LA 'QUINTA COLONNA' NELL'ERMETISMO: ANDREAS LIBAVIUS Carlos Gilly
Nell'anno 1615 Andrea Libavio portava a termine una vasta raccolta di scritti polemici contro paracelsisti, ermetici e rosacrociani cominciata nel 1611. Il primo volume reca talvolta come anno di edizione sul frontespizio il 1615, ma si tratta in realta deI Syntagma Selectorum Alchymiae Arcanorum cioe della terza parte deI commento all' Alchimia deI 1606, nuovamente messa in commercio come 'primo' volume degli scritti polemici di Libavio. 1 Gli otto libri trattano dei principali 'magisteria', come la trasmutazione e l' estrazione di elisir, il tutto farcito di maligne steccate tanto contro Paraceiso e i suoi seguaci, quanto contro ' parabolici et Hermetici Philosophi', ehe difficilmente si lasciarebbero distinguere, secondo Libavio, da questi ultimi. Il secondo volume, deI 1613, contiene il trattato De igne natura ovvero un' apologia in risposta polemica a Pierre Paulmier, 'suchteniano' e ' ermetico', colpevole di aver criticato Libavio, e di averIo considerato un paracelsista. 2 Il volume presenta inoltre il trattato Alchymia pharmaceutica, seguito dalle diverse parti dell'Apocalypsis Hermetica in cui Libavio tenta di spiegare le formule ermetiche e tutte le altre espressioni geroglifiche, simboliche e mistiche degli antichi come dei piu recenti alchimisti, mettendo nello stesso tempo in guardia i suoi lettori dal prendere diletto da questa 'orgia hermetica' ehe troppo da vicino rammen ta illinguaggio magico deI Picatrix e dell'Arbatel, e quello di maghi come Tritemio, Agrippa 0 ParaceIso. Il terzo volume deI 1615 viene presentato infine come Appendix necessaria Syntagmatis. 3 Esso contiene una serie di trattati ehe presentano, talvolta, una impaginazione autonoma: il prima trattato si rivolge contro Henning Scheunemann, ehe aveva esortato Libavio a smetterla una volta per tutte con le sue ironiche critiche ad ermetici e paracelsisti ('satyris tuis in viros Hermeticos seu Paracelsicos debacchari cesses'); 4 il secondo trattato vede entrare Libavio in lizza nelle vesti di zelante difensore dell'aIchimia trasmutatoria, ancora una volta contro Nicola Guibert. 5 Questi, passato da sostenitore della trasmutazione dei metalli, a suo radicale oppositore, aveva paragonato l' Alchemia di Libavio deI 1597 ad un romanzo di Amadis. Seguono, nella lista, con nuovo frontespizio, l' Examen Philosophiae Novae, quae Veteri abrogandae opponitur, in cui Libavio vuole fare i conti con 'i medici ermetici e mistici (Ficino, Paraceiso, Severino, Khunrath, Croll, Hartmann, Haslmayr e i Rosacroce), i cui 'principia' coinciderebbero, secondo lui, con quelli di Ermete Trismegisto, mago 'impius et ethnicus', come dimostrerebbero il suo Pimander e I'Asclepius, entrambi pieni di errori ('in primis Hermetici Dialogi sint errorum pleni' , cfr. Examen philosophiae novae, 6, 12). 6 Di fronte a un tale atteggiamento nei riguardi dell' ermetismo non pub non sorprendere ehe nel titolo dei Syntagma ta I-II, ac canto ad Aristotele, Galeno e Ippocrate, un'incisione ritragga anche Ermete. La spiegazione risiede nel fatto ehe la tavola venne preparata dapprima per I'Alchymia deI 1606, in un periodo cioe in cui Libavio teneva ancora in grande considerazione l' au tore della Tabula Smaragdina, di cui aveva composto nel 1595 un commentario egli stesso 7 e di cui aveva difeso l'autenticita nella prima Dejensio contro Guibert. 8 Per questo egli non aveva nominato Ermete quando, nel 1600, aveva voluto individuare in Socrate e nei Platonici la fonte di quelli ehe diceva essere i due piu grandi errori deI suo tempo, la magia e 10 scetticismo: Paraeelsieos reetius voees Soeratieos aut Platonieos, quorum monarea Platonis plaeita, a Jamblieo, Proc1o, Marsilio, Pomponatio(!) et aliis egregie ampliata et illustrata plurimum retinuit, atque inde superstitiosissimae Magiae professor evasit, quamquam alieubi prae se ferat dissensum ab Agrippa, Trithemio, Apollonio, sagis eie. 9
Secondo Libavio 10 stesso Platone non sarebbe stato ehe un mago, 'onore ehe tra noi cristiani viene ripagato con il rogo e il patibolo'. Maghi sarebbero deI resto tutti coloro ehe si riconoscono nella
399
dottrina platonica: 'Nostra aetate qui Platonicus est, magus et supersticiosus est, ut evidenter testantur Jamblicus, Proclus, Agrippa, Paracelsus, Marsilius, Pomponatius et alii multi'. 10 Alla magia si sarebbe aggiunto, per I' aristotelico Libavio, 10 scetticismo, ehe troverebbe la sua origine in Socrate, per la sua evidente convinzione di non sapere nulla e il suo mettere in dubbio ogni conoscenza: Che fiducia puoi dare a chi nega la eertezza della pereezione? Aborrisei i nuovi seettici, ma ehe altro insegna il tue Socrate nel Fedone di Platone? Condanni Porfirio, ma eos'altro era egli stesso se non un platonico? Aeeusi di follia gli anabattisti, quando Soerate insegna le stesse eose, sebbene in altro contesto. Il punto di vista di Socrate viene aecettato tanto dai Turchi ehe dagli eretiei. 0 tu pensi forse ehe essi insegnino la vera eonoseenza di .Dio, quella ehe iniziamo a possedere in questa vita e ehe dopo la morte porteremo a perfezione? Dove mettiamo I'uffieio della Chiesa, I'uso visibile dei saeramenti e tutto il resto, ehe e voluto e prescritto da Dio? Nel negare I'oggettivita della pereezione sensibile Socrate non ne ga forse anehe la Chiesa visibile e I'intera soeieta umana? A ehe speeie animale apparteneva dunque queste filosofo entusiasta e ottuso? Esiste anehe un !ibro, ehiamato Arbatel, pieno oltre ogni misura della piu empia e scellerata magia. Quellibro insegna queste stesse opinioni platoniehe. E di tali opinioni traboccano tutte le altre opere dei maghi. Nel farti difensore di Soerate ti fai protettore e compliee di tutti questi parti della fantasia (ibid. , 335).
Libavio modifico la sua posizione nei confronti di Ermete Trismegisto solo al momento di scrivere il suo commento al primo capitolo della Genesi (De Universitate et originibus rerum conditarum libri VII, Frankfurt 1610). Qui per la prima volta egli citava numerosi testi dall' Asclepio e dal Pimander, indicandoli, come sarebbe avvenuto in seguito, come fonte delle sciocchezze di Paracelso a proposito della luce della natura ('Stultitiae huius primordia non diffici1e est apud Trismegistrum cernere'). Tali testi venivano inoltre presentati come il terreno di base da cui i maghi, i platonici e tutti coloro 'qui se Hermeticos philosophos appellant', traevano le loro empie dottrine sulla origine deI mondo, allo scopo di contraddire il racconto biblico della creazione: Ista seabiosa interpretatur Pimander, vultque se esse lumen, seu mentem Deum, euius germen filius verbum, quod unionem vitae habeat cum patre, nec differat. Deum esse speeie lucis infinito imperio praevalentis; Elementa ex Dei voluntate, quod verum complexa ad exemplar mundi pulehri, reliqua sui ipsius elementis vitalibusque seminibus exornaverit; Deum et verbum genuisse mentem alteram opificem, qui sit Deus Ignis, et Spiritus numen ete. Quorsum ista impia? ut discant imperiti non admirari ista Hermetiea, sed potius divina Mosis Oracula, ad quae illa eollata redarguuntur ut tenebrae aluce. Deinde non sunt tanti faciendi illi ampullosi scriptores, Magi, Platoniei et similes, qui ex Hermete, Zoroastro, Iamblieo, Proclo et aliis multa garriunt de mundi primordio et rebus divinis, eum videamus illum ter [maximum?] Sapientes mendaeiis suis imponere lectori imperito. Patet inde quoque, quod Plato et qui se Hermetieos philosophos appellant (nisi id fiat ratione Medicinae ex Chymieis) eadem eum Hermete fundall1enta, et pe ne etiam verba usurpent, et ut saepe bonis vocabulis tegant impietates maximas. En tibi enim bonum Pimandrum, qui aliqua faeit lumine priora (De Universitate, 34 sgg.).
Come s'intende da queste parole, la critica di Libavio non concerne ancora gli 'hermetici chymici'. Tre anni piu' tardi il suo atteggiamento cambio anche su questo versante: nell'introduzione al suo Syntagma II deI 1613 egli dichiaro Ermete Trismegisto fondatore di quell' alchimia mistica ehe era oggetto della sua polemica ('ab Hermete quidem autore et parente Alchymiae mysticae') e pose la questione se davvero l' autore deI Pimander e dell' Asclepius fosse 10 stesso Ermete da cui discendeva la Tavola smaragdina ('quando etiam adhuc dubium est, sitne Hermes iste, Pimandri et AscIepii concinator, idem cum Hermete Chymico, qui in samaragdina tabula mysterium lapidis Philosophici, et ad eius ideam caeterorum elaborandorum, descriptum ad posteros transmisit'). 11 Da questo momento in poi non e piu Platone, accanto a Paraceiso, ad essere bersaglio dei piu severi attacchi di Libavio, ma il mago egiziano Ermete, la cui dottrina in Germania sarebbe recentemente risorta neUe vesti di 'teofrastia paracelsiana' ('et nuper ex Germania, Paraceiso autore, unde Theophrastea Paracelsica dicitur', Examen philosophiae novae, Frankfurt 1615, 3). Tale dottrina - questi i termini in cui la rinfaccia al paracelsista Oswald Croll - sarebbe quasi escIusivamente costituita dalla magia ehe ha tratto origine da Ermete ('quam Magicam vocant, et quam Mercurius Commentariis comprehendit', ibid., 23). Perfino il celebre passo dell'Asclepio 'magnum miraculum est homo' viene drasticamente respinto da Libavio, ehe vi legge un'elevazione magica dell'uomo Cmagica hominis commendatio', ibid., 40): esso puo piacere solo agli empi paracelsisti ('Haec impia arrident magis impiis Paracelsistis'; 'Vah miraculum eum', 'ehe se non viene liberato da Cristo brucera per sempre all'inferno', ibid., 47, 41). La dottrina deI microcosmo, secondo cui
400
l'uomo e vinculum, anello di congiunzione e totalita dell'universo, viene liquidata da Libavio co me sciocchezza escogitata da Ermete Trismegisto ('ista stultitia est ex Trismegisto, qui mundum Dei, hominem mundi imaginem vocat', ibid., 41); quanta alla dottrina dei corpi astrali, essa viene designata come 'Hermetis deliramenta' , da cui solo i paracelsisti possono trarre diletto' (ibid., 42) . Ai primi paracelsisti (Suchten, Bodenstein, Dorn, Severinus) Libavio riserva dure parole di rimprovero: sono figli deI demonio, dannati dalle Scritture e dalla Chiesa, ed egli si mostra profondamente indignato dal fatto che i loro libri vengano protetti dalle autorita e che nemmeno i censori sollevino obiezioni sui loro contenuti ('Primi Paracelsici proculdubio sunt filii Belial a sacris literis et Ecclesia damnati, licet eorum scripta etiam cum privilegiis in publico legantur, legibus conniventibus, et expurgatoribus librorum tacentibus', ibid., 61). Secondo Libavio, invece, questi testi non dovrebbero essere permessi neHe universita, e si dovrebbe piuttosto bruciarli tutti, poiche la chimica ha fatto ormai tali progressi da non averne piii bisogno: Si quid mandandum est, mandetur ut igni eomburantur omnes libri Paracelsi, quibus magiam, Cabalam et similia diaboliea, stulta, vana ineptaque deseribit. Chymia iam sie illu strata est, ut Paracelsi seriptis non indigeamus (ibid., 11).
l I
Parole dure, queste, in bocca ad un uomo la cui fama, piii di tutti, nella storia della chimica, dipende interamente non dai suoi esperimenti ('praxim vel chymicam vel medicam nullam, ut audio, habet' , scriveva nel 1607 Hartmann a Jacob Zwinger), 12 bensl, esclusivamente, da un diligente lavoro di compilazione proprio dagli scritti di quegli autori che egli si adoperava a demolire con tutto Yastio e la durezza che abbiamo visto prima. Ai nuovi paracelsisti (Crollius, Khunrath, Hartmann, Scheunemann), contro cui era diretto il suo Examen philosophiae novae, Libavio nega il diritto di farsi ancora chiamare cristiani, poiche su alcuni punti essenziali della dottrina es si 'non si richiamano a Cristo e ai suoi apostoli, ma piuttosto ad un mago pagano come Ermete' (ibid., 67). Era il caso dell'unione della 'mens' umana con Dio, che Khunrath descriveva nella terza figura deI suo Amphitheatrum ricorrendo al testo d'apertura deI Pimander, in cui Libavio leggeva invece come unione magica tra uno spirito magico e un dio ermetico ('Magicus spiritus Gabalista et Deus Hermeticus inter quos unio magica fieri debet', ibid., 66). Era ancora il caso della dottrina paracelsiana deHa luce della natura, che Croll aveva definito 'mundi visibilis cum corpore microcosmi divina quaedam analogia' (cfr. scheda 48), e che, stando a Libavio, tradiva 10 'spiritum pimandrieum' in essa eontenuto. Tale 'spiritum pimandrieum' consisteva nellaseiarsi illuminare nella eonoseenza della Natura da Belial e non da Cristo: '0 bellos Philosophos qui Christiani esse volunt' (ibid., 67). I tre prineipi eabalistiei ehe gia Paraeelso, nella sua Philosophla Sagax aveva rieonoseiuto eome il eammino di qualunque tipo di rieerea preordinato da Dio e dalla Natura ('poiehe l'investigare su tutte le eose non eonsiste ehe in questi tre punti, e ei oe 'petere, quaerere, pulsare' (pregare, eereare e pulsare) vengono ripresi da Libavio nella formulazione di Croll 'per mentem, fidem et orationem', identifieando il primo preeetto eon l'esortazione deI Pimander (13): 'Pensa con la tua mente tutto eia ehe vuoi conoscere e io ti ammaestrero' (ibid., 69). Quanto aH'innata, naturale fede ehe procura all'uomo un potere illimitato e ehe egli trasforma eon l'aiuto dell'immaginazione, essa viene seeeamente respinta quale 'ridieula Hermetis persuasio, qua putat hominem posse Deo exaequari eogitando et imaginando' (ibid., 71,78). Quale terzo prineipio Libavio pone non la preghiera ma l'immaginazione appunto, 0 spirito sidereo insito nell'uomo, su cui egli si dilunga prolissamente per piu di quindici pagine in folio, solo per giungere infine aHa eonclusione ehe non si tratti d'altro che dello spirito degli anabattisti di Muenster (ibid., 78), se non, addirittura, deI diavolo in persona, nell'atto di trasportare le streghe da un luogo all'aHro. (Va notato, ineidentalmente, ehe, al eontrario di Paraceiso e dei suoi seguaei, Libavio, il grande seienziato, non solo eredeva fermamente nei voli delle streghe e nel 'sabbath', ma aveva addirittura dedieato a tutto questo un trattato dal titolo Strigoportium, hoc est, de exportatione Sagarum ad diabolicos Sabbatismos enkatelepseis, che si chiudeva eon le seguenti parole: 'Quae pro imaginatione dicuntur, eadunt ex praedictis. Nam et videntur si bi transferri, et re vera quoque transportari possunt') . 13 401
Dopo aver fatto i conti con la Basilica Chymica di Oswald Croll, 14 Libavio attacca (Examen, 88-261) le Disputationes chymico-medicae di Johann Hartmann, suo amico di un tempo. Nel 1607 Hartmann era stato chiamato, al suo posto, dallangravio Moritz von Hessen a Marburg per ricoprire la prima cattedra di chimica in Europa. Le Disputationes si erano tenute nel 1613 tra gli studenti di Hartmann edel suo collega Heinrich Petreius (tra questi Johannes Rhenanus e Johann Daniel Mylius), ed erano poi state pubblicate dal tipografo universitario nel 1614. 15 Per Libavio queste tesi costituivano una provocazione. Innanzi tutto egli non vi veniva in a1cun modo menzionato, e questo per un chiaro motivo: gia nel 1607, nella citata lettera a Zwinger, Hartmann aveva messo in guardia il collega basileese dal fare alcuna critica aperta contro Libavio, poiche questi non gliel' avrebbe mai perdonato ('ne contra te scribat: alias enim nulli parcet'). 11 secondo motivo consisteva nel fatto ehe le tesi contenevano tutte le dottrine ermetiche e paracelsiste che Libavio tanto odiava, e per di piu in un latino che, gia solo sotto il profilo letterario, superava di gran lunga 10 stile dei 'poeta coronatus' Libavio. Cito dalla prolusione programmatica di Hartmann Philosophus, sive Naturae-Consultus medicus, premessa alle Disputationes: Agedum, Auditores, quid est in Republica corporis humani , quod non sparsim in maiore illa totius Uni vers i dispositione repositum elucescat? Quid est, inquam, in mirabili structura mundi , quod homo in ergastulo suo non circumferat? Ex nihi10 enim omnia, et ex omnibus homo, ultimum videlicet divinae creationis Technurgema. Homo complexu suo omnia comprehendit, et ipse gerit omnia in se: Ex quo enim factus est homo , iJlud in se quoque continel. E munde factus est, et mundum in se comprehendit, et a munde comprehenditur. Magnus itaque Mundus cum munde parvo arctissimo unitatis et necessitatis vinculo conspirat, unde sapientissima antiquitas perspicaci consilio Hominem appellavit Microcosmum, longe alia et diviniori interpretatione, quam a multis hodie, crassa admodum et ignava negligentia pensitatis veterum mysteriis, fieri videmus. In Homine itaque turn Creatorem ipsum, turn universam Creaturam quiescere recte dicimus. Proptereaque ad dextre obeundum munus, in quo Naturae-consultum Medicum eminere volumus, eum ad naturam bene movendam quicquam stabile perpetuumque adhibiturum negamus, nisi probe a Maioris Mundi opera cum minore conferre didicerit: nisi concatenatarn pulcherrimarum rerum in superiori inferiorique orbe, inter se conspirantium seriem hauserit, et divina quadam analogia perpetuo ordine subiecta ad scopum, quem unice sibi propositum tuetur, coJlineare noverit. Posteaquam igitur Maioris mundi Oeconomiam deductis omnibus rationibus probe perscrutatus fuerit, coelum et terram , et quae in iis continentur, familiaria si bi reddiderit, tandem ad minorem mundum conversus in eodem illa omnia explorat, quae antea e totius Uni versi Oceano sparsim collegerat, simili plane et ad amussim mundanam recognita philosophia gubernans singula, turn ad conservationem turn ad restitutionem ipsius scientiae' (Hartmann, Disputatiolles, 20-21).
Come prevedibile Libavio inizia la sua confutazione della Philosophia vitalis di Hartmann con i soliti oltraggi: '0 filosofo oscuro', 'magnus tenebrio', 'mago ermetico' e 'ciarlatano calunnioso', entrato a forza 'nella cucina paracelsiana' dei 'Cacophrastus' 'in cui tutt'ora perseveri', avendo sperperato 'gran parte dei tuoi studi sulle scempiaggini di Severino' e sugli 'stolti teologhemi (Theologemata stulta) deI Pimandro edelI' Asclepio', servendoti dei quali tu ora tenti 'di distogliere la gioventu accademica dallo studio di una scienza valida da secoli e secoli'. 'E sorprendente che i tuoi colleghi delI'Universita sopportino ancora te e le tue mandrie lebbrose e piene di se', poiche 'per quanta calvinisti, non cominceranno certo a voler improvvisamente mescolare an ehe la Bibbia con una tale folle saggezza'. 'Non si puo dei resto mai sapere, poiche e nota che gia gli anti chi eretici egli antichi maghi hanno difeso un'unica e identica filosofia': '0 ignori forse che gli antichi eretici e i maghi erano filosofi allo stesso modo?' (Examen, 91-94). 'Smettila con la tua folIia: la nostra filosofia e piu saggia della tua, paracelsiana e calvinista, perehe e basata sulla Bibbia e illuminata dallo Spirito Santo': 'Nostra illuminata Spiritus sancti in sacro codice eloquiis Philosophia, et tua Paracelsica et Calvinistica est sapientior' (ibid., 97). Nei successivi 33 capitoli Libavio, nelle vesti di scienziato naturale, prende a contraddire quasi ogni affermazione delle Disputationes di Hartmann (principalmente a suon di versetti biblici!). E se si trova di fronte a tesi di chiaro carattere ermetico, come, per esempio la seconda (Hermetica, de rerum naturalium principiis) 0 l' ottava (Contradictionum in Medicina Dogmatica et Hermetica apparentium conciliatio), viene allora travolto dall'ira, tanto da non guardare talora piu alla grammatica 0 dimenticare di conc1udere le frasi: 'Hoc tuus Hermes' [... ] 'Hermes Aegyptius, qui se ter maximum in Dei contumeliam vocat' 'tuus Hermes a veritate aberrat' [ ... ] 'tuus Hermes, cum ista diceret, ebrius erat, aut in Utopia vel Gehenna somniabat et delirabat' [ ... ] 'Hermetem tuum te
402
non in veritatis danctum sanctorum, sed falsitatis et errorum labyrinthum duxi sse' [... ] 'iocatus est Hermes in Pimandro, cum dixit: non moritur in mundo quicquam, sed composita corpora dissolvuntur' [ ... ] ' Hermes ille fastidiosus et delicatus, cuius anima tarnen iam habitat in sede diabolorum, utpote in idolatria sua mortui (sic)' [ ... ] 'repetunt Paracelsistae suam sapientiam ex Aegypto, ubi ter maximus Hermes fuit in flore; repetunt [fratres Roseae crucis] ex Arabia et Mauretania, ubi Magi Saraceni Mahometicolae' .
In questo modo Libavio procede, con plumbea monotonia, per piu di duecento luoghi! I manifesti dei Rosacroce vengono affrontati nell'ultimo trattato delI' Examen philosophiae novae (pp. 262-306: 'Exercitatio Paracelsica nova de notandis ex scripto Fraternitatis de Rosea Cruce') e in un'appendice stampata a parte sempre nel1615, dal titolo Analysis Confessionis Fraternitatis de Rosea Cruce. Al contrario dello stile noioso e pesante dei pamphlets contro Croll e Hartmann, sembra qui che la musa delle lettere abbia voluto metter le ali alla penna di Libavio: I'appendice e il testo molto abbreviato deI Wolmeinendes Bedencken von der Fama unnd Confession 16 appartengono infatti ai suoi migliori pezzi polemici. Egli si vedeva qui finalmente confrontato con un programma compiuto di riforma scientifica, che possedeva oltretutto il fascino di essere stato sostenuto da una societa segreta, dotata apparentemente di notevoli mezzi. Cio che Libavio aveva da tempo subodorato, e ci oe I'imminente attacco globale all' ordine costituito neU' ambito scientifico, come in quello religioso e sociale, si era ormai fatto realta, e cio indipendentemente dal fatto ehe i Rosaeroee, eosl eome si presentano neUa Fama, esistessero realmente oppure no: 'media vestra talia esse intelligimus, ut ad universalem Patriae mutationern, religionern, studia literarum, Politiam et Oeeonomiam comprendentem involventemque sint comparata' (Analysis Confessionis Fraternitatis, 9 sgg.). Fin dalla prima lettura deUa Fama, e senza esitazioni, Libavio riteneva di aver potuto enucleare in ehe eosa eonsistesse il programma di riforma seientifiea della Confraternita: poiehe vi veniva lodato il norne di Paraceiso, la Philosophia Harmonica magica proclamata dai Rosaeroee non poteva ehe consistere in una 'Theophrastia', ehe, seeondo l' opinione di Adam Haslmayrs, avrebbe dovuto essere insegnata in luogo della filosofia aristotelica edella medicina galenica: il che eorrispondeva per Libavio ad aspirare non tanto ad una 'reformatio', quanta ad una 'deformatio' ('Haselmeieri quidem sententia est Theophrastiam debere publieari loeo Peripatetieae et Galenieae diseiplinae [... ] proque reformatione ineeptabitur deformatio', Examen philosophiae novae, 263). Una riforma, 0 deformazione, nemmeno nuova, peraltro, poiehe derivata 0 da ParaceIso e da Ermete Trismegisto: Negatis vestram Philosophiam esse novam. At repudiatis Academicam. Quae ergo et qualis est? Nimirum ea, quam pater vester a magis didicit, et Paracelsus fundamentaliter complexus perhibetur. At Paracelsus se sequi iubet Monarcham omnes veteres et novos. Si Paracelsica est, nova est. Nisi fallimur, erit Hermetis Trismegisti. Si hoc, non nova quidem, verum non sine multis absurdis, quae etiam in Platonis Scholam irrepserunt, et a divinis humanisque literis redarguuntur, ut vel unicam hoc indicat: quod tres Deos statuit, primum Deum conditorem, secundum mundum, tertium hominem; item aliam imaginem Dei, quam sacrae literae, mundum nempe, cuius porro imago sit homo; item quod homini potestatem Deos faciendi tribuit, etc. An non haec sunt summae dementiae argurnenta? Abiicite et Hermetica, quam Crollii amicam blandissimam; quae relinquitur? Thalmudica, Cabalistica, Magica, Astromantica, Chiromantica, Signata, Nectromantica, et omnino Daemoniaca (Examen philosophiae novae, 278).
Mantenendosi nell'ottiea deI suo eonservatorismo edel suo rigido rifiuto di qualunque spirito riformatore eventualmente seaturito dalla rinaseita delle dottrine neoplatoniche ed ermetiche e dagli scritti di ParaceIso e dei suoi seguaei, Libavio aveva colpito nel segno additando magia e seettieismo come le peggiori calamita deI suo tempo. 17 In effetti proprio queste due eorrenti, per quanta antitetiehe possano oggi apparire ai nostri oeehi, spianavano la strada alla filosofia e aHa seienza moderna deI XVII secolo, e le avrebbero aecompagnate senza sosta nelloro sviluppo. La magia, da un lato, si presenta eome sapere operativo ehe penetra la Natura eon 10 seopo di metterla al servizio dell'uomo: invece di smarrirsi in sterili speeulazioni attorno alla Natura, la magia mette in grado di dominare attivamente, eseguire 0 dare addirittura un nuovo eorso ai processi naturali, producendo opere ehe rappresentano a loro volta nuove conoseenze. Lo seettieismo, per altro verso, costituisce il rifiuto delI' arrogante sieu-
403
rezza di se e delle certezze di una scienza e di una filosofia ehe ritenevano superfluo qualunque confronto con l' esperienza e con le opere ehe ne derivano e ehe nella celebrazione degli antichi, leggi tradizione aristotelica egalenica, dichiaravano impossibile ogni progresso scientifico. Se Oswald Croll nella sua prefazione alla Basilica Chymica, per esempio, riduceva a una formula dai toni veramente moderni le idee di Paraceiso sulla liberta della ricerca filosofica e scientifica e sulle immense possibilita aperte a chi eserciti la ricerca; se la Fama dei Rosacroce annunciav~ una 'comune e generale riforma di tutto 1'ampio mondo', 18 Libavio condannava la fede nel progresso e i tentativi di riforma deI paracelsismo, delI' ermetismo edella magia piu nera. Come per tutti i conservatori deI suo tempo, anche per Libavio tutte le arti e le scienze avevano ormai raggiunto la perfezione; se ancora qua1cosa da perfezionare c'era, questo era tutt'al piu rappresentato da quelle sezioni di scienza 'ehe gli antichi ancora conoscevano e ehe i loro discendenti avevano perduto' e ehe dunque erano solo 'da riportare in luce': Fratrum in omnes terras sapientiae causa emissorum studium est laudabile. Sed si hoc modo putatis vos posse complere Philosophiam vestram, quanta magis compleverunt suam veteres? 00. In Physica nescio an amplius quid restet. Scrutati sumus iam a prima Tuba1caino mineralia, et fere ad manes usque descendimus: metalla, gemmas, succos, lapides et alia mira copia eruimus: lmo veteres videntur nobis ea in re feliciores fuisse. Quis enim est, qui possit gemmarium eorum explicare? Si socii Fraternitatis Roseae Crucis sunt emittendi, non tarn ut sua axiomata examinent emittendi sunt, quam ut indagent ea, quae veteres sciverunt, posteri amisserunt. Simile iudicium est de plantis et animalibus, in quibus omnibus quicquid axiomatice cognosci potuit, cognitum est [00'] Dicam ego pro me cum vestra bona pace sententiam. Si adhuc examinatis vestra axiomata, suffragia quaeritis apud eos, qui sunt de saliva vestra, et observationes venamini, nego vos SCIRE. Ratio: Quia scientia est ex principiis et immotis per se veris (loquar de Philosophia et univoca scientia). At vos emendicatis principia, et petitis per universum mundum non in scholis sapientum, sed conventiculis Paracelsistarum et apud eos, qui sunt similes Haselmeieri. Nego iure vos scire, et tandiu negabo, quando non afferetis principia immota. Si nescitis ea, quae sunt ante pedes, qui scietis futura? An non Magia malefica praegnantes estis? An non sapitis id, quod Magus Paracelsus, Tritemius, Agrippa, Artefius, Techellus, Crollius, Simon Magus, Elymus, Pythonissae, et similia diaboli pecora? Ne arbitremur, facite, ut vestra axiomata non sint daemoniacae et apparentis, sed verae et divinae humanaeque sapientiae (ibid., 289).
Quest'unica vera 'divina humanaque sapientia' si esauriva in realta per Libavio nelle sue opinioni, arciconservatrici in materia di religione e di scienza, proc1amate per ogni dove quasi fossero un quinto evangelo e per difendere le quali egli si riteneva autorizzato a inondare di odio e schemo qualunque opinione deviante: Ordo Dei est Philosophia quae docetur in Gymnasiis, Scholis et Academiis, ut et Theologia syncera dec1arata Augustana Confessione: Dei donum est medicina dogmatica et aliae artes scientiaeque. 19
La filosofia ehe dominava; da sola, in tutte le scuole europee, era, notoriamente, quella aristotelica, una filosofia dunque ehe (a giudizio di Libavio) era ispirata dallo Spirito santo: Se si vuole filosofare cristianamente non si devono tirare in ballo magia, cabala, chimica, astrologia, chiromanzia, e, comunque certo in nessun caso alla maniera di Paraceiso, Croll, Hartmann eScheunemann, poiche nulla di tutto cib si trova nei libri dei profeti e degli apostoli. Ancor piil: molte delle opinioni paracelsiste possono sconquassare i principi fondamentali delle Sacre Scritture, mentre la filosofia d' Aristotele, aparte gli specifici contenuti di fede, non contraddice in nessun modo la Bibbia, tanto ehe, se vogliamo filosofare con Cristo, dobbiamo farlo seguendo la filosofia aristotelica: una filosofia chiaramente ispirata dallo spirito santo' (,ita ut si philosophandum sit cum Christo, peripatetice sit philosophandum, Philosophia nimirum luce Spiritus Sancti in sacris fulgente illuminata, Examen, 6).
Se ci si chiede, come e spesso accaduto negli ultimi decenni, in ehe cosa veramente consista il contributo delI' ermetismo alla 'rivoluzione scientifica' deI XVII secolo, e certo l' ottuso atteggiamento difensivo di Libavio a offrirci indirettamente la piu chiara delle risposte: senza l' entusiastico riconoscimento delle illimitate potenzialita dell'azione e produzione umana da parte degli ermetici e dei paracelsisti, e senza il 10ra continuo lavoro di corrosione dei principi fondamentali dell'insegnamento aristotelico egalenico, J'intero edificio della scienza ortodossa, cib ehe inibiva qualunque passo avanti, non sarebbe andato in frantumi ancora per lungo tempo. 20
404
13) Libavius, Singularium pars prima, Frankfurt 1599, 320-326. 14) Su Croll e la sua Basilica Chymica, pubblicata nel 1609, cfr. ora Oswaldus Crollius, Ausgewählte Werke, edd. W. Kühlmann & J. Teile, 1-2, 1996-98. 15) Johann Hartmann, Disputationes Chymico-Medicae, Marburg, P. Egenolf, 1614. 16) Frankfurt 1616, Erfurt 1616, cfr. Gilly, Cimelia Rhodostaurotica, 1995, 144-145. 17) Gilly, Zwischen Erfahrung und Spekulation. I, 1977, 66-69, cfr. nota 9. 18) Gilly, Zwischen Erfahrung und Spekulation. 11, 1979, 170-176,220-22l. 19) A. Libavius, Variarum controversiarum .. , inter nostri temporis Philosophos et Medicos Peripateticos, Ramaeos, Hippocraticos, Paraceisicos ... libri duo, Frankfurt 1600, 298. 20) Per una valutazione assai diversa di Libavius come scienziato cfr. O. Hannaway, The Chemist and the World. The Didactic Origins of Chemistry. Baltimore-London 1975; W. Hubicki,'Libavius Andreas', in eh.C. Gillispie, ed., Dictionary of Scientific Biography, 9, New York 1973, 309-312; R.P. Multhauf, Libavius and Beguin, in E. Farber, Great Chemists, New York-London 1961, 65-79; W.-D. Müller-Jahncke, Andreas Libavius im Lichte der Geschichte der Chemie. Zur kritischen Einordnung des Coburger Universalgelehrte, 1972,205-230; Idem, 'Libavius, Libau, Andreas', in W. Killy, ed., Literatur Lexikon, 7, 1990, 262f; L. Schnurrer, 'Andreas Libavius (ca. 1558- 1616)', in Fränkische Lebensbilder, NF 15, NeustadtiAisch 1993,85106.
1) A. Libavius, Syntagma selectorum undiquaque et perspicue traditorum Alchymiae Arcanorum, pro 111. parte commentariorum Chymiae hactenus desideratorum ... in /Ix. libros digestum, Frankfurt, N. Hoffmann per P. Kopff, 1611, cfr. la riproduzione dei frontespizio in G. Schwedt, Chemie zwischen Magie und Wissenschaft, Weinhein 1991, 53. Per una bibliografia (incompleta) delle opere di Livabius cfr. J.R. Partington, History of Chemistry, H, London 1961,244-279; F. Rex, Die Alchemie des Andreas Libavius. Ein Lehrbuch der Chemie aus dem Jahre 1597 zum ersten Mal in deutscher Übersetzung mit einem Bild und Kommentarteil, Weinheim 1964,77-85. 2) A. Libavius, Syntagmatis Arcanorum Chymicorum, ex optimis autoribus, scriptis, impressis, experientiaque artificve collectorum, Tomus Secundus. In quem congesta sunt partim nova, eaque penitiora Spagyricorum secreta, partim prioris tomi nonnulla explicatius tradita, et inter ea etiam aenigmatica Quercetani, aliorumque Hermeticorum non pauca studiose investigata, declarata, iudicata, Frankfurt, N. Hoffmann per P. Kopff, 1613 ; per il antiparacelsismo di Libavius cfr. W. Kühlmann, Der vermaledeite Prometheus. Die antiparacelsistische Lyrik des Andreas Libavius und ihr historischer Kontext, 2000, 30-6l. 3) A. Libavius, Appendix necessaria Syntagmatis Arcanorum Chymicorum, in qua praeter Arcanorum nonnullorum expositionem et illustrationem, quorundam item Medicorum Hermeticorum, et mysticorum descriptionem, continentur defensiones geminae, Primum eorum quae ab Henningo Scheunemano, et iuniore Gramano sunt impugnata, Postea transmutatoria metallorum a Nicolao Guiberto ... quibus fieri potuit viribus, sunt attentata. Accesserunt: I. Iudicium breue de Dea Hippocratis ... 1I. Schema medicinae Hippocraticae et Hermeticae simul ... /II. Examen philosophiae Crollii. IV Censura Philosophiae vitalis Iohannis Hartmanni Marpurgici Professoris. V. Admonitio de regulis Novae Rotar; seu harmonicae Sphaerae Fratrum de Societate Roseae Crucis iuxta Famae editae indicem. Frankfurt, N. Hoffmann per P. Kopff, 1615. 4) H. Scheunemann, Hydromantia Paracelsica, Hoc est, Discursus philosophicus de novo Fonte in Saxonia Electorali circa oppidum Annebergam reperto, olim S. Annaefons dicto, Frankfurt, Z. Panthenius, 1613. Nell'esemplare di Christoph Besold conservato presso la Biblioteca universitaria di Salisburgo va sottolineata la frase: 'Ab hoc Trismegisto Teophrastus Paracelsus edoctus scivit, quicquid in rerum natura fuit scibile'. 5) N. Guibertus, Alchymia ratione et experientia ita demum viriliter impugnata et expugnata, una cum suis fallaciis et deliramentis, quibus homines imbubinarat: ut nunquam imposterum se erigere valeat, Strasburgo, L. Zetzner, 1603. 6) Examen philosophiae magicae novae, qua veteri abrogandae opponitur recita il titolo interno ehe comprende gli scritti della seconda parte deli' Appendix necessaria di 1615, cfr. nota 3. 7) A. Libavius, Rerum chymicarum epistolica forma, Frankfurt 1595-1599, 1,144-161. 8) A. Libavius, Defensio et Declaratio Perspicua Alchymiae Transmutatoriae, UrseIl 1604, 175-182. 9) A. Libavius, Variarum controversarium libri duo, Frankfurt 1600, 85-86; cfr. Gilly, Zwischen Erfahrung und Spekulation. I, 1977,67-69. 10) Libavius, ibid., 290, 460. 11) Libavius, Syntagmatis Arcanorum Chymicorum (co me nota 2), fol. (?)2v" pp. 26, 80-81. 12) Basel Universitätsbibliothek, Ms. Fr.-Gr. 11 28, 109.
405
EL'E CTOR VM ,' NDIQ..VAQ.VE E T PER~ S PICY E TRADIT OR Y M
, Alf"hymia: Arca: norum, coM-. ' CbJ~i.t IJ"ltemlf deJiderata :rnJertu paf fim Scbolijs,& commenwionibus ipfis, adpmi- , tißima Imim Pbilofopbi~ & Medici" n.educentibus. ' CONSCRIPTVS ET IN IIX. LI" , bros digefius.
IN
VEM CONGEST.A SVNT
AN
D R E JE
Studio
LI
B A VII
M
E D.
D. P. C. &iIlu{his Gymn. Cafimiria-
lüapud Coburgenfes DireCl:oris, & Profelforis publidi. ' CIWJ lflfliß E1/fillil'i"' ('6jilTlDfPtri4/i /ltl t/.mmiHm.
t:
R A. N C 0 F V R tI
Excude~at NicolaU! HoffmannUJ~Jmpenfrs Petri [(ollJii. ANNO
M. D. CXV.
BPH, A, Libavius, Syntagma 16 15 [= cd, 16 11], frontes pi zio
406
o.
M. Appendix necejfaria Syntagmati! Arcanorum Chymt'corum
D.
AN D RE JE L I B A V I I,
M. D. p.e. HALLI-SAXONIS JLLV S TRI S G Y M N A S I I A P V D C 0BVRGE NSES DIREcrORIS, PRO'" FESSORIS PVBL. ET MEDICI C hyrrtici-pracbci.
IN QYA PR/ETER ARCANORVM J\CONNVL~ -~Iorum ej(:poJitionem f5 illußrationem , quorundam Item M edicorum Her_. meticorum, e5 myßicorum defcriptionem, centinentur defenßones gemin.ej Primumeorum qUtf!, ab HE N NJN GO SCHEVNEMA No,e5iunioreGRAMA" Nofuntimpugnata, PoßeaqU&intranfmutatoriametaUoruma N I co ... LAO GVIBER To,Lotharingo,M.D.quiburjieripotuit .-viribu.f> forti dttelitatd. ACCESSERVNT ludiciumbreuedcDeaHippom\tis; (eu Hygeiaargenwi (argenripitra) HENNINGi SCHEVNEMANii' quam nuper e.xcogirauitex commenrariisnofi:ris valde fugiriuam, de(erracau(afixorumi!l:o. rum qua: volancis Galemcls oppo(U!r mfelIcner; . 11; Schema medicinre Hippocrarlci: ~ Hermcrica: liniul;cuius rudimen rum docl:is cen(ehdum commir.. . rirnr, vr po!l:eaelaborari pöfIir; . . J1I. ExamenPhilofophia:magica:C R 0 L L ll; _ IV, Cen(ura Phil,,(ophia:viralis IoANNis HAR TMANNI Marpurgici ProfeJToris; . _ y, Admonirio deregulis Noua: l~ora:;(~uharmönici:Sphiera: FRA TRVM Di SoCIETA T.l ROsEA: Y" CIS ülXra FA MA: edira: indicem. .
eR
Omniaßudio f5 opera A N D R E JE . L I B A V I I, M. D, &c.
xv.
M. De.
FRANCOFVRTi
Excudebat Nicolaus Hoffmannus j Impenfis Pc:ttiKopffij. BPH, A. Libaviu s, Appendix 1615, fronte spi zio
407
.-"
.(./ -
o. M. A.
D.
~ Ii ' n.. .",. ";"i~li" c' \ J _,.1
.~
E XA M E N PHILOSOPHIAE N 0 V ft~ Q.V JE V E T E R I ABROGANDJE OPPONITVR: Jn quo agitur de mado diflendi. nouo ; CDe veterum autoritat0: 'De e:Jt[agia P arace/ß ex Crollto: 'De Philofophia viuente ex Seuerino per Johannem Hartmannu'ffLJ : 'De Philofophia harmonica ,,!agica Fraternitatü de Rofa Crucu. Opera & Il:udio
AN D R E JE L I B A VII PHI LOS. E T M E D.
D~
P. C. HALLI-SAXONIS, ILLVSTRIS GYMNASII CASIMIRIANI APVD COllVRG; DIRIlCTORIS
& Profclforis pubIici. '-".
,;.1 :
Ilnprei11Jm Francofur~ia,~ ~1cenum Sumpubus Pecn 1,opIT1J. 01 [ .
D C.
X
v.
BPH, A, Libavius, Examell 1615, fronte spizio
408
'j-. ~
THE 'FIFTH COLUMN' WITHIN HERMETISM: ANDREAS LIBAVIUS Carlos Gilly
In 1615 Andreas Libavius completed an extensive coIlection of polemical works against Paracelsians, Hermetists and Rosicrucians, which he had begun in 1611. The title-page of the first volume sometimes gives the year 1615, but it actuaIly concerns a reissue of the Syntagma Selectorum Alchymiae Arcanorum, which first appeared in 1611 (cf. Schwedt, No. 52), i.e. the third part of the commentaries on the Alchymia of 1606.This was now relaunched as the 'first' volume of Libavius' great polernic against Paracelsians, Hermetists and Rosicrucians. 1 There are eight books in all, dealing with the major 'Magisteria' (skiIls) as weIl as with the transrnutation and the extraction of the Elixir, larded with hateful gibes against both Paraeelsus and his followers and the 'parabolici et Hermetiei Philosophi', who are hardly to be distinguished from the latter. The seeond volume, of 1613, eontains the treatise De igne naturae or an apologia against the 'Suchtenist' and 'Hermetist' Pierre Paulmier, whose erime it had been to eritieize Libavius and to take hirn for a Paracelsian; 2 furthermore a treatise De Alchymia pharmaceutica, followed by the two parts of the Apocalypsis Hermetica, in which Libavius attempts to explain the Hermetic formulas and other hieroglyphieal, symbolical and mystical expressions of the ancient and younger alchemists, at the same time warning the reader not to amuse hirnself with such 'orgia hermetica' , whieh were altogether too reminiscent of the magieal voeabulary of the Picatrix, of Arbatel and of the magi Trithemius, Agrippa or Paraeelsus. The third volume, of 1615, finally, was called Appendix necessaria Syntagmatis 3 and eontains aseries of treatises, partly with separate pagination: the first treatise is directed against Henning Seheunemann, who had urged Libavius at onee to quit his moeking eriticism of Hermetists and Paraeelsians ('satyris tuis in viros Hermeticos seu Paracelsicos debacchari cesses'); 4 in the second one Libavius, eager defender of the Alchemia transmutatoria, once again confronted Nicolas Guibert, who from an advoeate of the trans mutation of metals had transformed hirnself into a radieal opponent and eompared Libavius' Alchemie with an Amadis romance; 5 this is foIlowed, fitted out with a new title-page, by the Examen Philosophiae Novae, quae Veteri abrogandae opponitur, in whieh Libavius settles his scores with the 'Hermetic and mystical physicians' (Ficino, Paracelsus, Severinus, Khunrath, CroIlius, Hartmann, Haslmayr and the Rosierueians), whose 'Principia', aeeording to Libavius, were the same as those of the 'impius et ethnieus' magus Hermes Trismegistus, whose Poemander and Asclepius allegedly were riddled with errors ('in primis Hermetici Dialogi sint errorum pleni' , cf. Examen philosophiae novae, 6, 12) . 6 Given the attitude displayed towards Hermetism it is quite a surprise to find that the title-page of the Syntagmata I-lI, also features an engraving of Hermes, besides Aristotle, Galen and Hippoerates. The explanation is, that this eopper engraving was made initially for the Alchymia of 1606, when Libavius still highly esteemed the author of the Tabula Smaragdina. He had provided a eommentary to this text in 1595 7 and had also defended its authenticity against Guibertus in the first Defensio. 8 And so he did not name Hermes, when in 1600 he denounced Soerates and the Platonists as the sourees of the two greatest errors of his age, as he ealled them, namely magie and seepticism: Paracelsicos rectius voces Socraticos aut Platonicos, quorum monarca Platonis placita, a Jamblico, Procio, Marsilio, Pomponatio(!) et aliis egregie ampliata et illustrata plurimum retinuit, atque inde superstitiosissimae Magiae professor evasit, quamquam alicubi prae se ferat dissensum ab Agrippa, Trithemio, Apollonio, sagis etc. 9
Plato hirnself had been nothing else but a magus, aecording to Libavius 'an honour, whieh amongst us Christi ans is requited with the seaffold and the stake'. And magi are nowadays all those who
409
profess the Platonic doctrine: 'Nostra aetate qui Platonicus est, magus et supersticiosus est, ut evidenter testantur Jamblicus, Proclus, Agrippa, Paracelsus, Marsilius, Pomponatius et alii multi'. 10 For the Aristotelian Libavius, scepticism ranked alongside magie, wh ich allegedly had its roots in Socrates, because he had claimed against all evidence, to know nothing and also called all knowledge into question. How can you trust a man, who denies the certainty of sense perception? You abhor the modern sceptics, but what else does your Socrates teach in Plato's Phaido? You condemn Porphyry, and what else was he but a Platonist? You charge the anabaptists with foolishness, when Socrates teaches the same, even though he does so in another context. The viewpoint of Socrates is accepted by both Turks and heretics alike. Or do you wish to claim concerning these, that they teach the true knowledge of God, which we in this life begin to possess and will perfect after death? Wh at will be left of the office of the Church, the visual custom of the sacraments and everything else which is willed and ordained by God? When Socrates denies the objectivity of sense perception, does not he also deny the visible church and our entire human society? To which animal species does this enthusiast and inane philosopher belong? There is also a book, called Arbatel, filled beyond measure with the most wicked magie. This book teaches the same Platonic views. And all the other works of the magi are brimming with these same views. When you take Socrates under your wing, you will also become the protector and accomplice of all these fantastical monstrosities (ibid., 335).
Libavius' attitude towards Hermes Trismegistus only changed when he wrote his commentary on the first chapter of Genesis (De Universitate et originibus rerum conditarum libri VII, Frankfurt 1610). Here for the first time he quoted numerous passages from the Asclepius and the Pimander, which from then on he regarded as the sources of Paracelsus' mad views on the Light of Nature ('Stultitiae huius primordia non difficile est apud Trismegistrum cernere') and put forward as the breeding-ground from which the magi, Platonists and all those, 'qui se Hermeticos philosophos appellant', derived the irreligious doctrine on the origin of the world, to refute the creation story in the Bible: Ista scabiosa interpretatur Pimander, vultque se esse lumen, seu mentem Deum, cuius germen filius verbum, quod unionem vitae habe at cum patre, nec differat. Deum esse specie lucis infinita imperio praevalentis; Elementa ex Dei voluntate, quod verum comp1exa ad exemplar mundi pu1chri, reliqua sui ipsius elementis vitalibusque seminibus exornaverit; Deum et verbum genuisse mentem alteram opificem, qui sit Deus Ignis, et Spiritus numen etc. Quorsum ista impia? ut discant imperiti non admirari ista Hermetica, sed potius divina Mosis Oracula, ad quae illa collata redarguuntur ul tenebrae aluce. Deinde non sunt tanti faciendi illi ampullosi scriptores, Magi, Platonici et similes, qui ex Hermete, Zoroastro, Iamblico, Proclo et aliis multa garriunt de mund i primordio et rebus divinis, cum videamus illum ter [maximum?) Sapientes mendaciis suis imponere lectori imperito. Palet inde quoque, quod Plato et qui se Hermeticos philosophos appellant (nisi id fiat ratione Medicinae ex Chymicis) eadem cum Hermete fundamenta, et pene etiam verba usurpent, et ut saepe bonis vocabulis tegant impietates maximas. En tibi enim bonum Pimandrum, qui aliqua facit lumine priora (De Universitate, 34f.).
As can be seen from the above passage, Libavius still exc1udes the 'Hermetici chymici' from his criticism; but this, too, was to change three years later, when in the preface to his Syntagma II (1613), he dec1ared Hermes Trismegistus to be the founder of the mystical alchemy opposed by hirn ('ab Hermete quidem autore et parente Alchymiae mysticae'). He also began to doubt whether the author of the Asclepius and Pimander was the same Hermes who was responsible for the Tabula Smaragdina ('quando etiam adhuc dubium est, sitne Hermes iste, Pimandri et Asclepii concinator, idem cum Hermete Chymico, qui in samaragdina tabula mysterium lapidis Philosophici, et ad eius ideam caeterorum elaborandorum, descriptum ad posteros transmisit'). 11 From now on it is no longer Plato who, besides Paracelsus, is the focus of sharp attacks by Libavius, but the Egyptian magus Hermes, whose teachings have recently been revived in the German lands as the Paracelsian Theophrastia ('et nuper ex Germania, Paraceiso autore, unde Theophrastea Paracelsica dicitur', Examen philosophiae novae, Frankfurt 1615, 3). These teachings, Libavius objects to the Paracelsian Oswald Crollius, almost exclusively consist of magic, which Hermes was to have brought forth ('quam Magicam vocant, et quam Mercurius Commentariis comprehendit', ibid., 23) . Even the famous passage from the Asclepius, 'magnum miraculum est homo', is sharply rejected by Libavius as a magical elevation of man ('magica hominis commendatio', ibid., 40), because it is only approved of by the irreligious Paracelsians ('Haec impia arrident magis impiis Paracelsistis'; 'Vah miraculum eum', 'who, when they are not saved by Christ, will burn in hell forever' , ibid., 47, 41). The doctrine of the microcosm, according to which 410
man is the link and the summum of the universe, Libavius dismissed as a folly of Hermes Trismegistus ('ista stultitia est ex Trismegisto, qui mundum Dei, hominem mundi imaginem vocat' , ibid., 41), and the doctrine of the astral bodies he described as 'Hermetis deliramenta' , relished only by the Paracelsians (ibid., 42). Libavius abuses the first Paracelsians (Suchten, Bodenstein, Dorn, Severinus) as sons of the devil, damned by Church and Scripture, and he is highly indignant that their books are passed by the authorities and not disapproved of by the censors ('Primi Paracelsici proculdubio sunt filii Belial a sacris literis et Ecclesia damnati, licet eorum scripta etiam cum privilegiis in publico legantur, legibus conniventibus, et expurgatoribus librorum tacentibus', ibid., 61); such books ought not to be allowed at the universities, rather they should be burnt collectively, because the chemical science has made such great strides that it is no longer in need of them: Si quid mandandum est, mandetur ut igni eomburantur omnes libri Paraeelsi, quibus magiam, Cabalam et similia diaboliea, stulta, vana ineptaque deseribit. Chymia iam sie illustrata est, ut Paraeelsi seriptis non indigeamus (ibid., 11).
Harsh words for a man who in the history of chemistry does not so much owe his farne to his own experiments ('praxim vel chymicam vel medicam nullam, ut audio, habet', Hartmann wrote to Jacob Zwinger in 1607),12 but exclusively to his diligent compilations of the works of precisely those men whom across the general philosophical board he sought to destroy with the severity and maliciousness demonstrated above . As for the younger Paracelsians (Crollius, Khunrath, Hartmann, Scheunemann), against whom Libavius directed his Examen philosophiae novae, he denies them the right to call themselves Christians in future, as in essential points of religion they actually 'did not refer to Christ and his apostles, but rather more to the pagan magus Hermes' (ibid., 67). One of these points concerns the union of the 'mens' of man with God, described by Khunrath in the third figure of his Amphitheatrum using the words from the beginning of the Pimander, which, however, according to Libavius, could only signify a magical union between a magical spirit and a Hermetic god ('Magicus spiritus Gabalista et Deus Hermeticus inter quos unio magica fieri debet', ibid., 66). Then there is also the Paracelsian teaching of the Light of Nature, defined by Crollius as 'mundi visibilis cum corpore microcosmi divina quaedam analogia' (cf. vol. 11, No. 48), which to Libavius clearly betrayed a certain 'Spiriturn Pimandricum', meaning that with respect to the knowledge of nature, one was illuminated by Belial and not by Christ: '0 bellos Philosophos qui Christiani esse volunt' (ibid., 67). The three kabbalistic principles, which in his Philosophia Sagax Paracelsus had already established as the principal path prescribed by God and nature for all research ('as the things to be ex amined consist of these three points: to pray, to seek, to appeal'), Libavius renders in Crollius' words 'per mentem, fidem et orationem', whereby he identifies the first one with the commandment in Pimander 13: 'Keep in mind all that you wish to learn, and I will teach you' (ibid., 69). As for the innate, natural faith, able to supply man with unlimited power, and which he then transforms with the aid of imagination, this is sharply dismissed as 'ridicula Hermetis persuasio, qua putat hominem posse Deo exaequari cogitando et imaginando' (ibid., 71, 78). As third principle Libavius does not propose prayer, but rather the imagination or sidereal spirit in man, a notion which he then belabours in more than 15 folio pages in order to reach the conclusion, that this imagination is nothing else but the spirit of the Anabaptists of Münster (ibid., 78), if not the very devil hirnself, who transports witches from one place to another. (It may be noted here in passing that, in contrast to Paracelsus and his followers, the great scientist Libavius did not only firmly believe in the ability of witches to fly through the air and in the witches' Sabbath, but also wrote about these matters in a treatise entitled Strigoportium, hoc est, de exportatione Sagarum ad diabolicos Sabbatismos enkatelepseis, which ends with the words: 'Quae pro imaginatione dicuntur, cadunt ex praedictis. Nam et videntur sibi transferri, et re vera quoque transportari possunt'). I3
411
After having settled with Oswald Crollius' Basilica Chymica, 14 Libavius (Examen, 88-261) attacks the Disputationes Chymico-medicae of his former friend Johann Hartmann, who in 1607, and actually in place of Libavius, was appointed by Landgrave Moritz von Hessen to fill the first established chair of chemistry in Europe at the University of Marburg. These Disputationes were held in 1613 by the students of Hartmann and his colleague Heinrich Petraeus (amongst whom Johannes Rhenanus and Johann Daniel Mylius); they were subsequently printed by the University Press in 1614. ' 5 But to Libavius these theses amounted to a provocation. To begin with, he was nowhere mentioned in them, and this because of an obvious reason: already in 1607, in the letter to Zwinger mentjoned above, Hartmann had cautioned his colleague in Basel not to engage in any open criticism against Libavius, as he would never forgive hirn for it ('ne contra te scribat: alias enim nulli parcet'). Secondly, all Hermetic and Parace1sian teachings, so hated by Libavius, were here represented, dressed in a Latin which, from a literary angle alone, by far surpassed the pedantic style of the 'poeta coronatus' Libavius. I am quoting from Hartmann's programmatic lecture Philosophus, sive Naturae-Consultus medicus, wh ich he prefaced to the Disputationes: Agedum, Auditores, quid est in Republica corporis humani, quod non sparsim in maiore iHa totius Universi dispositione repositum elucescat? Quid est, inquam, in mirabili structura mundi, quod homo in ergastulo suo non circumferat? Ex nihi10 enim omnia, et ex omnibus homo, ultimum videlicet divinae creationis Technurgema. Homo complexu suo omnia comprehendit, et ipse gerit omnia in se: Ex quo enim factus est homo, illud in se quoque continet. E munda factus est, et mundum in se comprehendit, et a munda comprehenditur. Magnus itaque Mundus cum mundo parvo arctissimo unitatis et necessitatis vinculo conspirat, unde sapientissima antiquitas perspicaci consilio Hominem appellavit Microcosmum, longe aha et diviniori interpretatione, quam a multis hodie, crassa admodum et ignava negligentia pensitatis veterum mysteriis, fieri videmus. In Homine itaque turn Creatorem ipsum, turn universam Creaturam quiescere recte dicimus. Proptereaque ad dextre obeundum munus, in quo Naturae-consultum Medicum eminere volumus, eum ad naturam bene movendam quicquam stabile perpetuumque adhibiturum negamus, nisi probe a Maioris Mundi opera cum minore conferre didicerit: nisi concatenatam pu1cherrimarum rerum in superiori inferiorique orbe, inter se conspirantium seriem hauserit, et divina quadam analogia perpetuo ordine subiecta ad scopum, quem unice sibi propositum tuetur, collineare noverit. Posteaquam igitur Maioris mundi Oeconomiam deductis omnibus rationibus probe perscrutatus fuerit, coelum et terram, et quae in iis continentur, familiaria sibi reddiderit, tandem ad minorem mundum conversus in eodem illa omnia explorat, guae antea e totius Universi Oceano sparsim collegerat, simili plane et ad amussim mundanam recognita philosophia gubernans singula, turn ad conservationem turn ad restitutionem ipsius scientiae' (Hartmann, Disputationes, 20-21).
As was to be expected, Libavius begins his refutation of Hartmann's Philosophia vitalis with the usual abuse: 'Oh dark philosopher' 'great darkness', 'Hermetico-magical' and 'calumnious fraud', you 'who in the Paracelsian kitchen' of the 'Cacophrastus' 'have forced your way in, where you still abide, and have was ted a large part of your studies with the foBies of Severinus' and the 'stupid theologemata of Pimandro and Asclepio', with which you now attempt to dissuade 'the ac ademic youth from the study of sciences which have been current for thousands of years'. 'It is a miracle that your academic colleagues can still brook you and your conceited leprous herd', because, 'although they are Calvinists, they are not likely suddenly to begin mixing the Holy Word with such insane wisdom'. 'Though one can never tell, because it is known that the heretics and mag i of old already adhered to the same philosophy': 'An ignoras veteres haereticos et magos eodem modo philosophatos fuisse?' (Examen, 91-94). 'Stop your foolishness: our philosophy is wiser than your Paracelsian and Calvinist one, as it is founded on the Bible and illuminated by the Holy Spirit': 'Nostra illuminata Spiritus sancti in sacro codice eloquiis Philosophia, et tua Paracelsica et Calvinistica est sapientior' (ibid., 97). The scientist Libavius devotes the next 33 chapters to a refutation (largely by means of biblical passages!) of virtually every thesis of Hartmann 's Disputationes . Whenever these are expressly Hermetic in character, as for instance the second one: Hermetica, de rerum naturalium principiis, or the eighth one: Contradictionum in Medicina Dogmatica et Hermetica apparentium conciliatio, he often flies off the handle and occasionally forgets to observe the rules of grammar or even to end his sentences properly: Hoc tuus Hermes' [ ... 1 'Hermes Aegyptius, qui se ter maximum in Dei contumeliam vocat' 'tuus Hermes a veritate aberrat' [... 1 'tuus Hermes, cum ista diceret, ebrius erat, aut in Utopia vel Gehenna somniabat et delirabat' [ ... 1 'Hermetern tuum te
412
non in veritatis danetum sanetorum, sed falsitatis et errorum labyrinthum duxisse' [... ] 'ioeatus est Hermes in Pimandro, eum dixit: non moritur in munde quiequam, sed eomposita corpora dissolvuntur' [ ... ] 'Hermes ille fastidiosus et delicatus, cuius anima tarnen iam habitat in sede diabolorum, utpote in idolatria sua mortui [sie]' [ ... ] 'repetunt Paraeelsistae suam sapientiam ex Aegypto, ubi ter maximus Hermes fuit in flore; repetunt [fratres Roseae crucis] ex Arabia et Mauretania, ubi Magi Saraeeni Mahometieolae' .
and so Libavius rumbles on in more than two hundred pI aces with leaden monotony! Libavius deals with the Rosicrucian Manifestoes in the last treatise of the Examen philosophiae novae (262-306: 'Exercitatio Paracelsica nova de notandis ex scripto Fraternitatis de Rosea Cruce') and in a separately printed supplement, Analysis Confessionis Fraternitatis de Rosea Cruce, which also eame out in 1615. In eontrast to the tedious and ponderous style wielded by hirn in the pamphlets against Crollius and Hartmann, Libavius appears to have dipped his quill in the Hippoerene for both this work and for the stronlgy abbreviated Wolmeinendes Bedencken von der Fama unnd Confession, 16 beeause they belong to his best polemical works. At last he saw hirns elf confronted with a coherent scientific reformation programme, which had the added charm of being borne by a secret soeiety, allegedly with considerable means at its disposal. Wh at Libavius had long been suspecting, namely the imminent all-out attack on the established order in the sciences, religion and society, had now become real, and this independently of the fact whether or not the Rosicrucians, as they presented themselves in the Fama, really existed : 'media vestra talia esse intelligimus, ut ad universalem Patriae mutationern, religionern, studia literarum, Politiam et Oeeonomiam comprendentem involventemque sint eomparata' (Analysis, 9f). What the scientific reformation programme of the Brotherhood was a11 about, Libavius believed to have established beyond a doubt after only a first reading of the Fama: as Paracelsus often reeeived praise, the Philosophia Harmonica magica proclaimed by the Rosicrucians could only be that 'Theophrastia', which, in Adam Haslmayr's opinion, ought to be taught instead of the Aristotelian philosophy and Galenic medicine, which for Libavius was as much as to say, that instead of areformation, a deformation was being envisaged ('Haselmeieri quidem sententia est Theophrastiam debere publicari loeo Peripateticae et Galenicae disciplinae [ ... ] proque reformatione inceptabitur deformatio', Examen, 263). Nor was it new, because it derived either from Paracelsus or else from Hermes Trismegistus: Negatis vestram Philosophiam esse novam. At repudiatis Aeademicam. Quae ergo et qualis est? Nimirum ea, quam pater vester a magis didieit, et Paracelsus fundamentaliter eomplexus perhibetur. At Paraeelsus se sequi iubet Monareham omnes veteres et novos. Si Paracelsiea est, nova est. Nisi fallimur, erit Hermetis Trismegisti. Si hoc, non nova quidem, verum non sine multis absurdis, quae etiam in Platonis Seholam irrepserunt, et a divinis humanisque literis redarguuntur, ut vel unieam hoc indieat: quod tres Deos statuit. primum Deum conditorem. secundum mundum. tertium hominem; item aliam imaginem Dei, quam saerae literae. mundum nempe. cuius porro imago sit homo; item quod homini potestatem Deos faciendi tribuit. ete. An non haee sunt summae dementiae argurnenta? Abiicite et Hermetica, quam Crollii amicam blandissimam; quae relinquitur? Thalmudica, Cabalistiea, Magiea, Astromantica. Chiromantiea. Signata. Neetromantica, et omnino Daemoniaca (Examen philosophiae novae. 278).
From his conservative point of view and in his blunt rejeetion of that spirit of reformation which found expression in the revival of Neoplatonic and Hermetic teachings and in the works of Paracelsus and his followers, Libavius had hit the nail on the head when he ealled magic and scepticism the prime evils of his day. 17 Because indeed these two spiritual currents, contrary as they may appear to us today, paved the way for the modern philosophy and science of the 17th century and which were the constant companions in their progress. On the one hand magie as an operative knowledge, exploring nature for the benefit of mankind, which, instead of overreaching itself in sterile speculations about nature, enabled active control, absorption or even correction of the natural proeesses and enabled new works whieh led to new knowledge. On the other hand scepticism as a rejeetion of arrogant self-assuranee and the certitude of a scienee and a philosophy which believed eaeh eonfrontation with experienee and the works issuing from that experience to be superfluolls and which in the idolization of ancient, i.e. Aristotelian and Galenic tradition, declared any scientific advance to be impossible.
413
i. . I
While Oswald Crollius for instance in his preface to the Basilica Chymica resolved the thoughts of Paracelsus on the freedom of philosophical and scientific examination and on the immense possibilities of the exploring mind into a truly modern sounding formula, and while the Fama of the Rosicrucians announced a 'general reformation of the whole wide world', 18 Libavius charged such beliefs in progress and such reformation attempts with Paracelsianism, Hermetism and the blackest of magic. Like all conservatives of his day, Libavius, too, believed that the arts and sciences had reached astate of perfection; were anything new be accomplished, then at most 'to restore to light' those parts of science, 'which the Ancients had still been conversant with and which their descendants had lost' .
l i
I
1
i
:1
I
That the brothers travel through all lands in order to discover the wisdom of other peoples is laudable in itself, but it is wasted effort: The classic authors of Antiquity already did this for us [... ] In physics, for instance, I would not know what there is left to discover. The minerals have already been explored since the days of Tubalcain and in the interior of the earth we have almost advanced to the shadowy reaches of the dead and procured metals, gems, water and stone in great quantities. But, here , too , we have not achieved as much as the Ancients, because who nowadays is able to name so many gems? If the Brothers of the Rosycross are to be sent anywhere, it should not be to test their own axioms, but only to experience that which the Ancients knew and what was later lost. The same goes for the vegetable and animal kingdom, because everything which one might know in theory, is already long known [... ] For all your hunting after experiences and new naturallaws you are not even scientists! [Nego vos SClRE]. Because science and philosophy consist of principles, which in themselves are true and must remain unchanged. You, on the other hand , have forgotten these principles and seek them throughout the entire world, not in the schools of the wise, but in the notorious circles of Paracelsians or men like Adam Haslmayr. I assert with every right, that you know nothing and will continue to assert this, until you are able to show such unchangeable principles. How can you speak of the future, when you do not even know what lies before your feet? Are not you pregnant witb the vi lest of magic? Because your words do not sound any different from those of the mag i Paracelsus, Trithemius, Agrippa, Artephius, Techellus, Oswald Croll, Simon Magus, Elymus, the female fortune-tellers and other such creatures of the devil. But let us now quit these riddles , and only prove this, if you can: That your axioms are not deceitful or diabolical, but are in accordance with the true divine and human wisdom (ibid., 289f).
For Libavius this one truthful 'divina humanaque sapientia' was obviously confined to his own arch-conservative religious and scientific point of view, which he proclaimed in all directions as a sort of fifth gospel, and which he feIt entitled to defend against each deviant opinion with an outpouring of hatred and scorn: Ordo Dei est Philosophia quae docetur in Gymnasiis, Scholis et Academiis, ut et Theologia syncera declarata Augustana Confessione: Dei donum est medicina dogmatica et aliae artes scientiaeque. I'
As is known, the dominant philosophy taught at all European universities was the Aristotelian one, a philosophy which, after all, (in Libavius' view) was illuminated by the holy spirit: When one philosophizes in the Christi an way, one must not involve magie, kabbalah, chemistry, astrology and chiromancy and in no way imitate Paracelsus, Croll, Hartmann and Scheunemann, because nothing of the SOft can be found in the books of the prophets and the apostles; what is more, many of tbe Paracelsian claims can disrupt the foundations of the Holy Writ, while the philosophy of Aristotle, with the exception of the specific religious substance, in no way runs contrary to the Scripture, so that, if we wish to philosophize with Christ, we mu st do so after the Aristotelian philosophy: a philosophy clearly illuminated by the Holy Ghost ('ita ut si philosophandum sit cum Christo, peripatetice sit philosophandum, Philosophia nimirum luce Spiritus Sancti in sacris fulgente illuminata', Examen, 6).
When asking the question, as has been done so often in the past decades, what was actually Hermetism's contribution to the 'scientific revolution' of the 17th century, the uncompromisingly defensive attitude of Libavius indirectly provides us with the best answer: without the enthusiastic acknowledgement of the unlimited powers of creative man on the part of the Hermetists and Paracelsians, but also without their persistent corrosion of the foundations of the Aristotelian and Galenic teachings, the closed system of orthodox science, which obstructed every progress, would not have collapsed for a long time yet. 20
414
14) On Crollius and his Basilica Chymica of 1609 cf. Oswaldus Crollius, Ausgewählte Werke, eds. W. Kühlrnann & J. Teile, 1-2,1996-98. 15) Johann Hartrnann, Disputationes Chymico-Medicae, Marburg, P. Egenolf, 1614. 16) Frankfurt 1616, Erfurt 1616, cf. Gilly, Cimelia Rhodostaurotica, 1995, 144- 145. 17) Gilly, 1977,66-69, cf. note 9. 18) Gilly, 1979, 170-176,220-221. 19) A. Libavius, Variarum controversiarum ... inter nostri temporis Philosophos et Medicos Peripateticos, Ramaeos, Hippocraticos, Paracelsicos ... libri duo, Frankfurt 1600, 298. 20) For a rather different view of Libavius as scientist cf. O. Hannaway, The Chemist and the World. The Didactic Origins of Chemistry, 1975; W. Hubicki,'Libavius Andreas', in Ch.C. Gillispie, ed., Dictionary of ScientiJic Biography, 9, 1973,309-312; R.P. Multhauf, Libavius and Beguin, in E. Farber, Great Chemists, 1961,65-79; W.-D. Müller-Jahncke, Andreas Libavius im Lichte der Geschichte der Chemie. Zur kritischen Einordnung des Coburger Universalgelehrten, in 'Jahrbuch der Coburger Landestiftung' 17 (l972), 205-230; Idern, 'Libavius, Libau, Andreas', in W. Killy, ed., Literatur Lexikon, 7, 1990, 262f; L. Schnurrer, 'Andreas Libavius (ca. 1558-1616)', in Fränkische Lebensbilder, NF 15,1993, 85-
1) A. Libavius, Syntagma selectorum undiquaque et perspicue traditorum Alchymiae Arcanorum, pro III. parte commentariorum Chymiae hactenus desideratorum ... in IIX. libros digestum, Frankfurt, N. Hoffmann für P. Kopff, 1611, cf. the reproduction of the title-page in G. Schwedt, Chemie zwischen Magie und Wissenschaft, 1991,53. For a bibliography (incomplete) ofLivabius' works cf. J.R. Partington, History of Chemistry, II, 1961, 244-279; F. Rex, Die Alchemie des Andreas Libavius. Ein Lehrbuch der Chemie aus dem Jahre 1597 zum ersten Mal in deutscher Übersetzung mit einem Bild und Kommentarteil, 1964,7785 . 2) A. Libavius, Syntagmatis Arcanorum Chymicorum, ex optimis autoribus, scriptis, impressis, experientiaque artificve collectorum, Tomus Secundus. In quem congesta sunt partim nova, eaque penitiora Spagyricorum secreta, partim prioris tomi nonnulla explicatius tradi/a, et inter ea etiam aenigmatica Quercetani, aliorumque Hermeticorum non pauca studiose investigata, declarata, iudicata, Frankfurt, N. Hoffmann for P. Kopff, 1613; for Libaviu s' anti-paracelsismo cf. W. Kühlmann , Der vermaledeite Prometheus. Die antiparacelsistische Lyrik des Andreas Libavius und ihr historischer Kontext, 2000, 30-61. 3) A. Libavius, Appendix necessaria Syntagmatis Arcanorum Chymicorum, in qua praeter Arcanorum nonnullorum expositionem et illustrationern, quorundam i/em Medico rum Hermeticorum, et mysticorum descriptionem, continentur defensiones geminae, Primum eorum quae ab Hen ningo Scheunemano, et iuniore Gramano sunt impugnata, Postea transmutatoria metallorum a Nicolao Guiberto ... quibus fieri potui/ viribus, SUIll allentata. Accesserunt: I. ludicium breue de Dea Hippocrrtis ... 11. Schema medicinae Hippocraticae et Hermeticae simul ... Ill. Examen philosophiae Crollii. IV Censura Philosophiae vitalis Johannis Hartmanni Marpurgici Professoris. V. Admonitio de regulis Novae Rotar, seu harmonicae Sphaerae Fratrum de Societate Roseae Crucis iuxta Famae editae indicem. Frankfurt, N. Hoffrnann for P. Kopff, 1615. 4) H. Scheunernann, Hydromantia Paracelsica, Hoc est, Discursus philosophicus de novo Fonte in Saxonia ElectoraU circa oppidum Annebergam reperto, olim S. Annaefons dicto, Frankfurt, Z. Panthenius, 1613. In Christoph Besold's copy in the UB Salzburg the following phrase is underlined: 'Ab hoc Trismegisto Teophrastus Paracelsus edoctus scivit, quicquid in rerurn natura fuit scibile'. 5) N. Guibertus, Alchymia ratione et experielltia ita demum viriliter impugnata et expugnata, una cum suis falla ciis et deliramentis, quibus homines imbubinarat: ut nunquam imposterum se erigere valeat, Strasbourg, L. Zetzner, 1603. 6) Examen philosophiae magicae novae, qua veteri abrogandae opponitur contains an inner title which cornprises the works of the second part of the Appendix necessaria of 1615, cf. note 4. 7) A. Libavius, Rerum chymicarum epistolica forma, Frankfurt 1595-1599, 1,144-161. 8) A. Libavius, Defensio et Declaratio Perspicua Alchymiae Transmuta/Oriae, Ursell 1604, 175-182. 9) A. Libavius, Variarum controversarium libri duo, Frankfurt 1600,85-86; cf. Gilly, 1977,67-69. 10) Libavius, ibid., 290, 460. 11) Libavius, Syntagmatis Arcanorum Chymicorum (see note 2), fol. (?)2v, 26, 80-81. 12) Basel Universitätsbibliothek, Ms. Fr.-Gr. II 28, 109. 13) Libavius, Singularium pars prima, Frankfurt 1599, 320-326.
106.
415