JAARBOEK VOOR MUNT- EN PENNINGKUNDE
76 1989 KONINKLIJK NEDERLANDS VOOR M U N T - EN
GENOOTSCHAP
PENNINGKUNDE
AMSTERDAM
NOORD-NEDERLANDSE
MUNTGEWICHTEN
Ar ent Pol
opgedragen aan de nagedachtenis van Ferdinand Schaaf (1914-1985), hartstochtelijk verzamelaar en animabel connaisseur
MUNTGEWICHTEN I.a
VERANTWOORDING
6
v o o r a f — publicaties — ordening c a t a l o g u s — b e p e r k i n g e n — definities I.b
INLEIDING
9
o n t w i k k e l i n g — m u n t g e w i c h t e n — m a k e r s — materiaal, techniek, vorm I.C
AFBEELDINGEN O P D E BLOKJES
14
stempels — blokbeeldenaars — m a k e r s m e r k e n — i n s t e m p e l i n g e n I.d
MASSA V A N D E BLOKJES
24
troois gewicht: mark, engels, a a s — wettelijke m a s s a en remedie —
slijtage, snoeiing, uitweging — m e t e n m e t twee m a t e n
—
g e m a k z u c h t en vergissing I.e
OUDE NEDERLANDSE MUNTNAMEN
33
I.f
ILLUSTRATIE V A N BLOKJES
34
koersboekjes — etiketten I.g
LITERATUUR
37
BLOKBEELDENAARS II.A
CATALOGUS V A N BLOKBEELDENAARS
39
toelichting — afbeeldingen — verwijzingslijst II.b
LIJST V A N M U N T E N
60
toelichting — inrichting — m u n t e n II.C
INDEX O U D E NEDERLANDSE M U N T N A M E N
123
MAKERSMERKEN III.A
C A T A L O G U S V A N MAKERSMERKEN
125
toelichting — afbeeldingen — m a k e r s
III.b
LIJST V A N M U N T G E W I C H T M A K E R S
135
Jaarboek voor Munt- en Penningkunde 76 (1989) 5-143
I : MUNTGEWICHTEN I.a
VERANTWOORDING
1
vooraf V o o r d e m u n t g e s c h i e d e n i s van de Republiek der Verenigde
Nederlanden
staan d e o n d e r z o e k e r diverse b r o n n e n ter beschikking. N a a s t de m u n t s t u k k e n zelf, zijn dat bijvoorbeeld p l a k k a t e n e n beeldenaars, muntmeestersinstructies en verbalen v a n m u n t b u s o p e n i n g , boedelinventarissen en m u n t v o n d s t e n ; o o k m u n t g e w i c h t e n b e h o r e n ertoe. V o o r interpretatie v a n deze b r o n is het uiteraard v a n belang precies te w e t e n welke m u n t s o o r t e n m e t de desbetreffende m u n t g e w i c h t e n werden g e w o g e n . S o m s zijn deze v o o r w e r p e n echter lastig te determineren, o m d a t de makers zich z o n u e n d a n zekere vrijheden v e r o o r l o o f d e n o f o m d a t de afbeeldingen die zij gebruikten zeer a l g e m e e n waren e n o p meer m u n t s o o r t e n betrekking k o n d e n h e b b e n . D e z e constatering deed o o k de W e r k g r o e p M u n t g e w i c h t e n , in 1977 o n t s t a a n b i n n e n de Vereniging v a n Verzamelaars v a n M a t e n en G e w i c h t e n . D a a r werd de w e n s geformuleerd te k o m e n tot een apparaat w a a r m e e gestandaardiseerde beschrijvingen v a n N o o r d - N e d e r l a n d s e m u n t g e w i c h t d o z e n g e m a a k t k o n d e n w o r d e n : catalogi v a n balans- en d o o s t y p e n , v a n m u n t g e w i c h t e n , v a n etiketten e n v a n de o p de diverse
onderdelen
v o o r k o m e n d e m a k e r s m e r k e n b e s t o n d e n n o g niet. V a n de g e w e n s t e h u l p m i d delen v o o r determinatie v a n m u n t g e w i c h t d o z e n en de i n h o u d daarvan, wordt 2
thans e e n eerste gepresenteerd — hopelijk voorziet dit in het g e v o e l d e g e m i s .
oudere en nieuwere
publicaties
Publicaties over m u n t g e w i c h t e n v a n de N o o r d e l i j k e N e d e r l a n d e n zijn niet dik
1 Voor het bijeenbrengen van de gegevens voor de catalogi, stelden talloze beheerders van openbare en particuliere verzamelingen mij de hen toevertrouwde rijkdommen ter beschik king, waarvoor ik hen hartelijk dank. De heren G.A. van Borssum Buisman M W O en dr ir G.M.M. Houben dienen hier echter apart te worden genoemd voor hun welwillendheid mij te laten putten uit hun beider documentatie en kennis. Steeds waren zij op even onvermoeibare als ruimhartige wijze bereid mij adviezen te geven, aanvullingen te signaleren, te behoeden voor al te grove fouten en inzage te verlenen in hun aantekeningen. Daarnaast heb ik veel nut ondervonden van de opmerkingen van prof. dr H. Enno van Gelder en drs H.W. Jacobi bij de verwerking van het vergaarde materiaal tot de huidige vorm, waarvoor ik ook hen dank ben verschuldigd. Dit alles laat uiteraard onverlet dat de aan dit werk klevende gebreken volledig voor mijn rekening zijn. 2 Van schrijver dezes kan binnen afzienbare tijd ook een catalogus van etiketten tegemoet worden gezien.
6
3
g e z a a i d . N a d a t D e Witte (1899) enkele artikelen o v e r
Zuid-Nederlandse
m u n t g e w i c h t e n en h u n makers publiceerde, schreef Sassen (1912) o v e r die in het N o o r d e n . In de v o l g e n d e decennia t o o n d e v o o r a l D e M a n ( 1 9 1 6 e.v.) belangstelling d o o r grotere en kleinere bijdragen over Z e e u w s e b a l a n s m a k e r s ; V a n Kerkwijk ( 1 9 3 9 ) n a m zich v o o r in een reeks artikelen b e k e n d te m a k e n w a t hij als aanvulling o p Sassen g e v o n d e n had, m a a r m o e s t het bij één aflevering laten. N a de o o r l o g verschenen bijdragen over
weegapparatuur
v o o r m u n t e n ( V a n B o r s s u m B u i s m a n 1953) en o v e r enkele d o z e n ( V a n Cittert 1950, V a n G e l d e r 1962, H o l l e b o s c h - V a n Reek 1976), evenals een a l g e m e e n werk over g e w i c h t e n waarin tevens m u n t g e w i c h t e n b e h a n d e l d w e r d e n ( Z e v e n b o o m / W i t t o p K o n i n g 1951, herziene versie W i t t o p K o n i n g / H o u b e n 1980). In het afgelopen d e c e n n i u m publiceerden diverse leden v a n de W e r k g r o e p kleinere bijdragen in het blad Meten
& Wegen,
m a a r v a n hen is v o o r a l
H o u b e n ( 1 9 7 5 / 1 9 7 7 e.v.) zeer p r o d u k t i e f gebleken o p het terrein van m u n t g e wichten en a a n v e r w a n t e zaken. Hij m a a k t e o n d e r andere catalogi van m u n t gewichten v o o r Engelse m u n t e n (1978) en van m u n t g e w i c h t e n v o o r N e d e r landse m u n t e n (1981). Hierin zijn naast de Engelse resp. N e d e r l a n d s e m u n t g e wichten, o o k de buitenlandse m u n t g e w i c h t e n o p g e n o m e n welke betrekking h e b b e n o p Engelse resp. N e d e r l a n d s e m u n t s t u k k e n . H i e r d o o r w o r d t
een
interessante aanvulling g e b o d e n o p de kennis van de circulatie van m u n t s t u k ken buiten het land van herkomst, een benadering w a a r v o o r in de n u m i s m a tiek de laatste decennia steeds meer belangstelling k o m t . G e n o e m d e opzet is o o k g e v o l g d d o o r D i e u d o n n é (1925) en L a v a g n e ( 1 9 7 5 - 1 9 7 8 ) . E e n nadeel van deze werkwijze is echter dat de kennis van de m u n t o m l o o p in een bepaald land er niet d o o r w o r d t verhelderd: een overzicht van de circulatie van eigen en v r e e m d e m u n t e n in een land aan de h a n d van de g e m a a k t e m u n t g e w i c h t e n k o m t er niet uit naar voren. D e hier gepresenteerde c a t a l o g u s verschilt d o o r 4
zijn afwijkende benadering d a n o o k wezenlijk van de e e r d e r g e n o e m d e . Overigens m o e t w o r d e n o p g e m e r k t , dat deze n i e u w e c a t a l o g u s o p zichzelf n o g m a a r weinig verdieping biedt van het inzicht in de m u n t o m l o o p van de R e p u b l i e k der Verenigde N e d e r l a n d e n . Pas nadat de d o o r de W e r k g r o e p M u n t g e w i c h t e n v o o r g e n o m e n gestandaardiseerde beschrijving van een grote h o e v e e l h e i d d o z e n is gerealiseerd, k u n n e n uit het v o o r k o m e n van m u n t g e w i c h t e n v o o r b e p a a l d e m u n t s o o r t e n in de verschillende tijdvakken nadere conclusies w o r d e n g e t r o k k e n via het vaststellen van d e tijd van vervaardiging en gebruik van de m u n t g e w i c h t e n .
3 Voor de belangrijkste, in het navolgende overzicht genoemde boeken en artikelen, zie ook de literatuurlijst op p. 37 4 Een parallel vindt men bij M.S. DUDLEY WESTROPP Notes on Irish money weights Proceedings of the Royal Irish Academy 33 (1916) 43-72
7
ordening
van de catalogus,
beperkingen
D e o p z e t e e n determinatiehulpmiddel te m a k e n , heeft g e v o l g e n g e h a d v o o r de inrichting v a n d e z e publicatie. Z o zijn de afbeeldingen strikt
thematisch
g e o r d e n d z o n d e r rekening te h o u d e n m e t de m u n t s o o r t e n w a a r o p zij slaan (een s a m e n v a t t i n g van deze ordening treft m e n aan in de toelichting die aan de c a t a l o g u s v o o r a f gaat, pag. 61). D o o r deze o r d e n i n g w o r d t het o p z o e k e n in sterke m a t e vergemakkelijkt en een systematische weergave v a n de gege vens per m u n t s o o r t
staat zij niet in de w e g : een o p dezelfde
pagina's
afgedrukte lijst verwijst naar een alfabetische m u n t c a t a l o g u s per land, daar 5
binnen g e o r d e n d o p m u n t n a a m . D e z e c a t a l o g u s en die van de m a k e r s m e r k e n h e b b e n beide een eigen n u m m e r i n g met cijfers resp. letters, z o d a t verwijzing naar beide delen tegelijkertijd mogelijk is d o o r c o m b i n a t i e van de
twee
e l e m e n t e n (bijvoorbeeld 123eg). In d e z e publicatie zijn alleen de in de N o o r d e l i j k e N e d e r l a n d e n gefabriceerde m u n t g e w i c h t e n o p g e n o m e n ; geen rekening k o n w o r d e n g e h o u d e n m e t wijzi g i n g e n die de i n h o u d van N e d e r l a n d s e d o z e n o n d e r g i n g w a n n e e r zij g e ë x p o r teerd w e r d e n , e v e n m i n met het gebruik van buitenlandse d o z e n hier te lande. Enkele in N e d e r l a n d geproduceerde ronde m u n t g e w i c h t e n van l o o d en v a n messing, w e l k e blijkens hun v o r m niet v o o r gebruik in de g e w o n e m u n t g e w i c h t d o z e n zijn g e m a a k t , zijn e v e n e e n s buiten b e s c h o u w i n g gelaten. definities A a n g e z i e n de term gewicht z o w e l staat v o o r een v o o r w e r p als v o o r
de
zwaarte ervan, is het beter dit w o o r d te vermijden. In het n a v o l g e n d e zal d a a r o m het v o o r w e r p steeds blokje w o r d e n g e n o e m d en d e zwaarte ervan w o r d e n a a n g e d u i d m e t de term m a s s a . H e t w o o r d m u n t g e w i c h t w o r d t slechts
5 Voor de onderhavige catalogi werden de meeste tekeningen gemaakt door wijlen F. Schaaf op basis van door schrijver dezes verzamelde informatie. Die beeldinformatie is bijeengebracht door het maken van potloodkrassels tijdens bezoeken aan talloze particuliere en openbare verzamelingen in binnen- en buitenland. Deze wijze van reproduceren is weliswaar sterk tijdsbesparend, maar resulteert in een tamelijk oppervlakkige weergave van de beeldenaars en de tekeningen kunnen daarom niet als zeer exact beschouwd worden. In een tekening is altijd een zekere mate van interpretatie aanwezig en daarom is hij minder betrouwbaar dan een foto. Aangezien de afbeeldingen hier niet staan voor individuele stempels maar voor algemene types, hoeft dit niet als een bezwaar te worden gevoeld. Uiteraard zijn, waar nodig, correcties aangebracht, maar voor wat er op het tekenwerk is aan te merken treft de tekenaar geen blaam — alle kritiek op dat punt is voor rekening van de samensteller van de catalogus. Overigens hebben tekeningen het voordeel dat door gebruik van meerdere blokjes steeds een complete afbeelding kan worden gegeven en bovendien wordt het oog van de beschouwer niet afgeleid door de vierkante en niet altijd rechtop staande omtrek van het blokje dat buiten de ronde beeldenaar valt.
8
gebruikt w a n n e e r in a l g e m e n e zin gedoeld w o r d t o p het s o o r t v o o r w e r p e n dat 6
geschikt is o m individuele m u n t e n te w e g e n . D e afbeeldingen o p het blokje heten blokbeeldenaar resp. makersmerk, v a n m u n t b e e l d e n a a r w o r d t g e s p r o ken als g e d o e l d w o r d t o p de afbeelding o p een m u n t s t u k .
I.b
INLEIDING
ontwikkeling
van muntgewichten
in de
Nederlanden
H e t is n o g niet lang geleden, dat de n o m i n a l e w a a r d e van een m u n t s t u k in de o m l o o p verband hield m e t de intrinsieke w a a r d e ervan: bepalend w a s de h o e v e e l h e i d edel metaal die de g o u d e n en de grote zilveren m u n t e n bevatten. Zij werden vervaardigd v o l g e n s de d o o r de m u n t h e e r v o o r g e s c h r e v e n specificaties
betreffende m a s s a en gehalte en als het ware met zijn n a a m en w a p e n
gegarandeerd; in principe wist het publiek d a n precies w a t de inhoudelijke w a a r d e van de m u n t was. Buiten het m u n t h u i s w a s verandering van het gehalte v a n de m u n t s t u k k e n niet meer mogelijk. D e m a s s a ervan k o n echter verminderen d o o r snoeiing en slijtage en d a a r d o o r o n t s t o n d bij de gebruikers de behoefte
tot c o n t r o l e . D e
overheid trok niet zelf aktief
beschadigde
m u n t e n in, wèl werd het publiek de verplichting tot het inleveren (tegen v e r g o e d i n g van de m e t a a l w a a r d e ) o p g e l e g d , z o d a t dergelijke s t u k k e n versmolten zouden worden. M u n t g e w i c h t e n zijn b e k e n d uit de O u d h e i d en uit de Byzantijnse en A r a bische wereld tot de 14e eeuw. In de late M i d d e l e e u w e n k w a m e n o o k in W e s t 7
E u r o p a de eerste m u n t g e w i c h t e n in g e b r u i k . H e t w a r e n e e n v o u d i g e b r o n z e n o f koperen v o o r w e r p e n van diverse v o r m e n . D e vroegste, o m s t r e e k s 1500 in 8
de N e d e r l a n d e n g e m a a k t e m u n t g e w i c h t e n waren r o n d , maar in de
loop
van de 16e e e u w w e r d e n n o g uitsluitend vierkante blokjes vervaardigd uit messing. H e t e c o n o m i s c h e zwaartepunt van de N e d e r l a n d e n lag in d e I 6 e e e u w in het Zuiden. H e t merendeel van de m u n t g e w i c h t e n is g e m a a k t in de grote h a n d e l s stad A n t w e r p e n en voorzien van het b e k e n d e handje, dat o o k dienst deed als m u n t t e k e n van het in die plaats gevestigde m u n t h u i s . D o o r de g e v o l g e n v a n 6 De verwante voorwerpen waarmee men meer munten tegelijk weegt, vallen buiten het onderwerp van dit artikel; zij worden tegenwoordig aangeduid met de term "bankiersgewicht". 7 Een algemeen overzicht vindt men bij HOUBEN ( 1 9 8 1 ) en ( 1 9 8 2 ) , terwijl VAN BORSSUM BUISMAN ( 1 9 5 3 ) vooral gericht is op de Noordelijke Nederlanden; HOUBEN ( 1 9 7 5 / 1 9 7 7 ) is een aanvulling hierop. 8 Zie over deze serie ook E.J.A. VAN BEEK / G . W . DE WIT Het munttarief van 1499 (Rotterdam 1978).
9
de O p s t a n d van de N e d e r l a n d e n tegen het bestuur van de S p a a n s e k o n i n g Philips II, werd de positie van A n t w e r p e n echter sterk aangetast en de handel verlegde zich g o e d d e e l s naar het N o o r d e n . D e b l o k k a d e v a n de Schelde sinds 1585 d o o r de N o o r d - N e d e r l a n d e r s v e r o o r z a a k t e een uittocht uit A n t w e r p e n van k o o p l i e d e n , g e v o l g d d o o r tallozen uit andere b e r o e p s g r o e p e n . Velen van hen t r o k k e n naar M i d d e l b u r g , R o t t e r d a m , L o n d e n o f H a m b u r g , een g r o o t deel vestigde zich in A m s t e r d a m . O n d e r deze migranten b e v o n d e n zich o o k verschillende m u n t g e w i c h t m a k e r s ; de eerste N o o r d - N e d e r l a n d s e m u n t g e w i c h ten dateren uit het eind van de 16e e e u w en zijn voornamelijk g e m a a k t d o o r v o o r m a l i g e Z u i d - N e d e r l a n d e r s . In de 16e e e u w zijn hier te lande aanvankelijk 9
vooral A n t w e r p s e en o o k K e u l s e m u n t g e w i c h t d o z e n g e b r u i k t . In de
17e en
18e e e u w werden in de muntfabricage diverse
technische
verbeteringen d o o r g e v o e r d : m a c h i n a l e productie z o r g d e v o o r regelmatiger en dus beter o p snoeiing te controleren m u n t s t u k k e n , die o p den duur b o v e n d i e n van een versiering o p de zijkant (rand) werden voorzien. In de 18e e e u w w a s de muntcirculatie o o k veel minder divers d a n een e e u w eerder het geval w a s , o m d a t veel o u d e soorten uit de o m l o o p verdwenen waren en uit het buiten land hier minder b i n n e n d r o n g . D e behoefte aan m u n t g e w i c h t e n werd
zo
steeds m i n d e r en de laatste d o z e n van het g e w o n e m o d e l dateren dan o o k van 1 0
omstreeks 1 8 0 0 .
muntgewichtdozen D e blokjes waren g e b o r g e n in een h o u t e n d o o s waarin v o o r ieder blokje een vakje w a s g e m a a k t , terwijl s o m s o o k vakjes g e m a a k t waren in een uitsparing achter een schuifje in het deksel o f in een lade onderin de d o o s (ill. A ) . D e blokjes waren globaal even g r o o t en d a a r d o o r varieerde de dikte al naar gelang d e m a s s a . D e diepte van de vakjes varieerde naar de
muntsoort
— meestal h a d d e n zij een vaste plaats — en w a s d u s verschillend, maar paste natuurlijk slechts globaal en m e t behulp van stukjes van verknipte speel kaarten werd de diepte v o o r ieder blokje o p m a a t g e m a a k t . B o v e n d i e n lag in de d o o s een gevoelig balansje met één rond en één driehoekig schaaltje. Het geheel werd gecompleteerd d o o r een stel aas-gewichten, w a a r m e e k o n w o r d e n vastgesteld in hoeverre de m a s s a afweek van de n o r m en welk bedrag er d u s
9 Uit de Amsterdamse bodem kwamen honderden losse muntgewichten tevoorschijn, meest van Antwerpse origine. 10 Het betreft Amsterdamse dozen van S.G. en T.A. Nagel; een andere zeer late muntgewichtdoos uit de Noordelijke Nederlanden (ca 1810, door Willem Linderman) valt buiten het onderwerp van dit artikel omdat zich daarin geen blokjes met een afbeelding bevinden, maar een serie engels- en aas-gewichten of een serie trooise pijlgewichten waarmee de massa van iedere munt afzonderlijk moest worden "opgebouwd".
10
A
muntgewichtdoos van Isaack Abrahamsen, Amsterdam 1654 (155x87x33mm)
1 1
verrekend d i e n d e te w o r d e n . In het deksel plakte de
muntgewichtmaker
vaak een etiket (al d a n niet voorzien van zijn n a a m en adres), w a a r o p meestal een aantal blokjes w a s afgebeeld. Ingeval hij geen gedrukt etiket gebruikte, schreef de m a k e r zijn n a a m en adres met inkt in het deksel o f o p de rand van de d o o s .
Bij de vakjes werd
ook
meestal de n a a m
geschreven
van
de
m u n t s o o r t w a a r o p het desbetreffende blokje betrekking had. H e t aantal m u n t g e w i c h t e n in een d o o s verschilde al naar g e l a n g de w e n s e n van de gebruiker en de eisen van de tijd. D e grote o u d s t e d o z e n bevatten d o o r g a a n s 36 a 4 0 vakjes, m a a r al in het begin van de 17e e e u w k w a m in A m s t e r d a m een standaard van 13 vakjes in de d o o s en 18 in de lade in z w a n g ; in de 18e e e u w k o m e n veel d o z e n v o o r van slechts 9 vakjes. Er gingen vaak meer d a n één blokje in een vakje, w a a r d o o r het aantal blokjes k o n o p l o p e n tot z o ' n 60 per d o o s .
11 Goudstukken mochten voor de volle koers geaccpteerd worden als zij niet meer dan 2 aas te licht waren; voor lichtere werd van de koers Ij stuiver (na 1619: 2 stuiver) per aas afgetrokken. Voor zilverstukken was de tolerantie afhankelijk van de grootte van de munt 2 tot 8 aas en moest de koers van te lichte exemplaren met ^ stuiver (na 1619: ofwel § stuiver) per aas worden verminderd. Overigens raakte het omslachtige nawegen van zilveren munten in de loop van de 17e eeuw vrijwel geheel in onbruik (VAN GELDER 1962 p. 18); in de 18e eeuw zijn nog enkele blokjes gemaakt voor de Nederlandse 3 gulden, de Spaanse 8 real en de Franse écu en hun onderdelen.
1 1
N e t a l s elders, waren d e in d e N o o r d e l i j k e N e d e r l a n d e n g e m a a k t e m u n t g e wichten v o o r het overgrote deel bestemd v o o r het w e g e n van g o u d e n m u n t e n , o m d a t h e t n a w e g e n v a n zilverstukken v a n w e g e d e veel geringere w a a r d e v a n dat metaal veel minder zin h a d . V a n d e b e w a a r d e d o z e n zijn slechts enkele e x e m p l a r e n gevuld m e t blokjes v o o r uitsluitend zilveren m u n t e n o f v o o r g o u d - e n zilverstukken. D e meeste m u n t g e w i c h t d o z e n s t a m m e n uit de eerste helft v a n d e 17e e n d e tweede helft van d e 18e e e u w , o m d a t in die tijdvakken in d e N e d e r l a n d e n veel g o u d g e l d circuleerde, terwijl d a t in de tussenliggende h o n d e r d jaar in veel mindere m a t e het geval w a s . muntgewichtmakers V a n d e m u n t g e w i c h t m a k e r s — in de tijd zelf sprak m e n over " g o u t g e w i c h t m a k e r s " — vervaardigden s o m m i g e n zowel m u n t g e w i c h t e n als de bijbe h o r e n d e balansen, m a a r anderen lijken zich te h e b b e n gespecialiseerd in o f het e e n o f het ander, aangezien v a n hen m a a r é é n soort v o o r w e r p e n bekend is. Vrijwel alle m u n t g e w i c h t m a k e r s k u n n e n in ieder geval b e s c h o u w d w o r d e n als samenstellers
van muntgewichtdozen.
D a t assemblage
e e n belangrijk
onderdeel w a s v a n h u n w e r k z a a m h e d e n , k w a m d o o r d a t zij allerlei o n d e r d e l e n v a n anderen b e t r o k k e n : d e h o u t e n d o z e n w e r d e n g e m a a k t d o o r
schrijn
werkers, de papieren etiketten d o o r graveurs/drukkers, d e b l a n c o m e s s i n g e n blokjes d o o r geelgieters e n d e ijzeren balansjes s o m s d o o r
afzonderlijke
b a l a n s m a k e r s . D e m u n t g e w i c h t m a k e r w a s in d a t laatste geval d u s slechts e e n in een b e p a a l d
facet v a n het m u n t w e z e n
gespecialiseerde
bewerker v a n
vierkante stukjes o n e d e l metaal. Hij werkte d e blokjes bij, bracht afbeeldingen a a n e n plaatste ze in de van bijschriften v o o r z i e n e vakjes; uiteraard z o r g d e d e m u n t g e w i c h t m a k e r ervoor d a t in zijn d o o s blokjes zaten v o o r w e g i n g v a n d e meest c o u r a n t e m u n t s o o r t e n . Zijn rol w o r d t d a n o o k het beste o m s c h r e v e n d o o r d e frase maeckt
ende vercoopt
dese gewichte
w e l k e in veel d o z e n is aan te
treffen.
materiaal, De
techniek,
vorm
Noord-Nederlandse
muntgewichten
1 2
zijn g e m a a k t v a n m e s s i n g . D e
blokjes w e r d e n g e g o t e n o p r u w w e g de g o e d e dikte e n daarna bijgevijld t o t d e juiste m a s s a bereikt w a s (ill. B ) . V e r v o l g e n s w e r d e n tegelijkertijd d e afbeel1 2 In de literatuur worden enkele zilveren exemplaren vermeld (CROWTHER BEYNON 1 9 3 1 / 1 9 3 3 p. 9 5 , V A N BORSSUM BUISMAN 1 9 5 3 p. 1 1 1 en H O U B E N 1 9 8 8 p. 1 4 9 3 ) , maar de drie stuks
welke ik in een particuliere collectie zag bleken (moderne?) nagietingen te zijn; uit de afbeelding in eerstgenoemde publicatie is niet af te leiden of dat stuk gegoten danwel geslagen is - de diepe vijlsporen die het blokje vertoont kunnen meegegoten zijn.
12
B
halffabrikaat van een blokje (boven, opzij, onder): met bramen en resten van een gevuld gietkanaal
dingen op voor- en keerzijde aangebracht door middel van stempels, zoals onder andere blijkt uit het feit dat de voorstellingen soms enige mate van dubbelslag vertonen. De zo nu en dan door die voorstellingen lopende vijlsporen (justeerstrepen) zijn nog vóór het stempelen op het voorwerp gekomen. De vijlsporen op de zijkant kunnen zowel ontstaan zijn door justeren als door het op pas maken van de vorm. In enkele gevallen is bij het justeren een loodpropje aangebracht ter verzwaring, waarna er een ijkmerk overheen werd geslagen. De blokjes zijn steeds vierkant. Zij zijn — behalve de allerdunste exemplaren — bovendien aan de zijkant taps, waardoor zij gemakkelijker uit de vakjes genomen kunnen worden. Het kleinste van de twee vierkante vlakken is de onderkant (keerzijde) en daarop is meestal het makersmerk aangebracht; het grootste vierkante vlak is de bovenkant (voorzijde) en daarop staat de aanduiding van de desbetreffende muntsoort, de blokbeeldenaar. Er is wel gesteld dat het makersmerk vaak is meegegoten en in sommige gevallen ziet het daar ook naar uit — het merk zou dan negatief in de bodem van de blokjes-gietvorm gezeten hebben 13 . Dat het makersmerk anders dan door stempelen is aangebracht, is technisch echter onmogelijk en waarschijnlijk betreft het dan ook slecht afgeslagen merken of afdrukken van veelgebruikte en door slijtage vervormde merkstempels. Immers, bij het opstempelen van de blokbeeldenaar op de voorzijde van een dergelijk blokje, zou het al aanwezige makersmerk op de keerzijde worden beschadigd door de harde ondergrond waarop het blokje tijdens stempeling moet liggen. Op blokjes die geen makersmerk dragen ziet men ook altijd de sporen van het aambeeld waarop het blokje gelegen heeft toen de blokbeeldenaar werd aangebracht, maar dergelijke beschadigingen worden bij van een makersmerk voorziene blokjes niet geconstateerd. Onder de tot dusver gevonden halffabrikaten tenslotte, is er geen waarop wel al een makersmerk staat maar nog niet de blokbeeldenaar is aangebracht.
13 VAN BORSSUM BUISMAN (1953) 134 noot 2
13
I.C
DE AFBEELDINGEN OP DE BLOKJES
stempels D e s t e m p e l s w a a r m e e de b l o k b e e l d e n a a r s o p d e blokjes zijn aangebracht, v e r t o n e n — b i n n e n hetzelfde b l o k t y p e — d e n o d i g e variatie. D e verschillen betreffen vaak kleine stijlvariaties, w a a r d o o r duidelijk is d a t d e stempels van verschillende h a n d e n zijn (ill. C). V a n w e g e d e slijtage m o e s t e n d e s t e m p e l s
C
Spaanse 2 excelente (Ferdinand en Isabella) met vier 17e en I8e eeuwse blokjes voor dat munttype; de stempels voor deze blokbeeldenaars zijn van verschillende handen
ongetwijfeld regelmatig w o r d e n v e r v a n g e n . Grotere verschillen binnen de blokjes
v o o r één m u n t t y p e
komen
ook
v o o r , zelfs bij één en
dezelfde
m u n t g e w i c h t m a k e r ; het gaat daarbij s o m s o m een k e n m e r k e n d s y m b o o l o f een letter, s o m s o o k o m een volledig andere i n h o u d van de voorstelling (ill. D ) . W a t daarvan d e reden geweest k a n zijn, is niet duidelijk — wellicht werd a a n p a s s i n g v a n de b l o k b e e l d e n a a r n o d i g geacht o m het desbetreffende blokje beter te k u n n e n onderscheiden van een ander e x e m p l a a r dat v o o r een heel andere m u n t s o o r t b e s t e m d w a s . D e s t e m p e l s w e r d e n s o m s meer en s o m s minder v a k k u n d i g g e s n e d e n . Veel ervan zijn slordig en evenveel k u n n e n slechts netjes g e n o e m d w o r d e n .
De
blokjes met d e m e r k e n v a n m u n t g e w i c h t m a k e r s J a c o b u s Listingh en R o e l o f van der Schure uit het m i d d e n van d e 17e e e u w d a a r e n t e g e n , vallen steeds onmiddellijk o p d o o r h u n zeer fraaie uitvoering. D e voorstellingen ervan zijn g o e d g e p r o p o r t i o n e e r d , heel ruim neergezet en fijn van lijnvoering. B o v e n d i e n zijn de stempels steeds z o r g v u l d i g o p de blokjes afgeslagen, naar het lijkt w e l h a a s t m e c h a n i s c h . D e blokjes-stempels w e r d e n d o o r de stempelsnijders n o o i t gemerkt en o o k is er geen enkel schriftelijk g e g e v e n o v e r hen b e k e n d ,
14
D
Portugese cruzado "calvario" met vier verschillende versies van één blokbeeldenaar, alle afgeleid van dezelfde muntbeeldenaar, en Franse louis "mirliton" met twee geheel verschillende blokbeeldenaars, afgeleid van de muntbeeldenaars van voor- en keerzijde
z o d a t w e o m t r e n t de makers van deze stempels volledig in het duister tasten. D o o r h u n zeer verzorgde uiterlijk roepen de Listingh/vdSchure-blokjes suggestie
o p dat er een
vakkundig
medailleur aan
te pas
is
de
gekomen.
D a a r v o o r is in het A m s t e r d a m van de jaren rond 1660 een heel geschikte kandidaat te vinden in de p e r s o o n van Christoffel A d o l p h i , die behalve vele fraai uitgevoerde p e n n i n g e n o o k diverse m u n t s t e m p e l s m a a k t e en als een van de zeer w e i n i g e n in die tijd over een schroefpers beschikte (ill. E )
1 4
. In de 18e
e e u w werd het gebruik van de balancier algemener en het is mogelijk dat het toen g e w o o n t e werd de afbeeldingen o p die manier o p de blokjes aan te brengen.
E
blokjes voor reaal en sword-and-sceptre (links-rechts) met het merk van Jacobus Listingh (midden); mogelijk zijn de stempels het werk van de bekende medailleur ChristofTel Adolphi
14 A.O. VAN KERKWIJK De stempelsnijders werkzaam aan de Munt te Dordrecht van 1576-1806 Jaarboek voor Munt- en Penningkunde 7 (1920) 29- 61, speciaal 45-46; het is niet duidelijk of Adolphi een eigen pers had of die deelde met Lutma, maar er zijn van beiden uit de zestiger en zeventiger jaren-in ieder geval verscheidene 'geschroefde' penningen bekend.
15
blokbeeldenaars In de N o o r d e l i j k e N e d e r l a n d e n w a s het g e w o o n t e o m ter a a n d u i d i n g van d e m u n t s o o r t o p de m u n t g e w i c h t e n een v e r e e n v o u d i g d e weergave van de desbe treffende m u n t b e e l d e n a a r te plaatsen, s o m s m e t een kleine t o e v o e g i n g die de s c h e m a t i s c h e blokbeeldenaar m o e s t verduidelijken. In K e u l e n en in de Z u i d e lijke N e d e r l a n d e n deed m e n dat o o k bijna altijd, m a a r elders had m e n die g e w o o n t e niet o f in veel mindere m a t e en b e d i e n d e m e n zich v a n tekst. In o n s land k o m e n enkele uitzonderingen o p de regel v o o r en z o k u n n e n d e N o o r d N e d e r l a n d s e blokbeeldenaars w o r d e n o n d e r s c h e i d e n in picturale en textuele. D i t o n d e r s c h e i d valt s a m e n met verschillen in het uiterlijk en in de wijze w a a r o p de blokbeeldenaar is aangebracht. D e picturale b l o k b e e l d e n a a r is altijd
r o n d en met één stempel aangebracht,
hooguit
nog
van
een
los
i n g e s l a g e n t o e v o e g i n g v o o r z i e n ; de textuele bestaat slechts uit tekst in één o f enkele regels z o n d e r een o m k a d e r i n g en is m e t losse p o n s o e n e n v o o r de afzonderlijke letters en cijfers ingeslagen (ill. F ) . In het o n d e r s t a a n d e w o r d t verder alleen g e s p r o k e n over de picturale blokbeeldenaar.
F
een picturale en een textuele blokbeeldenaar, beide voor de Spaanse 8 real
H e t k o m t regelmatig v o o r dat de b l o k b e e l d e n a a r het spiegelbeeld is van de m u n t b e e l d e n a a r . A a n g e z i e n het o n d e r de m u n t e n v a n één type o o k wel e e n s v o o r k o m t dat de m u n t b e e l d e n a a r gespiegeld is w e e r g e g e v e n , hoeft aan dit aspect g e e n speciale a a n d a c h t
te w o r d e n besteed. V a n w e g e de
beperkte
plaatsruimte o p het blokje, k o n de b l o k b e e l d e n a a r n o o d g e d w o n g e n slechts een s c h e m a t i s c h e weergave zijn van één v a n de beide voorstellingen o p een m u n t . Uiteraard k o z e n de m u n t g e w i c h t m a k e r s d a a r v o o r d e meest s p r e k e n d e zijde uit en o o k werden van die voorstelling de m e e s t k e n m e r k e n d e details belicht (ill. G ) . R u i m t e v o o r veel tekst w a s er o p die m a n i e r niet en blokjes die een v o r s t e n n a a m o f een m u n t n a a m v e r t o n e n zijn d a n o o k u i t z o n d e r i n g e n (ill. H ) . W é l gebruikte m e n z o n u en d a n de o p een m u n t
voorkomende
w a a r d e a a n d u i d i n g als h o u v a s t (ill. I). H e t streven naar verduidelijking
of
v o o r k o m i n g v a n vergissingen, ging in enkele gevallen zelfs z o ver, dat m e n e e n sterk v a n de m u n t b e e l d e n a a r afwijkende b l o k b e e l d e n a a r creëerde (ill. J). In de m e e s t e gevallen werd echter g e k o z e n v o o r een niet a a n de m u n t b e e l d e naar o n t l e e n d e t o e v o e g i n g die herkenning m o e s t vergemakkelijken (ill. K ) ,
16
G
Gelderse rijdergulden (Nederlanden) en Franse salut met bijbehorende blokbeeldenaars: een blokje vertoont doorgaans slechts de hoofdbestanddelen van de meest sprekende van beide muntbeeldenaars
H
Franse teston (Frans I) en Engelse 1/4 pound "crown" (Karei I) met bijbehorende blokbeeldenaars: een munt- of vorstennaam in de blokbeeldenaar is een uitzondering
I
l
j pound "laurel" Engeland (Jacobus I) met bijbehorende blokbeeldenaar: ten behoeve van snelle identificatie van het blokje is de waardeaanduiding x van de munt overgenomen in de blokbeeldenaar z
17
J
soms werd gekozen voor een sterk van de muntbeeldenaar afwijkende Mokbeeldenaar:
Oostfriese emder gulden (Duitse Rijk) met in de blokbeeldenaar de letter E, ontleend aan de E van het afgekorte woord COMES tussen de voeten van Johannes de Doper op de muntbeeldenaar
Franse écu au soleil met een blokbeeldenaar waarin de drie lelies in het Franse wapen zijn vervangen door een grote zon, ontleend aan het kleine teken 'zon' boven de kroon van het wapen
Nederlandse gouden vlies met in de blokbeeldenaar het symbool van de Orde van het Gulden Vlies, ontleend aan het juweel van de ordeketen onder het wapenschild; deze blokbeelde naar komt geheel overeen met de muntbeeldenaar van de Neder landse zilveren vlies, waarvoor overigens nooit muntgewichten zijn vervaardigd
z o a l s e e n afkorting v a n de m u n t n a a m , v a n de n a a m van de vorst o f v a n het land v a n h e r k o m s t van de m u n t . Een andere keuze w a s een a a n d u i d i n g v a n d e m a s s a v a n de m u n t d o o r v e r m e l d i n g v a n het aantal stuks per m a r k ; dit w a s een o u d e g e w o o n t e die elders s o m s n o g lang g e h a n d h a a f d bleef, m a a r in d e N e d e r l a n d e n slechts incidenteel w e r d gebruikt. Verduidelijking — o f het v o o r k o m e n v a n vergissing — werd s o m s o o k bereikt d o o r het i n s t e m p e l e n v a n é é n o f m e e r letters in e e n verder geheel picturale b l o k b e e l d e n a a r . In e e n aantal gevallen zijn m i n d e r relevante details v a n d e m u n t b e e l d e n a a r
18
KL
de blokbeeldenaar was meestal een trouwe kopie van de muntbeeldenaar, hooguit voorzien van een afkorting van de muntnaam:
KD = koningsdaalder PG = philippusgulden CDCV = cardecu (quart d'écu)
•
of van een afkorting van de vorstennaam:
M i )
H = henricus IR = jacobus rex PI = portugese johannes
of van een afkorting van de landsnaam
EC = engelse croon SR = spaanse reaal TD = turkse dukaat of van een gewichtsaanduiding of van een instempeling:
1
LXX = 7 0 / (per mark = 3.49g) 3
2
v = vriese rijder
terecht g e k o m e n in d e b l o k b e e l d e n a a r (ill. L). Z o zijn er v o o r d e E n g e l s e ryal en d e N e d e r l a n d s e n a b o o t s i n g e n d a a r v a n , blokjes te v i n d e n m e t h e t w a p e n v a n E n g e l a n d , Z e e l a n d o f Overijssel en o n d e r die v a n d e F r a n s e é c u k o m t een versie v o o r m e t een m u n t m e e s t e r t e k e n a a n weerszijden v a n het w a p e n ; d e op irrelevante details in de blokbeeldenaars is soms ook gevarieerd: ......
•^JI5»>S^.
;
•^$S^^^? '•«vs^JJ' ****
blokbeeldenaars voor de Engelse ryal c.q. Nederlandse rozenobel waarop de vorst soms het Engelse wapen vasthoudt, soms echter het Zeeuwse of Overijsselse of zelfs een leeg wapenschild heeft
.. evenals o p voor herkenning onbelangrijke details als:
•••XrJ/
- letters VA in ligatuur (een munt meesterteken) o p Franse écu - letter A (een muntteken) op Pruisische friedrich - betekenisloze, versierende ster op Spaanse excelente
19
blokbeeldenaar voor de Pruisische friedrich d'or vertoont geheel onderaan de muntletter voor Berlijn en op die voor de Spaanse excelente staat soms bovenaan een sterretje dat als versiering ook vaak in de beeldenaar van die munt is verwerkt. Een ander voorbeeld van een minder belangrijk detail in de blokbeeldenaar betreft de vermelding van een jaartal (ill. M). Bij blokjes voor bepaalde M
... of een weinig betekenisvol jaartal:
slechts opgenomen omdat dat element in de muntbeeldenaar een prominente plaats innam
. . . e n dat dit niet bijster terzake doende jaartal zeker niet zonder meer gehouden mag worden voor de ontstaansdatum van het blokje, blijkt uit:
blokje met blokbeeldenaar waarin het jaartal 1602 en makersmerk waarin het jaartal 1619
... óf uit een blokbeeldenaar met een jaartal ver na de aanmaakperiode van de desbetreffende muntsoort:
V •'
in de blokbeeldenaars voor de Schotse sword and sceptre (geslagen 1601-1604) zijn de jaartallen 1601, 1602, 1608, 1611, 1617, 1620, 1622, 1624, 1646, 1656, 1657 aangetroffen
muntsoorten is het zeer veelvuldig toegepast omdat het jaartal ook op het desbetreffende munttype een prominente plaats innam. Het in zo'n blokbeeldenaar vermelde jaar kan overigens niet zonder meer worden aangemerkt als het jaar waarin het bewuste blokje ontstaan is: in sommige gevallen is het jaartal in de blokbeeldenaar letterlijk gecopieerd van de muntbeeldenaar, terwijl het makersmerk op de keerzijde een later jaartal vertoont. Mogelijk weerspiegelt het jaartal in de blokbeeldenaar in sommige gevallen wèl de tijd van ontstaan van die blokbeeldenaar, want sommige daarvan vertonen soms jaartallen van ver na de aanmuntingsperiode van de desbetreffende muntsoort.
20
maker
smerken
D e keerzijde v a n e e n blokje w o r d t in d e N o o r d e l i j k e N e d e r l a n d e n vrijwel steeds i n g e n o m e n d o o r het makersmerk — slechts in e e n kleine m i n d e r h e i d 1 5
van d e gevallen bleef d e o n d e r k a n t o n b e w e r k t . In het m a k e r s m e r k
zijn
vrijwel altijd d e initialen v a n d e m u n t g e w i c h t m a k e r verwerkt, al d a n niet g e c o m b i n e e r d m e t andere elementen. D e g e w o o n t e o m d e blokjes te m e r k e n , w a s m e e g e k o m e n uit d e Zuidelijke N e d e r l a n d e n . E r b e s t o n d daar e e n vast m e r k e n p a t r o o n w a a r d o o r welhaast van ieder makersmerk is vast te stellen u i t w e l k e stad het k o m t : in het merk is steeds het w a p e n van d e stad o f e e n a n d e r 1 6
daarnaar verwijzend s y m b o o l o p g e n o m e n . In h e t nabij A n t w e r p e n g e l e g e n en in dit opzicht sterk o n d e r Z u i d - N e d e r l a n d s e i n v l o e d s t a a n d e M i d d e l b u r g hield m e n a a n deze traditie vast, d o o r het provinciale w a p e n m e t d a a r b o v e n meestal een klein burchtje uit h e t s t a d s w a p e n te gebruiken. I n andere steden deed m e n d a t in veel mindere m a t e , z o a l s bijvoorbeeld blijkt u i t d e in A m s t e r d a m gebruikte merken w a a r v a n slechts ongeveer 2 0 % het s t a d s w a p e n dragen. D i v e r s e m u n t g e w i c h t m a k e r s h e b b e n meer d a n é é n merk g e v o e r d ,
hetgeen
s o m s te m a k e n had met verhuizing van d e ene stad naar d e a n d e r e . O o k werd wel eens een jaartal t o e g e v o e g d o f gewijzigd o f wilde m e n d e a a n v a a r d i n g v a n het a m b t v a n ijkmeester in het merk t o t uitdrukking b r e n g e n . I n andere gevallen w a s wellicht d e n o o d z a k e l i j k e vervanging v a n e e n versleten stempel 17
de o o r z a a k van een kleine verfraaiing o f verandering van s t i j l . In d e merken keren b e p a a l d e e l e m e n t e n terug bij diverse m u n t g e w i c h t m a k e r s in verschillende steden. N a a s t d e al g e n o e m d e stads- o f p r o v i n c i e w a p e n s zijn dat bijvoorbeeld hamers, z w a a r d e n , h o o r n s e n sterren (ill. N ) . O f d e ster slechts decoratie is d a n w e l e e n b e p a a l d e betekenis heeft, is niet b e k e n d . D e betekenis v a n d e h o o r n is e v e n e e n s onduidelijk; behalve in het m a k e r s m e r k w o r d t hij o o k w e l aangetroffen als losse instempeling o p M i d d e l b u r g s e e n R o t t e r d a m s e blokjes en zal d a n o o k w e l verband h o u d e n m e t h e t m a k e n v a n m u n t g e w i c h t e n o f het ijken daarvan — d e aanwezigheid v a n d e h o o r n in e e n merk v a n J a c o b S o o m e r k a n e e n verwijzing i n h o u d e n naar zijn w o o n p l a a t s , m a a r e v e n g o e d dezelfde eerder g e n o e m d e m a a r n o g o n b e k e n d e
betekenis
h e b b e n . D e betekenis van hamers e n z w a a r d e n is wel duidelijk: m u n t g e w i c h t 15 Merken van balans- of muntgewichtmakers treft men ook aan op balansschaaltjes. Deze soms op de blokjesmerken gelijkende maar steeds veel kleinere balansmerken, vallen buiten het onderwerp van dit artikel: voor een overzicht zie WITTOP KONING / HOUBEN (1980) 166-167. Slechts de merken van de 18e-19e eeuwse ijkmeesters-generaal 1'Admiral, le Cointe en Nagel werden als ijkmerk op zowel muntgewichten als balansschaaltjes afgeslagen. 16 WITTOP KONING / HOUBEN (1980) 167-198. 17 WITTOP KONING / HOUBEN (1980) 156.
21
V o o r c o n t r o l e zijn waarschijnlijk o o k de m e e s t e overige kleine instempelingen b e d o e l d geweest. N a a r plaats en d a t u m van a a n b r e n g e n en naar de precieze functie k a n m e n d o o r g a a n s slechts gissen; het o n d e r s t a a n d e overzicht van aangetroffen instempelingen van die categorie is d a n o o k slechts b e d o e l d als h u l p m i d d e l bij verdere inventarisatie en m a a k t geen aanspraak o p volledig heid (ill. R ) .
R
lelie (aanduiding trooise gewichtsstandaard?), molenijzer, hamer, hoorn
T e n s l o t t e kan hier n o g een verschijnsel g e n o e m d w o r d e n dat slechts een
instempeling
lijkt; het
komt
voornamelijk
voor
in d e
17e
op
eeuw.
G e d o e l d w o r d t o p diverse cijfers en letters w a a r v a n er s o m s een o p de onderzijde van een blokje te zien is. H e t
figuurtje
is niet aangebracht d o o r
i n s t e m p e l i n g , m a a r lijkt eerder te zijn ingeëtst: de c o n t o u r e n zijn niet scherp en het gele metaal is ter plekke vaak r o o d tot zwart verkleurd. H e t is niet duidelijk o f hierin een a a n d u i d i n g van d e geelgieter d a n w e l v a n de m u n t g e w i c h t m a k e r m o e t w o r d e n gezien; wellicht w a s het b e d o e l d o m de n o g o n b e w e r k t e blokjes gesorteerd o p m a s s a te k u n n e n b e w a r e n . O f er verband bestaat m e t de p o t l o o d n u m m e r s die m e n s o m s vindt o p het h o u t o n d e r i n de vakjes v a n d e m u n t g e w i c h t d o o s , is n o g o n b e k e n d .
Ld
D E MASSA V A N D E BLOKJES
troois gewicht:
mark,
engels,
aas
O p s o m m i g e b l o k b e e l d e n a a r s staat een getal in romeinse cijfers,
hetgeen
verwijst naar het aantal stuks dat v a n deze m u n t s o o r t in een mark gaat, de taille o f s n e d e g e n o e m d . G o u d en zilver werd g e w o g e n met het
trooise
g e w i c h t , w a a r v a n de mark verdeeld w a s in 8 o n s o f 160 engels v a n ieder 32 aas. In de N o o r d e l i j k e N e d e r l a n d e n hanteerde m e n een trooise m a r k die o m g e r e k e n d 2 4 6 . 0 8 4 g w o o g , z o d a t d e m a s s a v a n 1 aas o p 1.538g lag e n die 2 1
v a n 1 engels o p 0.048g k w a m . T o t de i n v o e r i n g v a n het metrieke stelsel in 1816 w e r d d e m a s s a v a n m u n t e n steeds uitgedrukt in m a r k - e n g e l s - a a s . 21 Ook is wel berekend dat de trooise mark hier 245,868g bedragen heeft, maar algemeen wordt thans aangenomen dat de mark de eerstgenoemde massa had: zie F.C. SPOONER On the road to industrial precision. The case of the coinage in the Netherlands, 1672-1791 Economisch- en Sociaal-Historisch Jaarboek 43 (1980) 2-18, speciaal 9. In andere landen had de mark vaak een iets andere massa: Frankrijk 244.753g, Engeland 248.828g, Keulen 233.856g, Spanje 230.384g, Portugal 229.5g.
24
N
makersmerken met een ster, een hoorn, een hamer of een zwaard; hamer en zwaard hebben betrekking op het beroep van de makers, die doorgaans waren ingedeeld bij het smeden- of zwaardvegersgilde
makers behoorden doorgaans tot het smeden- of zwaardvegersgilde. Genoemde elementen worden ook aangetroffen in diverse makersmerken van de Zuidelijke Nederlanden 18 . Naarmate van een muntgewichtmaker meer merken met verschillende jaartallen bekend zijn, is de kans dat het betreffende blokje in het merkjaar vervaardigd is groter. Van Jan Kaen komen echter veel blokjes voor gedateerd 1639, maar aangenomen mag worden dat deze blokjes merendeels later zijn ontstaan — hij was zeker werkzaam tot 1646. instempelingen Behalve de vlakvullende blokbeeldenaars en makersmerken die door stempeling werden aangebracht, komen ook kleine instempelingen voor, naast of in die grote voorstellingen. Soms betreft het elementen die de betekenis van de blokbeeldenaar verduidelijken (ill. O) of aanpassen, zodat die blokbeeldenaar voor meer dan één muntsoort geschikt gemaakt is (ill. P). Op de keerzijde is in enkele gevallen een eenvoudig makersmerk aangebracht door een dergelijke kleine instempeling (ill. Q). 18 Vergelijk WITTOP KONING / HOUBEN (1980) 184-196. Een merk van Isaac Abrahamsen te Amsterdam vertoont in een wapenschild drie eikels, een element dat ook gebruikt is door Gerard van Dunwalt te Antwerpen.
22
O
/ fekJ'\ ïgffiJFm t^^^ST/ ^5?ff^
een kop staat op zeer veel munten en een algemene blokbeeldenaar kan door instempeling voor een bepaalde muntsoort geschikt gemaakt worden: FP = franse pistool voor Franse louis "de noailles"
een specifieke blokbeeldenaar kan door instempeling geschikt worden gemaakt voor weging van latere munten met een andere massa, ook als de muntbeeldenaar licht gewijzigd is: Franse louis "aux lunettes" 1726-1785 (8.1g) met twee bijbehorende blokbeeldenaars en Franse louis "aux écus" 1785-1792 (7.6g) met één blokbeeldenaar - na introductie van deze laatste louis bleef men de oude blokbeeldenaar tevens gebruiken op blokjes voor die nieuwe munt, nu met een N ingestempeld; tegelijkertijd werd vanaf dat moment op blokjes voor de oude louis de letter o ingeslagen Q
ï? ^=1
losse instempeling bij wijze van eenvoudig makersmerk (Linderman), aangebracht op een verder lege keerzijde
Behalve de letters voor de zojuist genoemde doeleinden, komen in de tweede helft van de 18e eeuw ook hele reeksen jaarletters voor 19 . IJkmeesters maakten op die manier duidelijk wanneer het blokje was gecontroleerd. Hierbij dient te worden opgemerkt dat dit ijken soms kort na de vervaardiging gebeurde, maar soms ook pas veel later plaatsvond. Er zijn namelijk talloze 17e eeuwse blokjes bekend, die in de 18e eeuw werden gecontroleerd. De jaarletters op de muntgewichten zijn van uiteenlopend formaat en uitvoering, maar doorgaans veel kleiner dan die welke voor andere gewichten werden gebruikt. Overigens sloegen de 18e eeuwse ijkmeesters-generaal 1'Admiral, Ie Cointe en Nagel bij het herijken van blokjes van andere (meest 17e eeuwse) muntgewichtmakers hetzelfde kleine merk af dat zij op blokjes van eigen fabrikaat gebruikten; in beide gevallen moet het als ijkmerk worden opgevat. Overigens is van een verplichting tot ijken niets bekend 20 . 19 Voor een overzicht zie WITTOP KONING / HOUBEN (1980) 43-45. 20 Wel bestaan er muntgewichten waarop meer dan één jaarletter is ingeslagen.
23
wettelijke
massa
en remedie
— slijtage,
snoeiing,
uitweging
D e m u n t m e e s t e r produceerde de d o o r het publiek g e w e n s t e m u n t s o o r t e n , uiteraard
binnen
de voorschriften
die h e m
d o o r de m u n t h e e r
verstrekt
2 2
w a r e n . In zijn instructie werden n a u w k e u r i g m a s s a en gehalte o p g e g e v e n ; bij afwijking daarvan s t o n d h e m een b o e t e te w a c h t e n b o v e n o p de terugbetaling van o p
deze wijze ten onrechte
behaalde winsten.
Omdat
het
uit
bedrijfstechnisch o o g p u n t niet mogelijk w a s ieder m u n t s t u k geheel c o n f o r m het voorschrift uit te brengen — de produktie z o u veel te lang duren — w a s aan de m u n t m e e s t e r een zekere m a r g e toegestaan, de remedie o f tolerantie, w a a r v a n de b o v e n - en ondergrenzen e v e n e e n s n a u w k e u r i g waren b e p a a l d in zijn instructie. H e t g e m i d d e l d e van een partij af te leveren m u n t e n m o e s t correct zijn, waarbij eventuele te lichte exemplaren w e r d e n g e c o m p e n s e e r d d o o r te zware.
Bij de m u n t p r o d u c t i e werd u i t g e g a a n van een
wettelijk
v o o r g e s c h r e v e n m a s s a , m a a r daarnaast werkte m e n o o k m e t een getolereerde m a s s a . T e n einde de winst te maximaliseren, probeerde de m u n t m e e s t e r m e t de m a s s a van de m u n t e n uit te k o m e n net b o v e n de uiterste b e n e d e n g r e n s , de " o n d e r p e n n i n g " . Z o w a s de g e m i d d e l d e m a s s a van n i e u w e m u n t e n al een fractie lager d a n de wettelijk v o o r g e s c h r e v e n m a s s a n o g v o o r d a t zij het m u n t h u i s h a d d e n verlaten. Een sterkere vermindering v a n het gewicht trad o p tijdens de circulatie d o o r slijtage, snoeiing en u i t w e g i n g van " z w a r e " e x e m plaren. E e n e e u w n a d a t de m u n t e n van een b e p a a l d e emissie in o m l o o p waren gebracht, waren zij ten opzichte van de wettelijke m a s s a g e m i d d e l d enkele p r o c e n t e n lichter g e w o r d e n . D e autoriteiten o n d e r k e n d e n dit proces ten volle en betreurden het zeer, m a a r waren niet bij m a c h t e het te s t o p p e n : slechts a a n p a s s i n g w a s mogelijk, zoals blijkt uit het v o l g e n d e v o o r b e e l d . D e wettelijke m a s s a van de Engelse nobel van H e n d r i k V I w a s bij uitgifte in de jaren 1412-1464 in E n g e l a n d vastgesteld o p 7.00g. R u i m een e e u w later lieten R a d e n en G e n e r a a l - M e e s t e r s van de M u n t ( R G M M ) , een adviescollege van de Staten-Generaal, in de onder h u n toezicht tot stand g e k o m e n
Beeldenaers,
geïllustreerde koersboekjes, de m a s s a van deze o u d e m u n t e n o p g e v e n als zijnde 6.82g. V o o r de n o b e l s die rond 1580 in diverse N e d e r l a n d s e g e w e s t e n naar het Engelse v o o r b e e l d werden g e m a a k t , werd d a n o o k precies dezelfde m a s s a v o o r g e s c h r e v e n als van de n o g circulerende o u d e Engelse n o b e l s o p dat 23
m o m e n t d o o r o n d e r v i n d i n g werd v a s t g e s t e l d . H e t lijdt geen enkele twijfel dat o o k de m u n t g e w i c h t m a k e r s zich a a n de n o r m e n v a n de R a d e n en G e n e r a a l - M e e s t e r s van de M u n t c o n f o r m e e r d e n . Bij de determinatie v a n N e d e r l a n d s e m u n t g e w i c h t e n v o o r o u d e en n i e u w e , bin2 2 V A N GELDER ( 1 9 4 6 ) 1 0 , 1 9 ; A E R T S / V A N CAUWENBERGHE ( 1 9 8 7 ) 5 3 - 5 7 . 23
Vergelijk ook
V A N GELDER ( 1 9 8 7 ) 6 8 .
25
nen- en buitenlandse m u n t e n m o e t d u s eigenlijk uitgegaan w o r d e n van de m a s s a , z o a l s vastgesteld d o o r g e n o e m d college o p basis van zijn kennis van de muntcirculatie. Dergelijke cijfers zijn echter niet beschikbaar v o o r de hele periode waarin m u n t g e w i c h t d o z e n in de N o o r d e l i j k e N e d e r l a n d e n
werden
g e m a a k t en gebruikt: de reeks beperkt zich tot de jaren 1586-1626. O m deze reden is — ten einde een uniforme cijferreeks te verkrijgen — in de lijst van m u n t e n (Il.b) alleen de wettelijke m a s s a vermeld. O m de gebruiker van het o n d e r h a v i g e werk enig inzicht te bieden, is hieronder de wettelijke m a s s a (uit de m o d e r n e literatuur) en de t o l e r a n t i e - R G M M (uit de Beeldenaers) van de s o o r t e n die in de koersboekjes v o o r k o m e n .
herkomst — muntsoort:
lijst van munten: wettelijke massa
Duitse Rijk gulden Oostfriesland goudgulden keurvorsten
3.28 3.25
3.22 3.27
5.11 7.00 12.44 6.22 10.04 7.78 7.69 6.22 6.02
5.09 6.82 12.30 6.15 10.00 7.69 7.69 6.01 5.96
5.86 5.81
3.60-3.50 3.41 14.19 9.71 9.60
3.41 3.42 14.03 9.51 9.23
13.74 9.32 9.03
3.49 3.51
3.51 3.51
6.78 3.39 3.39
6.82 3.41 (3.41) 3.36
5.15 20.51-20.76 3.40-3.26 29.38
5.16 21.53 3.31 29.03
Engeland angel noble 1 pound sovereign j idem 1 pound unite ryal Eduard rozenobel Ned. 1579/1586 shilling Elizabeth + Jacobus [in 1606] shilling Elizabeth + Jacobus [in 1626] Frankrijk écu au soleil écu (kroon Bourg.Ned.) franc quart d'écu teston Hongarije forint dukaat Holland 1583 Italië 2 dukaat / 2 pistolet 1 dukaat / pistolet fiorino pistool Nederlanden 2 albertijn arendsdaalder bourg. gulden bourg.
26
rijksdaalder
Beeldenoer 1586/1606/1626: getolereerde massa na aftrek van remedie
21.34 28.83
vermeld
bourg. rijder carolusgulden clemmergulden 2 dukaat 1 dukaat 1586 florijn Friesland 1601 kroon (zie bij Frankrijk) leeuw leeuwendaalder 1 patagon -j patagon philipsdaalder philipsgulden provinciale rijder 1 reaal Karei + Philips \ reaal Karei + Philips rijder rijderdaalder rijdergulden rijksdaalder statendaalder statenkroon uniedaalder vlies Portugal lOcruzado 4cruzadol584 2 cruzado 1584 2 cruzado sao vicente 1 cruzado 1 cruzado calvario
-
3.63 2.91 3.24 7.01 3.51 20.49
3.51 2.98 3.22 7.02 3.51 19.22
19.03
4.25-4.14 27.68 28.10 14.05 34.27 3.30 3.41 5.32 3.51 10.00 27.13 3.24 29.03 30.47 3.02 24.75 4.49
4.13 27.68 28.26 14.13 34.46 3.31 3.41 5.33 3.51 10.00 27.10 3.33 29.03 30.76 2.98 24.61 4.52
27.39 28.10 14.03 34.08 26.72 28.83 30.37 24.22 -
35.50 12.24 6.12 7.65 3.55 3.57
35.13 12.30 6.15 7.69 3.51 3.51
5.09
5.09
4.60 13.52 6.76 3.38 7.04 3.52 27.46
4.61 13.65 6.82 3.41 7.02 3.51 27.35
-
Schotland sword and sceptre Spanje castellano 4 escudo 2 escudo 1 escudo 2 excelente 1 excelente 8 real Hieruit
blijkt
hoever
de
verschillen
kunnen
oplopen
tussen
de
wettelijke
m a s s a bij a a n m u n t i n g en de m a s s a w a a r v o o r d a t z e l f d e stuk l a n g d a a r n a v o o r v o l w i c h t i g g e r e k e n d w o r d t . D e s o m s forse r e m e d i e bij de zilveren m u n t e n k a n d e identificatie tot een hachelijke z a a k m a k e n , w a n n e e r e n k e l e
muntsoorten
e l k a a r q u a b e e l d e n a a r en m a s s a d i c h t n a d e r e n . T e v e n s k o m t uit het o v e r z i c h t n a a r v o r e n , d a t d e m u n t a u t o r i t e i t e n d e n o r m in het geval v a n b u i t e n l a n d s e m u n t e n s o m s te h o o g stelden z o d a t e e n o m l o o p -
27
m a s s a h o g e r u i t k w a m d a n de wettelijke m a s s a ; mogelijk w a s dit v e r o o r z a a k t d o o r d a t zij toevallig enkele wat a a n de zware kant zijnde e x e m p l a r e n h e b b e n onderzocht. meten
met twee
maten
In 1644 w e n d d e de A m s t e r d a m s e m u n t g e w i c h t m a k e r Gerrit G e e n s zich tot het college van R a d e n en G e n e r a a l - M e e s t e r s van de M u n t ( R G M M ) m e t de vraag w a t precies de m a s s a m o e s t zijn van de nieuwe jacobus
2
of carolus *.
Hij
verklaarde zijn blokjes v o o r deze m u n t — de Engelse p o u n d laurel o f unite van
1619-1643 —
steeds
5 engels 29 aas te m a k e n
o p g e g e v e n s t o n d in de Z u i d - N e d e r l a n d s e Beeldenoer
(=
9.084g),
zoals
van 1640. S t a d g e n o o t
G u i l l i a m de N e v e m a a k t e de desbetreffende blokjes echter o p een m a s s a van 5 engels 30 aas schaars ( = insonderheyl gewicht welck
ca 9.120g),
aen de cassiers,
hebben,
een om met
hier veel questie
't welck
die om proffeyt te ontfangen,
maeckt.
hier groote
te doen ordinaris
een ander
om met
confusie twee
geeft, Moeken
wt te geven,
't
N a overleg v a n R G M M met G e e n s en D e
N e v e werd de n o r m gesteld o p de laagste m a s s a en dat w a s zeker o o k het meest c o n f o r m de w a a r h e i d : de wettelijke m a s s a van de b e w u s t e m u n t s o o r t w a s 9.10g, waarbij n o g geen rekening is g e h o u d e n met de remedie. H e t ging hier o m een verschil van n o g geen aas en dat z o u bij een n a g e n o e g volwichtig g o u d s t u k geen g e v o l g e n h e b b e n , aangezien bij de g o u d e n m u n t e n een afwij 2 5
king van 2 aas t o e g e s t a a n w a s . H e t gebruik van een iets te z w a a r blokje zal de b a l a n s weliswaar een fractie eerder h e b b e n d o e n d o o r s l a a n naar bijbeta ling, m a a r v o o r de g e w o n e gebruiker van m u n t e n met enkele transacties per d a g k a n het nauwelijks iets u i t g e m a a k t h e b b e n . Slechts w a n n e e r m e n veel transacties d o e t m e t veel e x e m p l a r e n v a n juist deze m u n t s o o r t is er een bescheiden winst te m a k e n . D e g e n o e m d e kassiers v o e l d e n zich d a a r v o o r blijkbaar niet te g o e d en m a a k t e n er werk van o m iedere 2 stuiver van de derde en v o l g e n d e aas te verdienen. In 1654 deed zich o p n i e u w een p r o b l e e m v o o r , n u m e t de dubbele
26
dukaat .
Sinds 1606 b e s t o n d in de Verenigde N e d e r l a n d e n de mogelijkheid o m naast de enkele d u k a a t o o k een d u b b e l e d u k a a t te laten slaan, m a a r daar werd tot 1645 nauwelijks gebruik v a n g e m a a k t . T o e n de produktie iets later g o e d o p g a n g k w a m , o n t s t o n d er o o k vraag naar m u n t g e w i c h t e n v o o r deze n i e u w e d e n o m i n a t i e . D e m u n t g e w i c h t m a k e r s in de eerste helft van de 17e e e u w waren
24 V A N KERKWIJK (1939) 94-95. 25 Zie ook noot II. 26 V A N KERKWIJK (1939) 95-97.
28
g e w o o n o m v o o r de enkele d u k a a t in het a l g e m e e n , w a a r o n d e r de N e d e r landse, een blokje te leveren m e t een afbeelding geïnspireerd o p de beeldenaar van de H o n g a a r s e forint: een geharnaste figuur met rijksappel en hellebaard tussen de letters H D v o o r hongaarse o o k uitgelegd w o r d e n als hollandse ducaet
dukaat. dukaat,
D e z e letters k o n d e n natuurlijk
m a a r in de d o z e n is m e e s t
ongerse
etc. bijgeschreven. D e wettelijke massa van de H o n g a a r s e forint w a s
oorspronkelijk 2 engels 10 aas ( =
3.5567g); o n d a n k s dat o m s t r e e k s 1527 de
wettelijke m a s s a w a s verlaagd en de m a s s a van de N e d e r l a n d s e d u k a a t in 1586 w a s vastgesteld o p 2 engels 9 aas ( = 3.5086g), bleven veel m u n t g e w i c h t m a k e r s h u n d u k a a t - b l o k j e s m a k e n o p de o u d e m a s s a . T o e n de
dubbele
d u k a a t ten tonele verscheen, z o redeneerde m e n , m o e s t er een blokje k o m e n van twee keer die m a s s a ( =
7.1134g). H e t overwicht v a n de enkele d u k a a t
h a d blijkbaar n o o i t aanleiding g e g e v e n tot klachten, m a a r n u werd
het
p r o b l e e m vergroot. D e d u b b e l e nederlandse d u k a a t had een wettelijke m a s s a v a n 4 engels 18-f aas ( = 7.0172g) en o p de klachten uit het publiek schreven R G M M alle m u n t g e w i c h t m a k e r s aan met het v e r b o d n o g langer te zware blokjes te m a k e n en te v e r k o p e n ; aan het publiek werd het gebruik blokjes v o o r de d u b b e l e h o n g a a r s e d u k a a t e v e n e e n s
verboden.
van
RGMM
stelden de b a l a n s m a k e r s tevens v o o r o m de tot dusver veel gebruikte blokbeeldenaar v o o r de dubbele
spaanse
dukaat
v o o r t a a n o o k niet meer o p de
blokjes te plaatsen o m d a t deze m u n t al meer d a n een halve e e u w niet w a s g e s l a g e n ; het w a s wenselijk o m in plaats daarvan o p de blokjes v o o r de enkele en de d u b b e l e d u k a t e n alleen n o g m a a r een staande figuur in harnas m e t z w a a r d en pijlenbundel aan te brengen sooals mette
letteren
van de Generaliteyt
mede
brengen.
de figure van de
ducaten
D i t heeft tot g e v o l g gehad
dat in veel d o z e n de b e w u s t e blokjes vervangen zijn d o o r andere (ill. S).
S
blokbeeldenaars voor de dubbele c.q. enkele dukaat, ontleend aan de muntbeeldenaars van Spaanse excelente, Hongaarse forint en Nederlandse dukaat
In de jaren kort v o o r 1750 constateerde het publiek een defectueusheyd goudgewighten,
in de
die v o o r a l betrekking scheen te h e b b e n o p blokjes v o o r de
2 7
d u k a a t . N a d a t g o u d e n d u k a t e n o n d a n k s de omvangrijke p r o d u k t i e ( v o o r A z i ë en de O o s t z e e l a n d e n ) decennia lang niet in de m u n t o m l o o p van de R e p u b l i e k w a r e n gezien, b e g o n n e n zij v a n a f het m i d d e n van de 1740-er jaren
27 V A N KERKWIJK (1939) 105-106; de daar vermelde omrekening van de massa is niet correct.
29
door de gewijzigde prijzen van het edel metaal weer naar de Nederlanden te stromen. Onder die oude dukaten bevonden zich nogal wat gesleten, gesnoeide (en ook valse) exemplaren, zodat er duidelijk behoefte was aan correcte muntgewichten. Per plakkaat van 1 mei 1750 bepaalden de StatenGeneraal dat de circulerende dukaten een massa van 2 engels Sf aas moesten hebben, hetgeen neerkomt op 3.4845g (ill. T); de massa van de dubbelde naar advenant. D e genoemde 2 : 8 j was dus niet de wettelijk voorgeschreven massa van te produceren dukaten, maar die massa minus de remedie.
T
drie blokbeeldenaars voor de Nederlandse dukaat, waarschijnlijk verwijzend naar de onduidelijkheid rond de massa van circulerende dukaten en de vaststelling daarvan per plakkaat van 1 mei 1750: 2 engels 9 aas ( = 3.51g, wettelijke massa bij uitgifte) en 2 engels 8 / aas ( = 3.48g, getolereerde massa in circulatie) 1
2
gemakzucht
en
vergissing
Uiteraard werd dezelfde blokbeeldenaar gebruikt v o o r de verschillende d e n o minaties van één m u n t s o o r t , tenminste als d e m u n t b e e l d e n a a r s v a n
alle
d e n o m i n a t i e s in die reeks hetzelfde waren (Spanje, 8-4-2-1 e s c u d o ) . W a n n e e r de o n d e r s c h e i d e n d e n o m i n a t i e s wèl zelfstandige m u n t b e e l d e n a a r s
droegen
(Nederlanden,
meestal
1 en •§ reaal), waren de b l o k b e e l d e n a a r s daaraan
aangepast. In s o m m i g e gevallen m a a k t e n m u n t g e w i c h t m a k e r s het zich echter gemakkelijk d o o r e e n v o u d i g w e g dezelfde b l o k b e e l d e n a a r o p de blokjes v o o r alle d e n o m i n a t i e s aan te brengen (ill. U ) . O o k gebruikte m e n wel eens een
U
30
voor verschillende denominaties van dezelfde muntsoort werd vaak slechts één blokbeeldenaar gebruikt, ook als daarin een element was verwerkt dat naar een bepaalde denominatie verwees: hele en halve Nederlandse florijn
V
wanneer de massa van een muntsoort veranderde en de muntbeeldenaar een lichte aanpassing onderging, nam men vaak niet de moeite een nieuwe blokbeeldenaar te maken - de oude versie werd gebruikt en zonodig gecorrigeerd met behulp van een of meer instempelingen: bourgondische rijksdaalder 1567-1594 en patagon 1612-1710 met bijbehorende blokbeelde naars; eerstgenoemde munt heette in de wandeling rijksdaalder, de tweede albertusdaalder naar de in het omschrift vermelde muntheren Albert en Isabella
b l o k b e e l d e n a a r v o o r een geheel andere m u n t w a n n e e r die d o o r enkele instem pelingen geschikt k o n w o r d e n g e m a a k t v o o r een b e p a a l d e m u n t s o o r t (ill. V). N a a s t dergelijke n o g tamelijk o n s c h u l d i g e zaken, k w a m het v o o r dat m e n een b l o k b e e l d e n a a r - v a r i a n t van de ene m a s s a c o m b i n e e r d e met een blokje van de m a s s a van een globaal vergelijkbare m u n t b e e l d e n a a r (ill. W ) o f a b s o l u u t niet bijelkaar p a s s e n d e b l o k b e e l d e n a a r en massa c o m b i n e e r d e (ill. X ) . D a a r n a a s t verschijnen in s o m m i g e d o z e n blokjes v o o r m u n t e n die n o o i t g e m a a k t zijn, z o a l s de \ rijder en de \ philipsdaalder. In het eerste geval zijn slechts twee
W
de Fries/Overijssels/Gelderse provinciale rijder 1582-1599 en de Nederlandse rijder 16061765 zijn verschillende muntsoorten, maar de muntbeeldenaars wijken niet wezenlijk van elkaar af zodat de blokjes zich voornamelijk onderscheiden door hun massa van 3.4g resp. lO.Og; in de blokbeeldenaars werden daarom vaak afkortingen van de oude muntnaam opgenomen - er bestaan echter ook blokjes van 3.4g (en 1.7g) voor de friese rijder met in de blokbeeldenaar de letters HOLLA en HR voor de hollandse rijder...
X
om onbegrijpelijke redenen is een enkele keer gebruik gemaakt van een blokbeeldenaar met volkomen van de muntbeeldenaar afwijkende voorstelling: een van de Portugese cruzado afgeleide blokbeeldenaar (wapen van Portugal) op een blokje van 4.2g, blijkens massa en doosbijschrift bedoeld voor de Marokkaanse dinar
32
d e n o m i n a t i e s geslagen, te w e t e n
1 en •§• rijder en in het tweede heeft
de
m u n t g e w i c h t m a k e r het verspringen van de serie niet g o e d g e v o l g d : van d e philipsdaalder werden namelijk 1 - J - J - ^ - Y ^ - ^
I.e
gemaakt.
OUDE NEDERLANDSE MUNTNAMEN
D e in de 17e en 18e e e u w d o o r overheid en publiek gehanteerde b e n a m i n g v o o r de diverse m u n t e n (in p l a k k a t e n , d o z e n en etiketten), verschilt s o m s nogal van de n a a m die h e d e n d a a g s e n u m i s m a t e n aan de m u n t s t u k k e n g e v e n . In de m i d d e l e e u w e n k w a m het m a a r zelden v o o r dat de m u n t h e e r bij een emissie o o k een n a a m v o o r de n i e u w e m u n t s o o r t vaststelde; v e r m e l d i n g v a n de n a a m o p het m u n t s t u k zelf k w a m slechts h o o g s t zelden v o o r . A a n een n i e u w m u n t t y p e o f een n i e u w e emissie van gewijzigde m a s s a / g e h a l t e werd in het verkeer echter al snel een aparte n a a m g e g e v e n o m h e m van het overige courserende geld te onderscheiden. Buitenlandse m u n t e n kregen hier van het publiek uiteraard o o k een N e d e r l a n d s e b e n a m i n g , die later in overheidspublicaties als p l a k k a t e n weer werd o v e r g e n o m e n . O m d a t de n a a m g e v i n g d o o r g a a n s in de dagelijkse praktijk o n t s t o n d , is één b e p a a l d e m u n t s o o r t wel o n d e r meer n a m e n bekend geweest, hetgeen identificatie n o g a l eens bemoeilijkt. Z o is bij de verschillende d e n o m i n a t i e s van één type n u eens u i t g e g a a n v a n de g r o o t s t e m u n t en de serie b e s c h o u w d als eenheid m e t o n d e r d e l e n (7 — j — reaal), (8-4-2-1
reaal).
H e t gebruik van v e r k l e i n w o o r d e n k a n de overzichtelijkheid
verder verminderen. pistool,
£
d a n weer de kleinste als eenheid g e n o m e n en van v e e l v o u d e n v o o r z i e n De
Spaanse 2 escudo
hetgeen hetzelfde is als dubbele
pistolet
bijvoorbeeld
heet
gewoonlijk
en dat wil z o v e e l z e g g e n als
twee kleine pistolen; v o o r dezelfde, d e n o m i n a t i e zijn in m u n t g e w i c h t d o z e n echter o o k de a a n d u i d i n g e n pistolet m o e t wel als een afwijking
en halve
pistolet
g e v o n d e n , m a a r dat
van de a l g e m e e n g a n g b a r e praktijk
worden
2 8
beschouwd . D e b e n a m i n g e n waren vaak afgeleid van het land van h e r k o m s t v a n de m u n t (hongaarse
dukaat),
vermeldde (albertijri),
van de emitterende vorst w i e n s n a a m het v a n de voorstelling die het stuk d r o e g (rijder)
ander in het o o g springend detail (zonnekroon). buitenland m e e o v e r w a a i e n (soeverein)
omschrift o f v a n een
D e n a a m k w a m s o m s uit het
o m d a a r n a in meerdere o f m i n d e r e
m a t e verminkt verder d o o r het leven te g a a n (cardeku).
O o k g e b e u r d e het dat
28 In het geval dat de oude en moderne benamingen op elkaar lijken, kunnen toch verschillende zaken bedoeld zijn: de oude Nederlandse naam voor de Engelse angel luidt angelot, maar met de term "angelet" doelen hedendaagse numismaten nooit op iets anders dan de \ angel.
33
een m u n t dezelfde n a a m kreeg als e e n o u d e r type m e t andere beeldenaar m a a r dezelfde w a a r d e {rijksdaalder),
v a n e e n o u d e r type m e t dezelfde beeldenaar
m a a r veranderde m a s s a {nieuwe kroon) metaal {gouden
ducatori).
o f van e e n o u d e r e m u n t s o o r t in ander
E e n enkele keer speelden staatkundige o f politieke
v e r h o u d i n g e n e e n rol in de n a a m g e v i n g {koningsdaalder, slotte
speelde
o o k de kwaliteit
n a a m g e v i n g s p r o c e s {regte jacobus 28).
o f massa / verkeerde
uniedaalder).
van de munt jacobus),
Ten-
e e n rol in het
net als d e koers
{friese
In veel gevallen is e e n a a n d u i d i n g v a n d e m u n t n a a m verwerkt in de
b l o k b e e l d e n a a r in de v o r m v a n e e n o f twee letters. In de c a t a l o g u s v a n b l o k b e e l d e n a a r s is steeds uitgegaan v a n de m o d e r n e n a a m ; de o u d e n a a m is daarnaast o o k vermeld — via de index o p p. 123 k a n n a g e g a a n w o r d e n w e l k e m u n t s o o r t e n b e d o e l d zijn m e t de bijschriften in de d o z e n e n d e vermeldingen o p de etiketten.
I.f
I L L U S T R A T I E V A N BLOKJES
M u n t g e w i c h t e n zijn in d e tijd d a t zij gebruikt werden m a a r weinig afgebeeld. O p geschilderde voorstellingen v a n het w e g e n v a n g e l d s t u k k e n , is het v o o r werp v a a k n o g w e l te herkennen a a n zijn v o r m o f a a n zijn plaats o p het schilderij (in balansschaaltje o f d o o s ) , m a a r d e b l o k b e e l d e n a a r is meestal niet te determineren. E e n uitzondering w o r d t g e v o r m d d o o r e e n serie afbeeldingen in enkele vroege koersboekjes e n o p een g r o o t aantal etiketten v a n m u n t g e wichtdozen. koersboekjes In 1575 brachten Christoffel Plantijn e n W i l l e m v a n Parijs te A n t w e r p e n e e n tweetal boekjes o p d e markt, getiteld Ordonnantie des Conincx
e n D'onghevalueerde
gouden
Provisionnael
ende silveren
Munte.
ons
Heeren
In de eerste
staat e e n lijst v a n toegelaten m u n t s o o r t e n m e t 3 6 0 afbeeldingen v a n m u n t e n . Bij d e g o u d s t u k k e n e n e e n deel v a n de zilveren m u n t e n is h e r k o m s t , koers in stuivers e n getolereerde m a s s a vermeld. Bij iedere g r o e p m u n t e n v a n uiteenl o p e n d e types m a a r v a n dezelfde m a s s a , werd e e n afbeelding g e g e v e n v a n het blokje w a a r m e e d e desbetreffende m u n t e n g e w o g e n m o e s t e n w o r d e n
2 9
(ill. Y ) .
G e z i e n d e d a t u m v a n o n t s t a a n v a n het boekje, zijn d e daar geïllustreerde blokjes zeker niet v a n N o o r d - N e d e r l a n d s e origine. H e t boekje verdient echter
2 9 V A N GELDER ( 1 9 8 7 ) 3 8 ; een reproductie van deze blokjes-afbeeldingen is te vinden bij SASSEN (1912) 87
34
tOcfrrt © u t a e r b a n p o i t u g a r t tortcljt i j . 3,ng. ije.afm.oft p - ö ^ ö t ö . g i e p n . f t ö a e t a / tot ö.gulöcn j c j j . f t u p u . W e g t j m È e f e f i g u r e f a l m e n t toegcn.
JBefrttöo&feeten ® u c a t t b a n j M m n u s t f t toectftt ütj. h t g . jrtïtti- afcn f t f i f / o f n . j e n . w . g « p « f « f t i j f / j j p tioct i?#.gult>.):.ftu. l e g h e n oefe f t g u n e f a l m c n toegooi.
^itcfeeï ® u t a r t b a n $ t m m c g f j e t t toeedjt g. Jng. ip. a f m f r ö f / of # . pennnigtjen g;epncn fdhaevs/ I j p boet t i . g u l ö . to.fiup. Wegen öc ö e l f t b a ï ï booigaotbe fjgtiete toeMïmtent.
Y
bladzijde uil Ordonnantie Provisionnael ons Heeren des Conincx (Antwerpen 1575: Christoffel Plantijn/Willem van Parijs ed) met blokjes en munten en de mededeling "teghen dese figuere salmen weghen": blijkbaar kan meer dan één munttype gewogen worden met één bepaald blokje - boven een blokbeeldenaar voor de Portugese cruzado met een afbeelding van diezelfde munt en eronder een blokbeeldenaar voor de Spaanse doble excelente met een afbeelding van de Nijmeegse dubbele dukaat
hier v e r m e l d te w o r d e n , o m d a t het duidelijk m a a k t d a t m u n t g e w i c h t e n alléén niet v o l d o e n d e zijn in d e o m g a n g m e t geld. D e b l o k b e e l d e n a a r k a n slechts één m u n t s o o r t a a n d u i d e n , terwijl hieruit blijkt d a t hetzelfde v o o r w e r p v o o r méér g e s c h i k t is.
35
etiketten V a n de etiketten welke in N o o r d - N e d e r l a n d s e m u n t g e w i c h t d o z e n
voorko-
m e n , geeft het merendeel e e n serie afbeeldingen v a n m u n t g e w i c h t e n te zien. E é n v a n d e v r o e g s t e e x e m p l a r e n , uit 1586 o f kort d a a r n a , geeft 3 6 b l o k b e e l d e naars. V a n 1 6 1 4 is e e n etiket d a t geen afbeeldingen v a n blokjes v e r t o o n t , m a a r slechts o p g a v e d o e t v a n d e m a s s a v a n diverse m u n t s o o r t e n , getiteld
Een tafelken tot de gout-gewichten, eenderley gewicht
om te sien wat penningen datmen met
wegen can. O p enkele u i t z o n d e r i n g e n n a s t a a n o p d e 17e
e e u w s e e n e e n g r o o t deel v a n d e 18e e e u w s e etiketten w è l steeds blokjes afgebeeld, m a a r is n o o i t e e n m a s s a o p g e g e v e n (ill. Z ) . In d e t w e e d e helft v a n de 18e e e u w k o m t meer e n meer e e n a l g e m e n e v o o r s t e l l i n g z o n d e r blokjes in z w a n g . H e t laatste etiket echter, v a n c a 1810, v e r t o o n t in plaats v a n blokjes o f e e n andere illustratie slechts louter tekst in d e v o r m v a n e e n o p g a v e v a n d e 3 0
massa .
Z
etiket voor Roelof van der Schure, Amsterdam 1657 (kopergravure, 155x85mm) met afbeelding van de meest gebruikte blokjes
30 Zie noot 2. 36
I.g
LITERATUUR
E. AERTS/E. V A N CAUWENBERGHE Organisatie en techniek van de m u n t f a b r i c a g e in de
Zuidelijke Nederlanden tijdens het Ancien Régime Jaarboek Europees voor Munt- en Penningkunde (1987) 5 - 1 4 4 G.A. VAN BORSSUM BUISMAN Over munt-gewichten en -balansen Jaarboek en Penningkunde 4 0 ( 1 9 5 3 ) 111-136
Genootschap voor
Munt-
J . G . VAN CITTERT-VAN EYMERS / P . H . VAN CITTERT Muntgewichtdoosjes, in het bezit
van het Physisch L a b o r a t o r i u m en het Universiteitsmuseum te Utrecht Jaarboek voor Munt- en Penningkunde 73 (1950) 3 1 - 3 9 B.V. CROWTHER-BEYNON Notes o n some unusual money-weights British Numismatic Journal 21 ( 1 9 3 1 / 1 9 3 3 ) 93-101 A. DIEUDONNÉ Manuel des poids monétaires (Paris 1925) H.E. VAN GELDER D e muntbus. Het toezicht o p de muntvervaardiging in de tweede helft van de 17 eeuw Jaarboek voor Munt- en Penningkunde 3 3 (1946) 8-33. H . E . VAN GELDER Muntgewichtdozen De inventaris van 't Makelaers Comptoir Nieuwezijds Voorburgwal 75 Amsterdam (Amsterdam 1962; M . F . HALBERTSMA ed) 17-24 H . E . VAN GELDER D e Nederlandse Beeldenaars van 1586 tot 1 6 2 6 Jaarboek voor Munt- en Penningkunde 6 0 / 6 1 ( 1 9 7 3 / 1 9 7 4 ) 5-68 H . E . VAN GELDER D e daalder in Nederlandse geïllustreerde m u n t b o e k e n Jaarboek voor Munt- en Penningkunde 7 4 (1987) 21-81 Y. HOLLEBOSCH-VAN RECK Typologische benadering van enkele muntgewichtdozen uit de verzameling van het Bylokemuseum Gent Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent nr 3 0 (1976) 8 3 - 1 0 2 G . M . M . HOUBEN Over het wegen van munten Jaarboek voor Munt- en Penningkunde E
6 2 / 6 4 ( 1 9 7 5 / 1 9 7 7 ) 115-121
G . M . M . HOUBEN European coin-weightsfor English coins ( R o e r m o n d 1978) = W e i g h t s and Scales 1 G . M . M . HOUBEN Muntgewichten voor munten van de Nederlanden (Zwolle 1 9 8 1 ) = Weights a n d Scales 2 G . M . M . HOUBEN The weighing of money (Zwolle 1982) = Weights and Scales 3 G . M . M . HOUBEN Veertiende eeuwse muntgewichtdoosjes Jaarboek voor Munt- en Penningkunde 7 0 ( 1 9 8 3 ) 5 - 1 4 G . M . M . HOUBEN Muntgewichten van de Noordelijke Nederlanden Meten & Wegen 1 6 (1988) 1492-1499
A. HOYNCK VAN PAPENDRECHT Rotterdamsche goudgewichtmakers Jaarboek voor Munt- en Penningkunde 7 (1920) 64-68 A.O. VAN KERKWIJK De Noord-Nederlandsche muntgewichtmakers, I: D e ijkmeesters-generaal Jaarboek voor Munt- en Penningkunde 2 6 (1939) 8 3 - 1 2 3 F . G . LAVAGNE Le pesage monetaire Archéonumis 4-7 ( 1 9 7 5 — 1978) passim M . G . A . DE M A N Een doosje met Zeeuwsch goudgewicht Jaarboek voor Munt- en Penningkunde 3 (1916) 9 8 - 1 2 5 M . G . A . DE M A N Doosje met goudgewicht van M a r t e n Goetbloet, balansmeester te Middelburg Jaarboek voor Munt- en Penningkunde 5 (1918) 3 0 - 4 7 M . G . A . DE M A N De grafelijke M u n t van Zeeland en de balansmeesters die er voor gewerkt hebben Jaarboek voor Munt- en Penningkunde 9 (1922) 4 1 - 6 9
37
M . G . A . DE M A N Quatre boites de deneraux d'ajusteurs Middelbourgeois Revue Beige de Numismatique 80 (1928) 47-S8 M . G . A . DE M A N Doosje van den muntgewichtmaker Martinus de Bacquer te Middel burg Jaarboek voor Munt- en Penningkunde 16 (1929) 92-95 M . G . A . DE M A N Zeldzame muntgewichtdoosjes Jaarboek voor Munt- en Penningkunde 24 (1937) 43-54 A. POL Enkele Zuid-Nederlandse imitaties van Amsterdamse muntgewichtdoosetiketten Jaarboek Europees Genootschap voor Munt- en Penningkunde (1986) 109131 A. SASSEN Noordnederlandsche muntgewichtmakers Tijdschrift voor Munt- en Pen ningkunde 20 (1912) 83-120' A. DE WITTE Les dénéraux et leurs ajusteurs aux Pays-Bas Méridionaux Revue Beige de Numismatique 55 (1899) 78-111 en 210-232. D.A. WITTOP KONING / G . M . M . HOUBEN 2000 jaar gewichten in de Nederlanden. Stelsels, ijkwezen, vormen, makers, merken, gebruik (Lochem 1980) A.P.J. VANDERVEE Muntgewichtjes Annalen van de Oudheidkundige Kring van het Land van WaeslX (1968) 5-102
J>eese
GeVffééfi
/noety
voor-
Sttcyyer wees
en
mznder a h
Tier
• zyn,
^
^
^
f
m
^
>
n
^
38
momjo»
nejen
in\pra^tf*^*Gin^mria^kcff.^isen/ ^pPJy^fWna&ane
^ - r ^ Z
7 x ^ r ^ ^ e e s e n i a Z ^ % e ^ ^ e v ^ ^ , ^ y ^ e J ^ m / ^ met-a*
-
neemi:Jie
fnuef
zXKofr/een,
Zifter* T n ^ A ^ . ^ j t ^ 7tó*f
Joo
xr>r&ar
z y n
éen.'SjpaansSPistvoZ
I I :
Blokbeeldenaars
II.a
CATALOGUS VAN BLOKBEELDENAARS
toelichting D e c a t a l o g u s van b l o k b e e l d e n a a r s is een t y p e - c a t a l o g u s waarin niet
alle
varianten zijn o p g e n o m e n : kleine verschillen in uitvoering, w e l k e t e r u g g a a n o p stijlwijzigingen o f v e r o o r z a a k t zijn d o o r het feit dat de s t e m p e l s d o o r diverse h a n d e n g e m a a k t w e r d e n , zijn niet in o p g e n o m e n . G r o t e r e variaties z o a l s figuren naar links o f naar rechts e n k e n m e r k e n d e versieringen v o n d e n wèl een plaats in de c a t a l o g u s , evenals varianten v a n m e e r principiële aard. G e d o e l d wordt hiermee o p details als cijfers, letters, omschriften e n s y m b o l e n als e e n k r o o n , lauwerkrans, r o o s , ster o f w a p e n e n bijtekens als lelie, l e e u w o f m o n o g r a m . O o k is steeds de a a n - o f afwezigheid van een jaartal gesignaleerd d o o r splitsing in aparte n u m m e r s , waarbij de gedateerde in é é n
nummer
w e r d e n s a m e n g e v a t ; de g e v o n d e n jaartallen zijn wèl vermeld in het c o m m e n taar o p de blokbeeldenaar, dat o n d e r de desbetreffende soort steeds te v i n d e n is in de lijst van m u n t e n (II.b).
D e strikt thematische o r d e n i n g v a n de afbeeldingen is als v o l g t s a m e n te vatten. Levende wezens: 1-80 menselijke figuren 81-126 dieren en planten Symbolen en dode materie: 127-156 wapens 157-191 kruisen 192-200 diversen 201-225 schepen Schrifttekens: 226-229 letters/cijfers 230-236 tekst Ingeslagen schrifttekens: 237-246 letters/cijfers 247-273 tekst
D e t e g e n o v e r de b l o k b e e l d e n a a r s afgedrukte verwijzingslijst v o r m t de verbinding m e t de alfabetisch
naar land ingerichte lijst v a n m u n t e n .
Sommige
b l o k b e e l d e n a a r s zijn v o o r meer d a n één m u n t s o o r t gebruikt; in z u l k e gevallen staan de diverse m o g e l i j k h e d e n o n d e r elkaar g e n o e m d bij hetzelfde n u m m e r .
39
kop naar rechts 1 2
N e d e r l a n d e n , 1- \ d u c a t o n Frankrijk, 1- \ louis N e d e r l a n d e n , 1- \ philipsdaalder Portugal, 1 peca
3
Frankrijk, 1- \ franc
4
E n g e l a n d , 1- \ p o u n d
5
N e d e r l a n d e n , 2-1 souverein Nederlanden, 1 ducaton
6
Frankrijk, 2-1 louis
7
N e d e r l a n d e n , 1- \ d u c a t o n
8
E n g e l a n d , 1- f - \ p o u n d
9
Frankrijk, 1- -§ louis
10
N e d e r l a n d e n , 2 - 1 - \ souverein N e d e r l a n d e n , 1- § d u c a t o n
11
N e d e r l a n d e n , 1- \ reaal
12
N e d e r l a n d e n , 1 - § reaal
13
E n g e l a n d , 1- \ - \ p o u n d
14
N e d e r l a n d e n , 1 - \ - \ philipsdaalder
15
Frankrijk, 1 louis
16
Engeland, 1 pound
17
Portugal, 1- •§ - \ peca
18
Engeland, \ pound
19
Frankrijk, 1 franc N e d e r l a n d e n , -§ - \ philipsdaalder
20
Frankrijk, 1- \ teston
21
Nederlanden, 1 ducaton
22
N e d e r l a n d e n , 1- \ d u c a t o n
23
N e d e r l a n d e n , 2-1 souverein
24
N e d e r l a n d e n , 1- \ philipsdaalder
koppen naar rechts 25
E n g e l a n d , 1- -§ p o u n d
26
E n g e l a n d , 1- \ p o u n d
27
E n g e l a n d , 1- \ p o u n d
k o p naar links 28
E n g e l a n d , 1- \ - ^ p o u n d
29
E n g e l a n d , 1- \ - \ p o u n d
30
Engeland,
31
E n g e l a n d , 1- \ p o u n d
32
Engeland, 1 pound
33
Engeland, \ - \
34
Frankrijk, 1- \ louis
pound
pound
35
N e d e r l a n d e n , 1- \ reaal
36
N e d e r l a n d e n , \ reaal
37
N e d e r l a n d e n , 1 reaal
38
E n g e l a n d , 1- \ - \ p o u n d ( N e d e r l a n d e n , 2-1 souverein?)
39
Engeland, 1 pound
40
Engeland, \ pound
41
Engeland,
pound
42
Engeland,
pound
43
Engeland,
pound
44
Engeland, \ pound
45
Engeland,
46
E n g e l a n d , 1- -§ - \ p o u n d
pound
toegewende koppen 47
Spanje, 2-1 excelente ( N e d e r l a n d e n , 2-1 d u k a a t )
48
Spanje, 2-1 excelente ( N e d e r l a n d e n , 2-1 d u k a a t )
49
Spanje, 2-1 excelente ( N e d e r l a n d e n , 2-1 d u k a a t )
43
58
44
59
figuur ten halven lijve, met attributen 50
N e d e r l a n d e n , 1- \ florijn
51
N e d e r l a n d e n , 1- \
florijn
52
N e d e r l a n d e n , 1- \
florijn
53
Engeland, \ pound
54
Engeland, \ pound
55
Engeland, \ - \ - \
56
Engeland, \ pound
57
N e d e r l a n d e n , 1 reaal
pound
N e d e r l a n d e n , 1 carolusgulden 58
Engeland, 1 pound N e d e r l a n d e n , 1 carolusgulden N e d e r l a n d e n , 1 reaal Portugal, 1 peca
59
N e d e r l a n d e n , 1 reaal
60
N e d e r l a n d e n , 1 reaal
N e d e r l a n d e n , 1 carolusgulden
figuur ten halven lijve, met wapenschild 61
N e d e r l a n d e n , \ statendaalder
62
Nederlanden,
statendaalder
figuren ten halven lijve 63
N e d e r l a n d e n , 1 souverein
zittende figuur 64
Engeland, \ \
65
Engeland, f - f pound
pound
66
Engeland, f-|
pound
67
Engeland, \ \
pound
staande figuur 68
Portugal, 2-1 c r u z a d o
69
N e d e r l a n d e n , 2-1 d u k a a t
70
Nederlanden, 1 dukaat
71
Hongarije, 1 forint ( N e d e r l a n d e n , 1 d u k a a t )
72
Hongarije, 2-1 forint ( N e d e r l a n d e n , 2-1 d u k a a t )
73
Hongarije, 2-1 forint ( N e d e r l a n d e n , 2-1 d u k a a t )
74
N e d e r l a n d e n , 1 philipsgulden
75
N e d e r l a n d e n , 1 philipsgulden
76
N e d e r l a n d e n , 1 philipsgulden
77
N e d e r l a n d e n , 1 b o u r g o n d i s c h e gulden
78
E n g e l a n d , 1- \ angel
79
E n g e l a n d , 1- \ angel
80
E n g e l a n d , 1- \ angel
adelaar 81
N e d e r l a n d e n , 1- \ - \
82
D u i t s e Rijk, 1- \ friedrich d'or
arendsdaalder
schaap 83
N e d e r l a n d e n , 1 vlies
leeuw —N eleeuwen 84 d e r l a n d e n , 1- \ leeuwendaalder N e d e r l a n d e n , 1 souverein 85 86
N e d e r l a n d e n , 1- \ uniedaalder N e d e r l a n d e n , 1 souverein
87
N e d e r l a n d e n , 1 souverein
88
N e d e r l a n d e n , 2-1 souverein
89
N e d e r l a n d e n , 1 souverein
90
N e d e r l a n d e n , 1- \ leeuwendaalder N e d e r l a n d e n , 1 leeuw
92
N e d e r l a n d e n , 1- \ leeuw N e d e r l a n d e n , 1 leeuw
93
N e d e r l a n d e n , 1 leeuw
94
N e d e r l a n d e n , 1- j leeuw
95
N e d e r l a n d e n , 1- \ leeuw N e d e r l a n d e n , 1 vlies
91
96
124
125
126
paard naar rechts 97
N e d e r l a n d e n , 1 - •§ rijder
98 100
N e d e r l a n d e n , 1- \ rijder N e d e r l a n d e n , 1-1 rijder N e d e r l a n d e n , 1 provinciale rijder
101
Nederlanden, \ - \ - \
99
rijder
N e d e r l a n d e n , 1 provinciale rijder 102
N e d e r l a n d e n , 1 provinciale rijder
103
N e d e r l a n d e n , 1 provinciale rijder
104
N e d e r l a n d e n , 1 provinciale rijder
105
N e d e r l a n d e n , 1 rijdergulden
106 108
N e d e r l a n d e n , 1- \ rijder N e d e r l a n d e n , 1 - \ rijder N e d e r l a n d e n , 1 rijder
109
N e d e r l a n d e n , 1 - -§ rijder
110 111
N e d e r l a n d e n , 1- \ rijder N e d e r l a n d e n , I rijder
113
N e d e r l a n d e n , 1 provinciale rijder
107
paard naar links 114
N e d e r l a n d e n , 1- f rijder N e d e r l a n d e n , 1 provinciale rijder
115
N e d e r l a n d e n , 1 rijdergulden
116
N e d e r l a n d e n , 1 rijdergulden
117
N e d e r l a n d e n , 1 rijdergulden
118
N e d e r l a n d e n , 1 rijdergulden
119
N e d e r l a n d e n , 1- \ rijder N e d e r l a n d e n , 1 provinciale rijder
120
N e d e r l a n d e n , \ provinciale rijder
121
N e d e r l a n d e n , 1- •§ rijder
113
N e d e r l a n d e n , 1 provinciale rijder 122
N e d e r l a n d e n , 1 provinciale rijder
123
N e d e r l a n d e n , 1 provinciale rijder
lelie — roos — distel 124
Italië, 1
125
Engeland, \
fiorino pound
126
Engeland, \
pound
133
50
134
135
136
137
138
wapen — wapens Frankrijk, 1 écu [goud] 127 128
Frankrijk, 1 écu [goud]
129 130
N e d e r l a n d e n , 1- \ reaal N e d e r l a n d e n , \ reaal
131
D u i t s e Rijk, 1 emder gulden
132
N e d e r l a n d e n , 1- •§ rijderdaalder
133
Frankrijk, 1- •§ écu [goud]
134
Frankrijk, 1 écu [goud]
135 136
Frankrijk, 1- \ écu [goud] Frankrijk, 1- -§ écu [goud]
137
Frankrijk, 1- \ é c u [goud]
138 139
Frankrijk, 1- \ écu [goud] Portugal, 2-1 c r u z a d o
140
Portugal,
141
Portugal, 2-1 c r u z a d o
142
M a r o k k o , 2-1 dinar
peca
Portugal, 2-1 c r u z a d o 143
Portugal, 2-1 c r u z a d o
144
Spanje, 1 castellano
145
Engeland, \ p o u n d
146
Italië, 1 fiorino di camera / s c u d o
147
Italië, 1 fiorino di camera / s c u d o
148
Italië, 2-1 fiorino di camera / s c u d o
149
Italië, 1 fiorino di camera / s c u d o
150
Spanje, 8-4-2-1 real
151
Nederlanden, 1 postulaatgulden
152
Frankrijk, 1- \ louis
153
Frankrijk, 1- \ louis
154 155
Frankrijk, 1- \ louis Nederlanden, 1 clemmergulden
156
Nederlanden, 1 clemmergulden
51
kruis 157
Portugal, 4-2-1 c r u z a d o
158
Portugal, 4-2-1 c r u z a d o Portugal, 1 peca
159
Portugal, 1 c r u z a d o
160
Portugal, 2-1 c r u z a d o
161
Spanje, 8-4-2-1 e s c u d o
162
Portugal, 1 c r u z a d o
163
Portugal, 1 c r u z a d o
164
Portugal, 1 c r u z a d o
165
Portugal, 1 c r u z a d o
166
Frankrijk, 1 salut
167 168
Frankrijk, 1- \ louis Nederlanden, 1 kroon
169
N e d e r l a n d e n , 2 statengulden
170
Frankrijk, \ - \ écu [zilver]
171
Frankrijk, \ - \ écu [zilver]
172
N e d e r l a n d e n , 2-1 k r o o n
173
Frankrijk, 1 - \ franc
kruisgewijs gegroepeerde symbolen en letters 174
Nederlanden, 1 kroon
175
Nederlanden, 1 kroon
176
Frankrijk, 1- \ louis
199 54
200
kruis (schuin) met vlies-juweel of vuurstaal-vonken 177
N e d e r l a n d e n , 2-1 albertijn
178
N e d e r l a n d e n , 2-1 albertijn
179
Nederlanden, 1 - i patagon
180
Nederlanden, 1 - \ patagon
181
N e d e r l a n d e n , 2-1 albertijn
182
N e d e r l a n d e n , 1- ~ p a t a g o n
183
N e d e r l a n d e n , 1- \ p a t a g o n
184
N e d e r l a n d e n , 1- \ - \ b o u r g o n d i s c h e rijksdaalder
185
Nederlanden, 1 patagon
186
N e d e r l a n d e n , 2-1 albertijn N e d e r l a n d e n , \ b o u r g o n d i s c h e rijksdaalder Nederlanden, \ - \ patagon
187
N e d e r l a n d e n , 1 b o u r g o n d i s c h e rijksdaalder
188
N e d e r l a n d e n , 2-1 albertijn
kruisgewijs gegroepeerde symbolen (schuin) 189
S c h o t l a n d , 1 rider / sword and sceptre
190
S c h o t l a n d , 1- \ rider / s w o r d and sceptre
191
S c h o t l a n d , 1- \ rider / sword and sceptre
rijksappel 192
D u i t s e Rijk, 1 g o l d g u l d e n
193
D u i t s e Rijk, 1 g o l d g u l d e n
194
D u i t s e Rijk, 1 g o l d g u l d e n
195
D u i t s e Rijk, 1 g o l d g u l d e n
196
D u i t s e Rijk, 1 g o l d g u l d e n
197
D u i t s e Rijk, 1 g o l d g u l d e n
pijlenbundel 198
Spanje, 8 real
199
Spanje, 8-4-2-1 real
200
Spanje, 4-2 real
schip — schip met roos 201
Engeland, 1 noble (Nederlanden, 1 nobel)
202
E n g e l a n d , 1- \ n o b l e ( N e d e r l a n d e n , 1- \ n o b e l )
203
E n g e l a n d , 1- •§ ryal ( N e d e r l a n d e n , 1- \ rozenobel)
204
E n g e l a n d , 1- \ n o b l e ( N e d e r l a n d e n , 1- \ n o b e l )
205
E n g e l a n d , 1- \ n o b l e ( N e d e r l a n d e n , 1- •§ nobel)
206
E n g e l a n d , 1- \ n o b l e ( N e d e r l a n d e n , 1- •§ nobel)
207
E n g e l a n d , 1- •§ n o b l e ( N e d e r l a n d e n , 1- \ n o b e l )
208
Engeland, 1 n o b l e ( N e d e r l a n d e n , 1 n o b e l )
209
E n g e l a n d , 1- \ ryal ( N e d e r l a n d e n , 1- •§ rozenobel)
210
E n g e l a n d , 1- \ ryal ( N e d e r l a n d e n , 1- \ rozenobel)
211
E n g e l a n d , \ ryal ( N e d e r l a n d e n , \ rozenobel)
212
E n g e l a n d , 1- \ ryal ( N e d e r l a n d e n , 1- •§ rozenobel)
figuur in schip — figuur in schip met roos 213
E n g e l a n d , 1 ryal ( N e d e r l a n d e n , 1 r o z e n o b e l )
214
E n g e l a n d , 1- \ n o b l e ( N e d e r l a n d e n , 1- •§ n o b e l )
215
E n g e l a n d , 1- •§ n o b l e ( N e d e r l a n d e n , 1- f n o b e l )
216
E n g e l a n d , 1- § n o b l e ( N e d e r l a n d e n , 1- \ n o b e l ) E n g e l a n d , 1- \ ryal ( N e d e r l a n d e n , 1- \ rozenobel)
217
E n g e l a n d , 1- \ n o b l e ( N e d e r l a n d e n , 1- \ n o b e l )
218
E n g e l a n d , 1- \ n o b l e ( N e d e r l a n d e n , 1- •§ n o b e l )
219
E n g e l a n d , \ n o b l e ( N e d e r l a n d e n , \ nobel)
220
E n g e l a n d , 1- •§ ryal ( N e d e r l a n d e n , 1- -§ r o z e n o b e l )
221
E n g e l a n d , 1- •§ ryal ( N e d e r l a n d e n , 1- \ rozenobel)
222
E n g e l a n d , 1- \ ryal ( N e d e r l a n d e n , 1- \ rozenobel)
223
E n g e l a n d , 1- \ ryal ( N e d e r l a n d e n , 1- \ rozenobel)
224
E n g e l a n d , 1- \ ryal ( N e d e r l a n d e n , 1- -§ r o z e n o b e l )
225
E n g e l a n d , 1- \ ryal ( N e d e r l a n d e n , 1- \ rozenobel)
letters — cijfers — tekst 226
D u i t s e Rijk, 1 emder g u l d e n
227
Frankrijk, 1- \ louis
228
E n g e l a n d , 1 shilling
229
E n g e l a n d , 2\ shilling
230
M a r o k k o , 2 dinar
231
M a r o k k o , 2 dinar
232
M a r o k k o , 2 dinar
233
M a r o k k o , 2-1 dinar
234
M a r o k k o , 2-1 dinar
235
M a r o k k o , 2-1 dinar
236
M a r o k k o , 2-1 dinar
57
%©
s ®
237
238
ff
@ 240
239
| 4
243
241
242
4 ©
« O
247
248
0
®
244
245
246
4 s@ 249
in&i^ï
250
251
252
253
4 J54 254
255
256
257
258
a B M P * 259
260
261
262
263
264
265
266
267
268
© 269 58
E &
270
4 271
272
273
(ingeslagen) cijfers en letters 237
Engeland, 1 pound
238
Engeland, \ pound
239
Engeland, \ pound
240
Spanje, 8 real
241
Nederlanden, 1 dukaat
242
N e d e r l a n d e n , 10 gulden
243
N e d e r l a n d e n , 5 gulden
244
Spanje, 8 e s c u d o
245
S c h o t l a n d , 1 rider/sword and sceptre
246
S c h o t l a n d , \ rider/sword and sceptre
247
Frankrijk, 4 0 franc
248
Frankrijk, 4 0 franc
249
Frankrijk, 20 franc
250
Frankrijk, 2 0 franc
251
Spanje, 8 real
252
Frankrijk, 5 franc
253
Spanje, 8 e s c u d o
254
N e d e r l a n d e n , 3 gulden
255
N e d e r l a n d e n , 2 gulden
256
N e d e r l a n d e n , \ \ gulden
257
N e d e r l a n d e n , 1 gulden
258
Frankrijk, 1 écu [zilver]
259
N e d e r l a n d e n , 1 rijder
260
N e d e r l a n d e n , 1 zilveren d u k a a t
261
N e d e r l a n d e n , \ zilveren d u k a a t
262
N e d e r l a n d e n , \ zilveren d u k a a t
263
Nederlanden, 1 patagon
264
D u i t s e Rijk, 1 karl d'or
265
Engeland, 1 pound
266
Frankrijk, 1 louis
267
D u i t s e Rijk, 1 m a x d' or
268
Frankrijk, 1 louis
269
N e d e r l a n d e n , 1 rijksdaalder
270
Frankrijk, 1 écu [zilver]
271
Nederlanden, 1 dukaat
272
Frankrijk, 1 louis
273
Frankrijk, 20 franc
Il.b
LIJST V A N
MUNTEN
toelichting In de lijst v a n m u n t e n zijn enkele s o o r t e n s a m e n g e v a t o n d e r één a l g e m e n e n a a m , w a a r d o o r het mogelijk werd een duidelijker overzicht te construeren van de o n t w i k k e l i n g van die m u n t s o o r t e n . Z o is bijvoorbeeld de variatie in keerzijdemuntbeeldenaar z o w e l als in m a s s a van de Franse louis aanzienlijk, m a a r blijft de voorzijdevoorstelling vrijwel gelijk en w o r d t de n a a m slechts van t o e v o e g i n g e n voorzien die de verschillende emissies a a n d u i d e n . Verderg a a n d is de s a m e n v a t t i n g o n d e r de term " p o u n d " van de g o u d s t u k k e n die m e n v a n a f de 16e e e u w in E n g e l a n d sloeg, w a a r v o o r diverse m u n t b e e l d e n a a r s zijn gebruikt en w a a r v a n de m a s s a varieerde van l i g tot 8g. D e achtereenvolgens sovereign, p o u n d , unite, laurel, unite, broad, unite, guinea en sovereign g e h e t e n m u n t t y p e s zijn deel van een o n o n d e r b r o k e n o n t w i k k e l i n g . D o o r deze opzet k u n n e n vergissingen van m u n t g e w i c h t m a k e r s e e n v o u d i g e r geconstateerd w o r d e n . Een dergelijke constructie kan alleen m a a r gerealiseerd w o r d e n v o o r m u n t e n van centraal geregeerde staten als E n g e l a n d , Frankrijk en Portugal waarin slechts van één m u n t h e e r sprake is. D e politieke verbrokkeling v a n de N e d e r l a n d e n resulteerde namelijk o n d e r andere in een m i n d e r uniform m u n t w e z e n , w a a r d o o r zich veel meer afsplitsingen en gescheiden ontwikkelingen voordeden. A c h t e r iedere muntbeschrijving is een b e k n o p t e en tegelijkertijd z o volledig mogelijke verwijzing naar een n u m i s m a t i s c h standaardwerk o p g e n o m e n . D e b e k n o p t h e i d steekt in het feit dat de o p g e g e v e n n u m m e r s niet alle — v o o r de studie v a n m u n t g e w i c h t e n onbelangrijke —
varianten d e k k e n , m a a r deze
varianten zijn steeds pal na de wèl vermelde n u m m e r s te v i n d e n ; de g e g e v e n referenties o m v a t t e n alle periodes v a n a a n m u n t i n g o f regering van de desbetreffende vorsten. In enkele gevallen is opzettelijk een d o u b l u r e aangebracht. W e g e n s o m v a n g rijke n a b o o t s i n g in de N e d e r l a n d e n rond 1600, zijn de Engelse n o b l e en ryal, de
Hongaarse
forint
en
de
Spaanse
doble
excelente
behalve
onder
de
g e n o e m d e l a n d e n en m u n t n a m e n o o k weer o p g e v o e r d o n d e r de N e d e r l a n d s e nobel, resp. rozenobel, d u k a a t en d u b b e l e d u k a a t . In de eerste k o l o m is de wettelijk v o o r g e s c h r e v e n m a s s a (of afgeleide daarvan) w e e r g e g e v e n . D e feitelijke m a s s a is altijd iets lager, o m d a t b a l a n s m a k e r s zich zullen h e b b e n g e h o u d e n a a n het d o o r R G M M vastgestelde tolerantiege60
w i c h t ; ingeval in de m o d e r n e literatuur geen wettelijke m a s s a g e v o n d e n werd, is hieronder — cursief — een uit andere bron (bv. de in de b l o k b e e l d e n a a r vermelde snede o f o p g a v e in een Beeldenoer)
a f k o m s t i g e o f afgeleide m a s s a
vermeld. inrichting
van de lijst
D e lijst is hoofdzakelijk alfabetisch van o p b o u w : per l a n d s n a a m en daar b i n n e n per m u n t n a a m , vervolgens per d e n o m i n a t i e v a n h o o g naar laag. R e l e v a n t e details van de m u n t e n en de m u n t g e w i c h t e n w o r d e n als v o l g t weergegeven: | moderne naam " m o d e r n e n a a m o f b i j n a a m " land c.q. provincie, periode [metaal] oude nederlandse
naam
| = o p m e r k i n g betreffende n a b o o t s i n g | massa
] periode
| m u n t b e e l d e n a a r van voorzijde/keerzijde: " m o d e r n e n a a m o f b i j n a a m " (referentie)
| blok-nr | uitleg b l o k b e e l d e n a a r ; oude nederlandse
naam
| *verkeerde c o m b i n a t i e van m a s s a en b l o k b e e l d e naar | nader commentaar op een groep blokbeeldenaars | nader commentaar op gehele of gedeeltelijke groep munten en/of muntgewichten Noot voor de gebruiker — zonder bepaling van de massa is het determineren van een muntgewicht niet mogelijk; — een blokje van te hoge massa is welhaast onbestaanbaar — ondanks mogelijke tegenspraak van de blokbeeldenaar, zal een zwaarder exemplaar gemaakt zijn voor een andere muntsoort; — de nummeringen van de catalogi van blokbeeldenaars en makersmerken maken het mogelijk een gecombineerde verwijziging te geven, bijvoorbeeld: I23eg.
61
DUITSE RIJK H
w.
HAHN
Typenkatalog
der bayerischen
Herzöge
und Kurfürsten
1506-
1805 ( B r a u n s c h w e i g 1971) K
A.
KAPPELHOFF
Die Münzen
Ostfrieslands
vom frühen
14.
Jahrhundert
bis 1628 (Aurich 1982) N
A. NOSS
R
H. R I T T M A N N
S
F.
VON
Die Münzen
der Erzbischöfe
Deutsche
SCHRÖTTER
Geldgeschichte
Das
(Berlin 1902-1911) en
F.
preussische VON
von Cöln 1306-1547 1484-1914 Münzwesen
SCHRÖTTER
( C ö l n 1913)
( M ü n c h e n 1975) im 18.
Das preussische
Jahrhundert Münzwesen
im 1806 bis 1873 (Berlin 1902-1911) V o o r informatie o v e r de o n t w i k k e l i n g van D u i t s e m u n t t y p e s zie o o k : F . V O N SCHRÖTTER
Wörterbuch
der Münzkunde
(Berlin 1935) p a s s i m
emder gulden Oostfriesland 1491-1540 [goud] emder 3.28
1528-1540
gulden
borstbeeld m e t m u t s / w a p e n [muntplaats E m d e n ] : "neue emder g u l d e n " (K 169)
131
E G =
emder g u l d e n ; w a p e n : harpij =
Oostfries
land 226
E =
Emden
goldgulden "apfelgulden" " g u l d e n " " g o l d g u l d e n " diverse D u i t s e landen 13401806 [goud]
goudgulden
= geslagen d o o r g r o o t aantal muntheren in D u i t s e Rijk, v o o r z o v e r c o n f o r m de voorschriften van Rijnlandse keurvorsten 1386-1523 en v a n D u i t s e Rijk 1524-1806; = m u n t b e e l d e n a a r s zeer uiteenlopend (vaak heiligen en w a p e n s ; een rijksap pel o p keizerlijke guldens uit Frankfurt, N ö r d l i n g e n etc. en o p die van m e e s t e andere rijkssteden); = b e n a m i n g " g o l d g u l d e n " k w a m ca 1500 in z w a n g na introductie v a n grote zilverstukken ter w a a r d e van d e g o u d e n g u l d e n 3.54
1340-1418
(R p 6 8 - 7 0 en p l 0 1 6 - 1 0 1 7 , N p 3 2 0 )
3.51
1419-1453
( N p320)
3.44
1454-1463
( N p320)
3.41
1464-1489
( N p320)
3.28
1490-1523
( N p320)
62
DUITSE
2.63
1524-1558
(R p l 9 0 )
3.25
1559-1806
(R p 2 0 3 )
RIJK
192 193 194
195 196 197
GG =
goudgulden
Blijkens muntvondsten circuleerden na 1600 in de Nederlanden alleen Duitse goudguldens van ruim 3.2g van na 1490 en geen oudere.
2 friedrich d'or Pruisen 1749-1855 [goud] 13.36g: geen g e w i c h t e n gesignaleerd 1 friedrich d'or "wilhelm d'or" "friedrich d'or" Pruisen 1737-1855 pruyse
[goud]
pistool
6.68
1737-1750
k o p / m o n o g r a m (S 177, 14)
6.68
1741-1855
k o p oa. Frederik II 1740-1786 / k r o o n , adelaar o p trofeeën (S 8, 19, 9 1 , 375, 1, 8, 135, 3 0 5 , 13)
82 \ friedrich d'or "\
A = m u n t t e k e n Berlijn v a n a f 1750 wilhelm d'or" " i friedrich d'or" Pruisen 1738-1853 [goud]
halve pruyse
pistool
3.34
1738-1750
k o p / m o n o g r a m (S 187, 143)
3.34
1749-1853
k o p van o.a. Frederik II 1740-1786 / k r o o n , adelaar o p trofeeën (S 26, 144, 4 2 0 , 34, 139, 322, 28)
82
A = m u n t t e k e n Berlijn v a n a f 1750
2 karl d'or Beieren 1729 [goud] 19.46: geen m u n t g e w i c h t e n gesignaleerd karl d'or Beieren 1726-1737 [goud]
karolin
= in n a v o l g i n g van de Beierse o o k in vele andere D u i t s e landen geslagen 9.73
1726-1737
k o p van Karl Albrecht 1726-1745 / M a d o n n a m e t wapenschild ( H 258-260)
264
CAROLINE
= carolin d'or v o o r g o u d e n karolin o f karl
karl d'or Beieren 1726-1737 [goud] 4.86: geen m u n t g e w i c h t e n gesignaleerd j karl d'or Beieren 1726-1725 [goud] 2 . 4 3 : geen m u n t g e w i c h t e n gesignaleerd 2 maximilian d'or Beieren 1717 [goud] 12.82g: geen g e w i c h t e n gesignaleerd
63
DUITSE
RIJK
1 maximilian d'or Beieren 1715-1726 [goud] 6.41
1715-1726
k o p M a x i m i l i a a n II E m a n u e l 1679-1726 / M a d o n n a met w a p e n ( H 204)
267 \
maximilian
gesignaleerd
64
d'or
MAX DOOR
Beieren
= m a x d'or v o o r g o u d e n m a x
1715-1725
[goud]
3.25g:
geen
muntgewichten
ENGELAND
MR
s.
MITCHELL
/
B.
REEDS
Coins
of England
and
the United
Kingdom
2 2
( L o n d o n 1 9 8 6 ) = Standard C a t a l o g u e o f British C o i n s V o o r informatie over de m a s s a van Engelse m u n t t y p e s zie: —
J.J.
NORTH
English
hammered
coinage,
II: Edward
I to Charles
II,
1272-
1662 ( L o n d o n 1975) p. 179 —
C . H . v . S U T H E R L A N D English
coinage,
1 angel 1464-1643 [goud] angelot, 5.18
1464-1582
600-1900
( L o n d o n 1973) p a s s i m
engelot
aartsengel M i c h a e l d o o r s t e e k t de duivel ( M R 1967, 2 0 7 8 , 2 0 9 1 , 2 1 4 4 , 2 1 4 9 , 2154, 2 1 7 9 , 2 2 6 5 ,
2268,
2299, 2448, 2 4 9 0 , 2496, 2 5 1 3 , 2 5 2 5 ) 5.11
1583-1602
aartsengel Michael d o o r s t e e k t de duivel ( M R 2 5 3 1 , 2538)
78 79
i R B R I = j a c o b u s rex britanniae: J a c o b u s k o n i n g van Brittannië v o o r J a c o b u s I 1603-1625; Het omschrift is ontleend aan blokbeeldenaar 55 voor ^ pound 1604-1619, waarvan de massa nagenoeg hetzelfde is als die van de \ angel 1470-1600
80 4.61
1605-1619
aartsengel M i c h a e l d o o r s t e e k t de duivel ( M R 2 6 1 5 )
4.24
1619-1624
aartsengel Michael d o o r s t e e k t de duivel ( M R 2 6 3 5 ,
4.19
1640-1643
aartsengel Michael d o o r s t e e k t de duivel ( M R 2 6 8 6 )
2682-2686)
\ angel "angelet" 1470-1619 [goud] halve angelot, 2.59
1470-1582
halve
engelot
aartsengel Michael d o o r s t e e k t de duivel ( M R 2 0 8 0 , 2093, 2145, 2 1 5 0 , 2 1 5 8 , 2 1 8 8 , 2 2 6 8 , 2 2 6 9 , 2 3 0 1 , 2449, 2 4 9 1 , 2 4 9 7 , 2 5 1 6 , 2 5 2 6 )
2.56
1582-1600
aartsengel Michael d o o r s t e e k t de duivel ( M R 2 5 3 2 )
78 79
i R B R I = j a c o b u s rex britanniae: J a c o b u s k o n i n g van Brittannië v o o r J a c o b u s I 1603-1625; Het omschrift is ontleend aan blokbeeldenaar 55 voor £ pound 1604-1619, waarvan de massa nagenoeg hetzelfde is als die van de \ angel 1470-1600 65
ENGELAND
80 2.30
1612-1619
aartsengel Michael d o o r s t e e k t de duivel ( M R 2617)
£ angel 1544-1600 [goud] 1.29g: geen m u n t g e w i c h t e n gesignaleerd 1 crown [goud] - zie ^ p o u n d \ crown [goud] - zie \ p o u n d \ crown [zilver] - zie 2-| shilling guinea - zie p o u n d laurel - zie 1 p o u n d 1 noble 1344-1464 [goud] henricusnobel, 8.86
1344-1345
8.33
1346-1350
hendriksnobel,
vlaemse
nobel
schip, waarin g e k r o o n d e vorst met z w a a r d en w a p e n van E n g e l a n d ( M R 1479) schip, waarin g e k r o o n d e vorst m e t z w a a r d en w a p e n van E n g e l a n d ( M R 1481)
7.78
1351-1411
schip, waarin g e k r o o n d e vorst m e t z w a a r d en w a p e n van E n g e l a n d ( M R
1484, 1499, 1502, 1516, 1653,
1705) 7.00
1412-1464
6.80
1416-1585
schip, waarin g e k r o o n d e vorst m e t z w a a r d en w a p e n van E n g e l a n d ( M R 1715, 1739, 1799-1834, 1946) =
=
= zie Nederlanden, 1 nobel
201 202 204
H = H e n r i c u s v o o r Hendrik V I 1422-1471
205
H = H e n r i c u s v o o r Hendrik V I 1422-1471
206
H = H e n r i c u s v o o r Hendrik V I 1422-1471
207
H = Henricus v o o r Hendrik V I 1422-1471
208
H (ingeslagen) =
214
H H = Henricus v o o r Hendrik V I 1422-1471
215
H = Henricus v o o r Hendrik VI 1422-1471
Henricus v o o r H e n d r i k V I 1422-
1471
216
H = H e n r i c u s v o o r Hendrik VI 1422-1471; gevierendeeld w a p e n s c h i l d leeg
217
H = Henricus v o o r H e n d r i k V I 1422-1471; gevierendeeld w a p e n s c h i l d leeg
218
H = H e n r i c u s v o o r Hendrik V I 1422-1471; gevierendeeld w a p e n s c h i l d leeg
66
ENGELAND Blijkens muntvondsten circuleerden na 1600 in de Nederlanden alleen nobels van 7.0g van na 1412 en geen oudere, typevoortzetting: ryal
\
noble
1346-1438 vlaemse
AAI
[goud] halve
henricusnobel,
halve
hendriksnobel,
halve
nobel
1346-1350
schip, waarin g e k r o o n d e vorst m e t z w a a r d en w a p e n van E n g e l a n d ( M R 1482)
3.89
1351-1411
schip, waarin g e k r o o n d e vorst m e t z w a a r d en w a p e n van E n g e l a n d ( M R 1491, 1500, 1506, 1523, 1664, 1709)
3.50
1412-1438
schip, waarin g e k r o o n d e vorst m e t z w a a r d en w a p e n van E n g e l a n d ( M R 1716, 1748, 1805-1830a)
3.40
1428-1585
=
=
= zie Nederlanden, \ nobel
202 204
H = Henricus v o o r Hendrik V I 1422-1471
205
H = Henricus v o o r Hendrik V I 1422-1471
206
H = Henricus v o o r Hendrik V I 1422-1471
207
H = Henricus v o o r H e n d r i k V I 1422-1471
214
H H = H e n r i c u s v o o r H e n d r i k V I 1422-1471
215
H = Henricus v o o r H e n d r i k V I 1422-1471
216
H = Henricus v o o r H e n d r i k V I 1422-1471; gevierendeeld w a p e n s c h i l d leeg
217
H = Henricus v o o r Hendrik V I 1422-1471; gevierendeeld w a p e n s c h i l d leeg
218
H = Henricus v o o r Hendrik V I 1422-1471; gevierendeeld w a p e n s c h i l d leeg
219
H (ingeslagen) =
H e n r i c u s v o o r H e n d r i k V I 1422-
1471; w a p e n : k l i m m e n d e leeuw in g o l v e n = Z e e l a n d Zie ook de opmerkingen onder 1 noble
\ noble 1346-1435 [goud] 2.22g - 1.75g: geen m u n t g e w i c h t e n gesignaleerd 5 pound "5 g u i n e a " 1662-1817 [goud] 4 2 . 6 5 - 4 1 . 9 5 g : g e e n g e w i c h t e n gesigna leerd 3 pound "3 u n i t e " 1640-1648 [goud] 27.30g: geen m u n t g e w i c h t e n gesignaleerd 2 pound "2 g u i n e a " 1662-1817 [goud] 17.06-16.78g: g e e n g e w i c h t e n gesigna leerd 1 pound 1544-198? [goud] carolus, jacobus,
soeverein,
verkeerde
ducaton,
gini, jacobi
xx,
karolus,
regte
jacobus 67
ENGELAND
= m u n t b e e l d e n a a r t r o n e n d e vorst ontleend aan sovereign 1489-1603 ( 1 5 . 5 5 g ) , w a a r v a n w a a r d e in 1544 ca 25 shilling, later 3 0 shilling b e d r o e g 12.96
1544-1545
tronende
vorst,
roos
eronder:
"sovereign"
(MR
vorst,
roos
eronder:
"sovereign"
(MR
2289) 12.44
1545-1550
tronende
2 2 9 0 , 2389) 10.98
1549-1550
11.27
1551-1553
t r o n e n d e vorst: " s o v e r e i g n " ( M R 2 4 3 3 ) vorst ten halven lijve met z w a a r d en
rijksappel:
" s o v e r e i g n " ( M R 2450) 11.27
1592-1602
g e k r o o n d e buste: p o u n d ( M R 2 5 3 4 , 2539)
11.14
1603-1604
vorst ten halven lijve met scepter en
rijksappel:
" s o v e r e i g n " ( M R 2608) 8
E =
E d u a r d u s / E l i s a b e t h (?) v o o r E d u a r d V I 1547-
1553 resp. Elisabeth I 1558-1603 [een r o o s naast o f achter de k o p k o m t alleen v o o r bij de shilling plus o n d e r d e l e n van E d u a r d en Elisabeth]; 16
P =
soeverein
p o n d (??); [een r o o s naast o f achter de k o p
k o m t alleen v o o r bij de shilling plus o n d e r d e l e n van E d u a r d en Elisabeth] 32
D E ( D ingeslagen over s) = d u b b e l e elisabet (??)
38
s E = soeverein E d u a r d u s / E l i s a b e t h (?) v o o r E d u a r d V I 1547-1553 resp. Elisabeth I 1558-1603;
ducaton
Mogelijk is dit blokje ook gebruikt voor het wegen van de 2 souverein 1621-1711 Zuidelijke Nederlanden, waarvan de wettelijke massa nagenoeg overeenkomt met die van de 1 sovereign en ook de muntbeeldenaar een globale gelijke nis vertoont met die van deze Engelse munt. 10.04
1604-1606
vorst ten halven lijve m e t scepter en rijksappel / g e k r o o n d w a p e n geflankeerd d o o r i R : " u n i t e " ( M R 2618)
13
i R = j a c o b u s rex: k o n i n g J a c o b u s v o o r J a c o b u s I 1603-1625 *blokbeeldenaar v o o r \ en \ p o u n d 1604-1619
55
i R B R I = j a c o b u s rex britanniae: J a c o b u s k o n i n g
58
regte jacobus
van Brittannië v o o r J a c o b u s I 1603-1625 [zie o o k verkeerde
jacobus
v a n 9.10g]
*blokbeeldenaar v o o r 1 reaal / 1 carolusgulden N e derlanden 9.10
1619-1624
g e l a u w e r d e buste J a c o b u s I, x x erachter: "laurel" ( M R 2637)
68
ENGELAND
9.10
1625-1643
9.10
1649-1660
g e k r o o n d e buste van Karei I, x x erachter: " u n i t e " ( M R 2688) w a p e n in krans / twee w a p e n s o n d e r x x : " u n i t e " ( M R 3208)
9.10
1656
gelauwerde k o p : " b r o a d " ( M R 3225) 28
carolus
30
carolus,
31
c R = carolus rex: k o n i n g Karei v o o r Karei I 16251648;
39
kroliis carolus
CAROLVS
1648; 41
x =
REX
=
k o n i n g Karei v o o r Karei I 1625-
carolus 10 shilling;
carolus
*blokbeeldenaar v o o r •§ p o u n d "laurel" 1619-1625 42
x x = 20 shilling; carolus
43
+ + v o o r x x = 2 0 shilling
, jacobi
xx
45
x x = 2 0 shilling; carolus,
46
x x = 2 0 shilling;
carolus
58
verkeerde
[zie o o k regte jacobus
237
2 0 (ingeslagen) = 2 0 shilling;
jacobus
karolus v a n 10.04g]
karolus
Zie ook p. 28 voor de discussie in 1644 over de vraag of de toegelaten massa van de nieuwe jacobus of carolus 9.08g dan wel 9.13g moest zijn. 8.53 1660-1662 gelauwerde k o p : "unite" ( M R 3 3 0 1 , 3304) 8.53 1663-1670 gelauwerde kop: "guinea" ( M R 3338) 29 30 8.39
1670-1688
gelauwerde k o p : " g u i n e a " ( M R 3 3 4 2 , 3 4 0 0 )
8.39
1689-1694
twee gelauwerde k o p p e n W i l l e m & Maria: " g u i n e a " ( M R 3426)
8.39
1695-1813
gelauwerde o f onbedekte kop: "guinea" ( M R 3458, 3 5 6 2 , 3570, 3628, 3670, 3725)
4 25
gini
26
8.00
G i = gini; gini, gienie,
27
G i = gini; gini
265
GVNI
1817-198?
of
GVINY
guinie
(ingeslagen) =
guinea
g e k r o o n d e , g e l a u w e r d e o f o n b e d e k t e k o p : sovereign ( M R 3785, etc.)
\
pound 1545-1937 [goud] elisabet, setelaar,
sitter,
behalve
carolus,
halve
guinie,
jacobi
x,
soeverein
69
ENGELAND
= m u n t b e e l d e n a a r tronende vorst o n t l e e n d aan sovereign 1489-1603 ( 1 5 . 5 5 g ) , w a a r v a n w a a r d e in 1544 ca 25 shilling, later 30 shilling b e d r o e g 6.22
1545-1550
t r o n e n d e vorst, r o o s eronder: "-| s o v e r e i g n " ( M R 2294, 2 3 9 1 , 2429)
64
sitter
65
s H =
soeverein o f sitter Henricus v o o r Hendrik
VIII 1509-1547; 66
s H =
soeverein o f sitter Henricus v o o r Hendrik
VIII 1509-1547; 67 5.49
1549-1550
sitter sitter
s o = soeverein (?); setelaar,
sitter
gekroonde
buste: " \
of ongekroonde
sovereign"
( M R 2434) 5.64
1551-1553
figuur ten halven lijve met zwaard en rijksappel:
5.64
1558-1602
g e k r o o n d e buste: "•§ p o u n d " ( M R 2 5 1 9 , 2 5 3 5 , 2 5 4 0 )
5.57
1603-1604
gekroonde
"± s o v e r e i g n " ( M R 2451)
8
E =
buste:
"±
sovereign"
(MR
2610)
E d u a r d u s / E l i s a b e t h (?) v o o r E d u a r d V I 1547-
1553 resp. Elisabeth I 1558-1603; [een r o o s naast o f achter de k o p k o m t alleen v o o r bij de shilling plus onderdelen van Eduard en Elisabeth]; 18
soeverein
s E = soeverein E d u a r d u s / E l i s a b e t h (?) v o o r Eduard V I 1547-1553 resp. Elisabeth I 1558-1603
33
E =
E d u a r d u s / E l i s a b e t h (?) v o o r Eduard V I 1547-
1553 resp. Elisabeth I 1558-1603; [een r o o s naast o f achter de k o p k o m t alleen v o o r bij d e shilling plus onderdelen van E d u a r d en Elizabeth] 38
s E = soeverein E d u a r d u s / E l i s a b e t h (?) v o o r E d u a r d V I 1547-1553 resp. Elisabeth I 1558-1603;
elisabet,
soeverein Mogelijk is dit blokje ook gebruikt voor het wegen van de 1 souverein 1621-1711 Zuidelijke Nederlanden, waarvan de wette lijke massa nagenoeg overeenkomt met die van de Engelse \ sovereign; de muntbeeldenaar van het veelvoud 2 souverein vertoont een globale gelijkenis met die van de 1 en \ sovereign.
5.02
1604-1619
gekroonde
buste
/
gekroond
wapen
geflankeerd
d o o r i R : "2 c r o w n " ( M R 2621) 13 4.55
1619-1624
i R = j a c o b u s rex: k o n i n g J a c o b u s buste m e t lauwerkrans, x erachter: "-| laurel" ( M R 2640)
4.55
70
1625-1643
g e k r o o n d e buste, x erachter: "2 c r o w n " ( M R 2 6 9 6 )
ENGELAND
4.55
1649-1660
w a p e n in krans / twee w a p e n s o n d e r x: "2 c r o w n " ( M R 3210)
28
halve
carolus
30
halve
carolus
31
CR = carolus rex: k o n i n g Karei v o o r Karei I 1625-
41
x = 10 shilling; halve
42
x x = 2 0 shilling; halve carolus, jacobi
1648 carolus x
*blokbeeldenaar v o o r 1 p o u n d laurel 1619-1624 43
+ + v o o r x x = 20 shilling *blokbeeldenaar v o o r 1 p o u n d "laurel" 1619-1624
44
x x = 20 shilling
45
x x = 20 shilling; halve
46
x x = 20 shilling; halve
*blokbeeldenaar v o o r 1 p o u n d "laurel" 1 6 1 9 - 1 6 2 4 karolus
*blokbeeldenaar v o o r 1 p o u n d "laurel" 1619-1624 carolus
*blokbeeldenaar v o o r 1 p o u n d " u n i t e " 1625-1643 238
10 (ingeslagen) =
10 shilling; halve
carolus
4.26
1660-1662
gelauwerde buste: "2 c r o w n " ( M R 3 3 0 2 , 3305)
4.26
1669-1670
gelauwerde k o p : "•§ g u i n e a " ( M R 3347)
4.19
1670-1688
4.19
1689-1694
twee gelauwerde k o p p e n : " \ g u i n e a " ( M R 3429)
4.19
1695-1813
gelauwerde k o p : "-§ g u i n e a " ( M R 3466, 3 5 6 4 , 3575,
29 gelauwerde k o p : " \ g u i n e a " ( M R 3347, 3404)
3635, 3681, 3731)
4.00
4
halve
guinea
25
halve
gini
26
G I = gini; halve guinie,
27
G I = gini; halve
1817-1937
halve
gienie
guinie
g e k r o o n d e , gelauwerde o f o n b e d e k t e k o p : "-| s o v e reign" ( M R 3786, etc.)
•j pound "-| g u i n e a " 1797-1813 [goud] 2.67g: geen g e w i c h t e n gesignaleerd l pound 1526-1762 [goud] 3.73
1526-1544
3.11
1544-1549
125 64
g e k r o o n d e roos: c r o w n d o u b l e - r o s e ( M R 2273) E c = engelse c r o o n g e k r o o n d e roos: c r o w n ( M R 2 3 0 5 , 2 3 9 5 , 2 4 3 1 ) halve
sitter
""blokbeeldenaar v o o r
1 en \
pound
"sovereign"
1544-1550 71
ENGELAND
65
s H =
soeverein o f sitter H e n r i c u s v o o r H e n d r i k
VIII 1509-1547; halve "•blokbeeldenaar v o o r
sitter 1 en -§ p o u n d
"sovereign"
1544-1550 66
s H =
soeverein H e n r i c u s (?) v o o r Hendrik V I I I
1509-1547; halve
sitter
*b!okbeeldenaar v o o r
1 en -§ p o u n d
"sovereign"
1544-1550 67
s O = soeverein (?); halve *blokbeeldenaar v o o r
sitter
1 en -§ p o u n d
"sovereign"
1544-1550 125 2.74
1549-1550
E c = engelse c r o o n gekroonde
of ongekroonde
buste: " c r o w n "
(MR
2441) 2.82
1551-1553
vorst ten halven lijve m e t z w a a r d en
rijksappel:
" c r o w n " ( M R 2452) 2.82
1558-1603
g e k r o o n d e buste: " c r o w n " ( M R 2 5 2 1 , 2 5 3 6 , 2 5 4 1 )
2.79
1603-1604
g e k r o o n d e buste: " c r o w n " ( M R 2621)
8
E =
E d u a r d u s / E l i s a b e t h (?) v o o r E d u a r d V I 1547-
1553 resp. Elisabeth I 1558-1603; [een r o o s n a a s t o f achter de k o p k o m t alleen v o o r bij de shilling plus o n d e r d e l e n v a n E d u a r d en Elisabeth]; halve
soeve
rein 33
E =
E d u a r d u s / E l i s a b e t h (?) v o o r E d u a r d V I 1547-
1553 resp. Elisabeth I 1558-1603; [een r o o s naast o f achter de k o p k o m t alleen v o o r bij de shilling plus onderdelen van Eduard en Elisabeth]; halve
soeve
rein 38
s E = soeverein E d u a r d u s / E l i s a b e t h (?) v o o r E d u a r d VI
1547-1553
resp. Elisabeth
I
1558-1603;
halve
soeverein Mogelijk ook gebruikt voor weging van \ landen: zie p. 110
2.51
1604-1619
gekroonde
buste / g e k r o o n d
souverein, Neder
wapen,
geflankeerd
d o o r i R : "britain c r o w n " ( M R 2 6 2 4 ) 13
i R = j a c o b u s rex: k o n i n g J a c o b u s v o o r J a c o b u s I
53
kwart
1603-1625; kwart jacobus, *blokbeeldenaar 1603-1606
72
kwart
oude
jacobus
jacobis voor
1 pound
"sovereign/unite"
ENGELAND
54
i c = jacobus croon ""blokbeeldenaar
voor
1 pound
"sovereign/unite"
1603-1606 55
T R B R I = j a c o b u s rex b r i t a n n i a e : J a c o b u s k o n i n g van
Brittannië
voor Jacobus
I
1603-1625;
kwart
jacobus ""blokbeeldenaar
voor
1 pound
"sovereign/unite"
1603-1606 56
XLIII
=
??;
kwart
""blokbeeldenaar
jacobus voor
1 pound
"sovereign/unite"
1603-1606 Het is niet duidelijk wat de betekenis is van het getal XLIII = 43, dat eventueel ook gelezen zou kunnen worden als LIIIX = 57 of LXIII = 63. Indien de aanduiding een vermelding is van de snede, staat hij voor resp. 5.72g, 4.32g of 3.90g. Deze drie mogelijkheden van massa, komen niet overeen . met de wettelijke massa van de munten die een o p deze blokbeeldenaar gelijkende muntbeeldenaar dragen, nl. de Nederlandse reaal en carolusgulden en de Engelse p o u n d unite en onderdelen. Twee maal werd een blokje van 2.5g aangetroffen met het doosbijschrift kwart jacobus; aangezien de massa van dit blokje goed overeenkomt met die van de £ pound unite 1603-1619 en de blokbeeldenaar met de muntbeeldenaar van de 1 pound unite 1604-1619, lijdt identificatie met de \ pound unite geen twijfel. Van de bovengenoemde getallen 43, 57 en 63 kunnen alleen de beide laatste met de \ pound unite in verband worden gebracht als zij een waardeaanduiding behelzen. De koers van de \ pound unite liep van 5ft| stuiver in 1606 via 56§ in 1633 langzaam op tot 63 stuiver in 1645. 145
i R = j a c o b u s rex: k o n i n g J a c o b u s v o o r J a c o b u s I 1603-1625; kwart
jacobus
2.27
1619-1625
g e l a u w e r d e b u s t e v a n J a c o b u s I, v e r a c h t e r : "A l a u -
2.27
1625-1644
g e k r o o n d e k o p v a n K a r e i I 1625-1648, v e r a c h t e r :
2.27
1649-1660
r e l " ( M R 2642) " c r o w n " ( M R 2703, 2717) w a p e n in k r a n s / t w e e w a p e n s , v e r b o v e n : " c r o w n " ( M R 3212) 28
kwart
carolus
30
kwart
carolus
40
v = 5 shilling
41
x =
10 shilling;
carolus
73
ENGELAND
• b l o k b e e l d e n a a r v o o r \ p o u n d "laurel" 1619-1625 42
x x = 2 0 shilling; kwart
carolus
• b l o k b e e l d e n a a r v o o r 1 p o u n d "laurel" 1619-1625 43
+ + v o o r x x = 2 0 shilling
45
x x = 2 0 shilling; kwart jacobus,
• b l o k b e e l d e n a a r v o o r 1 p o u n d "laurel" 1619-1625 kwart
karolus
• b l o k b e e l d e n a a r v o o r 1 p o u n d "laurel" 1619-1625 46
x x = 20 shilling; kwart
carolus
• b l o k b e e l d e n a a r v o o r 1 p o u n d " u n i t e " 1625-1643 239 2.13
1660-1662
5 (ingeslagen) = 5 shilling; kwart
carolus
gelauwerde k o p : c r o w n ( M R 3 3 0 3 , 3 3 0 6 )
29 2.10
1718-1762
g e l a u w e r d e k o p : "± g u i n e a " ( M R 3 6 3 8 , 3741)
y pound "thistle c r o w n " 1604-1618 [goud] disselblad, 2.01
1604-1618
disselblom
g e k r o o n d e r o o s met i R / g e k r o o n d e distel m e t i R ( M R 2627)
126
i R = j a c o b u s rex: k o n i n g J a c o b u s v o o r J a c o b u s I 1603-1625
f pound 1526-1619 [goud] 1.86
1526-1544
g e k r o o n d w a p e n / g e k r o o n d e roos: " \ c r o w n " ( M R 2284)
1.55
1544-1549
g e k r o o n d w a p e n / g e k r o o n d e roos: "•§ c r o w n " ( M R
1.37
1549-1550
g e k r o o n d e o f o n g e k r o o n d e k o p : "half £ s o v e r e i g n "
2311,1399,2432) ( M R 2443) 1.41
1550-1553
vorst ten halven lijve met z w a a r d e n rijksappel: "•§ crown" ( M R 2453)
1.41
1558-1603
1.39
1603-1604
g e k r o o n d e buste: "•§ c r o w n " ( M R 2 5 2 3 , 2537, 2 5 4 2 ) g e k r o o n d e buste: "f c r o w n " ( M R 2 6 1 2 )
1.25
1604-1619
g e k r o o n d e buste / g e k r o o n d w a p e n geflankeerd d o o r i R : c r o w n " ( M R 2629)
55
i R B R I = j a c o b u s rex britanniae: J a c o b u s k o n i n g v a n Britannië v o o r J a c o b u s I 1603-1625
1 ryal "spur ryal", " r o s e - n o b l e " 1464-1624 [goud] rozenobel,
roosnobel
= m a s s a en m u n t b e e l d e n a a r geïnspireerd o p 1 n o b l e 1 3 4 4 - 1 4 6 4 7.78
74
1464-1470
schip m e t r o o s o p de b o o r d , waarin g e k r o o n d e vorst
ENGELAND
m e t zwaard en w a p e n van
E n g e l a n d , initiaal
in
vaandel ( M R 1950) 7.78
1487-1492
schip, waarin g e k r o o n d e vorst m e t z w a a r d en w a p e n van E n g e l a n d , initiaal in vaandel ( M R 2178)
7.78
1553-1592
schip met r o o s o p de b o o r d , waarin
gekroonde
vorstin met zwaard o f scepter en w a p e n v a n E n g e land, initiaal in vaandel ( M R 2 4 8 9 , 2530) 7.69
1579-1603
=
=
= zie Nederlanden, 1 rozenobel
203 209
R =
rozenobel
210
R =
rozenobel
212
R =
rozenobel
213 216
H = H e n r i c u s v o o r Hendrik V I 1422-1461
220
R =
221
E = E d u a r d u s v o o r Eduard IV 1461-1483
222
E =
223
w a p e n : k l i m m e n d e leeuw in g o l v e n =
224
wapen: klimmende leeuw met golvende faas =
*blokbeeldenaar v o o r n o b l e 1344-1464 rozenobel E d u a r d u s v o o r Eduard IV 1461-1483; w a p e n :
k l i m m e n d e leeuw in g o l v e n =
Zeeland Zeeland Over-
ijssel 225 6.91
1605-1616
gevierendeeld w a p e n s c h i l d leeg schip met roos o p de b o o r d , waarin g e k r o o n d e vorst met z w a a r d en w a p e n van E n g e l a n d , initiaal
in
vaandel ( M R 2614) 6.36
1619-1625
schip met roos o p de b o o r d , waarin g e k r o o n d e vorst met z w a a r d en w a p e n van E n g e l a n d ,
initiaal
in
vaandel ( M R 2634) \ ryal 1464-1470 [goud] halve rozenobel,
halve
eduardusnobel
= m a s s a en m u n t b e e l d e n a a r geïnspireerd o p \ n o b l e 1346-1438 3.89
1464-1470
schip m e t r o o s o p de b o o r d , waarin g e k r o o n d e vorst met z w a a r d en w a p e n
van E n g e l a n d ,
initiaal
in
vaandel ( M R 1959) 3.84
1579-1603
=
=
= zie Nederlanden, \ rozenobel
203 209
R =
rozenobel
210
R =
rozenobel
212
R =
rozenobel 75
ENGELAND
216
H = Henricus v o o r Hendrik V I 1422-1471;
220
R =
221
E = E d u a r d u s v o o r Eduard IV 1461-1483
""blokbeeldenaar v o o r \ n o b l e 1344-1464
222 223 224
E
rozenobel
=
Eduardus
voor
Eduard
IV
1461-1483;
w a p e n : k l i m m e n d e leeuw in g o l v e n =
Zeeland
w a p e n : k l i m m e n d e leeuw in g o l v e n =
Zeeland
wapen: klimmende leeuw met golvende faas =
Over-
ijssel 225
gevierendeeld w a p e n s c h i l d leeg
i ryal 1464-1470 [goud] kwart
rozenobel
= m a s s a en m u n t b e e l d e n a a r geïnspireerd o p \ n o b l e 1346-1435 1.94
1464-1470
1.92
1579-1603
w a p e n van E n g e l a n d tussen roos en z o n , in vierpas / kruis ( M R 1964)
211
= R =
=
= zie Nederlanden, \ rozenobel rozenobel
""blokbeeldenaar v o o r ryal 1464-1470 2 \ shilling "•§ c r o w n " 1551-1946 [zilver] 15.55
1551-1553
k o n i n g te paard / wapenschild ( M R 2479)
15.05
1601-1602
g e k r o o n d e k o p met scepter / wapenschild ( M R 2583)
15.05
1603-1648
k o n i n g te paard / wapenschild ( M R 2 6 4 4 , 2 6 5 3 , 2666, 2 7 6 1 , 2 8 4 0 , 2 8 5 3 , 2 8 5 8 , 2861)
15.05
1649-1656
w a p e n in lauwerkrans / twee w a p e n s , x x x e r b o v e n
15.05
1656-1662
gelauwerde o f g e k r o o n d e buste / w a p e n s c h i l d ( M R
15.05
1660-1662
g e k r o o n d e buste, x x x erachter / wapenschild ( M R
( M R 3215) 3227, 3307) 3313, 3321) 15.05
1663-1751 229
76
gelauwerde k o p o f k o p p e n / vier wapenschilden ( M R 3 3 6 1 , 3408, 3 4 3 4 , 3475, 3579, 3 6 0 4 , 3 6 4 1 , 3691) o f x x x = 30 pence v o o r 2\ shilling o f \ c r o w n ; o f x x x = 30 stuiver; engels geit 12 stoters Dit blokje werd éénmaal aangetroffen met op de doosrand de benaming engels geit 12 sto; deze waardeaanduiding — sto staat voor stoter, een stuk van 2\ stuiver — slaat dus op een munt van 30 stuiver. Het getal x x x in blokbeeldenaar 229 moet worden uitgelegd als "30 pence", de waarde van de \ crown (vergelijk ook de opmerking bij blokbeeldenaar 228 onder 1 shilling).
ENGELAND
14.14
1816-1946
Zie ook de opmerking betreffende blokbeeldenaar 123 onder provinciale rijder 1582-1599 Nederlanden, k o p / w a p e n o f tekst ( M R 3 7 8 8 , etc.)
1 shilling 1549-1946 3.89
1549
5.18
1549-1550
gekroonde kop / wapenschild ( M R 2465)
6.22
1550-1601
g e k r o o n d e k o p , r o o s erachter / w a p e n s c h i l d
g e k r o o n d e k o p / w a p e n s c h i l d ( M R 2465) (MR
2 4 7 3 , 2482, 2498, 2548, 2555, 2 5 7 7 , 2589) 6.02
1601-1602
g e k r o o n d e k o p , r o o s erachter / w a p e n s c h i l d
(MR
2584) 6.02
1603-1648
gekroonde
kop, xn
erachter / w a p e n s c h i l d
(MR
2645, 2 6 5 4 , 2668, 2 7 7 6 , 2 8 4 3 , 2 8 5 4 , 2 8 5 9 , 2862) 6.02
1649-1657
w a p e n s in lauwerkrans / twee w a p e n s , x n e r b o v e n ( M R 3217)
6.02
1658-1662
gelauwerde o f g e k r o o n d e buste / w a p e n s c h i l d ( M R
6.02
1660-1662
g e k r o o n d e buste, x n erachter / w a p e n s c h i l d
3228, 3308) (MR
3314, 3322) 6.02
1663-1787
gelauwerde k o p / vier w a p e n s c h i l d e n ( M R
3371,
.3410, 3437, 3497, 3 5 8 3 , 3608, 3645, 3697, 3742) 231 5.65
1816-1946
x n = 12 pence: 1 shilling; engels geit 5 Zie ook de opmerking onder 2-§ shilling k o p / w a p e n o f tekst ( M R 3790)
stoters
sovereign - zie p o u n d unite - zie p o u n d
77
FRANKRIJK L
j.
LAFAURIE
Les monnaies
des rois de France,
I: Hugues
Capet
a
Louis
XII (Paris/Bale 1951) LP
j.
LAFAURIE
/ p.
PRIEUR
Les monnaies
des rois de France,
II: Francois
I d
Henri IV (Paris/Bale 1956) G
v.
GADOURY
GD
v.
GADOURY
XIII a Louis
Monnaies /
F.
XVI,
francaises
DROULERS
1610-1792
8
1789-1987
Les monnaies
( M o n t e Carlo 1 9 8 7 ) royales
francaises
de
Louis
( M o n t e - C a r l o 1978)
2 écu 1589-1590 [goud] 6.74g: geen m u n t g e w i c h t e n gesignaleerd 1 écu "écu a la c o u r o n n é " 1385-1474 [goud] 1 écu "écu a u soleil" 1475-1645 [goud] kroon, franse
kroon,
4.08
1385
g e k r o o n d lelie-wapen ( L 378)
3.99
1388-1389
g e k r o o n d lelie-wapen (L 378)
3.95
1394
g e k r o o n d lelie-wapen ( L 378)
3.82
1411
g e k r o o n d lelie-wapen ( L 378)
3.65
1419-1420
g e k r o o n d lelie-wapen ( L 4 0 1 )
zonnekroon
3.71
1420
g e k r o o n d lelie-wapen ( L 412)
4.08
1419-1420
g e k r o o n d lelie-wapen ( L 426)
3.60
1421-1422
g e k r o o n d lelie-wapen, k r o o n aan weerszijden (L 426)
3.82
1423-1424
g e k r o o n d lelie-wapen ( L 4 5 7 )
3.50
1426-1429
g e k r o o n d lelie-wapen (L 4 5 7 )
3.50
1436
g e k r o o n d lelie-wapen, g e k r o o n d e lelie aan weerszij
3.47
1445-1456
3.45
1461
g e k r o o n d lelie-wapen, g e k r o o n d e lelie a a n weerszij
3.40
1474
g e k r o o n d lelie-wapen, g e k r o o n d e lelie aan weerszij
3.50
1475-1515
g e k r o o n d lelie-wapen m e t kleine z o n b o v e n k r o o n
3.43
1519
g e k r o o n d lelie-wapen met kleine z o n b o v e n k r o o n
den (L 510) g e k r o o n d lelie-wapen, g e k r o o n d e lelie a a n weerszij den ( L 510) den (L 524) d e n (L 524) (L 529, 554, 592, L P 6 3 4 , 636) ( L P 636) 3.42
1519
g e k r o o n d lelie-wapen tussen twee lelies, kleine z o n b o v e n k r o o n ( L P 638)
78
FRANKRIJK
3.44
1519-1540
g e k r o o n d lelie-wapen m e t kleine z o n b o v e n k r o o n
3.37
1561-1610
g e k r o o n d lelie-wapen, z o n b o v e n k r o o n / o p e n g e
3.37
1578
g e k r o o n d lelie-wapen tussen t w e e g e k r o o n d e H , z o n
(LP 6 3 9 , 740) werkt kruis ( L P 890, 9 4 0 , 9 6 0 , 1015, 1048) b o v e n k r o o n / o p e n g e w e r k t kruis ( L P 9 6 3 ) 3.35
1610-1645
g e k r o o n d lelie-wapen, z o n b o v e n k r o o n / o p e n g e werkt kruis ( G D 55)
127
figuur
in
wapenschild
b o v e n de k r o o n ; 128
=
LXXI
schild
=
emissieteken
zon
van
zonnekroon
71 per mark v o o r 3.46g; figuur in w a p e n =
emissieteken z o n v a n b o v e n de
kroon;
zonnekroon 133
kroon, franse
134
V A V A (in ligatuur) = m u n t m e e s t e r t e k e n G u i l l a u m e
kroon
135
F c = franse c r o o n
de V a n n e s 1578-1579 Parijs 136
F c = franse c r o o n
137
F c = franse c r o o n ; A = m u n t t e k e n Parijs na 1540
138
H =
H e n r i c u s v o o r Hendrik III 1574-1589 e n H e n
drik IV 1589-1610; A = m u n t t e k e n Parijs na 1540 De massa van de écu a la couronne verschilt slechts weinig van die van de écu au soleil, terwijl o o k de voorstelling gekroond lelie-wapen o p beide versies gebruikt werd. Blokbeeldenaars 127-128 zijn eenduidig en zo te zien uitsluitend bedoeld voor de écu au soleil, m a a r 1 3 3 - 1 3 8 zijn voor beide geschikt. Een blokje met een dergelijke beeldenaar en een massa van bijna 3.5g, slaat dus o p een munt uit de periode 14261645. Details in blokbeeldenaars 1 3 4 en 137-138 zijn echter duidelijk ontleend aan muntbeeldenaars van na 1540: de veronderstelling is d a a r o m gewettigd, dat ook deze groep in feite alleen betrekking heeft o p de écu au soleil. Overigens blijkt uit muntvondsten dat na 1600 in de Nederlanden zo nu en dan nog 15 eeuwse écus (ca 3.5g, na 1426) circuleerden, maar dat de meeste dateren van rond 1500 of later. e
1 écu 1 6 4 1 - 1 7 9 2 [zilver] croon, franse
croon
27.14
1641- 1709
kop / wapen of monogram ( G D 51, 201-228)
30.59
1709- •1718
k o p / drie k r o n e n o f w a p e n ( G D 229, 3 1 6 - 3 1 7 )
24.47
1720- •1724
k o p / w a p e n ( G D 318)
23.59
1724- •1725
k o p / acht L ( G D 320)
29.49
1726- 1792
k o p / w a p e n ( G D 3 2 1 , 356)
258
i
270
ZIL
FRANSE CROON FRAN
(ingeslagen)
KROON
(ingeslagen)
=
zilveren
franse
kroon
79
FRANKRIJK
\ écu "•§• é c u a la c o u r o n n e " 1438-1474 [goud] \ écu " \ écu au soleil" 1475-1643 [goud] halve kroon,
halve franse
kroon,
halve
zonnekroon 1.75
1438- 1445
g e k r o o n d lelie-wapen, g e k r o o n d e lelie aan weerszij den ( L 511)
1.74
1447-•1448
g e k r o o n d lelie-wapen, g e k r o o n d e lelie aan weerszij den ( L 511)
1.72
1450- 1461
g e k r o o n d lelie-wapen, g e k r o o n d e lelie a a n weerszij
1.70
1474
g e k r o o n d lelie-wapen, g e k r o o n d e lelie aan weerszij
1.75
1475- 1515
g e k r o o n d leliewapen m e t kleine z o n b o v e n k r o o n ( L
1.72
1519
g e k r o o n d lelie-wapen m e t kleine z o n b o v e n k r o o n
1.72
1519- 1547
g e k r o o n d lelie-wapen m e t kleine z o n b o v e n k r o o n
1.68
1561- 1610
den ( L 5 1 1 , 524) den (L 525) 530, 556, 593) ( L P 637) ( L P 6 4 0 , 742) g e k r o o n d lelie-wapen, z o n boven / opengewerkt kruis ( L P 8 9 1 , 9 4 1 , 9 6 1 , 1016, 1049) 1.68
1578
g e k r o o n d lelie-wapen tussen twee g e k r o o n d e H , z o n
1.67
1610-1643
g e k r o o n d lelie-wapen, z o n b o v e n / opengewerkt kruis
b o v e n / o p e n g e w e r k t kruis ( L P 964) ( G D 53) 133 135
F C = franse c r o o n
136
F C = franse c r o o n
137
F C = franse c r o o n ; A = m u n t t e k e n Parijs na 1540
138
H = Henricus v o o r H e n d r i k III 1574-1589 en H e n drik IV 1589-1610; A = m u n t t e k e n Parijs na 1540
Zie ook de opmerking onder 1 écu 1385-1645 [goud] •| écu 1642-1709 [zilver] 13.54g, daarna 15.29g - 11.75g: geen m u n t g e w i c h t e n gesignaleerd \ écu [goud] 0.8g [—nooit
a a n g e m u n t — ] : geen m u n t g e w i c h t e n gesignaleerd
\ écu 1577-1709 [zilver] cardecu, 9.71
1577-1610
9.56
1610-1649 170
80
kardeku
kruis / w a p e n ( L P 9 7 3 , 1004, 1039, 1064) leliekruis / w a p e n ( G D 27, 136) C D C V
= cardecu v o o r quart d'écu
FRANKRIJK
171
K D c v = kardecu v o o r quart d'écu
6.75
1642-1684
gelauwerde buste / g e k r o o n d w a p e n ( G D 4 7 , 139-
9.40
1684-1693
gelauwerde buste / g e k r o o n d w a p e n o f acht L ( G D
147) 149-150) 6.75
1693-1709
gelauwerde buste / g e k r o o n d w a p e n o f acht L ( G D 152-161a)
j écu 1577-1650 [zilver] halve cardecu,
halve
kardeku
4.86
1577-1610
kruis / w a p e n ( L P 974, 1005, 1040, 1065)
4.78
1610-1650
leliekruis / w a p e n s c h i l d ( G D 2 3 , 126)
170
c D c v = cardecu v o o r \ quart d'écu
171
K D c v = kardecu v o o r \ quart d'écu
4 0 franc 1802-1839 [goud] 12.90
1802-1839
k o p N a p o l e o n etc. / w a a r d e a a n d u i d i n g 4 0 franc in veld o f naast een wapenschild ( G 2 5 1 - 2 5 8 )
247
40 F R A N C
248
NAPO
(ingeslagen) = 4 0 francs
DOR
40
FR
(ingeslagen)
=
n a p o l e o n d'or 4 0
francs 2 0 franc [goud] 6.45
1802-1914
k o p N a p o l e o n etc. / w a a r d e a a n d u i d i n g 2 0 franc in veld o f naast een wapenschild ( G 2 3 2 - 2 5 0 )
249
20
250
NAPO DOR
FRANC
(ingeslagen) = 20 francs 20
FR
(ingeslagen) = \ n a p o l e o n d'or 2 0
francs 273
4 6 A (ingeslagen) = 4 engels 6 aas = 6.44g; S G N balansmaker
=
Stephanus Gerardus Nagel, E N G =
engelsgewicht; A = jaarletter v o o r 1809 5 franc 1795-1889 [zilver] 25.00
1795-1889
diverse voorstellingen / w a a r d e a a n d u i d i n g 5 franc ( G 165-187)
252
5
FRAN
(ingeslagen) = 5 francs
1 franc 1575-1607 [zilver] franc 14.19
1575-1607 3
k o p / o p e n g e w e r k t kruis ( L P 9 7 0 , 1001, 1060) franc
81
FRANKRIJK
19
DEN CONDA
= de k o n i n g s d a a l d e r ;
•blokbeeldenaar
voor
teston
philipsdaalder
1557-1598
Nederlanden 173
H (ingeslagen) =
H e n r i c u s v o o r Hendrik III 1574-
1589 en Hendrik I V 1589-1610; franc \ franc 1575-1642 [zilver] halve 7.09
1575-1642
franc
k o p / o p e n g e w e r k t kruis ( L P 9 7 1 , 1002, 1061, G D 35-42)
3 173
H (ingeslagen) =
Henricus v o o r Hendrik III 1574-
1589 en Hendrik IV 1589-1610 \ franc 1575-1664 [zilver] 3.55g: geen m u n t g e w i c h t e n gesignaleerd 2 louis 1640-1792 [goud] 13.38
1640-1689
k o p / acht L kruisgewijs: "huit L " ( G D 59, 2 5 7 - 2 5 8 ) k o p / wapenschild: " é c u " ( G D 259)
13.38
1690-1693
13.38
1693-1701
k o p / vier L kruisgewijs: "quatre L " ( G D 260)
13.38
1700-1704
k o p / acht L kruisgewijs met scepters: "huit L " ( G D
13.38
1704-1709
k o p / gekruiste scepters: "insignes" ( G D 262)
16.25
1709-1715
k o p / acht L kruisgewijs, z o n in hart: "huit L soleil"
16.32
1716
261)
( G D 264) kop / gekroond
ovaal
wapen,
scepters
erachter:
" i n s i g n e s " ( G D 343) 12.23
1716-1718
g e k r o o n d e k o p / vier w a p e n s kruisgewijs: " n o a i l l e s " ( G D 344)
6 13.05
1723-1724
lou crone,
louis
couronné
k o p / twee g e b o g e n L o n d e r k r o o n , tussen
twee
p a l m t a k k e n : "mirliton" ( G D 345) 16.32
1742-1775
k o p / twee ovale w a p e n s o n d e r k r o o n : " l u n e t t e s "
16.32
1775-1785
buste / twee o v a l e w a p e n s onder k r o o n : "lunettes"
15.30
1785-1792
buste / twee w a p e n s o n d e r k r o o n : " é c u s " ( G D 363)
( G D 346-347) ( G D 362)
1 louis 1640-1792 [goud] croix crone, mirliton, pistool 82
de malthe, franse
pistool,
halve louis
nieuwe louis, oude louis, schildlouis,
vertugadin,
couronné/ zonne-
FRANKRIJK
6.69
1640-1689
k o p / acht L kruisgewijs: "huit L " ( G D 58, 2 4 4 - 2 4 9 )
6.69
1690-1693
k o p / wapenschild: " é c u " ( G D 2 5 0 )
6.69
1693-1701
k o p / vier L kruisgewijs: "quatre L " ( G D 2 5 2 )
6.69
1700-1704
k o p / acht L kruisgewijs m e t scepters: "huit L " ( G D
6.69
1704-1709
253)
8.13
k o p / gekruiste scepters: " i n s i g n e s " ( G D 254)
2
franse
9
F p = franse p i s t o o l
1709-1715
pistool
k o p / acht L kruisgewijs, z o n in hart: "huit L soleil" ( G D 256)
176
LLLLLLLL
1715; 8.16
1716
kop
=
L u d o v i c u s v o o r Lodewijk X I V
1643-
zonnepistool / gekroond
ovaal
wapen,
scepters
erachter:
" i n s i g n e s " ( G D 334) 6.12
1717-1718
g e k r o o n d e k o p / vier w a p e n s kruisgewijs: " n o a i l l e s " ( G D 335)
6
halve louis couronnè,
34
F P (ingeslagen) = franse pistool; franse
halve lou
crone pistool
Blokbeeldenaar 34 is gesignaleerd met een massa van 6.0g, hetgeen ondubbelzinnig wijst op de louis "noailles"; de term franse pistool is weliswaar in zekere zin geldig voor alle louis-versies, maar de ongekroonde kop van deze blokbeeldenaar is nu juist niet geschikt o m de louis "noailles" aan te duiden, zodat geconcludeerd moet worden dat deze blokbeeldenaar hier verkeerd gebruikt is. Overigens werd blokbeeldenaar 34 (behalve met 3.1g voor de \ louis noailles) niet aangetroffen in andere massacombinaties. 9.79
1718-1719
k o p / maltezer kruis met hartschild: "malte" ( G D 336)
9.79
1720-1723
k o p / twee rechte L onder kroon: "deux L " ( G D 337)
6.53
1723-1725
167
croix de
malthe
k o p / twee g e b o g e n L met k r o o n en twee p a l m t a k ken: "mirliton' ( G D 338)
15
M T = mirliton;
227
L L =
mirliton
Ludovicus voor Lodewijk X V
1715-1774;
merliton 8.16
1726-1774
k o p / twee o v a l e w a p e n s o n d e r k r o o n : " l u n e t t e s " ( G D 340-342)
8.16
1774
buste / g e k r o o n d w a p e n tussen p a l m t a k k e n : "palm e s " ( G D 358)
8.16
1774-1785
buste / twee ovale w a p e n s o n d e r k r o o n : " l u n e t t e s " ( G D 359) 83
FRANKRIJK
152
A =
m u n t t e k e n Parijs; oude
louis,
schildlouis,
ver-
tugadin 154
A = m u n t t e k e n Parijs, o (ingeslagen) = o u d e louis; schildlouis,
266
vertugadin (ingeslagen) =
LOVIS D O O R
louis d'or v o o r g o u d e n
louis 1785-1792
buste / twee w a p e n s c h i l d e n o n d e r k r o o n : " é c u s " ( G D 361)
153
A
=
m u n t t e k e n Parijs, N (ingeslagen)
=
nieuwe
louis 268
NIEUWE
LOUIS
engels = 272
4E30
5 EN
(gegraveerd)
=
n i e u w e louis 5
7.69g
(ingeslagen) = 4 engels 30 aas = 7.59g;
S G N
= balansmaker Stephanus Gerardus Nagel, E N G
=
engelsgewicht; A = jaarletter v o o r 1809 \ louis 1640-1792 [goud] halve franse
pistool,
halve oude louis, halve schildlouis,
halve merliton, halve sonpistool,
halve nieuwe halve
louis,
vertugadin,
pistool 3.35
1640-1684
3.35
1690-1693
k o p / acht L kruisgewijs: "huit L " ( G D 57, 2 3 4 - 2 3 8 ) k o p / wapenschild: " é c u " ( G D 239)
3.35
1693-1699
k o p / vier L kruisgewijs: "quatre L " ( G D 240)
3.35
1701-1704
k o p / acht L kruisgewijs m e t scepters: "huit L " ( G D 241)
3.35
1704-1709
k o p / gekruiste scepters: " i n s i g n e s " ( G D 242)
2
pistool,
9
F p = franse pistool; halve franse
halve franse
176
LLLLLLLL
=
pistool pistool
L u d o v i c u s v o o r Lodewijk X I V 1643-
1715 * b l o k b e e l d e n a a r v o o r \ louis "huit L soleil" 17091715 4.06
1709-1715
k o p / acht L kruisgewijs, z o n in hart: "huit L soleil" ( G D 243)
176
LLLLLLLL
1715; halve
=
L u d o v i c u s v o o r Lodewijk X I V 1643sonpistool
4.08
1716
kop / gekroond
ovaal
wapen,
scepters
erachter:
3.06
1717-1718
g e k r o o n d e k o p / vier w a p e n s kruisgewijs: " n o a i l l e s "
"insignes" ( G D 324) ( G D 325)
84
FRANKRIJK
34
F p (ingeslagen) = franse pistool; halve franse
pistool
Zie ook de opmerking onder 1 louis "noailles" 1717-1718 4.83
1718-1720
k o p / maltezer kruis m e t hartschild: " m a l t e " ( G D 326)
4.89
1720-1723
k o p / twee rechte L o n d e r k r o o n : " d e u x L " ( G D 327)
167 3.26
1723-1725
k o p / twee g e b o g e n L o n d e r k r o o n tussen
twee
p a l m t a k k e n : " m i r l i t o n " ( G D 328) 227 4.08
1726-1784
LL =
Ludovicus voor
halve
merliton
buste /
twee
ovale
Lodewijk
XV
wapenschilden
1715-1774;
onder
kroon:
"lunettes" ( G D 3 3 1 , 359) 152
A = m u n t t e k e n Parijs; halve oude louis, halve louis, halve
154
A = m u n t t e k e n Parijs; o (ingeslagen) = o u d e louis; halve oude
3.82
1785-1792 153
schild-
vertugadin louis
[—nooit a a n g e m u n t — ] A =
m u n t t e k e n Parijs; N (ingeslagen)
louis; halve nieuwe
=
nieuwe
louis
quart d'écu - zie ^ écu [zilver] 1 salut 1421-1433 [goud]
saluyt
3.88
1421
calvarie-kruis m e t t w e e lelies ( L 413)
3.88
1421
calvarie-kruis m e t lelie en leeuw (L 437)
3.49
1423
calvarie-kruis m e t lelie en leeuw ( L 4 4 7 a )
3.50
1433
calvarie-kruis m e t t w e e lelies ( L 461) 166
•§ salut 1421 [goud] 1.94g: geen m u n t g e w i c h t e n gesignaleerd 1 teston 1514-1577 [zilver] 9.60
1514-1577
testoen
kop / gekroond wapen (L 632, LP 653, 755, 819, 864, 8 8 0 , 8 9 5 , 9 4 3 , 9 6 5 )
20
D E N TESTON
\ teston 1514-1577 [zilver] halve 4.79
1514-1577
= de teston
testoen
k o p / g e k r o o n d w a p e n ( L 6 3 3 , L P 6 5 4 , 756, 8 2 0 , 864b, 8 8 1 , 896, 9 4 4 , 967)
20
D E N TESTON
= de teston
• b l o k b e e l d e n a a r v o o r 1 teston 1514-1577 85
HONGARIJE H
L. H U S Z A R
Münzkatalog
Ungarn
von 1000 bis heute
(Budapest/München
1979) 2 forint [— n o o i t a a n g e m u n t — ] dubbele 7.01
1612-1805
=
=
Hongaarse
dukaat
= zie Nederlanden, 2 dukaat
72
H D = hongaarse dukaat
73
H D = hongaarse dukaat
Zie ook p. 28-29 voor de discussie in 1654 over de massa van blokjes voor de dubbele hongaarse dukaat en over het verbod nog langer dergelijke blokjes te maken 1 forint " g o l d g u l d e n " 1325-1848 [goud] hongaarse 3.56
1325-1353
dukaat,
ongers
ducaet
staande St. J o h a n n e s de D o p e r / lelie ( H p l 2 ) (H 512)
3.55
1354-1471
staande St. Ladislaus / w a p e n s c h i l d ( H p 12) ( H 513)
3.55
1471-1527
staande St. Ladislaus / M a d o n n a ( H p l 3 ) ( H 677)
3.49
1527-1848
staande St. Ladislaus / M a d o n n a ( H p 14-15/19) ( H 895)
3.51
1582-1808 71
=
=
= zie Nederlanden, 1 dukaat
H D = hongaarse dukaat
72
H D = hongaarse dukaat
73
H D = hongaarse dukaat
Zie ook de opmerking onder 2 forint
86
ITALIË B M
Le monete della repubblica fiorentina, III (Firenze 1976) Le monete dei papi e degli stati pontifici, I ( R o m a 1972) [voor de m a s s a zie p p . xxxvii, xxxviii en xlvi] [typeverwijzingen in o n d e r s t a a n d overzicht d o o r vermelding van plaat- en v o l g n u m m e r ] M. B E R N O C C H I
F. M U N T O N I
1 fiorino F l o r e n c e 1252-1533 [goud] italiaanse croon 3.53 1252-1533 staande J o h a n n e s de D o p e r / lelie (B m p 66 pl ixxxi) 124 2 ducato papale "2 fiorino p a p a l e " Kerkelijke Staat 1 4 5 8 - 1 5 3 4 [goud] 7.06 1458-1462 diverse voorstellingen ( M 12.1) 7.02 1463-1534 diverse voorstellingen ( M 14.2, 16.2, 2 3 . 8 3 , 2 4 . 1 , 30.3) 2 fiorino di camera Kerkelijke Staat 1492-1572 [goud] italiaanse pistool 2 scudo Kerkelijke Staat 1590-1735 [goud] 6.78 1492-1572 w a p e n , tiara en sleutels: " d o p p i o fiorino di c a m e r a " (M 19.2, 21.4, 2 4 . 3 , 2 9 . 1 , 30.10, 3 5 . 2 , 4 8 . 1 ) 6.71 1590-1735 w a p e n , tiara en sleutels: " d o p p i o s c u d o " ( M 6 7 . 1 , 71.84, 75.9, 8 2 . 3 , etc) 148 i c = italiaanse c r o o n ; w a p e n : zes bollen = L e o X 1513-1521 o f C l e m e n s V I I 1 5 2 3 - 1 5 3 4 o f Pius I V 1559-1565 Zie ook de opmerking onder 1 fiorino di camera / 1 scudo 1 ducato papale "fiorino p a p a l e " Kerkelijke Staat 1430-1521 [goud] 3.53
1430-1462
w a p e n , tiara en sleutels ( M 9.40, 9 . 1 , 10.2, 11.1,
3.51
1463-1521
w a p e n , tiara en sleutels ( M 14.5, 16.3, 18.1, 19.5,
12.2) 20.3, 23.84, 24.5) 1 fiorino di camera Kerkelijke Staat 1471-1585 [goud] 1 scudo Kerkelijke Staat 1533-1735 [goud] italiaanse halve italiaanse 3.39
1471-1572
croon,
italiaanse
pistolet,
pistolet w a p e n , tiara en sleutels: "fiorino di c a m e r a " ( M 16.7, 18.2, 19.6, 2 0 . 1 , 2 1 . 9 , 24.7, 2 9 . 2 , 3 0 . 1 , 3 1 . 1 6 , 35.3, 4 0 . 1 , 4 8 . 2 )
3.32
1573-1585
w a p e n , tiara en sleutels: "fiorino di c a m e r a " ( M
3.39
1533-1565
w a p e n , tiara en sleutels: " s c u d o " ( M 3 5 . 1 2 , 4 0 . 2 ,
51.1) 4 3 . 1 , 45.1)
87
ITALIË
3.35
1567-1735
w a p e n , tiara en sleutels: " s c u d o " ( M 4 9 . 3 9 , 5 1 . 3 , 6 3 . 1 , 6 7 . 2 , 69.3, 7 1 . 8 6 , 7 5 . 1 1 , 82.7, etc)
146
w a p e n : zes lelies = P a u l u s III 1534-1549
147
w a p e n : zes bollen =
L e o X 1513-1521 o f C l e m e n s
VII 1523-1534 o f Pius I V 1559-1565 148
i c = italiaanse c r o o n ; w a p e n : zes b o l l e n = L e o X 1513-1521
of Clemens VII
1523-1534 o f Pius IV
1559-1565 149
R D R c = roomse ducaat — roomse croon; wapen: zes bollen
=
Leo X
1513-1521
of Clemens
VII
1523-1534 o f Pius I V 1559-1565 Fiorino di camera en scudo hadden dezelfde wettelijke massa, maar waren van verschillend gehalte; de eerste werd aangeduid als dukaat of pistolet, de tweede werd kroon genoemd — blokbeeldenaar 149 zegt expliciet dat daarmee beide muntsoorten gewogen kunnen worden. Uit muntvondsten blijkt dat het vooral de scudo uit de eerste helft van de 16e eeuw was die regelmatig in de Nederlandse muntomloop voorkwam. Behalve door de Kerkelijke Staat, werden bovengenoemde muntsoorten ook geslagen door een groot aantal andere Italiaanse muntheren en blijkens de lijsten in Beeldenaer ofte Figuerboeck moeten de blokjes met de afbeeldingen van pauselijke munttypes wel worden opgevat als eveneens bruikbaar voor weging van de meeste andere italiaanse dukaten en kronen.
88
MAROKKO L P s.
The coins of the Moors
LANE POOLE
of Africa
and Spain ( L o n d o n 1880)
= C a t a l o g u e o f Oriental C o i n s in the British M u s e u m 5 M
Oriental
M. MITCHINER
coins and their values.
The world of Islam
(London
1977) [voor s c h e m a van v e r l o o p der m a s s a , zie p 100] 2
dinar
Moewahiden/Hafsiden/Zijaniden/Mariniden/Hasaniden [goud] barbaris, turckse
4.7
meroockse
ducaet,
moers
ducat,
1184-1655
moorse
ducaat,
ducaat
1184-1269
vierkant m e t daarin een drie-, vier- vijf- o f zesregelige tekst in arabisch schrift ( L P 9 9 - 1 2 0 ; M 4 0 5 - 4 0 8 )
4.6
1230-1655
vierkant met daarin een drie-, vier- vijf- o f zesregelige tekst in arabisch schrift ( L P 1 6 0 - 2 6 3 ; M 4 2 6 507)
142
p K v o o r p R (?) =
munthuisletters v o o r P o r t o ,
gebruikt o n d e r J o h a n n e s III 1521-1557 en Sebastiaan I 1557-1578; meroockse
ducaet
*blokbeeldenaar v o o r 1 c r u z a d o 1538-1671 Portugal 230 231
T D c = turkse ducaat
232
M O ES = m o o r s e e s c u d o (?)
233 234
1
dinar
235
M D = moorse dukaat
236
T D = turkse d u k a a t
Moewahiden/Hafsiden/Zijaniden/Mariniden/Hasaniden [goud] halve
barbaris,
halve moorse
ducaat,
2.3
1130-1266
2.3
1230-1655
halve
meroockse
halve turckse
ducaet,
halve
1130-1655
moers
ducat,
ducaat
vierkant m e t daarin een drie-, vier- vijf- o f zesregelige tekst in arabisch schrift ( L P 8 4 - 9 8 ; M 3 9 9 - 4 1 1 ) vierkant m e t daarin een drie-, vier- vijf- o f zesregelige tekst in arabisch schrift ( L P 1 5 8 - 2 6 4 ; M 428508)
142
p K v o o r p R (?) =
munthuisletters v o o r P o r t o ,
gebruikt o n d e r J o h a n n e s III 1521-1557 en Sebastiaan I 1557-1578; 89
MAROKKO
halve meroockse
ducaet
• b l o k b e e l d e n a a r v o o r 1 c r u z a d o 1538-1671 Portugal 233 234 235
M D = moorse dukaat
236
T D = turkse d u k a a t
| dinar 1184-1655 [goud] 1.2g—
90
Lig:
geen m u n t g e w i c h t e n gesignaleerd
NEDERLANDEN B
J. B R O E K E M A
G e s c h i e d e n i s der Z e e u w s c h e M u n t v a n hare oprichting
tot de uitvaardiging van de generale o r d o n n a n t i e van het jaar 1606 Archief
Zeeuwsen
BD
P. BASTIEN
BW
E.J.A.
collection
Genootschap
/ J. D U P L E S S Y
Vernier
VAN
BEEK
der Wetenschappen
Catalogue
5s2 (1881) 3 3 1 - 4 0 7
des monnaies
d'or flamandes
de la
(Wetteren 1975) /
G.W.
DE
WIT
Het munttarief
van 1499
(Rotterdam
1978) Dg
A. D E L M O N T E
Le Benelux
d'or ( A m s t e r d a m 1964)
Dz
A. D E L M O N T E
Le Benelux
d'argent
GH
H . E . V A N G E L D E R / M. H O C
espagnols, Gn
H.E.
1434-1713
VAN
des Pays-Bas
bourguignons
et
( A m s t e r d a m 1960)
De Nederlandse
GELDER
( A m s t e r d a m 1967)
Les monnaies
munten
(Utrecht/Antwerpen
1980)
[systematisch gedeelte R e p u b l i e k o p p p . 2 1 7 - 2 3 7 ] Gr
H.E.
VAN
Munthervorming
GELDER
tijdens
de
Republiek,
1659-1694
( A m s t e r d a m 1949) passim; [de muntbeschrijvingen in dit werk zijn niet g e n u m m e r d : hieronder w o r d t d a a r o m verwezen naar de desbetreffende p a g i n a ] J
H.
JACOBI
/ B. V A N
BEEK /
Geld van het Koninkrijk
( A m s t e r d a m 1988)
[systematisch gedeelte o p p p . 135-145] V
w.J.
DE VOOGT
landen,
Geschiedenis
I: Gelderland
van het muntwezen
der Vereenigde
Neder
( A m s t e r d a m 1874)
In het onderstaande overzicht is na de m u n t n a a m een gebiedsaanduiding opgenomen wanneer het desbetreffende munttype slechts in een deel van de Nederlanden werd aangemunt. 2 albertijn Zuidelijke Nederlanden 1600-1610 [goud] albertijn, 5.15
1600-1610
alberton,
albertus
stokkenkruis met k r o o n , Vlies-juweel en jaartal, d e n a m e n Albertus en Elisabeth in het omschrift ( G H 284)
177 178
A B = Albertus c.q. albertijn
181
ALBE
186
jaartal 1567;
= Albertus c.q. albertijn
•blokbeeldenaar voor bourgondische
rijksdaalder
1567-1592 188
jaartallen 1605, 1606, 1612, 1636, 1644, 1656, 1657
91
NEDERLANDEN
1 albertijn Zuidelijke N e d e r l a n d e n 1600-1605 [goud] albartus, albertijn, 2.92
halve
1600-1605
halve
albartus,
albertijn stokkenkruis m e t k r o o n , Vlies-juweel en jaartal, de n a m e n A l b e r t u s en Elisabeth in het omschrift ( G H 285)
177 178
A B = Albertus c.q. albertijn
181
ALBE
186
jaartal 1567;
= Albertus c.q. albertijn
•"blokbeeldenaar v o o r b o u r g o n d i s c h e
rijksdaalder
1567-1592 188 1 arendsdaalder Zeeland zeeuwse
daalder,
jaartallen 1605, 1612, 1636, 1644, 1656, 1657 1602 en seuce
1618-1619, Friesland
1617-1618
[zilver]
daler
20.68
1602
dubbelkoppige
adelaar met w a p e n o p borst
(Gn
20.76
1618-1619
d u b b e l k o p p i g e adelaar m e t w a p e n o p borst
(Gn
19a) ( D z 1071) 19a) ( D z 1071) 20.51
1617-1618
d u b b e l k o p p i g e adelaar m e t w a p e n o p borst
(Gn
19a) ( D z 1073) 81
wapen: k l i m m e n d e leeuw in g o l v e n =
Zeeland
Latere daalders van Zeeland en andere gewesten zijn van afwijkende massa en muntbeeldenaar: 15.88 1676-1692 19.17 1682-1687
staande ridder met wapen aan de voet / wapen of wapens [Friesland] wapen / vier wapens
— arendsdaalder [—nooit a a n g e m u n t — ] halve seus 10.4
daelder
als v o o r g a a n d e van 1602-1619 81
w a p e n : k l i m m e n d e leeuw in g o l v e n =
Zeeland
•| arendsdaalder Zeeland 1602 [zilver] derde seuce daler 6.89 1602 d u b b e l k o p p i g e adelaar m e t w a p e n o p borst 81
19a) ( D z 1072) wapen: k l i m m e n d e leeuw in g o l v e n =
(Gn
Zeeland
1 arendsdaalder Z e e l a n d 1602 [zilver] 3.45g: geen g e w i c h t e n gesignaleerd Y2 arendsdaalder Z e e l a n d 1602 [zilver] 1.72g: geen g e w i c h t e n gesignaleerd 2 bourgondische gulden 1490 [goud] 5.46g: geen m u n t g e w i c h t e n gesignaleerd
92
NEDERLANDEN
1 bourgondische gulden 1443-1570 [goud]
andriesgulden
3.44
1443-1444
staande St. A n d r i e s achter schuinkruis ( G H 6)
3.40
1466-1485
staande St. Andries achter schuinkruis ( G H 7, 2 1 ,
3.40
1489
staande St.Andries achter w a p e n s c h i l d o p schuin
32, 37, 50)
77
kruis ( G H 80) s A = Sanctus A n d r e a s
3.26 1567-1570 staande St. Andries naast schuinkruis ( G H 239) Tussen 1489 en 1567 werden andere guldens (carolusgulden, philipsgulden) uitge bracht; blokbeeldenaar 76 voor de philipsgulden vertoont een detail dat misschien verwijzing inhoudt naar de mogelijkheid met een dergelijk blokje ook de bourgon dische gulden te wegen \ bourgondische gulden 1467-1492 [goud] 1.70g: geen gewichten gesignaleerd 1 bourgondische rijder 1434-1447 [goud] 3.63g: geen gewichten gesignaleerd; zie o o k provinciale rijder en rijder 1 bourgondische rijksdaalder 1567-1594 [zilver] rijksdaalder, 29.38
1567-1594
ricxdaler
stokkenkruis met k r o o n , vuurstaal en v o n k e n , ge flankeerd d o o r jaartal ( G H 240)
184
RD =
187
jaartal 1654
rijksdaalder
typevoortzetting: patagon. § bourgondische rijksdaalder 1567-1594 [zilver] halve 14.69
1567-1594
stokkenkruis
met
kroon,
rijksdaalder vuurstaal
en
vonken,
geflankeerd d o o r jaartal ( G H 241) 184
RD =
rijksdaalder
typevoortzetting: patagon. •| bourgondische rijksdaalder 1568-1592 [zilver] kwart 7.35
1568-1592
rijksdaalder
stokkenkruis m e t k r o o n , vuurstaal en v o n k e n , ge flankeerd d o o r jaartal ( G H 242)
184
RD =
186
jaartal 1607
rijksdaalder
typevoortzetting: patagon. 1 carolusgulden 1521-1556 [goud] carolusgulden,
keizersgulden,
halve
keizers-
gulden
93
NEDERLANDEN
2.91
1521-1556
Karei V ten halven lijve met z w a a r d en rijksappel ( G H 185)
57 58 59 De muntbeeldenaar van de carolusgulden komt overeen met die van de reaal; de gulden is het \ deel van de reaal. 1 clemmergulden Gelderland 1492-1543 [goud] 3.24
1492-1543
clemmergulden
w a p e n G e l r e - G u l i k in driepas, drie kleine w a p e n s ( D g 618)
155 156
KG =
klemmergulden
daalder - zie: a r e n d s d a a l d e r , b o u r g o n d i s c h e rijksdaalder,
leeuwendaalder,
philipsdaalder, rijderdaalder, rijksdaalder, statendaalder, uniedaalder 1 ducaton Zuidelijke Nederlanden 1618-1705 [zilver] ducaton,
zilveren
ducaton
32.48
1618-1621
d u b b e l e o n g e k r o o n d e buste van Albert & Isabella
32.48
1622-1705
o n g e k r o o n d e buste Philips IV etc. ( G H 327, 348,
( G H 309) 365) 1 5
*blokbeeldenaar v o o r 2 souverein 1621-1711
7
D K (ingeslagen) = d u k a t o n , i n g e s t e m p e l d over K D (van koningsdaalder, b l o k b e e l d e n a a r 14)
10
G D = gouden dukaton;
21
DVCCATON
22
DVCATON
• b l o k b e e l d e n a a r v o o r 2 souverein 1621-1711 = =
ducaton ducaton;
• b l o k b e e l d e n a a r v o o r 2 souverein 1621-1711 \
ducaton Zuidelijke N e d e r l a n d e n zilveren
1618-1687 [zilver] halve
ducaton,
halve
ducaton
16.24
1618-1621
d u b b e l e buste Albert & Isabella ( G H 310)
16.24
1622-1705
o n g e k r o o n d e buste Philips IV etc. ( G H 328, 349)
1 7
D K (ingeslagen) = d u k a t o n , i n g e s t e m p e l d o v e r K D (van k o n i n g s d a a l d e r , b l o k b e e l d e n a a r 14)
10
94
G D = gouden dukaton;
NEDERLANDEN
• b l o k b e e l d e n a a r v o o r 2 souverein 1621-1711 22
DVCATON
=
ducaton
2 dukaat "dubbele s p a a n s e d u k a a t " Verenigde N e d e r l a n d e n 1581-1601 [goud] =
n a b o o t s i n g (deels met eigen n a a m , titel en w a p e n ) van de S p a a n s e 2
excelente van Ferdinand & Isabella 2 dukaat " d u b b e l e nederlandse d u k a a t " Ver. N e d e r l a n d e n 1612-1805 [goud] = verdubbeling van de 1 dukaat 1586-1808; zie o o k 1 d u k a a t dubbele
dukaat
7.04
1497-1537
=
7.01
1581-1601
t o e g e w e n d e k o p p e n : "2 s p a a n s e d u k a a t " ( B p 3 4 7 ,
=
= zie Spanje, 2 excelente
7.01
1612-1805
staande ridder m e t z w a a r d , pijlenbundel en jaartal:
p373) (V p27) ( D g 644, 8 4 0 , 878, 1043, 1098, 1128) "2 nederlandse d u k a a t " ( G n 3) ( D g 647, 7 7 2 , 8 3 5 , 8 8 1 , 9 6 1 , 1004, 1090, 1116, 1136, 1170) 47 48 49 69 72
H D = hongaarse dukaat
73
H D = hongaarse dukaat
De massa van de Nederlandse dukaat was hetzelfde als die van de Spaanse excelente en de Hongaarse forint en muntgewichten met een op het eerste gezicht eenduidige blokbeeldenaar waren dus geschikt om uiteenlopende types dukaten te wegen. Het gesignaleerde blokje van 7.0g met blokbeeldenaar 72 is dan ook een extrapolatie van de muntgewichtmaker, want in Hongarije is nooit een 2 forint gemaakt en een Nederlandse versie daarvan bestaat al evenmin: blokjes met blokbeeldenaar 72 en een massa van 7.0g zijn dus bedoeld geweest voor de Nederlandse 2 dukaat 1612-1805. Zie ook p. 28-29 voor de verwarring die in 1654 ontstond met betrekking tot de blokjes voor 1 en 2 forint. 1 dukaat =
"spaanse
nabootsing
dukaat"
Verenigde
(deels m e t eigen n a a m ,
Nederlanden
1581-1594
titel en w a p e n )
van de
[goud] Spaanse
excelente met de k o p p e n van Ferdinand & Isabella 1 dukaat
"hongaarse
d u k a a t " Verenigde
Nederlanden
1582-1605
[goud]
= n a b o o t s i n g (met eigen n a a m , titel en s o m s w a p e n ) van d e H o n g a a r s e forint met s t a a n d e St. Ladislaus en zittende Maria met kind 1 dukaat "nederlandse d u k a a t " Verenigde N e d e r l a n d e n
1586-1808
[goud]
= vrije n a v o l g i n g van de H o n g a a r s e forint m e t s t a a n d e ridder en tekst-vak dukaat,
gouden
dukaat,
Hollandse
dukaat,
hongaarse
dukaat,
ongers
ducaet
95
NEDERLANDEN
3.52
1497-1537
=
=
= zie Spanje, 1 excelente
3.55
1325-1848
=
=
= zie Hongarije, 1 forint
3.51
1581-1594
t o e g e w e n d e k o p p e n , s o m s met versierende ster ertus sen: "1 spaanse d u k a a t " (B p347, p373) ( D g 880, 1048, 1101, 1130)
3.51
1582-1605
staande man in harnas en s o m s een mantel, kroon, hellebaard
en rijksappel
soms
met
geflankeerd
d o o r enkele letters / M a r i a met kind: "1 h o n g a a r s e d u k a a t " (V p26) ( D g 6 4 6 , 7 7 1 , 8 3 3 , 9 6 9 , 1011, 1049, 1126) 3.51
1586-198?
staande ridder m e t zwaard, pijlenbundel en jaartal / tekst in compartiment: "1 nederlandse d u k a a t " ( G n 3) ( D g 649, 774, 836, 883, 9 6 3 , 1005, 1013, 1054, 1087, 1114, 1131, 1171)
47 48 49 69 70
met jaartallen 1622, 1636, 1654, 1655, 1750
71
H D = hongaarse d u k a a t
72
H D = hongaarse d u k a a t
73
H D = hongaarse d u k a a t
241 2:9 (ingeslagen) = 2 engels 9 aas (3.51g) 271 2 E N G s i AS (ingeslagen) = 2 engels 8 f aas (3.48g) Laatstgenoemde aanduiding staat niet voor de wettelijke massa bij nieuwe aanmuntingen ( = 3.51g), maar voor de getolereerde massa van de dukaat in de omloop. Zie ook de opmerking onder 2 dukaat. Het jaartal 1750 in blokbeeldenaar 70 houdt mogelijk verband met de klachten naar aanleiding van gebrekkige muntgewichten voor de dukaat: zie p. 29-30 1 florijn Friesland 1601-1691 [zilver] florijn, friese 19.23
1601-1614
28, vriese gulden 28 st
buste met muts, zwaard en waardeaanduiding 28 ST ( D z 1100)
50
17.23
51
28 = 28 stuivers
52
28 ST = 28 stuivers
1664-1691
buste met m u t s , z w a a r d en w a a r d e a a n d u i d i n g 28 S T (Gr p39) ( D z 1100)
Florijnen van andere gewesten en steden zijn van afwijkende massa en muntbeeldenaar: 20.49 1616-1628 [Deventer, Kampen, Zwolle] rijksadelaar / wapen 96
NEDERLANDEN
19.87
1666-1686
19.61
1685-1692
18.46
1673-1692
14.85
1694
\
florijn
Friesland
[Westfriesland, Overijssel, Deventer, Kampen, Zwolle] rijksadelaar / wapen [Westfriesland, Overijssel, Deventer, Kampen, Zwolle, Nij megen, Zutphen] rijksadelaar / wapen [provincie en stad Groningen] — buste met zwaard, muts en jaartal — ineengeslagen handen / wapen en waardeaanduiding — rijksadelaar / wapen staande Nederlandse Maagd / Generaliteits-wapen 1601-1688 [zilver] halve florijn,
halve friese
28,
halve
vriese gulden 28 st 9.61
buste met muts, zwaard en waardeaanduiding 14 S T
1601
( D z 1101) 50 51
28 = 28 stuivers;
52
28 ST = 28 stuivers;
•blokbeeldenaar voor 1 florijn 1601-1691 •blokbeeldenaar v o o r 1 florijn 1601-1691 8.61
1684-1688
buste met muts, zwaard en waardeaanduiding 14 S T (Gr p39) ( D z 1101)
\ florijn Friesland 1601-1688 [zilver] 4.81-4.32g: geen g e w i c h t e n gesignaleerd 10 gulden N e d e r l a n d 1818-1840 [goud] gouden 6.73
1818-1840 242
willem
k o p van Willem I (J 04)) 10 G (ingeslagen) =
10 gulden
5 gulden N e d e r l a n d 1826-1827 [goud] halve gouden 3.36
1826-1827 243
willem
k o p van Willem I (J 05) 5 G (ingeslagen) = 5 gulden
3 gulden V e r e n i g d e N e d e r l a n d e n 1680-1800 [zilver]
driegulden
31.82
1680
k l i m m e n d e leeuw ( D z 1129)
31.82
1681-1800
staande figuur met h o e d o p lans en bijbel o p s o k k e l ( D z 1123-1139, 1145-1154)
254
3 GULDE
(ingeslagen) = drie g u l d e n
2 gulden V e r e n i g d e N e d e r l a n d e n 1680-1696 [zilver] 21.21
1680
21.21
1681-1697
tweegulden
k l i m m e n d e leeuw ( D z 1143) staande figuur met h o e d o p lans en bijbel o p s o k k e l ( D z 1140-1144, 1155-1158) 255
2 GULDE
(ingeslagen) = twee g u l d e n 97
NEDERLANDEN
\ \ gulden V e r e n i g d e N e d e r l a n d e n 1680-1696 [zilver] halve 15.91
1694-1696
driegulden
staande figuur m e t h o e d o p lans en bijbel o p s o k k e l ( D z 1159-1160)
256
(ingeslagen) = anderhalve g u l d e n
iy G U L D E
1 gulden V e r e n i g d e N e d e r l a n d e n 1680-1800 [zilver]
gulden
10.61
1680
k l i m m e n d e leeuw ( D z 1170)
10.61
1681-1800
staande figuur m e t h o e d o p lans en bijbel o p sokkel ( D z 1168-1185)
257
i
GULDE
(ingeslagen) =
gulden
\ gulden Verenigde N e d e r l a n d e n 1680-1796 [zilver] 5.30g: geen m u n t g e w i c h t e n gesignaleerd gulden - zie: b o u r g o n d i s c h e gulden, carolusgulden, c l e m m e r g u l d e n , philips g u l d e n , p o s t u l a a t g u l d e n , rijdergulden, 2 statengulden 2 kroon [—nooit v o o r g e s c h r e v e n o f a a n g e m u n t — ] brabantse 6.8
croon
als v o l g e n d e 172
1 kroon Bourgondische en Zuidelijke Nederlanden 1540-1657 [goud] croon, halve brabantse 3.41
1540-1555
brabantse
croon
leliekruis met twee burchten en twee adelaars: zonne kroon ( G H 186)
3.41
1560-1589
leliekruis met twee leeuwen en twee vuurstalen ( G H
3.41
1614-1621
monogramkruis met twee leeuwen en twee vuurstalen
3.41
1622-1657
209) ( G H 308) bloemkruis met vierkant ornament in hart ( G H 326)
168 172 174 175 Zie ook: 2 statengulden 1577-1578 (3.02g, nieuwe kroon) Enige tijd na introductie van de zonnekroon — een imitatie van de Franse écu au soleil — werd het voorvoegsel " z o n n e - " weggelaten o m d a t de o m l o o p van de oude Franse kronen van vóór 1475 (écu a la couronne) inmiddels onbelangrijk was geworden waarmee het onderscheid tussen de twee soorten verviel.
98
NEDERLANDEN
1 leeuw B o u r g o n d i s c h e N e d e r l a n d e n
1454-1460, B r a b a n t / V l a a n d e r e n
1583-
zittende leeuw o n d e r baldakijn, geflankeerd
door
1584 [goud] leeuw, gou 4.25
1454-1460
leeu
vuurstalen met v o n k e n ( G H 3) 4.14
1583-1584
zittende leeuw o n d e r baldakijn, geflankeerd
door
g e k r o o n d e B ( B D 166) 90 91
G L = g o u d e n leeuw
92 93 94 95 -§ leeuw B o u r g o n d i s c h e N e d e r l a n d e n
1454-1455 [goud] 2.84g: geen
munt
g e w i c h t e n gesignaleerd \ leeuw B r a b a n t / V l a a n d e r e n 1583-1584 [goud] halve leeuw, 2.07
1583-1584
halve gou
leeu
zittende leeuw o n d e r baldakijn, geflankeerd
door
g e k r o o n d e B ( B D 167) 91
G L = g o u d e n leeuw
94 95 \
leeuw B o u r g o n d i s c h e N e d e r l a n d e n
1454-1460 [goud]
1.42g: geen
munt
g e w i c h t e n gesignaleerd 1 leeuwendaalder Verenigde N e d e r l a n d e n 1575-1713 [zilver] hollandse
daalder,
leeuwendaalder 27.68
1575-1713
o n g e w a p e n d e k l i m m e n d e leeuw ( G n 6, 16) ( D z 824867)
84 89
jaartal 1654; • b l o k b e e l d e n a a r v o o r 1 souverein 1621-1711
\
leeuwendaalder Verenigde N e d e r l a n d e n daalder,
13.84
halve
1577-1676
1577-1676 [zilver] halve
hollandse
leeuwendaalder o n g e w a p e n d e k l i m m e n d e l e e u w ( G n 6, 16) ( D z 868889)
84 89
jaartal 1654; • b l o k b e e l d e n a a r v o o r 1 s o u v e r e i n 1621-1711 99
NEDERLANDEN
1 nobel Vlaanderen 1416-1430 en Verenigde Nederlanden 1581-1585 [goud] nobel, hendriksnobel,
henricusnobel,
vlaemse
nobel
= n a b o o t s i n g (doorgaans met eigen naam, titel en wapen) van de Engelse noble 1412-1464 van Hendrik VI 7.00
1412-1464
=
6.79
1416-1420
schip,
=
= zie Engeland, 1 noble waarin
gekroonde
figuur
met
zwaard
en
w a p e n v a n V l a a n d e r e n ( B D 3 1 / 3 4 ) ( D g 478) 6.89
1425-1427
schip,
waarin
gekroonde
figuur
met
zwaard
en
wapen van Vlaanderen ( B D 32/30) ( D g 483) 6.94
1428-1430
6.80
1581-1585
schip,
waarin
gekroonde
figuur
met
zwaard
en
w a p e n v a n V l a a n d e r e n ( B D 3 5 / 4 0 ) ( D g 483) schip,
waarin
gekroonde
figuur
met
zwaard
en
w a p e n v a n de desbetreffende provincie o f stad ( B D 151/162) ( D g 5 2 7 - 5 3 8 , 638, 8 7 3 , 1039, 1102) 201 202 204
H = H e n r i c u s v o o r H e n d r i k V I 1422-1471
205
H = Henricus v o o r H e n d r i k V I 1422-1471
206
H = Henricus v o o r H e n d r i k V I 1422-1471
207
H = Henricus v o o r Hendrik V I 1422-1471
208
H (ingeslagen) =
214
H H = H e n r i c u s v o o r H e n d r i k V I 1422-1471
215
H = H e n r i c u s v o o r H e n d r i k V I 1422-1471
H e n r i c u s v o o r Hendrik VI 1422-
1471
216
H = H e n r i c u s v o o r H e n d r i k V I 1422-1471; gevierendeeld w a p e n s c h i l d leeg
217
H = H e n r i c u s v o o r H e n d r i k V I 1422-1471;
218
H = Henricus v o o r H e n d r i k V I 1422-1471;
gevierendeeld w a p e n s c h i l d leeg gevierendeeld w a p e n s c h i l d leeg Zie ook: Engeland, 1 noble \ nobel V l a a n d e r e n 1428-1430 en Verenigde N e d e r l a n d e n 1581-1585 [goud] halve nobel, halve hendriksnobel,
halve henricusnobel,
halve
vlaemse
nobel =
n a b o o t s i n g ( d o o r g a a n s m e t eigen n a a m , titel en w a p e n ) van Engelse
\
n o b l e 1412-1438 van Hendrik V I 3.50
1412-1438
3.47
1428-1430
=
=
schip,
= zie Engeland, \ noble waarin
gekroonde
figuur
met
zwaard
w a p e n v a n V l a a n d e r e n ( B D 3 7 / 4 2 ) ( D g 482) 100
en
NEDERLANDEN
3.40
1581-1585
schip,
waarin
gekroonde
figuur
met
zwaard
en
w a p e n v a n de desbetreffende provincie o f stad ( B D 156/163) ( D g 5 2 8 - 5 4 2 , 5 9 1 , 8 7 4 , 1104) 202 204
H = Henricus v o o r Hendrik V I 1422-1471
205
H = H e n r i c u s v o o r H e n d r i k V I 1422-1471
206
H = H e n r i c u s v o o r H e n d r i k V I 1422-1471
207
H = Henricus v o o r H e n d r i k V I 1422-1471
214
H H = H e n r i c u s v o o r H e n d r i k VI 1422-1471
215
H = H e n r i c u s v o o r H e n d r i k V I 1422-1471
216
H = Henricus v o o r H e n d r i k V I 1422-1471; gevierendeeld w a p e n s c h i l d leeg
217
H = H e n r i c u s v o o r H e n d r i k V I 1422-1471; gevierendeeld w a p e n s c h i l d leeg
218
H = H e n r i c u s v o o r H e n d r i k V I 1422-1471; gevierendeeld w a p e n s c h i l d leeg
219
H (ingeslagen) =
H e n r i c u s v o o r H e n d r i k V I 1422-
1471; w a p e n : k l i m m e n d e leeuw in g o l v e n = Z e e l a n d Zie ook: Engeland, \ noble \ nobel Vlaanderen 1428-1430 en G e n t , Overijssel, K a m p e n 1581-1585 [goud] 1.70g: geen g e w i c h t e n gesignaleerd patagon Zuidelijke N e d e r l a n d e n 1612-1710 [zilver] albertusdaalder, albartus
albert
dael,
daler
= t y p e v o o r t z e t t i n g v a n : b o u r g o n d i s c h e rijksdaalder 28.10
1612-1621
s t o k k e n k r u i s m e t k r o o n , vuurstaal m e t v o n k e n en Vlies-juweel, g e f l a n k e e r d
door gekroonde
mono
g r a m m e n ( G H 311) 28.10
1621-1692
stokkenkruis m e t k r o o n , vuurstaal m e t v o n k e n e n
28.10
1686-1710
s t o k k e n k r u i s m e t k r o o n , vuurstaal m e t v o n k e n en
Vlies-juweel, geflankeerd d o o r jaartal ( G H 3 2 9 , 350) Vlies-juweel, g e f l a n k e e r d
door gekroonde
mono
g r a m m e n ( G H 3 5 0 , 366, 377) 179
A B (ingeslagen over R D ) =
180
A D ( A ingeslagen o v e r R ) =
albertusdaalder
182
A L R D ( A L ingeslagen) =
183
R B ( B ingeslagen o v e r D , R te lezen als A )
albertusdaalder albertusrijksdaalder; =
albertusdaalder
101
NEDERLANDEN
185
RD=
rijksdaalder
""blokbeeldenaar
voor
bourgondische
rijksdaalder
*blokbeeldenaar voor bourgondische
rijksdaalder
1567-1594 186
jaartal 1567; 1567-1594
263 \
CRVYSRYKSDAALD
patagon Zuidelijke N e d e r l a n d e n halve albert
(ingeslagen) =
kruisrijksdaalder
1612-1710 [zilver] halve
dael, halve albartus
albertusdaalder,
daler
= typevoortzetting van halve b o u r g o n d i s c h e rijksdaalder 14.05
1612-1621
stokkenkruis met k r o o n , vuurstaal m e t v o n k e n en Vlies-juweel,
geflankeerd
door
gekroonde
mono
g r a m m e n ( G H 312) 14.05
1621-1692
stokkenkruis met k r o o n , vuurstaal m e t v o n k e n en Vlies-juweel, geflankeerd d o o r jaartal ( G H 330, 351)
14.05
1686-1710
stokkenkruis met k r o o n , vuurstraal met v o n k e n en Vlies-juweel,
geflankeerd
door
gekroonde
mono
g r a m m e n ( G H 3 5 1 , 378) 179
A B (ingeslagen over R D ) =
180
A D ( A ingeslagen over R ) =
albertusdaalder
182
A L R D ( A L ingeslagen) =
183
R B ( B ingeslagen o v e r D , R te lezen als A )
albertusdaalder albertusrijksdaalder; =
albertusdaalder 186
jaartal 1567; "blokbeeldenaar voor bourgondische
rijksdaalder
1567-1594 j patagon 1612-1663 [zilver] 7.03g: geen m u n t g e w i c h t e n gesignaleerd 1 philipsdaalder 1557-1598 [zilver] conincxdaelder, 34.27
1557-1598
ongekroonde
koningsdaalder
k o p van Philips II
1556-1598
(GH
210) 2 14
KD =
24
PHILIPVS DAELDR
koningsdaalder
teken A n t w e r p e n
102
= philipsdaalder, "hand" =
munt
NEDERLANDEN
\ philipsdaalder 1562-1598 [zilver] halve 17.14
1562-1598
koningsdaalder
o n g e k r o o n d e k o p van Philips II 1556-1598 ( G H 211)
2 14
KD =
19
DEN CONDA
24
koningsdaalder = de k o n i n g s d a a l d e r
PHILIPVS DAELDER
= philipsdaalder, "hand" = munt
teken A n t w e r p e n \ philipsdaalder [...nooit a a n g e m u n t . . . ] kwart 8.5
koningsdaalder
als v o o r g a a n d e 19
DEN CONDA
= de k o n i n g s d a a l d e r
i philipsdaalder B o u r g o n d i s c h e N e d e r l a n d e n 1562-1593 [zilver] vijfde
konings
daalder 6.85
1562-1593
ongekroonde
k o p van Philips II
1556-1598
(GH
212) 14
KD =
koningsdaalder
1 philipsgulden 1496-1520 [goud] philipsgulden, =
phlip gul,
plipusgulden
philipsgulden is een vervolg o p b o u r g o n d i s c h e g u l d e n 1 4 4 3 - 1 4 8 9 (3.40g
met m u n t b e e l d e n a a r St. Andries en schuinkruis) 3.30
1496-1499
staande St. Philips ten v o e t e n uit ( G H 108, 109)
3.30
1499-1520
staande St. Philips met w a p e n s c h i l d v o o r zich ( G H 115, 169)
74
p G =
philipsgulden
75
PG =
philipsgulden
76
s P = Sanctus Philippus, x = schuinkruis (?); Laatstgenoemde teken is wellicht bedoeld als aanduiding van de mogelijkheid dat met dit blokje ook de bour gondische gulden gewogen kan worden
1 postulaatgulden Luik, U t r e c h t 1423-1538 [goud] knapkoek, 3.2
1423-1455
2.4
1456-1538
postulaatgulden
U t r e c h t : kruisschild in driepas, b e l a d e n m e t familie wapen Diepholt (Dg 936-937) Luik: kruisschild in driepas, b e l a d e n m e t
wapen
Heinsberg o f B o u r b o n o f H o o r n e o f M a r c k
(Dg
326, 329, 332, 336) 151
w a p e n : drie h o o r n s = Jan v a n H o o r n e
1484-1505
Luik
103
NEDERLANDEN
2 provinciale rijder Friesland 1583 [goud] 6.82g: g e e n g e w i c h t e n gesignaleerd 1 provinciale rijder Friesland, Gelderland, Overijssel 1582-1599 [goud] friese 3.41
rijder,
1582-1599
vris
ryder ruiter te paard, leeuw in schild eronder (V p 16) ( D g 6 4 1 , 1007, 1057)
100 101
B = b o u r g o n d i s c h e rijder; vuurstaal o p schabrak
102
F R = friese rijder; vuurstaal o p schabrak
103
F R = friese rijder; leeuw o p schabrak
*blokbeeldenaar v o o r bourgondische rijder 1434-47
104
F R = friese rijder
112
v = vriese rijder
114
F R = friese rijder
119
H = h o l l a n d s e rijder;
121
H R = h o l l a n d s e rijder;
*blokbeeldenaar v o o r rijder 1606-1765 ""blokbeeldenaar v o o r rijder 1606-1765 122
v (ingeslagen) = vriese rijder
123
x x x = ?? ""blokbeeldenaar v o o r Engelse •§ c r o w n
1603-1648
[zilver] De determinatie van dit blokje is onzeker. Het is één maal los aangetroffen, zodat niet bekend is onder welke naam de bijbehorende munt bekend stond. Een ruiter te paard als muntbeeldenaar komt voor in de Nederlanden, Frankrijk, Schotland en Engeland. Onder deze munttypes is er maar één waarop het paard stapvoets gaat, de ruiter een voorwerp rechtop houdt en bovendien gekroond is, nl. de 1 en \ crown van Eduard VI, Jacobus I en Karei I uit de periode 1551-1648. D e waarde van de \ crown is 2\ shilling ofwel 30 pence; o p genoemde types staat geen waardeaanduiding, m a a r het getal xxx komt wel voor o p de \ crown 1660-1662 van Karei II met een gekroonde buste in plaats van ruiter te paard. Z o is een acceptabele uitleg te geven aan de blokbeeldenaar, m a a r de massa van het ene aangetroffen blokje is slechts 3.4g en daarmee valt de \ crown van ruim 15g — of desnoods de shilling van ca 6g — af als mogelijkheid. De aanduiding x x x lezen als de snede brengt geen soelaas, want 30 per mark is 8.20g. O p blokjes voor de rijdergul den van Gelderland (3.24g) staat eveneens een snede vermeld en met enige fantasie zou xxx als verbastering
104
NEDERLANDEN
van LXXVI opgevat kunnen worden, maar zo'n vervorming is geforceerd en bovendien zijn muntbeeldenaar en massa van de rijdergulden enigszins anders resp. lager. Het blokje is vanwege de overeenkomst in massa inge deeld bij de provinciale rijder, waarbij wordt aangetekend dat de blokbeeldenaar voor een andere muntsoort be stemd is geweest. De combinatie van het getal 30 met de grote overeenkomst van deze blokbeeldenaar met de muntbeeldenaar van de \ crown 1551-1648, m a a k t het waarschijnlijk dat ook een blokje van ruim 15g nog gevonden zal worden. \ provinciale rijder Friesland 1585 [goud] halve friese 1.71
1585
rijder
ruiter te paard, leeuw in schild eronder ( D g 1009) 120
HOLLA
= h o l l a n d s e rijder
• b l o k b e e l d e n a a r v o o r rijder 1606-1765 1 reaal B o u r g o n d i s c h e N e d e r l a n d e n 1521-1598 [goud] reaal, gouwe
rijaal,
gou
reael 5.32
1521-1556
Karei V ten halven lijve met z w a a r d en rijksappel ( G H 183)
5.32
1557-1598
g e k r o o n d e k o p Philips II ( G H 206)
11
G R = g o u d e n reaal
12
G R (ingeslagen) = g o u d e n reaal
35
G R = g o u d e n reaal
37
R A G R = ?? — g o u d e n reaal De betekenis van de letters RA is onduidelijk; deze afkor ting op te lossen als "realis aureus" ( = "gouden reaal") ligt niet voor de hand, aangezien verder nooit latijnse muntnamen voorkomen op de blokjes of op de doosranden. Deze blokbeeldenaar is — zonder makersmerk — éénmaal aangetroffen in een Nederlandse doos en om die reden hier opgenomen. De letters RA kunnen echter wel licht ook worden gelezen als "recht abgezogen" ( = "op de juiste massa gemaakt") en dan moet het blokje wel als Keuls worden beschouwd.
57 58 59 60 129 * b l o k b e e l d e n a a r v o o r \ reaal 1521-1553 De muntbeeldenaar van de reaal komt overeen met die van de carolusgulden; deze laatste was \ deel van de reaal waard. 105
NEDERLANDEN
\
reaal B o u r g o n d i s c h e N e d e r l a n d e n 1521-1598 [goud] halve gou real, goud
halve
rijaal
3.50
1521-1553
3.50
1557-1598 11
g e k r o o n d w a p e n o p b l o e m e n k r u i s ( G H 184) o n g e k r o o n d e k o p Philips II ( G H 2 0 7 ) G R = g o u d e n reaal; • b l o k b e e l d e n a a r v o o r 1 reaal 1557-1598
12
G R (ingeslagen) = g o u d e n reaal;
35
G R = g o u d e n reaal
36
H R = halve reaal
• b l o k b e e l d e n a a r v o o r 1 reaal 1557-1598 • b l o k b e e l d e n a a r v o o r 1 reaal 1557-1598 129 130
LXX
3
=
7 0 | per m a r k ( 3 . 4 9 g )
y reaal — zie: c a r o l u s g u l d e n 1521-1556 1 rijder Verenigde N e d e r l a n d e n 1606-1640 en 1749-1765 [goud] rijder, rijder, holland 1606-1765
rider, nederlandse
rijder,
nieuwe
hollance
rijder
ruiter te paard, provinciaal w a p e n e r o n d e r ( G n 4) ( D g 7 8 0 , 8 4 1 , 887, 9 6 7 , 1014, 1058, 1161)
97
w a p e n s c h i l d leeg
98
w a p e n : k l i m m e n d e leeuw =
99
w a p e n : k l i m m e n d e leeuw in g o l v e n = Z e e l a n d
101
B = b o u r g o n d i s c h e rijder; vuurstaal o p schabrak
106
H = h o l l a n d s e rijder
107
N (ingeslagen) H = nieuwe h o l l a n d s e rijder
108
H O L = h o l l a n d s e rijder
Holland
• b l o k b e e l d e n a a r v o o r b o u r g o n d i s c h e rijder 1434-47
109
H O L = h o l l a n d s e rijder
110
H R = hollandse rijder
113 119
H = h o l l a n d s e rijder
121
H R = h o l l a n d s e rijder
259
ï R Y D E R = rijder
\ rijder Verenigde N e d e r l a n d e n 1606-1640 e n 1749-1765 [goud] halve halve hollandse 5.00
1606-1765
rijder,
halve nederlandse
rijder,
halve nieuwe
ruiter te paard, provinciaal w a p e n e r o n d e r ( G n 4 ) ( D g 7 8 1 , 842, 888, 9 6 8 , 1015, 1059, 1162)
106
rijder,
rijder
NEDERLANDEN
97
wapenschild leeg
98
w a p e n : k l i m m e n d e leeuw =
99
w a p e n : k l i m m e n d e leeuw in g o l v e n =
101
B = b o u r g o n d i s c h e rijder; vuurstaal o p schabrak
106
H = hollandse rijder
107
N (ingeslagen) H = n i e u w e h o l l a n d s e rijder
109
H O L = hollandse rijder
110
H R = hollandse rijder
111
NIEV R
Holland Zeeland
"blokbeeldenaar v o o r b o u r g o n d i s c h e rijder 1434-47
= nieuwe rijder
113
\
119
H = hollandse rijder
121
H R = hollandse rijder
rijder [—nooit v o o r g e s c h r e v e n o f a a n g e m u n t — ] kwart
hollandse
nieuwe
rijder 2.5
als v o o r g a a n d e 101
B = b o u r g o n d i s c h e rijder, vuurstaal o p schabrak "blokbeeldenaar v o o r b o u r g o n d i s c h e rijder 1434-47
1 rijderdaalder Friesland, Gelderland 1581-1585 [zilver]/Wese 27.13
1581-1585
daalder
ruiter te p a a r d / g e k r o o n d w a p e n s c h i l d (V p l 9 ) ( D z 788, 791)
132
w a p e n : twee g a a n d e leeuwen =
Friesland
\ rijderdaalder Friesland, Gelderland 1581-1583 [zilver] halve friese 13.56
1581-1583
daalder
ruiter te p a a r d / g e k r o o n d w a p e n s c h i l d ( V p l 9 ) ( D z 790, 792)
132
w a p e n : twee g a a n d e l e e u w e n =
Friesland
1 3.3 rijdergulden Gelderland ruiter 1509-1538 [goud] gelderse p rrijder 1423-1473 te paard, afgekorte o v i n c i e n a a m in afsnede (BW pl9) 3.24
1509-1538
ruiter te paard, afgekorte p r o v i n c i e n a a m in afsnede ( D g 620)
105
GHEL
115
G = gelderse rijder
116
G E L = gelderse rijder
117
LXXVI GHEL
= gelderse rijder
= 76 v o o r 76 stuks per mark ( 3 . 2 4 g ) ; = gelderse rijder 107
NEDERLANDEN
118
LXXVI
= 76 v o o r 76 stuks per mark ( 3 . 2 4 g ) ;
voor
HEL
GHEL
= gelderse rijder
1 rijksdaalder Verenigde N e d e r l a n d e n 1583-1700 [zilver] 29.03
1583-1700
buste met g e s c h o u d e r d z w a a r d ( G n 5, 17) ( D z 9 1 9 , 938)
269
RYKS
OF
BANKDAALDE
(ingeslagen) =
rijksdaalder,
bankrijksdaalder \ rijksdaalder Verenigde N e d e r l a n d e n 1583-1675 [zilver] 1 4 . 5 l g : g e e n m u n t g e w i c h t e n gesignaleerd 1 rozenobel Verenigde N e d e r l a n d e n 1579-1603 [goud] =
rozenobel
n a b o o t s i n g (meest m e t eigen n a a m , titel en w a p e n ) v a n de Engelse ryal
1464-1470 van E d u a r d IV 7.78
1464-1592
=
=
= zie Engeland, 1 ryal
7.69
1579-1603
schip met r o o s o p de b o o r d , waarin
gekroonde
figuur m e t z w a a r d en w a p e n van de desbetreffende provincie o f stad, letter in vaandel ( D g 6 3 4 , 8 2 5 , 871, 9 5 5 , 1002, 1036, 1106) 203 209
R =
rozenobel
210
R =
rozenobel
212
R =
rozenobel
213 216
H = Henricus v o o r Hendrik V I 1422-1461
220
R =
"blokbeeldenaar v o o r n o b l e 1344-1464 rozenobel
221
E = E d u a r d u s v o o r E d u a r d IV 1461-1483
222
E = E d u a r d u s v o o r E d u a r d IV 1461-1483 w a p e n : k l i m m e n d e leeuw in g o l v e n =
Zeeland
223
w a p e n : k l i m m e n d e leeuw in g o l v e n =
Zeeland
224
wapen: klimmende leeuw met golvende faas = Over ijssel
225
gevierendeeld w a p e n s c h i l d leeg
Zie ook Engeland, 1 ryal \ rozenobel V e r e n i g d e N e d e r l a n d e n 1579-1603 [goud] halve edwardusnobel
108
rozenobel,
halve
NEDERLANDEN
=
n a b o o t s i n g ( d o o r g a a n s m e t eigen n a a m , titel en w a p e n ) van de Engelse
ryal 1464-1470 van E d u a r d IV 3.89
1464-1470
=
=
= zie Engeland, § ryal
3.84
1579-1603
schip m e t r o o s o p de b o o r d , waarin
gekroonde
figuur met z w a a r d en w a p e n van de desbetreffende provincie o f stad, letter in vaandel ( D g
635-640,
872, 9 5 6 - 9 6 0 , 1003-1109) 203 209
R =
rozenobel
210
R =
rozenobel
212
R =
rozenobel
216
H = Henricus v o o r Hendrik V I 1 4 2 2 - 1 4 7 1 ;
220
R =
221
E = E d u a r d u s v o o r Eduard IV 1461-1483
222
E = E d u a r d u s v o o r E d u a r d IV 1 4 6 1 - 1 4 8 3 ; w a p e n : k l i m m e n d e leeuw in g o l v e n =
Zeeland
223
w a p e n : k l i m m e n d e leeuw in g o l v e n =
Zeeland
224
wapen: klimmende leeuw met golvende faas =
• b l o k b e e l d e n a a r v o o r \ n o b l e 1346-1438 rozenobel
Over
ijssel 225
gevierendeeld w a p e n s c h i l d leeg
Zie ook Engeland, \ ryal \ rozenobel Verenigde N e d e r l a n d e n 1579-1603 [goud] kwart
roosnobel
= n a b o o t s i n g ( d o o r g a a n s m e t eigen titel en w a p e n ) van de Engelse ryal 14641470 van Eduard IV 1.94
1464-1470
=
1.92
1579-1603
schip met r o o s o p de b o o r d , waarin
=
= zie Engeland, \ ryal gekroonde
figuur m e t z w a a r d en w a p e n van de desbetreffende provincie o f stad, letter in vaandel ( D g 9 5 7 , 1038) 211
R =
rozenobel
Zie ook Engeland, \ ryal 2 souverein 1612-1711 [goud] ducaton, 11.08
1612-1621
gouden
ducaton,
dicketon
vorsten naast elkaar o p een t r o o n , a a n z i e n d
(GH
304) 11.08
1621 -1711
g e k r o o n d e buste ( G H 324, 344, 3 6 1 , 374)
5 10
G D = gouden dukaton
23
DVCATON
= gouden dukaton 109
NEDERLANDEN
88 "blokbeeldenaar v o o r 1 souverein 1621-1711 Mogelijk is ook blokbeeldenaar 38 (zie Engeland, 1 pound "sove reign" 1549-1604) gebruikt voor weging van de Zuid-Nederlandse 2 soeverein. 1 souverein 1612-1711 [goud] ducaton, 5.16
1612-1617
halve ducaton,
halve gouden
ducaton
vorsten naast elkaar ten halven lijve met scepters ( G H 305)
5.54
1621-1711
g e k r o o n d e leeuw met zwaard en globe ( G H 325, 345, 362, 375)
5
"blokbeeldenaar v o o r 2 souverein 1621-1711
10
G D = gouden ducaton
23
DVCATON
"blokbeeldenaar v o o r 2 souverein 1621-1711 = gouden ducaton
"blokbeeldenaar v o o r 2 souverein 1621-1711 63 85
"blokbeeldenaar v o o r uniedaalder 1579
86 87 88 89
met jaartallen 1627, 1655, 1656, 1657
Mogelijk is ook blokbeeldenaar 38 (zie Engeland, \ pound "sove reign" 1549-1604) gebruikt voor weging van de Zuid-Nederlandse 1 soeverein. |
souverein Zuidelijke N e d e r l a n d e n
1612-1618
[goud] 3.49g: geen
munt
gewichten gesignaleerd \ souverein Zuidelijke N e d e r l a n d e n 1612-1613 [goud] kwart 2.77
1612-1613
gekroond
wapen
ducaton
o p kruis/gekroond
wapen
(GH
307) 10
G D = gouden ducaton; "blokbeeldenaar v o o r 2 souverein 1621-1711
1 statendaalder B o u r g o n d i s c h e N e d e r l a n d e n 1578-1579 [zilver] state 30.47
1578-1579 62
daler
vorst ten halven lijve met scepter ( G H 245) s D =
statendaalder
"blokbeeldenaar v o o r \
en \
statendaalder
1579 \ statendaalder Bourg. N e d e r l a n d e n 1577-1579 [zilver] halve state 110
daler
1577-
NEDERLANDEN
15.24
1577-1579
vorst ten halven lijve m e t scepter, w a p e n v o o r zich h o u d e n d ( G H 246)
62
s D =
statendaalder
\ statendaalder Bourg. N e d e r l a n d e n 1577-1579 [zilver] kwart 7.62
1577-1579
state
daler
vorst ten hal ven lijve m e t scepter, w a p e n v o o r zich h o u d e n d ( G H 247)
61 62
s D =
statendaalder
2 statengulden B o u r g o n d i s c h e N e d e r l a n d e n nieuwe 3.02
1577-1578 [goud]
statenkroon,
kroon
1577-1578
opengewerkt kruis ( G H 243)
169 Zie ook: 1 kroon 1541-1657 van 3.41g 1 uniedaalder U t r e c h t , G e l d e r l a n d , G r o n i n g e r O m m e l a n d e n utrechtse
daalder,
wtterce
1579 [zilver]
daler
24.75
1579
[Gelderland,
Groninger
Ommelanden]
buste
24.75
1579
[Utrecht] leeuw met z w a a r d en pijlenbundel
met
scepter ( G H 2 5 8 . 6 / 1 8 ) (GH
258.16) 85 \ uniedaalder U t r e c h t , Gelderland 1579 [zilver] halve utrechtse wtterce
daalder,
halve
daler
12.37
1579
[Gelderland] buste m e t scepter ( G H 259.16)
12.37
1579
[Utrecht] l e e u w m e t z w a a r d en p i j l e n b u n d e l
(GH
259.16) 85 1 vlies B o u r g o n d i s c h e N e d e r l a n d e n 1496-1516 [goud] vlies, gulden
vlies
4.49
1496-1499
d o o r twee leeuwen g e h o u d e n vuurstaal met v o n k e n
4.49
1499-1506
d o o r twee leeuwen g e h o u d e n g e k r o o n d wapenschild,
en juweel van Orde van het G u l d e n Vlies ( G H 107) w a a r o n d e r juweel van Orde van het G u l d e n Vlies ( G H 114, 168) 83 96 Blokbeeldenaar 83 kan beschouwd worden als een verre111
NEDERLANDEN
gaande versimpeling van de muntbeeldenaar van het gou den vlies 1496-1506. Genoemde blokbeeldenaar is echter volkomen gelijk aan de muntbeeldenaar van de zilveren vlies (3.40g, 1496-1520, G H 110 en 117) waarvoor overi gens nooit muntgewichten zijn gemaakt. 1 zilveren dukaat Verenigde N e d e r l a n d e n 1659-1808 [zilver] 28.25
1659-1808
rijsdaler
staande ridder m e t z w a a r d en w a p e n ( G n 11) ( D z 962-996)
260
i
RISDALER
(ingeslagen) =
1 rijksdaalder
\ zilveren dukaat Verenigde N e d e r l a n d e n 1659-1793 [zilver] halve 14.12
1659-1793
rijsdaler
staande ridder met z w a a r d en w a p e n ( G n 11) ( D z 997-1008)
261
4
RISDALER
(ingeslagen) = \
j zilveren dukaat Z e e l a n d 1762-1793 [zilver] kwart 7.06
1762-1793
rijksdaalder
rijsdaler
staande ridder met zwaard en w a p e n ( G n 11) ( D z 1008a)
262
A R I S (ingeslagen) = -| rijksdaalder
zonnekroon — zie: 1 k r o o n
112
PORTUGAL G
A.
GOMES
Moedas
portuguesas.
e ilhas
adjacentes
continente
Catalogo e para
das moedas
os territórios
cunhadas
do ultramar
para
o
(Lisboa
1987) V o o r informatie over de m a s s a van Portugese m u n t t y p e s , zie o o k : A . C . Descripcao
geral e historica
e governadores
de Portugal,
TEIXEIRA D ' A R A G A O
dos reis, regentes
das moedas
cunhadas
en
nome
II ( L i s b o a 1877) p p . 2 3 7 - 2 4 4
N B : b l o k b e e l d e n a a r s 141-143 met het P o r t u g e s e w a p e n zijn s o m s gebruikt v o o r de M a r o k k a a n s e dinar calvario — zie c r u z a d o 2 0 cruzado "1 d o b r a o " 1724-1727 [goud] 5 3 . 7 8 g : g e e n g e w i c h t e n gesignaleerd 10 cruzado " 1 p o r t u g u e z " 1499-1557 [goud] 3 5 . 5 0 g : geen g e w i c h t e n gesigna leerd 10 cruzado " - d o b r a o " 1724-1727 [goud] 2 6 . 8 9 g ; geen g e w i c h t e n gesignaleerd 412.24 cruzado1584-1663 1584-1727 [goud] g e kcruisaat, r o o n d w aligte p e n / cruzaad, k r u i s : "4vier c r u z acrusaat d o " ( G f 1.11, f2.06, f3.06, J4.37, a6.22) 12.24
1663-1666
gekroond w a p e n / g e v o e t kruis: " m o e d a " = 4.000 reis
12.24
1668-1674
g e k r o o n d w a p e n / g e v o e t kruis in vierpas: " m o e d a "
( G a6.26) = 4 . 4 0 0 reis ( G pr.14) 157 158
vier crusaat,
crusaet
vier kruijsaet,
crusaat
"blokbeeldenaar v o o r 1 c r u z a d o 1457-1538 10.76
1677-1727
g e k r o o n d w a p e n / g e v o e t kruis: " m o e d a " , "•§• d o b r a o " = 4 . 0 0 0 reis ( G pr.30, p 2 . 3 2 , J5.32)
157
vierdubbel
crusaet,
vier crusaet,
cruisaat
"blokbeeldenaar v o o r 4 c r u z a d o 1584-1663 158
vier crusaat,
cruzaad,
ligte
crusaad
"blokbeeldenaar v o o r 1 c r u z a d o 1457-1538 2 cruzado 1555-1727 [goud] cruisaat, twee
dubbele
crusaet,
halve crusaet,
millerees,
crusaet 113
PORTUGAL
7.65
1555-1578
g e k r o o n d w a p e n / S t . Vincent ten v o e t e n uit: " s a o vicente", "1.000 reais" ( G J3.101, se.34)
68
millerees
139 141 142
M p v o o r M R (?) = milrees; P K v o o r p R (?) =
milrees
munthuisletters v o o r P o r t o ,
gebruikt o n d e r J o h a n III 1521-1557 en Sebastiaan I 1557-1578; 143
R L =
millerees
munthuisletters
voor
o n d e r J o h a n III 1521-1557;
Lissabon,
gebruikt
millirees
6.12
1584-1660
g e k r o o n d w a p e n / k r u i s : "2 c r u z a d o " ( G f 1.10, f2.05,
6.12
1663-1666
g e k r o o n d w a p e n / g e v o e t kruis: "-§ m o e d a " =
f3.05, J4.36, a6.21) 2.000
reis ( G a 6 . 2 5 ) 6.12
1668-1674
g e k r o o n d w a p e n / g e v o e t kruis in vierpas: "f
moeda"
= 2.200 reis ( G pr.13) 157 158
dubbele
crusaet,
twee krusaat,
cruisaet
kruijsaet,
halve
crusaet
• b l o k b e e l d e n a a r v o o r 1 c r u z a d o 1457-1538 160 5.38
1677-1727
p D = portugese d u k a a t (?) g e k r o o n d w a p e n / g e v o e t kruis: "•§ m o e d a " , "-jL d o b r a o " = 2.000 reis ( G pr.29, p 2 . 2 9 , J5.27)
157
halve
cruijsaat
• b l o k b e e l d e n a a r 1 c r u z a d o 1582-1660 158
twee crusaat,
halve
cruzaad
• b l o k b e e l d e n a a r 1 c r u z a d o 1457-1538 1 cruzado 1457-1821 [goud] cruysaet, kwart
halve cruizaad,
halve milrees,
kruysaet,
cruisaet
3.55
1457-1538
gekroond wapen in zespas/kruis in vierpas: "cruzado"
3.57
1538-1555
gekroond wapen/calvariekruis: "calvario",, "cruzado
(Ga5.34,j2.19,j3.77) calvario" ( G J 3 . 8 9 ) 159
cruysaet
162
langkruis
163
c s = crusaat;
164
K D = kruisdukaat (?)
165 3.82
1555-1578
L K =
lanccruis
langkruis
g e k r o o n d w a p e n / S t V i n c e n t ten halve lijve: "-| s a o vicente", " 5 0 0 reais" ( G J 3 . 9 7 , se.33)
114
PORTUGAL
3.82
1562-1583
g e k r o o n d w a p e n / g e v o e t kruis: " e n g h e n o s o " , " m o e d a 500 reais" (G s e . 2 8 / 3 2 , h e . 0 4 , g o . 0 3 , a n . 1 3 )
68 139
halve
milrees
141
M p v o o r M R (?) = milrees; halve
142
p K v o o r p R (?) =
milrees
munthuisletters v o o r P o r t o ,
gebruikt o n d e r J o h a n n e s III 1521-1557 en S e b a s tiaan I 1557-1578; halve 143
millerees
R L = munthuisletters v o o r L i s s a b o n , gebruikt o n der J o h a n n e s III 1521-1557; halve
millirees
2.87
1580-1583
g e k r o o n d w a p e n / g e v o e t kruis: " m o e d a 500 reais"
3.82
1582
g e k r o o n d wapen/lelie-kruis: " 1 0 0 0 reais" ( G an. 13)
3.06
1584-1647
g e k r o o n d w a p e n / k r u i s : " c r u z a d o " ( G f l . 0 9 , f2.04,
(G an.12, fl.08)
J4.35) 3.06
1663-1666
g e k r o o n d w a p e n / g e v o e t kruis: "-| m o e d a " =
1.000
reis ( G a6.24) 3.06
1668-1671
g e k r o o n d w a p e n / g e v o e t kruis in vierpas: "A m o e d a " , "quarto" =
157
halve
158
krusaat,
1.100 reis ( G pr. 12)
cruysaet halve kruysaet,
kwart
crusaet
"blokbeeldenaar v o o r 1 c r u z a d o 1457-1538 160 2.69
1677-1816
p D = portugese d u k a a t (?); gekroond
wapen/gevoet
kruijsaet
kruis: "j
tinho", " ^ - d o b r a o " , "milreis" =
moeda",
"quar-
1.000 reis ( G pr.28,
p.2.27, J5.22, j o . 3 1 , m p . 1 6 , m l . 1 3 ) 2.69
1818-1821
w a p e n o p g e k r o o n d e g l o b e / g e v o e t kruis: "j m o e d a " , "quartinho", " ^ d o b r a o " , "milreis" = 1.000 reis ( G J6.14)
157
kwart
cruisaat
"blokbeeldenaar v o o r 1 c r u z a d o 1584-1647 158
een crusaat,
kwart
cruzaad
"blokbeeldenaar v o o r 1 c r u z a d o 1457-1538 \ cruzado 1718-1821 [goud] 1.08g: geen m u n t g e w i c h t e n gesignaleerd \ cruzado 1499-1521 [goud] 0.89g: geen m u n t g e w i c h t e n gesignaleerd dobra — zie: p e c a dobrao — zie: c r u z a d o enghenoso — zie: c r u z a d o
115
PORTUGAL
m o e d a — zie: c r u z a d o 2 peca "1 d o b r a " , "8 e s c u d o " 1717-1733 [goud] 2 8 . 6 9 g ; geen m u n t g e w i c h t e n gesignaleerd 1 peca "•§• d o b r a " , "4 e s c u d o " 1722-1831 [goud] joanes, sware 14.34
portugals
johannes,
crusaat
1722-1817
kop/gekroond rococo-wapen (G j5.54, jo.41, mp.23, m l . 1 9 , jr.27, j o . 1 6 - 1 7 )
14.34
1818-1831
k o p / w a p e n o p g e k r o o n d e g l o b e ( G . J6.18, p 4 . 0 9 , mi. 15)
2 17
p i =
portugese j o h a n n e s v o o r J o h a n n e s V 1706-
1750 58
""blokbeeldenaar v o o r 1 reaal 1521-56 N e d e r l a n d e n
140 158
sware
crusaat
""blokbeeldenaar v o o r 1 c r u z a d o 1457-1538 •§ peca "\ d o b r a " , "2 e s c u d o " 1722-1831 [goud] halve joanes,
halve
portugese
johannes 1722-1807
k o p / g e k r o o n d r o c c o - w a p e n ( G J5.50, j o . 3 8 , m p . 2 1 , m l . 1 8 , jr.26)
7.17
1818-1831
k o p / w a p e n o p g e k r o o n d e g l o b e ( G J6.17, p 4 . 0 8 , mi. 13)
17
P i =
p o r t u g e s e j o h a n n e s v o o r J o h a n n e s V 1706-
1750 140 \ peca '•§• d o b r a " , "1 e s c u d o " 1722-1821 [goud] kwart 3.59
1722-1807
3.59
1818-1821
portugese
johannes
k o p / g e k r o o n d r o c o c o - w a p e n ( G J5.46, j o . 3 4 , m p . 19, m l . 16, jr.25)
17
kop/wapen op gekroonde globe (G j6.16) p i =
p o r t u g e s e j o h a n n e s v o o r J o h a n n e s V 1706-
1750 140 \ peca " j ^ d o b r a " , "•§• e s c u d o " 1722-1821 [goud] 1.79g: g e e n m u n t g e w i c h t e n gesignaleerd
116
PORTUGAL
^
peca " 3 ^ d o b r a " , "± e s c u d o " , " c r u z a d i n h o " 1 7 3 0 - 1 7 3 4 [goud] 0 . 9 0 g : g e e n
m u n t g e w i c h t e n gesignaleerd sao vicente — zie: 2 c r u z a d o \ s a o vicente — zie: 1 c r u z a d o
117
SCHOTLAND
P
F. P U R V E Y
Coins and tokens
of Scotland
( L o n d o n 1972) = S e a b y ' s Stan
dard C a t a l o g u e o f British C o i n s 4
1 rider 1593-1601 [goud] 1 sword and sceptre 1 6 0 1 - 1 6 0 4 [goud] riider, schotse
rijder, schot
rij, schosse
ridder,
swert
5.09
1593-1601
ruiter te paard: "rider" (P 5458)
5.09
1601-1604
z w a a r d en scepter m e t a a n weerszijden een distel bloem, boven een kroon en onder een jaartal: "sword and sceptre" (P 5460)
189 190
met jaartal 1603, abusievelijk twee zwaarden
191
met jaartallen 1601, 1602, i d e m met omgekeerde 2, 1608, 1611, 1617, 1620, 1622, 1624, 1646, 1656, 1657
245
s (ingeslagen) = schotse rijder
\ rider 1593-1601 [goud] •| sword and sceptre 1601-1604 [goud] halve riider, halve schotse
rijder, halve schosse
ridder, half
swert
2.54
1593-1604
ruiter te paard: " \ rider" (P 5459)
2.54
1601-1604
z w a a r d en scepter m e t a a n weerszijden een distel b l o e m , b o v e n een k r o o n en o n d e r een j a a r t a l : "-| s w o r d and sceptre" (P 5462)
190
m e t jaartal 1603, abusievelijk twee z w a a r d e n
191
met jaartallen 1601, 1602, idem m e t o m g e k e e r d e 2, 1608, 1611, 1617, 1620, 1622, 1646, 1656, 1657
246
118
| s (ingeslagen) = schotse rijder
SPANJE V
J.A. VICENTI
Catalogo
genera!
de la moneda
espanola
( M a d r i d 1974)
[evenals andere Spaanse handboeken nummert dit werk de munten per regeringsperiode - in onderstaand overzicht is daarom volstaan met vermel ding van de desbetreffende pagina's] V o o r informatie over de m a s s a van S p a a n s e m u n t e n zie H . F . B U R Z I O Diccionario de la moneda hispanoamericana ( S a n t i a g o de Chile 1958) p a s s i m en o. G I L F A R R E S Historia de la moneda espanola ( M a d r i d 1 9 7 6 ) p a s s i m ; zie aldaar o o k p p 4 1 4 - 4 1 5 v o o r de type-wisselingen van de real. O p s o m m i g e m u n t t y p e s bleven de n a m e n van Ferdinand & Isabella 1474-1504 tot ver in d e regerings periode van Karei V 1516-1555 gehandhaafd, zonder vermelding van het werkelijke aanmuntingsjaartal. 2
1 castellano 1475-1496 [goud] 4.60
1475-1496 144
castiliaan
g e k r o o n d w a p e n van Castilië-Leon (V p25) CA =
castiliaan
2 excelente "excelente m e n o r 1497-1537 [goud] ducaet, 7.04
1497-1537
dubbele
dukaat
g e k r o o n d e t o e g e w e n d e k o p p e n van F e r d i n a n d
&
Isabella, waartussen s o m s een ster (V p 25) 7.01
1581-1601
=
=
= zie Nederlanden, 2 dukaat
47 48 49 1 excelente "-| excelente m e n o r " 1497-1537 [goud] ducaet, 3.52
1497-1537
halve
dukaat
g e k r o o n d e t o e g e w e n d e k o p p e n van F e r d i n a n d
&
Isabella, waartussen s o m s een ster (V p 24) 3.51
1581-1594
=
=
= zie Nederlanden, 1 dukaat
47 48 49 8 escudo " o n z a " " d o b l o n de a o c h o " 1610-1824 [goud] dubloen, van acht, quadrupel, 27.04
1610-1756
vier
pistolet
pistool
w a p e n / krukkenkruis in vierpas ( V p p 79, 109, 134, 168, 189)
119
SPANJE
27.04
1728-1824
buste / w a p e n (V pp 170, 176, 187, 2 1 1 , 2 3 3 , 281)
161 244
4 p (ingeslagen) = vier pistool
253
4 PISTOOL
(ingeslagen) = vier p i s t o o l
4 escudo "media o n z a " " d o b l o n de a c u a t r o " van vier, dubbel pistolet,
twee pistoletten,
1566-1821 pistolet,
[goud]
dubbel
pistolet
spaans
pistool 13.52
1566-1756
w a p e n / krukkenkruis in vierpas ( V p p 65, 79, 108,
13.52
1729-1821
buste / w a p e n (V p p 167, 176, 186, 2 0 9 , 2 3 2 , 277)
134, 166, 187) 161 2
escudo
"doblon"
pistolet,
1566-1821
[ g o u d ] pistolet
van
twee,
pistolet,
half
pistool
6.76
1566-1754
w a p e n / krukkenkruis in vierpas ( V p p 64, 78, 107,
6.76
1729-1821
buste / w a p e n (V p p 165, 176, 185, 207, 2 3 0 , 276)
133, 164, 185) 161 1 escudo 1537-1824 [goud] pistolet,
halve pistolet,
kwart
pistolet,
half
pistool
3.38
1537-1755
w a p e n / krukkenkruis in vierpas (V p p 4 2 , 64, 78,
3.38
1729-1824
buste / w a p e n (V p p 163, 184, 2 0 5 , 2 2 9 , 274)
107, 133, 163, 184) 161 Met pistool wordt in principe steeds de 2 escudo aangeduid, pistolet is een verklein woord en duidt dus o p de halve pistool ofwel 1 escudo; in sommige dozen is de naamgeving niet conform deze gewoonte (zie schema op p. 124) f escudo 1738-1821 [goud] 1.69g: geen m u n t g e w i c h t e n gesignaleerd 8 real "real de a o c h o " 1535-1825 reaal van acht, spaens 27.46
1535-1728
[types 1°, 2°, 3°, 4°]
27.06
1728-1825
[types 3°, 4°, 5°, 6']
real
1° [1535-1555] w a p e n / juk en pijlenbundel (V p 23) 2° [1568-1722] w a p e n / zuilen ( V p p 4 1 , 6 0 , 9 9 , 130, 160) 3° [1570-1762] w a p e n / wapenfiguren
Castilië-Leon
tussen kruis (V p p 59, 76, 9 9 , 130, 158, 162, 202)
120
SPANJE
4° [1652-1773] wapenfiguren
Castilië-Leon
tussen
kruis / zuilen (V p p 99, 129, 158, 181, 203) 5° [1732-1772] w a p e n / g l o b e s en zuilen (V p p 161, 181, 203) 6° [1773-1825] buste / w a p e n en zuilen ( V p p 2 0 2 , 226, 263) 150 198 199 240
8 (ingeslagen) = acht reaal
251
8 REIAEL
(ingeslagen) = acht reaal
4 real "real de a c u a t r o " 1535-1825 [zilver] reaal van vier, halve 13.73
1535-1728
[types 1°, 2°, 3°, 4°]
13.53
1728-1825
[types 3°, 4°, 5°, 6°]
real
1° [1535-1555] w a p e n / juk en pijlenbundel (V p 23) 2° [1568-1722] w a p e n / zuilen (V p p 4 1 , 57, 9 5 , 128, 156) 3° [1570-1761] w a p e n / wapenfiguren
Castilië-Leon
tussen kruis (V p p 56, 7 4 , 9 5 , 128, 155, 157, 199) 4° [1652-1773] wapenfiguren
Castilië-Leon
tussen
kruis / zuilen (V p p 95, 127, 154, 180, 200) 5° [1732-1772] w a p e n / globes, zuilen (V p p
157,
180, 199) 6° [1773-1825] buste / w a p e n , zuilen (V pp 199, 224, 262) 150 199 200
S R = spaanse reaal
2 real "real de a d o s " 1535-1825 [zilver] reaal van twee, kwart 6.86
1535-1728
[types 1°, 2°, 3°, 4°]
6.76
1728-1825
[types 3°, 4°, 5°, 6°]
real
1° [1535-1555] w a p e n / j u k en pijlenbundel (V p p 23) 2° [1568-1724] w a p e n / zuilen (V p p 4 0 , 55, 9 3 , 126, 153) 3° [1570-1771] w a p e n s c h i l d / wapenfiguren CastiliëL e o n tussen kruis (V p p 54, 7 3 , 9 3 , 126, 149, 153, 180, 197)
121
SPANJE
4° [1652-1773] wapenfiguren
Castilië-Leon
tussen
kruis / zuilen ( V p p 9 3 , 125, 149, 179, 196) 5° [1732-1772] w a p e n / g l o b e s , zuilen (V p p 153, 179, 197) 6° [1773-1825] buste / w a p e n , zuilen (V p p 197, 2 2 2 , 259) 150 199 200
S R = spaanse reaal
1 real 1497-1825 [zilver] reaal van een, achtste 3.43
1497-1728
[types 1°, 2°, 3°, 4°]
3.38
1728-1825
[types 3°, 4°, 5°, 6°]
real
1° [1497-1555] w a p e n / juk en pijlenbundel (V p 20) 2° [1568-1682] w a p e n / zuilen (V pp 39, 53, 124) 3° [1570-1770] w a p e n / wapenfiguren
Castilië-Leon
tussen kruis (V p p 53, 72, 9 1 , 124, 146, 178, 194) 4° [1652-1773] wapenfiguren
Castilië-Leon
tussen
kruis / zuilen (V p p 9 1 , 124, 146, 178, 195) 5° [1732-1772] w a p e n / g l o b e s , zuilen (V p p 148, 178, 194) 6° [1773-1825] buste / w a p e n , zuilen (V p p 195, 220, 253) 150 199 \ real 1497-1825 [zilver] 1.71g-1.69g: geen m u n t g e w i c h t e n gesignaleerd
122
II.C
INDEX V A N OUDE NEDERLANDSE
MUNTNAMEN
toelichting H e t g e e n in d e z e index achter de o u d e n a a m v e r m e l d is, is g e e n verklaring v a n die o u d e n a a m , m a a r slechts een verwijzing n a a r het land en d e
moderne
m u n t n a a m w a a r o n d e r n a g e g a a n kan w o r d e n o p w e l k e m u n t hij b e t r e k k i n g heeft. D e o u d e s o o r t n a a m is hier namelijk s t e e d s slechts é é n m a a l o p g e g e v e n en k a n derde,
dus o p
kwart,
meer d e n o m i n a t i e s
vijfde)
betrekking
en v e e l v o u d e n (dubbele,
hebben:
twee,
vier,
onderdelen
acht)
(halve,
zijn niet apart
v e r m e l d . B o v e n d i e n zijn in d e lijst v a n m u n t e n s o m s v e r s c h i l l e n d e t y p e s o n d e r één n o e m e r s a m e n g e v a t .
achtentwintig — Nederlanden, florijn albartus — Nederlanden, albertijn albert dael — Nederlanden, patagon albertijn — Nederlanden, albertijn albertusdaalder — Nederlanden, patagon andriesgulden — Nederlanden, bourgondische gulden angelot — Engeland, angel barbaris — Marokko, dinar brabantse croon — Nederlanden, kroon cardecu — Frankrijk, f écu [zilver] carolin — Duitse Rijk, karl d'or carolus — Engeland, pound carolusgulden — Nederlanden, carolusgulden castiliaan — Spanje, castellano clemmergulden — Nederlanden, clemmergulden conincxdaelder — Nederlanden, philipsdaalder croix de malthe — Frankrijk, louis crusaat — Portugal, cruzado dickelon — Nederlanden, souverein disselblad — Engeland, j pound driegulden — Nederlanden, gulden dubloen — Spanje, escudo ducaton — Nederlanden, ducaton (Engeland, 1 pound) dukaat — Hongarije, forint — Nederlanden, dukaat — Spanje, excelente eduardusnobel — Engeland, ryal (Nederlanden, rozenobel) emder gulden — Duitse Rijk, emder gulden engelot — Engeland, angel engels geit .. stoters — Engeland, shilling elisabet — Engeland, pound florijn — Nederlanden, florijn
franc — Frankrijk, franc franse croon — Frankrijk, écu franse kroon — Frankrijk, écu franse pistool — Frankrijk, louis friese 28 — Nederlanden, florijn friese daalder — Nederlanden, rijderdaalder friese rijder — Nederlanden, provinciale rijder gelderse rijder — Nederlanden, rijdergulden gini — Engeland, pound gouden ducaton — Nederlanden, souverein gouden dukaat — Nederlanden, dukaat goudgulden — Duitse Rijk, goldgulden gou leeuw — Nederlanden, leeuw gou reael — Nederlanden, reaal gouden vlies — Nederlanden, vlies guinie — Engeland, pound gulden — Nederlanden, gulden hendriksnobel — Engeland, noble henricusnobel — Engeland, noble hollandse daalder — Nederlanden, leeuwen daalder hollandse dukaat — Nederlanden, dukaat hollance rijder — Nederlanden, rijder hongaarse dukaat — Hongarije, forint — Nederlanden, dukaat italiaanse pistool — Italië, fiorino di camera/ scudo italiaanse pistolet — Italië, fiorino di camera/ scudo jacobi xx — Engeland, pound jacobi x — Engeland, pound jacobus — Engeland, pound joanes — Portugal, peca kardeku — Frankrijk, écu [zilver] karolus — Engeland, pound keilersgulden — Nederlanden, carolusgulden
123
klemmergulden — Nederlanden, clemmergul den knapkoek — Nederlanden, postulaatgulden koningsdaalder — Nederlanden, philipsdaalder kroliis — Engeland, pound kroon — Frankrijk, écu kruisaet — Portugal, cruzado langkruis — Portugal, cruzado leeuw — Nederlanden, leeuw leeuwendaalder — Nederlanden, leeuwendaal der lou crone — Frankrijk, louis louis couronné — Frankrijk, louis maxdoor — Duitse Rijk, max d'or meroockse ducaet — Marokko, dinar millerees — Portugal, cruzado mirliton — Frankrijk, louis moerse ducat — Marokko, dinar napoleondor — Frankrijk, franc nederlandse rijder — Nederlanden, rijder nieuwe kroon — Nederlanden, statenkroon nieuwe louis — Frankrijk, louis nieuwe rijder — Nederlanden, rijder nobel— Engeland, noble (Nederlanden, nobel) ongers ducaet — Hongarije, forint oude jacobus — Engeland, pound oude louis — Frankrijk, louis philipsgulden — Nederlanden, philipsgulden phlip gul — Nederlanden, philipsgulden pistolet — Spanje, escudo pistool — Spanje, escudo plipusgulden — Nederlanden, philipsgulden portugals johannes — Portugal, peca postulaatgulden — Nederlanden, postulaat gulden pruyse pistool — Duitse Rijk, friedrich d'or quadrupel — Spanje, escudo reaal — Nederlanden, reaal — Spanje, real rijder — Nederlanden, rijder — Schotland, rider / sword and sceptre rijksdaalder — Nederlanden, bourgondische rijksdaalder
— Nederlanden, rijksdaalder — Nederlanden, zilveren dukaat risdaler — Nederlanden, bourgondische rijks daalder — Nederlanden, rijksdaalder — Nederlanden, zilveren dukaat regie jacobus — Engeland, pound roosnobel — Engeland, ryal (Nederlanden, rozenobel) rozenobel — Engeland, ryal (Nederlanden, rozenobel) saluyt — Frankrijk, salut schildlouis — Frankrijk, louis schotse rijder — Schotland, rider / sword and sceptre setelaar — Engeland, pound seus daler — Nederlanden, arendsdaalder sitter — Engeland, pound soeverein — Engeland, pound sonpistool — Frankrijk, louis spaans pistool — Spanje, escudo spaens real — Spanje, real state daler — Nederlanden, statendaalder statenkroon — Nederlanden, statendaalder swert — Schotland, rider / sword and sceptre teston — Frankrijk, teston (Frankrijk, franc) turckse ducaat — Marokko, dinar tweegulden — Nederlanden, gulden utrechtse daalder — Nederlanden, uniedaalder verkeerde jacobus — Engeland, pound vertugadin — Frankrijk, louis vlaemse nobel — Engeland, noble / Nederlan den, nobel vlies — Nederlanden, vlies vriese gulden 28 st — Nederlanden, florijn vris rijder — Nederlanden, provinciale rijder wtterce daler — Nederlanden, uniedaalder zeeuwse daalder — Nederlanden, arendsdaal der zilveren ducaton — Nederlanden, ducaton zonnekroon — Frankrijk, écu zonnepistool — Frankrijk, louis
aangetroffen juiste (en minder juiste) benamingen voor 8-4-2-1 escudo Spanje: 8 escudo: 1 dubloen = 1 quadrupel = 4 pistool = 8 pistolet 4 escudo: = = 2 pistool = 4 pistolet (2 pistolet) (1 pistolet) 2 escudo: = = 1 pistool = 2 pistolet (1 pistolet) ( | pistolet) I escudo: = = -| pistool = 1 pistolet (f pistolet) (J pistolet) aangetroffen juiste (en minder juiste) benamingen voor 4-2-1 cruzado Portugal: 4 cruzado: 4 crusaat ( 2 crusaat) ( 1 crusaat) 2 cruzado: 2 crusaat ( 1 crusaat) ( \ crusaat) 1 cruzado: 1 crusaat ( \ crusaat) ( \ crusaat)
124
III: MAKERSMERKEN
Ill.a
CATALOGUS VAN MAKERSMERKEN
toelichting V o o r o n d e r s t a a n d overzicht van de g e v o n d e n m a k e r s m e r k e n zijn in alle gevallen o p n i e u w tekeningen vervaardigd, gebaseerd o p eigen w a a r n e m i n g e n van samensteller dezes. D e
erachter vermelde g e g e v e n s d a a r e n t e g e n
zijn
ontleend aan W i t t o p K o n i n g / H o u b e n (1980), a a n g e v u l d m e t details uit enkele andere publicaties en m e t jaartallen van b l o k b e e l d e n a a r s ,
makersmerken,
etiketten en d o z e n . T e n aanzien van deze g e g e v e n s is d o o r mij geen n i e u w o n d e r z o e k verricht en de afwijkingen van g e n o e m d e publicatie beperken zich d a n o o k tot de o p l o s s i n g van enkele inconsistenties daarin en het a a n b r e n g e n van enige correcties o p basis van etiketten ( v D i e s t , L i n d e r m a n ) ; o o k werd een d a n k b a a r gebruik g e m a a k t van a a n t e k e n i n g e n van de heren V a n
Borssum
B u i s m a n en H o u b e n .
D e ordening van de afbeeldingen is strikt thematisch. In de c a t a l o g u s van m a k e r s m e r k e n (III.a) w o r d t de vermelding van het merk g e v o l g d d o o r de n a a m van de m u n t g e w i c h t m a k e r . Indien v o o r het merk meer d a n één m a k e r in a a n m e r k i n g k o m t , zijn h u n n a m e n tussen haakjes onder elkaar g e n o e m d en voorafgegaan
d o o r twee vraagtekens.
A c h t e r de n a a m is de plaats
van
vestiging vermeld m e t de periode van w e r k z a a m h e i d in die p l a a t s ; w a n n e e r de begin- o f e i n d d a t u m niet b e k e n d is, werd deze z o mogelijk geschat m e t b e h u l p van de biografische g e g e v e n s in de alfabetische lijst van m u n t g e w i c h t m a k e r s (Ill.b).
125
aa
ab
ac
ad
ag
ah
ai
ae
V S - '
af
-**"•«
w ak
am
ap
aq
as
av
• * i
aw
ax
ay
az
wapen van Zeeland aa ID, schild met burcht = Isaac Gz Deelen I, Middelburg ca 1585 - ca 160071620? ab ID, schild met burcht en hoorn = Isaac Gz Deelen I, Middelburg ca 1585 - ca 160071620? ac I G D , schild met burcht = Isaac Gz Deelen I, Middelburg ca 1585 - ca 160071620? ad MDB, schild met burcht = Martinus de Bacquer/Backer I, Middelburg ca 1650 ca 1680 ae MDM, schild met burcht en jaartal: 95, 98, 99 = Maarten du M o n t , Middelburg ca 1585 - ca 1625 [plaatsing van letter D: in 1595 binnen het schild, in 1595 op de schildrand, in 1598 en 1599 onder het schild]
af
126
MDM, leeuw met zwaard en pijlenbundel in golven, jaartal: 1615, 1622 = M a a r t e n du Mont, Middelburg ca 1585 - ca 1625
ag ah ai aj
MGB, schild met burcht en jaartal boven: 06 = Maarten Goetbloet, Middelburg ca 1590 - ca 1640 MM, schild met burcht en jaartal boven: 87, 89, 93, 01 = Matthijs Molckman, Middelburg ca 1585 - ca 1610 MM, schild met burcht en jaartal boven, hoorn onder: 1605 = Matthijs Molck man, Middelburg ca 1585 - ca 1610 SDM, schild met hoorn en jaartal boven: 1615 = onbekend, Middelburg eerste kwart 17e eeuw
wapen van Amsterdam ak A G G , gekroond schild = A b r a h a m Groengraft, Amsterdam ca 1690 - 1745 al HLM ( H L in ligatuur), gekroond schild = Hendrik Linderman, Amsterdam ca 1745 - 1781 am IA, gekroond schild = Jan Adriaansz van Keulen, Amsterdam ca 1625 - 1683 an IA, gekroond schild met jaartal (in kroon): 1655 = Jan Adriaansz van Keulen, Amsterdam ca 1625 - 1683 ao ILM ( L in de kroon), gekroond schild = ?? (Jan/Johannes Linderman II, Amsterdam ca 1725 - 1758) = ?? (Jan Linderman III, Amsterdam ca 1770 - 1801) ap ILM (IL in ligatuur), gekroond schild = ?? (Jan/Johannes Linderman II, Amsterdam ca 1725 - 1758) = ?? (Jan Linderman III, Amsterdam ca 1770 - 1801) aq IM, gekroond schild = Jan/Joannes Martens, Amsterdam ca 1700 - ca 1745 ar IS, gekroond schild = Jan Schaak, Amsterdam ca 1700? - ca 1750 as KH, gekroond schild = onbekend, Amsterdam ca 1600? - ca 1650? at KH, gekroond schild = onbekend, Amsterdam ca 1600? - ca 1650? au KH, gekroond schild = onbekend, Amsterdam ca 1600? - ca 1650? av K H , gekroond schild = onbekend, Amsterdam ca 1600? - ca 1650? aw KH, gekroond schild = onbekend, Amsterdam ca 1600? - ca 1650? ax P G G , gekroond schild = Pieter Groengraft, Amsterdam ca 1690 - ca 172071740? ay PS, gekroond schild = ?? (Philip Sinnigen, Amsterdam ca 1700 - ??) az PVG, gekroond schild gehouden d o o r twee leeuwen = Pieter van den Gheere, Amsterdam ca 1620 - ??
127
ba
bb
bc
bd
bf
bg
bh
bi
bj
bk
bl
bp
bq
br
bs
bt
bu
be
bm
bv
bn
bw
wapen van Enkhuizen ba
M W , gekroond schild = onbekend, Enkhuizen ca 1620?
wapen van 's-Gravenhage bb
schild = Barent de Rooy, 's-Gravenhage ca 1750
wapen van Rotterdam bc
bd 128
ID, schild (met onderin een gekroonde hamer en initialen) = ?? (Isaac Gz Deelen I, Rotterdam ca 160071620? - 1651) = ?? (Isaac Deelen II, Rotterdam ca 1620? - 1651) I G D , schild met gekroonde hamer erboven = ?? (Isaac Gz Deelen I, Rotterdam ca 160071620? - 1651) = ?? (Isaac Deelen II, Rotterdam ca 1620? - 1651)
bx
be
LC, gekroond wapen = Lourens Constant, Rotterdam ca 1750 - ca 1765?
overige wapens
bf
bg bh
bi
IL, schild (waarin een slang) met engelenkopje eronder = Jacobus Listingh, Amsterdam ca 1655 - ?? sprekend wapen: slang als symbool van list HBO, schild (waarin een hoorn) = Hendrik Barendsz Odendal, Amsterdam ca 1660 - ?? ID, schild (waarin een boor en een toren) = Jacob Drielenburg, Amsterdam ca 1645 - 1680 sprekend wapen: dril en burcht IAB, schild (waarin drie eikels) = Isaac Abrahamsen, Amsterdam 1648 - ca 1670
leeuw
bj
GI, leeuw met pijlenbundel = ?? (Gillis Jorisz Vermeulen? R o t t e r d a m ca 1630 - ca 1660) bk GI, leeuw met zwaard en pijlenbundel = ?? (Gillis Jorisz Vermeulen? Rotterdam ca 1630 - ca 1660) bl IGG, leeuw met pijlenbundel = Johannes Andries Groengraft, Amsterdam ca 1665 - 1700 bm L , leeuw = ?? (Lenaart van den Gheere III?, Amsterdam 1586-1598) = ?? (Lenaart van den Gheere IV?, Amsterdam ca 1600 - 1621) bn L , leeuw met pijlenbundel = ?? (Lenaart van den Gheere III?, Amsterdam 1586-1598) = ?? (Lenaart van den Gheere IV?, Amsterdam ca 1600 - 1621) bo LVV, leeuw met zwaard = Leendert van Velzen, Amsterdam ca 1720 - 1738 bp RVS, leeuw met zwaard = Roelof Woutersz van der Schure, Amsterdam ca 1650 1660 bq Y, leeuw met pijlenbundel = ?? (Gillis Jorisz Vermeulen?, R o t t e r d a m ca 1630 - ca 1660) br L , leeuw = ?? (Lenaart van den Gheere III?, Amsterdam 1585-1598) = ?? (Lenaart van den Gheere IV?, Amsterdam ca 1600 - 1621) bs ILA, leeuw met zwaard en pijlenbundel onder kroon = Jacob 1'Admiral, Amster dam ca 1730 - ca 1765 [merk gebruikt vanaf 1750] bt ILA met punt, leeuw met zwaard en pijlenbundel onder kroon = Jacob 1'Admiral, Amsterdam ca 1730 - ca 1765 [merk gebruikt vanaf 1750] bu ILA, leeuw onder kroon (inwaarts) = Jacob 1'Admiral, Amsterdam ca 1730 - ca 1765 [merk gebruikt 1745-1750] bv PILC, leeuw met zwaard en pijlenbundel onder kroon = Pieter Jacob le Cointe, Amsterdam ca 1765 - 1781 bw S G N , leeuw met zwaard en pijlenbundel = Stephanus Gerardus Nagel, Amster dam ca 1770 - 1814 bx S G N , leeuw met zwaard en pijlenbundel onder kroon = Stephanus Gerardus Nagel, Amsterdam ca 1770 - 1814 by T A N , leeuw met zwaard en pijlenbundel = Theodorus Antonius Nagel, Amster dam ca 1795 - ca 1830 129
V 1] cc
ce
'ij
i>-
****** cg
ck
cl
5EE cp
cq
c\\
ct
cp
CU
dl
cx
cz
dieren en planten bz ca
130
9
GG, schelp = Gerrit Geens I, Amsterdam ca 1600 - ca 1630 GG, schelp en jaartal: 1612, 1617, 1619, 1623 = Gerrit Geens I, Amsterdam ca 1600 - ca 1630?
eb cc cd ce cf
GG, schelp en jaartal: 1607, 1624 = Gerrit Geens I, Amsterdam ca 1600 - ca 1630? IF, rozet onder kroon = onbekend, ?? 17e eeuw LG, lelie en jaartal: 1624 = ?? (Lenaart Geens, Amsterdam ? ca 1620 - ?) IB, boom = onbekend ('s-Hertogenbosch?) 17e eeuw IB, boom met ster? = onbekend ('s-Hertogenbosch?) 17e eeuw
hemellichamen eg iw, ster = Jan Willemsz van Coppenol, Haarlem ca 1620 ch ivc, ster = Jan Willemsz van Coppenol, Haarlem ca 1620 ei ivc (retrograde), ster = Jan Willemsz van Coppenol, Haarlem ca 1620 cj ster = Jan Willemsz van Coppenol, Haarlem ca 1620 ck IB, ster = ?? (Jan Davidsz Boudringen, Amsterdam ca 1610 - ?? en Rotterdam ?? - 1661) cl IB, ster en jaartal: 27 = ?? (Jan Davidsz Boudringen, Amsterdam ca 1610 - ?? en Rotterdam??- 1661) cm IDB, ster en jaartal: 1614 = ?? (Jan Davidsz Boudringen, Amsterdam ca 1610 - ?? en Rotterdam ?? - 1661) en IDB, ster = ?? (Jan Davidsz Boudringen, Amsterdam ca 1610 - ?? en Rotterdam ??- 1661) co IDB, ster = ?? (Jan Davidsz Boudringen, Amsterdam ca 1610 - ?? en Rotterdam ??- 1661) cp IDB, ster en jaartal: 1630 = ?? (Jan Davidsz Boudringen, Amsterdam ca 1610 - ?? en Rotterdam ?? - 1661) het stempel voor dit makersmerk is door het gebruik steeds verder in het ongerede geraakt: de voorstelling loopt geleidelijk aan dicht cq IL, ster onder kroon en jaartal: 1613 = ?? (Jan Langenberg I?, Amsterdam ca 1585-ca 1630) er GG, ster en maan en jaartal: 1623, [1627 zie volgende], 1632, 1642, 1651, 1652 = ?? (Gerrit Geens I, Amsterdam ca 1600 - ca 1630?) = ?? (Gerrit Geens II, Amsterdam ca 1620 - 1658) es GG, ster en maan en jaartal: 1627 = ?? (Gerrit Geens I, Amsterdam ca 1600 - ca 1630?) = ?? (Gerrit Geens II, Amsterdam ca 1620 - 1658) et MVD, ster en maan en jaartal: 1626 = onbekend, ?? eerste helft 17e eeuw zie opmerking onder D.... M.... V... in alfabetische lijst op p 137 cu maan en ster = onbekend, ?? 17e eeuw zie opmerking onder Gerrit Geens II in alfabetische lijst op p 137 cv GG, maan en ster en jaartal: 1662 = Gerrit Geens III, Amsterdam ca 1655 - ca 1670?
burcht cw ID, burcht en jaartal: 99 = Isaac Gz Deelen I, Middelburg ca 1585 - ca 160071620? ex burcht = onbekend, Middelburg ca 1600? gereedschap cy VE, tang en jaartal: 1676 = onbekend, ?? tweede helft 17e eeuw cz IK, hamer en jaartal: 1623, 1628, 1639 = Jan Jansz Kaan, Amsterdam ca 1620 ca 1650 131
dg
do
dp
dq
dr
dw
dx
ec
ed
hoorn da I D , = = db I D , = = 132
dh
hoorn erboven ?? (Isaac Deelen ?? (Isaac Deelen hoorn eronder ?? (Isaac Deelen ?? (Isaac Deelen
di
dj
dk
ds
dt
du
dz.
ea
dy
ee
ef
II? Rotterdam ca 1620? - 1651) III? Rotterdam ca 1640? - 1668) II? Rotterdam ca 1620? - 1651) III? Rotterdam ca 1640? - 1668)
huismerk
de
G M , huismerk met hoorn en jaartal: 1643, 1645 = Gerrit Matthijsz M a n , Amsterdam ca 1640 - ca 165071660? dd is (retrograde), huismerk met hoorn = Jacob Somer, H o o r n ca 1655 - ca 1670 de is, huismerk en jaartal: 1648 = Jacob Somer, H o o r n ca 1655 - ca 1670 df P P , huismerk = ?? (Paulus Paulusz/Pouwels?, Amsterdam ca 1640 - 7?) dg molenijzer = 7? (Isaac te Welberg?, Amsterdam ca 1605 - ??) dh GI, molenijzer en jaartal: 1653 = Gillis Jorisz Vermeulen, R o t t e r d a m ca 1630 - ca 1660 di G V M , molenijzer onder kroon = Gillis Jorisz Vermeulen, R o t t e r d a m ca 1630 - ca 1660 dj ITW, molenijzer = Isaac te Welberg, Amsterdam ca 1605 - ?? dk ID, h a n d b o o r = Jacob Drielenburg, Amsterdam ca 1645 - 1680 een dril is een handboor dl ID, h a n d b o o r en jaartal: 1648 = Jacob Drielenburg, Amsterdam ca 1645 - 1680 dm [vervallen] dn [vervallen] do W K , pijl d o o r hart = Wouter Koenen, Amsterdam ca 1605 - ca 163071640? dp W K , pijl d o o r hart = Wouter Koenen, Amsterdam ca 1605 - ca 163071640? zwaard/ponjaard
dq dr ds dt du dv
dw dx dy dz ea eb
AS, ponjaard = 7? (Abraham Stout?, Rotterdam 17e eeuw) C D V , ponjaard = onbekend, 7? 17e eeuw D D N , ponjaard = Dionys/Denys de Neve, Amsterdam - 1667 G D N , ponjaard = Guilliam de Neve, Amsterdam ca 1600 - 1654 G D N , ponjaard en jaartal: 1604 = Guilliam de Neve, Amsterdam ca 1600 - 1654 G D N , ponjaard en jaartal: [1604 zie vorige], 1606, 1609, 1610, 1612, 1614, 1617, 1621, 1623, 1634, 1640, 1642, 1644 [zie ook volgende], 1652 = Guilliam de Neve, Amsterdam ca 1600 - 1654 G D N , ponjaard en jaartal 1644 = Guilliam de Neve, Amsterdam ca 1600 - 1654 I D N , ponjaard = Jacob de Neve, Middelburg ca 1640- 1664 I D N , ponjaard = Jacob de Neve, Middelburg ca 1640- 1664 I D N , ponjaard = Jacob de Neve, Middelburg ca 1640- 1664 ITS, ponjaard = ?? (Jan Teunisz Schol?, Amsterdam ca 1640 - ca 1670) ITS, ponjaard = ?? (Jan Teunisz Schol?, A m s t e r d a m ca 1640 - ca 1670)
rijksappel
ec ed ee
ef
A D B , omgekeerde rijksappel = Adolf de Backer II, Amsterdam ca 1 7 1 0 - 7 ? A D B , omgekeerde rijksappel = Adolf de Backer II, Amsterdam ca 1 7 1 0 - 7 ? M D B , in rijksappel = 7? (Martinus de Backer II, Amsterdam ca 169071710? - 1750 = ?? (Martinus de Backer III, Amsterdam ca 1740?-??) T D B , in rijksappel = Theodorus de Backer, Amsterdam ca 172071740? - 1766
133
ek
eg
/ia-. em
en
es
et
ep
eq
er
initialen eg G D W , lelie = Gerard van Dunwalt, Amsterdam ca 1660 - V. eh G D W , lelie en jaartal: 1666 = Gerard van Dunwalt, Amsterdam ca 1660 - ?? ei IAB, kroon en jaartal: 1645 = Isaac Abrahamsen, Amsterdam 1648 - ca 1670 ej iiVK, drie kronen = Jan Jansz van Keulen, Amsterdam ca 1635 de drie kronen zijn ontleend aan het stadswapen van Keulen ek L (ingeslagen) = V. (Jan/Johannes Linderman II, Amsterdam ca 1725 - 1758) = V. (Hendrik Linderman, Amsterdam ca 1745 - 1781) = V. (Jan Linderman III, Amsterdam ca 1770 - 1801) el MLV, kroon = onbekend, ?? 17e eeuw em M W = onbekend, ?? 17e eeuw wel toegeschreven aan Maria van de Weyer
en eo ep eq er es et
134
P D M = Paulus Dorsman, Amsterdam 1751 - 1764 R R , kroon = V. (Richaart Remmers?, Amsterdam ca 1625) R R , kroon = ?? (Richaart Remmers?, Amsterdam ca 1625) R R , kroon = ?? (Richaart Remmers?, Amsterdam ca 1625) R R , kroon = ?? (Richaart Remmers?, Amsterdam ca 1625) TE = onbekend, ?? 17e eeuw T R , ster met St.Antoniuskruk = onbekend, ?? 17e eeuw
III.b
LIJST VAN MUNTGEWICHTMAKERS
( o p n a a m , met verwijzing naar de gebruikte m e r k e n , m e t biografische g e g e v e n s : * g e b o r e n , <» g e h u w d , | overleden) A b r a h a m s e n , Isaac: bi ei 1612 * Emmerik, 1636 ° o A m s t e r d a m , 1648 poorter A m s t e r d a m ; d o z e n 1642-1662 A d m i r a l , J a c o b 1': bs bt bu 1699 * A m s t e r d a m , 1730 o o (met nicht M a r i a , d o c h t e r v a n A b r a h a m Groengraft) A m s t e r d a m , 1745-1770 ijkmeester-generaal H o l l a n d , 17501770 ijkmeester-generaal Verenigde N e d e r l a n d e n ,
1770 f
Amsterdam;
d o z e n 1748-1758 A d r i a a n s z , Jan: zie Jan A d r i a a n s z van K e u l e n Backer, A d o l f I de: z o o n van J a c o b , * A n t w e r p e n , ?? «> ??, 1664 <» A m s t e r d a m ,
1690
balansmeester M i d d e l b u r g , 1690 t A m s t e r d a m Backer, A d o l f II de: ec ed z o o n van M a r t i n u s II, 1691 * A m s t e r d a m , 1713 o o A m s t e r d a m Backer, J a c o b Jansz de: z o o n van Jan, 1618 * A n t w e r p e n , 1688 f A m s t e r d a m ; A n t w e r p s e d o z e n 1644-1669 Jacob J. de Backer voerde weliswaar etiketten met het Amsterdamse wapen en overleed in Amsterdam, maar is in die plaats waarschijnlijk nooit werkzaam geweest — er bestaan van hem geen Amsterdamse dozen en er zijn geen andere dan Antwerpse makersmerken van hem bekend, terwijl de bewuste etiketten slechts nabootsingen zijn: zie Pol (1986) 129
Backer, Jan de: 1594 * A n t w e r p e n , 1615 o o A n t w e r p e n Backer, M a r t i n u s I de: ad z o o n van Jan, broer van Jacob?, * A n t w e r p e n , 1650-1678 b a l a n s m e e s t e r M i d d e l b u r g , 1692 t A m s t e r d a m Backer, M a r t i n u s II de: ee? z o o n van A d o l f I, 1661 * A m s t e r d a m , 1689 o o A m s t e r d a m , 1691 p o o r t e r A m s t e r d a m , 1750 f A m s t e r d a m ; d o z e n 1742-1750? Backer, M a r t i n u s III de: ee? z o o n van A d o l f II, 1717 * A m s t e r d a m , ?? f A m s t e r d a m ; d o z e n
1742-
1750? Backer, T h e o d o r u s de: ef z o o n van M a r t i n u s II, 1766 f A m s t e r d a m ; d o z e n 1750 Bacquer, zie Backer Barens, Hendrik: zie Hendrik Barendsz O d e n d a l 135
B e n d e m a k e r , Willem: 1635 * L e c h e n i c h , 1667 «> A m s t e r d a m Blans, J a c o b Jansz: 1647 * ??, 1670 o o A m s t e r d a m , 1670 poorter A m s t e r d a m ; d o o s 1670 B o u d r i n g e n , Jan D a v i d s z : ck? cl? cm? cn? co? cp? 1588 * K e u l e n , 1613 A m s t e r d a m , 1661 f R o t t e r d a m ; d o z e n 1622-1634 B..., I...: ce cf o n b e k e n d , ?? ('s-Hertogenbosch?) 17e e e u w C o i n t e , Pieter Ie: bv 1745 * A m s t e r d a m ,
1770 ijkmeester-generaal V e r e n i g d e
Nederlanden,
1781 f A m s t e r d a m C o n s t a n t , Lourens: be 1724 * R o t t e r d a m , 1768 v e n d u m e e s t e r R o t t e r d a m , 1785 f R o t t e r d a m C o p p e n o l , Jan W i l l e m s z van: c g ch ci cj Haarlem; d o o s 1619 D e e l e n , Isaac I Gz: aa ab ac bc? bd? cw A n t w e r p e n , 1594-1599 balansmeester M i d d e l b u r g , 1651 f R o t t e r d a m D e e l e n , Isaac II: bc? bd? da? db? z o o n van Isaac G z n I?, ?? * M i d d e l b u r g , v ó ó r 1631 R o t t e r d a m , 1651
|
Rotterdam D e e l e n , Isaac III: da? db? z o o n van Isaac II, 1668 f R o t t e r d a m ; d o z e n 1657-1666 D i e s t , A n t o n i e I van: Rijssel, 1654-1659 ijkmeester Brugge, 1659 f Brugge Uit de vermelding van de naam van Antonie I of II op een etiket gedateerd 1627 waarop ook het Amsterdamse wapen en een Amsterdams adres voorkomen, mag niet geconclu deerd worden dat Antonie van Diest in Amsterdam gevestigd was, omdat het bewuste etiket een Zuid-Nederlandse nabootsing van een Amsterdams voorbeeld is: zie Pol (1986) 129-130
D i e s t , A n t o n i e II van: z o o n van A n t o n i e I?, ca 1652 * Brugge o f Rijssel, 1687 ° o A m s t e r d a m , 1682-1700 w e r k n e m e r v a n J.A. en A.J. van K e u l e n te A m s t e r d a m Niet zelfstandig in Amsterdam gevestigd (zie dé opmerking onder Antonie I)
D o r s m a n , Marinus: R o t t e r d a m ; d o z e n 1743-1750 D o r s m a n , Paulus: en 1708 * R o t t e r d a m , 1731 o o R o t t e r d a m , 1732-1739 b a l a n s m e e s t e r Delft ( v o o r M i d d e l b u r g ) , 1741 essayeur Delft, 1745-1751 m u n t m e e s t e r Batavia, 1764 | A m s t e r d a m , w e d u w e continueert; d o z e n 1 7 4 3 - 1 7 4 4
136
Drielenburg, Jacob: bh dk dl 1621 * A m s t e r d a m ,
1647 «> A m s t e r d a m ,
1680 f A m s t e r d a m ;
dozen
1648-1674 D u n w a l t , Gerard van: eg eh 1617 * A n t w e r p e n , H a m b u r g , ?? o o ??, 1665 o o A m s t e r d a m , 1666 p o o r t e r A m s t e r d a m ; d o z e n A n t w e r p e n en A m s t e r d a m De familienaam Dunwalt komt van de plaatsnaam Dünnwald bij Keulen; grootvader Dirk verhuisde ca 1570 van Keulen naar Antwerpen
D . . . , M . . . V...: ct ?? ??; merk 1626 [ook wel zonder veel grond toegeschreven aan Maria van de Weijer]
E..., T....: es ?? ??; [17e eeuw] E..., V....: cy ?? ??; merk 1676 F..., I....: cc ?? ??; [17e eeuw] G e e n s , Gerrit I: bz ca cb cr? cs? 1585-1589 ijkmeester-generaal Brabant, 1589 - ca 1595 H a m b u r g , 1598 poorter A m s t e r d a m , 1650 | A m s t e r d a m ; blokjes A m s t e r d a m 1 6 0 7 - 1 6 2 4 G e e n s , Gerrit II: cr? cs? [cu?l z o o n van Gerrit I, ca 1595 * H a m b u r g ,
1619 o o A m s t e r d a m ,
1621
o v e r e e n k o m s t w e d u w e Lenaart van den G h e e r e IV), 1621-1658 ijkmees ter-generaal H o l l a n d , 1658 f A m s t e r d a m ; blokjes 1621-1657, d o z e n 16481657 De voorstelling van cu sluit nauw aan bij die van makersmerken van leden van de familie Geens; de uitvoering ervan is echter zo slordig dat toeschrijving aan een ijkmeester-generaal niet geloofwaardig is
G e e n s , Gerrit III: cv z o o n van Gerrit II, 1629 * A m s t e r d a m ; d o z e n 1660-1666 G e e n s , Lenaart: cd? z o o n van Gerrit I, 1600 * A m s t e r d a m , 1623 o o A m s t e r d a m Geerts, Albert: G r o n i n g e n ca 1640 - na 1665; d o o s 1644 G h e e r e , L e o n a r d / L e n a a r t I van de: A n t w e r p e n , 1523 ijkmeester-generaal Brabant, 1577 | A n t w e r p e n G h e e r e , Lenaart II van de: z o o n van Lenaart I, A n t w e r p e n ; gewichten 1577
137
G h e e r e , Lenaart III van de: bm? bn? br? zoon
van
Lenaart
II,
1578
ijkmeester-generaal
Brabant,
1581-1585
balansmeester M i d d e l b u r g , 1585 A m s t e r d a m , 1586-1597 ijkmeester-gene raal H o l l a n d , 1597 f A m s t e r d a m G h e e r e , Lenaart IV van de: bm? bn? br? z o o n van Lenaart III, 1579 * A n t w e r p e n , 1599 o o A m s t e r d a m ,
1604
ijkmeester-generaal H o l l a n d , 1621 f A m s t e r d a m G h e e r e , Pieter van de: az z o o n van Lenaart III?, 1588 *, 1620 o o A m s t e r d a m G o e t b l o e t , Maarten: ag Dixmuiden,
1592-1602 gildelid
Middelburg,
1601-1639
balansmeester
Middelburg; d o o s 1614 Groengraft, A b r a h a m : ak z o o n van J o h a n n e s Andries, 1673 * A m s t e r d a m , 1696 o o A m s t e r d a m (met tante? van J a c o b 1'Admiral),
1701 ijkmeester-generaal
Holland,
1727 en 1735 o o A m s t e r d a m , 1745 f A m s t e r d a m ; d o z e n / b a l a n s e n 17121743 Dochter Maria (1730 °° met Jacob 1'Admiral) continueert 1745-1764 de zaak onder de naam M.Groengraft & Zn
Groengraft, J o h a n n e s Andries: bl * Wiesentheid, 1667 poorter A m s t e r d a m , o o A m s t e r d a m , 1670 ijkmees ter-generaal H o l l a n d , 1700 f A m s t e r d a m ; d o o s 1685 Groengraft, Maria: d o c h t e r van A b r a h a m , 1698 * A m s t e r d a m , 1717 o o A m s t e r d a m , 1730 o o A m s t e r d a m (met neef J a c o b 1'Admiral) Continueert 1745-1764 zaak van vader Abraham als M.Groengraft & Zn
Groengraft, Pieter: a x z o o n van J o h a n n e s Andries, 1671 * A m s t e r d a m , 1691 o o A m s t e r d a m , o o 1713 A m s t e r d a m (met tante o f zuster van J a c o b 1'Admiral) H..., K...: as at au av aw o n b e k e n d , A m s t e r d a m ca 1600? - ca 1650? Joerse (Iverse): zie Gillis Jorisz V e r m e u l e n Joerse (spellingvariant van Jorisse of Jorisz) abusievelijk ook gelezen als Iverse
K a a n / K a e n , Jan Jansz: cz 1623 o o A m s t e r d a m (met d o c h t e r van Gerrit G e e n s I); d o z e n 1623-1646 K e u l e n , Jan A d r i a a n s z van: am an 1603 * ??, 1626 o o A m s t e r d a m , ijkmeester A m s t e r d a m , 1683 f A m s t e r d a m ; d o z e n 1646-1660
138
K e u l e n , A d r i a a n Jansz van: z o o n van Jan Adriaansz, * A m s t e r d a m ,
1683 ijkmeester
Amsterdam,
1697 | A m s t e r d a m ; d o o s 1657 K e u l e n , Jan Jansz van: ej 71580-1590? K e u l e n , 71590-1640? A m s t e r d a m ; d o o s 1635 K o e n e n , Wouter: do dp 1579 * D a l h e i m , 1607 o o A m s t e r d a m ; balans 1624 L a m b e r t s , Jan: 1587 * K e u l e n , 1612 o o A m s t e r d a m , ?Zuiderwoude? L a n g e n b e r g , Jan I: cq 1563 * K e u l e n , 1588 o o A m s t e r d a m , b a l a n s m a k e r in dienst v a n Lenaart van de G h e e r e III o f III-IV; gewicht 1613 Langenberg, Jan II: z o o n van Jan I, 1593 * A m s t e r d a m , b a l a n s m a k e r , 1619 o o A m s t e r d a m , 1643 f A m s t e r d a m Langenberg, J a c o b I: z o o n van Jan II, 1633 * A m s t e r d a m , b a l a n s m a k e r , 1655 o o A m s t e r d a m Langenberg, J a c o b II: z o o n van J a c o b I, 1656 * A m s t e r d a m , 1682 o o A m s t e r d a m L i n d e r m a n , Hendrik: al ek? z o o n van J a n / J o h a n n e s I, 1719 * A m s t e r d a m , 1744 o o A m s t e r d a m , ca 1785 f A m s t e r d a m De door Wittop Koning (1951) gepresenteerde genealogie van de familie Linderman moet getuige de gebruikte etiketten op diverse punten worden gewijzigd; deze bevindingen zullen binnenkort worden gepubliceerd
L i n d e r m a n , J a n / J o h a n n e s I: 1673 * A m s t e r d a m , 1698 o o A m s t e r d a m , 1743 f A m s t e r d a m Balansmakersknecht, waarschijnlijk niet zelfstandig gevestigd geweest
L i n d e r m a n , Jan III: ao? ap? ek? z o o n van J a n / J o h a n n e s I, 1700 * A m s t e r d a m , 1744 o o A m s t e r d a m , 1758 f Amsterdam L i n d e r m a n , Jan III: ao? ap? ek? z o o n van Hendrik, 1745 * A m s t e r d a m , 1770 o o A m s t e r d a m , na 1806 f Amsterdam L i n d e r m a n , Willem: z o o n van J a n / J o h a n n e s III, 1782 * A m s t e r d a m , 1805 o o A m s t e r d a m , na 1838 | A m s t e r d a m Listingh, J a c o b u s : bf 1633 * A m s t e r d a m ; d o z e n 1656-1659
139
Listingh, N i c o l a a s : 1636 * A m s t e r d a m , 1661 o o A m s t e r d a m ; d o z e n ca 1660 M a n , Gerrit Mathijsz: dc * I l p e n d a m , 1643 o o A m s t e r d a m , 1643 in Purmerend, 1646 in A m s t e r d a m ; g e w i c h t e n 1643-1645, d o z e n 1646-1648 M a s t e n b r o e k , Jacob: 1745-1776 ijkmeester A m s t e r d a m , 1776 f A m s t e r d a m M a r t e n s , J a n / J o h a n n e s : aq neef van M a r t i n u s de Backer II, 1672 * G e n t , 1699 o o A m s t e r d a m M o l c k m a n , Matthijs: ak ai M i d d e l b u r g ; gewichten 1593-1605 M o n t , M a a r t e n du: ae af 1553 o o A n t w e r p e n , 1586 poorter M i d d e l b u r g , 1594 vrijmeester M i d d e l burg, ca 1600 stadsijker Middelburg; g e w i c h t e n 1587-1622 M..., S... D . . . : aj o n b e k e n d , M i d d e l b u r g ca 1615 N a g e l , S t e p h a n u s Gerardus: bw bx 1748 * A m s t e r d a m , 1797-1814 ijkmeester-generaal, 1814 | A m s t e r d a m N a g e l , T h e o d o r u s A n t o n i u s : by neef v a n S t e p h a n u s Gerardus, 1774 * A m s t e r d a m , 1814-1820 ijkmeestergeneraal, 1831 f A m s t e r d a m N e v e , D i o n y s / D e n y s de: ds zoon
van Guilliam,
1616 * A n t w e r p e n ,
1651
o o Middelburg,
1655
c o m p a g n o n m e t broer J a c o b , 1662 o o A m s t e r d a m , 1667 f A m s t e r d a m N e v e , G u i l l i a m de: dt du dv dw 1576 * A n t w e r p e n ,
1596 leerling-balansmaker
Middelburg,
1608 o o
H a a r l e m , ca 160071610? A m s t e r d a m , 1654 t A m s t e r d a m ; d o z e n 16121652 N e v e , J a c o b de: dx dy dz zoon
van
Guilliam,
1609 * A n t w e r p e n ,
> >
Amsterdam,
1639 o o
M i d d e l b u r g , 1648-1657 balansmeester M i d d e l b u r g , 1655 c o m p a g n o n met broer D i o n y s , 1664 f A m s t e r d a m ; d o z e n 1643-1659 O d e n d a l , H e n d r i k Barendsz: bg K e u l e n , A m s t e r d a m ca 1660 - ?? P a u l u s z / P o u w e l s , Paulus: df 1619 * Leiden, 1643 o o A m s t e r d a m R e m m e r t s , Richaart: eo ep eq er 1623 o o H a a r l e m , A m s t e r d a m ca 1625 R..., T...: et o n b e k e n d , ?? 17e e e u w 140
R o o y , Barent de: bb ' s - G r a v e n h a g e ca 1750 S c h a a k , Jan: ar 1754 f A m s t e r d a m ; d o o s 1742 S c h o l , Jan Teunisz: ea eb 1614 * H e e m s t e d e ? , 1661 stadsijker A m s t e r d a m , 1662 o o A m s t e r d a m ; d o o s 1666 Schure, R o e l o f W o u t e r s z van der: bp 1629 * A m s t e r d a m , 1656 o o A m s t e r d a m , ijkmeester-generaal 1659-1660, 1660 | A m s t e r d a m ; d o z e n 1659-1662 Sinnigen, Philip: ay? 1675 * A m s t e r d a m , 1698 A m s t e r d a m S o m e r , Jacob: dd de 1625 * A m s t e r d a m , 1647 o o A m s t e r d a m , 1662 ijkmeester Westfriesland, 1668 o o H o o r n ; blokje 1648, d o o s 1660 Stout, A b r a h a m : dq R o t t e r d a m 17e e e u w V e l z e n , Leendert van: bo 1700 * ??, 1723 o o A m s t e r d a m , 1724 poorter A m s t e r d a m , ca 1735
t
Amsterdam V e r m e u l e n , Gillis Jorisz (Joerse): bj? bk? bq? dh di o p v o l g e r J . D . B o u d r i n g e n , 1631 o o R o t t e r d a m , 1634 en 1654 a a n k o o p huizen R o t t e r d a m , 1664 f R o t t e r d a m ; d o z e n 1642-1654 V o g e l s a n g , Reinier: 1643 * A m s t e r d a m , 1665 o o A m s t e r d a m ; d o z e n 1665-1674 V..., C... D . . . : dr o n b e k e n d , ?? 17e e e u w V..., M . . . L...: el o n b e k e n d , ?? 17e e e u w W e l b e r g , Isaac te: dg? dj ca 1585 * A n t w e r p e n , 1606 o o A m s t e r d a m Weijer, Maria van de: |ct?l |em?l 1621 w e d u w e van Lenaart van den Gheere IV, 1621 o v e r e e n k o m s t m e t Gerrit G e e n s II Willemsz, Jan: zie Jan W i l l e m s z van C o p p e n o l W..., M...: ba o n b e k e n d , E n k h u i z e n ca 1620? Zilver, Gijsbert: 1756 stadsijker A m s t e r d a m , 1799 | A m s t e r d a m ; d o z e n 1758-1772
141
Summary Coin weights made in the Northern Netherlands. Dutch coin weights usually show a highly simplified schematic reproduction of a coin design, nearly always without any legend. This simplification makes identification of the corresponding coin difificult, as does the fact that the same representation was sometimes used for more than one coin sort. For a precise identification of a coin weight it is therefore necessary to determine its mass (this term is used here throughout to denote quantity of matter contained, to avoid confusion with the coin weights as objects). Further complications are caused by errors and carelessness of the coin weight makers. In the present publication several methods of identification are made available. In the absence of an instrument of this kind, analysis and systematic comparison of the contents of coin weight boxes has been very difficult so far. With the help of coin weights the general public could make sure that a coin received in payment was of good weight. If a coin had become too light by clipping or wear, its value was marked down accordingly. There were coin weights for the most current types, mostly of gold coins and in the early 17th century sometimes also of large silver coins. In the first half of the 17th century a great variety of weight blocks were still in use in the Northern Netherlands, but in the 18th century the degree of variation declined sharply, because many old coin types disappeared from the circulation, while at the same time fewer new types from abroad gained access. Moreover, there was less demand for coin weights, because the production of many coin types had become mechanized. Consequently the coins were more regular in shape and provided with a rim, which made it impossible to clip them without it being noticed. The production of coin weights took place mainly in trading centres. such as Amsterdam, Middelburg and Rotterdam. The end product of the coin weight makers, i.e. the box with weight blocks, was the result of assembly: the wooden box was supplied by a joiner, the paper label by an engraver/printer, the rough brass blocks by a brass founder and the iron scales sometimes by a specialized scale-maker. The coin weight maker touched the rough blocks up till they had the right mass, stamped the simplified designs of the coins on them, and placed them in the box in their respective compartments, which had a short indication of the names of the coins written over them. By means of round dies the block designs and makers' marks, both in a circle of dots, were struck in reliëf simultaneously on both obverse and reverse of the weight blocks. Texts, which sometimes occur in the field, without a circle of dots, were stamped in the weight blocks with loose punches. The coin designs could be reproduced only schematically. They sometimes needed an additional feature to clarify which type of coin was meant. Sometimes such additions were part of the die with the block design, in other cases they were later applied to the block with a separate punch. Occasionally the design of a certain coin type was struck on a block with the mass of another type. The design was then corrected by means of a punch. The makers' marks show a lot of variation, though some elements occur again and again: town arms, private marks and objects such as hammers, swords or horns, most of them accompanied by initials and sometimes a date. The mass of a weight block is closely connected to the legally prescribed mass of the corresponding coin, but it nearly always slightly deviates from it. For practical reasons, when the coins were struck a small deviation in weight was allowed (called tolerance or remedy). Naturally the coin weights did not have the full mass prescribed by law for the individual coins, but kept to the lowest margin allowed. When a coin type had been in circulation for a long time. its average mass had declined in a natural way by wear. In such cases the authorities determined which mass was still to be tolerated, and the coin weights were then made according to that norm. Moreover, it repeatedly happened that Dutch coinage authorities did not possess the original instructions for coins struck in other countries, so that the norms for these types had to be determined experimentally. Therefore, the legal mass decreed at the time of issue of a coin type often differed from the tolerated mass of long circulating or foreign coin types, but the coin weights were always made to correspond to the tolerated mass. In the present catalogue, for practical reasons
142
only the legally prescribed mass has been indicated, because the tolerated mass was not published, except for a few decades around 1600 in the so-called Beeldenoer ofte Figuer-boeck. Because the coin weight makers sometimes allowed themselves certain liberties, some improbable combinations occur. For instance, blocks of 4 and 2 grammes, with the "Portuguese arms" design, certainly were not made for weighing Portuguese coins, because in that country no gold pieces with that mass were struck; in fact, the names of the coins they were meant for, written above their compartments in the box, identify the blocks as weights for the 'meroocksche ducaet' (Moroccan ducat or dinar) and its half. Such anomalies were the result of carelessness, but mistakes were also made. For instance, there is a block for the quarter Dutch gold rider, but this denomination was never struck. The whole and half rider were, though. The present publication in the first place intends to be an aid to the identification and the establishing of an inventory of coin weights made in the Northern Netherlands in the period 1580-1800. In neighbouring countries comparable coin weights were produced, mostly for the same coin types, so that this catalogue can also be used for the identification of many weight blocks made outside the Northern Netherlands. It contains technical data (name, period, mass, design and reference) of the most important gold coins circulating in Western Europe in the I7th and 18th centuries. After the introduction (I) follows a catalogue of weight blocks (II) in three parts. In part Ila they are arranged thematically according to their designs, with references to countries and coin types. Part Ilb contains a list o f coins arranged alphabetically, first after country of issue, then after names of coins, and finally chronologically according to year of issue of the type. Part llc contains an index of old Dutch coin names. A catalogue of makers' marks (lila) has been arranged according to designs, and is followed by an alphabetical list of coin weight makers (Illb). The list o f coins (Ilb) has the following categories: | modern name "modern specification or popular name" country or province, period [metal] old Dutch name | = remark about imitation from a foreign example or olher provenance of the type | mass | period | coin design o f obverse / reverse: "modern specification or popular name" (reference to literature) | block no | explanation of block design; old Dutch name | *wrong combination of mass and block design | more detailed comments on block designs | more detailed comments on the whole or part of a group of coins and/or coin weights It should be noted that a coin weight with a mass higher than the prescribed one is virtually impossible. A block too heavy for the coin type suggested by the design on the block, must have been intended for another type. The numbering of the catalogues of block designs and makers' marks affords the possibility of a combined reference, for instance 123eg.
143
