoł s zkołyy lmowej. To, co staje się dziś oczywiste po zetknięciu ztymi ludźmi iich twórczością, to fakt, że ucisk komercyjny, który wtej chwili jest podstawowym żywiołem destrukcyjnym dla  l-

przemian wygłaszają swoje opinie, opinie, za każ dym razem dziwię się, dlaczego nie powstała ztego audycja radiowa. Wśród

mu dokumentalnego, grozi impotencją znacznie bardziej niż ucisk ustrojowy, który pod pewnymi względami był   wręcz żyzny ży zny..

Gdy słuchałem opowieści otym, jak za komuny lmowcy potrali dyskutować przez cały tydzień– wgronie samych mistrzów dokumentu!– nad jednym ujęciem, najpierw się śmiałem, apotem zrozumiałem, że to jest właśnie środowisko do budowania reeksji, metafory, sensu. Właśnie wtakiej dyskusji, niemalże antycznej, można debato wać osprawach tego świata świata– – anie pomiędzy pomię dzy tworzeniem t worzeniem reklamy audzielaniem się wserialu.

nowych lmów zdarzają się jednak także dzieła niezwykłe. Magicznym Mag icznym obrazem są na przyk ład „Nasiona” Wojtka Wojtka Kasperskiego. Najboleśniejsze jest to, że niewielu twórców stać dziś na bycie obłędnymi rycerzami swoich idei. Na bycie mistykiem, który poszukuje, idopóki nie znajdzie, to się nie wypowie. Pamięta m, jak robiłem „Wolność „Wolność jest da rem Boga”,

mój pierwszy lm, który zabrał mi pięć lat życia iwktórym się całkowicie zatraciłem. Przede wszystkim wmaterii kina, skoro miałem poprzez nią przekazać niezmiernie

 ważną dla mnie kwestię. Wszystko się kilk kilkaa ra zy łama łamało; ło; tuż przed premierą chciałem swoje dzieło spalić, ślęczałem nad workiem kaset, zastanawiając się, czy to wszystko ma

 jak ikolwiek sens, czy zdoł  jakikolwiek zdołam am to pocią pociągnąć. gnąć. I Iwtedy wtedy Maciej Drygas powiedział mi: „A co pan myślał? Że będzie

Miałem do czynienia zludźmi, którzy tak właśnie funkcjonowali, choć przecież kiedyś robili wspaniałe do-

pan pływał jachtem po Karaibach ikończył lmy? Pan nigdy nie będzie miał pieniędzy, żona pana zdradzi, koledzy 

kumenty. Widziałem, jak Maciej Dejczer, którego zatrud-

będą co najwyżej pili zpanem wódkę, będzie pan chory  ibędzie miał wiecznie długi iproblemy. Takie jest życie

niłem do swego programu telewizyjnego „Muzyka łączy  pokolenia” (bo przecież ja też żyję ztelewizji), marnował  potencjał wserialach ireklamach. Pamiętam, jak powiedział wszystkim na planie: „Mam  lat iciągle jestem tylko dobrze zapowiadającym się reż yserem” yserem”.. Był sfrustrowany  iwybrał pieniądze; frustratem pozostał do dziś, natomiast przestał robić kino.  W stosunku do tego, jak tworzono kiedyś, współczesna kinematograa dokumentalna stanowi całkiem inny świat.

To tak, jakby porównywać literaturę klasyczną do kryminałów iharlequinów. W jednym zwy wiadów stwierdził Pan, że współczesny  dokument jest bardzo zubożony formalnie oraz że jedynie nieliczni twórcy świadomie posługują się obrazem.

Wdokumencie nie korzysta się obecnie zczegoś, co jest dla lmu podstawowe – nie operuje się scenami. Żeby opowiedzieć coś obrazem, nie wystarczy mieć

C.C.:

dokumentalisty”. Oczywiście absolutnie tego nie kupiłem, nadal byłem

przekonany, że zżyciem lmowca związany jest komfort pracy. Niestety, to on miał rację: wtej branży trzeba być gotowym na wszystko ibyć gotowym wszystko poświęcić. Tylko kto dzisiaj wszystko poświęci, skoro za dzień pracy  przy reklamie dostaje tyle, że musiałby zrobić nie wiem ile lmów dokumentalnych? Akażdy porządny lm robi się tak długo, jak długo spełnia się proces twórczy, aż dojdzie się do momentu, kiedy powiedziało się wszystko. Niestety,  większość  więk szość twórców woli zrobić kolejny kolejny reportaż iwysłać iwys łać go na jakiś festiwal do wsi takiej atakiej, bo „może coś wygra”. Dlatego nie mam oobecnej kondycji polskiego dokumentu zbyt dobrego zdania. Po pierwsze dlatego, że bardzo dużo go oglądam, ogląd am, po drugie– dru gie– bo mam kontakt zjego twórcami iwiem, co się znimi dzieje. Wtej chwili każdy chce zrobić karierę, awdokumencie nie robi się kariery! To jest bardzo stara, szlachetna sztuka walki, wktórej nie chodzi

52

oto, kto wygra, lecz oto, kto bardziej zbliż y się do prawdy  ibędzie potrał opowiedzieć oniej życiem. Aobserwacja ludzi jest bardzo trudna; trzeba być jak drzewo, zżyć się ztym lasem, być wnim imieć potrzebę tego, by posiąść ta jemnicę. Ajej się nie da wziąć tak po prostu, jak hot doga. Odważył się Pan na boleśnie osobistą wypowiedź wpostaci „Wolności…”, teraz jest Pan czołowym propagatorem twórczości za pomocą telefonów komórkowych. Preferuje Prefer uje Pan sztukę skrajnie subiektywną– czy to jest  słuszna droga dla dokumentalizmu? 

Nie odczuwam potrzeby ujmowania tego tak globalnie. Obrałem taką drogę, ale nie jestem myślicielem, ani teoretykiem. teore tykiem. Oczywiście spotykam się zcałym tym poetyzowaniem na temat moich lmów. lmów. Ale powiem szczerze, szczer ze, że  jestem praktykiem, prak tykiem, robotnikiem. Robię lm l m i przepł przepływa ywa przeze mnie wówczas strumień energii; staję wtej rzece ibuduję swoje mosty. Nie zastanawiam się, jaka teoria wynika ztego dla kina, bo zajmuję się głównie przeżywaniem spraw, które są dla moich bohaterów tak bardzo ważne. Jeżeli wdokumencie nie ma świadectwa zpodróży przebytej przez autora, wówczas robienie lmu mija się zcelem. Nie zamierzam nikomu wytyczać żadnych szlaków, bo mam to  już za sobą, natomiast natomias t ja kroczę k roczę taki t akim. m. Ito się chyba właśnie nazywa kino autorskie, czyli takie, wktórym od początku do końca to ja odpowiadam za z a proces twórczy. Mam drużynę, która później wstudio dokłada do tego swoje umiejętności, ale nikt więcej nie bierze wtym udziału. To trudna iżmudna droga, bo wszystko trzeba samemu „urodzić”. Zdrugiej strony, strony, jest to wtedy wte dy na pewno wła sne. Czy to jest przyszłość dokumentu? Myślę, że dla czło wieka, który zetkną z etknąłł się zty ztym m świętym św iętym ogniem i zaczyna drążyć swój tunel, innego wyjścia już nie ma. Nie chcę uprawiać żadnych zapasów istać się oarą własnych zapędów, popadając we frustrację, ale widzę wświecie lmo wym  wy m bardz bardzoo dużo „kombinowan „kombinowania” ia”.. A Anajwięk największym szym nieszczęściem dokumentu jest właśnie kombinowanie. C.C.:

 Większość przeszła przes zła przez tę chorobę, aprzecież aprzecież jak się zrobi serial idwie reklamy, to już się nie wróci do prawdziwego kina… Druga choroba przypada na czas, gdy królował Fidyk. Nastała wtedy epoka „dorównywania” do światowego dokumentu, czyli poszukiwania sensacji. Aże powstawały  komercyjne telewizje, znalazły się sceny potrzebujące takiej płytkiej materii. Wcześniej nie było możliwe, aby Kieślowski zrobił lm okimś, kto ma wypisa wypisane ne na twarzy wszystko, czego mamy się onim dowiedzieć. On nie zrobiłby lmu orodzinie ztrzynaściorgiem dzieci, która na dodatek męczy królika, bo wtym nie byłoby nic do odkrycia. Jeśli zrobił lm onocnym portierze, po którym itak miał wielkie  wyrzutyy sumienia, to on tę postać  wyrzut pos tać ujmował mitologicznie. Filmy Kieślowskiego miały wsobie wielkie uniwersum, to nie były historie robione ku uciesze gawiedzi.

Co dokładnie ma Pan na myśli?  C.C.: Ludzie podrabiają

dokumenty, próbują próbują oczymś opo wiedzieć wcałkowicie niewiar ygodny sposób. Najlepiej Najlepiej,, żeby bohater miał wszystkie możliwe zboczenia ikalectwa, awdodatku robił złe rzeczy, chociaż jest księdzem. Zilustruję to przykładami. Andrzej Fidyk iEwa Borzęcka tworzą wten sposób, że kombinują swoje wielkie historie idopiero później dopinają do nich bohaterów idoginają ich do swoich potrzeb. Wpraktycznie każdym lmie Borzęckiej nic nie jest prawdziwe, choć wszystko dzieje się wrzeczy wrzeczy wistości. Myślę, że gdyby rysowała komiksy, to by się wtym genialnie spełniła. Po przełomie ustrojowym dokument dopadły dwie choroby. Jedna, októrej już mówiłem, łączyła się ztym, że wszyscy musieli– imogli– zacząć zarabiać pieniądze.

Dokładnie pamiętam nastanie nowej ery wpolskim dokumencie, bo zaczynałem wówczas pracę wtelewizji publicznej jako dziennikarz interwencyjny. Jeździłem do różnych biduli czy przytułków ichciałem za sprawą telewizji rozwiązywać problemy społeczne. Przez trzy lata pracy doprowadziłem się do ruiny, nie robiąc nic innego. Inagle  wszedł TVN T VN iPolsat, iPolsat, iokazało się, że nikogo nie obchodzi obchodzi pomaganie: bohater ma ryczeć, akamera ma być włączona  właśnie wtedy, gdy dzieje się najgorzej. najgorzej. Bo to to ma być być show– show– ashow to bieda człowieka, jego wynaturzenie; jeśli go nie ma, trzeba je sprowokować. Nieważne stało się, co twórca ma do powiedzenia, ale to, co życie wrzeszczy. To zaczęło zabijać dokument. Mimo tego wszystkiego, ma on wielką przyszłość, bo ludzie zawsze będą potrzebowali tego szlachetnego

53

opowiadania. Ostatnia edycja Festiwalu Planete Doc Review była bardzo budująca, pojawiło się na nim kilka naprawdę dobrych lmów l mów..

CI SZEW SKI

Odżegnuje się Pan od reportażu społecznego, jednak ja oceniam Pana jako zadeklarowanego społecznika. Po przez warsztaty iakcje iakcje artystyczne (jak np. „przejście „przejście graniczne” na Moście Świętokrzyskim wWarszawie) pro paguje Pan dziennik dziennikarstwo arstwo obywatelskie, obywatelskie, można można zatem nazwać Pana aktywistą. Amoże również utopistą…

Cezary Ciszewski (ur. )– reżyser, scenarzyC.C.: Wyzwolić wczłowieku pewną świadomość– to rzecz

nieoceniona. Wtakim sensie, owszem, jestem społecznikiem ineopublicystą.  W nasz naszym ym mani manifeście feście najwa najważniejsz żniejszee są dwa pojęcia: neopublicystyka iwideonotes. Uświęciliśmy tym samym narzędzie okrutne istraszne, jakim jest telefon komórko wy. Bo nie wiem, czy jest we współc współczesnym zesnym świec świecie ie drugie urządzenie, które by tak zniewoliło ludzi itak dalece robiło znimi, co chce. Właśnie ztego narzędzia postanowiliśmy zmoją bandą wykrzesać to, co ludzkie, czyli zamienić czarne na białe. Wideonotes ma przypominać, że każdy może utrwalać swoje reeksje idzielić się nimi. Ztych wideonotatek być może powstaną kiedyś dokumenty, zdziałających wprojekcie dzieciaków wyrosną twórcy, bo doświadczają one tego, czego każdy dokumentalista powinien doświadczyć: zapisują obraz ze swoim skrajnie subiektywnym iintymnym komentarzem, izaczynają zauważać, że wkażdej scenie musi być przeżycie, anie anie tylko techniczne czynności. Włączenie kamery nie sprawia, że nagle zaczyna się ż ycie, ono ono się przeważnie właśnie w tedy  dla dokumentu kończy. Genialny reżyser fabularny może wtym momencie zacząć „czarować”, ale dla dokumentalisty chwila, gdy po jawia się hasło „Kamera poszła”, poszła”, to powinien być już koniec. koniec. Tymczasem spójrzmy na lmy takiego Marcina Koszałki. Nikt tak nie przekreował rzeczy wistości wistości,, jak on w„Istnieniu”. Czytałem scenariusz, wktórym zapisano, że główny  bohater ma być krojony na stole, jeszcze zanim on umarł. Używam wyobraźni cały czas, unoszę się znią nad ziemią   jak balon. Iwiem, Iw iem, że ta ziemia ziem ia ito niebo nie n ie mogą być zafałszowane. Kiedy zaczynamy fał szować, wychodzi znas ta straszna słabość, którą mamy wsobie. Nigdy wten sposób nie powiemy czegokolwiek ważnego iprawdziwego, zawsze będziemy mówić ściszonym falsetem nastolatka przed mutacją. To tyle, jeśli chodzi oprawdę wdokumencie.  Jestem aktywistą, aktywist ą, choć mówię to zlekkim żalem, bo to nie jest poezja. Aja kocham poezję igdy nie piszę wierszy, czuję, że jestem tylko stołkiem– do czegoś służę, ale nie świecę. Aktywista to taki zmęczony, wiecznie rozczarowany człowiek, który wierzy wludzi nawet wtedy, gdy już się nie da. Uczymy młodych opowiadać obrazem, pytamy: jak  chcesz przedstawić historię własnego życia, po to, by zosta wić swoje świadect wo? Oczywiście Oczyw iście jeśli chcesz, chce sz, bo nie ka żdy musi inie każdemu jest to pisane. Dane świadectwo to

sta, reporter, felietonista idziennikarz muzyczny. Absolwent Wydziału Geologii Uniwersytetu Warszawskiego iWydziału Realizacji Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej, Telewizyjnej iTeatralnej im. Leona Schillera wŁodzi. Założ yciel Fundacji Monte Wideo Foto, przewodzi amatorskiemu ruchowi lmowemu „Miasto wKomie”, stworzył jedyny na świecie program telewizyjny wcałości kręcony telefonem komórkowym komórkowym (www.miastowkomie.pl), który któr y wr. na festiwalu telewizji publicznych Circom został uznany za najlepszy program telewizyjny wEuropie. Współpracował m.in. zPolskim Radiem, Radiem Kolor iTVP, gdzie prowadził m.in. popularny, autorski program „Muzyka łączy pokolenia” oraz hip-hopowy program muzyczno-publicystyczny „WuWuA”. Był redaktorem naczelnym miesięcznika „Hip-Hop Archiwum”, jako reporter i felietonista udziela się m.in. w„Aktiviście” i„Metropolu”. Za swoje lmy komórkowe iklasyczne zdobył ponad  nagród wkraju iza granicą.

ogromnie ważna cezura– od tego momentu jesteś innym człowiekiem, wszedłeś na jakąś górkę iteraz już zniej oglądasz świat. Nie znaczy to, że jesteś wyższy iważniejszy, ale że masz perspektywę: objąłeś świat iopowiedziałeś onim. Nie ukrywam, że mam wtym ruchu swój ogromny  ideowy interes. Chciałbym, żeby powstała siła, która da odpór temu, co się zowie show-businessem, żeby ludzie nie głupieli wmasie, jak to się dzieje obecnie ipewnie nieprędko skończy. Dzięki temu, że siedzia łem trochę whip-hopie iże wychowałem się na Pradze, wśród tamtejszej rynsztoko wej cyganerii, wiem, że wtych wt ych ludziach są ogromne pokłady wrażliwości. To są nieprzebrane zasoby naturalne tego kraju, tylko że trudno ten potencjał uruchomić, utrzymać irozwinąć. No ale iluś tam zaczęło już kręcić, podobno kilkuset, jak się dobrze policzy– tylu udało się już odnaleźć dla świata. Amy działamy dalej, za chwilę rusza Komórko wa Telewizja Obywatelska. Obyw atelska. Jesteśmy jeszcze jes zcze wpodz wpodziemiu, iemiu, ale coraz mocniejsi.

Dziękuję za rozmowę.  Warszawa,  sierpnia  r.

54

Po stronie dobra wspólnego

W

spółczesne nauki społeczne, mimo pluralizmu tematów, tematów, wielości ośrodków badawczych, mimo publicznego deklarowania wsparcia dla demokratyzacji iotwartości, wciąż niechętnie lub sceptycznie podchodzą podcho dzą do narracji podnoszącej takie tematy, jak tajność, spisek czy zmowa. Ciągle są to zagadnienia z agadnienia rzadko podejmowane, podobno nieeleganckie, „marginalne”, atraktowanie ich  jako pasji pasji inaukow inaukowej ej fascynacji fascynacji świadczyć świadczyć musi zdaniem wielu opoważnych opoważny ch zaburzeniach emocjonalnych badacza. Jednym ze środowisk, które może działać dla dobra wspólnego iwinteresie publicznym, bo potencjalnie posiada narzędzia do rozpoznania wielu „podskórnych” mechanizmów społecznych, są socjologowie. To m.in. socjologia powinna bacznie obserwować procesy związane zzakul zzakulisowymi isowymi działaniami, działaniami, które k tóre nierzadko przecież tworzą zjawiska istrukturalne mechanizmy szkodliwe społecznie. Analizy naukowe być może powinny prowadzić nie tylko do lepszego zrozumienia zrozumienia świata, ale ido naprawy takich szkodliwych mechanizmów. Im bardziej nasz świat staje się złożony (aglobalizacja temu sprzyja), tym częściej c zęściej różne różne podmioty dla obniżenia kosztów transakcyjnych własnej działalności posługiwać się będą tajnością. Mając na względzie dobro wspólne, wręcz należy demasko demaskować wać niektóre aspekty zakulisowych wymiarów życia społecznego. Iwten sposób zwiększać obszary obszar y demokratyczności iotwartości. Prezentowany na kolejnych stronach blok tekstów pokazuje, że zakulisowe wymiary życia społecznego nie są zjawiskiem marginalnym. To To często sam s am rdzeń rzeczywistości. rzecz ywistości. Tajność Tajność wyraża się na przykład wzmowach kartelowych icenowych, stanowiących orealiach życia gospodarczego. Tajność Tajność wyraża się wnieujawnionych opinii publicznej koniktach interesów na styku biznesu inauki, co przekłada się m.in. na poziom ochrony naszego zdrowia. Tajność leży upodstaw afer gospodarczopolitycznych, wpływających na stan krajowego budżetu. Czy badacz powinien stawać po którejś ze stron? Ujawnienie mechanizmów działań, które miały wzamiarze inicjatorów wymknąć się kontroli społecznej, już samo stanowi wybór. Dokonując tego wyboru, socjolog może mieć zaś nadzieję, że stanął po stronie wspólnego dobra.

dr Joanna Szalacha

55

Sięgać tam, gdzie wzrok nie sięga – . . A A  Z Z   M S

Spór na temat zakulisowego kształtowania charakteru transformacji ustrojowej oraz wpływu nań grup interesu ma wPolsce zazwyczaj charakter polityczny. Tymczasem tego rodzaju fenomeny można próbować badać.

 Wałęsie podpisanie podpisanie wMoskwie wMoskwie umowy dającej dającej Rosji Rosji prawo prawo

do zakładania spółek na terenach byłych baz Armii Czer wonej wPolsce. wPolsce.  Ale wróćmy do lustracji. lustr acji. Na świecie odbywa się mnóstwo konferencji na temat transitional justice (sprawiedliwojustice (sprawiedliwo-

 Andr zej Zybertowic  Andrzej Zybertowicz: z: Zacznijmy od przykładu: chociaż powstały opracowania na temat Okrągłego Stołu, bodaj

nikt nie „przepuścił” wszystkich uczestników obrad przez archiwa IPN-u lub choćby wykaz osób wystę pujących wrawraporcie zwerykacji Wojskowych Służb Informacyjnych. Gdy na pewnej konferencji międzynarodowej spytałem: czy  istnieje opracowanie, które próbuje systematycznie zhie-

rarchizować aktorów transformacji transformacji pod względem w zględem siły ich oddziaływania, oddziały wania, odpowiedź była negatywna. negatywna. Nie rozważa się, wjakim zakresie transformacja była spontaniczna, które zjej faz były inspirowane ikontrolo-

 wane, ajeśli tak, to przez kogo iza pomocą jakich zasobów. Badacze końca komunizmu wEuropie często w ogóle nie zastanawiają się, co faktycznie fak tycznie analizują: obalenie, rozpad czy może demontaż tego systemu? Ajeśli była to miesza-

nina tych trzech procesów, to jak układały się proporcje? Po przeanalizowaniu przez jednego zmoich magistrantów   wielu zachodnich zac hodnich opracowań poświę poświęconych conych transformacji, tr ansformacji, okazało okaza ło się, że bardzo rzadko r zadko określono wnich to, co wmewmetodologii todol ogii nazywamy  naz ywamy eksplanandum . Tymcza Tymczasem sem inaczej należy wyjaśniać wyja śniać proces celowy, jakim jest demontaż systemu,

ainaczej procesy spontaniczne, np. zmiany postaw wy wo łane przez tzw. efekt efek t demonstracji demonstr acji (wyjazdy (wy jazdy mieszk mieszkańców  ańców  krajów Europy Środkowo-Wschodniej na Zachód, pokazu jąc różnice poziomów życia, delegitymizował delegity mizował y komunizm). Kiedy transformacja już się rozpoczęła, jednym zkluczowych tematów spornych była kwestia jawności życia  publicznego. Konikt Konikt wokół lustracji lustracji spowodował spowodował upadek rządu Jana Olszewskiego.

Na marginesie, premier premier Olszewski uważa, że losy jego rządu zostały przesądzone, gdy uniemożliwił Lechowi

 A.Z .:

ści okresu przejściowego), na których analizuje się sposoby  rozliczania nieprawości dawnych systemów. systemów. Tymczasem dla polskich nauk prawnych problem transitional justice niemal justice niemal nie istnieje. Dlaczego autorytety naszych nauk prawnych

boją się tej tematyki? Spójrzmy na lustrację jako na rozwiązanie instytucjonalne, które ma trzy wymiar y: ujawnienia/ poinformowania obywateli, konsekwencji prawnych dla

byłych tajnych współpracowników oraz szerszych skutków  społecznych. Dostęp do informacji– informacji– kto iwjakim trybie ma go mieć? Prawne skutki ujawnienia: badacze, patrząc zperspektywy porównawczej, wskazują, że wPolsce przy jęto strategię miękką. mięk ką. Zdecydowano, Zde cydowano, że gdy ktoś ubiega się opewne urzędy publiczne, powinien powiedzieć prawdę oswoich związkach ztajnymi służbami starego systemu.  Jeśli to zrobi, prawne san sankcje kcje go nie spotka spotkają ją– – prawnie karane jest tylko zatajenie takich związków. Za rządów   Jerzego Buzk Buzka, a, gdy ujawniono wspó współprac łpracęę wicem wiceminist inistra ra

gospodarki, który przyznał się do niej woświadczeniu lustracyjnym, został on przez premiera odwołany, mimo że  wsensie prawnym nie było to konieczne. koniec zne. Tu dochodzimy  dochodz imy  do wymiaru wymiar u konsekwencji społecznych. społecznych. Poziom „agenturyzacji” środowisk inteligenckich

 wPRLL był tak wysok  wPR wysoki,i, że ż e szerokie s zerokie ujawnienie– przy uzasadnionej odrazie, jaką Polacy czują wobec donosicieli– oznaczałoby istotną wymianę elit, wtym akademickich. Dlatego na lustrację warto patrzeć także jako na źródło  wiedzy o owewnętr wewnętrznej znej dynamic dynamicee pola interesów różnych aktorów. Tajni współpracownicy– przez nich wiele osób

traciło pracę lub lądowało wwięzieniu– nie mają interesu  wujawnianiu swej przeszłości.  wujawnianiu przeszłości. Stąd np. głosy kwestionujące kwestionujące to, że donoszenie jest wogóle czymś niechlubnym, przecież były to „legalne służby legalnego państwa”. Gdy pewne elementy eleme nty lustracji, wra mach konwulsji naszego systemu

56

prawnego, mają miejsce, próbuje się tak deniować moralny sens współpracy ztajnymi służbami, aby nie w ydawała się ona niczym niestosownym. Grę interesów wkontekście lustracji można rozpatry wać na tylu poziomach, że naszą rozmowę można by popo święcić tylko tej sprawie. Społeczeństwo jako całość ma interes wtym, żeby za pomocą lustracji demaskować ludzi niegodnych pełnienia urzędów publicznych, postacie omentalności piesków pokojowych lub wykonawców 

brudnych poleceń. Ale, rzecz jasna, są iosoby chcące wykorzystywać lustrację do rewanżu osobistego. osobistego. Sam fakt, że ktoś miał kontakt ztajnymi służbami

PRL-u, nie przesądza ojego ocenie. Trafne jest podejście: dopiero dopi ero analiza konkretnego przypadku umożliwia ocenę postępowania postępow ania człowieka. Natomiast sam fakt, że ktoś nie chce, by wiedza ojego związkach zpolicją polityczną komunizmu była ujawniona, ujawniona, azarazem pragnie pełnić urząd publiczny, przemawia przeciw tej osobie. Niektóre osoby publiczne iczęść mediów zdużą pasją atakowały atakow ały przyjęty prz yjęty model lustrac lustracji. ji. Najprostszym, wręcz   prostackim  prostac kim wytłumaczeniem takiego zachowania, zachowania, było: było: każdy, kto sprzeciwia się odtajnieniu archiwów, robi to po to, by kryć uwikłane osoby ze swoich szeregów.

nazywam to najniższą formą oporu. Ktoś przychodzi na

spotkania, może nawet przyjmuje gratykacje, nie ma od wagi odmówić – ale stara się nie robić świńst ś wiństw. w. Profesor mojego uniwersytetu, gdy był pytany oinne osoby, wy-

migiwał się niewiedzą, jednak gdy szło oto, co wjego odczuciu było neutralne (np. organizacja jakiejś konferencji) albo ojego własne osiągnięcia, wypowiadał się sk wapliwie wapliwie.. Prawdopodobni Prawdo podobniee traktował kontakt ze służbami jako dźwignię kariery, był jednak na tyle przy zwoity zwoity,, że starał stara ł się nie szkodzić innym. Tymczasem lobby antylustracyjnemu udało się te  wszystkie rodzaje uwikłanych zgromadzić wjedn wjednym ym obozie.

Przekonano m.in. wielu profesorów, że wwyniku lustracji nawet ktoś, kto nic nie podpisał, tylko np. był raz przesłuchany lub sporządził rutynowy r utynowy raport zwyjazdu naukowego, zostanie społecznie napiętnowany. Naukowcom dość

 łatwo namieszać nam ieszać wgłowach wk westiach, wktórych wk tórych nie są  s ą  fachowcami– wsprawach politycznych politycznych bywają by wają mistrzami naiwności. Wytworzenie antylustracyjnej antylustracyjnej histerii to wielki sukces propagandowy, dzięki któremu uniemożliwiono odróżnienie osób, które co najwyżej nie powinny pełnić niektórych urzędów publicznych, od tych, które wymagają surowej oceny moralnej. Gdyby nazwano rzeczy po imieniu, aosoby mające pewien posłuch wdyskursie publicznym

ka. Dziś jednak wiemy, że część liderów protestu środowisk 

promowały rozsądne standardy, inna byłaby jakość sporu olustrację. Dla grających kartą antylustracyjną korzystne  jest, aby ten spór nie był cywi c ywilizowany. lizowany. Szum Szu m informacy in formacyjj-

akademickich przeciw lustracji, to dawni tajni współpra-

ny utrudnia bowiem opisanie rzeczywistych mechanizmów 

cownicy. Nie sposób odrzucić starą rzymską zasadę cui pro-

starego systemu oraz mechanizmu transferu części jego elit do nowego systemu.

 A.Z .: Przez lata myślałem, że ta ka argumentacja jest prostac-

dest  ini iniee pytać: pyt ać: kto jest

benecjentem benecj entem zaniechania rozliczeń?

 Wpierwszym  W pierwszym rzęd rzędzie zie ci, którzy k tórzy byli donosicielami oraz ci reprezentanci starego systemu, którzy znając dawną agen-

turę mogą nimi manipulować. ma nipulować. Wiedza „hakowa”, by zacho wała swą wartość, musi być ekskluzy wna. Inni przeciwnicy  lustracji to osoby, które zwymienionymi grupami są wsieciach wymiany przysług lub też są „podczepieni” klientelistycznie. Wdalszej kolejności mamy „użytecznych idiotów” oraz osoby szczerze zatroskane tym, że lustracja– jak każda społeczna procedura obejmująca dużą grupę osób– rodzi

krzywdy osób niewinnych. Ale tak dzieje się przecież również wzwiązku zbłędami wpracy policji, prokuratur, są-

dów, pochopnymi osądami mediów– wtych przypadkach  jednak szaty sz aty nie są rozdzierane. rozdziera ne. Świat tak już jest skonstruowany,, że ospołecznej owany ospołe cznej randze problemu nie decyduje skala krzywd, ale społeczny status zainteresowanych.  Wokół  Wo kół lustracji lust racji rzadko rz adko odbywa od bywa się spokojna dyskusja; obie strony przerysowują argument y. Wefekcie Wefekcie nie powsta-

 ła rozsądna rozsąd na typologia postaw pos taw osób uwikłanych uwikła nych wkontakty  ztajnymi służbami PRL: od naprawdę paskudnych TW,

donoszących latami, aż po tych, którzy chociaż podpisali zobowiązanie do współpracy, to niebawem ją zerwali, ajedyną ich winą jest to, że wwolnej Polsce nie mieli odwagi się do tego przyznać. Jest też sporo pośrednich form współpracy i„współpracy”; gdy czytam dokumenty, wktórych funkcjonariusz SB pisze: „TW jest znami nieszczery”, to

Udział tzw. nomenklatury wstrukturach władzy II IRP, włączając wto biznes („prywatyzacja wiedzy ” tajnych służb), jest kolejnym tematem uznawanym za  „polityczny”.

Wpołowie lat . badania zespołu, wktórym zPolski uczestniczyli prof. Jacek Wasilewski iEdmund WnukLipiński– pokazały poka zały nadreprezen nadreprezentację tację elit ekonomicznych ekonomicznych ipolitycznych starego systemu na stanowiskach k ierowni ierowni-czych wk rajach postkomunistycznych. postkomunistycznych. Ale te badania by ły robione bez dostępu dostę pu do akt tajnych służb sł użb (wPolsce IPN  wówczas nie istniał)– i stniał)– były zatem oparte opar te na niepełnej niepeł nej podstawie źródłowej. Wtych badaniach wymiar agenturalny   wprocesie zachowywa zachow ywania nia pozycji statusowych statu sowych wogóle nie  A.Z .:

był uwzględniony. Podobnie, badania te nie uwzględnia ły pokolen pokolenioweg iowegoo wy wymia miaru ru dzie dziedzic dziczeni zeniaa pozyc pozycji. ji. Tym-

czasem można przypuszczać, że gdybyśmy zbudowali zbudowali listę tysiąca wpływowych osób ze świata polityki imediów, to okazałoby się, że mamy nadreprezentację nadreprezentację dzieci aparatczyków ifunkcjonariuszy tajnych służb. Wiele wskazuje na to, że zachodzi generacyjne dziedziczenie kapitałów społecznych (powiązań, złych nawyków iszkodliwych dla Pol-

ski lojalności– kiedyś wobec Moskwy, teraz wobec Brukseli lub Waszyngtonu). Wydaje się, że zreprodukował się

57

tzw.społeczny kapitał ocharakterze ekskluzywnym, który  ogranicza mobilność społeczną. To powinno dawać do myślenia: oto dzieci ludzi, którzy   współtworzyli  współt worzyli system sys tem opresji, dość często uzyskują uzy skują wpływ  wpł yw  na kształt ładu instytucjonalnego wnowym systemie. Nie chodzi owskazywanie poszczególnych postaci. Socjologa interesuje, czy nie mamy do czynienia zreprodukcją sieci powiązań iinteresów, które deformują mechanizmy demokracji, państwa prawa iswobody działalności gospodarczej. Tworzy to, zazwyczaj utajone przed opinią publiczną, sytuacje koniktu interesów– np. wprzestrz wprzestrzeni eni medialnej, media lnej, gdy  standardy myślenia olustracji kształtują dzieci lub wnuki byłych funkcjonariuszy tajnych służb. Zazwyczaj nie znamy ich generacyjnych powiązań, dlatego mogą jawić się nam jako niezależni komentatorzy, aprzecież mają interes, abyśmy nie poznali pozna li prawdy ozbrodniczej roli ich rodziców,  wujków lub dziadków. Wypowiedzi na temat niejawnych aspektów życia polityczno-gospodarczego komentuje się często wsposób ironiczny, jako wykwit mentalności „oszołomskiej”. Choć  wprzypadku wielu głośnych spraw poszlaki są bardzo  poważne, że że wspomnę tylko aferę aferę FOZZ FOZZ (tajemnicze (tajemnicze zgony Waleriana Pańki iMichała Falzmanna) czy śmiertelny  wypadek stoczniowców zGdańska wiozących przedstawicielom rządu dowody „przekrętów” wich przedsię przedsiębiorbiorstwie (zmiejsca wypadku owe dokumenty zniknęły bez  śladu)– wyobrażam sobie, że niełatwo oszacować, jak  wiele spośród tego typu „zbiegów „ zbiegów okoliczności” okoliczności” było wrzeczywistości efektem zakuliso zakulisowych wych działań.  A.Z .: Badanie tak ich wątków, choć praco-

ikosztochłonne, ikosztochłonn e, nie jest technicznie niemożliwe. Przykładowo (dysponu jąc odpowiednią wolą polityczną polityczną), ), można by z archiwów  policyjnych wydobyć przypadki niewyjaśnionych śmierci zostatnich dwudziestu lat. Wykluczyć sytuacje kryminalne, przy pozostałych określić pozycje społeczne, odsiać osoby, które nie były zaangażowane wpolitykę i/lub biznes. Izobaczyć, czy statystyka nie pokaże, iż przemoc to jedna zmetod gry biznesowej bizne sowej ipolitycznej wIIIRP.  Jest Pan współredaktor współredaktorem em pracy poświęconej poświęconej wpływowi   przemocy na kształt naszej naszej potransformacyjne potransformacyjnej j  rzeczywistości.

Analizowaliśmy m.in. zjawisko przemocy strukturalnej. Ten typ przemocy powoduje, że ludzie robią pewne rzeczy, których w„normalnych” warunkach by nie zrobili.  Albo odwrotnie: nie robią robią rzeczy, które chcieliby i– formalnie biorąc– mają prawo robić. Wyobraźmy sobie przedsiębiorcę, któremu się wiedzie. Ma sieć sk lepów, mógłby przejmować hurtownie, wejść do wyższej wyższ ej biznesowej ligi. Jednak  gdy jego interes wykracza poza skalę miasteczka, spotyka się zsygnałami, że albo przystąpi do paki „współudzia łowców”,, albo będą kłopoty.  łowców” k łopoty. Może Może mu spłonąć hurtownia,  A.Z .:

ZY BER TO WICZ Dr hab. Andrzej Zybertowicz (ur. )– socjolog ihistoryk, profesor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika wToruniu, komentator życia politycznego. Naukowo zajmuje się głównie socjologią wiedzy izakulisowymi wymiarami życia społecznego. Studiował historię na uniwersytetach wToruniu (specjalizacja: archiwistyka) iPoznaniu. Doktorat zyskał na tej drugiej uczelni, habilitację (poprzedzoną wieloletnimi zagranicznymi wyjazdami stypendialnymi)– na Wydziale Filozoi iSocjologii Uniwersytetu Warszawskiego, na podstawie rozprawy „Przemoc ipoznanie: Studium znie-klasycznej socjologii wiedzy”. Założyciel ipierwszy kierownik  Podyplomowego Studium Socjologii Bezpieczeństwa Wewnętrznego przy Instytucie Socjologii UMK. Pełnił funkcję głównego doradcy ds. bezpieczeństwa państwa premiera Jarosława Kaczyńskiego, od stycznia  r. jest doradcą prezydenta RP ds. bezpieczeństwa państwa. Opublikował m.in. „Wuścisku „W uścisku tajnych służb. Upadek komunizmu iukład postnomenklaturowy” (), „Prywatyzowanie państwa policyjnego: przypadek Polski” (Privatizing the Police State: The Case of Poland, zMarią  Łoś; ), „T „Trans ransforma formacja cja pods zy ta prze mocą: onieformalnych mechanizmach przemian instytucjonalnych” (zRadosławem Sojakiem; ).

będą nasyłane kontrole skarbówki, sanepidu lub prokuratury, próby zastraszania jego rodziny. Z naszych badań na reprezentatywnej grupie przedstawicieli stawici eli małego iśredniego biznesu biznesu wynik a, że grożenie przemocą nie jest rzeczą nadzwyczajną. Wpewnym okresie transformacji transformac ji pod wpł ywem gróźb rezygnowali oni z roz woju akt aktyw ywności ności biznesowej lub ją ogranicz ograniczali– ali– tego rodza ju deklaracje złożyła aż a ż jedna trzecia badanych! To To pokazu je, że gracze, którzy potrali potra li zmobilizować– z mobilizować– np. przez rmy ochroniarskie, ale iprzez kontakt z„czystym” środowiskiem bandyckim– instrumenty zastrasza nia, powodowali, że ludzie spoza sieci powiązań rezygnowali zwchodzenia  wniektóre  wn iektóre obszar obszaryy akty wności biznesowej. Na podobnej zasadzie pracownik zastraszony przez pracodawcę nie idzie do sądu pracy, chociaż nie jest to bardzo trudne a ni specjalnie kosztowne, ana dodatek procedury trwają dość szybko.

58

Nie zrobi tego, bo wmałym miasteczku boi się opinii pracownika sprawiającego kłopoty. Pisze Pan także o„przemocy układu”.  A.Z .: To model teoretyczny. Mówi on, że sieć powiąz ań za-

gospodarowuje jakiś obszar działalności biznesowej wtaki sposób, że inni gracze bez poniesienia bardzo wysokich kosztów– nie wynikających zrachunku ekonomicznego– nie są wstanie wejść na rynek. Wteoriach rozwoju biznesu mówi się wtym kontekście o entrance fee , czyli bilecie  wstępu.  Jeśli ktoś odziedzic od ziedziczy zy kilka k ilka set milionów mi lionów złot ych ipoipo stanowi wejść wsektor obrotu np. paliwami płynnymi, to zobaczy, że nie wystarczy mieć fundusze: trzeba jeszcze zostać zaakceptowanym przez dotychczaso dotychczasowych wych głównych graczy. Przemoc sieci powiązań powoduje, że nie wystarczy być sprawnym wsensie czysto biznesowym, by się roz wijać. Trzeba grać inst instrumenta rumentami mi polityc politycznymi, znymi, w wtym tym związanymi ze swoistą prywatyzacją przemocy państwo wej (dr (drRado Radosław sław Sojak naz nazywa ywa to sza rą stref strefąą prze przemomocy)– czyli wykorzystywaniem instytucji publicznych do prywatnych celów. Interesujące byłoby kompleksowe zbadanie graczy różnych sektorów biznesu, mających znaczący udział wrynku, pod jednym kątem: ilu znich prowadziło działalność gospodarczą gospodar czą już wPRL, ilu miało jakieś powiązania znomenklaturą lub służbami, ailu zrobiło fortuny „od zera”  wnowej rzeczyw rze czywistości. istości. Warto zwerykować z werykować hipotezę, że że obszary, wktórych sukces odnieśli ludzie niezwiązani ze starym systemem, nie były poddane nadzorowi oligarchów. Gdyby przeprowadzić przeprowadzić taką analizę, dużo byśmy zrozumieli zdynamiki– aw pewnyc pewnych h obszarach jej braku– polskiej gospodarki. Nie słyszałem, by jakikolwiek badacz sporządził tego typu mapę polskiego biznesu wostatnich dwudziestu latach. To nie byłoby strasznie pracochłonne, ale  łatwiej zmajstrować konwencjonalny doktorat, w wktórym którym streści się książki innych autorów, niż zrealizować nietypo wy projekt badawczy. Czy znaczenie mogła tu mieć waga tematu ijego  „niewygodność”? 

Badacze nauk społecznych, nie tylko wPolsce, unikają podejmowania tematów uwikłanych wkonikt polityczny. Nie Nie każdy każ dy ma naturę fightera naturę  fightera,, aby oprócz naturalnej, rzeczowej krytyki ze strony kolegów-naukowców, znosić atak ze strony poprawności politycznej lub sił biznesow ych czy politycznych, którym nastąpiło się na odcisk. Atak na książkę ozwiązkach Lecha Wałęsy zSB osiągnął swój cel: umysły badawcze precz od tematów zastrzeżonych! Czer wone światło cał y czas się świeci.  A przecież prz ecież to, co najważniejsze najważniejsze,, dotyczy dotycz y właśnie wł aśnie interesów, które są paliwem życia społec znego. Kto robi je pod stołem, nie chce, by jego metody były od słaniane. WPolsce  A.Z .:

prowadzi się sporo badań wyranowanych wyr anowanych warsztatowo, ale dotyczących spraw drugorzędnych. Bywa itak, że zdużą  maestrią realizuje się badania, których wyniki są następnie powierzchownie powierzch ownie analizowane, bo większość w ysiłku idzie na uzyskanie uzyska nie informacji, anastępnie brakuje pomysłów, by  by  tabelki nietrywialnie zinterpretować (pisał otym swego czasu nieodżałowany Edmund Mokrzycki). Na zjazdach socjologicznych jest sporo referatów metodologicznie poprawnych, ale kompletnie pozbawionych konsekwencji dla praktyki. Ostatnio zaintrygowała mnie wypowiedź prof.  Wiesławy Kozek Koz ek („Obywatel” nr /). /). Poproszona Poproszona orekomendacje praktyczne, odparła: „Jako socjolog, który raczej opisuje świat niż go zmienia, powinnam odmówić odpowiedzi”. Szokuje mnie, że badacz społeczny wogóle mo-

    Z     C     A     M     R     U     S     N     O     M     Y     Z     S

  a   b

że coś takiego pomyśleć. Mentalność, która się tu odsłania,  woła o opomstę pomstę do epistemologicznego i ietosowego etosowego nieba. Oto społecznie skonstruowana została cnota rzekomej neutralności badawczej, która powoduje, że pewnie z procent badań społecznych nie ma wartości dla podatnika: ani technokratycznej, ani kulturotwórczej. Pomówmy odemokratyzacji kraju po r. Formalnie,  podział władzy wyznacza porządek konstytucyjny, konstytucyjny, jednak– co zresztą nieuniknione– realny układ sił nie zawsze się znim pokrywa. Autentyczne możliwo możliwości ści kształtowania rzeczywistości społeczno-gospodarczej ujawniły  się np. przy okazji prywatyzacji. pry watyzacji.

Jedna zdenicji za szaleńca uznaje tego, kto mimo braku efektów uporczywie powtarza te same działania. Awdiagnozach psychologicznych osób podejrzanych

 A. Z.:

59

oprzestępstwa powtarza się motyw: „nie posiada umie jętności wycią gani ganiaa wniosków z zwłasnych własnych doświ doświadczeń”. adczeń”.  Wyglądaa na to, że nasz  Wygląd naszee pańs państwo two dotkn dotknięte ięte jest tego rodzaju szaleństwem. Wr. Leszek Balcerowicz powo łał zespół z espół ds. d s. odbiurokratyzowa odbiurokrat yzowania nia gospodarki. gospod arki. Po trzech tr zech latach, chociaż zespół ten niczego nie załatwił, powołał  kolejny– tym razem antykorupcy a ntykorupcy jny jny.. Wmaju r. „Gazeta Wyborcza” spytała Waldemara Kuczyńskiego, ówcześnie doradcę premiera Buzka, b. ministra przekształceń  własnościowych:  własnoś ciowych: „Czy nie obawia się Pan, że ta inicjatywa skończy się tak samo jak powołanie zespołu ds. odbiurokratyzowania gospodarki, to znaczy nie przyniesie wielkich efektów?”. Odpowiedział: „Decyzja Leszka Balcero wicza, aby podjąć wysiłek wtym kierunku , była absolutnie słuszna. Inna sprawa, wktórą stronę zespół ten ewoluował. Obrósł wpodzespoły ipodkomisje, które zgłaszały kolejne propozycje. Niektóre znich były trudne do realizacji, bo napotykały mur napotykały mur zastygłych grup interesu. Myślę, że  wprzypa  w przypadku dku zespo zespołu łu w wsprawie sprawie korupcji tak nie będzie” (podkreślenie moje). Dzisiaj wiemy, że on także nic nie uzyskał. Potem był  zespół powołany powoł any za rządów PiS-u (może by icoś zrobił, ale nie zdążył), następnie komisja „Przyjazne Państwo” Janusza Palikota. Już opisano, jak hasali wniej lobbyści iwprzyśpieszonym tempie przeprowadzali ustawy korzystne dla  wąskich grup. Zkolei Z kolei powołane powoła ne zzadęciem z zadęciem przez premiera Tuska, zreformowane Rządowe Centrum Legislacyjne, które miało być jedynym miejscem generowania nowych ustaw, przez pierwszych  miesięcy istnienia nie stworzyło ani jednej. Tak więc mamy diagnozę– przeregulowanie gospodarki absurdalnymi przepisami– oraz metodę: po wołujemy komisję ibędziemy ibędziemy naprawiać prawo. Zmieniają  się rządy, aefektu nie ma. Wygląda to na jakieś (systemo we?) szaleństwo.  W ekonomii ekonomii istnieje pojęcie politycznych pojęcie politycznych kosztów transakcyjnych. Jedno zujęć mówi, że są to koszty związane zwykreowaniem, monitorowaniem izwymuszeniem posłuszeństwa podmiotów, które mają funkcjonować wramach zmienionych instytucji. Dlaczego żadnemu rządowi nie udało się odbiurokratyzować gospodarki? Przecież nie można powiedzieć, że Balcerowicz, Ba lcerowicz, Kuczyński czy cz y Tusk Tusk nie chcieli tego zrobić (motywacje Palikota to temat na inną  dyskusję). Moja hipoteza brzmi: polityczne koszty transakcyjne były zbyt wysokie, jak na zasoby ideterminację  wszystkich  wszystk ich ekip rządzących. rządz ących. Władza, Wład za, która boi się narażać grupom interesów potraącym doprowadzić do spadku jej notowań, np. poprzez oddziaływanie na media, nie jest  wstanie modernizować Polski. Mówił Pan olobbingu wkomisja wkomisjach ch legislacyjnych, co–  podkreślmy– jest jest działalnością działalnością zgodną zprawem. zprawem. Jakie są inne metody artykulacji interesów grupowych? 

Dodajmy jednak, że jest to zgodne zprawem, gdy  lobbyści jawnie działają jako lobbyści. Sposobów zabiegania

 A.Z .:

ointeresy grupowe jest całe mnóstwo– tylko niektóre są  przejrzyste. Znamienne jest mianowanie przez premiera Tuska Krzysztofa Bondaryka szefem ABW, czyli tajnej służby, która odpowiada m.in. za ochronę kontrwywiadowczą  Polski [odchodząc ze stanowiska woperatorze telefonii komórkowej Era podpisał on zobowiązanie, że nie ujawni nigdy informacji, które pozyskał podczas pracy wtej rmie– przyp. red.]. Bondaryk działa bowiem wwarunkach tak  złożonego koniktu interesów, że wywiera to negatywny   wpływ  wpł yw na funkcjonow funkcjonowanie anie kierowanej kierowanej przez niego niego instytucji.  W bada badaniach niach nad korupcją zaz zazwyc wyczaj zaj nie bierze się pod uwagę, że nowocześnie rozumiany kontrwywiad może być tu przydatny. Winstytucjach ostrategicznym znaczeniu dla kraju, np. rmach sektora energetycznego, które ztego powodu mogą być obiektem zainteresowania służb obcych państw, posiada on źródła informacji. Jeśli źródła są dobrze umiejscowione, na cza s dowiaduje się np. ozagroozagrożeniu „skręcenia” czegoś przy okazji prywatyzacji zudzia łem podmiotów podm iotów zagranicznych. zagran icznych. Państwo ma wtedy w tedy możli wości nieformalnego nief ormalnego dania „po łapkach ”– przedstawiciel korporacji międzynarodowej słyszy: „Na naszym boisku tak się nie robi, tak to sobie możecie poczynać gdzie indziej”. Wten sposób osłona kontrwywiadowcza jest częściowo także tarczą antykorupcyjną. Spora część sytuacji korupcyjnych związanych zprywatyzacją łączyła się zobecnością kapitału kapitału zagranicznego z agranicznego– – nasi lokalni „załatwiacze” byli pośrednikami. Ongiś, kiedy kolonista jechał na łowy   wobcym  w obcym kraju, wynajmowa wynajmowałł miejscowego przewod przewodnika; nika; dziś wynajmuje się rmę konsultingową, podpowiadającą  komu, ile iwjakim iwjakim trybie t rybie można zaoferować, odcinając się od odpowiedzialności.  Jeśli szef sze f największej najwięk szej tajnej sł użby związa zwi ązany ny był przez lata zbiznesem, także energetycznym, to jak wygląda jej gotowość do ofensywnych działa ń antykorupcyjnych wstosunku do rm, zktórymi był kiedyś związany?  Jeśli Polska nie n ie stanie st anie się państwem pa ństwem bananow bananowym, ym, hih istorycy nie pogłaszczą Tuska za Bondaryka. Kiedy wyszła sprawa zkoniktem interesów premiera Pawlaka wkontekście jego związków zochotniczymi strażami pożarnymi, Tusk powiedział coś takiego: wPlatformie standardy  są wyższe wyż sze niż wPSL-u, ale jest kryzys, azrywanie koalicji  wwarunkach  wwaru nkach kry kryzysu zysu byłoby nieodpowiedzial n ieodpowiedzialne. ne. Innymi słowy: gdybyśmy mieli pole manewru mane wru koalicyjnego, to bym odwołał Pawlaka uwikłanego wkonikt interesów. Tymczasem jeszcze bardziej rażący raż ący konikt interesów występuje  wprzypad  w przypadku ku Bondaryk Bondaryka. a. Rzec Rzeczz dotyczy podstaw bezpieczeństwa państwa, anie ochotniczej straży pożarnej. Aszef   ABW nie jest mianowany w wwyn wyniku iku uzgodn uzgodnień ień koalic koalicyjyjnych, lecz decyzją premiera– wydawałoby się, że suwerenną. Teoretycznie wystarczyłoby jedno pociągnięcie pióra premiera; jeśli Donald Tusk tego nie robi, pojawia się pytanie, kto jest jego cichym koalicjantem, swoistym milczącym „Pawlakiem”? Kiedyś odpowiedź będzie powszechnie znana izrozumiemy, jak szkodliwe dla interesów państwa  jest postępowanie obecnego premiera.

60

Wiele ogólnych kierunków kierunków polityki państwa należy ocenić jako obiektywnie niekorzystne dla racji stanu, jak  choćby zniszczenie bazy badawczo-rozwojow badawczo-rozwojowej ej przemysłu, wbrew tendencjom światowym. Prowadzi to niektórych komentatorów komentatorów ibadaczy– wt ym Pana– do przy puszczenia, że że potencjał gospodarczy gospodarczy naszego naszego kraju, będącego lub mogącego być ważnym światowym graczem wwielu branżach, był celowo „rozbrajany”.  A.Z .: Systematycznie

tej kwestii nie badałem, ale spójrzmy  na nią zperspektywy gier cy wilizacyjnyc wilizacyjnych. h. Część wielkich korporacji Zachodu ma przeszłość kolonialn ą ineokolonialineokolonialną– przez lata wypracowały sposoby neutralizacji konkurencji na rynkach, na które wchodzą: ich natural nym interesem jest takie podejście do warunków lokalnych, by przejąć rynek jak najmniejszym kosztem. Kolega prowadzący badania nad globalizacją rozmawiał zPolakami pracującymi  wwielkich bankach zachodnich. z achodnich. Jeden znich był zbulwersowany, gdy znalazł dokument zcentrali, wktórym zalecano: nie kredytować wPolsce rm zsektorów mogących stanowić konkurencję dla biznesu kraju macierzystego banku.  Jak wsferze praktycznej praktycznej wyglądało owo „rozbrajan „rozbrajanie”  ie”  naszego potencjału gospodarczego? 

Gdy przychodziły do Polski zachodnie, duże podmioty, doświadczone wtakich działaniach, część dawnych elit– nomenklaturowych, nomenklaturowych, agenturalnych– agentura lnych– oddała się im na służbę. służ bę. Apolskie państwo nie mia ło instrumentów obrony, obrony, bo „nieszczęsny dar wolności” otrzymaliśmy– paradoksalnie– wniesprzyjającej konguracji historycznej. Szansa  wejścia do NATO NATO ido Unii Europejskiej, Europejskiej, zczym wiązała się konieczność rezygnacji zczęści suwerenności, pojawiła się zanim zdołaliśmy odrodzić naród isprawne państwo (przy  czym nie mówię, że należało opóźniać te akcesje; nie przesądzam sądza m tego, bo to jest temat do osobnej os obnej analizy) analiz y).. Powodu je to, że w grze unijnej, np. wwarstwie lojalności naszych na szych dyplomatów,, jesteśmy słabi. Inne państwa dyplomatów państ wa nie muszą na co dzień posługiwać się retoryką narodową, bo lojalność wobec ojczyzny jest tam wdrukowana wumysł y przedstawicieli administracji państwowej. Liczne kompleksy rodaków  powodują, że państwo jest słabe.  A silny gracz gospoda gospodarczy rczy zawsz zawszee będzie chciał grać brutalnie, bo to jest zgodne zjego naturą. Rafał Ziemkiewicz użył kiedyś metafory, że obcy biznes jest jak tygrys– sam wybiera sobie teren łowiecki, ale obowiązkiem państwa jest sprawić, aby mógł chodzić jedynie określonymi szlakami. Teoretycznie państwo ma instrumenty, by  drapieżnikom narzucić reguły, według których wolno im polować. Zgodnie ztym sposobem myślenia, nie powinniśmy pozwolić, aby poprzez działania korupcyjne czy szantażowanie likwidacją miejsc pracy wjakimś rejonie, biznes uzyskiwał nadzwyczajne renty od polityków. To zresztą kolejny niedostatecznie zbadany obszar zja wisk transformac yjnych.  A.Z .:

W naszej rozmowie kilkakrotnie przewinął się motyw   przebudowy państwa. państwa. Jest Pan utożsamia utożsamiany ny zjednym zjednym  zprojektów jego odnowy, odnowy, zwanym zwanym IV RP. RP. Do jakiego stopnia, Pańskim zdaniem, udało się go zrealizować? 

Gdybym chciał być złośliwy, to bym powiedział, że trwałą wartością tego projektu jest to, iż Donald Tusk pamięta, żeby się Putinowi zbyt nisko nie kłaniać. Dwa lata troski ogodność narodu, pokazy pokazywanie, wanie, że będąc członkiem organizmu unijnego, mamy prawomocne interesy, które nie zawsze są uczciwie respektowane przez inne kraje, dało pewne efekty. Ito jest ten owoc, który trał do głowy Tuska. Bo gdyby sądził, że wyborcy na to gwiżdżą, posługi wałby się innym tonem, gdy mówi onaszym onaszym kraju. k raju. Oczywiście są także owoce winnych wymiarach, jak  rozwiązanie rozwiąz anie WSI czy powołanie CBA. Te Te osiągnięcia pro jektu IV R P pozwolił poz wolił y na zmniejsz zm niejszenie enie obsza ob szarów rów pogoni za rentą polityczną. Rozwiązując WSI, zlikwidowano instytucję, która była rozsadnikiem nieformalnych obejść  winst  w instytucja ytucjach ch oraz wzier wziernik nikiem iem Rosji w wstan stan polsk polskiego iego państwa igospodarki. Zkolei powołanie CBA podwyższyło koszty transakcyjne działań korupcyjnych, awiększe ry zyko związ ane zkorupcją zkorupcją sprawiło prawdopodobnie, prawdopodobnie, że ileś osób waha się, zanim zaoferuje łapówkę. Ahisteryczny atak na CBA bierze się stąd, że inst ytucja ta– usta wowo tak zde zdeniowa niowana, na, iż nie może zatr zatrudni udniać ać był byłych ych funkcjonariuszy ipracowników służb PRL-u– jest znacznie trudniej przenikal na dla nieformalnych grup interesu niż inne tajne służby, stanowi zatem większe zagrożenie dla korupcyjnych powiązań. Kiedy CBA przestanie być atakowane przez media wrodzaju „Gazety Wyborczej”, będzie to znak, że udało się je oswoić, że straciło pazury.  Anatura  Anatu ra prze stępst w korupcy jnych jest taka t aka,, że be z ofensywnych form działania, jak podsłuch czy prowokacja, trudno zdobyć dowody.  A.Z .:

 Zwolennicy tego, co można  Zwolennicy można określić określić jako projekt projekt IV RP, wyjątkowo często posługiwali się pojęciem Układu, przez  co rozumieli sieć nieformalnych powiązań politycznobiznesowych, bizneso wych, często zkorzeniami sięgającymi poprzedniego systemu. Przez dwa lata temat zakulisowych wymiarów życia publicznego był intensywnie przywoływany wdebacie publicznej– czy zauważa Pan Pan jakieś wyw ymierne tego skutki? 

Na temat patologii związanych ze służbami są wypowiedzi samego Tuska, np. zlutego  dla „Polityki” (oklanach iprywatnych armiach szefów służb), ale isprzed  wyborów r.  r. Orzecz O rzeczywist ywistym ym formacie f ormacie tego polityka świadczy to, że dostrzega on poważne patologie, ale nie reaguje, np. nie mianuje koordynatora, który skutecznie kontrolowałby służby słu żby.. Z punktu widzenia środowiska badawczego, losy po jęcia Układu są takie, że po dwóch latach od przegranych przez PiS wyborów, nawet ci młodzi naukowcy, którzy nie  A.Z .:

61

chcieli ulegać poprawności politycznej, czując, jak fascynujące może być badanie zakulisowych wymiarów życia społecznego, boją się te tematy podejmować. Medialne drwiny zwspomnianego zwspomnianego słowa w ykorzystywano do ośmieszania całego projektu IV RP.

PiS-owi nie udało się wejść wdostatecznie szeroki kontakt zwyobraźnią zbiorową, by obronić semantykę ważnych pojęć. Wprzestrzeni komunikacyjnej przekaz tej formacji poniósł wiele porażek.

 A.Z .:

Dość popularnym wśród liderów liderów tej partii wytłumaczeniem jest to, że ich propozycja była zwalczana jako niewygodna dla wielu środowisk. Ale powstaje także pytanie, czy została ona społeczeństwu zaprezentowana watrakcyjny ispójny sposób?   A.Z .:

Nie.

 Jaki więc przekaz przekaz poszedł do ludzi ludzi ijak mieli oni oni prawo go odczytać? 

 Ale kiedy sporo profesorów jest byłymi kapusiam kapusiami… i… Jak  powiedział mi pewien doktorant prawa: jak mógłbym proponować takie tematy mojemu profesorowi? Po pierwsze, nie wiem, czy on nie n ie był donosicielem. Chyba sam nie był– to porządny gość– ale co zjego kolegami, którzy będą  moimi recenzentami? Wsytuacji, gdy nie wiadomo, co kto ma za skórą, wśrodowisku akademickim nie toczy się swobodna gra idei (by użyć języka liberalnego), wramach której pewne znich są rozwijane dzięki swej wewnętrznej płodności iatrakcyjności. Przedstawiciele nauki, którymi winien kierować etos poszukiwania prawdy, często zachowują się koniunkturalnie. To razi, ale jest wpełni zrozumiałe, biorąc pod uwagę konikt interesów, wjakim znajduje się część profesury. Konikt między potrzebą zasłaniania swoich biograi acelem nauk społeczny społecznych: ch: odkry waniem mechanizmów  rządzących ż yciem społecznym. społecznym.  Zgodzę się, się, że przestrzeń przestrzeń była mało sprzyjająca, sprzyjająca, ale isam  przekaz był był sformułowany sformułowany wsposób wsposób chaotyczny iniezbyt  iniezbyt  atrakcyjny.

Oczywiście, można mieć pretensje na przykład do mnie, Zdzisława Krasnodębskiego lub Barbary FedyszakRadziejowskiej, iż nie napisaliśmy książek, które systematyzowałyby projekt IV RP. Ale wotwartej przestrzeni kulturowej pewne idee rosną przez pączkowan ie. Gdy ktoś pisze tak gruntowną rozprawę, rozprawę, jak książka oz wiązkach Wałęsy  ze Służbą Bezpieczeństwa, to może ona być krytykowana– ale rzeczowo. WPolsce urządzono nagonkę. Czy Pan wie, że Cenckiewicz iGontarczyk nie otrzymali zaproszenia na ani jedno seminarium uniwersyteckie, by przedyskutować tezy książki? Niechaj zaproszą ich np. źródłoznawcy 

 A.Z .:

Wotwartej przestrzeni komunikacyjnej, gdy wysu wa się idee ważne dla dl a zbiorowości, to są one spontanicznie spontanicznie rozwijane. Także Także drogą krytyk kr ytyki– i– jedni jedni wskazują, że coś jest  ważne, inni komentują, powstaje wartość dodana. Tak jak  zLinuxem. Wpolityce kodem źródłowym jest, dajmy na to, formuła: „Polska „Polska jest krajem, gdzie nie przestępc y nadają  ton, lecz ludzie kreatywni”. Przy takim kodzie, gdy przestrzeń kulturowa, m.in. akademicka, jest twórcza, sprzy jająca, młodzi mł odzi ludzie ludz ie piszą doktoraty olustracji o lustracji i powiązaniach post-agenturalnych jako podglebiu gier korupcyjnych.  A.Z .:

         /     K     A     Z     C     R     U     D _     K     E     R     U     J     /     E     L     P     O     E     P     /     M     O     C  .     R     K     C     I     L     F  .     W     W     W     /     /    :     P     T     T     H          K     A     Z     C     R     U     D     K     E     R     U     J

  a   b

62

iwytkną im błędy, punkt po punkcie! Nic ztego. To pokazuje karłowatość przestrzeni akademickiej, wktórej ma tworzyć się kultura narodu. Do jakiego stopnia (czy może– wjakiej perspekt ywie czasowej) możliwa jest wogóle zmiana systemu, skoro wpływy grup interesów są tak mocno  zinstytucjonalizowane?   zinstytucjonalizo wane? 

Gdy „chodzę” po Internecie czy wsalonikach praso wych oglądam dziesiątk i rozmaitych czasopism, czasa czasami mi na dobrym poziomie, jak „Obywatel”, czasem na słabym, to  widzę, że mamy ma my wPolsce wPolsce (ale iwśród Polonii) Polonii) rozproszony  rozproszony  archipelag polskości. Poczynając od środowisk rozmaitych (niekiedy sympatycznych) czubasów ipowolnie myślących tradycjonalistów, po sporą liczbę patriotów na wysokim poziomie. Są też Polacy pracujący wwielkich korporacjach, którzy mają dość postkolonialnej mentalności szefów. Niechby rodacy ze wszystkich tych blogów, kół dyskusyjnych, stowarzyszeń, fundacji, grup rekonstrukcji historycznych policzyli się, zebrali wokół projektu Kongresu Polskości– np. na kanwie Waszej wizji społecznej gospodarki rynko wej. Skupić Sk upić miłośn miłośników ików ojczyz ojczyzny ny z zróżnych różnych środowisk – może udałoby się stworzyć jakąś masę k rytyczną? Powiem  językiem  język iem ekonomicznym: dając sobie wzajemne wsparcie  A.Z .:

POLECAMY

 wprojektach społecznych, obniżylibyśmy koszty transa kcyjne bycia praktycznymi patriotami. Zgoda– mamy rażąco niski poziom kapitału kapitału społecznego. Ale czy mamy czekać– jak radzi profesor Czapiński, który wswojej diagnozie jest rozsądny, ale wpomysłach, które zniej wyprowadza raczej d ziecinny– aż wszkole będą  prowadzone lekcje, na których dzieci będą się uczyły pracy  zespołowej, zamiast indywidualnej, by kiedyś się ztego pomnożył kapitał społeczny? Zadziałajmy oddolnie. Napiszmy projekt wiązki inicjatyw patriotyczno-obywatelskich. Wpół roku później zorganizujmy Kongres Polskości. Przyjmijmy zestaw ogólnych zasad do przyjęcia dla osób zszerokiego pasma ideowego. Zacznijmy się wspólnie zastanawiać. Niech owocem pracy  organicznej będzie szerszy organizm. Czy mamy dalej pozwalać, aby procesy globalne pomiatały Polską jak kupą  starych liści? Czy mamy bezradnie patrzeć na degenerację sądownictwa? Na budowanie przez PO układu wurzędach skarbowych? Twórzmy struktury, które zakotwiczą  tych, którzy poza byciem członkami rodzin ipracownikami, chcą wpraktyce, nie tylko od święta, być obywatelamiPolakami. Dziękuję za rozmowę.

 Warszawa,  września  r.

63

Nie widząc, Nie słysząc, Niemówiąc Polskiej socjologii problemy ztajnością b n STEVEN MILEHAM HTTP://WWW.FLIC HTTP://WWW.FLICKR.COM/PEO KR.COM/PEOPLE/SMILE PLE/SMILEHAM/ HAM/

 D W

 Tajność zaczyna się tam, gdzie zaczyna  Tajność zacz yna się społeczeństwo. Wystarczy grupa trzech osób, aby zaistniał kluczowy mechanizm życia społecznego– społec znego– kontrola. „T „Trzeci” to nie tylko przyjaciel, ale także intruz, intrygant czy kłopotliwy świadek. Istotny wkontekście tajności dystans emocjonalny iinformacyjny między trzema osobami stwarza możliwość powstawania niejawnych sojuszy dwóch przeciw trzeciemu. trzeciemu. „Trzeci” nie musi być przy tym traktowany dosłownie. Zwróćmy tu uwagę na denicję „spisku” wamerykańskiej tradycji prawnej. Mowa tam oporozumieniu zawartym między co najmniej dwoma osobami wcelu popełnienia przestępstwa lub osiągnięcia nielegalnymi środkami celu dopuszczonego prawem. Tu „trzeci”, przeciw któremu się „spiskuje”, to instytucje wymiaru sprawiedliwości, opinia publiczna lub ogół społeczeństwa.  Warto też powiedz powiedzieć, ieć, że tajność o ochara chara kterz kterzee spo łecznym ma status paradoksalny. pa radoksalny. Jak pisze bowiem Georg Simmel, minimalna minima lna liczba osób, przy której tajność zyskuje charakter społeczny, społeczny, jest z arazem maksymalną gwarantu jącą jej zachowanie. W Wtajność tajność zatem imma immanentnie nentnie wpiw pisany jest potencjały zdrady oraz konieczność rozwijania różnych mniej lub bardziej wyranowanych form kontroli

społecznej. Zjawiska tajne t ajne wtym ujęciu mają nie tylko bardzo szeroki iuniwersalny charakter (żeby nie powiedzieć– codzienny), ale także względny. Stwarza to oczywistą trudność przy ich naukowej analizie– tajność jest zawsze „czy jaś”, aprzez aprzez to jedno ito samo zdarzenie zdar zenie może mieć różne znaczenie, zależne od konkretnego aktora (tzw. obiad wiedeński inaczej wyglądał zperspektywy Jana Kulczyka, inaczej zperspektyw zperspektywyy Władimira Ałganowa) Ałganowa)..

Funkcje tajności Owa uniwersalność zjawisk tajnych wiąże się także zdużą  różnorodnością pełnionych przez nie funkcji.  W pierws pierwszym zym rzę rzędzie dzie zwró zwróćmy ćmy uwagę na te, które ukazują możliwość wykorzystywania relacji ocharakterze tajnym jako swego rodzaju zasobu. Tajność redukuje koszty działań, pod warunkiem, że ryzyko wykrycia  działań niejawny niejawnych ch o charakterze nielegalnym lub/i nieetycznym jest nieduże. Kradzież technologii może być bardziej opłacalna niż rozwijanie własnych, żmudżmudnych i kosztochłonnych badań, budowanie prototypów, ich testowanie etc. Działania tajne mogą być także narzędziem zdobywania władzy. W sferze ekonomicznej  wiąże  wią że się to przyk ładowo z alternaty a lternaty wnymi środk środkami ami  walki  wal ki konku konkurenc rencyjnej yjnej (na konku konkurentów rentów nas nasyła yłam m po cichu kontrolę skarbową, policję lub inne służby) lub rozmaitymi formami oligopolizacji rynku (zmowa kartelowa pomiędzy kilkoma producentami tego samego produktu lub usługi). Na polu politycznym tajność może stanowić cechę ustrojową (reżimy niedemokratyczne,

64

posługujące się tajną policją do inltracji społeczeństwa

ipolityki (rozumianej jako artykułowanie irealizowanie

izwalczania opozycji). Funkcją najbardziej skomplikowaną jest wkontekście instrumentalnego instrument alnego wykorzystywania w ykorzystywania tajno tajności ści multiplikacja tożsamości, rozumiana jako odgrywanie różnych ról przez

polskiej racji stanu) po r. Pomocne będą tu zwłaszcza dwie koncepcje teoretyczno-analityczne: koncepcja władzy 

tego samego aktora. Wświecie działań wywiadowczych standardowo wykorzystuje się instytucje przykrywkowe: agencje informacyjne, rmy typu import-eksport, biura handlowe. Zawodowy świat przestępczy częściowo legalizuje swoją działalność wsferze jawnej, prowadząc sieci restauracji, dyskotek, salonów gier. Chodzi tu nie tylko okamuaż, ale również ododatkowe możliwości działania iosiągania korzyści (częściowa jawność świata prze-

stępczego to m.in. sposobność prania brudnych pieniędzy). Podobną rolę wprzestępstwach podatkowych odgrywają  „ludzie-słupy”, „rmy-krzaki” bądź „spółki-wydmuszki”, które nie tylko utrudniają wykrycie podmiotów faktycznie odpowiedzialnych za oszustwa, ale także zajmują się

produkcją fałszy wych faktur produkcją fak tur (przypadek mai paliwowe paliwowej) j)..  Wnieco innym w ymiar ymiarze ze multiplikacja multipli kacja taka dotyczy również czasem skom skomplikow plikowanych anych działań ocharakterze „ta jemniczego klienta” (mystery shopping ) [chodzi otechnikę pomiaru standardów obsługi, np. w placów placówkach kach handlo-

 wych, opartą opart ą oodczucia oodczucia „podstawionych”, „podstaw ionych”, nieza niezależnych leżnych od rmy klientów– przyp. red.]. Świat niejawny wytwarza również swoje własne typy  zaufania, lojaln lojalności ości isocjalizacji isocjalizacji.. Opozycja wobec świata   jawnego, w tym do jego reguł prawnych i obyczajowych, niesie niebezpieczeństwo postaw cynicznych. Świat tajny  może „zniewalać”; wtym kontekście konkretny problem funkcjonariuszy funkcjonar iuszy policji, wprowadzonych wprowadzonych z fałszy fałszywą wą tożsamością wświat przestępczy to kwestia ich lojalności. Zauważmy też, że we współczesnym społeczeństwie istnieje całkiem pokaźna grupa zawodów, dla których „wychowanie do tajności” jest jednym zpodstawowych elementów  profesjonalnego treningu. Chodzi nie tylko ofunkcjonariuszy różnego rodzaju służb (policjantów, ocerów wy wiadu itp.) itp.),, ale również księż księżyy (tajemnica spowiedzi), s powiedzi), ad-

 wokatów (tajemnica (tajemnica adwokacka) adwokack a) iwszystkie te zawody, dla których zachowywanie różnego rodzaju tajemnic służbo-

 wych izawodow izawodowych ych jest codziennośc codziennością. ią. Tajność jest takż ta kżee mechanizmem kreowania prestiżu. Wszystko, co nieznane, wydaje się wspaniałe , jak ongiś stwierdził Tacyt. Dlaczego

tak często czę sto lgną do siebie półświatek/świat przestępczy iartyści, sportowcy, celebryci? Tajność polskiej polityki Interesujący problem to również funkcjonowanie bardziej złożonych,, systemowych, nieincydentalnych itrwał ych rezłożonych lacji ocharakterze tajnym. Innymi słowy, słowy, dylemat wyrażowyra żony wangielskim sformułowaniu bad apples or bad barrels – – co było złe: jabłka czy skrzynki do ich przechowywania– rozwiązujemyy na rzecz „wadliwych skrzynek”. rozwiązujem sk rzynek”. Spróbujmy się zastanowić nad systemotwórczym charakterem tajności wkontekście jakości polskiej demokracji

strukturalnej, wykorzystywana często w pracach Jadwigi Jadwigi

Staniszkis, oraz „zasada podczepienia”, sformułowana przez  And rzeja Zybertow  Andrzeja Zybertowicza icza.. Wł Władz adzaa str strukt uktura uralna lna,, mówiąc  wpewny  w pewnym m uproszc uproszczeniu, zeniu, to syt sytuacja uacja,, w wktórej której wybr wybrani ani

gracze decydują oregułach gry zgodnie zwłasnym interesem, wpły wając jednocześnie jednocześnie na warunki funkcjono funkcjonowania wania  wszystkich  wszyst kich innych graczy. Ich udzia udziałł wproce wprocesie sie decyz decyzyjyj-

nym ma charakter c harakter nieformalny, nieformalny, asam fakt podejmowania czy wpł ywania na pewne decyzje pozostaje wdyskretnym cieniu.  W „aferze „af erze Ryw Rywina” ina” proces poufnych negocjacji między domniemanym nieformalnym ośrodkiem decyzyjnym („grupa trzymająca władzę”) a Agorą, dotyczący kształtu ustawy medialnej, miał mieć właśnie znamiona władzy struktura lnej – korzystne dla obu stron rozwiązania miały obowiązywać także wszystkich innych graczy na rynku medialnym. Podob Podobne ne cechy władzy  wład zy 

strukturalnej mają również zmowy kartelowe. Z kolei „zasada podczepienia” wskazuje na jeszcze inny ważny aspekt systemowej tajności. Zasada ta, opisu-

 jąc fun funkcjonowanie kcjonowanie tzw. anty antyrozwojowy rozwojowych ch grup interesu (grup nieformalnych iniejawnych, iniejawnych, których skutki działań dzia łań mogą hamować rozwój cywilizacyjny Polski), modelowo ukazuje trzy warstwy działań. Pierwsza to jawne przedsięwzięcia konstytucyjnych podmiotów państwa; druga to tajne (choć legalne) działania ochronne służb specjalnych; trzecia zaś to nielegalny transfer publicznych środ-

ków wpry wprywatne watne ręce, przy niskim stopniu ryzyk a izapewnionej ochronie ochronie warstwy pierwszej idrugiej. „Zasada podczepienia” mówi opatologiach wrdzeniu państwa; bodaj najlepsza ilustracja tej zasady za sady to „a fera FOZZ”. FOZZ”. Ustawowo powołany wlutym r. Fundusz, posiadający osobo wość prawną, ocjaln ocjalnie ie mia miałł gromadz gromadzić ić środk środkii na spłat spłatęę

polskiego zadłużenia zadłu żenia inimi gospodarować oraz prowadzić księgi zobowiązań inależności państwa ztytułu zagra-

nicznych kredytów igwarancji państwowych– to warstwa pierwsza. Wwarstwie drugiej chodziło owykupienie polskiego zadłużenia na rynkach wtórnych (operacja korzystna, gdyż  dolar polskiego długu kosztował tam wokresie działania FOZZ od  do  centów) centów);; wedle ówczesnego prawa międzynarodowego były to działania nielegalne. n ielegalne. Tu Tu swojej infrastruktury użyczyły wojskowe służby specjalne PRL (rola Oddziału „Y” Zarządu II Sztabu Generalne-

go oraz Grzegorza Żemka, dyrektora generalnego FOZZ, azarazem współpracownika Zar ządu II). Warstwę Warstwę trzecią, trzecią , niezgodną zinteresem Polski, stanowił niejawny inielegalinielegalny transfer środków poprzez sieć różnego rodzaju brokerów,  współpra cowników  współpracownik ów i agentów na rzec rzeczz bliż bliżej ej niezident niezidentyykowanych podmiotów (np. spółek zarejestrowanych na  Antylach  Antyl ach Holenderskich lub Guernsey). Instytucja państwowa, powołana pierwotnie do pewnych ważnych zadań, wymknęła się spod kontroli i zaczęła pełnić zupełnie inne funkcje.

65

Czy potramy wskazać uwarunkowania takiej trwałej, patologicznej tajności? Zacznijmy od pewnej hipotezy, zai nspirowanej pracami Roberta Putnama, teoretyka ibadacza demokracji oraz kapitału społecznego. Putnam zapropono wał rozróżnienie między „zamknięt „za mkniętym” ym” (bonding  (bonding ) a„otwartym” (bridging  (bridging ) kapitałem społecznym. Pierwszy dotyczy  relacji pośród grup homogenicznych (np. zorganizowane grupy przestępcze), drugi heterogenicznych (np.amatorskie chóry). Każdy znich tworzy odmienne typy lojalności, rozpięte na skali między strachem azaufaniem. Jakość demokracji (m.in. transparentność) zależy nie tylko od poziomu zaufania społecznego (ten wPolsce jest dramatycznie niski, najniższy wkrajach Unii Europejskiej), ale również od dominującego typu kapitału społecznego. Wczasie transformacji dominował kapitał społeczny ocharakterze zamkniętym, krą żący wnielicznych, wnielicznych, ale dobrze zorganizo wanych środowiskach. Na marginesie ma rginesie zwróćmy tu uwagę na problem, wjak małym stopniu społeczeństwo polskie podczas przełomu r. było partnerem dla elit politycznych wkwestii inicjowania zmian ustrojowych. Hipotezę onegatywnym wpływie „złego” kapitału społecznego na demokrację ipolitykę da się częściowo nasycić empirią. Janine Wedel, Wedel, amerykańska badaczka, która  wksią żce „Col lision and a nd Collusion” Collu sion” (Zderzenie (Zderz enie izmowa) iz mowa) analizowała polską transformację, wskazywała zarówno najbardziej prężne grupy byłych aparatczyków partyjnych, jak i niektóre grupy działaczy opozycyjnych. Skutki ich d ziałań w kooperac kooperacji ji z przedstawicielami zachodniego świata biznesu (m.in. instytucje pomocowe, międzynarodowe firmy konsultingowe, doradcy) były w dużej mierze odwrotne od zamierzonych, a zachodnie know-how i strumienie kapitału kapitału zasiliły k liki.  Ana liz y dotyc dotycząc zącee uwła uwłaszc szczen zenia ia nomenk nomenklatu latury, ry, kapita lizmu politycznego bądź prywatyzacji państwa policyjnego wskazują na ciągłość iskuteczność pewnych struktur społecznych, powstałych jeszcze wlatach . Struktury  te wPRL żerowały na polu dystrybucji rzadkich dóbr. Funkcjonowały wwarunkach trwałego niedoboru, wiążącego się zgospodarką centralnie sterowaną, opierały się m.in. na mechanizmach nomenklaturowych, po części na sieciach zarządzanych przez Służbę Bezpieczeństwa isłużby wojskowe. wojskowe. Szczególny przy padek takich wspólnot dotyczył tych środowisk, które żyły wdwóch światach: socjalistycznym ikapitalistycznym, korzystając zzasobów  imożliwości obu. Chodzi m.in. odyplomację, handel zagraniczny izachodnie programy stypendialne. „Brudne wspólnoty” nie zniknęły po  r., chociaż świat  starych instytucji rozpadł się. Powstały bowiem no we pola dla patolog patologicznej icznej tajnośc tajnościi (jak a była tu doza  spontaniczności, a jaka planowania, to temat do odrębnej analizy), przede wszystkim szeroko rozumiane przekształcenia własnościowe. Już samo wyliczenie  wszystk  wszy stkich ich ujawnionych przy przypadków padków o ochar charakter akterze ze koniktu interesów, dotyczących polskich prywatyzacji, by łoby pouczające. poucz ające.

Zapewne owocne byłoby uwzględnienie tajnych czynników wprzypadku ta kich zjawisk iprocesów znajnowszej znajnowszej historii Polski, jak choćby: k arier biznesowych najbogatszych Polaków (czy   ścieżki karier  współpraca agentural agenturalna na zSB prezesów Getin Banku imBanku to przypadki odosobnione wświecie polskiej nansjery?);  geneza inansowanie partii politycznych („moskiewska pożyczka”, ostatnio zaś rola gen. Czempińskiego  wzałożeniu  wzałoże niu Platformy Obywatelskiej);  faktyczny przebieg procesów legislacyjnych („afera hazardowa”,, „afera zardowa” „af era Rywina”);  poziom „dworskości” iklientelizmu wcodziennym życiu partii politycznych (choroba dotycząca całej sceny  politycznej).

Socjologowie tak jak rzeka, idą po linii najmniejszego oporu Powyższe sformułowanie, pożyczone od Gary’ego T. Marxa, amerykańskiego socjologa ipioniera badań świata zakulisowego, wskazuje na kolejny istotny problem. Chodzi oniechęć do zajmowania się kulisami życia społecznego bądź ich ignorowanie/bagatelizowanie przez polskich badaczy społeczeństwa. Aby policzyć socjologów polskich, którzy eksplorują zjawiska tajne czy to poprzez analizy teoretyczne, czy empiryczne, wystarczą palce jednej ręki. Dlaczego zjawiska zjawisk a tajne stawiają socjologom opór iwymuszają mechanizmy konformistyczne? Przede wszystkim tajność jest słabo zagospodarowana poprzez teorie socjologiczne. Socjologowie nie mają więc „cz ym myśleć” (choć zapytani kuluarowo, potraą odziwo całkiem sensownie analizować świat niejawny n iejawny). ). Być może zresztą bogatszy „urobek  teoretyczny” mają na polu tajności inne nauki społeczne (m.in. kryminologia iantropologia kulturowa). Ryzyko związane ztworzeniem własnych narzędzi koncepcyjnych  jest tym więk sze, iż zazwycz za zwyczaj aj badacze zjawisk niejawnych napotykają różne bariery informacyjne. in formacyjne. Ateorie potrzebują  dobrego „paliwa empirycznego”. Czasem mamy oczywiście do czynienia zbrakiem lub dużą niekompletnością informacji. Zwróćmy choćby  uwagę na dostępność źródeł informacji dotyczących „afery  FOZZ” dziesięć lat temu iwspółcześnie, zwła szcza wperspektywie analizy roli służb specjalnych PRL. Zjednej strony informacje prasowe, pozwalające postawić pewne hipotezy, zdrugiej– zdrugiej– możliwość przeprowadzenia kwerendy warchiwach IPN, poświęconej najważniejszym aktorom tej afery, dającej dającej faktyczną wied zę oich związkach ze służba mi. Zresztą wprzypadku wprzypadku zjawisk takich jak FOZZ, gdzie wgrę wchodzą „wielopiętrowe” „wielopiętrowe” działania s łużb specjalnych, trzeba powiedzieć osferze nie tylko „ zdeniowanej ignorancji” (wiemy, (wiemy, czego nie wiemy), ale icał kowitej niewiedzy. Często jednak nie chodzi obraki informacyjne, ale okonieczność składania wcałość różnych strzępów  danych. Eleganckie, systematyczne itradycyjnie wykorzystywane dane statystyczne, zebrane dzięki badaniom

66

sondażowym, oznaczają inny komfort komfort pracy niż t worzenie  jaki ejś sensownej  jakiejś sensowne j syntezy syntez y zrelacji osobistych, osobist ych, wspomnień, wspomnie ń, dokumentów itekstów itekstów prasow ych otrudnej do określenia  wiar ygodno ygodności. ści.  W pewnym sensie jednak ba riery teoretyczne ibadawcze wiążące się ze zjawiskami zakulisowymi są w tórn tórnee wobec przeszkód ocharakterze kulturow kulturowo-społeczny o-społecznym. m. Nie-

sprzyjająca atmosfera dla badań socjologicznych nad  różnymi wymiarami tajności w życiu społecznym jest 

 w pew pewnym nym sensi sensiee pocho pochodną dną wal walki ki medi medial alnej nej wokó wokół ł  lustracji z  r. Zwolennicy lustracji przegrali; ich porażka oprócz konkretnych skutków politycznych (upadek rządu Jana Olszewskiego, w dalszej perspektywie tyw ie zwycięstwo postkomunistów w w yborach w  

r.) oznaczała także trwałe osadzenie się w debacie publicznej takich negatywnych etykiet, jak „oszołom” czy  „wyznawca spiskowej teorii dziejów”. Odtąd naukowiec zajmujący się transformacją zperspektywy jej nieco bardziej ukrytych mechanizmów, musiał zmagać się nie tylko zoporem materii badawczej, ale izopiniotwórczymi mediami (szczególnie „Gazeta Wyborcza”).. Ukazywanie cza”) Uka zywanie znaczenia zjawisk zakulisowych wprocesach społecznych (czyż spiski nie odgrywały istotnej roli  whistori  w historii?) i?) staje st aje się hołdowa hołdowaniem niem „spiskowej teorii dzie jów”,, atakże  jów” ata kże swoistą myślozbrodnią, myślozbrodni ą, popełnioną na socjologicznym rozumie. Wdalszej kolejności także powodem do publicznych dywagacji na temat zdrowia psychicznego badacza zjawisk zakulisowych. Inny element kulturowej bariery, to podchw ycony na początku transformacji imitacyjny model modernizacj modernizacjii  wra z z topor topornie nie rozu mia nym liber liberal alizm izmem em ekonom ekonomicz icz-nym (pisał otym m.in. Zdzisław Krasnodębski). Mo-

del ten, utrwalany w mediach, środowiskach opiniotwórczych oraz naukowych, skutecznie hamował wyobraźnię i wysiłek myślowy. Świetnie widać to było  w dyskur dy skur sie media me dialnym lnym wokó wokółł pr yw ywaty aty zacji w latac la tach h . – patologiczna tajność (choćby w postaci strukturalnej korupcji) ex definitione nie definitione nie mogła mieć miejsca. Niewielki margines, jaki pozostawiono zjawiskom nie-

pokojącym (niekoniecznie tajnym!), mógł być zagospodarowany jedynie przez kategorie takie, jak „nadużycia”, „błędy” i „nieprawid łowości”. Patologie – owow-

szem, pomówmy o funkcjonowaniu związków zawodowych w pry watyzowanych przedsiębiorstwach przedsiębiorstwach oraz  o państwowych formach własności. własności. Wgruncie rzeczy  przypominało to klasyczną sytuację opisaną przez Petera Bachracha iMortona Baratza wtekście „Two faces of  power” (Dwa oblicza władzy). Władza to nie tylko sfera bezpośredniego wpływania jednego podmiotu na drugi. To także takie kształtowanie opinii publicznej, publicznie wyrażanych dylematów idostępnych opcji wyboru, które jest funkcjonalne ibezpieczne dla elit rządzących. Imitacyjny model modernizacji modernizacji niewątpliwie okaz ał się użyteczny użytecz ny dla patologicznej tajności. tajności.

Opór środowiska naukowego może mieć równie subtelny chara kter. Wskaż Wskażmy my,, że naukowcy mają swój własny, specyczny zestaw poręcznych, pozornie racjonalnych argumentów, ukazujących niestosowność badań świata zakulisowego. Oto ich krótka lista: od najbardziej ogólnego Socjologia nie może bawić się w policję czy służby , przez nieco bardziej szczegółowy Nie szczegółowy Nie można się na gruncie socjologii zajmować osobami (dla osobami (dla badaczy rekonstruujących sposób organizacji konkretnych działań aferalnych), aż po drobiazgowe Teczki są fałszywe/prezentują spaczoną wizję historii  lub To  przecież jakaś socjologia gazetowa (dla tych, którzy sięgają po archiwalia IPN lub materiały prasowe).

 W grę wchod wchodzą zą ta także kże mecha mechaniz nizmy my psycho psychologicz logicz-ne. Z jednej strony, bezlitośnie wskazują nam rachunek zysków i strat – Czy opłaca się robić doktorat lub habilitację z tematu kontrowersyjnego?  Zdrugiej zaś usprawiedliwiają przymykanie oczu na pewne zjawiska– dociekanie prawdy burzy nie tylko zewnętrzne status quo, ale także naszą bardzo ogólną wizję świata, zasługującego przecież raczej na zaufanie niż podejrzliwość. podejrzliwość. Odkry wanie ibadanie zjawisk rozbieżnych ztaką wizją jest kosztowne emocjonalnie. ***

 Wątpliwy status stat us świata ś wiata zaku zakulisowego lisowego jako przedmiotu badań (trudności teoretyczne, badawcze, środowiskowe ikulturowe) przekłada się bezpośrednio na prakt praktykę: ykę: powstające artykuł art ykuły, y, książki, projekty badawcze. Tajność, Tajność, mimo swojej powszechności wżyciu społecznym, nie stała się dotąd problemem omawianym wpodręcznikach dla d la studentów socjologii. Uniwersyteckie kursy ćwiczeń iwykładów dotyczące świata zakulisowego są rzadkie, zaś pojedyncze prace socjologiczne poświęcone tajności nie przekładają się wzasadzie na pracę zespołową. Oczywiście badacze tajności nie stoją  na straconej pozycji. Nie jest to twardy gru nt wydeptanych ścieżek wiodących ku sukcesowi na polu akademickim. Raczej chodzi tu opewną dobrą tradycję isymboliczne korzenie swoistej dociekliwości, nazywanej socjologią. Peter Berger wpopularnym podręczniku „Zaproszenie do socjologii” używa metafory detektywa– sceptycyzm  wobec ocjalnych wersji zdarzeń, które podsuwa nam świat,  jest pewn pewnąą powinno powinnością ścią zawodową (ajed (ajednocze nocześnie śnie dużą  frajdą intelektualną). Tak jak detektywi, powinni śmy zaglądać za kulisy i be zczelnie zapuszczać się na obszary  zbyt uświęcone lub wstrętne, aby inni zechcieli się nimi zainteresować. Granice owej bezczelności lub – jak ujął 

to swego czasu Stanisław Ossowski – „nieposłuszeństwa w myśleniu”, myśleniu”, wyznaczone wy znaczone są z jednej strony regułami dobrej roboty socjologicznej i uczciwością intelektualną , zdrugiej świadomością, wktórą uzbroił nas Charles  W.. Mills  W Mil ls ws wswojej wojej „Wyobraźni „Wyobraźni socjologicznej” socjologicznej”.. Kryt K rytyczny  yczny  socjolog, demaskując działania władzy, powinien działać  winteresie społeczeńst wa. dr Daniel Wicenty

67

Redukcja do tajności M G

Sferę aktywności społecznej czło wieka można podz podzielić ielić na dwa wymiary woparciu okryterium jawności. Pierwszym będą działania jawne, czyli takie, którym nie towarzyszy zamiar ukrycia. Pozostała część obejmuje zachowania niejawne, które próbuje się zataić wobawie przed sankcją lub wstydem. Ludzie zwykli  współpracować,  współpr acować, bo w wgrupie grupie łatwiej osiągnąć pewne cele. Czasami opłaca się utrwalić taką grupę, aby dłużej iskuteczniej służyła swym członkom. Ludzie umawiają się ze sobą, że

będą działać wspólnie. Jeśli aktywność grupy narusza normy otoczenia,  wktórym funkcjonuje, może ona zoz ostać ukarana. Zasady życia społeczne-

go ograniczają wachlarz możliwych działań, azakazane formy aktywności bywają skuteczniejsze od legalnych. Grupa, Grupa, dążąc dąż ąc do maksymalnej skuteczności wrealizacji określonego

celu, może zatem utajnić swoją dzia łalność. Ludzie, aby dział działać ać wspólnie

iniejawnie, powołują tajne związki. Kulisy życia społecznego są  płaszczyzną szczególnie trudno dostępną dla badacza. Oprócz ograniczeń typowych dla badań społecznych, łączy się znimi znimi kilka kil ka trudności

swoistych. Po pierwsze: jeżeli podmiot podejmujący działanie niejawne, ukrywa je wobawie przed spo łeczną sankcją, sa nkcją, to badacz wydobywaw ydobywa jący je na świat światło ło dzienne– d zienne– naraż a się na jego gniew. Penetrowanie nie jawnej sfery s fery życia społeczne społecznego go narusza interesy grup działających na tej płaszczyźnie. definicyjną  Po drugie: cechą definicyjną  działań niejawnych jest utrudniona dostępność informacji na ich temat dla podmiotów niezaangażo-

 wanych w ta ki proceder. Nie dość, że rzeczywistość sama o sobie nie mówi podmiotowi poznającemu, to dodatkowo inne podmioty celowo utrudniają owe poznanie. To trochę tak, jak by astronomowi, astronomowi, obserwującemu słabo widoczne ciało niebieskie, ktoś dodatkowo zasłaniał obiektyw teleskop teleskopu. u. Po trzecie: osoba badająca kulisy życia społecznego naraża się na  uwikłanie w tzw. spiskową teorię dziejów. Problem ten ma dwa warianty. W pierwszym, badacz z własnej winy staje się ofiarą „syndromu konia dorożkarskiego”, którego horyzont poznawczy jest ograniczony przez koncentrację na jego  wąskim  wąsk im wyc wycinku inku.. Wariant drug drugii to oskarżenie ze strony otoczenia o uprawianie spiskowej teorii dziejów.

I właśnie temu ostatniemu zagadnieniu poświęcony jest niniejszy  tekst. Twierdzę, że każde badanie niejawnych wymiarów życia społecznego, może zostać oskarżone o„teoriospiskowość” zprzyczyn metodologicznych. Moim celem jest znalezienie wskazówek umożliwiających identykację rozumowania teoriospiskowego. Dzięki nim badacz kulis

życia społecznego będzie mógł uniknąć uwikłania uwikła nia wretorykę w retorykę spiskowej spiskowej teorii dziejów dz iejów.. Czym jest spiskowa teoria dziejów? Trudno negować istnienie konspiracji, spisków itajnych sprzysiężeń. Trudno również naukowcom wniekwestionowany sposób je udokumen-

tować. Większość historyków jest chyba zgodna co do „tajnych zmów”,

towarzyszących np. nocy św. Bartłomieja, zamachowi majowemu Józefa Piłsudskiego czy paktowi pa ktowi Ribbentrop– Mołotow. Życie społeczne pełne jest brudu, który ludzie spychają  za kurtynę inieważne, czy czy nią to, aby uniknąć wysiłku sprzątania, czy  dla zachowania pozoru czystości. Spiskowa teoria dziejów, zwana także agenturalną, konspiracyjną  lub policyjną, to pogląd zakładający, że wyjaśnianie zjawisk społecznych polega na wskazywaniu działań ludzi inicjujących dane zjawisko oraz planujących planu jących i spisku spiskujących jących w celu  jego reali realizacji. zacji. Ważne jest jes t to, że ów  pogląd przypisuje znaczenie determinujące dla procesu dziejowego funkcjonowaniu tajnych stowarzyszeń, które kształt ują bieg historii. Taki sposób postrzegania rzeczy wistości  wistoś ci społe społecznej cznej ma wiele wad. Najważniejsza to monokauzalizm, czyli zanegowanie złożoności przyczyn zjawisk społecznych. Skutkuje to zafałszowanym obrazem rzeczywistości.

Ciekawe, że retoryka spisko wej wizji rze rzeczy czy wisto wistości ści ma waż ważną  ną  społeczną funkcję. Przejęcie władzy  przez Hitlera związane było zupo wszechnieniem  wszech nieniem nienawiści do rzekor zekomo spiskujących Żydów. WPRL-u propaganda lansowała polowanie na „zaplutego karła reakcji”. Faktyczni spiskowcy walczący owładzę (ojej utrzymanie), tworzą wrzeczywistości symboliczne symbolicznejj zakonspirow zakonspirowanych anych  wrogów,, co ułatwia im realizację celu.  wrogów celu.

Spiskowa wizja dziejów tra ła do świa świadomości domości potocznej. Stała się atrakcyjnym tematem dla pisarzy itwórców lmowych. Mówi się nawet o „syndromi „syndromiee spisku” jako

68

oatrybucie ludzkiego myślenia. Le-

przejęcia władzy nad światem, wcale

szek Kołakowski twierdził, że to wy-

nie oznacza, iż ktoś nie może próbować tego uczynić. Badanie spi-

nik strachu przed irracjonalnością  historii. Upowszechnienie tej tematyki isamego terminu powoduje, że

 jego sema semantycz ntyczne ne kontur y stają się zamazane. Dlatego nie wiadomo do-

kładnie, co znaczy nazwanie czegoś spiskową teorią dziejów, ale nie ulega wątpliwości, że jest to zarzut. Posądzenie o hołdowanie spiskowej teorii dziejów kojarzy się z ekstremizmem, oszołomstwem i parano ją. Dzięki temu, podmiot pod miot oskarż osk arżaa jącyy zwol  jąc zwolniony niony jest z obowi obowiąz ązku ku postawienia konkretnego zarzutu.

 Warto zauważ z auważyć, yć, że o otak takąą krytykę najłatwiej wtedy, gdy przed-

sków, które się nie udały, może być ciekawe i pożyteczne. Chodzi  więcc o to, aby prz  wię przyjmując yjmując opty optykę kę nakierowaną na tematykę konspiracyjną, pozostać pozostać kr ytycznym  w stosunku stosu nku do d o jej możliwo moż liwości ści anaa nalitycznych. Jeśli człowiek się zanad-

to na czymś skupi, to nie zauważy, ile wtym czasie mu umknie. Druga ważna rzecz– Daniel Pi-

pes twierdzi, że teorię spiskową demaskuje specyczne traktowanie faktów.. Po pierwsze – ich pogmafaktów twanie, czyli celowa komplikacja  wcelu zdezorientowania krytyka. krytyka . Po Po

miot badania związany jest zjakimś

drugie: niechęć do ujawniania źró-

poglądem politycznym czy ideologią. Rozbieżności światopoglądowe  łatwo  łat wo prze przekł kładaj adająą się na nau naukowe kowe

deł informacji. Po trzecie: poleganie

kontrowersje.

na falsykatach (jak np. „Protoko ły mędrc mędrców ów Syjonu”). Po czw czwart arte: e:

 łapka dla badacza kulis życia ż ycia społecz-

bombardowanie szczegółami. Po kolejne: ignorowanie dowodów przeczących spiskowi itraktowanie ich jako

nego. Zagrożenie warto dobrze po-

machinacji samych spiskowców. Po

znać, aby mu nie ulec. Analiza cech

ostatnie: brak kry tyki źródeł. Można ostatnie: uogólnić, że od tych błędów uchroni badacza puryzm metodologiczny ija-

Spiskowa teoria dziejów to pu-

charakterystycznych retoryki teoriospiskowej umożliwi jej identykację

 w stud iowa iowanym nym materi materiale ale oraz jej uniknięcie we własnej działalności badawczej.

Cechy charakterystyczne Najważniejszą cechą agenturalnej  wizji  wi zji historii hist orii jest je st uznanie uzna nie spisków  spisk ów  za napędową siłę procesu dziejo weg o, cz czyli yli prz przes esąd ądze zenie nie o na naddzwyczajnych, wręcz demonicznych możliwościach spiskowców. Można powiedzieć, że wszechmocni sprzysiężeni pełnią w tym konstrukcie rolę Boga. Trudno

przewidzieć nawet bliskie skutki  wy woł wołanej anej celowo zmia ny spo społecz łecz-nej, adziałanie adziałanie spiskow spiskowców ców wymag a planu iprób jego reali zacji. Niccolo Machiavelli pisał, że spisków było dużo, ale mało miało dobry  [wznaczeniu efektywny– przyp. M.G.] skutek  oraz niezmierne są trudności, na  jakie nar naraż ażają ają się spis spiskowc kowc y. Moim

zdaniem, to, że bardzo trudno jest zorganizować spisek zmierzający do

sność wywodu. Najłatwiej onieufność wstosunku do twierdzeń onie jasnej genezie.  wskazuj azujee na rolę fa falsylsyPipes  wsk fikowalności teorii spiskowej. Jego zdaniem, dobre – z naukowego punktu widzenia – studium o konspiracji, zawiera możliwość obalenia tez poprzez zwykłe czynności sprawdzające. Teoria spisko wa tworzy pas ochronny twierdzeń dodatkowych, które zapewniają  odporność na krytykę. Przykła-

dowo: krytyk traktowany jest jako agent spiskowców, ajego argumenty   jako ich machinacja.

Teorie spiskowe budowane są według podobnego schematu.  Wkaż  W każdej dej musi istnie istniećć podmiot spisku– czyli potężna, zła (zastanawiam

się, dlaczego tak mało jest dobrych ialtruistycznych spisków) izakonspirowana organizacja. Wszędzie wy-

stępują nie domyślające się niczego masy ludzkie– obiekt manipulacji oraz nieświadomy wykonawca woli

spiskowców. Na ogół można wyróżnić jeszcze małą grupkę dzielnych iosaczonych demaskatorów spisku, którzy usiłują nie dopuścić do katastrofy. Zwracam uwagę zwłaszcza na pierwszy iostatni element oraz na

opozycję między nimi. Badaczowi można zalecić unikanie osobistego zaangażowania (pisania otakowym  wprost) wbadaną wbadaną tematykę, tematykę , azwłaszcza kreowania kreowa nia siebie na obrońcę ludzludzkości czy jakiejś grupy.

 Jako narz narzędzie ędzie pozwa pozwalające lające wykryć różnicę między naukowym ma-

teriałem ospisku aspiskową teorią  dziejów, Pipes zaleca zdrowy rozsądek. Jego zdaniem, tajne sprzysiężenia najczęściej są zwyczajnie nieprawdopodobne. Realny może być zamach na prezydenta, nie zaś potajemne rządzenie światem przez  stulecia. Spisek lokalny przeciwstawiony jest spiskowi globalnemu i ponadczasowemu. Można zaproponować zasadę: im bardziej kunsztowny spisek, tym mniejsza  szansa jego przeprowadzenia. Należy rozważyć, czy badane spisku jącee podm  jąc podmioty ioty posia posiada dały ły za zasoby  soby  niezbędne do przeprowadzenia danych działań. Do zamachu potrzebny jest uzbrojony zamachowiec, ajakiego nakładu sił iśrodków potrzeba,

by opanować świat? Pipes wskazuje na rolę wiedzy ogólnohistorycznej  wczynności odróżnian odróżniania ia konspiracji od konspiracjonizmu.

Spiskowe wizje historii zazwyczaj jasno wskazują winnych. Są to najczęściej grupy łatwe do odróżnienia od reszty społeczeństwa, budzące

niechęć lub zazdrość, np. Żydzi, cykliści, faceci wokularach. Zbiór wyodrębniony zostaje zatem ze względu

na jakąś cechę, która wcale nie predestynuje go do szczególnej roli. Na

ogół pojawia się założenie oinstrumentalnym charakterze władzy, którą chcą osiągnąć spiskujący.

Kolejne powtarzające się założenie, to przekonanie owinie benecjenta. Jeśli dane zjawisko lub wydarzenie sprawiło, że jakaś grupa jest uprzywilejowana wstosunku do resz-

ty, to musi ona być zaangażowana

69

 w jego wy woła wołanie. nie. Prz Przykł ykładowo adowo – atak na WTC dokonał się za przyzwoleniem rządu Stanów Zjednoczonych, aby dostarczyć mu casus belli  do napaści na Afganistan iIrak.

Zalecenia  Wiemy już, czym jest spiskowa spiskowa teoria dziejów, jakie są jej cechy charakterystyczne oraz jak ich należy unikać. Uporządkujmy więc zalecenia badawcze oraz dodajmy nowe.

         /     S     S     E     N     N     E     D     Y     R     A     G     /     E     L     P     O     E     P     /     M     O     C  .     R     K     C     I     L     F  .     W     W     W     /     /    :     P     T     T     H          S     S     E     N     N     E     D     Y     R     A     G

  a   n   b

Najważniejsze– spisek odnosi się do czynu, ateoria spiskowa do sposobu postrzegania. Badacz tajnych sprzysiężeń powinien szukać ich w rzeczywistości społecznej, a nie tworzyć własną rzeczywistość przez ich pryzmat. Kolejne zalecenie wypływa zpoprzedniego: lepiej pisać okonkretnych przykładach niż tworzyć generalizacje. Błędem części teorii spiskowych jest to, że na podstawie sensownych przesłanek tworzą bezsensowne wyjaśnienia. Dobrze udokumentowane dane, np. nadreprezentacja osób pochodzenia żydowskiego  wśród noblistów, stają się przycz przyczynynkiem do ryzykownych antysemickich tez. Należy unikać stosowania  nazw kategorialnych. Rzadko jest 

tak, aby dany zbiór społeczny, cały  i bez wyjątku, spełniał jaką ś cechę oprócz tej wyróżniającej. Przykładowo, retoryka teorii spisku brzmi: tajne służby są odpowiedzialne za  transformację ustrojową. Takie  wy raż enie peł pełni ni fu funkc nkcję ję ideologiczną. Bezpieczniej jest stwierdzić: wielu funkcjonariuszy służb specjalnych (nazwiska) robiło na  pewno to i to (dowody), a być może tamto (hipotezy).

Ż    ,      ,   ,    ,      Kolejne zalecenie – nie wartoKolejne ściować. Najłatwiej narazić się na posądzenie oretorykę teorii spisku, gdy   wbadany  w badany problem uwikłane uwik łane są wartości. Można użyć terminów sztucznych (denicje syntetyczne) zamiast zapożyczeń zapoży czeń z języka potoczneg potocznego, o, gdyż te drugie posiadają większy ładunek emocjonalny. „Nie wartościo wać” nie znaczy: nie oceniać. Należy tak zdeniować przedmiot analizy, aby uchronić się przed  wpł ywem myślenia teoriospis teoriospiskowekowego. Chodzi o zastosowanie denicji denicji  wykluczającej  wyk luczającej konsty konstytuty tutywną wną cechę teorii spiskowej– czyli wszechmoc spiskowców. Sama denicja nie wystarczy, należy ją konsekwentnie stosować jako narzędzie analitycznoopisowe. Wprzeciwnym razie będzie

trochę tak, jakby wtekście podejrzanym o „teoriospiskowość” napisać dużymi literami: „To nie jest teoria spiskowa”. Przed zarzutem hołdowania konspiracjonizmowi uchronić może autorytet osobisty lub instytucjonalny  badacza. Ostrożność jest wskazana,  jeżelii tekst jest podejrz  jeżel podejrzanego anego autorstwa lub wręcz anonimowy– wszak  nic tak nie pozbawia skrupułów, jak  pseudonim. Na wiarygodność badacza dobrze wpływa przyznanie się do nie wiedzy, braku da nych lub błędu. Popełnia je każdy, ale nie wszyscy potraą się do tego przyznać. Georg Simmel wklasycznym tekście poświęconym tajności słusznie zauważa, że to, co niejawne, pobudza naszą fantazję do przypisy wania  wan ia zjaw zjawisk iskom om nad nadzw zw ycz yczajnych ajnych  właści  wła ściwośc wości. i. Co wię więcej, cej, tajem tajemnic nicaa  wzbudza  wzbud za w wnas nas obaw obawy, y, a to jeszc jeszcze ze bardziej przykuwa uwagę ifascynuje. Przed badaczem kulis życia społecznego stoi podwójnie podwójnie trudne zad anie. Nie dość, że musi on ujawniać to, co tajne, to jeszcze powinien uczynić to w szczególni szczególniee ostrożny i klarowny sposób. Simmel twierdzi, że tajne związki nie powstają bez udziału reeksji człowieka. Są one świadomie konstruowane ikierowane. Na tej podstawie śmiem wskazać metodologiczną zaletę badania nie jawnyc  jaw nych h org organ aniz izacj acji: i: st stru rukt ktur ura  a  intencjonalnie stworzona i kiero wana jest łat wiejs wiejsza za do zbad zbadani ania  a  ze względu na ograniczoną złożoność. Kolejną zaletą jest fakt, że skoordynowane działania niejawne wymagają ograniczenia ich zasięgu oraz izolacji. Sekrety i tajn tajnee związki towatowarzyszą wielu zjawiskom społecznym. Ignorując je, badacz będzie ślizgał się  wyłączni  wył ączniee po powier powierzch zchni ni zjawisk . Pozostaje mieć nadzieję, że powyższe zalecenia, wspierane przez sceptycyzm iczujność, uchronią badacza przed oślepiającą magią świata tajnych sprzysiężeń.

Maciej Gurtowski

70

20 afer gospodarczych na 20 lat IIIRP  K P

Afery gospodarcze, poza tym, że są niewątpliwie zjawiskami nośnymi medialnie, wydają się być ważne zkilku powodów. Na przykład zbadawczego punktu widzenia, przestudiowanie kolejnych afer daje interesującą wiedzę dotyczącą kształtowania się gospodarki rynkowej wPolsce. Zkolei zperspektywy obywatelskiej, przyjrzenie się poszczególnym przypadkom afer pozwala na uchwycenie dość istotnych patologii życia społecznego. Spróbuję na przykładzie bardzo krótko omówionych dwudziestu wybranych afer (po jednej na każdy rok trwania IIIRP) pokazać pewne specyczne cechy tych zjawisk, które jednocześnie wydają się być ważne dla zrozumienia otaczającej nas rzeczywistości. Przykłady, które wybrałem, nie obejmują wszystkich największych czy najbardziej znanych afer ostatnich dwóch dekad, lecz te, które moim zdaniem dobrze ilustrują istotne zjawiska powiązane ztymi zdarzeniami.  Jakie  Jak ie zjawis zjawisko ko możemy naz wać afer aferąą gospod gospodarcz arcz ą? Można przyjąć, że jest to rozłożone wczasie, złożone dzia łanie grupy osób, które dąż ą do uzyskania uzyska nia poprzez zmowę nieprawomocnej korzyści kosztem dobra wspólnego. Kluczowe wydaje się tu pojęcie zmowy: jest to działanie ma jące na celu oszust wo, cechujące się m.in. t ajnością, koordynacjąą działań oraz przewagą informacyjną nad osoordynacj bami nie uczestniczącymi w zmowie. W przypadku afer gospodarczych zmowa ma umożliwić uzyskanie niepra womocnych korzyści, korz yści, które k tóre osiąg a się poprzez poprze z m.in. łamanie formalnych i nieformalnych norm i reguł. Zmowa  zapewnia poczucie bezpieczeństwa (i poniekąd bezkarności) aktorów zaangażowanych zaangażowanych w działalność aferalną.

Złożoność działania aferalnego przejawia się tym, że aktorzy je podejmujący wykorzystują (awniektórych wypadkach tworzą) rozbu rozbudowaną dowaną sieć powiązań. Oczywiście, grupa aktorów inicjujących aferę nie musi tworzyć z łożonej sieci, lecz wprzypadku afer gospodarczych jednym zistotnych elementów jest ich skala– ata wymaga (świadomego bądź nie) zaangażowania wielu osób.  Aferyy gospodarcze poza tym,  Afer t ym, że godzą wdobro wspólne, są również działaniami niezgodnymi zinteresem zinteresem państwa. Nie oznacza to jednak, że warunkiem koniecznym dla zaistnienia afery gospodarczej jest złamanie obowiązującego prawa. Niemniej jednak próba uzyskania niepra womocnej korzyści oraz zmowa z mowa (izwiąz (iz wiązana ana znią tajność) świadczą, że aktorzy podejmujący tego rodzaju działania sami deniują je jako potencjalnie nielegalne. Innymi sło wy, dzia łania aferal aferalne ne to takie takie,, co do których któr ych nie istnieją   wiar ygodne przes przesłan łanki, ki, że były one skutk skutkiem iem błę błędu, du, następstwem uprawnionego ryzyka biznesowego lub nieprze widzianych okoliczności zewnętrznych. zew nętrznych. I ostatnia sprawa– istniejąca wiedza odnośnie do afer, związana jest zaferami ujawnionymi. Okoliczności ujawniania afer są rozmaite, np. działalność służb policyjnych, prokuratury,, instytucji prokuratury inst ytucji kontrolnych, kontrolnych, konikt y interesów  osób zaangażowanych wdziałania aferalne, śledcza dzia łalność  łalno ść mediów. Jedna Jednakk ujawnien ujawnienie ie nie jest waru warunki nkiem em koniecznym, aby móc mówić oaferze (choć pojawiają się oczywiste pytania: ile jest afer nieujawnionych, czy różnią  się znacząco od tych, które zostały ujawnione itp.). Ujawnienie afery jest jednak ważne, ponieważ może nieść ze sobą istotne skutki strukturalne, odmienne od skutków  samej afery. Warto zauważyć, że afery ujawnione po latach również mogą mieć konsekwencje strukturalne (do momentu ujawnienia nieuświadomione), ale wtym wypadku sam fakt ujawnienia niekoniecznie powoduje takie konsekwencje. Spośród trzynastu kolejnych polskich rządów  po r., r., przyczyną upadku trzech były m.in. ujawnione przez media afery gospodarcze (chodzi otzw. aferę InterAms, aferę Rywina oraz aferę gruntową).

71 ***

. Zacznijmy od roku  – – co prawda formalnie istniał jeszcze wtedy PRL, ale przynajmniej symbolicznie od czerwca tego roku można już mówić oIIIRP. Jedno zpierwszych zjawisk przedstawionych wmediach jako afera, to „afera alkoholowa”. Była ona konsekwencją wykorzystania przez importerów kilku uregulowań dotyczących przywozu alkoholu do Polski. Wszystko zaczęło się, gdy  Minister Współpracy Gospodarczej zZagranicą wydał  grudnia r. r. zarządz enie, zgodnie zktórym nie była w ymagana koncesja na niehandlowy import alkoholu. Osoby  prywatne, sprowadzające alkohol na własny użytek, płaciły  tylko niewielkie cło. Wsierpniu r. podniesiono ceny  alkoholu izaczął się opłacać jego import na dużą ska lę. Celnicy korzystali zinterpretacji, zgodnie zktórą wystarczało zadeklarować, że dany transport alkoholu jest na użytek   własny. W ten sposób na granic y odprawia odprawiano no nawet n awet cysterny wypeł nione alkoholem. Później– wmiarę wmiarę kolejnych zmian wprawie– pojawiały się inne mechanizmy wykorzysty wane dla sprowadzania alkoholu zniskim cłem (m.in. (m.in.  wlistopadzie   r.– importerzy korzystali korzystal i zluki związazwi ązanej zfaktem, że na towary sprowadzane przez składy celne obowiązywało niższe cło). Wlipcu r. przywrócono kontyngenty na import alkoholu, co można potraktować  jako zakończenie „a fery alkoholowej” al koholowej”..  Jest ona dobrym przykł przykładem, adem, w wjaki jaki sposób tego rodzaju zjawiska mogą być generowane przez ułomne regulacje prawne. Przy czym najciekawsze jest to, że pojawia ją się osoby, które od początk początku u wiedzą o otychż tychżee ułomnościach ipotraą znich czerpać korzyści. Pojawia się zatem problem zorganizowanych grup interesów, które są w stanie wy wrzeć wp ły ływ w na proces legislacyjny legislacyjny (czy  (czy  też na decyzje wysokich urzędników państwa). Jest to zpewnością jeden zważniejszych mechanizmów generujących afery (przykładem późniejszym jest chociażby „afera hazardowa”). . W ro roku ku  pojawiły się pierwsze krytyczne  wzmianki  wzmi anki o odzia działalności łalności Funduszu Obsługi Zadł Zadłużenia użenia Zagranicznego. Fundusz, który miał zajmować się skupo waniem długu zagranicznego Polski, został powołany powołany dużo  wcześniej (początki to rok ). Ponieważ Ponieważ cele funduszu f unduszu były niezgodne zobowiązującym wówczas prawem międzynarodowym, prowadził on działalność wsposób tajny  iwefekcie osłabiona była kontrola państwa nad jego operacjami nansowymi. Tymczasem zakup wierzytelności okazał się tylko przykryciem dla wyprowadzania ogromnych środków, przekazanych FOZZ przez Ministerstwo Finansów.. Wbrew dekla rowanemu celowi działania, FOZZ Finansów udzielał kredy tów tów,, przyjmował pożyczki, dokonywał skomplikowanych iświadomie zawikłanych operacji na międzynarodowych rynkach nansowych. Tylko część operacji była dokumentowana, aistniejące księgi prowadzono wadliwie. Dodatkowo dziś wydaje w ydaje się pewne, że FOZZ został 

         /     N     E     D     N     A     R     F     E     H     C     /     E     L     P     O     E     P     /     M     O     C  .     R     K     C     I     L     F  .     W     W     W     /     /    :     P     T     T     H          N     O     S     R     E     D     E     P     N     E     D     N     A     R

      b

 ,           

powołany przez wojskowe icywilne tajne służby PRL.  Wzwiązku  Wzwią zku ztym współucz współuczestniczył estniczył woperacjach nanso wych tajnych służb sł użb razem zprz zprzedsiębiorstwam edsiębiorstwamii państwo państwo- wymi handlu zagranicz z agranicznego nego ispó łkam łkamii handlow ymi hanha ndlu zagranicznego, kontrolowanymi przez państwo. Zakończył on działalność w styczniu  r. r. i został  poddany kontroli NIK, co doprowadziło do ujawnienia afery. Itu zaczął się interesujący epizod związany zFOZZ: mianowicie rozpoczęły się procesy sądowe. Od skierowania do sądu pierwszego aktu oskarżenia w r., spra wa cią gnęła się prze z kilka k ilkanaście naście lat i zakończyła dopiero  wr. Wmiędzyczasie czę ść zarzutów się przedawnił a. „Afera FOZZ” jest interesująca zwielu względów, ale dwa jej aspekty są charakterystyczne dla afer gospodarczych IIIRP. Po pierwsze, w pierwsze,  w wielu tego rodzaju sprawach przewijają się się osoby wywodzące się ze środowiska służb specjalnych. Po drugie, znaczna część afer jest zadziwiającym przykładem słabości polskiego sądownictwa. Ciągnące się latami procesy istosowanie wszelakich kruczków  prawnych dla ich wydłużania, przedawnienia, zadziwiające umorzenia postępowań– to coś „normalnego” wtych przypadkach. . Rok   był niewątpliwie rokiem rmy Art-B. Na początku tego roku rma była jedną znajjaśniejszych gwiazd polskiej gospodarki. Wdrugiej połowie roku jej  właściciele  właś ciciele – Bogus ław Bagsi Bagsikk i And Andrzej rzej Gąsi Gąsiorowsk orowski i – stali się modelowym wręcz przykładem aferzystów. Jeśli idzie o„aferę A rt-B rt-B””, wiele rzecz y nie jest do d ziś jasnych.  Wiemy, że wyk wykorz orzyst ystując ując hiperi nac nację ję i powolny prz przeepły w informacji między między bankam i, spółka Art-B lokowała lokowała „tesame pieniądze” wwielu bankach, stosując mechanizm

72

tzw.oscylatora ekonomicznego. Wyłudzone czeki były   wielokr otnie oprocentowy wane. Dodat  wielokrotnie Dodatkowo, kowo, Ar Art-B t-B w ykorzystywała sztywny kursu dolara względem złotówki, co wpołączeniu zwewnętrzną wym ienialnością złotówki iwysokimi stopami procentowymi pozwalało na zarabianie na różnicy między oprocentowaniem lokat złotówko wych a aoprocentowa oprocentowaniem niem lokat dewi dewizow zowych ych poza gra graninicami kraju. k raju. Wykorzystywano Wykorzystywano do tego celu tzw. zasłonowe transakcje towarow towarowe. e. Mechanizm wupr wuproszczen oszczeniu iu był następujący. Po pierwsze, uzyskiwano list gwarancyjny na dużą sumę wdolarach od zagranicznego banku. Po zapłaceniu owym papierem  wartościowy  wartoś ciowym m za importowany do Polski towar, był by ł on sprzedawany wkraju, nawet po zaniż onej cenie. Następnie pieniądze ze sprzedaży wpłacane były na lokatę terminową   wbanku  wban ku polskim. polsk im. Wreszcie następowało wybranie lokaty   wraz z zdużymi dużymi odsetk odsetkami, ami, wykupienie listu gwar gwarancyjneancyjnego ispłata kredytu. Tego rodzaju działania to tylko część aktywności Art-B. Do tej pory nie wiadomo m.in., skąd  Art-B posiadała znaczny kapitał, kapitał, niezbędny do opłacalnego zainwestowania woscylator. „Afera Art-B” jest doskonałą ilustracją tego, jak– przynajmniej po części– powstawała elita finansowa  wolnej Polski. Naprawdę duże pieniądze zarabiane były nie poprzez produkcję, inwestycje czy innowacje. Mechanizmem  wykorzyst ywanym wa wakumulacji kumulacji kapitału była inżynieria in żynieria nansowa, której celem było „przepompowanie” jak naj większej  większ ej ilości zasobów publicznych wręce prywatne.

. Pierwszy Komercyjny Bank wLublinie był jednym zpierwszych, które otrzymały licencję bankową po r.  Jego głównym udziałowcem był David Bogatin, oby watel amerykański. Zakładając bank oraz pozyskując pozyskując środki na  jego prowadzenie, prowadzenie, Bogatin dopuszcza dopuszczałł się działa działań ń będących de facto oszustwami. PKBL oferował bardzo wysokie odsetki od lokat– celem było zgromadzenie dużych zasobów, które następnie byłyby wyprowadzane zbanku przez udzielanie kredytów, które nie zostałyby spłacone. W  r.  wybuchła „a fera Bogatina”– okaza ło się, że właściciel banku jest poszukiwany wUSA za przestępstwa podatkowe. Pojawienie się tej informacji wprzestrzeni medialnej spo wodowało paniczne wycofywanie wkładów. Natomiast sam Bogatin został przekazany władzom amerykańskim. „Afera Bogatina” nie była szczególnie ważna. Owszem– została nagłośniona medialnie, ale raczej za sprawą  ekstradycjii Bogatina do Stanów Zjednoczonych. Przywoekstradycj  łuję ją z zjednego jednego powodu – otóż przyg przyglądają lądającc się rozmaitym aferom gospodarczym, łatwo dostrzec, że wmiarę regularnie przewijają się wnich te same osoby. Podobnie było iwtym przypadku– ze sprawą PKBL PKBL powiązane są  osoby, które wcześniej ipóźniej pojawiały się winnych zjawiskach aferalnych (takich jak „afera FOZZ”– komisarzem PKBL był Janusz Rejent, dość ważna postać wFunduszu; „afera Polisy”– wspólnikiem Bogatina był A nto ntoni ni Pieniążek, jeden zuprzywilejowanych akcjonariuszy Polisy; „afera PZU”– wPKBL pracował Grzegorz Wieczerzak). Ito, co jest najbardziej frapujące wtym kontekście,

N       ,  ,        

         /     M     O     B     H     E     A     H     C     /     E     L     P     O     E     P     /     M     O     C  .     R     K     C     I     L     F  .     W     W     W     /     /    :     P     T     T     H          N     E     H     P     E     T     S

  a   n   b

73

to właśnie owo nieustanne krążenie pewnych osób izasobów, tworzących razem sieć powiązań , co sprawia, że sobów, na znaczną część a fer nie można patrzeć jako na zjawiska niezależne od siebie siebie.. . W r. Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych powołał spółkę Normiko Holding. Nie przynosiła ona dochodów, inwestowała wprzedsięwzięcia przynoszące straty, co wydawało się być działaniem zamie-

rzonym. Weźmy chociażby operacje nansowe związane zratowaniem Banku „Posnania”. „Posnania”. Normiko przeznaczyła przeznac zyła na ten cel mln zł iza łożyła wtym upadającym banku lokalokatę terminową. Lokatą zapłaciła za bezwartościowe udziały   współce  wspó łce Jaxa Press, powiąza powiązanej nej z Elektromisem. Elektromis był właścicielem Banku „Posnania”, „Posnania”, którego zadłużenie zadłu żenie spadło dzięki dzię ki opisanej operacji omln zł. Podobn Podobnych ych przy-

kładów można podać więcej. Jedynym źródłem utrzymania Normiko były pieniądze zPFRON. Wmomencie po wstania wr. wr. spółka otrz ymała mln m ln złotych, wrok  później kredyt na ,mln złotych. Wr. Wr. oceniano, że  wlatach - -  PFRON zainwestował wNormiko ponad mln złotych. Część ztych pieniędzy została bezpowrotnie zmarnotrawiona.

 Jednym z zczę często sto spotyk spotykanych anych mecha mechanizmów nizmów afera aferallnych, czego przykład stanowi właśnie „afera Normiko”, jest drenaż środków ze Skarbu Państwa ,

przeprowadzony  przeprowadzony   wtak  w takii sposób, że w wagencji agencji pańs państwowej twowej utracona zost zostaa je kontrola nad sposobem, wjaki w jaki wydawane są owe środki. Stwarza to okazję do nadużyć, które mogą wniektórych przypadkach przybrać trwały charakter. Należy dodać, że „afera Normiko” to tylko jedna zafer związanych zPFRON.

Wroku  rozpoczęła się tzw. afera sprzętowa. Oszuści przekonywali kierowni k ierownictwo ctwo sanepidów iszpitali, że są gotowi zapewnić od producentów darowiznę wpostaci specjalistycznego sprzętu medycznego. Manipulując .

kierownictwem instytucji, skłaniali je do podpisania dokumentów, które miały być rzekomo tylko nieistotną formalnością. Dyrekcje kilkudziesięciu szpitali ikilku sanepidów  dały się oszukać iprzyjęły „darowiznę”. Po pewnym czasie

pojawiało się żądanie dokonania zapłaty za „darowiznę”. Naliczane były przy tym odsetki. Kolejny etap to sprzedaż długów– na rynku wierzytelności były one cenione, jako należące do jednostek budżetowych. Co ważne, jeden zczłonków grupy pracował wMinisterstwie Zdrowia iOpieki Społecznej, dzięki czemu oszuści przedstawiali dokument wydany przez to ministerstwo,

który miał stanowić gwarancję zapłaty za sprzęt ze środków publicznych. Śledztwo wykazało, że oszuści działali  wspólnie współkach polskich iszwajcarskich. Na ich konta konta  wbankach szwajcarskich wpły wp ływał wałyy pieniądze ztych ztych spółek. Postacią kluczową dla sprawy był dyrektor Biura do Spraw 

Prywatyzacji iZamówień Publicznych MZiOS (wlatach -), apóźniej doradca ministra zdrowia– to jego

listem polecającym posługiwali się oszuści. Co ciekawe, osoba ta do roku  była dyrektorem Departamentu Techniki Medycznej wMZiOS, zwolnionym po kontroli NIK. Zwolnienie to było skutkiem działania bardzo podobnego do tego przeprowadzonego prze prowadzonego wlatach  - -. . Pewna część afer, szczególnie tych zlat . miała swo-

 je wy wyraźne raźne korzenie w PRL. Bez odwołania się do wiedzy otamtych czasach nie da się zrozumieć rzeczywistości nas otaczającej (przy tym nie idzie tu obanalną konstatację, że w iększość aferzystów f unkcjon unkcjonowała owała jakoś wcześniej  wpoprzedni  wpop rzednim m systemie). systemie). Przypadek „afery sprzętowej” jest jest szczególny: oto wlatach . wpewnym sensie powtórzony  zostaje mechanizm aferalny, sprawdzony już wlatach ., azatem winnym kontekście społeczno-politycznym. Mechanizm ten ponownie okazuje się skuteczny… . W  r. zakończyła się prywatyzacja Cementowni Ożarów Oż arów (rozpoczęta w w  r.). r.).  akcji kupił Holding Cement Polski (powiązany zkapitałem irlandzkim). Wraporcie NIK zr. zr. wskazywano wskazy wano na szereg nieprawidłowonieprawidł owości związanych zprzebiegiem tej prywatyzacji. Kontrolerzy 

NIK zwracali na przykład uwagę na preferowanie przez Ministerstwo Przekształceń Własnościowych oferty HCP, mimo że nansowo była porównywalna zinnymi, adodatkowo budziła pewne zastrzeżenia. Dużo później okazało się,  jakie były tego przyczyny. Otóż negocjacje wimieniu wimieniu inwe-

storów prowadził Marek Dochnal. Po aresztowaniu tego ostatniego, stwierdzono, że przekazał on łapówkę dyrektorowi generalnemu wMinisterstwie Przekształceń Własno-

ściowych (do dziś jest ścigany listem gończym). Dlatego zapewne oferta HCP okazała się bezkonkurencyjna.

Nie może dziwić, że prywatyzacje są procesami generującymi afery. Rozważmy rzecz ztakiej oto perspekty wy: to dzięki prywatyzacji prywatyz acji (araczej (araczej dzięki „podłączeniu się” pod prywatyzację) można radykalnie powiększyć majątek  i– metaforycznie rzecz ujmując– przeskoczyć zligi okręgowej do ekstraklasy. Innymi słowy, kluczowe są tu pojęcia pośrednictwa i własności  własności . Nie może więc dziwić, że afery  prywatyzacyjne są relatywnie częste. Wpowyższym przykładzie należy podkreślić jeszcze jedną rzecz: otóż wwielu wwielu

przypadkach raporty NIK wskazują na nieprawidłowości związane zprocesami prywatyzacji, rzadko się jednak zdarza uzupełnienie tej wiedzy ododatkowy kontekst. Wtym

przypadku raport NIK, czytany jednocześnie zinformacjami odziałaniach Marka Dochnala, pokazuje, jak rzeczywiście przebiegała ta konkretna prywatyzacja. Można domniemywać, że wwielu innych przypadkach wyglądało to podobnie. . W r. wramach Programu Powszechnej Prywa-

tyzacji  przedsiębiorstw państwowych (ówcześnie było to ok.  majątku Skarbu Państwa) zostało przekształconych współki akcyjne, których akcje posiadały Narodowe Fundusze Inwestycyjne. NFI zarządzane były przez rmy,

których wynagrodzenie nie było powiązane zwynikami

74

funduszy. Zkontroli NIK wynikało, że działalność NFI wskazuje na scenariusz mający na celu maksymalizację zysków   firm zarządzając zarzą dzających, ych, a nie maksymalizację wartości majątku  funduszy. Jak się wydaje, cały proces tworzenia izarządzania NFI był po prostu mechanizmem służącym uwłaszczeniu części klasy politycznej.  Jadwiga Staniszkis Stani szkis wielokrotnie wswoich ws woich pracach posługiwała się pojęciem kapitalizmu politycznego. Kategoria ta odnosi się m.in. do działań, poprzez które kapitał  polityczny wsposób zorganizowany przekształca się wkapitał nansowy (czy też szerzej– związany zwłasnością), znajdujący się wrękach prywatnych. Jak się wydaje, „afera NFI” jest doskonałym przykładem ilustrującym to zjawisko: oto politycy arbitralnie wybierają rmy, którym przekazywana jest kontrola nad majątkiem Skarbu Państwa. Ijedyne zyski, które się pojawiają, to właśnie zyski owych rm irad nadzorczych funduszy (pozostających całkowicie pod kontrolą polityków) pol ityków)..

   ,          S S  P P

         /     A     M     M     E     G          A     /     E     L     P     O     E     P     /     M     O     C  .     R     K     C     I     L     F  .     W     W     W     /     /    :     P     T     T     H          K     I     B     A     B     E     I     R     A     M     A     S     I     L

      b

. Wmarcu  r. Ministerstwo Finansów (mimo negatywnych opinii niektórych departamentów) pozytywnie zaopiniowało wniosek Laboratorium Frakcjonowania Osocza oporęczenie kredytu inwestycyjnego, udzielonego przez konsorcjum banków. Był to jeden znajważniejszych elementów tzw. afery LFO. Punkt wyjścia był następujący:  wMielcu  w Mielcu miała zostać wybudowana fabryka osocza krwi, co miało uniezależnić Polskę od dostaw zzagranicy. Pierwsze plany pojawiły się już wroku . . Szybko zaczę ły się dziać dz iać dziwne rzeczy. rzec zy. Skończyło Skończyło się na tym, że rma– nie będą ca technicznie wstanie wybudować fabryki– wyłudziła od

państwa poręczenie kredytu na wykonanie tej strategicznej inwestycji. Państwo zobowiąza ło się wobec konsorcjum konsorcjum bankowego do zagwarantowania spłaty kredytu, ainwestycja nie została zrealizowana. Mimo niedopełnienia warunków umowy idezaktualizacji zobowiązania państwa, banki otrzymały pieniądze. Wcałej sprawie pojawiły się niejasne powiązania polityczne inansowe głównych aktorów– także zpodmiotami zagranicznymi.  W przypadku „afery „afer y LFO” (ale (ale też wspomnianej wcześniej „afery sprzętowej”) można zobaczyć, wjaki sposób lokalne mechanizmy aferalne powiązane są z działaniami firm zagranicznych. Aż prosi się wtym wypadku oużycie kategorii wziętych zteorii zależności. Ztej perspekty wy Polska jest krajem peryfer peryferyjnym yjnym czy cz y półpery pó łperyferyjnym feryjnym iidzie oto, oto, by tę peryferyjność peryfer yjność utrzymać. Aby A by tak się stało– czyli wtym przypadku, żeby nie powstało krajowe laboratorium frakcjonowania osocza– prowadzone są działania, które uniemożliwiają powstanie instytucji konkurencyjnych dla tych umiejscowionych wpaństwach centrum. . Wroku  kończyło powoli swoje istnienie to warzystwo  warz ystwo ubezpieczeniowe Polisa. Jego dzia działalnoś łalnośćć była  wtym  w tym czasie opisy opisywana wana przez media, stał stałaa się też przedmiotem zainteresowania NIK. Wr. Polisa rozpoczę ła sprzedaż akcji w wobrocie obrocie pozagiełdow poz agiełdowym. ym. Co istotne istotne– – spółki Skarbu Państwa, powiązane ze znajomymi kierownictwa Polisy, ubezpieczały się wniej oraz zostawały jej akcjonariuszami. Emitowane były akcje uprzywilejowane, których sprzedaż ograniczona została do wybranych nabywców. Głównymi posiadaczami pakietów akcji uprzywilejowanych lejo wanych były osoby związane znajwyższ ymi władzami  wpaństwie  wpańs twie (zasadnicz (zasadniczoo były był y to osoby o soby powiązane powiąz ane równie ż zSdRP). Mimo braku znaczących zysków zdziałalności ubezpieczeniowej, Polisa wypłacała wysokie dywidendy  akcjonariuszom, azarazem fałszowane były jej sprawozdania nansowe. Jednocześnie organ uprawniony do nadzoru nad Polisą, czyli Państwowy Urząd Nadzoru Ubezpieczeń, zwlekał zinterwencją mimo posiadanych informacji onieprawidłowościach. Była już mowa okapitalizmie politycznym. Inną kategorią, również spopularyzowaną przez Jadwigę Staniszkis, którą należy wspomnieć wsp omnieć wkontekście wkontekście afer wlatach ., jest postkomunizm.. Postkomunizm postkomunizm Postkomunizm to coś więcej niż dziedzicdzied zictwo PRL. To cały kompleks powiązań izależności nomenklaturowych (wszerokim znaczeniu), który przetrwał upadek komunizmu istał istał się platformą dla rozmaitych rozmait ych działań. działa ń. Część ztych działań, jak wprzypadku Polisy, miała niewątpliwie charakter aferalny. . W  r. zfunkcji prezesa PKP został odwo łany Jan Janik. Z Zjego jego działa d ziałalnością lnością od r. zwią związana zana  jest „afera „a fera wekslowa”. Przy Przy wykorzystaniu w ykorzystaniu z asobów spółek  Skarbu Państwa powiązanych zPKP, wystawione zostały  przez zarządzające nią osoby weksle, które które umożliwiały wytransferowanie pieniędzy zPKP. Członkowie zarządu PKP

75

podejmowali niekorzystne ekonomicznie decyzje dotyczące spółek powiązanych zPKP. Wraporcie NIK zr. można przeczytać: Stwierdzono, że środki z dotacji budżetowych i kredytów bankowych wykorzystywane były przez PKP  z naruszeniem zasad legalności, celowości, rzetelności i gospodarności. Kontrola wykazała przy tym, że działania niektórych członków Zarządu PKP oraz prezesów spółek Kolsped Sp. z o.o. i Viafer S.A. miały charakter korupcyjny i uzasadniają  podejrzenie popełnienia przez te osoby os oby przestępstwa pr zestępstwa.. Ogólna O gólna kwota środków wydatkowana lub rozdysponowana z naruszeniem prawa lub niegospodarnie zamknęła się kwotą blisko  mln zł. Istnieje również groźba powstania zobowiązań wekslowych na kwotę ponad  mln zł.  W największ największym ym skrócie można powiedzieć, że „afera  wekslowa” wydaje się sztandarowym przypadkiem trakto waniaa instytucji  wani insty tucji państ wowej jako pasa transmi t ransmisyjnego syjnego dla zdobycia zasobów. Co ważne– tego rodzaju instrumentalne traktowanie instytucji państwowych isamorządowych wydaje się być powszechne, aczkolwiek zazwyczaj nie przyjmuje aż tak skrajnej postaci. . Wroku  miało miejsce zdarzenie, które później zostało zosta ło określone okreś lone jako „a fera TON AGRO”. AGRO”. TowarzyTowarzystwo Obrotu Nieruchomościami AGRO S.A. to spółka zależna Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa. Celem jej utworzenia było zapewnienie AWRSP zysków ze sprzedaży  szczególnie wartościowych gruntów należących do Skarbu Państwa. AWRSP zaobserwowała bowiem, że nabywcy  ziemi położonej wszczególnie korzystnych lokalizacjach, szybko ją odrolniają imogą sprzedać po dużo wyższych cenach. Wten sposób pośrednie ogniwo zarabiało najwięcej, atraciła Agencja. Okazało się jednak, że TON AGRO nie zawsze spełniało dobrze swoje zadania– wniektórych przypadkach było wręcz przeciwnie. Najprawdopodobniej dochodziło bowiem do przekazywania poufnych informacji na temat planowanego przekształcenia gruntów rolnych wbudowlane. Dzięki temu nabywca płacił za z a ziemię uprawną imógł imógł ją  po przekształceniu sprzedać drożej jako grunty przeznaczone pod inne cele niż rolnicze lub wykorzystać na potrzeby   własnej inwestycji. Najbardziej znana sprawa, w ramach której TON  AGRO miało doprowadzić do strat AWRSP iSk arbu Państwa, to sprzedaż działek wBielanach Wrocławskich. Było to , hektara leżących wgminie Kobierzyce, koło trasy wylotowej zWrocławia, przy planowanej autostradzie.  AWR  A WRSP SP chciała, by grunty g runty sprzeda sprzedano no po uprzednim ich odrolnieniu izleciła to zadanie TON AGRO Wrocław.  Jednakk wedł  Jedna według ug władz tej spół spółki, ki, wójt gminy g miny Kobierz Kobierzyce yce twierdził, że nie zgodzi się na zmianę wplanie zagospodarowania przestrzennego, ponieważ planuje wpierwszym rzędzie korzystnie sprzedać działki należące do samorządu. Prywatni inwestorzy pomimo takiego postawienia sprawy  kupili te , ha wstyczniu  r., jako ziemię uprawną, za ,mln złotych płatne wratach. Po zaledwie miesiącu

Rada Gminy Kobierzyce na ich wniosek rozpoczęła procedurę wprowadzania zmian wplanie zagospodarowania przestrzennego, oco miało się rzekomo bezskutecznie dopominać TON AGRO Wrocław (nie znaleziono śladów  takich prób). Wlipcu r. doszło do sprzedaży już odrolnionych działek za ,mln złotych warszawskiej spółce. Następnego dnia tę samą ziemię spółka sprzedała za ,mln zł francuskiemu koncernowi Auchan. Półtora roku dzielące styczeń  ilipiec r. doprowadziło do osiągnięcia zysku wwysokości ,mln zł.  W lutym  r. zost został ał zat zatrz rzyma ymany ny prez prezes es TON  AGRO Wrocław Wrocław.. Zostały Został y mu postawione zarzuty związane zwią zane m.in. zniegospodarnością przy sprzedaży gruntów, na których budowany był hipermarket Auchan. Wlutym r. do sądu trał akt oskarżenia wsprawie niegospodarności przy tej transakcji. Oprócz prezesa, prezesa, oskarżono oska rżono jego zastępcę itrzy osoby zwarszawskiej centrali AWRSP, które nadzorowały izaakceptowały transakcję. Linia obrony opiera ła się na „hipotetyczności „h ipotetyczności strat”, jakie miał m iał ponieść Skarb Sk arb Państwa. Nie sposób bowiem ustalić, czy straty wogóle zaistniały. Przy braku rzeczywistej imożliwej do ustalenia szkody nie można udowodnić zajścia przestępstwa. Sędzia prowadzący sprawę zaakceptował takie rozumowanie iuznał, że nie udowodniono oskarżonym złamania prawa, atym samym muszą oni zostać uznani za niewinnych. Wyrok tej treści zapadł wczerwcu  r. „Afera TON AGRO” wskazuje na pewną fundamentalną sprawę, jeśli idzie oafery gospodarcze. Otóż znaczna część przywoływanych tutaj przez mnie przypadków, to zjawiska, które przebiegały wsposób legalny, bez złamania prawa, albo też prawo zostało złamane jedynie gdzieś na marginesie całej sprawy. Inaczej rzecz ujmując, cechą charakterystyczną znacznej części afer jest to, że litera prawa  nie została naruszona, a mimo to dobro wspólne wyraźnie ucierpiało. . Rok   to apogeum tzw. afery Stella Maris. SM to wydawnictwo Archidiecezji Gdańskiej, założone  w  w  r. r. Około Oko ło r. jego kierown kierownictwo ictwo zacz zaczęło ęło handlować fakturami. Osoby kierujące spółkami zawierały  umowy-zlecenia, umowy odzieło oraz umowy związane zzapłatą prowizji, prowizji, które wrzeczywistości nie miał y związku zwykonaną pracą. Przedstawiane faktury były jednak  podstawą zapłaty. Pieniądze traał y na konta spółek konsultingowych, które po potrąceniu prowizji prowizji przelewał y je na konta spółki kościelnej jako podwykonawcy. Zkont spółki kościelnej, po potrąceniu kolejnej prowizji, pieniądze powracały do osób, które zatwierdziły kcyjne umo wy. Spół Spółka ka kościel kościelna na mogła wyk wykazy azy wać dowolnie wys wysookie zyski, ponieważ była zwolniona zpłacenia podatku dochodowego dochodo wego na mocy przepisów regulujących regulujących działanie dzia łanie tego typu insty tucji. Chociaż Chociaż sprawę kwalikowano jako pranie brudnych pieniędzy, mechanizm wniej wykorzystany należy naz wać raczej „brudzeniem pieniędzy”– wypro wadzaniem  wadza niem ich zlegalne zle galnego go obrotu na pry watne konta lub

76

do „funduszy specjalnych” rm. System działał do roku  iok.  spółek przepuściło przez niego ok. mln złotych.  Wspomniałem  Wspomniał em już wcześ wcześniej niej o zas zasobach obach aferow ych ikrążących osobach. Jak się wydaje zpewnej perspektywy,  większość  więks zość afer polega na umiejętnej konwersji różnych typów kapitałów. Najczęściej jest to konwersja kapitału politycznego na ekonomiczny. ekonomiczny. Ale nie tylko– t ylko– wprzypa wprzypadku dku „afery Stella Maris” (ale też nieco mniej znanej „afery salezjańskiej”) miała miejsce konwersja kapitału społecznego instytucji instyt ucji religijnych na kapitał ekonomiczny. . W r. nastąpiła prywatyzacja Fabryki Wagon S.A. Zakłady te, zajmujące się budową iremontami wagonów oraz lokomotyw, zostały włączone do Programu Po wszechnej Prywat Prywatyzacji yzacji i iich ich akcje a kcje przekaz prz ekazano ano NFI. NFI Hetman ogłosił przetarg na  akcji Fabryki Wagon S.A.  wmarcu  wm arcu  r. r. Jeszcze Jeszc ze przed nadejściem terminu wskazanego w ogłoszeni ogłoszeniu u o przetargu, postępowanie postępowanie zostało zamknięte, ponieważ jako nabywcę wybrano szwajcarską  spółkę Partner Marketing AG, powiązaną zinwestorami pochodzącymi ze Słowacji. Nie miała ona jednak odpo wiednich  wiedn ich zez zezwoleń woleń wy wymag maganych anych do nabycia ponad  akcji spółki iwniosła orozwiązanie umowy. NFI Hetman zgodził się na to iprzystał na podzielenie akcji na dwie części–  dla Partner Marketing AG i dla jej warszawskiej spółki-córki Partner Group Sp. zo.o. Nie przeprowadzono ponownego ponownego postępowania przetargowego inie doszło do rozpatrzenia, czy inne oferty nie są korzyst niejsze. Tymczasem spółka powiązana zPartner Marketing AG– Tetrawagon AG– posiadała posiada ła już , akcji FW S.A., kupionych od NFI Jupiter. Jupiter. Wten sposób na przełomie ma rca ikwietnia r. „grupa słowacka” (osoby kontrolujące Tetrawagon iPartner Marketing ) zdobyła pakiet kontrolny   wFW S.A.– , udziałów. Po sprzedaży FW S.A. nastąpiło drastyczne pogorszenie sytuacji nansowej spółki. Jej majątek został wdużej części wytransferowany do stworzonej przez Słowaków  szwajcarskiej spółki Fabryka Wagon Holding AG. Działo się tak poprzez umowy dotyczące m.in. pośrednictwa spółki szwajcarskiej wzakupie materiałów do produkcji wagonów czy pośrednictwa idziała ń marketingowych. Spółce FWH AG płacono za pośrednictwo, ale nie doprowadziła ona do podpisania żadnego nowego kontraktu. Przez półtora roku działalności „grupy słowackiej” wFW S.A. pogarszały się wyniki nansowe przedsiębiorstwa. Wreszcie  września r. została ogłoszona jego upadłość. Była już mowa oprywatyzacjach io tym, dlaczego to warzyszą  warzys zą im zjawiska, które można moż na określić mianem afer. Trzeba to uzupełnić ojeszcze jeden element. Otóż oile  wprzypadku  wprz ypadku cementowni zO zOżarowa żarowa rma zmieniła właściciela, ale przetrwała inadal funkcjonuje, to pewna część działań tego rodzaju prowadzi do upadłości prywatyzo wanych przedsiębiorstw, przedsiębiors tw, po wy wytran transferowan sferowaniu iu ich zasobów. Przypadek Fabryki Wagon jest tu modelowy.

.  kwietnia  r. wSejmie uchwalono Ustawę ozmianie ustawy ograch losowych, zakładach wzajemnych igrach na automatach. Wsierpniu tego roku pojawi ły się podejrzenia wobec Jerzego Jerz ego Jaskierni iinnych iin nych posłów  uczestniczących wpracach nad ustawą– zarzucano im korupcję iniejasne związki (także biznesowe) zprzedsiębiorcami lobbującymi na rzecz jak najmniejszego opodatkowania zysków zautomatów do gier. Główny wątek „afery hazardowej” czy też „afery jednorękich bandytów”, dotyczył   właśnie  wła śnie opodat opodatkowan kowania ia tych tychże że automatów. W projekcie ustawy przyjęto, że zryczałtowany podatek będzie wynosił   euro miesięcznie od automatu. Kontrowersje ipodejrzenia okorupcję okorupcję były zwią zane ze zmianą tego ustalenia  wczasie  w czasie prac sejmowych s ejmowych na podatek wynos wynoszący zący  euro eu ro miesięcznie, który miał rosnąć co roku, aż do osiągnięcia sumy  euro miesięcznie. Ustawę forsowano wSejmie pomimo negatywnych negatyw nych opinii policji– policji– nie wprowadzała ona bowiem rozwiązań uniemożliwiających pranie brudnych pieniędzy za z a pomocą automatów. automatów. Cechą charakterystyczną pewnej części afer gospodarczych jest udział osób, które znajdują się bardzo blisko elit  władzy. W„aferze hazardowej” hazardowej” (tej (tej opisywanej opisywanej powyżej itej świeżej, ujawnionej w r.) widać to doskonale. Wiąże się ztym zjawisko konfliktu interesów. Mamy oto sytuację podwójnej lojalności osób istotnych dla procesu legislacyjnego: względem państwa iwzględem ludzi, zktórymi prowadzi się interesy albo pozostaje wbliskiej zażyłości. . Do roku  przez dziesięć lat trwała „afera korupcyjna wMinisterstwie Finansów”. Grupa skorumpo wanych urz urzędn ędników ików min ministeria isteria lnych, dzia łając wspóln wspólnie ie zgangsterami, zapewniała przedsiębiorcom możliwość uzyskiwania znaczących ulg podatkowych. Za odpowiednią  opłatą dochodziło do wydawania korzystnych dla określonych podatników interpretacji przepisów, przepisów, co było sprzeczne zinteresem Skarbu Państwa. Najbardziej znany wymiar tej afery związa ny jest zuzyskaniem przez Henryka Stokłosę uchylenia na poziomie Ministerstwa Finansów decyzji dotyczących podatków. Wlatach - wysocy rangą  urzędnicy MF uchylili pięć decyzji wydanych przez Izbę Skarbową wPile, które dotyczyły zobowiązania Stokłosy  do zapłacenia zaległych podatków. Zjawiskiem organicznie powiązanym zaferami jest korupcja. Możemy oniej mówić wprzypadku wprzypadku większości a fer, przy czym czasami jest to istota afery (jak wtym przypadku), aczasami występuje ona tylko na jej marginesie. Warto też dodać, że korupcja to jedna zprzyczyn pozostawania  wsytuacji koniktu interesów. . Wgrudniu  r. sprzedaż swoich usług rozpo. częła rma Digit Serve. Jej oferta zwią zana była zinwestycjami na ry nku walutowym (forex), ajedną zosób, które które rmowały przedsięwzięcie, był Bogusław Bagsik, kluczo wy bohater „afer y Art-B”. Oferując Ofe rując duże zwrot y z inwestycji,, rma wyłudzała pieniądze. Dopóki stycji Dopóki pojawiali się

77

nowi klienci, Digit Serve pozyskiwał środki na wypłacanie– wrzeczy wrzeczy wistości nieistniejących– zysków. Pierwsze oznaki zniecierpliwienia klientów żądających zwrotu zainwestowanych środków spowodowały wytra nsferowanie zysków aferzystów poza zasięg polskiego wymiaru spra wiedliwoś  wied liwości. ci. Na prze przełomie łomie czer wca i lipca  r. prze prze-rwano wypłaty dla klientów irozpoczęto maskowanie śladów działalności.  Wspominałem już ok okrążen rążeniu iu ludzi iz izasobów asobów w kontekście poszczególnych afer– dotyczyło to jednak przede  wszystkim  wszystk im postaci post aci zdrugiego z drugiego planu. Tymczasem zdarzają  zd arzają  się też spektakularne powroty aferzystów , jak w„aferze Digit Serve”. Jak się wydaje, jest to przypadek wiele mó wiącyy o  wiąc opostrz postrzega eganiu niu świa świata ta przez osoby chcąc chcącee pomnożyć swoje zasoby. Zdawałoby się, że wchodzenie winteresy  zBogusławem Bagsikiem, Bagsik iem, wkontekście wkontekście wiedzy wiedz y otej osobie, to przedsięwzięcie bardzo ryzykowne. Tymczasem nie brakowało chętnych do inwestowania znim. Być może kryje się za tym pewien typ racjonalności– spróbujmy go zatem zrekonstruować. Otóż Bagsik (zapewne również inni aferzyści) jest postrzegany jako osoba, która wie, jak zarobić pieniądze. Aże będzie to najprawdopodobniej dział działanie anie po części nielegalne? nie legalne? Cóż– to przecież jedyny sposób, żeby się dorobić. Nie może zatem dziwić, że afery traktowane są jako coś „norma lnego” lnego”..

 wyt worzeniu odpowiedniej aury, zatrudnieniu zat rudnieniu polityków  imedialnych ekspertów oraz sponsorowaniu sportu ipopularnonaukowych wykładów, pozyskała wielu klientów. klientów.  Wpewnym  W pewnym momencie organa kontrolne ryn rynku ku nan nansoso wego odkrył y nieprawidłowości nieprawid łowości wd wdziała ziałaniu niu rmy r my.. Przed Prz ed zablokowaniem konta inwestycyjnego WGI, prowadzonego przez amerykańską instytucję nansową Wachovia Securities, zkonta tego wychodziły środki na różne, często nie jasne inwestycje. Odzyska Odzyskano no tylko t ylko częś częśćć pieniędzy, pienię dzy, które zostały ostatecznie zajęte przez amerykański wymiar spra wiedliwości. Większoś Większośćć pieniędzy zainwestowanych przez klientów zniknęła. Zpowodu braków wdokumentacji nie można ustalić, jak duża część to straty wynikające znieudolnego zarządzania powierzonymi pieniędzmi oraz czy  iwjakim stopniu doszło do defraudacji. Niemniej jednak   wiele wskazuje, że była to świadoma polityk a rmy. rmy. Sporo działań aferalnych, nakierowanych na dreno wanie nie zasobów państwow państwowych, ych, ale a le raczej oszczę oszczędności dności ludzi, osiąga sukces dzięki stworzeniu wizji swego rodzaju elitarności czy też ekskluzywności podejmowanych dzia łań. Stwarza St warza się aurę oka zji, zktórej trzeba skorzystać. Podobnie zresztą było wprzypadku „afery Digit Serve”. Serve”. Jak się  wydaje, również wiele mówi to oczęści społeczeń społeczeństwa stwa polskiego io istniejących przekonaniach przekonania ch na temat tego, wjaki wjaki sposób można zarobić.

. W  r. zakończyła się „afera Warszawskiej Grupy Inwestycyjnej”– wkwietniu tego roku Komisja Papierów Wartościowych iGiełd odebrała WGI licencję maklerską. WGI była rmą zajmującą się inwestowaniem pieniędzy pieni ędzy klientów na rynkach wysokiego ryzyka. Dzięki

. Na początku  r. Komisja Nadzoru Finanso wego rozpoczę rozpoczęła ła postępowan postępowanie ie kontrolne w sprawie spółki Interbrok. Była to rma zajmująca się pośrednictwem idoradztwem nansowym. Wr. zaczęła inwestować na rynku transakcji walutowych (forex). Szybko zaczęła

         /     R     A     M     O     O     Z     /     E     L     P     O     E     P     /     M     O     C  .     R     K     C     I     L     F  .     W     W     W     /     /    :     P     T     T     H          R     A     M     O     O     Z

  a   b

78

oferować niezwykle atrakcyjne stopy zwrotów zinwestycji. Co ważne: kolejni klienci mogli powierzać swoje pienią-

dze tylko dzięki poleceniu ich przez innego, już zaangażo wanego inwestora. i nwestora. Początkowo Pocz ątkowo spółka spół ka osiąga osi ągała ła zyski, z yski, lecz później działała jak typowa piramida nansowa: to napływ 

klientów klientó w zapewniał Inte Interbrok rbrok płynność nansową. Spółka nie reklamowała się, ajedynie korzystał a ztzw. marketingu szeptanego. Takie postępowanie umożliwiało roztaczanie

aury wyjątkowośc wyjątkowościi ielitarności i elitarności.. Wreszcie wlutym r. KNF powiadomiła prokuraturę opodejrzeniu popełnienia przestępstwa przez właścicieli właścicieli.. Przykład „afery „a fery Interbrok” pokazuje, że tzw. piramidy  finansowe to nie tylko początek lat . (można tu przypo-

mnieć Bezpieczną Kasę Oszczędności Lecha Grobelnego) itransformacj itra nsformacjaa ustrojo u strojowa, wa, ale zjawisko zjawisko,, które regularnie

powraca wnowych wcieleniach. Żywotność tego mechanizmu wydaje się być charakterystyczna dla systemu kapitalistycznego wogóle.

Po pierwsze pokazuje, że podmioty afery, aby uzyskać  względ nie niewiel  względnie niewielkie kie korzyści, musiał y zmarnotraw z marnotrawić ić ich wielokrotność. Innymi słowy, Skarb Państwa traci kontrolę nad rmami wartymi setki milionów złotych, natomiast wygląda na to, że renta osób zaangażowanych

 wc ałą aferę jest stosunkowo niewielka  wcałą n iewielka.. Po drugie, dr ugie, jest to przykład długiego trwania  afery– mimo raportów NIK, artykułów wmediach itd.

*** Można czasami usłyszeć stwierdzenie, że afery gospodarcze to sprawa zamknięta– coś, zczym mieliśmy do czynienia na początku transformacji ustrojowej. Można też spotkać się zopiniami, że są to zjawiska marginalne, tak  ilościowo (zgodnie ztezą, że wśród wielu rozmaitych zja-

 wisk, zdarzają zda rzają się iafer i afery), y), jak ijakościowo (bo nie dotyczą  one kluczowych zjawisk gospodarki inie są wnie zaangażo -

 wane osoby rzeczy rze czywiście wiście ważne wa żne dla gospodarki gospoda rki ipolityki). ipolity ki). Gdy piszę te słowa, jest początek paź dziernika r.

. W list listopa opadzie dzie  r. rozpoczęto śledztwo

 wsprawie  wsp rawie niegos niegospoda podarnośc rnościi w spół spółce ce Chemi Chemiaa Polska. Pols ka. Jego podstawą było zawiadomienie ze strony NIK, stano wiącee efekt kolejnego raport  wiąc raportu u dotycz ąceg ącego o tak zwa zwanego nego

Trójkąta Buchacza. Cała Cał a sprawa rozpoczęła się dużo wcz e-

Sprawa „Trójkąta Buchacza” jest nadal aktualna: wkolejnych raportach NIK możemy przeczytać oistniejących nieprawidłowościach. Cały czas nie wiemy, jak dokładnie przebiegały afery FOZZ iArt-B. Tymczasem Grzegorz

śniej– jej początki to rok . To wówczas skomplikowane przekształcenia własnościow własnościowee doprowadziły do tego, że

Żemek stara się oprzedterminowe zwolnienie zwięzienia (na razie nieskutecznie), Aleksandrowi Gawronikowi już udało się wyjść na wolność, natomiast Bogusław Bagsik 

powoływane przez państwo spółki (Polski Fundusz Gwa-

 jest ponownie nieuchw ytn ytny. y. Nadal Nad al nie mamy w wPolsce Polsce

rancyjny, Międzynarodowa rancyjny, Mię dzynarodowa Korporacja Gwarancyjna oraz Chemia Polska), które zasilane były przede wszystkim

laboratorium frakcjonowania osocza (asprawa związana

należącymi do Skarbu Państwa akcjami przedsiębiorstw,

Procesy Marka Dochnala toczą się powoli, rząd tymczasem planuje kolejne prywatyzacje. Ponownie wraca „afera hazardowa”, wktórą okazują się być wplątani czołowi

obejmowały nawzajem swoje akcje. Wten sposób trzy 

spółki kontrolowały się nawzajem, aSkarb Państwa stał  się wnich mniejszościowym udziałowcem. Kolejne rządy 

zbudową LFO wMielcu została sądownie umorzona).

nie mogły odzyskać kontroli nad majątkiem należącym

politycy rządzącej partii… Długo można by jeszcze wymieniać. Zjawiska marginalne? Sprawy zpoczątku lat .?

do Skarbu Państwa, zpowodu braku na to zgody osób za-

Chyba jednak nie.

rządzających spółkam spółkamii z„trójkąta” z„trójkąta”. Tymczasem pieniądze

tych spółek były marnotrawione (m.in. przez błędne decyzje oporęczeniu kredytów), aone same nie realizowały 

dr Krzysztof Pietrowicz

swoich zadań statutowych. Mimo formalnego odzyskania

kontroli przez Skarb Państwa wr.– „trójkąt” (choć  już bez Polskiego Polsk iego Funduszu Fundus zu Gwara ncyjneg ncyjnego) o) funkcjonuje do dnia dzisiejszego.

 jest ef ektem prac y zespoł u, k tórego czł onkami są Maciej Gur-

„Trójkąt Buchacza” to afera, na przykładzie której

Niemniej jednak za wszelkie ewentualne słabości tekstu od-

można wskazać na dwie ważne cechy tego rodzaju zjawisk.

4×

+

„Obywatel” wprenumeracie…

= 42 zł

Podstawa niniejszego tekstu (wtym opisy poszczególnych afer) towski, Wojciech Sokołowicz, Jan Waszewski ipisząc y te słowa. powiada autor.

szczegóły s. 183

To się opłaca!

79

Media masowe jako panopticon:

przypadek prz ypadek Polski F A. G G 

Jednym znajbardziej interesujących zjawisk,  jakimi zajmują zajmują się nauki społeczne, jest od wielu lat kwestia kontroli społecznej. Podstawowym rozróżnieniem dotyczącym kontroli społecznej, jakie funkcjonuje na gruncie socjologii, jest wyszczególnienie jej zewnętrznej iwewnętrznej formy. Forma zewnętrzna to wszelkiego rodzaju artykułowane explicite  lub implicite , formalne bądź nieformalne zakazy inakazy  oraz przede wszystkim zwią zane znimi sankcje społeczne,  jakich doświadc doświadcza za jednostka czy grupa. Krótko mówiąc, odnosi się ona do obserwowalnych zachowań iich konsekwencji dla tychże jednostek bądź grup. Forma wewnętrzna kontroli społecznej wyraża się natomiast głównie winternalizacji, czyli uwewnętrznianiu (uznawaniu za swoje) norm, wartości iwzorów postępo wania przez jednostk jednostkii funkcjonujące w wokreślonych określonych grupach społecznych. Odnosi się ona zatem do nieobserwo walnych systemów ihierarchii, ihierarchii, wzorów zachowań, struktur myślowych, myślo wych, ata kże, w dalszej perspektywie, schematów  schematów  poznawczych iform percepcji rzeczywistości, jakie funkcjonują wobrębie jednostki, po części zapewne wsposób nieuświadomiony. Powyższy, być może nieco zbyt teoretyczny iakademicki wstęp, powstał tylko po to, aby naświetlić Czytelnikowi, że systemy kar ka r inagród, które funkcjonują wkażdy wkażdym m społeczeństwie, czy to za pomocą formalnych instytucji, czy też bez nich, są tylko częścią „walki” okonformizm  jego członków. Tą bardziej widoczną, choć wcale niekoniecznie ważniejszą. Konformizm nie jest tu traktowany zupełnie pejoratywnie– pewna jego doza, ca łkiem zresztą spora, niezbędna jest do utrzymania wryzach jakiegokolwiek organizmu zbiorowego. Potrzebne jest jednak jego wyważenie, gdy   jest go bowiem za dużo, brakuje brak uje kreaty wności i śwież świeżości ości  wmyśleniu we wszelak ich sferach tak iego organizmu zbiorowego, jakim jest np. państwo. Gdy zaś za mało– nie ma

możliwości koordynacji działań zbiorowych iograniczania sfer niepewności.  W tym miejscu przyjrzymy przyjrz ymy się roli, jaką ja ką we współczesnych społeczeństwach „cywilizacji „cy wilizacji Zachodu” pełnią media masowe, ze szczególnym uwzględnieniem Polski. Chodzi konkretnie orolę, jaką owe media pełnią wkwestii kontroli społecznej, adokładniej wjej wewnętrznym aspekcie zarysowanym powyżej.

Wpływ mediów masowych Prawdziwe wydaje się stwierdzenie Anthony’ego Giddensa, iż ludzie współcześnie zapośredniczają swoje doświadczenia– lub rzeczywistość wogóle– poprzez media. Oznacza to mniej więcej tyle, że są one naszym niemal nieod poznawaniu waniu świata, interpreto łącznym  łączny m towarz towarzyszem yszem w w pozna waniu go oraz wyznaczaniu ram naszych zainteresowań iświatopoglądów.  Jak pisze klasyk medioznawstwa, medioznaws twa, Denis McQuail, media masowe wkwestii pośredniczenia między jednostką  atym, co wokół niej, wchodzą wchodzą dziś wrolę, jaką jeszcze k ilka dekad temu pełniły rozmaite instytucje społeczne, przede  wszystkim  wszystk im rodzina. Ten Ten nowy pośrednik może wzmacniać, zastępować, albo nawet niweczyć wysiłki innych instytucji społecznych, które, wnajbardziej dosłownym sensie, są po prostu bliższe człowiekowi. Z powyższego wynika niezaprzeczalnie, że media ma ją wpły w na to, jakie wartości, normy i wzory zachowań ludzie internalizują chętniej niż inne. Od mediów w dużym stopniu zależy, jakie priorytet priorytetyy ma dana jednostka, co będzie uważać za niestosowne, a co – za pożądane.  Wśród znawców tematu nie ma zgody co do tego, jak  ja k  duży jest ten wpływ. Wwieku XX trwał y spory co do ich skuteczności, atendencje wtej kwestii zmieniały się kilkakrotnie. Wlatach . dominowało przekonanie owszech władzyy mediów,  władz med iów, jednak już w wlatach latach  .. stwierdz stwierdzono, ono, że że ich wpływ jest niewielki, bo ogranicza się do tego, oczym– anie co– ludzie mają myśleć (na marginesie: raczej trudno zgodzić się ze stwierdzeniem, iż możliwość narzucania

80

ludziom tego, oczym mają myśleć, jest niewielkim wpły wem, ale to osobna sprawa) sprawa).. W latach . zaczął zacz ął domino wać pogląd, ż e mimo iż poszczeg poszczególne ólne przekazy przeka zy nie wywiew ywierają istotnego wpływu na postawy, opinie izachowania odbiorców, to długofalowe oddziaływanie mediów może pozostawiać ślady wich świadomości. We współczesnym medioznawstwie triumfy święci koncepcja agenda-setting  (polskie, niezbyt fortunne tłumaczenie: porządek dnia),  wuproszcz  w uproszczeniu eniu mówiąca mówiąca,, że to, na co zwracają uwagę media, będzie później przedmiotem zainteresowania  (debat, rozmów itp.) odbiorców mediów według takiej hierarchii, jaką ustalają media. Im bardziej one daną  kwestię akcentują – tym szerzej będzie ona omawiana   w społeczeńst społec zeństwie. wie.  Analizując  Anal izując powyższe powyższ e spory izasta izastanawiając nawiając się nad tym, czy przekazy medialne mają faktycznie wpły w na postawy  izachowania ludzi, warto przywołać jeden, niezwykle banalny argument: gdyby owego owego wpływu wpł ywu nie miał y lub gdyby  był on znikomy, znikomy, to nie dałoby się wyjaśnić wyja śnić faktu, że ż e rozmaite rmy, koncerny iinne podmioty od bardzo dawna nie szczędzą pieniędzy na zamieszczanie reklam wmediach.  Jest wręcz przeciw przeciwnie: nie: liczba rekla reklam m sta stale le wzras w zrasta, ta, a aich ich koszt (abstrahując od zawirowań związanych zkryzysem gospodarczym) wciąż rośnie.  Wnioski wyda wydają ją się si ę być oczy wiste wiste:: media mają bezpośredni wpływ na postawy i zachowania ludzi. Skoro nie ulega wątpliwości, że kupno jogurtu „ x” (reklamo wanego)  wan ego) jest duż o bardziej bard ziej prawdopodobne prawdo podobne ni ż kupno  jogurt  jogu rtu u „y” (niere (nierekla kla mowane mowanego), go), to dlac dlaczego zego wątpl wątplii wościi mia ł yby się pojawi  wośc pojawiać ać w kwe kwesti stiii tego, teg o, czy cz y ludzie ludz ie będą powielać np. styl życia prezentowa ny w mediach, a nie powielać tego, który prezentowany nie jest? Paradoksalnie, wtym drugim przypadku prawdopodobieństwo wydaje się nawet większe: oglądając bowiem przykładowe jogurty otrzy mujemy wcześniej wcześniej informację, że są  to, wzależności wzależności od rodzaju medium, czas bąd ź przestrzeń wykupione przez reklamodawcę (poza, reklamodawcę (poza, rzecz jasna, tzw. protzw. product placement – – umieszczaniem np. wlmach czy serialach konkretnych marek produktów wsposób zakamuo wany). Możemy Mo żemy zatem wówcza wówczass przyn przynajmniej ajmniej próbować się przed nimi „bronić”. Wprzypadku zaś przekazów  japrzekazów  jawiących się nam jako neutralne lub obiektywne  (np. stylu życia prezentowanego wmediach) pozwalamy im niejako „wdzierać się” do naszych umysłów, często bez najmniejszego zabezpieczenia czy ostrożności, a przede  wszyst  wsz ystki kim m bez świa ś wiadomości, domości, że na nas n as oddzia odd ziały ły wają wają..

Władza telewizji Nie da się ukryć, że pisząc owpływie mediów na współczesnego człowieka, mamy na myśli głównie wpływ tele wizji. Skłania Skł ania do tego tak także że lektura lek tura książ książki ki Ala Gore’a pt. „Zamach na rozum”, gdzie opisuje on katastrofalne skutki ogromnej popularności telewizji wUSA na przestrzeni ostatnich dekad, która spowodowała stopniowe wyparcie prasy, czy słowa drukowanego dru kowanego wogóle. wogóle. Nazywa Nazy wa on je nawet

upadkiem rozumu, racjonalności racjonalnoś ci ilogiki wdebacie publicznej. Mimo, że swoje twierdzenia iwnioski odnosi głównie do Stanów Zjednoczonych, oczywistym jest, że także  wkrajach Europy Zachodniej Z achodniej (wtym wPolsce) mamy do czynienia zpodobnymi zjawiskami.  Al Gore do najważniejszych najważ niejszych cech cec h telewizji, telewi zji, które jego zdaniem psują debatę publiczną, zalicza:  jednostronnoś  jednostronnośćć przekazu i brak dialogu publiczn publicznego, ego, podporządkowanie rozrywce oraz silną koncentrację własności w rękach coraz mniejszej liczby potężnych korporacji, korporacji, które obecnie skutecznie kontrolują większość udziałów   w r ynku ynku.. Przyw Pr zywołuje ołuje on sł ynną formułę, która nieformalnie obowiązuje podczas układania programów informacyjnych: If it bleeds, it leads. If it thinks, it stinks  (w wolnym tłumaczeniu: Jeśli news jest brutal ny ny,, to jest  na szczycie. Jeśli zmusza zmusz a do myślenia, jest do kitu). Gore pisze również, że narzucona przez telewizję sugestywność przekazu wywołuje reakcje instynktowne, bez poddania ich modulacji przez rozumowanie ireeksję.  W „Zamachu „ Zamachu na rozum” prz ytoczone zostają z ostają najnowsze odkrycia zdziedziny neurobiologii, zktórych wynika m.in., że emocje, motywy ipragnienia, których jesteśmy  ledwie świadomi, wgruncie rzeczy górują nad naszym życiem umysłowym. Połączenia zukładów emocjonalnych do kognitywnych są silniejsze niż zkognitywnych do emocjonalnych. Spędzając przeciętnie ⁄ wolnego czasu na  oglądaniu telewizji, jak czyni to przeciętny Amerykanin, jesteśmy skazani na odczuwanie dużo większego strachu niż gdybyśmy telewizji nie oglądali w ogóle. Naukowcy stwierdzili, że wiele zprzekazów telewizyjnych  wywołuje  wy wołuje tzw. traumatyzację traumaty zację zastępczą, zastępc zą, czyli czyl i przywoł ywanie traumatycznych wydarzeń, które naszemu umysłowi  jawią się nicz niczym ym prawdz prawdziwe. iwe. To z kolei powoduje uczucie niemal permanentnego strachu. Osoba przestraszona   jest z kolei, jak wia wiadomo, domo, dużo bard bardziej ziej podat podatna na na  manipulacje i inne przekazy perswazyjne. Dowiedziono, że nawet gdy statystyki dotyczące przestępczości  w danym rejonie maleją, to jego jego mieszka ńcy odczuwają   większy  więk szy stra strach, ch, gdy wyd wydarz arzenia enia przest przestępcze ępcze są nagł nagłaaśniane przez media. Telewizja ma więc, zdaniem Gore’a, moc wprowadzania odbiorców wstan quasi-hipnotyczny, poprzez pobudzanie zmysłu orientacyjnego niemal co sekundę. Autor stwierdza wprost, że nasze systematyczne obcowanie ze strachem, połączone zinnymi bodźcami produkowanymi przez telewizję, może być wykorzystywane przez specjalistów zdziedziny Public Relations czy marketingu politycznego za pomocą rozmaitych socjotechnik.

Czy można możn a (warto) ufać mediom? Zdaniem autora „Niewygodnej prawdy”, działania administracji prezydenta USA George’a W. Busha tuż po atakach na World Trade Center wr. nastawione były  na przekaza nie społeczeństwu zmanipulo zmanipulowanych wanych informacji na temat udziału Iraku iIrakijczyków wtym zamachu

81

terrorystycznym, które miały wywołać aprobatę dla późniejszych działań wojennych na terenie tego kraju. Przekazywanie zywa nie tych informacji odbyło się głównie poprzez media, anajwiększy wpływ na odbiorców, zdaniem Ala Gore’a, miały właśnie przekazy telewizyjn telewizyjne. e. Niezależnie od tego, jaki mamy stosunek do wojny   wIraku, warto odnotować, że przekazy media lne odegrały  odegrał y   wt ym przypadku prz ypadku rolę, nazwijmy na zwijmy ją, konformizującą spo łeczeńst wo. Miały na n a celu wy wołanie postaw pożądanych pożąd anych przez podmiot władzy, wtym przypadku najwyższej władzy formalnej– poprzez internalizację określonych warto-

         /     U     D     I     X     I     X     /     E     L     P     O     E     P     /     M     O     C  .     R     K     C     I     L     F  .     W     W     W     /     /    :     P     T     T     H          L     E     U     R     K     R     E     D     N     A     X     E     L     A

 Według raportów TNS T NS OBOP z i i  r., każdemu rodzajowi mediów (TV, radio, gazety) ufa przynajmniej  Polaków 1. Zkolej zbadań European Trusted Brands zr. wynika, że dziennikarzom w Polsce ufa więcej osób niż przeciętnie w pozostałych k rajach Europy  (odpowiednio:  i ); jest to jedyna grupa zawodowa, do której zaufanie jest u nas większe niż tamże. Te same badania wskazują, że wciągu ostatnich  lat zaufanie do mediów wnaszym k raju utrzymywało utrzymywało się na podobnym poziomie, za wyjątkiem Internetu, do którego zaufanie stale rośnie2.

O    ,            ,,     , – 

  a   n   b

ści ipostaw, zgodnie zprzywołaną na początku denicją   wewnętrznego  wewnętrz nego aspektu kontroli społecznej. Ten przykład jest jaskrawy, łatwy do w ychwycenia idotyczy jasno określonej, formalnej  grupy interesu (administracja prezydenta USA też jest swego rodzaju grupą interesu),  wzwiązku zczym zczym łatwo możemy możemy ją kryt krytykować, ykować, awyborcy  mogli pozbawić tę grupę owej formalnej wła dzy wgłosowaniu. Co jednak zpodobnymi zachowaniami– oddziaływaniem poprzez media (lub samych mediów!) wcelu wywo łania wopinii w opinii publicznej określonej postaw y wobec kogoś lub czegoś– które są dziełem nieformalnych, niewidocznych dla opinii publicznej grup interesu? Czy możemy ze stuprocentową stuprocent ową pewnością powiedzieć, że takowych ta kowych nie ma? Pojawia się zatem pytanie ozaufanie do mediów. Biorąc pod uwagę powyższe, wydawać by się mogło, że po winno być ono nieduże – wobec ich przeka przekazów zów stosować  winniśmy nieustannie nieust annie zasadę za sadę ograniczonego zaufania z aufania ipozostawać czujnymi. Tymczasem wyniki badań pokazują, że wPolsce media cieszą się całkiem sporym zaufaniem.

Oceniając powyższe wyniki, profesor Janusz Czapiński powiedział: Fenomenem wyróżniającym Polskę na tle Europy jest dużo większe zaufanie do mediów. [… […]] Przy dużej  dozie niezadowolenia z władz i większości instytucji publicznych, przy znacznej podejrzliwości co do intencji i uczciwości polityków, urzędników czy prawników, przy przekonaniu o powszechnej korupcji, wielu Polaków traktuje media jako  główny organ demaskatorsk demaskatorsko-kontrolny, o-kontrolny, jako ostatniego sprawiedliwego sędziego, który ujawnia, piętnuje i często skutecznie karze złe uczynki. [… […]] Takie, wyjątkowe usytuowanie  Internetu i innych mediów w przestrzeni publicznej w Polsce, stawia przed nadawcami, wydawcami i operatorami szcze gólne wyzwanie i szansę sz ansę większego niż w innych krajach oddziaływania na świadomość i zachowania całego społeczeństwa. Z tego względu media w naszym kraju są nie czwartą, ale co najmniej trzecią, a niekiedy wręcz pierwszą władzą. I w tym sensie wszystkie mogą się uważać za misyjne. Pytanie  tylko, czy tę misję właściwie wypełniają z pożytkiem dla dobra wspólnego? 3 .

82

 Jeśli powyższe słowa są bliskie prawdy, prawdy, to media wPolwPolsce śmiało można by nazwać jednym zpodstawowych– jeśli nie podstawowym– narzędzi kontroli społecznej wjej we wnętrznym aspekcie, tak jak zostało to wcześniej zarysowane. Kluczowa wydaje się zatem odpowiedź na pytanie postawione pod koniec wypowiedzi prof. Czapińskiego: czy media  wypełniają swoją misję z pożytkiem dla dobra wspólnego? Nie jest to zadanie łatwe, azcałą pewnością określenie tego wsposób precyzyjny wykracza poza ramy niniejszego tekstu. Spróbujmy zastanowić się jedynie, czy istnieją ogólne, strukturalne warunki do tego, aby wierzyć, że odpo wiedź na to pytanie mogłaby mogła by być twierdząca.

Uwarunkowania Uwarunkowa nia mediów wPolsce  Wydaje się, że aby móc spełniać speł niać misję z pożytk pożytkiem iem dla dobra wspólnego, media powinny przede wszystkim być faktycznie (w sposób rzeczywist y) spluralizowane. spluralizowane. A to dlatego, że tylko wówczas mamy gwarancję, iż każda  ze stron debaty publicznej będzie miała możliwość zaprezentowania swojej wizji rzeczywistości, recept na  rozwiązy wanie problemów problemów czy też pomysłów na to, jak  kształtować obywateli. Tylko wówczas mamy gwarancję, że zostaną ujawnione niecne działania władzy, rozmaitych instytucji i organizacji (formalnych i nieformalnych) itp. Przed rokiem  wPolsce media były organem propagandowym władzy, stosowano cenzurę pre wencyjną ich przekazów, wzwiązk u zczym nie mogło być mowy ojakimkolwiek pluralizmie. Czy jednak zniesienie cenzury iumożliwienie mediom funkcjonowania na tzw.  wolnym rynku spowodowało automatyczne pojawienie się pluralizmu? Oczywiście nie. Przez lata hegemonem debaty 

publicznej była „Gazeta Wyborcza”, czego nie kryje nawet  jej redaktor redak tor naczelny– naczel ny– Adam Ad am Michnik– Mich nik– który wniedaww niedawnym wywiadzie dla „Przekroju” „Przekroju” stwierdził, że jego gaz eta nadal jest hegemonem debaty na tematy ważne 4. Można by wiele pisać 5 na temat uregulowań prawnych, czynników symbolicznych, medialnej struktury właścicielskiej, struktury rynku itp., aby dojść do wniosku, że istnie ją poważne wątpliwości co do tego, czy mamy Polsce do czynienia zpełnym pluralizmem medialnym. Skupmy się  jednak na jednej sytuacji, która jak jak wsoczewce pokazuje, że przed słynną „Rywingate” opluralizmie mediów wnaszym kraju nie mogło być mowy. Chodzi owywiad, jakiego wr. udzielił Janinie Paradowskiej ówczesny premier Leszek Miller.  W ow ym  wy wiad wiadzie zie znala zł się frag fragment ment dotycz dotyczący ący propozycji korupcyjnej Lwa Rywina w stosunku do Adama M ichnika, jednak redaktor naczelny „Gazety Wyborczej” poprosił dziennikarkę „Polityki”, aby usunęła wspomniany fragment. Tak też się stało, co jest zupełnie nie do pomyślenia, gdybyśmy mieli do czynienia ze spluralizowanymi mediami. Każde medium wówczas, działając  jako osobny podmiot, po dmiot, niepowią niepowiązany zany ani towarzy towarzysko, sko, ani a ni biznesowo, ani jakkolwiek ze swoją konkurencją, dążyłoby  do tego, aby odkryć taką informację. Motywacją mogłaby  być chociażby najzwyklejsza chęć zysku iuprzedzenia rynkowego rywala wpodaniu interesującej informacji. Sam pomysł poproszenia konkurencji, aby wstrzymała się zpublikacją, wydaje w ydaje się być nie na miejscu, ajednak wPolsce wPolsce się zdarzył– wdodatku wdodatku owa prośba została w ysłuchana. Można tu mówić oistnieniu swego rodzaju zmowy  kartelowej– wysłuchanie prośby konkurencji najwyraźniej

 J      ,,    .  J    , ,     

         /     C     N     I     N     I     M     R     E     V     /     E     L     P     O     E     P     /     M     O     C  .     R     K     C     I     L     F  .     W     W     W     /     /    :     P     T     T     H          R     A     N     E     S     K     C     O     H     L     U     A     P

  a   n   b

83

dało redakcji gazety („Polityki”) większy zysk niż upublicznienie potajemnych targów przy tworzeniu prawa! Zaiste absurdalne. A społeczeństwo, którego informowanie o tego typu „machlojkach” teoretycznie powinno być priorytetem każdej redakcji, schodzi na plan dalszy. Tak oto media, mające działać dla dobra wspólnego, działają  de facto przede wszystkim dla dobra jakiejś grupy interesu.  Jest jednak jed nak takż takżee inne, strukt strukturalne uralne uwarunkowa uwarunkowanie nie mediów wnaszym kraju, które nie sprzyja realizacji misji dobra wspólnego. Chodzi mianowicie okwestię właścicieli głównych mediów, akonkretnie ich narodowości. Ci, jak 

 wiadomo, w wdużej dużej mierze pochodz pochodząą z zzag zagranic ranicy, y, przede prze de  wszystk  wszy stkim im z zNiemiec. Niemiec. Szacuje się, że w wrękac rękachh kapita kapitału łu niemieckiego jest    prasy kobiecej i i prasy kolorowe kolorowej. j. Mimo, że Axel Springer wycofał w ycofał się z„Dziennika”, to to wciąż

 wydaje najbardziej poczy poczytny tny dzienni dziennikk wPolsce – „Fakt”. „Fa kt”.  udziałów w„Rzeczpospolitej” ma brytyjska Mecom Group. Duży udział kapitału zagranicznego, choć ze wzglę-

du na nadawców publicznych mniejszy niż wprzypadku prasy, ma miejsce również na rynku mediów elektronicznych (chociażby (chociażby Grupa Bauer Media). Przyk łady można by  mnożyć, ale nie to jest celem tekstu. Zastanówmy się nad konsekwencjami takiej sytuacji.

Dla redakcji fakt posiadania zagranicznego właściciela tylko pozornie jest bez znaczenia. Wistocie dziennikarz, chcący opisać podstawową dla dobra wspólnego

rzecz, jaką jest zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa (wdowolnym wym iarze), ma ogromny problem. Jeśli (wdowolnym problem.  Jeśli bo wiem owe zagro z agrożeni żeniaa wyni w ynikają kają z dział dz iałań ań k raju, z któktó rego pochodzi właściciel jego medium, stoi przed niezwykle trudnym dylematem: napisać prawdę i narazić się pracodawcy pracodawcy czy przemilczeć niewygodne fakt y  i nadal cieszyć się posadą? Musi wybrać między dobrem wspólnym i dobrem własnym. Zazwyczaj wybierze to drugie.  Jak widać, istnieją struktura str ukturalne lne ograniczenia ogran iczenia wpisane w pisane

Przypomnijmy, że ta architektoniczna koncepcja więzienia, zrealizowana wpraktyce tylko częściowo, polegała

 wswej  w swej modelowej wersji na tym, że cele więz więzienne ienne rozmieszczone miały być wokół wieży strażniczej, znajdującej się pośrodku. Wkażdej znich mógł być umieszczony tylko  jeden więzień, który nie miał m iał kontaktu z„ sąsiada sąsiadami” mi” zcel

obok, gdyż oddzielały go od nich boczne ściany. Ściany  frontowe zaś itylna, były przezroczyste po to, by nadzorca znajdujący się wwieży strażniczej mógł wkażdej chwili  widzieć, co robi skazany skaza ny (kontrolować (kontrolować go). go). Skazany zkolei nigdy nie mógł widzieć, co robi strażnik. Nie mógł nawet   wiedzieć,  wiedz ieć, czy cz y ten się tam t am w ogóle znajduje. z najduje. Dodatkowo cela była podświetlona podświetlona tak, żeby skazany miał w rażenie, iż  jest doskonale doskonale widoczny dla nadzorcy wkażdym wkażdym momencie inawet ciemność nie jest wstanie tego zmienić. Najważniejszą konsekwencją tej genialnej konstrukcji był fakt, że więzień tracąc orientację w kwestii tego, czy   jest obserwowany, czy nie, zachowy wał się jakby zawsze tak było – czuł na sobie spojrzenie strażnika. Czyli innymi słowy uwewnętrzniał nadzorcę.

To perfekcyjne narzędzie kontroli społecznej było  wstanie idealnie wyegzekwować wyeg zekwować dyscyplinę od skazańców. skaz ańców. Pamiętajmy Pamiętaj my jednak, że nadzorca nie miał żadnego wpły wu

na myśli, przekonania czy światopogląd więźnia. Sprawo wana była kontrola społeczn społecznaa jedynie w wswy swym m zewnętrz z ewnętrz-nym aspekcie. Spójrzmy teraz na media masowe mas owe wPolsce, wPolsce, wraz zniektórymi dotychczasowymi ustaleniami:  Wpływają wają one na przek przekonan onania ia iipost postawy awy jednost jednostek  ek   Wpły przez to, że dostarczają im norm iwartości, które następnie są przez nie internalizowane.  Charakteryzują się wysokim poziomem zaufania isą  traktowane jako organ demaskatorsko-kontrolny, któ-

ry przynosi ludziom pełne iobiektywne informacje oświecie. Porównajmy medium do nadzorcy, aodbiorcę medium

 wsystem  ws ystem funkcjonowa funkcjonowania nia nasz naszego ego kraju, które uniemoż-

do więźnia. Zauważmy, że tak jak  panopticon sprawował 

liwiają realizowanie wpełni misji mediów, polegającej na dbaniu ointeresy społeczeństwa. Zauważmy, że powyższe stwierdzenie ma zastosowanie tylko wówczas, gdy zakłada-

 wsposób znakomity kontrolę kontrolę społeczną zewnętrzną, zew nętrzną, odnoszącą się do obserwowalnych zachowań, tak media, wsposób niemal równie znakomity, zna komity, sprawują kontrolę kontrolę społeczną   wewnętrzną,  wewnętrz ną, a więc odnoszącą się do nieobserwowal nieobserwowalnych nych systemów ihierarchii aksjologicznych, wzorów zachowań, struktur myślowych znajdujących się wewnątrz jednostki.  Wszystko w naszej modelowej sytuacji sy tuacji jest tak t ak samo, tyle że idealnie odwrotnie:  panopticonie  nadzorca widzi więźnia, awięzień nad W  panopticonie 

my idealistycznie, że podmioty medialne mają dobrą wolę ichęć realizowania jakiejś misji mającej na celu dobro  wspólne. Atak przecież wcale być nie musi.

Nowoczesne wcielenie panopticonu Dotychczasowe rozważania miały na celu zarysowanie uproszczonej wizji roli, jaką współczesne media masowe mogą pełnić wsprawowaniu kontroli nad społeczeństwami

zorcy– nie. Wrelacji medium-odbiorca Przeciętny  Odbiorca Mediów Masowych (dalej POMM) widzi

zachodnimi, wtym polskim, atakże uwarunkowań, któ-

medium, ale ono go– nie (bo nie ma takiej potrzeby).

re temu towarzyszą. Podsumowując je iszukając dobrego, odrobinę metaforycznego odnośnika, warto porównać rolę mediów do tej, którą którą Michel Foucault przypisywa przy pisywa ł w„Nad-

 W  panopticonie  więzień chce się kontaktować zsąsiadem, ale nie może. POMM może się kontaktować zsąsiadem, ale nie chce, bo musiałby przerwać sobie rozrywkę (powszechnie mówi się oatomizacji społeczeństwa, powodowanej przez media).

zorować ikarać” zaczerpniętej od Jeremy’ego Benthama koncepcji  panopticonu .

84

 W  panopticonie  więzień nienawidzi nadzorcy igdyby  mógł, to zapewne opuściłby opuści łby to miejsce inigdy nie wrócił. POMM uwielbia kontakt zmediami (np. poprzez oglądanie telewizji) idobrowolnie spędza przy nich  większość  większ ość swego czasu cza su wolnego; zawsze wraca.  W  panopticonie   panopticonie  więzień chciałby dokonać spisku wraz zkompanami wcelu jego obalenia, ale nie ma tak iej możliwości. POMM mógłby zrzeszyć się zinnymi POMM-ami iposiadając odpowiednią siłę, zdelegitymizować istnienie mediów. Nie Nie chce jednak tego robić.  W  panopticonie  więzień wie, że jest więziony (podda wany kontroli) iże nie dysponuje wolnością. POMM nie wie, że jest poddawany kontroli, więc uważa, że  jego myślenie jest wolne od wpły wu mediów.

 jednak, że można wymyśl wymyślić ić jeszcz e doskonalsze doskonalsz e narzędzie nar zędzie sprawowania kontroli. Media masowe mają bowiem nad   panopticone  panopti conem m tę przewagę, że nie trzeba siłą zaciągać ludzi przed ich oblicza. Sami przyjdą. I pokochają. Filip A. Gołębiewski

Przypisy: .  TNS OBOP, .  Zaufanie do mediów, ( www.tns-global.pl/abiwww.tns-global.pl/abin/r//-.pdf, dostęp:  IX  )  );; Opr. pw, . TNS OBOP ozaufaniu do mediów: Publiczne wdół, prywatne wgórę ,

(http://gospodarka.gazeta.pl/gospodarka/,,. html, dostęp:  IX ); raporty zlat późniejszych nie są niestety dostępne.

Powyższe odwrot Powyższe odwrotności ności wynikają ztego, że oba narzędzia kontroli społecznej dotyczą przeciwstawnych prze ciwstawnych jej form: zewnętrznej zewnętrz nej iwewnętrznej. iwewnętrznej. Ostatecznie jednak osiągają ten sam efekt: konformizm więźnia/POMM-a.

.

Za: http://informacje.sensors.pl/pr//polacy-bardziej-

ufaja-mediom-niz-pozostali-europejczycy-wyniki-badaniaufaja -mediom-niz-pozostali-europejczycy-wyniki-badaniaeuropean-trusted-brands-, dostęp:  IX . .

Tamże.

. „Przekrój” z IV . Michnik: Truchło IV RP jest wśród nas ***

Michel Foucault w„Nadzorować ikarać” pisał oczasach, wktórych media nie odgrywały aż tak istotnej roli  jak obecnie. Zachw ycał się geniuszem geniusz em konstrukcji  panopticonu, wyliczając możliwości, jakie ten daje. Nie przewidzia przewidział  ł 

Audycja społeczno-ekologiczna w Studenckim Radiu „Żak” Politechniki Łódzkiej, od1500 do 1800 w każdą ostatnią sobotę miesiąca

Audycja dla tych, którzy szukają wiedzy, anie informacji Do usłyszenia!

icuchnie.

.

Więcej na temat pluralizmu medialnego zobacz: Gołębiewski Filip, . Między totalitaryzmem a(jałowym) pluralizmem. Oła-

dzie medialnym wIIIRP  [w:] „Dialogi Polityczne”, nr , czerwiec

.

eter: 88,8 MHz internet: www.zak.lodz.pl podcast: www.czymaszswiadomosc.pl/sub/podcast

www.czymaszswiadomosc.pl

www.obywatel.org.pl

85

Za kulisami nauki czyli eksperci wsłużbie biznesu

 P S

Dominujące wyobrażenie postępu technicz nego, które można określić mianem modelu sentymentalnego, opiera się na oświeceniowej wizji naukowca-geniusza, który zamknięty   wswojej „wieży zkości s łoniowej” odkry wa tajemnice Natury irządzące nią prawa. Wten sposób powstaje wiedza naukowa, będąca źródłem nowych rozwiązań technologicznych, takich jak koło, kompas, maszyna parowa, żarówka czy bomba atomowa. To, czy dana technologia „przyjmie się” wspołeczeństwie, czy też zostanie odrzucona, ma zależeć od tego, czy traa ona wfaktyczne potrzeby społeczne (ipolityczne).. Wten sposób innowacje pożyteczne (ipolityczne) pożytec zne społecznie rozpowszechniają się, aniepotrzebne traają do muzeów osobliwości. Zgodnie ztym ujęciem, taki postęp nauko wo-technicz ny zapewni z apewniaa cy cywil wilizacji izacji zachodn zachodniej iej znaczn z nacznie ie szybsze tempo rozwoju niż wprzypadku jakiejkolwiek innej znanej ziemskiej kultury, aludzie żyją dłużej, zdrowiej, sąbogatsi, mądrzejsi ibardziej szczęśliwi niż kiedykolwiek   wcześniej igdziekolwiek indziej.  W tym wyobrażeniu postępu technicznego tech nicznego rozwój nauki itechnologii podporządkowany jest realizacji interesu  publicznego. To przekonanie oparte jest na ki lku założeniach. Pierwsze znich mówi o wyjątkowych przymiotach moralnych, którymi cechują się uczeni. Należą do nich uczciwość, oddanie idei prawdy, przedkładanie wartości duchowych nad materialne, służba słu żba publiczna. Ucieleśnia je typ naukowca zkreskówek: rozczochranego, pogrążonego całkowicie  wswojej pracy, nieświadomego nieśw iadomego istnienia świata poza laboratorium inie inie potraącego samodzielnie samodz ielnie odnaleźć drogi d rogi do domu. Naukowcy traktowani są przy tym jak „ekonomiczni impotenci”, impotenci”, niezdolni do myślenia wk ategoriach rynko wych, zarabian zarabiania ia pieniędzy ipo ipodporządkow dporządkowywa ywania nia temu swojej pracy. To, co robią, wywodzi się zbezinteresownej potrzeby poznania świata ipragnienia Prawdy. Inawet Inawet jeśli kierują nimi przy tym ambicja, chęć wybicia się ponad innych uczonych, uczonych, zdobycia zaszczytów zaszcz ytów iuznania, to nauka jest tak skonstruowana, iż motywacje te wykorzystywane są do realizacji interesu publicznego (np. poprzez przyznawanie Nagród Nobla za najbardziej wartościowe odk rycia). Drugie założenie, na którym opiera się przeświadczenie opodporządkowaniu postępu technicznego realizacji

interesu publicznego dotyczy niezależności dotyczy  niezależności instytucji naukowych,, która ma być wyrazem idei wolności badań naukowych  wych. Ucieleśnieniem tego przekonania jest klasyczna wizja uniwersytetu jako miejsca wyizolowanego zcodzienności, swoistej enklawy poszukiwania prawdy, wktórej nie ma miejsca na przyziemne interesy. Uniwersytet ma być takim świeckim klasztorem, gdzie za grubymi murami wybitne  jednostki  jednost ki pośw poświęcają ięcają się bezintere bezinteresownemu sownemu odk odkry rywan waniu iu praw Natury. Trzecie założenie odnosi się do oddzielenia badań podstawowych od stosowanych, stosowanych, akonkretnie: nauki od techniki. Dzięki temu kierunek rozwoju naukowego miałby nie być podporządkowany bieżącym potrzebom politycznym, lecz kształtować się auto autonomicznie, nomicznie, zgodnie zwewnętrzną logiką  nauki. Wtym modelu rozwój techniki podporządkowany   jest odkryciom zzakresu zzakresu badań podstawowych, które są źródłem innowacji technologicznych. Ma my tu do czynienia zlinearn ne arnąą wizją wizją post postęp ępu: u: nauka nauka t tec echni hnika ka s społ połecz eczeńs eństwo two.. Takie rozdzielenie ma zapewniać zachowanie niezależności nauki od polityki oraz być warunkiem niezbędnym samego postępu naukowo-technicznego. Na dowód dowód przytacza przytac za się przykłady przykł ady niepowodzenia prób politycznego sterowania roz wojem naukowo-technol naukowo-technologicznym, ogicznym, takie jak klęska frenologii ieugeniki wTrzeciej wTrzeciej Rzeszy Rzesz y czy łysenk izmu wZwiązku Radzieckim.  W modelu sentymentalnym sentymenta lnym państ wo odpowiedzialne odpowiedzial ne  jest za zapewnienie warun warunków ków nieskrępowanego nies krępowanego rozwoju nauki itechniki (co gwarantować mają powyższe założenia), atakże za zapobieganie ewentualnym niekorzystnym skutkom ubocznym nowych technologii, takim jak szkodli wy wpły wp ływ w na środowisko lub zdrowie ludzi. Do pełnienia tej funkcji przeznaczone są państwowe lub ponadpaństwo we instytucje regulacyjne , odpowiedzialne za nadzór ikontrolę innowacji technologicznych. Woparciu obezstronne irzetelne ekspertyzy naukowe dokonują one oceny oddzia ływani  ły waniaa określonych rozwi rozwiąza ąza ń technologic technologicznych znych (nowe substancje chemiczne, składniki żywności, lekarstwa, sposoby wytwarzania energii elektrycznej itp.) na otoczenie. Teinstytucje stanowią sta nowią „ostatnie sito” przed dopuszczeniem na rynek produktów rozwoju technologicznego.

86

Między biznesem, polityką auniwersytetem  W rama ramach ch społ społecznyc ecznych h bada ń nad nauk ą i itech technologi nologią, ą,  już wlatach . zaproponowano zaprop onowano alternaty altern aty wny model, który można określić mianem niesentymentalnego. Analizu jąc powią zan zania ia międ między zy inst instytucja ytucja mi naukow ymi a aagenagendami państwowymi iprywatnymi rmami, zaczęto wówczas mówić onowym modelu nauki, zwanej nauką post-akademicką (John Ziman), trans-nauką (Alan Weinberg) czy nauką post-normalną (Silvio Funtowicz iJeremy  Ravetz). Sednem niesentymentalnego sposobu myślenia  o rozwoju naukowo-technologicznym jest zwrócenie uwagi na  gęstość  gęstość i intensy inte nsywność wność wzajemnyc wza jemnych h powiązań powiąz ań między światem akademii, biznesu i polityki. Wefekcie podważono kluczowe założenia, na których ufundowany był model sentymentalny, zwracając uwagę na fakt, że tym, co nadaje kierunek rozwojowi nauki i technologii technologii,, nie jest interes publiczny, lecz prywatne interesy globalnych koncernów z sektora biotechnologicznego, farmaceutycznego czy energetycznego. Choć nauka nigdy nie rozwijała się wtaki sposób, jak  chciałby model sentymentalny, to jednak do lat . XXw. uniwersytetyy iprzemysł funkcjonowały wdwóch osobnych uniwersytet osobnych światach, prowadząc badania bada nia równolegle istykając się ze sobą wbardzo niewielkim stopniu. Sytuacja zmieniła się po  współpraca praca międ między zy przemys przemysłem łem II wojnie światowej, a współ i nauką przybrała gwałtownie na intensywności w latach . W ciągu zaledwie dwóch dekad sumy inwesto wane przez prze z prywatny pryw atny biznes w badania uniwersy un iwersyteckie teckie  w USA wzros wzrosły ły z  milionów dolarów w roku  do ponad , miliarda dolarów w  r. Wefekci Wefekciee wkład sponsorów prywatnych wnaukę wUSA osiągnął poziom  nansowania rządowego. Za ten boom odpowi odpowiada ada przede wszystkim gwałtowny  rozwój biotechnologii. Wramach tej dziedziny badania nansowane ze środków prywatnych miały udział o  wyższy  wyż szy niż winnych sektorach. Wlatach . połowa rm biotechnologicznych wspierała badania prowadzone na uni wersytetach.  wersy tetach. W W r. r. pry prywatne watne na nansowa nsowanie nie rozwoju biotechnologii stanowiło  wszystkich wydatków przemysłu na rozwój nauki. Nic więc dziwnego, że wefekcie biotechnologia stanowi dziś jedną znajbardziej (jeśli nie najbardziej) sprywatyzowanych dziedzin nauki. W roku  patentów patentów zzakresu biotechnologii rolniczej roln iczej było  wposiadan  w posiadaniu iu pięciu koncernów rolno-chemicznych: rol no-chemicznych: Syngenta, Aventis CropScience (obecnie stanowi część Bayer CropScience), DuPont, Monsanto, Dow.  Współpracaa międz y przemys  Współprac przemysłem łem a anauk naukąą wspieran wspieranaa  jest przez prze z neoliberalną neolibera lną politykę pol itykę rządów r ządów więk szości krajów  zachodnich. Najlepszym tego przykładem jest Strategia Lizbońska, posługująca się takimi pojęciami, jak „transfer technologii”, „projekty wdrożeniowe”, „rmy typu spin-off  ”, ”, „społeczeństwo oparte na wiedzy” czy „innowacyjna gospodarka” gospod arka”..

Zbliżenie nauki iprzemysłu przy wsparciu państwa musiało zwiększyć ryzyko powstawania konfliktów interesów w nauce . Naukowcy stoją często przed koniecznością  dokonania wyboru między interesem publicznym publicznym a interesem prywatnych firm, które finansują ich badania. Najczęstszym obszarem występowania tego typu konfliktu interesów są te dziedziny nauki, w których udział  sektora prywatnego jest największy: medycyna, energetyka, produkcja farmaceutyków i biotechnologie. Interesy koncernów produkujących leki, opracowujących nowe technologie medyczne czy wykorzystujących inżynierię genetyczną są zpewnością wwielu punktach zbieżne zinteresem publicznym (walka zchorobami zchorobami trapiącymi trapiącym i ludzkość, głodem, biedą itp.), lecz częstokroć mogą także stać wopozycji wobec dobra dobra wspólnego. Gdy sukces nansowy spó łki zależy od szybkiego opatentowania nowego leku czy produktu biotechnologicznego, interes publiczny, polegający  na dokładnym zbadaniu wszystkich wszystk ich ewentualnych skutków  ubocznych stosowania danego produktu, może zostać podporządkowany interesowi prywatnemu. A współpracujący   współ pracujący  z przemysłem naukowcy mogą znaleźć się pod presją  przeprowadzenia badań w taki sposób, by nie narażać na szwank szwan k interesu z lecenioda leceniodawcy. wcy. Zagrożenie związane zwystępowaniem wtym obszarze koniktu interesów jest tym poważniejsze, że chodzi przede wszystkim oprodukty potencjalnie niebezpieczne dla zdrowia lub nawet życia albo stanowiące zagrożenie dla środowiska. Można znaleźć setki przykładów leków   wycofy wanych zprodukcji po tym, gdy przedwcześnie dopuszczone do obrotu powodowały liczne skutki uboczne (łącznie ze śmiercią pacjentów). Podobne obawy łączą się ze stosowaniem genetycznie modykowanych mody kowanych organizmów, których obszary zastosowania rozciągają się od medycyny, przez rolnictwo, aż po produkcję materiałową. Warto również wspomnieć oburzliwie rozwijającej się nanotechnologii, kolejnej rewolucyjnej technice produkcji, zktórą łączą  się ogromne ilości obaw iniepewności.

Konikt interesów na styku biznesu inauki Spójrzmy na kilka faktów pokazujących skalę pozanauko wych powiązań  wych  powiązań między biznesem a nauką, nauką, prowadzących do sytuacji potencjalnego koniktu interesów. Takie powiązania mogą przybierać różne formy: od udziału naukowców   w ciałach ci ałach doradczych firm (jako konsultantów lub doradców) przez wygłaszanie wykładów na zaproszenie, prowadzenie szkoleń, po zasiadanie we władzach spółki, posiadanie jej udziałów czy własność wła sność patentu na produkt  sprzedawany przez daną firmę. Tego rodzaju formalne po wiązania  wiąza nia zprzemysłem biotechnologicznym biotechnologicznym miało już pod koniec lat . aż  pracowników naukowych wydziału biologii Instytutu Technologicznego Massachusetts (słynny MIT). Na Uniwersytetach Stanforda iHarvarda było to ok.  biotechnologów. Zatrudniona na Harvardzie kadra naukowa związana była z  różnymi firmami

87 b n a TABER ANDREW BAIN HTTP://WWW.FLICKR.COM/PEOPLE/ANDREWBAIN/

,      ,    ,       ,      . .

biotechnologicznymi. Jak podsumowuje te wyniki autor przeprowadzonych badań, Sheldon Krimsky, oznaczało to, że naukowcy zatrudnieni przez tę samą uczelnię pracowali  często dla firm konkurencyjnych, a to z kolei powodowało, że  wymiana informacji między nimi nie była już rzeczą oczywistą. Jest bowiem zrozumiałe, że gdy kadra naukowa działa na rzecz czterdziestu trzech różnych spółek, to samoograniczanie  się co do komunikowania wyników swojej pracy staje się normą, mającą na celu ochronę własności intelektualnej. Ten problem dotyczy jednak nie tylko pojedynczych naukowców. Wspierane przez Strategię Lizbońską tworzenie spółek typu spin-off   , wykorzystujących innowacje po wstającee na uniwers  wstając uniwersyteta ytetach, ch, może prowadzić do sytu sytuacji acji instytucjonalnego konfliktu interesów . Przykładem takiej sytuacji może być historia Uniwersytetu Bostońskiego, który  utrzymywał bliską współpracę ze spółką farmaceutyczną  Seragen, wydzieloną ztej uczelni. Udziały wtej spółce posiadali zarówno rektor, członkowie władz, pracownicy naukowi, jak isama uczelnia. Jednocześnie Seragen nanso wała badania bada nia naukowe prowadzone na uniwersytecie. Można uznać, że sam fakt współpracy między biznesem anauką anauką nie jest niczym niczy m zdrożnym, awręcz przeciwnie– sprzyja rozwojowi nauki itechniki, pomaga lepiej wykorzystywać sty wać potencjał uniwersytetów. Jak pokazują jednak liczne przykłady, przykł ady, styk nauki ibiznesu stanowi wyjątkowo podatny  grunt dla rozkwitu koniktów interesów. Wefekcie wyniki badań prowadzonych przez naukowców częstokroć tracą   wiele zprzypisy zprzypisy wanych im wmodelu wmodelu sentymentalnym cech

niezależności, obiektywizmu, bezstronności, aczęsto nawet gruntownej prawdziwości. Szczególny problem zaczyna się  wówczas,, gdy bada  wówczas badania nia te stają się podst podstawą awą podejmowania decyzji przez organy orga ny państwowe, powołane do kontroli inadzoru ryzykownych technologii. Zależność polegająca na tym, że uzyskiwane w yniki badań w znacznym stopniu zależne są od tego, kto płaci za ich przeprowadzenie, nazwana została efektem została  efektem sponsora . Proste badania statystyczne uwidaczniają, że fakt sponsorowania badań skorelowany jest w znacznym stopniu z uzyskiwaniem stanowiska korzystnego dla przemysłu. Jak podają Deborah Barnes iLisa Bero, badania  publikacji naukowych poświęconych szkodliwości palenia tytoniu wykazały, że w przypadku artykułów pisanych przez badaczy sponsorowanych przez przemysł tytoniowy w  dowodzą one nieszkodliwości biernego palenia dla zdrowia, podczas gdy w przypadku autorów pozbawionych kontaktów z firmami tytoniowymi  z nich dowodzi szkodliwości tego samego biernego palenia. Inny problem związany zprywatnym nansowaniem badań to kwestia własności ich wyników. Jedna zfundamentalnych reguł metodologii naukowej, leżąca upodstaw  modelu sentymentalnego, mówi opowszechnej własności rezultatów badań. Stają się one wten sposób dostępne dla innych badaczy, którzy woparciu onie mogą prowadzić dalsze dociekania iprzyczyniać się do stopniowego– „cegiełka po cegiełce”– tworzenia gmachu wiedzy naukowej. Prowadzenie badań na zlecenie przemysłu zachwiało tą 

88

logiką, zjednej strony ze względu na kontrowersje związa ne zpatentami zpaten tami (najbardziej wyraźne wy raźne wobszarze biotechnologii ipatentowania genów), azdrugiej ze względu na ograniczenie swobody publikowania wyników badań przez  prowadzących je uczonych. Wiele wyników badań finansowanych przez przemysł nie zostaje nigdy opublikowanych, gdyż nie odpowiadają one oczekiwaniom zleceniodawcy. Jest zleceniodawcy.  Jest to możliwe ze względu wzg lędu na fakt, fa kt, że naukowcy pracujący dla przemysłu bardzo często są znacznie ograniczeni wdysponowaniu wynikami badań (jak również samymi danymi źródłowymi, które bywają utajniane  wcelu  wce lu ochrony „tajemnicy handlowej”) inie mogą samos amodzielnie decydować oich rozpowszechnianiu.  W ten sposób podważona podwa żona zostaje również funda fundamenmentalna dla metodologii naukowej zasada intersubiektywnej sprawdzalności wyników. Wdużym skrócie, polega ona na tym, że każdy ekspery ment powinien być być tak skonstruowany i opisany, aby był możliwy do przeprowadzenia  przez innego badacza i w ten sposób poddany weryfikacji. Staje się to niemożliwe, gdy utajniane są dane źródłowe, a publicznie prezentowane są jedynie (jeśli  w ogóle) rezultaty badań. bad ań. Ich wia rygod rygodność ność staje w ten sposób pod sporym sporym znakiem zapyta nia. Często również okazuje się (niestety zazwyczaj dopiero wefekcie śledztwa dziennikarskiego lub procesu sądowego, pozwalającego na odtajnienie dokumentów rmy), że sam sposób przeprowadzenia badań pozostawiał sporo do życzenia. Co jednak zzasadniczym dla d la modelu sentymentalnego założeniem wyjątkowej uczciwości uczonych? Może we wnętrzny kodeks etyczny naukowców stanowi wysta wystarczarcza jące zabezpieczenie przed uleganiem koniktowi interesów 

izabezpiecza przed poważniejszymi nadużyciami? Na te pytania częściową odpowiedź przynosi ankieta przepro wadzona przez etyków z zUniwersytetu Uniwersytetu Stanu Minnesota  wśród ponad tys. naukowców, naukowców, opublikowana w„Nature”. w„Nature”.  Aż ponad   naukowców przyznało przyzn ało się do popełnienia   w ciągu cią gu ostatnich ost atnich trze trzech ch lat jak jakiegoś iegoś nieetyczne nie etycznego go czynu. Najczęściej była to zmiana sposobu przeprowadzenia eksperymentu lub nawet jego wyników ze względu na naciski ze strony podmiotów podmiotów finansujących badania. Niektórzy rozmyślnie „zapominali” umieścić wpublikacji istotne szczegóły dotyczące sposobu przeprowadzenia doświadczeń. Inni ukrywali d ane, które które przeczyły uzyskanym poprzednio wynikom.  Jednym ze sposobów neutrali neutralizacji zacji konik koniktów tów interesów jest obowiązek ich ujawniania. Taki wymóg wprowadziła część amerykańskich uczelni wobec swoich pracownipracowników naukowych. Wymagają one wypełniania oświadczeń ołączących badaczy zrmami z wiązkach, które mogłyby   wpłynąć  wpł ynąć na rzetelność rzetelnoś ć prowadzonych badań. Chodzi tutaj np. osytuacje, gdy naukowiec przeprowadza testy kliniczne leku produkowanego przez rmę, wktórej ma udziały  lub zktórą jest związany na inny ze wspomnianych sposobów. Uzyskanie pozytywnych wyników testów leży wjego interesie, gdyż wten sposób skorzysta „jego” rma, zkolei uzyskanie negatywnych wyników może doprowadzić do niedopuszczenia leku na rynek iutraty zainwestowanych funduszy, które wprzypadku nowych leków idą wmiliony dolarów. dolarów. Często chodzi również równie ż otakie „drobiazgi”, „drobiazg i”, jak  przyspieszenie badań iskrócenie procedur, by zdążyć uzyskać patent przed konkurencją. Efektem może być pominięcie pewnych niepokojących sygnałów podczas badania,

         /     R     U     U     T     R     E     E     N     E     M     /     E     L     P     O     E     P     /     M     O     C  .     R     K     C     I     L     F  .     W     W     W     /     /    :     P     T     T     H          N     E     L     A     B     N     A     V     R     U     U     T

  a   n   b

89

zbyt krótki czas testowania danej substancji, niewłaściwe dobranie próby badawczej itp. Regulacje dotyczące koniktów interesów wprowadza ją tak że czasopisma cz asopisma naukowe nau kowe (głównie medyczne) medyczne).. RedakReda kcje wymagają składania przez autorów tekstów oświadczeń dotyczących nansowania badań, powiązań zrmami, które mogą być zainteresowane ich wynikami itp. Dodatko wym zabezpieczeniem za bezpieczeniem jest publikowanie publikowa nie jedynie tych art ykułów, których autorzy mają zapisane wkontrakcie prawo opublikowania wyników nawet wtedy, gdyby okazały się niekorzystne dla sponsora.  Amer  Ameryka ykańskie ńskie Towar owarzystw zystwo o Medyczne zaleciło nawet w  r. redakcjom czasopism naukowych odmawianie publikowania wyników  badań opłacanych przez przemysł farmaceutyczny. farmaceutyczny.  W ostatnich latach niektóre czasopisma złagodził złagod ziłyy jednak politykę wzakresie przeciwdziałania koniktom interesów, ze względu na problemy ze zdobywaniem tekstów do druku. Słynący zradykalnego stanowiska „New England  Journal of Medicine”, nie dopuszcz dopuszczający ający przez wiele lat l at do druku tekstów autorów znajdujących się wkonikcie interesów (inne czasopisma wymagały jedynie jego ujawniania), ograniczył wr. te obostrzenia jedynie do autorów posiadających „znaczne” interesy nan sowe wrmach  wytwarzając  wyt warzających ych produkty produkty będące przedmiotem przedm iotem artykułów. Granicę ustalono na poziomie tys. dolarów– teksty autorów otrzymujących honoraria roczne lub posiadających udziały poniżej tej sumy są dopuszczane do druku. Redakcja zmianę swego stanowiska tłumaczyła problemami ze znalezieniem w ystarczają ystarczającej cej liczby wykwa likowany likowanych ch naukowców do pisania artykułów.

Nauka wsłużbie korporacji Potencjał, jaki biznes pr ywatny dostrzegł we współpraPotencjał, cy z naukowcami, doprowadził do powstania zjawiska, które David Michaels nazywa  przemysł  przem ysłem em obrony obr ony propr oduktów (( product defense industr duktów  industry  y ). To specyficzna szara  strefa na granicy sektora prywatnego i nauki akademickiej, składająca się z firm konsultingowych i agencji PR-owych, zatrudniających naukowców lub wręcz  tworzonych przez nich, działających na rzecz wytwórców lub dystrybutorów produktów potencjalnie niebezpiecznych. Działające wtej stree agencje dostarczają analiz iopracowań naukowych dowodzących nieszkodliwości danego produktu, które są następnie wykorzystywane jako dowody wtrakcie rejestracji nowych leków czy produktów biotechnologicznych lub wmateriałach reklamowych ipromocyjnych. ipro mocyjnych. Przedmiotem tak ich analiz anali z mogą być również substancje chemiczne, takie tak ie jak azbest czy freon. Obie znich, zanim zostały wycofane zużycia, były przedmiotem skoordynowanych kampanii (dez) (dez)informacy informacyjnych. jnych. Na przykład trzy duże amerykańskie koncerny samochodowe zapłaciły wlatach - naukowcom pracującym dla „przemysłu obrony produktów”  miliony dolarów za pomoc w zwalczaniu żądań odszkodo odszkodowawczych wawczych pracownipracowników wystawionych na kontakt zazbestem znajdującym się

 whamulcach samochodowych. samoc hodowych. Najbardziej spektakula rną  akcją „przemysłu „przemysł u obrony produktów” produktów” była rozpoczęta wlatach . itrwająca aż po dziś dzień kampania przemysłu tytoniowego, zwalczającego ograniczenia wsprzedaży ipaleniu jego wyrobów. w yrobów. „Przemysł obrony produktów” wykorzystuje szereg strategii PR-owych wcelu zdobycia akceptacji dla określonych wytworów irozwiania dotyczących ich obaw. Począwszy od prostego kwestionowania szkodliwości (oczy wiście za pomocą odpowiednich opracowań naukowych), poprzez podtrzymywanie kontrowersji wcelu zapobieżenia  wypracowa  wy pracowaniu niu niekorz niekorzystnego ystnego dla rmy konsensu konsensusu, su, akcentowanie braku jednoznacznych dowodów szkodliwości, aż po ukrywanie niekorzystnych danych, dezawuowanie przeciwników iwyolbrzymianie rzekomych zalet produktu.  Aby jednak móc skutecznie prowadzić takie ka mpanie, potrzebny jest szereg instytucji, uzupełniających „zwyczajną”  współpracę znaukowcami znaukowca mi akademick imi. Tworzone są na przyk ład instytuty o charakterze naukowo-badawczym,, opłacane przez przemysł idostarczające wo-badawczym opracowań naukowych, pozwalających na wsparcie stano wiska przemysł przemysłu u w wspornych spornych kwesti kwestiach. ach. Kla Klasyczną syczną instytucją tego typu jest założona wr. przez przemysł tytoniowy Tobacco Industry Research Council (TIRC), pro wadząca badania badani a nakierowane na podważa podważanie nie tezy ozwią ozwiązzku między paleniem tytoniu arakiem. ZTIRC wyłonił  się wr. Tobacco Institute, organizacja lobbystyczna  wydająca miesięczni miesięcznikk „T „Tobacco obacco and Health Report”. Był  on rozsyłany do setek tysięcy lekarzy iinnych opiniotwórczych osób m.in. zprzemysłu, rządu imediów. Zajmował  się poszukiwaniem przyczyn raka płuc gdzie tylko się da ło– whodowan whodowaniu iu ptactwa ptact wa domowego, wirusach, genach, zanieczyszczeniu powietrza– tylko nie wpaleniu papierosów. Również rma Lorillard Lorilla rd Tobacco Tobacco Company wydawała wydawał a  wlatach  - - magazyn „Science Fortnightly”, Fortnightly”, rozsyłany  za darmo co dwa tygodnie do , miliona osób. Jak podsumowuje działania tego typu instytucji David Michaels, miliony stron wewnętrznych dokumentów i opracowań przemysłu tytoniowego, ujawnione podczas procesów sądowych,  pokazują,, że   pokazują że  przez  przez dekad dekadyy przemy przemysł sł ten niest niestrud rudzenie  zenie   zajętyy by ł promowaniem  zajęt prom owaniem jedyni jedyniee tych ty ch analiz a naliz , które któr e potwierdzały z góry założone tezy oraz zwalczaniem badań konkurencyjnych. Podobne wykorzystywanie nauki do swoich celów widoczne jest wprzypa wprzypadku dku kampanii prowadzonej przez amerykański koncern DuPont. Zatrudnieni wnim naukowcy  na początku XXw. wynaleźli chlorouorowęglowodory  (CFC), zwane freonami. Wkrótce koncern stał się największym na świecie producentem tych substancji, wykorzysty wanych w wurz urządzen ądzeniach iach chłod chłodniczych niczych i iaerozolac aerozolach. h. Gdy   w  w r. r. pojawił pojawiłyy się sygnały wska zujące na przyczynianie się freonów do zaniku warstwy ozonowej, DuPont konsekwentnie zaprzeczał istnieniu związku między dziurą ozonową aCFC, choć wmiędzyczasie pojawiły się dowody  iwprowadzane były stopniowe ograniczenia wstosowaniu

90

tych substancji. Firma przez ten okres nie ograniczała się  jednak do negowania przedstaw przedstawianych ianych danych naukowych.  Wspólnie z innymi producentami chemika chemikaliów liów stworzył stworzyłaa pod auspicjami Chemical Manufacturers Association specjalny Fluorocarbon Program Panel (FPP), (FPP), prowadzący własne badania nad zmniejszaniem się warstwy ozonowej. Do wodziły one, że problem problem dziury ozonowej nie jest jest tak poważpoważny,, jak powszechnie sądzono. ny sądz ono. Jednocześnie DuPont pomógł  stworzyć wr. Alliance for Responsible CFC Policy ido r. przewodził opozycji wobec planów kontroli CFC. Poza własnymi instytutami iprogramami badawczymi, „przemysł obrony produktów” posiada także podporządkowane mu czasopisma naukowe. Pozwala to na obejście systemu recenzji artykułów nadsyłanych do druku. Będący  tradycyjnym strażnikiem jakości publikowanych tekstów, system recenzji opiera się na zasadzie podwójnej anonimo wości: autor teks tekstu tu nie zna naz nazwisk wisk osób recen recenzując zujących ych artykuł, zaś recenzujący nie znają tożsamości ani aliacji autora. Recenzenci wybierani są przez redaktorów czasopisma spośród współpracujących znim naukowców, sprawdzonych igodnych zaufania, zaufania , oznacznym dorobku wdanej dziedzinie. Takie rozwiązanie ma gwarantować, że przy  podejmowaniu decyzji odopuszczeniu tekstu do druku brane pod uwagę będą jedynie jakość artykułu irzetelność przeprowadzonych badań. Pomysł na obejście tego systemu okazał się dość prosty: wystarczy stworzyć własne czasopismo zwłasną siecią   współpracujących  współ pracujących recenz recenzentów. entów. Ponieważ jedna jednakk tak takii zabieg narażony jest na łatwą demaskację, zręczniej jest prze jąć jakie ś już istnieją istniejące, ce, uzna uznane ne cza czasopismo, sopismo, a anastę następnie pnie  wprowadzić do redakcji własnych, wła snych, zaufanych ludzi, powiązanych zodpowiednimi recenzentami. Taki zabieg zastosował przemysł tytoniowy wstosunku do pisma „Indoor and Built Environment”, które wykorzystywane było do rozpowszechniania rozpow szechniania poglądu, że zanieczyszczenie powietrza  wbudynkach  w budynkach nie jest powodowane dymem tytoniow tytoniowym, ym, lecz wadliwą wentylacją. Można także stworzyć nowe czasopismo, wykorzystując do tego pośrednika wpostaci np. stowarzyszenia naukowego naukowego o poważnie brzmiącej nazwie, tak jak miało to miejsce wprzypadku International Society  for Regulatory Toxicology and Pharmacology, które wydaje periodyk „Regulatory Toxicology and Pharmacology”. Zarówno stowarzyszenie, jak i jego pismo zdominowane są przez naukowców pracujących dla przemysłu. Całe przedsięwzięcie utrzymywane jest przez firmy z sektorów chemicznego, tytoniowego i farmaceutycznego.  Jednak nawet gdy już się dysponuje czasopismem c zasopismem naukowym, potrzebne potrz ebne są odpowiednie teksty, najlepiej najlepiej pochodzące zróżnych ośrodków. Wten sposób tworzy się wrażenie dominacji określonego stanowiska wśród uczonych. Ponieważ nie zawsze łatwo jest namówić naukowców do pisania artykułów na zamówienie, agencje PR-owe zaczęły   wpewnym momencie stosować metodę znaną z naną z literatury  popularnej iwynajmować ghost-writerów  iwynajmować  ghost-writerów . Sami naukowcy  proszeni są zaś jedynie (za odpowiednim wynagrodzeniem)

opodpisywanie gotowych artykułów swoim nazwiskiem. „British Journal of Psychiatry” przeanalizował artyku ły poświę poświęcone cone antydepresa a ntydepresantowi ntowi o nazw nazwie ie Zoloft, Z oloft, produkowanemu przez koncern Pfizer. Przygotowywanie tych artykułów art ykułów było koordynowane przez agencję CurCurrent Medical Directions, a ich oficjalni autorz y nie mieli nawet dostępu do danych, danych, na których były one oparte.  W trakcie procesu sądowego oka zało się, że art ykuł y te pomijały uboczne efekty zażywania Z oloftu, łącznie ze zwiększaniem skłonności samobójczych u przyjmujących go pacjentów. Naukowcy Naukow cy wykorzystywani są w działaniach PRowych również jako tzw. kluczowi liderzy opinii publicznej  (KOLs– Key Opinion Leaders ). ). Pełnią oni funkcję spin-doktorów dla „przemysłu obrony produktów”. Są to zazwyczaj uczeni ougruntowanym autorytecie, cieszący  się odpowiednim szacunkiem isławą. Ich zadaniem jest kształtowanie kszta łtowanie opinii wokreślonych środowiskach środowiskach na temat pewnych produktów lub technologii. Mogą to więc być profesorowie medycyny występujący gościnnie na zjazdach lekarzy, lekarz y, profesorowie biotechnologii przemawiający na spotkaniach producentów kukurydzy, eksperci wypowiadający  się wprasie branżowej, branż owej, doradcy komisji sejmowych.  Wykorzysty  Wykorzy sty wanie KOLs opiera się na zas zastosowa tosowaniu niu strategii trzeciej strony , polegającej na wkładaniu własnych argumentów wusta trzeciej, niezaangażowanej strony, cieszącej się znacznym poważaniem izaufaniem społecznym. Takim liderem opinii publicznej może być nie tylko znany  profesor, ale także dziennikarz zajmujący się określoną tematyką albo ekspert zniezależnego think-tanku. Nie oczekuje się od nich bezpośredniego zachwalania konkretnych produktów, bo to mogłoby narazić na szwank ich wiarygodność. Ich zadaniem jest tworzenie odpowiedniego klimatu, popieranie określonego kierunk u, trendu, procedury. Zamiast więc w ięc reklamować wprost genetycznie modyfikowaną kukurydzę firmy Monsanto, polscy zwolennicy GMO mówią ogólnie o pożytkach, jak ie przyniesie uprawa roślin genetycznie modyfikowanych. O tym, że  jedyną dopuszczoną do uprawy upraw y na n a terenie t erenie UE rośliną   jest kuku kukurydz rydzaa linii li nii MON , produkowa na właśnie wł aśnie przez Monsanto, przeciętny odbiorca odbiorca ich przeka zu nie musi już wiedzieć. Liderzy opinii nie muszą być wcale świadomi tego, że działają na rzecz interesów konkretnej rmy czy branży. Często, by nie zrażać potencjalnych ekspertów, przedsta wia się im wpierw w pierw propozycję przeprowadzenia prz eprowadzenia anali analizy zy jakiegoś zagadnienia, anastępnie przedstawienia wyników  na jakimś publicznym spotkaniu: konferencji zudziałem polityków, sympozjum, itp. Znając wcześniejsze zapatry waniaa danej osoby na okreś  wani określone lone zag zagadnien adnienie ie i idosta dostarczarcza jąc jej dla d la pewności odpowiednich materiałów do badań, można być pewnym pozytywnego pozyt ywnego efektu efe ktu pracy. Nie Nie chodzi przy tym tylko ozdobycie dla siebie odpowiednich ekspertów. Liderzy opinii, by wywierać odpowiedni efekt rynkowy, sami muszą być przekonani owłasnej niezależności

91

iobiektywizmie przedstawianych opinii. Tylko wtedy mogą robić wrażenie wiarygodnych. Dlatego agencje PR-owe często wykorzystują tych samych liderów wdziałaniach na rzecz różnych rm, by uniknąć ich zbytniego utożsamiania zjednym określonym podmiotem. Innym kanałem, poprzez który zdobywa się poparcie dla kontrowersyjnych technologii iproduktów, jest edukacja.. Działania o charakterze PR ukry wane są pod płaszcja

po jej wprowadzeniu) pierwszej szczepionki przeciw  rotawirusom, okazało się, że w cia łach doradczych ame-

rykańsk iego Urzędu ds. Żywności i Leków – FDA FDA (który dopuścił szczepionkę do obrotu) oraz w Centrum Zwalczania i Profilaktyki Chorób (Centers for Disease Control) zasiadali ludzie mający liczne związki z jej producentami. Przynajmniej  spośród  naukowców 

czykiem akcji edukacyjnych, szkoleń prowadzonych przez „niezależne” stowarzyszenia i instytuty, gazetek 

odgry wających kluczowe role odgrywających role w badaniach nad cukrzycukr zycą, prowadzonych przez Narodowe Instytuty Zdrowia  (NIH), współpracowało z firmą Warner-Lambert, pro-

kierowanych kierowa nych do uczniów, studentów i nauczycieli. Prz y-

ducentem leku na cukrzycę cukrz ycę o nazwie Rezulin. Został Zost ał on

kładowo, koncern Novartis przek azał  tys. dolarów  dla Instytutu Instyt utu Biotechnologii Biotechnologii w Waszyngtonie na w yda-

 wycofany  wycof any z obrotu po tym, gdy okazało oka zało się, się , że powodu-

nie i dystrybucję magazynu studenckiego „Your World:

Biotechnology & You”. W Polsce kampanię edukacyjną dotyczącą biotechnologii prowadzi Stowarzyszenie GMObiektywnie. Składają się na nią m.in. szkolenia  i oferta dla szkół. Polska Federacja Federacja Biotechnologii Biotechnologii w ydaje bezpłatne kolorowe broszury, takie jak „Biotechnologia przyjazna dla wszystkich!” oraz „Zielona Biotechnologia. Korzyści i obawy”. Ich autorami są oczy wiście  wiś cie uznane autorytet autor ytetyy naukowe. Poza wspomnianymi wyżej strategiami, „przemysł  obrony produktów” produktów” stosuje również równie ż PR „oddolny” lub „bez pośredni”  ( grassroots campaigns ). ). Polega on na tworzeniu oddolnego poparcia dla interesów korporacji. Wtym celu agencje PR wyspecjalizowane w„zmienianiu percepcji społecznej” społeczne j” tworzą t worzą kcyjne stowarzyszenia i organizacj organizacjee obywatelskie. Agencja PR Burson-Marsteller, zaangażowana m.in. wkampanie związane zchorobą szalonych krów  (BSE) oraz wyciekiem chemicznym zfabryki Union Carbide wBhopalu wIndiach, zasłynęła stworzeniem– kosztem mln dolarów– National Smokers Alliance, liczącego mln członków, którzy byli następnie wykorzysty wani w wakcjach akcjach na rzecz obrony przemysłu prz emysłu tyton tytoniowego iowego przed regulacjami rządowymi. Agencja Burson-Marsteller przejęła wr. rmę Direct Impact, zajmującą się „oddolnym PR-em”. Na początku lat . Direct Impact zajmowało się m.in. rekrutowaniem mieszkańców Nowego  Jorku do kampani kampaniii na rzecz stosowania ukrów ukrów genetycznie zmodykowanych hormonów wzrostu, produkowanych przez Monsanto.

Eksperci jako lobbyści „Przemysł obrony produktów” wykorzystuje naukowców  nie tylko do kształtowania społecznego odbioru swoich działań iproduktów, lecz także do bezpośredniego wpływania na urzędników administracji państwowej, polityków i decydentów. Dzieje się to bądź poprzez działalność lobbystyczną, prowadzoną przez organizacje branżowe, bądź przez zdobywanie przychylności ekspertów pracujących wkluczowych miejscach, wktórych zapadają decyzje dotyczące dopuszczenia na rynek nowych technologii iich produktów. produktów. I znów najwięcej przykładów można znaleźć wobszarze rejestracji rejestra cji leków. leków. Po wycofaniu z rynk u (zaledwie rok 

 je niewydolność wątroby, prowadzącą nawet do śmierci.  Wprzypadku komitetów doradczych przy przy Centrum Badań iOceny Leków (Centre for Drug Evaluation and Research) przy FDA, rekomendujących do zatwierdzenia nowe leki, ponad połowa pracujących wnich ekspertów miała  w  w r. r. powiązania powią zania ze spółka spółkami mi farmaceut farmaceutycznymi, ycznymi, zaz ainteresowanymi treścią wydawanych opinii. Również winnych obszarach podlegających regulacji eksperci narażeni są na działanie wwarunkach koniktu interesów. Gdy w  r. dopuszczono do użytku Alar,

substancję regulującą wzrost roślin, która według analiz Agencji Ochrony Środowiska (EPA) miała wywo ływać  ły wać raka r aka,, okaza ok azało ło się, się , że  na  członków cz łonków komitetu komitetu,, który zaakceptował tę substancję, posiadało powiązania z jej producentem.  Wr. agencje stanowe i federalne zajmowały się katastrofą ekologiczną, spowodowaną ogromnymi wyciekami ropy do kanału Santa Barbara zplatform wiertniczych należących do Union Oil Company. Wtym okresie przemysł naftowy blisko współpracował zuniwersyteckimi ekspertami wdziedzinie geologii, geozyki iinżynierii naftowej. Urzędnicy stanowi nie byli  wstanie nakłonić lokalnych ekspertów, ek spertów, by zeznawali przeprz eciwko Union Oil itrzem itrzem innym spó łkom naftow ym wprocesie, gdzie wgrę wchodziło odszkodowanie wwysokości pół miliarda dolarów. Według prokuratora generalnego stanu Kalifornia, swój brak chęci do współpracy z wymiarem sprawiedliwości tłumaczyli tym, iż  nie chcieli  stracić fundowanych przez przemysł naftowy dotacji  oraz umów konsultingowych. Działalność lobbystyczn lobbystycznaa prowadzona jest przez organizacje, które ocjalnie stawiają sobie za cel „popularyzowanie wiedzy naukowej”, awpraktyce aktywnie lobbują za  wprowadzaniem określonych rozwiązań rozwiąz ań prawnych. Do ich członków należą zarówno naukowcy iokreślone instytucje naukowe, jak irmy prywatne, np. przedstawicielstwa globalnych koncernów. Do jednej znajwiększych organizacji tego typu wobszarze biotechnologii należy BIO (Biotechnology Industry Organization), zrzeszająca ponad tysiąc rm biotechnologicznych, biotechnologicznych, instytutów naukowych icentrów  biotechnologicznych. Centrala BIO mieści się wUSA, na innych kontynentach działają „klony” tego stowarzyszenia, np. AusBiotech wAustralii, AfricaBio wAfryce, awEuropie– EuropaBio. Warto Warto wspomnieć wspomnie ć również oCouncil for f or

92

Biotechnology Information (CBI). Założona została przez siedem wiodących koncernów biotechnologicznych (Aventis CropScience, BASF, Dow Chemicals, DuPont, Monsanto, Novartis, Zeneca Ag Products) oraz BIO. Sponsoruje m.in. Instytut Biotechnologiczny wWaszyngtonie. Inna organizacja tego typu to AgBioWorld Foundation, określająca się jako oparta na akademickich korzeniach iwartościach,, azałożona iwartościach aza łożona przez Channapatnę S. Prakasha, profesora genetyki molekularnej. Na jej stronie internetowej opublikowana jest deklaracja „naukowców popierających biotechnologię rolniczą”, podpisana przez ponad tys. osób. Jedna trzecia znich związana jest zprzemysłem (zsamym Monsanto), jedna trzecia pracuje na uniwersytetach,  pracuje wprywatnych lub rządowych instytucjach badawczych, apozostałe  osób nie deklaruje swej przynależności.  W Polsce do orga organiz nizacji acji lobbyst yczn ycznych ych nale należą  żą  m.in. Polska Federacja Biotechnologii oraz GBE (Green

swobody badań naukowych, będącej podstawą postępu naukowego. Po trzecie wreszcie, wraz zrozwojem nowych, częstokroć ryzykownych technologii, którego skutki trudno przewidzieć, na znaczeniu zyskują państwowe instytucje regulacyjne. regulac yjne. Jak widzieliśmy widzieli śmy,, naukowcy pełnią pełni ą wnich istotistotną rolę jako eksperci ikonsultanci, często pozostając przy  tym wsytuacji wsyt uacji koniktu interesów. Może to prowadzić do  wprowadzania na rynek rozwiązań rozwią zań niewystarcz niew ystarczająco ająco sprawdzonych lub wręcz niebezpiecznych.  W szerszym sz erszym wymi wymiarze arze należ należałoby ałoby się zastanowić za stanowić nad kosztami wprowadzania nowych wzorców relacji między  nauką iprzemysłem, których przykładem jest Strategia Lizbońska iparadygmat społeczeństwa opartego na wiedzy  oraz innowacyjnej gospodarki. Nie kwestionując zalet tych rozwiązań, można zadać pytanie oryzyko powstawania sytuacji koniktu interesów, jakie się znimi wiąże, oraz ospołeczne koszta tego zjawiska.

Biotechnology in Europe). Prezesem PFB jest prof. Todr Piotr Stankiewicz

masz Twardowski, często wypowiadający się w mediach  jako profesor Polskiej Ak Akademii ademii Nauk. Jest on jednoje dnocześnie od wielu lat członkiem działającej przy Mini-

sterstwie Środowiska Komisji ds. GMO, gdzie również  reprezentuje środowisko naukowe.

Literatura: .

Barnes Deborah E. iLisa A. Bero. . Why review articles on the

health eects of passive smok ing reach dierent conclusions . „Jo-

Konsekwencje koniktów interesów wnauce Zjawisko koniktu interesów wnauce jest owiele bardziej istotnym problemem, niż mogłoby się zpozoru wydawać. Składa się na to kilka przyczyn. Po pierwsze, dominacja sentymentalnego modelu rozwoju naukowo-technologicznego wdebacie publicznej nie pozwala na dostrzeżenie rozmiarów koniktu interesów na styku nauki, biznesu ipolityki. Podejrzewanie naukowców oskłonności do ulegania przyziemnym pokusom nansowym ciągle wydaje się czymś niestosownym. Po drugie, brakuje systemu systemu zarządzania zarząd zania koniktami ini nteresów wtym obszarze. Ani polskie uczelnie wyższe, ani czasopisma naukowe nie wymagają od współpracujących znimi naukowców ujawniania koniktów interesów, nie posiadają też żadnych systemów ich regulowania. Dotyczy to niestety także pracy dla komisji sejmowych, rządo wych gremiów dorad doradczych czych ieksperckich, ieksperckich, przygotowywania przygotowywania ekspertyz. Można podejrzewać, że wysunięcie postulatu  wprowadzenia jak ichkolwiek regulacji dla naukowców   współpracujących z biznesem i pełniących pełn iących funkcje doradczo-eksperckie napotkałoby – zgodnie z modelem

sentymentalnym – na oskarżenia o próby ograniczania 

urnal of the American Medical Association”, : -. .

Elliot Carl. . Not-So-Public Relations. How the drug industry  is branding itself with bioethics. bioethics . (http://slate.msn.com/toolbar. aspx?action=print&id=, aspx?action=print&id= , ostatni dostęp .. ..). ).

.

Krimsky Sheldon. . Nauka skorumpowana. O niejasny niejasnych ch  związkach nauki ibiznesu, ibiznesu, Warszawa: PIW.

.

Michaels David. a. Doubt is their product. How industry’s assault on science threatens your health, health, Oxford: Ox ford Univ. Press.

.

Paul, Helena iRicarda Steinbrecher.  .. Hungry corporations. Transnational biotech companies colonise the food chain, chain, London: Zed Books.

.

Proctor Robert. . . Agnotology.  Agnotology. A Missing Term to Desc ribe the Cultural Production of Ignorance (and Its Study) [w:] Proctor, Robert iLonda L. Schiebinger (red.):  Agnotology. The making and unmaking of ignorance, ignorance , Stanford, Calif: Stanford University Press: -.

.

Proctor Robert N.  . . Cancer Wars: How Politics Shapes What  We Know and Don’t Know About Cancer , New York: BasicBooks. Smith Brigitte. . Ethics of Du Pont’s CFC Strategy -. - . „Journal of Business Ethics”, : -.

.

Wadman Meredith. . One in three scientists confesses to having sinned . „Nature” Vol.  Issue : -.

  … strona 134

93

Żyłem

zwyprzedzania  Z okazji rocznicy  . Czerwca, dla Sisi 

F W

 Jestem już na wizji, nagr nagrywa ywany ny tą samą kamerą, której zwy-

Pełności iemergencji iemergencji tej nienawistnej alienacji a lienacji oraz ato-

kle używam uż ywam do rejestrowania emocji innych ludzi. To To moja

mizacji całego stada dodaje izarazem żeruje na nim ropień

 własna kamera. Dzisiaj w yjątkowo, aby dodać komentarz, komentar z, kieruję ją na siebie. To, co powiem, stanowić będzie podsumowanie ostatnich lat mojego życia. Życia szybkiego iszalonego jak całe

grup antyrozwojowych. Siłą swojej struktury ipowiązań

 wszechmocny, psychologią ps ychologią swego s wego cynizmu c ynizmu oraz bezwst bezwstydydnego– iani wewnętrznie, ani zewnętrznie niepotępianego niepotępianego pasożytnictwa– skuteczny. To cecha, cel isiła grup anty-

lata dziewięćdziesiąte ipoczątek nowego wieku wkraju.

rozwojowych: żerować na nieporządku, paraliżować wolę

Ramy społeczne ikulturowe, wktórych przyszło żyć, dane zostały jako oczywiste. Nasz wybór był pozorny. Te samouzasadniające się warunki brzegowe powstały tak natural-

porządku, tezauryzować brak porządku.

nie, jakby wpisane były wpozaziemski porządek świata.

 Wielu znas zna s dopiero po czasie zorientowało się, że stał st ałyy za nimi siły sprawcze. Rozproszone na co dzień. Zjednoczone  wtedy, gdy zagrożony stawał się ich ich zamaskowany, zamaskowany, ale wciąż wciąż

żywyy interes. Aco zresztą? żyw zresztą? Zwykli ludzie– społeczne ze swej natury zwierzęta, smagane batem powszechnej powszech nej bezduszności, niekompetencji

instytucji tzw. państwowych oraz wszechogarniającej bezkarności, zwanej eufemistycznie prze z liderów politycznych

 wolnością– zaczęli z aczęli dział działać ać bez dalsz dalszych ych celów, biorąc pod uwagę jedynie posiadanie dóbr takich, jak np. antena satelitarna czy kuchenka mikrofalowa. m ikrofalowa. Niestety, kupowanie lub

usiłowanie kupowania tych rzeczy, to był jedyny cel. Tak  zresztą przedstawiano ludziom sukces zwią zany zpojawieniem się NIESOWIECKIEGO NIEKOMUNIZMU. NI EKOMUNIZMU. Oto

 więc nasta ł czas minimal mi nimalizmu izmu społecznego. społec znego. Zwykli obywatele tego państwa żyją jedynie doraźnodoraźnością. Wdoraźnych, nieskoordynowanych ruchach, społecznie zderzają się, apotem ryczą znienawiści. Ta nienawiść potężnieje po każdym zderzeniu inabiera tempa. Oto tempo, które nie daje już żadnej możliwości uzyskania jakiegokolwiek porządku wsystemie.

Twierdzę więc, że wchaosie, który– według gł ównych

ideologów systemu– ma się sam porządkować, są pewne siły, co stoją na straży chaosu. To, oczym powiem, może być dla nich znakiem. Znakiem, że chaos nie jest bezpieczny dla nikogo. Może też być symptomem nowego. Nie dla  wielu, ale dla tych, t ych, którzy czując wsercu, że ż e to nie cel ostateczny naszego kraju, mogą spróbować wyzwolić nową jakość. Mogą rzeźne pomrukiwania ciżby spróbować uciszyć,

asamo stado pokierować ku nowym celom. Wtedy zaś dni pasożytów byłyby policzone. Choć nikłe są szanse, że tak  się stanie, trzeba ku nim zwrócić swoje oblicze, bo innych szans już nie ma. Mam trzydzieści trzy lata. Dziś lubię ryzyko iszybkie życie. Może zawsze zawsz e je lubiłem. Wpisałem Wpisałem się wkształt wkształ t naszego społeczeństwa może trochę zwoli, ale bardziej zmusu. Hołduję zasadzie, że cechy indywidualne czło wiek a mogą zna leź leźćć ujśc ujście ie w dowolny m ks kszta zta łcie spo spo--

 łeczny m. Wtym Wt ym zaczą z aczą łem parać pa rać się pirac piractwem, twem, winny winnym m mógłbym być rzutkim inwestorem na zagranicznych rynkach, skupującym akcje upadających przedsiębiorstw naszych sąsiadów oraz skarżącym ich rządy za pompowanie wowe przedsiębiorstwa publicznych pieniędzy. Ryzyko to bowiem moje genetyczne przeznaczenie. Lubię

konfrontację.

94

C          ,,        

         /     M     A     T     S     T     T     /     E     L     P     O     E     P     /     M     O     C  .     R     K     C     I     L     F  .     W     W     W     /     /    :     P     T     T     H          M     A     T  .     S  .     T     E     C     N     E     R     E     T

  a   n   b

Urodziłem się wrodzinie zamożnej, ale uczciwej. Jej zamożnośćć była efektem pracy rodziców. Iwyłąc zamożnoś Iwyłącznie znie pracy, bo jak wiemy, czasy owe bez odpowiedniego wsparcia nie sprzyjały ryzyku oraz inwencji. Chociaż uczciwość ta była na miarę czasów, wktórych można było działać, tak samo zresztą jak izamożność, to jednak uczciwości tej niczego bym nie zarzucił. Wowych czasach rodzice moi nie zrobili niczego, co kazałoby nam wnowych czasach bać się dobrych zmian. Wręcz przeciwnie. Zgromadziliśmy kapitał, który nie był znikim powiązany, nie zależał od niczyich decyzji oraz dobrej aobcej woli lub jej braku. Wydawało się więc, że nowe czasy będą dla nas wreszcie szansą, że  wkońcu bez żadnego wsparcia będziemy b ędziemy mogli zary zaryzykozyko wać, wdrażając wż wżycie ycie naszą na szą rodzinną inwencję. Wierz yliśmy– awłaściwie wierzyli moi rodzice, gdyż ja miałem  wtedy kilk kilkanaście anaście lat lat– – że teraz nareszcie ludzie przedsiębiorczy mogą uczciwie, wramach prawa izprawną protekcją państwa, pokazać, na co nas, obywateli tego kraju, stać, jeśli państwo– nasze przecież teraz państwo– stworzy   warunkii prowadzenia działalności  warunk dzia łalności gospodarczej gospod arczej iuczciwej rywalizacji.

Rodzice nie tylko wto wierzyli, ale również chcieli tę wizję realizować. Tak wiele przecież mówiono oklasie średniej, ojej decydującej roli wrozwoju infrastruktury  społecznej, wdochodach państwa oraz jego stabilności  wczasach  wczasac h światowych światow ych zawirowań. Mówiono, że nasza nas za niezależność gospodarcza inansowa zależy od obywateli, od tego, na ile będą potrali wykazać w ykazać,, że nie są gorsi od swoich swoich sąsiadów. Na ile będą potrali sprostać wy mogom nowych czasów inowej gospodarki.  Jak myślę dzisiaj, dzisiaj, wielu wielu ludzi tak myślało wtedy. wtedy. Sądzę, że część znich była zaangażowana zaangaż owana wwalkę opozycyjną, ale nie wszyscy. Dla przykładu, moi rodzice jedynie czasami słuchali zakazanego radia, aniekiedy czytali ipożyczali nielegalne gazety. gazet y. Słyszeliśmy jednak os osprawach prawach naprawdę naprawdę strasznych, nawet na tamte czasy. Dotykały one ludzi takich ta kich jak my. Czasy miał y się jednak zmienić. Iogromny Iogromny optymizm, który ogarnął początkowo rzesze zwykł ych ludzi, ogarnął  również moją rodzinę. Rodzice zaczęli więc planować no we inwestycje, tym razem bez zbytniej spolegliwości wobec urzędów, bacząc jedynie na legal ność, tzw. rachunek ekonomiczny izasadność przedsię wzięcia, anawet– co powiem–  jego zgodność zgod ność znaszym z naszym rodzinnym postrzega pos trzeganiem niem moralności, które rodzice mi przez lata wpajali. Deklaracje nowych czasów były tak silne. Oczekiwania rzesz pożądających zmiany wobec wobec sił zmianę tę wy wo łujących  łując ych – tak wiel wielkie. kie. Nic dziw dziwnego, nego, że rodzic rodzice, e, chcąc sprostać wizji czasów nowych, poszli dalej niż mogli zakresem własnej zamożności. za możności. To To był obywatelski obowiązek  obowiąze k  dla wszystkich tych, którzy chcieli budować nowe państwo. Polskie państwo. Dziadek opowiadał nam kiedyś– byłem konusem– jak budowano port wGdyni, jak tworzono Centralny Okręg Przemysłowy. Obywatele wtedy nie szczędzili ani pomysłów, ani kapitału dla dl a nowych czasów– naprawdę  wolnych– będąc wjakiejś formie f ormie eksta zy, radości wynikawyni ka jącej zkońca niewoli. My– powiem zbiorowo, czując pokrewieństwo krwi– chcieliśmy tak samo. Nie walczyliśmy szablą, ale chcieliśmy wzmocnić państwo nasze siłą zaanga żowania rodziny   wsprawy ekonomiczne. Jej zyskiem cieszyć się izamieni ać go na zysk innych ludzi wtym wolnym kraju. Wzmacniać  jego siłę, atę następnie ekspandować na zewnątrz , na inne kraje, wramach uczciwej konkurencji. I na fali tego poczucia oczekiwania rodzice zaczęli działać. Najpierw lokalnie, korzystając zwłasnego kapitału.  Jednak czymś tak ważnym, jeśli wtedy nawet nie najważniejszym, było inicjowanie wymiany ekonomicznej zzagranicą. Wszak mieliśmy stać się wprzyszłości częścią większego organizmu ekonomicznego, europejskiego. Otym organizmie– jak rodzice mówili– myśleliśm myśleliśmyy od dawna.  Wszak tylko t ylko chwilowo– chw ilowo– historycznie rzecz biorąc– wyłączono nas zEuropy. Przedtem iniemal zawsze to my byliśmy Europą, częścią jej centrum. Nie jej kresami. Kresami nazywaliśmy wschodnie części naszego państwa, które tak  gwałtownie gwał townie umknęł y zmapy politycznej, apotem apotem iznaszej iznaszej społecznej pamięci.

95

 Wszystko jedna jednakk miało się zmienić zmienić.. I Imoi moi rodzice rod zice –

żadni przecież ideowcy, zwykli ludzie– mając na uwadze kolejne korzyści ikonieczność rozwoju naszej familii, amoże iszerszej społeczności– zaczęli działać. Najpierw nieśmiało. Później zwiększą odwagą, anawet brawurą. Interes był legalny, ale wymagał kapitału. Więcej niż mieli.

Pożyczyli więc zbanku, przedstawili– nazywany tak już  wówczas–  wówczas – biznesplan. biznespla n. Pan dyrektor– a amoże może już wtedy 

iprezes– chętnie się zgodził iekspansja ruszyła. Pamiętam,

nadjeżdżającym autem na wąskiej drodze. Nie przypadkiem telewizja ma te materiały. Mamy cichą umowę. Zosta wiam wumówionym wumówionym miejscu miejscu taśmy zpościgów zpościgów policyjnych oraz możliwych k atastrof atastrof,, których ręką Opatrzności owłos

unikam, chociaż nieustannie je prowokuję. Zostawiam materiały ibiorę pieniądze. Żyję zwyprzedzania na tr zeciego. Oni nie wiedzą, kim jestem. Ja nie zdradzam, skąd nagrania pochodzą. Mamy cichą umowę.

że interes rozwijał się, aperspektywy były coraz bardziej

 W moich nieu sta nn nnie ie zmi zmieni eniany anych ch sa samocho mochoda dach ch montuję kamerę. Tę samą kamerę, co dziś. Wychwytu-

obiecujące. Ojciec imatka pracowali dniami inocami, aby 

 je ona więc więcej ej niż ludzk ludzkie ie oko. ok o. Widać Wid ać potem – k latk latkaa po

spłacić pożyczkę iustabilizować rmę. Nie przejmowali

klatce– jak inni obawiają się czołowego zderzenia. Jak 

się tym, co mówili inni– że za szybko, że za dużo, że nie należy tyle budo budować wać itak szeroko działać, jeśli… jeśli nie ma się pleców. Okazało się, iż mieli rację. Nie tylko mentalność zwykłych ludzi, ale także coś więcej zostało ze starych czasów.

ich twarze wyrażają więcej niż zdążyliby pomyśleć. Tak  szybko to się dzieje. Chociaż zdrugiej strony, dla mnie,

Kiedy zaczęły się problemy, było już za późno. Nie

trwa ło psychiczne mikrosekundy, dzisiaj nie jest już nawet trwało chwilą, lecz prawie wiecznością. Jestem wstanie zauważyć strach kierowców k ierowców.. Ich poczucie braku kon kontroli. troli. Wyrwanie

 wydano  wyd ano na n a coś zgody. Przys Pr zyszed zedłł ktoś kto ś zurz z urzędu. ędu. Potem zadzwonił bank. Zaniepokoili się kontrahenci. Dałoby się to  jeszc ze zmienić– zmien ić– przecież prze cież chodzi cho dziło ło tylko ty lko ojedną, ojedn ą, standarsta ndar-

najeżdżanie na pę dzące znaprzeciwka limuzy ny ny,, zdnia na

dzień staje się coraz dłuższe. To kwestia czystego przystosowania neuronów– jak wkażdej robocie. To, co kiedyś

dową wtakich wypadkach, decyzję. Nagle jednak lawina problemów zaczęła narastać. Pan prezes-dyrektor nie był 

zcodziennej rutyny. To im daję. Tak, żyję zwyprzedzania na trzeciego na ogromnych prędkościach. Uwielbiam  wąskie,  wąsk ie, zatł zatłoczone oczone drogi, peł pełne ne eksk luzy wnych limu limuzyn zyn

 już uprz ejmy. Prz P rzyjec yjecha hali li sta nowcz nowczyy ludz ludzie. ie. Dzie Dziesiąt siąt ki niekonkluzywnych rozpraw wsądzie. Prawnicy, którzy 

 wyje żdż ając  wyjeżdż ających ych na dłu długi gi łikend z zbogat bogatych ych aglomerac aglomeracji, ji, aby hojnie wesprzeć biedotę paroma złotymi wzamian

mówią, żeby odpuścić. Ochroniarze, którzy wchodzą na

za możność poobcowania ztak modną dziś na salonach przyrodą.

naszą posesję. Potem ostrzeżenia, propozycje– groźby 

izachęty, iwkońcu iwkońcu bankructwo. bankruct wo. Mój ojciec nie dał sobie

Nie jestem chyba zwyrodnialcem. Mieszczańska mo-

przejąć rmy. Chcieli ją wykupić za grosze, anastępnie

ralność moich rodziców okazała się przeszłością, niedosto-

przejąć strumień pieniędzy, który płynąłby wjej kierunku. Kim byli oni? Wiecie, niby nikt konkretny, ale kiedy  przyszło co do czego, to okazało się, że działali wsposób skoordynowany. Mój ojciec nie był rycerzem, ale nie do-

sowaniem. Jestem dzieckiem tych szalonych czasów. To

stali nic. Byłem uwujostwa, kiedy spłonęło wszystko. Moi

rodzice zginęli. Podobno wpożarze. Na własne życzenie. Pewni ludzie mówili, że to nie tak, że było inaczej. Nie było dowodów. Nie było świadków. To nie był kraj dla

uczciwych interesów interesów..  Jedno pamięta pamiętam m na pewno. Tego człowieka, którego ludzie nas straszyli. Widziałem jego twarz. Tylko raz, ale zapamiętałem ją na zawsze inic tego, nawet upły upły w lat, nie zmieni. Niedługo potem robił on podobne interesy wskali całego kraju, apóźniej stał się ważną osobą. Działał wróżnych branżach, jak każdy rzutki biznesmen. Wiele onim słyszałem, ale już nigdy więcej osobiście go nie spotkałem. Nie dziwi mnie to bardzo. Wlatach osiemdziesiątych, jeszcze przed tzw. zmianą, miał podobno siedem paszportów, akażdy na inne nazwisko. Teraz wiecie, jakie czasy m nie ukształ towały. Nie miejmiejcie mi więc za złe tego, czym się zajmuję. Trzeba zcze-

goś żyć, aprzecież musiałem rozpocząć życie zupełnie na nowo. Tak, to ja dostarczam te zakazane materiały do tele-

 wizji. Autorskie Autorsk ie nagrania. nag rania. Zapisy tych wariack wariackich ich manewma newrów drogowych, wktórych cudem jakimś uciekam przed

one nauczyły mnie nowej moralności. Czerpię zniej całymi garściami, ale bez zakłamania– może zdrobnym wy jątkiem. Generaln Generalnie ie nie n ie ukry u kry wam jednak swoich intencji.  Jestem skurw sku rwysynem, ysynem, choć moja matka mat ka była był a porządną porz ądną koko bietą. Zbyt porządną. Ryzykuję swoim życiem, to pestka.  Wiem, że ż e niszczę n iszczę życie innym ludziom. Nie jestem dobry  czy coś ztych rzeczy. Muszę przecież zczegoś żyć. Zresztą  polubiłem te nowe czasy. Nawet zich hipokryzją, ale ja jej nie uskuteczniam.  Wyjątku  Wyjątk u nie stan stanowi owi wył wyłączn ącznie ie moja limuz limuzyna yna.. Ta-

ka, którą pokochałby zapewne mój ojciec. Onie, nie tylko to we mnie zostało. Jest we mnie coś, co każe mi dokonać zmiany. Czy będzie to progres? Nie. Powiedziałbym nawet, że regres. Wiem, powiecie, że znudził mi się już ten poziom adrenaliny. Odpowiem: to modne gadanie

nowobogackich. To nie odżyło. To żyło we mnie od lat. Jak co kilka

dni, zatankowałem bak do pełna. Wybrałem drogę, taką, na której nie spodziewają się mnie. Nadal przecież potrzeba

materiałów do programu, który tak lubicie oglądać. Siadacie o. przed swoim plazmowym telewizorem. Wpapciach izpuszką piwa wdłoni. Udajecie zgorszonych, słuchając potępiających komentarzy króla populistyki, redaktora Mariana Olejnika. Czekacie jednak wciąż na coraz

to nowsze inowsze sytuacje imateriały. Nie martwcie się.

96 Będziecie je mieli. Wykonam je dla was. Nie zrobię tego dla pieniędzy. Gdzieś tam, pewien starszy już inobliwie zapewne  wyglądający  wygl ądający człowiek wsiada zrodziną do swojej limuzyny. limuzyny. Mają plany. Uciekają od pracy istresu, ale za kilkadziesiąt minut będziemy się mijać na drodze. Spotka go stres. Nie ucieknie od stresu. Może będę jecha ł za nim, bo rozpoznam  jego długo śledzone śle dzone auto. Wyprzedzę go, zawrócę ki lka kilometrów dalej ipobawimy się. Rozpędzę samochód, zobaczycie mój licznik, przera zicie się prędkością, apotem to, co zwykle. zwyk le. Tak jak to lubicie oglądać wtelewizji. Gra nerwów, których już nie mam.  W pędzących pęd zących dla zwyk z wykłych łych śmiertelników ś miertelników drobinach czasu będę delektował się jego chwilowym strachem inicością. Jego bezradnością oraz pozorem luksusu ibezpieczeństwa jego limuzyny. Gdyby wiedział, co go spotka, dałby  mi wszystko za odstąpienie od gry. Nie dysponuje on jednak niczym, co by mnie zadowoliło. Poza tym nie może on wiedzieć, co go spotka, bo żyjemy winnych światach. On wszybkich czasach, aja wwieczności chwili, wktórą   wszedłem.  wszedłe m. On wś wiecie szybkich sz ybkich irzutkich i rzutkich biznesowych decyzji, decy zji, aja aja wświecie niekończącej się melancholii, smutku iwyrachowania. Czy jest sprawiedliwość na tym świecie? Mówicie, że nie ma. Czy jest sprawiedliwość na tamtym świecie? Mówicie, że nie wiecie. Też tego nie wiem. Nawet jednak licząc na to, że Opatrzność sądzi nas po życiu, wierzę wporządek. Czasem przewodnik stada musi gnać ku przepaści szybciej niż stado, aby je wyprzedzić izawrócić od zagłady. Czasem potrzebne są wręcz oary. Trzeba nawet niekiedy wyeliminować tych, co jako fałszywi liderzy, pchają, ciągną stado  wprzepaść.

I tym razem przyspieszę, pojadę środkiem drogi. Inajadę jakby na czołowe zderzenie. Wokruchach czasu będę patrzył na twarz. Na znaną twarz. Człowieka, którego tele wizja kupuje ode mnie nagrania. nagrani a. Człowieka, Człowieka , którego twarz pamiętam zdzieciństwa. Twarz człowieka osiedmiu paszportach. Będę bawił się jego strachem iprzedłużał tę chwilę wnieskończoność. Dla niego idla was będą to ułamki ułamków sekund. Dla mnie wystarczająco długo. Wszak  żyłem zwyprzedzania. Po to mam jednak kamerę, żebyście na stop-klatkach mogli stać się chociaż po części mną. Widzieć, że to wartościo wartościowe, we, poważane iwpły wowe ciało jest niczym. Marnym prochem. Wyświetlą Wyświet lą to, jeśli nie wtej, to  winnej telewizji. telewi zji. Wsumie zazdroszcz za zdroszczęę wam trochę możli wości wracania do tej chwili. Zdrugiej jednak strony prawprawdziwa celebracja jest niepowtarzalna. Bo jakże inaczej nazwać sytuację, syt uację, wktórej wktórej realizuje się ziemska sprawiedliwość? Kiedy już bowiem nawet ja, żyjący zwyprzedzania, przestanę panować nad czasem, nasze samochody połączą się  wbezkształ  wbezks ztałtną tną magmę, mag mę, anasze anasz e dusze połączone po łączone szubrawą  komitywą wejdą razem do najgłębszej piekielnej otchłani, tam gdzie od dawna czeka na nie ich sprawiedliwe miejsce. Czy mnie potępicie? Cóż, chyba zrozumiecie. Byłem przecież dzieckiem tych szalonych iszybkich czasów, których nadejście każą traktować wam jako sukces. Muszę już włączyć silnik mojego samochodu, aby bezpiecznie dojechać do celu. Przedtem jednak przemontuję kamerę na deskę rozdzielczą, tam gdzie zwykle. Aw y weźcie kolejne piwo zlodówki, zlodówki, żeby się zrelak sować iusiądźcie spokojnie przed swoim plazmowym telewizorem. Moje nagranie będą powtarzać tyle razy, że na pewno tego nie przegapicie. Może niektórych zwas poruszy ono naprawdę.

Franciszek Wzgórski



projekt informacyjny realizowany przez Instytut Spraw Obywatelskich

GOSPODARKA SPOŁCZNA Nr 3 MMIX

       „O”

C  ,  M S

Przyglądając się „najbogatszym zbogatych”– pochodzeniu fortun czy przepaści, jaka dzieli ich dochody od zarobków przeciętnych obywateli– można wyciągnąć wiele praktycznych wniosków na temat współczesnego kapitalizmu oraz możliwości uczynienia go bardzie bardziejj egalitarnym.

D   ?  W Wielkiej Bryta nii, podobnie jak wPolsce, publiczna publiczna dyskusja na temat bogactwa jest utrudniona. Sugestie, że dochody powyżej pewnego poziomu są czymś szkodliwym społecznie, czy wręcz niemoralnym, przedsta wiane są jako wyr wyraz az zawiś zawiści ci wobec „tych, którym się udało”. Postulaty  Postu laty  niwelowania zbyt dużych rozpiętości dochodowych za pomocą polityki państwa określa się jako populistyczne. Nie sposób jednak nie zapytać, czy skala sukcesu finansowego super-bogaczy jest odzwierciedleniem ich osobistych talentów oraz  rzeczywistego wkładu w pomnażanie ogólnego poziomu dobrobytu (co byłoby zgodne z powszechnym poczuciem sprawiedliwości), jak  twierdzą liberałowie, czy może przede wszystki m – możliwości, które daje im uprzy uprzywilejowana wilejowana pozycja społeczna. Ajeśli tak, to wjaki sposób ograniczyć powstawanie powstawanie „niezasłużonych” fortun? Takich pytań nie boi się Stewart Lansley, autor kilku książek na temat najbogatszych mieszkańców Wysp, atakże m.in. opracowania „Dothe Super-Rich Matter?” (Czy warto się przejmować super-bogactwem), przygotowanego na potrzeby brytyjskiej centrali związkowej Trades Union Congress (TUC).

W : C  ,  ................



C  ? ................ ....................



P  ? ...............



K    ................. .............................. .............  H   .... ........  O   () .............  W  –  –   F ............................. 

98 II

GOSPODARK A SPOŁECZNA

W W    

 W   r., r., czyli po zakończeniu Wielkiego Wielkiego Kryzysu Kr yzysu iII wojwojny światowej, wWielkiej Brytanii doliczono się zaledwie

 milionerów. Jeszcze wlatach . ogromne majątki były  czymś naprawdę rzadko spotykanym. Od początku X Xw. zmniejszały się rozpiętości dochodowe, czemu sprzyjała

aktywna polityka państwa. Trend odwrócił się pod koniec lat.– za rządów Żelaznej Damy.  W ostatnich os tatnich dwóch dekadach dek adach mogliśmy obserwować narodziny warstwy super-bogatych: nansistów, przedsiębiorców,, „emigrantów podatkowych”. biorców podatkow ych”. Skala ich osobistych

dochodów przyprawia ozawrót głowy. Jakiś czas temu Richard Desmond, magnat prasowy, wyznaczył sobie pensję

Nr 

nansowo-ubezpieczeniowej (). Instytut Studiów Podatkowych (Institute of Fiscal Studies) podaje, że niemal  najlepiej opłacanej , społeczeństwa pracuje  w pośrednict p ośrednict wie finansow ym. Warto dodać, że wroku podatkowym / City wypłaciło sobie  miliardów 

funtów premii, przy czym nie mniej niż po milionie otrzymało aż ,tys. osób. „e Sunday Times”, który prowadzi listę brytyjskich bogaczy, dowodzi, że wtej grupie spada odsetek osób, które swój majątek odziedziczyły– z w. r do   wr. Jednak  Jedn ak przedwczesnym byłby wniosek, że wynika to z coraz sprawniejszego weryfikowania uzdolnień przez r ynek oraz rosnącej mobilności społecznej. Lansley dowodzi, że większość rzekomych self-made manów , zwłaszcza wgospodarce, pochodzi wistocie zmniej lub

na poziomie… miliona funtów tygodniowo. Zkolei sieć sklepów Arcadia, wykupiona w ykupiona przez Philipa Greena zaledwie trzy lata wcześniej, wypłaciła mu dywidendę wwysokości…

bardziej uprzywilejowanych środowisk (wsporcie czy branży rozry wkow wkowej ej bariery awansu społecznego są tradycyjnie

, mld funtów– równowartość rocznych zarobków tys. „statystycznych Brytyjczyków” Brytyjczyków”..

 wdzięczają np. staranną star anną edukację eduk ację czy znajomości.

Co więcej, stale rośnie dystans między super-bogatymi aresztą społeczeństwa. Przeciętne roczne zarobki (uwzględniając premie) szefów stu najpotężniejszych spółek notowanych na londyńskiej giełdzie podwoiły  się w ciągu zaledwie pięciu lat, by w  r. osiągnąć  wysokość  wysoko ść , mln ml n f untów. W tym czasie pracownicz pracowniczee pensje rosły pięciokrotnie wolniej. wolniej.  W   r. r. najbog atszy  mieszk m ieszkańców ańców Wysp miał 

re posiadają co najmniej  milionów funtów, jest na Wyspach już około  tys.

mniejsze): choć nie odziedziczyli majątków, rodzinom za Jakiekolwiek by nie było źródło ich majątku, osób, któ-

-procentowy udział wmajątku narodowym, w r.–

    ]     /    s    r    a    c     d    o    v     /    e     l    p    o    e    p     /

 już -procentowy. Jed nocze nocześnie śnie udzia ł mniej zamo zamożnej żnej połowy społeczeństwa spadł wnim z wr. do

zaledwie  w. Między  ar. najbogatszy  tysiąc Brytyjczyków zwiększył swój stan posiadania onierz ądów lewicy! lewic y! – domal. W latach - – za rządów

   m    o    c  .    r     k    c     i       .    w    w    w     /     /    :    p    t    t     h     [     N     E     S     L     A     G     R     O     H     T     N     O     S     A     J

chody  procenta najlepiej najlepiej zarabiających w zrosły średnio o ,, znacznie powyżej średniej dla całego spo łeczeńst  łecz eńst wa (, (,), ), przy pr zy czy m to przec przecież ież bogac bogacii ma ją znacznie z nacznie więk większe sze możliwośc możliwościi ukr u krywa ywania nia dochodów.  Jednocześ  Jednoc ześnie, nie, poprze poprzeczk czkaa dla pragn pragnących ących zna znaleź leźćć się na liście dwustu najbogatszych podniosła się z milionów 

funtów wr. do mln w r.  Wzrost skali ska li „super-bogactwa” dobrze pokazuje zesta wienie aktual a ktualnych nych idawnych idaw nych fortun. fortu n. Gdyby James de Rothschild, największy krezus sprzed pół wieku, żył do dziś izachował swój udział wdo wdobrobyc brobycie ie Wielkiej Bry tanii, jego

majątek wart byłby  milionów funtów. Tymczasem naj-

      a       n       b

P P   

bogatszy obecnie Brytyjczyk, potentat stalowy Lakshmi

Mittal, jest „wyceniany” na , miliarda funtów. N  

 W gronie super-bogacz super-bogaczyy dominują hand handlujący lujący nieruc nieruchohomościami igruntami () oraz przedstawiciele branży 

Skąd taki wysyp nababów? Jedną zsił napędowych tego procesu była globalizacja, dzięki której dla rzutkich biz-

nesmenów otworzyły się możliwości zarabiania na nowych rynkach. Jednak zdaniem Lansleya, istotniejsze znaczenie miał polityczno-kulturowy zwrot ery thatcheryzmu. Rządzący konserwatyści głosili wtedy kult indywiduali-

zmu oraz pogląd, że problemem powojennej Brytanii był 

Nr 

GOSPODARKA SPOŁECZNA

zanik ducha przedsiębiorczości. Rozluźniono system regulacji, m.in. dotyczących banków iich polityki kredytowej iinwestycyjnej, obniżono opodatkowanie przedsiębiorstw  inajlepiej zarabiających. Kolejni premierzy wpełni akceptowali dogmat otym, że dynamiczna gospodarka wymaga  jak najlepszych warunków dla jej liderów liderów,, azwiązane ztym powiększanie się nierówności jest ceną, jaką warto zapłacić za rozwój roz wój ekonomiczny.

Po Wielkim Kryzysie w krajach anglosaskich ugruntował się pogląd, że jedynie pewna skala zróżnicowania dochodowego jest a kceptowalna. Współcześni

najbogatsi są nie tylko zamożniejsi niż kiedykolwiek, ale i wydają się nie czuć skrępowania swoim statusem, aopinia publiczna patrzy na nich tyleż zniesmakiem, co podziwem. Odzwierciedlają bowiem marzenia zawarte  wkonsumpcjonistycznych wzorcach kulturow ych.

C      City stara się udowadniać, że niebotyczne zarobki nansistów odzwierciedlają odzwierciedlają coraz większy wkład branży nansowej  wgospodarkę  wgospod arkę narodową. Wrz Wrzeczy eczy samej, sektor sek tor usług usł ug nansowych ma coraz większy udział wbryt yjskiej gospodarce ijej wzroście, aLondyn staje się nansową stolicą świata.

Względne znaczenie sektora nansowego i sektora produkcyjnego dla gospodarki narodowej Wielkiej Brytanii 25

   o    t    t    u    r     B    m 20    y    w    o     j    a    r     K    e     i    c 15     k    u     d    o    r     P    w 10     ł    a     i    z     d    u    y    w 5    o    t    n    e    c    o    r     P

III

bankowych, w  r. – zaledwie ,. W tym samym okresie analogiczny wskaźnik dla sektora finansowego  wzrósłł z  do .  wzrós . Co najmniej dyskusyjne jest także wiązanie rosnących pensjii wyższej pensj w yższej kadry zarządzającej ze wzrostem produktywności czy innowacyjności gospodarki. Wr. typowy  szef jednej ze  największych brytyjskich spółek giełdo wych zarabiał  razy więcej niż średnia średnia krajowa. Osiem lat później– już  razy. Było to jednak wynikiem nie analogicznego wzrostu jakości zarządzania, lecz specycznych celów, jakie wytyczane są prezesom przez zarządy. Dotyczą  one nie tyle oparcia rm na zdrowych podstawach iskiero wania ich na ścieżkę stabilnego wzrostu, co osiągania łatwo  wymiernych, krótkoterminowych rezultatów, zwią zanych zcenami akcji/ akcji/udziałem udziałem wr ynku. Badacze zManchester Business School wykazali, że  w lata latach ch  - - pod wyżki  wy żki pensji dla wy wyższej ższej kadr y zar ządzają cej był y nie współmiernie  współ miernie wysok ie w zestaw zestawieniu ieniu z wszelk wsz elkimi imi miarami f unkcjonowania przedsiębiorstw, przedsiębiorstw, jak stopa zysku czy rentowność zaangażowanego kapitału.

Źródłem dochodów najbogatszych nie jest zazwyczaj ich udział w kreowaniu dobrobytu, lecz specyficzne umiejscowieniee w ramach umiejscowieni ra mach współczesnego kapitalizmu. Przykładem może być trend łączenia iprzejmowania rm.  Wynika on często cz ęsto nie z zdługofa długofalowego lowego rachunku rachun ku ekonomicznego, lecz jest napędzany pragnieniem prowizji dla akuszerów takich połączeń: szefów rm oraz ich doradców zCity. Efekty fuzji są bardzo różne, ale związanego ztym ryzyka nie ponoszą kadra kierownicza ani doradcy  nansowi. Innym przypadkiem braku zależności zysków najbogatszych od realnych procesów gospodarczych, są fundusze hedgingowe. Zajmują się one m.in. handlem akcjami przedsiębiorstw, których wartość rynkową oceniają jako przeszacowaną. Fundusze te sprzedają pożyczone akcje znadzieją, że będą wstanie za jakiś czas odkupić je po niższej cenie, zanim przyjdzie czas ich zwrotu. Innymi słowy,

zysk czerpany jest tu z prawidłowego przewidywania  trendów giełdowych, a nie z twórczego wkładu w roz wój gospodark i.

K  ?

0

1996

1998

2000

2002

2004

2006

Tyle, że ten wkład może być złudny. Choćby dlatego, że rozwój tego sektora dławi rozwój innych, „prawdziwych”

Gdy zawodzi argument, że zyski najbogatszych są powiązane zkorzyściami ogólnospołecznymi, pojawia się jego słabsza wersja: wzrost rozwarstwienia nie odbywa się niczyim kosztem. Innymi słowy: bogaci się bogacą, kreując dodatkowy dobrobyt „z niczego” nicz ego”.. Tymczasem aktualny kryzys nansowy pokazuje, że duża część aktywności menedżerów instytucji nansowych polegała wistocie na zrzucaniu ryzyka na innych. Cechą 

gałęzi gospodarki. W  r. na sektor produkcyjny  przypadało , udzielonych na Wyspach kredytów 

charakterystyczną współczesnego „super-bogactwa”  jest nie tyl tylko ko to, że jego dysponen dysponenci ci w najw najwięks iększym zym

Sektor produkcyjny Usługi nansowe Źródło: ONS National Accounts Yearbook 

99

100 IV

GOSPODARK A SPOŁECZNA

Nr 

stopniu korzystają z owoców koniunktury, ale i to, że stopniu  w duże dużejj mierz mierzee unie unieza zależn leżnili ili się od dekoniu dekoniunk nktur tur y  i skutków własnych porażek, których koszty nierzadko Wielki Kryzys K ryzys spowoponosi reszta społeczeństwa. Oile Wielki

dował bankructwo bankruct wo wielu najbogatszych, najbogatszych, współcześni bogacze wychodzą zwykle z wykle bez szwanku, gdy pękają kolejne kolejne bańki (internetowa, na rynku nieruchomości itp.). Zazwyczaj bowiem podejmują podejmują oni ryz ryzyko yko przy wykorzystaniu wykorz ystaniu cudzych pieniędzy, ado ado brawurowego inwestowania zachęca zac hęca ich brak  bra k  powiązania osobistych zysków zosiąganymi wynikami. Poza tym,  wz  wzrost rost rozpięto rozpiętości ści dochodow ych sam  w sobie ma nisz niszczą czący cy wpł yw na społec społeczeńs zeństwo. two. Dramatycznie zmniejsza się spójność społeczna – specjaliści alarmują, że nasila się rozróżnienie na bogate i biedne osiedla, miejscowości czy regiony, z czym wiążą się zja wiskaa takie  wisk tak ie jak przestępczo prze stępczość. ść. Lansley La nsley przypomina, przy pomina, że  według  wedł ug socjologów wzrost nierównośc nierównościi ogran ogranicza icza mobilność społeczną, zmniejszając dostęp mniej zamożnych do edukacji, opieki zdrowotnej czy mieszkań.

Świetnym przykładem tego procesu są trendy na brytyjskim rynku r ynku nieruchomości, nieruchomości, powiązane zrosnącymi premiami nansistów zCity oraz napływem super-bogatych obcokrajowców, skuszonych korzyściami podatkowymi. Napędzenie spekulacji sprawiło, że podczas pięcioletniego okresu przed połową  r., średnia cena płacona za mieszkanie mieszkan ie przez osoby nie mające żadnej własnej nieruchomości nieruchomoś ci rosła - razy szybciej niż płace. Wysyp super-bogaczy zmienił też charakter inwestycji i przestrzeni miejskiej – powstają głównie mieszkania d la dobrze zarabiających, a luksusowe apartamenty wypierają  obiekty użyteczności uż yteczności publicznej. C ?

 Wiara, że umożliw umożliwianie ianie bogatym dalsz dalszego ego bogacenia jest korzystne społecznie, zbankrutowała wraz zneoliberali-

zmem. Niestety, rządy są wdużym stopniu zależne od tej grupy, zarówno jako sponsorów kampanii wyborczych,

 jak iiwef wefekcie ekcie okupowania przez nią klucz kluczowych owych pozycji  wgospodarce.  wgospodarc e. Lansley dowodzi jednak, że istnieje szereg rozwiązań, których wprowadzenie jest realne z ekonomicznego i politycznego punktu widzenia, a które pomogłyby  zredukować zagrożenia związane z lekkomyślnym postępowaniem sektora finansowego, ograniczyć nadmierną kumulację bogactwa oraz zapewnić bardziej sprawiedliwą jego dystrybucję. A wszystko to bez nadmiernej ingerencjii w rynki ingerencj ry nki i bez szkody dla autentycznego autentycznego kreowania wartości dodatkowej. Choć większość tych roz wiązań  wiąz ań byłaby najbardziej efektyw na, gdyby wprowadzić je

na poziomie międzynarodowym (UE), państwo narodow narodowee ma wich przypadku pełne pole do popisu. Zmiany powinny zachodzić wczterech głównych obszarach.

    ]     /    r    e     l     l    e    u    m     k     k     /    e     l    p    o    e    p     /    m    o    c  .    r     k    c     i       .    w    w    w     /     /    :    p    t    t     h     [     I     A     K

      a       n       b

) Stworzenie systemu regulacji, który wspierałby  twodobrobytu– bytu– zamiast przechwyty wania go przez wąrzenie  dobro skie grupy. Biznes wywalczył system dający mu wolną rękę  wcza  w czasie sie koniun koniunktu ktury ry i wspa wsparcie rcie public publiczne zne w okre okresach sach kryzysu. Konieczne jest wprowadzenie lepszych standardów wdziedzinie księgowości, wzmocnienie procedur

związanych zzarządzaniem ryzykiem, przemyślenie roli agencji ratingowych oraz zwiększenie przejrzystości systemu nansowego. Lansley postuluje  wzr  wzrost ost stopy sto py rezer rez erw  w  obowiązkowych dla banków inwestycyjnych i innych firm działających na rynku finansowym, przy czym instytucje styt ucje regulacyjne powinny mieć możliwość podwajania

lub wręcz potrajania jej wobliczu boomów , by ograniczać skalę udzielanych kredytów.  Większą  Więk szą prze przejrzy jrzystość stość zape zapewnić wnić może m.in. rozwój niezależnego systemu certyfikacji produktów finansowych, aby było jasne, jasne, jakie wią żą się z nimi ry zyka  i kto je ponosi. Co więcej, spółki należące do funduszy kapitałowych typu priv  private ate equ ity , powinny podlegać ujawnianiu tego samego zakresu informacji, który   wyma  w ymaga gany ny jest od spó spółek łek gie giełdow łdow ych ych.. Wreszcie, ko-

nieczne jest wzmocnienie między narodowej kontroli oraz oraz harmonizacja polityk banków centralnych; istotną rolę

do odegrania ma Rada Stabilności Finansowej (Financial Stability Board), nowa organizacja odpowiedzialna za stabilizację globalnego systemu nansowego. ) Powiązanie wynagrodzeń zefektami ekonomicz-

nymi. Dotychczasowy system zachęcał do ryzykownego inwestowania, wręcz je nagradzał, co w ogromnej mierze odpowiada nie tylko za eksplozję indywidualnej zamożności, ale i za obecny kryzys. Dlatego należy 

Nr 

GOSPODARKA SPOŁECZNA

stworzyć system, wramach którego odpowiedzialni za ba łagan ponoszą jego koszt y.  Jednym zrozwiązań zrozwią zań mogłoby być wprowadzenie za sady, że premie wypłacane są zpewnym opóźnieniem– gdy  można już powiedzieć nieco więcej oostatecznym efekcie danej strategii nansowej. na nsowej. Noblista Noblista Joseph Stiglitz suger uje, że rozwiązaniem byłoby nie tyle ograniczenie wysokości premii, co wprowadzenie zasady, że otrz ymujący je mają udział zarówno w zyskach, jak i w stratach. W tym celu można premie składać na depozycie (np. dziesięcioletnim) i zmniejszać, jeśli ujawnią się negatywne skutki danych decyzji. Zdaniem Lansleya, konieczne jest także, by Walne Zgromadzenia Akcjonariuszy były bardziej stanowcze wobec zarządów, które wprowadzają systemy nadmiernych wynagrodzeń. Przedstawiciele akcjonariuszy  powinni wchodzić w skład komisji ds. wynagrodzeń, a przewodzić im powinni niezależni eksperci w zak resie  wynagrod  wy nagrodzeń zeń w biznesie.  Wreszcie,, Komisja Ochrony Konku  Wreszcie Konkurencji rencji (Competition Commission) powinna przyjrzeć się opłatom pobieranym przez sektor inwestycyjny. ) Stworzenie sprawiedliwego systemu podatkowego. Brytyjski system podatkowy coraz bardziej faworyzuje bogatych. Dość powiedzieć, że wr.  miliarderów  żyjących żyjącyc h na Wyspach iposiadających fortuny ołącznej wartości  miliardów funtów, zapłaciło wsumie zaledwie , miliona funtów podatków. podat ków.

Rosnące przywileje podatkow podatkowee najbogatszych Brytyjczyków (udział całości płaconych podatków w dochodzie brutto) 41 39 37 35      %

33 31 29 27 25 1979

1983

1987

1992

2001

2005

Rok  20% podatników o najwyższych do chodach 20% podatników o najniższych dochodach Źródło: F. Jones, The Eects of Taxes and Benets on Household  Incomes 2005-6, Oce for National Statistics, maj 2007, oraz edycje tego opracowania z lat wcześniejszych

V

kapitałowych, wprowadzony przez laburzystów wr.  jako prorozwojowy, jest jest powszechnie powszech nie nadużywany. naduży wany. Tajemnicę poliszynela stanowi fakt, że przedsiębio przedsiębiorcy rcy z branży  privat  privatee equity  płacą od wielomilionowych zysków  podatki rzędu . Sektor finansowy, choć jego udział   w PKB znac znacząc ząco o wz wzrast rast a, ma cora corazz mnie mniejszy jszy udz udział  iał   w pod podatk atkach ach tra fiają fiających cych do bry ty tyjski jskiego ego budż budżetu etu – spadł on z , w  do , w  r. (mowa opodatku od przedsiębiorstw ipodatku dochodowy m pracowników sektora). Gwałtownie nasila się także zjawisko unikania przez najbogatszych podatków, np. za pośrednictwem tzw. rajów podatkowych.  Wśród rekome rekomendowa ndowanych nych zmi zmian an znajd ziemy m.in. traktowanie zysków z kapitału jak „normalnego” dochodu i objęcie ich identyczną identyczną stawką podatkową. Przy  czym dodatkowo różnicowano by dochody wynikające z przedsiębiorczości od tych „nadzw yczajn yczajnych” ych”– – taki system umożliwi walkę zukrywaniem zarobków pod postacią zysków zkapitału. Autor pisze też okonieczności bardziej zdecydowaneg zdecydowanego o ścigania omijaj omijających ących podatki oraz zerwania z preferencyjnym traktowaniem bogaWyspach ach czy-obcokrajowców, zwłaszcza mieszkający na Wysp dłużej niż cztery lata. Kolejna propozycja to zgłoszony przez Towarzystwo Fabiańskie pomysł progresywnego podatku, który zastępo wałby podatek spadkowy, a obejmował wszystk ws zystkie ie darowizny ispadki otrzymane wciągu życia (przy czym darowizny  do pewnej łącznej kwoty k woty byłyby zwolnione zpodatku itp.). ) Zmiana klimatu polityczno-kulturowego.  Wiele wska wskazuje, zuje, że kończy się społe społeczna czna cierpliwoś ć  wobec systemu tak bardz bardzoo fawory faworyzująceg zującegoo wąs wąską ką grupę grupę.. Rząd powinien pójść za ciosem im.in. zacząć finansować niezależne badania, które pozwolił yby uchwycić zmiany w liczbie bogatych i super-bogatych, super-bogatych, rozróżniał y pomiędzy tworzeniem dobrobytu a jego zawłaszczaniem, a także analizował y społeczne następstwa postępującej postępującej koncentracji koncen tracji bogactwa . Istotne będzie znaczenie gestów, np. publiczne deklaracje liderów politycznych, że zzamożnością wiążą się zobowiązania wobec społeczeństwa. Odwrócenie trendu ku koncentracji koncentracji kapitału w ymagać będzie zdecydowanego politycznego przywództwa. Lansley przypomina, że zlicznych zlicznych badań wynika, iż pomimo procesów globalizacji i dezindustrializacji gospodarki, główną przyczyną zróżnicowania poziomó poziomów w nierówności jest polityka rządów. Trudno sobie wyobrazić lepszy  moment na taką dyskusję niż okres kryzysu nansowego, uktórego korzeni leżało tolerowanie nadmiernych, obscenicznych wręcz zysków. Michał Sobczyk

Płaca zpracy najemnej jest obecnie opodatkowana dwukrotnie wyżej niż np. zyski ze sprzedaży nieruchomości pod wynajem. System zwolnień zpodatku od zysków 

Pełne wersje broszur TUC, wtym omawianą powyżej, znaleźć można na www.tuc.org.uk/touchstone.

101

102 10 2 VI

GOSPODARK A SPOŁECZNA

Nr 

C  ? T   W

 Jednym zzadań zzad ań nowoczesnego państw państwaa jest redystrybucja redystr ybucja dochodu. Dokonuje Dokonuje się ona przez przez ścią ganie podatków oraz transfery socjalne. Oprócz łagodzenia kontrastów dochodowych, umożliwia to wspomaganie tych obywateli, którzy  znaleźli się wgorszej sytuacji życiowej czy zawodowej ina gruncie pierwotnej dystrybucji dochodów (poprzez rynek) nie byliby wstanie uzyskać środków pozwalających na życie wgodnych warunkach. Choć idea redystrybucji poza  niewielkimi środowiskami sk rajnyc rajnych h liberałów nie budzi większych kontrowersji, to już jej skala i poszczególne narzędzia by wają przedmiotem sporu. sporu.  Jedną z najczęściej n ajczęściej podnoszonych wątpliwości w ątpliwości jest  to, czy zbyt hojne świadczenia nie wpływają negatywnie na poziom zatrudnienia. Mówiąc ściślej: czy relatywnie (wstosunku do płac) wysokie świadczenia socjalne nie zniechęcają ludzi do poszukiwania ipodejmowania pracy. Szczegółowych analiz na tym polu, popartych empirycznymi badaniami porównawczymi różnych typów świadczeń wposzczególnych krajach, dokonał Lane Kenworthy   wraporcie pt. „Government Benets, Inequality, and EmE mployment”. Poddał ocenie związki między wysokością publicznych świadczeń socjalnych apoziomem nierówności izatrudnienia. Po przedstawieniu tych zależności na przykładzie kilku krajów, autor zastanawia się, jaki pakiet 

 Jeśli chodzi chodz i owpły owp ływ w świadczeń świadcz eń socjalnych na poziom nierówności, zależność ta jest łatwa do przewidzenia. Pokazują  to dwa poniższe diagramy:  Jak widać na wykresie , , w krajach, w których wy wyższy  ższy   jest tzw. średni dochód minima minimalny lny (a więc tam, gdzie są wyższe świadczenia dla tych, którzy nie mają dochodu rynkowego lub dochód bardzo niski), nastąpiło

1. Zmniejszenie nierówności dochodowych pod wpływem transferów socjalnych

2. Nierówności dochodowe po uwzględnieniu transferów socjalnych oraz odprowadzeniu podatków

   o    g    e     i    n     i     G     i    c     ś    o    n    w     ó    r    e     i    n    a     k     i    n     ź    a     k    s    w     i    c     ś    o     k    o    s    y    w    w    a    c     i    n     ż     ó     R

   o    g    e     i    n     i     G     i    c     ś    o    n    w     ó    r    e     i    n    a     k     i    n     ź    a     k    s    w     i    c     ś    o     k    o    s    y    w    w    a    c     i    n     ż     ó     R

16 Swe Den

Fin Nor UK 

09

Ger

Asi Can

Nth

US

02 22

32

42

Średni dochód minimalny ( average minimum income)

świadczeń, zachowując hojność systemu i jego zdolność do redukowania nierówności, stwarzałby jednocześnie zachęty do podejmowania zatrudnienia.  W studium porównawczym autor oparł się na danych zdwunastu krajów: Australii, Danii, Finlandii, Francji, Holandii, Kanady, Niemiec, Norwegii, Szwecji, Wielkiej Brytanii, Włoch iUSA. Szczegółowo omówił też podejście do świadczeń socjalnych wsocjaldemokratycznych kra jach skandy skandynawskich nawskich (zwłas (zwłaszcza zcza w wSzwecji Szwecji i iDanii) Danii) oraz  wkrajach a nglosask nglosaskich ich (wszczególności (wszcze gólności świadczenie św iadczenie o nazwie Earned Income Tax Credit, od kilku dekad stosowane wUSA).

R    

34

US UK  CanAsi

29

Ger 24

Nor

Nth Fin

Den Swe

19 22

32 Średni dochód minimalny

42

Nr 

 więk sze zmnie  większe zmniejszeni jszeniee nierówno nierówności ści dochodowyc h pod   wpł ywem tra transferów  nsferów  (inequality reduction via transfers ) mierzone różnicą wtzw. wskaźniku nierówności Giniego dla dochodów przed transferami ipodatkami itych po transferach (lecz przed odprowadzeniem podatków).  Wykres nr  natomiast natomi ast pokazuje, pok azuje, że ż e wkrajach, wkraja ch, gdzie gdz ie dochód minimalny (dzięki transferom socjalnym) jest wysoki (Szwecja, Finlandia, Dania, Holandia), tam nierówności dochodowe po uwzględnieniu transferów ipodatków, wyrażone wskaźnikiem Giniego, również są mniejsze niż wkrajach oniskim dochodzie minimalnym (jak   wUSA).  Jeszcze  Jeszc ze bard bardziej ziej interesują cy jest wp wpły ły w tra transferów  nsferów  na poziom zatrudnienia. Wtym celu autor skonstruował   wskaźnik  wska źnik o onazw nazwie ie benefit employment disincentives index  (czyli wskaźnik zniechęcenia do zatrudnienia pod wpły wem świadczeń). świadcz eń). Wielkość tego wskaźnika wskaź nika zależna z ależna jest od income floor , czyli wysokości minimalnego dochodu (tj. takiego, który otrzymuje otrzy muje na skutek skutek transferów jednostka, gdy   jej dochód rynkow rynkowyy jest równy zero) wstosunku wstosunku do najniższych płac. Tam, gdzie minimalne wynagrodzenie jest nie wiele wyższe wyż sze od dochodu dochodu płynącego płyn ącego zzasiłku, potencjalnie pójście do pracy będzie postrzegane jako mało opłacalne, awięc benefit employment disincentives index  będzie przyjmował wysoką wartość. Analogicznie, tam, gdzie różnica między wysokością zasiłku aminimalnym wynagrodzeniem będzie duża, tam obywatele powinni być bardziej skłonni do wchodzenia na rynek pracy. Po zastosowaniu wspomnianego wskaźnika do państw   wziętych  wzięt ych pod uwagę, wys wyszło zło na to, że ż e najwy n ajwyższy ższy jest on  w kraj krajach ach ska skandyna ndynawsk wskich ich i w Holan Holandii, dii, za zaśś najni najniższ ższ y   wUSA. Pokazuje to wykres .

    )         o    y    a    p    s    g    n     i    n    r    a    e     (    a     i    n    a    w    o     k     b    o    r    a    z     ć     ś    o    n     l    a    c    a     ł    p     O

VII

GOSPODARKA SPOŁECZNA

6

3.

 Warto jednak zauważyć, zauwa żyć, że ta k skonstruowany wskaźwska źnik określa jedynie hipotetyczny wpływ świadczeń na zatrudnienie. Nie zawsze tam, gdzie ów indeks przyjmuje  wysoką wartość, fakt f aktyczny yczny poziom zatrudnienia jest niski. nisk i. Dzieje się tak między innymi dlatego, że na skłonność do podejmowania pracy mogą mieć wpływ także inne czynniki, jak np. odpowiednia polityka rynku pracy  czy etos produktyw ności jednostki jednostki w danym społeczeństwie. Przeanalizujmy kolejne wykresy:  Jak widać na wykresie wyk resie nr , , w  w rzeczy rz eczy wistości nie zachodzi wyraźny związek między poziomem zatrudnienia a tym, jak teoretycznie zasiłki powinny zniechęcać świadczeniobiorców świadcz eniobiorców do podejmowania podejmowania pracy. prac y. Wkrajach owysokim wskaźniku benefit employment disincentives , stopa zatrudnienia jest porównywalna lub niekiedy wyższa (Norwegia, Dania, Szwecja) niż wUSA, gdzie ten wskaźnik  przyjmuje niższą wartość.  Jeśli zkolei zkolei będziemy chcieli doszukać doszukać się związku między benefit dzy  benefit employment disincentives index azmianą index azmianą wpoziomie zatrudnienia (wyk res ) wciągu ostatnich  lat, to zauważymy, że korelacja ujemna poniekąd występuje, ale nie  jest szczególnie szcze gólnie znacząca. znacząc a. Poza tym zowej zależności w yłamuje się Holandia, wktórej wktórej nastąpił radyka lny wzrost stopy  zatrudnienia względem końca lat ., ., mimo że zasiłki zasiłk i są tam  wysokie względem minima minimalnego lnego w ynagrodzen ynagrodzenia ia za pracę. Zestawiając wyniki badań nad związkiem między wysokością zasiłków anierównościami dochodowymi oraz  wysokością za siłków azatrudnieniem, okazuje oka zuje się, że choć  w krajach kra jach o szczególnie szcz ególnie hojnym „socjalu” „socja lu” (Szwecja czy  Dania) faktycznie w ystępują relatyw relatywnie nie niskie nierówności dochodowe, to w perspektywie porównawczej nie widać negatywnego wpływu wysokich świadczeń

4. Wskaźnik zniechęcenia dozatrudnienia pod wpływem świadczeń

US

CanAsi

5

Den Swe 4

Ger

Nor

Fin

UK 

Nor

Fin 3

Nth Ger

2

Swe Nth

Den

1

UK  Asi

14

22

30

Dochód minimalny ( income oor ) Opłacalność zarobkowania odzwierciedla średni wzrost dochodów (uwzględniających podatki i transfery socjalne) na każdą dodatkową jednostkę dochodu rynkowego

38

Can US -1,5

0

1,5

103 10 3

104 VIII

GOSPODARK A SPOŁECZNA

(ani niskiego zróżnicowania dochodowego) na chęć podejmowania pracy. Skoro więc nie sam poziom świadczeń ma znaczenie decydujące, pojawia się przypuszczenie, że zasadniczy wpływ na zatrudnienie może mieć również to, jakiego t ypu świadczenia się stosuje.

Lane Kenworthy wyróżnia kilka rodzajów świadczeń socjalnych (social (social benefits ), ), uwzględniając kryterium, jakim

 jest właśnie ich ic h wpływ wpł yw na zatrudnienie. z atrudnienie. ) Pierwsza grupa, zwana wwielu krajach pomocą spo łeczną (social assistance ), ), to świadczenia dla jednostek lub gospodarstw domowych oniskich zarobkach iinnych dochodach. Zazwyczaj ubiegający się oten typ świadczeń są  poddawani testowi dochodów (means-test ). ). Ich otrzymywanie nie jest natomiast uzależnione uzależ nione od wcześniejszego ani aktualnego zatrudnienia jednostki. Tego rodzaju świadczenia są adresowane do najuboższych, więc ulegają redukcji lub są 

odbierane, gdy świadczeniobiorca zostaje zatrudniony lub powiększa swoje przychody. Dlatego też ten typ świadczeń raczej zniechęca do szukania pracy iwpływa negatywnie na poziom zatrudnienia. ) Na przeciwnym biegunie są tzw. employment-conditional earnings subsidies , czyli przysł ugujące zatrudnionym zatrudnionym subsydiowanie zarobków. zarobków. W pierwszej kolejności świadczenia te mają traać do jednostek lub rodzin oniskich dochodach, zazwyczaj jednak ich przyznawanie nie opie-

ra się na teście dochodów. Świadczenie jest warunkowane zatrudnieniem irośnie wraz zzarobkami. Po osiągnięciu pewnego poziomu dochodów– dochodów– przestaje przysług prz ysługiwać. iwać. Ten typ świadczeń, św iadczeń, wodróżnieniu od poprzedniego, zachęca do

podejmowania pracy.

Nr 

takim, które były zatrudnion zatrudnionee wcześniej. Przykłady to zasi łek dla bezrobotnych, be zrobotnych, renta zdrowotna, świadcz ś wiadczenie enie ztytuztyt u łu wyp wypadku adku przy pracy czy płatny urlop rodzicielski rod zicielski.. Teoretycznie wpły w tego typu świadczeń na skłonność do podejmowania pracy jest dwojaki. Zjednej strony, ponieważ uprawnieni są do nich tylko wcześniej zatrudnieni, stano wią one zachętę do podejmowania prac y, ale zdrugiej zdrug iej strony, możliwość korzystania znich może sprawiać, że uprawnione osoby nie podejmą starań opowrót do pracy. ) Czwarta grupa świadczeń to programy usług publicznych, które które tworzą zachęty z achęty do pracy. Przykładem może być tu częściowe dotowanie lub pełne nansowanie ze środków publicznych opieki opieki nad dziećmi, co pozwala poz wala dorosłym dorosły m

 wejść na rynek ry nek pracy idłu i dłużej żej na nim pozostać. pozo stać. ) Ostatni wyszczególniony typ świadczeń to transfery 

iusługi publiczne nie mające bezpośredniego wpływu na poziom zatrudnienia. Przykładem jest szkolnictwo publiczne czy publiczna służba zdrowia. Ani posiadanie (bądź nie) zatrudnienia, ani wysokość w ysokość dochodów dochodów nie mają wpływu wpły wu na

możliwość korzystania ztych świadczeń.  W wielu w ielu krajach k rajach występują oczy oczywiście wiście mieszane stra-

tegie, wramach których stosowane są jednocześnie różne typy świadczeń. P   Wprawdzie  Wpra wdzie przykłady empiryczne empiryczne potwierdzają to wbardzo wbardzo

ograniczonym stopniu, warto być jednak świadomym, że

) Trzecia Trzecia grupa to programy ubezpieczeń spo łecznych,

które dają korzyści osobom wprawdzie nie pracującym, ale

 wysokość świadcz świadczeń eń w stosunku do minimal m inimalnych nych zarobz arobków może zniechęcać do szukania pracy osoby korzystające

5.

6. 80

    )     %     (     6     0       0     0     0     2  ,    a     i    n    e     i    n     d    u    r    t    a    z    m    o     i    z    o     P

20 Nor

Den Swe

75 US UK  Can

Nth

Asi 70 Fin Ger 65

   y    z     d    ę     i     )    m     %     (    a  .     i    r    n    e    9 10     i     7    n    9     d    1    u    a    r    t    6    a    0    z      e    0     i     0     0    m    o    2     i    z    m 0    o   e    p   s    r    w   e    y    k    n   o    a     i    m     Z

Nth

Can Nor

US Ger

Den

UK  Fin

Swe

-10 -1 0 -1,5

0 Wskaźnik zniechęcenia do zatrudnienia pod wpływem świadczeń

1,5

-1,5

0 Wskaźnik zniechęcenia do zatrudnienia pod wpływem świadczeń

1,5

Nr 

IX

GOSPODARKA SPOŁECZNA

zzasiłków. Zwłaszcza jest to przestroga dla krajów, które wodróżnieniu od państw nordyckich nie mają etosu pracy tak silnie wpisanego wkulturę. Czy jednak sukces  w utrzymy utr zymywaniu waniu w ysokiego poziomu zatr udnienia mimo hojnego systemu świadczeń socjalnych Skandyna wowie zawdzię czają tylko tylk o sprzyjając ym normom kulturowym, ukształ uks ztałtowanym towanym dawno temu? Lane Kenworthy  Kenworthy  pokazuje, że umożliwia to nie tylko ku ltura i tradycja, ale również przemyślana polityka rynku pracy. Teoretycznie najprostszym sposobem korzystnego kształtowania benefit employment disincentives index  było-

by zmniejszanie wysokości zasiłków i/lub zwiększanie płacy minimalnej, tak by różnica między nimi była jak naj większa.  większ a. Na istotne i stotne z więks większanie zanie wysokości minima minimalnych lnych zarobków nieraz nie jest zdolna (aprawie nigdy nie jest skłonna) przystać strona pracodawcy, którym którym wprzypadku wprzypadk u

pewnych profesji jest także państwo. Zkolei redukcja wysokości świadczeń może spowodować wzrost nierówności dochodowych, co w tym kontekście uderzyłoby szczególdochodowych, nie wnajuboższych. wnajuboższych. Czy C zy jest inne wyjście? wy jście? Nordyckie kraje

socjaldemokratyczne socjaldem okratyczne pokazują, że tak.

 jak iprzeciętny iprzeciętny wskaźnik zastąpienia, obrazujący, obrazujący, jaką część

utraconego dochodu świadczenie zastępuje. Warto tu– za autorem– auto rem– przytoczyć twarde t warde dane.  W latach . . i. i. uprawnienia do zasił zasiłku ku dla bezrobotbezrobot-

nych miało ponad  populacji badanych społeczeństw.  Wskaźnik  Wskaź nik za zastą stąpienia pienia wy wynosił nosił  w Dani Daniii i  - -

 wSzwecji. Ponad  klasy kl asy pracującej pra cującej ma prawo do renty  zdrowotnej, dla której której wskaźnik wskaźni k zastąpienia wynosi wy nosi średnio

 wDanii i- wSzwecji. Także względnie wysokie są świadczenia zpomocy społecznej izasiłek ztytu-

 łu niezdolności do prac y. Świadczy oty otym m choćby choć by dochód na przyzwoitym poziomie wgospodarstwach domowych, które nie uzyskują żadnego dochodu zpracy. Inną wartą 

 wspomnienia cechą c echą tych t ych systemów społecz sp ołecznych nych jest świadśw iadczenie publicznych usług, usług , np. wzakresie opieki zdrowotnej.

Oba kraje przeznaczają na nansowanie publicznej publicznej służby  zdrowia większy procent PKB niż pozostałe państwa ujęte  wporównaniu. Pojawia się pytanie, czy poza hojnym systemem świadczeń socjalnych, państwa te podejmują kroki wspierające zatrudnienie? Okazuje się, że tak. Można wyróżnić trzy 

Zgodnie z wszystkimi danymi ilościowymi, jakie jakie przytacza autor, kraje skandynawskie przez okres kilku ostatnich dekad utrzymały, mimo szczególnie wysokiego poziomu wydatków socjalnych, również wysoki jak ich instrumentów  instrumentów  poziom zatrudnienia. Przy pomocy jakich

 współwystę  współ występujące pujące czynnik czy nniki,i, które się na to składają. skł adają.

tego dokonano? By to wyjaśnić, wtekście posłużono się przykładami Danii iSzwecji, wktórych to system ubezpieczeń na wypadek bezrobocia oraz utraty zdrowia jest najbardziej na świecie hojny. Miarą tej hojności jest zarówno odsetek siły ro-

zwiększenia podaży miejsc pracy. pracy.

a) Aktywna polityka rynku pracy. Szwecja iDania

od lat realizują na dużą skalę programy służące szkoleniu iprzekwalikowaniu pracowników, pomocy wznalezieniu zatrudnienia, atakże publicznemu zatrudnieniu wcelu  Jak pokazuje diagram d iagram , w latach - -  Szwecja,

ana drugim miejscu Dania, wydawały największy spośród  wszystkich  wszyst kich uwzględnionych państ państw w odsetek PKB na ak-

tywną politykę rynku pracy. Przewaga Szwecji tym zakresie

boczej, uprawniony do korzystania zprogramów świadczeń,

 jest wyrazista. w yrazista. Osoby, które tracą pracę, mają prawo do

7. Wydatki na aktywną politykę rynku pracy

8. Zatrudnienie w sektorze publicznym

Swe Den Fin Nor

Swe Den Nor Fin

Ger Nth Fr

Fr Ger It

Nth

UK  Can Asi US 0

Asi UK  Can US 0,5

1 Udział w PKB (%)

1,5

2

0

5

10

15

20

Odsetek osób w wieku 15-64 lata (%)

25

105

106 10 6 X

GOSPODARK A SPOŁECZNA

Nr 

  –        

Income Tax Credit (EITC). Womawianym Womawianym raporcie szczeszcz ególnie dokładnie analizowany anali zowany jest EITC oraz argumentacja za iprzeciw jego wdrażaniu. EITC wprowadzono wr. ipo wielu modykacjach przetrwał do dziś. Polega na subsydiowaniu gospodarstw, wktórych przynajmniej jedna osoba pracuje idochód ztej pracy sytuuje się poniżej określonego poziomu. Są to zwykle niskopłatne prace, nie wymagające wysokich kwalikacji iumiejętności. Wodróżnieniu od pozostałych typów świadczeń, których liczba użytkowników od poło wy lat . zmalała, zma lała, z EITC wciąż korzysta duży odsetek   Amerykanów  Amer ykanów – w przybliże prz ybliżeniu niu  osób w wieku wiek u produkcyjnym. Dzieje się tak za sprawą wzrostu zatrudnienia (także dzięki temu systemowi) oraz dzięki zwiększeniu  wr  w r.. zakresu uprawnionych do otrzymywania otrzymywa nia EITC. Za efektywnością tego systemu mają przemawiać następujące argumenty: ) EITC traa bezpośrednio do pracowników iich rodzin. Część badaczy wskazuje, że system taki jest bardziej efektywny niż wypłacanie subsydium nie bezpośrednio pracownikowi, lecz pracodawcy, atak atakże że bardziej skuteczny  niż ustalanie płacy minimalnej. Ponadto takie świadczenie przysługuje nie tyle jednostce, co gospodarstwu domowemu, awzałożeniu to właśnie gospodarstwo domowe jest komórką społeczną, do której ma być adresowana pomoc. ) Badania wskazują, że EITC sprzyja partycypacji na rynku pracy, prowadząc do wzrostu ogólnego poziomu zatrudnienia. ) EITC jest stosunkowo niedrogi, jeśli chodzi okoszty  administracyjne. Cechują go znacznie mniejsze koszty biurokratycznej obsługi niż pozostałe programy realizowane  wUSA, jak AFDC-TANF AFDC-TANF czy Food Stamps. ) EITC jest realizowany poprzez system podatkowy, dzięki czemu świadczeniobiorcy unikają stygmatyzacji, jakiej doświadczają doświadcz ają osoby udające się do urzędu zwnioskiem oudzielenie im pomocy społecznej.

Rozwiązaniem alternatywnym wobec modelu nordyckiego, które utrzymywałoby hojne świadczenia i jednocześnie nie demotywowało ludzi do pracy, byłoby  znaczne podniesienie podniesienie najniższych płac, tak aby stały stał y się one istotnie wyższe niż zasiłk i i dzięki temu opłacałoby  się szukać pracy. Autor twierdzi, że nie jest ono popularne z tego względu, iż byłoby nieopłacalne dla pracodawców. Wówczas osoby chcące znaleźć zatrudnienie mogłyby napotkać brak woli zawarcia stosunku pracy  ze strony pracodawcy. Inną alternatywą dla rozwiązań skandynawskich  jest subsyd subsydiowa iowanie nie najni ższ ższych ych za zarobków robków prze z pa pańństwo. Chodzi tu o system świadczeń przysługujących osobom pracującym, które osiągają bardzo niski dochód. Takie rozwiązania są od lat praktykowane wWielkiej Brytanii pod nazwą Working Tax Credit (WTC) oraz wStanach Zjednoczonych pod postacią tzw. Earned

Mimo tych zalet, autor przytacza również szereg argumentów, które nakazują sceptycy zm wobec czynienia  z systemu EITC centralnego instrumentu walki z ubóstwem i niskim poziomem zatrudnienia. Zwłaszcza   w ta kiej formule, w jakiej ja kiej dzia działa ła to obecnie. Oto kilka najważniejszych najważniej szych zastrzeżeń. Pierwsze dotyczy wpływu EITC na wewnętrzną strukturę rynku pracy. Publiczne subsydiowanie niskopłatnych prac może wiązać się zrezygnacją pracodawców ze zwiększania produktywności. Ogranicza również motywację dla  jednostek wykonujących niskopłatne zajęcia, by podnosił y  umiejętności wcelu awansu na drabinie zarobków. Wbardziej fundamentalnym sensie, oznacza po prostu a kceptację i wsparcie dla segmentów gospodarki gospodarki o niskich płacach. Niektórzy oceniają to podejście jako niesłuszne, gdyż  według nich powinno się raczej dą żyć do poprawy wa runków zatrudnienia isprawiać, by stopniowo coraz większy 

bezpłatnych szkoleń w pełnym wymiarze i trwających przez okres od dwóch tygodni do roku. Odpowiednie instytucje rynku pracy pomagają znaleźć zatrudnienie, a jeśli to konieczne, mogą subsydiować zatrudnienie, by  zachęcić prywatnych pracodawców lub stworzyć publiczne miejsca pracy. Zatrudnienie wsektorze publicznym wynosi wtych krajach ponad  ogółu zatrudnionych, podczas gdy wnieskandynawskich krajach krajach ten wskaźnik zazwyz azwyczaj oscyluje osc yluje wgranicach wgranica ch - - (vide  (vide : diagram ). b) Czas udzielania ikry teria przyznawania świadczeń.  W szw szwedz edzki kim m syst systemie emie domi dominuje nuje „produ „produkt ktyw ywist istyczyczny” paradygmat, zgodnie z którym dorosły, zdolny zdolny do pracy człowiek, powinien – poza pewnymi wyjątkami – pracować. Presję na to wywiera tamtejsza kultura, ale też sposób, w jaki określa się czas udzielania świadczeń oraz kryteria ich przyznawania. Dla przykładu, by kwalikować się do zasiłku dla bezrobotnych, trzeba wcześniej przepracować przynajmniej rok. Okres, przez który może być udzielane świadczenie, wynosi  lat. Tyle samo mniej  więcej trwa okres wyp wypłacan łacania ia zasił zasiłków ków dla d la bezrobotnych  wDanii. Wobu krajach bezrobotni poddawani po ddawani są s ą wtym wt ym czasie rozmaitym szkoleniom izachętom do jak najszybszego podjęcia zatrudnienia. c) Polityki rynku pracy przyjazne dla kobiet ( women-friendly ). ). Kraje skandynawskie przodują we wdrażaniu roz wiąza ń ułatwiających kobietom wejście wejście na rynek pracy. pracy. Do sztandarowych sztandaro wych rozwiązań w wtym tym względzie należą: publi publiczczna opieka nad dziećmi, wysokopłatny, ale niezbyt długi urlop macierzyński, zatrudnienie w sektorze publicznym, publicznym,  wsparcie dla pracy na pół etatu oraz system podatkowy, zachęcający do podejmowania zatrudnienia.

Nr 

GOSPODARKA SPOŁECZNA

XI

budżetowe (tym bardziej, że zamiast państwa koszty pracy   wwiększym  wwięks zym stopniu ponosiłby pracodawca). pracod awca). Autor tekstu  jest jednak je dnak optymi optymistą stą w kwestii k westii obciąż obciążeń eń dla d la budżetu bud żetu  wynikając  wyn ikając ych ze stosowani stosowaniaa EITC. E ITC. Po pierwsze pier wsze dlatego, że świadczenia te są w ostatecznym rozrachunku tańsze dla państwa niż wypłacanie pełnych zasiłków. Po drugie, uprawnieni do EITC są zarazem płatnikami podatków. Po trzecie, ci, którzy zdobędą pracę zyskując uprawnienia do EITC, uzyskają jednocześnie doświadczenie zawodowe, i być może także podniosą  swoje umiejętności i kwalifikacje. Po czwarte, EITC poprzez sprzyjanie zatrudnieniu, zmniejsza liczbę gospodarstw pozbawion pozbawionych ych jakiegokolwie jak iegokolwiek k dochodu.

D EITC   E?

był udział zatrudnienia wsegmentach bardzo produktywnych, gdzie dominują względnie dobrze pł atne miejsca pracy dla osób owzględnie wysokich kwalikacjach. Sam autor jest sceptyczny względem tego ostatniego przekonania. Zauważa, że wraz ze wzrostem dostatku spo łeczeństw  łeczeń stw rośnie zapotrz zapotrzebowanie ebowanie konsumpcyjne oraz zapotrzebowanie na różne osobiste usługi: ludzie chcą, by  ktoś pomógł im opiekować się dziećmi, przygotowywać posiłki, prowadzić dom, prać ubrania itp. Większość prac  wtym obszarze jest mało produktywna inie wymaga szcz ególnych umiejętności. Czy powinniśmy zredukować liczbę tego typu prac? Czy może powinniśmy raczej zapewnić ludziom je wykonującym bardziej godziwe warunki i płace? Autor, moim zdaniem słusznie, przychyla się ku drugiej opcji. Inne poważne zastrzeżenie wobec systemu EITC  jest tak takie, ie, że umożliw umożliwia ia on pracodawcom utrzy utrzymywamywanie płac na sztucznie niskim poziomie lub nawet obniżanie ich. Jak dotąd sprawa nie jest wystarczająco dobrze zbadana. Przed r. EITC był na tyle niski, że miał  zapewne niewielki wpł yw na w ysokość płac. Po Po tej dacie  wysokość  wys okość świ świadcz adczenia enia zost została ała podwojona wzglę względem dem poprzednich dwóch dekad. Jednocześnie wdrugiej połowie lat . płace wdolnym segmencie drabiny płac istotnie  wzrosł y, ale można to tłu tłumaczyć maczyć boomem gospodarczym,  jaki miał mia ł miejsce wUSA wtym czasie. Czy gdyby nie owa koniunktura, płace również by rosły, czy może EITC jednak zatrzymałby ich wzrost? Trzecie zastrzeżenie mówi otym, że świadczenia te mogą stanowić zbyt duży koszt dla budżetu, zwłaszcza wobec nowych wyzwań związanych ze starzeniem się społeczeństw. Gdy coraz coraz większe będą koszty związa ne zwypłacaniem emerytur, świadczeniami zdrowotnymi iopiekuńczymi, EITC mógłby stanowić niepotrzebne obciążenie

Idąc tropem autora raportu, można uznać, że system ś wiadczeń EITC broni się pod pewnymi względami. Czy jednak  mógłby stać się skutecznym ispołecznie akceptowanym instrumentem socjalnym wkrajach skandynawskich i/lub krajach Europy kontynentalnej?  W zasadzie za sadzie tylko trz trzyy kraje k raje europejsk e uropejskie ie – Francja, Holandia i Finlandia – zastosowały w pew nym, bardzo ograniczonym zakresie system nieco zbliżony do amerykańskiego EITC. Wkażdym ztych trzech przypadków  świadczenie takie tak ie jest bardzo niskie. We Francji wynosi ono poniżej  średniego wynagrodzenia wsferze produkcji,  wFinlandii mniej niż , awHolandii awHolandii mniej niż . Dla Dla porównania, EITC stanowi wUSA od około  do  średniej płacy. Zamiast tego wymienione kraje wprowadzi ły zmniejszenie lub likwidację lik widację podatku po datku dochodowego dla osób oniskich dochodach. Poj Pojawia awia się pyta nie, dlaczego systemy zbliżone do EITC nie znajdują poparcia w kra jach europejsk ich? Lane Kenworthy wskazuje kilka przyczyn. Po pierwsze,  wkrajach europejskich (zwłaszc (zwłaszcza za w„starej” Unii) podatki są stosunkowo wysokie, awUSA niskie. Dlatego zwolnienia iulgi podatkowe mogą być dla ludzi korzystających znich wUE dużą pomocą materialną, na co system podatkowy wUSA nie mógłby sobie pozwolić. Po drugie, wiele partii politycznych, związków zawodowych iduża część obywateli nie jest zainteresowanych powielaniem wzorca amerykańskiego, zwłaszcza wkontekście rozległego segmentu prac zbardzo niskimi wynagrodzeniami. Po trzecie– rozbudowa niskopłacowego segmentu rynku pracy  oznaczałaby wzrost nierówności dochodów. AwEuropie na wysokość minimalnych zarobków mają wpływ nie tylko państwo ipracodawcy, ale także związki zawodowe. Te zaś są tradycyjnie niechętnie rozwiązaniom prowadzącym do rozwarstwienia dochodowego klasy pracującej, atym bardziej drastycznego spadku dochodów wśród pracowników  na najniższym szczeblu.

107

108 10 8 XII

GOSPODARK A SPOŁECZNA

Można więc zauważyć, że system EITC i jemu pokrewne mają szanse powodzenia raczej w ściśle określonym kontekście ustrojowym. Warto na koniec koniec przytoczyć przy toczyć za autorem raportu diagnozę Stefano Scarpetty, Scar petty, który dzieli państwa pod interesującym nas kątem na dwa typy: ) Pierwsze to takie, wktórych tradycji instytucjonalno-społecznej mieszczą się jednocześnie niskie podatki, niskie świadczenia iniskie płace minimalne. Tam podstawo wym problemem jest zachęcenie zachęc enie ludzi do pracy izadbanie izadba nie owzrost wynagrodzeń dla zawodów obecnie słabo opłacanych. Wtych warunkach sensowne wydaje się położenie nacisku na świadczenia dla już pracujących (in-work  benefits ). ). ) Wdrugiej grupie państw państ w (np. kraje skandynawskie), dla odmiany, bardziej typowe są wysokie podatki, wysokie świadczenia istosunkowo wysokie płace minimalne.  Wtych warunk warunkach ach wysiłki wysiłk i polityki społecznej powinny się skoncentrować na subsydiowaniu zarobków izachęcaniu do tworzenia miejsc pracy dla słabo wykwalikowanych lub niedoświadczonych niedoświadcz onych pracowników.

P

Z omawianego raportu Lane’a Kenworthy’ego Kenworthy’ego wynika kilka kil ka  wniosków, które warto wa rto wziąć sobie do serca, myśląc onaszym rodzimym systemie nansów publicznych ipolityce społecznej. Hojne świadczenia socjalne są ważnym aspektem efektywnej redystrybucji, dzięki której można osiągnąć zmniejszenie nierówności dochodowych wspołeczeństwie. Wpierwszych fazach rozwoju wpaństwach

Nr 

zachodnich głównym ograniczeniem była trudność  w pr prze zekon konan an iu oby wat wateli eli do zw ięk sz szonyc onyc h obc obcią ią że żeń ń skalnych. Na obecnym etapie takie obciążenia stają  się coraz bardziej zrozumiałą koniecznością, choćby ze  względu  wzg lędu na star st arzenie zenie się s ię społec spo łeczeń zeństwa stwa iprzy i przy zw zwycz yczajenie ajenie do wysokiego standardu życia. Wobec tych konieczności, niezbędne wydaje się wspieranie zatrudnienia dającego godziwe warunki życia, tak by można było nansować  wysok  wy sokie, ie, acz nie niezbę zbędne dne obci obciąż ążeni eniaa budż etowe etowe,, a ta takż kżee zmniejszać odsetek osób, których byt opiera się wyłącznie na transferach socjalnych od tych, którzy na to pracują. Lane Kenworthy anali zuje sposoby, sposoby, na jakie s ystem świadczeń może wpł ywać na poziom zatrudnienia imoimotywacje ludzi do podejmowania pracy. Stwierdza on, że pakiet świadczeń prowadzący do niskiego poziomu nierówności i wysokiego poziomu zatrudnienia może użytecznie obejmować zarówno rozwiązania praktykowane od kilku dekad w krajach skandynawskich, a szczególnie w Szwecji i Danii, jak  również uzależnione od zatrudnienia subsydiowanie niskich dochodów (powszechne w krajach anglosaskich). Wydaje się, że to dobra wskazówka dla Polski – kraju, który rozwijał się w innych okolicznościach zarówno niż USA, jak i Szwecja, i wobec tego powinien przemyśleć kombinację różnych systemów świadczeń społecznych. Tomasz Wolicki

Omawiany raport znaleźć można na stronie www.lisproject.org

POLECAMY

wiem,

 jaka jest strategia strategia rmy wiem,

czy przedsiębiorstwo nie kuleje nasowo wiem,

czy nie planują zwolnień grupowych

wiem– jestem wradzie w radzie pracowników

    I     K     S     V     O     R     T     E     P     E     S     A     V

Centrum wspierania rad pracowników www.radypracownikow.info [email protected] 042/ 630 17 49

wszechstronna pomoc dla rad

      b

Projekt jest realizowany przy wsparciu udzielonym przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię ze środków  Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego oraz budżetu R zeczypospolitej Polskiej  wramach Fu nduszu d la Orga nizacji Po zarz ądowyc h.

Nr 

GOSPODARKA SPOŁECZNA

P  P   ? Często słyszymy, że globalne procesy wymusiły porzucenie modelu państwa opiekuńczego. Amoże jedynie zmienia się ono, pozostając nadal tym, czym miało być wzamyśle swoich twórców?  Jak te zmiany interpre interpretować? tować? Zaangażowanie państwa wsprawy zdrowia, edukacji czy zabezpieczenia wrazie czasowej lub trwałej niezdolności do pracy, zostało uznane za wyznacznik nowoczesnej polityki społecznej. Późny wiek XIX iwiększość wieku XX  charakteryzuje rozwój tego rodzaju interwencji wstosunki gospodarcze ispołeczne. Pomijając inne uzasadnienia, globalny iregionalny ruch na rzecz społecznych isocjalnych praw człowieka owocuje licznymi międzynarodowymi deklaracjami, paktami ikonwencjami ztego zakresu, poczynając od kilku artykułów wPowszechnej Deklaracji Praw  Człowieka.  W latach latac h . na Zachodzie bardzo popularny stał st ał się temat kryzysu takiego modelu państwa lub osiągnięcia przez nie granic wzrostu. Po roku r. zagadnienia reformowania państwowej polityki społecznej stają się coraz bardziej istotne także wpaństwach postkomunistycznych oraz– wraz ze wzrostem zamożności społeczeństw– wkra jach spoza grupy najbogatszych najbogatszych itransformujących się. Czy  ztego wszystkiego wynika, że wskali świata żegnamy się zpaństwem opiekuńczym?

N    ?

Z ideą ipraktyką państwa opiekuńczego wiąże się wiele nieporozumień. Samo określenie pochodzi zWielkiej zWielkiej Bryta nii (welfare state ), ), gdzie zostało spopularyzowane spopularyz owane we wczesnych latach . jako odpowiedź na niemieckie państwo wojenne (warfare state ). ). Nowy kształt bryt yjskiej polityki polityki społecznej został nadany dzięki współpracy międzypartyjnej wpierwszych latach po II wojnie światowej. To jednak jedna k wPrusach, apotem wzjednoczonych Niemczech rozwijały się pierwsze zalążki nowo nowoczesnych czesnych rozwiązań socjalnych, utożsamiane przede wszystkim zubezpieczeniami społecznymi (lata . XIX w.). Stamtąd też do  językaa polskiego tra  język trałł termin „polityka socjaln socjalna” a” (Social( Social politik , Sozialpolitik ). ). Wujęciu przynajmniej części polskich badaczy zlat . zdominowana była ona przez funkcje ochronne prawa pracy. Próbowano Próbowano jednak rozszerzać rozszer zać jej

XIII

 . R S

zakres na politykę wsprawach ludnościowych, włączając  wto kwestię kobiecą iregulowan iregulowanie ie przyrostu ludności oraz nędzę, alkoholizm iprostytucję (polityka populacyjno-spo łeczna wujęciu Zoi Daszyńskiej-Goliń Daszyń skiej-Golińskiej). skiej). Idea państwa opiekuńczego pojawia się więc już  po tym, jak rzeczywiste państwa rozwinęły główny  nurt nowoczesnej polityki społecznej, czyli państwo we i obowiąz obowiązkowe kowe ubezpieczen ubezpieczenia ia od ty typowych powych ry ryzyk  zyk  socjalnych (np. choroba, inwalidztwo, starość, bezrobocie).. Do tego należy cie) na leży dodać co najmniej rozwój prawa pracy, publicznej ibezpłatnej opieki medycznej, oświaty (zczasem także ponadpodstawowej) oraz usług zatrudnienio wych (pośrednictwo i idoradztwo doradztwo zawodowe), atak a także że no woczesnej pomocy iopieki iopieki społecznej, opartej opartej na idei idei pełni praw obywatelskich. Te rozwiązania sprawiły, że tradycyjna, uznaniowa iwykluczająca pomoc dla ubogich, organizowana przez gminę lub paraę, zeszła na dalszy plan ijej znaczenie zasadniczo się zmniejszyło. Niekiedy cały ten proces interpretuje się wkategoriach upaństwowienia tego, co wmniejszym lub większym zakresie rozwijane było niezależnie od państwa, np. kasy związkowe, ubezpieczenia  wzajemne, profesjonalizujące się organi zacje dobroczynne. Należy przy tym pamiętać, że państwo ma zw ykle wielopoziomową strukturę. WPolsce, licząc od najmniejszych ipodstawowych jednostek terytorialnych, mamy gminy, powiaty iwojewództwa. Ta struktura umożliwia rozdzielenie kompetencji wzakresie polityki społecznej pomiędzy  różne poziomy władz iadministracji publicznych. Kiedy  mowa o państwowej opiekuńczości, widzieć powinniśmy cały ten system, łącznie z samorządem. Wzależności od ustroju terytorialnego, samorząd może być mniej lub bardziej niezależny od władz iadministracji wyższych poziomów, co znaczy, że poziom opiekuńczości może być silnie zróżnicowany wewnątrz państ wa, anie to, że jej wogóle wogóle nie ma. Nie należy więc utożsamiać państwa opiekuńczego  wyłącznie  wyłąc znie zwładzą centralną centra lną iadministracją iadmini stracją rządową. Typowa polityka gospodarcza znajduje się poza zakresem znaczeniowym pojęcia państwa opiekuńczego. Zróżnych względów można jednak podważać takie podejście. Nacisk na zapobieganie problemom społecznym, które generuje masowe bezrobocie, musi odwoływać się do instrumentów polityki gospodarczej. Natomiast pozostawienie w centrum uwagi państwa opiekuńczego tylko tych oby  wa teli, teli, którym ono bezpośrednio pomaga, może sprawić, że cała reszta będzie je traktować jako zbędne i szkodliwe obciążenie. Jeżeli gospodarkę

109

110 XIV

GOSPODARK A SPOŁECZNA

przeciwstawi się polityce społecznej, zawsze ta pierwsza  zostanie uznana za ważniejszą 1.

 W pułapkę pu łapkę pozostawienia polityk politykii gospodarczej gospo darczej poza uwagą prowadzą nas już decyzje translacyjne wsprawie  wyrażeni  wyr ażeniaa welfare state , odwołujące się do opieki iopiekuńczości. Tymczasem Tymczasem wjęzyku w języku angielskim welfare  welfare oznacza oznacza przede wszyst kim dobrobyt (opieka to care ). ). Wkonsekwen-

cji, państwo dobrobytu powinno być traktowane jako po jęcie oszerszy os zerszym m zakresie za kresie znaczeniow znaczeniowym ym niż n iż państwo pa ństwo opiekuńcze. Mieściłaby się wnim zarówno egalitarna polityka gospodarcza, jak ipolityka społeczna.

K   

Nr 

Szwecję iNorwegię, gdzie przez wiele dekad rządziły wy łącznie partie socjaldemokratyc socjaldemokratyczne. zne. Z Zkolei kolei rozwój ro zwój komunistycznego państwa opiekuńczego był wolniejszy, ale podobny do tego, który miał miejsce na Zachodzie, np. rozszerzano zakres zak res podmiotowy iprzedmiotowy iprzedmiotowy ubezpiecze ubezpieczeńń społecznych, szkolnictwo iochrona zdrowia były bezpłatne,

praca socjalna podlegała procesowi profesjonalizacji. Główna różnica polegała na programach gospodarczych państ wa

dobrobytu, których podstawą wrealnym socjalizmie było centralne planowanie iupaństwowiona gospodarka.  W perspekty pe rspekty wie rewolucyjnego socjalizmu można by ło spotkać argu argumentację, mentację, że państ państwo wo opiekuńcze jest przeprz eszkodą dla rozwoju społecznego, anie osiągnięciem cywilizacyjnym. Wtaki też sposób interpretowano wspomniane reformy niemieckie– niemieckie– po zakazie działalności dzia łalności socjalistycznej

 wprowadza się państwowe pa ństwowe ubezpieczenia społeczne, które Państwo jako takie ma dwie grupy tradycyjnych wrogów– skrajnych liberałów ekonomicznych, wrodzaju Friedricha von Hayeka czy Miltona Friedmana, Friedmana , lub lozocznych, np.  wczesnego Roberta Rober ta Nozicka, oraz zlewej zle wej strony– anarchiana rchistów,, anarchosyndykalistów, stów anarchosyndykal istów, ale też marksowskich komuni-

stów, czyli radykalnych krytyków stów, kryt yków państwa burżuazyjnego czy kapitalistycznego, wierzących wobumieranie państwa

mają sprawić, że klasa robotnicza będzie bardziej lojalna

 wobec państwa pań stwa kapitalist k apitalistycznego ycznego imniej i mniej chętna chęt na do popierania radykalnych ruchów rewolucyjnych. Za czasów PRL wśród ocjalnych analityków burżuazyjnego państwa opiekuńczego również przeważały opinie krytyczne 2. Dla tych, którzy mieli nadzieję, że nowy 

ustrój będzie wsposób oczywisty miał przewagę nad libe-

po rewolucji proletariackiej (czemu doświadczenia realnego socjalizmu wyraźnie zaprzeczyły). Czasem te dwa obozy 

ralnym kapitalizmem, rozwój państwa dobrobytu ipaństwa opiekuńczego na Zachodzie musiał sta nowić duży pro-

zbliża do siebie radykalny antyetatyzm; tak jest wprzypadku anarchokapitalizmu.  W Polsce wrogowie państ państwa wa mieli miel i duże duż e pole do popisu przed r. ipo r. Wpierwszym przypadku ze  względu na ruch r uch narodowowyz narodowowyzwoleńczy woleńczy skierowany prze-

blem. Natomiast większość zachodnich socjaldemokratów 

ciwko państwom zaborczym. Wdrugim zaś dlatego, że ustrój PRL był bardzo przechylony ku biegunowi etatystycznemu iztego powodu miał wiele słabych punktów.  We wczesnych latach latac h . w otocz eniu zewnętrz zew nętrznym nym panowała wiara w demokrację i wolny rynek, co sprzyjało radykalnym reformom gospodarczym i politycznym. Poza liberalizmem ekonomicznym, którego symbolem stał się prof. Leszek Balcerowicz, nabrała siły  radykalna wiara w możliwości społeczeństwa obywatelskiego. Prowadziło to do antyetatystycznych sojuszy  między liberalnymi ekonomistami i mniej lub bardziej radykalnymi społecznikami. Jednym zprzykładów tego rodzaju była debata na temat ubóstwa wTVN, zorganizowana przez Forum Obywatelskiego Rozwoju Leszka

Balcerowicza. Oproblemie biedy rozmawiali liberalni ekonomiści (Ryszard Petru iprof. Jan Winiecki) oraz lider-

ka katolickiej organizacji charytatywnej Wspólnota Chleb Życia (Małgorzata Chmielewska), rola socjolożki badającej bezpośrednio te problemy (prof. Elżbieta Tarkowska) była  wtej dyskusji marginalna. margin alna.

dość długo żywiła nadzieję na stopniowe przekształcenie

kapitalizmu wustrój socjalistyczny socjalistyczny pod wpły w pły wem reform zwiększających udział państwa wgospodarce iwrozwiązywaniu problemów problemów socjalnych. WWielkiej Bry tanii po

 wprowadzeniu wżycie w życie programów progra mów państwa państ wa opiekuńczego opiekuńczeg o po IIwojnie światowej pojawiły się głosy, że wzwiązku

ztymi reformami kapitalizm przeminął. Z naukowego punktu w idzenia, państwo dobrobytu i państwo państ wo opiekuńcze mogą być oceniane na podsta wie wyn wyników, ików, jakie ja kie za ich pomocą osiąg osiągaa się w zak zakreresie ograniczania głównych problemów problemów przypisywanych  XIX-wiecz  XI X-wiecznemu nemu kapit kapital alizmow izmowi, i, np. wy zys zysku, ku, bezro bezro-bocia, ubóstwa, nierówności. Jeżeli nie prz yjmiemy jajakichś skrajnych założeń co do możliwości nauki w t ym  względz  wzg lędzie, ie, to na tej podst podstawie awie można próbować rozstrzygać spory ideologiczne. Nie wdając się w szczegó ły, większość większ ość porównań porówna ń tego rodzaju daje mniejszą lub  większą  więk szą przew przewagę agę modelowi skandy skandynawskiemu, nawskiemu, który  zresztą nie okazuje się najdroższy po uwzględnieniu  wydat ków na cele społeczne społecz ne netto 3 .

M  

Tradycyjni radycyjniee za rozwijani rozwijaniem em państwa dobr dobrobytu obytu –

Kiedy zniknęła real-socjalistyczna alternatywa dla liberal-

awnim państwa opiekuńczego– wramach ustrojów de-

nego kapitalizmu, pojawiły się co najmniej trzy podejścia

mokratycznych, byli socjalliberałowie isocjaldemokraci. Za mokratycznych, najbardziej rozwinięte państwa opiekuńcze uznaje się nadal

do kwestii ustrojowych. Pierwsze, spod znaku „końca historii”, ogłaszało ostateczny tryumf najlepszego ustroju,

Nr 

XV

GOSPODARKA SPOŁECZNA

uznając go za uniwersalne rozwiązanie cywilizacyjne, zprogramem upowszechnienia jego zasadniczych cech, np. liberalnej demokracji iwolnorynkowej gospodarki przy minimalizowaniu roli państwa. Drugie opierało się na konstatacji, że istnieją różne modele kapitalizmu, więc można  wybierać między międ zy nimi wza leżności od preferencji. Trzecie Trzecie polegało na powrocie do dawnych socjalistycznych alternatyw dla kapitalizmu, odmiennych jednak od etatystycznego komunizmu, np. socjalizm spółdzielczy, syndykalizm, anarchizm itp.  W dysku dyskusji sji nad pańs państwem twem opiekuńc opiekuńczym zym od dawn dawnaa był obecny wątek jego różnych modeli. Od prostego podziału na model rezydualny iinstytucjonalny (np. USA  przed New Dealem ipo nim, czy USA versus Szwecja), przez trójdzielne zkolejn zkolejnym ym modelem moty wacyjnym (np. Niemcy iich społeczna gospodarka rynkowa), do bardziej złożonych, uwzględniających również państwa postkomunistyczne oraz hipotezy dotyczące tworzenia się nowych modeli. Szybko powiązano główne modele zsiłami iideologiami politycznymi oraz pewnymi rodzinami narodów. Model liberalny reprezentują kraje anglosaskie, model socjaldemokratyczny– społeczeństwa skandynawskie, akonserwatywny (chrześcijańsko-demokratyczny)– państwa zachodniej Europy kontynentalnej 4.

Popularyzacja ujęcia modelowego wperspektywie porównań międzynarodowych łączy się zduńskim naukowcem Gostą Espingiem-Andersen E spingiem-Andersenem. em. Syntetyczne ujęcie jego poglądów zkońca XXw. przedstawia poniższa tabela. Dekomodykacja jest to poziom niezale niezależności żności sytuacji materialnej obywateli od ich pozycji na rynku prac y. Jest on tym wyższy, im bardziej hojne są świadczenia dla osób, które zróżnych powodów czasowo lub trwale są niezdolne do pracy. Zkolei Zkolei defamilizacja defamil izacja odnosi się do poziomu niezależności sytuacji materialnej jednostki od sytuacji jej rodziny. Im więc bardziej musimy polegać na rodzinie wsprawach materialnych, tym niższy poziom defamilizacji. Najbardziej jaskrawymi lukami wtabeli wydaje się nieuwzględnieniee złożonej struktury terytorialnej państwa nieuwzględnieni zmożliwościami systemów mniej lub bardziej zdecentralizowanych, oraz roli społeczeństwa obywatelskiego, wszczególności socjalnych organizacji pozarządowych.

D      ? Zapewne nie każda świadomie ś wiadomie dokonana dokonana zmiana wtakim czy  innym podsystemie polityki społecznej, wrelacjach między 

Trzy światy kapitalizmu opiekuńczego według Espinga-Andersena Model Liberalny

Socjaldemokratyczny

Konserwaty wny

Rola:

Rodziny Rynku Państwa

Marginalna Centralna Marginalna

Marginalna Marginalna Centralna

Centralna Marginalna Pomocnicza

Dom Do min inu ują jąca ca fo form rmaa so sollid idar arno nośc ścii

Indy In dywi wid dua uallna

Uniiwe Un wers rsal aln na

Pokrewieństwo Korporatyzm Etatyzm

Dominujące miejsce solidarności

R y ne k

Państwo

Rodzina

Poziom dekomodykacji

Minimalny

Maksymalny

Wysoki (dla żywiciela rodziny)

Państwo opiekuńcze

Rezydualne

Uniwersalistyczne

Ubezpieczenie społeczne

Regulacja rynku pracy

Słaba

Średnia

Silna

Zobowiązania socjalne rodziny/ poziom defamilizacji

Słabe / Defamilizacja silna

Słabe / Defamilizacja silna

Maksymalne / Defamilizacja słaba (familizm)

Przykład 

USA

Szwecja

Niemcy, Włochy

Państwo opiekuńcze:

Dominujące podejście do zarządzania ryzykami socjalnymi:

Źródło: Gosta Esping-Andersen, Social Foundations of Postindustrial  Economies, Oxford University Press, Oxford 1999, ss. 84-86.

111

112 XVI

GOSPODARK A SPOŁECZNA

tymi podsystemami, albo wrelacj wrelacjach ach między systemem lub podsystemami polityki społecznej aotoczeniem, zasługuje na miano reformy czy rewolucji. Otej ostatniej była mowa między innymi wprzypadku rozwiązań quasi-rynkowych, np. wobszarze publicznej służby zdrowia (tylko publiczne lub też iniepubliczne podmioty konkurują opubliczne pieniądze, co wymaga oddzielenia płatnika od usługodawcy).  Wiele ana liz z lat . i późni późniejszych ejszych sugeruje odchodzenie od modelu państwa opiekuńczego do innego modelu państwa, np. workfare state (państwo state  (państwo zachęcające lub skłaniające do pracy), enabling state (państate  (państwo umożliwiające, usa modzielniaj modzielniające) ące) itp., a czasem  w ogóle od państwa pa ństwa,, np. do welfare society (społeczeńsociety  (społeczeństwo opiekuńcze). Zgodnie z tym sposobem myślenia, państwo zaliczone w pierwszym okresie do jednego z modeli państwa opiekuńczego, w wyniku zmian zostaje uznane za workfare za  workfare state lub state lub jeden z jego modeli. Taka zmiana wydaje się bardziej radykalna wporównaniu zprzejściem do nowego modelu, który dodano do starej klasykacji. Pozostaje otwartym pytanie, czy to, co nazy wane jest workfare state , stanowi kolejny model państwa opiekuńczego, czy też oznacza coś tak bardzo odmiennego, że nie mieści się już wstarej kategorii, ani wjej odmianach.  Wydaje się, iż wiele wypowiedzi wypowied zi sugeruje, że jest to coś zdecydowanie innego, ale czy tak jest rzeczywiście? Co najmniej pięć argumentów może osłabiać przekonanie, że zwiększenie bodźców do pracy jest czymś zdecydowanie nowym w świecie opiekuńczego kapitalizmu. Po pierwsze, najbardziej rozbudowane państwa opiekuńcze typu nordyckiego opierały się na realiz acji zasady pełnego zatrudnienia irozbudowanych usług zzakresu aktywizacji aktywi zacji zawodowej, zawodowej, aprogramy  workfare  dobrze wpisują się wtę logikę. Po drugie, workfare  workfare może może być charakterystyczny dla dynamiki modelu anglosaskiego (wUSA),  wktórym  w którym rozwijano przede wszyst wszystkim kim pomoc spo łeczną   wkierunku  wkierunk u oparcia jej na idei roszczeniowych roszczeniow ych praw socjalnych. Po trzecie, można próbować dowodzić, że skłanianie do pracy obywateli zniższych warstw to tylko zmiana akcentów wjednym zpodsystemów polityki społecznej, skierowanym głównie do zdolnych do pracy, apozostałe programy decydujące oistocie państwa opiekuńczego znacząco się nie zmieniły. Po czwarte, nie doszło do zmiany  głównego założenia, a mianowicie, że państwo może za  pomocą swoich swoich instrumentów wpł ywać na zachowania  obywateli w sferze bezpieczeństwa socjalnego 5. Popiąte, państwo opiekuńcze interpretuje się głównie tak, że opiera się ono na gwarancji realizacji obywatelskich praw socjalnych. Jednym z nich jest prawo do pracy  lub do wyboru zatrudnienia zgodnie z własnymi preferencjami. Skoro tak, to przeszkody wrealiza cji tego prawa, tkwiące m.in. wsystemie pomocy dochodowej, powinny  być zmniejszane, co jest zgodne zlogiką workfare  zlogiką  workfare . Nie wchodząc wocenę siły tej argumentacji, istotne jest pytanie: jak zmieniło się państwo opiekuńcze pod wpływem

Nr 

kryzysowej retoryki zlat . iwy wołanych nią reform oraz ewentualnie innych czynników, wrodzaju wrodzaju nowych wyzwań, wyz wań, kwestii społecznych czy napięć wnansach publicznych. Opierając się na interpretacji wyników uzyskanych przez Barbarę Vis dla lat  i ikilkunastu krajów  rozwiniętych,, można wywnioskować, że kryzys państwa  rozwiniętych opiekuńczego nie spowodował ani jego demontażu, ani nie wywołał wywo łał radykalnych czy rewolucyjnych rewolucyjnych zmian na  masową skalę, które mia łyby polegać na konwergencji tradycyjnych modeli modeli w kierunku k ierunku liberalnego lub na ca łkowitym odejściu w kierunku workfare state 6 .  Wnioski dotyczące poszczególnych poszc zególnych modeli są następuna stępu jące. Model socjaldemokrat yczny zachował zachowa ł swoją s woją pozycję. Silne zmniejszenie przynależności modelowej Szwecji równoważą zmiany zmia ny polegające na przejściu dwóch krajów do tego modelu zmodelu konserwatywnego (Belgia, Holandia). Model liberalny również zachował swoją pozycję, gdyż odejście Irlandii wkierunku skąpego workfare state zostało state zostało zrównoważone przyłączeniem przyłą czeniem Nowej Zelandii Zel andii (w (w skąpe workfare state ), ), aniewielkie zmniejszenie przynależności modelowej Wielkiej Brytanii iAustralii równoważy jej zwiększenie wprzypadku USA iKanady. Zkolei sytuacja modelu konserwatywnego wyraźnie się pogorszyła, gdyż znaczne zmniejszenie przynależności modelowej Niemiec iodejście Belgii iHolandii nie zostało zrównoważone przy łączeniem się Finlandii Finla ndii7.  Wokół  Wo kół reform reform wposzczególn wposzczególnych ych działach państwa opieopiekuńczego toczono mniej lub bardziej ożywione spory. Zjednej strony mamy zwykle sceptyków broniących wypracowanych już rozwiązań– nie jako doskonałych, ale lepszych, po ewentualnych zmianach dostosowujących, niż to, co proponują bardziej radykalni reformatorzy. Jednym zcharakterystycznych przykładów są reformy systemów ubezpieczeń emerytalnych. Jedna strona występowała przeciwko przejściu od systemów repartycyjnych ze zdeniowanym świadczeniem do kapitałowych ze zdeniowaną składką (naj (najbardziej bardziej radykalną reformę tego typu ma za sobą Chile za dyktatury  Pinocheta), adruga adruga gorliwie je popierała jako ja ko wszechstronnie dobroczynne dobr oczynne oraz ze wszech miar konieczn konieczne. e. Spory tego rodzaju można próbować rozstrzygać na poziomie empirycznym, badając wpływ tych reform na sytuację bezrobotnych, ubogich iwyklucz onych. Jest to trudniejsze wprzypadku zmian winstytucjach emerytalnych (efekty pojawiają się po długim czasie, prowadzone są jednak symulacje). sy mulacje). Nie Nie ma tego problemu, gdy wgrę wchodzą  reformy systemów integracji społecznej (pomoc społeczna plus usługi prozatrudnieniowe). Dwa lepiej znane przykłady ztej dziedziny to reformy wUSA (zprzesadą określane niekiedy jako koniec tamtejszego państwa opiekuńczego) iw Wielkiej Brytanii, wobu przypadkach przeprowadzaprzeprowadzane przez „nowych socjaldemokratów” pod wodzą Clintona iBlaira. Wydaje się, że wśród naukowców zobu krajów, po okresie sceptycyzmu iwieszczenia katastrof społecznych, głosy radykalnych krytyków stały się odosobnione. Dzieje

Nr 

XVII

GOSPODARKA SPOŁECZNA

się tak dlatego, że czarne scenariusze się nie sprawdziły  i wiele badań potwierdziło, i ż zreformowane programy  i systemy mają nieco lepsze wyniki, chociażby dlatego, że w ich wyniku nieco zmniejszył się poziom ubóstwa  dzieci.

K  Jeżeli zda rzy nam się słyszeć sły szeć o pożegnaniu pożegna niu z państwem opiekuńczym, można być pewnym, że dotyczy to jedynie rozstania z jedną z jego wersji w celu wdrażania  innej, a i to w bardzo ograniczonym zakresie. Równie pewne jest to, że wiele reform przedstawianych jako radykalne pożegnania to jedynie techniczne zmiany  o charakterze organizacyjno-finansowym, mające zwykle na celu oszczędności iwypychanie obywateli na rynek  pracy, który daje im większe bezpieczeństwo socjalne. Najbardziej Najbar dziej widoczną zmianą jest tzw. wielosektoro wość. Z Znada nada l dużyc dużych h środk środków ów publicz publicznych nych prze przeznacz znacz anych na politykę społeczną korzystają wcoraz większym stopniu również niepubliczni usł ugodawcy, np. niepubliczniepubliczne zakłady opieki zdrowotnej, rmy nansowe wsystemie emerytalnym, prywatne agencje zatrudnienia wsystemie prozatrudnieni proza trudnieniowym owym lub organizacje charytatywne wpomocy schroniskowej dla bezdomnych. Czy to coś zmienia zperspektywy profesjonalisty od bezpośredniego udzielania usług społecznych isocjalnych, którego zatrudnia instytucja publiczna, prywatna rma lub organizacja społeczna? Jeżeli utożsamimy tę pierwszą  ze sztywnym gorsetem nieżyciowych przepisów, brakiem demokracji iniedonansowaniem, aprywatną rmę iorganizację społeczną zczymś przeciwnym, to zapewne lepiej będzie mu się pracowało wsektorze niepublicznym. Można dodatkowo przyjąć, że rma będzie chciwa, mało demokratyczna inastawiona na wyzysk, chocia ż może lepiej zapłaci, zostaje więc zatrudnienie i/lub wolontariat wtrzecim sektorze. Pomijając już kontrowersyjność tych założeń– instytucja publiczna nie musi być karykaturą weberowskich schematów, arma prywatna nie musi być maszynką do robienia pieniędzy, wyciskającą ludzi jak cytryny– jak się to odbije na dobrobycie obywateli? Amoże wczasach błyskawicznie zmieniającej się „płynnej nowoczesności”, zreeksyjną ipodłączoną do Internetu jednostką wcentrum, nie potrzebujemy już zatrudniać profesjonalistów, może  wystarczy  wysta rczy sieć grup samopomocowych sa mopomocowych wcyberprzestrzeni wcyberprze strzeni iod czasu do czasu masa krytyczna? Z jednym zpewnością możemy spróbować się pożegnać, amianowicie ze sztucznym zlepkiem „państwo opiekuńcze”,, który prowadzi do kar ykaturalnych w yobraopiekuńcze” żeń jakoby była to głównie tradycyjna rządowa „opieka społeczna”, albo że traktowani jesteśmy jak dzieci, które nie wiedzą, co jest dla nich dobre, aco złe. Z pewnością wszyscy potrzebujemy opieki w różnych formach

i w różnych fazach ż ycia i z pewnością opieka jako taka   jest czymś cz ymś ca łk łkiem iem normalny norma lnym, m, a może nawet godnym god nym najwyższych pochwał w czasach dominacji modelu samolubnejj jednostki, oddającej się ekstatycz nym aktom molubne konsumpcji. Nie wyczer wyczerpuje puje to jednak w żadny m razie bogactwa tego, czym jest obecnie państwo w odniesieniu do potrzeb, potrzeb, pragnień i działa ń obywa teli, teli, którzy je tworzą, zmieniają, wspierają wspierają i kr ytykują.

dr hab. Ryszard Szarfenberg

Przypisy: .

Jak się rozumie gospodarkę to już inna sprawa, ale współcześnie w jej centrum znajduje się innowacyjny przedsiębiorca. Na krytykę państwa opiekuńczego z tego punktu widzenia zwracał uwagę m.in. Timothy A. Tilton, Perspectives on the Welfare State [w:] Norman Furniss (red.) Futures for the Welfare State, State, Indiana University Press, Blooming ton i Indianapolis .

.

Mam na myśli przede wszystkim Sylwestra Zawadzkiego i jego  „Państwo dobrobytu”. Doktryna i praktyka , II wydanie, PWN, Warszawa . . Interesujący komentarz, również z tamtych cz asów, zob. Andrzej Malanowski, Ekonomia dobrobytu. Prezentacja ipróba analizy , PWE, Warszawa , ss. -.

.

Więcej na ten temat: R. Szarfenber g, Krytyka i armacja polityki  społecznej , II wydanie, Instytut Filozoi i Socjologii PAN, Warszawa .

.

Zastanawiające, z jaką agresją można się spotkać, jeżeli zaczniemy pytać o to, który z tych modeli jest realizowany w Polsce. Doświadczyłem jej bezpośrednio ze strony szefa Doradców Strategicznych Premiera, dr. Michała Boniego, i to dwa raz y. Samo wspomnienie, że program polityki społecznej rządu PO-PSL może być liberalny, od razu spotkało się z ripostą o anachronizmie takiego podejścia. Prawdopodobnie jest to wyraz postpolityki: „Chcemy odpowiadać na wyzwania modernizacyjne Polski, nie interesują nas jałowe spory ideologiczne”.

.

Pytanie tylko, czy rzeczywiście idea państwa opiekuńczego opierała się na takim założeniu, czy może przyjmowano, że zatrudnieni przez państwo profesjonaliści pomogą obywatelom w zaspokajaniu ich potrzeb, bez wpły wania na ich zachowania. Wątpliwość tę można od razu zmniejszyć, gdy uświadomimy sobie, że najlepsza i największa część współczesnej polityki społecznej, czyli ubezpieczenia społeczne, wymaga – jako podstawowego warunku uprawniającego do świadczeń – stażu pracy, czyli okresu legalnego zatrudnienia. Stanowi to wyraźną zachętę do tego, aby zatrudniać się ocjalnie i na dłużej.

.

Interesujący dylemat dla zwolennika tradycyjnego państwa opiekuńczego powstaje, gdy skonfrontujemy go z wyborem między modelami liberalnym a workfare workfare..

.

Barbara Vis, States of welfare or states of workfare? Welfare state restructuring in  capitalist democracies, -, -, „Policy &Politics”, tom , nr . Dodatkowa analiza i wnioski patrz R.Szarfenberg, Refo rmy welfare state w świetle ilościowych badań porównawczych, . http://www.ips.uw.edu.pl/rszarf/

113

114 XVIII

GOSPODARK A SPOŁECZNA

Nr 

K     L S

Proces transformacji, zapoczątkowany przed  laty, ujęty   wodniesieniu do wsi wformę programu wokresie rządów   AWS  A WS iU W (- (-) ),, trwa tr wa już dostatecznie dostatec znie dł ugo, aby  można było pokusić się oocenę jego rezultatów. Znawiązką niestety została zrealizowana zapowiedź zawarta wtym programie, że musimy się liczyć z długoletnim występowaniem na wsi sytuacji ubóstwa wielu rodzin. Rozległą biedę na wsi potwierdzają wiarygodne badania krajowe izagraniczne.  W ostatnic h latach bardzo wiele rodzi rodzinnych nnych gospodarstw chłopskich zostało w yeliminow yeliminowanych anych zrynku produktów rolnych. Oto niektóre przykłady. Wr. by ło  tys. plantatorów buraków bu raków cukrow cukrowych ych– – w wr. r. prawie sześciokrotnie mniej, bo niespełna tys. Obszar uprawy ziemniaków zmniejszył się prawie czterokrotnie. Po akcesji do Unii Europejskiej w r., ok. tys. dostawców przestało sprzedawać mleko mleczarniom. Liczba gospodarstw chłopskich utrzymujących krowy zmniejszyła się trzykrotnie, świnie– prawie dwuipółkrotnie (wdominujących wPolsce gospodarstwach do  ha– aż siedmiokrotnie). Pogłowie owiec zmniejszyło się ponad szesnastokrotnie (z,mln do  tys.). tys.). Regres dotyczy tak że wielu produktów ogrodniczych. Tak np. truskawki, których produkcja zmniejszyła się o ⁄  o ⁄ , , uprawia prawie , razy mniej gospodarstw niż wkońcu lat . Zmniejszenie lub zaniechanie sprzedaży bardzo  wielu produktów rolnych i ogrodn ogrodniczych iczych to mniejsz mniejszee dochody lub całkowity ich brak. To stało się główną  przyczyną ubóstwa. Spadkowi krajowej produkcji rolnej rolnej towarzyszył towarzyszy ł wzrost  wartości importu. Wlatach  - - wzrosła ona wprzywprzypadku zwierząt żywych iproduktów pochodzenia zwierzęcego oponad , aprzetworów spożywczych oprawie    (wcenach stał ych) ych).. Przyczyną wielkiego regresu na polskim rynku produktów rolnych były inicjowane przez władze państwowe głębokie zmiany w otoczeniu rolnictwa, a przede wszystkim wyprzedaż przemysłu rolno-spożywczego, w znacznej części w ręce obcego kapitału, który nie chciał mieć do czynienia zpółtoramilionową rzeszą drobnych producentów rolnych. Niemal doszczętnie został też zlikwidowany, za pomocą instrumentów administracyjnych, lokalny rynek produktów rolnych iniewielkich przedsiębiorstw je przetwarzających. Wraz ztym bieda obejmowała coraz to nowe zastępy ludzi na wsi. Zmniejszenie pogłowia krów przyniosło poważny spadek produkcji (z, do , mldl) ispożycia mleka (o ⁄  (o ⁄ ), ),

przy równoczesnym silnym wzroście cen detalicznych mleka ijego przetworów. Skutkiem tego był oczywiście oczy wiście poważny spadek przychodów wielkiej liczby gospodarstw. Oskali luki wzaspokajaniu potrzeb żywnościowych Polski świadczy wprost katastrofalny spadek spożycia mleka zmld litrów wr. do nieco ponad  mld litrów wr. Produkcja mięsa wołowego zmniejszyła się wtym okresie o, ajego spożycie ponad czterokrotnie, przy równoczesnym sporym wzroście cen. Rok  przyniósł znów  zmniejszenie się liczby dostawców mleka (prawie o ⁄  o ⁄ ). ). Może to oznaczać konieczność rozszerzenia importu mleka ijego przetworów. Sytuację na rynku mięsa ratuje jeszcze drób oraz wieprzowina, ale jej produkcja też jest wczęści zagrożona wskutek spadku pogłowia świń wr. oponad  ⁄ , , do poziomu sprzed  lat. Rezultaty zmian strukturalnych w rolnictwie i jego otoczeniu, bardzo niekorzystne pod względem społecznym, zaczynają więc także stawiać pod znak iem zapytania samowystarczalność żywnościową Polski i zdolność obecnych struktur do za spokoj spokojenia enia i tak już obniżonego poziomu spożycia.  Wygląda na to, że po raz kolejny rzekoma nowoczesność i większa skala produkcji, wbrew pozorom, nadziejom i zapowiedziom, okazują się niewydolne w porównaniu z pracą rąk ludzkich w chłopskich gospodarstwach rodzinnych. Ich zmierzch został niewątpliwie zbyt pochopnie przesądzony. Pociągnęło to za sobą duże szkody iproblemy, iproblemy, nie tylko tyl ko na wsi. Przemiany na wsi nie mogą być sztucznie wytyczonym celem, zgóry zakładającym rozległą idługotrwałą biedę, lecz podobnie jak na zachodzie Europy– rozłożonym na dziesięciolecia naturalnym następstwem procesów demogracznych irozwoju gospodarczego kraju. Program tzw. restrukturyzacji powinien być co rychlej zastąpiony  programem gospodarczej aktywizacji chłopskich gospodarstw rodzinnych, celem likwidacji przyczyn ubóstwa na wsi, które stanowi bardzo poważne zagrożenie dla całego polskiego społeczeństwa. Niechętny stosunek do polskich chłopów przejawiają  niektóre ośrodki zagraniczne, wśród nich londyński Europejski Bank Odbudowy iRozwoju (EBOR). Wjednym ze swoich raportów EBOR domagał się zdynamizowania – jak twierdził–  przekształ  przeks ztałceń ceń w polskim rolnictwie, gdzie –  pracuje  proc. siły roboczej, a jego udział w tworzeniu twor zeniu dod ochodu narodowego nie przekracza , proc. Autorzy raportu nie szczędzili krytycznych uwag (wczęści mylących

Nr 

GOSPODARKA SPOŁECZNA

XIX

inieprawdziwych) pod adresem polskiego rolnictwa, ale nie mieli odwagi żądać przekształceń wrolnictwie Grecji, Włoch czy Portugalii, gdzie rozdrobnienie jest nawet

żyło , mieszkańców miast, wtym  wmiastach liczących co najmniej tys. mieszkańców iok.  wmia-

 większ e niż  większe ni ż w Polsce, nie mówiąc już ju ż oNiemczech, o Niemczech, gdzie gd zie również znaczna część rodzinnych gospodarstw ma mniej niż  ha.

mieszkańców.

Tego rodzaju poglądy znajdują odbicie wbrutalnej  wformie izłowrogiej wkszta wkształcie łcie „restrukturyzacji” „restruktur yzacji” polskiego rolnictwa ijego otoczenia, których skutki możemy obecnie obserwować. Chłopi zostali potraktowani przedmiotowo, nie jak obywatele, ale – jak „za komuny” – jako „ciemna zacofana masa”, którą można dyskr yminować i dowolnie nią manipulować. Wraporcie Rady Strategii Społeczno-Gospodarczej (przy rządzie Jerzego Buzka) zaprogramowana została m.in. duża idługotrwała bieda na wsi. Omawiając wspomniany raport, Antoni Leopold  wypowied  wy powiedzia ziałł się przeci przeciw w dopłatom do produkcji rolnej  wPolsce.  w Polsce. Rolni Rolników ków przes przestrze trzegał, gał, aby nie licz liczyli yli na tak ą 

opłacalność produkcji, jaką będą mieli ich zachodni sąsiedzi. Koncentracja produkcji rolnej– według raportu– ma być wpolskim rolnictwie nawet większa niż wUnii Europejskiej, co ma prowadzić do poprawy opłacal ności. Rolnictwo musi dostosować produkcję do wymagań przemysłu, który chce dużych partii jednolitych surowców rolnych.

stach do tys. mieszkańców, natomiast na wsi aż   W  r. r. –   wiejskich dzieci dziec i w wieku do   lat  należało do rodzin żyjących poniżej poziomu minimum egzystencji. O tempie, w jakim rozszerza się bieda, świadczy wzrost odsetka wiejskich rodzin żyjących poniżej tego poziomu: w  r. – ,, w  r. – ,,  r. – , w  r. – ,, w  r. – ,. W raporcie GUS za lata - –  populacji w Polsce, tj. ok.  mln osób, uznano za zagrożone ubóstwem skrajnym, w tym  dzieci w wieku do  lat. Więcej niż po łowę tej części populacji stanowili mieszkańcy wsi.

 Wśród ludności rolniczej roln iczej bieda jest przede pr zede wszystk ws zystkim im skutkiem poważnego zmniejszenia produkcji rolnej oraz tego, że ceny skupu były inadal często są bardzo niskie, awielu produktów rolnych nie ma komu sprzedać. Drobno-

towarowa produkcja rolna nie interesuje dużego przemysłu przetwórczego, arynek lokalny został administracyjnie nie-

mal całkowicie zniszczony. Odbyło się to przed akcesją do UE. Problem ten sygnalizują od dawna ekonomiści rolni:

niezależnie od głównego nurtu polityki restrukturyzacyjnej  wsi i rolnictwa musimy się liczyć z długoletnim występowaniem na wsi sytuacji ubóstwa wielu rodzin.

Utrzymująca się od lat dekoniunktura w rolnictwie i znaczne   pogorszenie sytuacji dochodowej w ostatnim ost atnim okresie sprawiły, że zmalała aktywność produkcyjna rolników i utrzymywał  się proces wycofywania gospodarstw z najmniej opłacalnych i trudno zbywalnych gałęzi produkcji. Wyjściem w tej sytuacji było ograniczenie produkcji tylko do potrzeb rodziny i gospodarstwa lub nawet zaniechanie w ogóle produkcji rolnej – – stwierdza Anna Szemberg zInstytutu Ekonomiki Rolnej

Liczba czynnie zatrudnionych wrolnictwie miała się zmniejszyć wciągu kilku lat z do , agospodarstw in-

iGospodarki Żywnościowej. Drobni producenci ponieśli duże straty m.in. zpowo-

dywidualnych zok. mln do ok. tys. Program nie prze widywałł migracji mieszka  widywa mieszkańców ńców wsi do miast. mi ast. Mają pozopoz ostać na wsi, ale autorzy programu, który zakładał likwidację prawie ⁄ indywidualnych gospodarstw rolnyc rolnych h– otwarcie zapowiedzieli, że jego następstwem będzie bieda wielu rodzin. Ma to więc być modernizacja i koncentracja ziemi w rolnictwie kosztem milionów ludzi.

du niemal całkowitej likwidacji bezpośredniej sprzedaży  mleka, która zapewniała bardzo wielu jego producentom niewielki, ale stały dochód. Straty ztego tytułu to -,

Za główny cel polityki społecznej igospodarczej wobec wsi raport uznał wprawdzie tworzenie tam miejsc pracy, bez potrzeby migracji, ale– zapewne patrząc realistycznie na

sytuację na rynku pracy– A. Leopold pisał wkonkluzji, że

Efekty społeczne tego programu są przerażające. Sza-

mld zł rocznie. Wmałym gospodarstwie jedna krowa, nie mówiąc już odwóch, to było nieraz dużo więcej niż dzisiejsza bezpośrednia unijna dopłata.  W lik wida widacji cji bezpo bezpośredn średniej iej sprz sprzeda edaży ży mlek mlekaa mia miała ła swój udział Unia Europejska, która zdołała narzucić Pol-

cunki Głównego Urzędu Statystycznego oparte na Naro-

sce wyjątkowo mały limit rocznej produkcji. Dodatkowo

dowym Spisie Ludności iMieszkań iMieszk ań wr. mówiły ook. ,mln, tj. ok. ⁄  ogólnej liczby mieszkańców wsi żyjących  wskrajnym  wsk rajnym ubóstwie. ubó stwie. Liczbę osób niepełnosprawnych niep ełnosprawnych na  wsi oceniano oce niano wówczas na , mln osób. Z prowadzonych przez GUS badań budżetów rodzinnych wynikało, że rok 

prawie , mld litrów mleka ztego limitu, przewidziane pierwotnie wtraktacie akcesyjnym dla sprzedaży bezpo-

później,  w  r., poniżej poniż ej minimum m inimum socjal socjalnego nego żyło na wsi  ludności (ogólnie w kraju ). Badania  te nie obejmowały obejmowały ubóstwa związa nego z ciężką chorobą, starością cz y zjawiskami patologicznymi. Wr. poziom wydatków gospodarstw domowych wsferze ubó-

stwa skrajnego, poniżej minimum egzystencji był przeciętnie o niższy od tego minimum! Na takim poziomie

średniej, zagarnęli, wra z zdochodami ztego tytułu– jego średniej,  więksi producenci. Pozbawienie drobnych producentów możliwości zbytu jest nawet dotkliwsze niż niskie ceny skupu. Dotyczy to wielu produktów rolnych. GUS wbadaniach zr. wskazuje na znaczny spadek wagi dochodów 

zdziałalności rolniczej oraz na pewien wzrost udziału dochodów rolników zrent iemerytur, zpracy najemnej oraz ze sprzedaży bezpośredniej. Można więc przypuszczać, że polskie gospodarstwa rodzinne, które cechuje tradycyjna

115

116 XX

GOSPODARK A SPOŁECZNA

 wola przetrwan prze trwania ia i pewna odporność ekonomiczna – próbują przezwyciężać ubóstwo, dostosowując się do bezprecedensowej sytuacji, gdy rynek już prawie nie przyjmuje  wytworów  wyt worów ich pracy. pracy. Pewne znaczenie posiadają dopłaty bezpośrednie ze środków UE, naliczane od powierzchni upraw. Wmałych gospodarstwach liczy się każdy grosz, także dopłaty, ale są one tam skromne. Mają raczej znaczenie socjalne, służą bezpośrednim potrzebom bytowym rodzin drobnych rolników, anie posiadanym przez nich gospodarstwom. Spora część drobnych gospodarstw nie otrzymuje dopłat, zróżnych przyczyn. Konieczna wydaje się rewizja zasad udzielania dopłat bezpośrednich. W Polsce najbardziej korzystają  z nich gospodarstwa wielkie i duże, m.in. rolnik Henryk  Stokłosa (,tys. ha) w r.– ,mln zł, Top Farms Głubczyce – spółka z kapitałem angielsko-ir angielsko-irlandzkim landzkim (,tys. ha)– ,mln zł, RSP wWitkowie (,tys. ha)– ,mln , mln zł, Top Top Farms Wielkopolska, również spółka spół ka angielsko-irlandzka (tys. ha)– ,mln ,mln zł, Przechlewo, Przech lewo, spółka duńska (,tys. ha)– ,mln zł, nadal państwowy PGR  Kietrz (,tys. ha)– mln zł, spółka pracownicza Kobylniki (,tys. ha)– ,mln zł, Agro-Skandawa, własność rodziny Boruchów– ,mln zł, szwedzkie gospodarstwo pod Kętrzynem Kętrz ynem (,tys. (,tys. ha)– ,mln ,mln zł, pa ństwowy PGR  Szymankowo (, tys.ha)– ,mlnzł. Na jedną osobę, dla której źródłem utrzymania jest gospodarstwo rolne, przypada w gospodarstwach do  ha średnio – , ha,

Nr 

 w gospoda rstwa rstwach ch od  do  ha – , ha, w gospodarstwach od  do  ha – nieco ponad  ha, w gospodarstwach o powierzchni ponad  ha – prawie  ha.  W gospodarstwach gospodars twach wielkoobsza w ielkoobsza rowych na jedną jed ną osobę przypadają niekiedy tysiące hektarów. Porównanie to (oparte na spisie rolnym z  r.) wskazuje, jak krzywdzący dla gospodarstw rodzinnych jest hektarowy system naliczania dopłat. Dane zprzeprowadzonych przez GUS wr. badań wskazują, że restrukturyzacja naszego rolnictwa, polegająca na koncentracji ziemi, postępuje naprzód. Wporównaniu zr. odsetek gospodarstw indywidualnych opowierzchni od  do  ha zwiększył się z, do ,, agospodarstw prywatnych oobszarze ponad  ha wzrósł  prawie czterokrotnie (z, do ,). Wr. , gospodarstw indywidualnych (, tys.) miało więcej niż  ha, posiadając łącznie tys. ha, tj. , ogólnej powierzchni użytków rolnych należących do gospodarstw  indywidualnych. Zmiany te dokonują się wdużym stopniu kosztem biedniejszej części wsi. Zmniejsza się liczba małych iśrednich gospodarstw rodzinnych oraz ich stan posiadania. Od  do  r. gospodarstwa w grupie obszarowej do  ha utraciły ponad  tys. ha u żytków rolnych, a grupa gospodarstw o obszarze od  do  ha – ok.  tys. ha tych użytków. Tempo tego procesu, jego skala, a przede wszystkim jego następstwa – kłócą  się z sytuacją na pozarolniczym rynku pracy, a także

    ]     /    y     b    o     l    g    e    r    g     /    e     l    p    o    e    p     /    m    o    c  .    r     k    c     i       .    w    w    w     /     /    :    p    t    t     h     [     I     K     S     Ń     I     B     O     Ł     Z     R     O     G     E     Z     R     G

      b

Nr 

GOSPODARKA SPOŁECZNA

z konstytucyjnym zapisem o tym, że podstawą ustroju rolnego państwa jest gospodarstwo rodzinne, tzn. gospodarstwo chłopskie oparte na pracy rodziny, nie korzy-

stające zpracy najemnej. Obserwowane przemiany na wsi zmierzają winnym kierunku. Polityka ta jest podporządkowana interesom właścicieli wielkich gospodarstw oraz zakładów przemysłu rolno-spożywczego, znajdujących się wwiększości wrękach

koncernów zagranicznych, które wogóle nie interesują się społecznymi następstwami przemian na wsi. Zdaniem Józefa St. Zegara, Duże gospodarstwa tworzą silne i wpływowe  lobby, co możemy obserwować również w Polsce [… Polsce  […]] gdzie  […] w parlamencie rolników, i to niezależnie od ugrupowania politycznego – reprezentują przede wszystkim właściciele  i użytkownicy dużych gospodarstw rolnych, mający na względzie przede wszystkim własne interesy, a zatem promujący  rozwiązania korzystne dla nich, nawet kosztem dominującej  liczby drobnych rolników. Za „restrukturyzacją” polskiego rolnictwa, za zamykaniem przed wielką liczbą gospodarstw chłopskich możliwości prowadzenia działalności produkcyjnej produkcyjnej nie kr yją się więc żadne obiektywne  względy  wzglę dy ekonomiczne ani wa żne cele społeczne. społec zne. Upadek chowu bydła iowiec wPolsce, gdzie ponad

połowę użytków rolnych stanowią liche gleby piaszczyste, prowadzi do znacznego obniżenia kultury rolnej. Produkcja

roślinna opierała się do niedawna wdużej części na nawozach naturalnych, obecnie jednak  głównym, a wielokroć  jedy nym źród łem skł  jedynym składn adników ików pok pokarmo armowy wych ch dla roślin stały się nawozy sztuczne. Badania GUS z  r. potwierdziły zmniejszanie się stosowania obornika  i innych nawozów organicznych w miarę wzrostu po wier zch zchni ni uż użyt ytków ków rolnyc rolnych h w gosp gospoda odarst rstwie wie.. Gleby   jałowieją  jało wieją.. Ponad dwukrotnie zmniejszyła się uprawa roślin pastewnych. Zanika uprawa użyźniających glebę roślin

motylkowych (koniczyn, lucerny, łubinów iin.), bogatych  wbiałkoo iazot,  wbiałk ia zot, będących będ ących niezw niezwykle ykle cennym skład składnikiem nikiem pasz stosowanych stosowanych wżywieniu wży wieniu zwierząt gospodarskich. Ich miejsce wsystemie wielkofermowym wcoraz większym stopniu zajmuje ziarno soi zimportu. Groźnym wskaźni-

kiem jest wzrost uprawy zbóż do ponad , wszystkich zasiewów (w r.– ,). Koncentracja chowu bydła, świń czy drobiu w dużych stadach rodzi także ogromne problemy problemy ekologiczne, związane z gromadzeniem się w jednym miejscu dużych ilości odchodów zwierząt. Tradycyjną chłopską  drobnotowarową drobnoto warową produkcję żywca wieprzowego coraz  bardziej wypiera produkcja na dużą skalę.

Na początku lat . dochody zchowu świń czerpało ponad  gospodarstw gospodarstw indywidualnych, przy czym tylko

XXI

posiadało wr. zaledwie ,tys. gospodarstw opo-

 wierzch ni od  do  iwięcej  wierzchni iwię cej ha; prawie – tys. ty s. gospodarstw od  do  ha. Dominujące w Polsce gospodarstwa do  ha (, ogólnej liczby gospodarstw) miały w  r. zaledwie  całego, w dodatku zmniejzmniejszonego, krajowego pogłowia trzody chlewnej! Za to

 w gospodarstwach  w gospodarstwac h opowierzchni  iwięcej iwięcej ha było  wr. ok. mln sztuk sztu k trzody chlewnej– c hlewnej– prawie  ⁄  kra jowego pogłowia. Przyczy Pr zyczyniło niło się do tego zapewnienie z apewnienie monopolistycznej pozycji dużym zak ładom mięsnym, aprzede aprzede  wszystkim  wszystk im koncentracja i uprzemysłowienie ubojów zwiezw ierząt oraz administracyjne zniszczenie lokalnego rynku żywca i mięsa poprzez likwidację tysięcy drobnych zakładów przetwórczych, które nie były w st anie sprostać postawionym przed nimi przez służbę weterynaryjną  niezwykle ostrym wymogom sanitarnym, znacznie surowszym niż obowiązujące w innych krajach UE. W tej pozbawionej skrupułów walce, której prawdziwym celem jest monopol (oligopol) mięsny, wzięły niestety  udział, po stronie wielkiego przemysłu – mini sterstwo rolnictwa i jego s łużby. Rozwój wielkich ferm wPolsce był wspomagany -

nansowo m.in. przez rząd duński iEBOR. Chodziło prawdopodobnie ousuwanie, przynajmniej wczęści, produkcji  wielkofermowej z krajów zachodnich  wielkofermowej zachod nich pod naciskiem organizacji ekologicznych iprzenoszenie iprzenoszenie jej do krajów takich jak  Polska. Szereg dużych ferm przemysłowych trzody chlew nej

prowadzonych jest przez koncerny zagraniczne. Za pomocą  polityki niskich cen skupu iimportu wieprzowiny zZachodu odbierają one chleb setkom tysięcy rodzin chłopskich. Obecność wielkich ferm na polskim rynku rolnym narastałaa od kilku lat w szybkim rastał szybki m tempie, przy przy poparciu lub biernym stosunku organów polskiego państwa.  Jakość produkowanej w wPolsce Polsce żywnoś ż ywności ci został zostałaa oceniona bardzo wysoko wopublikowanym wr. wr. raporcie ekspertów zachodnich zOśrodka Współpracy zKrajami

Europy Środkowej iWschodniej przy OECD. Wraporcie tym podkreślono podk reślono,, że małe gospodarstwa mogą zapewnić  bardziej efektywne wykorzystanie zasobów  [… […]] Niski   poziom substa substancji ncji szkodl szkodliwych iwych w żywnośc ży wnościi jest jes t przede  prz ede  wszystkim wynikiem znacznie niższego zużycia środków chemicznych w Polsce w porównaniu z k rajami zachodnio-europejskimi  [… […]] Rolnictwo polskie zużywa  średnio dwu-trzykrotnie mniej nawozów nieorganicznych i około siedmiokrotnie mniej pestycydów niż wiele  krajów OECD.

 Wartość odżywcz odż ywcząą izdrowotną ży wności wPolsce tak  ocenił Zbigniew Szlenk, prezes Związku Lekarzy Pols Polskich: kich:

nej ich liczby, awr. awr. robiło to już tylko n iecałe , tj.

W wielkich gospodarstwach do produkcji żywności zarówno  pochodzenia  pochodz enia zwierz zwierzęcego, ęcego, jak i roślinne roślinnego go używa używane ne są środki chemiczne i biologiczne działające szkodliwie na zdrowie  […]] Naturalna produkcja zdrowej żywności może się odby[… wać tylko w warunkach małych gospodarstw rolnych. Według

zaledwie tys. gospodarstw. Ponad  pogłowia świń

Lucjana Szponara zInstytutu Żywności iŻywienia, mięso

, gospodarstw gospodarst w miało mia ło ich więcej wię cej niż  szt. ( ( r.). r.). Po prawie dziesięciu dziesięciu latach– w r.– liczba gospodarstw  prowadzących chów świń zmniejszyła się do ok.  ogól-

117

118 XXII

GOSPODARK A SPOŁECZNA

zwierząt pochodzących zgospodarstw chłopskich ma lepszy smak oraz większą wartość odżywczą wporównaniu zmięsem zwierząt zchowu fermowego. Podobne różnice dotyczą mleka. Zdaniem Dariusza Sapińskiego– prezesa Spółdzielni Mleczarskiej Mlekovita, sztuczne pobudzanie bardzo wysokiej mleczności krów odbija się niekorzystnie na jego jakości.  Autorzy wspomnianego raportu OECD wypow wypowiedzieli iedzieli się przeciw intensykacji produkcji wpolskim rolnictwie iprzeciw powiększaniu gospodarstw prywatnych, które  jeśli ulegną powiększeniu, staną się bardziej wyspecjalizowane i bardziej zmechanizowane, będą korzystały w większym stopniu z nawozów i środków chemicznych, co [… […]] niesie za sobą ryzyko pewnych zjawisk szkodliwych dla środowiska. Podobnego zdania był niemiecki przyrodnik Lutz Ribbe, który wr. pisał: W krajach UE w rezultacie intensyfikacji  rolnictwa mamy do czynienia z poważnym zanieczyszczeniem ziemi, wody i powietrza [… […]] W Polsce powstały lub też zachowały się dzięki produkcji chłopskiej, prawdziwe raje przyrody  […] …],, w dużym stopniu zachowały się kolorowe, bogate w wiele   gatunków pastwiska i łąki, na których ekstensywnie hoduje się  bydło lub uzyskuje uzysk uje siano, podczas gdy w Niemczech dawno już  nie mają ekonomicznej wartości i zrezygnowano z nich […]  Niewiarygodn  Niewia rygodnee bogactwo przyrody w Polsce jest rezul rezul-tatem produkcji chłopskiej. W dalszym ciągu istnieje  daleko idąca symbioza z naturą. Są jednak widoczne   pierwsze  pierws ze tenden te ndencje cje nasuwa n asuwające jące przy przypuszc puszczenia zenia,, że ż e nana dejdą szkodliwie dla przyrody i środowiska zmiany. Rozdrobniona Rozdrob niona struktura agrarna izwiąza ne znią ekstensywne formy gospodarowania mają zatem duże znaczenie ogólnospołeczne, jako źródło zdrowej iwzględnie taniej żywności, awieś jest ponadto swego rodzaju gwarancją dobrostanu środowiska naturalnego. Najważniejszą jednak  korzyścią znaszej struktury rolnej była inadal może być praca wgospodarstwach wgospodarstwach rolnych jako podstawa bytu milionowych rzesz rodzin chłopskich. Mówił otym raport unijnego funduszu PHARE, według którego przez którego przez dziesięcioledzies ięciolecia utrzyma się [… się […]] przeludnienie polskiej wsi, gdzie co trzeci  mieszkaniec jest bezrobotnym [… […]] rozdrobnienie w rolnictwie jest obecnie dla polskiego państwa korzystne, ponieważ drobne gospodarstwa zapewniają utrzymanie  milionom ludzi. Gdyby ich nie było – ten obowiązek  musiałoby wziąć na siebie państwo. Sprzyjająca zdrowiu zwierząt zw ierząt iludzi „nienowoczesność” polskiego rolnictwa, jaka istniała jeszcze w r., zaczyna już jednak przechodzić do przeszłości. Wobecnej sytuacji Polski, którą charakteryzuje nadal duże bezrobocie iograniczone możliwości znalezienia pracy wkraju poza rolnictwem, głównym rozwiązaniem dla wielkiej części mieszkańców wsi może być obrona resztek oraz odbudowa i racjonalna organizacja lokalnego rynku rolnego, dostosowanego do potrzeb małych i średnich gospodarstw rodzinnych, wyposażonego we w miarę no woczesną infr infrastr astrukt ukturę. urę. Wiodąc Wiodącąą rolę r olę na tym ryn rynku ku

Nr 

powinny odegrać spółdzielczość wiejska i rolnicza oraz  samorząd ter ytorialny ytorialny.. Odbudowa irozwój tradycyjnych kierunków produkcji zwierzęcej iroślinnej, wtym ogrodniczej, wniewielkich gospodarstwach rodzinnych, połączona zodbudową  imodernizacją lokalnego rynku żywności, stanowić może bardzo skuteczną barierę dla wzrostu cen żywności, co ma szczególnie duże znaczenie wPolsce, wktórej większość ludności żyje na bardzo skromnym poziomie. Drobni producenci mogą sprzedawać taniej wporównaniu zwiększymi plantacjami, ponieważ mogą się obejść bez coraz droższej pracy najemnej, angażując członków rodziny np. do zbioru owoców. Nietrudno wyprodukować, trudniej wytworzone produkty sprzedać. Dlatego potrzebne są spółdzielnie czy  choćby grupy producentów wcelu zorganizowanego, możliwie najkorzystniejszego zbytu w ytworów własnej pracy. Znaczące wsparcie powinno uzyskać wiejskie drobnotowarowe przetwórstwo przetwórst wo produktów rolnych. Dla wielu rolników, zwłaszcza wówczas, gdy nie ma nabywcy na wyproduko wane surowce lub gdy ceny spadają, spadają , niekiedy poniżej poziomu opłacalności– ich przetworzenie na sprzedaż może się okazać jedynym rozwiązaniem. Istnieje niewątpliwie potrzeba organizowania kursów produkcji jakościowo dobrych izdrowych przetworów zmięsa, mleka, owoców czy   warzyw  warz yw w wwarun warunkach kach rodzinneg rodzinnegoo gospodar gospodarstwa stwa rolnego. Producenci owoców i warzyw, a także zbieracze runa  leśnego bywają przedmiotem bezwzględnego wyzysku ze strony różnego rodzaju pośredników. Uwolnić ich może od tego tworzenie spółdzielni i objęcie przez nie  wiodącej  wiodąc ej roli na ryn ku wewnętrzny wewnę trznym m i w eksporcie. Bardzo potrzebne jest również organizowanie targowisk w ośrodkach miejskich dla drobnych producentów  warzyw,  warzy w, owoców owoców,, grzybów, drobiu, drobiu, jaj itp. Tego Tego rodza ju targowiska, na których producent producent spotyka się bezpośrednio zkonsumentem, zkonsumentem, są obustronnie korzystne kor zystne idzięki idzięk i temu stały się bardzo popularne m.in. na Węgrzech. Sam Budapeszt ma ok.  takich targowisk, na których każdy może sprzedać wy twory swojej pracy, pracy, pod warunkiem wniesienia niewielkiej opłaty iuwidocznienia kupującym swoich personaliów. WStanach Zjednoczonych zpowodzeniem roz wijają swoją dział działalność alność „farm „fa rm markety”– stałe lub sezono we targowiska targowisk a ihale targowe, ta rgowe, wktórych można kupić produkty rolne iżywność bezpośrednio od rolników. Tą drogą  zyskują oni na otrzymywanej zapłacie, akonsument płaci itak mniej niż za towar kupowany od pośredników, jakimi są hurtownicy, przetwórcy ihandlowcy. Każdy znich dolicza przecież do ceny swoją marżę. Obrót towarowy bez pośredników zapewnia też dobrą jakość iświeżość produktów  rolnych czy ogrodniczych, atakże gotowej żywności. Rozwój spółdzielczości powinien dotyczyć nie tylko zaopatrzenia i zbytu, lecz także przetwórstwa, handlu, w tym zagranicznego, a nawet spółdzielczych form organizowania produkcji rolnej, co ma miejsce m.in.

Nr 

GOSPODARKA SPOŁECZNA

 wkrajach skandynawskich, wNiemczech, we Francji, także wUSA. Ogromną rolę odgrywa spó łdzielczość wJaponii. Najważniejszą organizacją spółdzielczą rolników jest Nokyo. Stanowi łącznik między rolnikami awładzami tereno wymi, zwłaszc z właszcza za urzędami urzę dami gmin gm in iadministracją iadmini stracją prefektur (województw). Podporządkowała sobie instytucje obsługi rolnictwa, ośrodki postępu rolniczego, atakże przemysł  przetwórczy. Jest wistocie formą gminnej spółdzielni obejmującej muj ącej wszystkie dziedziny związa ne zprodukcją zprodukcją rolniczą, sferą zaopatrzenia izbytu oraz przetwórstwem. Jest także organem opiniotwórczym, istotnym ogniwem kształtowania polityki rolnej. Wstrukturze Nokyo występują komisje do spraw towarzystw wiejskich, młodzieży, gospodyń wiejskich, emerytów itp. Jest organizacją organizacją bardzo bardz o wszechstronną; prowadzi również działalność oszczędnościowo-pożyczko wą i ubezpieczeniową, zajmuje się skupem produktów rolnych, usługami maszynowymi, posiada stacje benzynowe, hurtownie isklepy detaliczne, zakłady wylęgowe, anawet salony piękności iwydawnictwa. Zrodziła ją bardzo rozdrobniona struktura japońskiego rolnictwa – Nokyo powstała, aby ułatwiać pracę i życie tamtejszym rolnikom. Także Także w naszy m rolnictwie, w którym większość rolników jest pozostawiona sama sobie, spółdzielczość mogłaby stanowić dla nich zasadniczy punkt oparcia. Inspirujące są także działania podejmowane w Finlandii. Jest to państwo, które stoi na straży interesów  rodzinnych gospodarstw chłopskich.  Już w wlatac latach h . zdołano tam skutecznie powstrzymać proces nadmiernej koncentracji wrolnictwie za pomocą ustawy, która zapewniała prawo do subwencji rolnych wyłącznie właścicielom gospodarstw posiadającym nie więcej niż  krów mlecznych,  sztuk bydła mięsnego,  świń,  kur, tys. brojlerów. Niewielkie przekroczenie tych norm bez utraty  prawa do subwencji było możliwe tylko pod warunkiem uzyskania zgody władz rolniczych dystryktu lub nawet Kra jowej Rady Rolniczej. Ustawa oddała więc w ięc decyzje decy zje wtych sprawach samorządom rolniczym. Podobne regulacje są  niezbędne ipilnie potrzebne także wPolsce. Ustrój rolny, oparty na rodzinnym gospodarstwie chłopskim, potrzebny jest nie tylko przeważającej części ludności wiejskiej, jako ważne źródło utrzymania. Rodzinne rolnictwo potrzebne jest całemu polskiemu społeczeństwu. Niewielkie gospodarstwa najle najlepiej piej wykorzystują  posiadane zasoby, stosunkowo tanio produkują zdrową  żywność, wpływają też korzystnie na naturalne środo wisko człowiek cz łowieka. a. dr Ludwik Stasz Staszyński yński

Powyższy tekst stanowi wybór fragmentów nowej książki Autora, pt. „Zmagania oprzetrwanie”, wyd. KMS ResCon, Warszawa . Opracowanie we współpracy zAutorem– redakcja

„Obywatela”.

XXIII

119

120 XXIV

GOSPODARK A SPOŁECZNA

Nr 

H           D J

Branża spożywcza to dział gospodarki, obok którego nie można– ze względu na zaspokajanie podstawowych potrzeb ludzi– przejść obojętnie. Zatem procesy, które się wtym sektorze dokonują,, wywierają konują wy wierają newralgiczny newralgiczny wpływ wpły w na naszą codzienność. Od czasu transformacji tra nsformacji ustrojowej wPolsce wPolsce obserwujeobserw ujemy postępujący proces hipermarketyzacji rynku. Spółdzielczość idrobn i drobnee sklepy ustąpiły pola silnie ekspansywnym koncernom koncerno m zagranicznym. Jako przyk ład takowej ekspansji zaprezentowany zostanie niemiecki koncern Schwarz, do którego należą znane wPolsce sieci handlowe Lidl iKauand. Metody zarządzania tym koncernem iich skutki dla otoczenia, nazywam za A. Hamannem „systemem Lidl”. Polityka stosowana przez koncern Schwarz jest wmniejszym lub większym stopniu wdrażana przez pozostałe koncerny handlu detalicznego. W USA

Pionierem systemu jest amerykańska amerykań ska korporacja Wal-Mart, Wal-Mart, zarządzająca największą wskali globu siecią sklepów sklepów detalicznych. Sieć Wal-Mart założył nieżyjący już Sam Walton, otwierając wroku  tani dyskont spożywczy wwiejskim iubogim mieście Rogers wstanie Arkansas. Dziś sieć rozrosła się do olbrzymich rozmiarów. rozm iarów. Ponad Ponad  tysięcy lii,  lii,  wktórych robi zakupy   milionów klientów tygodniowo, oraz , miliona zatrudnionych na całym świecie, uczyni ło zsieci największego największ ego pracodawcę prywatnego pry watnego wStanach Zjednoczonych. Roczne dochody koncernu wwysokości prawie  miliardów dolarów budzą pytania oźródła tego sukcesu. Dewizą Waltona, która uczyniła jego sieć tak popularną, było oferowanie najniższych możliw ych cen na rynku (o(o niższych niż ukonkurentów), szerokiego asortymentu asor tymentu  Wkrótce rótce okaza ło towarów iprzyjaznej obsługi klienta.  Wk się jednak, iż przyczyny r ynkowego sukcesu sieci WalMart są mroczniejsze, niż można było przypuszczać.

M 

Dwa głośne procesy wUSA przeciwko koncernowi odbyły się wlatach -, ujawniając opinii publicznej

niesamowitą skalę wyzysku pracowników. Wpierwszym procesie pozew zbiorowy wniosła grupa nielegalnych imigrantów, zatrudnionych „na czarno” wcharakterze dozorców. Pracowali Pracowali oni siedem dni wtygodniu za stawkę niższ ą  od ustawowej płacy minimalnej wUSA, nie mieli prawa do dnia wolnego ani urlopu, zostawali zamykani na noc  wsklepie, akoncern akoncern narażał ich ponadto na styczność ztru jącymi substancjami. Proces zosta ł zakończony za kończony ugodą, na mocy której korporacja zapłaciła  milionów dolarów odszkodowania na rzecz budżetu USA. Kolejny zbiorowy zbiorowy pozew poze w przeciw sieci złożyła zło żyła wr. grupa , miliona kobiet zatrudnionych wniej wlatach -, oskarżając rmę odyskryminację ze względu na płeć wdostępie do płac iawansów. Skarga ta stano wi jak dotąd najwięks największy zy zbiorowy pozew w whistorii historii świata. Trwający do dzisiaj proces obnażył nieznaną dotąd  skalę wyra finowanego systemu systemu wyzysku pracowników   w silnie scentralizowanym scentralizowany m koncernie. koncernie. Wypłacanie pensji szeregowym pracownikom oraz kierownikom sklepów na poziomie płacy minimalnej minima lnej powodowało, powodowało, iż mimo pracy na cały etat nie było ich stać na samodzielny wynajem mieszkania ipokrycie wydatków na podstawowe potrzeby życiowe. Pracownicy zarabiali tak mało, iż niejednokrotnie nie było ich stać na kupno przecenionych towarów   w swoim miejscu prac y! Notorycznie przedłużano im czas pracy nawet do kilkunastu godzin na dobę, nie płacąc za nadgodziny, łamiąc tym samym ustawowe zapisy oośmiogodzinnym dniu pracy ifałszując ewidencję. Pracownicy byli inwigilowani za pomocą systemu monitoringu, poddawani bezprawnym rewizjom osobistym iponiżani. Kobietom notorycznie płacono mniej niż mężczyznom, nie tylko wtedy, gdy piastowały to samo stanowisko, ale nawet gdy kobieta miała  wyższe  wyż sze kwali k walikacje kacje oraz większ większyy zakres zak res obowiązków obowią zków iodpowiedzialności. Systematycznie odmawiano też pracownicom dostępu do szkoleń, które były warunkiem uzyskania awansu. Osoby zgłaszające nieprawidłowości w fu nkcjono waniu machiny machi ny koncernu, były natychmiast natychmi ast zwalniane, zwaln iane, najczęściej niesłusznie oskarżane przy tym o kradzież. Korporacja prowadziła szeroko zakrojoną działalność neutralizującą wszelkie próby zakładania związków za wodowych..  Aż trudno uwierzyć, iż do roku  w żad wodowych nej zjej lii wUSA zatrudnieni nie mieli swojej związkowej reprezentacji! Wszystkie te działania idodatkowo  wymuszanie  wymusz anie na dostawcach dost awcach warunków w arunków poniżej progu ich

Nr 

GOSPODARKA SPOŁECZNA

121

XXV

    ]     /    y    r     d    n    e     h     /    e     l    p    o    e    p     /

   m    o    c  .    r     k    c     i       .    w    w    w     /     /    :    p    t    t     h     [     Y     R     D     N     E     H     I     A     K

      b

opłacalności, umożliwiały Wal-Martowi utrzymywanie znacznie niższych cen wporównaniu zkonkurencyjnymi sieciami.

N  System zarządzania, którego pionierem pozostaje WalMart, kopiowany jest przez innych pracodawców zbranży  spożywczej. Pokazuje to globalną skalę problemu, którego źródeł szukać trzeba właśnie wsposobie zarządzania koncernami. Metody te zostaną omówione na przykładzie sieci Lidl, gdyż niedawno wydane dwie tzw. czarne księgi Lidla dokumentują nadużycia przeciwko prawom pracowniczym w Europie, pozwalając ocenić jak filozofia „systemu Lidl” oddział uje nie tylko na pracowników, ale na  otoczenie społeczne wszędzie tam, gdzie istnieją filie koncernu koncern u Schwarz. Przedsiębiorstwo Przedsiębi orstwo to powstało w Niem Niemczech czech Zachodnich wlatach . XX w., gdy Dieter Schwarz otworzył  pierwszy market wLudwigshafen. Szczególnie korzystnym momentem dla rozwoju koncernu stał się upadek komunizmu wEuropie Wschodniej oraz zjednoczenie Niemiec, gdyż otworzyło to nowe, chłonne rynki zbytu. Ekspansja okazała się na tyle udana, iż wroku  sieć liczyła już

, tysiąca sklepów sk lepów Lidl iKauand oraz tys. tys. zatrudniozatrudn ionych w krajach Europy Europy.. Niemiecki koncern rodziny Schwarz, wyraźnie wzoru jący się na systemie sy stemie zarządza zar ządzania nia Wal-Marta, można uznać u znać za prekursora wprowadzania systemu korporacyjnego do branży sieciowego handlu detalicznego wEuropie. Wiele metod menedżerskich rmy Schwarz jawi się jako wprost skopiowane zpraktyki amerykańskiej korporacji. Nie dzie je się to bez be z przyczyny: przycz yny: w ymienione ni żej elementy e lementy za rządzania są powszechnie obecne wpolitykach pozostałych czołowych koncernów branży spożywczej. Można więc uznać je za uniwersalne tendencje wzglobalizowanej gałęzi przemysłu spożywczego.

A  „ „  ” ” Omawiany system można pokrótce określić używając sloganu reklamowego sieci Lidl: „Zawsze taniej”. Polega on na oferowaniu przez rmę najniższych możliwych cen  jako  jak o str strategi ategi i prz przycią ycią gan gania ia kl klientów. ientów. Nadrzędnym celem koncernu pozostaje maksymalizacja zysków przy  stałej redukcji kosztów kosztów.. Oszczę dności pozyskuje się głównie poprzez niskie koszty niewykwalifikowanego personelu, wynagradzanego na poziomie płacy 

122 XXVI

GOSPODARK A SPOŁECZNA

minimalnej, wymuszanie na producentach i dostawcach sprzedaży poniżej kosztów oraz poprzez niską   jakość  jako ść sprzedawa sprze dawanych nych produktów produk tów (zawierających (zawieraj ących dużą  du żą  ilość chemicznych dodatków i organizmów modyfikowanych genetycznie). Zaoszczędzone w ten sposób środki umożliwiają prowadzenie bezwzględnej konkurencji, opartej na agresywnej polityce niskich cen. Polityka ta wykracza poza czysto teoretyczne modele, zgodnie z którymi rynek reguluje ceny. Pozostałe sieci handlowe, jeśli chcą przyciągnąć klientów, również wprowadzają u siebie podobny model zarządzania, który powod powoduje uje nakręcanie „spirali niskich cen” i obniżenie standardów w handlu. Zaznaczyć trzeba, iż tenże system wyniszczającej konkurencji importowany jest do Polski iinnych krajów Euro-

py Środkowo-Wschodniej za pośrednictwem zachodnich koncernów, które dominują wświatowym handlu detalicznym (patrz tab. ). Ma to katastrofalne skutki wodniesieniu do tradycyjnych wschodnioeuropejskich struktur handlowych, opartych głównie na małych przedsiębiorstwach

rodzinnych inie będących wstanie podjąć konkurencji zgigantami handlowymi.

Proces ten zaostrza jeszcze postępująca liberalizacja handlu międzynarodowego, która wydatnie faworyzuje „dużych graczy” na światowych rynkach. Na przykładzie koncernu Schwarz zauważyć można, iż to nie jemu zagraż a konkurencja ze strony państw Europy Wschodniej, dysponujących tańszą siłą roboczą. Przeciwnie: to zachodni kon-

cern wykorzystuje lokalne zasoby taniej siły roboczej do  wprowadza nia systemu, który próbuje zdominować z dominować handel detaliczny wbiedniejszych państwach. Na podobnych

 wzorcach opierają swą sw ą politykę ekspansji wszyst wszystkie kie zagraniczne sieci handlowe, ja k np. Tesco, Tesco, Biedronka, Carrefour, Intermarché czy Aldi.

Tab. 1. Największe sieci handlowe na świecie Tab. wroku 2003 według sprzedaży wmln dol. 1. Wal -Mart (USA)

2. Carrefour (Francja) 3. Ahold (Holandia) 4. Grupa Metro (Niemcy) 5. Kroger (USA) 6. Tesco (Wielka Brytania) 7. Target (USA) 8. Rewe (Niemcy) 9. Costco (USA) 10. Aldi (Niemcy) Źródło: M+M Planet Retail

256 329

79 609 63 325 60 532 53 791 50 326 48 163 44 251 41 693 41 011

Nr 

S S    

Niskie ceny mają wysokie koszta społeczne. Pierwszy m z nich jest pogorszenie sytuacji pracowników, a wręcz  udokumentowany wyzysk siły roboczej. Zgodnie zraportem Państwowej Inspekcji Inspe kcji Pracy z r., wmarketach sieci Lidl iKauand wPolsce zdiagnozowano następujące przypadki łamania kodeksu pracy:  We wszystk wszystkich ich skontrolowanych skontrolowanych sklepach nieprawidło wo prowadzono pracownicze karty pracy;  W sklepów nie dotrzymywa no obowiązku zagwazagw arantowania pracownikowi  godzin czasu wolnego od pracy między kolejnymi zmianami;  W sklepów źle nalicza naliczano no nadgodziny nadgodz iny izaniża iza niżano no ich stawki. 





Do tego można dodać za raportem PIP kolejne przykłady, które składają się na obraz rzeczywistości panującej  wsklepach Lidl iKau and. Warunki pracy są bardzo bardz o ciężkie istresogenne, abiorąc pod uwagę, iż kobiety stanowią  średnio - załogi, dotyka to szczególnie tę płeć. Kobiety wykładające towar na półki musiały dźwigać znaczne ciężary, akasjerkom zalecono skanować kody kreskowe zprędkością minimum  (!) artykułów na minutę. Zarobki na poziomie płacy minimalnej, nieuregulowane godziny 

pracy ibrak stałych graków, uniemożliwiały pracownikom stabilizację wżyciu prywatnym. Do tego dochodziło notoryczne przedłużanie czasu pracy poza umowę bez wypłacania należnych nadgodzin. Jaskrawy przykład udokumentowany przez PIP stanowiła kasjerka, która podpisała  umowę na ⁄ etatu i takie otrzymywa ła wynagrod zenie, a w rzeczywistości pracowała  godzin na dobę. Notorycznie odmawiano przerw w pracy, a swoisty rekord  pobił w tej „dyscyplinie” „dyscyplinie” pewien kierownik dz iału, który pracował nieustannie przez  godzin! Mobbing wmiejscu wmiejscu pracy był na porządku dziennym– d ziennym– pracowników praco wników poniżano, zastraszano i niesłusznie oskarżano okradzieże. Stosowano także ich stałą inwigilacj inwigilację, ę, śle-

dząc przez sklepowe kamery, wedle zasady „zaufanie jest dobre, ale kontrola lepsza”. Za wszelkie próby założenia związku zawodowego karano zwolnieniem, azła atmosfera

 wm iejscu pracy iiduża  wmiejscu duża rotacja pracowników nie sprzyja ją solidar solidarności ności międz międzyy nimi iiwspólnemu wspólnemu wys występowan tępowaniu iu  wobronie swych interesów. interesów.

Mimo podobnych, udokumentowanych nadużyć  wsieciach  wsiecia ch koncernu Schwarz wc wcałej ałej Europie, ten wątpli-

 wy etycz etycznie nie system zar zarząd ządzan zania ia wydaje się jednocze jednocześnie śnie źródłem sukcesu rynkowego rmy. Jej roczne zyski wzrosły  bowiem z miliardów euro wroku  do  miliardów  euro wroku , a kary nakładane przez państwowe organy kontrolne za łamanie przepisów stanowią tak  znikomy procent zysków, iż nie stają się żadnym impulsem do zmiany polityki koncernu.

Nr 

GOSPODARKA SPOŁECZNA

S  Zmiany tej nie wymusza także ogólna sytuacja gospodarcza.

Sklepy takich sieci jak Lidl czy Wal-Mart otwierane są najczęściej wmałych miasteczkach zwysoką stopą bezrobocia iwbiedniejszych iwbiedniejszy ch dzielnicach większych więk szych miast. Im więcej zatem obszarów biedy i bezrobocia, tym bardziej ludzie zmuszeni będą do zakupów w najtańszych sieciach

handlowych. Warto zastanowić się jednak nad aspektem, który poruszają zarówno Featherstone, Simms, jak iHamann: globalne sieci handlowe, prowadząc agresywną  politykę niskich cen i płac, prowadzą do powiększan ia  się obszarów ubóstwa i bezrobocia. Aby wytłumaczyć powyższą zależność, za leżność, nazwaną przeze mnie spiralą ubóstwa, stworzyłam jej graczne przedstawienie (patrz ryc.). Ryc. 1. Spirala ubóstwa

Bezrobocie i bieda

sytuacja społeczna w punkcie wyjścia w yjścia jest już znacznie gorsza niż na początku. System ten stanowi zatem samonak ręcającą się spiralę, która staje się prawdziwym prawdziwym zagrożeniem z agrożeniem nie tylko dla rodzimej branży handlowej, ale wręcz dla całej polityki gospodarczej. Zwiększony bowiem obszar ubóstwa ibezrobocia wymaga od państwa zwiększenia nakładów na ibezrobocia opiekę społeczną. Państwo isamorządy hojnie wspomagają 

nansowo zagranicznych inwestorów wpostaci z wolnień iulg podatkowych czy (prawie) darmowego przekazywania

terenów pod inwestycje. To, że większość zysków koncernów zagranicznych transferowana jest za granicę, do ich centrali, powoduje, iż procesy te dodatkowo zaostr zają itak 

 już duży decy de cytt budżetowy. budżetow y. T  Nie bez znaczenia jest wtej kwestii, iż proces liberalizacji handlu międzynarodowego oraz realizujące go podmioty, jak Światowa Organizacja Handlu czy Bank Światowy, sprzyjają polityce wielkich koncernów. Opinii publicznej  wPolsce  w Polsce niezna nieznana na jest informacja (nie poda podały ły jej żadne ogólnopolskie media!), iż spółka-córka Banku Światowego (International Finance Corporation) oraz Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju udzieliły koncernowi

System LIDL: Ubóstwo pracownikó pracowników w Ruina producentów Likwidacja małych sklepów

XXVII

Zakupy w LIDL

Graka ukazuje, iż system niskich cen, oparty na  niskich płacach i narzucaniu producentom niekorzystnych warunków, bazuje na złej sytuacji syt uacji społeczno-ekonomicznej lokalnego rynku. ryn ku. Wysokie bezrobocie i ubóstwo skłaniają ludzi do robienia zakupów w tzw. tanich sieciach, by zabezpieczyć podstawy swojej egzystencji. Zwiększona sprzedaż owocuj owocujee otwieraniem otw ieraniem kolejnych kolejnych placówek, które zwiększają skalę problemów powodo-

 wanych przez pr zez „system „sy stem Lidl”. Lid l”. To oznacza coraz więcej ubóstwa wśród pracowników otrzymujących wynagrodzenie na poziomie płacy  minimalnej (tzw. pracujący ubodzy) oraz zwiększenie

Schwarz pożyczki w wysokości  milionów euro na  ekspansję w Polsce, Chorwacji i Bułgarii w latach . Koncern podkreślił we wniosku, iż „inwestycje te

mają na celu walkę z ubóstwem”… Z tej kwoty na ekspansję wPolsce (wybudowanie  marketów Kauand) przeznaczono mln euro. Mimo że wr. Państwowa Inspekcja Pracy ogłosiła swój druzgocący raport na temat łamania praw pracowniczych  wsklepach  wsk lepach koncernu k oncernu wPolsce, wPolsce , Bank Ba nk Światowy Światow y nie cofną cofnął ł  kredytowania. Przewrotnie brzmi wtym przypadku argument walki zubóstwem, zubó stwem, biorąc biorąc pod uwagę fakt, fa kt, iż skutkiem tak iej ekspansji, wspomaganej kredytami, kredytam i, jest postępujące postępujące niszczenie

tradycyjnych struktur handlu wEuropie Wschodniej, opartych na małych, rodzinnych sklepach. Przedsiębiorstwa  te są niezorganizowane w ponadlokalnych strukturach i nie mają dostępu nie tylko do kredytów międzynarodowych instytucji finansowych, ale także do wielolet-

bezrobocia wśród producentów, doprowadzonych do ruiny przez narzucenie niskich cen zbytu na ich wyroby, a także wśród właścicieli małych, osiedlowych sklepików spożywczych, którzy zmuszeni zostali do ich

nich zwolnień i ulg podatkowych, które zagranicznym koncernom oferują samorządy lokalne.  Wszystkie te okoliczności powodują, iż drobny handel nie ma szans w starciu z profesjonalnie przygotowanymi koncernami międzynarodowymi, które dysponują  dużym zapleczem finansowym, prawnym i marketingo-

zamknięcia, nie wytrzymując agresywnej konkurencji ze strony dyskontów.

 wy m. Nie może być więc spełniony warunek swobod wym. nej konkurencji i wolnego rynku, które Bank Światowy 

Kolejny wzrost stopy bezrobocia i ubóstwa wy-

 woła nową falę klient klientów ów tanich t anich sieci, z tym t ym że ogólna 

iMiędzynarodowy Fundusz Walutowy Walutowy ogłaszają jako swoje podstawowe zasady działania. Zasady Za sady wolnego handlu nie są 

123

124 XXVIII

GOSPODARK A SPOŁECZNA

realizowane wpraktyce, gdyż jak pokazano na powyższym przykładzie, międzynarodowe organizacje nansowe wspierają nierówną konkurencję. Zjawisko to dobrze podsumowu je szwajcarski ekonomista ekonomista David Bosshart, który stwierdził, iż „kto opanuje reguły gry systemu kredytów, ten opanuje reguły gry współczesnego kapitalizmu”. Koncerny zagraniczne, takie jak Schwarz, opanowały reguły reguł y tej gry doskonale. doskonale.  Jednak wciąż otwarte pozostaje pozost aje pytanie, czy my– oby watele, chcemy żyć wświecie wśw iecie opartym oparty m na takich tak ich zasadach, zasad ach,  jak „system „ system Lidl”? L idl”? Wydaje się, iż od odpowiedzi na to pytanie zależy nie tylko przyszłość naszego rodzimego handlu, ale także przyszłość naszego społeczeństwa.

.

Gadziński M., Rebelia na Wall Street , „Gazeta Wyborcza” .., http://kobieta.gazeta.pl/wysokie-obca-

sy/,,.html. .

Hammann A., Giese G., Schwarz-Buch LIDL, LIDL, Berlin .

.  Jak Lidl inwigil ował swoich pracown ików , „Gazeta Wyborcza” .., http://wiadomosci.gazeta.pl/Wiadomo-

sci/,,.html. .

Miączyński P., Wal-Mart niedługo wPolsce? , „Gazeta Wyborcza” .., http://wyborcza.pl/,,.html.

.

Schwarz-Buch LIDL Europa, Europa, red. A. Hammann, Berlin .

.

Sieci Wal-Mart grozi pozew ,mln kobiet , http:// http://nowy.zagan. nowy.zagan.

pl/n.html .

Dorota Janiszewska

Nr 

Simms A., Tescopol. Możesz kupować gdzie chcesz, byle wTesco, wTesco , Gliwice .

. Strona internetowa kancelarii reprezentującej dozorców dozorców przeciwko sieci Wal-Mart: http://www.walmartjanitors.com/wmj. Bibliograa: . .

Ehrenreich B.,  Za grosze. Pracować i (nie) przeż yć , Warszawa

pl?wsi=&websys_screen=polishpublic_operationrollback  .. Strona kampanii ver.di, niemieckiego związku zawodowego 

.

pracowników usług, przeciw nadużyciom wkoncernie Schwarz:

Featherstone L., Wal-Mart: Frauen im Ausverkauf. Meilensteine im

http://www.verdi.de/lidl

Kampf um Arbeitsrechte, Arbeitsrechte , Hamburg .

O braterstw braterstwie ie w pra prakt ktyc ycee Edward Abramow A bramowski ski

Braterstwo, solidarność, współdziałanie Pisma spółdzielcze i stowarzyszeniowe Wybór i opracowanie Remigiusz Okraska Wspólna edycja „Obywatela”, Krajowej Rady Spółdzielczej i Instytutu Stefczyka Po raz pierwszy pierwsz y w historii w osobnym tomie ( stron) stron) zebrane wszystkie artykuły Abramowskiego poświęcone kooperatyzmowi, współpracy, stowarzyszeniom, oddolnym inicjatywom inicjatywom społecznym, w tym t ym kilka niepublikowanych od roku ! Jako bonus, unikatowy artykuł Jana Wolskiego „Zprzemówień Edwarda Abramowskiego” oraz obszerne posłowie Remigiusza Okraski.

 To książka o szlachetnej i wizjonerskiej idei Abramowskiego, który akcentował znaczenie prawdziwej demokracji, oddolnej współpracy, braterstwa i przyjaźni, pr zyjaźni, jako dróg ku lepszemu światu, ś wiatu, pozbawionemu wad kapitalizmu i marksowskiego socjalizmu. Jeden z najwybitniejszych polskich myślicieli, twórca oryginalnego systemu etycznego, wykłada swoje koncepcje nie za pomocą naukowego żargonu iwizji oderwanych od życia, lecz malowniczym iprzystępnym językiem, odwołując się do codziennych ludzkich postaw, problemów społecznych iekonomicznych oraz sposobów ich rozwiązywania.

Cena w księgarniach zł– unas kupisz za  zł (koszt przesyłki wliczony)! Prosimy owpłatę takiej kwoty na konto: Stowarzyszenie „Obywatele Obywatelom” ul. Więckowskiego /, - Łódź Bank Spółdzielczy Rzemiosła, ul. Moniuszki , - Łódź numer konta:        W opisie prosimy wpisać „Abramowski” (brak tej informacji spowoduje odłożenie wysyłki w czasie).

Nr 

GOSPODARKA SPOŁECZNA

XXIX

O   () Coraz częściej słyszy się okonieczności zakupu przez Polskę samolotu szkolno-bojowego. Czy nie lepiej jednak zbudować go wkraju? Z analiz przeprowadzonych przez ekspertów lotniczych

 wy nika, że wcią gu najbliższyc  wynika, najbliższychh trzydziest tr zydziestuu lat Polskie Si ły Powietrzne powinny powi nny posiadać posiada ć co najmniej kilk kilkadziesiąt adziesiąt samolotów szkolno-bojowych, wtym przynajmniej eska-

drę samolotów samolotów szkolenia na wyposażeniu Wyższej Szkoły  Ocerskiej Sił Powietrznych. Tymczasem dla kolejnych maszyn posiadanych przez nasz kraj mija resurs, cz yli okres gwarantowanego bezpieczeństwa i sprawności eksploatacji. eksploatacj i. Ciągłe remon remonty ty parku lotniczego są coraz  bardziej kosztowne i mają coraz mniej sensu. Wk rótce może się okazać, że polscy lotnicy nie będą mieli na  czym się szkolić. Stąd głosy mówiące, że wnajbliższym

czasie niezbędny będzie zakup parku maszynowego maszynowego,, umożliwiającego m.in. efektywne szkolenie pilotów samolotów  szko ła lotnicza lot nicza w Dęblinie   wielozadaniowych  wielozada niowych F-.– F-.–  Jeżeli szkoła ma nadal mieć rację bytu, musimy posiadać nowe samoloty  szkoleniowe. Inaczej ta zasłużona uczelnia po prostu przestanie szkolić nowych pilotów. Szkolenie za granicami kraju jest  zaś nieopłacal nieopłacalne  ne – – mówi dr hab. Paweł Soroka, koordynator

Polskiego Lobby Przemysłowego.  Jednocześnie  Jednocześn ie Polskie Siły Powietrzne już wkrótce potrzebować będą nowego samolotu uderzeniowego, wsparcia pola walki.– W tej chwili główny ciężar zadań szturmowych spoczywa na samolotach SU-. Jednak są to maszyny przestarzałee i za kilka lat nie będzie ich w polskiej armii. Pomimo terzał  go, że będziemy mieli  maszyn F- i  eskadry MiG-ów ,  potrzebować będziemy samolotów uderzeniowych. To To zadanie  może być powierzone samolotom szkolno-bojowym LIFT (Lead-in Fighter Trainer), posiadającym właściwości uderzeniowe – – przekonuje dr hab. Soroka. Absolutne minimum przy  polskich potrzebach to  maszyn szkolenia zaawansowa-

nego, adla utrzymania utrzy mania odpowiedniego potencjału potencjału uderzeniowego– wobec wycofywania zeksploatacji Su-– musimy mieć dwa razy tyle.

T    W roku   powstała Sekcja Żeglugi Napowietrznej Napowietr znej Ministerstwa Spraw Wojskowych. Wojskowych. Wraz z zprzejęciem przejęciem od dawnych d awnych

zaborców pierwszych kilkunastu samolotów, stwierdzono potrzebę rozwoju sił powietrznych. Miały się opierać na 

M S rodzimej myśli naukowej i technicznej. I tak się stało: polscy konstruktorzy, cywilni i wojskowi, wspierani przez władze państwowe, stworzyli fundamenty krajo wego przemysłu przemys łu lotniczego. lotnic zego.  W polsk ich zak z akładach ładach powsta powstało ło wówczas w ówczas kil kilkanakanaście świetnych konstrukcji konstru kcji samolotów wojskowych, m.in.

PZL P- (wraz zjego wersją eksportową, czyli PZL P-), PZL- Karaś (zwersją eksportową, PZL-), PZL- Łoś, atakże maszyny, które niestety nie weszły do produkcji seryjnej zpowodu wojny– PZL- Sum iPZL- Jastrząb. Zeksportu samolotów Polska uzyskiwała wtedy spore środki; maszyny sprzedawaliśmy m.in. Turcji, Bułgarii, Rumunii, Grecji iHiszpanii. Po II wojnie światowej, mimo zerwania kontaktów 

zzachodnią myślą techniczną oraz podporządkow podporządkowania ania się „Wielkiemu Bratu” ze Wschodu, powstało kilkanaście udanych konstrukcji. Polscy inżynierowie stworzyli takie maszyny, jak Junak, TS- Bies, TS- Iskra, TS- Grot-,

PZL-TC Orlik, śmigłowce W- Sokół, Anakonda, Kania, śmigłowiec SW-, samoloty rolnicze Gawron, Dromader, Kruk, Kr uk, M- M- („Belphegor”)… („B elphegor”)… – Wyprodukowano ponad  egzemplarzy bardzo dobrego samolotu szkoleniowego, szkolenioweg o, jakim bez wątpienia był TS- Iskra. Kolejnych  sztuk trafiło do Indii, był nawet moment, że Polska miała produkować właśnie ten samolot na potrzeby lotnictwa szkoleniowego w całym Układzie Warszawskim. Niestety, politycy radzieccy zdecydowali inaczej, wybrali czeskiego Delfina– mówi koordynator PLP.– W latach  powstał naddźwiękowy samolot TS- Grot, bardziej  bojowy od Iskry. Niestety, znów blokada ze Wschodu sprawiła, że samolot ten nie wszedł do produkcji – – ubolewa.

 Ak tualna  Aktua lna kondycja prze przemysł mysł u lotniczego lotnic zego pozo pozostawi stawiaa  wiele do ż yczen yczenia. ia. Skł Składa ada się na to szere szeregg przy p rzyczy czyn. n. Piętno odcisnęły lata „współpracy” wramach Układu War-

szawskiego. Branża Branż a zbrojeniowa tworzona była woparciu okompleksowe plany przygotowań wojennych państw  do niego należących. Duża część przedsiębiorstw uzależniała produkcję od potrzeb Układu. Nowa rzeczywistość obnażyła braki naszego przemysłu lotniczego. Poziom technologiczny uzbrojenia produkowanego  w Polsce na przeł pr zełomie omie lat l at . i . był śred średni, ni, a liczba  l iczba   wyrobów  wy robów na najwy naj wy ższ ższym, ym, świat ś wiatowy owym m poziomie poz iomie – nie wiel ka. Ogra nic niczen zenie ie za zamówie mówień ń przy kapit kapitał ałochł ochłononnej strukturze produkcj produkcjii doprowadziło do zadłużenia  dużej liczby przedsiębiorstw. Podjęte działania naprawcze, konsolidacje czy pozyskiwanie inwestorów 

125

126 XXX

GOSPODARK A SPOŁECZNA

Błędy iwypaczeni iw ypaczeniaa Warto przypomnieć program „Iryda”, którego początek datuje się na przełom lat . i. XXw. Wtedy to powołano rządowy Centralny Program Badawczo-Rozwojowy, którego celem było skonstruowanie do r. lotniczego systemu szkoleniowego. W jego skład miał wchodzić samolot szkolno-bojowy onazwie ukrytej pod kryptonimem „produkt ” (później nazwano go Iskra-, anastępnie skrótowo– I-). Nowe samoloty miały przede wszystkim zastąpić wysłużone maszyny Lim. Pamiętajmy, że inicjatywa programu „Iryda” wyszła  z Insty Instytutu tutu Lotnictwa, który wówczas stanowił  siłę przywódczą przemysłu lotniczego, stojącego wobliczu upadku. Celem nadrzędnym programu  „Iryda” było uratow uratowanie anie Instytutu wraz z przemysłem. Ponieważ ówczesny przemysł lotniczy wPolsce w Polsce obejmował prawie wszystkie dziedziny związane  z budową samolotów, program został tak skonstruowany, aby objął każdą zdziedzin, zapewniając  odpowiedni udział każdemu zakładowi. Właśnie ta decyzja przesądziła oniepowodzeniu programu – twierdzi dr inż. Ryszard Szczepanik.– Mimo, że  przyznane środki były ogromne, ogromne, awtrakcie realizarealizacji kilkakrotnie je zwiększano, na prace decydujące ojakości samolotu zabrakło pieniędzy. Fundusze  zużyto na równoległe podjęte „programy”: silniki, awioniki, foteli katapultowych, uzbrojenia iinnych. Tych funduszy żądały upadające zakłady, a nad   „sprawiedliw  „sprawie dliw ym” podzi podziałem ałem czuwał y cz czynnik ynniki i   związ kowe. kowe. Nie zważano na zgłaszane uwagi, że  programyy silnikowe i osprzętu trwają kilkakrotnie  program kilkakrotnie dłużej niż płatowcowy iże nikt na świecie tak nie  postępuje– podkreśla. I dodaje: Wr. wyprodukowano  prototypów  nowego samolotu (zczego jeden uległ katastroe). Przez kolejne  lat zbudowano  seryjnych samolotów iwdrożono je do eksploatacji. Dalej niestety było  już znacznie gorzej. Złożyły się na to m.in. kolejna katastrofa Irydy, zwiększające się nieustannie koszty   przedsięwzięcia  przedsię wzięcia oraz gasnące zainteresowani e  programem  programe m ze strony strony MON. Płk Andrzej Głuśniewski przekonuje natomiast, że  program „Ir yda” przerósł pr zerósł możliwości możli wości krajowej  bazy badawczo-produkcyjnej, badawczo-produkcyjnej, ajego koszty rosły  niewspółmiernie do efektów. Po kilkunastu latach  prac uzy uzyskano skano samolo samolott o duży dużych ch potencj potencjalnie alnie,, ale niewielkich faktycznie możliwościach zastosowania wszkoleniu lotniczym. Myśl inżynierska

Nr 

strategicznych, zaczęły się dla tej branży zdecydowanie za późno. Problemem jest również brak spójnej wizji rozwo ju sił powiet rznyc rznych h RP. Rozpoc Rozpoczyn zynaa się kolejne pro jekt y, lecz lec z nie fina finalizuje lizuje ich, a zai zainwesto nwestowane wane środk i bezpowrotnie przepadają. Widać to na przykładzie śmigłowca przeciwpancernego Huzar, który miał powstać na bazie wielozadaniowej maszyny W- Sokół. Początkowo  wyposażony  wyposa żony był wuzbrojenie isystem k ierowania ogniem

zRPA. W W roku MON zerwał umowę u mowę zWKS Świdnik. Świdnik .  Wr.. program  Wr program wznowiono zudziałe zudziałem m izraelskiej rmy  Elbit System. Zpowodu kontrowersji związanych zofero wanymi prze z Izrael pociskami poci skami NTNT-D, D, wr. wr. kontrakt został unieważniony. Mimo upływu dwóch dekad, Sokół 

nadal nie przekształcił przek ształcił się wHuzara. wHuzara. Dopi Dopiero ero ostatnio, przy  dużym udziale Instytutu Technicznego Wojsk Lotniczych, na bazie Sokoła został skonstruowany prototyp śmigłowca uderzeniowego uderzeni owego Głuszec. Gł uszec. Poza tym wlatach . widać wyraźny spadek nakładów na wyposażenie armii. Po roku  sytuacja uległa pewnej poprawie, ale do ideału sporo brakuje. Również sposób nansowania poszczególnych programów bywa  wielcee kontrower  wielc kontrowersyjny. syjny. W budż budżecie ecie MON zabra kło ki killku milionów dolarów rocznie, aby przystąpić do międzynarodowych programów wsparcia eksploatacji samolotów  MiG-, AM oraz F-. Jednocześnie zarezerwowano duże środki nansowe na doprowadzenie do stanu uży walności wiekowych samolotów C- C- Hercules, Hercules, co wtym wtym kontekście było mniej korzystne.

N     Aby sektor ten wogóle przetrwał, przetr wał, polskie– choć niejednon iejednokrotnie kontrolowane już przez kapitał zachodni– zakłady muszą mieć zamówienia. Aktualnie przemysł lotniczy  zatrudnia ok. tys. osób wponad  przedsiębiorstwach realizujących zadania produkcyjne, badawczo-rozwojowe iremontowo-usługowe. Nowy samolot, produkowany częściowo lub w całości w kraju, pomógłby w utrzyma utrzymaniu niu istniejących miejsc pracy i stanowił szansę na powstanie kolejnych. Przemysł lotniczy to nie tylko główne zakłady, ale także rzesze powiązanych znimi rm, dostarczających podzespoły.

Prace projektowe byłyby byłyby też impulsem dla d la naszego zaplecza naukowo-badawczego; środki inwestowane wbadania naukowe inowe technologie zczasem zawsze się zwracają. Za produkcją samolotu szkolno-bojowego w Polsce przemawiają też kwoty, jakie musielibyśmy wydać na zakup maszyn za granicą. Zamówienie  nowoczesnych maszyn oznacza koszty rzędu  mld zł. W-letnim okresie eksploatacji należy liczyć się zkolejnymi wydatkami na użytkowanie, remonty imodernizację, stanowiącymi --krotność tej kwoty. Wgrę wchodzi zatem wydatek 

Nr 

XXXI

GOSPODARKA SPOŁECZNA

nie mniejszy niż  mld zł, awprzypadku zwiększenia liczby zakupionych maszyn do wspomnianej wielkości (sztuki), wbudżecie MON należałoby na ten cel znaleźć aż miliardów. Opłacalność produkcji samolotów szkolno-bojo wych na terenie ter enie własnego w łasnego kraju dobrze widać na przypr zykładzie Indii. Zakupiły one pierwszą partię maszyn u producenta, a kolejne montują we własnym, kontrolo wanym przez państ państwo wo przedsiębiorst prz edsiębiorst wie (HA ( HAL). L). Cena   jednostkowa  jednostk owa samolotu kupowanego kupow anego za granic granicąą wynosi wy nosi ponad  mln dolarów, zaś montowanego (a częściowo także produkowanego) na subkontynencie jest o  mln niższa. Wp Wprzypad rzypadku ku Polski, ze względu na posiadane przez rodzime przedsiębiorstwa technologie iwykwalikowane kadry, oszczędność byłaby przypuszczalnie jeszcze większa. Według wstępnych analiz, wPolsce może powstawać ok.  podzespołów mechanicznych i- wyposażenia elektronicznego. Wraz zmontażem oznacza to polski udział wwartości końcowej samolotu na poziomie -, zależnie od zaangażowanego potencjału iliczby samolotów. Należy przy tym pamiętać, że  w przypadk prz ypadku u produkcji samolotów „na miejscu”, budżet odzyskuje w postaci różnego rodzaju podatków (VAT, CIT, PIT) - kwot wydatkowanych w rodzimych przedsiębiorstwach. przedsiębiorstwach. Tańsze jest także serwisowanie zakupionego sprzętu, a dodatkowe zyski może przynieść eksport opracowanych z polskim udziałem maszyn, jeśli w negocjac negocjacjach jach zadba się o odpowiednie zapisy kontraktowe. Nieocenioną wartością dodaną będzie również wyszkolenie wykwalifikowanych kadr, zdolnych do opraco wy wan wania ia i eksplo eksploatacji atacji produk produktów tów wy rafi rafinowany nowanych ch technologicznie. Zakup gotowych samolotów szkolno-bojowych poza granicami kraju oznaczałby utratę powyższych korzyści. Nauczką niech będą negaty wne doświadczenia zdotychczasowymi nabytkami sprzętu wojskowego wojskowego zimportu, wtym przede prz ede wszyst kim samolotów F-, F-, oraz ztzw. osetem związanym ztą ostatnią transakcją. Miały się znią   łączyć wymierne korzyści dla polskiej gospodarki, jednak  realizacja umów osetowych nie przyniosła spełnienia  większości  większ ości oczekiwa ń.

 J    Dziś polski przemysł lotniczy raczej nie posiada wystarcza jącego potencjału, by samodziel samodzielnie nie iod iod podstaw zbudować zbudować dobry samolot do celów szkoleniowo-bojowych. Wtej sytuacji, eksperci związani zlotnictwem zaproponowali partycypację podmiotów zagranicznych. Oile panuje zgoda co do sedna koncepcji, opinie wsprawie szczegó łów już się różnią. Generalnie pod uwagę brane są dwa rozwiązania. Dr inż. Ryszard Szczepanik, aktualny dyrektor Instytutu Technicznego Wojsk Lotniczych, chciałby, aby 

skupiała się już tylko na tym, dlaczego samolot  nie osiąga teoretycznie wyliczonej prędkości  dopuszczalnej wnurkowaniu, albo jak wzmocnić  dodatkowymi nakładkami ogon samolotu, aby się nie urwał. Jedyną metodą spełnienia wymagań wojska stało się skonstruowanie nowego skrzydła, co powodowało, że ówczesne Ministerstwo O brony  Narodowej, Komitet Badań Naukowych iMinisterstwo Gospodarki musiałyby dołożyć kolejne kilkadziesiąt milionów złotych do ponad siedmiuset już  wydanych Dlatego wojsko zmuszone było zastąpić  Irydę wprzeznaczonym dla niej segmencie procesu  przygotowania pilotów pilotów starą starą Iskrą, Iskrą, bezpieczniejszą ikilka razy tańszą weksploatacji. Tego błędu nie można wprzyszłości powtórzyć – – apeluje. Program „Iryda” został ostatecznie zakończony wmarcu r. Pokazał on, że niezasadne jest budowanie polskiego samolotu szkolno-bojowego „od zera”. .

Cytaty w ramce pochodzą zreferatów wygłoszonych podczas seminarium Polskiego Lobby Przemysłowego pt. „Możliwości wyprodukowania polskiego samolotu szkolno-bo jowego nowej gener acji we współpr acy międz ynarodowej”, wWyższej Szkole Ocerskiej Sił Powietrznych wDęblinie, ..r. Materiały zkonferencji znaleźć można wInternecie: www.plp.info.pl

samolot powstał przede wszystkim wPolsce. To tu stworzono by plany jego rozwoju, stąd koordynowano by po wstawa nie projektu, projek tu, pracę pra cę podwykon po dwykonawców awców itp. Oc zy zywiwiście całe wyposażenie samolotu, nie wyłączając napędu, zostałoby zakupione z akupione urenomowanych producentów producentów,, tak  ta k   jak to powsze powszechnie chnie robi się na świecie ś wiecie wprz wprzypad ypadku ku tego te go typu projektów projektów.– .– Jeśli  Jeśli ud ałob ałobyy się sprawi ć, że gł ówny menemene dżer programu nowego samolotu oraz jego zastępca – gł ówny  konstruktor, byliby w pełni odpowiedzialni za zakres prac  i użycie środków, to sukces jest w pełni realny. Oni też kierowaliby specjalnie powołaną firmą dla budowy samolotu szkolno-bojowego, która opracowałaby projekt, zbudowała  prototy  prot otypy py i nad nadzor zorował ował a prób próby. y. W cza czasie sie real realiza izacji cji Iry Irydy  dy  stworzono wielkie biuro konstrukcyjne, a wykonawcą prototypów był największy polski zakład lotniczy – PZL Mielec. Dziś to wszystko jest zbędne i wręcz szkodliwe – – twierdzi R.Szczepanik.– Powszechnie stosowane systemy komputerowego projektowania pozwalają minimalizować biuro do ⁄ tradycyjnego, a użycie kompozytów węglowych do budowy struktury nie potrzebuje wielkiego zakładu. Małe biuro da się szybko zorganizować, potrzebne są tylko komputery  i programy, zaś halę do produkcji kompozytów, wyposażoną

127

128 XXXII

GOSPODARK A SPOŁECZNA

w autoklawy, można postawić w ciągu roku. Wykonanie  elementów metalowych oraz modeli do foremników można zlecić kooperantom.  W tym wypadku rola zagranicznych firm ogra niczy łaby się do dostarc dostarczan zania ia wybra wybranych, nych, gotowyc gotowych h części c zęści.. Cały ciężar powstawania nowego samolotu spoczywałby na barkach polskiego przemysłu lotniczego.  Alternat yw ywne ne podejście reprezentuje m.in. sekreta rz Krajowej Rady Lotnictwa, Tomasz Hypki. Zgodnie znim, należy rozwa żyć rozwój już istniejącej konstrukcji, wspólnie zjej producentem, iwłaśnie na tej bazie zbudować maszynę nowej generacji, generacji, posiadającą właściwości uderzeniowe. Hypki jest zdania, że wpowstające konsorcjum można byłoby włączyć kraje, które również zainteresowane są posiadaniem własnych, nowoczesnych samolotów szkolno-bojowych. Na przykład Węgry iRumunię, aprzede  wszystkim  wszys tkim – państw pa ństwaa bałtyck ba łtyckie ie (Łotwa ( Łotwa,, Estonia E stonia iLit iLitwa), wa), nie posiadające odrzutowych samolotów bojowych – wramach misji Air Poli Policing cing przestrzeni powietrznej tych kra jów strzegą samoloty innych krajów NATO, NATO, wtym wtym polskie MiG-. Sekretarz Krajowej Rady Lotnictwa stawia na pełną   współpracę międzyna międzynarodową rodową w zak zakresie resie budowy nowego samolotu dla armii polskiej. Współpraca przemysłowa o charakterze międzynarodowym, pożądana przy zaprojektowaniu i produkcji samolotu szkolno-bojowego nowej generacji, będzie miała, z natury rzeczy, wewnątrzgałęziowy, a nawet  wewnątrzasortymentowy charakter, polegający na wzajemnym uzupełnianiu się producentów zespołów, podzespołów  i części takiego samolotu.  Zamia  Zamiast st rozwijan rozwijania ia w jednym je dnym kraju wszystkich etapów i faz produkcji, składających się na wytworzenie gotowego wyrobu, następuje  ich rozdzielenie między współdziałające kraje, zależnie od wydajności produkcji i możliwości technologicznych każdego z nich. Przy czym finalny montaż samolotu może mieć miejsce tylko w jednym z krajów uczestniczących w międzynarodowym programie lub w kilku krajach – jak  to ma miejsce w przypadku samolotu wielozadaniowego Eurofighter Typhoon. W efekcie powstaje wyrób gotowy tańszy  aniżeli wytwarzany w pojedynkę i bardziej konkurencyjny – – czytamy wjednym zopracowań autorstwa T. Hypkiego idr.hab.Soroki. Przykładem odwrotnej sytuacji są amerykańskie F- iF-. Paweł Soroka zwraca uwagę, że iFż e ich koszt y rosną pra wie bez granic, co stawia pod znakiem zapytania możliwość eksportu czy kontynuowania współpracy międzyna rodowej na warunkach USA.– W Stanach Zjednoczonych mówi się   już o możliwości samounicestwienia samounicestwi enia US Air Force, których nie  będzie stać nawet na proste odtworzenie potencjału bojowego w związku z niekontrolowanym wzrostem cen tych podstawowych myśliwców wielozadaniowych wielozadaniowych przyszłości  przyszł ości – – podkreśla. Poza tym, taki model współpracy tworzy pozytywne relacje pomiędzy krajami biorącymi wnim udział. Nie bez znaczenie są korzyści ekonomiczne, jakie niesie ze sobą 

Nr 

taki układ: umacniają się więzi kooperacyjne między przemysłami współdziałających krajów, łatwiej jest wspólnie rozwijać nowoczesne technologie czy gromadzić środki na kolejne projekty.

B…  ?

 Wydaje się, że dla równowagi po wyborze samolotu F-  produkowanego przez Amerykanów (i złych doświadczeniach związanych ze „współpracą” gospodarczą  nawiązaną przy tej okazji), okazji), pożądane byłoby związanie się z którymś z partnerów (partnerami) europejskich. Umocniłoby to pozycję Polski w Unii Europejskiej, zwłaszcza w procesie tworzenia Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony, która przewiduje m.in.  współpracę  współ pracę państ w członkowsk c złonkowsk ich Wspólnoty w dzied ziedzinie uzbrojenia. Dodatkowymi korzyściami w przypadku współpracy z partnerem europejskim byłaby  możliwość otrzymania wsparcia ze strony Europejskiej Europejskiej  Agencji Obrony (EDA). Obrony (EDA). – Wybór niezbędnych partnerów zagranicznych musi być  oparty na dotychczasowych doświadczeniach polskiego przemysłu lotniczo-zbrojeniowego, a także na ocenie realnych możliwości współpracy współprac y z maksymalną korzyścią dla polskiego wojska i gospodarki – – zastrzega dr hab. Soroka.– Kluczowe decyzje  należałoby w tej sytuacji uzgadniać uzgadniać z wł adzami Bumaru, jako narodowego koncernu zbrojeniowego. Obecnie ok.  krajów lub ponadpaństwowych koncernów zajmuje się istotną wojskową produkcją lotniczą. Spośród nich, samoloty szkolno-bojowe wytwarzają Chiny  (L), Czechy (L-), Rosja (MiG-AT oraz JAK-), Korea Płd. (T-), USA (CHGW), Wielka Brytania (Hawk) iWłochy (M). Poza Wielką Brytanią, każde ztych państw państ w realizuje obecnie nowe programy opracowania ibudowy takich tak ich samolotów, samolotów, oróżnym stopniu stopniu zaawansowania zaawansowa nia terminowego itechnologicznego. Są to więc potencjalnie interesujący partnerzy „polskiego” projektu. – W tej chwili liczącymi się partnerami byłyby przede  wszystkim Włochy, Wielka Brytania i ewentualnie Korea Południowa– łudniowa – mówi nam koordynator Polskiego Lobby Przemysłowego.– To właśnie z którymś z tych krajów warto zacząć współpracę nad programem rozwojowym ich konstrukcji. Na chwilę obecną ci producenci najchętniej sprzedaliby nam  gotowe, już ju ż istniejące istniej ące samoloty. samolot y. Dlatego Dla tego konieczne konieczn e jest przedstawienie im korzystnych warunków, a także wykazanie, że  nowymi samolotami są zainteresowane inne kraje. Soroka podkreśla, że jeśli producentom będzie się to opłacać, zapewne podejmą się realizacji projektu zmaksymalnym zaangażowaniem polskiego przemysłu ijego zaplecza badawczo-rozwojowego.– Przede wszystkim chodzi tu o włączenie do zaprojektowania i budowy zespołu konstruktorów z Politechnik – Warszawskiej i Rzeszowskiej, oraz z Instytutu Technicznego Wojsk Lotniczych– Lotniczych– precyzuje.

Nr 

XXXIII

GOSPODARKA SPOŁECZNA

projektowe, instytuty naukowe, wykonawcy części i podzespołów, producent finalny itd. Najbardziej sensownym rozwiązaniem byłoby dopro wadzenie do sytuacji, sy tuacji, wktórej realizacja projektu (przynajmniej wczęści) zostałaby potraktowana jako inwestycja centralna. Wtym przypadku miałaby zapewnione, oprócz środków własnych oraz pochodzących zbudżetu, nanso wanie kredytem kredy tem bezpośrednio bezpośredn io zbanku centralnego. Obecna ustawa oNBP dopuszcza jako jedną zform kredyt na realizację inwestycji centralnych. Wysokość oprocentowania tego kredytu zazwyczaj waha się na poziomie kilku (-) () procent, agwarantem jego spłaty spł aty jest sektor na nsów  publicznych.

D ,       ]     /     k    u  .     d    o    m  .     f    a    r     /     /    :    p    t    t     h     [     N     O     O     H     P     Y     T     R     E     T     H     G     I     F     O     R     U     E

S  ?  W lipcu r. polski rząd w ysunął koncepcję, zgodnie z którą należałoby zaprzestać kupowania dla naszego  wojska technologii technologi i oraz części częś ci pochodząc ych z zagranizagra nicy. Miałoby to przyczynić się nie tylko do oszczędności  w armii, a rmii, ale również rów nież spowodować, spowo dować, że więcej w ięcej pieniędz pieniędzy  y  trafi do firm z Polski; takie przekonanie wyraził sam premier Tusk. Tusk. Eksperci nie pozostawiają pozost awiają jednak zł udzeń– Polska nie ma takiego potencjału, by uzbrajać własną armię „od Ado Z”. Tyczy się to również lotnictwa, gdzie współpraca międzynarodowa jest niezbędna. Program budowy samolotu szkolno-bojowego nie należy do tanich przedsięwzięć. Opłacalne koszty, dla partii  wstępnej ipierwszej ipierwszej serii produkcyjnej (liczącej około około - - samolotów) nie powinny być wyższe niż jedna trzecia kosztów pozyskania odpowiedniej liczby samolotów wielozadaniowych, tj. powinny się zamknąć wmln dolarów (ok. , mld zł). Wydatki na realizację programu należałoby ponieść wcią gu - lat, awięc wokresie   - -. . Należy pamiętać, że taki projekt, finansowany ze środków publicznych, publicznych, będzie miał z za łożenia charakter inwestycyjny, nie konsumpcyjny. Oznacza to, iż można  oczekiwać pojawienia się w gospodarce efektów mnożnikowych, związanych z jego realizacją, a nie t ylko kosztów. Efekty te pojawią się w t ych obszarach gospodarki, które zostaną zaangażowane do jego realizacji – biura 

 Jeśli Polska chce utrzymać swój potencjał milita militarny rny w zakresie lotnictwa, musi dostarczyć siłom powietr znym nowy, dobry imożliwie tani samolot szkoleniowo-bojowy. Jako kraj będący częścią Unii Europejskiej, aponadto wciąż posiadający dobrze rozwinięte zaplecze techniczno-naukowe,  jesteśmy wstanie wznaczącym zak resie partyc ypować wjego budowie. Więcej nawet: wprzypadku takiego projektu, Polska mogłaby na niwie europejskiej odegrać inicjującą  iczołową rolę. Niestety, jak dotąd nasze atuty zwykle pozostają jedynie potencjałem, nie przekładają się na realne działania. Istotną przyczyną takiego stanu rzeczy jest brak wizji iodwagi niezbędnej do jej realizacji na najwyższych szczeblach władzy państwowej.– Programy wojskowe to wieloletnie inwestycje, trwające często nawet  lat, dlatego siłą rzeczy nie mogą być skorelowane z cyklem wyborczym. W Polsce zapoczątkowane procesy są nagle przerywane, co w większości przypadków jest po prostu głupotą– głupotą– uważa Soroka.– Ostateczna decyzja odnośnie do nowego LIFT-a musi zapaść  w ciągu roku. Wojsko chciałoby chciałob y mieć nowy samolot w - lata. W tym czasie nie ma szans na nową konstrukcję, ale w okresie   przejściowym  przejściow ym można by korzystać korzyst ać z samolotów samolot ów Iskra po g runtownej modernizacji – modernizacji – podsumowuje ek spert PLP. PLP. – W obszarze techniki, nie tylko tyl ko lotniczej, ale w ogóle wojskowej, funkcjonuje od wielu lat tylko jeden formalny rządowy   program  progra m wielolet wieloletni ni – progr program am samolotu wieloz wielozadaniow adaniowego ego F-. Próby ustanowienia innych nie powiodły się. Polscy politycy obawiają się bowiem rzeczywistej odpowiedzialności za swoje czyny w bardzo trudnym obszarze bezpieczeństwa państwa. Program wykraczający poza okres  ich kadencji nie dałby im korzyści politycznych, a na   jakiekolwiek  jakiekol wiek ryzyko ryz yko odważyliby odważyl iby się tylko tyl ko nieliczni. nieliczn i. Czy  w wypadku programu stworzenia systemu samolotu szkolnobojowego będzie podobnie? – – pyta ekonomista drZbigniew  Klimiuk. Michał Stępień

129

130 XXXIV

GOSPODARK A SPOŁECZNA

Nr 

W          –  F  A P

Nad Sekwaną funkcjonuje f unkcjonuje generalnie generalnie korzystne korzy stne prawo spółdzielcze (ustawa nr - z r.), nowelizowane wlatach , ,  i, oraz szereg ustaw dotyczących pewnych specycznych zagadnień spółdzielczych lub poszczególnych sektorów. Dla tych ostatnich pierwsze akty  prawne pojawiały się już od ok.    r., obejmując obejmując spółdziel-

nie pracy, banki ludowe, spółdzielnie spożywców irolnicze. Modelowym rozwiązaniem dla gospodarki społecznej, na-

zywanej tu często gospodarką społeczną isolidarną, jest no wa ustawa z z r., która która umożliwiła tworzenie tworz enie idziałanie „spółdzielni dobra publicznego” (societés (societés coopératives d’interêt  collectif  )– )– szczególnej formy spółdzielni, mogących łączyć

członków różnych kategorii (użytkowników, pracowników, atakże osoby prawne, takie jak inne stowarzyszenia, związki zawodowe, anawet władze publiczne), których celem jest zaspokajanie lokalnych potrzeb publicznych1. Francja należy do najbardziej „uspółdzielczonych” „uspółdzielczonych” krajów Europy Europy,, licząc   spółdzielni,    członków i    pracown ików spółdzielni 2 . Dodając do tego stowarzyszenia i towarzystwa wzajemnościowe (tylko takie trzy formy przedsiębiorstw spo łecznych ist nieją w tym ty m kraju) stwierdz st wierdzić ić można, że co drugi Francuz jest członkiem jak iegoś podmiotu gospodarki społecznej. ,mln osób, tj.  wszystkich pracu-

 w tym aż  tys. stowarzyszeń,  spółdzielni i   wtym towarzystw wzajemnościowych. Prowadzą one rozległą działalność w dziedzinie sportu, kultury, edukacji, handlu, komunikacji, usług bankowych, opieki zdro wotnej i społecznej, społecz nej, ubezpieczeń czy cz y usług usłu g dla rozwoju przedsiębiorczości. przedsiębio rczości. W ostatnich latach szczególnie roz winęły  winę ły się te dwie pierwsze dziedziny. dzied ziny. Pierwsze miejsce zajmują zajmu ją natomiast przedsiębiorstwa świadczące u sługi opieki społecznej – pokrywają one  obszaru tak ich usług w regionie 4 .  Jeśli chodzi oliczbę oliczbę stworzonych miejsc pracy ( ( tys.,

tj. , całego zatrudnienia wregionie), dominującą rolę  wśród przedsiębiorstw przed siębiorstw społecznych społec znych odgry wają stowarzyszestowarzysze nia, lecz jeśli chodzi opotencjał gospodarczy– spółdzielnie.

Są wśród nich spółdzielnie rolnicze, pracy, kredytowe iporęczeniowe, spożywców, zdrowia, transporto transportowe, we, rzemieślr zemieślnicze izrzeszające indywidualnych kupców oraz innych przedsiębiorców, budowlano-mieszkaniowe czy szkolne. Za najbardziej reprezentatywne dla gospodarki społecz-

nej uważane są spółdzielnie pracy, określane jako SCOP-y  (sociétés coopératives ouvrières de production– production – robotnicze

spółdzielnie produkcji) oraz wspomniana wcześniej nowa forma spółdzielni– spółdz ielni– „spółdzielnie „spółd zielnie dobra publicznego”. Tych Tych

 Alp, Prowansji oraz ora z Lazurowego L azurowego Wybrzeż Wybrzeża. a. Zamie Zamieszkiwaszkiwany jest przez ,mln osób. Dzieli się na  departamentów,

pierwszych jest wregionie ok. , zatrudniają  osób 5.  We Francji nie n ie ma wspólnej, silnej si lnej organiza org anizacji cji całego c ałego 6 ruchu kooperatywnego – istnieją natomiast prężne organizacje branżowe, awzasadzie oddział y regionalne federacji izwiązków ogólnokrajowych, reprezentujących poszczególne sektory spółdzielczości. Womawianym regionie są one,  wraz ze wszyst wszystkimi kimi struk strukturam turamii innego typu podmiotów  gospodarki społecznej, zrzeszone wRegionalnej Izbie Gospodarki Społecznej Prowansji, Alp iLazurowego Wybrze-

zktórych największy to Bouches-du-Rhône, obejmujący 

ża (CRES PACA), działającej na rzecz rozwoju iwspierania

Marsylię iokolice (prawie dwa miliony mieszkańców). Gospodarka społeczna rozwijała się tu, podobnie jak wcałej

tego sektora wregionie. Na szczeblu krajowym odpowiada  jej Krajowa R ada Izb I zb Gospodarki Gospod arki Społec Społecznej znej (Conseil (Con seil Na-

Francji, od połowy XIXw. ipod względem jej potencja łu region posiada wysoką, choć nie wiodącą pozycję  w kraju. Uwa żany jest natomiast natomia st za jeden z tych, w których w ostatnich latach gospodarka ta rozwija się najbardziej dynamicznie.  W okresie  - - liczba podmiotów gospodark i

tional des Chambres Régionales de l’Economie So ciale– CNCRES), która zkolei reprezentuje te izby wRadzie Przedsiębiorstw, Pracodawców iUgrupowań Gospodarki Społecznej (Conseil des Entreprises, Employeurs et Gro-

społecznej zwiększyła się wregionie o, co oznaczało rejestrowanie  nowych jednostek każdego roku. Szczególnie wiele przybywało nowych stowarzyszeń. Na koniec

resortową Delegację ds. Innowacji, Eksperymentów  Społecznych i Gospodarki Społecznej (DIIESES), po wołaną  woła ną w   r., mającą za cel podtrzymy podtr zymywanie wanie dialodi alogu ze św iatem gospodarki społecznej i koordynowanie działań na r zecz jej wspierania, zwłaszcza w kontekście

 jących, zatrudn zatrudnionych ionych jest wt wtakic akichh podmiotach. Aż  rolników to członkowie spółdzielni wiejskich 3. Zobaczmy, jak to zjawisko wygląda na konkretnym

przykładzie. Leżący na południu Francji region określany   w skrócie jako PA  wskrócie PACA CA (Provence-Alpes-Côte d’Azur) obejmuje trzy obszary historyczno-geograczne Południowych

r. istniał y tu tys tys.. przedsiębiorstw przedsię biorstw społecznych społ ecznych (, (,  wszystkich  wszyst kich zarejestrowanych podmiotów gospodarcz ych),

upements de l’Économie Sociale– CEGES). Warto zaznaczyć, że ma ona również partnera rz ądowego – Między-

Nr 

GOSPODARKA SPOŁECZNA

tworzenia nowych miejsc pracy, umocowaną strukturalnie przy Ministerstwie Spójności Społecznej. Charakterystycznym dla Francji zjawiskiem, będącym efektem wspo wspomnianej mnianej polityki, są inicjatywy   wspierania  wspieran ia przedsię przedsiębiorstw biorstw społecz społecznych, nych, oparte o szes zerokie partnerstwa z udziałem podmiotów publicznych –  władz  wła dz pań państw stwowyc owych, h, regi regiona onalnych lnych i depa rta menta lnych, publicznych i prywatnych instytucji finansowych (w tym banków komercyjnych i spółdzielczych) oraz  samych organizacji gospodarki społecznej. Przykładem

XXXV

typem instrumentu jest pomoc ze środków SIFA (Société d’Investissement France Active– towarzystwa inwestycyj-

nego prowadzonego przez France Active), kierowana do benecjentów necjen tów przez ESIA. Może ona mieć postać wkładów ka-

pitałowych lub pożyczek wcelu wzmocnienia kapitału własnego benecjenta, co zkolei ułatwi mu pozyskanie pozyska nie innych kredytów zbanków komercyjnych. Forma ta adresowana 

 wy integracji zawodowej igospodarki społecznej. Założony  Założ ony 

 jest przede wszyst wszystkim kim do przedsiębiorstw prz edsiębiorstw tworząc ych nowe miejsca pracy, zwłaszcza dla osób wykluczonych z normalnego rynku oraz na pomoc w wykupie likwidowanych firm przez kolektywy pracownicze. Wynosić może do tys. euro zoprocentowaniem , audziela-

został wr. przy udziale władz krajowych iregional-

na jest na okres do  lat. Podobny charakter ma pomoc ze

nych, publicznej instytucji nansowania inicjatyw rozwoju lokalnego Caisse des Dépôts et Consignations izwiązanego

 Wspólnego Funduszu Lokacyjnego Integracji Zawodowe  Wspólnego Zawodowej, j, prowadzonego przez France Active, akierowana poprzez

znią stowarzyszenia France Active, banku spółdzielczego Caisse d’Epargne d ’Epargne oraz Europejskiego Funduszu Społecznego, wcelu wspomagania konsolidacji gospodarczej inansowej struktur pracujących na polu gospodarki społecznej.

ESIA. Osiągnąć może do  kapitału własnego przedsię-

zregionu PACA jest ESIA 7– fundusz f undusz nansujący inicjaty-

Poza udzielaniem im bezpośredniego wsparcia na nsowego, ESIA prowadzi doradztwo wzakresie przygotowywania

projektów izarządzania nimi, analizy nansowej ipomocy  technicznej. Benecjentami ESIA mogą być różnego rodza ju przeds przedsiębiorstwa iębiorstwa społec społeczne, zne, stowarz stowarzyszeni yszeniaa dzia łające na rzecz zwiększenia zatrudnienia (zwłaszcza wśród mło-

dzieży), zakłady integracj integracjii społecznej, biura pośrednictwa pracy,, struktury pracy struktur y opieki iusług społecznych, „spółdzielnie dobra publicznego” itp. Fundusz ESIA angażuje się też   w pomoc pr zy przejmowaniu pr zejmowaniu przez kolekt kolektyw yw y pracownicze na za sadach spółdzielczych likwidowanych przedsiębiorstw prywatnych, co jest zjawiskiem dość popularnym we Francji. Poza swoją główną siedzibą wMarsylii, posiada dwa oddziały terenowe dla departamentów 

Bouches-du-Rhône iVaucluse. ESIA posługuje się pięcioma typami instrumentów -

biorstwa. Ostatni instrument to Wspólny Fundusz Inicjacyjny,, nansowany przez władze regionalne idepartamentalne, ny przeznaczony na krótkoterminow k rótkoterminowee wsparcie (- (- miesięcy), wwysokości -tys. -tys. euro, eu ro, nowoutworzonych i„dobrze zapowiadających się” podmiotów podmiotów pożytku poży tku publicznego bądź

świadczących lokalne usługi społeczne iopiekuńcze, zanim „dojrzeją” do wpełni samodzielnego działania. Poza wsparciem nansowym, ESIA prowadzi doradztwo iszkolenia ekonomiczne inansowe wzakresie pro jektów prz ygotowywanych przez benecjen benecjentów tów,, a aprzede przede  wszystki  wszys tkim m ocenę propozycji projektów projektów,, zajmuje się szkoleniem ich liderów, promowaniem projektów, wyszukiwaniem dodatkowych partnerów nansowych. Wniektórych przypadkach może się to odbywać poprzez wspomniane oddziały terenowe. Wdwóch wzmiankowanych departamentach ESIA zostało bowiem powierzone bezpośrednie

prowadzenie Lokalnych Planów Wsparcia, prowadzenie Wsparcia, wramach wr amach których wspomaga doradczo inansowo (środki na to pochodzą zfunduszów państwowych, lokalnych oraz Caisse des

nansowych. Pierwszy znich, onajszerszym zastosowaniu, to fundusze gwarancyjne. Poręczenia mogą być udzielane  wszelk im podmiotom gospodark i społecznej na kredyt y 

Dépôts et Consignations)  stowarzyszeń pożytku pu-

średnioterminowe (-lat) (-lat),, zacią gane na cele inwestycji lub

zurzędu bierze udział wkierowaniu takimi planami.

rozwoju bieżącej działalności wwysokości -tys. eu-

Francuskie banki spółdzielcze należą do wiodących instytucji finansowych tego kraju. Grupy banko we Crédit Créd it Agricole Agr icole (roczne obroty obrot y ponad  mld euro), eu ro), Caisse d’Epargne i Crédit Mutuel (obroty po ok.  mld  euro) czy Banques Populaires (ok.  mld) zajmują czo łowe miej miejsca sca na liś liście cie najw najwięk iększyc szych h prze przedsię dsiębiorst biorstw  w  8 spółdzielczych w Europie . Banki te, realizując swoje spółdzielcze przesłanie, biorą znaczący udział we wspieraniu gospodarki społecznej, czując się jej ważnym elementem. To wsparcie jest zresztą uregulowane prawnie.

ro, przy czym gwarancji podlega  wysokości pożyczki dla podmiotów młodszych niż  lata i dla starszych.

Koszt poręczenia wynosi  gwarantowanego kapitału, zaś źródłem nansowania gwarancji są fundusze państwowe, regionalne ipochodzące ze stowarzyszenia France Active.

Podobnee zastosowanie mają „kontrakty Podobn „ kontrakty wspólnego wkładu” wk ładu” (contrats d’apport associatif ), będące rodzajem nieoprocento wanych pożyczek udzielanych na okres - lat wwysokości do tys. euro; nie mogą one być jednak spożytkowane na nansowanie bieżących wydatków lub pokrycie przeszłych lub przewidywanych strat. Spłata następuje jednorazowo

blicznego lub świadczących lokalne usługi społeczne iopieiopiekuńcze. W pozostał ych departa departamentach mentach regionu ESIA 

Szczególną rolę odgrywa tu grupa Caisse d’Epargne, d’Epar gne, która

lub wtrzech ratach. Źródłem nansowania tych pożyczek 

status spółdzielczy uzyskała uz yskała na mocy ustawy ustaw y zdn. czerwczerwca  r., r., już wcześniej jednak, jedna k, nawet nie mając chara kteru

są fundusze regionalne, departamentalne, Caisse d’Epargne, Caisse des Dépôts et Consignations iFrance Active. Trzecim

spółdzielczego (stanowiła ogólnokrajową sieć kas oszczędnościowych), nościowych ), angażowała się wtaką działalność.

131

132 XXXVI

GOSPODARK A SPOŁECZNA

 Wspomniana ustawa zr. zr. obliguje Caisses d’Epard ’Epargne do przeznaczania części zysku na nansowanie Projektów Gospodarki Lokalnej iSpołecznej, zwanych PELS. Są  to projekty lokalnego wspomagania osób wykluczonych znormalnego rynku pracy– niepełnosprawnych, wpodeszłym wieku iprzewlekle chorych, długotrwale bezrobotnych czy winny sposób marginalizowanych– wcelu umożliwienia im osiągnięcia samodzielności materialnej iwfunkcjonowaniu na co dzień. Szczególnie preferowane są projekty zmierzające do tworzenia miejsc pracy dla takich osób. Wsparcie Caisses d’Epargne sprowadza się do udzielania subwencji, kredytów, aportów kapitałowych  w okreś określone lone prze przedsię dsięwzię wzięcia cia oraz wkł wkładów adów rzec rzeczow zowych ych ipomocy technicznej. Wsparcie przyznawane jest zregu ły poprzez lokalnych partnerów – realiz realizatorów atorów projektu: ośrodki doradztwa wtworzeniu iprzejmowaniu likwido wanych przedsiębiorst w, stowarzyszeni stowarz yszenia, a, funda fundacje cje i iinne inne organizacje non-prot, zakłady integracji społecznej, „spółdzielnie dobra publicznego” itp. Kluczową rolę wprzyznawaniu nansowania na konkretne projekty odgrywają lokalne kasy oszczędnościowe należące do grupy Caisse d’Epargne, które, będąc głęboko zakotwiczone na swoim terytorium, najlepiej znają miejscowe potrzeby iwarunki. Dlatego priorytety wposzczególnych regionach bywają odmienne. Wregionie Provence-Alpes-Corse 9 nacisk kładziony jest na projekty oświato wo-szkoleniowe (np. zdobywanie zdoby wanie kwal kwalik ikacji acji wz wzakre akresie sie nowych technologii), zmierzające do integracji społecznej osób zróżnych względów niesamodzielnych (ludzie starsi, chorzy, niepełnosprawni), tworzenia mieszkań socjalnych, integracji poprzez sport ikulturę, ochrony środowiska, tworzenia iwspomagania nowych małych przedsiębiorstw itp.; część tych projektów adresowana jest specjalnie do dzieci imłodzieży. Wregionie na projekty PELS przyznano  wr.  w r. ponad , , mln mln euro euro– – jest to najwięcej w wskaskali całego kraju (we Francji wtymże roku snansowano  projektów na sumę ponad ,mln euro). Przyznanie  wsparcia obwarowane jest spełnieniem określonych warunków, projekty oceniane są przez specjalne komitety. Poza bezpośrednim nansowaniem projektów PELS przez lokalne Caisses d’Epargne, grupa uczestniczy wnansowaniu rozmaitych inicjatyw gospo gospodarki darki społeczne społecznejj poprzez powołane przez siebie fundacje istowarzyszenia. Najważniejsze znich to Fundacja Caisses d’Epargne na rzecz Solidarności, Stowarzyszenie Finances et Pedagogie oraz Fundacja Belem. Współpracuje także zinnymi organizacjami isieciami promowania przedsiębiorczości spo łecznej, tak takimi imi jak wzmi wzmiankowa ankowana na wcześn wcześniej iej France Active, ADIE (Stowarzyszenie na rzecz Prawa do Inicjatywy  Gospodarczej) itp. Uczestniczy też wwielu inicjatywach regionalnych, jak wspomniany już fundusz ESIA.  Jak wspomniałem wspomniałem,, typowym dla francuskiej gospodarki społecznej zjawiskiem jest przejmowanie przez kolekty wy pracownicze li kwidowanych małych mał ych i średnich firm

Nr 

prywatnych i tworzenie na ich bazie nowych przedsiębiorstw społecznych, najczęściej w formule spółdzielni pracy (SCOP). Powody przejmowania mogą być różnorodne – bankructwo lub likwidacja firmy, śmierć lub przejście na emeryturę dotychczasowych właścicieli nie mających następców, ich rezygnacja z prowadzenia firmy  z innych przyczyn itp. Ze względu na ważną społecznie rolę takiego przejmowania – utrzymanie, a nawet przyrost dotychczasowych miejsc pracy, kontynuacja produkcji dóbr dóbr bądź usług na n a lokalne rynk i – jest ono wspierane wspierane zarówno przez same organizacje gospodarki społecznej,  jak i przez prze z władze wład ze regionalne; istnieją również równ ież ogólnokrajowe regulacje prawne zachęcające do tak ich operacji, np. okresowe zwolnienie z opłat socjalnych.  W regionie PA PACA CA kluczową rolę wniesieniu w niesieniu pomocy  przy przejmow prz ejmowaniu aniu przedsiębiorstw itworzeniu na ich bazie spółdzielni pracy odgrywa Związek Regionalny SCOP-ów  (URSCOP-PACA). To właśnie znim kontaktuje się zwykle likwidator upadłego przedsiębiorstwa (wprzypadkach bankructwa, utraty płynności nansowej itp.), dotychczasowy właściciel (np. zchwilą przechodzenia na emeryturę) czy przedstawiciel grupy pracowników zamierzających  wykupić rmę. Związek udziela pomocy na poziomie administracyjnym, przede wszystkim wprzygotowaniu dokumentów niezbędnych do przejęcia przedsiębiorstwa, zarejestrowania rejestro wania nowo nowopowstałej powstałej spółdzielni, a następnie do otrzymania pomocy rządowej czy regionalnej. Ta pierwsza to zwolnienie zobciążeń socjalnych wynagrodzeń 10 przez  jeden rok dla wszystkich wszystk ich osób, które zostaną członkami no wej spółdzielni. spółdziel ni. Pomoc regionalna sprowadza się do udzielenia przez Radę Regionu pożyczki ozerowej stopie oprocentowania na wykup przedsiębiorstwa. Możliwe jest również dalsze finansowanie założonej w ten sposób spółdzielni przez związane z URSCOP-PACA instrumenty finansowe. Najstarszym z nich jest  powstały już w  r. SOCODEN FEC – udzielający, zazwyczaj szczególnie niechętnie przyznawanych przez  banki, pożyczek na środki obrotowe, niezbędne do rozruchu przedsiębiorstwa. Jest to rodzaj ogólnokrajowego towarzystwa pożyczkowego systemu SCOP, którego kapitał tworzony jest przez odpisy w wysokości , wartości obrotów wszystkich spółdzielni pracy w całym kraju.  Wysokość  Wysok ość pożyczki zależy za leży od liczby zatrudnionych– zatrudnionych– wynowy nosić może do tys. euro na osobę. Udzielana jest na okres do  lat zpreferencyjnym oprocentowaniem, nie są przy tym wymagane żadne gwarancje, zaś decyzja kredytowa iprzelanie kwoty na konto benecjenta następuje już wciągu wcią gu - - dni. Drugim ważnym instrumentem wspomagania nanso wego spółdzielni pracy jest regionalny fundusz PARGEST, powołany w r., który umożliwia wzmocnienie kapitału własnego spółdzielni, co zkolei ułatwia zaciąganie innych kredytów. kredytów. Itu również wielkość pomocy uzależniona  jest od liczby zatrudnionych z atrudnionych (do (do tys. t ys. euro na osobę), forformalności są s ą skrócone iuproszczone, apieniądze benecjent

Nr 

GOSPODARKA SPOŁECZNA

może otrzymać już w- dni. Pomoc może mieć formę kredytów,, udziałów kredytów udzia łów wmajątku iin. PARGEST dysponuje kapitałem własnym mln euro, euro, na który składają sk ładają się udziały  publiczne (region, (region, departamenty) depart amenty),, najważniejszych najważn iejszych banków  spółdzielczych, atakże ata kże pojedynczych SCOP-ów, SCOP-ów, które pragną okazać solidarność zpotrzebującymi wsparcia.  Jedna nowopowstała spółdziel spółdzielnia nia otrzymać może pomoc do tys. euro. Przy podejmowaniu decyzji oprzyznaniu kredytu czy innego wsparcia zktóregoś ze wspomnianych funduszy, wykorzystuje się „okrągły stół”, przy  którym obok przedstawicieli komitetu nansowego URSCOP zasiadają partnerzy Związku– reprezentanci banków spółdzielczych Crédit Coopératif (dawny Banque Française de Crédit Coopératif) iCaisse d’Epargne, niekiedy  również wzmiankowanego wcześniej wcześniej ESIA. ESIA . Brane są pod  uwagę nie tylko ekonomi ekonomiczne, czne, ale i społeczne aspekty   wspomaga nego przed przedsięwzię sięwzięcia, cia, przy czym powszechnie uważa się, że wykup przez pracowników przedsiębiorstw prywatnych jest najefektywniejszym sposobem rozwoju spółdzielczości. Ocenia się bowiem, że aż  powstałych w ten sposób spółdzielni udaje się przetrwać dłużej niż  lat, gdy wprzypadku SCOP-ów tworzonych od podstaw, współczynnik wynosi zaledwie nieco ponad . Należy jednak zaznaczyć, że ze wzmiankowanych mechanizmów mogą korzystać również iistniejące, „stare” spółdzielnie oraz te będące w trakcie tworzenia od podstaw, anie poprzez przejmowanie przedsiębiorstw.  Wszystk  Wszys tkie ie spó spółdz łdzieln ielnie ie mają równ również ież do dysp dyspozyozycji fundusz poręczeń wzajemnych SOFISCOP Sud-Est, utworzony wr. przy znaczącym wsparciu Rady Regionu. Fundusz gwarantuje do  (nie więcej jednak niż

    ]     /     l    a     b    o     l    g    a    n    a     i    s    o    r     b    m    a     /    e     l    p    o    e    p     /    m    o    c  .    r     k    c     i       .    w    w    w     /     /    :    p    t    t     h     [     S     E     R     U     T     C     I     P     A     N     A     I     S     O     R     B     M     A

      a       n       b

XXXVII

tys. euro) kredytów zaciąganych przez SCOP-y wbanku spółdzielczym Crédit Coopératif, będącym wtym zakresie głównym partnerem nansowym Związku. Gwarancja udzielona prze z SOFISCOP jest zkolei w poręczana przez Radę Regionu PACA. Spółdzielnie korzystające zgwarancji zobowiązane są do nabycia udziałów wkapitale SOFISCOP Sud-Est wwysokości  poręczanej sumy oraz wpłaty  na fundusz gwarancyjny; ta ostatnia zwracana jest po spłacie pożyczki. Dzięki temu systemowi SOFISCOP zgromadził ponad tys. euro kapitału własnego iprawie tys. euro na funduszu gwarancyjnym. Dla wszystkich SCOP-ów SCOP-ów Związek prowadzi ta kże szeroką działalność doradczą i szkoleniową, zarówno na etapie ich tworzenia, jak i da lszego funkcjonowania. Sprowadza się ona do czterech głównych kierunków: pomocy w zakładaniu spółdzielni, wsparcia we wpro wadzeniu  wadzen iu jej na rynek rynek,, doradztwa doradztw a w zarządz aniu (wraz  z prowadzeniem dorocznych lustracji) oraz szkoleń. Dzięki tej pomocy możliwe jest uefektywnienie bieżącego zarządzania spółdzielniami i ograniczenie personelu kierowniczego do niezbędnych, dobrze dobrze w ykwalifikowanych menedżerów. Specjalne programy doradztwa iszkoleń adresowane są do „spółdzielni dobra publicznego”. Pomoc przy zakładaniu spółdzielni to przede wszystkim udział ekspertów Związku wprzygotowaniu dokumentów niezbędnych do prawnej iadministracyjnej rejestracji spółdzielni, studium wykonalności oraz wposzukiwaniu środków nansowych. To ostatnie jest uproszczone dzięki dysponowaniu przez Związek własnymi, opisanymi wcześniej, instrumentami nansowymi, które mogą być wtakim przypadku uruchomione. Zpomocy tego typu korzysta

133

134 XXXVIII

GOSPODARK A SPOŁECZNA

rocznie wregionie ok. -  powstających na różne sposoby  SCOP-ów,, dających SCOP-ów dając ych zatr udnienie - - osobom.  Wsparcie we wprowadz wprowadzeniu eniu spółd spółdzielni zielni na ryne rynek  k  dotyczy kolejnych - lat po jej założeniu, w czasie których zdobywa ona doświadczenia i może osiągnąć samodzielność. Na tym etapie prowadzone są przede wszystkim szkolenia dla kadr k ierowni ierowniczych czych wzakresie zarządzania spółdzielnią, ze szczególnym uwzględnieniem nowoczesnych snyc h technik kierowania ipartycypacyjnego charakteru przedsiębiorstwa spółdzielczego. Udzielana jest także pomoc księgowa, wtworzeniu ianalizie budżetu, wbudowaniu systemu wynagrodzeń itp. Przez pierwszy rok wsparcie takie jest udzielane bez żadnych opłat, wnastępnych latach  jest już płatne, do  jego wartości wtrzecim roku. Doradztwo wzarządzaniu to przede wszystkim pomoc wprzezwyciężaniu poważnych trudności, jakie napotykają SCOP-y wswoim działaniu. Często prowadzi więc do propozycji całkowitej restrukturyzacji przedsiębiorstwa oraz opracowania koncepcji takiej restrukturyzacji. Zdoradztwem wiąże się obowiązkowa, doroczna lustracja spółdzielni, która poza spełnianiem zadań kontrolnych, daje również ich kierownictwu istotne wskazówki odnośnie do stanu SCOP-u, jego potrzeb ibraków oraz niezbędnych kierunków zmian. Lustracja dotyczy stanu zasobów ludzkich spółdzielni, aspektów handlowych (produktów, rynku, potencjału sprzedaży), zarządzania bieżącego inansowego oraz aspektów technologicznych itechnicznych produkcji.  Jest płatna wwysokości  rzeczy rze czywistych wistych jej kosztów. Czwarty kierunek działalności doradczo-szkoleniowej URSCOP-PA URSCOPPACA CA to właściwe wła ściwe szkolenia twórców t wórców spółdzielni iosób kierujących nimi. Są to szkolenia zarówno ocharakterze bardzo konkretnym, dotyczące spraw zarządzania, handlu, zasobów ludzkich, spraw technicznych, ale również iszkolenia iszko lenia ogólno-spółdzielcze, ogólno-spółdzielcze, tł umaczące założycielom, co oznacza status członka spółdzielni, jakie są wa rtości izasady  spółdzielcze itp. Prowadzone Prowadzone są przez sam Związek lub słusł uchacze skierowani zostają na kursy iszkolenia organizowane przez instytucje zewnętrzne; wtym za kresie Związek blisko  współpracujee zwładzami  współpracuj zwładza mi regionu– zRegionalną Dyrekcją  ds. Pracy, wspólnie zktórą m.in. nansuje szkolenia 11.  Wspieranie  Ws pieranie gospodarki gospoda rki społecznej, spo łecznej, a zwłaszc zwłaszcza za spółspó łdzielczości we Francji, podobnie jak we Włoszech, ma charakter zintegrowany z integrowany,, obejmuje zarówno pomoc finansową,  jak i doradczą oraz szkoleniową. W szkoleniową. Wee Francji, Francji, która ma tradycyjnie znacznie bardziej scentralizowaną izb izbiurokratyzowaiurokratyzowaną strukturę administracyjną, większa jest rola aktualnej polityki rządu wtym zakresie, niemniej stosunek decydentów 

Nr 

lokalnych iregionalnych do gospodarki społecznej nie jest bez znaczenia, co widać na przykładzie regionu PACA. Uważa się tu (wRadzie Departamentu Bouches-du-Rhône), że  euro zainwestowane w rozwój przedsiębiorczości społecznej przynosi  euro oszczędności w wydatkach publicznych! dr Adam Piechowski

Powyższy artykuł oraz zamieszczony w poprzednim numerze tekst poświęcony gospodarce społecznej we Włoszech autor przygotował na bazie swojego artykułu, opublikowanego uprzednio w książce „Obszary gospodarki społecznej. Doświadczenia Partnerstwa na Rzecz Rozwoju Tu jest praca” praca ” (P.Chodyra, (P .Chodyra, E. Leś i M. Ołdak (red.), Warszawa ) ) Przypisy: .

Zob.: Co-operative movements in the European Union , Higher Council for co-operation, Dies , ss. -; -; Biała Księga oprzedsiębiorstwach spółdzielczych, spółdzielczych , Bruk sela , ss. -.

.

Performance Report. Key gures , , Cooperatives Europe, Bruksela , s. .

.

Dane za: Social Economy key gures in Provence-Alpes-Côte d’Azur , materiał udostępniony przez Radę Regionu PACA delegacji polskiej podczas wizyty studyjnej wramach projektu SEED IW EQUAL w r., przygotowany na podstawie danych Institut na-

tional de la statistique et des études économiques za rok . .

Zob.: Social Economy key gures…, gures… , op. cit.

.

Ibidem.

.

Ogólnokrajowe GNC (Groupement National de la Coopération–

Krajowe Ugrupowanie Spółdzielczości) nie ma charakteru organizacji, jest raczej porozumieniem czy wspólną platformą reprezentującą federacje izwiązki ogólnokrajowe poszczególnych sektorów spółdzielczości, mającą za cel obronę ich wspólnych interesów, ogólną promocję kooperatyzmu itp. .

Podstawowym źródłem wprzygotowaniu niniejszego idalszych fragmentów dotyczących Francji, jeśli nie zaznaczono tego wodpowiednim przypisie, były materiały i informacje uzyskane wczasie wizyt studyjnych ispotkań zorganizowanych

wramach partnerstwa ponadnarodowego SEED IW EQUAL. .

Zob.: Performance Report…, Report…, op. cit. s. .

.

Obszary działania Caisse d’Epargne nie pokrywają się ściśle zpodziałem administracyjnym kraju, wtym przypadku zamiast

Lazurowego Wybrzeża Regionu PACA do Prowansji iPołudniowych Alp dołączona jest Korsyka. . Odpowiednik opłat ZUS wPolsce. wPolsce. .. Zob. www.scop-paca.com 

  … strona 157

135

Bóg idobro wspólne – . . M L OP    M S

Na ideały chrześcijaństwa powołują się zarówno liberałowie gospodarczy (np. szkoła austriacka), jak iniektóre ruchy radykalnie lewicowe, zwłaszcza wAmeryce Południowej. Nauczanie Chrystusa pozostawia aż tak szerokie  pole do interpretacji interpretacji tego, tego, jak powinno powinno wyglądać sprasprawiedliwe społeczeństwo? 

 Zgodnie zPismem, zPismem, zbawienie zbawienie bogacza bogacza miało być trudtrudniejsze niż przejście wielbłąda przez ucho igielne, tymczasem katoliccy liberałowie zbudowali „etykę bogacenia się”, apobożny biznesmen jest często stawiany za wzór  osobowy, także wpolskim Kościele.

Myślę, że nie powinno się nikogo stawiać innym jako wzorca postępowania tylko woparciu owybrane jego cechy, jak sukces wbiznesie czy nawet działalność charytatywna– azwłaszcza nie powinno się tego motywować religijnie. Uważam jednocześnie, że wkatolicyzmie przez długi czas brakowało docenienia przedsiębiorczości rozumianej jako to, że ktoś potra rozwinąć swoje zdolności, takżee biznesowe, zaplanować konkretne przedsięwzięcie takż przedsięw zięcie ije ije prowadzić. To mogą być jak najbardziej pozytywne cechy  danej osoby. Ważne jednak, żeby pamiętać, iż pouczenia moralne, które wkwestii bogacenia się płyną zchrześcijańskiego Objawienia, czyli zBiblii, mówią, że to bogactwo  jest dobre, które jest bez grzechu. Możemy się bogacić, nie  wsensie chciwości, tylko wsensie rozwoju swoich zdolności, zdolności, ale także majętności, jeśli tylko przy tej okazji nie postępujemy wsposób niemoralny, np. nie oszukujemy innych. Trudno potępiać kogoś za to, że jest kreatywnym człowiekiem biznesu, ale stawianie go za wzorzec nie jest zadaniem religijnym. Osoby zpierwszych stron gazet– przedsiębiorców, ale ipolityków– trudno wogóle wten sposób przedstawiać, gdyż są to zmienni ludzie. Raz robią coś dobrego, kiedy indziej– złego. Dlatego trzeba być ostrożnym z„kanonizowaniem” kogoś za życia. Kościół na szczęście zazwyczaj się od tego powstrzymuje. M.L.:

Ewangelia daje tak szerokie pole do popisu wpewnych kwestiach, ponieważ… prawie wogóle ich nie porusza. Stąd, zjednej strony trudno mówić onadużyciach, zdrugiej– właściwie wszystko jest wyłącznie interpretacją. Chrystus wswoim nauczaniu nie zajmuje się bezpośrednio sprawami społecznymi. społec znymi. Tego Tego rodzaju kwestie,  jeżeli pojawiają się wBiblii, to niejako na marg inesie, przy  okazji jakiegoś tematu stricte religijnego, jak budzenie do  wiaryy czy  wiar c zy zaufa zaufanie nie do Boga. B oga. Dlatego można mówić o oininspiracji chrześcijańskiej wróżnych prądach społecznych, natomiast samo nauczanie Chrystusa czy przekaz chrześci jański wjego źródłach, takich jak Objawienie, nie ma na celu porządkowania rzeczywistości społecznej, zwłaszcza  wsposób systematyczny. Marcin Lisak:

 Zatem nieuprawn nieuprawnione ione jest argumentow argumentowanie, anie, że dany  dany  sposób organizacji społeczeństwa czy model gospodarczy jest wswoich założeniach zgodny lub niezgodny   zwartościami  zwartośc iami chrześcijańs chrześcijańskimi?  kimi? 

Raczej tak, przy czym wydaje mi się, że właściwym kryterium, które może być przekładane na sprawy społeczne, jest koncepcja człowieka wyrażona przez Objawienie.  Jeżelii system społec  Jeżel społeczny zny czy konkretn konkretnaa rzecz rzeczywi ywistość stość spo łeczna są zgodne zgod ne ztą wizją, sł użą jej urzeczy urz eczywistnieniu, wistnieniu, to można powiedzieć, że mają wiele wspólnego zchrześcijaństwem. Proszę jednocześnie zauważyć, ż e koncepcja takiego systemu nie musi się wcale odwoływać do religii! Dla Chrystusa czy św. Pawła niewolnictwo było czymś naturalnym, jednak wizja człowieka, którą przynosi religia chrześcijańska, pokazuje, że człowiek nie może być czyjąś  własnością; wz wiąz wiązku ku ztym, po dł uższ uższym ym czasie cza sie różnych debat społecznych, odrzucono niewolnictwo. Jednak wtekstach biblijnych nie znajdziemy bezpośredniego wezwania nawet wtej oczywistej dla nas sprawie. M.L.:

Mimo tego, na poziomie lokalnym przedsiębiorcy bywają  przez niego adorowan adorowani.i. Ito także ci dość dość podejrzanej   proweniencji–  prowen iencji– niedawno niedawno było głośno głośno owłaścicielu owłaścicielu rmy  rmy  Vobro zBrodnicy, wktórej panowały XIX-wieczne stosunki pracy, do śmiertelne śmiertelnego go wypadku włącznie, ajednocześnie osoba ta była wychwalana przez miejscowych księży, gdyż wspierała nansowo różne wydatki okołokościelne.

Niebezpiecznym zjawiskiem jest to, że od czasów  Konstantyna Kościół jest dość mocno związany ze sferami panującymi, zmożnymi tego świata. Pokusę stanowią ich M.L.:

136

możliwości związane zposiadaniem rządu dusz, kreowa-

ale osiąganie zysku nie jest głównym zadaniem instytu-

Ponieważ Kościół jest tak jednorodny ideowo– mówię oKościele instytucjonalnym, bo jeśli spojrzymy na badania socjologiczne, socjologi czne, to opinie wiernych będą nieraz zdecydowanie odbiegały od tego, co mówią biskupi– właściwie wszystkie

cji kościelnych… Gdy Kościół koncentruje się na takich

perspektywy inne niż konserwatywna są traktowane jako

ludziach, to nie dość, że idzie za swego rodzaju chciwo-

zamach na niego, anie jako dyskusja uprawniona wobrębie wobrębie

ścią bogactwa czy władzy, władz y, ale iwystępuje iwystępuje przeciwko ewan-

katolicyzmu. To dotyczy bardzo wielu kwestii itłumaczy  choćby niewielkie znaczenie opcji ekologicznej wpolskim katolicyzmie. Nie ma wręcz możliwości, by wyłaniały się  wnim nowe tematy, obozy lub grupy gr upy myślowe. myś lowe. Ża łuję tete -

niem prawa, ale ipo prostu ztym, że mają duże zasoby nansowe. Można itrzeba ztakimi ludźmi współpracować,

gelicznemu przykazaniu, że należy bardziej się troszczyć otych, którzy są słabi iubodzy, niż zabiegać otych, którzy 

zajmują pierwsze miejsca przy stołach. Kościół powinien być ostrożny, żeby nie wejść na drogę szukania poklasku iwsparcia nansowego najbardziej wpływowych środo-

 wisk iosób. ios ób. Skoro mowa otrosce oubogich: wpolskim katolicyzmie uderza słabość środowisk ipostulatów „socjalnych”. Liberalna optyka patrzenia na kwestie gospodarcze charakteryzuje nie t ylko jedno znajpopularniejszych pism katokatolickich, „Gościa Niedzielnego”, oraz niemal całą polską  prawicę „religijną”, „religijną”, ale– zniewielkimi wyjątkami– wyjątkami– także środowiska inteligencji katolickiej, kojarzone z„Tygodnikiem Powszechnym” czy „ Znakiem”. Tymczasem Tymczasem na Zachodzie wdebacie publicznej obecni są zarówno przedstawiciele „Kościoła otwartego” i tradycjo tradycjonaliści, naliści, jak  ichadecy, chrześcijańska chrześcijańska lewica, inspirowane religijnie ruchy ekologiczne itp.

go, bo na pewno włonie polskiego Kościoła spotkać można

ludzi ozróżnicowanych poglądach, jednak jak dotąd nie są  oni wstanie stworzyć własnych instytucji.  Zajmował się się Ojciec naukowo „wolnorynkowym „wolnorynkowym chrześci jaństwem”. Jego propagatorzy propagatorzy udowadniają, udowadniają, że doktryna kapitalistyczna jest wpełni „kompatybilna” zcnotami  ewangelicznymi. Doprawdy?  M.L.:

Każda instytucja, grupa ludzi czy szkoła myślenia,

zwłaszcza jeśli są to ludzie religijni, ma prawo odwoływać się do swojej religii wdyskusjach na tematy społeczne iwydaje mi się, że nie można tego zbyt mocno potępiać. Kiedyś byłem zwolennikiem wspomnianej wizji, to znaczy przekonania, że zObjawienia wynika, iż trzeba twardo popierać wolnorynkową wolnorynkową gospodarkę, za kładającą,

że każdy ma znaleźć sobie miejsce miejsce na rynku, dzięki własneM.L.: Wskazałbym

dwa powody, dla których tak się dzieje,

mu rozwojowi „do czegoś dojść” itd. Moim zdaniem jednak 

chociaż oczywiście jest ich znacznie więcej. Pierwszy jest

taka wizja opiera się na chrześcijaństwie wsposób wtórny. Innymi słowy, nie wypł ywa zrozważań na tematy biblijne; biblijne;

bardzo ogólny. Proszę zobaczyć, na czym polega wPolsce podział prawica– lewica: wynika on nie zróżnic ideowych, ale ma charakter „popeerelowski”. O„lewicowości” stano wi to, czy ktoś (lub ci, których jest na stępcą stępcą)) związany zwią zany był  zkomunistycznym establishmentem, natomiast „prawi-

cą” jest właściwie wszystko to, co jakoś łączy się zopozycją czasów PRL-u. Ten czysto historyczny, typowo polski podział sprawia, że „lewicowość” jest przez wiele środo wisk, zwłaszcza kościelnych, czymś całkowicie odrzucanym. Bardzo trudno wtakich warunkach przebić się zwarto-

odwrotnie, mamy pewną rzeczywistość społeczną iktoś głoszący, dajmy na to, konieczność upowszechniania me-

chanizmów rynkowych iograniczania zakresu interwen interwencji cji państwa, zaczyna się zastanawiać, co na ten temat można powiedzieć odwołując się do religii. Rozumiem, że można tak postępować, tyle że to pokazuje, iż wtradycji chrześci jańskiej przeka przekazz religijny r eligijny znajduje z najduje się na innym poziomie, nie służy temu, aby móc na jego podstawie konstruować

 wizje społeczeńst społec zeństwa. wa.

ściami socjaldemokratycznymi. Zpodobnych zresztą przy-

 W arg argumentacji umentacji wolnor wolnorynkowej ynkowej przy woł ywa na jest

czyn nieakceptowana jest wPolsce teologia wyzwolenia, bowiem działa następująca kalka myślowa: skoro przeżyliśmy komunizm ito było złe, nie możemy dopuścić do

teologia stworzenia, zwezwaniem do tego, żeby czynić so-

tego, żeby podobne tendencje gdziekolwiek się wKościele rozprzestrzeniały. Tyle, że to jest myślenie całkowicie wy jęte zkontekstu. Drugą przyczyną, jak mi się wydaje, jest to, że niemalże wszystkie insty tucje polskiego polskiego Kościoła stanowią wielki

biorczymi, wznaczeniu „iść do przodu, rozwijać się”. Druga rzecz, która jest często podnoszona wtakiej argumentacji,, to Przypowieść ota lenta cji lentach: ch: każdy znas posiada jakieś uzdolnienia, askoro otrzymał je od Boga, powinien je roz wijać. Iznowu, Iznowu, dla ludzi, którzy którzy wierzą wBoga, te fragmen-

monolit konserwatywny. Oznacza to, że właściwie niedopuszczalna jest dyskusja, askoro tak, to mówi się tylko

ty nauczania biblijnego zawierają mądrość na poziomie wizji człowieka: ma on „coś robić”, rozwijać się, czynić świat

 jednym głosem. Gdy wszyscy hierarchowie hiera rchowie zwracają na coś uwagę, wypowiada się w yłącznie na te tematy. Dochodzą  Dochodzą  do tego względy koniunkturalne: media katolickie są uza-

nie tyle sobie poddanym (to kwestia polskiego tłumaczenia), tylko nim odpowiednio zarządzać, żeby był lepszy;

leżnione, także tak że ekonomicznie, od swoich mocodawców, mocodawców, ale

słuszne wezwanie, dlatego możemy apelować do konkretnej osoby: według naszego odczytania Objawienia, Bóg

iod swoich odbiorców odbiorców..

bie Ziemię poddaną: uprawiać ją, zajmować się zwierzętami itd. Traktowane jest to jako wskazanie, aby być przedsię-

po to dostał rozum. Na poziomie indywidualnym jest to

137

chce, żebyś się rozwijał. Ale wywodzić ztego, że ma to być „swobodny rozwój jednostki wsystemie wolnorynkowym”, aim bardziej ten system będzie wolnorynkowy, tym lepiej, bo da to większe możliwości przetwarzania Ziemi irozwi jania jednostkowych ta lentów– to to już nadużycie.  W Biblii nie ma mowy otym, który system jest lepszy. lepszy. Decydujące znaczenie będzie miało to, wktórym jednostka będzie mogła się lepiej rozwijać: wsystemie prawdziwie  wolnorynkow ym (którego zresztą do tej pory por y nigdzie na świecie nie było), czy jednak takim, wktórym będą jakoś  wyrówny wane szanse, będzie istniała pewna redystrybucja– żeby ci, którzy lepiej potraą się rozwijać, dawali coś zsiebie innym, którzy często nie mogą tego robić nie ze swojej  winy, ale a le ze wzg względu lędu na położ położenie enie społec społeczne. zne. W Wprzesł przesłaaniu Jezusa odnajdujemy troskę otych, którzy są odrzuceni– głównie chodzi oczywiście ogrzeszników, ale niejako „przy okazji” wskazuje On także na odrzuconych winny  sposób: ekonomiczny, kulturowy, społeczny. Jezus pomagał ubogim ichorym, pokazując pewien akcent swojego nauczania: jesteśmy wezwani do tego, żeby się rozwijać, ale także– aby być wrażliwymi na potrzeby tych, którzy nie mają takiej możliwości.  Wolnorynkowa myśl chrze chrześcijańska ścijańska również twierdzi, że troszcz y się oubogich– oubogich– przez to, że oferuje im „wędkę z amiast ryby” ry by” oraz umożliwiając umożliw iając ogólny rozwój ekonomiczny, ekonomiczny, który daje wszystkim szansę, by do niego dołączyć. Wydaje mi się jednak, że wcałej tej– wgruncie rzeczy sensownej–  wizji społeczeńst społe czeństwa, wa, które ma się rozwijać, brakuje wra żli wości na to, jak wiele jest barier społecznych, które uniemożliwiają rozwój poszczególnym jednostkom. Tego jest mało  wmyśli neokonserwatywnej, neokonserwat ywnej, natomiast mnóstwo m nóstwo wBiblii. Doktryna liberalna głosi także, iż dobro wspólne to nic  więcej jak suma pomyślności jednostek. Jaka powinna być chrześcijańska odpowiedź na to przekonanie? 

Kolejny raz podkreślę, że chrześcijaństwo nie wypracowało żadnej specycznej nauki społecznej, gdyż głównym przesłaniem Chrystusa imisją Kościoła nie jest odnoszenie się do poszczególnych aspektów życia społecznego, ani do idei czy ideologii, które miałyby nim kierować. Odpowiedzią na doktrynę liberalną jest oczywiście doktryna komunitariańska. Jej wprowadza nie wżycie może może być egzemplikacją społecznego nauczania czy społecznej  wrażliwości  wrażl iwości Kościoła Ko ścioła– – wtedy w tedy,, gdy wolność i przedsiębiorczość jednostki nierozerwalnie nierozerwalnie powiąże zt ym, że stanowi ona część pewnej wspólnoty. Kiedy będzie podkreślała, że  jednostki są podmiotami, ale kszta kształtowanymi łtowanymi przez zbiorowości, wktórych wzrastają– rodziny, wspólnoty lokalne czy narodowe. Istotnym uzupełnieniem tej idei powinno być uznanie, że istnieją rzeczy naprawdę wspólne, będące czymś więcej niż połączona własność konkretnych jednostek, które „zrzucają się”, by każda znich mogła korzystać zjakiegoś dobra. Koncepcja „dobra wspólnego” odnosić się musi nie tylko do transakcji ekonomicznych, ale także M.L.:

LI SAK Dr Marcin Lisak OP (ur. )– dominikanin,

socjolog, teolog, dziennikarz. Doktoryzował się na podstawie rozprawy oetyce społecznej Michaela Novaka na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego wWarszawie. Wlatach - - był zastępcą redaktora naczelnego Katolickiej Agencji Informacyjnej, następnie prowadził wykłady na Politechnic Politechnice e Poznańskiej. Od r r.. mieszka wDublinie, gdzie jest duszpasterzem Polaków iIrlandczyków oraz prowadzi badania naukowe wramach wramach Irish School of Ecumenics, Trinity College. Jest adiunktem Wyższej Szkoły Informatyki iZarządzania wRzeszowie, gdzie prowadzi zajęcia na kierunku socjologia idziennikarstwo. i dziennikarstwo. Jego teksty tekst y publikują m.in. „Polityka” „Polityka”,, „Tygodnik  „Tygodnik  Powszechny” Powszechn y” i„Gazeta Wyborcza”, atakże polskie media wIrlandii. Autor książek: „Elementy etyki wzawodzie architekta”, architekta”, (), „Dwie fale. Przewodnik duchowy emigranta” ( (), ), „Katolicki liberalizm. Etyka społeczna Michaela Novaka” (). Wwolnych chwilach wędruje po górach Wicklow iklifach nad Oceanem O ceanem Atlantyckim.

do „ciepłych”, intensywnych relacji między ludźmi, kłaść nacisk na istniejące między nimi więzi. Sobór Watykański II deniuje dobro wspólne jako sumę środków, sposobów  na życie ikoncepcji społecznych, która pomaga rozwijać się  wszystkim  wszystk im jednostkom uczestnicząc ym wdanej wspólnocie. Myśląc onim zpunktu widzenia chrześcijańskiej wrażli wości, trzeba na pewno za stanowić się nad tym, co można oddać na rzecz słabszych członków wspólnoty, uboższych pod różnymi względami– nansowym, edukacyjnym czy  kulturowym. Mówiąc owyrównywaniu szans, przywołał Ojciec metaforę wędki. Podobny postulat, pod postacią tzw. zasady   pomocniczości,, formułuje Katolicka  pomocniczości Katolicka Nauka Nauka Społeczna. Czy subsydiaryzm postulowany przez Kościół oznacza to samo, co proponują liberałowie? 

Zasada organizacji życia społecznego, jaką jest pomocniczość, stanowi jedno znielicznych konkretnych

M.L.:

138

samoorganizacji isamodzielnego zaradzania swoim potrzebom. Jeśli wdanej sprawie jesteśmy wstanie się zorganizować, powinniśmy to zrobić, zamiast oczekiwać, że  jakieś insty instytucje tucje ją za nas załatwi za łatwią. ą. Samorządność Samorz ądność nie jest  jednak możliwa moż liwa bez pewnej pew nej pomocy. pomocy. Inie chodzi tu t ylko opieniądze (myślenie wyłącznie wtych kategoriach jest dużym brakiem wrozumowaniu neokonserwatystów), ale także opomoc wwypracowaniu pewnego rodzaju struktur, odpowiednie prawodawstwo itp. Otym wkontekście promowania przedsiębiorczości trochę się zapomina. Nie  wystarczy  wysta rczy apelować do sumień jednostek iudostępniać im kapitał– wszystko musi się bowiem odbywać wodpowiednio skonstruowanej przestrzeni społec znej, wktórej wktórej działają  instytucje, stanowione jest dobre prawo itp.     ]     /    s     b    a     l    z    t     l    u     h    c    s     /    e     l    p    o    e    p     /    m    o    c  .    r     k    c     i       .    w    w    w     /     /    :    p    t    t     h     [     S     B     A     L     Z     T     L     U     H     C     S

  a   n   b

    i     k    n    a     V    a    n    a     i     l     i    m     i    x    a     M     k    s    e    r     F

osiągnięć tego, co ogólnie określa się Katolicką Nauką  Społeczną. Nikt jej raczej nie próbuje negować; problem,  jak mi m i się w ydaje, polega pole ga na rozło rozłożeniu żeniu a kcentów. ChrzeChrz eścijanie nastawieni liberalnie pod względem ekonomicznym, podkreślają przede wszystkim znaczenie samodzielności oraz zwracają uwagę na niebezpieczeństwa związane zinterwencjami instytucji wyższego rzędu, czyli tych, które według zasady subsydiarności mają pomagać tylko  wtedy, gdy gd y jest je st to t o konieczne kon ieczne.. To jest jes t częś c zęśćć słus s łusznej znej arg arguumentacji. Bo jeśli będziemy mieli system silnie etat ystyczny czy paternalistyczny, wówczas państwo zamiast wychowywać słabszych ipomagać im się rozwijać– będzie ich tresowało itłamsi ło. Natomiast Natomiast winnych nurtach katolickiej myśli społecznej, zwłaszcza niemieckich, nacisk  kładziony jest na to, że zasada pomocniczości ma przede  wszystk  wszy stkim im sł służyć użyć tym, którzy są słabi słabi.. I Iże że daje im ona prawo, aby upominać się opomoc wramach tego, zczym sobie nie radzą. Istotą zasady pomocniczości itym, co wniej najcenniejsze, jest promowanie samorządności, tzn. umiejętności

W jaki sposób Kościół, Kościół, zjego terytorialną strukturą, jaką nikt poza instytucjami państwa nie dysponuje, mógłby  się włączyć wwyrównywanie szans? Przy niektórych  paraach istnieją np. np. biura pośrednictwa pośrednictwa pracy pracy czy punkty wsparcia psychologicznego dla bezrobotnych, odnoszę jednak wrażenie, że obejmują one znikomą część  takich placówek iże są przeważnie indywidualnymi inicjatywami konkretnych duchownych lub paraan.

Na poziomie centralnym brakuje wKościele poważnych pomysłów iinstytucji, które zajmowałyby się takimi kwestiami, dlatego „w terenie” wszystko zależy od inicjaty wy poszczegól poszczególnych nych duchownych. Proszę zauważ zauważyć, yć, że ż e mim imo tak dużej siły społeczne społecznejj Kościoła– zaufania, jakim się cieszy, dobrych relacji zpaństwem po  r.– nie wypracował on nawet mechanizmów służących posiadaniu budżetu na własne potrzeby. Sprawa tego, zczego się Kościół  utrzymuje, nie jest uregulowana, choć wpraktyce wynika, że zoar wiernych w iernych iwjakiś sposób zdochodów zmajątków  kościelnych. Na ile znam Kościół, każda diecezja, atak naprawdę każda paraa, radzi sobie na własną rękę. Nie ma  więc iż adnych centralnych central nych instytucji, insty tucji, które prowadziłyby   jakieś długofa d ługofalowe lowe dzieła społeczne. M.L.:

Co mogłoby nimi być? 

Mamy kryzys gospodar gospodarczy czy ibędąc organizacją spo łeczną, ata ką jest Kościół, trudno tr udno się ograniczać do biadolenia imodlitw za bezrobotnych. Włoski episkopat zrobił  tak: zebrał mln euro jako fundusz gwarancyjny dla organizacji nansowej, która udziela niskooprocentowanych kredytów czy pożyczek rodzinom wielodzietnym, wktórych matka matk a lub ojciec ojciec stracili pracę. Mia ł do tego środki, bo istnieją tam w tam w ogóle jakieś centralne środki. Jak rozumiem, informacje otym, które zrodzin kwalikują się do pomocy, płyną zlokalnych struktur kościelnych. Oczywiście samych pożyczek udziela instytucja ba rdziej kompetentna, kompetentna, Kościół zaś daje jej gwarancje za tych, którzy ewentualnie pożyczek wcałości nie spłacą. Uważam, że to bardzo dobry  przykład działania, które wyrównuje szanse, bo przecież M.L.:

139

owiele trudniej jest utrzymać rodzinę wielodzietną izapewnić wszystkim dzieciom edukację. Bardzo cenne są jednak także mniejsze inicjatywy.  WKielcach postanowiono stworzyć katolicką giełdę pracy; czymś takim wramach parai Kościół mógłby się zpo wodzeniem zajmować i inie nie wyma wymagałoby gałoby to z zjego jego strony  dużego zaangażowania. Nadal jednak takie przedsięwzięcia zależą od charyzmy poszczególnych osób duchownych, natomiast nie ma żadnej społecznej odpowiedzi całego Kościoła. Proszę zauważyć: odzyskuje on grunty inieruchomości, które utracił wczasach komunistycznych. Isłusznie, ale jednocześnie mógłby mieć trochę wrażliwości społecznej ichociaż zczęści tych środków stworzyć np. podobny  fundusz gwarancyjny, jak we Włoszech. Iwten sposób pomagać rodzinom wielodzietnym, anie tylko poprzez koła Caritasu rozdawać im paczki na święta, albo fundować dzieciom zubogich rodzin kolonie wakacyjne. To jest ważna ipotrzebna działalność, ale bardzo doraźna. Nie jest to zgodne zzasadą pomocniczości, która zaleca leczyć przyczyny, nie skutki.  Z czego wynika to preferowan preferowanie ie działań doraźnych doraźnych inieiniewielkie znaczenie rozwiązań systemowych na poziomie centralnym? Gdzie Ojciec upatrywałby odpowiedzi na  pytanie, dlaczego dlaczego we Włoszech Włoszech powstał taki taki fundusz, awPolsce– nie? 

Nie znam dobrze włoskiego społeczeństwa; owiele  łatwiej mi powiedzieć powiedzieć,, dlacze dlaczego go nie powstał on w wPolsce. Polsce. Oczywiście jest wiele przyczyn, ale szczególnie ważną wydają mi się prześladowania Kościoła przez władze PRL. Nie były one aż tak wielkie, niemniej jednak Kościół wkwestii swoich nansów właściwie wszystko utajniał, wcelu zabezpieczenia się przed ingerencją państwa. WKościele, który ma strukturę hierarchiczną, decydują głównie ludzie starsi wiekiem; ja bym na to spojrzał właśnie zperspektywy  psychologii społecznej. Oni się przyzwyczaili do systemu,  wktóry  w którym m nan nanse se to rzec rzeczz strz strzeżona eżona – i iukr ukr yta. Bardz Bardzoo rzadko można się wPolsce spotkać ztym, żeby rady paraalne zajmowały się całością nansów parai, tymczasem na Zachodzie nie jest to niczym niespotykanym. Jeśli chodzi opodejście do pieniędzy oraz jawności nansowania życia kościelnego, Kościół polski ma ztym bardzo duże trudności; być może zmiany wmyśleniu przyjdą zmłodszymi duchownymi. Drugą zważnych przyczyn, dla których kościelne inicjatywy społeczne rozwijają się wPolsce słabiej, jest to, że mamy bardzo niski poziom kapitału społecznego. Brak  nam umiejętności podejmowania wspólnych inicjatyw, dopiero uczymy się demokracji, czyli publicznego debato wania i iwybor wyboru u kompromisowych rozwią zań. Słabe pod  względem „organizacyjnym” „organiz acyjnym” są zwłaszcza starsze starsz e pokolenia, pokolenia, stąd wpolskim Kościele musi być podobnie, bo tworzą go ludzie wzięci ztej samej społeczności. M.L.:

 A jakie powinno być być miejsce miejsce lantropii lantropii wwalce zludzką zludzką krzywdą inędzą? Wskrajnych ujęciach dobrowolne dzielenie się zpotrzebującymi, do którego chrześcijaństwo  przecież gorąco gorąco zachęca, zachęca, przedstawiane przedstawiane jest jest jako główny  główny  instrument, za pomocą którego powinna być realizowana sprawiedliwość społeczna.

Jestem zdania, że wwalce z wykluczeniem społecznym lantropia powinna stanowić jedynie dodatek. Nie możemy myśleć tylko wtakich kategoriach, że dopiero jak  ktoś ma dużo więcej niż mu potrzeba, wtedy należy apelo wać do jego sumienia, sum ienia, żeby podzielił pod zielił się zpotrzebującym zpotrzebującymi. i. Myślę, że jest sporo racji wzar zucie, że model lantropijn l antropijny  y  powstał wczasach, kiedy różnego rodzaju więzi międzyludzkie były silniejsze niż we współczesnych społeczeństwach Zachodu, do którego my także przyna leżymy. Poza Poza tym, działania dobroczynne łatwo się sprzedają, są dobre dla wizerunku i publicity  i publicity . Nie mówię, że to źle, ale należy  mieć świadomość, że wznacznej mierze jest to zwykły produkt marketingowy. Niemniej jednak wydaje mi się, że priorytetowym zadaniem chrześcijaństwa nie jest zajmowanie się tym, jak  należy skonstruować system podatkowy, jaka powinna być rola redystrybucji dóbr przez państwo, ajaka– lantropii realizowanej przez pozarządowe organizacje charytatywne.  Jest nim n im dbanie o omniejszy mniejszy dystans społeczny, o te więzi w ięzi irelacje, októrych mówiłem wko wkontekście ntekście dobra wspólnego. w spólnego. Charakterystyczną cechą chrześcijaństwa było to, że poszczególne wspólnoty lokalne gromadziły się na modlitwie iprzy okazji tej modlitwy zbierano także datki na rzecz członków społeczności. społecz ności. Wtym kontekście nie jest tak istotne, jaki ma być model redystrybucji dóbr, ale umocnienie poczucia przynależności do zbiorowości, wramach której mamy także osoby zagrożone marginalizacją. Chrześci jańst wo podkre podkreśla śla równość ludzi, gdyż wszys wszyscy cy jesteśmy  dziećmi bożymi. Pomocy potrzebującym nie można ograniczyć do lantropii także dlatego, że jest ona najczęściej działalnością interwencyjną: słyszymy komunikat ojakimś nieszczęściu szczę ściu czy niedorozwoju, dotykającym dotykającym okre ślone miejsce świata czy grupę społeczną, iwtedy pomagamy. Jeśli taki komunikat dobrze się sprzed aje wmediach, traa do  większej  więk szej ilośc ilościi odbiorców iwt iwtedy edy jest je st szansa sz ansa,, że np. ktoś zbogatych zorganizuje imprezę, na której będą zbierane datki na ten cel. Nie deprecjonuję deprecjonuję tego rodzaju działa lności, ale wten sposób nie da się osiągnąć sprawiedliwości społecznej, usunąć wszystkich barier wdostępie do informacji, edukacji czy kapitału. Dlatego moim zdaniem konieczne są systemy redystrybucji dóbr wskali makro, poprzez systemy podatkowe, ale także np. zapewnianie dostępu do tanich pożyczek. M.L.:

Dziękuję za rozmowę.

Dublin,  maja  r.

TEORIA W PRAK TYCE

140

Religia

wsłużbie pracy B W

Są ludzie, którzy wnajpełniejszym sensie wcielają wżycie słowa Chrystusa omiłości bliźniego ibez reszty poświęcają się pomaganiu innym. Nie ma tu znaczenia ich „formalne” wyznanie, łączy ich poprostu żarliwa, głęboko ludzka solidarność ztymi, którzy zdani są wżyciu na samych siebie. Słabnąca rola Kościoła katolickiego, szczególnie wEuropie Zachodniej, sprawia, iż jego nauczanie nie  jest dziś mocno sły słyszalne, szalne, ale Kościół  pośrednio ibezpośrednio nadal spełnia pożyteczną rolę, walcząc zwynaturzeniami życia gospodarczego ispołecznego. Zgodnie znauczaniem Kościo ła, stosunki gospodarcze nie są nigdy  czysto rzeczowe, gdyż biorą wnich udział osoby ludzkie. Dajmy prosty  przykład. Sprzedający może np. zażądać zbyt wysokiej ceny za towar lub może oszukiwać na jego jakości; może też wykorzystywać sytuację drugiego człowieka, zmuszonego do nabycia danej rzeczy ipodnieść jej cenę. Stąd, nie wchodząc wmeandry ekonomiczne, nauka Kościoła domaga się tzw. słusznej zapłaty. Jan Paweł II wswej encyklice poświęconej pracy, Laborem exercens , pisał: Za pisał: Za sprawiedliwą płacę, gdy chodzi o dorosłego pracownika obarczonego odpowiedzialnością za rodzinę, przyjmuje  się taką, która wystarcza na założ enie  i godziwe utrzymanie rodziny oraz na zabezpieczenie zabezpie czenie jej przyszłości.

 Jak to robią wAmeryce Historia religijnych organizacji pomagających robotnikom jest wStanach Zjednoczonych bogata. W    r. Charles Stelzle, pastor pa stor prezbiteriański, prezbiteriański, założył w Nowym Jorku kościół  Labor Temple. Wkrótce placówka  stała się miejscem spotkań pracowników i związkowców. Wr. powstaje działająca do dziś National Farm Worker Ministry, organizacja sponsorowana przez Narodową Radę Kościołów, powołana do całodziennej opieki nad dziećmi robotników. Od r. organizacja prowadziła  wpiętnastu stanach programy pomagające robotnikom iuświadamiające im ich prawa.  Wlatach  -   działała zkozkolei Religion and Labor Council of America, organizacja założona przez prof profeesora Willarda Uphausa, która  wspierała finansowo różne formy współpracy między środowiskami religijnymi a pracownikami i związkami zawodowymi. Wr. powstaje, działający do dziś Catholic Worker Movement, założony przez Dorothy Day iPetera Maurina [oCWM pisaliś pis aliśmy my w nr  – przyp. przyp. re red. d.]. ].

Tradycja współpracy między chrześci jaństwem aświatem a światem pracy jest wciąż kontynuowana.  W  r., w mieśc mieście ie Apopka (Floryda) powołano Oce For Farm worker Minis Ministry try – organi organizację zację ma jącą pomagać pracowni pracownikom kom na farmach. Założyły ja cztery siostry zkatolickiego zakonu Sisters of Notre Dame de Namur. Wszystko zaczęło się od wizyty sióstr w obozowisku robotników w centrum Florydy. Fatalna sytuacja żyjących tam ludzi tak je poruszyła, iż poprosiły  o zezwolenie na pozostanie i pracę wśród nich. Diecezja Orlando sfinansowała ich pobyt i zakupiła  dom w ubogiej dzielnicy miasta. Do dziś ponad połowa z  tys. dolarów rocznego budżetu organizacji pochodzi z diecezji. Resztę stanowią dotacje idatki, głównie ze środowiska lokalnego.  Jak mówi siostra siostra Cathy Gorman, założycielka organizacji: Na początku najtrudniej było dotrzeć do pracowników, którzy nie mieli żadnego wspólne go miejsca spotkań spotkań.. Siostry docierały   więc do nich w wkościo kościołach, łach, stołówkach czy szkołach. Wszędzie przekonywały ich opotrzebie zjednoczenia ipoprawy swojej sytuacji. Obecnie siostry pomagają tys. osób pracujących wgajach pomarańczowych iszklarniach wokół miasta  Apopka. Gdy siostr siostryy zaczyna zaczynały ły pracę, większość robotników stano wili  Afroa  Af roamer meryk ykani anie, e, tera z domi dominują  nują 

141

robotnicy z Meksyku, częściowo robotnicy zHaiti. Siostry sprawiły, iż robotnicy są zorganizowani, mają własną przychodnię, program mieszkalnictwa czynszowego, biuro zasiłkowe i kredytowe. – Otworzyliśmy im drzwi, ale oni przez nie   przeszli   przesz li – – cieszy się Cathy Gorman. Problemów pozostało jednak wiele. Niskie wynagrodzenie pracowników  nie starcza im często na utrzymanie,  wielu popada też walkoholizm iuz ależnienie od narkotyków. Solidarność  zrobotnikami

Inną podobną inicjatywą amerykańską jest Interfaith Worker Justice (IWJ)– stowarzyszenie ludzi, którzy  przez odwołanie się do religijnych  wartości  wart ości pragn pragnąą zmobiliz zmobilizować ować różne środowiska wyznaniowe wUSA, aby włączyły się wkampanię na rzecz podniesienia wynagrodzeń ipolepszenia warunków pracy, głównie  wzawodach niskopłatnych 1. Główne postulaty ruchu to godziwe wynagrodzenie, opieka  zdrowotna i świadczenia emerytalne, które pozwalają żyć całym rodzinom godnie; bezpieczne warunki pracy; równa ochrona prawna robotników, także imigrantów imigrantów.. Członkowie IWJ mają też swoje zobowiązania: solidarność zniesprawiedliwie traktowanymi robotnikami oraz pokojowa współpraca zludźmi zcałego świata. Ruch został zos tał zainic z ainicjowany jowany w wr. r.  wChicago  w Chicago przez Kim Bobo, wcześniej kierującą organizacją Bread for the World. Wykorzystując tys. dolarów swojej babci, Bobo rozpoczęła działalność, na początku we własnym domu. Wr. Wr. organizacja miała mi ała  oddziałów wcałym kraju, wr. było ich już  .. Organizacja zdążyła się już zaangażować wwiele ważnych działań. Odegrała wiodącą rolę w  r.  w kr yt ytyce yce sieci Wal-Mart, Wal-Mar t, wyt w ytykayka jąc jej zmuszanie zmusza nie pracowników pracow ników do pozostawania po godzinach, brak  odpowiedniej opieki zdrowotnej i wyp łacanie pensji nieadekwatnej nieadekwatnej

do wysiłku. Jednym z elemen elementów  tów   walki  wal ki międz międzyy najwięks n ajwiększym zym obecnie na świecie sprzedawcą aIWJ był pokazanie w ponad   kościołach, synagogach iminaretach lmu dokumentalnego Roberta Greenwalda „Wal-Mart: e High Cost of Low  Price”, piętnującego złe praktyki sieci. Ten zbiorowy wysiłek licznych środowisk religijnych był skutecznym uderzeniem w reputację WalMarta, firmy chcącej uchodzić za  przyjazną rodzinie. – Wszystkie religie głoszą s prawiedliwość, a Wal Mart jest jedny jednym m z najwi najwięks ększych  zych  sprawców niesprawiedliwości  – mówił wtedy William Jarvis Johnson zIWJ2.  Jeden z progra programów mów akt aktualn ualnie ie prowadzonych przez IWJ, „Building  Justice”,  Justi ce”, doty dotyczy czy tru trudnej dnej sy sytuac tuacji ji robotników budowlanych budowlanych z okolic miast Phoenix iLas Vegas, zreguły  bardzo źle opłacanych, pracujących ponad miarę (ponad - godzin tygodniowo), nie mających zabezpieczeń socjalnych iopieki zdrowotnej.  Wcałych  Wcał ych USA liczbę ta kich robotników szacuje się na milion osób.  W prz ygot ygotowa owanym nym w maju r. przez delegację IWJ r aporcie–

sprawdzała spraw dzała ona na miejscu warunki pracy robotników budowlan budowlanych ych – czytamy ważną deklarację ideową:  Jako ludzie wiary uznajemy, że wszyscy  zostali stworzeni na obraz Boga, a zatem zasługują na najwyższą godność  i szacunek. Wszyscy ludzie pracujący, włączając w to najmniej zarabiających [… […]] przyczyniają się do wzrostu sił produkcyjnych społeczeństwa i zasługują, by zarobki pozwalały im na zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych. Zainspirowani wartościami obecnymi w naszej wierze   pragniemy  prag niemy dzia działać łać na rzec rzeczz spra spra-wiedliwegoo społeczeństwa, w któwiedliweg rym wszyscy robotnicy otrzymują   godną  godn ą zap zapłat łatęę i doda dodatki tki wspi wspieraera jące ich ic h rodziny. rodzi ny. Raport zawiera też konkretne zarzuty, głównie pod adresem jednego znajwiększych deweloperów wUSA, rmy Pulte Homes, która wr.  wybudowała ponad  tys. tys. domów domów.. Pracownicy Pulte Homes powiedzieli powie dzieli  wysła  wy słanni nnikom kom IW IWJJ o sw swych ych głównych problemach, jakimi są: niebezpieczne warunki pracy, niskie zarobki, długie dług ie godziny pracy, słaba opieka zdrowotna, niepłacenie za nadgodziny. Wszelkie uwagi dotyczące złych

    ]     /    e    m    r    e    t    e    p     /    e     l    p    o    e    p     /    m    o    c  .    r     k    c     i       .    w    w    w     /     /    :    p    t    t     h     [     Z     L     O     H     R     E     M     R     E     T     E     P

      a       b

142

 warunków pracy spotykają się zostrą  reakcją rmy, ze zwolnieniami pracowników włącznie. Na stronie IWJ znaleźć można praktyczne wskazówki, jak włączyć się wpoprawę wpoprawę sytuacji 3 tych robotników  . Organizacja sponsoruje także „Seminary Summer”– corocz coroczne ne spotkania, wczasie których duchowni różnych wyznań ireligii mogą nauczyć się sposobów angażowania  wdziałalnoś  wdzia łalnośćć na rzecz rz ecz sprawiedliwosprawiedl iwości społecznej społec znej ipoznać problemy pracowników najemnych.

Księża-robotnicy Tradycja inicjatyw religijnych, odnoszących się do świata pracy nie  jest obecna ocz ywiś ywiście cie tylko wUSA. Trzeba jednak przyznać, iż tamtejsze chrześcijaństwo jest bardziej prężne,  jeżelii chodz  jeżel chodzii o inicjat yw y społe społeczczne, gdyż wolne jest od wielu europejskich uwarunkowań historyczno-politycznych, które uniemożliwiają różnym odłamom chrześcijaństwa dzia łalność we wspólnej sprawie.  Jedny m z najci najcieka ekawsz wszych ych ruchów europejskich był ruch księżyrobotników onazwie „Mission de France”.Gdy wr. francuski dominikanin, Jacques Loew, zaczął pracować wdokach Marsylii, nie przypuszczał, że jego przykład będzie naśladowany przez setki katolickich księży istanie się początkiem prze wartościowania  wartośc iowania wkwestii powoła nia duchownych we współczesnym świecie4. Loew stał się bowiem jednym zzałoży cieli cieli ruchu księży-robotników. W ków.  W  r. prac y dominik domi nikanianina przyglądał się z wielkim zainteresowaniem młody Polak – Karol  Wojtyła. Warto przypomnieć fragment jego pierwszego artykuł u, opublikowanego wr. w„Tygodniku Powszechnym”, który poświęcił  on temu niezwykłemu ruchowi: Nowi apostołowie [… apostołowie […]] zdali sobie sprawę, że muszą startować od zera. Spojrzeli w oczy rzeczywistości i zrozumieli, że  wiele przejawów chrześcijańskiego życia to już tylko forma po zbawiona  zbawio na głę głębi, bi, a to, co się brał o  z t rady radycji, cji, nie ma już żad żadnej nej sił y 

oddziaływania. [… […]] Świadczenie  o Ewangelii czynem musi się dokonywać w ścisłym zachowaniu   jej ducha  du cha [… […]]. Stąd duch ubóstwa  […]]. Księża i bezinteresowności  [… […]] ustalają swoją stopę życiową na […  przeciętny  przec iętnym m poziomi poziomiee swego środ środowiowiska, a nawet nieco niżej. Zetknięcie zruchem księży-robotników wdużym stopniu ukształtowało społeczną wrażliwość późniejszego papieża. Ruch nie ustrzegł się włonie Kościoła surowej krytyki za swój radykalizm. Wlatach . do Watykanu zaczęły napł ywać alarmujące opinie opinie o ruchu i jego dryfowaniu dryfowaniu w stronę poglądów lewicowych. Wmaju   r. r. Loew wys łał papiestwu papiest wu raport zwyjaśnieniami, ale to nie pomogło. Papież Pius XII swą instrukcją przerywa ten niezwykły eksperyment. Księża-robotnicy spełnili jednak  swoje zadanie, działając w okresie, gdy między Kościołem a światem robotniczym istniała przepaść. Iwłaśnie ci księża, podejmując pracę zyczną ijednocześnie ewangelizując świat robotniczy, ową przepaść choć częściowo zasypali.  W    r. powsta powstała ła z kolei organizacja skupiająca młodych chrześcijańskich robotników, założona przez belgijskiego księdza katolickiego (później kardynała) Josepha Cardijn5, syna górnika. Wr. przybrała ona nazwę Jeunesse Ouvrière Chrétienne (skrótowo JOC, skąd  wzięłyy się popularne określenia ruchu  wzięł ijego członków, odpowiednio Jocism oraz Jocists; angielska nazwa brzmi  Young  Yo ung Christian Workers, Workers, YCW). Po uzyskaniu wr. papieskiej aprobaty, rozprzestrzenił się na terenie Francji, apóźniej wniemal  kra jach, m.in. wUSA wUSA,, Japonii, Pakistanie, Egipcie ina Ukra Ukrainie. inie. Wr. Wr.  w Belgii było  tys tys.. członków ruchu, we Francji–  tys., awcałej Europie pół miliona. Obecnie do ruchu należy około miliona osób w krajach 6.  YCW prowadzi  YCW  prowadzi liczne kampanie. Jedna z nich uk azuje, głównie poprzez poruszające zdjęcia, dramat ubóstwa i wyk luczenia wśród 

młodzieży w Wielkiej Brytanii. Zdjęcia są wysyłane wysyła ne m.in. do członków Parlamentu. Danny Curtin, szef YCW na Anglię i Walię, mówi:

Nasz kraj ma wszystkie potrzebne  środki, aby zlikwidować ubóstwo. Nie ma żadnego zrozumiałego powodu, dla którego pozwalamy na  istnienie w Wielkiej Brytanii sfer  ubóstwa.  Według rządow ych statystyk,  ludzi wwieku - lata żyje wubóstwie. Ponadto autorzy  kampanii podkreślają, iż jedna trzecia młodych pracowników nie zarabia na godne życie, aco piąty nie jest wstanie wygospodarować żadnych pieniędzy na spędzenie czasu cza su wolnego. Liczne przykłady zaangażowania osób lub organizacji odwołujących się do chrześcijaństwa wpolepszenie warunków pracy, szczególnie osób młodych młodych i repreze reprezentują ntujących cych zawody tradycyjnie słabo wynagradzane, ukazują, jak pożyteczna może być symbioza świata wiary ipracy. Korzyści odnoszą obie strony. Chrześcijanie angażujący się wtaką  pomoc ukazują, iż chrześcijańska nauka społeczna jest rzeczywistością  żywą, anie zbiorem szacownych teorii. Pracownicy znajdujący się wciężkiej sytuacji otrzymują natomiast realną pomoc wwalce oswoje prawa od wielu chrześcijańskich organizacji iinicjatyw. Bartosz Wieczorek

Przypisy: .

http://www.iwj.org/

.

http://religionandpluralism.org/ GranteeArticles/KimBobo_FaihBasedGroupsTakeAimAtWalMart.pdf 

.

http://www.iwj.org/template/page. cfm?id=

.

http://www.catholiclabor.org/genart/loew.htm

.

C. R. Prentiss, Debating God’s Economy: Social Justice in America on the Eve of Vatican II , University of Pennsylva-

nia , ss. -. .

http://www.ycwimpact.com/page. php?page=

143

Kościół, lewica, demokracja  K K  K K

Stosunek lewicy do Kościoła ireligii zreguły był nieprzy jazny, je śli nie wrogi. Oczy wiści wiście, e, stw stwierdzenie ierdzenie to to– – jak  każda generalizacja– jest wpewnej mierze nieuprawnione. Na lewicy znajdowały się też ruchy, które religię uzna wałyy za sprawę pry  wał prywatną watną obywateli, a areligijność religijność czy jej brak za kwestię bez znaczenia dla ich lewicowej tożsamości; były też ruchy, które bezpośrednio czerpały inspiracje zchrześcijaństwa. Jednak główny nurt myśli lewicowej był  antyklerykalny,, a nawet antyreligijny antyklerykalny antyreligijny. O ile antyklerykalizm lewicy jest wpewnej mierze zrozumiały, to jej antyreligijne nastawienie jest nie do przyjęcia. Nie tylko ztego powodu, że interwencja wreligijne przekonania ludzi jest niedopuszczalna, niedo puszczalna, ale ta kże dlatego, że religia (szczególnie chrześcijańska) powinna być dla lewicy źródłem inspiracji. Pytanie orelacje między lewicą aKościołem ireligią może być dobrym pretekstem do przemyślenia na nowo lewico wej tożsamości.  W Polsce mia miarą rą lewic lewicowości owości jest stosu stosunek nek wobec PRL-u oraz Kościoła katolickiego. Sentyment niektórych środowisk do Polski Ludowej jest jest zrozumiał y wkategoriach psychologiczno-socjologicznych. Przedstawiciele grup, które zostały wykluczone zkorzyści zkorzyści będących efektem udziału  wprzemianach gospodarczych, społecznych ipolitycznych po roku , zaczęli identykować się zpewnym wyobrażonym stanem rzeczy, amianowicie zwyidealizowanym obrazem PRL-u. Czasy tzw. realnego socjalizmu jawią im się jako okres bezpieczeństwa socjalnego oraz względnej równości. Wyobrażenia te są do pewnego stopnia zakorzenione wrzeczywistości. Pracę– podstawę poczucia bezpieczeństwa– ideol ideologia ogia państwowa traktowała jako wartość najwyższą, anawet jako źródło wszelkich wartości, wpraktyce zaś jako obowiązek. Konieczność spełnienia wymogu pełnego zatrudnienia była oczywistością, co czyniono sztucznie kreując miejsca pracy. Wkonsekwencji spora część pracy była niestety społecznie bezużyteczna. Równość społeczno-ekonomiczna była natomiast konsekwencją   względnej  względ nej niezamożności społeczeńst wa jako takiego. Tam, gdzie społeczeństwo posiada niewiele, tam inierówności

nie są wielkie. Nawet materialny status elit władzy– jakkol wiek uprzy wilejowanych– nie odbiegał rażą rażąco co od statusu st atusu pozostałych członków społeczeństwa. Fasadowość egalitaryzmu ilewicowości polityki PRL-u ujawniła się wpełni tuż tu ż po roku . . Kult pracy prac y szybko zastąpiono kultem wolnej przedsiębiorczości, zaś pojawienie się nowego problemu problemu społecznego– społecz nego– bezrobocia, skutecznie podkopało poczucie bezpieczeństwa. Narastanie rozwarstwienia materialnego szło wparze zp zprzeobrażeniami rzeobrażeniami świadomości społecznej, szczególnie wielkomiejskich elit: duch Korwina-Mikke zaczął unosić się wpowietrzu.  Wbre  Wbrew  w   jednak obecnym obe cnym na lewicy obiegow ym opiniom, za ten fatalny stan rzeczy nie można winić jedynie autorów  przemian czy zaprzaństwa klasy politycznej. W równym stopniu za charakter polskiego k apitalizmu odpo wiedzialny  wiedz ialny jest polski p olski „realny „re alny socjalizm”, socja lizm”, a dokładniej dokładn iej rodzące patolo patologie gie polityczne ubezw łasnowolni łasnowolnienie enie spo łeczeństwa.  łeczeń stwa. Tam, gdzie nie ma demokr acji – nie ma też  i dobrobytu. Lewica, broniąc PRL -u, broni de facto antydemokratycznego,, antyegalitarnego porządku. tydemokratycznego Stosunek lewicy do Kościoła jest bardziej ba rdziej złożony iwykracza poza lokalny, polski kontekst. Zacznijmy jednak  od naszego podwórka. WPRL-u Kościół katolicki pro wadził złożoną politykę. Z Zjednej jednej strony st rony układał ukł adał się z komunistycznym rządem, zdrugiej zaś czynnie wspierał demokratyczną opozycję. Tej dwoistości Kościoła nie należy  postrzegać jako hipokryzji. Kościół jest instytucją, której funkcjonowanie nie jest obliczone na jakiś czas, lecz na koniec wszelkiego czasu, musi zatem układać się zwładzą, oile ta ostatnia nie występuje jawnie izdecydowanie przeciwko niemu. Polityczne formy organizacji społeczeństwa przemijają, Kościół ma zaś stać jako ostoja zbawienia. Nie może więc zrezygnować zmożliwości realizowania swo jego wiecznego w iecznego powołania, nawet za z a cenę ustępstw, które zziemskiej perspektywy perspektywy wydawałyby się nie do przyjęcia.  WKościele  WK ościele znala znalazło zło się jednakż jed nakżee sporo ludzi, którym k tórym poczucie sprawiedliwości kazało wystąpić przeciwko komunistycznym władzom władz om lub wspierać wspierać społeczny opór przeciwko

144

niesprawiedliwym rządom. Kościół– co łatwo zauważyć– nie jest monolitem. Tworzą go różni ludzie, oróżnym po-

dejściuu do rzeczywistości, dejści rzecz ywistości, co być może jest jedną zprzyczyn  jego zdolności adaptacyjnych.  W okres ok res przemian Kościół katolicki wszedł z zniemaniema łym bagaż ba gażem em moralnego autorytetu autorytet u iniestety zaraz z araz zaczą z aczął  ł  odcinać od niego kupony: wprowadzenie religii do szkół,

krzyże wmiejscach publicznych, ratykowanie konkordatu, restytucja majątku kościelnego na niejasnych warunkach. To wszystko spowodowało zrozumiały wzrost nastrojów  antyklerykalnych. Paradoksalnie, nie pojawiła się jednak   wPolsce żadna żad na siła, siła , która by te nastroje zagospodarowała za gospodarowała.. Partie mainstreamu nie były tym zainteresowane, bo albo  jawnie popierały ekspansję ek spansję Kościoła, a lbo zróżnych powodów– głównie koniunkturalnych– jej się nie przeciwsta wiał y. Symptomatyczna jest tutaj postawa tzw. t zw. postkomunistycznej lewicy, która będąc uwładzy nie występowała przeciwko Kościołowi, będąc zaś wopozycji puszczała oko do swojego antyklerykalnego elektoratu. Zkolei pomniejsze, krzykliwe partie antyklerykalne, wrodzaju Racji Polskiej Lewicy, nigdy nie znalazły społecznego oddźwięku. Stan rzeczy na dzień dzisiejszy jest następujący: Kościół ma wszystko, co może mieć, społeczeństwo zaś biernie akceptuje status quo. Polacy w większości identyfikują się z Kościołem, nie chcąc zrywać z nim swych instytucjonalnych więzi, nawet jeśli z dogmatycznego punktu widzenia ich katolicyzm stoi pod  znakiem zapytania, zarówno jeśli chodzi o kwestie  wiary,  wia ry, jak i prak tyk tykęę życiową . Polski ant ykle yklery ryka kalizm lizm  jest antyk a ntyk lery leryka kaliz lizmem mem pry watny m, nie znajdując zn ajdującym ym ujścia w przestrzeni publicznej i politycznej. Na zachłanność k sięży narzeka nar zeka się wdomu iwśród znajomych, znajomych, tak jak iwdomu iwśród znajomych krytykuje się polityczne zaangażowanie kleru. Nie przekłada się to jednak  na polityczne działania idecyzje. Dzieje się tak przynajmniej zdwóch powodów. powodów. Po pierwsze, społeczeńst społeczeństwo wo nie postrzega działań Kościoła jako uciążliwych. Są one irytujące, wątpliwe zmoralnego punktu widzenia, nie mają 

 jest jedynym miejscem, w którym który m mogą znaleźć pomoc i zrozumienie. Słowem, tych, których nie obejmuje no woczesny dyskurs dy skurs w yklucze ykluczeniowy, niowy, wedł ug którego któreg o wykluczeni są dobrze zarabiający homoseksualiści, ale już  nie starsze osoby żyjące z głodowych emerytur, tylko dlatego, że słuchają tego a nie innego radia. Ten fakt umyka jednak uwadze lewicy, która pryncypialnie postrzega Kościół jako uosobienie wstecznictwa ireakcji, nie zaś instytucję, która także występuje wobronie ubogich.  Jeśli nawet lewica dostr zeże ten fakt, fak t, to itak ita k poddaje go ideologicznej interpretacji. Kościół katolicki ma miano wicie manipulow manipulować ać i iwykor wykorzyst zystywa ywaćć ludzi, zatru zatruwać wać ich umysły jadem, wpajać im fałszywe wyobrażenie świata.  Według lewic lewicy, y, ona sama ma monopol na reprezentowanie interesów wykluczonych, stąd każda inicjatywa wtej materii, która nie wywodzi się ze środowisk deklaratywnie lewicowych, jest podejrzana. Taka postawa lewicy wstosunku do Kościoła nie jest czymś charakterystycznie polskim. Jest raczej w yznacznikiem myślenia lewicowego, aprzynajmniej jego znacznej

części, wogóle. Źródeł nowoczesnej myśli lewicowej szukać trzeba wOświeceniu. To ono traktowało instytucjonalne kościoły jako źródło zacofania, aprzez to barierę dla postę-

pu społecznego. Działalność masowych partii robotni robotniczych czych przypadała przypada ła natomiast na wiek XIX iXX, gdy sojusz kościo-

 łów zkonserwaty zkonserwatywnym wnym ikapitalistycznym porządkiem porzą dkiem był  dla wielu rzeczą oczywistą. Wte Wtedy dy to antyklerykalizm stał 

się istotnym składnikiem lewicowej tożsamości, głównie na kontynencie europejskim.  Jedna k to nie wsz wszystko, ystko, bowiem ant antykler ykler yka ykaliz lizmomo wi czę często sto towa towarzy rzyszy szyła ła radyk radykaln alnaa kr kryt ytyka yka samej relig religii. ii.

 jednakk poważnych  jedna poważ nych konsekwencji konsek wencji dla zw ykł ykłego ego obywatela oby watela.. Po drugie, społeczeństwo polskie jest ideologicznie indyferentne. Spór oneutralność światopoglądową państwa  jest dla polsk polskiego iego społe społeczeń czeństw stwaa równie egz egzotycz otyczny, ny, jak  ja k  lozoczny spór opowszechniki. Kościół wPolsce nie tylko zatroszczył się oswój stan posiadania, lecz także wzamian sankcjo sankcjonował nował przemiany  społeczne, popierając uchwalenie Konstytucji, akcesję do Unii Europejskiej, atakże neoliberalne reformy rynkowe. Czynnie– nawet jeśli zgłaszał tu iówdzie pewne obiekcje–  wspierał więc budowę nowego porządku.  Jednak taki obraz byłby był by jednostronny. Kościół katolicki w Polsce to nie tylko jego hierarchia oraz ideologiczne i majątkowe roszczenia. To również inst ytucja, która jako jedna z nielicznych ujmuje się za społecznie i ekonomicznie wykluczonymi: ludźmi biednymi, starszymi, z małych miasteczek i w iosek, gdzie parafia 

    ]     /    y    r    e     b    n    a     b    s    e     l     i    m     /    e     l    p    o    e    p     /    m    o    c  .    r     k    c     i       .    w    w    w     /     /    :    p    t    t     h     [     Y     R     E     B     N     A     B     S     E     L     I     M

      n       b

145

Postrzegano ją jako przejaw fałszywej świadomości, która nie pozwala jednostkom icałym grupom społecznym rozpoznać ich prawdziwej sytuacji. Ludzie zaczadzeni religijnymi przesądami– utrzymywała lewica– niezdolni są do podjęcia tutaj iteraz walki osprawiedliwość; ich pragnienia idążenia, aprzede wszystkim tęsknota za lepszym światem, ulokowane zostały wzaświatach. Wten oto sposób religia spełnia swą ideologiczną funkcję, traktując urzeczywistnienie sprawiedliwego porządku jako zadanie, które ma zostać zrealizowane dopiero wporządku innym niż ziemski iktóre ma być być dziełem nie człowieka, człow ieka, lecz Boga. Wefekcie sankcjonuje status quo izniechęca, anawet odmawia prawa do walki znim. Walka osprawiedliwość, próby budowy  lepszego świata, kreowania go według własnych wyobrażeń– miały być bluźnierstwem, oznaczały bowiem stawianie człowieka wmiejsce Boga. Reakcyjni krytycy Oświecenia przejęli zresztą ten język, stawiając jedynie znak plus tam, gdzie Oświecenie dokonywało oceny ujemnej. Konikt pomiędzy lewicą lewicą a religią przeniósł przeniósł się  wIIpo  wI Ipołowie łowie XX w. na inną płasz płaszczyznę czyznę.. Klasa robotnicza nigdy nie była szczególnie wyemancypowana obyczajowo, dlatego też kwestie seksualności i jej w yzwolenia nie stanowiły przedmiotu zbytniego zainteresowania ruchów i part ii lewicowych. Wprawdzie atakowano mieszczańską moralność za jej purytanizm, ale nie tyle  w imię seksualnego sek sualnego w yzwoleni yzwolenia, a, lecz w imię im ię autentycznej kultury moralnej moralnej,, gdzie w ierność pewnym zasadom i ideałom stawia się wyżej niż przyziemną chęć zysku i konformizm. Jednak celem partii lewicowych– głównie socjaldemokratycznych– było ustanowienie politycznej podmiotowości klasy robotniczej, zapewnienie jej bezpieczeństwa socjalnego, realizacja gwarancji zatrudnienia oraz tworzenie powszechnego dobrobytu. Wkrajach Europy  Zachodniej po II wojnie światowej cele te wdużej mierze osiągnięto. Powstało tam coś na wzór konsensu socjaldemokratycznego. Jak każdy jednak konsens, również ten okazał się po części zgniłym kompromisem, osiągniętym dzięki zmarginalizowaniu pewnych kwestii. Musiały one  wkońcu stanąć na porządku por ządku dnia: d nia: młodzi młod zi Niemcy zaczęl i pytać, co robili ich ojcowie podczas wojny, amłodzi Amerykanie oto, dlaczego muszą ginąć wWietnamie. Przyczyny „rewolty” lat . były– jak wprzypadku każdego każde go zjawiska społecznego– społeczneg o– złożone. Nie da się jej spro wadzić do zwyk z wykłej łej ruchawki r uchawki znudzonej młodzież m łodzieżyy. Zwrócono wówczas uwagę na wiele ważnych kwestii: rasizm, seksizm, amnezję historyczną, zagrożenie środowiska naturalnego, nadmierną konsumpcję, erozję autentyczności, alienację itd. Podjęto także problematykę emancypacji seksualnej iobyczajowej. iobyczajowej. Ta ostatnia kwestia określiła okre śliła na dobre charakter myśli (nowo)lewicowej. Już nie praca, lecz seksualność stała się tym, co należ ało wyzwalać, wyz walać, azczasem, azczasem, gdy  zakwestionowano pojęcie natury– kreować. Lata . to początek demontażu socjaldemokratycznego konsensu iprób zastąpienia go nowym, neoliberalnym. Stare partie socjaldemokratyczne– jak zresztą wszystkie

liczące się siły polity polityczne– czne– zaczęły brać udział wtym procesie. Kry Krytyczna tyczna myśl lewicowa natomiast natomiast przestała stanowić część szerokiego ruchu społecznego i na dobre zadomowiła zadomo wiła się na uniwersyteckich wydziałach. Sta wała się coraz bardz bardziej iej elita elitarna rna i hermetyc hermetyczna, zna, trac tracąc ąc kontakt z rzeczywistością. Jej głównym adresatem nie byli już robotnicy, którzy, jak się okazało, zostali wedle teoretyków zdemoralizowani przez kapitalizm i ofero wany przezeń pr zezeń dobrobyt. Wkrótce proletariat jako jednorodna klasa przestał itak istnieć, adokładniej uległ rozproszeniu irozczłonkowaniu wwyniku neoliberalnych reform. Zmianie uległ również charakter pracy. Nie wypracowano  jednak jej nowego rozumienia, awkonsekwencji– awkonsekwencji– nowego pojęcia klasy pracującej. Co więcej, zakwestionowano pojęcie  jedności , uznając  je za zgr zgruntu untu totalitarne. total itarne. Nadziei na radykalną zmianę społeczną upatrywa no w zbuntowan zbuntowanych ych studentach, artystycznej bohemie, lumpenproletariacie – słowem, we  wszyst  wsz ystkich kich tyc tych h grupa grupach, ch, które fu funkcjonuj nkcjonująą na swoistym marginesie społecznym. Ich wielość  miała dać wyzwolenie iprzeobrazić społeczny społec zny ipolityczny krajobraz. Podejmowane próby pożenienia myśli myśl i nowolewicowej ztradycyjną problematyką lewicową, są od początku skazane na porażkę: myśl tradycyjni tradycyjniee lewicowa i nowol nowolewicowa ewicowa operują odmiennym zestawem pojęć oraz przypisują kluczowe znaczenie innym wartościom. Radykalna ikrytyczna myśl lewicowa nie była wstanie uporać się zpowstaniem kapitalistycznego welfare state . Okazało się, że społeczny dobrobyt można budować bez rewolucji proletariackiej, proletariackiej, anga żując w to niemalże  wszystkie  wszyst kie siły społec zne i zachowują zachowującc jednostkowe swobody i uprawnienia. Ba, okazało się, że bez politycznej demokracji oraz liberalnych swobód takiego dobrobytu zbudować nie sposób. Próby wyjaśnienia, dlaczego to kra je realneg realnegoo socjaliz s ocjalizmu mu był y znacząco z nacząco biedniejsze niż państwa, które postawiły na polityczną demokrację, liberalną  konstytucję iograniczony, ale jednak wolny rynek, przestały zczasem przekonywać nawet samych autorów. Fakty  mówią same za siebie: próby wprowadzenia socjalizmu na  wzór mark marksistowsko sistowsko-leninowsk -leninowskii kończy kończyły ły się zaws zawsze ze askiem iprzynosiły tragiczne rezultaty. Nie zmieniłoby tego nawet zmartwychwstanie Lwa Trockiego inapisanie kolejnej „Zdrad zonej rewolucji”. rewolucji”. Wsporze Wsporze między międ zy komunistami asocjaldemokratami, rację należy przyznać tym ostatnim.  Widmo komuniz komunizmu mu prze przesta stało ło krą żyć po Europie, a adzidzisiaj już wiemy, że zakwestionowanie demokracji, nawet   w imię i mię jej w yższ yższej ej i prawdziwej formy, nie może skończyć się dobrze. Tak jak myśl lewicowa nie potrała sobie poradzić zpowstaniem welfare state , tak inie potra poradzić sobie zjego demontażem. Nie bardzo wie, czy bronić socjaldemokratycznych zdobyczy, skoro sama przyczyniła się do ich zarzucenia lub poddała je krytyce jako reformistyczne, kompromisowe. Nie potra sformułować także żadnej sensownej iatrakcyjnej alternatywy. Dziś widzi rację swojego

146

bytu wwalce odyskr odyskryminowanych yminowanych iwykluczonych, jednak 

nie według klucza ekonomicznego, lecz kulturowego.

polityczne, aprzede wszystkim wyrażać się poprzez demokratyczne instytucje, gdzie wszyscy ci, których dana

 Walka ta jest jednak walk ą zwiatra zwiatrakami kami prz ynajmniej

decyzja dotyczy, mają udział wjej podejmowaniu. Zasadę

ztrzech powodów. Po pierwsze dlatego, że żadna kultura iżadne społeczeństwo nie są na tyle pojemne, aby pomie-

tę należy stosować jak najszerzej. Nie tylko wwymiarze

ściśle politycznym, politycznym, lecz tak że wmiejscu pracy czy miejscu

ścić iuznać wszystkie style życia za równouprawnione.

zamieszkania. Szeroka partycypacja to nie tylko wymóg

Muszą istnieć jakieś społeczne normy, społeczeństwo bez norm rozpadnie się na wielość zatomizowa nych jednostek 

moralny– jest ona również efektywna społecznie i ekonomicznie. Trzeba Trzeba jednak podkreślić, podk reślić, że zasady za sady uczestnictwa

(inną sprawą jest to, jakie to mają być normy– zgodzić się  wypada  wy pada,, że nietoleranc nie tolerancja ja np. na gruncie gru ncie  pewnych preferen-

demokratycznego nie należy stosować do działania zrzeszeń prywatnych, wktórych uczestnictwo nie jest przymuso-

cji seksualnych jest niedopuszczalna). Po drugie, kulturowo rozumiany projekt emancypacji nie ma w sobie nic specyficznie lewicowego. Ma charakter liberalny  i przez państwo liberalne jest realizowany (w większym lub mniejszym stopniu), a co więcej – poza nim nie może być zrealizowany. Wydaje się, iż ramy państwa liberalnego są już na tyle szerokie, że bardziej inkluzywnego porządku nie można sobie pomyśleć – każdy bardziej „otwarty” projekt grozi rozpadem spo łeczeńst  łecz eńst wa. Dlatego też, po trzecie, emancypacyjne pro jektyy nowej lewicy  jekt lewic y są zbyt radyka rad yka lne iidące iidąc e wbrew nie ty lko odczuciom społecznym, które przecież ulegają ciągł ym

 we. Hierarchiczny Hierarc hiczny charak ch arakter ter np. Kościoła Kościoł a katolickiego katolick iego jest sprawą tych, którzy do niego przynależą iim pozostawio-

zmianom, ale iprzeciwko naturze społeczeństwa. Lewica, kwestionując istnienie pewnego naturalnego porządku, zakwestionowała zakwestion owała też same podstawy społecznej krytyki. Bo wimię czego wówczas ją prowadzić? Jeśli wszystko

 jest społ społeczny ecznym m ikult i kulturow urowym ym konstr konstrukte uktem, m, to wówcza wówczass nie ma czego emancypować, można tylko konstruować.

 Jeśl i zaś  Jeśli z aś te konstr k onstrukcje ukcje nie mogą mieć cha charak rakteru teru czy czysto sto arbitralnego, musi istnieć jakiś ich wzorzec. Odrzucenie istnienia takiego idealnego wzorca, wydaje nas na pastwę przemocy. Nic dziwnego zatem, że lewicowi intelektualiści odkrywają dla siebie Carla Schmitta, apologetę polityki rozumianej jako czysta przemoc zorganizowana wokół  dychotomii wróg-przyjaciel.  W ten oto sposób myśl lewicowa odeszła od swoich oświeceniowych korzeni. Ito, można powiedzieć, przypieczętowało jej koniec. Jedynym rozwiązaniem wydaje się więc powrót do ideałów Rewolucji Francuskiej: wol-

ności, równości ibraterstwa. Jednakże trzeba je na nowo przemyśleć iodejść od oświeceniowej ortodoksji, adokładniej mówiąc– od pewnego zideologizowanego wyobrażenia

oOświeceniu. Idea wolności ucieleśniona została wmniejszym lub większym stopniu wkonstytucjach isystemach prawnych państw zachodnich. Trzeba jedynie zadbać, aby  te wolności nie pozostały wyłącznie formalne. Nie oznacza to jednak, że należy zastąpić– jak chcieli marksiści– burżuazyjne wolności jakimiś innymi, bardziej prawdziwymi wolnościami. Społeczeństwo musi zapewnić materialne środki, które pozwolą ztych wolności czynić efektywny użytek: powszechny dostęp do edukacji, gwarancje bezpieczeństwa socjalnego, atrakcyjne środowisko kulturowe, które umożliwi dokonywanie wartościowych

 wyborów. Ideał równości zkolei zk olei nie może oznaczać homogenizacji społeczeństwa. Musi się on przełożyć na wartości

na powinna zostać swoboda decydowania otym, jak ma

on wyglądać. Rzecz ma się gorzej wprzypadku ideału braterstwa, owiele trudniej go bowiem zinstytucjonalizować. Brater-

stwo jest pewnego rodzaju stosunkiem pomiędzy obywatelami bez instytucjonalnego zapośredniczenia. Jest czymś,

co urzeczy wistnia się wcodziennych wcodziennych relacjach, wtym, jak  się do siebie odnosimy, jak osobie myślimy, wtym, czy jesteśmy skorzy do pomocy innym, do brania za nich odpo wiedzialności,  wiedzia lności, gdy tylko t ylko zaistn zaistnieje ieje taka ta ka potrzeba potrzeba.. Tymczasem wraz zprywatyzacją życia społecznego wyczerpały się źródła braterstwa. Lewica nie jest dziś wstanie wskrzesić świeckich ideałów wspólnoty isolidarności. Nie jest to na wet wskaz wskazane. ane. Świecki humanizm jest atrakc atrakcyjny, yjny, ale nie do przyjęcia dla wszystkich. wszystk ich. Dla wielu odniesienie odniesienie do jakiegoś transcendentnego porządku stanowi istotny składnik  tożsamości inie przystaną na redukcję swojej egzystencji

tylko do w ymiaru doczesnego, nawet jeśli byłby on nasycony wartościami, anie jedynie sprowadzony do konsumpcji coraz to nowych wrażeń. Lewica musi sięgnąć do religijnego rezerwuaru istotnych, elementarnych intuicji moralnych: szacunku wobec życia, troski o słabszych, poczucia jedności. Idee te są obecne w naszej kulturze, trzeba tylko dokonać ich przekładu na język, który będzie do zaakceptowania dla wszystkich, zarówno niewierzących,  jak i wierz w ierzącyc ących. h. Europa Eur opa przesta prz esta ła być chr ześc ześcijańs ijańska, ka, ale nie jest laicka. Jeśli lewica chce sformułować atrakcyjną alternatywę wobec obecnego porządku, musi  wy praco pracować wać ta taki ki języ język, k, któr ym poroz porozumie umiećć się si ę będ będą  ą  mogli wszyscy. I będzie to taki język, w którym da się  wy raz razić ić idea ideały ły wolnoś wolności, ci, równo równości ści i brate braterst rstwa. wa. Trzeba zrobić krok iwyjść poza instytucjonalny oraz proce-

duralny konsens zaoferowany przez liberalizm ito wtaki sposób, aby zachować liberalne idemokratyczne zdobycze. Tego kroku nie zrobi ekskluzywistyczna prawica. Nato-

miast jeśli lewica chce na powrót zostać znaczącą siłą spo łecznąą i polit  łeczn polityczn yczną, ą, musi dokonać istot istotnych nych prze przewar wartoto-

ściowań ina nowo określić swą tożsamość, której częścią  powinny okazać się pewne idee zaczerpnięte zreligijnego dziedzictwa. dr Krzysztof Kędziora

NASZE TRA DYCJE

Kościół

147

a duch kapitalizmu . S W

G

rzech pierworodny ma zasiêg powszechny. Ka¿da dziedzina ¿ycia ludzkiego ma swój grzech

na ¿ycie moralne i religijne ca³ych pañstw, narodów

pierworodny; ma go równie¿ ¿ycie spo³eczno-

Czy¿ Koœció³ mo¿e pozostaæ obojêtny wobec tego zatru-

gospodarcze. […]



Powsta³a nowa religia – pieni¹dza i bogactwa. Jej

dogmaty – to nieograniczona wolnoœæ gospodarcza, wolna konkurencja, rozdzia³ kapita³u i pracy, najemnictwo, prawo poda¿y i popytu, mechanizm cen. Jej

i spo³eczeñstw.

moralnoϾ

– to brak

Ca³e ¿ycie ludzkie ocenia Koœció³ sw¹ miar¹ ostatecznej i najwy¿szej celowoœci. I w ¿yciu gospodarczym ta miara jest niez awodna: wszystko, co cz³owiekowi u³atwia u³atwia osi¹gniêcie tego celu, jest u¿yte czne i dobre; wszystko, co

wszelkiej moralnoœci, przewaga kapita³u nad cz³owiekiem i prac¹, dobro produkcji, zysk jako dobry uczynek. Jej o³tarze – to wielkie fabryki, maszyny, narzêdzia, kartele,

odeñ oddala lub drogê utrudnia – jest z³e lub nieu¿yteczne,

 ¿ycie ludzkie.  za wszelk¹ cenê – kto mo¿e i jak tylko mo¿e! Oto bóg œwiata – spogania³y kapitalizm. Wszystko, co odt¹d œwiat spotyka, ³¹czy siê œciœle z tym systemem;

cz³owiek” (Pwt 8, 3). T¹ miar¹ ocenia te¿ Koœció³ wszystkie pr¹dy i kierun-

i choæby najwiêksze zapewnia³o korzyœci gospodarcze – musi byæ odrzucone, gdy¿ „nie samym chlebem ¿yje

ki gospodarcze, tê miarê przyk³ada równie¿ do oceny

kapitalistycznej gospodarki. Zobaczmy, co z niej nale¿y odrzuciæ, co zaœ mo¿na zatrzymaæ.

bowiem „przepaœæ przepaœci przyzywa” (Ps 41, 8). Spogania³y kapitalizm jest rodzonym ojcem wszystkich

kierunków rewolucyjno-spo³ecznych: socjalizmu, komunizmu, bolszewizmu – tych wszystkich d¹¿eñ, które dzia³aj¹c

na mocy prawa reakcji, stanê³y w obronie pogwa³conych

praw cz³owieka. Ale czy¿ z³e drzewo mo¿e dobre owoce ro dziæ? Grzech rodzi grzech. Grzechowi kapitalizmu przeciwstawi³ siê grzech socjalizmu, komunizmu, bolszewizmu. Herezje marksistowskie dowodzi³y, ¿e technika kapitalistyczna rodzi

ustrój kolektywistyczny. „Bo korzeniem wszelkiego z³ego  jest chciwoœæ, której gdy siê niektórzy niektó rzy o ddali, zab³¹dzil zab³¹dzilii w niewiarê i œci¹gnêli na siebie wiele cierpieñ” (I. Tym. 6, 10). Mówicie, ¿e to wygl¹da radykalnie? Ka¿dy grzech  jest radykalny, czy to bêdzie indywidual indywidualistyc istyczny zny grzech grz ech kapitalizmu, czy kolektywistyczny grzech bolszewizmu. Wszystkie grzechy nale¿¹ do jednej rodziny, dlatego i z³ota, i czerwona miêdzynarodówka p³yn¹ z jednego  W rozwa¿aniach naszych zajmiemy siê przede wszystkim duchem kapitalistycznym, gdy¿ on w³aœnie jest najbardziej przeciwny duchowi chrzeœcijañskiemu; to on rodzi owoce, którymi zatruwa siê ca³e ¿ycie gospodarcze, spo³eczne, polityczne, a swój wp³yw rozk³adowy przerzuca nawet

    ]     /             N    @                                     /    e     l    p    o    e    p     /

   m    o    c  .    r     k    c     i       .    w    w    w     /     /    :    p    t    t     h     [     O     X _     E     L     L     E     O     J     A

      b

KO MEN TARZ

Chleb nasz powszedni Koœció³ jest instytucj¹, której cele nie koncentruj¹ siê wokó³ spraw, nazwijmy to, ziemskich. W sensie „technicznym” jest struktur¹ organizacyjn¹, 

obecnych i potencjalnych wiernych. I to w³aœnie temu zadaniu podporz¹dkowane jest sedno j ego aktywnoœci. Z tego wzglêdu próby przykrojenia misji, dzia³añ, dogmatyki i przes³ania Koœcio³a do ram programów politycznych, projektów spo³ecznych, a tym bardziej bie¿¹cych problemów, s¹ w sferze praktyki chybione, gdy¿ ich adresat nie tym siê zajmuje. S¹ równie¿ nieuczciwe etycznie, gdy¿

bazuj¹ na instrumentalnym, czysto pragmatycznym podejœciu, które oznacza po prostu brak szacunku wobec podmiotu takich starañ. Niezale¿nie, czy sojusznikiem Koœcio³a pragnie zostaæ prawica, czy do swych celów usi³uje go wykorzystaæ lewica, s¹ to zazwyczaj próby przejêcia czy podczepienia siê pod strukturê stworzon¹ i przeznaczon¹ do celów zgo³a innych. Nie sposób jednak abstrahowaæ od dwóch kwestii. Chrzeœcijañstwo, którego wyrazicielem i g³osicielem jest m.in. instytucjonalny Koœció³, wp³ynê³o swoim przes³aniem, zasadami wiary

i wskazaniami moralnymi na znacz¹c¹ czêœæ œwiatowego „etosu” zarówno indywidualnego, jak i publicznego, a w naszym krêgu kulturowym jest  jedn¹ z g³ównych „idei” – nawet w krajach, które dziœ s¹ silnie zsekularyzowane, a katolicyzm stanowi w nich religiê mniejszoœciow¹. Zreszt¹, samo pojêcie sekularyzacji jest doœæ zwodnicze, bowiem

w skali globu – nie zaœ Europy Zachodniej – liczba wiernych wcale nie maleje znacz¹co. W dodatku, Koœció³ jest istotnym i czynnym podmiotem ¿ycia publicznego,, a jego g³os w kwestiach wykraczapublicznego  j¹cych poza poz a w¹sko i dos³ownie pojmowan¹ sferê

I. Kościół wobec urządzeń gospodarki kapitalistycznej Ile¿ to razy w szeregach rozgoryczonych robotników robotników pada³y zdania: „Koœció³ trzyma z kapitalistami”, „Koœció³ zaprzeda³ nas bogaczom”. Komunistyczna propaganda     mi prawdziw¹ naukê katolick¹, jeszcze umacnia³y ten pogl¹d. Sami zaœ kapitaliœci nieraz os³aniali powag¹ Koœcio³a swe praktyki, rzucaj¹c cieñ podejrzeñ na tego najwy¿szego stró¿a prawdy i moralnoœci, który z jednakow¹ si³¹ wszystkim przypomina ich obowi¹zki. Nie jest prawd¹, jakoby Koœció³ popiera³ bezbo¿ny  kapitalizm.

Jest wielk¹ niesprawiedliwoœci¹ g³osiæ, ¿e Koœció³ tylko robotnikom zaleca³ pos³uszeñstwo i cierpliwe znoszenie niewoli kapitalistycznej, natomiast sprzyja³ przemys³ow przemys³ow-com i ochrania³ plutokracjê. Czy¿ nie s³yszeliœcie o tym, ¿e do ostatnich niemal czasów tylko Koœció³ mia³ odwagê stawiaæ wytrwale czo³o rozpowszechnionej praktyce pobierania procentów od kapita³u, choæ ca³y ówczesny system gospodarczy natrz¹sa³ siê z niego, jako g³osiciela ciemnoty i zacofania. A przecie¿ jak d³ugo dawano pos³uch Koœcio³owi, rozwój kapitalizmu w dzisiejszej jego postaci by³ wœród narodów katolickich powstrzymany. Czy¿ nie widzicie, ¿e to w³aœnie niekatolickie kraje s¹

najsilniejszymi twierdzami kapitalizmu? Czy¿ nie s³yszeliœcie, ¿e w³aœnie Koœcio³owi zarzuca siê, i¿ jego nauka i moralnoœæ zahamowa³y w krajach katolickich rozwój

przemys³u i handlu? […] Koœció³ nigdy nie pochwala³ ani nie popiera³ kapitalizmu, natomiast od najdawniejszych czasów a¿ do naszych dni zawsze zwalcza³ zawziêcie wszelkie rodzaje lichwy. Wszak w okresie najwiêkszego rozprzê¿enia lichwiarskiego Leon XIII potêpia³ „¿ar³oczn¹ lichwê”, któr¹ dziœ ludzie „chciwi i ¿¹dni zysku uprawiaj¹ w nowej postaci” (RN, 2) [Rerum novarum]. A prawo kanoniczne, og³oszone przez Benedykta XV, zabrania wszelkich lichwiarskich kontraktów, a wiêc i wyzyskuj¹cej umowy o pracê, lichwiarzom zaœ grozi karami koœcielnymi (kan. 1543). Tak¿e dziœ mo¿na us³yszeæ w œwi¹tyniach katolickich s³owa Ksiêgi Przypowieœci: Przypowieœ ci: „Kto kryje zbo¿e, przeklnie go pospólstwo, lecz b³ogos³awieñstwo nad g³ow¹ sprzedaj¹cych” (Prz 11, 26). I inne: „Obrzydliwoœci¹ jest u Pana waga i waga; szala zdradliwa nie jest dobra” (Prz 20, 23). Wyzyskuj¹cy i bezbo¿ny kapitalizm jest potêpiany zawsze przez ca³¹ naukê Koœcio³a œwiêtego. Koœció³ odrzuca nie o graniczon¹ ¿adnym prawem wolnoœæ samolubnego kapitalizmu.

Koœció³ broni wolnoœci, gdy¿ wolnoœæ jest nieodzownym warunkiem dzia³alnoœci ludzkiej i najlepiej odpowiada

rozumnej naturze cz³owieka. Zdecydowanie jednak potêpia Koœció³ tak¹ wolnoœæ, która wyzwala z prawa

przyrodzonego i Bo¿ego, z wszelkich nakazów moralnych.

149

     bogatego p³ynie niewola ubogiego.

W³aœnie dlatego, ¿e liberalizm gospodarczy g³osi³ wolnoœæ od wszelkiego prawa Bo¿ego, spotka³ siê z potêpieniem Koœcio³a. Nowoczesny kapitalizm odrzuci³ wszelk¹ pomoc Bo¿¹ w ¿yciu gospodarczym. […]

Nie to jest tragiczne, ¿e bezbo¿ny kapitalizm wyrzeka³ siê Boga w fabryce; Bóg chrzeœcijañski zbyt wnikliwie patrzy w serca i na d³onie. Rozpoczêli s³u¿bê bogu – ma-

monie, która nape³ni³a ich kieszenie. Wziêli zap³atê swoj¹ za zdradê Boga – judaszowe srebrniki. A co zyskali na

wiary pozostaje wci¹¿ du¿y – w krajach takich  jak Polska nierz adko wrêcz klucz kluczowy. owy. Nie jest zatem obojêtne – niezale¿nie, czy spogl¹damy na

problem z pozycji ludzi wierz¹cych i zwi¹zanych z Koœcio³em, czy te¿ jako adepci innego wyzna

owej instytucji – to, jak ie stanowisko w sprawach „przyziemnych” zajmuje hierarchia lub szeregowi

grzechu, nowoczesn¹ nowoczes n¹ Sodom¹ i Gomor¹, która która tu i ówdzie

wierni. Jak wspomnia³em, nieuczciwa bywa czêsto postawa nacechowana próbami przeci¹gania Koœcio³a na swoj¹ stronê, podpierania siê nim w kwestiach „ziemskich” czy uprawomocniania w³asnych idei za pomoc¹ udawania, i¿ jest siê osobistym przyjacielem i powiernikiem Pana Boga. Jest to równie¿ nieco ja³owe, gdy¿ o ile w kwestii wiary czy w bezpoœrednio zwi¹zanej z ni¹ i daj¹cej siê jasno uj¹æ sferze moralnoœci  bezwarunkowo potêpia zdradê ma³¿onka), o tyle w sprawach spo³ecznych czy politycznych nie sposób precyzyjnie powiedzieæ, jakie ono jest. Jeœli papie¿ czy pomniejsi hierarchowie zalecaj¹ dbaæ o godnoœæ ka¿dego cz³owieka, to jednak istnieje ca³e mnóstwo dylematów, w przypadku

zamieni³a siê w Morze Martwe.

których owo wezwanie nie przek³ada siê na jasno

zdradzie Boga robotnicy? Dlaczego wypêdzali Go z fabryk i warsztatów, ze swoich programów, partii i zwi¹zków? Czy po to, by przyspieszyæ zwyciêstwo bezbo¿nego i samolubnego kapitalizmu? W³aœnie ta zdrada praw Bo¿ych przez œwiat kapitalistyczny i przez œwiat robotniczy – ta wspólna wina! – u³atwi u³atwi³a ³a rozbicie gospodarczego organizmu zdrowego ¿ycia zawodowego, zaprowadzi³a nie³ad, a w nastêpstwie – wyzyskanie gospodarczej przewagi kapita³u. Czy¿ mo¿liwe by³o utrzymanie moralnoœci ¿ycia gospodarczego bez praw Bo¿ych? Stara m¹droœæ objawiona mówi³a: „Jako w poœrodku spojenia kamieni kó³ siê wbija, tak i miêdzy sprzedawanie a kupowanie wciœnie siê grzech” (Syr 27, 2). Nic wiêc dziwnego, ¿e

¿ycie gospodarcze wyzwolone z Bo¿ego prawa wspólnym wysi³kiem fabrykantów i robotników sta³o siê krain¹

 Koœció³ uznaje godziwe instytucje gospodarcze.

Œwiat Bo¿y jest wielkim domem, w którym ¿ycie ludzkie powinno rozwijaæ siê wed³ug wzorów Bo¿ych. A przecie¿ Bóg jest twórc¹ t wórc¹ tej wspania³ej „maszyny”, o której czytamy w Ksiêdze Przypowieœci: „M¹droœæ zbudowa³a sobie dom,  sza³a wino i stó³ swój zastawi³a” (Prz 9, 1-2). […] Cz³owiek  jest wezwany do wielkiej pracy stopniowego przebudowywania œwiata. Rozwój gospodarstwa œwiatoweg œwiatowego o j est wynikiem praw postêpu. Nie mo¿e wiêc i wspó³czesny wielki przemys³, sam w sobie, byæ czymœ z³ym i zas³uguj¹cym na potêpienie, jeœli pracuje zgodnie z prawem Bo¿ym, bo „robota sprawiedliwego ku ¿ywotowi” (Przy

10, 16). 16). Ka¿da uczciwa praca ludzka, jeœli po œwiêcona jest tworzeniu dóbr prawdziwie u¿ytecznych, jest wspó³prac¹ cz³owieka z Bogiem w Jego planie wy¿ywienia œwiata. Koœció³ nie potêpia równie¿ gospodarki kredytowej, któr¹ pos³uguje siê wielki przemys³, o ile jest ona prowa-

dzona sprawiedliwie. Pan Jezus postaw¹ swoj¹ da³ dowód, ¿e w ka¿dej dziedzinie ¿ycia ludzkiego mog¹ byæ zalety

i wady, które przy dobrej woli cz³owieka mo¿na mo¿n a naprawiæ. Dlatego przyj¹³ zaproszenie na ucztê u Lewiego, gdzie „wielka rzesza celników i innych z nimi siedzia³a u sto³u” (£k 5, 29); a gdy siê z tego gorszyli ówczeœni purytanie, zapewni³ ich, ¿e i ci ludzie mog¹ wejœæ do królestwa niebieskiego, niebieskieg o, jeœli bêd¹ pe³niæ uczciwie swoje obowi¹zki

Nie wiemy zatem na przyk³ad, czy Koœció³ s¹dzi, i¿ kobieta powracaj¹ca do pracy po urlopie macierzyñskim powinna byæ w ka¿dym kraju, ustroju politycznym i rodzaju dzia³alnoœci gospodarczej

przyjêta na wczeœniej zajmowane stanowisko, stanowisko, czy te¿ pracodawca mo¿e z jakiegoœ powodu odmówiæ  jej tego prawa i wys³aæ na bezrobocie. To, To, co nosi nazwê „katolickiej nauki spo³ecznej” zawiera wiele wskazañ i opinii, ale niekoniecznie precyzyjnych

na poziomie szczegó³owych rozwi¹zañ. Nie ma powodu, by formu³owaæ z tego tytu³u jakieœ pretensje. Skoro nie oczekujemy od zwi¹zków zawodowych, ¿e bêd¹ dba³y o zbawienie naszych dusz, tak

samo nie powinniœmy zak³adaæ, i¿ papie¿ przeœle ka¿demu z krajów mniej lub ba rdziej katolickich drobiazgowe uwagi do projektu Kodeksu Pracy.

Co wiêcej, ukierunkowanie aktywnoœci Koœcio³a na kwestie „nieziemskie”, „nieziemskie”, sprawia, i¿ jest on instytucj¹ funkcjonuj¹c¹ poza, a raczej ponad wieloma podzia³ami zwi¹zanymi ze spo³eczn¹ aktywnoœci¹ cz³owieka. Skutkuje to istnieniem w ³onie Koœcio³a przeró¿nych œrodowisk ideowych – o ile katolicy

maj¹ moralny obowi¹zek sprzeciwiaæ siê np. aborcji, o t yle ich duchowi przywódcy nie wymagaj¹ od nich popierania podatku progresywnego czy liniowego. A zatem pe³noprawnymi wiernymi

s¹ zarówno katoliccy libera³owie, jak i osoby przekonane, ¿e zamo¿ni powinni p³aciæ wy¿sze  by egalitarny dostêp do edukacji czy lecznictwa. Z tego to powodu nie sposób w wielu przypadkach powiedzieæ, czy Koœció³ jest naszym sojusznikiem, 

i inicjatyw spo³ecznych. spo³ecz nych. Nie wiemy tego tak¿e my, prezentuj¹c na ³amach „Obywatela” ró¿ne pomys³y, inicjatywy, opinie i stanowiska. Mamy natomiast coraz czêœciej do czynienia z próbami uprawomocnienia autorytetem Koœcio³a takich przedsiêwziêæ ze sfery idei i praktyki, które w naszym przekonaniu s¹ spo³ecznie szkodliwe. Mam na myœli aktywnoœæ œrodowisk opowiada j¹cych siê za z a daleko id¹cym li berali beralizmem zmem gospodarczym. Dawniej, na przyk³ad w XIX wieku, ideologia liberalizmu gospodarczego by³a podpierana g³ównie argumentami rzekomo naukowymi (jakoby taki system by³ „obiektywnie s³uszny” i najkorzystniejszy spo³ecznie) lub bazowa³a na etyce „zdroworozs¹dkowej” (ka¿dy ma prawo np. tak rozporz¹dzaæ swoj¹ w³asnoœci¹, jak mu siê podoba, gdy¿ to przecie¿ w³aœnie jego w³asnoœæ, nie zaœ cudza). Natomiast dziœ znacz¹ca czêœæ œrodowisk wolnorynkowych, ze szczególnym uwzglêdnieniem tych najbardziej skrajnych, odwo³uje siê w³aœnie do chrzeœcijañstwa i katolicyzmu, twierdz¹c, i¿ Biblia, Ojcowie Oj cowie Koœcio³a, papie¿e itd., uznawali gospodarkê rynkow¹ rynkow¹ w jej jak najmniej regulowanej postaci za optymaln¹, sprawiedliw¹, sprawiedliw¹, godn¹ i jedynie s³uszn¹. Ten maria¿ wartoœci katolickich (lub tylko chrzeœcijañskich) z agresywn¹ promocj¹ liberalizmu gospodarczego widaæ szczególnie mocno w anglosaskim neokonserwatyzmie, który w ostatnich dekadach w wielu czêœciach œwiata przetoczy³ siê jak walec po innych ideologiach spo³ecznogospodarczych. W Polsce zdoby³ wielkie wp³ywy intelektualne w œrodowiskach prawicy i w mediach katolickich,, jak równie¿ w polityce gospodarczej. katolickich Libera³om „bezbo¿nym”, czyli laickim, jak Leszek Balcerowicz czy œrodowisko „Gazety Wyborczej”, sekunduj¹ libera³owie „pobo¿ni”, jak pos³owie AWS-u i PiS-u lub zwi¹zani wprost z Koœcio³em, np. publicyœci poczytnego katolickiego tygodnika „Goœæ Niedzielny” Niedzi elny”.. Nie odmawiamy komukolwiek, a wiêc i katolikom,, prawa do posiadania po gl¹dó kom gl¹dów w liberalnych w sferze gospodarczej. Natomi Natomiast ast sprzeciwiamy siê fa³szywej wyk³adni czy choæby próbie stworzenia wra¿enia, i¿ stanowisko takie jest jedynym uprawnionym na gruncie katolicyzmu. To po

(zob. £k 5, 27-32). Dlatego Chrystus Pan wszed³ pod dach Zacheusza, aby i jego domowi sta³o siê zbawienie; dlatego na aposto³a i ewangelistê powo³a³ Mateusza, aby pouczyæ œwiat, jak pod moc¹ ³aski Bo¿ej mo¿e i powinna siê uœwiêciæ wszelka praca ludzka. Koœció³ równie¿ nie potêpia tego, ¿e robotnicy wspó³czeœni pozostaj¹ w stosunku najemnym do pracodawcy, zachêca tylko do tego, by wysi³ki ludzkie szuka³y innych form tego stosunku, lepiej odpowiadaj¹cych godnoœci cz³owieka. cz³owiek a. Ju¿ dzisiaj jednak Koœció³ ka¿e zabezpieczaæ robotników najemnych przez sprawiedliw¹ zap³atê, rozbudowê ustawodawstwa spo³ecznego, zak³ady dobroczynne i powszechn¹ wolê podnoszenia stopy ¿yciowej robotnika.

II. Co zwalcza Kościół we współczesnym kapitalizmie? Ewangelia œwiêta podaje nam opis uczty zgotowanej przez króla, który przez s³ugi swoje wezwa³ na ni¹ wybranych, ale ci odmówili wziêcia udzia³u w uczcie, „zaniedbali i odeszli, jeden do wsi swojej, a drugi do kupiectwa swego” (Mt 22, 5). Jest to obraz wspó³czesnego ¿ycia gospodarczego, którego organizatorzy i kierownicy zupe³nie nie bior¹ udzia³u w uczcie króla niebieskiego, ca³kowicie oddani swoim wo³om, wsiom i kupiectwu. St¹d siê rodz¹ wszystkie grzechy kapitalizmu kapitalizmu.. Koœció³ odrzuca doczesnoœæ d¹¿eñ gospodarki kapitalistycznej.

Odrzuciwszy prawo Bo¿e, kapitalizm upaja siê z³ud¹ szczêœcia ziemskiego i – podobnie jak komunizm – chce stworzyæ raj na ziemi. W tym celu ¿¹da nieograniczonej wolnoœci dla w³asnoœci prywatnej i odrzuca wszelkie obowi¹zki spo³eczne. Wyznawcom swoim wskazuje jako cel zasadê potêpion¹ przez Koœció³: Naprzód bogaæcie siê, a wszystko inne bêdzie wam przydane. Wraz z t¹ za sad¹ zaleca jako œrodki bogacenia siê: zbyt ³atwe zyski, szybkie zarobki spekulacji, wyrzucanie na bruk robotników i pracowników, panowanie k³amliwej reklamy, podstêpne upad³oœci, oszukañstwo, zamachy gie³dowe, „walkê na no¿e” miêdzy trustami, kartelami, domami handlowymi, wyuzdan¹ rywalizacjê towarzystw akcyjnych – wszystkie te dzikie formy anarchii gospodarczej, wiod¹ce nieliczn¹ garœæ ludzi do opanowania œwiata przy pomocy pieni¹dza i kredytu. Có¿ dziwnego, ¿e Stolica œw. w [encyklice] [QA] A] potêpia zdecydowanie zdecydowan ie te nowoQuadragesimo anno [Q czesne grzechy, z których nikt siê nie oskar¿a i których win nikt nigdy nie naprawia? Prawd¹ jest, ¿e prawa w³aœciciela s¹ wy³¹czne, ¿e dobra przeznaczone s¹ przede wszystkim do zaspokojenia jego potrzeb; ale te prawa nie s¹ nieograniczone, gdy¿ cz³owiek nie jest bezwzglêdnym panem swych dóbr, a tylko ich w³odarzem, a wiêc z w³odarstwa swego, z zarz¹du i u¿ycia dóbr musi zdaæ sprawê przed Bogiem.

151

By ustrój gospodarki kapitalistycznej móg³ spe³niæ

swe zadania, domaga siê od swych kierowników wielu cnót moralnych. ¯adne bowiem spo³eczeñstwo nie mo¿e istnieæ bez cnót moralnych, a có¿ dopiero ca³a dziedzina ¿ycia gospodarczego. Usilnie potêpia Koœció³ ducha zysku, tworzenie bogactw dla nich samych.

pierwsze nieuczciwe, bo jak wspomnia³em – nie istnieje ¿adne szczegó³owe stanowisko Koœcio³a w sferze rozwi¹zañ gospodarczych. Po drugie – jest

to oczywisty fa³sz, gdy¿ równie uprawnio ne i czêsto spotykane na gruncie katolicyzmu s¹ postawy znacznie bardziej „socjalne”, „socjalne”, krytyczne wobec prze-

Kapitalizm istotê swego ca³ego gospodarstwa zas adza³

konania, i¿ nieskrêpowany wolny rynek to system

nie na zaspokojeniu potrzeb ogó³u, ale na mo¿liwie naj-

optymalny i sprawiedliwy, ¿e etyka kapitalizmu idealnie wspó³gra z etyk¹ katolicyzmu. katolicyzmu.

wiêkszym wzbogaceniu jednostek. Tu tkwi najwiêkszy

 jego b³¹d – zysk postawi³ p ostawi³ za cel gospod gospodarowan arowania. ia.

Dlatego w niniejszej ods³onie „Naszych Tra-

trudów widzi w osi¹ganiu zysku. W ocz ach jego upadaj¹

dycji” prezentujemy trzy teksty, które prezentuj¹ stanowisko odmienne. Tym razem zreszt¹ nag³ówek „nasze tradycje” nale¿y wzi¹æ w cudzys³ów i nie traktowaæ go dos³ownie, gdy¿ zamieszczo-



ne obok teksty odwo³uj¹ siê w 2/3 nie tyle do

rodzinna, zawodowa, narodowa, religijna – pozostaje tylko

tradycji „obywatelskich”, ile do takich, które na

zwi¹zek pieni¹dza i umowa odp³atna. Cz³owiek taki ma przywi¹zanie tylko do tego, co przynosi zysk. Wszystkie



dzie³a r¹k Bo¿ych nikn¹ mu sprzed oczu: przyroda to ju¿ nie piêkno, ale surowce, to dochody z gleby i hodowli. Ba,

z nich – Stefan Wyszyñski i Wojciech Zaleski – s¹ z punktu widzenia linii pro gramowej „Obywatela”



raczej sojusznikiem incydentalnym ni¿ bliskim

si³¹ najemn¹, rêkoma roboczymi lub te¿ w³aœcicielem

ca³okszta³towi tych tradycji, do których zazwy-

pakietu akcji.

czaj siê odwo³ujemy. W przypadku pierwszego pozostajemy bowiem sceptyczni m.in. w kwestii

W tym te¿ duchu kapitalizm wychowa³ cz³owieka. Cz³owiek rz¹dz¹cy siê duchem kapitalistycznym wszystkie kamienie chce w chleb zamieniæ, ca³y cel swego ¿ycia, prac,

Duch zysku rodzi gor¹czkowy poœpiech i pogoñ za

groszem. Kapitalista d¹¿y do tego, by zyskaæ na czasie, by w³o¿onym kapita³em w jak najkrótszym czasie obróciæ najwiêksz¹ iloœæ razy. Rozpoczyna siê opêtana pogoñ,

wielu wolnorynkowym katolikom. Autorzy dwóch

 jego ostro¿nej i dwuznacznej postawy wobec „Solidarnoœci” z lat 1980-81. Drugi z kolei nie wpisuje siê w „obywatelski” etos ze wzglêdu na swoj¹

by oszczêdziæ na czasie, na procencie, na pracy i p³acy robotnika, by umo¿liwiæ now¹ inwestycjê. Oto tajemnica

przedwojenn¹ przynale¿noœæ polityczn¹.

gor¹czkowego tempa nowoczesnej produkcji, maszynizmu,

przedstawiaæ, bo p ostaæ „Prymasa Tysi¹clecia” Tysi¹clecia” jest

akordowej p³acy, w której kapitaliœci id¹ w zawody ze stachanowskimi bolszewikami, w kuszeniu robotnika widokiem zarobku, zarobku, aby go zmusiæ do zwiêkszenia wysi³ku choæby kosztem dobra w³asnej duszy i cia³a.

dobrze znana. Mo¿e z tym drobnym, a znacz¹cym

Pierwszego z autorów nie trzeba w³aœciwie

w kontekœcie prezentowanego tekstu wyj¹tkiem, ¿e ma³o kto pamiêta, i¿ kardyna³ Wyszyñski by³ w m³odoœci nie tylko pasjonatem tzw. katolicyzmu

spo³ecznego, ale tak¿e liderem Chrzeœcijañskiego

Uniwersytetu Uniwersyte tu Robotniczego we W³oc³awku oraz duszpasterzem Chrzeœcijañskich Zwi¹zków Za-

wodowych. Ciekawe s¹ te¿ losy prezentowanego tekstu. Choæ ze wzglêdu na PRL-owsk¹ cenzurê ukaza³ siê on dopiero w III RP, RP, to powsta³ w okre    ]     /    n    a     h    c    n    a     l    a     /    e     l    p    o    e    p     /

   m    o    c  .    r     k    c     i       .    w    w    w     /     /    :    p    t    t     h     [     N     A     H     C     N     A     L     A

      a       n       b

sie II wojny œwiatowej, prawdopodobnie w roku 1942. Na tak gruntown¹ krytykê kapitalizmu ks. Wyszyñski zdoby³ siê zatem w sytuacji, gdy Polska

by³a okupowana przez totalitarny hitleryzm, a od Wschodu zagra¿a³ jej totalizm komunistyczny, a wiêc „normalne” realia kapitalistyczne nie

stanowi³y wówczas ani bie¿¹cego problemu, problemu, ani te¿ kluczowego zagro¿enia. Tekstu kardyna³a

Wyszyñskiego nie trzeba komentowaæ, gdy¿ jego wymowa jest jasna, a zawarte w nim sformu³owania wprost wymierzone w wiele pogl¹dów, czy raczej

dogmatów liberalizmu gospodarczego.

Drugi z autorów jest znacznie mniej znany,

a w³aœciwie niemal zupe³nie zapomniany. zap omniany. Wojciech Zaleski (1906-61) by³ przed wojn¹ dzia³aczem nacjonalistycznym, jednym z ekspertów ekonomiczekonomicz

za³o¿ycieli Obozu Narodowo-Radykalnego, wi¹¿¹c siê z mniej totalistyczn¹ jego „frakcj¹”, ONR-ABC. Napisa³ wówczas g³oœn¹ w ruchu narodowym ksi¹¿kê „Polska bez proletariatu”, w której koncepcjom kapitalistycznym i komunistycznym przeciwstawia³ „trzeci¹ drogê” drogê” w po staci ustroju bazuj¹cego na rozpowszechnionej drobnej w³asnoœci œrodków produkcji, tak aby ka¿dy by³ nie

Jaki¿ z tego owoc? Czy¿ nie staje nam w tej chwili przed oczyma ów gospodarz opisany w Ewangelii Ewangelii,, który zgromadziwszy w nowych gumnach nadspodziewany urodzaj, przemówi³ do swej duszy: „Odpoczywaj, jedz, pij, u¿ywaj”? Ale los ich jest jednaki: „Tej nocy za¿¹daj¹

duszy twojej od ciebie” (£k 12, 19-20).

Œmieræ stoi u wrót chciwoœci. „Nie ma nic niegodziwszego jak mi³owaæ pieni¹dze; bo taki i duszê sw¹ ma przedajn¹, przedaj n¹, gdy¿ w ¿yciu swoim wyrzuci³ wnêtrznoœci swoje” (Syr 10, 10).. Cz³owiek ow³adniêty ¿¹dz¹ zysku „wyrzuca wnêtrzno10) wnêtr znoœci swoje” w nerwowym poœpiechu, w nieustannej pogoni za zarobkiem. Nerwy, nerwy, a st¹d wariaci, degeneraci, degeneraci, zboczeñcy, pó³ludzie, którzy ju¿ nie maj¹ czasu i si³ na nic, co nie j est pieni¹dzem, groszem, zyskiem… Oto nowoczesny homo oeconomicus.

wyzyskiwaczem innych lub nie wyzyskiwanym

przez kogoœ, lecz w³aœcicielem lub wspó³w³aœcicielem swego warsztatu pracy. W czasie wojny Zaleski zwi¹za³ siê z podziemn¹ Konfederacj¹ Narodu, zaœ po wkroczeniu Sowietów uciek³ za

granicê. Przebywa³ m.in. we Francji, pracuj¹c jako ekspert instytucji zajmuj¹cych siê wdra¿aniem Planu Marshalla. Na emigracji wspó³pracowa³ z polskimi œrodowiskami chadeckimi.

Prezentowany tekst pochodzi w³aœnie z okresu powojennego. powojenne go. Jest ciekawy nie tylko dlatego, dlatego, ¿e prezentuje antyliberalne oblicze katolicyzmu i chrzeœcijañskiej myœli spo³ecznej, ale tak¿e z uwagi na konkretne zawarte tam wizje i postulaty. Zaleski

po pierwsze broni zwi¹zków zawodowych, zawodowych, lecz nie tylko w roli obroñcy œwiata pracy. Idzie krok dalej i postuluje ich rolê j ako czynnika wspó³zarz¹dza j¹cego w imieniu imi eniu pracowników pr acowników zak³adem pracy

oraz d¹¿¹cego do upowszechnienia wspó³w³asnoœci

Koœció³ zwalcza kapitalistyczny wyzysk i p oni¿enie ludzi pracy.

Z niezwyk³¹ stanowczoœci¹ ostrzega³ Koœció³ ca³y œwiat przed zgubnymi nastêpstwami kapitalizmu, który uderza³ w godnoœæ o sobist¹ wyzyskiwanego robotnika. Kapitalizm najpierw zrówna³ cz³owieka z maszyn¹, a ludzi sprowadzi³ do rzêdu bezdusznego narzêdzia;

w dalszym ci¹gu uszlachetni³ i wyniós³ do poziomu p oziomu bóstwa maszynê, poddaj¹c jej s³u¿bie cz³owieka. W smutnym

wyniku tego niewolnictwa wysi³ek cz³owieka ci¹gle wzrasta, wyniszczaj¹c przedwczeœnie przedwczeœnie,, wskutek przyœpieszenia tempa pracy, si³y robotnicze. […] Przez daleko posuniêty podzia³, mechanizacjê i racjonalizacjê pracy ugodzi³ kapitalizm w najwiêkszy dar cz³owieka, w jego rozumn¹ naturê, niszcz¹c wszelkie

 jego zainteresowania zainteres owania w odniesieniu do przedmiotu pracy. Jak¿e s³uszne jest zdanie Piusa XI, ¿e w epoce kapitalizmu martwa natura wychodzi z warsztatu pracy uszlachetniona,

pracowniczej zamiast indywidualnej w³asnoœci kapitalistycznej. Po drugie zaœ, ten prawicowy

podczas gdy cz³owiek staje siê gorszym i pospolitym. Co

ekonomista pozytywnie wypowiada siê o czymœ, co dla wszelkiej maœci libera³ów stanowi dowód sympatii komunistycznych, mianowicie o planowaniu gospodarczym. Oczywiœcie Zaleski nie wychwala „centralnego planowania” w stylu sowieckim – nb. warto pamiêtaæ, ¿e ekonomiczne absurdy „realnego socjalizmu” skutecznie na wiele lat skompromitowa³y sam¹ ideê planowania gospodarczego, podobnie

zatraci³ wra¿liwoœæ na wszelkie podstawowe potrzeby

 jak wiele w iele innych inny ch godnych godnyc h uwagi – lecz aktywn¹,

szeroko zakrojon¹ politykê inwestycyjn¹ pañstwa i instytucji instytucj i publicznych. By³oby to zapewne – sam

wiêcej, zepchn¹wszy cz³owieka poni¿ej maszyny, kapitalizm i warunki ¿ycia ludzkiego. Zdawa³o mu siê, ¿e jak maszyna nie ulega znu¿eniu, a tylko prawom amortyzacji, podobnie i cz³owiek. Dlatego nak³ada nak³ada nañ ciê¿ary, których sam nie 

niegodziwych rolników, na których ¿ali³ ¿a li³ siê Job: „Nagiemu dopuszczaj¹ chodziæ bez odzienia, a o g³odzie chowaj¹ tych, którzy ich snopy znosz¹” (zob. Hi 24, 10). Nie liczy³ siê te¿ kapitalizm z potrzebami moralnymi

autor nie podaje konkretów – planowanie znane w Polsce choæby z okresu miêdzywojnia, gdy sanacyjny etatyzm gospodarczy doprowadzi doprowadzi³³ do

i religijnymi cz³owieka, sam¹ organizacj¹ pracy utrudniaj¹c spe³nianie obowi¹zków podstawowych wobec w³asnej duszy i jej zbawienia. zbawien ia. Gdy do tego dodamy lichwê p³acy – sta³e obni¿anie zap³aty za pracê – albo sabotowanie robotników widmem redukcji i bezrobocia, wtedy powody do protestu

powstania Centralnego Okrêgu Przemys³owego,

Koœcio³a stan¹ siê jeszcze bardziej oczywiste.

a wiêc inwestycji, dziêki której ubogie i zacofane

Grozi³ ongiœ Izajasz wyzyskiwaczom: wyzysk iwaczom: „Biada wam, którzy przy³¹czacie dom do domu, a rolê do roli przyczyniacie a¿ do granicy miejsca! Izali wy sami mieszkaæ bêdziecie wpoœród ziemi?” (Iz 5, 8). Chciwoœæ zamyka oczy na tê prawdê

regiony kraju prze¿y³y prawdziwy skok cywili-

zacyjny (gdy efektem dotychczasowej gospodarki wolnorynkowej by³ tam¿e jedynie przydomowy

153

ekonomiczn¹, ¿e zubo¿enie mas odbije siê fatalnie na ich sile nabywczej, a zatem na produkcji i na stanie przedsiêbiorstw. siêbiors tw. Owoce ducha kapitalistycznego s¹ straszliwe. Pracownik zubo¿a³ duchowo, odbieg³ od prawa Bo¿ego i ludzkiego, ratuj¹c siê za wszelk¹ cenê przed gwa³tem

i tyrani¹ gospodarcz¹. Zawiedziony w swym szczêœciu doczesnym, robotnik duszê sw¹ nape³ni³ niepokojem, chciwoœci¹, bezwzglêdnoœci chciwoœci¹, bezwzglêdnoœci¹, ¹, z azdroœci¹, po¿¹dliwoœci¹ zabronionych dóbr ziemskich. Poddany nêdzy materialnej, brn¹³ w nêdzê moraln¹, a zubo¿a³y duchem i cia³em, sprowadzony do poziomu ¿ycia proletariackiego proletariackiego,, niegodnego cz³owieka, uleg³ wszelkim pokusom rewolucji, przewrotu, komunizmu i bolszewizmu. Oto gorzkie owoce grzechów wo³aj¹cych o pomstê do nieba.

wypas gêsi). Ten w³aœnie aspekt jest szczególnie wart uwagi w artykule art ykule osoby, której tyle¿ pogl¹dy,  mniejsze sympatie komunis komunistyczne. tyczne. Trzeci z prezentowanych tekstów jest autorstwa ksiêdza Jana Zieji, znanego, wrêcz legendarneg legendarnego o

kap³ana-spo³ecznika (jego sylwetkê obszernie prezentowaliœmy w nr 45). Choæ z dorobku tego

w³aœnie autora spoœród ca³ej trójki naj³atwiej by³oby wybraæ tyrady przeciwko liberalnym koncepcjom gospodarczym i kapitalizmowi, to celowo

siêgnêliœmy po tekst odnosz¹cy siê do owego problemu problem u z nieco innego stanowiska, mianowicie

W bezwzglêdny sposób potêpia Koœció³ plutokra-

ewangeliczno-moralnego. Œrodowiska liberalno-

cjê, czyli panowanie pieni¹dza nad ca³ym ¿yciem

katolickie chêtnie siêgaj¹ po argumentacjê, j akoby

gospodarczym.

wolny rynek by³ ekonomicznie sprawiedliwy

Duch indywidualistyczny, panuj¹cy w ¿yciu gospodarczym, doprowadzi³ do kapitalizmu, który w skrajnej swej formie doprowadzi³ do dyktatury pieni¹dza. Pius XI zwraca uwagê na smutne zjawisko naszych czasów – w rêku

oraz moralnie jeœli nie idealny, to przynajmniej neutralny. Przekonuj¹ oni, ¿e ci, którzy na owym rynku sobie nie radz¹, zazwyc zaj „sami s¹ winni” winn i”,, gdy¿ brakuje im chêci, woli, pracowitoœci itp. Za

nielicznych jednostek skupia siê niebezpieczna potêga

wznios³ymi has³ami religijnymi skrywany jest

i despotyczna w³adza ekonomiczna. A w³adza ta „najgorsz¹ przybiera postaæ w dzia³alnoœci tych ludzi, którzy, jako

tu nierzadko – i nie zawsze starannie – egoizm



typowy dla ideologii liberalnej. Egoizm przejawiaj¹cy siê brakiem zainteresowania nie tylko

i rozdzielaj¹ go wed³ug swej woli. W ten sposób reguluj¹ oni niejako obieg krwi w organizmie gospodarczym i sam ¿ywio³ gospodarczego ¿ycia trzymaj¹ w swych rêkach, ¿e nikt nie mo¿e wbrew ich ic h woli oddychaæ” oddycha æ” (QA, 106). 106). Przez skomplikowany system monopolów, trustów i koncernów cennikowych doprowadzi³a doprowadzi³a ona do opanowania wszyst-

spo³ecznymi skutkami operacji gospodarczych, ale tak¿e przyczynami indywidualnych niepowodzeñ. Ksi¹dz Zieja tymczasem wskazuje, ¿e moralnym

kich œrodków ¿ycia, z pogwa³ceniem sprawiedliwoœci.



Dla egoistycznego bogacenia siê wykorzystywano ró¿ne stowarzyszenia przemys³owe przemys³owe i handlowe handlowe,, ró¿ne u¿yteczne instytucje bankowe i kredytowe, aby odt¹d – zamiast

czy wrêcz upadku. Warto tego rodzaju „kuracjê”

s³u¿yæ dobru obywateli, dla których zosta³y powo³ane do ¿ycia – s³u¿y³y wyzyskowi wyzyskowi ju¿ nie tylko jednostek, ale ca³ych klas, warstw spo³ecznych, narodów i pañstw. Odt¹d – jak mówi¹ w swym liœcie pasterskim biskupi

katoliccy Austrii – plutokracja prowadzi systematyczne

obowi¹zkiem katolika – ponad podzia³ami tycz¹cymi siê pogl¹dów na ró¿ne kwestie, w tym

i gospodarcze – jest dog³êbne zainteresowanie



siê niemal do ³ez rozczulaæ nad „ciemiê¿onymi” milionerami – p³atnikami „horrendalnych” „horrendalnych” podatków, natomiast dla ludzi z do³u drabiny spo³ecznej

maj¹ nierzadko w najlepszym razie obojêtnoœæ i lekcewa¿enie, w najgorszym zaœ – z trudem skrywan¹ pogardê.

okradanie narodów z oszczêdnoœci, planowe zubo¿enie

mas, aby uzale¿niæ od siebie ju¿ nie tylko robotników,

(rem)

ale rzemieœlników, stan œredni, a nawet przedsiêbiorców

i fabrykantów. Œwiat bankierski – czytamy w tym¿e liœcie – doszed³ w poszczególnych pañstwach do no„To skupienie potêgi i bogactw w rêkach niewielu

wej potêgi panuj¹cej, jakiejœ samozwañczej w³adzy nad w³adz¹ pañstwow¹, tak ¿e w³adza ta ju¿ nie jest suwerenna. Zamieniwszy pieni¹dz na towar, który sprzedaje

prowadzi do dalszej, potrójnej walki: naprzód do walki

po lichwiarskich cenach w swych z³oconych kramach

walki o opanowanie pañstwa, aby jego œrodki i j ego w³a-



dzê wyzyskaæ potem do walki gospodarczej” (QA, 103).

bez granic, wpada „w pokusy i w sid³a diabelskie – jak mówi œw. Pawe³ – i w wiele nierozumnych i szkodliwych po¿¹dliwoœci, które pogr¹¿aj¹ ludzi na zatracenie i zgubê” (I. Tym. 6, 9).



o ujarzmienie samego ¿ycia gospodarczego, dalej – do

z urz¹dzeniami pañstwowymi, zwalcza ustawodawstwo

spo³eczne i wszelkie reformy, mno¿¹c liczne grzechy wo³aj¹ce o pomstê do nieba. Oto skromna ich lista:

154

Obarczaj¹ lichwiarskim, nadmiernym oprocentowaniem us³ugi instytucji bankowych i kredytowych; wyzyskuj¹ zarówno robotników, jak i drobnych wytwórców i dostawców przez z³e warunki pracy, niesprawiedliw¹ p³acê i cenê; niesprawiedliwie oprocentowuj¹ albo wprost przyw³aszczaj¹ sobie oszczêdnoœci, zw³aszcza drobne, przez sztuczne bankructwa, in‚acje, sztuczne zwy¿ki i zni¿ki, przedsiêbiorstwa akcyjne itp.; pieni¹dz, który mia³ byæ pomocnikiem, zamienili w kierownika ¿ycia gospodarczego, odrzuciwszy zaœ zaradzanie potrzebom ludnoœci, z zysku pieniê¿nego pieniê¿neg o uczynili cel czynnoœci gospodarczych. Nic dziwnego, ¿e ta olbrzymia potêga doprowadzi³a do powszechnej walki wszystkich przeciwk przeciwko o wszystkim: kapita³u przeciwko pracy, wielkiego kapita³u przeciwko ma³emu, bur¿uazji przeciwko proletariatowi itd.; ¿e wreszcie ow³adnê³a i sponiewiera³a godnoœæ rz¹dz¹cych, sprowadzaj¹c ich do roli niewolników zaprzedanych ludzkim namiêtnoœciom i s amolubnym interesom. […] […] Ale nie koniec na tym! Prowadzi „wreszcie do walki miêdzy pañstwami, czy to w ten sposób, ¿e poszczególne pañstwa oddaj¹ swoje si³y polityczne w s³u¿bê gospodarczych interesów swoich obywateli, obywateli, czy te¿ w ten, ¿e swojej gospodarczej przewagi u¿ywaj¹ do rozstrzygania miêdzynarodowych sporów politycznych” (QA, 108). Tu rozpoczyna siê najstraszliwszy rozdzia³ dziejów ludzkoœci – okrutne, krwawe, bezlitosne wojny, których brudne, handlarskie cele os³aniane s¹ nieraz najszczytniejszymi has³ami; wojny,

które poniewieraj¹ do reszty wszystko, co powinno byæ i œwiête, i wznios³e. ***

Wszelkie nadu¿ycie prawa Bo¿ego ma swój odwet; Bóg nie pozwoli naœmiewaæ siê ze swoich praw. „Korzeniem wszelkiego z³ego jest chciwoœæ, której gdy siê niektórzy oddali, zab³¹dzili w niewiarê i œci¹gnêli na siebie wiele cierpieñ” (I. Tym. 6, 10). Dziwna rzecz, jak niebezpieczne jest nies³uszne zbieranie kosztem duszy swojej (zob. Syr 14, 4), jak wielkie bogactwa podnosz¹ pychê ludzk¹ przeciwko Bogu, a œwiat pogr¹¿aj¹ w materializmie u¿ywania i w niewierze. Có¿ jest dziœ bardziej ateistyczne ateistyc zne – komunizm czy kapitalizm? Kogo wolicie w gumnach waszych – czy jawnego podpalacza, który tr¹bi¹c na wszystkie strony œwiata podk³ada ¿agiew pod wasz dom, czy te¿ skrytego, który o pó³nocy cicho i nieznacznie siê skrada, by ojcowiznê wasz¹ w popió³ obróciæ? Oceñcie sami!

ks. Stefan Wyszyński

Powyższy tekst pochodzi pochodzi z książki Autora pt. „Miłość i sprawiedliwość społeczna. Rozważania społeczne”, fragmenty fragmenty Zbioru III – „Krucjata społeczna”, Wydawnictwo Wydawnictwo Pallotinum, Po-

znań .

K    ,     ,              ]     /     l     l    e     b    n     i    w    r    a     d     /    e     l    p    o    e    p     /    m    o    c  .    r     k    c     i       .    w    w    w     /     /    :    p    t    t     h     [     L     L     E     B     N     I     W     R     A     D

      n       b

Katolicyzm

NASZE TRA DYCJE

tam, gdzie go nie widzimy w idzimy W W  Z Z 

M

iar¹ katolickoœci danego ustroju spo³eczno-go-

wynika nawiasem mówi¹c z b³êdnych za³o¿eñ totalizmu –

spodarczego, wzglêdnie jego tendencji rozwojowych, bêdzie stopieñ realizowania przezeñ warunków zabezpieczaj¹cych wolnoœæ jednostek, ale w taki sposób, by nie powstawa³y jakieœ mo¿liwoœci nadu¿ywania tej wolnoœci, a z drugiej strony, by ustrój umo¿liwia³ i u³atwia³ s³u¿bê na rzecz ca³oœci, by niejako uwydat-

zapominaæ o tym, ¿e ten aparat i to pañstwo s¹ jednak

nia³ solidarnoœæ interesów, a równoczeœnie – dodajmy –

stwarza³ formy rozstrzygania zatargów przez pañstwo, jako najwy¿szego arbitra oraz dawa³ pañstwu mo¿liwoœæ kierownictwa w stopniu zabezpieczaj¹cym przed nêdz¹,

reprezentowane przez ¿ywych ludzi, a abstrakcyjne pojêcie nale¿y tu po prostu zast¹piæ konkretnym obrazem biurokracji. biurokracji. Jest przecie¿ faktem, ¿e w gospodarce np. Rosji Sowieckiej zró¿niczkowanie dochodu poszczególnych warstw jest nie mniejsze ni¿ w krajach najjaskrawszych wybryków kapitalistycznych, a na pewno nie mniejsze ni¿ w wielu krajach o zrównowa¿onej strukturze, które okrzyczano jako „kraje wyuzdanego wyzysku wyzy sku kapitalistycznego”. kapitalistycznego”. Czy¿ wiêc nie widzimy wielkich analogii miêdzy rzeczy-

a zw³aszcza przed bezrobociem. Cech¹ ustroju katolickiego bêdzie te¿ przepojenie ¿ycia spo³ecznego ideami chrzeœcijañskimi, gdy¿ bez tego ka¿-



dy ustrój spo³eczno-gospodarczy wyrodzi siê w jakichœ

i socjalistycznego jest raczej ró¿nic¹ po prostu genezy ni¿ aktualnego stanu rzeczy? Amerykañski socjolog [James] Burnham w swej g³oœnej  i uproszczenia) ksi¹¿ce o rewolucji mened¿erów przeprowadza tê analogiê i ma sporo racji. Nie dostrzega jednak nowych si³, przeciwstawiaj¹cych siê dyktaturom mened¿erów, choæ narastanie ich jest faktem oczywistym. Rzecz przy

formach wyzysku. Rzecz w tym, ¿e bez wzglêdu na to,

czy podstaw¹ teoretyczn¹ danego ustroju jest d¹¿enie do ca³kowitej wolnoœci jednostki, czy te¿, przeciwnie, ca³kowite podporz¹dkowanie jednostki celom i potrzebom ca³oœci spo³ecznej – rezultaty bywaj¹ dziwnie podobne. We wspó³zawodnictwie silnych powstaj¹ najpierw du¿e

ró¿nice bogactw, z tego rodzi siê instynkt w³adzy, jak¹ daje bogactwo i tendencje do… usuniêcia usu niêcia wspó³zawodnictwa, czyli do wprowadzenia planowania prywatno-gospodarczego.

Takie planowanie prywatno-gospodarcze prywatno-gospodarc ze rodzi siê najpierw w pewnej dziedzinie ¿ycia gospodarczego, potem obj¹æ

mo¿e dzia³y pokrewne, wreszcie, przewa¿nie z inicjatywy  dzia³ów gospodarstwa spo³ecznego i w pewnym stopniu przypomina planowanie socjalistyczne, mimo istnienia

w³asnoœci prywatnej w sensie kapitalistycznym. Co wiêcej, takie planowanie mo¿e byæ wykonywane nawet przez

pañstwo, gdy jego aparat jest poddany wp³ywom pewnych grup wielkokapitalistycznych. Sk¹din¹d Sk¹din¹ d w ustroju planowania socjalistycznego i upañstwowienia wszystkich czy prawie wszystkich narzêdzi

produkcji, rodz¹ siê inne przemiany. Oto zró¿niczkowanie dochodu spo³ecznego postêpuje w miarê jak roœnie faktyczne opanowanie ¿ycia gospodarczego przez aparat kierowniczy. U¿ywaj¹c takich pojêæ, jak „pañstwo socjalistyczne”, czy te¿ „aparat socjalistycznego socjalistyc znego planowania”, planowania”, sk³onni jesteœmy – co

pos³uguj¹ siê zupe³nie rozbie¿n¹ frazeologi¹? Mo¿e ró¿nica miêdzy pewnymi formami planowania kapitalistycznego

tym ciekawa, ¿e pewne szablony socjalistyczne okazuj¹

siê ma³o przydatne w praktyce tam, gdzie w³aœnie rozwój tych si³ – mirabile dictu [rzecz zadziwiaj¹ca] pod has³ami socjalistycznymi – posun¹³ siê daleko. Rosja Sowiecka nie mia³a k³opotów ze zwi¹zkami zawodowymi, poniewa¿ by³y one tam s³abo rozwiniête. Nieco wiêcej k³opotu by³o z nimi ju¿ w Polsce. W procesie Adama Doboszyñskiego1 prokurator, który nawiasem mówi¹c wygadywa³ przy wielu okazjach niestworzone bzdury, powiedzia³, ¿e prawdopodobnie Doboszyñski chcia³ organizowaæ „¿ó³te zwi¹zki zawodowe”. Otó¿ „¿ó³tymi” nazywa³o siê te zwi¹zki, które by³y organizowane przez pracodawcê dla otumanienia robotników i pokierowania nimi w sposób

zgodny z interesami pracodawcy. Wed³ug tego okreœlenia, w dzisiejszej Polsce wszystkie zwi¹zki zawodowe s¹ ¿ó³te i bardzo jaskrawo ¿ó³te, gdy¿ s¹ narzêdziem trzymania

w karbach ¿elaznej dyscypliny rzesz robotniczych, utrudniania im walki o ludzkie ¿ycie, nak³aniania do zwiêkszonej zwiêksz onej wydajnoœci. Ale z pocz¹tku poc z¹tku by³y ze zwi¹zkami zawodowymi

155

156

pewne trudnoœci. Podobne trudnoœci wystêpuj¹ tak¿e w socjalizowanych dziedzinach ¿ycia gospodarczego Anglii i tu nie dadz¹ siê tak ³atwo przezwyciê¿yæ, gdy¿ wolnoœæ osobista jest niemo¿liwa do pogodzenia z socjalizacj¹, jak  j¹ pojmuj¹ pojmuj¹ wspó³czeœ wspó³czeœni ni marksiœci marksiœci,, to to znaczy znaczy ze zwyczajnym upañstwowieniem narzêdzi produkcji. Kon‚ikty miêdzy prac¹ a kapita³em nie ustaj¹ przez to, ¿e kapitalist¹ staje st aje siê pañstwo. Now¹ si³¹ spo³eczn¹ s¹ zwi¹zki zawodowe – ich rozwój jest wyrazem emancypacji klasy robotniczej. Otó¿  jest rzecz¹ znamienn¹, znamienn¹, ¿e narastaj¹ce narastaj¹ce nowe nowe si³y si³y spo³eczne spo³eczne

nie znajduj¹ zdrowego ujœcia dla swych energii ani w ustroju kapitalistycznym, ani w ustroju socjalistyczno-marksistowskim  jaki wzoruje wzoruje siê na Rosji i polega polega na zwyczajnym zwyczajnym zniesieni zniesieniu u w³asnoœci prywatnej. Jest rzecz¹ nies³ychanie znamienn¹ i powiedzmy dla niekatolika wprost zagadkow¹, ¿e spo³eczna nauka Koœcio³a katolickiego, akceptuj¹c niejako rozwój zwi¹zków zawodowych (nb. zgodnie z dawnymi tradycjami), wyznacza³a mu dalsz¹ drogê w formie zwiêkszonego zwiêkszonego udzia³u robotnika we w³asnoœci ju¿ wówczas, kiedy rozwój zwi¹zków zawodowych ³¹czony bywa³ raczej z tendencj¹ ku zupe³nemu zniesieniu tej w³asnoœci. Dziœ jeszcze nie dla wszy stkich ten dylemat bêdzie zrozumia³y, dlatego, ¿e zwi¹zki zawodowe u¿ywane s¹ przez komunizm do rozsadzania kapitalistycznego porz¹dku rzeczy. Natomiast w razie zwyciêstwa komunizmu, powiedzmy sobie w krajach zachodniej Europy lub w Ameryce, zwi¹zki zawodowe sta³yby siê automatycznie najwiêksz¹ przeszkod¹ dla urzeczywistn ienia komunizmu wed³ug wzorów rosyjskich.

Natomiast organicznie postêpuje proces wzrostu udzia³u robotników we w³asnoœci tak¿e w krajach kapitalistycznych, choæ nie dla ka¿dego proces ten jest widocz ny – przeoczy³ go mianowicie zupe³nie wy¿ej wspomniany Burnham. Je¿eli rady za³ogowe podejmuj¹ wspó³pracê z kierownictwem

przedsiêb iorstwa i uzyskuj¹ – w zgodzie czy w walce – wp³yw przedsiêbiorstwa na to kierownictwo, to oczywiœcie jest to rozszerzeniem w³adztwa robotników, choæ nie jest z tym z³¹czone ¿adne przepisywanie formalnych tytu³ów w³asnoœci. Jestem pewny, ¿e dzieñ, w którym robotnicy rob otnicy General Motors w zatargu o p³ace za¿¹dali przedstawienia sobie kalkulacji produkcji samochodów, bêdzie kiedyœ uwa¿any za pocz¹tek historycz nego prze³omu. prze³omu. Od udzia³u w kierownictwie przez udzia³ w zyskach droga prowadzi nieuchronnie ku udz ia³owi we w³asnoœci. W³asnoœæ prywatnych narzêdzi produkcji nie jest dla Koœcio³a katolickiego dogmatem. Ale w³asnoœæ jest symbolem wolnoœci jednostek, jest te¿ tej wolnoœci zabezpieczeniem. upowszechniona,, Chodzi zatem o to, by w³asnoœæ by³a upowszechniona gdy¿ wolnoœæ, wynikaj¹ca z godnoœci cz³owieka, jest przyrodzonym prawem wszystkich ludzi, a nie drobnej garstki wyzyskiwaczy. Coraz dalej postêpuj¹ce zrozumienie tej problematyki problema tyki jest – czêsto nieuœwiadomi nieuœwiadomionym onym – zbli¿eniem do katolickich idei spo³ecznych. Byæ mo¿e, ¿e idea³ spo³eczeñstwa bezklasowego jest mo¿liwy do osi¹gniêcia. Nie oznacza to, by wszyscy ludzie mieli mieæ równe dochody, ale oznacza brak nieprzebytych     to kapitalizm, czy komunizm z jego niedostêpn¹ elit¹ za

C  ,    ,  ,     ,,     

157

murami Kremla. Droga do urzeczywistnienia idea³u spo-

mog¹ doprowadziæ do kryzysów, niedoli i wyzysku, a s¹

³eczeñstwa bezklasowego nie prowadzi bynajmniej przez zupe³ne zniesienie prywatnej w³asnoœci œrodków produkcji, lecz przez jej upowszechnienie. Katolicka doktryna spo³eczna, w pe³ni œwiadoma wêz³ów ³¹cz¹cych ludzi w spo³eczeñstwo, nie ma powodu do odrzucania planowoœci gospodarstwa. Bêdzie jednak zawsze wola³a planowanie kierunkowe w po³¹czeniu z pañstwow¹ polityk¹ inwestycyjn¹ inwestycyj n¹ od planowania œcis³ego, czyli iloœciowego. Pojêcia te s¹ mo¿e niezrozumia³e dla czytelników, gdy¿ sama koncepcja gospodarki planowanej

takie, które do nich doprowadziæ musz¹. Dlatego same formy ustrojowe nie s¹ jeszcze gwarancj¹ ich dobrego funkcjonowania, ale al e s¹ takie formy, które na pewno dobrze funkcjonowaæ nie mog¹, gdy¿ wyp³ywaj¹ ze z³ego ducha i fa³szywych doktryn, jak kapitalizm i komunizm. Gwarancj¹ dobrego funkcjonowania ustroju nie mog¹ byæ jednak tylko „instytucje”, czyli formy organizacyjne. Nie chodzi przecie¿, jak to siê niektórym ludziom wydaje, o kompromis czy zlepek zaleceñ obu bankrutuj¹cych kierunków, lecz chodzi o syntezê wolnoœci i zwi¹zania obowi¹zkiem moralnym, która musi siê opieraæ o coœ wiêcej ni¿ same instytucje ludzkie. Tylko wtedy bêdzie syntez¹ prawdziw¹, a nie zlepkiem.  dajmy ³atwych triumfów syntezy. Ale nie zapominajmy o tym, ¿e œwiat, miotany miêdzy skrajnoœciami, tej syntezy szukaæ musi, musi, bo takie jest jego przeznaczenie. Skrajnoœci s¹ tylko objawami niepokoju poszukiwania, poszukiwania, a rozkosz i triumf  znalezienia bywa nagrod¹ za udrêki poszukiwañ.

 jest nowa, nowa, a terminol terminologia ogia z ni¹ zwi¹zana nieustalona nieustalona.. Przez planowanie kierunkowe rozumiem stwarzanie waru nków szybszego rozwoju pewnych dzia³ów wytwórczoœci, oparte czy to na przewidywaniu spodziewanego popytu, czy na za³o¿eniach pozagospodarczych, przy pomocy najró¿niejszych narzêdzi polityki gospodarczej bez upañstwowienia narzêdzi produkcji, a co za tym idzie bez przepisywania poszczególnym przedsiêbiorstwom œcis³ych iloœci i j akoœci wytwarzanych dóbr. W po³¹czeniu z zasad¹ subsydiarnoœci [pomocniczoœci] [pomocni czoœci] odbiera to planowaniu ostrze totalistyczne, tak niebezpieczne dla wolnoœci ludzi. Bez daleko id¹cych luzów planowanie sprowadziæ siê musi do narzucenia przez nieliczn¹ grupkê planistów wszystkiego: wszystkiego: rodzaju i spo¿ycia, sposobu pracy i ca³ego ¿ycia. Przemiany – oparte na stopniowej emancypacji mas robotniczych i zwiêkszeniu ich roli w ¿yciu gospodarczym – rozwijaj¹ siê po linii wytkniêtej. Wydaje siê, ¿e wywr¹ one na kszta³towanie siê przysz³ego ustroju wp³yw o wiele wiêkszy ni¿ eksperymenty totalistów, których efektowne, ale krótkotrwa³e sukcesy zewnêtrzne osza³amiaj¹ wspó³czesnych. Na d³ug¹ metê dynamicznoœæ ¿ycia gospodarczego mo¿e byæ o wiele skuteczniej osi¹gniêta przez rozs¹dne zwi¹zanie wynagrodzenia z wynikami pracy, co bywa na ogó³ osi¹gane najlepiej przez pracê na w³asny rachunek. Wielkie kon‚ikty kon‚ikty spo³eczne rodzi³y siê zawsze tam, gdzie masowo wprowadzano pracê najemn¹, przy której tego zwi¹zku nie ma. Problem istotnej przebudowy ¿ycia gospodarczego polega w³aœnie na tym, by w przedsiêbiorstwach wielkich przywróciæ ten zwi¹zek, czyli w ostatecznym rezultacie zlikwidowaæ walkê klasow¹ przez likwidacjê - nia w rozwoju form gospodarczych, powsta³ego wskutek osza³amiaj¹cych postêpów techniki. Oczywiœcie, jak ka¿dy ustrój gospodarczy, tak i ten, którego zarysy staram siê zakreœliæ, mo¿e byæ nara¿ony na niebezpieczeñstwo wyrodzenia siê w jakichœ nowych formach wyzysku. S¹ jednak ustroje gospodarcze, które

Wojciech Zaleski

Tekst zaczerpnięto z książki „Chrześcijańska myśl społeczna na emigracji”, praca zbiorowa pod redakcją Zygmunta Tkocza, Odnowa – Norbertinum, Londyn – Lublin . Książka jest zbiorem artykułów opublikowanych w różnyc h pismach emigracyjnych, jednak redaktor tomu niestety nie podaje dokładnego wykazu miejsc ani dat pierwodruku, toteż nie sposób ustalić, z którego roku pochodzi prezentowany prezentowany tekst.

Przypis: .

Adam Doboszyński (-) – polityk i ideolog ruchu nacjonalistycznego, autor programu gospodarczego, który zakładał przezwyciężenie sprzeczności i negatywnych cech kapitalizmu i komunizmu poprzez rozpowszechnienie drobnej własności

środków produkcji oraz różne formy uspołecznienia dużych za kładów. W międzywojniu był również działaczem związanych z obozem narodowym związków zawodowych „Polska Praca”. W czasie wojny przebywał na emigracji, powrócił do kraju pod koniec roku  z zamiarem odbudowy środowiska katolic-

ko-narodowego. W lipcu  r. został aresztowany, następnie poddany śledztwu z użyciem tortur. Po pokazowym procesie politycznym, w lipcu  r. został skazany na karę śmierci. Wyrok wykonano  sierpnia  r. W roku  Doboszyński został oczyszczony z zarzutów i pośmiertnie rehabilitowany.

    …  … strona 168

158

Będąc głodni, poczęli iść i rwać kłosy . J Z

U

czniowie szli pierwsi, Ty za nimi. Oni byli g³odni. A Ty? – Ewangeliœci nic nie mówi¹ o tym. Zajêty by³eœ rozmow¹ z gronem tych, którzy Ciê otaczali.

To oni dostrzegli, ¿e uczniowie, id¹cy przodem, zrywali

k³osy, wycierali je w z³o¿onych d³oniach i zjadali zjadali oczyszczone ziarna. Ci, którzy z Tob¹ rozmawiali, nie pomyœleli o g³odzie Twych uczniów i o tym, jak by ich posiliæ podczas podró¿y. Ale j ako „pobo¿ni”, „pobo¿ni”, od razu pomyœleli: p omyœleli: „Jest szabat; tego w szabat nie godzi siê czyniæ; w œwiêto nie wolno ¿¹æ i m³óciæ; a to, co robi¹, to przecie¿ – co prawda

ten fa³szowa³ pieni¹dze, a ten dawa³ ³apówki, a tamten je przyjmowa³? Dlaczego? Trzeba nieraz d³ugo i cierpliwie szukaæ odpowiedzi na to „dlaczego”. A gdy siê zrozumie „dlaczego” – trzeba natychmiastt myœleæ o tym, jak pomóc temu bratu. Tak, to natychmias najpierw: jak pomóc? Rw¹ k³osy w dzieñ œwi¹teczny, zjadaj¹

ziarno nie ze swego pola i powtarzaj¹ to wielokrotnie – widocznie s¹ bardzo g³odni. Gdzie tu jest gospoda, w której bêdzie mo¿na ich posiliæ? Do swych bowiem domów maj¹ daleko. A i ten ich Mistrz te¿ chyba jest g³odny. Trzeba

w ma³ych rozmiarach – ¿niwo i m³ocka! To grzech! Nie wolno!”. Ty, Jezu, stan¹³eœ w obronie swych uczniów. Przypomnia³eœ wolê Ojca Niebieskiego: „Mi³osierdzia chcê!”.

pomyœleæ o tym, gdzie ich wszystkich przyj¹æ i czym nakarmiæ. A potem pomówmy z nimi o szabacie.

I nam jest bardzo potrzebne to przypomnienie. Gdy zo-

czego ten cz³owiek jest taki, a potem skutecznie mu pomóc.

Podobnie mamy postêpowaæ we wszystkich wypadkach, gdy w kimœ coœ nam siê nie bêdzie bê dzie podoba³o. Zrozumieæ, Zrozumieæ, dla-

baczymy, ¿e ktoœ nie zachowuje jakiegoœ przepisu, zwyczaju

ks. Jan Zieja

czy nawet prawa, nie mamy od razu wo³aæ z oburzeniem: „To grzech! Nie wolno!”. wolno!”. Ale mamy siê najpierw zastanowiæ

nad tym, dlaczego ten cz³owiek to zrobi³ lub to powiedzia³. Dlaczego zrywa k³osy, choæ jest szabat? Dlaczego po kry jomu œci¹gn¹³ bochenek bochenek chleba w sklepie? Dlaczego tych dwoje siê rozesz³o, a tamtych dwoje ¿yje ze sob¹ bez œlubu? Dlaczego ta dziewczyna posz³a na u licê? Dlaczego ten ch³opiec siê rozchuligani³? rozchuligan i³? Dlaczego ten siê rozpi³? Dlaczego

Powyższy tekst jest fragmentem książki Autora, pt. „Przyjdź,

Panie! Ewangelia Ewangelia i życie – rozważania”, Księgarnia Św. Wojciecha , wydanie II poprawione i u zupełn ione, Poznań Poznań .

Książka stanowiła zbiór komentarzy do poszczególnych, wybranych fragmentów czterech Ewangelii.

Tak trudno żyć bez mamy. Tak łatwo pomóc osieroconym dzieciom. Nasz numer konta: 07 1240 6247 1111 0000 4975 068

www.wioskisos.org

Przez lud do narodu

Z POL SKI RODEM

Patriotyczne wizje Jana Ludwika Popławskiego  . R Ł

R

oman Dmowski w mowie po¿egnalnej na pogrzebie Pop³awskiego stwierdzi³, i¿ to, co jest najlep-

W styczniu 1879 r. zosta³ skazany na oœmioletnie zes³anie w g³¹b Rosji, z którego wróci³ jednak ju¿

sze w zakresie polskiej myœli politycznej, wy-

w 1882 r. dziêki usilnym staraniom rodziny i w zwi¹zku

1

ros³o z ziaren przez Pop³awskiego zasianych . Pisz¹c

z chwilow¹ liberalizacj¹ w Rosji za rz¹dów Micha³a

o pocz¹tkach ruchu narodowego, podkreœla³, ¿e Te m³o-

Loris-Mielikowa. W rok po powrocie do kraju Pop³awski podj¹³ pracê w tygodniku „Prawda”, wydawanym przez „papie¿a po-

        ³eczeñstwa przekszta³caj¹cego przekszta³caj¹cego siê w kierun kierunku ku nowopolskiej i mia³y wœród siebie cz³owieka o dziesi¹tek

zytywizmu”, Aleksandra Œwiêtochowskiego zytywizmu”, Œwiêtochowskiego.. Doœæ szybko zyska³ w piœmie wa¿n¹ pozycjê wraz ze swoim przysz³ym

lat od swych wspó³pracowników starszego, który tê

szwagrem, Janem Karolem Potockim. W tym samym

rzeczywistoœæ ogromnie jasno widzia³ i o Polsce szer-

roku zosta³ ponownie aresztowany aresztowany i odsiedzia³ t rzy miesi¹ce w warszawskiej Cytadeli, oskar¿ony o dzia³alnoœæ propagandow¹ w duchu rewolucyjnym i utrzymywanie

¿ytnym, mia³y zacz¹tki rozumienia rzeczywistoœci

sz¹, ni¿ ktokolwiek wówczas, wiedzê posiada³. […] By³  to duchowy ojciec nowoczesnej polityki polskiej 2.

*** Jan Ludwik Pop³awski urodzi³ siê 17 stycznia 1854 r.

w Bystrzejowicach pod Lublinem, w rodzinie ziemiañskiej,  jako trzeci trzeciee dziecko dzi ecko Wiktora i Ludwiki z Ponikowskich3. W Lublinie uczêszcza³ do gimnazjum, jednak zosta³

usuniêty za awanturê z koleg¹ szkolnym, którego podejrzewa³ o szpiegostwo i donosicielstwo. W zwi¹zku z tym wydarzeniem maturê zda³ eksternistycznie w 1872 r.

W 1873 r. rozpocz¹³ studia na Wydziale Prawa Carskiego Uniwersytetu Warszawskiego i wkrótce w³¹czy³ siê tam w konspiracyjn¹ dzia³alnoœæ studenck¹. W 1877 1877 r. za³o¿y³ z Adamem Szymañskim or ganizacj ê, która funkcjonuje w literaturze przedmiotu pod nazw¹

Zwi¹zek Synów Ojczyzny. Powi¹zana by³a ona prawdopodobnie z galicyjsk¹ Konfederacj¹ Narodu Polskiego.

Organizacja Pop³awskiego stawia³a sobie za cel przygotowanie przygoto wanie w Królestwie struktur organizacyjnych przysz³ego antyrosyjskiego powstania, które planowano wywo³aæ w przypadku wojny pomiêdzy zaborcami. W 1878 r. grupa zosta³a rozbita przez carsk¹ Ochranê, a Pop³awskiego osadzono w X Pawilonie warszawskiej Cytadeli, gdzie spêdzi³ rok.

    ski i Potocki odchodz¹ z „Prawdy”, argumentuj¹c

159

160

to polityk¹ pisma, które nie doœæ konsekwentnie mia³o eksponowaæ „kwestiê ludow¹” (w szerokim rozumieniu tego s³owa) – przedstawia³o co prawda nêdzê i wyzysk robotników robotników,, nie wskazuj¹c jednak palcem sprawców tego stanu rzeczy.

itp. W swej publicystyce Pop³awski kontynuuje tematykê ludowo-narodow¹, której wiele uwagi poœwiêca³ ju¿ wcze

w tym okresie. Przede wszystkim samo pojêcie ludu 

obejmuje ono nie tylko ludnoœæ ch³opsk¹, ale tak¿e robotników i warstwy poœrednie. Coraz wiêcej miejsca

***

„G³osie” znajd¹ znajd¹ swój wyraz i poparcie przekonania i d¹-

w jego pisarstwie zaczyna wówczas zajmowaæ tematyka znaczenia zachodnich terenów kraju – mo¿na go wrêcz uznaæ za twórcê polskiej myœli zachodniej. W 1887 r. „G³os” „G³os” staje siê de facto ekspozytur¹ nowo-



utworzonej organizacji Liga Polska (LP), natomiast Pop³awski

spo³eczne, polityczne i narodowe skojarzyæ z wyma-

 jej komisarz komisarzem em w Królestwi Królestwiee Polskim. Polski m. Z kolei w 1890 r.

Po zerwaniu z „Prawd¹ „Prawd¹””, Pop³awski i Potocki zak³adaj¹ tygodnik „G³os”. W Prospekcie, poprzedzaj¹cym wydanie pierwszego numeru pisma, deklarowano: W naszym

4

ganiami rzetelnych potrzeb ludu . Wœród cz³onków

poznaje debiutuj¹cego wówczas na ³amach „G³osu” Dmow-

zespo³u redakcyjnego i sta³ych wspó³pracowników wspó³pracowników znajdujemy postacie reprezentuj¹ce ró¿norodne kierunki ideowe: marksistów, patriotycznych socjalistów, ludowców – m.in. Ludwika Krzywickiego, Wac³awa Na³kowskiego, Aleksandra £êtowskiego, Mieczy-

 

stulecia Konstytucji 3 Maja, a w nastêpnym roku wespó³  jeszcze z trzecim „ojcem „ojcem za³o¿ycielem” za³o¿ycielem” obozu narodowego, Zygmuntem Balickim, doprowadz¹ do przekszta³cenia LP

s³awa Brzeziñskiego, Teodora Tomasza Je¿a (Zygmunta Mi³kowskiego) czy Edwarda Paszkowskiego. Ten ostatni

w Ligê Narodow¹ (LN). „G³os” zostaje zamkniêty przez

to autor powieœci opisuj¹cej zespó³ g³osowic zów, w której Pop³awski (powieœciowy Pac³awski) przedstawiony zosta³

manifestacji w stulecie insurekcji koœciuszkowskiej – wspó³-

 jako idealista idealis ta i altruista, heroic znie walcz¹cy o realizacjê reali zacjê wyznawanych przez siebie idea³ów oraz niekwestionowany

przywódca ca³ego œrodowiska, góruj¹cy nad nim intelektualnie5. W „G³osie” debiutowali m.in. Stefan ¯eromski, Jan Kasprowicz, W³adys³aw Reymont czy Kazimierz

Przerwa-Tetmajer. Decyduj¹cy wp³yw na kszta³t pisma mia³ w³aœnie

w³adze carskie w 1894 r., po aresztowaniu – w trakcie

pracowników pisma. Po reaktywacji periodyku w 1895 r., Pop³awski Pop³a wski wspó³pracuje z nim ju¿ tylko przez niespe³na rok, do czerwca 1896 r. ***

Wkrótce po opuszczeniu wiêzienia przedostaje siê

nielegalnie do Lwowa. Pocz¹tkowo wspó³pracowa³ tam z wydawanym przez Boles³awa Wys³oucha i Karola

Pop³awski. Obj¹³ on funkcjê redaktora politycznego i sekretarza redakcji, jego autorstwa by³a wiêkszoœæ

 j¹³ kier own ownict ictwo wo nad œwi e¿o poz pozysk yskany anym m prz przez ez Ligê

artyku³ów wstêpnych z dzia³u spo³eczno-politycznego

Narodow¹ „Przegl¹dem Wszechpolskim”, który bêdzie

i ekonomiczno-spo³ecznego, sta³y felieton pt. „Z kraju”

redagowa³ do 1902. W tym g³ównym organie teoretycznym LN Pop³awski jest autorem artyku³ów wstêpnych, a tak¿e

oraz powa¿na iloœæ recenzji, omówieñ, krytyk, polemik

Lewakowskiego „Kurierem Lwowskim”, nastêpnie prze-

161

sta³ych felietonów pt. „Z ca³ej Polski”, które podpisuje pseudonimem J. L. Jastrzêbiec lub po prostu Jastrzêbiec Jastrzêbiec,, od swojego rodowego god³a. S³ynne by³y równie¿ jego „korespondencje” z zaboru pruskiego, które preparowa³ na podstawie doniesieñ prasowych z tamtych ziem – jak wspomina³ Dmowski, samym Poznaniakom wydawa³y siê one tak autentyczne, ¿e ich autora doszukiwano siê wœród dziennikarzy ze stolicy Wielkopolski6.

zawodowej. Dodatkowo, jak siê wydaje, by³ w tym okresie doœæ krytycznie nastawiony do polityki realizowanej przez Ligê, wyra¿a³ swoje w¹tpliwoœci wobec anga¿owania jej w bie¿¹c¹ politykê poprzez udzia³ w Dumie oraz wobec uczestnictwa w ruchu neos³owiañskim. Zmar³ 12 marca 1908 r. w Warszawie, bezpoœredni¹ przyczyn¹ by³ rak           skich Pow¹zkach.

-

***

nika dla ludu pod tytu³em ty tu³em „Polak”. „Polak”. Formalnie redaktorem reda ktorem pisma by³ Kasper Wojnar, faktycznie zaœ kierowa³ nim Pop³awski, przynajmniej do roku 1901. Pismo by³o prze-

znaczone dla ludnoœci wiejskiej wszystkich zaborów. Nie bez s³usznoœci „Polak” uwa¿any jest za najwybitniejsze osi¹gniêcie publicystyczne Pop³awskiego, spoœród pism

Dwa tematy zdominowa³y publicystykê publicy stykê Pop³awskiego: kwestia ludowa i zachodnia. By³y one œciœle powi¹zane ze spraw¹ odzyskania przez Polskê niepodleg³oœci. Pop³awski poszukiwa³ œrodków, które ow¹ niepodleg³oœæ

obozu narodowego cieszy³ siê on te¿ najwiêksz¹ popu-

mog¹ przynieœæ, zastanawia³ siê, co nale¿y uczyniæ, aby  jej osi¹gniêcie sta³o siê realne. Usi³owa³ te¿ wskazywaæ,

larnoœci¹. Pop³awski prowadzi³ w nim regularnie, a¿ do

 jak ta niepo niepodleg³a dleg³a Polska winna wygl¹daæ. Rozumie Rozumiej¹c, j¹c,

1907 r., sta³¹ rubrykê „Sprawy polskie”, w której przybli¿a³ dzieje Polski, eksponuj¹c zw³aszcza tradycjê wojen obronnych i powstañ narodowych, a szczególnie udzia³ w nich przedstawicieli ludu (Bartosz G³owacki, Jan Kiliñski), oraz

i¿ niepodleg³oœæ nie jest czymœ danym raz na zawsze,

 -

ry, obyczajów i jêzyka. Wszystko to oczywiœcie s³u¿yæ mia³o rozbudzeniu œwiadomoœci narodowej wœród ludnoœci wiejskiej, przetworzeniu tej biernej masy w Polaków rozumiej¹cych sw¹ ponadzaborow¹  jednoœæ oraz w obywatel i zdaj¹cych sob ie sprawê z obowi¹zków, jakie nak³ada przynale¿noœæ do  jednego narodu. n arodu.

Zas³ug¹ Pop³awskiego by³ równie¿ ca³y szereg inicjatyw powo³anych do ¿ycia we Lwowie w celu popularyzacji idei wszechpolskiej oraz daj¹cych „kolonii emigrantów” z Królestwa Polskiego sta³¹ pracê i dochód. Mo¿na tutaj wymieniæ: Kasê Po¿yczkow¹, prowadzon¹ przez Ernesta  ski; fabrykê fabry kê wyrobów chemiczny ch i kosmetyków „Tlen”, „Tlen”, za³o¿on¹ przez Bronis³awa Koskowskiego; powo³ane w 1897 r. Towarzystwo Wydawnicze, nak³adem którego

ukaza³y siê m.in. „Syzyfowe prace” ¯eromskiego; Zwi¹zek Naukowo-Literacki, Nauk owo-Literacki, którego prezesem zosta³ Jan Gwalbert Pawlikowski, Pawlik owski, bêd¹cy oœrodkiem spotkañ i forum wymiany myœli lwowskich sfer naukowych, artystycznych i dziennikarskich; Szko³ê Nauk Politycznych. W 1902 r. Liga Narodowa naby³a we Lwowie drugi dziennik – za³o¿one

 jeszcze przez Stanis³aw Stanis³awaa Szczepanowski Szczepanowskiego ego „S³owo Pol Polskie” skie”.. Pop³awski wchodzi do redakcji pisma, w którym zaczyna

niema³o uwagi poœwiêci³ ziemiom zachodnim i kwestii granic, uznaj¹c, ¿e ich odpowiednia konstrukcja jest równie wa¿na jak samo odbudowanie pañstwa. Jeœli przysz³a Polska nie ma byæ tworem efemerycznym czy te¿ zale¿nym od krajów oœciennych, konieczna jest, jak podkreœla³, jej rekonstrukcja w odpowiednim kszta³cie

terytorialnym. Oceniaj¹c szanse na odzyskanie niepodleg³oœci, Po-

p³awski uznawa³, i¿ jest ono mo¿liwe jedynie w p rzypadku wojny – albo pomiêdzy mocarstwami zaborczymi, albo któregoœ z nich z innym pañstwem – i po³¹czonego z ni¹ powstania narodowego. Nie twierdzi³ jednak bynajmniej, i¿ do tego momentu nale¿y czekaæ z za³o¿onymi rêkami, wygl¹daj¹c z utêsknieniem sprzyjaj¹cego Polsce rozwoju wypadków. Wrêcz przeciwnie – nale¿y ten czas wykorzystywaæ w sposób optymalny, uruchamiaj¹c procesy, które w odpowiedniej chwili umo¿liwi¹ powodzenie zrywu niepodleg³oœciowego. Wytê¿ona praca na ró¿nych polach je st bowiem najlepszym gwarantem tego, i¿ w sprzyjaj¹cym momencie Polacy bêd¹ w stanie odbudowaæ swoje pañstwo. W artykule z 1900 r. pisa³, i¿ kwestia odzyskania niepodleg³oœci politycznej Polski przedstawiaæ siê musi ka¿demu, kto siê nad ni¹ zastanawia, jako rezultat wspó³dzia³ania dwóch czynników: zbiegu pomyœlnych okolicznoœci zewnêtrznych, zewnêtrznych, w bardzo ma³ym stopn stopniu iu od nas zale¿nych lub niezale¿nych wcale i od naszej  wewnêtrznej si³y si³y narodowej i spo³ecznej. Nasza polityka

odgrywaæ coraz wa¿niejsz¹ rolê, w sty czniu nastêpnego nastêpnego roku bierze zaœ udzia³ w powo³aniu tygodnika „Ojczy-

narodowa przed 1863 r. zwraca³a szczególn¹ uwagê na

zna”, przeznaczonego dla ludnoœci wiejskiej w zaborze

i zatargi miêdzynarodowe lub ruchy rewolucyjne. Nie

austriackim. W 1906 r. powróci³ do Warszawy, aby przej¹æ po Dmowskim redakcjê „Gazety Polskiej”. W dzienniku tym pracowa³ jednak tylko do jesieni 1907 r., bowiem stan

lekcewa¿y³a ona bynajmniej si³y wewnêtrznej spo³e-

 jego zdrowia gwa³townie siê pogorszy³. Od tego momentu

sygna³ ukryte si³y, które zostan¹ zbudzone w odpowiednim momencie. Uwa¿a³, i¿ na tym polu równie¿ konieczna

odsun¹³ siê od dzia³alnoœci politycznej, zaprzesta³ pracy

okolicznoœci zewnêtrzne – kombinacje dyplomatyczne

czeñstwa, jak to niektórzy publicyœci dziœ twierdz¹, s¹dzi³a jednak, ¿e ta si³a istnieje w stanie utajonym… 7

Pop³awski, jak siê wydaje, nie wierzy³ w te czekaj¹ce na

162 16 2

     nie s¹ w stanie ad hoc zorganizowaæ i poruszyæ tej drzemi¹cej rzekomo potencji. St¹d te¿ zainteresowanie Pop³awskiego i waga, jak¹ przyk³ada³ do tzw. kwestii ludowej. ***

Termin „lud” oznacza³ dla niego pocz¹tkowo przede

wszystkim ludnoœæ wiejsk¹, której instynktownie narodow¹ postawê, wyra¿aj¹c¹ siê choæby w obronie swej ziemi przed zakusami Komisji Kolonizacyjnej w zaborze pruskim, przeciwstawia³ w¹tpliwej jakoœci patriotyzmowi szlachty

(„G³os” drukowa³ np. nazwiska Polaków sprzedaj¹cych Niemcom swe maj¹tki w Wielkopolsce i na Pomorzu). Lud stanowi³ wiêc dla niego naród in statu nascendi, swego rodzaju potencja³ narodowy, który nale¿a³o zaktualizowaæ i wykorzystaæ. Pop³awski uzna³ nawet, i¿ w Polsce istniej¹ dwie odrêbne cywilizacje – ch³opska i pañska, bêd¹ce […]] wzglêdem siebie przeciwstawne. Po jednej stronie [… stoi ca³a warstwa uprzywilejowana w jakikolwiek sposób, ca³a inteligencja narodu – po drugiej zwarta masa ludowa, zwi¹ zwi¹zana zana tylko nieœwiadomym poczuciem wspólnoœci plemiennej – naród pañski i naród  ch³opski. […] Interesy ludu nie tkwi³y dotychczas w interesach narodu. Doprowadzenie dwóch tych liczb do wspólnego mianownika – to zadanie przysz³oœci, ale zadanie nie tak ³atwe, jak siê na pozór zdaje 8. Ch³opi uosabiali dla Pop³awskiego przywi¹zanie do tradycji, obyczajów, ziemi, jêzyka oraz tzw. poczucie gromadzkie, stoj¹ce w opozycji wobec liberalnego indywidualizmu. Tak mocne akcentowanie kwestii ludowej by³o zreszt¹ powodem wysuwanych pod jego adresem zarzutów o powielanie na gruncie polskim wzorców rosyjskiego narodnictwa. Paralele takie wydaj¹ siê jednak zupe³nie 

a Pop³awskim jest tego rodzaju, ¿e ci pierwsi idealizowali lud, wyposa¿aj¹c go we wszystkie mo¿liwe przymioty, postrzegali go jako nosiciela prawdy oraz usi³owali nieja-

ko „uludowiæ” „uludowiæ” ca³y naród, przeciwstawiaj¹c sobie te dwa pojêcia. U Pop³awskiego nie ma natomiast jakiejœ naiwnej „ludomanii”,, kultu „swojszczyzny”, programu uczenia s iê „ludomanii” od ludu czy postulatów uludowienia narodu.

Wrêcz przeciwnie – chodzi³o mu o unarodowienie ludu. Jego antyszlacheckoœæ, jak i widoczny czasami antyklerykalizm, równie¿ nie mia³y charakteru programowego.

Krytyka tych warstw wynika³a z prze œwiadczenia, ¿e zbyt ma³o uwagi poœwiêc a³y one sprawom ludu, co niekorzystnie wp³ywa³o na kwestiê narodow¹. Z biegiem czasu Pop³awski rozszerzy³ zakres semantyczny

pracy osobistej. Lud to po prostu zbiorowoϾ wszystkich

klas pracuj¹cych9. ***

Nowe spo³eczeñstwo polskie, którego stworzenie postulowa³ Pop³awski, wymaga³o, aby – jak pisa³ Norwid w „Promethidionie” – zosta³a zasypana

przepaœæ pomiêdzy „s³owem ludu, a s³owem pisanym i uczonym”. Lekarstwem na to rozdarcie mia³a byæ demokratyzacja, stopniowe stopniowe zlewanie siê tych warstw w jedn¹ c a³oœæ. Proces ten jednak oczywiœcie sam z siebie nie jest w stanie zajœæ, potrzebny jest wiêc

ogromny wysi³ek warstw wy¿szych, inteligencji w kierunku podnoszenia ludu, w³¹czenia warstw ludowych w krwioobieg narodowy, stworzenia z nich Polaków œwiadomych, a mo¿na by³oby rzec – wrêcz nowoczesnych,  w aktywn¹ si³ê polityczn¹. Gdyby polityka Poznañczy-

cych, a wiêc w³¹czaj¹c równie¿ robotników, inteligencjê

ków – pisa³ Pop³awski w 1888 r. – od dawna wesz³a na tory demokratyczne, gdyby z pominiêciem interesów  warstw innych wszystkie usi³owania skierowano ku

i mieszczañstwo. Ju¿ w artykule z 1887 r. pisa³: Osobi-

podniesieniu moralnego i materialnego stanu ludu,

œcie sam nale¿ê do ludu, bo lud stanowi¹ nie tylko  ci, którzy ziemiê orz¹ lub w fabryce maj¹ robotê, ale

stworzono siln¹ ekonomicznie drobn¹ w³asnoœæ, tanie instytucje kredytowe, szko³y rêkodzielnicze, stowarzy-

i ci wszyscy, wszy scy, którzy ¿yj¹ wy³¹cznie z rezulta rezultatów tów swojej 

szenia wytwórcze itp., kolonizacja niemiecka i próby 

tego pojêcia, obejmuj¹c nim ca³oœæ tzw. warstw pracuj¹-

163

germanizacji by³yby raz na zawsze pozbawione podstaw dzia³ania10.

mo¿na powoli, stopniowo osi¹gaj¹c coraz wiêksz¹ autonomiê, doprowadziæ do odzyskania przez Pol-

Bez wspó³pracy wszystkich warstw spo³ecznych, marzenia o niepodleg³oœci pozostan¹ zdaniem Pop³awskiego jedynie mrzonkami, nie maj¹cymi

skê niepodleg³oœci. Przekonywa³ on, i¿ pañstwa

¿adnego pokrycia w rzeczywistoœci. Szlachta posiada³a bowiem tradycje politycznego dzia³ania, lud

oœcienne nigdy z w³asnej woli do tego nie dopuszcz ¹, ¿e jeœli w³asnym wysi³kiem zbrojnym i przelan¹ krwi¹ Polacy do tego nie doprowadz¹, to nie ma

formu³ê podporz¹dkowania interesom ludu interesów

co liczyæ na jej urzeczywistnienie. Praca organiczna, codzienna to œrodek wspomagaj¹cy, pomocniczy jedynie, natomiast sama niepodleg³oœæ musi wi¹zaæ siê ze zr ywem powstañczym, który jednak poprzez tê mozoln¹ pracê

warstw odrêbnych, jego przekonanie, i¿ sprawa ludowa

zostanie w³aœciwie przy gotowany.

natomiast móg³ zapewniæ jej polityczn¹ si³ê. Tak te¿ nale¿y chyba rozumieæ g³oszon¹ przez Pop³awskiego Pop³awskiego

bynajmniej nie zawiera siê w sprawie narodowej jak czêœæ w ca³oœci oraz has³o „nie przez naród do ludu, lecz przez 11

***

lud do narodu” . Pop³awski stwierdza bowiem, i¿ w danym

Wspomniana druga sfera aktywnoœci Pop³awskiego,

momencie historycznym po dporz¹dk dporz¹dkowanie owanie interesów

to kszta³t przysz³ego niepodleg³ego pañstwa polskiego.

wszystkich klas interesom ludu w pe³ni odpowiada inte-

Zas³ugi Pop³awskiego na tym polu to przede wszystkim

12

resom ca³ego narodu, przybli¿aj¹c niepodleg³oœæ . ***

zwrócenie uwagi na znaczenie ziem zachodnich. Mo¿na

œmia³o powiedzieæ, i¿ to w³aœnie za jego spraw¹ dosz³o do przeorientowania przeorient owania polityki w kwestii etnicznie polskich ziem

Wydawa³oby siê, ¿e postulaty Pop³awskiego bliskie blisk ie by³y

zachodnich. Roman Dmowski pisa³ wprost o donios³ej roli

tym, które w owym czasie lansowali pozytywiœci. Jednak bliskoœæ ta jest pozorna. Owszem, zarówno Pop³awski, jak

wspó³twórcy Ligi Narodowej na tym polu, podkreœlaj¹c, i¿ Cz³owiekiem, który otworzy³ oczy naszemu pokoleniu

i pozytywiœci k³adli nacisk na coœ, co mo¿emy okreœliæ mianem „pracy organicznej”, jednak ten pierwszy wcale

na znaczenie ziem zaboru pruskiego dla przysz³oœci Polski, który jasno widzia³, ¿e bez tych ziem mo¿emy 

nie mia³ zamiaru w zwi¹zku z tym spychaæ na drugi

byæ tylko s³abym, uzale¿nionym od s¹siadów, stopniowo 

plan kwestii niepodleg³oœci. Niepodleg³oœæ bowiem to

topniej¹cym narodkiem, w którego nieocenionych i po 

dla Pop³awskiego „wielka idea”, idea”, która winna towarz yszyæ

dziœ dzieñ niedocenionych pismach politycznych ta

wszelkim poc zynaniom Polaków.

myœl przewija siê nieustannie – by³ Pop³awski15. Ten¿e

Program pozytywistyczny, oznaczaj¹cy rezygnacjê

bowiem ju¿ w 1887 r. r. podkreœla³: podkr eœla³: Wolny dostêp do morza,

z d¹¿eñ niepodleg³oœciowych w imiê spokoju, rozwoju

posiadanie ca³kowite g³ównej arterii wodnej kra-

gospodarczego oraz mo¿liwoœci indywidualnego bogacenia

 ju – Wis³y, to warunki konieczne prawie istnienia naszego. […] Nasi politycy marz¹ jeszcze o Wilnie i Kijowie, ale o Poznañ mniej dbaj¹, o Gdañsku zapomnieli prawie zupe³nie, a o Królewcu i Opolu

siê, to dla niego obni¿enie idea³ów spo³ecznych. W zwi¹zku z tym stwierdza³ wrêcz, i¿ teza, ¿e w polityce nie wolno rz¹dziæ siê uczuciem, a tylko rozs¹dkiem, jest tyle¿ efektowna, co fa³szywa. Nie mo¿na bowiem jego zdaniem

zaprzeczaæ donios³oœci udzia³u

nie myœl¹ zgo³a16. W zwi¹zku z takimi konstatacjami pilnie œ ledzi³ i ana-

uczuæ w sprawach spo³ecznych, nale¿y owszem liczyæ 

lizowa³ Pop³awski dane statystyczne dotycz¹ce area³u

siê z nimi i na nich politykê swoj¹ opieraæ, inaczej  bowiem najkunsztowniej zbudowane jej rusztowanie runie przy pierwszej próbie jak domek z kart13.

ziemi i liczby gospodarstw polskich czy te¿ zmian struktury narodowoœciowej w zaborze pruskim. Akcentowa³ negatywne dla Polaków tendencje je¿eli chodzi o stan

Tak wiêc Pop³awski mówi³ nam ni mniej ni wiêcej

posiadania, natomiast pozytywne w sferze przyrostu demo-

to, ¿e w³aœnie prawdziwy realizm polityczny wymaga

17. Ranga ziem zachodnich

liczenia siê z uczuciami, bran ia pod uwagê równie¿ tego

by³a wedle Pop³awskiego tak du¿a, i¿ dopuszcza³

czynnika. Praca organiczna, codzienna, praktyczna – jak

nawet mo¿liwoœæ zrzeczenia siê Litwy, Bia³orusi

najbardziej tak, ale w jej imiê nie mo¿na zapominaæ o celu zasadniczym, poniewa¿ je dynie wówczas ma ona wartoœæ,

i Ukrainy w przypadku, jeœli wymaga³yby tego interesy pozyskania terenów zaboru pruskiego.

ogrzewa i oœwieca p³omienne

Walka toczona na kresach zachodnich by³a jego

s³oñce jakiejœ wielkiej idei 14. Bez tej wielkiej idei nie uda siê nawet skutecznie wype³niaæ owych drobnych,

zdaniem problemem o fundamentalnym znaczeniu dla ca³ego narodu.

codziennych obowi¹z ków, ona bowiem stanowi najlepszy

Przywo³uj¹c ukute po Kongresie Wiedeñskim has³o

sens i znaczenie, gdy j¹

marna

katalizator dzia³añ, nadaje im „ruch i spójniê” i jest dla

„g³upia Polska bez Poznania”, Pop³awski pisa³, ¿e

nich „magazynem zapasowym si³y”.

by³aby ta przysz³a Polska, dla której ¿yjemy i dzia-

Z³udzeniem jest równie¿ wedle Pop³awskiego pogl¹d, i¿ poprzez dzia³ania zmierzaj¹ce do roz-

woju gospodarczego, ¿mudn¹, codzienn¹ prac¹

³amy, ta Polska, której nie doczekamy zapewne, ale któr¹ ogl¹daæ bêd¹ dzieci i wnuki nasze – nie tylko bez Poznania, ale i bez Œl¹ska, bez dostêpu do morza,

164

a wiêc bez Gdañska i Królewca. Te prowincje, prowincje, które dziœ 

Jana Ludwika Pop³awskiego”. Pop³awskiego”. Niestety, projekt ten zo sta³

do Prus nale¿¹, s¹ koniecznym warunkiem istnienia

odrzucony g³osami postkomunistów.

pañstwa polskiego, ju¿ dziœ s¹ warunk warunkiem iem utrzymania

dr hab. Rafał Łętocha

potêgi prusko-niemieckiej. Dla nas tym bardziej nie

mo¿e byæ w tej sprawie kompromisu. […] bez tych ziem Polska nie mo¿e istnieæ, ¿e choæby w innych granicach powsta³a, do opanowania tych ziem d¹¿yæ musi. Niemcy  18

 ju¿ to rozumiej¹ – my nie wszy wszyscy scy jeszcze j eszcze . Kon‚ikt

polsko-niemiecki w zaborze pruskim w zwi¹zku z tym postrzega³ on jako coœ nieuchronnego ze wzglêdu na strategiczne znaczenie tych ziem nie tylko dla Polski, ale i dla Niemiec.

*** Pop³awski niew¹tpliwie by³ cz³owiekiem, który stworzy³ podwaliny ideowe obozu narodowego, mimo i¿ nie pozostawi³ po sobie ¿adnego zwartego dzie³a. Jego ogromna spuœcizna (rozsiane w prasie artyku³y zdaniem wydawcy  jego „Pism politycznych” z³o¿y³yby siê na oko³o 40 tomów tomów 19 po 300 stron ka¿dy! ), nie odesz³a w zapomnienie. zapomnien ie. W latach miêdzywojennych mieliœmy mieli œmy nawet do czynienia ze swego rodzaju sporem o ni¹ miêdzy Stronnictwem Narodowym a ugrupowaniami dysydenckimi, które zdecydowa³y siê na wspó³pracê z rz¹dami sanacyjnymi, argumentuj¹c ten krok trzymaniem siê w³aœnie wskazañ politycznych Pop³awskiego. Nie¿yj¹cy ju¿ wówczas „mistrz” zawsze podkreœla³, i¿ trudno przewidzieæ, przewidzie æ, w jakich okolicznoœciach Polacy zyskaj¹ mo¿liwoœæ odbudowy pañstwa i w zwi¹zku z tym t ym nie mo¿na opracowaæ szczegó³owego planu dzia³ania oraz dokonaæ wyboru œrodków potrzebnych do urzeczywistnienia tego zasadniczego celu. Mimo to jednak, kierunek wszelkich dzia³añ powinien mieæ charakter sta³y. Nale¿y przede wszystkim skupiæ siê na d¹¿eniu do wytworzenia takiego  zasobu si³y narodowej, do takiego jej wyæwiczen wy æwiczenia ia i uruchomienia, ¿ebyœmy zawsze mogli w chwili sposobnej  skorzystaæ z pomyœlnych okolicznoœci i odpowiednio   je wyzyskaæ dla osi¹gniêcia osi¹gniêcia ostatecznego celu polityki polityki narodowej – niepodleg³oœci pañstwowej Polski20. W zwi¹zku ze 150. rocznic¹ jego urodzin podjêto inicjatywê, aby uchwa³¹ Sejmu RP og³osiæ rok 2004 „Rokiem

Przypisy:

T. Kulak, Wstęp [w:] J.L. Popławski, Wybór pism, wybór, wstęp i opracowanie T. T. Kulak, Wrocław , s. . . Roman Dmowski, Polityka polska i odbudowanie państwa t. I, Warszawa , ss. -. . Biografia Popławskiego głównie na podstawie książek: T. Kulak, Jan  Jan Ludwik Popławski -. -. Biografia polityczna t.  i , Wrocław ; E. Maj, Jan Ludwik Popławski. Popławs ki. Poglądy i działalność polityczna , Lublin . . J. Żurawicka, Zespół redakcji „Głosu” (-), „Roczniki Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego” , t. .

.

. . . . . . .

E. Paszkowski, Podniebie. Z kron iki czwartego piętra, Lwów

. Roman Dmowski, Popławski i młodzież jego czasów , „Akademik” nr -, . J.L. Popławski, Podwójna polityka [w:] Tenże, Wybór…, s. . Tenże, Demokratyzacja zasad [w:] Tenże, Wybór…, ss. -. Tenże, Z kraju, „Głos” nr , . Tenże, Łamańce oportunistyczne, „Głos” nr , . Tenże, Lud i naród [w:] Tenże, Wybór…, s. .

. Tenże, Interesy ludu i polityka narodowa [w:] Tenże, Wybór…, . . . . . . .

s. . Tenże, Obniżenie ideałów [w:] Tenże, Wybór…, s. . Tenże, Wielkie i małe idee [w:] Tenże, Wybór…, s. . R. Dmowski, Polityka…, s. . J. L. Popławski, Środki obrony [w:] Tenże, Wybór…, s. . Ibid., ss. -. Tenże, Polityka polska w zaborze pruskim [w:] Tenże, Wybór…, s. . Z. Wasilewski, Na widowni, „Myśl Narodowa” nr , .

. J. L. Popławski, Organizacja sił narodowych [w:] Tenże, Wy-

bór… , s. .

Antykwa Pó³tawskiego Dzia³y „Nasze tradycje” oraz „Z Po Polski lski rodem” zosta³y z³o¿one Antykw¹ Pó³tawskiego – czcionk¹ zaprojektowan¹ zaprojektowan¹ w latach  grafa Adama Pó³tawskiego. Jest to pierwszy polski krój pisma zaprojektowany zaprojektowany od podstaw. Antykwa Pó³tawskiego bywa nazywana „polskim „p olskim krojem narodowym narodowym””.

Wiêcej informacji o tradycjach polskiej      http://nowacki.strefa.pl/

Lektura (społecznie)

obowiązkowa

RE CEN ZJA

K W

Książka „Samopom „Samopomoc oc isamoorganizacja Polaków Polaków od X IX  do XXI w.” Mirosława Wawrzyńskiego nie należy do lekkich lektur. Nie jest to pięknie napisany esej, lecz naukowa rozprawa, która już we wprowadzeniu zmusza do zmierzenia się ztrudnymi zagadnieniami patologii rodzimego życia społecznego, kulturalnego, ekonomicznego, politycznego i– last but not least – – obywatelskiego. Ztych samych jednak powodów należy potraktować ją bardzo poważnie, jako lekturę nie tylko dla społeczników.  Autor za z a punkt pu nkt wyjś wyjścia cia przyjmuje obecny stan instytucjii i rozwiązań prawn tucj prawnych. ych. Fakty nie napawają optymizmem: w krajobraz współczesnej Polski wpisane są  dziedziczona bieda, niesprawny system ubezpieczeń i ochrony zdrowia, malejąca dzietność, zagrożenie po wrotem ana analfabet lfabetyzmu, yzmu, powszech powszechny ny brak bra k zaufania zau fania do państwa i jego reprezentantów, stosunkowo niski poziom uczestnictwa w decy zjach powszechnych powszechnych (wybory  samorządowe, parlamentarne, prezydenckie prezydenckie), ), odnawia jący się, chara charakter kterystyc ystyczny zny dla poprzednieg poprzedniego o ustroju u stroju podział na „my” i „oni”, rozrost i paternalizm państwa  przy jego równoczesne równoczesnejj niefunkcjonalności niefu nkcjonalności.. Szanse na wyjście zcywilizacyjnego impasu widzi  woży wieniu aktyw ak tywności ności społecznej społe cznej Polaków: […] […] w działaniach oddolnych ludzi tkwi olbrzymi potencjał. Kiedy można by go uwolnić, to jest on w stanie lepiej kwestie i problemy  społeczne rozwikłać. [… […]] W oparciu o samopomoc i samoor ganizowanie jednostek jedn ostek możliwe mo żliwe było by ło uruchomienie wielu wiel u pozytywnych zmian w życiu społecznym, gospodarczym. Są na to liczne dowody w przeszłości. Swoje rozważania Wawrzyński oparł na pięciu hipotezach. Pierwsza zakłada, że dla rozwoju organizacji społecznych potrzeba charyzmatycznych char yzmatycznych liderów, liderów, którzy nadają  inicjatywie ton, charakter i kierunek. Autor wymienia m.in. Stanisława Staszica (prezes Towarzystwa Przyjaciół  Nauk), ks. Xawerego Druckiego-Lubeckiego (twórca Towarzystwa Kredytowo-Ziemiańskiego), Mieczysława Łyskowskiego (współtworzył spółdzielnie bankowe wWielkopolsce), ks. Wacława Blizińskiego (Lisków) oraz Jana Józefa Lipskiego (współzałożyciela Komitetu Obrony Robotników). Druga hipoteza głosi, iż rozwój oddolnych inicjatyw  społecznych ma charakter ewolucyjny, bazuje na „długim trwa niu” niu”,, organicznym procesie „wrasta „wrastania” nia” takich

działań w tkankę kulturową danej społeczności, regionu czy wreszcie państwa. Nie da się zatem zadekretować „społeczeństwa obywatelskiego” ani upodmiotowić jakiejkolwiek grupy społecznej za pośrednictwem instytucji centralnych. Bezcenną wartością, powstającą wraz  z tworzącymi tworzący mi się spontanicznie spontanicznie – choć po woli – ruchami społecznymi, jest zaufanie. Stanowi ono fundament spo łeczeństwa prawdziwie obywatelskiego, które Wawrzyński porównuje do drzewa– wyrosło dzięki i wbrew różnym naturalnym przeciwieństwom. przeciwieństwom. Człowiek może je ściąć bardzo łatwo i szybko. By nowe drzewo wyrosło w naturze, trzeba wielu lat. Nie jest możliwe, aby nagle pojawiło się ono ukształtowane  i mocne w dwa, trzy lata. Podobnie jest z kulturą społeczną. Trzecia zhipotez odnosi się do PRL, jako okresu historycznego, w trakcie którego zniszczona została autentyczna, rodzima kultura społeczna, a próby stworzenia nowej okazały się nieudanym eksperymentem. Zaważyło to na całym ustroju, bowiem nie udźwignął on ciężaru zobowiązań, które na siebie przyjął.  Wedle czwa c zwartej rtej hipotezy, ściśle zwi związa ązanej nej z zpoprzedpoprzednią, obecny sposób funkcjonowania organizacji publicznych i społecznych dziedziczy PRL-owskie słabości, nie nawiązuje zaś do wcześniejszej spuścizny. Tu teza tez a autora brzmi mocno ipesymistycznie: nie jest możliwe, aby odrodziła się tradycja działań społecznych znana zII RP oraz  wcześniejsz  wcze śniejsz ych okres okresów. ów.  Jesteś  Jesteśmy my jako społec zeńs zeństwo two dziedzicznie obciążeni poprzednim systemem, a jednocześnie, przez nieznajomość dawnych tradycji, wydziedziczeni z własnej historii.

166

Mimo tego, zdaniem Wawrzyńskiego, możliwy jest renesans postaw iorganizacji wspólnotowych woparciu obogactwo kultury narodowej ipozytywne aspekty na-

[…]]; potrafią znacznie lepiej zaspokajać potrzeby, rozinnych [… wiązywać kłopoty [… […]].  We wzajemnych wz ajemnych odnies odniesieniach ieniach pańs państwa twa i ispołecz społeczeńeń-

tury ludzkiej. Piąta hipoteza wskazuje na możliwość koniktu mię-

stwa tkwi ogromny, niedostrzegany potencjał. Tymczasem  jednak zapisana wKonst wKonstytucji ytucji jako model społecz sp ołeczno-ekono-eko-

dzy sferą deniowaną przez oddolne działania jednostek, ainstytucjami publicznymi. Napięcie wynika zomnipo-

nomiczny  „społeczna  „społec zna gospodarka rynkowa” pozostaje pustą retoryczną figurą przydatną do celów propagandowych i politycznych. Stąd, choć nie nazwany przez autora wprost, powraca pomysł „przeszłości dla przyszłości ”: budowy  nowej jakości w oparciu o zapomniane lub/i zaprzepaszczone tradycje historyczne. Rdzeń książki stanowi właśnie analiza tej spuścizny, samopomocy isamoorganizacji Polaków na przestrzeni ostatnich wieków. Punktem wyjścia jest czas średniowie-

tencji państwa ijego niejednoznacznego, często niekonsekwentnego stosunku wobec praw iwolności iwolności obywatelsk ich. Skutkuje to poczuciem ubezwłasnowolnienia, rezygnacji, rozwojem klientelizmu. Moloch, który ulega licznym patologiom, tologio m, a swoich działań nie potra fi zoptymalizować,  wzmagaa aspołeczne  wzmag aspo łeczne postaw postawyy jednostek jednoste k i grup:  państwo  przekraczając pewną granicę interwencji wyzwal a w ludziach najgorsze egoistyczne postawy. Zachowania te są znane w naukach społecznych m.in. pod nazwą „hazardu moralnego”,  „jazdy na gapę”. gapę”. Tworzy się błędne koło, albowiem państwo nie poddane korekcie ikontroli przez oddolne działania społeczne, wykazuje tendencje do nieustannego poszerza-

cza zjego prymatem instytucji kościelnych jako animatora aktywności społecznej. Charakterystycznymi inicjatywami były towarzystwa (asocjacje), Bractwa Miłosierdzia, inicjujące powstawanie szpitali, przytułków, służące zbiera-

nia swoich kompetencji iprzywilejów, kosztem obywateli.

niu jałmużny na rzecz ubogich, chorych, „ludzi upadłych”. Istotnym elementem ówczesnego porządku były cechy rze-

Kłopoty ze współczesną Polską powodują, powodują, iż wpisuje się

mieślnicze atakże gildie kupieckie, zróżnorodną działal-

ona wdenicję „miękkiego państwa”, autorstwa szwedzkiego ekonomisty inoblisty Gunnara Myrdala, stworzoną dla zrozumienia fenomenu krajów Trzeciego Świata. „Miękkie

nością samopomocową samopomocową i silną samoorganizacją w obręb obrębie ie poszczególnych grup.

państwo” opisane jest poprzez niski poziom dyscypliny społecznej, znaczne niedostatki ustawodawstwa i egzekwowania  prawa, rozpowszechnienie korupcji, wykorzystanie wła dzy politycznej i gospodarczej do realizacji partykularnych interesów   jednostek i małych grup, niską efektywność wykorzystania funduszy publicznych, samowolę i niezdyscyplinowanie urzędników, niską skuteczność we wprowadzaniu reform służących rozwojowi społecznemu i większej sprawiedliwości społecznej. Równocześnie,, Wa Równocześnie Wawrzyński wrzyński  wska  wskazuje zuje na n a swoistość polskiego modelu społecznego, któr y oscyluje między postsocjalistycznym etatyzmem, modelem instytucjonalnoredystrybucyjnym, redystr ybucyjnym, aż po modele liberalny czy opart y na  społecznej nauce Kościoła, nie tworząc spójnej całości.  Wychodząc od ukazania uk azania patolo patologii gii państwa, pa ństwa, auto autorr „Sa„ Sa-

 wać na terenie kopalń Kasy Brack ie (Spółki Brackie), Brack ie), które

mopomocy…” analizuje następnie koncepcje społecznej gospodarki rynkowej, r ynkowej, zasady pomocniczości, problematykę organizacji pozarządowych oraz dysfunkcje instytucji insty tucji pomocy  pomocy  społecznej. Wnioski, do jakich dochodzi, brzmią jak oskarżenie. Państwo przez cały okres transformacji uzurpuje sobie   główne prawo do decydowania i zaspokajan zaspokajania ia wielu potrzeb społecznych. Głównymi instytucjami uprawnionymi do rozwiązywania problemów obywateli są w pierwszej kolejności instytucje publiczne, samorządowe, a na końcu społeczne – – pisze. Co jednak warte podkreślenia, nie postuluje on „zniesienia państwa”, a raczej „oświecony etatyzm”, bazujący na rzeczywistym uczestnictwie inicjatyw spo łecznych w procesach decy decyzyjnych zyjnych o chara kterz kterzee kulk ulturowym, ekonomicznym czy politycznym,  gdyż horyzontalne sieci obywatelskiego zaangażowania sprzyjają kreowaniu wzajemnego zaufania, chęci pomocy, współpracy. Są lepszym „filtrem” chroniącym jednostki przed oportunizmem

 W pierwszych dziesięcioleciach XVIw. zaczęł y powstazmniej lub bardziej dobrowolnych składek opłacały np.

zapomogi dla potrzebujących górników (chorych, dotkniętych trudną sytuacją materialną, inwalidów). inwalidów). Około roku  powstała przy Akademii Krakowskiej pierwsza fundacja stypendialna, powołana do życia przez ówczesnego

rektora uczelni, Jana Grodka zSanoka. Wnastępnych stuleciach, mimo zmienionych form irealiów historycznych, instytucje te utrzymywały się lub na ich bazie powstawały  powstawały  nowe. Epoka Oświecenia otworzyła nowe horyzonty: celem

przestała już być np. jałmużna, lecz zlikwidowanie zlik widowanie probleproblemu żebractwa. Zinicjatywy Francuza Le Forta wr. powołano w Warszawie Towarzyst Towarzyst wo Dobroczynności, Dobroczynności, które liczyło  członków różnej kondycji, religii i narodów.  XIX  XI X wiek przy przyniósł niósł nowe wy wyzwa zwania, nia, z których naj większe  więks ze wią wiązało zało się z zutratą utratą przez Polskę niepodległoś n iepodległości. ci. Czas niewoli był swoistym probierzem iegzaminem dla praktycznie wyrażanego poczucia wspólnoty narodowej.

Egzaminem, który zdany został przyzwoicie. Jak zauważa  Wawrzyński,i, długoletnia praca społeczna działaczy spo Wawrzyńsk łeczno-ekonomiczno-kulturalnych doprowadziła do odrodzenia się Polski w li stopadzie    roku. Stał o się to możliwe dzięki wykreowaniu podczas niewoli wartości  cechujących społeczeństwo obywatelskie.  Wśród inicjatyw inicjaty w powstałych powsta łych wpierwsz wpierwszych ych dekadach dekad ach

 XI X stulecia,  XIX stu lecia, autor w ymienia np. Świątynię Sybilli, wzniew zniesione wPuławach dzięki staraniom księżnej Izabeli Iza beli Czartoryskiej pierwsze polskie muzeum historyczne (zwymownym (zwymownym napisem na odrzwiach: „Przeszłość „Przesz łość przyszłości”). Polacy, Polacy, dla

zachowania iutrwalenia własnej tożsamości narodowej zaczęli także gromadzić zbiory biblioteczne. Wspomnieć należy 

167

 Józefa Maksymilia Ma ksymiliana na Ossolińskiego Ossolińsk iego i Tadeusza Czack iego, którzy ściągali którzy  ściągali stare księgozbiory klasztorne oraz prywatne  zostawione w zrujnowanych dworach, pałacach. Woparciu onie powstało m.in. Liceum Krzemienieckie (-).  Wspólnym  Wsp ólnym wysiłkiem wysiłk iem ludzi tej miary, co Ossoliński, Ossoliński, Samuel Linde (zpochodzenia zniemczały zniemczał y Szwed, zwyboru– Polak) czy Józef Bem (pracował nad projektem nieodpłatnie), nieodpłatnie),

stworzono iutrzymywano iutrzymy wano także ta kże Bibliotekę Narodową ( ( r.). Na początku XIXw. powstało również Towarzystwo Przyjaciół Nauk, wroku – Towarzystwo Warszawskie Lekarskie, akilka lat później– Towarzystwo Kredytu Wza jemnego. Wtamtych Wtamtych latach działał ta kże Stanisław Stanis ław Staszic, zktórego inicjatywy powstały m.in. Szkoła Akademiczno-

-Górnicza wKielcach (pierwsza (pierwsza polska wy ższa uczelnia techniczna), Instytut Agronomiczny wMarymoncie, Szkoła Przygotowawcza do Instytutu Politechnicznego, Pałac Sta-

szica, Towarzyst Towarzystwo wo Rolnicze, pomniki– pomnik i– Kopernika iksięcia  Józefa Poniatowskiego. W Wielkopolsce sposoby modernizacji rolnictwa wespół zideami patriotycznymi szerzył osiadły wTurwi po powrocie zAnglii iSzkocji były adiutant Napoleona, Dezydery Chłapowski. WKrólestwie Polskim działało zaś Towarzystwo Rolnicze, animowane przez Andrzeja hr. Zamojskiego. Warto Warto zwrócić uwagę, uwag ę, że tego typu działalność wiązała się z zagadnieniami stricte  ekonomicznymi, elementarnymi dla bytu narodowego iwtym sensie antycypowała idee pozytywistyczne. Niepowodzenie Niepo wodzenie powstania listopad listopadowego owego przyniosło Polakom ograniczenie swobód, nie tylko na terenie zaboru rosyjskiego, ikonieczność szukania nowych sposobów dla inicjowania aktywności społecznej. Itak wr. wGostyniu powstało Kasyno, stawiające sobie formalnie za cel zabawy i wzajemne udzielanie sobie pożytecznych wiadomości, dążących do dobra ogólnego. Wrzeczywistości organizacj organizacjaa ta służyła potrzebom oświatowym igospodarczym Polaków. Kilka lat później wPoznaniu, zinicjatywy dr. Karola Marcinkowskiego rozpoczęło działalność Towarzystwo Naukowej Pomocy, Pomocy, które przetrwa prze trwało ło do  r r.. Pracę Marcinkowskiego po jego śmierci kontynuował przemysłowiec Hipolit Cegielski. Kolejnee powstańcze niepowodzenie wroku  Kolejn  to ponowne zaostrzenie szykan wobec Polaków ze strony zaborców, rosyjskiego ipruskiego. ipruskiego. Na tamten czas cza s przypada dziad zia-

 łalność Aleksandra Aleksand ra Świętochowskiego Świętochowskiego czy Konrada PrószyńPrószyńskiego, który na szeroką skalę zainicjował ruch wydawniczy  pod egidą dzia łającego wkonspiracji wkonspiracji Towarzystwa Towarzystwa Oświaty 

Narodowej,j, apóźniej legalnej Narodowe lega lnej Księgarni Księg arni Narodowe Narodowej.j. Zkolei lata - to aktywność nielegalnego Uniwersytetu Latającego (Uniwersyteckie Kursy Ku rsy dla Kobiet, Tajny Tajny Kobiecy 

Uniwersytet), wśród którego słuchaczy była m.in. późniejsza późn iejsza noblistka, Maria Skłodowska. Sk łodowska. Osobne możliwości rozwoju stwarzała autonomia galicyjska, gdzie wczasie zaborów po wstałyy m.in. lwowskie Towarzystwo  wstał Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” czy krakowska Polska Akademia Ak ademia Umiejętności. Nie sposób wymienić całego bogactwa inicjatyw,  jakie  jak ie rozwijał y się w tamtej epoce. Miał y one chara kter

nie tylko oświatowy, ekonomiczny, kulturoznawczy, etnograficzny, ale także choćby sportowy, co świadczy  o szerokim zasięgu działań obywatelskich, obejmujących niemal każdą sferę aktywności ludzkiej. Kolejne inicjatywy, jak choćby Polska Macierz Szkolna, Kółka Rolnicze, Towarzystwo Czytelni Ludowych, Kasę im. Mianowskiego, Towarzystwo Przemysłowców Królestwa Polskiego, Rada Zjazdów Przemysłowców Górniczych, dzia łalność Tytus ytusaa Chał Chałubińskieg ubińskiego, o, „najwięks „naj większego zego z zlekar lekarzy  zy  polskich”, czy księdza Wacława Blizińskiego, atakże roz wój spółdzielczości wposzczególnych zaborach– wszystko to stanowiło zaplecze iżyciodajną glebę nie dla werbalnego utrzymania tożsamości narodowej, ale dla nadania jej konkretnego, spoistego spoistego kształtu. k ształtu. Polska samopomoc i samoorganizacja tworzyły rzeczywistą przestrzeń oddziały wania i dawał daw ałyy rękojmię egzystencji egz ystencji narodowej. Pierwsza wojna światowa to czas ratowania szeroko rozumianych dóbr narodowych zwojennej pożogi. Nie bez przyczyny lata - autor „Samopomocy…” określa mianem wielkiej akcji ratowniczej. Wtedy to działał słabo dziś pamiętany Centralny Komitet Obywatelski, którego członkowie dokonali gigantycznej pracy na rzecz społeczeństwa polskiego. Analogiczne struktury działały wzaborach pruskim iaustriackim (Komitet Poznański, Rada Główna

Opiekuńcza, Główny Komitet Ratunkowy, Książęco-Biskupi Komitet Wojny). Trzeba pamiętać, że obok niesienia doraźnej, materialnej pomocy, pomocy, służyły służ yły one także jako ja ko zaplecze dla perspektywicznych planów stworzenia polskiej administracji po spodziewanym odzyskaniu niepodległości. Okresu II RP Wawrzyński bynajmniej nie traktuje bezkrytycznie, zwracając uwagę na liczne mankamenty,  wynikające  wyni kające np. znadmiernie rozbudowanego rozbudowanego prawa. Wskazuje przy tym jednak, że dużą rolę w pokonaniu licznych niedostatków, problemów i przeszkód odegrały organizacje  społeczne i gospodarcze. Jednak  Jednak życie życie społeczne II RP rozkwitało zarówno wsferze nauki, oświaty, jak itzw. wyższej użyteczności (Polski Czerwony Krzyż, Liga Obrony Po-

 wietrznej iPrzeciwgazowej, Związek Harcerstwa Harcerst wa Polskiego). Polskiego). Rozwijały się wówczas wPolsce budownictwo społeczne (Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa), uniwersytety  ludowe, działało Polskie Towarzystwo Polityki Społecznej czy też powołane powoła ne zinicjatywy PPS Towarzyst Towarzyst wo Uniwersytetu Robotniczego, wktórym udzielali się uczeni tej klasy, co Ludwik Krzywicki. Osobną gałąź akty wności stanowił  ruch spółdzielczy, który cieszył się znaczną popularnością  ibył autonomiczną autonomiczną sferę gospodarki; temu ruchowi jedna k,  jak i icałemu całemu okresowi II RP autor poś więca stosunkowo niewiele miejsca, co stanowi mankament książki. Tematyka ruchu samopomocowego krótkiego czasu niepodległości, najistotniejsza zdzisiejszego punktu widzenia, została przedstawiona zdecydowanie zbyt zdawkowo. Część historyczną zamyka omówienie okresu II wojny  światowej iprzemiany czasów PRL, oraz krótka analiza realiów III RP. Wawrzyński prezentuje działalność m.in. Pol-

skiego Czerwonego Krzyża iRady Pomocy Żydom, „Żegota”

168 16 8 (Julian Grobelny, Irena Sendler). Czas PRL przedstawia jako okres niszczenia autentycznej tkank i społecznej i drastycznego ograniczenia oddolnej inicjatywy, poddanej ideologiczno-państwowemu ideologi czno-państwowemu nadzorowi. Centralizacja  życia gospodarczego, kultur y, oświaty, przejęcie prywatnych zasobów finansowych, upaństwowienie upa ństwowienie „Caritasu”, ograniczenie społecznej działalności instytucji kościelnych – wszystko to prowadziło stopniowo do erozji postaw obywatelskich, fundamentów f undamentów samopomocy samopomocy i samoorganizacji. W ich miejsce wprowadzano nadzorowane przez państwo „instytucje społeczne”, jak Liga Obrony  Kraju, Liga Ochrony Przyrody, PTTK itd. Organizacje te stanowiły swoisty konglomerat postaw społecznikowskich i oportunistycznych. Ruch obywatelski rozwijał się  w większej lub mniejszej opozycj opozycjii do do oficjalnych oficjalnych struktur państwowych (Klub Krzywego Krzy wego Koła, Znak, Klub Inteligencji Katolickiej), Katolickiej), autor autor książki książk i omawia też krótko działalność inicjatyw nie podlegających kontroli kontroli państwa, takich ta kich jak Komitet Prymasowski, KOR, ROPCiO, WZZ, które później  włączyły się wnurt wnurt działań „Solidarności”. „Solidarności”. Okres III RP (która miała stworzyć dogodną glebę dla aktywności „wyzwolonego” społeczeństwa) ikondycję „społeczeństwa obywatelskiego” na początku XXIw. autor podsumowuje wnastępujący sposób: Odnieść można wrażenie, że proces tworzenia „społeczeństwa obywatelskiego”  uległ wyhamowaniu. Wielu Polaków uważa, że to nie „oni”  tylko „inny” (państwo, urząd) winien troszczyć się „o nich”. Takie powszechne przeświadczenie prze świadczenie ujawniają badania OBOP 

z  roku. Pokazują one istnienie dużej „nieodpowiedzialności jednostki za swój byt” oraz silną potrzebę wielu, aby   państwo „dziś” ingerowało w życie prywatne jednostek kosztem „jutra”. Deklarowany pogląd jest odległy od chęci tworzenia społeczeństwa obywatelskiego. Jest to przeszkoda w budowaniu silnego państwa, opartego na mocnym i znaczącym udziale jednostek i organizacji w życiu społecznym, publicznym, politycznym. Jest to bliższe wizji państwa bazującego na relacjach „patron-klient”. Książka Mirosława Wawrzyńskiego pozwala zrozumieć, jak trudnym, czasochłonnym iwymagającym wielkiej oarności zagadnieniem jest budowa żywej tkanki spo łecznej, stanow stanowiącej iącej o ojakoś jakości ci życia obywa obywateli teli i ikondycji kondycji państwa. Ukazuje równocześnie, że (re)konstrukcja „społeczeństwa obywatelskiego” możliwa jest nawet wniesprzyja jących warunkach war unkach historycznych, pod warunkiem, war unkiem, iż i ż traktuje się ów projekt zcałą odpowiedzialnością igdy tworzą  go ludzie zdolni iautentycznie zaangażowani wżycie spo łeczne. Pozwala też zrozumieć zrozumieć,, że obecny czas znów jest czasem pionierów samopomocy isamoorganizacji, przeciw  fasadowym „inicjatywom społecznym” iomnipotencji nie wydolnego państwa. państ wa.

Krzysztof Wołodźko

Mirosław Wawrzyński, Samopomoc isamoorganizacja Polaków  od XIX do XXI w., Dom Wydawniczy DUET, Toruń . .

  ,    Nasze działania mają na celu zmiany systemowe, edukację iaktywizację społeczeństwa Przekaż nam  podatku przy rozliczaniu PIT-a.  Twoje  T woje pieniądze pieniądze mogą wspierać wspierać nasze działania: działania: Tworzymy niezależne media: „Obywatel” i jego serwis internetowy (www.obywatel.org.pl (www.obywatel.org.pl), ), mądre książki, audycję radiową (www.czymaszswiadomosc.pl (www.czymaszswiadomosc.pl)) pomagamy pracownikom (radypracownikow.info (radypracownikow.info)) chronimy konsumentów (www.naturalnegeny.pl (www.naturalnegeny.pl)) bronimy ludzi i środowisko przed spalinami (www.tirynatory.pl (www.tirynatory.pl)) … i wiele innych działań, dzięki którym ubywa chorób oraz potrzebujących chleba i schronisk. 1% KROK  PO KROKU:

W rubryce: Wniosek o przekazanie  podatku należnego na rzecz  organizacji pożytku publicznego (OPP) proszę wpisać nazwę organizacji – Stowarzyszenie „Obywatele-Obywatelom”

W rubryce nr KRS proszę wpisać



W rubryce Wnioskowana kwota proszę wpisać kwotę stanowiącą  podatku należnego urzędowi skarbowemu – trzeba zaokrąglić do pełnych dziesiątek, np. kwotę , zaokrąglamy do kwoty ,

Ciemna strona

RE CEN ZJA

biznesu M J

Sięgając po „Czarną listę rm” Klausa Wernera iHansa  Weissa, spodziew spodziewałem ałem się prostego zestaw zestawienia ienia grzec grzechów  hów  kilkunastu większych korporacji światowych oraz fundamentalistycznej retoryki, charakterystycznej niestety dla  wielu środowi środowisk sk kr kryt ytycznych ycznych wobec neolibera lnej globalizacji. Pozytywnie się jednak zdziwiłem: dawno nie mia łem w rękach książki książ ki tak kompleksowo, a jednocześnie jednocześn ie tak przystępnie opisującej całą komplikację – i całą t ragedię – globalnego kapitalizmu, niszczącego pozostałe  jeszcze bariery na drodze do ostatecznego zwycię zwycięstwa stwa oli-

garchii stojącej stojącej za korpora korporacjami, cjami, instytucjami nansowymi, mediami irządami największych potęg gospodarczych. Książka ta jest dla entuzjastów neoliberalizmu neoliberalizmu tym, czym „Czarna księga komunizmu” dla zwolenników czerwonych totalitaryzmów. To obraz wstrząsający– obnaża zcałą brutalnością nie tylko działania największych korporacji na

świecie, machinacje Banku Światowego, Międzynarodowego Funduszu Walutowego iŚwiatowej iŚwiatowej Organizacji Organiz acji Handlu, ale także tak że dramaturgię dra maturgię fasadowej demokracji demokracji korporacyjnej, korporacyjnej, systemu funkcjonującego funkcjonującego wczołowych państwach świata,  wtym UE U E iUSA.  Autorzy punktują pun ktują najbardziej najbard ziej znane na świecie świe cie korpokorpo racje za korzystanie zpracy dzieci iniewolników, za świadome niszczenie środowiska naturalnego, naturalnego, wyzysk w yzysk pracow pracow-ników, za stosowanie terroru iwspieranie zbrodniczych reżimów. Dziennikarskie śledztwo prowadzi od złóż tantalu w Kongu, ek sploa sploatowanych towanych pośrednio przez firmy  produkujące telefony komórkowe, poprzez chińskie niewolnicze fabryki zabawek dla Disneya i McDonald’sa, plantacje plantacje kak ao na Wybrzeżu Kości Słoniowej, aż  po łamanie praw pacjen pacjentów tów przez korporacje farmaceutyczne i prywatne klinik i na Węgrzech. Węgrzech.

Dla polskich czytelników szczególnie cenne będą opisy  udanych światowych kampanii bojkotu produktów, nawet

 wskazuje jednocześnie, jed nocześnie, że tylko ty lko zmiana zmi ana mentalności mentalnoś ci zegoistycznej konsumpcji na etyczne podejście do tej kwestii daje odpowiedź na pytanie oalternatywy wobec dzisiejszego stanu rzeczy.  Jedynym sposobem, aby zahamować zaham ować przenoszenie się firm do krajów oferujących niższe ceny produkcji, uprawiających swoisty dumping w tym względzie, a przez to obniżających standardy socjalne na świecie, jest międzynarodowa solidarność – – piszą autorzy „Czarnej listy rm”.

Poza studium najbardziej najbardziej czytelnych czy telnych przypadków nieetycznych działań korporacji, wksiążce znajdziemy rów-

nież opis najważniejszych organizacji lobbystycznych wielkiego biznesu inajwiększe przypadki ujawni ujawnionej onej korupcji korupcji („System Elf”), proste wyłożenie mechanizmów pułapki zadłużeniowej, charakterystykę funkcjonowania oraz hi-

storię działań międzynarodowych instytucji nansowych.

takich gigantów jak Nike czy Shell. Wkraju, wktórym świadomość konsumencka wydaje się co najwyżej fana-

 A przede wszy  Aprzede wszystki stkim m zestaw zestawienie ienie grzec grzechów hów ponad  najbardziej znanych korporacji globalnych, działających we

berią dzieci zklasy średniej na studiach humanistycznych humanistycznych

 wszelk ich gałęziach  wszelkich gałę ziach gospodarki. gospod arki.  Autorzy wska wskazują zują na największ największyy absurd absurd–– iijednoczejednocześnie największe barbarzyństwo obecnego systemu: systemu: To para-

opłacanych przez rodziców, przykłady setek tysięcy ludzi

 wyrażających  wyra żających przez codzienne decyzje konsumenckie („głosowanie portfelami”) swoje oburzenie, może przyczynić

się do zwiększenia ilości udanych kampanii bojkotowych lub choćby popularyzacji ruchu konsumenckiego. Książka

doks światowy: Angola, Brazylia, Indonezja, Kongo, Nigeria […]] dysponują prawie niewyczerpalnym rezerwuarem natu[… ralnych bogactw, takich jak ropa naftowa, złoto, diamenty,

170

miedź, drewno szlachetne, kawa, kakao i banany. Jako „właściciele” tych zasobów są one, obiektywnie patrząc, o wiele  bogatsze od większości krajów uprzemysłowionych. A mimo to głodują tam większe części społeczeństw i nie mają dostępu ani do leków, ani do szkół. Temat ten przewija przew ija się przez poszczególne studia przypadków– kraje Trzeciego Świata są  celowo utrzymywane w stanie destabilizacji przez globalne instytucje finansowe, wywiady mocarstw i międzynarodowe korporacje.  Werner  Wern er i Weiss pokazują, że stereotypy dotyczące ko-

rupcji i„braku demokracji” wkrajach Trzeciego Świata, choć często częs to prawdziwe, nie dotykają sedna se dna problemu. Tym Tym  jest bowiem neoliberalizm, stojący ufundamentów obecnej obecnej formy globalizacji, atakże polityka instytucji nansowych, będących jej głównymi instrumentami. Pod presją potężnych inwestorów i międzynarodowych instytucji finansowych rządom biedniejszych krajów nie pozostaje nic innego, jak usunąć  wszelkie utrudnienia inwestycyjne poprzez ekstremalnie niskie  standardy socjalne i ekologiczne [… ekologiczne  […]]. W ostatnich latach zawiera się coraz więcej międzynarodowych umów handlowych, które niemal uniemożliwiają rządom narodowym wydawanie   praw chroniących pracujących, prac ujących, prawa czł owieka i środowisko.  Wizjaa autorów, choć wy  Wizj wydaje daje się niec nieco o utopijna   w formie, oddaje sens idei altergloba listycz listycznych: nych: Rzecz  nie w zastąpieniu jednego systemu panującego przez  inny. Politycznie chodzi o stworzenie prawdziwego demokratycznego uczestnictwa dla wszystkich ludzi na  każdej płaszczyźnie [… płaszczyźnie  […]] oraz o prymat spraw społecznych nad zyskami. A zyskami. A w sensie gospodarczym chodzi o zapewnienie, że podstawowe potrzeby człowieka, takie jak prawo do żywności, wody, mieszkania, zdrowia, kształcenia i wiele  innych – a przede wszystkim sam człowiek – nie mogą być  traktowane jak towar.

Główne uderzenie autorzy kierują jednak, zgodnie ztytułem książki, nie tyle na sam system neoliberalny, co na korporacje. Szczególnie poruszające wydały mi się dwa

fragmenty, przedstawiające wyniki śledztwa dziennikarskiego, prowadzonego przez autorów. Wpierwszym przypadku Klaus Werner przeobraził się wRoberta Mbaye Le-

mana, handlarza surowcami, mającego „dobre kontakty  zkongijską sceną rebeliancką”. Zaoferował on  ton czystego kongijskiego koltanu (zawierającego tantal, używany  m.in. wtelefonach komórkowych) producentom, którzy  oficjalnie z tego rejonu rudy nie sprowadzają z powodu wojny domowej, niewolnictwa i korzystania z pracy  dzieci. Na haczyk złapali się m.in. dostawcy jednych z największych korporacji – Bayera i Samsunga. Okazuje się, że region dostawczy nie stanowi dla nich żadnego problemu, problemu, podobnie podobnie jak warun ki, w jak ich tantal  jest wydoby wany. Zyski z handlu były dzielone między  międz y  zainteresowane korporacje i obie strony kongijskiego konfliktu. Zadowoleni byli wszyscy, poza oczywiście cywilnymi mieszkańcami Konga… Kolejny rozdział opisuje sytuację nie dość, że wznacz-

nie nam bliższej okolicy, to wdodatku mogącą dotyczyć

Polaków bezpośrednio. Rozdział „Ludzkie króliczki doświadczalne” jest bowiem poświęcony naruszającym normy 

międzynarodowe eksperymentom medycznym na pacjentach. Przy okazji warto nadmienić, że autorzy wskazują, iż polityka koncernów farmaceutycznych jest obok jest  obok procesu starzenia się społeczeństw jedną z głównych przyczyn kryzysu finansowego kas chorych. Wysokie koszty ich  utrzymania są spowodowane przez przypływ niedawno dopuszczonych i drogich leków. Wiele z nich nie jest  wprawdzie bardziej skutecznych niż już sprawdzone  środki, jednakże maszyneria marketingowa przemysłu farmaceutycznego troszczy się [… się  […]] o to, aby lekarze przepisywali właśnie te nowe lekarstwa. Okazało

się, że wjednej zwęgierskich klinik stosuje się zakazane badania zudziałem placebo (mimo istnienia odpowiednich lekarstw) m.in. dla szwajcarskiego koncernu Novartis iangielskiego GlaxoSmithKline. Udawany przez Wernera

„konsultantt farmaceu „konsultan fa rmaceutyczny” tyczny” został popr poproszony oszony owskazao wskazanie „spotkania biznesowego”, czyli krótko mówiąc– znanej również wPolsce– korupcyjnej wycieczki dla zainteresowanych lekarzy. Poza tym nieuczciwe praktyki nie stanowiły  dla szefa kliniki żadnego problemu. problemu.

Trzeba przyznać, że chwilami książka jest nieco tendencyjna. Siląc się na obiektywizm, przebija zniej wyraźna

niechęć do globalnych korporacji wogóle, zbliżając autorów, zapewne wbrew ich intencjom, do ideowych pozycji antyglobalistów. Oczywiście można się zgodzić z tezą, że ideologia CSR (Corporate Social Responsibility – Spo-

 łeczna Odpowiedzialność Odpowiedzia lność Biznesu) jest tylko zabiegiem marketingowym. Jednak ca łkowite zakończenie korzystania z pracy niewolniczej czy pracy dzieci jest po prostu niemożliwe bez globalnej zmiany systemu społeczno-gospodarczego. Nawet inicjatywy spod znaku Fair

Trade (Sprawiedliwy Handel) pośrednio korzystają znieetycznie wyprodukowanych narzędzi, ubrań, surowców– podobnie jak korporacje, które nie zawsze posiadają bezpośredni wpły w na procesy decyzyjne wskali świata. Oczeki wanie, że korporacje wprowadzą monitoring monitoring umożliwiający  stuprocentowy odsiew dostawców łamiących podstawowe standardy socjalne, jest nieco niec o utopijne, utopijne, aautorzy aautorzy kryt ykują  nawet rmy, które starają się coś ztym fantem zrobić. Innym problemem jest pisanie książki z perspektyw perspektywy  y 

sytego, dobrze zarabiającego mieszkańca „starej” Europy. Jako jedna z głównych recept na problemy związane związa ne z wyborem w yborem konsumenckim konsumenckim przed stawiana jest produkcja Fair Trade. I oczywiście jest to słuszne, tyle że nie-

stety większość Polaków stać na takie ta kie produkty jedynie od święta. Jesteśmy na ten luksus po prostu zbyt biedni– ni – iskazani na wspieranie systemu, zktórym walczymy, przez codzienne codz ienne kupowanie nieetycznych nieetycz nych produktów. produktów. Gdy-

by Polacy mieli zacząć płacić uczciwe stawki za jedzenie, ubrania, surowce itp.– bieda byłaby wszechogarniająca.

Tak naprawdę po lekturze książki Wernera iWeissa dojść można do wniosku, że poza sektorem Fair Trade czy  lokalnymi rmami nie ma „etycznych” produktów. Wtaki

171

czy inny sposób wszystkie przedsiębiorstwa uwikłane są   wglobalny  w globalny wy wyzysk zysk czy choćby w wnieetycz nieetyczną ną eksploatację złóż naturalnych. Autorzy piszą oropie: Nie ma „dobrych”  koncernów naftowych. Najlepsza alternatywa: mniej jeździć  autem, rzadziej l atać samolotami – – jednak logiczne iprzede

działań koncernów, lecz w skali makro jest jedynie półśrodkiem, niezdolnym do zmiany sytuacji na globalnych rynkach. Każdy człowiek chcący świadomie i etycznie konsumować, powinien więc działać na rzecz  zmiany systemu społeczno-gospodarczego. Sama a k-

 wszystkim  wszyst kim konsekwentne byłoby zrezygnowa zrezygnowanie nie zwszelk zwszelkich ich

tywność tyw ność konsumencka nie zwalnia tempa globalnej za-

towarów globalnych korporacji, na rzecz produktów lokalnych, które produkowane są wyłącznie zlokalnych surowców lub wielokrotnie sprawdzonych źródeł. Dochodzimy   jednak wten sposób sposób do cofnięcia cofnięcia globalnego global nego obiegu gospodarczego nawet nie do średniowiecza, lecz wręcz do pierwszych osad rolniczych po okresie łowiecko-zbierackim…  Jedynym względnie etycznym rozwią rozwiązaniem zaniem jawi się

paści związanej z nędzą, wyzyskiem, niewolnictwem,

skromne życie i poświęcanie maksimum pieniędzy zaoszczędzonych na nieetycznych produktach na działalność, która w dłuższej perspektyw ie czasowej powinna  powinna  zakończyć się zmianą systemu – i wykorzystaniem w tedy możliwości państwa do realnej pomocy mieszkań-

com Trzeciego Świata oraz nacisku na korporacje i międzynarodowe instytucje finansowe. Tego jednak przesła-

głodem czy wykluczeniem.  Wnioski zksiążki zksiążk i nasuwają się następujące: . Wpr Wprowadzenie/wy owadzenie/wywalczenie walczenie przez społeczeńst społeczeństwa wa Po łudnia norm demokratycznych, ekologicznych ekologicznych isocjalisocjalnych samo wsobie nie wystarczy, gdyż nadal WTO,

MFW czy Bank Światowy będą takie państwa niszczyć, zmuszając do przyjęcia neoliberalnych norm; będzie

również wciąż działał mechanizm konkurencji międzypaństwowej onowe inwestycje światowych gigantów.

.

Jedyną szansą jest odzyskanie przez społeczeństwa Północy demokracji wswoich krajach izmiana priorytetów wpolityce zagranicznej (wtym gospodarcz ej) zlogiki zysku na etykę solidarności międzynarodowej, na-

nia, dla Polaków najcenniejszego, wksiążce trochę brakuje. Postępująca monopolizacja rynków zmusza do nie-

 wet kosztem poziomu konsumpcji konsumpcji własnych obywateli.

etycznych wyborów konsumenckich, gdyż dla korporacji co-

„Czarna lista rm” powinna stać się moim zdaniem

raz bardziej brakuje alternatywy– akupno „sprawiedliwej”

obowiązkową lekturą szkolną. Wykształcilibyśmy wówczas,

kawy przy  nieetycznych produktów wnaszych szafach

zamiast, jak obecnie, rzeszy ludzi nieświadomych ipodatnych na manipulację, pokolenie obywateli świata, zdających sobie sprawę zrządzących nim mechanizmów oraz zglobalnego decytu demokracji, wskazywanego przez autorów nie tylko wkontekście Południa, lecz przede wszystkim– państw rozwiniętych. Choć zzasady unikam podobnych patetycznych tytu łów, to jeżeli jakaś jaka ś książka książk a zasługuje zasłu guje choć trochę na miano „biblii alterglobalizmu”– to na pewno ta właśnie pozycja. Znajomość, choćby powierzchowna, zawartych wniej za-

ilodówkach, jawi się co najwyżej jako tani usypiacz sumienia. Stare ha sło „one solution– revolution” revolution” (jedyne rozwiązanie– rewolucja) staje się aktualne jak nigdy dotąd. To

akurat jednak autorzy na szczęście rozumieją już doskonale. No ijeszcze jedna kwestia. Korporacje oskarżane są 

oprodukcję wkrajach niedemokratycznych, oniskich standardach socjalnych, ekologicznych czy dotyczących zrzeszania się pracowników. Pomijając już taki „drobiazg”, że masowe ulotnienie się rm ztakich krajów „dla zasady” oznaczałoby klęskę humanitarną nieporównywalną zobecnym barbarzyńskim wyzyskiem, rodzi to znaczny problem logiczny. Gdybym miał inwestować wyłącznie wkrajach, które uznaję za demokratyczne, względnie transparentne, musiałbym ograniczyć się do Wenezueli, Boliwii ikilku innych krajów zdala od Europy (wliczając wto Polskę!)– anawet tam produkować mógłbym tylko na części terytorium pod kontrolą sił rządowych, anie wspieranych przez CIA władz lokalnych. Takie rozumowanie prowadzi do absurdu, aautorom książki najwyraźniej nie są znane sło-

 wa byłego rzeczn rzecznika ika polskiego reżimu zwanego „ludowym”: „ludowym”: „Rząd się sam wyżywi”. Od samych sankcji, bojkotu czy  blokad żaden kraj się nie zawali– Birma, Kuba, Irak czy  Korea Północna są tego najlepszymi przykładami. Obraz wyłaniający się zksiążki Wernera iWeissa to,  wbrew intencjom autorów, ma nifest uderzający nie tylko  wkorporacje, lecz również wświatow y ruch konsumencki (aprzynajmniej (a przynajmniej tę jego część, część , która ogranicza się wyłącznie wyłącz nie do działalności konsumenckiej, pomijając krytykę całego systemu ekonomicznego). Pokazuje bowiem, że bojkot  może pomóc w piętnowaniu najbardziej nieetycznych

gadnień imechanizmów, jest wmoim przekonaniu niezbędna, by zrozumieć barbarzyństwo obecnego systemu, cały  ogrom zła icierpienia, icierpienia, jakie w ywołują neoliberalizm ipolityczna dominacja partii nansowanych przez korporacje

(wksiążce podane są konkretne przykłady, choćby niemieckiej CDU/CSU czy amerykańskich partii wielkiego kapita łu– demokratów demokratów irepublikanów). irepublikanów). Polecam ją zwłasz zwłaszcza cza ak-

tywistom, którzy przytłoczeni są powszechną wPolsce wPolsce ignorancją iapatią, którym brakuje bra kuje energii isą okrok od kapitulacji wnaszej walce olepszy świat. „Cza rna lista rm” to intelektualny „dopalacz”– przeczytanie jej na pewno da każdemu dobremu dobremu człowiekowi siłę ienergię do walk i ze złem. Marcin Janasik

Klaus Werner, Hans Weiss,

Czarna lista rm ,

Wydawnictwo Hi-

dari, Szczecin .

Książkę można nabyć wsklepie wysyłkowym „Obywatela”– patrz katalog na końcu tego numeru.

172

Sojusznicy

czy pasożyty?

RE CEN ZJA

R O

W intelektualnym dorobku ludzkości najbardziej cenię dokonania zarazem zapomniane, oryginalne i… niewygodne dla wielu środowisk. To trochę tak, jak zpracą archeologa– przyjemnie odkrywać coś nie tylko cennego, ale również takiego, czego nikt się nie spodziewał ico burzy dotychczasowe teorie ioczekiwania. Oczywiście na gruncie myśli społecznej trudniej natrać na zjawiska zjawiska całkiem zapomniane, gdyż niemal wszyst kie

tradycje są po wielokroć wałkowane, przypominane, łączotradycje ne wrozmaite konguracje itp. Znajdziemy jednak wśród nich mniej ibardziej popularne, ado tych pierwszych należy dorobek Jana Wacława Machajskiego. Tę postać ijej poglądy przypomina wydana niedawno książka dr. hab. Lecha Dubela, profesora Uniwersytetu Marii Curie-Skło-

Odszedł odeń jednak ku „narodowemu (patriotycznemu) socjalizmowi” grupy Bolesława Limanowskiego. Przyła-

pany na próbie przemytu prasy socjalistycznej zGalicji do Kongresówki, zmuszony został do emigracji, by uniknąć

represji ze strony władz carskich. Wyjechał do Szwajcarii, gdzie wszedł wkrąg osób związanych zII Proletariatem,

aideowo zbliżył się do marksizmu. Podczas próby powrotu do Polski wcelu prowadzenia partyjnej „roboty”, „roboty”, został aresztowany wczerwcu  r. r.

iskazany na trzy lata więzienia oraz pięć lat zesłania. Wy wieziony na zsyłkę z syłkę do Wilujska wkraju wkr aju Jakutów, stworzył  tam zalążki za lążki własnej własnej,, oryginalnej doktryny. Jak wspominał  Lew Trocki, wywód Machajskiego  poświęcony był kryt krytyce  yce  systemu ekonomicznego Marksa i prowadził do niespodziewanego wniosku, że socjalizm że  socjalizm jest ustrojem społecznym, opartym na eks ploatacji robotników przez inteligencję. Machajski postawił tezę, że ideologia socjalistyczna,

 wbrew swoim hasłom, nie ma na celu wyzwolenia w yzwolenia pracow-

dowskiej wLublinie, pt. „Zapomniany prorok rewolucji”.

ników zycznych, lecz traktuje ich jak mięso armatnie.  Wustr  W ustroju oju kapita list listycznym, ycznym, zwła zwłaszc szcza za w wjego jego rozwi rozwinięnię-

Machajski to postać zarazem nieznana ilegendarna. Nieznana, gdyż jako ideolog idziałac z polityczny nigdy nie

tych formach, inteligencja– traktowana przez Machajskiego szeroko, jako ogół pracowników umysłowych– zyskuje

zdobył wpływu na masy społeczne ibieg ibieg wydarzeń, zatem  jego nazw nazwisko isko nie utrwa utrwaliło liło się w wświadomości świadomości zbiorowej.

na znaczeniu. Pełniąc coraz bardziej istotne funkcje przy 

Legendarna, bo  jego teoria teoria,, zwa zwana na „macha „machajszc jszczy zyzną”, zną”, była przez różne odłamy myśli lewicowej traktowana   jako jedna je dna z najgorszych najgors zych herezji, here zji, poniewa ż wychodząc w ychodząc z podobnych założeń i analogicznie do socjalizmu definiując cele, podważyła jeden z jego głównych dogmaWdodatku, tku, postać Machajs Machajskiego kiego rozsławił zaprzyjaźtów. Wdoda

„obsłudze” aparatu państwa iprzemysłu, awansuje ona spo-

szedł Machajski długą drogę ideową. Wszkole średniej

 łecznie imaterialnie, imaterialnie, rozwija się także pod względem liczebnym.  Jej rosnące ambicje natra natrafiają fiają jedna jednak k na oczy wistą barierę – środki produkcji i kapitał nadal pozostają   w ręk ach burżua bu rżuazji, zji, co sprawia, że „robotnicy „r obotnicy umysło wi” wciąż nie mogą mog ą skupić pełni pe łni władz władzy. y. Dlatego też  dążą oni do nowego ustroju – socjalizmu, w którym panowanie burżuazji ulegnie zakończeniu. Socjalizm, który  dla wszystkich jest protestem „proletariackim”, był ideologią  powstające  powst ającejj nowej klas klasyy śred średniej; niej; intele intelektua ktualistó listów, w, specj specjalialistów, techników i „białych kołnierzyków”, a nie robotników   fizycznych – tak poglądy Machajskiego streszczał jego daw-

były to fascynacje literaturą romantyczną, ogólny program

ny zwolennik, apóźniej badacz tej doktryny, Max Nomad.

niepodległościowy plus pewna doza wrażliwości społecznej. Na studiach w Warszawi Warszawie– e– początkowo przyrodniczych, przyrodniczych, później medycznych, aprzerwanych zprzyczyn nanso-

Socjalizm nie oznacza zatem wyzwolenia pracowników  fizycznych. Mają oni jedynie pomóc obalić kapitalizm.  W nowy m ust ustroju roju pozost aną podda nymi, ty tyle le że zamiast służenia dawnym władcom, czeka ich wyzysk ze strony nowej nowej klasy kla sy rządzącej – inteligencji.

niony znim od lat szkolnych Stefan Żeromski, portretując myśliciela jako Andrzeja Radka w„Syzyfowych pracach”, azwłaszcza Zagozdę wdramacie „Róża”. Urodzonyy w Urodzon w r. r. w Busku na Kielecczyźnie, prz e-

 wych–– najpierw zwią  wych związał zał się zzalą z zalą żkam żkamii ruchu narodowego, który wówczas miał dość postępowy program społeczny.

173

Kierowanie aparatem współczesnego państwa wymaga rozległej wiedzy ikompetencji, te zaś posiadają, zracji  wykształcenia,  wykszt ałcenia, jedynie inteligen inteligenci. ci. Analogicznie A nalogicznie rzecz rzec z ma się zadministrowaniem przemysłem. Machajski Machajski uważał, uważa ł, że  wpołożeniu klasy klas y robotniczej niczego nie zmieni przejęcie środków produkcji produkcji przez państwo czy jakieś formy zarządu zarz ądu społecznego– rady robotnicze, kolektywy itp. Kierowanie gospodarką również wymaga wiedzy ikompetencji, azatem także tutaj stanowiska decyzyjne obejmie inteligencja. inteligencja. Wraz  z rozwojem wielkiej kapitalistycznej produkcji, dla robotnika, sprowadzonego do roli dodatku do maszyny, sama produkcja, zbudowana obecnie na naukowej technice, jest teraz taką tajemnicą, jaką zawsze były dla niego abstrakcyjne nauki filozoficzne  i wszystkie misteria polityki i rządzenia– rządzenia– pisał Machajski.

Dlatego  w socjaliz socjalizmie mie różnice dochodów między   wykształconymi  wyk ształconymi decydentami decydentami a robotnikami robotnikami odtworzą – a raczej nie zburzą jej – starą strukturę społeczną, w której lepiej sytuowane warstwy umożliwiają potomstwu zdobycie dobrego wykształcenia, zaś pracownicy fizyczni nie są w stanie zapewnić go własnym dzieciom. Tak,  jak burżuazja burżu azja przekazuje kolejnym pokoleniom pokoleniom kapitał  finansowy, umożliwiający zajmowanie wysokich pozycji społecznych, tak samo dzieci inteligentów dziedziczą  kapitał symboliczny w postaci wiedzy, wykształcenia, kompetencji i ogólnego „obycia”. Zpunktu widzenia proletariuszy,, eliminacja kapitału prywatnego letariuszy pr ywatnego niczego zatem nie zmieni, bowiem zarówno decyzje, jak inajwiększe proty  zkapitału zkapi tału państwowego skupi wswych rękach inteligencja. Tego typu stwierdzenia, same wsobie oryginalne i„obrazoburcze” na tle ówczesnej myśli lewicowej, wsparł Machajski obserwacją procesów zachodz ących wnowoczesnym wnowoczesnym

społeczeństwie. Doszedł do wniosku, że w że w zaawansowanej gospodarce przemysłowej zmniejsza się znaczenie posiadania kapitału produkcyjnego, rośnie rośnie zaś rola umiejętumiejętności zarządzania nim. Władza przechodzi częściowo  w ręce ludzi, których dziś dzi ś nazywamy nazy wamy menedżeram menedż erami. i. Gospodarka zmierza w kierunku, w którym własność środków produkcji stanie się sprawą drugorzędną – istotne będzie to, kto zarządza przemysłem. Upaństwowienie gospodarki oznaczałoby jedynie tyle, że od władzy politycznej i ekonomicznej ekonomicznej zostanie odsunięta stara k lasa  rządząca, cz yli burżuazja, a monopol monopol decyzyjny decyzy jny zyskają  „kierownicy przemysłu”, już w kapitalizmie czerpiący  znaczne korzyści ze swego usytuowania w gospodarce i administracji. Stąd, zdaniem Machajskiego, wynika kilka tendencji politycznych. Ruch socjalistyczny stępia ostrze żądań płacowych płacow ych robotników. Wzrost ich dochodów odbyłby się bowiem kosztem nie tylko burżuazji, ale także tego, co  jako czę część ść dochodu narodowego przy przypada pada w wudzia udziale le inteligencji. Walka o podwyż ki zastępowana jest ogólniogólnikowymi hasłami zmagań onowy ustrój społeczny. Jednak wizja przyszłego społeczeństwa bezklasowego to nie realistyczny projekt, lecz miraż mający zwodzić robotników, swoista „socjalistyczna religia”. Nie umieszcza ona raju wniebiosach, lecz na ziemi, ale wprzyszłości odległej inieokreślonej, stanowiąc jedynie mit służący mobilizowaniu proletariuszy do walki wnie swojej sprawie. O tym, że klasa robotnicza jest traktowana przez socjalistów jedynie jako doraźny sojusznik przeciwko „starej  władzy”, świadczy świadc zy zdaniem zda niem Machajskiego Machajskie go brak zaintereso wania lub wręcz wręc z pogarda poga rda wobec tych, którzy którz y wypadli w ypadli lub nigdy nie weszli na rynek pracy– czyli wszelkiej bezrobotnej, zmarginalizowanej biedoty, nazywanej obelżywie lumpenproletariatem. Machajski uważał, że ów podział na „prawdziwych robotników” i„lumpenproletariat” świadczy  otym, iż socjaliści nie są faktycznymi obrońcami interesów ludu. Przekonują oni natomiast fałszywie, iż sprzymierzeńcem proletariatu fabrycznego są pracownicy umysłowi, twierdząc tak wbrew– zdaniem Machajskiego– wszelkim faktom. Proletariuszem jest  [… […]] uczony doktor i jego lokaj,  proletariuszami  proletariusz ami są też „panowie” zajmujący komfortowe apartamenty, i których służący gnieżdżą się w kuchni i w śmierdzących komórkach. Jak mogłoby być inaczej? Przecież tacy   „panowie” w takiej samej mierze mier ze pozbawieni są środków ś rodków produkcji, jak też ich służący – służący  – szydził Machaj Machajski ski zgłównego założenia doktryny marksistowskiej. Dlatego też uważał, że nie istnieje wspólnota interesów między pracownikami fizycznymi i umysłowymi. Ci pierwsi bowiem, gdyby zrealizować cel zasadniczy  socjalizmu – wyeliminowanie podziałów klasowych i powszechną równość – zyskaliby w sposób znaczący. Drudzy natomiast straciliby, ponieważ ich uprzywile jowane wobec „proli” stanow stanowisko isko odeszłoby do przeszłości. Inteligencja, Inteligencja, choć posługuje się hasła mi prorobotniczymi, nie może dąż yć do powszechnej równości,

174

gdyż występowałaby wówczas przeciwko wła snym interesom. Nawet ci zinteligentów, zinteligentów, którzy nie są w yrachowani inie traktują robotników instrumentalnie, czują podświadomie, że naprawdę egalitarny ustrój społeczny oznaczałby  degradację ich własnej pozycji. Dlatego też, pisał Machajski, Robotnicy w walce ze swoją niewolą spotykają na drodze  nie „małą garść tyranów”, nie jedną tylko klasę kapitalistów  stanowiących jedynie część grabieżców żyjących z nieopłaconego trudu robotników. Walka robotników – to bunt przeciwko wszystkim posiadającym, którzy żyją po pańsku, którzy  nie znają pracy fizycznej właśnie dlatego, że cały jej ciężar  wrzucili na barki robotnika, pozostawiwszy jemu głodną niewolniczą rację. Walka robotników – to walka przeciw temu uczonemu światu, który uczynił wiedzę swoją własnością monopolistyczną i czym panuje nad klasą robotniczą […]. Polski myśliciel wkwestii programu pozytywnego proponował dwa rozwiązania. Na płaszczyźnie doraźnej– odrzucenie przez robotników wszelkiej walki politycznej izastąpienie jej wysiłkami wcelu poprawy doli ekonomicznej. Strajki Straj ki owyższe ow yższe płace miały miał y zmniejszyć rozpiętość rozpiętość dochodów między pracownikami zycznymi apozostałymi warstwami, co zkolei długofalowo zapewniłoby im (jako klasie społecznej, nie poszczególnym jednostkom) lepszą pozycję startową wzmaganiach odostęp do kapitału symbolicznego, wiedzy. Dlatego gorąco popierał wszelkie robotnicze protesty opodłożu ekonomicznym, ekonomicznym, niezależnie nieza leżnie od tego, czy  są one korzystne dla politycznej walki toczonej przez ruch socjalistyczny. Jak pisze Lech Dubel,  Machajsk  Machajskii gło głosi, si, że   przezwyciężenie  przezwyci ężenie wyzysku klasowego […] będzie możliwe tylko drogą permanentnych, strajkowych wystąpień robotników   fizycznych i bezrobotnych z głównymi główny mi żądaniami żądan iami ekonomicznymi podwyżki płac i zatrudnienia zatru dnienia bezrobotnych. Nie mają to być ugrzecznione i samoograniczające się dotychczasowe praktyki związków zawodowych czy też żądania z góry ograniczone przez socjalistów po to, by robotnicy „nie przesadzali”. [… […]] Walka ekonomiczna robotników i bezrobotnych […] nie może  być wstydliwa, traktowana t raktowana jako „proste”, „ordynarne” żądanie  ustępstw tylko ze strony burżuazji. Mają to być ustępstwa ze  strony wszystkich wyzyskiwaczy, w tym inteligencji. Z kolei wkwestii zmian ustrojowych propagował tworzenie tajnych struktur, tzw. Zmów Robotniczych, zrzesza jących wyłą wyłącznie cznie pracowników zycznych, bezrobotnych irozmaitych „wyrzutków społecznych” plebejskiego pochodzenia. Wdogodnym momencie dokonają one, mocą decyzji swego centralnego kierownictwa, przewrotu społecznego ponad podziałami narodowymi iwten sposób zadadzą  kapitalizmowi druzgocący cios, omijając jednocześnie ryzyko przejęcia władzy przez party jne struktury opanowane opanowane przez inteligencję. Wówczas proletariat rzeczywiście sam dokona swego wyzwolenia– jak głosiła znana sentencja Marksa– jednak  Marksa–  jednak  będzie to wyzwolenie zarówno od posiadaczy kapitału finansowego, jak i od posiadaczy kapitału intelektualnego. Po rewolucji nie tylko należy wy właszczyć  właszc zyć burżuazję burżua zję ze środków produkcji (uspołecz (uspołecznienie nienie kapitału), ale przede wszystkim dokonać zrównania płac

pracowników fizycznych i umysłowych. W ten sposób  w przyszł prz yszłych ych pokoleniach pokolenia ch dostęp do wykszt w ykształcen ałcenia ia będzie równy dla wszystkich, niezależny od dotychczaso wych różnic ró żnic majątkowych majątk owych (uspołecznienie (uspoł ecznienie w iedzy). I tak oto powstanie społeczeństwo bezklasowe. Ci ze „spracowanymi rękami” zyskają dostęp do wszelkich zdobyczy, które dotychczas były zarezerwowane dla „delikatnych dłoni” kapitalistów iinteligentów. Bardzo trafną nazwą  zaproponowaną dla poglądów Machajskiego, jest „egalitarianizm” – doktryna dą żąca do powszechnej równości,  wbrew determi determinizmow nizmowii wy wyznacz znaczanemu anemu przez kapita ł  finansowy i symboliczny. Mimo przyprawionej Machajskiemu „gęby” ideol ideologa oga lumpenproletariatu, lumpenproletariatu, gardzącego wykształceniem w ykształceniem i pragnącego pognębić inteligencję, inteligencję, dążył on do czegoś zgoła przeciwnego. Jak pisze Dubel, Powszechna inteligenckość to, zdaniem Machajskiego, docelowy stan porewolucyjny. Niewiele ztego wyszło. Choć poglądy Machajskiego odbiły się pewnym echem wruchu socjalistycznym (trafnie rozpoznane jako istotne zagrożenie ideologiczne), to ich twórca nie odniósł niemal żadnych sukcesów wkwestii wcielania ich wżycie. Funkcjonowało zaledwie kilka niewielkich grupek jego zwolenników, nie zawsze zresztą  złożonych zrobotników. Ponieważ historia „machajszczyzny” pełna jest „biał ych plam”, plam”, trudno jednoznacznie orzec, dlaczego tak się stało. Czy ideologia okazała się nieatrakcyjna dla mas, szczególnie, że jej autor kierował przesłanie do „zwykłych” robotników ibezrobotnych, nie zaś do politycznie bardziej aktywnych iświadomych jednostek  z„elity” tych środowisk? Czy „machajszczyzna” pojawi ła się za z a późno, kiedy jej potencjalni potencjal ni zwolennicy byli już na tyle „omamieni” socjalizmem, że nie docenili jej? Czy  twórca doktryny pozbawiony był talentu działacza politycznego? Czy przeszkodziły wjej propagowaniu perypetie Machajskiego, aresztowanego, znów zesłanego i– gdy  zdołał uciec– błąkającego się na emigracji, po powrocie prześladowanego prześladow anego politycznie, fałszywie oskarżanego, ocierającego się owręcz okarę śmierci? Czy zaszkodz ił– jak nazwalibyśmy go dzisiaj– „czarny PR”, będący efektem tyleż propagandowej wojny wojny wytoczonej „machajszczyźnie” „machajszczy źnie” przez ruch socjalistyczny, co iniefortunnego wydarzenia, jakim było obranie nazwy Zmowy Robotniczej, bez wiedzy izgody Machajskiego, przez bandycką grupę utworzoną przez ex-bojowców kilku grup lewicowych? Zapewne wszystko to po trosze sprawiło, że „egalitarianizm” pozostał niszową  ideą, a„generał” nigdy nie doczekał się armii. Na pewno jednak nie można odmówić Machajskiemu trafnego wnioskowania, które już za jego życia znalazło przynajmniej częściowe potwierdzenie wprzebiegu wydarzeń. Machajski na wieść orewolucji lutowej postanowił  udać się do Rosji, gdzie ostatecznie przybył pod koniec roku . Chciał sprawić, aby robotnicy nie zostali wykorzystani do celów inteligencji. Fiaskiem Fiaskiem zakończyły za kończyły się jednak jedna k podejmowane przezeń inicjatywy polityczne, nawet dotychczasowi nieliczni zwolennicy „machajszczyzny” opuścili go

175

ipoparli nową władzę. Sam Machajski, zmarginalizowany  politycznie (bolszewicka cenzura okazała się bardziej dotkliwa niż carska izablokowała edycję jego tekstów), zmarł   wroku  . . Pozostał Pozostał y po nim jednak wartościowe analizy  analiz y  polityczne kształtowania się władzy sowieckiej. Machajski Machajs ki od początku kry tykował jej antyrobotniczy  charakter. Uważał, że powolne tempo nacjonalizacji przemysłu, to oczywisty dowód na pakt bolszewików zkapitalistami. Niezależnie, czy jest to podyktowane względami ideowymi, czy pragmatycznymi (jak konieczność zapewnienia ciągłości produkcji), brak natychmiastowego uspo łecznienia środków produkcj produkcjii oznacza niemożność poprawy  poprawy  sytuacji pracowników zycznych. Polepsza się natomiast położenie pracowników umysłowych, jako tych, którzy  awansują wramach częściowo znacjonalizowanego przemysłu oraz współtworzą nową elitę władzy. Dlatego nawet  jeśli w końcu ko ńcu władz władzaa sowiecka s owiecka upańst wowi cał y przemysł, to dopiero wtedy, gdy inteligencja będzie w stan ie przejąć go z rąk burżuazji w tak i sposób, aby nie dokonał się awans robotników jako konkurentów konkure ntów w podziale dochodu narodowego. „Inteligencki” charakter rewolucji znamionuje również to, że poprawie doli pracowników umysłowych towarzyszy  faktyczne pogorszenie sytuacji robotników. Bolszewicy  nie tylko nie dokonali podwyżek robotniczych pensji, ale wręcz – pod pretekstem wymogów sytuacji wojenno-rewolucyjnej – „przykręcają śrubę” pracownikom fizycznym. Przybiera to postać w ymuszanej dyscypliny  pracy, zwiększania wydajności produkcji, represjono waniaa wszelkic  wani wsz elkich h „nieprawomyślnych „n ieprawomyślnych”” postaw post aw robot niczych, które pod hasłami zwalczania „kontrrewolucyjnego sabotażu” są traktowane da leko bardziej surowo niż kapitalistyczna własność prywatna. Wszędzie tam, gdzie robotnicy upominają się o swoje prawa, gdzie dążą do ekonomicznego awansu, tam sowiecka władza  brutalnie zwalcza tak ie postawy.  Wynikałoo to nie tylko zinteligenckiego rodowodu elit  Wynikał partii bolszewickiej, ale również zniezrozumienia przez socjalistów faktu, że pracownicy umysłowi nie są sojusznikami robotników zycznych. Inteligencja dbała wyłącznie owłasne interesy isabotowała próby przekszt ałceń wdu wduchu chu faktycznie egalitarnym. Ponieważ Ponieważ za ś, zgodnie zdiagnozą  Machajskiego, tylko ona posiada cenny kapitał wpostaci  władzy ikompetencji „zarządc „z arządczych”, zych”, pod presją buntu tej  warstw y muszą ustąpić wszelk wszelkie– ie– wyra wyrażane żane początkowo np.. przez L enina– dą żenia do zrównania praw isytuacji np materialnej ogółu pracowników najemnych. Rosja sowiecka to dyktatura „umysłowych” nad „zycznymi”. Utrzymanie zróżnicowania dochodów między  „białymi kołnierzykami” a„robolami” sprawia, że utrzymana zostaje również nieegalitarna struktura społeczna. Dzieci robotników, urodzone w ZSRR, będą takimi samymi niewolnikami, jak potomstwo proletariuszy   w kapitali ka pitalizmie zmie – zmienią z mienią się jedynie ich ic h władcy. wła dcy. Rewolucja socjalistyczna byłaby rewolucją winteresie robotników 

tylko wtedy, gdyby natychmiast ijednocześnie wywłaszczyć całą prywatną własność środków produkcji, awuspo łecznionym przemyśle wprowadzić jednakowe pensje dla d la pracowników zycznych iumysłowych. Tak się jednak nie stało, dlatego też, Po stłumieniu kontrrewolucji przy pomocy robotników, bolszewicka dyktatura obraca się teraz przeciw masom robotniczym. [… […]] Nadrzędne prawa sowieckiej  komunistycznej władzy bardzo szybko przestaną się odróżniać od nadrzędnych praw jakiejkolwiek władzy państwowej  w grabieżczym ustroju– ustroju– pisał Machajski wpierwszych latach istnienia władzy sowieckiej. Znając dalsze losy ZSRR  iinnych krajów real-socjalistycznych, real-socjalistycznych, można powiedzieć, że trał wsamo sedno. Koncepcja Machajskiego, choć politycznie „bezpłodna”,, okazała się przydatna właśnie dla analizy przebiegu wyna” darzeń wkrajach, które odeszły od kapitalizmu. Dyskusja nad nią odżywała wśród analityków systemu sowieckiego. Kilka uznanych koncepcji– np. „rewolucji menedżerskiej”  Jamesa Burnha Burnhama ma czy „nowej klasy” kl asy” wyz wyzyskującej, yskującej, autorstwa Milovana Dżilasa– wykazuje znaczne podobieństwa do wniosków polskiego myśliciela inawet jeśli nie były one nimi bezpośrednio inspirowane, to potwierdzają słuszność  wielu jego tez. Ztego Ztego wynika pierwsza pierwsza wartość wartość książki Lecha Dubela, czyli przypomnienie oryginalnej koncep koncepcji cji niemal zapomnianego myśliciela, którego wnioski iintuicje okazały się tak trafne. Nawiasem mówiąc, Machajski to obok  m.in. Abramowskiego, Abramowskiego, Brzozowskiego czy K rzywickiego  jeden ztych ztych polskich polskich myślicieli, myślicieli, którzy  którzy czerpiąc czerpiąc z dorobku Zachodu nie kopiowali go bezmyślnie, jak czyn ią to dzisiaj „lewicowi intelektualiści”, lecz potrafili wskazać jego słabości i zaproponować bardziej trafne spojrzenie. Druga kwestia, nawet ważniejsza, to próba reeksji nad przydatnością tamtych wniosków wdzisiejszych realiach. Na Machajskiego ijego teorię wylano kubły pomyj, czyniąc zeń kogoś nienawidzącego jakoby ludzi wykształconych. Za polemikę zjego analizami uznawano takie „argumenty”, jak ten, że sam przecież nie był pracownikiem zycznym. Przyrównywano Przyrównywano też wyrażaną przez niego nieufność wobec inteligencji do haseł maoistowskiej „rewolucji kulturalnej” itp. Oczywiście tego rodzaju chwyty nie dziwią wpolitycznych pyskówkach, jednak bez wątpienia „machajszczyzna” zasługuje na więcej.  Wciąż  Wc iąż godna uwagi jest niemal prorocza prorocza teza oobliczu socjalistycznej władzy wpraktyce, daleko bardziej przekonująca niż np. wywody trockistów ozłym Stalinie, kulcie  jednostki iasku iasku „rewolucj „rewolucjii wjednym wjednym kraju” kraju”.. Jednak nawet gdy zostawimy ten „anachroniczny” już dziś temat, pozostaną jeszcze inne warte uwagi. Na przykład brak wiary   w fak faktycz tyczną ną zbieżność interesów pracowników fizycz fizycz-nych z dążeniami ich inteligenckich mentorów. Cóż bo wiem łączy najmitów ze społecznych społecznych dołów już nawet nie z „paniczami” z przys łowiowej „kawiorowej lewicy”, ale choćby z „postępowymi intelektualistami” rekrutującymi się spośród kadry akademickiej ak ademickiej – wszak są to zupełnie odmienne światy nie tylko w sensie sen sie aspiracji i żywotnych

176 problemów, ale również szans i perspektyw. Bo ikolejna problemów, teza Machajskiego– o„kapitale kulturowym” jako równie  ważnym jak jak kapitał kapitał nansowy– nansowy– nie tylko nie zdezaktuali zdezaktualizozo wała się, ale wręcz jest jeszcze bardziej bardziej godna namysłu wczawczasach „gospodarki opartej na wiedzy” irosnącego ekonomicznego znaczenia informacji czy dóbr symbolicznych. Oczywiście dzisiejsze realia są odmienne niż wczasach powstania teorii Machajskiego. Zarówno kr aje „demokracji ludowych”, jak izachodniego kapitalizmu dokonały pewnego „zegalitaryzowania” dostępu do wiedzy, zaoferowały  robotnikom iich dzieciom łatwiejsze pokonywanie sz czebli edukacji. Ale pomijając nawet to, że Machajski przewidział  taki rozwój sytuacji (jako wymuszony przez wzrost ilości niezbędnych „umysłowych” stanowisk wprzemyśle iadministracji), nadal na samym dole społecznej drabiny pozostają przecież miliony mi liony pracowników zycznych– choćby  nawet produkowali dla nas towary wChinach czy Afryce– ibezrobotnych, aich dzieci są skazane na podobny  los. Można by się też pokusić otezę, że upowszechnienie dostępu do edukacji nie zniwelowało wznaczący sposób różnic społecznych, gdyż co ztego, że znacznie więcej osób pobiera naukę, skoro potomstwo intelektualistów zostaje absolwentami renomowanych uniwersytetów, zaś dzieci robotników zdobywają wykształcenie wkiepskich prywatnych Wyższych Szkołach Wszystkiego Najlepszego. Co równie oczywiste, należałoby przemyśleć kwestię „ostrości” obecnego podziału między pracownikami zycznymi aumysłowymi. aumysłowymi. Trudno wszak uznać, że wwarunkach zachodniej gospodarki postindustrialnej nadal tak wielkie  jak wczasach wczasach Machajskiego są różnice różnice ich pozycji społecznej iinteresów,, podobnie jak to, że każdy iinteresów ka żdy rodzaj rodz aj pracy umysłowej  jest lżejszy ibardziej intratny niż ogół wysiłku zycznego. zycznego.

 Aczkolwiek o  Aczkolwiek  o tym, że różnice celów między szerego wymi „prolami” a elitą elitą intelektualną intelektualną są nadal olbrzymie, olbrzymie, a wspólnota ich losów nader wątpliwa – choćby elita owa  szafowała lewicowymi lewicowymi hasła mi – świadczą wymownie losy fiaska sojuszu robotników i inteligentów przed zaledwie dwoma dekadami. Sojusz ów zakończył się tak, że niemal z dnia na dzień robotnicy z „Solidarności” tra fili tra fili na bruk. Zaś ich dotychczasowi inteligenccy obrońcy,  w rodzaju Kuronia i Michnika, Michnika, stali sta li się – o ironio, wraz  z niedawnymi „obrońcami socjalizmu jak niepodległości” z kierowniczych gremiów PZPR – beneficjentami nowego ustroju oraz najlepszymi wspólnikami Balcero wicza i jego jego antyrobotniczej polityki. polityki. Można to interpretować, jak chce prawica, w kategoriach „spisku” i „ukł adu”.. Można też jednak najzwyczajniej w świecie dostrzec, du” że w „nowej Polsce” robotnicy przestali być i nteligencj nteligencjii potrzebni w walce ze wspólnym wrogiem, a ich klasowe interesy i możliwości były zupełnie odmienne. To jednak  jedna k   już temat temat na zupełnie inne inne rozważania.

Remigiusz Okraska

Lech Dubel, Zapomniany Dubel, Zapomniany prorok rewolucji. Szkic oJanie Wacławie Machajskim,, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-SkłodowMachajskim skiej, Lublin . Książkę można nabyć wsprzedaży wysyłkowej uwydawcy: Wydawnictwo UMCS, pl. Marii Cure-Skłodowskiej , - Lublin,

tel. () ()   , , e-mail: [email protected], k sięgarnia internetowa: internet owa: www.wydawnictwo.umcs.eu

 Czy lewica to PZPR, UB, łagry, Stalin, „dzieła Marksa i Lenina”? Czysocjalizm to ZSRR, Bierut, Gomułka i Moczar? Czy „polska droga dosocjalizmu” to cukier na kartki, cenzura i strzelanie do robotników? robotników?

Poznaj inną lewicę!

Pierwszy i jedyny portal internetowy poświęcony tradycjom tradycjo m i dorobkowi polskiej lewicy demokratycznej, patriotycznej iniekomunistycznej



                                         wtym unikatowe, niewznawiane od kilkudziesięciu lat.

AUTO R ZY NUMERU Rafał Bakalarczyk (ur. ) – student polityki społecznej na Uniwer-

Marcin Janasik (ur. ) – politolog, działacz społeczny, alterglobali-

sytecie Warszawskim, założyciel Ko-

sta; od  r. związany zruchem alternatywnym. W r. był jednym

 ła Myśl Myślii Kr yt ytycznej, ycznej, pocz ątk ątkujący  ujący  publicysta (m.in. prowadzi bloga pod adresem www.wwwrbakalarczyk.re-

dakcja .pl). Interesuje się gerontologią  dakcja.pl). gerontologią  iedukacją, jest miłośnikiem książek  Żeromskiego.. Stały Żeromskiego Stał y współpracownik  „Obywatela”.

zinicjatorów zinicjato rów Stowarzyszenia „Lepszy  „Leps zy 

Świat”, został też wydawcą związaneŚwiat” go znim pisma „Alterglobal”. Organizator protestów ikampanii społecznych, projektów kulturalnych iedukacyjnych. Dystansuje się od archa-

icznych podziałów na lewicę iprawiSimten Coşar (ur. ) – turecka politolożka, profesor Uniwersytetu Başkentt w Ankarze, wykładała takBaşken że na Northern Michigan University; stypendystka Programu Fulbrighta. Naukowo zajmuje się szerokim za-

cę, promu promuje je irozwija ideę centrowego c entrowego alterglobalizmu, uparcie wierząc, że  jest możl możliwe iwe wy wypracow pracowanie anie globa l-

kresem zagadnień społecznych, m.in.

ideologiczne; gdy trzeba, nie waha

rolami płciowymi wobszarze kultury 

się także przed krytyką ruchu, który   współtworzy.  współ tworzy.

muzułmańskiej, tematyką medialną, demokracją, globalizacją.

 wToruniu. Polem zainteresowań jest  wToruniu. szeroko rozumiana komunikacja spo łeczna isocjologia isoc jologia wiedzy (zwłaszc (zwł aszcza za nie-klasyczna) z położeniem nacinacisku na rolę mediów masowych we  współcz  wspó łczesnych esnych społ społecze eczeńst ństwach wach zachodnich. Zafascynowany procesami stawania się tego, co oczywiste

iniewypowiedziane. Maciej Gurtowski (ur. ) – so-

cjolog, doktorant wZakładzie Interesów Grupowych Instytutu Socjologii UMK wToruniu; naukowo zainteresowany przestępczością gospodarczą, przestępczością białych kołnie-

rzyków imetodologią; imetodologią; pry watnie tropiciel antypolonizmu, miłośnik noży  isarmatyzmu.

społecznej, globalizacji igender. Mi łośniczka kolei i idei spółdzielczości spó łdzielczości spożywczej. Wwolnym Wwolnym czasie pł ywa, gra wtenisa, siatkówkę (najchętniej plażową). Publikuje swoje artykuły  na stronie www.janiszewska.org.pl. Krzysztof Kędziora (ur. ) –

nego konsensusu iglobalnej zmiany 

doktor nauk humanistycznych wzakresie lozoi. Adiunkt wKatedrze

systemowej. Wróg wszelkich funda-

Etyki Uniwersytetu Łódzkiego. Pu-

mentalizmów – od obyczajowych po

blicysta zbożej łaski, amator.

Dorota Janiszewska (ur. ) Filip A. Gołębiewski (ur. ) – doktorant w Zakład zie Interesów  Interesów  Grupowych Instytutu Socjologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika

Ministra Nauki iSzkolnictwa Wyższego oraz Prezesa Rady Ministrów. Członkini Polskiego Towarzystwa Demogracznego Oddział wGdańsku. Interesują ją problemy polityki

politolog, absolwentka Uniwersytetu Gdańskiego (). Obecnie doktorantka w Szkole Nauk Społecznych Społecznych

przy Instytucie Filozoi iSocjologii PAN – pisze doktorat „Polska transformacja  - -  w świet le austriackiej ipolskiej literatury ekono-

micznej”. Stypendystka Fundacji Pamięć iPrzyszłość (roczny pobyt studyjny wBerlinie /), DAAD,

)) – zwykszt zw ykształceałce Jan Koziar (ur.  nia geolog; emerytowany pracownik  Uniwersytetu Wrocławskiego, założyciel Wrocławskiej Pracowni Geotektonicznej. Od  r. zaangażo-

 wany w dzia działalność łalność opozycji antykoa ntykomunistycznej; munistyc znej; wpaździerniku wpaździernik u   r. usunięty zuczelni, przez sześć ipół  roku prowadził intensywną działalność opozycyjną wścisłym podziemiu, poszukiwany listem gończym przez SB. Od połowy lat ., zaniepokojony rozwijającą się wpodziemiu propagandą neoliberalną, zajął 

DOŁĄCZ DO NAS!  jest pismem tworzonym społecznie przez ludzi, którzy utożsamiają się zcelami iwartościami zebranymi wmanifeście „Dladobra wspólnego” wsp ólnego”,, który znajdziesz naostatniej stronie gazety gazet y.  Jeżeli są one bliskie blisk ie także tak że Tobie, Tobie, dołącz do nas! nas !

Propozycje tekstów: Propozycje tek stów: [email protected] reda [email protected] Ilustracje, fotograe: [email protected] st [email protected] Inne formy wsparcia, wspa rcia, wolontariat: [email protected] „Obywatel”, ul. Więckowskiego 33/127, 90-734 Łódź tel./faks: (042) 630 17 49

178

się popularyzacją demokracji gospodarczej (zwłaszcza różnych form własności pracowniczej), etyki gospodarczej oraz racjonalnych form kapitalizmu; autor wielu publikacji na ten temat. Odznaczony Odznaczony Krzyżem Kr zyżem OcerO cerskim Orderu Polonia Restituta. ) –politolog –pol itolog Rafał Łętocha (ur. )

ireligioznawca.Doktor habilitowany nauk humanistycznych, zastępca Dyrektora wInstytucie Religioznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego, profesor profesor w Instytucie Politologii Państwowej Wyższej Szkoły  Zawodowejj w Oświęcimiu. Autor Zawodowe Autor książek „Katolicyzm aidea narodo wa. Miejsc Miejscee relig religiiii w myśl myślii oboz obozuu narodowego lat okupacji” (Lublin ) i „Oportet vos nasci denuo. Myśl społeczno-polityczna Jerzego Brauna” (Kraków ). Publikował  m.in. we „Frondzie”, „Glaukopisie”, „Nomosie”,„Nowej Myśli Polskiej”, „Państwie iSpołeczeństwie”, „Pro Fide Rege et Lege”, „Studiach Judaica”, „Templum Novum”. Od urodzenia mieszka wMyślenicach ibardzo jest ztego zadowolony. Stały współpracownik „Obywatela”. (ur. ) – zwykształcenia zw ykształcenia socjolog (Uniw. (Uniw. Śląski), zzamiłowania społecznik, publicysta iposzukiwacz sprzeczności.  Autor niema niemall  tekstó tekstów w zam zamieszieszczonych na łamach czasopism spo łeczno-po  łecz no-polit litycznyc ycznychh róż różnych nych opcji (od radykalnej lewicy ianarchizmu po radykalną prawicę) prawicę),, wktórych od  r. promował porzucenie przestarzałych starzał ych ideologii, schematów myślowych i podziałów politycznych politycznych oraz wskazywał alternatywne roz wiązania.  wiąz ania. Od połowy p ołowy lat . zwią związazany zpolskim ruchem ekologicznym, od jesieni  do lata  r. był  redaktorem naczelnym miesięcznika „Dzikie Życie”, poświęconego radyRemigiusz Okraska

kalnej obronie przyrody. Zredagował 

polskie edycje kilku książek z„klasyki” myśli ekologiczno-społecznej (A.Leopold, C. Maser, D. Korten, D.Foreman) D.Fo reman) iinne prace opodobnej

tematyce. Wkwestii poglądów spo łeczno-politycznych sympatyk „starej”

socjaldemokracjii ilewicy patriotyczsocjaldemokracj nej, środkowoeuropejskiego agraryzmu, niemieckiego ordoliberalizmu, dystrybucjonizmu Chestertona iBelloca oraz doświadczeń pierwszej „Solidarności”,, choć z upływem cza su lidarności” coraz mniej przywiązany do etykietek, sloganów iprogramów, bardziej natomiast do dobra wspólnego ikonkretnej pracy na jego rzecz. Często za

dokładnie te same działania czy opinie jest przez tępawych lewicowców  nazywany faszystą, aprzez tępawych prawicowców – lewakiem, idobrze mu ztym. Piwosz. Redaktor naczelny portalu Lewicowo.pl, poświęconego dorobkowi itradycjom polskiej lewicy demokratycznej, patriotycznej

i niekom niekomunistycznej unistycznej.. Ws Współzałożypółzałożyciel iredaktor naczelny „Obywatela”. (ur. ) – historyk i działacz spółdzielczośc spółdzielczości.i.  Wlatac  W latachh - pracowni prac ownikk naukowy Spółdzielczego Instytutu Badawczego, w r. uzyskał stopień doktora historii na Wydziale Historycznym Uniwe Uniwersytetu rsytetu Warsza Warszawskiewskiego na podstawie rozprawy rozprawy o spółdzielczości mieszkaniowej wstolicy   w cza czasie sie okupac okupacji. ji. Od  r. pracownik Krajowej Rady Spółdzielczej odpowiedzialny za kontakty międzynarodowe. Współpracował jako wykładowca m.in. zInstytutem Krajów  Rozwijających się, Instytutem Polityki Społecznej UW oraz Warszawską Wyższą Szkołą Ekonomiczną. Uczestnik projektów zzakresu ekonomii społecznej, m. in. jeden zkoAdam Piechowski

ordynatorów projektu „Tu jest praca”.

 W lata latach ch PRL wspó współdz łdział iałał ał z opozycją demokratyczną, m.in. zKOR  iNiezależną Ocyną Wydawniczą  NOWA. Jego pasją są góry, podróże ifotograa, czemu dał wyraz wyra z wwielu

artykułach iksiążkach, m.in. „Grań Tatr” (;  przetłumaczona na jęz. węgierski), „Lud Syriusza.  Wposzukiwaniu tajemnic Dogonów”

(), „Bedeker tatrzański” (współautor, Warszawa ).

Krzysztof Pietrowicz (ur.  r.) – socjolog, adiunkt wZakładzie Interesów Grupowych Instytutu Socjologii

UMK wToruniu wToruniu izarazem zastępca dyrektora tegoż Instytutu. Interesu je się różnymi sprawami. Od  lat mieszka wToruniu, choć zasadniczo  jest Wielkopolaninem. Wielkopolani nem.  Jerzy Jacek  Pilchowski

(ur. ) – od  r. działacz KOR-owskiej opozycji: członek kolegium redakcyjnego „Robotnika”, sygnatariusz Karty Praw Robotniczych, reprezentant wrocławskiego Klubu Samoobrony Społecznej, współpracownik  Niezależnej Ocyny Wydawniczej oraz Biura Interwencyjn Interwencyjnego ego i Komisji Helsińskiej. Wokresie Pierwszej „Solidarności” wiceprzewodniczący wałbrzyskiego MKZ iczłonek  prezydium Zarządu Regionu Dolny  Śląsk. Po ogłoszeniu stanu wojennego internowany. Wroku Wroku  odznaczony Krzyżem Kawalerskim Kawa lerskim Orderu Odrodzenia Polski. Obecnie mieszka

 w USA, gdzie pracuje jako informa wUSA, tyk. Pisze na tematy związane zinformatyką, żeglarstwem, końmi, turystyką oraz amerykańską ameryk ańską ekonomią  ipolityką; publikuje wpismach polskich ipolonijnych. E-mail: jacek. [email protected] pilchowski @gmail.com Michał Sobczyk (ur. ) – dzien-

nikarz obywatelski, zwykształcenia specjalista wzakresie ochrony środo wiska. Z„Oby Z„Obywatelem” watelem” współpracuwspół pracu je od o d kilku k ilku lat, od  r. wchodzi  wskład  w skład reda redakcji kcji pisma, obecnie jest zastępcą redaktora naczelnego. Od urodzenia mieszka na łódzkich Ba łutach. Kontakt: sobczyk sobczyk@obywatel. @obywatel. org.pl Agnieszka Sowała-Kozłowska

(ur. ) – absolwentka Uniwersytetu Łódzkiego, kierunku pedagogika społeczna, plastyk. Pasjonatka lmu, muzyki isztuki. Współtwórca raczkującego portalu informacyjno-społecznościowego poświęconego lmom dokumentalnym (www. lmowka.pl).

179

Piotr Stankiewicz (ur. ) – dok-

tor nauk humanistycznych wzakresie socjologii, absolwent socjologii i lozoi na Uniwe Uniwersytecie rsytecie Miko łaja Koperni Kopernika ka w Torun oruniu. iu. Doktoryzował się na podstawie rozprawy  poświęconej koniktowi wokół genetycznie modykowanych organizmów wPolsce. Pracuje wInstytucie Socjologii UMK. Interesuje się problematyką koniktu interesów, lobbingu oraz kontrowersjami kontrowersjami związanymi zrozwojem nowych technologii. Aktualnie zajmuje się głównie

kwestią możliwości izasięgu demokratycznej kontroli nad innowacjami technologicznymi na przykładzie planów rozwoju energetyki jądrowej

 wPolsce. Kontakt: [email protected] Ludwik Staszyński (ur. ) – ab-

solwent Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, ekonomista ipublicysta, doktor nauk rolniczych. Autor licznych publikacji na tematy związane zwsią irolnictwem irolnictwem na łamach ł amach prasy wiejskiej, rolniczej iekono iekonomicznej, micznej, atakże szeregu książek książe k ztego ztego zakresu. Uczestnik ruchu oporu wArmii Kra jowej, wokresie Powstania Warszawskiego walczył na przedpolach prz edpolach stolicy. stolicy.

 Wydał zbiór wspomn wspomnień ień z przy przymumusowych robót rolnych na terenie III Rzeszy oraz opracowanie na temat strat Polski wtym okresie iodszkodowań wojennych od Niemiec.

zakulisowe ipodmiotowe ipodmiotowe w ymiary  globalizacji, m.in. rozprawy doktor-

 Wykładow  Wyk ładowca ca Szk Szkoł ołyy Wyż Wyższe szejj im.

skiej „Podmiotowe aspekty globalizacji. Poza-państwowi aktorzy iglobalna władza strukturalna”; nadal stara się wypracować intelektualnie swoje „gladwellowskie  tys. godzin”.

blikował w„Przeglądzie Filozocz-

Ryszard Szarfenberg (ur. )

– specjalność akademicka: polityka społeczna. Doktor habilitowany nauk humanistycznych wzakresie nauk politycznych, zastępca Dyrektora wInstytucie Polityki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego, członek Rady Redakcyjnej „Problemów  Polityki Społecznej”, członek Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Polityki Społecznej, ekspert Polskiego Komitetu European AntiPoverty Network. Autor wielu artykułów iksiążki „Krytyka iarmacja polityki społecznej” (Warszawa ). Publikował głównie wczasopismach naukowych: „Polityka Spo-

solwent Uniwersytetu Łódzkiego, kierunku ochrona środowiska. Od r.  r. mniej lub bardziej udzielający 

się worganizacjach pozarządowych. Rowerzysta, amator żeglarstwa oraz turystyki pieszej pieszej..

nae”, „Znaku”, „Zeszytach Karmelitańskich”, „W drodze”, „Jednocie”, „Frondzie”, „Przeglądzie Powszechnym”, „Studia Bobolanum”. Stały   współprac  wspó łpracowni ownikk miesię miesięczn cznika ika „Posłaniec”. Wlatach - sekretarz redakcji miesięcznika społeczno-kulturalnego „Emaus”. Prowadzi

Klub Miłośników Filmu Rosyjskiego „Spotkanie” wWarszawie (www. spotkanie.waw.pl). Autor słuchowiska

radiowego „Akwarium”, zaprezento wanego na Scenie Teatral eatralnej nej Trójki. Stały współpracownik „Obywatela”. Tomasz Tom asz Wolicki (ur. ) – studio-

 wał ekonomię iisocjologię. socjologię. Zajmuje się sektorem nansów publicznych ipolityką rynku pracy. Chętnie oddaje się podróżom, podczas których

pilnie przygląda się rozwiązaniom społecznym wodwiedzanych krajach.

nej”. Mieszkał wróżnych miastach,

Miłośnik norweskich ordów itam-

osiadł wWarszawie. wWarszawie. Inne informacje in formacje ipublikacje: rszar rszarf.ips.uw f.ips.uw.edu.pl .edu.pl

tejszej polityki gospodarczej. Krzysztof Wołodźko (ur. )

Daniel Wicenty (ur. ) – dr so-

cjologii, wykładowca akademicki (Uniwersytet Gdański) ipracownik  IPN wGdańsku. Współautor książki „Zagubio „Za gubiona na rzeczywistość. O spo-

 łecznym  łeczny m konstr konstruowaniu uowaniu niewie niewiedzy dzy”” kiem). Pola uprawiane: współczesny  dyskurs medialny (lustracja, przeszłość, prywaty zacja zacja), ), zakulisowe wymiary życia społecznego, relacje mię-

– wychował się w Szołdrach, pepegeerowskiej geero wskiej wsi w Wielko Wielkopolsce, polsce, mieszka wraz zŻoną wKrakowie. Doktorant Dokto rant w Zakładzie Filozoi Polskiej wInstytucie Filozoi Uni wers yt ytet etuu Jag Jagiel iellońs lońs ki kiego, ego, wsp współółpracownik platformy hostingowej  ww w. w.salon.pl, salon.pl, czasem tłumacz, czasem dziennikarz; lubi pisać imówić oNowej Hucie. Kontakt: [email protected]. Stały 

dzy środowiskami dziennikarskimi isocjolog isocjo logicznymi icznymi a władzą w PRL. Zafascynowany skomplikowanymi

 współ pracown pracownik ik „Obywatela”. „Oby watela”.

losami Adama Podgóreckiego.

absolwent prestiżowego Middle East Technical University wAnkarze.

 Joanna Szalacha (ur. ) – so-

cjolog, absolwentka stosunków mię-

Bartosz Wieczorek (ur. ) – ab-

dzynarodowych, adiunkt wWyższej Szkole Bankowej wToruniu, badacz

solwent lozoi ipolitologii Uniwer-

 wz espole prof. Andrzeja  wzespole Andr zeja Zybertowicza, autorka tekstów analizujących

nym”, „Studia Philosophiae Christia-

 łeczna” i„Problemy Polityki Społecz-

(Warszawa , wspólnie zR. SojaMichał Stępień (ur. ) – ab-

Bogdana Jańskiego Jańsk iego wWarszawie. wWarszawie. Pu-

sytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Doktorant wInstytucie Filozoi Uniwersytetu Warszawskiego.

Metin Yeğenoğlu – socjolog turecki,

Książki, które każdy OB O BYWA YWATEL TEL powinien pow inien znać… 







globalizacja alternatywna altern atywna ekono ekonomia mia niepoprawna niepopr awna politycznie publicystyka ekologia itradycja

Zapraszamy do sklepu wysyłkowego „Obywatela”. Książki znaszej biblioteki analizują iprzestawiają najważniejsze problemy współczesnego świata iPolski, w sposób daleki od utartych schematów.

O stale rosnącej, awciąż niewidocznej władzy międzynarodowych rm nie przeczytasz wmasowych gazetach, które także należą do wielkiego kapitału. Unas znajdziesz wydawnictwa publikujące głos najbardziej przenikliwych kryt yków globalizacji. Jeśli chcesz wiedzieć, dlaczego państwa tracą suwerenność, duszą duszą się w pętli długów, długów, a ich obywatele mają poczucie, że jest coraz gorzej, mimo, że media huczą, że jest coraz lepiej– sięgnij po p o „ABC Globalizacji”, „Korporację”, „Tescopol”, „Świat po kapitalizmie” Jeśli interesują Cię problemy współczesnej Polski, niezależna publicystyka, myśl wolna iniepoprawna politycznie– „Poza Układem”, „Gazeta Wyborcza– początki iokolice”, „Szanse Polski. Nasze możliwości rozwoju wobecnym wobe cnym świecie”, są właśnie dla Ciebie. Wszystkim, którzy zwracają uwagę na to, co jedzą iwspoi wspominają, że kiedyś chleb smakował inaczej, polecamy książki o ruchu Slow Food, „Powrót gospodarki żywnościowej do korzeni” oraz bestseller „Nasiona kłamstwa”– jedyną książkę wPolsce wP olsce ożywności modykowanej genetycznie, genetyc znie, obnażającą manipulacje ikłamstwa korporacji prowadzących na nas niebezpieczne eksperymenty, wdodatku za nasze pieniądze.

W naszej bibliotece znajdziesz jedyny wswoim rodzaju zbiór lektur obowiązkowych dla każdego Obywatela. Do cen książek wliczony jest koszt przesyłki. Zamówione

produkty przesyłamy po otrzymaniu otrz ymaniu na nasze konto wpłaty zzaznaczonymi na blankiecie symbolami (symbol znajduje się na samym początku opisu produktu, np. K1, KO10 itd.) zamawianych zamawiany ch pozycji ipodanym dokładnym iczytelnym adresem zamawiającego (mile widziany również telefon ie-mail wcelu łatwiejszej komunikacji wprzyszłości). Czas realizacji ok. 2 tygodnie od wpłaty. Nie wysyłamy za zaliczeniem pocztowym, pocztow ym, gdyż byłoby to droższe (tak!) dla zamawiającego o9zł.

Książki mozna zamawiać przez Internet, listownie lub telefonicznie: „Obywatel” ul. Więckowskiego 33/127, 90-734 Łódź tel./fax. /042/630-17-49 e-mail: [email protected] Pieniądze prosimy wpłacać na konto: Stowarzyszenie Obywatele-Obywatelom Stowarzyszenie Bank Spółdzielczy Rzemiosła wŁodzi nr rachunku 78 8784 0003 2001 0000 1544 0001

Zapraszamy na stronę internetową sklepu:

www.obywatel.org.pl/sklep

K1

David C. Korten

K5

 Joanna iAndrzej Gwiazda

wiat po kapitalizmie. Alternatywy dla globaliz globalizacji acji

Poza układem

Biblioteka Obywatela, 2002, 300 stron

cena 29 zł

Obywatel, 2008, 238 stron

cena 25 zł

BESTSELLER

Jedna znajlepszych na świecie prac omawiających kwestię globalizacji ijej skutków społecznych. Autor jest ekspertem Międzynarodowego Forum ds. Globalizacji, jednym znajtęższych umysłów ruchu antyglobalizacyjnego. Korten to doktor nauk ekonomicznych, wykładowca Uniwersytetu Harvarda, działacz ruchów obywatelskich. To mądra, inspirująca książka, przepełniona troską ogodne życie ludzi istan środowiska naszej planety.

K2

Debi Barker, Jerry Mander

ABC globalizacji

Dokonany przez redakcję „Obywatela” wybór 27 artykułów Joanny iAndrzeja Gwiazdów, Gwiazdów, współzałożycieli i działaczy Pierwszej „Solidarności” iWolnych Związków Zawodowych Wybrzeża. Ponieważ poglądy autorów na wiele spraw, jak Okrągły Stół, neoliberalne reformy ustrojowe czy lustracja, były niewygodne dla głównych uczestników dyskusji politycznej, wspomnianee teksty ukazywały się głównie w wydawnictwach niskowspomnian niskonakładowych inie miały szans dotrzeć do szerszego grona odbiorców. Oryginalne,, bezkompromisowe Oryginalne bezkompromisowe i prorocze analizy sytuacji społecznej ipolitycznej wPolsce ina świecie, zzachętą do zawierzenia własnemu rozumowi, zamiast skorumpowanym „elitom” ipropagandzistom i propagandzistom nazywanym we współczesnej nowomowie „niezależnymi ekspertami”. Wstyd nie mieć na półce! Zobacz stronę w ww ksiązki: www.gwiazda.oai.pl www.gwiazda.oai.pl

Biblioteka Obywatela, 2003, 104 strony cena 15 zł

K6

Elementarz opracowany przez Międzynarodowe Forum ds. Globalizacji. Książka przygotowana pod kierunkiem międzynarodowego zespołu eksperckiego kryt ycznie nastawionego nastawionego do skutków procesów procesów globalizacyjnych. Wsyntetycznej formie ujmuje największe zagrożenia związane zglobalizacją: niszczenie rynków lokalnych, dewastację środowiska naturalnego, patologie społeczne itp. Obnaża jej prawdziwe oblicze imotor napędowy: Światową Organizację Handlu, jej reguły, presję icele. Znakomita krytyka następstw globalizacji globalizacji iobalenie mitów ojej pozytywnych skutkach.

K3

praca zbiorowa

Czy globalizacja pomaga biednym? Biblioteka Obywatela, 2003, 130 stron cena 17 zł

Kolejna pozycja ekspertów zMiędzynarodowego Forum ds. Globaliza Globalizacji cji obnaża propagandowy slogan, że na globalizacji wszyscy zyskują. Pokazuje, że wiele krajów, regionów, sektorów gospodarki igrup społecznych jest spychanych wnędzę, wyzysk iupodlenie wimię zysku wielkich ponadnarodowych koncernów. Wśród autorów zamieszczonych wtym zbiorze tekstów znajdziemy takie sławy ruchu antyglobalistycznego,  jak Vandana Shiva, Martin Khor i Walden Bello. Oprócz obnażenia globalistycznych mitów, książka zawiera także zbiór cytatów obrazujących ciemne strony neoliberalnej gospodarki oraz kalendarium oporu wobec urynkowienia całego świata.

Obywatel, 2009, 512 stron plus 32 strony wkładki zdjęciowej cena 49 zł 44 zł PROMOCJA!

NOWOŚĆ

Dave Foreman

BESTSELLER

Wywiad-rzeka z Joanną i Andrzejem Gwiazdami, Gwiazdami, współzałożyciel współzałożycielami ami Wolnych Związków Zawodowych Wybrzeża oraz liderami Pierwszej „Solidarności”. Te czołowe postaci opozycji demokratycznej na przestrzeni ostatnich dwóch dekad były praktycznie nieobecne w mediach. Ostatnio Ostatnio się to zmienia, jednak ich poglądy przywoływane są bardzo wybiórczo. Nic dziwnego: Gwiazdowie Gwiazdowie byli równie konsekwentni konsekwentni w postulat postulatach ach rozliczenia systemu systemu komunistycznego, komunistycznego, jak i w krytyce polskiego modelu kapitalizmu. Ostro oceniali historyczną rolę Lecha Wałęsy nie tylko zpowodu jego dwuznacznych związków ze Służbą Bezpieczeństwa, ale także z uwagi na niedemokratyczny sposób kierowania „Solidarnością” „Solidarnością” oraz zdradę interesów środowisk pracowniczych przez rządy tworzone pod  jego patronatem. patronatem . Publikacja jest zapisem rozmów ztymi legendami opozycji antykomunistycznej, wzbogaconym owybór rozmaitych unikalnych materiałów dotyczących ich życia idziałalności. Wbarwnych, pełnych anegdot opowieściach Joanny iAndrzeja sporo jest opinii zwanych kontrowersyjnymi, ito dla bardzo wielu uczestników życia publicznego, nie tylko tych, zktórych krytyką są oni kojarzeni. Właśnie ten subiektywny ton stanowi największą wartość książki. Do książki dołączona jest płyta DVD zlmem poświęconym niezależnym obchodom 25. rocznicy powstania Pierwszej „Solidarności”.

K7 K4

Gwiazdozbiór w„Solidarności”

Edward Abramowski

Wyznania wojownika Ziemi

Braterstwo, solidarność, współdziałanie

Biblioteka Obywatela, 2004, 282 strony

Wspólna edycja „Obywatela”, „Obywatela”, Krajowej R ady

cena 28 zł

Spółdzielczej iInstytutu Stefczyka, 280 stron

BESTSELLER Znakomita k siążka legendarnego działacza radykalnego ruchu ekologiczZnakomita nego, założyciela organizacji Earth First!. Po 20 latach działalności Foreman dokonuje rozrachunku. Wskazuje blaski icienie ekologii radykalnej iinstytucjonalnej, iinstytucjo nalnej, wzywa do oporu wobec cy wilizacj wilizacjii przemysłowej, która bezmyślnie niszczy Ziemię iroztrwania dorobek 3,5 miliarda lat ewolucji. Jedna znajważniejszych na świecie książek ztej dziedziny.

cena 24 zł

NOWOŚĆ Pierwsze od 18 lat wydanie tekstów słynnego polskiego myśliciela! Zebrane w osobnym tomie wszystkie wszystkie artykuły Edwarda Abramowskiego Abramowskiego poświęcone szeroko rozumianemu kooperatyzmowi oraz oddolnym inicjatywom inicja tywom społecznym (m.in. „Idee społeczne kooperatyzmu” kooperatyzmu”,, „Kooperatywa jako sprawa wyzwolenia ludu pracującego”, „Znaczenie spółdzielczości dla demokracji”, „Stowarzyszenia i ich rola”, rola”, „Związki Przyjaźni”). Do tego– unikatowy artykuł Jana Wolskiego „Zprzemówień Edwarda Abramowskiego” oraz obszerne posłowie Remigiusza Okraski, redaktora naczelnego „Obywatela”.

KO1 KO 1

 Jarosław Urbański Globalizacja akonikty lokalne Federacja Anarchistyczna sekcja Poznań, 2002, 100 stron, cena 13 zł

Ciekawa analiza, analiza, autorstwa socjologa i działacza ruchów społecznych, poświęcona wpływom globalizacji na lokalne społeczności. Autor opisu je, jak globalizacja wpły wa na życie codzienne, przy wołuje kilkadziesiąt przykładów koniktów między mieszkańcami awielkim biznesem, głównie zterenu Wielkopolski.

cywilizacji technologicznej, technologicznej, ukazanie jej słabości i błędów, nakreślenie nakreślenie dróg wyjścia zsytuacji. Trudne pytania ijeszcze trudniejsze odpowiedzi.       -stawicieli establishmentu. Nie znajdziesz tu postawy „za, anawet przeciw”. Manifest wojownika naszych czasów. Jeden znajsłynniejszych tekstów końca XXw.

KO20

Andrzej Zybała

Globalna korekta. Szanse Polski wzglobalizowanym świecie Wydawnictwo Dolnośląskie, 2004, 267 stron

cena 28 zł KO2 KO 2

 José Bové, Francois Dufour

wiat nie jest towarem Wydawnictwo Andromeda, 2002, 296 stron

cena 27 zł Znakomita książka autorstwa dwóch francuskich rolników, z których  jede n, José Bové, stał się symbo  jeden, symbolem lem walki z patolo patologiami giami globa globalizacji lizacji.. Książka zawiera ciekawy iprzystępny opis głównych następstw globalizacji, ze szczególnym uwzględnieniem szeroko pojętej produkcji żywności isytuacji rolnictwa. Autorzy opisują także kształtowanie się ruchu sprzeciwu wobec globalizacji ijego sposoby działania.

KO6

Analiza sytuacji Polski wzglobalizowanym świecie. Autor pokazuje, że już kilka lat temu nastąpił odwrót od globalizacji wekonomii, gdyż zglobalizowana gospodarka okazała się niestabilna. Wlatach 90. mieliśmy do czynienia ze znaczną liczbą kryzysów nansowych, m.in. wMeksyku, Azji Wschodniej, Argentynie, Rosji. Również wyniki gospodarcze wtakich kra jach, jak Polska nie są za chęcające. Książk a omawia wpływ wpł yw globalizacji globalizacj i na polską gospodarkę. Uzasadnia, że nasza gospodarka została zbyt szybko i w sposób nieprzemyślany nieprzemyślany umiędzynarodowi umiędzynarodowiona. ona. W efekcie jesteśmy jesteśmy bezbronni wobec licznych zagrożeń, m.in. nie jesteśmy wstanie obronić się przed kapitałem spekulacyjnym czy wręcz kryminalnym przeszukująprzeszukującym światowe rynki wpogoni za łatwym łupem. Porcja solidnej krytyki globalizacji– bez histerii isloganów, za to wiele konkretów. Autor jest współpracownikiem „Obywatela”.

Chris Maser

Nowa wizja lasu

KO26

PnrWI, 2003, 284 s trony,

Szanse Polski. Nasze możliwości rozwoju w obecnym świecie

cena 25 zł Jedna zważniejszych prac powstałych włonie ruchu ekologicznego. Jej autor, przyrodnik ibadacz lasów, ukazuje związki między gospodarowaniem lasami astanem środowiska iprzyrody. Oprócz krytyki istniejącej gospodarki leśnej, Maser proponuje alternatywę– leśnictwo ekologiczne, które pozwoli zachować cenne obszary leśne iochronić różnorodność biologiczną. Książka napisana przystępnym językiem, zawiera wiele przykładów zżycia codziennego, odwołania do kanonu humanistyki, ok. 100 rysunków ifotograi ilustrujących opisane zjawiska itezy. Choć koncentruje się na lesie, to bardzo dużo jest wniej odwołań szerszych, dotyczących związków między człowiekiem aprzyrodą.

KO12

 Jadwiga Staniszkis wrozmowie zAndrzejem Zybałą

Wydawnictwo Rectus, 2005, 176 stron

cena 25 zł, unas najtaniej! Książka jest kryt ycznym spojrzeniem spojrzeniem na sytuację, w jakiej znalazła się Polska po 15 latach reform. Jadwiga Staniszkis omawia zasadnicze błędy popełniane przez kolejne rządy, które wkonsekwencji doprowadziły doprowadziły do 20-procentowego bezrobocia, znacznej skali ubóstwa, dewastacji sfery publicznej. Jedna znajwybitniejszych polskich socjologów próbuje naszkicować sposoby wyjścia ztej sytuacji iwskazać realistyczne metody przezwyciężeniaa kryzysu – nie serwuje jednak łatwych przezwyciężeni łatwych i przyjemnyc przyjemnych h recept. Wywiad-rzeka zJadwigą Staniszkis zawiera wiele ciekawych spostrzeżeń, jego zaletą jest także przystępny język iklarowność wywodu.

Dario Fo

Przypadkowa śmierć anarchisty Anarchistyczna Inicjatywa Wydawnicza, 2002, 122 strony, cena 8 zł

Włoski laureat literackiego literackiego Nobla w swoim dramacie ukazuje represje państwowego systemu przemocy wobec niepokornych aktywistów obywatelskich. Akcja książki oparta jest na autentycznych wydarzeniach, całość poprzedzona obszernym wstępem ukazującym historyczne tło opisywanych wydarzeń.

KO14

eodore Kaczynski (Unabomber)

Społeczeństwo przemysło przemysłowe we ijego przyszłość. Manifest wojownika Wydawnictwo „Inny Świat”, Świat”, 2003, 170 stron

cena 19 zł Słynny manifest antytechnologiczny, napisany przez człowieka, którego FBI poszukiwało prawie 20 lat za zamachy bombowe. Radykalna krytyka

KO27

Waldemar Bożeński

Pęknięty witraż. Człowiek wpułapce globalizmu Andromeda, 2000, 280 stron, twarda okładka,

cena 18 zł Obszerny esej lozoczny poświęcony kondycji współczesnego człowieka i społeczeństwa. Autor z perspektywy humanistycznej krytyku je wiele aspektó aspektów w ideolo ideologicznych gicznych oraz konkre konkretnych tnych zjawisk „Noweg „Nowego o Wspaniałego Świata”. Sednem wywodu jest obrona zwykłych ludzi iwartościowych elementów egzystencji przed totalitaryzmami, wtym przed najnowszym– rynkową cywilizacją globalną. Książka ładnie w ydana, wsam raz na mądry prezent.

KO28

Helena Norberg-Hodge, StevenGorelick Powrót gospodarki żywnościowej do Korzeni

KO31

Stanisław Remuszko Gazeta Wyborcza– początki iokolice (wydanie nowe, poszerzone! poszerzone!))

Zielone Brygady, 2007, 134 strony

Ocyna „Rękodzieło”, 2006, 344 st rony

cena 15 zł

cena 40 zł

Znakomita książka krytykująca proces globalizacji na przykładzie przemysłu rolno-spożywczego oraz wskazująca alternatywy wobec patologii związanych z „nowoczesnym rolnictwem”. Autorzy pokazują, jak wiele problemów społecznych iekologicznych wiąże się zglobalizacją rolnictwa, przetwórstwa ihandlu żywnością. Zksiążki dowiesz się, ile naprawdę kosztuje „tania żywność”, dlaczego „ekologiczna żywność” często jest antyekologiczna, ile nieszczęść niesie ze sobą przemysłowe rolnictwo,  jak wiele płacisz za niszczenie własnego zdrowia kupując importowane produkty rolne itp. Poznasz także alternatywy wobec takich problemów. Książka konkretna, dobrze udokumentowana, udokumentowana, daleko wykracza poza problem rolnictwa iprodukcji żywności. Udowadnia to, że alternatywą dla globalizacji jest lokalność produkcji, samowystarczalność, samorządność, kontrola społeczeństwa nad własnymi zasobami isystemem gospodarczym. Patronat medialny: „Obywatel”.

BESTSELLER Trzecie wydanie jedynej wPolsce książki krytycznie analizującej „Gazetę Wyborczą”, zwłaszcza jej pierwszy okres, gdy formowało się „imperium Michnika”. Autorem jest były dziennikarz „Wyborczej”, który prezentuje wiele nieznanych faktów idokumentów. Książka objęta współczesną cenzurą– prawie żadne media nie odważyły się oniej wspomnieć! Spokojny, rzeczowy wywód, prezentacja dokumentów– fakty mówią same za siebie. Nowe wydanie zawiera dodatkowych 100 stron.

KO33

 Jerey M. Smith Nasiona kłamstwa Ocyna 3.49, 2007, 304 strony

cena 32 zł KO29

 Joel Bakan Korporacja. Patologiczna pogoń za zyskiem iwładzą Wydawnictwo Lepszy Świat, 2006, 254 strony

cena 29 zł, unas najtaniej! Korporacja to opowieść o najpotężniejszej instytucji współczesnewspółczesnego kapitalizmu; opowieść otym, jak zniepozornej formacji owąskim isprecyzowanym zakresie działania, doszło do powstania instytucji potężniejszej niż niejeden rząd iniejedno państwo. Autor twierdzi iudowadnia to, że wielkie, międzynarodowe korporacje są wistocie tworami psychopatycznymi, które za prawnie usankcjonowany cel stawiają sobie wyłącznie interes własny– kosztem jednostek, całych społeczeństw iśrodowiska naturalnego. Korporacje to dziś wistocie groźne „potwory Frankensteina”,, które wymknę ły się spod kontroli ludzi, którzy stworz yli Frankensteina”  je prze przecież cież kied kiedyś yś dla własnych celów. Jedna Jednakk ksią książka, żka, opróc z pesym pesymiistycznej diagnozy, zawiera także przesłanie optymistyczne – nie jest  jeszc ze zbyt zby t późno, by złe pr ocesy p owstr owstrzyma zymaćć iodw rócić.

KO30

Piotr Kropotkin Pomoc wzajemna  jako czynnik rozwoju Ocyna Bractwa Trojka, 2006, 230 stron

BESTSELLER Światowy bestseller, azarazem pierwsza wjęzyku polskim obszerna publikacja nt. niebezpieczeństw związanych zorganizmami modykowanymi genetycznie. Autor wprzystępny sposób prezentuje obawy naukowców wobec tej technologii oraz szczegółowo relacjonuje, na przykładzie USA iWielkiej Brytanii, zagrożenia dla zdrowia publicznego związane zwprowadzaniem GMO, oraz nieuczciwe praktyki lobby biotechnologicznego. Dobrze udokumentowana udokumentowana ipełna faktów książka, którą mimo to czyta się  jak najlepszy thrille r.

KO 35

Wojciech Giełżyński Inne światy, inne drogi Ocyna Wydawnicza Branta, 2006, 384 strony

cena 34 zł Pasjonująca książka oróżnorodności kulturowej świata, owadach „jedynych słusznych rozwiązań” (kapitalistycznych ikomunistycznych), oalternatywnych wizjach, poglądach, sposobach życia, modelach społeczeństwa igospodarki. Dobitna krytyka tych, którzy chcą świat ujednolicić inarzucić wszystkim jeden sposób myślenia ijeden styl życia. Pochwała różnorodności, unikalności, rozwiązań lokalnych, aprzy tym zachęta do wymiany doświadczeń, współpracy, czerpania zdorobku innych, do rozsądnie pojętej tolerancji.

cena 20 zł Wznowienie klasycznej rozprawy jednego z głównych teoretyków anarchizmu. Książka prezentuje oryginalną, ciekawą i inspirującą wizję dziejów ludzkości przez pryzmat dobrowolnej współpracy ijej roli wtworzeniu lepszego społeczeństwa. Wmomencie swego powstania była polemiką Kropotkina zmodnymi wówczas (adziś ponownie) skrajnie uproszczonymi, liberalnymi koncepcjami konkurencji iwalki obyt, zaczerpniętymi z teorii Darwina. Autor Autor prezentuje wiele przykładów zróżnych epok historycznych, wskazujących, że samorządność, współpraca iwzajemna pomoc są nie tylko wartościowe moralnie, ale także skuteczne. Jako bonus, do książki włączono dwie inne rozprawy Kropotkina: „Państwo ijego rola histor yczna” oraz „Etyka anarchistyczna”.

KO37

Carlo Petrini Slow Food. Prawo do smaku Twój Styl, 2007, 367 stron

cena 27 zł BESTSELLER Animator międzynarodowego ruchu Slow Food, „kulinarnych antyglobalistów” promujących tradycyjne, zdrowe jedzenie, przekonuje, że jedna zważnych dróg do szczęśliwszego życia, ajednocześnie trochę lepszego świata wiedzie przez… kuchnię. Od tego, co izkim jemy, zależy przecież nie tylko nasze zdrowie, ale także relacje zrodziną iprz yjaciółmi, poczucie tożsamości ilokalne więzi społeczne oraz zachowanie różnorodności kulturowej iprzyrodniczej krajów iregionów. Na naszych talerzach skupia się wiele patologii współczesnej cywilizacji igospodarki, dlatego też dzięki reeksji nad tym, co jemy, można wyjątkowo dobrze zrozumieć, co  jest wżyciu naprawdę w ażne. Przez żołądek żo łądek do serca– s erca– irozumu!

KO39

Michael Albert

Ekonomia uczestnicząca. Życie po kapitalizmie Ocyna Bractwa Trojka, 2007, 324 strony cena 29 zł

Odważna próba rzucenia rękawicy neoliberałom, neoliberałom, którzy twierdzą, że „nie ma alternatywy” dla systemu ekonomicznego opartego omaksymalizację zysku ibrutalną konkurencję. Michael Albert wykazuje, że ludzie nie muszą być zdani na kaprysy rynku iłaskę wielkich korporacji. Mogą natomiast odzyskać kontrolę nad własnym życiem. Niezbędna do tego jest całkowita zmiana myślenia ożyciu zbiorowym: poddanie gospodarki demokratycznej kontroli izorganizowanie społeczeństwa zgodnie zzasadą samorządności iwspółpracy.

anarchistycznego w Polsce. Świat Świat usłyszał o RSA 1 maja 1985, 1985, kiedy zorganizowani przez anarchistów demonstranci zatrzymali ocjalny pochód pierwszomajowy, apóźniej wwalkach ulicznych rozbili oddziały ZOMO, raniąc ponad 70 milicjantów. Wydawnictwo zawiera wspomnienia ipublikacje źródłowe dotyczące samego RSA, ora z grup powstałych wpóźniejszym okresie na jego podstawie. Zebrane materiały tworzą obraz postaw i poglądów opozycji antysystemowej podczas transformacji ustrojowej wPolsce.

KO45

Klaus Werner, Hans Weiss

Czarna lista rm Wydawnictwo Hidari, 2009, 400 stron cena 29 zł

NOWOŚĆ KO42

Peter C. Dienel

Grupy planowania wspołeczeństwie obywatelskim PPH exall, 2008, 118 stron cena 19 zł

Choć nigdy whistorii demokracja nie była tak rozpowszechniona, wszelkie badania wskazują, że coraz mniej osób odczuwa, iż ma jakikolwiek  wpływ na procesy zachodzące w ich państwie. Nasza rola sprowadza sprowadza się do wrzucania kartki do głosowania raz na jakiś czas. Jeśli obywatel chce zaproponować zmiany, natraa na mur biurokratycznych procedur lub gęstą sieć niejasnych powiązań. Jak więc osiągnąć realny udział społeczeństwa wpodejmowaniu kluczowych decyzji? To całkiem proste, przez… losowanie! Wyobraźmy sobie, że zawsze kiedy mamy do rozwiązania jakiś ważny problem, decyzję w jego sprawie powierzamy „obywatelskiej ławie przysięgłych”: kilkunastu osobom wylosowanym zpuli wszystkich obywateli. Szaleństwo? Aczy szaleństwem nie jest oddawanie swoich losów wręce polityków?

KO43

Immanuel Wallerstein

Utopistyka

Książka przetłumaczona iwydana wwielu k rajach, wywołała oburzenie, wściekłość iprotesty. Masz szansę dowiedzieć się zniej, jak znane ilubiane marki światowe wspierają współczesne niewolnictwo ipracę dzieci, konikty zbrojne, tortury, szantażowanie lokalnych rządów ubogich krajów, zakazane eksperymenty medyczne, dewastację środowiska naturalnego… Dowiedz się, co nansujesz, kupując produkty takich marek   jak Bayer, MercedesM ercedes-Benz, Benz, McDonald’s, M cDonald’s, Benetton, Be netton, Kraft, Shell, Adidas czy Nike.

KO46

Gaston Leval

Wolna Hiszpania 1936-1 1936-1939 939 Ocyna Bractwa Trójka, 2009, 312 stron cena 29 zł

NOWOŚĆ Przyjęte w historiograi określenie „wojna domowa w Hiszpanii” (1936-1939) akcentuje militarny aspekt owego koniktu, tymczasem była to nade wszystko rewolucja społeczna, która rozmachem urzeczywistnianych zmian pod niektórymi względami przerosła rosyjski przewrót roku 1917. Książka Levala przybliża tę mniej znaną rewolucję, szczegółowo opisując życie codzienne oraz aspekty społeczne i ekonomiczne przeobrażeń w uspołecznionych fabrykach i kolektywach rolnych.

Ocyna Bractwa Trojka, 2008, 100 stron cena 16,5 zł

KO47

Wydanie „Utopistyki” jest być może, symptomem rozchwiania, utraty stabilności, hegemonii kulturowej, deniowanej przez pojęcia: neoliberalizm, teoria modernizacji, „wolny rynek”. Późna twórczość Wallersteina, a do niej należy prezentowana książka, to próba wskazania wagi myślenia teoretycznego. Wallerstein nie popada przy tym wakademickie złudzenia ipychę. ipychę. Nie jest postacią spod znaku „kanapowych rewolucjonistów” gdzie myślenie akademickie uzurpuje sobie rolę rewolucyjnego podmiotu. Jego propozycje mają charakter reform strukturalnych, podparte są drobiazgową analizą historyczną istanowią konkretną propozycję zmiany.

KO44

Ruch społeczeństwa alternatywnego alternaty wnego 19831991 19831991 Ocyna Bractwa Trójka, 2009, 170 stron cena 22 zł

NOWOŚĆ Wybór publikacji i dokumentów poświęconych Ruchowi SpołeczeńSpołeczeństwa Alternatywnego (RSA), grupie anarchistycznej powstałej w1983r. w Gdańsku, będącej jednocześnie zaczątkiem współczesnego ruchu

Adam Uziembło

Niepodległość socjalisty Wydawnictwo KARTA, 2008, 324 strony i24-stronicowa wkładka ze zdjęciami, twarda okładka cena 37 zł

NOWOŚĆ Niezwykle ciekawe, barwne i pouczające wspomnienia działacza socjalistycznego (PPS), który po wojnie nie zaakceptował władz komunistycznych i opuścił kraj, kontynuując działalność polityczną na emigracji. Wiele informacji o realiach zaborów, o ruchu socjalistyczno-niepodległościowym, Polsce międzywojennej, okupacji, o Zakopanem i Tatrach itp., wszystko pisane przez wrażliwego i spostrzegawczego człowieka. Eleganckie, ilustrowane wydanie, książka idealna na mądry prezent.

×

+

Czytelniku!

Zaprenumeruj Zaprenumer uj „Ob „Oby y watel watelaa” Warto, bo: Zamawiając prenumeratę, zapłacisz taniej. Wesprzesz przy tym nansowo nasze nasze społeczne inicjatywy (pośrednicy pobierają od nas do  aż ceny pisma!) Masz szansę na ciekawe ciek awe icenne nagrody Często dostaniesz drobny upominek dołączony do numeru Prenumerata to wygoda– „Obywatel” wTwojej skrzynce pocz towej Przy zamawianiu prenumeraty, wybrany archiwalny numer dostaniesz gratis (do wyboru nr , , , , , –)

Nagrodzeni

w bieżącym numerze: Jerzy Górski z Zielonki – Świat po Kapitalizmie Maria Dobrowolska-Ładygin

zCzęstochowy – Poza układem Piotr Orłowski z Piaseczna – Czyglobalizacja pomaga Biednym

wiat wg Monsanto otrzymują: Tomasz Pietruszewski z Torunia Ryszard Kostec Kostecki ki z Ząbek  Rafał Pacanowski z Włoszczowej Marcin Małyska z Warszawy Jarosław Luleczka z Poznania Grażyna Wostyńska z Marek  Anna Radiukiewicz z Warszawy Jacek Kozyrys z Orłowa Murowanego

Wszyscy prenumeratorzy otrzymują raporty „GMO – z czym to się je” oraz „Polityka „ Polityka Transportowa”

Prenumerata naprawdę się opłaca! Chcesz dołączyć do prenumeratorów iotrzymywać obywatelskie prezenty? Opłać roczną prenumeratę wbanku lub na poczcie iczekaj, ic zekaj, aż „Obywatel” sam do Ciebie przywędruje prz ywędruje :-). Możesz też skorzystać znaszego sklepu wysyłkowego, dostępnego nastronie www.obywatel.org pl/sklep

Wpłat wwysokości  zł należy dokonywać na rachunek: Stowarzyszenie „Obywatele Obywatelom” Bank Spółdzielczy Rzemiosła ul. Moniuszki , - Łódź numer konta:          Prenumeratę można rozpocząć wdowolnym momencie, od wybranego numeru.

      Celem, do którego dążymy, jest państwo, społeczeństwo ikultura zorganizowane wokół idei dobra wspólnego. wspólnego. Przyświecają nam następujące wartości: 

























Samorządność, czyli faktyczny udział obywateli wprocesach decyzyjnych we Samorządność,  wszelkich  wszel kich możliw ych sferach życia publicznego. (Re)animacja społeczeństwa . Sprzeciwiając się zarówno omnipotentnemu państwu, jak iliberalnemu egoizmowi, dążymy do odtworzenia tkanki inicjatyw  społecznych, kulturalnych, religijnych itp., dzięki którym zamiast biernych konsumentów zyskamy aktywnych obywateli. „Demokracja przemysłowa” przemysłowa”.. Dążymy do zwiększenia wpływu obywateli na gospodarkę, poprzez np. akcjonariat pracowniczy, ruch związkowy, rady  pracowników.  ⁄  życia spędzamy wpracy– to zbyt wiele, aby nie mieć na nią   wpływu.  wpł ywu. Sprawiedliwee prawo i praktyka jego egzekwowania , aby słu żyło społeczeńSprawiedliw stwu, nie zaś interesom najsilniejszych grup. Media obywatelskie, czyli takie, które wwyborze tematów isposobów ich prezentowania prezento wania kierują się interesem społecznym zamia st oczekiwaniami swoich sponsorów.  Wolna kultura  ku ltura . Chcemy takiej ochrony własności intelektualnej, która nie będzie ograniczała dostępu do kultury idorobku ludzkości. Rozwój autentyczny, nie pozorny. Kultowi wskaźników ekonomicznych iwzrostu konsumpcji, konsumpcji, przeciwstawiamy dążenie dą żenie do podniesienia jakości życia, na którą składają się m.in. sprawna publiczna służba zdrowia, powszechna edukacja na dobrym poziomie, wartościowa żywność iczyste powietrze. Ochrona dzikiej przyrody , która obecnie jest niszczona nisz czona ilekceważona wimię indywidualnych zysków iprymitywnie pojmowanego postępu. Jeśli mamy do  wyboru nową autostradę inowy park narodowy– wybieramy park. Solidarne społeczeństwo. społeczeństwo. Egoizmowi iuznaniowej lantropii przeciwstawiamy  społeczeństwo gotowe do wyrzeczeń wimię systemowej systemowej pomocy słabszym iwykluczonym oraz stwarzania im realnych możliwości poprawy własnego losu. Sprawiedliwee państwo Sprawiedliw państwo,, czyli takie, ta kie, wktórym zróżnicowanie majątkowe obywaobywateli jest możliwie najmniejsze (m.in. dzięki prospołecznej polityce podatkowej) iwynika iw ynika z różnicy talentów ipracowitości, ipracowitości, skromne dochody dochody nie stanowią  bariery wdostępie do edukacji, pomocy prawnej czy opieki zdrowotnej. Gospodarka trójsektorowa. Mechanizmom rynkowym iwłasn iwłasności ości prywatnej pry watnej powinna towarzyszyć kontrola państwa nad strategicznymi sektorami gospodarki, sprawna własność wła sność publiczna (ogólnokrajowa ikomunaln ikomunalna) a) oraz prężny  sektor spółdzielczy. Nie zawsze prywatne jest najlepsze zpunktu widzenia kondycji społeczeństwa. Gospodarka dla człowieka – nie odwrotnie. Zamiast pochwał „ globalnego  wolnego handlu”, handlu”, postulujemy dbałość oregionalne oregionalne ilokalne systemy ekonomiczne oraz domagamy się, by państwo chroniło interesy swoich obywateli, nie zaś ponadnarodowych korporacji i„zagranicznych inwestorów”. Przeszłość i różnorodność dla przyszłości. Odrzucamy jałowy konserwatyzm isentymen i sentymenty ty za „starymi dobrymi czasami”, ale wierzymy wmądrość gromadzoną przez pokolenia. Każdy kraj ma swoją specykę– mówimy „tak” dla wymiany kulturowej, lecz „nie” dla ślepego naśladownictwa.

      –    1%  „ „ ” ”

   -  Nasze działania mają na celu zmiany systemowe, edukację iaktywizację społeczeństwa

Przekaż nam  podatku przy rozliczaniu PIT-a. Twoje pieniądze mogą wspierać nasze działania: Tworzymy niezależne media: „Obywatel” i jego serwis internetowy interneto wy (www.obywatel (www.obywatel.org.pl), .org.pl), mądre książki k siążki audycję radiową (www.czymaszswiadomosc.pl) pomagamy pracownikom (radypracownikow.info) chronimy konsumentów (www.naturalnegeny.pl) bronimy ludzi i środowisko przed pr zed spalinami (www.tirynatory.pl) … i wiele innych działań, dzięki którym ubywa chorób oraz potrzebujących chleba i schronisk.

1% KROK  PO KROKU:

W rubryce: Wniosek o przekazanie  podatku należnego na rzecz  organizacji pożytku publicznego (OPP) proszę wpisać nazwę organizacji – Stowarzyszenie „Obywatele-Obywatelom”

W rubryce nr KRS proszę wpisać



W rubryce Wnioskowana kwota proszę wpisać kwotę stanowiącą  podatku należnego urzędowi skarbowemu – trzeba zaokrąglić do pełnych dziesiątek, np. kwotę , zaokrąglamy do k woty ,

 ˚ywnoÊç modyfikowana genetycznie płyta z filmami  wydana w ramach kampanii informacyjnej „naturalne geny” Zawartość:

1/ Zagrożenia ukryte wposiłkachdladzieci (28’30”) 2/ Wykład Jereya M. Smitha wfundacjiWestin wfundacjiW estin A. Price (1h24’10”) 3/ Ziarna prawdy (11’30”) 4/ Ministerstwo ryżu (2’05”)

Wsparcie udzielone przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię poprzez donansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego, a także ze środków budżetu Rzeczpospolitej Polskiej w ramach Funduszu dla Organizacji Pozarządowych

BIBLIOTEKA OBYWATELA OBYWATELA NR 3

Marie-Monique Robin

Świat według Monsanto

Marie-Monique Robin

3

Świat według Monsanto

Światowy bestseller wydany przez „Obywatela!” Szokujący zapis śledztwa dziennikarskiego natemat działalności rmy Monsanto – największego naświecie koncernu biotechnologicznego biotechnologicznego.. -

-

- -

Autorka, opierając się na bogatej dokumentacji (relacje świadków, „odzyskane” dokumenty itp.), przedstawia haniebne praktyki korporacji posiadającej monopol na produkcję roślin modykowa modykowanych nych genetycznie. Monsanto nie cofa się prawie przed niczym, aby narzucić GMO rolnikom i konsumentom konsumentom,, mimo wielu znanych lub prawdopodobnych negatywnych następstw tego procederu. Przy okazji dowiadujemy się z książki wielu informacji o innych „dokonaniach” Monsanto iich fatalnych skutkach: bydlęcym hormonie wzrostu, pestycydzie DDT, zabójczym defoliancie Agent Orange...

„Nie możemy stracić ani dolara” – tesłowa zawarto w wewnętrznym dokumencie rmy Monsanto. Książka Marie-Monique Robin bezwzględnie obnaża strategię koncernu, który zmierza do celu „po trupach” tru pach”,, stosuje agresywny lobbing, kłamliwą k łamliwą reklamę, fałszuje wyniki badań naukowych. Dziś, gdy w Europie trwa ożywiona debata na temat zdrowotnych, społecznych i ekologicznych konsekwencji uprawiania i spożywania GMO, książkata pojawia się we właściwym momencie. Do książki dołączona  jest bezpłatna płyta DVD zlmami edukacyjnymi dotyczącymi organizmów modykowanych modykowany ch genetycznie.

Patronat medialny:

Marie-Monique Robin – „Świat „Świat według Monsanto” 480 stron, cena: 39,00 zł (w księgarniach) 34,00 zł bezpośrednio u wydawcy (koszt przesyłki wliczony): Stowarzyszenie „Obywatele Obywatelom” Stowarzyszenie ul. Więckowskiego Więckowskiego 33/126, 90-734 Łódź tel./fax. (42) 6301749, e-mail: [email protected] [email protected] Bank Spółdzielczy Rzemiosła, ul. Moniuszki 6, 90-111 Łódź numer konta: 78 8784 0003 2001 0000 1544 0001 z dopiskiem „Świat według Monsanto Monsanto”” Wszelkich dodatkowych dodatkowych informacji na temat książki udziela Konrad Malec pod numerem telefonu 504 268 206 oraz adresem poczty elektronicznej [email protected] [email protected] Więcej o książce oraz zamówienia w Internecie:

www.naturalnegeny.pl/monsanto