Skn Vt
1976 nda İsıanbu'da OD'd Syat Bilm eğm . Yaptğ braç çevnn y s Sa Erk Ua§ Feef Sözlüğüe de (ti ve Sana Yayna, 202) i vard&
H'og L d Ce"ın ISBN 975·2989·9 / Tre;: sn u, /D Kab Ynn El 03 Akr. 221 y Tl Jh·�
CENGİZ AN Dnyanın Fatih
Lo de Hartog
ISBN 975-2980899 G ı LEO D HART © o de Haog, 1989
Bu kitbn ürç yan hal Aclı lf Ajansı alğyl Dt Kibevi Yaınla'n ii. Birini Baı Eyl 2 Ana İnglcd ç San Uzn H Mehe D B t C, Pln Ot s Kb Y f S 294 29 4 650 50 Ara Td (031)18 877 Fm: 031249 93 97 . i@ivico
İçinekiler
Ö n söz 1
Asya'ın En Büyük Adamının Doğumudan Önce Molisn COÖRAFA VE İKLİM BYA
MOL TOPLUMU 2
Borciginlerin Genç Önderinin Yükselişi TANINMAYAN BİR BOYN ORTAYA ÇIKIŞI ELEME SÜRECİNİN BAŞLAMASI
3 Keçe Çaırlarda Yaşayan Tüm Boyn Hükümdarı
ONG HN'IN NHAİ DÜŞÜŞÜ BATI MOÖOLİSTAN YENİ KİMİNE BOYN EİYOR KTİDAR VE KUŞKU
9 11 11 12 16 21 21 26 32 32 35 39
4 Yasa: Cengiz Han'ın nunlar Bütünü
42
5 Moğol Ordu
49
DÜZEN MOOL ATLILARI E SAAŞ YNTEMLERİ MOÖOL RDSNN BYÜKLÜÖÜ
49
52 58
6 Çn'in Kuze Sınık Açgölü Barbarr
SAN ŞIÔI SONGLR BRIŞI SAIN LIYOR DİKTLİ BİR BAŞNGIÇ: ŞİŞİYA SLDIRI SON GEMEYEN SVAŞ YENEN VE YENLEN . 7 Bngıç
HREZMŞAHAR'IN YÜKSELİŞİ BAININ HÜKÜMDARIY ÔN HÜKÜMDRI ARASINDAKİ İİŞKLER Ô TÜRSNIN KRUŞ HIN VSi ÖEDEY B Doğudan Een ga
KOF ÇIN BR EV MVEÜNNEHR SEFER SAN il. MHAMMEDN ÇIŞI YÜZLERCE YIIK RKMİN YIKILIŞI 9 Büük An
MAHŞERN ALIARI MOÔOLLARIN İK RSY İSİSI Fırtı Sonras
61 61 63 66 78 81 81 8 7 8 9 9 4
9 5
95 98 105 107 115 115 117
DÜNYANIN FAH VE DAÔIN YABNİSİ. GERİD LAN YIKIK BR DÜNY
123 123 126
Son Sefer
131
12 Dünyan Fth ve İmpratorlu
DÜNYANIN FAHi İMPAORK 13 Baban znde
LI YENİ ÜKÜMDAR İN VE FSYNIN YENİDEN FE ÇİNDEKİ SAVAŞ DEVM EDİYOR KORE HLKININ ÇEKİKLERİ
137 ,37 141 146 16 17 150 153 157
I 4 Avp'd Moğol İtlı
ESKİ RUSYNN ÇKÜŞÜ UÇURUMUN KENARNDAK ORTA AVRUPA MOÖOLİSAN'A NÜŞ I 5 Birlii So Ewesi
REGENE ÇOK AKLL VE GÜÇLÜ BR DND' AANIN ELÇİSİ GEDEYLER'İN ÇKÜŞÜ
59 159 163 171 75 75 79 82
Haritar
85
Notr
95
K
210
Dizin
217
Oö z
B kabn emen olşuran çalşmama 941 yılında Coldtz'e savaş esiyken başadım O yılarda Ceng Han ve Moğo mparaorğnun krşnu konu alan böyle br çalşmay yapabmemde Fransız Kızıl Haç Örgütü'nden aldığım yardımın payı büyüktür Onardan Ren Grossenn LEmpire des Steppes (zkır İmparaorlğu) adl kabnı bana uaştırmaların istedğmde ktap ş notla bkte geld: "IEmpie des Steppes de Gusseı, acıellemenı inıouvabl il vous esı spfiakmenı adess l'auteu pa nıe enıemise. ,. 1 944 'te Profesör Grousset bana Conı du M (Dünyanın Fath adı ktabnı da gönderd
Savaş sonrasında cdd b tarhsel çalışma çin gerekl oramı bulmak odkça zor osa da, 972 yılndan baren kendm Cengz Han ve Moğo İmparaorluğ'yla g er ürü bgy toplamaya adadm. Ça�mamn k dönemnde en büyük yardm Profesör K. E. O Jan e D Th an gördüm Kendsye lkn 1976 yıında bağlan krd *
Gousstnn Bozkır İo'nn elde mevcd omadığı çn, b kip se bm ılığmızl bizzt yazar tarafındn gönderilmşi.
1 0 CENiZ H
ğum Prosör J. A yle ise sorunlara ğulduğum anlardaki paha biçilmez çözüm önerileriyle bana her zaman destek verdi 1978de onun ani ölümüyle lgili o üzücü haberi aldğmda büyük b dü§kırıklğı ya§adm Sonraarı Moğol İmparatorluğu konusunda uzman olan iki önemli ki§iyle aha ileti§ime geçim: Profsör Deni Sinor ve Profsör rtold Spuler Bu iki sm ba§langıça gözden kaçırdğ kimi kitaplarla maka lelere yönelmemde ekli oldu Son olarak, çalı§mamn son hali gözden geçerek önerilerde bulunan R H. Poelmeijer'e de e§ekkürü bir borç bilir Kiap öncelikle sadan okuyucu dü§ünülerek h�zırlandığndan akademik olarak daha doğru olan Çingiz yerine genele söylendiği biçimiyle Cengiz ad erc edlmi§tir Mart 989
Metie a geçen başlıca kiin sağacı. Yesügey
Şeyban
Cen an (Tmun) Ö 1227 Ksa TemügeÖ y 1 247 ucÖ 1256 ğaayÖ 1242 geey 1241 uy 1232
MöngkeÖ. 1259 Kubay ö. 1294 ülagü Ö 1 265 Ak e MötükenÖ 221 aydar GüyÖ 124 KötenÖ ykl 124 Kadan ü Ö ykl 1253
Od
BauÖ 1256 re 1266
Asya'nın En Büyük Adamının Domundan Öe Moğolstn 1
COÔRAFA VE İKLİM
Moğol İmpartoruğu'nun beşiği on Orta Asya'dai ara parçs burdki coğray boyun eğere XII. yüzyın ba§lna dar Asy tasının geri klanındn kopu bir biçimde vrlığın sürdürmüştür Btıd Moğolistana bu yönden uaşmı olduç orştırn iki yüksek dağ topluluğu art ard sıralnmktayd: Altayar ve Tien Şn Kuzeyde devas Sibiya oranl uzanıyordu Güneydeki en büyük engel ise Gobi Çölüydü Böylelikle yn geri alan ksmından büyü ölçüde lan Moğolistn üsekliği 120 ile 180 metre rasınd değişen bir pato grünümündeydi Bu pto Sayn, Hngay Yblono, Büyü Kin gan gibi dağ sırarıy bölünmü§Ü zlr ve ormnarla çevr bögenn dern vadileri ve bol ğ§ alan ymça önar sed ve kayın ğçrıyl kplıyd. Kuzeye dğru yoğunşan sın bögesinde ise genellikle ırmaklar boyunc lerediği görülen bu ormnlar azaldıkça Gobi Çölünden gelen sıca rüzgrlra karşı korunmasız kaln dğlardi okı anlr da zlktydı zkrlar her mevsim frklı b görünüme bürünürdü Bitilerin büyü· eye b§ladığı ilkbahard det büyü yeşil bir halıyl kpıış gibi
12 CENGiZ H
dran bozkrlar yaza doğr açmaya ba§layan çiçeklerle rengrenk bir görünüm alırdı Temmz e ağstos aylarnda scaklğın artmasıyla b renk cümbü§ü yerini kark bozkır görüntüsüne bırakr ekim aynda k karn dü§mesiyle birlikte beyaz bi örtüye bürünen dağlarla oalar in· sanlar e diğer canllar için yaşam bi hayli zorla§trrd Kasım aynda tüm dereler e ırmaklar donar bozkırdaki hayatn normale dönmesi nisan ayın blrd İklim hakknda söylenebilecek en genel §ey brada ortalama bir sıcaklktan söz edilemeyeceğiydi Yazn 38 derecenin üzerine çkabilen sıcaklklar, k§ın 42 dereceye kadar dü§ebiliyord Haa scaklığında sk sk öngörülemeyen deği§iklikler gözleniyord. Gioanni da Pian del Carpini, 29 Haziran 1246'da, Naymanlar'n ülkeside kar yağı§ gör düğünü yazm§t Sibia'dan esen soğk rüzgrlarn ya da Gobideki çöl rtnalarnın bölgeye la§masına engel olabilecek hiçbir §ey olmadğın· dan §iddei frtnalar neden oldklar kzgn km ya da kar fırtnala· ryla birlikte, yl boyunca her an kapy çalabilirdi Sonç olarak b bölgede ya§ayan insanların e hayvanlarn bu zorl ko§llarla bilendiklerini bu ko§llarn onlar hayatta kalmak için ac· masızca saa§maya al§trdğn söyleyebiliriz BOYLAR
Moğolistan, Arasya bozkrlarnn en doğdaki k§ağında yer alr B bozkırlar tarih boynca Türkler Moğollar Tngzlar e daha birçok göçebe boylara e sahipliği yapm§tr Pek çok ortak özellikeri olan b boylarn : mü dil e köken açsndan Altay ailesinin birer üyesiydi 2 Cengiz Han'ın ortaya çk§na kadar pek tannmayan Moğolistan'daki boylar hakknda çok az §ey bilinmektedir3 Moğollarn Cengiz Han'dan önceki tarihleri hakknda ise elimizde hemen hiçbir bilgi olmadğ gibi b konda bir mt §ığ da görünmemektedi Moğol boylar iki grupta toplanmaktadr Bir bozkr çayrndan diğe· rine gezip duran krsal göçebeler e balkçlkla da uğra§an orman ac· la� Birbirine taban tabana zt b iki ya§am biçimi Moğol boylar için en önemli bölgenin neden kzeydeki Sibia ormanlarıyla güneydeki Gobi Çölü'ne zanan bozkrlar arasndaki snr bölgesi olduğun açk· lamaktadr Orman aclar genel olarak Baykal Gölü ciar ile Yenisey rma· ğnn yatağ e İrti§ rmağ'nn yüksek kesimlerini kendilerine mesken
CENGİZ H'IN DOlUMUNDi. ÖNC MOSTA 1 3
edinmişledi Kırsal göçebeerse b u bölgenin güneyde kaan ve Atayaın eteklerinden Bu Nora (Bui Göü) kada uzanan yeede doaşı· adı6 Ancak bu ii up aaındaki ayım, yaşam biçimeri açsından imerinin ortaya koyduğu deni kekin değidi Oman avcılaının bazı boyarı sığı beser kırsal göçebeer de yaşamaını sürdüebilmek için avanıradı Asda teme oarak Moğoların hepi avlanmaktan arı b haz alıdı. 7 Beysel olarak avanmanın yanı sıa batu denien topu av patilei düzenlererdi Bu büyük öçeki toplumsa olaylada av önceden hazıanmış bir savaş panına göre yüütüüdü Adeta askei bie ha rekat niteiğindeki bu avarda vahşi haanlar düşman askeleini temsi ederdi ('arı akeri eğitimdeki oü beşinci böümde işlenecektir) Daha önce de beitildiği gibi sığır yetiştimek kısa göçebee için her §eyin ütünde olsa da onlar da avandı. Onları sonuz bozkırarda okları ve yayar ya da keenteriyle antioparn yaban domzlarnın ya da yaban e§ekerinin peşinde görmek mümkündü8 Bu krsal boyar, inek koyun, keçi ve at beererdi. Koyunarın etinden deiinden ve yününden yaarlanır ineklei ayı zamanda yük taşımak için de ku anırardı Sonbaharın sonunda ya da kı§ın başında hayvaar keii ve etleri donduulaak akanırdı9 Kısal göçebeer yı boyunca bir dağ çayıından diğerine göçüp dururdu; göç yolaının uzunuğuya ürüe inin ve kendilerinin sayıca çokluğuna göre değişidi Hayvanarı için yem depoamadıkaından ve özelike sürüerinin büyük bi kısmını oluştuan atara koyunlaın birbirinden fklı belenme alışkanıkların· dan ötürü kışın kamp yeerini çok daha dikkati eçmeeri gekidi10 Cengiz Handan önceki dönemlerde özelikle Tola Oon ve Kerülen ımakarının çevresindeki bölgeerde arazinin çok dağlık olmaı sebe biyle, az sayıda deve beendiği de biinmektedi11 Yaşaın beirsizlikerle dou oduğu bu bölgelerde yaşayan boyların kimileyin geçici bir süre için de osa her zamanki a§kanlıkaını tek ederek yenilerine yöneeeri de şart12 Genel oarak bu konuda, or manların içinde yaşayan boyların bozkırarda Uygurlar Kitanar ve Curçener gibi koşu hakarn kütüreriye tanşık olarak yaşayan by lardan daha şanız oldukar söylenebilir XI yüzyılın başlarında, Moğol İmparatorluğu kurulurken oan avcıları yerlerini yavaş yavaş kısal göçebeee bakmak zorunda kalmı§lar onarın ormanık aanlaa yerle§meye ba§lamasıyla birikte gideek daha küçük b aana sıkışaak kıal göçebelerin aı§kanlıkarını benimsemeye zoanmı§adı Xl. ie XI yüzyıla arasıda Moğo toplumu ataekil bi yapıya ahip olan kanladan oluşmaktaydı Kendi içeinde atklanara ayrıan kan
14
CENiZ H
larda, d§tan evlenme (egzogami) kuralna dayalı olarak klan üyelerinin bibirleryle evlenmeleine izin verilmediğinden, genç erkekler eşlerini diğer klanlardan seçmek zorundaydı.14 keşlilin normal karşlandığı çekirdek aie yapna karşn, ilk eş daima çeşii ayrıcalklara sahip olurdu Moğol erkeklernin başka klan· lardan biden fzla kadna ihtiyaç duası kız kaçırma olaylanı da gün deme getiridi Bu duru klanlar arasında sk sık çat§malara yol açard5 Ceni Han ve babası Yesügeyin yaşamlana dair anlatıan öyküler de çokeşliğin Moğol toplumundaki önemli rolünü açğa vuaktadr Bu topluma ögü geleneklerden bii de babann ölümü durumunda tüm mal varlğınn başeşden olma en küçük oğluna geçesiydi Bu çocuğun aslnda klana ait olan şeylerin koruyuculuğunu üstlendiği düşü· nüldüğünden, ona ocağn, 'un bekçisi anlamnda 04ign denidi6 Cengi Han iktidarı ele geçirmeden önce en öneli boylar Karayt· ler ie Naanlard Karayierin yerleşik olduğu ölgenin merkezinin Orhon rmağının yukar kesimlerinde olduğu, bu bölgenn doğuda Tola ve güneyde Ongin maklarına kdar uzandığı kabul edilir 7 Türk kökenli olduklar düşünülse de, Moğollarn çok zla etkii altında kaldkları açktr Süani vaknüvs Bar Hebraeus, Karayitlerin .S yaklaşk 1000 ylında Nasturi inancın benimsediklerini bildirmektedir8 Zamann en güçlü boyu olan, Moğollaşmış T ürkler olarak nitelenebilecek Nay anlar se Karayierin batısnda yaşıyordu9 lgeleri aşağ yukarı, kuzeyde Ubsa Nordan (bsa Gölü) güneyde Kara İriş lrmağına, bada Zaysan Gölünden doğuda Selenga lrmağın yukarı kesimine kadar uzanyordu20 Naymanların, onlarn Nasturi inacna geçişlerinde de etkili olduğu düşünülen güney komşuları Uygurların kültürlerini benimsemiş olması dikkat çekicidir XII. yüzyln sonunda, birbirine eşit güçte olan iki oy da Merkitler ile Tatarlardı2 Baykal Gölünün güneydoğusundaki aşağı Selengada yaşayan Merkitler, orman avcıarıyd.3 Onlarn doğusunda, Buir Norun (Buir Gölü) güneynde yer alan Tatarlar ise savaşmaktan hoşlanan, or lu askerlerden oluşan bir Moğol oyuydu Tatarlar, kavgacı komşularına karşı sk sk onlarn batısındaki oyla destekleyen Çinliler için uzun süre ciddi b tehdit oluşturuştur Bu destek, Tatarlara karşı savaşında Cengiz Hanın da oldukça işine yaramştr VIII ile XII yüzyllar arasndaki dönemde, Tatarlar, savaşçı kişiik· leriyle oldukça etkili olmuştur. Bu dönemde, özellikle Çinllerin Moğol dillernden birini konuşan tüm boylara Tatar adını verdikleri görül mekted2 Tatar adı, Cengiz Handan sonra bile Moğollar içn kullanl·
CEİZ H'IN OUMUNDA ÖNC MolSTA 1 5
maa devam etmi§, Moğolar Moğo İmparatorluğu'na gelen ve kendiern Tatar olarak blen Avrupallar'a Tatarlar'ın bounduruklar altna aldklar bir bo olduğunu anlatmak durumunda klmşlardr XIII üln ba§nda artk zla bir önemleri kalmam§ osa da, Kr gızar ie Üratlardan da bahsetmek gerekir. Bir Türk bou olan Krgz ar 840'ta Ugurlar Moğoistan'n d§na sürdü IX üzı bounca ac masz elemlerile dah brçok aca ol açan Krgzar X üz başlarnda Kitanlar tarafından urtlrndan ediince, ukar Yenise ci varna erleştiler7 O andan itibaren de Krgzarn sesi soluğu çkmad Bir Moğol u olan Oyratar ise Bakal Gölü'nün batsdaki orman arda a§ordu XII. ve XIII. üzlarda kenderini pek zla göstere mee Oraar Çinde Yuan Hanedanğ'nn 1368'de soa ermesile birlite Bat Moğoista ükmetmee b§ldar Oo ve Kerüe rmaarn arasndki bögde a§aa ve daa sonra ismini Moğolca onu§a tüm boara verece oan Moğo bou ise rcign ie Taciut klanlarndn ou§uordu Onon le Kerülen arasnda a§aan rciginer, bozkır göçebeerid Cengiz Han'ın ortaa çk§dan önceki en öeml Moğol klan oan Taciutar9 se Onon ile İgoda akarnn ble§tiği, bozkrlarn ormanlarla bulu§tuğu b bölgede a§orlard Ksmen krsal göçebe, ksmen de oan avcard lar Ceng Han'n öküsü için önem ta§an ba§ka bolar da vardr: Buir Norun (Buir Gölü) güedoğusunda şaan gebe Ongratar; Se lenga ile Onon rmakar arasnda a§aan ve muhtemeen bütünüle Moğol etkisine girm§ bir ürk u olan Celayirler; Gobi Çlünün güneide, Çinin kuze kesimine akn bir ererde a§aan ve az da çk Nasturi inancn benimsemiş olan Çiniler' az Tatarlar de dileri Tür gebeleri Ögütler Moğolistan'da a§amamalarna ve 2 lna gelindiğie pek bir önem arz etmemeerie kr§n Moğo mparatoruğu üzernde sonra· dn olu§a önemsi saamaacak etierie dikkat çeke Ugurar da burada anmak gere 4 civarnda, bugün Moğoista olarak biie ere gee Tür Ugurar burada Doğu Türstan ve Tibete kadar uzanan büü ve güçlü b devlet kurmu§t Ba§kentleri sonrada Karakurum'u kuruduğu eri odukça aknna Orhon Irmağ üzerine kurulu olan Ordu Balkt (Kara Balgasun)• Bulunan kalntar, Ugur larn ba§kentinin Moğolar'nkiden bile büük olduğunu gösterek tedir. 5 Göçebe bir bo oan Ugurlar bozkr a§amn §ehir a§aml birle§tiee çalm§lardr Kurdua büük devlet akla§k 840'ta bt
16 CENGİZ H
dan gelen Kırglar tarandan yıkılınca k küçük devlet ortaya çıkmştır Bugünkü Gansu ve Alaşanda kurulan doğu devlet 1030 yılı cvarında Tangutlar tarandan fethedlmştr arı havzasının kuzeydoğu sınırın dak batı devlet se doğrudan daha önce bu bölgede bulunan şehrler üzerne kurulmuştur. Başındak knn "kutsal önder anlamına gelen idikuı unvanını taşıdığı bu devlet XII yzda Moğol İmparatorluğu'nun egemenlğ altına grnceye kadar varlığını sürdürmüştür Yüksek br uygarlık düzeyne erişmş olan bat devlet aracılığıyla Uygurlar, çevrelerndek boyları, özellkle de bugünkü Moğolstan'ın bulunduğu bölgede dönemn en gelşmiş boyu halne gelen Naanları dernden etklemştr Eskden ber Man dnne nanan Uygurlar 763te Manclği resm dnler olarak lan etm 8 ancak X yüzıl bt· mesyle beraber Manclk yern yavaş yavaş Uygurların he hoşgörüyle baktıkları Buda ve Nastur nancına bırakmt Manck, Xl. yüzyılın knc yarısından sonra tamamen yok olmuştur Uygurlar albelern Semerkand ve Buhara bölgesnden gelen br doğu İran halkı olan Soğdaklardan almştır9; köken olarak Sm dlle rne at olan bu albe, tarhe Uygurca olarak geçmşt Halkının yazılı br d olmaması, Cengz Hanı bu albey Moğol İmparatorluğunun resm yazı dl olarak kullanmaya tince bu yazı yaygın bçmde blr hale gelmştr MOGOL TOPLUMU Din
Türk ve Moğol boylarının dnsel yaşamlarının ana öğesn oluşturan Şamanlık Çnller'den ve Mazdacılık'tan az ya da çok etklenmş olan ürkMoğol drmclğne dayanıyordu 41 İçnde tolu badete kesnlk le yer olmayan bu dn kendsn türlü davranış bçmlernde kehanet· lerde şeytan koalarda ve büyülerde gösteryordu İbadete ya da duaya yönelk kamusal b hizmetn olmaması Moğolistanı zyaret edenlerde Moğollar'ın dns olduğu yönünde br zlenm uyandırsa da aslında oarın da kendlerne at dnsel öğretler vardı engr (Ebed Gök) adını verdkler tek br tanrıya nanıyorlardı Moğol geleneklernden bazılarının kökler dağ zelernn ve su kaynaklarının kutsallığına nanan esk drmclğe dayanıyordu Moğollar, Tengr'ye daha yakın olmak ve ona sesleneblmek çn, kutsal saydıkları
CENGİZ HA'IN UMUNDA ÖNCE MoSTA 1 7
dağların zirveerine trmanr, ona oan bağlkarın bir işareti olarak ba§karn çkarıp kemerlerini boyunarına bağarlardı Kaynakarın doğaüsü güçleri emsi ettiğine inandğndan suar kirletmek ke sinike yasaktı 2 Bu nedene vücutarn, giysierini ya da yemek kap larn ykamayan Moğoların hijyenden uzak bir ya§am sürdükeri söy enebiir.3 Cengi Han'n tiherinden sonra egemenikeri atına giren ve suda yıkanmay bir kutören oarak gören Müsüman boyara da bu konuda sk sk tart§maar ya§am§lardr Güne§, özelike de güne§in doğu§u, Moğolar tarandan bir tapınma ogusu oarak görülüyordu. Bu güne§ apncağı, güneyin de onarn ya§amında önemli bir yer utması demekti Güne§e oan bağılık, yüzü güneye dönük olarak dizer üstüne çöküüp secde edierek gösteriiyor du Dinsel anlamı olan ba§ka gelenekleri de vardı Sözgelimi, yine b tapnma nesnesi olan ae§e bıçak sokmak yasakt Bir bardak dolusu içki birtakım sözler e§liğinde havaya savrularak adakta bulunulurdu Arkada§lıkları ya da anla§maları resmie§tirmek için yapan an içme örenlerinde, içinde bir atn parças oan inek boynuzundan kan içilirdi; bu yemini ardeşik ya da kan kadeşiği (ana), ki zaman b aygr ie bir ksrağa aynı anda binimesiye pekiştiriirdi.45 Moğoların komşuları oan boyar aracığıya Nasturiik (Karayi er Naanlar, Öngüter), Budaclk (Uygurlar), Tauuk (Çinlier) ve Müslümank (Güneybatı Asyadan geen tacirer) gibi başka dinere iişkiye geçmeleri onarı engrinin kadirimuakğ ve tekliği konusunda şüpheye düşürmüştür Ba§ka tanrılar da var olabieceğini dikkate amaya ba§amaarı ise onları başka dinere inananlarn kendi dinsel görevlerini yerine getirmelerini çok fzla engelemenin doğru olma· dığnı düşünmeye itmiştir Bu ür opumlar için önemli sayabiecek bir ho§görüyü beraberinde getiren bu al§ılmadık bak§ açısı, Moğoarı benzer halklardan ayran önde gelen nieliklerden biridir Ancak imparatorluğun kurumasından sonra Moğollar, engrni kendierine dün yanın hkimiyetini ba§ettiğini ve Büyük Hann da bu hede gerçekle§· tirmekle görevlendirildiğini kabul etmişlerdir Ölüm
Ki§inin ölümünden hemen önce büün aie üyeeri yatağınn ba§ndan ayrırd Öen kii, ya§arken sevdiği bi yere gömüürdü. Seçkin Moğo ar gömüecekeri yeri yaşarken beieyebilirdi. 4
18
CENİZ H
Ölüle değerl e§yalarıyla brlkte gömülürdü Bu yüzden mezarları na ya da na3§larna br zarar gelmemes çn, klan önderlern ve sonra dan Moğol İmparatorluğu'nun ler gelenlernn mezar yerler gl tu tulmu§tur47 Den §de görev yapan kölelern hemen orackta öldürül mes de bu blgn gil kalması çn ba§vurulan yöntemlerden bry d 4 Bir ba§ka yöntem se den törennn gece yapmasıyd Genellkle mezarn bulunduğu lgedek zler yok etmek çin brçok at lgeye getrerek sürülür, her yan btklerle kaplanınca da mearın bulunması olanaksız hale gelrd Moğollar mezarların üstünü örtmek ç tüm sek bçmnde toprak ğmamasıın nedenlernden b de buydu.49 Buna kar§lık, sadan Moğollar' mezarları gzlenmezd Bu tür mezarlarn zerne b sıık dkl ve ucuna ölen k§nn atının des asılırdı Moğol-T ürk boylaın takvmler haan adlarn verldğ on k llk çevrmlerden olu§uyordu 5 Her br br yıla kar§ılık gelen bu hay vanlar, sırasyla Sıçan Öküz, Kaplan Tav§an Ejderha Yılan At, Koyun Maymun Tavuk Köpek ve Domuz'du Bankr
Orman avcıları le kısal göçebeler arasındak frklılık baraklarda d kendn göstermekteyd Orman avclarınn en ilkel barakaları kayın ağacı kabğundan yapılmaydı Kırsal çobanların ve ormanla bozkır lara kavu§tuğu yerlerde ya§ayan orman avcıarının çadları se çok çe §tlyd sı Avclar, ketenden yapma bast, alçak çadlarda ya§ıyordu Kırsal göçebelernse yr adı verlen yuvarlak keçe çadrları vardı Bunların skeletlern çok sayıda nce ağaç kazıktan ve çıtadan olu§uyor olması bu boyların ormanlara yakn lgelerde ya§adığnı gösemekte d sz Yurtların ortasnda i§levnn çok öneml olması nedenyle büyk b dkkatle yerne dklen ana destek yer alırdı Bu ana değn kıa sı, muhtemelen yurdun tümüyle çökmes anlamına gelrd, bu da ç de ya§ayan ale çn hç y olmazdı Duvarlar ve çatı keçedend Çatının ortasında üzernde ka b bacan yükseldğ yuvarlak br açıklık bulu nurdu 51 Buranın tam altında, ınmada ve yemeker p§mede kullanı lan ocak yer alırdı Çadırlarn gr§ güneye bakardı: Moğoar'ın kend lern srekl güneye göre ayarlamalar b yana bunun öneml b sebe b de kuzeyden gelen soğuk rzg�rlardan korunmaktı Önceler Moğollar ba§ka br yere göç edecekler zaman yurtların bütünüyle kar ve gttkler yerde yenden kurarlardı Muhtemelen Xlll
CENGİZ H'IN oUNDA ÖNC MO©LSTA 19
yüzl balarnda, yurtlar için ağaçtan arabalar yapmaya ba§lamalar bu durumu değitirmi, onlar ykmalarna gerek kalmadğ gibi, yeni yer leimlerini kurmak içi harcadklar zaman da azalmı§tr Arbaar ge nellikle yurdun büyüklüğüne gre deği§en sayda öküzle çekilirdi. Mo ğol İmparatorluğunun ilk yllarnda da etkin bir biçimde kullanlan bu ta§nma yöntemi imparatorluğun klmasndan sonra bütünüyle unutul mu§tur Yiyecek ve içecekler
Dönemin Avrupal gezgieriyle Moğollarn yemeiçme al§kanlklar arasnda büyük frkar olmas bu konuda odukça geni bir yaz kaynak bulunmasna yo açmt Moğolarn göçebe yaps, ona, temel oa rak et ve sütten olu§an5 bir besenme düzenine itmi§ti Onlar, avladk la haanlarn etleriyle beslenirlerdi: köpekler, kurtlar, tilkiler, sçan lar, freler, dağ sçanlar ve tavanlar Onlar için et yeme konusunda herhangi bir dinsel srlama yoktu Yalnzca yldm dü§mesiyle ölen hayvanlarn eti yenmezdi7 İnek ve koyun etini genelde büyük kutlama larn yemeklerinde kulanan Moğollar için en güzel yiyeceklerden biri de at etiydi Sadece acil itiyaç halinde çiğ olarak yenen etin öncelikle atn se meiin altna konularak iyice yumu§amas sağlanrd Ancak bu at süre rek et pi§irme i§i istisnai b durumdu; etler genellikle kaynatlarak ya da kzartlarak pi§irildi 8 Yemekleri herkes ayn kaptan yerdi artan yemeklerse deri çantlarda saklanrd Hijyene hiç önem verilmediği açkça belli olan Moğol toplumunun yeme içme alkanlklar hakk daki her §ey, büyük ölçüde, suyun kirletilmemesi gerektiği inancnn bir sonucu olarak, bizim ölçülerimize göre pistir Ayrca, Moğollar wrun uuk haie isan eti yedikleri de biimektedir Eski Çin yaza, Moar arasna yayar arğna iikin ku§kuar olduğunu doğ ruamaktadr. Taze süt de içeene arn, Moğollarn en sevdiği içecek maylanm§ ksrak sütü olan kmzd Klar pirinç buğday, dar ve badan b tür §arap yaparlard 61 Bu içki hiçbir zaman tartmalara ya da kavgalara yol açmasa da onlara ha b sarho§luk verirdi Çoğu Moğol için yeterli olan bu sarho§luk, onlar için utanlacak bir §ey değil, tam tersine, övünü lecek bir eydi.2 Cengiz Han'n atalar da61 dahil omak üzere onlar bunu özellile erkeklik erdeminin bir dşavurumu olarak görüyorlard• w
20 CENGiZ HA
Kadnlr
Moğollar'ın kadlara karş tutumla kesinikle tek b kap içine otur· tulacak tarzda değildi Geleneksel çokeşliliğe karşın, Moğolların toplum· sal ya§amında kadınlar önemli rol oynard 6 Boylar döneminde önder· lerin e§erin kirlerini sorma ve onlardan tavsiyeler alma a§kanğ sonraki yöneticiler tarandan imparatorluk döneminde de sürdürüldü Öteki klanlara ya da boylara karş yaplan savaşlarda eşleri, skk la önderlerin yanında yer ald Cengiz Han döneminde sava§lar daha uzun ve geni§ çap olmaya başlayınca, pek çok kadın, erkeklere birlikte seferlere katld Savaş sürerken, normalde kocala tarafından yaplan şleri yürütmek kadınlara dü§erdi Kadınlar, genel olarak Moğol toplumunda ikinci sf bir rol ona masalar da, ba§ka b klandan bir erkek tarandan kaçlmaa duru munda itiraz etme hakla yoktu. Bir kadının bu şekde birden zla kez kaçlmas olağan bir durumdu Erkeklerin kendilerine bu yolla eş edinmeleri genel bir yordam olduğundan, kocalar yeni e§lerinin ilk ço cuğunun kendilerinden olmamasına itaz etmezlerdi Kadınlar da erkekler gibi ata berdi Haanlarn çektiği arabala da her zaman onlar kullard İnekleri ve keçileri onlar sağa, giysileri ve keçe çadrla onlar dikerdi Okla, yaylar, semerleri ve kmn saklandğ çantala yapmaksa erkeklerin işiydi Ksrakla da erkekler sağ ard 67 Hoşgörüye meyilli olmala hijyenden uzak temizlik anlay•la ve skça sarho§ olmala gibi nitelikler d§ında, Moğolların birtakım ba§ka kşilik özellikleri de vard Orta Asya'daki bütün göçebeler gibi Moğollar da düzenli işlerden ve sürekilikten uzak yaşam tarzlarınn bir sonucu ola rak tüm kayglardan uzakt Buna karşlık, zorluklara direnme güçleri srad§yd Ktlık dönemlerinde buldukla yiyecekleri adil bir biçimde payla§rlard İnsan öldürmek Moğollar'da bir iç huzursuzluğa yol açmyor gibiydi Asla birbirlerinin mallarına el uzatmazlard ancak savaş ganimetleri konusunda ta§yabileceklerinden de zlasın alacak kadar açgözlüydü ler. 69 Savaş olmadğ zaman, Moğol olmayan kimselerin malla zorla almaktan da geri durmazlard Önderler de yetkeleri egemenlikler altndaki insanlan mallandan yararlanmak için kullarlard 70
2 Borcignlerin Genç Öerinin Yükeli�i
TANINMAYAN BİR BOYUN ORAYA ÇKŞI Bocgn klanının önderle çnde en önellenden bi Yesügey ol u§tur. Tatarlara ka§ karamanca savaşan Yesügeyin br bağtur (baadır; yiğt) olduğu konusunda kuşku yoktur 1 atalar'a karş kazandğ ba§alarda ona Moğol ve ük boyla üzeinde egemenlk kurmay amaçlayan Karayitle yadm etişt. Amaçlana ula§abilmek içn, Karaytlern lk olaak güçlü atala boyunduuk altına almala şartt. Ancak, dönü§te Nayanlar saldsna uğayan Karaytlen a Tuğul kaçmak zorunda kalınca bu kez Yesügey yardma yeişti ve Tuğrul onun yardmyla unvanın geri almay başard Bu başadan sonra Tuğrul ve Yesügey ant içeek kan kardeşi (ana) oldula2 Yesügey §ahinle avlanmaya çıkğ bir av gezisi srasda iki kardeşi· nn de yardyla Merkiler boyunun önemli bir üyesinin genç kas kaçd Höelün addaki bu kadın Ongratla boyundand1 Yesügey Höelün'ü yurduna götüdü ve onunla evlend4 Bu evlikten dört oğulla ve b de kzlaı oldu. Büyükten küçüğe doğu oğulla sasıyla muçn Kasa, Kaçun ve eüge adlaını ta§ıyodu. 5 Kızlaı Temülün ise en küçükleiydi Yesügey'n Koakçin6 adında knc b eş ve bu kadın
22 CENGiZ H
dan lgüe ile Beke adlaında iki oğlu daha olduğu da bimeke· di Yesügein en büük oğlu Timuçinin doğduğu l konusunda ka· nakla bibiile çelişmekted Büük İanlı taihçi Reşidüddin (1247· 1318) bunun 11 olduğunu söleken Çin ve Moğol kaaklaı bu günkü Moğolis Moğolisan ann n da esmi esmi doğum doğum l olaak ilan eti e tiği ği 1 1 6 2 aihini vemektedile vemekt edile Fansz Fansz doğubiimci Paul Pellio Pellio ise 1340 lndan kal ma Çin kaynaklaına kaynaklaına daanaa daanaak k Timuçinin Timuçinin 1 167d 16 7dee doğduğ doğduğunu unu öne sümüştü Ne azık ki bu vasaımlaın tümü kendileini destek· leecek kesin kanıladan oksundu Buna kaşın ben de bu kiapa 1 162 16 2 aihini aihini esa esass aldm aldm Timuçinin doğduğu e e Onon lmağının lmağı nın sağ akasndaki akas ndaki,, bugünkü Dülün Boldakır 31 Maıs 1962de Moğolistan Halk Cumhuiei bu· aa 8 ıl önce doğan büük Moğol hanınn anısna on mee ük sekliğinde bi an dikmişi Tpkı diğe Moğol çocukla gibi Timuçinin de geleneklee göe adını doğduğu zaman geçekle§en önemli bi oladan a da o zaman için önemli önem li bi kişiden alması alması geekiodu. geekiodu. Höelün en e n büük oğlunu doğu duğunda duğu nda Yesüge Tat Tatalan alan ülkesine apığı apığı başaıl bi seden henüz hen üz dönmüşü Bu üzden Timuçine Yesüge'in bu savaş sıasnda öldü· düğü b Tata at a öndeinin adının veidiği sanlm sa nlmaktadı aktadı Timuçin de mici demekt Timuçin dokuz aşdaken bi gelin seçmek üzee babasıla bilikte annesiin bou olan Ongiaa ziaete giti 5 ve Ongaan önde gelen üeleinden De Seçenin kendisinden bi aş büük kız e seçi Yesüge oğlunu Ongiaala bıakaak kendi uduna dönmek ko uldu Anlatlageldiğ Anlatlageldiğine ine göe olculuğu olcul uğu sasnda sas nda en büük üzee ola kouldu düşmanı düşm anı olan ola n Ta Tala la nn bölesinden geçen geç en Yesüge Yesüge anlaşlm anla şlmas as zo br biçimde biçimd e olda kaşılaştığı kaşılaştığı Tatalaın atal aın emek eme k teklif tekl ifni ni kabul ei e i Üç gün sona uduna udun a vadığda zehilenme beliilei beli ilei gösei göseio odu du ve kısa bi süe sona sona da öldü öl dü Höelün beş çocuğu v iki üve oğlula kalakalmışt Timuçn ba basnın basnın akadaş ak adaşıı Möngli Mönglikk aandan uduna udun a gei geiildi geiildi Atk A tk aslı ale içn zo günle başlam§ı ciginle anlaşılabiir sebeplele Ti· muçini öndelik için ok genç buluolad. Moğollan içinde bulun· duğu çein §ala göz önüne alndğnda klan öndeliği b çocuğun kaldıamaacağı kada ağı bi göevdi Buna ka§ın klan üelein ilenin sahip olduğu §elein büük bi kısmın da anlaına alp göç edeek onlı alnızlığa tek etmeleinin nedeni açık değild Höelün
BIGINLRIN GE ÖNDENiN YKEış YKEış 23
ve alesi Onon rmağı'nın kğını çevreleyen bölgede vlanarak ve balık tutarak y§amlarını sürdürmeye çal!mt. Moğollar'ın lderliğ rcgnlerden rcgnlerden Tayciutlr Tayciutlr taradan alını; yeni önder Tarkutay Kriltuk'tur.17 Genç Timuçn ie, kendine özgü yöntem· lee kar§ıl§tığı sorunlara ived çözümler üretmeye ba§lr Bekterle rlarında çıkan çıka n b tartı§ma sonucund, kendisnden k y§ küçük küçü k oln rde§ rde§ Kasarın da yrdımıyla yrdımıyla üvey karde§ni karde§ni öldürür öldürür Tmuç T muçn, n, zksel olark br hayli güçlü olan Kasrın sdık desteğnden yararlnmtı. 8 Yesügeyin büyük oğlunun tek ba§ına fzl dayanmycağını dü§ünen Trkuty Krltuk, gelecekte kendsne rkp olabeceği dü§ündüğü Timuçnden kurtulmk çn onu tutsak alır Ancak Timuçn, becers cesreti ve azmyle, Sorkn Şra dıd ya§lı br adaml Çlaun ve Çm· by adndaki oğullarnın d yardımıyl hapisten kçmayı ba§rır 9 Onu özgrüğüne kavu§turan bu üç k�, sonradan genç Moğol'un sadık des tekçeri olacaktı. Bu arda, Höelünün küçk alsi tm d derlenp toprlanmaya b§lamı§ken hırsızların dokuz tlarındn sekizini çalmsı onlar çn büyük bir yıkım olmu§tr muçn tek ba§ın ırslrın peşine düşer ancak yolda kendsne Aroltlar boyundan rçu adınd br genç k tıır. İk genç dam atlrı ger lmayı b§ırlar 0 Tmuçn e Borçu'nun bu olayl birlkte ba§layn doslukları ç bitmeyecek, Borçu geleceğn dünya thnn en yakın ve en değerl yrdımcılrından br olacakt. Tmuçn, 1 ya§ındayken, kendisyle ı y§t oln, Cactlar bondan ndan Cmukayla ant içerek içere k kan karde§i (ar) oldu.2 nradan Cacirat Cacirat ların bey olan Camuka da Tmuçi gibi soylu bir aleden 22 geliyordu Bundan brkç yıl sonra çocuk yşta evlendiği Börtenn artık gelip kendsyle ya§amsı gerektğne karar veren Timuçin, Belgüteyle brlik te bu steğn gerçekle§tmek üzere Ongratlar'ın yurduna gitt. 23 D sonra da alesyle blkte non ağını terk ederek Kerülen rma· ğının yukarı kesmlerne doğru harekete geçt 24 Bu hareketin amacı açıktı: Karayiterin anı Tuğulun hizmetne girmek steyen Timuçn, Tuğrul, kaybettiği kn karde§i Yesügeyin h tırası olarak kabul edip e dip kuluğuna ldı ve genç Moğol a oğa olarak bun rıza gösterd. Tuğrulu zyaretnden dönerken, Tmuçn, kendsi nin hizmetine grmek steyen Uryangkat yundn bir gençle kr§ıa§tı. Celme adındak bu genç 2, sonradan Cengiz Cengiz Hnın en sadık dostların· dn br olacaktı ylece, Tuğrulun yardımıyla yenden rcignlern b§ına geçen Timuçn çok geçmeden bu topraklr için pek de olğndı§ı sayılama
24 CENGiZ H
yacak bir flaketle kar§ı kar§ıya kaldı Merkitler kamplarına saldırmtı Timuçn Timuçn zor da olsa kaçmay ba§ard; annes kız kardeşi öteki kardeşler rçu ve Celmeyle brlikte Hentey Dağlarından bir olan Burkan Kal duna sığındı26 Genç karısı Börte ise Merkitlern elne düşmü§tü Saldrganların lderi onu kendine e§ oarak aldı Merktler, ayrca, Yesü gey'in kinc eşin de kaçırdılar 27 Burkan Kaldun'un onu ailesin ve arkadaşlarını kurtarmış olması, Tiuçin'in bu dağı kutsal sayması çn yeterl bir nedend: "Dağ benm acınacak hayatmı kurtardı ded, "bunu asla unutmayacağm. Mn nettarlığın geleneksel Moğol tarzında kemerini boynuna bağlayarak başı açk br bçimde güneye dönüp dokuz kez secde ederek gösterdi28 Daa sonra, Tuğrul un ve özellkle de kan kardeşi karde şi Camukanın yardyla, Timuçn, Merktler'i Klko le Selenga ırmaklarının birle§tiği yede boz· guna uğrattı Börte kurtarı kurtarıldı ldı ve Timuçnn brnc e§ olarak esk saygı konumuna geri döndü29 Belgüteyn annes ise ger dönmeyerek kendsin eş olarak yanına alan Merkitle brlkte kalmay seçti 3 Ancak Börtenin kaçırılı§ının öyküsü burada bitmem§ti Tmuçinle yeniden bir araya gelmelerinden sonra, Börtenn ilk bebeği öyle bir tarihte dünyaya geld ge ld ki en büyük büyü k oğulları olan Cuc adındaki adındaki bu çocuğun babasnın kim olduğu konusu konusu karanlıkta kaldı 31 Buna kar§ılık, kar§ılık, Timuçn, T imuçn, Moğol geleneklerine uygun olarak, bu konuyla lgili herhangi bir zorluk çkarmadı Tmuçn'in Cuciy diğer çocuklarından ayı tuttuğu yönünde hçbir belirti yoktur. Ancak babası konusundaki bu belirszlk, Cucinin kendsin etkilemese bile, onun soyundan gelenler çn büyük bir engel oluşturmu§, diğer karde§lerin soyundan gelenler Ceng Han'n tahtına talip olma konusunda b belirszliği onlara kar§ı açkça kullan mı§lardır Bu yüzden Cucnin soyundan gelenler, alenn en esk kolu nu olu§turmalarna kar§n, hçbir zaman Büyük Han olma §ansına sahp olamam§lardır Timuçin le Camuka arasındaki dostluk iki kan kardeşn birlkte hareket etmesine yol açmış, bu ortaklık bir buçuk yl boyunca sorunsuz bir biçmde yürümü§tür 32 Bu süre içinde, Tmuçin Tmu çin dğer boyların önder· !er ve iler gelenleriyle de tanı§m§tır Sonradan onun en büyük komu· tanlarndan bir olacak olan Celayrli Mukaliyle dostlukları da bu döneme dayanır Tmuçin Tmuçi n Mukali Mukalinin nin tavsiyelerine ya§am boyunca büyük önem vermi§tir 3 Timuçn ile Camuka, beraberce, Onon Irmağı kıyısndaki otlakları terk ettiklerinde Camuka dostuna §öyle dedi Eğer dağların yakınında kamp kurarsak, bu, at besleyenlern yararına olacaktır; dee kenarına
BCİGİNlERiN GENÇ ÖNDERNN YKELŞİ
25
kamp kurars kur arsak ak bu da çobanara yaayacaktr yaayacaktr " Timuçin Camuka Camu kann nn ne demek istediğini tam oaak anayamadğndan Höeün ie rteye dan§t Anaşlmaz bir biçimde de özeike rte Merkitein elinden onun yadmyla kurtulabimiş omasn kaşn Timuçini Camukaya kaş kşktt. Ayn gece iki adamn yola aymşt 34 Böylece, Timuçin ie Camuka'nn otakğ süesince birikte ha eket eden klana k lana da ikiye ikiye ayrmş ayrmş odu Timuçi Ti muçini ni izeyen izeyen grubun grubu n için· de önceki öncek i dönemerde Moğolar Moğolar aasnda biiği biiği sağamş olan ik han· !an aieerinden geen kşiler de vard He bii Moğolarn iderliğine aday olan olan bu kişie l l 9 yl civarnda Timuçini Moğolan ha ilan ederek ona bağ kalacakarna dai yemin ettie ve Timuçin'i Cengiz Han adya adya hank han k metebesine yükset yük settier tier 15 Üzerinde uzun uz un süre sü re tartışlan Cengiz Cengiz adnn anlam aslnda tam olarak bilinmemektedir bilinmemektedir 16 Cegiz Cegiz adnn kullanmas daha çok genç i muçin muçi n ihtirasnn ihtiras nn bir yansmas olark görünmekedi görünmeked ir i im uçin asln asl n da bu türden boşinanlar boşinanlar sahip sahi p olmmasna kaşn bu isim değişikliği değişikliğiyl ylee kendisinin Tengi taafndan öze oarak seçidiği izenimini yaatmak istemiştir istemiştir Bu bağlamda Timuçinin büyü bü yükk şaman Kököçü ie olan yakn yakn ilşkisinden de söz etmek geeki. geeki. Kököçünü Kököçü nünn bu adn seçiminde seçiminde önemi br roü omuşt om uştu u1177 Bu yüzden Cengiz adnn o dönemin dönemin şamanlğnda şamanlğnda önemi bir gücü temsi ettiği ve Timuçin'in Tengi tarafndan seçidiğini vuguamak için kuandğ vasaym mantk göünmektedir18 Cengiz Cengiz Han ilk iş i ş oarak sadk dostar rçu ie Ceme'yi Ceme'yi başdanşbaşdanşmana oaak yanına ad.1 Cengiz Hann daha ik ylandan itiba ren güçlü bir konuma erişmesini sağayan en önemi özeiklerinden bii, ögüteme ögü teme yeteneğiy yeteneğiydd i Aslnda onun o nun dehasn temed teme dee üç ü ç şeye, bi komutan komuta n oaak doğmasna, insanla iyi tanmasn tanm asnaa ve örgütenme konusundaki yeteneğine indirgemek indirgemek hiç hiç de de abatl omaz. Bu üç özellik onu onu bu dünyann gördüğü g ördüğü en büyük büy ük ideerden ideerden biri yapmşt yapmşt Yeni iderin ik icraaarndan bii kendisinin ve yanndakierin belirli lir li br zamanda beirli bir yerd yerdee mevzilenmesin mevzilenmesinii sağlayacak sağlayacak bir örgü lenmeye girişmek oldu Cengiz Han yaşadğ tecrübelerden göçebe hayatn ne kadar büyük riskler ta§dğn öğrenmişi Yağmaclarn dzenlediği sefele sefele ve basknlar oldukça sk görülüyordu. görül üyordu. Eğer iktida iktida elind el indee tutmak istiyorsa he zaman bieştirici gücünü yayabieceği ve gerektiğinde askererinin geri çekiebieceği mekezi bi konuma sahip olmayd. mayd. Bu amaç am aça a az sayda sayda kat k at yayn yayn ve klcn ustalka kulnan askeeden askeeden ou§an bi kocu biriği biriği kurd kurd u Bu biik b iik daima onun ynnda kaacakt. Cengiz Hann öze önem vediği diğe konula aasnda,
26 CENZ H
selede aske biliklein da ve teçhizat ihtiyaçlanı kaşılamak üzee onlaı takip een yadımcı birliklein kounması ve atlaın eğitimi gibi bozkılada yaşyan göçebelein hayatında önemli olü olan şeyle va· dı Hakimi olduğu ve yalnıca valığı kendisi için değeli olanlaın yaşa· masına izin vediği topaklada bu konulada tavi vemeyen Ceng Han tüm emileinin anda yeine getiilmesini istiyodu4 •
ELEME SÜRCİNİN BAŞLAMASI T iuçin Cengiz Han olaak başa geçmesinin hemen adından Camuka'yla ilk ciddi çt§masını yaşamıştı Bu konuda bibiiyle çel�en muhtelif ivayetle söz konusudu Bunladn biine göe Camuka bu savaşı kazanmş ve savaşın sonunda da 70 Moğol savaş esinin demi bir kazanda canlı canlı haşlanması emini vem�ti Camuka'nın son· adan bunlaı yediği dahi söylenmektedi1 Zai Cengi Han'ın kazan· dığına ve Camukan adamlaındn yetmişini aı biçimde cezalandı· dığına da bir ivayet de vad.12 Öte yandan Tuğul, himayese aldığı bu genç adamın yükselişini ve Moğollaı bile§time çabalarını yakından lemeye başlamştı Cengiz Hanın amacına ul§mk için Tuğul'un desteğine ihtiyacı vadı lk bakışta Cengiz Han'ın en büyük akibi çatışmaya gidiği Camuka gibi göünmekteydi Ancak kendi saaında da hl Moğollaın lideliğine oyayan ilk hanlaın soyundan gelme bitakım k�ile bulunmaktaydı. Bu yüzden, Cengiz Han başlangıçta Tuğul'u şüphelendiecek hiçbir hekette bulunmadı Hatta eski hkümdaına olan bağlılığını kanıtla· mak için eline geçen fıstlaı d deelendidi Tuğul Naymanla'ın hanı İnanç Bilge'nin desteğini aln kadeşi Eke Kaa taafından taht· tan indiilince önce Ka Hıtay Hanlığı'na sığındı odan da Cengiz Handan yadım isteyeceği Gobi Çölüne geçti Cengiz Han Kaayit lein eski hnını Keülen mağı'nın kaağına yakın bi yede huzuu· na bul etti ve Tuğul'a yalnca onuunu gei vemekle kalmayıp yeni· den Kayitle'in başına geçmesine de yadımcı oldu Bundan kısa bi süe son Ceng Han'ın eline Tatala'dan ba basının öcünü almak için bi sat geçti Mukali Ceng Han'ı, babasını öldüen bu boyun cezalandılması geektiği konusunda uyadı Kin impaatou, Ceng Han ile Tuğul' dan Çinin kuzey sınıındaki bölge· lee süekli saldıan Tatalaa kaşı düzenleyeceği se içi ydım is· tiyodu Bu aynı zamanda, bellı ve zolu bi kibin saf dışı bıakılması
BRIGNN GE ÖNDNİN YKEL
27
anlamına geliyordu ° Kiner Tatarlara güneydoğudan saldırıken Tuğ rl ve Cengiz Han batıdan hücum ettler Sonuçta Tatarlar'ın hanı 1196 yılında ele geçirilerek idam edildiY Pekin'deki imparator, minnettarlığını Tğrl'a onursal W (prens) unvanı vererek gösterdi ylece Tuğrl tarihe W'ın Moğolca okunu§ olan Ong adıyla Ong Han olarak geçti 4 Cengiz Han se daha dü§ük bir unvan olan uckur sın bekçisi} nvanını aldı4 Unvanlardaki bu rklılık, o dönemde K imparatornun Cengiz Hanı Tuğrln bir uyrğundan başka bir §ey olarak görmediğini göstermektedr Her iksinin de Kin mparatorunun ver· diği unvanları kabl etmesi se, Kinler'in gücünün rkda olduklanın göstergesidir Tatar kamplarından brin yağmalarken Moğollar küçük br erkek çocuğu buurlar Cengz Han çocuğu aır ve yeti§tirmesi çn annes Hüne verr Çcuğu evlat edinen Höeün ona Şiki Kutuku adn verir Bu öykünün başka br versiyonu daha vardır Buna göre çocuk Cengiz Han tarafından 118283 yıarında Tatarar'a kar§ı yapıan bir saldırıda bulnmu§tur Onnla rte'nin o yıllarda henüz çockları yoktr ve rte çocğ evlatlıkları olarak yet§ti sı Bu k öykü arasındaki rklılık, Şiki Kutku'nun drumu akkda yürütülen b tartı§manın da kaağı olmu§tr Bazıları on, Cengz Han'ın üvey karde§i, bazıları da evlatlığı olarak kabl etmektedir Oldukça zek bir çock olan Şki Ktuk sonradan, Moğol İmparatorluğu'nun ba§yargıcı olacaktır Tatarlar'a karşı gri§ilen mücadele Cengiz Han'a liderlik konusunda ilk Moğol hanlarının soyundan gelen rakiplernin bir kısmından kurtulma ırsatını da verdi. Birlikleriyle bilikte sava§a katımayı reddeden b k§ilere kar§ı5 Kerülen rmağı'nın yukarı kesiminin sol yakasında blnan bir ova olan Köde'ü Aral yakınında çarpışan Cengiz Han, bunlar tümünü öldürdü B arada, Naymanlar'ın hanı nanç Bilge de ölmü§tü Nayman topraklar İnanç Bige'nn birbirin kkanan ik oğlu arasnda pay edildi: Taybuka Ubsa Nor'un (Ubsa Gölü} güneydoğusundaki göller gesni alırken, Buyruka Altayar'ın bir kısmını ouşturan dağk ge dü§mܧtÜ Kardeşer arasındaki kıskançlk, daha genç oan Taybukann babasının gözde karılarından birini kendisine e§ olarak almasıyla ba§ladı Byrk büyük çocuk olarak bu kadın kendsinn hakkı olduğunu düşünüyordu Adı Gübersü olan b kadın daha sonra, Cengiz Han'ın haremine gire· cekti > 1199'da, Cengiz Han ile Ong Han kardeşler arasındaki bu çekişm· den yararlanarak Buyrkn topraklarına saldırdı ss Buyruk Altaylar'ın
28 CENGİZ H
güey yaacıdaki Urugu rağı'a kadar çekidi Daha sora da, uhtee, Yeisey'i yukarı kesilerie doğru kaçtı 56 Ordusuu büyük bir kısıı geride, veki koutaı Kökseü Sabrakı ellerie bıakıştı Kökeü Sabrak doğu yöüde çekieye çaı§a Cegiz Ha ie Og Haa pusu kurdu Bu ai sadırı o kadar ba§arı odu ki, Og Ha, Ceg Haa bile haber verede aı gece geri çekidi Bu arada kapta ate§er yakarak Karayiter'i hl orada olduğu eiii yarat· ı57 Cegiz Ha ise büyük kayıplar verede kedisii bu zor duruda kurtarayı ba§ardı58 Acak Karayi ordusu hl güvede değildi Og Haı karde§İ Caka Gabu ie oğlu Seggü'ü koutasıdaki biriker Kökse'ü Sabrak tarada yakalaarak bozgua uğratıdı. 59 Uutsuzuğa dü§e Tuğru b kez daha uyruğuda yardı istedi Cegiz Ha oa e iyi koutaarıda dördüü göderdi: Borçu, Mukai Boroku ve Çilau. Nayalar yeigiye uğratıdı ve yağaladıkar aları bir ksı geri alıdı Bu sava§a so oktayı Nayalar kar· §sıda kesi bir zar kazaa Cegi Ha'ı karde§İ Kasar koydu61 2 yıda Og Ha ile Cegi Ha bu kez Tayciutara sadırdı Tayciutlar sava§ı kaybetti ve Tiuçii geçke tutsak alı§ oa ö· dereri Tarkuay Kiriuk ödürüdü62 Og Ha ile Cegiz Ha'ı beraberce kazadığı bu ba§arılar Orta Asyadaki diğer boyların da güçerii birle§tirelerie yol açtı Bu iksii süreki büyüye gücüe kar§ı ik ittik, Kadagiler ile Saciutar arasıda kurudu; sorada, buara Tayciutar Tatarlar ve Ogiratar da katıldı Acak Cegiz Ha kayı· pederi Dey Seçei uyarısıya zaa kaybetede harekete geçti ve Buir Nor yakııda sıkı§tırdığ bire§ik güçleri bozgua uğrattı63 Acak Og Ha ile Cegiz Ha içi ası tehlike 1201 ylıda ortaya çıktı Çok syıda boy bir araya geerek iki ütteki gücüü kıaya krar verdie Bu amaçla, Merkitler Tayciutar, Buyruku yöetii· deki Nayalr Ccirtlr Ogiratlar ve Salciutlar, Argu Irağı kıy larıda topadılar Bu büyük topuuğu sava§ta etki oabiecek düzei bir ordu olu§turup olu§turadığı ku§kuudur Bu boyları kedi araarıda birçok ala§azlık olası bu ku§kuarı artıraktadır Oları bir arya getire ek ortak okta dü§alarıı byüye gücüe kar§ı besedikeri korku gibi görüektedir Souç oarak, bu boyarı ö dererii ve büyük koutalarıı kadığı kurulty, Ke rağıı Argu'a döküldüğü yerde opadı64 Burada Camuka Gur Ha adıya (he Müsümaar he de Moğolar tarafıda ayı biçide kulaı· la bu uva haarı haı' ya da evrei haı' alaıa gelir) birli· ği ba§ıa getiridi 65
BGİNLRN GE ÖNDERNN YKEUŞ
29
Bu büyük ikn lde olaak Camukann seçlmesi sadece onun ekil br k§lk olduğunu değl, ayn zamanda Cengz Hann en büyük dü§man olmas nedenyle asl kokulan ki§n Cengz Han olduğunu da göse Görünü§e ka§ı aran güçlü adaı Cengz Han olmasa da, anla§ılan, bu savaş Ora Asyadaki Moğol ve Tük boylann gelecek· ek ldeni belleyecekr Cengiz Han ya da Camuka Savaş sasında Cengz Han, Camukanın Agundaki kampında olup bienlei Keülen yakndaki kend kampna kada gelen bir abec vasasıyla öğreneek Camukadan önce davranmaya kaar vedi Bu abecinin uzun yolculuğunun öyküsü, onun br aiden çok bir casus olduğunu gösermekedir Ancak 120de Ong Hanla birlike kuzeye doğru aekee geçen Cengiz Hanı şddel br ka ınası kar§lad ve er ki araf da çarp§maya gemeden ge çekimek wrunda kaldı Bu aada, Camukanın ik ordusu da dağılmı§tı67 Bu başarıs seein hemen ardından, Cengiz Hn Tayciula'a son daey indimek zee haekee geçt. Ong Hanın yardımı omadan gri§len bu ani saldıı amaçlaı ve azyla, pek çok açdan daa önce Taalaa kaş yaplan saldryla benzelkle a§yordu Sava§ sırasnda §a damandan bilncin kaybedecek kada ağ b kılıç yaras alan Cengz Han sadk dosu Celmenn byük özveiler sayesnde kuulmayı ba§ardı 69 Cengiz Hann çok dü§kn olduğu aıysa okla vurularak öld Ağz ve burnu beyaz olan bu dou a gençliğinde Tayciulaın elnden kaçaken kullandğı aa çok benziyodu Buna kaşn Tayciula kesin olaak bozguna uğraılmşı Onlardan bazlanı dam eien Cengiz Han ger kalanları cgn kuelenn arasna kaaak ken· dne bağlad Böylece Moğol boylaı arasındaki bilik, ağr kaplarla da olsa yeniden sağlanm oldu Es alınan Taycula arasında muemelen Besü alklanından olan Crkoaday adnda genç br adam da vadı 7 Bu genç adam, Cengiz Hanın uzuruna çkığnda onun anı kendisinn öldürdüğünü meçe kabul ede Mükemmel bi okçu olan bu genç Besten etkienen Cengiz Han da onu aedeek maesine aır Cengiz Han, olanaa snaden, yeni hmetkına Cebe (Ok) adını vei 7 Cengz Han gösterdğ merha meen asla p§manlık duymayacak, Cebe geleceke Moğol İmpaaor luğunun en büyük komuanlaından bir olacak Cengiz Hann son b esaplaşmaya gşmek isediğ b boy daa kalm§: Taalar Ancak bu esaplaşmaya babasnn kaileni cezalandıak içi soyunduğunu söylemek yanl olu; Cengiz Han babasnın nkamnı 1 18'de almşr. Bu esapla§maya gişmesinde daa çok,
30 CENİZ H
onun uzgörü§lülüğü etkili olu§tur Savaşç Tatarlar'n doğuda oluştr· duğu tedit ta olarak ortadan kalkadkça Cengiz Han'n raat a reket etesi olanakszdr Burada, bat ko§Usu Ong Hanla çok yakn da kaçnlaz ale gelecek olan bir çat§ay da öngördüğünü söyleek yanl§ olaz Bunun içn, önce kuzeydeki Taycitlar yenerek sayarn oldkça azat ve geri aanarı da kendi birikerine kat§t Şimdi Tatarları da aı akbet bekleektedi. Cengi Han, ya§a boynca ar§sna çkan rakpleri bir br eleiştir Ancak, bunu yaparken, sürekli değşen güç dengelerini gözeteyi içbir zaan unutaş, doğru za an beklee sabrn da daia gösteri§tir Sonuçta, 1202'de, Cengiz Han (yine Ong Han' desteği olaksızn) Tatarlar'a ka§ son saldrs düzenled Zarden sonra erkek nüs üzernde korkunç br kya giriildi Acak k Ceng Han'n üvey kardeşi lgüteyden aber alan esirlerden bazar bu katladan kaç ay ba§ardı B oaydan sonra, Cengiz an, Begüteyin savaş rtay arına tma haını askya adı 72 Kurtlan Tatarar, o dönede Cen giz Han'n akiyeti kabul etiş olan çeştl klanlar arasna dağld ylece, Tatar boyunun varlğ son buluş oldu 73 Cengiz Han ii güzel Tatar kz kardei de kende e§ olarak ald 4 Göçebe geleneğine uygun olarak Yesüy ve Yesügen addaki bu genç klarn er kisne de ayr br adu (mesken) ile izetçiler veridi Tatarlar'a karş yaplan bu saldrnn bir sonucu daa old. İlk Moğol anlarnn soyndan gelen ve Cengiz Han'n da akrabas olan üç ko tan, Cengiz anın emirlerini dineeyerek kendilerine ganiet sağa ak çin yağma yaptılar75 Cengiz Han ganieti geri aaarı için Cebe ile Kublay onlarn arkasndan gönderdi6 Bunun üzerne, itaatszliklerinn esabn verek zorunda kalacaklarn anlayan bu üç kşi şanslarn bir de Ong Hanla deneeye karar verdler Onlar Ceng Han'dan kurtulak için Ong Han'a sğnalar br ayli anlalyd XI yüzyn başnda Orta Asyadaki koşullar köklü bir değşiden geçiyord xıı. yüzy boyunca sürekli birbirleriyle savaş alde oan Türk ve Moğo boyar az sayıda ittifkta topanaya başlaştı Ong an e Ceng an' birliğ, şüpes bunlarn içnde en güçlüsünü olu§turuyordu. Bat Moğolstan'da ise birbirleriyle bağlants çok az olan baz öneli boylar ya§yordu Bunlar arasnda Nayanlar en etkili ola nyd; dğerleri ise Merkitler Oyratlar ve Krgzlard Daa önce yenl gye uğrş kii boylarn oradan oraya dola§arak yaşaay sürdüren klntlarnn da ba§k br grubu oluşturduğu söylenebilir Ancak za
BİGİNLRİN GNÇ ÖNDRiNN YKEŞI 3 1
man zaman b araya geerek kimi sadıara giri§en bu boyar, bu sava§· !an hemen ardından yeniden ayıdıkından böünmez bir birik içi· de saylmazları Bunla daa çok Altay e Büyük Kingan dağla aasın· da kalan bölgede b tü geilla sava§ yüüten haeket bikled 7 Orta Asya'nn bu durumu göz önüne andğnda, Cengz Han' doğu yoda oduğu aha iy ana§aaktı: En güçlü boyar oan Kaayite ie Naymanar'ı devre dJ§ı brakığında diğe gupar kendiiğdn ona katıacakardı.
Keçe Çadırlarda Yaşayan Tüm Boyların Hükümdarı 3
ONG HAN'IN NİHAİ DÜŞÜŞÜ Cengiz Han ile Ong Han arasndaki ili§ki çok yakında tehdit altına girecekti. İyie ya§lanan Ong Ha, artık kendisie bir adıl aramaya ba§amı§tı; asında, o da bu i§ içi en uygun ki§inin Cegi Han oduğunu dü§ünüyordu Ancak onun bu görü§ü, oğlu Senggüü kıskançığa itiyordu1 Gücünü ve saygnlğını artmak için büyük oğlu Cuciyi Ong Han kladan biriyle evendrmek isteyen Ceng Han2, bua ka§ıık, Senggün'ün oğulaıdan biini de kendi karndan biiyle evendimeyi tekifettiğinde3, Senggün, Ong Hanın kılaıın Cuciye göre çok genç olduklaını öne sürerek bu tekli reddetti Bu olay, Ceng Han'ı derinden yaaad Senggünün bu teklifi reddetmesiin adında, göünende çok daha la sebep yatyodu Daha önce Kaayitere sğıa Camuka buada kaldığı süe içnde Seggün'le odukça yakna§mı§tı Ong Han bu iki in Cengi Han'a hiç güvenmediğini biyodu Onla Cengi Han'ı haince bi saldıı haılığı içinde oduğunu dü§ünüyolard1 Yine Ka rayitle'e sığınm§ oan ik Moğo hanaınn ardılaı da fsatı kaç
KEÇE ÇRDA YAY TÜM BYLN HÜÜMDI 33
mayıp ae§e körüke gderek, Senggün arafından dle gerlen bu §peler arrdar Büün bunarn sonunda, ya§l Tuğru, asında genç ve güçl vasaıyla ça§maya girmek semese de oğunun avsiyelerine uyarak 1203'e Cengz Hanla arasndak k bozdu. O zamana ka· dar bu ka kinc bir ro üslenmiş olan Cengiz Han bundan böyle Ora Asya'y ek ba§na egemenğ alna almak çn savaşacak Senggn, önce Ceng Hann bekemedğ br arekee, evlk eklifni yenden ele alarak onu bu nikarn gerçeke§leceği br barış oplansına kalmaya dave e.5 Ancak Yesügeyn kadim dosu Möng· lk'n uyarsıyla Cengz Han bu uzağa d§meyince, Senggn, Moğollara anden saldrmaya karar verd Ne var k Ceng Han, bu sns sadır panın, Ong Han'n subayarının konu§maarına kuak misairi oan Baday ie Kişlk adarındaki iki çoban aracıığıya önceden öğrenmeyi başad6 Bu çobanarın muhtemeen Cengiz Han iç ça§an paraı casusar oduğu dü§ünüdüğünde, onun daha o zamanar dü§manarından br adm önde olablmek çn haber almaya vermesi gereken önem an ladğ görlür Böylece yapacak an saldırnn aberni önceden alan Cengiz Han, azrlklarn k kna amamayarak önce Büyk Kn gan Dağarnn eeklerne sğnd, oradan da Kaka lağ kysndak opraklara nd olun yarsna gelndğnde, pe§lerinden geen dşman kueernn denem içn arkasnda Celmenn komuasında kçük br brlik brak7 Bu sayede, arkasndak brkerin uzaklğ ve areke· !er akknda zamannda bg alan Cengiz Hann § ye de kolay değld Ya§ Tuğrul Karayiler'e kaan boylardan oluşan ordunun komuasnı Camuka'ya vermş.8 Çarp§ma ba§ladğnda bu kez savaşn çok daa §ddel geçeceğ anla§mı Cengiz Han bazı subayarı özellikle Kuy dar e Curçedey, büyk br cesare ve özveri örneği göserder9 Ancak Karayiler'in ordusu onlara göre çok daa kalabak Ceng H sava§ı bırakp geri çekimek içi yaka§an gnbaımını fırsa bidi Durmak için güveni bir ye buup eranı konro eiğindeyse yanızca oğu ge dey'in deği komuanarından Borçu ie Borokuun da beraberinde oma dğınıgrd Sonra aniden önce aı vurulduğu için yakaadğ bir Karayi anın üzernde geen Borçu, arddan da roku görndü. rokul eye rnde, oldukça ağr b yara almş olan Ögedeyi aşyordu Cengz Han oğunu gördüğnde gözyaşlarını uamam Bu oaydan sonra sayca kendileinden sn olan dşman k kar§snda çbir şanslar olmadığın yce anlayan Cengz Han ek çare olarak Bur Nora kadar ger çeklerek zaman kazanmay dşd Yol·
34 CENiZ H
la üzrindki Kalka Irmağ kıyılarnda Cngiz Hann annsinin v kası Börtnin boyu olan Ongiratlar ya§ıyordu Onlardan yardm almay ba§aran Cngiz Han, bu bölgd kaldğı sür boyunca kndisin kar§ı kurulan ittik parçalamaya çal§t Çşitli gruplar arasna nik sokmak için hr birin ayr ayrı habrlr uçurdu v türlü önrilrd bulundu Snggün bu propaganda kampanyasnn yarattğ thlikyi görüp babasın uyarmak istdiys d, Cngiz Handan gln dostluk msajlarından tkilnrk ona karş başlattıklar savaşın doğruluğu hakknda şüphy dü§n Ong Han, düşman kar§ısndaki güçlü konu munu kullanmak konusunda gidrk daha istksiz görünüyordu Cngiz Han is zamanın kndi lhin işldiğini gördüğündn hl düşmandan uza durmann daha akllıca olduğunu düşünüyordu Bu yüzdn, Krüln v Sngür ırmakları boyunca kuzydoğu yönünd r lmy dvam drk Balcuna Gölü kysında kamp kurdu4 1 203 yaz boyunca gnld burada saklanan Cngiz Han v yakın çvrsindkilr bu sür içind oldukça yokluk çkti Cngiz Han o günlrd yannda bulunan dostların sonradan bniml birlikt çamurlu sulardan içn adamlar' diy anm§tr5 Cngiz Han, olacakları çok iyi tahm tmi§ti Ong Hanın lidrliğindki ittik göçb boylardan oluştuğundan, uzun sür bir arada kalmas imknszdı Cngiz Han tarafından kin nik tohumlar da my vlrini vrmy başlam§t Camuka il üç yandaşı uğrulu öldürk için bir suikast plan yaptılar 6 Ancak Ong Hanın bu suikast gir§imini öncdn habr almasyla n yapacaklarn şaşıran komplocular apar topar kaçp Naymanlara sğnd Kış gldğind artık bütün koşullar Cngiz Han'n lhinydi O da inisiyatifi lin almaya karar vrrk Onona doğru irlmy başladı Bu arada, kardşi Kasar'n ailsi, Karayitlr'in lin düşmü§tü7 Cngz Han Ong Hana bir habrci göndrrk Kasar'ın ailsini görüp gör mycğini sordu. Cngiz Han'ın kard§inin Karayitlr' kampa git· msin izin vermsi onlarla sava§a girmk gibi b düşüncsinin olma dıı izlnimini uyandrıyordu Cngiz Han habrcinin arkasna iki adam akrak Karaitlrin kampna gidn yolun durumnu tspit ttirdi Durmdn §phlnmyn Ong Han da Kasar'n kampna glmsini bul ci. niz Han artık harkt gçmy hardı Mool irliklri ı k kc§ i f rinin rhbrliğind glyin gizlic yola çıktılar Ong Han'n odus, Krln ile Tola kanakları arasındaki dar gçitt ktırld Kayiter kndilrini ç gn üç gc boyunca csurca savundlarsa da nilmktn krtulamadılar. Savaşn çüncü gününd, sçkin askrlr
KEÇE ÇRLDA Y�AY/ TÜM BYN HÜKÜMDI 35
den ou§an birlileriyle Mukali son darbeyi indirere Ong Han'ın amını ee geçdi. 1 8 Cengiz Han'a Orta Asyayı tümüyle egemeniği altna amasnın yolunu açan bu i büyü zafer geleceğin dünya tihinin askeri dehasın açıça göstermi§ti Ya§lı Tuğru ve oğlu Senggün batya Nayman topraklarına doğru açtılar Bu yolculu srasnda Ong Han, endisini tanımayan bir Nayman tarafından ellesi uçuruara öldürüldü. 1 9 Senggün Uygurlar'dan yardım görme umuduya kaçmaya devam etti anca Kuça yakınlarında o da ödürüdü Ong Han ve oğlunun ardı ardına geen bu ölümeri 1203 yının sonbaharında gerçeke§mi§ti2° Cengiz Han, Karayitler'e merha metli davrandı Zaferden sonra insan kyımna gidilmedi Buna ar§ı böye büyü bi boyun valığını bağımsız bi biçimde sürdümesi ieride sorun yaatabieceğinden, Cengiz Han boy üyelerinin büyük bir ısmını haihazırda endsine bağl bulunan anar arasında dağıtt Böylece Karayitler de onun sadık takipçileri haline gemiş oldu Karayiter' geriye aan üçü ksmı ise ardeşi Tuğru'la hiçbir zaman anlaşamamış oan Caka Gambu önderiğinde bağımsız brakd Caa Gambu ızlarndan ikisini Cengiz Hana verere arşılığnda bir takım ayrıcalıklar aldı. Cengiz bu kıardan Sorgatani'yi en üçü oğu uluy'a evendirdi. Bu evliliten doğan dört ere çocuktan her biri (Möngke Ar Böe Kubilay ve Hüagü), sonrdan, Moğo İmparator uğunun tarihde önemli bir ro oyayacatı Cengiz Han Caka Gambunun diğer zı İbaa Bei'yi ise önce endine ad ama daha sonra Karayit zaferinin kahramanlarn ödülendirirken onu yiğit Curçedey'e verdi Baday ie Kilik adlarındai çobnlarsa Ong Han'n tüm ma varlğına sahip oldular 1 BATI MOÖOLİSTAN YENİ HAKİMİNE BOYUN EÔİYOR
Karayitler'e de oyun eğdiilmesiyle, Cengz Han bugün Moğolistan dediğimz bölgenin do böümn netimi ltına almış oldu Bu yö netim lgesinin şn bıln n önemli boyar Naymanar yrtr Meritler ve Gobi Çölü einde şyan Öngütlerdi Camk'nın önderiindeki Cacir da heüz Cngiz Han'n youndan tam nlamya çilmi� dğildi. Kırzar ve Tmetlr gibi dh az etkili birkç boyla birlikt tarar 'dn Krayiter'den ve Slciutlrd geriy ln küük grlr da etkinlikerini hl sürdürüyord
36 CENİZ H
Moğoistan'ın tümünü ee geçirmek için vereceği iktidar mücadeesinin öncesinde ve bu mücadee süresince Cengiz Han, imparatoruğu· nun ve ordusunun örgütenmesi işine ayrı bir önem vermişti Moğo İmparatoruğu için çok önemi oan bu adımar ayı böümerde ayıntı !arıya inceenecektir Buyrukun Cengiz Han'a yenimesiye kardeşi Taybuka Naanar'ın en önde geen ideri konumuna gedi Kenderini Cengiz Han'ın tehdi di atında hisseden gupar Tayang (prens) unvanını aan Taybuka'nın etrafında topndı Bu guparın en önemieri Kutuka Beki önderiğin· dki Oyratar Toktoa Beki önderiğindeki Merkiter ve Camuka'nın başında oduğu Caciratardı Bunarın yanı sa Taybuka Öngüteri de saarına katmaya çaıştı Ancak bu boyun hanı Aakuş Tegin Cengz Han'ın süreki büyüyen gücüne karşı, çevreden tecrit edimiş konum arıya ona koay okma oacakarını dü§ünerek boyuya bikte Cengiz Han'ın yanında yer adı ve onu batıdan geecek bu sadya kar§ı uyardı Bu sadırı tehdidine kar§ı yapıacakları beiremek üzere Cengiz Han 1 204 yıında aie üyeerinden ve komutanarından ou§an bir kurutay topadı Karde§eri Temüge ie Begütey'in önerierine uyarak, aı yıın ikbaharıda Naymanar'a kar§ı sefere çıktı22 Bunu yaparken dü§manarından önce davanarak onarı §a§ırtmak isteyen Cengiz Han böyeik yın bu zamanında henüz böye bir sere çıkmaya hazır omayan atara sava§a girme riskini de amış odu İki ordu birbirerine doğru ieremeye ba§amı§ardı Moğo öncü bir· ikerini Cebe ie Kubay yönetiyordu Ke§if koa ik kez Hangay Dağ· arınn batıya bakan etekerinde kar§ıa§tıar23 Asında, Moğo ordusu Taybuknınkine göre sayıc azdı; ancak Cengiz Han, dü§manın kasını krıştırmk için geceeri zadn kmp te§eri yaktırıyordu24 Tereddüte düşen Taybuk en iyi çözmün yava§ yava§ Atay Dağana doğu geri çekierek, Cengiz Hanın ordusunu avuçarının içi gibi bidikeri dar geçiterde pusuya dü§ürmek oduğunu dü§ünd Bu pan odukça iyi gözüküyordu: Kı§tan yeni çıkm§ iyi besenmemi§ atara uzun bir yo kat etmek zorunda kaan Cengiz an, Atayar'a doğru çekien Naymanarı izemek zorund kaarak büyük risk atına girecekti. Buna kar§ıık Taybuka'nın oğu Küçüg ie Taybuka'nın babası İnanç Bigeye de izmet etmi§ oan subayarından Korisü Be§i Moğoara doğrudan sadırmaktn yanaydı25 Küçüg babasının önerisinin korkakça bi pan oduğunu söyeyerek geri çekimeyi reddetmişti Bunun üzerine, Tay buka oğuya Korisü şinin istekerine uyarak sadıya geçt ve Küçügü küsthça sözerinin gereğini yapmaya davet etti26
ÇE RLDA YAŞAY/ TÜM BYLIN HÜKÜMD! 37
Savaş, sonradan Karakurum adın aan yerin yakınında gerçekleşti Cengiz Han başkomutan oarak ordusunun en önünde yerni almşt Odukça şiddetli geçen çarpışmada özeikle Moğol ordusunun orta ks mnı yöneten Kasar başarısyla ön plana çktı emüge ise yedek at arın kounmasıyla görevlendirilmişti8 Ölümcü b yara alan aybuka savaş aanını terk etmek zorunda kadı Korü Beşi bir süre onun yann da kaldysa da aybukanın yavaş yavaş öldüğünü anayınca yanına en iyi askerlerinden birkaçn aarak savaş aanına döndü ve öene kadar cesurca dövüştü. Savaşn sonunda Namanarın brçoğu ödürülmüş karanlktan yararanarak kaçmaya çaşanarn çoğu da uçurumlara düşmüşerdi 9 Savaş böyece Cengz Han için büyük bir zaferle sonuçand Bu araa Moğo ordusunun gücünden korkan Camuka Cacratlardan ge rye kalan küçük guparla brikte Naman saarını çoktan terk etmşt 3 Camukanın Cengiz Hana Naymanları terk ettiğn bidren ve Tay bukaya karşı saygı duymadğn anlatan bir mesaj gönderdiği bilinmek ted ancak bunu neden yaptığ açk değidir. Jı Küçlüg ie oktoa Beki berabererindeki küçük grupa bikte Kara İrtişe doğru geri çekmiş lerdi Sonradan Camuka da bu uba katdı. Zaysan Göüye arbaga tay Dağlar arasnda kaan bölgede sakandıar Naanarn ve Merkit· erin büyük ksı se Cengiz Hana boyun eğmişti Karayiter gibi onar da diğer boyar arasında dağıtldıar Bu iki boyla birikte Ongiratar Saciuar ve Katagler de tümüye Moğoların egemenliği altna gim odu Naymanara ve Merkiere karş yürüttüğü bu savaş sonunda Cen giz Hann iki de yeni karsı olmuştu Cengi Han daha önce Moğoları pis kokulu yabanier olarak niteleyen aybukanın kars Güb
38 CENİZ H
gönderdi Burada buunan Oyaar'ın hanı Kutuka ki hiç direnme den teslim oldu ve Cucinin hizmetine girdi9 Artık biçok y, Moğo ar'ın güçü hanının hakimiyetini kabu etmekten ba§ka çare olmadığını anlamı§tı Yenseyin yukar kesimerinde ya§ayan Kırgızar'ın yanı sıa, Buryaar, Barkunlar, Ursuar ve Tbalar da Cuci'ye boyun eğmek zo runda kadıar Bu serden dönü§ünde Cuci, bir komutan oarak b basının güvenini bütünüye kazanmı§tı" 1 20 sonbaharında, Cengiz Han, daha önce sava§ alanında einden kaçan Küçlüg ile Toktoa Beki için bizzat harekete geçerek bunarın çıkar dığı iyanara son vermeye karar verdi Kara İrt§ kıyıarında yakalayıp yenigiye uğrattığı dü§manarından Küçlüg yine kaçmayı ba§arırken Toktoa Beki ödürüdü4 Küçüg baıya Kara Hıtay toprakrına doğu kaçarken, Toktoa Beki'nin iki oğlu da Uygurlar'a sığındı4 Toktoa Beki'nin de ölmesiyle sıra Ceng Hanın ba§dü§manı Ca mukayla hesapa§masına gelmi§ti Camuka artık ba§ıbo§ bir e§kıya çete sinin eeba§ından ba§ka bir §ey değidi Ana§ıan, çete üyeleri de ona pek sadık değidi ki Camukayı eleriye Cengiz Han'a teslim ettier Ancak bu ihaneti ödülendirmeye pek niyetli görünmeyen Cengiz Han hepsini öldürttü Bir zamanar kan karde§i oan Camuka'yı e bağı§amak niyetindeydi ama artık kendisini ya§amaya değer bulmayan Camuka öümü tercih etti Bunun üzerine Cengiz Han, onun prensere layık bir biçimde, kan akıtımadan öldürülmesini emretti. Batıya yapıan serer bir süre daha devam etti. 1 2 1 'de, Moğo ge nerali Kubiay Zaysan Gölü'nün batısıdaki toprakarı fethetti+ Baka§ Gölünün güneyinde yaşayan Karuk Türkleri'nin hanı Arslan, Cengiz Han'a katıldı5 Uygur ükesine sığınan Toktoa Bekinin oğuları müca deleerini buradan sürdürmeye kalkınca6 Uangkat boyundan geme Moğo genei Sübötey, Merkier'i burada, 121 yılında bozguna uğ rattı Cuci Oyraarı ve Kırgızarı boyunduruk alta alırken Uygurrın u oan Barçuk adındaki güçlü bir prens de Cengiz Han'ın hizmeti ne girmek isteiğini beirtmi§ti.47 Önce bir eçi gönderen idikut 1 20da Cengiz Han' ayağına kadar giderek onu hükümdarı olarak kabu et tiğni an eti48 Br saygılık göstergesi oarak Barçuk Cengz Han'ın kızarınd n biriyle evlendiridi9 Bu birle§me Cengiz Hanın Orta ya'daki gücünü ve etkisini önemli bir biçimde artırmıştı 1 2 1 'de Cen giz Hana katılan Karlukarın hanı Arslan gibi Barçuk da daha önce Kara Hıtay Hanlığı'na ağlıydı Bu yüzden bu saf değişikikleri bir za manarın güçü imparatoruğunun doğu bögelerini de tehdit ediyordu
KEÇE ÇRLDA Y�Y TÜM BYN HÜKÜMDI 39
Batı Moğolitan'ı tete gi§lerinde, Moğollar, sadece br ke güçlü b direni§le kar§ı kaqya kldılar Bu dren, rokulun 127'de Tümetlere kar§ gri§tiği ücadelede gerçekle§ti Moğollar'ı pusuya dü§üren Tüetler Borokul'u öldürdü Cengz Han sadık dostu ve ko uta vekil rokul'un ntkanı alak içn yeni bir birlik gönderdy se de Tüetler bu saldırya da direnerek varlıklarnı sürdürey ba§ardı. 5
İKTİDAR VE KUŞKU Cegiz Han Moğolitadaki tü Moğol ve Türk boyları akiiye tii eie geçireden önce alan yılı oan 120nın ikbaharında bir kurultay topadı5 ve bu krtayda kendiin keçe çadrlarda ya§ayan tüm boyarın hüküdar' ila etti Cengi Han'ın klanı olan rcignler Moğol boyunu yüceltݧ ve kazanddığı aferlerle onu geleceğe ta§ımı§t Bu yüzden yeni impara· torluğun teeli olan Moğol Ulusu'nun çekideğni de onlar olu§turdular ylece, keçe çadırlarda ya§ayan tüm boylar'ın ortak adı Moğollar oldu. Cengiz Han'ın boyunduruğu altına giren tü boylr Karayitler ve Nay anlar gibi en büyükleri bile bundan böyle kendlerine Moğol dediler Cengiz Han zarlernin birçoğunun ardından yenlen boylar üyele rin diğer boylar arasında dağtarak onlar brlğni zmu§t Ongatlar ve Oyratlar gbi kendi kendilerine tesli olan boylara se genellkle dokunma§tı Bunlardan yava§ yava§ bir Moğol ulusu oğaktaydı Aralarındaki Türk boylarının çokluğu göz önüne alındığda Türk etkisi inkr edileeyecek düzeyde olsa da Orta Asya'da yüzylard süren Türk üstünlüğü artık yerini Moğol egeenlğne bırakı§tı Cengiz Han 12 kurultayını yaparken ku§kusuz bok arstokrsisii geleneksel taeplerini de aklından çkarmadı: Onar daia sade ce kendilerini bire§tirebilecek değil ayn zaanda birçok zafer ve bolca ganiet sağayabiecek güçü bir lideri tercih ederdi endierie rahat ve zengin bir hayat ya§atabileceğini dü§ündükleri her lideri izleeye azırdılar 5 Büyük Moğol §aanı ököçü (Teb Tengri) Ceng Han' anlığa yüksel§inde olduğu gbi bu kurultayda da rol alı§tır Bu rolün büyüklüğü ta olarak bilinmeekle birlkte, Cengiz Hanın ona e si· yasi e de dni açıdan kend ktidrını mükün oldğu kadar er§lme ve dokunulaz kılan birtakı açıklaalar yptırdığı görülmektedr.
4 CENiZ H
Sözgeimi, Kököçü, kır bir at üzerinde gökyüzüne uçup Tengri'yle konuştuğunu ve sonra Ebedi Gök'ün Cengiz Han'ı yeryüzündeki temsil cisi olarak atadığını söyler Bu durumda, Cengiz Han gücünü Ebedi Gök'ten almaktadır ve her şeye kdirdi Bu dini teme, Ceng Han'ın imparaorluğunun temel taşarından biridir (bkz dördüncü böüm) Tmuçinin kendine ne zaman Cengiz Han demeye başladığına dair rkı görüşler vardır Resmi Çin kaynağı Yuanşe'ye• göre, Timuçin, ancak 206 kurultaydan sonra Cengiz Han adını almışt Öte yan dan, iki önemli İranlı tarihçi, Cüveyni (226 283) ile Reşidüddin (24318), bu ism değişikliğinin Karayitlerin 1203teki fethinden sonra gerçekleştiğini yazmaktadır Moğolların Gizli Tarihi° adını taşyan XII yüı Moğo kaağında ise bu konuda hiçbir şüphe yok tur: Timuçin, Ceng adnı kullanmaya 2den bile önce başlamıştır Bu görüş ayrılıkları, büyük ölçüde, Cengiz Hanın imparatoruğunun kuruluş ve birleşme süreciin 1196- 206 ylları arasına yaymış olmasn· dan kaaklanmaktad. Timuçin Cengiz adını aması da bu sürecin bir parçasıdı Göründüğü kadarıya, 1206 kurultay, on yıık kuruluş sürecinin açık bir ilanndan ibarettir Ancak, Cengiz Han adını aldığı zaman, Tiuçin'in henüz kendini diğer boyların, sözgelimi Karayitlerin ya da Naymanların hanlarından daha üstün görmediği de açıkt Cen giz Han adıya Ong Hana gönderdiği bir mesajda, ona, hükümdarım ve babam diye hitap etmesi bunun en büyük kanıtıdır55 206 kurutayı boyunca göndere Cengiz Han'ın beyaz sancağı çeki· iydi Sallanan kmına tutturumuş (amalar olarak da düşünülebilecek) dokuz yak (tibetöküzü) kuuğuya donatımış bu beyaz sancak5, Cengi Hanın ailesinin (Atın Aie) gücünün yattığı yere işaret ediyordu Bu ilahi güç onları koruyup zarlere uaştıracaktı 57 mparatoruğun resmen ilanı sırasında, Cengiz Han, yalnızca rçu, Mukai, Curçedey, Kubiay, Ceme, Borokul, Kuyıdar, Cebe ve Sübötey gibi değerli komutanlarını ödüllendirmekle kalmadı; Mönglik, Şiki Ku tuku Sorkan Şira, şaman Kököçü çobanar Baday ie Kişik ve Öngüt er'in hanı Alakuş Teg gibi kendisine hizmet eden kişileri de ödülen dirdi5 Ona her zaman sadık kaan Mukai 121de kendsinden sonra s
• Çndeki Moğoların resmi carihi olan Yuan-§e 1368'de Yuan Hanedanlığı'nın dağılmaı üzerine, bi yıldan ka bir sürede bir araya gecirimi§ir Bkz Krause 922) •• Alaaddn (Acameik) Cveyn (bkz Boyle 1958) • • İ lk kez 1228de kaleme alnan Moğolların Gli T arihi, XIII yıln ikn yarısında ksmen, yeniden yazımışcı (Bkz leaves 1982 ve Haenish, 1948).
KEÇE ÇIRLDA Y�AY TÜM BOYIN HÜKÜMDI 41
diğer aie üyeerin de kulaacağı br tür deve ni§anı oan GuOng unvaını adı59 120 kurutayda ön plana çıkarak her şeyn Cegiz Haı ehine geişmes sağayan §ama Kököçü böyece güçü br konuma gedğne nanyordu Zaten keds aı zamanda Yesügeyn ve daha sonra Ceg Han sadk dostu olan Möngk'i de oğuydu Bu düşüncelerden harekete Cengiz Han üzerndeki etkisn arrmak iseye Kököçü yeni hükümdarın çevresde yer aan onayamadğ bazı ae üyeer aradan çıkarmaya karar verdi İk kurban oarak da gee oarak bağmsız br karaktere sahp olması nedeniye ağabeyii kasıda kuşkular uyandmış oabeceğni düşündüğü Kasarı seçti Kököçü Ebed Gökün kedsine Kasarın Cegiz Haı yerni almak çin harekee geçmek üzere hazırlandığıı söyledği açıklayıp Cegz Ha kidarı kousuda kuşkuya düşürüce o da Kasarın tüm yekilerni elnde aarak kardeşi tutuklatı Kuşkusuz nsalara gerçek değerler biçme konusunda eşsz br yeiye sahip olan Cengz Ha Kasarın ne kadar büyük br komua olduğuun rkındaydı Acak Kököçünün suçlamaarı burada işe yaramış ye hükümdarn kasıda ku§ku uyandırmay başarmştı Haberi duyunca ae kapıan yaşlı ane Höeün büyük oğuu nankörüke suçlamakan çekinmedi: Çocukuğuda ber Kasarn cesaretinden ve gücünden yararanan Cengiz Hann ona böyle davranmaya hakk yoktu Kzgn annei feryatlarna dayanamayan Cegz Han kardeş serbest brakı ve yekerii ona ger verd; e var k ona karş güvenszğin hiçbir zaman yeemed Bu oay Kököçüyü vazgeçirmed Bu kez de Temügeye ağır suçamaar yöneerek onu küçük düşürdü Düşüdüğünü söyeme srası Böredeydi: Şama neyin peşide oduğuu anlaya kadın, kocasını Kököçüün sonnda oğuar da suçayacağ konusund uyardı. rei sözlerie her zama kulak vermiş oa Cegz Ha bunu üzerne Kököçüden ktulmaya karar verd Temüge ie Kököçü Cengiz Haın ordusunda bir kez daha kavgaya tuuştuklarıda (ki bu kavgay muhtemee Temüge başlatmıştı) Cengiz Han onlara anaşmazlklarıı dşarda haetmeern emretti Dışarıda bekleyen üç kirak ka bein krarak Kököçüyü ödürdüer. Mögik oğunun öümünün ardından Cegz Hana sadk kalarak ona hzme etmeyi sürdüreceğii açk ad6 Cegiz Han Kököçünün yene Baan Kanın en ya§ üyes oan Usuu atad ve ye şamaa bu ür soruar bir daha yaşanmad
Yasa: Cegz Han'ın Knunlar Bütünü
4
Şaman Kököçü, muhtemelen Cengiz Hanın yönlendirmesiyle, gelece· ğin dünya tihinin konumunu, destans bir biçimde, en uu oana dayandrm§tı: Ceng Han, Ebedi Gök tarafndan dünyaya hükmetmek üzere gönderimiti. Kököçünün ölümünden sonra da Cengi Han bu esanenin can tutumas gerektiğini gördü. "Gök bana tüm insanlara hükmetmemi emetti, dedi, Ebedi Gök'ün koruması ve yardm, dü§manlarımı yenip bu yüksek mevkiye ula§mamı sağadı1 Kököçünün ölümüye tasararınn gerçekle§mesini engeleyebiecek te ki§i de or· tadan kalkm§t ve artık çevresinde Cengi Han denginde hiç kimse kamamı§tı. Sonuç oarak, konumu sağam bi aristokrasi yönetimi kurmasn izin verecek kadar güçüydü Tıpk bi ailenin ya da kann b boyun ba§ olması gib, Cengiz Hanın aiesi de (Atn Aie) vasalar ve yar· dmclarıyla birlikte, keçe çadrarda ya§yan tüm halkların ba§ı oldu Atın Kanın reisi artk Moğolarn hanyd Cengiz Han, kendisini hiçbir zamn hakn önderi olarak görmemi§ti; o, birliğini sağadğ Moğo aristokrasiin önderiydi. Bu yüzden, asa a§ağısındakilerle doğ·
YA: CENGiZ H'IN KUNL BNÜ 43
rdan şkye grmed; sadece kardeşer oğularnı ve ba§ıca komutanarnı kendne mhatap adı Yalnzca Cengz Han değ ardlar da kendler Tengr'nn yeüzündek temslcer olarak gördüer. Emr !er Tengr'nn emrleryd ve onara karşı çıkmak ah kdrete karş çkmak demekt Moğol devetnn yapıs Moğol ve Türk toplmarı arasında Cengz Han tarafından kurulan feoda §kere dayanıyordu Bu yapda Türk tara da güçlü br şeklde tems edmekteyd Devletn bu arstokratk yapıs boylar ve klanlar arasnda var oan topmsa yum etklemese de bozkr arstokrassnn gücü öneml ölçüde artmı§tı. Çe§t gupa b arada ttan bağ se devetn başna duyuan kşse sadakatt Asnda hakmyet atna aldığ boyar arasnda yaygın olan dares zo davranş bçmei yüzünden Cengz Han başndan beri ihtiasaı· na gem vurmak zorunda kayodu Moğoar bu eken dönemde Ka rayter ve Naymana gibi teki boyara kar§ıaştrıdığında be, büyük öçüde ger kamış b hak oarak göze arpıyordu Bu yüzden daha gelşmş ükelere seferer yapmadan önce Cengz Hann kend evnde düzen sağamas şarttı Bu bağlamda lk etky se 1203'ten hemen önce Moğostan zyaret eden Müsüman tacrer yarattı Devletn örgütenmes konusunda Cengz Hann aldğ en öneml kararlardan br Uygr yazsnn resm abe oarak kab edlmesdr Moğolarn kenderne at br yazlar omadığndan 1204'te Nayman ükesn theden Cengz Han Naymanlarn tayang Taybka'nn mühürdarı Tata Tonga'yı aı göreve kend hzmetne ald B asnda br Moğol devletnn kuruşunu başlatan sürecn k adımydı Br Uygur oan Tata Tonga resm belgelern hazranmas ve mühürenmesye görevlendrld Yazk k Cengz Han tarandan kullanılan mühür ya da mühürler hakknda elmzde çok az bg vardır ancak kmz ve mav olmak üzere k mühür olduğu varsayılmaktadr Kends okma yazma bmese de Cengz Han oğllarnn ve başyö neticenn atk okuma yaza öğrenmes gerektiğini anayacak kadar akıydı Byece, Tata Tonga, mühürdark görevnin yanı sra, yeni hükümdarn oğuaına des vermeye de başadı Des aan diğer saay mensupaı arasında odukça zek br öğrenc oduğu anaşıan genç Tatar Şk Ktku da vardı Cengz Han'ın nsan seçmedek ba§arsnn sadece asker alanla snrı omadğı da Şk Ktku'yu Moğol İmparatorğu'nun başyargıcı yap masıya ortaya çıktı Şk Ktuk görevn örnek br bçmde yerne getrd ve karararı dğerer çn model od Moğollar'n nsanlık dışı 2
4 CENGiZ H
uygulamalarına çok az katılan bu Tatar genellikle bunlar azaltmaya yönelik olarak çalıştı Yazıl olmayıp boylar arasında deği§iklikler gösterse de Cengiz Han'n zamanından önce de Moğolların ortak bir yasaya sahip oldukları biin mektedir Ancak Cengiz Hanın yetki alanı arttıkça tüm imparatorluk ta uygulanacak bir hukuk düzenine, tüm imparatorluk için geçerli ola cak bağlayıcı bir yasalar topluluğuna olan ihtiyaç su yüzüne çkmışt Yasa Moollarn atalarından kalma geleneklerinin göreneklerinin, yasalarının ve kirlerinin, Cengiz Hanın kendi koyduğu yasalar da ek lenerek bir araya getirildiği bir düzenlemedi5 Yasanın bi kerede ortaya koyulmadğna tamamlanmasn uzun bir zaman aldığa §üphe yoktur İlk haliyle büyük bir olasıka 1206 kurultayından hemen önce ya da kurultay sıasında ortaya çkan Yasa 1 218'de yenilenmi§ ve Cengiz Hanın ya§amı boyunca üzerindeki çalşmalar devam etmiştir Moğol devletinde Yasa'da yazılı olanlara har harne uma zo ruuluğu vardı Sivil ya da askeri itaatsizlikler aı biçimde cezalan dırııyordu Bunun sonucunda ortaya çıkan alşılmadık derecede sk disipl uzun bir dönem yunca Moğollar'ı yaşam tarzlarn en önem li belirleyicisi olmuştur 1 246da Moğolistanı ziyaret eden Fransisken keşi§ Giovanni da Pian del Carpini de bu sıkı disiplirden çok etkien· mtir Ona göre, Moğollar, bu anlamda Avrupa'daki ruhban snından çok daha itaatkr ve teslimiyetçidir Aralarndaki anlaşmazlıklar ve frkllıklar süknetle çözümlenmektedir Yasa'ya uyma konusundaki sık disiplin yoluyla, Cengiz an, kendi sinden önce büyük bir karşıklık içinde bulunan Moğol halkınn ahlak anlayışını köklü bir biçimde değiştirmiştir Başka bir açıdan bakıldığn da onlara yeni bir dü§nce biçimi kazandırmıştr Onun önderliğinde eri§tikleri büyüklük, Moğolların kendileriyle gurur duymalarına neden olmu§tur. Cengiz Han gibi güçlü bir ki§iliğin varlığı altında, diğer yöneticile rin kendi yetkelerini kullanmaları düşünülemezdi Ancak ve ancak onun temsilcileri olarak hareket ettikleri söylenebilirdi Buna kar§ılk, Cen giz Han, eski bir MoğolTürk geleneğini devam ettirerek oğullarıa ve diğer aile üyelerine toprak dağttı Büyük oğlu Cuci'ye 1207 ve 1208 yıllarında kendisinin ethettiği, Selenga ve Yenisey makları arasnda ya§ayan boyların toprakları verildi Bu topraklar, (Cucinin Ulus'u) ya§a· nan büyük geni§leme sonucu, zamanla Cengiz Han'ın paratorluğu nun kuzeybatıdaki en uç bölgesi haline gelecekti: atın toağı gibi'9 8
YA: CENGiZ H'IN KUN BÜTÜNÜ 45
Yasanın elyazmalarından hiçbir günümüze ula§amadıı gb, §mdye dek içerne l§kn herhangi br belgeye de raslanmamı§ır Bu yüzden çnde yazılı olanlara li§kn br kesnlik hçbi zaman söz konusu olamayacaından bu yasa ktabıyla gl varsayımlara dkkatlce yaklaşıl ması gerekmekedr Elde sadece ümü Ceng Handan sonra ya§amı§ olan İranlı Arap ve Süani tarhçlern Yasa hakkında yazdıkları brkaç parça §ey bulunmakadır. Bunların en önemls §üphesz İranlı yazar Cüveyndir ve dğerlerinn Yasa hakkında verdkler bilglerin kayna· ının da o olduğunu dü§ünmek çok zor değildr Bu tarhçilerden her· hangi bnn Yasanın Moolsanda Uygur alfbesyle kaleme alınmış br kopyasını görmüş olableceklerii dü§ünmekse br hayl zordur. Dahası, Yasa hakkında bize ulaşmış olan bilg parçacıkların hiçbr tam olarak Cengz Hnın sözerni ynsıtmamktadır Bunların br kıs· mı ya büyük tihin rdıllarının Ysalrındn yansıyan ya da sonradan uydurulan §eylerdir Emirlernn ve yslrının ynı sıra Cengz Han bazı durumlarda km dvranış lkeler de oray koymu§ ve bu lkeer de Moğol halkı çin muhemelen aynı bçmde bağlyıcı olmuşur Bunu dikkae alarak, elimzdekilern büyük bi bölümünün de yalnızca onun bu türden ilkelernn ya da sözlernin br araya getirmesyle olu§turul· mu§ derlemelere gönderme yapığını söyleyeblriz ı ı • Mool hukukunun yazılı hale gerlmesne lşkn çalışmalara her ne kadar 1206da başlandıysa da Moğol İmparorluunun hızla büyü mes (önce Çn opraklarının br kısmı ardından Kara Hıtay Hanlığı ve Harezm Sulanlıı) göçebe br devle çok kısa br sürede br Asya mpa· raorluğuna dönüşürdü. Doayısıyla, Yasa gderek büyüyen devletn yaçlarını karşılamak üzere genşlelmelyd Bu arada, Çin'n yük· sek külür düzeynn lkel boylar üzerinde yaratığı doğal eknn aynısı muhemelen hukuk alanında da kendin göstermş. Dinsel konularda belrgn bir bçimde hoşgörüü olan Moğolların yasalarında hayvn kes· miye ilgli katı kurallar yoktu; Mool boyları arasında da bu konuda br 10
• Yas hakkındak ilnç görü§eden b de D O. Mogannkiir: " Ya Ceni Hann söerinin ya da söde sözleinn bir araya eiridğ deremeein delemesinden ba§ka bir §ey oayabi Onun ya da ondan sonra elenlerin bağlacı değer bçği bu söler de öünde a ya da çok yasaaya dairdir ( ) Bunun yan sra, olaskla kısen Ceng Han'ın kendiinden ve kısen de daha önceki Moğol geleneğinden ynakan· dığı d\§ünülen bir Büyük Cengi Han Yasının arlığna da inanılmaktadr. Ancak bu bütünlükü bi biçimde yaıya döküediğindendir ki dü§ünülen ya da istenilen her ürden addenin bunun içinde yer aldığını söylemek ükün olaktadır. (Morgan 1986a, s. 169-170.)
4 CENİZ H
ölçü sağlanamadığı için, Müslümanların bu konudaki ritüellerine karışılmıyorduU Moğollar aı biçde, Çliere, İranlılara ve Rus lar'a da kendi yasalarını uygulamaları için izin verdier Ancak bu bölge lerdeki yöneticier, Yasa'da yazanları bilmek ve uygulamalarda bunları dikkate almakla yükümlüydüler4 Yasa konusunda düşülmesi gereken önemli bir not da Altın Ailenin konumuyla ilgiidir Orta Asyanın yeni hakmi miras aldığı göçebe var· lğı bir mparatorluk ailesinin sıkı denetimindeki aristokratik bir dev lete dönüştürmek zorundaydı Yasa, Cengi Hana dünya fthee göre· vinin verildiği inancı üzerine kruluydu ve dolayısıyla potansiyel düş manlar, Altın Aileye baş kaldıracak olanlardı. En büyük yetkeyi uygu layacak olanların konumu Yasada açıkça belirtilmti: Moğol İmparatorluğunun tüm yöneticeri Cengiz Hanın soyundan olmalıydı Yasa'ya göre yeni han Altın Aienin üst düzey komutanların ve boylar ile klanların önderlerinin katılacağı bir kurultayla belirlenecekti Sonra la Yasanın gözetilmesi bu kurultayda Moğol İmparatorluğu'nu yö netmeye talip olanlar arasındaki rkı ortaya koymada ön plana alına caktı; doğal olarak, birbirlerine düşman kollara bölünen mparatorluk aiesinde herhangi bir kolun üyeleri diğerlerinin sürekli Yasa'yı çiğne diklerini öne sürerken kendilerinin Cengiz Han tarandan oluşturulan kurallara bağlı kaldıklanı göstermeye çalışacaktı15 Moğollar birçoğu işkenceden rksz olan sayısı ceza ritüeline sahipti Altın Aile'nin ya da diğer prenslik ailelerinin bir üyesi idama mahkm edildiğinde bunun kan akıtılmadan yapılması gerekirdi. Yay ipiyle bo ma ya da bir halı yığının altında havasız bırakarak öldürme kraliyet kanının dökülmemesi için kullanılan çok sayıda yaratıcı yöntemden iksiydi Bazen hüküm giyen bir sçlunun tüm ailesi de (kadın ve çocuk lar da dahil olmak zere) sç ortağı sayılarak kendisiyle birlikte idam edilirdi Bütün bunlardan, acımasız bir biçimde uygulanan Yasanın Ceng Hanın imparatorluğundaki günlük hayatı önemli ölçüde etkilediği anlaşılmaktadır. Ceng Han'ın döneminden önce göçebe boylar arasında oldukça yaygın olan zina, hısızlık, yağma ve cinayet gibi suçlar artık istisnai hale gelmişti Bunun yanı sıra, Yasayla brlikte aristokatik bi rejim kurulmuş bu da sıradan insanın üzerine oldukça büyük bir yük bindirmişti Moğollar'ın etih savaşlarından başarıyla dönmeleriyle sayı ları her geçen gün artan köllerin durumu çoğunlukla ağırlaşmış yaşam koşulları Yasayla birlike daha da insanlık dışı bir hal almıştı Ceng Han'ın amacı, Yasa'yı ihlal edilemez bir hale getirmekti Bunun için,
YA: CEİZ H'IN KNL B 47
Yasan onn ölümünden sonra da deği§irilmeden ygulanması ge rekmekteydi ve o da b i§ için ikci oğl Çağatay'ı Yasa'nn korycs olarak atadı Brada Cengiz Han'ın mükemmel bir seçi daha söz ko nsdr: Tam bir ttc olan Çağatay babasının krdğ düzenin ilke lerinin skı takipçisi olacaktı 16 Moğol mparatorlğndaki tüm boylar ydğ bir krallar bütünü olarak Yasa çok fzla ya§amam§t Daha XIII. yüılı sonnda ba§layan etkiini yitirme süreci imparatorlğn parçalanmasıyla iyice hzlanm§· tır Giderek bağmsz bir biçimde geli§tiklerinden hanlılar arasında Bdacılk ile İslam rağbet gördü7 Bna kar§ı çoğnlğ doğrdan Cengiz Han'n yetkesinden kaynaklanan birtakm byrklar znca b zaman yglanmaya devam edild Dahası, parçalara ayrılan imparaor lğn bazı parçaarında, yönetcer me§rk kazanabimek çn h Cengiz Han' soyndan gedkerin kanlamak zorndaydılar Doğa olarak b gerek!ik, Yan Hanedanlığ'nn 1368de dağmasıdan sonra Çin için artk geçerliliğini yiirdi Yasa'nın maddeleriyle kornan krmlardan biri de Moğol mpara torlğ için çok önemli olan atlı lak serviiydi (Yam) . Görünü§e bakılır sa Cengiz Han Yam'ı krmaya krltayından sonra ba§lamı§t B tür bir servis kri Çin'den alnı§ olmaldır9 stihbarat servisinin laklarınn kllandığı rotalar üzerinde lak laın atlarn deği§tirip yemek yiyerek dinlenebilecekleri bir dizi ara drak ol§trlm§tU B noktalarda Cengz Han'a giden ya da ondan gelen lakların ihtiyaçlarını kar§ılamak üzere atlar sürekli haz ttlrd Yam'n verimli bir biçimde çal§ması Moğol İmparatorlğ içindeki sık disiplinle yakndan ilgiliyd Diiplin, büyük ölçüde güvenliği de beraberinde getiriyord. Moğol İmparatorlğ büyüdükçe Yam da onn la birlikte büyümekle kalmadı ayn zamanda yeni bir anlam kazndı Artık imparatorlkta yaşayan herkes gerektiğinde Yam'n çıkarlarnı kend çıkarlarnın önünde tmakla yükümlüydü B yen stemde lak lar günde 2030 klometre yo yapar hale geldiler Bazen saaler yn ca fzladan kma§ parçaarına bürünmüş br bçmde hç drmadan at sürerlerd. Bir moa yerne yaklaştıkar zaman geişlerni zil çaarak dy rrlardı. Sadece kısa molalar vererek 2 kilometre yol kat eden lak lar vardı Mola yerlerine varıldığnda mhtemelen atlarn büyük bi kısmı ölüyord Askeri ve sivil yöneticiler nerede olrlarsa olsnlar olağandş gör dükleri her olayı en hızlı bir bçimde Ceng Han'a (sonradan da ardıl larna) bildirmekle yükümlüydüler Yam sayesinde hükümdar imar
4 CENGiZ H
torluğunda olan biten her şeyden anında haberdar oluyordu Cengz Han'ın yaşamının sonuna doğru, Yam, hayranlık uyandırcı bir örgüt hane geld Moğol İmparatoruğu büyük ölçüde ve büyük bir hızla genişlediğinden örgütün görevini tam anlamıyla yerine getrmeyi sürdürebiesi için artan talepleri karşılaması gerekmekteydi21 Sevsin yeni kullanıcıları arasında yer aan yabancı elçilere bu ko nuda baz önceliker bile vermişti Başlangıçta Yam'ın mola yerlerni ücretsiz olarak kulanmalarına izin verilen tacirlerse bu hizmetn istsmar edildiğni düşünen Büyük Han Möngke (1251-1259) döneminde ücret ödemeye ba§ladılar22 Ancak otalar üzerndek güvenliken hl ücretsiz olarak yararlanabliyorlardı Mola yerleri bazen yirmi kadar atın bulunduğu büyük yerleşkeler haline gemişti.23 Büyük Han'ın ulakları için brkaç at dama eyerl bir bçimde hazır tutulurdu Yam, dünya mparatorluğu döneminde Moğoistan'ı ziyaret eden Avrupalı gezgnler de oldukça etkilemşti Giovanni da Pian del Carpni, Guillaume de Rubrouck, Marco Polo ve Odoric de Pordenone, bze gezi noarında sıkça sözünü ettkleri bu servisn ayrıntlı tanımlamalarını vermektedirer Moğollar'ın dünya mparatorluğunun dayandığı ayaklardan br olan Yam, günümüzde dahi olağanüstü br organzasyon başarsı olarak görülmektedr 24
5 Moğol Odusu
DÜZEN Keçe çadrarda yaşayan herkes, Cengz Han tarandan akeri bir dü zen çnde bir araya getrilmşt: Ordu, onun imparatorluğunun temei n ouşturuyordu Moğol devetnde uygulanan feoda lkeerin epsi ordu için de geçeriydi Ordunun sayal düzen onluk sisteme dayanyordu 0.0 adamdan olu§an en büyük brlk (tüm), her bri 10 adamdan olu§an 0 a böünüştü er br 1 adamdan ouşan 10 dan, da 10 dan oluşuyordu. Bu düzenlee Ceng Han'n kendi bulduğu bir şey değidi; Ora Asya'daki göçebeer arasnda kulanan çok esk b örgülene biçiiydi 1 Moğol ordusunun yapılanmasında yabancı modeern (mueme en Çin'n) de etkis olmuştur2 Ancak şu bir gerçek ki, Cengz Han bu ordunun yaratmasnda en büyük roe sahiptir onun organasyon konusundaki parlak yeteneğ Moğo ordusunun Avrasya hakarı arasıda yakaşk yarım yüzyı süren yenmezik üküsünü yaratan en önemi etkendir Cengiz Han'n yönetm kelene getirdği yenilk, ast le üstün brbrerine bağlık ve taat duyguaryla hzmet etmeleri gerekiiiydi
50 CENZ H
Ordu birimleri içideki dayanışma e bir birimden diğerine geçmenin yasak olduğu katı bir düzenle sağlanıyordu. Bunu yapmaya kalkan kişini cezası ölümdü ve onu kendi birimne kabul eden komutan da ağır bir biçmde cezalandırılıyordu.1 Cengiz Han, Ota Asyada imparatorluğunun çekirdeğini oluşturan yönetsel düzenlemeleri yapaken de aske örgülenme konusundaki k· !erine göre hareket etmiştir Çeşitli klanlar ve boylar, mümkün olan en kısa zamanda lar ve lar oluşturulacak biçmde lünmüştür. Her bimin başına da Cengiz Hanın şahsen tanıyıp güvendiği genelde yine aı boydan ya da klandan b komutan atanmıştır Bu düzenleme erle askeri bir yapıya kavuşturulan klanların dağılması önlenmiştir Klanların başına mümkün olan her biçimde hükümdara olan bağlılık· larını göstren kişiler getirilmişt4 Cengiz Han, ordusunda, emirlerine bütünüyle uyacak genellikle kişisel olarak tanıdığı ve yeteneklerini bildiği komutanlara yer vemişti. Bu durum kendi muhafız birliği için özellikle geçerliydi Cağunlar mng· hanlar ve tümenler Moğol aristokraisinin en yüksek üyeleri olan n· lar (yksek rütbeli komutanlar) ve lar taradan yönetiliyr· du Cengiz Han, askeri yeteneklerini çok gelişmiş bulduğu en genç oğlu Tuluy'u askeri başdanışmanlarından biri yapmıştı Ancak Tuluya bu konumu göz önüne alınarak yakıştırılan Büyük Noyan unvanı sonradan uydurulmuş gibi görünmektedir5 Ceng Han'ın küçük kardeşleri Temü ge·otşigin ve Belgütey gibi, Tuluy da hayattayken noyan unvanını taşımıştı6 Daha küçük ordu bimlerne komuta eden kişilerse savaş ganimetlerini kendileri alma ve av sırasında avladıkları hayanların etlerine ship olma gibi ayrıcalıkların yanı sıa, gösterdikleri başarılara göre bağa tur hatta noyan unvanı almaya hak kazanabiliyorlardı 7 Moğol ordusunda disiplin en tavizsiz yöntemlerle sağlanıyordu Yük sek rütbeli subaylar Cengz Hanın ulaklrı tarndan kendilerine leti len emirlerin her birini tümüyle uygulamakla yükümlüydü Bu konuda mahal verilecek bir ihmal ölüm cezasıyla sonuçlanabilirdi Düşman top· rklarının yağmalanması a�cak ve ancak Ceng Han ya da generalle rinden bi izin verdiğde başlayablirdi. Ama yağma bi kez başladığında artık komutanlarla sıradan askerler eşit haklara sahipti Güzel genç ka dınların öncelikle Cengiz Hana sunulması ve generallern gnimet paylaşımında yaptıkları ayarlamalar bu durumun istisnalarıydı8 Eski zamanlardan beri zkırlarda uygulanageldiğ üzere, Cengi Han, biliklerini üç ana guba ayırmıştı9 Muhz birliğinin de yer aldığı orta kısım Nayaanın; sol kanat ya da doğu kanadı Mukalinin; sağ kanat ya
ML ORUSU 5 1
da bat kanadı ise rçu'nun komutasndaydı (Moğollar güneye yönel diklerinde doğu onların sounu, bat ise sağını işaret ederdi) Kubilay orduyla ilgili tüm konularla ilgilenen2 bir kurmaybaşkan gibi görev yapıyordu Cengiz Han ilk olarak 103te, Karayit ülkesinin ethiyle birlikte Doğu Moğolistan'daki en güçlü hükümdar haline gemesinden sonra oldukça büyük bir önem kazanan muhaız birliğini kurmaya girimişti Muhaız birliğinin yapsı oldukça karmaşıktı. Muhaızlar gündüz nöbeti için 70, gece nöbeti için de 80 adam olmak üzere toplam 50 kişiydier Muhaz birliğinin içinde okçular soa hizmetlieri Cengiz Han'n sunun girişinde nöbet tutan nöbetçiler ve ulaklar da vard Hanın ev i§er altı çerbi mabeyinc) taradan yürtüürdü Br de Cengiz Han savaş sasında korumakla görev bağaturdan ouşan öze muhaz aay vard Mhaz birliğinin bu düen 06 kurltay sırasında ya da ondan hemen sonra kökü bir değişiklikten geçirildi Çeşitli bimler saylar önemli derecede artırıldı Gece nöbetçilerinin sayı başlangçta 8 ardından da 000 adama çkarılırken gündüz nöbetçilerinin saysı e okçuların sayısı da önce 400'e sonra da 'e yükseltildi Özel muha aa 10 bağatura ek olarak 6 askerle daha takviye edildi Bütün bunlarn sonucunda, muhaz birliği toplam 10000 askerlik bir güç haline geldi 14 Ordusunun çekirdeğini oluşturan muhaz birliğin ne zaman ve nerede konumanacağına Cengi Hanın kendisi karar veriyordu Göçe· be yaşamın beraberinde getirebileceği tehlikelerin ve beklenmedik geli§melerin bilincinde olan Cengiz Han kendisini gece gündüz kusursuz bir biçimde şleyen bir güvenlik sistemiyle koruması gerektiğnin frkn daydı Her daim hazr bi vurucu güç olmas gereken muhazlar ie özel muhaz aayı, gerektiğinde muhaz birliğinin geri kalanı taraından anında destekenebimelydi Bütün bunara karşın muhaz biriğn bütünüye Ceng Han'n korunmasna yöneik oarak ça§tığnı düşünmek yanştr Cengi Han, bu birlği aynı zamanda kends ç güvenir ve ntekl yardmcar yetiştien asker bir oku olarak tasarlamtır Burada yetien seçkin askerlere yetenekerine göre çok önemli görevler verilmişt Cengi Han, muhaz birliğinin tüm üyelerinin aristokrat kökenli olmasn şart koşmuştur. Biriğin temelin de değişik birimlerin komutanlarının çocuklarndan oluşturmuştur. Bir mighann komutanının oğlu birliğe girdiğde kendisiyle birlikte küçük kardeşlerinden biri ve biliğe hiz 16
52 CENİZ H
met etmeye uygun on adamı daha yanında getirmek zorundaydı Bir cağunun ya da bir arbanın komutanının oğlu için de benzer şartlar konulmuştu İlki kardeşiyle birlikte beş, ikincisi de kardeşiyle birlikte üç adamı daha birliğe kazandırmak zorundaydı17 Özel muhaz alayının komutanı, Cengiz Hanın evlatlık edindiği genç b Tangut olan Çağan'dı18 Görünüşe bakılırsa Cengiz Han'ın ordusunun gelecekteki komutanlarını seçtiği askeri okulun ana öğesini de bu özel birlik oluşturuyordu Cengiz Han seçimlerii insanı hayrete düşüren bir doğrulukla, kişerin karakterlerini çok iyi tahlil ederek hatas bir biçimde yapmış tüm atamalarında o mevki için en uygun kişiyi seçmeyi başarıştı19 Komutanlarını seçerken yaşa önem vee miş genç isanlara en büyük sorumlulukları veekten çekinmemişti Merkezden uzak bölgelere gönderdiği adamların seçimlerine ise daia azami bi özen gösteiştir Muhazlar, her biri dönüşümlü olarak üç gündüz üç de gece nöbeti tutan dört gruba amıştı Nöbet tuayan uplar daima Ceng Han'ın yakınında kalırlardı Karanlık bastıdığında yanında bir muhaf olma· dan hiç kimse Ceng Hanın kaldığı yeri yakınına sokulmazdı Bunu yapmaya kalkan kişi her ki olursa olsun ölümü göze almak zorun· daydı 2 Muha birliğindeki askerler biçok aıcalığa sahipti ve bir hayli saygı görürlerdi. Bazı durumlarda kendilerinden yüksek rütbeli kişiler karşısında bile önceliği onlar alırdı21
MOL ATLIL VE SAVAŞ YÖNTEMLER Moğol atlısının donanımıyla ilgili en önemli bilgileri bize Fransisken keşiş iovanni da Pian el Capini aktarmtır. Moğollar savaşta olma dığı zaman kulaklarını da kapatan kürk bir başlık takan, keçe botlar giyen ve sırtlarında dizlerinin altına kadar inen, kıllı yüzey d§a dönük kürk bir paltoyla dolaşan bu kişier savaş sırasında başlarına üst kısmı metalden boyunlara ve kulakarına gelen kısıları i deriden yapılmış tolgalar takarlardı Zırhları sağlam kat esnek bon derisinden yapıl maydı Deri parçaları üst üste dikilerek kalın b zh oluşturuluyordu Ön ve arka parçalardan oluşan giysiy omuzlardaki zırh levhaları ve kollarla bacakları koruyan parçalar tamamlıyordu22 Moğol atlısı atının üzerinde çok sayıda siah ve alet taşırdı Siah olarak iki yay üç okluk (iki çeşit okları vardı: uzun mesaler çin kullan dıkları hafif oklar ve yakın dövüşte kullandıkları ağır oklar)2 ve düşman
Mol ORDSU 53
aserlerini atlarndan dü§ürme için ullanlan, ucunda ora bçimin de anca oan br kargnn yan sra, komutanar ir yüzü keskn oan hafif kavsi i kç aşrar Ayca her at ir aa at yesnen yapma bir kemen, bir su ka okarn ucunu keskne§irmek çin br bey aş ve gerekğine an acakarna vurmak çn r kamç sap taşrd 24 Üzengier at srtnda yapıan övüşler için şart Bu onanm, çinde bir mtar yedek su bulunan ve aynı zamanda rakları geçeren giysere siaharn kuru kamasn sağlayan der r çanaya tamamanyordu25 Ac urumara açktan ömemek çn yanarna azk oarak yaaşk beş kio kuruumuş süt kesmiği taşar. Gerekiğne unun 250 gra kdarını sua erterek şurup halne getrip içerlerd26 İş ölüm aım meseles haline geldğnde Moğol atlsı, şah damarn esere ann kann çer ve sonra yaray ekrar kapar Bu det, Marco Poo aranan a aydeğine göre XIII. yüzyn sonuna uyguanyor omayd 27 Moğoar a binmeyi ve okçuuğu aha küçük rer çocukken öğre nirerd Bu işlerde o kadar ustaydıar t üzerndeyken 200 a 4 metre uzalıtai bir adam rahatıkla vurabilirlerdi28 Gerektiğinde at arnn üzernde ourarak uyurard Her adamn en az br haa azen üç ya a ört ane yedek at ourdu Moğolarn çok uzun mesafeeri ksa süreere amaarnn srr da buyu 29 Ksmen zrh oan aar çetn kim şararna ve coğrafi zorukara aşdı Göünüşeri pek etkieci olmayan bu hayvanar oldukça ık nazd Güçlü ir boyunları ve kan bir deriler vard Oduça güçl ve dayank oup aza yetinmeyi bidikerinen sahplerine müemme hzme edererdi Hç şüphe yok i Moğoar'n dağk arazye ve ağr hava koşularya gikeri mücaeeer azanmara bu küçük cesur havanarn üyük pay vard Ancak Moğo asn davranş bçimi nin de etksiyle b atlar serler sırasnda asla düşmann ig odağı olmamş Habuki Moğolar asker başars saece bnicikeki ve sava§ sanatarndaki usakarna bağ omayp yanarnda taşdkar aarn saysya doğruan ikiyd Bozkr, onlara ihyaçarn karşa yacak kadar ço a sağyoru3 Moğo orusunun tamamı atardan ouşuyoru Cengz Han ve ar ılar sonradan piyadeleri de kullanmaya aşladlasa da bunlar, geneke Çini ya da Tangu askereren ouşan yardmc briker Moğolar'n uanğ askeri akker ozkr göçeeer tarafndan yüzyar r kuanmakay Bu savaş yönemi komşu uya ükeerin sr
54 CENİZ H
bögeerie yapa yağma amaçı aara ve düzee top av par tieriye gei§tirim§ti Batu ad verie b süre avarda endierini göstermede öncüer gönderere ieride e tür haaar odğ gözememeyi öğremi§erdi Gerçete odarıda daha güçü görüme içi birier ö saf· arı geni§ tttarı b düze içide iererdi ü§man bei bir yerde ar§arıa diiip sava§a hazr odğunu bei ettiğide Moğoar geri çeiere ortada aybourd. Eğer dü§ma asereri geri çeie Mo ğoar'ı eme gaetie dü§erse Moğoar onar stedieri bögeye çekip etraarını sararak i§erii orada bitirirdi. Haf atıar anatarda ve öncü onumuda yer arardı Göreveri, oarını uanara dü§maa ayp verdirmeti Ara araya üç dört o birde atabie bu adamar b görevi çok za mesafee�de yerine getirebiiyorardı Oar atara görevini yerie getiren gruptai atıar atar anatara doğr sürere aradan geen yei grba aynı maev rayı gerçee§tirme üzere yo açarardı A yöntemi geri çelien de ygayan31 Moğoar b sayede geretiğinde günerce dü§maı pe§eriden sürüeyebirerdi Sadırı zamanı mümü odğnca gizi tutuurd ü§maa yaa§ıre Moğoar birbireriye işaretere aaşır, orç sessiği bozmayaca biçimde atarın tırs sürererdi Düşma ters bir manevra yaptğnda, ortadai ağır atıar heme devreye gere sadrıya geçerdi Kargı v ıçara dövüşe bu adamar, fizise güçeri görüüşeri ve atarya birite yaydarı pis kouya düşman saaa or saar Moğoar da bun getirdiği üstünüğü amayı iyi biirerdi Sadırı anda ağır atar çığıkar atara e dierii düşmaı üzerine atarardı2 Giovani da Pia de Carpiini Marco Poo'nu da desteediği anatmarıa göre, Moğoar göğüs göğüse çarpışmadan mümün odğca açnmaya çaşrard B Eğer düşma askereri sadrıan sora edierini azime savunmay sürdürürerse, Moğoar sarını açara onara açmaarı içi bi frsat verir b fırsat andıkarda da pe§eriden gidip oarı ödürürerdi Moğoar sayarı dah za gösterme için yede atar üzerie bağadıarı, insan boyutda aar yapmışardı4 Ua doğr baı dğda bar oduça gerçeçi görünüyordu Bu adatmaca özeie bir şatmaı başagıcıda düşma avmacarını yıdırmak için birebirdi Aca bu tür adatmacaar sadece uşatmaarda uan myordu Moğoar sefre çtıarıda, sk s, ordarı oduğnda ii at daha za gösteren söyetier yayarardı B söyetierin etisi i artrma içi de esirer ordya birite savaş düzenide yürütüürdü
MOOL DS 55
Karanlk basrdğnda ba§ka bir hile devreye gierdi Her adam belli aralklarla üç-be ane me§ale yakard Noalde her meşale bi askerin varlğn göserdiğinden böylece, dü§man Moğollan gerçek gücü hakkında şüpheye düşüülmüş olurdu.35 Fei savaşlanda Moğollar önce savunmasız bölgeleri, köyleri ve korumas olmayan şehirleri hedef alrd Buralarda yaşayan savunmasz insanlarn sahip olduklar her şeye el konulur kendileri de genellikle esir olarak alnrd Ülkenin savunmasz bölgelerini ellerie geçirdik en sonra, Moğollar, surlarla çevrili şehirlere yönelirdi 16 Şehirlerin kuşalmas bunu ilk kez denedikleri Çinden beri, onlar zorlayan bir konuydu İlk başa kuşaalar anca şehri savunanlarn açlkan öl mesiyle sonuçlanabiiyor bu da uzun zaman alyordu İyi savunulan ka lelere hücum etmede sıkça kullanlan bi diğer yöntem de, düşmann önüne esiri sürmeki Savunmasız kalan esilein, önlerindeki yuraşlarnn ya da arkalarndaki Moğollarn elinden ölümü atmak an başka seçenekleri yoku Sonralr, Çinlilerden mancnk, koçbaş gibi kuşama alelerini kullanmay öğrendiler Surlara rmanmak için kanca kullanmaya ya da surlan alndan ünel kazaak geçmeye başladlar 7 Zamanla, bunlara, Müslümanlarn kullandğ kuşama aleleri de eklendi Şehrin düşmesinden sonra orada yaşayanlar ac bir kader bekliyordu. Genel likle zanaakrla bir kenaa ayldkan sona gei kalanlaın büyük bi kısm öldüülürdü Genç erkekler ve savaşmaya uygun olanlar Moğol ordusuna esir olarak kalarak a üsündeki Moğollar' yayan akip e mek zorunda kallard Buna dayanamayanlarsa öldürülürdü A bi çimde, esirlerin says ordunun ilerlemesini engelleyecek kadar çok ol duğunda ya da ark onlara ihiyaç kalmadğnda da bunlarn b ksm öldürülürdü Bu insan kymn alnda yaan en önemli sebep, Moğollar'n düş manlarna göre ayca hemen her zaman daha az olmalaryd Bu yüzden arkalaında bıakıkları düşmanın yeniden toparlanaak kendilerine saldrmalarından kokuyorladı Cengiz Han, Karayilee saldımadan önce kendisini arkadan vurmamalar için ilkin Tayciuar ve Taarlar yok emişi Sonralar evinden çok uzaklarda Çin ve Harezm serlerini yaparken de, yendiği halklarn arasnda kendiine karş ayaklanabilecek herhangi bir güç bakmamaya özen göserdi Bu yüzden, Moğol ordusu nun yaklaşğn görerek hayaa kalmak için hiç direnmeden eslim olmay seçen şehir halklar da klçan geçirilmeken kurulamadlar Sayla az olduğundan arkalarnda sadece küçük şgal birlkler baka
56 CENIZ H
blen Moğolar savaş yapılmadan tesm anan şehirerde bile ayakanma olasılığının yüksek oduğunu düşünüyorardı Moğoarın büyük ırmakarı nas geçtğine dar anlatanlara gelnce: Govann da Pan de Carpniye göre, Moğollar, giyserni ve diğer eşyaarını der br torbaya koyup ağzını sıkıca bağlayarak bu torbayı yuvarlak br yastık hane getiriyordu Semererni bu torbanın üzerne yereştrerek kendile de üzerie oturuyordu Atlarsa doğrudan suya sokuarak bir ya da daha fza yüzücü eşğinde karşı kıyıya doğru yüz dürüüyordu Torbalarının üzerndek Moğollar ya atların kuuklarına tutunarak ya da kürek çekerek karşıya geçyorardı8 Marco Polo da Moğoar'n ımak geçşini hemen hemen ayı cümlelere aktarmıştır Moğol ordusunun lerleme hızı o güner içn oldukça dikkat çekcy d 70 kometrelk br yolu ki haada rahatlıkla kat eden Moğolar, gerektğnde üç günde 30 klometre yol yapabilyordu19 Acil durum arda, Moğolar, hiç sıcak yemek yemeden on gün boyunca yol alabrerd4 Br sere çıkmadan önce, Cengz Han thedeceğ ülkenn askeri ve siyas durumuya gl her türlü bgy casuslar aracığıyla topamaya çaışırdı Harta kulanmadan devasa mesaeer kat eden Moğoların yön duygusunun ve gözlem yeteneğinn çok gelşmş olduğunu söylemek gerekr4 Birtakım subaylar özekle orduya yol göstermek ve kamp yererin belirlemekle görevlendirmşt.42 Moğolar'ın sahip olduğu büyüklüktek atlı briklern seer sıasında anık kararara hareket ettrimes oanaksızdı Bu da, Moğoların, d üzenledkleri büyük serler için dkkatce hazırlanmış brer hareket planına sahp odukarını göster mektedir Moğol birker böye bir planı uygulamaya koyduklarında ordunun çeşi brmler arasında yüzlerce kometre frk açılacağından önceden hazıranmış br zaman çizegesne sıkı sıkıya bağı kamaları zorunuydu° Savaşın gdşatı aı emr erleri ve bayraklarla ya da borularla veren işaretlere kontrol altında tutuurdu 4 Ordu gderlerin büyük b kısmı, elde edlen ganmeterle karşıanıyordu Savaş ganimeter, k yıllarda, Moğol devletnn de en önemi gelr kaağıydı45 Avcığın Moğolların hayatında kapladığı yerin odukça büyük oması bu konuyla igil kuralların da Yasada yer alması sonucunu doğurmuştur46 Büyük yaban hayvanları avlamak, yiyecek sağamann ve sosyal br oaya katımanın önemli br you olduğu kadar yapıl� biçimye de asker br önem taşımaktadı Bir bau, takriben br ile üç ay arasında sürerd Bu büyük sİrek avları birlklere maneva yaptırmak, askerlern
Mol ORUSU 57
slah kullanmalaını geliştmek, ayanklılklaın atmak ve siplinleini evam ettmek için bulunma be sattı Çok sayıa tümenin bu avlaa ye alğı üşünülüse, bunlan genş çaplı bie aske tt· bkat olukla aha yi anlaşl. Bu yüen, Yasanın avla ilgil olak hlal haline ölüm ceasyla ble sonuçlanablecek c maele içemes yaıganmamalı47 Cengi Han a en büyük oğlu Cuc'yi bu av lan üenlenmes ve ae elmesiyle göevlenimşt48 Bu büyük avla çin en yi aman kşın başlaıyı Ava katacak bi lklee önceen habe veil Ceng Hann akabalanan a oaa bulunmalaı tenii Batunun geçekleşeceğ ye önceen taanaak buaak hayvanlaın saysı belilenmeye çalşı Ava katılan askei bilikle baen yüölçümü binlece kilometekarey bulan alan üerine yaylrdı Her geneae belili ir bölgenin soumluluğu veiir ona da u bölgele subayları aasa bölüştüüe. He ilik sürek içinde sanki askeri bi opeasyondaym) gibi konumlanıd: öne keşif erlei, onlaın akasına a sağ ve sol kantlaya ana böük ye al Süek sonuçlanıp a avla çembe içine alnğna tüm bilikle bu ev kuşatmaa hatasız b bçme yeleni almak ounay. Eğe avlaan b kısmı kaçmay başaısa bunan tüm genealle ve komutanla soumlu tutulu hemen b soruştuma açlaak hatal bulunanla ci bi bçme cealanıılı, hatta baen ölüme mahkm elii.49 Blkle çembei aaltmaya başlamaan önce Ceng Han ile onun ale üyelenn, eşlenn ve cayelenn katılğı bi geçt töen üenleneek mpaatoluk ekn av ahatça seyeebilecekle b yee alnı· Buaya getilen yiyecek ve içeceklele aeta b şölen havası yaatlı ğın üşünmek o eğl Bütün bunlaın anan ev insan çembe i hayvanlaı çeves yaklaşık 1 5 kilomete olan bir bölgeye hapseecek bçme aalmaya başla Cengi Han bu süecn he amı hakkına süekli blgilenili Nhayet bilkle avın geçekleşeceği yeri çev releiklerine, çeşitli guplaın arasna üelerinde keçe kumaşa asl olan iple geiidi Bu atularan birine ia katlan İanlı taihçi Cüveyni, çembein içine ksılıp kalan hayvanlan davanUlaını dokunakı bir biçimde betimle "Çmber artık her ürden v havannn çğlkarı ve koşuşturmlrıyla, ürü yrıcı hayvnan kükremeei ve paraya inlemekedir; hepsi 'vahşi hayvnarn bir ary onağı o ann geldiğinin frkınddr aanr eşekere kaynaş ranar ilkiere do our kurar vşnar yknlık kurar. "5
58 CENIZ H
Avı aça erefi Cengiz Han'a (ve sonradan ardlarına) aitti O bir haanı ödüreden hiç kise avanaya ba§ayaazdı Onun ardın dan avana sas aie üyeerine geirdi Ardndan, rütbeerine göre, sırasıya koutanar ve diğer subayar avanrardı Bu haan kı birkaç gün boyunca sürerdi. Sonunda, bir grup ya§ı ada, Cengiz Han'a geerek henüz ödürüei§ oan haanarn canarın bağ§anası dierdi Bunun üzerine hayatta kaan haanar kaçaarına izn veriirdi Daha sonra avann havanar sayıır ve her avcı pana dü§eni aırdı MOÖOL ORUSUNUN BÜYÜKLÜÖÜ
Cengiz Han'ın ordusunun büyüküğünü hesapaak koay değidir Asnda, bu tür hesapaar askeri tarihyazında hep sorun ou§tur Birçok duruda, tarihçier, çonuka epeye yüksek oan kaba tahinerde buunakla yetinmi§lerdr Biriklerin sayısının ba olarak andğ bu hesapaaarda, kayıpar ya da ba§ka sebepere, oas gerekenden daha a: sayda askere sahip biriker oabieceği dikkate an aı§tr Cengiz Haın :aannda Moğo ordusunun çekirdeğini h Moğo ve Türk sava§çar ouşturuyordu. Türkeri sayısn Moğoardan daha za oup oadığını söyeek zordur. Moğol ordusu, ieredikçe yeni giye uğrattğ boyar içinde i§ine yarayabecek bigi ya da beceriye sahip oanaı da kendisine katıaya zora§tr Özeike de Türk kökeni göçebeler ve yar göçebeer siah atıa an§tr. Bunardan bazarı kazanackarı ganieteri dü§ünerek Moğo ordusuna gönüü oarak aılı§tır ı Moğo ordusunun büyüklüğünü hesapaayı ası zorlaran da bu süreki asker toplam olgusudur. Buna kar§n, ordunun çekdeğini o§turan biier bu asker amarndan uzak tutuu§ böyece, Cengiz Han'ın çok öne verdiği boy yapsının biriği korunaya ça§§t Ebette bu acei askerer önceike kendi soydaşarndan ou§an biriere ant, ancak bu yapken, bu bieri ou§turan asker sayı konusunda bir üst sınır gözetilip gözetediği biineektedir Muhteeen, Moğo ordusu, yaptığ seferler sonunda, topada oasa bie biri says açsndan, bu sererin ba§angıcna göre her seferinde büyüü§ oaıdr Koutanarın dşnda Moğo oayan çeiti uyrukardan gee askerr ou§turduğu yardmcı birikere tm ad veriiyordu sz Taa
Mol ORDSU 59
ardai cağunar, muhtemeen, aı boyun üyeeri oan asererden meydana geiyordu. Her ne adar 1227nin Moğo ordusu göz önüne andğnda bu ordunun yanzca Moğo ve Tür boyarndan anan aserere ou§turuduğu söyenemezse de, Cengiz Hann sava§arn teme oara a biriere yürütmesi, asnda, ordunun çeirdeğini onarn ou§turduğunu östermektedir Bu nedene, Moğo ordusunun büyüüğünün heapanmasnda bu bögeerde ya§ayan Moğo ve Türk boyarnn nüar önemi bi anahtardr. Moğo nüsu hiçb zaman ço za omam§t 1967de Moğoistan Ha Cumhuriyeti'nde nüsun 12000, İç Moğoistan özer bögesinde de, burada yaşayan Çinier hariç 150 oduğu biinmetedir. Buradan, 967de topam Moğo nüsunun, Baya Göü civarda yaşayanara bite 3 i 325 miyon civarnda oduğunu söyeyebiir. Sonuç oara, ağ ya§am oşuar ve süregiden sava§arda verien ağır kaypar, nüsun 1227'den beri sadece yüzde 56 civarnda artmasna sebep omuştur. 12021 227 yar arasn Cengiz an arasz serere, çoğunua Moğistandan uzata geçirmiştir Yüzyn bu çeyeğinde, Moğostan'dai nüsun büyüme oran muhtemeen, dü§ütür 1227'deki top am nüs 00500 binden za omamadr Bu durumda, Moğoistan'dan yoa çan uvveter en za 7080 bin aser civarnda görünmetedir ve beki de bu bie abart bir tahmind Yenigiye uğratan ya da tesim oan dü§man orduarndan oşturuan yardmc biriere birite (Çin, Harezm ve Güney Rusya sererinde verien kaypar da göz önüne andğnda), 1227dei Moğo ordusunun topam büyüüğü için yaaş oarak 1 200 tahmini ço üçü değid4 Rus doğubiimci Barthod Cengiz Han'n 1219'dai Harezm Sutanğ serine yaa§ 150200 bin şii b orduya çtğn yazar Bence inandrcktan uza bir raamdr bu Eğer bu doğru osayd Muai'ni Çin'deki şga biriğ ve Moğoistanda baan uvvetere birte Moğo ordusunun topam büyüüğünün 250 işiye yaka§mas geredi. Bu durumda, Barthod'un verdiği raam Cengiz Hanın güçü Harezm Sutanğn thetme üzere yaptğı bu sere büyü ölçüde yardmc birierden ouşan bir orduya çtğn ima etmetedir i, bence bu, Cengiz Han için kabu ediebiir bir ris değidir Cengiz Han, ser sasnda işer ters gittiğinde yardmc birierin çokuğunun kendisi için gerçe bir tehdit ouşturacağn bimektedir Sefererie, geneike, en ince ayrntsna dek panayarak çan Cengiz an savaş panarn hazrarken kesinie ihtiyatsz değidr
6 CENiZ H
Hem Kuzey Çin hem de sonradan Harezm seferlernde düşman ordusunun üyük r kısmı yok edldikten sonra çok sayıda düşman asker Moğol ordusuna alınmştır Fetihler sasında Moğolların verdkleri kayıplar, serin devamı için unu gerekl kılmıştır Ancak düşman oyunduruk altına alınamadığı sürece u askerlerin sayılarının çokluğu sorun yaratacaktır: Başarısızlık halirde u askerlerden oluşan irliklerin ikl oayailecekler ihtmali gözden kaçırılmamalıd. Moğollar hçir savaşlarını sayıca üstün oldukları çin kazanmamşt Onlar art arda gelen zarlerni Cengiz Han'ın akıllı yönetimine onun düşmanıın zayıf yönlerin ulup unlardan yararlanmasını ilen parıltılı zekasına borçludur. Büyük Moğol düşmanlarını sistemli r çmde rer rer ortadan kaldırmayı ilmştr Bunu yaparken de düşmanları hakknda topladığı stharat ilgierini akıllıca kullanmştır. Oun fetihleri olağanüstü r askeri dehanın ürünüdür Fethedlen ülkelern yönetim ancak ksmen asker zoruyla sağlanmıştır. İşgal kuvvetlerne karşı çıkailecek muhlif güçlern önceden ortadan kaldırması unda üyük ir rol oynamıştır Nüsu çok üyük olduğundan u yntemn uygulamaya konulamadığı Çinde ise savaş uzun ir zamana yayılmış ve geride ir şgal irlği ırakmak zorunda kalınmıştır Bu şgal irlğ neredeyse insanüstü ir görevle aş aşa kalmıştır Cengz Hanın ölümünden sonrak Moğol ordusunun üyüklüğüyle ilgi ir tahmin yapmak zordur Oğullarının kurduğu çeşitli haıklarda saarında çok az sayıda Moğolun yer aldığı ordular ortaya çıkmıştır Zmanla, İran ve Güney Rusyadaki ordularda u küçük Moğol unsuru le yok olmaya yüz tutmuştur.
6 Çin'in Kuze
ınırındaki çgözlü arbarlar
SANAT ŞIÔI SONGLAR BAŞI SATIN ALIYOR1 Tang Hanedanğ'nn 907'de dağmasının ardından Çinde siyasi bi kaos hüküm sürmeye ba§ad 907 ie 960 yıarı arasındaki Beş Hanedan Dönemi oarak biinen bu dönemde ükeyi ardı ardna tahta çıkan çeşii hanedanar yönetti Ancak bu hanedanardan hiçbiri Tang Hanedanğı'nın mirasına bütünüye sahip oamadığından sadece Kuzey Çin'de hüküm sürdüer. Güney Çin ise meşr hanedanar oarak görüemeye ek bakım aieerin yöneimindeydi Çin'in b şekide parçalanmasının en önem nedenlernden br de gderek byüyen Ktan tehdidyd Güneydoğ Moğolisan'da yaşayan Kitanar (oradak Kırla'ı keybatıya süü§erdi) X . yüyıl başında doğya doğr göç iler Tang Hanedanığı'nın son yılarında sorn çrmaya başayan Kianar hanedanğın yıkımasnn ardndan, öne bugünkü Güney Mançurya'yı sonra da daha güneye dönerek Şansi'nin key böümü Hopei'yi imparaorukarna kattar Başkeneri Pe kin o dönemde henü sonraki görkemine kavuşmamşt anak giderek daha önemi bir hae geeeki Kianar, Key Çin'deki konumarn iki yüyı bynca krduar Çin geenekerini ieyerek 937'den sonra
62 CENZ H
hükümdarlklara Liao Hanedanı adn verdiler Yüksek bir kültüre sahip oan komşularn uygarlğnı da kendilerine uyarlamakta gecik· medier: Göçebe yaşam tarzı yerini Çin usulü bir toplumsal yapıya bıak· tı Çin dili ve edebiya� üzerine bie eğildiler Bunun sonuçları ise kaçı· mazdı Çin kültürü kuzeyin göçebeleri içi her zaman öldürücü olmuştu Çinin geri kalanda ise 950 ylndan itibaren bir toparlanma görül meye ba§landı. 960ta püler general Çao Kuangyin, Song adn verdi· ği yeni bir hanedan kurdu ve Güney Çinde bağmslıklarını koruyan birkaç eyalet d§ında, Çinin büyük bir kısmın kendi egemenliği altda birle§tirmeyi başardı Çao Kuangyinle başlayan Kuzey Song Hane· danını başkenti Kaiengdi Song Hanedan döneminde de diğer kültür· ler üzerindeki hegemonyasını sürdüren Çin kültürü, doruk noktasıa ula§acağ yeni bir çağa girdi Siyasi açdansa Song Hanedanı ürkek ve savunmacıydı. Han ve Tang hanedanlar döneminde skandal saabile· cek b barş durumu, Songlara gayet normal görünebiliyordu Dış dü§· manlarla, genellikle, büyük tazminatlar kar§lğında bar§ anlaşmalar yapılırken imparatorluk içde direnişe geçen yerel yöneticer bile uzlaş· maya dayal ımlı litilarla işbiliğine ia edmeye çalılıyordu zey eyaletlerideki iç dü§manlar da büyük ölçüde boşlanm§ ki, bu Han ve Tang hanedanla içi düşünülemezdi bie nuç olarak, Songlar X. yü için fzla uygardlar Kitanları uzakla§tırmak içi giriştikleri cılz çaba lar da kuzeybatda yeni b tehdidin ortaya çıkmasyla sona erdi Tangutlara Ordosa yerleşme iznini Tang Hanedan vermi§ti Bu Bu· dacı yun kurduğu ve Çinlilerin Şi§ia diye adlandırdkları krallık, Song ile Liao hanedanları arasındaki dü§manlğın bir sonucu olarak ksa süre· de büyüdü. 1030da Şişia, bi grup Uygurun elinde bulunan Gansu ve Alaşanı ald Tangutlar elde ettikleri bu bölgelerle önemli bir ticaret yoluna hakim olunca Songlar Güneybat Asya ile Doğu Türkistan (bugünkü Sinkiang) üzerinden kurdukları geleneksel bağ yitirme tehlike· siyle karşı kar§ıya kaldlar Komşular arasında çkabiecek bir çat§ma önlemek için hem Kian İmparatorluğu'na hem de Şişia Krallığına büyük paralar ödede Xll. yüzlın ba§nda, daha önceden zaten Budacığı seçmi§ olan Ki· tnlar, Çin kültüründen ziyadesiyle etkilendiler. Yerinde duramayan sa vaşçı ruhlar daha kültürel bir yaşam tarz elinden geçerek inceltildi Kitanlarn boyunduruğundaki bir Tunguz boyu olan ve Sungari Vadi· sinde yaşayan Curçenler de aşağ yukar bu zamanlarda baş kaldırm§tı Bunun üzerine, Songlar, eski bir Çin atasözünü uyguladlar "Barbarlar barbarlara kırdır Kuzey Çinin yeniden Songlara bağlanması kaydyla,
ÇN'İN KUZE SINRNDA GZLÜ BB 63
Cuçenle'e Kitnl'ın topklını vt ettle ve önceden Kitnl' ödenen büyük tzmintlın d tık onl veileceğini thhüt ett· le 1 25'te ypıln sv§t yenlen Kitnl Cuçenle'le ynı kdei pyl§tıl ve rollei değşeek onlın uuğu hline geldile Bun k§ın Kitnl'ın bi kmı Lio Hnednı'nın b üyesin öndelğinde by kçmyı b§dıl ve bikç y süen gebe yşmın dındn b§k boyll bile§eek thettiklei Tükstnın doğu kesiminde Btı Lio' y d dh yygın bi deyişle K Hıty diye bilinen hnlığı kudul Ktnl kşısınd elde ettiklei b§ının vediği güçle Cuçenle bu kez ng İmptoluğunu hedefldıklınd Songl onrın Kitn· lın hiç oldığı kd telikeli bir düşmn olduğunu nycktı Atlı bilikleiye güneye doğu hı bi biçmde ileleyen Cuçene 1 126'd imptou ve sy eşn esi lk Songlın bşkenti King'i ee geçidi. 1 1 29'd Ynzi mnın ötesine dek ilelemeyi bşdı; nck dh son ethettiklei topakln bi kısmını şlmk wund kldl Song Hnednı'nın bi kol güneye doğru kçk 1 127de bşkenti Linn (bugünkü Hongçu) oln Güney ng Hnednlığı'nı kudu Sı Imk (Hungho} civın tmmı ve bu mkl Yngzi snd kln topklın byük çoğunluğu hl Cuçenle'in elindey· di Ol d b ptoluk kudul ve Ç gelenekleine uygun ol· k hükümd ilesi bi hnednlık dı ldı Kendlene Çice'de Altın nlmın gelen Kin (y dJ) dını vedie l 153'te bu imptolu ğun bşkenti bundn son Çungtu dını lck oln Pekin oldu Songll Kinle sınd bi süe dh devm eden svş 1 138'deki bış nlşmsyl noktlndı Songl yine tzmt ödeyen tı Hızl gelşen Cuçen İmptoluğu, XIII yüy bşın gelinene kd Doğu Asy'nın en heybetl mptoluklındn bii oldu Anck K le he ne kd kendiei Kitnl'ın geçdiği hızlı yumuşm süecinden uzk tutmy çltıls d Ceng Hn 121 1 'de kpılın dyndı ğnd Cuçenle'in sıkı yşm tzl çoktn peksi bi diginlik içine iişti Kinle için diğe bi soun d Cuçenle'in biek tükenmek bilmeyen ve hk snd huzsuzluğ yol çn imtiyz itekleiydi
DİKTLİ BİR BAŞGIÇ: ŞİŞİYA SALDIRI MoğolTük boylnın bleşmesden son, bu kez Çinin kuzeyt sınıınd bi göçmen mptoluğu dh oty çıkmışt Bu güçlü ülke, geek yğmlnck zengin bi vh geekse ticet nlşml·
6 CENiZ H
daki klı bir ortak olarak, barndrdığı zenginliklerle her zaman kuzey· deki açgözlü babalarn gözdesi olmuştu. Ancak yüzyılla oyunca bu ülkeye saldrıp thettikleri bölgelede kendi hanlıkla kuan istilac barbalar, Çin toplumu ve Çin kültürü içinde eiyip gitmekte gecikmemişt Çinin uzun tarihi boyunca bu olgu hiç değişmemiş, sadece isti lac topluluklar eime süeçleri fklı olmuştu. Ota syada belli bi olgnluğa ulaşmış he göçebe devleti, Çine saldıraak bu Göksel İmparatolukun zenginliklerinden yararlanma yoluna gitmiştir Artık Bileşik Moğolistann lidei olan Cengiz Han a, güneydoğuda kendisini bekeyen zengin ganimelerin cazibese daha fzla dayanamayaak, benze biçimde hareket etmekte gecikmemi§ti Her zamanki gibi dikkatli ve sistemli bir §ekilde hareket eden Cen giz Han, Çn topaklarınn işgaline Şi§ia'ya düzenlediği b saldıyla ba§ladı Bunun pek çok sebebi vardı ama her §eyden önce, Cengiz Han, k kez yerleşik br halkla sava§acakt ve nelerle karşılaşacağn ya da kar§ıla§acağı sounlaı nası çözeceğini bilmiyodu Çin'deki üç devle tin en güçsüzü olan Şşia bunlaı öğrenebilmek için en uygun ye gibi gözüküyodu Dahası he bii bu kallkla iliki içinde olan Ôngüer, Karayitle, Naymanla ve Uygurla'dan Şiiayla igili önemli istihbarat bilgilei elde eiti B başka açıda akldğnda, Cengiz Han, Çin'deki en tehlikeli dü§manı olarak Kinler'i görüyordu :e onlaa saldırdğnda akasndaki Şi§ianı kendisi için bi tehdit oluştumayacağndan emin olmak istiyodu Cengiz Han, Çine doğru haekete geçmeden önce, Çinliler'e kom§u olan Öngüerin de kendisine sak kalacağndan emin olmak zoun daydı Hem Şi§ia hem de Kin imparatorlukların, Çine gidiğinde onu sırtnan vurmaları için Öngütlerle anla§malar mümkündü Cengiz Hann sadık bi kulu olan Öngütler'in önceki hanı Alaku§ Tegin öldürülmü§tü Bağllklarını güçlendirmek için, Cengiz Han, Alaku§ Tegin'in ilk adılıyla kızlarndan biini (Alagaybeki), ikici ardılıyla da torunlarındn birini evlendirdi Alagaybeki gii§ken bi kadndı ve naip olarak Ôngütler'i bir süe bizzat kendisi yönetti Moğollarla Ön güer arasndaki bağ, sonralar, Cengiziler'in kzlaı ile Öngüt hanla arasında yaplan başka evliliklele de güçlendirildi2 Moğolların Şişiayı (ya da kendi deyişleriyle Kaşin'i) yokladığ ilk saldırı, 105'te4 Ezi bölgesinde gerçekleşti. 07'nin sonbaharnda gelen ikinci sald, doğrudan Odos'a yönelikti Her iki akın da Cengiz Han'a esirler ve ganimet kazandırmakl kalmad, ayn zamanda thede ceği ülke hakknda bilgi sahibi olmasın sağladı6
ÇN'N KZEY SNIRNDİ AÇGÖZÜ BBL 65
Şişiaya karş as seer 1209 ynda yapd. Kra Li An-şuan (12 2 ) Moğoar' karşamas çn veaht prensn komutasnda br ord gönderdi İki ord arasndak ik karşaşma Tangtarn ehine sonç· andysa da, onar b avantaj kuanmakta geckince Cengiz an ord sunu yenden toparamak çin zaman budu.7 Vo-a-hay şehr yaknarn da yenden çarpşan ki ordudan bu kez kazanan tara Moğoar od Voahay e Yi-men Moğolar'n ene geçti ve onar da buraar yağma amakta geckmedi. 8 Moğo ordusu, bundan sonra Han Şan üzerinden başkente, o zaman Çng-sng (ya da Moğoarn deyişiye Erkaya) oarak adandran bugünkü Nngsiaya yöned Şşia ordusu şehr dşnda onar bekiyor du Tangut generai Wei-mig yakaşan düşmana karş hücuma geçti an· cak o gün ne o ne de Cengz Han bir zaer kazanabid Bnn üzerne iki ordu birblerden çok zak omayan bir mesaede bekemeye koyuld ar er iki komtan da sadrmaya niyeti göünmüyord. B tkankğ gdeek çin b kazlık yapmak gerekiyod Moğo ords geride yem oarak küçük br bk brakarak geri çekimş gbi yapt Weiming yemi yutup sadya geçce de bütün Moğo ordusu b anda tepesde btiverd Tangutar yengiye uğratd ve Wei-mng esr and yece başkente gden yo açmş odu ve kuşatma başad Şehrn savunmas bzzat üstenen L An-şuan başar br savunma örneği verd Ağustos aynda başayan kşatmada ekm aya geindiğnde henüz kayda değer br geşme sağanamamşt. Sonbahar yağmurar başadğnda Cengz an uangho Irmağ üzerine bir bent nşa etterek şehr sar atnda brakmay düşündü Ancak gerçekeştrien bu pan stendğ gb sonuç· !anmad Yükseen suar Moğoarn kendisin tehdt edince onar da Ngsa'nn çevresndek yüksek bögeere çkmak zorunda kadar. L An-şuann Kinerden yardm steğnn yantsz kamasya şehrn kuşatmann kadrmasna dar tek umudu da tükenmşt Öte yandan Cengz an da yakn geecekte Ningsiay ee geçirmenin �endier için mmkün olmadğnn ayrdına vararak Ocak 1210da i Anşuana müzakereye otumaya karar vedi Görüşmeer sonnda Li An-şan Cengiz ann uyruğ haine gemese de onun egemeniin bei bir öçde kabu ett ve kzarndan birin Cengz ana vrd L An şuann Moğoar'a verdğ savaş tazmnatnn çnde yer aan çok sayda deve Kn mparatoruğu ve arezm Stanğ e yaacak sonrak savaşarda Moğo ordusuna büyük katkda buund 3 Şşann bu yoa feth Cengz an çn baz nem kazanmar da berabernde getrd Çinden Türkstana giden kervan younun denet 9
o
1
ız
6 CENiZ H
m üyük ölçüe Moğola' elne geçt Aca, Kn İmpaatouğuna kaş gşeceğ sala Cengz Hann atan gelelecek hehan g tehlke çn en§eenmesne e geek kamamşt L An�uann Kne yam teken ge çeveceğ kesn Nngsa kuşatmas geçeğ e açkça otaya koymuşu: Moğo ousu kuşatmala konusunda olukça onanımsızd Cengz an o an ç bu souna çözüm bulamamşt ancak, Knlele gecekle çatşman da açkça göstee· ceğ g, e ya a geç unu yapmas geekecekt SONU GELMEYEN SAVAŞ
Cengz Han, asa tam oaak K mpaatounun vasa omasa a, paatoun steğ üzene Ong Hana lkte Tatala yengye uğ attığı l 98 ylndan be len b vasallık duumu söz konusuydu Za een sona Kaaytlen han Tuğrul gb Cengz ana a Kin ma aou taafnan i unvan velmş Asna, önemsiz bir unvan olsa a sn ekçi anlamnakj 'utkun), Cengz Han u unvan kaul ence ona yllk veg emeke e yükümlü hae gelğnen, akma mpaatoun egemenğn kau etmş oluyou 1 4 1 207e, Cengz Han, kensn atk u tesmyee son veecek kaa güçlü hssetmş omal k, We pens Yunçn yk vegsn amak çn Peknen göneğ eç unan sona öeme yaplmayacağı söyleneek ge çevl Bunan ksa i süe sona K mpaatou ölünce Yunç, We Çao Wang adyla tahta çkt (083) Cengz Han a Kn mpaatoaya olan şkene son veğn açkamak çn u eğşklğ sat We Çao Wang tahta çktktan sona yen paatoa ağl kalmaan aep etmek üzee Moğolaa Pekn'en eç gönel. Cengz Han, We Çao Wang hakkak üşüncelen eçye açça söylemeken çeknme "Pekn'ek mpaatoun Gök tanan seçğn sanyoum Eğe öyeyse nasl ou a u kaa zay ve aptal adam We pens oaak öyle onulu mevkye ayk göüel? Bunun üzene, elç, atına neek oadan uzaklaştı ı s Mat e, Cengz Han, Kn İmpaatouğuna kaş grşeceğ sa vaş plaan yapmak üzee Keüen Imağ kna kuultay topla 6 Bu kuutaya Uygula'n kutu Baçuk ve Kalukan han Asan g vasaa a kat 17 Buaa, Cengz Han, Moğolan u savaş esk üşmanana kaş veeceğn söyleyeek, unu haknn k uusal savaş oaak an e Bu nokta kuuaya k şey haa:
ÇIN'İN K SNRND AGÖZÜ BBL 67
Her §eyden önce, Kinler'e yapılacak bu sava§ XII yüılın ilk yarında Tatarar taraından haince pusuya dü§ürülerek Kin imparatoruna götü· rüldüklerinde idam edilen iki akrabasnın intikamnı amak içindi Bu siaha sarılmak için gösterdiği ilk nedendi Ancak ikici neden savaşın gidişatını daha çok etkileyecekti Cengiz Han kendisinin Kuzey Çinin eski sahiperi Kitanar adna da savaşacağını söyüyordu Kitanar da Moğolara aynı soydan geliyordu ve bir Tunguz boyu olan Curçener tarandan boyunduruk altına alnmşardı. Bu yüzden Cengiz Han Kitanarn Kin imparatoruna karşı baş kadrarak bu savaşta kendilerini destekeyeceklerii umuyordu Bu zorlu sava§ öncesinde Cengiz Han kutsa sayıan Burkan Kadun Dağın ziyaret ederek Ebedi Gök'e dua etti. Ordusunu savaşa götüme· den önce de yurdunda üç gün süren bir inzivaya çekidi. Tengi'yle yaln kalmak istiyordu Dördüncü gün dışarı çıktğnda Tengri'nin ona zafr sözü verdiğini söyledi. 8 Cengiz Han Öngüterden aldğ bigilerin yanı sıra Kin İmparator· uğu hakkıda Çin ile Orta ve Güneybatı Asya arasındaki ticareti ee rinde tutan Müslüman tacirlerden de çok şey öğrendi Bu tacirlerin bir· çoğu, Cengiz Han'a istediği her türü istihbarat bigisini sağayabiecek düzeyde zeki gözemcierdi Çinin coaasın çok iyi bien bu kişiler Çin'deki üç devetin karşı karşya oduğu sorunardan da haberdardı1 Müslüman tacirere birkaç ldır i iişkier içinde olan Cengiz Han onlardan birçok yönden ydaanabieceğini anlamşt Bu yüzden on· ara ihtiyaçarı oduğunu düşündüğü her türü oanağı sağadı Diğer taraan Müslüman tacirler de Cengiz Han'ın Orta yaya getirdiği düzen ve güven ortamının işeri için ne kadar yarar oduğunu görüyor du Moğoar'ın kendi üreimerini yapamamaarı da ticareti kamçla yan bir etkendi Bu karşık çkar iişkisi ve taralarn birbirlerinin konumunu anlamaarı Moğoara Müslüman tacirler arasında bir tür ittiak doğumuştu yece kendiinin sadık destekçileri haline gelen Müsüman tacilerle arasndaki ilişkiyi Cengiz Han büyük bir beceriyle sonuna kadar ulland20 Cengiz Han sava§ hazrlkları yaparken güçü Kin mparatorluğunda da işer younda gitmiyordu 94'te Sarı Irmak bir kez daha ak§ yönünü değiştirmiş; kendine Şantong'un kuzeyinde denize döküeceği yeni bir yol bumuştu Bu değişikliğin yaratığ seer Kinin uyguladığ ekonomi poitikaarıya bireşince durum tm bir kaosa dönüşmüştü Ardından geen ktlk da koşuarı iyice zoraştrrak hakn sıkıntarınn büyüme· sine yo açtı
6 CENİZ H
Temel olarak Curçen atlılarında olu§an Kn ordusu sorada p yade birlikleryle gen§letilm§ ve XIII. yüzyılı ba§larında da çe§itli mil letlerden askerlerle güçlendlm§ti Atık sadece Curçenler'den değl Kian, Çinli ve ba§ka uyruklardan askerlerde de olu§uyordu Acak Kinler bu ordunun tümünü Cengiz Hanın kar§ısına çıkarabilecek konumda değldi Soglarla olan dü§manlıkları hl sürüyordu ve 1 20'da Songlarla Kinler bir kez daha brbirleriyle sava§a tutU§U§lardı Ceng Hanın Kiler'e saldırması durumunda Soglar, mutemele, barbar· ları barbarlara kırdırma'yı tercih edecekti Acak Kinlerin yenilmesni umut ederken br yadan da Cegiz Hana yardım etmek isteyeceklerin den, Ki ordusunun bir kısmının güneyde kalması §arttı Cengiz Haın egemenliğ §öyle ya da böyle kabul etmek oruda kalan Şi§ia da Ning sia ku§atması sırasında Kinler taraından yalnız bırakılmı§tı So ola rak, Kin İmparatorluğu çnde giderek büyüyen huzursuzluk ülken tümünün gözetim altıda tutulmasını gerektiryordu Kinlerin gücü büyük ölçüde kuzeydeki a§ılması zor surlara dayanıyordu Öte yandan, bu sınır kalelerine i§lerlik kazandırabilmek içn çok sayıda biliğn buralara yerle§tirilmesi §arttı. Cengiz Han'ın bu sere götürdüğü ordunu� büyüklüğü am olarak bilinmemektedir Moğol ordusuda yardımcı bilikler yer aldığı kesi· dir ancak bunların sayısı o dönemde pek zla olmamalıdır Daha önce batıya kaçını§ ola ve Moğollar ç l bir tehdit olu§tura Küçlüge kar§ı tedbir olarak, ku§kusuz, birliklerin bir kısmı da Moğolistan'da bıra kılmı§tı Bu durumda, Cegz Hanın Kuzey Çn serine 60-70 b ka dar askerle çıktığını dü§ünmek e doğrusudur Cengiz Ha'ın Kinler'e kar§ı 1 2 1 1 yılında ba§lattığı sava§ ara ara yapılan ate§keslerle kesilse de, onun ölümünden çok sonraya kadar sür dü Ardından geln oğlu Öedey de bu inatçı dü§mana kar§ı verilen mücaeleyi 1234e değin sonlandıramadı Sava§ın sonunun bir türlü gelmemesinn en büyük sebebi, Moğollar'ın kend sava§ taktikleriyd Hareketli savaşa al§kın atlı birlikleriyle güçlü kaleleri ele geçirmeni yolunu bir türlü bulamıyorlardı Onlar da, bozkırlarda yaptıkları gib, önce kırsal alanları fethedip bulabildikleri her şey yağmaladılar Böylece Kuzey Çin'deki savunması zayı yerleri tümünü ele geçirdiler Bura lardaki nüsun büyük bir ksmı kılıçta geçirildi, diğerleri ise esir alındı Ancak Moğollar bir yer bu şekilde yağmalap terk ettikten sonra Çnliler harekete geçiyor ve oraya yenide insanlar yerle§tiriyorları Bu yzden, bazen Moğolların aynı yeri birkaç kez ethetmeleri gerekyor u. Kndilerine karşı çıkılmasını önlemek için isanların kıçtan geçi·
ÇN'N KUZE SINRIND AÇGÖZÜ BBL 69
rimesi taktiği Çin'de işe yaramamıştı: yese büyük bir nüsun bu biçimde azatıması oanaksızdı Cengiz Han 1 2 kuruayını hemen ardından Kiner'e karşı harekete geçmişt. 1 2 1 1 ve 1 2 1 2 yıarında savaş, gene oarak Moğo or· dusunun çeşiti birimerin düzeni bir biçde üm yönerde iereyerek ee geçirdikeri yereri dümdüz eikeri Kuzey Şansi ie Kuzey Hopei'de geçti Buna karşın sınırdaki kaeer h yerinde duruyordu 1 2 1 'de Moğo ordusu Kagan ie Huaay arasında Yehu Dağa yakınarında bir Kin ordusuya karşıaşı ve onu ağır bir biçimde yenigiye uğratı Dokuz yı sonra Cengiz Hanın yanına giderken buradan geçen Taocu keşiş Çangçun savaş aanının h insan kemikeriye kapı oduğunu görecekti Bu savaşın adından Cebe Pekn kapıarına dayan· mak üzere yola çkt 4 1212de Ceng Han'n leine sonuçanan bazı geşmee yaşandı Liao Irmağ civarında Curçener tarandan ezien Kitanaın öcünü alma çağrısı karşıık budu ve dağımış Liao Hanedanı'nın bir üyesi oan Yeü Liuko Kiner'e baş kadırdı Buna hazırıkı oduğu gözenen Cengiz Han Yeü Liuko'ya yardım önermesi için hemen Cebe'yi bir· iğiye birikte oraya gönderdi Moğo genarainin önceike Liaoyang şehrini ee geçirmesi gerekiyordu ancak eindeki atı birike bunu yapa mayacağını biiyordu. Bu yüzden geri çekiiyormuş gibi yapıp evazıma· ın bir ksmnı orada bırakarak şehrin önünden uzakaştı Şehirdekier de bunara sahip oabimek için kapıarı açıp yağmaya giriştier Gece karan çöktüğünde Cebe geri döndü ve şehri ee geçirdi 6 Yeü Liuko Cengiz Hanın egemeniğini tanıdığını açıkayarak kendsini Kitan· arın kraı ian etti7 ve 1220 yıındaki öümüne kadar Büyük Moğoun sadık bir kuu odu 8 Yeni kuruan Liao deveti beki çok güçü değidi ama ye de Kinere karşı bir ehdit ouşturuyordu 2 1 3 yazda Moğoar, sınır bögesinde ee geçirdikeri ilk kae oan Siuanua'y fetettile. 29 Bundan kısa br süe sonra bi Kn odusu Huaay yakınarında bozguna uğratdı. 3 Bu oay ve 12 l l dek yengi Kner'i daa dikkat omaya sevk etmiş oacak ki Cengz Han'ın kuzey Çnde bulunduğu süe çnde bi daha böye büyük bi çapşma ge çekeşmedi Kiner açık aanda çok tehikei oan Moğo atıarının sur· ara çevrii bögeerde etkis kadıkarını anamı. yece Kin ordusu büyük öçüde surarın arkasına çekierek savaşı kendisi için daha güveni bögeerden sürdürdü Bu arada Cengiz Han Kitanardan giderek daha za yardım görü· yordu Kian komuanarın bir kısmı kendisine kaımışı; kuzeydeki en
70 CENiZ H
önemli savunma noktalarından Kupeikou da bir Kitan komutanın ihanei sayesinde Moğollar' eline geçm§ti 1 Cengiz Hanın ordusu baş kent Pekine doğru ilerlemeyi sürdürüyordu Cebe ulaşması çok güç olan bir geçidi tutan Çüyung Kalesi'ni almakla görevlendirilmşti. Ancak Kinler kalenin savunmasını oldukça güçlendirmşlerdi ve burada Moğollar'ı bir süre tutmayı başardılar.12 Cebe kaleye düzenlediği bir saldırının ardndan yine geri çekilme hilesine başvurdu Kin birlikleri onu lemeye kalkınca da, Cengiz Han komutasındaki ana orduyla beraber üzerlerine saldırıp onları yok ettiler Kalenin savunmasın ortadan kalkmasıyla geçidi kullanan Moğollar'la Pekin arasında sadece 30 km kal mıştı Cengiz Ha, çok sıkı bir biçimde korunan başkenti ancak çok uzun bi kuşatmadan sonra alabileceğinin frkındaydı Bu yüzden Pekine o an için saldırmaktan vazgeçti Buna karşılık şehri gözleeleri için birliklerinin bir kısmını burada bıraktı Eylül 1213'te, başkentte yaşanan bir şiddet eylemi sonucunda Kin taht el değiştidi1 Bilinmeyen sebeplerle birliklerini bırakıp Pekine geen general Hu Ça Hu, İmparator Wei Çao Wang' korkakça savaş tığıı öne sürerek onu öldürüp yerine Kin Hanedanının ba§ka bir üye· sini geçirdi� Ancak bu değişiklik pek bi şe yaramadı Yeni İmparator Siuantsong da (1213-1223) sele kadar etkisiz görünüyordu Şehirdeki ayaklanmanı ardından Kitanlar'ın yeniden eski rollerine soyunacağını düşünen Cengi Han bu olaydan sonra Kitanların Çinliler tara dan Curçenler'e alteati olarak görülmediğini anlamış oldu: Çili ler için her ikisi de e§it derecede yabancıydı Topal olmasına rağmen Kin ordusunun yeni ba§komutanı olarak, Hu Ç Hu iyi bir başlangıç yaptı. Moğollar'a karşı başarılı bir saldı bile düzenledi Ancak başka bir generalin kıskançlığı onun sonunu hazırla dı İmparatorun desteğini arkasına alarak Hu Ça Hunun kellesini uçur· tan Kaoçi adındaki bu general artık Kinlerin yeni başkomutanıydı. 15 Cengiz Han Ki savunmasını üç koldan yarmaya karar vermişti Mer kezdeki ana ordunun kmutasıı en genç oğlu Tuluy'la bilikte kendisi aldı İkinci kolu büyük oğulları Cuci Çağatay ve Ögedey, üçüncü kolu ise krdeşler Kasar ve Temüge yönetecekt3 1 2 1 3 yıın aralık anı so nuna doğru, bu üç ordu, Pekin bölgesiden hareket etti 17 Cengi Han ve oğullarıın komuta ettiği blikler Sarı lak'ın kuzeyindeki verli top· ralara doğru güney yönünde erledie Bu ovadaki topraarı büyük b kmı i§lenmşti zk göçebelerinse tarım değer hakkda hiçb kirleri yoktu Bçok ekili arazi tarla ve çilik yakıp yıkıldı Çok sada küçük yerleşi yeri de önce yağmalanıp sonra yıkdı Pekin hükümeti
ÇN'N KUZE SINIRIND AÇGÖZL BB 71
çiçlere mümkün olduğu kadar surlarla çevrili §ehirlere gip kenderii korumalarn sal vermi§ti Şehirlere girmek için, Moğollar sonradan Harezmde çok zla acıya yol açacak olan esirleri kendi yurttaşların önüne sürme yöntemini kullanıyorlard. Eğer esiler ön saarda dövüşmeyi kabul etmezlerse, Moğollar onları toplu olarak idam etmeye ba§lyordu. Güçlü kaleler genellikle bu türden hücum gir§lerini bertara edebiliyordu, ancak küçük §ehler bu tuzağa kolayca dü§üyordu Birlikleriyle Hopei Ovasına doğru yönelen Cengiz Han, burada Hoçien şehrini zorlanmadan ele geçirdi Çengting ile Taming daha sk korunduklar iin tıpk Pekinde olduğu gibi Cengiz Han bu şehrleri almak için herhangi bir girişimde bulunmad. Şantong eyaletinin başkenti olan Tsinan'sa daha az şanslydı Değerli sanat eserlerine sahip bu şehir, Moğollar'ın eline dü§mekten kurtulamadı 39 Ceng Han kut sal Tay Dağlarının doğusundan Moğollarn Kara Mören (Kara lrmak dedikleri Huanghoya doğru ilerlemeye devam etti Bu büyük nehre vardıklarında, Moğol ordusu suyu geçemeyip yeniden doğuya, Şantonga yöneldi Yarımadann kuzey kyısndaki Tengçu yakınında Moğollar ilk kez denizi gördü" Cengiz Han ve ordusu Dolon Nor (Dolon Gölü) civara vardğnda, yanlarnda gaspettikleri atlar ve öküzlerle ta§ıdklar büyük bir ganimet vard Ayrıca Moğollar, geçtikleri yerlerden birçok genç kız ve erkeği de yanlarna katm§lardı Ordunun Cuci, Çağatay ve Ögedeyin komutandaki sağ kanad Pao ting üzerinden güneye yöneldi Luan yaknlarna geldiklerinde Huang honun kıysna kurulmuş zengin yerleşim bölgelerini daha iyi yağmala yabilmek için birliklerini ayrdlar Huaçing civarnda batya dönüp sonra tekrar Fen Irmağ vadisinden kuzeye doğru ilerlemeye başladılar Pingyang ve Fençu §ehirlerini her zamanki yöntemle ele geçirdiler; Şansi eyaletinin zengin başkenti Tayyuan da dü§tÜ Bundan sonra yan larında büyük miktarda ganimetle bilikte Tayçu üzerinden Tatunga geçen Cuci ve kardeşleri yağmaladkları §eyleri Öngütlerin toprakların da bakarak1 babalarının Pekin yakınlarındaki ordusuna tldıla Göründüğü kadarıyla, ordunun Kasar ve Temüge komutasda üçüncü koluna özel bir görev verilmişti İki kardeş, öncelikle Çili Körzi'ndek Yungping ile Kupeikounun kuzeydeki Çengte üzerinden Liao Irmağı42 çeesindeki lgeye gittiler ve buradan da Sungari ve Nen rmaklarnın çevrelerndeki bölgelere geçtler. Cengz Han, Kasa le Temügeye onra dan mas hakkı olark bu bölgelerdeki arazleri verecekti Hatta bu sere kendi paylar fethetmeler için göndeilmiş olmaları da muhtemeldr Kasarn bu sefer sasnda öldüğü sanlmaktad :
72 CENİZ HA
Nisan 1214'te Cengiz Han ordlarını yeniden Pekin' kzeyinde topladı Buluşma yerine vardıklarında askerler zayı düşmüşlrdi Kzey Çin seerleri sırasında bu bölgeyi kasıp kavran veb salgını, Moğol birliklerini de es geçmemişti Şehre yapılan iki ba§arısı: saldırınn ardından, Cengiz Han, bir üçüncü saldırının da sonuçsu kalacağını anlamı§tı Atlılardan olşan ordusyla tek yapabileceği, k§amayı zn bir süre devam ettirerek §ehirdekilerin açlıktan kendilerini dışarı at malarını beklemekti Pekinde ise general Kaoçi ile bazı imparatorluk danı§manarı arasın da görü§ ayrılığı doğmu§tU Kaoçi Moğol ordsndaki askerlerin ve atların zayı düşmü§ olmasından yararlanarak azami sayıda askerle yapı· lacak bir yarma harekatının i§e yarayabileceini düünüyord; ancak barı§ yanlsı olan diğer tara baskın çıktı Cengiz Han her zamanki gibi, b konda da istihbarat çabuk aldı ve Kin imparatoruna Moğollar'ın k§atmayı kaldırması kar§ılığında kendilerine ne vereceğini sord.6 Cengiz Hanın generallerinin tümü §ehrin barındırdığı ganimetin büyüklüğünü dü§ünerek sava§tan yana tavır koydlar7 Ancak Cengiz Han generallerinin bu dü§üncelerini tekliini kabl etmek üzere olan imparatora hssettimeyecek kadar krnazdı Sonunda imparator taz minat olarak çok miktarda altın ve gümü§le birlikte 50 genç kız ve erkekle 30 at önerdi8 Kızlarından birini de gelin olarak Cengiz Hana verdi9 Mays başında anla§ma sağlanmı§ Kinler Cengiz Hanın Liao devleti üzerindeki egemenliğini de kabl etmişlerdi Moğol ordsu, Pekinin kzeybatısındaki Çüyung yakınlarındaki geçide yöneldi 5 B dağılmış ordunun güçlü Çin ülkesinden devasa ganimet krvanlarıyla birlikte ayrıldığını görmek bölge insanı için büyük bir düşkırıklığı olsa gerekti Bu geçit töreninin hüzünlü bi parçası olan genç esirler de savaşın insanlık için onur kırıcı yanını gözler önüne sermekteydi. Ganimetlerin ve esirlerin getidiğ yükle iyice ağırlaşan böyle bir ordyla Gobi Çölünü yaz sıcağında geçemeyeceğinden, Cen· giz Han, Dolon Nor vahasından daha ileri gitmedi Belki de o anda bn yapmak da istemiyord Kinler taraından oldukça pahalıya satın alınan barış aslında bi ateşkesten ibaretti Artık Kzey Çinin zengnlikleri boyl boynca zanmış gelip alınmayı bekliyord Bu yüzden, kendini tehdit altında hisse dn imparor, Pekinden ayrılmaya karar verdi. Haziran ya da temmz ayında, başkentini Hanghonun güneyindeki Kaifnge5 ta§ıdı O zamanlar, Kaieng, Nançing olarak biliniyordu Başkomutan Kaoçi, imaratorla birlikte güneye gitti Tahtın varisi olan prensin yaşamaya
ÇİN.N KUZE SNIRINDİ AÇGÖZÜ BBL 73
devam eiği eki ba§kene54 se komuay geneal Wanyen Fuhing aldı55 ve Kin İmpaaoluğu'nun kuzey keiminin avunman güçlendimek için elinden geleni yap Bu amaçla, yeni Kian devleinin ba§keni olan Liaoyang bile fhei Kin başkeninin aşındığı habeleri Songla aandan yanlş alglanmışı Kler'in kuzeydeki kayplarn güneye yönelerek ela emeye çalşmandan kokuyorlad Cengiz Hana göndediklei elçiden de endişelerini giderecek amin edici bi yan alamadıla; onuça, Song lar'la Kinler aaında doğacak bir ça§ma en çok onun işine yaayacakı İmpaaorun yeni bi başkene aşnmaı, uyrukla araıdan b kaçş olarak alglanmış mpaaorun güneye eyahai ıraında ona eşlik eden Kian bilikleinden bazlaı baş kaldmş ve kuzeye döneek Moğolara kalmış56 Cengz Han bu durumdan yararlanabimek için generaenden Mua le Samuka'y hemen Kuzey Çn'e gönderdi Oralarda çkan ayakanmaara mümkün olduğunca deek vermek üze re Mukali Liao Imağı bögeine ve Samka da Pekin'e doğru yöneldi57 Mukali, Liaoyang' ve Cengiz Han'n vaal Yelü Liuko'ya ai diğe yelei geri almayı ba§armı§ Bundan bir yl önce, Cengiz Han, güçlü bi garnizonla korunan Pekinin alnmaya çalşmana krş çkmışı. Ancak odu içindeki ayak lanmala ve impaaoun bu garnizonun bir bölümüyle bilike şehirden ayrlma, duumu amamen değişimişi Cengiz Han he zaman mev cu durumda neyi yapabileceğini ve neyi yapamayaağn iyi heaplayabilen bi kişiydi Yapabeceğinin öeinde işlee ala giişmezdi Bu kez de doğu kara verdi Kin imparaorunun Pekin'in avunmaın güçlendirek için gön dediği odu Hoçienin kuzeyinde geri püküüldü58 Bu olaydan ona, impaaorun aylmaıyla zaen moallei bozulan Pekin'deki generallein ark hiçbir umudu kalmamış. Wanyen Fuhing kendiini zehir leyerek iihar ei. 59 Moğolar şehri büünüyle kuşamadan önce pren e birlike bir genea de yanlandak birllerle beraber kaçmay başamş61 Durum umuuz omana karşn, şehir başangçta kahramanca direndi Cengiz Han'n Kafng'deki imparaora bi kez daha yapğ baş çağı b·u ee yanı bulmanca6, Ma 2 e, Cengiz Han üm orduunu şehin önüne oplad Şehdekile yiyecek oklarnn klığı ve başlandaki komuanlarn kendeini ek emiş olmala nedeniy le umuuzdu Moğolla'a elim olmamalann ek ebebi kendilerini beklediğini düşündüklei korkunç ondu. Açlk, bu alihiz inanlar yamyamlğa kadar göüdü
74 CENZ H
Moğoarın tarana geçen Kitan generali Ming-ganın da desteğiy e63 Pekin Mas 1 2 1te alındı. Kuşatma sırasında biklerinin yan da sadece ksa bir süre için kaan Cengiz Han Pekinin düşmesinden önce Dolon Nora dönmüştü bie Birliklerinin şehre girmesinden son ra da, Cengiz Han zarinin tadıı çıkarmak içi geri dönmedi Mg gan'la birikte sadece bitakım kuşatma aeteri değil, bunları kullanan özel biriker de Moğollarn tarana geçmişti65 Asyanın en büyük şehirerinden biri olan Pekinde muhteşem sa· raylar tapnaklar kapılar ve parkar vard Bunların hepsi Moğollar ta randan arabeye çevrildi Şehrin ölçüsüz bir biçimde yürütülen yağ mas bir aydan fza sürdü Pekinin acı kaderine şahit oan bir ç göz de vardı Harezm şahı gücünü giderek artıran komşu ülke Moğolistan hakkıda daha fza bigi edinebimek için Baaddin Razi liderliğin deki bir heyeti Cengiz Hana göndermişti Dönüşünde İranl tarihçi Cüzcani Baaddin Razi'nin Çinde görüp yaşadıkarnı kayıtara geçir· di Heyet, Cengiz Hanın yanna Pekinin düşmesinden emen sonra varmştı Pekine gittiklerinde korkunç bir manzarayla karşaşlar Ö dürülen isanların kemikleri dev yğınar alinde topanmştı Çürüyen ceseterin sebep olduğu hummaar yüzünden eçilerden bazarı ödü Şehrin kaparndan birin yakınında Bahaddin Razinin, Moğolarn eine düşmemek için surlardan atlayan 00 genç kzın cesetlere ait olduğunu söyediği devasa bir kemik yğını vardı7 Cengiz Hann ön· deriğinde giderek büyüyen bir güce saip oldukarı ilk ylarda, Moğol arın şeiler topumsa ievi hakkında hiçb kileri yoktu Bil dikleri tek şey, şeireri yağmaladıktan sonra içlerdeki insanarı öldü rerek onarı yakıp kmakt Cengiz Han, Kin imparatorunun orada bıraktığı hazineeri koruma atına amaarı için üç güvenilir dostunu Pekine gönderdi: Şiki Kutuku Arkay Kasar ve Ongur Bu hazinelerin koruyucusu Kada daha önce Moğoar'la işbirliği yapmış bir Kin subayyd Kada üç Moğoa hazine nin küçük bir kmnı kendieri için almaların önerdiğide Şiki Ku tuku daha önce Kin imparatoruna ait olan er şeyin şimdi Cengiz Hana ait olduğunu söyeyerek bunu reddetti Bu olay Cengiz Hann kulağına gittiğinde Büyük Moğol, Şiki Kutukuyu övücü sözer söyledi ve herkese onun Arkay Kasar'a Ongurun çok da dürüst omayan davranış biçim· erini nası kınadığın anatt İmparatorluk sarayarından keanara Dolon Nora getirilen hazinelerin taşınmas haaar adı. Askeri bik er tarandan korunan bu kervanara esir anan zanaatkrar, sanatçı lar, biginer ve memurlar eşlik ediyordu
ÇN"İN KU SINRNDA GÖZÜ BBL 75
Peki'in alınması, Çindeki Moğol egemenliğinin başlancına �aret eden önemli bir olaydı Bu olay aıca, adı yavaş yavaş tüm Asyada korku ve haanlıkla karış bir saygıyla anımaya başlanan Cengi Hanın önderliğindeki Moğollar'ın artan gücünün de bi ianıydı. Pekinin alınmasından sonraki yaz aylarıda, Moğol ordusu, Çin'deki etkinliklerini azalttı Huangho'nun kuzeyinde artık Kin ordusunun pek bir etkisi kalmamı§tı Cengiz Han, 1215 yılının69 sonlarına doğr dört buçuk yllık bir aradan sonra, Kerülen ve Onn bölgesine geri dön dü Doln Nordan ayrılmadan önce artık Moğollar'n b �ine yarama yacak olan çok sayıda esir öldürüldü Cengi Han Kin iparatoruna bi elçi gönderip Hopei ile Şantong eyaletlerini egemenliğinin ve impa ratorluk unvanıın kendisine ait olduğunu yieleyerek mparatorun bundan sonra kendisn Honan kralı olarak görmes gerektğn belirtt İmparator Siuantsong olayların dşatı kendsi çin pek umut verc olmamasına rağmen, bu onr kırıc baış tekln reddett 0 ylece, Cengiz Han Huangho'nun güneyindeki Kinlere saldırma kararı aldı Bu iş içi Salciut boyundan olan Samuka Bağatur görevlendiidi. Samukanın Tangut atlılarıyla güçlendirien ordusunun büyüklüğü hak knda kesin bir bilgi yoktur Ancak bu ordunun iki tümenden oluşuyor olması muhtemeldir Samukanın bu seerde izlediği yol oldukça zorludur Muhtemelen, Huanghoyu Tatungun kuzeybatından geçmiş3 1211217 kışda da Ordos ve Şensi üzerinden Wei rmağı'na doğru hareket etmiştir Wei'nin güney kıyısında tarihi Şian şehrini yağmalayan Samuka ardın dan Tongkuan'ı almaya çalışır Ancak surlarla çevrili bu büyük şehir Samuka çin zla güçlüdür Bu noktada, Samukanın büyük azmi ve ce sareti devreye girer Sırtını Tongkuan'n surlarna dönen Samuka önü ne çok iyi korunan Loyang şehrini alarak ana ordusundan çok uzakta olmasına karşın, Kaienge yönelip kş vakti Huanghonun güneyindeki dağlık lgeye girme gözüpekğni gösterr Loyang' es geçerek güneye yöneli ve Yuçu şehrini alır İçnde bulunduğu şartlar gz önüne aldığında, Samuka'nın Kaienge giden yolları keserek şehri kuşamas iknsz gbi görünmektedir Kn ordusunun drenc Samuka çi bi tehdit oluşturmaya başlayacak kadar artmıştır Kaifngi kapılrında uğradığı yengi, onun kuzeye doğru çekilmesine yol açar Erken bastıan şiddetli kış, ona donmuş olan Sarı lrmak'ı geçme olanağı vermişti4 Görünen o ki Samukanın seerinin amac sadece Ki imparatorunu huzursuz edip onu baskı altına almak değildir Bunun aynı zamanda Huangho'nun güneyindeki lgeye yaplan bir keşi seeri olması ola
76 CENGİZ H
nak gözükmektedir Yaptığı seerler birkaç y sonra Cebe e Sübötey'in İran, Kaasya ve Güney Rusyaya yapacakları serer kadar ses getirme se de, Samukanın başarıları, onun, Cengiz Hanın en yetkin generale rinden biri olarak tanımanmasına izin verecek kadar paraktır. Buna karşın, Samuka, bu serden sonra şaşırtıcı b biçimde Moğolar'ın tarihinden kaybomuştur Samukanın böyle gözüpek bir biçimde K gesinin içere kadar girebimesi, bu imparatorluğun Moğo sadırıarıya kısa sürede nası güçten düştüğünün bir göstergesidir Ceng Han, 121 lnda, büyüklü ğüyle Doğu Asya'daki en güçü imparatorluklardan biri oarak gösteri· en bu imparatorluğun gücünün sadece adından kanaklandığını çok iyi anlam! gözükmektedir Samukanın dönüşünden sonra da Kuzey Çindeki mücadeleyle artık pek fzla ilgienmemiştir Kiner'in Huanghonun güneydeki bögeye sıkışıp kamaarından memnun oan Cengiz Han, onları buradan tümüye ayırmak için ciddi bir girişimde buunmamıştr Artık yavaş yavaş düşüncelerini sıradaki iki düşmanına odaklamaya başlamştır: Küçlüg ve Harezm şahı. Moğolar sadece Pekinde bir gai· zon bırakmışardır Esas olarak bir tür yağma yeri olarak gördükeri Huang-honun kuzeyinde thettikeri diğer toprakarı ise ne yapacak larını bilemediklerinden işga etmemişerd Bu umursamazığı çabuk agılayan Kinler, ordularını yeniden topar· lamak için Moğolar tarandan kendilerine verien bu rsatı iyi değer· lendirder Ardından Huangho'nun kuzeyirde kaybettikleri bölgeleri yeniden ethetmek için harekete geçtier ve bunu da büyük öçüde başardılar 7 Cengiz Han, başangıçta isteksiz olsa da, giderek daha da rahatsız edici hale gelen Kin ieremesini görmezden gelmeye devam etmenin ieride başına bela olacağını görmeye başlamıştı Kinleri de netim altında tutabilmek için en çok güvendiği komutanı olan Muka linin76 yönetiminde bir orduyu (ordunun so kanat'ını) daimi olarak Kuzey Çinde tutmayı uygun gördü 215'ten sonra, Cengz Han dkkatii çoğun batıya yöneteceğiden, Kuzey Çine atadığı komutan sadece yeteneki b general omaka kalma· yıp her koşuda ona sadık kaacak biri olmaıydı İnsan karakterine dair şaşmaz önsezisiyle, Cengiz Han, bu önemli harekat alanındaki vekili oarak Mukaliyi seçti Mukali savaş alanında Cebe kadar büyük b genera olma· sa da dğer yönerden çok üstün özelilere sahip oduğu su götürmezdi Cengiz Han tarandan Mukai'ye verilen görevin Kin kuetlerini yeniden Huang-honun gerisine sürmek oduğu kesin gibidir Cengiz Han bu birikerin Sarı rmak'ın kuzeyindeki varlığıya pek fzla igili
ÇN'İN KUZE SINRND AÇGÖZLÜ BB 77
değildir Yani bir bakıma onların burada uunmaları Moğolar'ın ilgiszğinn br sonucudur Dahası Kner güneyden, kaybekeri oprakarı geri kazanmak çin fırsa kolayan Songlar'ın da ehdidi aındadır Mukaye verien görevn onarı nehrin gersne sürmeken are oduğu 2 1 1 yıında generan Cengz Hana sere devam emesini iseyip semedğini sormasından da ana§ımakadır. Mukalinin ordusunun büyüklüğü de, muhemelen Cengz Hanın kendisine verdğ göreve oranııdır. Mukainn Kuzey Çndek mücadeesinin yed yı sürdüğü göz önüne aındığında, emndeki rlkerin sayısının çok za oma· dığı ana§ımakadır Benim inancıma göre Muka bu sefere Tanguardan ve Kanlar'dan oluşuruan yardımcı brkere desekenmiş ek br Moğol ümenye çkmışır Ser sırasında bu brikere Çniler'in de eklenmesiyle, Moğol ordusunda, o dönemde de olduğu üzere tam sayıa olmamakla brlkte, oplam üç ya a ö tümenlik b ordu oluşmuşur Sonuç olaak Mukalinin sol kanadı 2530 bin asker gücündedi Ancak, genel olarak, taihçiler bu sayıyı 400'den 700e ka dar yüksem§lerdr 8 Mukal önceer Moğoar'ın norma savaş yönemerini ized ve feherne küçük şehrere savunmasız bögeerden başladı Ancak son· raları başka akiken daha iyi sonç vereieceği kanaane vararak aıarın yanı sıra pyadelerden ve kuşama aelerni kuanan eknik brklerden de yararlanmaya başadı 9 Moğolar'ın heker şeirler· dek nsanlara ve mağlup askerere karşı yaklaşımını da köken değşrd Sonu gemez kıyımların yerini daha ılımı br anayış adı Bunu yaparak Çn'dek dev hak yığınlarıya aşa çıkmanın oanaksız oduğunu bdğn göseryordu Buna karşın Moğoar öyesne köü r ün samışardı k Çn hakı kendn hep sonuna kadar savunmaya devam e Bu nedene, Muka zora glmesi oanaksız rçok doğa savunma nokasına sahp ve nüus açsından odukça yoğun oan Kuzey Çnde uzayıp giden ıkırıcı kuşamalardan kuruamadı Bu yüzden Moğoar fe heikleri şehrleden bile hemen uzaklaşıyolardı. 2 l 7'de, Mukal Hoei eyalei ile Şanong ve Şansinn kuzey kesmlerne doğru harekee geç Taming şer alındı ama daa sonra ekrar Knern ene geç Aynı yı, Songar kzey komşuarya yen· den savaşmaya başadıar Eres yı, uka roasını doğrudan Şansi üzerine yönei: ayyuan ve Pngyang şereri Moğolara esm odu8 2 yılına gendğnde u önem arım eyaenin denem üyük öçüde Moğoar'ın ene geçmş osa da, dşman küçük grupar halnde sorun çıkarmaya devam edyord.
78 CENiZ H
1 220de yönünü Şantonga çeviren Mukali, bu eyalette umduğundan daha zla bi dienişle kaşılaştı Tsinan ile Taming alındı8 ama diğer yelerde Kinlerin diencini kırmak kolay olmadı Ancak bi sonraki yılın mas ayında Şantong kısmen Moğollaın denetimine gdi O yıl, başlaı oldukça sıkışan Kinle Güneybatı Şensideki Paonan ve Fçuyu da kaybetti Cuçen İmpaatoluğunun düşmanları arasına Mo ğollar ve Songladan sona Şişia da eklenmişti Bunun üzeine İmpaa to Siuantsong onun vasaı olmayı kabul edeceğini söyleyeek Cengiz andan baış diledi Tek şatı ipaatoluk unvanını koumaktı Cengz an ise daha önceki talepleinde ısrarlıydı: unghonun kuzeyn deki tüm bölgele kendisine teslim olacak ve Siuantsong onan kralı unvanını alacaktı Siuantsong bu son şatı kabul etmedi Mukali son seerine 1 222 sonbaharında başladı Yaklaşık olaak Samuka nın 1 2 16 1 2 1 kışında izlediği yolu takip ederek Odos ve Şensi üzeinden Wei rmaına geçti8 Nehrin güneyinde daha önce Samuka tarandan yağmalanan tarii Şian şehrini ele geçdi Sonbaharda Kin ipaatou yeni bir baış giişiminde daha bulundu Ancak Mukalinin sefrleri sayesinde artık uanghonun kuzeydeki tüm topraklara sahip olan Cengiz an anlaşmaya yanaşmadı 1223 bahandaki Fengşiang kuşaası sıasında Mukali Kinerin Tongkuan Kalesinden Şansi eyaletine gimey başardıklaını habe aldı Hemen oraya gitti ancak Kinler o gelmeden önce yeniden geri çekildile Bunun üzerine Mukali Poçu şehrini kuşattı Bu kuşatma sıasında ağ bi biçimde hastalanan Mukali 1223 lı nisan ayında 54 yaşındayken öldü87• Ölüm döşeğndeyken savaş alanında hiç yenilgi tatmadığını guurla söyleyecekti Ölümünden sonra yeni GuiOng unvanını da ondan devalan oğlu Bol aldı Mukali kendsine velen görevi zlasyla yere getmiş Kuzey Çide Cengiz Hanı temsi ettiğ yedi yı içinde Kin İmparatorluğunu Honan eyalete hapsetmeyi başamıştı Moğol davası için yorulmak nedr bilmeden çalışmış, mükemmel bir general ve sadık bir hizmetkr olduğun kanıtlamştı Kuzey Çindeki mücadele esas olarak onun ölümünden sonra da devam etmese kaşın bu savaş alanında bir daha önemli bir çatışma yaşanmamıştır. Kuzey Çin'deki savaşı devam ettiip son noktayı koyan larsa Ceng anın oğulları Ögedey ve Tuluy olmuştur YENEN VE YENİLEN
Kinlere karşı düzenlediği seerlerde Cengiz Han çok sayıda esirin ve
ÇN"fN KZE SINIRIND GÖÜ BAL 79
yük hayvanının yanı sıra altın gümü§ ve ipekten oluşan çok büyük bir ganimet elde etmişti Bilgi ve becerleri sayesinde öldürülmekten kur tulan esirler köleliğe zorlandılar çlerinden çoğu sanatçı ve zanaatkr olan bu ki§iler arasında bilginler ve memurlar da vardı Ganimet en iyi ve en güzel parçaları Cengiz Hana gittiyse de yüksek rütbeli komu tanlar da paylarına dü§eni adılar Kuzey Çin dönü§ünde bozkır arstokrasisinin basit yaşam yerleri daha lüks bir hale gelmişti Artık çoğunun hizmetkrları alanında uzman olan kölelerdi Ancak bu deği§ime rağmen Ceng Han geleneksel göçebe detlerine yasalarına ve yaşam tarzına sıkı sıkıya bağlı kalınmasını istedi İmparatorluğun büyümesi, yönetim kademelerinde görev alacak me murlara olan tiyacı günden güne artırıyordu ve eğitims Moğollar bu mevkier için hiç de uygun değdi. Bu açğ boyunduruk atna alnan halkların eğitimli işgücüyle kapatmak gerekiyordu Pekin'in dü§mesinden sonra Kitanlar'ın eski Liao Hanedanının bir üyesi olan Yelü Çutsay ( 1 189 1 243) esir alınarak Cengiz Han'a getirildi Genç Kita Çin kültürünü bütünüyle özümsem§ çok zeki bir kişilikti Bir astrolog olarak en eğitimli esirlerden biriydi Cengiz Han daha ilk görü§ünde ondan etkilenmi§ti: Uzun boyu upuzun sakalı ve güçlü sesiyle Moğol tihi ziyadesiyle memnun etmişti Cengiz Han genç Kitan'a Kinlerin yenilmesiyle atalarının intikamının alındığını söyledi Buna karşlık Yelü Çutsay eski efndilerini kötüleyen hiçbir söz etmedi Benim babam ve büyükbabam da Kinlere hizmet etti Bir evlat ve bir kul olarak nasıl babamı ve hükümdarmı dü§manlarım olarak görecek kadar nankör olabilirim?" Ceng Han bu tür bir sadakati her zaman takdir ederdi Moğol tihi genç Kitanda, büyüyen imparatorluğunun idari işlerini yürütebilecek meziyeti görmü§tü Bu seçimi yaparak Cengiz Han, insanları değerlendme yeteneğinin eğitim seviyesi kendisden üstün olan insanlar da kapsadığnı göster m§ti Astrolog Yelü Çutsay çok kısa bir sürede güvenir bi devlet adamı haline gelecekti Çinlilerden aldğı eğitim ona Moğol devletinde imparatoruğun yerle§ik toplumarı da egemenliğ atına alabmesine olanak tanıyacak değ§iklieri kademe kademe gerçekleştirmek iç gereken nitelikleri vermişti Cengiz Hann himayesinde başlattığı bu değişim süre cii Ögedey dönemde de sürdürdü Yelü Çutsay saran hem khini ve gökbimci hem de resmi belgelerden sorumlu ki§iydi Sonuçta Moğollar'ın Kuzey Çin sefrinden en büyük kazancı kervanar dolus ganimet değil Cengiz Hanın büyük bir öngörüyle devletin yönetici kademelerine atadığı eğitimli insanlar oldu Moğol İmpara
80 CENİZ H
torluğunun yönetminde Çinlern idari örgütenmes model olarak alındı Yeü Çutsay, kendisine veren yetkiy iyi kullanarak yöneti· min mümkün olduğunca verimi omasını sağadı Kuzey Çinden getir len esirer çinde kendiine yardım edebileceğine nandığı k§ileri seçe rek çocuk esirer de yeti§tirmek üzere kanatarı altına aldı Ayrıca Çin'den getirilen ganimeterin içinde yer alan kitapardan ve ilaçardan da yararlandı Moğoistanda ortaya çıkan bir sagın sırasında bu iaçları kullanark birçok nsanın hayatını kurtarmayı ba§ardı Moğoların Kuzey Çndeki seerer sırasında çok sayıda insan ö dürmelerinn ve §ehrere verdkler akı almaz zararın en büyük sebeb, onların kütüre geli§im açısından dğer boyarın çok gerisnde kaı§ olmaarıydı X. yüzyıda Kitanlar ve XII yüzyıda Curçener Moğollardan çok daha yüksek uygarık seviyeerne ua§mı§lardı Bu yüzden Kuzey Çinde bi biri ardına gerçekle§tirdikler ftiher çok daha az selete yo açmı§tı Denetim ee geçirmelerinn ardından büyük öçekli yıkımlara gr§mem§ler, fthettikler ülkeyi artık kendi evler oarak görmü§erd Moğolar ise insan hayatına değer vermyor, yerle§ik br uygarığın ya da tarımsa br nüsun önemni anamıyorardı Doğdukları bozkırlarla uyu§mayan, aıp oraya götüremeyecekeri hiçbir §eyle ilgenmyorardı Ku§kusuz, Moğollr, bütün bu yağmayı yıkımı ve kıyımı zevk çin de yapmıyorardı sadece bldikler tek §ey buydu Hareket tarzarı zamnın sava§ pratğine de uygundu Daha önce de belrtidiği gb, Moğolar ethettkler yerlerde kendierne kar§ı oası br ba§kadırıyı önlemek için nüsun bunu yapma yetsi ta§ıyan üyelerini öldürme ya da esir ama youna gidyordu Bazı tarhçier, zalimlik ve kana susamı§lık gibi suçlamalar kar§ı Cengiz Hanı savunurken Kuzey Çndeki sava§ sırasında çok sayıda Kitanın (ve hatta sonrdan Çinnin), gönüü olarak, yanında bir sığınak radıkarı Cengiz Hanın ordusuna katıdığı gerçeğine dikkat çekerler95 Zalimlik suçlamasını çürütmek için kullanılan bu kanıt aslında, yeterince sağlam değidir96 Moğol ordusuna sadece Kitnlar ve Çinller değl, hedeeki Curçenler de katılmı§tır Ancak o dönemde yenilen orduların brliklerinin gaip tara geçmes oldukça yaygın bir davranı§ bçmidir Curçenlerin Moğol ordusuna katılması da ba§lrına gelenn sıradan bi göçebe istilasından ziyade, güçlü br admın önderlğindeki bir ftih harekatı olduğunu anlamalrı ve zayı Kin direni§inin buna kr§ı duracak güc olmdığını görmeeriye gerçekle§mi§tir Cengiz Hann rarilerden kısa zamnda disiplinli ordu birikleri yratm yete neğ de7, doğa olark bu konuda kar§ı tara oldukç etkiemi§tir.
7 Başlngç
HAZMŞAHLAR'IN YKSELİŞİ 1 1 2e Kanlar Kuzey Çin'de Cuçenlee yenilmşi; buna karşn K anlan büyük bölümü Kuzey Çnde kald. Bunlarn çoğunluğunu Güney Moğolianda yaşayan boyladan olanlarn oluşurdğu bir kısmı, son Liao imparaorunun akrabası olan Yelü aş öndeliğnde baya doğu göç eler. Bu Kianla abagaay Dağlana ulaşarak burada bugünkü Çuguçak yaknlarında İml şehn kudula. ük boylandan oluşan br konfedeasyon olan Kaahanlıla kuzeyden gelen Tü boylann aknlana aşı Kianla'dan yadm iseyince Kianla gelip silacıla püskütüle ama b u kez de endilei buada almaya kaa vedile Semieçiyeye yeleşen Kitanlaın son adan bu lgede kduklaı kallık Müslümanla aandan Kaa Hay Hanlığ olaak adlandıldı Çn taihine ise Baı Liao' olaak geçi4 Başken olaak Balasagunu seçen Yelü aşi ükçe bi unvan olan Gu Han unvann ald Karahanlılara ai brçok bölgeyi heden Yel aş önce Kaşgarda ardndan da Isk Kölün güneyndek opaklada ve Hoçene denemi ele geçirdi Semerkand da ehd alndayd Bunun üzerne Kaahanlla Selçuklular'dan yardım sedi Zamann en 1
82 CENiZ H
önem Seçuku hükümda oan Sutan Sencer (107 1 17) Kara Htayar' yaratğ korkuya br son vermek üzere harekete geçt ve 9 Eyü 114de Semerkandn kuzeyndek Katvan bozkıda Seçukuar'a Kara Htayar kar§ kar§ya ged. Sava§, Kara Htayar'n kesn zaferye sonuçand Yelü Ta§'nn zamann en güçlü İsam mparatoruğuna ar§ azandğ bu zar gen§ yank uyandd Haber, Surye üzernden, Fstn ve Surye'de Müsümanar'a sava§ hande oan Haçara kadar uzand Ancak onar kuakarna gden hkye küçük br değ§kğe uğram§t Buna göre, Katvan'dak zar kazanan k§, Müsümanar' doğudan v ran ve §md de Kudüs'e doğru ereyen Rahp Jean (Presbteryen Jean) adında efsanev br Hstyan prensyd 145te Rahp ean Dcle Irmağna ua§ta dar br söyent be yayıd 5 Oysa Semerkand ve Buhara'y eere geçren Kara Htayar, Amu Dea'dan daha batıya geçmem§erd Kara Htay anğ aagem§ göçebe krakardan rkk gös teryordu Kara Htayar fethettker ükeern hükümdara uzaka§· trmak yerie onardan kend egemenkernn tanmas talep edyor ve adka y vergye yetnyorard6 Ba§ka br dey§e, zedker bu syasetn br sonucu oarak, Karahanıar, Semerkand ve Buhara'da onar vasaa oarak h varka devam ettryorard Çevreendek boyar çoğu Müsüman omasna kar§, Buda nanca bağka sürdüren Kara tayar, kend krakarnda dse özgür ük konusunda odukça hgörülü osaar da, Müsüman komşua on a düşman kfer oarak görüyordu Xl. yüzy sonunda, Seçukuar, generağe kadar yüksemş esk b köey arezm vağne atad Onun öümünden sonra a göreve oğu getrd ve o da bu görev sadk br bçmde yere getrerek 1 12 7'de kend oğu Atsz'a deett Atsz'a brkte arezmşahar'ın hanedanğ da kurumu§ odu8 Satanatını k anda, Atsz, tpk atala gb, Sutan Sencer'e sadk br görüntü çzd Zaman eredkçe bu roün gerekerne gderek daha az uymaya ba§ad ancak Sencer yne de vasn avcunun çnde tutmay ba§ard. Kara tay anğ son dönemernde odukça gen§em§ özeke Sutan Sencer'n 1 157'dek öümünden sonra Seçukuar'n etksn ytrmeye ba§amasyla cdd b güç hane gemşt Doğuda Kara Htay topraka Lob Nor ve oten'e kadar uzayordu Güneybatda rz ve Beh §eher fethedm§t Batda se Maverannehr ve arezm boyunduruk atına am§ ve Ats, Gur Han'a yk verg ödemek zo
BlIÇ 83
runda bırakımı§tı Ancak Yelü Taş'nn 12deki ölümünden sonra hanedanın yetkesi ayıadı Tahtın varis henü çok küçük oduğundan, oğunun Gur Han unvanın aldığı 150 yıına dek Yü aşinin dul e§ ükeyi biat yönetti Bunun ardından sürdürdüğü napliği ise 163'tek ölümü üerine kı karde§ devraldı Yeü siluku ancak 1 78'de Gur Han oarak yönetmi devradı Onun hükümdarığı dönemnde, 208 yıında, Cengi Han tarandan yengye uğratıan Naymanar'ın son tayangının oğu Küçüg Kara Hıtaylar'dan sığınma taep ett Küçüg önce Uygur ükesinde barınmaya çalışı§, ancak dkut ta· randan buradan uaklaştırılmı§tı Atsı ve Sencer sırasıya, 56 ve 157 yıllarıda ardı ardına ödüklerinde, Atsı h Seçukluarın bir vasalıydı Buna karşıık Atsız oğu İ Aslana güçü bi devet bıakmştı Yeni hanedan çin eski b İran unvan oan Haemşah deyişi gdeek daha çok kullanlmaya başanmışt Sencein ölümünden sona Seçuklu sultanların ranın doğu kesimindeki etkis fen otadan kalkarken, Kaa Hıtayarn ve özelkle de Haremşahların önem artmıştı Hl Kara Hıtaylara haraç üyor olsa da İl Arslan, İslam dünyasının doğusundak en güçlü prenst Onun ölümünden sonra tahta oğlu ek§ çıktı Harezmşahar)ın büyüyen gücü Bağdattaki haye de kendisn Seçuklu boyunduruğundan kurtarabilmek adına br sat sunuyordu İk yüzyılık Selçuklu egemenlği sonucunda Abbasiler, İslam dünyasının manevi ldererne dgenmlerdi; elernde geçm§teki güçlerinden çok zı kamıştı Xll. yüıı ortaladan tbaren Seçukluların sürek güç kaybetmese koşut olarak, Abbas halelernn syasi ve askeri etksi de gderek arttı 180de hale oan Nasır kendne önemli br ro bçerek, Tek§e Selçuku sutanına sadayı tekf etti4 ek§ englğn br zamanların devasa Selçuklu Sutanlığından geriye kalanlarla artırma te• ğyle bu önery kabul ett Mart 19te, sultan, Rey yakınında yengye uğratlarak es aıd ve daha sonra da kelesi uçuruarak ödürüdü Ancak Abbasi halelğni yeniden eski günlere döndürme arzusunda olan Nas, bu konuda Tek§e güvenmekle hata etm§ti. Teki§ halieliğe dü§en Irak d§da Selçuklu Sultanlığndan gerye kalanla bço ğunu kendi topraklarına katmaka kalmadı, Selçukluların Müslümanar üzerndeki gücünü de aynen devramaya soyundu Haliden, tıpkı Se çuku sultanlarına yapıdığı gib, Bağdatta adına hutbe okunmasını ste· d Zaten Harem şahıyla haife arasındak i§knin germesnn ve bu germn zaman geçtkçe kaqılıklı §üpheerle büyümesnn temel ne denlernden br hainn bu steğe razı gememes oldu. Bu dü§manlık, n
84 CENGİZ HA
sonunda iki hanedann da dağlp imesine yol açacakt. Halkn bu kan davas süresince araarn birirlerinin topraklarna yapkarı sa drıar srasnda ördüğü zumün daha sonra Moğoardan göreceke rinden çok daha korknç oldğun beirmeke de yarar vardr Tekiş 1200'de öldüğünde hanedanğnn ücünü dork nokasna çıkarmı§tı Bna karşlk, sonradan ahı ondan devralacak olan oğl için ykc sonçlara yol açabilecek koşllar da oluşurmu§ Bağda haisiye arasndaki amansz düşmank Harezm§ahar'n gerekiğinde bir daha Müsüman ideerden yardm aamayacağ anlamna eiyord9 Diğer omsz ko§l ise Teki§in Türk nsur ağr basan bir ord krm§ omasyd. Araarında Müsüman olmayanar da bulnd ğ b yabancı paralı askerlerin davranı§arı enellikle, halk arasıda barbar olarak nielenmelerine yol açacak kadar vahşiydi 11. Mhammed yeni Harezm şah oarak aha eçikten sonra, ik icraaı Gurier'in elindeki anisan'a bir ser düzenemek odu Bn yaparken de Kara Hay ve Semerkand hanarndan desek ad Özeik e Kara Hıtay birikeri Gurieri öyesine ağr yeniiere ğratı ki 1 206da Gri Krallığın büyük ksm Mhammedin eemenliğini tanımak zorunda kald. 215'e ise Afanisann şah tarafından hi tamamlanmş 2 1 Mhammed efendisi Gr Hana Kara Hayar'n b ihteki roü için bir e§ekkür borçyd ama minnetarğ pek uzn sürmedi Grileri devre d§ı brakarak İsam dünyasnn en önemi hükümdarı haline elen M hammed, artık bir krin vasalı olmak isemiyord Gr Hann ba§ka br vasa oan Semerkand ve Buhara han da onuna ayn dü§ün ceeri payaşyord. Onun bu düşünceerini sömürerek 1 207'de emerkand ve Bhaa şehierini heden Mhammed önceikle Karahanl ar kendisine bağad Kara Hayar b drm kabenmey reddedince, 1 2 da, b kez Gr Han ile M hammed karşı karşıya geldiler Yelü Tsilk döneminde ( 1 1 78 1 2 1 1) bir egemen olarak Gr Hann saynğ azamış Doğdaki kimi vasaarı onun egemeniğini reddederek eker eker, gücünü iderek arran Ceniz Hana kalmaya başladlar İk adm 1 20'da Uyurarn idikndan edi On 1 2 1 1 yıda Karkar'n han Arsan ve İi Irmağnn ykar kesimlerinde yaşayan bir Türk boynun önderi olan Bzar izlediler. 1 208de Gr Hana sğınan Küçlü korycsnn klarından biriyle evenmişi Bununla beraber, Küçü'ün Kara Hay Hanlğnda ikidarı ee eçirmek gibi başka anar vardı Gur Han da ona Nayman boyunn eriye kalan üyelerinden bir askeri birik oşurmas için izin
BALGIÇ 85
verme gaende bnmş 1210da Haremşaharn ükeye sadr masn rsat ben Küçüg kaynpederne karş baş kadrd Gr Han bna karş koymaya çaşysa da Mhammed Küçüge desek verd. Bu iç çatşma gçü Kara Hıay deveni odkça yıpratacakı Her iki araan da sıkıştııan Gur Han'ın ordusu, bunun üerine başkent Baasaguna çekmek isedi Ancak Haremşahar tarandan kr Kara Hayarn boyndrğndan krtarmay bekeyen şehir dek Müsümanar, şehrn kaparın Gr Hana kapatıar 1210da Ha rezm şah, Gr Han Taas rmağı ya da Fergana yaknarnda br yerde yengye ğraı ama b başar ona br şey sağamayacakt3 Gr Han Küçügün ordsun yengye ğrağndan Mhammed, daha a ereyememş ya da ba cesare edememş4 Baasagn hakı kendni adatımış gibi hissediyord Gur Han başkennin dene timini yenden ee geçirdi ve şehir hakına bldik ceaar uyguandı Ancak, 12 1 1de yenden sadırıya geçe Küçüg, b ke gap geerek Yeü Tsky esr amayı başard Kaynpedern Gr Ha nvannı kormasna n veren Küçüg, bna kaşk, üm kidarı kendnde op ad Yeü Tsuk bundan k y sonra ödü Süregden savaş, Haremşahar çn cdd br sornu gün şğna çkarm§ı Açkças, Mhammed ordsna hakm oabecek b konm da değd Kendi hakn be ordsnn yağmaarndan ve orbaık arından or koruyordu5 S bu yüden 1 2 12de Semekand ve Buhara hanı bir ke daha Kara Hıtayarın yanında yer amış, çevesne neet saan Harem brker b arhe yapan savaşta katedmş Mham med askerernn hann bu başkadrsını odkça kanı br bçimde bastırmaarna n verd Semerkand han da dam eddi; bu, Karahanar Hanedannın son demek6 B afrn ardndan, 1212 yında Mhammed, başkenn Gür gençten Semerkanda aşd Artk kend amanınn gedğne nanmış oacak k kendne san nvann ayk gördü ve adn bndan sonra Sultan Sencer oarak anmasını isedi Uun ve ba§arı satanaının yarattığı etkiye, Sencer h saygıdeğer bir hükümdar oarak anııyor du Muhammed, bnun yannda İskender adn da aarak dünyaya hak oma seğin göer önüne serd Yen sann mühründe e Tanrnn Yeüündek Göges yaıyord7 Ba karşık, Mhammedin kişse neiker, kendne afğ tüm b nvanar açıkça tekip edyord Küçüg, Kara Htay Hanığndak kdar mücadeesinden gaip çk kan sonra, Suan I Mhammed'e oan dosğna hemen son ver d Yardmnn karşığında kendsnden ba bögeeri taep eden esk
8 CENiZ H
müttefk steklere kulklrıı tık Bu urum Hrezm şhyl ye Kr Hıty hı rsıdk üşmlığı bşlgıcı oldu Brbrle re çtıklrı sv§lr her k ler e bu bölgeler hlklrı rsı deh§et sldı Muhmmed rkbe krşı tm br zr kzmyı br tür lü b§ramı8 Souçt, Sr Dey Irmğı (Hette Arl Deze kr) ykl§ık olrk k ülke rsıdk sı temsl eer hle gel9 Küçlüg'ü Sult l. Muhmme'e krşı yürüttüğü svş ou tm b İslm üşm hle getrm§t B Nym olrk Nstur cı bğlı ol Küçlüg Kr Hıtylı krıı etksyle gerek Bu cı doğru kyıyoru. Bu rd, Küçlüg e güçlü İslm sulıı gtğ mücdeleler hkkı ltıl öyküler, Flstdek Hçlr' kdr ulşmy bşlmtı. Bu öykülere br e ye Müslümlr oğ slı efsev khrm Rhp Je'l gy Bu kez Rhp Je rolüü oyny ki§ Küçlüg'tü Göçebe br boyu üyes ol Küçlüg kıs br zm büyük ölçüde yerle§k üus shp br evlet b§ geçmşt; dolyısıyl o bu slr krşı sempt duymsı şşırtıcı eğld 2 1 1 le 2 4 yıllrı rs Küçlüg özellkle doğu brçok bölgeye geçerl br sebep olm k kusturdu. Müslümlr Budcılık'l Nsturlk rsıd br seçm ypmy zorldı ve buu redettklere klı br bçmde cezldırıldı33 Özellkle K§gr ve Hote şehrler Küçlü'ü İslm üşmlığını kurbı oldu Hote mmı, Küçlüg tr medre· sesi kpısı çvleerek cezlırıı ylece, Küçlüg'ü toprklrıyl ou eske ber kşsel üşm olrk göre Cegz Hı imprtorluğu rsıdk sıır Kr Hıty hükümdrıd hç de memu olmy huzursuz br bölge olu§tU Kurtulu§ ç Sult il Muhmmede bel bğly burk Müslüm hlk sultı Kşgr Yrket ve Hote'ek lrıı ked kder leryle b§ b§ bırkmsıyl büyük br üşkırıklığı uğrmştı Bu yüze, bu sı bölgesek slrı kpılr, keler Küçlügü key uygulmlrıd kurtrck br hükümr sou kdr çıktı 3
Rahip Jean (Presteyen ean) yküsünün tam olaak needen aaandığını elrleme zordu Yelü Ta-şi e Küçlügün yanı sıra, mhtemelen, Karatle arasında Nasti nancının yaygn omasından ötürü, onlarn Ong Han' Tğrul da esanev işğe büründürüle ahamnar arsndadı ngz Hann Ayada en güçü İ sam alğna karşı düzenedğ sefe de Haç serei süreren ( 2 7 · 1 22 ) geçeeşt ğnden doğnn mzae ordularından medet uman Haçlıla arasnda Rhp ean efsanesnin yeniden anlanmasına yo açmştı Ksal ahamanla özdeşlerilen iş u kez de Cengz Handır (Rchard, 957, s. 225-242; Bezzoa 974, s 20, 6 28)
lLIÇ 87
BATININ HÜKÜMDARIYLA DOUNUN HÜKÜMDARI ARASINDAKİ İLİŞKİLER Anlaıkları öykülerin orak nokaları çok az olduğundan çeşitli yazarların Cengiz Hanla Sultan 11 Muhammed arasındaki ilk ilişkiere ilişkin görüşlerini bağdaştırmak oldukça ordur35 Anck iki hükümdar arasda gidip gelen elçiler onların birbirleriyle ilgilendiklerini kesin olarak ortaya koaktadır Pekin düşmesden sonra Harezm şahı bu önemli şehr i daha yakıdan tanak iseğyle Cengi Hana Bahaddi zi başkanlığında bir elçiik heyei göndeişti Yapan ik oplanı sasıda aı zamanda bi bakan olan K imparatorunun oğlu eleri ve ayakarı cr i bir biçde saona gedi3; bu harekein amac elbete elçeri ekiemeki Ceng Han, bunun d§nda, saygıya arşıadığ Bhaddn Raziden, sulan baını kendsn de doğunun hükümdar olark gördüğü: ve br an önce ik mparaorluk arsıda bar§ ve icre anlaşmaa zalanması gerektiği9 yolundai dü§ünclerini il. Muhammede iletmesini istedi 1 2 18 ylında da iki Müslümanın Buharalı Mahmut ve Orarlı Yusuf Kankanın önderliğinde bir heye Harezm şahına gönderdi Buharalı Mahmutun sonradan Cengiz Hanın danı§manlarından biri olan Mahmu Yalavaç olması muhemeldir Heyet Sultan Muhammede içlerinde Çinde bulunan çok büyk bir altın külçesinin de yer aldığı pahalı hediyeler geirmi§ti4 Harezm §ahı iki elçiyi 1218 baharında Maveraünnehir'de (muhtemelen Buharada) karşıladı Elçiler Muham mede Cengiz Hanın onun gücünü ve zaferlerini duyduğunu Moğol imparatorunun ona sadece bir barış anla§ması değil en sevgili oğluyla aynı düzeyde bir konum önerdiğini iletiler Bunun üzerine, Cengiz Han hakkında daha zla bilg edinmek iseyen Muhammed, Mahmu'u huuruna çağıarak ona bir Haremli olarak kendisi için ülkesinin çıar larıın daima önde gelmesi gerekiğini söyledi ve ondan Cengiz Hanın saraynda kalarak kendise isihbara sağlamasını sedi Br krn kendsii oğu (ba§ka bir deyşle vasal) oarak nelemesnden son derece rahas oduğunu gizlemeyen Muhammed sonradan Mah muun Ceng Hanı bann hükümdarna saldrmaya niyei olmadığı, dahası Moğol ordusunun gücünün Harezmşahların ordusuyla kar§ılaştırılamayacak düzeyde olduğunu söylemesiyle rahatlayarak bar§ ve dostluk anla§ması önerilerini kabul etti Gerçekten de, Cengiz Hanın aslında Harezmşahlarla sava§mak niyetinde olduğunu göseren içbir belirti yoktur.7 Moğol elçilerine verilen
88 CENGİZ HA
görev değ§en syasi durum kar§ısında Orta Asya ie Güneybatı Asya aasndaki ticari bağarın sürmesin sağamaktı4 Moğostana giden ticaret yoarı, mümkün oduğunca Küçüg'ün bögesinden uzak tutumaya çaı§ımakadı49 Ancak eçiee aynı zamanda istibarat oplamaarı söylendğ de bir gerçektir0 Bu i§ içn Müsümana'ın kuanımasıysa cesaet §di Müsüman acirerin İsamyetn yaymasında öneml br ro oyadıkarı ep söyenr. Buna kar§ık onarın mubr ya da stibarat ajanı oarak yerne getirdkeri önemi §ev geneke göz ardı edr Bu tüccararn msm görün§erinn aında gözerini ve kuakarını açık tutarak yaptıkarı § dönemn casusuğu çn vazgeçmezdr Bir üke akkındak biçok §eyi, o ükenn insanlan, §eierin aske biklerinin gücünü ve donanımını kamuoyunu ata bazen gizli panlaı bu sanlada öğenmek mümkündü Bu dumu Sulan Muhammed taafından da gayet iyi bilindğini dü§ünmek zo değidi. Sultanın Moğolista'la yapılacak bi sebest ticaet ana§masına bu kada §üpheyle yaka§masının a§ sebeb de mutemeen bunun Cengz Han tarafından casusuk amacıya kuanılacağını dü§ünmesidir Göçebeer içn yee§ik kom§uara yapıan tcaet ayati önem ta§ıyordu. Gyserinin çoğunu bu bçimde aıyoradı. Tarımsa aanarn büyük br böümünün kurutuduğu Kuzey Çin'deki asker arekatarın ardından artık taı ürüneri de Moğostan'a ba§ka ükeeren ita edmek zorundaydı Bu carete se Müsümanar aracıık ediyordu Cengz Hanın Orta ve Güneybatı Asya arasında serbes tcaret taebnn bu bçmde Moğoarın ve Müsüman üccararın ortak çıkararına izmet emesi bu nsanarın da Cengiz Hanı destekemeerini üstek başka br dnden omasna rağmen onu güçü ve oşgörüü bir ükümda oarak benimsemeeni sağıyordu4 Buna karşıık Sutan Muammed bu ticaretin getierinden pek yaralanamadı Bu sadece ku§kulu yakla§ımından değil Rusya ve Çin'le olan ticaein sağlayacağı olağanüsü klaı göememesinden de kaynaklanyodu.55 Cengiz Ha Sulan II Muhammed'le aalaındaki bu göüş ayılığınn kendsine sağladığı üsünlüklei sonna kada kullanmasını bdi. B konuda on desekleyen Müslüma tüccalar, on, Muammed'n sutanığındaki stbarat kaynakarı oduar Mamut ve Yusuf Kankanın Harezm toprakarındak zyaet sona erdikten sona57, Moğostandan yoa çıkan büyük bir kevan 1 21 8de sınırdak Otrar §erne vardı Kervan çoğunuğu Müsüman oan 450 adam ve 500 deveden ou§uyordu 5 Cengiz Han bu kervana birkte 52
BALGIÇ 89
yanda Haezm şah çn b mesaj taşıyan Ukana59 adda b elç göndemşt Ota vals, Sultan Muhammedn anne taafdan akabası olan ve Kayı Ha unvan taşıyan İnaçuk'tu İnalçuk (kendsn daha önceen tnyan) b tüccaın kendsne unvanya htap etmemesne kızaak kevandak hekes tutukladı. Tab bunda kevan zengin yükünün e payı vad İnalçuk Muhammede, tutukladığı kşlen Moğol casuslaı olduğunu blden bi apo gönded61 Runda tüm tutuklulaın öldüülmesn taep edyodu. He ne kada onun Müslüman tacle hakkdak şüphele göz önüne alındığnda bu olasılık mantık dışı gözükmese de, Muhammedn u casusluk hkyesne nandığıı kes olaak söy lemek wdu Onun da vals gb kevan zengn yüküe göz dkmş olması muhtemel Sonuçta, Cengz Hn elçs Ukana da dahl kevanak tüm adamla dam edlmesne azı gelmşt Kevandak mallasa Buhaada satlmasını emetmşt62 Zamnında b mdaheyle önleyebleceğ, geçel b nedene dayanmyan bu katlamın soumluluğu, he halükda, Sulta Muhammede att.3 Deve süücüenen b katlaman kaçmay başaaak ona uaştığa Cengz Han çılga dönü. Şaman geleneğnde oduğu gb b dağ tepesne çıktı ve üç gün üç gece kaldığı bu dağdan Tengye şöye seslend: "Bana bunun öcünü aynı bçme alma gücünü ve Bütün bunlaa ağmen, Cengz Han, savaştan kaçmak çn so b hamle daha yapt Sultan Muhammede b Müslüman ve k Moğoldan olu§an b elçlk heyet göndeeek İnalçukn haeketn potesto etmekle kalmadı Ota valsn kendsne teslm edlmesn sted Muhammed, bu steğ ger çevdğ gb heyetn lde olan Müslüman am ettd ve Moğolla da sakallaını kestd65 Cengz Han knc kez b elçsinn öldüülmesn büyük b hakaet olaak kabul ep adeta b savaş çağsı olaak youmladı Ancak Muhammede kaşı odulaı topamadn önce hlletmes geeken k öneml mesele vad Kaa Hıtay Halığın otaan kaldıılması ve gdeek aha a güçlenen Moğol mpaatouğunda hanednık anlayşın yeleştlmes
DOÔU TÜİSTA'IN KURTULUŞU Cengz Han' Haezm şahdan intkamı alablmes çn, öncelkle kend ülkesye sutanınk aasında bulunan Kaa Hıtay Halığını o
9 CEİZ H
tadan adrmas gereyordu. Bunun çn br sava§ neden aramasna ya da uygun zaman olayara vat aybetmesne gee yotu En büyü dü§man Küçlügün bt§ğnde üen tahtnda oturuyor olmas yeterlyd Bu Tür Naan Cengz Hann Sutan il. Muhammed'e yapa cağ br sava§ srasnda, onun TürMoğo boylar arasnda büyü emeerle sağadğ brlğe ar§ sürel br tehdt ou§turacat Kara Htayn son Gur Han' vasaarndan bazarnn end ege menğn reddedere Cengz Hana atlmalarn abullenme zorun· da amJ§t Küçüg, endisn Kara Htay han olara lan ettten son· ra bu bögeer ger amaya ça§t 1 2 1 1 de Karularn han Arsan le İ Irmağnn yuar esmernde ya§ayan br Tür boyunun önder olan Buzarn oğu Sugna Tegn, Moğo General Kubaya brte Cengz Hana bağlların sunmay gdnce Küçüg, Buzarn başent Amalı'a sadrara art engz Hann vasa olan Buzar' öldürdü 67 Buna arş, Buzarn dul e§ şehr ona teslm etmey reddett Sugna Tegn Cengz Han srar br bçmde Küçüge sava§maya çağryor· du Karulara a§ yaptlarna basa, Kara Htay hüümdar, Arslan hanetn de aetme nyetde değd69 Kendsne düşman olan güçü devetn sacnda Küçlügün bu br hareeter sahp oduğu onuma yasla, endne zlaca güvendğn gösteryordu Kend topraarnda (özelle de doğ es· mlernde) uygladğ §ddetle Müsüman ha ar§sna amas da hç alca değd Sonrala, bu hatasnn bedelin ağr ödeyecet Müslüman tcrlerle urduğu dosta l§ler Küçlüge arş Cengz Hana üstünlü sağyordu Bu nsanar Ka§gar Yarent ve Hotende Müsümanlar uğradğ zumün sona erdğn görme çn her §ey yapa· bece durumdayd Bu yüzden Cengz Hann Küçüge arş mücadelesnde htyaç duyduğu tüm sthbarat bu tüccarar sayesde sağa dğna §üphe yotur Cengz Han Harezm§ahlara arş hareete geçmeden önce Mert boynun ou§turduğu muhaleft de rma stemştr Bu muhaeftn başn Cengz Hann 1 208de yenere ödürdüğü Mert önder Totoa Benn oğuar çemetedr Bu yengnn arddan, Merer, Uygurlara sğnmş. Anca dut ona ovunca nereye yereştler onusunda r görü§ler vardr Bu görüşerden en a yan oan Balaş Gölünün uzeybatsnda bögeye gtterd 7 Burada ço büyü br ehdt ouşturmasaar da, onarn düşmankar böyle öneml br sefr srasnda sorun yaratabeceğnden, Cengz Han rs alma stememş hemen hemen ayn zamanarda Küçlüg ve Merer üzerne
BLIÇ 9 1
birer ordu yollamştır7 Merkitler üzerine gönderilen birlikleri Sübötey ile Cengiz Han'ın büyük oğlu Cuci72, Küçlüg'e saldıran blikleri ise Cebe yönetmi§tir Ne yazık ki sonradan Sultan il. Muhammed'le Cengiz Han'ın ordularının kar§ıla§ırılmasına da ışık uabilecek bu iki Moğol kuvvetini büyüklükleri hakkında elimizde çok az bilgi vardır Sübötey komutasındaki kuein, kabaca, Cebe'nin iki tümenden olu§an kuv vetine e§i olduğu varsayılmaktadı74 Cebe'nin Küçlüg'e kar§ı 18'de harekete geçtiği hemen hemen kesindir İki Moğol ordusunun aynı anda harekee geçiği dü§ünülen bu yıl içinde meydana gelen olaylar, a§ağı yukarı §U biçimde geli§m§ olmalıdır: Cebe'nin izlediği yol bilinmektedir75; Alay ve Tarbagatay dağlarından Küçlüg'ün uzun süren ba§arısız bir ku§atma yürütüğü Amalık'a doğru yönelmi§ir Süböey'in izlediği yol hakkında ise elimizde çok daha az bilgi vardır Ba§langıça Cebe'yle aynı yönde ilerlediği dü§ünülürse Tar· bagatay Dağları'nı a§tıktan sonra Balka§ Gölü'nün güneyindeki dos Karluk ülkesinden geçm§ olmalıdır Cengiz Han'ın sava§ sırasında her zaman uyguladığı ilkelerden biri ordunun ehdi edilen bir kanadının bir diğeri arandan kornmasına ili§kindi Bu, genellikle, ehdidi olu§ uran güce kar§ı yapıan bir saldırıyla gerçekle§ilirdi Moğollar, Küçlüg safdı§ı bırakıldığı zaman, Harezm şahının Cengiz Han'ın Kara Hay Hanlığı'nı ilhak etmesini önlemeye çalı§acağını biliyordu. Bu durumda, Cebe'nin Küçlüg'e kar§ı gii§tiği harekaın ana saldırı olduğuna §üphe yoktur. Buna kar§ılık, Süböey'in harekaı, yalnızca Merkitler'e yönelik bir saldırı olmakla kalmıyor aynı zamanda Sulan Muham· med'in Cebe'ye yapacağı olası bir saldırıyı önleme amacı a§ıyordu Buna göre Süböey önden giderek Semireçiye'deki Küçlüg'e karşı br tehdi oluşturacak biçimde Karluk ülkesinde konumlanmış olmalıydı. Cebe ile Süböey bu biçimde birbirlerinin ilerlemelerine yardmcı ol mu§lardır Sübötey ile Cuci'nin Merkiler'i nerede yenilgiye uğratığı biinme mektedi Ancak ba§ka br olayda buna ilişkin ipuçları vardır. Harezm şahı ülkesini kuzeyden gelen akıncılara karşı sürekli korumak zorunda kalmakta, buna kar§ılık, o da Siri Derya rmağı'n kuzeyindeki bölgelere düzenli bir biçimde aknlar yapmakadır Bu akınlardan biri sırasında, Muhammed, kaçan Merkiler'in peşndeki Moğol ordusuyla karşılaşır Burada Süböey'in birlikleriyle çaışmaya giren Slan Muhammed, Moğol ordusunn cesareinden bir hayli etkilenmi§tir Galibi belli ol mayan bu sava§a noktayı gece koymuş, Moğollar karanlıktan yararlanarak savaş alanından çekilmi§lerd.
92 CENGİZ H
Cebe kendsine yaklaştıkça Küçlügün duumu güçleşmekteydi Ku zeyden Süötey ie Cuci, batıdan da Sutan Muhammed taandan kıstı· ılmış olan Semieçiyedek Küçlüg, Ceenin ilelemesini engellemek için sonuçsuz kalan son br saldıı yaptı 76 Balasagun, savaşmadan Moğollaa tesim olmuştu77 Cebe göevini Moğollaa has bi biçimde yeine getiiyodu Uzun mesafelei çok hızlı bi biçimde geçiyo, düşmanına kendisn topalama satı tanımıyodu Küçlüg, kendisne açık tek yön olan güneye doğu kaçmaya başladı; ancak Kaşgaa vadığında, Müsü manlaa yaptığı zulümden dolayı ondan neet eden şehi halkı ona buada sığınma şansı vemedi ve yakaşan Cebeyi yadıma çağıdı Müslüman acle taafından iyi bi biçimde bilgilendiilen Cengiz Han, bu stihbaatı gayet yende kullanıyodu Onun emilen ha yen yeine getien Moğol biliklei bölge halkını ahatsız etmemelei konusunda uyaılmıştı: Daha önceki savaşlada yenilenlee uygulanan yağma ve şiddetten bu kez ese yoktu İnsanla inançlaının geeğn yeine getmekte sebestti Cebe, gttiği he yede bunu özellike vu guluyodu 78 Küçügün zalimce ve key tutumundan sona, Kaşga, Ya kent ve Hoten halklaı, Moğollaın gelişin lah'ın bi lüt olaak gömeye başlamıştı79 İki yıl sona, Maveaünneh ve Hoasandaki in sanların tepksi çok daha klı olacaktı Cebenin bliklei Küçlüge nees aldımıyo, onu adeta kuduz bi köpek gbi kovıyodu Yaklaşık 5 kilomete boyunca süen bu aman sız takip, Moğol odusu için üyük i başaıydı Küçlüg, Mustağ Ata ve Pami Dağlaına doğu kaçaak Badahşan bölgesinin sınıına geld Yüksekiğ 30 i 50 mete aasında değişen bu pato, çıplak tepele i, dein vadile ve dev buzullaıyla ıssı, çoak i aaziydi Cebenn bilkleinn sonunda Küçlüge yet§tiğ ye tam olaak bilinmemekte di1 Küçlüg, Badahan sınıındaki b vadiye gdiğinde, Moğolala bi gup avcı aasında sıkışıp kalmış, avcıla onu yakalayaak büyük bi ödü kaşıığında Moğollaa teslm etmişledi82 Küçlügün uçuulan kellesi, Kaşga ülkesinin he yende gezdiilmi§, Cebeni dönüş yocu luğu tam b za alayına dönüşmüştü Buna kaşılık, Cebeden gelen bu habele, Cengiz Hanı tedgin etmşti. 8 Cebenin bi geneal olaak kapastesn hekesten y blen Moğol hükümdaı, onun, Kaa Hıay Hanlığın lideliğie soyunmasın dan kokuyodu Cebeye bi mesaj göndeeek onu zain zla abat maması yönünde uyadı Otoitesi tehdit altında olduğunda Cengiz Han, kimseye güvenmezdi Ancak Cebe kendsin (Küçlügün yaptığı gibi) böylesine kapalı e çeves ki önemli düşmanla çevil b kallığa
BLGIÇ 93
hpsemeyecek kdr kılıydı. Sdkinin bir işrei ork feheiği bögeerden Cengiz Hn ğzı e burnu beyz on 000 doru geirdi Bu r, Cebenin Tyciur hizme eiği sırd girdikeri sş urduğu Cengiz Hnın ınn benzereriydi Cebe hükümdrının ı n çok bğı olduğunu biliyordu84 Bu jesi, Cebe hkkındki üm şüpheeri bir nd ordn kdırmış gibiydi Cebenin zferi e bunun yrığı eki her yerde geniş ynkı uyndırdı ki bu d Sun i Muhmmed için hiç iyi omdı Cebenin küçük ordusu İslm'ın en büyük düşmnını şşırıcı bir sürede yenmeyi bşrmışı Müsümnrın en büyük hükümdrının ypmdığını Cebe ypmışı: Semeçiye Kşgr Yrken e Hoendeki Müslümn hk rık dinsel konurd özgür ve güen içindeydi Bu e Orrd yüzlerce Müslümn kıymsı, Suln Muhmmedin gelecekte Cengiz Hn'l ypcğı bir sşı cih dönüşürmesini olnaksız kılıyordu85 Bu mçl Bğdk hlifeden de yrdım mzdı çünkü 1217'de Bğd' sldımy klkışmışı Gerçi bu saldı giişimi brz Krtler'in çb rıy birz d bi kr fırınsı yüzünden Zgros Dğrı'nd kılıp kmışı m bşkeninin elinden lınmy çlışımsı, hlifenin H rezmşhlr' on düşmnlığını odukç rıışı Bu nokd, bzı rçier hinin Ceng Hn' Sun il. Muhmmede berberce sdırmyı önerdiğini kyılr geçirmişir8 Hlifeyle Muhmmed rsındki dü§mnıkn kynknn bu ür söyeniler, XII yüzyı boyunc orlık doşmış gibidir Hlife ku§kusuz Hrezm şhın krşı onun doğu komşurıy ilişki kurmy çışmışır; nck Cengiz Hn bir eçi gönderdiğine ilişkin hiçbir knı yokur89 Eğer hlife Cengiz Hn' gerçeken yrdım eklinde buunduys Müsümnlrın ideri İsmı nsı bir fekein içine sürükeyebieceğinin rkınd deği demekir Öe yndn, böye br öerinin mcın ulşıp uşmycğı d şüpheidir Çünkü diğer hükümdrrın dümen suyund hreke emek Cengiz Hnın det değidir K Hıy Hnlığı'n ele geçirilmesiyle, Cengi Hn' mproluğuyl Hrezm sulnlığı komşu oldu Bunun üzeine, Muhmmed icre yollnı doğuy kyddıys d9 bu durum Cengi Hnı Hrezm hkn d dah doğrudn isihbr ednmesini engelleyemedi. ylece, şehlerin zenginiği, ordunun büyüküğü Hrezmn zyf hükümei e sun ilesi içndeki ciddi çekşmeer hkkınd söyenen her şey, Cengiz Hn kul ğ kdr gedi Kr Hıyı hinden sonr Moğol hükümdrı H rezm sunığnın en büyük znı rık kesin ork öğrenmişi Bu §rlrd, er y d geç bir sdrın gerçekeşirieceği kesin gibiydi9 9
9 CENZ H
TAHTIN VARİSİ ÖGEDEY
Harezmşahlar'la girişilecek savaş, Cengiz Hanın yakı çevesinde biraz endişe yaratyordu Bu uzak ve güçlü iparatorluğa karşı yapacak ser, 128'de 56 yaşnda olduğu tahmi edilen Ceng Han'a ağır gelebirdi Bu yüzden karılarından Tatar güzeli Yesüy, Ceng Hana, aılmadan önce kendisinden sonra tahta geçecek kişiyi açıklaması gerektiği konusunda baskı yaptı9 Cengiz Han gibi güçlü bir hükümdar içi, gerçekte akla yatkn da olsa, böyle bir isteği yerine getimek çok zor olmalydı Tahtıın arisi ilk karısı rteden olma dört oğlundan bii olacaktı Babasının kim olduğu konusundaki belirsizlik yüzünden, büyük oğlu Cuci bu seçi d§ıda kalıyordu Ancak bu, Cengiz Han'ı Cuci'y bu makama değer bulmadğı anlama gelmiyordu Tersie tam bir isan sarra olan Cengiz Han, büyük oğluna hep çok güvenm, birçok saaşta ona önemli göreler vermişti İkinci oğlu Çağatay ise Yasa'nn koruyu· cusu olarak kendisiin ne kadar dürüst ve şaşmaz bir adalet saunucusu olduğunu kantlamıştı. Ancak Çağatay bu görei sıkı bir disiplin içinde yerine getiriyor olsa da Ceng Han' oğlu hakkındaki görüşleri çok parlak değd Çağatayı inatçı ve dar kaflı biri olarak görüyordu Dahası, Çağatay, ağabeyi Cuci'yle sürekli çatşma halindeydi Ögedey dört oğlu içinde en zeki olanıydı Babasının dehasına sahip olmasa da, sağlam bir kaf yapıs ve azimli bir karakteri vardı Şişmanca biri olan Ögedey, iy huylu ve sevecen kişiliğinin yanı sıra, alışılmadık biçimde cömertti. En büyük zaalarından biri, alkole olan düşkünlüğüydü. Bu konuda sk sık kendini kaybeden Ögedey'i sarhoş görek çok şaşırtcı değildi. Cengiz Han onu bu yüzden bçok kez uyarak zorunda kalm§tı. Askeri yetenekleri su götürmez olan en küçük oğlu Tuluy da becerikli ve cesur bir generaldi Ancak, ne yazk ki içkiye Ögedey'den çok daha fzla düşkündü Ceng Han, tahtının vaisi olacak kişiyi seçerken Ögedeyle Tuluy arasnda bir kararsızlı yaşad5 Sonunda, küçük oğlunda daha büyük bir askeri deha görmesine karş onun Moğol İmparatorluğu'nun kontrolünü elide tutabilecek kadar soğukkanlı dü§Ünmediğine karar erip Ögedey'i seçti Cengiz Han bu kararn dört oğluna da açkladı e onlardan bu kararna saygı duyacaklarna dair söz aldı.7 Cengiz Han, son kararna, eğer Ögedeyin oğulla taht için uygun olmazsa onların yerini öteki oğullarınn ardıllarından birinin alması gereğini belirten br §art da ekledi 9
8 Doğdn Ese asırga
KOF ÇI BİR DEV 1218 yılında . Muhammedin imparatorluğu Harezm Maveraünnehir Afganstan Sistan Horasan Mazaneran ve Acem Irakı gelerinden ouşuyordu Üstelik 1215te Pekinin Cengiz Han tarandan aındığı haberi kendsine ulaştığında o a Çin'i thetme hayalleri kuruyordu• Ba karşılık, Sultan Muhammed birbirinden bu kadar rklı lgeler den oluşan imparatorluğundaki bliği artak çok az çaba gösteriyordu Geçen iki yüzyıl içinde, Orta ve Güneybatı yadaki güç dengee rinde birçok değişiklik olmuş birbiri ardına bu bölgede iktidar kuran egemenlerin çoğu kendi çkarlarn ön planda tutmuştu. Genellikle bütünü aha y denetim alna abilmek için bölgeeki ülkeler bbrn üşürülürü İnsan yğnlar köle olaak düşünülür ve mutlak itaate zorlanırdı. Bu bölgelerde yaşayan ve çoğunluğu Müslüman olan insanlar soy sop iişkisi dışda bi bağ bilmezlerdi: ulus kavramı henüz gelişmemişti. Sultan Muhammedin yönetimine başka olumsuz koşullar da eşik ediyordu Babasının öneminden beri devam eden süeki savaş hali, bu bölgelerin bçoğuna daha çok selete yol açıyordu Maveraünnhir
96 CENGİZ H
ve Aganitanda çatışmalar henüz duuştu. emel oarak ürk kökenli yabanc paralı akerlerden kurulu Harezm orduu vahşi yönemerle bölge halkna zumediyordu Buna karşılık, bu paralı akerler Muham· med'in tahtının tek teminatı olduğundan3 ultan orduunun memnuniyetini hakınn güvenliğine tercih etmek zorundaydı Kendi çıkarı için her şeyi göze alarak ordunun ieri gelenerinin olu§turduğu akeri aritokraiyi kızdırmaktan kaçınmaı şartt Muhammedin içinde bulunduğu durumu zorla§tan etkenlerden biri de kötü kalpli annei ürkan Hatundu Dediğim dedik diyen bu tehlike li kadn yabanc bir akeri katın içinde doğduğundan kendisini bu akeri aritokraiye çok yakın hiediyordu Bu yüzden anneinin itek lerii mümkün olduğunca dikkate alma Muhammedin kendi yararı· naydı Kendiinden onra tahta kimin geçeceğine de annei karar verdi: Sultanı en büyük oğlu Celaleddinin yerine annei kendi akrabaı olan en küçük oğunu pren oarak eçmişti Muhammed için bu eçi· min onuçlar hiç iyi olmadı Aganitan valii yapılan Cealeddine tahtn varii olarak imparatorluğun orta keimindeki topraklar verildi Harezm Horaan ve Mazanderan bölgeerini kapayan bu topraklarn yönetimi böylece ürkan Hatunun ele geçmi§ti4 Oğlunun çıkarını bir nebze oun dü§ünmeyen ürkan Hatun nipet yaparcaa Muham· med tarandan kovulan memurlarn hepini eki görevlerine iade etti Sonunda anne ve oğu araındaki çeki§me öyle bir noktaya geldi ki kendi arayın kuran5 Türkan Hatun'un yönettiği bögelerde Muham med'in yetkei hemen hiçbir yönden tanınmaz oldu6 Bu çeki§me Harezm §ahıya ordunun ileri gelen komutanlarının araını da bozmu§tu Harezm İmparatorluğunda yönete bir örgütlenmeden öz etmek olanakızdı Muhammed fethettiği bölgelerdeki vaileri ya öldürmü§ ya da uzakla§tırmı§ yererine de yenilerini atamam§tı Kıacaı koca imparatorluğu tek ba§ına yönetiyordu 7 Ne kendiinin ne de halkının Cengiz Hanın aldrıı üreince kendierini bekleyen çok zor ko§ularda ırtların dayayabileceği ağlam bir yönetim örgütlenmei vard. Hem Abbai haierinin İami düzeni hem de Seçuklularn bu bögede kurduğu iyaal düzen yok edimişti Muhammed ie yalnzca impra· torluğunun bütünlüğünü ağlamakla kalmayıp kendiini de anneinin yıkıcı etkiinden kurtaracak olan yeni bir düzen yaratmak için gereken yetiye ahip değildi Çevreinde onun için bunu yapabilecek yetenekli bir devlet adam da yoktu 218de il. Muhammed büyük kat bölünmü§ bir imparatorluğun hükümdarıydı Cengiz Hanla kar§ılaşırldğında bir hayli iyi eğitimli
O(UDA ESEN KIR 97
olmasına karşın mpaatoruğunun büyüküğüün kendsn yenimez kımaya yeteceğin sanıyodu Tıpkı ordusunun uyguladığı §iddetn hakını kendisnden gdeek uzakaştıdığını fk etmedğ gbi, onaa yetkesin me§u br bçmde kabul ettiebdğ sürece imparatoruğu nun büyük öçüde yerleşk halkından kaynakanan gücünü çok daha y kuanabeceğnn de ayırdına vaamamıştı Ota'da yapımasına gö yumduğu kan banyosundan sona Muham med Ceng Han'dan bi sadıı bekiyordu. Moğo odusu yoa çıkma dan çok önce de aınacak önlemei kaarlaştırmak üere asker danı§· manarını topantıya çağıdı9 Toplantıda sultanın oğu Cealeddin (ya da beki ba§ka bir kuu üyesi) Harem ordusunun Sir Deya'da topla narak Moğola göünür göünme onr sdırmasını önerd öyece onlaa uzn yolculuklaından son dinlenme ısatı velmemş ola caktı Celaleddn eğe sultan bunu stemezse Sr Deya'dk Haem odusunu kendsnn yöneteblecen blrtti. u ada, asker danış manlaın çoğunun önce Amu Dey mğı'nın ersine oadan da Ga ne ya da Irak yönüne doğru çekimeyi önermeeri10, yakaşan sava§a pek de güvene bakmadıkarını gösteyordu Muhammed Amu Deryanın doğusunda Moğoar'a sadırmamaya karar verd. Ancak Maveraünnehi Moğoar'a sava§madan tesim et· mek niyetinde de değild Gerde bıraktığı be §ehirere büyük aske yığınakar yaptıdı. Semekandın etrafının bir sura çevrimesini emret ti ba§kentte ya§ayanar bunun çn üç yılık vergierini peşn ödeyecek ti11 Brçok taihç Harezm §ahını, Moğoların sadırısını kar§ılamak üere kuvvetern bie§tirmemesinden ötürü eeştirmşt; ancak ken· disi güç br konumda oan Muhammed'in bunu yapma şansının za omadığını da beitmek gereki. Doğu sınıında atan gerginike bş edebilmes için Muhammed'n odusunu güçendirmesi gerekiyordu. Bunun için de vergierin yüksetlmes şttı2 Ancak bu girişm yeni kuruan impaatoukta büyük b drençle ka§ılandı İnsnla he yede ayaklanmaya başadıa u yüden Muhammed'n odusunu tek b yerde toplaması mknsıdı düzen sağlamak çn Haezm şahı odusunun biriklen ülkesnn tüm bögeerne yaymak zoundydı. Harezm ordusunun bu dağınık hai Cengi Han için büyük b avntajdı Muhammedin odusnu iste diğ gibi konuşandırmasına enge on etkenerden biri de, ordunun birbirerine d§manık beseyen çok çeşii boyrdan ouşuyor omasıydı B yden grnionarda birbrerine dşman biriker arasında bi denge göeimesi gerekiyordu. 4 1
98 CENGİZ H
12 18de Sübötey ve Cucye kaş gştğ savaşta Muhammed Mo ğol odusundan b hayl etklenmşt Bu savaş Haezm şahnn Mo ğollala çatşmaya gmekten kaçmasnn başlca sebebyd5 Moğollaa kaş ükek ve çekngen planla gelştmelende Çndek elçle Bahaddin Rzden duydukla şeyle de büyük pay vad Kuzey Çnde Moğolla savaş alannda yenlmez b göüntü çzmş ancak ş sulala çevl şehle fethetmeye gelnce bocalamşlad Bu yüzden de Huangho lmağndan öteye geçememşled Kend büyüklüğüne duyduğu aş güven b yana Muhammed kuşkusuz 20 yl çnde yalnzca Ota Asya'ya değl güçlü Kin İmpaatoluğuna da boyun eden Moğol thnden kokuyodu. Tüm bunla yapaken Cengz Han b kez olsun yenlg yüzü gömemşt Açkças Muhammed adn tüm dünyaya dymuş böyle palak b genealle kaş kaşya gelmey hç stmyodu Başka b deyşle kof çan dev daha Cengz Han dokunmadan yklmaya başlamşt Muhammedn Maveaünnehrdek gazonla güçendieek Amu Deya'nn gesne çeklme kaa muhtemelen Moğollan sulala çevl şehlele gecekle zolu mücadele sonunda Amu Deyann ötesne geçmek stemeyecekle düşüncesnden kaynaklanyodu Ama onun Cengz Hann koçbaşla mancnkla ateş aabala gb kuşatm aletein yapp kulanmak üzee odusuna kattğ Çnlleden habe yoktu. Bunun sonucunda Muhammedn sonadan u Deay be b savunma hatt olaak kullanmak stememes çağdaşla taandan ağ bçmde eleştlecekt.6 Haezm şahnn odusunun büyüklüğü hakknda elmzde az sayda güvenl bulgu vad. Ancak he halükda bu odunun Cengz Hannknden öneml deecede büyük olduğu söylenebl 7 Çeş şeh le koumak çn gede bıaklan blkle Muhammed'n odusunun toplam büyüklüğünü bellemey güçleştmekted Bu konuda bblyle çelşen tahsel kaynaklan vedğ akamla abatl göünmekted Sonuç olaak Sultan Muhammedn başkent Semekandda baktğ güçlü gazonun onun taandan kend kadene tek edlmş olan Maeanneh'dek en büyük bl olduğu söylenebl MAVERAÜNNEHİR SEFERİ
Müslüm danşmanlandan aldğ apola doğultusunda Cengz Han, batnn hükmda'nn gücü hakknda b fki sahb olmuştu
cUDA ESEN KIRG 99
Müstakbe rakibinin gücünü asa küçümsemiyord Harezm İmparator ğna kar§ı grişeceği savaşa büyük br dikkate hazırandı 1 yazında, Cengz Han, tüm ordsn Kara rtş rmağı'nın kıyısında topadı B seferde bir Merkt oan genç karısı Kanı9 ve bakan yaptığı Yeü Çtsay'ı2 da yanna amış en küçük kardeşi Temü geotşgn' se aie ocağının bekçs oarak Moğostan'da bırakmıştı. Sonbaharda Cengiz Han, Atay ve Tarbagatay dağarı üzernden Kar· kar'ın hanı Arsan Uygrarın dkt Barçk ve Amaıkı Sgnak Tegne buşacağı yer oan Kayaıka (Bakaş Göünün güneydoğsn da bgünkü Tadıy Krgan) doğ hareket etti22 Arsan'ın yanında 6000 asker, idiktn da br tümen getdğ binmektedr.23 Cengiz Han'ın ordsnn büyüküğü hakkında yanca tahminer vardır Rs doğbiimci Bathod şöye yazmı§tır: "Moğo birikerinin dağıımına bakacak orsak Cengiz Han' ordsnn büyüküğü 150. kişiden az 000 kişiden çok omamaıdır 24 Beşinci ümde, Barthod'n tahmnnn çok yüksek odğ bertmişti. Türk ve Mo ğo boyarı b kadar büyük br savaşçı nüs üretmş oaazdı Kzey Çin'deki savaş sırasında kazandığı zaferere karşın Moğo ords önemi kayıpar vermişti Brçok Moğon da sagın hastaıkardan ödüğü ke sn gbydi Be§nci bölümde verien akam göz önünde ttarak, Mka nn Kzey Çin'dek ordus da hesaba katıdığında bana göre Cengz Hanın Harezm serne 0000 kşinn üzernde bir ordya çıkmış o ması htma yok denecek kadar azdır Üstek, Kzey Çn örneğ, Moğo ordsnn kendnden büyük ordara karşı da savaşabdği gerçeğn kanıtamaktadır Cengiz Han'ın sefer pnının ne odğ da bnmemektedir Bu yüzden, kasında sadece (m Deryadan öteye geçmeyen sınırı br hedefoabieceğ gerçeğ de göz ardı edimemedir Bna karşıık Moğo ordsnn Sri Deyayı geçene kadar Harezm ordsnn hemen he men hiçbir örgütü dienciye karşıaşmamas üzerine br straeji z manı oan Cengiz Han düşmanın zaaf içinde dğn anamakta gecikmemiş, Müsüman danşmanaından adığı ithbaratı da ka narak drm ehne çvirmeyi bimiştr. Mhammedin geçmşte bozgnc grşmer nemek adına ygadığı terör, §imd kend aeyhne şemeye başamıştı. Moğoarn gçtk er yererde birçok nsan onara katııyordu Moğ ti, onardan Harezmdk syasi drum, özeke de br yanda Stan Mhammede dğer yanda Türkan Hatn ve generaer arasındak çek§mer hakkın da yrıntıı bg ednme fırsaı buyord. Cengz Hanın korkszca
1 00 CENGİZ HA
grişğ operasyonlarn başars onun bölgedek syas asker ve coğra ekenlere dar her şey bldğn göseryordu Sefr süresnce hem o hem de oğular yerel koşullar y ben ve bölge halkya leşm kuraben dos Müslümanardan sürekl desek aldar Cengz Hann ordusunda çok sayıda TÜrk brlğ yer alyordu Bu yüzden ilk bakşa 1 220de Moğollarn Harezm şah çn savaşan Türkler yanlarn çekmeye çaşmamalar lgnç görünmekedr Bu paral askerler şehrlern eslm olmalarİndan sonra yaplan bar§ görüşme lernde ab eğer canların kurarabmşlerse genellkle Molara kalmaya oldukça hevesl görünüyorlard Moğollar her zamank avrlarya şehrin esl olma sürecn handmak çn onarn bu sekern kabu etmş görünseer de b süre sonra bu askerler pek çoklarya ayn kder paylaşmakan kurulamyor ve dam edlyorlard6 Bu Türk savaşçlarn köşeye sk§klar anda sulanlarn reddemeer onlan ne kadr güvenlmez olduğunun br kanyd Cengz Hanın da bunarn ordusuna geçken sonra kendne sadk kalacakarna dar br güven cesi yoku Oysa Harezm brkerne karş sayca eksk savaşmalar (hele düşman ordusunun drenc hl krmamşken) Moğol ordusu çn sa dakan önemn rryordu Ancak 1 22 de düşman ordusundan ark o kadr korkmayan Moğollar, kayplarn ela emek çn mecburen Hrezm ordusundan çok sayda Türk brlğn kend saarna kaar Kyalkan geen Cengz Han ordusuyla brike Semreçye üzerinden Çu ve Talas rmaklarn geçerek Sr Deann doğu kysndak Orara yöneld. Harezm'e yapklar bu yolculuka çok sayda aa gereksinm duyacaklarn anlayan Moğol hükümdar alar ümkün odu ğunca yedekleyeblmek çn kmsenn kend başna avlanmamas gerekği konusunda hemen emr verd Avlar brlklerin erzaklar bkçe dzenl olarak yplack ı1 Moğol ordusunun zleyeceğ roay Çağaay belrlyordu ve yalnzca Sarm Nor le Almalk arasndak bölümde ğr yük arbalrn da aşyablecek bçmde 48 köprü nşa edlmş Cengiz Han 1219 sonbaharnn sonuna doğru Orar şehr snrna vrdı Burda ordusunu dör gruba ayrd Çağay ve Ögedeye Orar kuşaan riklern komuas vrldi; bunlarn arsnda Barçuk yöne· mndek Uygurlarn oluşurduu birlik de vd Cuc kendsne ver len brliklerle birlike Sr Deann doğu kys boyunca ilerleyerek Signk ve Cend şehirlerine yöneld Yklaşık 5000 kşilk br brlk de Sir Deynn yukar kesimindeki Baka'a gönderildi Cengiz Han se en küçk oğlu Tluyu da yann lrk ordunun na birlğiyle birlke güneyba yönünde harekete geç Moğollar S Der
UDA ESEN KIR 1 01
ya'yı geçmekte zolanmadı çünkü, muhtemelen, tüm nehrle donmu§ tu Cengz Hann ku§attğ ilk yer olan Zauk Kalesi denç göstermeden teslm oldu Budan doğruca ba§kent Semekanda yönelmek yene, Cengiz Han ükmen rehbeleinn e§lğnde daha az kullanılan b yoldan Nur'a geld Bu §ehi de Sübötey komutasındak bliklere denmeden teslm oldu Moğollarn yerle bir etmedikler az sayda §ehiden biri olan Nurdan nspeten düşük br vergi de topland Şubat 220de Cengz Han Buhaa'ya ula§tı Üç gün süren kuşatmanın adndan düşman ganizonu Moğol hatlarn yaarak kaç maya çal§tı ancak birçoğu Amu Deaya varamadan öldüüldü l Ken dilerini koruyan birlikle tarafından terk edlen halk umutsuzluğa düşerek şehr Moğollara eslim et Buna karşın şehrin dışındaki hsarı koruyan gaizondaki askerler 12 gün daha kahramanca direnmeyi sürdürdü Buhara halkı hsarn ele geçirilmes içn Moğollar'a her türlü desteği vermeye zorland Hsarın teslim alınmasından sonra hayatta kalan askerlerin hepsi öldürüld3 Sıa Buhara şehrii kendsne gelmişt Otrada katledleek mal larna el konulan Moğol kervanına at şeyleri satn alan tüccarlar aldıklaı şeylei Cengiz Hana gei vemek zounda bakldı 3 Şehin saknlei yanlarnda yalnzca üzerleindek giysle götümelerne izin verileek şeh terk etmeye zolandı Şehide saklanmaya çalşrken yakalanan herkes öldürüldü Bu biçmde boşaltılan şehir Moğqlla tarafndan b güzel yağmalandı Adndan şeh halk çeşii guplaa ayrldı: Zanaatkla köle olarak çalıştırılmak üzere Moğolstana göndeldi; genç ve güçlü adamlar br sonrak şehri ele geçirrken ön salarda harcanmak üzee ordunun peşine takıld Ailele sonsuza dek almştı. Moğolla bu kez kadnlara da merhamet göstemedi ve yürek burkan sahneler ya§and Moğollar, elleinden ağlamaktan başka hiçb §ey gelmeyen öteki kubanlann gözle önünde kadnlara tecavüz ettler. Birçoğu bunlaı ya§amak yerine ölmey tercih etti7 İmam oğlu ve diğer Müslüman lderle, bu aclara daha zla dayanamayarak öleceklerin bile bile, yap lan zulmü kınadılar Son olarak, §ehrde büyük br ateş yakıldı ve yap· larının çoğu ahşap olan §ehir neredeyse tümüyle kül oldu 18 Mat ayında, Cengiz Han, akasnda yıklmş nsanla ve harap olmuş br ehr akak Buhara'dan ayıldı Bir sonaki hedef Sultan uhammdin ba§kent Semerkand'd Semekand'n vals Tugay Han, Türkan Hatunun kadeşyd Haezm şahınn yaplmasn emet· tğ surlarn henüz küçük b ksm tamamlanmş olsa da, şehrn tahkimatı oldukça güçlendlmişt Cengiz Han Otar'a yaklaştığnda şehi
1 02 CENGiZ H
savunmasının son duumu ve Semekanddaki biliklein sayıs hakkında bilgilendiilmişti Bu onun, neden daha batıdaki Buhaaya Se mekanddan önce salddığını gösteiyodu39 Buhaanın alnması başkentte yaşayanlaın moal olaak çökmesine yol açacak, dahası, buada aln çok sayda esi, Moğol odusunun ön salaında savaşmaya zolanaak güçlü Semekand savunmasının düşüülmesinde büyük ol oynayacakt Cengiz Han Semekanda Zeefşan lmağının he iki yanından yaklaştı Şehi kuşattıktan sona öncelikle şehin tahkimatın ve çev esindeki aazinn yapısını inceleyen Cengiz Han şehi savunanlaı odusunun büyüklüğü konusunda kuşkuda bıakmak için esilei de savaş düzenine yeleştidi Kuşatma başladıktan sona Çağatay ve Ögedeyin bliklei de çok sayıda esle bilikte babalaına katılınca, şehidekile dev bi oduyla kaş kaşıya olduklaını sandıla Göünüşe göe, Cen· giz Han Semekandda isk almak istemiyodu. Kuşatma sıasnda Banakatın thinden dönen biliklei de odusuna kattı Bütün bunaı yapaken Cengiz Han, şehideki güçlü savunmann yanı sıa, Haezm şahının başkentini kutamaya gelebileceği olasılığnı da göz önün alı yodu Kendsi Moğollala kaşılaşmayı göze alamasa da, Sultan Muham· med, geçekten de iki kez böyle bi giişimde bulundu. Bunlaın ilkinde şehre 10000 ikincisinde de 20000 atlı göndedi Ancak bu biliklein ikisi de Semekanda ulaşamadan Moğolla taafından gei çekilmek zounda bıakıldı Haezm şahının genealleine kaşı güvensizliğini atımak için, Cengiz Han, sahte mektupla yazdıaak bunlaın sultanın eline geç mesini sağladı Sözde Cengiz Hana göndeilen bu mektuplada Tükan Hatunun tarafnda ye aln geneallein isimleri ye alıyodu.4 Anlaşılan, bütün bunla, Sultan Muhammede zla gmişti: İyice umutsuzluğa düşen sultan, impaatoluğunun batı kesimine doğu kaçtı Semekand kuşatms süeken, Cengiz Han, Haezm şahının koku ve şaşknlık içinde Amu Dea lmağını Timiz yaknlaından geçtiğini öğendi; yanında sadece bikaç sadk adamı vadı. Cengiz Han, dha kuşatma süeken, şahın peşine bilikleini taktı. Atık Semekand'ın dışında Moğol kuetleini tehdit eden bi güç kalmamıştı. Kuşatmanın üçüncü gününde, şehideki bilikle bi saldırı gişi minde bulundu Moğolla he zamnki taktikleini uygulayaak belli bi mesaye kada yavaşça gei çekilip buada Haezm biikleini pusu ya düşüeek kaşı saldııya geçtile. Bu savaşta yaklaşık 500 düşman askei öldüüldü Şehe yaptıklaı biçok saldııda, Moğolla yem olaak
DOUD ESEN KIRGA 1 03
esirler öne sürüyord Sonnda garnon ve §ehr hakı, daha la da yanamayıp be§nc günde esm omya karar verd Yakaşık 20 kşlk br grpsa bn yapmayı reddederek kendlern hsara kapadar. Garnonn Türkler'den oşan böümü Trgay Hann önderğnde Moğol arın hmene grmeyi eklf eti Moğoar, daha sonra da görüeeği gb, b ekl srf esli olma sürecn hlndırmak çin kabl ei Hsardaker son br hamle yaparak Moğo halrn yarmaya çaş. 0 kadar bn ba§ardlar, geri kalanlarsa ödü. Moğollra kaıan Türker de acı sondan kramad. Hsrn düşmesinden sonra Moğolar onara da hesapaşı ve 30000 kşlk bğin ümü Trgay Han da dah omak üere ölüme mahkm ed d46 Ardndan Semerkanddak halk da Bhar'da odğ gb grplara ayrld: anaatkrlar Moğoistana gönderdi; gençler bir sonraki kşatma için and; kadnlar kendilerini istlaclara vereye orland; Müslü man din adalar ise direnşe kalmadklr çin ayr ttld Daha sonra, Moğollar'n şehri rahatça yağmalamalar için herkes şehrin d§na çıkarıd Semerkand'n feth şehr hakı çn am br flakele sonçlanmış 22222'de, Semerkandda kaan Taoc keşş Çang çn, b büyük şehrn nüsnn döre üçünü kaybetğ görecekt. Moğo stlasndan önce Semerkandda 000 ale ya§yord.47 Otrar k§aması Maveraünnehrdek dğer şehrlere göre dh n sürdü. Şehrn vais İnalçkn arık sonna kadar sva§mak çn hçbr neden yok Brada da Türker rar ederek Moğolara kılmak sted; ancak Çağaay ve Ögedey vak kaybemeden kaçanların heps n ödürdü. Şehr eslim oldkan sonra brda da Buara ve Seer kand'dak sürecn aynıs yaşandı. İnalçkn savaşmay sürdürdüğü h sar Moğolar'a bir ay daha drend Ceng Han vann can yakan msını emremş nalçk çevresne ek br kşi be kamayncaya kadar mücadeeyi sürdürdü Daha sonra ykaanarak Cengz Hna götürüldü ve 1 21 8de Moğol kervanna yaptkla için ağr biçide ce alandrld. Ccinn Signak ve Cend şehirlerne yaptğ sefer de başarl geçti Ccinin fethettiği bölgelerin tümü Cengi Han tarafndan keniine verleceki. Önce Sgnaka şehrin savaşmadan tesm olmas çn Müs lüman br elç gönderd ancak eçnn ödürümesye çına dönerek sadırıya geçi Yed gün boynca draksın savaşan Moğoar sonn da şehre grdklernde orada blnnlarn hemen heps ödürüdü Kısa br dnlenmeden sonra, Cci Cende hareke eti. 20 Nsan 1220de Cci Cend'e vardığnda, şehr kormakla görev garnion ora erk 48
49
1 0 CENİZ H
etm§ti Şehi halkı hiçbi dienç göstemeden kapılaını Cuciye açtı ve bunun ka§ıığında hayatta kalmayı ba§adı Yine de Moğolaın §ehi huzu içinde yağmaayabimeei için yedi gün boyunca §ehiden uzak tutudula Bu aada uci taandan göndeien bi birik de Yenikenti adı Cengiz Hann Banakat'ı almak için göndediğ bilkle ise Aak Noyan yönetiyodu Banakat'ta da üç gnük dieni§in dından dö düncü gün §ehi savunan Tük biikei tesim oaak Moğo odusuna katılmak tedikeini belittile Alak önce bu isteği kabu etti ancak §ehi adıktan sona bunlaın hepsini öldüttü Alkın Bankat'n d§· mesinin adından Semekand ku§atması süeken Cengiz Hana katıdığını gösteen bazı belitle vadı 5 Semekand ku§atması süeken Sultan Muhammedin kaçtığı habeini aan Cengiz Han üç öze kuvvet göevlendidi Bunadan Cebe ve Süböteyin komutasındaki biikein göevi Haezm §ahını yakaamak tı Dünya askei taihinin en cesu taauzaından bii oan u sefee daha sona değiniecekti Aak ise adı adına Kuab ve Takanı aak la göevlendiild Muhtemelen Çağatay ve Ögedeyin komutasındaki Otaı aan bi ikeden ou§an üçüncü kuet de Fegananın ba§kenti Hoçente gön deidi 3 Oadaki ganizon pek güçü değidi Vai Timu Meik ise yaka§ık 1 adamıya biikte Sii Deryada bi adaya sığınmı§tı Ada nehin he iki yakasından da bi hayli uzaktı Ancak siah ve yiyecek stoklaı tükenmeye ba§laynca Timu Melik oldkça güvende olduğu bu adadan ayrımak zounda kadı Br gece o ve adamaı, tekneee bineek Sii Deryanın a§ağı kesimleine doğu yoa çıktıa. Moğoa onlaı he iki yakadan da izedi Önce Banakat yakınaında nehe bi zinci gedie ancak Tmu Meik zincii keseek bu engeli a§mayı ba§d Cende yaka§tğında Timu Melik bu kez pe§indekilein daha iyi hazlandığını gödü: Moğolla dubalı bi köpü yapm§ ve kıyılaa da mancınıka yee§timi§ti Buna ka§ın Timu Meik büyük bi cesa ete damaını nehin batı kıyısından kaaya çıkadı ve tüm yükeini buada bıakaak Gügenç'e doğu kaçmaya başladıla Timu Mek §ehe vdığında yanında yoda§aından yanızca bikaçı kamı§tı Maveaünneh'in fethi tamamandıktan sona Cengiz Han adama ın ve ataını dinendmek için 220 sonbahaına kada kalacağı Se mekandın güneyindeki dağık bögeye çekidi55 Bugünkü Ka§i civaı na yee§en Cengiz Han buaan vediği emee Maveaünnehideki yaşamı nomae döndüecek önemein aınmasını sağadı 56
UDA ESEN KIRG 1 05
SULTAN il. MUHAMMED'İN KÇIŞI Cengiz Han ana birliğiye birikte dinenmeye çekiirken bir Moğol kol ordusu da kaçan Harezm §ahnın pe§ine düşmü§tü. Bu koordu önceike, Cebe Noyan Sübötey Bağatur ve Tokuçar Bağaturun komutasındaki üç tümenden olu§uyordu.57 Cengiz Han, onara, Muhammedi yakaayarak ona yeni biriker topama rsat vermeden i§ini bitirme görevi vermi§ti58 Bunun için hzı omalar gerektiğinden, ku§atmalardan ve yağmalardan özeike kaçnyorlardı. Cengi Han, Cebeyi bu birlikle rin ba§komutan oarak atam§t Sübötey ie ona vekaet ediyordu 59 Moğol tihini daha serinin başarnda kendi ordusundan böyle bir kueti ayırarak Harezm §ahınn pe§inden imparatoruğun içerine doğru göndermeye cesaret etmesi, bundan sonra önemli bir direnişle karşıla§mayı beklemediğini gösteriyordu Üç tümenlik bu kolorduyu gönderdiğine, kendisine katan rarlerden sultanın ordusunun zayıf lığı hakkında güvenilir bilgiler almı§tı Sutan Muhammedin kaçş ve onu kovayan Moğolar hakknda geen bilgiler her zaman birbirini tutmuyordu. 1220nin nisan ayn ortasya may ann ortas arasnda Muhammed, Amu Dea rma ğ'n geçerek Beh üzerinden Nişapur'a yönedi6 Moğollarn bu gibi durumarda izediği taktikler beliydi: Mümkün olduğu kadar çabuk ha reket ederek yalnzca gerektiğinde çatşmaya girdier k hedeeri oan Beh'de herhangi bir direnişle kar§a§madar Nişapura ua§an Muham· med burada savaş bir yana brakarak zevke dadı Ancak Moğoarn iyie yakaştğn öğrendikten sonra harekete geçerek oğlu Ceaeddine beraber kuzeybatı yönünde İsrayi üzerinden Reye doğru tekrar kaç maya başadı ve izini kaybettirmeyi başrd. Zava'ya (bugünkü Turbeti Haydariye) vardklarnda, sultanı takip eden Moğolar şehrin kaparnn kaplı oduğunu gördüler Burada yaşayanlar onlara yiyecek vermeyi de reddetti Yine de, Moğolar, zaman yiirmemek için oradan ayrılmaya karr verdiler ancak bu kez de şehirdekiler surların üzerine çkarak onlarla ay etmeye ba§ladı So nunda, Moğollar saldırıya geçti ve şehri alrak sakinlerinin birçoğunu ödürdü.63 Bir sonraki hedeeri olan Nişpurda ise herhangi bir zorluk a karşlaşmadıar Cebe, geecekte burdan geçecek Moğo birikerinin her birine yiyecek verilmesi yönünde emirer verdi64 Cebe ve Sübötey, Ni§apurdan sonr sutann izini kaybettiler ve yeni ipuçar aramak üzere rk yönere dadlar. Sübötey önce güneydoğu yönünde Cem'e, oradan da kuzeybatya yöneldi Hiçbirine merhamet etmediği Tus, İsfe
1 06 CENGiZ HA
rayi ve Damgan'dan geçerek Rey'e ulaşt Cebe de Ni§apur'dan Mazan deran'a uzanan yol üzerinde, ol bölgesndeki birçok §ehri tahrip etti65 Biliklerinin bazarn da Hazar kylarnda brakt Bu birlikler daha sonra fethettikleri bir kalede Türkan Hatun ve adamlarn esi aldlar İki Moğol generali Rey'de yeniden buu§tU. Bu arada, Sultan Muham med, Rey'den ayrlarak oğlu Rükneddinin 30000 ki§ilik bir orduyla onu beklediği Kazvin'e doğru yola çkmışt Bu orduyla Harezm §ahnn kendisini takip ederken birbirlerinden ayrlmş olan Cebe ve Sübötey'in tümenlerine saldrma rsat vard ama bunu değrlendiremedi Ona e§lik eden karlarn Hemedan'n batsndaki Karun Kalesi'ne gönderdi Yaklaşan Moğollar'a kar§ koyabilmek için Zagros Dağlar'ndaki en elveri§li yern neresi olabileceği konusunda Acem lrak emirlerine danşt. Ancak giderek artan ve artk bir hastalk halini alan §üpheciiği yüzünden hangi öneriyi izlemesi gerektiğine bir türlü karar veremedi Moğollar'n çok yaknna kadar geldiğini öğrendiğindeyse umutsuzca, en byük dü§man Bağdat halifesinin topraklarna doğru yöneldi ancak sonradan fikir değiştirerek Karun Kalesine döndü Cebe ile Sübötey'e, Rey'de sultann Hemedan'a gittiği söyenm§ti Aslnda Kazvin'den Karun'a yaptğ yolculuk srasnda, Moğolar sulta na yeti§tiler ama onu tanmadlar Sultan, Karun Kalesi'ne ula§may başarm§t; Moğollar buray kuşattğnda ise bir kez daha ortadan kay bodu Sultan Muhammed, Hemedan civarnda ilk ve son kez, kendi sini izleyen Moğol birlikleriyle çatşmaya girdi Cebe'nin tümeniyle karşla§tğnda yannda 20000 k§ilik bir ordu olmasna rağmen Muham· med'in kasnda tek bir şey vard: kendini kurtarmak Ordusunu yalnz brakarak kaçt ve Cebe de onlar yenilgiye uğratt Muhammed, oğul laryla bilikte Elburz Dağlar üzerinden Hazar Denizine doğru yönel di Hazar uzun yolculuğunun son durağ olacakt Burada Asterabad Körzinin girişindeki bir adaya sğnd (muhtemelen bugünkü Aşureda Yarmadas). Zatürreeye yakalanmşt ve adaya gei§inin üzerinden çok geçmeden (Aralk 1 220de ya da Ocak 1221 'de) burada öldü67 Harezm şahnn Hazar Denizi'ne kaçmasnn ardndan Moğollar'n ne yaptklar tam olarak bilinmemektedir. Cebe ve Sübötey onun burada bir adaya sğndğn öğrenememiş gibidir Şahn ölümünü duyduk lar zaman bunu Cengiz Han'a bildirmişlerdir Cebe, fetihlerine bir iki yl daha devam edi, daha sonra Moğolistana Kakasya üzerinden dön mek için Cengiz Handan izin istemiştir 69 Bu izni alarak 223 ylna kadar sürdürdüğü ser dünya tarihinin en başarl askeri harekatlarn· dan biri olacaktr.
OGUD ESEN KIRA 1 07
Tokuçar'n tümeninn bu takptek rolünü beliremekse zordur. Kmi kaynaklar Tokuçarın Cengz Han'n dü§man şehrlern yağmalamama konusunda verdiği emrere uyadğın ve bu yüzden de gözden dü§Üp devre d§ kaldğn yazarar 0 Ancak Cebe ve Süböteyn de bu takp sırasnda pek çok §ehri yağmaadkar göz önüne alndığnda bu varsa ym pek olas görünmemektedir 71 Görünen o k Cengz Han Tokuçara Cebe ve Süböteyden daha k emrer verm§tr Tokuçarn tümeni, çerinde Sutan Muham medin oğularınn da buunduğu Gürgençtek dü§man brkernn (daha sonra görüeceğ gbi) güneye doğru kaçmas ihtimaine kar§ Horasan'da beketimştr Burada yaptığ operasyonar sonucunda To kuçar, Nasay ele geçrm§ muhtemelen Ni§apuru almak çin giri§tiği ku§atma sırasında da öldürülmü§tür Onun ardından tümenin komu tasını devralan Börke Noyan se N§apurdan vazgeçerek Sebzevar'ı kuşatmı§ ve üç gün boyunca direnen şehir halkına bunu ağır ödetmi§tir.
YÜZLERCE YILIK BİRİKİMİN YIKILIŞI Sutan Muhammedn kaçmandan sonra mparatoruğu hz bir bçmde dad Horasan ve Gazne'de (ve daha sonra esk Harezmde) , ktdar kend prenskern kurmak çn ça§an yere yöneticlerin ya da mace racarn ene geçt n Türkan Hatun, sultanğn merkez kısmn Gürgençten yönetmeye devam ediyordu. 21ten ber dü§man ordular tarafndan hç raatsz edmeyen Harezm i, mparatorluğun en gö nençli yerernden br ane gem§tİ. 74 Kervan yoarnn kes§tiğ öneml br tcaret merkez oan Harezmn ba§kenti Gürgenç, batakk Amu Derya deltasnn hemen yana kurumu§tU. Bu çataağz Kara Kum ve Kzl Kum çölernn ortasnda tam br vahaydı Nehr suyu kanalar yardımyla suamada kullanılyor, bu arada, yapılan bentler de §ehri selere kar§ı koruyordu 75 Moğol istilas ba§ladığı sırada ordunun büyük sayg gösterd Türkan Hatun Gürgenç'teydi Cengz Han burada kendisi çin tehdt olu§tura bilecek güçlü bir ordnun konuşandırıldığn biliyordu. S Deryanın a§ağı kesmndek Cucnin brkler büyük tehdt altndayd Bu yüzde, Cengiz Han, Türkan Hatunu kend tarafna çekmeye karar verd. Mu hammed'n annesine, Moğolarn başlattğ sava§ın kendsne değl oğ una kar§ yapldğın bldrmek üzere br eç gönderd Eç Gürgenç'e ua§tğnda, Türkan Hatn, oğnun batya doğru kaçtğ habern am§t
1 08 CENGiZ H
ve o da ayn şeyi yapmaya karar verdi Kaçmadan önce de Harem şahınn thettiği bölgelerde esir alnarak Gürgenç'e hapsedilen irmi prensin Amu Derya'da boğularak öldürülmesini emretti Ailesiyle birlikte Mazanderan'a giderek burada bir kaleye sğnd; ancak sğndklar kale daha sonra Cebenin birlikleri tarafndan zaptedilince, tüm aile, o srada Takan'da bulunan Cengiz Han'n yanna gönderildi Ailedeki bütün erkekleri öldüren Cengiz Han, kadnlar da oğullar ve komutanlar arasnda paylaştrd Türkan Hatun esir olarak Moğolistan'a gönderildi O ve diğer kadnlar ayrlrken Moğollar onlar sadtçe bağrmaya üzüntüleri çığlklar atarak göstermeye zorladlar.76 Gürgençteki birlikler ancak Timur Melik'in buraya gelmesiyle ha rekete geçti 1220 yaznda, Hoçentin eski valisi Cucinin mevkilere saldarak Yenikenti Moğollardan geri almayı başard Ancak Gürgenç'teki komutanlarla kir ayrlğa düşmesi, Cucinin birliklerini tehdit eden Timur Melikin daha zla ierlemesini engelledi Sultan Muhammed'in ölümünden sonra, biri Celaleddin biri de tahtn varisi Uzlak Şah olmak üzere, üç oğlu, Hazar Denizi'ni geçerek önce Mangşlak Yarmadasna, oradan da 1220-122 l kışnda vardklar Gürgenç'e hareket ettiler Türkan Hatun tarandan prens seçilen Uz lak Şah taht üzerindeki hakkn Celaleddine devretti Sultanlğn umu tsuz durumu bile buradaki Türk emirleri Moğollara karş bir cephe açmaya ikna edemedi9 Yeni sultan Celaleddin, kendisine karş planlanan (muhtemelen Uzlak Şah da içinde olduğu) bir suikast girişiminin ortaya çkarlmasnn arddan, Timur Melikle beraber, 300 atl asker eşliğinde Gürgenç'ten ayrld Celaleddin'in kardeşleri e Gürgençe doğru hzla ierleyen Moğollar' beklemeip güneye doğru kaçtlar Onlarn Gürgenç'ten kaçacaklar önceden tahmin eden Cengiz, Han Tokuçara haber yollayarak Horasann kuzeyinde tümeniyle bir kordon oluşturmas istemişti Celaleddin, Kara Kum Çölü'nü geçerek Doğu Afganistan'daki Gazneye, Moğol istilasndan önce valilik yaptğ bölgeye gitmek istiyordu Adamlaryla birlikte Nasa yaknndaki 700 kişilik Moğol birliğini atlatarak kordonu delip Nişapura ulaşmay başard Kardeşleriyse bu kadar şansl değildi: bir çatşma srasda ya da esir alndktan sonra öldürüldüler Bu arada, Celaleddin kaçmay, Moğollar da kovalamay sürdürüyordu Celaleddin ve adamar cebri yürüyüşlerle Gazne'ye ulaşmay başardlar81 Bu noktada, Tokuçar'n Cngiz Han'n emirlerine karşn yağma yapma yaparak onun tepkisini çekmiş olmasndan ziyade, Moğol imparatorunun, Celaleddinin kaçtğn öğren· dikten sonra, Gürgenç'ten çkşnda verdiği görevi yerine getirerek onu
UDA ESEN KIRG 1 09
durduramayan Tokuçar'a bundan dolay kmş oduğunu düşünmek çok daha mantkldr 1 2 2 0 sonbaharnda Cengiz Han Tirmize gitti Moğollar buray savaşmadan teslim almak istedier ama omad Şehir ancak 1 1 günlük kuşatmadan sonra düşürüebildi Bunun ardndan yaşananlarsa tandkt Nüsun bir bölümü katledildi şehir yağmalandı ve büyük ölçüde tahrip edildi Moğol tii ordusunu Tirmiz'den bu şehrin kuzeydoğu sundaki bir yere, kş burada geçirmek üzere Vahş Irmağ kylarna götürdü Kş bitince ordusuya birlikte Amu Deryay geçen Cengi Han, Belh şehrini savaşmadan thetti; yine de şehrin birçok skini öldürüldü82 Belh'in alınmasından sonra, Cengiz Han, diğer yerleri thini oğullarna braktı. Çağatay ve Ögedey Cuciyle birlikte şehri almak üzere Gürgenç'e gittiler Tuluy Horasan'n thiyle görevlendiildi Cengiz Han ise Beh ile Takan arasnda bir yerde oğullarndan gelecek haberleri beklemeye başlad Sultan Muhammed'in aiesirin kaçş ve Moğollar tarandan yakalanacaklar beklentisi sonunda Gürgenç'te uyumlu bir askeri yönetimin oluşmasna yol açmşt Gerçek sultan artk ortada olmadığndan generallerden bii, Humar Tegin, sultan unvann almşt Bu büyük ve iyi savunulan şehri almak için, Cengi Han sadece Cucinin birlikleri ne güvenemezdi. Bu yüzden Çağatay ve Ögedey'i, kuvvetlerini Cuci'ninkiyle birleştirmek üzere Gürgenç'e çağd3 Etrafı ksmen bataklklarla çevrili bu büyük şehri kuşatmak hiç de kolay değildi Etraa büyük taşar olmadğndan mancnklarla atlmak üzere ağaçlar kesilerek parçalara ayrld. Gürgenç hükümetinin yeni lideri Humar Tegin kuşatm ordusunun azametinden öyesine etkilenmişti ki Moğollara giderek teslim oldu5 Birkaç gün sonra Moğollar şehre girmeyi başarmşt ancak şehir halk kendisini cesurca savundu. Her iki taraf da ağr kayplar verdi Fetih sürecinin Gürgençte diğer şehirere göre çok daha yavaş ileremesinin sebebi olarak Cuci'nin kendi payına düşecek olan bu önemli şehri zla zarar vermeden almak istemesi gösterilmektedir Cuci şehir halkndan direnmeyi brakarak hemen teslim olmaarn delarca istemişti Çağatay ise bundan rahatszlk duymuş ve iki kardeş arasndaki gerginlik birlikerne yansmşt 8 Cengiz Han bunlr duyduğund olya müdahle ederek Ögedeyi ikisinin başna geçirdi87 Ögedey kuşatmy derhal ee alarak şiddeli bir biçimde yürütmeye başlad Zaval şehir hak umutsuz mücadelesini, kadn, çocuk yaş demeden kahrmanca sürdürüyordu Moğollar onlara mhlle mhalle savaşmak zornda kaldar Du
1 0 CENGiZ H
rum iyice umutsuz hale gelip şeh ateşe verilince kalanlar teslim olmak istederse de artk Cucin bu konuda verdiği sözleri tutmas için çok geçti Şehir Nisan 122 de düşmüştü Maveraünnehirdeki şehirler halkların yaşadğ acarın asın Gürgençtekler de zlasyla yaşad: Çok sayda zanaatkr Moğolistana gönderildi; çocukar ve genç kzar esir alınarak diğerleri öldürüdü Zaten yakıp yağmalanm§ olan şehri ise diğer şehirlere göre çok daha korkunç bir son bekliyordu Ya şans eseri ya da Moğollar tarafdan özelikle klan Amu Deryadaki bent, şehrin büyük bi ksmı sular altda kalmasa ve kymdan kurtulaarın çoğunun boğuarak ölmesine yol açt Gürgenç fethindn sonra, Cuci Aral Denizi bölgesinde kalken Çağatay ve Ögedey Cengiz Han yana döndü Şubat 1221 de, Moğol tihi, Tuluyu Horasanın fethiyle görevlendirdi. Tuluy'un bu seri öylesine başar oldu ki bu böge bir daha Moğolar'dan geri alamad89 İlginç olan, Cengiz Han' en küçük oğlunun bunu Moğol ordusunun çok küçük bir ksmyla yapm omasyd Ser srasda bu küçük biiğini düşman ordusundan zorla ya da gönüllü olarak kendise kattğL Türk birlikleriyle güçlendirdi Demek ki, Moğollar verdiği kayplar artık bu tür uyglamaları gerekli kılacak kadar çoğalmşt Sonunda Tuuyun ordusu daha çok eski Harezm birliklerinden oluşan bir kuet haline geldi9 Savaşlar sürüp gittikçe, bu durum tüm Moğol ordusu için geçerli olacak Harezm ordusundan giderek daha çok sada Türk briği Moğoar' a katlacak t9 Tuluy önce batıya yöneldi ve Murgab rmağ geçerek Maruçak ve Serahs şehirlerini ad Ardıdan a dönemin pamuk ve ipek endüs trsi için önemli bir merkez olan Merv'e geldi93 Seçuklular eski baş kenti olan bu şeh Bin Br Gece nı yaşandığ yerdi 2 Şubat ta Tuuy Mervin kapılaa dayand Altı gün boyunca sald hakları yaptı ve yedinci gün sald emrini verdi Başta direnmeye çaştarsa da, şehdekiler umutsuz bir durumda oldukları anlayca canlarının bağLlanmas karşğda teslim omak istediler Tuuy valinin bu yöndeki teklifi şehrin fethini hzlandak için kabul etti, ancak şehri ele geçirince sözünden döndü Şehirde yaşayanlar kaplardan dşarı çkarlarak her askerin 300-400 kişinin kellesini uçurduğu bir katliam gerçekleştirildi Tuluya katlan Türk birlikleri de bu katiamda görev aldlar.94 Yalzca köle olarak Moğolistana gönderien 400 zanaatkr can kurtarabildi Sultan Sencerin atmeza yağmalanarak ateşe verdi95 Merv civarndaki sulama kanaları ağr biçimde tahrip edidi6 Mervde yaşanan dehşet bununla da bitmedi: Moğollar şehirden ayıl
DOUD ESEN KIRGA 1 1 1
dtan sonra toplu ymdan bir biçimde sağ urtulmay başarmş oan lar terar şehre girmişlerdi anca Moğollar'n artç uvetlerinden bir bili belenmedi biçimde geri dönere urtulanlar andrp yeni den surlar dşına çekmeyi başardı. Onlarn sonu da diğerlerden rlı olmadı Bir zamanlar İslamın en büyü şehirlernden bi olan Merv, sainlerinin büyü bir çoğunluğunu yitmşti9 Moğollar'n bir sonrai büyü hedefi Nşapur şehryd 1220 yazında Cebe ile Süböteye direnmeden teslim oan şehir halkı, sonradan Mo ğolara arş düşmanca br tavr taknmşt 1 220 yl asm aynda To kuçar' tümeniyle yaptğ saldr püskürtülmüş ve Touçar öldürlmüştü Tuluyun büyü ordusunu arşarnda görünce Nişapurlular bir sözcü gönderere Moğolarla anlaşma yoluna gitme istediler. Tuluy ise bu sözcüyle onuşmayı bile reddedere, 7 Nsan 1221de saldırıy başlattı. Üç gün içinde Moğollar şehre girmeyi başardılar8 Kayınbiraderi Touçar'n intiamn alma için şehri yerle bi eden Tuluy taş üstünde taş bramadı. Kediler ve öpekler bile öldürüldü Ardndan Mev'de olduğu gibi urada da, şehir halk toplu olarak atledilme üzere sur arn dşna çkard Yaplan atliama Tokuçar'n dul eşi de bzzat atl d Ere adn ve çocu urbanlarn esilen başları üst üste onulara ayr ayr uleler yapld 9 Nişapurdai bu büyük ıymn ve kmn ardndan Tuluy Herata geçti. Tusa da burada hali Harun elReşidin anıtmezarını yağmalayan küçü bir birli gönderdi Heratı savunan garnizon Moğollar'la savaşmak niyetindeydi ancak hal unu göze alamad ve şehin ap larn açt Bunun üzerine Tuluy sivilleri aetti; buna karş gaizon birliklerinin bir smnn yok edilmesi emrini verdi. Şehrin yönetimini bir Moğol ile bir Müslüman'n payaşmasn uygun görere oradan ayr d ve Talandai babasnn yanna döndü. Cengi Hann en küç oğlu Horasandai önemli şehirleri ethetmek üzere endisine verien görevi üç aydan sa bir sürede tamamlamş. oı Bu zaman içinde bu toprak larda İslam uygarlığının bir zaferi olara ortaya konmuş olan ne varsa Moğollar tarafından sonsuza dek yılmıştı Cengiz Han Tuluy dönene kadar Horasan, Sistan ve Gazne yollarnn kesişme noktasnda bir kale olan Talan yannda beklemişti Moğol lar gçlü ve yüreli bir garnzon tarandan orunan bu kaleyi daha önce uşatmış at alamamşt Cengiz Han bu ez uşatmayı endisi yürüt meye karar verdi Büyü bir olaslkla elindeki birliler aleyi teslim omaya ina edece güçten zakt ancak 122 1 yaznda Tuluyun gelme sinden sa bir süre sonra ale Moğollarn eline geçti ıoz
1 1 2 CENİZ HA
Bu arada Sultan Celaleddin Mengüberti, Gaznedeki bir grup yerel yöneiciyi etranda toplamak üzere ba admlar att ve onlarn yar dmyla 60-70 bin kişilik çok çeşitli boylardan oluşturulduğu için bütünlük bakmndan zayolsa da oldukça iyi donanml bir ordu meydana getirdi103 1220 kşn Gazne'de geçiren Celaleddin, 2 2 1 baharnn başnda kuzeye doğru hareket etti Gori Irmağı yaknlarnda karşlaştğ küçük bir Moğol kuetine ağr kayplar verdirerek onlar geri çekil meye zorlad Bunun üzerine Cengiz Han, hemen harekete geçerek Şiki Kutuku'nun başnda bulunduğu bir orduyu sultann üzerine gönderdi Bu srada, Pervan'a gitmiş olan Celaleddin de Şiki Kutuku'yu karşlamak üzere yola çknca, iki ordu Pervan'n hemen dşnda savaşa tutuştu Celaleddinin birlikleri atl olmamalarna karşn Moğol atlıarna karş yiğitçe dövüştü Karanlğn çökmesiyle savaşa ara verldi Gün ağardğn da, Şiki Kutuku, at üstüne bindirdiği kuklalar yardmyla düşman des tek ldğna inandrmaya çalşt Buna karşlk, Celaleddin, savaştan kaçmaya yeltenmedi ve birlikleri yayan olarak savaşmaya devam etti Sonra, tam Moğollar yorulduğu srada, bu kez a birliklerle saldrya geçti ve Moğollar' bozguna uğratt. Şki Kutuku, kalan adamlaryla bir likte Cengiz Han'n yanna kaçmak zorunda kald104 Bu zar Maveraünnehir ve Horasan'daki derinden yaral insanlar için bir umut §ğ oldu Ama Celaleddn'in ittik yaptğ komtanlar ganimeti paylaşamayp kavgaya tutuşunca, ayn zamanda, ölmekte olan Harezm İmparatorluğu'nun üyeleri arasndaki çözümsüz uyu§mazlklar da yeniden su yüzüne çkt. Sinirler öylesine gerildi ki sonunda, sulta nn ordusunun bir bölümü ondan ayrld105 Böylece, Celaleddin'in say sal üstünlüğü oldukça azald Talkan ku§atmas srasnda Cengiz Han'n gücnü artran sadece Tuluyun brlklerinin dönü§ü değldi Gürgenç'in dü§mesinden sonra Çağatay ve Ögedey de babalarnn yanna geri dönmü§tÜ Celaled dinin Gori rmağ yaknnda kazandğ ilk zafer, Cengiz Han' güneydo ğu yönünde harekete geçmeye yöneltti Ancak yolunun üzerindeki Bamiyan yakla§an Moğol ordusuna teslim olmay reddedince Cengiz Han epey zaman ytirdi Yaplan ku§atma srasnda06, Cengz Han'n en sevdiği torunlarndan biri olan, Çağatayn oğlu Mötüken ölmüştü1 7 Bunun üzerine, Cengiz Han şehir ele geçirildiğinde hiç esir alnm masn, Bamiyanda yaşayan herkesin öldürülmesini emrei Ana kar nndaki doğmamş çocuklar bile klçtan geçirildi108 Bamiyann ku rulu olduğu yere Lanetli Şehir' dendi ve br daha hiç kimsenin burada ya§amasna izn verilmedi Bu yasak o kadar sk bir §ekilde uygulan
DOGUD ESN KSIRA 1 1 3
mşr k bndan yed yüzy sonra be Bamiyan h bir hayae şehir görünümündedir Cengiz Han Şk Ktk'nn yendğ habern de Bamyan yakn larnda ad. Haber soğkkanka karşad ama bnn ne nama gedğn o da biyord: Ard ardna gelen b k yengi, fetheden yererdek nsanarn cesareterni yenden topamaarna beki de a§ kadrmaarna neden oacak Bnu önlemek içn var gücüyle, gece gündüz ilerleyerek Pervan'a a§ Burada savaş alann nceedi ve Şk Ktky yan§ hareketernden doay açkça ee§rd Bnn Tatar evatğ içn yeternce ağr br ceza oacağn byordu. Gazne yaknarnda Cengz Han, Cealeddnn küçüen ordsuya brikte İndüs yönünde eredğne dar br sthbara ad B yüzden Gazne'ye ili§meden hemen oradan ayran Cengiz Han 122'in so nnda, Dinko yaknında br yerde (bgünkü Kalabağ civarnda) İndüs rmağnn bat yakasnda Celaleddn'e karş kar§ya gedi B srada stan nehr geçmek çn ekne aryord. Adamlar çareszlğn verdiği br cesaree slaha davrandar Zafer br süre ki ord arasnda gidp ged ancak Cengz Han mhafz brğnin yaptğ bir sadrya sava§a son nokay koydu. Büyük bir cesarele biliklerine önderlik eden Celaeddin sava§ bierken ayla birlke Moğollan ok yağmrna rağmen nehr geçmey ba§arm§t. Onn esr anmasn emreden Cen gz Han dü§mannn b cesr hareketn hayranka izedi Ceaeddne birkte 000 kadar adam İndüsün doğ yakasna geçe rek krtmay başard Daha sonra bnara nehr daha güneyden geçen 3 atl daha kald 4 Celaleddin, Delhi slanndan yardm almaya çal§ ama pek ba§arl olamad. 22 2de Cengiz Han İndüs'ün doğus na bir ya da k tümenk br ord yolad, ancak bradak oağanüstü scakar Moğolar engeed Mtana kadar gimeerne rağmen şehri aamadar5 Celaeddnn Pervandaki zar Horasanda ve daha brkaç yerde, insanlar Moğollara a§ kaldmay göze alacak kadar umlandrm§. Cengiz Han b ür harekelere nasl kar§lk vereceğn herkese göser meydi Tyn bağşadğ Herat b §ehrerden brydi Moğo Gene ra Eçdey bray amak ve §ehrde ya§ayanar cezalandrmakla görev endrd Haziran 222ye kadar süren çetn br savaşn ardndan Hera ee geçrdğnde Eçdey, emrere yarak §ehrdek herkesn kee sini çrdu Yedi gün süren b kalamn ardndan §ehirden ayrldkan sonra daha önce gördüğümüz gibi, artç birliklerden birini geri gönde rerek krtlanarn §n btrmey de hma etmed B arada Merve
1 1 4 CENiZ H
yeniden yerleşmeye başlayan ailelerden bazarı, Tuluy'un atadığ Müs· lüman valiyi öldrme galetinde bulunmuşlard Bu şle ilgenme göre vi ise Şiki Kutku'ya verildi Pervan'daki yenilgisine rağmen Cengiz Han Tatar evlatlığı gözden çıkarmamışt Ona verdiği ordunun Törbey tarandan yönetilen bir kolu şehri yeniden zaptetti 116 İdamlar büyük bir dikkatle uuland ve burada da bi artçı birliği Moğollar şehirden ayrıldıktan sonra geri dönerek kurtulanlar avladı Muhtemelen, Herat ve Merv dşnda baş kaldran başka şehirler de oldu Öeğin, Belh'te yaşayanlar, 1 2 2 1 ilkbahanda Cengiz Han'a denmeden teslim olarak hayatların kurtarmışlard; ancak sonbaharda ayaklanmaya karar ve rince hepsi öldürüldü Celaleddinin yenmesinden sonra, Cengiz Han, yeni bir sefer baş latmak üzere İndüs Irmağ boyunca kuzeye doğru ilerledi Hedefi, Hindukuş'un güneyinde ordusuyla birlikte kşı geçirebileceği bir yer bulmaktı. İçinde hl ele geçirilememiş pek çok kaleyi barndran bu dağlk bölgeye vardğında Cengz Han, burada yapılacak her saldn dikkatle yürütülmesi gerektiğini gördü Bu sa kayalklarda ordusunu b kere olsun zor duruma sokmamas, Ceng Han'ın ne kadar yetenekli bir general olduğunu bir kez daha ortaya koymuştr. 11 7 1 2 2 2 ilkbaharnda ise Ögedey, Gazneyi ele geçmek ve Celaled dinin bu şehri yeniden sefer hazllar yapabileceği b çkş noktası olarak kullanmasn engellmek için gereken önlemleri almakla görev· lendirildi Şehir halknn çoğu öldürüldü v şehir sistemli bir biçimde tahrip edildi 1 8
9Büyükkı
MHŞERİN ATLILRI Cebe Moğoltan'a Kafasya rdn döne konusunda Cengi anın yanıtını bkrkn, Sböty'l birkt, Ac !rakı ve Azrbaycanda br ykı harktn grş§ti Bu harkatın ilk kurbanı Ry §hr odu: Yağalanarak haraby çvrn şehrin nsunun bir bö d katdildi Ardından Sünnir'in kışkırtasıya Şiilrin yoğun olarak yaşadığı kutsa Ku §hrne büyk ararar vrd2 Ancak Snnilr'n svnci kısa sürdü, çünk bir sonraki kurban kndilriydi Hdan'ı ku§atan Moğollara şehri dirneden tesli ttilr aa yağadan ancak tazminat ödyrk kurtula bildilr. Sonra Zncana ve ardından Kazvin' gdiler er iki şhir d yağalanarak ksn tahrip dildi; buralarda yaşayanlar hunhara ha reketlre aru kaldılar Tbri'd yaşayan Azrbaycan atabyi Öby, büyk bir tainata k olarak, tdark ttği giycek ve bolca at yardııyla Moğolar'ı başkntndn uak tutayı başardı3 Moğolar da bu anla§ayı sörrk, sık sk, yardı aak çin bri gr döndür4 Cb v Sböty, brdn kuy yönerek, kışı Mogan bokırın da gçrdlr Bu bölgd ocak ayı şaşırtıcı bçid ılıan gçiyordu5 1
1 1 6 CENG CENGİZ İZ H
Orada ulu u lund ndukla ukları rı sıada çevredeki çevredeki tepeliklerde yaşayan Kürt ve ve Türkmen göçebeleri göçebeleri gelip gelip onların hizmetine girmek istedi Bir avuç çapulcudan başka bir şey olmayan bu insanlar, çareyi Moğo Moğoll ordusuna ordusun a katılmakta bulmuşlardı. Acak Mogan bozkırındayken, Cebe ile Sübötey'in asıl ilgilerini çeken şey yanıbaşlarındaki Gürcistan oldu 1 2 2 1 yılının ocak ve şubat aylarda aylar da Gürcistan Krallığı'na doğru doğru bir keşifyolculuğu yaptı· lar ve Kura Irmağı üzerinden Gürcistana girdiler6 Niyetleri bu ülkeye saldırmaktan saldır maktan çok o bölgeyi yağmalama yağmalamaktı ktı Kendilerine yeni katıan Kürt Kü rt ve Türkmen birliklerini öncü olarak kullandılar 7 Ülkesini savunmak isteyen Kral Ill Giorgi (1212-1223), 10.000 kişilik bir orduyla Moğolları lar ı karşılamak karşı lamak üzere yola yola çıktı. İki ordu Tiisin Tiisin güneyinde güneyinde karşı karşıya karşıya geldiler ve Moğollar Moğollar geri püskürtüldü püskür tüldü.8.8 Bunun Bunun üzere, üzer e, Cebe ve ve Sübötey Sübötey geri çekilerek Gürcistan ordusuna vurkaç taktiğiy taktiğiyle le saldırılar düzenle düze nle-meye başladılar9 başladılar9 Sonunda Sonu nda bu saldıılarla saldıılarla yıprattıkları dü§man dü§ man ordusunun topyekün üzerine giderek onları mağlup etmeyi başardılar Mart 122de, iki Moğol generali, Azerbaycana geri döndü Maraga'yı kuşatıp her zamanki gibi esirleri kalkan olarak kullanarak ayın sonunda §ehri aldılar Şehirde yaşayanların büyük bir kısmı öldürüldü Bundan sonra, son ra, Cebe Ce be ile Sübötey Sübötey önce Bağda Bağdattaa yönelip Abbasi Abbasi halifesihalifesini esir almayı düşündüler Halinin küçük ordusu Arap rakı'nın kuzey kısmındaydı ve her koşulda Moğollar'a direneiecek güçte değildi Bu durum halife için tam bir laket olacak, Dimyat'ı henüz almış olan Haçlılar da, da, kuşkusuz kuşk usuz,, halinin bu durumundan durum undan sonuna kadar yararlanacaktı nacakt ı Ancak daha d aha sonra bu fikirden fikirden vazgeçerek Hemedan'a Hemedan'a döndüler döndüler Şehir bu kez Moğollar'a direndi ve insanlar kanlarının son damlasına kadar savaşarak Moğollar'a ağı kayıplar verdidier öyle ki Cebe ile Sübö Sü böte tey, y, bir ara kuşatmay kuş atmay bırakmayı bile düşün düş ündü düler ler 0 Ancak sonunda şehir ele geçirildiğinde Hemedan'ı korkunç bir son bekliyordu İnsanların çoğu öldürüldü ve şehirden şehirden geriye kalanlar da d a ateşe verildi 1 2 2 1 sonbaharında, Moğollar, taş ütünde ta§ bırakmadıklaı Erdebil üzerinden yeniden Gürcistana yöneldiler Ülkeye yakla§tıklarında Cebe ile Sübötey, Gürcüler'in Tiis yakınlarında büyük bir ordu oluşturduğunu gördüler. Yine de, 1 2 2 1 yılını kasım ayında, Kura Irmağı boyunda kurulu bu küçük Hıristiyan krallığna girmekten çekinmediler Gürcü atlıar onların geldiğini duyunca yiğitçe ileri atılarak onları kar§ılamaya kar§ılamaya soyundu; soyundu; ancak Sübötey Sübötey gerisin gerisin geri dönerek dönerek onlaı peşinde peşindenn arkada kalan kalan Cebe'nin Cebe'nin kurduğu tuzağa tuzağa sürükledi sürü kledi 3 Gürcüler ir kez daha ağır bir yenilgiye uğram§tı Kaçmayı başaranlar Tiis'e sığındı Moğollar bu şehri almaya yeltenmediler bunun yerine, Gürcistan'ın güneyini
BÜK AN 1 7
yağmalayaak4 Müslümanlan hakm olduğu Şrvan bölgesne yöneldle. Buada Bu ada Çamaka §ehn ele geçp yağmaladkan yağmaladkan ona, Debent Geçdnden kuzeye doğu leledle Cengz Han'dan Kaasya üzenden dönme znn aldktan sona Kakasya'ya güneynden g§ yaptıla Acem !ak Azebaycan ve Gücitanı daha önce yakp ykaak halkndan bçoğunu öldüdüklenden kokmalaı çn b neden yoktu Moğollaa özgü ceaetle ve yetenekleyle, Cebe le Sübötey odulayla blkte Kakayann zolu geçtleinde leled Debent §ehne vadklanda, §ehdekile telim olmay eddedince Moğolla, kendlene dağlada ehbelk yapable cek on kşnn velmes halnde şehi ahat bakmaya söz vedile Kendileine velen on ehbeden bnn kellein uçuaak dğelene Moğolla'la oyun oynanmayacağın göstemey de hmal etmedle Kaasy Kaasya'n a'n kuzeyide kuzeyi de Moğolla Mo ğolla lk l k kez Aupa Aupa opaklaa ayak bası Rusya o zamana dek Avupada vupa da adı duyulmamş olan bu halkla tan�an lk Avupa Avupa ülkes oldu. Genel olaak Cebe ile Süböteyin otak odulan büyüklüğüne lşkin tahminle bbn bbn tutmaktad tutmaktad 22 0 ynda ynda Semekand Semekand yakınyakınlaından yola çktıklaı zaman he iki genealn de komutasında be tümen olduğu anlmaktadı anlmaktadı 22 1 sonbahana sonbahana gelind gelindğn ğnde de bu yap kaypla ve yen katlmlala değşmş ola da, toplam büyüklüğün yine 20000 akei geçmedğ tahmn edlmekted. Daha büyük bi kuvve tn den de n vadle vadl e kötü köt ü yolla yolla da da geçitlele öülü Kakasya Kakasya gbi b yede yede Moğollaın bu bçmde hızl haeket edeblmeine olanak tanmayaca ğ açkt ı s Oysa, Cebe ve Sübötey Süb ötey bu dağlk dağl k bölgede yaptıklaı yaptıkl aı an ma nevalala düşmanlan dü şmanlan şaşıtmayı şaşı tmayı başamış başamışt t Bliklei Bliklei genellkle ekik donanımla yüüyüşlen üdümüş, düşman bölgenn içleine doğu leledkçe Moğolla geeksz yüklenden kutulma konuunda daha da d a ilei gtmişle gtmiş led d. . 1 6
MOÔOLLAR'IN İ LK RUS RUSYA YA İSTİLASI yüzyln başnda b ük boyu olan Hazala, Rusyann güney bozkılana yeleşm§t Buada kuduklaı impaatoluk başlangçta oldukça güçlüydü; güçlüydü ; ancak IX. yüzylda bu gücünü ytimeye ytimeye başlad başlad Yne de Hazala Hazala Tük Tü k Peçeneklei Peçeneklei taandan kvuldukla yüzylın başna kada buada kalmayı ba§adla Kendle de Emba ve Ul makla aandak bozkıladan Oğuzla taafndan uzaklaştlan Peçenekle Yi.
1 1 8 CENiZ H
ise, burada, Don rmağından rmağı ndan Moldaaya Molda aya kadar yayıldar yayıldar Hazarlar Hazar lar,, Don Irmağ, Volga Irmağı ve Kaasya arasndaki bölgeye skşp kalmışt Yaklaşk akl aşk 1030 ylıda, Bizanslar ile Kiev prensinin ortak saldrlarına saldrlar ına hedef hedef olan Hazar İmparatorluğu, İmparatorluğu, böyle böylece, ce, bütün b ütünüyl üylee yok oldu 036'da Peçeekler de Kiev prensi pre nsi tarandan ağr bir yenilgi yenilgiye ye uğratlca uğratlca kayp· larn Bizans'a saldrarak tela etmek istediler. Bunun ardda gelen savaşlar oldukça uzu sürdü Bu savaşlar sırasnda, Bizansl Bizansllar, lar, Kıpçaklar ya da Komanlar deilen bir başka Türk boyunun yardm aldı X yüzyln sonua doğru, Kpçaklar, Peçenekleri Tuna lrmağna doğru sürdüler 091'de, 091'de, Bizanslılarla Bizanslılarla Kıpçaklar' K ıpçaklar'n n ortaklaşa ortaklaşa düzenledikleri bir saldıryla, Peçeneker artk tehdit olmaktan çıkarıld ve Kıpçaklar Gü ney ne y Rusya'n Rusya'nnn yeni ye ni hakimi oldu Kpçaklar ya da Komanlar, tarite pek çok isimle anlmşt Ruslar onlara Polovtsi' Bizanslılar Ko(u)manoi' demi§lerdir zaten Koma deşi deşi de d e buradan bur adan gelmektedir gelmektedir Kpçak Kp çak ad ise, is e, Moğoll Moğollar ar onları boy boyund undu u rukları altına aldktan sonra da kullaılmı§, Moğollarn burada kur duğu hanl h anlk k Kıpçak Kıp çak Halğı Halğı (Desti Kıpçak) olar o larak ak adladıl adladılmşt mştr. Cebe ve Sübötey Derbent'ten geçerek ilerlemelerini sürdürünce, Kaasya'nn kuzeyinde ya§ayan ya§ayan Alanlar Alan lar,, Çerkezler ve Lezgiler bu bili bili meyen istiacılara istiacılara karı birle§ti Bu ittika ittik a Kpçaklar K pçaklar d katıld katıl d Cebe ve Sübötey, bu birliğe �arş giriştikleri ilk savaştan bir sonuç alamadlar7; ancak pes edip geri dönmeye dönmeye de niyetleri yoktu Kuazca bir diplomasi yürüterek Kpçaklar tarafsz kalmaya ikna etmeyi başardlar Bunu yaparken yaparken Türk-Mo Türk- Moğol ğol dostluğunu koz k oz olara ol arakk kullandar ve v e Kaas boy boy larını yendiklerinde Kıpçaklara da ganimetten pay vereceklerine söz verdiler. Bu anlaşma sağladktan sonra, Moğollar, ittiakn geri kalan üyelerine karşı şiddetli bir saldrıya girişerek onların direncini kırmay başardılar başardılar Ardndan, Kpçakar'a dönerek onlar da bozguna uğrattlar uğrattlar Cebe ve ve Süböey Süböey, kuzeybat kuzeybat yönünde kaçan kaçan Kpçaklar'ı, Kpçak lar'ı, acele etmeden, dikkatli bir biçimde izledi yln hemen başında, bir Moğo Moğoll kuvveti k uvveti,, Venediklile Venediklilerr ve Ce Ce 1 2 2 2 yln evizliler tarafından kurulan bazı ticaret merkezlerinin bulunduğu Krma Krma gitti Moğo Moğolla llar, r, ganimeti ganimeti yüklü tutmak tut mak için, içi n, buradaki bura daki en büyük ticaret limanna, Cenevizliler tarafından kurulan Soldayaya saldırp burayı ele geçirdiler 8 Geri çekien çekien Kpçakla Kpçak lar,r, Galiçy Gal içyaa ve Kiev yönünde ilerleyerek buralardaki Rus prenslerinden yardm istemişlerdi O dö nemde, nem de, Rusya, çok sayıda prenslikten oluşan olu şan,, güneyde güneyde Kiev'le srlanm srlan mşş bir ülke görüümündeydi Rus prensleri hiçbir biçimde Kpçaklar'ın mütteki değildi oları sürekli güney snrlarına saldran yağmaclar
BÜYÜ ÜYÜK AN 1 1 9
olarak biiyorlardı Ayrıca, Kıpçaklar'ın yardım çağrıarına yanıt ver memeeri halnde, Cebe ve Sübötey'in Rusara dokunmaya niyetli omadıkarını söylemek de yanlış olmaz Bunara karşıık Kıpçakların hanı Koyan güçü bir Rus soyusunun, Gaiçya Prensi Mstisav'ın kaynpederiydi9• Mstislav aralarında güçü Kievin de buund bu unduğu uğu birkaç prensiğ prensiğii Moğoara karşı bireşm bireşmeye eye ikna etti SuzdaVladimir prensi de onlara destek sözü verdi; ancak, gerçekte, rakiperi oan bu kişilere yardım etmeye niyeti omadığı için odukça oyaandı20 Prenserin Moğollar'a karşı güçerini birleştirmeernin asıl nedeni Rusya'da hiç kimsenin bu insanları nereden gediği, kim oduğu hangi dii konuştukarı ya da hangi dine inandıkarı hakkıda b kre sahip omamasıydı oma masıydı 2 1 Moğolar Rus prenslerinn Kıpçakar'a yarım eeceğini öğrendik lere ler e onlara on elç gönderrek gönderrek Rusara Rus ara karşı üşmanca bir niyeteri niyeteri olmadğını ienek isediler: Onar sadece sadece Ruslar'a Ru slar'a da çok zararar vermiş oan Kıpçaklar'a karşı savaşıyor savaşıyordu du Ancak Ancak Moğoar'n barış elçiernin elçiernin hepsi öldürüldü22 Dört yıl önce Harezm ahı da başını böye bir hareketle beaya sokmuştu Kıpçakar'la güçendirilmiş topam 30.000 kişiik oduğu söylenen br Rus ordsu Dnyeper'de topandı23 Ancak Rus ordusunun büyük savaş deneyimine sahip sıkı disiplin içindeki Moğol ordusuna karşı sayıca üstünüken daha zasına ihtiyacı vardı bu, Moğoar'ın alışık oduğu bir durumd dur umdu u Daha başangıçta başangıçta en seçkin seçkin Rus prenseri prenser i arasınarasında Moğoar'a nası bir savaş taktiğiyle sadırıması gerektiği konusun da anaşmazık baş gösterdi Gaiçya Prensi (Cesur) Mstisav ie Kiev Prensi Mstisav arasındaki bu anaşmazık Rusar'ın stratejik anamda eşgüdümden yoksun odukarını gösteri gösteriyyordu.24 ordu. 24 Cebe ve Sübötey düşman ordusundan sayıca az odukarını öğreni öğrenmez öğ renmez geri çekimeye karar verdier verdier.. Geride bıraktıkarı bıraktı karı b artçı birik birik Rusarın hareketerini izeyecekti Disipini biriklere sahip on oğo ordusunun bu ür bir ger çekilme hareketini uzun süre yürütebilecek kaar deneymi deneymi vardı. İki Moğo Moğo generali gidere giderekk kend sırlarından sırlarından dah za aaşıkarı aaşıkar ı hisseden hisseden Rusla'ı tam oku oku gün yunca şerindn şerindn sürükediler25 sür ükediler25 Bu arada ar ada barış eçilerinn ödürümelerini ödürü melerini kınamak kınamak amacıy amacıy a Rusara yni bir eçi heyeti gönderdier. Ayrıca Rusarı kendierine nedensiz nedensiz yere sadıra istemekl suçadıla suçadılar.r. Eçler Eçler bu kez sağ saim saim eri eri döndü Rusar'dan Moğoar gedikeri yere geri geri dönene dönene kadar raha edeme yecekeri yecekerini ni çün ç ünkü kü Kıpçakrın Kıpçak rın ükesini ükesini fe fe thettikten thettikte n sonra kendi kendi prensik prensik erine sadırmaarından korktukarını beirten bir mesaj getirmişlerdi
1 20 CENiZ H
İki ordu arasındaki ilk çatışma Rusar'ın lehine sonuçlandı Volinya Prensi'nin eşik ettiği Galiçya Prensi, Moğollar'ın artçı biriğini Dnye per'in kıvrım yerinin hemen doğusunda yakaayarak yenigiye uğrattı. Yakınında olduğunu hissettiği zarin şanını diğer prenslerle paya§mak istemeyen Gaiçya Prensi Mstislav, yanına kendi ordusuyla birikte Vo linyaıar'ı ve Kıpçaklar'ı da alarak, Azak Denizi'ne akan küçük bi ır· mak oan Kakayı geçip kimseye haber vermeden ilerlemeye devam etti6 Kendine güveni iyice arttığından, ırmağı geçtikten sonra, gereki güvenik önlemlerini de almadı. Kiev prensi ise Rus ordusunun geri kalanıyla birlikte hl Kaka lrmağı'ndan bir hayli uzaktaydı. Cebe ie Sübötey'in geri çekilme taktikleri tutmu§, Rus ordusu ikiye bölünmüştü Moğolar, 1 222 yıı mayıs anın sonunda7, durumun eherine oduğunu rk edin· ce hemen geri dönerek saldırıya geçtier." Ruslar'a hem cepheden hem de kanatlardan sadırarak bu batakık bölgede Gaiçya prensine zla hareke §ansı tanımadıar Zaten, her durumda, Moğolar'ın sava§ma hırsı rakiperine göre bir hayli baskındı Kıpçakların kaçması da Ru salarında karışıklığa yol açtı Durumun umutsuz olduğunu gören Galiç ya prensi geri çekilmeye karar verdi Kendisiyle birlikte birikerinin küçük bir kısmı da kurtarmayı ba§ardı Kıpçakar'dan da çok azı ha· yatta kadı. Olanları Kaka'nın batı yakasından izleyen Kiev Prensi Mstisav, adaşına yardım etmek için hiçbir şey yapamadı ya da yapmadı Galiçya prensinin yenigisinden sonra, Kiev prensi, böyle hızlı hareket edebilen bir dü§mana karşı geri çekilmenin çare olmadığını anlamı§tı Bu yüzden, ordusunu çevreye hakim bir tepenin üzerine çıkararak korumaya ama· ya çal§tı. Ancak o henüz bunun için yeterli savunma önlemlerini aamadan, Cebe ie Sübötey saldırıya geçtiler. Üç gün boyunca onarı geri püskürtmeye çalı§an prens, sonunda, Moğolar'ın ku§atmasına dayana mayarak, birikeriye birlikte Kiev'e dönmesine izin verilmesi karşı· ğında teslim olmayı teklif etti Moğol ordusu, her zamanki gibi, önce bu • Genellikle bu savaşın 16 Haziran 22 3'te gerçeke§tiğ kabul edilr (Grekov ve akoubovski 1 939 s 193; Spuer 1965, s. 3) Bununa birike sava§ın adı geçen ın haziran aynda gerçekle§mݧ olması k mümkün görünmemekcedir Bunun için Kaasyayı geçtikten sonra ile Sübötey'in yaka§ık bir buçuk yl Güney Rusya'da kam§ oması gerekmektedir Halbuki, Kaka ağı'ndaki sava§tan öne yaptıkları i§ler göz önüne alındığında bu süre fzlasıyla uzundur Ayıa iki Moğol generali ya döndük· lernde Cengiz Han Siri Deya rmağı'nın sağ yakasında buunuyordu Dünya ftihi buraya 223 ylının ak ayında gemi§ti e aynı yıın sonbaharında Moğolstan'a dönü§ yoluluğuna ba§ladı.
BÜYK AIN 1 2 1
teki kabu etti; adndan Rus odusu siaha bakı bakmaz hep sini kçtan geçidi Kiev Pensi Mstavın ve yanndaki diğe pens ein idam ise, asaeteine yaaş biçimde kan dökümeden geçek eştiidi Moğoa ona, üstünde i şöene zafeeini kutadka ahta döşemenin atna gömdüe8 Bu aada Gaiçya pensi odusunun gei kaanya biikte Dnye pei geçeek güveniğe kavuşmay başad Moğoan bu gen nehi geçmesini önemek için de buduğu bütün gemiei tahip etti Yavaş haeket etmeyi tecih eden Suzdaadi pensi ise Kaka Savaş yap dğ sada henüz Çenikov'dan ieiye geçmemişti Ancak Rusan koktuka omad: Cebe ve Sübötey, başangçta Gaiçya pensinin peşine düşsee de güneydeki bikaç şehi yağmaadktan sona gei dön düe Tsaitsine (Staingrad, 96den beri Vogogad) yakndan Vo ga lmağ geçtie Adından, 222n sonunda, Voga-Kama Buga ana doğu kuzeydoğu yönüne gittie Moğoa buada, bu Tük oyunun kuduğu i pusuya düştüe Sonasnda da Haza ve Aa denizei boyunca kuzey yönünde hz bi biçimde ieeyeek Cengiz Hann yanna döndüe. 223te bu iki tü men muhtemeen eksimiş oaak, Sii Derya lmağnn doğusundaki bozkada yniden Moğo odusuya bieşmişti• Cengiz Han iki geneainin yaptka işei büyük bi minnete kaşad Özeike bu sein başkumandan oaak atadğ Cebe'yi odukça övdü anak Süötey de bu takdieden payna düşeni ad Cebe bu sefein adn dan za yaşamamşt Gemiş geçmiş en büyük süvai geneai oan ve bu seden sona Moğo İmpaatouğunun taihinden bdenbie yok oan bu adamn, muhtemeen 1 223 ynda ya da hemen sonasda ödüğü sanmaktad Ondan daha genç on Süötey ise çeyek yüzy daha Moğo İmpaatouğu'nun genişemesine katkda buunmuştu Sutan Il Muhammedin yakaanmas için yüütüen haekat ve bu nun Kaasadan Güney Rusyaya kada südüümesi cesaet kaa k ve özgüven timsai oan eşsiz bi başard. ye küçük bi odunun bimediği bi düşman ükesinde yaca ieemesi, taihte eşi göümemiş bi şeydi Bu inanmaz akn, Moğo atann yenimez savaşça o duğuna ve ayn anda biçok yede buunabidikeie dai efsanee ya atmşt Kakasya ve Rusyadaki Moğo istias, bu ükeein göçebe boyaa daha önce yaşadka deneyimein bi paças oaak agand Oysa, o zamana dek bu oyan vedikei zaaan Doğu Avupann siyasa yaps üzeinde kac bi etkisi omamşt4 Buna kaşk, Rus pense
1 22 CENİZ H
rinin Moğoar'a karşı uğradıkları hezimeten hiç ders almadıkları görülmekted. Ararında sürüp giden şiddeti ve kısır çekişmeer, onları gelecekteki stacılara karşı da güçsüz bırakmş, prensler arasındaki bu karşııkı husumet ve kıskançık Rus hakna büyük zararar vermitir
1 O ırtına onrası
DÜNYANN FATİHİ VE DAGIN YABANİSİ 1 220'd, Mavraünnhirin fhi tamamlandktan sonra, Cngiz Han'n daha sakin br yaşam sürmy başadğ söylnbir Harzm İmarator· luğu'nun gr kalannn hini oğularna v gnrallr brakmtr Sadc komuanlarnı ynn Calddin'dn intikam almak için yap lan sri kndisi yönmşr 1 220d Cngiz Han, o dönm için ol dukça gçkin sayabilck bir yaşta, 58 yaşndayd Bu yüzdn Harzm sfrn çkmadan önce ardlnn km olacağna ikin soara yan aramaya başlamşt Kuzy Çindki savaşlar sırasında, Kinlr il Songlar tarandan bir hayli saygı göteriln Taou bir kşiş olan Çang-çun, Cngiz ann dikkatini çkmişti. Taoculuk Çind, lk olarak ski büyücülük öğrti !rindn doğmuş, ancak sonradan kndisini bu gizmli köklindn kurararak yüksk b mtazk dizgs halini almş İsana ölümsüzğ bahşdck yaşam ksrni bulmaya aşan Taocu simya büyük br çki cilk aşyordu Ancak ziisl çcğyl hrksn drin saysn ka zanmş oan Çangçun, Taocu nancn bu ür yönriyl ilgnmyn bir owf v ozand
1 24 CENGİZ H
Okuma yazmas olmayan Moğol tihi, ölümsüzlüğün srn ta§dğn duyduğu felsefe ta§'yla ilgileniyordu Bu yolda adeta bir keramet §çisi olarak gördüğü ünü ke§i§in sihiri güçerinden de yararlanmak niye indeydi Çangçun'un gerçeken ölümsüzlük iksirine sahip olup amadğ öğrenmek, eğer bu doğruysa ya§am ve öümün sonsuz gücünü eke lie almak istiyordu 129 yılnda, Cengiz Han, Kara İrt§ lrmağ'nda ordusuyla birlikte Harezm seri için son hazrlıklarnı yaparken, o salar Şanong eyale tinde ya§ayan Çangçuna bir dave göndererek geip kendisiri ziyare emesini istedi 1 ya§ndaki Taocu ke§§ de bu daveti geri çevirmenin mümkün omadğnı görünce Cengiz Han'n yanna gitmeye karar ver· di Cengiz Han, Çangçun'a e§ik etmesi için Şantonga yirmi adamk öze bir eskort göndererek dan§manlarndan Çikay' ke§§i al sağ saim yanna getirmeke görevendirdi Ya§l keşiş, Şantongdan ayrlken tmizlerine üç y boyunca uzakarda olacağın söyledi4 Moğolar sere çktkları zaman gittikleri yerlerden Cengiz Han ve generaeri için criyeler getirmeyi ihma etmezlerdi5 Usta çileci, yo culuğunu bu harem kıar eşliğide yapacağnı öğrenince §iddetle ep ki göserdi ve bu;un üzere cariyeer orada brakıdı Çangçun Pekin'de Cengiz Hann Harem'e doğru yoa çkğn öğrendi Bunun üzerine rotas değişen Taocu ke§i§, Mart 122 de üm Asyayı geçeceği zoru b yocuuğa ba§lad E§likçilerinden biri oan Li Çeçang'n bu yolculuk boyunca tutuğu ayrnı günce önemi bir a rihse kaynak olmuştur Bu güncede arihsel bilgierin yan sıra Orta Asya'nn coğraası enik yapsı iklimi, bitki örtüsü ve burada ya§ayan hayvanar hakknda da değerli bilgier bulunmaktadr Konukar, önce Dolon Nordan geçerek Ceng Han'n en küçük oğlu Temügeo§iginin Kaka Irmağ kıysındaki kampına ulaş. Çangçun 30 Nisan'da Temü ge'yle görü§üken sonra Kerüen Vadisinden yaz mevsimi olmasına rağmen oldukça soğuk olan yukar Orhon'a doğru hareket etti Grubun en güçü üyeeri bie buradaki hava ko§ullardan ağr bir biçimde ekiendi 7 Buradan sonra, Atay Dağları'n geçip Tien Şan Dağlarnn ku zeyinden Sayram Nor ve Almak yönünde devam ederek 3 Arak 2 2 1de Semerkand'a vardlar8 Havanın çok soğuk ve kar olmas nedeniye, Çangçun, 1222 yı nisan aynda, Cengiz Han'dan yeni bir çağr aana dek Semerkand'da kadı Taocu keşi§, 26 Nisan'da, yine bir eskort e§liğide Semerkanddan ayrd Yaşı ke§i§ nihayet Belh üzerinden Cengiz Hann Hindukuşun güneyindei kampna ula§tığnda tarih 1 Mays 1222'ydi Çangçun'u
FIRTNA SONR 1 25
oabecek en scak bçmde karşayan dünya tih kendsn görmek çn tam 0.000 ( i 573 metredr) yo kateden Taocu keşşe bunun çn özeke teşekkür ett. Çangçun Cengz Hann isteğnn göğün emri olduğunu ve yabanl bir dağl olarak kendisinin bunu yerine getr mekten ba§ka şans omadğn söyleyerek yant verdi (Alçakgönüllü br münzevi olduğunu belrtmek çin keşş kendini bu biçmde nteemtr) Ceng Han yaş Taocudan oturmasn isted ve doğru dan konuya grerek kendisnn gerçekten öümsüzük ksrne sahp oup omadğn sordu Çangçun bu soruyu kşnn ya§amn uzatmann pek çok yolu oduğunu ancak br ölümsüzlük ksr buunmadğn söy eyerek yantad Ölümü be yenebleceğn dü§ünen dünya th kuşkusuz dü§krkğna uğramşt. Buna kar§n duyguarn be etme di ve verdği dürüst yanttan dolayı keşi§e teşekkür etti Ardndan ya§ keşi§ ve eşlkçile için kend kaldğ yerin hemen doğusunda iki çadr kurulmasn emretti Çangçun Cengz Hana Taocu fesefey de anlatmak styordu ancak Cengz Han o sraar tüm dikkatn Afganstan'dak dü§manarna yoğunaştrmak zorundayd. Bunun üzerne Taocu ke§ş kend steğyle 1222 ynn haziran ay ortasnda9 Semerkanda döndü Cengiz Han 222 ynn eyü aynda yaş keşş yenden kendsini zyaret etmeye çağrdğnda kampn Behn güneydoğusunda b yere taşmşt Çang çun buraya 28 Eylül'de geldi ve gelr gelmez de imparatorluk ailesiyle birlikte kuzeye doğru haeket etmek zorunda kald Cegiz Han oun Taocu öğreterin eki ayna kadar dineme frsat bulmad Ekm ayn da Cengz Han bu çn öze oarak kurdurduğu etkeyci br çadrda Çangçunu br kez daha huzuruna kabu ett Büyük br nezakete karşladğ Tao ustasnn bir tercüman aracğya kendisne aktaran sözern dkkate dned Bu tercüman Cengz Hann Kitan bakan Ye ü Çutsayın aesden Yeü A-hayd. Bu buuşmann ardndan yaş keşş yenden Semerkanda döndü ve sonrasnda br süre yocuukarnda Ceng Hana e§lik eti Ceng Ha Çagçunu, Moğolistana döüş yol culuğunda da kendise katlmaya çağrd; ancak yaşl usta Çndeki til mzerne üç yl çnde döneceğ sözünü verdği çn an sted Çn'e dönü§ yocuuğuna çkmadan önce Taocu ke§§in elne Cen gz Han kendsne daha çok dkkat etmes gerektğ konusunda uyar mak çn y br frsat geçti. Mart l 223te çktğ br av srasnda Cengz Han br yabandomuzunu vururken at tökezlemş atndan düşerek yere kapakanan dünya thnn hayatn yara yabandomuzunun kends ne saldrmamas kurtarmşt. Bu oaydan sonra Tao ustas Ceng Hana
1 26 CENiZ H
yaam ne kadar değerl olduğunu b kez daha hala ve bu yaa avlara artk esks kadar sk kmamas gerekğn söyled Buna karşlk, Cengz Han, yal kee hakl olduğunu ancak a bnmey ve ok amay daha ocukken öğrenen Moğollarn bu yaa arzn brakmalarnn ok zor olduğunu belrerek yne de öğüdünü aklnda uacağna söz verd Nhaye, Nsan 223'e Çang-un ayrlmak n zn ald Dönü yolculuğunda da gelrken zledğ yolun hemen hemen aynn zled Ocak 1 224'e Pekn'e vard Bundan be ay sonra Cengz Handan, esk dostunu unumadğn kendsnn de onu unutmadğn umduğunu söy leyen b mesaj ald Çang-un, Cengz Hanla ayn yl 227de öldü GERİDE KALAN YIKIK BİR DÜNYA
Ordusu esk gücüne kavuşunca5, Cengz Han, Şuba 1 222'de, k ger dğ Hnduku'la İndüs lrmağ arasndak bölgey ark erk emeye karar verd6 lk düşünces Moğolsana Hndstan Hmalayalar ve Tbet üzernden dönmek. Bu amala, Delh sultanna ellern gönderd8 Ancak, sonra yüksek dağlar ve sk ormanlar geek zorunda kalacak larn dahas Hndsann klmnn de Moğollara göre olmadğn düünerek bu fkrnden vazge9 Gerye, geldkler yoldan ger dön mek kalyordu Bu kararn alnmasnda Şşa kralnn 1220de Cengz Han'n stedğ destek brlklern gönderey reddemesnn de ekl olduğunu söyleek yanlış olmaz Dünyann h Tangu kraln ceza landrablmek n ordusunu Moğolstan'a yi durumda göürmek zo rundayd Öncelkle Kbl ve Bamyan üzernden ganet yükünün büyük br ksmn brakklar Bağlana gt İndüs'ek savatan sonrak asker harekalarda Cengz Han doğrudan yer almam Generallerne ver dğ görev gansan dağlarnda kalan sthkmn yok edmes ulamn ak uulmas ve kervanlarn korunmasyd Özellkle büyük mkar larda ganme tayan ve ok sayda esrn elk etğ kervanlar, sürekl düman saldrlarna hedef oluyordu Bu durua ve ülkenn zorlu coğ raasna karn verlen görev başaryla yerne getrld Ekm 1222'de, Cengz Han Amu Derya lrmağ'n geerek k be ne kadar Semerkand cvarnda kald 223'ün ocak ay sonunda se Sr Dea'nn sağ yakasna ulaşmıt ble Cengz Han burada, bahar ay larnda, yalnzca yannda klan kçük oğlu Tuluyun değl kış boyunca
FIRTINA SONRASI 1 27
Zeef§an Vad'nde avlanan avc ku§aı Çağaay ve Ögedey' de haz bulunduğu b kuulay opad Cengz Han yine buada S Deya'nın doğu yakasında kaldığı sada avanken atından düşüp Çangçun a· afndan ilede daha dkkal oması çn uyalm§ Dünyanın 1 223 yaznı ana odusuya blke Oa şeh e Talas Imağ aasında kalan Kulan Baş Geçdi cvanda geçd 4 Bu lgedeyken uzun b aadan sona ik kez büyük oğu Cuci'yle b aaya geld Ayrıca Kulan Başi Geçd cvandaki ovalada bkaç büyük av pas (batu) düzenend Cuci Aal Denz'nin kuzeyindek ve baısdaki ovaladan opadğ yabane§eği süülen Kuan Baş'ye doğu sümü§tü Ayca babas içn de 20 at getmt6 223 sonbahaında Cengi Han Kulan Baş Geçdnden ayıldı Çagaay Ögedey ve Tuluy da babalaıyla blke ge döndüle Cuc se Aa ve Haza denzer oyunca kendsne velen opraklada kald Moğolsandak olaylaa uzak kalan babaıyla bağlan büyük ölçüde yen ve muhemelen ahın vas oarak gedey'n sçlmesnden dolayı da dü§kııklığna uğamış oan Cuc ölümüne kada buada yaşadı Bu uzak duuşu zamanında babasına ka§ı baş kaldıacağı söyenile ne ble yo açı 22 yazında Cengz Han odusuya biike Kaa İş mağ'na kada geld; 225 ilkbahaında se sounsuz geçen bi dönüş yocluğu nun snunda Moğosan'a vamışad.7 Cengiz Han'ın bu dönemdek düşüncelen kesmek zodu Ak Moğol alanın zolu yaşam koşullana ayak uyduamayacak kada yaşanmışı Moğosan'a dönüş yolculuğunda oldukça yava§ haeke emes bunun b kantıydı Geçen çeyek yüzyılda bast b boy öndeiğinden bi dünya hükümdaı konumuna yüksem§ Buna ka§ık Çangçun'a yapığı göüşmelede ölümün yenlmez olduğunu anamıştı Beabe yola çktığı bçok akadaşı zaten ölmüşü. Moğolistan'a dönmeden hemen önce de Mukal le Cebe'y kaybemiş Bell k Cengz Han aık yaşamın sonuna yaklaş ığın anamşı Cengz Han esk Haezm mpaaoluğu büünüyle boyunduruk aa aınmadan eden bölgelerden aylmışı Maveaünneh ve Haezm'de atık Moğol egemenğnn hüküm süeceğnden kmsenn kuşkusu yoku8 ancak Hoasan, Afgansan ve Acem !akı çn aynı §ey söyemek zodu. Bi süe sona, Celaleddin buaada babasnın sulanlğn yenden kumak çn çalışmaaa ba§layacak. Bu duumun bi sonucu olaak Maveaünnehi v Haezm'dek §ehile sava§n etk eini Hoasan ve Acem akındakilee göe Üzeenden daha çabuk
1 28 CENGİZ H
attılar29 Savaş sırasında büyük yaralar alan Harezm eyaletinde yaşam, Cuci'nin yönetiminde, kısa sürede normale döndü Amu Derya lrmağının sağ yakasında, yerle bir edilen Gürgenç'in yerine onun hemen yakınnda yeni bir şehir kuruldu Moğollar, Gürgençin adını Ürgenç olarak değiştirdi. Şeh, Avrupa ile Asya'yı birbirine bağlayan önemli bir ticaret merkezi oldu3 1 Cengiz Hanın thedilen bölgelerde kurulan yeni yönetimlerin or ganizasyonundaki payı hakkında pek zla bilgi yoktur Onun bu konu lardaki en büyük yardımcısı, kendisine yönetim organizasyonunun te· mel ilkelerini öğreten ve sahiciliklerini kanıtlamak için yazılı anlaşmalara imparatorluk mührü basılmasının önemini anlatan Uygur Tata Tongadır Yöneim konusunda aynı derecede önem verdiği bir başka anışmanı da, Moğolistandaki iktidar mücadelesi sırasında Balcuna Gölü'ne çekilmek zorunda kaldığında Cengiz Han'ın yanında yer alan Karayitli Çinkay'dır Çinkay, Taocu keşiş Çangçunun Çinden Afganistan'a yaptığı yolculuk sasında kendisine eşlik edenlerin de başında yer almıştır 32 Gürgnçin thinden sonra, Ceng Han, bu şehirlerin önemi ve değeri hakkında iki Müslüman'ın, Mahmut Yalavaç ile oğlu Mesut'un görüşlerine baş vurmuştur Muhtemelen her ikisi de aha önce Yelü Çutsay'ın da yaptığı gibi Cengiz Hanı kent kültürünün yaşatılmasıın önemine inandırmaya çalışmışlardır Cengiz Hanın bu tavsiyeleri dikka te alarak onlara yönetimde görev vermesi, Moğol Dünya İmparatorluğu'nun tarihinde bir dönüm noktası olmuştur Moğolların hakimiyetindeki bölgelerin inanılmaz bir hızla çoğalmasının, yönetim kademesine büyük sorumluluklar getirdiği de bu biçimde açığa çıkmıştır Moğol İmparatorluğunda iki yönetim yapısı ortaya çıkmıştı: Tata Tonga ve Çinkayın başında bulunduğu Uygur bakanlığı ile Yelü Çutsay'ın başında olduğu Çin bakanlığı Yalavaçlar'a da Maveraünnehir, Hoten ve Kaşgarın yönetimi verilmişti 33 Sonradan, Mahmut, Pekin valisi oldu4 Semerkand ve Buhara ise doğrudan Moğolistandan yönetiliyordu Semerkand valisi Çangçun için tercümanlık yapan Yelü Ahay'dı Bir Kitan olan Yelü Ahayın küçük kardeşi de Çinde Mukalinin komutanlarından biriydi 35 Yeni kazanılan lgelerde özellikle Uygurlar yönetim organizasyonunda önemli roller üstleniyordu Moğol lar bu tür görevler için yeterli donanıma sahip olmadığından dargaçi denilen yüksek memurluklara genellikle Uygrlar ve Müslümanlar seçiliyordu Dolayısıyla resmi dil olarak bölge halkının ana dinin yanı sıra Uygurca da kullanılıyordu
FTfNA SONRASf 1 29
Harezm Sltanığı'nn Moğolar taradan b kadar koay alt edlmesnde b devetin kendi iç zayıığı kadar Moğo ordsnn üstün organzasyon da önemi ro oynamı§tır Sık dspin çnde sava§an Moğolar, ki§isel zaferer pe§inde ko§mamı§ sadece verien emirleri haryen yerne getrmeye çalı§m§lardır Moğol komtanları yeteneki oldarı kadar aynı zamanda itaatkr askerlerdi. Ordnn içinde yer aan çe§iti kvvetler de, değ§en koşara göre, aı ayı ya da beraberce savaşabme özeliğine sahipti. Öte yandan karşı taraaki Harezm or dsnda genelke kişisel cesareterye ön plana çıkan Ceaeddn ve Tmr Melik gbi komtanar yer amaktayd Ancak b komtanlarn büyük kvveteri yönetmekte ve çeştl mietlerden briklerin yer aldığı ordarın Moğolara karşı tek yürek hane getrmekte gösterdikleri başarszlk onlarn sonn hazlamştr Moğolların Maveraünnehir ve Horasan'daki şehirleri ele geçirmekte Kzey Çindeki kadar zorlanmadkar da br gerçektir Bnda artk çeşi kşatma gereçlernn kllanıyo olmasnn yan sıra Harezm'de yaydıkarı dehşetn de büyük payı vardır. Yüzyllarca barbar sadrarına marz kalan Çn'de estirdiker terör b yüzden daha az etki olmştr Moğolar bna karşıık Harezm İmparatorğ'nda yaşayanarn b dehşete al§k omadıklarını hemen rk etmş böyece kşatmalarda adıkarı esrler kakan olarak kanma yöntemn brada daha çok kanmışlardr. B küçük Moğol kvveternn büyük garnizonlara sahp şehrer alt etmesne oanak tanıyan asker bir taktiktir Şehri ee geçrdikten sona savaşabecek yaşta oan erkekern şehrden zakaştırımas da Moğolar'ın acımasızca ygadıkarı savaş yöntemerinn bir parçasdr Çoğnlkla direnebecek güçte oan nüsn br böümünün de klıçtan geçirdğ b hareketin ki amac vardır: Br sonrak şehirde yaşayanların yüreğne kork salmak ve bir sonraki kşatma içn kakan oarak klanıableck sayda esir topamak Ancak bazen bir şehrdeki ergen nüsn tümü öldürülür kşatmalar çin gereken esirler de etraan topland. 17 Çeşitli kaynaklarda genelikle sadece Çinde ve ran'da yapan kylara vrg yaplmaktad Halbki Moğolistann bleşmesi de (Orta Asya'da her zaman görüdüğü gbi) zn ve kanı savaşlar sonnda mümkün oablmştr Cengz Han bögede hakmyet saamak çin baz boyarı tümüye yok etmştr Bu yüzden ordsnn Çnde ya da İranda Orta Asya'nın bozkarından daha çok nsan ödürdüğünü söyemek zordr. l Doğ ran, Moğo istlasnın izernden hçbr zaman bütünüyle krtamamıştır. H b ykımın zerni ta§yan bazı şehrer slam
1 30 CENİZ H
uygarğndaki merkezi konumlarını b daha asla ger kazanamamış lrdır.9 XV yüzyıd Doğu İranda ln çağn yaşayan Timu Rönesans bile bu yıkk dünyay eski haine getiremem§tir. Bu yererde Cengiz Han her zamn, ArapFars uygarlğının en büyük dü§man oarak görülmüştür Bu yüzden, Müslüman yazarlar ondan uğursuz iye bahse erler 4 Bütün bunlara karşn Moğollar bkaç yü önce Selçuklar'ın yaptığı gib fetiherinin ardndan buraara yerleşmeyi hiç düşünmem§ Moğol askerlerinin çoğu Cengiz Hanla birikte Moğolistana dönmüştür41
11
So Sefer
Cengi Han, 1219da Harezm sefrine çıkmadan önce, vasallarından kendisi için birliklerini haz etmelerini temişti Bu emri iletmek için Ningsiaya giden Moğo elçisine, eğer Harezm seerinin altından kalka biecek güçte değilse Cengiz Hann imparatoruk idiasına buun maması gerektiği sylendi Her ne kadar Şişia Kralığı tam bir vasal deveti olmasa da, Tangut kra, 2 Odaki yenilgisinin ardından, Cengz Hanın sağ kolu olmaya söz vermişti Bu, onun Cengiz Han'ın ege menliğini kabu eiği anamna geiyou Dünyann tihi, Harezm mparatouğuna kar§ giişeceği savaşa oakanğnan, o an için bu konuda pek bi şey yapmaı. Ancak, 22 te, Moğosana dönükten sonra intikam hazrıkana ba§ad Şişiaya kar§ bir sefr zenlenmesinin tek sebebi, Harezme blik gönermeyi reddetmeleri değildi 225 sonbaharına, Tangut kralı Kin imparatoruyla bir ittiaka grmi§ti Moğol tihi Şi§ia Kraığıyla Kin İm· paratorluğunun güçlerni birle§tirmesini engelemek için bir an önce hare kete geçmeliydi Tangut kralını deeden çıkarktan nra sıra K İmpa ratorluğna geecekti Ancak bu panı gerçekle§tirebilmek için, Moğol
1 32 CENİZ H
larn Ordos, Şensi ve ansunun denetimini tümüyle ellerine geçrmeleri şa Yola çkmadan önce, Cengiz Han, Tangut kralna son br elçi göndeerek, temat olarak oğulladan biri kendisine rehin vermesi halinde anlaşabileceklerini belirtti Tangut kral bu tekli de ger çevirdi Cengiz Han, ser boyunca, Tatar kars Yesüy'ü yanndan ayrmad Ayrca bu sere oğullar Ögedey ve Tuluy'u, bakan Yelü Çutsay, kadim dostu Borçuyu ve hayatta kalan generaller en iysi olan Sübötey'i de götürdü Çağatay ise Moğoltanda kald Ceng Han, Tangutlar'a karş giriştiği bu harekata büyük önem veriyordu İlerlemiş yaşna rağ men, ordunun yönetimini kendisi devrald; bu da, Cengiz Hann fizik sel ve zihinsel yetilerini yaşamnn sonuna dek koruduğu anlamna ge· liyod u Muhtemelen, liderliği almaya, büyük aclara katlanabildikleri· ni daha önce gösteen yoğun bir nüsun yaşadğ Çinde zor durumlarla karşlaşacaklarn düşünerek karar veişti Ayrca, Kinler'le halen savaş halindeydiler ve Songlar da büyük olaslkla rsat kolluyorlard Bu nedele, bu seri oğullarndan ya da generallerinden biinin yürütme· sine izin veremezdi Ancak Mukali ya da Cebe hayatta olsalard durum belki rkl olabirdi Ser için 1226'nn sonbaharnda5 m yoksa ikbaharnda m yola çkldğ kesin değildir ama ikincisi daha olas görünmektedi Önce Kaa Hotonun kuzeyindeki Edzeni Irmağ vahasna gelen7 Cengiz Han, da sona, bu rmağ takip ederek Şi§iaya doğru ilerlemiştir Mays 226da, Moğollar, önemli saylabiecek ilk şehirlere, Suçu ve Kançu'ya ulaştklarnda, daha önce Kin ve Harezm ordularnn yaptğı gibi, Tan· gut ordusunun da şehir surlarnn arkasna çekildiğini ördüler yle· ce kuetlerini toplayacaklar yeri kendileri belirleme §ansna sahip oldular Bu kez çok sayıda ku§atma gerecine sahip olmalar da i§lerini kolayla§tryordu Ancak, yine de, ku§atmalar onlara çok vakit kaybet tirdi. Suçuya ancak beş haa sonra girebildiler; Kançuyu almaksa be§ ay sürdü8 Havalar çok scak olduğundan, Cengiz Han, ierleyişini Nan Şan Dağlanın kuzeyindeki dağ kollarndan sürdürdü.9 Zaten 5000 ila 60 metrelik yüksekliğe sahip bu dağların (Kar Dağlar) güneyine geçmek olanakszd Şi§iadaki savaş srasnda da, Moğollar, dehşetengiz yöntemlerini acmaszca uygulamaya koydular. Tangutlar, genelde çok iyi direndilerse de, sonunda, düşmanlarnn zalim yöntemlerine karş yenik dü§tüler Moğollar akalarnda ceset yğnlar brakarak ilelerken dağlada ve mağaralarda boş yere saklanmaya çal§tıar. Sonbaharda Moğol ordusu doğuya dönerek Liangçu §ehrini ku§att ve ald Daha sona Ala§an Çölü'nü a§arak Sar lrmakn doğu kysn 4
SON SEFER 1 33
dak Lngçy ele geçrd 13 Cengiz Han Şşa kralnın kendsnn e kamet ettğ b şehr büyük br ordyla krtarmaya geleceğn blyor d Adamlarına Hangho rmağını geçerek Nngsadan gelen ordy karşlamaların emrett ve Tangtlar ağr br yenlgye ğratld4 Kş yaklaşnca Cengz Han Lpan Şan Dağlarnda kamp krd Savaş Şbat 1227de Tangt ordsnn büyük b kmnn blndğ Nngsa şehrnn kşatılmasıyla yenden başlad. Moğol th kendn gayet güçlü br drmda gördüğünden brlklernden bazlarını b kşatma sasında özel görevlerle başka yerlere göndermekten çeknmed. Sübötey brlkleryle Tao Vadsn ve nç bölgesn; Ögedey ve Çağan (Moğollar hzmetne gren b Tangt general) We Irmağı boynca zanan K toprakları ve Güney Şens'y fthetter 5 Hatta Kin Lg Dağar üzerinden gönderdker blklerle Kinlerin başkenti Kaengi dah tehdt etter Bunn üzerine, Kin mpartor Moğolara yeni br barış anaşması önermek zorunda kaldı 6 Şia seeri srasında Cengz Han br kez daha atndan düştü Dü zenlenen büyük br av partsnde (baıu) Cengz Hanın at b şeyden ürkerek anden şaha kalkt ve yaşlı th kötü br bçmde düşerek yara· landı. Gece drm daha da kötüye gdnce Yesüy Tly ve dğer ge neraller çağrarak onlara Cengz Hann ağr br havale geçrdğn söy lemey gerekl gördü Generallerden br Moğolstana dönüp Cengz Han yeşnceye kadar beklemey önerd; ne de ols Tangtlar yerleşk düzende yaşyord ve dledkler zaman gelp onlara cezalarını verebrlerd Dğerler de b görüşü paylaştı ancak Cengz Han bna müsaade etmed Eğer Moğollar ger çeklrse Tangtlar'n onlarn korkak old ğn düşünerek saldrya geçeceklen düşünüyord. Bnn üzerne Ngsaya ateşkes çn son br elç gönderld. B tekl de ger çevrln ce dünyanın th seere devam emrn verd. Nngsa kşatmas süresnce Cengz Han Lpan Şandak Lngte bölgesnde kald Başlangıçta şehr teslm etme konusnda konşmaya be yanaşmayan Tangt kralnın (Çn tarnde L Şen diye anlr) kşatma altındak şehrde 227nin temmzağstos ayarnda baş gös· teren yiyecek kıtlığ üzerine teslim olmaktan başka çares kalmamtı Bna karşlık kendn aettreblmek çn9 Cengz Hana hedyeler hazırlamak üzere Moğollardan br aylk br süre sted. Cengz Hann 1212de esk Ktan Hanedanlğnn mrası üzerne yenden krlan Laoyangn başna geçrdğ Yelü Lko 1220de ölün· ce bölgenn yönetmn dl eş devralmışt Yelü Lkonn vars olan oğl se Cengz Hanla blkte Harezm ve Şşa seerlerne katld Nng 18
1 34 CENİZ H
sia kuşatması sırasında da kuşatma birliklerinden birinin ba§ında ovardı Annesi Cengiz Handan oğlunun babasının yerine geçmesi için izin istemişti; Ningsia'nın düşmesinden sonra bu izi verildi ve Yelü Liuko'nun oğlu Liao ülkesinin başına geçti Ningsia ku§atması sürerken Cengiz Han büyük oğlu Cucinin Şubat 227'de öldüğü haberini aldı Birbirlerini en son Kulan Ba§i'de gören babaoğul arasındaki sürtü§melere ilişkin birbirleriyle çelişen pek çok öykü anlatılmı§ır Cuci'nin topraklarını Mğol İmparatorluğu'ndan bütünüyle ayırmak istdiği v kendisiyle konuşmak isteyen babasının davetini de geri çevirdiği söylenmiştir. Kimi kaaklar Cucinin babasını ziyarete hasta oldğu için gelemediği gerçeğini karalamaya çalışm§lardır0 Oysa, bundan kısa bir süre sonra ölmesi Cucinin hasta lıının uydurma olmadığını knıtlamaktadır Bu durum da Cengiz Hanın yakın çevresinde ciyi zr duruma dü§ürmek isteyen insan· !aın bulunduğunu göstermektir Moğol ve Çin kaynaklarının Cengiz Hanın ölümünü aktarma biçim· !eri de ilgi çekicidir eğin bunlaran biri, yalnızca Domuz yılında Cengiz Han Göğe yükseldi' demekle ytinmi§tir Bu olay o tarihte Moğollar için bir tabu gibi görünmektedir. Ancak sonradan Cengiz Hnın öümünün muhtemel sebebi hakkınd çok şey yazılmıştır Genel kanı dünyanın tihinin attan dü§mesinin yol açtığı bir iç kanama sonucu öldüğü §eklindedir ve geçirdiği yüksek ateş de bu varsayımı des· teklemektedirJ Cengiz Han'ın Liupan Şan'n güneyinde öldüğü ise kesin gibidir4 1227'de gerçekle§en bu olay için üç ayrı tarih veilmekte· dir: 1 Ağustos 25 Ağustos ve 2 Ağustos Hangi tarihin doğru oldu ğunu kesin olarak söylemek zordur6 Ancak doğum tarihini 12 olarak alırsak Cengiz Hanın öldüğünde ya§ında olduğunu söylemek mümkündür Cengiz Han çok yakında öleeğini kesin olarak biliyordu Ölüm dö§eğindeyken Tuluy'a (son gnlerinde yanında olan tek oğluydu) Kin mparatorluğu'na nasıl saldırılması gerektiğini anlatmı§8 Kinler'in en iyi birliklerinin çok güçlü bir savunmaya sahip Tongkuan'da bulunduğunu söylemi§ti Bu kale kuzyde Huangho Irmağı güneyde ie Kin Ling Dağları tarandan korunan Hoan eyaletinin batı girişin hakim bir konumdaydı. Bir başka deyi§le Kinler'e kar§ı yapılacak saldırı, Tang Irmağı boyunca güneybatı yönünde Kaifenge doğru yapılmalıydı9 Bunun için de Songların bölgesinden geçmek �arttı Cengiz Han ölmeden önce Tangt kralının öldürülmesini emret· mi§tiJ Buda inancının hakim olduğu Şi§iada krallar aı zamanda
SON SEFER 1 3 5
dini öndeed B yüzden Moğola'n Gizi Tah'nde al L Şen U Bda' anlamına gelen İk Bkan' adyla anııyod Cengiz Han Ul Bda'yı ödüeek Moğoa'n Bda inancına aşı sav§tğı zenimn yandmamak çin b ad Şidk (Sadık aipç) olaak değştdi.2 Böylece kaln kendsnin vasalı odğn d glamı§ olyod Bi Bda ödüüemezd ama bi vasa öldüülebilidi Cengiz Han ayıca eğe Nngsa'nn teslm olmasında önce öüse bnn gz ttmasn stem§t 4 Tangt kalna velen b yk süe dodktan sona ka eyü yında Moğo kampına ged Bada ona dünynn fthnn hst odğ ve kendsine olan bağığını çadn gmeden snması geektğ söyend Ka bağığnın b fdes ola ak yannda atn ve gümü§ten pek çok hedyeee genç kz e ekeke getimşti Cengiz Han'ın na§nın yttğ çadıın önünde saygıyla eğld Üç gün sona da ailesiyle ilikte idm edildi Ningsia acımasızca yğmlandı ve byk ölçüde tap eddi: B, 1030dan bei süegelen Şi§iTangt Kllığı'nın sonu demekti Ba§· angçta Cengz Han Şi§a Kağnn yımsndan sna angt hakn tümüye yok etmey d§ünmü§5 ancak Ye-ü Ç-tsay on b koknç panndn vazgeçim§t Kan dan§man dünyann fthne thedm§ bi ükeyi tek ettkende bada boynd tna aını§ b hakn y§amasnn Moğola çn bann bo§ kamasdan dh y oacağn anatm§t.6 Cengz Han'ın naa§ Moğostan'a götüüdü. B yol boynca Moğoa kaşaına çkan hekes ödüdüe7 Moğo h ktsa Bkan Kadn Dağında Moğo geenekene göe kensnin önce den seçtğ b yee gömüdü 8 Ye tam oaak binmeyen b mezan Onn mağ'nın yka kesimeinde bi yede odğ saılmaktad Mezaın yeinn tam oaak bnamamas belk de oğola'n önem kşiei gömeken ygladıkaı yöntemeden kaynakanmak tadı Moğoar, b tüden mezaan üstünü kapadıktn sona böge deki izle yok etmek içn üzenden at sürülei geçii kıs süede böl genin he yanı teka doğal biti ötüsüyle kaplanınca da zaın bln ması olanaksız hle geldi Aile üyele ble mezan neede ldğn bilemezd XIV yüzyıl başndan tban Cengz ann ma da kayıp laa kaşmşt Dünyann fthnn gömüldüğü bölge bi o bie açl mayacak den yoğn b btk ötüsüye kapanmıştı4 Ögeey 9da Büyük Han odğnda en seçkn alleden ana cak 0 güze kn en güze ebsee ve mücevheee sseneek öb dünyada onn hna eşk etmek üzee Cengz Hann meznın yann
4
1 36 CENGİZ H
da kurban edimesini emrei Özel olarak seçen birçok a da kızlara brlikte kurban eddi42 Cengz Hanın gömüü olduğu yere -büyük yasak böge'41- sonraları birçok Cengzi daha gömümüşür. Tuluy', karısı Srgakani'nn ve oğuları Möngke ie Ark Bökenin Burkn Kald'un bu en kusa yerin gömüldüğü kesn olarak kabul edilirf
12
ünyanın Fatihi ve mparatorluğ
DÜNYANIN ATİHİ Cengiz an'ın iziksel göünümü hkkınd elimizde çok az bilgi vdı B kond en önemli kaynkl onu aezmdeki svş sısında göen kişilein yaptığı asviledi O zmanl lmış y§laında olan dünya ihi' ayrıksı htlı ve güçlü ypısıyl dikka çekiyod; çekik gözlee sahipti ve saçlaının bi kısm akçaydı Cengiz an hakkınd nck ya§adığ dönem ve bn çeveleyen ko§lla göz önüne alınk bi yagıy vbili X ve Xl. yüzyılla da Moğola'ın eaandki diğe boylaa göe çok daha brbar odk !a bir gerçeki B yüzden Çinlle'in dediğ gib, Cengz an d enin· de sonnda br babad. Ancak b barbar kendsn dünya arihnn en büyük ihlernden bii ypn bir dzi nieliğe shipi Al§ılmadık özdeneim ve öesine hkm oma yeis çapcıydı2 Özel yşmında ve kişisel ilişkeinde hiçbi zaman b özellikleinden yaalanma yoln gitmese de kesinlikle çıkgöz ve kazdı özellikle sv§ hlindeyken tülü hilelee bş vmkn kçınmazdı Hainle den neet ededi: onn taana geçmek için kendi efendleine ihanet eden ki§ilei hemen öldütüdü B kın ümüyle ahlki nedenle· 1
1 38 CENiZ H
de kayakamadğn söylemek yal§ olmaz O döem çn güçü ola taraa geçmek a§m§ bi davran§ biçmidir Bua kar§k Cengz Ha bu tür isalarn zama gediğde kedise de ihanet edecekler dü§üüyordu Kend ordusuda rar edenlere tekrr ou elie dü§üklernde solar e olacağn göstermek içi de dü§ma ordusunda gelenlere merhamet göstermiyordu Zor ko§ularda bile ona sadk kaan destekçieri cömertçe ülledirirken dü§man orusun· da sonuna kadar liderlere sadk kalarak drenen askerleri de geellikle bağ§lar hatta onlara kendi hzmetie gme §ans tanrd Cengiz Hann göze çarpan bir ba§ka ki§iik özeliği e ku§kucu doğasyd Bu teiği, §aman Kököçünün kehaet üzerine, karde§i Ka· sar tutuklatmasnda ve Cebe'yi Küçlüge kar§ kazandğ parlak zafrin ardnda ger dönüş yoluda yaptğ kutlamalardan dolay azarlamas· da açkça ortaya çkm§tr Bu ku§kuculuk Cegiz Hann yetkesii çevresindeki isanlara dağtmamas sonucunu doğurmu§tur Sahip oduğu güç arttkça kend koumunu koruma kaygıs da artm§tr Bütün diğer çağda§lar gibi Cegiz Han da sadece kendisini yakn çevresin ve ardlarn dü§ümü§tür Ou halkn reh için çal§t ğ göstere hiçbir kant omadğ gib4 bu tür dü§üncelere Yasada da yer verimemi§ti Cegiz Han kedisini bir halk önderi olarak ble görmemi§tr: O önce brliğini sağladğ sonra da güç ve zeginliğe ka· vuşturduğu Moğol aristokrasisin önderidir Cengiz Hann bir ba§ka önemli iteliği de düyann büyük bir kısmna boyu eğdii olan ve diğer ksmna da korku sala bu adam ki§iliği bu ba§ döndürücü ba§arardan etkilenmemesdir. Odukça kültürlü br uus ola Çiiler bie onun ta§dğ bu asalet kar§sda hayralklarn gizleyememi§ler dir5 Bütü Moğollar gib Cegiz Ha da çkiye dü§kündü ve avlanmak ou içi de vazgeçlmezd Baz zamalar sarho§ oduğu görülse de alkol kulanmnda a§rya kaçmazd Her ikisi de tam bir alkol bağms olan Ögedey ie Tuuy bu koudak zaykar yüzüden sürekli azar· lard6 Sarho§luk, Moğolar tarada br erkeklik erdemi olarak görülür· dü Bu yüzden, oldukça yayg olan alkol al§kanlğn Yasayla yasakla· mak zordu Kadlarn Cengz Han özel ya§amda büyük bir yeri vard E önemi dört kars, rte, Kula Yesüy ve Yesüge'di Bunlar her bri· ni ayr bir su vard Uzu sefrleride bu dört e§inde biri mut· laka yanna ard Bara ek oarak K imparatoruu ve Şia kralın kzlar ile boyuduruk ata alan Naalar'n tayagn karıs Gü 1
DÜNYIN FATİHİ V İMPATORLuU 1 39
bersü de Cengiz Hn' e§leri rsndyd Ayrc çok syıd criyesi vrd Cengiz Hn dinlenmeye çekildiğinde etrfnd güzel kdınlr ve çe§itli i§lerle uğr§n genç kızlr görmekten ho§lnrd 7-18 güzel kız dn ol§n b çlgcı toplulğu d onu eğlendirmekle görevliydi7 Cengiz Hn gençliğnde, bzı olylrdki ytliğ ve yürekliliğye dikkt çekmi§ ols d bir komtn olrk hiçbir zmn ki§isel cesreti ni ön pln çıkrmm§tr Onun gözünde bir komutnın liderliği d im sv§çılğındn önce geldi b yüzden sl kahrmnlk pe§inde ko§mzdı. Bu çıdn kendinden sonr Asydn çıkn bir diğer tih oln Timurlenke hiç benzemiyordu Cengiz Hn skeri hrektlrnı kendisi yönetirdi; nck bir b§komtnn i§inin ön slrd sv§mk olmdğn d iyi bilirdi. Anck b§k bir çıdn bkıldığınd onun sdn b boy önder liğinden düny trihnin en büyük hkümdarlrındn biri konumun yükselmesinin öyküsü elbette bir khrlk destndır. O b yold çok büyük bir cesret örneği göstermi§ büyük riskler lmı§tr Cengiz Han ldğı bir krr uyulmak için sla acele etmez frstlar kaçırm tehlikesini de göze lrk uygun zmnı kollrdı. Her zmn ihtiytlı dvrnmsn kr§ın küçük ordsuyl önce güçlü Kin İmprtorluğunu rdndn d geni§ Hrezm Sultnlğn thetmeye girişmesi gerçekten büyük bir riskti Onun b sv§lrdki b§rs skeri dehsnın çık birer göstergesiydi. Cengiz Hnın kendi yrttığı öze sv§ tktiker yoktu zkr svş çlrnın yüzyllrdır kllndklrı yöntemlerle s§yordu m bun lr sk bir disiplinle birleştireek mükemmele lştırmtı Moğol ord snn temel yplnmsnd bile dünynn tihinin özgün bir fikri söz konusu değildi. Anck kuşksuz bu ypının kusursuz bir şleyi§ kzn msında eşsiz bir rol oynm§tı Tm bir insn srr oln Cengiz Hn'n b yeteneği kendisi için en uygn komtnlı seçmesini sğlmtr Seçim yaprken genellikle k§inin kökenini ve y§ın dikkte lmzd Seçtğ generllere brlke riyle birlikte n ordudan çok zklrd bğmsz görevler vermekten çekinmezdi. Bu şekilde dünynn tihinin güvenini kzanm oln ge nrllerinden hiçbiri n yüzüstü bırkmd B onun her yere yyln mtlk yetkesini ve on duyln büyük sygnın bir soncydu Sivil dnışmnlrının seçimi de onun insn krkterlerini gerçekten zekice değerlendirebildiğini gösteriyordu Bnlrın hepsi istisnsz kll bi rer delet dmı ve sdk birer hizmetkrdı Cengiz Hn gerektiğinde onlrı dinlemeyi bilirdi. Bu noktd kendisi okum yzm bilmemesi-
1 4 CENGİZ H
ne ve kendi diinden başka bir dil konuşamamasa rağmen9 Uygur yazs bir albesi olmayan Moğollar için resmi yazı dii olarak kabul etmesi takdire şayandır Cengiz Hann yönetimi ele almasndan önce Moğol tolumunda tam b kuralszlk egemendi Yasay ve düzeni hakim kmak için toplum· da birtakım davranış kurallarnın da yerleştirilmesi şarttı Ceng Han Yasa'y ortaya koy buna sorgulanmakszn itaat edilmesini isteyerek, daha önce tam bir kaos içinde yaşayan Moğol insannn ahlaki değerleri üzerinde kökten ir etki yaratt Fransisken keşiş Giovanni da Pian del Carini, Cengiz Han'ın ölümünden yıl sonra Moğolstan ziyaret ettiğinde Moğolların Yasaya Avrupal rahiplerin kendi rejimlerine olan bağlılğndan çok daha sık bir biçimde bağlı olduğunu yazcakt Doğal olarak, Cengiz Han'ın dehasnın da sınırlar vardı Ortaya koyduğu düzenin en zayıf yanı, iki karşıt kültürü göçebeliği ve keniiği bir arada sürdürme çabasıydı Bu durum ileride Moğol İmparator· luğu nun dağlmasnn en önemli sebeplerinden biri olacaktı 0 Buna karşn, egemenliği altndaki yerleri öylesine iyi bir biçimde örgütlemişti ki bu örgütlenme ölümünden 40 yl sonra bile yürürlükteydi Kendisin den sonra gelen oğullarından ya da torunlarından hiçbi bu başarı yakalayamadı 11 Hiçbiri Cengiz Handakine benzer bir dehaya sahi olmayan Cengizilerin Moğol İmparatorluğunun bölünmesiyle ortaya çkan küçük küçük devletlerde iktidarlarını sürdürebilmelerinin en önemli nedeni, Cengiz Hann ölümünden sonra bile etksini sürdüren büyük yetkesiydi Kurduğu dünya imparatorluğunu yaşam boyunca bir arada tutan da onun bu tartşlmaz yetkesi olmuştu Yetkesini dayanddğı temel güç olan din de özellikle Orta Asya için önemli b etkendi Geleneklere göre, sadece ilk kar rteden olma dört oğlu, Cengi Hann tahtıa aday olabiirdi Cengi Han seçimini yaarken Tuluy'un askeri yeteneklerinden ya da Çağatayın babasının koyduğu yasaları uy· gularken gösterdiği ciddiyetten çok Ögedeyin herkesi etkileyen yücegönüllülüğü ve dost canls karakteri üzerinde durdu Oğullarının hiçbiri onun irade gücüne sahip olmadğından Cengizilerin tüm üye lerinin katlacağ bir koalisyon yönetiminin kurulması şarttı İmpara torluğun bütünlüğüyse aile üyelerinin tümünü bir arada tutabilecek bir hükümdarn varlğına bağlydı B yüzden babasnın kim olduğu konu· sundaki belirsizlik en büyük kardeş Cuci'yi bu seçimi dna itiyordu Düzen irade ve düşünce gücüyle sağlanamayacaksa hiç değilse hüküm darn çekici ki§iliği sayesinde sağlanmalydı. Hüküm sürdüğü dönem boyunca Ögedey imparatorluk içinde büyük ölçüde bir uzla§ma sağ·
DNYIN FATHİ V MPTORUGU 41
ayarak babas kede bağladğ mtlar boş olmadığı kaıt ladı2 Cegz Ha, sıklkla yükselş kalı eylemlerle sağlaya bir ca· avar olarak resmedildiğ geçtiğ yerledei müreeh ve calı ketleri terk edlmş brer yıktı hale getrdği bralarda yaşaya barşç · sala da katlettiğ alatlmştır Özellkle slami çevrelerde düyaı yası ölüm sesszliğe bürüdüre br ca olarak eetle alm§tr13 Pek çok kayağ Moğol tih gerçekleştrdiğ kalı eylemler de bahsettği doğrudur Acak güümüzde geriye doğru tarafsız bir gözle bakıldığıda Tçi br y öderi ya da Moğollar'ı haı olarak yaptıklarıı çağdaşlarıda daha zalimce ya da daha yıkıcı ol· madığı görülür 14 Ne derece parlak bir zekaya sahip olursa ols Cegiz Ha da sa olarak, yaşadğı döemi ve doğduğu topraklar bir rdr Bu yüzde yaptğı şeyleri döemin tarisel ve toplumsal koşulla dşıda bir çerçevede bakarak değerledimk yalş olacak Tarihte bir öemlei olmadğ içi e az o kdar kalı eylemlere girşm§ ola çağda§larıı çoğu smleri dai blmemektedir Moğolları yaptıkları tihler sırasda öldürdükleri isala ve geçtk !eri yerlerde verdikleri zararla saylamayacak kadar çoktur zira Cegi Ha Avrasyaı dört br yaıa serle yapmştır u serler sırası· da Cegz Haı ordusu, dşma ordlarda sayıca hep daha az olmştur. B yüzde btü bozkır boylarıda görülebileceği gibi Moğ· ollar da ele geçrdikleri lkeleri braktıkları şgal birlikleriyle değil saldıkla korku ve dehşetle deetim altıda tşlardır Cegiz Haı Moğollar lkel köklerde kopamamş oldğuda savaş yötemler de bu etksii taşıyordu Göçebe ya da avc ola b isalar yerleşk yaşamı metleride ve tarım öemide haberszdi Cegz Ha büyük seferleri hçbide o gü içi bir savaşta ormal kabul edilebilecek hareketler ötese geçmmştr Acak btü büyk tihler gibi o da amaca uaşmak içi geekli gödüğü de sayısz saı hayata kastetmekte ve büyük ölçekli yıkmlaa yol açmakta çekimem�tr t.
ıs
İMPARATORLUK
Moğol tihlerii düya tarhideki ekleri çok ge§ çapl olm§ köklü soçlar doğrmştr. Cegz Ha öldüğüde Moğol İmparator lğu o zama ble düya eredeyse yas egemelğ alta
1 42 CENiZ H
almtır 16 Cengiz Han, seerleriyle yalnızca büyük bir insan kıyımına ve birçok §erin arp olmasna yol açmam§, belki de birbirlerinin var lğndan bile aberdar olmayan alkları bu büyük imparatorlukta, kendi yönetiminde bir araya getirmi§tir Bu insanlar, coğrai ko§ullar ve güvenlik nedenleriyle, daa önce ili§kiye giremedikleri komşularyla yakn il§kiler kurmu§tur İmparatorluk iki eski kültür odağını da kendi bünyesinde toplamıştr: Çin ve ran Bunlara kar§ıık, tü Asyanın tek bir yetkenin egemenliği altnda olduğu bu yeni durumdan en çok kültürel değil ticari ili§kiler tkilenmi§ti. Yasanın bütün bu ülkelerde egemen ale gelmesiyle ticret oldukça canlanmı§tır Ku§kusuz, Yasadaki düzenlemeler ağır cezalar içermektedir, ancak bu düzenlemelerle sağlanan ve Pa M adı verilen bar§ ve güven ortamı, er §eyin ötesindedir. Dönemin İranlı tariçilerinden biri, İran ile Turn arasındaki bölgeni güvenliğini anlatmak için bir ki§inin Doğu Akdenizden Orta Ayaya kadar ba§ında altın bir tepsiyle seyaat edebileceğini yazmı§tr 17 Büyük askeri birliklerin komutanları, aı zamanda aı ulak servisinin (Yam) korunmasdan sorumluydu. Bu servis yalnızca askeri ve bürokratik ileti§i etkili bir biçimde sağlamakla kalmıyor18, ticaretle uğra§anlar da bu servisten yararlanabiliyordu Çok iyi korunan bu yollar üzerinden aı anda em mal, em bilgi, em de kir alı§veri§i sağlanıyordu Sava§n ve §iddetin arddan, yenilen ülkelerde seyyaların areketi ba§lamı§ zmanla Güneybat Asya ile Çin arasında açan yollar er renkten ulaklar tacirler ve misyonerlerle dolmu§tu 19 Pa M sayesinde özellikle bölgedeki ticaret büyük bir areket kzanm§tır Moğol tii bu uluslararas ticaretin önemini bilse de, Moğolların kendisi bu etkinlikte içbir zaman yer almamı§tır Bunun yerine, Moğollar yüıllar boyunca Çinlilerden kürk ve deri kar§ılığnda yiyecek giyecek ve metal eşyalar aldıkları deği§·toku§ işini sürdürmüşlerdir Bu arada, özellikle Akdeniz ülkeleriyle Çin arasındaki ticaret oldukça gelmi§tir Bu ticaretten elde edien gelirler, uzunca bir süre, Moğol İmparatorluğu'nun temel kaaklarından bii olmuştur Moğolların fthettikleri yerleri kendi bozkrlarna benzetmek istediği düşüncesi de gerçekleri yanstmamaktadr Çini ozo Çangçunun yaptğı seyaatler, Moğolların sava§lar biter bitmez, ftettikleri ülkelerin eski zenginliğine kavu§ması için çaba gösterdiklerini ortaya koymuştur Danı§manları olan Tata Tonga Yelü Çutay ve babaoğul Yalavaçların tavsiyelerini dikkate alan Cengiz Han, tarım ya da ticaret yoluyla geçinen bir alkın kendisine getirisinin göçebelerden çok daa zla olacağnı anlam§tır2° Cengiz Han, içinde çok çe§itli ulusları ve
DÜNYAIN FATiHİ V İMPATORUGU 1 43
dinleri barındıran bu dev imparatorluğu yönetmek için bu konuda daha tecrübeli ulusların bigi ve deneyimine baş vurmaktan da çekinmemiştr. Moğollar, imparatorluktaki en üst sını oluşturmalarına kar§ın, gerçekte, yönetici sınıf değilerdi Yönetim işlerinin çoğunu, boyunduruk altına aldıkları halklardan kşilere bıakm§lardı Göçebe ya§am tarzları, düzenli işlere uyum sağlamalarını güçleştiriyordu Bu yüzden, dev letin yüksek kademelerinde çal§an Moğolların sayısı bir hayli azdı Bu tür görevleri, genellikle, Uygurlar, Kitanlar, Çinliler ve İranlılar üstleniyordu Cengiz Han, hayatnın sonuna kadar, Uygur uygarlığının kendi im paratorluğu için en uygun model olduğunu düşünmüştür Dünyanın f. tihinin bu görü§ü, Çin ve İran kültürleriyle tan§tıktan sonra bile değşmemişr Yelü Çutsayla olan yakın ilişkisi de bu krini değiştmeye yetmemiştir Ç ve İran uygarlıkları, elbette, Moğol toplumu üzerinde bazı etkiler yaram§tr, ancak Cengiz Hn, ölümünden sonra imparatorluğunu yönetecek olan Cengiziler'den göçebe ya§am tarzına ve Yasanın öğretilerine bağlı kalmalarını stemi§tir. Bu amaç için de en uygunu Uygur kültürüdür22 ndi klanının sonsuza kadar egemen olarak kalacağını dü§ünen Cengiz Han, ardıllarından ve Moğol aristokasisinden bozkır ya§amını ortadan kaldrmayacaklana dai söz alm§ı Bu yalın yaşam tarzı belli br meknla kısıtlanmamalıdı Yasa, bu yaşam tarzına göre biçimlendirilmelidir Ancak böyle yapılırsa imparatorluk ailesi yerleşik halkları yönetmeye devam edebilecektir Daha gelşmiş ülkeler topraklarını imparatorluğuna kattıktan son ra bile, Cengiz Han, Orta Asyadaki boyları birle§tirirken kullandığı politikaları uygulamayı sürdürmüştür Moğol seerlerinin toplumsal ve ekonomik nedenleri gerçekte ne olursa olsun, Ceng Han, bunarı Tengri den (Ebedi Gök) aldığı emirlerle düzenlediğini söylemitir. Ardılları da onu ileyerek bu durumu daha da ileri götürmü§tür Onlara göre, Moğol İmparatorluğu, yalnızca devletler içinde bir devlet değl, kurulmakta olan dünya impratorluğudur Onun kurulması ise Tengrinin steğidi: Cengiz Han ve ardıllarına dünyaya hükmetme hakkını Ebedi Gök vermiştir Bunun için, diğer devletlere, Moğolların tanrısının tem silci olan imparatorun emirlerine boyun eğmeleri gerektiği teslim ol mayı reddetmeler halinde bunun bir başkaldırı olarak görülece şeklinde mesajlar gönderilmiti 21 Cengi Han, devleti kendi klanına ait bir şey olarak görüyordu İm· pratorluğun yapısı, Cengiz Hanın, ailesinin ve yakın çevresinin gö kemli bir yaşam sürdürebilmesi için onar mümkün olan en yüksek
1 4 CENGİZ HA
giri sağamak üzere krumşt. Zatn Cngiz Han'n zamannda, yö ntimi inde ttanların içbir aaki grkçey itiyaça yokt Ba§ka arn yöntmk sadce bir zvkti; atta b yüzden Cngizilr tata kyi koltğ dererdi24 Ftttikri ygar üklrin yrşik akları onlara göre görevlr göçebe eendirinin iyi bir yaşam sürmesini sağ lamak olan kölelerd25 Yanzca Cngiz Hanın soyndan glnlr yönetme akkna saipt Atn Kanın ortak egemeniği ik oarak imparatorğn ba§ndaki kişinin kişisl iktidaryla çeişmzdi İmparatork ann başnda odğ bir bütündü B an an zamanda Atn Ainin d reisiydi Cngz Han "Tatm ancak tek bir oğm tarandan dvranabiir dmişti "B sözlerimin deği§tirilms ya da ilal edilmsin göz ym mam 6 Egemenlğin ortak paylaşımı ilksi imparatorlk içirdeki bölglerin v boyarn Cngiz Han ailsinin üyeleri arasında dağıtmasını öngörüyord B yrtkar (ulus) büyüküğü ai üyelrinin ya§na göre dği§irdi Altn Kan'n er üysi ordu biriklerinin zanaatkrarn ve sanatçlarn da belli bir ksmın ard Uslar yanızca göçbrin yaşa dığ yrlri kapsardı Çin ve İran gibi ükeer Cengizierin lslar için d yr amazd Ancak braardan d dien gelirlr d diğrri gibi Büyük Han v diğr aie üyri arasnda paya§ lrdı 7 Çin v İran gibi ükr Moğoistandaki mrkz bakanığa bağl drgai ad verin yüksk mmrlar taraından yönetlirdi Büyük Han ariç Altın Klanın içbir üysinin buraların ktsadi ve idari i§leri müdahal tm akkı yokt Kndisine ait ayr bir s da oan Büyük Han b konlarda tek ytkydi Cngizilerin kendilrin ait varkar payaşma ikri imparator k aisinin ve askri Moğo aristokrasisinin bir araya gdiği krtay arda birnirdi Cngiz Han Moğo İmparatorğndaki krtay kavramn yyüzünd Ebdi Gök' adna üküm sürn Büyük Hann altnda ona izmet den bir krm oarak yerle§tirmişti Birkaç kuşak boynca Altın Klann bölündüğü çeşl kollar imparatorlk içind varlklarını kord Ancak uluslar gelişp birbirlrne oan bağmıklar azadkça b dev imparatork yavaş yavaş çatrdamaya başadı Cngizirin çşiti koarı birbirrine düşman odar Yin d b birbirinden bağmsz sarn psind Cngiz Hann yrştirdiği krmar v kralar bütünü zn bir sür daa yglan maya dvam etti. B drm Moğo ftiinin yetkin organizasyon ytisi nin bir başka kantn ol§trr
DNYAIN FATHi V İMPORLUGU 1 45
Zamana Cengz Han'ın steklei unutulmuş mpaaoluk yıkılmış büyük fthlenn aske ve da dehası sayesinde dünya sahnesnde öneml b ol üstlene Moğolla bu ollen südüeke başaısız ol· muşladı. Çevlendek eğiml halkla ya onladan kutulmuş ya da onlaı asmle etmşt Sonunda çoğu, Moğollaın Cengz Han doğduğu sıada yaşadıklaı koşullaa ge dönmüşü.28 Cengiz Hanın klanının he zaman aynı bçmde va olacağına ve sonsuza kada kuduğu mpaa· toluğu yönetecğne da umut!aı boş çıkmıştr Cengzlen bliğn koumaya Yasanın gücü ble yetmemşti.29
13
Babanın İzi
KLIT
Cengiz anın ölümünden sonra aha, Moğol geleneklerine uygun ola rak, en küçük oğlu Tuluy vekale ei. O�igin (baba ocağının bekçisi) olduğundan, Tuluya yuruk olarak Moğolların asl vaanı olan Onon ile Kerülen ırmakları arasındaki bölge verilmi§i İmparaorluk ailesi ve Moğol ordusunun 101. askeri de onun sorumluluğundaydı Doğa olarak, 19 ilkbaharında Büyük Hanı aayacak olan kurulta da o topladı. Ku§kusuz Cengz Han Moğoltanın batısında yaptığ tüm fetihleri Tuluyun üç büyük karde§ine borçludur Cuci, Çağatay ve Ögedey, kendilerine verilen opraklar üzerindeki haklarını kullanmaya babaları he nüz hayattayken ba§lamı§tır Ancak ne bu yurtlkların sınırları ne de oğullarının Cengiz Hanın yetkesi kar§ısındaki durumları am olarak bilinmektedir 2 Cuciye Ural ile İrt§ ırmakları arasındaki bölge verilmi§ti. Ulusu, güneyde Aral Denizinin batı kıylarından Siri Derya (Siak'a kadr) ve aka§ Göl'ne kadar uzanıyordu1 Aral Denizi'nin doğu kılarının bir kısmı da ona aitti Cengiz Han öldüğünde Cuci'nin ulusu oğulları
BI İZND 1 47
arasında payla§ılmı§tı Büyük oğlu Oda4, Siri Derya'nın doğu ksındaki ve Saı Su çevresindeki yelei almı§tı5 Cuci'nin ikinci oğlu ve oğulla aasında en ba§aıı oan Batu6 ise 1227de Haza Denizi'nin kuzey kıyısındaki Ural mağ'na kadar oan bögeei aldı Güney Rus yanın fethinden sona topraklaı daha da geni§edi Öte yandan, Cuci'nin be§inci oğu Şeyban'ın uuu, Batu'nun ve Ordanın uusarınn kuzeyinde yer alıyodu ve Ural rmağ'nın yukaı kesiminden İtiş'e uzanıyordu Bu böge, Tugay ve rgız ımaklarını da içine aıyrdu Cengi Han'ın ikinci oğu Çağatay, Semekand ve Buhaa hariç, eskiden Kara Hıtay Hanlğı'nın kuuu oduğu bögeyi; Talas, Çu ve İli ır makaı ile Iık Köl çevreindeki yeeri almışt 9 Maveaünnehir ie Moğoitan'daki merkezi hükümet tarafndan yönetiiyodu Babasnın adından Moğo İmparaorluğunun yönetimini devalacak olan Ögedey'in uusu, Aa Köl, Tarbagatay Dağları ve Kara İr mağ çevresin· deki bölgelere Atay Dağaı'ndan Baykal Göü'ne kadar o yerleri kapsıyordu° Kendii de Ala Kö civarnda, eskiden İmi şerinin o duğu yein yakınaında yaşıyodu Cengiz Han'ın kardeşleinin de kendileine ait yurtlukarı vardı Kasarn adıarına Argun ile Kaylaer ırmakları yakınında bir ulu verilmişti. 12 Bui No'un güneydoğuunda, muhtemeen Kore'yi de içine alan3 bir ulus da Temüge'ye veidi Cengiz Han'n aile üyeeine verilen yurtlukla kimi zaman vasaaın topaklan da kapıyodu Cengiz Han'n sözerinden, Liaolarn topakanın (Liaoyang) Belgütey uusunun içinde yer adğı anaşımaktadı Kendi uuaına ek oarak, Ceng Han'ın oğullarnn ve kardeşerinin, yönetimeri kendieine ait olmasa da gelilerini adıkaı başka feodal mükeri de vardı. Bu odal mükle onaa pek çok çatışmaya kaynaklık edecekti YENİ HKÜMDAR
Tuluy, naip olaak imparatouğu bir süre yönettikten sonra6, 228'de babasnın adılnı seçmek zere bir kuultay topladı Kuutay, Kerüen rmağnın yukarı kesiminin sol yakasnda bulunan bi ova oan Köde'ü Aal yakınnda topand. İmpaatouğun iei gelenerini bi araya getien bu toplantnın tek aac, Cengiz Han'n isteğini yerine getierk Ögedey'i Moğo İmpaatouğunun başna geçimekti Kurltaya katılanla aasında Çağatay Ögedey Temüge, Belgütey ve bunlaın oğu arya biikte Cuci ile Kaçiunun oğuaı da vadı.
1 4 CENGİZ HA
Kuutayda, Cengiz Hann emine uygun olaak, Ögedeyin, babasnn adl oaak tahta geçmesi oya sunudu9 Ancak Ögedey ka§ı çkaak bu onuun he zaman Cengi Hann yannda ye aan Tuuya veimesi geektiğini söyedi Buna ka§n, kuutayn dünya tihinin istekeinin ötesine geçmeye niyeti yoktu ve nihayetinde 229 sonbahanda Ögedey Moğo İmpaatouğunun yeni hükümda ilan edildi Kuutay üyeei ba§ıkan çkap kemeeini boyunaına bağayaak ona seamlaken, Çağatay ve Temüge yeni hanın iki yannda ona tahta kada eşik etti Tuuy ayin kupasn havaya kaddı, oadaki hekes üç ke di çöktü ve koo halinde §öye bağdıa: "Onun hanğıya ülkemiz kutsansn20 Bundan sona, Ögedeyin Büyük Han unvan tam olaak ne aman aldığıysa bilinmemektedi21 Cengi Hanın oğullaının doğum taihlei hakkıda kesin bir bilgi yoksa d Ögedeyin 1 186 yılnda doğduğu kabul edmektedi22 Öcelei ba§ka isimlele anılsa da, bunladan memnun olmayıp sonunda yükselen' anlamına gelen Ögedey adını almı§tır23 Babası gibi kendisi de kadnaa dü§kün oan2� Ögedeyin iki a§ e§i vadı Boakş ve Töegene İk kaıs omamasa ağmen bu iki kadndan öne çkan, kU§kusuz, Töegeneydi Onun çok güe omadığ ancak çok buyugan bi ki§iği olduğu şekinde bia acımas bi youm yap.25 Yeni han, babasnın palak yetenekleinden hiçbiini amam§ osa da, hiç ku§kusuz Cengiz Hann oğua içinde en zeki oanyd Lideik ve oaya yönendime niteiklei en üst düeyde omasa da, sakin dikkatli ve kunaz bi hükümdad Moğo İmpaatoluğu Yasann ve Cengi Hann i§ini bien bakanlann da yadmya genişlemeye devam etti Tuuy iyi bi işbiiğine giden26 hoşgöülü ve yücegönülü27 bi ki§iliğe sahip oan Ögedey buna kaşlık, Moğol hükümdaa içde içkiye en dü§kün olanyd28 İmpaatouğun yönetiminde Ögedeyin en çok güvendiği isimle Yelü Çutsay e Çinkaydı Yelü Çutsay, impaatolukta Çin modeli bi yönetim yapanmasında ve i§leyinde büyük o oynamıştır Ününü de, büyük ölçüde Ögedeyin döneminde geçekeştidiğ yönetsel düzenlemelee ve Kuzey Çin'deki acımas Moğo hükümanlğ yumu §atma gii§imleine boçludu Bu hedeei geçekleştirken büyük ouklaa ka§la§mşt. Yönede dönüşümü sağayabilmek için, he şeyden önce, Büyük Hanı eğimesi ve onun fethedien bölgeein topumsal yapsna eğimesi sağlamas geekmi§ti Budan önce, Moğoa, fethettiklei ülkelein geenekeiye hiç igienmemiş, sadece bu bögeei ve kaynkaın nas sömüecekeini düşünmüşledi2
BANIN ZİNDE 1 49
Ktan bakan Yelü Çutsay yardımcılanı ve memurlarını Çnller, Tangutar ve Uygurlar arasından seçmştr. Moğol devletnde uzunca br süre Uygurlar ağırlıktayken onunla brlkte Çn etks artmaya başlamıştır Yelü Çutsaya ek oarak Cengz Hann başdanışmanlandan Karaytl Çnkay da devlet yönetimnde öneml rol oynamıştır Kuzey Çn'de lan edlen tüm rmanlar, bunla Uygur yazısıyla kaleme alan Çnkay'ın elnden geçmştr Ögedey muhtemelen bakanlarının yönlendrmesyle 1235'te topladığı kurultayda brtakım kanunlar çıkarmıştır Yelü Çutsay Moğol İmparatorluğu çn br bütçe hazrlamak styor bunu yapablmes çn de çeştl kşler tarandan ayn ola rak verlen vergler tek bçm halne getrmes gerekyrdu Bundan sonra, yerleşk saknler verg olarak gelrlernn ya da eknernn % 'unu göçebeler de her yüz hayvandan brn verecekt Ktan bakan devlet memurlarının halktan hedye almasını da yasaklamak sted Ancak Ögedey onun bunda ne gb br sakınca gördüğünü anlayamadı: "Memur gasp yapmadığı sürece veren hedyeler neden kabul etmesn k? ded 2 Atlı ulak servs Cengz Hanın emryle kurulmuş olsa da Ögedeyn yen han olduktan hemen sonra bu rganzasyonda brtakım öneml düzenlemeler yaptğı blnmektedr Hatta 235 kurultayı sırasında büyük ölçüde genşletldğnden, bazı kaynaklar Yamın resm kuruluş yılı olarak bu tarh vermektedr. Çağatay bu sesn gelştrlmesnde etkn rol oynamştı3 İmparatorluğun her yerne, atla sğırla ve yyecekleryle ulakla hazır bekleyen mola yerler kurulmuştu7 Orta Asya'da ulakların rotala boyunca kuyular açılmıştı İmparatorluk çndek en öneml rotalar, Ögedey, Çağatay ve Batu'nun ulusla arasındaydı 8 Yelü Çutsay ve adamla da topladkla hububatı bu mola yerlerinde saklıyordu Atlı ulak servsnn geştrlmes ve genşletlmes le ulaklan yolla boyunca açtığı kuyular, Ögedeyn en çok gurur duyduğu craatlaydı4 121 9 yılına gelndğnde Cengz Han, kend kameghı hakkındak seçmn az çok yapmış gbdr Tahtını kuracağ yer Orhon rmağının yuka kesmlernde, VIII ve X. yüzyıllarda Uygurların Ordu Balıkının (Kara Balgasun) bulunduğu yern yakınındadır Seçtğ yern Onon ve Kerülen rmaka arasında değl de daha sonra Ögedey ve Tuluy'un sahp olacakla ulusların sınırında olmas dkkat çekcdr Bu bölgenn 1220den tbaren tüm Moğol İmparatorluğunun merkez halne geldğ söyleneblr 1235'te bu merkezn etrafını surlarla çevren Ögedey'n, böylece Moğol başkentnn de kurucusu olduğu kabul edlr. Karaku
1 50 CENiZ H
rum ad verilen başkenti güzeleştirmeleri için Ögedey Çinden zanaatkrlar getirtmiştir Buna karşn Karakurum hiçbir zaman büyük bir şehre dönüşmem§ tir. Moğol başkentini 1 254 ylnda ziyaet eden Fran sisken kş§ Guillaume de Rubrouck şehi hakknda şunlar yazmşt: "Karakurum şehrinin Han'n sarayn dikkate almazsak Saint Denis köyü kadar bir yer bie olmadğn söyleyebilirim; Saint Dens'nin ma nast da bu saraydan on kat daha değerlidir Kubilay 1260ta tahtn Pekine taşdktan sonra Karakurum hza bir hayalet şehre dönüşmüştür 1585'te kurulan Budac Erdeniju Manastrnn şehrin ykntar üzerne ya da bunlarn çok yakna inşa edildiği bilinmektedir Hükümetn kalc bir merkeze kavuşmas Yelü Çutsay' merkezi yönetimi güçlendirme çabalarna büyük katkda bulundu. Ancak baş· kentin kurulmasdan sonra da am bi Moğol oan Ögedey tpk ardllar Güyük ve Möngke gibi tek bir yere bağl kalmay başaramad İlk baharda yaklaşk oarak nisan ayn 21ie kadar Karakurumda kalan Ögedey daha sonra başkentin hemen kuzeyindeki Orhon lağnn göllerine ve bataklklarna göç ediyor mays aynn sonunda ya da haziran aynn başında Karakurum'a dönerek ka bir süre burada kaldktan sonra şehrn güneydoğusundaki dağlara çekiliyordu Ağustos ayın sonunda avlanma sahalarn ve kışlk konutunun bulunduğu güneydeki Ongin Irmağna inen Ögedey şubat ayında yeniden Karakurum'a dönüyordu İRN VE KFKSYANIN YENİDEN FETHİ
Cengi Han Harezm serini tamamlayp Moğolistana döndüğünde arkasnda tamamen yklmş ve nüsu büyük ölçüde yok edilmiş bir orasan bir Afganistan ile Orta ve Bat İran brakmşt Buralarda özellikle de harekatlarnn yol açacağ kaosu pek düşünmeyen Cebe ile Süböteyin krp geçirdikeri yererde anarşi hakim olmuş, Moğol te rörüne doğrudan hedef oan şehirlerin haklar bu yüzden bir kez daha kurban durumuna düşmüştü Artk buraarda düzeni sağlayacak merkezi bir yönetim de kalmadğndan bu ilerin kendi yönetimlerini yere oarak yeniden kurmalar gerekecekti 122de Delhiye kaçmş olan Celaleddin Mengüberti Moğolarn bu durumu umursamamasndan yararlanarak 1224te anarşiden bkmış oan Fars ve Kirman' geri kazanmay başard Küçük kardeşi Gyased dinin yerleşmiş oduğu shan da ksa sürede sultanlğna katd Cebe ile Süböteyin saldrlarndan büyük tazminatlar karşlğnda kurtumay
BIN iZiNDE 1 5 1
ba§aran Aerbaycan atabeyi Özbey de, 122te bölgenn yen hakimi nin egemenliğini tanmak zorunda kaldı4 Celaleddin Mengüberti Aze· baycan'dak egemenliğn sağlamla§tak için 22 ve 228 yllar arasnda Gürcstan Hristiyan Krallğ'na ba§arlı aknlar düzenledi 22 7'de Tiis'i ele eçirdi49 Bu sırada Grctan'ı 223 'te ölen Kral III Giorg'nn yerne geçen kız karde§ Rusudan yönetyordu Sonuç olarak Celaleddin Cengiz Han tarafndan yok edilen impa ratorluğunu bir ölçüde yenden kurmay ba§ard 230da bu imparator luk, ba§kentleri Ishan ve Tebriz olmak üzere, Fars, Kirman Acem lrak, Azerbaycan ve Mazanderan llerinden olu§uyordu Yen sultan ktidar mücadelesi srasnda en z Moğollar'nki kadar korkunç eylemlere giri§mekten de çekinmedi Moğollar'dan çok çeken bölge halk bir de sultanın disiplnsz birlikleriye uğra§mak zorunda kald Elde ettği ko numu koruyabimek çin Celaleddin rakip olarak gördüğü karde§i G yaseddin'i öldürttü 5 Sultan l Muhammed'in oğlu, cesur bir komutan olmasna kar§n bir devlet adam olarak babasnn öngörüsünden yoksundu Kurduğu yeni İran Krallğ'n Moğollar'n olas bir saldrsna kar§ hazlayacağ yerde zaten geli§meleri §üpheyle ileyen Bağdat hali· fesiyle çek§meye ba§lad. Bunun yannda Anadolu Selçuklular ve Srye'deki Eyyubiler'le de sorunlar vard Bu arada Celaleddin'e bir cidd tehdt de doğudan geldi 1230'da Ögedey eski Harezm Sultanlğı'nn yeniden kurulmas giri§imine son vermek için, Celaleddin'in üstüne Çormagan Noyan komtasnda 300 ki§ilk bir ordu gönderdi Çoagan, ordusuyla birlikte hzlı br biçimde hareket ederek Horasan ve Rey üzerinden Azerbaycan'a geçti. Bu srada, öncü birlikler Tebriz yaknlarna kadar la§mı§t ve d§mann tamamen hazrlksz olduğunu gördüler 5 Celaleddin Anadolu Selçukluları ve Eyyubler'le vakit geçrmeden barı§ yapacak kadar akll davran· d 54 Ancak, yine de bu cesur komutan Moğollar'la sava§mayı göze ala mad Önce Mogan ve Harran ovalarna kaçt, ardndan Diyarbakra sğınd. Moğollar on yl önce babasn kovaladıklar gbi bu kez de onun pe§ine dü§tüler Celaleddin kaçmaya devam ettikçe yanda§ları da azal d H Sultann sonnun tam olarak nasl geldiği bilinmese de 1 23 1'de neredeyse tamamyla terk edilmi§ bir haldeyken Kürtler tarafndan öl dürüldüğü sanılmaktadr Ölümündeki bu belirsizlk, ylar boyunca, baz maceraclarn kendilerinin Celaleddin olduğunu öne sürerek onun hak ların talep etmelerine yol açt 56 Çormagan İran'ın thettiği lgesinde asker vali olarak kaldı Kam pnı atl bir ordunun k§ geçirmesi için oldukça uygun br yer olan
1 52 CENGİZ HA
Mogan ve Harran ovalarında krd Horasan ve Mazanderan'da önce bir Kara Hıtay olan ve bu görevi 1235'teki ölümüne dek sürdüren Kin emür vali old 1 239da buraya vali olarak Çkyın yakın dost Körgüz atandı8 Nastri inacını benimsemi§ bir ygur oan Körgüz ba§arılı bir yönetim gösterdi Çormagan, on yıl süren ( 1 23 1 1241) egemenliği boynca, Moğollğnu gösterdi ve kom§U ülkeeri de boyndruğu alt na aldı Ancak b ilerleyi§, Kaasya'nın zorlu bir coğraaya yayılm§ çok sayıda devletten ol§an yapısı yüzünden ağır old Dahası bu kom§ların gösterdiği direnç de zellikle Gürcüler dü§ünüldüğünde yabana atıır cinsten değildi 1233'te Diyarbakır ve çevresine yaptığı akın en az 12201221 yıllarında Maveraünneh ve Horasana yapılan akınlar kadar kanlı geçti Daha sonra, yönünü Kakasyaya çeviren Çor magan, 1236'da Gürcistan rallığına girdi Kraliçe Rsdan Tilisten Kutaysiye kaçtı ve Gürcistan da b vasal devlet olarak Moğol İmparator luğuna katıldı Çormagan, son harekatlarından birini de Kars ve Ani §ehirlerini ele geçirmek üzere yaptı Çormagan bölgesindeki Müslüman ve Hristiyanara ibadet özgür lüğü tanıdı. 1 24de aniden konu§ma yetisi kaybedince yeni komu tan gelene kadar vailiği karısı yürütmek drmunda kaldı Yeni vali Bayc Noyan da selefi gibi İran ve Kakasya valiliğini uzn zaman ( 1256ya kadar) sürdürdü Ancak Hıristiyanlara kar§ı Çormagan kadar ho§görülü değildi Baycnn dönemindeki en önemli olay, Anadolu Selçkl devletinin yıkılmasıydı Selçukl İmparatorlğndan yakla§ık 075'te kopan Konya Sltan lığı zaman içinde, Bizans İmparatorluğndan öylesine etkilendi ki İslami çizgisinden ayrıarak kendisini Hıristiyan uygarlığının bir parçası yapacak adlar attı 6 Ancak, 1 200 1 23 7 yıları arasında hüküm süren b reh döneminin ardından, Sutan i Keyhüsrev zamanında gücünü yitirmeye ba§ladı 1237 yılında tahta otran l Keyhüsrev, zayıfki§iiğini kısa zamanda ortaya ko§t Buna kar§ın 1242de, Moğollar Konya Sltanlığı'na girip Erzrm k§attıkarında güçlü bir direni§le kar§ıla§· tılar. 242nin sonunda §ehir dü§ünce, brayı acımasızca yağmalayarak ate§e verdiler. Moğollar kı§ yakla§tığından, o an için Mogan Ovası'na geri döndüler Bu arada, Anadol Selçklularının, her biri kendi der· dine dü§mܧ olan Bağdat halisinden ya da Suriye ve Mısırdaki Eyy bilerden yardım alması zord 1243 yazının ba§ında, Bayc Anadol Selçklularını bütünüyle boyundrk atna almak için 30000 ki§ilik bir ordyla tekrar Anadol'ya hareket etti Buna kar§ılık, Sltan l. Keyhüs�ev, vasallarının da des
BANIN iZNDE 1 53
tekediği 800 ki§iik br orduya Moğoar karşamak üzere ieremeye ba§ad 2 Haziran 1243'te iki ordu Sivas'n kuzeyoğuundaki Köedağ yaknarnda kar§aşt: Seukuar'n öncü birikeri yenimişti Haberi duyan Keyhürev ana orduuya birte batya doğru kaçarken69, Baycu'nun brlikleri ieremelerini ürdürerek Siva ve Kayeri'yi adılar Sonunda, sultan ogan Ovas'na dönen Baycu'ya br elçilk heyeti göndererek, Anadolu Seçuklularının Moğolların egemenliğini kabul etmei anlamı na geen yk bi vergy Büyük Han'a ödemeyi kabul etti Güneydoğu Anadou'da Ermenier'in kurduğu küçük bir Hristiyan krağ oan Kiikya'nn hükümdar Kra 1. Hethun da (1222) Moğoar'n vasa oduğu Kony Sutanğ'na boyun eğdirmeinden etkienerek, Moğo egemeniğine girdi Kurnaz kra bu yoa Baycu'nun oas bir şgainden de kurtumu§ odu Onun ardndan Musu atabeyi de ayn yolu ledi 7 1
ÇİN'DEKİ SAVAŞ DEVAM EDİYOR Mukai'nin 1223teki öümünün ardndan, Kiner, Cengiz Han'n yok uğunu da frsat bierek özeike Wei Vdii ve Şeni'de Moğoarn fethettiği bögeerin önemi bir ksmn geri adar. Şeni'de Poçu şeh rini ee geçirdier Öüm döşeğindeyken oğuarna verdiği öğütten de anlaşabileceği gibi, Cengiz Han, Kinlerin ciddiye alnması gereken bir dü§man olduğunun her zaman için rkndayd7 Ölmeden önce, oğularn Kinler'in en iyi biriklerinin Huangho Irmağ ile Kin Ling Dağar arasnda yer aan Honan eyaetnin girişini tutan ve güçlü bir avunmaya sahip Tongkuanda buunduğu konusunda uyarmşt Baş kenteri Kaifenge uaşmann tek you Songarn toprakarndan geç· mekti Bu yüzden onara Kiner'e Songar aranda yüz ydır süren dü§manğ kulanmaarın öğütedi Öümünden 12 yı önce Cengiz Han bunu denemiş onun Songara anaştığ haberini aan Kiner de avunmalarını Honanda yoğunlaştrmışlardı Moğol saldırısı 230da başladı. cak Moğollar ummadıkları bir Kn savunmasya karşaştar Curçener'in savaşç ruhu geri dönmüştü Kin Genera Wanyen Yi Moğo ordusunu önce Kansunun doğu ta rafnda, onra da Wei Vadii'nde geri püskürtmeyi başard 1 23 1 ikba harnda Moğoar bu kez Süböteyin komutanda yeni bir adr daha düzenedier Fengşiang' ee geçirdier ancak Şian'n güneydoğusunda Wanyen Yi tarafdan bir kez daha geri püskürtüldüer.75
1 54 CENiZ H
Ögedey atık babasının öğüdüne uaya kaar vermşt Hemen nglar'a br elç gönded ancak bu elç Song topraklaına ayak basa basmaz öldürüldü Bnbr zoluktan sona, göndeilen knc elç br anlaşma yapmayı başardı6 Ögedey ana ordusu ve kuşatma donanımıyla brlkte Şans'ye hareket ett Asker açdan önem taşyan Poçu şehrn ele geçrdkten sonra doğuya dönerek Huangho'nun kuzey yakasına yöneld Bu arada, Tuluy, 30 atlıdan oluşan ordusuyla, blnçl bi bçimde Songlaın sınırlaını da tahp ettğ genş çaplı b kanat harekatına gr§t 78 Bu haekat sırasında, askerle yyecek kıtlığından ve değşen hava koşullarından çok kötü etklendle 9 Tul uy, önce We, sona Han ımaklaını aşaak Song bölgesndek Hangçung şehn aldı ve adından Çalng Iağ üzenden güneye geçt Sıçuanda teka kuzeydoğuya dönerek, 23 2 nn ocak ay sonunda, br kez daha an mağını geç ve brdenbe K topaklanda btved Şubat 1 232'de, Ögedey, Tongkuanla Loyang aasından Huangho'yu geçeek Loyangı fethett Yüşen yakınında k Moğol odusu güçle bleştrd ve hemen hemen aynı anda başaılı komutan Wanyen Y yönetmndek 5000 k§lk br Kn odusuyla kaşı karşıya geldler Uzun br süre k taaf aasında gdp gelen zorlu br savaşın adından Cuçenler yenlgye uğadıla Wanyen Y Moğolla taafından es alındı Kn genealnn yeteneklen yakından blen Tuluy, onu Moğolların hzmetine grmeye kna etmeye çalışt Ancak uluy'un bu yolda zo bie kullanmasın kaşın, guurlu Curçen buna raz gelmed Düşmanının hzmetne gmektense şeht olaak ölmey terch ett Bu yenlgnn ardndan, Knle, topaklaının ge kalanını Moğolla'a tek edeek bütün brlkleyle Kafeng ve çevresne çekldler Ögedey başkent kuşatarak İmparator Ngatsung'dan mparatoluk unvanından vazgeçmesn ve Honan valis olaak Moğol egemenlğn tanımasını sted Ancak Kn mpaatou bu onur kııcı tekl eddett Ögedey ve Tuluy, kuşatmanın komutasını Süböteye bırakaak sıcak yazı dağlarda geçek üzere kuzeye gttler8 Kangn alınması Moğollar çn çok zor oldu Başkentek drençl savunmann yanı sıra, Knle'n kullandığı patlayıcılar da onlaı çok zoladı: "Knle'n yer göğü nleten büyük havan toplaı vardı Moğolların vedkle kayıpla o kadar ağırlaştı k, Sübötey Kn mpaatoruyla anlaşma yolla aamaya başladı Muhtemelen, Sütey endşelenden tek şey, bu ağır kayıpla değl d. Tuluyla blkte Lnghutann kuzeynde bulunan Ögedey ağı br hastalığa yakalanmıştı k kadeşn buadak dağlada kaldıklaı sıada
BIN İZiND 1 55
yaşadıkları tam olarak bilinmemektedir Bir süre sonra Ögedey iyileşmesine rağmen Tuluy ölmüştür Tuluy'un aşırı alkol yüzünden öl· dğü sanılmaktadır. Ancak Tuluy'un ardılları, impratorluğun yöneti· mini devraldıktn sonra onun ölüm biçimini idelleştirerek kendisini Ögedey için kurban ettiği efsanesini yaratma ihiyacı duuşlrdır. Bu efsneye göre Ögedey'in durumunun ciddiyeti, etrandakileri endişeye sevk etmiş, hastalığı ondan uzklaştırmları için şamanlr getirtilmiş bu da bir işe yarmayınca Tengri'ye onun yerine aile yelerinden bir başkasını alması için dua edilmiştir Bu dusına olumlu ynıt almış olack ki Tuluy kardeşi için kendisini fed etmeye krar vermiştir Karısını ve çocuklarını Ögedey'e emanet ettikten sonra d sihirli bir iksir içerek ölmüştür85 Ögedey ise kıs bir süre sonra iyileşmiştir Tuluy'un 9 Ekim 232de öldüğünde 39 yaşınd olduğ kal edilmektedir. Gelecek için önmli bir nokta da Ögdey'in, Tuluy'un dl eşi Sorgaktani'ye bundan sonra sürekli danışcak olmasıdır87 ylelikle zekasıyla ünlü Sorgakta ni, Moğol İmparatorluğunda etkili olmaya devm etmiştir. İki başkomutnının yanında olmadığı sürede Sübötey, karar lma sorumluluğunu tek başına üstlenmek zorunda kaldı İmprator Ngai tsung onun uzlaşma önerisini reddetmişti Kin İmparatorluğuna çabuk ve kesin bir biçimde son vermk için, Sübötey, yeniden Hngçu'daki Songlr'la anlaşma yoluna gitti Songlar, Honan ile King'in kendi· erine verilmesi karşılığında Moğollara yardım etmeye hazır olduklrını söylediler Bu anlaşmanın hemen arddn, General MengHung 20 kişilik ordusuyla Kifeng'e geldi88 Songlar aynı hatayı yüz yıl önce e yapmışlardı: Curçenler'e Kitanlrı yenmeleri için yardım etmişler, an ck sonradan Curçenler onlara karşı Kitnlardan çok dah saldırgan davrnmışlardı Şimdi, Çinliler, Curçenlere karşı kuzeyden gelen yeni barbarları destekliyorlardı Bunun kendileri için nasıl bir lkete yol açacağını otuz yıl sonra göreceklerdi Kaingde durum giderek daha umutsuz bir hal lıyordu 1233'te, İmprator Ngaitsung, kuştılmış başkentinden kaçmayı başararak doğu da etra sularla çevrili bir şehre yerleşti Burada kaldığı süre içinde Songlar'ı planlarından vazgeçirmeye çalıştıysa da bşarılı olmadı 1233 ilkbaharınd Tsuili adında bir Kin generlinin ihanetinin ardından Kaing teslim oldu Sübötey Kin hanednının erkek üyelerinin tümüyle birlikte Wanyen Yinin tüm ailesini de kılıçtan geçirtti İmpa ratorluk ailesindeki kadınlarsa Karakuruma gönderildi Sübötey aslın da, başkent nüfsunun tmamını ortdan kaldrmayı düşünüyordu am Yelü Çutsayın zamanınd müdahalesiyle b katlim engellendi Buna 8
1 56 CENGİZ H
karşın böyesne uzun br kuşatmadan sonra yapan yağma g�sp zor· bak ve yakp kmaar kaçınımazd Bunara Song brker de atı d mparator hayatta kadğ sürece egemenğnn sona erdğ söyene mezd Moğoar ve Songar, güneye kaçan Ngatsungun peşne düştüer İmparator 234 kbaharında nthar ett. Ayn y Hunan yakınında gerye kaan son Kn drenş de kd Moğoar ve Songar neet ettker düşmandan kurtumaa Hangçu'da coşkuya kuadar Hzmeternn karşğ oarak Songar'a Honan'ın güneydoğusu e Anhunn kuzeybats verd. Ancak Kafeng bu ödüün çnde yer amadı Ark Kuzey Çnn tartşmasz hakm oan Moğoar esk başkent kenderne sakamşard. Ögedey rar Tsu'y Kafenge va oarak atadktan sonra Moğol kuvvetlernn b ksm kzeye doğr çekd Moğoar ger çekrken de Kn hakına çk zumetter; ancak Yeü Çutsay buna da br son vermeyi başad Kuzey sınrarındak sadrgan Moğola Songar çn cdd br tehdt ouştursa da, Çner bunun pek frkında değd Brkaç za heveskr ak hocasnın akına uyan Song İmparatoru Ltsung (1225264) Honan'ın tamamın şga etme hevesne kapd. 234'ün temmuz ve ağustos ayarında Songar Loyang' ve Kang' za zoranmadan ee geçrder. Esk Kn başkentnde nsanar Ögedeyn atadğ va Tsuy ödürdüer 235te Karakurumda br kurutay topamş oan Ögedey burada Songa cezaandrma kara ad Üç Moğo ordusu Çn'e doğru yoa çkt Ögedey'n knc oğu Kötenn yönettğ k ordu Sçuana grd Dğer br oğu Küçünün komutasındak knc ordu Mart 236'da Han rmağ üzerndek Sangyang' ad Tangut genera Çağan se üçüncü orduya önce Hanku yakınındak Yangtzeye uaşt oradan da Doğu Hupe ve Bat Anhu'ye doğru ereyşn sür dürdü Ancak Songar'ın MengHungdak genera odukça yeteneky d ve Moğoar'a kaş koay başard 1 236 yda Hupedek Çang· g yakınında Moğola' yengye uğraarak 200 esr özgürüğüne kavuşturdu 239'da Sangyang'n kends yenden Songar' ene geçt Bütün bunara rağmen Çner'n bu başaa Moğoar Yangtzeye kadar ereyerek yağma aka yapmaarına enge oamad. Bu akınar sasda, Moğoar 241 'de br süreğne Sçuan'dak Çeng tu'yu ee geçrmş osaar da bunar brbrnden kopuk yapan düzensz akard 7 Ancak Moğoarın güneye doğru bu artan basks asında Songar çn geecekte başarına geecek feaketn br habercsyd
BAIN İZİNDE 1 5 7
KORE HALKININ ÇEKTİKLERİ Kore (Kaoli) 918de iktidara gelen Koo Hanedanı'ya birlikte ba ğıms bir kralığa dönü§mܧtÜ Ancak 1 1 70'ten beri ülkeyi Koryo kraar deği askeri ailer yönetiyordu Moğollar'a Koreliler arasndaki ilk kar§la§malar 12161218 yları arasında gerçekle§ti Moğollar Liaotong Yarımadasnda Yalu rmağnı geçerek burada bazı §ehirleri ee geçen Kian kuvetlerii koayordu. Moğolar ryolar'dan Kitanlar' cezalandmak iç yardım istemele kalmadılar ayca artık Kore'yi de i§gal etmݧ oldukları gerçeğinden ha rekee onlardan giderek ağırla§acak olan yıllk bir ergi de talep etti· er Bu yüzden, Mukali'nin 1223'teki ölümü e Cengiz Han'n yokluğu yalnzca Kinler için değil Koolar için de Moğol boyundurundan kur tulmak üzere iyi bir rsattı 1225te bitmez tükenmez taleperl gelen bi Moğo elçisin Moğoistan'a dönü§ yolunda öldürülmesi olya ciddi bir boyut katt Ancak Moğollar o srada ba§ka bir cezaandrma seferyle meşgul olduklarndan bunu birkaç y sonraya ertelemek zoruna kaldar Büyük Han mertebesine yükseldikten sonra Ögedey, Moğolar'ın Temüge'nin ulusunun bir parçası olarak gördükeri Kore üzerine yürü meye karar erdi 1231 yıınn ağustos ay sonunda Sartak komu tasındaki güçlü bir Moğol ordusu Yalu rmağı'n geçerek Moğolar'ın sonraki otuz yıl boyunca Koreyi boyundurukları altında tutabilmek için süreki Yaluyu geçmek zorunda kalacakları bir önemi başlat!§ oldu Pyongyang' ele geçirip halkını katettikten sonra Moğo ordusu, 1231'in aralık ay sonunda Koryolar'ın ba§kenti Kaesong'a ardı Moğo lar ilerleyişleri srasında geçtikleri yerlerde deh§et saçtılar Sonunda, Korelilerden yüklü bir tazminat alan Moğollar 1232'de geri çekilmeye başadılar; ancak geri dönü§ younda da etraarna deh§et saçmay sür dürdüer Moğoların geri çekimesini rsat bien askeri ai Koo hükü metini yarmadanın batı ısındaki Kanghwa Adası'na ta§ımaya karar erdi 4 Sonradan görüleceği gibi bu ula§lması güç yere ta§ınmak Koryolar için akıllıca bir hareket oldu Moğollar geri çekilirken arkaarında zorla ede ettikeri geliri top· lamaarı için Kore Yarımadası'nın kuzeybatı kımnda 70 yüksek memur (drgai) bırakmı§t. Bunlardan bir kısmı öldürüünce 123 2'nin ağustos e eylü ayarnda Sartak yönetiminde yeni bir Moğol istias başlad. Bu kez daha kolay ilerleyen Moğollar zla zorlanmadan Han rmağı'na ula§tı. Buradaki saa§ta Sartak öldürüldü e bu olaydan cesaret aan Korelier daha da artan bir dirençle, Moğollar'a karş koydu •
1 58 CENGİZ H
123tek kurultay srasında rede sürekl cananan bu dren§e rtk kesn br son vermes kararla§trld Eyül 1235'te, Tanku Bağatur ve Hong Pogwon komutasndak Moğol ordusu Yalu rmağn br kez daha get. 107 Önce yarmadann doğu kysna doğru yöneen Moğol ordusu 1236 lkbaharnda asl taarruzunu ba§latt Eyül aynda Anj zernden Kaejuya ula§an Moğollar k§ geldğnde Han Irmağnn gü neyne varm§lard ble Moğollar' bir orduyla kar§lamayan Koreller gera savaşı terch et. Ancak Kore hak zaten ağ kayplar vermş olduğundan istlacılara kar§ bu yöntem pek §e yaramad Yen b bar§ ana§mas teklf e, Moğolar'n blklernn br ksmn ger çekmes sonucu br ölüde de olsa §e yarad; ancak kalan brlker bölgede terör estrmeye devam ett re hak gerlla sava§nın verdğ zararlar tela etmeye zorand0; ancak bu dren§e kar§ık olarak ödetmek stenen bedel o kadr ğrd k Koolr 1238'den tibaren thleriyle yenden pazarlklr gr§mek zorunda kald İk yl boyunca Koreyle Karakurum arasnda d gelen ellerden br sonu alnamasa da, sonunda 1241de kran br akrabasınn rehn oark Moğo ba§kentne gönderlmesye Koreller huzur kavuştu 10
1 4 Avupa'd
Moğol İstlsı
ESKİ RUSYNIN ÇÖKÜŞÜ X yüzyıln aşına Kev Prenlğ Ru evetler araına en üçüü konumundayd Svatosav hükümarğı önemnde 964972) pren ğ kapsağ aan önem ölçüde atş Onun öümünen sonra yaşanan kta oşluğunun ardndan 980'e oğlu Vlam tahta çkt. Bu öneme yaşanan en öneml eşme prenn Hstyanlk nancna dönmesyle rlkte X yüzyn sonuna kadar Ru halknn neeeyse tamamna yaknnn bu dn benmeme odu. Yaosav önemne se ( 036 1 054) Kev en büyk enşlemesn yşa ve n ar tam olarak lmee de, kuzeyde Ladoa Gölünden güneyde Dnye ter ağna, oğua VlamSuzal, Riazan ve Kurktan ata Mnke kaar oan öleler çe aldı Yaoslav 054tek öümünen onra penslğ özek lgelee ayraak oğulla arana ölüşüü. XI yüzyla ve XII. yüzl aşna bunla aanda en önemle güneyde Kev ve Çengov batda Galçya ve Volnya ve otada Smoenk e kuzeydoğuda VadmSuzal ve azand. Kuzeyde bağmsz Novgood Cumhuyet vad Bu böünmenn ardndan da, Kev, kütüel ve dne b mekez oaak önemn
1 60 CENGİZ H
ko; acak siyasa aça esk bask konumnu büyük öçüe yim§ syanı b §eke açlaa ayması eskle aasıda a akası keslmeyen kskaçlkaa ve çek§meee yol açt us es e, aalaıak süü§melee ba§ka evee yama çağmakan a çeknmedi usya'ın bu bilkten yoksun yaısnı kendi lehleine kulananla aasıa güneydeki Tük göçebele ba§ta gelyodu Bndan so yaaaaa, Xl. yüzyl soa Güne syaaki ovaaı sta eeek baa büyük br kalk kua Kıçaka om§U Ba§angça Kçak a ve us esle süek sava§ hane olsa a, bu um XI yün souna Gaiçya Pensi Mstsav'ı Kçak Han Koya'ı kızaınan bye evlemesyle amame eğ§t X yüzyıa Cemen Şövaye Taka Ba Kyıs'da doğya oğu süüğü Letona ve i vanalla usya'nın kuzeybatısına yen b tehit olu§tu Sona laı, sava§çı Litvanyalıla, Baltık kyııa kaybettikle topaklaı Rus penslee aıklaya ea emeye ça§acaka Bua ka§k, b süe çe hçb §ey, s ese ke aaana süek kavga emeke akoyaa Cebe ve Sübötey 222'de geçekle§ği sa be oaı us tahek e cd tehdee bi oa kci Moğo sasna ka§ hyaç yacakla biğ kmaaı sağayama 229 kayın aa, Ögeey eneyiml geea Sübötey ke§lede bumak üzee baya göemi§ B keşf seei so nuçlaı bmemekte Ancak, muhtemelen bu sein amacı, yedi yıl soa yapılacak olan byk haekat için bilgi tolamaktı 1235 ku uaya Voga Bgaa, Kçaka ve Ruslaı boyndk aa almak üzee büyük b o baıya göemes kaaa§ı B on komuası Cucn knc oğlu Bau'ya ve Oa veien 50.0 k§k ou, batya gecek kuvveein aa böümüü ol§tua cak Ögeey'n emyle ğe ulsaa göeien blikee bik e, Bann osn toam büyüklüğüün 120000 k§y bğ salmkar.4 Bu o çok büyük b ksmı Tükle'e oşyou ancak üst üzey komuta kademesne ağılk Moğolla'ındı Bu sefee katılan komutanla aasıda en öemlis, o zaman altı§ ya§laına oan Süböey Banu as kmaaa aasa se kade§e Oa, Beke ve Şeyba Ögeey' ki oğ Güyük ve Kada Çağaay oğl Baya ve toun Büi; son oaak a Tuyu ik oğ öngke ve Ak ke vaı Oa Süböey ya sıa ba§ka geneae e ye ayo Cengz Ha'n esk as kmaaaı oa b ki§en hes a bnmese e baan bi Booay oluğu kes6 Ögeey'n
AVRPA'DA MoOL İSTlI 1 6 1
başlagıçta bu harekatn ba§komutlğı ked üstlenmey dü§ündüğü de blmektedr Cengz Hnn tüm hrekatlarnda yptğı gb Batu ve Sübötey bu ser çok öcede ncelkle palad İsthbrat toplmlrı çn bö geye keş erler ve csuslr gönderld8 Moğolr k hede Volg Bulgrlrn b§ket on Bulgard (Bolgar) Volg Bugrlr Ort Asy le Kuzey ve Doğu Avrupa arasındak tcrette brkç yüzydr öneml rol oynuyordu 9 Bu yüzden 236 sobaharıd Bulgr ln Btu ve Sübötey0, taş üstünde tş brkmadklar şehr çbucak yenden ş ettler Bu arda Bulgarardan bazları batıya, sğnma teplernn karşk buduğu Rusyaya kçtı 2 Moğoar, Voga boyunda yşayan Kıpçkar (ya da Komnara) d Bugarın etye hemen emen ynı zmnda sdırrk onrı yend Buradak Kıpçkrın önder Bçmn, Vogda br adaya sığdı 1 236 1 237 kşınd Möngke onu yakdığınd se öüm cezasına çarptırıdU Kıpçakar'dan bzıarı batıya kaçtıys d, çoğu, Moğo egemenlğne boyu eğd Çe§tl boylrn krı§mdan oluşa bu ürk hk, sonradan Güey Rusydak Moğol hğn çekrdeğn oluşturacak, htta bu halğa dı verecektr Trhte Btunun ulusunun nıldğı adlard b de Kıpçak Hlığdr 4 Rus presler, Volg Bulgrlrd sor sıraı kedlere geleceğ bldker halde Moğol tehdd ger püskürtmek ç herhg br hzrlk yapmdlr Moğollr karş brleşk br cephe kurulmmas or ş br hyl kolylştrd Arlk 237de Rus preslklere lk sldrlar Rzl b§dr Rza pres göüllü ork teslm etmey reddedce bşkent kuştıld ve sdece beş gün süre br ku§tmaın sonund 2 Arlıkta teslm alndı Prens Yur ve krs dm edld ıs Burdan sor, Moğolar Yur krdeş Pres Romı kldğ Koomnay yöeldler. VldmrSuzdl res Kolom' kurtrmaya çıştıysa da başrlı oamdı Brası da kıs süren br kuştmnn ardındn fethedd B kuşatma sırsında, Cengz Hanın oğurındn Kögen e Merkt ve krısı Kn ödürdü 16 Pens Roman da çtşmr sırasınd öldü 7 Moğoar, Riazn Presğndek bzı küçük şehrler tarhn sayrndan sonsuza dek sdler; bu şehrern kaıntıar yarca brer c at olarak kdı Batu ve Sübötey, Rusyd Cengz Hnı öem br şehre ck çevresdek §ehrlerden bzlrn ehettkten sonr saldrm tktğ uyguluyorlrd Bu yüzde o ç Prens il. Y bşket Vldre dokumdlr Btu o zmr dh öesz ol Moskovy
1 62 CENİZ H
yöneldi Kısa br ku§atmadan sonra alınan §ehr, her zamanki yağma prosedürü uygulandktan sonra ate§e verldi Bu arada, Prens Yuri, Vla dimiri terk ederek, ordusuyla brlikte kuzeye doğru hareket etti. Bunun üzerine, ba§kent ku§atan Moğollar, 8 Şubatta düzenledikler saldrıyla §ehr aldlar. dıdan, Moğollar'ın bdk vahşet ba§ladı Şehr alkının büyük bir kısmı orada güvende olaaklarını umarak kiliselere sığını Anak kiliselerin ide ettiği §eylerden habersiz olan Moğollar onları ate§e verne çerideki insanlar dri dr yandı VladimirSuzdal pren sn ailesi ölümle ezalandrıldı Aynı anda, Batu da Suzdalı ku§atm ve kısa sürede almı§t Bunun ardndan, Moğollar, kuzeybatya, Prens i Yuri'nn ordusuyla kamp kurduğu yere doğru yöneldler Bu arada yolları zerindek Pereys lav, Yaroslav ve Tveri de (bugünkü Kalin) ele geçder ylece, Mo loga Iağı yakınındaki Yuri, kendi prenslklerinden ay dü§mܧ oldu 4 Mart 1 238de ordusu Sit Irmağı yakınında yenilgiye uğratılan Yuri, bu sav§ta öldürüldü Art kuzeyde sadece tücar Novgoro Cumhuriyet kalmı§tı Moğolların ilerlemeye devam ederek bu Rus devletini de thetmes önünde hiçbir engel yok gbiyd. Buna kar§lık, bu umhu riyette yer alan Torzok §ehrni sava§madan ele geçirmek mümkün olma dı Şeh anak 23 Mart 1 238'de, iki hafalık bir direnişten sonra alına bl Bu ik hafa, kuzeydeki dğer harekatlar için de belirleyi oldu Karların erimesyle bataklğa dönüşen zemn, Moğol atllarının lerleyi· şini durdurdu Novgord kurtuldu ve hiçbir zaman Moğol istasına uğ· ramadı. B Bir an öne güneye doğru çekilmek zorunda olan Mğol oru suna yolları üzerindeki zelsk de iddi bir engel oluşturdu: Şehir, Mo ğol kuştmasına yedi hafa direndi Kuzedoğu Rusy'dak prenslklerden bazlarını theden Batu, artk güneye nerek 1 238in geri kalann ve sonrak yılı Güney Rusyadaki Kıpçar ve Kuzey Kafkasya boylarnı boyunduruk altna almak için değerlrmee karar verdi5 Kpçaklara karşı yürütülen operasyon ları B rdeşi Berke yönett Yapılan çatmaların ardından, Kıpç 1 H8'Jc Mğolların egemenliğini tanımak zorunda kaldı lar6 anl;rı Kot n s 40 yanda§ıyla birlkte Maaristana sığındı7 B r, Şeybn ve Büri Kırıma gderken, Möngke ve Ka n K fks rı bynduruk alna almkl görvlendild Kfks � Ar ve Çerkezler de 1 239'da Moğol egemenliği bul tmk zornd llr. 29 240 ilkbhrnd tun den bir ry gelen takvye edlm ordurı bt oğr ilerlmeye kldklar yerden devam etiler Kpçak
AVRPA'DA MOG İSTLI 1 63
ükesi büyük önem ta§yan Kiev Prensliği'ne bir sadır hazrlamak için en iyi yerdi Olaylarn gerçekte nası ve hangi srayla cereyan ettiği tam oara biinmese de, Kiev §ehrine sadrmadan önce, Moğoar l 240 yazında Çeigov ve Pereyaslav adıklar sanmatadır. Kiev ve Çernigov Prensi Mikhai önce Macaristan'a, oradan da Silezyaya kaçm § , Kiev'in savunmasını yar Dimitri üsenmi§ti Batu tarandan Kievi almaka görevlendirien Möngke, bu derecede önemli bir §ehri ykıntı· ar içinde brakmamak üzere3, Dimitriye elçiler gönderdi Ancak yar Dimitri tesim olmayı reddettiği gibi Moğo eçierini de ödürttü. H u hareket §ehrin kaderii beireyecekti Moğol ordusunun büyük bir bölümü, ba§arındaki Cengizer'e birikte bu büyük §ehrin önünde topland Dimitinin önderiğinde §ehri yiğitçe savunan askerer bu büyü ordu kar§sında za direnemedi. Bir· aç günlük bir ku§atmanın ardından 6 Arak 1240ta, Kiev dü§tü5 Rusar için çok önemli oan §ehir yağmaandı ve tahrip edidi Bundan at yl sonra, Moğoistana yolcuuğu sırasnda Kievden geçn Giovan· ni da Pian de Carpini, bir zamanarn görkemi §ehrinden aanar §öyle özetemi§tir: "Birçok değeri kutsal emanetten ve mari eserden geriye kalan tek §ey, moloz ğınar36 Kiev artık Rusyadaki en güçü prensliğin merkezi ve Rusya'nın ba§piskoposuğu değildi37: Eski Rusyanın kabi sökümü§tü Bu önemli ba§arnın ardndan, Moğollar, daha da batya ierlediler Kamenets (Podosk), Vladimir (Voinya) ve Gaiç (Galiçya) gibi baz §ehirleri hieyle ya da zor kullanarak ele geçirdier 3 Vadimir ie Galiç arasnda kalan, Poonya sınırındaki bölge endiliğinden tesim olunca, tu, k§ı geçirmek üzere ordusunu buraya yere§tirdi Gaiçyal Danie de dahil omak üzere Rus prenslerinin çoğu, Macaristan ile Poonyaya kaçmş J9 Bu durum, Moğolar' dikkatini bu iki ülkeye yöneltti Özelike sürgündeki Kıpçakarın sğındğ Macaristan Moğoarn igisii çekiyordu Bu Orta Avrupa ülkelerine giden yol, Asyalı tiher için artık açıkı. Bir eaneye göre, esir adğı yar Dimitri de, Batuya, Moğoların Macaristana saldırabiecek kadar güçlü oduğunu söylemi§ti
UÇURUMUN KENARINDAKİ ORTA AVRUPA XI yüzyn aşnda, Orta Avupa, zla güvenli olmayan krallklara lünmü§tü Bu f devleterin hemen hpsinin Ceren İmparatorluğu'yla doğrudan bir bağlants vard Bunlardan biri olan hema, 212'de,
1 64 CENGİZ HM
rmen paratorunun dstğyle özerk r devt olmu§tU hemya Krı . Vclav özelikle d imparatorluk alsindn b prnsesl evli olmsndan dolay güçlü kom§usuna bir ayl myiyd Buna kar§k mya, kndi içind grçek b birliğ saip dğldi Avrupa'nı ortasındak bu kralk iç çk§melrle güçtn ü§mܧ bi aldydi Vtül Irmağı ovaarnda is, Past dükler, özeik X yün kici yars oyunca ön pana çkan r devt kurmu§ard Bu dükük, 1 lesaw (992025) dönemind Sa'n hakya büyük ölçüde gn§m§t. Dük l Bosaw Crmn imparatorunun gmniğindn kurtuuktan sonra Poonya kra unvanını am§t Ancak onun öümünün ardndan sonu glmyn taht kavgaları kralğı zayatt Moğolar'ın Rusya'yı ista ttikeri dönmde Kral iV Boesaw' gücü, grçkt SandomierzKrakov Düklüğü'nü aşmyordu Artk Polonyaa slaw'ın gemnliği tanımayan üç dük daa var Bunarın en önmlisi Dindar Henri adıya da nen Sizya Dükü l Hnri'ydi Diğr ikisi se Mazovya Dükü Konrad ie ppentor (bugünkü Opo ie Raci borz) Dükü Mecsaw'd. Kra l Bosaw'ın u dükr üzrindek egmnğni yndn kurmak çn yaptğ hameer ülky sürk çat§mara sürükedğnden, Poonya da Rusyadakn enzer br öünmü§ük görüntüsü vryordu Sldrgan ermen Şövaly Tarikatı da Baltk kyıı oynca Poonya içn Rusyada oduğundan çok daa üyük bir thdit olu§turuyoru Lehler §Övalylr tarafından Baltk kıyısndan sürüldük lri gbi yin onlardan kaçmak zorunda kalan Litanyalılar a kaybt klr topraklarını Poonyadan tela tmye çalı§yordu. I: yüzyln ba§ınd kuruan Macartan Kraığı Poloya v hemy rkarndan çok daha üyüktü Macar krala toprakların Karpathır e Trnsvnya Apr'n kadar kademe kadem gni§ltmey ba§ar� H ükenn snra günyde Adryatk' kadar uzanyordu n; k<rşk, Polonyada oduğu gb Maarstanda da tatın her el de��nd sncr y§anyor, krayet aesnn üyer arasnda Crmen v zns mrtorluklarının ülkeni iç§lerin müdaalesin olank nyn şdet çtı§malar çkıyoru. Kral III. Bla'nın 1173 96) th kmy Mcrstan tarhnde parak ir say açıd. İyi r ider on zns Fransız kütürern dar bgisn de kulanarak krğn mkm r biçimde organz tti Ancak onun ardndan tam otz y ync ttta kaan 11 Andrs (205235) aY ı §ary göstremd e nn stsz yönetmndn yararanan üyük toprak hper krn yeksn yttr4 Il. Bann a§attığ eşm çzgsin sürdürecek yetenğe e cddyet sap omayan 11
AVPA'DA MOGO STLI 1 65
Andrs şahsnda krallık soylularn gücü karşısında gderek daha çok tav verek zorunda kald Kral iV Bla 1235 yılında tahta çıktğında ülkeye soyluların bağımsız ve sorumsuz hareketlernden kaynaklanan b kargaşa hakmd iV Bla tahta büyük umutlarla ve bütün y nyetyle çıkmştı Ne var k ülke yönetmnde gösterdğ başaryı savaş alannda gösteremed4 239'da Kotyan Han Güney Rusyadan kaçan Kıpçaarın ülke toprak larına greblmes çn Macar kralndan zn sted iV Bla Kpçaklar'ın Katolk dnn benmsemeler ve krala bağl kalacaklarna söz vermeler koşuluyla bunu kabul ett Ancak ülkenn orta kesmne yerleştrlen Kıpçaklar'ın Macarstan'a uyum sağlamalar beklenldğ gb kolay olmad XII yüzyılda Macarstan halk geçmn temel olarak tarımdan sağlyordu Güney Rusya'nn bozkrlarndan gelen göçebeler çnse bu hç de alşılagelmş br yaşam tarz değld Kraln onları kabul eder· kenk amacı se daha çok ordusunu bu göçebe atllarla güçlendrme düşüncesyd+ Bunun üzerne Batu, Blaya br ültmatom göndererek şöyle seslen· d: "Kullarım olan Kıpçaklar korumanıza aldğınz ştt Sze onlar hemen bırakmanızı emredyorum çünkü onlar benden kaçırmakla sz de benm düşmanm oldunuz Unutmayın k onlar çn kaçmak szn çn olduğundan daha kolaydır Onlar çadrlarda yaşar szse evlerde ve şehrlerde yaşıyorsunuz. Batu bu mesajnda Blaya gönderdğ elçle r muhtemelen 30 kadar hl ger dönmedğne de dkkat çekt4 Bu elçlern br kısm Rus prensler tarafndan esr alnmış olsa da aslnda dğerler Macarstana ulaşmay başarmştı Elçlernn öldürülmes Moğollar'n her zaman şddetle cezalandırdklar br davranş bçmy· d Bu yüzden Batunun suçlaycı mesajı Blann başnn dertte oldu ğuna şaret edyordu Buna karşılık Kral iV Bla gb br adamn böyle br hata yapması nanlr gb değldr Moğollar 236'da Avrupa'ya gr· dğnde onlar hakkında br şeyler öğrenmeye çalışan brkaç Avrupalı kraldan bir olan Bla Batuya elçler göndermş, bunlardan Domnken Julen Moğolları zyaret ettkten sonra 23de ülkesne ger dönmüş tür47 Kpçakları snr dış etmeyen Bla, böylece Moğollar Macar· stana davet etmş oldu Bunu yaparken muhtemelen Macarlar'ın şmdye kadar Güney Rusyanın bozkrlarndan gelen göçebe saldırgan· !arın hçbrne pabuç bırakmamış olmasına güvenyordu.8 Batu ve Sübötey Macarstan'a yapacaklar muhtemel br saldr sırasında kuzeyden geleblecek br tehdd de hesaba katmak zorun· daydılar Bu ülkelern brbrleryle olan lşklerne bakıldğında böyle
1 66 CENGiZ HA
r sald olaslğ çok fzla gözükmese de, Polonya ve Bohemya'nn el Cermen imparatorunun da desteğiyle, Macarisan'n yardmna gemesi hima göz ard ediemezdi Bu olas tehdide karş oyma ve Macaristan'a yürüyecek ana ordunun kuzey kanadnn güvniğn sağamak çn a anda Poonyaya da r sadr düzenenmesi kararlaştrd Deneyimyle Moğolarn saldr pannn hazrlanmasna öncüük eden Süötey bu nokada Cengz Hann lkeerinden irni devreye somuştu: Tehdit alndaki br kanad koruma içn u ehdidi ouşuran güce sadrmak Polonya coğra açdan Macarsan ve hemya'y göre ço daha savunmasz konumdayd Bu i üke, eraarndaki dağ zncreryle Südeter, Beskider ve Karpatar ir öçüde korunuyordu İgnç oan Moğollar tarandan tehdit edilen bu üç ülkenin de az sayda tahkiml yere sahip omalar, buna karşn Moğolar snarna dayanana de ordularn taviye etmeyi düşünmemeleriyd9 Batunun ordusu, batya doğru yürüyüşüne, kş geçirdileri Vladi mr e Gaiç arasndak ögeden başayacakt Poonya'ya gdecek ler, uradan, 24 y şua aynn hemen aşnda ayrd Yaaşk 30000 şden ouşan u kuvvein aşnda5 Orda le Avrupa arhnde Peta oara anlan Baydar vard Moğolar'n Poonya'ya k odan sadrdkar ve Ordann komua etiği kolun Mazovya üzernden genş r dönüş haree yaptğ söyense de u pek mau görünmemektedr5• Br ana harekatya ana orduarn korumak iseyen Moğoarn Poonyada erni de ye ayrmas akla yatkn değldir. Poonyaya yöneen Moğoar, 3 Şua 124de, donmuş oan Visü rmağn geçerek ele geçrdkleri Sandomerz şehrini şanlarna yaşr çmde yağaadar Baya doğru ereyşlerni sürdüren Orda ve Baydar 8 Mr a, Şmen yaknarnda Kra iV Boeslaw yöneimin dek Polonya rdusuya karş arşya ged. Burada Leher ağ r yen gye uğratd v lesaw aserlenin r ksmn da yanna aara Moravya'ya sın 22 Martta, Moğollar Kraov önlerine geldi Şehde yaşayın birçoğu onlar gelmeden kaçmşt Moğollar Pal miye Paza'n �chr teş verdier ve sağ kalanlarn çoğunu da yanlarna alara götr·r D
AVPA'DA MoOL İSTİI 1 67
a sad sonuuz kaınca ku§atmaya vakt kaybetmemek çn buayı es geçtle ve batıya doğu elemelen südüdüe 55 Odann hede, Slezya Dükü 11. Hennn Legntz (bugünkü Legnca) yakınındak odusuydu Dük, kend brlkene ek olaak, Opole Racboz Dükünün blkleinn de çnde ye aldığ yakla§ık 30.0 kşlk b oduya sahpti. Kal leslaw'ın odusundan kaçan blkle de gönüllü oaak bu oduya katılmı§tı Dük Hen, Slezyada müke buunan Cemen §Övalyee taandan da destekenyodu. Buna kaşın k odu 8 Nsanda Legntz yakınında ka§ı ka§ıya gedkende kom§U ükelen hçb dükn yadımına gemed Kanbae olan hemya kalı yadım çn yola çktıysa da odusu yava§ leledğinden zamanında yet§emed 7 Oda ve Bayda ba§lançta ge çeklp Hen nn kendlen tak etmesn sağadıa; adından sadııya geçeek 9 Nanda, Legntze yaklaşık on komete mesad Wahstadt yakınıdak Katzbookta SezyaPoonya odusunu yenye uğattıa Dük Hen kaçmaya çalı§tıysa da bçok Cemen şövayesyle bkte öldüül mekten kutulamadı Dük Mecslaw Beslaudak kale gb denmey südüen Legntz Kalesne sığnd59 Oda ve Baydan, bu zafen a ddn önene açıan yoldan batıya doğu eemeye devam ettke dü§ünülse de geçekte öye omadı Legntzdek zafeden k gün sona Batu da Macastanda zaen an ett: Kuzeydek kouma kana· dın göev atık sona em§t. Bkle, Batunun odusundak yee n almak üzee güneye doğu haekete geçtle Oda e Baydaın güçü odusuyla tek başına ba§ edemeyeceğn anayan Bohemya Kalı Vcav, Moğo atılaının haeke kablyetn kısıtayablmek çn, Bohemya ve Moavyadak dağlık bölgeye çek meye kaa ved. Bu kaa Vcavın cesaetnn tatı§ımasına yol açsa da, en azından Bohemyayı Moğo yağmasından kutamış ve odusuna kayp vedmemeyi başamı§t Glatza (bugünkü Klodzko) yapılan sald ba§aısz oldu Bu aada Moğola da dağ geçten hemya odusunun kendlene sadr ması çn çok uygun yele oduğnu k ette 6 Oda ve Bayda Op e e Kodzko aasındak Othmachau cvaında k haa kada kam yatı. 141 y mayıs ayının ba§ında Moavyaya gde. Buada bçok küçük koumasz ye yağmaladıla Olomouc §ehn alma g§mle başaslıkla sonuçlanınca Bno üzeden Batunun Macastandak ana odusuna katıldıa Sonuç oaak Bohemya bak kalmasına ka§ın Moavya Moğoladan çok çekmş. Poonya ve Slezyadak yıkım da aynı deecede ağıdı62
1 68 CENİZ H
Bat'nn ana ords, Orda ve Baydar Vladimir le Gaiç arasın dak bölgeden Polonya'ya dor yola çıktıktan dört haa sonra ayrıdı Mhtemelen, Bat ve Sübötey, Polonya'dan geecek haberleri bek· lem§ler, harekatlarının ana hedef olan Macaristana dor harekete geçmeden önce Cengiz Hanın ünlü ilkesini hatırlayarak tehdit edilen kanadın güvenliinden emin olmak stemi§lerdi B arada, gerde ka lan brkleri üç koa ayırarak yakla§ık 40 bn ki§ilik bir aa kvvte 10 ila 20 bn ki§lik ik kanat o§trdlar B, açıkça, Karpatlar'dak geçitlerde daha hızlı ieremeerini salamak üzere yapımı§ bir bölüm· emeydi Sübötey ve roltayın da brlikleriyle yer aldıı Batnn kom· tasındaki ana ord, 1 1 Mart 124 'de, Galiçya'nın güneyindeki Karpat geçterinden geçerek63, güneye dor ilerlemeye ba§ladı6 Uzgorod ile Mkaçevo arasında onları bekleyen b Macar ordsn 12 Mart'ta aır bir yenigiye ğrattılar6 Moolar b sava§ta çok sayıda esr aldılar ve onları geçtikleri yoları temizemeler çin önlerine kattılar 5 Mart' ta, Bat ve Sübötey, Tna rmaı'na la§tıar ve brliklerin Pest (Pe§te) önüne ydılar Kra iV Ba, ordsn Tna'nın batısında topamı§tı Ancak, mhtemelen, ords daha tam toparlanamadıından, henüz Şeyban'ın brlikerye takvye edilmem§ olan Batnn ordsna ili§· medi İleremekte olan Moğo ordsnn kzey koln Şeyban komta edyord Şeyban, ykarı Vstül boynca ilereyerek, Yablnkovski Geçi· dnden geçp Vah ve Morava ırmaklarının ol§trd havzaya geldi6 Pe§te'ye hemen hemen aı anda vararak Bat'yla brada bl§maları planlandıından, mümkün old kadar hızı ilerlemes için emr amıştı B neenle, ilerleyi§i srasında yamalara çok az izin verdi O günler için odkça hatırı sayılır bir hıza ilerlemesini sürdüren Şeyban, birliklerne günde yakla§ık 75 kiometre yol aldırmayı ba§ardı 7 Mart'ta Tuna Irmaı kıyısındaki Vac §ehrine vardı68 B §ehr ele geçirdikten sonra da Bat'nn kzeybatısında yerini aldı Moo ordsnn güney kon yöneten Kadan ise, Moldavya ve Transilvanya üzerinden Macaristan'a dor hareket etti. Mhtemelen, Kadan'a ke§if görevinn yanı sıra, ana ordnn güvenliiyle ilgii bir rol verilmi§ti Belli br noktada b kol ikye ayrıldı: Kadan Bistra ve Gross· wardein (bgünkü Oradea) §ehirlerini alıp Körös Irmaı boynca ilerler· ken9, Arık Böke birlikeriyle güney yönünde ilerleyerek eski Cermen yerle§keeri Hermannstadt ve Weissenbrgdan (bgünkü Alba Jla ve Sibi) geçip Mre§ lrmaına laştı ve brada Arad le Szeged §ehrlerini 6
AVRPA'DA MoOL İSTSf 1 69
yakıp yıktı 7° Kadan ve Arık Bökenin birlikleri geçtikleri yerlerde alka büyük acılar çektirdiler Moğol ordusu Peştede ierlerken Macar akı Kıpçakara karşı ayakandı Bu ayakanmanın bir nedeni, Güney Rusyadan gelen göçebelerin bu ükenin ev sahipleri olan yerel aka karşı gösterdikleri duyarsız davranı§larsa diğer bir nedeni de akın Moğolarla yapıan savaşta Kıpçaklar'ın düşman salarında yer adığına inanmasıydı. Boyunduruk atına aınan boyları kayıplarını tea etmek için kendi saarında çarpışmaya zorlamak Moğo ordusnun geleneksel oarak kulanığı bir yöntemdi Ancak, Kıpçaklar'a zat�n düşman oan Macar akı bunu bir ihanet oarak değerlendirerek Kotyan'ın kampına saldırıp onu ve takipçierini ödürmüştü Bu oayın ardından Kıpçaklar, Kotyan' öcünü almak için olabildiğince çok Macarı kılıçtan eçirerek yeniden güneye döndüler 1 Batu ve Sübötey Tuna rmağı'nn gerisinde bekleyen Macar ordusu na saldırmanın b yolunu ulamayınca alşılmş taktiklerini kullanıp doğuya doğru yavaşça geri çekimeye başadılar 72 Kral Bla da kendisin den bekenildiği gibi onları takip etti Batu ve Sübötey Head rmağının Sajoya karıştığı yerin çok yakında Headın sol yakasında konumandılar Bu arada Bla Batu'nun konumlandığı yerin güneyba tısında Mohi düzlüklerinde b mola verdi Yakaşık 65. ki§ilik bir orduya böyesine küçük bir alanda kamp kurdurarak ne kadar kötü bir genera oduğunu göstermiş odu 73 Daası, yük arabaarını birbirerine zincirere ve aatlara bağayarak kamp yerinin etrafını çevreedi Mutemeen, bununla Moğol saldırıarına karşı br koruma sağlamayı dü§ünmüştü; ancak aynı zamanda birikerini bu çemberin içine ap settiği iç aklına gemedi 10 Nisan 241 akşamı iki ordu bu durumdaydı.4 İzedikeri yola bakıacak oursa, Kadan ie Arık kenin savaştan önce Batunun Moi düzlükerindeki ordusuna katımış olma olasılığı düşüktür Bu yüzden Maca ordusu sayıca Moğollar'dan üstün olmasna karşın komutanlarnın deneyimsizliği onlar için zarin önünde ir engeldi Macarlar disiplin ve cesaret açsndan da Batu'nun askerleriyle karşılaştırılamazdı 10 Nisan akşamı, Moğol kampından kaçan bir Rus Macarların kam pına giderek Batu ie Süöteyin gee onara saldırmaya azırandığını söyledi Kral Ba buna rağmen zla bir önem amadan askerlerini o dar çemberin içinde tuttu Gerçekten de Moğoar aynı gece saldırıya geçti ler. Batu, kardeşi Şeyban'la birikte Head ve Sao ırmakarını geçerek
1 70 CENİZ H
kuzee döndü Süböte ve rolta Sajou Headla birleştiği erin doğusundaki sğ bir erinden geçerek orada Btunun hareketini bekle mee başladlar Batunun bir köprü üzerinden Saonun bat akasna ula§ma çabas Macarlar tarandan frk edilince Blann karde§i lo man birliklerile gelerek Moğollar geri püsküü Macarlar hemen zaer havasna girmişlerdi Buna karşlk Batu Sajonun batsında bi köprü ba§ oluşturmak için giri§imlerine devam etti Bu arada, Macar ordusu da tüm dikkatini onun birliklerine vermi§ti Muhemelen Batu ve Süböein isedikleri de budu Bunun için sa kollaan Süböe sonunda Saou hiçbi engelle karşla§madan güneyiden geçerek Mohi Ovasna akla§t Çevreleri ksa sürede Moğollar tarandan sarlan Macarlar, her şeden önce kendi çemberleri içde kslp kaldlar 1 1 Nisan 1241 sabah Moğol ordusu eleme geçti Bir süre sonra bo§un mücadele ettiklerini anlaan kalabalk Macarlar Moğollar'n etraarn daki çemberde bilerek açtğ bir delikten rarlanarak kaçmaa ba§ladlar Moğollarn hilesi tutmu§tu: kaçanlarn çoğu Moğollar arandan aka· anrak katledildi Bunlrn içinde çok sada Macar solusu da vard Kral Bla ile karde§i Koloman ise kaçma ba§ardlar; ancak ağr aral olan Kolomn ksa bir süre sonra öldü Mohi ovalarndaki sava§an beş gün sonra büük Pe§te şehri de Moğollar'n eline geçti ve acmaszca ağmalandktan sonra ate§e verildi. 5 Agrama (bugünkü Zagreb) kaçan Kral Bla, 1241· 242 k§na kadar Tuna rmağnn batsndaki topraklarn elinde utma ba§ard Bunun bir nedeni rmağn Moğollar için bir engel olu§turmas diğer nedeni ise Moğol ordusunun az dinlenip toparlanmak iç değerlendirmei er· cih etmesidi Batunun işgal ettiği erlerde a§aanlar, Çin ve Harezmdekilerle a kötü kaderi pala§t Erkek nüsunun büük bir ksm ku§atlan §ehirlerde surlarn önüne em olarak sürüldü Moğol lar kaçan Macarlar ektikleri ekinleri biçmeleri için geri dönmee te§vik ettiler; ancak i§leri bittiğinde gözlerini bile krpmadan hepsini acmaszca öldürdüler Bu kez kadnlara ve çocuklara da merhame edilmedi6 Fe· tihlerinden sonra hep aptklar gibi, Moğollar, hemen eni bir hükü· met kurdular Doğal olarak oldukça kat olan bu hükümetin bicil amac ordunun ihtiaçlarn kar§lamakt. Ne ki bu saede günlük ha· at da bir ölçüde de olsa normale döndü 7 1241 242 k§ o kadar sert geçti ki Tuna Irmağ bile tamamen don· du Bu rsattan ararlanan Batu, 2 Aralk 1 24 1 de Eszergom (Ester· gon) aknndan nehri geçti. Moollr, Cermen İmpratorluğu toprak· arn dahi tila etmekten çekinmediler Temmuz 242de Vianann
AVRPA'DA MOGO İSTLI 7 1
güneyindeki Neustada ua§ar Batu Adriyatik knda yere kaçan Kra Ba'y yakalamas için Kadanı rklerye irike güney gönder d. Burada le güvende olmadığnı hsseden Bla ise bu arada kydan uzak ir adaya ta§nd78 Kadan onun izn Spl'e kadar sürdü ancak adadaki krala ulaşamayp bunun yerne nsanlarn korkunç stilacar dan kaçmak için dağara sğndkları Sovenya Hrvasan ve Bosnaya yönedi9
MOÔOLİSTAN'A DÖNÜŞ Mat 242de Moğol ordusu Moğolistan'daki Ögedeyn Aralık 24'de öldüğü haerini ald Bu önemli haber onları daha atıya git mekten alıkoydu. Avrupa'dak Cengiziler yn hanı atayacak olan ku rultaya kaılmak istiyordu Özellikle öegenenin naip olarak yaptıı yönendirmelerden henüz haber olmayan Bau'nun kurutay toplan madan önce Moğolstan'a dönmek istemesi odukça anla§rd Avupadak ser sırasnda cdd r oay ya§anmş ve Bau kuzenle rinden ikisye Ögedeyn büyük oğu Güyük ve Çağaayın orunu Bü ri'ye kavga em§i 1240ta Rusar'a kar§ kazandkarı zafern ardından verlen r §öende Güyük ie Büri aşkomuan olarak k r ya da iki kupa şarab çme hakkı kendsine a oan Bau'nun u aycağa sahp omadığın öne sürdüler ve Bür Bau'ya hakare et Ceng Han'ın kardeşi Kaçunun orunu olan Harkasun da onlarn arafn uu Tar· ışma öylesne üyüdü ki u üçü Batuyu dövmeye kalkıar ve onu ir direğe ağladar Moğolar saü ve hiyerarş konularına çok önem verird Bu yüzden özekle şöenerde ve oplanarda bir araya gedikle ri zaman prooko srasnda yaşanan sorunlar aralarnda uzn süreli düşmanklara neden olurdu Böyece, Bau üç kuzennin u davranış· !arını Ögedey'e şikye etiğinde Ögedey onları Moğolisana geri çağr manın uygun olacağına kara verdi Bau'yla aralarında ir görüş ayrıığı olmamasına kaşın Möngke de u üçlüyle irlikte geri döndü Möngkenin u hareketinin nedeni tam olarak ilinmese de daha sonrak gelişmelere akıldığınd onun Baunun avukat oarak Moğosana giğni dşünmek yanlış omaz Başlangça Ögedey u üçünün davranşlarn çok cidd içimde kusur· u udu Öyle k oğu Güyükü kaul emek semediğn aıkça belirt· iğinden Güyük ancak o öldüken sonra Karakuruma geedi. Öge dey Çağaay dan Bürnin durumunu ara�trmasnı sed Büyük Han'n
1 72 CENİZ H
kendii Büri ve Harkasun'u disiplinsiz avranı§larından dolayı ağır bir biçimde cezalandırmayı dü§ünüyoru Özellikle uzak akraba sayılabile cek Harkasun'un Cengiz Hanın torunlarından birine yaptığı hakaret aeilmezi Ancak Büyük Han sonradan tutumunu yumu§attı ve bu üçünü ki§isel olarak aettiğini açıkladı83 Uzun vadede önemli sonuçla ra yol açacak olan bu olay, Cengizilerin birbiine ü§man iki gruba ayrıl masının oğrudan nedeni olmu§, Cuci ve Tuluyun soyunan gelenler, Ögedey ve Çağatay'ın soyunan gelenlere kar§ı bir kan davası ba§lat· mı§tır Moğolstan'a dönme kararı alan Batu Orda ve Kaan, 1242'nin mart ayı bitip nisan ay ba§larken, kendi kamp yaptıkları bölgeleren yola çıkarak, bir daha geri dönmemek üzere Macaritanı terk ettiler. Batu Tuna lrmağının güney kıyısı boyunca ilerleyerek Eak'a vardı Ora Transivanya üzerinden güneydoğu yönünde ilerledi ve çekilirken yolu üzerndeki Cermen yerle§kelerinen bazılarını da yakıp yıktı5 Kadan brliklerini Bosna ve Sırbistn üzerinden Bulgarstan'a yöneltti Moğol lar, geri dönü§leri sırasında, Balkan Yarımadası'nın kuzey bölümüne, çoğu yerde sıkı bir ireni§le kar§ılaşmalarına kar§ın, büyük bir yıkıma yol açtılar Üç ordu Elak'ta yenien birle§ti Fethettikleri yerlerde aldıkları çok sayıda esir hareketlerini engellemeye başladığından, artık bunlaran kurtulma zamanı gelmişti Moğollar önce memleketlerine geri dönebileceklerini söyleyerek bunların bir kısmını serbest bıraktı lar kat sonra atlarıyla peşlerinen gierek zla uzağa giemeden hepsini acımasızca öldürüler7 1242124 kışını aşağı Volga'da geçiren Moğol orusu, önü§ yolculuğunu Güney Rusya üzerinen sürürü Moğollar, yedi yıl süren seferlerinin ardınan, 124te, Moğolistana döndüler Genellikle, Moğollar'ın, Macaristanı Ögedeyin ardılının belirlene ceği kurultayla bağlantılı olarak terk ettikleri kabul eilir Buna karşılık, Moğollar'ın Güney Rusya bozkırlarından hiçbi zaman çekilmemi§ ol ması ilgi çekiciir Bu nedenle, Macarstan'ın boşaltılmasının, Batu'nun askerlerine yeterli lojitik esteği sağlayamaması ve Macaristan otlaklarının ordusunun ihtiyaçlarını kar§ılamada yetersiz kalması yüzünden aldığı bir karar olması olasılığı göz ardı edilmemelidir İşin gerçeği, bu olaklar, Moğol ordusunu uzun süre idare edebiecek kapasitee değildi ve bu gerçeği gören Batu, Karpatlar' oğusundaki Macaristandan beş kat aha büyük olan bu topraklara çekildi Asya ordusu doğuya dönüğüne Avrupa devletleri rahat b nees aldı B§langıçta Moğollar' yarattığı tehlikeyi hae almı§lar, ancak 8
AVRPA'DA MOGOL İSTİI 1 73
Avupa oduaınn Legntz e Mohde uğadğı bozgunadan sonra duumun cddyetn anamşad Yenen deeten ya§adğ acar, büyük öçüde stlacara ka§ be§mekte gönüsüz davanmaandan kaynakanyodu Geçm§te Cengz Hann yaptğ gb Batu ve Sübötey de Avupanın çe§t kalkı aasndak çek§mee çok y kulan m§t Buna kar§ık R!syadak delete gb Ota Apadake de, Moğoaa ka§ br bk ou§tuma çabasına gmem§ed Macastann Moğoa ka§snda böyesne kötü br duuma dü§mesnn kendsnden e Aupann o zamank duumundan kaynakanan k ayr sebeb vad. He §eyden önce mona§ye yöneten bu ülke, kend çnde b bk sağayamam§tı Ka soyuar ve dn adamlaı arasındak bölünmü§lük de ülkey böyles b elakete açk hale getryordu89 240'ın Arupaı güçlenn tehdt altıdak krallıkara yardım etmede ba§arısız kalması se, CermenRoma mparatorluğu le Vatkan arasında uzun süred deam ede kan daasının br sonucuydu Olayla 25'te il. Fredch'n tahta çıkmasıyla ba§lamı§ IX. Gegous'un (1227124) papa omasya douk noktasna ua§m§tı 123 241 yıarı aasda, Aupann bu k etk de kend kavgaaya me§gudü Bu yüzden yan başanda ya§anan dramn knda be değder Hatta papa 1 241'n §bat ay otasnda Macaadan bekenldğ gb Moğolaa kaş değl mpaatoa ka§ yapacak b haçl sene destek emeen ah sted Fredch se dkkatn tümüy e İtayadak oaylara em§t. Bek de Moğoan br anda göstedke bu oağanüstü ba§a önlenemezd; ne ar k mpaato Moğo st lanın sonuçaın kavamakta da tammen ba§aısz omuştu. Fedch Moğoarn eemesnde hçb tehke gömedğnden papaya oan çek§mesnde taafsz kaan Baya yadm önesnde buunmak akınn ucundan dah geçmemişt9 Fedchn asaaından b oan Avustua dükü se Macastann çne dü§tüğü bu kötü durumdn yaarlanmak konusunda tereddüt etmed ve Mohdek sava§ın ardından yenk kal Blayı topakarından vageçmeye wladı Sonuç olrak §U açık k Moğollar eğer Atlantk kıyısına kadar nmek steselerd kar§ıa rında onlaa engel olablecek hçb Aupa odusu yoktu9 Asyaı stlacılar bu nanlmas zo başaıarnın atında cesaetle , deneymer dspne e he §eyden önce saa§ç nteklen kuanmadak muhte§em yeteneke yatyodu Buada Sübötey'n b genea oaak oadğ oün pay ku§kusu büyüktü: Rusya e Ota Arupa seenn zekce yüütüen pna needeyse amamya onun eseyd e onun kada eskyd. Batunun sadece göünüde başkomutan
1 74 CENZ H
olduğu ve gerçekte komutann Süböteyde oduğu be söyenebdi.93 k de ar §öennde Batunun k kadeh içme haına itra eden Güyü ve Bürinn serzenşlern sebebi de buydu Ögedey de Moğo ordusunun Avrupadai başarıarının arkasında Sütey ve diğer de neyiml generallern olduğunu vurguluyordu94 Bu ku§kusuz, doğru b yargıyd: 1 236, 1 241 yılar arasında Çin'de olduğu gbi Rusya ve Orta Avrupada da aanan aferer önceie Cengzierin isimlerye anı sa da, muhtemelen, buraardak serer boyunca önderlik gerçekte Ceng Han tarafından seçilp eğiten generaerdeydi Rusya, oğo stasının etklerini yüzyıar boyunca üzerinde ta§ıdı Kıpçakarn sahp olduğu Güney Rusya dülükeri, ulusunun sınırarı artık Ural rmağına adar uanm§ oan Batunun yönetmnde, Moğo toprakarına atıd Yeni Rus prenseri de böyece az ya da ço Ba tunun vasaarı hae gemiş olduar Bu Rusya'nın tarihinde aranlı br dönem ba§angıcıyd
1 5 Birliğn So Evresi
'TÖREGENE ÇOK AKILLI VE GÜÇLÜ BİR KDNDl1 Ögedey, hükümdarlığ sasnda genellikle, Cengi Haı memulaıı onu dönemide ba§ladıklar i§lei bitirmeleie ya da daha ilei götü· meleie iin vereek va gücüyle babasıı iinde gitti Bu alamda, Moğolların yeni lideleriyle giiştiklei fetih hareketleii hiçbii yei planlanm§ değildi Moğolla' Avupa'ya gii§ii a ya da çok Cegiz Han hazırlamştı; Cebe ve Sübötey'in 1 2 2 1 - 1 2 2 2 yıllaıda yaptıklaı akın, adeta Batu ve Sübötey 1 236- 1 242 yıllar aasında geçekleşidik ei se öek alm§t Ögedeye babası aasıdki teme k Ögedey ay ada bçok cephede savaşmasyd Ceg Ha akpe tek tek eemek ouda kalıke Ögedey' amanda Moğol oduaı Ç Koe Güeybat Asya ve Avupaya ayı ada sadabimişed. Buu ede devasa bi hal alan impaatorluğu çeşitli yerleriden daha çok asker toplana· bilmesiydi Orduda Moğol askerleri al duruua düşerken, çoğunluk artık Tük, Tangut, Kita, Curçe ve Tacik Acemile'de oluşuyodu. Soralar bulaa Kıpçakla Alanla ve Çerkele de katıld Acak Moğollar odunu komuta kadeesindeki üstnlüklerini hep koudular
1 76 CENGiZ HA
Ödyin içkiye olan düşkünüğü yüzünden öldüğü anmakadır Yşamnın onuna doğru ako öyine bağm hal gmişi ki Çağa y onun kaç kupa içki içiğini gözeeerek bu ayyı nrandırmak zorunda kamş. cak Ögedey daha büyük kupaar kuanarak kndiini bu ayma işinden kurtarmş 1 24 1 ilkbaharnda ciddi bir rahatızlık geçiren Ögdey kısa ürde topalandı 7 Aralık 1 241 d düzenlenen büyük bir bauya katılan Ögedey av partiinden onra veilen şölend yine çok içince 0 Araık gecei fenaaşarak abaha karş muhtemeen flç gçirrk öldü5 Böyece Kapan ynda Cengiz Hanın ilk ardı ının 2 ylk hükümranığ ona erdi Ögdeyin kaç oğu oduğu biinmemekedir6 Tahn varieri oarak Töregne'den oma oğuarı görünüyordu Anda baba gibi Ögedey de ömdn önce ardln beiremişti: İk oarak eçiği üçüncü oğu Küçü 23'da Çindeki efer ırada ölünce Öedy de Küçü'nün büyük oğlu Şiremonu ahta ourtmayı düşündü Ancak bu isteğini yteri ka dar açk bir biçimde blirmmiş olacak ki oraya çkan karşıklk Töregene'y kndi adayn öne çkarma imknı vrdi Bu da Ögdyin ba bandan ardı oacak kişi konuunda ardnda açık aimatlar brakmann önmini öğrnemediğini göermkdir8 Oğu ve ard Güyük gibi Ögdy d Cengiz Hann yağ büyük yaak böge'ye deği kendi uuunun yaknna gömüdü Mezarınn yeri m oarak biinme de Kara riş rmağı'na yakn bir yerd oduğu nlmakadr gey'in ölmnden onra yerin naip olark Töregen geçi Naymn oyndn on Törene Merkiterin ieri geenerindn biriyle viykn ko Moor ypan bir avaşa ödürüünce Ögdeyin kr oşu� Moo vinin bşna bir kadnn gçmei konuun d rn ir nge unmaa da Törgene'nin naipiğin karşı çeşii iirzr yki Buna karşn Töregene kendi yönendirmeeri ve Çğy'n değiye ikidra gmyi başard Bu güçü ve kaar kdnn m Cngiziri ekieyrk kurutay opandğnda büyük oğlu Güyk imparaor yapmaktı. Ancak Güyük ile Batu aranda yaşanan çatışma Cngizirin bir kımının onu Büyük Han olarak kabu emeyecekeri namna giyordu. Bu yüzdn, Törgenenin büyük oğuna ah younu açabimk için birkaç y ihiyac vard Buna zmin hazramak için de kuruay mümkün oduğunca rdi Tögn çok zeki v kunz bir kadn oan Horaan ndimi Fa tmann da kiiye Ögdy ayaayken de anaşamdğ bir grup dnyimi dv adamya ka zamanda çşmaya girdi. Naibin
BİRLİGN SON RES 1 7 7
§im§eklerin üzerine çeken ilk ki§i Cengz Han taradan göreve geti· rilen ve Ögedeye de sadakatle hizmet eden Karayi Çinkay oldu öregene onu ödürtmeye çal§ınca Çinkay Ögedey le öregenenn ikinci oğlu Kötenin yanına sığındı Eskiden angut krallığı Şi§ianın olduğu yerde bir uusu bulunan Köten onu geri vermeyi reddederek6 bundan sonra annesine bağımı olmayacağının k sinyallern verd sonradan da ağabey Güyüke karşı kurulan cepheye katdı 17 öregene'nin br sonraki hedefi Yalavaçlar oldu. Pekin valisi Mahmut Yalavaç da Çnkay gibi Kötene sığındı. Mahmutun Maveraünnehr valis olan oğlu Mesut ise Batuya sığındı Acak öregenenin gazabndan herkes böyle kolay kurtuamadı Çnkayı yak dostu olan Horasan valsi Körgüz Çağa tayla grdiğ tartışmaar sonucunda idam edldi Onun yerine Horasan ve Mazanderan valiğne Oyrat boyundan Argun atandı8 öregene Mahmut Yalavaçn yerine vergiler yükselterek daha çok gelir sağla yacağ sözünü veren Abdurrahmanı atad Naibn anlaşmazlığa dü§tğü bir başka kşi de güçlü bakan Yelü Çu tsaydı Kitan bakan Cengiz Hanın danışmanı olarak atandığı 1215 yılndan beri ağrlıkl olarak yönetim ve maliyeyle lgili işlerle ilglenmişti Ancak Moğol sarayında Ögedeyi hükümranlığının son döneminde ortaya çkan hizipleşmeer Yelü Çutsayın kurduğu, pek de sağlam olmayan yönetim yapısnı zaylattı Onun başında bulun duğu Çin yansı grubun yerin artık saraydak İslam yanlısı grup almıştı Yelü Çutsay hl bakanlığını başında bulunmasna karşn yönetimdeki etkisi br hayli azalmıştı öregeneyle girdği çatşmann ardından 1 242de görevinden ayrılan Yelü Çutsay ertesi yl öldü9 1242de Çağatay da ölünce Cengziler nabin keyfi davranışlarına karşı seslern yice yükselttiler Hatta Cengiz Hanın en küçük kardeş emüge br orduyla Karakuruma yürümeye bile kalkt; ancak Güyükün Arupadan dönmesyle öregene, onu bu hareketinden vazgeçirmey başardı 20 Bütün bunlar oup biterken öregeneyi bze bu şekilde anlatan İranlı tarihçer Cüveyni ile Reşidüddnn Cengiz Hanın küçük oğlu uuyun soyundan gelen İrandak Moğol hükümdarlarının destekçs oldukları unutulmamalıdır Bu yazarlar uluyun dul eşi Sorgaktany överken rakbi öregeneyi muhtemelen, onlara karşı kendi oğlunun davasını savunduğu çn kötü göstermi§lerdir l 245n sonunda Töregene uygun zamanın geldiğni düşünerek kurultay toplamaya karar verdi. Kurutay 1 24 yazında muhtemelen Karakurma çok uzak omayan Orhon Irmağı kaynağı yakınındaki küçük bir gölün kıyısnda yapıldı Bu kurutaya ilişkin canlı betilemelerden
1 78 rNIZ H
br; Unümüze kadr ulaşmışt.22 Ancak bunlarn en değerli, hç k1 1z, kurultaya bzzat katlan ranssken keşş Govan da Pan rpnnnkdr23 Elmizde daha sonraki kurultaylarn be böyle ıntl br tasv yoktur 24 Yen Büyük Hanın seçm, 20 kadar nsanı alablecek büyüklükte, ev bir çadrda yapıld Sira Ordu adı verlen büyük br kampta kurulu çdrın etra tahta bir duvarla çevrlyd Cengilern neredeyse taamı oradaydı İlk gelenler, Tuluyun dul eş Sorgaktan le oğulla oldu iğer aile üyleri arasında, oğullaryla brlkte Temüge, Kaçiunun oğlu Elçdey Çağatayın oğullar e torunları ve Cucni oğulları vardı Elbette, tahtın en önde gelen adaylar olan gedeyn oğulları ve torunları da bu toplanda haz bulunuyordu Eksk olan tek kiyse Batuydu25: uhteelen, Töregenenn Güyük'ü Büyk Han yapmak çn çevrdğ dolapların hepsinden haber olduğundan, gut ağrıarın bahane ederek26 aşağı Volgdak kendi ordusunda kalmayı yeğ tutmuştu. Ama, aslnda, Cengzlern en kıdemls olarak orada bulunması gerektiğnden, Sübötey onun krn değiştrmek çn gzlden gzlye çok çabalad27 Bunun dışda, mparatorluğun her yernden gelen konukar vardı Fethedlen ülkeler temslen, doğrudan merkez hükümete bağlı olarak çlşan valler gelmişlerd asallar da ya kendle gelmşler ya da yerlerine bir vekillern göndermişlerd Kurultay, ihtişamyla, Moğolların üçlernin de yi br göstergesyd. neml konuklar arasnda, kurultay sırsnda ölen VladimrSuzdal prens Yaroslav, birkaç yıl sonra Anadol Selçukl sultan olacak olan Klıç Arslan, Bağdat halsnn başkadıs, ilikya ral J. Hethunun kardeş Sempad Gürcstan tahtınn ik talb (son krl I Gorgnn oğlu David Lacha le Kraliçe Rusudann oğlu vid Narin) le Halep, Musul, ars, Kran, Erzurum ve Alamut hükmrlarının temlciler dikkat çekyordu Konuklar, kurulan 20 r ırland ve, Govann da Pan del Carpnn anlattğna göre, n1n in br krşlık emek zoruda kalmadılar Bşlnıçta, Büyük Hn olmak çin üç kşnn aday olduğu görüldü Cengiz Hnn Ôgedeyn muhtemel ardılı olarak uygun gördüğü öten28, Ögedeyn eni seçim Şremon ve annes tarafdan öne sürülen Güyk tene sl�nn kötü olması nedeniyle karşı çıkdı Şiremon'dan çok şey beklnlmesne krşın o da böyle güçlü br mparatorluğun başına geçmek çn çok genç bulundu Pan del Can, Köten ve Güyükün şansların başlad eşt olduğunu yazmıt, ancak sonunda Güyük seçld Güyük de, bundan böyle büyük hanların sadece kendi alesden seçilmes şartını koydurd29
BRılN SON RESi 1 79
Yeni Büyük Han tahta çkma töeni 24 Ağuto 1 246da geçekleşti Ögedeyin töeninde oduğu gibi oada bulunanla başlıkanı çkaıp kemeeini boyunana bağlayaak Güyükü elamadıa Oda ve b başka akabaı (muhtemelen Yeü Möngke) eeinden tutaak Güyüe tahta kada eşik ettile aha ona toplu hade dışa çıkaak güneye dönüp diz çöktüle Pian de Capini bunun bi büyücülük ayini mi oduğunu yoka Tanı ya da başka bi ilahi vağa yönelik oaak m yapldğnı bilmediğinden bunu yapmayı eddetti
PAPANIN ELÇİSİ Cengiz Hann etih habereinden Avrupaya lk ulaşanı Haezm Sultanığının eth omuştu Avupalı Hırtiyanla henüz tanımadıkarı bu tihi İlama kaş avaşlarında bi müttek olarak gömüşlerdi Kutal topakadaki Haçıa aanda Rhip Jean eane yenden cananmış Ota ya boyaın Natui inancna döndükleine işkin öyküle anlatımaya başamt Ancak yeni tihe duyulan ilg Cebe e Süböteyin 1221222 ylaında geçekleştidikei Ruya efinde olanan öğenimesiye önemli ölçüde azald Eanevi Ayaı baba lan Ruyayı ikinci kez itia etmei de Avupada pek igi uyandmad Ama Moğo oduann Avupann içleine kada gi;ek 241de Liegnitz ve Mohide kazandka muhteşem zafe bu duyaızlğı kokuya dönüştüecekti 1 243te papalığa getien Papa IV nnocentiu Kutal Koltuka otu anlan en yeteneklileinden bii olduğunu biçok şekide götemişti. Yeni papa ne yapp edip Moğolaı Hıitiyanlaştıaak Avupa ie baş içinde yaşamaya ikna etmişti Bunun için ilkin 2401242 yılla aaında Moğollaın itia ettikei ülkeleden bigi toplayaak bu bi linmeyen Ota Ayalı halk hakkında mümkün olduğnca çok şey öğ· enmeye koyumuştu Özlke Macatan kalndan kendi içn değel k çok şey öğenmştr 3 al V a bu açıdan en bigili Avrupa hükümdarandan bi gib öünmektedr: Batu 1242'de ülkein tek ettikten ona bile, Moğo başalaın yakından takip etmeye devam etmişti 1245te Papa I nnocentiu Ayanın kokan hükümdalaına bi gup elçi göndedi Bunla aanda en önemliei Dominikeneden And� de Longjumeau ile Cemonaı Acelin Fanikenleden ie Launt de Potugal ile Giovanni da Pian del Capini'ydi Çeşitli ebep· JS
3
1 80 CENİZ CENİZ H
lerle Oradoğudan ileri geçmeyen k Domnkenin Moğolsana gt mekle görevlendrlp görevlendrmedkler bel değldr Lauren d e Porgalin seyahat seyahat hakkında se çok az §ey bilinmektedir. Giovanni da Pan del arpini yolculuğunun ardından bu kapta sürekli ba§ vurlan e§siz rarnu yazdı Muhemelen ona da diğer papalık elçlennkne benzer br görev verlm§t Anlattığına göe Moğolstana kend nsiyatfye gtm§t: Yakın geecekte anrının kilsesini b bölgeden gelecek bir tehlkenn tehdt edeceğinden kok Nisan an 1 24 24te te tuğ tu ğmu muzz içn önce Taarlar aar lara a gitmeye kara kara verdik. verdik . 9 1 6 Nis yondan yola çıkan Govann da Pian del Capn ehlikelerle dolu zorlu yoculuğuna ba§ladığıda 63 ya§ındaydı Ya§ı ke§§ bu uzun yo boyunca karşılaşacağı kaçınılmaz rskler çekeceğ yoksunlukları ve yaşayacağı yorgunlğ çok iy bilyord "anrının iseğne uygn ola rak papanın verdiği görev yapmaya çalışan biler kendmi esirgeme dk Papa V nnocentis Pan del Carpiniye verdği mekupta Büyk Hana bu dünyanın yaraıcısı olan Tanrının yaratıklarının bar çn de beraberce yaşamasını sediğini bu nedenle Moğolların yol açtığı yıkımı yıkımı duyduğunda duyduğ unda çok üzüldüğün üzü ldüğünüü ve Büyük Hann keş§ Govannn Govannnnn kendsne Ksa Ktabı açıklamasına z vereceğn umduğunu yamış. mış. Mekup Mek up Taar Taar halkına halkı na ve kralına hiaben yazılmıştı; yazılm ıştı; Avrupa'd Avrupa'daa Han n adı mektpa geçmy geçmyordu ordu Daha henüz bilmediğnden Büyük Hann çok siyasi kaygılar kaygılar aşıyan bu mektupa papa Büyük Büyü k Hanı Hırsiyan Hırsiyanlığa lığa katılmaya çağıamıştı Akdeniz ülkeler üzernden Oradoğuya Oradoğuya geçen diğer papalık papalık elçleelçle rinin aksine aksi ne Pian del Capini yolcluğun yolcluğun Polonya olonya ve Rsya üzernden yap. Böylece Böylece 1 23 23 yılında yılında Batunun yanıdan yanıdan dönen dönen Maca Kralı iV Blanın elçs Domnken Julenn zledğ yoldan gtmş oldu Pan del Carpinnn yo arkadaşları arsında, Lyondan beraber yoa çıktığı Eenne de Bohme ile gba Breslada kaılan Polonyalı Benoit vardı Benoi grba tercümanlık yapı.5 241246 kışı Dnyeper rmağnı ve Azak Denzn donduracak kadar sert geçt 4 Şbatta Kevden ayrıla ayrılann gp 4 Nsanda Nsanda Batunun aşağı Volgadaki ordusna vardı Ancak Pian del Carninn Bauyla görüşebilm görüşe bilmes es için bir hedye geir geirmş mş olması gerekiyordu gerekiyordu Pan del d el Car pn kısaca kısaca papanın he hedd ye ye vermedğn vermedğn söyledi Güneybaı Asyadan Asyadan ilerye geçemeyen dğer papalık elçler de ayı sornla karşılaşmşı7 3
zaman lar Avrup' Avr up' da • O zamanlar
Moğol Moğola aaa Taca deiyord de iyordu. u.
BRUGN BRU GN SON EVREİ 1 8 1
Macar kralından alınmış bir çadırd çadırdaa oturan Batu8 onlara Karakurum'a gitmelern söyledi Bunun üzerine Pian del Carpni, Aral Dennn kuzeyinden Balkaş Gölü'nün güneynden ve Nayman ülkesnden geçe· rek Moğol başkentne yöneld. 22 emmuz 1246da Sira Orduy var· mışlardı Ancak Güyük Güy ük'ü 'ünn tahta çıkmasından sonra ona ona papanın papanın mektubunu mektub unu verme verm e şansını yakalayabilen yakalayabilen yaşlı keşş yine aynı sorunl soru nl karşılaştı: Papa Papa hedye yollamam§tı Muhtemelen bu sebeple grup kasım ayına kdar Büyük Han'ın karşısına çıkamdı çıkamdı Pan del Carpin Carpin bu arada Güyük' Güy ük'ün ün seçilmesinden sonra tbarını yeniden kazanan Çinkay ve yanındaki Kadak'la (Güyük'ün Nasturi gzli ajanları ajanlarından ndan b) görüştü Papanın elçiler Çnkay'dan Büyük Han'ın kendleriyle birlikte Avrupa'ya Avrupa'ya bir elçi elç i göndermeyi göndermeyi düşündğ düşün dğün ün öğrendiler. öğrendiler. nck nc k bu fikir fikir onları korkutu Anlaşılabilir sebeplerle bu elçinin bir casus olcğını ve lbette Büyük Han'ı Avrupa'd Avrupa'daki aki derin siyasal siyasal çtışmlardn hberdar edeceğni düşündüler ylece Büyük Han br kez d btı ülkelerne saldırmay göze göze alacaktı. Bunun dışında Pin Pin del Crpini bu elçin Avrupada öldürülmesinden ve Moğollar'a intikam fırsatı verilmesind mesinden en de korktu k orktu Kasım 246'da Güyük elçileri kabul kabul ederek ederek Moğ Moğolc olcaa yazı yazılmı lmışş bir mektupla papaya yanıt verdi Ardından önce arsçaya çevrlen mektup, br tercüman yardımıyla Pin del Carpni trafındn Latince'ye aktarıldı9 aktarıldı9 Sonradan Sonradan Pan del Carpin Carpin ppay ppay mektbun mekt bun hem impara· torun mührünü taşıyan Farsça aslını giriş ürkçe yaılmıştı) hem de Latince Latince çevirisini verdi Mektup Mek tup Büyük Han'ın kendini kendini ne kadar güçlü hissettğinin bir göstergesyd. Güyük papadan ve tüm Avrupalı krallardan Karakurum'a gelerek bizzat saygılarını göstermelern styordu Tüm dünyanın boyunduruk altına alınması, anrı tarafından Cengiz Han ve Ögedeye bahşedilmiş br görevdi; bu yüzden, papnın neye dayanarak Tanrı Tanrı adna ad na konuştuğuna inandı inandını nı merak ediyordu ediyordu Mektup Mekt up eğer eğe r Avrupalı rallar ral lar kendliğinden boyun boyun eğmezlerse Moğollarn bun bu n dan böyl böylee onlrı onl rı düşmanları d üşmanları olrk olr k belleyeceği belleyeceği tehdidiyl tehdidiylee bitiyor bitiyordu du 5 3 Kasım'da Pian del Carpini ve beraberndekilerin Karakurum'dan ayrılmasına izn verildi Grup Orta Asya'nın sert kışında yola yola koyuld koyuldu u "K§ yunca yun ca çoğunlukla çoğu nlukla karlar üzernde üzernde uyuyark uyuyark seyaht ettk ett k Bazen Bazen üzernde hç ağç olmayan dümdü düm düzz arazde kendmz bütünüyle bütünüy le rüzgrın savurduğu karlarla kaplanmış olarak bulurduk5 9 Mayıs 1247'de Batunun tun un ordusuna ordus una vardıla vardıl ar Br ay ay sonr sonr Keve K eve vrdıklarındaysa, vrdıklarındaysa, sevinçle sevinçle karşılandılar karşılandılar Yazılarında bahsetmese de d e Pn del Carpnnn Macars •
1 82 CENlZ H
n ndn Köln'e gttiğne5 ve 3 Ekm 127'de hl orada bulundn r r belrtler vardır vardır4 4 65 yşındak yşınd ak Franssken Franssken keşş 1 8 Kas 1247'dc, k bçuk yı aradan sonra Lyon'a dönmştr Ppa iV lnnocentus eçsn Damaçya'da Antvar (bugnkü Bar) pk pk ğuyl ödendşt ödendşt Govann da Pan Pan del Carpn'nn ölm trh kesn oarak bnmes bnmesee de5 de5 1 2 2 olarak kabul edlmiştr edlmiştr ·
ÖGEDEYLER'İN ÇÖKÜŞÜ Gyük'ü Gyü k'ü bzzat b zzat gören Pan del Carpn Byk B yk Han'ı şöye betmemişti: betmemişti: "Şu ank mparator 40-45 yaşlarında ya da braz daha yaşı orta boylu; çok ek ve şaşırtıcı derecede kuaz kua z olmasının yanı yan ı sıra dvran§anda odukça cdd ve ağırbaşı Srek onun yanında oan Hırtyanar'ın anlattıkarına göre asla sıradan şeyere gmeyen ve hafeşrep davranşlarda bulunmayan bul unmayan br5 Gyk'n Gyk 'n sağlığı y değld ve srek hastaanıyordu Ağ romatzma ğrıları çekyordu Ancak bu durum onun kadınara ve çkye olan olan düşkünğn azaltmam§tı azaltmam §tı8 Gyük annesn gözden dşrdğ Çnkay'ı ksa b sre sonra yenden bakanlığa getrşt Ama en gvendğ adamı çok uzun zamandır kendisne hzmet veren Kadak'tı Yen Byk Han sağlık durumu yünden pek lglenemedğ hkmet şlern bu ksne bırakmıştı o an bu en yakın k adamı adam ı sayesnde sayesnd e Nastur nanHer ks de Nastur oan cın g duymaya başam§tı Güyk'ün annesnn gdümnde ha reket etmedğn gösteren tek örnek Çnkay değld. Mesut Yaavaç da Mvernnehr Mvernneh r valis oarak esk e sk gör görev eve e ade edmişt edmi şt Tö Töre regene'n gene'nn n Çndk fethedmş bögelern başına geçrdği Abdurrahman se görevn ky kundığı gerekçesye dam edmiş yerne yenden Mahmt Yvç erlmişt. yk'ün yk Han seçlmesnden hemen sonra k öneml kş ölmşt ölm şt unrdn k oğlunun seçme seçmesnd snden en sonra sadece brkaç ay Moğol İmparatoruğu İmparat oruğu çn aı önemdah yşy Tegene'yd Ancak Moğol olan Sbey'n ömydü. 126'da Moğolistan'a döndkten sonr kend byu on Urynkar'ın yaşadığı Baykal Göl'nn doğusun dak toprklr yrleşn byük byük general aynı yıl, 70 yaşındayken yaşındayken öld öld Stey Yel Çtsay' brkte hem svl hem de asker aanda Cengz Hanın koydu koydu klern Ögedey dönemnde de d e devamnı sağlayan sağlayan enera olrak da tıpkı Cebe gb gb belk belk de dünk adamdn bryd Br enera ya trhnn en byk komutanlarındn bryd 59
BİRLİClN BİRLİClN SON ESi 1 83
Bu arada, Kötenin beklenmedik ölümü, ölüm ü, Kadak Ka dak ile Çinkaya Tör Töreg egee nenin nedimesi Famadan kurtulma §ansın verdi Kötenin öümün· den onun sorumu olduğuna dair ku§kuar vard Yapan i§kencenin ardndan suçun suç unuu itiaf eden Fatma, öüme makm ma km edidi ve bir nehre atldı. 63 Annesinin döneminde merkezi yetkenin zayıladıı gören Güyük, yönetimi eski gücüne kavuşturmak için uğraş verdi Büyükbabasnn Yasaya sıkı sıkya bağlı kalınması konusundaki uyarılarn tekrarlad. Sadece Cengiz Han tarandan seçilen ve onun sağ kou olan sınırl sayıda kişiye güvenebileceğini güvenebileceğini çok iyi bien yeni Büyük Han, annesinin göre görevden vden uzakaştdığı kişieri kişie ri mümkün olduğunca ger ger kazanmaya çal§· tı Bununa birikte, bi rikte, büyü bü yükbaba kbabasnn snn döneminde onuna brikte çalşan ve artık hayatta haya tta olmayan üstün üs tün yetenekli insanlarn in sanlarn yerini doğru kişilerle oduraak odura ak seçme seçme ve değerendirme yeteneğind yeteneğinden en yoksunu yoksunu Bu arada, Güyük, aie meseleleriyle igilenmey de ihmal etmedi Amcası Temügenin Töregeneyi tahttan dü§ürmek amaıy giştiği hareketi araştırması için, araarnda Orda ve Möngkenin de blun· duğu duğu özel b mahkeme heyet heyet kurdu Bu özel mahkeme Temüge Temüge suçu bularak idama mahkm etti Ardndan, Büyük Han, Çağatay Ha· ığında da bi rerma gitti ve Çağatayn 242deki ölümünün ardından onun yerine geçen torunu (1221de Bamiyanda ölen Mötüken'in oğlu) Kara Hülag Hü lagüy üyü ü ancak hayatta kalan bir oğlu yoksa yoksa bir hanın hanın yerine torununun geçebileceğini öne sürerek 124 yında tahtan indirip yerine yakın dostu Yesü Möngkeyi eçirdi65 Güneybatı Asya da da d a bir görev görev değişikliği yapld Güyük Gü yükün ün güven iği bi ajanı olan Elcigidey, 247de, Hazar Deizini güneyindeki ve güneybatısındaki bögelere gönderidi Burada hangi görevle buunduğu duğ u ve tam olarak olar ak ne yaptığ yaptığ biinmese biinmese de, de , Elcigideyin, bölgenin bölgenin askeri askeri valisi Baycu Baycunun nun üstü ü stü olarak ol arak öre öreve ve geldiğ geldiği,i, buna kar§ın, Baycu Baycunn nn ske komutanık görevini sürdürdüğü söyenir. Büyük Han, Gürcistan Kraığında devam eden taht kavgasına da son noktayı koyu koyu Te dönen Kraliçe Rusudan, bunan ksa bir süre sonra tahttan indirmş ve, bazılarına göre üzüntüsünen ömüşü Tahtın iki talibi vardı: Son kral li. Giorginin oğlu David Lacha ile Kraliçe Kraliçe Rusudanın Rusudanı n oğlu David Narin. Sonuna, krallık krallı k bu iki arasına bölüştürüldü ve David Narin, kuzenine göre daha küçük bir lgeyle yetinmek zorunda kad Kilikya Kilikya Kralı I Hethun e Güyük Güy ükün ün döneminde Moğol İmparatorluğu yla olan bağrnı kuetlendirerek Güney G üneydoğ doğuu Anadoudaki bu
1 8 CENGiZ H
Hrtyn krallğn güçlü Müslüman komşularna karş korumak çn tktn olabldğnce yararland Saray nz olan kardeş Sempad Ja, yk'ün tahta çkma törenne katldğnda, Orta Asya da Nastur ncnn br hayl güç kazandğn görmüştü 1248 y şubt aynda erknd'dan kaynbrader olan Kbrs kralna gönderdğ br mek Moğollar üzerndek Hstyan etksnn önemnden söz ett69 üyük Han olarak Güyükün seçlmes, Batuyla aralarnda br şeyler olcağnn habercsyd 1240ta Rusyada tutuştuklar kavga hl ak lrdyd Batunun Güyükün taht çkma törende bulunmamas şler daha da zora sokmuştu. Güyük, Batuya karş güç kullanmaya karar ver d Kend ulusuna br zyaret yapmaya gdyormuş gb Karakurum'dan çkt ve batya doğru lerlemeye başlad Cengler arasnda şmdye dek bastrlmş olan germ gderek artyordu Güyükün gerçek nyetn b len ve Batu'nun annesnn k kardeş olan Sorgaktan, gzlce br ulak göndererek, Batuya, Güyük'ün ordusunun başnda ona doğru erledğn hber verd 7 Batu kuzennden kaçmamaya kararlyd: Ordusuyla br lke doğuya doğru erleyerek İl rmağna vard Güyükün de Nsan 1248de Beşbalk geçmesyle artk k kuzenn savaşmas kaçnlmaz olmuştu Ancak 43 yaşndak Büyük Hann an ölümü her şey değştrd 7 Güyük le Batu'nun ordularnn karş karşya gelmes, Moğol İmpa rtorluğu çn ölümcül sonuçlar yol açmayacak olsa da mparatorlu n güvenlğ cdd bçmde tehlkeye sokacağ açkt Zaten karşlkl ydn okumaları sonuçsuz kalmamş, Cengzler arasndakgizl kalmş tlr auka çkmşt Cuc ve Tuluyun alelern temslen, Batu le rktn, Ôgedeyler egemenlğne açkça göz dktler İktdar ele �ek gücü toplamak çn de, Güyükün dul eş Oğul Kaymşn nap l rz etmedler7 ( yk'n ölümünden sonra baş gösteren ktdar mücadeles, Altn Al'n nsz dek bölünmesne yol açt Mool İmparatorluğunun brk� yl h sürdürdüğü görülen blğ sadece görünüşten baret t Cnglr'n lslar gderek ayr brer hanlğa dönüşmeye başlamşt B di yk Hn olma şanslar Batu ve Sorgaktannn kurduğu ttk trf ellernde alan Ögedeyn ardllar çn çok cdd sonuçlr ol Ôedeyler'n Moğol İmparatorluğundak şlev gderek azld Güyk n ölm Ögedeylern çöküşüne neden olmuştu
Haritalar
T!
Kıgız -
-' qu � ı� \
•E
Ta aa Sayam N Uat
Bealk • • Tun • Balaun
•
r
Uyguar
Lop
o
10
Ö
5
7k
mil
s�
Nanan
• L
Hara l: 12. :ü�ı soun O Aa (1., 2. 3., 6 1 . büm)
Ou
Km
Dolon Nor
mil
Kalan
Hsua-hua
•
� �'
•
Tatg
yO'
Ordos
e Kupik'
e Pong
e ra
Hoph Hn
• Ct
e Pnan
ŞIŞIA
�
�
KIN
e F
• Le
• Lua
Tam
e Fh
Tu
Y
Han
Ha 2: Kze Çi (1 205-40) (6., 1 1 "e 13 . bm)
• Emil
<9/
Balkaş Gölü
-ty
128
şbı •
Transoksiyana
Tuan e
e Buhara
•
Smad
-'(
x ·, \
"' '
�
,
Lop
t�
No
Yant
:
• B Ölçek
I
Harit 3: Kr Hı Kralığ ( 1 1 35- 1 2 1 8) (7. blüm)
mil
Yeet
1 �· '
Gürgenç Harezm
�
Q, Qc
Transolsiyana
a Zu •
Kara Kum
Nas •
Tebr
lsfery us Sebar • Oamga Nşabur Horasan • • Zva Cem Atrb
Kazin • Ry
Hema •
Irak Acemi
Kum
• Kb
Ök
7K
• Peşave
Hea
Sistan
Harita 4: Günybtı Aya (1215-45)
Gaze •
7., 8. 10. ve 13
bölümr)
Bulgaar
Ö
ara u
Nı
Ru Slçukluları Teb •
il. Muham 20 Büyük Aın 13 Sult
- o:
,_
.'
Meraga
Nışbr
Km
Hara 5: ll. Mumd' izği yol v Bük A (1220-3) (8.
t
Me
-
e Cem
Zava •
9. blür)
.
'
:'taı aYaf ar
Hr 6: Mo İmağ (12. v 13. b
kq4q._ q
Kr •
Kö
+
e Sas
Rum Selçukluarı • Kyr
e lcium
(Konya)
Kiiya
Musul
Hara 7: Oğ Kfa (1230-45) (13. bm) ve
Utanyaıla T e
Praave Tvr • •
@
kova Mine
Sdae e Vr e Kna e Rn
•
Kozk e Vladr
© e Galya Head
Kursk •
'g
•
Ndt rnlk
•
Z (Am)
1 2 3 4 5
Gaçya-Vinya Kv-Çmgov Smonk Raizan Vr-d
St (Sp) 7 mil
Hart 8:
D Atp (1236-42) (14. blm)
Nodar
l . BLÜM ) 2) 3) 4) 5) 6
7) 8)
9 10) 11) 2) 13)
4) 15) 16) 17) 18) 19)
Rsc 1 930, s 236 Rsc 23 6 Jan Jan 954 95 4 s. 46. 46 . Po o 920, 920, s 46. 46 . Sno Sno 963 s 3 Goust Goust 1939, s 248 248 Vladm Vladmt tso so, , 1 948b, s 39 1 O. Gous 939 s 250. Vadmtso Vadmtso 948b 9 48b,, s 43. ag.e ag .e s. 46. age s. 43 age, s 47 Gou Gou 939, s. 2 50 age., s. 250 Vadm Vadm so so , 948, s 56. Veadsk eadsky y 1953, s 1 3 . Vladmo, 1948b s 0; yle, 1958, s. ; �ck �ckso son, n, 1978, 197 8, s. 193 1 93 , Auy Auyeı eı h 1 941 94 1 s 2 78 Pell Pellot ot 19 1 4, s. 62 7 Gouse Gouset, t, 939, 939 , s . 245 B Bh hod od 1935 s 1 5 1
2 Goue Goue, , 939, s . 244 2) on on Edma, Edma, 862 8 62,, s 563 5 63;; Go Gous usse se 939 939,, s. 24 244. 4. 22) 22) Peo, eo, 920 920 s. 46 4 6 elo o e Ham Hamb bs s 95 95 , s. 273-8 Pel 24) Ba Bart rtho hod d 93 9 3 s.s. 5 1 Pell Pellot ot 1929 192 9 s 125. 25) ye, ye, 195 s 20 26) Daws Dawson on 955 9 55 s 72 72,, 123-4 123 -4 27) Ba Bah ho od d, 935 935 s 5 1 Grout, 94 l, s 55 age s 25. Peo e Ham Peot 920 s 4 6; Peo b b 95 s 4029 3) Gose, 939 s 248 32) Barold, 935 s 127 Pliot 1914 s. 629 33) Vadmrtov, 948b s 40 Spule e,, 19 19 s 1 5 1 Spul 35) Baold Baold 1935, 19 35, s 4 4 3) age s. 49
1 96 CENiZ CENiZ H
37) . 39) 4 41) 42) 43) 45) 45) 47) 47) 4)
5)
5) 52) 53) 55) 5) 57)) 57 5) 59)
0 61) 63) 6 65) ( 67) 6)
69) 70)
Vldimrtso 948 s. 49 Jhn, 1954 s 9. ge., g e., s. 1 8; Spuer Spuer,, 966 s. 153. 15 3. rho rhol l 935 935 s 53. 53 . Grouss Grousse e 939 93 9 s. 376. .g.e. s. 277 D'Osson D'Osson 834 8 34 , clt , s 4 4 Peo Peo, , 930 930 s. 33; Spuer Spuer 972, 9 72, s 3 gchid e wd wden en 1965 1965 s . 246 Risch, 1 930 930 s. 80. Spule Sp uler r 1972 19 72 s. 76. Moue e Pelio Peliot, t, 1938 s s 168. Heisch 1933 s. 145; Byle 965, s. 45. Spule Sp uler r 1 966 966 s 1423. 142 3. Grou Grous set, et, 938, 938, s. 2 5 1 . .g.e. Ds Dson on,, 955, s. 94 g.e Spuler, Spuler, 1972 19 72,, s 3 l oyle oyle 1 963, s 50 . DOh DOhss sson on 1834 2 cilt cilt s 61 8 Bye Bye 1 963, s 20 DOhsso DOhsson, n, 834 834 1 . cilt, cilt, s369, s369, 2 ct s. 30, 30, 4. Hmb Hmbis is,, 1 970 970 s. 1 29 Dwn 1955, s 96 Rh, 930, s. 95. DOhsson DOhsson 834, 834 , ct I, s. 59, 86 07, 07 , 2 Byle By le 1958 1958 s 2 1 Vldimirtso Vldimirt so 1 948b s. 69. ge. Dws Dwson on 1955, 195 5, s103 s10 3 Vldimirtso Vldimirtso 1948a 1 948a s. 35 Dawson Dawson 1955 19 55,, s 1 07 D'Ohsso, 1834 18 34,, cilt s 9
2. BLÜM 1) 2)
3) 4)
Vldimirsov 1948 s. 12; Grousset 1939, 1939, s253. s2 53. Pell Pello o ve Hm Hm is is 195 1 s. 23 1 . Heh 1948 1948 pr pr.. 5; eve 1982 .. 54. 54. Heich 1948 pr 546 Cle ves, ves, 1982 1982 bl. 56
5) 6
8) 9) 0) 1 1) 12) 12 ) 13) 14) 15) 6) 7) 8) 19) 19) 20) 21) 21 ) 22) 2 24) 24) 25) 26) 27) 27 ) 29) 3) 31) 32) 33) 35) 3 37) . 39)
Hench Hench 1 948, pr 6. g.e. g.e.,, bö bö 0 . g.e. g.e. Pe eo ot e Hm Hms s 195 . 186; tchnesky, 1983, s 150. Vldimir Vldimirs so o, 948 948, , 1 2 Kruse 922, s. 4 eiot 59, s. 2826; Scm Scm , , 829 8 29,, s. 63. Pe Peo o ve Hmbs Hmbs,, 9 5 s 126. 12 6. Hessi Hessig g 1 964 964 s 43. 43 . Pelio, elio, 959 9 59 s. 289 Henisc Henisch h 1948, 194 8, p p 59; e e 1982, 198 2, kım kım 59 Kr Krus use e 1 922 , s. 1 1 . Gro Grousse usse, , 194 s . 5 1 . He Heh h 18, pr 6 ; e e, , 1982, ksım ksım 61 6 1 Rtchn Rtchnes eskk 983, 983, s 9 Hesc 948 pr. pr. 63 ge, ge, pr. pr. 703 703 g.e, g. e, pr pr 6; Peo eo e H Hs, s, 5 s 73 73 Henisch, Henisch, 948, 948, pr. pr. 7987; 798 7; Clee 1982 l. l. 827. Hensch Hensch 94 948, 8, pr. pr . 903; 90 3; Clees, Clees, . 3. 3. Hen Henc ch h 1 948 948 pr pr 1 1 6. .g.e, .g.e , pr. pr. ge. ge. pr pr 94 Clee Clees, s, 1982 1982 böl 94 Henisch 948, pr. pr. 96. 96 . .g.e. pr pr 97 Cees, Cees, 982, 97. Hen Hensc sch, h, 948 9 48,, p. ; ; B Be e 9 7 , s. 228 Hench Hench 1 948, pr. pr. 9, 101. .g.e, pr 103. g. g.e. e. pr. pr. 104 10 410 10 g.e. pr. 1 1 2. Pelliot elliot,, 194 1 949, 9, s. 26 Byl Byle, e, 97 9 7 1 s. 9797 8. Hens Hensch, ch, 1 948 pr pr 1 7. Vmro Vmro 948, s 29 Hench Hench 948, pr pr 8 9; Cee Cees, s, 982 8 8 9. Henisch Henisch 1 948 pr 123. 12 3. Pellot 1959 s. 297; Rch nes nesky ky,, 1983, s. 823. Pelli elliot ot,, 1 959 959 s. 30 le le 1958, 1958, s. 39 Vldimirsov l 948 948 s. 34. Heisch 1948 p pr. 1 2 5; Clee, 1982 l l 125 1 25
NTL
Vla dimisov isov 1948a, s 34-5 34 -5 4 Vladim 4 1 ) Krause, 1922, s 12 Haensch 1948
42) 43)
45)
47) 4)
51)
52)
53)
p 129; Pei eiv ve Hamb Hamb 1951 s. 37. Pellio ellio ve Hambis Hambis 195 19 5 1 s 135 13 5 a.ge s 23 1 Krau Krause, se, 1922 s s 5 Krause 1922 s. 15 Haenisch, 1948 par par 1 5 1 1 55 1 77; Pell Pellio io ve Hamb Hambis is 1951 1951 s. 231. Haench, 1948 par. 132. Krause 1922 s 4; Pelio ve Ham· is 195 1 s. 192. Pellio ve Hamb Hambis is 195 19 5 , s 193 193 a.ge Krause 1922 s 15. Haenisch, 1948 par 134; Peiot ve Hamb Hamb 195 1 9511 s. 192. 192 . Haenh 1948 par 135� Ratchnevsky 1965 s 90- l. Pelli elliot ot ve Hamb Hambis is 195 1 s 192 Krause 1922 s 15; Pellio ve Ham bis, bis, 195 1 s. 2 4 257; yle yle 1977 s 75.
19 5 1 s 3 5) Pelliot ve Hambis 195 Gross sset et 1 941 , s. 99 Hambis Hambis 973 55) Gro s. 62 5) D'Ohsson 1834 cilt l , s. 75 par 1 59; 59 ; Pelio ve 57) Haenisch, 1 948 par Hamb Hambis is,, 195 1 s 295; 29 5; Cleave Cleaves, s, 1982 1 59. 5) Krause 1922, s 16; Haenish 1948, par. 161. Krause 1922, 192 2, s 16 ; Haen Haenisc isch h 1948, Krause par 161; Pelliot ve Hambis 1951, s 295 6 Haenisch 1948 par. 163; Pelliot ve Hambis, 195 19 5 1 s 296 de Rach Rachewilt, 1977 s 4 . 61) Krause, 1922 s 7 62) DOson 1834, clt 1 s 60 Krause se 1922 s 7 Krau age ., s. 18; 18 ; Haen Haensc sch h 1948, par par 14 141 age., Cleaves 1982, bö 141 Barhod 1 935 s 1 23 Uarhold Uarhold 65) Barhod 1956 cil 1 s 28 6) Haench 1948 par 29 pa 1423; 14 23; Krause Krause 1922 1 922,, s 19. 67) age pa 6) Vladimisov, 1948, s 39 Haensch 1948 par 145
1 97
.
19 5 1 s. 1 5 5 70) Pellio ve Hambis 195 71) a.ge, s 155-6 Haenisch 1948 par 147; Clea Cleav ves es 1982 . 147 Haenisch 1948 par. 1 54; Hambis, Hambis, m Haenisch 1973, ps 72-3 Clves 1982l. 154 73) Vladimirov 1948 s. 4. Haenisch, 19 1 948, par. par. 1 55; 55 ; Ceaves Ceaves 74) Haenisch, 1982 l l 1 55 75) 75) Krause Krause 1922 192 2 s 19 19 Haenisch 1948 19 48 par par 1 53 53 Cleaves Cleaves 76) Haenisch 1982 1982 l 53 Grous se e 1939 s 24 77) Grou
3. BLÜM l 2) 3)
4) 5) ) 7) 8) 9) 10) 11) 12) 13) 14) 15)
16) 17) 18) 19)
2 21)
Haenisch Haenisch 1948 19 48,, par 164; 164 ; Cleaves Cleaves 1982 1982 1 1 Vladimirov l 948a, s. s. 42 Krause, 1922 s. 20 Haenisch 1948 par 165; Cleav 982 l 165. Krause 1922 s 20 age, s 21; Haensch 1948 par. 168; Clea Cleave ves s 982 982 böl böl 1 1 Krause, Krause, 1922 1 922 s. 2 1 ; Hae Haeni nisc sch h 948, 948, par 169; 169; yle 195 1958 8 s. 37 Krau Krause se 1922 192 2 s 2 1 Haen Haens sch ch,, 948, 948, par. 170 Haenish 1948 par 170. age par par 1 7 1 Clea Cleave ves s 182 l 171 Haenisch Haenisch 1948 194 8 par par 1 72-3 72 -3 Ceaves Ceaves 1982 1982 172-3 D'Ohsson 1834 cilt I, s 73 Haenisch 1948 par 178. Pelliot elliot ve Hamb Hambis is 1 951 95 1 , s 4 1 -2 age, s 457 Cleaves 955, s. 357 42 1 yle yle 1958 1958 s. 37 Krause Krause 1922 192 2 s. 23-4 23- 4 Cleave Cleaves s 1955 s 357 357-4 -422 1 Krau Krause se 1922, 192 2, p 24 age s 23 ag a ge. e. s. 24 Haenc Haench h 1948, 1948, par par 183 1 83-5 de Rachewiz, 1977 s 47. Krause, 1922, s. 24 Hambis 1973 s 84 Haenisch 1948 par 187 Cleaves 1982, l 87
1 98 CENiZ H
192 2, 25 Haen Haeni ich ch 1948, 22 ue 1922, 1. ue, 1 92 2, 25; Haench, Haench, 1948, ue, pr 193 Haench h 1948 1 948 pa pa 193 1 93.. 24 Haenc Kaue, e, 19 22 26 25 Kau 26 Haenh, 1948 194 eav 1982, l 94. Kraue 1 922 . . 26 27 Kraue 2) Haench, 1948 par 95 Cleave 1982 l l 195 195 Kraue 1922 192 2 26. 29 Kraue 3 age Haench, 1948, 194 8, pa pa 196 196 31 Haench, 32 Kae, 1922, 26 pa, 196 19 6 Ceave, Ceave, 33 Haench 1 948, pa, 1982 196 196 34 Haenich, 1948, pa 189 35) Haenich, 1948, pa 196; Ceave 1982 1982 197 19 7; eav eav 1982 19 82 l l 197 197 age, t 197; 37 Kae, 1922, 28 Valdrtov 1948a 65 22 29 9 Kraue 19 22 Haench 1948 19 48 par par 239 239 4 Haench 1 age par 198 arthld 1928 19 28,, 361 36 1 42} arthld Haench 148, 148 , par par 2 1 Cleav Cleave e 4 Haench 192, b . 2 ı Vto ov v 1948a . . 65. Vt ench 1948, par par 235 235 Cea Ceave ve, , 45) ench 192, l 235. 4) ı ld, 1928 362 47 u 1922 29 Rachnevky 1] 92 l 'i 1948 pa 238 Byle 1958 ps 44-6 49 1 enh, 1948, pa 238; Vadit· ov, l 948, 65 Hens sh h 1948, pa pa 240240-11 . 5 Hen ag e pa pa 202 Kae, 1922, . 29 51 age 52 52 ad ad v v 1948b, 53) Kaue, 1922, 28 Gouset, et, 194 1 , 1 1 1958 1958 39 39 ) Gous Haench 1948 1 948 pa par 1 77 77 55) Haench 5 Pellot 1930, . 32 57 57 Valdov ald ov 948a 9 48a 54.
) Haenich, 1948, pa 202; Cea v1982, v1982 , .202 Haenh, 1948, 194 8, par par. 2 1 Rach Rachew ewil, il, Haenh, 1977, 49 6 Haench 1948, par 244; eave, 1982 2 61 Haench, 1948 par. 245; Cleave 1982 245
4 BLÜM BLÜM 1 2 3 4 6 7 8 9 10 1 1 12 12 13 13 14 15) 15) 16) 17 18 19 20 21 22 24
admrtov 1948a, 55 ag.e, 36 arhod arhod 1928 19 28,, 386 38 6 Ratchn Ratchnev evky ky 1983, . 162. 162. Vadim Vadimio iov v, 1948 a, 6 1 Ratch nevky, 1983,. 162 Mogan, Mogan, 1986a 163 163 tch tchne nev vky ky,, 983 87 87 Veadky, 1938, . 339, 360 Ayaon 197a, . . 135 Valdmrtov aldmrtov, 1948a, 194 8a, . 6 1 Ratch nev nevky ky 1983 87, 165. 16 5. ah ahol old d 1928 19 28 39 1 2 By Byle le,, 1958 42 Aya Ayal ln n 197 b 154-5 Aya Ayaln ln 197 b 1 27 132 140 140 Ratc Ratchn hnev evk kyy 1983 . 1656 165 6 age 87 Ra R aan anov ovk ky y 1 93 1 24 Raanovk Raa novky, y, 193 7 . 33 33 Ayal Ayaln n 197 b 1 5 1-2 1- 2 Bye, 195 . 40 Raan Raanv vky ky 1 93 7 33 Veadky eadky 1953 19 53 . 30 Pelot elot 1930 1 930 . 193 ve ve zeyen zeyen ay fa Obrcht 1954 . 3640 Obic Obicht ht,, 1954 19 54,, 66, 87 ag.e. ag.e.,, 4040- 1 Veadky, 1953 127 Spue, 1985, . 350. Obich, 1954, . 20; Spe 1985, 349
5. BLÜM 1 2
Vladmitoy, 1948b . 132 Spuler 1960, s. 36
NOTL
3) 4)
) 7 8)
9) 0) 1 1) 12) 3) 4) 16 17) 18) 19) 20) 21) 22) 23) 24) 2 6) 27) 2) 29) 3) 31) 32) 33 3 3) 37)
3)
39) 4
Baod 928, s 386; ye, 198 s 32 Vadmisv, 1948a, s 9 ye 98, s. 10; ye 197 1 s 30 Baod, 928, s 38 Gse, 939, s 282; ye, 98, s 37 Venadsy, 938 s 3 Vadimirsov 948a s. 9 Haenis 1948, par. 220 de Racew, 1977, s 47 Peio 930, s 33 Hae 1948, pr 2 age, pr 2249; Baod 1928, s 383 Peio 1930 s. 26 Barod 928 s 384 Henis, 948, pa 224 Haensc, 948, pa. 226 Vadmiov, 948a s 7 Haenis 948 par. 224 Grousse l 939 s 282. Vdimisov, 1948, s 8 Hae 1948 pr 92 age, pa. 228 Rsc 1930 s. 16 19 Genad, 193 s. 76 Mrn 190, s 19 Pca 96, s 4 Brod 928, s. 42 ; Sn 98 , s 37 Moue ve Pl, 1938 s l 73 von Erdnn 862, s. 364 Gousse 1939, s 284. de Harog 1979b s 479 Grousse, 939 s 284 Sinor 1976 s 2 1: Sinor 198 1 s 137 de Haog 1979b s 480. Ann, 9 1, s. 74 Rsc 930 s. 75 age, s 74 Hae 948 par. 93 ye 98, s. 373 Atunian 19 1 1 s 76-7. Frake, H. , 1974 s 16972 sc l930 s 1 7 de Harog l979, s 482 Moue ve Peio l938 s. 173
41) 42) 43) 4) 4 4 4)
49) 5 ) 2) 3)
5
19
Min, 190 s 17 Vedsy, 93 s. 1 6 Sino, 197 l, s 239 24 . de Harog l979b, s 483. Veads, 1938 s. 34; Sino 1981 , s 3 Veadsy, 938, s 35 Rsnovsy, 937, s 64 ye 198 s 40 Dawson 19 s 1 1 ; ye 198 s 278 Boye 198 s 28. Vedsy 193 s. 1 18 19. ye, 1971 , s 3 Wesenn Lexin der Geogap ie i 3 970, s 3921 de Hag 979, s 484 Baod, 928, s. 4. Vadmsov 948a s 72
6. BÖLÜ l
2) 3) 4) ) 7) 8) 9) 10) 11) 2) 3) 14) 1) 16) 17) 8) 9)
Duenda 193 s 70201 Fizge d 1942 s. 373417 rd 19 s 187230 Peio 1 914 s 631 Gousse 941 s 21012. ensc, 948, a 249. Kse, 922 s. 27; Racnevsy, 983 s93 Hambis 1973, s 9 Krause 922 s 28 Gousse, 1941 s. 213 Racnevsky l 983 s. 94. Hambs 1973 p 989 Krause l 922 s 29 Haenisc 1948, par 26 Kause, 1922, s 29 g.e.; Racnevsy 1983, s 94. Kse, 922, s 29; Hensch 948, p 249; tnevsy 983, s 9 Gosset 194 s 2 a.g.e. Kus 1922 s. 30 age Peio ve Hambis, 19 1, s 1 82 D'Osson 1834 ci l, s 21 3 Grenard l93 s. .
20 CENGiZ H
20) Vladimirtsov 1948a s 767. 21) Martin, 1950 s 126 22) Kuse, 1922 s. 301 ; Peliot ve Ham bs, 1950, s 62 23) Waey, 193 1 , s 62-3 24) Krause, 1922 s 30 25) age, s. 31 26) a.g.e 27) age 28) Grousse 1939 s 288 29) Haenisch 1948, par 247 Gousset, 194 1 , s 2 18 3) Krause, 1922, s 3 1 31) age 32) Wadon 1983 s 656 33) Gosset 1944, s 244 3 Krase 922, s 32 35) Grenad 1935 s 1 18 Kause 1922 s. 32 37 Man 1950 s 165 3) Grousset 194 1 s 2 19 39) Grosset 1944, s 245 4 Matin, 1950, s 165 4) Grosset 1944, s 247 42) Krase 1922, s 32 43) Pelliot e Hambs 19 51, s 173. ) Krause 19 22 s 32; Vladimiov 1948a, s 80 45) Martin 1950 s 169 Vadimirtsov, l 948a s 81 47) Krase, 1922 s 32. 4) age s 33 49) Martin, 1950 s. 170 5 Kase, 1922 s 33 51) Grosset 1941 , s 220 52) Kause, 1922 s 33 53) Haenisch, 1 948, par 251; ye, 1971, s 34 Vadmitsov, 948a s 8 1 55) Kase, 1922 s 33 5) age Vadimitsov 1948a s 81 57) Krase, 1922, s 33 de chewtz, 1977 s 49 5) Krause 1922 s 33 59) age s 34 ( age s 33 61) Grousset 1944, s. 249
62) Martin 1950, s 176 Hambis, 1973 s 103 6 Krase 1922 s. 34 65) von Erdmann, 1862 s 328 Kause, 192 2, s 33 67) Bahold, 1928, s. 3934 6) Haenisch, 948, par 252 69) Martin 1950, s 180; Kwane 1979 s 18 70) Krase 1922 s 34 71) ag.e, s 35 age Matin 1950 73) Walker, 1939, s 68 74) Grosset 1944, s 252 75) Gousset, 1939 s 292. 76) Kase 1922, s 35 77) Martin, 1950, s. 161. 78) Bathod 1936 s 882 Man 1950 s242 de Rahewitz 1977, s 50; Rchney 1983 s. 1 10 7 Grosse 1944, s 252 8) Grousset 1939, s 293 81) Krase, 1 922, s 35 82) age 83) age, s 36 8 age, s 37; de Rachewltz, 1977 s 512 85) de Rachewt 977 s52-3 Krause, 192 2, s 38 87) age Peliot, 1930, s 49 Pelliot ve Hambs 1951, s 371 de chel, 977. s 54 Vladimirtsov 1948a s 87 a.g.e. 91) age, s 89. 92) a.ge, s 8 5; Betshneder 1910, cit 1, s 10; de Rchewt, 1962, s 193. 93) Gost, 1944 s 25 5; de Rachewt 1962 s 194 9 Grosset, 1941 s 265 95) Vadmv 948a s 84 a.ge 97) a.ge
7. BLÜM 1)
Snor, 1954, s 84
NTl 201
2) 3) 4) 5
7) 8) 9)
10) 1 1) 2) 3) 4) 5) 6) 17) 18) 19) 20) 21) 22) 23) 24) 25)
26) 27)
2 29 3) 3) 32) 33)
35)
3 37)
Barhold1956 cil 1, s 27; Hambis, 1953 s 56; sworh, 1968 s 148 Barhold1956, l s 27-28. a.g.e, s. 28. ag.e s29 swoh 1968 s 147 Spule, 1965, s. 3; Hamb 1953, s. 56 Barhold, 1928, s. 324 age., s. 327; Barhold, 1956 cil 1 , s 29 Barhold, 1945 s. 109 Spule 1966, s 196 Barhold, 1928 s 339 worh, 1968, s 167 Hartman 1975 s 70 Ro ve Eias, 895 s 125 Sple 966 s 97; Harman 975 s 75 Barhold 928, s 348; Hartman, 975, s 75-8 Barhold 1928, s 348 sworh 1968 s 18 2; Harman 1975, s 78 Barhold, 1928 s. 348 a.ge s 349. swoh 968 s 191 Spuler, 1966 s 199; Harman 1975, s 80 Barhold 1928, s. 367 Rachnevs 1983 s. 107 Barhold, 1935, s. 150 Barhold, 1945, s 109 Barhold, 1935 s. 1 55 Bahold, 1928, s 3656 ye 1958, s. 395 Barhold, 1928, s 364 Barhold, 1935 s 50; Haman, 1975, s 80 Bahod 928 s 369 Barthod 956, ci s. 3 5. Barthod, 956, ci l s 34 Barthold, 1956, it 1 s. 34. Barthod 1928 s 368 y(e 958 s 65 yle 1958, s. 64 age., s 66, 73 yle 1968 s 303 Bahold, 1928, s 393. Boye 1968 s. 303.
3) Bahold 1928 s. 394. 39) yle 1968, s 303. 4 a.g.e., s. 304. 41) Bahold 1928, s. 396 42) yle,968 s. 3 43) Bahold, 1928, s 396. ) age s 397 45) yle 1968 s 304 Barhod, 1928 s 397, 47) ag.e., s 394; Spuler, 1966, s. 205 4) Spuler, 1966, s 205. Bahold, 928, s 395. 5 Spuler, 1966, s 205 51) Lech, 1968, s 9 52) Barhold 1928, s. 394 53) Barthod, 1956 cit s 1. Vadimirtsov 948a s. 93 55) Bahod 928, s 395. 5 Vladimirtsov, 948a s 93. 57) Barthold 928, s. 397. yle, 1968, s. 304 59) Haenich 1948, par. 254; Cleaves 1982, l 253. ye, 1958, s 79; Pelli, 1930 s 52-3 61) yle 1968, s 305. 62) Barhold, 1928, s 399. 6 Vlaimirsov, 1948a, s 94; Boyle 1958, s 367 ) yle, 1958, s 80 65) Breschneider 1910, cil 1, s 277 Barhold, 1928, s 399 Grousse 19 s. 263; yle 1958, s. 75.
67) Barthold, 1928 s. 40; yle 958 s 65.
6 Grosset, 1944, s. 264.
( Grost, 194 s. 224. 70) ag.e, s. 19 7 y(e, 968, s. 305 7) Vdimirsov 948a s 89; y, 968 s 305 72) Marqart 94 s. 36 Barthod, 1928, s. 3 71 Spuler 960 s 89 73) Haensch, 1948, par. 202 237 74) D'Ohsson, 1834, c 1 s 17 2; Breschneider, 1910, cil l, s. 233. 75) Barhold, 928 s 401, 402 Marin, 190, s 23 1 achnevsky, 1983, s 107
202 CENGiZ H
76) Barhod 1928, s 402 Vadmrov 948a, s 91 77) Bahold. 928 s 402; Grousset, 1944, s 265. 78) ye 958 s 67. 7 age ) age 8) a.ge Peo, 1930, s. 55 82) yle 958, s 68 83) Bathold 928 s. 403 Gousset, 944 s 26 8 ye 958, s. 43 85) Barthold, 928 s. 403 Vladmtsov, 1948a s 98 Barhod 1956 c 1, s 38; Hara, 975 s 82. 87) Bahold, 935 s. 48 Spule 960, s. 8 Spule, 966 s 205. 8) Haman 1975 s 834 Bahold 928 s 3 yle, 958, s 3 ) arma, 1975, s 84. 9) Bathold 928 s 4. 92) age 93) Haesch 948, pa 254 age., pa. 243. 95) yle, 97 1 s 7 , 164 aech 1948, pa 255 97) age. ye, 197 1 s 7 9) Haesch 1948 pa 255
8. BLÜM
12) Greard 1935 s. 139. 3) Spule 985 s 22 14) Bahod 928, s 60 5) Bahold, 928 s. 371-2 ye 9 s. 306 6) Bathold, 928, s 406 17 ) D'Ohsso 834, c 1, s 2 1 2 18) Bahod, 1928 s 4 4 1 1 . 19) Haesch 948 pa 257 20) Bretscheider, i 9 O clt s. O; Vadmsov 948a s. 96 2) Haech 948, pa 257 22) Bethneide 90 ct , 277 ye, 1958 s 82. 2 Bahod 1928 s 403 Ma 1950, s 237 24) Bahold 928 s 404 25) age, s 7 26) Bathold 935, s. 6 27) Haesch 959 s. 87 28) Waey 1931 , s. 78. 29) ye, 1958, s. 83 yle, 1968 s 307 3) Bathold 928 s 407 31) ye 953 s. 2 32) Bathold 958 s4084 33) ye 968, s. 307 3 Barthold, 928, s 4 35) Grousse 1944, s 958 s. . Barhod, 1928 s 410 37) Grousset 1944, s. 286 3) Spue, 1985, s 22 39) ye, 958 s. 7 e 968, s J.
)
Bahold, 935 s. 23. 2) Barhold 928 s 3 77. 3) age. 4) age s. 378 5) yle 958,s 4 Spule 9s . 6 Bahold, 928 s. 79. 7 Suler 1972 s 32 8) Bathold 956 clt , s 7 Rtch· nevsk 983, s. 54 9) Barhod 1928, s 404 10) ye, 1958 s 376 ye, 1968, s. 3
) Bathold 1928 s 405 Bahold clt l , s 39
4 Bahold, 928, s 4 l.
4) 42) 43) 45)
47)
4)
5)
51)
ye 958, s ye 9 s 3 Barhod 1928, s 411 age s 4 19 ye 958, s 3 78. Bahold 928, s 49 yle, 1958 s 43 Bahold, 935, s 6 Waley, 931 , s. 93 Beıschnede 90 c , s 278 Ba hod, 1928, s. 412 ye, 958s 85 Barhod 1928, p 414 Betscheder 90 lt l , s. 278 ye 958 s 8690 Barthold, 1928 s 47.
NTL 203
52) yle 1958 s 143
Spule, 1960, s 9
53) Bahold, 1928, s 4 1 7, 4 19. 5 age. s 41 7· 18 yle, 1958, s 93 55) yle, 1968, s 308 ) Bahold, 1928, s 427 57) age, s 420 5) yle 1958, s 143 59) Haenish, 1958 par 257 Bahold, 1928 s 420 61) a.ge s. 42 1 yle, 1968, s 307. 62) Barhold, 1928, s. 422 6 yle 1958, s 144. ag.e., s 145 yle, 1968, s 31 0. 65) yle 1958, s 146 age s. 384 Bahold, 1928, s. 422, 425 67) Breshnede 1910, Barhold, 1928 s 426 Spule 1985, s. 24 ( yle 1968, s 31 1 70) Haensh, 1948 par 25 7. 71) Bahold, 1928 s 424 yle, 1958 s. 1745 72) Boyle 1958 s 175 73) Bahold 1928 s 446 74) age, s. 428 75) Grousse 1944, s 291 76) Barhold, 1928, s 430 1. 77) a.g.e, s. 432 7 ye, 1958, s. 340 1 age. s 402 yle, 1968, s 317 ) Breshneder, 1910, ilt 1, s 280 Barhold, 1928 s. 432 81) Barhold, 1928, s 437 yle, 1958, s
93) yle, 1971,s 165
42. 82) yle 1958s 131: yle 19s 3 12 83) Barhold, 1928, s 433 yle, 1958, s 126 85) Bahold, 1928, s 434 yle, 1958, s 124, 1 26 8 Haenh, 1948 par 254 87) Barhold 1928, s 435 e, 197 1 , s 118 Barhod, 1928, s 4 367 yle, 1968, s 31 3 « yle 1958, s 159 91) Bahold, 1928 s 446.
9 ye 1958 s 162 ye 1968, s 313 Grouse 1939, s 301 Grousse 1944 s. 3. 97) yle 1968 s. 314 age Grouse, 1939, s 302 yle 1958 s 1778 1) Breshneder, 19 10 il 1 s 28 1 Grouse, 1939 s 302 101) Boyle 1958, s 1 52 yle, 197 1 s. 165. 1) yle, 1958, s 132 yle, 1968 s 312317 1) Barhold, 1928 s 441 1) yle, 1958, s 406-7 ; yle, 1968 s 319 1) Bahold 1928 s 443 1) yle, 1958 s 132. 107) yle, 1971, s 137 H le, 1958, s 132-3 1) D'Ohson, 1834 il 1, s 2946 1 10) yle 1968, s 320 11 1) Grousse, 1939 s. 303 l2) Bahd 1928 s 5-6 yle, 1968, s 320 113) yle, 1958 p. 134,411 114) Bahold 1928, s 446. 115) Haensh 1933, s. 529 Krause, 1922, s 38 Barıhold 1928 s 446. 116) Bahold 1928, s 449. 117) Vladmsov, 1948a s. 1. US Breshneider, 110, lt 1, s 282 ye 1958, s 135
9. BLÜM 1) 2) 3)
4) 5
6) 7) 8)
Alunan 191 1, s 2 1 Grousse, 194 l, s 258. Grousse, 1944, s 341 Grenard, 1935, s 165. Grouse, 1944, s 341 Gousse, 194 1 , s 5 16 Schüz 1973 s 256. age
20 CENGiZ H
9) ) ) 2) 13) 14)
5) 6) 17)
8) 19) 2) 21) 22) 23) 24) 25) 26) 27) 2
29) 3)
3) 32) 33)
ousset, 944 s. 34 a.ge s 342 ousst, 939, s 37 ousse 1941 s. 5 7 hz, 1973, s 257. ousset 1939 s. 37. Aunian 191, s 2 Shü 973, s 258. Breshneide 9, it s 295 Maqua, 94, s 142; ousset, 194s57. Breshneide 191 s. 295 M quart, 914, s. 43; Gekov ve akou· ki 939, s. 5; Spue 965 s 2 Breshneider, 91 i 1, s 296 Vernadsky 1948, s 39 ekov ve akouvski, 939, s. 191 a.g.e., s. a, 1974, s 4. Breseider, 91, i s 296 rekov ve akoubovski 1939, s. 19 . ousse, 939 s. 28. ekov ve lakoubovski, 939 s 193 oue 194 s 589. Betshneide 19 it , s 297 ekov ve akouvski, 1939, s 93 enard 1935, s. 68; rous, 939, s 38 von Eda 862, s. 434-5; ekov ve akouvski 939 s. 94. Marquat 914 s. 45 Barthod 956 it , s. 4 enad 935 s Maqua 94 s 146: ousset 939, s. 308 Haenish 933 s. 534 Haenish 948 pa 257 Qeavs 1982 b . 257. Wof, 1872 s 1 1 Howorh 1876 i 2 s. 97. Sper, 96,
0 BLM ) 2)
3) 4)
Betshneide 9 s. 35 Waey, 1931, s 5 Betschneide 9, i I s. 42; Waey, 193 s 48 Waey, 93 s 44
5) 6) 7) 8) 9)
) 1) 12) 3) 14)
15) 16) 17) 8) 19)
21) 22)
24)
25) 26) 27)
2
29) 3)
3) 32) 33)
35)
37) .
39)
4
41)
D'Oson, 834, i s 46. Waey, 931, s. 54 age. s 69. a.ge, s. 92 a.ge, s 93- 1. age. s 2 a.g.e. s 1 7 a.ge s 18. a.ge, s. 133. age s. 35. ye, 958, s 137-8. Bahod, 1928, s. 453. DOhsson, 1834, il 2 s. 3 9-23 Bahod 928, s 453. yle 1958, s. 7-8 age., s 39 Breshneider, 9, l, s 283 Barhod, 928,s4545 ye 1968 s 32 1. Vladiisov, 1948a, s 1. Bahod, 1928, s. 455 ye, 9 s. 322. Vadimirtsov, 948a s. 1 Spue 966, s 28. Bethneide 9, l, s. 283 Ba thod, 928, s. 456; ye 19, s. 322 Bahod 928, s 456 age ye 1958 s 96 Bathod 928 s 457. Yue, 96, it 2, s 287-8. Waey, 193 s 348 72, 1 2 ye, 958 s. 97 Haesh 948, par 263. Peiot, 93 s 4-8 Bahod 956, il s. 7 , rousse, 1939, s 3. Barhod, 1928 s 63 Spue 1960, s 9 rouet 1939 s 3-5 Barhod 1928 s 63; Shuran 956, s. 3.
1. BLÜM 1)
2) J
Haenih, 948, pa 256 Kase 922, s 39 ye 97 , s. 47
NOTL 205
4)
6) 7 ) 9)
0) ) 12) 13) 14) 15) 16) 7 ) 19) 20) 21) 22) 2 24) 25) 26) 27)
) 29) 3) 31) 32) 33) 35) 3 37)
3) 39)
4 41)
Vladimirov, 94a . 1 3 aench, 194 ar 265. Kaue 1922 . 39 Grenard 1935, 3 Walker 1939, . 29 Genard 1935 1 74 Haench 943, a 267 Vadmtsov, 94, 5 Groue 939 . 3 Grenard 1935 . 75. Kraue 1922 . 39. age. . 40. ag.e. aench 94 a 265 Kaue 1922 s. 40 Suler 972, 43. Barthold, 92 . 45 &ye, 197 1, 11 aenich, 194 ar. 268 Ceave 192, l 2 Peo 959, c 305 Haenich 933 547 Peliot 959 cilt 1 . 327. Kraue 1922, 40 yle 195, 13 Peliot 1959 cilt 1 . 30 Ratch nevky 193 . 127 Krause 922 4 Schmd, 29 . 05. Vadimirtov. 194a 1 15 Kraue 922, . 40 aenich 194 a 267 eave 192 l. 267. aenisch 1933 . 546 aensch 94 a. 26 eave 92 l 2. aenisch 1933 5467 Sule 972, 44. Haenich 194 ar 26 Grouet 194 273. Suler 1 972 44 Pellot 1959 c l, 335-6; Sule 972, 4. Peliot 1959 ci 342 Kraue 1922 . 41; aenich 1933 549 Suler 192, 44 age 45 Kwane 1979 . 124
42) &ye 195, . 9; &ve, 97 3. 43) &yle 19, 45 Pelo 959 cilt l . 353; &ye, 1971 . 22.
1 2. BÖLÜM ) 2) 3) 4)
5) 6
7 ) 9)
10) 1) 12) 3) 4)
15) 6) 17) 1) 9) 20) 2)
22)
2
24)
Bahod 92 459; Peo, 929 . 166 Peiot 930 3 Bahold 192 459 Vladimiov, 194a 133 Ratch nevky 193, 132 Bahold 192 461 Goue 939 34 Rachnevky, 93, 133 &ye, 197 1 . 1 7 Vadimrov, 94a 124; Ratchnevky 193, 145. Vladimirov, 194a 133 Ratch nevky 193 136-7 hod 92 . 46; Ayaon 97 63-4 chnevy, 93, . 47 Bahod, 192 46 age 462 age; Ayalon 197 b 163 Sü 19, 532 Vladimitsov 194a 1 31; Vernad· ky 953 2 Rachnevky 93 . 47 Vladimiv, 194a . 131 Kraue 1924 6 Grouet, 1939 316 Veady 1933 127 Jama 959 10 Bahod 956, ci 1, 43 Vedky, 953 3; de Rahew tz, 1966 132; Sinor 192 307 Ratchnevky 193 1 6 12 adimov 194a, 121; Veaky 1953 . 130; Rathnvky 193 15 Vgelin 1941/2 4-5 49; de chewilt 1973 23-4; Franke 973 7-1; Ratchneky 93 4. aenich, 194 par 230 Sagater 1973 225 ranke 19 16; Ratchnevk 193, 142.
206 CENiZ H
25) Vladsov 1948a s 1 1 7 Schur· an 1956 s. 3 2 Vadirsov 1948a s. 1 18. 27) a.ge. s 1 19 hua 1956 s 3 2 Vadisov 1948a, s 1 23 29) Ayaon, 197 b, s 164 acevsky 1 162
13. BLÜM 1) 2) ) ) 7) 8) 9
10) 1 1) 12) 1) 14) 15) 16) 1 18) 19) 20) 21) 22)
24) 25) 2 27) 2
29)
1) 32)
ye 1971 s 16. Barthod 195 s. 180 age elot 199 s 29 Grout 1939 s. 469. Pelo 1949 s 28 ag.e s 44. Grousset, 199 s 469 Gs, 1941s 285 le 19 s43 Baold 1935 s 180 Breschneder 1910 clt s 160 yle 1958 s Groust 199 s. 319. Hentom 196 s 195 Groust 1941 s. 277 a.ge s 57 Krause, 1922 s 41. H 1948 p 269; ye, 1977 s. 75 yle 1958 ps 18-4; yle 197s. ye 1958 s. 185. age s 186-7: yle 197 1 s 0 1 ; Ayaon 197b, s. 15 Pelo 190 s 157. yle 1971 , s 16 age s 17 a.ge s 6 1 a.ge s 18-19 yle 1958 s. 549 age s 2-8 yle 197 1 s. 7694 Franke O. 1948 ct 4, s 161 de Racez 1962, s 189, 2 10· 1 1 Pellot 1914 628 DOson 184 clt 2, s 63 Kt· en 1979 s 1289 Haenisc 194 1 s 43
) Spuer 1985 s. 349 3 Olbricht, 1954 s. 40 Spuer 1985 s 3 35) Olbrich 1954 ps. 4- 1. Haesc 1948 par 27980 37) Pel 190 s. 19-5; Olbch 1954 s 41 Hae 198 par 279. 39) DOson 184 cl 2 s. 63 4 Haec 1948 par. 281; eaves 1982. l 281 41) Grouc 1941 s. 5389 42) Pe, 1959 cit 1 s. 165; yle, 1971 s 61 2; Dawson 1955 s 1 56 43) Dwso, 1955 s 184. Brescneder 1910 cilt s 123 45) Grousset 1941 s. 289. yle 1972 s. 125-31 47) Groust, 1939 s 2. 4) age s 325 yle 1958 s. 424 9) Mnosy 195 s. 19-56 Spue 1985s0 ) Grou 1939 s 25. 51) Spule 1985 s. 30. 52) Morsy 1953 s. 154 yle, 1958 s 48; Han. 1975 s. 856 5) yle 1958 s 452- ) yle 197 1 s 46 55) ye. 1958 s 453-7. 5) a.g.e s 459 Spuler 1985 s 31 57) Pelio 1924 s 0 1; Groe 199 s. 326 ) Pello 1914, s 634. yle, 1958 ps 489-5 r Spue 1985 s 4. 61) D'Oson 1834 c 2 s 70 62) lunan, 191 1 s 5 ve izeyen say flar Grousset 1939 s. 337 Pello 1924 s. 247 6 Housa, 1892,s14-15 65) Mauz 1973 1823 uran 1970 s. 249 67) Matuz 197 s 189 Tur 1970 s. 249 ( Mauz 197 s 195-6. 70) Alunia 191 1s 38 Grou 1939 s 328
NTL 207
71) Grous, 939, s. 328 l) Fake O, 948, c 4, s 284 73) Krause 1922, s 4. 74) Frake O, 948 ct 4 s 284. 75) a.g.e, s 285 76) a.g.e 77) Grous 1939 s. 3 12. 78) a.ge 7 ye 97, s 34 W Groust, 1939, s. 322. 81) Frake O, 1948, cilt 4 s 287 82) age age., s 288. 8 yle, 958, s 549 85) Haeisch, 1948, par 272; Cleaves, 1982 b 272 D'Ohso 1834 cit 2 s 59 87) yle 1958 s 55 1 Ayao 197 s. 1535 Frake, O, 1948, c 4, s 288 a.g.e., s 288. Ç Krause 1924, s. 9 91) Frake, O 1948, cil 4, s 289 92) age, s 29 93) Grousse 939, s 3 3 age 95) Grousse, 941 s. 2 3 9 Fake O, 948, ct 4, s 303 97) age ) Hehom 963, s i. a.ge. s 14 1) dyard, 9, s 2 10) Hehom 963,s 95 1) Frake, O. 1948, ci 4 s. 302. 1) Hehom 1963, s. 64 1) ag.e. s 70 1 Grousset, 1939, s 3 13 . l� Hethom, 1963, s. 74. 107) age. s 102. < age, s 1034 1) Ldyard 19, s 4
14. BLÜM
3) 4) 5) 7) 8)
10) ) 12)
B 14)
15) 6) 17) 8) 19)
21) 22) 23)
24) 25) 26) 27
2 29)
. 3) 32)
33)
2)
Vemadsky 938, s 283 ag.e s. 36- 7 Grekov ve lakoubvsk 939 s 845
35) 3
Betsheide 190, c s 3 Grekov ve lakoubvski, 1939 s 96 Spuler 965 s 5 Vemadsy, 1953 49 Grousse 94 s 296 ye, 958, s 269 ye 97 s. 56 Haenc 948 pı277; yle 1971, s 567 Spuler, 1965 s 6 Vemadsky, 1953, s 49 Spule, 19, s 1 1 Betscheider, 1910, cit , s 3; Spuler, 965 s 7 Bahod, 1935, s 67. Spule 1965 s. 1 7 Betscheder, 1910, clt 1 s. 311 Pellot, 920 s 1667; yle 197 1, s Grou, 1939, s. 329 Sor, 1959, s Spule, 1965, s. 17 yle 98, s. 269; ye 1971 , s. 59 Groust 1939, s. 330. Grekov ve akoubvski 939, s 2 Vemadsy, 1953, s. 51. Gousse, 939 s 330. Vemadsky 953 s. 5 1 . Bretscheider, 90, cl l s 313 Spuler 965 s 8 Spuler, 965 s. 8 Brescheder, 1910, ci , s 313; Grekovve akoubvski 939, s 202 Spuer, 1965, s 9 Grousset, 939 s. 329 Sauders, 197 1 s 82. Bretscheder, 1910, cl 1, s 322 ye 1971 , s 60 Beschede, 1910, cit s 316 Grousset 1939 s 297 Besheide, 1910, cl l , s. 307; Grekov ve lakoubvsk 1939 s 2 Spuler 965 s 19 Grekov ve lakoubvsk 939, s. 305, Vemadky, 953, s 52 Brescheider 190, ct l s. 3181 9 Vemadsky 953, s 52. Dawo, 1955 s 30
208 CENGİZ H
37) Spuler 960, s. 2 3 Spule 965 s. 20 39) Beschneider 190 ci 1, s 323 Veadky 953, s. 52. 4) Breschneide 190 cil I, s 31 9 41) Sino 959, s 48-64. 42) de Fedinandy 958 s 44 43) Sakosch-Gassmann 893 s. 2; Snor 9 59 s. 68-9. de Ferdinandy, 958 s 39 Sino 1959 s. 70 45) Sakch-Gassman, 893, s 42 Sno 956, s 42-3. Srakosch-Gassmann 893 s 9 47) Sinor 952 s 6; Sinor 1956 s. 42 zzola 974 s. 52 4) Sor 1959 s zla 1974 s. 6. Stakosch-Gassmann 893 s. 29. 5) de Haog 1979a s 1 7 51 ) StrakchGrasmann 1893, s 42 de Ferdnandy 958 s. 142 52) Spuler 1960 s 3; Spue 965 s. 22. 53) Gousse 939, s 33 SaoschGassmann 893 s 39 55) Sinor 97 1 s. 245 5 StakoschGrasamann 893 ps 434.
57) 59) 61) 62) 6 65) 67) ( 70)
age s 45. age age. s 46 Spuler 965 s 22 StakoschGassmann. 1893 s. 50 age, s 67 von HammePurgsa 840 s 120 age a.ge StrakchGnn 1893 s 67·7. age. a.ge von HammePugsa 840 s. 22 StakoschGassmann 1893 s. 92-6 zzoa 974 s 88 71) SakoschGassmann 1893 ps 72 5 eschneide 1910 cit l , s. 323 de Ferdnandy 958 s 40 Sno 1959 s 72 72) Breschnede 910 s. 14
73) de Ferdinandy, 958 s 141. 74) SaoschGamann 893 p 789.
75) age s 84-7 76) Grousse 1939 s 322 zla 974 s 87-8 Veadsy 958 s. 70. Betschnede 90 c , s. 325; Sino 959, s. 75. 7 Straosch-Grassmann 1893 s 6 7.
8) ye 958, s. 588 8) Jacson 978 s. 95 82) Boyle 1958 s 240 83) Haensch 948 par 25777. 8 Srakosch-Gassmann 1893 s 73. 85) de Ferdinandy 958 s 49. 8) Saosch-Gassmann 893, s. 68; Betsceide 190 cilt 1 s 326 87) Saosch-Grassman 1893 s 173 Sino 977 s 1 8-3 Saosch-Gassmann 893, s. 8 Snor 956 s 44 ) Sno 959 s 70 74 zzoa 974, s 76.
9) 92) 93) 9
Sino 959 s 70 Sinor 956 s 45 Haensch 948 pa 270 a.ge. pa. 277.
15. BÖLÜM yle, 1958 s. 240. Haench 948, pa 281; Ceaves 982 l 28 . 3) yle 197 1 s 65. 4) Franke O 1948 ct 4, s 305 yle 1958 s 2. 5) ye 97 s. 20. 6) Hambs 945 s. 34 7) yle 197 s 180. 8) yle, 968 s 45 ve zleyen sayflar 9) ellio 93 / s 55( 93) 10) Suler 1985 s 3 7 ) Gousset 939 s 334; ye 958 s 24 ye 97 s 1 76 12) le 958 s 245. 1) 2)
NOTL 209
13) Byl, 97 1, s 1 76
45) Pllioı (924), s 283(87
14 By, 1958 s 24 ! . 5) Spulr, 1985 s. 37 16) ag Byl, 1958 s 24 l. 17 Hambis, 945, s7 1 ; By, 197 , s 21 18 Byl, 1958, s 24 , 503; Byl 1971 s 1 77 9 ıschnid, 1 910, cilt , s 10 d Rachwlız, 1962 s 208 20 Byl, 1958, s. 244; By 97 1, s 178 82; Jackson, 1978, s 98. 21) Ayalon l 97lb, s 1 5556, 1623. 22 Byl, 1958, s 249-254, By, 971, s 180-2. 23 Rsch, 930, s 237243. 24 Spu, 985, s 27-8 25 oyl 958 s 249 26) By, 97 s 80 27) rıschn, 90 c , Goss, 94 s. 305 2 Byl, 1958 s. 25 ! . 29 Byl 1971 s 185 3 Rsch, 1930 s 24 ! . 31 Richad, 1949 s 292 32) Kraus, 1925, s 353. 33) zzoa, 1974 s 1 01 13 Sinor 1956, s. 47 35 Snor, 1957, s 205-206 36) zzola, 974, s 1 13 37 Pllio, 1922/3, s 8 (6 ag (1924, s 225-335; Sinor, 1956, s. 47; zzola, 1974 s 124. 39 Rsch, 1930, s 49 4 ag. 41 a.g. s. 43-5. 42 Po (924), s 302 () 43) ag (922/3 s 6 Sno, 952 s 5 Sno 956, s 47; Sno 957, s 2
Risch, 1930, s 226 47 Pllio (1 924), s. 308 (1 12 241 4) sch, 930, s. 227. 49) Pllo (922/3 s 1 1 , 29 ag., s. 1823; sch, 1930, s 259 51 Risch, 1930 s. 259 52 ag.., s. 260 53 Sino, 1956, s 4 7; Sinor, 1957, Byl, 197 , s 25 5 Plliot 1924 s 256 (60) 55) Rsch, 930 s 41 Pllioı, 124, s 332 (156) 57) Risch, 930, s 256 Rsch, 1930 s 256 59) By 958, s. 259 ( By 9 7, s 83 Sp 1985 s 39.
6 Pot 93 , s 57 ( 95; Gosseı 939 s 325 62) tschnidr 1910 cilt 1 s 332; Grost 94 s 305 6 By 958, s 245; By 197 s 179 ) Ayalon, 197b, s. 579, 15. 65) Byl, 1958, s. 255 Byl, 971 s 182-3 6) Byl 958, s 2 567 67) Plio, 1924, s 31 5 ( 1 19; zzola, 1974,s 55 Spur 1985 s 4 1-2 ; Grout 1 939, s 337 Pllioı, 1924 s 326(130 70) Byl, 1 971 , s 99, 185 7) Pllioı 1931, s 578, 61(1956, 1); oy 958, s 26 72 By 958 s 263
Kayka
Alnge C Msc Geıze (pzg 934) Alunian G. D Mo u hre E c u k L im X. J (rln 1 9 1 ) . Ayalan D e Gea Yasa ofOingz Khan a reexamnaon St l çinde ci 33 ( 197 a) s 9- 40, c 34 (1 97b) s 1 5 -80 Bahod W, Tuan r t Ml n (Londa 1928). '2 Voresngen ür die Geschichte de ürken Melasie D d s çnde band ( 935). Cingis Khan Eped of sm içnde cil (den 936) s. 882. - Hisie Tus d'ie ra (Pas 1945) , Fu Stud o ı Hs of al c 1 & 3 (iden 956) Basan A. Region nder he Mongols Cdge Hs o Ir çinde ct 5 T l ad Ml Pej (Cabridge 968) s 53849 Bawden C R, T Monl n Tob (Wesbaden 1955). aley C R. Th Taı a Vmi o hn o P C a Wlm R (nd 3) cqe J ve Hambs L., ]n Pn Ci: Hre s Mg (Paris 1965) a G Mo a Sh 22 ( 1974) Breschneide E. Medaeva Reseahes / Eas Asatic S, cl 1 & 2 (Londra 1910) swoh C E, The poical and dynasc hio of he lanan world (A.D 1
KYNAÇ 2 1 1
1217), e Hisıo of Ian, cit 5, T Salj a Monl Ped (Cambridge, 19) s. 1-203 yle J. A. 'On he tiles given in Juvini to certain Mongolian pnc, Hard)ou of tc Sıudes içinde cil 19 (1 956), s 146-54 - T His of ı r Aaddin Mı cil 1 & 2 (Manchester 19) Jvaini and Rashid alDin as sorces on he histo of the Mongols, Hsıor of ı Mdd Eı içne, (yay haz) B w ve P M Holt (ndra, 1%2), s 137 , Kirak oGanjak on he Mongos, ıral c }oul içinde cilt 8 (l 96a), s. 1214. , The Mongol commanders in Agaian and lndia accoding to Tbaqat·i-Nasii of Jzjani sc Sıes içinde, cil 2 (196b), s 23547. -, ' fr ofho sacric amongs he 3th and l 4thcen Mongols ır ı )oul içine, cil 10 (1965) s 145-50 'Dyntic and olitical hisor of the -Khans, e Hisıo of Ira içinde cit 5 The a Mol P (mbi, 9a), s. 30342 l . , e bral place o he Gea Khan Ögöei Ac Ol içinde, cil 32 968b), s 45- - T Succe ofG K shid al�Dinin Frsça metninden çecii (New York ve nd 1971). , e seasonal residence of he Great Khan Ögöei, ıral Asıc )oul içine, cilt 16 (1972), s 1253 1 . Sites an laliies conneced wih the hiso o he Mongol Empire The Mgol Empe 2- içinde, l 16 (Londra 1977) Chavannes, E lcpions et pices de chancellee chinoise de le mongole, r ou inde cil 5 ( 19) s 37-7, cit 6 (15), s 12, cilt 9 ( 1) s 297-428 Cheshire H e Tatar invasion of Ero, Swnic Reie içinde cilt 5, s. 89105. Cleaves, F W Sino-Mongolian icpo o 1362 Hard)oul ofıc Sıies içinde cilt 12 (1949), s. 1-133 , Sino-Mongoian cptions o 1 346, rd}oul of iaıc S içinde cilt 15 (1952), s 123 e histoiciy ofhe Baljna covenan, Hard}ou of aıc Studies içinde, cilt 18 (1955) s 35721 , e Secre Hiso of he Mongols (çeviri), cilt (Cambige Mass. 1982) Corier H, invasion mongole MoyenAge e ses coqences Mges d'hsie et goaphie içinde, cilt 2 (Pais 1920), s. 254-69 Dawson Ch T Mool Mi: Naaıi1es a eıs of ı Fai Mis.es i Monaa C (ndra ve New Yok 1955) er G, L Datie der Geheime :hichte der Mongole Zith n Mogsc Gef çinde, cilt 1 13 ( 19) s 87- 1 1 l . Doglas R K T e ofg/i� K (Lnda 1877) Dyvendk J J. L., Weg glıen d Ciche gcie (s Gravenge, 193 5) Eberhard W, A H of Ci (nda 1960) von Erdann mu r Uhüıl (ipzig 1862) Eler E, Die gegnng Eropas mit den Mongolen in Spiegel abendlndischer Reseberche, Saeculum içinde cilt 23 (1972), s 4758 de Fedinandy M., cns n - De Einbch d Seppm (Hambrg 1958).
2 1 2 CENİZ H
Fitzgerad C P, Cı (Londra, 1942) Franke H, sien und Europa im Zeitaer des Mongoenstu Scuum Wegeschhte içinde, cil 5 (1965), s 1-68 , Siege and defence of owns in medieval China' Chnese Was n Waare içinde' (yay haz) F A Kierman ve J K Fairba (Cambridge, Mass, 1974), s. 151-20. -, Fr Tr Clean t Unv Emper and God: e Lgon of e Yün (Müni, 1978) Franke O Geschche des chsschen Reches cil 4 & 5 (rin, 1948 1952 ) Gibb, H A. R. Tle Traves of lb Bu (AD 1325-1354) (Cambridge, 1958). Grekov, B ve lakoubovski, A L Hor d'Or (Paris, 1939) Grenad, E Gengsn (Paris 1935) Grousse, R. Hsre de e cil 3 (Pas 1922) JEmpre Seppes (Pas 1939) - JEmpre ngo (I" phase (Pari, 1941) -L uban du Mon e G Kn (Pars, 1944) Grousse, R Auboyer, J ve Buho J Asie orienale d origines au x sicle, Hsore du Moyen Ae içinde, cil 1 O (Pa, 1941). Haenisch, E Die [een Fedzüge Cinggis Hans und sein Tod, As Mar içinde, cil 9 (933), s 5035 , Kulurbilder aus Chinas Mongolenzei' Hsosche schf içinde, cilt 164 (1941) , s 2148. De Kuurk des ngochn Wch (Berin, 1943). , Der Sand der Yüan-chaopi-shi rschung', tchrf usch Morgichen Geechaf içinde, cil 98 (Neue Folge cil 23) (1944), s. 10720. , De Gehe Gesclhe d M (lipzig 1948) Die Jagdgeseze im mongoischen Osreich' Deuce e r echf zu Bern içinde, Veröenlichung 48 (Ber in, 1959) Weierer Beirag zum Te der Geheime Geschiche' Zechrf des deuchen Morgenndsch Geseschf içinde cil iii (Neue Folge ci 36) (1962), s 137-49 Haperin Ch J Russia in he Mongol Empire in comparaive perspecive' Hrd )ou of Asc Sues içinde cit 43 ( 1983) s 239-61 . Hambis ' Chapitre CVI d u Yuan Che (!es gnalogies impriales mongoles dans Ihisoire ocielle de la dynasie mongoe)', T oung P içinde, cilt 38'e ek (1945). L HueAse (Par 1953) , Histoire des Mongols avan GengisKhan d'aprs es ouces chnoies et la dumenation conse par sidu-d'din', Cenral Asiaic Joul içinde cilt 14 ( 1970), s 12533 Ggs n (Pa 1973a) Asie Cenra et les tudes mongoles' Joual Asiatique içinde (özel sayı) (1973b) von Hammer-Purgsall , Geschche d Godenen Hord n Kptsck (Pesh, 840) Hartman, A AnNr Dn Ah (1 18 1 225. Potk, Regon Kuur n der s sdze (Berlin, New York 975). de Harg L Dngh n s Wereds ose verr (Aerdam Bruses, l 979a) , The army of Genghis Khan Army Quarery and Dence oual içinde cit (1979b) s47685 - Europese rezgers r de Groe . De reze dencsc de fame Po r de ogers a Djengs n (Baa 1985) -
KYNAÇ 2 1 3
Heiig W, Ein sucht .in Gcc (Düeldof Viyana 1964). Mongoleneihe', Propylen Wetgechichte içinde cilt 6 (1964) 34572 Henhorn, W E, : eh M (Leden, 1963) Houma, M Th, Over de gechiedeni der Seljuken van Klin-Azi (Amterdam, 192) Howorth H H. e M, cilt l 2a 2b, 3 (Londra 76 10 1). Hung, W e tranmiion of he book known a the Secret Hitoy o he Mongol, ] ıic Stud içinde clt 14 (1951) 44392 Jackon, P The diolution of the ongol Epire', Cenral Aiatic Joual içinde, cilt 22 (197), . 16-4 Jagchid S ve Bawden C R., Some note on he hore-policy of he Yüan dynaty, Central Aiaic Joual içde cilt 10 ( 1965), 2466. Jahn, K., Enkele chouwingn ove de gechiedeni en bechaving de oudTuke volkeren (den 1954) ama, T Oo-weelke verkenningen n de dertende eeuw (Leiden l 959) enk, G., A noe on matc cye and he re of Ching Kha Cenra Aiaic oua çnde, c 1 (19), 16. Khachkyan, L. S., Mongo n anscaucaa' Cahier dHore ondale çnde, öze ayı ( 195), . 9-15 Krader L, e cultu and hoica poiion ofhe Mongol', Aia Mao içinde, cit 3 (1953) , Qan Qayan and the giing of he Mongo Kinghip', Centra Aiatic Joual içinde, cilt ( 1955) 1 7-35. , Fedalim and atar poliy of he Middle Age mativ Suds n Sociıy n Hs içinde, cil i ( 195/), . 494 Kraue E E. A, Cingi Han. Die Gechichte eine Leben nach den chinechen Reihannalen (Heidelbeg 192) -, Di Epchdr M (lin, 1924) -, Gcchı Oan, cilt i (Göttnen 1925) Kwanten L. Ching Khan conquet of it Mh o reality?' Asn içinde ct (1974) . 1-20. N: Cral A 50-150 (Phadelphia 199). Lattimore O. Chingi Khan and the Monol conquet, Sciic Amrn içinde, cilt (1963), 55-68 Lech K., Da mongolche Welteich Al-Umai Datelung der mongoliche Reiche (Wibaden, 19) Ledyard G., e ongo campain n oea and h daing ofhe cre Htoy of he Mono, Cenra Aac oua çinde cil 9 ( 196), 1-22 n H. D T Ris f Cing Kn an hs us f Nrı Ch (Baltmore Md, 19). Marquar Ür da Volkum der Komanen', Orkche Diaekuden çnde (Abhandlungen der Königl Geellcha de Wiencha u Göttingen) cilt 13 (in, 1914). Maon Smith , Monol anpowe and the Perian population, Joual of the Eco nomic and Soa[ Hitoy ofhe Orient içinde, cilt 1 (1975) 2 7199 Mau Der Niedegang de anatoichen Sedchuken die Encheidungacht am Köedag Central Aiatic Jounal içnde, clt 17 ( 973) 1099 ·
•
2 1 4 CENİZ H
Minors V Stuies in n His ondra, 1953 Morgan, D. O The Mongo amie in Pia Der am çinde cilt 5 6 (1979 s 8 -96 Who an he Mongol Empe?, Joua of th Roya Aiatic Siety içnde 1982 s. 12436 , The Geat Yasa oChin Khan" and the Mongo w in the Ilkhanate' Bulletn o the Schl oOrntl and Acan Studies içinde cilt 49 (186, s 16376 - Tc Mongols Oxrd, 986b. Moule A C. able o the empors ofhe Yü an daty in joua othe North Cna Banch of he Roya Asiatc Siey ( 9 14. Moule A C ve Pelliot, Maco Po: ıhe Desrpn of e Word cilt Londra 1938. Olbricht , D Posıwen n unter d Monhesft in 13 und 14 ]arun Wiesbaden, 1954. dOhsn, M. C., Hstire des Mogos, cilt l , 2 3 4 Amterdam, 1834 lot Chten dAse Cntae et d'xtmeOent, T' oung P çinde c 5 (94 . 62344. -, •A po des ma n Joum Aia çnde ct 2 ( 920, 2585. s Mongos et a Papau Ree Creı çnde ct 23 ( 922/3 s. 330 ct 24 ( 924 2 25335 c 28 (93 s. 384. s Sytme dcure en usage chez [e ancen Mongol' sia Maj çnde ct 2 (1925 s. 286-9 , diton ollective de ue de Wang Kouowei' T ou P içinde, cilt 26 (1929, s. 1 1382 , Notes su le Turkesan" de W Barthold' T' oung P içinde, cilt 27 ( 193, s. 1256 , Noes su lhsie l Horde d'O Paris, 1949. Noes on Mao Po cilt 1 2, 3 Pa, 1959 1963 1973 Pelliot, P ve Hambis, , Histie s caaes de Gengis Kn Leiden 1951 Phllips D, The Mogos ndra 1969. Poucha, P De Gehe Ge Mn Pg, 1956 de chewilt . Yeh-ü Chutsa ( 1 1891243: Buddht dealt and Coniantate man, n Plities içnde, yay haz) A F Wrght ve D witchett Stanord, 1962 1892 16 , Peronne and peonaltie in noh China in the ealy Mongol pero ,Jourl ofhe Eoi and ca Histo of Oenı içinde, cit 9 ( 1966, . 88- 144 , Some remak on he deoogical undaton of Chingis Khan's empre, Papers on r Easıem Histo çnde, cilt 7 ( 19 71 . 21 -36 Muqal l and Ant'ung', Pars Far Eı His içnde ct 5 (977 . 4562 tchnev SgiQutuqu en monolscher Ggsmann m 23 ahhundet Cıra sı]ou içnde, cit 0 ( 965, s 87- 3 - Cnis se Lb ud k Webaden, 983 De Rechtsverhtnise bei den Mongolen i 2-3. ahhunde, Central si oul içnde, ct 31 (1987 6- 11 Riasanovky A Te inence of Chnee law upon Mongolian law Cı Soc and Poüal Scce eview içinde cil 1 5 ( 93 1 s 42-2 1. Mongo aw and Chnee law in he Yan dynay Chnese Soa and Poüial Sie evew içinde clt 20 ( 936, s. 26689. , Fundamenal pnciple of Mongol law Tientsin 193 7. '
KYNÇ 2 1 5
Rihad, . Le Dbu ds relatio ene la Papaut et les Mongols de Pese, ]oum sıq içinde ilt 23 7 ( 1949) s. 297 , Exrme-Oient lgendaire au Moyen- ge: Roi David et Prtre ean, Als dthipe içinde il 2 (a 957) s. 22542 - Causes des vitoires mongoles d'aprs les hstorie idenaux du 3e sile, Ca sac ]oum içinde, il 23 ( 1979) s l -1 7 L Chsiasme da l Asie entale Hs içinde, il 16 ( 982 s 124 Risch, E ]onn P in: Gd M u Reh (pzig 930) Rkhll, W W, T]ouofWliaof R � El Pars of� World (Londa, ) Ross, E O ve Elias N. A Hs of � Moghuls of Ctal Asia (Londa 895) Sagaster, K., Heshasideologie und Fiedensgedanke i den Mongolen Cenıral ıouml içinde ilt 7 ( 973), s. 22342 Sakharov A. M., 'L Mongols et la ivisaon russe hs d'Hsi M içinde öel sayı ( 958) s 7797 Saundes J j, T Hsıo � Mono sıs (nda 1971). Schmid 1 j, Gescc Osongon u s Füseses v n Sn Sısen Chunac de dus (St Pesbug, Lpzg 1829). Schurman, H Mongolian ribtary paties in he thiteenth entu' Haard ]oul ofaıc Sıdes içinde, il 19 (956), s 3089. Shüt, E., Tatarensme in Gebirgsgende' Cenıra a ]oul içinde ilt 7 ( 973) , s. 25373 Sino, O Un voyageur du 3e sile le dominiain ulien de Hongie' Bulıi of ı Sl of Oial ad Afica Sıds içnde ilt 14 ( 952) s. 5892 Cenal Eurasia Oils a Hs içinde (Cambidge, 954) s 82 03 Les Relions ene les Mongols et l'Euope jusqu la mo dArghoun e de Bla iV s d'Hisoie ndia içinde, il 3 (1956) s. 3962. John of Plano Capinis eu om he Mongols' ]ou of� Ra sic cey içde (1957) s 193-2. , Hso ofHua (ondra 959). lroı Ie IEurasie ca (Wiesbaden, 963) -, nner s (Lahey 969) , On Mongol strae', Proeedgs of ıe fouı ası Aian Alsıc nfrce içinde (Taii, 97 ) s 23849 , Wha s lnner Asia? Ala lc Beh u Voe XVII Pı Ası nfeee içinde (Wiesbaden 976) s 24558 Hose and pasue in nne Asian hso n a s ns wih a içinde (Londa 1977) s 7 1 84 , TIe lnne Asian Waios ]oum of h Acan Soie içind, l 01 (98 ) s 334 -, 'I nteetes in medieval lnne Asia' Jouml of ı srael enl Socie içinde ilt 6 ( 982), s 293320 Spuler B., De Mongolen und das Christenu emıle Kihe ?iıshfı içinde (938) , s 5-75 , Die Goldene Hode und Russlands Shiksal Sulu içinde l 6 (955), s 397 4.
2 1 6 CENGİZ HA
- Te Mlim Wld Pa Te Mnl Peid (Leden, 1960) - Die G Hr: D M n Rs (l 223 150) (Wesbaden, 965) . Geschiche Mielasens sei dem Aueen de Tüken Handbuc de Oieık içinde, c 5 (Leiden, 1966), s 1 23310 , he disnegaion ofhe caliphae in he as Cambdge Hisı f Ism içinde, cil i, The Cıal mc n (nda e ew Yok 1970) s 14374 - Hisı fe MngLs (Londa 1972) - De M n an (den, 1985). Sakch-Gassann, G., Der EfaU Mnn n Mip d]r l 241-1242 (lnbück 893) Sübe R, TschingChan seine Saasbidung und seine Pesöchke' Nea fü kssisce Aleum, Gesccıe und utsche ıeıu içnde (Leipzig, 198) Tuan, O naolia in he peod of he Seljuks and he yliks, Camdge Hiso f sm çinde, c i The Ceal Lslmic Ln (nda ve ew Yok, 1970) s. 231 62 Veadsky, G. The scope and conens ofChingis Khans Yasa Hava]ulfAsiatic Ses çnde (Aalı 938), s 33 7. - A Hsı f Rs (New Haen, Conn 948) - T MngLs and Rs (Londa ve ew aven, Conn 953). Vadimitsov B, Gensn (Paris, 1948a) -, Rgi scial des Mongols olis (Pas l 948b) Vgelin, ., The Mongol odes ofsubmssion o uopean Powes, 1245- 1255' Byzanin içinde, cil 15 ( 194 1/ ), s 378413. Waldon A. N, The poble of the Geat Wall of Cin Harvad ]u f sac Ses çnde, ct 43 ( 983) s 3-63 Waley A T aveLs fan Aı t juey f t Tsı Ca'u (Londa, 193 ) Wake C C,] Kn (Londa, 1939) Wee, E C. The bual place ofGengis Khn', Jul f t Nr C Ba f Ral As Sey çinde ( 1925) s. 806 Wol; O. Gescıe d Mnglen de Ta (Beslau, 1872) Wyle, T V The st Mongol conquest of Tbt entepeted, Had]ul fAsc S çnde cilt 37 (977), s. 0333 Yule H ty and Wa Thi cl & 2 (Londa 913 1916)
Dizin
Abbiler 83 96 20. Aurramn 77 82. Adyaik 64 7 Afganisan 84 9596 2528 50. Alagay-ki 64. Aak 04 Aakq Tegn 36 40, 6667 Almlık 9 24. Alay Dağla 36, 24 47. Au Dea 82 97 0 02, 05 070, 26, 28. Andr& il., Macaran kl . Andr� de Lonueau 79. Anivari 82 Aral Dei 86 0 27 46 8 . arn 49 Agun 77. Arkay Kar 74. Arolat 23 Arslan 38 66, 84
Ak ke 35, 36 , 69 Ascelin, Creonaı 79 Ay 7 20 283 33 35 3839,4546 4950 6264 67 7476 86 88, 95 98, 24 2829 39140 142143, 149, 6 63 7273 75 179, 808 8384. Atsı 82 83.
Badahşan 92. Baday 33 35 40. br 2 505. haddn Rzi 74 87 98. Balasagun 8 , 85, 92. Balcuna 34 28 Balk Glü 38 9 99, 46 8 . Banaka , 02 Barçuk 38 66, 99 Barkun 38. Bahold, W 59
2 1 8 CENiZ H
14 149 1-163 165-1 81 , 184 aycu 152-1 53 183. aydar 1 1- 1 şbalı 184 ™la II Macarstan kalı 164 ™la iV Macarstan kalı 165 168, 79· 1. lgütey 22-24, 30, 36 50 147 noit 18. rke 1, 162 üt 29 a 1 18, 152 1 Blelaw IV, Polonya kraı 164, 166 Bign 15 21 22, 2, 9. Boku 28 3 39 40 Botay 1 1 170 e 22, 23 24 25 27, 4 41 94 138, 140 udacı 17 47 86 uhaa 16 82, 8485, 87, 8, 101-10 128, 147 ulgarlar 121 160161. urkan Kadun 24, 67 15 , 136. uat 38. ur 84 9. ü 160, 162, 171- 172, 174. c§n 49-50, 52, 59
Camu 2-26 28-29 28. Ce 29, 30, 6, 40 69-70 76 9193, 11C, 1 1 1, 1 15- 121 127, 12, 18, 150, 1, 175 179, 182 Celaleddin Mengübi 1 12, 150- 151 me 2 24 25 29 3 , 40 Cniz 64 140, 143145 163 171172 174, 1 76-178 184 Cuci 2432 37-38 +, 57 707 1 91 -92 94 98, 1 1031 107- 1 10 127- 128 134 140, 146147, 1 172, 178 184. Curçen 13 62 63, 6770, 80-81 153155. Cüvyni 40 45 57, 177
Çağa ay 47, 70-71 , 94 1, 12-14 1 1 10 1 12 127 12, 1 1149, 1, 171 172, 1761 78, 183. Çangçun 69 10, 12 128, 142 Çerkeler 1 18 162, 175
Çaun 23, 28 Çimay 23 Çin 1417 19, 22, 26, 40 45-47 49 53 55, 59-65 6770 728 1 87-88 95, 98-99 12-125 128-129, 132-134 17-138, 142l 148-150 56, 7 174-177 Çinkay 124 128, 1481 49, 152, 177, 18 118 Çu 1, 147 Çungsing 65 Çun-tu 63
Damaçya 182 Dan 16. daugaçi 128 + 15 7 Davd cha 178 183 David Nan 178, 183. Dimit 163. Dimyat 116 EdiGök 16 40-42 67 143 144. Efak 172 Ebur Dağları 1. Ecgiey 183 Elçdey, Mool generi 1 1 78 Eubiler 151-152. Faıma 176, 183. Fergana 85, 1. Filitn 82 86 Friedch il. mparato 17 Gyaeddn 150151 Giorgi II Lacha Gücitan kalı 1 16, 1 51 178 183 Gaz 167 Gegous IX., paa 17 3. Gwadein 168
Guaume de Ruouck 4, 150 Gu Han 28 8 1 85 9. Gurler 84. Gürsü 27, 37 18. Gürctan 1 161 1 7 15 1 152 l 78, 18 Gürgenç 85, 1 1071 10, 1 12, 128 Güyük 150 160, 171 174, 176-179 181 184
DiZiN 219
Hare 45 55 59- 65 71 82 85-88 93 95-97 -l l07 l l0 l l2 123 124 127-129 131-133 137 1 50 170 179 Hareşah 74 7683-87 89 91 93 9698 1 102 11, 1 1 19. Harsun 17 1 1 72. Harun el-Reşid 1 1 l Ha 1 l� 1 17-1 18 121 127 147 183 Hcbraeus Bar 14. Hcn il Silczya dükü 1 167 Hcastadt 168 Hethun 1. Klikya krlı 153 178 183 Hıristiyaık 159. Hcnt 8 1 86 104 108. Holan Şan 65. Hor 92 95-96 1071 13 127 129 1 50 152 176-177 Hoten 82 86 93 1 28. Hlün 21-23,25,2741 Hülagü 35 183
nnentus iV papa 179-180 182 !baka ki 35. 16, 38 66 83-84 90 İl Alan 83 İli Iağı 84 184 nalçuk 89 103 İnanç Bilge 26-27 36 İn 16 22 4, 45-46 57 74 76 83 129 130 142-144 150-152, 177. İslam 47 82-84 86 88 93 96 1 1 1 129 141 1 52 l 77 1 79
Jean, rahip 82 86 1 79. ulcn Domnikcn kqi§i 165 180. Kada 74 Kadak 181-183. Kadan 1 162 1169 171 -1 72 Kaldun Dağı 67 135 Kalka 33-34 1 20 1 2 1 124 Kamene 63 Kao·çi 70, 72 Kaoli 157 Ka Hıtay 26 3845638 1-86, 8993 147 152
Kara i§ 14 37 38 124 1 27 147 176. Kaum 1 5 37 149-150 15 5- 1 56 158 171 177 181 184 Karluklar 38 66 84 Kasar 21 23 2834 37 41 707 1 74 138 147 Kaar 8 1 86 92-93 128 Kaşn Kaagin 37 Kayalık -1 Kayseri 153 Kayır Han 89. yhüsrev 152153. Klıç Arslan 178 klar 1 18-120 1-1 63 165 169 l 74· 175. Kgılar 1 5-1 6 30 35 38 61 . Klkya 1 53 1 78 183 Kn 26 27 63-70 72-80 87 8 1 23 13 1 134 138-139 153-157 Ktaar 13 15 61 3 67 69-70 77 79-81 143 155 157 Ky 152-153. tyan 1 19 1 162 165 16. Kökü 25 39-42 138. Körgüz 152 1 77. Kör 1 Kösedağ 153 Krakov 1 1 bilay Moğol Generali 38 90 blay Toluy'un oğlu 30 3536 40 5 1 Küçlüg 36-38 76 8386 8, -92 138 lan 37 127 134 138 1 61 kurt 28 Kutuka ki 36 38.
Li An-şuan 65-66 Liao Hanedanı 62-63 69 79 Liegnitz 167 l 73 1 79 Maniilik 16 Maro Plo 48 53-54 56 Maveraünnchr 82 87 92 95 7-98 1031 1 10, 1 12 123 12 7-12 147 152 ln 182. Mandcn 95-96 1 1 1 51 1 52 l 77. Madaılık 16
220 CENGİZ 1
Merkit 14 2 1 24-25 28 30 3538, 9091 1 61 1 76. Mielaw dük 164 166167 Mikai 163 mın 4951 Molsan 1 1 1 2 1 5 16 22 30 3537 39 43-45 48 51 59 61 64 74 8081 88 99 10 1 103 106 108 1 10 1 15 120 125-133 135 140 144 146147 150 157 163 1 71172 180 182 Mollar 1220 2223 2528 33 36 42· 46 48 5 156 58 6480 84 889 91-92 97-122 124 126, 128-135 137138 140- 143 145146 148 150158 1173 175-1 76 17818 1 184 Mo 169170 173 179 Mora 168 Möke 35 136 1 50 1-163 171 183 Mtken 1 12 183 Muhammed il., suan 8493 9599 101102 11 121 151 Mukali 24 26 28 35 40 50 59 73 7678 127-28 132 153 157 Mureş 168 Müslümanlar 28 46 55 8 1 83 85-86 88 92-93 1 1 17 128 Nasa 1071 Nasır, Bağda alifes 83 Nayma 12 14, 16-17 21 26-28303 1 34 37 39-40 43 64, 8384 86 90, 138 176 181 Novgor 159 162 Nur 101 Odoc de Podenone 48 Oğuz 117 Ong Han 27 28 29 30 3235 40 66 86 Ongur 74 Od 147 1 1 168 172 1 79 183 Odu Bal 15 149 Or 87-89 93 97 1101 1031 127 at 1 5 30 3536 38-39 1 77 Pamir Dağla 92 Pa Mol 142 Peçenekler 117118
Pekin 27 61 63 66 69 7076 79 87 95 124 126 128 150 1 77 Pelliot 22 Pe§ 1-170 Pian del Carpin Giovanni da 12 44 48 52 54 56 140 163 178182 Riaan 159 161 Roman aan prei 1 6 1 Rusudan 151152 178 183 Rusya 59 76 88 1 17 -1 21 147 1165 169 172174 179180 184 Rükneddin 1 Samuka 73 7576 78 Saak 157 Seçuklular 8 1 83 96 1 10 130 15 1- 153 Semekand 16 81 82 8485 97 98 101 1 1 17 124-126 128 147 184 Smieçiye 8 1 9 1 -93 1 Sener, Selçuklu sultan 82-83 85 1 10 Senggün 28 3235 Si 86 91 97 1 1 107 12012 1 126127, 146, 47 Sstan 95 1 1 1 Sivas 153 Smolensk 159 Songlar 6263 73 77 78 123 132 134 153-156 Sogakani 35 136 155 1 77 1 78 184. Suga Tegin 90 99 Sünnler 1 1 5 Svalav Kiev pensi 159 Şeyban 147 1 162 1-169 Şiie 1 1 5 Şki Kutuku 27 40 43 74 1 12 1 14 Şiia 62 6465 68 78 126 1 31 135 138 177 Şmienik 166 Ta-a Tong 43 128 142 T 85 1 12 7 147 Tang 61 62 Tangu 16 5253 62 65 75 77 126 131 135 149 156 175 177 Tankut 158
DiZİN 221
Tauuk 17, 123 Tarbagaay Dağa 37, 81, 91, 9, 147 Taarlar 14·15, 2 1 -22, 26-30, 35, 55 6667, 1. Taybuka 27,36-37,43. Tek� 83-84. Temüge 2 1 36-37, 41 , 50, 70, 71 , 99, 124, 147-148 157 177178 183 Tengr 1617,25 3940,43 67, 89, 143 155 Tmuçn 21 -26, 28, 40 1 41 Tmur Melk 1, 129. Tmurlenk 139 Tokoa Bk 3638 . Tokuçar 105 107-1 l l l Töry 1 14. Töegene 148, 17 1, 1 751 78, 182-183 Tuğul 2 1 2324, 26-28, 3335 6, 86 Tuna ağı l8, 1-170, 172 Turgay Han 101 , 103. Ukana 89 ul 1. Ua l l7 146147 174. Ursu 38 Usun 41 Uygur 13-17, 35 38, 43, 45, 62, 64 66 838 9 -0 128, 140, 143 149 152 Uzlak Şah 1. Vcav 1., hemya kralı 164, 167 Vah 168. Vakan 173 Vsü Iağı 164, 166
Vadmr 1 59 VadmiSuzda 1 59, 16- 162, 1 78 Volnya 120, 159, 163 Wan-yen Y 153-155 We Çao Wang 66 70. Wemng 65 Wesenburg 1. 47, 48, 142 1 49 Yarken 86 , 92-93. Yarosav, Kev prens 1 59, 162 178 Y 42, 44-47, 5657,94, 138, 140, 142143, 145, 148 183 Ye-ü Çuay 79-80, 9, 125 128, 132, 135, 142-143, 148-1 155-156 177, 182 Yeü Luko 69, 73, 133, 134. Yelü Ta-ş 81-83, 86 Yeü Ts-uku 8385. Yenken 1, 1. Yesü Möngke 179, 183 Yügen 30, 138. Yesügey 14, 21 -24, 33 41 . Yesüy 30, 94, 132 1 33 138. Yuan 15, 40 47. Yunç 66. Yur, Razan pre 161162. Yuri i VadmSuzda prei 161162 YusufKanka 8788 Yam
Zagros Dağa 93, 1 Zauk 101 Zava 105
Cengiz Ha
Lo de Hartog Hollanda aihç. İkinc Dünya Sava§ sasnda b aa Almanla'a es d§en Hatog daha çok Moğo mpaatoluğu Ön Aya Tah ve klrü konusndak aaşta makale ve eeeyle bu alandak tamalaa yen b yu get Bundan öne yayımadğ Ruya ve Moğol Br (1995) ml esende ya opumaın ase ve aske komzyonunda teme değşkee ana. Dost Kabev Yayna afndan yayımlanan C� Ha: Dnyam Fıi, Moğolaa atfedlen emaatç yapnn geçekte, çö asokss yaratma kaygsyla bağantl tal b §lev olduğunu le süeek byk yank uyandd
D
