Notes Systemic

Δρ Κ. Δαμασκηνίδου, ψυχίατρος, ψυχοθεραπετρια, systemic therapist, group analyst

ΣΥΣΤΗΜΙΚΗ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

για τους προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς φοιτητές του Ψυχολογικού Τμήματος της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

Δρ Καίτη Δαμασκηνίδου ψυχίατρος, ψυχοθεραπεύτρια συστημική θεραπεύτρια, group analyst Θεσσαλονίκη, Μάϊος 2010

1


Περιεχόμενα Βασικές έννοιες..................................................................................................................σελ....3 Ιστορική αναδρομή......................................................................................................................5 Επικοινωνιακό μοντέλο MRI.......................................................................................................7 Δομικό μοντέλο ..........................................................................................................................10 Στρατηγικό Μοντέλο...................................................................................................................14 Διαγενεακές προσεγγίσεις...........................................................................................................16 Μοντέλο του Μιλάνου.................................................................................................................23 Α) Πρώτη φάση του Μοντέλου του Μιλάνου: Στρατηγική........................................................23 Β) Δεύτερη φάση του Μοντέλου του Μιλάνου: Κυβερνητική....................................................25 Γ) Τρίτη φάση ή Μετα-Μιλάνο: Κονστρουκτιβιστική................................................................28 Συνεργατική προσέγγιση με έμφαση στα γλωσσικά συστήματα.................................................31 Αφηγηματική Θεραπεία...............................................................................................................33 Αναστοχαστική Συζήτηση ...........................................................................................................35 Ανοιχτός Διάλογος .......................................................................................................................36 Συστήματα και αλλαγές 2ης τάξης - Συστήματα και θρήνος ......................................................39 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ..........................................................................................................................41

2


Βασικές έννοιες

Σύστημα είναι ένα σύνολο από μονάδες που αλληλεπιδρούν και αποτελούν τα συστατικά μέρη μιας συνολικής διάταξης ή οργάνωσης. Ο Ludwig von Bertalanffy, πατέρας της Γενικής θεωρίας των Συστημάτων ορίζει τα συστήματα ως συμπλέγματα στοιχείων που βρίσκονται σε αλληλεπίδραση. Aνθρώπινο σύστημα, πχ μια οικογένεια, είναι ένα σύνολο δύο ή περισσοτέρων προσώπων που μέσα στο χρόνο έχουν αναπτύξει σταθερά σχήματα (patterns) σχέσεων και αλληλεπιδράσεων. Στον ορισμό αυτόν υπάρχουν οι εξής παραδοχές: 1)Η συμπεριφορά του ατόμου μπορεί να κατανοηθεί μόνο μέσα στο κοινωνικό του πλαίσιο (πχ το πλαίσιο της οικογένειας) λαμβάνοντας υπόψη το δίκτυο αλληλεπιδράσεων με τα άλλα μέλη του συστήματος 2)Το όλο είναι μεγαλύτερο από τα μέλη του (ρήση του Αριστοτέλη) 3)Εστιασμός στις διαδράσεις δηλαδή το ενδιαφέρον εστιάζεται στις σχέσεις μεταξύ των μελών του συστήματος και οι συμπεριφορές του κάθε ατόμου θεωρούνται ότι συνδέονται με τις συμπεριφορές των υπολοίπων μελών 4)Κυκλική αιτιότητα: η συμπεριφορά ενός μέλους του συστήματος δεν θεωρείται αιτία μιας άλλης συμπεριφοράς αλλά σε κυκλική σχέση δηλαδή και οι δύο συμπεριφορές είναι ταυτόχρονα αιτίες και αποτελέσματα 5)Η ατομική συμπεριφορά θεωρείται μόνο ένα μέρος των σχηματοποιημένων διαδράσεων του συστήματος που θεωρούνται υπεύθυνες τόσο για την ανάπτυξη και διατήρηση όσο και για τη λύση μιας προβληματικής συμπεριφοράς 6)Υπάρχει ο/η παρατηρητής που θέτει και το όριο του συστήματος Η γραμμική αιτιότητα είναι η προσέγγιση του μηχανιστικού μοντέλου σύμφωνα με το οποίο η κατανόηση των φαινομένων στηρίζεται στην εντόπιση σχέσεων αιτίας – αποτελέσματος μεταξύ

3


των βασικών στοιχείων των φαινομένων. Παράδειγμα μηχανιστικού μοντέλου είναι το ιατρικό μοντέλο που αναζητά την αιτία μιας ασθένειας και έχει αποδειχθεί σωτήριο σε πολλές καταστάσεις (πχ η αδιαμφισβήτητη προσφορά του Παστέρ στη θεραπεία των μολυσματικών ασθενειών με την καταπολέμηση της αιτίας, δηλαδή των βακτηρίων με αντιβιοτικά). Στο πεδίο των ανθρώπινων σχέσεων, ωστόσο, είναι απαραίτητο το ολιστικό μοντέλο με την κυκλική αιτιότητα για την προσέγγιση της πολυπλοκότητας των ανθρώπινων συστημάτων και την αποφυγή μιας υπεραπλουστευμένης στάσης. Τα δύο μοντέλα μπορούν να συνυπάρχουν σε διαφορετικά επίπεδα θεώρησης. Μερικές έννοιες της συστημικής περιγράφονται παρακάτω: Επιστημολογία (epistemology) ορίζεται η μελέτη της προέλευσης, του χαρακτήρα, των μεθόδων καθώς και των ορίων της γνώσης. Αποτελεί ένα πλαίσιο περιγραφής και ορισμού εννοιών σχετικά με ό,τι παρατηρείται και βιώνεται. Υπερσύστημα: σύστημα υψηλότερου επιπέδου του οποίου τα συστατικά μέρη είναι μικρότερα συστήματα (πχ μια πόλη) Υποσύστημα: σύνολο μικρότερο του συστήματος (πχ το υποσύστημα των παιδιών σε μια οικογένεια) Ιεραρχία: τα συστήματα είναι συνήθως πολυεπίπεδα με ιεραρχικές σχέσεις μεταξύ των μελών και υποσυστημάτων τους Όρια: ανάλογα με τη διαπερατότητα των ορίων του συστήματος είναι περισσότερο ή λιγότερο κλειστό ή ανοιχτό σύστημα. Το όριο του συστήματος τοποθετείται αυθαίρετα από τον/την παρατηρητή. Ομοιόσταση : η τάση του συστήματος να διατηρεί τη δυναμική του ισορροπία Μορφογένεση : η τάση του συστήματος για αλλαγή και εξέλιξη Κυβερνητική: Η μελέτη των μεθόδων ελέγχου ανάδρασης (feedback) μέσα σε ένα σύστημα, ειδικά της ροής πληροφοριών μέσω κύκλων ανάδρασης. 4


Οι πληροφορίες στα ανθρώπινα συστήματα μπορεί να προέρχονται από την λεκτική ή την εξωλεκτική επικοινωνία μεταξύ των μελών. Κυβερνητική πρώτης τάξης: Ο/Η παρατηρητής/θεραπευτής θεωρείται έξω από το σύστημα παρατήρησης/θεραπείας Κυβερνητική δεύτερης τάξης: Ο/Η παρατηρητής/θεραπευτής θεωρείται μέρος του συστήματος παρατήρησης/θεραπείας

Ιστορική αναδρομή: Το έδαφος για τη δημιουργία της συστημικής θεραπείας στις ΗΠΑ στη δεκαετία του 50 προετοιμάστηκε τόσο από το κοινωνικό και ιστορικό πλαίσιο όσο και από το επιστημονικό και κλινικό πλαίσιο της εποχής. Μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο δημιουργήθηκαν προβλήματα στις οικογένειες για τα οποία ο κόσμος απευθύνονταν στους ειδικούς ψυχικής υγείας. Στα προβλήματα συνέβαλε και το κοινωνικό και ιστορικό πλαίσιο που επέβαλε καθυστερημένους ή βιαστικούς γάμους σε καιρό πολέμου, απώλειες, ραγδαίες αλλαγές σε θέματα σεξουαλικότητας, σχέσεων των φύλων, νέων ελευθεριών, αποδοχής διαζυγίου, νέες εργασίες, ευρύτερη αποδοχή ψυχολογικών παρεμβάσεων κλπ. Από την άλλη μεριά το επιστημονικό και κλινικό πλαίσιο ευνόησε τον εστιασμό στην οικογένεια με τα παρακάτω: −Μελέτες αιτιολογίας της οικογένειας στη σχιζοφρένεια από α) τον Bateson και την ομάδα του στο Mental Research Institute που διατύπωσε την έννοια του διπλού δεσμού (double bind), β)τον Lidz με την έννοια του σχισμικού και ανισοβαρούς ζεύγους (schism & skew), γ) τον Bowen (έννοιες: symbiosis, undifferentiated ego-mass, συναισθηματικό διαζύγιο κλπ), δ)τον Wynne (έννοια: pseudomutuality = ψευδοαμοιβαιότητα, βελτίωση μεθοδολογίας της έρευνας)

5


−Εξέλιξη συζυγικής και προσυζυγικής συμβουλευτικής. Οι σύμβουλοι γάμου προέρχπνταν από διάφορα επαγγέλματα (γυναικολόγοι, δικηγόροι, κληρικοί κ.ά). Το Marriage Consultation Centre είχε ιδρυθεί στη Ν.Υόρκη το 1929 αλλά τη δεκαετία του 70 συγχωνεύθηκε με την οικογενειακή θεραπεία) −Ανάπτυξη υπηρεσιών παιδικής καθοδηγητικής (child guidance) που τις ξεκίνησε ο Adler στις αρχές του 20ού αιώνα στη Βιέννη −Εστιασμός στη δυναμική της ομάδας και ανάπτυξη της Ομαδικής θεραπείας με πρωτεργάτες τους Foulkes (ψυχανακυτής, Βρεττανία, δεκαετία 1940, ιδρυτής του Ινστιτούτου Ομαδικής Ανάλυσης IGA - Λονδίνου), Bion (ψυχαναλυτής, Βρεττανία, Tavistock), Skynner (IGA και Ινστιτούτο Οικογενειακής Θεραπείας Λονδίνου), Bell (ΗΠΑ), Moreno (Αυστριακός 1910 πατέρας του ψυχοδράματος) −Επιρροή ψυχαναλυτών που έδιναν έμφαση σε κοινωνικούς παράγοντες (Horney, Fromm, Fromm – Reichmann) −Μελέτη του συνδρόμου του ιδρυματισμού που είχε σαν αποτέλεσμα να αποφεύγεται ο εγκλεισμός σε πολλούς ψυχωτικούς ασθενείς οι οποίοι έπρεπε να μείνουν με τις οικογένειές τους −Νέες εξελίξεις στην ψυχοφαρμακολογία που κατέστειλαν κάποια ψυχωτικά συμπτώματα και έτσι οι οικογένειες ήταν πιο δεκτικές στην αποϊδρυματοποίηση των συγγενών τους

Από την έρευνα της οικογένειας ήταν επόμενο να στραφεί η επιστημονική κοινότητα στην οικογενειακή θεραπεία. Παρακάτω αναφέρονται οι κυριότεροι πρωτοπόροι οικογενειακοί θεραπευτές −Ομάδα MRI του Palo Alto (Καλιφόρνια): Gregory Bateson, Jay Haley, John Weakland, Don Jackson, Virginia Satir, Paul Watzlawick -Ανατολική ακτή ΗΠΑ: 6


Ackerman (N. York), Bell (Μασσαχουσέτη),Bowen, Wynne, Minuchin (Φιλαδέλφια) −Βρετανία: Robin Skynner, Prudence Skynner, Walrond – Skinner, Lieberman, −Γερμανία: Stierlin (Χαϊδεμβέργη) Συνοπτικά αναπτύχθηκαν τα παρακάτω θεραπευτικά μοντέλα: Στο επιστημολογικό πλαίσιο της Α ́ Κυβερνητικής και της Γενικής Θεωρίας των Συστημάτων: το Επικοινωνιακό Μοντέλο (προσέγγιση MRI), το Στρατηγικό Μοντέλο, το Δομικό Μοντέλο, το Μοντέλο του Μιλάνου (αρχική φάση). Στο επιστημολογικό πλαίσιο της Β’ Κυβερνητικής και του Κοινωνικού Κονστρουξιονισμού: η αναθεώρηση του Μοντέλου του Μιλάνου ή Μετα – Μιλάνο, η Συνεργατική προσέγγιση Γλωσσικών Συστημάτων (Collaborative Language Systems Approach), η Αφηγηματική προσέγγιση, η προσέγγιση της Αναστοχαστικής Συζήτησης (Reflecting Team Approach), η προσέγγιση του Ανοιχτού Διαλόγου (Open Dialogue Approach). Παρακάτω θα περιγραφούν εν συντομία οι θεραπευτικές αυτές προσεγγίσεις.

Επικοινωνιακό μοντέλο MRI Η ομάδα του Mental Research Institute (MRI) στο Palo Alto της Καλιφόρνια που ιδρύθηκε από τον Don Jackson το 1959 αποτελούνταν από τους Jackson, Bateson, Haley, Weakland,, Satir, Watzlawick και άλλους διακεκριμένους ερευνητές και θεραπευτές. Οι αρχικές θεωρητικές μορφοποιήσεις του μοντέλου διατυπώθηκαν στο τέλος της δεκαετίας του 50 και την δεκαετία του 60 και βασίζονται στις ιδέες της Γενικής Θεωρίας των Συστημάτων, την Κυβερνητική και τη Θεωρία της Πληροφορίας. 7


Με την ανάδραση (feedback) εισάγεται στο σύστημα το αποτέλεσμα της προηγούμενης ενέργειας. Αυτή είναι μια μέθοδος ελέγχου του συστήματος. Η ανάδραση μπορεί να είναι θετική ή αρνητική ανάλογα με τις πληροφορίες που εισάγονται στο σύστημα. Έτσι το σύστημα “αυτοδιορθώνεται” προκειμένου να διατηρήσει την ομοιόστασή του. Ο έλεγχος του συστήματος επιτυγχάνεται με κανόνες (rule hypothesis) που διέπουν τη διάδραση σε σχήματα (patterned interaction). Οι κανόνες είναι δύο ειδών: περιγραφικοί κανόνες και Μετα- κανόνες δηλαδη κανόνες για τους κανόνες. Τυχόν αλλαγές στις σχέσεις του συστήματος γίνονται σύμφωνα με ένα σύνολο κανόνων. Σε περιόδους αλλαγών ή μεταβάσεων του συστήματος από το ένα στάδιο του κύκλου ζωής στο επόμενο οι κύκλοι ανάδρασης δείχνουν πώς πρέπει να τροποποιηθούν οι κανόνες του συστήματος. Οι αρχικές βασικές συστημικές έννοιες (σελ 3-4) διατυπώθηκαν από τους πρωτεργάτες του Επικοινωνιακού Μοντέλου. Από τον Bateson και την ομάδα του διατυπώθηκε η περίφημη υπόθεση του διπλού δεσμού (double bind). Ο διπλός δεσμός προύποθέτει μια στενή σχέση εξάρτησης όπως είναι η σχέση μητέρας – παιδιού όπου η μητέρα επικοινωνεί στο παιδί δύο αντιφατικά μηνύματα. Πχ μπορεί η λεκτική επικοινωνία να είναι “σ' αγαπώ” αλλά η εξωλεκτική επικοινωνία να την αναιρεί με σφιγμένα χείλη ή αδιάφορο τόνο στη φωνή. Το παιδί στο διπλό δεσμό παγιδεύεται επειδή όπως και να αντιδράσει θα είναι λάθος. Συνυπάρχει επίσης στο διπλό δεσμό η μη λεκτική απαγόρευση να σχολιασθεί το παράδοξο της επικοινωνίας ή να εγκαταληφθεί η επικοινωνία η οποία συμβαίνει κατ' επανάληψη και δημιουργεί την αίσθηση ότι το παράδοξο είναι και ο μόνος τρόπος επικοινωνίας. Ο όρισμός της “φυσιολογικής” οικογένειας αμφισβητείται σύμφωνα με το Επικοινωνιακό Μοντέλο. Οι ταξινομήσεις των ψυχικών διαταραχών θεωρείται ότι έχουν κάποια πρακτικά πλεονεκτήματα αλλά ο διαχωρισμός ψυχικής υγείας – παραφροσύνης απαιτείται κυρίως για νομική χρήση. Σύμφωνα με την επικοινωνιακή οπτική ένα δείγμα συμπεριφοράς μπορεί να μελετηθεί μόνο εντός του πλαισίου μέσα στο οποίο εκδηλώνεται, οπότε οι όροι ψυχική υγεία και παραφροσύνη χάνουν το νόημά τους ως ιδιότητες των ατόμων.

Επικοινωνιακά “αξιώματα” 8


Διατυπώθηκαν από τους Watzlawick, Beavin και Jackson στο πρωτοποριακό βιβλίο για το πεδίο της επικοινωνίας “Pragmatics of Human Communication” το 1967. Προέρχονται από την έρευνα στο MRI και συνοψίζονται στα παρακάτω: 1.Το ανέφικτο της μη επικοινωνίας: κάθε συμπεριφορά είναι επικοινωνία σε κάποιο επίπεδο ακόμη κι αν απορρίπτει την επικοινωνία. Μονάδες επικοινωνίας είναι: 1) το μήνυμα που περιγράφει μια και μόνη μονάδα επικοινωνίας, 2) η αλληλεπίδραση που ορίζεται ως μια σειρά μηνυμάτων που ανταλλάσσονται μεταξύ προσώπων και 3) το πρότυπο – σχήμα (pattern) είναι μια σειρά αλληλεπιδράσεων μεταξύ των μελών ενός συστήματος. Απόπειρες μη επικοινωνίας είναι η απόσυρση, η σιωπή, η ακινησία, η ασυναρτησία κλπ 2.Σε κάθε μονάδα επικοινωνίας υπάρχουν δύο επίπεδα : α)το επίπεδο που αντιστοιχεί στο περιεχόμενο αυτού που επικοινωνείται και β) το επίπεδο που αντιστοιχεί στη σχέση μεταξύ των προσώπων που επικοινωνούν και περιλαμβάνει πληροφορίες κυρίως από εξωλεκτικά στοιχεία. Οι πληροφορίες αυτές αποτελούν μετα- πληροφορίες ή μετα-επικοινωνίες και αποκτούν νόημα μόνο στο πλαίσιο του συστήματος. Προβλήματα συνήθως προκύπτουν όταν οι πληροφορίες από τα δύο επίπεδα είναι αντιφατικές. Πχ το μήνυμα “χάρηκα που σε είδα” στο λεκτικό επίπεδο με μια έκφραση αδιαφορίας στο πρόσωπο και στον τόνο της φωνής. 3.Η στίξη της ακολουθίας των συμβάντων επικοινωνίας μεταξύ των συμμετεχόντων καθορίζει τη σχέση Παράδειγμα αποτελεί η ακολουθία “αποσυρμένος σύζυγος – επικριτική σύζυγος” όταν απουσιάζει η μετα-επικοινωνία: ο σύζυγος θεωρεί ότι η ακολουθία ξεκινάει από την επίκριση της συζύγου στην οποία εκείνος απαντάει με απόσυρση στην οποία εκείνη απαντάει με επίκριση κ.ο.κ. Η στίξη της συζύγου ξεκινάει την ακολουθία από την απόσυρση του συζύγου, στην οποία εκείνη απαντάει με επίκριση στην οποία εκείνος απαντάει με απόσυρση κ.ο.κ. . 4.Η ανθρώπινη επικοινωνία είναι ψηφιακή και αναλογική. 9


Η ψηφιακή επικοινωνία (με λέξεις) αποτελεί μια σημασιολογική σύμβαση επειδή οι λέξεις είναι αυθαίρετα σύμβολα εκτός από τις ονοματοποιημένες λέξεις που αναπαριστούν φωνητικά το αντικείμενο που αντιπροσωπεύουν. Η ψηφιακή επικοινωνία είναι σαφής συνήθως ως προς το περιεχόμενο αλλά ανεπαρκής όσον αφορά το πεδίο της σχέσης των επικοινωνούντων. Η αναλογική επικοινωνία είναι μη λεκτική επικοινωνία που συνδέεται με την στάση σώματος, χειρονομίες, έκφραση προσώπου,διαβάθμιση φωνής, ακολουθία – ρυθμό – διακύμανση λέξεων. Συνήθως στερείται σαφήνειας αλλά παρέχει πληροφορίες για τη σχέση των επικοινωνούντων. 5.Όλες οι επικοινωνιακές ανταλλαγές είναι είτε συμμετρικές είτε συμπληρωματικές ανάλογα με το αν βασίζονται στην ισότητα ή τη διαφορά. Παράδειγμα παθολογικής επικοινωνίας αποτελεί η άρνηση της επικοινωνίας στην ψύχωση που αφήνει στον ακροατή την ευθύνη της επιλογής νοήματος (απόρριψης ή αποδοχής). Επίσης παθολογική επικοινωνία είναι η ακύρωση της επικοινωνίας με αυτο-αντιφάσεις, αλλαγές θέματος, ασυμπλήρωτες προτάσεις, παρανοήσεις, δυσνόητο ύφος, ιδιομορφίες λόγου, κλπ που συμβαίνουν πολύ συχνά σε καθημερινές καταστάσεις. Επιπλέον ένα σύμπτωμα μπορεί να είναι η παθολογική επικοινωνία ενός μη λεκτικού μηνύματος και να αποτελεί τη μόνη δυνατή αντίδραση σε ένα παράλογο ή αφόρητο πλαίσιο επικοινωνίας. Είναι γνωστό ότι προσλαμβάνουμε 10.000 αισθητηριακές εντυπώσεις ανά sec (εξωδεκτικές και ιδιοδεκτικές δηλαδή από το ίδιο μας το σώμα) Τι είναι ουσιώδες και τι όχι διαφέρει από άτομο σε άτομο και η επιλογή αυτή είναι κυρίως ασυνείδητη.

Δομικό μοντέλο Στο δομικό μοντέλο η θεραπεία και ανακούφιση των συμπτωμάτων επιτυγχάνεται με αλλαγές στη δομή της οικογένειας.

10


H προσέγγιση αναπτύχθηκε από τον Minuchin και τους συνεργάτες του σε σχολείο/άσυλο για έφηβους (μαύρους και πορτορικανούς) με παραβατική συμπεριφορά σε προάστιο της Ν. Υόρκης στη δεκαετία του 60. Ο Minuchin, γεννημένος στην Αργεντινή από Ευρωπαίους μετανάστες εβραϊκής καταγωγής, ήταν παιδοψυχίατρος με ψυχαναλυτική εκπαίδευση. Ο Minuchin με την ομάδα του ξεκίνησε να εργάζεται με οικογένειες εμπνευσμένος από ένα άρθρο του Don Jackson to 1959. Έτσι η θεραπευτική του παρέμβαση εστιάστηκε στη δομή των οικογενειών, οι οποίες είχαν πολλαπλά προβλήματα, και όχι στα προβλήματα συμπεριφοράς των εφήβων. Έπειτα ο Minuchin συνέχισε στη Philadelphia Child Guidance Clinic με οικογένειες γκέτο Αφροαμερικανών εργατικής και μεσαίας τάξης. Βοηθός του εκεί ήταν ο Haley, πρωτεργάτης της στρατηγικής προσέγγισης.

Βασικές έννοιες του δομικού μοντέλου: 1. Όριo (boundary) Τα όρια του συστήματος είναι οι κανόνες που ορίζουν ποιοι συμμετέχουν και πώς σε μια λειτουργία. Ορίζουν τους ρόλους που θα έχουν οι εντός και εκτός των ορίων σε μια δραστηριότητα. Πχ οι γονεϊκοί ρόλοι που ορίζονται κάποιοι από την κοινωνία ενώ κάποιοι επιλέγονται από τους ίδιους τους γονείς ή αναθέτονται σε άλλους ή και μοιράζονται με άλλους (πχ συγγενείς όπως παππούδες, γιαγιάδες, θείοι κλπ ή άλλοι εκτός της οικογένειας σε σχέση εργασίας πχ μια νταντά κλπ) Ανάλογα με τη διαπερατότητα των ορίων ένα σύστημα είναι περισσότερο ή λιγότερο κλειστό ή ανοιχτό. 2.Ευθυγράμμιση (alignment) είναι ο τρόπος με τον οποίο τα μέλη του οικογενειακού συστήματος συμμαχούν ή αντιτίθενται το ένα στο άλλο όταν διεξάγουν μια οικογενειακή πράξη (πχ αν συμφωνεί ο πατέρας με τους τρόπους πειθαρχίας της μητέρας προς τα παιδιά). 11


3.Ως δύναμη (power) ορίζεται η σχετική επιρροή του κάθε μέλους της οικογένειας στο αποτέλεσμα μιας ενέργειας. Οι παράγοντες που επηρεάζουν τη δύναμη των μελών της οικογένειας ποικίλλουν και μπορεί να συνδέονται με: ηλικία, χρήματα, σωματική διάπλαση/δύναμη, αγάπη, φόβο, ασθένεια, υγεία, απώλεια, εκπαίδευση, εξωτερικό νόμο, πολιτισμικούς παράγοντες, θρησκεία κ.ά. Λειτουργικό / Δυσλειτουργικό σύστημα Σ' ένα σύστημα υπάρχουν λειτουργικά και δυσλειτουργικά επίπεδα που καθορίζονται από το κατά πόσο ταιριάζει η δομική οργάνωση του συστήματος με τις απαιτήσεις μιας λειτουργίας στις συγκεκριμένες περιστάσεις. Οι δυσλειτουργικές δομές ενός συστήματος δεν αντιστοιχούν σε συγκεκριμένα συμπτώματα. Οι θεραπευτές συχνά περιγράφουν και ονομάζουν δυσλειτουργικά σχεσιακά σχήματα (patterns) χωρίς αυτό να σημαίνει ότι έχουν εξηγηθεί και κατανοηθεί. Δομική παρέμβαση Ο θεραπευτής/η θεραπεύτρια πρέπει να διερευνήσει τον τρόπο και το βαθμό που το σύμπτωμα του αναφερόμενου ασθενή ή το πρόβλημα της οικογένειας συνδέεται με τη δομή του συστήματος και να αποφασίσει πώς να παρέμβει με αλλαγές στη δομή του συστήματος. Η θεραπεία στηρίζεται στην αρχή ότι τα στοιχεία που συντηρούν το πρόβλημα είναι ενεργά στη δομή του συστήματος και γίνονται εμφανή στις αλληλουχίες των διαδράσεων. Οι θεραπευτές πρέπει επίσης να πάρουν υπόψη τους παρακάτω παράγοντες του συστήματος: 1. κατά πόσο υπάρχει αφθονία ή πτωχεία λειτουργιών 2. το εύρος ευελιξίας ή ακαμψίας δηλαδή πόσο εύκολα αλλάζει το σύστημα όταν αλλάζουν οι συνθήκες 3. την τάση συνοχής ή διάσπασης που καθορίζει πόσο δραστική είναι η επίδραση των αλλαγών στο σύστημα 12


Ο Minuchin δέχθηκε επικρίσεις για προκαταλήψεις σχετικά με παραδοσιακούς ρόλους που θεωρεί αυτονόητους για τις οικογένειες. Ο Minuchin και οι συνεργάτες του πρότειναν έναν “δομικό χάρτη” για να χρησιμοποιείται από δομικούς θεραπευτές. Είναι χρήσιμο αν και απλοποιημένο, στατικό σχήμα του συστήματος. Παραδείγματα δομικών χαρτών σε 2 οικογένειες (F= πατέρας, M= μητέρα, D= κόρη, S= γιος, ip = αναφερόμενος ασθενής, C = παιδί, _________ = σχετικά αδιαπέραστο όριο, ----ΙΙΙΙ--- = διαπερατά όρια σε συμμαχία): F

FD2

_______ M

_________ M

----------DSSD

----IIII----ip

Θεραπευτικές τεχνικές δομικού μοντέλου: Σύνδεση (joining) : ο Minuchin έπαιρνε κατά κάποιο τρόπο τη θέση ενός μακρινού συγγενή της οικογένειας και συνδεόταν με τα μέλη της. Προσαρμογή (accomodating) : αναφέρεται στην προσαρμογή του θεραπευτή στο ύφος επικοινωνίας της οικογένειας και πάλι σαν να είναι μέλος της. Μίμηση (mimesis) : σύνδεση με την οικογένεια μέσω μίμησης – αντιγραφής του τρόπου επικοινωνίας της οικογένειας. Μπορεί να είναι αυθόρμητη ή και ηθελημένη. Χαρτογράφηση (mapping) : σχεδιασμός του χάρτη των σχέσεων όπως αναφέρθηκε παραπάνω. Χρήσιμη για ιδιαίτερα πολύπλοκα αλληλεπιδραστικά σχήματα. Δημιουργία ορίων (boundary making) ; “διόρθωση” των ορίων ανάμεσα στα 13


υποσυστήματα, πχ στους παραπάνω χάρτες το γονεϊκό υποσύστημα θα χρειαζόταν όρια με την οριοθέτηση και του υποσυστήματος των παιδιών. Ανατροπή ισορροπίας (unbalancing) : αλλάζει την ιεραρχική σχέση μεταξύ των μελών του συστήματος. Ανίχνευση (tracking) : στη διάρκεια της συζήτησης ο θεραπευτής συλλέγει στοιχεία από την επικοινωνία (σχετικά με τις αξίες, σημαντικά θεματα ζωής κλπ) χωρίς άμεσες ερωτήσεις για να τα χρησιμοποιήσει αργότερα σε θεραπευτικές παρεμβάσεις. Αναπαράσταση (enactment) : μια σκηνοθετημένη προσπάθεια του θεραπευτή να πυροδοτήσει μια υπάρχουσα οικογενειακή σύγκρουση κατά τη διάρκεια μιας θεραπευτικής συνεδρίας. Έτσι παρατηρεί τις αλληλεπιδράσεις και παρεμβαίνει δομικά εν θερμώ. Αναπλαισίωση (reframing) : αλλάζει τη σημασία ενός γεγονότος ή μιας κατάστασης τοποθετώντας τα σε ένα νέο πλαίσιο στο οποίο μια άλλη εξήγηση είναι πιθανή, πχ το ανορεξικό κορίτσι ορίζεται ως “πεισματάρα” εφόσον κρίνεται ότι αυτό θα οδηγήση σε νέες αλληλεπιδράσεις και νέα θεραπευτικά μονοπάτια.

Στρατηγικό Μοντέλο Στο Στρατηγικό Μοντέλο η θεραπεία και ανακούφιση των συμπτωμάτων επιτυγχάνεται με στρατηγικές που αλλάζουν τις αλληλεπιδράσεις οι οποίες δημιούργησαν και συντηρούν το πρόβλημα. Το μοντέλο περιλαμβάνει έναν αριθμό προσεγγίσεων που χρησιμοποιούν στρατηγικές θεραπείας και διαφοροποιούνται ως προς την ιστορία τους και τη μέθοδό τους. Για διδακτικούς λόγους εδώ ομαδοποιούνται σε 4 απόψεις: 1. Την αρχική αλληλεπιδραστική άποψη του Mental Research Institute (MRI)

14


2. Την βραχεία θεραπεία του σύγχρονου MRI 3. Τη στρατηγική θεραπεία των Haley και Madanes 4. Την αρχική φάση θεραπείας του Μοντέλου του Μιλάνου (Selvini-Palazzoli κλπ) Τα κοινά χαρακτηριστικά των στρατηγικών αυτών προσεγγίσεων συνοψίζονται στα παρακάτω: α) Προσανατολισμός στην αλλαγή με συγκεκριμένες παρεμβάσεις που στοχεύουν στο παρουσιαζόμενο πρόβλημα (δηλαδή το πρόβλημα ή σύμπτωμα για το οποίο απευθύνεται η οικογένεια για θεραπεία). β) Σύντομη διάρκεια θεραπείας γ) Ενεργός ρόλος του θεραπευτή/θεραπεύτριας δ) Δεν χργσιμοποιούνται παθολογικοί όροι για τις οικογένειες ε) Δεν ενδιαφέρουν οι αρχικές συνθήκες εκδήλωσης του προβλήματος και έτσι η θεραπεία εστιάζεται κυρίως στο παρόν και το μέλλον. Συχνά με τον όρο “στρατηγική οικογενειακή θεραπεία” εννοείται η θεραπεία των Haley και Madanes. Ο Haley δέχθηκε επιρροές από το MRI (με την έννοια του διπλού δεσμού του Bateson), τον Milton Erickson (με τα παράδοξα task και την αντιμετώπιση της αντίστασης στη θεραπεία) και τον Salvador Minuchin (με την έμφαση στη δομή και την ιεραρχία στις σχέσεις της οικογένειας) Σύμφωνα με το στρατηγικό μοντέλο το σύμπτωμα θεωρείται ως μια στρατηγική προσαρμογής του αναφερόμενου ασθενή σε μια δεδομένη κατάσταση για τον έλεγχο μιας σχέσης, όταν όλες οι άλλες στρατηγικές έχουν αποτύχει. Οι συγκρούσεις για έλεγχο σε μια σχέση είναι αναπόφευκτες κατά τον Haley. Π.χ. Η επικοινωνία της συζύγου “δεν σε απορρίπτω, ο πονοκέφαλός μου με κάνει να μη θέλω να έχω σεξουαλική επαφή μαζί σου απόψε”, Η στρατηγική παρέμβαση στοχεύει στην ανακατανομή της εξουσίας και των ευθυνών στη σχέση ώστε το σύμπτωμα να μην είναι απαραίτητο για τον έλεγχο της σχέσης. Το σύμπτωμα θεωρείται εκούσιο. H θεραπεία δεν στοχεύει στην ενόραση.

15


Οι Θεραπευτικές Στρατηγικές: Επιχειρούν να αλλάξουν μόνο τις όψεις του συστήματος που συντηρούν την συμπτωματική ή προβληματική συμπεριφορά και όχι απαραίτητα τη δομή ή άλλα στοιχεία του συστήματος. Επιλέγονται με βάση το πρόβλημα και εφευρίσκεται μια στρατηγική για κάθε συγκεκριμένο πρόβλημα. Προϋποθέτουν καθοδηγητική στάση εκ μέρους του θεραπευτή/θεραπεύτριας με εντολές ή οδηγίες και πιθανά σχόλια για την προσπάθεια της οικογένειας να ελέγξει τη θεραπεία. Συχνά εμπεριέχουν την “οδηγία” (task) που θεωρείται για τη στρατηγική θεραπεία ό,τι η ερμηνεία για την ψυχανάλυση. Ιδιαίτερα εφευρετική είναι η Madanes που χρησιμοποιεί υποκριτικές τεχνικές με παιχνίδι, χιούμορ και φαντασία στον σχεδιασμό του task. Παράδοξες οδηγίες ή περιγραφές και παράδοξη παρέμβαση. (Αναφέρω τη θεραπεία δοκιμασίας του Erickson, την αναπλαισίωση, την εντολή, την συγκράτηση της Papp). Το Στρατηγικό Μοντέλο δέχθηκε επικρίσεις για χειριστικές, αυταρχικές, απλοϊκές ή προφανείς θεραπευτικές παρεμβάσεις.

Διαγενεακές προσεγγίσεις Στις διαγενεακές προσεγγίσεις – μοντέλα της οικογενειακής θεραπείας δίνεται έμφαση στην ιστορία της οικογένειας. Θεωρείται ότι τα οικογενειακά προβλήματα του παρόντος αντικατοπτρίζουν άλυτα ζητήματα στις οικογένειες προέλευσης. Ο τρόπος που τα μέλη της οικογένειας δημιουργούν σχέσεις, διαχειρίζονται την οικειότητα, τη δύναμη, τις συγκρούσεις κλπ αντανακλά σε ένα βαθμό παλαιότερα οικογενειακά σχήματα που μεταβιβάζονται από γενεά σε γενεά, τα διαγενεακά σχήματα (transgenerational pattern).

16


Εκπρόσωποι της διαγενεακής θεραπείας είναι οι Bowen, Boszormenyi-Nagy, Framo, Whitaker, Lieberman κ.ά.

Α) Θεωρία των Οικογενειακών Συστημάτων Διατυπώθηκε από τον Bowen, ψυχίατρο ψυχαναλυτικού προσανατολισμού στην κλινική Menninger στις ΗΠΑ (δεκαετίες 50, 60 και αρχές του 70). Στη βάση της θεωρίας αυτής βρίσκεται η βιολογική θεώρηση της ανθρώπινης οικογένειας ως ένα ζωντανό σύστημα σχέσεων. Τα μέλη της οικογένειας δεν θεωρούνται αυτόνομες ψυχολογικές οντότητες αλλά συνδέονται στη σκέψη, το συναίσθημα και τη συμπεριφορά με το οικογενειακό σύστημα σχέσεων που επεκτείνεται σε πολλές γενιές - πολυγενεακά. Ο Bowen διατύπωσε τις παρακάτω οκτώ αλληλοσυνδεόμενες θεωρητικές έννοιες: 1. Διαφοροποίηση του εαυτού, 2.Τρίγωνα, 3.Συναισθηματικό σύστημα της πυρηνικής οικογένειας, 4.Διαδικασία οικογενειακής προβολής, 5.Συναισθηματική αποκοπή, 6.Πολυγενεακή διαδικασία μεταβίβασης, 7.Αδελφική θέση, 8.Κοινωνική παλινδρόμηση Παρακάτω περιγράφονται οι θεωρητικές έννοιες του Bowen. 1. Διαφοροποίηση του εαυτού Είναι ο βαθμός στον οποίο μπορεί κάποιος να διαχωρίσει τη διανοητική διαδικασία από τη συναισθηματική. Συνδέεται με το βαθμό που μπορεί να διαχωριστεί συναισθηματικά από τους γονείς του καθώς μεγαλώνει. Διαφοροποίηση του εαυτού δεν σημαίνει αποκοπή ή ψυχρότητα στις σχέσεις των ενήλικων παιδιών με τους γονείς τους αλλά αναφέρεται στη συναισθηματική ανεξαρτησία του ατόμου από την οικογένειά του. Ο Bowen συνέταξε την “Κλίμακα συναισθηματικής ωριμότητας” ανάλογα με την διαφοροποίηση 17


του εαυτού. Όμως η έννοια της συναισθηματικής ωριμότητας συνδέεται και με άλλες παραμέτρους. Η έννοια της διαφοροποίησης του εαυτού καταργεί το δίπολο φυσιολογικού - παθολογικού και θεωρητικά άτομα από όλα τα επίπεδα διαφοροποίησης μπορεί να αναπτύξουν συμπτώματα. Ωστόσο άτομα σε χαμηλότερες βαθμίδες διαφοροποίησης τείνουν να είναι πιο επιρρεπή στο stress και αργούν να απαλλαγούν από τα συμπτώματα. Η έννοια της αδιαφοροποίητης μάζας του εγώ αναφέρεται σε οικογένειες με μη διαφοροποίηση μεταξύ των μελών της. Οι άνθρωποι τείνουν να διαλέγουν συντρόφους ή φίλους με ίδια επίπεδα διαφοροποίησης. Ο βαθμός διαφοροποίσησης των συντρόφων καθορίζει και το βαθμό διάχυσής τους (fusion) δηλαδή των περισσότερο ή λιγότερο διακριτών ορίων στις μεταξύ τους σχέσεις. Στον Bowen ασκήθηκε κριτική από τους θεωρητικούς του φεμινισμού επειδή η έννοια δίνει έμφαση σε ιδιότητες με τις οποίες κοινωνικοποιούνται οι άντρες (αυτονομία, υπεροχή της λογικής σε σχέση με το συναίσθημα, στόχοι), ενώ υποτιμά τις αντίστοιχες ιδιότητες με τις οποίες συνήθως κοινωνικοποιούνται οι γυναίκες (να συνδέονται συναισθηματικά, να φροντίζουν άλλους, να ανατρέφουν). 2. Τρίγωνα Σε περιόδους συναισθηματικής έντασης τείνουν να σχηματίζονται στις οικογένειες αλληλεπιδραστικά υποσυστήματα τριών ατόμων. Αυτό συμβαίνει επειδή το τριγωνικό σχήμα στις σχέσεις συνήθως μειώνει το άγχος και είναι πιο σταθερό από τη δυάδα. Συχνά τριγωνοποιείται ένα παιδί στη σχέση των γονιών όταν πχ αναπτύσσεται συμμαχία του παιδιού με τον ένα γονιό ενάντια στον άλλο ή όταν το παιδί εκδηλώνει συμπτώματα και τότε σταματούν οι άλυτες συγκρούσεις των γονιών.

3.Συναισθηματικό σύστημα της πυρηνικής οικογένειας 18


Το συναισθηματικό σύστημα της πυρηνικής οικογένειας αναφέρεται στα συναισθηματικά σχήματα που αρχίζουν να διαμορφώνονται με την προοπτική της δημιουργίας οικογένειας. Περιγράφει την εξέλιξη των σχέσεων με τις οικογένειες προέλευσης, την προσαρμογή του καθενός από τους συντρόφους πριν κάνουν παιδιά καθώς και μετά την προσαρμογή σε μια σχέση τριών ατόμων (οικογένεια με ένα παιδί), τεσσάρων ατόμων κλπ. Το συναισθηματικό σύστημα της πυρηνικής οικογένειας είναι μια πολυγενεαλογική έννοια, χρήσιμη στη διαγενεακή θεραπεία καθώς ο Bowen πίστευε ότι ο μόνος αποτελεσματικός τρόπος για να λυθούν τα παρόντα οικογενειακά προβλήματα είναι να αλλάξουν οι αλληλεπιδράσεις του ατόμου στις σχέσεις του με την οικογένεια προέλευσης. Η εμφάνιση συμπτωμάτων συνδέεται με τρεις περιοχές οικογενειακής δυσλειτουργίας: α) χρόνια, άλυτη συζυγική σύγκρουση, β) δυσλειτουργία ενός συζύγου (σωματική ή ψυχική) ως απόπειρα επίλυσης μιας χρόνιας σύγκρουσης, γ) ψυχολογική διαταραχή ενός παιδιού που απορροφά την ένταση της συζυγικής σχέσης. 4.Διαδικασία οικογενειακής προβολής Οι γονείς προβάλλουν τη χαμηλή διαφοροποίησή τους σε ένα ή περισσότερα παιδιά. Το παιδί αποδέκτης της προβολής τριγωνοποιείται, είιναι περισσότερο ευάλωτο σε συναισθηματικές εντάσεις της οικογένειας, και έχει μεγαλύτερη δυσκολία στη διαφοροποίηση του εαυτού και στον αποχωρισμό από την οικογένεια μετά την ενηλικίωση. 5.Συναισθηματική αποκοπή Η συναισθηματική αποκοπή περιγράφει τριγωνοποιημένα παιδιά που μπορεί στην ενηλικίωση να επιχειρήσουν την απομόνωση από την οικογένεια με γεωγραφικό χωρισμό ή με διακοπή της επαφής με την οικογένεια. Αντιπροσωπεύει συνήθως φυγή από άλυτους συναισθηματικούς δεσμούς (και όχι πραγματική χειραφέτηση) σε οικογένειες με υψηλά επίπεδα άγχους και συναισθηματικής εξάρτησης.

6.Πολυγενεακή διαδικασία μεταβίβασης 19


Με αυτόν τον όρο συνδέονται οι προηγούμενες έννοιες της διαφοροποίησης του εαυτού και της οικογενειακής προβολής. Ένα σχήμα σχέσεων εξελίσσεται από γενιά σε γενιά καθώς οι άνθρωποι τείνουν να διαλέγουν συντρόφους με ίδια επίπεδα διαφοροποίησης. Με την οικογενειακή προβολή ένα παιδί συνήθως αποκτά χαμηλότερο επίπεδο διαφοροποίησης από τους γονείς του και η πολυγενεακή μεταβίβαση καταλήγει μετά από επανάληψη της διαδικασίας σε κάποια γενιά να παρουσιασθεί σοβαρή δυσλειτουργικότητα και βαρειές σωματικές ή ψυχικές ασθένειες. 7.Αδελφική θέση Τα αλληλεπιδραστικά σχήματα μεταξύ συντρόφων συνδέονται με την θέση του κάθε συντρόφου στην αδελφική σειρά της οικογένειας προέλευσης. Από την έρευνα του Toman το 1961 προέκυψε ότι ορισμένα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας συνδέονται με την αδελφική σειρά στην οικογένεια. Περιγράφηκαν δέκα βασικά προφίλ προσωπικότητας πχ μεγαλύτερος αδελφός με αδελφούς ή αδελφές, μεγαλύτερη αδελφή με αδελφούς ή αδελφές, μικρότερος αδελφός με αδελφούς ή αδελφές, μικρότερη αδελφή με αδελφούς ή αδελφές, μοναχοπαίδι, δίδυμα. 8.Κοινωνική παλινδρόμηση Υπό την επίδραση συνήθως χρόνιου άγχους μια κοινωνία μπορεί να παλινδρομεί σε χαμηλότερο βαθμό διαφοροποίησης, πράγμα που επιτείνει το άγχος που επιφέρει νέα παλινδρόμηση κ.ο.κ.

Θεραπεία Οικογενειακών Συστημάτων Στη Θεραπεία Οικογενειακών Συστημάτων θεωρείται απαραίτητο ο θεραπευτής/η θεραπεύτρια να έχει επεξεργαστεί όσο το δυνατόν περισσότερο τη δική του/της διαφοροποίηση από την οικογένεια προέλευσής του/της ώστε να μπορεί να παραμείνει στο θεραπευτικό ρόλο. Η αρχική συνέντευξη αξιολόγησης, που πιθανόν να διαρκέσει πολλές συνεδρίες, εστιάζει στη διερεύνηση των σχέσεων μεταξύ των μελών της οικογένειας και πώς αυτές συνδέονται με το 20


σύμπτωμα. Στόχος είναι η χαρτογράφηση του συναισθηματικού συστήματος της οικογένειας. Σχεδιάζεται το γενεόγραμμα (οικογενειακό δένδρο) τουλάχιστον τριών γενεών για την εντόπιση σχημάτων (pattern) προηγούμενων γενεών που επαναλαμβάνονται και άλλων σημαντικών πληροφοριών σχετικά με τις έννοιες του Bowen και την διερεύνησή τους στη συγκεκριμένη οικογένεια. Ο Bowen δεν θεωρούσε απαραίτητη την παρουσία του αναφερόμενου ασθενή στη συνεδρία. Συχνά δούλευε με το μέλος που είχε την καλύτερη διαφοροποίηση. Οι συνεδρίες ήταν ελεγχόμενες, εγκεφαλικές. Σε περίπτωση συναισθηματικής αποκοπής μια από τις θεραπευτικές κατευθύνσεις ήταν η αντιστροφή της αποκοπής και η επανένωση με την ευρύτερη οικογένεια. Γενεόγραμμα Γνωστό και ως οικογενειακό δένδρο. Παρέχει πολύτιμες πληροφορίες για το οικογενειακό σύστημα σχηματοποιημένες ώστε να μπορούν να συνδυαστούν μεταξύ τους με πολλαπλούς τρόπους ανάγνωσης. Οι πληροφορίες που παρέχει το γενεόγραμμα αφορούν τις παρακάτω περιοχές: 1)Δομή οικογένειας: σύνθεση (αριθμός μελών, ηλικίες, φύλο κλπ), υποομάδες αδελφών, τυχόν ασυνήθιστα οικογενειακά σχήματα 2)Φάση κύκλου ζωής της οικογένειας 3)Επαναλήψεις σχημάτων διαγενεακά (pattern λειτουργικότητας, σχέσεων, δομής) 4)Γεγονότα ζωής και οικογενειακή λειτουργικότητα: συμπτώσεις γεγονότων ζωής, αντίκτυπο αλλαγών, μεταβάσεων κύκλου ζωής, τραυμάτων,κοινωνικά, οικονομικά, πολιτικά γεγονότα 5)Pattern και τρίγωνα (γονείς – παιδί, ευρύτερη οικογένεια, διαζύγια, εξωσυζυγικές σχέσεις) 6)Οικογενειακή ισορροπία (δομή, ρόλοι, επίπεδο και τρόπος λειτουργίας, εφεδρίες)

Β) Θεραπεία πλαισίου Διατυπώθηκε και εφαρμόσθηκε από τον Boszormenyi-Nagy, Ούγγρο ψυχίατρο με ψυχαναλυτική εκπαίδευση στις ΗΠΑ (δεκαετίες 60, 70 και αρχές του 80) 21


Βασική έννοια της θεωρίας η “σχεσιακή ηθική” που αναφέρεται σε θέματα δικαιοσύνης, αφοσίωσης και υποχρέωσης των μελών μιας οικογένειας σε διαγενεακές σχέσεις καθώς και σε θέματα κληρονομιάς με την ευρεία έννοια και όχι μόνο την οικονομική πχ η αίσθηση χρέους του παιδιού προς τους γονείς, που θεωρεί ότι έχει προτεραιότητα σε σχέση με ο,τιδήποτε άλλο, μπορεί να δημιουργήσει συμπτώματα. Ο όρος “δικαίωμα καταστροφικότητας” αναφέρεται σε ανθρώπους που μεγάλωσαν σε εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες ή βίωσαν τραυματικά γεγονότα και αυτό αισθάνονται ότι τους δίνει το δικαίωμα να φέρονται καταστροφικά στις σχέσεις της ενήλικης ζωής τους. Στη θεραπεία πλαισίου τα συμπτώματα αναπλαισιώνονται με όρους σχεσιακής ηθικής κα συνδέονται με τα θέματα που αναφέρονται στη σχεσιακή ηθική (δικαιοσύνη, αφοσίωση, υποχρέωση κλπ στις οικογενειακές σχέσεις.

Γ) Διαγενεακή Οικογενειακή Θεραπεία Περιγράφηκε και εφαρμόσθηκε από τον Lieberman, Αμερικανό ψυχίατρο εβραϊκής καταγωγής που εργάσθηκε κυρίως στο Λονδίνο (δεκαετία του 70 και μετά). Η θεραπεία στηρίζεται στην εφαρμογή της “διαγενεακής θεωρίας” όπου με “διαγενεακή ανάλυση” εξετάζεται το “διαγενεακό πέρασμα” δηλαδή η μεταβίβαση από τη μια γενιά της οικογένειας στην επόμενη παραδόσεων, αξιών,συμπεριφορών, θέσεων για τη ζωή, το θάνατο, την σεξουαλικότητα κλπ. Δίνεται έμφαση στην ιστορία της οικογένειας και ιδιαίτερα στις απώλειες και θανάτους του παρελθόντος, σε μυστικά που δημιουργούν υποσυστήματα κ.ά. Ο σχεδιασμός του γενεογράμματος στη διάρκεια της οικογενειακής θεραπευτικής συνεδρίας χρησιμοποιείται ως πηγή πληροφοριών αλλά και ως θεραπευτική τεχνική.

Μοντέλο του Μιλάνου 22


Α) Πρώτη φάση του Μοντέλου του Μιλάνου: Στρατηγική (1972 – 75) Πρωτεργάτες του Μοντέλου του Μιλλάνου ήταν οι 4 ψυχαναλυτές Palazzoli, Prata, Cecchin και Boscolo οι οποίοι ίδρυσαν το Κέντρο Μελέτης Οικογένειας στο Μιλάνο. Της στρατηγικής φασης του μοντέλου προηγήθηκε μια περίοδος ψυχοδυναμικής προσέγγισης αλλά με μακρόχρονες θεραπείες και απογοητευτικά αποτελέσματα. Δεν υπάρχουν δημοσιεύσεις από την περίοδο αυτή. Στη διαμόρφωση της στρατηγικής φάσης του μοντέλου του Μιλάνου συνέβαλαν επιδράσεις από το Επικοινωνιακό Μοντέλο του MRI και ιδιαίτερα η Γενική Θεωρία των Συστημάτων, ο Watzlawick και ο Bateson. Ιδιαίτερα ο Watzlawick επισκέφθηκε πολλές φορές το Μιλάνο και επεδρασε καθοριστικά στη διαμόρφωση του μοντέλου. Οι θεωρητικές έννοιες και επιδράσεις από το Επικοινωνιακό Μοντέλο σ'αυτή τη φάση του μοντέλου του Μιλάνου αφορούν α)τις έννοιες της Ομοιόστασης και Μορφογένεσης, β) την έννοια της Ανάδρασης, (feedback), θετικής και αρνητικής, γ) την υπόθεση των κανόνων (rule hypothesis) που περιλαμβάνουν περιγραφικούς κανόνες και Μετα- κανόνες (δηλαδη κανόνες για τους κανόνες) δ) την διάδραση σε σχήματα (patterned interaction) ε) την έννοια της στίξης, στ) την κυκλική αιτιότητα ζ) την υπόθεση του διπλού δεσμού κ.ά. Από την άλλη μεριά τα παρακάτω στρατηγικά στοιχεία είναι εμφανή στην αρχική αυτή φάση του Μοντέλου του Μιλάνου: α) ο προσανατολισμός στην αλλαγή, β) ο/η ενεργός θεραπευτής/θεραπεύτρια, γ) η σύντομη διάρκεια θεραπείας, δ) οι συγκεκριμένες θεραπευτικές παρεμβάσεις, ε) οι τελετουργίες (task) ως θεραπευτικές πρακτικές κ.ά. Η θέση του θεραπευτή / της θεραπεύτριας στην φάση αυτή θεωρείται ως θέση αντικειμενικού παρατηρητή που σκέφτεται ανεξάρτητα από το σύστημα της οικογένειας, αρκεί να σκέφτεται στο μέτα- επίπεδο. Αυτή η θεώρηση συνδέει τη στρατηγική φάση του Μοντέλου του Μιλάνου με την Κυβερνητική Α τάξης. 23


Οι συνεδρίες με την οικογένεια ήταν γύρω στις δέκα και λάμβαναν χώρα ανά μήνα. Η θεραπευτική διαδικασία της κάθε συνεδρίας οικογενειακής θεραπείας χωρίζεται σε 5 ευδιάκριτα μέρη: α) την προσυνεδρία κατά την οποία η θεραπευτική ομάδα διαμορφώνει την υπόθεση με βάση τις πρώτες πληροφορίες προσπαθώντας να συνδέσει το “παρουσιαζόμενο προβλημα” με θέματα σχέσεων της οικογένειας. β) τη συνεδρία όπου δύο συνθεραπευτές συζητούν με την οικογένεια για να τροποποιήσουν ή να επιβεβαιώσουν την αρχική υπόθεση ενώ δύο παρατηρητές παρατηρούν πίσω από τον μονόδρομο καθρέφτη. γ) την ενδιάμεση συνεδρία κατά την οποία η θεραπευτική ομάδα συζητάει για να διαμορφώσει την παρέμβαση. δ) την παρέμβαση κατά την οποία οι δύο θεραπευτές επέστρεφαν στην οικογένεια για να δώσουν την παρέμβαση, ε) τη μετα-συνεδρία όπου η ομάδα συζητούσε πώς η οικογένεια δέχτηκε την παρέμβαση και σχεδίαζε την επόμενη συνεδρία Η θεραπευτική παρέμβαση έχει στόχο να αλλάξει το “παιχνίδι” της οικογένειας που θεωρείται ότι εξυπηρετεί την ομοιόσταση και κυρίως όσον αφορά τις σχέσεις δύναμης και εξουσίας μεταξύ των μελών. Μια αλλαγή 2ης τάξης είναι το ζητούμενο, δηλαδή μια αλλαγή στις σχέσεις του συστήματος χωρίς πισωγυρίσματα. Οι παρεμβάσεις στη φάση αυτή του Μοντέλου του Μιλάνου είναι συχνά παράδοξες και στηρίζονται στην υπόθεση ότι ο διπλός δεσμός που υπάρχει στις σχέσεις της οικογένειας αναπαράγεται και στη θεραπεία: η οικογένεια επικοινωνεί το αίτημα της αλλαγής αλλά χωρίς ουσιαστική αλλαγή με το μήνυμα “αλλάξτε το προβλημα - σύμπτωμα αλλά χωρίς ουσιαστική αλλαγή στις σχέσεις μας” δηλαδή με ένα παράδοξο. Η παράδοξη παρέμβαση είναι η απάντηση της θεραπευτικής ομάδας στα παράδοξα αυτά μηνύματα της οικογένειας. Είναι ένα αντιπαράδοξο δηλαδή ένα θεραπευτικό διπλό μήνυμα που έχει στόχο να αλλάξει την οικογένεια προκαλώντας 24


την. Σταθμός σ'αυτή τη φάση αποτέλεσε η δημοσίευση του βιβλίου των τεσσάρων “Paradox and Counterparadox: A New Model in the Therapy of the Family in Schizophrenic Transaction”. Η θετική αναπλαισίωση ενός προβλήματος ή συμπτώματος ή μιας άλλης συμπεριφοράς που σημασιοδοτείται αρνητικά από την οικογένεια είναι συνήθης πρακτική στη φάση αυτή του μοντέλου του Μιλάνου. Έτσι αποδίδεται θετικό νόημα στο σύμπτωμα – πρόβλημα σε σύνδεση με το πλαίσιο της οικογένειας σε αναφορά πχ με την ομοιόσταση, τις αρχές της οικογένειας κλπ. Η κατάθλιψη για παράδειγμα ενός συζύγου μπορεί να συνδέεται με την εξασφάλιση της παρουσίας του αλλου συζύγου παρά το αναμφισβήτητο κόστος. Στην παρέμβαση συχνά προτείνονται θεραπευτικές τελετουργίες – task που αποτελούν “συνταγές” για τα μεσοδιαστήματα των συνεδριών με στόχο την διακοπή των προβληματικών σχημάτων αλληλεπίδρασης (patterns).

Β) Δεύτερη φάση του Μοντέλου του Μιλάνου: Κυβερνητική Κυρίως αυτή η μορφή του μοντέλου ονομάζεται “συστημική οικογενειακή θεραπεία” καθώς η θεραπευτική ομάδα μετακινείται προς μια περισσότερο συστημική κατεύθυνση και εγκαταλείπει τις στρατηγικές τεχνικές. Σταθμός για την Κυβερνητική φάση ήταν η δημοσίευση του άρθρου “Hypothesizing – Circularity – Neutrality” το 1980 από την ομάδα των τεσσάρων λίγο πριν τον χωρισμό τους σε δυάδες. Η επίδραση της Κυβερνητικής ήταν καθοριστική για την μετεξέλιξη του μοντέλου από τη στρατηγική στην κυβερνητική φάση. Η Κυβερνητική επιστήμη πρόσφερε στους οικογενειακούς θεραπευτές γενικά μια ορολογία που είχε εφαρμογή στην ανθρώπινη διάδραση ενώ η ορολογία της ψυχανάλυσης, της ψυχιατρικής και της κλινικής ψυχολογίας εστίαζαν στο άτομο. Οναμαστές ήταν οι διαλέξεις Κυβερνητικής Macy Conferences στη Ν. Υορκη, κατά την μεταπολεμική περίοδο 1946-51. Στις διαλέξεις αυτές συμμετείχαν επιστήμονες από ποικίλα πεδία όπως νευροφυσιολόγοι, μαθηματικοί, φιλόσοφοι, μηχανικοί, φυσιολόγοι, ανθρωπολόγοι, 25


ψυχαναλυτές, ψυχολόγοι. Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι επίσης συμμετείχε και ο Bateson με την ομάδα του. Η επιρροή του Bateson ήταν καθοριστική για την στροφή της ομάδας του Μιλάνου από την στρατηγική φάση στην κυβερνητική πράγμα που σήμαινε την μετατόπιση της έμφασης από την στρατηγική παρέμβαση στην θεραπευτική συνέντευξη και το πλαίσιο. Κεντρικό ρόλο σ' αυτή τη φάση αποτελεί ο εστιασμός στην πληροφορία που σύμφωνα με τον Bateson είναι “ η διαφορά που κάνει τη διαφορά”. Κατά τον Bateson αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο μέσα από διαφορές και επομένως πάντα υπάρχει κάτι περισσότερο να αντιληφθούμε. Στη θεραπεία μας ενδιαφέρουν οι διαφορές που προκαλούν διαφορές ενώ η θεραπευτική αλλαγή του συστήματος δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια διαφορά διαχρονική. Η αλλαγή προκαλείται από την ασυνήθιστη αλλά όχι την υπερβολικά ασυνήθιστη ιδέα η οποία αντίθετα μπορεί να εκληφθεί ως κίνδυνος από το σύστημα και να προκαλέσει “κλείσιμο”. Πάντα εστιάζουμε σε κάτι (making a distinction) όταν παρατηρούμε και έτσι κάθε περιγραφή ή εξήγηση είναι εξαρτώμενη από τον παρατηρώντα που δίνει τη δική του εκδοχή της πραγματικότητας. Ο Bateson επίσης θεωρεί ότι καμιά εκδοχή της πραγματικότητας δεν είναι “σωστότερη” από τις άλλες και αυτή η θέση παραπέμπει στον κονστρουκτιβισμό όπως αναφέρεται παρακάτω στην επόμενη φάση του μοντέλου του Μιλάνου. Η πραγματεία του Bateson πάνω στη διάκριση χάρτη και περιοχής ( Korzybski: “the map is not the territory”) ήταν επίσης πηγή έμπνευσης για τους Μιλανέζους και ειδικά όσον αφορά τη δημιουργία υποθέσεων. Όπως αναφέρεται και στον τίτλο του άρθρου του 1980 τρία είναι τα βασικά στοιχεία της θεραπείας στη φάση αυτή: η δημιουργία υποθέσεων, η κυκλικότητα και η ουδετερότητα. α) Υποθέσεις Ο κάθε παρατηρητής / θεραπευτής και το κάθε μέλος του συστήματος δεν μπορεί να γνωρίζει τι πραγματικά συμβαίνει σε μια οικογένεια αλλά μόνο γνωρίζει το δικό του “χάρτη” ( που δεν είναι η καθαυτή περιοχή κατά τον Korzybski) και επομένως μόνο υποθέσεις μπορεί να κάνει για την οικογένεια. Οι συστημικές υποθέσεις συνδέουν το πρόβλημα με τις σχέσεις μεταξύ των μελών της οικογένειας. 26


Το πρόβλημα τοποθετείται σε ένα πλέγμα αλληλεπιδραστικών συμπεριφορών και κυκλικής αιτιότητας. Η συστημική υπόθεση μπορεί να μη συμπεριλαμβάνει μόνο μέλη της οικογένειας. Αναφερόμαστε στο σύστημα που ορίζεται από το πρόβλημα δηλαδή περιλαμβάνει όλους εκείνους που έχουν άμεση σχέση με το αναφερόμενο πρόβλημα για το οποίο το σύστημα απευθύνεται στους ειδικούς για θεραπεία. Η συστημική υπόθεση περιγράφει τα συμπτώματα – προβλήματα συχνά με θετική αναπλαισίωση σε σχέση με τη συνεισφορά τους στο πλαίσιο του συστήματος. Στόχος των συστημικών υποθέσεων είναι η θεραπευτική αλλαγή στο σύστημα και όχι η “αλήθεια”. β) Κυκλικότητα Η διερεύνηση για την επιβεβαίωση ή την απόρριψη μιας υπόθεσης διεξάγεται στη βάση της ανατροφοδότησης από την οικογένεια με πληροφορίες που αφορούν διαφορές και με γνώμονα την προοπτική της αλλαγής. Για το λόγο αυτό η θεραπευτική συνέντευξη διεξάγεται με κυκλικές ερωτήσεις. Παραδείγματα κυκλικών ερωτήσεων είναι οι δυαδικές ερωτήσεις που αφορούν δύο μέλη του συστήματος (πχ “τι κάνει ο σύζυγος όταν εσείς έχετε κρίση πανικού?”), οι τριαδικές ερωτήσεις που αφορούν τρία μέλη (πχ “τι κάνει συνήθως ο γιος σας όταν εσείς και η σύζυγος καυγαδίζετε?”), υποθετικές ερωτήσεις (πχ “αν δεν σας απασχολούσε τόσο πολύ αυτό το πρόβλημα τι θα κάνατε διαφορετικό?”, ερωτήσεις μέλλοντος (πχ “πώς φαντάζεστε τον καθένα σας σε δύο χρόνια?”). Το παρελθόν και το μέλλον επανέρχεται στην θεραπεία στην Κυβερνητική φάση ενώ η στρατηγική φάση ήταν εστιασμένη στο παρόν. γ) Ουδετερότητα Ο θεραπευτής/ η θεραπεύτρια προσπαθεί να κρατήσει ουδέτερη στάση, όχι με την έννοια της αδιαφορίας αλλά να παραμείνει σε συμμαχία με όλα τα μέλη της οικογένειας και να μην εμπλακεί σε συνασπισμούς και συμμαχίες του συστήματος. 27


Η ουδετερότητα στη στάση του θεραπευτή στοχεύει στο να επανεξετάσει η οικογένεια την επιστημολογία της και να διορθώσει το “επιστημολογικό λάθος” της δηλαδή να βρει έναν νέο τρόπο αλληλεπιδράσεων που να ανταποκρίνεται καλύτερα στις τωρινές της συνθήκες. Αργότερα (1987) η έννοια της ουδετερότητας αντικαταστάθηκε από τον Cecchin με την έννοια της περιέργειας. Η περιέργεια του θεραπευτή βοηθάει στη δημιουργία υποθέσεων για το σύστημα και ως εκ τούτου τις πιθανότητες για αλλαγή. Όσον αφορά την ιστορία της ομάδας των τεσσάρων: Οι γυναίκες της τετράδας του Μιλάνου Selvini – Palazzoli και Prata εξέλιξαν την στρατηγική τους προσέγγιση και επινόησαν νέες στρατηγικές παρεμβάσεις μετά το διαχωρισμό τους από την αρχική ομάδα των τεσσάρων. Χαρακτηριστική είναι η έμφασή τους στα “οικογενειακά παιχνίδια” δηλαδή στους άρρητους συνασπισμούς μεταξύ μελών της οικογένειας που συνδέονται με παιχνίδια δύναμης. Επίσης μια θεραπευτική τους τεχνική ήταν η “αμετάβλητη συνταγή” ως παρέμβαση κατά την οποία οι θεραπευτές προτείνουν στο γονεϊκό ζευγάρι να προγραμματίσει μια έξοδο χωρίς να δώσει πληροφορίες γι αυτήν στο τριγωνοποιημένο – συμπτωματικό παιδί τους. Έτσι ενισχύονταν η γονεϊκή συμμαχία από την κοινή δράση και τη μυστικότητα ενώ άλλες συμμαχίες και συνασπισμοί της οικογένειας που συνδέονταν με το σύμπτωμα εξασθενούσαν. Αυτή η οδηγία ήταν αμετάβλητη για κάθε οικογένεια με ψυχωτικό έφηβο ή ενήλικο παιδί.

Γ) Τρίτη φάση ή Μετα-Μιλάνο: Κονστρουκτιβιστική Οι άντρες της αρχικής τετράδας Cecchin και Boscolo συνέχισαν με μια στροφή σε δευτεροκυβερνητική θεραπευτική πορεία και στον κονστρουκτιβισμό. Έτσι οι θεραπευτές δεν θεωρούνται οι ειδικοί με την απόλυτη γνώση αλλά οι παρατηρητές ο καθένας με τη δική του εκδοχή της πραγματικότητας. Θεωρούν ότι το σύστημα ορίζεται από τον παρατηρητή σύμφωνα με τους Maturana και Varela οι οποίοι αναφέρονται και παρακάτω. Οι θεραπευόμενοι θεωρούνται και αυτοί παρατηρητές ο καθένας με τη δική του εκδοχή της πραγματικότητας και επομένως με ενεργητικό ρόλο στη θεραπεία. Θεραπευτές και θεραπευόμενοι “συγκατασκευάζουν” τη θεραπεία. Η θεραπευτική διαδικασία επηρεάζει όλους τους συμμετέχοντες, θεραπευτές και θεραπευόμενους, 28


οι οποίοι είναι σε εξέλιξη από κοινού δηλαδή σε “συνεξέλιξη”. Η συγκατασκευή και η συνεξέλιξη αποτελούν συνήθεις έννοιες της κονστρουκτιβιστικής θεραπείας. Κονστρουκτιβισμός Είναι η επιστημολογική θεώρηση κατά την οποία η γνώση της πραγματικότητας απορρέει από την υποκειμενική αντίληψη και τη συνακόλουθη κατασκευή ή επινόηση του κόσμου και όχι από την αντικειμενική ύπαρξη του κόσμου. Εκπρόσωποι του κονστρουκτιβισμού θεωρούνται οι Bateson, Maturana, Varela, Foerster, Glasersfeld κ.ά. Η κονστρουκτιβιστική άποψη για τη θεραπεία θεωρεί ότι το πρόβλημα - σύμπτωμα δεν υπάρχει χωρίς τα συστήματα παρατήρησης που το ορίζουν. Από την άλλη μεριά οι θεραπευτές δεν κατέχουν τις απαντήσεις, απλώς αλληλεπιδρούν με το σύστημα που ορίζεται από το πρόβλημα. Το εν λόγω σύστημα θα αλλάξει θεραπευτικά μόνο αν η δομή του το επιτρέπει. Οι Maturana και Varela είναι Χιλιανοί βιολόγοι που ανέπτυξαν έννοιες για τις ιδιαιτερότητες των βιολογικών συστημάτων. Οι βασικές τους θέσεις συνοψίζονται στα παρακάτω: •Η ανθρώπινη γνώση είναι ένα βιολογικό φαινόμενο που καθορίζεται από τη δομή του ανθρώπινου οργανισμού. Το ανθρώπινο νευρικό σύστημα είναι λειτουργικά κλειστό και δεν διαφοροποιεί ανάμεσα σε εσωτερικά και εξωτερικά ερεθίσματα. •Η ανθρώπινη γνώση προκύπτει από προσωπικές εμπειρίες, είναι υποκειμενική και μη μεταβιβάσιμη •Η γνώση που μεταβιβάζεται εξαρτάται από τη βιολογική δομή του παραλήπτη. •Βασική έννοια των Maturana και Varela είναι η αυτοποίηση: Τα αυτοποιητικά (αυτοαναπαραγόμενα) συστήματα αυτοοργανώνονται. Επηρεάζονται από πληροφορίες του περιβάλλοντος μόνο υπό προϋποθέσεις. Ως εκ τούτου προχωρούν μόνο σε αλλαγές που ταιριάζουν στη δομή του συστήματος. Επίσης τα αυτοποιητικά (επομένως και τα ανθρώπινα) συστήματα δεν

29


μπορούν να χειραγωγηθούν (αδυναμία καθοδηγητικής αλληλεπίδρασης). Θα πρέπει να αναφερθεί ότι η εφαρμογή της θεωρίας για τα αυτοποιητικά συστήματα στα κοινωνικά συστήματα συνάντησε επιφυλάξεις και επικρίσεις απόμη και από τους ίδιους τους Maturana και Varela.

Μεταμοντέρνο και θεραπεία Το μεταμοντέρνο είναι ένα φιλοσοφικό ρεύμα που ξεκίνησε από τη Γαλλία με κύριους εκπρόσωπους τους Foucault, Lyotard και Derrida. Κύρια αρχή του μεταμοντερνισμού είναι η αμφισβήτηση της ύπαρξης μιας αντικειμενικής γνώσης και αμερόληπτης επιστήμης που αποτελούν πεποιθήσεις του μοντερνισμού. Αντίθετα υποστηρίζει ότι υπάρχουν πολλαπλές όψεις της πραγματικότητας που είναι κοινωνικές κατασκευές. Ο Foucault, φιλόσοφος και ψυχολόγος, έγραψε για την κριτική της εξουσίας και την μελέτη του τρόπου αναπαραγωγής της μέσω της γλώσσας. Ο Lyotard. ο κατ'εξοχήν φιλόσοφος του μεταμοντέρνου. ανέλυσε τη “μεταμοντέρνα συνθήκη”. Ο Derrida, φιλόσοφος και θεωρητικός της λογοτεχνίας εισήγαγε την έννοια της αποδόμησης που επανεξετάζει τις θεωρούμενες δεδομένες υποθέσεις της μοντέρνας άποψης. Οι μεταμοντέρνοι θεραπευτές θέτουν υπό αμφισβήτηση την ύπαρξη μιας και μοναδικής αλήθειας καθώς και τις παραδοσιακές αξίες. Καμιά πραγματικότητα δεν θεωρείται πιο σωστή από τις άλλες. Η κριτική της εξουσίας και η αποδόμηση θέτει σε νέα βάση την εξουσία του ειδικού και τη σχέση θεραπευτών – θεραπευόμενων. Σημαντική για την πορεία των μεταμοντέρνων θεραπειών είναι και η επίδραση των θεωρητικών του φεμινισμού σχετικά με τους ρόλους των φύλων και τις σχέσεις εξουσίας που συνδέονται με το φύλο. Οι μεταμοντέρνοι θεραπευτές θεωρούν δεδομένο ότι έχουν προκαταλήψεις για το πώς είναι μια λειτουργική οικογένεια, καθώς ο καθένας κατασκευάζει τη δική του πραγματικότητα μέσα από αλληλεπιδραστικές διαδικασίες της γλώσσας (λεκτικών και εξωλεκτικών στοιχείων). Έτσι διατηρούν μια στάση συνεργασίας με τα μέλη της οικογένειας και όλοι μαζί κατασκευάζουν νέες προοπτικές. Αυτό σημαίνει ότι υιοθετούν την έννοια του Κονστρουκτιβισμού, δηλαδή της θέσης 30


ότι κατασκευάζουμε υποκειμενικά την πραγματικότητα και επομένως η γνώση μας για τον κόσμο αποτελεί δική μας κατασκευή, δημιουργία, ταξινόμηση και απόδοση σημασίας σε αυτά που βιώνουμε και όχι γνώση ενός κόσμου όπως πραγματικά είναι. Επιπλέον οι μεταμοντέρνοι θεραπευτές είναι ενήμεροι ότι οι κατασκευές της πραγματικότητας συνδέονται με την προσωπική ιστορία, το φύλο, την τάξη, τον πολιτισμό κλπ. Στη θεραπεία οι μεταμοντέρνοι θεραπευτές εστιάζουν στη απόδοση νέου νοήματος σε συμπεριφορές, παρουσιαζόμενα προβλήματα, συμπτώματα κλπ.

Συνεργατική προσέγγιση με έμφαση στα γλωσσικά συστήματα Κύριοι εκπρόσωποι του θεραπευτικού αυτού μοντέλου είναι οι Anderson και Goolishian στο Galveston Family Institute (στις ΗΠΑ) καθώς και η Lynn Hoffman (στις ΗΠΑ). Η συνεργατική προσέγγιση εμπνέεται από τη φιλοσοφία του Κοινωνικού Κονστουξιονισμού δηλαδή τη θέση ότι δεν υπάρχει αντικειμενική αλήθεια, μόνο εκδοχές της πραγματικότητας που κατασκευάζονται από την κοινωνική αλληλεπίδραση. Οι κύριες θέσεις του Κοινωνικού Κονστρουξιονισμού συνοψίζονται στα παρακάτω:

•Η μοντέρνα έννοια της απόλυτης αλήθειας απορρίπτεται από τους μεταμοντέρνους που δέχονται όλες τις αφηγήσεις χωρίς επικρίσεις

•Η πραγματικότητα δεν είναι παρά μια κοινωνική κατασκευή. Μοντέρνες έννοιες όπως η “ρομαντική αγάπη” και η “μητρική αγάπη” θεωρούνται επινοημένες κοινωνικές κατασκευές (Gergen)

•Η έμφαση μετατοπίζεται από το πλαίσιο (Bateson) στο κείμενο

(Derrida)

•Αποδίδεται ιδιαίτρη έμφαση στη γλώσσα και οι πραγματικότητες, οι θεωρίες, τα συστήματα ιδεών θεωρούνται κατά κάποιο τρόπο αφηγήσεις. Τα ανθρώπινα συστήματα είναι συστήματα γλώσσας και δημιουργίας νοήματος. Το νόημα δημιουργείται και βιώνεται στο διάλογο με τους άλλους 31


και με τον εαυτό

•Στις κοινωνικές κατασκευές ανήκει ο κυρίαρχος λόγος και οι σχέσεις εξουσίας που συνδέονται μ'αυτόν •Τα προβλήματα δημιουργούνται μέσω της γλώσσας και άρα μπορούν να αποδομηθούν μέσω της γλώσσας Έτσι η θεραπεία είναι συνυφασμένη με τη δημιουργία συνεχώς νέων νοημάτων χωρίς περιορισμό ώστε να προκύπτουν νέες αφηγήσεις. Αυτό επιτυγχάνεται με τη θέση του “δεν γνωρίζω” εκ μέρους των θεραπευτών στη θεραπεία. Η θέση του “δεν γνωρίζω” έχει σχέση με τη στάση του θεραπευτή/της θεραπεύτριας να θεωρεί τη θεραπευτική του/της γνώση ανοιχτή στην αναρρώτηση και την αλλαγή (χωρίς προκαθορισμένες ιδέες για αλλαγή του συστήματος). Θεραπευόμενοι και θεραπευτές είναι διαλογικοί σύντροφοι που συμμετέχουν στη διαδικασία συζήτησης. Στη θεραπεία ενδιαφέρει το “σύστημα του προβλήματος” που δημιουργείται από τους ανθρώπους που επιθυμούν να μιλήσουν για το πρόβλημα. Είναι σημαντικό να υπάρχουν πολλαπλές περιγραφές του προβλήματος. Το θεραπευτικό σύστημα είναι ρευστό και μπορεί να αλλάζει στην πορεία ανάλογα με τους ανθρώπους που επιθυμούν να μιλήσουν για το πρόβλημα. Οι συνεργατικοί θεραπευτές θεωρούν τους ίδιους τους θεραπευόμενους ως τους πλέον ειδικούς για τη ζωή τους. Οι θεραπευτές είναι ειδικοί (και υπεύθυνοι) μόνο για τη διευκόλυνση μιας θεραπευτικής συζήτησης. Οι θεραπευτές τηρούν την “αφηγηματική στάση” και όχι την “παραδειγματική στάση” (όροι του Bruner) δηλαδή εστιάζουν στη διαδικασία και όχι στο περιεχόμενο. Αυτό επιτυγχάνεται με “συζητησιακές ή θεραπευτικές ερωτήσεις” δηλαδή ερωτήσεις που προκύπτουν από αυτό που μόλις ειπώθηκε και όχι προκατασκευασμένες. Οι Anderson και Goolishian δεν προτείνουν συγκεκριμένες διαδικασίες θεραπευτικών παρεμβάσεων. Αντίθετα και σκόπιμα υποβιβάζουν την τεχνική για να τονίσουν την άποψη και τη βαθύτερη φιλοσοφία που προτείνουν ως βάση για τη θεραπεία.

Αφηγηματική Θεραπεία 32


Πρωτοπόροι της αφηγηματικής θεραπείας:είναι οι Michael White στο Dulwich Center στην Αδελαΐδα της Αυστραλίας και David Epston στο Κέντρο Οικογενειακής Θεραπείας στο Aukland της Ν. Ζηλανδίας Η αφηγηματική θεραπεία στηρίζεται στην άποψη ότι η αίσθηση της πραγματικότητάς μας οργανώνεται και διατηρείται μέσα από ιστορίες για τους εαυτούς μας και τον κόσμο. Οι προσωπικές αφηγήσεις – ιστορίες συνδέονται με την απόδοση νοήματος σε προσωπικά βιώματα και αποτελούν τη βάση για την κατανόηση και ταξινόμηση μετέπειτα εμπειριών. Ο White επηρεάστηκε από τον Foucault, διανοούμενο του μεταμοντέρνου, και ιδιαίτερα από την άποψή του όσον αφορά την κριτική της πολιτικής της εξουσίας. Ο Foucault θεωρούσε τη γλώσσα ως όργανο εξουσίας μέσω των κυρίαρχων πολιτισμικών αφηγήσεων που διαιωνίζονται από όσους έχουν επικρατούσες ή ειδικές γνώσεις πχ πολιτικοί, κληρικοί, επιστήμονες, γιατροί, θεραπευτές. Πρότεινε να αμφισβητηθούν οι κυρίαρχες πολιτισμικές αφηγήσεις που καταλήγουν σε καταπίεση μέσα από αυθαίρετες ετικέτες ώστε να υπάρχει δυνατότητα για τις εναλλακτικές γνώσεις και απόψεις. Οι αφηγηματικοί θεραπευτές:

•Προσανατολίζονται στην επανεξέταση της κυρίαρχης ιστορίας από τους θεραπευόμενους με την αμφισβήτησή της ώστε να αναδυθούν οι εναλλακτικές ιστορίες. Αναζητούν τις εξαιρέσεις στην αφήγηση.

•Προσεγγίζουν τις ιστορίες των ανθρώπων μέσα από την πολιτική σκοπιά και ιδιαίτερα τις ιστορίες καταπίεσης που συνδέονται με ρατσισμό, σεξισμό, προκαταλήψεις για το φύλο, την τάξη, το σεξουαλικό προσανατολισμό κλπ

•Εντοπίζουν τις εσωτερικευμένες αφηγήσεις που συνδέονται με τον κυρίαρχο λόγο της κοινωνίας και λειτουργούν καταπιεστικά στους θεραπευόμενους δημιουργώντας μια στάση ηττοπάθειας.

•Θεωρούν ότι οι θεραπευόμενοι είναι οι πλέον ειδικοί για τις δικές τους ζωές και σχέσεις •Προωθούν τον κοινωνικό ακτιβισμό 33


•Τοποθετούν το πρόβλημα έξω από το άτομο με τη μέθοδο της εξωτερίκευσης

Η μέθοδος της εξωτερίκευσης Σε αντίθεση με τις εσωτερικευμένες συζητήσεις στις εξωτερικευμένες συζητήσεις:

•Το πρόβλημα τοποθετείται έξω από το άτομο.

Έτσι δημιουργείται χώρος για συζήτηση σχετικά

με τη σχέση του ατόμου με το πρόβλημα, μειώνεται η ενοχή ενώ δεν καταργείται η υπευθυνότητα.

•Το πρόβλημα τοποθετείται έξω από την ταυτότητα του προσώπου. •Επιτρέπονται και επιδιώκονται οι πολλαπλές περιγραφές της ταυτότητας του προσώπου και των σχέσεων.

•Οι θεραπευόμενοι προσκαλούνται να προσδώσουν το δικό τους νόημα και άποψη – εξήγηση στα γεγονότα.

•Καθίστανται ορατές οι κοινωνικές πρακτικές που προωθούν, διατηρούν και τρέφουν το πρόβλημα.

•Εξετάζονται οι πολιτισμικές, κοινωνικοπολιτικές αφηγήσεις – ιστορίες που επιδρούν στους ανθρώπους που ζητούν βοήθεια.

•Επικροτείται η διαφορετικότητα και στόχος είναι να καταστούν ορατές οι πρακτικές διακρίσεων. •Επιζητείται να αποκαλυφθεί ότι οι ικανότητες και οι γνώσεις είναι παρούσες στους θεραπευόμενους..

•Θεωρείται ότι οι άνθρωποι είναι οι πλέον ειδικοί για τις δικές τους ζωές και σχέσεις. •Αποζητούνται εναλλακτικές περιγραφές και αφηγήσεις εκτός από την περιγραφή του προβλήματος.

•Επιδιώκεται η επανα-συγγραφή της ιστορίας του θεραπευόμενου που συχνά είναι κορεσμένη από προβλήματα.

34


Τεχνικές εξωτερίκευσης αποτελούν η απόδοση ονόματος στο πρόβλημα, η προσωποποίηση του προβλήματος, το μοντέλο των εχθρών. Εφόσον το πρόβλημα θεωρείται ως πρόσωπο στην τεχνική της προσωποποίησης, εξετάζονται οι ιδιότητές που κατέχει δηλαδή τακτικές, τρόποι λειτουργίας, ομιλία, προθέσεις, πιστεύω, ιδέες, πλάνα, προτιμήσεις, κανόνες, σκοποί, επιθυμίες, κίνητρα, τεχνικές, όνειρα, σύμμαχοι, ψεύδη κλπ

Αναστοχαστική Συζήτηση Πρωτοεφαρμόσθηκε από τον Andersen και τους συνεργάτες του στη δεκαετία του 80 στη Νορβηγία. «Αναστοχαστική Συζήτηση» είναι η ελεύθερη μετάφραση στα ελληνικά του όρου «Reflecting Team» που κατά λέξη σημαίνει ομάδα που αντανακλά, απεικονίζει, αντικατοπτρίζει, στοχάζεται. Στη συστημική – οικογενειακή θεραπεία η Αναστοχαστική Συζήτηση είναι η συζήτηση της ομάδας των παρατηρητών που σχολιάζουν τη συζήτηση της οικογένειας με τον/την θεραπευτή – θεραπεύτρια που προηγήθηκε. Την Αναστοχαστική Συζήτηση παρακολουθούν η οικογένεια και ο/ η θεραπευτής/θεραπεύτρια πίσω από το μονόδρομο καθρέφτη. Το κάθε μέλος της ομάδας των παρατηρητών εκφράζει τη δική του εκδοχή, ιδέες ή και ερωτήσεις σε συντονισμό με τον τρόπο επικοινωνίας του συστήματος όσον αφορά εκφράσεις, μεταφορές κλπ. Η διάρκεια της συζήτησης αυτής είναι συνήθως 5-10 λεπτά. Η επιρροή του Bateson είναι φανερή καθώς στην αναστοχαστική συζήτηση εκφράζονται «κατάλληλα ασυνήθιστες» ιδέες, αναρρωτήσεις κλπ με επιφυλάξεις, χωρίς άκαμπτες πεποιθήσεις και συνήθως υπό μορφήν διαλόγου. Αποφεύγονται οι επικρίσεις ή αρνητικές περιγραφές, τα σχόλια που ανήκουν σε άλλο πλαίσιο καθώς και οι συμβουλές. Όμως θα μπορούσε για παράδειγμα να αναφερθεί πώς ένα άλλο σύστημα έλυσε ένα παρόμοιο πρόβλημα με κάποια επιφύλαξη αν αυτή η λύση ταιριάζει και στην συγκεκριμένη οικογένεια. Αρχικά η Αναστοχαστική Συζήτηση εφαρμόσθηκε από την ομάδα του Andersen για να διευκολύνει μια συνεδρία οικογενειακής θεραπείας που ήταν σε αδιέξοδο. Ως τεχνική μπορεί να θεωρηθεί ότι είναι μια στρατηγική θεραπείας. Ως διαδικασία όμως αφορά τη συνολική στάση στη θεραπεία και

35


αντανακλά μια δευτεροκυβερνητική φιλοσοφία και πρακτική. Η αλλαγή των θέσεων ανάμεσα στην οικογένεια και τους ειδικούς παραπέμπει σε συνεργασία και συνεξέλιξη θεραπευτών και θεραπευομένων, δηλαδή σε οριζόντια και όχι κάθετη ιεραρχία μεταξύ ειδικών και θεραπευόμενων. Στόχος της θεραπείας με Αναστοχαστική Συζήτηση δεν είναι η παροχή λύσεων από τους ειδικούς αλλά η γνωριμία της οικογένειας με την πολυπλοκότητα των σχέσεων, την ύπαρξη πολλών εκδοχών και τον αναστοχασμό. Αυτή η θέση βρίσκεται σε συμφωνία με τον Maturana ότι δηλαδή διάδραση υπό καθοδήγηση δεν είναι εφικτή αλλά μόνο “δομική σύζευξη” αμοιβαίου ενδιαφέροντος. Στον Ανοιχτό Διάλογο (Φιλανδικό μοντέλο) χρησιμοποιούνται αναστοχαστικές διαδικασίες χωρίς τον μονόδρομο ή αμφίδρομο καθρέφτη αλλά με όλους τους συμμετέχοντες στον ίδιο χώρο.

Ανοιχτός Διάλογος – Open Dialogue Αναπτύχθηκε μετά το 1981 από τον Seikkula και τους συνεργάτες του στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Keropudas της Δ. Λαπωνίας στη Β. Φινλανδία. Βασική ιδέα του θεραπευτικού μοντέλου είναι η κινητοποίηση όλων όσων συνδέονται με το χειρισμό μιας κρίσης που μπορεί να είναι όχι μόνο η οικογένεια αλλά και το κοινωνικό δίκτυο της οικογένειας, οι ειδικοί ψυχικής υγείας, η αστυνομία, οι υπηρεσίες του Δήμου κλπ. Όλοι όσοι συνδέονται με την κρίση προσκαλούνται στις “θεραπευτικές συναντήσεις” από την αρχή της κρίσης και για όσο χρόνο χρειάζεται. Ολα τα θέματα που προκύπτουν συζητούνται μόνο παρουσία της οικογένειας και όλες οι αποφάσεις που αφορούν τους αναφερόμενους ασθενείς λαμβάνονται μόνον παρουσία τους. Η μέθοδος παρουσίασε θεαματικά αποτελέσματα σε νατουραλιστική μελέτη στη Δ. Λαπωνία με δραματική μείωση των εισαγωγών και των ημερών νοσηλείας σε ψυχωτική κρίση. Ο Ανοιχτός Διάλογος λειτουργεί με βάση 7 αρχές που αναφέρονται και επεξηγούνται εν συντομία παρακάτω:

36


1)άμεση ανταπόκριση , Με την απλοποίηση της διαδικασίας παραπομπών για θεραπεία οι παραπομπές γίνονται τηλεφωνικά και δεν χρειάζονται γραπτές παραπομπές. Η πρώτη θεραπευτική συνάντηση ορίζεται στο πρώτο 24ωρο ή το πολύ 48ωρο μετά την πρώτη επαφή με το σύστημα. Η αρχή της άμεσης ανταπόκρισης βασίζεται στο σκεπτικό ότι η κρίση διευκολύνει την αλλαγή και επομένως όσο πιο άμεσα ξεκινήσει η θεραπεία τόσο καλύτερο το θεραπευτικό αποτέλεσμα. 2) προοπτική κοινωνικού δικτύου Η οικογένεια και το δίκτυο σχέσεων προσκαλούνται από την αρχή στη θεραπεία. Η οικογένεια και το δίκτυο θεωρούνται οι εφεδρίες και όχι το αντικείμενο της θεραπείας. 3) ευελιξία Η θεραπευτική ανταπόκριση είναι προσαρμοσμένη στις ανάγκες έτσι ώστε να ανταποκρίνεται στις ειδικές και μεταβαλλόμενες ανάγκες του κάθε ασθενούς και του κοινωνικού του δικτύου. Η αρχή της ευελιξίας αφορά τόσο τη συχνότητα όσο και τον τόπο των θεραπευτικών συναντήσεων. Οι θεραπευτικές συναντήσεις πραγματοποιούνται όσο συχνά χρειάζεται και μπορεί να είναι καθημερινές στην αρχή μιας κρίσης Ο τόπος της κάθε συνάντησης αποφασίζεται από κοινού και συχνά είναι στο σπίτι της οικογένειας αλλά μπορεί να είναι και άλλοι χώροι που συνδέονται με την κρίση. 4)υπευθυνότητα Ο/Η επαγγελματίας που απάντησε στην πρώτη επαφή με την οικογένεια αναλαμβάνει και την ευθύνη να προγραμματίσει την πρώτη θεραπευτική συνάντηση. Η θεραπευτική ομάδα αναλαμβάνει την ευθύνη για την όλη θεραπευτική διαδικασία ανεξάρτητα από τον τόπο της θεραπείας. Δεν γίνονται παραπομπές σε άλλες υπηρεσίες. Η θεραπευτική ομάδα έχει την ευθύνη της θεραπευτικής διαδικασίας ώστε όλα τα θέματα που προκύπτουν συζητιούνται ανοιχτά από τα μέλη της θεραπευτικής ομάδας με την παρουσία της οικογένειας εφαρμόζοντας τις αρχές του Ανοιχτού Διαλόγου. 37


5) ψυχολογική συνέχεια Η αρχική θεραπευτική ομάδα με την οποία ξεκινάει η θεραπευτική διαδικασία μιας οικογένειας και του δικτύου της είναι υπεύθυνη για τη συνολική θεραπευτική διαδικασία – ενδονοσοκομειακή και/ή εξωνοσοκομειακή - και για όσο χρόνο χρειάζεται. Δεν γίνονται παραπομπές σε άλλες δομές για να διασφαλισθεί η συνέχεια της θεραπείας. 6) ανοχή της αβεβαιότητας Δεν υπάρχει μακροπρόθεσμο θεραπευτικό πλάνο. Στην περίοδο κρίσης σε κάθε συνάντηση αποφασίζεται η επόμενη. Η χορήγηση νευροληπτικών φαρμάκων αποφεύγεται – όπου είναι δυνατόν –στις πρώτες θεραπευτικές συναντήσεις. Η θεραπευτική ομάδα και η οικογένεια θα πρέπει να ανέχεται την αβεβαιότητα που συνδέεται με αυτές τις πρακτικές και με το γεγονός ότι το τέλος της θεραπευτικής διαδικασίας δεν είναι ορατό καθότι στη θεραπεία διατίθεται όσος χρόνος χρειάζεται. 7) διαλογικότητα Η θεραπεία εστιάζεται κύρια στη διευκόλυνση του διαλόγου και κατά δεύτερο λόγο στην αλλαγή του ασθενούς και της οικογένειάς του. Πρόδρομες θεραπευτικές προσεγγίσεις του Ανοιχτού Διαλόγου καθώς και επιδράσεις που συνέβαλαν στη διαμόρφωση του θεραπευτικού μοντέλου συνιστούν τα παρακάτω: •Προσέγγιση Προσαρμοσμένη στις Ανάγκες (όρος του Alanen) •Συστημιή Οικογενειακή Θεραπεία & •Ψυχοδυναμική Ψυχοθεραπεία •Αναστοχαστική Συζήτηση (Andersen) •Συνεργατική προσέγγιση (Anderson & Goolishian)

•Φιλοσοφικές, γλωσσολογικές, κοινωνιολογικές κλπ επιδράσεις

(Bahtin, Vygotsky, Volosinov,

Wittgenstein, Buber, Shotter κλπ) 38


Συστήματα και αλλαγές 2ης τάξης - Συστήματα και θρήνος Κάθε οικογένεια περνά μέσα από τα στάδια του οικογενειακού κύκλου ζωής. Η μετάβαση από το ένα στάδιο στο επόμενο συνιστά αλλαγή 2ης τάξης για το σύστημα που δεν είναι πλέον δυνατόν να επανέλθει στο προηγούμενο στάδιο. Πχ η γέννηση ενός παιδιού, ένας θάνατος στην οικογένεια κ.ά. Ο θρήνος ορίζεται ως η συναισθηματική απάντηση στον θάνατο (και σε άλλες σημαντικές απώλειες). Το πένθος είναι οι πράξεις και τρόποι έκφρασης του θρήνου. Επειδή οι θρηνούντες υποφέρουν τίθεται το ερώτημα της φυσιολογικότητας και της παθολογίας του θρήνου. Ο φυσιολογικός θρήνος έχει περιγραφεί από πολλούς μελετητές. Παρακάτω περιγράφεται μια προσέγγιση “φάσεων” του φυσιολογικού θρήνου και είναι συγκερασμός των απόψεων του Parkes και του Bowlby. Ο θρήνος περνά από τρεις φάσεις τις εξής: 1) Πρώτη φάση: τις πρώτες ώρες ή και μέρες ο θρήνος βιώνεται ως μούδιασμα και σοκ συχνά με ξεσπάσματα απελπισίας. 2) Δεύτερη φάση: κυριαρχεί το βίωμα απώλειας με ψυχικό πόνο, κλάμα, συνεχείς σκέψεις απώλειας, σωματικά συμπτώματα (από το Αυτόνομο Νευρικό Σύστημα), ταραχή, πιθανή άσκοπη υπερδραστηριότητα, θυμό και ευερεθιστότητα, λύπη, θλίψη, απελπισία. 3) Τρίτη φάση: είναι η φάση της ανάρρωσης ή λύσης του θρήνου, όπου το άτομο βιώνει μια καινούρια ταυτότητα και αισθάνεται έτοιμο για νέες σχέσεις. Από το χώρο της ψυχανάλυσης μελέτησαν τον θρήνο πολλοί ψυχαναλυτές. Ενδεικτικά να αναφέρω τους Freud, Abraham, Deutsch και Klein. Ο θρήνος θεωρείται μια ενεργητική διαδικασία που για να ολοκληρωθεί χρειάζεται να επιτελεσθεί το “έργο του θρήνου”. Στο πλαίσιο της θεωρίας της πρόσδεσης (attachment theory) με εκπρόσωπο τον Bowlby έχει επίσης μελετηθεί ο θρήνος και το

39


πένθος. Ωστόσο έχει διατυπωθεί η άποψη ότι το βίωμα του θρήνου δεν μπορεί να αποδοθεί με την περιγραφή φάσεων καθώς πότε απουσιάζει και πότε επανέρχεται με καταστάσεις ή αντικείμενα που ανασύρουν μνήμες ή από άλλες αφορμές. Έχει λοιπόν προταθεί ότι ο θρήνος μοιάζει περισσότερο με ένα εκκρεμές που κινείται, το εκκρεμές του θρήνου (Stroebe & Stroebe, ). Ο θρήνος που δεν λύνεται έχει ονομασθεί με πολλούς τρόπους όπως απών, νευρωτικός, παθολογικός,νοσηρός, δυσπροσαρμοστικός, άλυτος θρήνος. Παρακάτω επιλέγεται ο όρος άλυτος επειδή εμπεριέχει την προοπτική της λύσης. Ο άλυτος θρήνος όπως περιγράφηκε από τον Lieberman συνήθως εκδηλώνεται με ένα από τα παρακάτω 3 σχήματα: 1) Ένα σχήμα αποφυγής για οτιδήποτε θυμίζει την απώλεια σε συνδυασμό με μη εκφρασμένα συναισθήματα θυμού και ενοχής που καθυστερούν την έναρξη του θρήνου 2) Σχήμα εξιδανίκευσης του θανόντος με ταυτόχρονα έντονα συναισθήματα θυμού προς άλλους 3)Σχήμα χρόνιου θρήνου χωρίς τέλος με εφιάλτες και πολύ συχνά την εμφάνιση σωματικής νόσου. Ένας θάνατος ή άλλη σημαντική απώλεια στις οικογένειες μπορεί να είναι αφετηρία για προβλήματα ή συγκρούσεις καθώς το κάθε μέλος βιώνει τις φάσεις ή το εκκρεμές του θρήνου με το δικό του τρόπο και ανάλογα με τη σχέση που έχει με την απώλεια. Σε οικογένειες που παραπέμπονται σε ειδικούς μπορεί να είναι χρήσιμη η συμβουλευτική θρήνου που διευκολύνει την πορεία του φυσιολογικού θρήνου ή η θεραπεία θρήνου όταν ο θρήνος παραμένει άλυτος. Σύμφωνα με την κοινωνική κονστρουξιονιστική άποψη ο θρήνος νοηματοδοτείται ως συναίσθημα ή ως νόσος από το κοινωνικό σύστημα στο οποίο ανήκει η οικογένεια. Όταν ορίζεται ως νόσος εμπλέκεται το ιατρικό σύστημα για την ανακούφιση του πόνου. Όμως αυτό συχνά ελαττώνει την παρουσία άλλων συστημάτων π.χ. της γειτονιάς, της ευρύτερης οικογένειας, άλλες ομάδες κλπ Προτείνεται λοιπόν μια προσέγγιση ολιστικού πλαισίου με κοινωνική, βιολογική και ψυχολογική διάσταση. 40


Αλλες απώλειες όπως σωματικές,οικονομικές, σχεσιακές (διαζύγιο, αποχωρισμοί, μετακομίσεις κλπ) επίσης συνδέονται με το βίωμα του θρήνου που έχει πολλές ομοιότητες αλλά και διαφορές με το μοντέλο του θρήνου που περιγράφηκε. Ο θρήνος συνήθως βιώνεται διαφορετικά στις μικρές ηλικίες. Στην παιδική ηλικία συχνά μεταμφιέζεται ως δυσπροσαρμοστική συμπεριφορά ενώ στην εφηβεία μπορεί να μεταμφιεστεί ως επιθετικότητα ή διαταραχή συμπεριφοράς.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Στα Ελληνικά Goldenberg, I. & Goldenberg, H. (2005) Οικογενειακή Θεραπεία: Μια Επισκόπιση Εκδόσεις Έλλην Schlippe, A & Schweitzer, J. (2008) Εγχειρίδιο της Συστημικής Θεραπείας και Συμβουλευτικής University Studio Press Watzlawick, P., Beavin Bavelas, J., Jackson, D. (1967) “Ανθρώπινη Επικοινωνία και οι επιδράσεις της στη συμπεριφορά”. Επιμ. Μετφρ. Κάτια Χαραλαμπάκη. Εκδ. Ελληνικά Γράμματα 2004 “Μετάλογος”: Περιοδικό της Συστημικής Εταιρείας Β. Ελλάδας Σημειώσεις από το Κέντρο Ψυχικής Υγείας Δ. Τομέα Θεσ/νίκης προς ειδικευόμενους ψυχιάτρους (1989 - 1990)

Αγγλική Βιβλιογραφία Andersen, T. (1991) “The Reflecting Team: Dialogues and Dialogues about the Dialogues” Norton : New 41


York, London. Anderson, H. & Goolishian, H. (1988) Human s;ystems as linguistic systems: Preliminary and evolving ideas about the implications for clinical theory. Family Process, 27:371-393 Bateson, G, (1972) “Steps to an ecology of mind”. Dutton: New York Bateson,G. (1979) “Mind and Nature: a necessary unity”Dutton: New York Boszormenyi-Nagy, I. & Ulrich, D.N. (1981) Contextual Family Therapy. Chapter 5 in “Handbook of Family Therapy” edited by Gurman, A.S. & Kniskern, D.P. Brunner/Mazel, Inc. New York Bowen, M. (1961) The family as the unit of study and treatment American Journal of Orthopsychiatry 31:40-60 Cecchin, G. (1987) “Hypothesizing,Circularity, and Neutrality Revisited: An invitation to curiosity” Family Process, 26:405-413 Foukault, M. (1965) “Madness and civilization: a history of insanity in the age of reason”. Randon House: New York Goldenberg, I & Goldenberg, H. (1980) “Family Therapy: an overview”. Brooks/Cole Pubs Haley, J. (1980) Leaving Home: The Therapy of Disturbed Young People. McGraw-Hill Book Company. New York ect. Hoffman, L. (1981) “Foundations of Family Therapy”. Basic Books Pubs Lieberman, S. (1979) Transgenerational Family Therapy. Croom Helm. London. Madanes, C. (1982) Strategic Family Therapy in the Prevention of Rehospitalization. Chapter 3 in “The Psychiatric Hospital and the Family” edited by Henry T. Harbin. Spectrum Publications, Inc. New York, London. McGoldrick & Gerson (1985) “Genograms in Family Assessment”. Norton, New York 42


Minuchin, S (1974) “Families and Family Therapy”. Cambridge MA. Harvard University Press Seikkula, J. & Arnkil, T.E. (2006) “Dialogical Meetings in Social Networks”. Karnac: London, New York Selvini-Palazzoli, M., Boscolo, L., Cecchin, G., Prata, G. (1978) “Paradox and Counterparadox. A New Model in the Therapy of the Family in Schizophrenic Transaction”. Jason Aronson. New York, London. Selvini-Palazzoli, M., Boscolo, L., Cecchin, G., Prata, G.(1980) “Hypothesizing-Circularity-Neutrality : Three Guidelines for the Conductor of the Session” Family Process, 19:3-12 Selvini-Palazzoli, M., Cirillo, S., Selvini, M., Sorrentino, A.M. (1989) Family Games: General Models of Psychotic Processes in the Family. Karnac Books. London Watzlawick, P., Beavin, J.H., Jackson, D. D. (1967) “Pragmatics of human communication”. Norton, New York

43

Notes Systemic

Recommend Documents