Građa zuba (organum dentale) Organum dentale ili zubni organ sačinjavaju tkiva , svrstana po svom porijeklu : - Ektodoncij: caklen (ovo tkivo je jedino vidljivo tkivo, epitelnog porijekla, koje predstavlja anatomsku krunicu) - Endodoncij: dentin, pulpa (tkivo koje je u fiziološkom slučaju pokriveno, a u patološkom vidljivo; dentin predstavlja tvrdo, a pulpa rahlo, rastresito tkivo) - Parodoncij: gingiva, periodoncij (periodontalni ligament), cement, alveolarna kost (tkivo koje također fiziološki nije vidljivo, osim gingive; glavna uloga je fiksacija zuba u alveoli)
Caklen Gleđ, caklina, caklen (substantia adamantina) predstavlja najtvrđe tkivo u ljudskom organizmu, koje prekriva i štiti dentin u predjelu anatomske krunice zuba. Karakteriše je velika tvrdoda i otpornost na pritisak, trenje, vedinu štetnih faktora osim bakterijskih kiselina. Caklen je najdeblja na incizalnom bridu i kvržicama, stanjuje se do oštrice noža na vratnom rubu, a na bodnim površinama do 1.3mm; slojevi na površini su tvrđi. Kao i kod drugih mineralizovanih tkiva, neorgansku komponentu (96%) čine uglavnom kristali hidroksil- apatita, Ca5(PO4)3(OH), a drugi joni, kao što su stroncijum, magnezijum, olovo, karbonati, natrij i fluoridi, ukoliko su prisutne u sintezi cakleni, mogu da se inkorporišu ili apsorbuju od strane kristala. Rešetka fluoroapatita je znatno stabilnija, jer karbonatni joni čine rešetku topljivijom a fluoridi manje topljivom. Zbog pretežne anorganske komponente, caklen nazivamo avaskularnom, acelularnom, aneuralnom strukturom, no zahvaljujudi njenoj fiziološkoj komunikaciji uz pomod sistema pora, vode (3%) i propustljivosti, smatramo je živim tkivom. Polupropusna je za jone, te za vodene otopine. Permeabilnost iz pljuvačke, prema površnom sloju cakleni, izuzetno bitna za ishranu. Organsku potku (1%) čine najmanje dvije različite vrste proteina: amelogenini i enamelini (u gel obliku), s tim da amelogenin tokom razvoja iščezava. Osim toga, nalazimo nekolagena vlakna, ugljikohidrate, laktate, citrate i lipide. Caklen proizvode delije ektodermalnog porijekla, dok vedina drugih materija zuba potiče od delija mezoderma ili neuralnog grebena. Luče je delije ameloblasti, visoke , cilindrične delije sa produžecima (Tomesov produžetak). Nakon sinteze cakleni, ameloblasti stvaraju zaštitni epitel koji prekriva krunicu sve do izbijanja zuba. Posmatrajudi građu cakleni, sastoji se od izduženih kristala hidroksilapatita, koji formiraju osnovnu histološku strukturalnu jedinku- caklensku prizmu. One se u lagano vijugavom, sinusoidnom toku, pružaju od dentina ka periferiji (naprave 4-5 zavoja prije površine). Kod kvržica i incizalnih rubova prizme, teku okomito, a strmo su položene na bočnim zidovima. Svaka prizma se sastoji iz glave i repa, te na poprečnom presjeku ima oblik ključaonice. Poredane su tako, da je svaka glava uvijek smještena između dva repa, te svaki rep između dvije glave drugih prizmi. Osim toga, na poprečnom presjeku, kristali su iregularno heksagonalni, srž je bogatija magnezijumom i ugljikom, a na uzdužnom dugi do 100 mikrometara, vijugavi i vidljive su pore, pomodu kojih se vrši fiziološka komunikacija. Svaka glava sadrži kristale čija je uzdužna os paralelna s osi prizme, a svaki rep ima kristale koji prave otklon od 65- 70 °, na dužu os prizme. Veze unutar glave su čvršde. U određenim dijelovima se
pojavljuje se i aprizmatska caklen, koja predstavlja gusto zbijene kristale, te ne možemo razlikovati prizme ni interprizmatske prostore. Retziusove pruge (inkrementalne linije) su posljedica ritmičnog odlaganja cakleni, nastaju kao linije dnevnog prirasta cakleni tokom razvoja, počinju na kvržicama. Ove linije su nizovi neregularnih prostora, smeđih crta, koso postavljenih preko prizmi od caklensko-dentinskog sloja do površine cakleni, ali obično ne dosežu incizalni brid ni vrhove, dakle mogu početi ali ne i završiti na istom nivou cakleni. U njima se nalazi više organskog sastava, te su zbog toga tamnije. Perikimacije su udubljenja gdje završavaju Retziusove pruge, a svijetla područja između njih se nazivaju Pikerilovo područje. Pruge su udaljene 20-80 mikrometara, a debljine su 4-15 mikrometara. Neonatalna linija u cakleni je tamna i stalna linija na svim mliječnim zubima i prvim molarima. Javlja se kao odgovor na poremedaje u vrijeme rađanja i u prvim danima života, usljed slabije mineralizacije (jer se pretpostavlja da novorođenče gladuje , dok ne stekne impuls sisanja). Neonatalna linija predstavlja jasnu granicu prije i poslije traume rođenja. Hunter-Schregerove pruge predstavljaju optički fenomen usljed specifičnog prelamanja svjetlosti i različite orijentacije prizmi. Ove linije zapravo prikazuju zakrivljenost susjednih prizmi, te možemo diferencirati široke svijetle (dijakonije) i tamne pruge (parakonije). U glavi se nalaze okomiti kristali, tako da ona resorbuje svjetlost, dok se u repu nalaze kristali koji prave otklon, te djeluju kao mala ogledala i vide se svijetli.
Hipomineralizirane zone cakleni Hipomineralizirane zone cakleni su zone koje sadrže nešto više organske materije, te razlikujemo caklenski grm, vreteno i lamelu. Caklenski grm se nalazi na caklensko-dentinskoj granici, ima isti pravac kao i prizme, samo je bliže dentinu, razmaci između njih su oko 100 µm; nastaje usljed smicanja. Caklenske lamele se protežu kroz cijelu debljinu cakleni, uže i duže su od grmova, nemaju bitniji klinički značaj osim manje otpornosti na kiseline. Nastaju kod prekida mineralizacije, pucanja, manje su učestale od grmova i javljaju se pojedinačne. Caklensko vreteno predstavlja cilindričnu strukturu od površine dentina do u caklen, učestale su ispod kvržica i incizalnih grebenova. Nisu poredane s caklenskim prizmama i najbolje se vide na uzdužnom presjeku. Nastaju kada nastavci odontoblasta ostanu zarobljeni tokom mineralizacije delije (Tomasov produžetak)
Dentin Dentin (substantia eburnea) predstavlja količinski najvedu supstancu i osnovu samog zuba, koja ograničava cavum pulpae. U krunici zuba se nalazi ispod cakleni, koja ga štiti, a u korijenu ispod cementa. Izuzetno je mineralizovano tkivo, čvrsto ali i elastično, kojeg također nazivamo acelularnim, avaskularnim ali i samo djelimično aneuralnim. Bitno je napomenuti, da ne možemo govoriti samo o dentinu, bez spominjanja i pulpe, te ova tkiva zajedno nazivamo pulpo-dentinskim kompleksom. Dentin je vrlo osjetljiv i on nastaje tokom čitavog života, za razliku od cakleni; blijedo žute je boje, tvrđi je od kosti i cementa, ali mekši od cakleni. Osnovna strukturna jedinica dentina je kanalid ili tubulus. Mnogo tubulusa se nalaze paralelni u mineraliziranom matriksu, na osnovu čega zaključujemo da je dentin permeabilan. Kanalide dentina nalazimo od njihovog početka na granici s pulpom, a zatim sve do caklensko-dentinskog spoja. Imaju oblik blago zavijenog slova S, na kojem razlikujemo dvije kurvature (prva kurvatura je okrenuta prema korijenu). Promjer tubulusa se smanjuje, gledajudi od pulpe (4 mikrometra) do CDS-a (1 mikrometar). Zatim, mijenja se gustina raspoređenosti tubulusa; oko 80% dentina , u području pulpe, čine gusto raspoređeni tubulusi, što se prema cakleni smanjuje, jer se povedava mineraliziranostintertubularni dentin, a tubulusi se razmiču. Dakle, iako je isti broj njih prisutan, u ovom dijelu dentina procentualno su manje zastupljeni, a više je intertubularnog dentina. U dubini dentinskog
kanalida, nalaze se dentinski fluid, nervno amijelinizirano vlakno i odontoblast- njegov produžetak, Tomesove produžetak. Dentin je građen najviše od anorganskih elemenata, 70%, Ca, Mg, P, Na, karbonat, kristala hidroksiapatita, iako su oni gracilniji, siromašniji nego u cakleni. Ostatak od 20% predstavljaju organski sastavi, najvedim dijelom (90%) kolagena vlakna tipa 1, koji su uronjeni u amorfnu osnovnu supstancu. Debljina i položaj vlakana nisu isti u svim slojevima dentina. Nekolageni proteini koji se javljaju u dentinu su fosfoproteini, proteoglikani, gla proteini, kiseli proteini i faktori rasta. Organski sadržaj je bitan za proces mineralizacije zuba, neophodan je za promjenu pH vrijednosti. 2% zuba čine lipidi, koji se mogu pojaviti u predentinu, nemineralizovanom dentinu kao „kristalni duhovi“, te su bitni za rast kalcisferita u predentinu. Konačno, ostali procenat (10%) je vode. Dentin je osjetljiv na mnoge stimuluse, toplo, hladno, povreda i kisela pH sredina, što izaziva osjedaj bola. Obzirom da je sama pulpa bogato inervirana, i dentin ima malo nemijeliniziranih nervnih vlakana koja se probijaju u njegov unutrašnji dio , okrenut ka pulpi. Postoje tri teorije nastanka bola u zubu. Prva teorija smatra da bol uzrokuju nervni nastavci u pulpalnoj tredini. Druga smatra da je za bol odgovoran nastavak odontoblasta, koji stimulira subodontoblastični nervni pleksus. Treda teorija je i najprihvadenija- hidrodinamska teorija; ona smatra da različiti stimulusi, poput promjene pritiska, topline, sušenja mogu da dovedu do kretanja tečnosti u dentinskim kanalida, prema unutra, te stimulišu i depolariziraju nervna vlakna iz neposredne okoline odontoblasnih nastavaka, na unutrašnjim dijelovima tubula, na predentinskopulpnom sloju i u pleksusu Raschkow. Postoji nekoliko vrsta dentina, ovisno o njegovoj lokaciji: Pokrovni dentin (mantle dentin) Cirkumpulparni dentin (može biti peritubularni, intertubularni) Interglobularni dentin Hijalini dentin Granulirani sloj dentina Predentin Prema vremenu stvaranja, također razlikujemo vrste dentina: Primarni (stvara se od začetka do nicanja zuba) Sekundarni (stvara se od nicanja zuba do kraja života) Tercijarni (stvara se u slučaju nefizioloških podražaja- reparatorni dentin) Pokrovni ili mantl dentin predstavlja prvi sloj ispod cakleni, manje je mineraliziran , oko 5%. Kolagena vlakna su postavljena perpendikularno u odnosu na CDS, a dentinski kanalidi se perfuzno granaju. Mineralizacija se javlja u prisustvu vezikula matriksa. Debljina sloja u ovom području je od 10-150 µm, ostvaruje specifičnu vezu s cakleni i prvi se stvara tokom razvoja dentina. Cirkumpulparni dentin predstavlja jedinstvenu strukturu, koja ispunjava najvedi dio samog pulparnog prostora. Njegova kolagena vlakna su okomita na kanalide, a paralelna sa CDS. Ovaj sloj je izložen procesu starenja, odnosno konstantnog stvaranja tokom života. Zbog toga se može javiti obturacija peritubularnog dentina, koji zatvara lumen kanalida i prema nekima autorima se naziva intratubularni dentin. Cirkumpulpalni dentin se sastoji od peritubularnog, koji se odlaže na zidovima tubulusa i intertubularnog, koji se nalazi između tubulusa dentina. Postoje izvjesne razlike između ove dvije vrste dentina, pa tako peritubularni dentin :
Nema kolagenog fibroznog matriksa 15 % je jače mineraliziran od intertubularnog dentina Matriks mu je na EMG amorfni materijal
Mineralna komponenta mu je karbonizirani apatit (manje pločice, slične onima u intertubularnom dentinu) Formira se istivremeno kad i intertubularni i proteže se od CDG do predentina Prema CDG zauzima 2/3 površina, a prema predentinu samo 3 % Staranjem okludira dentinske kanalide (translucentni dentin) –leptiraste forme
Interglobularni dentin rezultira nekompletnim spajanjem dentina. Minerali ovog sloja se odlažu kao kalcisferiti. Nalazi se ispod pokrovnog sloja i granuliranog sloja, nema peritubularnog dentina, a dentinski kanalidi su mu ravni. Granulirani, zrnati dentin, se naziva i Tomasov zrnati sloj. On se nalazi u predjelu korijena ispod hijalinog dentina, povedano mu je grananje dentinskih kanalida, kao i procenat interglobularnog dentina. Hijalini dentin vodi nejasno porijeklo, nema kanalida, nema jasnog oblika, a predstavlja izvjesnu vezu između cementa i dentina. Predentin je inicijalni dentin koji se izluči, prije mineralizacije- matriks. Uvijek se izlučuje prema pulpi, predstavlja organsku potku za odlaganje mineralizovanog sastava. Poslije mineralizacije, može biti globularni i lamelarni dentin. Schregerove linije predstavljaju primarne kurvature dentinskih kanalida, na poprečnom presjeku izgledaju kao koncentrični krugovi. Owenove linije predstavljaju sekundarne kurvature, uzrokovane su promjenom u matriksu i mineralizaciji. Nalaze se obavezno na granici između primarnog i sekundarnog dentina, kao podebljana neonatalna linija (njen analog u dentinu), nastaje kada se uspostavi okluzija u ustima, odnosno kontaktom zuba antagonista. Inkrementalne linije su tamno-svijetle pruge koje pokazuju ritam stvaranja dentina. Mogu biti povezane sa dnevnim promjenama acido-bazne ravnoteže i utiču na mineralizovani sadržaj kao i na promjene u orijentaciji kolagenih fibrila. Nazivaju se i von Ebnerove linije i javljaju se svakih 4-6 µm; predstavljaju jezgre mineralizacije dentina. Andersonove linije, su grublje i intenzivnije i javljaju se svakih 16-20 µm, predstavljaju one dijelove koji ostaju nemineralizirani.. Dok su pojava sekundarnog i translucentnog dentina fiziološke pojave, dentin može odgovarati i na patološke promjene te tako razlikujemo tercijarni dentin- nastao usljed odbrane, te sklerotični dentin i mrtva polja – nastali kao odgovor na atriciju. Tercijarni dentin može imati tri stepena, u prvom stepenu su prisutni dentinski kanalidi, u drugom se nalaze poneki kanalidi, dok je tredi stepen zapravo sloj mineraliziranog matriksa, taman i tamnosmeđ, izlučuju ga delije slične odontoblastima.
Pulpa Pulpa zuba predstavlja vezivno tkivo, sa specifičnim anatomskim uređenjem, diktiranim smještajem unutar rigidne komore i kanala. Aktivna je čitav život, odgovorna za kontinuirano stvaranje dentina, a učestvuje i u procesu erupcije zuba. U kontinuitetu je sa vezivnim tkivom periodontalnog ligamenta, preko vrha korijena, te bočnim/akcesornim korijenskim kanalom. Pulpa je obilato opskrbljena krvnim sudovima i ograncima nervus trigeminusa, te specifičnim antigen-prezentujudim delijama, vrši ishranu i osjetilnu funkciju dentina. Starenjem, odlaže se sekundarni dentin i sužava pulpalna komora, odnosno kanal. Funkcije pulpe su: formativna, nutritivna, senzorička, protektivna. Što se građe tiče, pulpa je građena od delija, vlakana, krvnih, limfnih, nervnih elemenata te osnovne supstance. Po sastavu, 25% je organska materija, a 75% voda. Tkivni pritisak komorice je visok, 20- 25 mmHg.
Pulpa ima sljededa područja: 1. Supraodontoblastnu regiju, koja se nalazi samo kod ekstrahiranih zuba, sastoji se od ogoljenih aksona, isključivo u kruni, koji čine predentinski kompleks ( Bradlow) odgovoran za pradenje kretanja dentinskog fluida kroz kanalide, kao i promjene u sastavu ekstradelijskog fluida 2. Odontoblastni sloj- efektorni sistem pulpe 3. Subodontoblastni sloj- Weilova zona, bez delija, anuklearna zona, nalazi se neposredno ispod odontoblasta, sadrži izdanke fibroblasta, odontoblasta, aksone (Raschkow plexus) i kapilare. Nema je u korijenskom dijelu. 4. Multicelularna zona- Hallova zona, visoka koncentracija kapilara koju čine subodontokapilarni splet, aksona koji čine subodontoblastni nervni splet, Švanove delije, endotelne koje ulaze u ovaj sloj 5. Stroma- sincicij pulpe Centralno od subodontoblastnog sloja je najvedi dio pulpe, sa centralno smještenom neurovaskularizacijom, uočljivom u korijenskom dijelu. Odontoblasti su delije specifične za pulpu, dok su najzastupljenije delije fibroblasti. Fibroblasti pulpe imaju siromašno zastupljen aparat sinteze proteina, no kada su aktivne, povedava se i sadržaj organela i tada se nazivaju fibrociti. Pored toga nalazi se i dosta odbrambenih, nediferenciranih mezenhimalnih delija. Odontoblasti su cilindrične delije, jezgra su im smještena bazalno i svojim položajem uzrokuju pseudostratifikaciju. Sadrže jedro, dobro razvijen granulirani endoplazmatski retikulum, Golđijev aparat, mitohondrije. Jedan veliki nastavak, Tomesov, proteže se u dentin, a više malih nastavaka povezuje međusobno susjedne odontoblaste i pulpne fibroblaste. Nakon tvorbe primarnog dentina, nastavljaju stvaranje sekundarnog dentina tokom čitavog života. Odontoblasti stvaraju preteču kolagena tipa 1 i glikoproteine bitne za dentin, koji se nalaze u vezikulama Golđijevog aparata i zatim transportuju putem nastavaka. Desmosomi i tight junction veze omogudavaju permeabilitet odontoblastima, dok gap junction veze omogudavaju komunikaciju među delijama. Pulpni slojevi su podređeni odontoblastima, dopremaju im vaskularizaciju i inervaciju.. To su male fabrike :)
U pulpi postoje odbrambene delije, koje su odgovorne za pulpalni odgovor. U njih spadaju:
Histiociti- fiksirani makrofagi, koji u upali postaju slobodni makrofazi, slični fibroblastima; nalaze se oko krvnih sudova strome T- limfociti- se nalaze u malom broju, prigodno se vide i u normalnoj pulpi, ali sa oštedenjem pulpe, njihov broj raste Plazmatske delije su rijetke Polimorfonuklearni leukociti- sredu se jedino u upalno promijenjenoj pulpi Dendritske, antigen prezentujude delije- nalaze se oko odontoblasta i centralnih krvnih sudova, tokom primarnog imunog odgovora, one migriraju u limfne čvorove Mastociti- nalaze se u zdravoj i upaljenoj pulpi, u svojim granulama sadrže histamin i heparin, koji se oslobađaju tokom degranulacije i uzrokuju vazodilataciju (povedava se permeabilnost)
Od odbrambenih delija u blizini krvnih sudova, razlikujemo endotelne i nediferencirane mezenhimske, koje se u vidu kapica izbočuju izvan kapilare. Osnovna supstanca pulpe 20% je organski matriks, koji je obilniji od samih delija. Sastoji se od brojnih grupa polisaharida i proteina izlučenih od strane delija. Sam skelet, koji je napravljen od matriksa, stabilizira strukturu tkiva. Skelet
igra bitnu ulogu u kontroli aktivnosti u njega uloženih delija, te razvoj, migraciju, dijeljenje i oblik funkcija delija (nije inertan). Kolagen je najzastupljeniji protein, čini 34% ukupne pulpe čovjeka. 60% je kolagen tipa I, ostatak je tip III. Koncentracija je najniža u krunskoj pulpi. Fibronektin, izvanstanični gliko-protein se može nadi u pulpi i djeluje kao posrednik stanične adhezije. Matriks pulpe značajno ima kolagen tipa III i fibronektin. Najviše je proteoglikana, a sastoji se od sržnog proteina i bočnih lanaca glikozaminoglikana i oligosaharida. Kolagen tip I su nepravilna vlakanca 100 nm promjera sa karakterističnim prugama svakih 64 nm. Vlakanca variraju u gustodi i raspodjeli, starenjem se povedavaju . Tip III srede se kao fini razgranjeni filament promjera 15 nm. Fibroblasti pulpe tvore obje vrste kolagena, a mrežasta vlakanca obično sredu se u mladim pulpama. Kroz foramen apicis dentis, ulazi jedna arterija, koja se grana u kapilare; poslije se one spajaju u venule i izlaze kao 2-3 vene. Neurovaskularni snopovi su smješteni apikalno, a završavaju u subodontoblastičnom spletu. Najvede žile su arteriole, i one se granaju ka griznoj površini duž duže osovine pulpe, završavaju u subodontoblastičnom spletu. Krvne žile formiraju anastomoze, venskovenske anastomoze, U petlje, bitne tokom upalnih procesa i hiperemije. Oko 4-5 % pulpnih kapilara čine fenestrirani kapilari, obilni ispod i između odontoblasta. Samu inervaciju, kroz foramen, donosi CN5 Trigeminus, te njegovi rami alveolares superiores, medii, inferiores, od n. Maxillarisa i n. Mandibularisa. Kroz foramen apicis dentis također ulaze nervna vlakna sa krvnim sudovima i stvaraju subodontoblasticni nervni plekusus. Između odontoblasta gube mijelin i formiraju interodontoblastni pleksus, ulaze u dentinske kanalide i tu prave petlju, te se vradaju nazad u pulpu. Zubna pulpa je dobro inervirana, broj nervnih vlakana varira u odnosu na zub i razvoj, tako prvi pretkutnjak ima oko 2500 aksona. Vrsta vlakana je C vlakna, nemijelinizirana. U krunskom dijelu je oko 4% više vlakana, granaju se prema periferiji. Osim ovih, nalaze se i simpatička vlakna, koja završavaju na kapilarima i sadrže kateholaminske transmitere koje kontrolišu kalibar arteriola. Pleksus Bradlow je pleksus u krunskom dijelu zuba, između predentina i odontoblasta, a pleksus Raschkow u subodontoblastnom sloju.
Fiziološke promjene pulpe:
Povedan broj vlakana i smanjen broj delija u pulpi Sklerotične promjene na krvnim sudovima Smanjenje pulpe zbog rasta sekundarnog dentina
Degenerativne promjene pulpe:
Vaskularna, hijalina, kalcifikacijska degeneracija Dentikli / pulpoliti- kamenčidi u pulpi
Kalcificirane promjene mogu biti:
Lokalne: pravi i lažni dentikli Generalizirane (difuzna kalcifikacija)
Dentikli nastaju starenjem, preko 90% starih zuba ima neki stepen mineralizacije pulpe. Pravi sadrže tubularnu strukturu dentina, najčešde sadrže odontoblast u sredini, nastaju kao rezultat razvoja zuba, površina im je glatka. Lažni dentikli nemaju odontoblast u sredini, javljaju se češde, kao rezultat odbrane ili fagocitoze. Obzirom da predstavljaju samo nagomilan matriks, vanjski rub im liči na čičak, a na presjeku imaju lukovičastu strukturu. Dentikli prema lokalizaciji mogu biti slobodni u pulpi (bitno zbog kliničkog značaja, mogu pritiskati krvne sudove ili nerve i uzrokovati bol), ili ukoliko su dodati sekundarnom dentinu – adherirani dentikli ili potpuno uloženi u dentin- inkorporirani.
Parodoncijum- cement Sam cement predstavlja nekalcificirano tkivo koje pokriva korijen, najdeblji je na apeksu a najtanji u cerviksu. Tokom života, cement se kontinuirano stvara, te obezbjeđuje pripoj vlaknima ligamenata. Na površini je uvijek prisutan tanak sloj nekalcificiranog matriksa , koji se naziva precementum. Kost je vaskularizirana i inervirana, dok je cement avaskularan i nema inervaciju, te je manje podložan resorpciji kosti. Postoji nekoliko varijacija Cement-Caklenskog spoja:
cement može preklapati caklen 60% cement i caklen se mogu dodirivati u jednoj tački 30% može postojati zjap između cementa i cakleni – eksponirani dentin 10%
Cement je inače blijedo žute boje, mekši je od dentina, te je različite debljine i različite permeabilnosti na određenim mjestima, a u cervikalnom dijelu je podložan abraziji. Što se hemijskih osobina tiče, 65% je anorganske materije, Ca- hidroksil apatita, 23% organske materije, pretežno kolagen tipa I, te 12% voda. Ovisno o prisustvu/odsustvu delija cementocita, razlikujemo celularni i acelularni cement. Slojevi celularnog i acelularnog se smjenjuju. Ovisno o prirodi i porijeklu matriksa, razlikujemo vanjske, unutrašnje i mješovite fibre. Vanjske potiču iz periodontalnog ligamenta, unutrašnje iz cementoblasta, s tim da su uvijek orijentisane prema periodontalnom ligamentu, koji im je izvor ishrane, a mješovite iz oba navedena. Posmatrajudi podjelu po prisustvu/odsustvu delija, te prirodi i porijeklu matriksa, razlikujemo :
Acelularni cement s vanjskim fibrama Celularni cement s unutrašnjim fibrama Cement mješovitih fibri Afibrilarni cement
U cementu također, kao i u ostalim strukturama zuba, razlikujemo inkrementalne (Salterove) linije. U acelularnom cementu crte su bliže, tanje i ravnije, u celularnom cementu koji se brže stvara, više su razmaknute, deblje i nepravilne. Tokom pritiska ili upale, može dodi do resorpcije cementa, iako je on više otporan od kosti. Hipercementoza je pojava nagomilavanja cementa, koja se dešava izuzetno brzo, može biti na cijelom korijenu i tada je nazivamo difuznom ili samo na određenim mjestima te je tada zovemo cirkumskriptna hipercementoza. Cirkumskriptna može biti hiperplazija- nastala zbog pojačane
aktivnosti i hipertrofija- nije nastala kao rezultat pojačane aktivnosti. U cementu se također mogu javiti cementikli.
Parodoncijum- periodontalni ligament Periodontalni ligament je čvrsto, fibrozno vezivno tkivo koje ispunjava periodontalni prostor, povezujudi korijen zuba s alveolarnom kosti i predstavlja amortizer pokretima zuba. Vlakna imaju valovit tok. Periodontalni prostor ima oblik pješčanog sata i razlikujemo marginalni, lateralni i apikalni periodoncij. Po funkciji, periodontalni ligament je potporna struktura u alveoli, predstavlja otpor silama i štiti sam apeks; zatim predstavlja mehanizam uz pomod koga se dešava erupcija zuba, te konačno formira i reparira alveolarnu kost i cement. Uz pomod svojih mehanoreceptora učestvuje u neurološkoj kontroli mastikacije (primjer, refleks prestanka mastikacije na tvrd orah u baklavi). Osnovnu građu predstavljaju :
Vlakna Osnovna supstanca Delije Krvni sudovi Nervna vlakna Limfni sudovi
Što se tiče sastava, organsku materiju predstavlja kolagen tipa 1 (70%), kolagen tipa 3 (20%) i ostatak kolagen tipovi 5, 6, 9. Zatim, zastupljeni su proteoglikani i glikozaminoglikani, te nekolageni proteini: glikoproteini (fibronektin i tenascin) te dermatan sulfat. Osim kolagenih, sadrže i oksitalanska, retikulinska i elastična vlakna. Posmatrajudi smjer vlakana, razlikujemo više tipova periodontalnog ligamenta:
Dentoalveolarna Horizontalna Kosa Apikalna Interradikularna
Što se delija tiče, razlikujemo fibroblasti kao glavne delije, zatim formativne delije (osteoblasti i cementoblasti), resorptivne (osteoklasti i cementoklasti), nediferencirane mezenhimske, odbrambene i epitelijalne (ostaci Hertwigove ovojnice, Malassezova tjelašca, mogu izazvati tumore ili ciste). Sama vaskularizacija periodontalnog ligamenta potiče iz fundusa alveolarne kosti (za apikalni), alveolarne kosti (lateralni) te gingive (marginalni).
Parodoncijum- alveolarna kost Alveolarna kost je dio mandibule i maxillae u kojem su smješteni zubi, u dijelu processus alveolaris. Ovisna je o prisustvu zuba, jer nakon gubitka zuba slijedi atrofija. Uloge alveolarne kosti su: Potpora zubima, zaštita zuba
Omogudavanje pripoja mišidima Izvor je jona, a naročito Ca jona Omogudava remodelaciju
Sam processus alveolaris je građen od: Vanjskog sloja kompakte Unutrašnjeg sloja kompakte Spongioze (sloj između njih, kroz nju prolaze trabekule kompakte) U processus alveolarisu su smještene alveole, odjeljene interdentalnim septumima, a unutar alveola višekorjenih zuba nalaze se interradikularni septum. Sloj kompakte koji oblaže unutrašnjost alveole se naziva lamina cribriformis, koji se na RTG snimku naziva lamina dura. Kost je mineralizirano tkivo, 60% anorganske materije, 25% organske materije, 15% vode. Anorganska materija je karbonizirani hidroksil apatit, koji liči na igličaste kristalide, a organska kolagen tipa I (90%) i nekolageni proteini (10%). Sve površine gdje se kost aktivno formira prekrivene su slojem nemijeliniziranog matriksa koji se naziva osteoid i mineralizira lamelarno. Prisutne su delije, odgovorne za sintezu, održavanje i resorpciju kosti:
Osteoblasti Ostociti Delije koje oblažu kost Osteoklasti
Jedino su osteoklasti iz hematopoetskog sistema, sve ostale su mezenhimnog porijekla. Kod djece je formiranje kosti izraženo u odnosu na resorpciju. Kod odraslih osoba su remodelacija i sinteza u ravnoteži, a kod starijih je izraženija resorpcija. Kost se konstantno remodelira da bi se adaptirala na funkcijske podražaje. Unutrašnje fibre u kosti (produkt osteoblasta) teku paralelno sa površinom kosti. Vanjske fibre u kosti ( Sharpeyeva vlakna, dio vlakana PL) teku perpendikularno u kosti.
Parodoncijum- gingiva Gingiva je dio oralne sluznice koji oblaže alveolarnu kost i zub, a dijeli se na slobodnu, pripojnu i interdentalnu. Po histološkoj građi je sastavljena od epitela i laminae propriae. Epitel je mnogoslojni pločasti sa keratinizacijom, orožavanjem, te ima slojeve stratum basale, spinosum, granulosum, corneum a lamina propria se sastoji od dva sloja (stratum papilare et retikulare). Lamina propria sadrži guste snopove kolagenih vlakana, čija je glavna uloga davanje potpore za slobodnu gingivu, povezivanje pripojne gingive za alveolarnu kost i zube, te konačno, ona daje veze između susjednih zuba. Stratum papilare sadrži kapilare krvnih sudova (zbog čega je gingiva ružičaste boje), i melanocite. Stratum retikulare sadrži kolagena gingivalna vlakna ( čija je funkcija pripoja i vezivanja). Vlakna lamine proprije su podijeljena prema vezivanju i orijentaciji na : 1. 2. 3. 4.
Dentogingivalna Alveogingivalna Transgingivalna Longitudinalna
5. 6. 7. 8. 9. 10.
Vertikularna Cirkularna Semicirkularna Transseptalna Interdentalna Dentoperiostalna
Razvoj zuba Primarni epitelni tračak, dentalna lamina, epitelna tvorba nastaje u 6. sedmici intrauterinog razvoja duž osnove gornje i donje vilice. Sam razvoj zuba predstavlja kompleksne interakcije ektoderma i mezoderma. Iz ektoderma se razvija ektodoncij, a iz ektomezenhima sva ostala zubna tkiva (endodoncij i parodoncij). Fiziološki stadiji razvoja zuba su:
Inicijacija Proliferacija Morfogeneza (morfodiferencijacija) Histogeneza (histodiferencijacija) Apozicija
Morfološki stadiji razvoja zuba su:
Stadij pupoljka (nastao kao posljedica proliferacije) o Stadij kapice (plitka i duboka) o Stadij zvona (rani i kasni)
Zubi se razvijaju u primitivnoj usnoj šupljini – stomodeum, ograničenoj sa frontonasalnim nastavkom, dva maksilarna nastavka i dva mandibularna nastavka, gdje se javlja prvi znak razvoja ili zadebljanje stomodeuma. Na svakom od nastalih zubnih grebenova, tračaka, tokom 8. sedmice nastaju zubni pupoljci, po deset u svakoj vilici, ektodermalne osnove mliječnih zuba. Slobodni kraj svakog pupoljka zadeblja i udubi se , pa je nazivamo zubnom kapom odnosno stadijumom kape. Konveksnu stranu kape oblaže vanjski caklinski epitel , a unutrašnju unutrašnji caklinski epitel. Ostatak epitela se diferencira u rastresito vezivno tkivo slično mezenhimu i nazivamo ga reticulum stellatum ili caklenska pulpa, dok se u konkavitetu kape nalazi kondenzirani mezenhim, nastao od delija neuralnog grebena i čini zubnu papilu. Stadij kape se postepeno sve više udubio, te ga sada nazivamo stadijumom zvona. U ovom stadiju nestaje veza sa stomodeumom U ovom stadiju se mogu diferencirati dijelovi zuba: sacculus dentis- od koga de nastati potporna tkiva zuba, papila dentis- od koje de se razviti dentin i pulpa, te konačno caklenski organ- koji se ovdje sastoji iz tri sloja: unutrašnjeg caklenskog epitela, stratum intermedium/reticulare i vanjskog caklenskog epitela. Od unutrašnjeg de se razviti ameloblasti, delije zadužene za razvoj cakleni odnosno lučenje caklenskih prizmi. Unutrašnji sloj je zadužen za ishranu zubnih struktura. Od vanjskog de ostati kutikula adamantina, koja de kasnije, zajedno s epitelom gingive stvoriti pravu kutikulu. Ona ima dvije funkcije, preeruptivnu (sprečava rast cementa preko cakleni) i posteruptivnu (štiti zub od kiselina). Na spoju vanjskog i unutrašnjeg epitela nalazi se cervikalna petlja.
Što se tiče odontoblasta, oni nastaju iz mezenhimskih delija papile, neposredno uz unutrašnji caklenski epitel, te luče predentin. Kako taj sloj postaje deblji, odontoblasti se povlače, ostavljajudi za sobom samo Tomasov produžetak. Generalna gredica predstavlja osnovu za mliječne zube, dopunska se nalazi distalno usmjerena i ona pruža osnovu za monofiodontne zube (molare), a zamjenska se nalazi usmjerena oralno i predstavlja osnovu za difiodonte (stalne zube, sa prethodnicima)
Amelogeneza Amelogeneza je proces stvaranja cakleni. Razlikujemo tri faze: 1. Sekrecija organskog matriksa 2. Mineralizacija 3. Maturacija U trenutku odlaganja cakleni preameloblasti se pretvaraju u ameloblaste, a sam ovaj proces počinje nakon započete dentinogeneze. Ameloblasti se povlače na periferiju i za sobom ostavljaju Tomesove nastavke. Što se ameloblasta kao delija tiče, njihov razvoj se sastoji iz nekoliko faza: 1. 2. 3. 4. 5.
Presekretorna Sekretorna Tranzicijska Maturacijska Postmaturacijska
Ameloblasti su u početku niske i cilindrične delije, kada dobiju produžetke postaju sekretorna stanica koja se s pravom naziva ameloblast. Izdužuju se, postaju visoke polarizirane delije, sa specifičnim organelama. Ove delije odlažu organski matriks nasuprot novostvorenog dentina. U jednoj od faza sazrijevanja, jedro mijenja polaritet i krede se prema stratum intermediumu, broj organela postaje vedi i sama delija dobiva Tomesov produžetak. Nakon toga, izlučuje se prvi sloj caklenske matrice. Organski matriks je po sastavu 65% vode, 20% organske supstance i 15% anorganske. Organsku predstavljaju amelogenini i enamelini. Slijededi faze razvoja, mijenja se pH sredine, odlaže se Ca joni, dešava se mineralizacija. Shodno tome, dešava se i degradacija matrice, skraduju se ameloblasti i postepeno odumiru. Mineralizacija se dešava odmah nakon odlaganja matriksa. Nakon ovog sloja nastaje maturacija, vedi broj kristala a matriks se vrada u ameloblaste tj. sekretorne delije. Maturacija se nastavlja i nakon nicanja zuba.
Dentinogeneza Razvoj dentina počinje kada se zametak nalazi u stadiju zvona, papila je formirana a unutrašnji caklenski epitel diferenciran. Za sada, nema diferencijacije ka ameloblastima niti je izlučen sloj cakleni. Dentinogeneza se sastoji iz tri faze:
Diferencijacija odontoblasta Odlaganje predentina Mineralizacija predentina u primarni dentin
Odontoblasti se razvijaju iz ektomezenhima dentalne papile. Citodiferencijacija odontoblasta se sastoji u tome da se ektomezenhimalne delije dijele, te kderke celule migriraju ispod sloja bududih odontoblasta i tako počinje diferencijacija preodontoblasta. Povedava se broj organela potrebnih za sintezu.
Razvoj pulpe Pulpa se razvija iz dentalne papile i sadrži dvije vrste celula:
Ektomezenhimalne celule- za razvoj odontoblasta Mezenhimalne celule- za razvoj ostalih celula
Kada dođe do stadija zvona, delije počinju citodiferencijaciju u odontoblaste, koji leže periferno i fibroblaste koji leže centralno.
Razvoj korijena (nedovršen) Razvoj korijena počinje kada je krunica formirana, ali nije kalcificirana. Pod razvojem korijena se još smatra razvoj korijenskog dentina, cementa, razvoj periodontalnog ligamenta i alveolarne kosti. Neophodna je interakcija ektoderma i mezoderma, i to se dešava u kasnom stadiju zvona, na mjestu cervikalne petlje. Javlja se duplikatura na spoju vanjskog i unutrašnjeg caklenskog epitela koja se naziva Hertwigova ovojnica. Proliferacijom, ona raste apikalno i obuhvata dentalnu papilu. Kontaktom ektodermanih delija Hertwigove ovojnice i mezoderma dešava se histodiferencijacija odontoblasta i oni luče korijenski dentin. Kada se diferenciraju odontoblasti, lučenje predentina počinje. Sacculus dentis ima tri sloja: unutrašnji iz kojeg se razvija cement, srednji iz kojeg se razvije periodontalni ligament i vanjski iz kojeg se razviju alveolarne kosti i gingiva.
