1
O humor como trazo esencial galego. O humor en Celestino Fernández de la Vega e na psicanálise de Sigmund Freud. Introdución. Malia a distancia que Celestino Fernández de la Vega quere poñer nas primeiras páxinas do seu liro con respecto á teor!a psicanal!tica do "ien#s os puntos en com$n en ámalas d$as posturas acerca do humor son maiores que as di%erenzas. &o limiar á segunda edición de O segredo do humor 'amón (iñeiro conta como despois de que nos anos )* %ora prohiida a pulicación dos cadernos da Colección +rial, a editorial +alaxia decidiu pulicar unha serie de "olumes sore a cultura galega a modo dun -contraataque que podemos cuali%icar como m!nimo como de galeguista. Os tres primeiros "olumes %oran dedicados respecti"amente á %igura de 'osal!a de Castro, a un estudo sore a saudade e ao estudo da relación entre paisaxe pais axe e cultura. /s intencións destes "olumes eran asicamente d$as. 0n primeiro lugar, demostrar que a lingua galega era apta para tratar calque calquera ra tema tema culto, culto, como xa sucede sucedera ra coa tradució traduciónn do texto de 1eideg 1eidegger ger da Da esencia da verdade , elaorada por Celestino Fernández de la Vega e en"iada por (iñeiro ao editor o 2 de
setemro de 34)5 3. 0n segundo lugar, tratáase de estudar aspectos centrais da realidade galega. 6unto a 'osal!a, a saudade saudade e a paisaxe paisaxe outro dos temas que se considerou considerou como %undamental %undamental para ser analizado %oi o humor. O "olume dedicado ao humor, malia que inicialmente %oi pensado como colaorati"o, deido á complexidade do tema, pre%eriuse %inalmente que %ora o %roito dunha in"estigación máis especializada e pro%unda por parte dun só autor. 0 se se trataa nestes "olumes de atender ao %eito particular -galego Celestino inicia precisamente o seu estudo a%irmando que o humor ou o humorismo # un tema que a %ala galega -le"a na alma 7Fernández de la Vega 3489, 5*: ou que ten -algo que "er coa alma galego;portuguesa 7Fernández de la Vega 3489, 52: ou mesmo que dende Cer"antes -os $nicos humoristas "erdadeiros da literatura peninsular, son galegos 7Fernández de la Vega Vega 3489, 34*:. O oxecti"o desta comunicación non # %acer unha presentación sistemática do texto dasil"a 5*39, 59:.
1
2
-O chiste e a s$a relación co inconsciente 734*): e nun texto astante posterior titulado -O humor 73452:. / intención # demostrar que, malia o que Celestino considera, o acordo entrámolos dous autores # moito maior que o desacordo. I. O humor en Celestino Fernández de la Vega. O estudo de Celestino árese cun repaso polas de%inicións do humor que se poden atopar en di%erentes dicionarios para pasar a continuación a atender ás opinións dos principais especialistas sore o tema. >e toda esta antolox!a de opinións inter#sanlle a Celestino especialmente d$as caracterizacións? ; a de @heodor Aipps. @heodor Aipps 73B)3;343: %oi un pro%esor de M$nic que escriiu sore psicolox!a e est#tica e a quen se lle atri$e ter alcuñado o termo -0in%Dhlung Eempat!a. 0n 3B4B pulica O cómico e o humor na que o humor # considerado como un %enómeno consistente na -negación cómica de algo "aledoiro 7Fernández de la Vega 3489, 3:. ; e a caracterización do %ilóso%o e sore todo (remio &oel de Aiteratura de 1enri Gergson. 1enri Gergson 73B)4;343: %oi un %ilóso%o %ranc#s recoñecido por %acer da intuición a $nica %erramenta de coñecemento da "ida e da conciencia, cuxa esencia el quere recoller aixo o termo de duración. 0n 34** pulicou A risa: ensaio sobre a significación do cómico onde sost#n que o humor # -o senso exacto da relati"idade de tódalas cousas, isto #, a cr!tica constante do que se cre ser de%initi"o, a porta aerta ás no"as posiilidades sen as que ning$n progreso do esp!rito ser!a posile 7Fernández de la Vega 3489, 5:. Como se "e, ámalas d$as perspecti"as anteriores teñen un aspecto negati"o ;cr!tica do presente; e un positi"o =arir no"as perspecti"as cara ao %uturo. @ras desotar os comentarios dos estudosos estranxeiros e sore todo dos españois Celestino rende homenaxe ás opinións de 'amón (iñeiro, Hnxel Fole e Manuel 'aanal Hl"arez, leon#s que %ora primeiro catedrático de grego no Instituto 'osal!a de Castro e logo na ni"ersidade. 0ste $ltimo acertar!a especialmente ao tomar como paradigma do humor os personaxes de Un ollo de vidro de Castelao. Cae lemrar aqu! as palaras do Castelao non só literato;artista senón tam#n de humorista;pol!tico? -Juixen saer quen %ora o "ampiro no mundo dos homes e %un le;lo seu nome no rico mármore da campa. O seu nome só aondoume? Fora un canalla que rouara para dar regal!a ó seu andullo de porcoK dono da xustiza, rouaa desde a s$a con%ortale casa. (ara que dicir máisL 0ra... era un caciqueN 7Castelao 3455, 9):.
3
/ primeira de%inición sistemática do humor do liro de Fernández de la Vega a%irma que o humor # -unha resposta con senso a unha peculiar situación de "ida E o es%orzo máis intelixente do ser humano por se lierar da s$a tediosa condición 7Fernández de la Vega 3489, )8:. O dicionario electrónico 0stra"iz da lingua galega o%rece como sinónimos de tedioso, entre outros? %astidioso, aorrec!el, enoxoso5. O humor # situado por Celestino entre a traxedia e a comedia. &a s$a opinión, tanto a traxedia como a comedia son situacións nas que o ser humano perde a caeza e non ten resposta, ante as que non # posile atopar unha resposta con senso. &a traxedia o ser humano está ante unha situación que non pode dominar, onde hai unha necesidade superior ás s$as %orzas, que está oculta e cuxo carácter de in"enc!el só se descore ao %inal, momento no que se lle quita todo senso ao es%orzo humano por comatela. 0xemplos paradigmáticos que se nos ocorren? 0dipo ou /nt!gona desordados asolutamente polo seu destino, nun caso incestuoso, no outro de reelión pol!tica contra as normas do estado. &a comedia sucede algo semellante. @am#n aqu! ten lugar un -%racaso do ser humano mais ao contrario que no caso do %racaso tráxico non se trata dun %racaso gra"e, senón dun %racaso que resulta -pouco ameazante 7Fernández de la Vega 3489, 2*:. / $nica di%erenza ser!a que mentres que na traxedia a loita ter!a sentido porque o suxeito cre que existe algunha posiilidade de #xito, no caso da actitude cómica trátase dun desa%!o inxenuo posto que se sae en todo momento que existe unha desproporción insuperáel. &o humorismo -o ser humano acada a lle uscar e atopar senso a situacións que semellaan non ter resposta axeitada 7Fernández de la Vega 3489, 89:. / di%erenza %undamental do humor con respecto á comedia e á traxedia # que nestes dous $ltimos casos non # pos!el ningunha resposta con senso, mentres que -o humorismo, #, precisamente, a resposta con senso al! onde # di%!cil atopala 7Fernández de la Vega 3489, 29:. O procedemento que emprega o humorismo para conseguir isto # atenuar as circunstancias, relati"izar a s$a gra"idade, %acer que se lle preste atención a outra perspecti"a do asunto menos dura. (or exemplo, mediante unha certa iron!a oxecti"adora ou distanciadora, que permita poñerse a un lado da tristura ou da ledicia que unha determinada situación soe pro"ocar normalmente. O humorismo intenta quitarlle importancia á tristura e á ledicia, e para iso, ten que mo"erse na amigDidade, na relati"idade, sen poder decantarse por unha "ersión de%initi"a de cómo son as cousas, senón máis en tendo que escoller aquela que lle interese en cada momento. 0ste %eito ser!a o que %ar!a que os humoristas sexan "istos polos %ilóso%os con certo receio, posto que estes aspiran a 2
http?PPQQQ.estra"iz.orgPtedioso.
4
unha de%inición un!"oca da experiencia. (or outra anda isto xusti%icar!a tam#n a peculiar %orma aerta ou carácter -amor%o do humor 7Fernández de la Vega 3489, 49:. Se o cómico está en correlación coa comedia, o humor!stico pode aparecer aixo di%erentes representacións. O paradigma do humor # para Celestino O Quixote de Cer"antes, porque se trata da ora dun autor que con pro%undo coñecemento e experiencia da dureza da realidade intenta non darse por "encido e atoparlle sentido á "ida, por moi amarga que esta poida resultar no seu computo gloal. Cer"antes non in"ita á risa cómica nin o pranto tráxico, senón que incita a -comprender e sorrir 7Fernández de la Vega 3489, 4):. /s!, ser!an erróneas todas aquelas interpretacións que sosteñen que don Quixote # unha %igura cómica o%recida por Cer"antes aos seus lectores para que estes se r!an e se
mo%en del. /o que aspira Cer"antes # a espertar unha certa empat!a co personaxe e a que se ad"irta que todos podemos ser Juixotes na medida en que as nosas loitas particulares son igual de desproporcionadas e di%icultosas que a loita do Juixote contra os xigantes que tan só el pode "er. Isto e"identemente ten sentido para aqueles suxeitos que están a!nda nalg$n tipo de loita, e non para os reconciliados. O Juixote ser!a entón un intento por constru!r -senso no aparente sensenso ou contrasenso 7Fernández de la Vega 3489, 3*9:. Outra %igura humor!stica paradigmática # para Celestino o coronel 0gor Ilich 'ostanie" da no"ela de >ostoie"sRi A aldea de Stepanchikovo 73B)4:. / no"ela conta como aparece nunha casa %amiliar un personaxe alleo á %amilia que se gaña a con%ianza da "i$"a e señora da casa e acaa por con"erterse nun tirano. 'ostanie" # o %illo desta "i$"a, ex;soldado, a%áel e educado que se "e sometido á s$a nai e sore todo ao no"o amado desta. &a interpretación de Celestino >ostoie"sRi non pretende pro"ocar unha risa descarnada e indi%erente, senón crear complicidade co lector e conseguir que unha situación aparentemente inasum!el perda algo do seu talante tráxico e sexa "ista como -grotesca e, polo tanto, redimile. 1ai que lle uscar senso, pois, como temos "isto repetidamente, esa # a tare%a do humorista 7Fernández de la Vega 3489, 3*2:. O mesmo suceder!a co Charlot de A quimera do ouro 7345):, quen ha de pasar primeiro in%initas penurias antes de atopar a %elicidade. /s tres oras anteriores 7o Juixote, a no"ela de >ostoie"Ri e %ilme de Chaplin: son para Celestino representantes do que el dá en chamar humor en#"olo, onde se trata de e"itar caer no cómico. Outro tipo de oras que Celestino distingue son as oras de humor negro, onde o que se trata de e"itar, o que se trata de racionalizar # o tráxico. Se Cer"antes # o representante por excelencia do primeiro tipo de humor, Jue"edo ser!a un representante do humor negro, ao intentar a%astarse do pranto e da tristura 7Fernández de la Vega 3489, 3ss.:.
5
Como de pasada, Celestino apunta que mentres que o cómico está asociado a unha cultura concreta e a un momento histórico particular, o propio do humor # ter unha aspiración uni"ersal, # dicir, o o humor ser!a aquel que practicamente calquera ser humano independentemente da s$a cultura poder!a entender. Calquera ser humano occidental e moderno, que # cando propiamente nace o humor na s$a opinión 9. O que importa # que en ámolos dous casos =humor en#"olo ou negro; trátase de e"itar a indi%erenza da risa cómica ou a renuncia a entender que pro"oca o pranto para espertar, moi ao contrario, a empat!a co personaxe e coa situación e %acela as! soportáel. @rátase de le"ar a cao -un es%orzo por comprender, por responder con senso a situacións con%liti"as 7Fernández de la Vega 3489, 332:. O cap!tulo VII d
3
Marta (#rez insiste na s$a tese doutoral sore o humor ao contrario nunha concepción do humor como unha práctica espec!%ica dunha comunidade e cun estilo propio e di%erente do humor doutras comunidades. ->e xeito máis extensi"o, %alaremos de -humor cultural ao nos re%erir a este tipo de construcións humor!sticas, nas que unha determinada cultura =que adoita con%igurarse dentro dunha identidade #tnica= estalece os marcos do que pode ser ou non oxecto de risa 7(#rez 5**2, 99:. 4 1elmuth (lessner, a risa ! el llanto" #nvestigación sobre los l$mites del comportamiento humano , ed. @rotta, Madrid, 5**2"
6
II. O humor en Freud. &o seu texto sore O chiste 734*):, o psicanalista "ien#s Sigmund Freud estuda %undamentalmente o chiste, pero tam#n lle dedica espazo aos %enómenos do cómico e do humor. (ara Freud o chiste # a ni"el t#cnico o resultado dunha -condensación con %ormación sustituti"a 7Freud 34*), 53: ou dunha -condensación con modi%icación le"e 7Freud 34*), 58:, # dicir, asicamente, a elaoración dunha no"a palara que "#n sustitu!r a outra anterior engad!ndolle un no"o sentido ou modi%icando lixeiramente o sentido da palara anterior. O exemplo paradigmático # -tratoume como a un dos seus, por enteiro %amillonariamente, que nas s$as %stampas de viaxe 73B58: 1einrich 1eine pon na oca dun axente de loter!a ao descriir o seu trato co millonario arón de 'ohtschild. 0sta expresión condensa %amiliar e millonario, engadindo a idea de que os millonarios nunca poderán ter un trato "erdadeiramente %amiliar con aqueles que non son da s$a categor!a. O chistoso ten que "er para Freud co %eito de que -unha tendencia á compresión ou, mellor dito, ao aforro goerna en todas estas t#cnicas 7Freud 34*), 5:, # -a tendencia ao a%orro a que, trala nosa exploración da t#cnica do chiste, quedounos como o trazo com$n $ltimo 7Freud 34*), 22:. /gora en, non # su%iciente con esta condensación ou este a%orro, senón que # necesario algo máis. 0ste algo máis # que a t#cnica do chiste e a tendencia ao a%orro teñen que poder -pro"ocar no ou"inte unha sensación de pracer 7Freud 34*), 4*:. &on será máis que unha "ez introducida a comparación entre o chiste e o soño cando Freud poderá identi%icar o %uncionamento do primeiro. &on se pode esquecer que A interpretación dos so&os %ora pulicada en 34** e que este texto sore o chiste # de 34*). /s mesmas t#cnicas =-o desprazamento, a %alacia, o contrasentido, a %iguración indirecta, a %iguración polo contrario 7Freud 34*), B: están presentes no soño e no chiste. /demais da coincidencia no emprego das mesmas t#cnicas, o chiste, como o soño, -posiilita a satis%acción dunha pulsión 7concupiscente ou hostil: 7Freud 34*), 4):. / t#cnica que permite satis%acer esta pulsión haitualmente reprimida consiste en rodear e sal"ar un ostáculo que se interpón no seu camiño, rodeándoo e otendo pracer dunha maneira que en principio está prohiida. (or exemplo, nun tipo de chistes que Freud cuali%ica como tendenciosos, concretamente nos chistes tendenciosos sore sexo, os "aróns poden dicir cousas sore as mulleres que normalmente están sometidas á represión e gañar as! un pracer que lles soe estar prohiido. Ou, outro exemplo, nos chistes de urla sore un terceiro cons#guese expresar aquela pulsión agresi"a normalmente
7
reprimida, de maneira que o chiste -sortear' limitacións e abrir' fontes de pracer que se volveron inasequ$beis 7Freud 34*), 42:. O chiste tam#n se pode dirixir contra institucións, normas morais
ou preceptos relixiosos, de maneira que se trata dunha ocasión de expresar aquilo que a moral cotiá e predominante non permite dicir. 6a que logo, o chiste consegue superar unha determinada inhiición ps!quica e cons#gueo %acer dunha maneira que resulta menos custosa có en%rontamento directo con ela. 0n troques de dicir que >eus ou a transcendencia # unha in"ención in$til e apañar o consecuente rexeitamento social e pode que o castigo da propia conciencia en %orma de culpailidade, o chiste consegue expresar a mesma idea de maneira sutil e "elada, de %orma tal que hai un a%orro de enerx!a ps!quica. 0 se esta manora pro"oca pracer # porque o gasto ps!quico a%orrado li#rase en %orma de pracer 7Freud 34*), 33:. 0sta # a tese %undamental de Freud sore o chiste? o chiste pretende saltarse a censura, a cr!tica, a represión mediante uns mecanismos que permiten le"ar a cao ese salto cun a%orro de enerx!a. / enerx!a a%orrada acaa lierándose como risa, e posto que toda lieración de enerx!a ten segundo Freud un e%ecto pracenteiro, como pracer. O chiste axuda a que certas pulsións con miras de mani%estarse ou mesmo a que pulsións su%ocadas poidan %inalmente mani%estarse superando a arreira da represión. / enerx!a que anteriormente estaa acumulada e encerrada en certa "!a ps!quica e que non pod!a chegar a ser lierada acada co chiste un camiño polo que descargarse. / esta enerx!a "#n sumarse tam#n a enerx!a consumida na propia inhiición, a!nda que esta cantidade pode que non sexa en moitos casos demasiado ele"ada en comparación á cantidade de enerx!a lierada. O chiste, polo tanto, desen"ol"e o seu traallo no ámito do inconsciente. Freud sost#n que non se trata dunha acti"idade consciente e "oluntaria. Consiste, polo contrario, nun certo compromiso entre a pulsión inconsciente e os requirimentos da cr!tica racional. 0sta cr!tica non permitir!a pasar unha pulsión de %orma ruta, mais tolera as alusións "eladas á pulsión contidas no chiste. O pracer que comportar!a a satis%acción directa da pulsión =neste caso unha pulsión de cr!tica, de repulsa, de carraxe, en de%initi"a, de agresión; non apareceK mais coa re%ormulación da pulsión en chiste cons#guese aló menos unha satis%acción parcial. O chiste le"a a cao unha superación dunha inhiiciónK a risa asociada ao chiste pro"#n entón da lieración da enerx!a que se ten a%orrado ao "encer esta inhiición con menor cantidade de enerx!a que de ter tido que a%rontala directamente. 0n canto ao cómico, no texto de 34*), Freud toma o cloQn e a pantomima como paradigma e sost#n que o que %ai graza # o %eito de que para conseguir acadar un determinado %in os mo"ementos do
8
cloQn semellan ser desmedidos en relación aos mo"ementos haitualmente necesarios. >o que se trata aqu!, entón, # de que hai -un gasto super%luo que nosoutros en igual acti"idade nos teriamos a%orrado 7Freud 34*), 3B3:. &a comparación entre a acción do cloQn e aquela que o suxeito normal empregar!a para a mesma acti"idade hai un des%ase enerx#tico claro que se descarga en %orma de risa. O riso que nace ante o cómico, en de%initi"a, # sinal dunha certa -superioridade, sentida como pracenteira, que nos adxudicamos con relación ao outro 7Freud 34*), 3B8:. n exemplo que se nos ocorre para ilustrar isto # o %eito de como Marx presenta aos capitalistas no primeiro "olume d< O capital r!ndose, r!ndose pola plus"al!a acumulada tralo proceso de produción. / s$a risa cómica apuntar!a precisamente a que oteñen o %roito do traallo dos proletarios sen ning$n es%orzo, ademais de que o %an mediante un intercamio de salario por %orza de traallo supostamente xusto. 0les están nunha situación na que o gasto de enerx!a # m!nimo comparado ao es%orzo dos traalladores). >esta maneira, mentres que o ámito natural de operación do chiste # o inconsciente ou máis exactamente o compromiso entre inconsciente e preconsciente, o cómico semella situarse no preconsciente, onde ten lugar unha certa Tcomparación< entre dous gastos. TComparación< entre aspas porque non se trata tampouco, como no caso do chiste, dunha comparación consciente, senón dunha acti"idade que ten lugar de maneira automática no preconsciente. Se non sucede de maneira automática, se require dunha atención, dunha re%lexión, dunha elaoración do pensamento para ser perciida, a Tcomparación< deixa de ser cómica. /o anterior hai que engadirlle unha certa condición? a di%erenza de gasto con"#rtese en pracenteira e, polo tanto, en cómica, en moti"adora da risa, só cando ela non # empregada para outros %ins e pode ser descargada de maneira automática. 0n xeral, se media alg$n tipo de xu!zo no que o suxeito recoñece a s$a superioridade, o riso cómico desaparece e se trans%orma como moito en sorriso, cando non en indi%erenza ou desprezo. (or suposto, se o suxeito ante o que se presenta a situación supostamente cómica está implicado dalg$n xeito nela porque a situación lle pro"oca alg$n tipo de dano, o cómico es"a#cese de inmediato. 'esumindo? o chiste # unha maneira de sal"ar unha cr!tica e o cómico ten algo da orde da superioridade que nos %ai sentir estar situados %ronte a un outro inháil ou torpe. O empresario -(onse sore as patas posteriores. >eer!a o traallador cos seus propios memros crear no aire azul os produtos do traallo, producir mercador!asL &on lle dá el a materia coa que e na que pode darlle el exclusi"amente corpo ao seu traalloL >eido a que a meirande parte da sociedade padece un tal non;ter;nada, non lle deu el á sociedade a tra"#s dos seus medios de produción, o seu algodón e as s$as oinas, un ser"izo inmensuráel, mesmo ao traallador mesmo, ao que ademais suministra con "!"eresL 0 non deer!a corar por este ser"izoL 7Marx 3B82, 5*8:. 5
9
Chegamos entón ás $ltimas oito páxinas do texto sore O chiste nas que Freud pasa a ocuparse explicitamente do %enómeno do humor. O humor # nesta ora pensado como aquilo que en certas ocasións que deer!an resultar dolorosas, permite a!nda un certo pracer. O humor ter!a a misión de de%ender ao suxeito dos a%ectos penosos e permitirlle gañar un certo pracer. 0n "ez de deixar que os a%ectos penosos o in"adan, en determinadas ocasións e por moti"os que se descoñecen o suxeito toma a situación con humor e rise a pesar dos a%ectos negati"os que normalmente o deer!an in"adir? -/gora en, o humor # un recurso para gañar o pracer a pesar dos a%ectos penosos que o estoran? introd$cese nun lugar dese desen"ol"emento de a%ecto, reemprázao 7Freud 34*), 538:. Se na situación cómica prod$cese unha lieración da enerx!a directamente proporcional á enerx!a que ao suxeito lle sora en comparación coa enerx!a excesi"a que gasta un segundo suxeito, no humor prod$cese un a%orro de enerx!a ps!quica, posto que do que se trata # de e"itar a lieración dun a%ecto penoso? -O pracer do humor nace, pois =non poder!amos dicilo doutro xeito ;, a expensas de este desprendemento de a%ecto interceptadoK xorde dun gasto de a%ecto a%orrado 7Freud 34*), 538:. (or outra parte, mentres que o chiste necesita sempre dunha terceira persoa a quen comunicarllo e á que lle %aga rir, o cómico pode xa atoparse directamente grazas á presenza dunha segunda persoa ou dunha situación sen necesidade de ser comunicado a un terceiro. O humor # aquilo que só require da presenza do suxeito a si mesmo, sen necesidade de comunicalo a un terceiro nin de que exista algo externo co que compararse e que resulte as! cómico. O humor # a capacidade de con"erter en pracenteiro sen necesidade da presenza doutra persoa aquilo que de entrada deer!a ser penoso. n suxeito pode gozar do pracer humor!stico a soas, a!nda que de momento Freud non poida explicar que # o que sucede exactamente nesa persoa. O exemplo de humor escollido por Freud # o do reo que o luns no que "ai ser executado exclama -Vaia. Comeza en a semana. nha tradución contemporánea dese humor poder!a ser quen ante unha multa de trá%ico que chega por correo postal exclama? -Vaia. Comeza en o mes. Freud %ala dunha peculiar -grandeza da alma 7Freud 34*), 532: daquel suxeito capaz de %acer humor sore a s$a situación por moi penosa que esta sexa e que lle permite separarse daquilo -que está destinado a aniquilalo e empurralo á desesperación 7Freud 34*), 532:.
10
O sorriso que aparece na %aciana do espectador d#ese a unha trans%ormación da enerx!a inicialmente destinada a pro"ocar compaixón ou tristura en sorriso. &este caso, hai un gasto de enerx!a por parte do suxeito que humoriza sore si mesmo, porque ten que contrarrestar os seus a%ectos penosos mediante o humor. /quel que %ai humor sore unha situación penosa que o a%ecta consegue transmitirnos a indi%erenza que el mesmo ten que desen"ol"er para aturar a s$a situación, %acendo que o espectador pase grazas a esta indi%erenza da compaixón ao sorriso. &o que se re%ire ao suxeito a%ectado, este # capaz de trans%ormar certas situacións de en%ado en humor. 0n realidade os sentimentos que ao seren a%orrados poden desemocar no humor son moi "ariados? compaixón, enoxo, dor, enternecemento 0n xeral segundo Freud calquera sentimento a%orrado penoso para o suxeito pode dar lugar ao humor, mais tam#n un pracer cómico que # aortado pode desemocar en humor. Freud tam#n se ocupa do Juixote e colócao, ao igual que Celestino, do lado do humor. Se inicialmente parec!a ser -unha %igura puramente cómica, ao %inal, na medida en que acaa sendo de%ensor nore dunha serie de metas ideais, Freud di que o Juixote -cesa de producir e%ecto cómico e dá paso ao humor 7Freud 34*), 534:. O Juixote pasa de ser unha %igura cómica a de"ir unha %igura que esperta a nosa empat!a e compaixón cominadas con certo pracer humor!stico moderado. O que %ai o humor # quitarlle a un a%ecto negati"o a s$a enerx!a total ou parcialmente para as! poder con"ertelo en pracenteiro. / s$a %unción # -eliminar unha posiilidade de desen"ol"er un a%ecto pro"ocado por unha situación e que ser!a un ostáculo para o e%ecto de pracer 7Freud 34*), 55*:. Falta, a!nda, por#n, entender cales son os moti"os e como # pos!el que un suxeito desprace os e%ectos negati"os que o ameazan e os con"erta en algo da orde do humor. >e entrada, # claro que non se trata dunha operación de tomar conciencia ou dunha racionalización, por as! dicir, de corte hegeliano, que considera que o a%ecto doroso que se sente ten sentido por %ormar parte dun todo maior no que se con"erte en algo positi"o =un intento por susumir a dor singular nunha certa racionalidade uni"ersal;. @anto o humor ;como o cómico; non son o resultado dun proceso de razoamento, senón que act$an automaticamente e no plano do preconsciente. Jueda por resol"er a pregunta acerca de que gaña o suxeito que humoriza sore a situación penosa na que se atopa. >e momento pode conclu!rse que Freud explica chiste, comicidade e humorismo como tres modalidades di%erentes de a%orro de enerx!a ps!quica, enerx!a que unha "ez a%orrada # descargada como pracer? no chiste, a enerx!a que se a%orra ao "encer unha inhiición sen necesidade de a%rontala directamenteK no cómico, a enerx!a que se a%orra na execución dun mo"emento ou
11
representación en comparación á enerx!a que gasta o suxeito do que nos estamos rindoK e no humor, a enerx!a que se in"erter!a nun sentimento penoso de non seren capaces de %acer humor a partir desa situación. Mais o tratamento da cuestión por parte de Freud non se queda aqu!. / primeira tópica de Freud = consciencia, preconsciente, inconsciente; deixará paso a partir de 3459 á segunda tópica, que di"ide a psique en eu, elo e supereu. &un texto de 3452 sore o humor Freud, sen desestimar o punto de "ista económico;enerx#tico, introducirá a perspecti"a dinámica e empregará a noción de supereu para intentar explicar porque ante unha situación que mesmo pode resultar %atal o suxeito # capaz de adquirir a distancia su%iciente como para %acer humor con ela. >e no"o se insiste na idea de que o humor # o resultado de a%orrarse os a%ectos que a situación deer!a espertar normalmente e sorepoñerse a ela mediante unha roma. 0 de no"o Freud a%irma aqu! que o humor, en comparación ao chiste e ao cómico, ten algo de -grandioso e pat#tico 7Freud 3452, 3)B: e que esta grandiosidade ten que "er coa capacidade narcisista, co %eito de que un eu indi%erente non se sinta ameazado a pesares de estar nunha situación de alto risco e, aqu! esta o esencial, de que sexa capaz de extraer pracer dela. 0"identemente non se trata de caer na neurose ou no delirio. O neurótico exaxerar!a ou in%ra"alorar!a a importancia da situación. O delirante denegar!a radicalmente o potencial ameazante da situación real, re%uxir!ase na loucura. @rátase de que co humor o suxeito consegue superar unha situación di%icultosa -sen resignar, como o %an outros procedementos de igual propósito, o terreo da sa$de an!mica 7Freud 3452, 3)4:. Segundo Freud o humorista ten con respecto á s$a situación un comportamento como de pai a %illo. O supereu # unha certa herdanza da autoridade dos proxenitores 7nai e pai: que agora # interiorizada. / operación do humor consiste en desprazar as enerx!as dende o eu ao supereu, de maneira que tódolos intereses do eu resultan agora -desdeñáeis 7Freud 3452, 38*: e as s$as reaccións poden ser su%ocadas. 0xemplos deste desprazamento son a man!a =lieración do eu do control que recie por parte do supereu; ou a melancol!a =su%ocación cruel por parte do supereu exercida sore o eu;. Mediante o humor a persoa des"!a a enerx!a dende o eu at# ao supereu e este consegue manter controladas as reaccións do eu e a!nda por ria lle procura unha certa ganancia de pracer. @rátase dun pracer que non acada as cotas do chiste ou da risa cómica, mais que # experimentado como -particularmente emancipador e enaltecedor 7Freud 3452, 383:. dicir, neste texto Freud propón que o supereu non # sempre e necesariamente cruel =como se estalece na maior!a dos textos %reudianos ;, senón que pode adquirir un talante humor!stico. Mais o
12
que interesa # que o humor # unha operación na que se consegue des"iar a atención da penosidade dun %eito que ataca ao eu a ase de concentrar esta enerx!a no supereu. dicir, de no"o, o humor en Freud no ano 3452 ten como misión superar o dramático dunha situación sen caer na neurose ou no delirio.
III. Freud e Celestino. Celestino crit!calle a Freud nos comezos do seu liro que "exa no humor tan só -un gasto de sentimento a%orrado e interpreta isto como se Freud a%irmase que o humor só ser"e para lirarnos da mágoa e da dor ao modo dunha especie de analx#sico 7Fernández de la Vega 3489, 5:. Se o humor ten d$as %acianas, unha de cr!tica e outra de resistencia, sen d$ida Freud insiste máis na perspecti"a da resistencia? unha "ez recoñecida a dureza da situación real, o humorista procura tirar o máximo ene%icio dela en %orma de pracer, intentando minorar a dureza da situación. O que lle interesa a Celestino #, polo contrario, destacar a capacidade cr!tica? o humorista ten a capacidade para detectar o miseráel =e inxusto, dir!amos nosoutros; dunha certa realidade e a!nda as! pro"ocar o sorriso. O que Celestino usca # destacar o papel cr!tico que o humorista pode chegar a desen"ol"er e # certo que isto non aparece con tanta claridade nos textos de Freud. Celestino tam#n lle ota en cara a Freud e a outros que se ter!an equi"ocado ao considerar que o humor # unha das "ariantes do cómico 7Fernández de la Vega 3489, )2:. (ara Celestino a risa cómica # incompatile co sentimento, mentres que o sorriso do humor está relacionado coa simpat!a, a tenrura e a compaixón. O humorismo ir!a máis alá da exterioridade, da non "oluntariedade e da %alta de comprensión cómicas e ter!a que "er cunha capacidade comprensi"a e unha interioridade gra"es que son sempre uscadas. O certo # que, como se "iu, Freud considera que chiste, comicidade e humor son tres maneiras de a%orrar un gasto ps!quico, pero as distingue tan netamente que non # xusto atriu!rlle que o humor e o chiste sexan simplemente "ariantes do cómico. 'esulta interesante que amos autores coincidan na tese de que o Juixote non # un texto cómico, senón humor!stico. @rátase dun asunto de certa %inura, de detalle e tan en contra das lecturas haituais da ora de Cer"antes que cae pensar en que a coincidencia non # casual. (ara Celestino Cer"antes pretende que os lectores consideren que eles tam#n son Juixotes, de maneira que se estaleza con respecto ao personaxe unha certa empat!a? calquera lector deer!a en certa medida ser consciente que os seus ideais son ideais e aceptar con resignación que estes nunca acaaran de
13
cumprirse. Claro que iso implica tam#n que os lectores teñen a!nda alg$n tipo de ideal, de soño, de utop!a. (ara Freud, a!nda que estea presente, o máis importante non # o lado cómico, senón a actitude que # capaz de ter o enxeñoso %idalgo ante as circunstancias que o rodean? ser!a algo as! como que a s$a actitude =non saemos se consciente ou inconsciente; non # máis ca unha estratexia para sorele"ar unhas circunstancias penosas, deixando nun segundo plano o %eito de se está ou non esta "erdadeiramente tolo. Máis entrando nun aspecto máis central da comparación entre ámolos dous pensadores cae considerar a como m!nimo, compatiilidade, das d$as de%inicións que o%recen do humor. 'ecapitulando. (ara Celestino o humor # aquela actitude que # capaz de atopar senso no non senso, que # capaz de pro"ocar o sorriso ante unha situación que non ten senso =e non o ten porque resulta tan insoportáel que non hai maneira de atoparlle xusti%icación;. 0"identemente, non se trata de o"iar a gra"idade da situación, senón todo o contrario? unha "ez tomada conciencia de como está con%igurado un estado de cousas e descuerta a s$a enorme gra"idade, poder a!nda ser capaz de %acer humor, como agardando unha no"a oportunidade para camiala. Freud non di xustamente outra cousa. O humor act$a como unha estratexia de de%ensa do eu ante unha ameaza exterior que pretende a%rontar unha situación di%icultosa co m!nimo pos!el de gasto ps!quico, # dicir, co m!nimo de su%rimento pos!el. Formulado cominando os conceptos de Freud e Celestino? o humor # o xesto mediante o que supereu tomas as rendas e controla toda pos!el reacción automática de pánico do eu para conseguir racionalizar unha situación sen senso a tra"#s do senso. IV. Conclusión. / tele"isión # un medio pri"ilexiado para ad"ertir como o cómico gaña cada "ez máis espazo en perxu!zo do humor. Jue o cómico # aquela situación sen sentido onde o suxeito percie unha desproporción entre o que está sucedendo e as capacidades de resposta, demóstrano os cómicos pro%esionais que uscan cada "ez máis pro"ocar a risa dende o sensentido, dende a total %alta de cr!tica, ou en todo caso, coa clara intención de deixar de lado a denuncia dunha realidade que cada "ez # máis insoportáel. Con esta caracterización poder!amos xa pensar qu# hai de humor na meirande parte das series cómicas tele"isi"as? para Celestino, ao non haer cr!tica, nada. Cada "ez acada maior espazo o mal chamado -humor %ácil, porque en realidade non # humor, senón algo meramente cómico. O humor tele"isi"o trans%ormouse nunha comicidade aleira que non # outra cousa que unha in"itación á resignación intercalada con pausas analx#sicas a modo de supositorio antiin%lamatorio de quince minutos de duración. V#xanse os programas cómicos da @V+ nos
14
$ltimos tempos8. Claramente se percie aqu! que # moito máis di%!cil ser consciente dos aspectos negati"os da realidade e %acer humor con eles, # dicir, pro"ocar o sorriso sen esquecer aquilo que non gusta do que nos rodea. 0n de%initi"a, soran cómicos, escasean humoristas. Se o humor e o humorismo # un dos catro temas escollidos pola editorial +alaxia para %acerlle %ronte á anulación sistemática ao que o %ranquismo someteu no pasado e somete no presente por inercia a lingua e cultura galegas, # claro que o moti"o era que os que realizaron esa elección pensaan que o humor era algo que ten que "er co galego. 0 non %ai %alla %orzar demasiado as cousas para entender que se o humorismo # algo especialmente galego # porque o humorismo # unha das %erramentas que lle permiten aos galegos aturar as circunstancias penosas que lle tocaron "i"ir? o paradigma de humorista que toma Celestino # o Juixote pero tam#n a opresión sistemática retratada nos deuxos do Castelao que mesmo como artista nunca deixou de exercer a pol!tica? a opresión das clases máis des%a"orecidas por parte dos caciques, por parte da Igrexa, por parte dos señoritos da ni"ersidade e sore todo por parte daqueles que goernan dende %óra o pais. O humor # algo esencialmente galego porque o poo galego está condenado tam#n a pelexar e %acer senso dunha situación sen senso e iso sen caer no riso ou no pranto, senón intentando comprender e le"ar o mellor pos!el a opresión padecida.
V#xase sore este aspecto a iluminadora tese doutoral in#dita de Marta (#rez (ereiro 75**2:.
6
15
Giliogra%!a? Castelao 73455:, Un ollo de vidro" (emorias dun esquelete , +alaxia, Vigo, 5*33, edición dixital. >asil"a, 6.;M. 75*39:, - Aa traducción al gallego U la censura %ranquista, Juaderns. 'e"ista de @raducció, 5*, 5*39, p. 17-29. Fernández de la Vega, C. 73489:, O segredo do humor , +alaxia, Vigo, 5**4 9. Freud, S. 734*):, %l chiste ! su relación con lo inconsciente , /morrortu editores, Guenos /ires, 5**8, Oras completas, "olume VIII. Freud, S. 73452:, %l humor, /morrortu editores, Guenos /ires, 5**2, Oras completas, "olume 66I, p. 3)2;385. Marx, ., Das )apital" %rster *and +,-./0 , Gerlin, >ietz, 34B*.”
(#rez (ereiro, M., 75**2:, (odalidades humor$sticas na comedia televisiva galega" 1umor e ideolox$a na fórmula televisiva da comedia de situación , @ese doutoral, ni"ersidade de Santiago
de Compostela, 5**2, http?PPhdl.handle.netP3*92P59B3.
