Makedonski jazik ucebnik

Rasko LOZANOSKI

MOJA MO JATA TA TA TATK TKOV OVIN INA A makedonski jazik za dopolnitelna nastava na makedonski nastaven jazik vo osnovnoto obrazovanie za makedonskata dijaspora

Recenzent: prof d-r Katerin Katerina a Veljanovs Veljanovska ka .

MOJATA TATKOVINA MAKEDONIJA

 -  -  .............................................................................................................................................. 9   ..................................................................................................................................... 11 -         ........................................................................ 11 -    ......................................................................................................................... 15 -        , , , , ,  ....................................... 16   .................................................................................................................................. 22 -      ............................................................................................. 22 -     ................................................................................................ 24 -  ......................................................................................................................................... 26 -  ......................................................................................................................................... 30 -       .................................................................... 31 -   ................................................................................................................................... 34 -   ......................................................................................................................... 35 -  ...................................................................................................................................... 36 -  ........................................................................................................................................... 38 -  ........................................................................................................................................ 39 -  ....................................................................................................................................... 39 -    .................................................................................................................... 40 -   .................................................................................................................. 42 -     ..................................................................................................... 43 -    ............................................................................................................... 44 -   () ....................................................................................... 45   ................................................................................................................................... 48 -     ................................................................................................. 48 -   ....................................................................................................................... 50 -   .................................................................................................................... 51 -    –  .......................................................................................... 52 -    “   ” ................................................................ 53 -   ( ) .................................................................................................. .................................................................................................. 54 -         ................................................... 55 -      .......................................................................... 56 -       ........................................................................................ 57 -          .................................................. 58 -  .......................................................................................................................................... 59 -  ...................................................................................................................................... 60 -  ......................................................................................................................................... 60 -   ................................................................................................................................ 61 -   .......................................................................................................................... 62 -      .......................................................................................... 63 -       ............................................................................ 64 -    (       ) ................................................... 64 -   ........................................................................................................................ 67 -   ........................................................................................................................... 70 -    ................................................................................................................. 72 -   “ ” ....................................................................................................... 75 -   “ ” .......................................................................................................... 77 -  ......................................................................................................................................... 79 -      ........................................................................................................... 81

8


 -  -  .............................................................................................................................................. 9   ..................................................................................................................................... 11 -         ........................................................................ 11 -    ......................................................................................................................... 15 -        , , , , ,  ....................................... 16   .................................................................................................................................. 22 -      ............................................................................................. 22 -     ................................................................................................ 24 -  ......................................................................................................................................... 26 -  ......................................................................................................................................... 30 -       .................................................................... 31 -   ................................................................................................................................... 34 -   ......................................................................................................................... 35 -  ...................................................................................................................................... 36 -  ........................................................................................................................................... 38 -  ........................................................................................................................................ 39 -  ....................................................................................................................................... 39 -    .................................................................................................................... 40 -   .................................................................................................................. 42 -     ..................................................................................................... 43 -    ............................................................................................................... 44 -   () ....................................................................................... 45   ................................................................................................................................... 48 -     ................................................................................................. 48 -   ....................................................................................................................... 50 -   .................................................................................................................... 51 -    –  .......................................................................................... 52 -    “   ” ................................................................ 53 -   ( ) .................................................................................................. .................................................................................................. 54 -         ................................................... 55 -      .......................................................................... 56 -       ........................................................................................ 57 -          .................................................. 58 -  .......................................................................................................................................... 59 -  ...................................................................................................................................... 60 -  ......................................................................................................................................... 60 -   ................................................................................................................................ 61 -   .......................................................................................................................... 62 -      .......................................................................................... 63 -       ............................................................................ 64 -    (       ) ................................................... 64 -   ........................................................................................................................ 67 -   ........................................................................................................................... 70 -    ................................................................................................................. 72 -   “ ” ....................................................................................................... 75 -   “ ” .......................................................................................................... 77 -  ......................................................................................................................................... 79 -      ........................................................................................................... 81

8

MAKEDONSKI JAZIK

VOVED Spored Nastavnata programa za rabota so decata na gra|anite od Republika Makedonija koi prestojuvaat vo stranstvo, nastavnite barawa za dopolnitelna nastava po makedonski jazik vo publikacijata Mojata tatkovina Makedonija se odvivaat vo tri fazi: I faza (I, II, III odd.); II faza (IV, V, VI odd.) i III faza (VII, VIII i IX odd.). Site nastavni sodrìni so svoi zada~i i celi se realiziraat niz slednive nastavni podra~ja: - Slu{aweto i govoreweto u~enicite od najmala vozrast na prvata faza }e go sovladaat preku ve`bi na izbrani tekstovi koi{to u~itelot glasno gi ~ita, a potoa se vodi razgovor za nivnata sodrìna; - Otkrivaweto i sovladuvaweto na golemite i na malite bukvi se realizira postapno za {to sledat ve`bi za ~itawe i pi{uvawe na kusi zborovi, re~enici i tekstovi. So toa pravilno usno govorewe i pi{uvawe na bukvite kaj u~enicite postapno se razviva kulturata na usnoto i pismenoto izrazuvawe. Toa se postignuva niz razli~ni formi (raskaùvawe, preraskaùvawe, recitirawe, opi{uvawe na nastani, predmeti, likovi i sl.), kako i poseta na izlo`bi, gledani filmovi, TV emisii itn. Sekako, tuka stanuva zbor za programskoto podra~je Izrazuvawe i tvorewe koe vo publikacijava e dadeno pod imeto Bidi kreativen i koncizen. Toa treba da se realizira vo korelacija i integracija so drugite nastavni predmeti; - Artikulacijata na glasovite se ostvaruva niz sistemski ve`bi za da se opredeli mestoto na sekoj glas vo zborot, negovoto pravilno izgovarawe i formirawe vo slogovi, a potoa vo zborovi i povrzuvawe vo re~enici. Ova se postignuva preku me|usebnoto komunicirawe na u~enicite: pozdravuvawe, pretstavuvawe sebesi, na svoite bliski i sl; - Globalnoto ~itawe e dadeno niz pove}e poedine~ni elementarni i seriski povrzani sliki pod koi ima zborovi koi ja oddrazuvaat sodrìnata na sekoja slika i sl. Pritoa, posebno treba da se obrne vnimanie na pravopisot, odnosno na jazi~nite normi, po~ituvaj}i gi interpunkciskite znaci. Za taa cel se dadeni tekstovi od narodnata i od umetni~kata literatura; - Sodrìnite od programskoto podra~je Jazik se obraboteni niz kusi edukativni tekstovi vo koi dominiraat konkretni primeri 9


na razgleduvawe na sekoj nastaven ~as. Sekako, tuka stanuva zbor za u~enicite od vtorata i tretata faza koga korisnicite se zapoznavaat i so istoriskiot razvoj na makedonskiot jazik i negovoto ozakonuvawe kako slu`ben jazik na makedonskiot narod, pri {to posebno se istaknuvaat Krste Petkov Misirkov i Blaè Koneski; - Lektirata, kako del od literaturata, se realizira na posebni ~asovi po izbor na nastavnikot i toa postapno so opredeleni programski barawa za sekoe oddelenie. - Ilustratuvniot del niz sodrìnite na stranicite ja oblagodaruva publikacijata, go doiskaùva nedore~enoto i go pravi u~ebnikot pointeresen za recipientite. Site programski barawa se dadeni niz nekolku rubriki: Pro~itaj, sogledaj, razmisli i zaklu~i; Zapomni; Proveri gi svoite znaewa; Zada~i i sl.

10

MAKEDONSKI JAZIK

PRVA FAZA RAZGOVARAME ZA DA UÂM I DA ÎTAM MAKEDONSKI

Aa \| Ii Mm Rr Ff [{

Bb Vv Gg Dd Ee @` Zz Yy Jj Kk Ll Qq Nn Ww Oo Pp Ss Tt ]} Uu Hh Cc ^~ Xx

11


Zapomni! Makedonskata azbuka ima 31 bukva. Rr [{ @` Pero i Sa{ka leàt. Vv Pero i Sa{ka se na livada. Cc Pero i Sa{ka se dobri deca. ]} ^~ Ff Uu Pero ima {est godini. Sa{ka ima pomalku od {est godini. Tie zaedno }e po~nat da u~at. Pero znae da pliva. Sa{ka znae da igra tenis. Maicata na Pero e od Makedonija. Fustan~eto na Sa{ka e od Amerika. Rr [{ @` Vv Cc ]} ^~ Ff Uu – 9 bukvi Hh Gg Horot gi pee pesnite za Goce Del~ev. \| \or|i sviri na klavir. Jj Yy Ana ja pee pesnata za yvezdata.

Qq Site deca peat za qubovta pome|u lu|eto. Hh Gg \| Jj Yy Qq – 6 bukvi

12

MAKEDONSKI JAZIK

Aa Ll Oo ALO, ALO, ALO! Mm MAMO, alo, mamo! ALO, ALO, ALO! Tt TATO, alo, tato! ALO, ALO, ALO! Bb BATO, alo, bato!

Aa, Mm, Ll, Oo, Tt, Bb – 6 bukvi. Site golemi i mali bukvi po forma se ednakvi, osven bukvite Aa, Bb i Ee. Ee Ss Ema se smee. Ema e mala. Ema e sama. Ii Kk Ema se slika. Dd Ema sedi. Nn Zz Pp Nina nema zabi. Nina ima ka pa, no ne saka da ja nosi Ee, Ss, Ii, Kk, Nn, Zz, Dd, Pp – 8 bukvi 13


PODGOTOVKA ZA TRKI Ww Xx Maja e ~len na klubot SOKOL. Taa e xokej. Ve`ba sekoj den. Kowot se vika XORXO. Maja i Xorxo se sre}ni. Tie se razbiraat so glasot i so zborovite na Maja. Trkite so kowi se interesni. Niv gi gledaat mnogu gleda~i. Ww Xx - 2 bukvi Zada~a: Pro~itaj go tekstot za kowskite trki. îtaj go po edna{ na den od ponedelnik do petok, a vo sabota preraskaì go na tvoite roditeli! Pro~itaj gi ovie dve pesni koi{to gi napi{ale u~enici od R. Makedonija! TATKOVINA MOJA

DRUGARSTVO

JA NAPU[TIV RODNATA GRUTKA U[TE PRED MNOU LETA I DOJDOV DALEKU VO TU\INA KLETA.

DRUGARSTVOTO E PESNA [TO SLAVEJ JA PEE, NO TOA E I SONCE, SITE [TO NE GREE.

VOZOT ITA[E NIZ POLIWA PLODNI, A JAS NIZ PROZOROT GI GLEDAV @ITATA NA[I RODNI.

ZA DOBRO I LO[O VO RADOST I MAKA DRUGARSTVOTO E TUKA DA PODADE RAKA.

KOGA STAPNAV NA TU\O TLO OD SILEN VOZBUDEN STRAV VEDNA[ VIKNAV SO VOZBUDEN GLAS: – O BO@E, ZO[TO OVDE.

ZATOA, AJDE, SITE DA SE DRU@IME RACE DA SI PRU@IME TOA DA NE KRASI SITE DA GO ÛVAME DA NE SE UGASI.

TATKOVINO, MOJA MILA STEGAM SRCE, ZBIRAM DU[A I ZAVET GOLEM JAS TI DAVAM DEKA NASKORO, PAK ]E TI SE VRATAM!

Marisa Kari{i}, u~eni~ka vo edno od osnovnite u~ili{ta vo Veles

14

David Atanasov, u~enik vo edno od osnovnite u~ili{ta vo Skopje

MAKEDONSKI JAZIK

UÂM DA PI[UVAM 





Za ~itawe sluàt pe~atnite bukvi. Niv gi nau~i. Sega ~itaj knigi so pesni, so basni i so raskazi. îtaj i spisanija za deca {to }e gi dobie{ od Makedonija.

Zapomni! Za pi{uvawe se koristat rakopisni bukvi. Makedonskata azbuka so rakopisni bukvi:

Mama me saka. Tato me saka. Bato me saka. Jas gi sakam site: i mama, i tato i bato. 15


Zada~a: Prepi{i gi ovie ~etiri re~enici. Sekoj den pi{uvaj po edna re~enica! Jas u~am sekoj den. U~eweto e korisno i interesno. Na{iot u~itel (u~itelka) ni pomaga da zboruvame, da ~itame i da pi{uvame na makedonski jazik.

I roditelite mi pomagaat vo u~eweto na na{iot maj~in jazik.



PI[UVAWE ZBOROVI I REÊNICI SO BUKVITE ]}, ^~, Ff, Xx, Hh, Cc Zborovi: ~a{a, cve}e, fabrika, xip, helikopter, Vane, fabrika, Makedonija, cve}e.

Re~enici: Nina pie voda od ~e{ma Vane pi{uva doma{na rabota Mojot vujko vozi xip Nad na{evo u~ili{te sleta helikopter Tatko mi i majka mi rabotat vo fabrika Jas i moite roditeli v leto }e odime vo Makedonija Majka mi v~era nasadi cve}e vo saksija







Zada~i: Ovie re~enici pi{uvaj gi edna pod druga. Sekoj den pi{uvaj po edna re~enica. Smisli edna re~enica za u~eweto i napi{i ja. Koj saka neka napi{e pove}e re~enici.

Narodni pogovorki: Koj u~i, }e nau~i. Koj }e nau~i, }e znae. Dene{nata rabota, ne ostavaj ja za utre.

DA PROÎTAME TRI KNIGI Olivera Nikolova

Van~o Nikoleski

Vasil Kunoski

Kasni porasni

Raskazi

Pesni

Za trite knigi treba da go znaeme slednovo: 1. Da go napi{eme naslovot na sekoja kniga; 2. imeto i prezimeto na pisatelot; 3. imiwata na likovite; 4. koi re~enici se najva`ni i 5. koj del za mene e najubav. Ako knigata e so pesni, odgovori{ na pra{aweto: Koja pesna za mene e najinteresna? 16

MAKEDONSKI JAZIK

Postapka za ~itawe na knigi za lektira – Go ~itam naslovot na knigata, pa imeto i prezimeto na avtorot; – Gledam dali knigata e so raskazi ili so pesni; – Ako knigata e so pesni, sekoj den ~itam po dve ili po tri pesni po red kako {to se napi{ani, a ako vo nea se pokusi raskazi, gi ~itam celosno, a podolgite, ako se izmoram ili ako nemam vreme, za dva dena ~itam po eden raskaz; – Za sekoj pro~itan raskaz ili pesna, zboruvam glasno za toa {to e napi{ano.

KNIGA Knigata e {aren cvet taa pretstvavuva najbogat svet. Taa so mene redovno drugaruva i mnogu znaewe sekoga{ mi daruva. Na sekoja nejzina stranica bela ispi{ana & e prikazna cela. Knigata me vodi niz poliwa rodni i niz mnogu zemji plodni. So knigata milna nasekade letam i so sigurnost svetot go {etam.

Odbirawe na trite knigi Zaedno so u~itelot odlu~uvame koi tri knigi }e gi ~itame. Tie }e ni bidat zadolìtelna lektira, bidej}i se programirani so Nastavnata programa po makedonski jazik.

Rasko Lozanoski

Narodna pogovorka: Knigata e najgolem izvor na znaewe.

VE@BI ZA POSTAVUVAWE PRA[AWA I DAVAWE ODGOVORI Zapomni! Nastojuvaj tvoite pra{awa da bidat jasni i konkretni, a ne dvosmisleni! Pra{awa: Kako se vika{? Kolku godini ima{? Odgovor: (go kaùva{ tvoeto ime i prezime i tvoite godini). Pra{awe: Kade ìvee{? Odgovor: (ja kaùva{ dràvata, gradot, ulica i broj). Zada~a: Postavi pove}e pra{awa za u~enicite na fotografijava. 17


VE@BI ZA UÊSTVO VO RAZGOVOR Decata najmnogu razgovaraat za: igri, pro{etki, u~ewe, patuvawa, za interesni slu~ki i za drugi doìvuvawa; Kako razgovara{ so roditelite za rodninite vo Makedonija? Moèbi vaka:  Mamo, jas sakam da gi posetime baba i dedo?  Sega e zima. ]e odime vo leto. Toga{ imame godi{en odmor.  Zna~i, sega treba da im napi{am pismo. Tie se sami i po cel den razgovaraat za nas.  Ako saka{ javi im se na telefon i kaì im deka postojano mislime na niv. Toa niv }e gi raduva.





Zada~a: Zamisli deka i ti si so ovie u~enici i u~estvuvaj vo razgovorot. Izmisli go toj razgovor. VE@BI ZA RASKA@UVAWE Zapomni! Sekoga{ koga raskaùva{, nastojuvaj raskaùvaweto da bide glasno, te~no i ~itlivo. Istoto primenuvaj go i koga ne{to opi{uva{! NA PLA@A VO GRADOT STRUGA VO MAKEDONIJA Eve vaka raskaùva{e Elena od treto oddelenie:

– Za vreme na letniot odmor bevme vo gradot Struga. Toj grad se nao|a pokraj Ohridskoto Ezero. Ostanavme deset dena i sekoj den odevme na plaà. Pesokot be{e siten. Vodata vo Ezeroto be{e prijatna za plivawe. Vozrasnite plivaa vo dlabokiot del. Decata plivaa vo plitkiot del. Tie igraa so plasti~na topka. Novodojdenite letuva~i ostanuvaa pod senkite na topolite. Nave~er se {etavme pokraj kejot na rekata Drim. ZADAÂ: Raskaì za svoeto posledno letuvawe. Raskaùvaj i za drugi interesni nastani!

18

MAKEDONSKI JAZIK

VE@BI ZA OPI[UVAWE Ve`ba! Nabquduvajte nekoj predmet: slika na yid, cve}e vo vazna, rascvetano drvo, ~ovek, ovo{je, zelen~uk, priroda, vozilo i sl. Kaète gi najva`nite poedinosti vo vrska so predmetot, mestoto kade se nao|a, a duri potoa po~nete so opi{uvaweto. Otkako }e re{ite {to }e odberete za opi{uvawe, raskaùvajte usno po sledniov redosled: 1. Mesto (kade se nao|a predmetot); 2. Izgled (kakva forma ima: golemina, boja i sl.); 3. Sostav (od {to e napraveno); 4. Namena (zo{to sluì: za ukras, za jadewe i sl).

Predmeti: forma, golemina, boja . . . Lu|e (deca i vozrasni): viso~ina, debelina, boja na kosa i o~i, izgled na likot i stavata, vozrast ... Priroda: [to pretstavuva (planina, voda, niva, gradina, reka, ezero)? Za planinata se opi{uva: viso~inata (mnogu visoka, srednovisoka, niska); po{umena ili karpesta; izgled na planinata vo zima, vo esen, vo prolet i vo leto. Se opi{uvaat i drugi prirodni predeli. Patni~ko vozilo: marka, boja, forma, golemina, namena i sl.

Vremeto: temperatura (mnogu toplo, sredno toplo, studeno), son~evo, obla~no, do`dlivo, maglivo ili promenlivo). 19


Zada~a: Dadeni ti se pove}e ilustracii. Opi{i gi pravilno.

RECITIRAWE PESNI Zapomni! Sekoga{ koga recitira{ ili zboruva{, nastojuvaj pravilno da gi izgovara{ glasovite i zborovite. Vnimavaj kako treba da zastane{ pred javnosta! Za seto toa prethodno napravi nekolku ve`bi! MOJATA MAJKA MOJATA MAJKA E CVET [TO CVETA, TAA VO MISLITE SEKOGA[ MI LETA. NEJZINITE DVE OÎ MILNI MI LIÂT NA DVE EZERA SINI. TAA ÊSTO ME SOVETUVA NE@NO I MNOGU ME SAKA SILNO I MILNO. Nata{a Aleksovska, u~eni~ka vo edno od osnovnite u~ili{ta vo Skopje

ORO VESELI DECA OD SITE STRANI NA SVETOT, EDNA[ SE ZBRALE, RACE SI DALE, RAZVILE ORO VITO. OROTO BILO [ARENO, KITNO, CRVENO, @OLTO, CRNO I BELO – OROTO LIÊLO NA VENÊ CELO. IGRALE TAKA, EÊLA PESNA V [IR, DECATA MALI OD SITE STRANI, PEELE PESNI ZA MIR. Stojan Tarapuza

20

MAKEDONSKI JAZIK

AKO ZGRE[I[

ZA LAGATA

AKO EDNA[ NE[TO ZGRE[I[, BRZO TOA DA GO RE[I[!

KAJ DA TRGNE LAGATA ¥ SE ZNAE TRAGATA. NA GOSTI JA PRATILE LA@ELA – JA VRATILE.

NE MOJ MAMA DA JA LA@E[, VISTINATA DA ¥ JA KA@E[!

NA PAZAR JA PRATILE KRADELA – JA VRATILE KRADELA I JADELA PRAVDATA – JA BRKALA.

IMAJ SRCE ÊSNO, [IRNO CEL @IVOT DA SPIE[ MIRNO.

KAJ DA TRGNE LAGATA ¥ SE ZNAE TRAGATA.

Nenad Xambazov

EDNA[ VIDOV

@ivko Nikolovski

NARODNI POGOVORKI

EDNA[ VIDOV LAV VO ÎZMI, PAJAK SO GITARA – VIDOV [TRK SO EDNA NOGA, I EDNA @ABA VO PIXAMA. VIDOV POL@AV SO MUSTA]I I GU[TER SO BRADA – VO NOVATA CRTANKA NA MALATA RADA. Kiro Donev

Na lagata £ se kusi nozete. Lagata najgolemi rogovi ima. So laga aga ne beduva. Vistinata e posjajna i od sonceto.

BRZOZBORKI Vnimavaj! Sekoja brzozborka se izgovaraj ja po ~etiri pati: najprvo bavno, pa brzo, pa pobrzo i najbrzo, no nastojuvaj sekoj zbor pravilno da go izgovara{. BEL PETEL, BELA PEPEL PRETA. LO[ KANTAR, KATRAN MERE[E. KRIVO JARE POD KRIV JAVOR LE@E[E. [TRK, [TRK BALABAN, POTFATI SE POD VAGAN. NA VRV BRDA, VRBA MRDA. PETKO NA[ GOLEM MA@, FATIL GLUVÊ ZA OPA[. 21


VTORA FAZA: IZGOVOR I PRAVOPIS NA SOGLASKITE Razgovarame – zaklu~uvame: – Delot od naukata za jazikot (gramatikata) koj{to gi prou~uva obrazuvaweto, izgovorot i podelbata na glasovite se vika fonetika. Osven toa, ovoj del od naukata za jazikot go prou~uva i akcentot na zborovite {to e mnogu zna~aen pri kulturata na usnoto izrazuvawe. – Izgovor e koga od usnata praznina ispu{tame nekoj glas so otvorena ili poluotvorena usta. A, glas e najmal i nedeliv del od govorot. Vo makedonskiot literaturen jazik sekoj glas ima svoj znak koj{to se vika bukva. Kolku ima bukvi (31) tolku ima i glasovi. – Bukva e pismen znak za obeleùvawe na glasot. Vo makedonskiot literaturen jazik glasovite i bukvite imaat svoj izgovor i pravopis. Vo ovaa prigoda stanuva zbor za izgovor i pravopis na soglaskite l, q, w, j, f, s, {, d, k, g, koi so konkretni primeri se pretstaveni na slednava tabela: l

postela, ~e{el, grklan, nedela, ~elad, selanec, roditel, sol, u~itel, Lil jana, klu~, zaklu~i, luto, lutina, priklu~i, lu|e, lule, lulka, lu{pa, èlka, Vel jan i dr. q Qubica, Koqo, Suqo, viqu{ka, biqbiq, qubov, teq, boqme, qubitel, Qup~o i dr. w Sowa, Wego{, Wutn, siwak, sviwa, P~iwa, jadewe, jaglewe, kamewa i dr. j pi{uva j}i, ode j}i, jaglen jagotka, kol je, zdrav je, zel je, loz je, Makedoni ja, hemi ja, mi ja~, ski ja~, tka ja~ i dr. f Filip, fasada, Serafim, Frosina, Rafa, fabrika, fanela, Sofronija, nafta i dr. s glas, tras, klas, sol, seno, stol, masa, rosa, kosa i dr. { {uma, {iva~, lo{, ko{, }o{, To{o, vo{ka, To{ka, Ra{o i dr. d mlad, glad, grad, lad, nad, voda, vodovod, pod, nadolu, nadvor, Ohrid, Belgrad i dr. k Kiro, kirija, kibrit, kilim, [akir, Bekir, Zekir, kirilica i dr. g Gevgelija, Angelina, Germanija, general, Angel, Genadija, gemixija, breg, sneg i dr.

Zapomni! – Smeknatiot

22

izgovor ja pretstavuva razlikata me|u glasovite: k, g i }, |.

MAKEDONSKI JAZIK

Primeri:

Ko{ot nekoj go ostavil vo }o{ot. Na ~as bri{ev so male~ko gum~e, a sega nosam voda so male~ko |um~e. – Soglaskata j redovno se upotrebuva pome|u samoglaskite i i a (Makedoni ja, hemi ja, Mari ja i dr.); – Taa sekoga{ se upotrebuva i koga vo zborot se nao|aat tri samoglaski edna do druga. Toga{ j se upotrebuva pome|u pretposlednata i poslednata samoglaska (pee ja, mie ja, vee ja); – Kaj imenkite vo forma na obra}awa (Mari jo, Makedoni jo i dr.). Zada~a: Dopolni gi izostavenite bukvi vo ovie zborovi: me__a; ve__a; Gev__eli__a; __ermanec; Kana__anec; ohri__anec; tu__ina; sre__a; vre__a; Makedoni__a; spana__; no__; __ezve; An__ele; __ibrit; tr~a__}i; kalu__er; {e__er; __ilibar; __erka; vre__a; __evrek; cve__e; __iril; __irilica; gla__; gra__; Va__a; svi__a; Boì__; __uto. EDNAÊWE NA SOGLASKITE PO ZVU^NOST Pro~itaj, sporedi, razmisli i zaklu~i! Zvu~ni Bezvu~ni Sonanti

b

v

g

d

|

`

z

y

x

p

f

k

t

}

{

s

c

~

r

l

q

m

n

h

w j

glas – klas (g – k); bara – para (b – p); roza – rosa (z – s); vino – fino (v – f); dava – tava (d – t); gora – kora (g – k); breg – brek~e (g – k); àl – {al (` – {); grad – grat~e (d – t); |up~e – }up~e (| – }); zab – zap~e (b – p); – Na sekoja zvu~na soglaska odgovara bezvu~na soglaska. – Soglaskite predizvikuvaat razliki i vo zna~eweto na zborot i taka sozdavaat dvojki od zborovi. Zada~a: So Va{iot nastavnik na ~as izrabotete eden diktat na tekst niz koj }e se proverat va{ite znaewa za zna~eweto na soglaskite po zvu~nost! 23


AKCENTOT VO MAKEDONSKIOT JAZIK Razgovarame – zaklu~uvame: – Ako glasno gi izgovarame zborovite: kniga, knigata, knigovodstvo, }e zabeleìme deka site slogovi vo zborot ne gi izgovarame so podednakva ja~ina na glasot. Eden slog vo sekoj zbor go izgovarame so pogolema vozdu{na struja. Toj slog pri izgovorot posebno go naglasuvame. Toa, posilno izgovarawe na eden slog vo zborot se vika akcentirawe, odnosno akcent; – Slogot {to se akcentira se vika akcentiran slog. Akcentiraweto e osobina pri kulturata na usnoto izrazuvawe. Akcentot se beleì so poseben znak (´) {to se pi{uva nad samoglaskata od akcentiraniot slog i se vika akcenten znak. Primeri: rîka, rakôvodstvo, rakovôditel ... Zapomni! – Akcent (akcentiraweto) e naglasuvaweto na opredelen slog vo zborot i toj pretstavuva bitna osobina na makedonskiot literaturen jazik; – Akcentot vo makedonskiot literaturen jazik e dinami~en; – Akcentiraniot slog se narekuva akcentiran slog; – Vo makedonskiot literaturen jazik akcentot pa|a na tretiot slog od krajot na zborot. AKCENT NA SLO@ENITE ZBOROVI Pro~itaj, sporedi, razmisli i zaklu~i! vino + ìto = vinôìto; voda + vod = vôdovod; seno + kos = sînokos; pet + mina = pîtmina; koja + {to = kô ja{to; na + pladne = nìpladne.

– Vo makedonskiot literaturen jazik ima mnogu zborovi sostaveni od dva dela koi se vikaat sloèni zborovi; – Sloènite zborovi se sostaveni od dva zbora koi se srasnati i obrazuvaat nov zbor so novo zna~ewe. Akcentot kaj tie zborovi pa|a na tretiot slog od desno na levo na zborot; – Vo makedonskiot literaturen jazik akcentot e tretosloèn.

24

MAKEDONSKI JAZIK

Primeri:

dflvored = dr – vo – red (drvo + red) kôe{to = ko – e – {to (koe + {to)

sloèni zborovi

vôdopad = vo – da – pad (voda + pad)

Proveri gi svoite znaewa! – [to e akcent? – Akcentiraj gi zborovite: reka, kola, kniga, vodomer; vagata, vodenica, doma}in, doma}inka i domovi. – [to e toa akcentiran slog? – Koi se tie sloèni zborovi? Zada~a: Vo sledniov tekst prepoznaj gi akcentiranite slogovi vo zborovite, a potoa na istiov tekst prodolì go akcentiraweto vo slednive re~enici: Dôcnata îsen zavlìdea nasîkade. Zîmjata e pokrñena so `ôlti lñsja od dflvjata! Na neboto se protegaat gusti oblaci, koi{to navestuvaat deka }e zavrne silen do`d. Lu|eto vo svoite dvorovi od vikendicite podgotvuvaat zimnica. Jas i mojot brat sedime doma i u~ime, a tatko mi i majka mi se na rabota.

Zada~a: - So tvojot/ta drugar/ka igrajte akcentirawe na zborovi. Eden od vas neka izgovara pove}eslo`ni zborovi, a drugiot neka opredeli koj slog treba da bide akcentiran. Potoa razmenete gi ulogite. 25


IMENKI Pro~itaj, sporedi, razmisli i zaklu~i! a) Sneàna, b) u~ilnica, Dragan, masa, Vardar, dvor, Skopje, ku}a, Marija, sre}a, Dor~o. radost, mrak.

v) stado, jata, roj, ~elad, druìna, vojska, buket.

– Zborovite {to ozna~uvaat imiwa na lica, su{testva, predmeti, pojavi i poimi se vikaat imenki. Podelba na imenkite sopstveni

Filip, Ohrid, Prespa, Dor~o, Lesi.

op{ti

konkretni

masa, kniga, reka, most.

apstrakni

sre}a, radost, mrak, vozduh.

zbirni

hor, jato, roj ~elad, buket.

Zapomni! – Sopstvenite imenki sekoga{ se pi{uvaat so golema po~etna bukva. Zada~a: – Dogovorete se vo oddelenieto da rabotite vo tandem (parovi) i da izgovarate: a) prviot par – sopstveni imenki; b) vtoriot par – op{ti imenki; v) tretiot par – konkretni imenki; g) ~etvrtiot par – apstraktni imenki; d) pettiot par – zbirni imenki.

26

MAKEDONSKI JAZIK

Proveri gi svoite znaewa: – Napi{i deset sopstveni imiwa na lica (Prvata bukva napi{i ja so crveno)! – Razgledaj ja kartava na RM, pro~itaj gi imenkite i napi{i gi na opredelenoto mesto!

– Napi{i imiwa na pet dràvi! – Napi{i imiwa na pet gradovi! – Napi{i imiwa na pet ezera! – Napi{i imiwa na pet planini! – Napi{i imiwa na pet sela! – Napi{i imiwa na pet reki! – [to opfa}a poimot geografski imiwa? So kakva po~etna bukva se pi{uvaat geografskite imiwa? – Napi{i gi imiwata na narodite od slednite dràvi: Makedonija, Bugarija, Grcija, Albanija, Turcija, Germanija, Francija spored primerot {to e daden! Makedonec __________________ __________________ __________________ __________________ __________________ __________________

Makedonka Makedonci ___________________ ____________________ ___________________ ____________________ ___________________ ____________________ ___________________ ____________________ ___________________ ____________________ ___________________ ____________________

– Na sli~en na~in napi{i gi imiwata na nacionalnostite koi ìveat vo Republika Makedonija! 27


– Napi{i imiwa na dnevni vesnici i imiwa na knigi!

Dnevni vesnici:

_________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________

Knigi:

________________________________ ________________________________ ________________________________ ________________________________ ________________________________

– Napi{i po tri imiwa na ulici, u~ili{ta i fabriki! ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ROD, BROJ I OPREDELENOST (^LENUVAWE) NA IMENKITE Pro~itaj, sporedi, razmisli i zaklu~i! a) taa èna, b) toa dete, v) toj orev, taa majka, toa gnezdo, toj kromid, taa lipa, toa drvo, toj stol, taa klupa, toa jagne, toj moliv, taa kniga; toa zaj~e; toj komjuter;

g) tie èni, tie klupi, tie deca, tie gnezda, tie stolovi.

ku}a – va ku}a – na ku}a – ta

deca – va deca – na deca – ta

28

dete – vo dete – no dete – to

moliv – ov moliv – on moliv – ot

MAKEDONSKI JAZIK

– Imenkite razlikuvaat: a) tri roda: ma{ki, ènski i sreden; b) dva broja: ednina i mnoìna; v) tri ~lenski formi: – ov, – va, – vo, – ve; – on, – na, – no, – ne; – ot, – ta, – to, – te. Zapomni! – ^lenot vo makedonskiot literaturen jazik e nastavka koja prostorno ja opredeluva imenkata, odnosno predmetite, pojavite i su{testvata; – Sopstvenite imenki ne se ~lenuvaat i nemaat forma za mnoìna. Proveri gi svoite znaewa! 1. Koku Koku rod rodov ovii razl razlik ikuv uvaa aatt imen imenki kite te?? 2. [to prets pretstav tavuva uva ~leno ~lenott vo makedo makedonski nskiot ot litera literatur turen en jazik? jazik? 3. Koi imenki imenki vo vo makedo makedonsk nskiot iot liter literatu aturen ren jazik jazik se se ~lenuv ~lenuvaat aat?? Zada~a: - Vo slednava pesna so moliv, podvle~i gi ~lenskite formi na ~lenuvanite imenki i so va{iot nastavnik porazgovarajte za sodrìnata na pesnava: VARDAR Se protegnal me|u dolinite i sni{tata: od edniot do drugiot kraj na tatkovinata.

Plivajte vo nego, plivajte, lovete, no najubavite zborovi ~uvajte mu gi za mostovite.

Slavata mu e vo bogatstvoto, vo vodata, bez nego }e be{e grda prirodata.

Za da ne mu na{tetat na Vardar neprijatelite, su{ata, makedonskiot narod ~esto si go zatvoril vo pesnite, vo du{ata! Bo{ko Sma}oski

29


GLAGOLI Pro~itaj, sporedi, razmisli i zaklu~i! 1. Vane u~i makedonski jazik. (sega{no vreme); 2. Vane u~e{e makedonski jazik. (minato vreme); 3. Vane }e u~i makedonski jazik. (idno vreme). – Glagoli – poim; – Identifikacija na glagolite: a) lice (tri lica – 1, 2 i 3 za ednina i 1, 2 i 3 za mnoìna); b) broj (ednina i mnoìna); v) vreme (sega{no, minato i idno); g) vid (svr{eni i nesvr{eni). – Svr{eni i nesvr{eni glagoli – poim; – Upotreba na glagolite. Proveri gi svoite znaewa! – [to ozna~uvaat glagolite? – Po {to gi identifikuvame, odnosno koi gramati~ki kategorii gi imaat glagolite? Zada~i: – Otkrij gi i identifikuvaj gi po lice, broj, vreme i vid glagolite vo pesnava ,,îta~” od Bo{ko Sma}oski!

30

MAKEDONSKI JAZIK

ÎTA^ Srede parkot edna klupa, na klupata Marko sednal! Misli: ,,Ne e vreme da se skita!” Pa zel kniga da si ~ita. Na klupata srede parkot – knigata ja ma~i Marko: ~ita, ~ita, pa }e zapre – pominuva nekoj napred! Se zavrtuva potem nazad: ma` i èna krotko gazat! Da zapomne ne e lesno: gledaj, tr~a nekoj desno! Kaj zastana – dolgo bara: levo mom~e so gitara! Zamiùva, polza slaba: sred trevata kreka àba! I toa mu be{e kuso: mina mome, u{te – ruso!... Dve stranici za dva ~asa! Polàv da e, pa bi vjasal! Bo{ko Sma}oski

,,@elba °, od Pero Milenkoski – Vo slednive stihovi od pesnata ,,@elba° transformiraj gi glagolite od sega{no vo minato vreme: @ELBA Pod ~ador~e detence se krie, ~ador~eto rosi~ka go mie. Detenceto kaj drugar~e odi – dobra èlba kaj nego go vodi. ------------------------------------------------------------------------------Pero Milenkoski

31


POMO[NIOT GLAGOL SUM Pro~itaj, sogledaj, razmisli i zaklu~i! 1. Jas sum odli~en u~enik. 2. Ti si najvisok vo oddelenieto. 3. Vane e prv vo fudbal. 4. Nie sme ponazad od vas. 5. Vie ste pred nas. 6. Tie se prvi dojdeni. – Formite na pomo{niot glagol sum: a) za ednina (sum, si , e); b) za mnoìna (sme, ste, se); v) zo{to se vika pomo{en glagol. – Upotreba: a) za iskaùvawe sega{no vreme; (Jas sum tuka. Nie sme vo u~ilnica.) b) za iskaùvawe minato vreme; (Tie si igrale vo dvorot. Jas sum ~ital vo pove}e vesnici za Republika Makedonija.) v) iskaùvawe na minato vreme samo so formite od pomo{niot glagol sum; (bev, be{e; bevme, bevte, bea)

Ednina 1l. jas sum 2l. ti si 3l. toj e

Sega{no vreme Mnoìna 1l. nie sme 2l. vie ste 3l. tie se Minato vreme

Ednina 1l. jas sum ~ital 2l. ti si ~ital 3l. toj ~ital

Mnoìna 1l. nie sme ~itale 2l. vie ste ~itale 3l. tie ~itale

Ednina 1l. jas bev 2l. ti be{e 3l. toj be{e

Mnoìna 1l. nie bevme 2l. vie bevte 3l. tie bea

Zada~a: – Napi{i po edna re~enica so upotreba na sekoja forma od pomo{niot glagol sum! 32

MAKEDONSKI JAZIK

MINATO OPREDELENO SVR[ENO I NESVR[ENO VREME Pro~itaj, spordi, razmisli i zaklu~i! 1. Nikola i Nikolina otidoa vo Gradskiot park. Tie tamu nasadija brezi i se vratija doma. 2. Vane i Vawa bea vo Gradskiot park. Tie tamu sadea brezi i so zadovolstvo se vra}aa doma. – Vremetraeweto na glagolskite dejstva; – Poim za minato opredeleno svr{eno vreme; – Poim za minato opredeleno nesvr{eno vreme; – Prepoznavawe na dejstvoto. Proveri gi svoite znaewa! – Vo tekstov {to sleduva, otkrij gi site glagoli, a potoa spored vremetraeweto na nivnoto dejstvo, podredi gi vo dve koloni! Vo 1979 godina Nobelovata nagrada za mir £ pripadna na hrabrata i po`rtvuvanata èna Majka Tereza koja celiot svoj ìvot im go posvetuva{e na te{kozabolenite lu|e od svetot. Gradot Skopje, vo znak na golema blagodarnost £ izgradi spomenik – statua, kako na golem ~ovek koja na cel svet mu stana vistinska majka. Spomenikot go izraboti akademikot Tome Serafimovski. Celata sve~enost skopjani so zadovolstvo ja sledea i se voodu{evuvaa. – Podelete se vo parovi i vo tandem niz igra edniot neka izgovara svr{eni glagoli, a drugiot istite glagoli da gi transformira vo nesvr{eni. Primeri: ~ita – pro~ita; pi{uva – napi{a; doa|a{e – dojde ....

33


– Vo slednava pesna transformiraj gi glagolite od svr{eni vo nesvr{eni. TATKOVINA Koga pristigna brodot vo taa dale~na zemja toj vide nepoznat narod posednat na bregot i jadri yvezdi na neboto. Go pra{a {to nosi toj pokaà vrzana {amija so zemja mu ja isturija i zaplaka. Tatkovinata e taa, re~e toj, i cela no} po~na grutka po grutka da sobira. Ante Popovski

IDNO VREME Pro~itaj, sogledaj, razmisli i zaklu~i! @ALI, MOME @ali, mome, da àlime, kako }e se razdelime. Kako bevme posvr{eni, sega }e se razdelime, jas od tebe, ti od mene. Jas }e odam vo tu|ina, na tu|ina, na rabota; }e ostanam tri godini, }e ti pratam bela kniga, bela kniga, àlno pismo – em da ~ita{, em da pla~e{. }e ti pratam ubav |erdan – em da nosi{, em da pla~e{. Narodna pesna

34

MAKEDONSKI JAZIK

– Idno vreme – poim; – Obrazuvawe; – Zna~ewe; – Prepoznavawe. Proveri gi svoite znaewa! – Napi{i pet re~enici vo koi }e upotrebi{ glagoli vo idno vreme. – Vo slednava narodna pesna otkrij gi glagolite {to se vo idno vreme. ]E ODAM, MAJKO, TU\INA

– ]e odam, majko, tu|ina tu|ina, majko, jabana za da spe~alam, majko altani. – Za{to mi se, sinko, alt’ni koga }e bidam bez tebe, a ti, sinko more bez mene. GLAGOLSKI PRILOG Pro~itaj, sogledaj, razmisli i zaklu~i! Minatoto leto so moite roditeli prestojuvav vo Republika Makedonija. Tamu bevme na Ohridskoto Ezero. Tie denovi mininuvaa {etaj}i se niz gradot Ohrid, gledaj}i gi prekrasnite ohridski biseri i kapej}i se vo bistrite vodi na Ezeroto. Zvucite od planinata Gali~ica me nosea vo svetot na fantazijata ne dozvoluvaj}i nikakov zamor. Nave~er sedej}i na balkonot od ku}ata na na{ite rodnini, gledav vo ubavata Gali~ica.

Sedej}i

Edno dejstvo iskaàno vo neli~na glagolska forma.

gledav vo Gali~ica

Drugo dejstvo vo li~na glagolska forma. 35


Zapomni! – So glagolski prilog se iskaùva dejstvo koe se vr{i paralelno so drugo dejstvo; – Ovaa glagolska forma e prosta; – Glagolskiot prilog nema lice i nema broj; – Se upotrebuva za iskaùvawe na kusi i zbieni re~enici; – Sekoga{ se pi{uva so soglaskata j; – Zbor~eto (~esticata) ne od glagolskiot prilog se pi{uva oddelno. Zada~i! – Slednive zapo~nati re~enici dopolni gi so po eden glagolski prilog {to }e go zapi{e{ na mestoto od liniite! __________ po ulica ~itav vesnik. Zadremav na stolot, _________ televizija. Se zamoriv ___________ pismo do baba mi vo Skopje. Stignavme vo Ohrid, ___________ brzo so avtomobilot. – So glagolskite prilozi: ~itaj}i, odej}i i gledaj}i konstruiraj re~enici.

PRIDAVKI Pro~itaj, sogledaj, razmisli i zaklu~i! – Vezilke, kaì kako da se rodi

prosta i stroga makedonska pesna od ova srce {to so sebe vodi razgovor no}en vo trevoga besna? ----------------------------------------------------------------------------------------Blaè Koneski

– Funkcijata na pridavkite vo re~enicata; – Pridavki – poim; – Zna~ewe. – Gramati~ki kategorii: a) rod (ma{ki, ènski i sreden); b) broj (ednina i mnoìna); v) ~len (site ~lenski formi {to gi imaat imenkite); g) stepen (pozitiv, komparativ i superlativ). 36

MAKEDONSKI JAZIK

Zapomni! – Pridavkite se zborovi koi ozna~uvaat nekoi karakteristiki na imenkite, odnosno na predmetite, su{testvata i pojavite; – Tie ja razubavuvaat re~enicata. Proveri gi svoite znaewa! – [to ozna~uvaat pridavkite? – Koi vidovi zborovi vo re~enicata gi pojasnuvaat? – Iskaì re~enici vo koi }e gi upotrebi{ pridavkite: òlti, ne`no, gradski, brzi, povisok, najbrzi, najvisok. Zada~i: - Vo slednava pesna otkrij gi i opredeli gi gramati~kite kategorii na pridavkite (rod, broj, ~len), no pred toa povedete razgovor za sodrìnata na pesnata!

OHRID Dreven gradu, te pliska son~ev bran Vo srceto ti spie ubavina. Galebite v kosi ti svile gnezda. Od site strani na svetot naezda od turisti, èdni za ti{ina. Od tebe ja u~at

istorijata na ve~nosta za da ne go potpalat avtomatskiot poàr {to }e go goltne svetot. Dreven gradu, cuti{ vo belina me|u dvorci i manastiri. Ve~en voin si pred sinoto oko na Ezeroto. Tome Bogdanovski

37


BROEVI Pro~itaj, sogledaj, razmisli i zaklu~i! Si bile dvajca bra}a koi{to bile vo stranstvo i rabotele vo ista fabrika. Pomladiot brat za dvaeset i pet rabotni dena zarabotuval iljada i sto evra, a postariot za dvaeset i tri dena odvaj zemal {estotini evra. – –

Broevi – poim; ^lenuvawe (so site ~lenski formi {to gi imaat imenkite i pridavkite)

Zapomni! – Zborovite {to ozna~uvaat to~no ili pribli`no koli~estvo se vikaat broevi. – Broevite vo re~enicata prete`no odat so imenki. Proveri gi svoite znaewa! – Vo sledniov prozen tekst otkrij gi broevite, no pritoa posebno izdvoj gi ~lenuvanite broevi. Proletno utro. To~no be{e osum ~asot i petnaeset minuti koga izlegov od doma. Na ulica sretnav edno mom~e na dva-trinaeset godini. Vo ednata raka nose{e eden buket od pet cvetovi. Pette cvetovi bea raznobojni i bea mnogu ubavi. – Napi{i re~enici vo koi }e gi upotrebi{ broevite: dva, pet, {est i sto! – So zborovi napi{i gi broevite: 1 000 ____________________________________; 1 532 ____________________________________; 700 ____________________________________; 3 – 4 ____________________________________; 926 ____________________________________. – Napi{i so zborovi koga e tvojot rodenden. ___________________________________________________________________ – Kolku denovi ima edna godina? ___________________________________________________________________

38

MAKEDONSKI JAZIK

PRILOZI Pro~itaj, sogledaj, razmisli i zaklu~i! Vremeto deneska i utre }e bide ubavo. Nie }e izlezeme nagore nad gradot. Tamu malku }e pro{etame i }e se odmorime. So nas }e poneseme pove}e jadewe i ~ador da ne zavrne do`d iznenada. – Pokaùvaat: koga, kade, kako i vo koj stepen se vr{elo dejstvoto vo re~enicata; – Naj~esto stojat do glagolot vo re~enicata; – Vidovi (vreme, mesto, na~in i koli~estvo).

Zapomni! – Prilozite se zborovi koi naj~esto stojat do glagolot vo re~enicata i go opredeluvaat vremeto, mestoto, na~inot i stepenot (koli~estvoto) na vr{eweto na dejstvoto; – Tie zna~itelno se razlikuvaat od drugite zborovi. Zada~a: – Napi{i re~enici vo koi }e upotrebi{ po eden od slednive prilozi: daleku, v~era, nadolu, napladne, nekako, pove}e! PREDLOZI Sporedi, razmisli i zaklu~i!

39


– Pokaùvaat nekoj odnos; – Ne se menlivi zborovi; – Zna~ewe.

Zapomni! - Predlozite se nemenlivi zborovi koi pokaùvaat nekoj odnos so predmetite i su{testvata vo re~enicata; - Tie imaat prostorno i vremensko zna~ewe vo re~enicata; - Predlozi vo makedonskiot literaturen jazik se: od, vo, zad, pred, na, so, vrz, do, pred i dr. Proveri gi svoite znaewa! – Vo slednive stihovi otkrij gi predlozite, a potoa napi{i ~etiri re~enici so upotreba na razli~ni predlozi: Pesna mu peat na niva vo leto mladi ètvari, svirki mu svirat so kaval vo gora mladi kozari. – Vo sledniov tekst na praznite mesta vo re~enicite, vnesi gi predlozite. Be{e nedela. Pove}e gra|ani be{e izlegle ____ park. Otidovme i nie. Tamu se vidovme ____ mnogu drugar~iwa __ u~ili{teto. ___ parkot se {etavme ___ zelenite trevni povr{ini. Odedna{ ____ gradot zabeleàvme gusti oblaci i za da ne navrneme, si dojdovme doma ____ mrakot.

ATRIBUT I APOZICIJA Pro~itaj, sogledaj, razmisli i zaklu~i! ------------------------------------------------------------------------Ovde je mra~no i mrak m’obviva i temna m’gla zemja pokriva, mrazoj i snegoj, i pepelnici, silni vetri{~a i vijulici, kolku m’gli i mrazoj zemni a vgr’di studoj, i misli temni. ------------------------------------------------------------------------K. Miladinov

40

MAKEDONSKI JAZIK

– Konstantin Miladinov, avtorot na poznatata pesna ,,T’ga a jug°, e roden 1830g. vo Struga. – Dvajcata bra}a, Konstantin i Dimitar Miladinovi, umrele 1862 godina vo Carigradskite zandani. – So najubavata pesna na K. Miladinov, ,,T’ga za jug°, sekoga{ po~nuvaat ,,Stru{kite ve~eri na poezijata°. – Funkcijata na atributot i apozicijata vo re~enicata; – Mestoto na atributot i apozicijata vo re~enicata; – Pravopis.

Zapomni! – Atributot i apozicijata se imenski dodatoci koi ja pojasnuvaat imenkata i £ davaat poto~na opredelba; – So re~enicata i so nejzinite dodatoci se zanimava sintaksata. Proveri gi svoite znaewa! – Vo slednava pesna otkrij gi atributite: RODNIOT JAZIK Rodniot jazik e biseren |erdan od zborovi – plodovi so~ni, mislite tie ti gi redat vo sliki jasni i to~ni. Toj e vrutok nepresu{en, ve~en, niz bistri kapki – zborovi te~at. @ubori, klokoti, yvoni, se lee, ko jasna yvezda sekoj zbor gree. Toj ni e zavet od dedovcite kako tlamnikot na ogni{teto. ûvaj go kako crnkata vo o~ite – bez jazik si nikoj i ni{to. Vidoe Podgorec

41


– Vo slednive ~etiri re~enici nedostasuva apozicijata. Prepi{i gi re~enicive i dopolni gi so potrebnite apozicii. 1. Glavniot grad na Republika Makedonija, ___________, na 26 juli 1963 godina go zafati golem zemjotres. 2. Paris, ____________________, ima mnogu znamenitosti. 3. Ilinden, ____________________, sekoja godina sve~eno se proslavuva vo celata Republika Makedonija i vo dijasporata. 4. Goce Del~ev, _____________________________, e roden 1872 godina vo Kuku{.

PRILO[KI OPREDELBI Pro~itaj, sogledaj, razmisli i zaklu~i! V~era iznenada so moite roditeli otidovme na izlet. Ottamu donesovme nekolku ubavi planinski cvetovi. Majka mi, koga se vrativme, vedna{ gi stavi vo vazna so voda. – Vidovi prilo{ki opredelbi: a) za vreme (koga?); b) za mesto (kade?); v) za koli~estvo (kolku?); Proveri gi svoite znaewa: – Vo slednava basna otkrij gi site vidovi prilo{ki opredelbi! LAVOT I GLU[ECOT Dodeka lavot spiel na edna ledinka, eden glu{ec mu pretr~al preku ustata. Vedna{ lavot se razbudil, go fatil i se podgotvil za jadewe. No glu{ecot go zamolil da ne go jade poradi dobrinata {to toj }e mu ja napravel. Toga{ lavot mnogu se nasmeal i go pu{til. Po kuso vreme lavot navistina se spasil so pomo{ na glu{ecot. Imeno, lovcite postavile mreà za da go fatat. Glu{ecot go ~ul kako ta`no ofka vo mreàta, do{ol tuka, brzo go pregrizal jaèto i otkako go oslobodil, mu rekol: – Ti toga{ mnogu me ismea, poradi neznaeweto deka moàm da te spasam. Sega znaj deka i kaj glu{ecot postoi blagodarnost. Ezop

42

MAKEDONSKI JAZIK

DIREKTEN I INDIREKTEN GOVOR Pro~itaj, sporedi, razmisli i zaklu~i! a) UÊNIOT SIN Sinot na eden selanec u~el v grad. Za letniot raspust toj si idel v selo. – Sinko, mu rekol edna{ tatko mu, zemi ja vilata i ajde na lvada da go sobereme senoto. Na sina mu ne mu se rabotelo i rekol: – Jas tolku mnogu nauki u~ev vo gradot i site selski zborovi gi zaboraviv. Ne znam {to e toa vila. Po malku vreme sinot trgnal kon plevnata i se sopnal na edna vila {to bila ispravena kraj yidot. Taa padnala i go udrila po glava. Toj se fatil za glava i rekol: – Koj ja ostavil ovde ovaa vila?! – Mnogu arno ti se stori! – rekol tatko mu. – Od vilata treba da se nau~i{ deka najgolemata nauka e nikoga{ da ne zaboravi{ da raboti{. b) UÊNIOT SIN Sinot na eden selanec u~el v grad. Za letniot raspust toj si idel v selo. Tatko mu mu rekol na sinot da ja zeme vilata i da odat na livada da go soberat senoto. Sinot mu rekol deka v grad nau~il mnogu nauki i site selski zborovi gi zaboravil i ne znael {to e toa vila. Po malku vreme sinot trgnal kon plevnata i se sopnal na edna vila {to bila ispravena kraj yidot. Taa padnala i go udrila po glava. Toj se fatil za glavata i rekol koj ja ostavil tuka taa vila. Tatko mu mu rekol deka mnogu arno mu se storilo i deka od vilata ja nau~il najgolemata nauka i nikoga{ ne treba da zaboravi da raboti takvi selski raboti. – Poim za direkten govor; – Poim za indirekten govor; – Pravopis.

Zapomni! Direkten govor e koga raskaùva~ot gi prenesuva tu|ite zborovi kakvi {to bile, odnosno onaka kako {to gi izgovorilo liceto. Indirekten govor e koga raskaùva~ot gi prenesuva tu|ite zborovi so izvesni promeni vo formata, no ne i na sodrìnata. 43


Proveri gi svoite znaewa! – Slednive dve re~enici od direkten transformiraj gi vo indirekten govor i obratno! 1. Nikola se vrati od u~ili{te i veselo re~e: ,,Mamo, utre celoto oddelenie organizirano odime na izlet.” 2. Dedoto na svojot sin mu rekol da pojde vo prodavnica i da mu kupi vesnik. – Tekstov {to sleduva, transformiraj go od direkten vo indirekten govor. Tatkoto mu rekol na svojot sin: – Na, sinko, za 100 denari kupi mi maslinki. – [to da kupam, alva? – rekol sinot. – Ne alva, tuku maslinki! – mu rekol povtorno dedoto. – Alva! – pak, rekol sinot. – A, bre, maslinki, ti velam! – A, alva?! – Da te zeme |avolot sose taa tvoja alva. Zar tebe tolku mnogu ti se jade alva.

PRAVOGOVOR I PRAVOPIS UPOTREBA NA INTERPUNKCISKI ZNACI Pro~itaj, sogledaj, razmisli i zaklu~i! 1. Dedo mi ~ita vesnik. 2. Sinko, kolku ~asovi imate utre ? 3. Of, kako se ~uvstvuvam zamoren! 4. Elena na majka si £ re~e: ,,Mamo, popladne }e odam kaj mojata drugarka.° – Pravogovor; – Pravopis; – Interpunkciski znaci – upotreba.

Zapomni! – Pravogovor e pravilno izgovarawe na glasovite i na zborovite. – Pravopis e sistem od jazi~ni normi, interpunkciski znaci i zakonitosti koi pri pismenoto izrazuvawe treba da se po~ituvaat. – Makedonskiot pravopis e donesen na 7 juni 1945 godina. 44

MAKEDONSKI JAZIK

Proveri gi svoite znaewa! – Diktat na prozen tekst vo koj dominiraat pove}e interpunkciski znaci. EDNOZNA^NOST I POVE]EZNA^NOST NA ZBOROVITE Pro~itaj, sporedi, razmisli i zaklu~i! 1. Nikolina ìvee vo golem grad. 2. V~era zavrna do`d, prosleden so golem grad. 3. Od oxakot izleguva{e gust ~ad. 4. Poàrot be{e prosleden so gust dim. 5. Pred dvaeset godini bev mnogu mlad, a sega sum mnogu star. – Sinonimi – poim; – Homonimi – poim; – Antonimi – poim.

Ve`bi za povtoruvawe i proveruvawe! – Otkrij ja pove}ezna~ajnosta na zborovite vo slednive re~enici: 1. Vase redovno ja odrùva kosata za poubavo da kosi, a Jana redovno ja odrùva kosata za poubavo da £ stoi. 2. Jas treba da crtam na blok ,,5°, pa zatoa brzam da stignam do zgradite na blok ,,5°, za{to gi zaboraviv boicite. – Napi{i po dve re~enici so upotreba na sinonimi i antonimi. NOVOSOZDADENI ZBOROVI (NEOLOGIZMI) Pro~itaj, sogledaj, razmisli i zaklu~i! 1. Toj odamna raboti na kompjuter. 2. Nase ima golem avtoritet. 3. Toj so godini neguva afiniteti. 4. Mare ima makedonsko dràvjanstvo. 5. Videoto odamna ne sme go upotrebile, za{to imame dividi. Neologizmite se novosozdadeni zborovi koi so tekot na vremeto navleguvaat vo jazikot i go zbogatuvaat.

Zada~a! – Napi{i re~enici so slednive neologizmi: drvored, vrabotuvawe, bran, kompromitiran, legalno, streme`, polet i ilegalno. 45


INTERNACIONALIZMI Pro~itaj, sogledaj, razmisli i zaklu~i! 1. Bev vo Dramski teatar. 2. Sekoj fakultet ima dekan. 3. Tatko mi e profesor po filozofija. – Internacionalizmi se zborovi koi postapno navleguvaat vo sekoj jazik i se prisposobuvaat na sredinata i uslovite na toj jazik. Tie zborovi se sre}avaat vo site razvieni standardni jazici, pa zatoa u{te se vikaat i me|unarodni zborovi.

BIDI KREATIVEN I KONCIZEN! Kulturata na pismenoto i usnoto izrazuvawe (raskaùvawe, preraskaùvawe, opi{uvawe i izvestuvawe) }e bide dadeno niz stranicite pod imeto: Bidi kreativen i koncizen. Za taa cel }e bidat dadeni zada~i od sekojdnevniot ìvot na u~enicite, nastani, gledani TV – filmovi i TV – emisii, pretstavi, poseti, pro~itani knigi, zamisleno patuvawe vo vselenata i sl. Vo vrska so toa se koristat i tekstovi kako inspiracija (pottik) za pi{uvawe. Za ilustracija eve eden prilog:

VSELENSKI RAZGOVORI – Alo, zemja, ovde „Sneàna° – kosmi~ka stanica! – Alo, „Sneàna°, primeno e! S¢ e vred!

°, – Alo, „Mars ovde Vera Mimi! Telegrama primi: Stop! So nau~nici smeli

Vo skafanderi beli. Stop! Alo, Mimi i Vera! Vrskata e gre{na. Ovde Venera! Tome Bogdanovski

46

MAKEDONSKI JAZIK

LEKTIRA Razgovarame – zaklu~uvame: – Naslovot na knigata; – Avtorot; – Temata; – Sodrìnata; – Likovite i nivnite postapki; – Idejata; – Zaklu~ok.

47


TRETA FAZA ISTORIJA NA MAKEDONSKIOT JAZIK Pro~itaj, sogledaj, razmisli i zaklu~i! [ematski prikaz Praslovenski jazik

Zapadnoslovenska grupa

– polski jazik, – ~e{ki jazik, – slova~ki jazik, – luì~ko-srpski jazik;

Ju`noslovenska grupa

– makedonski jazik, – bugarski jazik, – srpski jazik, – hrvatski jazik, – slovene~ki jazik;

Isto~noslovenska grupa

– ruski jazik, – ukrainski jazik, – beloruski jazik.

– Vo R. Makedonija sredstvo za op{tewe e makedonskiot literaturen jazik; – Poteknuva od praslovenskiot jazik, odnosno od jazikot na Slovenite; – Toj e najblizok so ju`noslovenskite jazici; – Za najstar jazik na Slovenite se smeta staroslovenskiot jazik.

48

MAKEDONSKI JAZIK

-

49


KIRIL PEJÎNOVI] Pro~itaj, sogledaj, razmisli i zaklu~i! Kiril Pej~inovi} – Tetoec e me|u prvite pretstavnici koi{to go vovele narodniot jazik vo crkvite i u~ili{tata vo XIX vek. Se pretpostavuva deka e roden 1770/71 godina vo Tearce, kaj Tetovo. Oti{ol vo Sveta Gora vo manastirot „Hilendar°, kade {to se zakalu|eril. Vo svojot ìvot rabotel vo manastirot. Podocna oti{ol vo rodnoto mesto kade {to go obnovil manastirot „Sv. Atanas° vo Le{ok. Tuka ostanal do krajot na svojot ìvot, odnosno do 1845 godina. Poznati negovi dela se: „Ogledalo°, „Ute{enie gre{nim°, „@itie kneza Lazara°, knigi so crkovna sodrìna, napi{ani na naroden jazik vo koj se odrazuva tetovskiot govor. Poznat e i negoviot nadgroben epitaf koj e prv obid za pi{uvawe stihotvorba vo makedonskata literatura na makedonski naroden jazik. Prilozi: Nadgroben epitaf

„Tearce mu negovo ro`denie, Pre~ista i Hilandar posriènie, Le{ok mu e negoo vospitanie, pod plo~ava negoo po~ivanie. Ot negovo svoe ot{estvie, do Hristovo vtoro, pri{estvie, molit vas bra}a negoi qubimija hotja{tija pro~itati sija, da re~ete: Bog da bi go prostil, zere u grob crvite gi gostil. Kiril Ovde leì Kirilovo telo u manastir i u Le{ok selo. Da Bog da za dobroe delo.

50

MAKEDONSKI JAZIK

UTE[ENIE GRE[NIM (izvadok)

... Slu{ajte, hristiani, majka kako se po~estuet i za hatir nojzin moèt i najgolema qutiwa da otfrlit ot sebe. Kako nekoe vreme vo stari Rim, ima{e eden car, ime mu be{e Koriolan, i negova majka – imeto i be{e Veturia. Togo knez go napudia gra`danite bez kabaet. I on otide vo ~u`da dràva, uze vojska mnogu i se vrati pak na Rim, da bide da tepat gra`danite bez milost, da ne poàli ni malogo ni golemogo, ni mu`ko ni ènsko, vse pod sabla da postelit. -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

TEODOSIE SINAITSKI Pro~itaj, sogledaj, razmisli i zaklu~i! Teodosie Sinaitski se pretpostavuva deka e roden 1850 godina vo Dojran. Se vikal Teohar, no podocna oti{ol na poluostrovot Sinaj, kade {to stanal stare{ina na manastirot i vo spomen na toa se narekol Sinaitski. Razgovaral so mnogu Makedonci i sobiral milostina od niv. Edno vreme rabotel i vo Solun, kade {to se zapoznal so Kiril Pej~inovi} i Jordan Haxi Konstantinov – Xinot. Vo Solun ja otvoril prvata pe~atnica (1837 godina), koja podocna se opoàrila, no so pomo{ na Pej~inovi} ja obnovil, no povtorno (1844 godina) ja opoàrile. Poslednite godini od ìvotot se vratil vo rodniot grd i rabotel kako vodeni~ar. Najpoznato negovo za~uvano delo e Predgovorot kon deloto „Ute{enie gre{nim” od Kiril Pej~inovi} vo koe ukaùva za zna~eweto na narodniot jazik so {to go otvoril srceto na makedonskiot narod za prosvetuvawe. Prilog: OD PREDGOVOROT NA „UTE[ENIE GRE[NIM ° (izvadok)

... I koga }e ~itate vo taja kniìca, da hvalite i da blagodarite Boga oti e dal takov u~itel vo vreme na{e i da molime pa na Boga i gospoda na{ego Isusa Hrista i na Pre~istija mater jego da budeme vsi pravoslavni naslednici so vsemi blagougodiv{imu Bogu i da slavime ime vse svetoe ego oca i sina i svetago duha amin. 51


Proveri gi svoite znaewa! 1. Koja e ulogata i zna~eweto na Kiril Pej~inovi} i Teodosie Sinaitski? 2. Koi dela gi napi{al Kiril Pej~inovi}? 3. [to napravil Pej~inovi} pred krajot na svojot ìvot?

JORDAN HAXI KONSTANTINOV – XINOT Pro~itaj, sogledaj, razmisli i zaklu~i! Jordan Haxi Konstantinov – Xinot e eden od najaktivnite dejci na prerodbata vo Makedonija. Roden e 1820 godina vo Veles. Obrazovanieto go zavr{il vo Veles i vo Skopje. Aktivno rabotel za obrazovanieto na makedonskiot narod iako bil pove}epati kleveten od tie {to go {irele tu|oto vlijanie (gr~ko, bugarsko i srpsko), no nikoga{ ne podlegnal. Sekoga{ veruval vo utre{niot den za podobar ìvot. Xinot bil prosvetitel na decata vo Makedonija. Umrel 1882 godina vo svojot roden grad. Toj e prv makedonski dramski pisatel na piesi ,,Minerva i devet muzi°, ,,Basna° i ,,U~ili{te i u~enie° i dr. Isto taka pi{uval stihotvorbi, aforizmi, patopisi i sl. Prilog: Aforizmi: 1. Mnogu àlno mi e, za{to ne sja poznah sam sebe. 2. @ivim, no koga nikakvo dobro da sotvoram ne moàm, za{to mi e takovija ìvot? 3. Za{to mi projde toliko vreme koe ne mogoh da go poznajam? – Znak e da jo{t ne sam se poznal. 4. Kakva e prijatel{tina me`du smerti i ìvote? 5. D’neska sam izguben! Ne treba se bojati. Za{to drevoto planinsko ako bi prava greda bilo, ne bi go delkale.

52

MAKEDONSKI JAZIK

KRSTE PETKOV MISIRKOV ,,Za makedonckite raboti°

Pro~itaj, sogledaj, razmisli i zaklu~i! e Krste Petkov Misirkov osnovopol`nik na makedonskiot jazik, roden 1874 godina vo Postol, Enixe – vardarsko, kade {to u~el osnovno u~ili{te do {esto oddelenie na gr~ki jazik. Se {koluval vo Solun, Sofija, Skopje, Belgrad i [abac. Studiral vo Rusija. Se vra}a vo svojata tatkovina i raboti kako profesor vo gimnazijata vo Bitola. Negovo najva`no delo e ,,Za makedonckite raboti°, objaveno 1903 godina vo Sofija. Deloto e opoàreno od strana na bugarskite vlasti, zatoa {to vo deloto Misirkov gi zastapuval interesite na makedonskiot jazik. Vo deloto Misirkov go razrabotuva pra{aweto za voveduvawe na makedonskiot jazik. Umrel 1926 godina vo Bugarija. Zaslugata na Misirkov za Makedoncite e golema, zatoa {to u{te ottoga{ toj go zapo~nal interesot za kodifikacija na makedonskiot jazik. Prilog: ,,ZA MAKEDONCKITE RABOTI °

(izvadok) ... Okolu centralnoto nari~je trebit da se grupiraat site na{i nau~ni i literaturni sili, za da go o~istat i obogatat so sokroi{~a od druzite makedoncki nare~ija i da sozdadat od nego i jeden ubav literaturen jazik. Na nego trebit da se sozdadit jedna skolijcka, nau~na i ubaa literatura, za da moìt preku nif da se ra{irit niz cela Makedonija vo vid na literaturen jazik, koj {~o }e izmestit od neja propagandckite jazici. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Mislata kon na{iot jazik e na{ dolg, na{e bogatstvo i pravo. Nie sme dol`ni da go miluvame na{iot jazik, za{to toj e na{, isto kako {to e na{a tatkovinata... 53


Zada~a: – Pro~itaj ja prvata statija od knigata ,,Za makedonckite raboti°, a ako moè{ i celata kniga. Proveri gi svoite znaewa! 1. Vo koj period ìveel i rabotel Misirkov? 2. Vo {to se sostoi golemoto zna~ewe na Misirkov za Makedoncite? 3. Na koj govori e zasnovan makedonskiot literaturen jazik? 4. Od kolku statii se sostoi negovoto zna~ajno delo? BLA@E KONESKI kako lingvist Pro~itaj, sogledaj, razmisli i zaklu~i! Blaè Koneski e poznat kako poet, lingvist i nau~nik vo makedonskata knièvnost. Toj e osnovopolo`nik na sovremeniot makedonski literaturen jazik i negovoto ime e tesno povrzano so sozdavaweto i ozakonuvaweto na makedonskiot literaturen jazik. Roden e 1921 godina vo s. Nebregovo, nedaleku od Prilep kade {to zavr{il osnovno u~ili{te. Gimnazija zavr{il vo Kraguevac, a slavistika studiral vo Belgrad i Sofija. Koneski vo Skopje rabotel kako profesor na Filozofskiot fakultet od negovoto osnovawe (1946 ). Bil pretsedatel na Sojuzot na pisatelite na Jugoslavija. Negovata zasluga za makedonskiot jazik e ogromna, bidej}i pove}e dela posvetil za jazikot na makedonskiot narod. Ja napi{al Gramatikata na makedonskiot literaturen jazik ( I i II kniga), i deloto Istorijata na makedonskiot jazik. Koavtor e na Makedonskiot pravopis so pravopisen re~nik, redaktor e na Re~nikot na makedonskiot jazik. Napi{al i golem broj knièvni dela od oblasta na prozata i poezijata. Umrel 1993 godina vo Skopje. Zada~a: – Nastojuvaj da gi pro~ita{ najpoznatite pesni na Blaè Koneski: „Te{koto° i „Vezilka° i razmisli za {to pee avtorot vo niv! 54

MAKEDONSKI JAZIK

OBEZVUÛVAWE NA ZVU^NITE SOGLASKI NA KRAJOT OD ZBOROVITE Pro~itaj, sporedi, razmisli i zaklu~i! Izgovarame brek lep no{ grat snek yit vos

Pi{uvame breg leb no` grad sneg yid voz

– Nastanuva glasovna promena pri izgovorot na zvu~nite soglaski na krajot od zborovite; – Zvu~nite soglaski na krajot od zborot se izgovaraat kako nezvu~ni; – Nastanuva obezvu~uvawe.

Zapomni! – Zvu~nite soglaski na krajot od zborot se izgovaraat kako bezvu~ni, a se pi{uvaat kako zvu~ni; – Obezvu~uvawe e glasovna pojava koja pri usnoto izrazuvawe zvu~nata soglaska na krajot na zborot se izgovara kako bezvu~na; – Za polesno da sfati{ dali na krajot od zborot treba da napi{e{ nezvu~na ili zvu~na soglaska, imenkata stavi ja vo mnoìna ili ~lenuvaj ja so {to }e dojde{ do realnata vistina. Primeri: le b – lebovi – lebot; sneg – snegovi – snegot itn. Proveri gi svoite znaewa! Obidi se glasno da gi izgovori{ istaknatite zborovi vo ovoj tekst, a potoa, ako misli{ deka se napraveni gre{ki vo pi{uvaweto, popravi gi. Tatko mi raboti vo druk grat. Toj mora da stigne navreme na rabota i koga e golem stut, grat, mras i snek. Fabrikata vo koja{to raboti se nao|a na eden mal brek, vo ~ija blizina ima eden golem star dap. Koga }e dojde, sekoga{ vo torbata nosi ubav, bel lep, a od desniot xep vadi i redovno mi dava nekoja bonbona.

55


OTSTAPUVAWE OD TRETOSLO@NOTO AKCENTIRAWE Pro~itaj, sogledaj, razmisli! – Godinava zavr{i. – Godinava }e odime so moite roditeli kaj vujko mi vo R. Makedonija. – Ode j}i po ulica se sretnav so Elena. – Toj ima golema kult ura. – Vesna ima nov kompj uter. – Otstapuvawe od tretoslo`noto akcentirawe ima: – kaj nekoi prilozi za vreme (let ovo, zimava); – kaj glagolskiot prilog (~ita j}i, ode j}i, pi{uva j}i i dr.); – kaj nekoi tu|i zborovi, a se vo slu`ba na makedonskiot literaturen jazik (kult ura, atelje, kompj uter i dr.).

Zada~a: – Napi{i re~enici vo koi }e upotrebi{ po eden od slednive zborovi, no pred toa pravilno akcentiraj gi: èton, sedej}i, letovo, intervju, literatura. PRAVILA KOGA IMENKATA NE SE ^LENUVA Razgovarame – zaklu~uvame: – Sopstvenite imenki ne se ~lenuvaat (Marija, Del~ev, Petkoski, Skopje, Ohrid i dr.) bidej}i tie sami po sebe se opredeleni. – Moè da se ~lenuvaat sopstvenite imenki koi ozna~uvaat prekari (Levkata, Mu~eto, Piperkata i dr.); – Op{tata imenka ne se ~lenuva koga se nao|a pred li~noto ime i ozna~uva nekoe svojstvo ( doktor Vane, profesor Stojan, majstor Blagoja i dr.); – Imenkata ne se ~lenuva koga pred nea se nao|a nekoja pokazna zamenka (ovoj ~ovek, onaa klupa, toa dete i dr.); – Ne se ~lenuva op{tata imenka upotrebena so zbor~iwata: za i po (Klinika za nos i grlo, ispitot po hemija i dr).

56

MAKEDONSKI JAZIK

Zada~a: Otkrij gi ne~lenuvanite imenki vo slednava pesna: MAJKA Kleta e majka trgnala, trgnala lele pisnala, niz taa Ruen planina za prvo ~edo Nikola. De gidi, sine, Nikola, krvava rano na srce. Izlezi, sine, ne ~ekaj, stradna si majka pre~ekaj. Kole Nedelkovski

UPOTREBA NA DOLGITE I KRATKITE FORMI OD LI^NITE ZAMENKI Pro~itaj, sogledaj, razmisli i zaklu~i! – Od tebe zedov sto denari. – Do vas sednav. – So nego otidov v grad. – Pred nego re~e deka }e dojde. – Od niv pobarav pomo{. – Nemu mu rekov da pomogne. – Nea ja sretnav na ulica. – Nego go pra{av kaj ìvee Aleksandar. – Podavaj}i ja topkata padnav. – Vikni gi da vlezat. – Go povikav da dojde. – Dolgite formi od li~nite zamenki se upotrebuvaat vo slednive slu~ai: a) koga pred niv stoi predlogot: od, do, so, pred, na, pod, bez, kaj i sl.; b) vo po~etokot na re~enicata; v) vo davawe blagoslovuvawe i kletvi (Blaze tebe! Te{ko mene i sl.).

57


– Kratkite formi od li~nite zamenki se upotrebuvaat: a) vo po~etokot na re~enicata; b) vo zapovedni re~enici; v) zaedno so dolgite zamenski formi.

Zapomni! – Dolgi formi od li~nite zamenki se: tebe, mene, nego, vas, nea, nemu, sebe, nas, vas, niv i sl. – Kratki formi od li~nite zamenki se: te, me, go, ja, ve, mu, ne, im i sl. Proveri gi svoite znaewa! Sledniov prozen tekst prepi{i go vo tvojata tetratka, pritoa, napi{i gi ispu{tenite kratki zamenski formi: Ribarot ____ pritera svojot ~un sosema do bregot, se navede i ____ vide ribite {to davaa posledni znaci na ìvot. Ribarot so svojot drugar ____ podelija ribite. Postariot ribar ____ ____ podade ribite i vedna{ ____ vesla~kata i zamina.

IZVICI Pro~itaj, sogledaj, razmisli i zaklu~i! – Ej, majstore go soyida li oxakot? – Of, {to da prvam sega! – Tu, bre, u{te go nema da dojde! – Bum, padna tavanot od sobata! – Iako veterot silno svire{e, fi – u – u, ama selanecot ode{e po potot i glasno vika{e po kowot: Di – i – i! – Izvicite se nemenlivi zborovi; – Tie sluàt: a) za iskaùvawe nekakvi ~uvstva (radost, strav, bolka, ~udewe i sl.); b) za iskaùvawe vnimanie; v) za poddrùvawe glasovi od prirodata; g) za terawe na ìvotni; d) za dovikuvawe.

58

MAKEDONSKI JAZIK

Zapomni! Izvicite se vid nemenlivi zborovi so koi se iskaùvaat nekoi ~uvstva, glasovi od prirodata, ili da se obrne nekoe vnimanie i sl. Proveri gi svoite znaewa! Vo slednava narodna prikazna otkrij gi izvicite! MAJSTOROT [TO GO TURNAL OXAKOT Eden majstor mu pravel na nekoj ~ovek oxak. Pred da ja dovr{i rabotata, oxakot po~nal da se navaluva. Majstorot go potprel so ple}ite i po~nal da vika. – Ej, doma}ine! Ej, doma}ine! Oxakov go napraviv. Dojdi gore da mi plati{! – Slezi dolu, majstore, }e ti platam! – More, nosi pari vamu ili }e go turnam! - Slezi dolu, bre majstore, }e ti platam kolku ~ini. Majstorot ne moèl pove}e da izdrì, se potrgnal i oxakot padnal. – Tras, brrr! – se slu{nalo na pokrivot od ku}ata. – Ah, {to mi napravi! Lele, air da ne vidi{, bre majstore! – Koga ti velev da donese{ pari, ti ne slu{a{ i bidi sega bez oxak, – odgovoril naluteno majstorot. Narodna prikazna

Zada~a: Napi{i re~enici so upotreba na slednive izvici: of, lele, ih, ah, i{, kikiriku i aj. 59


SVRZNICI Pro~itaj, sogledaj, razmisli i zaklu~i! – Jas vo ranecot nosam: knigi, tetratki, moliv, penkalo i guma. – Bisera pi{uva, a Kostadin ~ita. – [totuku zayvoniv, Damjan vedna{ izleze. – Svrznicite se zborovi koi imaat za cel: a) da povrzat dva neposredni zbora vo re~enicata; b) da povrzat dve prosti re~enici {to se vo sostav na edna sloèna re~enica. – Moàt da se najdat vo po~etokot i vo sredinata na re~enicata; – Svrznici se: a, no, i, dodeka, iako, otkako, {totuku, deka, ili, za da i dr.

Zapomni! Svrznicite se vid nemenlivi zborovi koi vr{at funkcija da povrzat dva neposredni zbora vo re~enicata ili da povrzat dve prosti re~enici vo sostav na edna sloèna re~enica. ÊSTICI Pro~itaj, sogledaj, razmisli i zaklu~i! – I Filip neka dojde so nas. – ]e dojde{ li kaj nas? – Edna{, barem, da poigra{ so mene! – Zarem ne ti e grev za mene? – Vie ni trebate da ni pomognete. – Eve ti go gostinot dojde. – Jas bi donesol ne{to za vas za jadewe. – Sluàt za istaknuvawe ili opredeluvawe na drugi zborovi vo re~enicata, a moè i zapoved; – Sluàt za obrazuvawe na nekoi gramati~ki formi; – Moàt vo re~enicata da se najdat vo sredinata i na po~etokot.

60

MAKEDONSKI JAZIK

Proveri gi svoite znaewa! Vo ova pismeno iskaùvawe na eden u~enik otkrij gi ~esticite, svrznicite, predlozite i prilozite. Za popregledno da bide, toa stori go vo tabelava {to ti e dadena: IZLET Vo edno proletno popladne iznenada izlegov v grad. Tamu se najdov so eden moj sou~enik. Toj mi re~e: – Lele, kako me boli glavata! Ah, dobro {to se vidovme. Aj, odvedi me vo ambulanta na lekar! Sigurno }e mi pomogne lekarot. – Vedna{! Neka bide taka! – mu rekov i trgnavme. [totuku stignavme do ambulantata, lekarot odma od prozor n¢ vide i vedna{ izleze za da n¢ pre~eka.

Red. br.

êstici

Svrznici

Predlozi

Prilozi

MO@EN NAÎN Pro~itaj, sogledaj, razmisli i zaklu~i! Jas bi sakal da dojdam kaj tebe, no nemam vreme. Koga bi do{ol, bi porazgovarale za Republika Makedonija i bi ja na{le na karta. Me|utoa, od tvojata biblioteka bi pro~itale ne{to za Kru{evo i za Ilindenskoto vostanie, no bi napi{ale i ubav sostav za Makedonija. – Mo`niot na~in pokaùva dejstvo koe za da se izvr{i e potreben nekoj uslov. Toj uslov se postavuva samo vo kontekst na re~enica; – Najlesno se prepoznavaat po ~esticata bi; – Se upotrebuva za iskaùvawe nekoj uslov; – Moè da se menuva po lica, rod i broj;

61


Proveri gi svoite znaewa! – Vo slednive stihovi podvle~i gi zborovite {to iskaùvaat moèn na~in. ,,Bi sakala, sinko glas da ti slu{nam, da pote~e qubov ko ognena lava. bi sakala v pregrad majkin da te slu{nam i bi miluvala dolgo tvoja rusa kosa.” – Napi{i tri re~enici vo koi }e bide iskaàn mo`niot na~in. ZAPOVEDEN NAÎN Pro~itaj, sogledaj, razmisli i zaklu~i! ,,Razvivaj goro zelena, Razvivaj {umo zelena, Ra{iri topli pazuvi, Otvori senka {iroka, ]e mine Del~ev Vojvoda So negovata druìna.° Narodna pesna

– So zapovedniot na~in se iskaùva zapoved samo za vtoro lice ednina i vtoro lice mnoìna. – Vo zapovedniot na~in se potrebni dve lica: zboruva~

(prvo lice)

zapoved

sogovornik ili sogovornici

(vtoro lice)

– Zapoveden na~in moè da bide (opisno) i vaka: da stane, da ~ita, da zaminite, da rabotite itn. Ovaa zapoved e indirektna. – îtaj – ~itajte, dojdi – dojdete, pi{uvaj – pi{uvajte i sl. e direktna zapoved.

62

MAKEDONSKI JAZIK

Proveri gi svoite znaewa! Vo slednava pesna so moliv podvle~ete gi zborovite {to iskaùvaat zapoveden na~in: BESMRTNO PISMO Ne pla~i, majko, zatraj se, ne àli, majko, po mene, izbri{i solzi krvavi, raskini crna {amija, v race zname prifati, na ramo pu{ka narami, na borba za prava sloboda za na{ata zemja ubava, i mojta, majko, osveta! Ej, ~uj me, majko, po~uj me, od tebe nema posre}na na ovaa zemja plamnata.

UPOTREBA NA INTERPUNKCISKI ZNACI Razgovarame – zaklu~uvame: – Interpunciski znaci se: to~ka, dve to~ki, zapirka, navodnici, akcent, pra{alnik, izvi~nik i dr.; – Pravopisni pravila za interpunkciskite znaci i nivna upotreba. Proveri gi svoite znaewa! Postavi gi potrebnite interpunkciski znaci vo slednava makedonska narodna prikazna i akcentiraj gi imenkite: MRZLIVIOT OVÂR Eden ov~ar cel den ostrigol samo tri ovci. [totuku se smra~ilo viknal po èna si. @eno mori brzo zapali edna borina i dojdi svetni mi da ostriàm pet {esnaeset ovci za eden ~as. Dejdi maù, dejdi du{ko cel den tri ovci ostrià pa sega na svetlo od borina }e si ostrièl pet - {esnaeset. Fali me usto oti }e te raskinam. Makedonska narodna prikazna

63


SLEANO I RAZDELENO PI[UVAWE NA ZBOROVITE Razgovarame – zaklu~uvame: – Pravila za sleano pi{uvawe; – Pravila za razdeleno pi{uvawe; – Primeri. Proveri gi svoite znaewa! Vo slednive re~enici, popravi gi gre{kite {to se napraveni za sleano i razdeleno pi{uvawe: Dedo mi be{e drvo delec. @ivee vo R.Makedonia vo seloto Seno kos blisku do gradot Prilep. Za da na pravi ne{to, ne saka mnogu da mu objasnuva{. Odma sfa}a {to treba da stori. Slednovo leto }e odime tamu, bidej}i negoviot tatko }e odbeleùva sto godi{nina od svoeto ra|awe. Sigurno dedomi }e me odnese na Markovi kuli, a pove}e vreme }e prestojuvame vo Dojran i Gevgelija. Od Prilep do Gevgelija }e odime so avtomobil i }e se dviìme po {irok avto pat.

RE^NIK I STIL OSNOVNO I PRENOSNO ZNAÊWE NA ZBOROVITE Pro~itaj, sogledaj, razmisli i zaklu~i! – Filip go ispe~e lebot. – Filip go ispe~e zanaetot. – Despina e itro devoj~e. – Lisicata e mnogu itro ìvotno. – Ti si mnogu pla{livo dete. – Zajakot e mnogu pla{livo ìvotno. – Zborovite pri op{teweto moàt da imaat i prenosno zna~ewe i so toa da iskaùvaat nekoja osobina; – Zborovite koga se upotrebuvaat vo prenosna smisla, ja menuvaat svojata smisla, odnosno zna~ewe; – Spored zna~eweto zborovite vo makedonskite narodni tvorbi najmnogu imaat prenosno zna~ewe.

64

MAKEDONSKI JAZIK

Zapomni! – Re~nik e kniga vo koja po azbu~en red se pomesteni zborovi. A, stil, vo literaturata, e na~in na izrazuvawe. Toj se gradi so ~itawe knigi. – Stil e na~in na pismeno i ili usmeno pi{uvawe. Zada~i: – Napi{i pet re~enici so upotreba na zborovi so prenosno zna~ewe. – Vo slednive stihovi otkrij gi zborovite {to imaat prenosno zna~ewe: Ej gi di, goro, majko le, dosta mi strea prave{e, so nade` du{a vrte{e i luti rani care{e. „Majka° , Kole Nedelkovski

65


66

MAKEDONSKI JAZIK

KUZMAN [APKAREV Pro~itaj, sogledaj, razmisli i zaklu~i! Kuzman [apkarev e sledbenik na Dimitrija Miladinov, koj{to se zanimaval so prosvetitelska i sobira~ka dejnost na narodni umotvorbi. Toj bil u~itel, u~ebnikar, roden vo Ohrid 1834 godina. Obrazovanieto go zavr{il vo Ohrid i vo Bitola. Okolu 30 godini rabotel kako u~itel vo Ohrid, Struga, Bitola, Solun i Kuku{. Objavil osum u~ebnici za potrebite na u~ili{tata vo Makedonija i ja napi{al biografijata za Bra}ata Miladinovci. Od sobranite golem broj makedonski narodni umotvorbi vo Sofija objavil Zbornik vo 1894 godina, koj{to se sostoel od osum knigi. Umrel vo Sofija 1909 godina. Sobral nad 1300 narodni pesni, nad 300 narodni prikazni, nad 700 pesni, 1156 poslovici, 29 detski igri itn. Toj mu bil zet za }erka na Dimitar Miladinov. Prilozi: a) Poslovici: - Ako bide{ most, sekoj }e te gaze; - Ako bega{ od arno, }e padni{ na zlo; - Ako te laàm, da ne se oènam; - Bez pari ni v raj, ni v pekol; - Bistra vodica – mirna glavica; - Jazikot koski nema, a koski kr{i. b) Gatanki: - Crven pr~ vo pe{tera leì. (jazik); - Du{a nema – um prodava. (kniga); - êtiri bra}a se brkaat ne moàt da se stignat. (kola); - Dve sestri se celivaat, a ne moàt da se vidat. (o~i).

67


v) Narodni pesni: PIJAN IDAM OD GRADA Pijan idam od grada, stretiv mome v livada, pribrav da ja celivam prsna moma da begat. Jas je rekov, nadrekov: - Nemoj, mome, ne begaj, ti si moe, pak moe! Sno{~i sum bil doma ti, rojno vino sum pilo; nemav da si poplatam, reim sabja ostaiv na sabjata mahrama, na mahrama hiljada, vo hiljada zlat prsten. Mahramata – tatku ti, a sabjata – bratu ti, hiljadata majke ti, zlati prsten – za tebe, a ti, mome, za mene!

SLU[AJ, ZETE, SLU[AJ Slu{aj, zete, slu{aj, {~o uka te u~e tvojo stari tatko, tvojta stara majka! Kog }e odi{ tamu, na momino selo, na momina ku}a, na momini dvorja, tamo }e izleze mominijo tatko, mominata majka, mominite bratja, mominite sestri; ~a{a }e ti dade! â{a da mu zemi{, stram ti da mu ima{, a strah da mu nema{!

g) Narodna prikazna: BRAT BRATA NE RANI, TE[KO MU KOJ GO NEMA Edno vreme si bile dvajca bra}a. Duri bil ìv tatko im, rabotele kako }e re~el toj: koj odel na ~iflik, koj so ovcite. A koga umrel tatko im, pogolemiot se storil doma}in, a pomaliot rabotel, mnogu go slu{al brata si i retko doa|al doma. Golemiot ni{to ne rabotel, samo si sedel doma, pre~ekuval prijateli: si imal arni kowi, zagari i sokoli za na lov i si pominuval gospodski. Po nekolku godini tie se zbogatile u{te pove}e. Golemiot brat bil ènet, a maliot ne. Maliot si idel doma ot sveden na sveden. Edna{ na eden sveden, koga si do{ol v selo, go sretnale nekoi selani {to im zaviduvale i sakale da im na{tetat i mu rekle: ,,Ti ne si li sin na tatko ti?° ,,Kako ne,° – rekol toj. ,,E , koga taka, za{to ti, kako momok, vezden si sam na rabota, so ovci, po pole, na tebe grmi, vrne, sonceto te pe~e – si se storil kako nikoj nigde, a brat ti, pogolemion, si ìvee kako gospodar – oble~en, najaden, napien, so ~est i slava, a ti si mu nemu kako izme}ar? Ajde 68

MAKEDONSKI JAZIK

re~i mu, da vidime, toj da odi na tvojata rabota, a ti da posedi{ i }e vidi{ dali ti e vistinski brat ili ne?° Maliot brat ni{to ne im rekol. Ama po~nal da razmisluva. Oti{ol doma, prespal no}ta i utredenta, koga se razbudil, go pra{al brata mu: ,,Kako pomina, brate, no}eska? Dali spie{e lesno?° A toj mu rekol: ,,Ah, brate! Oko ne sum klal.° ,,Zo{to ?° – go pra{al golemiot. ,,E, tolku godini, otkako umre tatko, ja sum den i no}, s# nadvor, pod vedro nebo; doma si idam edna{ na godinata; so nikogo ne se poznavam, ni prijatel imam, ni du{man imam. Dali }e dojde vreme i jas da se udomam – da se oènam i jas kako tebe? Kako }e gledam ku}a, koga nikogo ne poznavam i od ku}nata rabota ne se razbiram? Toa mislej}i, sano} ne sum zaspal i pomisliv da te pomolam tebe, da se smenime so rabotive: jas nekoja godina da posedam doma, a ti da pojde{ na mojata rabota!° ,,Mo{ne arno, brate°, rekol pogolemiot brat, prepravaj}i se deka boèm ne se nalutil: ,,da ostane{ ti, a jas }e pojdam na tvojata rabota; tuku u{te deneska da pojdam na lov i da ru~ame zaedno; a od utre }e se razmenime!” Skoknal od lutina i oti{ol da si go postegne kowot i vo kowu{nicata ja povikal ènata i £ rekol: ,,Slu{aj vamu! Jas }e pojadam deneska na lov i na brat mi mu rekov oti }e si dojdam za ru~ek; ama samo ti da znae{, nema da si dojdam za ru~ek; a ti }e ispe~e{ edno jagne, }e mu turi{ vnatre otrov, }e ja stavi{ sofrata i }e go pokani{ brat mi da ru~a. I vidi vamu! Koga }e se vratam okolu uìna, ako ne slu{nam da taì{ vo ku}ava, glavata }e ti otide!° Taka £ rekol na èna si i potoa si go javnal kowot i zaminal zaedno so zagarite i sokolite.

Zada~a: Nastojuvaj da ja pronajde{ ovaa narodna prikazna i celosno da ja pro~ita{, no pred toa obidi se so svoi zborovi, po tvoja zamisla da ja prodolì{ sodrìnata i da £ dade{ kraj. Proveri gi svoite znaewa! – Ovaa prikazna e realisti~na. Zo{to? – Koj gi vlo{il odnosite me|u dvajcata bra}a? Koi se pri~inite za toa? – Koi se glavnite likovi vo ovaa prikazna? – [to moè{ da kaè{ za postapkata na postariot brat sprema pomladiot? 69


MARKO CEPENKOV Pro~itaj, sogledaj, razmisli i zaklu~i! Marko Cepenkov e eden od najvidnite makedonski sobira~i na narodno tvore{tvo. Toj e roden vo Kru{evo, 1829 godina. Do svojata petnaesetgodi{na vozrast so tatko mu ìveel vo Ohrid i Struga. Pismenosta ja steknal vo gr~ki }elijni u~ili{ta. Vo 1844 godina do{le da ìveat vo Prilep kade {to Cepenkov ~irakuval kaj terzii. Tokmu tuka se zapoznal so Dimitar Miladinov, koj{to u~itelstvuval vo gradot, i mu dal pottik na Marko Cepenkov da sobira narodni umotvorbi. Vo 1888 godina Cepenkov oti{ol da ìvee vo Sofija kade {to gi objavil sobranite narodni umotvorbi. Samo toga{ izlegle nad 500 stranici od tie sobrani narodni umotvorbi. Marko Cepenkov pokraj toa {to bil sobira~ na narodni umotvorbi, bil i golem raskaùva~. Znael da raskaùva za sudbinata na svojot narod. Umrel 1920 godina vo Sofija. – Prilozi: a) Narodni prikazni: @ENATA [TO SAKALA DA MESI ZELNIK BEZ BRA[NO I BEZ MASLO Edna èna si imala edno dete od sedumosum godini. – Ah, bre ~edo, da imav troa bra{no i maslo – mu rekla – tiki da napravev zelnik, so edni vitki golemi, taka tolkai, pa da si ru~avme, pa }e se skinevme voda piej}i. Deteto ja gledalo majka si pravo v usta, nebare taa navistina }e mu mesi zelnik i £ reklo: – E, majko, koga }e mesi{, pa koga }e si skr{am od vitkata taka tolkavo par~e za da si jadam ... – Kako biduvalo da skr{i{ tolkavo par~e, nenasitniku, malo par~e se kr{i, neranimajko eden! – i mu vrzala edna {lakanica preku usta. Deteto se rasplakalo, ku}ata se krevala! Go ~ul tatko mu od bav~ata kade {to rabotel, dotr~al da vidi zo{to pla~e deteto. 70

MAKEDONSKI JAZIK

– [to pla~e deteto, koj go tepa? – [to ako pla~e, neka sedi madro, neka ne kr{i vitki golemi, za da ne go tepam. Majkata mu raskaàla za zelnikot, kako sakala da go mesi i zo{to go tepala. Tatkoto se razlutil: – Zo{to ne go ostavi{ deteto da si jade vitki kakvi {to saka i da mi rasne? Sega }e vidi{ ti ... Zel eden stap i grabnal da ja tepa ènata. Spiskala ènata, celoto maalo go sobrala. – More ~oveku, zastani! [to storila ènava {to ja tepa{? – go pra{ale sosedite. Maòt se razbral i ja ostavil da raskaè za rabotata so zelnikot. Otkako go ~ule toa, sosedite se iznasmeale: – E, e, e, na neroden Petko – kapa mu kupile! LISICATA NA SUD Ja sudele lisicata zatoa {to od eden selski koko{arnik ukrala nekolku koko{ki. – Ne sum vinovna, ~esen zbor! – po~nala da se brani taa, – Moàm i da dokaàm. Vo toa vreme jas bev vo drug koko{arnik. – A ima{ li svedoci? – ja pra{al sudijata. – Svedocite gi izedov! – odgovorila lisicata.

b) Narodni poslovici – Kaj {to teklo, pa }e te~i; – Kaj sila pravina nema; – Milosta milos nosit; – Ot ku}en aramija Gospo da te ~uva; – So sila ubavina ne biduva; – Gospod zabava, ama ne zaborava; – Eden kamen {to se trkala ne fa}a treva; – Pravinata se tan~i i ne se kini; – Koj si ja ima muvata na kapata, si ja brkat; – Neroden Petko mu kupile kapa; – Se strkalalo tenxereto, si go na{lo kapakot; – So deca ne se srka ma{tenica; – ]otegot izlegol od rajot; – Magarina pe~alele, kowi jadele. 71


BRA]ATA MILADINOVCI Pro~itaj, sogledaj, razmisli i zaklu~i! Dimitar Miladinov (1810 – 1862) e glavnata li~nost na makedonskata prerodba. Toj bil vospituva~ na celata generacija prerodbenici na koja £ pripa|a i negoviot pomlad brat Konstantin Miladinov – Grigor Prli~ev, Rajko @inzifov, Kuzman [apkarev, \or|ija Pulevski i dr. Bil u~itel vo pove}e mesta vo Makedonija i sobira~ na narodni umotvorbi. Zaedno so bratot Konstantin go oformil poznatiot „Zbornik na narodni umotvorbi otpe~aten vo 1861 godina vo Zagreb. Konstantin Miladinov (1830 – 1862) osnovopolo`nik na novata makedonska poezija, poet koj objavil mal broj pesni, no so koi makedonskata literatura gi dobila svoite temeli. Pesnite na Konstantin: †T’ga za jug°, †Golap~e°, †@elanie°, †Dumanie°, †Bisera°, †Na s’nceto°, †Kletva°, †Ne, nepijan°, †Skrsti°, †Sira~e° i †E|ptin delija° zaedno so ,,Zbornikot° , {to go podgotvil i go i izdal so svojot brat Dimitrija, pretstavuva kapitalno delo za Makedoncite i toa ima nad 510 stranici. #

Prilozi – od ,,ZBORNIKOT° na Bra}ata Miladinovci: a) Narodni pesni NEVESTA I MOMÊ RABOTNI Mom~e nevesta fale{e: †Imam nevesta rabotna na den si ni{ka tegne{e, nedela kadela vretence, a vo mesecot pasmence, i na godina platnence!° Tam deka moma prede{e, 72

Nevesta mom~e fale{e: †Imam si mom~e rabotno, na den mi brazda ora{e, a vo nedela lei~ka, i vo mesecot pogon~e, a vo godina navi~ka°. Tam deka mom~e ora{e,

MAKEDONSKI JAZIK

te{ka e dremka napadna, butna si urka v pepelot, ta legna moma, ta zaspa. Pustata urka niknala, rodila drenki zreani! Kako se moma razbudi zreli se drenki nazoba.

pusta go dremka napadna, zaka~i ralo sred niva; pustoto ralo kru{ovo, rodilo kru{i zreani! Koga se mom~e razbudi, zreli se kru{i najade.

POVEJ MI, POVEJ, VETRE MEGLENE Povej mi, povej, vetre Meglene, Po more silen, po pole laden; Da mi oladi{ beli argati; Po pore silen, po gemixii.

@NALA MARA @OLTO PROSO @nala Mara òlto proso, Pominale kiraxii. Edno malo kiraxiv~e, Toa Mare je vele{e: †Ajde da se nat`nivame, Ako tebe te nat`niam, Da mi dai{ kovan gerdan; Ako mene me nat`nie{, Ke ti daam brza kowa.°

I Mara mu govore{e: †Ako tebe ja nat`niam, Ne ti sakam brza kowa, Tutu tebe dobar junak Dobar junak da te zemam.° Si fatile da `nijeet; @nala, `nala bela Mara, @nala, junaka nat`nala, I junaka si go zela.

b) Narodni poslovici 1. Kak’ }e soli{ tak ‘ }e srka{. 2. Tumba, tumba za tri dni, of lele za s¢ dni. 3. Kak’ }e drobi{, tak’ }e jadi{. 4. Stradna majka za keljago sina. 5. Koj prait palica – za svojata glavica. 6. Kakva glava – takov bri~. 7. Zol trn, zla kopa~ka. 8. Rani ku~e da te lait. 73


v) Narodni gatanki 1. Ivo se vodit so devet nozi, i odnapred odit, i nazad odit, sam bog se ~udit kako se vozit. (rak) 2. Osu}en, dosu}en, tri devet koù}en. (kromid) 3. Kuso me~e dren tresit. (~e{el) 4. @’lti prasci v tiwa leàt. (rasol) 5. Kopam dupka do kolena. (skorni, visoki ~evli) 6. Kuso prase po rid pasit. (bri~) 7. D’lga Neda senka nemat. (reka) 8. Vieno, pleteno, na sudni m’ki kalaeno. (veru{ki) 9. Quta ku~ka v tlanik leìt. (kiselina) 10. D’lg Todor bez koski. (~ad) g) Zalagalki

d) Brzozborki

PATOR, PATOR NOXIWA Pator, pator noxiwa, pasla baba kozliwa na dva rida visoki, vo dva dola {iroki; naprela dve vretena, si ‘i klala na polica, do{lo ma~e – liznalo, do{lo ku~e griznalo. ît pustino, o{ {turino! Tokmu sum si naprela: na dedo ko{ula, na baba marama.

SOBOR Seto selo sobrano, seno slama sobira. Samo Simo sedi srede selo sam.

Spie slatko starec son, soni sega sedmi son.

Preku pesnata ,,Pator, pator noxiwa° i drugi sli~ni pesni postarite, a osobeno babite i dedovcite, sakale da gi razonodat decata, da im pomognat vo uve`buvaweto na nekoi od zborovite vo pesnata, a vo odredeni momenti i da gi zalaàt i tokmu poradi toa tie se vikaat gatanki, zalagalki i brzozborki.

74

MAKEDONSKI JAZIK

GRIGOR PRLIÊV „Serdarot”

Pro~itaj, sogledaj, razmisli i zaklu~i! Grigor Prli~ev e poznat makedonski pisatel od XIX vek. Roden e vo Ohrid 1830 godina. U{te vo detstvoto ja po~ustvuval gor~inata na ìvotot. Rano ostanal bez tatko. Za da go prehrani, majka mu morala da raboti kako sluginka po bogatite ku}i. U~itelstvuval vo Ohrid i vo Bitola i toga{ se borel protiv gr~koto vlijanie koe s¢ pove}e navleguvalo vo crkvite i vo u~ili{tata. Vo toa vreme toj bil nakleveten na Turcite, pa zatoa bil zatvoren vo Debarskiot zatvor. Negovi najpoznati dela se poemata †Serdarot° i †Aftobiografijata°. Umrel vo Ohrid 1893 godina. Prilog – izvadok od poemata †Serdarot°: Piskotnici se slu{aat od Gali~nik vo Reka. [to te{ka nesre}a gi zbra i maìte, i ènite, ta glasi ta`na eka i naveva sal kob i zla? Dal grad poliwata ìtorodni gi be{e fatil? Il roj od skakulci se vdal? Dal sultanot ara~lii predvreme be{e pratil da zbira ara~ lut bez àl? Ni grad poliwata ìtorodni gi be{e fatil, ni roj od skakulci se vdal, ni sultanot ara~lii predvreme be{e pratil da zbira ara~ lut bez àl. †Ta Kuzman, junak slaven, padna ubien od Gega, toj serdar pro~ut padna v boj i }e gi zgazi pqa~ka{ot planinite ni sega, a da gi brani nema koj . . . ° - Zemjodelci, sluìteli na Demetra, ba{ taka {epotea za glasot zol; a ènite, {tom ~uja, pisnaa od silna maka i koski kornea od bol. 75


Vdovicite i bednite, gi gleda{, solzi leat, i momcite za svojta ~est. A zemjodelcite ko vtre{teni od rovja bea na taa tolku àlna vest. Vo proletna ve~er, zadumano po~iva edna èna, sedej}i na pragot. So race na kolena, pu{kata svetnata, ladna taa ja miluva blago. Na sredna e doba; jadra, i sosema zdrava, kr{na i herojski silna. Izvajana e amazonskata nejzina stava: vistinska li~ota milna. Godinite ne ja namalile nejzinata ubost; na lice sveèst se gleda, Mlade{kata so~nost ne ja be{e smenila grubost. Toa e kutrata Neda, nesre}nata, dostojna majka na Kuzman. Sedej}i v haos od mislite ma~ni vo zemjata o~ite be{e gi vpila, bidej}i sonila soni{ta mra~ni: Potpornite gredi od nivnata ku}a se vedat, {umno se ru{at vo mrakot, sal nasrede u{te ostanala samotna greda, ama {to potpira jako.

Zapomni! – Poemata zapo~nuva so zborot piskotnici, potoa idat zborovite: te{ka, nesre}a, ta`na, kob, zla itn. Avtorot najavuva nekoja neprijatnost koja so tie neprijatni i potresni zborovi ja upotrebil stilskata figura slovenska antiteza. – Slovenskata antiteza e takva stilska figura so koja se postavuva pra{awe, se negira pra{aweto i se dobiva vistinski to~en odgovor. Proveri gi svoite znaewa! – Pro~itaj ja celata sodrìna na poemata †Serdarot°, a potoa opi{i go likot na Neda! – Koja e osnovnata tema vo poemata †Serdarot°? 76

MAKEDONSKI JAZIK

– Odredi ja poemata /prikaznata niz relaciite na sonot i stvarnosta. Odvoi go nerealnoto od realnoto, odnosno otkrij gi simbolite od sonot na Neda, majkata na Kuzman. [to pretstavuvaat tie? – Kakov odnos kon junakot iskaàle Albanicite, nosej}i go na ramo mrtvoto telo na Kuzmana. – Objasni gi stihovite: †I vezden ti da pla~e{ ima{ zo{to°. – Kako poetot go naslikal fizi~kiot izgled i duhovnata cvrstina na majkata Neda? – Koi se zborovite, stihovite, so koi Neda go povikuva narodot vo natamo{na borba? – Izvle~i ja porakata do narodot od oplakuvaweto na majkata Neda nad mrtvoto telo na sinot!

Zada~a: Pronajdi gi trite elementi na slovenskata antiteza vo slednive stihovi: [to mi blee, {to mi lee gore na Pirin Planina? Dali e grutka, grutka snegova, ili e kamen, kamen belutrak? Ne mi e grutka, grutka snegova, nitu e kamen, kamen belutrak, tuku e bela, bela {atora, pod {ator leì Mir~e vojvoda. Narodna pesna

KOÔ RACIN † Beli mugri°

Pro~itaj, sogledaj, razmisli i zaklu~i! Ko~o Racin e poznat makedonski poet i revolucioner, roden 1908 godina vo Veles. Tatko mu bil grn~ar, pa zatoa nemal mo`nosti da go {koluva. Ottuka toj bil prinuden da bide pokraj negovoto grn~arsko kolce i da mu pomaga vo negoviot zanaet. Racin so toa ne bil zadovolen, pa zatoa no}e sedel so sve}a na tavanot i ~ital knigi. [to zna~i, Racin sam se samoobrazoval. U{te kako 77


dete toj ja gledal siroma{tijata i te{kata polo`ba na makadeonskiot narod. Toa na Racin mu dalo pottik i golema inspiracija da ja napi{e stihozbirkata †Beli mugri°. Zbirkata pesni e otpe~atena 1939 godina vo Samobor, blizu Zagreb. Taa sodrì dvanaeset pesni, prete`no so motiv za socijalnata polo`ba na makedonskiot narod. Tragi~no zaginal na 13 juni 1943 godina na planinata Lopu{nik, kaj Ki~evo.

Prilog – socijalni pesni od stihozbirkata †Beli Mugri°: DENOVI Kako na vratot |erdani niski kamewa studeni, taka na ple{ki denovi legnale ta nate`nale. Denovi li se – denovi argatski maki golemi! Stani si utre porano dojdi si ve~er podocna, nautro radost ponesi nave~er taga donesi – aj, pust da e, pust da bi ostanal ìvot ku~e{ki! Rodi se ~ovek – rob bidi rodi se ~ovek – skot bidi skotski cel ìvot raboti za drugi, tu|i imoti. Za tu|i beli dvorovi kopaj si crni grobovi! Za sebe samo ‘rgaj si za sebe maki trgaj si – niì si |erdan denovi niì si alki kovani, niì si sinìr èlezen okolu vratot navezen.

78

LENKA Otkako Lenka ostavi ko{ula tenka lenena nedovezena na rzboj i na nalomi itide tutun da redi v monopol – liceto & se izmeni ve|i padnaja nadolu i usti svija }oravo. Ne be{e Lenka rodena za tija pusti tutuni! Tutuni – òlti otrovi za gradi – kitki rozovi. Prva godina pomina grutka v srceto £ legna, vtora godina namina bolest ja v gradi iskina. Treta godina zemjata na Lenka pokri snagata. I no}e koga mese~ko grob £ so svila vie{e, veter~ok tiho nad nea àlna £ taga ree{e: ,,Zo{to mi, zo{to ostana ko{ula nedotkaena? Ko{ula be{e darovina . . .°

KOPAÎTE Se k’ti no}ta crna! Se ruti karpa – mrak! I petli v selo peat i zorata se zori nad karpa v krv se mie i temninata pie silno svetnal den! Probudete se morni kopa~ki i kopa~i – na trudot crn narod! So motika na rmo za korka suva leb, po pati{tata strmni po poliwata ramni, u vivnaliov den – da trgneme i nie stradalnici od vek! Na deda Bogomil zemjata rovka, meka, nababrena za rod so stradna du{a ~eka udarite ni jaki

MAKEDONSKI JAZIK

Zada~a: Nastojuvaj da gi pro~ita{ site 12 pesni pomesteni vo stihozbirkata †Beli mugri°. LEKTIRA – Se obrabotuva so posloèni i poodgovorni zada~i, zavisno vo koe oddelenie. Imeno vo zavr{nite oddelenija (VIII i IX) od u~enicite se bara da davaat kritika (ocenka za sodrìnata na deloto), da gi opi{uvaat likovite i nivnite postapki, porakata na avtorot i sl.

BIDI KREATIVEN I KONCIZEN! – Podra~jeto za pismeno i usno izrazuvawe vo ovaa vozrast treba da bide postaveno so pogolemi odgovornosti, pritoa, po~ituvaj}i gi jazi~nite normi i interpunkciskite znaci vo makedonskiot literaturen jazik. Temite za ova bitno nastavno podra~je se zemaat od prirodata, od sredinata i od sekojdnevniot ìvot na u~enicite, kako i od poznati tekstovi. Za ilustracija eve edna forma za pismeno izrazuvawe – preraskaùvawe.

Zada~a: – Pro~itaj go raskazov {to sleduva i prodolì da go preraskaùva{ so svoi zborovi vo treto lice.

79


PTICITE ]E DOLETAAT Pred po~etokot na u~ebnata godina, Dejan so svoeto semejstvo se preseli vo nova zgrada na krajot od gradot. Prvo {to napravi, izleze na terasata. Si zamisluva{e deka pred zgradata }e vidi park~e i deca kako si igraat vo nego. Taka barem be{e pred ku}ata vo koja dosega ìvee{e. No, od terasata se gledaa samo gramada naredeni {tici, pesok i edna ma{ina za drobewe kamen. Dejan se nataì. Nikade naokolu nema{e treva i drvja. A za da porasnat, si razmisluva{e, potrebno e vreme. Vo novoto maalo }e nema i drugari, nitu pak }e ima so kogo da si igra. - Za pismeno izrazuvawe – opi{uvawe, moè da se zeme opis na denot koga zao|a sonceto ili opi{uvawe na nekoj lik od nekoe pro~itano delo i sl. Za ilustracija – opis na zalezot od denot, kako pottik neka ti posluì slednava pesna: ZALEZ Rumeno! Rumeno! Rumeno! Kako zanesena pesna vo sinoto more na gorite tone zalezot... Od trevite do kavalot, od stadoto do oblakot s¢ e bujno, zapaleno. Od gradite do pesnata, od ~ekorot do ~e{mata, s¢ e ~udno razgaleno. Stado v kaval zaqubeno, yvono v pesna izgubeno, oko v boùr zaludeno Rumeno! Rumeno! Rumeno! Mateja Matevski

80

Makedonski jazik ucebnik

Recommend Documents