Ljubomirka Krkljuš ― Srđan Šarkić
OPŠTA ISTORIJA DRŽAVE I PRAVA BEOGRAD, 1986. Recenzenti: Prof. dr Dragomir Stojčević Prof. dr Obrad Stanojević SADRŽAJ Predgovor 3 POJAM I PREDMET OPŠTE ISTORIJE DRŽAVE I PRAVA 4 Mesto opšte istorije države i prava u okviru društvenih nauka 5 PRVOBITNA ZAJEDNICA 16 DRŽAVA I PRAVO U ROBOVLASNIČKOM PERIODU 24 Zajedničke crte robovlasničkog društva i države 25 Stare robovlasničke države - istočne despotije 27 1. Egipat 28 2. Vavilon 34 Mlađe antičke države 41 1. Grčke države 41 Sparta 44 Atina 46 2. Helenističke države 55 DRŽAVA I PRAVO U FEUDALNOM DRUŠTVU 59 Zajedničke crte feudalnog društva i države 60 Feudalno pravo 62 I. Ranofeudalne monarhije 64 1. Društveno-ekonomski i politički uzroci nastanka ranog feudalizma 64 2. Vizantija 75 3. Franačka država 86 4. Arabljanska država 96 II. Staleške i apsolutne monarhije 103 1. Francuska 103 2. Nemačka 120 3. Engleska 129 4. Tursko (Osmansko) carstvo 141 DRŽAVA I PRAVO U BURŽOASKOM DRUŠTVU 146 Opšta svojstva buržoaskog društva i države 147 Karakteristike buržoaskog prava 151 Najznačajnije buržoaske države 154 1. Engleska (Velika Britanija, Ujedinjeno Kraljevstvo) 154 2. Sjedinjene Američke Države 162 3. Francuska (1789-1918) 167 4. Nemačka 182
5. Austro-Ugarska monarhija 190 6. Italija 195 7. Rusija 202 DRŽAVA I PRAVO U SOCIJALISTIČKOM DRUŠTVU 209 Postanak i razvoj socijalističkih država 210 1. Pariska komuna 212 2. Oktobarska revolucija i nastanak SSSR-a 214 Važnija literatura 219
2
PREDGOVOR Ovaj udžbenik nastoji da na sažet način prikaže nastanak i razvoj države i prava kroz istoriju, počev od prvobitne zajednice pa do XX veka. Da bi se taj proces što bolje uočio odabrane su one države i pravni sistemi, koji su u određenoj društveno-ekonomskoj formaciji bili dominantni i čiji se uticaj proširio i na ostale države i njihova prava. Naravno, udžbenik ne predstavlja samo zbir istorija pojedinih država i prava, već nastoji, u onoj meri koliko je to moguće i u skladu sa najnovijim istraživanjima u ovoj naučnoj oblasti, da iznese i neke opšte zaključke o istorijskopravnom razvoju. Udžbenik je, pre svega, namenjen studentima pravnih fakulteta, te je prilikom njegovog pisanja vođeno računa o toj činjenici. Stoga knjiga ne sadrži poglavlje o Rimskoj državi i pravu (izuzev kraćeg prikaza društveno-ekonomskih, političkih i verskih prilika u poznom Rimskom carstvu, neophodnog da bi se shvatio nastanak ranofeudalnih država), jer studenti pravnih fakulteta u okviru redovnog kursa, izučavaju predmet Rimsko pravo. S druge strane, u udžbeniku je dato nešto više podataka iz opšte (političke) istorije, koji strogo uzevši ne bi spadali u pravnu istoriju. No, to je učinjeno iz dva razloga: prvo, bez dobrog poznavanja političke istorije nemogući je pravilno shvatiti državno-pravnu istoriju. Drugo, u današnjim školama usmerenog obrazovanja učenici nedozvoljeno malo uče istoriju, tako da na studije dolaze sa nedovoljnim poznavanjem opšte istorije, a što je inače preduslov za pravilno razumevanje istorije države i prava. Prilikom prikazivanja razvoja pojedinih država i pravnih sistema, autori su smatrali da nije neophodno uvek obuhvatiti sve elemente državne organizacije i sve grane prava, nego samo one, koje su u datoj fazi razvoja tih država bile značajne i imale uticaja na druge države i dalju evoluciju države i prava. I najzad, mišljenje autora je bilo da se u hronološkom prikazu opšte istorije države i prava treba zaustaviti na događajima između dva svetska rata. To je učinjeno s razloga što se državno-pravne institucije kasnijeg perioda na pravnim fakultetima proučavaju u okviru drugih nastavnih predmeta, te da bi se izbeglo nepotrebno ponavljanje. Autori koriste priliku da se zahvale recenzentima rada prof. dr Dragomiru Stojčeviću i prof. dr Obradu Stanojeviću na njihovom trudu i korisnim sugestijama. Novi Sad, 19. V 1986. Autori
3
POJAM I PREDMET OPŠTE ISTORIJE DRŽAVE I PRAVA
4
MESTO OPŠTE ISTORIJE DRŽAVE I PRAVA U OKVIRU DRUŠTVENIH NAUKA Opšta istorija države i prava se bavi proučavanjem države i prava u prošlosti, kao društvenih pojava. Ona je stoga i istorijska i pravna nauka, te je u tesnoj vezi i sa opštom istorijom, kao i sa izvesnim brojem pravnih nauka. Da bismo bolje shvatili njen pojam i predmet, potrebno je najpre odrediti šta podrazumevamo pod istorijom kao naukom i kakvo je mesto Opšte istorije države i prava u okviru opšte istorije. POJAM ISTORIJE KAO NAUKE Istorija je kao samostalna delatnost Ljudskog duha nastala kod starih Grka, te je i njen naziv grčkog porekla. Pod istorijom Grci su podrazumevali poznavanje i izlaganje događaja iz prošlosti. U tom značenju reč srećemo kod Herodota iz Halikarnasa, grčkog pisca iz V veka pre naše ere, koji je u obimnom delu naslovljenom Istorija, nastojao da prikaže događaje koji su se zbili u prošlosti u svim zemljama njemu tada poznatog sveta, kao i da utvrdi istorijsku istinu. Herodota je još Ciceron nazvao „ocem istorije“, pa se do dana današnjeg nastanak istorije kao nauke vezuje za njegovu ličnost. Kao i svaki naziv koji je upotrebljavan dugi niz godina i reč istorija je poprimila različita značenja. Ona se u svakodnevnom govoru koristi i da bi označila sav istorijski razvoj Ljudskog društva, a istovremeno i nauku o tome razvoju. U daljem izlaganju mi ćemo pod rečju „istorija“ podrazumevati samo istoriju kao nauku. Iako istorija proučava događaje iz prošlosti, njen predmet ne predstavljaju svi događaji i promene koje su se nekad zbile. Pre svega, velike promene u prirodi nisu predmet istorije, već drugih naučnih disciplina, mada istorija u pojedinim slučajevima može da uzme u obzir i neke prirodne procese. Kada, na primer, ispitujemo opadanje Dubrovnika u XVII veku, ne možemo mimoići katastrofalni zemljotres koji je 1667. godine zadesio ovaj grad. Predmet istorije, dakle, mogu biti samo događaji koji su u vezi sa ljudima, tačnije sa ljudskim društvom, jer se istorija ne bavi biološkom i fiziološkom stranom ljudskog bića, već samo čovekom kao društvenim bićem. Ali, istorija se ne bavi čovekom i ljudima uopšte, već ljudima u prostornom i vremenskom okviru. Pošto smo na ovaj način bliže odredili šta podrazumevamo pod istorijom, pokušaćemo da damo i definiciju istorije kao nauke. Treba pritom naglasiti da nije nimalo lako odrediti pojam istorije, jer brojni istoričari, polazeći od različitih naučnih i ideoloških koncepcija, različito shvataju i određuju istoriju, pa se samim tim u nauci sreće čitavo more definicija istorije. Svesni te teškoće i nimalo ne težeći da damo definitivan odgovor na ovo složeno pitanje, mi ćemo se opredeliti za definiciju koja kaže da je istorija nauka koja u prostornom i vremenskom okviru istražuje razvoj ljudskog društva u prošlosti, traži njegove uzroke i zakonitosti određenog društveno-ekonomskog poretka. Pošto se u izloženoj definiciji istorije srećemo sa pojmovima uzročnosti i zakonitosti, postavilo se pitanje šta uzrokuje istorijske događaje i šta ili ko određuje zakonitosti društvenoekonomskog poretka. Izuzimajući neke retke istoričare, kao što je, na primer bio Tukidid, stari pisci se nisu mnogo mučili oko objašnjavanja pojava koje su opisivali. Za antičke autore svetom upravljaju bogovi i sudbina, za srednjovekovne pisce istorijski razvoj ljudskog društva određuje božja volja. Tek od XVII veka pokušavaju da se na ova pitanja daju racionalni odgovori. Preokret nastaje u XIX veku, kada sa snažnim razvojem i prirodnih i društvenih nauka dolazi do zahteva da se istorija učini što egzaktnijom. Smatra se da je cilj svake nauke, pa samim tim i istorije, utvrđivanje zakonitosti kojom se ta nauka bavi. U vezi sa tim došlo je do važnog probražaja u istorijskoj nauci. Napušteno je jednostrano posmatranje vojnih i političkih događaja i interes istoričara proširen je na privredni, društveni i kulturni razvoj. U tim događajima bilo je 5
neuporedivo lakše uočiti određene pravilnosti i zakonitosti ljudskog društva, nego u delovanju pojedinaca i izolovanim događajima, koji su se savremenicima činili jedinstvenim i neponovljivim. Sve ove pojave omogućile su osnivačima naučnog socijalizma, Marksu i Engelsu, da istoriju postave na pravu naučnu osnovu, otkrićem da uslovi privređivanja određuju društvenu strukturu i njene suprotnosti i preko nje deluju na čitavu društvenu nadgradnju i ideologiju. Istorija je, nesumnjivo, najznačajnija društvena nauka. Kod ljudi ona predstavlja svest o sopstvenom postojanju i ključ za razumevanje sadašnjosti. Samo tako se može objasniti njen rani nastanak i veliki značaj koji joj je pridavan od antičkih vremena. Nije slučajno što je kod Grka, Klija, prva u redosledu muza, bila zaštitnica istorije, niti što su je Rimljani nazivali „učiteljicom života“. Svi veliki mislioci iz oblasti društvenih nauka, uključujući i klasike marksizma, bili su odlični poznavaoci istorije. Značaj istorije je danas još više porastao, jer se raznoliki i složeni odnosi koji postoje u savremenom društvu, teško mogu razumeti bez dobrog poznavanja istorije. PODELA ISTORIJE Civilizovano ljudsko društvo postoji gotovo šest milenijuma i o njegovom razvoju raspolažemo neizmernim brojem podataka koje nijedan istoričar-pojedinac ne može podjednako dobro da poznaje. Radi detaljnijeg i pouzdanijeg proučavanja, istoričari su prinuđeni da vrše različite podele istorije. Takvih deoba ima mnogo, ali su najvažnije tri, koje su načinjene prema različitim kriterijumima i ne isključuju jedna drugu. To su vremenska podela ili periodizacija, teritorijalna podela i podela po sadržini. Vremenska podela ili periodizacija. — Od svih podela istorije vremenska je najznačajnija. Njen zadatak se sastoji u tome da pronađe i izdvoji posebne periode unutar kojih istorijski razvoj ima izvesne karakteristike koje ga odvajaju od prethodnog, odnosno od narednog perioda. Stoga se istoričari trude da pronađu određene istorijske događaje koji su bili ključni i koji bi označavali kraj jednog i početak drugog istorijskog razdoblja. Odrediti takve datume nije nimalo lako i njihovo označavanje je često rezultat subjektivne procene pojedinih istoričara, tako da o tom pitanju među njima češće postoje razmimoilaženja nego saglasnost. Teškoću stvara i činjenica što se sva ljudska društva ne razvijaju istom brzinom, tako da jedan događaj može biti od presudnog značaja u jednom delu sveta, dok u drugom ne mora imati nikakve važnosti. Tako, na primer, propast Zapadnog rimskog carstva 476. godine se u evropskoj istoriji uzima kao kraj robovlasničkog perioda i početak feudalizma. Za tadašnju evropsku i mediteransku civilizaciju taj događaj je bio od nesumnjive važnosti, ali na nastanak i razvitak Amerike, na primer, nije baš nimalo uticao. Pokušaji vremenske podele stari su gotovo koliko i sama istorija. U starom veku je postojala periodizacija koja je istoriju delila na razdoblja četiri velika svetska carstva: asirsko, persijsko, grčko-makedonsko i rimsko. Hrišćani nisu prihvatali ovakvu periodizaciju zbog toga što je ona ostavljala po strani mnoge narode koje su Grci i Rimljani smatrali varvarima. Polazeći od podataka koje pruža Biblija, istaknuti hrišćanski pisac Aurelije Avgustin (354-430) podelio je čitavu ljudsku istoriju na šest razdoblja: 1) od Adama do Noja; 2) od Noja do Avrama 3) od Avrama do Davida, 4) od Davida do vavilonskog ropstva; 5) od vavilonskog ropstva do Hristovog rođenja, i 6) od Hristovog rođenja do kraja sveta. Ovu periodizaciju su širili i popularizovali mnogi srednjovekovni hroničari pa je ona postala osnov i za današnji naš način računanja godina. U VI veku je monah Dionisije Mali, koristeći se tablicama uskršnjih praznika, izračunao godinu navodnog Hristovog rođenja (a to znači početak šeste, nove, ere), pa je takav način računanja godina zavladao postepeno u gotovo čitavom svetu. Novu periodizaciju donosi tek razdoblje humanizma. Pošto su se naučnici ovoga perioda predano bavili proučavanjem grčke i rimske civilizacije, uobičajio se naziv antička ili stara vremena, za označavanje svih događaja koji su se zbili do pada Zapadnog rimskog carstva. 6
Između drevnih Grka i Rimljana, s jedne strane, i humanista s druge, stajalo je „srednje doba“ ili „srednji vek“. Tako su se počele nazirati konture najpriznatije i najviše primenjivane periodizacije, koja istoriju ljudskog društva deli na stari, srednji i novi vek. Nju je u praksi prvi put primenio slavni italijanski humanist Nikolo Makijaveli (Niccolo Machiavelli, 1469-1527), pišući istoriju svog rodnog grada Firence. Kasniji istoričari su nastavili da je upotrebljavaju, razradivši je još više. Pri ovakvoj periodizaciji teškoću stvaraju datumi, odnosno događaji, koje treba izabrati kao granicu za kraj starog i početak srednjeg veka, kao i kraj srednjeg i početak novog veka. Među istoričarima se ustalilo mišljenje da se zbacivanje poslednjeg zapadnorimskog cara 476. godine smatra krajem starog i početkom srednjeg veka. Ali, bilo je i onih koji su smatrali da tu granicu treba pomeriti do Justinijanove smrti 565. godine, pa čak i do raspada Karolinškog carstva u IX veku. Ni u pogledu određivanja granice između srednjeg i novog veka ne postoji saglasnost među istoričarima. Neki su smatrali propast Vizantijskog carstva, do koga je došlo kada su Turci 1453. zauzeli Carigrad, krajem srednjeg i početkom novog veka. Za druge je tu prekretnicu označavalo otkriće Amerike 1492. godine, a za neke početak reformacije 1517. godine. U poslednje vreme sve je više izraženo mišljenje da početak novog veka treba računati od izbijanja prvih buržoaskih revolucija: u Nizozemskoj 1579, u Engleskoj 1642, i posebno u Francuskoj 1789. Pošto smo videli da je nemoguće napraviti apsolutno preciznu periodizaciju, koja bi zadovoljila sve kriterijume, mi ćemo se ipak opredeliti, za periodizaciju koja istoriju celokupnog ljudskog društva deli na više društveno-ekonomskih formacija. Ovakva podela istorije zasniva se na Marksovom stanovištu da postoje formacije društva u kojima način proizvodnje sa proizvodnim odnosima, društvenom strukturom i nizom pratećih pojava čini jednu unutrašnju celinu. Marks je u istoriji ljudskog društva uočio pet takvih formacija: prvobitnu zajednicu, robovlasničku, feudalnu, kapitalističku i komunističku, koja bi trebalo da sledi kapitalističkoj društveno-ekonomskoj formaciji. Treba, međutim, napomenuti da ni Marks ni Engels nisu te formacije uopšte hronološki fiksirali. Polazeći od navedenih marksističkih stanovišta mi ćemo se u Opštoj istoriji države i prava pridržavati podele istorije ljudskog društva na pet društveno-ekonomskih formacija. 1) Prvobitna zajednica traje više desetina hiljada godina i u pojedinim svojim vidovima i do današnjih dana. Ipak, uzima se da je njena gornja granica IV milenijum pre nove ere, kada su postale prve robovlasničke države. 2) Robovlasničko društvo počinje sa nastankom prvih država u Egiptu i Mesopotamiji, oko 3200. godine pre nove ere i traje do V veka naše ere, odnosno do propasti Zapadnog rimskog carstva 476. godine. 3) Feudalno društvo smatra se da traje od V veka nove ere pa do izbijanja prvih buržoaskih revolucija, posebno francuske 1789. godine, zbog njenog velikog uticaja na rušenje feudalnih odnosa u Evropi i još nekim delovima sveta. 4) Kapitalističko društvo započinje buržoaskim revolucijama i traje do današnjih dana. 5) Socijalističko društvo, koje danas postoji naporedo sa kapitalizmom, otpočinje prvim socijalističkim revolucijama, Pariskom komunom 1871. i oktobarskom revolucijom 1917. godine. Pre svega, treba napomenuti, da u današnje vreme, uz postojanje kapitalističkih i socijalističkih država, nalazimo i niz zemalja i društava u kojima se mešaju elementi nekoliko različitih društveno-ekonomskih formacija, tako da je savremeno doba gotovo nemoguće precizno klasifikovati. Teritorijalna podela. — Teritorijalna podela deli istorijski razvoj sa gledišta prostora na kome se on odvijao. Prema toj podeli moguće je razlikovati istorije čitavog sveta, istorije pojedinih država i naroda i lokalne istorije.
7
Prikazivanje univerzalne ili svetske istorije predstavljalo je ambiciju još nekih grčkih istoričara, kao, na primer, Herodota ili Polibija. U srednjem veku univerzalne, svetske hronike, koje opisuju događaje od stvaranja sveta pa do autorova vremena, su takođe česta pojava. No sve te „svetske istorije“ nisu to bile u današnjem smislu reči, jer su znanja tadašnjih ljudi bila svedena na ograničene geografske prostore koji su za njihove istoričare predstavljali čitavu vaseljenu. Tek od XVIII veka nastaju moderne istorije sveta, koje su se najčešće sastojale od izlaganja istorija velikog broja naroda. Ali, već u XIX veku je količina znanja i podataka o istoriji raznih naroda i država premašila mogućnosti istoričara-pojedinca, tako da su današnje svetske istorije delo većeg ili manjeg broja autora. I pored toga, u svetskim istorijama se ne izlažu detaljno istorije svih postojećih država i naroda, već samo osnovne linije svetskoistorijskog razvitka, dok se u razvitak pojedinih država i naroda zalazi samo u onoj meri u kojoj je on imao značaj za celinu. Ni mi se prilikom izlaganja Opšte istorije države i prava nećemo zadržavati na opisima svih država i pravnih sistema koji su se u istoriji javili, već samo onih koji su bili najznačajniji i najuticajniji na opšti tok razvoja države i prava. Prikazivanje istorije jedne države ili jednog naroda je daleko češće i jednostavnije nego što je to slučaj sa svetskom istorijom, mada se i tu pojavljuju neki problemi. Pre svega, za istoričara stvara teškoću odnos ovako ograničenih celina (narod, država, određena teritorija) prema svemu što je ostalo izvan tih okvira. Političke granice, jezička obeležja ili geografski prostor nisu nikad u istoriji predstavljali nepremostive prepreke koje bi onemogućile uzajamnu ljudsku povezanost i međusobne uticaje. Zbog toga i istorija pojedinih naroda i država mora voditi računa o svemu što je povezano sa drugim narodima i državama, da bi se zaključilo šta je jedna država davala ili primala od druge. Lokalna istorija pokazuje razvoj još manjih teritorija, kao što su, na primer, pojedini gradovi i sela. Pošto je lokalni razvoj po pravilu vezan za šira područja, treba prilikom pisanja lokalne istorije, pored niza specifičnosti, voditi računa i o opštim zbivanjima u kojima se taj lokalitet našao. Ali tu postoji opasnost od rasplinjavanja, koju istoričar mora da izbegne. Ne sme se, na primer, prilikom opisivanja pada jednog grada pod tursku vlast, u njegovoj lokalnoj istoriji, iznositi čitav istorijat turskih osvajanja. Lokalna istorija ime posebnog značaja u opisivanju privrednih i društvenih zbivanja. te je njena važnost tek i modernoj istoriografiji uočena. Podela po sadržini i problematici. — Najkasnije se javila podela istorije po sadržini odnosno po pojedinim stranama ili apsketima ljudskog života i delovanja. Danas je ona i potpunosti razrađena, tako da se na svakom koraku susrećemo sa čitavim nizom „istorija“. Postoje istorija prava, privrede, religije, filosofije, matematike, vojne veštine, književnosti, umetnosti itd. Ovako razgranata podela nastala je iz dve vrste razloga. S jedne strane su pojedine struke negovale svoju istoriju i želele da je unaprede i obogate, a s druge, proučavanje razvoja pojedinih nauka je zahtevalo posebna stručna znanja, kojima istoričari u užem smislu nisu raspolagali. Među posebnim istorijama sve nemaju podjednak značaj za razumevanje istorijskog razvoja ljudskog društva. Prilikom ispitivanja istorije prirodnih nauka (fizike, matematike, biologije, itd.), njihovog istraživača interesuje kakvu je prošlost imala neka od pomenutih nauka. Pri tom, njemu nije nužno da sazna i prouči opšte stanje u društvu u prošlosti, jer sa gledišta njegove nauke te činjenice nemaju značaja. Nije takav slučaj kada se radi o istoriji države i prava i istorije privrede. Ove pojave se, zbog ogromnog značaja koji imaju za život ljudi, ne mogu proučavati odvojeno od opšteg istorijskog razvoj ljudskog društva. Među svim posebnim istorijama, istorija države i prava je, nesumnjivo, najznačajnija. Pošto su država i pravo društvene pojave, koje su prema marksističkom učenju nadgradnja društvenoekonomskih odnosa, nemoguće je proučavati i razumeti istorijski razvoj društva bez poznavanja istorije države i prava. Stoga se danas smatra da istoričar prava treba da poseduje i potpuno obrazovanje istoričara i posebno znanje iz svoje (pravničke) struke.
8
Opšta istorija države i prava je, kao posebna istorijska disciplina istovremeno i deo opšte istorije, ali i sastavni deo pravnih nauka. Zbog toga je ona u tesnoj vezi i sa opštom istorijom i sa pravnim naukama, pre svih teorijom države i prava. ISTORIJSKI IZVORI Pošto je istorija nauka koja se bavi proučavanjem događaja iz prošlosti, za istoričara je osnovno pitanje kako doći do saznanja o proteklim zbivanjima, od kojih ga deli kraći ili duži vremenski interval. Drugim rečima, problem je odakle izviru naša znanja o prošlosti, odnosno šta su naši istorijski izvori. Istorijski izvori su tekstovi, predmeti ili činjenice iz kojih možemo crpsti saznanja o prošlosti. Predmeti su razni ostaci materijalne kulture (oružja, oruđa, nakit) koji nam daju škrte ali pouzdane podatke o stepenu razvoja proizvodnih odnosa nekog društva. Ako, na primer, na tlu Grčke pronađemo gvozdeni mač koji potiče iz VIII veka pre nove ere, zaključićemo da su grčka plemena i u to doba ovladala veštinom topljenja gvozdene rude. Taj podatak će nesumnjivo biti pouzdan, ali neka detaljnija obaveštenja od toga izvora ne možemo izvući. I činjenice mogu biti istorijski izvor, ali podaci koje one daju su posredni i takođe škrti. Činjenica, na primer, da na tlu današnje Jugoslavije ima naziva sela i gradova koji su avarskog porekla ukazuje da je nekad tursko-mongolsko pleme Avara nastanjivalo i naše krajeve. Tekstovi ili pisani izvori su za istoričara daleko najvažniji izvor. Njihova obaveštenja su mnogo iscrpnija nego što je to slučaj sa podacima koje daju prethodne dve grupe izvora. Tekstova ima različitih i mi ćemo pokušati da se upoznamo sa najvažnijima. Za pravnu istoriju najvažniji pisani izvori su zakoni i zakonici koji su nekad bili izvor prava u formalnom smislu, odnosno oblik kroz koji se manifestovala volja vladajuće klase. Zakoni su obično sačuvani u pouzdanim tekstovima, ali nameću pitanja u kojoj meri su bili sprovedeni i poštovani. Pored zakona izvori za pravnu istoriju su i mnogi drugi tekstovi koji svojevremeno nisu nastali kao izvori prava, ali danas služe kao važna dopuna zakonima. To je slučaj pre svega sa takozvanim istoriografskim izvorima, koji beležeći događaje iz prošlosti daju niz podataka od značaja za istoriju države i prava. Najvažniji istoriografski izvori su istorije, anali, biografije, dnevnici i slično. Istorije predstavljaju pripovedanje događaja iz prošlosti sa izraženom umetničkom tendencijom, kojoj se ne retko podređuje i istorijska istina. Nastale su kod Grka, gde su smatrane oblikom književnosti, ali su za istoričara od velikog značaja zbog niza istorijskih podataka. Anali ili letopisi predstavljaju hronološko zapisivanje događaja, obično po godinama, bez neke veće povezanosti. Nastali su od zvaničnih lista vršilaca raznih javnih funkcija, vođenih iz godine u godinu i dopunjavanih podacima o raznim događajima koji su smatrani dostojnim da se upamte (ratovi, epidemije, prirodne pojave). Kod Rimljana i u srednjem veku se naziv anali upotrebljavao i za istorijska dela nekih pisaca. Biografije ili životopisi se usredsređuju na opisivanje života neke istaknute ličnosti. Neguju se još od starog veka. U antičkim biografijama bile su jako izražene umetničke i etičke tendencije. Srednji vek je razvio posebnu vrstu biografija, hagiografije ili žitija. One opisuju živote hrišćanskih mučenika, kasnije kanonizovanih. Prilikom opisa hagiograf nastoji da uveliča značaj hrišćanskog sveca o kome piše, tako da u žitijima čuda i moralne pouke preovlađuju nad stvarnim tokom života junaka kome je spis posvećen. Vrsta biografija su i autobiografije, odnosno slučaj kada život jedne ličnosti opisuje ona sama, a ne neko drugi. Sasvim razumljivo da kod autobiografija postoji mnogo veća mogućnost subjektivnog prikazivanja istorijskih zbivanja. Dnevnici predstavljaju postepeno zapisivanje događaja, obično iz dana u dan, nastalo neposredno posle samog događaja. Po tome se oni razlikuju od memoara, koji predstavljaju 9
autorovo sećanje na prošle događaje i koji nastaju znatno kasnije od samih događaja. U dnevnicima je zabeleženo autorovo iskustvo, a u memoarima sećanje na njegova iskustva. Pored istoriografskih izvora za istoriju države i prava su od velikog značaja izvori nastali iz raznovrsnih poslovnih odnosa. Te vrste izvora i danas preovlađuju i među njima su najvažniji povelje i akta. Povelje su po svom sadržaju obično darovnice kojima neko lice poklanja drugom nekakav posed ili privilegije. Njihova karakteristika je da su sastavljene u manje-više određenoj formi i da sadrže sve elemente obavljenog posla koji je bio povod njihovog nastanka. Naročito često su izdavane u srednjem veku. Akta su, nasuprot, sastavljena u slobodnijim formama i nastajala su združeno, u većem broju, povodom istog posla. Ima ih bezbroj, ali se mogu podeliti na politička, upravna, vojna, sudska, finansijska itd. Iako pisani izvori pružaju daleko potpunije podatke o prošlosti od predmeta i činjenica, i njihovo korišćenje nameće brojne teškoće. Među njima treba pomenuti problem dešifrovanja, falsifikata, interpolacije, zablude i subjektivnosti. Dešifrovati i pročitati neki tekst zahteva poznavanje jezika i pisma na kome je napisan. Taj problem je posebno težak kada je u pitanju neki od „mrtvih“ jezika, odnosno onih koji se danas ne koriste. Najefikasniji način za rešenje ovog pitanja je pronalaženje i korišćenje uporednih tekstova. Ako raspolažemo tekstom iste sadržine, napisanim na jednom poznatom i jednom nepoznatom jeziku, upoređivanjem značenja izraza može se doći do ključa za razumevanje nepoznatog pisma. Na taj način je, na primer, francuski naučnik Šampolion dešifrovao početkom XIX veka egipatske hijeroglife, koristeći se uporednim grčko-egipatskim tekstom. No, i pored toga, postoje i danas neka pisma kao na primer etrursko, koja nisu još uvek dešifrovana. Kod čitanja izvora teškoću može da stvori, čak i ako poznajemo pismo, izvesno oštećenje teksta, tako da pristupanje njegovoj rekonstrukciji nije nimalo jednostavan posao. Falsifikat predstavlja krivotvorenje istorijske istine, najčešće radi materijalne koristi ili neke političke ambicije. Crkve i manastiri su, na primer, u srednjem veku često falsifikovali povelje da bi sebi pribavili različite privilegije. Zadatak istoričara je da otkrije falsifikat i da mu suprotstavi autentičan tekst. To se postiže time što se otkrivaju greške falsifikatora, kojima ili iz nepažnje ili iz neznanja, promakne po neka činjenica koja nije mogla biti u upotrebi u određenom istorijskom razdoblju. Ako bi, na primer, neki falsifikator objavio povelju iz vremena srpskog kralja Milutina i kao datum izdavanja stavio 1299. godinu, istoričarima bi odmah bilo jasno da se radi o falsifikatoru, jer takav način računanja godina nije tada bio u upotrebi u srednjovekovnoj Srbiji. Naravno, ovo je naivan primer falsifikata, kakvi su u praksi retki. Nasuprot, otkrivanje veštog falsifikatora zahteva od istoričara odlično poznavanje određenog istorijskog razdoblja. Interpolacija ne predstavlja falsifikat celog teksta izvora, već samo umetanje kraće sadržine u autentičan tekst. Nastaje najčešće zbog političkih, ideoloških i materijalnih razloga. Kao primer interpolacija mogu se navesti umetanja i izmene koje je vršila Justinijanova komisija pravnika u tekstovima klasičnih rimskih pravnika. Sastavljajući kompilaciju rimskog prava, Tribonijan i ostali članovi komisije, su mnoge odredbe izmenili i prilagodili duhu Justinijanove epohe. Zabluda postoji kada je jedan izvor autentičan, a istoričari misle da je falsifikat, ili obratno. Do zablude dolazi usled raspolaganja nedovoljnim brojem činjenica. Otklanja se obično otkrićem nekog novog izvora ili saznanja. Subjektivnost u prikazivanju istorijskih događaja je neizbežan pratilac izvora. Budući da su sastavljači izvora ljudi, sasvim je razumljivo da su kod pisanih izvora prisutni brojni subjektivni činioci kao što su mržnja, naklonost, sujeta, politička, verska ili rasna pripadnost i slično. Zbog toga je neophodno, što je više moguće, obavestiti se o tome koje autor određenog istorijskog teksta i postaviti dva osnovna pitanja: da li je pisac mogao i da li je pisac hteo da kaže istinu. Ako, na primer, čitamo memoare bivšeg britanskog premijera Vinstona Čerčila o drugom svetskom ratu, jasno je da na prvo pitanje moramo dati pozitivan odgovor. Kao predsednik Vlade jedne od vodećih svetskih sila iz drugog svetskog rata, Čerčil je i te kako mogao da kaže istinu. 10
Ali, na pitanje da li je hteo, odgovor bi svakako bio drukčiji, jer je kao političar sigurno prećutao neke neprijatne događaje koji bi kompromitovali njega i njegovu zemlju. S druge strane, moguće je da neka ličnost želi da prikaže istinito događaje, ali jednostavno to ne može jer nije bila učesnik u odlučujućim zbivanjima. POMOĆNE ISTORIJSKE NAUKE Videli smo sa kojim se sve problemima suočava istoričar u radu sa izvorima. Poznavanje niza detalja vrlo raznorodne materije, koje je neophodno u radu sa izvorima, prevazilazi često mogućnosti istoričara pojedinca. Zbog toga se on prilikom istraživanja služi rezultatima do kojih su došle pojedine, usko specijalizovane nauke, koje ispituju samo neke elemente istorijskih izvora. Takve nauke nazivaju se pomoćnim istorijskim naukama. Ima ih mnogo, ali mi ćemo izdvojiti paleografiju, hronologiju, diplomatiku, numizmatiku, metrologiju, heraldiku i istorijsku topografiju. Paleografija (grčki palaios = star, grafein = pisati) se bavi izučavanjem starih pisama. Njen značaj je velik, jer su se tokom istorije razvijali i smenjivali brojni sistemi pisanja i brojna pisma. Gotovo svako pismo ima Svoju paleografiju tako da danas, na primer, razlikujemo grčku paleografiju, latinsku, ćirilsku itd. Hronologija (grčki hronos = vreme) je nauka koja se bavi proučavanjem načina računanja vremena. Treba razlikovati matematičko-astronomsku i istorijsku hronologiju. Prva se bavi izračunavanjem i merenjem vremena na osnovu kretanja nebeskih tela, a druga načinom merenja i određivanja vremena kod raznih naroda u toku istorije. Mada su ove dve hronologije u tesnoj vezi, nas interesuje prvenstveno istorijska. Ona je značajna zbog toga što su u istoriji različiti narodi drukčije računali godine, a ni godine kod svih naroda nisu podjednako dugo trajale. Kao polazna tačka uziman je neki značajan događaj, pa se vreme od njega brojalo. Kod Grka su to bile prve Olimpijske igre 776. godine pre nove ere. Rimljani su računali vreme od datuma legendarnog nastanka grada Rima 753. godine pre naše ere. Hrišćanski način računanja, koji počinje od godine navodnog Hristovog rođenja, zadržao se danas u većem delu sveta. No, ima zemalja gde on nije usvojen. Muslimani, na primer, računaju početak svoje ere od Muhamedovog prelaska iz Meke u Medinu, što odgovara 622. godini hrišćanske ere. U Vizantiji se vreme računalo od godine navodnog stvaranja sveta. Prema ondašnjem verovanju svet je „stvoren“ 5508. godine pre početka naše ere. Ovakav način računanja godina prešao je iz Vizantije u srednjovekovnu Srbiju, u Rusiji se bio zadržao sve do Petra Velikog (XVII vek), a danas ga koriste egipatski Kopti. Diplomatika se bavi ispitivanjem autentičnosti srednjovekovnih povelja. Na osnovu spoljnih obeležja povelja, diplomatika je tokom vekova izgradila vrlo pouzdane kriterijume za razlikovanje falsifikata od autentičnog teksta. Iz diplomatike se izdvojila sfragistika ili sigilografija (grčki sfragis, odnosno latinski sigilum = pečat), koja se bavi proučavanjem pečata. Pečati su kroz čitavu istoriju sve do danas bili veoma važno sredstvo overavanja dokumenata, te je i značaj ove discipline veliki. Numizmatika (latinski nummus = novac) se bavi skupljanjem i izučavanjem novca. Podaci do kojih dolazi, imaju pre svega značaja za istoriju privrede i prava, mada ih koristi i istorija umetnosti. Srodna numizmatici je i metrologija (grčki metron = mera) čiji je predmet proučavanje sistema mera kroz istoriju. Njena najvažnija uloga je što nam omogućava da razumemo različite vrste mera koje su se javljale u istoriji. Heraldika se bavi proučavanjem grbova i drugih heraldičkih znakova. Značajna je naročito za istoriju srednjeg veka, mada se njeni rezultati koriste u dosta ograničenoj meri, uglavnom za utvrđivanje pripadnosti određenoj porodici. Istorijska topografija ili istorijska geografija utvrđuje smeštanje geografskih oblasti i mesta u istorijskim izvorima. Njen značaj je veliki zbog toga što su se geografski nazivi tokom 11
vremena menjali. U istorijskim izvorima srećemo nazive koji su danas odavno izašli iz upotrebe, te da bismo razumeli ono što nam izvor kazuje neophodno je da znamo o kome je mestu ili zemlji reč. Na primer, u prošlosti Beograd je nazivan Singidunum, Ljubljana Emona, Cavtat Epidaurum, Sremska Mitrovica Sirmium itd. Pored pomenutih pomoćnih istorijskih nauka u današnje vreme i neka tehnička dostignuća, kao što su na primer filmovi, magnetofonske trake, mikrofilmovi, videokasete i slično, mogu doprineti kao pomoćno sredstvo razumevanju i tumačenju istorijskih izvora. POSTANAK I RAZVOJ OPŠTE ISTORIJE DRŽAVE I PRAVA Iako je istorija jedna od najstarijih društvenih nauka Opšta istorija države i prava spada među mlađe nauke. Kao posebna naučna disciplina konstituisala se tek početkom XIX veka. Prva, pak, fragmentarna istraživanja opise prošlosti pojedinih država i prava nalazimo već u antici. „Otac istorije“ Herodot (oko 484 — oko 424 p. n. e.) je u svome delu ostavio veoma značajne podatke o egipatskoj i persijskoj državi i o grčkim polisima. Tukidid (oko 460 — oko 395 p. n. e.), drugi veliki istoričar antike, opisuje saveze među grčkim polisima (antičko-delski i peloponeski) i peloponeski rat. Grčki filosofi su se pretežno bavili izučavanjem države i prava kao savremenog fenomena i apstraktnog filosofskog pojma, ali su pri tome nužno morali da se služe i istorijskim saznanjima. Neposredni i značajniji doprinos istoriji države i prava dao je najsvestraniji mislilac antičke Grčke, Aristotel (384-322 p. n. e.). Svoje teorijske i filosofske stavove o državi on je zasnovao i izveo iz proučavanja 158 grčkih polisa. Od toga obimnog rada sačuvan je samo Ustav atinski, koji daje pregled razvitka i uređenja atinske države. Otuda ga možemo smatrati i prvim istoričarem države i prava. Celoviti pregled razvoja egipatske države dao je u III veku pre naše ere egipatski sveštenik Maneton, autor periodizacije istorije Egipta koja se i danas upotrebljava. Brojna dela rimskih istoričara (Cezar, Tit Livije, Tacit), koja inače predstavljaju dragocene izvore za istoriju države i prava, nisu se njom posebno bavila. Rimska pravna nauka dostigla je apsolutni vrhunac u antičkom svetu. Mnogi pravni instituti i pojmovi koje je izgradilo rimsko pravo leže u osnovama savremenih pravnih sistema, ali rimski pristup pravu nije imao istorijski karakter. Njega su odlikovali čak određeni konzervativizam i dogmatizam. Otuda u delima čuvenih rimskih pravnika nailazimo malo istorijskog. Tako je na primer Gaj pisao o Zakonu XII tablica i starom građanskom postupku, Sekst Pomponije u Enhiridioni o postanku prava i razvitku pojedinih javnih službi, a Ulpijan o instituciji poklona. Počeci hrišćanske misli sadrže, između ostalog i razmatranja o državi. Poznato delo Aurelija Avgustina (354-430), O Božjoj državi (De civitate Dei) predstavljalo je tokom Srednjeg veka temelj hrišćanskog pogleda na državu. Svetovnoj državi, koja je za Avgustina carstvo đavola, greha i zla, on suprotstavlja carstvo božje na zemlji, hrišćansku crkvu. U razvoju svih država Avgustin razlikuje šest epoha, koje se zasnivaju na periodizaciji preuzetoj iz jevrejskih svetih knjiga. Nenaučno i tendenciozno, Avgustinovb delo je nastojalo prvenstveno da ojača autoritet hrišćanske crkve, posebno u odnosu na pitanje vere i svetovnu vlast. Sa pojavom gradova u Evropi, kao centara novog načina proizvodnje i novih proizvodnih odnosa, javila se i potreba za odgovarajućim pravnim sistemom. Kao gotov pravni sistem, izgrađen na robnonovčanoj proizvodnji i privatnoj svojini počinje se ponovo primenjivati rimsko pravo, sadržano uglavnom u Justinijanovoj kodifikaciji rimskog prava, Corpus iuris civilis-u. U Bolonji je već u XI veku osnovna pravna škola. Pravnici su, u svrhu praktične primene, nastojali da objasne i protumače odredbe rimskog prava. Svoja tumačenja i objašnjenja (glossae) pisali su između redova rimskog teksta (glossae interlineares), ili na ivicama (glossae marginales). Nisu pri tom ulazili u istraživanje načina i uslova po§tanka pojedine norme, pa prema tome njihova 12
tumačenja i nemaju istorijski karakter. Najpoznatiji glosatori bili su Irnerius, Jakobus, Martinus, Hugo i drugi. Sredinom XIII veka, Franciskus Akurzius je sakupio dotadašnje glose u jednu zbirku nazvanu Glossa marginalis seu ordinaria. Pri tom se nije trudio da usaglasi protivrečna mišljenja i tumačenja koja su često davana istom tekstu. Tim poslom se od XIII veka počinju baviti takozvani postglosatori. Oni su nastojali da, ispitujući glose raznih autora dođu do opšteg, zajedničkog mišljenja o pojedinim pitanjima (communis opinio doctorum). U svome radu ni oni ne pokušavaju da proniknu u poreklo i razvoj pojedinih instituta. Svrha im je bila da rimsko pravo svojim tumačenjima što više prilagode potrebama prakse. Ovakav način pristupa rimskom pravu preovlađivao je sve do XV veka. Nazvan je italski način učenja (mos docendi italicus), jer su glosatori i postglosatori živeli i radili uglavnom u razvijenim italijanskim gradovima. Dalji uspon i razvoj građanstva u italijanskim gradovima i celoj Evropi dovešće do preporoda celokupnog duhovnog i društvenog života. Renesansa i u izučavanju prava donosi nove pristupe. U Francuskoj se razvijaju novi metodi proučavanja Corpus iuris civilis-a i drugih izvora rimskog prava, nazvani galski način učenja (mos docendi gallicus). Centar ove nove pravne škole bio je univerzitet u Buržu u srednjoj Francuskoj, gde su predavali čuveni pravnici Kujacius (Cujas) i Donelis (Doneau). Renesansna misao ostvaruje neposredan odnos prema čoveku i svemiru, nalazeći u tome uzor u antičkoj kulturi i civilizaciji. U tom smislu i istraživači prava odbacuju sva dotadašnja tumačenja Justinijanove kodifikacije i drugih rimskih izvora i pokušavaju da, pre svega, utvrde autentični tekst. Pri tom se trude da ga protumače istražujući sve one okolnosti koje uslovljavaju nastanak i menjanje jedne pravne norme: državno uređenje, zakonodavstvo i upravu, sudsku organizaciju i postupak, pa donekle i društvene i privredne odnose. U svom istraživanju oni počinju da razlikuju dve oblasti: istoriju prava (historia legum; otuda im naziv legisti) i pravne starine (antiquitates iuris). Za razliku od glosatora i postglosatora, koji su proučavali samo pojedinačne institute, pristalice ove škole nastoje da sistematski srede pravnu građu. Zbog pokušaja da dođu do čistih klasičnih tekstova rimskih izvora i savršenosti svoje obrade tih tekstova, ova se škola obično naziva školom elegantnih jurista ili elegantne jurisprudencije. Pošto su pokušali da ustanove razloge postanka i promena pravnih normi izučavajući one faktore koji su na to uticali, smatramo školu elegantnih jurista prvom pravno-istorijskom školom. Kako su svoj interes ograničili samo na rimsko pravo, ne može još biti govora o nastanku posebne naučne discipline. Međutim, bez obzira na svoj značaj za razvoj nauke, praktičnoj primeni prava škola elegantnih jurista nije mnogo doprinela, upravo zbog odbacivanja nužnih prilagođavanja i izmena rimskog prava datim feudalnim uslovima i nastojanja da se dođe do čistog, autentičnog rimskog teksta. Dalji razvoj građanstva, kao sve snažnijeg ekonomskog faktora doveo je do pojave apsolutizma u kasnom feudalizmu, do jačanja državne vlasti. U pravnoj nauci formiranje i snaženje nacionalnih država dovelo je do potrebe da se izgradi i formuliše sistem državnog prava koje je postepeno nastalo u toku tog razvitka. To će dovesti do istraživanja prošlosti pojedinih nacionalnih prava. Takva istraživanja su posebno bila razvijena u Nemačkoj. Među nemačkim naučnicima koji su izuzetno zaslužni za dalji razvoj nauke uopšte, a posebno istorije države i prava treba pomenuti Gotfrida Vilhelma Lajbnica (Gottfried Wilhelm Leibniz, 1646-1716). Svoje shvatanje istorije on je izložio uglavnom u raspravi Nova methodus discendae docendaeque iurisprudentiae (Novi metod učenja i podučavanja prava). U raspravi se daje značajno mesto istoriji prava i obrazovanju pravnika. Lajbnic razlikuje unutrašnju i spoljašnju istoriju prava. Unutrašnja istorija obuhvata istoriju državnog uređenja i pravnog sistema svih ili pak pojedinih država. Naveo je gde se mogu prikupiti izvori i podaci o tome i nameravao da na osnovi svih prikupljenih izvora izradi pregled ustanova svih naroda, theatrum legale. Pored unutrašnje, postoji i spoljašnja istorija prava, koja prati celokupni istorijski razvoj države i tako 13
omogućuje razumevanje razvitka samog prava. Poseban značaj za nauku ima Lajbnicova misao o evoluciji: „Sadašnjost je puna budućnosti i opterećena prošlošću.“ Neposrednih sledbenika Lajbnic nije imao, jer u XVII i XVIII veku vladajuću teorijsko pravnu misao čine ideje škole prirodnog prava. Ova je škola nastala kao oružje mlade buržoazije protiv vladajućeg feudalnog sistema. Postoji, po njenom učenju, jedno prirodno, večno, nepromenljivo pravo, koje proizlazi iz same prirode ljudi i društva, jednako za sve, čiju sadržinu čine sloboda, jednakost, privatna svojina, otpor ugnjetavanju. Najistaknutiji predstavnici ove škole bili su Hugo Grocijus, Tomas Hobs, Žan Žak Ruso, Džon Lok i drugi. Pošto ističe večnost i nepromenljivost karaktera prava, škola je bila u osnovi neistorijska, ali su neke njene pristalice dale ipak izvestan doprinos istoriji države i prava. Na prvom mestu treba istaći Šarla Monteskjea (Charles Montesquieu, 1689-1755), koji u poznatom delu Duh zakona postavlja pitanje o zakonitosti društvenog razvitka i njegovim pokretačkim snagama. Zakoni su, po Monteskjeu, neminovno zavisni od uslova spoljašnje sredine: geofizičkih svojstava tla, položaja i veličine državne teritorije, privrednog položaja stanovništva i drugih sličnih faktora. Izvestan doprinos istoriji dali su i neki sledbenici škole prirodnog prava, smatrajući jedan od njenih osnovnih postulata, društveni ugovor, istorijskim faktom i istražujući prošlost pokušavali da ustanove kako je do njega došlo. Nastavljajući Lajbnicove i Monteskjeove misli u drugoj polovini XVIII veka u Nemačkoj su se izdvojili pripadnici Getingenske pravne škole J. A. Piter i Gustav Hugo. Oni ističu pravnu istoriju kao zasebnu disciplinu i ukazuju na potrebu da se objasni promena pravnih sistema u zavisnosti od prirodnih i društvenih uslova. Pobeda buržoazije u francuskoj revoluciji i političke i društvene promene koje je ona izazvala u tadašnjoj Evropi uticali su neposredno na pojavu istorijske pravne škole. Napoleonova osvajanja širom Evrope proširila su i uticaj i važenje novog prava revolucionarne pobedonosne buržoazije, sadržanog u Napoleonovim kodifikacijama, prvenstveno u Građanskorn zakoniku (Code civile). Posle Napoleonovog pada postavilo se u Nemačkoj pitanje potrebe stvaranja opšteg jedinstvenog građanskog zakonika. Protiv ovog predloga ustao je veliki pravnik Karl Fridrih Savinji (Karl Friedrich Savigny, 1779-1861) u raspravi O pozivu našeg vremena u pogledu zakonodavstva i pravne nauke. On u njoj raspravlja prvenstveno pitanje kada je jedno pravo zrelo za kodifikaciju. Zaključci te rasprave postavili su i temelje nove istorijske škole prava. Pravo, po Savinjiju, prolazi kroz nekoliko faza u svome razvoju. U prvobitnoj eposi ima svoj određeni, specifični karakter, svojstven svakom narodu, kao i jezik i slična obeležja. Ta obeležja vezuje u jednu celinu zajednička narodna svest. U prvom stadijumu ovog razvoja pravo je prirodno narodno pravo i čini nedeljiv deo celokupne narodne svesti. To pravo se razvija pod dejstvom unutrašnjih sila samog naroda. Pošto postaje sve složenije, nužno je da se obrazuju stručni pravnici koji će ga obrađivati. To je stadijum takozvanog naučnog prava, koje takođe u krajnjoj liniji potiče iz narodne svesti. Stručni pravnici samo formulišu pravne norme u skladu sa tom narodnom pravnom svesti i nastoje da se narodna pravna svest najpotpunije manifestuje putem zakonodavstva i sudstva. Sirovu građu pretvaraju pravnici u zaokruženi i završeni sistem. Kada bude završen proces izgradnje naučnog prava, dolazi pravni život u treći, poslednji stadijum svoga razvoja, stadijum kodifikacije. To je kulminaciona tačka u pravnom razvitku naroda. Ova svoja shvatanja Savinji je potpuno uobličio i izneo u članku koji je objavljen u novoosnovanom Časopisu za istorijsku nauku 1815. godine. On sadrži osnovne poglede novog naučnog pravca, istorijske pravne škole. Značajan doprinos razvoju istorije države i prava dao je nemački filosof Hegel (Georg Wilhelm Friedrich Hegel, 1770-1831). Umesto „narodnog duha“ istorijske pravne škole on ističe kao pokretačku silu istorije „svetski duh“ a istoriju čovečanstva smatra postepenom 14
emanancijom „svetskog duha“. Hegel je istoriji dao širi smisao, izveo je iz uskih nacionalnih granica i razradio ideju evolucije, formulišući zakone dijalektičkog kretanja. Konačno uobličenje Opšte istorije države i prava završeno je primenom naučnih saznanja Marksa i Engelsa, korišćenjem istorijskog materijalizma kao opšte teorije i metoda društvenih nauka.
15
PRVOBITNA ZAJEDNICA
16
Da bismo shvatili uzroke i način postanka prvih država, moramo izučavati i onaj period u razvoju ljudskog društva koji je prethodio postanku prvih država, a koji se obično naziva prvobitnom ljudskom zajednicom. Iako ljudska vrsta spada među najmlađe biološke vrste na zemlji, najstariji preci čoveka su se javili veoma davno. U periodu od 2000000—100000. godine pre naše ere nalazimo prva oruđa i oružja izrađena od bića koja se već mogu nazvati ljudima. Homo sapiens, ljudska vrsta kojoj pripada savremeni čovek se javlja od 40000—10000. godine pre naše ere, u vreme tzv. mlađeg paleolitika, kamenog doba. U ovom dugom periodu čovek se usavršavao i menjao pre svega kao biološko, a potom kao društveno biće, razvijajući i unapređujući materijalnu proizvodnju. Da bi se shvatio ovaj razvoj, koji će u krajnjem ishodu dovesti do postanka civilizacije i formiranja prvih država, moraju se pratiti pre svega dva osnovna procesa koji se odigravaju u ljudskom društvu: proces materijalne proizvodnje i proces proizvodnje ljudi, odnosno njima odgovarajući elementi društvene nadgradnje.1 Prilikom izučavanja prvobitne zajednice koriste se mnogobrojni i raznovrsni istorijski izvori: brojni spomenici materijalne kulture — arheološki nalazi, rezultati duhovnog stvaralaštva pojedinih plemena i naroda — usmena predanja, legende, mitologija, (npr. grčka mitologija, epovi Ilijada i Odiseja), kao i različiti pisani izvori. Posmatranje savremenih društava koja su se nalazila ili se nalaze na raznim stupnjevima razvoja prvobitne zajednice takođe može da pruži korisne podatke. Od pisanih izvora, dragocena saznanja nam pružaju spisi antičkih autora koji prikazuju život pojedinih plemena koja su u to vreme bila na stupnju prvobitne zajednice. Herodot je u svome delu opisao mnoga azijska plemena, a Cezar i Tacit Kelte i Germane. Kasnije, u VI i VII veku su razni vizantijski autori opisivali život i uređenje Slovena. Ova su saznanja dopunjena i posmatranjem i izučavanjem života pojedinih primitivnih društvenih zajednica u novije i najnovije vreme. Tu posebno mesto pripada L. Morganu, američkom naučniku koji je dugo proučavao život i običaje severnoameričkih Indijanaca. Naučni rezultati do kojih je došao L. Morgan su upotpunjeni doprinosom F. Engelsa i do danas nisu ozbiljnije osporeni. Stoga pregled razvoja prvobitne zajednice zasnivamo uglavnom na njihovim zaključcima. RAZVOJ MATERIJALNE PROIZVODNJE Prateći napredak u proizvodnji sredstava za život i razvoj porodice, Morgan je istorijski razvitak društva podelio na tri etape: divljaštvo, varvarstvo i civilizaciju. Divljaštvo i varvarstvo, preistorijske etape ljudskog razvoja on deli na niži, srednji i viši stupanj. Na nižem stupnju divljaštva čovek uglavnom prikuplja gotove plodove. Najvažnije dostignuće ovog doba je artikulisani govor. Sledeći, srednji stupanj divljaštva počinje upotrebom vatre. Za hranu se počinje koristiti riba. Usavršavanje oružja, grubo obrađenog kamena omogućuje da se ishrani doda i divljač. Raznovrsnija ishrana, meso i riba, bili su veoma važni za dalji biološki razvoj čoveka. Viši stupanj divljaštva počinje pronalaskom luka i strele. Pomoću njih divljač postaje redovan deo ishrane. U to vreme dolazi već do početka stalnog naseljavanja u selima. Izrađuje se
1
Prema materijalističkom shvatanju, odlučujući faktor u istoriji je, u krajnjoj liniji produkcija i reprodukcija neposrednog života. A ona sama je, opet, dvojakog karaktera. S jedne strane, proizvodnja sredstava za život, predmeta ishrane, odevanja, stana i za to potrebnog oruđa; s druge strane, proizvodnja samih ljudi, produženje vrste.“ K. Marks — F. Engels, Izabrana dela II, Beograd 1950, 166.
17
drveno posuđe i alatke, pojavljuje se tkanje prstima, brušeno kameno oruđe, prave se čunovi od izdubenih debala. Prelaz u varvarstvo označen je pronalaskom grnčarstva. Ono omogućuje bolje i lakše pripremanje hrane i čuvanje rezervnih namirnica. U ovom periodu dolazi do prve podele rada. Odvaja se stočarstvo od zemljoradnje. Od ove etape počinje i poseban razvoj dveju polulopti zemlje. Istočni kontinenti su imali povoljnije uslove za razvoj stočarstva, skoro sve životinje podobne za pripitomljavanje, a isto tako i sve vrste žitarica. Na zapadu je od životinja koje se mogu pripitomljavati postojala samo lama, a od žitarica kukuruz. Otuda dalji razvitak teče neujednačeno. Srednji stupanj varvarstva je na zapadu počeo razvojem zemljoradnje pomoću navodnjavanja i upotrebom nepečenih opeka. Taj stupanj onde nije prevaziđen do otkrića Amerike, tj. do evropskog osvajanja. Na istoku ovaj stepen počinje pripitomljavanjem životinja, dok je kultura biljaka uglavnom još nepoznata. Pripitomljavanje životinja je dovelo do bržeg razvoja pastirskih plemena Semita i Arijevaca. Gajenje žitarica se razvilo, po svoj prilici prvobitno iz potrebe da se obezbedi hrana za stoku, a tek kasnije za ljudsku ishranu. Viši stupanj varvarstva počinje topljenjem gvozdene rude, a završava se i prelazi u civilizaciju pronalaskom i upotrebom pisma. Ova etapa je bogata raznovrsnim dostignućima. Na tom stupnju razvoja nalazili su se, na primer, Grci herojskog doba i Tacitovi Germani. Iz Ilijade i Odiseje saznajemo kakva je bila materijalna proizvodnja i život ljudi toga doba. Usavršena su gvozdena oruđa i oružja, grnčarsko kolo, ručni mlin, umetnička obrada dragocenih metala, građevinarstvo sa počecima arhitekture kao umetnosti, brodogradnja, izrada kola za prevoz i bojnih kola, tkanina i dr. Svaka od ovih etapa u razvoju ljudskog društva je trajala kraće od prethodne. Morgan zaključuje da se čovekovo napredovanje odvija u geometrijskoj srazmeri. Svaka tekovina, znanje koje je stečeno, postajalo je činilac u daljem razvoju. Tako, iako je napredovanje bilo najsporije u prvom periodu, a najbrže u poslednjem, možda su ipak čovekovi rezultati u divljaštvu srazmerno veći u odnosu na celokupni zbir ljudskog progresa, nego neka docnija dostignuća. RAZVOJ PORODICE Izučavajući razvoj .porodičnih odnosa, Morgan je ustanovio da se u ljudskom društvu sukcesivno javlja nekoliko tipova porodičnih odnosa. U najstarije doba se porodica, odnosno brak, poistovećuju sa ljudskom grupom. To znači da nema nikakvih polnih zabrana unutar grupe, tj. postoji potpuna sloboda polnog opštenja između svih pripadnika grupe. O ovakvom stanju polnih odnosa nema direktnih tragova ni kod jednog poznatog istorijskog društva, te stoga savremeni naučnici poriču postojanje ovakvog oblika polnih odnosa u ljudskom društvu. Oni, naime smatraju da upravo uvođenje prvih polnih zabrana odvaja ljudsko društvo od životinjskog carstva. Iz stanja neregulisanih polnih odnosa, uvođenjem polnih zabrana, nastaje prvi oblik porodice, grupni brak. On se javlja u više varijanata. Prvi vid grupne porodice, odnosno braka naziva se porodicom krvnog srodstva. Izdvajaju se generacije kao bračne grupe: svi dedovi i babe su muževi i žene, isto tako njihova deca — očevi i matere, kao što će i unuci i unuke obrazovati treću bračnu generaciju. To znači da je uspostavljena zabrana polnog opštenja između najbližih krvnih srodnika, roditelja i dece. Unutar pojedinih generacija polno opštenje je dozvoljeno, tj. braća i sestre su muževi i žene. I ovaj oblik porodice je izumro. O njegovom postojanju je svedočio sačuvani sistem srodstva na koji je Morgan naišao kod havajskih plemena, a koji nije odgovarao njihovim faktičkim rodbinskim odnosima. U svom daljem razvoju, porodica krvnog srodstva je prošla kroz razne faze. U raznim varijantama grupnog
18
braka, polne zabrane su obuhvatale različite grupe srodnika, te se javljaju brojni oblici porodice. Svima njima je zajednička endogamija (opštenje unutar grupe). Sledeći oblik porodice, porodica punalua, bio je raširen na Havajskim ostrvima. Kod ovog tipa porodice iz polnog opštenja se isključuju braća i sestre, u početku rođeni, a kasnije i braća i sestre pobočne linije. Ovakav razvoj bračnih odnosa pruža, po Morganu, „vanrednu ilustraciju dejstva prirodnog odabiranja“. Izmišljanje rodoskvrnuća, što jeste izmišljotina, kako kaže Engels, i to naročito dragocena, dovela je do boljeg i genetski zdravijeg potomstva. Porodica punalua je još uvek grupna. Niz žena, koje mogu, ali ne moraju biti sestre, bile su zajedničke žene grupe muškaraca, iz koje su isključena njihova braća. Ovi su muškarci mogli međusobno biti braća, ali i samo dobri drugovi, što je i značenje izraza punalua. Osnovna karakteristika ovog oblika porodice je egzogamija. Kako su sada isključeni iz međusobnog opštenja braća i sestre, grupa žena sada mora tražiti sebi bračne partnere na strani, u drugoj ljudskoj zajednici. Za ovaj oblik porodice karakteristična je i matrilinealnost, tj. računanje srodstva po ženskoj liniji. Tome su dva razloga: još se ne shvata potpuno uloga muškarca u začeću i rođenju deteta, a u uslovima grupnog braka je i nemoguće odrediti oca deteta. Neposredna posledica ovih promena u porodičnim odnosima je postanak roda. Jezgro društvene grupe sada čini niz rođenih ili daljih sestara, njihova deca i njihova rođena ili dalja braća s materine strane. Svi oni vode poreklo od zajedničke pramajke i tvore krug lica, vezanih krvnim srodstvom po materinskoj liniji — rod ili gens. Rod postaje osnovna društvena jedinica sa ekonomskim, religijskim i drugim obeležjima. Na prelazu od grupnog braka prema braku parova, odnosno monogamnom braku sreću se razni oblici poligamije (braka jednog muškarca sa više žena) i poliandrije (braka jedne žene sa više muškaraca). U daljem razvoju porodičnih odnosa javlja se tzv. sindijazmička porodica ili brak parova.2 To je relativno labava sa obe strane lako raskidiva veza jednog muškarca i jedne žene, bez obaveznog zajedničkog stanovanja. Deca još uvek pripadaju majci kao i do tada i srodstvo se računa po materinskoj lozi. Razvitak proizvodnje, a posebno stočarstva je omogućio nagomilavanje materijalnih dobara i korišćenje zarobljenih neprijatelja u proizvodnji. Muškarac dobija ekonomski važniju ulogu u društvu. Kao posledica toga dolazi i menjanje karaktera roda. Muškarac stiče prevlast u rodu, srodstvo počinje da se računa po muškoj liniji. Rod dobija patrijarhalni karakter. Dolazi do promene u porodičnim odnosima. Javlja se tzv. patrijarhalna porodica. Ovaj se oblik javlja prvobitno kod semitskih naroda, ali ga srećemo i kod drugih. Glavna odlika ove porodice je organizovanje izvesnog broja slobodnih i neslobodnih lica u jednu porodicu, pod očinskom vlašću starešine porodice. U semitskom obliku ove porodice se sreće i poligamija starešine porodice. Sličan oblik porodičnih odnosa nalazimo i kod Južnih Slovena kao porodičnu, kućnu zadrugu. Ona obuhvata više generacija potomaka jednog oca sa njihovim ženama, koji žive na zajedničkom imanju. Brakovi pojedinih članova zadruge su monogamni. Na prelazu iz srednjeg u viši stupanj varvarstva razvija se monogamni brak i inokosna porodica. Preovladavanje monogamije je jedno od obeležja početka civilizacije. Bračna veza je čvrsta, po pravilu može da je raskine samo muž. Jedan od glavnih ciljeva monogamije je rađanje dece sa sigurnim očinstvom, koja će naslediti očevu imovinu. Prvo klasno ugnjetavanje u istoriji, pišu Marks i Engels, počinje „s ugnjetavanjem ženskog pola od strane muškog“. Ovaj pregled razvoja porodice daje uvid u oblike bračnih i porodičnih odnosa koji su se sukcesivno javljali u ljudskom društvu, što ne znači da se kod svih naroda obavezno nailazi na sve pomenute vrste braka i porodice. ORGANIZACIJA DRUŠTVA U PRVOBITNOJ ZAJEDNICI 2
Syndyasmos nagrćkom znači sparivanje, združivanje po parovima.
19
Osnovu društvenog uređenja u prvobitnoj zajednici čini rod (rimski gens, keltski klan). Ustanovu roda srećemo kod svih istorijski poznatih naroda, sa manje-više istovetnim obeležjima. Rod se, kao što smo videli, javlja kao posledica uvođenja zabrane polnog opštenja između braće i sestara, nastanka porodice punalua. Dotadašnja društvena grupa„ prvobitna horda, menja strukturu. U grupi kao jezgro ostaju žene vezane zajedničkim poreklom po ženskoj liniji sa svojim potomstvom i njihova braća. Njihovi muževi, pošto to više ne smeju biti njihova braća, dolaze sada iz druge grupe. Osnovna veza koja vezuje članove roda je krvno srodstvo po ženskoj liniji — materilinealnost. U to vreme žena u društvu ima važniju ulogu. Njoj pripadaju društveno značajne funkcije odgajanja dece. Ona priprema hranu, bavi se povrtarskom zemljoradnjom, koja, za razliku od lova obezbeđuje siguran izvor hrane. Otuda prvu fazu u razvoju roda nazivamo matrijarhatom. Drugu fazu, koja se poklapa sa pojavo,m stočarstva i koja donosi muškarcu ekonomski veću ulogu u društvu, nazivamo patrijarhalnim rodom. Osim ove osnovne veze, krvnog srodstva, članove roda povezuju i mnoge druge spone. Rod je ekonomska zajednica. Imovina je zajednička, postoji pravo nasleđivanja umrlih članova roda. Gentilni drugovi su obavezni da pružaju jedan drugome zaštitu i pomoć — vezuje ih međusobna solidarnost. Rod ima zajedničko ime, koje često pokazuje stvarno ili legendarno zajedničko poreklo. Vezuju ga i zajednički kult, religijski obredi, i maju zajedničko groblje. Rod može adoptirati stranca u svoje redove. Brakovi unutar roda su, sa retkim izuzecima zabranjeni. O svim pitanjima važnim za život roda, rešava se na skupštinama svih članova, na kojima se bira i starešina roda. Razvojem i brojnim jačanjem rodova dolazi do njihovog cepanja. Novi, srodni rodovi povezani su u fratriju, bratstvo. Funkcije fratrije su malobrojnije: neki oblici zajedničke vojne organizacije, posredovanje prilikom namirenja delikata, religijske svetkovine. Kao najviši oblik organizacije rodovskog društva javlja se pleme. Zajednička obeležja plemena bila su posebna teritorija, ime, dijalekt ili jezik, vojni poslovi, religija. Jedinstveno obeležje cele ove rodovsko-plemenske organizacije je dalje ili bliže krvno srodstvo njenih članova. Lične, krvne veze su osnovni kohezioni element pojedinih oblika društvene organizacije prvobitne zajednice. Kasnije sve veću ulogu igra i organizovanje po teritorijalnom principu, ali će do kraja postojanja prvobitne zajednice najvažniji element u organizaciji društva biti lične, krvne veze. Najčešće u svrhu zajedničkih ratova dolazi i do sklapanja saveza između plemena koja mogu, ali ne moraju biti zajedničkog porekla. Za obavljanje zajedničkih poslova u plemenu izgrađuju se plemenski organi: plemenske, narodne skupštine, veće koje čine starešine pojedinih rodova obuhvaćenih plemenom i plemenski starešina ili vojskovođa. Narodnu skupštinu čine svi odrasli članovi plemena, uglavnom muškarci, a kod nekih plemena pravo učešća u skupštinama imaju i žene. Skupština se sazivala radi rešavanja najvažnijih poslova plemena, o kojima ona ima poslednju reč. Veće rodovskih starešina rešava takođe o značajnim pitanjima života plemena. Ono ih priprema za odluku skupštine, a neznatnija rešava i samo. Vojskovođa je prvenstveno bio vrhovni zapovednik vojske, ali pored vojne ima i dužnost vrhovnog sudije, a pred kraj prvobitne zajednice postaje i prvosveštenik. Kod pojedinih plemena, npr. Germana i Irokeza, pored vojskovođe postoji i plemenski starešina. Vlast vojskovođa i plemenskih starešina je mala; njihov autoritet zavisi od njihovih sposobnosti i načina na koji obavljaju dužnosti koje im je pleme poverilo. Ovu političku organizaciju društva koja se izgrađuje pretežno na višem stupnju varvarstva nazvao je Engels vojnom demokratijom. U to vreme ratovi, bilo radi pljačke ili osvajanja teritorija postaju sve značajniji element privrednog i društvenog života, te otuda celokupno 20
društvo nosi snažan pečat vojne organizacije. Međutim, ova organizacija je demokratska, rodovske i plemenske starešine i vojskovođe su izborne, pleme im poverava određene dužnosti čije je obavljanje u interesu cele zajednice, te samo u granicama tih poslova uživaju vlast i autoritet. Ovako izgrađena organizacija potpuno zadovoljava potrebe društva prvobitne zajednice. Članovi roda su jednaki, podjednako i ravnopravno učestvuju u društvenoj proizvodnji i raspodeli. Ne postoji razlika između prava i dužnosti. Pojedinac je sopstvenik samo onih predmeta, sitnijih oruđa, oružja, odeće i nakita koje sam izradi. Na tim predmetima se formira lična svojina. Ono što je zajednički načinjeno, zajednička je, kolektivna svojina: kuća, zemljište, vrt, krupnija oruđa za rad, čamci i sl. Brži razvoj materijalne proizvodnje u prvobitnoj zajednici, a pogotovu pojava stočarstva unosi promene u prvobitnu jednakost. Stočarska proizvodnja je omogućila stvaranje viška, te se javlja u početku povremena, a kasnije redovna razmena. Povećanje proizvodnje i potrebne količine rada, kao i stvaranje viška omogućuju eksploataciju, te se pojavljuje ropstvo. Ratni zarobljenici, koji su do tada ubijani ili oslobađani, pretvaraju se u robove. Njihov položaj u početku nije naročito težak, produktivnost rada je još relativno niska, te zahteva težak rad od svih članova društva, i od gospodara i od njihovih robova. O tome izvori pružaju dovoljno podataka. Ropstvo ima patrijarhalni karakter. Svojina se sužava, od kolektivne svojine plemena ili roda prelazi u svojinu pojedinih porodica, nastaje privatna svojina. Plemensko se zemljište dodeljuje na privremeno uživanje pojedinim porodicama, da bi postepeno prešlo u njihovu trajnu svojinu. Dalje povećanje proizvodnje i produktivnosti rada je dovelo i do povećanja vrednosti robovske radne snage. Robovi, koji su dotle delili posao sa svojim gospodarima, počinju se masovno koristiti u proizvodnji, te postepeno postaju pretežni činilac u njoj. Unutar društva dolazi do sve većih razlika u imovinskom položaju. Izvesni slojevi društva ekonomski sve više jačaju. U uslovima stalnih pljačkaških ratova, vojskovođe i njihova pratnja, tzv. vojna družina, vojnička aristokratija, postaju sve imućniji. Sloj rodovskih starešina, rodovsko-plemenska aristokratija takođe počinje da imovinski odskače od mase saplemenika, koristeći prednosti svoga položaja: mogućnost sticanja boljih i većih parcela zemlje prilikom periodičnih podela zemlje i kasnije njihovo pretvaranje u trajno vlasništvo, nagrade za obavljanje određenih društvenih funkcija i sl. Sve dublje razlike među pojedinim delovima društva dovešće i do pojave dužničkog ropstva, te se robovi počinju regrutovati iz redova do juče jednakih i slobodnih saplemenika. Društvo, koje je do tada bilo homogeno, cepa se na dve grupe, klase. Jedna grupa prisvaja u sve većoj meri višak proizvoda, potom sredstva za proizvodnju i same proizvođače, robove, a druga vremenom ekonomski sve više slabi, gubi sredstva za proizvodnju i delimično se i sama pretvara u robove. Interesi ovih dveju grupa se sve više udaljavaju i suprotstavljaju. One zauzimaju različit položaj u društvenoj proizvodnji, imaju različit odnos prema sredstvima za proizvodnju, drugačiju ulogu u društvenoj organizaciji rada, i isto tako, raspolažu različitim delovima društvenog proizvoda. Jednom reči, društvo se razdvojilo na društvene klase. Da bi obezbedila svoje interese i da se društvene klase ne bi uništile u međusobnoj borbi, ekonomski ojačala klasa stvara državu. Država ima prividno natklasni karakter, stavljajući se iznad klasa, ali je u stvari organizacija nastala radi osiguranja interesa bogatije klase. Njen je cilj da održi postojeće odnose, odnose eksploatacije. Prvobitna izbornost plemenskih organa se gubi. Izbor postepeno počinje da se vrši uvek iz istih porodica, te se vremenom pretvara u nasledno pravo. Organi rodovsko-plemenskog uređenja gube karakter demokratski izabranih organa celog društva, koje im je poverilo određene dužnosti, Oni postaju organi jednog dela toga društva, sa ciljem da očuvaju antagonističke odnose novih društvenih grupa, klasa, tako što će se prividno staviti iznad društva podeljenog u klase, preobrazivši se u državnu organizaciju.
21
DRUŠTVENI PROPISI U PRVOBITNOJ ZAJEDNICI I ODNOSI MEĐU DRUŠTVENIM GRUPAMA U svakom društvu postoje tzv. društvena pravila, koja regulišu ponašanje ljudi. Što je društvo razvijenije, broj društvenih pravila je veći, ali i u najnerazvijenijem društvu postoji izvestan broj pravila koja društvo mora da poštuje, da bi se obezbedio njegov opstanak i razvoj. Broj društvenih pravila u prvobitnoj zajednici je bio relativno mali, s obzirom na nerazvijenost toga društva. Kako u prvobitnoj zajednici vlada jednakost među članovima društva, poštovanje društvenih pravila je u interesu cele zajednice. „...za Indijanca ne postoji pitanje da li je sudjelovanje u javnim poslovima, krvna osveta ili njeno okajanje — pravo ili dužnost; to bi mu se pitanje pričinilo isto tako apsurdno kao i ovo: da li su jelo, spavanje lov, pravo ili dužnost“, kaže Engels.3 Društvena pravila se u prvobitnoj zajednici javljaju najčešće u obliku običaja ili pak religijskih propisa, kao što je, npr. ustanova tabua — zabrane vršenja određenih radnji, dodirivanja izvesnih predmeta i sl. Otuda se često javljaju sveštenici kao čuvari pravila i religijske sankcije za njihovo nepoštovanje. Sankcije za kršenje normi inače po pravilu vrši celo društvo. One mogu biti različite, a među najteže kazne je spadalo progonstvo iz zajednice. To se svodilo praktično na smrtnu kaznu, jer je pojedincima opstanak van društva bio nemogućan. Što se tiče odnosa među dvema društvenim grupama, oni su mogli biti miroljubivi, saveznički, ali su češće bivali neprijateljski. Ako pak dođe do sukoba između pojedinaca koji pripadaju različitim rodovima ili plemenima koja nisu u ratu, oni se rešavaju putem krvne osvete. Grupa kojoj pripada povređeni ili ubijeni je dužna da se osveti grupi kojoj pripada delinkvent i samom delinkventu. U svome razvoju je krvna osveta prolazila kroz različite faze. Menjao se krug odgovornih lica i karakter odmazde. U početku je taj krug veoma širok, obuhvata sve pripadnika društvene grupe kojoj pripada delinkvent i nesrazmerna je učinjenoj povredi, pa se stoga naziva totalnom krvnom osvetom. Kasnije se krvna osveta sužava na pripadnike uže porodice delinkventa, da bi se docnije ograničila na samu ličnost delinkventa. Tada je osveta još neadekvatna učinjenoj povredi. U sledećoj fazi se javlja princip tzv. taliona. Osveta se izvršuje na istovetan način na koji je učinjena i povreda, što jasno kazuje izreka „Oko za oko, zub za zub“. Sa razvojem materijalne proizvodnje i spoznajom vrednosti materijalnih dobara, javlja se materijalna nadoknada povređenom umesto odmazde. Visina ove nadoknade, kompozicije, u prvo vreme zavisi od dogovora, sporazuma između povređenog i delinkventa, te se naziva dobrovoljnom kompozicijom. Kasnije je tačno utvrđen iznos nadoknade za pojedine vrste povrede, te se ovaj vid nadoknade naziva legalnom kompozicijom. Krvna osveta predstavlja značajnu pojavu, pogotovu sa stanovišta razvoja krivičnog prava. Naročito u ranim periodima razvoja krivičnog prava nalaze se mnogi oblici krvne osvete, a neke vrste kazni i u savremenim pravima imaju još uvek karakter odmazde društva prema učiniocu krivičnog dela. RELIGIJA U PRVOBITNOJ ZAJEDNICI Religija je jedan od prvih oblika društvene svesti, duhovna tvorevina kojom se objašnjava svet. Religija nastaje kao rezultat potrebe čoveka da objasni suštinu sveta, prirode, čoveka i društva, njihovo poreklo i svrhu. Ona čini sistem ideja kojima se svet objašnjava i čiji je važan sastavni deo vera, jer se svet objašnjava vaniskustvenim činjenicama. U svom razvoju religija prolazi kroz različite faze. Starije, evolucionističko gledište svrstava ove faze u određeni niz i pretpostavlja smenjivanje pojedinih tipova religije. Međutim, elementi pojedinih tipova religijskog života se međusobno prožimaju i dugo zadržavaju i u kasnijim fazama. 3
Engels, Porijeklo porodice, privatnog vlasništva i države Zagreb 1946, 145.
22
Pored religije javlja se i magija. I ona pokušava da objasni pojave vaniskustvenim činjenicama, ali je svrha magije obično praktična. Magijske radnje i postupci su usmereni na izazivanje određenih posledica: dobar lov, izlečenje bolesti i sl. Prvobitni oblik religije naziva se animizmom. To je verovanje da sve prirodne pojave predstavljaju ispoljavanje duševnih sila, da celokupna priroda, živa i neživa, poseduje dušu (latinski anima — duša). U to doba čovek živi u tesnom jedinstvu sa prirodom i njoj pripisuje ljudska svojstva, svojstva ljudske duše. Izvesni elementi ovog drevnog oblika religijskog života su se veoma dugo zadržali u antičkoj filosofiji, pa i kasnije u srednjem veku i renesansi. U razvoju animizma se mogu razlikovati dve etape. U prvoj priroda kao celina poseduje dušu, da bi kasnije to svojstvo na neki način raspodelilo na pojedine prirodne pojave koje čovek počinje da obožava: životinje, biljke, minerale. Vremenom čovek ovim natprirodnim bićima počinje pridavati ljudski oblik. Ta se pojava naziva antropomorfizacija. U prelaznoj fazi bogovi zadržavaju poluživotinjski, poluljudski lik. Ova pojava se dugo zadržala u egipatskoj religiji. Životinjski lik bogova vodi poreklo i od verovanja da su prvobitne ljudske zajednice u srodstvu sa pojedinim vrstama životinja. Ovakva se verovanja nazivaju totemizam. Totem označava na jeziku severnoameričkog indijanskog plemena Odžibve bratsko srodstvo, klan. Kod totemizma se razlikuju dve vrste verovanja. Jedni smatraju da rod, bratstvo ili pleme vode poreklo od totemske životinje, a drugi da je osnivač roda ili plemena bio u prijateljstvu sa tom životinjom. Po totemskom verovanju ljudi su tesno, srodnički vezani sa životinjama i biljkama svoje teritorije, slično krvnom srodstvu među ljudima. Totem može posedovati rod, bratstvo, pleme, bračna klasa, može biti muški, ženski ili lični totem. Totemska životinja se izuzetno poštuje. U vezi sa totemom se obično javlja ustanova tabua. Čovek ne sme ubiti i pojesti svoju totemsku životinju, tabu obuhvata i sklapanje braka unutar totemske grupe. Tabu predstavlja zabranu na određene predmete, radnje i reči, njime se čine nepovredivim i posvećenim određene životinje, osobe, mesta. Njihovo gledanje, doticanje ili upotrebe može pod određenim uslovima imati negativne posledice. Tabu ima u suštini smisao i svrhu izvesne društvene kontrole u ljudskim odnosima. Na sledećem stupnju razvoja religije božanstva poprimaju ljudski lik. Postoje mnogobrojni bogovi koji otelovljuju pojedine oblasti duhovnog i materijalnog života. Ovakav oblik religije naziva se politeizam. Odnosi između bogova se zamišljaju prema uzoru ljudskih odnosa i zajednica. Hijerarhiji među ljudima odgovara hijerarhija među bogovima. Vrhovni bog dobija sve značajniju ulogu, uporedo sa jačanjem uloge patrijarha i kasnije monarha u ljudskom društvu. Politeizam postepeno prelazi u monoteizam. Vrhovni bog postaje jedini, a ostali bogovi mu se potčinjavaju u vidu nižih božanstava, svetaca, anđela i sl. U vreme nastanka klasnih društava, religija je uglavnom bila u fazi politeizma, sa istaknutom ulogom vrhovnog boga.
23
DRŽAVA I PRAVO U ROBOVLASNIČKOM PERIODU
24
ZAJEDNIČKE CRTE ROBOVLASNIČKOG DRUŠTVA I DRŽAVE Brži razvoj materijalne proizvodnje pred kraj prvobitne zajednice je doveo do stvaranja sve znatnijeg viška proizvoda, što je omogućilo eksploataciju. U društvu prvobitne zajednice nastaju sve veće imovinske razlike i sve dublje protivrečnosti između pojedinih delova društva. U trenutku kada su ove protivrečnosti postale nepomirljive, stvorena je država. Prve klasne organizacije, države, koje su nastale u ljudskom društvu nazivamo obično robovlasničkim. Proizvođačku klasu u tim državama delimično ili pretežno sačinjavaju robovi. Robovi su prvobitno i u najvećem broju bili ratni zarobljenici, ali se u robove pretvaraju i ranije slobodni seljaci, uglavnom zbog osiromašenja i zaduživanja. Izvestan, iako mali broj robova nastaje i prirodnim priraštajem, tj. rođenjem od roditelja robova, kao i osudom na gubitak slobode za neka krivična dela. Robovlasničke države se među sobom dosta razlikuju, kako u pogledu svoje privredne i društvene strukture, tako i po svojoj organizaciji i pravnom poretku. Uglavnom razlikujemo dva osnovna tipa robovlasničkog društva i države: to su najstarije robovlasničke države, nastale uglavnom na istoku, koje obično, prema njihovoj političkoj organizaciji nazivamo istočnim despotijama, državama Starog istoka, i čiji su najizrazitiji predstavnici Egipat i Vavilon; drugi tip robovlasničkih država čine mlađe, razvijene države, tzv. antičke, među kojima najistaknutije mesto imaju grčke države, helenističke monarhije i rimska država. Starije robovlasničke države se javljaju od IV milenijuma pre naše ere i traju do I milenijuma pre n. e. Mlađe, antičke države nastaju u prvim vekovima i milenijuma pre n. e., a rimska država, najveća i najjača antička država, koja je osvojila većinu ostalih, propala je u V veku naše ere. Razlike među ovim dvama tipovima se uočavaju pre svega u njihovoj društvenoekonomskoj strukturi. Nosioci proizvodnje u orijentalnim despotijama su velikim delom (u Egiptu pretežno) slobodni seljaci, što pokazuje da se način proizvodnje utemeljen isključivo na radu robova još nije potpuno razvio. Ova okolnost je prouzrokovala i relativno povoljniji položaj robova u ovim starijim državama u odnosu na klasnu, razvijeniju fazu robovlasničkog društva. Robovi uživaju izvesnu, ograničenu pravnu i poslovnu sposobnost. Svojinski odnosi u ovim državama još uvek nose snažan pečat kolektivne svojine, karakteristične za prvobitnu zajednicu. Preovlađuje državna, dakle kolektivna svojina, dok se privatna tek sporo i postepeno razvija. Sa razvojem robovlasničkog društva se menjao i položaj robova, tj. pogoršavao se. Robovi postepeno pravno dobijaju status sredstava za proizvodnju. U pravima antičkih država oni se izjednačuju sa stvarima (instrumentum vocale) i postaju osnovna proizvođačka klasa. Slobodno stanovništvo razvijenih robovlasničkih država sve manje, a u pojedinim državama skoro nikako ne učestvuje u društvenoj proizvodnji. Osnovna privredna grana u robovlasničkim državama je poljoprivreda, a relativno su razvijeni i zanatstvo i trgovina. Privredu svih robovlasničkih država obeležava niska produktivnost rada. Iako postoje i značajna tehnička dostignuća, ona se u proizvodnji ne koriste. U postojećim proizvodnim odnosima rob je potpuno nezainteresovan za unapređenje i rezultate svog rada. U proizvodnji vlada vanekonomska, prosta prinuda. Antički autori stoga prepručuju da se robovima daju što jednostavnija i grublja oruđa, jer ih oni namerno oštećuju. U takvoj situaciji obim proizvodnje se mogao održavati ili proširivati samo povećavanjem intenzivnosti rada, dakle težom eksploatacijom robova ili povećanjem njihovog broja. Otuda su stalni osvajački ratovi nužnost robovlasničke privrede i društva. Istorija ovih država je uglavnom istorija stalnih ratova. Oni će dovesti do stvaranja ogromnih država. Međutim, ovakav način održavanja robovlasničke proizvodnje je imao i svoje prirodne granice i doveo do sve dubljih protivrečnosti u robovlasničkom društvu. Jedini mogući izlaz se nalazio u promeni proizvodnih odnosa. Otuda se pred kraj robovlasničkog perioda u rimskoj državi donekle menja položaj robova u proizvodnji, pa sledstveno tome i njihov pravni položaj se menja, poboljšava. 25
Iz ovakvog stanja proizvodnih odnosa proizlazi da su osnovne klase u robovlasničkom društvu bile robovlasnici i robovi. Među njima vlada oštra nejednakost, koja se jasno pokazuje u pravu, gde su jedino slobodni ljudi smatrani subjektima prava, dok su robovi predstavljali stvar, objekt prava. Međutim, u svim robovlasničkim državama pored vlasnika robova postoje i drugi slobodni ljudi, koji žive od svoga rada. Njihov je broj različit i uloga nejednaka u pojedinim etapama robovlasničkog društva i u pojedinim državama. U starijim državama njihov je broj velik i njihovo mesto u društvu je mnogo značajnije. U Egiptu su slobodni i poluslobodni seljaci činili najveći deo proizvođača, u Vavilonu je njihov broj takođe znatan. U mlađim, antičkim državama, broj slobodnih stanovnika koji učestvuju u društvenoj proizvodnji se sve više smanjuje i ograničuje uglavnom na gradska zanimanja, zanatstvo i trgovinu, dok će poljoprivreda, kao osnovna privredna grana počivati na radu robova. Pored slobodnih ljudi i robova u robovlasničkim državama i neke kategorije stanovništva koje se po svom pravnom položaju nalaze između slobodnih i robova, naime nisu punopravni slobodni ljudi, ali nisu ni robovi. Ove kategorije su brojnije u istočnim despotijama, koje čine prelaz između društva slobodnih, prvobitne zajednice i razvijenih robovlasničkih država. U njima se stoga zapažaju i mnogi drugi zaostaci iz prvobitne zajednice pored već pomenutih (kolektivna svojina, prelazne kategorije stanovništva) u vidu kolektivne odgovornosti i raznih oblika krvne osvete u krivičnom pravu, u raznim običajima i dr. Razvijene robovlasničke države su vršile snažan uticaj na okolna plemena i narode. Odnosi između robovlasničkih država i okolnih plemena su bili uglavnom neprijateljski i njihove namere osvajačke, ali je bilo i perioda mirne saradnje, razvijanja trgovačkih i drugih veza. Visoke civilizacije velikih i moćnih robovlasničkih država vršile su presudan uticaj na ova nerazvijenija društva, ubrzavale njihov razvoj u svakom pogledu. Iako naprednije, robovlasničke države su usvajale i izvesne elemente kultura drugih naroda, što je dovodilo do bogaćenja i napretka njihovih sopstvenih kultura. Države Starog istoka i antičke države su izgradile i osnove za dalji razvoj nauke i kulture. Neki naučni rezultati antike i danas čine temeljna naučna saznanja mnogih naučnih disciplina, od egzaktnih, prirodnih nauka kao što su matematika, fizika, astronomija, pa do filosofske misli. Umetnost drevnih naroda je dala dela koja će uvek izazivati divljenje i koja su prisutna u umetnosti do današnjih dana. Bitnu oblast duhovnog života u robovlasničkim državama je činila religija, sa strogom hijerarhijom bogova i sa vrhovnim bogom na čelu. Ovaj panteon4 jasno odražava postojeće političke i društvene odnose. Naglašeni autoritet vrhovnog boga se može smatrati i prvim korakom ka monoteizmu. Zanimljiv, iako očigledno preuranjen pokušaj uvođenja monoteizma je bila verska reforma Amenhotepa IV (Aknatona) u Egiptu u XIV veku pre n. e., koji je kult vrhovnog boga Amona zamenio jedinstvenim i univerzalnim božanstvom Atonom. Reforma ga, međutim, nije nadživela. U robovlasničkom društvu je religija imala veoma veliku ulogu. Društveni život je prožet njom, a država se u velikoj meri oslanja na religiju. Autoritet državne vlasti se izvodi iz božje volje, vladaoci se sami smatraju bogovima ili njihovim predstavnicima na zemlji, posrednicima između bogova i ljudi. U pravu je ta veza veoma vidljiva, ali pretežno u početku. U prvobitnoj zajednici je religijski autoritet obezbeđivao velikim delom poštovanje društvenih pravila, čiji čuvari su, prema tome, bili sveštenici. I u robovlasničkim državama se u početku priziva božji gnev i predviđaju verske sankcije za prekršaj pravne norme. Sveštenici imaju i dalje važnu ulogu u tome. Međutim, sa jačanjem države pravo postaje laičko, država je svojom silom sama sposobna da obezbedi poštovanje svojih pravila, te se religija javlja samo kao vrhovni, apstraktni autoritet. Pravo u robovlasničkim državama ima niz zajedničkih crta, ali među pravima pojedinih država postoje i krupne razlike. Ono što je zajedničko svim pravima robovlasničkih država je 4
Panteon, skup bogova, grčki, (od pan — sav, theos — bog)
26
pravna nejednakost. Klasni karakter prava se ogleda i u stvarnoj i u formalnoj nejednakosti. Sa razvojem robovlasničkog načina proizvodnje pravna nejednakost postaje sve dublja. Ova se tendencija može uočiti u razvoju pojedinih država i robovlasničkog društva u celini. U starijim robovlasničkim državama pravni položaj robova je bio povoljniji nego u antičkim državama. Na primer, u ranim fazama razvoja rimske države robovi imaju povoljniji položaj nego u vreme njenog procvata. Na zalasku robovlasništva opet se može uočiti postupno poboljšanje položaja robova. Manje ili više vidljivi zaostaci prvobitne zajednice takođe čine jednu od zajedničkih crta svih robovlasničkih prava. Oni su, razumljivo, prisutni u većem broju u starijim robovlasničkim pravima, ali ih nalazimo i u antičkim. Ovi se relikti nalaze i u građanskom i u krivičnom pravu. U građanskom pravu se javljaju u vidu kolektivnosvojinskih odnosa, zatim u bračnom i porodičnom pravu, kod nasleđivanja, a u krivičnom pravu kao razni vidovi krvne osvete. Svojevrsnu vezu sa prvobitnom zajednicom predstavlja u ranim fazama razvoja robovlasničkih država i snažan uticaj religije u pravu. Dok nije dovoljno ojačala i razvila aparat represije, država se, da bi obezbedila poštovanje svojih propisa oslanjala na opšti i neosporni autoritet koji je posedovala religija. Snaženjem države, pravo će se, čak veoma brzo laicizirati i veza sa religijom će ili sasvim nestati ili ostati samo formalne prirode. U početku država reguliše pravnim normama samo relativno mali broj pitanja, uglavnom onih koja su rezultat novih, klasnih društvenih odnosa i koja nisu bila regulisana običajima, da bi vremenom sve više širila krug pitanja za koja propisuje pravne norme. Pravo je u robovlasničkim državama u početku bilo pretežno kazuistično, tj. pravna pravila su formulisana s obzirom na pojedini slučaj, zakonodavac nije uvek nastojao da ga sroči tako da se pod njega može podvesti veliki broj konkretnih slučajeva. Kao zaostatak prvobitne tesne veze prava sa religijom vlada u većini država u početku njihovog razvitka strogi formalizam u pravu. Pravne radnje su obavljane i pravni poslovi zaključivani po strogo utvrđenom postupku, koji je sadržavao i zakletve bogovima i pozivanje na njihov autoritet. Nepoštovanje propisane forme povlačilo je i nevažnost posla. Ovaj strogi formalizam u ranim fazama robovlasničkog društva ima i praktičan karakter: da se učesnicima posao ureže u pamćenje. U vezi sa formalizmom se javlja još jedna karakteristika koja se sreće u mnogim robovlasničkim pravima: apstraktnost. Za mnoge pravne poslove nije bila bitna kauza, pravni osnov, cilj pravnog posla. On je proizvodio dejstvo već samim obavljanjem postupka, bez obzira na sadržinu i suštinu. U većini robovlasničkih država u početku postoji dužničko ropstvo. Za neispunjenje svojih obaveza dužnik je odgovarao ne samo imovinom, nego i ličnošću, svojom ili članova svoje porodice. Dužničko ropstvo se nije dugo zadržalo. Ono se vremenski ograničuje ili sasvim ukida. U krivičnom pravu se dosta dugo zadržao princip objektivne odgovornosti, koji se drastično primenjuje u Hamurabijevom Zakoniku. U veoma malom broju propisa se uzima u obzir vinost delinkventa.
I STARE ROBOVLASNIČKE DRŽAVE - ISTOČNE DESPOTIJE Prve državne tvorevine u istoriji nastale su na geografski relativno ograničenom području. Najstarije civilizacije i klasna društva nastaju u sredozemnom basenu, na području severoistočne Afrike i jugozapadne Azije, uglavnom u dolinama velikih reka. Nesumnjivo je, da su u tome procesu krupnu ulogu imali prirodni uslovi, geografski, klimatski i pedološki. 5 U takvim,
5
Pedologija, nauka o tlu, tipovima tla, njegovim fizikalnim i hemijskim svojstvima.
27
povoljnim okolnostima materijalna proizvodnja mogla je brže da napreduje, ljudski rad da biva produktivniji, te stvara veće viškove, što je dovelo do bržeg rascepa društva na klase. Na ovom području stvaraju se brojne male zajednice koje imaju obeležja države već u IV milenijumu pre naše ere. Neke od njih će ostati teritorijalno ograničene, te će kasnije ući u okvire većih država, najčešće putem međusobnih ratova i osvajanja. Najrazvijenije i najmoćnije države koje su stvorene na ovom području bile su egipatska i vavilonska. Da bi se u punoj meri iskoristile prirodne pogodnosti zemljišta ovih predela, bili su potrebni irigacioni radovi u slivovima velikih reka, Nila, Tigra i Eufrata, koji omogućuju optimalnu eksploataciju putem navodnjavanja okolnih pustinjskih zemljišta. Obavljanje radova na irigaciji reka zahtevalo je veliku radnu snagu, te se ratni zarobljenici počinju rano i u velikom broju koristiti za ove poslove. Istovremeno, regulisanje reka je zahtevalo takvu organizaciju koja bi obuhvatala celinu rečnog toka. Otuda i politička nadgradnja dobija specifičan karakter. Egipatska i vavilonska država su izrasle u ogromne države, sa veoma centralizovanom vlašću, među čijim je najvažnijim-funkcijama bilo organizovanje radova na regulaciji reke. Zbog naglašeno jake, centralizovane državne vlasti ove se države obično nazivaju istočnim ili orijentalnim despotijama.6 U sličnim uslovima nastaće i druge velike, moćne države sa veoma razvijenim civilizacijama, kao što su Indija i Kina. Međutim, u daljem istorijskom razvoju njihov uticaj biće daleko manje primetan nego Egipta i Vavilona, te se otuda Egipat i Vavilon smatraju najznačajnijim državama ovog tipa. Privreda istočnih despotija počiva pretežno na radu robova, ali u velikom broju nalazimo u njima i slobodne seljake i slobodno gradsko stanovništvo koje se bavi trgovinom i zanatima. Sreću se i kategorije seljaka sa ograničenom slobodom i obavezom davanja državi dela proizvoda. U nekim državama brojno preovlađuju slobodni seljaci. Ove okolnosti pokazuju da se još nije razvio način proizvodnje zasnovan isključivo na radu robova, te možemo smatrati da ove države imaju prelazni karakter, od preddržavnog uređenja ka razvijenom robovlasničkom tipu proizvodnje. U njima su postojali još mnogi vidovi kolektivnih oblika svojine, oni čak preovlađuju nad privatnom svojinom, koja se tek razvija.
1. EGIPAT ISTORIJSKI RAZVOJ I DRŽAVNO UREĐENJE Izvori za istoriju Egipta. — Izvori koji pružaju saznanja o egipatskoj državi srazmerno su brojni i dosta raznovrsni. Još su se antički istoričari zanimali istorijom Egipta, u prvom redu Grci. Za razliku od ostalih stranaca, Grci su uvažavali Egipćane, što je našlo izraza i u delima grčkih istoričara. Među njima svakako najistaknutije mesto pripada Herodotu, koji je drugu knjigu svoje Istorije posvetio Egiptu. Iako nije poznavao egipatski jezik, kao vrstan istoričar, Herodot je ostavio mnogo dragocenih podataka o Egiptu. Posle njega, Hekatej (oko 300. g. pre n. e.) u Istoriji Egipta nastoji da pokaže da su grčki zakonodavci umnogome koristili iskustva državne organizacije starog Egipta. Diodor (I vek pre n. e.) u svome delu Istorijska biblioteka daje detaljan opis prirodnih uslova Egipta i opisuje neke događaje novije egipatske istorije, a u pogledu starijih perioda koristi dela svojih prethodnika. Koristan za izučavanje egipatske religije je spis Plutarha iz Heroneje (46-125. g.) Izida i Oziris. Među antičkim autorima naročito značajno mesto ima delo egipatskog sveštenika Manetona (oko 300. g. pre n. e.). Maneton je bio sveštenik za vreme vladavine Ptolomeja I Sotera i Ptolomeja II Filadelfa, dakle u vreme snažnog grčkog uticaja. Kao visoki sveštenik imao je uvid u hramovske arhive i biblioteke, što mu je omogućilo uspešan rad, ali njegovo delo na žalost nije 6
Despot (grčki), gospodar.
28
sačuvano u originalu nego u kraćem sažetku kod drugih autora. Manetonu dugujemo hronologiju istorije egipatske države, pregled vladavine faraona 30 dinastija. Interesovanje za izučavanje arheoloških spomenika Egipta počelo je relativno rano. S obzirom na ogroman uticaj koji je egipatska kultura imala na razvoj antičkih civilizacija, to će interesovanje naročito porasti u vreme renesanse. Brojni spomenici egipatske kulture postali su u punoj meri pristupačni naučnicima tek posle dešifrovanja egipatskog hijeroglifskog pisma, što je pošlo za rukom genijalnom francuskom naučniku Šampolionu (1790-1832). Time su položeni temelji egiptologije. Tako je bilo moguće proučiti i brojne pisane izvore različitog karaktera i porekla: natpise na grobnicama, istorijske tekstove, diplomatsku prepisku, mirovne ugovore, vladalačke ukaze i naredber upravne akte i protokole, sudske akte, testamente, religijskomagijske spise i drugo. Periodizacija i pregled istorije Egipta. — Periodizacija egipatske istorije, kao i istorije ostalih zemalja toga perioda postavlja izvesne teškoće, s obzirom na nedostatak datiranja dokumenata. Godine su se računale obično po vremenu vladavine pojedinih faraona. Otuda je hronologiju moguće ustanoviti samo posrednim putem, poredeći događaje sa nekim drugim čije je datiranje izvesno, zatim koristeći neke astronomske pojave koje se pominju u izvorima i sl. Međutim, to često ne omogućuje preciznu hronologiju. U poslednje vreme se donekle odstupa od klasične hronologije egipatske istorije, te se smatra da je većina ustanovljenih datuma padala nešto docnije. Tako je prihvaćeno da je ujedinjenje, tj. postanak egipatske države verovatnije bilo 2900. godine pre n. e. nego 3200. kao što se ranije smatralo. Istorija Egipta se deli na tri velika perioda. Maneton ju je podelio na tri dela, dajući pregled vladavina po deset dinastija. U XIX veku je nemački egiptolog Lepsius podelio istoriju Egipta na staro, srednje i novo carstvo. Prve političke organizacije na tlu Egipta su bile tzv. nome.7 Noma predstavlja skup nekoliko seoskih opština ujedinjenih radi organizovanja zajedničkih poslova na isušivanju i irigaciji zemljišta. Osim ovog osnovnog razloga svoga stvaranja, noma dobija još neka obeležja: centar je religijskog kulta, ima svoga poglavara, čije je poreklo verovatno od nekadašnjih rodovskih starešina. Stanovništvo se u nomama raslojava, odvaja se sloj bogatih koji eksploatišu pre svega robove, a sve više i slobodne ljude koji naglo osiromašuju. Nome često i ratuju međusobno. Irigacioni sistem kao osnov egipatske privrede je brzo nametnuo potrebu stvaranja većih političkih celina. Hidrotehnički radovi su zahtevali veći broj robova i jedinstvenu organizaciju. To je mogla da omogući samo snažnija državna organizacija. Stoga se već u IV milenijumu pre n. e. stvaraju u Egiptu dve države. Ujedinjuju se prvo nome u donjem, severnom Egiptu, a potom u gornjem, južnom Egiptu. Oko 2900. (3200. g.) pre n. e. došlo je do ujedinjenja ove dve oblasti u jedinstvenu državu, pobedom Gornjeg Egipta nad Donjim, pod vladavinom faraona Menesa (Narmera). U državnim obeležjima i simbolima i titulama zadržaće se i dalje tragovi ove prvobitne podele. Politički centar će u vreme vladavine prvih dveju dinastija biti grad Tinis, da bi prestonica potom bila prenesena u Memfis. Time počinje period starog carstva (III - VI dinastija, oko 26102150. god. pre n. e.). Država se organizuje i jača, izgrađuje se strogo centralizovani, birokratski aparat vlasti. Vojna moć države raste, vode se brojni i uspešni osvajački ratovi, država se proširuje na Nubiju i Palestinu. Savlađuju se ostaci lokalističkih tendencija noma. Uvećavaju se moć i uticaj svešteničkog sloja. U ovom periodu se izgrađuju i monumentalne grobnice — piramide. Pred kraj starog carstva počinju socijalni nemiri i pobune, jačaju lokalističke tendencije. Centralna vlast slabi, te se država raspada na niz područja pod upravom samostalnih lokalnih knezova. Cepanje države se neposredno odrazilo na njene privredne temelje. Zanemareni privredni sistem je doveo do privremenog opadanja privredne snage države, te je pokret za ponovno 7
Noma je grčki naziv, egipatski izraz je sepat ili hest.
29
ujedinjenje Egipta bio uspešan. Carstvo je ujedinjeno oko 2040. god. pre n. e. pod vođstvom Mentuhotepa. Srednje carstvo (oko 1991-1786. god. pre n. e.) predstavlja period obnove i širenja države i njenog kulturnog procvata. Za vreme vladavine Sezostrisa III (1878-1844) je država dostigla granice današnjeg Egipta. Razvija se živa trgovina. Utvrđen je centralizam i organizovan čvrst činovnički aparat. Smanjen je znatno uticaj sveštenstva. Položaj seljaka postaje sve teži, oni su opterećeni ogromnim obavezama i sloboda im se ograničuje. Unutrašnji nemiri do kojih je došlo u državi zbog povećane eksploatacije robova i seljaka olakšali su provalu semitsko-kanaanskog plemena Hiksa,8 oko 1650. godine pre n. e. Hiksi su zavladali istočnim delom nilske delte i severnim Egiptom. Južni deo Egipta ostao je slobodan. Tek posle 150 godina Amosis I je uspeo da protera Hikse. Vladavina Hiksa, daleko primitivnijih od Egipćana je dovela do opadanja i razaranja Egipta. Međutim, u borbi protiv Hiksa je porasla vojna moć države, što će biti jedno od njenih obeležja u sledećem periodu, periodu novog carstva (1552-1085. g. pre n. e.). U ovom periodu je Egipat postao najveća vojna sila na istoku i stekao najveću teritoriju. Veoma je ojačao uticaj sveštenstva i njegova politička moć. Da bi suzbio moć sveštenika, faraon Amenofis IV (1363-1345) preduzima religijsku reformu, zamenjujući dotadašnji panteon jednim bogom, Atonom, predstavljenim sunčevim diskom. Reforma je bila kratkog veka, već Amenofisov naslednik Tutankamon je vratio stari kult. Pred kraj ovog perioda, Ramzes II stupa u rat protiv moćne hetitske države.9 Rat je završen sklapanjem mirovnog ugovora, kojim su utvrđene međusobne obaveze i određene uticajne sfere. Krajem perioda novog carstva počinje opadanje egipatske države. Česti su ustanci robova i seljaka, a za vlast se bore sveštenici i strani vojnici — najamnici. Egipat je osvojio persijski kralj Kambiz 522. godine pre n. e. Za kratko vreme, od 404-343. godine pre n. e. Egipat je uspeo da se oslobodi, a potom je opet pao pod persijsku vlast. Pod njom je ostao do osvajanja Aleksandra Makedonskog 332. god. pre n. e. Posle Aleksandrove smrti, Egipat će se naći pod vlašću njegovih vojskovođa — dijadoha (naslednika), Ptomolejevića. To je period intenzivne helenizacije Egipta, sa prestonicom u Aleksandriji, koja predstavlja značajno kulturno središte. Rimska provincija je Egipat postao 30. god. pre n. e. Državno uređenje. — Državna vlast u Egiptu je u potpunosti usredsređena u rukama jednog lica — faraona. Izraz faraon predstavlja grčku transkripciju egipatskog pero, per-aa, što znači visoki dom. Već i sam ovaj naziv pokazuje kakav je bio vladaočev položaj. On je u Egiptu smatran božanstvom i neposrednim potomkom bogova, te se njegovo lično ime nije smelo izgovarati. Da bi sačuvali čistotu krvi, faraoni se često žene svojim sestrama. Kao božanstvo on je na čelu religijskog kulta. O neograničenoj vlasti faraona svedoče posredno i njihove monumentalne grobnice — piramide. Faraon je gospodar zemlje i ljudi. On ima zakonodavnu vlast. Donosi pravne propise rukovodeći se pri tom načelom pravičnosti i istinitosti. Ima i svojstvo najvišeg sudije, koji jedini može izreći najtežu kaznu. Vladalac ima i vojnu komandu i najvišu upravnu vlast. Neposredno mu je potčinjen i odgovoran ogroman, centralizovan i hijerarhijski uređen činovnički aparat. U pojedinim periodima egipatske istorije je vlast faraona faktički opadala, ali je u principu ona uvek bila apsolutna i neograničena. Na čelu činovničkog aparata, kao najviši funkcioner u državi stoji vezir ili džati. Funkcija džatija je ustanovljena za vreme IV dinastije, kada je tu dužnost vršio neko od najbližih vladaočevih rođaka. Od vremena vladavine V dinastije dužnost džatija mogu da obavljaju i druga lica. U vreme srednjeg carstva postoje dva džatija, za sever i jug. Džati sjedinjuje najvišu
8
Kanaan, istorijski naziv područja od reke Jordana do Sredozemnog mora, naseljenog semitskim stanovništvom. Hetiti su izgradili oko 1600. godine pre n. e. snažnu državu u Maloj Aziji, koja je propala oko 1200. godine pre n. e. 9
30
administrativnu i sudsku vlast, rukovodi privredom u zemlji. Kao i vladaocu, pripisuju mu se izvesna božanska svojstva i vrhovni je sveštenik boga zakona Tota. U rukama džatija je koncentrisana celokupna državna uprava. Njemu se podnose svi izveštaji, a od njega činovnici dobijaju uputstva i naredbe, bez obzira na svoj rang. S obzirom na to da u Egiptu uprava nije bila odvojena od sudstva, džatiju pripada i vrhovna sudska vlast. On je predsednik saveta Velike desetorice Juga, pomoćnog savetodavnog tela faraonova, koje je, po svoj prilici bilo najviše sudska instanca u Egiptu, a učestvuje i u radu Velike palate šestorice takođe sudskog organa. Džati sudi i u prvom i u drugom stepenu. Visoka državna funkcija bila je i dužnost čuvara pečata (državnog arhiva) i glavnog blagajnika. Kako su porezi u Egiptu plaćeni u naturi, blagajnik je u stvari upravljao državnim skladištima gde su se čuvali ovi proizvodi. Njemu su bili potčinjeni niži činovnici, koji su organizovali prikupljanje dažbina. Već u vreme II dinastije su počeli da se vrše redovni popisi imovine, „popis zlata i polja“, svake dve godine, radi utvrđivanja poreza. Porezi su bili veoma visoki, na vrhuncu razvoja egipatske države seljaci su davali i do jedne petine letine. Zanatlije su poreze plaćale delom svojih proizvoda, a sve stanovništvo je bilo obavezno i da obavlja određene državne poslove. U izgradnji grobnica je učestvovalo u velikom broju i slobodno stanovništvo. Ispod ovih najviših državnih činovnika nalaze se brojni niži činovnici, hijerarhijski organizovani. Za vreme uspona Egipta, u vreme XVIII i XIX dinastije. činovničke funkcije su bile pristupačne svim slobodnim ljudima, nisu postojala ograničenja mogućnosti sticanja činovničkih zvanja. Položaj činovnika je bio veoma povoljan i oni su uživali visok ugled u društvu. Plate su dobijali obično u naturi, a viši činovnici su često dobijali na korišćenje zemljišne posede, s pravom da ubiraju deo prihoda od seljaka nastanjenih na tim posedima. Česti su slučajevi da sveštenici stiču činovničke funkcije, a činovnici svešteničke. I to je verovatno jedna od manifestacija sakralnog karaktera državne vlasti, njenog teokratskog obeležja. Vojska je u Egiptu bila organizovana pretežno kao narodna vojska. Svaka je noma u slučaju rata bila obavezna da regrutuje određen broj vojnika. Stalne čete su u početku postojale samo kao pratnja i lična zaštita faraona. U vreme krize, u periodu novog carstva, kada se zaoštravaju društvene suprotnosti, sve veći značaj dobija najamnička vojska, koja će imati krupnu ulogu u političkim sukobima i borbama oko vlasti. Lokalne jedinice u egipatskoj državi su bile nome, na čijem se čelu nalazi upravnik nome. Glavne njegove dužnosti su bile održavanje kanala i prikupljanje poreza. Pored njega, u nomi postoje i drugi lokalni činovnici. U periodima slabljenja centralne vlasti, lokalna aristrokratija teži za osamostaljenjem. PRAVO U EGIPTU Izvori prava. — Najstariji izvor prava u Egiptu je verovatno bilo običajno pravo. Nisu pronađeni nikakvi zakoni, ali su ih, po saopštenju grčkih istoričara, faraoni izdavali. Prve zakone u Egiptu legenda propisuje osnivaču države, faraonu Menesu. Njima je zabranjeno uzimanje zajma bez zalaganja očeve mumije ili pak svoje (tj. nije bila moguća sahrana dužnika dok dug ne bude namiren). Po grčkim autorima, nekoliko zakona je izdao Razmes II u XIII veku pre n. e. Njima je ojačana vojna organizacija, sadržali su odredbe o činovničkom aparatu i dr. Znatna zakonodavna aktivnost se pripisuje vladarima iz I milenijuma pre n. e. Bokhorisu (720-715), Psametihu (663609) i Amazisu (568-526). Bokhoris je navodno izdao obiman zakonik sastavljen od 8 knjiga (40 svitaka). Između ostalog je zabranio dužničko ropstvo, dozvolio je seljacima punu mogućnost da raspolažu svojim zemljišnim parcelama, pravo je laicizirano i uprošćena je forma ugovora. Budući apsolutno oličenje božanske i ljudske vlasti, faraon se, dakle, smatrao stvaraocem prava. Pri tom se zakon ne smatra izrazom vladaočeve lične volje, nego božanskog autoriteta. 31
Otuda legenda prve zakone pripisuje bogovima Rau, Ozirisu i Totu. Donoseći pravno pravilo, faraon se podvrgava jednom opštem načelu koje obuhvata celokupnost sveta, označenom pojmom maat. Zakon treba da bude u skladu sa Pravičnošću i Istinom (boginja Maat). Primenjujući taj princip faraon donosi konkretna pravna pravila. Naša saznanja o egipatskom pravu počivaju uglavnom na sledećim izvorima: dokumentima iz sudske prakse, naredbama i ukazima vladara, upravnim aktima, religijsko-moralnim spisima, likovnim predstavama svakodnevnog života. STATUSNO PRAVO Slobodno stanovništvo. — Najviši sloj egipatskog društva činili su sveštenici, činovnici i vojna aristokratija. Sveštenstvo je u Egiptu bilo veoma brojno. Hramovi su posedovali znatna bogatstva, ogromne zemljišne posede, veliki broj stoke, radionice, desetine hiljada robova, pa čak i svoju flotu. Seljaci su plaćali hramovima određene dažbine. Zahvaljujući tome, sveštenstvo je ne samo ideološki i politički predstavljalo najviši sloj egipatskog društva. Sveštenici vremenom dobijaju sve veće učešće u državnoj organizaciji, a naročito u sudstvu. Njihovi su posedi oslobođeni poreza i drugih dažbina, uživaju imunitet. Sličan je i položaj činovnika u državi. Njihova zanimanja vremenom postaju u Egiptu nasledna, te se tako stvara nasledna demokratija. Osnovna privredna grana je bila zemljoradnja, pa najbrojniju kategoriju stanovništva čine seljaci. Slobodnih seljaka u Egiptu je bilo dve kategorije. Jedni su živeli na državnoj zemlji organizovani u opštine. Svaki je seljak dobijao parcelu na korišćenje, sa koje je namirivao obaveze državi. Druga kategorija seljaka je vezana za zemlju koju je vladalac poklonio hramu ili činovniku. Ovi seljaci osim obaveza državi daju deo proizvoda gospodara — hramu ili privatnom licu. Nisu smeli napuštati zemlju. Znatan je broj slobodnih zanatlija u Egiptu, ali su oni uglavnom radili u državnim radionicama i pod nadzorom posebnih činovnika. Slobodno stanovništvo, seljaci i građani, se vremenom organizuje po zanimanjima u korporacije, čije je uređenje precizno utvrđeno. Robovi. — U vreme starog carstva u Egiptu su robovi sasvim malobrojni. Kasnije, sa većim osvajanjima, njihov se broj povećava. Robovi su smatrani kolektivnom svojinom države, odnosno faraona. I u slučajevima kada je faraon davao činovnicima ili hramovima imanja sa robovima, oni ostaju u državnoj svojini, ne prelaze u privatnu svojinu. Robovi uglavnom rade u rudnicima, na velikim građevinama, na vladaočevim posedima. Pribavljaju se po pravilu zarobljavanjem u ratu. Rob je imao izvesnu pravnu i poslovnu sposobnost. Mogao je da ima porodicu i imovinu. U slučaju izvršenja krivičnih dela, sudili su mu državni organi. Imaju pravo azila u hramovima u slučaju lošeg postupanja gospodara prema njima. Oslobođeni robovi su se u potpunosti izjednačavali sa slobodnim licima. PRAVO SVOJINE U Egiptu se smatralo da sva zemlja pripada faraonu, ali u pravnoj praksi se razlikuje nekoliko vrsta svojine. Faraon je davao zemlju u privremeni posed hramovima, činovnicima i pojedincima. Zemlja data hramovima je korišćena prvobitno kao zajednički posed, ali se kasnije počinje vršiti podela između pojedinih sveštenika, žrebom i sa periodičnim novim podelama. Seljaci, nastanjeni na ovim parcelama, su bili dužni da pored države, daju dažbine i hramu, pod pretnjom telesnih kazni ili proterivanja sa zemlje. Dažbine su i za državu i za hram prikupljali državni činovnici, ali od vremena XIX i XX dinastije to čine sami sveštenici, bez učešća državnih organa. 32
Slične posede dobijaju od faraona i pojedinci, činovnici i vojnici, kao nagradu za svoju službu, obično samo na uživanje, ali ponekad i u svojinu. Ostale državne zemlje su bile u posedu seoskih opština, zajednica kojima je rukovodio starešina. Neobrađena zemlja i građevinsko zemljište je davano u bezuslovnu, potpunu, dakle privatnu svojinu. Vremenom se i hramovska svojina počinje tretirati kao puna, privatna svojina. Nominalno se ona smatra još uvek državnom, ali faktički kao privatna ulazi u pravni promet. Nad pokretnim stvarima postoji puna privatna svojina. Tu ulazi i mrtvi i živi inventar koji bi faraon poklonio sa zemljišnim posedom. Kao što se vidi, u Egiptu se sva zemlja smatrala faraonovom, ali se vremenom počinje tretirati kao privatna, tj. njome se može raspolagati. Faraonova svojina dobija karakter vrhovne svojine, koja se ispoljava u nameta-nju teških poreskih obaveza vlasnicima zemlje, a ponekad i potrebom saglasnosti faraona prilikom prodaje zemlje. Obligaciono pravo. — Ugovori su u Egiptu do reforme faraona Bokhorisa sklapani u svečanoj formi, u vidu zakletve polagane pred sveštenikom ili službenim licem. Trag ove svečane usmene forme sačuvao se kasnije u tekstu pisanih ugovora. Kupoprodaja zemlje je, kao što je već rečeno, bila ograničena. Zemlju su mogli otuđiti samo predstavnici vladajuće klase kojima je faraon poklonio zemlju. Seljaci to pravo dobijaju tek od reformi faraona Bokhorisa, i to ne svi. Ugovor o prodaji nepokretnosti sklapan je uz niz formalnosti i sastojao se iz tri posebna akta. Kasnije se forma donekle uprošćuje. Pravo svojine je prenošeno predajom stvari, tj. uvođenjem u posed zemlje. Predmet ugovora o zajmu mogao je u Egiptu biti novac kao i neki poljoprivredni proizvodi (žito i sl.). Kao obezbeđenje zajma služila je ličnost dužnika ili nekog njegovog srodnika, dok nije Bokhoris ukinuo dužničko ropstvo. Bilo je dozvoljeno i da se zalaže zemlja. Bokhoris je ograničio i visinu interesa na zajam na 30% godišnje na zajam u novcu i 33 ⅓% na zajam u žitu. Propisao je i da ukupni iznos interesa ne sme preći sumu duga i zabranio računanje interesa na interes. U Egiptu se sreće i ugovor o najmu stvari, uz plaćanje naknade, kao i zakup zemlje. Zakup za zemlju se obično ugovarao o delu proizvoda. Obrada zemlje uzete u zakup je bila i obaveza zakupca. Ostava je bila besplatni ugovor, stavljen pod zaštitu religije. Sreću se i ugovori o ortakluku, gde se učesnici udružuju radi postizanja bilo kakvog cilja. Bračno, porodično i nasledno pravo. — Brak je u Egiptu bio uglavnom monogaman, ali monogamija nije uvek bila strogo poštovana. Faraon obično ima više žena. Sklapanje braka nije potvrđivano nekom pravnom formom, smatrano je porodičnim događajem. Verovatno je bilo propraćeno nekim verskim ceremonijalom i potvrđeno pismenim aktom. Žena je u porodici imala važno mesto i uživala visok ugled. Ona ima pravnu i poslovnu sposobnost. Prilikom zaključenja braka regulišu se i imovinski odnosi bračnih drugova. Zena može slobodno raspolagati svojom imovinom. Muž se obavezivao da joj daje određenu sumu za troškove. Da bi se obezbedila ženina imovina, sačinjavan je poseban inventar i stavljana naročita hipoteka na muževljevu imovinu. Žena je učestvovala u verskim ceremonijama, a posle smrti muža mogla je postati i starešina porodice. Očinska vlast u početku nije velika, iako vremenom jača. Razvod je slobodan. U slučaju razvoda, žena obično dobija izvesnu sumu, a deca zadržavaju pravo da naslede očevu imovinu. Ako se razvod vrši na zahtev muža, čitavo imanje ostaje najstarijem sinu, sa obavezom da ga razdeli među svu decu. Roditelji i deca su dužni da se međusobno izdržavaju. Deca podjednako nasleđuju, bez razlike pola. Izvesnu prednost dobija najstarije dete, ali je ono obavezno da izvrši deobu svim
33
naslednicima, te je njegov nešto veći deo samo naknada za obavljenu deobu. Ako nema dece, nasleđuju braća i sestre umrloga. Izvestan oblik testamenta je već bio poznat u Egiptu. Žena je takođe u početku mogla da samostalno zaveštava svoju imovinu. Testament je obično pravljen pred svedocima. Krivično pravo. — U Egiptu je krvna osveta već bila prevaziđena, a isto tako i otkup u novcu. Kod nekih krivičnih dela se javlja i neka vrsta kolektivne odgovornosti. U slučaju izdaje, pobune, zavere protiv države kažnjavani su ne samo krivac, već i njegova mati i sestre i ostala porodica. Najtežim krivičnim delima smatrana su krivična dela protiv države i razne povrede religijskog kulta. Za ova krivična dela predviđena je smrtna kazna. Teškim delima smatrano je i krivokletstvo, lažna optužba, ubistvo, što sve takođe povlači smrtnu kaznu. Oha je inače relativno retko izricana i samo je faraon mogao da osudi na smrt. Smrtna kazna je izvršavana mačem ili spaljivanjem, a velikodostojnicima je ostavljana mogućnost da izvrše samoubistvo ako bi bili osuđeni na smrtnu kaznu. Po zakonima faraona Bokhorisa, najteža kazna je mogla biti zamenjena ropstvom. Delima koja su povlačila kazne telesnog sakaćenja smatrani su krađa, prevara, falsifikovanje pečata i novca, upotreba lažne mere i težine. Sudovi i sudski postupak. — Sudska vlast u Egiptu nije bila odvojena od upravne. Činovnici su vršili i sudsku vlast. Pominju se ipak organi koji pretežno sude, kao Savet desetorice, kojem predsedava džati. On je i predsednik Palate šestorice, koja je od vremena V dinastije bila posle faraona najviša sudska vlast u zemlji. U vreme srednjeg carstva sveštenici dobijaju sve veću ulogu u suđenju. Pominju se i drugi sudski organi, kao što je bio kolegij sastavljen od 30 sudija — uglednih građana iz raznih gradova koji se javlja u periodu novog carstva. U nomama sude upravnici noma, a postoje i posebni lokalni sudovi. Nije postojala razlika između građanskog i krivičnog postupka. Postupak je bio pismen. Presuda je trebalo da sadrži navođenje činjenica i motiva. Korišćena su različita dokazna sredstva: pismene isprave, izjave svedoka i tužioca, uviđaj, zakletve, priznanje, kao i božji sudovi.
2. VAVILON Izvori, razvoj i državno uređenje Istorijski i pravni izvori. — O vavilonskoj državi postoje relativno bogati izvori, od kojih svi nisu ni potpuno proučeni. Delimo ih na tri glavne vrste: pisane spomenike, spomenike materijalne kulture i spise antičkih autora. Najpouzdaniji i najvažniji su pisani spomenici, potom ostaci materijalne kulture, a najograničenijeg su značaja spisi antičkih autora. Antički su autori pisali uglavnom o poslednjim vekovima života vavilonskog carstva, oslanjajući se pritom mahom na nepouzdane i legendarne izvore. Njihova vlastita svedočanstva pouzdan su i dragocen izvor, ali su jednostranog karaktera. Tako Herodot opisuje prirodne uslove Mesopotamije, način navodnjavanja, brodogradnju, grad Vavilon i drugo. Slične podatke sadrže i spisi poznatog antičkog geografa Strabona (I vek pre n. e.). Obilje pisanih izvora iz istorije starih naroda Mesopotamije postalo je potpuno pristupačno naučnoj obradi tek tumačenjem klinastog pisma, koje su koristili mnogi od ovih naroda: Sumerani, Vavilonci, Asirci, a kasnije i Hetiti i Elamićani. Pismo je nazvano klinastim jer njegovi znakovi podsećaju na oblik klina, verovatno zbog materijala koji je korišćen i načina pisanja. Znakovi su urezivani zašiljenom pisaljkom od trske ili metala u vlažnu glinu, koja je potom sušena na suncu. Klinasto pismo je počeo uspešno da dešifruje nemački filolog Grotefend 1802. godine, a njegov trud su dovršili Hinks i Roulinson. Pisani spomenici su veoma raznovrsne 34
prirode: pravni propisi,sačuvani u celini ili u fragmentima, administrativna akta, razne vrste ugovora, dokumenti o prihodima i rashodima, razni tekstovi i natpisi koji govore o ratu i miru, diplomatska dokumenta, literarni, religijski i drugi zapisi. Značajni su izvori i sačuvani spomenici materijalne kulture, građevine, grobnice, umetnički predmeti, nakit, oružje i drugo. Za istoriju države i prava posebno su značajni i važni dosta brojni pravni izvori, koji omogućuju da se stekne uvid u vavilonsko i asirsko pravo. Ovi izvori se mogu podeliti u dve grupe: zakonodavni tekstovi i dokumenti iz pravne prakse koji su veoma brojni: ugovori, sudske presude, akti administrativnih organa. Već od III milenijuma u pojedimm sumerskim gradovima — državama dolazi do kodifikacija. U Lagašu su takve kodifikacije načinili Urukagina, oko sredine III milenijuma i Gudea, oko 2050; a u Uru kralj Šulgi. Nađeni su i fragmenti jednog zakonika izdatog pre Hamurabija. Postoji zbirka starih sumerskih izvora, koji predstavljaju verovatno fragmente zakona. Takođe u fragmentima sačuvan je još jedan sumerski zakon koji se pripisuje Ur-Namu, osnivaču III dinastije Ura (oko 2080. godine pre n. e.). Iako veoma oštećen, ovaj je tekst posebno značajan, jer je to najstariji poznat zakonski tekst. Sačuvan je još jedan sumerski zakon, kralja Lipit-Ištara, vladaoca grada Isina iz oko 1875. godine pre n. e. Kao i kasniji Hamurabijev zakonik sadrži uvod, tekst i zaključak. Sačuvana je otprilike jedna četvrtina, uglavnom propisi o bračnom i naslednom pravu. Godine 1948. objavljen je tekst dveju tablica koje sadrže fragmente zakonodavstva Ešnune, prestonice države koja se nalazila severno od reke Tigra. To je najstariji poznati akadski tekst (između 1950. i 1900. pre n. e.) a sadrži uvod i 60 članova. Najpoznatiji i najznačajniji pravni izvor u Mesopotamiji je zakonik cara Hamurabija, najstariji poznat zakonik u istoriji sačuvan u celosti. Hamurabi (1729-1686) je najveći vladalac starovavilonske države. Između ostalih svojih državničkih poduhvata, vojnih, političkih i privrednih, preduzeo je kodifikaciju vavilonskog prava, nastojeći da osvojene i politički ujedinjene zemlje i pravno unificira. Zakonik je otkriven 1901. godine u ruševinama grada Suze (u današnjem Iranu). Pretpostavlja se da ga je tamo, zajedno sa ostalim plenom, oko 1175. doneo elamićanski kralj. Tekst zakonika je urezan klinastim pismom na cilindričnoj steli od crnog diorita. Na vrhu stuba je reljefna predstava boga sunca Šamaša, „velikog sudije neba i zemlje“, pred kojim stoji Hamurabi i iz ruku boga prima zakonik. U zaključku zakonika Hamurabi sebe predstavlja kao posrednika: „Hamurabi, kralj pravde, kome je Šamaš poklonio pravo, ja lično.“ I pored pozivanja na boga Šamaša i druge bogove u uvodu i epilogu zakonika, ovaj nema religijski karakter. U njemu je vidljivo nastojanje da se stvori jedinstveno pravo, kroz poštovanje sumerske i akadske pravne tradicije i tako na polju prava dovrši političko ujedinjenje Sumera i Akada. Zakonik sadrži 282 člana, od kojih je tekst 35 članova izbrisan, ali je rekonstruisan pomoću sačuvanih prepisa zakonika. Pravni su propisi u zakoniku kratki. Oni obrađuju konkretne probleme i daju pravna rešenja. Pravne norme nisu dostigle stepen apstrakcije svojstven savremenijim pravima. Iako detaljno reguliše pojedine ustanove, Hamurabi nije u svom zakoniku dao definicije tih ustanova. Zato je kazuističnost pravnih propisa jedna od karakteristika zakonika. Hamurabijev zakonik sadrži propise o sudskoj organizaciji i sudskom postupku, zemljišnoj svojini i državini, krivično-pravne odredbe, odredbe o raznim oblicima ugovora, o braku, porodici i nasleđivanju. Sistema u ovim odredbama nema, bar ne prema današnjim shvatanjima. Zakonik pruža dragocena saznanja o društvu vavilonske države. Krivičnopravne odredbe pokazuju da među pojedinim slojevima društva postoje duboke razlike. Kazne su za krivična dela nejednake za pripadnike različitih slojeva društva, a u celini su mnogo surovije nego u Egiptu. 35
Pregled istorije Vavilona. — Druga velika robovlasnička država Starog istoka, Vavilon, nastala je pod veoma sličnim uslovima, prirodnim i ekonomskim, kao i Egipat. Vavilon je najvažnija i najsnažnija država izgrađena u Mesopotamiji. Mesopotamija (grčki izraz koji znači „međurečje“) je plodna ravnica između reka Tigra i Eufrata. Povoljna klima i obilje vode, plodno tle stvoreno naplavinama reka činili su idealne prirodne uslove za brz razvoj proizvodnje. Na širokom prostoru od izvorišta dveju reka u Jermeniji do njihovog ušća u Persijskom zalivu stvara se čitav niz malih političkih zajednica, razume se najviše na prostoru koji je pružao najpovoljnije prirodne uslove, u jugoistočnom delu doline između dveju reka. Za razliku od Egipta, koji je imao oštre prirodne granice, Mesopotamija predstavlja širok otvoren prostor koji je olakšavao različite veze sa drugim narodima, privredne i kulturne, ali i lak prodor stranim osvajačima. Prva se naselja u Mesopotamiji javljaju još u IV milenijumu pre n. e. a prve političke jedinice bili su gradovi, koji se osnivaju oko svetilišta pojedinih božanstava. Osnovali su ih Sumerani, narod čije poreklo nije utvrđeno. U gradovima vladaju lokalne dinastije. Razvijaju se brojni ovakvi gradovi-državice: Ur, Uruk, Kiš, Avan, Hamasi, Adab, Lagaš, Isin, Larsa, Nipur, Eridu, Uma i drugi. Među njima se vode borbe za prevlast. Oko 2375. godine pre n. e. vladalac grada Ume, Lugalzagisi je podvrgao svojoj vlasti gradove Lagaš, Uruk i Ur i tako osnovao već dosta snažnu državu. Od III milenijuma počinju u severnu Mesopotamiju iz sirijske pustinje da prodiru semitska plemena Amorićana, koja učvršćuju svoju vlast u više gradova: Akadu, Siparu, Borsipi i Vavilonu. Po gradu Akadu, jednom od svojih najrazvijenijih gradova, ova se plemena počinju nazivati Akađanima. Akadski vladalac Sargon (oko 2350. do 2294) osvojio je državu Lugalzagisija i oblast severoistočno od Akada, Elam i organizovao u Mesopotamiji prvu jaku semitsku državu. Nju je još proširio Naramsin (2270-2233). U osvojenim sumerskim gradovima Uru, Uruku i Lagašu su se zadržale lokalne dinastije i kada je akadsku vlast srušilo pleme Guta koje je došlo iz Kurdistana, oko 2169. godine. Vlast Guta je zbacio kralj Ura Urukegal, a kralj Ur-Namu ponovo uspostavio sumersko-akadsku državu. To je vreme uspona i procvata Ura pod vladavinom njegove III dinastije (oko 2080-1930). Država nije dugo trajala, raspala se za vreme poslednjeg vladara urske dinastije. Lokalni vladaoci se ponovo osamostaljuju. Bržoj propasti države doprineo je napad Elamićana oko 1930. Pokušaj restauracije, tj. ujedinjenja većeg dela države izvršio je vladalac Larse Naram Rimsin. U to vreme prodire u Mesopotamiju pleme Amuru, zauzima vlast u Vavilonu, oko 2000. godine. Osnivač nove dinastije i nove vavilonske države bio je vladalac Sumu-Abum, a najveći vladar ove dinastije bio je Hamurabi (1729-1686). Uspeojeda ujedini Sumer i Akad, Elam i Asiriju. Carstvo nije bilo dugog veka, posle Hamurabija počinje da opada. Državu napadaju Hetiti, koji su 1531. godine osvojili i Vavilon. Oko sredine XV veka Vavilon su osvojili Kasiti, plemena sa teritorije Irana, pod čijom vlašću je država bila do XIII veka. Kasitsku vlast oboriće Asirci i Elamićani. Asirsku opasnost privremeno je uspeo da suzbije Nebukadnezar I, oko 1120, ali su ovi ipak ubrzo posle toga osvojili Vavilon. U to vreme u južnom Vavilonu se naselilo aramejsko pleme Haldejaca, koje počinje da se bori protiv asirske vlasti. Nakon dva neuspela ustanka Haldejaca, Vavilon je potpuno osvojen, ali ne za dugo. Haldejski knez Nabopolasar je u VII veku uspeo da zbaci asirsku vlast i da obnovi vavilonsku državu. Kratko vreme traje novovavilonsko-haldejsko carstvo, koje je konačno palo pod udarcima novih velikih osvajača, Persijanaca, 539. godine pre n. e. Društveno-ekonomska struktura Vavilona. — Zahvaljujući pomenutim prirodnim pogodnostima u Vavilonu je osnovna privredna grana bila zemljoradnja. Plodnost tla i razvijeni sistem navodnjavanja omogućavali su visoke prinose. U stepskim i pustinjskim predelima gaje se i velika stada stoke, ali je zemljoradnja ostala osnovna privredna grana. U gradovima je koncentrisan dosta veliki broj stanovnika. To su trgovci, zanatlije, činovnici — pisari, čuvari i dr. Zanatstvo je u Vavilonu bilo veoma razvijeno, iako prirodni uslovi ne nude baš raznovrsne sirovine, naročito ne metale, kamen i drvo, ali se metal rano počinje uvoziti. Zahvaljujući svom 36
geografskom položaju, Vavilon je postao živa raskrsnica trgovačkih puteva. U Vavilonu se javlja i novac, kao opšte sredstvo razmene. U početku tu funkciju ima žito, ali se ubrzo pojavljuje i srebro, mereno posebnim jedinicama težine; ono nije do kraja nikada istisnulo žito, te postoje paralelno kao ravnopravna sredstva razmene. Trgovina i novčani poslovi su u Vavilonu već toliko razvijeni da se javlja posebna kategorija bogatih ljudi, bankara, tzv. damkari, koji uživaju izvesne povlastice u robnonovčanim poslovima. Vavilonsko društvo je izrazito klasno društvo, sa strogom podelom među društvenim klasama i slojevima, koja se jasno pokazuje u pravu. Najviši sloj vavilonskog društva čine visoki činovnici i sveštenstvo. Brojno sveštenstvo i hramovi su veoma privilegovani. Oni dobijaju od vladaoca velike posede, koji čine zasebne ekonomske celine. Ova je imovina pravno posebno strogo zaštićena. Ostalo slobodno stanovništvo, avilume, činili su seljaci, zanatlije i trgovci. Oni učestvuju u gradskom životu, u nižim sudskim i upravnim organima. Između slobodnih Ljudi i robova nalazi se jedan prelazni sloj, tzv. muškenu. Ovaj se sloj pominje i u starijim izvorima kao što je zakon grada Ešnune. Poreklo ovog sloja u Vavilonu je nejasno. Njihov je položaj označavan kao poluslobodan, oslobođenih robova, slugu, nižih službenika i sl. Muškenu su subjekti prava, mogu posedovati pokretnu i nepokretnu imovinu, zasnivati porodicu. Upravo zato što nisu punopravni kao avilumi, njihov položaj zahteva posebno regulisanje. Niži položaj muškenu je vidijiv naročito jasno u krivičnopravnim odredbama. Za isto krivično delo muškenu je kažnjavan mnogo oštrije nego avilum. Klasa robova ima u vavilonskom društvu mnogo veći značaj nego u Egiptu. Proizvodnja u mnogo većoj meri počiva na radu robova. Robovi se pre svega pribavljaju ratom, tj. zarobljavanjem. Osim toga, rob se postaje rođenjem od roditelja robova, kupovinom, prodajom deteta, osudom na neka krivična dela, dužničkim ropstvom. Iako gospodar ima široka ovlašćenja prema robovima, robovi imaju izvesnu pravnu i poslovnu sposobnost. Robovi nose posebne ropske žigove. Uklanjanje takvog žiga je bilo teško krivično delo. Gospodar može prodati roba, dati ga u najam. Onaj ko sakrije tuđeg odbeglog roba, kažnjava se smrtnom kaznom. Međutim, u odnosu na položaj roba u antičkim državama, položaj roba u Vavilonu je mnogo povoljniji. Rob može da zasniva brak, čak i sa slobodnom ženom, te u tom slučaju samo polovina imovine stečene u braku pripada posle smrti roba njegovom gospodaru. Rob se može pojavljivati pred sudom i preduzimati neke pravne poslove. Hamurabijev zakonik smatra punovažnim neke ugovore koje sklapa rob, ako su sklopljeni pred svedocima ili u pismenoj formi. Neki izvori, uključujući i Hamurabijev zakonik, prave izvesnu razliku između dvorskih robova, čiji se položaj približava muškenu i robova slobodnih ljudi. Rob može steći slobodu otkupom od gospodara i u nekim slučajevima koje predviđa zakon: deca rođena od slobodnog čoveka i robinje postaju slobodna posle njegove smrti, žena i deca dužnika koji su prodati u ropstvo da odrade dug slobodni su posle tri godine, zarobljeni Vavilonjanin odveden u inostranstvo stiče slobodu ako ga neko kupi i dovede u Vavilon. Oslobođenje roba se vršilo izjavom gospodara pred sudom ili privatnim ugovorom koji je praćen religijskom ceremonijom. Državna organizacija. — Prvobitne državne organizacije u Mesopotamiji imaju karakter gradova-država. Osnovani su oko svetilišta lokalnih božanstava i predstavljali su ekonomska, kulturna i religijska središta. Na čelu ovih zajednica nalaze se patesi, verovatno nekadašnje rodovske starešine. Vlast ovih vladalaca vremenom postaje gotovo apsolutna. On vrši sve funkcije vlasti. Smatra se božjim predstavnikom i posrednikom između njega i ljudi, ali se veoma retko sam smatra božanstvom. Isto tako nije ni prvosveštenik. Smatra se ipak starešinom kulta i postavlja prvosveštenika i upravlja sveštenstvom.
37
U vreme stvaranja većih državnih tvorevina, njihovi vladaoci šire svoju vlast, uzimaju titulu lugal (veliki čovek) i proglašuju se kraljevima četiri strane sveta. U ovo vreme već se moćni vladaoci smatraju i sami božanstvima. Kralj se smatra sopstvenikom cele državne teritorije. Njegove prihode čine pored ogromnih poseda porezi, koji se u gradovima plaćaju u novcu, a na selu u delu proizvoda. Prikupljanje ovih prihoda povereno je brojnim činovnicima. To nisu jedini činovnici u državi. Brojni administrativni poslovi zahtevaju veliki činovnički aparat, ali on nije ni približno onako složen i razgranat kao u Egiptu. Na čelu upravnog aparata nalazi se nubanda, upravnik dvora koji nadzire javne radove, izgradnju kanala, dvoraca, hramova i organizuje vojsku. Činovnici obično umesto plate dobijaju na korišćenje velike posede, koji ostaju u svojini vladaoca, ali vremenom, pretežno faktičkim putem postaju nasledni. Veliki vladaočevi prihodi koriste se jednim delom i za organizovanje vojske. Ona je prvobitno bila narodna, ali kasnije, u vreme stvaranja većih i snažnijih država se uvodi stajaća vojska. Jedna posebna kategorija vojnika dobija na uživanje zemljišne deonice, tzv. ilku. Uživalac deonice je dužan, osim vojne službe i da zemlju dobro obrađuje da bi mogao vladaocu isplaćivati dažbine. PRAVO U VAVILONU Stvarno pravo. — U načelu, u Vavilonu sva zemlja u državi pripada vladaocu. Međutim, pored države se javljaju i drugi nosioci prava svojine na zemlji. Velike posede, kao što je već pomenuto, pored države poseduju i hramovi. Javlja se i privatna svojina na pokretnim i nepokretnim stvarima, a još se sreću i neki oblici zajedničke, opštinske svojine na selu. O postojanju privatne svojine svedoče mnogobrojni propisi u zakonu i sačuvanim dokumentima o kupoprodaji. Karakteristična za vavilonsko pravo nesposobnost apstrakcije i definisanja dolazi i ovde do izražaja. Vavilonsko pravo nije uspelo da definiše svojinu kao apsolutnu vlast na stvari, pa stoga i ne razlikuje svojinu od državine. Otuda se, ako se radi o otuđenju stvari, prenosi, predaje sama stvar, a ne pravo na toj stvari. Posebnu vrstu državine ima nosilac već pomenute imovine ilku. Posed je davan uglavnom vojnicima, ali i činovnicima za obavljanje vojnih i administrativnih dužnosti. Imovina je izuzeta iz prometa, može se otuđiti samo izuzetno, drugom posedniku ilku-imovine ili damkaru. Hamurabijev zakonik kažnjava druge načine raspolaganja ovom imovinom. Kolektivna svojina se u Vavilonu zadržala kao relikt rodovsko-plemenskih zajednica. Smatra se da je oživela naročito u vreme vladavine Kasita. Zemlja pripada seoskoj opštini i periodično se deli žrebom pojedinim korisnicima. Otuđivanje je moguće u posebnim slučajevima i uz odobrenje zajednice. O postojanju kolektivne svojine posredno svedoče i neki propisi Hamurabijevog zakonika o kolektivnoj odgovornosti naselja za štetu. Iz kasitske epohe datira jedna veoma zanimljiva ustanova vezana za pravo zemljišne svojine. To su tzv. kuduru. Kuduru znači „granica, međa“. To su kameni stubovi, belezi, koji su postavljani na međama između dvaju zemljišnih poseda i na kojima su bila ubeležena i pečatima potvrđena prava vlasnika. Kopije ovih belega su se čuvale u hramovima. Docnije se kudur čuvaju samo u hramovima, sklanjaju se sa njiva i tako svedoče o svojinskim pravima posednika zemljišnih deonica. To je prvi poznat oblik evidencije zemljišne svojine, prvi oblik zemljišnih knjiga. Svojina je strogo zaštićena vavilonskim pravom. Kazne su za krađu veoma teške, idu od visokih globa do smrtne kazne. Obligaciono pravo. — Obligaciono pravo je u Vavilonu bilo razvijeno. U zakonima i u pravnoj praksi nailazimo na veliki broj ugovora. Razvijen promet na kome se izgradilo ovo pravo zahtevao je i jednostavne i brze forme zaključenja obligacionih poslova. Stoga se za zaključenje ugovora ne zahtevaju samo u pojedinim slučajevima. Živ promet je doveo do toga da se javljaju već i utvrđeni obrasci za pojedine vrste poslova. U ugovorima često nalazimo zakletve 38
stranaka, koje treba da potvrde savesnost i ozbiljnost stranaka, kao i potpise svedoka koji su prisustvovali zaključivanju pravnog posla. U prvo vreme odgovornost za ispunjenje ugovora, naročito o zajmu je bila lična, ali kasnije ona postaje isključivo imovinska, iako može biti vrlo teška. Karakteristično je za ugovor o kupoprodaji, da se ne utvrđuju obaveze stranaka, kao što je inače u ovim ugovorima uobičajeno, nego se samo utvrđuje volja stranaka u pogledu prenosa prava svojine. Prenos stvari je, izgleda, bio praćen simboličnim stavljanjem palice na predmet, što pokazuje vlast novog sopstvenika. Predmet kupoprodaje su mogle biti pokretne i nepokretne stvari, robovi, sopstvena deca. U starijim ugovorima o kupoprodaji nije predviđena cena stvari, ali se u Hamurabijevo vreme ona javlja gotovo uvek u ugovorima. Cena stvari se nije uvek morala isplatiti u gotovom. Sreću se i ugovori o kupoprodaji na kredit u određenim rokovima. Ponekad kupoprodajni ugovori sadrže i klauzulu o tzv. evikciji, tj. za slučaj da na stvar koju je kupac kupio polaže pravo treće lice. Veoma raširen je u Vavilonu bio ugovor o zakupu (najmu stvari). Hamurabi u svom zakoniku posvećuje dosta mesta ovom poslu. U Vavilonu se najčešće uzimala u zakup zemlja, stanovi i stoka. Rokovi uzimanja zemlje u zakup bili su obično kratki, po pravilu jedna godina, ali je postojao i dugoročniji zakup, ako je zakupac imao nameru da poboljša zemlju koju uzima u zakup. Zakupnina je mogla biti ugovorena u novcu (žitu), ili u delu letine koja se na zemlji gaji. Vrlo su precizno u Zakoniku određene obaveze zakupnika i sopstvenika zemlje. Predviđeni su razni slučajevi neispunjenja obaveze, usled više sile, nemarnosti zakupnika i sl. Primetna je briga zakonodavca o interesu sopstvenika. Međutim i pored toga što je bolje zaštićen sopstvenik, i zakupodavac je imao koristi od ovog ugovora. Precizno su regulisane i obaveze stranaka u slučaju sklapanja ugovora o zakupu stana ili stoke. Rad slobodnih ljudi u Vavilonu korišćen je posredstvom ugovora o ličnom najmu. Ovim putem su obavljane različite usluge, od lekara i veterinara do raznih zanatlija. Ugovor predviđa visinu nagrade, način i rokove isplate, obaveze poslenika, njegovu odgovornost za eventualno oštećenje predmeta rada i sl. Jedan od najvažnijih ugovora u Vavilonu, kome je Hamurabi u zakoniku posvetio naročitu pažnju je ugovor o zajmu. Raširenost zajma u vavilonskom društvu je bila prirodna posledica razvoja klasnog društva i osiromašenja ogromnog broja slobodnih seljaka. Njihovo siromašenje je dovodilo do zaduživanja, putem zelenaških zajmova, i na kraju, padanja u dužničko ropstvo. Hamurabi je nastojao da stane na put tome procesu, koji je posredno slabio državu, pretvarajući slobodne ljude, vojnike u robove. U tome cilju je ograničio trajanje dužničkog ropstva. Umesto doživotnog, Hamurabi ga skraćuje na vreme od tri godine. Dužnik i članovi njegove porodice koji kod poverioca odrađuju dug, zaštićeni su i od surovog postupanja poverioca. Poverilac ne sme da se samovlasno namiruje iz dužnikove imovine. Ako je imovina dužnika stradala zbog elementarnih nepogoda, predviđaju se olakšice u načinu i rokovima isplate duga. Određena je i maksimalna visina kamate, za žito 33 1/3%, a za novac 20%. U vavilonskom, pravu nailazimo i na mnoge druge ugovore, kao što je ugovor o ostavi, nalogu, ortakluku i drugi. Brak i porodica. — Porodica u Vavilonu počiva na braku. Brak je monogaman, ali se ponekad dopušta i uzimanje druge žene, koja se razlikuje od obične robinje. Mogućnost da se uzme druga žena je ograničena na slučajeve ako je žena bolesna ili ako je nerotkinja. Deca sa drugom ženom su zakonita, ali je njen položaj potčinjen u odnosu na glavnu ženu. Sklapanje braka i polni odnosi između krvnih srodnika u pravoj liniji veoma su strogo krivično kažnjavani. Izgleda da različita klasna pripadnost nije bila bračna smetnja jer su mogući brakovi između slobodnih i robova. Uloga roditelja u sklapanju braka nije sasvim jasna. U nekim odredbama se naglašava da muž dobija ženu od njenog oca ili brata, ali ima slučajeva kada žena sama donosi odluku o braku; razvedena žena ili udovica može da sklopi brak sa „čovekom svoga srca“. 39
Prvu fazu zaključenja braka predstavlja davanje poklona, tzv. tirhatu ocu neveste od strane mladoženje. Ako ne dođe do zaključenja braka mladoženjinom krivicom, poklon ostaje, a ako se veridba raskine zbog krivice neveste, tirhatu se vraća u dvostrukom iznosu. Slično je postupano i kod razvoda braka. Nevesta od roditelja dobija miraz šeriktu, koji se obično sastojao od zemlje, kuća, robova, odeće i novca. Žena ostaje sopstvenik ove imovine za vreme braka, ali nema pravo da je otuđi, jer ona prelazi na njenu decu. Muž upravlja ovom imovinom, a u slučaju razvoda je dobija žena, kao i u slučaju smrti muža. Ako je do razvoda došlo krivicom žene, muž ima pravo da zadrži miraz. Treća vrsta imovine u braku je tzv. nudunu, poklon koji muž za vreme braka pokloni ženi. Namena ove imovine je obezbeđenje žene u slučaju muževljeve smrti. Pravni položaj žene u Vavilonu je srazmerno povoljan. Ona ima pravnu i poslovnu sposobnost, sopstvenik je svoje imovine i može, uz izvesna ograničenja, raspolagati njome. Može da sklapa sve pravne poslove. Međutim i pored toga, položaj žene u braku je nepovoljan. Za razliku od muža, koji može imati konkubine i robinje, neverstvo žene je kažnjavano smrtnom kaznom. Razvod |e mnogo teži za ženu nego za muža. Muž ima nad ženom znatnu vlast, između ostalog može je prodati u ropstvo radi otplate duga. Vlast oca porodice slična je i u odnosu na decu. I deca mogu biti prodata u ropstvo. Raširena je bila i u stanova adopcije, koja je bila vršena iz različitih razloga. Hamurabi dosta detaljno reguliše odnose usvojitelja i usvojenika, međusobne obaveze, raskidanje adopcije i drugo. Nasledno pravo. — Nasleđivanje je u Vavilonu prvobitno bilo predmet regulisanja običajnog prava, a kasnije je ova materija regulisana Hamurabijevim zakonom. Prvobitno se kao naslednici pojavljuju samo muški potomci, da bi kasnije naslednici mogle biti i kćeri. Postoji i načelo tzv. reprezentacije, tj. ako jedan od sinova ostavioca u trenutku njegove smrti više nije živ, na nasleđe se pozivaju deca tog sina. Deca nasleđuju imovinu ostavioca na ravne delove. Nema prvenstva najstarijeg sina. U nasleđu su učestvovala sva deca ostavioca, čak i deca koju bi imao sa ropkinjom, ukoliko bi ih priznao za života. Podrobno se reguliše kako će se u nasledne delove uračunati tirhatu koji bi otac iz imovine dao nekom od sinova, ili miraz koji su dobile kćeri. Isto je tako precizno regulisan i način nasleđivanja majčine imovine. Testamentalno nasleđivanje vavilonsko pravo ne poznaje, iako su se njegovi efekti mogli postići usvojenjem. Krivično pravo. — Krivičnopravne odredbe zauzimaju istaknuto mesto u Hamurabijevom zakoniku. U celini uzeto, krivično pravo je u Vavilonu nerazvijeno, daleko je primitivnije nego stvarno i obligaciono pravo. U njemu se zapažaju još mnogi relikti sistema krvne osvete. U mnogim slučajevima se predviđa kolektivna odgovornost zajednice za delikt koji je izvršio njen član, odgovornost dece za delikte roditelja i progonstvo. Isto je tako u sistemu kažnjavanja primenjivan princip taliona, po kome se kazna odmerava na isti način, na koji je izvršeno i krivično delo. Ovakav način kažnjavanja krivca podrazumeva i objektivnu odgovornost, tj. ne uvažava se subjektivni odnos učinioca prema delu, stepen njegove vinosti. Sledeće obeležje krivičnog prava u Vavilonu je naglašena pravna nejednakost. Za isto krivično delo različito se kažnjava slobodan čovek, različito muškenu, a različito rob. Kazne imaju izrazito represivan karakter. Hamurabijev zakonik predviđa neobično veliki broj smrtnih kazni, koje su izvršavane na posebno surov način. Često su i kazne telesnog sakaćenja, koje se prvenstveno sprovode na osnovu primene principa taliona. U pogledu pojedinih krivičnih dela, pada u oči gotovo potpuna odsutnost nekih dela. Sem jednog, Hamurabi uopšte ne predviđa delikte protiv države. Samo u jednom propisu se predviđa odgovornost krčmarice, koja ne prijavi kad se u njenoj kući okupe zaverenici. Posredno je država bila ugrožena, ako sudije ne obavljaju svoje dužnosti valjano, te Zakonik predviđa u takvim slučajevima kazne. Delikti protiv ličnosti su veoma brojni, ali i tu pada u oči odsustvo umišljajnog ubistva. Verovatno je ono ostalo regulisano običajnim pravom. Zakonik sadrži propise o čitavom nizu 40
različitih telesnih povreda, koje se kažnjavaju pretežno po principu taliona ili imovinskom naknadom. U nekim slučajevima telesne povrede se uzima u obzir i namera krivca, tj. ceni se stepen njegove vinosti. Delikti protiv svojine su, kao što je već pomenuto, kažnjavani veoma surovo. Naročito je teškim kaznama zaštićena dvorska i hramovska svojina. Strogo su kažnjavani i delikti protiv porodice i polnog morala. Inkriminiše se incest, bračno neverstvo, kažnjava se muškarac koji ima odnose sa devojkom. U krug ovih dela ulaze i povrede međusobnih obaveza roditelja i dece, kao i usvojenika. Sudovi i sudski postupak. — Suđenje je u početku bilo povereno sveštenicima, međutim u doba Hamurabija se ono delimično laicizira, te pored hramovskih sudova postoje i laički, koji postepeno dobijaju prevagu. Svetovni sudovi su ti koji organizuju proces i izriču presudu, a sveštenici samo primaju izjave pod zakletvama. Suđenjem se bave posebni sudski organi, daijanu, upravnici provincija i gradova, skupštine uglednih Ljudi. Vrhovni sudija ostaje vladalac. Sistem dokaznih sredstava je dosta razvijen. Srećemo svedoke, zakletve i ordalije. Ne pominje se mučenje. Hamurabi propisuje mere za obezbeđenje dobrog suđenja i kazne za sudije koje budu pristrasne i korumpirane.
II MLAĐE ROBOVLASNIČKE DRŽAVE - ANTIČKE DRŽAVE 1. GRČKE DRŽAVE Izvori. — O grčkim državama raspolažemo relativno velikim brojem izvora, koji se mogu podeliti u osnovnim crtama na dela grčkih istoričara, zakone, književna dela, spise filosofa i spomenike materijalne kulture. Već je rečeno da je istorija kao samostalna delatnost ljudskog duha nastala na tlu Grčke, i da je kod Grka neobično cenjena i negovana. Stoga su spisi grčkih istoričara najvažniji izvor za upoznavanje istorije države i prava grčkih polisa. Iz perioda političke samostalnosti Grčke najznačajniji istoričari su Herodot, Tukidid i Ksenofont. „Otac istorije“, Herodot (oko 484 — oko 424) autor je obimnog dela, nazvanog Istorija, koja daje podatke o gotovo svim državama i narodima njemu tada poznatog sveta. Prirodno, od svih tih obaveštenja, najpotpunija su ona o grčkim polisima. Do svojih saznanja Herodot je stigao bilo ličnim iskustvom, bilo raspitivanjem i slušanjem. Neumorni putnik i tragač za istinom, izuzetno zanimljivi pripovedač, Herodot u tumačenju istorijskih događaja pokazuje lakovernost svojstvenu ljudima onoga vremena. Istorijskim zbivanjima za njega upravljaju sudbina i bogovi, a predskazanja proročišta se ne mogu izbeći. No, i pored toga on nije običan pripovedač koji jednostavno niže događaje, već se trudi da unese izvestan red i da objašnjenja. Herodota je nadmašio njegov mlađi savremenik, Tukidid (oko 460 — oko 395 p. n. e.), koji se smatra ne samo najvećim grčkim istoričarem, već uopšte antičkim. Za razliku od Herodota, koji piše „svetsku istoriju“, Tukididova pažnja je bila usredsređena na samo jedan događaj iz istorije grčkih polisa: rat Atine i Sparte i njihovih saveznika za prevlast u grčkom svetu, u istoriji poznat kao peloponeski rat (431-404 p. n. e.). Tukididovo delo je od velike izvorne vrednosti, jer je i on sam bio učesnik rata i za njegovog trajanja vršio visoku funkciju atinskog stratega (vojskovođe). Pored toga ono pokazuje sve odlike pravog naučnog dela: nepristrasnost, kritiku izvora, materijalistička tumačenja uzroka istorijskih zbivanja, jasan stil i slično, tako da se njegova Istorija peloponeskog rata može smatrati prvom istorijskom, naučnom monografijom. Tukidid nije stigao da opiše do kraja predmet svog izlaganja, jer ga je smrt omela u tome, On stiže do 411. godine p. n. e., a dalje izlaganje događaja nastavio je treći velikan grčke istoriografije, Ksenofont (430-350 p. n. e.). U njegovoj Grčkoj istoriji, ispričana su zbivanja od 411. godine (gde je Tukidid stao), pa do 362. 41
godine p. n. e. Iako rodom Atinjanin. Ksenofont je bio pristalica i simpatizer aristokratske Sparte, što se u njegovom delu itekako oseća. Uprkos tome, on je odličan stilista i savesni sakupljač izvora. Pored Grčke isk6rije, od Ksenofonta nam je sačuvan još izvestan broj spisa različite sadržine i vrednosti. Iz vremena rimske vladavine Grčkom najznačajniji istoričari su Polibije i Plutarh. Polibije (oko 200 — oko 120 p. n. e.) je prvi izneo ideju o pisanju jedne istorije sveta, čiji bi cilj bio istovremeno prikazivanje događaja u Grčkoj, helenističkim monarhijama i Rimu. Ali, njegova Opšta istorija, bila je ograničena određenim hronološkim okvirima; izlaganja počinju tek sa III vekom p. n. e. Plutarh (oko 46 - 125 n. e.) se bavio pisanjem uporednih biografija znamenitih grčkih i rimskih ličnosti, te su tako nastali životopisi 24 „para“ (na primer, Solon i Publikola, Demosten i Ciceron, Katon i Aristid, Aleksandar i Cezar, itd.). Iako je Plutarh pre svega filosof-etičar, koji koristi istoriju kao neiscrpnu riznicu za svoje moralne pouke, podaci koje navodi osnovni su i najpotpuniji izvor za živote pojedinih istaknutih ličnosti (Solon, Likurg i drugi). Originalni tekstovi grčkih zakona nisu nam sačuvani, već nas o njima obaveštavaju uglavnom istoričari. Spartansko zakonodavstvo, koje se vezuje za legendarnog osnivača grada Likurga, sačuvano je u Plutarhovom opisu njegovog života. O Drakonovim i Solonovim zakonima u Atini, obaveštava nas Aristotel u svom Ustavu atinskom. Izvestan broj zakona sačuvan je ipak u natpisima, uklesanim u kamenu. Među njima je najpoznatiji Gortinski zakon, koji je bio urezan oko 450. godine p. n. e. na zidu neke državne zgrade u gradu Gortini na Kritu. Grčka književnost, koja se razvila do zavidnih razmera, služi kao pomoćni istorijski izvor. Homerovi epovi Ilijada i Odiseja pružaju najpotpunija obaveštenja za period rane grčke istorije. U klasičnom periodu, najviše koristimo spise besednika i komediografa. Oba ova oblika književne delatnosti imala su u Grčkoj izrazito političko obeležje i iznose niz podataka relevantnih za istoriju države i prava. Najpoznatiji besednici su bili Demosten, Isokrat, Lisija, Eshin, Hiperid i drugi, dok je najčuveniji komediograf bio Aristofan. Među spisima filosofa, za istoriju države i prava, najznačajniji je Aristotelov traktat Ustav atinski. Pre nego što je pristupio pisanju svog političko-filosofskog dela Politika, Aristotel je, zajedno sa svojim učenicima, proučio i opisao državna uređenja 158 grčkih polisa. Od tog obimnog dela sačuvan je samo Ustav atinski, koji se sastoji iz dva dela: prvog, koji opisuje istorijat atinskog državnog uređenja od nastanka grada pa do Aristotelovog vremena, i drugog, koji daje prikaz atinskog državnog uređenja u doba Aristotela. Kao izvor za istoriju države i prava može poslužiti i Platonova Država. Slikajući idealnu državu, Platon to često čini i kroz kritiku postojeće atinske vlasti. Među mnogobrojnim spomenicima materijalne kulture, koji su do nas stigli, najznačajniji su natpisi urezivani na kamenu (epigrafski spomenici). Najstariji takav natpis potiče s početka VI veka p. n. e. i pronađen je u Egiptu. Ostavili su ga grčki najamnici koji su se nalazili u službi egipatskog faraona Psametiha II. Od tog vremena natpisi postaju sve češći, tako da se u pojedinim gradovima mogu naći čitave „kamene arhive“, koje su grčki istoričari obilato koristili prilikom sastavljanja svojih spisa. Kratak istorijski osvrt. — Arheološka istraživanja potvrđuju da je teritorija današnje Grčke bila nastanjena još početkom III milenijuma p. n. e. Njeni prastanovnici bili su narod nedovoljno utvrđenog etničkog porekla, koga grčka tradicija naziva Pelazgi. Oko 2000. godine p. n. e. Pelazge potiskuju Ahajci, prvo poznato grčko pleme, koji stvaraju na tlu Grčke visoko razvijenu civilizaciju. Prema svojim centrima ova civilizacija je dobila u istoriji naziv kritskomikenska (ostrvo Krit u Sredozmenom moru i grad Mikena na Peloponezu). O ovoj kulturi postojala su vrlo oskudna obaveštenja, koja su se uglavnom oslanjala na mitove i na Homerove epove Ilijadu i Odiseju. Stoga su istoričari sumnjali daje ikada postojala moćna država na Kritu, da se trojanski rat zaista odigrao i slično. Ali, arheološka istraživanja koja su u XIX veku izvršili
42
Artur Evans (otkrio gradove Knosos i Festos na Kritu) i Hajnrih Šliman (otkrio Mikenu i Troju) pokazala su da su mnogi događaji, dotle poznati samo na osnovu mitova, bili istorijska stvarnost. Počev od XIII veka p. n. e. dolazi do nove seobe grčkih plemena. Sa severa Balkanskog poluostrva spuštaju se ka jugu tri srodna plemena: Dorci, Jonci i Eolci. Zahvaljujući svojoj brojnosti i boljem naoružanju (poznavanje gvozdene rude i gvozdenog oružja) oni uspevaju da sruše kritsko-mikensku civilizaciju, a Ahajce ili da pokore ili da asimiluju. Izvestan broj Ahajaca se ipak održao u središnjem delu Peloponeza,u pokrajini koja je po njima dobila naziv Ahaja. Kao ni Ahajci, ni novi doseljenici nisu nikad obrazovali jedinstvenu grčku državu. Politički oblik organizacije grčkih plemena bio je i ostao grad-država, koji se na grčkom naziva polis. Bilo je veoma mnogo polisa ali su za vreme postojanja grčke političke samostalnosti najznačajniju ulogu igrali Sparta i Atina. Pored njih, istaknuto mesto zauzimali su i Teba, Korint, IMegara, Argos, Plateja, Mantineja, Elida i drugi. Od VII veka p. n. e., zbog prenaseljenosti grčke teritorije, dolazi do iseljavanja izvesnog broja stanovnika i do osnivanja novih naseobina širom Sredozemlja. Novonastali polisi nazivani su kleruhije (od glagola klerouheo = dobiti kockom određeni deo zemljišta), ili apoikije (od glagola apoikein = preseliti se, živeti u daljini)10 i za sve vreme svog postojanja zadržali tesne veze sa svojim metropolama. Tako se broj polisa jako povećao i izvan teritorije balkanske Grčke, a mnoge među kleruhijama postale su veliki i slavni gradovi. Najznačajnije naseobine nalazile su se u Maloj Aziji (gradovi Milet, Efes, Smirna, Halikarnas), na Siciliji (Sirakuza, Gela, Agrigent), na Jadranu (Isa = Vis, Faros = Hvar, Epidaurum = Cavtat), u Africi (Kirena, Naukratis) itd. Istorija grčkih polisa ispunjena je uzajamnim sukobima i ratovanjima. Ipak, postojale su izvesne stvari koje su ih objedinjavale i koje su sprečile da jedni druge potpuno istrebe. To su pre svega svest o zajedničkom poreklu, isti jezik i ista vera. Obožavajući ista božanstva, stanovnici grčkih polisa su se bar jedanput godišnje okupljali na zajedničkim svegrčkim svetkovinama, koje su dosta doprinele njihovom uzajamnom zbližavanju. Najvažnije među tim svetkovinama bile su Olimpijske igre, održavane počev od 776. godine p. n. e. svake četvrte godine u gradu Olimpiji u pokrajini Elidi, u čast vrhovnog boga Zevsa. Pored nadmetanja u sportu i umetnosti, Olimpijske igre su bile prilika da se izglade sporovi među polisima, jer su za vreme njihovog trajanja sva neprijateljstva obustavljana. Grčki gradovi su održavali žive političke i ekonomske veze sa velikim brojem zemalja i naroda tadašnjeg sveta (Egipat, Fenikija, Persija, Skiti, itd.). Pored uzajamnih uticaja takvi kontakti su doveli i do sukoba. Najpoznatiji takav sukob bili su grčko-persijski ratovi, vođeni od 492. do 479. g. p. n. e. Iako je persijska država predstavljala u to vreme najveću svetsku silu, udruženi grčki polisi su uspeli da suzbiju napade Persijanaca i da, nakon dugotrajnog i iscrpljujućeg ratovanja, odnesu konačnu pobedu. Posle završetka ratovanja sa Persijom, dolazi do dužeg mirnog perioda, koji je u grčkoj istoriji poznat pod nazivom pentakontaetija (pedesetogodišnjica). Tih pedeset godina mira dovele su do velikog političkog i ekonomskog uspona Atine, što je izazvalo reakciju i nezadovoljstvo Sparte. Zaoštreni odnosi dva najjača polisa doveli su do najvećeg međunarodnog sukoba svih grčkih država — peloponeskog rata (431-404 p. n. e.). Atina i njeni saveznici obrazovali su Atinski pomorski savez, a Sparta i njene pristalice Peloponeski kopneni savez. Rat, koji je vođen sa promenljivom srećom, završio se 404. godine pobedom Sparte. Ali, već naredne godine, Atinjani su uz pomoć Tebe uspeli da se oslobode spartanske dominacije. Dolazi do ponovnih ratovanja među grčkim polisima, gde sada Tebanci imaju odlučujuću ulogu. Sredinom IV veka p. n. e. moć Tebe slabi i u Grčkoj dolazi do haotičnog stanja. Takvu situaciju koristi makedonski kralj Filip II, koji 338. godine p. n. e. pokorava grčke polise. Njegov sin i naslednik Aleksandar (336-323 p. n. e.), proklamuje jednakost Grka i Makedonaca i kreće u osvajački rat protiv Persije. Nakon dvanaest godina ratovanja Aleksandrova grčko-makedonska vojska osvaja ogromne prostore i stiže do granice 10
U istoriografiji se za ove naseobine odomaćio latinski naziv kolonije, koji ne odgovara sadržini pojma kleruhija, i često se meša sa savremenim shvatanjem kolonije, od koga se bitno razlikuje.
43
Indije. Aleksandrova rana smrt značila je raspad njegove svetske imperije od koje je postalo više samostalnih država, u istoriji poznatih pod nazivom helenističke monarhije.11 U tom vremenskom razdoblju pojedini među grčkim polisima su priznavali vrhovnu vlast neke od helenističkih monarhija, dok je bilo i onih koji su uživali potpunu samostalnost. Ali, od početka II veka p. n. e. i helenističkim državama i grčkim gradovima preti opasnost od Rimljana. Otpočinjući sistematsko osvajanje Sredozemlja, Rimljani su sredinom II vela p. n. e. napali grčke polise i definitivno ih zauzeli 146. godine p. n. e. Poslednji grad koji je pružio otpor Rimljanima bio je Korint, vođa takozvanog Ahajskog saveza grčkih država. Tako su grčki polisi konačno izgubili svoju političku samostalnost. Sa državnim uređenjem i pravom grčkih polisa upoznaćemo se na primerima Sparte i Atine.
SPARTA Postanak i državno uređenje Postanak spartanske države. — Spartanci su dorsko pleme koje se u IX veku pre naše ere naselilo na jugu Peloponeza, potiskujući i pokoravajući starosedelačko stanovništvo. U društvenom uređenju spartanskog polisa dugo su se zadržali elementi prvobitne zajednice. Nalazeći se na teritoriji pogodnoj za obradu zemlje, Sparta je bila i ostala agrarna zemlja. Dva osnovna zanimanja Spartanaca bili su zemljoradnja i vojna služba. Držanje u pokornosti velikog broja porobljenog stanovništva uslovilo je vojno uređenje čitavog polisa, tako da je vladajući sloj živeo kao u vojnom logoru. Propisivanje društvenih običaja i državnog uređenja vezuje se za ime legendarnog zakonodavca Likurga. Prema tradiciji on je sastavio naročiti dokument nazvan retra (ugovor, zakon), koji je uredio osnove društvenog i državnog uređenja u Sparti, što su konzervativni spartanski aristokrati teško i retko menjali. U VIII veku pre nove ere Sparta otpočinje osvajački rat protiv susednog polisa Me-enije, u nameri da proširi svoju teritoriju. Rat se završio uspešno po Spartance, ali su se u VII veku p. n. e. Mesenjani ponovo pobunili, što je dovelo do drugog mesenskog rata. Savladavši ponovo Mesenjane, Spartanci su u toku daljih vekova ujedinili pod svojom hegemonijom niz drugih polisa sa Peleponeza obrazujući svoj Peloponeski savez. Članovi spartanske koalicije bili su između ostalih i ekonomski vrlo razvijeni gradovi Korint i Megara. Državno uređenje Sparte. — Organi državnog uređenja u Sparti bili su sledeći: 1) dva kralja; 2) veće starešina — geruzija; 3) narodna skupština — apela; 4) efori. 1) Na čelu spartanske uprave bila su dva kralja (bazileusa), čija vlast vodi poreklo od vlasti rodovsko-plemenskog starešine iz homerovske epohe. Dvojna kraljevska vlast nastala je, verovatno, kao rezultat ujedinjenja dva plemena od kojih je svako zadržalo svoga starešinu. Kraljevstvo je bilo nasledno u dvema istim porodicama za mušku decu, ali sa pomalo neobičnim ograničenjem. Pravo na presto imali su samo oni sinovi koji su rođeni pošto im je otac već bio kralj. Oba kralja su bili ravnopravni u dostojanstvu i u početku su bili sveštenici, sudije i vojskovođe. Sveštenička prava su zadržali za stalno, a sudska funkcija im je u V veku p. n. e. ograničena na sporove iz porodičnog i naslednog prava. I vojna vlast je pretrpela neka ograničenja. Posle 506. godine p. n. e. samo je jedan kralj mogao uzeti komandu nad vojskom, dok je drugi ostajao u Sparti. U vreme ratova sa Persijom, ovaj je kralj-vojskovođa bio potčinjen kontroli efora. 2) Starešinsko veće ili Geruzija je bila sastavljena od 28 Spartanaca iz najuglednijih porodica, koji su svi morali imati najmanje 60 godina starosti, i dva kralja, koji su u geruziju ulazili po funkciji. Izbor geronata se vršio u narodnoj skupštini, tako što je skupštini čitan spisak kandidata, a narod aklamacijom prihvatao one koje je hteo. Jedanput izabrani, geronti su na 11
O njima će biti reči u odgovarajućem poglavlju.
44
položaju ostajali doživotno. Dužnost geruzije bila je da daje savete kraljevima i eforima i da priprema zakonske projekte koje je trebalo izneti skupštini na glasanje. U VI veku p. n. e., geruzija je dobila pravo da odbaci odluke narodne skupštine koje je smatrala opasnima za državu. Geruzija je vršila i sudsku funkciju u slučajevima krivičnih dela protiv države i u procesima protiv kraljeva. Sazivanje geruzije bilo je do V veka p. n. e. u nadležnosti kraljeva, a od V veka u nadležnosti efora. 3) Narodna skupština ili apela se sastojala od svih punopravnih Spartanaca od preko trideset godina starosti. Sastajala se jedanput mesečno pod predsedništvom efora. Pravo da govore u apeli imali su samo kraljevi, efori, geronti i strani poslanici. Ostali članovi skupštine su mogli da glasaju, ali bez prava pretresanja pitanja koja su pred njih iznošena, mada se, kako smo već videli, njihove odluke nisu uvek uvažavale. 4) Efori ili nadzornici su u početku bili postavljeni da održavaju disciplinu među građanima. Ali, neprestana nesloga između dva kralja brzo im je uvećala značaj. Bilo ih je pet, i birala ih je skupština na godinu dana. Prvi efor je davao svoje ime godini. Efori su bili pravi gospodari u Sparti. Njima su se obraćali poslanici stranih sila. Dvojica od njih su pratili kralja na vojnom pohodu sa zadatkom da nadgledaju njegova dela, dok su druga dvojica, koji su ostajali u Sparti, neprestano upoznavani sa tokom vojnih operacija preko naročitih tajnih pisama. Efori su vršili mobilizaciju vojske, određivali dažbine, preduzimali potrebne mere za održavanje poslušnosti kod pokorenog stanovništva, po potrebi proterivali strance i vršili dužnosti sudija u policijskim stvarima i privatnim sporovima, izuzevši one koji su bili u kraljevskoj nadležnosti. Njima je pripadalo i pravo nadzora nad moralom svih Spartanaca, uključujući i kraljeve. Prekršaje spartanske moralne discipline, efori su vrlo strogo kažnjavali. Pomoću efora spartanska aristokratijaje kontrolisala vlast kraljeva, plašeći se da se oni ne osile. Mada su efori u Sparti imali ogromnu moć, njihov mandat je bio godinu dana, tako da je na taj način aristokratija održavala ravnotežu između vlasti kraljeva i efora.
Osnovne crte spartanskog prava Pravni položaj stanovništva. — Stanovništvo Sparte delilo se na helote, perijeke i Spartance ili Spartijate. a) Heloti su bili neslobodno stanovništvo Sparte, koje je vodilo poreklo od pokorenih starosedelaca. Antički pisci ih najčešće izjednačavaju sa robovima, mada je njihov status bio negde između kmetskog i ropskog. Heloti su bili svojina spartanske države a ne pojedinaca. Radili su na zemlji, koja je u Sparti bila takođe u državnoj svojini. Ipak, oni su bili dodeljivani pojedinim Spartancima da rade na njihovoj' deonici zemlje, koju su Spartanci dobijali od države. Heloti su svom gospodaru davali polovinu žetve i izvesnu količinu ulja i vina godišnje. Iako nisu imali svoju zemlju, heloti su osnivali svoja domaćinstva i posedovali vlastita oruđa za proizvodnju. Upotrebljavani su i u ratu, kao laka pešadija i veslači na lađama. Sa helotima se vrlo surovo postupalo. Svaki Spartanac, na čijem je raspolaganju stajao helot mogao je da ga ubije. Pošto je broj helota znatno prevazilazio broj slobodnih Spartanaca, efori su svake godine objavljivali rat helotima i tada bi dolazilo do njihovog masovnog istrebljivanja. Stoga su heloti često dizali ustanke od kojih je bio najveći 464. godine p. n. e. Trajao je deset godina i ugušen je uz pomoć Atine. Helote je država mogla da oslobodi i takvi su se nazivali neodamodi. b) Perijeci su takođe vodili poreklo od podjarmljenog starosedelačkog stanovništva, kojima su Spartanci, za razliku od helota, poštedeli slobodu. Nisu imali političkih prava, ali su imali
45
poslovnu sposobnost. Njihova osnovna zanimanja bila su trgovina i zanatstvo, koja su Spartancima bila zabranjena. Perijeci su služili vojsku kao teško naoružani pešaci — hopliti. Nadzor nad njima vršili su naročiti,činovnici, koji su se nazivali garmosti. Efori su mogli da osude perijeke na smrt bez prethodnog suđenja. c) Spartanci ili Spartijati su bili vladajući sloj koji je poticao od dorskih osvajača. Samo su oni uživali sva politička prava i ulazili u sastav organa državnog uređenja. Svi su posedovali zemljišne deonice, u početku jednake, koje su se sastojale od svojine zemlje zajedno sa helotima. Kasnije je došlo do imovinske nejednakosti među Spartancima, mada su se oni, bez obzira na to, nazivali i dalje „jednakima“. Živeli su u gradu Sparti, nekoj vrsti vojnog logora, koji nije bio opasan bedemima. Spartanci su provodili čitav život po strogo utvrđenom redu. Vaspitanje dece je bilo stvar države. Sa sedam godina deca su oduzimana od roditelja i podvrgavana izuzetno strogom režimu vaspitanja, kojim su rukovodili naročiti funkcioneri — pedonomi. Sve je to bilo podređeno stvaranju otpornih i disciplinovanih vojnika. Obrazovanje je trajalo do dvadesete godine, a od dvadesete do šezdesete svaki je Spartanac bio vojni obveznik. Spartanci su čak i obedovali zajedno. Te društvene trpeze nazivale su se sisitije, a od njih nisu bili izuzeti ni kraljevi. Troškove sisitija snosili su sami Spartanci, bilo u naturi, bilo u novcu. U doba najvećeg uspona Sparte broj punopravnih Spartanaca iznosio je oko 8000, ali je u II veku p. n. e. ta cifra spala na 700 do 800 osoba. Svojinski odnosi. — Osnovni oblik svojine u Sparti bila je državna svojina nad zemljom. Zemlju je država delila na parcele i davala ih na uživanje Spartancima. Te zemljišne deonice se nisu smele otuđivati. Naporedo sa državnom zemljom postojale su i neke druge zemlje koje su se mogle otuđivati, mada se njihovo otuđivanje smatralo beščasnim. To su bile, verovatno, zemlje stečene u okruzima naseljenim perijecima, koje je država davala za naročite zasluge predstavnicima aristokratije. Otuda je došlo do nejednakosti zemljišnih poseda u Sparti, mada je država nastojala da sačuva prvobitnu jednakost. Prema tradiciji, postojao je zakon, koji je preporučivao da imućni Spartanci, prilikom ženidbe ne uzimaju bogate već siromašne devojke. Sticanje svojine bavljenjem trgovinom i zanatstvom bilo je zabranjeno Spartancima, te su se tim poslovima bavili perijeci. Brak i porodica. — Brak je u Sparti bio monogaman, ali su se tolerisali i vanbračni odnosi, kako muškarcima tako i ženama. Bilo je i nekih drugih pojava koje su podsećale na ostatke grupnog braka iz prvobitne zajednice. Na primer, nekoliko braće je moglo da ima jednu zajedničku ženu. Nije se smatralo za osudu ni dati svoju ženu stranome muškarcu od koga se moglo očekivati zdravo potomstvo i slično. Brakovi bez dece su se raskidali i muž je tada mogao da uzme drugu ženu. Žena je u Sparti zauzimala vrlo visok položaj. Mada nisu neposredno učestvovale u radu organa spartanske uprave, žene su imale veliki uticaj na tok državnih poslova. Tome je doprinela činjenica što se, zbog stalnog smanjivanja broja punopravnih Spartanaca u ratovima, ogromno bogatstvo steklo u rukama žena. Prema svedočenju Aristotela (Politika II, 6, 8), „gotovo dve petine celokupne zemlje pripada ženama, zato što mnoge postaju naslednice i zato što dobijaju velike miraze...“ Zbog toga su žene, u odsustvu muškaraca, živele vrlo raskalašno, što se kosilo sa strogim spartanskim moralom. Muškarci su, sa svoje strane, za vreme ratnih pohoda upražnjavali međusobnu ljubav, tako da je homoseksualizam među Spartancima bio uveliko uzeo maha. Ove pojave znatno su oslabile disciplinu i moral spartanske porodice, o kojima je često stvarana pomalo idealizovana predstava.
ATINA POSTANAK ATINSKE DRŽAVE I OBRAZOVANJE DEMOKRATIJE 46
Od Tezeja do Solona. — Atinska država je nastala kao rezultat raspadanja rodovskoplemenskog društva i potiskivanja njegovih ostataka od strane državne organizacije. Taj proces, koji je započeo još u Homerovo vreme, završio se krajem VII i početkom VI veka pre nove ere. Prvi korak ka osnivanju država bile su reforme koje se pripisuju legendarnom heroju Tezeju. Prema tradiciji, u Tezejevo vreme je izvršeno stapanje više plemenskih naselja u jednu celinu, sa centrom u Atini i ujedinjenje više plemena u jedan narod. Grci su taj događaj nazvali sinojkizam (zajedničko stanovanje). Pored toga, Tezej je nezavisno od stare podele na rodove, bratstva i plemena, sav narod podelio na tri kategorije: a) eupatride ili plemenite, koji su bili krupni zemljoposednici; b) geomore ili sitne zemljoposednike, i c) demijurge ili zanatlije. Geomori i demijurzi su se zajednički nazivali demos (narod, puk). Vršenje javne vlasti bilo je isključiva privilegija eupatrida. Atinom je u početku upravljao kralj — bazileus. Kraljevska vlast je bila nasledna i doživotna, ali počev od 752. godine p. n. e. postaje ograničena na deset godina, a od 712. pristupačna svim eupatridima. Posle 683. atinska aristokratija ukida kraljevstvo i njegove dužnosti deli na devet činovnika, koji su svoju vlast vršili po godinu dana i nazivali se arhonti. Prvi među arhontima zvao se eponim. On je stajao na čelu kolegije i bio je ovlašćen da vrši nadzor nad upravom. Njegovim imenom nazivana je i godina u toku koje je vladala izabrana kolegija arhonata. Nekadašnji bazileus je postao drugi arhont i u njegovoj nadležnosti su ostale samo svešteničke dužnosti. Treći arhont je nazivan polemarh i njemu je pripadala vojna vlast. Ostala šestorica, čiji je naziv bio tesmoteti (čuvari zakona ili tačnije običaja)., su vršili uglavnom sudsku funkciju. U ovo vreme u Atini se javlja i novi upravno-sudski organ koji je bio sastavljen od predstavnika najuglednijih porodica. Prema bregu posvećenom bogu rata Aresu, na kome je zasedao, dobio je naziv Areopag. U sastav Areopaga ulazili su i arhonti sa isteklim mandatom. Solonove reforme. — Podeljenost i imovinska nejednakost između eupatrida i demosa, dovela je u Atini do oštrih klasnih borbi. Najveći problem stvarala je nemogućnost velikog broja slobodnih seljaka da izmire svoje dugove eupatridima, zbog čega su bili prinuđeni da prodaju sebe i svoju decu u ropstvo. Promene su nastale kada je 594. godine p. n. e. za arhonta izabran eupatrid Solon, koji se već bio pročuo kao vojnik i pesnik. Solon nije izvršio preraspodelu zemlje, što je bio osnovni zahtev seljaka, ali je sproveo reformu dužničkih odnosa, takozvanu sisahtiju. Svi dugovi su proglašeni za ništavne a bili su ubuduće zabranjeni oni na osnovu kojih se zalagala sama ličnost dužnika. Sva lica koja su zbog dugova robovala, oslobođena su. Solon nije uništio staru podelu stanovništva na rodove, bratstva i plemena, ali je sproveo i novu, prema bogatstvu. Prva kategorija stanovništva bili su pentakosiomedimni, odnosno oni koji su imali prihod od bar 500 medimni12 žita godišnje. Drugi su bili vitezovi, sa prihodom od najmanje 300 medimni žita. Treći razred, zeugiti, su morali imati prihod od bar 200 medimni žita, dok su svi ostali sa nižim prihodom od zeugitskog spadali u četvrtu kategoriju, tete. Državne službe mogli su vršiti samo pripadnici prve tri kategorije stanovništva, a najviša zvanja (arhonti, članovi Areopaga) mogli su vršiti samo pentakosimedimni. Teti su mogli da ulaze u sastav narodne skupštine, koja je birala funkcionere, ali oni sami nisu mogli biti birani. Solon je stvorio i novi organ državne uprave, veće ili bule, koje se sastojalo od četiri stotine članova, po sto iz svakog od četiri plemena (file). Po svojoj strukturi, veće je predstavljalo ostatak rodovsko-plemenskog uređenja i Solonov ustupak njegovoj aristokratiji. U Solonovo vreme rodovsko-plemenske skupštine su se pretvorile u stalan zakonodavni organ - narodnu skupštinu ili ekleziju. Eklezija je rešavala najvažnija državna pitanja i birala funkcionere. S razvojem demokratije postaće najznačajniji organ atinskog državnog uređenja.
12
Jedna medimna iznosi 52,5 litra.
47
Za Solonove reforme vezuje se i nastanak velikog narodnog porotnog suda od 6000 članova — helieje. Helieja je kasnije postala najviši sud u Atini i u njen sastav su ulazili predstavnici sve četiri kategorije stanovništva. U toku dalje istorije atinske države, Solonovo zakonodavstvo je menjano i prilagođavano novim uslovima, ali nikad nije potpuno ukinuto. Klisten i dalja demokratizacija Atine. — Godine 509. p. n. e. započeo je arhont Klisten nove reforme čiji je cilj bio da se likvidiraju ostaci rodovsko-plemenskog uređenja. Klisten je uveo teritorijalnu podelu stanovništva, uništivši tako značaj stare podele na četiri plemena (file). Stanovništvo je podeljeno na deset teritorijalnih jedinica, koje su zadržale stari naziv — file. Time je pripadnost rodovsko-plemenskoj organizaciji izgubila svaki značaj, jer je za građane odlučujuće bilo mesto stalnog prebivanja. Glasanje i odlučivanje se obavljalo po filama. File su deljene na po tri tritije, a tritije na samoupravne jedinice — deme. Na čelu svake deme nalazio se izabrani starešina — demarh. Zahvaljujući ovakvoj organizaciji demos je u filama dobio prevagu nad eupatridima. Klisten je preuredio i bule, jer se od njegove reforme članovi veća nisu birali iz plemenskih već iz teritorijalnih fila. Svaka je fila davala po pedeset većnika, tako da se od tada bule sastojalo od 500, a ne od 400 članova. Klistenovim reformama nije menjana nadležnost Areopaga i arhonata, ali su ovi drugi, stvaranjem funkcija deset stratega, znatno izgubili značaj. Stratezi su u početku bili samo vojskovođe, ali su se kasnije pretvorili u najuticajnije atinske činovnike. Klisten je uveo i ostrakizam, ili suđenje pomoću crepova, kojim je narodna skupština mogla da protera na deset godina one građane koji su u državi zadobili presudan uticaj i mogli predstavljati opasnost za demokratiju. U periodu posle grčko-persijskih ratova izvršena je dalja demokratizacija atinske države, posebno reformama koje su sprovodili Aristid, Efijalt i Perikle. Sve ove reforme išle su u pravcu davanja većih ovlašćenja ekleziji i helieji, tako da je V vek p. n. e. predstavljao vrhunac atinske robovlasničke demokratije. Za vreme peloponeskog rata, zbog vojnih neuspeha, atinska demokratija zapada u krizu. To koristi aristokratija, koja uz pomoć Sparte, vrši nekoliko prevrata s ciljem da zbaci demokratiju. Prvi takav prevrat dogodio se 411. godine p. n. e., kada je obrazovano veće Četiri stotine, koje je despotski upravljalo Atinom. No, već 410. demokratsko uređenje je ponovo uspostavljeno, da bi nakon atinskog poraza u ratu 404. g. p. n. e., Spartanci naimenovali u Atini marionetsku vladu tridesetorice tirana. Godinu dana kasnije vlada Tridesetorice je zbačena i atinska demokratija nastavlja da živi sve do pada pod makedonsku vlast 338. godine pre nove ere. DRŽAVNO UREĐENJE ATINE U VREME DEMOKRATIJE (V-IV VEK P. N. E.) Najvažniji organi atinskog državnog uređenja u ovo vreme su bili: 1) veće — bule; 2) narodna skupština — eklezija; 3) državni činovnici — arhonti, stratezi i drugi; 4) Areopag, i 5) helieja. Veće — bule. — Veće ili bule se sastojalo od 500 članova koji su bili određivani kockom, po pedeset iz svake file, od građana starih najmanje 30 godina. Određeni članovi veća — buleuti, podvrgavani su proveri - dokimasiji, koja je trebalo da osvetli način mišljenja, ponašanja i pravo izabranih da vrše tu funkciju, pre stupanja na dužnost. Buleuti su polagali zakletvu da će savesno vršiti svoju službu. Za rad u veću su dobijali platu, a po okončanju službe polagali su računa o svojoj delatnosti. Članovi veća su mogli isključiti iz svog sastava svakog buleuta protiv koga bi se pokrenula optužba i pokazalo da nije dobro radio. U nadležnosti veća se pre svega nalazilo pripremanje i prethodno pretresanje stvari koje su iznošene pred narodnu skupštinu. Veće je davalo svoj zaključak i predlagalo ga ekleziji na usvajanje. Narodna skupština nije mogla donositi odluke bez prethodnog razmatranja od strane 48
veća, koje se staralo i o izvršenju odluka narodne skupštine. Bule se moralo strogo pridržavati uputstava eklezije, ali je bilo slučajeva kada je skupština ostavljala široka ovlašćenja veću. Druga osnovna nadležnost veća bila je upravljanje tekućim stvarima u svim granama državne uprave. Naročito su široka bila ovlašćenja veća u finansijskim pitanjima. Ono je određivalo izvore državnih prihoda, rukovodilo naplatom poreza, plaćalo državne dugove, prodavalo konfiskovanu imovinu i slično. U nadležnosti veća bili su i diplomatski odnosi sa drugim državama, briga o svetilištima, javnim građevinama i slično. Pošto je bilo komplikovano rešavati sva tekuća pitanja u tako glomaznom sastavu, veće se delilo na deset komisija od po pedeset članova. Komisije su se nalazile na vlasti, svaka po deseti deo godine, uzajamno se smenjujući redom koji je bio utvrđen kockom. Članovi komisija zvali su sepritani, a vreme dežurstva-svake komisije pritanija. Narodna skupština — eklezija. — U narodnoj skupštini učestvovali su u radu samo punopravni atinski građani muškog pola. Žene, robovi i stranci (meteci), koji su zajedno sačinjavali veliku većinu atinskog stanovništva, nisu imali nikakvih političkih prava. Stoga je atinska demokratija bila demokratija manjine. Eklezija se sazivala jedanput mesečno, a od IV veka p. n. e. četiri puta mesečno. Pored redovnih, postojali su i vanredni sazivi skupštine, kada su okolnosti to nalagale. Sazivanje eklezije vršili su pritani, koji su pet dana unapred objavljivali dnevni red zasedanja. Pre početka rada skupštine prinošene su žrtve i čitane molitve. Pretresanje svake stvari počinjalo je objavljivanjem prethodnog rešenja veća. U slučaju saglasnosti skupštine sa predlogom veća, stvar je smatrana rešenom, u protivnom otvarao se pretres. U ekleziji je mogao da govori svaki učesnik, mada su glavnu reč vodili profesionalni političari — demagozi (narodni vođi). Početkom IV veka ustanovljena je plata za prisustvo u narodnoj skupštini. Odluke su se u skupštini donosile javnim glasanjem, podizanjem ruku. Tajno glasanje pomoću crepova, boba ili kamenčića se vršilo samo kada se radilo o pojedincima. Narodna skupština je bila najviši organ atinske demokratije. Njena nadležnost se, sa demokratizacijom društva, neprestano širila. Ona je bila prvenstveno zakonodavni organ, ali je vršila i izbor funkcionera i neke sudske i upravne delatnosti. Predlozi o promeni zakona su se mogli donositi samo na prvoj skupštini na početku nove godine. Procedura je bila vrlo komplikovana, a konačnu potvrdu novog zakona davala je helieja. U narodnoj skupštini vršio se i ostrakizam — sud crepovima. Na jednoj od narodnih skupština postavljeno je pitanje da li narod smatra da neku osobu treba proterati iz Atine, ako je na osnovu uticaja postala opasna za atinsku demokratiju. Ako je eklezija dala potvrdan odgovor, prelazilo se na tajno glasanje crepićima (grčki ostrakon = crep). Onaj čije se ime nalazilo na najvećem broju crepova morao je na deset godina da napusti Atinu, zadržavajući pravo na svoju imovinu. Da bi odluka o progonstvu bila punovažna moralo je za nju da glasa 6000 skupštinara. Državni činovnici. — Atinske činovnike je ili birala narodna skupština javnim glasanjem ili su određivani kockom. Mandat činovnika bio je, sa retkim izuzecima, uvek godinu dana. Pre stupanja na dužnost podvrgavani su dokimasiji, a po isteku mandata polagali su račun o svom radu. Individualne funkcije su u Atini bile retke, češće su bile činovničke kolegije, u kojima nije postojala hijerarhija među članovima. Atinska država je imala vrlo razgranat činovnički aparat, ali su najvažnije kolegije funkcionera bili arhonti i stratezi. Arhonti su, kako je već rečeno, bili najvažniji atinski funkcioneri do Klistenove reforme. Kasnije su izgubili značaj i rukovodeća uloga u upravi je prešla na stratege. Ipak, struktura kolegije arhonata se nije ni u V veku promenila. U nadležnosti arhonta-eponima (čijim se imenom i dalje obeležavala godina) bila su neka krivična dela protiv porodice. Pored toga vršio je i nadzor nad sirotinjom, brinuo se o organizovanju svetkovina, rukovodio takmičenjima i procesijama, i slično. Arhont-bazileus je i dalje ostao prvosveštenik državnog kulta. 49
Arhont-polemarh je svojevremeno bio vojskovođa, ali u V veku p. n. e od njegovih ranijih funkcija gotovo da ništa nije ni ostalo. U ovo vreme osnovna polemarhova nadležnost je bila da nadgleda i raspravlja sporove koje su meteci (stranci) vodili sa atinskim građanima. Ostalih šest arhonata — tesmoteti, su bili sudski funkcioneri. Oni su određivali dane sudskih zasedanja, sastavljali sudske kolegije, predsedavali važnim sudskim procesima i prilikom dokimasije činovnika. Njihova obaveza je bila i da ispituju pozitivne zakone i predlažu ekleziji da se uklone praznine i protivurečnosti u njima. Stratezi, kojih je bilo deset na broju, su stajali na čelu vojne uprave. U vreme Klistena birani su po jedan iz svake file, a kasnije iz cele države, bez obzira na pripadnost fili. Svi stratezi su imali jednak položaj i prava, ali je eklezija mogla da odredi jednog ili više njih kao komandante vojnog pohoda. Od sredine IV veka svaki je strateg dobijao svoju nadležnost (komandovanje pešadijom, mornaricom, odbranom grada i slično). Kao vojni zapovednici stratezi su uzimali velikog učešća i u spoljnoj politici sklapajući međunarodne ugovore i referišući o njima narodnoj skupštini. Areopag. — Do Efijaltovih reformi 462. godine p. n. e., Areopag je bio jedan od najuticajnijih organa u Atini, koji je kontrolisao rad funkcionera i delatnost narodne skupštine. Posle pomenute reforme, Areopag je izgubio svoj prethodni značaj i zadržao samo neke sudske funkcije. U sastav Areopaga ulazili su arhonti i arhonti sa isteklim mandatom. Imenovani su doživotno, ali su verovatno krajem svake godine polagali računa o svome radu. Zasedanja Areopaga su bila tajna. Od sudskih stvari u nadležnosti Areopaga nalazila su se samo ubistva sa predumišljajem, pokušaji ubistva i zlonamerne paljevine i trovanja. Helieja. — Veliki porotni sud — helieja, se sastojao od 6000 članova, koji su određivani kockom među građanima koji su imali najmanje 30 godina starosti, po 600 iz svake file. Helieja se delila na deset kolegija — dikasterije, koje su se obično sastojale od po 501 člana. Sudski predmeti su davani na pretres dikasterijama svakoga jutra, uoči same rasprave. Kockom je odlučivano koja će dikasterija koji predmet raspravljati. To je činjeno da bi se podmićivanje sprečilo, kao i druge vrste uticaja na sudove od strane zainteresovanih lica. Helieja je razmatrala žalbe na odluke drugih sudova i bila prvostepeni sud za delikte protiv države i službene dužnosti. Pored toga, vršila je i kontrolu nad radom funkcionera i imala pravo konačne potvrde zakonodavnih odluka narodne skupštine. ATINSKO PRAVO Pravni položaj stanovništva. — Stanovništvo u Atini se delilo na atinske građane, strance ili meteke i robove. Prve dve kategorije spadale su u slobodno stanovništvo, dok su robovi bili neslobodni. a) Atinski građani su sticali svoja prava samo ako su bili rođeni od oca i majke koji su takođe bili atinski građani. Svaki je Atinjanin, po navršetku osamnaeste godine života, upisivan u spiskove dema. Upisivanje je vršeno na opštem skupu članova dema (demota) i tom prilikom je proveravano da li je kandidat navršio zahtevane godine i da li je rođen u zakonitom braku. U slučaju da bude odbijen od upisa, imao je pravo žalbe, a ako bi i nakon toga bio odbijen, prodavan je u ropstvo. Atinsko građanstvo davalo je pravo njegovim korisnicima da učestvuju u radu narodne skupštine, da biraju i da budu birani u organe atinske uprave. Pored toga, ono je omogućavalo dobijanje državnih subvencija i učestvovanje u deobama koje je država davala. Uživanje atinskih građanskih prava smatralo se za čast (time), ali su se ona zbog pojedinih krivičnih dela mogla i izgubiti. Takav gubitak „časti“ nazivao se atimija.
50
Atinski građani su smatrani vojnim obveznicima od osamnaeste do šezdesete godine. U slučaju rata pozivani su u vojsku po određenom redosledu. Postojala je i obaveza vojne obuke, koja je trajala dve godine, od osamnaeste do dvadesete godine života. Robovi i meteci su vršili vojnu službu samo izuzetno. Bogati građani su bili opterećeni vršenjem raznih službi u korist države, koje su se nazivale liturgije. Izvršavanje liturgija bilo je skopčano sa velikim troškovima. Stoga nijedan građanin nije bio obavezan da vrši liturgiju dve godine uzastopce, niti su mu se mogle nametnuti dve obaveze u toku jedne godine. U slučaju da građanin odbije liturgiju, pitanje je rešavao sud. Nije bio redak slučaj da bogati robovlasnici sami sebe predlože za liturgiju, da bi na taj način uvećali svoj ugled i popularnost kod masa. Finansijski najteža liturgija bila je takozvana trijerarhija — obaveza da se opremi brod, b) Meteci su bili stranci, uglavnom iz drugih grčkih polisa, koji su se bili privremeno ili stalno naselili u Atini. Njihov broj je rastao sa uvećanjem ugleda Atine među grčkim gradovima, koja je u V veku p. n. e. bila kulturni i privredni centar cele Grčke. Smatra se da je u V veku broj meteka u Atini bio prešao 10000. Meteci su bili slobodni ljudi ali nisu uživali politička prava. Mogli su sticati pokretnu i nepokretnu imovinu, ali sa izvesnim ograničenjem. Deca rođena u brakovima meteka i atinskih građana nisu dobijala atinsko građanstvo. Svaki metek je morao uzeti sebi nekog atinskog građanina koji ga je kao neka vrsta tutora (prostat) zastupao pred atinskim vlastima. Stranci su plaćali i naročiti porez — metekion. Meteci su se najčešće bavili zanatima i trgovinom, ali je među njima postojao i veliki broj Ljudi takozvanih slobodnih profesija: lekara, učitelja, besednika, umetnika i slično. Pojedini meteci su za izuzetne usluge učinjene atinskoj državi bili oslobađani plaćanja dažbina, bilo im je dozvoljeno da sklope zakoniti brak sa atinskim građanima, i da stupaju u kontakt sa vlastima bez prostata. Stranci, koji su u svojoj zemlji učinili naročite usluge Atini, dobijali su titulu prokseni. Oni su bili u svojim zemljama neka vrsta atinskih konzula. Kada bi boravili u Atini uživali bi mnoge počasti i imali pravo da se pojave pred eklezijom. c) Robovi su bili neslobodno stanovništvo čiji je broj znatno prevazilazio broj atinskih građana. Prema svedočenju starih pisaca a na osnovu popisa od 309. godine p. n. e., u Atini ih je bilo oko 400 000, naspram 20 000 atinskih građana. Osnovano je pretpostaviti da je ta cifra preterana. Postojale su dve vrste robova: privatni i državni. Državni robovi su mogli osnivati svoje domaćinstvo i sticati svojinu. Država ih je koristila kao čuvare reda u narodnoj skupštini, pisare, zatvorske činovnike, izvršioce sudskih presuda, i slično, te je tako njihov položaj bio znatno povoljniji od položaja privatnih robova. No, bilo je državnih robova koji su radili u rudnicima i kamenolomima u svojini atinske države. Privatni robovi su široko korišćeni u svim imućnim kućama gde su radili najraznovrsnije poslove. Među njima su se mogli sretati i privatni vlasnici koji su živeli odvojeno od svojih gospodara, bavili se zanatima i samo plaćali svojim vlasnicima ugovorenu dažbinu. Izvori ropstva u Atini su bili zarobljavanje u ratu, kupovina, rođenje od roditelja robova i, do Solonove reforme, dužničko ropstvo. Rob je bio svojina gospodara, objekat a ne subjekat prava. Ipak, postojali su izvesni elementi zaštite robova. Rob, prema kome je gospodar rđavo postupao, je mogao zatražiti azil u nekom od hramova. Gospodar nije roba mogao kazniti smrću, već samo bičevanjem. Za smrtnu kaznu zahtevala se sudska presuda. Ubistvo tuđeg roba nametalo je učiniocu obavezu plaćanja globe. Pred sudom rob nije mogao samostalno nastupati, već se zahtevalo da ga gospodar zastupa. Izuzetno, ako je rob podnosio tužbu protiv nekog po državu opasnog dela, mogao se samostalno
51
pojaviti pred sudom. Ako bi se potkazivanje roba pokazalo istinitim, država mu je kao nagradu mogla pokloniti slobodu. Oslobođeni rob je sticao istovetni status sa metekom. Stvarno pravo. — Mada se privatna svojina u Atini znatno razvila, ona je u sebi nosila relikte kolektivne svojine, koju je štitila država. Privatna svojina se smatrala ustupkom koji i je država činila pojedincu. Arhont je svake godine prilikom stupanja na dužnost izjavljivao da on čuva svakom građaninu svojinu koja mu pripada. Nasledni posed (baština) se u Atini stalno nazivao kleros (žreb, kocka, odnosno deo dobijen kockom), što je odražavalo već davno prošle običaje, kada su se zemljišne deonice dodeljivale kockom. Privatni sopstvenici su bili opterećeni značajnim dažbinama u korist države, što je značilo ograničenje privatne svojine. Pored privatne svojine postojala je i državna, koja je bila značajnija. U vlasništvu atinske države nalazili su se rudnici, javne građevine, veliki broj robova i slično. Pravo svojine štićeno je sa nekoliko vrsta tužbi. Obligaciono pravo. — Osnovni izvori obligacija u Atini bile su obaveze koje su nastale iz ugovora i obaveze nastale iz delikata. a) Ugovorne obaveze. — Za sklapanje ugovora u Atini se nije zahtevala posebna forma. Dovoljna je bila saglasnost volja ugovornih strana. Ipak, radi olakšanja dokazivanja o sklopljenom ugovoru pribegavalo se pismenoj formi. Među pismenim ugovorima najznačajniji su bili syngraphai i cheirographa. Prvi je imao javnopravni karakter i potpisivale su ga obe stranke (na primer kod kupoprodaje, najma itd.), dok je drugi potpisivala samo jedna stranka, ona koja je bila dužnik (na primer kod zajma). Neispunjenje ugovornih obaveza pretilo je dužniku, pre Solonovih reformi, dužničkim ropstvom. Posle Solona, kao sredstvo za ispunjenje ugovornih obaveza postaju kapara, jemstvo i zaloga. Kapara je suma novca koja se daje prilikom zaključenja ugovora kao znak potvrde sklopljenog posla. Ako neka stranka raskine ugovor, gubi kaparu. Jemstvo je lično obezbeđenje poverioca. Treće lice jemči da će dužnik ispuniti obavezu, a ukoliko do njenog ispunjenja ne dođe nastajala je akcesorna (dopunska) ogdovornost jemca prema poveriocu. Zaloga je nastajala kada dužnik neku stvar iz svoje imovinske mase preda u državinu poverioca, s tim da ovaj, ukoliko dužnik ne ispuni obavezu na vreme, može da namiri svoje potraživanje iz imovinske vrednosti založene stvari. Ukoliko se radilo o pokretnoj stvari onda se takva zaloga nazivala ručnom (grčki enechyron). Ako je u pitanju bila neka nepokretnost (najčešće zemlja), ona je ostajala u državini dužnika ali sa pravom poverioca da raspolaže zemljom u slučaju neplaćanja duga na vreme. Takva zaloga se nazivala hipoteka. Zemlju pod hipotekom dužnik nije mogao prodati do isplate duga. Među pojedinim ugovorima u Atini su bili najznačajniji kupoprodaja, zakup, lični najam, posluga, zajam, depozit i ortakluk. b) Obaveze iz delikata. — U atinskom pravu su nedopuštene radnje koje su nanosile štetu ličnosti ili imovini građana povlačile ne krivičnu kaznu, već imovinsku naknadu štete oštećenom licu. Svaka šteta pričinjena imovini davala je osnova za pokretanje tužbe koja se nazivala dike blabes, i čije podizanje je zavisilo od privatne inicijative oštećenog lica. Otac porodice je bio odgovoran za imovinsku štetu koju su pričinila njegova deca, a gospodar za štetu koju je pričinio rob. Vlasnik roba se mogao osloboditi odgovornosti predajom roba oštećenom licu. Slično je i vlasnik životinje odgovarao za štetu koju bi ona pričinila, ali bi se njenom predajom mogao osloboditi odgovornosti. Porodično pravo. — Sklapanje braka se u Atini smatralo obaveznim, mada bezbračnost nije povlačila nikakve kazne, već samo moralnu osudu. Funkcije arhonta-bazileusa i stratega mogli su vršiti samo oženjeni Ljudi. U Homerovo vreme brak se sklapao kupovinom neveste. Devojčin otac, ili lice koje ga je zastupalo, je dobio od mladoženje stvari od vrednosti (hedna), a 52
otac je sa svoje strane davao poklon mladoženji (mejlija). I u kasnije vreme brak je u Atini sačuvao relikte svoga porekla. Mladoženja i dalje sklapa ugovor sa nevestinim ocem ili drugim srodnikom pod čijim se starateljstvom devojka nalazi (kyrios). Plaćanje za devojku ostaje i dalje bitni element ugovora, mada u vreme demokratije ima samo simbolični karakter. Davanje miraza nije bilo obavezno. Ukoliko dobije miraz, muž je upravljao imovinom koju je dobijao i morao je da je sačuva za decu rođenu u braku. Razlikovale su se dve forme sklapanja braka: a) običan ugovor mladoženje sa starešinom porodice (engiesis), i, b) brak pred funkcionerom ili sudom (epidikasia). Ova druga forma primenjivala se samo u izuzetnim slučajevima: prilikom udavanja bogate naslednice, ženidbe usvojenika i slično. Formalno, brak je u Atini bio monogaman, ali se u praksi monogamija odnosila samo na žene. Muškarci su veliki deo svoga vremena provodili u društvu slobodnih žena — hetera, kojih je u svim grčkim polisima bilo veoma mnogo i kojima je država davala zaštitu. Pored toga, u najvišim slojevima atinske aristokratije bila je rasprostranjena i ljubav sa prostituisanim mladićima — efebima. U takvim okolnostima, atinske žene, koje su bile zatvorene u kućama i zanemarivane od strane svojih muževa, ne retko su se odavale lezbejskoj ljubavi, 13 tako da su sve ove pojave jako poljuljale ugled i stabilnost atinske porodice. Razvod braka je bio lak za muškarca. On je mogao ženu da otpusti iz kuće kad god je hteo i nije morao da se obraća državnom organu. Morao je jedino da vrati miraz, izuzev u slučaju kada je razlog za razvod braka bio ženino neverstvo. U slučaju da žena traži razvod morala se obratiti arhontu sa pismenom izjavom u kojoj su navedeni razlozi za razvod. Vlast roditelja prema deci je u prvim vekovima atinske istorije bila veoma velika. Otac je imao pravo života i smrti nad decom, a do Solonovih reformi mogao je i da ih proda u ropstvo. U V veku p. n. e., očinska vlast je znatno ublažena. Deca su bila dužna da poštuju i slušaju svoje roditelje, a sinovi da ih izdržavaju ukoliko su osiromašili. Neizvršavanje ovih obaveza moglo je dovesti sina pred sud zbog rđavog postupanja sa roditeljima. Nasledno pravo. — I atinsko pravo razlikuje zakonsko i testamentalno nasleđivanje. U slučaju da ostavilac umre ne napisavši testament, na nasledstvo su se prvo pozivali njegovi sinovi. Ženska deca su nasleđivala samo u slučaju da nema sinova. Inače, kćeri su mogle dobiti od svoga brata samo miraz prilikom udaje. Vanbračna deca nisu imala pravo na nasledstvo. Zakon je dozvoljavao da im se zavešta samo ograničena suma novca. U odsustvu direktnih naslednika ostavioca su nasleđivali pobočni srodnici, najpre braća i sinovci, zatim dedovi, bratučad i njihova deca itd. Grčka tradicija je nastanak testamenta vezivala za Solonovu ličnost, mada nije sasvim sigurno da je testament stvorio legendarni zakonodavac. Za punovažnost testamenta tražilo se da je njegov sastavljač umro zdrav i da nije pod fizičkom ili psihičkom prinudom. Imovinu je moglo zaveštati samo ono lice koje nije imalo muške dece. Žene, maloletna lica i usvojenici nisu takođe mogli sastaviti testament. Lica koja su vršila javne funkcije, vezane za raspolaganje državnim sredstvima nisu smela vršiti zaveštanja dok ne polože računa o svojoj delatnosti. Posebna institucija atinskog naslednog prava bio je slučaj postojanja samo jedne kćeri — naslednice, koji se nazivao epikleros. Ako takvoj naslednici otac testamentom nije odredio mladoženju, onda je tu obavezu na sebe preuzimao arhont. Po svemu sudeći, tom prilikom su prednost imali devojčini srodnici sa očeve strane. Krivično pravo. — Atinsko krivično pravo je zadržalo dosta relikata iz rodovskoplemenskog društva. Primer za to je shvatanje da je ubistvo stvar koja interesuje srodnike ubijenog, a ne državne organe. Smatralo se potpuno dopuštenim sporazum između porodice ubijenoga i ubice, o naknadi za ubistvo. 13
Lezbejska ljubav (ljubav žene sa ženom) je i dobila ime prema grčkom ostrvu Lezbosu, gde je navodno prvi put uočena.
53
Najznačajnija krivična dela, koja su i najstrožije kažnjavana, bili su delikti protiv države. U tu grupu spadali su veleizdaja, obmana naroda, uvreda bogova, podnošenje protivzakonitih predloga u narodnoj skupštini i slično. Pod veleizdajom se podrazumevao i sam čin izdaje, kao i pokušaj prevrata s namerom obaranja atinske demokratije. Kazna je bila smrt i konfiskacija imovine. Pod obmanom naroda podrazumevalo se „nečasno'“ držanje besednika u narodnoj skupštini, koje je moglo da navede narod na pogrešne odluke. Obmana naroda se kažnjavala plaćanjem velike globe. Uvreda bogova se smatrala teškim deliktom protiv države. Atinjani, kao ni ostali Grci, nisu imali crkvu kao instituciju, već su verski i državni kult bili istovetni. Stoga, odstupanje od vere je značilo odstupanje od države, koja je štitila sopstveni kult. Kao težak delikt smatralo se i podnošenje protivzakonitih predloga narodnoj skupštini. Protiv takvog predlagača mogao je svaki građanin pokrenuti postupak koji se nazivao graphe paranomon. Kazne su se kretale od globe do smrtne kazne. Od krivičnih dela protiv porodice posebno mesto zauzimali su nebrižljiv odnos roditelja prema deci, rasipanje porodične imovine i neverstvo. Neverstvo je bilo kažnjivo samo za ženu. Ono je davalo mogućnost mužu da ubije ženinog ljubavnika na licu mesta. Od krivičnih dela protiv ličnosti pored ubistva kažnjivo je bilo i šamaranje, uvreda, kleveta i slično. Za krađu, kazne su bile različite u zavisnosti da li je lopov uhvaćen na licu mesta ili nije. Ako je lopov uhvaćen na mestu krađe bilo ga je moguće odmah zatvoriti, a noćnog lopova čak i ubiti. U drugom slučaju podizala se tužba protiv lopova koja je predviđala za krivca globu u dvostrukoj vrednosti ukradene stvari. Kao kazne primenjivali su se smrtna kazna, gubitak časti — atimija, novčane kazne i konfiskacija imovine. Kazne lišenja slobode su retko primenjivane, uglavnom u vidu kratkotrajnog pritvora. ORGANIZACIJASUDOVA I SUDSKI POSTUPAK a) Organizacija sudova. — U Atini su postojale sledeće vrste sudova: Areopag, sud efeta, sud jedanaestorice, sud četrdesetorice i helieja. Areopag je najstarija sudska ustanova u Atini, koji je raspravljao o ubistvima sa predumišljajem, trovanjima i paljevinama. Pošto se ubistvo smatralo deliktom koji izaziva gnev bogova, kažnjavanje ubice je imalo versko značenje. Stoga se posle sahrane ubijenoga, njegovi srodnici obraćaju tužbom arhontu-bazileusu, koji je rukovodio verskim stvarima. On je tada određivao koji je sud nadležan za određeno ubistvo. Ako je konkretno ubistvo bilo u nadležnosti Areopaga, saslušanje ubice se vršilo pod vedrim nebom da se prisutni ne bi „uprljali“ boraveći pod istim krovom sa ubicom. Tužilac i ubica su stajali na dva kamena koji su se nazivali „kamenom nepraštanja“ (tužilac) i „kamenom greha“ (ubica). Posle tužiočevog govora ubica je mogao da ode u progonstvo i da se na taj način spase osude. Uobičajena kazna za umišljajno ubistvo je bila smrt. Odluka o kazni se donosila pojedinačnim glasanjem areopagita. U slučaju jednakog broja glasova, optuženi se smatrao oslobođenim. Sud efeta je sudio nehatna ubistva, podstrekavanje na ubistvo, telesne povrede i ubistvo meteka. Sud jedanaestorice je takođe raspravljao o krivičnim stvarima. U njegovoj nadležnosti su se nalazila razbojništva, noćne krađe, džeparenje, otmice i prodaje atinskih građana i slično. Sud četrdesetorice je raspravljao uglavnom imovinsko-pravne sporove. Žalbe na njegove odluke podnošene su helieji.
54
Helieja, b kojoj je već bilo reči, je bila najviši sud u Atini. Ona je bila prvostepeni sud u najvažnijim sudskim sporovima, a višestepeni (apelacioni) za sporove koji su već bili rešili niži sudovi. b) Sudski postupak. — Pokretati sudski postupak mogli su samo punopravni atinski građani. U ime žena i maloletnika istupao je starešina porodice (kyrios), u ime meteka prostat, a u ime robova gospodar. U Atini su postojale dve vrste sporova: dike i graphe. Postupak dike je pokretalo zainteresovano lice ili njegov zakoniti zastupnik. Postupak graphe je mogao pokrenuti bilo koji atinski građanin, bez obzira da li je bio zainteresovan ili nije. Započeti postupak dike se mogao prekinuti i pre donošenja odluke, dok se graphe morao okončati. Ako bi tužilac u toku postupka graphe odustao, plaćao je globu u iznosu od 1000 drahmi. Istu kaznu plaćao je i ako izgubi spor. U procesu graphe pokretač spora je mogao izvući izvesne materijalne koristi ako se podizala tužba zbog povrede fiskalnih prava države (neplaćanje poreza i slično). U tom slučaju tužilac je, kao nagradu, dobijao deo konfiskovane imovine ili kazne na koju je optuženi osuđen. Takva praksa pobudila je pojedine Atinjane da se profesionalno bave potkazivanjem građana, te je tako nastao poseban sloj denuncijanata, koji su prezrivo nazivani sikofantima.14 Sudski postupak je u Atini počinjao pozivanjem na sud, koje nije vršio državni organ već oštećena stranka, pred svedocima. U slučaju da se u zakazani dan i čas optuženi ne pojavi pred sudom, postupak se okončavao. Prvi deo postupka sastojao se u utvrđivanju materijalne istine i nazivao se anakrisis. U toku postupka tuženi je mogao da podnosi prigovore i protivtužbe (paragraphe). Sva dokazna sredstva, u postupku utvrđivanja materijalne istine, podnosile su same stranke. Kao dokazna sredstva smatrane su izjave svedoka, potvrđivane zakletvama. Kao svedoci mogli su se saslušavati i robovi, ali je njihovo ispitivanje vršeno pod torturom. Žene i maloletnici nisu mogli svedočiti. Po okončanju prethodne istrage zakazivao se glavni pretres, na kome se donosila presuda. U toku glavnog pretresa stranke su mogli da zastupaju i besednici, neka vrsta začetka profesionalne advokature. Glavni pretres se okončavao tajnim glasanjem sudija, koje se vršilo bez prethodnog dogovaranja. Pošto kazne nisu bile predviđene za sva dela, nakon izricanja presude se raspravljalo o kazni. Predloge, kakvu kaznu primeniti, mogli su da čine i tužilac i tuženi. Postojala je mogućnost žalbe helieji na presude nižih sudova. Za izvršenje presude tuženom se određivao rok. U slučaju neizvršenja o roku, tužilac je mogao da zaposedne imanje dužnika. Ako bi se tuženi protivio, tužilac je mogao da zahteva izvršenje presude od državnog organa.
2. HELENISTIČKE DRŽAVE NASTANAK HELENISTIČKIH DRŽAVA Jačanje makedonske države za vlade Filipa II. — Makedonska plemena, koja su po svom etničkom poreklu srodna Grcima, živela su u severnim delovima Balkanskog poluostrva. Za razliku od Grka, koji su kao oblik političke organizacije zadržali polis, u Makedoniji je krajem VI veka p. n. e. stvorena državna organizacija u formi nasledne, vojničke monarhije. Makedonski vladari su nosili titulu kralja (bazileus) i dolazili na presto po principu primogeniture, svi iz porodice Argeada. Kralj je bio, pre svega vojni zapovednik, čija je vlast 14
Reč sikofant je u početku označavala čoveka koji motri i prijavljuje svakog onog koji iz Atine iznosi smokve, koje su u Atini smatrane važnim prehrambenih artiklom i čiji je izvoz bio zabranjen. Kasnije, reč je dobila šire značenje i korišćena je za svakog potkazivača, koji su u Atini bili prezreni.
55
bila delimično ograničena, postojanjem grupe njegovih najbližih ratnih drugova (hetairoi) nekom vrstom ratnog veća. Kao organ državne organizacije postojala je i skupština ratnika, ali je njeno učešće u upravi bilo više formalno. Makedonska monarhija postaje značajan istorijski činilac za vlade Filipa II (359-336 p. n. e.). Koristeći slabosti i razjedinjenost grčkih polisa, Filip II je nastojao da ih potčini svojoj vlasti. Vodeći veštu diplomatsku politiku uspevao je da u mnogim polisima stvori sebi naklonjenu stranku. Ono što nije uspeo diplomatskim putem, dokrajčio je snagom oružja. Godine 338. p. n. e. makedonske trupe su potukle savezničku grčku vojsku na čelu sa Atinom u bici kod Heroneje. Naredne 337. godine, Filip je u Korintu sazvao predstavnike grčkih polisa i nametnuo im savez gradova. Cilj ove federacije trebalo je da bude ujedinjenje grčkih polisa i prestanak trajnih neprijateljstava među njima. Razumljivo da ova, naizgled plemenita ideja, nije mogla da prikrije Filipovu nameru da na taj način dominira Grčkom. Korintski savez je bio potpuno u njegovim rukama, a on je izabran i za formalnog vođu (hegemon). Carstvo Aleksandra Makedonskog . — Godine 336. p. n. e. Filip je pao kao žrtva zavere. Nasledio ga je njegov sin Aleksandar, koji je istovremeno postao i makedonski kralj i vođa Korintskog saveza. Višestruko obdaren i beskrajno ambiciozan, Aleksandar već 335. kreće, sa malobrojnom grčko-makedonskom vojskom, u rat protiv Persije. Svoje želje za osvajanjima Aleksandar je pravdao osvetom Persijancima za ratove koje su pre 150 godina vodili protiv Grčke. Među makedonskom vojničkom aristokratijom njegovi planovi naišli su na odobravanje. U intervalu od 335. do 327. p. n. e., Aleksandar je uspeo da sruši ogromno, ali iznutra razjedinjeno Persijsko carstvo, osvoji ogromne prostore i čak stigne do granica Indije. Iznurena neprekidnim ratovanjem, Aleksandrova vojska se uz velike napore povukla iz Indije. Po povratku sa pohoda Aleksandar je nastojao da sredi svoje ogromno i šaroliko carstvo. Osnovni problem stvarale su protivrečnosti između osvajača (Grka i Makedonaca) i velikog broja pokorenih naroda, vrlo različitog etničkog porekla. Sva Aleksandrova nastojanja bila su usmerena ka pomirenju tih suprotnosti i stvaranju jedinstvene državne organizacije, koja je trebalo da bude mešavine grčke i istočnjačke civilizacije. Radi postizanja tog cilja favorizovano je sklapanje mešovitih brakova, naseljavanje Grka u Aziji, trgovačke veze Grka i istočnih naroda, primanje drugih naroda u Aleksandrovu vojsku i slično. Iznenadna smrt sprečila je dalje ostvarivanje Aleksandrovih namera. Godine 323. umire u Vavilonu najveći osvajač antike, star samo 33 godine. Raspad Aleksandrove države. — Nakon Aleksandrove smrti ogromno carstvo su podelili njegovi generali, koji su sebe nazivali dijadosi (naslednici). Tri su značajne dinastije nastale raspadom Aleksandrovog carstva. a) Antigon Gonata je zadržao za sebe Makedoniju i Grčku, gde su kasnije zavladali njegovi potomci. Država je postojala sve do 147. godine p. n. e., kada su je osvojili Rimljani i pretvorili u svoju provinciju. b) Antioh, sin Seleuka, Aleksandrovog komandanta konjice, zavladao je Azijom, gde je osnovao dinastiju Seleukida. Njegova država se odlikovala etničkim nejedinstvom, pa su se tokom godina mnoge oblasti otcepile osnivajući samostalna kraljevstva (Kapadokija, Pont, Bitinija, Paflagonija, Jermenija, Parta, Pergam), a vlast Seleukida se zadržala samo u Siriji. Sve su ove države sa izuzetkom Parte, tokom drugog veka p. n. e. pale pod rimsku vlast. c) Ptolomej Lag je osnovao u Egiptu dinastiju Ptolomeja, koja će vladati ovom oblašću sve do 30. godine p. n. e., kada će i nju pokoriti Rimljani. Sve ove države, nastale raspadom carstva Aleksandra Makedonskog, nose zajednički naziv helenističke monarhije, a civilizacija koju je nastojao da stvori Aleksandar helenistička. Ovakav naziv je usvojen da bi se ovo istorijsko razdoblje razlikovalo od klasičnog grčkog ili helenskog. OSNOVNE KARAKTERISTIKE HELENISTIČKIH MONARHIJA
56
Kraljeva vlast. — Sve helenističke monarhije imaju vrlo izraženi lični karakter. Vladar je taj koji stvara kraljevstvo i njemu je sve podčinjeno. On nije ni „kralj Egipta“, ni „kralj Egipćana“, već jednostavno „kralj Ptolomej“ ili „kralj Seleuk“. Objašnjenje leži u činjenici što su te države nastale komadanjem jednog carstva, koje nije bilo ni u kom pogledu jedinstveno, pa helenističke monarhije, u svom sastavu, ne raspolažu etničkim jedinstvom. Kraljevska vlast je nasledna i predmet kulta. Kralj je neosporni šef države kome se pripisuju visoki kvaliteti i vrline. Njegova vlast potiče od bogova, koji i štite, a kralj osigurava mir podanicima svojom dobrotom i pravičnošću. Kralj je taj koji je iznad zakona, ali u pozitivnom smislu. On ublažava i popravlja strogost pisanih zakona, jer je on sam „živi“ ili „oduhovljeni zakon“. Ovo shvatanje preuzeće kasnije i rimski carevi u vreme dominata. Prema helenističkom shvatanju čitava državna teritorija je svojina vladara i on može njom raspolagati. Pozivajući se na ovaj princip, nekolicina helenističkih monarha su zaveštali svoje države Rimljanima. Helenističke države su po svom nastanku vojničke i kralj je prvenstveno vojni zapovednik. Pored toga on je i vrhovni zakonodavac, vrhovni sudija i šef uprave. Vladari i njihove dinastije su predmet obožavanja, koji nije do tada bio poznat u grčkom svetu. Helenistički kult monarha, razviće se do neslućenih razmera, i uticati kasnije na rimsku državu. Vladari su okruživani velikom raskoši i ceremonijalom, a uz imena su im pridavani epiteti koji su trebalo da asociraju na božansko poreklo njihove vlasti: soter (spasilac), epifan (bog koji se pojavljuje), everget (dobročinitelj) i slično. Objašnjenje tolikog kulta vladara leži u činjenici da su helenistički kraljevi bili stranci i uzurpatori u zemljama u kojima su gospodarili. Stoga je postojala potreba da se njihov autoritet učvrsti dovođenjem u vezu sa religijom i davanjem zvučnih nadimaka. Pored vladara postoji i razgranati dvorski i činovnički aparat. Najvažnije mesto zauzima dvorsko veće, sastavljeno od kraljevih najbližih saradnika, mahom vojnih zapovednika, koje vladar naziva „prijateljima“ (philoi). Veće je u potpunoj zavisnosti od kraljeve milosti i ima savetodavni karakter. Kao i čitav vladajući sloj, i veće je sastavljeno od Grka i Makedonaca, što znači od osvajačkog dela stanovništva. Budući da je taj sloj bio malobrojan, nisu se mogle poveriti sve činovničke funkcije njemu, tako da je administrativni aparat regrutovan iz redova pokorenih naroda, u međuvremenu helenizovanih. Lokalna uprava. — Iako je izvršena velika koncentracija vlasti u rukama vladara, zadržani su i izvesni vidovi lokalne samouprave, pre svega u gradovima. U sastav helenističkih monarhija ušao je veliki broj gradova, mahom grčkih i njihove kleruhije. Pored toga i sami helenistički vladari su osnivali mnoštvo gradova. Samo za vreme vladavine Seleuka I, osnovano je oko šezdeset novih gradskih naselja. Svi ti gradovi, pored priznavanja vrhovne vlasti monarha, su zadržali izvesnu autonomiju koja se zasnivala na tradicijama grčkih polisa. Gradovi su imali sopstveno zakonodavstvo i samostalno raspolagali svojim finansijama. Pored lokalnih magistrata i gradskog veća, u gradovima je postojao i po jedan činovnik koji je bio predstavnik centralne vlasti (epistat), i koji je nadgledao rad gradskih organa. Sudove je određivao vladar, a prilikom suđenja primat su imali kraljevski zakoni nad gradskim. Gradovi su bili privredni, kulturni i vojni centri, i igrali su značajnu ulogu u razvoju helenističkih država. Stoga su vladari podsticali njihov razvoj dajući im određene povlastice. Razmena dobara i ideja. — Osnovni značaj helenističkih država je zbližavanje dve do tada različite i često neprijateljske civilizacije: grčke i istočnjačke. Stvaranjem najpre Aleksandrovog carstva, a zatim, njegov raspad i mešanje stanovništva, uslovili su mnogo intenzivnije kontakte između ova dva dela sveta. Te veze su bile i u razmeni dobara i u razmeni ideja. Helenistički svet stvara i nove centre. Atina je još uvek uživala ugled kulturne metropole, ali trgovački monopol preuzimaju drugi gradovi, koji su se nalazili na raskrsnici dva dela sveta (Rodos, Milet, Efes). Sve veći značaj dobijaju i prestonice novih država, pre svih Aleksandrija i Antiohija. Posebnu 57
važnost za razvoj nauke čitavog starog sveta imaće velika aleksandrijska biblioteka u kojoj su se čuvali značajni rukopisi. I u pravu dolazi do mešavine i primene različitih pravnih sistema. U Egiptu, na primer, je postojala razlika između egipatskog, zatečenog prava i „kraljevskog prava“, to jest onih zakona koje su donosili Ptolomeji i koji su po svojoj koncepciji bili grčki. Ali, to novo pravo malo tretira privatnopravnu materiju, već uglavnom raspravlja javnopravna pitanja. Helenizam predstavlja spoj istočnjačkog despotizma i grčkih tradicija polisa. Te dve stvari, tako različite po svojoj sadržini, bilo je nemoguće pomiriti. U tome i leži uzrok kriza i propasti ovakvih državnih tvorevina, koji je usledio nakon kratkotrajnog kulturnog i ekonomskog poleta. Ipak, tekovine helenizma preuzeće u dobroj meri njegov osvajač — Rim, a helenistički uticaji će se naročito osećati u istočnim delovima rimske države, od kojih će kasnije nastati Vizantijsko carstvo.
58
DRŽAVA I PRAVO U FEUDALNOM DRUŠTVU
59
ZAJEDNIČKE CRTE FEUDALNOG DRUŠTVA I DRŽAVE Društveno-ekonomska formacija koja je smenila robovlasničku i koja je uglavnom trajala od kraja V do kraja XVIII veka, kao i države koje su u to vreme postojale, nazivaju se feudalnima. Mada je među njima bilo znatnih razlika i specifičnosti (govori se često o vizantijskom, zapadnoevropskom, arabljanskom, azijskom, turskom i drugim feudalizmima kao posebnim vrstama), što je sasvim razumljivo ako se ima na umu da su se feudalne države razvijale na geografski širokom prostoru i u dugačkom vremenskom razdoblju, postoje neke zajedničke karakteristike feudalnih društveno-ekonomskih odnosa koje su obeležile države toga perioda. Feudalizam je, pre svega, klasno društvo sa dve izrazito odvojene klase — feudalcima i kmetovima. Feudalci (vlastela, plemstvo) su vladajuća klasa, zemljoposednici, koji raspolažu pravom svojine nad zemljom. Kmetovi su nosioci osnovnog načina proizvodnje, zavisni seljaci vezani za zemlju, koji feudalcima duguju razne dažbine. Glavni oblik dažbina je feudalna renta, koja se deli na tri vrste: a) radnu rentu ili kuluk, koja znači da kmet izvestan broj dana u nedelji (najčešće dva dana) mora da radi za feudalca; b) naturalnu rentu, koja primorava kmeta da jedan deo gotovih proizvoda (najčešće jednu desetinu) daje feudalcu, i c) novčanu rentu, što znači davanje izvesne sume novca feudalcu. Pored feudalaca i kmetova u feudalizmu se, posebno od X veka, obrazuje i građanska klasa ili buržoazija, koju su sačinjavali stanovnici slobodnih gradova, mahom trgovci i zanatlije po zanimanju. U daljem razvoju feudalnog društva, ova će klasa, postajući ekonomski sve moćnija, srušiti vlast feudalnog plemstva i obrazovati buržoaske države zasnovane na jednakosti svih ljudi pred zakonom. Ekonomska nejednakost praćena je u feudalnom društvu i pravnom nejednakošću. Stanovništvo je podeljeno u zatvorene društvene grupe, uže od klasa, koje se nazivaju staležima. Prava i dužnosti pripadnika staleža bila su strogo utvrđena a prelaz iz jednog staleža u drugi praktično nemoguć. Razlikovali su se uglavnom sledeći staleži: a) privilegovani staleži, u koje su spadali crkveno i svetovno plemstvo, zemljoposednici oslobođeni plaćanja dažbina, i b) potčinjeni staleži (građanstvo i kmetovi), na koje je padao teret svih finansijskih obaveza, Politička vlast je bila u rukama privilegovanih staleža, mada od X veka izvestan udeo u vlasti ima i građanstvo. Feudalni poredak je karakterisan spajanjem pojma svojine sa najvišom vlašću (suverenitetom). Sopstvenik zemlje (feudalac) raspolaže svim ili delom prava koja sačinjavaju najvišu vlast (suverenitet) i koja u današnje vreme pripadaju državi. To znači da je u feudalizmu državna teritorija podeljena na posede (feude ili lena) kojima upravlja njihov vlasnik (feudalni gospodar). Na feudu on sudi stanovništvu umesto vladara, a stanovništvo njemu, a ne vladaru (odnosno državi) duguje razne dažbine. Feudalni sopstvenici ne zavise samo od vladara, već i jedan od drugog. Takva zavisnost proizilazi otuda što je svaki od feudalaca svoju zemlju dobijao od drugoga i zbog toga bio zavisan od njega. Iznad svih stajao je vladar, koji se prema feudalnom shvatanju smatrao sopstvenikom čitave državne teritorije. Zbog toga je za feudalni poredak karakteristična hijerarhijska struktura, koja vladajuću klasu povezuje u jednu celinu, uvek spremnu da brani svoje interese. U osnovi odnosa koji su povezivali vlastelu ležao je princip ugovora. Odnos jednog feudalca prema drugom bio je odnos dve neravnopravne ugovorne strane. Jedna od njih, koja se nazivala sizerenom, smatrana je višom, a druga, koja se nazivala vazalom, smatrana je nižom. No i pored nejednakosti, obe strane ovog ugovornog odnosa bile su povezane uzajamnim pravima i obavezama. Sklapanje feudalnog ugovora bilo je praćeno čitavim nizom formalnosti. Vazal je najpre, uz ukazivanje poštovanja sizerenu, izgovarao određenu unapred utvrđenu formulu, koja je predstavljala zakletvu vernosti. Nakon toga sizeren ga je uvodio u držanje zemlje koja mu je data (investitura) o čemu je sastavljan i pismeni akt, koji pored potvrde ustanovljavanja vazalnih 60
odnosa sadrži i spisak nepokretnosti predatih vazalu. Feudalni posednici su raspolagali takozvanim imunitetom, što znači da sizerenovi službenici nisu mogli vršiti funkcije uprave i pravosuđa na teritorijama datim vazalu u vidu feuda. Imuniteti su imali, kod raznih feudalaca različite oblike. Osnovna obaveza vazala prema sizerenu, proistekla iz feudalnog ugovora, bila je ukazivanje vojne pomoći. Vazal je bio obavezan da se na poziv sizerena pojavi sam ili sa naoružanom pratnjom, radi njegove zaštite. Pored toga, vazali su morali i novčano da pomažu sizerena i to u sledećim slučajevima: ako sizeren padne u ropstvo, radi njegovog otkupa; kad sizeren ženi najstarijeg sina ili udaje najstariju kćer, da ih daruju i u vreme krstaških ratova da novčano pomognu sizerena koji odlazi u pohod. Kada sizeren prolazi preko vazalovog feuda, vazal je bio dužan da ugosti sizerena i njegovu svitu. Pošto je feudalni ugovor počivao na uzajamnosti, obavezama vazala odgovarale su i obaveze sizerena. Osnovna obaveza sizerena bila je da brani vazala od napada na njegovu ličnost i imovinu, kao i da mu pruži sudsku zaštitu. Feudalni ugovor je imao lični karakter i u slučaju smrti jedne od strana morao se uvek obnavljati. Iz istih razloga nepoštovanje obaveza primljenih od strane sizerena ili vazala oslobađalo je suprotnu stranu od vršenja svojih obaveza. Nevršenje obaveza od stra-ne vazala povlačilo je gubitak feudalnog poseda. Ako sizeren odrekne vazalu zaštitu, gubi prema njemu svoja feudalna prava koja prelaze na hijerarhijski starijeg sizerena. Ovako ustanovljena, feudalna svojina je specifična i karakteriše se nekim posebnim obeležjem. Odnosi vlasti i potčinjenosti vezani su za svojinu nad određenom zemljom. Između sopstvenika, koji su se uzdizali jedan nad drugim, ustanovljava se hijerarhija. Za razliku od klasične rimske svojine, feudalna svojina nije jedinstvena, što znači da svojinsko-pravna ovlašćenja nisu koncentrisana u rukama jednog sopstvenika, već su podeljena između više lica, ali bez zasnivanja zajedničke svojine. Zbog takve deobe prava svojine feud je predmet, uglavnom tri svojinsko-pravna ovlašćenja. Kao vrhovni sopstvenik feuda javlja se vladar, jer je on, prema feudalnom shvatanju, sopstvenik čitave državne teritorije. To vladarevo svojinskopravno ovlašćenje naziva se vrhovnim pravom svojine ili dominium eminens. Kao drugi nosilac (titular) feudalne svojine javlja se feudalac koji neposredno ne drži zemlju, ali raspolaže izvesnim pravima u odnosu na njenog držaoca (feudalne rente), te se njegovo svojinsko pravno ovlašćenje naziva dominium directum. I najzad, kao treći titular feudalne svojine javlja se kmet, neposredni držalac zemljišne deonice, koji ubira sa nje plodove, ali uz određena ograničenja u vidu feudalnih renti. Njegovo svojinsko pravno ovlašćenje naziva se dominium utile. Zemljišni posed davan je u feudalizmu uz obavezu da držalac ispunjava određene terete, čije neispunjavanje povlači gubitak poseda. Zbog toga kažemo da feudalna svojina, za razliku od rimske, nije potpuna, apsolutna, već uslovna i podeljena. Vazal u početnim etapama feudalnog društva nije imao pravo da otuđuje svoj posed. Postepeno on stiče takvo pravo, ali uz obavezni pristanak sizerena. Feudalci (najčešće oni krupni), koji su uspeli da svojim posedima čvrsto zagospodare, dosta su slobodno menjali sizerena, samovoljno se odričući obaveza koje su primali prema prvom sizerenu. Takvi su se slučajevi najčešće događali u pograničnim krajevima, ali ih je bilo i u unutrašnjosti feudalne države, što je sve unosilo nestabilnost u feudalne odnose. U istoriji evropskih feudalnih država razlikujemo tri razvojne etape. Svakoj od njih odgovarao je posebni tip države. Naravno, i ovu periodizaciju treba shvatiti uz sve rezerve koje su izrečene prema vremenskim podelama u istoriji, ali se uzima da se feudalne države dele na: a) Ranofeudalne monarhije koje se nazivaju države baštine ili patrimonijalne države. Naziv dolazi zbog shvatanja da je cela država vladareva imovina, odnosno baština (latinski patrimonium = očevina, nasledstvo, imovina). Trajale su od V do X veka, a kod slovenskih naroda od VIII do XII veka.
61
b) Staleške monarhije, čija je karakteristika ograničenje vlasti monarha putem naročitog predstavničkog tela (staleška skupština). Trajale su od X do XV veka, u slovenskim državama od XII do XV veka. c) Apsolutne monarhije u kojima je najviša vlast potpuno pripadala feudalnom monarhu. Trajale su od XVI do XVIII veka.
FEUDALNO PRAVO Opšte karakteristike. — Pošto je većina ranofeudalnih država nastala na teritoriji nekadašnjeg Zapadnog rimskog carstva, pravo se u prvoj fazi feudalizma razvijalo pod snažnim uticajem rimskog robovlasničkog prava. Njegove odredbe dopunjavane su normama i institutima zapisanog običajnog prava, koje je vodilo poreklo iz rodovsko-plemenskog društva, kao i naredbama vladara sa zakonodavnom snagom. Robovlasničko pravo postepeno je nestajalo, dok se novo pravo, nastalo na početku samo kao dopuna robovlasničkog, počelo razvijati i od njega nastaje ono što danas nazivamo feudalnim pravom. No, karakter prava u feudalnom društvu dobile su i neke druge odredbe, nastale posebnim razvojem pojedinih ustanova. To se pre svega odnosi na Crkvu, koja je stalnim jačanjem i osamostaljivanjem, stvorila svoje posebne propise nazvane crkveno ili kanonsko pravo. Odredbe kanonskog prava važile su pre svega za pripadnike Crkve (duhovna lica), ali je neke od njih prihvatila i sankcionisala državu, pa su se primenjivale i na svetovna lica. Razvoj gradova i novih društveno-ekonomskih odnosa u njima, baziranih na privatnoj svojini, doveo je do nastanka specifičnog gradskog statutarnog prava i recepcije rimskog prava. Po svom karakteru feudalno pravo je izrazito klasno. Ono se zasniva i na formalnoj i na stvarnoj nejednakosti, jer je vladajuća klasa (odnosno prva dva staleža — crkveno i svetovno plemstvo) imala najveće privilegije a najmanje dužnosti. Kmetovi su, nasuprot, uživali minimalnu pravnu zaštitu, dok je građanski stalež svoje povlastice, tokom vremena, uspeo da novcem otkupi. Feudalno pravo karakteriše se opštom međusobnom zavisnošću društvenih grupa, što mu daje obeležje prava lične zavisnosti (odnos vazal-sizeren, feudalac-kmet, vladar-feudalac i slično). Kao osnovni izvor prava u feudalnom društvu i državi služilo je običajno pravo, dok zakoni imaju sekundaran značaj. Feudalno pravo karakteriše se velikim nejedinstvom, što znači da različiti pravni propisi važe u pojedinim oblastima iste države, odnosno da je sankcionisan pravni partikularizam. Opšte pravo (ono koje važi za celu državu) po pravilu reguliše neznatan broj odnosa. Ipak, postojao je izvestan broj država (Vizantija, Turska, Engleska) u kojima pravni partikularizam nikada nije preovladao primenu opšteg prava i njegov uticaj ostao skučen. Crkveno (kanonsko) pravo. — Još u ranofeudalnom periodu hrišćanska crkva i njeni pripadnici (klerici) stekli su veliki društveno-politički značaj. U oblasti prava to se odražavalo u izuzeću crkvenih lica (klerika) iz sudske nadležnosti svetovnih sudova i njihovog stavljanja pod jurisdikciju crkvenih sudova. Crkva je uspela da postigne i da se sporovi između klerika i svetovnih lica (laika) iznose pred mešovite sudove u kojima su zasedali pored episkopa i svetovne sudije (iudex publicus). Za svoje pripadnike Crkva je izricala posebne, čisto duhovne disciplinske kazne, među kojima su najčešće bile bacanje prokletstva (anatema) i isključenje iz crkvene zajednice (excomunicatio). Vremenom anatema i ekskomunikacija su se proširile na sve hrišćane, te su tako ovim kaznama bila zahvaćena i svetovna lica. Smatrajući brak božanskom vezom, odnosno jednom od svetih tajni, Crkva je stvorila pravila o njegovom sklapanju, uređenju i nemogućnosti raskida, što je država i sankcionisala. Tako je jedna, čisto svetovna grana prava, došla u potpunu nadležnost kanonskog prava. Razvijajući tokom Srednjeg veka, dalju saradnju sa Crkvom, feudalna država je počela da štiti 62
crkvenu imovinu i da kažnjava sve anticrkvene ili jeretičke pokrete (koji su u svojoj osnovi često bili i antifeudalni), a Crkva je izricala kazne i za ona dela koja je država kažnjavala kao delikte. To se pre svega odnosilo na dela protiv morala, kao što su lažno svedočenje, krivokletstvo i slično. Svi ovi propisi koje je donela Crkva o svojoj organizaciji, ponašanju klerika i svih hrišćana uopšte, nazivaju se crkveno ili kanonsko pravo. Međutim, karakter izvora prava u feudalnom društvu mogu imati samo one norme kanonskog prava koje je sankcionisala država. U izvore kanonskog prava ubrajaju se: 1) hrišćanska sveta knjiga — Biblija ili Sveto pismo i to prevashodno Novi zavet. Istočna pravoslavna crkva koristi autorizovani grčki prevod Starog zaveta nazvan Septuaginta i originalni grčki tekst Novog zaveta, dok je zapadna katolička crkva upotrebljavala autorizovani latinski prevod Biblije nazvan Vulgata15; 2) Zaključci vaseljenskih sabora ili kanoni, koji su ustanovili verske dogme; 3) odredbe i naredbe rimskih papa, koje su po formi i sadržaju mogle biti različite: svojeručna „apostolska pisma“ u svečanoj formi ili bule (bullae), obična pisma ili brevia i poslanice ili enciklike; 4) zaključci lokalnih (pomesnih) sabora, ako su bili u skladu sa opštim propisima, i 5) ugovori katoličke crkve sa pojedinim državama, nazivani konkordati, a kojima se regulišu međusobni odnosi. Crkveno pravo sve do XX veka nije bilo kodifikovano i tek 1917. godine sastavljen je Kodeks kanonskog prava (Codex iuris cannonici). Propisi kanonskog prava, posebno oni o braku, bili su sankcionisani od strane mnogih država i primenjivali su se sve do XX veka. Odvajanjem Crkve od države, do koga dolazi u XX veku, ti propisi gube svoj značaj. Recepcija rimskog prava. — Počev od XII veka u Evropi je došlo do intenzivnog razvoja gradova u kojima su se razvijali novi društveno-ekonomski odnosi zasnovani na privatnoj svojini. Njihovo regulisanje nije bilo moguće normama feudalnog prava, jer se ono temeljilo na feudalnoj svojini. Stoga su se srednjovekovni pravnici počeli okretati rimskom pravu proučavajući njegov najznačajniji izvor — Corpus iuris civilis i ispisivali komentare na marginama Justinijanove kodifikacije (glose). Pristalice ovog metoda, nazvane glosatori i postglosatori, našli su u rimskom pravu razvijenog robnog prometa, ona pravna rešenja koja feudalno pravo nije sadržalo, a koja su odgovarala društveno ekonomskim odnosima njihovog vremena i sredine. Njihovi učenici, koji su svoje pravničko obrazovanje stekli takođe proučavanjem rimskog prava, razišli su se širom Evrope, osnivajući pravne škole i objavljujući udžbenike rimskog prava. Sudovi su pod uticajem ovih učenja postepeno počeli da primenjuju ona pravna rešenja koja je sadržalo rimsko pravo, a koja se nisu mogla naći u odredbama feudalnog prava, te je tako došlo do široke primene, odnosno recepcije (prihvatanja) rimskog prava. Recepcija se naročito odnosila na rimsko stvarno i obligaciono pravo, jer su te grane prava bile zasnovane na postojanju razvijene privatne svojine, koja se u evropskim državama sve više javljala, počev od XII veka. Recipirano rimsko pravo se u evropskim državama zadržalo vrlo dugo, a poslužilo je i kao osnov za pisanje velikih buržoaskih kodifikacija u XIX veku (Napoleonov Građanski zakonik od 1804. godine, austrijski Opšti građanski zakonik od 1811, itd.). Uticaj recipiranog rimskog prava najprisutniji je bio u Nemačkoj, gde je ono bilo osnov opšteg prava sve do 1900. godine, kada je donet nemački Opšti građanski zakonik. Partikularna prava. — Partikularna prava predstavljaju propise koji su se primenjivali u različitim delovima jedne države, znatno se među sobom razlikujući. Postojanje pravnog partikularizma bilo je uslovljeno egzistencijom feudalne rascepkanosti i bilo najizraženije u Nemačkoj i Francuskoj — državama sa najvećim stepenom samostalnosti feudalnih poseda. 15
Naziv Septuaginta potiče od istoimene latinske reči što znači sedamdeset. Prema tradiciji helenistički vladar Ptolomej II Filadelf (III vek p. n. e.), želeći da se upozna sa tekstom Starog zaveta naredio je sedamdesetorici mudraca da ga prevedu na grčki. Kada su prevodioci, koji su radili odvojeno, okončali posao ispostavilo se da se svih sedamdeset prevoda podudaraju u slovo. Latinski prevod se naziva Vulgata jer je prevodilac Biblije na latinski, hrišćanski otac Jeronim (oko 340-420) tekst preveo na govorni (vulgarni), a ne na književni jezik.
63
Partikularno pravo je moglo biti teritorijalno i personalno. Teritorijalni pravni partikularizam značio je da su posebno pravo mogli imati ne samo pojedini feudi, gradovi i sela, već i zaseoci pa čak i pojedini delovi (kvartovi) nekog grada. Personalni partikularizam podrazumeva da je jedno pravo važilo za plemstvo, drugo za sveštenstvo, a treće za građanstvo. Sasvim razumljivo da je ovakav pravni partikularizam stvarao ogromne, često nepremostive teškoće sudovima i dovodio do brojnih sukoba. Partikularno pravo nije bilo službeno zapisivano već o njemu postoje privatne zbirke. Među njima najpoznatije su u Nemačkoj takozvano Sasko ogledalo (Sachsenspiegel) iz XIII veka i Nemačko ogledalo (Deutschenspiegel), u kojem se nastojalo obuhvatiti celokupno tadašnje običajno pravo Nemačke. U Francuskoj su takve zbirke nazivane Običajima (Coutumes), a najpoznatije su Običaji Bovoazije (Coutumes de Beauvoisis) i Običaji Normandije (Coutumes de Normandie). Gradsko pravo. — Poseban vid feudalnog pravnog partikularizma predstavlja gradsko pravo. Ono se primenjivalo u ekonomski razvijenim gradovima Evrope, koji su uspeli da se izbore za svoju upravnu, sudsku i finansijsku samostalnost. Kao osnov gradskim autonomijama najčešće su služile privilegije, dodeljivane od strane vladara, a koje su gradovi otkupljivali davanjem godišnjeg tributa. U tim privilegijama, nazvanim statuti, bila je pred-viđena organizacija gradske samouprave. Gradsko ili statutarno pravo najpre se razvilo u naprednim gradovima Italije (Bolonja, Firenca, Venecija, Đenova, Milano i drugi), a kasnije se njegov uticaj proširio na veliki deo Evrope. Statutarno pravo italijanskih gradova uticalo je i na nastanak statuta u našim primorskim gradovima (Dubrovnik, Split, Kotor, Budva i drugi).
I RANOFEUDALNE MONARHIJE Nastanak ranofeudalnih monarhija u Evropi i basenu Sredozemlja, vezan je za velika pomeranja stanovništva. Taj istorijski proces se odigrao u periodu od IV do VII veka i poznat je pod nazivom Velike seobe naroda. Seoba naroda se odvijala u dve etape. Prvi talas je bila seoba germanskih naroda, koja je trajala od druge polovine IV veka pa do kraja V veka. Germani su pravac svoje seobe uperili prema Zapadnom rimskom carstvu, koje je nakon stogodišnjeg odolevanja pokleknulo 476. godine pred germanskim napadima i definitivno prestalo da postoji. Na njegovoj teritoriji nastale su mnoge germanske države, kasnije nazvane varvarskim kraljevinama. Slovenska seoba se odigrala u VI i VII veku i bila je više usmerena ka Istočnom rimskom carstvu (Vizantiji). No, Sloveni nisu, poput Germana, srušili Istočno rimsko carstvo, već se jedan njihov deo nastanio na teritoriji Carstva (Južni Sloveni), a drugi, iako živeći izvan Carstva, se razvijao pod jakim političkim, kulturnim i verskim uticajem Vizantije (Istočni i delimično Zapadni Sloveni). Germanska seoba, i ranofeudalne države koje su nastale kao rezultat tog procesa, su značajnije za razvoj feudalnog društva, te ćemo se sa njima pobliže upoznati.16 Ali, pošto su se Germani naseljavali na teritoriji Zapadnog rimskog carstva, neophodno je upoznati se, pre opisivanja same seobe, sa prilikama u Rimskom carstvu uoči seobe naroda.
1. DRUŠTVENO-EKONOMSKI I POLITIČKI UZROCI NASTANKA RANOG FEUDALIZMA RIMSKO CARSTVO U IV I V VEKU 16
Sa slovenskom seobom i nastankom južnoslovenskih ranofeudalnih država studenti će se upoznati u okviru predmeta Istorija država i prava jugoslovenskih naroda.
64
Državno uređenje. — Teška kriza, koja je bila zahvatila Rimsko carstvo u III veku, delimično je zaustavljena reformama careva Dioklecijana (284-305) i Konstantina (306-337). Promene uvedene za vlade pomenutih monarha, bile su korenite i zahvatale sve oblasti uprave. U njima je došlo do izražaja novo stanje, nastalo u državnom uređenju i društveno-ekonomskim odnosima. Jačanje carskog apsolutizma, centralizam i birokratizacija države, osnovne su karakteristike ovih reformi. Od Dioklecijanovog stupanja na presto nastaje u Rimu novi oblik vladavine nazvan dominat. Car je predmet božanskog kulta, apsolutni monarh koji se oslovljava titulom gospodar i bog (dominus et deus).17 On je vrhovni zapovednik vojske, vrhovni sudija i zakonodavac, a od Konstantinove vlade smatraće se i braniocem vere i crkve. Ogromno prostranstvo državne teritorije i česti napadi varvara, nametali su caru potrebu za pomoćnikom. Oslanjajući se na instituciju savladarstva, poznatu još iz vremena principata, Dioklecijan je stvorio sistem vladavine četiri cara — tetrarhiju. Prema ovom sistemu dvojica od četvorice vladara su bila viša u dostojanstvu i nosila titule avgusta. Jedan od avgusta je upravljao Istočnim delom Carstva (Dioklecijan), a drugi Zapadnim (Maksimijan Herkul). Svaki od Avgusta je uzimao sebi po jednog pomoćnika, nižeg u dostojanstvu, sa titulom Cezara, ali ne među članovima svoje porodice, već među svojim oficirima, i uključivao ga u nasledni red putem adopcije. Trebalo je da Cezari stupe na mesto avgusta, posle njihove smrti, a da sebi izaberu nove cezare. Rezultat ovog, isuviše šematski iskombinovanog sistema, bili su dugotrajni građanski ratovi, do kojih je došlo odmah nakon Dioklecijanovog i Maksimijanovog povlačenja sa prestola 305. godine. Iz njih je izašao kao pobednik Konstantin, uspevši da teškom mukom objedini Carstvo pod svojom vlašću. No, već na samrti, on ga je ponovo podelio, ovog puta članovima svoje porodice (trojici sinova). U daljoj istoriji Rimskog carstva do kraja IV veka, carska vlast je još nekoliko puta deljena i objedinjavana, ali je tendencija sve većeg udaljavanja Zapadnog od Istočnog dela carstva postajala sve prisutnija. Podela koju je 395. izvršio car Teodosije I, na Zapadno i Istočno carstvo smatra se definitivnom, jer se dva dela države od onda, praktično, više nikada neće sastaviti. Razgranati i centralizovan birokratski aparat, u potpunosti podređen carevoj ličnosti, karakteristika je državnog uređenja toga perioda. Kao najviši predstavnik centralne uprave javlja se sada šef carske kancelarije — magister officiorum. Njemu su podređene sve kancelarije u Carstvu (officia), što praktično znači čitava administracija. Njegovu sopstvenu kancelariju sačinjava oko 1200 činovnika nazivanih agentes in rebus, koji obilaze Carstvo kao kuriri, a istovremeno uhode rad i raspoloženje činovnika i podanika. Magistar officiorum je odgovarao i za ličnu carevu bezbednost vršeći dužnost komandanta careve garde. Pored toga rukovodio je dvorskim ceremonijalom I poštanskim saobraćajem. Na čelu pravosuđa, od vremena Konstantina, stoji quaestor sacri palatii, koji rediguje zakone i sprovodi carske ukaze. Finansijama upravljaju šefovi državne blagajne (comes sacrarum largitionum) i šefovi privatne carske blagajne (comes rerum privatarum). Pošto je sve bilo vezano za carevu ličnost veliki značaj stiče i takozvani upravnik „carske ložnice“ — prepositus sacri cubiculi. U njegovu nadležnost spadala je briga o carevoj privatnoj imovini. Pod uticajem istočnjačkih običaja tu funkciju su najčešće vršili evnusi. Za vlade slabih careva njihov uticaj i moć su se uzdizali do neslućenih razmera. Mada je celokupna državna uprava koncentrisana u rukama cara, pojam suvereniteta rimskog naroda još uvek nije iščezao. Senat, vojska i gradsko stanovništvo predstavljaju političke činioce koji donekle ograničavaju carski apsolutizam. No vremenom značaj ovih činilaca, koji vuku korena iz daleke republikanske prošlosti Rima, sve će više slabiti, da bi na kraju postao simboličan i dekorativan. 17
Mada je titula dominus et deus prvi puta upotrebljena za vlade cara Aurelijana (270-275), uobičajeno je shvatanje da dominat počinje sa Dioklecijanom.
65
Dioklecijan i Konstantin su izvršili i reformu provincijske uprave. Carstvo je podeljeno na četiri velike administrativno teritorijalne jedinice nazvane pretorske prefekture. Ove su se pak delile na dijeceze (bilo ih je 12, a krajem IV veka 14), a dijeceze na provincije (u V veku bilo je preko 120 provincija). U svim ovim jedinicama bila je izričito odvojena civilna od vojne uprave. Tako je na primer u pretorskim prefekturama na čelu civilne uprave stajao pretorski prefekt (praefectus praetorio), a na čelu vojne uprave magister militum. Iz nadležnosti pretorskih prefekata bile su izuzete dve prestonice — Rim i Carigrad, koje su bile potčinjene svojim gradskim prefektima (praefectus urbi). Gradski prefekti (u Carigradu se taj funkcioner nazivao eparh) su vodili brigu o redu i miru u prestonicama, njihovom snabdevanju i celokupnom privrednom životu. U njihovoj nadležnosti bilo je gradsko sudstvo, i bili su jedini državni činovnici koji nisu nosili vojnu uniformu već civilno odelo (rimsku togu). Društveno-ekonomski odnosi. — Dalje jačanje kolonatskih odnosa, porast krupnog zemljišnog poseda, sve veće vezivanje seljaka za zemlju, gradskog stanovništva za svoja mesta rođenja i zanatlija za svoju profesiju, osnovne su karakteristike poznorimske epohe, koje nesumnjivo ukazuju na postepenu feudalizaciju Carstva. Koloni, koji u ovo vreme čine većinu seljaštva i osnovnu proizvodnu snagu Carstva, sve više padaju u naslednu zavisnost od svojih gospodara. Svojim poreskim sistemom Dioklecijan je taj proces pooštrio i ubrzao. Pošto je novac u vreme krize iz III veka izgubio svaku vrednost, osnovna dažbina je bila u naturi, dok su novčana davanja postala beznačajna. Dioklecijan je davanja u naturi pretvorio u stalan sistem ustanovivši takozvanu anonu (annona), koja je postala glavni izvor državnih prihoda. Ceo njen teret pao je, međutim, na seosko stanovništvo. Osnovne komponente anone, prema Dioklecijanovom poreskom sistemu zvanom capitatio-iugatio, bile su glavarina i zemljarina. Jedinicu oporezivanja čini komad zemlje određene veličine i kvaliteta (iugum) i čovek koji ga obrađuje (caput). Pri razrezivanju poreza iuga i capita se broje posebno, ali ni iugum ne može biti oporezovan ako ne postoji odgovarajući caput (zemljište ne može biti oporezovano ako ga neko lice ne obrađuje), a ni caput ne može biti podvrgnut plaćanju poreza ako mu ne stoji na raspoloženju odgovarajući iugum (nijedan čovek ne može biti oporezovan ako ne raspolaže zemljišnom deonicom). Stoga su poreske vlasti nastojale da za svaki raspoloživi komad zemlje (iugum), nađu lice koje će ga obrađivati (caput). S obzirom na nestašicu radne snage, koja je tada vladala u Carstvu, to nije bio nimalo lak zadatak, te su vlasti nastojale da jednom pronađenog čoveka (caput), što čvršće vežu za zemlju. Na taj način su široki slojevi seoskog stanovništva sve više gubili slobodu kretanja. Gradsko stanovništvo, koje nije raspolagalo zemljišnim posedima, nije plaćalo anonu, te je stoga bilo u povoljnijem položaju. Ali, već od Konstantinove vlade trgovci i zanatlije su bili opterećeni plaćanjem visoke dažbine u zlatu, nazvane auri lustralis collatio ili hrisargiron, koju je kasnije u Vizantiji ukinuo car Anastazije (491-518). Zbog nedostatka radne snage u poljoprivredi, nastao je i sistem epibole ili adiectio sterilium, koji je svojevremeno primenjivan u helenističkom Egiptu. Sastojao se u tome da je država prinudno dodeljivala zapuštene državne domene ili zemljišta insolventnih posednika, privatnim vlasnicima, posebno ekonomski jačima. Krupna zemljišna svojina dostigla je u IV veku dotad neviđene razmere. Mnogobrojni izvori nas detaljno obaveštavaju o pojedinim latifundistima, nabrajajući njihovu pokretnu imovinu i posede. Većina krupnih zemljovlasnika bila je iz redova senatorskog staleža. Mada je Senat u ovo vreme izgubio gotovo svu svoju nekadašnju političku vlast, senatorski stalež je i dalje u socijalnom životu Carstva bio vodeći. On se sastojao od članova starih senatorskih porodica kao i od onih ljudi kojima su carevi u trećem i četvrtom veku dodelili senatorsko dostojanstvo radi posebnih zasluga. Tako je nastao relativno brojan stalež koji je daleko prevazilazio efektivni broj članova Senata. Mnogi među senatorima se nisu mnogo ni brinuli o državnim poslovima. U prestonicu su dolazili i sednicama Senata prisustvovali retko ili nikad, a većinu života provodili na svojim latifundijama, nastojeći da ih što više prošire. Česti napadi varvara su ih primoravali 66
da na zemljištima podižu utvrđene vile, da čak i stvaraju sopstvene čete vojnika radi odbrane, nazvane bukcelarima. Ovakvi odnosi doveli su do toga da je u IV veku stara rimska ustanova patronat ili patrocinij (pokroviteljstvo) dobila sasvim drugačiju sadržinu. Pod patrocinij moćnih latifundista stavljali su se mnogi srednji i sitni posednici, predajući veleposednicima svoja imanja, koja su odmah dobijali natrag sa pravima prekarija.18 Za uzvrat, mogli su, u slučajevima napada, sebe i svoje porodice da sklone u latifundistinu utvrđenu vilu i da zahtevaju njegovu zaštitu. To je praktično značilo da se izvestan broj ljudi stavio u vazalni odnos prema moćnicima, odnos koji je postao vrlo blizak budućim feudalnim relacijama. Carevi su strogim ediktima nastojali da zaustave primanje pod pokroviteljstvo slobodnih ljudi, plašeći se preterano velikog uticaja i moći pojedinih latifundista, ali bez uspeha. Sve veći porast naturalne privrede, nastao zbog povlačenja velikog broja ljudi iz gradova i sela, dovodi, prirodno, do opadanja gradskog života i značaja gradova. Gradsko stanovništvo se delilo na viši stalež — kurijale i niži stalež — plebejce19 ili humiliores. Kurijali su bili članovi gradskih veća (curia) kao i njihove porodice. Oni su bili odgovorni za pravilno plaćanje poreza, za gradsku privredu, a morali su da vrše i izvesne javne službe u korist države, koje su se nazivale munus ili liturgija. U IV veku kurijali su bili striktno vezani za kuriju. Svojevremeno, biti članom kurije je bila počast, ali u ovo vreme zbog naraslih obaveza kurijala, to postaje teret. Bekstvo kurijala iz gradova i masovno osiromašenje kurijalskih porodica, bile su u IV veku sasvim obične pojave. Niži gradski stalež — humiliores, su činili trgovci i zanatlije, nasledno vezani za svoje profesije. Čitav niz zakona iz vremena Konstantina zabranjuje sinovima zanatlija da se bave nekim drugim zanimanjem od onog koje je vršio njihov otac. Zanatlije su najčešće radile za potrebe države, tačnije vojske. Robovski rad, prema svedočenjima izvora, nema u ovo vreme ni izbliza onaj značaj koji je imao u doba republike i u početku principata. Smanjen priliv robova uslovio je da zakonodavstvo uzima robove u zaštitu. Konstantin je konačno zabranio gospodarima da ubijaju svoje robove. Pored toga zabranjeno je bilo da se deca robova prodajom odvajaju od svojih roditelja, braća od sestara i žena od muža. Kada je hrišćanstvo postalo zvanična vera u Carstvu, zakonodavstvo je odobrilo puštanje roba na slobodu obavljeno u crkvi, u prisustvu episkopa i vernika. Hrišćanstvo i prvobitna organizacija crkve. — U drugoj polovini IV veka gotovo istovremeno kada počinje velika seoba naroda, Rimsko carstvo se definitivno hristijanizovalo. Hrišćanska vera, koja je 313. godine legalizovana, postala je 380. jedinom dozvoljenom verom u Carstvu, a njena crkva moćna i uticajna institucija. Uticaj hrišćanstva na doseljene varvarske narode biće velik i presudan, a hrišćanska crkva će u toku celog srednjeg veka biti najveći feudalac i glavni oslonac feudalnog poretka. Stoga je neophodno upoznati se sa nastankom hrišćanstva i prvobitnom organizacijom crkve, da bi se bolje razumeli kasniji feudalni odnosi i uloga hrišćanske crkve u srednjem veku. a) Nastanak i osnove učenja. — Hrišćanska legenda, koja je zabeležena u četiri novozavetna teksta nazvana jevanđeljima, smatra Isusa iz Nazareta u Galileji, osnivačem svoje vere. Prema hrišćanskom učenju Isusa, kome je docnije dodat epitet Hrist (grčki hristos — pomaznik) je, za vlade rimskog cara Avgusta rodila devica Marija, bezgrešno začevši posredstvom Svetog duha. U liku Isusa Hrista izražena je osnovna gnostička20 misao, koja je postojala i u drugim prethodnim religijama, o spasitelju koji dolazi na svet da spase ljude. Prema ovom učenju, spasitelj proističe iz Boga kao duh, a na svom putu do zemlje poprima sve veći broj osobina zemaljskog bića, da bi konačno poprimio oblik čoveka. Kao čovek on širi svoje učenje o spasu 18
Prema rimskom pravu precarium je prepuštanje stvari drugome na besplatnu upotrebu do opoziva. “Ove „plebejce“ ne treba mešati sa plebejcima iz najranije rimske istorije, jer je sadržina ta dva pojma sasvim različita. 20 Gnosticizam je filosofsko učenje, jako rašireno u prvom veku, koje je težilo da spoznajom božanskih svojstava stvori sintezu svih dotadašnjih religija. 19
67
među ljudima. Konačno, žrtvuje se za ljude mučeničkom smrću, da bi kasnije uskrsnuo i vratio se na nebo kao duh, da se opet sjedini sa Bogom koji ga je poslao na zemlju. I hrišćanska teologija uči da je Isus Hrist, kao Bog — Sin proizašao od Boga-Oca. Isus je, prema hrišćanskoj tradiciji, širio učenje o ljubavi i trpeljivosti među ljudima, obećavajući dobrima i vrlima Carstvo božje u kojem će svi biti jednaki. Njegovi biografi (jevanđelisti Marko, Matija, Luka i Jovan) obavili su Isusov kratkotrajni život brojnim legendama i čudesima koja je činio. Njegovo učenje, koje je širio u Galileji, Judeji i Samariji, naišlo je na negodovanje kod tamošnjih Jevreja, koji su ga prokazali Rimljanima. Isus je bio osuđen i pogubljen razapinjanjem na krst. Taj događaj se zbio, prema legendi, u petak, 14. dana jevrejskog meseca nisana (sredina aprila), uoči jevrejskog praznika Pashe, 33. godine za vlade rimskog cara Tiberija. No već trećeg dana po raspeću (u nedelju). Isus je uskrsao iz mrtvih, da bi se ponovo na nebu sjedinio sa Bogom-Ocem. Iako su u priču o Isusovom životu poverovali (i danas veruju) milioni ljudi, mnogi istraživači hrišćanstva su sumnjali u istorijsko postojanje Hristove ličnosti. Tom pitanju je posvećeno mnogo studija i doneti razni zaključci. Ipak, današnja nauka, zahvaljujući pronalasku izvesnog broja novih dokumenata, smatra da je postojao izvesni Isus, čiji se život i učenje samo delimično podudaraju sa ličnošću legendarnog osnivača hrišćanstva. Istorijsku pozadinu za legendu o Hristu predstavlja Isus (jevrejski Ješua), prorok male jevrejske sekte ebionita (jevrejski ebhionim = siromašni), koja je okupljala na početku naše ere najniže slojeve tadašnjeg jevrejskog društva. Ta se sekta širila po Palestini, a našla se i u Maloj Aziji. Podaci o Ješui sačuvani su u jevrejskoj svetoj knjizi Talmudu, gde se kaže da su vlasti u predvečerje praznika Pashe obesile Isusa nazoreja (nazoreji su bili takođe jevrejska sekta), jer se bavio čarobnjaštvom, zavodio i razdvajao Jevreje. Ovaj je Isus, po svoj prilici, bio pristalica i učenik pustinjaka Jovana Krstitelja, koji je propovedao skori dolazak Mesije (spasioca), odavno najavljen u starozavetnim proročanstvima, i tražio od ljudi da se u očekivanju toga dana moralno očiste i preobraze. Posle Jovanovog hapšenja i smaknuća, Isus je preuzeo njegovu propovedničku misiju, ali nije postizao mnogo uspeha, jer nije pozivao na oružje niti objavljivao buduću pobedu Izraela nad njegovim protivnicima, kako se to u jevrejskoj sredini očekivalo od mesijanističkih proroka. Umesto toga propovedao je rezignaciju nad svetovnim dobrima, polažući težište na moralnom preporodu ljudi, kako bi mogli postati dostojni ulaska u Carstvo božje. Hrabrio je nesretne, ponižene i obespravljene, preporučivao nesebičnost, pomoć sirotinji, naivno poštenje, bratstvo među ljudima i smatrao bespredmetnim svaku jagmu za blagostanjem, moći i vlasti. Svojim propovedima, koje su ispunile kratko vreme od svega nekoliko meseci, privukao je na sebe pažnju vlasti, koje su uočile privlačnost njegovih reči za najobespravljenije slojeve društva. Kada je nameravao da svoju delatnost prenese u Jerusalim došlo je do njegovog hapšenja, osude na smrt i pogubljenja. Neznatan broj njegovih učenika se razbežao od straha pred progonima. Mada Isus nije ničim nagovestio da namerava da osnuje novu veru, niti je igde isticao svoje natprirodno poreklo, njegova je tragična biografija uskoro postala podloga za izgradnju velikog teološkog sistema koji je kroz vekove nailazio na razne peripetije i promene. Legenda o Isusu, kao božanstvu, nastala je među Jevrejima koji su živeli u velikim helenističkim centrima izvan Palestine (u takozvanoj dijaspori). Isusova smrt tumačena je kao događaj unapred određen božjom voljom i predviđen još od davnina u proročanstvima starozavetnih proroka. On nije bio samo „učitelj“, kako su ga njegovi učenici za života nazivali, već i božji pomazanik (hristos), od ranije najavljivani Mesija. Počelo se verovati da je Isus nakon smrti uskrsnuo, da će se uskoro vratiti, a tada će nastupiti doba Carstva božjeg. Ovakvo učenje posebno je širila gnostička sekta iz Antiohije, kojom je rukovodio romanizirani Jevrejin Pavle iz Tarsa, kasniji apostol hrišćanstva. Pavle i njegovi sledbenici su shvatili da njihovo učenje može imati uspeha među robovima, slobodnjacima i kolonima, ako bude dostupno mentalitetu i shvatanju eksploatisanih delova stanovništva. Prema Pavlovom tumačenju spasitelj je Hrist, 68
božja emanacija, koji je došao na svet da svojom smrću iskupi praroditeljski greh. Pavle je počeo da tvrdi da je Isus onaj spasitelj o kome propoveda njegova sekta, iako ni Pavle ni bilo ko drugi u antiohijskoj zajednici nije nikada video Isusa, niti je Isus za života imao bilo kakve veze sa njima. To Pavlovim pristalicama (paulinistima) nije smetalo da podatke o Isusovom životu iskite legendama. Tvrdilo se da je Isus oduvek bio duh, sin božji, da je u njemu kao čoveku božanski duh uzeo ljudski oblik da bi sišao s neba među ljude i da se žrtvovao radi spasa svih ljudi. Na taj način se lik Isusa, kao jednog od mnogobrojnih jevrejskih proroka, pretvorio u Mesiju, spasioca za sve, što je bilo dalja pretpostavka za pretvaranje hrišćanstva u svetsku religiju. Pavlovo propovedanje izazvalo je negodovanje u jerusalimskoj opštini Isusovih sledbenika, kojom su nakon Isusove smrti rukovodili Isusov učenik (apostol) Petar i Isusov brat Jakov. Jerusalimski Isusovi sledbenici nisu razumevali Pavlovu hristologiju, sebe smatrali pripadnicima jevrejske vere, a na Pavla gledali kao na zastranjivača. Da bi se opravdao Pavle je tri puta putovao u Jerusalim. Prilikom trećeg boravka doživeo je slom i na zahtev jerusalimske opštine javno se pokajao i ponovo podvrgao jevrejskog veri. No, pravoverni Jevreji su i pored toga iznudili Pavlovo hapšenje, pa je nakon procesa koji mu je 62. započet u Rimu, osuđen na smrt i smaknut. Ipak, Pavlov univerzalistički i kosmopolitski mesijanizam je već bio stekao veliki broj pristalica, posebno među mnogobošcima, i nadvladao ograničena, regionalna shvatanja Petra, Jakova i njihovih sledbenika. Značaj učenja jerusalimske opštine, koji u istoriji nosi naziv judeohrišćanstvo, potpuno je razbijen 70. godine, kada je rimski vojskovođa Tit (budući car) zauzeo Jerusalim, ugušivši veliki jevrejski ustanak. Od tada se težište razvoja hrišćanstva u potpunosti prenosi izvan Palestine. Glavna središta postali su helenizirani centri na Istoku (Aleksandrija, Antiohija, Efes i drugi). b) Prvobitna organizacija crkve. — Važna odlika hrišćanstva je da se ono od samih početaka počelo organizovati kao institucija, što znači da je naporedo sa utemeljivanjem vere nastajala i crkva kao ustanova. U prvobitnoj jerusalimskoj opštini vernici su provodili život bez rada i u neprekidnom iščekivanju Isusovog povratka i početka Carstva božjeg. Sva imovina bila je udružena i zajednički korišćena. Zbog potrebe da se tim dobrima upravlja javila se najpre ustanova dvanaestorice. Ali, kasnije se u opštini ustalio monarhijsko-dinastički tip uprave pod vođstvom Isusovih rođaka. Razvitak takvog tipa uprave prekinut je potpuno rimskim zauzećem Jerusalima 70. godine i potpunim pokoravanjem Palestine tridesetih godina drugog veka. Pavlova zamisao o organizaciji vernika temeljila se na ideji da su svi vernici združeni verom u Hrista u jedno mistično telo, kome je na čelu sam Isus. Zbog toga među vernicima nije moglo biti nikakve načelne razlike. Ipak, među njima su se počeli izdvajati pojedinci, koje je navodno obasjala božja milost (harizma), pa su stoga mogli da deluju kao propovednici, učitelji i proroci, mada nisu imali nikakve vlasti. Takva, prvobitna harizmatska organizacija hrišćanskih opština nije mogla opstati kao trajan oblik. Verovanje se ustaljivalo i javila se potreba da se stvara čvršća organizacija opština, pouzdano utvrdi verska nauka i odrede njeni autoritativni tumači i čuvari. U takvim uslovima, umesto harizmatskog vođstva, opštine postavljaju izabrano vođstvo iz redova svojih najuglednijih članova, koji se nazivaju prezviterima (grčki presbyteros = stariji). Među njima sve važniju ulogu dobijaju upravnici opštinske imovine — episkopi (grčki episkopos = nadzornik), i poslužitelji pri verskim obredima — đakoni (grčki diakonos = sluga, poslužitelj). Vremenom pravo na vršenje verskih obreda (krštenje, čitanje molitvi, tumačenje verskih tajni i slično) prelazi u isključivu nadležnost prezvitera, episkopa i đakona. Time se sveštenstvo izdvojilo kao poseban sloj među vernicima i zadržalo za sebe privilegiju čuvanja i tumačenja verskih dogmi. Već krajem I veka javlja se zamisao o nepovredivosti episkopa i đakona, koja se brani argumentom da su oni naslednici Hristovih prvih sledbenika — apostola, i da svoj autoritet izvode od samog Hrista. Tako je stvorena teza da ustanova sveštenstva ima božansko poreklo pa stoga njen autoritet mora biti neprikosnoven. Položaj episkopa u 69
hrišćanskoj opštini poprima obeležja poglavara koga treba slušati kao „što je Isus slušao BogaOca“ Naporedo sa jačanjem sveštenstva i episkopovog autoriteta javlja se i uverenje da se spasenje može postići samo pripadanjem crkvi i potpunim uklapanjem u nju. Postepeno nestaje shvatanje o individualnoj veri i neposrednom kontaktu svakog vernika sa Spasiocem (kako je govorio Pavle), već je nužna samodisciplina i pripadnost crkvi, te tako nastaje formula „izvan crkve nema spasa“. Ovakva shvatanja rezultat su važnih promena koje su se dogodile u klasnom sastavu hrišćanskih opština na početku II veka. One se više nisu sastojale samo od robova, kolona i siromaha, već u njima srećemo sve veći broj imućnih ljudi, pa čak i robovlasnika. Iako je ideal siromaštva ostao i dalje sastavni deo zvaničnog hrišćanskog programa, opštine su već tada bile nagomilale znatnu imovinu, te se i ideologija počela menjati. Umesto otpora prema svetu nepravde propoveda se poniznost i mirenje sa patnjama zemaljskog života, koje stvara klasno društvo. Kako su godine prolazile, a Carstvo božje nikako da dođe, crkva je počela dokazivati da je ono samo „u srcima ljudi“ i u božjem prebivalištu na nebesima. Pošto je morala da postoji u okvirima zemaljskog carstva, crkva je shvatila da joj za postizanje njenih ciljeva treba jači oslonac i podrška. Ona nije mogla da ostvari neki drugi svet od onog koji je postojao, ali je mogla da pripremi ljude za život bez greha, radi ulaska u Carstvo božje, posle smrti. Crkvi je izgledalo da je za tu borbu korisno pridobiti javne vlasti i njihovu pomoć, utoliko pre što je neprijateljstvo vlasti moglo da uništi crkvu i njenu organizaciju još u začetku. Tako je hrišćanstvo došlo u protivrečan položaj. Svojim učenjem ono je i dalje bilo na strani siromašnih i obespravljenih, ali se crkva, kao njegova institucija, počela prilagođavati svetovnome poretku i težiti za vlašću, umesto da postane nosilac revolucionarnih stremljenja protiv klasnog društva, a samim tim sebe izložiti opasnosti od uništenja. Dve različite posledice su nastale iz ovakvog stava. Prvo, svojim etičkim učenjem hrišćanstvo je i dalje ostalo privlačno za najniže društvene slojeve, koji su nastavili da mu prilaze. Ali, svojim nagovaranjem vernika da se ne odupiru nepravdi i da čekaju nagradu za svoju pobožnost u Carstvu božjem na nebesima, crkva je išla na ruku vlastodršcima, koji će se kasnije njome poslužiti da bi moralno opravdali ugnjetavanje i klasni poredak. c) Hrišćanska crkva i državna vlast. — Proces pridobijanja državnih vlasti, kome se crkva priklonila u nadi da će pomoću njih hrišćanstvo učiniti svetskom (vaseljenskom) religijom, nije bio ni lak, ni kratkotrajan. Rimski carevi su se od hrišćanskih početaka neprijateljski odnosili prema Hristovim sledbenicima. Progoni i masovna istrebljenja hrišćana su se, sa manjom ili većom žestinom, smenjivali od I do IV veka naše ere. Prema hrišćanskoj tradiciji, koju je zabeležio Laktancije, hrišćanski pisac iz IV veka u delu O smrtima progonitelja (De mortibus persecutorum), prvim progoniteljem hrišćana smatra se rimski car Tiberije (14-37), jer je za njegove vlade osuđen i razapet Hrist. Prema svedočenju rimskog istoričara Tacita, car Neron (54-68) je organizovao pokolj hrišćana, koje je optužio da su 64. godine zapalili Rim, mada je požar zapravo podmetnuo sam car. Progoni hrišćana su vršeni i za vreme vlade Marka Aurelija (161-180), a naročito žestoki su bili u III veku za vlade careva Decija (249-251), Gala (251-253) i Valerijana (253-259). Ali, Valerijanov sin i naslednik Galijen izdaje 262. godine jedan edikt povoljan za hrišćane, koji im toleriše slobodu veroispovesti i priznaje crkvenu imovinu. To nije bio akt zvaničnog priznanja, ali su hrišćani sa tim tada bili zadovoljni. Stanje primirja trajalo je do početka IV veka, kada Dioklecijan i njegov savladar na istoku — Galerije, ediktima od 303. i 304. godine ponovo otpočinju žestoke progone hrišćana. Ali, ni ovi progoni, kao ni prethodni nisu dali trajnih rezultata. Hrišćani su im odolevali sa dotad neviđenim fanatizmom i nadmetanjem za prestiž mučenika. Uviđajući da je hrišćanstvo nemoguće iskoreniti car Galerije (koji je inače bio glavni inspirator progona iz 303. i 304. godine), donosi 311. godine edikt kojim zaustavlja progone i zavodi zvaničnu toleranciju hrišćanstva. To još nije bila definitivna legalizacija, ali nesumnjivo priznanje carske nemoći da se hrišćanstvo iskoreni. Konačno, carevi 70
Konstantin i Licinije, prilikom svog sastanka februara 313. godine u Mediolanumu (Milano), se sporazumevaju o potpunoj legalizaciji hrišćanstva i povraćaju crkvama konfiskovane imovine. Sporazum dva vladara o legalizaciji hrišćanstva naziva se u istoriji Milanski edikt. Odmah nakon izdavanja Milanskog edikta Konstantin je nizom zakona ustanovio privilegije crkve i hrišćanskog sveštenstva, koje će se za vlade narednih careva samo povećavati. I sam Konstantin se za svoje vlade pokrstio i tako postao prvi rimski car — hrišćanin, zbog čega mu je crkva dala epitet Veliki i nakon smrti (337. godine) proglasila ga za sveca. Posle 337. godine gotovo svi carevi su hrišćani,21 a godine 356. car Konstancije II donosi zakon o zabrani svih mnogobožačkih kultova. Konačno, car Teodosije I objavljuje 380. godine edikt kojim je hrišćanstvo proglašeno jedinom dopuštenom državnom verom. Pored borbe za legalizaciju hrišćanstva vodile su se i borbe unutar crkve. Episkopi pojedinih crkvenih opština, koje su se isticale velikim brojem vernika, nastojali su da svoju monarhijsku vlast u okviru opštine, prošire i na ostale crkvene centre i na taj način stvore jedinstvenu, centralizovanu crkvenu upravu, po ugledu na državnu. Ali, zbog velikog suparništva tadašnjih najvećih crkvenih centara (Rima, Carigrada, Aleksandrije, Antiohije i Jerusalima), nikada nije realizovana ideja o jednom poglavaru nad svim hrišćanima. Najviše pretenzija na tu titulu imao je episkop Rima, koji se pozivao na tradiciju (inače nepotvrđenu ni u jednom istorijskom izvoru), da je hrišćansku opštinu u Rimu osnovao prvi Hristov apostol — Petar, koga je Hrist navodno, naznačio za svoga naslednika. Prihvatajući tradiciju kao verodostojnu, rimski episkop je počeo još od drugog veka sebe smatrati naslednikom apostola Petra, pa samim tim i poglavarom celokupne hrišćanske crkve, i nazivati se papa (otac). Njegove pretenzije nailazile su na protivljenje naročito kod carigradskog episkopa, koji je od IV veka, kada je Carigrad osnovan i kako se sve više razvijao i dobijao na značaju u odnosu na Rim, sve teže podnosio vrhovništvo. Konflikt ova dva crkvena centra izazvao je u kasnijoj istoriji nekoliko rascepa, sve do konačnog, koji je 1054. godine podelio crkvu na Zapadnu (katoličku) i Istočnu (pravoslavnu). U ovom periodu crkva je imala da izdrži i tešku borbu na idejnom planu. Najpre su mnogi paganski naučnici napadali hrišćanstvo osporavajući etičku vrednost hrišćanskih dogmi. Od vremena legalizacije, sporovi su postali još češći i žešći, ali ovaj put unutar same crkve. Javljala su se brojna učenja koja su osporavala ili različito tumačila osnovne postavke hrišćanstva, koje često nisu ni bile dovoljno Jasno formulisane. Da bi se takva pitanja razrešila Crkva je počela da saziva opšte crkvene sabore, koji se nazivaju vaseljenskim ili ekumenskim. Zadatak ovih sabora bio je da utvrde osnovne hrišćanske dogme, a njihove odluke, nazvane kanoni, postale su obavezne za sve hrišćane. Učenja koja bi sabori osudili nazivana su jeresi, i na njih je bacano prokletstvo (anatema). Prvi vaseljenski sabor održan je 325. godine u Nikeji, a povod za njegovo sazivanje bilo je učenje aleksandrijskog prezvitera Arija, koji je poricao božansku prirodu Sina (Hrista). U radu ovog sabora uzeo je učešće i car Konstantin, pa se od onda uobičajilo da carevi istupaju kao zaštitnici Crkve i branioci prave vere, a da jeretike osuđuju i progone. Četvrti i peti vek su bili vreme kada su, nakon žučnih teoloških rasprava, definisane i utvrđene osnove prave vere. Crkvene mislioce, koji su u tim sporovima zbog svog velikog teološkog znanja stekli autoritet, Crkva danas naziva očevima. Među njima su najznačajniji Origen, Kliment i Atanasije iz Aleksandrije, Vasilije Iz Cezareje, Grigorije iz Nazijanza, Grigorije iz Nise, Ambrozije iz Milana, Kiril iz Aleksandrije, Jovan Zlatousti i naročito Aurelije Avgustin. SEOBA NARODA I POSTANAK RANOFEUDALNIH MONARHIJA Germani uoči seobe naroda. — Rimska osvajanja su se na severu Evrope uglavnom zaustavila na rekama Rajni i Dunavu i na britanskim planinama koje odvajaju Škotsku od 21
Izuzeci su car i filosof Julijan (361-363), koji je za svoje kratkotrajne vlade pokušao da ponovo uspostavi paganske (mnogobožačke) kultove, zbog čega ga je crkva nazvala otpadnikom (Apostata), i uzurpator Eugenije (392-394), koji je takođe nastojao da vaspostavi tradicionalnu rimsku (pagansku) veru.
71
Engleske. Na osvojenom području nalazilo se mnogobrojno iberijsko i keltsko stanovništvo, koje je vekovima bilo izloženo procesu romanizacije. Nasuprot, teritorije severno od Rajne i Dunava naseljavali su brojni germanski narodi, koje Rimljani nisu uspeli nikada da podjarme. Pradomovina Germana bila je južna Skandinavija i severna Nemačka. No već od III veka p. n. e. kod germanskih naroda se uočava sklonost ka napuštanju svoje hladne i siromašne domovine i pomeranju ka jugu. To pomeranje vodilo je neminovno prema granicama Carstva, pa će one vremenom postati poprište žestokih ratnih sukoba i nastojanja Germana da se nasele na rimskoj teritoriji. Prvi neposredni kontakt Germana sa Rimljanima zbio se krajem II veka p. n. e. kada su na rimsku teritoriju iznenada provalila plemena Kimbra, Tevtona i Ambrona. Pustošeći najpre Galiju i Hispaniju, spustili su se u Severnu Italiju, gde ih je rimska vojska krajnjim naporima uništila. Drugi germanski prodor u Galiju zbio se u I veku p. n. e. i poslužio je kao povod Juliju Cezaru da se umeša u galo-germanske razmirice i okonča osvajanje Galije, a zatim da preko Rajne prodre u Germaniju. Od tada, pa u toku narednih sto godina, Rimljani su ofanzivnim pohodima protiv Germana pokušavali da zaštite svoje posede od germanskih napada i da pomere granicu sa Rajne na Labu. Rimske legije nisu uspele da izvrše taj zadatak, a u toku ratovanja Germani su im naneli više teških poraza, tako da od kraja I veka n. e. rimska politika prema Germanima postaje defanzivna. U cilju odbrane od Germana, Rimljani duž Rajne i Dunava grade niz graničnih utvrđenja nazivanih limes germanicus. Relativno mirno razdoblje u odnosima sa Germanima, trajalo je do 166. godine, kada dolazi do velike provale plemena Kvada i Markomana u Panoniju, Meziju i Severnu Italiju. Nakon dugih i iscrpljujućih ratova mir je zaključen, a granica utvrđena na Dunavu. Nove napade Germana, do kojih dolazi početkom III veka, rimski carevi sve teže uspevaju da suzbiju snagom oružja. Počinje period otkupljivanja mira bogatim poklonima, davanim germanskim vođama. Istovremeno, germanski najamnici sve više ulaze u sastav rimske vojske. Radi odbrane granica rimska vlast je davala sitne parcele zemlje svojim isluženim vojnicima, uz obavezu da njihovi sinovi služe u pograničnim odredima u kojima su se borili i njihovi očevi. Tako je stvoren nasledni sloj vojnika — graničara (limitanei), koji su bili istovremeno i zemljoradnici. Među ovim seljacima-vojnicima, dobar broj je bio germanskog porekla. U drugoj polovini III veka, s izbijanjem dugotrajne krize i građanskih ratova u Rimskom carstvu, napadi Germana postaju još intenzivniji. Vođene su teške borbe u kojima su Rimljani, nakon uspostavljanja unutrašnjeg mira za vlade careva Dioklecijana i Konstantina, uspeli da odbrane granicu na Rajni i Dunavu. Sledeći talas germanske ofanzive počeo je posle 337. godine, odnosno Konstantinove smrti. Carska vojska odoleva sve teže germanskom pritisku, utoliko pre što se rimske legije u IV veku u većini sastoje od germanskih najamnika, nestalnih i sklonih pobunama i nedisciplini. Pojedine teritorije su u ovo vreme već trajno izgubljene za Carstvo. Da bi se lakše pomirili sa ovim gubicima rimski carevi su davali formalni pristanak Germanima da nasele pojedine rimske oblasti i i proglašavali ih federatima (saveznicima) Carstva. Ovakvo stanje nije moglo dugo da potraje i već sedamdesetih godina IV veka dolazi do novog, dosada najvećeg napada germanskih naroda na Rimsko carstvo. No, to su već događaji koji spadaju u seobu naroda. Uoči seobe naroda germansko društvo se nalazilo u rodovsko-plemenskom obliku organizacije, na stupnju vojne demokratije. Proces raspadanja rodovsko-plemenskog društva i nastanak imovinske diferencijacije uzeo je već bio maha, posebno kod onih Germana koji su živeli bliže Rimskom carstvu i češće dolazili u dodir s njim. Mada je kod Germana postojala još uvek kolektivna organizacija sela, nije bilo privatne svojine ni klasa, ipak su postojale istaknute ličnosti (rodovsko-plemenske starešine i vojskovođe) čija je uloga u svakodnevnom životu bila značajnija od uloge ostalih saplemenika. Svojim uspesima u ratu ili mudrim rukovođenjem plemenom, sticali su izvesne prednosti. Pri podeli ratnog plena dobijali su skupocenije predmete 72
i veći broj zarobljenika, koje su mogli prodati ili koristiti za rad na svojim zemljišnim deonicama, takođe dodeljivanim iz počasti. Naravno, robova je kod Germana bilo malo, i njihov se položaj znatno razlikovao od položaja klasičnih rimskih robova. Svaki rob je mogao imati kuću, porodicu i voditi domaćinstvo, od koga je određenu količinu proizvoda morao davati svom gospodaru. Još je Tacit primetio da je položaj germanskih robova bliži statusu rimskih kolona. Mogućnost korišćenja robovskog rada i sticanja većeg dela ratnog plena, dovela je do stvaranja rodovske aristokratije. Pojedini među pripadnicima rodovske aristokratije stvaraju oko sebe svoju stalnu ratnu družinu. Družina se pretvara vremenom u sloj profesionalnih ratnika, otuđenih od procesa proizvodnje, koji u razdobljima mira žive u kući i o trošku svoga vođe. Vođa i družina se povezuju zakletvom vernosti, zajednički se dogovaraju o vojnim poduhvatima i dele ratni plen. Što su ratni uspesi pojedinih vođa veći, raste i njihov ugled, pa se oni u pojedinim prilikama, nameću kao vojskovođe većem broju rodova ili čak plemena. Latinski izvori nazivaju ove vođe kraljevima (/reges, jednina = rex), mada oni nisu bili nikakvi nosioci monarhijske vlasti, već samo prvaci rodovskog društva. Prirodno da se sa jačanjem rodovske aristokratije smanjuje značaj demokratskih organa rodovske društvene organizacije. Kod svih germanskih plemena postoje u ovo vreme narodne skupštine, u čiji sastav ulaze svi odrasli muškarci, sposobni da nose oružje. Skupštine vrše sudsku funkciju, biraju plemenske starešine i vojskovođe. Ali, vremenom to se opšte sudelovanje pretvara samo u odobravanje ili neodobravanje predloga koje su unapred pripremili pripadnici rodovske aristokratije. U nekim plemenima već su bila formirana veća najuglednijih ljudi, koja su o svemu raspravljala pre skupštine, a o pojedinim pitanjima donosila i samostalne odluke. Sve češće se počeo ustaljivati običaj da se rex bira uvek iz iste porodice, što je značilo korak ka stvaranju naslednih monarha. Najveći germanski narodi, koji će u toku seobe naroda odigrati najznačajniju ulogu, bili su Franci, Goti, Vandali, Burgundi, Alani, Svevi i Langobardi. Goti i početak seobe naroda. — Neposrednim povodom za početak seobe naroda smatra se pomeranje jednog od najznačajnijih germanskih naroda — Gota. Pradomovina Gota nalazila se u današnjoj južnoj Švedskoj. Već sredinom I veka p. n. e. Goti se kreću ka jugu i zauzimaju oblast oko ušća reke Visle. Ali, ni na drugom staništu se nisu dugo zadržali i oko 150. godine ne spuštaju se ka jugu. U laganom napredovanju stigli su, krajem II veka, do obala Crnog mora, gde su se za izvesno vreme zaustavili. Početkom III veka među njima su se oformile dve velike etničke skupine: Zapadni Goti ili Vizigoti i Istočni Goti ili Ostrogoti. Granična linija bila je reka Dnjestar. Iz svoje nove postojbine Goti (naročito Vizgoti) preduzimaju niz pljačkaških pohoda. U drugoj polovini III veka prodrli su duboko na teritoriju Rimskog carstva i opustošili mnoge važne gradove u Maloj Aziji i na Balkanu. Težak poraz koji im je naneo 269. u bici kod Naissusa (Niša) rimski car Klaudije II, zaustavio je za izvesno vreme gotsku invaziju. Do novih napada na Carstvo dolazi ponovo početkom IV veka, ali i ovoga puta rimska vojska, pod carem Konstantinom, uspeva da 332. godine odnese odlučnu pobedu. Goti su bili prinuđeni da sa Rimljanima sklope ugovor o savezništvu — fedus (foedus). Kao federati (saveznici) Carstva, Goti su bili nastanjeni izvan teritorije Rimske države, ali uz obavezu gotskih odreda da učestvuju u borbama koje su Rimljani vodili tada na Istoku. Goti su dosta dugo poštovali fedus iz 332. godine i za izvesno vreme nisu predstavljali opasnost po Carstvo. U tom, relativno mirnom periodu, izvršena je, nesumnjivo, unutrašnja konsolidacija Gota. Između ostalog primili su i hrišćanstvo, ali u arijanskom obliku. Ulfilu, prvog gotskog episkupa i prevodioca Biblije na gotski jezik, pokrstio je, naime, 341. godine Evsevije iz Nikomedije, vođa arijanske stranke u Carstvu. Iako je arijanstvo bilo osuđeno na Prvom vaseljenskom saboru 325. godine u Nikeji (videti napred), u ovo vreme nisu još bili rešeni svi sporovi između arijanaca i pristalica nikejskog učenja (pravoslavnih), pa su se čak i mnogi carevi kolebali, opredeljujući se čas za arijanstvo čas za pravoslavlje. Ta činjenica daće povoda Gotima, da se, istupajući kao zaštitnici arijanstva, upliću u verske i političke razmirice u Carstvu. 73
Do odlučnog pokreta među Gotima dolazi sedamdesetih godina IV veka. Ovo pomeranje izazvali su Huni, narod mongolskog porekla, koji se 370. godine pojavo u oblasti Crnog mora. Hunima na udaru bili su najpre Ostrogoti, koji su nakon kraćeg otpora bili pokoreni. Upoznavši snagu protivnika i strahujući da ne dožive istu sudbinu kao njihovi istočni saplemenici, Vizigoti se pokreću prema granicama Carstva. Uz dozvolu istočnorimskog cara Valensa, Vizigoti 376. godine prelaze Dunav i naseljavaju se u provinciji Trakiji (današnja Bugarska), uz obavezu da brane granicu. Taj događaj smatra se počet-kom seobe naroda. Ali, zbog zloupotrebe koju su nad doseljenicima vršili rimski činovnici zaduženi za snabdevanje namirnicama, Vizigoti dižu ustanak. Do odlučne bitke došlo je 378. godine kod Hadrijanopolja (današnje Jedrene u Turskoj), u kojoj je rimska vojska bila do nogu potučena. U bici je poginuo i sam car Valens, a Goti su postali gospodari situacije na Balkanu. Da bi rešio gotski problem zapadnorimski car Gracijan imenuje 379. godine sposobnog vojskovođu Teodosija za istočnorimskog cara. Teodosije pokušava najpre snagom oružja da suzbije Gote, ali pošto mu to ne polazi za rukom otpočinje pregovore. Rezultat Teodosijeve diplomatske aktivnosti bio je fedus iz 382. godine. Prema ovom ugovoru, Goti su naseljeni na teritoriji Carstva (za razliku od fedusa iz 332. godine, kada su se nalazili izvan Carstva), kao nezavisan narod. Za njih važi njihovo običajno pravo i sami biraju svoje plemenske starešine. Vezani su za Carstvo samo obavezom da popunjavaju vojne kontingente. Vizigoti su poštovali sklopljeni fedus sve do Teodosijeve smrti 395. godine. Nakon toga počinju veliki napadi praćeni pomeranjem i drugih germanskih naroda, kojima Rimsko carstvo neće biti više u stanju da odoleva. Nastanak „Varvarskih kraljevina“ i propast Zapadnog rimskog carstva. — Posle Teodosijeve smrti i podele Carstva na Istočno i Zapadno, Vizigoti su se pobunili i krenuli prema Carigradu. U Istočnom carstvu više nije bilo snage koja bi mogla da zaustavi Vizigote, pa pretorijanski prefekt Istoka Rufin, uspeva da novcem odvrati Vizigote od opsade grada i da ih nagovori da se okrenu ka Zapadnom carstvu. U napadima na Italiju uspeo je da ih privremeno zaustavi Stilihon, magister militum Zapada. Ali, Stilihon je kao German (poreklom je bio Vandal), bio dvorskom krugu sumnjiv, pa je 408. godine osuđen i ubijen. Nakon toga Vizigote više niko nije mogao zaustaviti. Pod Alarihom, svojim najvećim kraljem, osvojili su i opljačkali 410. godine Rim. Napuštajući prestonicu pljačkaju južnu Italiju, da bi se nakon Alarihove smrti (kraj 410. godine), prolazeći još jednom kroz celu Italiju, nastanili u današnjoj južnoj Francuskoj (pokrajina Akvitanija). Tu su Vizigoti, uz formalan pristanak rimske vlade, obrazovali svoje Tolosatsko kraljevstvo (nazvano tako prema gradu Tolosi, današnjoj Tuluzi, koji im je bio prestonica). Ova, „varvarska kraljevina“ postojala je od 419. do 507. godine. Nakon teškog poraza koji su im 507. godine naneli Franci, Vizigoti su bili prinuđeni da napuste Akvitaniju i centar svoje države premeste na Iberijsko poluostrvo. Vizigotsko kraljevstvo je trajalo do Arabijanskog zauzeća Španije 711. godine. Haotično stanje u Carstvu koje je bilo izazvano vizigotskim ratovanjem, iskoristili su i drugi Germani da obnove napade i počnu da komadaju teritorije Zapadnog carstva. Ostrogoti, koji su od kraja IV veka priznavali vrhovnu hunsku vlast, su u prvoj polovini V veka učestvovali u pohodima koje su Huni vodili protiv Rimskog carstva. Posle smrti Atile, najvećeg hunskog vođe (453), velika hunska država se raspala. Svi narodi koji su dotle priznavali njenu vlast, uspeli su posle 453. godine da zbace hunski jaram. U tim borbama Ostrogoti su najpre zauzeli istočnu Panoniju, a zatim se spustili u Meziju (današnja Srbija). U početku su bili u dobrim odnosima sa istočnorimskim carevima i čak se uplitali u borbe oko prestola. Ipak, carigradskoj vladi nije baš bilo prijatno prisustvo Gota na njenoj teritoriji, pa je nastojala na svaki način da ih se oslobodi. Događaji do kojih je došlo tada na zapadu, poslužili su joj kao dobra mogućnost za taj plan. Na Zapadu je 476. godine Odoakar, zapovednik germanskih najamnika, svrgao poslednjeg zapadnog cara Romula Avgustula i proglasio se kraljem Germana u Italiji.22 Carigrad mu je to 22
Taj događaj se smatra krajem Zapadnog rimskog carstva.
74
svojstvo priznao, ali je Odoakar sve više počeo da vrši vlast samostalno, odbacujući svaku potčinjenost istočnorimskom caru (tada jedinom). U takvim okolnostima Carigradska vlada je uspela da nagovori Ostrogote da u carevo ime krenu u kaznenu ekspediciju protiv Odoakara i zavladaju Italijom po carevom mandatu. Pod vođstvom Teodoriha, Ostrogoti stižu 489. godine u Italiju, uspevaju da do 493. godine suzbiju Odoakara i osnivaju svoje samostalno kraljevstvo. Ono je trajalo do 555. kada ga je Justinijanova vojska uništila. Franci u prvoj polovini V veka prodiru na teritoriju Severne Galije (Francuska). Deset godina nakon pada Zapadnog rimskog carstva zauzimaju područje do reke Loare, a 507. potiskuju Vizigote iz Akvitanije. Konačno, 534. potčinjavaju svojoj vlasti Burgundsku državu i obrazuju najznačajniju germansku ranofeudalnu monarhiju, o kojoj će biti više reči kasnije. Vandali tokom V veka pljačkaju Galiju i Španiju, da bi 429. godine prešli u Afriku, gde su, 435. zauzeli Kartaginu i na njenoj teritoriji (današnji Tunis) osnovali svoje kraljevstvo. Iz Kartagine su 455. preduzeli pohod na Rim i temeljno ga opljačkali i razrušili. 23 Njihovo kraljevstvo je trajalo do vizantijskog zauzeća 534. godine. Burgundi u V veku prelaze Rajnu i nakon Atilinog povlačenja iz Galije (451) naseljavaju po odobrenju rimskih vlasti, oblasti oko grada Liona (u današnjoj Francuskoj) i Ženevskog jezera (u današnjoj Švajcarskoj). Tu obrazuju svoju državu, koja je postojala do pada pod franačku vlast 534. godine. Langobardi su se za vreme seobe naroda nastanili u Panoniji, gde su vodili žestoke borbe sa svojim susedima, takođe germanskim narodom Gepida. Dolazak tursko-mongolskog naroda Avara (567), primorao je Langobarde da se presele u severnu Italiju, gde su osnovali svoju državu (po njima se severna Italija i danas naziva Lombardija). Trajala je do 774. godine, kada ju je Karlo Veliki pripojio Franačkoj. U vreme seobe naroda obrazovane su i neke druge germanske države, ali ih ne pominjemo jer su kratko trajale i nisu imale velikog uticaja na dalja zbivanja.
2. VIZANTIJA KARAKTERISTIKE DRŽAVNE ORGANIZACIJE Postanak i kratak istorijski razvoj. — Istočno rimsko carstvo, koje je uspelo da se odupre varvarskim napadima iz vremena seobe naroda i nadživi Zapadno carstvo za gotovo hiljadu godina, nazivamo Vizantija. Naziv Vizantija potiče iz XVI veka, dakle iz vremena kada Vizantija kao država više nije postojala. Nastao je zbog toga što je prestonica Vizantijskog carstva — Konstantinopolj (Carigrad, današnji Istanbul), sagrađen na mestu stare grčke naseobine Vizanta. Sami Vizantinci nisu za sebe nikada upotrebljavali to ime, već su za sve vreme postojanja Carstva sebe nazivali Romeji, što na grčkom znači Rimljani. Već iz te činjenice vidi se težnja Vizantinaca za održanjem državno-pravnog kontinuiteta Rimskog carstva. Ali, vremenom, postepena feudalizacija države, preovlađivanje grčkog jezika kao službenog i hrišćanske vere kao jedine dopuštene, dovešće do potpunog udaljavanja Vizantijskog carstva od svojih rimskih osnova. Iako vizantijski carevi sebe smatraju rimskim carevima, a svoje Carstvo jedinim zakonitim, Vizantija pri kraju svoga postojanja nema više ničeg zajedničkog sa rimskim carstvom, osim imena i preživelih tradicija. Većina istoričara smatra danas da početak postojanja Vizantijskog carstva treba računati od 324. godine, kada je car Konstantin naredio da se otpočne izgradnja nove prestonice na istoku, koja je po njemu i dobila naziv Konstantinopolis (Konstantinov grad). Mada je u to vreme Carstvo još uvek bilo jedinstveno, njegov istočni deo počeo je sve više da se izdvaja i da manifestuje svoje osobenosti. I istočna prestonica dobija sve više na značaju u odnosu na Rim, 23
Tada je i nastao izraz „vandalizam“, koji označava izrazito negativan odnos prema civilizaciji.
75
tako da se može osnovano smatrati da je izgradnja Carigrada značila i udaranje temelja Vizantijskom carstvu. Teodosijeva podela Rimskog carstva na Istočno i Zapadno (395) značila je i definitivan raskid između dva dela države. Zbog seobe naroda i neprekidnih varvarskih napada, odnosi između Istoka i Zapada su otvoreno neprijateljski. Carigradska vlada nastoji da germanske napade usmeri ka Zapadu i tako se oslobodi prisustva stranih trupa na svojoj teritoriji. U tome i uspeva, ali Zapadno carstvo nije više u stanju da izdrži germanske napade i 476. prestaje da postoji. Istočno carstvo, gušće naseljeno i privredno jače, uspeva da preživi još narednih hiljadu godina. Kao naslednica Rimskog carstva Vizantija se nikada nije odrekla pretenzija za svetskom vladavinom i povraćajem teritorija nekadašnjeg Zapadnog rimskog carstva Te pretenzije posebno su došle do izražaja za vlade cara Justinijana I (527-565), koji je uspeo da za izvesno vreme ponovo osvoji najveći deo zemalja koje su nekada bile u sastavu Zapadnog rimskog carstva (Italija, severna Afrika i južna Španija). No ubrzo posle Justinijanove smrti njegov pokušaj restauracije doživljava slom i Carstvo dospeva u nezavidan položaj. Osnovnu opasnost predstavljali su Persijanci na istoku i Sloveni i Avari na severu. Sa Persijom, u kojoj je vladala dinastija Sasanida, Carstvo je vodilo ratove još od III veka, sa promenljivom srećom. Da bi mogao slobodno da realizuje svoje planove na Zapadu, Justinijan je od Persijanaca otkupio primirje. Nakon njegove smrti Persijanci obnavljaju napade, koje za izvesno vreme obuzdava car Mavrikije (582-602), vešto se umešavši u unutrašnje razmirice do kojih je došlo u Persiji. Mavrikije pokušava da zaustavi i nadiranje Slovena, koji od početka VI veka sve češće prelaze Dunav pljačkajući vizantijske gradove. Pred kraj VI veka ti napadi postaju sve učestaliji, posebno od kad ih Sloveni preduzimaju u savezu sa mongolsko-turskim narodom Avara. Mavrikijev pokušaj međutim, nije uspeo, vojska se, iscrpljena dugotrajnim ratovanjem pobunila i car je 602. zbačen. Sloveni su nakon toga preplavili Balkan, a Persijanci ponovo počeli svoje napade. Carstvo se nalazilo pred rasulom kada je 610. godine na presto došao Iraklije, jedan od najznačajnijih vizantijskih vladara. Za njegove vlade razbijeni su slovensko-avarski napadi. Odlučni udarac zadat je Slovenima i Avarima 626. godine, kada ih je carska vojska do nogu potukla prilikom opsade Carigrada. Ali, Slovene je i pored velike vizantijske pobede bilo nemoguće udaljiti sa teritorija Carstva. Shvatajući situaciju, Iraklije i njegovi naslednici, dozvoljavaju Slovenima da se trajno nastane, dodeljujući im sitne parcele zemlje i stvarajući od njih sloj slobodnih seljaka — vojnika. Iraklije je uspeo da odnese i odlučujuću pobedu nad Persijancima, uništivši potpuno njihovu državu. Ali, pred kraj Iraklijeve vlade javlja se novi neprijatelj Vizantije sa kojim će se ratovati u narednim vekovima — Arabljani. U vreme dok su Vizantija i Persija vodile iscrpljujuće ratove, Muhamed je upravo bio učvrstio temelje verskog i političkog jedinstva arabljanskog sveta. Koristeći uzajamnu oslabljenost dva carstva, Arabljani su, kratko posle Muhamedove smrti (632), krenuli u „sveti rat“ protiv „nevernika“. Persijsko carstvo su brzo potčinili, da bi od tridesetih godina VII veka započeli duge ratove protiv Vizantije. Tokom VII veka Vizantinci su se grčevito borili za opstanak. Arabljani su čak u dva maha opsedali Carigrad (674-678 i 717-718), ali su pred zidinama najveće tvrđave tadašnjeg sveta i oni bili nemoćni. Nakon pobede koju je 717-718. pod zidinama Carigrada izvojevao nad Arabljanima car Lav III, Vizantija se ne bori više za opstanak, mada je ratovanje za nju još uvek defanzivno. Od druge polovine IX veka Vizantinci prelaze u ofanzivu da bi krajem X veka odneli definitivnu pobedu nad Arabljanima. U vreme ratovanja sa Arabljanima (oko 680) na teritoriju Balkanskog poluostrva doselio se ratoboran narod hunsko-onogurskog porekla — Bugari. Pokorivši Slovene nastanjene oko donjeg toka Dunava, Bugari su odmah zauzeli neprijateljski stav prema Vizantiji. Tako se Vizantija našla u situaciji da ratuje na dva fronta: protiv Arabljana na istoku i protiv Bugara na severu. Zahvaljujući prednostima svoga sistema i ratne tehnike, Vizantinci su u X veku i nad 76
Bugarima odneli definitvnu pobedu. U samoj Bugarskoj u međuvremenu desile su se značajnije promene. Slovenski element koji je od početka u državi bio u većini, je preovladao, te su se hunsko-onogurski osvajači u potpunosti slavizirali. Primanje hrišćanstva, do koga dolazi u drugoj polovini IX veka, dovešće Bugarsku pod vizantijsku versku, političku i kulturnu uticajnu sferu. Tokom VIII veka Vizantiju je potresao i težak versko-politički konflikt nazvan ikonoborstvo. Vizantijsko carstvo se nalazilo na vrhuncu moći od sredine IX do tridesetih godina XI veka. Spoljni neprijatelji su bili savladani, posledice ikonoborstva prebrođene, a pokrštavanje slovenskih naroda (Rusa, Bugara, Srba) proširilo je uticajnu sferu Carstva. Za vlade careva Vasilija I (867-886) i Lava VI (886-912) izvršena je zamašna kodifikacija prava. Carigrad je bio najveći i najznačajniji grad ondašnjeg sveta u kome su cvetali manufaktura, trgovina, zanatstvo, nauka i umetnost. Država se za vlade Vasilija II (976-1025), prostirala na velikoj teritoriji od jermenskih planina do Jadrana i od Eufrata do Dunava. Period od smrti Vasilija II (1025) pa do dolaska na presto Aleksija I Komnina (1081) naziva se u vizantijskoj istoriji vladavinom civilnog plemstva. Karakteriše ga slabljenje vizantijskog državnog sistema, posebno vojne moći, ali i veliki kulturni procvat. Središte značajne kulturne delatnosti iz XI veka, koja se slobodno može nazvati pretečom humanizma, bio je Carigradski univerzitet, kojim je rukovodio najveći vizantijski filosof Mihajlo Psel. Zapostavljanje odbrambene moći Carstva imalo je dalekosežne posledice, koje su neprijatelji Vizantije umeli da iskoriste. U XI veku najveća opasnost je pretila od Normana sa Sicilije i od Turaka-Seldžuka iz Male Azije. Istovremeno i Južni Sloveni, naseljeni na teritoriji Vizantije, obrazuju svoje države i otpočinju borbu za njihovu samostalnost. Izbijaju ustanci u Duklji (Zeti) i Makedoniji, koje nije bilo jednostavno savladati zbog zauzetosti u borbi protiv Normana. Kada je 1081. godine Aleksije I Komnin, kao predstavnik vojnog plemstva, stupio na presto, Carstvo se nalazilo pred propašću. Obnovivši vojnu snagu Carstva, Aleksije je uspeo da suzbije i Normane i Seldžuke, povrativši znatan deo izgubljenih teritorija. Tek što su postignuti ovi uspesi pojavila se neočekivana opasnost po Carstvo — krstaši, koji su se 1096. pojavili pred Carigradom. U krstaškim ratovima došla je do izražaja težnja papstva da proširi svoj uticaj na hrišćanskom Istoku. Kao povod poslužilo je seldžučko osvajanje Jerusalima 1077. godine (gde se prema legendi nalazi Hristov grob). Papa Urban II pozvao je na saboru u Klermonu 1095. sve hrišćane u sveti rat protiv muslimana radi oslobođenja Hristovog groba. Odziv je bio veliki i kod svih kategorija stanovništva. Naročito je bio primamljiv za mlađe sinove feudalnih porodica, lišene zemljišnih poseda zbog primene principa primogeniture i željne novih zemalja i riterskih pustolovina. U krstaški rat su krenule i seljačke mase, bežeći od bede i prezaduženosti, kao i trgovci i zanatlije nadajući se zaradi. Prolazeći preko vizantijske teritorije na svom putu u „Svetu zemlju“, krstaši su se neprijateljski odnosili prema domaćem stanovništvu, pljačkajući i otimajući. Kako prvi krstaški pohod nije dao trajnih rezultata, preduzimani su stalno novi ratovi. U IV krstaškom pohodu zapadni vitezovi su odustali od svog „svetog cilja“ i okrenuli se protiv hrišćanske Vizantije. Kao formalni povod iskoristili su poziv vizantijskog princa Aleksija Anđela, da njegovog oca, zbačenog cara Isaka II, uz bogatu nagradu vrate na presto. Ne dvoumeći se mnogo, krstaši su 1204. godine zauzeli Carigrad i teritoriju Vizantije raskomadali na više manjih država. Najznačajnija među njima bila je Latinsko carstvo sa prestonicom u Carigradu. Vizantijska vlada se povukla u Malu Aziju gde je obrazovano Nikejsko carstvo, koje je do 1261. vodilo borbu za ujedinjenje i restauraciju Vizantije. Pomenute godine zauzet je Carigrad i vaspostavljeno Vizantijsko carstvo, ali sa znatno ma-njom teritorijom nego pre krstaškog zauzeća. 77
Poslednja dva veka postojanja Vizantijskog carstva predstavljaju period neprestanog slabljenja i smanjivanja državne teritorije, čemu su doprineli, pored napada neprijatelja i dugotrajni građanski ratovi. Vizantija je tada izgubila prevlast baš u onim delovima koji su uvek predstavljali njeno jezgro: na Balkanu i u Maloj Aziji. Vodeća sila na Balkanu postala je od kraja XIII veka Srbija, šireći svoju teritoriju na račun Vizantije. Osvajačka politika Srbije, čiji je glavni nosilac bila ratoborna vlastela, došla je naročito do izražaja za vlade kralja Milutina (1282-1321) i kralja i cara Dušana (1331-1355). No, posle Dušanove smrti u srpskoj državi dolazi do rasula, tako da ona nije više predstavljala opasnost po Vizantiju. Daleko veća opasnost dolazila je iz Male Azije, gde su se pojavili Turci-Osmanlije. Suzbivši svoje srodnike TurkeSeldžuke, Osmanlije su tokom XIV veka stalno smanjivali vizantijsku teritoriju. U XV veku, nekad moćno carstvo, svelo se na Carigrad i njegovu neposrednu okolinu. Kraj agoniji Vizantijskog carstva učinio je turski sultan Mehmed II Osvajač (1451-1481), zauzevši 29. maja 1453. godine Carigrad. Taj datum smatra se prestankom postojanja hiljadugodišnjeg Vizantijskog carstva. Osobenost vizantijskog feudalizma. — Iako je proces feudalizacije bio zahvatio još Rimsko carstvo u Vizantiji je on za izvesno vreme usporen, a imao je i neka svoja specifična obeležja. Osnovni oblik zemljišnog poseda u Vizantiji, na početku njene istorije, bile su latifundije, koje su obrađivali koloni, sve trajnije vezivani za zemlju. Seoba naroda i velika pustošenja Carstva, do kojih je tada došlo, učinili su da mnoge latifundije opuste i proizvodnja na njima zamre. Preokret nastaje početkom VII veka, kada car Iraklije (610-641) započinje opsežne reforme u državi. Prema agrarnom sistemu koji zavodi Iraklije, opusteli veleposedi sedele na parcele zemlje, manje i srednje veličine koje se daju na obradu slobodnim seljacima. Seljaci su vlasnici tih zemljišnih deonica, sav prihod od obrade pripada njima, jedino su obavezni da državi plaćaju porez. Žive organizovani u seoskim opštinama, zajednički koristeći šume i pašnjake. Jedan deo slobodnih seljaka, naročito oni koji su nastanjivali pogranična područja, imao je obavezu i da vrši vojnu službu. Njihove parcele su bile nešto veće, a porez koji su plaćali bio je znatno manji nego što je to bio slučaj sa ostalim slobodnim seljacima. Za uzvrat su na poziv morali da idu u bojne pohode s konjem i oružjem. Ovi seljaci-vojnici nazivali su se stratioti (grčki stratia = vojska). Veliki broj slobodnih seljaka i stratiota regrutovan je iz redova slovenskih doseljenika. Postojanje velikog broja slobodnih seljaka koji su sačinjavali osnov zemljišnih poseda i izmirivali svoje obaveze prema državi (a ne prema feudalcima, kako je to bio slučaj u zapadnoevropskim ranofeudalnim državama) zaustavilo je za izvesno vreme feudalizaciju Vizantije i pokazalo svoje prednosti. Prvo, državna kasa se popunila uspostavljanjem velikog broja novih poreskih obveznika, zainteresovanih za proizvodnju i stvaranje viška vrednosti. Drugo, odbrambena snaga Carstva je ojačana, jer su se vojnici regrutovali od domaćeg stanovništva a ne iz redova skupih i nepouzdanih germanskih najamnika. Ovakav sistem bio je u Vizantiji na snazi od VII do X veka i na njemu se temeljila moć carstva. Postojanje velikog broja slobodnih seljačkih imanja izazivalo je negodovanje vizantijskih veleposednika, koji su još od VII veka nastojali da ih prisvoje za sebe. S druge strane, carska vlada je štitila seljački posed, svesna njegovih prednosti. Ali, poreska davanja koje je iziskivala država, postaju vremenom za seljake i stratiote sve teža. Pored toga, stanovnici sela zajednički odgovaraju za plaćanje poreza, pa ako bi neki seljaci napustili svoju zemlju, drugi bi bili obavezni da umesto njih plaćaju porez — da daju takozvani alilengion. Seljaci su, međutim, i svoje poreske obaveze teško namirivali, pa sasvim razumljivo, da u većini nisu bili u stanju da namiruju i tuđe. Stoga su radije bežali sa zemlje nego što bi preuzimali naknadni teret. Tako su mnoga seljačka imanja opustela, i ako se njihovi vlasnici ni za trideset godina ne bi vratili, imanja su izdvajana iz seoske opštine i prelazila u vlasništvo države, koja ih je prodavala, poklanjala ili davala u zakup kome je htela. Kao kupci seljačkih imanja javljaju se vizantijski 78
veleposednici — dinati (moćnici), koji su se oformili iz redova viših predstavnika tematske uprave. Nekadašnji vlasnici zemlje pretvaraju se u zavisne kmetove — parike, koji rade na vlastelinskim i manastirskim imanjima. Carska vlada, koja se dugo borila protiv procesa feudalizacije, izdajući brojne zakone, popustila je pred nastalom situacijom. Poslednji vladar, koji je energičnim merama nastojao da spreči uvećanje veleposeda i spase seljačka i stratiotska imanja bio je Vasilije II (976-1025). Nakon njegove smrti dolaze na vlast carevi predstavnici civilnog plemstva, koji su i sami bili iz redova aristokratskih veleposedničkih porodica. Proces feudalizacije time je u XI veku definitivno okončan. Pobeda veleposeda nad malim i srednjim seljačkim imanjima imala je katastrofalne posledice za Vizantiju i u privrednom i u vojno-odbrambenom pogledu. Vizantijski feudalni sistem, koji je imao svojih specifičnosti i dosta se razlikovao od zapadnoevropskog, znatno mu se približio od XII veka, s uvođenjem sistema pronija. Pronija (grčki pronoia = briga, staranje) predstavlja feudalno zemljišno dobro, naseljeno poluslobodnim seljacima — paricima, koje je od vladara na korišćenje i uživanje dobijao slobodan čovek, obično iz redova dvorskog plemstva, za lične zasluge i uz obavezu vršenja vojne službe. Dobijala se doživotno i nije se mogla otuđiti niti dati u nasledstvo. Pronijar je od parika ubirao dažbine, koje su ti seljaci ranije bili dužni da daju državi, odnosno pronijer je dobijao radnu, novčanu i naturalnu rentu. Vladar, odnosno država, je zadržavala nad zemljištem pronije vrhovno pravo svojine. Na taj način su se kod pronije stekla dva stvarnopravna ovlašćenja: države i pronijara, pa bi se svojina nad zemljištem u okviru pronije mogla nazvati podeljenom. Prvi pomen pronije sreće se u izvorima sredinom XI veka i od tada, posebno od XII veka, se broj pronijara stalno povećava. Pronijarski sistem je za izvesno vreme zaustavio slabljenje Carstva i ojačao njegovu vojnu snagu, ali postepeno on postaje element feudalne dezintegracije. Taj proces se počeo odvijati u XIV veku, kada je dozvoljeno prenošenje pronije na zakonite naslednike pronijara i kada su pronijari dobijanjem imuniteta stekli jurisdikciju nad svojim paricima. Pronijari su vremenom sve više zanemarivali svoju vojnu obavezu, tako da je u XIV i XV veku, kada su Turci-Osmanlije ugrožavali Vizantiju, pronijarski sistem bio jedan od uzroka propasti države. Državno uređenje. — Državno uređenje se u Vizantiji u toku njenog hiljadugodišnjeg postojanja menjalo, ali njegove osnovne karakteristike — carska autokratija, centralizam i birokratija — ostale su za stalno. U prva tri veka vizantijske istorije postojali su državni organi nasleđeni iz vremena dominata, stvoreni reformama careva Dioklecijana i Konstantina. U zvaničnoj titulaciji pojedinih funkcija upotrebljavani su rimski nazivi (na latinskom). Od VII veka ulaze u upotrebu grčki nazivi državnih službi, a vremenom se i njihova sadržina menja. Na čelu države nalazio se car, koji je do VII veka nazivan latinskom titulom Avgust (Augustus), a od VII veka grčkim nazivima vasilevs i avtokrator (car i samodržac). U carevim rukama nalazila se sva vlast: zakonodavna, upravna i sudska. Bio je i najkrupniji veleposednik, a kao državni poglavar i vrhovni vojni zapovednik odlučivao je o ratu i miru. Carsko dostojanstvo u Vizantiji nikada nije postalo nasledno, ali su carevi sebi uzimali savladare, obično iz redova najbližih srodnika (najčešće su to bili njihovi maloletni sinovi), te se na taj način obezbeđivao kontinuitet vlasti pojedinih dinastija. Car je bio okružen raskošnim dvorskim ceremonijalom, a svoju vlast je vršio pomoću razgranatog činovničkog aparata. Državne dostojanstvenike je imenovao lično car i oni su mu bili odgovorni za svoj rad. Od početka postojanja vizantijske države carevi su nastojali da se nametnu i Crkvi kao njeni poglavari. Takve težnje nazivaju se cezaropapizam, ali vizantijski vladari nisu u tome nikada sasvim uspeli. Crkva je sačuvala svoju samostalnost, mada je sa državnom vlašću bila u nekoj vrsti saveza. U prvim vekovima postojao je uz cara i senat, koji se u Vizantiji nazivao sinklit. Mada je senat još u Rimskom carstvu u vreme principata i dominata, izgubio mnogo, gotovo sve od svog 79
nekadašnjeg značaja, ipak je car Konstantin, osnivajući novu prestonicu na istoku, osnovao u njoj i nov senat. Jedno vreme su, dakle, postojala dva senata: stari u Rimu i novi u Carigradu. S propašću Zapadnog rimskog carstva, ostao je samo carigradski senat, koji je vremenom, s porastom carskog autoriteta, gubio sve više svoju efektivnu vlast. Ipak, senat je još uvek vršio neke funkcije. Formalno je potvrđivao carevog naslednika kad bi ga car za života odredio. Kad car nije designirao naslednika, senat je birao novog cara uz učešće vojske, carigradskog patrijarha i prestoničkog naroda. Senat je učestvovao i u zakonodavstvu dajući savete i predloge (senatus consulta) kojima je car, ako je to smatrao za dobro, davao zakonsku snagu. Ovakva zakonodavna nadležnost carigradskog senata bila je simbolična, a od kraja IX veka i formalno prestaje, jer car Lav VI u svojim Novelama oduzima senatu pravo da sudeluje u donošenju zakona. Ponekad je senat istupao i kao vrhovni sud, ali samo po carevom naređenju. Najčešće se sastajao kao carev savetodavni organ. Članovi carigradskog senata bili su potomci rimskih senatorskih porodica i najviši dostojanstvenici, po pravilu, i jedni i drugi, bogati zemljoposednici. Oni su sačinjavali dosta razgranat senatorski stalež, koji je zahvaljujući bogatstvu i položaju na dvoru, a ne pripadnosti senatu - instituciji, postao vodeći sloj u Carstvu. Svi pripadnici staleža nisu bili jednaki u dostojanstvu, već su se delili na tri kategorije - clarissimi, spectabiles i illustres. Pravo da prisustvuju senatskim sednicama i istupaju kao članovi senata imali su, od Justinijanove vladavine, samo pripadnici najviše i najmalobrojnije kategorije — illustres. Ostali, čiji je broj iznosio oko 2000, su živeli na svojim posedima po provincijama, ne interesujući se mnogo za državne poslove. Od VI veka senatori se više ne sastaju samostalno, kao institucija, već potpuno prilaze dvoru i stapaju se sa carskim savetom — konzistorijom. Tako je za Justinijanove vlade, senat praktično prestao da postoji, mada najmoćniji predstavnici senatorskog staleža, do kraja postojanja Carstva, vrše znatan uticaj na cara, kao njegovi savetnici. Činovnički aparat u Carstvu je stalno uvećavan i podređivan caru. U X veku bio je podeljen na 60 činovničkih razreda i 18 hijerarhijskih titula. Najznačajniji među njima nosili su titule logoteta. Lokalna uprava se do VII veka zasnivala na sistemu koji su stvorili Dioklecijan i Konstantin. Državna teritorija je bila podeljena na prefekture, dijeceze i provincije sa odvojenom civilnom od vojne vlasti. U pograničnim oblastima postojala su posebna područja — egzarhati, u kojima se u ovlašćenjima upravnika ovih oblasti — egzarha, ujedinjavala civilna i vojna vlast. Bio je to obrazac po kome je car Iraklije u VII veku počeo uvoditi novu — tematsku organizaciju države. Teme su u početku bile vojno-teritorijalne jedinice ali su postepeno dobile upravnofinansijska i sudsko-teritorijalna obeležja. Na čelu teme stajao je strateg, koji je pored vojnih vršio i upravne, finansijske i sudske poslove za čitavu temu. Tematska organizacija došla je do punog izražaja u IX i X veku, u doba procvata Vizantijskog carstva. Poseban značaj među lokalnim funkcionerima imao je carigradski eparh (gradonačelnik), koji se starao o gradskom i privrednom životu prestonice. Pod naročitom, strogom, kontrolom eparha stajao je privredni život, posebno trgovci i zanatlije, organizovani u cehovima. Kao relikti demokratskih prava gradova, ostale su do IX veka, posebno u Carigradu, verskopolitičko-sportske grupe (ili stranke) stanovništva, nazivane deme. Prema boji odeće takmičara u gradskom hipodromu, gde su se pored konjskih trka održavali i drugi javni skupovi, deme su dobijale svoje nazive (plavi i zeleni). Deme su u pojedinim slučajevima izražavale svoje mišljenje o političkim događajima, posebno kod izbora careva. Često su se međusobno sukobljavale, ali i dizale pobune. Najpoznatija pobuna dema izbila je 532. godine, protiv Justinijanovog apsolutizma. U istoriji se naziva prema lozinci pobunjenika — „Nika“ („pobeđuj“), a upamćena je i po surovoj odmazdi koju je nad buntovnicima izvršio car. U IX veku deme su izgubile svaki značaj. Položaj i uloga Crkve. — Hrišćanska crkva je u Vizantijskom carstvu bila jedan od najznačajnijih činilaca, čiji su se moć i uticaj mogli meriti jedino sa carskim. U toku državnog 80
razvitka Vizantije, Crkva je postepeno stekla položaj autonomnog verskog i političkog faktora, pa su država i Crkva u specifičnom savezu, svaka svojim sredstvima, delovale na očuvanju eksploatatorskog društvenog poretka. To nikako ne znači da u dugotrajnoj vizantijskoj istoriji nije bilo žestokih sukoba između državne (carske) i crkvene vlasti. Cinjenica da se još car Konstantin umešao u crkvene razmirice, uzevši u odbranu pravu veru a osudivši jeretička učenja, nametnula je jedno značajno pitanje: da li je car, nesumnjivi šef države, istovremeno i poglavar Crkve. Antičkom svetu ta ideja je bila strana. Rimski carevi su, doduše, nosili titulu vrhovnog sveštenika (pontifex maximus), ali ni u Grčkoj ni u Rimu nije postojala Crkva kao institucija. Hrišćanstvo je, nasuprot, od samih nastanaka izgrađivalo i sopstvenu unutrašnju organizaciju, koja je pretendovala da bude autonomna u odnosu na carsku vlast. Tu ideju su energično isticali crkveni očevi iz IV veka, počev od Atanasija iz Aleksandrije, tvrdeći da u svetu postoje dva carstva: zemaljsko, kojim upravlja car, i duhovno ili božansko, kojim upravljaju episkopi kao božji namesnici na zemlji. Car, prema tom shvatanju, nema prava da se meša u crkvena pitanja. Ali, Crkva je tokom IV i V veka često prizivala carsku vlast u pomoć da bi suzbila jeretičke pokrete. Carevi su stoga smatrali za svoju dužnost da intervenišu u crkvenim pitanjima a samim tim da sebe smatraju poglavarima Crkve. Oni su sazivali crkvene sabore i predsedavali njima, donosili verske edikte, pisali teološke traktate i slično. Tako je izgrađena ideja o takozvanom cezaropapizmu, to jest sjedinjenju duhovne i svetovne vlasti u rukama cara. Cezaropapističke težnje su karakteristika ranovizantijske epohe, a svoj vrhunac su doživele za vlade cara Justinijana. Težnja Crkve za autonomijom došla je naročito do izražaja u VII veku. Tome je doprinela uvećana ekonomska moć Crkve, koja se manifestovala u sve većem broju manastirskih imanja, izuzetih od plaćanja dažbina. Kao crkveni poglavar u Vizantiji, sve veći autoritet stiče carigradski episkop koji se počinje nazivati patrijarhom. Njegove težnje za primatom nad hrišćanima u Istočnom carstvu i izjednačavanjem u dostojanstvu sa rimskim papom došle su do izražaja još u IV i V veku. Od vladavine Lava I (457-474) uobičajilo se da cara, prilikom stupanja na presto, pored tradicionalnog uzdizanja na štit od strane vojske, kruniše i carigradski patrijarh. Događaji iz VII veka išli su mu naruku, jer su zbog arabljanskih osvajanja tri velika hrišćanska centra na Istoku — Aleksandrija, Antiohija i Jerusalim — bila definitivno izgubljena za Vizantiju. Ratovanje sa Arabljanima carigradski patrijarsi su koristili i za raspaljivanje verskog fanatizma vizantijskog stanovništva, jer su Arabljani, budući muslimani, smatrani za nevernike. Sve ove činjenice, kao i sve češće suparništvo Vizantije sa papom i zapadnim državama (Langobardima, kasnije Francima), učvrstili su autoritet i položaj Crkve u Vizantiji, posebno njenog poglavara — carigradskog patrijarha. Carska vlast je ipak nastojala da slomi previše naraslu moć Crkve i konfiskuje manastirska imanja. Početkom VIII veka, došlo je do najžešćeg sukoba između državne vlasti i Crkve, koji je prema svom pojavnom obliku dobio naziv ikonoborstvo ili ikonoklazam (grčki ikona = slika i klasis = razbijanje). Ikonoborcima ili ikonoklastima su nazivane pristalice pokreta, koji je pod uticajem nekih maloazijskih sekti, judejstva i islama, nastojao da se iz bogosluženja uklone slike svetaca (ikone) i zabrani njihovo poštovanje. Kriza je nastala kada se 726. godine protiv kulta ikona otvoreno izjasnio car Lav III (717-741), naredivši da se sa ulaza u carski dvor skine Hristova slika. Careva politika naišla je na fanatičnu opoziciju Crkve, posebno moćnog vizantijskog monaštva. Stanovništvo se podelilo na pristalice kulta ikona — ikonofile, i protivnike slika — ikonoklaste (ikonoborce). Za vlade Lavovog sina i naslednika Konstantina V (741-775) sukob je doživeo kuiminaciju, tako da je car pored konfiskacije manastirskih imanja bio prinuđen da pribegne i vojnoj intervenciji. Nakon Konstantinove smrti sukob je sa intervalima većeg i manjeg poleta postepeno počeo da se gasi, da bi carigradski sabor iz 842. godine definitivno dozvolio kult ikona. Iako ikonoborački sukob predstavlja i bio vođen pre svega kao teološko-dogmatski spor, on je imao i svoju političku pozadinu: želju careva da sebi potčine Crkvu i slome njenu ekonomsku 81
moć. U tom pogledu možemo slobodno reći da je carska politika doživela potpuni neuspeh i da je, po okončanju ikonoboračkog sukoba Crkva još više učvrstila svoju autonomiju. Njen savez sa carskom vlašću je učvršćen, a sukobi Crkve i države u daljoj istoriji Vizantije su bili retki i beznačajni. Carigradski patrijarh je postao najznačajnija ličnost u državi posle cara. Carigradski patrijarh je bio u stalnom suparništvu sa rimskim papom oko primata u hrišćanskom svetu. Istina, treći kanon Carigradskog sabora iz 381. godine i dvadeset osmi kanon Halkedonskog sabora iz 451. godine, priznavali su papi prvi, počasni rang, ali su u svemu ostalom izjednačavali episkope Rima i Carigrada. Moćna zaštita koju su patrijarhu pružali vizantijski vladari, u vreme kada na Zapadu nije bilo careva, još je više uvećala pretenzije carigradskog patrijarha. Borba za prestiž se ispoljavala i prilikom pokrštavanja doseljenih naroda — Germana i Slovena. Nije bilo svejedno da li će Germani ili Sloveni primiti hrišćanstvo iz Rima ili iz Carigrada, jer je pokrštavanje iz jednog od ova dva centra značilo potpadanje pod političko-versko-kulturnu sferu Rima, odnosno Carigrada. Svoj uticaj Vizantija je ostvarila prvenstveno nad Južnim i Istočnim Slovenima, izvršivši njihovo pokrštavanje. Velika misionarska delatnost obavljena je u IX veku, u čemu su se istakla solunska braća Konstantin (Ćirilo) i Metodije. Svi ovi događaji doveli su do otvorenog suparništva sa Rimom i do dve velike šizme (rascepa): 867. i 1054. godine, s tim što se ova druga smatra definitivnom. Tako su nastale Istočna (pravoslavna) i Zapadna (katolička) crkva. Doduše, u XIII i XV veku su učinjena dva pokušaja ponovnog uspostavljanja crkvene unije, ali nisu dali rezultata. VIZANTIJSKO PRAVO Izvori prava. — Pravo se u Vizantiji razvijalo na temeljima rimskog prava, sređenog i objavljenog u velikoj Justinijanovoj kodifikaciji. Njegovi glavni izvori bili su zakoni (nomoi, jednina = nomos) i carske konstitucije nazivane novele (novellae). Pored njih, značajan izvor predstavljaju nomokanoni i povelje. Iako je još car Justinijan zabranio da se njegovo zakonodavstvo komentariše i menja, razvoj Države i njena postepena feudalizacija doveli su do neminovnog prilagođavanja Justinijanovog prava novonastalim prilikama. Pored toga, od VII veka, službeni jezik postaje grčki, pa se i zakoni za razliku od većeg dela Justinijanove kodifikacije koja je napisana na latinskom, sastavljaju na grčkom jeziku. Pred kraj VII veka, najverovatnije za prve vlade cara Justinijana II (685-695), donet je takozvani Zemljoradnički zakon (Nomos georgigos). Ovaj zakon reguliše stanje na selu i agrarne odnose, nastale posle doseljavanja Slovena u Vizantiju. Nazivan je i „slovenskim zakonom“ zbog elemenata slovenskog običajnog prava koje sadrži i zbog velike popularnosti koju je uživao u kasnije nastalim slovenskim državama. Sadrži uglavnom propise o zaštiti pokretne i nepokretne imovine, odnosno privatne svojine slobodnih seljaka, koji žive u seoskim opštinama. Kolektivna svojina postoji, prema zakonu, samo nad pašnjacima. U zakonu su izloženi propisi koji su se odnosili na krađe, poljske štete, krčenje šuma, štete od životinja, požare i slično. Zajednički određeni porez za čitavu seosku opštinu plaćali su zajednički svi njeni stanovnici, a poresku odgovornost i obavezu za napušteno i neobrađeno zemljište snosili su susedi. U isto vreme kad i Zemljoradnički zakoni doneti su u Vizantiji Vojni zakon o krivičnim delima i disciplinskim prestupima vojnika, zvanih stratioti (Nomos stratiotikos) i Pomorski zakon, koji sadrži propise o odgovornosti vlasnika broda, održavanju reda na brodu, plaćanju posade i slično (Nomos rodion nautikos). Car Lav III izdaje 726. godine službeni zbornik pravnih normi građanskog i krivičnog prava nazvan Ekloga. Polazeći od rimskog prava, uz izostavljanje zastarelih normi iz Justinijanove kodifikacije, Lav III je za potrebe sudova načinio kratak i precizan izbor (grčki ekloge = izbor) odredaba iz Justinijanovog prava i novih normi crkvenog i običajnog prava. Novosti u Eklogi su 82
bile naročito u oblasti bračnog i porodičnog prava, a u krivičnom pravu su bile predviđene surove telesne kazne za različite delikte. Pošto je car Lav III bio vatreni ikonoborac, nakon trijumfa stranke ikonofila u IX veku, delatnost careva ikonoboraca bila je osuđena i anatemisana. Samim tim i upotreba Ekloge bila je zabranjena. Ali, kao precizan i koristan zakon sudovi su je i dalje (doduše tajno) koristili, a učinila je i znatan uticaj na kasnije zakonodavstvo. Prevođena je i korišćena i u slovenskim zemljama. Obiman kodifikatorski rad obavljen je u Vizantiji za vlade dvojice careva iz makedonske dinastije: Vasilija I (867-886) i Lava VI Mudrog (886-912). Težeći da obnovi rimsko pravo Vasilije I je nameravao da izda opširnu zbirku zakona reviziju Justinijanove kodifikacije, dopunjenu odredbama kasnijeg zakonodavstva. Ovo veliko delo, koje je car nazvao „čišćenje starih zakona“, ostalo je nedovršeno i neobjavljeno, ali je poslužilo kao polazna tačka zakonodavnog rada njegovog sina Lava VI. Sačuvana su, ipak, dva kraća zakona iz vremena Vasilija I. Prvi zakon izdat je između 870. i 879. u ime careva Vasilija I, Konstantina i Lava (njegovih sinova), pod nazivom Prohiron. To je kratki pravni priručnik (grčki proheiron = priručnik) koji sadrži odredbe iz građanskog, krivičnog i crkvenog prava, kao i norme o sudskom postupku. Prohiron osuđuje Eklogu zbog napuštanja principa Justinijanovog rimskog prava, a njegovi sastavljači se oslanjaju najviše na Justinijanove Institucije. I pored tog Prohiron je sadržao dosta novih normi i, štaviše, koristio se osuđenom Eklogom u naslednom i krivičnom pravu, i sudskom postupku. Kako je bio pogodan za praktičnu upotrebu primenjivan je u Vizantiji sve do 1453. godine, a prevođen je i u slovenskim zemljama. U srednjovekovnoj Srbiji je bio poznat pod nazivom Zakon gradski. Drugi zakon, nazvan Epanogoga, izdan je između 879. i 886. godine u ime careva Vasilija I, Lava i Aleksandra. Sadržao je odredbe građanskog i državnog (ustavnog) prava. Epanogoga se oslanjala na Justinijanovu kodifikaciju, a još više na priručnik Prohiron, uz dodatak propisa izdatih u obliku Novela cara Vasilija I. Uprkos osudi Ekloge, iz nje je Epanogoga preuzela, pored ostalog, odredbe bračnog prava. Naročito su značajna načela i odredbe o odnosu cara i sveštenstva i o jedinstvenom organizmu države i crkve, kojem stoje na čelu car i patrijarh. U prvim godinama svoje vlade, Vasilijev sin Lav VI Mudri, izdao je najveću zbirku prava posle Justinijana, nazvanu Vasilika (grčki ta Vasilika = carski zakon). Zbirka se sastoji od 60 knjiga, odnosno 6 tomova, a zasnovana je uglavnom na Justinijanovom kodeksu, Digestama i u manjoj meri na Institucijama i Novelama Justinijana i njegovih naslednika Justina II i Tiberija I Konstantina. U toj kodifikaciji, uz svetovno-građansko i javno pravo — nalazilo se i crkveno pravo, a izostavljene su ranije ukinute zastarele pravne norme. U Vasilikama građa nije bila razasuta u više posebnih dela kao u Corpus iuris civilis-u, što mu sastavljači Vasilika u uvodu i predbacuju), već su se pravni propisi o jednoj materiji nalazili na istom mestu. Zbog toga su Vasilike skoro potpuno potisnule iz upotrebe Justinijanovu kodifikaciju i u srednjovekovnoj Vizantiji postale najviši izvor prava. U periodu od X do XIII veka tekst Vasilika je dopunjavan komentarima koji su se nazivali sholije. Ma koliko velik bio značaj Vasilika za vizantijsko pravo, kao istorijski izvor one nemaju veliku vrednost, jer propisi koje sadrže ne odražavaju političku i socijalnu stvarnost svoga vremena, već ponavljaju pravne propise ranijih vekova, mahom davno preživele. Najvažniji pravni izvor iz poznovizantijske epohe je privatna zbirka u šest knjiga, delo solunskog nomofilaksa (sudije) Konstantlna Armenopula iz 1345. godine, zbog toga i nazvana Šestoknjižje (Eksavivlos). Ono obuhvata građansko i krivično pravo i predstavlja kompilaciju odredaba iz Prohirona i drugih starijih zakona. Armenopulova zbirka je pored Vizantije bila popularna i primenjivana i u slovenskim zemljama. Korišćena je i u modernoj Grčkoj, posle oslobođenja od turske vlasti u XIX veku.
83
Važan izvor prava u Vizantiji su bili i nomokanoni, zbirke pravnih (svetovnih) propisa i pravila crkvenog prava (grčki nomoi = zakoni i kanones = crkvena pravila). Te zbirke su sadržale zakonske propise koje su donosili vizantijski carevi o odnosima i životu crkve i crkvena pravila koja su poticala od crkvenih organa (vaseljenskih sabora, patrijarha i slično). Sastavljači većine nomokanona su nam ostali anonimni, ali su mahom bili iz redova sveštenstva. Najstariji sačuvani nomokanon sastavljen je početkom VII veka, a najširu rasprostranjenost je imao nomokanon izdan 883. godine u Carigradu, koji se pripisuje patrijarhu Fotiju. Nomokanoni su za potrebe crkve prevođeni sa grčkog na bugarski, ruski i srpski. Početkom XIII veka Sava Nemanjić je preveo na srpski nomokanon po njemu nazvan Svetosavski nomokanon ili Krmčija, koji je služio kao pravni izvor u srednjovekovnoj Srbiji. U formi nomokanona sastavio je 1335. godine solunski kaluđer Matija Vlastar zbornik vizantijskog prava nazvan Sintagma. Pravne odredbe u Sintagmi Matije Vlastara raspoređene su po alfabetskom redu, odakle i potiče grčki naziv dela (grčki sintagma = sastav). Svetovni propisi u Sintagmi preuzeti su iz Prohirona i Vasilika. Za vlade cara Dušana (oko 1348) Sintagma Matije Vlastara je u skraćenom obliku prevedena i recipirana u Srbiji. Kao značajan izvor prava javljaju se u Vizantiji od X veka (sačuvane u većem broju od druge polovine XI veka) i povelje. Najčešće su dodeljivane manastirima, a ako su bile snabdevene zlatnim pečatom nazivane su hrisovulje. Stvarno pravo. — Pošto je proces feudalizacije u Vizantiji tekao usporeno i sa osobenostima, feudalna svojina se u Carstvu nikada nije oformila u onoj meri kao što je to bio slučaj sa zapadnoevropskim monarhijama. Do XII veka dominira privatna svojina, koja se uglavnom javlja u tri oblika: 1) svojina slobodnih seljaka nad sitnim i srednjim posedom; 2) svojina vizantijskih magnata nad veleposedima, i 3) svojina gradskog stanovništva. Od XII veka, posebno sa uvođenjem pronijarskog sistema, preovlađuje i u Vizantiji feudalna svojina. Ostali instituti stvarnog prava (državina, zaloga i službenost), koji su nastali u rimskom pravu, bili su u Vizantiji poznati i primenjivani. Obligaciono pravo. — Rimsko obligaciono pravo, regulisano u Justinijanovoj kodifikaciji, vrlo je malo menjano u vizantijskom zakonodavstvu. Ali, sa smanjivanjem robno-novčane privrede i opadanjem vizantijskog državnog sistema, mnogi instituti rimskog obligacionog prava nisu primenjivani. U suštini, vizantijsko obligaciono pravo nije donelo nikakvih novina u odnosu na rimsko. Porodično pravo. — Najveće promene u odnosu na rimsko ogledale su se u vizantijskom porodičnom pravu. Razlog leži u činjenici da je u Vizantiji brak bio regulisan normama crkvenog (kanonskog) prava, što u Rimu nije bio slučaj. Sklapanju braka je prethodila veridba, koja je kao i brak bila praćena crkvenim obredima. Veridba, koju je sankcionisala crkva nije se mogla samovoljno raskinuti i imala je snagu venčanja. Radi priznanja punovažnosti veridbe, zahtevali su se isti uslovi kao i za brak, izuzev uzrasta. Razlozi za raskid veridbe bili su sledeći: obostrana želja verenika da ne stupe u brak; veridba bez znanja i pristanka roditelja i staratelja; bliski stepen srodstva između verenika; nesposobnost za bračni život; razvratno ponašanje mladoženje ili neveste; izvršenje teškog krivičnog dela od strane bilo kog od verenika; neizvesno odsustvo u toku od tri godine; teška bolest; duševna bolest u trajanju od dve godine; želja da stupi u manastir. Brak se sklapao crkvenim obredom. Uslovi za sklapanje braka bili su sledeći: 1) navršenje bračnog uzrasta (14 godina za muškarca, 12 godina za žene); 2) pristanak budućih bračnih drugova, njihovih roditelja i staratelja; 3) bezbračnost, odnosno da nijedan od budućih bračnih drugova više nije u drugom punovažnom braku, i 4) odsustvo bliskog stepena srodstva. Bilo je dozvoljeno stupiti u brak tri puta za redom, dok je četvrti brak bio zabranjen.
84
U Vizantiji je bio dozvoljen razvod braka, pri čemu se pravila razlika između razvoda koji je zavisio od volje supružnika ili je izazvan krivicom jednog od njih (cum damno) i razvoda braka koji nije zavisio od volje supružnika (sine damno). Razvod cum damno bio je vozan za kasnu i zabranu ponovnog sklapanja braka strani koja je bila kriva. Razvod braka sine damno nije predviđao kaznu za stranke koje se razvode. Za razvod cum damno zahtevalo se da je ispunjen jedan od sledećih uslova: izvršenje delikta protiv države, pokušaj ubistva bračnog druga, pobačaj i preljuba. Brakorazvodni uzrok mogao je biti i suviše lakomisleno ponašanje žene kao na primer: sudelovanje u gozbama sa stranim muškarcima i suviše slobodno ponašanje sa njima, jednonoćno odsustvo od kuće, prisustvovanje trkama u hipodromu, pozorišnim predstavama i drugim javnim priredbama. Mada je zakonodavstvo više vodilo računa o interesima muškaraca, i žene su imale pravo da u određenim slučajevima pokreću brakorazvodne parnice. To su: 1) ako muškarac podvodi svoju ženu; 2) ako muž bez osnova optuži ženu za preljubu; 3) ako muž ima ljubavnicu, i 4) ako se u toku dužeg vremena krije od svoje žene. Prilikom razvoda cum damno žena gubi pravo na materijalno izdržavanje od strane muža, kao i pravo da nosi njegovo ime. Razvod sine damno mogao se dobiti kada su postojali sledeći slučajevi: 1) nesposobnost za bračni život; 2) dugotrajno, neizvesno odsustvo jednog od supružnika; 3) zarobljavanje u ratu (jer se zarobljenik pretvarao u roba), 4) duševna bolest; 5) stupanje u manastir, i 6) posvećenje za episkopa. Prilikom razvoda sine damno žena može koristiti ime svoga muža do stupanja u novi brak i ima pravo da traži materijalnu pomoć muža. Imovinsko pravni odnosi između supružnika u Vizantiji regulisani su odredbama Justinijanove kodifikacije i nisu se menjali u odnosu na rimsko pravo. Nasledno pravo. — Vizantijsko pravo je pravilo razliku između testamentalnog i zakonskog nasleđivanja. Za punovažnost testamenta, koji je obavezno sastavljan u pismenoj formi, bilo je nužno da je ostavilac bio pri čistoj svesti i sposoban da slobodno izrazi svoju volju. Zaveštanje su morali potvrditi svedoci koji stavljaju potpise i udaraju pečate. Testamenti koje su sačinila lica mlađa od 14 godina, gluvonemi, duševni bolesnici, pijanice, rasipnici, izvršioci krivičnih dela i otpadnici od hrišćanstva ne smatraju se punovažnim. Prilikom sastavljanja testamenta, ostavilac je morao jedan deo imovine ostaviti svojoj deci i roditeljima. Sa ostalim delom imovine mogao je slobodno raspolagati pošto najpre izdvoji miraz i darove koje je dobila žena. Lišavanje nasledstva dece i roditelja bez opravdanog razloga povlačilo je nepunovažnost testamenta. Zakonodavstvo navodi veoma dug spisak razloga zbog kojih je bilo moguće isključiti zakonske naslednike, među kojima treba pomenuti: uvredljivo ponašanje prema ostaviocu, izvršenje različitih krivičnih dela, nemoralno ponašanje, napuštanje pravoslavne vere i slično. Osnovna načela zakonskog nasleđivanja, koja su utvrđena u Justinijanovom zakonodavstvu, primenjivana su i u Vizantiji. Pored toga, vizantijsko pravo je sačuvalo i druge institute rimskog naslednog prava: fideikomise, kodicile, legate i slično. Krivično pravo. — Krivično pravo u Vizantiji je imalo izrazito klasni karakter. Za isto krivično delo primenjivane su različite kazne, u zavisnosti od staleške pripadnosti učinioca. Ta razlika se naročito ispoljavala u kaznama koje su se izricale slobodnim ljudima i robovima (kojih je, istina, u Vizantiji vremenom bivalo sve manje). Ako bi, na primer, slobodni ljudi bili saučesnici i pomagači prilikom otmice slobodnih žena, kažnjavani su telesnim kaznama i progonstvom. Za isto krivično delo rob je kažnjavan spaljivanjem. Prema Prohironu, ubistvo vlastitog roba nije smatrano za krivično delo. Lica mlađa od sedam godina i duševni bolesnici nisu mogli biti krivično odgovorni. Neodgovornima su smatrani i oni koji su učinili krivično delo u stanju jake razdraženosti (afekta) i oslobađani su od kazne. Ubistvo lopova noću ili preljubnika, uhvaćenih na delu, nije povlačilo 85
kaznu. Nisu kažnjavana ni ona krivična dela koja su izvršena iz nehata. Za pokušaj i sve oblike saučesništva (podstrekivanje, pomaganje) propisivana je ista kazna kao i za izvršeno krivično delo. Povratnici (lica koja su ponovo izvršila krivično delo) su u svakom narednom slučaju sve strožije kažnjavani. Mada u vizantijskim zakonicima krivična dela nisu sistematizovana po grupama, mogu se ipak izdvojiti najznačajnije vrste delikata. a) Krivična dela protiv države. — U ovoj grupi najznačajniji delikti su zavera protiv cara, pobuna i veleizdaja, koji su se kažnjavali smrtnom kaznom. b) Krivična dela protiv crkve i religije. — Ovde spadaju napuštanje vere, jeres, mnogoboštvo, prelaz na mojsijevsku (jevrejsku) veru, otvaranje grobova i pljačkanje mrtvih, krivokletstvo i vradžbine. c) Krivična dela protiv imovine. — Među njima su poznati: krađa, koja se kažnjavala bičevanjem i nadoknađivanjem dvostruke vrednosti ukradenih stvari, pljačka, razbojništvo, paljevina i nehatno postupanje sa tuđom stvari. d) Krivična dela protiv porodice i polnog morala. — U ovu grupu spadaju nasilni brak, bigamija, preljuba, rodoskrnavljenje, silovanje, polno opštenje sa maloletnicima, homoseksualnost i sodomija (polno opštenje sa životinjama). Kazne za ova dela su smrtna, progonstvo i sakaćenje. e) Krivična dela protiv ličnosti. — Među ovim delima najveći značaj ima ubistvo, koje se kažnjava smrću — odsecanjem glave. Ubistvo srodnika kažnjavalo se spaljivanjem. Ostali delikti koji spadaju u ovu grupu su telesna povreda, tuča, prodaja slobodnih ljudi u ropstvo i kleveta. Vizantijski zakonici poznaju uglavnom sledeće vrste kazni: a) Smrtna kazna, koja se izvršavala odsecanjem glave, vešanjem ili spaljivanjem. b) Sakaćenja i telesne kazne. — One su bile najrasprostranjenije i sastojale su se u sečenju nekog dela tela (najčešće onog kojim je delikt izvršen), bičevanju i batinanju. c) Novčane kazne su primenjivane uglavnom za nanošenje materijalne štete i išle su u korist oštećenih. d) Konfiskacija imovine vršena je kod krivičnih dela protiv države, nad imovinom jeretika i udatih žena koje žive sa svojim robovima. e) Progonstvo se retko primenjivalo kao jedina kazna, već najčešće kao dopunska sankcija uz sakaćenje. f) O kaznama lišenja slobode (zatvora) imamo malo podataka i verovatno je da su se retko primenjivale. Sudski postupak. — U Vizantiji su u odnosu na Rim pooštrena načela istražnog, inkvizicionog postupka u krivičnim sporovima. Počinje da se primenjuje tortura (mučenje) i ne uzimaju se u obzir pismene izjave svedoka. U krivičnim sporovima sudije su obavezne da ispituju okrivljene i svedoke, svakog posebno, i da njihove izjave konstatuju pismeno. Svedoci u krivičnim sporovima su pozivani odlukom sudskih organa i obavezni su da se pojave pred sudom. Detaljno je bilo predviđeno ko ne može biti svedok: maloletnici, žene, najamni radnici, maloumna lica, sluge, ortaci za ortake, sinovi za očeve i obratno, gluvi, nemi, jeretici i Jevreji u sporovima protiv ili između hrišćana. Od svedoka se tražilo da u izvesnim slučajevima polože zakletvu.
3. FRANAČKA DRŽAVA POSTANAK I RAZVOJ FRANAČKE DRŽAVE Najveću državu na prostoru zapadne i srednje Evrope u ranom srednjem veku osnovali su Franci. Franci čine skupinu germanskih plemena, koja se pominje prvi put u III veku. Manja 86
plemena i delovi plemena okupili su se u tri veće plemenske grupe: Salijske Franke, Ripuarske Franke i Hate. Salijski Franci su bili naseljeni u oblasti donje Rajne, oko njenog ušća, pa se pretpostavlja da otuda dolazi i njihovo ime (od sal — so, a možda i od imena reke Isel). Druga skupina je bila nastanjena na obalama (ripes) srednje Rajne, pa nosi naziv Ripuarski Franci. Hati su živeli istočnije, na teritoriji nemačke Frankonije. Salijci su ubrzo postali vojnički najsnažnije, pa prema tome i najuticajnije franačko pleme, kome su se uskoro potčinila ostala plemena. Već u IV veku su se Franci naselili na teritoriji rimske države kao federati. Sredinom V veka pomogli su rimskoj vojsci u borbi protiv Huna, pod vođstvom kralja Meroveja. Ubrzo posle toga su Francu zaposeli celu severnu Galiju, priznajući rimsku vlast. Deset godina posle pada zapadnog rimskog carstva, franački kralj Klodvig, Merovejev unuk, pobedio je poslednjeg rimskog namesnika Galije, te proširio franačku vlast do vizigotske teritorije. Verovatno zahvaljujući ovoj pobedi, Klodvig je uspeo da izbori prvenstvo nad ostalim franačkim plemenskim poglavarima. Tako je kraljevska vlast u Franačkoj pripala Klodvigu i njegovim naslednicima, dinastiji koja je po Klodvigovom dedi Meroveju nazvana Merovinzima. Sledećih decenija Franci su ratovali sa susednim germanskim plemenima, Alamanima i Vizigotima. Posle pobede nad Alamanima, Klodvig je primio hrišćanstvo, katoličko, a ne arijansko kao većina drugih germanskih naroda, što je Francima pribavilo naklonost pape. Pobedom nad Vizigotima, gotovo cela Galija je dospela pod vlast Franaka. Posle Klodvigove smrti 511. godine državna teritorija je podeljena među četvoricom njegovih sinova, što je postao običaj pri nasleđivanju državne vlasti u Franačkoj. Ova podela je dovela do borbe za prevlast, koja je završena tek za vreme Klotara I, 558. godine, kada je ponovo ujedinjena državna teritorija. Država se i dalje teritorijalno uvećavala. Franačke granice su se širile redom na Bretanju, ostrogotsku državu, teritoriju Bavaraca. Zahvaljujući pomenutom običaju deobe državne teritorije posle smrti vladaoca, nastala je posle Klotareve smrti borba oko vlasti između njegovih sinova, koji su ponovo podelili državu. Izdvajaju se posebne oblasti: zapadna Galija se počinje nazivati Neustrijom, tokovi Mozele i Meze sa oblastima Bavaraca, Alamana i Tirinžana Austrazijom, a Burgundija i stara oblast Salijskih Franaka činile su takođe zasebne oblasti. Međusobne borbe naslednika i slabost državne vlasti koristila je aristokratija, kojoj su suparnici davali znatne privilegije i činili ustupke da bi je pridobili za sebe. Naročito jačaju upravnici dvora, majordomi, koji drže sve najvažnije državne funkcije. Borba oko prestola između brojnih naslednika, uz učešće aristokratije i sve veću vlast majordoma obeležavala je i dalji razvoj franačke države. Prvi pokušaj da se sin jednog majordoma i formalno proglasi kraljem bio je sredinom VII veka, ali se završio neuspehom. Međutim, vlast kraljeva je bila sve slabija, a posle smrti Hilderika II 675. godine, merovinški kraljevi nemaju više nikakve stvarne vlasti. Prava državna vlast bila je u rukama aristokratije i majordoma. Tako je u Austraziji svu vlast uzeo majordom Pipin Heristalski. Unutrašnje borbe u državi uspeo je donekle da suzbije njegov sin Karlo Martel i da pod svoju upravu okupi sve delove države. Karlo Martel je sprečio pokušaje Arapa sa teritorije Španije da osvoje Akvitaniju, 732. godine u bici kod Poatjea. Posle ove pobede je i Akvitanija (južna Francuska) priznala vrhovnu vlast Franačke. Karla Martela nasledila su dvojica sinova, Karloman i Pipin Mali. Pošto se Karloman povukao u manastir, Pipin Mali je 750. godine tražio od pape mišljenje o kraljevskoj vlasti: Treba li titulu da nosi onaj ko stvarno upravlja zemljom, ili onaj ko nema nikakvu vlast? Dobivši od pape odgovor da titulu kralja treba da nosi ona] ko stvarno vrši kraljevsku vlast, Pipin Mali se na skupštini vlastele u Soasonu 751. godine proglasio kraljem Franaka. Tako je u Franačkoj prestala vlast dinastije Merovinga i ustoličena nova dinastija, koja se po Karlu Martelu nazivala Karolinizma.
87
Za vreme vladavine Pipina Malog Franačka je ponovo proširila svoju teritoriju. U dva sukoba sa Langobardima, Franci su ih primorali da priznaju franačku vrhovnu vlast i da ustupe papskoj državi Ravenski egzarhat. U ratu protiv Arapa, Pipin Mali je takođe osvojio neke oblasti. Posle Pipinove smrti nasledila su ga dvojica sinova, Karlo i Karloman. Pošto je Karloman umro, ostao je jedini vladar Karlo, nazvan Veliki. Za vreme Karlove vladavine, Franačka je dostigla vrhunac svoga razvoja. Karlo Veliki je proširio državnu teritoriju pokorivši potpuno Langobarde 774, pobedivši Sase 785, a Avare 796-803. godine. Od 795. do 812. godine osvojio je od Arapa oblast od Pirineja do reke Ebro. Širenje države i jačanje političke vlasti dovelo je do ideje o obnavljanju zapadnog rimskog carstva. Na Božić 800. godine Karlo Veliki je krunisan za cara Rimljana, tobože neočekivano i protiv svoje volje. Za vreme vladavina Karla Velikog franačka država je obuhvatala veliki deo srednje i zapadne Evrope. U njenim granicama su bile teritorije današnje zapadne i deo istočne Nemačke, Belgije, Holandije, Švajcarske, Francuske, severne Španije, severne i deo srednje Italije, Austrije, severozapadnih delova Jugoslavije i zapadnih delova Čehoslovačke. Naslednici Karla Velikog nisu bili sposobni da nastave njegovu politiku i sačuvaju državu. Među unucima Karla Velikog vođene su teške borbe za vlast, koje su se završile sporazumom o podeli države, 843. godine u Verdenu, tzv. Verdenskim ugovorom. To je bila deseta, konačna deoba države. Lotaru je pripala Italija i pojas koji se protezao od Pro-vanse do Frigije, Karlu Ćelavom zemlje zapadno od Lotarovih, A Ludvigu Nemačkom zemlje istočno od Rajne i manje teritorije zapadno od Rajne. U svim karolinškim zemljama je bilo nesređeno stanje. Slabost vladalaca koristila je moćna vlastela, a stabilnost države ugrožavali su i spoljni neprijatelji, od kojih su najopasniji bili Normani. Krajem IX veka franačko carstvo se konačno raspalo na 5 kraljevstava i dva vojvodstva (Francuska, Nemačka, Italija, Severna Burgundija, Arelat — donja Burgundija, Akvitanija i Bretanja). Dinastija Karolinga je uglavnom bila izumrla. Društveno-ekonomski odnosi u Franačkoj. — Društveno-ekonomski odnosi u Franačkoj su se znatno menjali tokom vremena. Na početku postojanja države, u V i VI veku oni imaju još brojna obeležja prvobitne zajednice, a u karolinškom periodu stiču već osobine razvijenog feudalnog sistema. Za sve vreme postojanja franačke države najvažnija privredna grana je bila poljoprivreda. Osnovnu masu proizvođača u prvo vreme čini slobodno seosko stanovništvo. Kao kolektivno vlasništvo, zemlja pripada većim krvno-srodničkim zajednicama. Vremenom se one raspadaju u manje jedinice, velike zadružne, patrijarhalne porodice, koje se javljaju kao novi sopstvenici zemljišnog poseda. U zajedničkoj svojini seoske opštine ostajala su nepodeljena zemljišta, šume i pašnjaci. Vremenom se patrijarhalne porodice raspadaju na manje, a posed krajem VI veka dobija karakter privatne svojine. Prelazak zemlje u privatnu svojinu uslovio je bržu diferencijaciju među seljacima. Počinju se razlikovati bogatiji, srednji i siromašni seljaci. Siromašni seljaci sve teže uspevaju da ekonomski opstanu, usled ratnih pustošenja, zaduživanja, nemogućnosti plaćanja sudskih globa, poreza, darivanja zemlje crkvi i sl. Posledica ovakvog stanja je gubitak imanja i uključivanje seljačkih poseda u velike zemljišne posede svetovnih i crkvenih velikaša i preuzimanje niza obaveza prema gospodaru. Na franačkom selu se u početku sreću i dve kategorije neslobodnog stanovništva: robovi i liti. Robovi su bili puna svojina gospodara, koji ih je mogao ubiti, prodati i vratiti ako pobegnu ili budu ukradeni. Rob nije mogao sklopiti brak, gospodar je imao pravo da mu sudi. Vremenom se položaj roba poboljšao, uglavnom pod uticajem crkve. Gospodar gubi nad njim pravo života i smrti, rob ima pravo azila. Mnogo je lakši položaj crkvenih i kraljevskih robova. Rob je postajao rođenjem, sudskom osudom, prodajom samoga sebe, zarobljavanjem u ratu. Robovi su se mogli
88
osloboditi različitim načinima. Položaj oslobođenih robova nije bio izjednačen sa položajem slobodnih ljudi. Liti su bili stanovnici germanskog porekla, verovatno potomci germanskih plemena koja su Franci pokorili, ali ih nisu pretvorili u robove. Liti su mogli zaključivati brak, posedovati imovinu, imali su pravnu i poslovnu sposobnost. Lit je vezan za zemlju, od koje je gospodar ne može odvojiti. Gospodaru duguje radne i naturalne obaveze. Lit je postajao slobodan putem formalnog oslobođenja, kao i rob. Zatečeno galo-rimsko stanovništvo je takođe bilo raslojeno. Ono se delilo na tri glavne grupe: galo-rimski veleposednici, koji su uživali manju pravnu zaštitu nego slobodni Franci, ali su zadržali svoje posede. Njih je kralj često pozivao na dvor u razne službe ili iz počasti, te se nazivaju convivae regis (gosti kod kraljeve trpeze). Drugu kategoriju čine slobodni vlasnici imanja — possessores, a treću tributarii, posednici zemlje koji su bili obavezni na plaćanje dažbina, verovatno bivši koloni. Njihov je položaj izjednačen sa litima. Na drugoj strani obrazuje se sloj veleposednika. Kralj dodeljuje imanja sa zavisnim ljudima (robovima i kolonima) članovima svoje vojne pratnje i službenicima kao nagradu. Imanja su davana prvobitno iz kraljevog poseda, ali sa pomenutim raslojavanjem sela, ovi posedi su zahvatali i teritorije seoskih opština. Krajem merovinškog perioda izgrađuje se feudalni posed, koji će sa malim promenama ostati i u karolinško vreme. Slobodni seljaci, koji su se održali pored zavisnih, potpuno nestaju u IX veku. Različite kategorije zavisnog seoskog stanovništva, bivši slobodni seljaci, robovi, liti i koloni se izjednačuju; Oni rade na posedu feudalca, koji se naziva villa. Vila je veliki posed, koji je podeljen na nekoliko delova. Jedan deo ostaje feudalcu kao njegova privatna svojina, alod, pod njegovom ličnom upravom. To je uglavnom zemljište oko nastambe, koje se obrađuje radnom snagom robova u prvo vreme, a kasnije radnim obavezama zavisnog stanovništva. Na ovom delu poseda koncentrisana je i zanatska proizvodnja. On iznosi obično oko 1/3 veleposeda. Drugi deo poseda izdeljen je na mansus-e, seljačka gazdinstva, koja su osnovne proizvođačke jedinice. Seljak je obavezan da gospodaru daje različite naturalne dažbine i obavlja razne poslove za njega. Treći deo poseda pripada takođe gospodaru, ali ga koriste svi stanovnici zajednički. To su obično šume i pašnjaci. Villa je izrazito autarkična (samodovoljna) privredna jedinica, proizvodnja je naturalna. Zanatstvo je razvijeno samo unutar poseda, radi zadovoljavanja potreba njegovih stanovnika. Nešto je razvijenije zanatstvo na crkvenim imanjima (zidarstvo i drugi slični zanati), radi izgradnje i opremanja crkava i manastira. Trgovina je vrlo oskudna i njom se bave pretežno stranci, uglavnom sa istoka, a kasnije i domaće stanovništvo, iako će trgovina do kraja ostati slabo razvijena. U periodu vladavine Karolinga je završeno organizovanje feudalne klase i učvršćen sistem feudalnih vazalnih odnosa, koji će vladati u zapadnoevropskim zemljama u razvijenom feudalizmu. Feudalna klasa je nastala u Franačkoj spajanjem galorimskog veleposedničkog sloja sa germanskom rodovsko-plemenskom i vojničkom aristokratijom. U početku vladalac daje posede članovima svoje vojne pratnje i službenicima kao nagradu za obavljanje državnih poslova. Posedi su za vreme Merovinga davani u svojinu, što je dovelo do brzog smanjenja kraljevskog zemljišnog fonda i slabljenja kraljevske vlasti. Kasnije je uobičajeno da se posed daje na korišćenje, za vreme dok traje služba. Takvo darivanje se naziva precarijum ili beneficium. Slabosti ovog sistema bile su zloupotrebe i nepažnja korisnika, često izigravanje obaveze vraćanja poseda po prestanku službe. I takva darivanja su slabila ekonomski položaj vladalaca, te oni često, da bi uvećali svoj zemljišni fond, vrše sekularizaciju (prelaz crkvenih dobara u svetovne ruke). Izlaz iz ovakve situacije nađen je u uspostavljanju novih odnosa između darodavca i feudalca, utvrđivanju međusobnih obaveza i vernosti. To su odnosi vazaliteta. Vazalni odnos podrazumeva obavezu doživotne vernosti vazala senioru, obavezu vršenja vojne 89
službe, a sa druge strane obavezu seniora da štiti i materijalno obezbedi vazala. Ovo materijalno obezbeđenje se moglo postići darivanjem poseda, te se vazalitet i beneficij spajaju. Tako je darivanje poseda postalo sastavni deo ceremonije uspostavljanja vazalnog odnosa. Vazalni odnosi nisu uspostavljani samo između vladaoca i feudalaca. I feudalci su stupali u seniorsko-vazalne odnose sa nižima od sebe, tako da su oni vremenom obuhvatili celokupno slobodno stanovništvo, te je formirana neka vrsta piramide u društvu. Kapitularom iz 847. godine Karlo Ćelavi je naredio da svaki slobodan čovek treba da ima svoga seniora. Pred kraj karolinškog perioda ustalio se običaj da senior posle smrti svoga vazala, novim obredom ostavlja isto imanje kao beneficij njegovom sinu, što je početak faktičkog nasleđivanja imanja, tj. pretvaranja beneficija u svojinu. Položaj feudalaca učvršćen je i poboljšan i ustanovom imuniteta. Imunitet je prvobitno predstavljao oslobođenje od poreskih obaveza one zemlje koju je poklonio kralj iz svog zemljišnog fonda. Kasnije se pojam imuniteta proširuje i sastoji se od zabrane kraljevim službenicima da ulaze na feudalni posed. Ovu privilegiju uživale su u početku samo crkve i opatije. Kasnije se ona proširuje i na svetovne feudalce i obuhvata i sudska, poreska i upravna ovlašćenja. ORGANIZACIJA VLASTI U FRANAČKOJ DRŽAVI Centralni organi vlasti a) Kralj — Na čelu Franačke države nalazi se kralj, od 800. godine car. Iako kraljevska vlast u Franačkoj državi nosi izvesna obeležja rimskog shvatanja vladalačke vlasti, ona se ipak u osnovi od njega bitno razlikuje. Rimsko shvatanje posmatra vladalačku vlast kao ovaploćenje opšteg, javnog interesa, vladaoca kao predstavnika države. Država i javni interes osiguravaju kontinuitet vlasti, koja je trajna, dok je ličnost vladaoca promenljiva. Franačko shvatanje prirode vladalačke vlasti je drugačije, franački kralj vrši vlast jer je najmoćniji. On se smatra gospodarem dobara i ljudi, kao njihov sopstvenik. Kao ratni vođa on je osvojio, zadobio državnu teritoriju, te je smatra svojim plenom, svojom imovinom. Njegova vlast nad podanicima ima lični karakter, oni mu lično duguju poslušnost, velikaši su dužni da polože zakletvu vernosti kralju (leudesamio). Njegovi podložnici se zaklinju na vernost njima, te celokupno stanovništvo na taj način duguje vernost kralju. Da obezbedi ovu vernost, kralj deli imanja raspolažući državnom teritorijom kao svojom imovinom. I državne funkcije imaju privatan karakter, smatraju se ličnim ovlašćenjima kralja. Otuda naredbe kralja, zakonodavne i izvršne, imaju snagu samo za njegova života. U slučaju kraljeve smrti, država se, kao da je privatni posed deli među kraljeve sinove, ravnopravno, bez prvenstva najstarijeg. Iz svega toga sledi da kraljeva vlast u Franačkoj ima patrimonijalni karakter i da nisu odvojeni javnopravni od privatnopravnih elemenata. Kralj ima nekoliko ovlašćenja. Na prvom mestu je tzv. mundium. Mundium je germanska ustanova običajnog prava i označuje vlast oca porodice. Putem mundiuma, kralj je zaštitnik, sudija i pomiritelj. Sudska ovlašćenja su mu dosta ograničena, jer kralj sudi samo kada ga stranke pozovu. Pod izričitom sudskom zaštitom kralja su neka mesta (dvor, crkve) i ličnosti (službenici, biskupi). Isto tako se kralj smatra zaštitnikom siročadi, udovica, Jevreja. Bannus predstavlja neograničeno pravo kralja da izdaje naredbe ili zabrane. Postoje naredbe upravnog karaktera, naredbe o sazivanju vojske, o nametanju kuluka, zakonodavne naredbe (koje su retko izdavane za vreme Merovinga), koje se izdaju u obliku edicta ili praeceptiones. Poštovanje kraljevih naredaba obezbeđeno je različitim kaznama. Naredbe koje proizlaze iz mundiuma ili banusa važile su samo za života kralja koji ih je izdao. Kraljevi su imali i neke funkcije koje vode poreklo iz rimske državne tradicije: pravo kovanja novca, uvođenja poreza i sl. 90
U karolinškom periodu razvija se zakonodavni bannus. Kralj formuliše svoju volju na opštiji način, koji obavezuje sve podanike. Ovi zakonodavni akti nazivaju se kapitulari. Po sadržini i nameni razlikovale su se tri vrste kapitulara. U karolinškom periodu prilikom nasleđivanja prestola počinju da učestvuju i skupštine feudalaca. Još za vreme života vladalac je sazivao skupštinu, koja će formalno izabrati njegovog sina za naslednika i zakleti mu se na vernost. Da bi postupak bio potpun bilo je potrebno i da papa posveti novog vladaoca. U vršenju državnih poslova vladaocu su pomagali službenici okupljeni na dvoru, palatium. Palatium se sastojao od nekoliko vrsta službenika. Consiliarii — savetnici, su bili najviši predstavnici crkve i najkrupniji feudalci. Kralj ih saziva kada nađe za potrebno i savetuje se sa njima o svim pitanjima. Njihovo mišljenje nije ga obavezivalo, ali kada bi ga prihvatio, onda potpisi savetnika daju veću težinu njegovoj odluci. Ministeriali su lične sluge vladaoca koji vremenom u skladu sa patrimonijalnim karakterom državne vlasti počinju obavljati važne državne poslove. Najviši među njima je major domus, koji je imao sve veću političku vlast, da bi na kraju majordomi svrgli dinastiju merivinga. On je upravnik dvora, organizuje život na dvoru, sudi ljudima na dvoru, komanduje gardom, rukovodi upravom i predsedava narodnim skupštinama. Comes palatii, dvorski grof, je pre svega sudski organ. On predsedava kraljevom sudu, vodi računa o izvršenju presuda. Kralj mu poverava brigu o stranim poslanstvima i vojnu komandu. Referendar rukovodi kancelarijom, pisarnicom. Pod njegovim nadzorom se rediguju državni spisi, on je čuvar državnog pečata. Referendar je uvek svetovno lice. Comes stabuli (kasnije konetabl) i mariscalc (kasnije maršal) nadziru kraljevske štale i imaju važne vojne funkcije. Na dvoru postoji i neka vrsta kraljeve garde, antrustioni, koji uvek prate kralja i polažu mu posebnu zakletvu vernosti. Za vreme Karolinga menja se dvorski aparat, nestaju neka zvanja (majordom, referendar), a uvode se nova. U dvorskom činovničkom aparatu sve veću ulogu igra sveštenstvo. Najvažnija dvorska funkcija je arhikapelan. On se nalazi na čelu dvorskog aparata i svi službenici su njemu potčinjeni. Njegovi su poslovi uglavnom crkvene prirode i on je duhovno lice. Kancelar zamenjuje referendara. On je takođe uvek duhovno lice. U radu mu pomažu notari. Comes palatii je dobio u autoritetu ukidanjem zvanja majordoma. Nalazi se na čelu celokupne uprave u državi. S obzirom na obim i važnost posla, kralj često imenuje više osoba na ovaj položaj. Posebna vrsta državnih službenika, koje je uveo Karlo Veliki bili su missi dominici, kraljevski izaslanici. Oni su u parovima (jedan pripadnik crkvene jerarhije i jedan svetovni službenik) putovali po zemlji sa vrlo širokim ovlašćenjima. U oblastima koje su im bile određene oni su sazivali skupštine, primali zakletve vernosti vladaru, objavljivali kapitulare, sudili u posebno teškim slučajevima, primali razne žalbe i tužbe, kontrolisali prikupljanje poreza, održavanje puteva, održavanje kraljevih domena, crkvene poslove. U vezi sa ovim poslovima mogli su izdavati samostalna naređenja. Zahvaljujući ovako širokim ovlašćenjima, missi su se u vreme slabljenja carstva dosta osamostalili. b) Skupštine. — Skupštine su održavane u merovinškom periodu, ali je njihov karakter dosta teško precizno utvrditi. Jednu vrstu skupština predstavljalo je redovno godišnje okupljanje vojske. Skupština se okupljala meseca marta i imala uglavnom karakter vojne smotre. Druga vrsta skupštine bila je placitum. Placitum je verovatno predstavljalo proširenje veća (consiliarii). Kralj je periodično sazivao velikaše da rasprave politička pitanja. I ove su se skupštine sastajale u martu. Skupština ima isključivo savetodavni karakter, ali sa slabljenjem kraljevske vlasti, njena uloga jača. Vremenom skupštine postaju sve brojnije, jer velikaši dovode sa sobom svoje ljude, te one dobijaju karakter narodnih skupština — placitum generale. U karolinškom periodu skupštine postaju organ centralne vlasti. Održavane su dve skupštine. U oktobru se sastajala uža skupština, sastavljena od višeg sveštenstva, visokih 91
državnih službenika i najuglednijih predstavnika aristokratije, koja je raspravljala o političkim, upravnim i vojnim pitanjima i pripremala odluke. Skupština koja se sastajala u maju, placitum generale je donosila odluke o svim važnim državnim pitanjima. Njoj prisustvuju crkveni i svetovni feudalci. Odluke skupštine nemaju obaveznu snagu, ona ima savetodavni karakter, iako vladalac često poštuje njene odluke. Skupština je morala da potvrdi kapitulare. Posle smrti Karla Velikog skupština dobija na značaju i njena saglasnost postaje neophodna za neke akte kraljevske vlasti. Lokalna organizacija vlasti. — Osnovne lokalne jedinice u Franačkoj su bile nasleđene iz Rimske države. To su civitates, sa comesom na čelu. Franci su doneli svoju lokalnu organizaciju, čija je osnovna jedinica bila pagus sa grofom na čelu. Te će se dve jedinice ubrzo poklopiti. Comei ili grofovi imaju u svojim grofovijama vojna, upravna, finansijska i sudska ovlašćenja. Delovali su gotovo potpuno nezavisno, imali su mundium i bannus. Grofa je imenovao kralj, koji ga je mogao i opozvati. Za službu su grofovi bili nagrađeni korišćenjem posebnog zemljišnog poseda koji im dodeljuje kralj dok traje služba (honor) i pravom da zadrže trećinu sudskih globa i nekih dažbina iz svoje grofovije. Mogli su imati i svoje lične posede. Zahvaljujući tim brojnim prihodima i mogućnostima zloupotreba, grofovi su bili najbogatiji feudalci u svojim oblastima. Pomoćnik grofa bio je od VI veka vikar. Grofovije su se delile na centene. Na čelu centene bio je tungin ili centenarius, koga je birala skupština slobodnih ljudi centene. Tungin ima isključivo sudska ovlašćenja. Pored njega su sagibaroni, kraljevi službenici koji zavise od barona koji izvršuju sudske presude. Lokalni vojni organi su vojvode. Oni su mogli biti službenici kralja ili vojskovođe pojedinih starih plemenskih jedinica. Kraljeve vojvode imaju komandu nad vojskom nekoliko grofovija. U karolinško doba dolazi do nekih izmena u lokalnoj upravi. Pojavljuju se posebne granične oblasti, pod nazivom marke ili markogrofovije. Njih sačinjava više pagusa ili se osnivaju u novoosvojenim oblastima. Markograf, koji je na njihovom čelu, ima ista ovlašćenja kao i ostali grofovi, ali nešto širu vojnu nadležnost. Dolazi i do sažimanja funkcija vikara i centenariusa. Centena se ponekad naziva i vicaria. Vikar ima i sudsku i vojnu vlast. Organizacija vojske. — Organizacija vojske u merovinškom periodu počiva na opštoj vojnoj obavezi. Svaki slobodan čovek je dužan da učestvuje u ratu. Grof je pozivao na vojni pohod, a svi slobodni ljudi su bili obavezni da se za rat spreme o sopstvenom trošku i odazovu na poziv. Mobilizacija je obično vršena posle vojne smotre u martu. Vojnik je pravno posebno zaštićen, trostrukim vergeldom24. Neku vrstu stalnih vojnih trupa predstavljali su samo vojni pratioci kralja — antrustioni. U karolinškoj eposi došlo je do izvesnih promena u vojnoj organizaciji. Posle arapskih invazija, Karlo Martel je reorganizovao vojsku i uveo konjicu, što je imalo ozbiljne posledice po vojnu organizaciju. Mobilizacija za vojni pohod morala je biti pomerena za maj, da bi konji imali obezbeđenu pašu, te su i vojne smotre od tada držane u maju. Osim toga, troškovi opremanja konjanika su bili znatno veći od troškova za pešačku opremu, što je dovelo do različitih vrsta vojne obaveze u zavisnosti od imovinskih mogućnosti i društvenog položaja obveznika. Aktivnu vojnu obavezu ima samo vlastela, a zavisni ljudi su većinom u pomoćnim službama (snabdevanje, transport, glasnička služba i sl.). Porezi. — U osvojenim rimskim provincijama franačka država je sačuvala većinu zatečenih poreskih obaveza: porez na zemlju, glavarinu, posredne poreze (na trgovinu, putarinu) i javne obaveze: dužnost ugošćavanja kralja i kraljevskih službenika, izgradnja i održavanje puteva, mostova i utvrđenja, transportne obaveze i sl. Pokušaji da se ove obaveze prošire i na franačko stanovništvo nisu uspevali. Međutim, ovi porezi su se takođe brzo izgubili, zbog sve bržeg opadanja novčane privrede, te ih u karolinškom periodu više ne srećemo. Uvedene su nove dažbine. 24
Globa za ubistvo.
92
Prilikom dolaska na redovne godišnje skupštine (placita), feudalci su morali da donose poklone kralju, u vrednosti koja je zavisila od veličine njihovih poseda. Naplaćivane su takse na kretanje trgovaca, putarina, mostarina i na iznošenje robe na prodaju na trgovima. Stanovništvo je bilo dužno da obezbedi smeštaj i ishranu kralju i njegovoj pratnji i drugim državnim službenicima prilikom putovanja po zemlji. Ostale su javne obaveze — izgradnja i održavanje puteva, mostova i utvrđenja. Državni, kraljevi prihodi su priticali i od dela novčanih globa, kovanja novca i sličnih izvora. FRANAČKO PRAVO Izvori prava. — Izvori prava u Franačkoj su veoma brojni i različiti, te se ne može govoriti o jednom jedinstvenom pravnom sistemu. Pod franačkim pravom podrazumevamo pravo koje se primenjivalo na teritoriji franačke države: pravo koje je važilo za pokoreno galorimsko stanovništvo, pravo koje je važilo za franačka plemena i za ona germanska plemena koja su Franci pokorili. Najzad, u franačko pravo spadaju propisi koje su donosili franački vladaoci. U franačkoj državi je živeo, dakle, veliki broj etnički različitih zajednica, koje su imale svoja prava. Pokoreni Galorimljani su primenjivali rimsko pravo, koje je bilo suviše razvijeno da bi ga osvajači mogli prihvatiti. Tako je svako pleme primenjivalo svoje pravo, a starosedeoci rimsko. Takav princip primene prava naziva se personalni, za razliku od teritorijalnog, gde za svakog subjekta važi pravo one države na čijoj teritoriji živi. U Franačkoj su najbrojniji izvori prava bili zbornici kodifikovanih običajnih prava germanskih plemena, poznati pod opštim nazivom leges barbarorum — varvarski zakonici. Najpoznatiji među ovim izvorima su Lex Salica (običajno pravo Salijskih Franaka, kodifikovano krajem V veka), Lex Ripuaria (običajno pravo Ripuarskih Franaka), Lex Wisigothorum (vizigotsko običajno pravo, zabeleženo za vreme kralja Eurika u V veku), burgundski zakon kralja Gundobada, kodifikovan početkom VI veka i drugi. Za galo-rimsko stanovništvo su za vreme postojanja varvarskih kraljevina sačinjeni novi zbornici rimskog prava, obično kompilacije raznih izvora rimskog prava, koji pokazuju nedovoljno razumevanje rimskih pravnih institucija. To su leges romana barbarorum, rimski zakonici varvara. Najpoznatiji među n|ima je Lex romana Wisigothorum, koji je 506. godine doneo vizigotski kralj Alarik II, pa je poznat i kao Alarikov brevijar. Franački kraljevi su takođe, u okviru svojih vladalačkih ovlašćenja izdavali pravne propise. Iako je zakonodavna delatnost bila slaba u merovinškom periodu, izdavali su kraljevi i tada pravne propise pod raznim nazivima: edicta, praeceptiones, constitutiones, decreta i dr. U vreme Karolinga zakonodavna delatnost je bila intenzivnija, a propisi se obično nazivaju kapitularima. Jedan od najvažnijih kapitulara je Capitulare de villis Karla Velikog, izdat između 770. i 800. godine, koji sadrži propise o upravljanju kraljevim posedima. Podatke o pravu i pravnim odnosima nalazimo i u brojnim zbornicima formula, obrazaca za akte koji su sastavljani u dvorskoj kancelariji i poliptisima (manastirskim knjigama prihoda). Stvarno pravo. — Kao što je već pomenuto, kod germanskog stanovništva u početku postojanja franačke države još nije bila razvijena privatna svojina. Zemlja prvobitno pripada seoskoj opštini (marki), da bi postepeno prešla u porodičnu svojinu. Deo opštinske zemlje (pašnjaci, šume) je ostao i dalje u zajedničkoj svojini seoske opštine i zajednički se koristi. Porodica kao zajednica odlučuje o otuđivanju imovine. Još nema testamentalnog raspolaganja. U Salijskom zakonu se mogu naći još ostaci stare opštinske svojine. Strancima je bilo zabranjeno da se nasele na teritoriji seoske opštine bez saglasnosti njenih stanovnika. Tek ako bi proveli godinu dana na zemlji, sticali bi pravo da na njoj ostanu. Ako umre neki od članova opštine bez naslednika, njegovo imanje ostaje opštini. Isto tako, ako po-rodica prodaje imanje, članovi opštine imaju pravo preče kupovine. 93
Kada se razvila privatna svojina, još uvek su se mogli uočiti zaostaci kolektivnosvojinskih odnosa, u razlikovanju nasleđene, porodične imovine od stečene. Samo stečenom imovinom je vlasnik mogao samostalno raspolagati, a za otuđenje porodične je morao dobiti saglasnost rodbine. Kasnije se ova ograničenja gube i vlasnik može slobodno raspolagati imanjem. Sa razvojem feudalnih odnosa, seljaci većinom gube svojinu i postaju zavisni od feudalca.. Zemljoposednici imaju puno pravo raspolaganja samo onim delom imovine koji se naziva alod i ima karakter privatne svojine. Drugi deo poseda je opterećen obavezom onome od koga je taj deo poseda dobijen, na osnovu vazalnog ugovora. Obligaciono pravo. — Obligaciono pravo je u Franačkoj nerazvijeno, s obzirom na to da preovlađuje naturalna proizvodnja. Neki se ugovori ipak sreću u franačkom pravu, u prvom redu ugovor o kupoprodaji. Za zaključenje ugovora nije dovoljna samo saglasnost volja stranaka, već je potrebno izvršiti i određene formalnosti. Kod ugovora o prenosu svojine potrebno je izvršiti predaju stvari, stvarno ili simbolično. Obaveze iz ugovora se nisu namirivale iz imovine dužnika, nego je dužnik odgovarao lično. Dužnik koji ne izvrši svoju obavezu, mogao je pasti u dužničko ropstvo. Porodično pravo. — Po franačkom pravu porodičnu zajednicu pre svega vezuje čvrsta solidarnost. Ona se ogleda u pravu nasleđivanja unutar porodice, obavezi pomoći u slučaju potrebe, jemstva u slučaju duga, odgovornosti za delikte i sl. Ukoliko je pojedinac želeo da se oslobodi ovih obaveza koje proističu iz porodične solidarnosti, mogao je to da učini svečanom ceremonijom na mallumu. Druga ustanova porodičnog prava je mundium. Mundium je vlast odraslih muških članova porodice nad ostalim članovima: oca nad decom, muža nad ženom. Mundium ima karakter nadzora i neke vrste starateljstva. Otac ne sme da napusti ili ubije dete, ali mora da da saglasnost za njegovo stupanje u brak, u sveštenički red ili monaštvo. Posledice mundiuma su i obaveze osvete u slučaju uvrede ili povrede zaštićene osobe. Mundium prestaje punoletstvom muškog deteta (verovatno sa 14 godina), a ženska deca udajom prelaze pod mundium muža. Za sklapanje braka je bila potrebna saglasnost verenika i njihovih roditelja. Ceremonija venčanja označavala je simbolično prenošenje mundiuma sa oca na muža. Davanje nevesti miraza, koje je bilo uobičajeno, postalo je obavezno do kraja VII veka. Razvod braka je bio dozvoljen na osnovu sporazuma supruga, pod uticajem rimskog prava. Jednostranu mogućnost razvoda, koju je do VII veka imao samo muž, početkom VII veka dobija i žena. Crkva počinje dosta rano da se meša u pitanja braka, nastojeći da učvrsti bračni i seksualni moral. Crkva ističe bračne smetnje — srodstvo, zabranjuje ponovni brak razvedenih lica, strogo kažnjava poligamiju. Udata žena dobija miraz i tzv. jutarnji poklon od muža. Ona nad tim dobrima može imati svojinu, ali je dužna da ih prenese na decu ili delimično na muževljeve roditelje, ukoliko ovaj umre pre nje. Nad trećinom dobara stečenih u braku žena ima pravo plodouživanja. Nasledno pravo. — Franačko pravo nije poznavalo testamentalno nasleđivanje, iako se sa razvojem privatne svojine javlja ustanova tzv. afatomije. Afatomijom se nazivalo zaključenje ugovora za života, kojim sopstvenik prenosi imovinu jednom licu, s obavezom da ono posle njegove smrti tu imovinu preda označenom nasledniku. Afatomija je predstavljala začetak testamentalnog nasleđivanja. Mogla se koristiti samo ukoliko ostavilac nije imao dece. Zakonski naslednici de cuiusa u prvom redu njegova deca i njihovi potomci, koji nasleđuju po pravu reprezentacije. Ukoliko nije bilo dece, srodnici su nasleđivali po tzv. parentelama ili linijama. Parentela je skup srodnika koji potiču od jednog zajedničkog pretka. Takvu parentelu čine de cuius i njegova deca. Drugu liniju čine roditelji de cuiusa i njihovi potomci, tj. braća i sestre decuiusa, treću njegovi baba i deda sa svojim potomcima itd. Po salijskom zakonu nasleđivali su srodnici do šeste, a po i ripuarskom do pete linije.
94
Pod uticajem crkve počinje franačko pravo postepeno da prihvata i testamentalno nasleđivanje. Krivično pravo. — Osnov nastanka krivičnog prava je krvna osveta. Njeni tragovi su u franačkom pravu sasvim slabo vidljivi i javljaju se u malom broju slučajeva. Ako se delinkvent uhvati na delu i odbije da se preda, oštećeni i njegova rodbina mogu da ga ubiju. U franačkom pravu preovlađuje sistem kompozicije, otkupa. U početku je iznos kompozicije ugovaran u svakom posebnom slučaju, ali kasnije država propisuje određene iznose globa. Kazne su određene većinom u novcu, i veoma se razlikuju po svom iznosu. Veličina otkupa zavisi od težine krivičnog dela, pa se globa za najteža krivična dela, ubistvo i telesnu povredu naziva Wehrgeld, a za lakša krivična dela Busse. Visina kazne zavisi i od društvene pripadnosti oštećenog i delinkventa. Višim iznosom globe zaštićeni su pripadnici galo-rimske i franačke aristokratije nego slobodni Franci, a najmanjim liti i robovi. Visoko su zaštićeni žene i deca. Pored novčanih, kazne su mogle biti i telesne, batinanje, kojoj se podvrgavaju obično robovi i smrtna kazna. Novac od globa pripadao je delom oštećenom ili njegovoj porodici, a delom sudskim organima, tj. kralju. Delinkvent koji nije bio u stanju da isplati globu postajao je rob oštećenog ili njegove porodice. Ako pobegne, stavlja se van zakona (ex lex) i svako ga može ubiti. Obavezu plaćanja globe u prvo vreme solidarno snosi i porodica delinkventa, što je zaostatak kolektivne odgovornosti, ali se kasnije kazna individualizuje. Franački izvori razlikuju već pojedine stepene vinosti, naročito kod težih krivičnih dela. Starijim krivičnim propisima su zaštićeni uglavnom ličnost i imovina. Salijski zakon predviđa vrlo brojne slučajeve krađe raznih vrsta stoke. U novijim pravnim propisima, kapitularima franačkih kraljeva inkriminišu se nov: prestupi, dela uperena protiv države i novih institucija. Kažnjava se veleizdaja, bežanje iz vojske, kovanje lažnog novca, krađa iz crkve, lažno svedočenje i dr. Kazne za ova dela nisu više imovinske, već smrtna i teške telesne kazne. ORGANIZACIJA SUDSTVA I SUDSKI POSTUPAK a) Organizacija sudstva. — Osnovni sud u franačkoj državi predstavljala je skupština slobodnih ljudi centene — mallum. Ovoj skupštini predsedavao je starešina centene tungin, a ponekad i sam grof. Između slobodnih ljudi na skupštini bira se najmanje sedam prisuditelja, tzv. rahimhurga, koji su u stvari prave sudije i koji donose odluku o stvari. Oni su morali biti stariji ljudi, pismeni i relativno imućni. Rahimburzi donose presudu, koju tungin proglašuje, a sagibaroni izvršuju. Pravo suđenja vremenom dobijaju i feudalci sa sudskim imunitetom. Najviši sud u državi je dvorski sud, kojem predsedava dvorski grof. Karlo Veliki je 800. godine izvršio reformu sudstva. Ovom reformom je prestalo učešće naroda u skupštini. Umesto rahimburga uvode se stalne sudije, scabini, njih sedmorica, koje postavljaju missi dominici doživotno u tu službu. Mesto tungina zauzima upravnik centene, vikar. Kao viša instanca uvodi se grofov sud, koji sudi krupnije stvari. Značajno učešće u sudskoj vlasti dobijaju missi dominici. Oni mogu predsedavati mallumu i tako vršiti sudsku vlast, a mogu sazvati i posebne skupštine radi suđenja. Kraljev sud, kao najviši sud u zemlji postaje složeniji, javlja se nekoliko vrsta dvorskog suda. b) Sudski postupak. — Sudski postupak je u franačkoj državi bio istovetan, bilo da se radilo o građanskoj parnici ili krivičnom delu. Postupak je počinjao inicijativom oštećene stranke. Strogo je formalan. Oštećena stranka je pozivala protivnika na sud. Ako se protivnička stranka ne bi odazvala, poziv je ponavljan tri puta, a ako je to bilo uzalud, stranka koja ne dođe na sud je kažnjavana teškim kaznama ili stavljana van zakona.
95
Ukoliko bi optužena stranka priznala zahtev tužioca, sud je odmah donosio presudu. Ako to ne bi bio slučaj, tužilac je morao sam pribaviti dokaze kojima je podupirao svoj zahtev. Kada se radilo o deliktu, tuženom je odmah izricana kazna ako je uhvaćen na delu. Ako nije, on je, a ne tužilac, morao da dokazuje svoju nevinost. Pri tom su korišćena razna dokazna sredstva: priznanje, svedoci, zakletva, isprave, ordalije. Priznanje je moglo biti dato dobrovoljno, ili pod torturom, kojoj su podvrgavani uglavnom robovi, a ređe slobodni ljudi. Svedoci su davali svoje iskaze pod zakletvom. I pored teških kazni, česta su bila lažna svedočenja. Takozvanu purgatornu zakletvu je polagao okrivljeni da bi dokazao svoju nevinost. U tome mu mogu pomagati sakletvenici (coniuratores). Zakon određuje njihov broj od 6 do 72, ali je okrivljeni mogao da ih dovede koliko hoće, ponekad i nekoliko stotina. Zakletva se mogla polagati samo na mallumu ili u crkvi. Ukoliko druga strana ospori zakletvu, pristupalo se sudskom dvoboju. Svi ovi dokazi smatrani su verodostojnijim od isprava, izuzev onih koje potiču od kralja. Sve su ostale mogle biti osporavane. Ukoliko sud nije mogao da donese odluku, naređivao je božji sud (ordalije). Bilo je više vrsta božjeg suda. On počiva na pretpostavci da će Bog intervenisati u korist nevine stranke. Pošto sud donese presudu, osuđeni mora da je izvrši. Ako je ne prihvati, može da se obrati kraljevskom sudu, ali biva kažnjen teškim kaznama, ukoliko nije postupio u dobroj veri.
4. ARABLJANSKA DRŽAVA POSTANAK I RAZVOJ ARABLJANSKE DRŽAVE Arabljanska država je nastala u VII veku, pod osobenim okolnostima. Njen postanak je vezan za pojavu najmlađe među velikim monoteističkim religijama - islama. Neki delovi Arapskog poluostrva su za razliku od njegove unutrašnjosti, plodne oblasti, koje su relativno rano omogućile napredak tamošnjeg stanovništva i formiranje razvijenih civilizacija. Duž Crvenog mora i Adenskog zaliva pružaju se planinske zone, Hedžas, Asir, Jemen i Hadramaut, sa dosta padavina i plodnog tla. U tim oblastima se stanovništvo bavilo poljoprivredom. Između ovog planinskog pojasa i pustinje u unutrašnjosti se nalaze stepske oblasti gde su se nomadskim stočarstvom bavila beduinska plemena. Najrazvijenija oblast bila je jugozapadna Arabija, koju su u starom veku nazivali Arabia felix (Srećna Arabija). Kroz Arabiju su prolazili i važni trgovački putevi. U plodnim oblastima formiran je niz državnih tvorevina, koje su bivale plen tadašnjih velikih sila. U prvim vekovima naše ere, većina tih država pala je pod vlast Rima, a potom većinom ostala pod vlašću Vizantije. Druga Velika država pod čijim su neposrednim ili posrednim uticajem bile države na Arapskom poluostrvu bila je Persija. U većini tih država vladalo je hrišćanstvo, a u nekim područjima judaizam. Arapi su živeli uglavnom u rodovsko-plemenskoj organizaciji. Osnovne jedinice društva su porodica, rod, pleme i savez plemena. Porodica živi pod patrimonijalnom vlašću oca. Okupljeni rodovi imaju svoga poglavara, a na čelu plemena se nalazi šeik. Veće starešina, medžlis donosi najvažnije odluke u plemenu. Zemlja i pašnjaci su bili u kolektivnoj svojini. Ranije je u kolektivnom posedu bila i stoka, ali je ona prešla kasnije u porodičnu svojinu. Religija je bila politeistička, sa jakim tragovima animizma. Svaki rod i pleme ima svoje božanstvo. U VI veku počinje postepeno ujedinjavanje arapskih plemena. Centar toga okupljanja bila je oblast Hedžasa, slobodna od tuđinske vlasti. S obzirom na okolnost da kroz tu oblast prolaze važni trgovački putevi, arapska plemena se postupno nastanjuju i osnivaju gradska naselja. Najrazvijenije naselje bio je grad Meka, koji postaje središte plemena Kurejšita. U Meki delovi ovog plemena ujedinjuju i svoje plemenske kultove i izgrađuju zajedničko svetilište, na mestu gde je odavno postojao kult Kaabe, „crnog kamena“, meteorita koji je poštovan jer je došao s 96
neba. Oko crnog kamena izgrađena je četvoro-ugaona zgrada u koju su ugrađeni i plemenski idoli. Uspešna trgovina dovela je do raslojavanja plemena Kurejšita i do izdvajanja trgovačke aristokratije. Ona formira i novu političku vlast, gradsko veće, koje će potisnuti plemenske organe. Deo saplemenika osiromašuje do te mere, da mnogi padaju u dužničko ropstvo. Da bi proširio svoj uticaj na ostala plemena, u odsustvu jače političke vlasti, trgovački sloj iz Meke koristi u tu svrhu religiju, nastojeći da stvori jedinstveni kult arapskih plemena. U to vreme se među Arapima javlja i jedna monoteistička sekta, hanefiti. Za razliku od politeističkih verovanja Arapa, hanefiti, pod neposrednim uticajem hrišćanstva i judaizma, propovedaju postojanje samo jednog, svemoćnog boga, Alaha. Ujedinjenje arapskih plemena nametalo se kao ekonomska nužnost. Daljem privrednom napretku stajale su na putu susedne vizantijske i persijske vazalne zemlje, koje su sprečavale razvoj trgovine. Ujedinjenje je bilo nemoguće ostvariti pri postojećim plemenskim odnosima, samo nastojanjem tankog sloja trgovačke aristokratije. Impuls koji je doveo do konačnog ujedinjenja bila je pojava nove vere — islama. Osnivač islama je bio Muhamed, građanin Meke, pripadnik sporedne grane Kurejšita. Rođen 570. godine, Muhamed je rano upoznao hrišćansku i jevrejsku veru, a bilo mu je poznato i učenje hanefita. Upoznajući se sa ovim učenjima, došao je do zaključka da treba izgraditi novu veru, zajedničku svim Arapima. Po njegovom mišljenju hrišćani i Jevreji su izneverili objavu i pravo učenje koje im je Bog preneo preko proroka, Avrama, Mojsija i Isusa. Oko 610. godine, Muhamed je objavio da mu se Bog obratio kao proroku i naredio mu da propoveda. Vera koju je propovedao Muhamed imala je obeležja sinteze hrišćanstva, judaizma i hanefizma. Ona je strogo monoteistička, te Muhamed oštro kritikuje hrišćansko učenje o trojstvu. Vernici su dužni da se potpuno pokoravaju Bogu (islam znači pokoravanje). U svojim objavama Muhamed propoveda i jednakost muslimana pred Bogom, ravnopravnost, osuđuje gramzivost i sebičnost, zahteva od bogataša da svoja imanja razdele siromasima. Razumljivo je da su ove propovedi izazvale otpor i mržnju prema Muhamedu kod bogatog trgovačkog sloja u Meki. Ne naišavši na jači odziv kod svojih sugrađana, Muhamed se preselio u Jatrib, u sporazumu sa tamošnjim građanima. Građani Jatriba su očekivali da im Muhamed sa svojim pristalicama pomogne da se oslobode prevlasti jevrejskog stanovništva u gradu. Muhamed se preselio u Jatrib 622. godine. To se preseljenje naziva hidžra, i od tada muslimani računaju godine. Jatrib je nazvan Prorokovim gradom (Maadinat ai Naabi), Medina. U Medini je Muhamed dalje razvio i sistematizovao svoje učenje. Vremenom Muhamed i njegove pristalice počinju sticati sve veći politički uticaj. Počinju napadi na Meku, koji su se završili pokoravanjem Meke 630. godine. Osvojivši Meku, Muhamed je iz Kaabe izbacio paganske idole i pretvorio je u glavno svetilište islama. Posledica pokoravanja Meke bilo je potčinjavanje susednih plemena, a potom i daljih arapskih plemena Muhamedovom uticaju. Do Muhamedove smrti 632. godine bila je ujedinjena gotovo cela Arabija. Načela islama, kao strogo monoteističke religije podrazumevala su i monarhijsku državnu vlast sa religijskim obeležjima. Međutim, ni verske ni političke institucije islama nisu se još bile učvrstile, te posle Muhamedove smrti dolazi do političke krize. Kako nisu postojala nikakva pravila o nasleđivanju vlasti, utvrđeno je načelo prema kojem Prorokov duh posle njegove smrti i dalje upravlja delima onoga ko posle njega, kao njegov zamenik, kalif, rukovodi molitvama i pobožnostima muslimana. Sledeći kalifi su bili uglavnom Muhamedovi srodnici. Za vreme Omara, Arapi su 636. godine pobedili Vizantince, te je pod arapsku vlast pala cela Sirija i Palestina. U ratovima protiv Persije osvojena je cela Mesopotamija, a do 651. godine su Arapi, pobedivši Persijance proširili svoju vlast sve do pustinje Kara-Kum u srednjoj Aziji. Na zapadu je osvojen Egipat.
97
Oko polovine VII veka država je bila poprište borbi za vlast između raznih pretendenata, bližih i daljih srodnika Muhamedovih. Borba je završena dolaskom na vlast Muavije, 661. godine, osnivača dinastije Omajada, koja je vladala od 661 do 750. godine. Sedište države bilo je premešteno u Siriju, u Damask. Arapi su nastavili svoja osvajanja. Od Vizantije su oduzeli Jermeniju. Na zapadu je do 709. godine pokorena cela severnoafrička obala. Već 711. godine počelo je osvajanje Pirinejskog poluostrva. Nastavljen je i prodor u srednju Aziju, osvojeni Avganistan, Buhara i Samarkand. U omajadskom kalifatu slabi teokratski karakter državne vlasti. U to vreme javlja se pokret šiita, sloja muslimana nezadovoljnih što u procesu društvene diferencijacije nisu stekli privilegovan položaj. U ličnosti Alija, Muhamedovog sinovca i posinka gledali su oličenje ravnopravnosti muslimana. Šiiti su postali brojna sekta u krilu islama. Početkom VIII veka arapska ekspanzija je dostigla svoj vrhunac. Pirinejsko poluostrvo je osvojeno 711. godine. Država je zauzela ogroman prostor. S obzirom na etničke, društvene i privredne razlike među stanovništvom, država je bila podložna čestim krizama. Političke krize su se produbljavale nepostojanjem čvrstih pravila o nasleđivanju prestola, tako da posle borbi oko prestola 750. godine dolazi na vlast nova dinastija, Abasidi. Dinastija Abasida je premestila sedište države u Bagdad. Pod uticajem Persijanaca, došlo je do izvesnih reformi državne uprave. Uvedeno je zvanje prvog ministra, vezira. Abasidski kalifat je dostigao vrhunac svoje moći krajem VIII veka za vreme kalifa Haruna al-Rašida. I pored toga, u vreme abasidske dinastije počinje i prvo cepanje državne teritorije. Jedan preživeli potomak Omajada je izbegao u Magreb, odakle je 755. godine prešao na Pirinejsko poluostrvo, zbacio abasidskog namesnika i proglasio samostalni emirat. Nešto kasnije odvojili su se Maroko, 788. godine i Tunis, 800. godine. Krajem IX veka se osamostaljuje i Egipat, iako za kratko vreme, da bi se u drugoj polovini X veka ponovo, konačno otcepio, pod vlašću dinastije Fatimida. Na istoku se 822. godine odvojio Korasan u Persiji. U takvim prilikama teško se još moglo govoriti o jedinstvenoj državnoj vlasti. Kalifi u Bagdadu su to bili samo po imenu, česte su promene na prestolu, praćene stalnim borbama. Posredujući u sukobu neprijateljskih stranaka, ušao je u Bagdad 1055. godine vođa turskog plemena Seldžuka, te je time okončao postojanje arabljanskog kalifata. Društveno-ekonomsko uređenje. — U arabljanskoj državi je u vreme njenog uspona privredni život bio veoma bogat i raznovrstan, s obzirom na veliko teritorijalno prostranstvo, koje je obuhvatalo zemlje sa različitim prirodnim, klimatskim i drugim uslovima. Poljoprivreda i stočarstvo, koji su bili osnovna zanimanja Arapa pre stvaranja države i dalje ostaju među najvažnijim privrednim granama. Agrarna proizvodnja je bila raznovrsna i produktivna. Osim ovih osnovnih privrednih grana, u gradskim centrima se razvija i cveta zanatstvo. Zanatski proizvodi arapskih zemalja su bili poznati u čitavom tadašnjem svetu. Paralelno s tim razvija se i trgovina, koja prelazi granice države i postaje u doslovnom smislu svetska trgovina. Kao posledica visoko razvijene trgovine javljaju se i novčani poslovi i bankarstvo. Društvo u arabljanskoj državi je takođe veoma raznovrsno, različitog etničkog porekla, verske pripadnosti, društvenih i političkih tradicija. Ipak, arapsko pravo deli stanovništvo na četiri osnovne kategorije. Prva kategorija stanovnika sastoji se od slobodnih muslimana, pripadnika starih arapskih plemena. Njih je relativno malo i imaju privilegovan položaj. Oni čine klasu osvajača, obično su profesionalni ratnici i nosioci visokih državnih funkcija. Sudeluju u podeli ratnog plena, a država im obezbeđuje redovne bogate prihode. Žive pretežno u gradovima, dvorcima i utvrđenim mestima. Drugi sloj čine mavali. To su pripadnici pokorenih naroda koji su prešli na islam. Iako Arapi nisu nasilno nametali islam, mavali su uglavnom viši slojevi pokorenih naroda, koji su dobrovoljno prešli na islam, nadajući se da će tako sačuvati svoj položaj u društvu. Pravno, 98
njihov položaj je sličan položaju klijenata u rimskom pravu. Mavali nisu ravnopravni sa slobodnim Arapima. Ova neravnopravnost je izazivala otpor mavala. Pošto se radilo o pripadnicima starih, kulturnih istočnih naroda, oni osećaju kao nepravednu supremaciju nerazvijenijih Arapa. Zato se bore za ravnopravnost sa Arapima i postavljanje država na jedinstvenu osnovu. Zahvaljujući ovom sloju prodiru u arabljansku državu ustanove i tradicije drugih kultura. Vremenom iščezavaju razlike između mavala i slobodnih Arapa. Treća pravna kategorija je obuhvatala pripadnike nekih vera u državi. To su tzv. zimije, „narod ugovora“, hrišćani, Jevreji i istočni zoroastrijanci. Po učenju Kurana, ove religije počivaju na „objavi“ božjoj, čije je svedočanstvo sveta knjiga — kitab. Smatralo se da postoji neka vrsta ugovora između mulsimanske i nemuslimanskih zajednica. Bili su dužni da plaćaju određene poreze (zemljarinu i glavarinu). Nisu služili u vojsci, a zabranjeno im je i da vrše državne službe. Uživaju verska prava, bezbednost ličnosti i svojine. Bez obzira na načelnu zabranu, zimije učestvuju u državnoj službi. Četvrtu grupu stanovništva čine robovi. Robovi su postojali već i u predislamskoj Arabiji. Robovi su u najvećem broju zarobljavani u ratu, ili su posle osvajanja pretvarani u roblje. Robovi su mogli postati i rođenjem, kupovinom i drugim načinima. Rob ne može da svedoči, kazna za povredu roba je dvostruko manja od kazne za povredu slobodnog čoveka. Rob ima izvesno pravo svojine, nasleđivanja i zaveštanja. Mogao se ženiti sa dozvolom gospodara. Robovi uglavnom nisu radili u poljoprivredi, već više kao kućna posluga, u zanatskim radionicama, kao čuvari i sl. DRŽAVNO UREĐENJE ARABLJANSKE DRŽAVE Centralni organi državne vlasti. — Na čelu države nalazi se kalif. Kalif je naslednik Proroka, njegov predstavnik i zastupnik. On ima svojstvo verskog poglavara, te njegova vlast ima izrazito teokratski karakter. Način, dolaska na presto do kraja postojanja države nije precizno utvrđen. Prvi kalifi posle Muhameda bili su njegovi rođaci koje su birale Muhamedove najstarije pristalice i najbliži saradnici. Načelo izbornosti se dugo održalo, makar formalno. Muavija, osnivač Omajadskog kalifata je uspeo da veću šeika iz cele države nametne svoga sina kao budućeg kalifa, ostavljajući formalno princip izbornosti na snazi. Međutim, kako nije utvrđeno pravilo o pravu nasleđivanja prvorođenog muškog potomka, obično je svaka promena na prestolu praćena borbama pretendenata. Pored kalifovih sinova, za presto se bore i članovi pobočnih ogranaka porodice, pozivajući se na princip starešinstva. U VII veku radikalna sekta haridžita zahteva da o pitanjima vrhovne vlasti rešava cela muslimanska zajednica. Haridžiti smatraju da kalif može biti svaki vernik koga zajednica izabere. Vremenom se izbornost sasvim gubi, a presudan značaj prilikom stupanja na presto ima zaveštajna naredba prethodnog kalifa. Bila je potrebna i saglasnost kandidata. Kalif je morao ispunjavati izvesne uslove: poticati iz porodice ili bar iz roda Muhamedovog, biti punoletan, imati status slobodnog čoveka, biti bez telesnih mana. Zahtevali su se i određeno moralni kvaliteti, kao i izvesno obrazovanje. Glavne kalifove dužnosti su bile: čuvanje islama — čistote vere i poštovanja verskih obreda, vršenje pravosuđa, vojni poslovi, unutrašnja uprava, imenovanje državnih službenika i nadziranje naplate poreza. Pored kalifa se izvesno vreme u sistemu vlasti zadržala i skupština svih šeika sa teritorije države, šura. Skupština je donosila odluke, koje joj kalif nije otvoreno nametao, nego se trudio da ih obrazloži i opravda. U vreme Abasidskog kalifata izgrađuje se aparat državne vlasti. Pod persijskjm uticajem uvedena je funkcija vezira, koji se bavi neposrednim vršenjem svetovnih funkcija vlasti, što naglašava kalifovo versko poglavarstvo. Vezir ima pravo da postavlja i smenjuje činovnika, 99
dodeljuje plate, nagrade i penzije, kontroliše državne finansije, ima vrhovnu vojnu komandu, nadzire poštansku i policijsku službu. Za vršenje ovih poslova snosi ličnu odgovornost. Svaka od granica državne uprave imala je svoje ministarstvo, divan. U okviru pojedinih resora, divana, mogle su postojati i posebne kancelarije, sa užom nadležnošću (medžlis). Lokalna uprava, vojska i porezi. — Država je bila podeljena na oblasti kojima su upravljali emiri. Granice emirata su se često menjale. Emiri su vrhovni zapovednici sa vojnom i političkom vlašću. Pored emira postoji i amil, koji uglavnom brine o prikupljanju poreza. Obojica su potčinjena neposredno veziru. Emiri su mogli sami imenovati svoje zamenike. U gradovima sa vojnom posadom upravu vrši vojni upravnik, a organizovana je policija, tržišna inspekcija, poreska uprava i sud. Po verskom učenju islama, svet je podeljen na zemlje nastanjene muslimanima i neverničke zemlje. Dužnost je muslimana da u svetom ratu, džihadu, osvoje neverničke zemlje. Obaveza je svakog muslimana da učestvuje u tim ratovima. Pored njih mogli su se najmiti i nevernički odredi. Postoje i druge vrste ratnih pohoda, protiv razbojnika, otpadnika od vere, pobunjenika i sl. Vojsku sačinjavaju uglavnom dve kategorije: dobrovoljci i stajaća vojska. Organizacija i način izdržavanja ovih dveju vrsta vojske bili su različiti. Vojsci u vreme džihada mora komandovati po pravilu sam kalif, ali on može komandu prepustiti i drugome. U poreskom sistemu se pravila razlika između poreza koje je plaćalo muslimansko stanovništvo, i poreza koji su teretili nemuslimansko stanovništvo. Celokupno nemuslimansko stanovništvo je plaćalo glavarinu, džizju. Posednici zemlje, nemuslimani plaćaju i zemljarinu, harač. Muslimansko arapsko stanovništvo i nearapsko stanovništvo koje je prešlo u islam plaćalo je na zemlju desetinu ili ušur. Muslimani plaćaju još i zekat, porez koji se prikuplja u korist siromaha i utvrđen je u godišnjem iznosu. PRAVO U ARABLJANSKOJ DRŽAVI Izvori prava. — Pravo u arabljanskoj državi ima veoma specifičan karakter, jer je njegov glavni izvor verska knjiga islama, Kuran. U Kuranu je sačuvano Muhamedovo učenje. Kuran je zbirka od 6219 iskaza ili strofa, ajeta, grupisanih u 114 sura ili poglavlja. Po predanju o Muhamedovom životu, on je izdiktirao Kuran poslednje 23 godine života. Deo ajeta zapisan je i posle Muhamedove smrti, po sećanju njegovih pratilaca. Sure su vrlo različite dužine, materija nije svrstana ni hronološki ni po temama. Sadržaj Kurana je vrlo raznovrstan. Tu su izmešane verske, moralne, pravne, političke i privredne odredbe, pa čak i medicinska uputstva. Pretežno, ipak, njegov sadržaj ima karakter verskih i moralnih propisa, utvrđuje verske dužnosti i način života vernika muslimana. Mnogo je manje odredaba koje imaju karakter pravnih propisa i one se odnose uglavnom na porodično pravo, kao i na položaj robova. Muhamedovi sledbenici su i posle njegove smrti nastojali da dokuče kakva su bila njegova mišljenja i stavovi o predmetima koji nisu pomenuti u Kuranu. U tom cilju sećali su se njegove celokupne delatnosti, svakodnevnih izjava i postupaka. Ovi komentari i dopune Kurana, svedočenja o Prorokovim stavovima i postupcima nazivaju se hadisi. Prvobitno su hadisi prenošeni usmeno, a kasnije se zapisuju. Ta poslekuranska tradicija nazivala se suna. U drugoj polovini IX veka načinjena je kritička redakcija brojnih hadisa koji su prikupljeni i načinjeni su zbornici. Pored Kurana, ovi zbornici hadisa — suna, čine drugi osnov islamske vere i prava. Treći izvor prava u arabljanskoj državi je idžma. Posle razdoblja vladavine prva četiri kalifa počele su se javljati mnogobrojne razlike u mišljenjima o pojedinim dogmatskim i pravnim pitanjima. Usaglašena mišljenja poznavalaca islama i prava o pojedinim nejasnim pravnim problemima ili formulacijama u Kuranu postaju takođe izvor prava. Poslednji pravni izvor nastaje analognom primenom pravnih pravila ili principa na nove slučajeve. Razvoj društvenih odnosa je sve češće stvarao situacije kada osnovni izvori prava nisu
100
pružali pravno rešenje, te je bilo neophodno nalaziti mogućnosti šireg tumačenja postojećih propisa. U praksi je ovo tumačenje ponekad dovodilo i do proizvoljnosti. Na navedenim izvorima prava počiva sistem arapskog prava koje se naziva šerijatskim pravom. „Šerijat“ ili „šara“ znači „staza, put“, označava put kojeg musliman treba da se pridržava da bi ostvario božju volju. Šerijatsko pravo, kao sistem zasnovan na verskim propisima, važilo je kao pravni sistem i kasnije u svim islamskim zemljama. Pored šerijata, izvesnu ulogu u pravnom životu dobija i običajno pravo, adet, kao izvor prava, koji se obično primenjuje onda kada se zakon poziva direktno na običaj. S obzirom na često neprecizan i uopšten karakter propisa šerijatskog prava, razvija se teorijska pravna nauka, koja raspravlja o principima i o primeni prava. U VIII i IX veku pojavljuju se četiri ugledna pravnika, koji će imati sledbenike i tako formirati škole pravnog mišljenja. To su Abu-Hanifa, Ibn-Anas, Idris Šafii i Ibn-Hanibal. Stvarno pravo. — Arapski pravnici su definisali teorijski pojam svojine kao skup ovlašćenja neograničenog raspolaganja i uživanja stvari. Razrađeni su načini sticanja svojine. Prilikom prenosa svojine morala je biti i predata stvar. Svojina se razlikuje od državine. Poznat je pojam državine bez pravnog osnova, koja se ne sme štititi ni zasnivati. U pogledu drugih stvarnih prava razlikuju se mišljenja islamskih pravnika od rimskog i zapadnoevropskog prava. Pravo zaloge je smatrano ustanovom obligacionog prava. Pravo plodouživanja moglo se zasnovati samo poklonom, a zemljišne službenosti samo zakonskim putem. U pogledu razvoja svojinsko-pravnih odnosa arapsko društvo pokazuje izvesne osobenosti koje proističu iz principa šerijatskog prava. Te osobenosti dolaze do izražaja sa proširenjem državne teritorije i osvajanjem ogromnih zemljišnih prostranstava. U pokorenim državama zadržavani su postojeći svojinski odnosi, ali se javljao problem načina eksploatacije od strane novih gospodara. Naime, u principu musliman nije mogao individualno posedovati zemlju van Arabije. Osvojena zemlja smatrana je državnom svojinom. To je tzv. mirijska svojina. Zemlja je deljena najuglednijim Arapima u neku vrstu zakupa. Oni su obavezni da plaćaju samo ušur, a stanovnici poklonjenog imanja glavarinu i zemljarinu. Kasnije posednik dobija pravo da zadrži sebi ove dažbine. Vremenom ovi posedi dobijaju faktički karakter svojine, iako su nominalno još u svojini države. Druga vrsta svojine je mulk. Mulkovi su prvobitne zemlje arapskih rodovskih i porodičnih zajednica. To je puna, prava svojina. Sopstvenik je dužan samo da državi plaća porez, desetinu. U mulk-svojini se nalaze i gradske nekretnine, zgrade, vrtovi i sl. Neki posedi su davani na korišćenje umesto plate za obavljanje vojnih i civilnih državnih službi. To su tzv. ikta-posedi. Oni se posle smrti ili prestanka službe vraćaju državi. Imanja koja država ustupi verskim institucijama, džamijama, medresama, derviškim manastirima, zadužbinama, nazivala se vakuf. To je neotuđiva, večna svojina ovih institucija. Obligaciono pravo. — Obligaciono pravo je razvijeno, s obzirom na razvijene robnonovčane odnose. Pravna nauka razlikuje više vrsta obaveza: 1. obaveze bez uslova i vezane za neki uslov; 2. obaveze gde je zainteresovano jedno ili više lica; 3. proste i alternativne obaveze; 4. deljive i nedeljive obaveze i 5. jednostrane i višestrane. Pored toga se razlikuju obaveze koje proističu iz ugovora ili iz pričinjene štete. Lice koje nanese štetu bilo umišljajno, bilo iz nehata, dužno je da je naknadi. Postoji i obaveza naknade štete koju načine lica koja nemaju punu pravnu i poslovnu sposobnost (robovi, maloletnici) ili domaće životinje. Pravnu snagu su imale i jednostrane izjave o izvršenju ili neizvršenju neke radnje, tj. zaveti. Ako lice ne izvrši zavet, plaća otkupnu žrtvu, koja ima dobrotvorni karakter. Za punovažnost ugovora su zahtevani određeni uslovi. Potrebno je prisustvo obeju ugovornih strana. Stranke su morale biti pravno i poslovno sposobne. Nužan je dobrovoljni 101
pristanak na sklapanju ugovora. Ako su ugovori zaključeni pod prinudom, u zabludi ili obmanom, nisu bili punovažni. Predmet ugovora mora biti pogodan, mora biti stvaran, određen i u pravnom prometu. Nije bila propisana stroga forma ugovora. Bila je dovoljna saglasnost volja stranaka, sem za ugovor o zaključenju braka i o nabavci. U pogledu sistema ugovora, razlikuju se ugovori koji imaju za cilj davanje s tim da se dobije ekvivalent, i svi ostali ugovori. Porodično i nasledno pravo. — Brak je zaključivan ugovorom, koji ispada u ugovore obligacionog prava. Ugovor nije zaključivan sa ženom, već sa njenim staraocem, a žena je bila predmet ugovora. Postoje tri vrste braka: stalni, privremeni i sa robinjom. Stalni brak je mogao biti zaključen istovremeno sa najviše četiri žene, pod uslovom da im se obezbedi izdržavanje, zaseban stan i posluga. Mladoženja je morao svakoj ženi da obezbedi deo imovine, od koje ona prilikom razvoda dobija polovinu. Kao bračna smetnja ili uzrok za poništenje braka smatraju se krvno srodstvo, srodstvo po mleku (dojkinji), tazbinsko srodstvo, nemoral žene i idolopoklonstvo. Brak je sklapan pred kadijom, u prisustvu bar dvojice muških svedoka. Privremeni brak moguć je samo kod šiita. Prilikom sklapanja braka naznačuje se i rok trajanja braka. Deca su zakonita i ravnopravno nasleđuju oca, ali žena nema naslednih prava. Brak sa robinjom zaključivali su siromašniji ljudi, koji nisu imali sredstava da izdržavaju slobodnu ženu. Deca su zakonita. Ako ne stekne ranije slobodu, žena je postajala slobodna posle muževljeve smrti. Razvod je za muža lak i zavisi samo od njegove volje. To je tzv. otpust žene. Brak se može razvesti i na zahtev žene, ako muž ne izvršava bračne dužnosti. Žena može kupiti razvod. Brak se može razvesti i obostranim proklinjanjem. Za razliku od evropskih prava kod kojih nasledstvo podrazumeva ukupnost imovinskih prava i obaveza koje ostaju posle smrti nekog lica, po muslimanskom pravu se nasleđuju samo tzv. aktiva. Putem testamenta se moglo raspolagati samo jednom trećinom imovine. Potrebni su izvesni uslovi za punovažnost testamenta. Imovina se mogla ostaviti samo onome ko nije zakonski naslednik. Testamenti su mogli biti sačinjeni u pismenoj i usmenoj formi i u prisustvu dvojice svedoka. Zakonski naslednici su pre svega muški srodnici, potom suprug, pa zatim ženski srodnici. U izvesnim slučajevima naslednici gube pravo nasleđivanja (nevernici, ubice ostavioca, razvedeni supruzi, robovi). Krivično pravo. — Za razliku od građanskog prava, a posebno obligacionog, krivično pravo je veoma nerazvijeno. Šerijatsko pravo ozakonjuje krvnu osvetu, a nisu definisane ni osnovne institucije krivičnog prava. Tako se npr. pomagači i podstrekači ne smatraju saučesnicima krivičnog dela. Krivična dela su: 1. nasilja protiv ličnosti, ubistvo, telesna povreda, koja se kažnjavaju putem krvne osvete; 2. dela za koja Kuran propisuje kazne; 3. radnje za koje zakon ne propisuje kazne, ali su suprotne naredbama vlasti. Umišljajno ubistvo je kažnjavano krvnom osvetom, ukoliko naslednici ubijenog ne prihvate novčani otkup. Za nehatno ubistvo je takođe plaćan otkup, a učinilac je dužan i da oslobodi roba muslimana ili posti dva meseca. Nisu kažnjiva ubistva ili telesne povrede, izvršeni u odbrani svoje ili tuđe ličnosti ili imovine. Kažnjava se i ubistvo tuđeg roba, otkupom ili krvnom osvetom. Otkup za ubistvo je mogao biti težak, za posebno teške slučajeve, a lak za lakše slučajeve ubistva. Za ubistvo žene, otkup je iznosio polovinu redovne sume. Otkup je predviđen i za telesne povrede. U drugu grupu krivičnih dela spadaju ona dela za koja Kuran predviđa kaznu, koju krivcu ne može oprostiti oštećeni. To su preljube, upotreba vina, krađa, razbojništva, ubistvo sa 102
razbojništvom, učešće u pobuni i bogohuljenje. Kazne za ova dela su pretežno smrtne i kazne teškog telesnog sakaćenja. Treću vrstu krivičnih dela čine skitnjičarenje, bekstvo iz borbe, lažno okrivljavanje za neki prestup i lažno svedočenje. Kazne su ukor, bičevanje, globa i progonstvo. Organizacija sudstva i sudski postupak. — Osnovni sudski organ je kadija, koga imenuje kalif. Kadija je morao biti musliman, neporočnog života, poznavalac arapskog jezika i šerijatskog prava. Kadije se imenuju za pojedine oblasti. U komplikovanim slučajevima, kadija ima pravo da zatraži stručno mišljenje pravnika. Kadija može imenovati sebi pomoćnike, naibe, pisare, sekretare, prevodioce. Kadija ima i izvesna javna ovlašćenja. Ima funkciju starateljskog organa, vrši nadzor nad javnim drumovima i tržnicama, nad vakufima, kontroliše izvršenje testamenta. Kadija po pravilu ne dobija platu za svoj posao, što je često dovodilo do korupcije. Sudski postupak je istovetan i u građanskim parnicama i u krivičnim stvarima. Ne postoje posebna pravila o postupku. On je veoma jednostavan. Postupak je usmen i po pravilu je morao da se završi u jednom zasedanju. Zastupanje pred sudom je dopušteno samo u građanskim parnicama. Dokazna sredstva su bila priznanje, svedoci i zakletve. Postupak ima isključivo akuzatorski karakter.
II. STALEŠKE I APSOLUTNE MONARHIJE 1. FRANCUSKA ISTORIJSKI RAZVOJ FRANCUSKE Među naslednicima Karla Velikog došlo je do borbi za vlast i nekoliko podela države. Konačna podela je izvršena ugovorom u Verdenu 843. godine. U zapadnim delovima franačke države, današnjoj Francuskoj, zavladao je Karlo Ćelavi. Njegovi naslednici se nazivaju franačkim, a potom francuskim kraljevima. U to vreme se u pojedinim delovima bivšeg carstva počinju upotrebljavati i različiti jezici: nemački i romanski, kasniji francuski jezik. Otuda smatramo da istorija Francuske počinje od Verdenskog ugovora. Za vreme poslednjih Karolinga država je slabila, čemu su doprineli i spoljni neprijatelj, naročito Normani u prvoj polovini IX veka. Slabljenje vladalačke vlasti pogodovalo je i jačanju krupnih feudalaca, tako da je jedan od njih, pariski grof Ed stekao naročito veliki uticaj. Njegov potomak Hugo Kapet je bio izabran za francuskog kralja na skupu svetovnih i crkvenih velikaša, 987. godine. Vlast prvih Kapeta je bila slaba. Morali su da se bore protiv moćnih feudalnih gospodara, koji su držali velike delove zemlje: Flandriju, Normandiju, Bretanju, Anžu, Burgundiju i Akvitaniju. Od ovih pokrajina je u XI veku ojačala naročito Normandija, čiji je vojvoda Viljem Vanbračni (kasnije nazvan Osvajač) 1066. godine osvojio Englesku. Na taj način je jedan francuski vazal postao engleski kralj, što će dovesti do teških i dugotrajnih sukoba između dveju zemalja. Učvršćivanje feudalnih odnosa u XI i XII veku je dovelo do napretka proizvodnje. Iako preovlađuje poljoprivreda, osnivaju se i napreduju i gradska naselja, naročito u XII veku. Gradovi se bore za svoju političku emancipaciju od lokalne vlastele. To dovodi do međusobnih sukoba i tzv. „komunalnog pokreta“. Dolazilo je i do oružanih pokreta, kao u gradu Lanu 1112. godine. Prvi kraljevi dinastije Kapeta nastojali su da prošire svoje zemlje i učvrste kraljevsku vlast. Ozbiljan udarac teritorijalnom jedinstvu države bilo je venčanje akvitanske vojvotkinje i Henrija Plantageneta, normanskog vojvode i grofa Anžua i Mena, koji je uskoro postao engleski kralj. 103
Tako su ogromne teritorije zapadne Francuske došle pod englesko-normansku vlast. Znatnije teritorijalno proširenje države i učvršćenje kraljevske vlasti postigli su Filip II Avgust (11801223) i Luj Sveti (1226-1270). Filip Avgust je od Engleza ponovo osvojio Normandiju, Anžu, Men, Turenu i deo Poatua. Za vreme Luja Svetog još više jača kraljevska vlast, naročito sudska. Luj IX je zabranio privatne ratove među feudalcima i uveo jedinstven monetarni sistem. Relativno sređeno stanje u zemlji dovelo je i do ekonomskog napretka i izvesnog poboljšanja položaja seljaka. Krajem XIII veka javljaju se u francuskoj državi obrazovani činovnici ― pravnici, tzv. legisti, vični rimskom pravu i rezultatima bolonjske pravne škole. Oni naročito naglašavaju autoritet kraljevske vlasti, nalazeći uzore u poznom rimskom carstvu. Poseban značaj daju sudskoj vlasti kralja. Legisti su naročito snažan uticaj imali za vreme vladavine Filipa IV lepog (1285-1314). Najvažniji događaj njegove vladavine bio je početak duge borbe francuskih kraljeva protiv papskih nastojanja da podrede i svetovne vladaoce vrhovnoj vlasti crkve. Naime, Filip IV je, pripremajući se za rat protiv Engleza ubrao dažbine i od sveštenstva, što je izazvalo njihove ogorčene proteste, koje je podržao papa Bonifacije VIII. Papa je izdao bulu kojom je objavio da sveštenstvo nema materijalnih obaveza prema kralju. U ovoj borbi je konačnu pobedu odneo francuski kralj. Posle dužeg kolebanja, francusko sveštenstvo se stavilo na stranu kralja. U toku ove borbe prvi put je u Francuskoj sazvana skupština barona, prelata i građana, u Parizu 1302. godine, koja je dala kralju svoju podršku u njegovom sukobu sa papom. Posle ove pobede francuskog kralja, za papu je proglašen episkop Bordoa, pod imenom Kliment V. Sledećih 70 godina pape su bile većinom Francuzi, a sedište pape preseljeno je u Avinjon. Nastojeći i dalje da proširi kraljevsku vlast i svoje domene, Filip IV je pokušao da potčini Gijenu i Flandriju. Razvijeni flandrijski gradovi su imali tesne privredne veze sa Engleskom, a francuskoj vlasti su pružali trajan oružani otpor. Pravu liniju dinastije Kapeta smenila je na francuskom prestolu 1328. godine sporedna grana Valoa. Dalji razvoj države usporio je tzv. stogodišnji rat između Francuske i Engleske, od 1337. do 1453. godine. Rat je izbio zbog sukoba oko engleskih poseda u Francuskoj, pretenzija engleskih kraljeva na francuski presto i suprotstavljenih interesa Engleske i Francuske u Flandriji. Francuzi su u ratu pretrpeli teške poraze kod Kresija, Poatjea i Azenkura. Najveći teret rata podnosio je osiromašeni narod. Pod pritiskom teških ratnih poreza došlo je 1358. godine do ustanka pariskih građana pod vođstvom Etjena Marsela i velike seljačke bune, nazvane žakerija. Kralj Šarl V (1364-1380) je pokušao da konsoliduje državu i učvrsti vlast, koristeći zatišje u ratu sa Engleskom. Reorganizovao je državnu upravu i poreski sistem i uveo najamničku vojsku ; Vojne reforme su imale neposredne povoljne posledice na ishod ratnih operacija, ali Šarl V ipak nije uspeo da potpuno suzbije Engleze i protera ih iz zemlje. Teškom stanju u državi doprineli su i unutrašnji sukobi, krvave borbe između armanjaka i burginjona, stranaka okupljenih oko krupnih lokalnih feudalaca, orleanskog i burgonjskog vojvode. Preokret u stogodišnjem ratu nastupio je za vreme vladavine Šarla VII (1422-1461). Ovom preokretu doprinela je i pojava i uticaj na vojsku i narod Jovanke Orleanke, 1429. godine. Jovanka Orleanka je bila devojka iz naroda, koja je smatrala da je njena misija da oslobodi Orlean opsade i omogući da se kralj kruniše. Posle nekoliko uspešnih pohoda, Francuzi su povratili sve svoje teritorije, a pad Bordoa 1453. godine je označio kraj stogodišnjeg rata. Za vreme vladavine Luja XI (1461-1483) došlo je do daljeg teritorijalnog proširenja francuske države i do učvršćenja centralne kraljevske vlasti. Francuskoj su prisajedinjene velike teritorije, Burgundija i Provansa, a nešto kasnije i Bretanja. Slomljena je moć krupnih vazala. Kraljeva vlast se oslanjala na građanstvo koje je sve više jačalo. Iako je poljoprivreda ostala osnovna privredna grana, razvijaju se i manufaktura, trgovina i novčani poslovi. Krajem XV i u prvoj polovini XVI veka Francuska započinje ratove u Italiji i uspeva da osvoji delove južne i severne Italije, koje je ubrzo i izgubila.
104
Kralj Fransoa I (1515-1547) je još više učvrstio centralnu vlast. Konačno su uređeni odnosi sa Svetom stolicom, Konkordatom od 1516. godine, koji je od tada predstavljao osnovni propis francuske crkve sve do revolucije. Kralj je ovim Konkordatom dobio velika prava nad crkvom, prilikom postavljanja crkvenih velikodostojnika i prilikom ubiranja prihoda. Posle ratova sa carem Karlom V, nemačko-španskim vladarom, Francuska je konačno stekla puna prava nad Burgundijom, a odrekla se Flandrije i italijanskih pretenzija. U državnoj upravi je francuski jezik zamenio latinski 1539. godine. Italijanski ratovi su doprineli napretku francuske kulture, koja počinje snažno da se razvije, pod jakim uticajem renesanse. U to vreme u Francuskoj sve više maha dobija protestantizam. Sa širenjem reformacije počinju progoni protestanata, u Francuskoj nazvanih hugenoti, što je dovelo do verskih građanskih ratova, od 1562-1598. godine. Vladavina poslednjih članova dinastije Valoa obeležena je ovim sukobima. Na strani protestanata bili su feudalci i deo gradova na jugu, braneći svoje privilegije, a uz zvaničnu crkvu i monarhiju ostalo građanstvo i seljaci. Građanstvu je bila neophodna snažna centralna vlast i jedinstveno privredno područje. Vrhunac sukoba predstavljala je Vartolomejska noć, kada je, na dan Sv. Vartolomeja 1572. godine izvršen masovan pokolj hugenota. Verski mir uspostavio je novi kralj, hugenot, začetnik nove, burbonske dinastije, Anri IV (1589-1610). Nantskim ediktom 1598. godine data je sloboda veroispovesti protestantima. Anri IV je ponovo uspostavio autoritet kraljevske vlasti, koji je bio dosta oslabio za vreme poslednjih Valoa. Uz pomoć ministra Silija, finansijski i ekonomski je ojačao državu. Uređen je poreski i carinski sistem. Smanjeni su neposredni seljački po-rezi, povećane uvozne carine i zabranjen izvoz sirovina. Vladavina Anrija IV predstavlja početak procvata apsolutizma u Francuskoj. Na početku vladavine Anrijevog naslednika Luja XIII (1610-1643) kraljevska moć je bila privremeno ugrožena, ali je zahvaljujući delovanju prvog ministra, izuzetno sposobnog državnika, kardinala Rišeljea, dobila uskoro obeležja apsolutne vlasti. Za vreme vladavine Luja XIII poslednji put se pre revolucije sastala skupština staleža, 1614. godine. Ova politika je našla svog nastavljača u kardinalu Mazarenu, prvom ministru za vreme maloletstva Luja XIV (1643-1715). Slomivši Frondu, pokret feudalaca za ograniče-nje kraljevske vlasti i postigavši uspeh u tridesetogodišnjem ratu, Mazaren je omogućio Luju XIV da postane apsolutni gospodar Francuske i najmoćniji vladar u Evropi. Ministar Luja XIV Kolber je u zemlji uveo ekonomsku politiku nazvanu merkantilizam, kojom je privredna moć Francuske uvećana. Kolonizovane su prekomorske zemlje: Kanada, Lujzijana, Antili, Senegal i Madagaskar. Plemstvo je i dalje nosilac najviše vlasti u zemlji. Ono je činilo vrhove vojnog i administrativnog aparata apsolutističke monarhije, koji je potpuno centralizovan. Za vreme vladavine Luja XIV vođeni su mnogobrojni ratovi, kojima je državna teritorija proširena, ali je država ekonomski iscrpljena. Porast značaja građanstva u ekonomskom životu države doveo je do sve većih suprotnosti između buržoazije i vladajućeg plemstva. Buržoazija nastoji da učestvuje u upravi zemlje, u skladu sa svojom ulogom u privrednom životu. Politički je građanstvo obespravljeno i potisnuto. Položaj seljaštva sve je teži, eksploatacija sela sve intenzivnija. U vreme vladavine Luja XV (1715-1774) Francuska je pretrpela nekoliko neuspeha u spoljnoj politici. Lični ugled kralja bio je veoma mali. U to vreme se javlja racionalističkoprosvetiteljska filosofija koja sadrži nove ideje o državi, vlasti, društvu i politici. Već se oseća nužnost reformi. Vreme vladavine Luja XVI (1774-1792) je opterećeno opštom teškom krizom: privrednom, društvenom i političkom. Pokušaj dvora da reši tešku finansijsku krizu završio se izbijanjem revolucije 1789. godine. DRUŠTVENO-EKONOMSKO UREĐENJE I PRAVNI POLOŽAJ STANOVNIŠTVA
105
Društvena struktura koja je postojala u franačkoj državi izmenila se u Francuskoj od X veka. Feudalni odnosi se razvijaju i utvrđuju, te se izgrađuje postepeno staleška organizacija društva. Pravni izvori razlikuju sledeće kategorije stanovnika: sveštenstvo, plemstvo, slobodne ljude i kmetove. 1. Sveštenstvo. ― Sveštenstvo je bilo prvi, najugledniji stalež. Državi je sveštenstvo neophodno u administraciji, jer je jedino pismeno. Crkva poseduje ideologiju i stavove o državnoj vlasti. Ona ima ogromne posede na kojima ima feudalna prava kao i svetovna vlastela. Od X veka kraljevi dodeljuju biskupske položaje. Biskupi polažu kralju vazalsku zakletvu, a on ih uvodi u posed (investitura), davanjem episkopskih insignija (oznaka). Niže sveštenstvo je potčinjeno svetovnim feudalcima. Sveštenici imaju pre svega niz počasnih privilegija. Mogu prisustvovati svakoj skupštini, kraljevskom savetu i sednicama parlamenta. Strogo se kažnjavalo nasilje nad sveštenicima. Osim ovih počasnih prava, sveštenstvo uživa i niz praktičnih povlastica. Ima isključivo pravo korišćenja crkvenih prihoda. Crkvena dobra nisu mogla preći u svojinu laika. Sveštenstvu je sudio isključivo crkveni sud. Laički sudovi nisu smeli suditi kleru, pod pretnjom ekskomunikacije (isključenja iz crkve). Izuzetno, ako bi sveštenik bio uhvaćen pri vršenju krivičnog dela, mogle su ga uhapsiti svetovne vlasti, a s tim da ga što hitnije predaju crkvenom sudu. Ako bi sveštenik po kazni bio raščinjen, predavan je svetovnom sudu, sa molbom da mu se ne izriče smrtna kazna. Sveštenici nisu podlegali vojnoj obavezi. U izvesnim slučajevima morali su imati zastupnika u vojnoj službi, svetovnog feudalca. Crkva je bila oslobođena i državnih poreza i dažbina. S druge strane, postoje i izvesna ograničenja pravne sposobnosti sveštenika: zabranjeno im je da vrše javne službe, da se bave trgovinom. Pripadnicima viših svešteničkih redova bilo je zabranjeno da se žene, a kasnije je ta zabrana obuhvatila celokupno sveštenstvo. Pripadnici monaških redova nisu mogli imati sopstvenu svojinu, a inače se svojina sveštenika nije mogla nasleđivati. Duhovnim licima je zabranjeno da učestvuju u sudskom postupku ako je u izgledu bila kazna sakaćenja ili smrtna kazna. U apsolutnoj monarhiji je sveštenstvo i dalje bili privilegovano, ali se njegove povlastice ipak sužavaju, naročito u vezi sa suđenjem. I dalje je oslobođeno vojne dužnosti i javnih tereta. 2. Plemstvo. ― Kao stalež, plemstvo u Francuskoj nastaje kasnije od sveštenstva. U franačkom periodu i sve do XII veka plemstvo nema karakter zatvorene, privilegovane društvene grupe u koju se ulazi naslednim putem. Do kraja XII veka plemstvo se moglo steći dobijanjem viteškog statusa, tj. ulaskom u konjanički vojnički red, putem određene ceremonije, ili pak pribavljanjem feuda. Posle XII veka samo pribavljanje feuda nije omogućavalo sticanje plemstva. Ako neki bogati građanin kupi feud, nije samim tim postajao plemić. Plemstvo postaje nasledna kategorija. Glavna dužnost plemića je vojna služba, što podrazumeva i posedovanje feuda, koji obezbeđuje materijalna sredstva za vojnu opremu i oslobađanje plemića brige oko pribavljanja životnih sredstava. Kako većina plemića nije imala mogućnosti da opremi sve sinove, to feud nasleđuje najstariji, a ostali stupaju u vojnu službu svoga seniora ili brata i drugih srodnika. Plemstvo se ipak moglo dobiti i drugim putem, a ne samo nasleđivanjem. U početku je pravo da da plemstvo slobodnom čoveku imao svaki plemić, ali je ono kasnije ograničeno na kralja i najveće feudalne gospodare. Plemstvo uživa različite lične privilegije. Na prvom mestu su povlastice prilikom suđenja. Plemić ima pravo da mu sude njemu jednaki (sud perova). U sudskom dvoboju bori se na konju, pod svojim punim oružjem. Ima pravo da nosi oružje, sve do zabrane privatnih ratova. Feudalci ne plaćaju javne dažbine, poreze, takse i drugo, sem kad se radilo o trgovini, jer se smatralo da to nije dostojno njihovog ugleda. Status plemstva se mogao izgubiti ili se plemić može degradirati, ako izvrši neko nečasno delo.
106
Postoji hijerarhija plemstva, koje je međusobno vezano vazalnim vezama: najviše su titule vojvoda i per, potom markiz, grof, vikont, baron, vitez, štitonoša i obično plemstvo bez titule. Najvažnija prava plemstva su ona koja uživa na svom feudu. On je sopstvenik feuda i gospodar na njemu. Poseduje i privatnopravna i javnopravna ovlašćenja. Ubire dažbine i zahteva rabote, donosi obavezne odredbe, raspoređuje na vojne dužnosti i sudi. a) Vojna služba. ― Feudalac je dužan da obavlja vojnu službu vladaocu. Osim toga, on organizuje vojsku i za svoje potrebe. Razlikuju se nekoliko vrsta vojnih pohoda: ratni pohodi, policijska siužba na feudu i odbrana samog feudalnog zamka. Feudalcima vojska služi i u privatnim ratovima koji su besneli do trenutka kada je kraljevska vlast dovoljno ojačala da ih zabrani. Njih je prvo pokušala da spreči crkva, zabranjujući sukobe u vreme verskih praznika i štiteći sveštenike, žene i dobra krstaša. Prema Bomanoaru, kralj Filip Avgust je prvi uveo kraljevih 40 dana, koje je obnovio Luj Sveti; zabranjeno je svetiti se rođacima koji nisu prisustvovali uvredi što je izazvala rat. Tako bi se sprečilo uvlačenje u sukob šireg kruga ljudi. Za vreme od 40 dana nije se smelo boriti, da bi posrednici pomirili zavađene strane. Konačno, ovi su ratovi zabranjeni 1258. godine. b) Pravo suđenja. ― U principu, feudalac sudi svojim vazalima i seoskom stanovništvu, ali i svakom strancu koji bi na feudu proveo ma i najkraće vreme, 24 sata. Pravo suđenja nije jednako. Krupni feudalci imaju širu jurisdikciju nego sitnije plemstvo, ali među njima ne postoji hijerarhijski odnos u suđenju, nego samo podela nadležnosti. U početku su suđenja bila organizovana kao sudovi jednakih. Svakom su sudili pripadnici njegovog staleža, ali to nije bilo zastupljeno u svim oblastima. Zaostatak učešća slobodnih ljudi u suđenju bio je u tome što se feudalac prilikom donošenja presude savetovao s nekolicinom „dobrih ljudi“ koji poznaju običaje. Senior izvršava i kazne, npr. konfiskaciju imanja. Globe takođe pripadaju njemu. c) Uprava i finansije. ― Feudalac zastupa državu, štiti crkvu. Štiti svoje podanike, a za uzvrat uzima nadoknadu u vidu raznih i brojnih dažbina. Nadoknadu za seniorove administrativne poslove predstavlja taj (taille). Senior zahteva i dažbine za održavanje puteva, održavanje i izgradnju svojih dvoraca, mlinova i dr. Uzima razne takse, naplaćuje korišćenje raznih dobara, koja on drži kao svoja regalna prava. Za pokrivanje nekih nepredviđenih izdataka, feudalac zahteva od podanika pomoć (aide). Nju ubira u slučajevima vanrednih potreba: proglašenje sina za viteza, udaja kćeri, svoj otkup iz zarobljeništva, polazak u krstaški rat. Za zaštitu koju obezbeđuje crkvi, senior ubira i deo crkvenih prihoda, što je dovodilo do stalnih nesuglasica između feudalnog vladajućeg sloja i crkve. Od XV veka ekonomski položaj plemstva se pogoršava, a nezavisnost se smanjuje. Ono sve više zavisi od kralja. Kralj zahteva poštovanje feudalnih obaveza, strožu vojnu dužnost, ograničenje prava suđenja feudalca. Da bi se suprotstavilo kraljevskoj vlasti plemstvo se udružuje u lige, saveze. Iz ovih borbi kralj izlazi kao pobednik, održavajući ravnotežu između plemstva, crkve, građanstva i seljaštva. U vreme kasnog feudalizma, posle XV veka, znatno se menja status plemstva. Slobodni ljudi su tada mogli da steknu ne samo feud, nego i titulu s njim Gubi se suđenje perova. Opada i vojni značaj plemstva uvođenjem najamničke, stalne vojske. I pored toga plemstvo ostaje vladajuća klasa, zadržavajući počasna prava, učešće u državnoj upravi, privilegije u sudstvu, izuzetost od javnih dažbina i privilegije u privatnom pravu. Plemstvo stiče i nove, sitnije povlastice, koje mu daju spoljašnji ugled i sjaj. Kralj masovno stvara novo plemstvo. Sada on ima isključivo pravo da dodeljuje plemstvo. Vremenom ovo novo plemstvo brojno nadmašuje staro vojničko. Posedovanje feuda više nije uslov za sticanje plemstva. Ono postaje svojstvo vezano isključivo za ličnost, a ne za zemlju. Status plemstva vezan je i za neke državne i vojne službe. Takvo plemstvo obično nije nasledno, ali može takvo postati. Iako su visoke činovničke funkcije prvobitno bile namenjene isključivo plemstvu po rođenju, u vreme apsolutizma su ove 107
službe često bile poveravane građanima. To je bio slučaj naročito za vreme Luja XIV, koji nije mnogo verovao u odanost plemstva, poučen iskustvom s Frondom. Slično tome bilo je i plemstvo koje se u velikom broju okupljalo na dvoru vršeći počasne dvorske službe, formirajući dvorsko plemstvo. Ova kretanja dovode do osiromašenja lokalnog plemstva i napuštanja zemlje. Aristokratija se okuplja na dvoru. Osiromašena, ona teži da zauzme zvanja i položaje, koje kralj često prodaje. 3. Slobodni ljudi. ― Treći stalež čine slobodni ljudi, koji nisu ni plemići ni sveštenici. Prvobitno se oni nazivaju vilanima, ali kasnije, sa razvojem gradova, taj izraz označava samo slobodne seljake. Status vilana dobijaju i oslobođeni kmetovi, kojih je od kraja XII veka sve više. Od tog doba vilani postaju najbrojniji sloj francuskog društva. a) Vilani. ― Vilani su smatrani lično slobodnim ljudima. Imali su slobodu kretanja. Slobodno su mogli da raspolažu svojim imanjem i mogli su sklopiti brak slobodno sa ženom bilo kakvog položaja. Međutim, vremenom se ova njihova prava sve više ograničavaju, te se gotovo izjednačuju s položajem kmetova. Vilani su podvrgnuti punoj jurisdikciji seniora, čiji su podanici. Izuzetno, po nekim običajnim pravima, mogao im je suditi sud jednakih. U slučaju sudskog dvoboja bore se pešice, naoružani jednostavnim i oskudnim oružjem. Prvobitno nisu imali pravo žalbe na presude feudalca, ali od sudskih reformi Luja Svetog stiču to pravo. Vilani su obavezni senioru na niz javnih službi: vojnu službu u ratu, policijsku i stražarsku. Opterećni su i raznim dažbinama i rabotama: godišnjom dažbinom ševaž (chevage), koja označuje priznavanje vlasti seniora, dalje, dažbinama koje čine monopolska prava seniora, tzv. banalitete. Nasleđivanje je opterećeno naslednim taksama, a u pobočnoj liniji i zabranjeno. Ako nema direktnih naslednika, imanje pripada feudalcu (main morte -mrtva ruka). Za ženidbu ženom koja ne živi na istom feudu plaća posebnu dažbinu (formariage). Vilani plaćaju kralju brojne neposredne i posredne poreze, od kojih je najznačajniji taj, zatim povremena pomoć, a takođe i desetak crkvi. b) Građanstvo. ― Stari galo-rimski gradovi nisu nestali, ali je njihovo stanovništvo prvobitno bilo izjednačeno sa seoskim. Vremenom, gradska privreda se razvija. Gradovi postaju centri trgovine i zanatstva. Pored starih gradova nastaju i nova gradska naselja. Da bi se dalje razvijali, gradovi su morali imati ekonomsku i političku nezavisnost od feudalnih gospodara. Neki su gradovi mirnim putem uredili svoje odnose sa seniorima, ali su neki to morali oružanim putem, što se naziva komunalnom revolucijom. Kraljevi gledaju blagonaklono na jačanje gradova, često im pomažu da se izbore za privilegije, jer time slabe njihovi krupni vazali. Gradovi su uspeli da se izbore za svoju samostalnost. Oslobođeni su dažbina i nameta, organizovali su sopstvenu upravu i sudstvo. Napredak gradova donosio je koristi i feudalnim seniorima. Međusobni odnosi uređeni su poveljama, kojima su ozakonjene gradske povlastice. Prema obimu ovih povlastica, gradovi su se razlikovali na nekoliko kategorija. Neki su dobili sasvim ograničene povlastice, a neki skoro potpunu autonomiju. Naročito su samostalni bili gradovi na jugu, gde feudalizam nije bio tako razvijen kao na severu. Na osnovu gradskih povelja donose se i drugi gradski akti. Gradovi organizuju sopstvenu upravu. Njima upravljaju gradski magistrati, sudije, skabini ili perovi, kojih može biti od desetak do stotina. Obično deluju u kolegijama. Na njihovom čelu se nalazi mer (maire), gradonačelnik, koji uglavnom ima sudska ovlašćenja. Magistrate bira skupština građana, koja ima i prava izvesne kontrole. Grad ima svoju miliciju, sastavljenu od građana. Svi su građani slobodni. To im se privilegijama obezbeđuje na prvom mestu. Stanovnici grada koji je dobio povelju postaju slobodni. Građani uživaju i šira politička prava. Biraju i mogu biti birani za predstavnike u provincijskim staleškim skupštinama i u opštim staležima. Status građanina se stiče rođenjem ili doseljenjem u grad, pod određenim uslovima i po određenom postupku. Građanin je u početku morao neprekidno da stanuje u gradu, ali od XIII 108
veka status građanstva nije obavezno vezan sa faktičkim stanovanjem u nekom gradu. To su tzv. kraljevi građani. Svojstvo građanina se moglo izgubiti, dobrovoljno ili po kazni. Poseban, povoljan status su uživali građani Pariza, koji su imali čak neke privilegije plemstva. U gradovima se javljaju posebne korporativne organizacije trgovaca i zanatlija, gilde i cehovi. Njihovo poreklo se vezuje za bratstva vezana pobožnim i dobrotvornim ciljevima. Gilde se javljaju ranije, kao udruženja trgovaca organizovana radi boljeg, lakšeg i bezbednijeg obavljanja posla. Zanatlijske organizacije se javljaju u naročito velikom broju u XIII veku. Članove vezuje zakletva. Za pristup u članstvo je potreban stručni is-pit, izrada propisanog artikla. Članstvo se delilo na majstore, pomoćnike i učenike. Strogo su propisane norme proizvodnje, način izrade, kvalitet, broj pomoćnika i učenika, uslovi za njihovo napredovanje i sl. Vremenom će ovako strogo određivanje načina i okvira proizvodnje postati ograničavajući faktor daljeg napretka. Zanatske organizacije imaju svoje statute, svoje starešine sa različitim zaduženjima. Od samog početka se gradsko stanovništvo raslojava. Već za sticanje građanstva postojali su neki uslovi koji su davali prednost bogatijima ― posedovanje nekretnina, plaćanje upisnine i sl. Najbogatije porodice učestvuju u gradskoj upravi, iz koje su isključeni radnici, sitne zanatlije i sluge. 4. Kmetovi. ― U feudalnoj Francuskoj kmetovi su najniži sloj društva, čiji je pravni položaj najgori. Nastao je verovatno ujednačenjem položaja nekadašnjih robova, kolona i oslobođenika. Osnovna odlika kmetskog položaja je da nema punu ličnu slobodu. U pojedinostima se položaj kmetova razlikovao u raznim oblastima. U početku feudalnog perioda broj kmetova je bio srazmerno velik. Kmet se razlikuje od roba (iako francuski naziv serf dolazi do servus ― rob). Crkva priznaje njegovu pravnu sposobnost. Može da zaključuje brak i u pogledu režima bračnog prava je izjednačen sa ostalim kategorijama stanovništva. Kmet može imati svojinu ― alod. Većina kmetova je naseljena na feudalčevoj zemlji za koju postepeno bivaju vezani. Ako gospodar proda zemlju, prodaje je zajedno sa seljacima nastanjenim na njoj. Razlikuju se dve vrste kmetova: oni kod kojih je kmetski status lično svojstvo, personalni i oni koji kmetski status stiču dok uživaju kmetsku deonicu, a lično su slobodni i mogu napustiti zemlje kad hoće ― realni kmetovi. Status kmeta se sticao rođenjem, brakom sa kmetovima, stanovanjem na teritoriji feuda 1 godinu i jedan dan, pošto se plati ševaž, dobrovoljno (obično crkvi) ili zbog duga. Kmetski status se gubio ako seljak određeno vreme ne plaća dažbine, boravkom na izvesnim mestima (naročito gradovima) i oslobođenjem. Kmet ima obavezu da plaća taj i ševaž. Ima ograničenu mogućnost raspolaganja zemljom i za života i testamentom (main morte), plaća dažbinu za ženidbu (formariage). Ima dužnost i da obavlja razne rabote. Njegove su obaveze iste kao i obaveze vilana, ali su kvantitativno teže. Naime, u početku senior može da zahteva od kmeta dažbine i rabote „po volji“, tj. onoliko koliko hoće. Kasnije većina običajnih prava utvrđuje tačno kmetske obaveze. Od XII veka formariage i main morte se zadržavaju samo za kmetove, a ukidaju za ostale seljake. Položaj kmetova je u vreme razvoja i učvršćivanja feudalnih odnosa bio veoma nepovoljan. O tome svedoče i brojni seljački ustanci krajem XII veka. U XIII veku dolazi do masovnog oslobađanja seljaka. Od 1259. godine je kmetstvo uglavnom bilo ukinuto na kraljevskom domenu. Na crkvenim imanjima je položaj kmetova bio bolji, pa su mnogi kmetovi bežali na crkvene posede. Oslobođenje seljaka kmetskog položaja nije značilo njegovo stvarno oslobođenje od feudalne eksploatacije. Plaćali su gospodaru otkup i nadoknadu za korišćenje zemlje. Bio je raširen jedan vid naslednog zakupa zemlje ― cenziva. Seljaci su i dalje bili obavezni da daju razne dažbine i rabote. Zadržana su i sva seniorova monopolska prava i njegova javnopravna ovlašćenja: pravo suđenja, patrimonijalne policije i druga. Obaveze koje je seljak imao prema 109
državi postaju brojnije. Od neposrednih poreza ostaje kao najvažniji taj, a od posrednih porez na so gabela. Razvoj robne proizvodnje i povećana potreba feudalaca za novcem doveo je do još većeg pritiska na seljake. Izraz tih previranja bio je veliki ustanak seljaka 1358. godine, nazvan žakerija. U periodu apsolutne monarhije skoro sasvim iščezavaju zavisni seljaci. Preostalim kmetovima poboljšava se položaj. Seljaci većinom sada imaju status vilana i poseduju zemlju kao nasledni držaoci i u vidu raznih zakupa. Seljake i dalje terete brojne obaveze, a prava feudalaca ostaju skoro neizmenjena. ORGANIZACIJA DRŽAVNE VLASTI 1. DRŽAVNO UREĐENJE U PERIODU OD X DO XV VEKA Karakter kraljevske vlasti. ― U vreme prvih Kapeta Francuska nije više bila jedinstvena monarhija. Nju čini skup feudalnih oblasti na čelu sa krupnim seniorima. Kralj je jedan od njih i to ne najmoćniji. Međutim, titula kralja daje izvesne prednosti: on je na vrhu feudalne hijerarhije, sizeren je svih seniora i arbitar u njihovim međusobnim sukobima. Kraljevska vlast ima oslonac u crkvi, koja čuva tradiciju monarhijske vlasti i pridaje joj božansko poreklo. Snažan oslonac u borbi protiv krupnih vazala kralj je ubrzo stekao u gradovima. Dužnostima kralja smatra se odbrana države i hrišćanstva, tj. vođenje odbrambenih ratova i krstaških ratova protiv nevernika i staranje o pravdi. Kralj je vrhovni sudija u zemlji. Do XIII veka su kraljevi, uz saglasnost skupština vlastele imenovali svoga najstarijeg sina za suvladara, a od XIII veka se ustaljuje nasleđivanje u pravoj liniji. U XIII i XIV veku znatno jača kraljeva vlast. Prve krupne korake načinio je Luj IX Sveti reformama u sudstvu, vojsci i finansijama. Kraljev domen se postepeno širio, da bi u XV veku državna teritorija bila potpuno ujedinjena. Snaženju kraljevske vlasti doprineo je i razvitak gradova i njihova materijalna i politička podrška. Legisti daju teorijsko obrazloženje kraljevske vlasti, pozivajući se na rimske uzore. Stogodišnji rat je takođe pokazao potrebu većeg političkog i vojnog jedinstva države. Uspešno okončane borbe sa papom su takođe ojačale kraljev uticaj. Međutim, jačanje kraljevske vlasti i centralizacija uprave doneli su i povećanje fiskalnih i drugih tereta, što je vlastelu, a i gradove okrenulo protiv kralja i dovelo do stvaranja saveza (liga) za borbu protiv kralja. Centralna državna uprava. ― Kralj obavlja u početku državne poslove sam, uz pomoć najbližih srodnika. Vremenom se pojavljuju prve činovničke funkcije čije je poreklo vezano za dvorske službe. U XII veku postoji pet visokih dvorskih službi od kojih su najvažnije i najduže se održale službe velikog senešala, kancelara i konetabla. Veliki senešal je prvobitno starešina kraljeve trpeze, na čelu je kraljevske kurije, komanduje vojskom i nadzire lokalne upravnike (prevoe). Kako su senešali počeli da pokazuju tendencije uzurpiranja kraljevske vlasti, kao ranije majordomi, ova je služba ukinuta u XIV veku. Kancelar je obično postavljan iz reda sveštenika. On rediguje nacrte povelja i ordonansi. Čuva kraljevski pečat, kojim se potvrđuje autentičnost kraljevskih akata. Ponekad predsedava kraljevskoj kuriji. Bavi se crkvenim poslovima. Pomažu mu notari, takođe sveštenici. Kancelari su mogli steći veliki uticaj na državne poslove. Konetabl, nadzornik kraljevskih štala, komanduje vojskom, potčinjen je velikom senešalu, dok ova funkcija nije bila ukinuta. Pod njegovom komandom su maršali. Od XIV veka sam komanduje vojskom. Jačanjem kraljevske vlasti ove funkcije postaju sve više počasne. Pored njih se na dvoru nalaze mnogobrojni dvorani, palatini ili kurijali, bez određenih dužnosti, koje kralj poziva na savetovanja po potrebi. Kralj običava da na takva savetovanja pozove jedan krug lica, da bi mu pomogli u rešavanju nekih pitanja. Kralj iznosi pred njih nacrte ordonansi i zahteva njihovo 110
mišljenje i savet. Taj skup sa sasvim neodređenim sastavom i nadležnošću pretvara se u kraljevsku kuriju (curia regis). Kuriju čini skup kraljevih rođaka, vazala, službenika, dvorana. Kralj predsedava kuriji. Poziv za učešće u kuriji bio je obavezan. Kraljevska kurija se bavi prvenstveno krupnim političkim pitanjima. Ima i sudsku vlast, bar na kraljevom domenu. Kada kurija sudi, kralj obezbeđuje da u njoj bude prisutan dovoljan broj članova staleža onoga kome se sudi. U XIV veku se razdvajaju dvorske od državnih službi. Mnoge službe postaju isključivo počasne. Stvarne funkcije ostaju kancelar i konetabl. Kancelar je najvažniji od svih visokih činovnika. Od XIV veka se na taj položaj ne postavljaju više visoki crkveni velikodostojnici, nego pripadnici nižeg sveštenstva. Kao čuvar pečata, kancelar ima izvestan uticaj na sadržaj akata koje pečati, jer može da stavlja primedbe na njih. Konetabl je na čelu vojske, ima jurisdikciju nad njom. Često dobija na upravu velike oblasti. Rizničar je nova državna služba, koja se javlja u XIV veku. U riznici se slivaju državni prihodi. Za kontrolu državnih finansija osniva se državna kontrola. Kurija ostaje i dalje važne državna ustanova, iako donekle gubi feudalni karakter. U nju ulaze kraljevi činovnici. Različito se i naziva: kraljevski savet, veliki savet, tajni savet. Od kurije se odvaja posebno sudsko odeljenje ― parlament. Lokalna uprava. ― Prvi organi lokalne uprave javljaju se na kraljevom domenu. Nadzirali su kraljeva imanja i organizovali rad na njima. Nazivaju se praepositus (starešina) ili francuski prevo. Prevoi imaju upravna i sudska ovlašćenja, vojnu komandu i pravo da prikupljaju dažbine i poreze. Proglašavaju kraljeve ordonanse i kontrolišu njihovu primenu. Brinu o izvršenju presuda i obezbeđuju sigurnost na drumovima. Pripada im i nadzor nad šumom i vodama. Prevoi su obično postavljani od lokalnog stanovništva, a umesto plate im je pripadao deo prihoda iz oblasti. Rad prevoa kontrolisali su u ime kralja dvorski činovnici, što je bivalo sve teže sa širenjem kraljevog domena. Zato je, po ugledu na Englesku, ustanovljeno zvanje bajia, 1184. godine. Baji su morali da daju izveštaje i podnose račune svaka tri meseca. U početku su putovali po zemlji, a kasnije su im tačno određene teritorije koje se nazivaju bajaži. Senešali kao lokalni upravni činovnici nastaju od senešala sa dvorova krupnih lokalnih organa, prevoe i bajia, ali sada za račun centralne vlasti. Baji i senešali imaju pravna, sudska, vojna i finansijska ovlašćenja. Primaju žalbe i tužbe na rad nižih organa, po potrebi ih kažnjavaju. Uglavnom su poreklom iz nižeg plemstva. Dobijaju platu. Kralj ih često menja da bi izbegao zloupotrebe. Njihov rad su povremeno kontrolisali specijalni kraljevski inspektori. Vremenom dolazi do specijalizacije funkcija. Pored bajia i senešala postavljaju se posebni činovnici za pojedine poslove. Jača uloga kraljevskih inspektora, a javljaju se i novi nadzorni činovnici. Opšti staleži. ― Pored saveta, koje su često okupljali, kraljevi su u izuzetnim prilikama sazivali vazale iz cele države. U njima učestvuje crkveno i svetovno plemstvo, a od pojave gradova pozivaju se i predstavnici građanstva. Da bi dobio širu podršku u borbi sa papom, Filip IV je 1302. godine prvi put sazvao skupštinu svih staleža u državi. Pored sveštenstva i plemstva pojavljuje se kao treći stalež građanstvo. U borbi sa papom Filip IV je dobio punu podršku svetovnih staleža, a posle dužeg kolebanja i sveštenstvo je stalo na njegovu stranu. Za vreme vladavine Filipa IV staleži su se sastajali još nekoliko puta, da bi pružili kralju savet ili materijalnu pomoć. Na tim je skupštinama treći stalež uvek bio spreman da podrži kralja. U vreme borbe kralja protiv feudalne rascepkanosti i moći velikih vazala, gradovi su pomagali kralju da stvori jedinstvenu državu sa snažnom centralnom vlašću, što je bio uslov za njihov dalji napredak. Staleži su bili veoma aktivni za vreme stogodišnjeg rata. Koristeći opšte teško stanje u kome se našao kralj i naročito nedostatak materijalnih sredstava, državni staleži su zahtevali niz 111
promena u državi: redovno sazivanje staleža dva puta godišnje, nadzor staleža nad upravom i niz drugih finansijskih, vojnih, administrativnih i sudskih reformi. Ova ograničenja kraljevske vlasti nisu bila trajnog karaktera. Još jedan pokušaj staleža da reformišu državnu upravu bio je 1413. godine. Pod pretnjom tzv. kabošinskog ustanka pariskog građanstva doneta je obimna Kabošinska ordonansa. Skupština staleža se 1439. godine saglasila sa reformama u vojsci i poreskom sistemu koje je uveo Šarl VII. Uvedena je stajaća vojska i stalni neposredni porezi. Za vreme vladavine Luja XI su se staleži sastali samo jednom, povodom kraljevog sukoba sa velikim seniorima, kada su mu dali svoju podršku. Jedna od najvažnijih skupština staleža održana je u Turu 1484. godine. Rešavana su važna ustavna pitanja i zahtevane brojne reforme, naročito u pravu. Većina ovih zahteva nije sprovedena. Posle ove skupštine, staleži se nisu sastali 75 godina. U staleške skupštine su predstavnici prva dva staleža pozivani lično. Predstavnici trećeg staleža su birani. Predstavljani su samo gradovi, jer se smatralo da seljake zastupa njihov gospodar. Učesnici u skupštinama staleža su dobijali uputstva od svojih staleža. Staleži su zasedali i donosili odluke zasebno. Nadležnost staleške skupštine nije bila tačno određena. Pred njih su iznošena razli-čita pitanja: o ratu i miru, uvođenju novih poreza, donošenju novih zakona, organizaciji i promenama državnog aparata, vojske i dr. Staleži nisu donosili nikakve odluke. Njihova je uloga da daju savete i pomoć kralju. Na skupštinama su iznošene molbe, žalbe, predlozi, zahtevi stanovništva. Ono što je raspravljeno na staležima moglo je imati uticaja na kraljeve odluke, ali je u krajnjoj liniji odlučivao on sam. Značaj i uloga staleža su se menjali u toku razvitka francuske države. U početku, za vreme borbe za ujedinjenje države i učvršćenje kraljevske vlasti staleži su pružali pomoć i potporu kralju, naročito treći stalež. Vremenom, pak, kada je kraljevska vlast ojačala i počela da dobija apsolutni karakter, staleži pružaju otpor kralju i nastoje da mu ograniče vlast. Otuda i neredovnost njihovog sazivanja. Sa jačanjem kraljevske vlasti staleži se sastaju sve ređe. Provincijske staleške skupštine. ― Staleške skupštine sastaju se i u provincijama. One su postale u vreme samostalnosti pojedinih velikih oblasti koje su bile van kraljevog domena, pod vlašću krupnih vazala. U XIV veku se ove skupštine sreću u mnogim oblastima: Bretanji, Burgundiji, Provansi. U vreme stogodišnjeg rata provincijske skupštine se održaju i u oblastima kraljevog domena, jer ih je lakše bilo okupiti nego opšte staleže. Sastav i nadležnost ovih skupština slični su opštim staležima: izglasavaju subsidije (pomoć) kralju, utvrđuju poreze i sl. Skupštine su se održale dosta dugo, iako sa smanjenim pravima. Gradovi i seoska naselja. ― O gradskoj samoupravi je već bilo reči. Osim gradova i neka seoska naselja su uživala izvesne lokalne samouprave. One se takođe zasnivaju na poveljama. Opštinama upravlja skup seljana, koji bira svoje službenike. Njihova je dužnost da se brinu o opštinskoj zemlji, sakupljanju poreza i drugih dažbina, očuvanju reda i sl. 2. DRŽAVNO UREĐENJE U PERIODU KASNOG FEUDALIZMA Karakter kraljevske vlasti. ― Od XV veka stalno jača kraljevska vlast u Francuskoj, što je posledica razvoja proizvodnje i društvenih promena koje je taj razvoj izazvao. Razvoj proizvodnje dostigao je stepen manufakture, a treći stalež postepeno prerasta u buržoaziju. Između nove klase i feudalaca nastaju sve dublje protivrečnosti, jer buržoazija sve teže oseća nedostatak političkih prava i mogućnosti da organizuje slobodno društvenu proizvodnju. U toj borbi ona nalazi saveznika u seljacima i gradskom radništvu koje postaje sve brojnije. U jednom periodu odnosi buržoazije i plemstva dostižu izvesnu ravnotežu ― na toj osnovi se izgrađuje apsolutna monarhija kao njihov politički izraz. Potpomažući buržoaziju, kralj donosi niz mera u njenu korist, nastojeći time da sačuva ličnu vlast, suprotstavljajući buržoaziju plemstvu. S druge 112
strane, on čuva feudalni karakter države dajući ustupke novoj klasi, ali zadržavajući sva politička prava za plemstvo. Već od početka XVI veka, za vreme Fransoa I, sva je državna vlast koncentrisana u rukama kralja i njegovog saveta. Staleži se ne sastaju. Poslednji širi oružani pokret plemstva i dela građanstva za ograničenje kraljevske vlasti bili su verski ratovi. Kraljevska moć naročito jača za vreme Anrija IV i Luja XIII. U to vreme, 1614. godine su poslednji put pre revolucije 1789. godine sazvani opšti staleži. Naročite zasluge za uspostavljanje apsolutne vlasti monarha imao je ministar Luja XIII Rišelje. Izvršio je krupne reforme u državnoj upravi, potiskujući iz nje plemstvo i uvodeći obične činovnike. Uprava je centralizovana. Za vreme vladavine Luja XIV apsolutizam dostiže svoj vrhunac. Savladavši Frondu, Luj XIV ostvaruje neograničenu i potpunu vlast. U upravi je sprovedena potpuna centralizacija. Centralna državna uprava. ― Kralj oličava svu vlast, a u njenom vršenju mu pomaže niz organa uprave. Najviši je organ državni savet. Pored državnog saveta, koji se bavi najvažnijim političkim pitanjima, postoji savet depeša, pod čijim su delokrugom unutrašnji poslovi. Funkciju vrhovnog suda vršio je tajni savet. Privrednim poslovima bavi se finansijski savet. Pored državnih saveta postoje i druga državna nadleštva, tzv. kraljevske uprave ― palate: finansijska, uprava poreza, arsenala i druge. Osim ovih kolektivnih tela postoji i nekoliko inokosnih državnih funkcionera. Postoje državni sekretari: za poslove dvora i crkvene poslove, inostrane poslove, vojne i po-morske. Najvažnija među njima je funkcija generalnog kontrolora finansija, koji stoji na čelu unutrašnje uprave. Nadležnost mu je veoma široka ― zemljoradnja, zanatstvo, trgovina, saobraćaj, javni radovi i finansije. Na čelu pravosuđa nalazi se kancelar. Državni sekretari su upravljali i jednim brojem provincija. Većina državnih funkcija je prodavana. Lokalna uprava. ― Lokalna uprava se takođe menja. Uvode se nova zvanja, a stara postaju počasna (baji i senešal). Kazne nadležnosti starih činovnika preuzimaju posebni činovnici. Najvažniji su lokalni upravnici bili generalni guverneri, koji su zastupali kralja u provinciji. Oni vrše nadzor nad radom lokalne administracije, a imaju i sudsku vlast. Vremenom kralj sužava njihova ovlašćenja, plašeći se njihovog preteranog snaženja i ograničuje broj njihovih poslova. U XVI veku se uvodi zvanje intendanta. Oni su prvobitno bili posebni izaslanici koji je trebalo da u provinciji prikupe određena obaveštenja i o tome obaveste kraljevski savet. Kasnije to postaje najvažnija lokalna činovnička funkcija, koja je objedinjavala poslove privrednog, poreskog, upravnog, sudskog i vojnog karaktera. Ostali vidovi lokalne uprave i samouprave. ― U provincijama se zadržavaju skupštine staleža, ali se podvrgavaju kraljevoj vlasti i njihova se ovlašćenja sužavaju. Rešavaju o pitanjima razrezivanja lokalnih poreza i njihove naplate i izglasavaju pomoć kralju. Gradovi su očuvali svoje samouprave, iako su one u jednom broju gradova sužene i ograničene prisustvom državnih činovnika. U većoj meri su sačuvane seoske samouprave. Međutim, za vreme Luja XIV gradske samouprave faktički se potpuno gube. PRAVO U FRANCUSKOJ 1. Izvori prava U francuskoj feudalnoj državi pravo je izrazito složen sistem. Odlikuje ga rascepkanost i veoma veliki broj izvora prava. Prema njihovoj prirodi i poreklu svi se izvori mogu podeliti na nekoliko vrsta: običajno pravo, rimsko pravo, kanonsko pravo i ordonanse (naredbe) vladaoca. Izvori prava se donekle menjaju u kasnom feudalizmu. Najvažniji izvor prava su tada bile kraljevske ordonanse, koje regulišu i javno i privatno pravo. Običajno pravo ostaje i dalje značajan izvor prava, ali se ono menja i zvanično zapisuje. Pod uticajem humanizma i renesanse razvija se i rimsko pravo, ali više u pravnoj teoriji nego u samoj pravnoj praksi. Kanonsko pravo 113
sve više gubi značaj, naročito pobedom svetovne vlasti nad papom. U to vreme dobijaju značaj kao izvor prava sudska praksa i pravna nauka. Glavno obeležje razvoja prava, pored navedenih je nastojanje da se pravo unificira, ujedini. Običaji kao izvor prava. ― Slabljenje javne vlasti krajem karolinške epohe došlo je i do nestanka kapitularija kao važnog izvora prava. Običajno pravo dobija sve više na važnosti. Međutim, umesto ranijeg personalnog, plemenskog običajnog prava, ono nastaje na jednoj teritoriji koja može biti prostrana, čitava oblast, ali i manja ― grad, selo ili pak samo jedan feud. Običajno pravo nastaje i kao sistem propisa koji regulišu položaj pojedinih društvenih grupa: sveštenstva, plemstva, građanstva, zanatlija i drugih. Kao izvor prava običajno pravo preovlađuje na severu Francuske i u njemu su još vidljivi tragovi starih germanskih pravnih običaja. Ono je bilo u prvo vreme usmeno, nepisano, te se ova oblast naziva oblašću nepisanog prava. Na jugu Francuske, ispod reke Loare, gde su bili naseljeni Burgundi i Vizogoti, koji su se ubrzo romanizovali preovladavalo je rimsko pravo, ali se pored njega primenjuje takođe običajno pravo. Rimsko pravo se primenjivalo takođe kao jedan oblik običajnog prava. Ova se oblast nazivala oblašću pisanog prava. Da bi jedan običaj stekao pravnu snagu, potrebno je njegovo dugo ponavljanje. U nekim izvorima se kao rok pominje najkraće vreme od 40 godina, ali se obično sreće izraz „od najstarijih vremena“. Običajno pravo prestaje da važi tako što se više ne primenjuje, ili što se ustaljuje drugačije rešenje. Običajno pravo je najelastičniji izvor prava, ali istovremeno i najnesigurniji. Ponekad se javlja potreba da se dokaže postojanje običajnopravne norme. Sudija to čini putem ispitivanja određenog broja svedoka (deset ili dva puta po deset). Da bi se primenjivala, običajno-pravna norma trebalo je da bude u skladu sa razumom i pravičnošću. Kao vrhovni sudija kralj procenjuje da li je običajno pravo razumno i pravično i u skladu sa opštim dobrom. Na taj način kralj dobija mogućnost da menja običajno pravo. Zapisivanje običajnog prava postalo je neophodno zbog tačnijeg tumačenja i lakšeg suđenja. Prvi zbornici običajnog prava nastali su u Normandiji u XIII veku, kao privatne zbirke. To su Vrlo stari zbornik običajnog prava Normandije, nastao početkom XIII veka i, značajniji od njega, polovinom XIII veka Veliki zbornik običajnog prava Normandije. Ovaj je zbornik uživao veliko poštovanje. Obično se zajedno pominju četiri zbornika nastala u oblastima središnje Francuske u drugoj polovini XIII veka, od kojih je najvažniji zbornik Običaji Bovoazija, izdat oko 1280. godine. Autor ovog izuzetnog dela pravne literature bio je Filip de Bomanoar, baji i senešal u raznim mestima, inače i književnik. Delo se odlikuje jasnoćom, dobrim sistemom i kritičnošću. Do kraja XIII veka načinjeni su zbornici običajnog prava u većini pokrajina. Najvažniji zbornik objavljen u XIV veku je Vrlo stari običaji Bretanje, koji je imao skoro zvanični karakter. Pred kraj veka nastali su Seoski zbornik i Veliki zbornik običaja Francuske u Il-de-Fransu, autora Žaka d’Ablega. Izdati su i zbornici koji sadrže norme o sudskom postupku, šumarstvu, pomorstvu i drugim pitanjima. To su samo najvažniji zbornici običajnog prava. Objavljenih zbornika je inače bilo oko 700, a mnogi su običaji ostali nezabeleženi, što svedoči o ogromnom broju izvora običajnog prava u Francuskoj. U periodu apsolutne monarhije dolazi do zvanične kodifikacije običajnog prava. Neke ugledne privatne zbirke dobile su zvanični karakter. Pored postojećih zbirki su prilikom kodifikacije korišćeni i sudski akti, gradski statuti i povelje, a sazivane su i provincijske staleške skupštine i slični skupovi, da bi utvrdili tačnu sadržinu običajnog prava. S obzirom na to da su postojale brojne razlike između pojedinih običajnih prava, izgrađen je sistem rešavanja sukoba među njima. Kodifikovano običajno pravo uglavnom je sadržalo privatno pravo, iako ne u potpunosti. Jedan njegov deo reguliše crkveno pravo. 114
Rimsko ili pisano pravo. ― Rimsko pravo korišćeno prvobitno na jugu Francuske zasnivalo se na Alarikovom brevijaru kao osnovnom izvoru. Njegovim postupnim izmenama, pod uticajem kapitularija, kanonskog i običajnog prava formiralo se jedno osobeno običajno pravo. Rimsko pravo se sačuvalo zahvaljujući dobrim delom crkvi, jer je činilo jedan od temelja crkvenog prava. Rimsko pravo se izučavalo u mnogim školama u Italiji. Najpoznatija među njima je bila Bolonjska pravna škola na čelu sa Irnerijusom, osnovana u XI veku. To je poznata škola glosatora, koji izučavaju Justinijanovu kodifikaciju. Iz te škole su poticali profesori prava koji su predavali po čitavoj Evropi. U Francuskoj, u Monpeljeu predaje jedan od Irnerijusovih učenika, Placentin. U praksi je rimsko pravo, uglavnom Justinijanovo, primenjivano na jugu Francuske kao i običajno pravo na severu. Vrednost rimskog prava, kao vrhovni sudija, procenjuje kralj. U XIV i XV veku dolazi do izvesnog zaostajanja u izučavanju rimskog prava. Prilikom njegove primene koriste se sholastički metodi sledbenika Tome Akvinskog. Vremenom rimsko pravo sve više dobija u značaju, iako se i dalje tretira kao običajno pravo. To je izričito utvrdio Anri IV 1607. godine. Međutim, rimsko pravo je vršilo značajan uticaj na običajno pravo, u početku tako što su propisima rimskog prava popunjavane praznine u običajnom pravu, a kasnije i na druge načine. Izuzetan procvat doživelo je rimsko pravo u XVI veku, ali je imalo veći neposredan uticaj na nauku nego na sudsku praksu. Kanonsko pravo. ― U srednjem veku je kanonsko pravo doživelo svoj vrhunac. Crkvena jurisdikcija, koja je bila najšira u XIII veku, obuhvatala je mnogo širu nadležnost od one vezane isključivo za sveštenstvo ili duhovna pitanja kada se radilo o laicima. U crkvenoj su nadležnosti poslovi porodičnog prava, testament, ugovori i drugo. U vreme feudalne rascepkanosti crkveno pravo je imalo prednost jedinstvenog sistema, koji je važio za sve vernike. Izvori kanonskog prava su brojni, te se javila potreba da se oni skupe i sistematizuju. Prve zbirke su nastale u XI veku, ali je sve njih bacio u zasenak Gracijanov Dekret, nastao oko 1140. godine. S obzirom na to da je nastao u vreme prvog procvata rimskog prava, Gracijanov Dekret sadrži pored odluka koncila, papskih dekretalija i dela crkvenih otaca i fragmente rimskog prava. Sledeći značajniji zbornik, koji je obuhvatao novije izvore je zbirka Dekretalije Grgura IX iz 1234. godine. Docniji izvori sakupljeni su po naredbi Bonifacija XIII 1298. godine u zbirku pod nazivom Sextus ili Liber sextus (Šestoknjižje), a bilo je i pored nje i drugih zbirki. Skup svih ovih kanonskih zbirki objavio je kao zvaničan izvor kanonskog prava 1582. godine papa Grgur XIII, pod nazivom Corpus iuris canonici. Sledeće zvanično iz-danje načinjeno je tek 1917. godine za vrerne Oape Benedikta XV pod nazivom Codex iuris canonici. Kanonsko pravo je vršilo snažan utica] na ostale izvore prava toga vremena i pred-stavljalo jedinstveno pravo u državi, kao i neku vrstu međunarodnog prava. Značaj kanonskog prava počinje da opada u Francuskoj naporedo sa jačanjem državne, kraljevske vlasti, naročito sudske. Već od XIV veka svetovni sudovi počinju da se bore sa crkvenim oko nadležnosti, te se nadležnost crkvenih sudova znatno sužava. Važnost crkvenog prava opada i zbog samostalnog poiožaja francuske, galikanske crkve. Crkveni propisi nisu mogli biti primenjeni ukoliko ih kralj zvanično ne proglasi za držav-ne zakone. Verska organizacija protestanata bila je u potpunosti regulisana kraljevskim zakonodavstvom. Kraljevske ordonanse. ― Zakonodavna vlast francuskih kraljeva praktično nestaje u vreme prvih Kapeta. Slabost kraljevske vlasti, rascepkanost države i snaga lokalnih feudalnih gospodara su onemogućavali primenu kraljevskih akata u celoj zemlji. Krupni lokalni feudalci su sami izdavali povelje kojima su davali privilegije ili oslobađali obaveza grupe stanovnika ili gradove. Ovi akti se nazivaju asize.
115
Zakonodavna vlast kralja počinje dase razvija njegovim intervencijama u običajnom pravu, kao najrasprostranjenijem izvoru prava. Kao vrhovni sudija, on ceni razumnost i pravičnost običajne norme, a može doneti i novo pravilo. Krajem X1I veka samo najkrupnija vlastela, kraljevi vazali imaju pravo izdavanja pravnih propisa, ali uz saglasnost svojih vazala. Kralj takođe može da izdaje pravne akte samo uz saglasnost vazala. Prvim ordonansama kraljevi rešavaju sukobe između vlastele i gradova ili ispravljaju loše običaje. Saglasnost vazala sa ovim naredbama obavezivala ih je da ih primenjuju na svojim feudima. Kasnije, ordonanse obavezuju i druge vazale, koji se nisu neposredno saglasili s njima. Zakonodavna vlast kralja se vremenom sve više učvršćuje. Od XIV i XV veka najkrupnija vlastela još ima pravo da izdaje svoje propise, ali oni ne smeju biti u suprotnosti sa kraljevim. U vreme kasnog feudalizma, od XVI veka kraljevski zakoni se primenjuju na celoj državnoj teritoriji. U borbi za prevlast nad plemstvom u oblasti zakonodavstva kralj traži saveznika u trećem staležu. Uloga staleža u zakonodavstvu je posredna. Tamo se podnose tužbe i žalbe kralju. Kralju u zakonodavstvu pomažu neposrednije njihovi službenici: kancelar i parlament. Kancelar može da upozori kralja na nedostatke' u zakonu, jer on stavlja pečat i otpravlja kraljeve akte. Parlament mora da registruje ordonansu da bi se počela primenjivati u sudovima. Pre registrovanja parlament treba da ispita akt i predoči kralju primedbe ― remonstrance. U apsolutnoj monarhiji se proširuje zakonodavna vlast kralja. Legisti formulišu apsolutni karakter zakonodavne vlasti kralja rimskom maksimom: quod principi placuit, habet legis vigorem. Kralj mora pri tom biti pravičan, štititi podanike i njihova zakonita prava, ne sme ih ugnjetavati i mora braniti javno dobro. Broj zakonodavnih akata kralja je u ovo vreme veoma veliki. Najbrojnije su ordonanse užem smislu. To je akt kojim se utvrđuju opšte i trajne odredbe, regulišu najmanje jedno, a ponekad i čitav niz pitanja. Edikti sadrže užu materiju, koja se tiče samo jedne oblasti ili neke posebne kategorije podanika. Deklaracija je akt kojim se tumači postojeće pravo. Povelje su pojedinačni pravni akti ili oni koji se tiču jedne kategorije lica. Bile su pečaćene i registrovane kao sve ordonanse. Posebnu vrstu predstavljaju tajne ili zapečaćene povelje (lettres de cachet). Sadržale su posebna i tajna naređenja, od običnih uputstava do izricanja najtežih kazni. Za razliku od običaja, ordonanse su regulisale u principu javno pravo, ali kasnije one obuhvataju i privatno pravo. Ordonansama je kralj kao vrhovni sudija regulisao prvenstveno materiju pravosuđa, njima se potom uređuje organizacija uprave i policije i poreski sistem. Kralj izuzetno intervniše u oblasti privatnog prava, da bi ispravio neke običajne norme ili zaštitio javni interes. Interveniše i kada parlamenti u raznim oblastima različito tumače rimsko pravo. Od XVII veka ova zakonodavna delatnost kralja u oblasti privatnog prava postaje sve intenzivnija. U XVII i XVIII veku su izdate mnoge ordnonanse uglavnom većeg obima, koje su regulisale različitu materiju: uređenje pravosuđa, građanski i krivični sudski postupak, izvršenje presude, organizaciju crkve i univerziteta, crkvenu jurisdikciju, vojsku i trgovačko pravosuđe. Ordonanse Luja XIV tretiraju samo po jednu oblast i predstavljaju prave zakonike. Od 1667. do 1697. godine izdat ih je čitav niz: Ordonansa o građanskom postupku 1667. godine, Ordonansa o krivičnom postupku 1670. godine, Ordonansa o trgovini 1573. godine, nazvana po svom glavnom uređivačku Code Savary (Savarijev kodeks) ili Trgovački zakonik, Ordonansa o pomorstvu 1681. godine, remek-delo Kolbera. Ova je ordonansa ušla u Trgovački zakonik iz 1807. godine. Luj XV je izdao nekoliko ordonansi koje regulišu privatno pravo: o poklonu, testamentu, nasleđivanju fideikomisa. Niz odredaba iz ovih ordonansi je ušlo u Napoleonov Građanski zakonik. Ostali izvori prava. ― Snagu izvora prava u ovo vreme stiče i sudska praksa. Od kraja XV veka pojavilo se nekoliko zbornika sudskih odluka. Naročit značaj su imale odluke vrhovnih sudova, koje su ponekad objavljivane u vidu enciklopedija. 116
Sve veći značaj u XVI veku dobija pravna nauka, naročito istorijska škola na čelu sa Žakom Kižasom (Cujas ili Cuiaccius). Učeni pravnici osim rimskog prava izučavaju i običajno pravo. U XVIII veku se javlja i škola prirodnog prava. Radovi ovih pravnika ― naučnika utoliko predstavljaju izvor prava što daju tumačenja i objašnjenja pojedinih spornih i nejasnih normi. 2. Pojedine grane prava Stvarno pravo. ― Svojina je u Francuskoj veoma složena i pokazuje niz osobenosti. S obzirom na to da je zemlja osnovno sredstvo za proizvodnju, svojina se uglavnom javlja kao svojina na zemlji. U Francuskoj se uglavnom sreću dva oblika svojine na zemlji: alodijalna i feudalna svojina. Alodijalna svojina prvobitno označava zemlju stečenu od predaka, dakle nasleđenu, a ne stečenu po osnovu feudalnog, vazalnog odnosa. Alodijalna svojina je slobodna, nije opterećena feudalnim obavezama i može se slobodno otuđivati i ostavljati u nasleđe, ima karakter privatne svojine. Mnogo je raširenija u južnim oblastima, verovatno zbog jačeg uticaja rimskog prava. Vremenom ovaj oblik svojine ipak nestaje, jer odudara od opšteg režima feudalnih svojinskih odnosa. Osnovna odlika feudalne svojine, koja se razlikuje od rimskog shvatanja svojine kao jedinstvene i potpune vlasti lica nad stvari, je njena podeljenost. Pokušavajući da definišu pravnu prirodu poznorimske emfitevze i feudalne svojine, glosatori su u XIII veku formulisali pojam feudalne svojine kao svojine podeljene između više titulara. To znači da se kao nosioci određenih svojinskopravnih ovlašćenja nad zemljom mogu javiti više lica. Otuda se u francuskom pravu ova zemljišna prava i ne zovu svojina nego držanja (tenure). Druga karakteristika svojinskih odnosa u Francuskoj, kao i u drugim feudalnim državama je neodvojivost javnopravnih ovlašćenja od privatnopravnih. Držanje neke zemlje podrazumevalo je i priznavanje nečije vlasti, te se formuliše pravilo „nema zemlje bez gospodara“. Preovlađujući zemljišni posed je feud. Feud nastaje iz vazalnog feudalnog odnosa. Senior ustupa vazalu zemlju uz određene obaveze. Ustupljene zemlje ne postaju puna svojina vazala. On ima pravo da drži feud i da ga koristi, bez materijalnih obaveza prema senioru. Prvobitno ne može da otuđi feud, niti da ga ostavi u nasledstvo. Od XIII veka vazal može da proda feud, s tim što novi vlasnik preuzima njegove vazalne dužnosti. Prilikom prodaje se plaćala određena taksa. Feud se mogao ostaviti u nasleđe sinu, koji je takođe plaćao taksu, prvobitno neku vrstu otkupa, obično u iznosu jednogodišnjeg prihoda. Ako vazal umre bez naslednika, feud se vraća senioru. U nekim slučajevima senior može i da oduzme feud. Na feudu su nastanjeni seljaci, koji su u najdužem periodu feudalizma u Francuskoj lično slobodni. Njihovo držanje se naziva cenziva. Cenziva je državina zemlje opterećena dažbinama i drugim obavezama u korist feudalnog gospodara. Osnovna obaveza seljaka je plaćanje cenza, koji je mogao biti različit: u novcu ili u naturi ili mešovit. Cenz nije bio naročito visok i simbolično je označavao priznavanja feudalčeve vlasti. Druga obaveza je supercenz ili šampar. Predstavljao je neku vrstu zakupa. Mogao je biti različite vrste (u novcu, naturi, radnim obavezama), ali je uvek vrlo visok. Seljak inače ne duguje feudalcu druge obaveze ni vernost jer je lično slobodan. Dažbine su opterećivale zemlju, a ne njega lično. Cenziva postepeno dobija nasledan karakter, a može se i otuđiti pod određenim uslovima. S obzirom na ovako složene svojinske odnose, pravo štiti prvenstveno državinu, kao očigledno ispoljavanje svojinskih prava nekog lica na stvari. Neometana državina je u roku od 1 godine i 1 dana održajem stvarala svojinu. Od XIII veka se predviđaju duži rokovi za zastarelost, 10 i 30 godina. Državina se štiti i od nasilnog uznemiravanja. Državina je igrala važnu ulogu i prilikom prenosa svojine. Za valjanost prenosa svojine tražila se tradicija stvari. Kada se radilo o
117
feudalnoj svojini na zemlji, prenos svojine se vršio zasnivanjem novog vazalnog odnosa između novog vlasnika zemlja i seniora i svečanim uvođenjem u posed ― investiturom. Zaloga se javlja u francuskom pravu u dva oblika. Obezbeđenje poverioca se postizalo predavanjem zemljišne deonice sa svim pravima na njoj poveriocu i obavezom vraćanja u slučaju isplate duga. Poverilac je mogao sa deonice prikupljati prihode, ne računajući ih u dug. Takva se zaloga nazivala mrtva ruka (mortgage), jer je zemlja za dužnika bila kao mrtva. Prihodi sa zemlje su poveriocu u stvari zamenjivali kamatu koju je crkva zabranjivala. Drugi oblik je živa zaloga (vitgage), gde se prihodi uračunavaju u dug. Od XII veka se počinje primenjivati takav oblik zaloge gde je imanje ostalo u državini dužnika, a ugovor je sadržao odredbu da se zemlja može uzaptiti i prodati u slučaju neisplate duga. To je ustanova hipoteke. Porodično i nasledno pravo. ― Bračno i porodično pravo gotovo u celini potpadaju pod jurisdikciju crkve. Crkva reguliše sve što se tiče porodičnih odnosa, od zaključenja braka do imovinskih odnosa bračnih drugova. Crkveno pravo postavlja uslove i ističe smetnje za zaključenje braka. Za brak je bilo potrebno punoletstvo, za ženu uzrast od 12, a za muža 14 godina. Postoji niz bračnih smetnji, od kojih su neke apsolutne, potpuno onemogućuju dotičnom licu da sklopi brak sa bilo kim, a druge smetnje ne dozvoljavaju sklapanje braka samo između određenih osoba. U prvu grupu spada: postojanje ranijeg punovažnog braka, pripadnost višim svešteničkim redovima, nedostatak krštenja. U drugu grupu smetnji spadaju u prvom redu sve vrste srodstva, krvnog i drugog. Zabrane su veoma stroge, krvni srodnici sve do 7. stepena pobočnog srodstva nisu mogli stupiti u brak. Nevažeći su bili brakovi sklopljeni prevarom, na silu ili iz zablude. Tražila se dakle saglasnost volja mladenaca. Crkveni obred kao obavezan način zaključenja braka se javio relativno kasno, iako se crkva dugo borila za to. Brak je neraskidiv. Supruzi su obavezni na vernost i zajednički život. Neverstvo je smatrano krivičnim delom. Položaj žene u braku je bio podređen. U prvo vreme je žena imala ograničenu poslovnu sposobnost, ali je kasnije potpuno gubi. Imovinski odnosi bračnih drugova su regulisani običajnim pravom i dosta se razlikuju. Zajedničkom imovinom upravlja suprug za vreme trajanja braka, a posle smrti jednog bračnog druga, drugi uzima polovinu imovine, a polovinu dobijaju naslednici. U oblasti pisanog prava važi drugačiji režim. Žena donosi miraz kojim muž upravlja, ali se posle njegove smrti vraća ženi. Odnosi u porodici se takođe razlikuju u pojedinim oblastima. Na jugu, prema rimskoj tradiciji, otac ima doživotnu vlast nad članovima porodice. Njihova imovina ulazi u imovinu oca porodice. Na severu očinska vlast ima više karakter starateljstva, koje može vršiti i majka. Deca se oslobađaju roditeljske vlasti punoletstvom, stupanjem u brak ili odlaskom iz kuće. Iako su prvobitno bili neotuđivi, pa se prema tome nisu mogli ostaviti u nasleđe, feud i cenziva su vremenom dobili nasledni karakter. Feud se u početku mogao deliti između više naslednika, ali je to dovodilo do njegovog usitnjavanja i oštećenja interesa seniora, te je od XII i XIII veka ovaj običaj napušten. Feud je od tada nasleđivao samo najstariji sin. Do XIII veka su žene bile isključene iz prava nasleđivanja feuda. Kasnije žena može naslediti feud, s tim što vojnu službu obavlja njen muž. Ako nije udata, mora dozvoliti da je senior uda. Žena ne nasleđuje muža, dobija samo posle njegove smrti polovinu zajedničke imovine, odnosno dobra koja joj je muž poklonio prilikom zaključenja braka. Testamentalno nasleđivanje nije imalo isti karakter u celoj državi. Na jugu, pod uticajem rimskog prava, zaveštalac je imao punu slobodu raspolaganja svojom imovinom. Na severu, u oblastima običajnog prava, zaveštalac nije mogao testamentom zaobići zakonske naslednike. On je testamentom samo nalagao da izvrše određene isplate, obično u religiozne svrhe. Od XVI veka zaveštalac ima veću slobodu raspolaganja, ali se kod nasleđivanja nepokretnosti zadržavaju feudalni principi. 118
Krivično pravo. - Krivično pravo je u prvom periodu razvoja francuske feudalne države bilo regulisano pretežno običajnim pravima, a kasnije ordonansama. Ovako brojni izvori prava dovodili su do neujednačenog regulisanja krivičnog prava. Otuda se ono izgrađuje dobrim delom i kroz sudsku praksu. Delikti su izašli iz privatne sfere, tj. povreda pojedinca se ne smatra više njegovom stvari, nego i povredom društvenog poretka i javnog interesa. Sistem kompozicije je, dakle, prevaziđen. U krivičnom pravu je prihvaćen princip subjektivne odgovornosti, tj. da je za krivičnu odgovornost potrebna vinost delinkventa. Ovaj princip ipak nije do kraja sproveden, jer se često vode i procesi protiv životinja koje su nekom nanele povredu. Isto tako nije razvijen ni pojam uračunljivosti, kažnjavana su i deca i duševno obolela lica. Prihvaćen je i princip individualne odgovornosti, ali ni on dosledno. Za neka teška krivična dela, npr. uvredu kralja odgovarala su, sem delinkventa i njegova deca. U pravnim izvorima nailazimo na pokušaje sistematizovanja krivičnih dela. Bomanoar ih deli prema težini: teška, srednja i laka. U teška dela su spadali jeres, izdaja, ubistvo, silovanje, paljevina, krađa, falsifikovanje novca. Kažnjavana su obično smrtnom kaznom ili sakaćenjem. Srednje teška dela su kažnjavana najčešće imovinskim kaznama, a ponekad još i zatvorom. Kazne za laka dela često nisu ni predviđene, već ih sudija izriče po svom nahođenju. Sudija je uopšte imao veliku slobodu pri odmeravanju visine kazne. Svrha kazne je bila prvenstveno odmazda, ali i zastrašivanje stanovnika, te su kazne obično izvršavane javno. 3. Organizacija sudova i sudski postupak Osnovni princip na kome počiva pravosuđe u Francuskoj već je pomenut: to je sud jednakih. Svim pripadnicima francuskog društva sudili su članovi njegovog staleža. Ova se vrsta suđenja izgubila najpre kod seljaka. Njima počinje ubrzo da sudi njihov gospodar. Kraljevska kurija, koja je i najviši sud u zemlji, sudila je po istom principu. Kurija ima dosta raznovrsnu sudsku nadležnost. Ona presuđuje sporove među feudalcima, kraljevim vazalima, a sudi im i za krivična dela. Osim toga, kurija je građanski i krivični sud za stanovništvo kraljevskih domena. Sredinom XIII veka zbog razgranjavanja državnih poslova koje je kurija obavljala, izdvaja se posebno sudsko odeljenje, pod nazivom parlament. Najveći uticaj u njemu su imali učeni pravnici, legisti. Proširenje kraljevog domena i državne teritorije dovelo je do formiranja novih, lokalnih parlamenata. Kao i drugi državni položaji i funkcije člana parlamenta se od XVI veka prodaju, što je omogućilo predstavnicima buržoazije da u većem broju uđu u parlament. Parlament ima i izvesno učešće u zakonodavstvu. On može da donosi odluke u slučaju praznina u zakonodavstvu i običajima, koje su obavezne za niže sudove. isto tako parlament koristi svoju dužnost da zavede u registar kraljeve zakonodavne akte da bi kralju skrenuo pažnju na neke nedostatke toga akta. Te se njegove primedbe nazivaju remonstrance. Kralj ih može, ali i ne mora usvojiti. Pri parlamentu deluju i kraljevi prokurori i advokati. Prokuror zastupa kraljeve interese, interese fiska, korporacija, maloletnika i poslovno nesposobnih lica. Kasnije oni vrše nadzor nad krivičnim gonjenjem, a ustanovljene su i funkcije lokalnih prokurora. Kraljevski advokati daju pravne savete isključivo u vezi sa kraljevim interesima. Sudska nadležnost nije bila strogo vezana za parlament. Kraljevski savet (bivša kurija) zadržava još uvek pravo suđenja u nekim važnim pitanjima, a sudsku nadležnost ima i finansijska uprava. Sudsku vlast u provincijama vrše prevoi i baji, a kasnije i senešali. Prevoi sude u prvoj instanci, a baji u prvoj i drugoj, u građanskim i krivičnim stvarima. Od XVI veka se osnivaju
119
novi sudovi koji su u nekim provincijama sasvim zamenili dotadašnje sudove, a u nekim postali viša instanca u odnosu na stare. Feudalno pravosuđe se deli na dve vrste. Niži sudovi sitnije vlastele sude lakša krivična dela i sitnije građanske stvari. Viši feudalni sudovi, gde sudi više, titulovano plemstvo (vojvode, markizi) sudi za teška krivična dela i krupnije građanske parnice. Ovi sudovi sude i vazalima i vilanima. Vazalima sude njihovi perovi. Feudalac ima čvrstu obavezu da sudi. Sudski postupak još nije razdvojen na krivični i građanski. Pokreće se na tužbu oštećene strane. Postupak je javan i usmen i strogo formalističan. Greška koju stranka načini u izgovaranju neke propisane formule povlačila je gubitak spora. Dokazna sredstva su priznanje, svedoci, zakletve, ordalije i sudski dvoboj. Prvobitno nije postojalo pravo žalbe na presudu. Nezadovoljna stranka mogla je da izazove sudiju na dvoboj. Žalbe su ustanovljene, sve do kralja. Suđenje u gradovima je zavisilo od stepena njihove autonomije i bilo organizovano vrlo različito. Gradovi sa širim autonomijama su imali samostalno sudstvo, koje nije bilo potpuno odvojeno od uprave. U gradovima sa užim samoupravama sudili su kraljevi ili seniorovi predstavnici, ponekad uz pomoć izabranih gradskih predstavnika. I u autonomnim gradovima je ponekad kralj zadržavao pravo da sudi u izuzetno teškim slučajevima. Razvitak apsolutizma dovodi do borbe kraljevskih sudova za prevlast nad feudalnim sudovima. Povećan je broj krivičnih dela za koja je u prvoj instanci nadležan kraljevski sud ― kraljevski slučajevi. Uvedeno je pravo žalbe na presude feudalnih sudova. Umesto akuzatorskog se uvodi inkvizicioni postupak. Iz sudskog postupka nestaje sudski dvoboj kao dokazno sredstvo, a sve veći značaj dobijaju isprave i svedoci.
2. NEMAČKA ISTORIJSKI RAZVOJ NEMAČKE DRŽAVE Po Verdenskom ugovoru 843. godine su oblasti oko Rajne i istočno od nje pripale unuku Karla Velikog, Ludvigu Nemačkom. To su bila četiri velika vojvodstva: Švapska, Bavarska, Saksonija i Frankonija, a nešto kasnije im je prisajedinjena i Lotaringija. Ove oblasti nisu bile jedinstvene ni u političkom ni u etničkom pogledu. Od početka X veka Karolinge zamenjuje saksonska dinastija na čelu sa Henrihom I Ptičarom (919-936). U X veku državna teritorija se proširuje osvajanjem istočnih oblasti naseljenih slovenskim stanovništvom. U to vreme dolazi do razvoja feudalnih odnosa u Nemačkoj, ali mnogo sporije nego u drugim zemljama. Još je živa organizacija seoske marke, ali se ona postepeno raspada i seljaštvo se ubrzano raslojava. Jača rodovska i dvorska aristokratija, koja zauzima velike komplekse zemlje. Postepeno se formira-ju dva osnovna društvena sloja: vojni, koji čine feudalni riteri i poreski, u koji ulaze seljaci. Taj je proces vidljiv u vojnoj reformi Henriha I Ptičara po kojoj svako ko može da se bori na konju (odnosno pribavi opremu) ulazi u vojni stalež, a ko Ne može u poreski. Vojni stalež je činilo nekoliko kategorija stanovništva. U njega ulaze krupni posednici, neposredni kraljevi vazali, crkveni kneževi i ogroman broj ritera ― sitnog plemstva. Deo tog sloja čine i ministerijali, bivši neslobodni ljudi, koji formalno još izvesno vreme ostaju neslobodni, ali se ubrzo potpuno izjednačuju sa riterima. U poreski stalež ulaze slobodni seljaci, 'kojih se zadržao još relativno veliki broj. Drugu kategoriju čine seljaci koji nisu vlasnici već držaoci zemlje koju obrađuju i na nju plaćaju dažbine (Hörige), a treću čine kmetovi i neslobodne sluge (Leibeigene). U to vreme javlja se u Nemačkoj već i gradsko stanovništvo, ali još nema veći značaj. Građani žive po posebnom gradskom pravu. Uživajući izvesne autonomije, gradovi kao kolektiv plaćaju porez.
120
Grofovi kao lokalni upravnici postepeno postaju nasledni vlasnici lena. Grofovije se cepaju na manje teritorije koje grof daje svojim vazalima. Da bi suzbio moć grofova i vojvoda Oton I (936-973) daje vojvodstva svojim rođacima. U borbi protiv jačanja moćnih kneževa Oton se oslanja na crkvu. Kralj ima prema crkvi velika prava, materijalna i druga, sa crkvenih imanja dobija mnoge dažbine. Oton nastoji da proširi crkvena dobra i ojača njihov imunitet. On izdaje crkvi Otonove privilegije. Crkveni imunitet se proširuje i na okolinu crkvenih poseda, gde crkva dobija posebnu jurisdikciju. Osim nižeg, imunitet sada obuhvata i više krivično pravosuđe. Imunitet proizlazi neposredno iz kraljevske vlasti. Ovim privilegijama su crkveni okruzi izjednačeni sa grofovijama. U X veku razvijeni, bogati gradovi severne Italije počinju da privlače nemačke feudalce. Oton počinje da priprema osvajanje Italije. Između ostalog, njegov cilj je bio i da svojoj vlasti potčini papu, čime bi i crkvene kneževe u Nemačkoj potpuno podredio kraljevskoj vlasti. Pošto je 951. godine prodro u Italiju i proglasio se za langobardskog kralja, Oton želi da dopre do Rima. Feudalni sukobi i razdori u Rimu mu u tome idu na ruku, jer ga papa poziva u pomoć. Oton se odaziva i 962. godine ga papa kruniše za cara. Carstvo je kasnije dobilo naziv Sveto rimsko carstvo nemačkog naroda. Carstvo je manje od karolinškog, obuhvatalo je samo Nemačku i deo Italije. U kasnijim italijanskim pohodima je nemačko plemstvo bezobzirno pljačkalo bogate italijanske gradove i držalo u potčinjenosti papu. Smatralo se da su teorijski car i papa ravnopravni na čelu rimskog carstva. Stvarnu nadmoć imao je car, jer je vlast pape kao svetovnog vladara bila sasvim slaba. I crkveni velikodostojnici teže da se osamostale. Na jugu Italije vlada Vizantija. Posle neuspelog pokušaja da osvoji južnu Italiju, Oton ženi svoga sina vizantijskom princezom. To će poslužiti kao osnov i izgovor za dalje osvajanje Italije. Planove za osvajanje Italije i stvaranje države koja bi obuhvatila sve hrišćanske zemlje gajili su i Oton II i Oton III. Za to vreme dolazi do krize u Nemačkoj. Danci zbacuju nemačku vlast. Polapski Sloveni dižu ustanak. Jača i Poljska i crkveno se oslobađa potčinjenosti Nemačkoj. Kasniji carevi napuštaju ideje o stvaranju velikog carstva. Pokušavaju da se učvrste u Nemačkoj. Od početka XI veka do početka XII veka vlada frankonska dinastija koja nastoji koristeći se materijalnim sredstvima crkve da ostvari nemačku prevlast u Evropi. Sredinom XI veka počinje ogorčena borba pape sa carem za prevlast u Svetom rimskom carstvu. Od XI do XIII veka Nemačka postepeno ali primetno ekonomski napreduje. Razvija se poljoprivreda. Napreduje gradska trgovina i zanatstvo i broj gradskog stanovništva raste. Napreduje, iako sporije nego u drugim zapadnim zemljama, proces feudalizacije. U X i XI veku još ima slobodnih seljaka. I kada je feudalizam već bio razvijen, očuvana su na selu obeležja seoske opštine (marke). Pored svoje deonice seljak ima pravo korišćenja zajedničkih zemalja. Seoska opština zadržava i neke oblike svoje samouprave. Od XII veka se uz Rajnu i Dunav razvijaju gradovi u kojima se proizvodi tekstil i oružje. Većina ovih gradova je bila zavisna od episkopa. U njima često dolazi do ustanaka. Pojedini delovi države su i ekonomski i politički nezavisni. Nije došlo ni do političkog ni do ekonomskog ujedinjenja. Carska vlast je sasvim slabo povezivala pojedine oblasti. Najistaknutiji predstavnik frankonske dinastije bio je Konrad II. Oslanjajući se i dalje na crkvu u borbi protiv vojvoda, Konrad nastoji da pridobije i brojno sitno plemstvo. U to vreme dolazi do krupnih promena u crkvi. Javlja se pokret, po manastiru Klini u Burgundiji gde je nastao nazvan klinijevski. To je pokret za crkvene reforme, učvršćenje ugleda crkve, veću disciplinu, bolju organizaciju. Pokret se bori i protiv prava svetovnih vladalaca da vrše investituru, uvođenje episkopa u posed i crkveni čin, davanjem episkopskih obeležja, što je praktično značilo dodelu episkopskih zvanja. Istovremeno, klinijevci su za jaku vlast vladara, smatrajući je nužnom u borbi protiv samovolje feudalaca i seljačkih ustanaka. Jačanju otpora crkve protiv svetovne vlasti doprinelo je sve otvorenije mešanje vladalaca u crkvene stvari. Carevi čak smenjuju i postavljaju pape. Lateranski koncil održan 1059. godine je utvrdio da papu biraju kardinali, crkveni velikodostojnici koje postavlja papa. Glavni nosilac 121
ovih reformi bio je Hildebrand, od 1073. godine papa pod imenom Grgur VII. U svom spisu Diktat papa, on je izneo svoje nazore o odnosu crkvene i svetovne vlasti: papa je senior svih vladara, on im sudi i kažnjava. Grgur VII je našao energičnog protivnika u Henrihu IV. Sukob je postajao sve žešći, pa je Henrih 1076. godine sazvao u Vormsu koncil koji je zbacio papu. Međutim, kako su u Nemačkoj vladali nemiri, Henrih je 1077. godine u Kanosi morao da se pokori papi i moli oproštaj od njega. Sukob se nastavio i u vreme naslednika Henriha IV i završen je kompromisom, Vormskim konkordatom 1122. godine. Po njemu episkope bira sveštenstvo i crkva vrši „duhovnu investituru“. Car uvodi episkopa u posed, tj. daje mu feud. Ovaj je spor podstakao političku misao. Bile su brojne rasprave o poreklu i karakteru vladalačke vlasti. Neposredna posledica ovih borbi bilo je slabljenje vladalačke vlasti u Nemačkoj. Carske odluke su sada zavisile od skupštine kneževa, rajhstaga (Reichstag). Njima kasnije, samo kao posmatrači prisustvuju i predstavnici gradova. Rajhstagu je prethodila slična ustanova, hoftag (Hoftag), kraljevski savet, uži krug predstavnika najvišeg plemstva, koji su kralju pomagali u donošenju nekih odluka. Godine 1125. se gasi frankonska dinastija. Posle kratke vladavine saksonske dinastije dolazi na presto porodica Hoenštaufen, vojvode Švapske i Frankonije. Ovoj dinastiji je pripadao jedan od najvećih nemačkih careva, Fridrih Barbarosa. Sposoban vojskovođa i dobar političar, on je isticao tezu o prvenstvu carske vlasti. Pretendovao je na puno prvenstvo, ne samo nad nemačkim, nego i ostalim vladarima. Međutim, pored ovih velikih planova, Fridrih je morao da se bori za održanje svoje vlasti u samoj Nemačkoj. Među nemačkim kneževima jača sredinom XII veka porodica Velfa. U Italiji se razvijaju lombardijski gradovi, koji postaju gotovo sasvim samostalni. Posle kraćeg perioda dobrih odnosa sa papom koji ga je krunisao za cara u Rimu, dolazi opet do krize. Ograničivši samouprave italijanskih gradova, Fridrih je izazvao njihov oružani otpor, kome se pridružio i papa. U tome ratu Fridrih je zahtevao pomoć moćnih nemačkih kneževa, u prvome redu Henriha Lava, Velfa, koji se nije odazvao tome zahtevu. Izgubivši rat, Fridrih je kaznio Henriha Lava oduzevši mu sve posede. Borba između Hotinštaufovaca i Velfa nastavljena je i kasnije. Protivnici cara i carske vlasti nazivani su velfi (ili gvelfi, kako su izgovarali Italijani), a careve pristalice gibelini (prema drugom imenu dinastije Hoenštaufen, Vajblingen). Za vreme Fridrihovog naslednika Henriha VI utvrđena je nemačka vlast u severnoj Italiji, a njegovom ženidbom sa naslednicom Kraljevine dveju Sicilija je i južna Italija dospela pod nemačku vlast. Posle njegove smrti dolazi do dužeg perioda slabljenja carske vlasti. U jednom trenutku su bila izabrana čak dva cara. Ovakvo stanje iskoristio je papa Inoćentije III, veoma sposoban i autoritativan. Za vreme njegove vladavine crkva se oporavila, organizaciono i materijalno ojačala. Počele su masovne prodaje indulgencija, pismenih papskih oprosta grehova. Sve veću ulogu dobija inkvizicija, tajni crkveni sud za jeresi. Inoćentije je uspeo da potpuno uništi nemačku vlast u Italiji. Opadanje državnog jedinstva Nemačke bilo je naročito primetno za vreme vladavine Fridriha II Hoenštaufovca. On je živeo u Italiji i činio ogromne ustupke nemačkim kneževima da bi mogao da vodi samostalnu politiku u Italiji. Crkvenim kneževima je dao široka prava, približivši ih položaju samostalnih vladara. Svetovni kneževi su čak dobili pravo kovanja novca. Ograničio je gradska prava i stavio sudove u zavisnost od kneževa. Nemački presto su Hoenštaufovci izgubili 1254, a poslednji potomak dinastije je ubijen u Italiji 1268. U periodu od 1254. do 1273. godine birano je nekoliko careva, sasvim beznačajnih ličnosti koje nisu imale nikakvu vlast, te se obično ovaj period naziva interregnum. Nemačka se raspala na nekoliko feudalnih oblasti. U to vreme je Nemačkoj prisajedinjena Burgundija, osvojena Češka i baltičke zemlje. Novi car je bio Rudolf Habsburški, izabran 1273. godine. Nije bio iz neke od velikih, moćnih feudalnih porodica, te je upravo zato i bio izabran. U zemlji vlada feudalna anarhija, 122
kneževi ratuju među sobom, riteri pljačkaju gradove, izbija niz seljačkih ustanaka. Vlast sve više preuzimaju veliki kneževi, koji formiraju naročitu kolegiju kneževa izbornika. Pored njih, veliki politički uticaj ima i rajhstag (sabor carstva), kome ponekad prisustvuju i predstavnici gradova. Car nema nikakvog upravnog aparata, ne postoji zajednička vojska, sudovi i finansije. Car ima vlast kao i svaki drugi knez. U pojedinim kneževinama se formiraju i lokalne skupštine staleža, landtag. U sledećem periodu birano je nekoliko careva, iz raznih porodica, koji su uglavnom brinuli o tome da za vreme svoje vladavine prošire svoje feudalne posede. Obnovljeni su, bez uspeha, italijanski ratovi. Konačni poraz carske vlasti predstavlja Zlatna bula Karla IV iz luksemburške dinastije, izdata 1356. godine. Marks ju je nazvao „ustavom nemačkog mnogovlašća“. Bulom kralj priznaje punu samostalnost kneževa ― izbornika i odriče se mešanja u njihove stvari. Utvrđen je način izbora cara. Izbornu kolegiju čine tri duhovna kneza, arhiepiskopi Kelna, Majnca i Triera i četiri svetovna: češki kralj, saksonski vojvoda, brandenburški markgrof i rajnski falcgraf. Izbor se vrši prostom većinom. Bulom su legalizovani i privatni ratovi, sa izuzetkom rata vazala protiv seniora. Zlatna bula zabranjuje i saveze gradova, da ne bi ugrozili vlast kneževa. Posle smenjivanja luksemburške dinastije, za cara je ponovo izabran jedan Habsburg, u čijoj će porodici carska titula ostati od 1437. sve do 1806. godine. Međutim carstvo se i dalje raspada, te tokom XV veka predstavlja fikciju. Nemačka privreda je, uprkos političkoj rascepkanosti, do XV veka dostigla visok stepen razvijenosti. U južnim oblastima je bilo razvijeno rudarstvo i manufakturna proizvodnja, a gradovi su bili centri veoma razgranate trgovine. Na određenom stepenu razvoja proizvodnje, politička razdrobljenost je ipak postala prepreka daljem napretku, jer nije omogućavala stvaranje jedinstvenog tržišta, poreskog, carinskog i pravnog sistema, neophodnih uslova za dalji razvitak. U XV veku nemačka privreda počinje da opada. Uzroci toga opadanja su brojni, spoljašnji i unutrašnji. Međunarodna trgovina je krenula drugim putevima, što je dovelo odmah do opadanja i unutrašnje trgovine. Nemačkim trgovcima konkurišu holandski i engleski. Neposredna posledica stagnacije trgovine je zaostajanje zanatstva, pa samim tim i robne privrede u celini. Oživljuje naturalna privreda. To dovodi do osiromašenja građanstva i pogoršanja položaja seljaka, čije obaveze postaju sve teže. Carevi iz Habsburške dinastije, Maksimilijan I i Karlo V pokušavaju krajem XV i početkom XVI veka da učvrste carsku vlast i postignu izvesno jedinstvo nemačkih zemalja. Njihova vladavina značila je inače početak sve veće moći Habsburške kuće u Evropi. U takvim uslovima dolazi u Nemačkoj početkom XVI veka do reformacije i velikog seljačkog ustanka 1525. godine. Seljaci su se borili za olakšanje svojih obaveza, ukidanje kmetstva, globa, olakšanje rabota, ukidanje regalnih prava. Srednji slojevi gradskog stanovništva koji su se pridružili seljacima u ustanku zahtevaju ujedinjenje Nemačke, jedinstveno zakonodavstvo i sudstvo, jedinstveno monetarno i carinsko područje. Seljački ustanak je ugušen, a posledice koje su nastupile posle reformacije i rata uglavnom su se ispoljile u položaju crkve i religije. Crkvena imanja su sekularizovana ne samo u protestantskim kneževinama, nego dobrim delom i u katoličkim, u korist svetovnih kneževa i gradova. Položaj gradova je inače pogoršan. Za učešće u ustanku plaćali su teške kazne, a privilegije su im oduzete. Reformacija je doprinela razjedinjavanju Nemačke, u kojoj se sada zemlje dele i po religiji, na protestantske kneževine na severu i katoličke na jugu. Protestanti i katolici su stvorili svoje saveze, a susedne države, plašeći se jačanja Habsburga su bile spremne da se umešaju u njihove razmirice. Do rata je došlo 1618. godine a trajao je do 1648, pa se naziva tridesetogodišnji rat. Rat je počeo kao ustanak protiv Habsburga, ali je uskoro dobio evropske razmere. Rat je bio izraz dubokih suprotnosti između katolika i protestanata, antagonizma između protestantskih kneževa i carskog dvora. S obzirom na zemlje koje su u njemu učestvovale i teritorije na kojima se vodio, tridesetogodišnji rat se uglavnom deli na tri 123
faze. Rat se završio Vestfalskim mirom 1648. godine. U njemu je Nemačka izgubila gotovo polovinu svoga stanovništva i bila teško opustošena. Ostala je potpuno razjedinjena, politički razbijena na oko 300 samostalnih jedinica. Po Vestfalskom miru, njihovi vladari su dobili pravo da sklapaju ugovore sa drugim (nenemačkim) državama. Tridesetogodišnji rat je prouzrokovao dalje opadanje gradova, učvršćenje feudalnih odnosa i otežavanje položaja seljaka. Vlast kneževa postaje gotovo apsolutna. Zemaljske skupštine (landtag) se više ne sastaju. Carska vlast postaje sasvim slaba. Rajhstag se od 1663. godine pretvorio od povremene ustanove u stalno telo, koje zaseda u Regensburgu. Sačinjavale su ga tri kurije: izborni kneževi, kneževi i gradovi. On ima veoma malu stvarnu vlast. Za razliku od zajedničkih organa, razvijaju se državne organizacije pojedinih kneževina, koje u XVIII veku već imaju obeležja apsolutizma. Od XVI veka dolazi do promena u načinu poljoprivredne proizvodnje. Uvećava se feudalčev zemljišni posed, na račun seljačkih deonica. Seljaci su podvrgnuti sve težoj eksploataciji, sve strože se vezuju za zemlju. Gospodar ima nad njima jurisdikciju i patrimonijalnu policijsku vlast. U gradovima je zadržana cehovska i esnafska organizacija, koja se širi, obuhvatajući sve veći broj zanimanja. Gradovi imaju sve manje samostalnosti. U ovo vreme najveće nemačke države bile su Austrija i Pruska. Između ove dve države već tada počinje suparništvo oko vodeće uloge u krugu nemačkih zemalja. Pruska je protestantska zemlja. Postupno je stvarana, ujedinjenjem nekoliko manjih jedinica. Od XVII veka na čelu Pruske je dinastija Hoencolern. Protiv ujedinjenja manjih nemačkih zemalja pod pruskom vlašću borile su se skupštine tih oblasti. Njihovi su otpori savladani, bilo ograničenjem njihovih prava, bilo prostim ukidanjem. U XVIII veku Pruska ima sva obeležja apsolutne monarhije. Vladajuću klasu čini plemstvo iz kojeg se regrutuju viši činovnici i oficiri. Plemstvo ima sudsku vlast i patrimonijalnu policiju, kao i patronat nad crkvom i školom. Većina seljaka je vezana za zemlju i opterećena teškim obavezama. Postoje u malom broju i slobodni seljaci. U istočnim oblastima preovlađuje nasledni doživotni seljački posed. Te seljake zemljoposednici teraju sa zemlje, zaokružujući svoja imanja. Seoske opštine imaju izvesnu samoupravu, biraju starešine na seoskim zborovima. Gradski stalež je malobrojan. Državna uprava je strogo centralizovana. Najviši državni organ je tajni savet. Administracija je veoma složena, sveobuhvatna i hijerarhijski organizovana, te daje državi karakter policijske države. O Austriji će biti reči kasnije. DRUŠTVENO UREĐENJE Feudalna klasa u Nemačkoj nastaje iz više izvora. Osnov na kome počiva prvobitna diferencijacija društva bio je karakter vojne službe. Veliki deo nemačkog plemstva činilo je niže plemstvo. Ono je jednim delom nastalo iz specifičnog sloja puluslobodnih ljudi, ministerijala. Vremenom se ministerijali izjednačuju sa ostalim sitnim plemstvom, riterima. Nemačko seljaštvo se delilo na slobodno i neslobodno. Slobodni seljaci su imali zemlju u svojini, ili su pak uzimali zemlju u zakup, plaćajući na nju cinz. Bilo je dve kategorije neslobodnih seljaka. Prva kategorija je nasledno vezana za zemlju koju obrađuje i daje za to razne dažbine, čiji je iznos bio utvrđen. Visina dažbina je mogla biti promenjena samo po odluci patrimonijalnog suda. Seljak nije mogao da zaključi brak slobodno, nego samo sa odobrenjem feudalaca. Druga kategorija neslobodnih seljaka je bila primorana neograničeno da radi za gospodara i dobijala od njega izdržavanje. Mogli su raditi kao posluga ili su im davane zemljišne deonice. Vremenom su slobodni seljaci koji nisu imali svoju zemlju, nego su plaćali cinz izjednačeni sa zavisnim seljacima vezanim za zemlju. Od XI veka počinje u Nemačkoj razvoj gradova. Gradovi nastaju od starih rimskih naselja, razvojem seoskih naselja i kao novi gradovi. Oni su u Nemačkoj potčinjeni neposredno caru i od njega dobijaju povlastice ― carski gradovi, ili svetovnim i crkvenim kneževima ― kneževski. 124
Stanovništvo gradova je mešovito. Pored slobodnog ima i neslobodnog stanovništva koje plaća dažbine feudalnom gospodaru, ali protekom određenog roka i ovi neslobodni ljudi u gradu stiču slobodu. Stanovništvo se organizuje u korporacije, trgovačke i zanatlijske. Udruženja se stvaraju radi lakše odbrane od plemstva, bolje organizacije rada i drugih razloga. Korporacije donose svoje propise, statute. Gradsko stanovništvo se brzo raslojava. Izdvaja se bogatiji sloj, patricijat. Sem gradskih zanimanja i imovine, oni često imaju i zemljišne posede. Srednji sloj čine zanatlije, a najniži pomoćnici, nadničari, gradska sirotinja. Već od XIII veka dolazi do socijalnih sukoba u gradovima, tzv. „cehovske revolucije“. U nekim gradovima su srednji slojevi izvojevali pobedu, što se odrazilo na uređenje gradske uprave. U većini gradova, naročito severnonemačkih, patricijat je zadržao svoju moć. Gradsku upravu čini gradsko veće, koje ima i sudsku vlast. Bira se na kratko vreme, obično jednu godinu. Kasnije se javlja i funkcija gradonačelnika. Bogaćenje gradova privuklo je na njih pažnju brojnog sloja sitnog plemstva, ritera koji su siromašili i počeli masovno pljačkati gradove. Da bi se odbranili, gradovi formiraju saveze. Sedamdesetih godina XIV veka je osnovan Savez švapskih gradova u koji je ušlo 89 gradova. On se 1381. ujedinjuje sa Rajnskim savezom gradova. Najznačajniji savez nemačkih gradova, nastao iz drugih razloga, bila je nemačka Hanza. Teško je reći kada je tačno nastala, ali sredinom XIV veka obuhvata skoro sve nemačke gradove na obali i mnoge u unutrašnjosti. Gradovi Hanze su bili razvijeni trgovački i pomorski gradovi, koji su imali svoja predstavništva u mnogim stranim zemljama. Hanza štiti interese svojih članova, u nekim slučajevima i vojnim putem. U ratu protiv Danske 1367. godine Hanza je pobedila, te je njena saglasnost bila potrebna za izbor danskog kralja. Pored ekonomskog, Hanza je imala i politički uticaj. Od druge polovine XIV veka Hanza dobija izvesnu organizaciju. Skup predstavnika svih članova čini predstavnički kongres. Osim ovog kongresa nema drugih upravnih organa, nema ni ;zajedničku blagajnu ni flotu. Među gradovima postoji izvesno suparništvo. Vlast u njima drži isključivo patricijat. Od sredine XV veka moć Hanze opada, delom zbog socijalnih pokreta u gradovima, ali i zbog konkurencije drugih zemalja, čiji su trgovci imali oslonac u jakoj državi, što nije bio slučaj sa hanzeatskim gradovima. DRŽAVNO UREĐENJE Najvišu stvarnu vlast u Nemačkoj ima kolegija kneževa izbornika (Kurfürst). Oni biraju cara, a on je obavezan i da se sa njima savetuje o najvažnijim poslovima. Povremeno se sastaje rajhstag, u koji ulaze kneževi-izbornici, svetovni i crkveni kneževi i predstavnici gradova. Skupštinu saziva car, a od početka XVI veka je sazivaju svakih 6 godina izborni kneževi. Najvažnija funkcija rajhstaga je donošenje zakona i odobravanje uvođenja poreza. Car je mogao uz učešće svoga saveta izdavati ukaze koji su postajali obavezni tek ako ih potvrdi rajhstag. Staleži su razmatrali i odlučivali posebno, a tek potom se zajedno pristupalo konačnom donošenju odluke. Ako car ne prihvati neko rešenje rajhstaga, ono je ponovo razmatrano sa njegovim primedbama. Odluke rajhstaga su sprovodile organizacije pojedinih zemalja. Nije postojala opšta carska vojska, ni sud, ni posebna finansijska sredstva. Car Maksimilijan I Habsburg (1493-1519.) je pokušao da uvede neke mere koje bi obezbeđivale veće državno jedinstvo i veći autoritet carskoj vlasti. Skupština održana 1495. godine u Vormsu je usvojila tri mere: zabranjeni su privatni ratovi, utvrđen carski porez za izdržavanje uprave i vojske i osnovan carski sud (Reichskammergericht). Ove mere nisu bile trajne i nisu imale mnogo uticaja. Porez je slabo plaćan, sud nije imao organe koji bi sprovodili njegove presude, a mir se nije poštovao. 125
Vlast lokalnih kneževa je bila veoma velika u početku. Kasnije se ustanovljuju lokal-ne staleške skupštine (Landtag). Njih čine predstavnici tri staleže, koji od svojih birača odbijaju obavezne instrukcije. Bez saglasnosti landtaga knez nije mogao donositi zakone. Landtag je smatran i vrhovnim sudom, a kada su osnovani posebni sudovi, ostao je najviša instanca. Landtag rešava i pitanja iz spoljne i unutrašnje politike, učestvuje u upravljanju državom i imenovanju činovnika. Važno pravo landtaga je odobravanje poreza i drugih dažbina. On izglasava i subsidije (novčanu pomoć) knezu. U većim kneževinama postoje i lokalne staleške skupštine, koje se bave pitanjima mesnog značaja. Vojska je prvobitno narodna. Svaki vlastelin lično ratuje, praćen određenim brojem svojih vazala i kmetova. Kasnije se uvodi najamnička vojska. Kneževska vlast vremenom jača. Uprava se centralizuje i birokratizuje. Najviši organ uprave postaje kneževski savet. Iz njega se kasnije izdvajaju sud i finansijska uprava. Lokalna uprava je organizovana preko burgova. Sa oblašću koja mu pripada, burg čini administrativno-teritorijalnu jedinicu. PRAVO U NEMAČKOJ Izvori prava ― U periodu od X do XV veka ne postoji u Nemačkoj jedinstven pravni sistem. Postoji veliki broj različitih pravnih izvora koji se primenjuju na pojedinim teritorijama ili za određene kategorije ljudi. Zakonodavna vlast cara je veoma oskudna i ograničuje se na retke akte političkog karaktera (uvođenje zemaljskog mira i sl). Sporovi između vazala i seniora raspravljani su po normama feudalnog običajnog prava, a kmetovima su sudili feudalci, takođe prema lokalnim običajima. Vladari su u pojedinim zemljama donosili zakonodavne akte, koji su zajedno sa starim običajnim pravima postepeno stvarali sistem zemaljskog prava (Landrecht). Pravni propisi se ponekad sistematizuju i zapisuju u zbornike koji nemaju zvaničan karakter i nazivaju se pravnim knjigama. Jedna od najuglednijih takvih zbirki bilo je Saksonsko ogledalo, nastalo početkom XIII veka. Zbornik sadrži građansko, krivično, procesualno i državno pravo. Sastavljen je iz dve knjige. Prva sadrži opšte zemaljsko pravo, a druga saksonsko feudalno pravo. Sledeći zbornik nastao je kao prerada Saksonskog ogledala i objavljen kao Ogledalo nemačkih ljudi, sa namerom da obuhvati celokupno nemačko pravo. U XVII veku se ovaj zbornik ponovo objavljuje pod nazivom Švapsko ogledalo. Važan izvor prava je gradsko pravo. Osnovni izvori gradskog prava su povelje koje su im izdali vladari prilikom osnivanja, docnije privilegije i, od XIII veka statuti. U XIII i XIV veku se gradsko pravo zapisuje. Pravo se u gradovima stvara uglavnom kroz živu i raznovrsnu sudsku praksu. S obzirom na identične uslove, gradovi često recipiraju prava drugih gradova. Najveći ugled uživalo je pravo grada Magdeburga, koje je korišćeno i u drugim zemljama. Kanonsko pravo takođe predstavlja važan izvor prava u ovom periodu. Nastanak apsolutizma u nemačkim kneževinama je imao posledica i na pravni sistem. Stvara se opšti sistem prava, uglavnom recepcijom rimskog prava. S obzirom na izuzetnu brojnost i velike razlike među pojedinim običajnim pravima, nemački pravnici su videli mnogo lakši put za stvaranje jedinstvenog, opšteg prava u recepciji rimskog, nego u pokušaju ujednačavanja partikularnih prava i izgradnje novog sistema. Rimsko pravo je odgovaralo i novim ekonomskim prilikama i potrebama kapitalizma koji se rađao. Na univerzitetima počinje intenzivno izučavanje rimskog prava. Od XIII veka počinju ga koristiti i sudovi. U složenim pitanjima kad u običajnom pravu nisu mogli ili umeli da nađu rešenje, sudije su se obraćale za mišljenje učenim pravnicima i univerzitetima. Mišljenja je bilo dve vrste: prostih saveta i rešenja koja su bila obavezna za sud. Ova obavezna mišljenja su kneževi vremenom ukinuli, jer su smatrali da zadiru u njihovu vlast. Naprotiv, carevi podstiču korišćenje rimskog prava. Carski sud koji je bio osnovan 1495. godine je trebalo da koristi pravo 126
carstva i pisano pravo, pod čim se podrazumevao Corpus iuris civilis. Od XVI veka rimsko pravo postaje glavni izvor prava. Ono se temeljilo uglavnom na Digestama (grčki Pandecta), te se naziva pandektno pravo. Pandektno pravo je bilo obrada Digesta prilagođena praktičnim potrebama. Činilo je temelj opšteg prava i sudovi su ga primenjivali sve do 1900. godine. U pojedinim zemljama razvijaju se i zemaljska prava koja se opšte (rimsko) primenjuje kao supsidijerno. U XVIII veku nastale su mnoge kodifikacije u nemačkim zemljama. Najznačajnije su Bavarski kodeks 1756. godine i Pruski opšti zemaljski zakonik 1794. godine. Oni se baziraju na običajnim normama, sudskoj praksi i rimskom pravu. Građansko pravo ― a) Stvarno pravo. ― Svojina u Nemačkoj ima sva karakteristična obeležja feudalne svojine. Ona je podeljena. Vazal stiče svojinu feudalnim ugovorom. Pravilo o neotuđivosti feuda bilo je čvršće nego u drugim zemljama. Vazal može da da feud samo svome vazalu. Predaja zemlje se vršila putem investiture, ali je ona umesto faktičkog uvođenja u posed brzo zamenjena simboličnim radnjama. Kao i druga feudalna prava, i nemačko štiti državinu, kao spoljašnju manifestaciju prava svojine, bez obzira na to da li držalac drži stvar kao svojinu. Štiti se i obična detencija. Kod izvesnih pravnih poslova prenos stvari ne daje pribaviocu trajno pravo svojine. To je bio slučaj sa poklonom. Poklonjena zemlja se nije mogla otuđiti jer se smatralo da je poklon načinjen da bi ga samo poklonoprimac koristio. Kasnije je taj propis ograničen na poklon deci i poklon u braku. U gradovima su ustanovljene javne knjige u koje su upisivani akti o prenosu prava svojine na zemlji. To je začetak zemljišnih knjiga u kojima su registrovani pravni poslovi s nepokretnostima. Pravo je štitilo interese savesnog pribavioca stvari, izuzev ako se radilo o ukradenoj stvari. b) Porodično i nasledno pravo ― U bračnom pravu se u Nemačkoj jasno vide tragovi veoma starih pravnih običaja. Veridba ima ulogu ranijeg ugovora o kupoprodaji neveste između mladoženje i nevestinih roditelja ili srodnika. Cena koju plaća mladoženja tom prilikom (vitum) podrazumevala je pravo starateljstva nad nevestom. Taj se iznos predavao nevesti i obezbeđivao je materijalno ako ostane udovica. Kasnije se ugovor zaključuje između same neveste i mladoženje. Tražila se i saglasnost neveste. Brak je zaključivan po propisima kanonskog prava. Razvod je zabranjen. Muž je upravljao zajedničkom imovinom, koja je deljena prilikom prestanka braka. Žena je dobijala natrag i miraz i lične stvari, kao i predmete koje je koristila u poslu. Deca su pod očevim starateljstvom bez obzira na godine. Oslobađaju se starateljstva tek ako osnuju sopstveni dom ili se formalno odele od oca. Punoletstvo se sticalo sa 12 godina, ali je mladić od 12. do 21. godine mogao tražiti da mu se odredi zastupnik, lice od preko 60 godina. I u naslednom pravu su vidljivi tragovi starog običajnog prava, u vidu shvatanja o kolektivnoj porodičnoj svojini. Nasleđivali su samo srodnici prave ili pobočne linije. Da se ne bi cepala porodična imovina, sinovi i kćeri koji su izašli iz porodične zajednice nisu učestvovali u nasleđu. Nasleđe dobijaju u prvom redu deca i unuci, a ako njih nema roditelji i braća. Ostali srodnici su učestvovali u nasleđu po parentelama (srodnici koji potiču od najbližeg zajedničkog pretka). Žene su prvobitno sasvim isključene iz nasleđa. One dobijaju miraz. U nekim zemljama kćeri učestvuju u nasleđivanju dela pokretne imovine, a ako nije bilo sinova, one nasleđuju pre ostalih naslednika. U gradskim pravima su žene brzo izjednačene sa muškarcima. Feud se po pravilu nije delio, već je prelazio na najstarijeg sina. Izvesno obezbeđenje budućeg nasleđa naslednici su imali još za života starešine porodice, u vidu tzv. „prava očekivanja“. Starešina nije mogao potpuno slobodno raspolagati porodičnom imovinom, nego samo u saglasnosti sa budućim naslednicima.
127
Zaveštanje nije bilo dopušteno jer se smatralo da se njim oštećuju prava naslednika. Postepeno se zaveštanje prihvata, prvobitno u vidu poklona crkvi, a zatim u vidu ugovora o nasleđivanju. Ugovorom je predviđeno da određena imovina tek posle smrti jedne stranke prelazi drugoj stranci. Pravi testament se javlja tek sa recepcijom rimskog prava. Krivično pravo. ― Raspadom franačke države u krivičnom pravu oživljuju stari običaji. Opadanje autoriteta države daje deliktima ponovo privatnopravni karakter. Gonjenje krivca se smatra ličnom stvari oštećenog. Država samo obezbeđuje primenu običajnih normi, uglavnom sistema kompozicije. Kod težih krivičnih dela sud i oštećeni su odlučivali o prihvatanju materijalne nadoknade, a kod lakših je to bila uobičajena kazna. U takvoj situaciji nedovoljne sigurnosti sudske zaštite javlja se tzv. pravo pesnice (Faustrecht). U slučaju da ne može da dobije zaštitu svojih interesa sudskim putem, tj. ako sud odbije da sudi, oštećeni je imao i pravo da se sam štiti. Iako je država nastojala da zabrani ovo pravo, ono je opstalo sve do XVI veka. Sa jačanjem kneževske vlasti u nemačkim zemljama krivično delo postepeno dobija javnopravni karakter, smatra se povredom društvenih interesa i opšte bezbednosti. Krivično pravo se sve više reguliše zakonodavnim putem, a sve manje se koristi običajno pravo. U tome je bio značajan uticaj crkve i rimskog prava. Kompozicija se zadržava samo kao kazna za nehatno ubistvo. Razvija se i shvatanje o krivici (vinosti) učinioca. Kazne imaju izrazito staleški karakter, različite su za ista dela, ako su ih učinili pripadnici raznih staleža. Počinje i podela krivičnih dela prema težini: teža ― zločini i lakša ― prestupi. U zločine spadaju: izdaja, umišljajno ubistvo, silovanje, pljačka i krađa, trovanje i neka dela protiv religije. Kažnjavana su smrtnim kaznama i sakaćenjem. Naročito su teško kažnjavana dela protiv države. Lakša dela su kažnjavana telesnim kaznama, beščastećim i globama. Gradsko krivično pravo se razlikuje po vrstama krivičnih dela od zemaljskih prava. Odlikuje se sistemom vrlo strogih kazni. Krivično pravo se masovno kodifikuje od početka XVI veka. Njihov osnov je običajno pravo, izmenjeno pod uticajem rimskog prava. Najstariji takav zbornik, koji sadrži uglavnom procesualne propise je Bamberški krivični zakon iz 1507. godine. On je poslužio kao osnov za Krivični zakon Karla V iz 1532. godine nazvan Karolina (Constitutio criminalis Carolina). Karolina je u odnosu na zemaljska prava imala samo supsidijarni karakter. Sadrži većinom procesna pravila. Predviđa širok krug krivičnih dela i vrlo stroge, surove kazne. Karolina definiše i neke opšte pojmove krivičnog prava: pokušaj, saučesništvo, nehat i nužnu odbranu. Posle Karoline su u mnogim zemljama donošeni krivični zakoni, ali bez većih izmena. Promene su nastupile tek od XVII veka, kao nužna posledica društvenog razvoja. Preciznije se regulišu elementi krivičnog dela. Najveće promene su izvršene u sistemu kazni. Smanjuje se broj smrtnih kazni i kazni sakaćenja, a sve brojnije postaju kazne prinudnog rada, galija i sl. Pored vrsta kazni menja se i shvatanje svrhe kazne. Osim odmazde, ona se donekle počinje smatrati i sredstvom popravke krivca. U XVIII veku se donosi i niz krivičnih zakonika u pojedinim zemljama. Organizacija sudova i sudski postupak. ― Osnovni sudovi u Nemačkoj su bili feudalni sudovi. Prvobitno feudalnoj jurisdikciji podležu samo kmetovi i sluge feudalaca, a kasnije sve stanovništvo feuda. Crkveni sudovi su sudili određenom krugu lica: sveštenstvu i nekim kategorijama svetovnih lica i za određen krug stvari: brak, zaveštanje i drugo. Gradski sudovi nisu bili jednoobrazno organizovani. Obično sude gradska veća, ili sudije i prisudnici (šefeni). Sudije bira opština. Građani su smatrani načelno jednakim pred sudom. U pojedinim kneževinama postoje najviši sudovi. U manjim teritorijalnim jedinicama su sudili njihovi upravnici. Sudski postupak je počinjao tako što je stranka pozivala sama protivnika na sud, ali vremenom počinje to činiti sam sud. Sud je u toku postupka mogao da primeni prinudne mere da 128
bi lakše razmotrio stvar. Imao je i mogućnost isleđivanja ispitivanjem meštana, ne samo u krivičnim, nego i u građanskim predmetima. U krivičnom postupku sve više značaja dobija javno gonjenje, tj. pokretanje postupka na inicijativu suda, a ne oštećene stranke. To je bivalo obično u slučaju hvatanja krivca na delu i putem ispitivanja meštana. Okrivljeni je mogao da se pravda zakletvom, sam ili sa sakletvenicima ili ordalijama. U građanskom postupku se utvrđuje načelo tajnosti i pismenosti. Postupak pred sudom je kontradiktoran. U kasnom feudalizmu, naročito za vreme prosvećenog apsolutizma su izvršene neke reforme u organizaciji suda. Odvojeni su sudski od upravnih organa, ali ne svugde i ne dosledno, ukinuta je tortura. U krivičnom postupku preovlađuje inkvizicioni postupak, a u građanskom kontradiktorni.
3. ENGLESKA KRATAK ISTORIJSKI RAZVOJ Najstariji poznati stanovnici britanskog ostrva bila su iberska plemena, koja se na toj teritoriji nalaze od III milenijuma p. n. e. Iberce su početkom VII veka p. n. e. potisnuli Kelti ili Gali, a po Britima, najvećem keltskom plemenu, ostrvo je dobilo naziv Britanija. Prvi, kratkotrajni pokušaj ustanovljavanja rimske vlasti u Britaniji učinio je Julije Cezar u I veku p. n. e. Jedan vek kasnije, za vlade cara Klaudija (41-54), Rimljani su uspeli da zauzmu južni i središnji deo ostrva (današnju Englesku), dok su brdoviti predeli na severu i zapadu (današnji Škotska i Vels) ostali izvan rimske vlasti. Iako je rimska uprava u Britaniji trajala puna četiri veka, romanizacija nije uzela maha, kao što je to bio slučaj na primer u Galiji. Početkom V veka rimske legije napuštaju Britaniju25 da bi branile Italiju od germanskih napada izazvanih Seobom naroda. Takvu situaciju koriste germanska plemena Angla, Sasa i Jita, koja oko 450. godine prelaze sa kontinenta na ostrvo postepeno potiskujući Brite. Keltski starosedeoci su se povukli u Vels i Bretanju (u današnjoj Francuskoj), a osvajači su na tlu Engleske osnovali sedam malih država: Kent, Saseks, Eseks, Veseks, Istočnu Angliju, Merciju i Nortambriju. Uporedo s prodiranjem hrišćanstva ove su se države međusobno borile za prevlast. U IX veku ostrvo su počeli da napadaju Danci, kojima je uspelo da zauzmu Istočnu Angliju, Nortambriju i Merciju, dok je jugozapadni deo ostrva ostao nezavisan pod dominacijom Veseksa. Veseški vladar Alfred Veliki (871-899) uspeo je da potuče Dance i da sklopi mir na osnovu podele zemlje. Za njegove vlade reorganizovana je vojska, ustanovljena mornarica, uređena uprava, popisani zakoni (običaji), a procvao je i kulturni život. Za vlade njegovih naslednika dovršeno je osvajanje danskih oblasti, ali već u XI veku danski vladar Knut Veliki (1016-1035) uspeva da povrati izgubljene zemlje i postane zajednički kralj Danske i Engleske. Dinastičke borbe, do kojih je došlo nakon Knutove smrti, iskoristili su Anglosasi da ponovo uspostave svoju dinastiju. Poslednjeg anglosaksonskog vladara Harolda, potukao je 1066. u bici kod Hestingsa pretendent na engleski presto, normandijski vojvoda Viljem, nazvan Osvajač, koji je nakon toga priznat za engleskog kralja. Sa dolaskom Viljema Osvajača na vlast u Engleskoj prestaje ranofeudalna epoha i učvršćuje se feudalizam kao sistem. Viljem je podelio zemlju na grofovije (osnovane za vlade Alfreda Velikog) i na njihovo čelo stavio svoje službenike - šerife. Izvršeno je razdvajanje crkvenog i svetovnog sudstva, zemlja je podeljen« njegovim ljudima, čime je pogoršan položaj seljaka koji su većinom postali kmetovi, a sproveden je prvi popis zemlje nazvan „Knjiga strašnog suda“ (Domesday ili Doomsday Book). Činjenica da je za engleskog kralja priznat jedan francuski feudalac (vojvoda od Normandije), nominalni vazal francuskog kralja, koji je imao svoje 25
U Engleskoj istoriji se godina 407. naziva godinom „odlaska Rimljana“.
129
feudalne posede i na tlu Francuske, uvukla je Englesku u dugotrajne ratove oko kraljevih feuda na kontinentu, koji će kasnije kulminirati u Stogodišnjem ratu. S druge strane, budući da su kralj i vlastela bili Francuzi, povećan je jaz između vladajućeg sloja i pokorenog anglosaksonskog stanovništva. Proces stapanja normanskog osvajačkog sloja sa potčinjenim Anglosaksoncima i nestanak francuskog, kao jezika dvora i plemstva, završiće se tek krajem XIV veka. Rat za nasledstvo, koji je izbio nakon smrti poslednjeg Viljemovog muškog potomka Henriha I (1135. godine), okončan je nagodbom pretendenata, prema kojoj je zavladao Henrih II Plantagenet iz francuske feudalne porodice Anžujaca, gospodar velikih feudalnih poseda na tlu Francuske. On je ojačao kraljevsku vlast, sproveo sudsku reformu, podstakao razvoj opšteg običajnog prava (common law) i porotnog sistema, ustanovio najamničku vojsku, sukobio se sa crkvom i otpočeo osvajanje Irske. Henriha su nasledili njegovi sinovi Ričard Lavljeg Srca (118999), romantični vitez-lutalica, koji je za svoje vlade boravio više izvan Engleske i učestvova u trećem krstaškom ratu, i Jovan Bez Zemlje (1199-1216). Jovan je u ratovima sa Francuskom izgubio gotovo sve svoje francuske posede i bio prinuđen da postane papin vazal. Feudalni otpor engleske vlastele (barona) protiv kraljevih preteranih zahteva obuhvatio je i druge slojeve slobodnih ljudi, pa je Jovan bio prinuđen 1215. godine da izda Veliku povelju sloboda (Magna Carta Libertatum), kojom su feudalci ograničili vlast krune, osigurali zaštitu od vanrednih dažbina, a Opštem veću pravo odobravanja novih poreza. Crkva je stekla slobodu izbora episkopa a podanicima je bilo zajemčeno da mogu biti hapšeni i kažnjavani jedino po odluci porotnog suda. Kada je papa proglasio povelju ništavnom, izbio je rat između kralja i feudalaca, u toku koga je Jovan umro (1216). Rat je obnovljen za vlade Henriha III (1216-1272), kada je vođa feudalaca Simon od Monfora 1264. godine porazio i zarobio kralja, a 1265. sazvao Opšte veće od predstavnika feudalaca, crkve, grofovija i gradova. Taj događaj se smatra nastankom Parlamenta u Engleskoj, koji će se od tada uglavnom redovno sastajati. Za vladavine Edvarda III (1327-77) Engleska se uplela u Stogodišnji rat sa Francuskom (1337-1453). Neposredni povod za rat bile su pretenzije engleskog kralja na francuski presto, a uzrok sukob oko bogatih flamanskih gradova. Nakon početnih uspeha Engleska je na kraju rata izgubila sve svoje posede u Francuskoj izuzev grada Kalea. Za vreme trajanja Stogodišnjeg rata Englesku je pogodila žestoka epidemija kuge (1348-49) nazvana „Crna smrt“, koja je proredila stanovništvo, a što se naročito odrazilo na zastoj poljoprivredne proizvodnje. Godine 1381. izbio je veliki seljački ustanak pod vođstvom Vota Tajlera (Wat Tyler) koji je zahtevao ukidanje kmetstva. Mada je ustanak ugušen, on je uticao na poboljšanje položaja seljaka i ubrzao proces oslobađanja kmetova. U crkvenom životu javio se u ovo vreme reformatorski pokret Džona Viklifa (John Wycliffe), koji je poricao papinu vlast i isticao primat Svetih spisa. Mada ga je papa 1377. godine osudio kao jeretika Viklif je, posebno svojim prevodom Biblije na engleski jezik, uticao na kasnije osamostaljenje engleske crkve i reformatorsku delatnost češkog sveštenika Jana Husa. Od toga doba počeo je proces geneze savremenog engleskog naroda, a javila su se i prva dela na engleskom jeziku. Neposredno posle Stogodišnjeg rata Englesku je zahvatio dinastički sukob između dve sporedne linije porodice Plantagenet, poznat pod nazivom Rat dveju ruža (1455-85): Jork (imali su u grbu belu ružu) i Lankaster (crvena ruža u grbu). Nakon potpune anarhije koja je zavladala tada u zemlji i promenljivog uspeha suparničkih kuća, rat je završen izmirenjem zavađenih stranaka i dolaskom na presto Henriha VII (1485-1509), osnivača dinastije Tjudora. Vladavina Henriha VII, kao i ostalih kraljeva iz dinastije Tjudora, značila je zavođenje apsolutizma u Engleskoj, kome su se ratom oslabljeni feudalci teško mogli suprotstaviti. Istovremeno Henrih VII je podsticao razvoj gradova i trgovine, a za njegove vlade udareni su i temelji Engleskoj prevlasti na moru. U vreme Henriha VIII (1509-1547) došlo je do raskida sa katoličkom crkvom i uspostavljanja samostalne Anglikanske crkve, kojoj je na čelu stajao sam kralj. Ukinuta je papina jurisdikcija u Engleskoj, smanjene su privilegije sveštenstva i izvršena sekularizacija manastirskih i crkvenih imanja. Mada je za vlade Henrihove starije ćerke Marije (Mary) došlo do 130
kratkotrajnog perioda katoličke reakcije (1553-58)26, anglikanizam je definitivno učvršćen u vreme kraljice Elizabete I (1558-1603). Vladavina ove kraljice značila je početak stvaranja savremene Engleske. Snažno je porasla pomorska moć zemlje, a potrebe izvoza vune i tekstila uslovile su nastanak prvobitne akumulacije kapitala poznate pod nazivom ograđivanje. Počela su se osnivati brojna trgovačka društva sa nizom privilegija, započeta je kolonizacija prekomorskih teritorija i okončano osvajanje Irske. Suzbijena je 1588. godine španska invazija, a kulturni život je bio obeležen procvatom renesanse. Na taj način kapitalistički odnosi su početkom XVII veka potpuno prodrli u Englesku. Buržoaska revolucija, do koje je došlo za vlade kraljeva iz dinastije Stjuarta (1603-88), bila je logična posledica dotadašnjeg razvoja zemlje. DRUŠTVENO-EKONOMSKI ODNOSI Mada su se feudalni odnosi u Engleskoj počeli razvijati još u anglosaksonskoj epohi, feudalizam na ostrvu nikada nije dostigao onaj stepen razvitka kao što je to bio slučaj u većini zapadnoevropskih država. Normansko osvajanje izazvalo je centralizaciju države, nasuprot feudalnom partikularizmu koji je na kontinentu od X veka uzeo naročito maha. Engleska vlastela na svojim feudalnim posedima (manor) nikada nije stekla onu samostalnost i privilegije kakvu je imalo plemstvo, na primer, u Francuskoj ili Nemačkoj. Isto tako u Engleskoj su se održali i neki elementi predfeudalnog razvitka: veliki broj slobodnih seljaka, opštine i organi lokalne samouprave u vidu grofovija i satnija na kojima su prisustvovali zemljoposednici, sveštenstvo i predstavnici imućnog seljaštva. Na osobenost engleskog feudalizma uticala je i činjenica da rimska tradicija i pravo nisu na ostrvu nikad u potpunosti bili prihvaćeni, već je njihov uticaj bio marginalan. Prema svom pravnom položaju stanovništvo bi se u Engleskoj moglo podeliti uglavnom na četiri kategorije: sveštenstvo, vlastelu, građanstvo i seosko stanovništvo. a) Sveštenstvo. ― Mada se i englesko sveštenstvo delilo na više i niže, ono nije bilo poseban element staleškog predstavništva. Više sveštenstvo (episkopi i arhiepiskopi) ulazili su u sastav Gornjeg doma engleskog Parlamenta kao perovi. Međutim, njihov položaj nije bio uslovljen toliko pripadnošću svešteničkom staležu, koliko činjenicom da su oni bili neposredni kraljevi vazali, kao i svi ostali feudalci. Niže sveštenstvo je ulazilo u Donji dom po istom osnovu kao i ostali članovi, a to znači izborom. Više sveštenstvo i manastiri su raspolagali velikim zemljišnim posedima. Na pripadnike crkve odnosilo se kanonsko pravo i za učinjena krivična dela bili su izuzeti iz svetovne jurisdikcije. Englesko sveštenstvo je imalo svoje staleške sabore (konvokacije), ali nije bilo izuzeto od plaćanja poreza, kao što je to bio slučaj u većini evropskih država. Raskid sa papom i osnivanje samostalne anglikanske crkve na čelu sa kraljem u XVI veku, znatno je izmenio položaj sveštenstva u Engleskoj. Iako su se konvokacije i dalje zadržale, sveštenstvo je postalo podčinjeno svetovnoj vlasti. Ukidanje manastira lišilo je crkvu velikog bogatstva i prevlasti u Gornjem domu, gde su sveštenici do XVI veka bili u većini. Isto tako, sveštenstvo se potiskuje sa niza visokih funkcija u upravi (na primer kancelara), koje su ranije redovno vršili. Seosko sveštenstvo je zavisilo od lokalnih zemljoposednika jer su ovi imali pravo da popunjavaju upražnjena crkvena mesta. Sa reformacijom crkvenim licima je dozvoljeno da sklapaju brak. b) Vlastela (plemstvo). ― Nasuprot kontinentalnoj vlasteli, plemstvo u Engleskoj nije bilo stalež u pravom smislu te reči, pošto nije raspolagalo privilegijama koje ga izdvajaju od ostalog stanovništva, već je predstavljalo samo počasno zvanje. Plemićko dostojanstvo prelazilo je samo na najstarijeg sina, dok su ostala deca postajali obični slobodni građani. Vlastela je plaćala poreze kao i ostali slobodni ljudi i zajedno sa njima potpadali pod nadležnost sudova. Nije postojala ni posebna staleška autonomija za vlastelu, izuzev za najviše plemstvo, koje je 26
Zbog vatrenog katolicizma i progona anglikanaca narod je kraljicu prozvao „Krvava Marija“ (bloody Mary).
131
raspolagalo nekim, neznatnim povlasticama. No, oni su te privilegije uživali kao članovi Gornjeg doma Parlamenta, a ne kao pripadnici plemićkog staleža. Niža vlastela nazivana je vitezovima. Englesko plemstvo je na svojim feudima raspolagalo ograničenom jurisdikcijom, što znači da nije moglo izricati smrtne kazne i kazne sakaćenja. Ipak, društveni uticaj vlastele je bio velik. Najviše funkcije u državi vršili su predstavnici plemstva, a i članstvo u Gornjem domu Parlamenta bilo je nasledno. Na svojim posedima vlastela je držala veliki broj slugu, takozvanih „livrejisanih ljudi“, od kojih su se formirale i vojničke družine vlastele. U Engleskoj nije nikad postojala oštra staleška izolovanost između plemstva, s jedne strane, i trgovaca i zanatlija, s druge strane. Dok je kontinentalna vlastela trgovinu i zanatstvo smatrala prezrenim zanimanjima, plemstvo se u Engleskoj brzo uključilo u ove grane privrede i često se stavljalo na čelo trgovačkih i zanatskih korporacija, dobijajući patente i monopole naporedo sa trgovcima. Na ovakav stav engleske vlastele uticala su dva osnovna razloga: prvo, prelazak čitavog nasledstva samo na najstarijeg sina prinudio je mlađe sinove da traže sebi izvore prihoda u trgovini i preduzimačkim aktivnostima, i drugo, seoska privreda Engleske se rano povezala sa trgovinom i zanatstvom, specijalizirajući se za proizvodnju i izvoz vune. Analogno ovoj pojavi i pristup među vlastelu bio je omogućen obogaćenim trgovcima, što je, na primer, u Francuskoj bilo nezamislivo. Ratovi Dveju ruža doveli su do smanjenja i slabljenja plemstva. Njegovu moć je još više smanjio Henrih VII ukidanjem feudalnih družina („livrejisanih ljudi“). Najveći uticaj od XVI veka stiče srednja seoska vlastela, koja je uglavnom otkupila sekularizovana manastirska imanja. Stvara se i takozvano „novo plemstvo“ regrutovano uglavnom iz redova obogaćenih trgovaca. Vlastela od XVI veka vodi privredu na kapitalističkim osnovama, ne zahtevajući više od kmetova feudalne rente, već težeći ka stvaranju profita. Pored trgovačkih operacija plemstvo uzima aktivnog učešća i u kolonizaciji prekomorskih zemalja. Sve ove pojave praktično su „buržoazirale“ englesko plemstvo, što će biti osnovni razlog kompromisnog, neradikalnog karaktera engleske buržoaske revolucije. c) Građanstvo. ― Nagli razvoj gradova može se pratiti u Engleskoj od kraja XIII veka. Glavno zanimanje stanovništva u gradovima bilo je trgovina i zanatstvo. Lica koja su se bavila istom vrstom posla bila su udružena u posebne profesionalne organizacije ― gilde. Svaka gilda je težila monopolu, a njima su upravljale skupštine članova i izabrane starešine. Razvoj gradova ubrzan je od XVI veka, kada se javljaju velike spoljnotrgovinske kompanije (na primer u Londonu Ruska kompanija, Istočnoindijska kompanija i tako dalje). d) Seljaštvo. ― „Knjiga strašnog suda“ pominje četiri kategorije seoskog stanovništva: robove, međaše i kolibare, kmetove i slobodne seljake. Robova je prema pomenutom popisu bilo 9% od ukupnog broja stanovništva Engleske.27 Njihov značaj je bio mali i oni su u XIII veku potpuno iščezli. Broj slobodnih seljaka iznosio je 12% od ukupnog broja stanovništva i on će se od XIV veka povećavati, sa procesom oslobođenja kmetova. Najveći procenat seoskog stanovništva (70%) sačinjavale su dve srodne kategorije za koje „Knjiga strašnog suda“ upotrebljava nazive međaši i kolibari i kmetovi. Međaši i kolibari su bili poluzavisno stanovništvo, u nešto povoljnijem položaju od kmetova, ali se vremenom razlika među njima gubi. Kasnije zakonodavstvo izjednačava ova dva sloja pod zajedničkim imenom kmet (villein ili serf). Kmetovi su u Engleskoj smatrani kao slobodni u odnosu na svako drugo lice izuzev na vlasnike zemlje na kojoj su radili. Bili su vezani za zemlju i nisu imali pravo da je napuste bez odobrenja gospodara. Gospodar je mogao da ih premesti sa jedne zemljišne deonice na drugu, uvodi u sastav svoje posluge, otuđuje trećem licu i slično. Ukoliko kmet samovoljno napusti 27
Istraživači smatraju da se na osnovu popisa iz „Knjige strašnog suda“ može zaključiti da je Engleska u XI veku brojala maksimum dva miliona stanovnika.
132
zemlju gospodar je imao pravo da ga vrati. Kmetovi nisu imali pravo podnošenja tužbi kraljevskim sudovima protiv svog gospodara, već su svi sporovi kmetova rešavani na feudalnim (menorijalnim) sudovima, gde je sudija bio vlastelin ili njegov upravnik. Obaveza kmetova bila je da daje rente svome gospodaru. U XIV veku Englesku je zadesila epidemija kuge („crna smrt“), koja je odnela mnogo života. Smanjenje radne snage u poljoprivredi izazvalo je povećanje dažbina za one kmetove koji su preživeli. Uvođenje poreza na ličnost (capitatio), koje je dodato i onako velikim dažbinama, izazvalo je 1381. veliki seljački ustanak. Ustanici su zahtevali ukidanje kmetskih odnosa, ukidanje kuluka, uvođenje male jednoobrazne novčane rente i slično. Mada je ustanak, posle početnog uspeha, ugušen, on je imao uticaja na položaj seljaka. Otpočinje proces ukidanja kmetstva time što kmetovi otkupljuju slobodu, radna renta potpuno iščezava, a osnovna dažbina ostaje novčana renta. U XVI veku kmetstvo je potpuno nestalo i zamenjeno je sitnim seljačkim posedima. Ali, razvoj robno-novčane privrede i manufakture uslovio je da se u Engleskoj stvori značajno tržište vune. Gajenje ovaca postaje sada unosnije od ratarstva, pa mnogi imućni zemljoposednici proteruju sitne ratare sa svojih imanja da bi se stvorili ograđeni pašnjaci ― zabrani (enclosure), za uzgoj ovaca. Ovaj proces, nazvan ograđivanje, stvorio je armiju ljudi bez zemlje i imetka, koja je, nemajući izbora, pohrlila u gradove. U gradovima su korišćeni kao jeftina radna snaga, ali mnogi, koji nisu uspeli da se zaposle odavali su se prosjačenju, krađi, prostituciji i sličnom. 28 Zakonodavstvo je prema njima primenjivalo vrlo surove kazne. DRŽAVNO UREĐENJE Kralj. ― Osvojivši Englesku normandijski vojvoda Viljem je proglasio sve zemljišne posede konfiskovanima i razdelio ih svojim saborcima, dok je jedan deo ostavio prethodnim vlasnicima. Na taj način bio je sproveden princip da je vrhovni sopstvenik celokupne državne teritorije kralj. Feudi su bili podeljeni neposrednim kraljevim vazalima u vidu posebnih udela koji su se nalazili između drugih zemljoposeda, te na taj način u Engleskoj nisu obrazovani zbijeni i krupni zemljoposedi feudalaca, kao što je to bio slučaj u većini evropskih država. Isto tako, za razliku od većine drugih država toga vremena, Viljem je zahtevao da svi feudalci polažu vazalnu zakletvu neposredno njemu (kralju), pa je tako mogao zahtevati vršenje vojne službe od svih pripadnika vlastele. Uvođenje ovog, takozvanog „krunskog vazaliteta“ omogućilo je da kraljevska vlast u Engleskoj, od samih početaka, ima značajne prednosti u odnosu na feudalce. Proces jačanja kraljevske vlasti, posle kratkog intervala nereda koji je nastupio nakon smrti Henriha I (1100-35), nastavio se za vlade Henriha II (1154-89). Zahvaljujući velikim feudima koje je imao u Francuskoj, Henrih II je uvećao svoju moć na račun feudalaca. Sprovodio je politiku jačanja kraljevskog suda u odnosu na feudalne sudove, a pokušao je da potčini i crkvu svojoj vlasti. U tom smislu izdate su 1164. godine takozvane „Klaredonske odluke“, koje su ograničavale jurisdikciju crkvenih sudova i dovele crkvena lica u krivičnim sporovima u nadležnost kraljevskog suda. „Klaredonskim odlukama“ uvedena je i kraljeva kontrola nad popunjavanjem crkvenih funkcija. Ove mere su izazvale snažnu opoziciju među sveštenstvom, te je kralj bio prinuđen da ih ukine. Među plemstvom, koga je podržavalo i građanstvo, javio se početkom XIII veka snažan pokret za ograničenje kraljevske vlasti. Koristeći neuspehe tadašnjeg kralja Jovana Bez Zemlje (1199-1216) u ratovima sa Francuskom i njegov sukob sa papom, plemstvo i građanstvo ga je prinudilo da 1215. godine prihvati Vidiku povelju sloboda (Magna Carta Libertatum). Povelja je bila sastavljena pre svega u interesu krupnih plemića (barona), koji su vodili pokret, ali pošto je 28
O ovoj pojavi pisao je vrlo slikovito u svojoj Utopiji čuveni humanista Tomas Mor: „Vaše ovce, koje su bile toliko poslušne i krotke i koje su tako malo jele, sada, kako čujem da se govori, postale su strašno proždrljive da će pojesti i progutati čak i same ljude...“
133
baronima bilo prišlo i niže plemstvo (vitezovi) i građanstvo, povelja sadrži i odredbe koje štite njihove interese. Pošto je i crkva podržala ovaj pokret, povelja je predvidela neprikosnovenost prava i povlastica engleske crkve, a isto tako i nemešanje u izbore za crkvene funkcije. Nizom članova povelje bila su predviđena prava feudalaca, neposrednih kraljevih vazala, na taj način što se kralj odricao od samovoljnih i povišenih dažbina, od zloupotreba starateljstva nad imovinom maloletnih vazala i slično. Predviđeno je i ograničenje intervencije kraljevskih sudova u oblastima koje su stajale u nadležnosti feudalnih sudova. Raspisivanje vanrednih poreza moglo se odlučiti samo uz pristanak „Opšteg saveta“, u čiji su sastav ulazili neposredni kraljevi vazali. U povelji je bilo predviđeno obećanje barona da neće uzimati od vitezova bilo kakve dažbine, bez njihove saglasnosti, osim običnih feudalnih pomoći, a isto tako da ih neće prinuđavati na ispunjenje obaveza u većem iznosu od onog koji se duguje po običaju. Stare slobode Londona i nekih drugih gradova, kao i pravo trgovaca da slobodno ulaze i izlaze iz Engleske se takođe potvrđuju. Slobodnim seljacima je obećano da neće biti opterećivani nepodnošljivim nametima koji bi ih upropastili. Poseban značaj imaju članovi 39. i 40. Magna Cartae. Član 39. glasi: „Nijedan slobodan čovek neće biti zatvoren ili uhapšen ili lišen imovine ili proglašen da je van zakona ili izgnan ili na bilo koji drugi način unesrećen i mi nećemo poći protiv njega i nećemo poslati protiv njega, nego samo po zakonskoj presudi njemu jednakih (parium suorum) i po zemaljskom zakonu.“ Pod pojmom „slobodan čovek“ u to vreme se, uglavnom podrazumevao feudalac. Ali kasnije, pojam „slobodan čovek“ počeo je uključivati svakog slobodnog stanovnika Engleske. U tom smislu sadržinu člana 39. razvili su kasniji dokumenti: Peticija o pravu (Petition of Right) iz 1628. godine i Habeas corpus act iz 1679. godine. Član 40. koji je u vezi sa prethodnim glasi: „Nikome nećemo prodavati pravo i pravdu, nikome ih nećemo odreći i odugovlačiti.“ Radi kontrole ispunjenja odredbe od strane kralja bilo je predviđeno osnivanje komisije od 25 članova. Ukoliko kralj povredi odredbe iz povelje, baronima je dato pravo na pobunu. Magna Carta je prvi pisani dokument u istoriji koji je ograničio vladavinu jednog feudalnog monarha. Ona se stoga smatra pretečom ustavnosti, a devet njenih članova ulaze u sastav današnjeg engleskog „istorijskog ustava“. Dalja borba za ograničenja kraljevske vlasti u XIII veku dovešće i do stvaranja predstavničkog tela ― Parlamenta. Za vreme vladavine dinastije Tjudora (1485-1603), kraljevska vlast ponovo jača na račun plemstva i Parlamenta. Osnovni razlozi su ležali u činjenici što je moć visoke vlastele potpuno slomljena u dinastičkom ratu Dveju ruža. S druge strane, ojačala buržoazija i „novo plemstvo“, koji su težili jedinstvenom kapitalističkom tržištu, sa simpatijama su gledali na snaženje kraljevog apsolutizma, s pravom očekujući da će monarh štititi njihove preduzimačke delatnosti. Raskid sa papom, stvaranje samostalne anglikanske crkve i sekularizacija manastirskih imanja, učvrstili su još više kraljevsku vlast. Buržoazija i „novo plemstvo“ su podržali i ove kraljeve mere, jer je većina nekadašnjih crkvenih zemalja došla u njihove ruke. Uprkos nesumnjivoj prednosti koju je kralj stekao u odnosu na Parlament, parlamentarna tradicija je već bila ukorenjena u Engleskoj i vladari iz dinastije Tjudora nisu otvoreno gazili prava Parlamenta. Grube povrede parlamentarnih prava, do kojih će doći u vreme dinastije Stjuarta 1603-88) dovešće do buržoaske revolucije u Engleskoj. Organi centralne uprave. ― Neposredno posle normanskog osvajanja najvažniji organ centralne uprave, koji je zajedno sa kraljem izdavao zakone, naplaćivao poreze i rešavao najvažnija državna pitanja, bio je Veliki savet. On je bio sastavljen od predstavnika crkvene i svetovne aristokratije, neposrednih kraljevih vazala i sastajao se, obično, tri puta godišnje. Zbog toga on nije mogao rešavati tekuće državne poreze, pa je u tu svrhu obrazovan Kraljevski savet (Curia regis), sastavljen od dvorskih velikodostojnika, koje je imenovao kralj. Kraljevski savet je istovremeno bio i najviša sudska instanca u zemlji. Iz kraljevskog saveta izdvojila se u vreme Henriha II takozvana Palata šahovske table (Exchequer), koja se bavila ubiranjem prihoda. 134
Najviši inokosni velikodostojnik, neposredno posle normanskog osvajanja, bio je justicijar, koji je zamenjivao kralja za vreme njegovog odsustva iz Engleske. Kasnije je ovaj činovnik rukovodio administrativnim i sudskim poslovima. U nadležnosti kancelara bilo je čuvanje državnog pečata, redakcija kraljevih akata, izdavanje sudskih ukaza i slično. Do reformacije dužnost kancelara su vršila uglavnom crkvena lica. Vojne poslove vodili su konstebl i maršal. U vreme dinastije Tjudora najviši upravni organ bio je Tajni savet (Privy Council). U njegov sastav, pored predstavnika aristokratije, ulazili su i ljudi iz redova „novog plemstva“ i buržoazije. Uz učešće Tajnog saveta kralj je izdavao ukaze (ordonanse, proklamacije). Pored toga Tajni savet je rešavao pitanja o regulisanju spoljne trgovine, upravi prekomorskih poseda, a povremeno istupao i kao sud. Kao odeljenje Tajnog saveta osnovana je Zvezdana komora (Star Chamber), koja je raspravljala o krivičnim i građanskim sporovima. U njenoj nadležnosti su pre svega bila krivična dela uperena protiv državne vlasti. Parlament. ― Preterani poreski zahteva kralja Henriha III (1216-1272), njegove zloupotrebe i nasilja, izazvale su nov sukob kralja i barona. Baroni su 1258. godine zahtevali obrazovanje komisije od predstavnika kralja i barona, radi preuređenja državne uprave. Iste godine sastao se u Oksfordu Opšti savet koji se počeo nazivati Parlament (latinski parlo = govorim), i kome je komisija podnela svoj projekat preuređenja uprave. Parlament, u čiji sastav su ušli pored crkvenih i svetovnih barona i vitezovi, je prihvatio projekat preuređenja, koji je dobio naziv „Oksfordske odredbe“. U projektu se zahtevalo da baroni biraju vrhovnog sudiju, kancelara i ostale velikodostojnike, kao i sudije (šerife) u pokrajinama. Posle tri godine došlo je do nesuglasica među baronima, što je iskoristio kralj, pridobio jedan deo plemstva i otpočeo građanski rat. Oni baroni koji su istrajali u opoziciji, pod vođstvom Simona od Monfora (Simon de Monfort), bi!i su prinuđeni da traže podršku ostalih klasa. Vođi baronske stranke pošlo je za rukom da 1264. potuče kraljevsku vojsku i sledeće 1265. sazove Parlament u čiji sastav su ušli ne samo crkveni i svetovni feudalci već i po dva viteza iz svake grofovije i po dva predstavnika iz niza gradova. Mada je već sledeće godine Monfor poginuo u borbi sa kraljem, a u njegovoj stranci došlo do rascepa, kralj je ipak bio prinuđen da se sporazume sa baronima, vitezovima i građanima. Najvažniji rezultat kompromisa bilo je priznanje Parlamenta kao stalnog te!a u čiji sastav su ušli i vitezovi i predstavnici gradova. Tako je Engleska u drugoj polovini XIII veka postala monarhija ograničena staleškim predstavništvom. Kralj je bio vezan Parlamentom prilikom oporezivanja stanovništva i izdavanja zakona. Predstavnici u engleskom Parlamentu su do sredine XIV veka zasedali zajedno, da bi se tada Parlament podelio u dva doma: Gornji dom ili Dom lordova (House of Lords) i Donji dom ili Predstavnički dom (House of Commons). U sastav Gornjeg doma ulazilo je više plemstvo i više sveštenstvo, a u sastav Donjeg doma vitezovi (koji su predstavljali sve slobodne zemljoposednike u grofovijama) i građani. Sa slabljenjem uticaja plemstva u XV veku i sve većim razvojem kapitalističkih odnosa, Donji dom će već u XVI veku steći prevagu nad Gornjim domom. ENGLESKO PRAVO Izvori prava. ― Englesko pravo i njegovi izvori su se dosta razlikovali od prava bilo koje druge države na kontinentu. Dok je u evropskim državama prevashodan bio uticaj rimskog prava, prema kome je zakon osnovni pravni izvor, u Engleskoj je situacija bila drukčija. Osnovni izvori engleskog prava bili su opšte pravo (common law), zakoni nazivani statuti (statute law) i takozvani sistem „pravičnosti“ (equity). a) Opšte pravo (Common law). ― U vreme normanskog osvajanja u Engleskoj nije bilo ničeg što bi ličilo na opštu pravnu organizaciju. Nisu postojali ni opšte obavezni izvori prava ni jedinstveni sudski sistem. Jedinstveno englesko „opšte pravo“ (common law) počelo se formirati od XII veka, kada su kraljevski sudovi zadobili prevlast nad sudovima grofovija, satnija i 135
feudalaca. Pošto kraljevski sudovi nisu raspolagali bilo kakvim pisanim izvorima opšteg prava, oni su rešavali sporove rukovodeći se „pravom zemlje“, odnosno običajnim pravom. Smatralo se da kraljevske sudije dobro poznaju to pravo, pošto su oni već od XII veka bili profesionalci a da pravo nalazi izraz u rešenjima sudova. Međutim, kraljevske sudije nisu rešavale sporove isključivo oslanjajući se na svoje poznavanje „prava zemlje“, već su kao izvor koristili i prethodna rešenja sudova i kraljevske ukaze. Kraljevski ukazi (writ) su izdavani uz naplatu pojedincima, koji su se obraćali za sudsku zaštitu. Ukaz je upućivan šerifu i sadržao je naredbu da lice koje je prekršilo pravo mora da zadovolji zahtev ili da se, u slučaju nepokoravanja, privede pred kraljevski sud, gde je trebalo da obrazloži svoje postupke. Ukazi su kasnije imali isključivi cilj da obezbede javljanje sudu. Mada su ukazi izdavani povodom svakog konkretnog slučaja, postojali su obrasci za pojedine pravne oblasti. U drugoj polovini XII i početkom XIII veka kancelar je stvorio niz ukaza koji su davali zaštitu raznovrsnim pravnim odnosima. Tako su kraljevski ukazi i rešenja kraljevskih sudova postali glavni izvor za nastanak engleskog „opšteg prava“. Vremenom se izgradilo shvatanje da je praksa kraljevskih sudova odraz pravila i principa „prava zemlje“ i na osnovu toga postala je izvor prava. Aktivnost sudova zapisivana je u protokole, a od sredine XIII veka postoje takozvani „godišnjaci“ koji su davali pregled najinteresantnijih sudskih zasedanja u toku godine. b) Statuti (statute law). ― Naporedo sa „opštim pravom“, koje se zasnivalo na sudskoj praksi, u Engleskoj su sve veći značaj počeli dobijati i zakoni. Zakonodavna aktivnost prvih normanskih kraljeva izražavala se u izdavanju uredbi koje su nosile različite nazive: povelje, statuti, asize, provizije, konstitucije. Za vlade Edvarda I (1272-1307) zakonodavstvo je bilo vrlo intenzivno, te je kralj nazvan „engleski Justinijan“. Od XIV veka postalo je uobičajeno učešće Parlamenta u izdavanju statuta, a u XV veku Donji dom je počeo podnositi peticije kralju, koje su sadržavale gotov tekst statuta koji je on tražio da se izda. Time su bili postavljeni temelji parlamentarnog zakonodavstva. Statuti su imali obaveznu snagu za kraljevske sudove i dopunjavali su i menjali opšte pravo u mnogim slučajevima. c) Sistem „pravičnosti“ (Equity). ― Englesko „opšte pravo“ se odlikovalo krajnjim formalizmom jer su sudsku zaštitu uživali samo zahtevi koji su bili u formi tužbe zasnovane na tekstovima kraljevskog ukaza. Sudski postupak je bio prožet vrlo složenim tehničkim zahtevima, čije je nepoštovanje povlačilo gubitak spora, što je sve uslovilo konzervativni karakter „opšteg prava“. Statuti su ga, doduše, delimično izmenili, ali oni nisu uspeli da ga prilagode novim uslovima koji su nastajali. Zbog toga se od XV veka javlja sistem „pravičnosti“ (equity), koji postoji i razvija se paralelno sa „opštim pravom“. Sistem „pravičnosti“ je nastao kao rezultat molbi i žalbi koje su predavane kralju po predmetima koji nisu dobili zaštitu od sudova „opšteg prava“, uglavnom iz formalnih razloga. Pošto je takvih slučajeva vremenom bivalo sve više, kralj ih nije raspravljao u svom savetu, već ih je davao kancelaru na ispitivanje. Kancelar je pomenute slučajeve ispitivao „po savesti“ ili po „pravičnosti“, a ne po „pravu zemlje“, što praktično znači da nije bio vezan praksom sudova „opšteg prava“. Rešenja za ove sporove kancelar je crpeo delom iz prirodnog prava (a to znači po svom shvatanju pravde), a delom iz rimskog prava. Kancelar je pozivao tuženog da se pod pretnjom kazne (sub poena) pojavi pred njegovim sudom i raspolagao je prinudom prema onim licima koja su izbegavala izvršenje njegove odluke. Kancelarov sud je bio u praksi oruđe kraljeve politike. On je štitio gradsko stanovništvo i buržoaziju, dok su sudovi „opšteg prava“ štitili i čuvali feudalne odnose. Pravo svojine. ― Kao i u svim ostalim feudalnim državama i u Engleskoj je svojina nad zemljom zauzimala centralno mesto. Zemljišni odnosi bili su izgrađeni na sistemu „držanja“, što znači da je svako držao zemlju nekog drugog lica, koje stoji iznad njega u feudalnoj hijerarhiji. Vrhovnim sopstvenikom zemlje smatrao se kralj. Plemići (lordovi) koji su držali zemlju neposredno od kralja smatrani su „čeličnim držaocima“. Posedi najkrupnijih feudalaca nazivali su se menori (manor), oko kojih su se grupisali sitni držaoci, koji su dobijali zemlju od lordova.
136
Dobijanje zemlje je uvek nametalo držaocu razne obaveze prema hijerarhijski nižem gospodaru. Karakter i vrste tih obaveza su zavisile od toga da li se radi o slobodnom ili neslobodnom držaocu. Neslobodni držaoci bili su obavezni na davanje feudalnih renti, koje nisu bile tačno određene. Slobodni držaoci su bili obavezni na vitešku službu i takozvani sokaž. Viteškom službom se nazivala vojna obaveza od 40 dana godišnje, koja je u XII veku sa razvitkom najamničke vojske, zamenjena plaćanjem naročite takse ― „štitnog novca“. Pored toga, držalac na osnovu viteške službe, bio je obavezan da pomaže lorda u određenim situacijama. Sokaž se najčešće sastojao u plaćanju novčane rente. Sa gledišta držaočevih ovlašćenja razlikujemo držanje „fri simpl“ (fee simple), koje je bilo punoj svojini i „povratno“ držanje. Kod „povratnog“ držanja držalac je dobijao zemlju doživotno ili privremeno. U slučaju smrti držaoca ili odsustva direktnih naslednika zemlja se vraćala lordu. Otuđivanje zemljišnih držanja bilo je u Engleskoj veoma složena stvar. Pribavilac je bio uvek u opasnosti da mu zemlju ne oduzmu naslednici otuđioca ili neka treća lica koja imaju izvesna prava na taj udeo. Zbog toga je prilikom prenosa držanja prethodni držalac davao naročitu garantiju pribaviocu obećavajući mu naknadu u slučaju da mu zemlja bude oduzeta. U anglosaksonskom periodu prenos prava na zemlju vršio se na osnovu pismenog dokumenta. Nakon normanskog osvajanja izgrađeno je shvatanje da dokument služi samo kao dokazno sredstvo, ali ne prenosi pravo na zemlju. Za prenos zemlje zahtevalo se faktičko stupanje u njenu državinu i udaljenje sa feuda prethodnog držaoca. Simbolično ustupanje nije bilo dozvoljeno. Drugi način prenosa zemljišnih prava bio je zaključivanje pravnih poslova u obliku sudskog spora koji se završavao sporazumom unošenim u sudske dokumente. Zbog složenosti feudalnih zemljišnih odnosa u Engleskoj, javio se i jedan specifičan institut koji je svojevremeno nazivan „namenom sa naznačenim ciljem“. Moderno pravo ga naziva „fiducijarna svojina“. Suština tog instituta sastoji se u tome da jedno lice prenosi drugome u svojinu svoju imovinu ili njen deo, s tim da pribavilac, postavši formalno sopstvenik, upravlja imovinom i iskorištava je u interesu ranijeg sopstvenika, ili po njegovim uputstvima. Tim institutom su se naročito koristili vitezovi, koji su odlazeći na daleke vojne pohode (na primer u krstaške ratove) predavali svoje zemlje prijateljima. Sa gledišta „opšteg prava“ lice koje je posedovalo imovinu „sa naznačenim ciljem“ gubilo je na nju svako pravo, jer je sopstvenik postao pribavilac. U slučaju ako pribavilac naruši poverenje i koristi imanje za sebe, kraljevski sud nije davao nikakvih mogućnosti da se utiče na njega. Ali, pošto se tu radilo o povredi date reči, a to znači o pitanjima savesti i morala, kancelarov sud je na osnovu principa „pravičnosti, od druge polovine XIV veka davao zaštitu predhodnom vlasniku. Jedan statut iz XVI veka priznao je prava sopstvenika koji su predali imovinu „sa naznačenim ciljem“. Porodično pravo. ― Zaključenje braka, njegova punovažnost i raskid, kao i sva pitanja ličnih odnosa između supružnika spadala su u nadležnost crkve, odnosno kanonskog prava. Ali imovinski odnosi bračnih drugova i pravni položaj udatih žena određivan je „opštim pravom“ (common law), koje je polazilo od imovinske prevlasti muža. Prema „opštem pravu“ pravna ličnost žene utapala se u braku u pravnu ličnost muškarca. Njena pokretna imovina prelazila je na muža, a zemljišna prava nalazila su se pod muževljevom upravom i vraćala su se njenoj rodbini u slučaju ako umre pre muža a nema dece. Ako je postojalo potomstvo, muž je posle ženine smrti zadržavao za života svu njenu imovinu na osnovu takozvanog prava „ljubaznosti“ (curtesy). Svi pokloni koje je žena dobijala pripadali su mužu. Žena nije mogla samostalno zaključivati ugovore, niti zaveštavati svoju imovinu. U nižim slojevima feudalnog društva položaj žene je bio znatno povoljniji i udate žene su uživale veću slobodu. Mesni običaji u mnogim engleskim gradovima i oblastima priznavali su ženi pravo da upravlja svojom imovinom, da sklapa ugovore i da se čak bavi trgovinom. Položaj vanbračne dece bio je naročito težak pošto im nisu priznavana nikakva prava, ne samo u odnosu na oca, nego i u odnosu na majku. Crkva je, polazeći od opšte kanonske doktrine, pokušavala da dopusti pozakonjenje dece kasnijim sklapanjem braka roditelja, ali su baroni oštro 137
istupili protiv toga. Pod uticajem njihovih zahteva jedan statut iz XIII veka (Mertonski statut iz 1236. godine) je zabranio pozakonjenje vanbračne dece. Nasledno pravo. ― U Engleskoj nije postojalo jedinstveno nasledno pravo. Prenos prava na zemlju i prava vezanih za nju, koja su spadala u nepokretnu imovinu određivan je posebnim pravilima, a prenos prava na ličnu (pokretnu) imovinu drugim pravilima. Propisi o prenosu prava na zemlju su se vremenom više puta menjali. Prvobitno je zemlja, nakon smrti držaoca vraćana lordu, a naslednici držaoca su molili lorda da pristane na njen otkup. Početkom XII veka propisano je da zemlja glavnih držalaca i njihovi držaoci moraju preći na njihove naslednike, a plaćanja feudalnom gospodaru dobila su karakter jedne od feudalnih renti. Krajem XII veka pojavio se princip prvorođenja (primogeniture), koji je zamenio raniji običaj deobe nasledstva na ravne delove među sinovima. Prenos držanja na najstarijeg sina, uklanjajući drobljenje poseda, omogućavao je ispravnije vršenje feudalnih, vazalnih obaveza. Prenos zemlje na bilo koje druge naslednike nije bio dopušten. „Opšte pravo“ nije poznavalo raspolaganje zemljom putem zaveštanja. Izigravanje toga pravila bilo je moguće samo putem prenosa zemlje u fiducijarnu svojinu sa obavezom pribavioca da je raspodeli posle smrti prvobitnog sopstvenika. Raspolaganje zemljom putem zaveštavanja postalo je dopušteno posebnim statutom o zaveštavanjima iz 1540. godine. Pokretna imovina se nasleđivala sasvim različito od nepokretne. Ako je ostavilac imao ženu i decu tada se imovina delila na tri dela: žena i deca su dobijala svako po trećinu a poslednja trećina ― „deo umrlog“ ― pripadala je crkvi. Zaveštanje pokretne imovine je bilo dopušteno, s tim što je izvršenjem zaveštanja rukovodila crkva. Krivično pravo. ― Osnovi krivične odgovornosti bili su regulisani u Engleskoj praksom sudova. Zakonodavstvo je u toj oblasti počelo da interveniše kasnije. U anglosaksonskoj epohi vladao je u krivičnom pravu princip objektivne odgovornosti. Ali, od XII veka izgrađuje se shvatanje o neophodnosti postojanja određenog subjektivnog odnosa učinioca prema krivičnom delu (vinosti, krivice). Tako na primeru zakonodavstvu Henriha I se ističe da maloletna i duševno bolesna lica ne mogu biti krivično odgovorna. U XIII veku u engleskom krivičnom pravu se formirao pojam felonije (felony). Pod felonijom se u feudalnom pravu podrazumevala povreda vazalnih obaveza prema senioru i obratno. Pošto su takvi delikti povlačili gubitak feuda, pod felonijom su se prvobitno podrazumevala ona krivična dela koja su bila sankcionisana konfiskacijom zemljišnih poseda. Kasnije je i naziv felonija proširen na sve prestupe koji su povlačili konfiskaciju imovine. U toku daljeg razvoja engleskog krivičnog prava pod pojmom felonija počela su se podrazumevati sva teška krivična dela koja su predstavljala povredu „kraljevskog mira“, kao što su ubistvo, paljevina, silovanje, razbojništvo, neke vrste krađe i slično. O njima je raspravljao kraljevski sud. U XIV veku od felonije se izdvaja izdaja (treason). Razlikovale su se dve vrste izdaje: veleizdaja (high treason), koja se uglavnom sastojala u napadu na ličnost kralja i njegova prava, i mala izdaja (petty treason), koja se sastojala u napadu na ličnost gospodara od strane slugu, muža od žene, i slično. U Engleskoj nije postojao tačno utvrđen sistem kazni i kažnjavanja. Sudovi su arbitrarno, od slučaja do slučaja propisivali kazne, koje su se odlikovale velikom surovošću (na primer vešanje, spaljivanje, čerečenje konjima i slično). Sveštenstvo je kažnjavano nešto blaže (kaznama zatvora i bičevanjem, jer crkva nije smela da proliva krv) i krivci su se predavali u nadležnost crkvenog suda. Ta privilegija se odnosila ne samo na lica koja su pripadala svešteničkom staležu, već i na sva lica koja su bila u stanju da steknu ovo zvanje, a to praktično znači na sva lica muškog pola koja su znala da čitaju. Na taj način je opšta strogost u kažnjavanju smanjena. Početkom XVII veka ova mera je proširena i na žene. U XVI veku u Engleskoj je definitivno sprovedena tročlana podela krivičnih dela, koja se zadržala do danas: izdaja (treason), teška krivična dela (felony), i lakša krivična dela 138
(misdemeanor). Lakša krivična dela su se razvila iz pravnih prekršaja koji su ranije povlačili plaćanje nanesene štete u građanskom postupku. U ovu grupu krivičnih dela, koja je nastala istorijski, spadali su prevara, lažno svedočenje, i slično. ORGANIZACIJA SUDOVA I SUDSKI POSTUPAK a) Organizacija sudova. ― Sudske ustanove u Engleskoj su nastale odvajanjem iz Kraljevog saveta koji je prvobitno vršio sve oblike uprave. Godine 1178. stvorena je posebna kolegija (Capitalis curia regis) sastavljena od pet pravnika, dva sveštenika i tri svetovnjaka, koja je počela da sudi u ime kralja. Od nje će kasnije nastati Sud kraljevske klupe (Cour of King's Bench). Prilikom svojih putovanja kroz zemlju kraljevi su vodili sa sobom i sud, pa su te sudije nazvane putujućima (Justices of Eyre). U Londonu je zasedao vrhovni sud sa drugim sastavom sudija, koji su se nazivali sudije asiza (Justices of Assize). Ove sudije su u svim delovima kraljevstva stvarale i tumačile „opšte pravo“, koje je bilo još u začetku, razjašnjavajući njegov postupak, te su nazivani sudovima „opšteg prava“. Zahvaljujući centralnim i putujućim kraljevskim sudovima u Engleskoj su feudalni sudovi relativno brzo izgubili svoj značaj. Na njihovo opadanje uticala je i pojava mirovnih sudova. Mirovne sudije su morale da preduzimaju preventivne mere protiv delinkvenata i da razmatraju krivične stvari. Manje važna krivična dela razmatrana su na takozvanim „malim sesijama“, a značajnije stvari su mirovne sudije raspravljale četiri puta godišnje. Mirovne sudije su preuzele i većinu pravnih delikata. U nadležnosti centralnih i putujućih sudova ostale su samo najvažnije i najsloženije krivične stvari (izdaja i slično). Mirovne sudije imenovao je kralj iz sredine lokalnih zemljoposednika. Nasuprot sudovima „opšteg prava“ nastao je kancelarov sud, koji je sudio po principu „pravičnosti“ (equity). Osnovna karakteristika ovog suđa bila je u tome što je kancelar stvari isleđivao sam, bez učešća porotnika. Već je rečeno da je Tajni savet obavljao sudsku funkciju i da je kao njegovo odeljenje osnovana Zvezdana komora, koja je raspravljala o krivičnim i građanskim stvarima. Od kraja XIII veka najviši sud u Engleskoj je postao Parlament, odnosno Gornji dom, koji je razmatrao žalbe na rešenja sudova „opšteg prava“ i kancelarovog suda. Gornji dom je bio nadležan i za neke krivične stvari kao sud prvog stepena. U Gornjem domu su se raspravljale stvari po tužbi protiv članova Parlamenta za veleizdaju i teška krivična dela (feloniju). Najvišim državnim velikodostojnicima, zbog zloupotreba u obavljanju dužnosti, sudio je takođe Gornji dom. U svim pomenutim slučajevima tužbu je podnosio Donji dom. b) Sudski postupak.― Sudski postupak u anglosaksonskoj epohi sastojao se u izgovaranju niza formula i vršenju obrednih radnji. Reformu takvog postupka sproveli su kraljevski sudovi. U XII veku nastala je institucija porote. Porotnici nisu u početku bili sudije (što su postali kasnije), već svedoci koji su davali izjave pod zakletvom o činjeničnom stanju predmeta spora. Isleđenje stvari vršile su sudije, ali rešenje i presudu su donosili na osnovu podataka dobijenih putem iskaza porotnika. Za vlade Henriha II pravo da zahteva isleđenje svoje stvari pomoću porotnika bilo je dato svakom slobodnom čoveku u Engleskoj, mada upotreba ovog sistema nije bila obavezna. Isleđivanje preko porotnika bilo je primenjeno pre svega građanskog sudskog postupka, posebno u sporovima koji su se odnosili na svojinu nad zemljom. Suština te procedure bila je u tome da je kraljevski savet izdavao naredbu koja je bila upućena šerifu grofovije u kojoj se nalazila sporna zemlja o slanju u kraljevski savet četiri viteza. Vitezovi su tada ukazivali na dvanaest lica koja su u stanju da daju poštene izjave o okolnostima u pogledu spora. Na dan sudskog zasedanja imenovanih dvanaest lica davali su izjavu pod zakletvom o faktičkim okolnostima konkretnog postupka. Ako svih dvanaest porotnika daju saglasne izjave, sud je 139
donosio rešenje. Ako su izjave bile protivurečne ili su neki porotnici izjavljivali da nisu upoznati sa okolnostima stvari, umesto njih pozivani su novi, sve dok se ne bi postigla saglasnost. Institut porotnika bio je primenjivan i u krivičnim sporovima. Dalja evolucija ustanove porotnika sastojala se u tome što su porotnici od lica ― poznavalaca okolnosti postali sudije (članovi sudskog veća), koji donose rešenje na osnovu podataka dobijenih prilikom razmatranja stvari od svedoka, stručnjaka i slično. Sam postupak vođen je na principima kontradiktornosti. Stranke su u pripremnom postupku razmenjivale među sobom kontradiktorne pismene podneske da bi razjasnili sporne tačke. Dalji tok postupka zavisio je od toga da li se nesaglasnost između stranaka odnosi na pravna pitanja ili na fakta. Ako je jedna strana priznavala tačnost fakata u onom vidu kako ih je iznela druga strana, ali je poricala da te činjenice sa gledišta zakona zasnivaju tužiočeve zahteve, pitanje primene zakona rešavao je sud. Ako su predmet neslaganja bili sami fakti, onda su ta pitanja rešavali porotnici. Po okončanju razmene podnesaka, tužilac je bio dužan da podnese sudu izveštaj u kome je izlagao postupak koji je prethodio. Nakon toga obrazovane su porotne sudije. Razmatranje stvari počinjalo je čitanjem pomenutih izveštaja. Zatim je tužilac izlagao svoje zahteve i podnosio dokaze. Po okončanju sudskog izviđanja sudija je upućivao porotnike, izlažući im u čemu se sastoje sporne okolnosti i dokazi, koje je podnosila svaka od stranaka, a isto tako je objašnjavao i zakone koji se odnose na dato delo. Nakon toga su porotnici donosili svoje mišljenje na osnovu koga je sudija donosio odluku. Mišljenje porotnika je donošeno na osnovu njihovog slobodnog uverenja, a zahtevala se i jednoglasnost porotnika. U vreme dinastije Tjudora došlo je do izvesnih promena u sudskom postupku, mada njegov osnovni princip ― kontradiktornosti nije menjan. Osnovne karakteristike krivičnog sudskog postupka u XVI i XVII veku su se svodile na nekoliko stvari. Najpre, okrivljeni je kod izvršenja teških krivičnih dela, hapšen i zadržavan u strogom zatvoru do dana sudskog pretresa, te se nije mogao, kako treba, pripremati za odbranu. Podvrgavao se ispitivanju, koje je ponekad praćeno i mučenjem, mada ga „opšte pravo“ nije dopuštalo. Dokazi, koji su potvrđivali optužbu, saopštavani su okrivljenome samo za vreme sudskog izviđanja. Mada se sastavljanje optužnice odlikovalo velikim formalizmom i propusti u njenom sastavljanju povlačili ukidanje presude, kopija toga akta nije uručivana okrivljenome. Nije postojao ni određeni redosled podnošenja dokaza u toku sudskog pretresa. Svedoci nisu suočavani sa optuženim. Okrivljenom nije bilo uvek dopušteno da se pozove na svedoke u svoju korist, niti je imao bilo kakve mogućnosti da ih privede sudu. Prinudno privođenje svedoka nije bilo predviđeno. Okrivljeni zbog veleizdaje i teških krivičnih dela nije imao branioca ni pre, ni za vreme sudske rasprave. Ispitivanje okrivljenog bio je najvažniji deo postupka, a odgovori okrivljenog određivali su red podnošenja dokaza. Najvažnije osobenosti građanskog sudskog postupka u XVI i na početku XVII veka bile su sledeće: 1) Zahtev se po pravilu mogao podići samo u onim slučajevima kada je radi zaštite povređenog prava postojala procesualna tužba. Zbog toga čitav niz delikata bio je lišen pravne zaštite. 2) Pismeni postupak je preovlađivao. 3) Dokazni sistem odlikovao se tehnikom, posebno pravila o dopustivosti dokaza. Sudski postupak se odlikovao nizom formalnosti čije je nepoštovanje krajnje štetno delovalo na interese stranaka, tok i troškove postupka. Žalba na presude nije bila u engleskom pravu dopuštena, sem kod malog broja izuzetaka.
140
4. TURSKO (OSMANSKO) CARSTVO DRŽAVNA ORGANIZACIJA Nastanak Osmanske države i osnovne linije razvitka. ― Turci Osmanlije su deo velike skupine turskih naroda koji danas naseljavaju prostrano područje od Mongolije do Balkanskog poluostrva. Njihovi preci, koji su još u IX veku primili islam, su se u XI veku po javili u Persiji i Maloj Aziji, u vreme kada su njima srodni Turci Seldžuci osvojili veliki deo vizantijske Male Azije i u njoj osnovali Ikonijski sultanat (ili Rum). Pod pritiskom mongolske najezde preci Osmanlija su se sve više pomerali prema zapadu. Kada je seldžučka vlast u XIII veku oslabila i Ikonijski sultanat počeo da se raspada, plemenski poglavari su od svojih feuda (udž) stvarali samostalne državice. Ertogrul, poglavar plemena Kaji, koje je pripadalo Turcima Oguzima, dobio je tada od ikonijskog sultana udž u blizini Ankare. Za vlade Ertogrulovog sina Osmana (1288-1326), došlo je do osamostaljivanja od seldžučke vlasti (po tradiciji to se zbilo 1299. godine), pa su Osmanovi sledbenici prozvani Osmanlijama, a njihov vođa proglašen za sultana i osnivača dinastije. Od tada počinje epoha velikih osvajanja koja će već krajem XIV veka Tursku (Osmansku) državu učiniti velikom silom. Prva meta osmanskih osvajanja bilo je oslabljeno Vizantijsko carstvo u kome su u XIV veku besneli dinastički ratovi. Opredelivši se za uzurpatora Jovana Kantakuzina, Osmanov sin Orhan (1326-59) je uspeo da Vizantiji oduzme izvesne teritorije u Maloj Aziji i da se učvrsti na evropskom tlu (Galipolje). Za njegove vlade sprovedena je reorganizacija vojske. Formirane su pešadijske plaćeničke trupe ― jaje, kao i čuveni janjičari. Janjičari (turski jeni čeri = nove čete) su regrutovani od dece, oduzete pobeđenim neprijateljima ― nemuslimanima („danak u krvi“) i odgajani u strogoj vojničkoj disciplini i islamskom fanatizmu. Orhanov naslednik Murat (1359-89) naneo je srpskoj vojsci odsudne poraze u bitkama na Marici 1371. i Kosovu 1389. godine (mada je u toj bici i sam poginuo), i doveo vodeće srpske feudalce u vazalni položaj prema Turskoj (kraljević Marko, despot Stefan Lazarević i drugi). Za vlade sultana Bajazida I (1389-1402) zauzete su Bugarska i Tesalija (u Grčkoj), a Vizantijsko carstvo svedeno na okolinu Carigrada. Međutim, nezadovoljni maloazijski feudalci (emiri), koje je Bajazid proterao sa njihovih poseda (bejluka), prešli su na stranu mongolskog vladara Timura, koji je 1402. kod Angore (Ankare) uspeo da porazi i zarobi turskog sultana. Poraz u borbi sa Mongolima i dinastički rat do koga je nakon Bajazidove smrti došlo među njegovim sinovima, za izvesno vreme je oslabio turski pritisak na balkanske države. No već dvadesetih godina XV veka nastavljaju se osvajanja. Sultan Mehmed II Osvajač (1451-81) uspeva 1453. da zauzme Carigrad i sruši Vizantijsko carstvo, a do kraja XV veka osvojene su srpska despotovina, Albanija, Moreja, Vlaška, Krim, Hercegovina i Zeta. Za vlade Selima I (1512-20) država se proširila i na istoku osvajanjem Sirije, Palestine i Egipta. Islamski centri Meka i Medina priznali su suverenitet sultana, koji se 1517. proglasio za kalifu, verskog poglavara svih muslimana. Svoj najveći uspon Tursko carstvo je doživelo za vlade sultana Sulejmana Zakonodavca (1520-66)29 koji je zauzeo 1521. Beograd, a nakon poraza mađarske vojske na Mohaču (1526) i veći deo Ugarske sa Budimom. Turska vlast je proširena na Hedžas i Jemen u Arabiji, Azerbejdžan i Mesopotamiju na Istoku, Tripolis (današnja Libija) i Alžir u severnoj Africi i na gotovo sve mletačke posede u Egejskom moru. Nešto kasnije osvojeni su Kipar i Tunis. Na vrhuncu svog teritorijalnog razvitka krajem XVI veka Tursko carstvo je zauzimalo površinu od osam miliona kvadratnih kilometara. Za Sulejmanove vlade oblikovalo se i društveno i državno uređenje velike države, koje se u naredna tri veka neće bitno menjati. Mada je Tursko carstvo i u XVII veku predstavljalo znatnu silu, znaci njegovog opadanja su počeli da se ispoljavaju. Tome su doprineli mnogobrojni ratovi koje je Turska vodila protiv 29
Na Zapadu su ovog sultana nazivali Sulejman Veličanstveni.
141
hrišćanskih država (Austrija, Poljska, Venecija, Rusija i druge), kao i unutrašnje krize i česti ustanci pokorenog stanovništva. Istovremeno Turska nije bila u stanju da prati tehnički napredak do koga je na Zapadu došlo sa pojavom kapitalističkih odnosa u XVI i XVII veku, što je dovelo do ekonomskog zaostajanja Carstva i njegove veće finansijske zavisnosti od zapadnoevropskih država. Taj proces otpočeo je u XVIII, a postao naročito akutan u XIX veku. Iako su velike evropske sile još u drugoj polovini XVIII veka počele da prave planove o deobi Turske, njihovi protivrečni interesi uslovili su da je Osmansko carstvo živelo sve do 1923. godine, kada je proglašena Turska republika na čelu sa Mustafom Kemalom, prozvanim Ataturk (otac Turske). Tada je sproveden niz reformi čiji je cilj bio iskorenjivanje feudalnih odnosa i modernizacija države. Karakteristike turskog feudalnog sistema. ― Širenjem Osmanskog carstva stvorena je turska feudalna klasa, koja je imala izrazito vojničko obeležje, vezano za ličnost sultana kao apsolutnog vladara i čuvara verskih i pravnih osnova islamskog učenja. Zbog toga su od samih početaka Osmanske države društveno-ekonomski odnosi dobili muslimanski pravni oblik, što znači da je i pravni status stanovništva u mnogome zavisio od pripadnosti islamskoj veri. Mada je od tog pravila bilo izuzetaka, u osnovi privilegovan položaj imala je muslimanska vojnička klasa. Pokorenim nemuslimanima bilo Je nametnuto plaćanje danka ― džizje (glavarine), od čega su muslimani bili izuzeti. Podanici Turskog carstva su se u osnovi delili na vojničku klasu ― asker (u većini muslimansko stanovništvo) i radnu klasu ― raju (mahom pokoreno nemuslimansko stanovništvo). Ali, kao i u svakoj drugoj staleškog državi bilo je društvenih grupa koje se nisu mogle ubrajati u jednu od ove dve klase. U Turskoj srećemo ljude koji su bili oslobođeni rajinskih obaveza, a ipak nisu spadali u asker. Isto tako, podela na raju i asker nije se u potpunosti poklapala sa verskom podelom. U evropskom delu Turske bilo je izvesno vreme feudalaca i vojnika ― hrišćana, kao i muslimanske raje. U onim delovima Carstva, koji su bili naseljeni isključivo muslimanskim stanovništvom, raju su sačinjavali muslimani seljaci i drugi radni slojevi. U asker su spadali, pored vojnika, državni funkcioneri i neki činovnici čije službe nisu nikako imale vojnički karakter: kadije (sudije), rnuderisi (profesori) i neki verski službenici. Turski feudalni sistem i svojinski odnosi na zemlji nisu bili jedinstveni. Vrhovno pravo svojine na zemlju pripadalo je sultanu. Veći deo zemlje on je delio feudalcima (spahijama), uglavnom zaslužnim ratnicima, kao feude, koji su se u Turskoj nazivali timari i zijameti (ili zeameti). Treba, međutim, napomenuti da timarsko-zijametski sistem nije bio zaveden u svim delovima Carstva. U pripojenim i vazalnim arapskim zemljama (Egipat, Irak, Jemen) zadržani su stari svojinski odnosi, a te zemlje su tretirane kao oblasti (ejaleti) sa godišnjim tributom. Jedan deo zemlje zadržao je sultan za sebe kao svoje lično dobro i ti posedi su se nazivali carski hasovi. Hasove su mogli imati i neki visoki državni funkcioneri. Pošto je veći deo zemlje ipak bio podeljen na feude, po nazivu osnovnog oblika feuda (timara) osmanski feudalni sistem zvao se timarski sistem. Timari i zijameti su bili feudalna dobra određenih površina, odnosno prihoda, naseljena poluslobodnim zemljoradnicima ― rajom, koja su od sultana dobijali ratnici, kao nagradu za vršenje vojne službe. Jedina razlika između ove dve vrste feuda bila je u tome što su timari bili manji feudalni posedi koji su svom korisniku donosili prihod od 20000 akči (turski novac), a zijameti prihod od 20 do 100 hiljada akči. Feudi sa prihodom iznad 100000 akči smatrani su za hasove, i njih su dobijali najviši državni funkcioneri, za vreme dok su vršili svoju službu. Uživaoci timara i zijameta ― spahije, morali su na sultanov poziv u rat, da se odazovu kao naoružani konjanici i da obezbede pratnju izvesnog broja lica, što je zavisilo od veličine feuda. Ukoliko se spahija ne bi odazvao pozivu, sultan mu je mogao oduzeti darovano dobro, što se događalo i u slučaju kad spahija učini neko teško krivično delo (na primer izdaju), padne u zarobljeništvo, duševno se razboli i slično.
142
Timari i zijameti su se dodeljivali posebnom poveljom ― beratom, spahijama ― pojedincima za njihove lične zasluge i to doživotno. Sinovi preminulih spahija imali su pravo da traže od sultana da i njima dodeli spahijsko dobro. Postojanje ovakvog sistema uslovilo je veću vezanost i zavisnost feudalca od vladara, nego što je to bio slučaj u ostalim feudalnim državama. Veliki broj relativno malih feuda u centralizovanoj državi, omogućio je izdržavanje ogromne vojske, koju je Tursko carstvo imalo uvek u pripravnosti. U vreme uspona Osmanske države timari i zijameti su predstavljali čvrstu ekonomsku i vojnu osnovu Carstva. Iako su spahije spadale u feudalnu, vladajuću klasu njihov odnos prema neposrednim proizvođačima na timaru i zijametu se razlikovao od feudalnih odnosa u zapadnoevropskim monarhijama. Spahije nisu nikad stekle pravo da donose pravne propise niti da sude svojoj raji. Isto tako nisu vršili ni izvršnu vlast nad svojim kmetovima, izuzev što su od XVI veka stekli pravo da odbeglog kmeta silom vrate na feud. Vanekonomsku prinudu, koja je tako karakteristična za feudalne države, vršili su u Turskoj državni činovnici, kadije (sudije) i sandžak-begovi (upravnici administrativno-teritorijalnih jedinica). Timari i zijameti su bili podeljeni na zemljišne deonice ― čifluke (ili čitluke), koje su obrađivali kmetovi ― raja, i koji su nad njima imali određena stvarnopravna ovlašćenja. Kao vrhovni sopstvenik sve državne zemlje, sultan se smatrao i vlasnikom timara i zijameta, jer spahija nije mogao feud niti prodati, niti pokloniti, niti založiti, niti pretvoriti u vakuf (versku zadužbinu), a sultan mu ga je u određenim slučajevima mogao oduzeti. Što se tiče prava spahija na zemlji, treba voditi računa da su timari i zijameti bili podeljeni na dva dela: veći deo sačinjavale su seljačke baštine ili čifluci, a drugi, manji deo bio je takozvano hasa zemljište, koje je spahija obrađivao u svojoj režiji. Najčešće se hasa zemljište davalo u zakup seljacima. S čifluka su spahije ubirale prihode u vidu naturalne i novčane rente. Ako rajetin, držalac čifluka, ostavi zemlju izvesno vreme neobrađenu (u XV veku godinu dana, u XVI tri godine), ili umre ne ostavivši muškog potomka, mogao je spahija njegovo zemljište dati drugome kmetu uz naplatu prenosne takse ― tapu. Vlasnika čifluka ― raju, nije niko mogao isterati sa poseda, dok su ga obrađivali. To pravo osiguravala im je centralna vlast zakonskim propisima i upravno-sudskim aparatom. Pored toga, seljaci su pod određenim uslovima mogli prodati i založiti svoj čifluk, za šta se tražilo znanje i pristanak spahije. Obaveze seljaka bile su da daju spahiji dažbine u naturi i novcu, vanredne dažbine državi, a sa ostatkom proizvoda su mogli slobodno raspolagati. Umrlog vlasnika čifluka nasleđivali su njegovi muški potomci. U XVII veku timarsko-spahijski sistem je zapao u krizu. Feude su sve češće dobijali sultanovi ljubimci ― neratnici, a spahije su sve više zapostavljale svoju vojnu obavezu. Sa slabljenjem centralne vlasti kod spahija se javlja težnja da timare i zijamete pretvore u trajne i nasledne posede. Takav proces oslabio je privredni i naročito vojni potencijal Carstva, što se sve odrazilo i u postepenom opadanju snage Osmanske države. U XVIII veku javio se i takozvani proces čitlučenja. Sastojao se u tome što su isluženi vojnici (janjičari) ili sitni činovnici državnog aparata, istiskivali raju sa njenih poseda (čifluka). Pod pritiskom su od raje otkupljivali ili jednostavno oduzimali čifluke, obećavajući kmetovima zaštitu od maltretiranja državnih fiskalnih organa. Istovremeno, novi vlasnici čifluka (čitluksahibije) su pretvarali nekadašnju timarsku svojinu u privatnu, čime je timarski sistem bio definitivno potkopan, te ga je sultan 1839. godine ukinuo. Značajnu kategoriju feudalnih poseda u Osmanskom carstvu činile su i verske zadužbine ili vakufi. Nastajali su na taj način što su pojedinci ― muslimani, zaveštavali uz odobrenje sultana, pojedine posede u koriste džamija, verskih škola (medresa) i slično. Vakufski posedi su imali sličan položaj kao i crkvena imanja u hrišćanskim feudalnim državama. Kao verska korporacija vakuf je imao status pravnog lica i njegovi posedi su bili neotuđivi.
143
Državno uređenje. ― Po obliku vladavine Tursko carstvo možemo okarakterisati kao apsolutističku despotsku monarhiju sa naglašenim teokratskim obeležjima. Na čelu države stajao je sultan čiji je apsolutizam, sa širenjem državne teritorije, stalno rastao. Od 1517. godine, sultan je uzeo za sebe ulogu kalife, što znači da je postao zaštitnik islama i da se u njegovoj ličnosti sjedinila najviša svetovna i duhovna vlast. Sultan je u prvom redu bio isključivi zakonodavac koji je izdavao i kontrolisao sprovođenje zakona. Mada je kao zakonodavac bio formalno neograničen, kao musliman i kalifa, on je bio vezan odredbama Kurana i drugih izvora šerijatskog prava. U sultanovim rukama nalazila se vrhovna upravna i sudska vlast, koju je on vršio preko njemu potčinjenog vojno-činovničkog aparata. Bio je istovremeno i vrhovni vojni zapovednik koji je odlučivao o ratu i miru i predstavljao zemlju pred inostranstvom. Kao kalifa smatrao se prorokovim (Muhamedovim) naslednikom i istupao kao zaštitnik islama i poglavar sveg muslimanskog sveta. Sve vrhovne organe državne vlasti sultan je lično postavljao i smenjivao, a oni su za svoj rad bili njemu direktno odgovorni. Sultanov dvor se odlikovao velikom raskoši i vrlo strogim ceremonijalom. Savet sultanovih najviših funkcionera nazivao se divan i njega je sultan sazivao da bi čuo mišljenje o važnim državnim pitanjima. Nakon zauzimanja Carigrada (1453) sultan Mehmed II Osvajač je jednim svojim zakonom odredio četiri grupe najviših državnih funkcionera. To su bili veziri, defterdari, kadiaskeri i nišandžije. Veziri su bili najviši činovnici po svojim ovlašćenjima. Moglo ih je biti najviše sedam, a prvi među njima zvao se veliki vezir. On je smatran sultanovim zamenikom i šefom celokupne državne uprave, te je na sultana imao najveći uticaj. Pod slabim sultanima veliki veziri su praktično upravljali državom. Ostali veziri su dobijali resore unutrašnjih, spoljnih ili vojnih poslova. Sa još nekim funkcionerima sačinjavali su savet velikog vezira, koji se nazivao Visoka Porta, i koji će kasnije prerasti u neku vrstu turske vlade. U kasnijem razvitku Carstva titulu vezira dobijali su i neki admirali (kapudan-baša) i upravnici pojedinih provincija (Egipta, Srbije, Bosne itd.). Kadiaskeri su bili vrhovne sudije. Najpre je postojao samo jedan, a kasnije dva: jedan za evropski deo države (Rumeliju) a drugi za azijski deo Carstva (Anadoliju). Kadiaskeri su imali pravo da postavljaju niže sudije (kadije). Defterdari su bili rukovodioci državnih finansija. Naziv službe potiče od registra (defter), koji je ovaj činovnik vodio i u koji su se upisivala carska dobra i državni prihodi. Nišandžija je bio vrhovni šef administracije, kao i tumač zakona, koji je u ime sultana stavljao tugru (sultanov znak) na akta i diplome. U pogledu lokalne uprave država je bila podeljena na vojno-administrativno-teritorijalne jedinice ― ejalete, na čelu sa begler-begom. Najpre su postojala samo dva ejaleta (rumelijski i anadolijski) da bi se u XVI veku njihov broj popeo na četrdeset. Ejaleti su se delili na sandžake, na čelu sa sandžak-begom. Sandžak-beg je bio zapovednik svih spahija na svom području a istovremeno je u sandžaku vršio izvršnu vlast. Sandžaci su bili podeljeni na nahije, kojima su na čelu stajale subaše. TURSKO PRAVO Izvori prava. ― U Turskoj državi postojala su dva osnovna izvora prava: šerijat i urf. Šerijat se sastojao iz pravila koja su imala univerzalan karakter i koja su važila za sve muslimane, pa samim tim i za Turke. O njegovim izvorima i osnovnim načelima već je bilo reči u poglavlju o Arabljanskom kalifatu. Pravni sistem nazvan urf služio kao dopuna šerijatskog prava i nije mu smeo biti u suprotnosti. Njega su sačinjavali zakoni koje su donosili turski sultani i koji su se nazivali 144
kanuni. Zbirke kanuna (zakona) nazivale su se kanun-name. Kanuni su mogli biti izdavani u formi sultanove zapovesti ― fermana, ili u formi sultanovog svojeručnog pisma hatišerifa. Razlikujemo opšte kanun-name, koje su važile za celu državu, i sandžačke kanun-name, koje su se odnosile na pojedine sandžake. Karakteristike najvažnijih grana prava. ― Opšta karakteristika turskog prava bila je njegova nerazvijenost, te stoga pominjemo koje su imale neka specifična obeležja. Prema propisima bračnog prava u Turskoj je bila dozvoljena poligamija čime je žena stavljana u podređen položaj. Postojale su tri vrste braka: 1) redovni ili stalni brak; 2) privremeni, i 3) brak sa robinjom. Redovni brak muškarac je mogao sklopiti sa najviše četiri žene. Braku je prethodila prosidba, a zatim veridba budućih bračnih drugova. Ukoliko prosidba ne bi uspela praktikovala se otmica, nakon koje je dolazilo do mirenja, a to znači da se sa otmičarom ugovarala imovinska naknada (mehr) rođacima žene. Brak se sklapao ugovorom, s tim što je ženu zastupao otac, neko od rođaka ili staratelj. Ugovor je sastavljan u pismenoj formi pred kadijom u prisustvu najmanje dva muška svedoka. Bračnim ugovorom muž je morao odrediti svojoj ženi pristojno izdržavanje, odvojen stan i posebnu poslugu. Redovni brak sa više žena su mogli sklopiti samo imućniji muslimani, pa gornja odredba ukazuje na klasni karakter braka. Privremeni brak nije primenjivan u Turskoj, jer je on postojao samo kod muslimanske sekte šiita, kojoj Turci ne pripadaju (Turci su u većini suniti). Brak sa robinjom bio je dozvoljen osobama koje nisu bile dovoljno imućne da izdržavaju slobodnu ženu u redovnom braku. Žena je morala biti „pokorna, poslušna i podložna“ svome mužu i bez njegovog odobrenja nije smela izlaziti iz kuće niti čak primati posete svoje rodbine. Prilikom razvoda, muž je mogao otpustiti ženu bez ikakvog razloga, ali je bio obavezan da joj da otpremninu u novcu. Brak se mogao razvesti i na osnovu sporazuma i obostranog zaklinjanja pred sudom. Žena je mogla tražiti takođe razvod braka uz plaćanje određene svote u novcu, ako je muž nije izdržavao kako dolikuje. U naslednom pravu karakteristično je da se testamentom moglo raspolagati samo sa trećinom imovine. Naslednici su nasleđivali samo ostaviočeva prava, ne i obaveze. Nemuslimani nisu mogli nasleđivati muslimane. U krivičnom pravu primenjivao se sistem taliona, predviđen šerijatom, koji je mogao biti zamenjen sistemom kompozicije. U sudskom postupku se pravila razlika između građanskog i krivičnog postupka. Nisu ni bile predviđene obavezne procesualne forme, izuzev prilikom izvođenja dokaza. Postupak se vodio usmeno i gotovo redovno se završavao na jednom ročištu. Kod privatnih delikata postupak se pokretao na zahtev oštećene osobe. Za krivična dela koja su imala karakter uvrede ili napada na interese sultana, kadija je pokretao postupak, izvodio dokaze i izricao presude. Kao dokazi pred sudom korišćeni su priznanje osumnjičenog, odnosno optuženog, iskazi svedoka, zakletve i isprave.
145
DRŽAVA I PRAVO U BURŽOASKOM DRUŠTVU
146
OPŠTA SVOJSTVA BURŽOASKOG DRUŠTVA I DRŽAVE Društveno-ekonomsku formaciju koja je u intervalu od XVI do XX veka zamenila feudalni društveno-ekonomski sistem nazivamo buržoaskom ili kapitalističkom. Smena ove dve društveno-ekonomske formacije nije obavljena u svim zemljama na isti način, niti u isto vreme. U većini država taj preokret je izveden pomoću buržoaskih revolucija, koje su opet, negde imale radikalan karakter (na primer u Francuskoj), a negde kompromisan (u Engleskoj). Isto tako postojale su i države gde buržoaske revolucije nisu nikad u potpunosti izvedene, već je kapitalistički sistem prodirao preko izvesnih reformi, na koje je buržoazija primorala nosioce javne vlasti. U tim zemljama feudalni odnosi bili su prisutni kroz ceo XIX, pa su se čak preneli i u XX vek (Austrija, Nemačka, Rusija, Turska). Nastanak kapitalističkih odnosa. ― Mada je prva buržoaska revolucija izbila u Nizozemskoj u XVI veku, kapitalistički odnosi su počeli da se razvijaju još od XIV veka, u okvirima feudalnog društva. Njihov nosilac bila je građanska klasa ili buržoazija, koja je živela u gradovima i bavila se trgovinom, zanatima, manufakturom i drugim, brojnim preduzimačkim delatnostima. Na razvoj buržoaskih odnosa uticalo je više značajnih događaja. Prvi veliki pokret javio se u XIV i XV veku u ekonomski razvijenim italijanskim gradovima i poznat je pod nazivom renesansa. Renesansa je bila težnja za obnovom klasične kulture i duha antike uopšte (francuski renaissance = preporod). Iako je to pre svega bio kulturni pokret, u njemu su se manifestovale težnje građanskog staleža za ukidanjem preživelih feudalnih odnosa. Zahtev za emancipacijom postavlja u središte interesa ovozemaljsku zajednicu i vladavinu, nasuprot tradicionalnoj koncepciji božanske države, koju je nametala crkva kao najveći feudalac i stub srednjovekovne države. Oslanjajući se na neposredan odnos prema čoveku (humanizam), kakav je nasleđen iz grčke antike, renesansna misao je revolucionarno uticala na celokupni društveni i duhovni život Evrope, sa dalekosežnim posledicama, ne samo na filosofiju i teologiju, nego i na državu i pravo, prirodne nauke, a posebno na umetnost i književnost, Razvijanjem čovekovog individualizma bile su dovedene u pitanje mnoge crkvene dogme, koje su vekovima bile neprikosnovene. Drugi pokret, koji je pre svega težio obnovi crkve kao oličenja srednjovekovne feudalne vladavine poznat je u istoriji pod nazivom reformacija (latinski reformatio = obnova). Inicijativa za tim pokretom javila se u redovima same crkve, među sveštenstvom. Najznačajniji reformatori bili su Džon Viklif (John Wycliffe, oko 1320-84) u Engleskoj, Jan Hus (oko 1371-1415) u Češkoj i posebno Martin Luter (Martin Luther, 1483-1546) u Nemačkoj i Žan Kalvin (Jean Calvin, 1509-64) u Francuskoj i Švajcarskoj. Bilo je više događaja koji su uslovili nastanak reformacije: humanizam i renesansa, koji su oslobodili čoveka srednjovekovnih autoriteta; otkriće Amerike, čime je težište političkih i ekonomskih odnosa prebačeno sa Mediterana na Atlantik, pa je Italija prestala da bude u središtu događaja; pronalazak vatrenog oružja, koje je pokazalo nemoć feudalnog vojnog sistema i izazvalo postepeno raspadanje feudalnog društvenog uređenja, čiji je izraziti predstavnik bio rimski papa; izum štampe koji je omogućio široku propagandu i dostupnost Biblije svim vernicima. Neposredni povod Luterove akcije, koja se smatra zvaničnim početkom reformacije, bile su zloupotrebe i nemoral u vrhovima crkve, pljačkanje vernika od strane Rima, koje je naročito teško pogađalo Nemačku, odakle je godišnje, na ime poreza ogromna svota išla u papsku blagajnu. Luteru je bilo jasno koliko oticanje tih sredstava slabi ekonomsku moć Nemačke pa je 1517. godine istupio sa svojim tezama koje su zahtevale reformu crkve. Luterov pokret je naišao na veliki broj pristalica, kako u Nemačkoj tako i izvan nje, koji su se počeli nazivati protestantima. Pristalice pape i katolicizma, mahom iz redova feudalaca, osnovali su takozvanu protivreformaciju, čiji je cilj bio borba protiv Luterovih sledbenika. Najveći uticaj među svim Luterovim sledbenicima imao je francuski reformator Žan Kalvin, čije su se pristalice u Francuskoj nazivali hugenoti, a u Engleskoj i Škotskoj prezbiterijanci i 147
puritanci. Prema Kalvinovom učenju, bog je svakome čoveku unapred odredio poziv, te je stoga svaki pojedinac, ma kojoj profesiji pripadao, bio dužan da uspehom u svome radu dokaže da je božji izabranik. Time je rad uzdignut na stepen verskog fanatizma, što je nesumnjivo uticalo na brži napredak proizvodnje, ali je istovremeno dato i moralno opravdanje za surovu eksploataciju najamnih radnika (smatralo se da je radni dan u trajanju 16-18 časova bogougodno delo, jer se time ispunjava božji zahtev za neprekidnim radom). Kalvin je svojoj crkvi, čije je sedište postala Ženeva, dao novu, republikansku organizaciju, nasuprot monarhijskom principu katoličke crkve. Ovakva shvatanja pogodovala su buržoaziji te se kalvinistička crkva širila u velikoj meri svuda gde se kapitalizam brzo razvijao i gde je buržoazija počinjala da se bori za vlast sa feudalcima. Sukob pristalica reformacije i protivreformacije doveo je do brojnih verskih ratova, koji su kulminirali u tridesetogodišnjem ratu (1618-48). Vestfalskim mirom 1648, kojim je okončan tridesetogodišnji rat, priznata je ravnopravnost katoličke i luteranske veroispovesti. Istorijski značaj reformacije je u sledećem: suprotstavljanje katoličkoj crkvi kao oličenju srednjovekovne, feudalne vladavine; pozivanje na izvorno hrišćansko učenje; zahtev za bogosluženjem na narodnom jeziku i stvaranje nacionalnih crkava. Reformatori su u tom cilju preveli Bibliju sa latinskog na narodne jezike, te je ona postala dostupna širokim slojevima i nije bila više privilegija sveštenstva, koji su je narodu tumačili kako je bilo u njihovom interesu. Mada je reformacija po svojoj formi bila verski pokret, u njenoj srži stajale su socijalne, ekonomske i političke težnje buržoazije i seljaštva za obaranjem feudalnog poretka, čiji je predstavnik bila crkva. Brojni socijalni pokreti (seljački ustanak pod vođstvom Tomasa Mincera 1524-25) i drugi do kojih je došlo u vreme reformacije, potvrđuju to. Engels je, uočivši njenu suštinu, napisao da je reformacija bila, zapravo, prva buržoaska revolucija. Na razvoj kapitalističkih odnosa uticala su i velika geografska otkrića (Amerika, pomorski put do Indije) do kojih je došlo krajem XV veka. Tržište je time znatno prošireno, što je podstaklo razvoj manufakture i trgovine i uslovilo prvobitnu akumulaciju kapitala. Nosilac ovakvog načina proizvodnje ― buržoazija, postala je od XVI veka ekonomski najjača klasa u feudalnim državama. Težnja građanstva da preuzme političku vlast od plemstva postaje od XVI veka sve izraženija i manifestovaće se u prvim buržoaskim revolucijama, koje će dovesti do stvaranja nove društveno-ekonomske formacije ― kapitalizma. Osnovne karakteristike buržoaskog društva. ― Kapitalistička društveno-ekonomska formacija može se obeležiti sa nekoliko najbitnijih karakteristika. Za razliku od feudalizma, buržoaska društveno-ekonomska formacija se zasniva na ravnopravnosti svih ljudi pred zakonom. Mada je ta ravnopravnost često samo formalna, istorijska zasluga kapitalizma je ukidanje vezanosti za zemlju, staleške podeljenosti i neravnopravnosti, kakva je postojala u feudalnom društvu. To je osnovni razlog zašto su široki narodni slojevi, u vreme buržoaskih revolucija, stali na stranu građanske klase a protiv plemstva. No, buržoaski sistem nije ukinuo eksploataciju. Ona se sad samo vrši pomoću ekonomske prinude, a ne vanekonomskom prinudom (silom) kakav je bio slučaj u feudalizmu. To znači da kapitalisti, vlasnici sredstava za proizvodnju, ne primoravaju radnike administrativnim putem da rade. Radnike na to tera ekonomska nužda, glad, potreba za egzistencijom, jer oni ne raspolažu sredstvima za proizvodnju, već samo radnom snagom, koju prodaju kapitalistima na tržištu. Iskorišćavajući veliku ponudu radne snage, kapitalisti su u stanju, plaćajući malo radnike, da izvlače velike zarade u vidu profita.. Na taj način jedan oblik eksploatacije zamenjuje drugi. Osnovu kapitalističkih proizvodnih snaga, koje postaju dominantne, čini privatna svojina nad sredstvima za proizvodnju. Isto tako postoji privatna svojina seljaka i zanatlija nad zemljom i oruđima za rad. U kapitalističkom društvu dominira robno-novčana privreda, zbog čega novac postaje najmoćniji činilac i igra odlučujuću ulogu u društvu. Ovakva privreda stvara uslove za obrazovanje velikog svetskog tržišta, koje prevazilazi okvire jedne države. Tržište, na kome vlada zakon ponude i potražnje, osnovni je regulator kapitalističke proizvodnje u prvim 148
periodima razvoja kapitalizma. Planiranje proizvodnje se u tom periodu ne vrši, te dolazi do privredne anarhije i cikličnih ekonomskih kriza. U kapitalističkom društvu dolazi do velikog napretka nauke, koji se manifestuje u još većem razvoju i usavršavanju procesa proizvodnje. Razvoj svih privrednih grana, posebno industrije, dovodi do porasta gradova i gradskog stanovništva. Kapitalističko društvo je opterećeno brojnim suprotnostima. U prvim decenijama nakon buržoaskih revolucija izražavane su suprotnosti između pobeđenih feudalaca i buržoazije. Vremenom, plemstvo se uklapa u kapitalistički sistem i nestaje kao klasa. U onim državama gde se plemstvo zbog nepotpunosti buržoaskih revolucija zadržalo kao društvena grupa, ono postaje saveznik buržoazije u borbi protiv radničke klase. Daleko ozbiljnije suprotnosti u buržoaskom društvu postoje između buržoazije i radničke klase, ili proletarijata. Ta suprotnost nastaje zbog kapitalističke svojine nad sredstvima za proizvodnju, pomoću koje ona vrši eksploataciju proletarijata. Trka za profitom terala je kapitaliste da vrše bezobzirnu eksploataciju (radni dan je trajao i do 18 časova), što je postepeno primoravalo proletarijat da se organizuje u borbi za poboljšanje uslova rada. U početku je borba bila stihijna, ali vremenom će postajati sve organizovanija. Periodizacija buržoaskog društva. ― U svom razvoju, od prvih buržoaskih revolucija do danas, buržoasko društvo je prošlo, uglavnom kroz tri faze: liberalizam, imperijalizam i državni kapitalizam. Period od izbijanja prvih buržoaskih revolucija pa do sedamdesetih godina devetnaestog veka naziva se liberalni kapitalizam ili kraće liberalizam. Ta faza je obeležena slobodnom konkurencijom kapitalista u industriji i trgovini. Njena suština se izražava sa dve kratke izreke, koje je još u XVIII veku formulisao francuski ekonomista Vensan de Gurne (Vincent de Gournav, 1712-59): laissez faire (pustite da se čini, proizvodi) i laissez passer (pustite da prolazi, da se prodaje), a najpotpunije ih je razradio škotski ekonomista Adam Smit (Adam Smith, 172390) u delu Istraživanje prirode i uzroka bogatstva naroda. Smisao ovih maksima je da kapitalistima treba omogućiti da slobodno i bez ikakve administrativne kontrole proizvode (laissez faire) i isto tako slobodno prodaju robu na tržištu (laissez passer). Prema ovom shvatanju, uloga države je da samo obezbedi odgovarajuće uslove, „pravila igre“, ali ne da se meša u to šta će se proizvoditi i kako će se prodavati. Isključivi regulator intenziteta proizvodnje i trgovine bilo je tržište. Načelo slobode proizvodnje i prometa, koje je isticala liberalna buržoazija, koristilo je samo ekonomski jačima i služilo je za potiskivanje ekonomski slabijih. Istovremeno, ono je dovelo do pojačane eksploatacije radnika, koji su u takvim ekonomskim uslovima prodavali radnu snagu na tržištu u bescenje. Potpunu kritiku liberalnog kapitalizma dao je Marks, pre svega u Kapitalu, ali i u drugim radovima. Od sedamdesetih godina XIX veka dolazi do sve veće koncentracije proizvodnje i kapitala pa se taj period naziva monopolistički kapitalizam ili imperijalizam. Njegovu suštinu sažeto je definisao Lenjin kroz sledeće karakteristike: 1) koncentracija proizvodnje i kapitala razvijena je do tog stepena da je stvorila monopole koji igraju odlučnu ulogu u ekonomskom životu; 2) stapanje bankarskog kapitala sa industrijskim kapitalom i stvaranje finansijske oligarhije na bazi ovog „finansijskog kapitala“; 3) izvoz kapitala, za razliku izvoza robe, postaje naročito važan; 4) stvoreni su međunarodni monopolski savezi kapitalista radi podele sveta; 5) dovršena je teritorijalna podela sveta od strane najvećih kapitalističkih sila. Treba dodati da je Lenjin smatrao da je imperijalizam kao pojava svetskih razmera stupio na scenu oko 1900. godine, a da je prvi svetski rat (1914-18) bio vrhunac sukoba vodećih imperijalističkih država. Česte ekonomske krize, koje su periodično potresale kapitalističko društvo pretile su da dovedu u pitanje opstanak čitavog sistema. Jedna takva, izuzetno teška ekonomska kriza, pogodila je buržoaski svet u periodu od 1929-33. godine. Da bi se stalo na put cikličnim krizama, 149
kapitalistička država počinje od tada da se sve više meša u proces proizvodnje, da merama ekonomske politike propisuje šta i kako će se proizvoditi i prodavati, jednom rečju da planira proizvodnju. Tako je nastala treća faza u razvoju kapitalizma, koju nazivamo državni kapitalizam. U većini razvijenih kapitalističkih država i danas se primenjuju i razrađuju načela državnog kapitalizma čije je osnove postavio engleski ekonomista Džon Majnard Kejns (John Maynard Keynes, 1883-1946). Karakteristike buržoaske državne organizacije. ― Iako su kapitalistički društvenoekonomski odnosi prodrli ili preovlađivali u gotovo svim evropskim državama XIX veka, oblici vladavine i vrste državnog uređenja su se dosta razlikovale od države do države, mada se i tu mogu uočiti izvesne pravilnosti. Osnovni oblici vladavine koji se sreću u buržoaskim državama su monarhija i republika. Monarhija, kako i sam naziv kaže (grčki mono = jedan, jedini, i arhe = vladavina) pretpostavlja takav oblik uprave državom u kome samo jedno lice vlada (monarh sa različitim titulama ― car, imperator, sultan, kralj, knez, vojvoda itd.). Prema tome kakav je odnos monarha prema ostalim državnim organima razlikujemo apsolutnu, ustavnu i parlamentarnu monarhiju. Apsolutna monarhija predstavlja relikt Srednjega veka i ona se zadržala u onim državama gde je feudalna klasa u savezu sa buržoazijom ostvarivala i dalje veliki uticaj (Rusija, Austrija, Turska). Ustavna monarhija predstavlja takav oblik vladavine u kome buržoazija, putem najvišeg pravnog akta ― ustava, ograničava vlast vladara. Funkcija vladara u ustavnim monarhijama svodi se uglavnom na izvršnu vlast, mada postoji tendencija da se i ona sve više ograniči. To je postignuto u parlamentarnim monarhijama gde je izvršna vlast u potpunosti prešla na vladu obrazovanu od parlamentarne većine, dok je uloga monarha postala manje-više reprezentativna i simbolična (takav je slučaj danas sa većinom postojećih parlamentarnih monarhija, kao što su Velika Britanija, Švedska, Danska, Norveška, Belgija, Holandija i druge). Republika (latinski res publica, doslovno = javna, opšta stvar ― u širem značenju država) je oblik vladavine gde su vrhovni organi vlasti birani na određeno vreme, i u kome je ili jedno lice ili kolegij lica šef države (predsednik republike). Državni poglavar u republikama je izabran za određeno razdoblje i vlast drži na osnovu ovlašćenja (mandata) dobijenog od uže, šire ili najšire grupe stanovnika države, koji su ga izabrali i kojima on odgovara za svoj rad. Mada su republike postojale i u ranijim društveno-ekonomskim formacijama, istorijski one su nastajale kada se buržoazija, iz straha od feudalne reakcije i moguće restauracije, približila širokim slojevima i omogućila i njima učešće u vlasti. Iako su se među buržoaskim državama javile različite vrste republika, razlikujemo uglavnom dva tipa: parlamentarnu i predsedničku republiku. U parlamentarnim republikama zakonodavnu vlast vrši parlament a izvršnu vlada, proizišla od parlamenta, na čelu sa predsednikom vlade (prvim ministrom). Zvanično šef države je predsednik republika, ali njegova funkcija je više reprezentativna. U predsedničkoj republici, koja je najdoslednije ostvarena u SAD, zakonodavnu vlast vrši Kongres, a izvršnu vlast izabrani predsednik republike, koji raspolaže velikim ovlašćenjima i koji je ujedno i šef države. Tendencija savremenih buržoaskih država je sve veće ukidanje monarhijskih oblika vladavine i uspostavljanje republika. Taj proces se naročito manifestovao posle dva svetska rata, kada su u nizu država republike zamenile monarhije. Osnovni oblici državnog uređenja u buržoaskim državama bile su složene i unitarne države. S/ožene države su se sastojale od više manjih združenih država, koje su zadržale izvesne oblike samostalnosti. Među njima razlikujemo saveze država ili konfederacije i savezne države ili federacije. Razlika se sastoji u tome što konfederacija predstavlja labavu vezu više država u kojoj su samo pojedini poslovi zajednički (spoljna politika i vojska). Kod federacije ta veza je znatno čvršća, mada federalne jedinice i dalje zadržavaju za sebe dosta visok stepen autonomije. Smatra se da danas konfederacija više nema (mada je, na primer, Švajcarska i danas zadržala naziv konfederacija), ali da je takav oblik državnog uređenja postojao u SAD do 1787, u Švajcarskoj do 1848. i u Nemačkoj od 1815. do 1866. Najtipičnije federacije su danas SAD, 150
Savezna Republika Nemačka, Švajcarska, Brazil, Austrija i druge. Unitarne države su one koje se ne sastoje od manjih državnih jedinica već su administrativno i teritorijalno jedinstvene. Takve su na primer Francuska, Italija, Španija i mnoge druge. Mada, kako je već rešeno, oblici vladavine i državnog uređenja nisu u svim državama bili isti, buržoasko društvo je donelo neke principe i institucije koji su, postepeno postali zajednički za državna uređenja skoro svih kapitalističkih zemalja. Najvažniji među njima su suverenitet, ustavnost, parlamentarizam i postojanje političkih partija. Suverenitet predstavlja potpunost državne vlasti unutar granica jedne države i njenu nezavisnost u odnosu na sve ostale države. U buržoaskom društvu ne postoje vazalne države, niti bilo kakav sistem hijerarhije država, kao što je to bio slučaj u srednjem veku. Sve države su formalno suverene i ravnopravne, mada u praksi ekonomski slabije umnogome zavise od ekonomski moćnih država. Prema shvatanju koje je među buržoaskim ideolozima prvi formulisao Žan Žak Ruso (Jean Jacques Rousseau, 1712-78), a koje je kasnije našlo izraza u prvim buržoaskim manifestima (Deklaracija o nezavisnosti SAD od 1776. i Deklaracija o pravima čoveka i građanina od 1789. u Francuskoj), nosilac suvereniteta je narod, odnosno nacija. Ustavnost podrazumeva postojanje u državi jednog pisanog dokumenta ― ustava (konstitucije), čiji je cilj ograničenje nosilaca javnih ovlašćenja. Borba za ustavnost je bila vrlo važna komponenta u borbi buržoazije protiv feudalnog sistema, pre svega protiv vladarevog apsolutizma. U srednjem veku je postojalo shvatanje da je vladar neograničen i da njegova vlast potiče od boga. Kroz tu formulu čuvan je feudalni sistem jer je vladar, budući od „boga postavljen“, kao reprezent feudalne klase štitio njene interese i feudalni poredak. Buržoazija nastoji da pomoću ustava ograniči vladara kao i druge nosioce javnih ovlašćenja, ali istovremeno i da ozvaniči i ozakoni svoju vladavinu. Mada je uvođenje načela ustavnosti bilo pre svega u interesu buržoazije, njegov istorijski značaj je znatno uvećanje pravne,sigurnosti građana. Parlamentarizam znači postojanje organa narodnog predstavništva ― parlamenta, u kojima narod, preko svojih izabranih predstavnika ― poslanika, ostvaruje učešće u zakonodavstvu. Poslanici u parlamentu su grupisani prema pripadnosti političkim partijama (grupama ljudi koji imaju identične ili slične političke interese). Za političku partiju, koja na izborima dobije najveći broj poslaničkih mesta u parlamentu kažemo da uživa poverenje parlamenta i iz njenih redova se bira vlada. U nadležnosti vlade je izvršna vlast, za svoj rad je odgovorna isključivo parlamentu, a može ostati na vlasti dogod uživa poverenje parlamenta. Često se događa da nijedna politička stranka ne osvoji na izborima broj poslaničkih mesta koji bi joj garantovao poverenje parlamenta, pa se tada stvaraju koalicije ― savezi više političkih partija. KARAKTERISTIKE BURŽOASKOG PRAVA Opšte karakteristike. ― Za razliku od feudalnog prava koje izričito naglašava i sankcioniše neravnopravnost ljudi s obzirom na njihovu klasnu i stalešku pripadnost, buržoasko pravo znači u tom pogledu veliki korak napred, jer proglašava pravnu jednakost svih ljudi bez obzira na njihov položaj u društvu. Sve povlastice, koje su u feudalizmu uživali pripadnici privilegovanih staleža (plemstvo i sveštenstvo) ukinute su i proglašeno je da se zakoni podjednako primenjuju na sve ljude. Proglašavanjem principa neograničenosti privatne svojine i prava ugovaranja, ozakonjena su osnovna načela buržoaske ekonomije i stvoreni uslovi za ekonomsku eksploataciju, čime je princip jednakosti pred zakonom u praksi doveden u pitanje. Buržoaskim državama svojstven je veliki napredak prava, koji je bio u tesnoj vezi sa opštim ekonomskim progresom. Kao nadgradnja novih društveno-ekonomskih odnosa razvijaju se i klasične grane prava (građansko i krivično) a nastaju i neke nove, uglavnom izdvajanjem iz već postojećih grana prava (trgovinsko pravo, radno, saobraćajno i druga). Pošto se u buržoaskom društvu stvara svetsko tržište došlo je i do snažnog razvoja međunarodnog prava, kako javnog 151
tako i privatnog. Međunarodno javno pravo regulisalo je od-nose između država kao subjekata svetske zajednice, a međunarodno privatno imovinsko pravne odnose pojedinaca sa elementom inostranosti. Osnovni pravni izvori u buržoaskom društvu postaju zakoni, dok se običaj i recipirano rimsko pravo uglavnom potiskuju. Zakonodavna aktivnost je vrlo intenzivna, pa u ovo vreme nastaju zakonici ili kodeksi, a to znači obimni zakoni koji regulišu čitave prav-ne oblasti (građanski zakonik, krivični zakonik, trgovački zakonik i slično). Intenzivni zakonodavni rad prati u buržoaskom društvu i veliki napredak pravne nauke. On je logična posledica opšteg naučnog progresa do koga je došlo u ovo vreme i manifestuje se u nastanku novih pravnih škola. Uslovi za razvoj pravne nauke su znatno poboljšani otvaranjem velikog broja univerziteta i pravnih fakulteta, gde se pravo izučavalo na naučnim osnovama, lišeno primesa kanonskog prava. Istovremeno, javio se i veliki broj naučnih časopisa i studija iz oblasti prava, što je sve bilo od velikog značaja za razvoj pravne nauke. Građansko pravo. ― a) Stvarno pravo. ― Dominantni oblik svojine u buržoaskom društvu je privatna svojina. Za razliku od feudalne svojine, koja je bila podeljena i opterećena, privatna svojina je potpuna vlast nad stvarima i njen titular sjedinjuje sva tri stvarno-pravna ovlašćenja: usus, fructus i abusus. Smatralo se da je svojina sveto i neotuđivo pravo svakog čoveka te je sticanje svojine i raspolaganje dobrima bilo, praktično, bez ikakvih ograničenja. Do izvesnih ograničenja prava svojine doći će više tek u fazi državnog kapitalizma. Svojina se mogla steći nad pokretnim i nepokretnim stvarima. Mada su jedne i druge bile predmet slobodnog poslovnog prometa za svojinu nad nepokretnim stvarima bila su potrebna izvesna dokazna sredstva. U razvijenim kapitalističkim zemljama to su bile zemljišne knjige koje su se sastojale iz tri dela: lista A, koji je sadržao podatke o topografskom položaju i površini nepokretnosti; lista B, koji je sadržao podatke o vlasniku, lista C, koji je sadržao podatke o založnopravnim teretima (hipoteka i slično). Svojinska prava na pokretnim stvarima nisu vezivana ni za kakve pravne formalnosti. b) Obligaciono pravo. ― Razvoj robnonovčane privrede doveo je, sasvim razumljivo, i do vrlo intenzivnog razvoja obligacionog prava. Osnovno načelo buržoaskog obligacionog prava bio je princip slobode ugovaranja. Njega je uslovio zahtev za što slobodnijom privrednom aktivnošću i ekonomskom konkurencijom. Stoga se obligaciono pravo oslobađa krutog formalizma, koji je bio karakteristika prethodnih pravnih sistema, te sklapanje ugovora postaje vrlo jednostavna stvar. Zahtevi forme su gotovo sasvim otpali, a za nastanak ugovora zahtevala se samo saglasnost volja stranaka (konsensus). Pri tom se poštovalo načelo autonomije volje i jednakosti ugovornih strana, što je sve bilo odraz opšteg pravnog principa o jednakosti ljudi pred zakonom. U buržoaskom društvu jako se proširio broj obligaciono-pravnih ugovora. Mnogi među njima, zbog svoje specifičnosti, se izdvajaju u posebnu granu prava, blisku obligacionom, te tako dolazi do nastanka trgovinskog prava. Pored ugovora javlja se u ovo vreme i veliki broj obligacionih odnosa nastalih iz delikata i iz neosnovanog obogaćenja. c) Porodično pravo. ― Velike promene u društvenoj strukturi do kojih je došlo nakon izvođenja buržoaskih revolucija uticale su mnogo na razvoj porodičnog prava. Pre svega, ukidanjem staleških razlika otpala je staleška pripadnost kao smetnja za sklapanje braka. Emancipacijom porodičnog prava od kanonskog prava stvorene su i mogućnosti za sklapanje brakova između pripadnika različitih veroispovesti. Doduše, u fazi liberalizma, crkveni brak je još uvek bio obavezan u većini država, ali postepeno, sa sve većim odvajanjem crkve od države, on to prestaje da bude. Brak se sada sklapa na osnovu saglasnosti budućih bračnih drugova. Volja roditelja igra u pojedinim zemljama još uvek značajnu ulogu, ali je i to činilac koji vremenom gubi značaj. U evropskim državama brak je monogaman, dok šerijatsko pravo i dalje zadržava poligamiju. 152
Razvod braka je bio moguć i znatno olakšan, izuzev za katoličke crkvene brakove koji su bili neraskidivi. U odnosima roditelja i dece dolazi do sve većeg ograničenja patrijarhalne vlasti oca porodice. d) Nasledno pravo. ― Opšti princip pravne jednakosti odrazio se i na nasledno pra-vo. Dok u feudalnom društvu, zbog primene principa primogeniture, majorata i sličnog, nisu svi srodnici mogli da nasleđuju, u buržoaskom društvu je uvedeno načelo jednakog naslednog prava za sve građane. I u ovo vreme nasleđivanje može bit[ zakonsko i testamentalno. Većina buržoaskih zakonika izjednačavaju u naslednom pravu muške i ženske potomke, kao i srodnike po očinskoj i materinskoj liniji. Srodnici istog stepena delili su imovinu na ravne delove. Bilo je priznato i pravo reprezentacije, što znači da na mesto umrlih srodnika stupaju njihovi potomci deleći ravnopravno deo imovine koji bi inače pripao njihovom umrlom srodniku. Pod uticajem liberalističkih shvatanja o neprikosnovenom pravu raspolaganja pri-vatnom svojinom i sloboda zaveštavanja putem testamenta nije bitno ograničavana. Tek u drugoj fazi razvoja buržoaskog društva dolazi do uvođenja nužnog dela ― dela imovine koji se, bez obzira na sadržinu testamenta mora ostaviti najbližim srodnicima (nužnim naslednicima). Krivično pravo. - Feudalno krivično pravo je za isto krivično delo različito kažnjavalo pripadnike srednjovekovnih staleža. Plemstvo, u principu, nije kažnjavano telesnim kaznama, koje su se prema kmetovima masovno primenjivale. Princip jednakosti svih ljudi pred zakonom, do koga dolazi u buržoaskom pravu, značio je u tom smislu revolucionarni korak napred. U krivičnom pravu buržoaskog perioda afirmisali su se neki principi koji su stekli trajnu vrednost i koji se primenjuju do danas. Ta načela su se javila još u feudalnom društvu u delima velikih mislilaca iz XVII i XVIII veka (Hobs, Lok, Ruso, Volter, Monteskje, Didro), ali do njihove primene dolazi tek nakon pobeda buržoaskih revolucija. Osnovni među tim principima je načelo legaliteta. Ono se izražava sa dve pravne maksime: Nullum crimen sine lege i Nulla poena sine lege. Princip nullum crimen sine lege znači da se niko ne može kazniti za krivično delo koje nije već zakonom predviđeno, a nulla poena sine lege, da se niko ne može kazniti kaznom koja nije propisana u zakonu. Značaj načeta legaliteta je u tome što je ono unelo veliku garantiju građanskih prava i sloboda, nasuprot nekadašnjoj proizvoljnosti feudalnih sudova. U sistemu kažnjavanja došlo je do znatne humanizacije. Telesne kazne su uglavnom, kao ponižavajuće za ljudsko dostojanstvo ukinute. U nekim zemljama ukinuta je i smrtna kazna, a u onima u kojima je zadržana primenjuje se izuzetno, za najteža krivična dela uz brojna ograničenja (na primer, kazna se ne može izreći maloletnom licu, bremenitoj ženi, duševnim bolesnicima itd.). Promenjeno je i shvatanje o svrsi kazne. Dok se u feudalizmu smatralo da je cilj kazne zastrašivanje i odmazda (zbog čega se kažnjavanje krivaca najčešće vršilo javno), u buržoaskom društvu preovlađuje uverenje da je smisao kazne prevaspitavanje učinioca krivičnog dela, kako bi se nakon izdržavanja kazne ponovo uklopio u društvo, kao njegov koristan član. Zbog toga se smatralo da se krivac, izdržavanjem kazne odužio društvu, te da ne treba da kasnije bude diskriminisan. Stvoreno je i shvatanje da je za društvo korisnije sprečiti kriminalitet, nego ga kasnije iskorenjivati. Zbog toga dolazi do primene takozvanih preventivnih mera, posebno prema maloletnicima. Kod izricanja kazni vodilo se računa o dva najvažnija elementa, koja u feudalnom pravu nisu uzimana u obzir. Postavljeno je, naime, načelo da bez uračunliivosti i vinosti nema krivične odgovornosti. To znači da se neuračunljiva lica (duševni bolesnici i deca do sedam godina) nisu mogla smatrati krivično odgovornima. Isto tako vodilo se računa i o psihičkom odnosu učinioca krivičnog dela prema učinjenom deliktu, o takozvanoj vinosti. Ako učinilac svesno i sa namerom prouzrokuje krivično delo, onda se radilo o obliku vinosti koji se naziva umišljaj (dolus). Drugi oblik vinosti nazvan nehat (culpa) postoji onda kada učinilac ne želi da prouzrokuje krivično 153
delo, ali zna da iz njegove radnje ono može da nastupi, a olako drži da do njega neće doći. Najzad krivično delo može da prouzrokuje i slučaj (casus). U buržoaskom društvu znatno se razvila i nauka krivičnog prava i stvorene brojne krivičnopravne škole (klasična, antropološka, sociološka), koje su dosta truda uložile da rasvetle uzroke nastanka kriminaliteta, ličnost učinioca krivičnog dela, smisao i cilj kažnjavanja i slično. Shvatanja ovih škola našla su odraza u brojnim krivičnim zakonicima koji su tokom XIX veka donošeni u evropskim državama. Klasični obrazac za evropsko krivično zakonodavstvo postao je Napoleonov Krivični zakonik (Code penal) od 1810. godine (stupio na snagu 1811), koji se, uz izvesne izmene, primenjuje i danas u Francuskoj. Organizacija sudova i sudski postupak. ― a) Organizacija sudova. ― Mada je postojala velika razlika u organizaciji sudova između kontinentalnog i anglosaksonskog pravnog sistema, postojala su neka osnovna načela, koja su manje-više, zajednička za buržoaske sudove i koja su se zadržala do danas. To su principi nezavisnosti, višestepenosti i teritorijalnosti. Princip nezavisnosti sudova znači da su sudovi prilikom donošenja presuda (naravno, u okviru zakona) samostalni u odnosu na ostale organe vlasti. Sudsku presudu ne može menjati ni jedan organ osim nadležnog višeg suda. Učešće upravnih organa u suđenju (na primer vladara), koje je postojalo u feudalizmu, u ovo vreme gotovo sasvim nestaje. Sudovi su najčešće kolegijalni uz učešće porote u suđenju. Princip višestepenosti znači da su sudovi hijerarhijski svrstani i da se stranke mogu žaliti višem sudu na presude nižih sudova. Žalbe se mogu podnositi do hijerarhijski najvišeg suda (kasacionog suda), čija odluka postaje konačna. Princip teritorijalnosti znači da su sudovi nadležni za određene delove države i da su po tom principu organizovani. Ali, u buržoaskom društvu su postojali i specijalizovani sudovi, koji su sudili ili pojedinim licima ili za pojedine pravne oblasti (vojni, trgovački, upravni itd.). b) Sudski postupak. ― U buržoaskom društvu dolazi do konačnog i jasnog razdvajanja tri vrste sudskog postupka: građanskog, krivičnog i upravnog. Građanski postupak je zbir pravila koja se primenjuju u imovinsko pravnim stvarima. Može biti parnični (kada postoji spor o nekom imovinskopravnom odnosu) i vanparnični (kada spora nema). Osnovni princip građanskog sudskog postupka je načelo dispozitivnosti. To znači da je pokretanje postupka prepušteno inicijativi zainteresovanih stranaka, a od njihove inicijative velikim delom zavisi i vođenje spora. Svaka od stranaka može da se protivi predlozima druge i da stavlja svoje protivpredloge (kontradiktornost). Pošto se postupak vodi u granicama predloga stranaka, sud će samo u okviru tih predloga utvrditi tačnost ili netačnost tvrđenja stranaka (princip formalne istine). Građanski postupak je, sem u izuzetnim slučajevima, javan i stranke u njemu ne moraju direktno učestvovati, već to mogu činiti preko svojih opunomoćenih zastupnika (najčešće advokata). Osnovni princip krivičnog postupka je takozvana prezumpcija nevinosti, što znači da se svako lice u postupku smatra nevinim dok mu se krivica ne dokaže i potvrdi pravosnažnom presudom. Krivični postupak pokreću uglavnom državni organi (tužilaštvo), ali može biti pokrenut i po privatnoj tužbi. Dokazni postupak vodi sud po službenoj dužnosti u cilju utvrđivanja materijalne istine. Sud nije vezan ni za kakvu formalnu dokaznu teoriju, već ceni dokaze po svom slobodnom uverenju, koje mora biti obrazloženo. Iracionalna dokazna sredstva su u ovo vreme potpuno izbačena. Svako okrivljeno lice ima pravo na odbranu. Upravni postupak se ne vodi pred redovnim sudovima, već pred organima uprave, u onim slučajevima kada upravni organ povredi interese pojedinca, pogrešno primenivši zakon.
NAJZNAČAJNIJE BURŽOASKE DRŽAVE 1. ENGLESKA (VELIKA BRITANIJA, UJEDINJENO KRALJEVSTVO) 154
ISTORIJSKI RAZVOJ I DRŽAVNO UREĐENJE Engleska uoči buržoaske revolucije. ― Kapitalistički društveno-ekonomski odnosi su u Engleskoj tokom XVI veka već uveliko bili uzeli maha. Proces oslobađanja kmetova bio je završen, obavljena je bila i prvobitna akumulacija kapitala, a plemstvo se u potpunosti prilagodilo buržoaskom načinu proizvodnje. U tom smislu, revolucija do koje će doći u XVII veku, nije imala radikalan društveno-ekonomski karakter, već prevashodno politički. To znači da je ona samo ozakonila vlast buržoazije i novog plemstva, kroz potpuno ograničavanje kraljevskog apsolutizma i davanje prevlasti Parlamentu. Sa smrću kraljice Elizabete I u Engleskoj je izumrla dinastija Tjudora. Na presto je došao Džems I (James I, 1603-25), sin Elizabetine rođake, škotske kraljice Marije Stjuart. Došavši iz Škotske, daleko zaostalije za Engleskom, u kojoj nije postojao Parlament niti bilo kakva druga demokratska ustanova, kralj je odmah izazvao brojne sukobe, čemu su doprinela i njegova lična svojstva. Po prirodi pohlepan na novac, lukav i intrigant, Džems I je bio i ubeđeni apsolutista. Njegovi pogledi i na unutrašnju i na spoljnu politiku znatno su se razlikovali od interesa engleske buržoazije, mahom zastupljene u Parlamentu. Iz dinastičkih i legitimističkih razloga Džems I se 1604. godine sporazumeo sa Španijom, najvećim engleskim konkurentom na moru, mada su Španci i dalje ometali englesku pomorsku trgovinu, izgovarajući se da Engleska pomaže pobunjene nizozemske pokrajine u borbi protiv Španije. Kada je u Evropi izbio Tridesetogodišnji rat (1618-48), kralj je svim silama nastojao da uvuče Englesku u sukob i u tom cilju neprestano od Parlamenta zahtevao nove poreze, što je nailazilo na opoziciju engleske buržoazije. U unutrašnjoj politici najveći problem predstavljao je verski sukob između anglikanaca i katolika. Pošto je kralj, od ustanovljavanja anglikanske crkve u XVI veku smatran i crkvenim poglavarom, visoki crkveni krugovi našli su u Džemsu I pobornika učvršćivanja vodeće uloge crkve u državi. Za uzvrat visoko sveštenstvo je odobravalo i pomagalo kraljevske apsolutističke težnje. Verska netrpeljivost se pojačala sa početkom progona katolika i sprovođenjem oštrih mera radi stvaranja crkvenog jedinstva. Vršena je stroga cenzura štampe i propovedi o čemu se starao Sud Visoke Komisije (Court of High Commission). Nezadovoljstvo zbog anglikanske isključivosti i terora dovelo je do nastanka mnogih sekti, koje su tražile reorganizaciju crkve. Među njima najradikalniji su bili takozvani nezavisni (independents) i puritanci (engleski pure = čist, neokaljan), pobornici moralne strogosti i umerenosti u svakodnevnom životu. Pošto su independenti i puritanci stekli veliki broj pristalica među srednjom i sitnom buržoazijom, radništvom pa čak i sitnim plemstvom i bogatom buržoazijom, Sud Visoke Komisije ih je, pod kraljevim pokroviteljstvom, izvrgavao nemilosrdnim progonima. U razdoblju od 1620. do 1640. godine više od dvadeset hiljada independenata i puritanaca se iselilo u engleske kolonije u Americi. Tako je sukob između kralja i dobrog dela buržoazije poprimio i verski karakter. Neprestane ratne pripreme iscrpele su finansijske rezerve državne blagajne i kralja, pa je Džems I neprestano iziskivao od Parlamenta odobrenje novih novčanih sredstava radi vođenja ratova, ali i radi ličnog bogaćenja. Pošto se Parlament odupirao takvim kraljevim zahtevima, Džems I je od 1614. do 1621. vladao bez Parlamenta. Sukobi sa Parlamentom nastavili su se i posle smrti Džemsa I, za vlade njegovog sina i naslednika Čarlsa I (Charles I, 1625-49). Otpor kralju pojačan je i zbog njegove verske politike jer je Čarls, oženjen francuskom princezom ― katolikinjom, počeo da favorizuje katolike na dvoru, koji su od tada postali oslonac monarhije. Rat sa Španijom, do koga je došlo 1625, i neuspeh doživljen u prvom sukobu (pomorski napad na grad Kadiz u Španiji), još više su pogoršali položaj kralja. Dve godine kasnije zemlja je uvučena i u rat sa Francuskom, zbog čega je došlo do ponovnih progona katolika. Da bi dobio sredstva za rat sa Francuskom, Čarls I je, iako nerado, sazvao Parlament. U svim dotadašnjim sukobima sa kraljevima engleski Parlament je uvek isticao svoja istorijska prava. U ovom slučaju on ih je naročito odlučno formulisao u čuvenoj Peticiji o pravima (Petition of Right) od 155
1628. godine. Pozivajući se na Magna Carta Libertatum, Peticija o pravima je između ostalog zahtevala da se ne hapse i ne zatvaraju osobe koje nisu optužene za dela za koja bi trebalo odgovarati pred zakonom, da se ukinu preki sudovi i, kao najvažnije, „da niko ne sme biti prisiljen da daje ili ustupa darove, zajmove, milostinje, poreze ili druga lična davanja bez opšte saglasnosti i pristanka Parlamenta.“ Pod pritiskom opšteg nezadovoljstva i uz obećanje da će mu Parlament odobriti veću sumu novca, kralj je potpisao peticiju, čime je ona postala zakon. No pošto Čarls I nije u praksi poštova odredbe Peticije o pravima, Parlament je izglasao rezoluciju kojom se proglašava neprijateljem slobode Engleske svaki onaj koji ne poštuje versko ubeđenje, ko ubira poreze bez pristanka Parlamenta i ko dobrovoljno pristane da plati bilo kakav porez ili se podvrgne protivzakonitim aktima i zahtevima. No to je kralj 1629. raspustio Parlament i narednih jedanaest godina vladao ne sazivajući ga. Ova period, posebno od zaključenja mira sa Francuskom 1630. godine, bio je obeležen jakim kraljevim apsolutizmom. Posebno je bio aktivan sud Zvezdane komore, koji se odlikovao svojim inkvizitorskim karakterom. Nametani su i novi porezi i globe, a usledio je i pokušaj nametanja anglikanske crkve u Škotskoj, sa kojom je Engleska, od stupanja Džemsa I na presto 1603. godine, bila u personalnoj uniji. Zbog toga je došlo do ustanka u Škotskoj i do provale škotske vojske u Englesku 1639. godine. Zbog tih događaja, a i inače naraslog nezadovoljstva izazvanog kraljevim apsolutizmom, Čarls I je bio prinuđen da 1640. sazove Parlament i traži odobrenje novih sredstava za vojsku. Za vreme zasedanja Parlamenta obnovljene su optužbe na račun kraljevih zloupotreba, pa je kralj, nakon svega tri nedelje, raspustio Parlament, koji je u istoriji ostao zabeležen po nadimku kratki. Pošto je kraljevska vojska i dalje trpela poraze u ratu sa pobunjenim Škotima, sazvan je iste 1640. godine takozvani „dugi Parlament“, jer je zasedao sve do 1653. godine. „Dugi Parlament“ je preduzeo niz energičnih mera. Najpre su optuženi i uklonjeni neki kraljevi nepopularni ministri, a zatim su ukinuti Sud Visoke Komisije i Zvezdana komora. Zaključeno je da se Parlament nakon raspuštanja, bez obzira na kraljevu saglasnost, mora sazvati kroz tri godine. Da bi suzbio aktivnost Parlamenta, kralj je bezuspešno pokušavao da paktira sa Škotima, ali je iznenada 1641. izbio veliki ustanak u Irskoj, koji je još više komplikovao situaciju. U novembru 1641. Parlament je, na insistiranje puritanskih poslanika, izglasao takozvanu Veliku Optužbu (Grand Remostrance) u kojoj su navedene sve povrede političkih i drugih prava od strane kralja i njegovih saradnika, a istaknut je i zahtev da na najvažnije položaje mogu doći samo oni ljudi koji uživaju poverenje Parlamenta. Još jednom povredivši privilegije Parlamenta, Čarls I je januara 1642. sa nekoliko stotina naoružanih pristalica upao u Donji dom i pokušao da uhapsi vođe opozicije. Pretrpevši neuspeh u svom poduhvatu (opozicionare su u međuvremenu sakrili londonski trgovci i radnici), kralj je 1642. godine, zajedno sa svojim pristalicama, uglavnom iz redova Gornjeg doma, napustio London. Izvesno vreme vođeni su pregovori između pristalica kralja i Parlamenta, no kako oni nisu dali rezultata, obe strane su počele da se pripremaju za oružani sukob. Do prvog obračuna došlo je sredinom 1642. godine, čime je označen početak engleske buržoaske revolucije. Revolucija. ― Kada je oružani sukob počeo u kraljevom taboru su se nalazili predstavnici feudalne aristokratije, anglikanski crkveni velikodostojnici, manji deo nižeg plemstva i buržoazije koja je živela na dvoru i izvestan broj silom regrutovanih seljaka. Po verskom ubeđenju to su bili uglavnom anglikanci i katolici. Na strani Parlamenta nalazili su se buržoazija, novo plemstvo, radnici i većina seljaka. Po verskom ubeđenju to su bili pripadnici sekti koje su zahtevale reorganizaciju crkve ― prezbiterijanci, independenti i naročito puritanci. Prve dve godine rata pokazale su nadmoćnost kraljeve vojske, koja je bolje organizovana i vođena, nanosila gubitke armiji Parlamenta. Do preokreta dolazi druge godine ratovanja, kada su u borbu stupile dobro organizovane trupe independenata, predvođene Oliverom Kromvelom (Oliver Cromwell).
156
Kromvel je bio sitni plemić, član independentske grupe u „dugom Parlamentu“, puritanac po svojim shvatanjima, čovek koji je bio sklon da u sukobu sa kraljem ide do kraja. Na njegovu inicijativu sprovedena je reorganizacija vojske i ustanovljena jedinstvena komanda, koja je bila njemu poverena. U daljim godinama ratovanja vojska Parlamenta je počela da odnosi pobede, pa je kralj bio primoran da 1646. napusti svoje pristalice i pobegne u Škotsku. Početkom 1647. Skoti su izručili kralja Parlamentu, ali je tada u krugovima pobednika došlo do rascepa. Independenti su, oslanjajući se na seljačke mase i zanatlije predvođene grupom takozvanih levelera (engleski leveller = poravnjivač), zahtevali političke i društvene reforme. U Parlamentu je, međutim, većinu stekla sekta takozvanih prezbiterijanaca (grčki presbyteros = stariji), koji su se zalagali za kompromis sa kraljem. Sukob independenata (u čijim se rukama nalazila vojska) i prezbiterijanaca pokušao je da iskoristi kralj i da organizuje rojalističke ustanke širom zemlje uz pomoć Škota. Kromvelova vojska, u to vreme već vrlo dobro organizovana i disciplinovana, uspela je da brzo savlada kraljeve pristalice, a nakon sukoba da iz Parlamenta odstrani svoje najžešće protivnike. Parlament, onakav kakav je preostao, bio je potpuno pokoran Kromvelu i independentima, te je u istoriji poznat pod nazivom „krnji“. „Krnji Parlament“ je doneo nekoliko revolucionarnih odredaba. Pre svega osnovan je vrhovni sud, koji je kralja osudio na smrt i 1649. godine Čarls I je pogubljen. Raspušten je Gornji dom (Dom lordova), konfiskovana su kraljeva, crkvena i rojalistička zemljišta i proglašena je republika. Proklamovano je načelo da je narod izvor svake vlasti i obrazovan Državni savet, sastavljen od plemića i bogatih građana, koji je postao najviši državni organ. Novo plemstvo i krupna buržoazija su bili zadovoljni ovakvim rezultatima engleske revolucije. Leveleri, među kojima se javila radikalna struja takozvanih digera (engleski digers = kopači), su zahtevali ostvarivanje programa korenitih društvenih reformi. Digeri, po svojim ubeđenjima neka vrsta prakomunista, su postavili zahtev za ukidanjem privatne svojine, kolektivnim korišćenjem zemljišta, imovinskom i pravnom jednakošću. Bez dozvole su počeli da zauzimaju napuštena opštinska zemljišta i da ih obrađuju (otuda naziv kopači). Pobednička buržoazija i novo plemstvo su se, uz pomoć vojske, obračunali sa svim ovim radikalnim strujama. Nakon obračuna sa levelerima i digerima Kromvel je zajedno sa svojim independentskim pristalicama uspeo da u jednom poslušnom Parlamentu bude izglasan 1653. godine ustavni akt poznat pod nazivom Instrument vladanja (Instrument of Government) ili Kromvelov ustav. Bio je to prvi (i poslednji!) usvojeni pisani ustav u Engleskoj. Prema ovom ustavu zakonodavna vlast u državi je pripala Parlamentu i novoosnovanoj funkciji šefa države ― lordu protektoru Kromvelu). Izvršnu vlast vršio je lord protektor zajedno sa Državnim savetom. Biračko pravo su dobili samo oni imućni građani čija je vrednost imovine bila veća od dve stotine funti sterlinga. Ustanovljavanje funkcije lorda protektora, sa širokim ovlašćenjima, značilo je u praksi ozakonjenje Kromvelove diktature. Parlament nije sazivan, članove Državnog saveta je postavljao on lično, a lokalnu upravu u provincijama su vršili njegovi generali. Za Kromvelove diktature ugušen je ustanak u Irskoj, a dotle samostalna kraljevina Škotska priključena je Engleskoj. Iako je Kromvel podsticao razvoj trgovine i pomorstva, Engleska je zbog dugotrajnih ratova bila privredno iscrpena i sve teže je izdržavala konkurenciju nizozemskih trgovaca i pomoraca. Nezadovoljstvo diktaturom, pojačano pojavom velike nezaposlenosti, primoralo je Kromvela da pred kraj svoje vladavine sazove Parlament. Tom prilikom ponovo je ustanovljen Gornji dom, a javile su se i struje koje su zahtevale restauraciju monarhije. Restauracija i „Slavna revolucija“. ― Kromvela je, nakon njegove smrti 1658. godine, na položaju lorda protektora nasledio njegov sin Ričard, koji nije uživao ni politički autoritet, niti je imao sposobnosti svoga oca. Već naredne godine bio je prinuđen da napusti svoj položaj, a novosazvani Parlament, uz podršku vojske, odlučio je da ponudi presto Čarlsu II, sinu Čarlsa I, koga je ta ista vojska zbacila i pogubila. Tako je došlo do restauracije dinastije Stjuarta.
157
Iako je Čarls II (1660-85) po dolasku na presto obećao opštu amnestiju, versku toleranciju i poštovanje postojećih svojinskih odnosa, ubrzo je došlo do sukoba između njega i Parlamenta. Pod maskom verske tolerancije kralj je favorizovao katolike, pa je pod pritiskom Parlamenta bio prinuđen da 1673. potpiše takozvani Zakon o ispitivanju vere (Test Act), po kome je samo pripadnik anglikanske crkve mogao zauzimati visoke državne položaje. Za vlade Čarlsa II došlo je u Parlamentu do postepenog izdvajanja dveju grupa, od kojih će kasnije nastati dve političke partije, prisutne i danas u političkom životu Engleske: torijevci i vigovci. Torijevcima su se smatrali pripadnici plemstva, pristalice kralja i jačanja kraljevske vlasti na račun Parlamenta. Jezgro vigovaca činili su predstavnici buržoazije i novog plemstva, koji su stajali u opoziciji prema vladaru. Kralj je u ovom Parlamentu, nazvanom „viteški“ (Cavalier Parliament), uz podršku torijevaca proganjao sve ranije protivnike dinastije Stjuarta, a posebno puritance, što je sve izazvalo veliko neraspoloženje, pa je posle 19 godina delovanja „Viteškog Parlamenta“ sazvan novi (1679) u kome su vigovci zadobili većinu. Da bi se zaštitili od kraljevih progona vigovci su 1679. godine u novom Parlamentu ozakonili čuveni ustavni dokument o zaštiti ličnosti pod nazivom Habes corpus act. Prema propisima ovog pravnog akta izvršne vlasti su prilikom hapšenja nekog lica morale da pokažu sudijin nalog o hapšenju. Ako bi neko bio uhapšen bez sudskog naloga, uhapšena osoba, ili njeni rođaci ili prijatelji, je mogla zahtevati da nadležni sudija izda nalog organu koji je izvršio hapšenje, ili ga pusti na slobodu. Izvršni organ, koji bi odbio nalog sudije kažnjavan je visokom globom od 100 funti, a ako bi svoj postupak ponovio mogao bi biti otpušten iz službe. Sud je bio dužan da ispita razloge hapšenja i da donese rešenje po kome se osumnjičeni ili zadržava u pritvoru ili pušta na slobodu (sa ili bez jemstva). U slučaju oslobađanja ta osoba nije mogla biti ponovo hapšena iz istih razloga, što je bilo garantovano kaznom od 500 funti za onog ko bi izvršio takvo hapšenje. ista kazna bila je predviđena i za sudiju koji bi odbio da izda nalog o sprovođenju uhapšene osobe sudu. Ovaj značajni ustavni akt ostao je u Engleskoj na snazi do današnjih dana i predstavlja jedan od osnovnih ustavnih principa i propisa, pošto ni do danas u Engleskoj nije stvoren jedan jedinstveni pisani ustav, već se on sastoji od niza istorijskih ustavnih akata. Čarlsa II je na prestolu nasledio Džems II (1685-88), koji je nastavio reakcionarnu i apsolutističku politiku svoga prethodnika. Na istaknute položaje postavio je katolike, a pošto je to bilo u suprotnosti sa Zakonom o ispitivanju vere iz 1673. godine, objavio je 1687. i 1688, Deklaraciju o oproštenju (Declaration of Indulgence), kojom se ukidaju svi zakoni prema kojima katolici nisu imali prava na vojne i građanske funkcije. Ovim potezom kralj je izgubio podršku anglikanskih sveštenika (koji su odbili da se pokore kraljevom naređenju i u crkvama pročitaju Deklaraciju) i torijevaca. Vigovci, sa jakim uporištem u trgovačkoj i industrijskoj buržoaziji, postavili su pitanje uklanjanja kralja sa prestola, čemu se u Engleskoj tada malo ko protivio. Buržoazija je ponudila, pod izvesnim uslovima, presto Viljemu Oranskom, namesniku Nizozemske i zetu Džemsa II, koji je ponudu prihvatio. Poslednji Stjuart ― Džems II, bez ikakve podrške, bio je prinuđen da napusti zemlju. Ovi događaji, s kraja 1688, i početkom 1689. godine nazivaju se „Slavna revolucija“ (jer je prevrat izvršen bez prolivanja krvi). Uslovi pod kojima su buržoazija i novo plemstvo ponudili englesku krunu Viljemu i njegovoj ženi Mariji (William and Mary) i bili voljni uopšte da dozvole dalji život monarhije, sadržani su u Zakonu o pravima (Bill of Rights) iz 1689. godine. Kralju je bilo zabranjeno da donosi ili ukida zakone bez saglasnosti Parlamenta. Nije imao više pravo ni da kontroliše vojsku ni sudove. Finansijska kontrola prešla je potpuno u ruke Parlamenta, koji je morao biti sazivan najmanje jednom u tri godine i nije mogao da radi duže od tog vremena. Ustanovljena je sloboda parlamentarnih izbora i sloboda govora u Parlamentu. „Slavna revolucija“ je ustanovila ustavnu monarhiju u Engleskoj i, kako kaže Marks „dovela na vlast, pored Viljema Oranskog, zemljoposednike i kapitalističke prisvojitelje viška vrednosti.“
158
U ovakvim uslovima, vigovci ― ogorčeni protivnici stjuartovskog apsolutizma, su postali ne samo lojalni monarhiji već i oduševljeni monarhisti. Istorijski razvoj Engleske posle „Slavne revolucije“. ― Mada je već Oliver Kromvel faktički pripojio Škotsku Engleskoj, do zvaničnog ujedinjenja je došlo 1707. godine donošenjem Zakona o uniji (Act of Union), čime je stvorena Velika Britanija (Great Britain). Nakon rata za špansko nasleđe (1701-14) i sedmogodišnjeg rata (1756-63), Velika Britanija sticanjem prekomorskih teritorija, postaje vodeća sila u svetu. Od Francuske je preotela njene posede u Indiji i Kanadi, a krajem XVIII veka učvrstila se u Australiji i Novom Zelandu. Smrću kraljice Ane (1714) na presto dolazi hanoverijanska dinastija (nemački kneževi iz grada Hanovera), čiji su prvi vladari Džordž I (1714-27) i Džordž II (1727-60). Za vlade Džordža III (1760-1820), koji je kao monarh uzaludno pokušavao da sebi potčini Parlament, Velika Britanija je pretrpela poraz u ratu severnoameričkih kolonija za nezavisnost (1775-81). Godine 1800. sjedinjena je sa Velikom Britanijom i Irska, pa država dobija zvaničan naziv Ujedinjeno Kraljevstvo (United Kingdom), mada se tokom XIX i XX veka javlja niz irskih pokreta za autonomiju i nezavisnost. Širenje kolonijalnog carstva, do koga dolazi u XIX veku, omogućeno je naglim razvojem privrede, koja je pre svega posledica industrijske revolucije, nastale u Engleskoj još krajem XVIII veka. Da bi sačuvala svoje kolonijalne posede Velika Britanija se u spoljnoj politici opredeljuje za princip „sjajne izolacije“ i „ravnoteže sila“. To znači da se britanska vlada trudila da ne dozvoli da se bilo koja evropska država isuviše osili i nametne svoju dominaciju. Ukoliko bi do toga došlo, Velika Britanija je napuštala politiku „sjajne izolacije“ i direktnom intervencijom nastojala da povrati ravnotežu sila. Ratovi protiv revolucionarne i Napoleonove Francuske i posebno kontinentalna blokada Velike Britanije, izazvali su ekonomsku krizu. Od 1816. do 1819. zemlju zahvata talas protesta, štrajkova i masovnih mitinga radnika i sitne buržoazije, koji traže parlamentarne i druge reforme. Pod pritiskom javnog mnenja i zbog pretećeg uticaja julske revolucije u Francuskoj (1830), vlada je najzad 1832. sprovela izbornu reformu. U to vreme velikih i važnih društvenih previranja na presto dolazi kraljica Viktorija (1837-1901), čija je duga vladavina obeležila čitavu jednu epohu. Kao rezultat ekonomske i još dublje socijalne krize javio se 1836. masovni radnički pokret nazvan čartizam. Politički položaj radnika nešto se popravio izbornom reformom 1867, ali je opšte pravo glasa uvedeno tek početkom XX veka. Godine 1906. osnovana je prva radnička partija ― Laburistička stranka, koja je brzo stekla veliki broj pristalica i postala druga po snazi politička partija (najveća je bila konzervativna stranka, nekadašnji torijevci, dok su liberali, nekadašnji vigovci, u XX veku izgubili politički značaj). Kao najvećoj svetskoj kolonijalnoj sili Velikoj Britaniji je najviše zasmetao agresivni nemački imperijalizam, koji se naročito ispoljava nakon ujedinjenja Nemačke 1871. godine. Nemački zahtev za ponovnom raspodelom sveta zbližio je Veliku Britaniju sa vekovnom suparnicom ― Francuskom, te 1904. dolazi do sklapanja saveza o uzajamnoj pomoći i saradnji u slučaju rata između dve kolonijalne sile, poznatog pod nazivom Antanta (francuski entente cordiale = srdačni sporazum). Nešto kasnije (1907) savezu prilazi i Rusija, pa te tri sile sačinjavaju veliki međunarodni blok, nasuprot savezu tri nezadovoljne države ― Nemačke, Austro-Ugarske i Italije (Centralne sile). Sukob sila Antante i Centralnih sila oko kolonijalne podele sveta kulminirao je u Prvom svetskom ratu (1914-18). Pošto je Velika Britanija, zajedno sa ostalim članicama Antante, izašla iz Prvog svetskog rata kao pobednica, Versajskim mirovnim ugovorom 1919. ona je proširila svoje kolonijalne posede na račun poražene Nemačke. Godine 1921. sproveden je Zakon o autonomiji (Home Rule), kojim je Irska dobila autonomiju, a 1925. južna Irska potpunu nezavisnost (severna Irska je ostala do danas u sastavu Ujedinjenog Kraljevstva). U periodu između dva svetska rata javljaju se u britanskim kolonijama nacionalni pokreti za nezavisnost. Posle Drugog svetskog rata (1939-45) Velika Britanija je, iako pobednica, izašla iz
159
sukoba privredno i vojno jako oslabljena, pa je bila primorana da mnogim kolonijama postepeno daje nezavisnost. Državno uređenje. ― „Slavnom revolucijom“ Engleska je postala prva ustavna monarhija na svetu. Iako engleska buržoazija nije donela jedinstven pisani ustav, ustavnost je uvedena nizom istorijskih dokumenata koji su sadržali propise ustavnog karaktera (Magna Carta, Peticija o pravima, Habeas Corpus Act, Zakon o pravima i drugi). Odredbama Zakona o pravima od 1689. godine, Parlament je stekao definitivnu prevagu nad kraljem. Suština celokupnog razvoja engleskog državnog uređenja od „Slavne revolucije“ do danas ići će u pravcu sve većeg sužavanja kraljevske vlasti i sve većeg jačanja Parlamenta i stvaranja parlamentarne vlade. U XX veku kralj je izgubio svaku vlast i predstavlja uglavnom reprezentativnog šefa države, tako da je u Engleskoj nastala izreka „kralj vlada ali ne upravlja“. U procesu stvaranja parlamentarne vlade važno mesto pripada takozvanom Zakonu o nasleđivanju (Act of Settlement) od 1701. godine. Mada je osnovni cilj ovog zakona bio da uredi pitanja nasleđivanja prestola (Viljem Oranski i njegova žena Meri nisu imali potomstva), njime su regulisane i neke daleko važnije stvari. Prema zakonu o nasleđivanju utvrđeno je da uz svaku odluku vrhovne izvršne vlasti (kralj), mora uz kraljev potpis da stoji i potpis njegovog ministra. Ministra je imenovao kralj, ali je on bio odgovoran Parlamentu na osnovu svog supotpisa. Ovim zakonom regulisana je i stalnost sudija, koje je mogao smeniti samo Parlament, a propisano je da državni činovnici ne mogu istovremeno biti i članovi Parlamenta. Od 1707. godine izobičajilo se da kralj koristi pravo veta, odnosno da odbija potvrdu zakona koje su doneli Donji i Gornji dom. Sa dolaskom na vlast hanoverijanske dinastije (1714) došlo je do daljeg razvitka parlamentarnog sistema. Ministri, koje je i dalje imenovao kralj, su bili redovno članovi Parlamenta a stvoren je i položaj prvog ministra. Kralj je prestao da bude odgovoran za rad svojih ministara već su to postali oni sami. Time je kralj počeo gubiti kontrolu nad ministrima, koji su za svoj rad odgovarali samo Donjem domu. Pošto su prvi hanoverijanski vladari, Džordž I i Džordž II bili Nemci, slabo govorili engleski, retko su prisustvovali ministarskim sednicama. Stoga je prvi ministar referisao kralju o odlukama koje su doneli ministri na svojim sednicama, što je praktično značilo da je izvršna vlast postepeno prelazila na ministre, posebno na prvog ministra. No ostalo je nejasno da li je skup ministara ili kabinet odgovoran Parlamentu ili vladaru (mada je teoretski vlada bila i ostala „Vlada Njegovog Veličanstva“). Godine 1742. tadašnji prvi ministar Robert Volpol (Robert Walpole) je dao ostavku jer većina u Parlamentu nije bila za političke mere koje je on nameravao da sprovede. Nakon tog slučaja se ustalilo pravilo da kabinet ministara ili vlada koja ne uživa poverenje, odnosno podršku parlamentarne većine mora da da ostavku. Treba napomenuti da se ovde radi o tradicionalnoj navici, koja nije nikakvim propisom ozakonjena, ali se nje u političkom životu Engleske vlada i Parlament doslednije pridržavaju nego bilo kog zakona. Pravilo da vladu u Engleskoj (odnosno Velikoj Britaniji) bira vođa one političke stranke koja raspolaže većinom u Parlamentu je ustavni običaj, a ne pisani zakonski ili ustavni propis. Iako je Parlament tokom XVII i XVIII veka izborio ubedljivu prevagu nad kraljem, on još uvek nije bio stvarni organ narodnog predstavništva već predstavničko telo uskog sloja zemljoposednika i krupne buržoazije. Osnovni problem ležao je u načinu izbora za Parlament. Poslanike u Donjem domu (njih ukupno 658) birale su grofovije, gradovi i neki univerziteti. Imovinski cenzus je bio toliko visok da većina stanovništva nije učestvovala u izborima. No još veći problem je bio u neravnomernoj raspodeli poslaničkih mesta. Gradovi i grofovije su slali u Parlament po dva poslanika, prema privilegijama iz XVI veka. Ali, tokom istorijskog razvoja mnogi stari gradovi su gotovo sasvim nestali („truli gradovi“), dok su pojedini, naročito nakon industrijske revolucije, prekomerno narasli. Tako je stvorena paradoksalna situacija da veliki industrijski centri Mančester, Lids i Birmingen nisu uopšte imali predstavnika u Parlamentu, da je London sa preko milion stanovnika birao svega četiri poslanika, dok je 30 „trulih gradova“ sa samo 375 ljudi slalo u Parlament 60 poslanika. Pored toga, mesta u Parlamentu su se često 160
kupovala, a poslanike „trulih gradova“ su zemljoposednici, a ponekad i vlada, naprosto određivali. Zbog sveg ovog pitanje izborne reforme je postajalo izuzetno značajno. Uprkos opoziciji torijevaca izglasan je 1832. godine Reformni zakon (Reform Bill) kojim je 56 „trulih gradova“ sa manje od 2000 stanovnika izgubilo svoje poslanike, a 30 gradova sa više od 2000 a manje od 4000 stanovnika dobilo pravo da bira po jednog predstavnika. Reformom je snižen imovinski cenzus pa je sada otprilike svaki 24. Englez dobio pravo glasa (ranije je otprilike svaki 30. uživao tu povlasticu). Minimalno poboljšanje išlo je pre svega na ruku srednjoj klasi. Treba pomenuti da su se nakon izborne reforme tadašnje političke stranke reorganizovale i promenile nazive: torijevci su uzeli naziv konzervativna stranka, a vigovci liberalna stranka. Druga izborna reforma izvršena je 1867. godine. Mada je ona donela udvostručenje biračkog tela (sada je otprilike svaki 12. Britanac uživao biračko pravo), neravnomernost u raspodeli poslaničkih mesta bila je još uvek prisutna. Treća izborna reforma od 1884. godine utrostručila je broj birača u grofovijama i u dobroj meri ispravila neravnomernost poslaničkih mesta. Sto pet gradića sa manje od 16000 stanovnika izgubili su samostalne poslanike, a gradovi sa manje od 50000 stanovnika izgubili su po jednog predstavnika u Parlamentu. Opšte biračko pravo uvedeno je u Velikoj Britaniji tek posle prvog svetskog rata. Godine 1918. biračko pravo su dobili svi muškarci sa navršenom 21. godinom i žene sa navršenom 30. godinom. Deset godina kasnije (1928) izjednačene su žene i muškarci u biračkom pravu. ENGLESKO PRAVO Opšte karakteristike. ― Zbog kompromisnog karaktera engleske buržoaske revolucije nije došlo do bitnih promena u osnovnim postavkama engleskog prava. Ono se i dalje znatno razlikuje od prava na kontinentu, jer recepcija rimskog prava ni u buržoaskom periodu nije bila sprovedena. Razvijajući se samostalno u Engleskoj je zbog razvitka trgovine i industrije, došlo do nastanka pojedinih novih grana prava, pre nego što je to bio slučaj u drugim evropskim državama. Tu treba pre svega pomenuti pronalazačko pravo (regulisano Zakonom od 1632) i autorsko pravo (Zakon od 1709. godine). Ni u pogledu izvora prava nije u Engleskoj došlo do bitnih promena. Postojanje tri vrste pravnih izvora: „opšteg prava“ (common law), zakona (statute law) i sistema „pravičnosti“ (ewuity), nasleđeno iz feudalnog društva, nije se promenilo. U tom pogledu gotovo poslovična engleska tradicionalnost došla je do potpunog izražaja. Ipak, do kraja XIX veka, zahtevi bržeg privrednog razvoja doveli su do toga da zakoni (statute law) sve više potiskuju precedentno običajno pravo. Pojedine grane prava. ― U oblasti stvarnog prava centralno mesto, sasvim razumljivo, zauzima pravo svojine. Po engleskom pravu razlikuju se takozvana realna svojina (real property, real estate) i lična svojina (personal property, personal estate). Osnovna razlika leži u tome što realna svojina obuhvata pravo na zemlju i predmete vezane za nju, dok lična svojina obuhvata ostale stvari (mahom pokretne) i prava. Po engleskoj sistematici lična svojina se odnosila na telesne stvari koje se nalaze u posedu i na tužbene zahteve, odnosno prava. U prava se ubrajaju autorsko pravo, pravo na naknadu štete, patentno pravo i slično. Sadržinske razlike između ove dve vrste svojine nije bilo, izuzev što se prenos svojine na zemlji vršio uz brojne formalnosti i što je nasledni red kod realne svojine bio drukčiji nego kod lične svojine. U obligacionom pravu razlikovali su se formalni pismeni ugovori, koji su bili obavezni prilikom sklapanja poslova čiji su predmet bile nepokretnosti, i obični, neformalni ugovori. Za punovažnost neformalnih ugovora tražila se, pored saglasnosti stranaka i naznaka osnova (consideration) za prihvatanje obaveze. 161
Nasledno pravo poznaje zakonsko i testamentalno nasleđivanje. Raspolaganje imovinom putem testamenta nije bilo ničim ograničeno. Apsolutna sloboda testiranja bila je uvedena u Engleskoj još 1688. godine. Kod zakonskog nasleđivanja pravila se razlika između realne svojine i lične svojine. Stvari koje su bile predmet realne svojine (zemlja) nasleđivali su muški potomci po principu primogeniture. Stvari koje su bile predmet lične svojine nasleđivala su deca i bračni drug, koji je mogao dobiti najviše jednu trećinu vrednosti imovine. Ako nije bilo potomaka bračni drug je mogao naslediti polovinu imovine i izuzetno svu, ako je njena vrednost bila niža od 500 funti. Kasnijim reformama naslednog prava (iz 1925. godine) proširena su prava preživelog bračnog druga. Prema engleskom shvatanju, ostaviočeva imovina ne prelazi na naslednike, već na ličnog ostaviočevog predstavnika, koji je dužan da rasporedi imovinu, isplati ostaviočeve dugove i plati nasledne takse. Sve do 1836. godine, kada je uveden fakultativni građanski brak, bračno pravo je bilo u isključivoj nadležnosti kanonskog prava. Samim tim razvod braka nije bio moguć već je postojala samo rastava od stola i postelje. Razvod braka dozvoljen je tek u drugoj polovini XIX veka. Udate žene imale su sve do XX veka ograničenu poslovnu sposobnost. Sve do sredine XIX veka vanbračna majka nije imala pravo da traži izdržavanje za svoje vanbračno dete, kad joj je to pravo priznato. Roditeljska vlast, koja je obuhvatala pravo upravljanja dečjom imovinom i najšire pravo kažnjavanja, pripadala je samo ocu, a na majku je prelazila kad bi otac umro. Zakonodavstvo XX veka umnogome je ograničilo roditeljsku vlast. Načelo legaliteta (nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege) nije u engleskom krivičnom pravu bilo utvrđeno zakonom, već samo spisima političara i filosofa. Osnovno krivično delo ― veleizdaja, koje je utvrđeno još u XIV veku, poslužilo je kao osnov za utvrđivanje novih krivičnih dela koja su se u XVII i XVIII veku takođe smatrala veleizdajom. U odmeravanju kazni sudovi su bili dosta slobodni i brojne telesne kazne, često vrlo surove, su se zadržale sve do sredine XIX veka, kada ih je sudska praksa znatno ublažila. Za krivični postupak karakteristična su načela kontradiktornosti i postojanje porote. Kontradiktornost znači da je tuženi ili osumnjičeni dokazivao svoju nevinost, a tužilac krivicu i odgovornost optuženog ili okrivljenog. To načelo se primenjivalo ne samo prilikom sudskog pretresa, nego i kod krivične istrage i izviđaja. Porota, koja se sastojala od određenog broja izabranih i zakletih građana, odlučivala je o predavanju osumnjičene osobe sudu („velika porota“), kao i o krivici optuženog nakon završetka pretresa („mala porota“).
2. SJEDINJENE AMERIČKE DRŽAVE POSTANAK I RAZVOJ SAD Nastanak SAD. ― Posle Kolumbovog putovanja pomorci su još više od jednog veka tražili zapadni put za Indiju. Ta nastojanja su omogućila da se kartografski utvrdi najveći deo severnoameričke obale i da se istraže neke velike reke. Još krajem XVI veka došlo je do prvih, neuspešnih engleskih pokušaja kolonizacije Severne Amerike. Početkom XVII veka (1606), engleski kralj Džems I dao je grupi kolonista (takozvanoj Londonskoj kompaniji) povelju za trgovinu i kolonizaciju izvesnih severnoameričkih oblasti. Oni su 1607. godine osnovali prvo stalno naselje u Novom Svetu, nazvano prema kralju Džemstaun (Jamestovvn), koje će kasnije postati centar kolonije Virdžinije (Virginia). Tokom XVII veka kolonisti su nastavili da stižu u Severnu Ameriku. Do 1680. najveći broj imigranata stizao je iz Engleske, a kasnije iz Irske, Nemačke, Škotske, Švajcarske i Francuske. Mahom su to bili protestanti, koje su verski ratovi u Evropi prisilili na napuštanje Starog kontinenta. Oko 1690. godine u kolonijama je živelo približno četvrt miliona stanovnika, a najveća naselja su bila Boston (oko 7000 stanovnika), Filadelfija (oko 4000 stanovnika) i Nju Jork (oko 4000 stanovnika). U XVII veku postojale su paralelno francuske i engleske kolonije. Sedmogodišnji rat (1756-63), koji se vodio u Evropi 162
između Francuske i Engleske (u sukobu su učestvovale gotovo sve evropske sile ― Rusija, Pruska, Španija, Švedska, Poljska, Austrija, Portugalija, Kraljevina Obeju Sicilija i Saksonija), proširio se i na njihove kolonijalne posede u Americi i Indiji. Po okončanju rata, mirom u Parizu 1763. godine, Francuska je morala predati Engleskoj Kanadu i područje istočno od reke Misisipi. Tako je Engleska (Velika Britanija) istisnula svoju supamicu iz Severne Amerike, gde je svojim kolonijama branila proširenje prema zapadu i kočila njihov razvoj, smatrajući ih izvorom sirovina i tržištem za svoju robu. Kraljevskim proglasom od 1763. godine bilo je zabranjeno kolonistima naseljavanje zemalja zapadno od Aligenskih planina. Veliko nezadovoljstvo buržoazije u kolonijama izazvala je i britanska restriktivna ekonomska politika. Kolonijama je zabranjeno kovanje novca i emisija novčanica, ograničena industrijska proizvodnja, određeni artikli mogli su se izvoziti samo u Englesku (duvan, šećer, pamuk), na uvoz američkih poljoprivrednih proizvoda bile su udarene velike carine, a iz Evrope se roba mogla uvoziti samo na britanskim brodovima. Ogorčenje kolonija i njihovo zbližavanje izazvao je naročiti Zakon o pečatima (Stamp Act), koji je britanski Parlament doneo 1765. godine. Prema ovom zakonu, uvedeno je novo poresko opterećenje za kolonije, koje je zahtevalo da sve novine, publikacije, ugovori i pravni dokumenti nose poseban poreski žig. U znak protesta u Novoj Engleskoj je 1765. osnovana Organizacija sinova slobode, a iste godine Kongres devet kolonija u Nju Jorku je odbio plaćanje ovog poreza. Tom prilikom usvojena je i Deklaracija o pravima Amerikanaca, kojom se odbacuju svi direktni porezi i proglašava bojkot britanske robe. Britanski Parlament je iduće godine ukinuo Zakon o pečatima, ali je na predlog poslanika Taunsenda doneo takozvani Taunsendov zakon (Townshend Act), kojim je teško oporezovan izvoz papira, stakla, olova i čaja iz Velike Britanije u Ameriku. To je još više uzbudilo koloniste i u sukobu između građana i engleskih vojnika u Bostonu došlo je do takozvanog bostonskog pokolja (Boston Massacre), kojom prilikom je poginulo pet Amerikanaca. Svoju sledeću i najveću grešku britanska vlada je učinila 1773. godine. Istočno-indijska kompanija nalazila se u finansijskim teškoćama a njeni akcionari, među kojima je bilo vrlo uticajnih ljudi, zatražili su pomoć. Kako je kompanija imala na raspolaganju veliku količinu čaja, vlada joj je dozvolila da se taj tovar ukrca na brodove, otpremi u kolonije i tamo proda uz plaćanje američke minimalne carine. Tako bi Amerikanoi dobili čaj po mnogo nižoj ceni a Istočno-indijska kompanija bi stekla monopol na tržištu čaja u kolonijama. Prozrevši ovaj britanski manevar kolonisti su prodrli na brodove, kada su oni uplovili u bostonsku luku, i sav tovar pobacali u more (16. XII 1773). Na ovaj incident, poznat u istoriji pod nazivom bostonska čajanka (Boston Tea Party), Britanci su dogovorili zatvaranjem bostonske luke i nizom represivnih mera. U septembru 1774. sastali su se predstavnici kolonija na Prvom kontinentalnom kongresu u Filadelfiji na kojem je većina još uvek bila za kompromis sa Velikom Britanijom. Revolucionarni razvitak ubrzao je, međutim, sam engleski kralj Džordž III, izjavivši da se kolonije moraju pokoriti, na šta je narod odgovorio pripremama za oružanu borbu. Do prvog sukoba došlo je 1775. godine kod gradića Leksingtona (Lexington) čime je otpočeo Rat za američku nezavisnost. U maju iste godine otvoreno je zasedanje Drugog kontinentalnog kongresa u Filadelfiji na kome je Džordž Vašington (George Washington) imenovan za vrhovnog komandanta armije. Poslana je i peticija kralju sa zahtevima da se sukob reši mirnim putem. No Džordž III je koloniste proglasio pobunjenicima i poslao vojsku da uguši ustanak. Na to je Drugi kontinentalni kongres na predlog Tomasa Džefersona (Thomas Jefferson) usvojio 4. VII 1776. Deklaraciju o nezavisnosti, kojom 13 američkih kolonija kidaju veze sa Velikom Britanijom i proglašavaju se nezavisnim i slobodnim, Deklaracija je sadržala i neka osnovna načela buržoaskih revolucija kao što su politička jednakost (ali ne i za Crnce), princip narodnog suvereniteta i pravo na revoluciju. Istaknuta su i „neotuđiva prava čoveka“ među koja Deklaracija ubraja pravo na život, slobodu i težnju za srećom. Deklaracijom su konstituisane Sjedinjene Američke Države i jasno stavljeno do znanja da se ratom za nezavisnost konačno utvrđuju buržoaski društveno-ekonomski odnosi.
163
U prvim godinama rata bolje organizovana britanska vojska nanosila je poraze američkim trupama, koje nisu bile sastavljene od profesionalnih vojnika već prevashodno na principu narodne milicije. Vremenom je američka armija stekla iskustvo i veći borbeni moral, čemu su doprinele i hiljade dobrovoljaca postigle Amerikancima u pomoć iz Evrope, a među kojima je bilo i puno slavnih ličnosti (Lafajet, Sen Simon, Košćuško). Posredstvom velikog državnika i naučnika Bendžamina Frenklina na stranu SAD stala je 1778. godine Francuska, te je združena francusko-američka vojska prinudila 1781. godi-ne Britance na definitivnu predaju i kapitulaciju. Mirovnim ugovorom u Parizu Velika Britanija je 3. IX 1783. priznala nezavisnost SAD. Osnovi državnog uređenja SAD ozakonjeni su Ustavom koji je donet 1787. godine i koji je i danas na snazi uz 26 amandmana. Istorijski razvoj SAD u XIX i XX veku. ― Tokom XIX veka SAD će postati vodeća svetska ekonomska sila, a takav položaj zadržaće i u XX veku. Privredni rast pratilo je i uvećanje teritorije. Širenje SAD išlo je ka prostranim teritorijama na zapadu, koje su postepeno naseljavane i silom oduzimane od starosedelaca ― Indijanaca. Naseljavanje je bilo naročito intenzivno u periodu 1815-60. kada je u SAD imigriralo oko pet miliona ljudi, najviše iz Irske, Nemačke i Velike Britanije. Doseljenici su dobijali od države zemlju po simboličnoj ceni od jednog dolara po jutru. Indijanci, formalno-pravno ravnopravni stanovnici, potiskivani su sa svojih plodnih zemalja sve dublje na zapad, a oni koji su pružali otpor bivali su fizički istrebljeni. Godine 1803. SAD su od Francuske otkupile oblast Lujzijanu, a 1819. od Španije Floridu. Nešto kasnije (1823) proglašena je takozvana Monroova doktrina (prema petom po redu predsedniku SAD, Džemsu Monrou, 1817-25), formulisana izrekom „Amerika Amerikancima“, kojom su označena osnovna načela spoljne politike SAD. Smisao Monroove doktrine je nemešanje u poslove evropskih sila i sprečavanje evropskih država da se mešaju u poslove američkog kontinenta. Time su SAD želele da osiguraju Latinsku Ameriku kao svoju interesnu sferu. Treba, međutim, napomenuti da SAD nisu osvajale latinoameričke države i pretvarale ih u svoje kolonije, kao što su to činile evropske sile sa afro-azijskim zemljama. Amerikanci su čak i pomagali nacionalnooslobodilačke pokrete zemalja Latinske Amerike, koje su ove vodile početkom XIX veka protiv španskih i portugalskih kolonijalnih vlasti. Nakon sticanja njihovih nezavisnosti, SAD su putem kredita i izvoza kapitala dovele ove države u potpunu ekonomsku i političku zavisnost od svojih interesa. Američke kompanije do danas vrše u zemljama Latinske Amerike bezobzirnu eksploataciju izvlačeći ogromne profite. U ratu koji je 1846-48. vođen sa Meksikom, SAD su proširile svoju teritoriju na Teksas, Novi Meksiko i Kaliforniju, te tako izbile i na Tihi okean. Najveći unutrašnji problem u SAD bilo je postojanje ropstva. Crnačko stanovništvo, koje je u SAD dopremano još od XVII veka, radilo je na velikim plantažama južnih država, lišeno političkih prava i vezano za zemlju. Sva nastojanja industrijski razvijenog Severa za ukidanjem ropstva nailazila su na opoziciju Juga. Novembra 1860. godine izabran je za predsednika Abraham Linkoln (Abraham Lincoln) odlučni protivnik ropstva. Izražavajući nezadovoljstvo Linkolnovim izborom i politikom, država Južna Karolina (South Carolina) je 12. XII 1860. istupila iz Unije i započela akciju za otcepljenjem od SAD. Njoj se pridružilo još deset južnih država koje su već 8. II 1861. stvorile svoju Konfederaciju (Confederate States of America). Pošto je predsednik Linkoln osporio južnim državama pravo na otcepljenje, one su odgovorile oružanom akcijom, pa time započele američki građanski rat (1861-65). U toku rata predsednik Linkoln je doneo dva istorijska zakona: Zakon o besplatnoj dodeli slobodne državne zemlje farmerima koji se obavežu da će je obrađivati bar pet godina (Homestead Act) i Zakon o oslobođenju robova (Emancipation Act). Tim zakonima Sever je u borbi protiv Juga okupio najšire narodne slojeve, tako da su se južnjačke države, privredno i politički potpuno upropašćene, predale 1865. godine. Crnci su 1868. dobili građansko, a 1870. puno biračko pravo, mada crnačko pitanje na Jugu ni do dan danas nije u potpunosti rešeno. 164
U fazi imperijalizma američka ekonomija dobija ekspanzionistički karakter. Državna teritorija je znatno uvećana kupovinom Aljaske (1867), od carske Rusije. Godine 1898. SAD su anektirale Havaje (Havaji će 1959. postati 50. poslednja država SAD), a iste godine povele su svoj prvi imperijalistički rat protiv Španije. Poražena na moru i na kopnu, Španija se morala odreći Kube (koja postaje republika pod protektoratom SAD), Filipina i Portorika. Početkom XX veka SAD u spoljnoj politici postepeno napuštaju Monroovu doktrinu, posredujući u sukobima evropskih sila. U prvim godinama prvog svetskog rata SAD vode politiku neutralnosti, ali prodajom ratnog materijala silama Antante stiču velike finansijske dobitke. Mada su se SAD tokom 1916. i 1917. zalagale za sklapanje mira „neograničen podmornički rat“, koji je povela Nemačka, a u kome su stradali i američki brodovi, podstakao je SAD da 6. IV 1917. uđu u prvi svetski rat na strani sila Antante i znatno doprinesu pobedi saveznika. Državno uređenje SAD. ― Još u toku rata za nezavisnost, Drugi kontinentalni kongres je 1777. godine usvojio preambulu i trinaest ustavnih Članova o konfederaciji (Articles of Confederation) koje su države članice ratifikovale 1781. godine. U ovom, prvom američkom Ustavu, upotrebljen je po prvi put za novonastalu državu naziv Sjedinjene Američke Države (United States of America). Ustav je predvideo konfederativni oblik državnog uređenja i republikanski oblik vladavine. Svaka država članica je tim ustavom sačuvala svoje „suverenitet, slobodu i nezavisnost“ i svu ostalu vlast i prava, ako ona nisu izričito Članovima o konfederaciji preneta na zajedničke organe vlasti. Države su bile ujedinjene u „čvrst prijateljski savez uzajamnosti“ radi odbrane od spoljnjeg neprijatelja, obavezujući se da će, u slučaju napada na bilo koju od njih, ostale države priteći u pomoć. Građani jedne države imali su ista prava u drugoj državi na bazi uzajamnosti (reciprociteta). Po Ustavu obrazovano je zajedničko telo, jednodomni Kongres u kojem su bile predstavljene sve države članice sa najmanje dva, a najviše sedam poslanika. Svaka delegacija države imala je u Kongresu jedan glas. Delegati u Kongresu su imali puni poslanički imunitet i potpunu slobodu govora. U periodu između zasedanja Kongres je birao Komitet država, sastavljen od po jednog delegata iz svake države, koji je obavljao tekuće poslove i imao svoga predsednika. Kongres je odlučivao o ratu i miru, sklapanju međunarodnih ugovora, kovanju novca, zajmovima i budžetu, pitanjima odbrane zemlje i organizacije vojske i slično. Sporove među državama rešavao je Kongres, a mogao je regulisati i probleme međusobne trgovine država članica, organizacije pošte, postavljati diplomatske predstavnike i slično. Ustav od 1781. godine predvideo je labavu vezu među državama članicama. Dalji razvoj SAD, kao i izvesni socijalni revolti koji su se javili nakon okončanja. rata za nezavisnost, primorali su vodeće političke snage SAD da razmišljaju o donošenju novog ustava, koji je predvideo čvršći oblik povezanosti među državama. Nakon oštre političke i ideološke borbe, uglavnom vođene iza zatvorenih vrata, 17. IX 1787. donet je novi američki ustav (Ustav je formalno stupio na snagu 21. VI 1788, počeo da se primenjuje od 13. IX 1788, a novi državni organi su počeli da vrše svoje funkcije od 4. III 1789). Ovaj ustav, koji uz 26 amandmana30 i danas na snazi, sastoji se iz sedam velikih članova ili paragrafa. Po njemu SAD su od saveza država ili konfederacije, pretvorene u saveznu državu ili federaciju, dok je republikanski oblik vladavine zadržan. Organizacija vlasti zasnovana je u Ustavu od 1787. godine na principu podele vlasti, koji je teoretski formulisao francuski filosof Šarl Monteskje (Charles Montesquieu, 1689-1755) u svom čuvenom delu Duh zakona (L'esprit des lois). Prema ovom shvatanju strogo su međusobno odvojene izvršna, zakonodavna i sudska vlast. Naravno, u praksi tako strogo odvajanje teško je dosledno sprovesti, već dolazi do uzajamnog mešanja i uplitanja, ali u osnovi Američki ustav sledi ovaj princip. Prema ustavu SAD iz 1787. godine vrhovnu izvršnu vlast vrši Predsednik SAD, zakonodavnu Kongres, a sudsku Vrhovni sud. 30
Poslednji, dvadeset i šesti amandman izglasan je 1971. godine.
165
Predsednik SAD je šef države (predsednik republike), vrhovni organ izvršne vlasti, sa velikim ovlašćenjima, većim nego što ga imaju većina ustavnih monarha. Na taj položaj može biti izabran svaki državljanin SAD koji boravi u SAD najmanje četrnaest godina i ima najmanje trideset pet godina starosti. Predsednik se bira na vreme od četiri godine i može biti izabran još jedan mandat.31 On bira lično sebi svoje saradnike (administraciju), resorne ministre koji se nazivaju sekretari i koji su za svoj rad njemu odgovorni. Predsednik predstavlja zemlju pred inostranstvom, ima pravo da zaključuje međunarodne ugovore (za zaključivanje ugovora potrebna je i saglasnost Senata) i vrhovni je komandant vojske. Pored najviših funkcionera predsednik ima pravo da imenuje sudije Vrhovnog suda, pošto prethodno sasluša mišljenje i dobije pristanak Senata. Mada predsednik SAD nema zakonodavnu vlast, njemu pripada značajno ovlašćenje takozvanog suspenzivnog veta, kojim može uticati na zakonodavnu delatnost Kongresa. Prema ovom ovlašćenju, ako predsednik u roku od deset dana od izglasavanja zakona, odbije da potpiše i proglasi zakon, on se vraća na ponovno razmatranje Kongresu. Ako se za isti zakon, uprkos predsednikovom vetu, ponovo izjasne dve trećine oba doma Kongresa, tada zakon stupa na snagu bez obzira na raniji predsednikov veto. Predsedniku pomaže potpredsednik SAD, koji se bira zajedno sa predsednikom za isti mandatni period. Ako predsednik, za svoga mandata umre, ili podnese ostavku, potpredsednik automatski stupa na njegov položaj i vrši funkciju predsednika SAD do isteka tog mandata. Vrhovna zakonodavna vlast u SAD pripada Kongresu koji se sastoji iz dva doma: Predstavničkog doma i Senata. Da bi zakon bio izglasan on mora biti prihvaćen u oba kongresna doma, a predsednik SAD ga mora potpisati i proglasiti. Pored toga Kongres ima pravo da objavljuje rat, da utvrđuje poreze, takse i budžet, da sklapa zajmove, da donosi propise o trgovini sa drugim državama, propise o novčanom opticaju, bankarstvu, poštanskom i javnom saobraćaju i slično. Sastav i način izbora Predsedničkog doma razlikuju se od sastava i načina izbora za Senat. U Predstavnički dom, koji se bira svake druge godine, ulaze oni zastupnici koje su birači svih država izabrali po propisima izbornog zakona, tako što se njihov broj određuje srazmerno broju stanovnika, odnosno birača jedne države. U Senat, na suprot, svaka država šalje po dva delegata, bez obzira na broj stanovnika. Mandat senatora traje šest godina, a jedna trećina njih bira se svake druge godine. Potpredsednik SAD je, po položaju predsednik Senata, ali on glasa samo u slučaju jednake podele glasova. Mada su oba doma Kongresa u zakonodavnoj vlasti ravnopravna, Senat ima mnogo veći značaj u domenu spoljne politike jer, kako smo videli, predsednik ne može da zaključuje međunarodne ugovore bez saglasnosti Senata. Najviši sudski organ je Vrhovni sud, koji se do 1869. godine sastojao od šest, a od tada od devet doživotno imenovanih sudija. On je u određenim slučajevima najviša sudska instanca, ali je i prvostepeni sud kada se u sporu kao stranka pojavljivao neki strani diplomata ili država članica. Vrhovni sud nastupa i kao Ustavni sud, mada to nije predviđeno Ustavom. On nije primenjivao neki zakon ako ga je smatrao protivustavnim, što je u praksi dovodilo do znatnih teškoća, jer su na taj način konzervativni američki krugovi uspevali da spreče sprovođenje izvesnih socijalnih reformi. Države članice su sačuvale, po Ustavu, znatan deo svoga suvereniteta. U nadležnosti njihovih zakonodavnih skupština ostali su propisi iz oblasti građanskog, krivičnog i procesnog prava. Ustav takođe izričito predviđa šta države članice ne mogu da učine bez saglasnosti Kongresa, a svaka država članica ima svoj sopstveni ustav, koji je u skladu sa federalnim. U političkom životu SAD deluju do danas dve političke stranke: demokratska i republikanska, među kojima gotovo da i nema razlika u programu. PRAVO U SAD 31
Izuzetak je Frenklin D. Ruzvelt (Franklin D. Roosvelt) koji je biran za predsednika čak četiri puta uzastopno (1932, 1936, 1940, 1944).
166
Opšte karakteristike. ― Pošto su SAD nastale od nekadašnjih engleskih kolonija i američko pravo vuče korene iz engleskog pravnog sistema. U kolonijama se, pre sticanja nezavisnosti, kao osnovni izvor prava, koristilo englesko „opšte pravo“ (common law). Primenjivali su se i zakoni (statute law) i sistem „pravičnosti“ (equity law), a kao izvor služile su i povelje o osnivanju kolonija i običajno pravo stvarano na tlu tih kolonija. No, uprkos svim tim činjenicama američko pravo se, nakon sticanja nezavisnosti, razvilo u pravni sistem sa specifičnim karakteristikama, različit od engleskog pravnog sistema. Jedna od osnovnih karakteristika pravnog sistema SAD je postojanje pravnog partikularizma, što znači da, se pravni propisi znatno razlikuju od države do države, mada svi moraju biti u skladu sa Ustavom. No pošto je američki Ustav vrlo kratak i na dosta uopšten način reguliše osnove državnog i društvenog uređenja, a krivični i građanski propisi se nalaze u nadležnosti zakonodavnih skupština federalnih država, to su razlike u pravnim rešenjima 50 američkih država znatne. Pravni partikularizam u SAD ima svoje istorijske korene. Još su se prvih trinaest kolonija razlikovale po svom privrednom i društvenom razvitku: južne su bile pretežno plantažerske, koje su kao radnu snagu koristile uglavnom crne robove, dok su severne razvijale industriju i pomorstvo. Različiti privredni interesi uslovili su, u toku daljeg razvoja SAD, i stvaranje različitih pravnih propisa, mada su se krajem XIX i početkom XX veka javili pokušaji unifikacije prava. U pravnom sistemu SAD bili su sve do 1865. (do kraja građanskog rata) ozakonjeni feudalni odnosi. Crnačko stanovništvo, koje je radilo na plantažama južnih država i koje su u SAD nazivali robovima (slaves ― mada je njihov položaj kmetski, a ne robovski), nije raspolagalo političkim pravima i bilo je u podređenom položaju u odnosu na belce. Mada je, nakon pobede severnih država u građanskom ratu, došlo do oslobađanja robova, zakonodavstva pojedinih država i danas sadrže rasne odredbe koje stavljaju Crnce u inferioran položaj (takozvani „crni kodeks“). Pravni sistem SAD, više nego pravni sistem ma koje druge buržoaske države, uzima u zaštitu načelo o neprikosnovenosti privatne svojine i apsolutne slobode ugovaranja, kako je to bilo definisano u delima ideologa liberalnog kapitalizma. Takvo stanje je postojalo sve do 1935. godine, kada je programom Nove ekonomske politike (New Deal), u cilju očuvanja kapitalističkog sistema, došlo do značajnih ograničenja navedenih načela. Uloga sudova u pravnom sistemu SAD, još je više proširena u odnosu na engleski sistem. Još u XIX veku izgradilo se shvatanje da je uloga sudova da ocenjuju ustavnost i zakonitost akata izvršne vlasti. Pored toga, američki sudovi su u donošenju presuda mnogo elastičniji od engleskih sudova, mada je i u SAD prihvaćen i zadržan sistem sudskih precendenata. Isto tako u SAD je napušteno englesko pravno shvatanje da najviši sud ne može nikad postupiti protivno svom precedentu (ranijoj presudi).
3. FRANCUSKA (1789-1918) POSTANAK FRANCUSKE BURŽOASKE DRŽAVE Razlozi izbijanja buržoaske revolucije. ― Francuska buržoaska revolucija je bila najveća buržoaska revolucija koja se odigrala u svetu. Za razliku od engleske revolucije, gde se buržoazija borila u savezu sa novim plemstvom protiv monarhije, feudalne vlastele i vladajuće crkve,u Francuskoj se buržoazija 1789. godine u savezu s narodom borila protiv monarhije, plemstva i vladajuće crkve. Revolucija je uništila feudalno društvo i državu i stvorila buržoasku državu i pravo i otvorila mogućnost za dalji razvoj buržoaskog društva. Francuska revolucija je izvršila ogroman uticaj na druge zemlje.
167
U periodu pre revolucije, plemstvo i sveštenstvo su bili vladajući staleži u francuskom društvu. Imali su brojne privilegije, bili su oslobođeni poreza i drugih državnih dažbina. Posedovali su ogromna imanja i uživali sva politička prava. Najviše funkcije u državi imalo je plemstvo. Međutim, brojno sitno plemstvo i niže sveštenstvo nije bilo u povoljnim ekonomskim prilikama. Sitni zemljišni posednici su bili na ivici siromaštva, a isto tako i niže sveštenstvo. Najbrojniji, treći stalež bio je najvećim delom sastavljen od seljaštva. Iako je u vreme pred revoluciju seljak bio lično slobodan, njegov posed je bio opterećen brojnim dažbinama različite vrste. Težak materijalni položaj seljaka je uslovio i zaostalost poljoprivrede, te je ona bila mnogo nerazvijenija nego u Engleskoj. Iako se u seljaštvu izdvaja jedan tanak sloj bogatijih seljaka, interesi seljaštva u celini su bili jedinstveni. U okviru trećeg staleža buržoazija predstavlja ekonomski najznačajniji sloj. U Francuskoj je razvijena manufaktura, naročito je napredovala proizvodnja tkanina, metalurgija i brodogradnja. Pored velikih preduzeća postoje i brojne zanatlije, koje su još organizovane u cehove. Veoma je razvijena trgovina, unutrašnja i međunarodna, iako je unutrašnja trgovina u velikoj meri ograničena feudalnim sistemom sa njegovim taksama i carinama. Ekonomski veoma ojačala, buržoazija sve više oseća nedostatak političke moći i pravne jednakosti sa plemstvom. Postojeće državno uređenje predstavlja prepreku i kočnicu za dalji razvoj privrede. Idejne osnove i izraz svojih zahteva buržoazija je imala u racionalističko-prosvetiteljskoj filosofiji, koja se razvijala u XVIII veku. Monteskje, Ruso, Volter i enciklopedisti razvijaju principe ustavne države koja se temelji na „prirodnim pravima čoveka“. Ekonomska kriza u državi, kao izraz sve dubljih protivrečnosti između naraslih proizvodnih snaga društva i postojećih proizvodnih odnosa i političke organizacije, naročito se jasno pokazala u oblasti finansija. Da bi spasao državne finansije, glavni kontrolor finansija Luja XVI, Tirgo (Turgot) je od 1774-1776. godine preduzeo niz finansijskih mera: doneo je dekrete o slobodnoj trgovini žitom, ukidanju drumskih dažbina i cehovskih organizacija. Međutim, nezadovoljno Tirgoovim reformama, jer je smatralo da one umanjuju njihova prava, plemstvo i sveštenstvo je izdejstvovalo njegovo otpuštanje. Posle nekoliko godina, 1786, zaključen je trgovinski ugovor sa Engleskom. Posledica ovog ugovora bio je priliv jevtinije engleske robe, čiju konkurenciju francuska buržoazije nije mogla da izdrži. To je izazvalo veliko nezadovoljstvo građana. Produbljavanju krize su doprinele i nezapamćene suše 1784. i 1785. godine. Da bi se umirilo opšte nezadovoljstvo, vlada je bila primorana da se vrati na Tirgoove reforme. Skupština notabla (najvišeg plemstva i sveštenstva) je sazvana da da svoju saglasnost na reforme. Plemstvo i sveštenstvo je pokazalo potpunu nespremnost da podnese teret ekonomske krize i nije se saglasilo da se uvedu porezi za sve stanovništvo, te je kralj bio primoran da sazove skupštinu staleža. Skupština staleža i početak revolucije; Ustavotvorna skupština. ― Prilikom sazivanja opštih staleža, vlada je zbog teške situacije bila primorana da da izvesne ustupke trećem staležu. Treći stalež je trebalo da bira 600 poslanika, a plemstvo i sveštenstvo po 300. Prilikom priprema za skupštinu, treći stalež je davao svojim poslanicima uputstva koja su sadržala program buržoazije i naroda. Opšti staleži su počeli sa radom 5. maja 1789. godine u Versaju. Već na početku zasedanja se postavilo pitanje glasanja. Kralj i plemstvo su zahtevali da se raspravlja odvojeno i glasa po staležima (svaki stalež bi kao celina imao jedan glas). Odluke bi bile donete, ako za njih glasaju dva staleža. Taj način glasanja bi potpuno paralisao treći stalež, te su njegovi poslanici tražili pojedinačno glasanje. Pošto pregovori o načinu glasanja nisu uspeli, treći stalež se odvojio i proglasio sebe posebnom Narodnom skupštinom, 17. juna 1789. godine. Skupština je istog dana odlučila da se porezi mogu uvoditi samo sa saglasnošću narodnih predstavnika. Posle ovih odluka je 19. juna jedan deo sveštenstva prišao trećem staležu. Kralj i vlada odlučuju da spreče dalji rad skupštine, te joj zabranjuju pristup u redovne prostorije staleške skupštine. Narodna skupština se potom sastala na drugom mestu. Kralj je morao da popusti, te su se staleži 27. juna 168
sastali u punom sastavu, uzevši uskoro naziv Ustavotvorna skupština. Kada je postala očigledna namera kralja da vojskom rastera Ustavotvornu skupštinu, pokrenule su se pariske narodne mase i 14. jula zauzele i srušile Bastilju, kraljevski zatvor, koji je postao oličenje tiranije i apsolutizma. Osvajanjem Bastilje počinje revolucionarni pokret u celoj zemlji. Osnivaju se nacionalne garde radi odbrane revolucije, osnivaju se gradske opštine (komune) radi upravljanja gradovima. Seljaci otkazuju svoje feudalne obaveze, uništavaju dokumenta i ruše feudalne zamkove. Zbog ovih širokih seljačkih pokreta Konstituanta (Ustavotvorna skupština) je pre svega stavila na dnevni red agrarno pitanje i između 4. i 5. avgusta donela odluku „O definitivnom ukidanju feudalnog režima“, na osnovu koje je 11. avgusta donesen i Zakon. Ovim Zakonom su ukinute sve lične i stvarne kmetske obaveze bez naknade. Ostale obaveze su se morale otkupiti, nakon što skupština utvrdi način. Ukinuta su i neka regalna prava i patrimonijalna jurisdikcija. Ukinuta je i crkvena desetina, ali se plaćala dok se ne utvrdi nov način za izdržavanje sveštenstva. Zemljišne rente su se morale otkupljivati. Ukidanje feudalnih odnosa na ovaj način je bilo polovično, jer su mnoga, i to najvažnija prava feudalaca ostala neokrnjena i morala se otkupljivati. Da bi se sprečio otpor seljaka, Konstituanta je predvidela niz oštrih mera. U oblasti ustavnih pitanja, najvažniji akt Konstituante je donesen 26. avgusta, Deklaracija prava čoveka i građanina. U Deklaraciji su vidljive ideje prosvetiteljske filosofije. Proglašuje se sloboda i pravna jednakost svih ljudi. Njihova prirodna i neotuđiva prava su sloboda svojine, bezbednost i otpor ugnjetavanju. Proglašena je sloboda uverenja, religijskih i drugih, sloboda reči i štampe. U oblasti političkih prava ističe se princip narodne suverenosti. Zakon je izraz opšte volje i svi građani imaju pravo da učestvuju u donošenju zakona. Deklaracija naglašava u čl. 17 neprikosnovenost privatne svojine. Ovim su aktom položeni temelji buržoaskog društvenog uređenja i državne organizacije i uništene feudalne ustanove. Kralj je pod pritiskom naroda i Konstituante bio primoran da potvrdi Deklaraciju. Sledeći važni akti Konstituante odnosili su se na položaj crkve. Zakonom od novembra 1789. godine sekularizovana su crkvena dobra i uskoro puštena u prodaju. Februara 1790. godine su ukinuti monaški redovi i kongregacije, a najvažniji zakon o položaju crkve je donet jula 1790. To je Zakon o građanskom ustrojstvu sveštenstva. Sveštenike su birale skupštine novoformiranih crkvenih okruga, a ukinuta je papina intervencija prilikom imenovanja crkvenih dostojanstvenika. Zbog ovih reformi, veliki deo sveštenstva se okrenuo protiv revolucije. Posle donošenja Deklaracije, najvažniji posao Konstituante je bilo donošenje ustava. Na tome je ona radila oko dve godine. U međuvremenu je kralj sa porodicom pokušao da pobegne iz zemlje, ali je uhvaćen i vraćen. Ustav je završen i Konstituanta ga je prihvatila 3. septembra 1791. godine. Pošto je kralj položio zakletvu vernosti na Ustav, vraćena mu je vlast. Deklaracija prava čoveka i građanina prethodila je tekstu Ustava, iako su njegove odredbe ponekad protivrečile sadržini Deklaracije. Ustav iz 1791. godine je proglasio slobodu i ravnopravnost, jednakost građana, jednake mogućnosti sticanja državnih službi i jednake poreske obaveze. Ukinute su feudalne privilegije i feudalno pravosuđe. Istaknuti su principi narodne suverenosti i podele vlasti. Zakonodavnu vlast ima narodna skupština, izvršnu kralj, a sudsku sudovi, koje bira narod. Naglašava se najviši autoritet zakona. Skupština je bila jednodoma. Izbori su bili posredni i neposredni, a izborno pravo imaju građani koji nisu sluge i plaćaju određen iznos poreza. Za izbornike su predviđeni i dodatni uslovi, posedovanje nepokretne imovine. Skupština donosi zakone, utvrđuje državni budžet, određuje poreze, osniva i ukida činovnička zvanja, ratifikuje međunarodne ugovore. Zakonske predloge skupština podnosi kralju, koji može da odbije saglasnost, ali njegovo odbijanje ima samo suspenzivan karakter. Ako dve sledeće skupštine prihvate predlog, on stupa na snagu i bez kraljeve saglasnosti. 169
Kralj ima izvršnu vlast. On je neprikosnoven. Ima vrhovnu vojnu komandu, vodi spoljnu politiku, proglašuje zakone. Ministri su mogli odgovarati za svoj rad, a svaki kraljev akt mora nositi premapotpis odgovarajućeg ministra. Lokalna uprava je organizovana po departmanima, koji se dele na distrikte, a distrikti na kantone. Lokalni činovnici su izborni, ali su zavisni od kralja. Sudska vlast je nezavisna. U kantonima postoje mirovne sudije i prisuditelji (asesori). Sudovi u distriktima su prvostepeni i apelacioni na sudove iz kantona. Uvedeno je trostepeno krivično pravosuđe. Najviši sud je bio kasacioni sud, koji nije raspravljao dela u meritumu, već je ukidao presude zbog očiglednih povreda zakona ili povreda procesualnih normi. Ustav iz 1791. godine samo je ograničio vlast kralja, uveo je ustavnu monarhiju. Promene koje su načinjene nisu odgovarale očekivanjima najvećeg dela francuske buržoazije, koja je nastavila borbu. Rad Zakonodavne skupštine. ― Konstituanta je završila rad krajem septembra, a Zakonodavna skupština se sastala 1. oktobra 1791. godine. Imala je 745 članova. U njoj je bilo najviše građana, trgovaca, fabrikanata, advokata, nešto sveštenstva i plemstva. Osim njih bilo je svega tri seljaka i četiri zanatlije. Poslanici su imali različite stavove o daljem toku revolucije. Jedan deo, krajnja desnica, od oko 160 poslanika prihvatio je monarhiju i Ustav i smatrao da je revolucija okončana. Oko 136 poslanika nazivalo se jakobincima. Jakobinci su se uskoro pocepali. Od njih se odvajaju predstavnici krupne buržoazije koji teže učvršćenju novog poretka, koji se nazivaju žirondinci. Levo krilo jakobinaca činili su kordiljeri. Glavna masa poslanika imala je umerene stavove i činila tzv. centar. Feudalizam nije bio do kraja ukinut i na selu plemstvo i dalje zahteva obaveze od seljaka. Sveštenstvo, nezadovoljno reformama crkve, deluje takođe protiv revolucije. Deo visokog plemstva je emigrirao i iz inostranstva se bori protiv revolucije, uz pomoć plemstva u zemlji uključivši i samog kralja. Aprila 1792. godine je Francuska objavila rat Austriji, a uskoro zatim i Pruskoj. Usled izdaje oficira i samog kralja, vojska je pretrpela niz poraza. Jakobinci su užurbano radili na organizovanju naroda i očuvanju revolucije. Organizovali su revolucionarne komune. Između 9. i 10. avgusta 1792. godine narod je s jakobincima na čelu zauzeo kraljev dvorac. Skupština je bila primorana da donese odluku o sazivanju Nacionalnog konventa i o svrgavanju i zatvaranju kralja. Raspuštena je vlada, a izvršnu vlast je preuzeo Privremeni izvršni savet od 6 ministara. Tako je ustanovljeno dvovlašće između skupštine u kojoj su većinu imali žirondinci i Privremenog izvršnog saveta u kome su bili jakobinci. Osnovana je i pariska komuna, koja je samostalno preduzimala niz revolucionarnih mera. Formirala je vojsku i naoružala je, organizovala snabdevanje, a za borbu protiv kontrarevolucije osnovala Kontrolni komitet u kome je najaktivniji bio Mara (Marat). Pod pritiskom komune, Skupština je izmenila propise o izborima. Donet je dekret o sekvestriranju imovine emigranata. Ustanovljen je poseban sud za suđenje neprijateljima revolucije. Žirondinski konvent. ― Nacionalni konvent se sastao 20. septembra 1792. godine. U njemu su većinu imali žirondinci, nešto manje je bilo levih jakobinaca, nazvanih montanjari, a ostatak je činila kolebljiva masa poslanika, koja se češće priklanjala žirondincima. Na prvom zasedanju, 20. septembra je Zakonodavna skupština formalno ustupila mesto Konventu, a 21. septembra je izglasano ukidanje monarhije. Tako je Francuska postala republika. Od 22. septembra 1792. godine zvanični akti su datirani prvom godinom Francuske republike. Stanje u državi je bilo teško. Iako je Francuska pobeđivala u ratu, privredna situacija je bila veoma složena. U Konventu su se brzo osetile protivrečnosti. Predstavnici krupne buržoazije, žirondinci, koji su imali većinu, nastojali su da obezbede pre svega neprikosnovenost svojine, a trudili su se da spasu kralja i monarhiju. Montanjari su zahtevali sprovođenje revolucije na selu, 170
učvršćenje republike i kažnjavanje kralja. Januara 1793. godine Konvent je rešavao o kraljevoj krivici i izjasnio se za smrtnu kaznu. Kralj je pogubljen 21. januara 1793. godine. Sve ove promene zahtevale su donošenje novog ustava. Ustavotvorni odbor je formiran 11. oktobra i u njega su ušli skoro isključivo žirondinci. Projekt ustava je iznesen pred Konvent 15. februara 1793. godine. Rasprava o ustavnom projektu i donošenje ustava je moralo privremeno biti obustavljeno jer su nastupili prešniji problemi koje je Konvent morao da rešava. Ekonomska situacija je bila takva da je snabdevanje bivalo sve teže. Uz energično protivljenje žirondinaca, koji su u tome gledali ograničenje privatne svojine, ipak je uvedeno maksimiranje cena namirnica. Pod pritiskom montanjara i pobesnelih (zastupnika interesa radnika i sitnih zanatlija), Konvent je doneo i niz dekreta protiv kontrarevolucije. Uveden je revolucionarni sud i obrazovan Odbor narodne odbrane, kasnije nazvan Odbor javnog spasa. Odbor je organizovao mere za odbranu države i borbu sa unutrašnjim neprijateljem. Ministri su morali polagati račun Odboru, a Odbor je bio odgovoran Konventu. Najistaknutija ličnost u ovom Odboru bio je Danton. Nosioci kontrarevolucije su osuđeni, a mnogi su pogubljeni. Uvedeni su progresivni porezi, donesen je dekret o maksimalnim cenama žita. Uticaj žirondinaca u Konventu je stalno opadao. U provinciji su se žirondinci udružili sa rojalistima i izvršili pokolj jakobinaca. Na vest o ovom pokolju došlo je 2. juna u Parizu i do hapšenja žirondinskih poslanika. Jakobinska diktatura. ― Od 2. juna 1793. godine počinje period vladavine jakobinaca, koji je trajao do 27. jula 1794. godine i koji se naziva jakobinskom diktaturom. Ovaj period predstavlja vrhunac francuske revolucije. Jakobinci su izražavali interese većine francuskog naroda i imali za sobom narod u svojim političkim akcijama. Odmah po dolasku na vlast jakobinci su doneli Ustav, 24. jula 1793. godine. I ovom Ustavu prethodi Deklaracija o pravima čoveka i građanina. U ovoj Deklaraciji se mnogo jasnije ističe suverenitet naroda i pravo na otpor protiv ugnjetavanja. U pogledu prava svojine, Ustav se ne razlikuje od projekta žirondinaca, svojina se smatra neprikosnovenim pravom. Ustav uvodi opšte i neposredno pravo glasa. Zakonodavno telo je jednodomo. Izdaje zakone i dekrete. Zakoni moraju imati sankciju naroda. Izvršnu vlast ima izvršni savet od 24 člana, od kojih se svake godine obnavlja polovina. Činovnici i sudije su izborni. Pobesneli su bili protiv Ustava, smatrajući da treba da se ograniči sloboda trgovine i neprikosnovenost svojine, da bi se obezbedila veća ekonomska jednakost. Ustav je usvojen, ali je njegova primena odložena zbog brojnih problema koji su iskrsli. Akcije kontrarevolucije su učestale. Snabdevanje stanovništva je bilo otežano. Narod je zahtevao oštrije mere protiv kontrarevolucije i bolje snabdevanje namirnicama. Građani Pariza su 5. septembra 1793. godine zahtevali uvođenje terora; 17. septembra je Konvent doneo Dekret o sumnjivim licima. Tako je otpočeo jakobinski teror. Dekretom do 10. oktobra 1793. godine je objavljeno da privremena vlada Francuske ostaje revolucionarna sve do zaključenja mira. Povećala se vlast Odbora javnog spasa. Konvent je bio najviši organ vlasti, koji je koncentrisao svu vlast u svojim rukama: zakonodavnu i izvršnu. Njemu su potčinjeni svi ostali organi. Upravu imaju dva odbora potčinjena Konventu, Odbor javnog spasa i Odbor javne bezbednosti. Odbor javnog spasa je osnovan 6. aprila 1793. On kontroliše i ubrzava administrativnu delatnost Izvršnog saveta. Može preduzimati i mere u spoljnoj i unutrašnjoj odbrani. Od 27. jula šef Odbora je postao Robespjer (Robespierre). Uloga Odbora je sve više rasla. Dekretom od 10. oktobra je predviđeno da Privremeni izvršni savet, ministri, generali i sve državne ustanove moraju biti pod nadzorom Odbora, koji mora svakodnevno o njima davati izveštaj Konventu. Jedino je policija potčinjena Odboru javne bezbednosti. Odbor ima i nadzor nad vojskom, predlaže Konventu glavne zapovednike vojske i flote. Vremenom dobija vojnu komandu, a isto tako i spoljne poslove.
171
Odbor javne bezbednosti je osnovan još krajem 1792. godine. To je organ za borbu protiv kontrarevolucije, koji je mogao da hapsi zbog zavere, pomaganja rojalistima i spoljnim neprijateljima. Odbor vrši nadzor nad sumnjivim licima. Nosioci vlasti u unutrašnjosti su bili komesari Konventa, po dvojica u svakom departmanu. Komesari su neposredno potčinjeni Odboru javnog spasa i moraju stalno održavati vezu s njim. Komesari imaju široka ovlašćenja, koja nisu sasvim precizno utvrđena. Međutim, najpouzdaniji oslonac jakobinska vlast u provinciji ima u masovnim organizacijama, koje uporedo s državnim organima vrše poslove državne vlasti. To su revolucionarni odbori, klubovi i narodna društva. Stvoreni su u proleće 1793. na zahtev naroda. Po Dekretu o sumnjivim licima ovi odbori mogu vršiti pretrese i izdavati naredbe za hapšenje. U ratnim uslovima i zbog potresa koje je usled revolucije pretrpela privreda, jakobinci su bili prinuđeni da zavedu niz mera koje su protivrečile proklamovanim principima. Zabranjeno je gomilanje robe i uveden opšti maksimum cena, određena je visina nadnica. Da bi se uspešnije oduprli napadima evropske reakcije, jakobinci su izvršili reorganizaciju vojske i izmenili sastav komandnog kadra. Izazvan kontrarevolucionarnim aktivnostima sveštenstva, narod se masovno okrenuo protiv crkve. U Parizu i mnogim drugim mestima crkve su zatvarane i pretvarane u „hramove razuma“. Dekretima od 5. i 24. oktobra 1793. zamenjen je gregorijanski kalendar revolucionarnim, po kojem se prva godina računala od 22. septembra 1792. godine, a meseci su dobili nova imena, prema prirodnim karakteristikama godišnjih doba. Konvent ipak nije odobravao ovakvu politiku prema crkvi. Robespjer se zalagao za slobodu kulta, te je Konvent zabranio svako nasilje nad crkvom. Načinjen je pokušaj da se ustanovi nova vera: kult vrhovnog bića i besmrtnosti duše. Konvent je dekretom ukinuo ropstvo u kolonijama. Unutrašnje suprotnosti među jakobincima postajale su sve dublje krajem 1793. i početkom 1794. godine. Velikom delu buržoazije počela je da smeta radikalna politika jakobinaca. Ona je želela da okonča nemire i počne da koristi tekovine revolucije. Maja je sklopljena zavera protiv Robespjera. Zaverenici su 9. termidora (27. jula) 1794. izvršili prevrat, te je Konvent doneo odluku o hapšenju Robespjera i njegovih sledbenika; oni su giljotinirani 28. jula. Time je završen period revolucionarnih promena francuskog društva i države. RAZVOJ FRANCUSKE DRŽAVE POSLE REVOLUCIJE Termidorski konvent i Direktorijum. ― Posle Robespjerovog pogubljenja su izvršene izmene u organizaciji vlasti. Ograničena je vlast Odbora javnog spasa, koji je zadržao uglavnom vojne i spoljne poslove. Vlast Odbora je prenesena na 16 odbora Konventa. Kako je primena Ustava iz 1793. bila samo odložena, trebalo je pristupiti njegovom sprovođenju. Međutim, sastav i politika Konventa su znatno izmenjeni. U njemu su najveću ulogu igrali žirondinci, te oni pristupaju donošenju ustava. Ustav je donesen 22. avgusta 1795. godine. U njemu su znatno sužena demokratska prava za koja se narod izborio u toku revolucije. Zakonodavnu vlast ima dvodomo zakonodavno telo, sastavljeno od veća starih i veća pet stotina. Veće pet stotina ima pravo zakonodavne inicijative i pretresanja zakonskih nacrta, a veće starih samo potvrđuje ili odbacuje odluke veća pet stotina. Izbori su dvostepeni. Za oba biračka tela predviđen je imovinski cenz. Izvršnu vlast ima direktorijum od pet članova, koje bira zakonodavno telo. Svake godine je biran jedan novi član. Ustavom su reorganizovani i lokalna uprava i pravosuđe. Iako je izvojevala pobedu, buržoazija još nije učvrstila svoju vlast. Morala je da se bori protiv feudalne reakcije, strane intervencije i da suzbija revolucionarne zahteve naroda. Teško ekonomsko stanje dovodilo je i do zavera, kao što je bila zavera „jednakih“ pod vođstvom 172
Babefa, čiji je cilj bio ukidanje privatne svojine i uspostavljanje pune jednakosti građana. Zavera je otkrivena 28. maja 1797. godine. S druge strane je buržoazija morala da suzbija rojaliste i njihove pokušaje prevrata. Pokazalo se da Direktorijum nije bio dorastao ovoj situaciji. Buržoaziji je bila potrebna vlast koja bi bila sposobna da učvrsti njenu premoć u takvim prilikama. Tako je došlo do prevrata koji je 18. brimera 1799. godine (9. novembra) izvršio general Napoleon Bonaparta. Konzulat. ― Ustav iz 1795. godine je ukinut, a umesto direktorijuma uvedena je konzulska izvršna komisija od tri člana, koja je dobila ovlašćenja privremene vlade, do donošenja novog ustava. Prilikom izrade novog ustava došla su do izražaja dva nastojanja: da se prividno očuvaju proklamovani revolucionarni principi i da se istovremeno organizuje čvrsta vlast buržoazije. Prvobitni nacrt ustava izradio je Sjejes (Sieyes), jedan od članova konzulske izvršne komisije, ali ga je Napoleon odbacio i uglavnom sam načinio novi ustavni tekst. Ustav je stupio na snagu 25. decembra 1799. i poznat je kao Ustav iz godine VIII. Napoleon je nastojao da se u Ustavu prividno očuvaju osnovni principi revolucije, kao što je princip narodne suverenosti. Odredbe o izbornom sistemu proklamuju opšte pravo glasa, ali je sistem višestepen i veoma složen, tako da je biračko pravo ipak dosta suženo. Na čelu upravne vlasti nalazi se prvi konzul. Tu je funkciju vršio Napoleon. Izvršnu vlast pored njega imaju još dva konzula, ali oni nisu bili ravnopravni, već su bili samo neka vrsta savetnika prvog konzula. Prvi konzul je predstavnik Francuske republike u međunarodnim odnosima, sklapa ugovore i objavljuje rat. Imenuje ministre, činovnike i oficire. Ima pravo da izdaje naredbe koje imaju snagu zakona. Osim prvog konzula postoji još nekoliko državnih organa: državni savet, zakonodavno telo, starateljski senat. Pravo zakonodavne inicijative pripada prvom konzulu. Pošto projekat prođe kroz složenu zakonodavnu proceduru u kojoj učestvuju pomenuti organi, on stupa na snagu. Sam starateljski senat ima takođe pravo da donosi odluke ustavnog karaktera ― senatus-konzulte. Ustavom je izvršeno i preuređenje lokalne vlasti. Uvedena je centralizacija i birokratizacija lokalne uprave. Godine 1802. je organizovan plebiscit kojim je Napoleon proglašen za doživotnog konzula, a odmah potom je senat doneo odluku da se konzuli imenuju doživotno i da konzul može odrediti sebi naslednika. Ovom odredbom je još proširena vlast prvog konzula, na račun zakonodavnog tela. Umesto zakonodavnog tela, prvi konzul je dobio pravo ratifikovanja međunarodnih ugovora. Proširenje vlasti prvog konzula dobilo je završnicu odlukom senata iz 1804, godine kojom je Napoleon Bonaparta proglašen carem Francuza. Predviđen je i nasledni red i zakletva cara. Prvo carstvo. ― Državno uređenje Francuske posle 1804. godine je osnovano na Ustavu iz godine VIII i senatus-konzultima iz 1802. i 1804. godine, koji su davali caru Napoleonu najvišu vlast. Predviđen je niz tzv. „velikih carskih zvanja“ koja su doživotno dobili uglavnom članovi Napoleonove porodice i njegovi generali. Ispod njih su „visoki carski službenici“. Državni savet je dobio ulogu tajnog carskog saveta, koji se nalazio i na vrhu administracije. Administrativni aparat je bio strogo centralizovan. Članove senata imenuje car i njihov glavni zadatak je da štite ustav i kontrolišu ustavnost zakona. Građanska prava su bila znatno ograničena postojanjem tajne policije, cenzure pisama i štampe i drugim merama. Da bi se suzbila neprijateljska aktivnost sveštenstva u zemlji i iz emigracije bilo je neophodno urediti odnose sa crkvom. Konkordat je bio potpisan još 1801. godine. Katolička crkva nije bila državna, ali je priznata kao vera većine Francuza. Crkva je dovedena u dosta veliku zavisnost od države. Pored konkordata, položaj crkve uređivali su Osnovni članovi katoličke veroispovesti. Njime je potpisano vršenje veroispovesti, određeni crkveni okruzi i plate sveštenika. Akt je donesen bez učešća pape. Pored toga, Osnovni članovi protestantske veroispovesti regulisali su položaj protestanata. 173
Restauracija. ― Uz pomoć ruskih, austrijskih i pruskih trupa 1814. je Napoleon poražen i u Francuskoj su se na vlast vratili Burboni. Na presto je došao Luj XVIII, koji je 4. jula izdao Ustavnu povelju, koja utvrđuje novu organizaciju vlasti. Kompromis između kralja i njegovih pristalica i buržoazije koja je bila na vlasti je bio nužan. Vraćanje feudalnog sistema je bilo nemoguće. Kompromis je bio vidljiv i u organizaciji državne vlasti. Povelja je imala karakter ustava i regulisala osnovna prava građana, funkcije kralja, skupštinu perova, skupštinu poslanika, položaj ministara, organizaciju. sudova i naročita prava garantovana Ustavom. Ovim odredbama je ustanovljena ustavna monarhija sa širokim ovlašćenjima kralja u upravi i zakonodavstvu. Zakonodavnu vlast imaju kralj, skupština perova i skupština poslanika, a samo kralj ima zakonodavnu inicijativu. U skupštinu perova ulaze perovi čije je zvanje nasledno ili ga dodeljuje kralj. Skupština poslanika se bira dvostepenim izborima uz vrlo visok imovinski cenz. Izvršnu vlast ima kralj, preko ministarskog saveta. Katolička crkva je ponovo postala državna. Građanima je priznata jednakost pred zakonom i lična sloboda, ali su dosta ograničene. Bivši revolucionari su surovo proganjani. Vrativši se na kratko vreme (sto dana) na vlast početkom marta 1815. godine, Napoleon je izvršio izvesne izmene u odnosu na stanje pre svoga pada Dopunskim aktom od 22. aprila 1815. Posle njegovog konačnog svrgavanja, reakcija je još više uzela maha. To se naročito manifestovalo u izbornom zakonu iz 1820. godine, koji je davao izborno pravo samo veoma tankom sloju bogatih plemića i građana. Jačanje reakcije usledilo je naročito stupanjem na presto Šarla X. Donet je niz reakcionarnih zakona: o isplati naknada za konfiskovana imanja bivšim emigrantima, o uspostavljanju vladajućeg položaja crkve i o krivičnim delima protiv crkve. Nezadovoljstvo vladavinom Šarla X je dostiglo vrhunac, kada je on 25. jula 1830. godine doneo šest uredaba koje su neposredno protivrečile Ustavnoj povelji i onemogućavale svaku političku aktivnost: ukinuta je sloboda štampe, raspuštena tek izabrana skupština i izmenjen Izborni zakon. Otpor buržoazije ovim uredbama doveo je do julske revolucije 1830. godine. Julska monarhija. ― Pokret naroda i buržoazije srušio je reakcionarni režim Šarla X. U pogledu novog režima vladala je nesaglasnost između učesnika prevrata. Narodni slojevi su bili za ponovno uvođenje republike, ali je preovladalo rešenje koje je predlagala krupna buržoazija i na vlast je doveden vojvoda Orleanski Luj Filip, koji je prihvatio vlast 30. jula 1830. godine. Osnovi državnog uređenja počivali su na donekle izmenjenoj Povelji iz 1814. godine. Smanjen je izborni cenz, ali i pored toga su izborno pravo imali samo najbogatiji slojevi buržoazije. Na vlasti je bila finansijska i industrijska buržoazija. Zadržan je brojan policijski i birokratski aparat izgrađen u vreme Napoleonove vlasti. Građanska prava su ograničena, radnicima je zabranjeno svako udruživanje. Međutim i pored toga, rastuće klasne suprotnosi su dovele do niza protesta radnika u razvijenim industrijskim područjima (lionski tkači 1831. godine). Radnici postaju sve značajnija društvena snaga, a klasna borba sve oštrija. Da bi suzbila radničke pokrete, buržoazija je donela 1835. godine zakon kojim su pooštrene mere za krivična dela protiv državne uprave. Sve dubljim klasnim suprotnostima doprinela je i teška ekonomska kriza 1847. godine. Druga republika. ― Ustanak je izbio 23. februara 1848. godine. U njemu su učestvovali radnici i sitna i srednja buržoazija. Tom februarskom revolucijom svrgnut je sa vlasti Luj-Filip i proglašena druga republika. Privremena vlada je usvojila zahteve narodnih masa: ukinuta je cenzura, dato pravo na rad i opšte pravo glasa, ukinuto ropstvo u kolonijama i smanjen radni dan. Međutim, ustavotvorna skupština koja se sastala 4. maja je odbacila sve socijalne zahteve i otvoreno pokazala buržoaski karakter nove republike. Buržoazija je preduzela energične mere protiv radnika. Kao odgovor na to, radnici su digli novi ustanak, jula 1848. godine koji je krvavo ugušen. Ustavotvorna skupština je proglasila Ustav4. novembra 1848. godine. Ustav proglašuje stvaranje demokratske, jedinstvene i nedeljive republike. Ističu se principi viši od zakona:
174
sloboda, jednakost i bratstvo. Osnov društva čine porodica, rad, svojina i društveni red. Proglašeno je i pravo na rad i obezbeđenje izvesnih socijalnih prava (obrazovanje, pomoć i dr.). Suverenost neotuđivo i nezastarivo pripada narodu. Građanima se garantuju građanska prava i slobode: lična sloboda, suđenje po zakonu, nepovredivost stana, sudska nadležnost, sloboda uverenja, skupova i manifestacija i neprikosnovenost svojine. Javna vlast potiče od naroda. Usvaja se princip podele vlasti. Zakonodavnu vlast ima skupština koja se bira opštim, neposrednim izborima i tajnim glasanjem. Ukinut je cenz, biračko pravo imaju svi punoletni muškarci koji imaju građanska i politička prava. Izvršnu vlast ima predsednik republike, koji se bira na četiri godine. Predsednik podnosi skupštini zakonske predloge, brine o izvršenju zakona, zaključuje i ratifikuje međunarodne ugovore i imenuje činovnike. Vlast vrši preko ministara, koji premapotpisuju njegove akte. Zajedno sa njima i svim vršiocima upravne vlasti odgovoran je za svoj rad naročitom sudu. Državni savet je organ koji imenuje narodna skupština. Pretresa zakonske predloge i pravila o radu upravnog aparata. Ranija organizacija lokalne vlasti nije menjana. Ustav je imao izrazito buržoaski karakter. Građanska prava i slobode su formulisana na izrazito restriktivan način. Za predsednika republike je 10. decembra izabran Luj Napoleon, sinovac Napoleona Bonaparte. Da bi sprečila pokušaje levih liberalnih republikanaca da u skupštini steknu uticaj, buržoazija je 1850. godine donela Izborni zakon kojim je ograničeno izborno pravo. Utvrđen je boravišni cenz i oduzeto izborno pravo onima koji su bili kažnjavani zbog članstva u tajnim društvima i učešća u ustancima i zbog uvreda vlasti. Koristeći suprotnosti koje su dolazile do izražaja u društvu, Luj Napoleon je pripremao i 2. decembra 1851. godine i izvršio državni udar. Raspustio je skupštinu i državni savet i utvrdio novi izborni red. Pod policijskim pritiskom, narod je plebiscitom odobrio ove promene Predsednik je januara 1852. godine izdao novi Ustav. Ovaj se Ustav zasnivao uglavnom na principima Ustava iz godine VIII, na kome je Napoleon temeljio svoju carsku vlast. Predsednik u svojim rukama usredotočuje svu vlast, samo je forma ostala još republikanska. Drugo carstvo. ― Carstvo je formalno proglašeno 7. novembra 1852. godine. Proglasio ga je, senatus-konzultom, senat, na zahtev predsednika. To je potvrđeno plebiscitom 21. novembra. Luj Napoleon je proglašen za cara pod imenom Napoleon III. On je vlast stekao uglavnom kao predstavnik najmnogobrojnijeg sloja u Francuskoj ― sitnih seljačkih posednika, koji su u njemu videli nadu na povraćaj stare veličine Napoleonove Francuske. Za vreme drugog carstva ojačala je birokratija i vojska. Sveštenstvo je uživalo snažnu podršku cara. Finansijski i industrijski kapital se ubrzano razvija, paralelno sa pauperizacijom radnih masa. Nizom mera su ograničena građanska prava, uvedena je cenzura i proširena su ovlašćenja policije. Poslednjih godina drugog carstva dolazi do ojačanja opozicije i donošenja progresivnijih propisa. Na kraju 1870. godine Napoleon III pristupa donošenju novog ustava, kojim se, kao što je u uvodu napomenuto, vraća na velika načela revolucije. Međutim, u suštini se nije ništa bitno izmenilo u ustavnom uređenju države. Carstvo nije izdržalo potrese kojima je bilo izloženo u ratu s Pruskom 1870/71. godine. Francuska vojska je poražena, a car zarobljen, 1. IX 1870. godine. Već 4. septembra 1870. godine u Parizu je proglašena republika (treća republika). Formirana je „vlada narodne odbrane“ koja je kapitulirala i sklopila s Pruskom preliminarni mir u Parizu 26. februara 1871. godine. Narod Pariza je na to odgovorio ustankom, 18. marta 1871. godine, koji predstavlja prvu proletersku revoluciju u svetu, parisku komunu. Ustanak je ugušen posle 70 dana uz pomoć Prusa. Mirom u Frankfurtu na Majni je Francuska izgubila Alzas i veliki deo Lorene i primorana da plati veliku ratnu odštetu. RAZVOJ FRANCUSKE DRŽAVE OD 1871. DO 1914. GODINE 175
Opšte crte društvenog i političkog života Francuske. ― Razvoj francuske države posle proglašenja treće republike i pada pariske komune obeležen je pre svega burnim stranačkim borbama. Stvoren je čitav niz različitih političkih stranaka i grupa, koje izražavaju ekonomske i političke interese pojedinih delova francuskog društva. Najbrojniji društveni sloj u Francuskoj činili su seljaci, vlasnici pretežno sitnog zemljišnog poseda, po svojim uverenjima mahom monarhisti i klerikalci. Identična politička uverenja ima i najkrupnija francuska buržoazija, nosilac krupnog industrijskog i finansijskog kapitala i velikog zemljišnog poseda. Proglasivši republiku 1870. godine, oni su smatrali da će na nju pasti odgovornost za nepovoljan ishod rata sa Pruskom. Buržoazija je bila uplašena revolucionarnim pokretima radnika 1848. i 1871. koji su je primorali da proglasi republiku. Međutim, posle pada komune, monarhističke tendencije počinju da slabe i pristalice republike postaju brojnije. Otuda u političkom životu Francuske deluju mnogobrojne političke stranke i grupe. Monarhisti se dele na pristalice orleanske i burbonske dinastije i bonapartiste, a republikanci na umerene republikance, radikale i socijaliste. Ove stranke još nisu bile potpuno formirane kao klasične buržoaske političke partije. Nisu imale brojnu člansku osnovu, čvršću organizaciju ni tačno utvrđene političke programe. Krajem XIX veka jačaju suprotnosti i unutar francuske vladajuće klase. Suprotstavljaju se krupni industrijski i finansijski kapital velikom posedu i bogatom seljaštvu, što je dovelo do još većih pomeranja u postojećoj partijskoj strukturi, cepanja partija i odvajanja „nezavisnih“, „liberalnih“, „radikalnih“ i drugih frakcija. U ovo vrame francuska privreda se burno razvija, jača industrija i raste finansijski kapital, što će Francuskoj dati nadimak „zajmodavca Evrope“. Prirodna posledica ovakvom razvoju privrede bilo je stvaranje ogromnog kolonijalnog carstva, koje je predstavljalo bogatu sirovinsku bazu i tržište za francuski kapital. Francusko kolonijalno carstvo je zauzimalo površinu od preko 8 miliona km2 i po prostoru i broju stanovnika zaostajalo jedino za britanskim. U pogledu kolonijalne i spoljne politike dolazilo je do razilaženja između političkih stranaka. Predstavnici sitne buržoazije i proletarijata nisu odobravali ekspanzivnu kolonijalnu politiku. Osnovni cilj spoljne politike Francuske gledali su u revanšu Nemačkoj. Iako je posle surovog ugušenja pariske komune radnički pokret bio privremeno zamro, došlo je ubrzo do njegovog oživljenja. Osnovani su radnički savezi, koji su održali nacionalni kongres u Parizu 1876. godine, a uskoro je Žil Ged (Guesde) osnovao prvi rađnički list Jednakost. Na trećem radničkom kongresu u Marseju 1879. godine je rešeno da se osnuje posebna Radnička socijalistička partija i usvojen je program u čijoj izradi je učestvovao i Marks. U partiji je 1882. godine došlo do cepanja, te su se odvojili posibilisti. Za razliku od centra stranke (koji se nazivao gedisti), ova je frakcija smatrala da je cilj borbe moguće (possible) ostvariti po etapama. Ovaj deo stranke činili su sitnoburžoaski elementi, koji su verovali da je moguć kompromis sa buržoazijom. Borba radnika je dovela 1884. godine do legalizovanja sindikalnih saveza. Rastući uticaj radničkog pokreta i njegov politički značaj su doveli i do učešća radnika u narodnoj skupštini. Jačanje radničkog pokreta osamdesetih godina u Francuskoj i u drugim evropskim zemljama je omogućilo sazivanje radničkog kongresa u Parizu 1889. godine i osnivanja Druge internacionale. Devedesetih godina socijalisti dobijaju sve veći značaj u političkom životu Francuske, ali se cepaju u nekoliko frakcija. Najdublji rascep između socijalista je nastao povodom Drajfusove afere. Ove su nesuglasice dovele do stvaranja dveju nezavisnih socijalističkih partija: socijalističke stranke Francuske (gedisti) i Francuske socijalističke strane (posibilisti na čelu sa Žoresom), koje su se ponovo ujedinile tek 1905. godine. Uticaj partije u masama je bio sve veći, te je ona pred rat imala u skupštini 101 poslanika. Kao i većina socijalističkih partija Evrope i Francuska je u ratu zauzela nacionalšovinističke stavove. Posle rata ona se konačno pocepala na komunističku i socijalističku partiju.
176
Ustavni razvitak Francuske od 1870. do 1918. godine. ― Posle poraza francuske vojske u ratu sa Pruskom, narodna skupština je 4. IX 1870. proglasila republiku. Kada je ugušena pariska komuna, ponovo se rasplamsala borba oko oblika vladavine. Vodila se ogorčena bitka između trojice kandidata za francuski presto, koje je podržavala većina „seljaka“ u skupštini (assemblée des ruraux). Ove su borbe u priličnoj meri diskreditovale monarhiju, te su prevladale pristalice republikanskog uređenja. Privremeno ustavno stanje je potrajalo nekoliko godina, jer su osnovni ustavni zakoni doneseni tek 1875. godine. U borbi oko oblika vladavine su monarhistima najsnažniju podršku pružali klerikalci. Monarhisti i klerikalci su i posle donošenja ustava 1875. godine nastavili borbu protiv republikanskog uređenja, Godine 1877. je tadašnji predsednik republike Mak-Maon (MacMahon), u suštini monarhista, pokušao da izvrši državni udar i uvede monarhiju. Državni udar je propao i Mak-Maon je dao ostavku. Ustavnim zakonom iz 1884. godine je utvrđeno da se republikanski oblik vladavine u Francuskoj ne može podvrgavati reviziji. Ustavni zakoni kojima je utvrđeno državno uređenje bili su Zakon o organizaciji vlasti, Zakon o organizaciji senata, Zakon o uzajamnim odnosima vlasti i Zakon o izboru senata i skupštine poslanika. Vrhovni organi državne vlasti su po ovim zakonima skupština ili komora, senat i predsednik republike. Izbori za skupštinu su održavani svake četvrte godine. Pravo glasa je bilo opšte, postojao je cenz pola i boravišta od 6 meseci. Biračko pravo nije imala vojska i mornarica. Cenz boravišta je oduzimao biračko pravo radnicima koji su u potrazi za poslom često menjali mesto boravka. Izborni sistem nije obezbeđivao srazmeran broj poslanika u odnosu na broj glasača. Izbori za senat su bili dvostepeni. Članove senata su birale izborne kolegije, koje su činili članovi lokalnih organa vlasti, predstavnici imućnijih slojeva. Od 300 članova senata, 75 članova je imenovala doživotno narodna skupština. Narodna skupština i senat imaju zakonodavnu vlast. Pravo zakonodavne inicijative imaju oba tela, ali zakone finansijske prirode raspravlja prvo skupština. Za donošenje zakona potrebna je saglasnost oba tela. Predsednik republike se bira na zajedničkoj sednici oba doma, skupštine i senata, za period od 7 godina. Predsednik republike je imao široka ovlašćenja. Imao je pravo zakonodavne inicijative i pravo suspenzivnog veta na već izglasane zakone. Uz saglasnost senata mogao je raspustiti narodnu skupštinu. Predsednik sklapa međunarodne ugovore, postavlja činovnike i ima pravo pomilovanja. U praksi treće republike uticaj predsednika je bio daleko skromniji nego što je po ustavnim odredbama izgledalo. Svoje pravo veta on nije nikad koristio. Predsednik nije imao stvarni uticaj prilikom utvrđivanja sastava vlade. Vođenje spoljne i unutrašnje politike prešlo je na kabinet. Predsednik je uglavnom zadržao počasnu i reprezentativnu ulogu. Vlada stoji na čelu izvršne vlasti i ima parlamentarni karakter, tj. proizlazi iz parlamentarne većine i odgovorna je skupštini i senatu. S obzirom na postojanje velikog broja političkih stranaka i vrlo dinamičan stranački život i borbe, parlamentarni karakter vlade je doveo do dvaju naizgled protivrečnih posledica. S jedne strane je dolazilo do čestih promena vlade, zbog menjanja brojnog odnosa stranaka u skupštini. S druge strane pak, jača uloga vlade, tj. pojedinih istaknutih visokih činovnika, članova ministarstava, od kojih su neki bili dugo na vlasti, u raznim vladama. Izvršna vlast je u ovom sistemu bila veoma značajan politički faktor. Pored izvršne, vlada zadire u zakonodavnu vlast. Putem tzv. reglmana (reglement) ona obavlja dosta značajnu zakonodavnu delatnost. Lokalna uprava se nije menjala od Napoleonovog vremena. Ona je bila samo dopunjavana i usavršavana novim propisima, ali su njene osnove ostale iste. Ustavni poredak je donekle menjan u nekoliko mahova: 1879, 1884. i 1926. godine. Za predsednika republike nije mogao biti biran član neke od francuskih dinastija. Izmenjen je delimično sistem izbora i sastav senata. 177
Iz ustavnih zakona 1875. godine sasvim su izostale odredbe o građanskim pravima i slobodama. Tek 1881. godine je priznata sloboda štampe, zbora i dogovora, ali je zakonima iz 1893. i 1894. godine sloboda štampe bitno ograničena. To je obrazlagano učestalim anarhističkim akcijama tih godina, ali je vladajućoj buržoaziji to bio izgovor i za ograničenje delatnosti radničke štampe. Francuska republika je u crkvi imala upornog protivnika. Sukobi između države i crkve nastavljeni su i za vreme treće republike. Početkom XX veka se ovaj sukob zaoštrio, povodom učešća crkve u nastavi. Krajem 1905. godine je donesen Zakon o odvajanju crkve od države u Francuskoj. Po ovom zakonu je država osigurala slobodu veroispovesti i bogosluženja, ali je rad crkve pod nadzorom vlasti. U pogledu materijalnog položaja crkva je izjednačena sa svim ostalim organizacijama, kulturnim, sportskim i drugim. Imovina crkve je prešla potpuno u ruke države. Zbog ovog zakona su 1906. godine prekinuti diplomatski odnosi između Francuske i Vatikana. PRAVO Građansko pravo izgradnja buržoaskog pravnog sistema za vreme revolucije. ― Kao što je francuska revolucija prouzrokovala duboke promene u društvenim odnosima i političkoj nadgradnji, tako je ona uništila i feudalni pravni sistem i stvorila uslove za izgradnju novih pravnih ustanova. U vreme revolucije nije došlo, niti je moglo doći do stvaranja potpunog pravnog sistema. Burne društvene promene i smena pojedinih slojeva buržoazije na vlasti nisu dozvolili da se odmah izgradi jedan celovit pravni sistem. Uslovi za to su bili stvoreni kasnije, tek onda kada se pobednička buržoazija učvrstila na vlasti. Za vreme revolucije su samo utvrđeni osnovni principi na kojima će se pravo dalje razvijati i regulisana neka pitanja društvenog života. Prvi korak u izgradnji buržoaskog pravnog sistema bilo je proglašenje pravne jedna-kosti i ukidanje feudalnih odnosa. Ovi osnovni principi su formulisani u Deklaraciji prava čoveka i građanina. Ukidanje feudalnih odnosa i uspostavljanje slobodne svojine na zemlji kao osnovnom sredstvu za proizvodnju je bio prvi uslov za napredak kapitalističke proizvodnje. Sloboda i pravna jednakost su takođe nužni uslovi za funkcionisanje kapitalističke privrede, kao privrede zasnovane na slobodnoj inicijativi i slobodnoj volji stranaka u ugovoru. Između kapitalista i radnika se zaključuje ugovor, bez elemenata vanekonomske prinude. Revolucija ističe slobodu i ravnopravnost svih ljudi, što protivreči feudalnom prav-nom sistemu, gde vlada pre svega staleška nejednakost, pa zatim nejednakost polova i nejednakost pripadnika raznih veroispovesti. Akti revolucije su ukinuli plemićke privilegije i razlike u pravnom položaju pripadnika raznih religija. Ženama je data građansko-pravna sposobnost, ali ne potpuna. Politička prava žene nisu dobile. U kolonijama je ukinuto ropstvo. Druga krupna promena izvršena je u oblasti svojinsko-pravnih odnosa. Ukinuti su feudalni odnosi, iako ne odjednom. Prvi akti kojima su regulisani svojinski odnosi bili su doneseni 5-11. avgusta 1789. godine. Iako su deklarativno ukinuli feudalne odnose, njima je predviđen otkup, a zadržane su i brojne seljačke obaveze prema feudalcu. Ukidanje feudalnih odnosa proglašeno je i dekretom od 25. avgusta 1792. godine, ali je i tom prilikom zadržana naknada za neke feudalne terete, Istovremeno je država oduzela zemlje i sekvestrirala imanja feudalaca koji su emigrirali. Zajedno sa dotadašnjim državnim posedima sva je ova zemlja prodavana seljacima. Tim putem je u Francuskoj stvoren brojan sloj malih seoskih posednika. Za vreme jakobinske diktature je nastavljeno jačanje privatne svojine. Doneseno je nekoliko agrarnih zakona, između ostalog su opštinske zemlje dodeljene seljacima. Najvažniji je bio dekret od 17. jula 1793. godine kojim su potpuno ukinuti feudalni odnosi, sada bez ikakvih naknada.
178
Da bi se u punoj meri razvila robna proizvodnja, bilo je neophodno ukinuti niz feudalnih ustanova koje su ometale slobodnu trgovinu. To su bile mnogobrojne unutrašnje carine, a isto tako i sitničarsko regulisanje proizvodnje i razmene svojstveno cehovskim organizacijama. Slobodna trgovina je bila proglašena u nekoliko mahova, iako je zbog teške privredne situacije dolazilo do ograničenja prometa nekih proizvoda i maksimiranja cena. Puna sloboda ugovaranja je omogućila i punu eksploataciju radnika. Država se nije mešala u uslove ugovora zaključenog između radnika i poslodavca. Najkrupnija promena koje je u oblasti porodičnog prava donela revolucija bilo je otklanjanje crkvene jurisdikcije od ove oblasti. Brak je dobio svetovni karakter. Zaključenje braka ima karakter građanskopravnog ugovora, koji se sklapa pred državnim organima. Bračna punoletnost je određena na 13 i 15 godina. Bračne smetnje su samo srodstvo u pravoj liniji i između brata i sestre. U strogo porodična pitanja država se ne meša, ali se predviđa učešće neke vrste porodičnog saveta u rešavanju problema i sporova u porodici. Neka pitanja porodičnog života, vršenje roditeljske vlasti, sporove između supružnika rešava „porodični sud“, koji čine četiri najbliža srodnika obe strane, po izboru stranaka. Državni sud ima ulogu druge instance u ovim pitanjima. Ovaj porodični sud odlučuje, zajedno s roditeljima, o popravnim merama za decu. Dopušten je razvod braka. U nekim slučajevima razvod je dopušten na inicijativu jednog bračnog druga (u slučaju duševne bolesti, osude na kaznu zbog teškog krivičnog dela, dugog odsustva, grubog postupanja), ali se može sprovesti i kad postoji obostrana saglasnost supruga zbog neslaganja karaktera. Ovo neslaganje je u dosta dugotrajnom postupku trebalo da utvrdi porodični sud, da bi se izbegli lakomisleni i bezrazložni razvodi. Feudalno pravo je poznavalo niz različitih sistema nasleđivanja, u zavisnosti od vrste imovine koja se nasleđuje i od toga u kojoj oblasti živi de cuius. Neravnopravnost prilikom nasleđivanja je naročito dolazila do izražaja prilikom nasleđivanja feudalne svojine. Ovde su učinjene i prve izmene. Dekret od 15. marta 1790. godine je eliminisao pravo prvorođenja i dao i ženama nasledno pravo. U kasnijem zakonodavstvu se ograničuje testamentalno nasleđivanje. Testamentom se može rasporediti samo jedna desetina ili jedna šestina imovine, a osnovnim načinom nasleđivanja se smatra zakonsko nasleđivanje, u kome su ravnopravna sva deca. Progresivna norma koju je uvelo revolucionarno zakonodavstvo je izjednačenje priznate vanbračne dece sa bračnom prilikom nasleđivanja. Već u vreme termidorske reakcije, ove su odredbe izmenjene i proširuju se prava zaveštaoca. Zajednička karakteristika svih ovih građanskopravnih propisa je njihovo jedinstveno važenje na celoj državnoj teritoriji. Za razliku od partikularizma feudalnog prava, sistem buržoaskog prava koje je počelo da se izgrađuje u revoluciji, počeo je da se gradi kao jedinstven sistem, čiji će propisi važiti za celu zemlju. U vreme revolucije pravo je tek počelo da se stvara, donešeni su pojedini propisi koji su regulisali samo neka najvažnija pitanja, tako da još nema potpunih, sveobuhvatnih zakona, još nije došio do kodifikacija. Formirana je komisija za izradu građanskog zakonika, koja je načinila i nekoliko projekata, ali su oni odbacivani. Do kodifikacije je došlo kasnije, kada se buržoaska država konsolidovala i organizovala. Razvoj građanskog prava posle 1804. godine. ― Vrhunac zakonodavne aktivnosti nove buržoaske francuske države predstavljali su Napoleonovi zakoni, naročito Građanski zakonik, po Engelsovim rečima „uzorni zbornik zakona buržoaskog društva“. Svojim Građanskim zakonikom (Code civil, nazvan često i Code Napoleon), Napoleon je želeo da učvrsti položaj društvenih slojeva koji su bili glavni oslonac njegove vlasti ― seljaštva i krupne buržoazije. Zakonik je konačno i celovito pravno fiksirao sve one principe koji su izgrađeni u toku revolucije i ispoljili se u pojedinim zakonima: ukidanje feudalnih odnosa, jednakost svih građana pred zakonom, neprikosnovenost privatne svojine i slobodu inicijative. Njegov posebni značaj je u prevazilaženju feudalnog partikularizma i jedinstvenom važenju. U nekim oblastima
179
građanskog prava Građanski zakonik čini korak unazad u odnosu na revolucionarno zakonodavstvo, naročito u porodičnom pravu. Napoleonov zakonik deli građansko pravo na građansko i trgovačko. Trgovačko je kasnije regulisano posebnim zakonikom, tako da Zakonik sadrži samo građanskopravne norme u užem smislu. Deli se na uvodnu glavu i tri knjige. U prvoj knjizi su odredbe o licima, o pravnoj i poslovnoj sposobnosti, bračnom i porodičnom pravu. Nema opštih pravila o pravnim licima, jer je postojala bojazan da bi pod vidom pravnih lica mogle oživeti neke feudalne, naročito crkvene ustanove. Druga knjiga sadrži propise o svojini i drugim stvarnim pravima, naročito relevantnim za seoska gazdinstva (službenosti, plodouživanje). Treća knjiga reguliše načine pribavljanja svojine. Tu spada nasledno, obligaciono i založno pravo. Najvažnije mesto u Zakoniku ima pravo svojine kao najpotpunije pravo korišćenja, uživanja i raspolaganja stvari. U bračnom pravu je zadržan građanski brak, koji se zaključuje pred građanskim činovnicima. Porodica je zasnovana na vlasti muža nad ženom, njenom ličnošću i imovinom. Žena je dužna mužu pokornost. Ona ne može bez odobrenja muža pribavljati i otuđivati imovinu niti istupati pred sudom. Imovinski režim među supružnicima može biti različit, a utvrđuje se ugovorom pre zaključenja braka. Ako ugovor nije predviđao drugačije rešenje, muž upravlja ženinom imovinom. Muž ima samo obavezu da izdržava ženu, ali bez ikakvih obezbeđenja njene imovine. Razvod je dopušten, ali samo u određenim slučajevima. Neravnopravnost supruga je naročito vidljiva u slučaju bračnog neverstva. Muž je mogao tražiti razvod u svim slučajevima bračnog neverstva, a žena samo ako bi muž doveo ljubavnicu u zajedničko domaćinstvo. Zadržan je izvesno vreme (do 1815. godine) i razvod na osnovu obostrane saglasnosti, ali je procedura bila veoma komplikovana i dugotrajna. Za razliku od revolucionarnog zakonodavstva, gde se govori o roditeljskoj vlasti, Zakonik priznaje očinsku vlast. Samo izuzetno ta vlast prelazi na majku. Deca su obavezna na poslušnost. Pod očevom vlašću su bivala do punoletstva. Bez njegove saglasnosti nisu mogla sklopiti brak niti napustiti roditeljsku kuću. Zakonik zabranjuje istraživanje vanbračnog očinstva. U naslednom pravu takođe dolazi do promene. Proširena su prava zaveštaoca u raspolaganju imovinom putem testamenta. Da bi se zaštitili i interesi zakonskih naslednika, postavljena su izvesna ograničenja testamentalnom raspolaganju. Zaveštalac je mogao raspolagati određenim delom imovine, u zavisnosti od toga koliko ima dece. Zakonik priznaje nasledno pravo veoma širokom krugu zakonskih naslednika, sve do 12. stepena srodstva. Bliži stepen srodstva isključuje dalji. Ako nema zakonskih naslednika imovina prelazi na supružnika. Priznata vanbračna deca imaju ograničeno pravo nasleđivanja. Ugovorima je u Napoleonovom Zakoniku posvećena posebna pažnja. Ugovor predstavlja uslov i pravni izraz robne proizvodnje. Stranke imaju punu slobodu u pogledu sadržine ugovora, s tim što ona ne sme vređati zakon. „Sporazum zaključen po zakonu postaje zakon za stranke, koje su ga sklopile“ (čl. 1134). Građanski zakonik je imao veliki uticaj na zakonodavstvo mnogih evropskih država. Pored njega Napoleon je doneo i Zakonik o građanskom parničnom postupku 1806. godine i Trgovački zakonik 1807. godine. U drugoj polovini XIX veka je došlo do delimičnih izmena nekih instituta građanskog prava. Doneseni su propisi o razvodu braka, kojima je razvod olakšan, uveden je odvojen život supruga. Proširena su prava dece i priznata nasledna prava vanbračne dece. Krivično pravo. ― Krivično pravo je pretrpelo takođe korenite promene. Isti oni principi koji su ušli u temelje građanskog prava, a formulisani su bili u Deklaraciji prava čoveka i građanina, leže i u osnovama krivičnog prava. Ideje na kojima će se izgraditi francusko krivično pravo nastale su još u engleskoj buržoaskoj revoluciji i formulisane su u radovima engleskih mislilaca. Potpunije su bile 180
razvijene u francuskoj prosvetiteljskoj filosofiji. Te ideje su sistematizovane u tzv. klasičnoj školi krivičnog prava, čiji je najistaknutiji član Italijan Bekarija. U svome najvažnijem delu 0 krivičnim delima i kaznama Bekarija dosledno primenjuje osnovna načela buržoaske demokratije na krivično pravo i utvrđuje osnovna pravila: nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege (nema krivičnog dela ako nije predviđeno u zakonu, nema kazne ako nije propisana u zakonu), jednakost građana pred krivičnim zakonom i proporcionalnost kazne učinjenom delu. Nekoliko odredaba Deklaracije (čl. 6, 7, 8, 9) neposredno se zasniva na Bekarijinim pravilima i razrađuje ih. Zakon je jednak za sve. Niko ne može biti kažnjen drugačije nego na osnovu zakona, koji je donesen pre izvršenja krivičnog dela. Niko ne može biti okrivljen, zadržan ili zatvoren, sem u slučajevima propisanim zakonom, i propisanim načinom. Svako se smatra nevinim, dok se ne proglasi krivim. Prvi krivični zakonik je donesen 25. septembra 1791. godine. U njemu su razrađene osnovne postavke krivičnog prava sadržane u Deklaraciji. Zakonik sadrži opšti i posebni deo. Iako je u opštem delu istaknuto pravilo o srazmernosti kazne učinjenom delu, u posebnom delu je kazna utvrđena u apsolutno određenoj visini, što nije omogućavalo sudiji da kaznu odmeri prema težini samog dela. Krivična dela se dele na ona protiv javnog poretka i protiv privatnih lica. Snažnu krivičnopravnu zaštitu dobila je svojina, kao neprikosnoveno pravo. Osim krivičnog zakonika, zakonodavna skupština, žirondinski konvent i jakobinski konvent su donosili i niz pojedinačnih krivičnopravnih propisa, kojima su regulisana neka aktuelna pitanja. Tako su 1791. godine izdati dekreti protiv emigranata i nezakletih sveštenika. Žirondinski konvent je decembra 1792. godine doneo dekrete o hapšenju lica koja ometaju trgovinu, a marta 1793. godine je ustanovio specijalni sud za izviđanje kontrarevolucionarnih delanja. U vreme jakobinskog terora, krivični karakter imaju dekret o sumnjivim licima i dekret o revolucionarnom sudu. Najveći krivični zakonici doneseni su posle termidorskog prevrata i stvaranja prvog carstva kada su učvršćeni kapitalistički odnosi i vlast buržoazije. To su Zakonik o krivičnom postupku (Code d'instruction criminelle) 1808. godine i Krivični zakonik (Code penal) 1810. godine. Krivični zakonik je konačno utvrdio i pravno zaštitio tekovine revolucije i vlast buržoazije. U njemu su sačuvani principi utvrđeni u Deklaraciji. U razradi tih principa se očituje klasni interes buržoazije. Posebno strogo je zaštićena privatna svojina, brojna su politička krivična dela (zabranjuju se, između ostalog, štrajkovi). Istovremeno je on u odnosu na Krivični zakonik iz 1791. godine reakcionarniji jer je sačuvao neke kazne feudalnog prava (odsecanje ruku za oceubistvo, žigosanje, izlaganje na sramnom stubu). Krajem XIX veka donesena su dva krivična zakona: o doživotnom progonstvu 1885, i o anarhistima 1894. godine. Kažnjenici su progonjeni doživotno u Gijanu uglavnom za dela u povratu. Zakon o anarhistima je primenjivan i na članove radničkih partija. U procesnom pravu je takođe došlo do velikih izmena. Okrivljenom su garantovana u postupku njegova prava. Umesto inkvizicionog je uveden kontradiktorni postupak, a umesto pismenog, usmeni i javan. Ove su izmene izvršene postupno, pojedinim dekretima ustavotvorne i zakonodavne skupštine. Ustav iz 1791. godine je u skladu sa principom podele vlasti odvojio sudske organe od izvršnih. Utvrđena je i izbornost sudija. Procesualne principe je najobuhvatnije razradio Dekret od 21. oktobra 1791. godine. Po ovom zakonu je prihvaćena presumpcija nevinosti, odvojeno je krivično od građanskog pravosuđa, razrađena je delatnost porote, utvrđena su načela javnosti i kontradiktornosti, data diskreciona vlast predsedniku suda i afirmisano „unutrašnje ubeđenje“ suda u procesu donošenja rešenja. Postupak pred revolucionarnim sudom je uređen posebnim dekretom 10. jula 1794. godine.
181
I Zakonik o krivičnom sudskom postupku iz 1808. godine predstavljao je klasični izraz buržoaskih pravnih shvatanja i poslužio kao uzor mnogim zemljama. On je prvi čisto procesualni zakon koji je donesen u svetu. Zakonik utvrđuje trostepeno krivično sudstvo, koje odgovara i podeli krivičnih dela na prekršaje, istupe i prestupe. Uz sud postoji prokuratura, organ javne optužbe. To je sudska policija i organ koji vrši nadzor nad zakonitošću rada sudskih službenika. Kontradiktorni postupak je uglavnom prevladao nad inkvizicionim, iako ne u svim fazama postupka. U prethodnoj fazi postupak je samo inkvizicioni, što je izmenjeno donekle tek 1897. godine, tako da se može govoriti o mešovitoj formi procesa.
4. NEMAČKA BURŽOASKA DRŽAVA I PRAVO PROCES UJEDINJENJA NEMAČKE DRŽAVE Rajnski savez. ― U XVII i XVIII veku carska vlast u Nemačkoj sve više slabi, a jačaju vladari pojedinih nemačkih oblasti i državica. Nemačka se sastojala od više od tri stotine država i gradova. Među ovim državama najveće i politički najmoćnije su bile Austrija i Brandenburg ― Pruska. U to vreme se i ne može govoriti o jedinstvenoj nemačkoj državi. Politička rascepkanost i razjedinjenost onemogućili su stvaranje jedinstvene nacije, što je u to vreme bilo završeno u zapadnim zemljama, Francuskoj i Engleskoj. Krupne promene u sudbini nemačkih država i naroda počele su sa Napoleonovim ratovima. U ratu koji je vodio protiv treće savezničke koalicije (Engleska, Rusija, Austrija i Švedska) 1805. godine, na Napoleonovoj strani su se našle i neke nemačke države (Bavarska, Baden, Virtemberg). Pobedivši Austriju i Rusiju kod Ulma i Austerlica 1805. godine, Napoleon je mirom u Požunu (Bratislavi), naterao Austriju na teške teritorijalne i druge ustupke. Napoleonovi nemački saveznici su uvećali svoje teritorije, a Bavarska i Virtemberg su postali kraljevstva. Ostavši neutralna u ovom ratu, Pruska se saglasila sa novim teritorijalnim rešenjima. Neposredna posledica poraza Austrije bila je i konačna formalna propast Nemačkog carstva. Nekoliko nemačkih zemalja je istupilo iz carstva i pod Napoleonovim protektoratom stvorilo 1806. godine tzv. Rajnski savez (Rajnska konfederacija). Car Franja II je 1806. godine izjavio da je prestala carska dužnost. Već ranije, 1804. godine on se pod imenom Franja I proglasio za austrijskog cara. U Rajnski savez je ušlo 16 nemačkih državica. Francuska je objavila da ne priznaje Nemačko carstvo, a francuski poslanik je 1. avgusta 1806. godine predao rajhstagu akte o formiranju Rajnskog saveza. Savezni organ je bila skupština sa sedištem u F'rankfurtu, sastavljena od dva doma, kraljevskog i kneževskog. Predsedništvo skupštine, sa titulom knezaprimasa dobio je frankfurtski veliki vojvoda. Do 1811. godine većina nemačkih država bile su članice Rajnskog saveza. Neke nemačke teritorije, hanzeatske gradove i celo severozapadno primorsko područje Francuska je anektirala. Stvorene su i neke nove države, npr. Vestfalija, koju je Napoleon poverio na upravu svome bratu Žeromu, i Varšavsko vojvodstvo, pod upravom saksonskog kralja. U nemačkim zemljama su sprovedene mnoge reforme društveno-ekonomskog uređenja i državne uprave. Ukinuto je kmetstvo i pojedina isključiva prava feudalaca, proglašena je sloboda vere. Raspuštene su zemaljske staleške skupštine. Poboljšana je sudska organizacija, odvojeno je sudstvo od uprave. Naročito su brojne bile liberalne reforme u Vestfaliji. Međutim, francuska vlast u nemačkim zemljama je izazivala snažne otpore. Budući stalno u ratu, Napoleon je nizom raznovrsnih obaveza za vojne potrebe teško opterećivao nemačko stanovništvo. Već posle ustanka Španaca protiv francuske vlasti, počinju i u nemačkim zemljama da se javljaju ideje o otporu protiv Francuza. Kada je Austrija 1809. godine ponovo zaratila protiv Napoleona, došlo je do manjih ustanaka i u severnim nemačkim zemljama. Posle teškog 182
francuskog poraza u Rusiji 1812. godine izbija ustanak u Pruskoj, te tako najveći deo nemačkih zemalja biva zahvaćen borbom protiv Francuza. U tzv. „bici naroda“ kod Lajpciga 1813. godine Napoleonu se suprotstavila četvrta koalicija u kojoj su sada pored Engleske, Rusije i Austrije učestvovale i Pruska i druge ne-mačke zemlje. Ovaj poraz je značio i raspad Rajnskog saveza. Nemački savez. ― Posle Napoleonove abdikacije 11. IV 1814. godine, zaključen je 30. V 1814. godine Pariski mirovni ugovor. Po tome ugovoru nemačke zemlje su proglašene za samostalne države, udružene u federativni savez. Bliža organizacija ovog saveza nije utvrđena. To je učinjeno posle bitke kod Vaterloa i Napoleonovog konačnog poraza, na Bečkom kongresu 1815. godine. Na tome sastanku vladara i diplomata pobedničkih zemalja je trebalo urediti političke odnose i državne granice u Evropi posle Napoleonovog pada. Na Bečkom kongresu je Nemačkim saveznim aktima od 35 nemačkih država i 4 grada juna 1815. godine stvoren Nemački savez. Uređenje Saveza je donekle izmenjeno 1820. godine Bečkim saveznim aktima. Nemački savez je bio dosta labav savez država. Jedinstveni organ ovog saveza činila je savezna skupština (Bundesversammlung), koju su činili opunomoćeni predstavnici država, pod predsedništvom Austrije. Sedište skupštine bilo je u Frankfurtu. Članovi skupštine su bili samo predstavnici svojih vlada i nisu delovali samostalno. Odluke su se mogle donositi u plenumu ili u užem veću. U užem veću je 11 država imalo po jedan glas, a ostale su države istupale u grupama. Plenum je odluke donosio obično dvotrećinskom većinom, a za važnije odluke se tražila jednoglasnost. Savez je mogao voditi samo odbrambene ratove. U slučaju rata, članice Saveza su bile dužne da mobilišu određen broj vojnih jedinica. Među članicama Saveza bili su zabranjeni ratovi. Ako bi došlo do sukoba među njima, skupština je mogla poveriti dužnost arbitra jednoj od članica, koja bi donosila odluku o sporu u ime celog Saveza. Savez, dakle, nije imao jedinstvenu vojsku, niti sudske organe. Unutrašnja organizacija nemačkih država bila je različita, iako u većini preovlađuju konzervativni društveni odnosi. U nekim nemačkim državama su uvedene staleške skupštine sa savetodavnom ulogom, a neke su države postale ustavne monarhije. Pod uticajem julske revolucije u Francuskoj 1830. godine dolazi do izvesne liberalizacije u pojedinim državama. Ovaj proces izvesne liberalizacije i ustavnosti nije zahvatio Austriju i Prusku, najmoćnije nemačke države. U Austriji vlada izrazita reakcija, pod vođstvom kancelara Meterniha. U ovo vreme uticaj Austrije među nemačkim državama postepeno slabi, a sve veći ugled i značaj dobija Pruska. Razvoj Pruske. ― U drugoj polovini XVII veka razvija se brandenburška kneževina, kasnija Pruska. Pruska država imala je karakter apsolutne monarhije. U Pruskoj se razvija birokratski aparat, koji je zamenio dotadašnju feudalnu lokalnu upravu. Uvedena je opšta vojna obaveza i Pruska vojnički postaje sve snažnija. Vrhove državne uprave i vojske činilo je plemstvo. U XVII i XVIII veku Pruska je nastojala da proširi svoje teritorije prisajedinjenjem drugih nemačkih zemalja, da potisne Austriju i stekne prevlast u Nemačkom savezu. Za vreme vladavine Fridriha II (1740-1786) Pruska je postala značajna evropska sila. U ratovima sa Napoleonom, Pruska je u prvo vreme ostala neutralna, a kada je 1806. godine stupila u rat protiv Francuske pretrpela je poraz, kojim je izgubila dobar deo svoje teritorije. Posle mira sa Francuskom izvršene su neke reforme u Pruskoj. Reorganizovana je vojska i državna uprava, centralna i lokalna, ali time nije okrnjena vlast vladara. U gradovima je uvedena gradska samouprava. Formalno su ukinuti kmetski odnosi, ali je zadržana sudska vlast posednika, a seljak je oslobađanjem od kmetske zavisnosti gubio i zemlju. Ove su reforme doprinele jačanju pruske države. Ekonomskom razvoju pomoglo je i ukidanje unutrašnjih carina. Jedinstven carinski sistem je proširen i na druge države osnivanjem Carinskog i trgovinskog udruženja, koje je kasnije preraslo u Nemačko carinsko udruženje. 183
Do 1848. godine, većina nemačkih država je dobila ustavne povelje kojima je omogućeno izvesno učešće narodnih predstavnika u organima uprave. U Pruskoj je ustavna povelja darovana tek 1847. godine. Njome je omogućeno održavanje sabora sa predstavnicima staleža. Revolucija 1848. godine. ― Francuska revolucija 1848. godine imala je odjeka i u nemačkim državama. Ističu se pored liberalnih i demokratskih zahteva i zahtevi za ujedinjenje nemačkih država. Osnovan je odbor od 17 predstavnika pojedinih država, koji je aprila 1848. godine predložio saveznoj skupštini nacrt ustava za Nemačku. Ovaj ustav nije stupio u život, ali je važan zbog toga što je poslužio kao osnov ustavu kasnijeg Severnoameričkog saveza i Nemačkog carstva. Ustavotvorna skupština se sastala u Frankfurtu 18. maja i počela razmatranje Zakona o privremenoj centralnoj vlasti, koji je prihvaćen 28. juna. Ustavotvorna skupština je Ustav Nemačkog carstva proglasila 28. aprila 1849. godine. Poovom Ustavu Nemačko carstvo je savezna ustavna monarhija, vladalac nosi naziv car Nemaca i njegov položaj je nasledan. Car imenuje ministre, koji u njegovo ime vrše vlast. Rajhstag se sastoji iz dva doma, doma država i narodnog doma. Narodni dom čine predstavnici nemačkog naroda, koji se biraju neposrednim glasanjem. U domu država su predstavnici nemačkih zemalja, od kojih polovinu biraju narodna predstavništva tih država, a polovinu postavlja vlada. Rajhstag donosi zakone, uz saglasnost cara, ali ako car uskrati saglasnost, zakonski predlog postaje zakon posle trećeg raspravljanja u rajhstagu. Car je trebalo da bude izabran 28. marta 1849. godine, ali je kandidat za cara, pruski kralj Fridrih Vilhelm IV odbio izbor, jer je ustav smatrao suviše liberalnim. Napredniji deo članova parlamenta u vidu tzv. krnjeg parlamenta se preselio u Štutgart i pokušao bez uspeha da proglasi nemačku republiku. U vezi sa donošenjem ustava izbile su na videlo protivrečnosti između nemačkih država. Manje države su se plašile pruske hegemonije, a uporan protivnik promena bila je i Austrija. Otuda se nemačke države u parlamentu dele na dve grupe. Jedni su želeli da u savez uđu sve nemačke države, zajedno sa Austrijom, a drugi su zastupali rešenje ujedinjenja bez Austrije, sa pruskim kraljem kao carem. Pruska vlada je pokušala da stvori uži savez država, Nemačku uniju, unutar postojećeg Nemačkog saveza, ali ovaj pokušaj nije uspeo. Austrija je kao predsednik Saveza 1850. godine sazvala plenarnu skupštinu u Frankfurtu. Iako su se u skupštini okupili predstavnici malog broja država, ona se proglasila saveznom, te je postojanje Nemačkog saveza dobilo formalnu potvrdu. U godinama do 1848. i 1849. mnoge nemačke države su uvele ustavno uređenje, sa priznanjem narodnog suvereniteta i deobom vlasti. I u Pruskoj je 1850. godine izdat ustav. Svi ovi ustavi su vremenom pretrpeli konzervativne promene. Zbog prevlasti među nemačkim državama je 1866. godine došlo do sukoba između Pruske i Austrije, koji je prerastao u rat. Austrija je u ovom ratu pretrpela poraz kod Sadove 1866. godine. Nemački savez je tada prestao da postoji. Austrija je potisnuta iz Nemačke, a severne nemačke države su se ujedinile u Severno-nemački savez. Formalno ukidanje dotadašnjeg saveza nemačkih država proglašeno je na skupštini u Augzburgu 1867. godine. Severnonemački savez. ― Formiranje saveza severnih nemačkih država predstavljalo je ostvarenje ranijih planova Pruske, da nezavisno od Austrije organizuje nemačke države. Ustavni nacrt Saveza načinjen je na rajhstagu februara 1867. godine, a stupio je na snagu 1. jula 1867. godine. Pruski ministar Bizmark je postao prvi savezni kancelar. Po Ustavu Severnonemačkog saveza predviđeno je postojanje sledećih saveznih organa vlasti: predsednika ili prezidijuma saveza, rajhstaga, saveznog veća i saveznog kancelara. Predsednik Saveza bio je nasledno pruski kralj, koji izdaje akte sa premapotpisom saveznog kancelara. Predsednik predstavlja Savez i ima vrhovnu vojnu komandu i nadzor nad članicama Saveza. Rajhstag ima zakonodavnu inicijativu, ali zakonski predlozi stupaju na snagu tek sa odobrenjem predsednika Saveza i saveznog veća. Bira se opštim pravom glasa. Savezno veće 184
čine predstavnici država, sa nejednakim brojem glasova. Podeljeno je na komisije. Nadležnost saveznih organa obuhvatala je spoljnu politiku, vojsku, trgovinsku politiku, carine, novac, mere, saobraćaj, železnice, brodarstvo, poštu i telegraf, krivično pravo, stečajno, menično i trgovačko pravo, građanski postupak i drugo. Ostali poslovi ulaze u nadležnost pojedinih država. UJEDINJENA NEMAČKA ORŽAVA Nemačka od 1871. do 1918. godine. ― Poslednji korak ka potpunom ujedinjenju nemačkih zemalja vezan je za francusko-pruski rat 1870-1871. godine. Pobeda Pruske nad Francuzima je ojačala nacionalno osećanje Nemaca, te je 18. januara u Versaju pruski kralj Vilhelm I bio proglašen za nemačkog cara. Ujedinjenje je izvršeno tako što su se južne nemačke države pridružile Severnonemačkom savezu. Ustav Sevemonemačkog saveza je izmenjen u nekim odredbama zbog novih okolnosti. Osim onih poslova koji su inače bili u samostalnoj nadležnosti posebnih država, južnim državama su ostavljena još neka posebna prava, u pogledu vojske i železnica (Bavarska i Virtemberg). Nadležnost saveznog veća je proširena. Promenio se naziv države, sada se nemačka država naziva Nemačkim carstvom, a predsednik Saveza nemačkim carem. Konačni tekst ustava je rajhstag prihvatio 14. aprila 1871. godine. Tako je završen proces ujedinjenja nemačkih zemalja pod vođstvom Pruske. U Nemačko carstvo je ušlo 22 monarhije, tri slobodna grada i Alzas i Loren kao „carske zemlje“. Na čelu države stoji car, koji je istovremeno kralj Pruske. On ima vrhovnu komandu nad vojskom i flotom. Osnivanjem carstva ojačan je položaj vojne i činovničke kaste, koja je bila podređena monarhu. Neposredno odgovoran caru bio je kancelar carstva, koji je imao veliku vlast, u čemu se pokazao uticaj Ota fon Bizmarka. Osnivanje jedinstvenog Nemačkog carstva je prevazišlo vekovnu rascepkanost nemačkih zemalja, nastalu u feudalizmu, koja se pokazala kao smetnja daljem razvoju kapitalističke proizvodnje. I pored toga, Nemačko carstvo nije bilo potpuno centralizovana buržoaska država, nego savezna država podeljena na brojna kraljevstva, kneževstva i druge države. Veći deo državnih poslova po Ustavu pripada savezu, a državečlanice imaju dosta ograničene nadležnosti. Izraz partikularističkih interesa bilo je savezno veće (Bundesrat). Članove saveznog veća imenuju vlade posebnih država u nejednakom broju. Najveći broj članova imala je Pruska, koja je tako ostvarivala u Carstvu svoju prevlast. Zajedno sa rajhstagom, savezno veće donosi zakone. Vremenom dobija prevagu nad rajhstagom, dobijajući šira prava zakonodavne inicijative. Po Ustavu savezno veće ima znatno učešće u izvršnoj vlasti. Poslove obavlja preko svojih komisija. Nasuprot saveznom veću, rajhstag (savezna skupština) igra podređenu ulogu. Njegov je uticaj bio sveden na malu meru. Rajhstag je bio biran putem opšteg, jednakog i neposrednog biračkog prava. Ono je ipak bilo ograničeno time što je isključivalo žene i omladinu do 25 godina. Iako ograničeno, opšte pravo glasa imalo je veliki značaj za dalje političko sazrevanje i organizovanje naroda i radničke klase. Ustav inače nije obezbeđivao političke slobode i prava građana kao što su pravo udruživanja, zbora i sloboda štampe. Rajhstag vremenom gotovo prestaje da koristi zakonodavnu inicijativu i njegova uloga u zakonodavstvu se svodi na odbijanje saglasnosti sa nekim zakonskim predlogom saveznog veća. Parlamentarizam, tj. kontrola narodnog predstavništva nad izvršnom vlasti nije uveden. Na čelu uprave nalazi se kancelar, odgovoran samo caru. Sem njega, nema drugih ministara, postoje samo državni sekretari, starešine pojedinih resora državne uprave, potčinjeni neposredno kancelaru. Kancelar vrši i funkcije predsednika saveznog veća i šefa pruske delegacije. U carstvu je bila oličena moć plemstva i visoke buržoazije. U njemu je bila snažno izražena prednost Pruske i prusko-nemačkog militarizma. Reakcionarno plemstvo je zadržalo političko vođstvo i igralo odlučujuću ulogu u vojsci, upravi, pravosuđu i diplomatiji. Država je od početka pokazivala ogorčeno neprijateljstvo prema demokratskim pokretima. Svim sredstvima je gušen revolucionarni radnički pokret. Nacionalne manjine su bile potpuno obespravljene. Privredni i 185
društveni razvoj nemačkog građanstva, koji je doveo do ujedinjenja, izazvao je raslojavanje u krilu nemačke buržoazije i formiranje političkih stranaka. Taj je proces počeo već za vreme postojanja Severnonemačkog saveza, tako da posle ujedinjenja postoji u Nemačkoj nekoliko političkih stranaka. Junkeri (zemljoposednička aristokratija) su bili organizovani u Konzervativnu (od 1876. godine Nemačko-konzervativnu) stranku. Stranka je naročito snažno uporište imala na selu, među veleposednicima u istočnoj Pruskoj. Pored ove, javlja se još jedna konzervativna stranka Slobodna (ili Carsko-konzervativna) stranka. Ona je bila malobrojna, ali uticajna. Činili su je magnati, krupni industrijalci i veleposednici, krupni kapitalisti i visoki državni činovnici. Najvažnija partija krupnog kapitala bila je Nacionalna liberalna stranka. Na levom krilu nemačkih partija nalazi se Nemačka napredna stranka, ali i ona načelno štiti interese buržoazije. Ipak, u konkretnim političkim okolnostima, ona često nastupa opoziciono i time za sebe vezuje široke slojeve srednje i sitne buržoazije. Partija centra je okupljala socijalno heterogeno članstvo. Organizovala je veliki deo katoličkog stanovništva. Početkom sedamdesetih godina je zbog svog antipruskog držanja bila u opoziciji. Kasnije, vođena katoličkim magnatima i političarima iz redova krupne buržoazije postaje sredstvo vezivanja širokih slojeva naroda za politički sistem carstva. Radnički pokret u Nemačkoj počeo je četrdesetih godina, pod uticajem utopijskog socijalizma. Šezdesetih godina razvija se snažan radnički pokret u istočnim pruskim provincijama, pod vođstvom Lasala. On je uspeo da formira radničku partiju, Opšti nemački radnički savez. Na kongresu u Ajzenahu bila je 1869. godine osnovana Socijaldemokratska radnička partija, koja je stajala na teorijskim postavkama Marksa i Engelsa. Obe partije su se ujedinile u Goti 1875. godine. Uticaj stranke je stalno rastao među radnicima i sitnom buržoazijom. Ona je dobijala sve veći broj glasova na izborima. Uplašena time, buržoazija je 1877. i 1878. godine donela posebne zakone, kojima su naneti udarci socijalistima. Međutim i pored toga, socijalisti su imali i dalje uspeha u političkom životu, te su ovi zakoni ukinuti 1890. godine. U svojoj političkoj borbi, socijalisti su isticali zahteve za demokratsko državno uređenje: demokratski izabrani parlament, demokratsku vojnu organizaciju sa narodnoodbrambenim karakterom, doslednu potčinjenost izvršnih organa parlamentu. Demokratski zahtevi su uvek vezivani sa socijalističkom perspektivom klasne borbe radnika. U uslovima ujedinjene države postojali su bolji uslovi za brži privredni razvoj. Sedamdesetih godina donesen je niz privredno-političkih i zakonskih mera, koje su omogućile veći zamah privrede. Izjednačen je novčani sistem, sistem mera, doneseni zakoni o bankama i patentima, što je sve doprinelo razvoju unutrašnjeg tržišta. U industriju prodire nova tehnologija. Privreda se orijentiše na masovnu proizvodnju, naročito u teškoj industriji. Svojom privrednom snagom, Nemačka je prestizala Englesku. U industriji se javljaju monopoli i počinje stvaranje kartela. To je omogućilo razvoj bankarskog kapitala, te krajem XIX i početkom XX veka industrijski kapital vlada u nemačkoj privredi. Spoljnu politiku Nemačke karakterisala je takođe agresivnost, ekspanzivnost i imperijalistički zahtevi. Nemačka je težila ostvarenju svoje hegemonije u Evropi izgrađivanjem velike „Srednje Evrope“, osvajanjem nekih evropskih teritorija. Nastojala je da od velikih kolonijalnih sila oduzme izvesne kolonije i stvori svoje kolonijalno carstvo. Da bi sprečili svaki nacionalni i revolucionarni pokret u Evropi sklopila su tri cara, nemački, austrougarski i ruski 1873. tzv. Trocarski savez. Pred kraj XIX i početkom XX veka ove tendencije u razvoju nemačke države i u njenoj spoljnoj politici sve više jačaju. Nemačka sklapa sa Austro-Ugarskom 1879. godine savez, kojem se 1882. pridružila i Italija ― Trojni savez. Njemu se suprotstavlja blok Trojnog sporazuma ― Antante, sklopljen 1907. godine između Britanije, Francuske i Rusije. Sukobi interesa među pojedinim silama postaju sve oštriji, naročito na ekonomskom planu i u vezi sa kolonijama. Konačni obračun se primicao, a kao dobrodošli povod je poslužio
186
atentat na austrougarskog prestolonaslednika Franca Ferdinanda u Sarajevu, 28. juna 1914. godine. Prvi svetski rat i Vajmarska republika. ― Prvi svetski rat počeo je kao rat između Austro-Ugarske i Srbije, koji je Austro-Ugarska odavno planirala i priželjkivala. Osvajanje Srbije bilo je za nju jedan od važnih ciljeva njene imperijalističke politike prema balkanskim narodima. Međutim, rat se pretvorio u svetski obračun velikih sila, aktiviranjem ranijih vojnih i političkih sporazuma. Rat se prve dve godine vodio sa promenljivom srećom i bez neke znatnije prednosti pojedinih blokova. Ratni napori iscrpli su sve zaraćene države. U Rusiji je 1917. godine došlo do buržoasko-demokratske revolucije. Privremena vlada je pokušala da nastavi rat, ali je oktobarska, socijalistička revolucija prekinula učešće Rusije u ratu. Ulazak Sjedinjenih Američkih Država u rat je povećao izglede članica Antante da dobiju rat. Poraz Centralnih sila je počeo probojem solunskog fronta septembra 1918. godine. Austro-Ugarska je potpisala primirje 3. XI 1918, a Nemačka kapitulirala 11. XI 1918. godine u Kompjenju u Francuskoj. Poraz u ratu značio je istovremeno i slom Nemačkog carstva. Krajem rata bilo je pokušaja da se sačuva postojeći poredak uvođenjem ustavnih reformi. Zakonom od 28. oktobra uvedeno je parlamentarno načelo odgovornosti i zavisnosti vlade od skupština. Međutim, reforme nisu mogle spasti carstvo. U Nemačkoj novembra 1918. godine izbija socijalistička revolucija, radnici spontano formiraju veća radničkih i vojničkih deputata. U takvim prilikama, carstvo je moralo pasti, te je car abdicirao 9. novembra, a istog dana je proglašena republika. Izbori za ustavotvornu skupštinu objavljeni su 19. januara 1919. godine. Skupština se sastala u Vajmaru i izabrala prvog predsednika republike i vladu i počela rad na donošenju ustava. Ustav je donesen 11. avgusta 1919. godine i poznat je kao Vajmarski ustav. Vajmarski ustav spada u grupu naprednijih buržoaskih ustava. Nemačka je po ustavu parlamentarna, federativna republika, sastavljena od 17 zemalja. Narod je nosilac suverenosti. Utvrđena je nadležnost saveznih organa i pojedinih zemalja. Federativne jedinice imaju zakonodavnu vlast, koja je ograničena zakonodavnim pravom saveznih organa. Vlada mora imati poverenje narodne skupštine. Narodno predstavništvo se bira opštim, neposrednim i tajnim biračkim pravom, po principu srazmernog predstavništva. Rajhstag (narodnu skupštinu) sačinjavaju poslanici koji predstavljaju ceo narod. Nisu vezani mandatom. Poslanici uživaju imunitet, tj. ne mogu se sudski goniti ili pozivati na odgovornost zbog svojih stavova ili izjava učinjenih u vršenju poslaničke dužnosti. Predsednika republike bira ceo narod, na sedam godina. On može biti svaki Nemac od preko 35 godina. Predsednik ima velika ovlašćenja. On predstavlja državu, sklapa međunarodne ugovore i saveze, vrhovni je komandant vojske, postavlja i otpušta činovnike i oficire. Predsednik ima pravo da oružanim putem primora pojedine države-članice na poštovanje njihovih ustavnih i zakonskih obaveza. Isto tako, on može, ako proceni da su u državi poremećeni javni red i bezbednost, da upotrebi odgovarajuće mere. Odluke predsednika premapotpisuje odgovarajući resorni ministar. Predsednika po potrebi zamenjuje kancelar. Kancelar sa ministrima čini vladu. Oni moraju da uživaju poverenje rajhstaga, a postavlja ih i opoziva predsednik, ako im skupština izglasa nepoverenje. Državno veće (Bundesrat) sačinjavaju predstavnici nemačkih zemalja, prema njihovoj veličini. Veće može formirati razne komisije, gde su države predstavljene samo sa po jednim članom. Zakonske predloge podnosi rajhstagu vlada ili pojedini poslanici. Za podnošenje zakonskog predloga vlada mora dobiti saglasnost veća. Ako nema saglasnosti veća, vlada mora to da naglasi prilikom podnošenja zakonskog predloga. Tako je bilo i u obrnutom slučaju. Veće takođe može da podnese zakonski predlog, sa ili bez saglasnosti vlade. Ako se veće ne saglasi sa zakonom izglasanim u skupštini, skupština ponovo o njemu raspravlja. Ako ni tada ne bude saglasnosti, predsednik može o tom zakonu raspisati referendum. Ako to ne učini, zakon neće stupiti na 187
snagu. Ako pak rajhstag dvotrećinskom većinom ipak izglasa zakon,on stupa na snagu i bez saglasnosti veća. Progresivne odredbe Vajmarskog ustava su odredbe o građanskim pravima i slobodama, političkim i socijalnim. Proglašuje se jednakost pred zakonom, jednakost muškaraca i žena. Ukidaju se sve privilegije i povlastice stečene rođenjem. Svako ograničenje slobode moguće je samo putem zakona. Garantuje se sloboda uverenja i njegovog izražavanja rečima, pismom, štampom i na drugi način. Vajmarski ustav važio je u Nemačkoj do dolaska A. Hitlera na vlast 1933. godine. Pojava nacionalsocijalizma vezana je za burna previranja u nemačkom društvu posle prvog svetskog rata. Osnovana 1919. godine kao Nemačka radnička stranka, sa svega nekoliko članova, stranka je dolaskom Hitlera na njeno čelo promenila naziv u Nacionalsocijalističku nemačku radničku stranku. Ona je donela program 1920. godine. Politički program sadrži i knjiga A. Hitlera „Moja borba“ (Mein Kampf). Osnovni pojam koji čini okosnicu političkog programa je narod. Narod se smatra pre svega prirodnom, krvnom zajednicom, koja potom stvara svoju kulturu. U tom procesu narodi ne poseduju jednake sposobnosti. Neki su superiorniji i da bi svoje sposobnosti očuvali, moraju čuvati rasnu čistoću i jedinstvo. Jedinstvo naroda nužan je preduslov za opstanak i napredak. Demokratski poredak, sa opštim pravom glasa i parlamentarizmom po Hitleru deluje razjedinjavajuće i treba ga ukinuti. Ne postoji narodna volja, nego narodni ideal, kao svest o uslovima opstanka naroda. Ta svest nije prisutna i razvijena podjednako kod svih, nju u najvećem stepenu poseduju vođe, koje treba da upravljaju državom. Nacizam je mogao da uhvati korena u nemačkom društvu zahvaljujući pre svega teškim privrednim i socijalnim prilikama. Posle rata, koji je ekonomski iscrpeo zemlju, u strahu od preteće ekonomske krize, uplašena revolucionarnim pokretima radništva, buržoazija je našla svoje političke ciljeve i program u nacizmu. Jezgro pokreta prvobitno su činili revanšistički vojni krugovi, masovna, deklasirana sitna buržoazija i drugi socijalni elementi, ali vremenom njemu prilaze sve širi slojevi buržoazije. Broj članova stranke rastao je velikom brzinom, a 1933. godine stranka dobija većinu na izborima i Hitler postaje kancelar. Period tzv. trećeg rajha počinje zasedanjem rajhstaga 21. marta 1933. godine, koji je odmah sutradan izglasao Hitleru specijalna ovlašćenja i tako izmenio ustavni poredak vajmarske republike. Svojim režimom brutalnog nasilja, političkog i fizičkog, nacizam je postao ideološki i politički temelj agresivne politike koja će dovesti do drugog svetskog rata. NEMAČKO PRAVO Političko nejedinstvo nemačkih zemalja ogledalo se i u partikularizmu pravnog sistema. Nije postojalo jedinstveno nemačko pravo. Opšte pravo, tj. pravo koje je važilo na teritoriji celog Nemačkog carstva činili su mnogobrojni carski zakoni, kanonsko pravo, i, kao najvažniji deo, rimsko pravo. U Nemačkoj je rimsko pravo recipirano putem Corpus iuris civilis-a, ali se obično naziva pandektno pravo. Nemački pravnici nisu primenjivali rimsko pravo u originalnom obliku, nego su ga komentarisali i prilagođavali. Osim pravnih pravila za primenu u sudskoj praksi, pravnici su na tekstovima rimskog prava izgradili i opštu teoriju građanskog prava i prava uopšte. Tako je nastao sistem prava koji je nazvan usus modernus pandectarum ― „savremeno rimsko pravo“. U nemačkim državama ovaj sistem rimskog prava je primenjivan supsidijerno, tj. kada ne bi bilo odgovarajućih propisa u pravu dotične države. Prilikom donošenja prvih kodifikacija građanskog prava, pandektno pravo je činilo njihov značajan deo. Kodifikacije prava su bile brojne u nemačkim zemljama u XVIII veku. Od njih kao važnije treba pomenuti prusko Opšte zemaljsko pravo za pruske države iz 1794. godine i bavarske kodifikacije: Codex iuris bavarici criminalis iz 1750. i Codex iuris bavarici iudiciarii iz 1753. godine. U vreme postojanja Rajnskog saveza u nemačkim zemljama su primenjivane velike francuske kodifikacije: Code civil, Code penal, Code de commerce i druge. 188
Među značajne kodifikacije u XIX veku spadaju dve, utemeljene takođe na rimskom pravu: austrijski Opšti građanski zakonik iz 1811. godine i Saksonski građanski zakonik iz 1863. godine. U XIX veku, do ujedinjenja, došlo je do ujednačenja u izvesnim oblastima građanskog prava, kao što je bilo npr. menično pravo. Sve razvijenija kapitalistička privreda i sve življi promet kapitala doveli su do donošenja i jedinstvenog trgovačkog zakonika 1861. godine, koji je primenjivan u većini nemačkih država. U razvoju nemačkog prava i njegovom kodifikovanju krupnu ulogu je imala istorijskopravna škola. Kao odgovor na spis F. J. Tiboa, profesora prava iz Hajdelberga o potrebi zajedničke kodifikacije nemačkog prava, ustvrdio je F. K. fon Savinji, osnivač istorijskopravne škole, da nemačko pravo u svom razvoju još nije dostiglo stepen zrelosti za kodifikaciju. Ovaj stav je nesumnjivo bio motivisan i otporom protiv francuskog osvajača i njegovog nastojanja da pod vladavinom francuskog prava ujedini nemačke zemlje. Međutim, u uslovima pocepanosti nemačkih država i pravnog partikularizma, ovaj stav je imao nesumnjivo konzervativnu ulogu i dejstvo. Posle ujedinjenja nemačkih zemalja 1871. godine postavilo se pitanje donošenja jedinstvenog građanskog zakonika. Buržoazija je najvećim delom smatrala da je njegovo donošenje neophodno. Izvesni, pak slojevi društva, koji su imali veliki uticaj u državi ― aristokratija, pokazivali su rezerve prema donošenju građanskog zakonika. Svesni da će on nužno biti buržoaskog karaktera, nastojali su da se očuvaju neke feudalne privilegije, naročito u pitanjima svojine i nasleđivanja. Posao na pravljenju projekta počeo je 1874. godine i dugo trajao. Prvobitni projekt je ocenjen kao neprihvatljiv, pa je podvrgnut brojnim izmenama i objavljen tek 1895. godina, a stupio na snagu tek 1900. godine. Građanski zakoni (Bürgerliches Gesetzbuch, skraćeno BGB) je sa 2385 članova jedan od najobimnijih građanskih zakonika. Deli se na pet knjiga koje regulišu: osnovne građanskopravne institute, obligacione odnose, stvarno pravo, porodično pravo i nasledno pravo. Zakonik se odlikuje složenim formulacijama i sistemom i komplikovanom stručnom terminologijom, te nije lako razumljiv nestručnjacima. Iako u nekim delovima štiti interese feudalnih veleposednika, on ima izražen buržoaski karakter. I pored proklamovane jednakosti građana pred sudom, Zakonik ostavlja mogućnost sudiji da štiti interese buržoazije vrlo široko formulisanim pravom slobodnog sudijskog uverenja. Zakonik određuje u prvoj glavi status lica. Fizička lica stiču poslovnu sposobnost sa 21 godinom, ali izuzetno i sa 18 godina. Pod pravnim licima se podrazumevaju ustanove i društva, a materija o trgovačkim udruženjima i ustanovama je prepuštena Trgovačkom zakoniku. Veliki deo Zakonika je posvećen obligacionom pravu. Posebno su regulisani opšti pojmovi obligacionog prava, kao i brojne vrste ugovora. U pogledu regulisanja svojine, Zakonik je sličan drugim građanskim zakonicima, naročito francuskom. U bračnom pravu je vidljiva potčinjenost žene. Njena je poslovna sposobnost u znatnoj meri ograničena. Ženinom imovinom upravlja muž, bez obzira na to da li je imovina stečena u braku ili unesena u brak. Razvod se može zahtevati samo na osnovu malog broja uzroka. Zakonik predviđa ustanovu roditeljske vlasti, koju vrši otac, a samo u slučaju njegove smrti ili lišavanja roditeljske vlasti majka. Ova je roditeljska vlast bila praktično bez nadzora i veoma široka. Nasleđivanje može biti testamentalno i zakonsko. Testamentom je ostavilac slobodno raspolagao svojom imovinom, sa obavezom da ostavi nužni deo potomcima, roditeljima i suprugu. Zakonsko nasleđivanje se vrši prema stepenu srodstva. Karakteristika zakonskog nasleđivanja je postojanje naslednog prava i najdaljih srodnika, koji nekad nisu ni poznavali ostavioca. U isto vreme kada i Građanski zakonik, stupio je na snagu i Trgovački zakonik, koji je predstavljao preradu zakona iz 1861. godine. Trgovački zakonik je smatran dopunom 189
Građanskog zakonika i regulisao je pravni režim trgovine, položaj trgovaca i trgovačkih udruženja, komanditnih i akcionarskih društava. Kao i građansko, i krivično pravo je u nemačkim državama bilo partikularno, iako ono vremenom, a naročito u XVIII veku pokazuje izvesne zajedničke crte. U XIX veku značajniji krivični zakonici su bili Bavarski krivični zakonik iz 1813. godine, sa vidljivim uticajem francuskog krivičnog zakonika iz 1810. godine i Pruski krivični zakonik iz 1851. godine. Odmah posle ujedinjenja donesen je Krivični zakonik 1871. godine. Njegove osnovne crte su konzervativnost, zaostatak feudalnih shvatanja, stroga zaštita autoriteta države i birokratije, privatne svojine i surov sistem kazni. Posebne zakone država je donela protiv socijalista 1878. i 1884. godine protiv anarhista. Odredbe o krivičnom postupku sadržao je zakonik iz 1877. godine.
5. AUSTRO-UGARSKA MONARHIJA RAZVOJ AUSTRIJE DO AUSTRO-UGARSKE NAGODBE 1867. GODINE Začetak austrijske države javlja se u vidu istočne marke, koju je početkom IX veka (803. godine) osnovao Karlo Veliki, pošto je osvojio bavarsku državu. U IX veku je Austrija ratovala sa Moravcima i bila pokorena od Mađara. Posle suzbijanja Mađara 955. godine obnovljena je istočna marka i predata na upravu porodici Babenberg, 976. godine. Od sredine XII veka ona postaje vojvodina i znatno proširuje svoje teritorije. Krajem XII i početkom XIII veka proširila se na Štajersku i Kranjsku. Kada je u XIII veku izumrla porodica Babenberg, za Austriju se borilo više pretendenata, da bi je konačno od češkog kralja Otokara II Pšemisla preoteo Rudolf I Habsburški, 1278. godine. Od tada se austrijske zemlje nalaze u rukama Habsburga, koji su od 1438. godine bili carevi Svetog rimskog carstva nemačkog naroda. Dinastičkim vezama, habsburška vlast se proširila na ogromne teritorije Evrope. Ugovorima u Vormsu i Briselu 1521. i 1522. godine car Karlo V je prepustio vlast u austrijskim zemljama bratu Ferdinandu I. Od 1526. i 1527. godine habsburškim zemljama su se. pridružile i češke, ugarske i hrvatske zemlje. Veliki deo hrvatskih i ugarskih zemalja u to vreme su osvojili Turci, te je Ferdinand za odbranu od Turske organizovao Vojnu granicu. U XVI veku je i austrijske zemlje zahvatio i opustošio tridesetogodišnji rat, u kome je Austriji pošlo za rukom da konačno pokori Češku. Krajem XVII i početkom XVIII veka u uspešnim ratovima protiv Turaka, Austrija je uspela da ih potisne. Beogradskim mirom 1739. godine granica prema Turskoj je utvrđena na Uni, Savi i Dunavu. U prvoj polovini XVIII veka Austrija je vodila ratove za špansko, poljsko i austrijsko nasleđe i sedmogodišnji rat, kojima je izgubila pravo na španski presto i neke druge svoje posede. Od 1713. godine, putem tzv. Pragmatičke sankcije, na austrijskom prestolu mogla je vladati i žena. U drugoj polovini XVIII veka Austrija je stekla nove posede deobama Poljske i osvajanjem od Turske. Posle francuske revolucije Austrija je učestvovala u svim koalicijama protiv Francuske. Austrijski vladalac se 1804. godine proglasio austrijskim carem, a 1806. odrekao titule rimskog (nemačkog) cara. Zemlje koje je izgubila u ratovima sa Francuskom, Austrija je uglavnom povratila posle Bečkog kongresa 1815. godine. Pod habsburšku vlast u to vreme potpadaju brojne zemlje. U austrijske zemlje spadaju Gornja i Donja Austrija, Salcburg, Štajerska, Koruška, Kranjska, Primorje, Tirol, Forarlberg, Češka, Moravska, Šlezija, Galicija, Bukovina, Dalmacija, Lombardija i još neke italijanske zemlje. Ugarske zemlje obuhvataju Ugarsku, Transilvaniju, Hrvatsku, Slavoniju. U monarhiji je mali deo teritorije bio naseljen čisto nemačkim ili mađarskim stanovništvom. Brojno je znatno preovlađivalo slovensko stanovništvo.
190
U prvoj polovini XIX veka Habsubrška monarhija je kasno-feudalna država u kojoj se sve više razvija robna proizvodnja i klasne suprotnosti postaju sve dublje i oštrije. Građanski element postaje u državi sve značajniji ekonomski činilac i, zajedno sa brojnim srednjim i sitnim plemstvom se bori za osvajanje političkih pozicija. Paralelno i kao posledica jačanja robne privrede i razvoja buržoazije dolazi do razvoja nacionalnih pokreta. Brojni narodi koji žive u Monarhiji zahtevaju političku samostalnost i veća nacionalna prava unutar carevine. Nacionalne i klasne suprotnosti se najvećim delom i poklapaju, tj. slovenski narodi su svojim većim brojem činili eksploatisane slojeve društva. Državno uređenje je u to vreme bilo aristokratsko, apsolutističko i centralističko. Pojedine zemlje nisu imale nikakvu samoupravu. Ponegde se, naročito u Ugarskoj zadržavaju stare lokalne plemićke skupštine, ali bez ikakve stvarne vlasti. Šira prava ima Ugarska, gde postoji sabor, sastavljen od gornjeg i donjeg doma. Sopstveni sabor imala je i Hrvatska unutar Ugarske. U ovim staleškim telima postoje često razmimoilaženja između magnata, krupnog plemstva, članova gornjeg doma koji su pristajali uz politiku dvora i brojnog srednjeg i sitnog plemstva, koje je težilo široj autonomiji i većim političkim pravima širih slojeva društva. Snažan odjek i uticaj na razvoj građanske liberalne ideologije u habsburškim zemljama imala je julska revolucija 1830. godine u Francuskoj. U to vreme Mađari su uspeli da se izbore za upotrebu mađarskog jezika kao zvaničnog jezika u državnoj upravi. Revolucija 1848. godine je značila snažan potres za austrijsku monarhiju. Pokret 1848. godine imao je u Habsburškoj carevini dvojak karakter: buržoasko-demokratske revolucije i borbe za nacionalna i politička prava naroda koji su živeli u Monarhiji. Ugarsko srednje plemstvo, rukovodeća snaga pokreta u Ugarskoj je uspelo da se izbori za formiranje sopstvene vlade, da bi konačno proglasilo i detronizaciju Habsburgovaca. U zbivanjima 1848. godine došle su do izražaja različite suprotnosti, socijalne i nacionalne, između pojedinih društvenih slojeva i nacija u Monarhiji. Pod pritiskom događaja, car je 4. marta 1849. godine oktroisao ustav, kojim su ukinuti feudalni odnosi i izvršena izvesna decentralizacija vlasti. Međutim, konzervativne snage su, uz pomoć stranih trupa uspele da uguše pokret, a Ustav je ukinut već krajem 1851. godine, a da njegove odredbe nisu potpuno ni bile sprovedene u život. Uveden je centralizam i režim poznat kao Bahov apsolutizam. Pokreti za nacionalno oslobođenje naroda u austrijskoj carevini su jačali, te su Italijani uz pomoć francuskog cara Napoleona III u ratu protiv Austrije 1859. godine uspeli da oslobode Lombardiju. Kao rezultat toga poraza i slabljenja Monarhije došlo je krajem 1860. i početkom 1861. godine do obnavljanja ustavnog života u državi. Uvedena je izvesna decentralizacija predviđena oktroisanim ustavom iz 1849. godine. Austrijski dvor se kolebao između uvođenja federalizma i pogodbe sa ugarskom vladajućom aristokratskom oligarhijom. Posle novih poraza u ratovima sa Italijom i Pruskom 1866. godine koji su doveli do izlaska Austrije iz Nemačkog saveza, Austrija je bila primorana da napusti centralizam i da pristupi unutrašnjim državnim reformama. Umesto potpunog preuređenja Monarhije na osnovi federalizma i davanja političke autonomije brojnim narodima koji su se nalazili u sastavu države, Austrija je sklopila nagodbu sa ekonomski i politički najmoćnijim veleposedničko-kapitalističkim vladajućim slojem u državi posle nemačkog, ugarskim, i stvorila dualistički uređenu državu, Austro-Ugarsku monarhiju, 1867. godine. AUSTRO UGARSKA OD 1867. DO 1918. GODINE Nagodbom iz 1867. godine Austrija je pretvorena u osoben oblik složene države, koji se zbog svoje specifičnosti obično naziva dualističkom, dvojnom monarhijom. Država je podeljena na dva dela, austrijske i ugarske zemlje, čija je granica išla uglavnom duž reke Lajte, desne pritoke Dunava. Otuda se austrijski deo države nazivao često Cislajtanijom, a ugarski Translajtanijom. 191
Austrijske zemlje, „kraljevine i zemlje zastupane u Carevinskom veću“ bile su Gornja i Donja Austrija, Tjrol i Forarlberg, Štajerska, Koruška, Kranjska, Gorica, Gradiška, Trst, Istra, Dalmacija, Češka, Moravska, Šlezija, Galicija i Bukovina. „Zemlje ugarske krune“ činile su Ugarska, Hrvatska i Slavonija. Uspostavljanjem dualizma nije rešeno nacionalno pitanje u Monarhiji, zadovoljeni su samo politički zahtevi ugarskih vladajućih krugova. U oba dela Monarhije vođena je politika negiranja nacionalnih prava potlačenih naroda, germanizatorska i mađarizatorska. Godinu dana posle austro-ugarske nagodbe, zaključena je nagodba između Ugarske i Hrvatske, kojom su rešeni međusobni odnosi. Hrvatska je dobila izvesne autonomije u upravi, sudstvu i školstvu i hrvatski jezik kao zvanični, ali je privredno i finansijski bila potpuno zavi$na od Ugarske. Pošto je izgubila uticaj u krugu nemačkih zemalja, Austro-Ugarska je prihvatila ujedinjenje Nemačke i sa njom sklopila ugovor o savezu 1879. godine. Svoju spoljnu politiku je bila usmerila ka balkanskim zemljama. Posle istočne krize, Austro-Ugarska je, odlukama Berlinskog kongresa stekla pravo da okupira Bosnu i Hercegovinu, koju je i anektirala 1908. godine. Privredni pritisak vladajuće buržoazije, nemačke i mađarske, na potlačene narode i situacija nastala zbog njihove nacionalne politike, doveli su do jačanja nacionalnih pokreta u zemljama Monarhije, njihovog složenijeg delovanja i međusobne saradnje. U to vreme u svojoj spoljnoj politici, Austro-Ugarska sve više nastoji da eliminiše uticaj Kraljevine Srbije na južno-slovenske narode Monarhije kao privlačnog mogućeg centra političkog ujedinjenja. Ova je politika došla do izražaja naročito u vreme aneksije Bosne i Hercegovine i, balkanskih ratova. Atentat mladih nacionalista u Sarajevu 28. juna 1914. godine na austrougarskog prestolonaslednika, AustroUgarska je iskoristila kao izgovor da optuži zvaničnu Srbiju za organizovanje atentata i objavi joj rat. To je bio početak prvog svetskog rata. U toku rata došle su do punog izraza sve nacionalne i klasne suprotnosti u državi, koje su dovele i do njenog raspada. Tome su nesumnjivo doprineli krupni događaji i promene u Evropi, koje je prouzrokovala oktobarska socijalistička revolucija u Rusiji. Pred sam kraj rata, u oktobru 1918. godine, poslednji austrougarski car Karlo je obećao narodima Monarhije preuređenje države u savez slobodnih naroda, ali je to obećanje bilo zakasnelo. Krajem oktobra su se Poljska i Češka proglasile republikama, a jugoslovenske zemlje su se takođe otcepile i proglasile ujedinjenje sa Srbijom i Crnom Gorom u zajedničku jugoslovensku državu. Austro-Ugarska je kapitulirala 3. novembra 1918. go-dine, a već u toku oktobra se konstituisala Privremena narodna skupština nemačke Austrije, te je tako prestala da postoji Austro-Ugarska monarhija. DRŽAVNO UREĐENJE AUSTRO-UGARSKE a) Uređenje zajedničkih poslova i zajednički organi. ― Odnos između Austrije i Ugarske uređivali su zakon od 21. decembra 1867. RGBI br. 146 za Austriju, a za Ugarsku zakonski članak XII od 30. marta 1867. godine. Po ovim zakonima Austrija i Ugarska su dve zasebne države, koje imaju svoju zasebnu teritoriju, vlast i državljanstvo, ali ih vezuju zajednički vladar i neki zajednički poslovi. Zajednički poslovi su bili spoljni poslovi, vojska i finansije koje se tiču zajedničkih poslova. Posle okupacije Bosne i Hercegovine 1878. godine uprava nad Bosnom i Hercegovinom je takođe spadala u zajedničke poslove i bila poverena ministru finansija. Ovi su poslovi nazvani pragmatičnim zajedničkim poslovima, Za njih su predviđeni posebni organi. Zajedničke poslove obavljaju zajednički ministri koje imenuje vladar i koji su načelno odgovorni delegacijama. Ova odgovornost nije docnije zakonski regulisana. Vrhovna komanda nad vojskom i unutrašnja organizacija vojske pripadala je monarhu, tako da je zajednički ministar vojske vršio samo vojnu upravu u užem smislu. Osim zajedničke vojske, Austrija i Ugarska su imale posebne vojne formacije ― domobrane. Ovim zasebnim vojnim formacijama su upravljali zemaljski ministri vojske. Vojni sistem je počivao na opštoj vojnoj obavezi.
192
Za zakonodavstvo u oblasti zajedničkih poslova bile su nadležne delegacije. Delegacije su se sastojale od po 60 članova obaju parlamenata. Od toga su jednu trećinu birali gornji, a dve trećine donji domovi. Delegacije su zasedale po pravilu odvojeno. Zakonski predlog je morao da dobije saglasnost obaju delegacija. Ako to ne bi bio slučaj, delegacije su se sastajale radi izglasavanja zakonskog predloga. U svakom slučaju, zakonski predlog je morao imati sankciju monarha. Aktivnost delegacija svodila se uglavnom na utvrđivanje budžeta za zajedničke poslove i utvrđivanje političke (ne i pravne) odgovornosti zajedničkih, ministara. Za snošenje troškova zajedničkih poslova bila je predviđena kvota učešća obeju zemalja. Prvobitno je Austrija učestvovala sa 70, a Ugarska sa 30%, ali se taj odnos vremenom nešto izmenio. Ovim pitanjem su se bavile posebne kvotne deputacije, sastavljene od jednakog broja članova, koje su pripremale predloge za svoja predstavnička tela. Ovi su troškovi podmirivani iz budžetskih i carinskih sredstava. Utvrđivani su za duži niz godina, a sporazum o njima je nazivan finansijskom nagodbom. Od pragmatičnih zajedničkih poslova razlikovali su se dualistički zajednički poslovi, koje su regulisale obe države samostalno, ali na osnovu identičnih zakona, koji su periodično usaglašavani. Tu su spadali sledeći poslovi: trgovački poslovi, a naročito carinsko zakonodavstvo, zakonodavstvo o porezima koji su tesno vezani za industrijsku proizvodnju, utvrđivanje novčanog sistema, upravljanje železničkim linijama koje su od interesa za oba dela Monarhije i utvrđivanje odbrambenog sistema. Zakone o ovim poslovima donosili su parlamenti odvojeno, ali oni su povremeno ujednačavani (sa izuzetkom zakona o odbrani). To su tzv. paktirani zakoni. Ovo usaglašavanje nazivano je privredna nagodba i u principu je vršeno na deset godina. Zahvaljujući ovim odredbama predstavljale su obe zemlje jedinstveno carinsko i monetarno područje. Između austrijskog i ugarskog zakona koji je regulisao međusobne odnose postojale su razlike. Austrijski je zakon naglašavao izvesnu superiornost Austrije u zajedničkoj državi. Ugarska je vremenom nastojala da proširi svoja prava, što je donekle i uspela. U pravnoj teoriji je bilo niz pokušaja da. se odredi karakter austro-ugarske državne zajednice. Ona je imala elemente gotovo svih oblika složene države: konfederacije, federacije, realne i personalne unije. Otuda je teško precizno i bez ostatka svrstati ovu državu pod jedan od klasičnih tipova složene države, pa se ona i označuje obično samo kao dualistička monarhija. b) Državno uređenje Austrije i Ugarske. ― Istovremeno kada i osnovni zakon nagodbe, donelo je carevinsko veće i druge zakone, koji su određivali ustavnu organizaciju Austrije. Po ovim zakonima Austrija je bila ustavna monarhija. Organi državne vlasti su car, carevinsko veće i vlada. Carevinsko veće je bilo dvodomo telo, sastavljeno od gornjeg doma i skupštine poslanika. U gornji dom su ulazili predstavnici višeg plemstva i sveštenstva i članovi koje je doživotno imenovao car. U donji dom su ulazili birani poslanici. Izborni sistem je bio veoma složen. Do 1873. godine su izbori bili dvostepeni, a od 1873. godine neposredni. Birači su bili podeljeni u četiri izborne kurije: krupnih zemljoposednika, trgovačko-industrijskih komora, gradova i seoskih opština. Za pojedine kurije određivani su posebni uslovi, a uglavnom svuda postoji imovinski cenz. Svaka kurije je birala određen broj poslanika, koji nije bio srazmeran broju birača. Na taj način je bilo obezbeđeno da u predstavničko telo uđu pretežno zemljoposednici i krupna buržoazija. Carevinsko veće ima zakonodavnu vlast. Za usvajanje zakonskog predloga bila je potrebna saglasnost oba doma. Car je šef države i stoji na čelu državne uprave. Ministri su odgovorni caru. Car ima pravo donošenja uredaba, a između zasedanja carevinskog veća može izdavati i privremene zakone. On potvrđuje i obnaroduje zakone.
193
U pojedinim krunskim zemljama postojala su zemaljska predstavnička tela, ali sa veoma uskom nadležnošću. Državnu organizaciju Austrije obeležavao je apsolutizam i birokratski centralizam. U Ugarskoj državna organizacija ima izraženija obeležja parlamentarizma. Ugarsko predstavničko telo je bilo homogenije od austrijskog. Uspelo je da dobije dominantnu ulogu nad vladom. Vlada je zavisila od skupštinske većine. Ugarski parlament je takođe bio sastavljen od dva doma. Sastav gornjeg doma je bio gotovo istovetan kao u Austriji. Izborni sistem je obezbeđivao da u donjem domu većinu dobiju predstavnici mađarskog naroda, koji je inače činio manjinu u odnosu na ostale narode u Ugarskoj. Postojanje imovinskog cenza je obezbeđivalo i odgovarajuću klasnu strukturu donjeg doma. Izbori su u principu bili neposredni, ali u nekim oblastima i posredni. Glasanje je bilo javno. Unutar Ugarske, Hrvatska je imala autonomiju u nekim poslovima, zaseban sabor, vladu i bana, kao šefa uprave, ali je privredno bila zavisna od Ugarske. Bana postavlja kralj, na predlog ugarskog predsednika vlade, što takođe ukazuje na ograničenu samostalnost. U oba doma ugarskog parlamenta Hrvatska je imala svoje predstavnike, ali u veoma malom broju, koji nije omogućavao zaštitu hrvatskih interesa prilikom glasanja. U odnosu na nacionalnosti koje su činile većinu stanovništva, ugarska vlada je vodila politiku mađarizacije, lišavajući ih osnovnih kulturnih i političkih nacionalnih prava. OSNOVNE CRTE RAZVOJA PRAVA Građansko pravo. — Pravo je u Austriji u vreme feudalnog perioda bilo partikularno, što je karakteristično za to vreme. U periodu kasnog feudalizma, apsolutne monarhije, za vreme vladavine Manje Terezije i, naročito, Josifa II (1780-1790) počinje postepena unifikacija prava, kao izraz jačanja centralizma. Počeci unifikacije građanskog prava padaju takođe u ovo doba, tzv. „prosvećeni apsolutizam“. Izjednačuju se urbarski propisi, tj. odredbe o seljačkim obavezama i odnosima između feudalnih gospodara i kmetova. Kraljem XVIII veka, usled sve snažnijeg razvoja trgovine i industrije i građanske klase, sve je jača potreba za donošenjem jedinstvenog građanskog zakonika. Prvobitni projekt je načinjen još 1772. godine. Posle više dopuna i prerada, pošto je u međuvremenu i primenjivan u pojedinim oblastima. Zakonik je 1811. godine stupio na snagu kao jedinstven zakonik za celu Austriju, pod nazivom Opšti građanski zakonik. Iako je donesen u vreme kasnog feudalizma, ovaj zakonik svojim najvećim delom izražava nove odnose građanskog društva. Opšti građanski zakonik je veo-ma obiman, sadrži 1502 člana. Deli se na tri dela, što ukazuje na njegovu vezu sa rimskim, odnosno pandektnim pravom. Prvi deo reguliše lična prava, pravnu i poslovnu sposobnost, zatim bračno i porodično pravo, koja se smatraju sastavnim delovima građanskog prava. Drugi deo sadrži norme o stvarnim pravima, uključujući i odredbe o nasleđivanju. Ovim delom su obuhvaćeni i propisi o ugovorima. U trećem delu su norme o „ličnim i stvarnim pravima“ — o utvrđenju, promeni i prestanku prava i obaveza, njihovom obezbeđenju, o zastarelosti. Opšti građanski zakonik predstavlja nadgradnju nad kapitalističkim odnosima koji se razvijaju. S obzirom na to da buržoazija još nije pobedila, tj. feudalni odnosi još nisu ukinuti, u Zakoniku su sadržani i mnogi feudalni ostaci. Zakonik je utvrdio neke osnovne institute kapitalističke privrede i buržoaskog društva, a u prvom redu apsolutnu i nepovredivu privatnu svojinu i slobodu ugovaranja. Ostaci feudalizma su vidljivi u zadržavanju nekih oblika svojine, kao što su bili fideikomisi. Fideikomis je neotuđiva porodična imovina. Feudalni karakter imalo je i prisustvo crkve i crkvenih propisa u oblasti bračnog prava. Uticaj crkve u oblasti bračnog prava nadživeo je u Austriji feudalno doba. Austrija je sa Vatikanom zaključila 1855. godine konkordat, po kome je za bračne sporove bio
194
nadležan duhovni sud. Građanski sud je bio nadležan samo za imovinsko pravna pitanja vezana sa brakom. Feudalni karakter su u Opštem građanskom zakoniku imale i neke odredbe o odnosima u porodici: očinska vlast, neravnopravnost bračne i vanbračne dece, položaj žene u braku i drugo. Progresivan u vreme svog donošenja, Opšti građanski zakonik je, razumljivo, razvojem društva zastareo. Od 1904. godine počeo je rad na njegovim izmenama, koji je, posle dosta dugog vremena okončan, donošenjem triju novela 1914, 1915. i 1916. godine. One su menjale samo neke građanskopravne institute. Krivično pravo. — Prvi zakonski zbornik krivičnog prava čije je važenje imalo opštiji karakter bio je zbornik cara Karla V Constitutio criminalis Carolina iz 1432. godine. Za vreme vladavine Ferdinanda II, 1656. godine donet je zbornik krivičnopravnih odredaba, uglavnom o krivičnom sudskom postupku, poznat kao Ordo Ferdinandae. Josif II, kao „prosvećeni“ apsolutist je uneo u krivično pravo izvesne reforme svojim zbornikom Ordo Josephina iz 1788. godine. U njemu je usvojen princip da nema krivičnog dela ako nije predviđeno zakonom. Počinje se više voditi računa o subjektivnoj krivici učinioca krivičnog dela. Iz postupka je isključena tortura i ublažen je sistem kazni. I pored ovih pogresivnih izmena, zbornik je sadržao mnoge institucije feudalnog prava, kao što su teški oblici zatvorskih kazni i javno izvršenje telesnih kazni. Austrijski kazneni zakonik je donesen 1803. godine. On počiva na krivičnom zakonu Josifa II. Ovaj zakonik još nosi osnovna obeležja feudalnog poretka i shvatanja. Sud još uvek utvrđuje formalnu istinu, tj. smatra dokazanim ono što je utvrđeno zakonski predviđenim sredstvima. Kazne su surove, imaju još uvek pretežno karakter odmazde, iako se ističe i popravak kažnjenika kao svrha kažnjavanja, Brojne su telesne kazne. Međutim, napredak se uočava u preovlađivanju lične umesto kolektivne odgovornosti. Visina kazne se odmerava prema stepenu odgovornosti učinioca. Za krivično pravo ovog prelaznog perioda karakteristične su, dakle, sledeće osobine: preovladalo je načelo oficijelnosti, država goni najveći deo krivičnih dela, smatrajući ih povredom poretka; još uvek vlada inkvizicioni postupak; krivično kažnjavanje ima pretežno svrhu odmazde prema učiniocu; vlada pincip formalne istine; odgovornost je uglavnom lična, ali se zadržavaju i tragovi kolektivne odgovornosti. Buržoasko krivično pravo je kodifikovano u vreme Bahovog apsolutizma, u periodu kada su buržoaske institucije uvedene u Monarhiji u svim oblastima državnog i pravnog sistema. Krivični zakonik je stupio na snagu septembra 1852. godine, a sledeće 1853. godine je donesen zakon o krivičnom postupku. Krivični zakonik razlikuje, iako ne oštro, zločine od prestupa i prekršaja, dakle nema savremene trojne podele; U shvatanju krivičnog dela Zakonik stoji na stanovištu indeterminizma, tj. smatra da je krivično delo rezultat „slobodne volje“ učinioca. Otuda kazna ima pretežno karakter odmazde., Kazne su dosta stroge, za mnoga je dela predviđena smrtna kazna. Pored nje predviđene su kazne tamnice i zatvora i, veoma često, imovinske kazne. Pored osnovnih kazni, zakon za neka dela određuje i sporedne kazne, kao što je progonstvo i policijski nadzor. Postupak je i dalje oficijelan i inkvizicioni, a istraga je tajna. Buržoaski karakter Krivičnog zakonika proizlazi pre svega iz isticanja pravne jednakosti i slobode građana. Naglašen je princip nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege. Posle Nagodbe se u Ugarskoj donose posebni krivični propisi. Tako je 1876. godine donesen Krivični zakonik o zločinima i prestupima, a 1879. Uredba o istupima. Ovi osnovni krivični zakoni su novelirani 1908. i 1913. godine zakonima koji su propisivali poseban postupak prema maloletnicima.
6. ITALIJA
195
NASTANAK ITALIJANSKE DRŽAVE Italija od propasti Zapadnog rimskog carstva do XVIII veka. — Nakon propasti Zapadnog rimskog carstva i sloma Justinijanovog pokušaja restauracije Rimske imperije, Italija je sve do ujedinjenja u XIX veku bila podeljena na više teritorijalnih jedinica različitih veličina. U toku tih trinaest vekova na njenoj teritoriji su se smenjivali mnogobrojni osvajači, nastojeći da Italiju uključe u svoje interesne sfere. Neposredno posle Justinijanove smrti u Italiji su se pojavili Langobardi, koji su uspeli da oduzmu dobar deo zemlje od Vizantinaca. U VIII veku, uz pomoć Franaka osnovana je u središnjem delu Italije, sa središtem u Rimu, Papska država, u kojoj je papa pored duhovne vršio i svetovnu vlast. Langobardsku državu u Severnoj Italiji srušio je franački vladar Karlo Veliki, a nakon izumiranja dinastije Karolinga veliki feudalci su započeli borbu oko prevlasti u tom delu Apeninskog poluostrva. Južna Italija sa ostrvom Sicilijom postala je poprište borbi između Vizantinaca i Arabljana. Od druge polovine X veka Italija ulazi u interesnu sferu nemačkih careva. U Južnoj Italiji pojavljuju se u XI veku Normani, koji na Siciliji organizuju snažnu državu. Od kraja XI do sredine XIII veka vode se u Italiji žestoke borbe za prevlast između nemačkih careva i papa, nazvane sukob oko investiture, koje se završavaju porezom nemačkih vladara i njihovim napuštanjem Italije. Istovremeno Sicilija dolazi pod vlast francuske dinastije Anžujaca, ali već 1282, nakon takozvanog Sicilijanskog večernja, pada pod upravu španske dinastije Aragonaca. U to vreme gotovo je čitava Italija podeljena na niz više-manje samostalnih gradskih republika (Firenca, Venecija, Đenova, Milano, Parma, Modena) u kojima se snažno razvi-jaju trgovina i zanati. Renesansa u XIV i XV veku izaziva snažan kulturni razvoj, čiji je nosilac mlada buržoazija, a čiji se uticaj širi celom Evropom. Nepostojanje jedinstvene centralne vlasti omogućava da se u italijanskim gradovima jave moćne patricijske porodice, koncentrišući vlast u svojim rukama (Viskonti, kasnije Sforce u Milanu, Mediči u Firenci, Gonzage u Mantovi, Este u Modeni i Ferari i drugi). Sticanje vlasti nad ekonomski i vojnički važnom Italijom postalo je jedan od centralnih problema evropske politike s kraja XV veka, čemu je pogodovala i razjedinjenost zemlje. Više od pola veka vođeni su takozvani italijanski ratovi između francuskih kraljeva i španskih vladara iz dinastije Habsburga, kojima je početkom XVI veka pošlo za rukom da objedine pod svojom vlašću svoje austrijske i španske zemlje.32 Nakon nekoliko teških poraza koje su pretrpeli Francuzi„ veći deo Italije došao je pod uticaj Španskih Habsburga. Do novih ratova došlo je u XVIII veku u vreme Rata za špansko nasleđe,33 kada je Italija postala ponovo poprište sukoba između Francuske sa jedne i Austrije i Španije sa druge strane. Po okončanju ovog sukoba (1714) politička karta Italije u XVIII veku izgledala je ovako: u Napulju i na Siciliji vladaju španski Burboni čiju vlast priznaje još nekoliko gradova; Lombardija je u sastavu Austrije, a u njoj u vazalnom odnosu je i Toskana; Modenom upravlja porodica Este; savojski vojvoda je stekao kraljevinu Sardiniju (Pijemont), a nezavisna Đenova je 1768. izgubila ostrvo Korziku, 32
Sklapanjem dinastičkog braka između Ferdinanda Aragonskoj i Izabele Kastiljske došlo je 1479. godine do ujedinjenja Španije. Njihova kćerka Jovanka (Huana) udala se za Filipa Lepog, sina austrijskog i titularnog rimskonemačkog cara Maksimilijana iz dinastije Habsburga. Iz tog braka rodio se Karlo, koji je, posle prevremene smrti svojih roditelja, 1516. postao španski kralj, a posle smrti svoga dede Maksimilijana 1519. bio je izabran i za rimskonemačkog cara, kao Karlo V. Tako su se u XVI veku pod žezlom Habsburga objedinile austrijske i španske zemlje (sa svim tadašnjim španskim kolonijama) i stvorena jedna od najprostranijih država u istoriji. 33 Pošto je Karlo II, poslednji španski vladar iz dinastije Habsburga, umro 1700. godine ne ostavivši potomstva, francuski vladar Luj XIV iz dinastije Burbona, koji je bio oženjen Marijom Terezom, sestrom Karla II, nametnuo je za španskog kralja svog unuka Filipa. Nezadovoljan ovakvim ishodom, austrijski car Leopold I Habzburg je, uz pomoć Engleske 1701. godine otpočeo sa Francuskom takozvani Rat za špansko nasleđe. Rat je vođen sa promenljivom srećom završio se 1714. godine mirom u Utrehtu. Unuk Luja XIV je priznat Z9 španskog kralja kao Filip V, ali se morao odreći pretenzije da pod svojim žezlom, nakon smrti svoga dede, objedini Francusku i Španiju. Od tada pa do danas (sa prekidima koji su trajali od 1870-75. i 1931-75) Španijom upravljaju vladari iz burbonske dinastije.
196
koja je pripala Francuskoj; u središnjem delu Italije postojala je i dalje Papska država, a Venecija sa Istrom, Dalmacijom i Jonskim ostrvima je činila nezavisnu Mletačku Republiku. Napoleonovi ratovi i Bečki kongres. — Političko ustrojstvo Italije srušeno je za vreme Napoleonovih ratova. Još kao mlad general u službi Direktorijuma, Napoleon Bonaparta je 179697. trijumfovao nad sardinskom i austrijskom vojskom i prisilio Austriju da prihvati odredbe mira u Kampo Formiju (Campo Formio) 1797. godine. Pored znatnih ustupaka koje je Austrija bila prisiljena da učini Francuskoj, ovim mirom prestala je da postoji Mletačka Republika. Francuzi su u više navrata prekrajali kartu Italije. Napoleon je najpre od osvojene Lombardije načinio 1796. Cispadansku i Transpadansku Republiku, da bi ih sledeće godine ujedinio u Cisalpijsku Republiku, koja je obuhvatala Milano, Mantovu, Modenu, zapadni deo Mletačke republike, Feraru, Bolonju i Romanju. Ovo područje nazvano je 1802. godine Italijanskom Republikom, a 1805. proglašeno je Kraljevinom Italijom (priključene su joj Venecija, Istra i Dalmacija) sa kraljem Napoleonom I. Osim Cisalpijske Republike Napoleon je na tlu ltalije osnovao još nekoliko „sestrinskih republika Francuske“: Ligursku Republiku sa sedištem u Đenovi, Rimsku Republiku od Papske države i Partenopejsku Republiku sa sedištem u Napulju. Takvo stanje potrajalo je do 1801. godine kada Napoleon počinje postepeno da pripaja sve navedene teritorije Francuskoj (do 1809), a od Partenopejske Republike nastaje 1806. Napuljsko Kraljevstvo na čelu sa Napoleonovim bratom Žozefom (do 1808) i Napoleonovim zetom Miraom (do 1815). Jedine teritorije koje su ostale pod jakom zaštitom britanske flote, izvan francuskog domašaja bile su Sardinija (pod savojskom dinastijom) i Sicilija (pod španskim Burbonima). Francuska vlast u Italiji donela je niz demokratskih reformi koje su pribavile Napoleonu mnogo simpatija. Kodifikovano francusko pravo počelo se primenjivati i u Italiji (Građanski zakonik), a državno uređenje je svuda sprovođeno po francuskom uzoru. No ipak, Napoleonov propust da ujedini celu Italiju razočarao je italijanske patriote koji počinju da se udružuju u tajna revolucionarna društva s ciljem da se zemlja oslobodi od Francuza i ujedini. Najpoznatije među tim društvima su Karbonari (italijanski carbonaro = ćumurdžija), koji su delali u strogoj konspiraciji a kao svoje glavno načelo istakli parolu „za ustav“. Nakon Napoleonovog pada Bečki kongres je u Italiji vaspostavio predfrancusko stanje, što znači da je ponovo sankcionisana podela zemlje: Napulj i Sicilija vraćeni su španskim Burbonima i od njih je stvoreno Kraljevstvo Obeju Sicilija; u središnjoj Italiji obnovljena je Papska država; Lombardijsko-venetsko područje pripalo je Austriji, koja je preko sekundogenitura habsburške dinastije vladala i vojvodstvima Toskanom, Modenom i Parmom. Jedino je Kraljevina Sardinija (ili Pijemont) zadržala prema Austriji relativno nezavisan položaj. Pokret za ujedinjenje Italije. — Razdrobljena Italija, u kojoj je dominirao austrijski uticaj i reakcionarna politika kneza Meterniha (Metternich), podupirana savezom sa ruskim carem Aleksandrom I i pruskim kraljem Fridrihom Viljemom II (takozvana Sveta Alijansa od 1815. godine), nije nikako odgovarala italijanskoj buržoaziji. Stoga ona postaje glavni nosilac pokreta za ujedinjenje i oslobođenje Italije, jer je feudalno plemstvo bilo zainteresovano za održavanje postojećeg stanja. Zaverenička društva postaju sve brojnija i aktivnija. Dvadesetih godina XIX veka došlo je do revolucionarnih pokreta u više italijanskih oblasti, ali je sva ta nastojanja ugušila austrijska vojska. Mada je ujedinjenje bila želja mlade italijanske buržoazije, nije postojala jedinstvena koncepcija o budućoj državi. Postojale su dve osnovne ideje o putu ka ujedinjenju i izgledu nove države: republikansko-demokratska i monarhistička. Prvu struju zastupali su Đuzepe Macini (Giuseppe Mazzini) i Đuzepe Garibaldi (Giuseppe Garibaldi). Macini je smatrao da se Italija može ujediniti sopstvenim snagama, ali da bi se to postiglo potrebno je da „se mase probude i nacionalno osveste“, da se obnovi misao o zajedničkoj državi i da se ostvari saradnja svih naroda u nekoj vrsti „saveza naroda“. U tom cilju Macini je u emigraciji osnovao društvo Mlada Italija (Giovane Italia), a nešto kasnije i Mlada Evropa (Giovane Europa). Odmah je pristupio izgradnji 197
mreže zaverenika da bi se pripremili ustanci i atentati, a nastojao je i da se poveže sa revolucionarnim pokretima drugih evropskih naroda. Macini je svoj program učinio privlačnim inteligenciji, sitnoj i srednjoj buržoaziji, ali je ostao lišen podrške većine seljaka. Suprotnu koncepciju o ujedinjenju zastupao je grof Kamilo Kavur (Camillo Cavour), pokretač lista Preporod (Risorgimento), sa liberalno-monarhističkim programom. Prema Kavurovom uverenju do ujedinjenja ne treba da dođe revolucijom, već odozgo, pod hegemonijom Pijemonta kao jedine samostalne italijanske države. Revolucija koja je 1848. godine protresla celu Evropu nije poštedela ni Italiju. U Pijemontu kralj Karlo Alberto „daruje“ ustav, takozvani Pijemontski statut, a u mnogim oblastima (uključujući i Papsku državu) revolucionari predvođeni Garibaldijem i Macinijem proglašavaju republike i donose ustave. No, tokom 1849, uz pomoć Austrije, Francuske i Napuljskog kraljevstva, ustanci su uprkos herojskom otporu svuda ugušeni. U svim italijanskim državama, osim Pijemonta, ukinuti su ustavi i vraćen apsolutizam. Neuspeh revolucije od 1848-49. načinio je od Pijemonta, na čelu sa savojskom dinastijom, stožer italijanskog pokreta za ujedinjenje. Taj pokret je postao naročito aktivan kada je 1852. Kavur postao ministar-predsednik. Da bi zainteresovao evropske sile za italijansko pitanje Kavur je uvukao kraljevinu Sardiniju u krimski rat (1853-56), a za svoje planove uspeo je da pridobije i francuskog cara Napoleona III. Prema sporazumu sa Napoleonom III, Francuska će pomoći Pijemont u ratu protiv Austrije, a za uzvrat će joj kraljevina Sardiniia ustupiti Nicu i Savoju. Godine 1859. došlo je do rata u kome su francusko-italijanske snage porazile Austriju i prinudile je da ustupi Francuskoj Lombardiju. Nakon održanog plebiscita Francuzi su predali Kraljevini Sardiniji Lombardiju, zajedno sa Toskanom, Modenom, Parmom i Romanjom u zamenu za Nicu i Savoju. Sledeće godine je Garibaldi srušio vlast Burbona u Napulju, pa je Kraljevstvo obeju Sicilija priključeno Pijemontu. Sardinski kralj Viktor Emanuel II (Vittorio Emmanuele) proglašen je 1861. kraljem Italije, a prestonica novostvorene države postala je Firenca. Italija se na ovaj način ujedinila, ali su izvan njene vlasti ostali Papska država sa Rimom, koju su čuvali Francuzi, i Venecija, i dalje pod Austrijom. U austro-pruskom ratu 1866. godine Italijani su pristali uz Pruse. Uprkos porazima koje su doživeli u bitkama kod Kustoce i Visa, zahvaljujući pruskim pobedama stekli su Veneciju. Nakon poraza Francuske u ratu sa Pruskom 1870. i povlačenja francuskih trupa iz Rima, Italija je iste godine zauzela Rim i ostatke Papske države. Time je borba za ujedinjenje definitivno završena. Prestonica „Nove Italije“ postao je Rim, a papa je prestao da bude svetovni vladar. UJEDINJENA ITALIJA Istorijski razvoj Italije posle ujedinjenja. — Ujedinjena Italija je odmah došla u oštar sukob sa papom, koji je lišen svetovne vlasti, odbijao svaki sporazum sa državnom vlašću. Zatvorivši se u Vatikan, papa se proglasio „vatikanskim sužnjem“ a posebnom bulom zabranio katolicima saradnju sa državom i učešće u vlasti. Takvo stanje trajalo je sve do 1929. godine, kada se papa sporazumeo sa fašističkom vladom Benita Musolinija i prihvatio takozvani Lateranski sporazum. Pošto se Italija kasno ujedinila ona nije raspolagala kolonijama, koje su do sedamdesetih godina XIX veka velike sile već osvojile i među sobom podelile. Stoga se ona u spoljnoj politici okreće Nemačkoj i Austro-Ugarskoj i sa njima sklapa 1882. godine Trojni savez Centralnih sila. Centralne sile postavljaju zahtev za ponovnom raspodelom sveta, što vodeće kolonijalne države, sasvim razumljivo, ne prihvataju. Italija se zato mora zadovoljiti onim što je „preostalo“. U ratu sa Etiopijom uspela je da zauzme Eritreju i Somaliju, ali se nakon poraza kod Adue 1896. morala odreći protektorata nad Etiopijom. Nakon rata sa Turskom 1911-12, Italijani su anektirali Tripoli i Kirenaiku u Africi (današnja Libija) i ostrva Dodekanez u Egejskom moru.
198
Iako članica Trojnog saveza Italija nije ušla u Prvi svetski rat na strani nemačke i AustroUgarske, već je proglasila neutralnost. Ali, već 26. IV 1915. potpisuje sa Velikom Britanijom, Francuskom i Rusijom tajni Londonski ugovor, koji joj je garantovao teritorijalno proširenje njenih kolonijalnih poseda i ostvarivanje aspiracija na Jadranu. Odmah nakon toga Italija je 23. V 1915. objavila rat Austro-Ugarskoj, a 28. VIII 1916. i Nemačkoj. Iako Italija nije vojnički previše doprinela pobedama sila Antante (bitke na Soči i težak poraz kod Kobarida), ona je iz prvog svetskog rata izašla kao jedna od velike četiri sile pobednice (pored Velike Britanije, Francuske i SAD). Mirovnim ugovorom u Sen Žermena an Leu (Sait Germain-en-Laye) 1919. i ugovorom sa Kraljevinom Srba, Hrvata i Slovenaca u Rapalu (Rapallo) pripao joj je južni Tirol, Istra sa Trstom, slovenačko primorje sa Goricom, ostrva Cres, Lošinj, Lastovo, Palagruža i neka manja, kao i Zadar sa okolinom. Rijeka je proglašena slobodnom državom, ali je 1924. i ona (nakon niza burnih prevrata) pripojena Italiji. Uprkos tome što je bila jedna od pobednica Italija je iz prvog svetskog rata izašla sa teškom političkom i ekonomskom krizom. U zemlji je vladalo veliko nezadovoljstvo u gotovo svim društvenim slojevima. Italijanska buržoazija bila je nezadovoljna jer saveznici nisu u potpunosti ispunili njene teritorijalne zahteve, a država je pala u finansijsku zavisnost od Velike Britanije, Francuske i SAD. Ratna razaranja najviše su pogodila osiromašene radničke mase, koje su započele talas štrajkova, nastojeći da zauzmu fabrike i preuzmu upravu nad njima. Nezadovoljstvo je vladalo i među seljacima koje su, naročito na jugu, izrabljivali crkva i veleposednici. Ratom oslabljena italijanska industrija nije na međunarodnom tržištu mogla da uspešno konkuriše industrijski najrazvijenijim državama pa se italijanski izvoz stalno smanjivao. Među mnogobrojnim nezadovoljnicima, koji su se tada javili, najglasniji je bio nekadašnji vatreni socijalista i zagovornik ulaska Italije u rat na strani Antante, Benito Musolini (Benito Mussolini), osnivač i vođa novog političkog pokreta — fašizma. Musolini je svoj pokret osnovao 1919. i nazvao ga fašizam, prema latinskoj reči fascis, odnosno italijanskoj fascio, što znači snop. Simboli ovog pokreta, snop pruća i sekira, preuzeti su iz starog Rima. Snop pruća i sekiru nosili su ispred najviših magistrata Rimske republike, naročiti činovnici — liktori, a ti predmeti su trebalo da simbolišu tesnu povezanost (snop pruća) i snagu (sekira). Stoga Musolini zahteva od svojih pristalica maksimalnu kompaktnost i poslušnost vođi (duce), i u cilju političke borbe osniva borbene odrede fašista (fascio di combattimento). Njegov program, u svojim počecima predstavlja neku vrstu mešavine nacionalizma i sindikalizma. Musolini se izjašnjavao kao republikanac, antiklerikalac, zagovornik oporezivanja bogataša i pristalica „socijalnih mera“. Musolinijeva grupa u Parlamentu bila je u početku neznatna i sastojala se samo od 32 poslanika. Ali, koristeći neslogu i nesposobnost najvećih političkih stranaka (liberala, socijalista i katolika) da sastave stabilnu vladu, a oslanjajući se na krupnu buržoaziju, uplašenu porastom revolucionarnog raspoloženja radnih masa, Musolini je postajao sve agresivniji. Čak je i vlada počela da deli oružje iz svojih arsenala fašističkim odredima kao „čuvarima poretka“. Postajući siguran u podršku krupne buržoazije, u nesposobnost građanskih partija da mu se suprotstave, ohrabren pasivnošću vojske i policije i vešto koristeći neslogu radničkih partija (socijalista i komunista) Musolini se i fizički obračunao sa svojim političkim protivnicima, dok je većinu stanovništva demagoškim obećanjima i pretnjama uspeo da privuče ili zastraši. Socijalisti, koji su pokušali da mu se suprotstave, zakazali su za 1. avgust 1922. generalni štrajk radi zaštite političkih i sindikalnih sloboda, na šta je Musolini odgovorio mobilizacijom fašista za odlučnu bitku. Kako je štrajk pretrpeo neuspeh, Musolini je sa oko 50000 pristalica sa zbora u Napulju krenuo u „pohod na Rim“, postavivši ultimatum predsedniku vlade da podnese ostavku. Uplašena vlada odstupa, Musolini ulazi 30. oktobra 1922. godine trijumfalno u Rim i dobija od kralja Viktora Emanuela III mandat za sastav vlade. Za dve godine (do izbora 1924. i ubistva socijalističkog prvaka Đakoma Mateotija) Musolini je uspeo da slomi opoziciju ostalih političkih stranaka i da zavede otvorenu diktaturu. Time je Italija postala prva fašistička država u Evropi.
199
Državno uređenje Italije. — Ujedinjena Italija je po svom državnom uređenju bila ustavna, nasledna monarhija na čelu sa pijemontskim kraljevima iz savojske dinastije. Za ustav Italije prihvaćen je Pijemontski statut od 1848. godine, koga je „darovao“ kralj, a nije ga donela narodna skupština. Kao model za donošenje Pijemontskog statuta poslužio je ustav francuske Julske monarhije od 1830. godine, koji je visokim imovinskim cenzusom bio znatno smanjio biračko pravo. I pored toga ovaj ustav se u Italiji zadržao vrlo dugo, mada je bio podvrgnut brojnim promenama. Prema ustavu zakonodavnu vlast vrše kralj i oba doma Parlamenta: Senat i Skupština poslanika. Sva tri organa imaju pravo da predlažu zakone, da ih tumače i pravo veta. Ako bi bilo koji od tri zakonodavna organa odbacio zakonski projekat, ne bi se više mogao stavljati na dnevni red u istom zasedanju. Zakone je potvrđivao i objavljivao kralj. Skupština poslanika se birala na pet godina i imala je pravo da potvrđuje budžet i odobrava poreze. Bez njenog odobrenja porezi se nisu mogli izglasati. Članove Senata je imenovao kralj iz redova najvišeg činovništva i sveštenstva, kao i iz redova najvećih poreskih obveznika. Senatori su pri stupanju na položaj morali imati najmanje četrdeset godina starosti i mandat im je bio doživotan. Pošto je kralj imao pravo da imenuje neograničen broj senatora, Senat je mogao uvek da posluži kralju kao protivteža skupštini poslanika. Izvršnu vlast vrše kralj i kabinet ministara (vlada). Kralj je bio vrhovni zapovednik oružanih snaga, mogao je da objavljuje rat, sklapa mir i međunarodne ugovore. Članove vlade (ministre) i ostale činovnike postavljao je kralj, a da se pri tom nije morao obazirati na volju Parlamenta. Kasnije je, međutim, parlamentarna praksa ustanovila odgovornost ministara pred Parlamentom. Kralj je bio istovremeno i šef sudske vlasti, koju je vršio preko sudija. U ustavu se, u posebnom odeljku, detaljno govori o pravima i dužnostima građana i predviđaju osnovne građanske slobode. Biračko pravo, koje je u početku bilo jako ograničeno visokim imovinskim cenzusom, znatno je prošireno izbornom reformom od 1882. godine i obavljano je javnim glasanjem. U političkom životu Italije delovao je veliki broj političkih stranaka. U prvim godinama po ujedinjenju dominiraju stranke desnice. U opoziciji se nalazila malobrojna Republikanska stranka, kojoj će se 1892. pridružiti novoosnovana Italijanska socijalistička partija, kao predstavnik italijanskog proletarijata; Početkom XX veka osnovana je i Liberalna stranka, predstavnik krupne buržoazije i veleposednika, koja će steći, prevagu i biti vodeća politička snaga sve do dolaska fašista na vlast 1922. godine. Posle prvog svetskog rata (1919) osnovana je katolička Italijanska narodna stranka (Partito popolare italiano), a nešto kasnije jedna frakcija socijalističke stranke, okupljena oko torinskog lista Novi poredak (L'Ordine nuovo) izdvojila se i pod vođstvom Antonija Gramšija (Antonio Gramsci, 1891-1937), osnovala 1921. godine Komunističku partiju Italije. S dolaskom fašista na vlast građanske slobode su stalno sužavane a rad ostalih političkih stranaka onemogućavan. U periodu od 1922-25, Musolini je još tolerisao parlamentarni sistem, da bi zakonima od 1925. do 1928. godine sva vlast prešla u ruke fašističke partije, njenog vođe i Velikog fašističkog saveta. Predstavnici opozicionih partija su ili napustili Parlament ili prešli u ilegalu, dok su neke partije i pojedinci prišli fašizmu. Nakon izmirenja sa Vatikanom (1929) i katolička crkva se „prilagodila“ situaciji i podržala fašizam. ITALIJANSKO PRAVO Italijansko pravo do ujedinjenja. — U Italiji je do Napoleonovih osvajanja vladao pravni partikularizam. U svakoj od država ili državica važila su pravna pravila koja su vukla korena iz raznovrsnih izvora feudalnog prava. Šarolikost tih normi, isprepletana odredbama običajnog prava, pisanih gradskih statuta i kanonskog prava, izazivala je velike teškoće i pravnu nesigurnost. Stoga je Napoleon naredio da se tek kodifikovano francusko pravo počne 200
primenjivati i u Italiji. Njegov građanski zakonik (Code civil) preveden je na italijanski i stupio na snagu 1806. godine, dok je dve godine kasnije uveden i Trgovački zakonik. Napoleonov pokušaj unifikacije italijanskog prava naišao je bio na odobravanje kod italijanske buržoazije. Kao što je Napoleonov pad doveo do ponovne političke razjedinjenosti Italije, tako je i u oblasti prava vraćen partikularizam s kraja XVIII veka. U Toskani su, uz neke izmene, ponovo stupili na snagu zakoni, koje su toskanske vojvode bile donele 1808. godine, a pored njih i odgovarajuće odredbe kanonskog prava. Napuljski Burboni su objavljivali 1819. godine Zakonik Obeju Sicilija, podeljen na pet delova, kao što je to bio slučaj sa pet delova Napoleonove kodifikacije (Građanski zakonik, Krivični zakonik, Zakon o građanskom postupku, Zakon o krivičnom postupku i Trgovački zakonik). Mada se formalno ovo zakonodavstvo oslanjalo na Napoleonovo, po svojoj sadržini i duhu dosta se razlikovalo. U vojvodstvu Parmi revidirano je Napoleonovo zakonodavstvo i prilagođeno „potrebama stanovništva“ dok se u lombardijskovenecijanskoj oblasti primenjivalo austrijsko pravo (Opšti građanski zakonik od 1811. godine). U vojvodstvu Modeni vraćene su na snagu odredbe iz XVIII veka, a u Papskoj državi papa Pije VII je, nakon svog povratka na Svetu Stolicu (1814), ukinuo Napoleonove zakone i uveo predhodne, nešto izmenjene feudalne norme. Nešto kasnije (1834) doneta je neka vrsta građanskog zakonika i u Papskoj državi. Sardinski kralj je, po povratku na svoje kopnene posede, vratio na snagu ranije zakonodavstvo, ustanovljavajući brojne feudalne privilegije plemstva i sveštenstva. Samo su se na teritoriji nekadašnje Đenovske republike (koja je 1815. godine pripala Kraljevini Sardiniji) i dalje primenjivali Napoleonovi zakoni. Ali, tridesetih godina XIX veka u Sardinskom kraljevstvu započinje obimna kodifikatorska delatnost. Ti zakoni poslužiće kao podloga za kasnije zakonodavstvo ujedinjene kraljevine Italije. Rezultati kodifikatorske delatnosti u Pijemontu bili su sledeći: Građanski zakonik od 1836. godine (objavljen 1837, a stupio na snagu od 1. januara 1838); Krivični zakonik od 1840; Zakon o krivičnom postupku od 1841, i Trgovački zakon od 1842. godine. Pravo ujedinjene Italije. — Unifikacija prava postavila se kao preka i nužna potreba u novostvorenoj državi. Još 1859, dok se vodio rat za ujedinjenje, pijemontska vlada je zadužila jednu komisiju pravnika da izradi nacrt italijanskog Građanskog zakonika. Komisija je za svoj model uzela pijemontski Građanski zakonik od 1836/37. godine. Posao oko izrade se međutim otegao, pa je zakonik tek 1865. izglasan i objavljen, a 1. januara 1866. stupio na snagu pod nazivom Građanski zakonik Italijanskog kraljevstva. Po sistematizaciji materije i sadržini najvećeg broja članova, italijanski zakonik se oslanja na Napoleonov Građanski zakonik, ali uvodi i neke institute koje njegov model ne poznaje: emfitevza, susvojina, službenosti i slično. Ove ustanove italijanski zakonik je preuzeo direktno iz rimskog prava. Razlike postoje i u oblasti porodičnog prava, gde su, sledeći odredbe kanonskog prava, uvedeni neraskidivost braka uz dopuštenje bračnog spora i „rastave od stola i postelje“. Trgovački zakonik, koji je stupio na snagu 1883. godine, donet je pod uticajem francuskog i još više nemačkog prava. U oblasti krivičnog prava došlo je do unifikacije tek 1889. godine, kada je donet jedinstveni Krivični zakonik za celu državu. Donošenje zakonika nailazilo je na otpor u pojedinim oblastima u kojima su korišćeni različiti pravni izvori. Italijanska pravna nauka. — Italijanska pravna nauka dala je veliki doprinos evropskoj pravnoj nauci posebno u razvoju nauke krivičnog prava. Nekoliko njenih predstavnika uneli su nove ideje u tumačenjima uzroka nastanka kriminaliteta, kaznene politike, borbe protiv kriminaliteta i sličnog. Prva markantna ličnost u ovoj oblasti bio je Čezare Bekaria (Cezare Beccaria, 1738-94), koji se smatra jednim od osnivača klasične škole krivičnog prava. Svetsku slavu stekao je knjižicom O deliktima i kaznama (Dei delliti e della pene) u kojoj je izrazio ideje svoga vremena i oštro napao osnove feudalnog krivičnog prava.
201
Mada Bekaria po svojim idejama nije originalan, njegovo delo predstavlja uspešnu primenu političkih i filosofskih učenja francuskih prosvetitelja u oblasti krivičnog prava. Filosofska osnova njegovog krivičnog prava je teorija o društvenom ugovoru. Izvor kazne i kažnjavanja je taj ugovor. Ljudi koji se organizuju kao društvo, žrtvuju deo slobode da bi bili slobodni, što znači da je čovek, da bi bio slobodan, rob zakona. Bekaria se zalaže da zakon i samo zakon, unapred odredi krivična dela i kazne (načelo nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege), koji treba da vredi za sve jednako. Svaki građanin mora da zna da može da radi sve ono što nije protivno zakonu. Privilegije viših staleža pri kažnjavanju doprinose samo, smatra Bekaria, da se kod naroda obezvrede pojmovi pravičnosti i dužnosti. On naglašava ideju, koju je već Grocijus istakao, da je jedno ljudska a drugo božja pravda i da ljudska pravda mora polaziti od potrebe i. koristi za društvo. Analogno tome, kazna treba da odgovara potrebama zaštite društva. Ako ona nije apsolutno potrebna, ona je akt tiranije, a ako prekoračuje meru nužnog, onda je nepravedna. Cilj kazne ne sme biti mučenje i osveta za učinjeno delo, već sprečavanje da učinilac ne ponovi delo i da drugi ne slede njegov primer. Glavna svrha krivičnih zakona je sprečiti krivična dela a ne kažnjavati ih, jer će devijacija u društvu uvek biti. U drugoj polovini XIX veka veliki uticaj na razvoj nauke krivičnog prava izvršila su shvatanja italijanskog lekara i profesora psihijatrije Čezare Lombroza (Cezare Lombroso, 18361909), koji se smatra utemeljivačem antropološke škole. Polazeći od iskustva koje je stekao kao lekar, a pod jakim uticajem darvinizma i psihijatrije, Lombrozo je u svom glavnom delu Čovek — zločinac (L'uomo delinquente) razvio shvatanje o rođenom zločincu, karakterističnom po određenim fizičkim svojstvima, koja ukazuju na njegovu predodređenost za delinkventnu aktivnost. Krivično delo je, po Lombrozu, plod organske degeneracije, zbog čega kriminogene faktore treba tražiti u biološkim osobinama ličnosti delinkventa, koje imaju svoje spoljašnje fizičke manifestacije. Rođeni zločinac je „moralni luđak“, sličan primitivnom čoveku, bezosećajan i do kraja svirep, zapravo on i nije čovek već biće ispod ljudskog stupnja. Pored rođenog zločinca Lombrozo ističe još četiri kategorije delinkvenata: delinkventi epileptičari, delinkventi iz plahovitosti ili strasti, duševno bolesni delinkventi i slučajni delinkventi. Zajedničko, međutim, za sve njih su anomalije tela i psihe te stoga u osnovi sačinjavaju isti zločinački tip. Sam Lombrozo je pod uticajem kritike u kasnijim radovima delimično korigovao svoja gledišta priznajući ulogu socioloških faktora u genezi delinkvencije, ali je u osnovi i dalje ostao na antropološkim i biološkim temeljima svoga učenja. Lombrozovu koncepciju znatno su razradili i proširili Enriko Feri (Enrico Ferri), profesor krivičnog prava iz Rima, u svom glavnom delu Novi vidici krivičnog prava i postupka (I nuovi orrizonti del diritto e della procedura penale), i sudija Rafaele Garofalo (Raffaeie Garofalo) u delu Kriminologija (Criminologia). Za radove Ferija i Garofala karakteristično je da oni pored bioloških faktora ističu i veliki uticaj socioloških činilaca na genezu kriminaliteta, ali s jačom dominacijom bioloških.
7. RUSIJA ISTORIJSKI RAZVOJ RUSIJE Rusija u srednjem veku. — Rusi, najveći slovenski narod, su u vreme slovenske seobe (VI-VII vek) naselili ogromno područje između Crnog mora, Karpata, Baltika i toka reke Volge, zauzevši tako veliku istočnoevropsku niziju. O poreklu njihovog imena ne postoji saglasnost među istoričarima. Pristalice takozvane „slovenske teorije“ smatraju da naziv Rusi potiče od imena istočnoslovenskog plemena Rusi ili Rosi, koje je živelo uz reku Ros. Pristalice „normanske teorije“ smatraju da poreklo naziva Rusi treba tražiti u imenu skandinavskog plemena Rusi, koji su u IX veku došli u kontakt sa Slovenima. Prema svedočenjima najstarijih 202
ruskih letopisa jedna ratnička grupa Normana iz Skandinavije (takozvanih Varjaga) došla je na poziv Slovena i zavladala oblašću srednjeg toka reke Dnjepra sa centrom u Kijevu, na značajnom trgovačkom putu koji je povezivao Baltičko sa Crnim morem (put „od Varjaga do Grka“). Normani su se vremenom slavizirali, ali su u IX veku znatno doprineli povezivanju slovenskih plemena i osnivanju prve ruske države — Kijevske kneževine. Kako se država nalazila na važnom trgovačkom putu, ubrzo je došlo do klasnog raslojavanja i izgradnje feudalnih odnosa. Vladajuću klasu sačinjavali su profesionalni vojnici u službi kneza (družiniki) i krupni zemljoposednici (boljari), koji su se ubrzo spojili u jedinstveni stalež i seljačkoj masi (smerdima) počeli nametati različite obaveze. Najsiromašniji seljaci su izgubili ličnu slobodu i približili se položaju dotad malobrojnog sloja robova (holopa). U X veku dolazi do ekspanzije Kijevske države. Kneževi Oleg i Igor vode velike pohode na Carigrad i ustanovljavaju redovne trgovačke odnose sa Vizantijom, dok je njihov naslednik Svjatoslav uspešno ratovao sa Harazima i Bugarima. Za vlade Svjatoslavova sina Vladimira (980-1015), Rusi su primili hrišćanstvo posredstvom Vizantije, te se od tada mlada slovenska država razvijala pod jakim političkim, verskim i kulturnim uticajem Istočnog carstva. Na vrhuncu moći nalazila se Kijevska Rusija u vreme velikog kneza Jaroslava Mudrog (1019-54), koji je prodro u baltičke zemlje, odlučno porazio Pečenege i ustanovio dinastičke odnose i diplomatske veze sa nekoliko evropskih država. Po kneževoj zapovesti sačinjen je i prvi zakonik, nazvan Ruska pravda, na temelju običajnog prava. Niz oblasti, međutim, pretvorio je u samostalne teritorije koje su sve više težile otcepljenju. Članovi dinastije su od sredine XI veka vodili borbu za velikokneževsku stolicu i podelu vlasti (udjela, odnosno stvaranje udeonih kneževina). Proces raspadanja države uspeo je da zaustavi knez Vladimir Monomah (1113-25), ali nakon njegove smrti obnovljene su borbe među knezovima, i oblasti kojima su do tada upravljali članovi dinastije, kao opunomoćenici velikog kneza, postale su samostalne kneževine. Najsnažnije su bile Vladimirsko-suzdaljska na severoistoku, Galičko-volinjska na zapadu i Novgorodska na severu. U XIII veku razvoj Kijevske države je prekinula mongolska najezda. Nakon prvog sukoba (1223) Mongoli su u nekoliko pohoda slomili ogorčen ali nejedinstven otpor ruskih knezova i primorali ih da postanu njihovi vazali. Jedino su severozapadni krajevi bili pošteđeni mongolskih osvajanja, gde je novgorodski knez Aleksandar Nevski suzbio Šveđane (1240) i nemačke vitezove Tevtonskog reda (1242), očuvavši pristup Baltiku. Mongolska najezda najviše je pogodila stare privredne i političke centre (Kijev, Suzdalj, Vladimir, Rostov), koji su se sporo oporavljali. Njih ubrzo prestižu novi gradovi — Tver, Rjazanj i Moskva — čiji se knezovi, s osloncem na Mongole, bore za prevlast i titulu vladimirsko-suzdaljskog kneza, ovlašćenog od Mongola da ubira danak za celu Rusiju. Iz te borbe izaći će kao pobednik Moskva, važna raskrsnica puteva i trgovački centar, okružena šumama i rekama, koje su je efikasno štitile od prepada mongolske konjice. Šireći teritoriju Moskovske kneževine, njeni vladari su se stavili na čelo pokreta za oslobođenje od mongolske vlasti. Do otvorenog sukoba doći će 1380. godine, kada je moskovski knez Dimitrije Donski uspeo da na Kulikovom polju odnese prvu veliku pobedu nad Mongolima. U narednih sto godina, koliko je još trajala borba sa Mongolima do konačnog oslobođenja (1480), veliki moskovski knezovi su postali predstavnici velikoruske državnosti. Oni su prevladali feudalnu anarhiju, koja je slabila odbrambenu snagu zemlje i kočila ekonomski razvoj, i udarili temelje centralizovane monarhije. Oslanjali su se na razvijene gradove, crkvu i plemstvo, koje je kao naknadu za vojnu službu dobijalo zemlju sa seljacima. Takvi posedi (pomjestje) nisu bili nasledni, niti su se mogli otuđiti. Nakon propasti Vizantijskog carstva (1453) moskovski veliki knez Ivan III (1462-1505), oženjen vizantijskom princezom iz dinastije Paleologa, počinje da sebe smatra naslednikom vizantijskih careva i poglavarom pravoslavlja. Na njegovom dvoru uvodi se vizantijski ceremonijal i preuzima se vizantijski državni grb (dvoglavi orao). Dalje jačanje Moskovske kneževine podstaklo je njenog vladara Ivana IV, kasnije nazvanog Grozni, da se 1547. godine 203
kruniše za cara. Iskoristivši raspad Mongolskog carstva, Ivan Grozni je pripojio Rusiji Kazan i Astrahan, ali je u pokušajima da izađe na Baltik naišao na ogorčeni otpor Švedske i Poljske. Za njegove vlade pada još jedan važan događaj za istoriju Rusije: pohod Jermaka Timofejeviča na Istok, čime je otpočela kolonizacija Sibira (oko 1580), naseljenog mongolsko-tatarskim narodima. Na taj način u sastav Ruskog carstva su ušli i mnogi neruski i neslovenski narodi, pa je država postala mnogonacionalna, a vodeću ulogu je imala vladajuća klasa Velikorusa. Ivan IV se za svoje vlade energično borio protiv krupnog plemstva, oslanjajući se pri tom na sloj novostvorenog sitnog plemstva - opričnike. Slomivši otpor starih boljarskih porodica, car je svu vlast preuzeo u svoje ruke pretvorivši se u samodršca. Period posle smrti Ivana IV (1584) značio je početak ogorčene borbe za vlast i anarhije („smutno vreme“). Tada su se javili lažni pretendenti na presto (samozvanci) podržavani od Poljske, izbio je seljački ustanak pod vođstvom Bolotnjikova, a neprijatelji Rusije (Švedska i Poljska) su iskoristile takvo stanje da zaposednu znatne Ruske teritorije. Oslanjajući se na gradove i sitno plemstvo, Minjin i Požarski su organizovali narodnu vojsku i uspeli da oslobode Rusiju. Nakon toga, Zemski sabor (predstavnici boljara, dvorana, crkve, gradova i slobodnih seljaka) izabrao je za cara Mihajla Romanova (1613-45). Čim se dinastija učvrstila otpočela je izgradnja apsolutne monarhije, koju je podupirala većina plemstva, građanstvo i crkva. Pomjestja se postepeno pretvaraju u nasledna dobra, a većina seljaka postaje trajno vezana za zemlju. Pogoršanje seljačkog položaja i pritisak ruskog plemstva na neruske narode Povolžja i slobodne Kozake na Donu, izaziva veliki ustanak Stenjke Razina (1670-71). Za vlade Alekseja Mihajloviča (1645-76) Rusija je stupila u dugotrajni rat sa Poljskom (1654-67) zbog Ukrajine, u kojoj je hetman Hmeljnjicki podigao Kozake protiv poljskog plemstva (panova). Borba se završila pripajanjem leve obale Dnjepra sa Kijevom Rusiji. Tako je znatan deo ukrajinskog naroda, srodan Rusima, ušao u stalnu državnu zajednicu sa Rusijom. Od reformi Petra Velikog do druge polovine XIX veka. — Izgradnja apsolutne monarhije završena je u Rusiji za vlade Petra I Velikog (1682-1725) koji je opsežnim reformama nastojao da zemlju izvuče iz zaostalosti i presadi na rusko tle one tekovine Zapada koje je zahtevao razvoj države. Da bi obezbedio Rusiji izlaz na Crno i Baltičko more, Petar Veliki je vodio dugotrajne ratove sa Turskom i Švedskom. Dok je ratovanje sa Turskom vođeno sa promenljivom srećom u Severnom ratu (1700-21) sa Švedskom Petar I je odneo definitivnu pobedu i Rusiji pripojio Estoniju, Livoniju, Kareliju i Ingriju. Na teritoriji novoosvojenih područja osnovana je 1703. godine i nova prestonica Rusije — Sankt Petersburg (Petrograd, današnji Lenjingrad). U toku te duge borbe Petar I je stvorio modernu regularnu vojsku i započeo opsežne reforme s ciljem da se uprava pojednostavi, centralizuje. i pod-redi caru. Umesto boljarske dume uveden je Senat, a zemlja je podeljena na gubernije čiji su upravnici bili odgovorni za svoj rad caru. Reforme su zahvatile i crkvu (osnivanje Svetog Sinoda) i gradove, koji su dobili znatnu samoupravu. Svi plemići su bili obavezni na vojnu i upravnu službu, pristupačnu i sposobnim pojedincima iz drugih slojeva, koji su mogli svojim zaslugama da steknu nasledno plemstvo. Veliku pažnju posvetio je car razvoju privrede i prosvete. Podsticao je privredu kroz razvoj trgovine i manufakture, koju je pomagao kreditima, protekcionističkim carinama i osiguranjem radne snage (pripisivanje državnih seljaka preduzećima i dozvola preduzetnicima da kupuju seljake od veleposednika). Osnivale su se i prve svetovne i vojne škole a izrađen je i projekat za Rusku akademiju nauka (osnovana 1725). Petrova politika nailazila je na opoziciju u redovima starog plemstva, te je posle careve smrti (1725) došlo do neuspelog pokušaja povratka na staro stanje i uspostavljanja aristokratske oligarhije. Petrovu politiku nastavila je energična carica Katarina II (1762-96). Za njene vlade razvijeni Zapad je počeo sve više da koristi ruske sirovine, a razvojem robnonovčanih odnosa feudalni sistem je zapao u krizu. Da bi došli do što više proizvoda i novca plemići su stalno pojačavali eksploataciju kmetova. Seljačke pobune su postajale sve češće i kulminirale su u 204
velikom ustanku Jemeljana Ivanoviča Pugačova (1773-75). Izdajući se za mistično nestalog cara Petra III (muža Katarine II, koji je stradao za vreme jedne oficirske pijanke pod do danas nedovoljno razjašnjenim okolnostima), Pugačov je „carskim ukazom“ oslobodio kmetove, što je na njegovu stranu privuklo ogromne seljačke mase. Carska vojska je ipak uspela da 1775. uguši ustanak, a status kmetova se nakon tog događaja približio ropskom. Za vlade Katarine II Rusija je učestvovala u tri deobe Poljske (1772, 1793. i 1795) i stekla Belorusiju, veliki deo Ukrajine i Litvu. Uspešnim ratovima sa Turskom (1768-74 i 1787-91) Rusija se teritorijalno proširila do Dnjestra, Crnog mora i Kubana. Plašeći se uticaja ideja francuske revolucije, carica je podsticala stvaranje antifrancuskih koalicija i progonila prve kritičare samodržavlja i plemstva. U vreme Napoleonovih ratova Rusija najpre prilazi antifrancuskim koalicijama, da bi 1807. sa Napoleonom sklopila Tilzitski mir. Ali, sukob je obnovljen kada je Napoleon 1812. krenuo u veliki pohod na Rusiju. Nakon krvavih bitaka kod Smolenska i Borodina, francuski car je ušao u napuštenu i spaljenu Moskvu. Bez potrebnih sredstava za snabdevanje armije, pritisnut jakom zimom, Napoleon je primoran da napusti Moskvu i započne mukotrpno povlačenje.. U toku odstupanja njegova Velika armija je gotovo sasvim uništena napadima ruske vojske pod komandom Kutuzova i akcijama partizana. Pošto je udeo ruske vojske u konačnoj pobedi nad Napoleonom bio velik, ruski car Aleksandar I (1801-25) igra odlučujuću ulogu u kreiranju reakcionarne evropske politike i stvaranju Svete Alijanse. U samoj Rusiji zavodi se kruti policijski režim, koji izaziva nezadovoljstvo u svim slojevima, pa čak i među plemstvom. Grupa mlađih plemića, liberalno nastrojenih, pokušava da decembra 1825. izvrši prevrat, zavede ustavnu monarhiju i ukine kmetstvo (takozvani dekabristi). Malobrojni i slabo povezani sa gradskim i seoskim stanovništvom zaverenici su uspeli da pobune neznatan deo vojske, te je novi car Nikola I (1825-55) lako uspeo da uguši pobunu. Osnovni cilj vladavine Nikole I bio je rešenje takozvanog Istočnog pitanja. Nastojeći da potpuno uništi Tursku on pomaže borbu balkanskih naroda za autonomiju (Srbija, Grčka). Istovremeno Nikola I vrši ulogu „evropskog žandara“ pažljivo motreći da se ne pojavi kakav demokratski pokret. U tom smislu on interveniše 1849. godine u Mađarskoj gušeći tamošnju buržoasku revoluciju. U novom pokušaju da slomi Tursku, Nikola I započinje Krimski rat (1853-56), ali se tom prilikom sukobljava sa zaštitnicima Turske (Velika Britanija, Francuska, Pijemont), koje nisu želele da Rusija izađe na Bosfor i Dardanele (odnosno Sredozemlje). Rat je pokazao potpunu nespremnost ruske vojske, koja je doživela slom prilikom opsade Sevastopolja. Novi car Aleksandar II (1855-81) bio je prinuđen da prihvati odredbe Pariskog mira (1856) nepovoljnog za Rusiju. Od druge polovine XIX veka do Februarske revolucije. — Slom koga je Rusija doživela u Krimskom ratu izneo je na videlo svu ozbiljnost krize ruskog društveno-ekonomskog sistema. Porast seljačkih nemira naveo je cara Aleksandra II da sprovede dugo očekivanu reformu: 1861. godine ukinuto je kmetstvo, ali pod određenim uslovima. Seljaci su stekli ličnu slobodu, ali su zemlju dobijali samo ako je otkupe. Do tada su bili obavezni na nešto smanjena davanja, a često im je oduziman i najplodniji deo zemlje. Ove reforme nisu, međutim, dirnule carsko samodržavlje. Dok su liberalni krugovi pozdravili reforme, grupa revolucionarnih demokrata (Hercen, Černiševski i Dobroljubov) i narodnjaka otpočinje propagandu seljačke revolucije, kojom bi se bez naknade oduzela zemlja veleposednicima i srušio carizam. Policijski progoni okreću izvestan broj učesnika ovog pokreta u individualni terorizam, koji kulminira u atentatu na cara Aleksandra II 1881. godine. Njegov naslednik Aleksandar III (1881-94) uvodi krajnje reakcionaran režim. Uplitanje Rusije u borbu balkanskih Slovena za potpuno oslobođenje od Turske dovodi do novog rusko-turskog rata 1877-78. Pobednička Rusija je Sanstefanskim mirom 1878. nametnula teške uslove Turskoj, ali su oni na insistiranje velikih sila, bili revidirani odredbama Berlinskog kongresa (iste 1878. godine) u korist Turske. Nezadovoljna velikim uticajem koga je Rusija ipak ostvarila na Balkanu, Austro-Ugarska se vezuje za Nemačku, dok se Rusija približava Francuskoj i sklapa sa njom savez.
205
Razvoj kapitalizma i industrijalizacije dovodi krajem XIX veka i do porasta proletarijata, koji otpočinje borbu za poboljšanje radnih i životnih uslova. Istovremeno, uticaj marksističke ideologije postaje sve prisutniji, potiskujući narodnjaštvo. Marksističke ideje propagira najpre Plehanovljeva grupa Oslobođenje rada, a zatim petrogradski Savez borbe za oslobođenje radničke klase, čiji je aktivan član bio i Vladimir Ilič Lenjin. Na kongresu u Minsku osnovana je 1898. godine Ruska socijaldemokratska radnička partija (RSDRP), ali već na Drugom kongresu 1903. u Londonu pocepala se na revolucionarne boljševike i oportunističke menjševike. Krajem XIX veka ruska ekspanzionistička politika se okreće prema Dalekom istoku (Mandžurija i Koreja), što ugrožava interese Velike Britanije i Japana. Godine 1904. dolazi do rusko-japanskog rata u kojem je Rusija doživela niz poraza, što je sve ubrzalo eksploziju decenijama potiskivanog nezadovoljstva. Velikim štrajkovima u Petrogradu 9. I 1905. otpočinje prva ruska revolucija. Uskoro je cela zemlja preplavljena štrajkovima, a ustanke podižu i neruski narodi (Poljaci, Finci), koje je velikoruska politika pokušavala da asimiluje. Masovni nemiri prisiljavaju režim da obeća uvođenje savetodavne Dume (skupštine), ali taj minimalni ustupak nije mogao da spreči revoluciju. Oktobra 1905. dva miliona radnika stupa u štrajk te car Manifestom od 17. X 1905. obećava zakonodavnu Dumu i političke slobode. No, već 1907. insceniranim državnim udarom nestaje ove, makar i prividne ustavnosti, i dolazi do ponovne diktature koju je energično sprovodio ministar Stolipin. Iste godine su Rusija i Velika Britanija posebnim sporazumom u Petrogradu podelile interesne sfere u Aziji, tako da je tada došlo do potpunog zbližavanja tri najveće kolonijalne sile — Velike Britanije, Francuske i Rusije — i stvaranja trojne Antante (triple entente). U tom savezu Rusija će ući u prvi svetski rat nastojeći da istisne Austro-Ugarsku sa Balkana, stekne Galiciju i izađe na Sredozemlje. Slabo opremljena i loše vođena ruska armija je, nakon nekoliko početnih uspeha, počela da trpi poraze. Zaostala privreda nije uspela da snabdeva ogromnu armiju neophodnim ratnim materijalom tako da se zemlja približavala ekonomskoj katastrofi. Sve veće nezadovoljstvo dovelo je do revolucije koja je marta (po starom kalendaru februara, te otuda naziv Februarska revolucija) 1917. zbacila carizam i uspostavila privremenu buržoasku vladu. DRŽAVNO UREĐENJE RUSIJE Državno uređenje Rusije u drugoj polovini XIX veka. — Iako je u drugoj polovini XIX veka u Rusiji došlo do izvesnih socijalnih reformi, državno uređenje, kako je već rečeno, se nije bitno promenilo u odnosu na epohu Petra Velikog. Rusija je i dalje ostala apsolutna monarhija sa neograničenom vlašću cara. Car (imperator) je vršio vrhovnu zakonodavnu, izvršnu i sudsku vlast preko razgranatog činovničkog aparata, njemu odgovornog. Jedino ograničenje carske vlasti sastojalo se u tome da je car morao ispovedati pravoslavnu veru i držati se zakonom utvrđenog reda nasleđivanja prestola. Pored cara postojalo je još nekoliko najviših organa državnog uređenja, koji su svi bili zavisni od cara. Najvažniji kolektivni organ bio je Državni savet (Gosudarstvenjij sovjet), čije je članove određivao car iz redova najvišeg plemstva i carskih ministara. On je raspravljao o zakonskim predlozima, najvažnijim upravnim merama i predlozima uredbi. Svoje zaključke podnosio je caru na saglasnost, odluku i proglašenje. Kao vrhovni savetodavni organ postojao je Komitet ministara, sastavljen od ministara koje je imenovao car, a koji su u taj komitet ulazili po svojoj funkciji, i od drugih plemića, koje je takođe imenovao car. Komitet je od šezdesetih godina XIX veka raspravljao o manje važnim pitanjima, jer je bio potisnut Ministarskim savetom, novim organom državne uprave, koji se sastojao od šefova pojedinih resora, koje je opet imenovao car. Ministarski savet je zasedao pod carevim predsedništvom i razmatrao različita pitanja iz oblasti uprave i zakonodavstva. Krajem XIX veka bilo je deset ministarstava i glavnih uprava, koji su rukovodili posebnim resorima. Sve ministre imenovao je i smenjivao car. Što se lokalne uprave tiče, država je bila podeljena na upravno-teritorijalne jedinice — 206
gubernije, na čijem čelu su se nalazili gubernatori, imenovani od cara. Gubernije su se delile na ujezde (srezove), a ujezdi na seoske opštine. Jedinice lokalne uprave nisu raspolagale nikakvim pravima sve do Zemske reforme od 1864. kada su dobile izvesnu samoupravu sa relativno uskim delokrugom. Gradovi su u Rusiji još od XVIII veka imali izvesnu samoupravu, proširenu nešto malo reformom od 1870. Državno uređenje Rusije nakon revolucije 1905. godine. — Revolucija od 1905. godine dovela je do izvesnih promena državnog uređenja Rusije koje su išle u pravcu postepenog uvođenja ustavnosti i predstavničkih tela. Još u februaru 1905. car Nikola II (1894-1917) je najavio obrazovanje jednog predstavničkog tela. Avgusta 1905. objavljeno je carskim manifestom osnivanje Državne dume (skupštine), a drugim aktom utvrđen je njen sastav i način izbora. Žene, vojnici i pripadnici nomadskih skupina nisu imali pravo glasa, a muškarci su ga sticali sa navršenom 25. godinom. Prava glasa bili su lišeni i seljaci — bezemljaši. I tako ograničena Duma trebalo je da bude donji dom, sa manjim značajem, dok je funkciju gornjeg doma trebalo da obavlja Državni savet, čije je članove i dalje imenova car. Duma je imala samo savetodavni karakter. Ovakav carev ustupak nije zadovoljio revolucionare te je imperator 17. X 1905. izdao pomenuti manifest o usavršavanju državnog poretka u kome je obećao zakonodavnu Dumu i građanske slobode. Ali, novi izborni zakon od 11. XII 1905, koji je trebalo da bude jedno od ispunjenja obećanja datih u Manifestu, lišio je polovinu stanovnika Rusije prava glasa i osigurao poslaničku većinu predstavnicima veleposednika i buržoazije. I obećanje da će Duma dobiti zakonodavnu vlast car je uspeo da izigra nakon ugušenja revolucije, početkom 1906. godine. Tri dana pre zasedanja novoizabrane Dume car je početkom maja 1906. izdao Zbornik osnovnih državnih zakona u kome je bilo rečeno da zakonodavnu vlast vrši car zajedno sa Državnom skupštinom (dumom) i Državnim savetom, ali zakonodavna inicijativa i potvrđivanje zakona pripadaju caru. Pošto je u skupštini seljačka grupa takozvanih trudovika predložila nacionalizaciju zemlje, car je u julu 1906. raspustio „neposlušnu“ Dumu i novu sazvao tek za februar 1907. Za vreme zasedanja druge Dume, car je uz pomoć novog ministra unutrašnjih poslova, Pjotra Arkadijeviča Stolipina, iskonstruisao optužbu protiv jednog broja socijaldemokratskih poslanika o navodnim pripremama za oružani ustanak. Kako je Duma odbila da dozvoli njihovo hapšenje, car i Stolipin su taj događaj iskoristili kao povod za raspuštanje druge Dume, a socijaldemokratski poslanici prognani su u Sibir. Ovaj carev državni udar (jun 1907) značio je kraj prividne ruske ustavnosti. Do početka prvog svetskog rata Duma je sazivana još u dva navrata, ali su izbori uvek bili praćeni jakin policijskim pritiskom, a delatnost Durne podređena carevoj ličnosti. RUSKO PRAVO Opšte karakteristike. — Osnovna karakteristika ruskog prava bila je njegova velika nerazvijenost i zaostalost za pravima razvijenih buržoaskih država. Na to je uticala činjenica što u Rusiji sve do 1917. nije bila sprovedena buržoaska revolucija i da su feudalni odnosi bili prisutni kroz ceo XIX vek. Samim tim novi principi i institucije koje je donelo buržoasko društvo i u javnom i u privatnom pravu, nisu u Rusiji našli odraza. Rusko pravo bilo je po svojoj sadržini pretežno feudalno i sankcionisalo je pravnu nejednakost. Tek od 1861. godine, od donošenja Uredbe o seljacima (Položenjija o krestjanah), kojom je ukinuto kmetstvo, principi buržoaskog prava počeli su da prodiru u Rusiju. No, taj uticaj je išao sporo i sve do 1917. rusko pravo je nosilo u sebi niz feudalnih elemenata. Sudstvo u carskoj Rusiji. — Reforme ruskog prava najbolje se ogledaju u sudskom sistemu, koji je sve do šezdesetih godina XIX veka imao feudalnu organizaciju. Krajem 1864. sprovedena je sudska reforma, koja je smanjila broj sudskih instanci i odvojila sudstvo od uprave, učinivši ga nezavisnim od upravnih organa. Uvedene su institucije porotnika, sudskih 207
istražitelja i advokature. U sudskom postupku uvedena su načela javnosti i pismenosti. Sudska organizacija bila je podeljena na mesne sudove i opšte sudove. Mesne sudove sačinjavale su mirovne sudije i skup mirovnih sudija. Mirovni sud je presuđivao sporove manje vrednosti, prekršaje i manja krivična dela i bio je dužan da pre otpočinjanja rasprave pokuša da izmiri stranke (otuda mu i naziv). U mirovnom sudu sudio je sudija pojedinac, a sve mirovne sudije u jednom srezu činile su skup mirovnih sudija, koji je bio viša sudska instanca za mirovne sporove. Skupu mirovnih sudija predsedavao je jedan od članova kolegije koga su njegove kolege same među sobom izabrale. Sudije mesnih sudova birala su sreska samoupravna tela. Kandidati za sudije morali su raspolagati određenom imovinom, srednjim ili višim obrazovanjem, sa 25 godina starosti i tri godine radnog iskustva. Za vlade Aleksandra III bili su ukinuti mirovni sudovi i umesto njih sudsku funkciju su ponovo vršili upravni organi — zemski načelnici. koje je imenovao ministar pravde. Opšte sudove sačinjavali su okružni sudovi, teritorijalno nadležni za nekoliko srezova i takozvane sudske palate. Prvi su sudili u većima od tri redovna sudije ili dvanaest porotnika i dva redovna sudije, za sva teža krivična dela. Sudske palate su bile drugostepeni sudovi koji su rešavali žalbe protiv presuda okružnih sudova, a sudili su i u prvom stepenu za krivična dela protiv države. Vrhovni sud bio je Senat, koga su sačinjavali svi ministri i gubernatori. Sudije okružnih sudova, sudskih palata i Senata imenovao je car.
208
DRŽAVA I PRAVO U SOCIJALISTIČKOM DRUŠTVU
209
POSTANAK I RAZVOJ SOCIJALISTIČKIH DRŽAVA RAZVOJ RADNIČKOG POKRETA U SVETU Protivrečnosti kapitalističke proizvodnje, eksploatacija na kojoj se ona zasniva su rano doveli do prvih početaka otpora radnika i kasnijeg razvoja radničkog pokreta. Razvoj kapitalizma je produbio suprotnosti i doveo do stvaranja klasa u društvu, kapitalista i radnika. Otpor radnika se u početku javljao neorganizovano i stihijski. Karakter kapitalističke proizvodnje i težak položaj radnika su u društvenoj misli izazvali pojavu utopista socijalista — utopista: Sen-Simona, Furijea i Ovena (Saint-Simon, Fourier, Owen), koji su nudili svoja rešenja za poboljšanje položaja radnika, ne sagledavajući suš-tinu kapitalističkih odnosa i korene eksploatacije. U prvoj polovini XIX veka se pojavljuju i prve radničke organizacije u kapitalističkim zemljama, koje kao osnovni cilj svoje borbe postavljaju zahteve za poboljšanje ekonomskog položaja radnika. Radnička klasa još nema izgrađenu klasnu svest i ideologiju. Ekonomska borba radnika, uz još neke elemente, činiće osnov za izgradnju revolucionarne ideologije radničke klase čiji su stvaraoci Marks i Engels. Radovi Marksa i Engelsa dali su naučno tumačenje ekonomskih i društvenih pitanja, ustanovili zakonitosti razvoja ljudskog društva. Marks i Engels su 1847. godine stupili u Savez pravednih, tajnu revolucionarnu organizaciju osnovanu 1836. godine u Parizu, na bazi utopijskog socijalizma. Tada se Savez pravednih reorganizuje i uzima naziv Savez komunista. Tom prilikom su kao zadaci nove organizacije istaknuti revolucionarni ciljevi: uništenje buržoaskog društva zasnovanog na eksploataciji i zbacivanje buržoazije sa vlasti, organizovanje vladavine proletarijata i stvaranje društva bez klasa i privatne svojine. Na drugom kongresu, takođe 1847. godine, Marks i Engels su zaduženi da načine program organizacije. Ovaj program je postao najznačajniji dokument međunarodnog radničkog pokreta i naučnog socijalizma. To je Komunistički manifest, objavljen februara 1848. godine. U njemu je dato naučno tumačenje kapitalizma i kapitalističkog društva i utvrđena svetskoistorijska uloga proletarijata u borbi protiv eksploatacije. Kao konačni cilj proletarijata istaknuta je borba za ukidanje klasa i klasne vladavine, a ne traženje rešenja unutar klasnog društva, putem reformi. U Manifestu su određeni i glavni elementi taktike borbe radničke klase za ostvarenje postignutih ciljeva. U toku buržoaske revolucije 1848. i 1849. godine u Evropi pokazalo se da je nemoguća saradnja liberalne buržoazije i proletarijata u borbi za ostvarenje novog društvenog i ekonomskog poretka. U periodu posle revolucije Marks i Engles su dali niz klasičnih radova, što će doprineti bržem spajanju naučnog socijalizma sa radničkim pokretom. Politički i ekonomski potresi u Evropi početkom pedesetih godina su doprineli zbližavanju proletarijata pojedinih zemalja, te je osnivanje jedne međunarodne organizacije radnika postalo jedan od najvažnijih ciljeva radničke borbe. Ostvarenju toga cilja doprineo je niz okolnosti. Na svetskoj izložbi u Londonu 1864. godine francuski i engleski radnici su imali prilike da se upoznaju. Niz događaja u svetu u to vreme imao je progresivan karakter, karakter borbe protiv različitih vidova ugnjetavanja: građanski rat u SAD i principi istaknuti tom prilikom, poljski ustanci protiv ruskog carističkog režima. Na poziv engleskih radnika, u Londonu su se 1864. godine okupili radnici iz Engleske, Francuske, Nemačke i Italije i doneli zaključak da osnuju međunarodno udruženje radnika I internacionalu. Deklaraciju udruženja je, na bazi Komunističkog manifesta izradio Marks. I u daljem radu Internacionale, Marks je bio njen glavni vođa i organizator. Internacionala je osnovala svoje sekcije u evropskim zemljama i u SAD. U prvim godinama svoje borbe Internacionala je morala da se bori protiv sitnoburžoaskih tendencija u radničkom pokretu (prudonisti, lasalovci, trejdjunionisti). Pobeda nad ovim pravcima je izvojevana na ženevskom kongresu 1866. godine, kada je donesen statut. Posle toga je Internacionala još proširila svoj uticaj. Na sledećim kongresima, u Lozani 1867. i Briselu 210
1868. godine prudonisti su pretrpeli poraz jer su prihvaćene postavke o neodvojivosti socijalnog oslobođenja radnika od političkog i prihvaćene su marksističke postavke o klasnoj borbi i njenim oblicima. Posle kongresa u Briselu javila se jedna nova struja u radničkom pokretu, pod vođstvom M. A. Bakunjina, tzv. anarhisti. Bakunjin je negirao ulogu države u prelaznom periodu i diktaturu proletarijata. Ističe značaj individualnih akcija protiv poretka i države. Posle briselskog kongresa anarhisti naročito insistiraju na ukidanju svojine putem ukidanja prava nasleđivanja. Na bazelskom kongresu 1869. godine, ovo je pitanje došlo u prvi plan. Kongres je zauzeo stav o potrebi nacionalizacije zemlje, a Marks je izneo gledište da je nasleđivanje samo posledica postojeće organizacije društva, a ne njen uzrok. Kongres je zauzeo stav i o potrebi jačanja Generalnog saveta Internacionale. Ugled Internacionale u radničkom pokretu je postao veoma velik. U toku francusko-pruskog rata 1870-1871. godine došlo je u Francuskoj do prve socijalističke revolucije i osnivanja prve državne tvorevine socijalističkog tipa, Pariske komune. Propast Komune značila je i težak udarac za radnički pokret u celini i Internacionalu. Njene organizacije u mnogim zemljama su zabranjene. U septembru 1871. godine je u Londonu bio održan sastanak Generalnog saveta Internacionale, gde su razmotreni značaj i propusti Komune. Marks je istakao nužnost povezivanja radnika sa seljaštvom, povezivanje ekonomske i političke borbe radnika i neophodnost osnivanja samostalnih političkih stranaka. Posle ovog sastanka je i dalje nastavljena borba sa bakunjinovcima, koja se završila njihovim isključenjem iz Internacionale, na kongresu u Hagu 1872. godine. S obzirom na teške prilike u evropskim zemljama, rešeno je da se Generalni savet Internacionale prebaci u SAD. Tako je 1876. godine donesena i odluka o prestanku rada I internacionale. Ona je u razvoju radničkog pokreta imala ogroman značaj, jer je bila prva međunarodna organizacija radničke klase, koja je, po Lenjinovim rečima „udarila temelj proleterskoj međunarodnoj borbi za socijalizam“. Posle obustavljanja rada I internacionale bilo je pokušaja da se ostvari neka organizovana veza između radnika raznih zemalja, ali bez uspeha. U drugoj polovini sedme decenije XIX veka razvija se radnički pokret u pojedinim zemljama, postojeće radničke organizacije jačaju, a stvaraju se i nove. Na kongresu ujedinjenja u Goti 1875. godine je od dveju stranaka formirana jedinstvena Socijalistička radnička stranka Nemačke. Potom su osnivane radničke partije u Francuskoj, Italiji, Belgiji, Norveškoj, Austriji i drugim evropskim zemljama, a i u SAD. Ovako snažan razvoj radničkog pokreta u pojedinim zemljama je doveo do ponovne inicijative za osnivanje jedne zajedničke međunarodne radničke organizacije, koja bi rešavala zajedničke probleme radništva u svim zemljama. Inicijativa za sazivanje međunarodnog kongresa radničkih partija potekla je od Francuske radničke stranke. Oba njena krila, posibilisti i gedisti su pozvali druge partije, ali su gedisti imali pri tom više uspeha i okupili predstavnike radničkih organizacija iz 19 zemalja Evrope i Amerike. Tako je na skupu 14. jula 1889. godine (na stogodišnjicu zauzeća Bastilje) osnovana II internacionala. Poslednje decenije XIX veka su činile tzv. miran razvitak kapitalizma, posle burnih godina od 1848. do 1871. godine. U to vreme u zapadnim kapitalističkim zemljama nema revolucionarnih zbivanja. Na svojim kongresima u razdoblju od 1889. do 1914. godine II internacionala je donosila zaključke i stavove o značajnim pitanjima života i rada radničke klase, pokreta i društva u celini. Zaključeno je da se buržoaski parlament i druge institucije koriste za političku borbu u zemljama gde su radnici dobili biračko pravo, a da se bore za pravo glasa tamo gde ga još nemaju. Rešeno je da se organizuju radničke demonstracije svakog 1. maja.34 Radnici treba da se bore za radničko zakonodavstvo, za ukidanje stajaće vojske, za štrajkove i dr. U početku se II internacionala još uvek borila protiv anarhista. Kasnije se sve više uočavaju pojave reformizma i oportunizma i napuštanje revolucionarnih ciljeva. To je naročito došlo do 34
Prvog maja 1886. bio je u Čikagu štrajk u kome je učestvovalo 40.000 radnika. Tom prilikom je došlo do oružanog napada na štrajkače.
211
izražaja kod Nemačke socijaldemokratske stranke i u njenom programu donesenom u Erfurtu 1891. godine. U ovom programu je istaknuto da se prelaz u socijalizam može izvršiti mirnim putem i ne pominje se diktatura proletarijata. U ovoj stranci se javlja i reformizam, nastojanje da se preduzmu reforme koje se mogu ostvariti, kao i revizionizam, podvrgavanje preispitivanju postavki Marksa i Engelsa i naučnog socijalizma. Glavni nosilac revizionizma bio je E. Bernštajn (Bernstein), koji je tvrdio da socijalizam predstavlja jedan etički zahtev, a ne jednu etapu društvenog razvitka. Njegove su stavove kritikovali oštro R. Luksemburg, Plehanov, Lafarg, Bebel i Lenjin. U Francuskoj socijalističkog stranci se oportunizam pokazuje u vidu ministerijalizma, učešća socijalista kao ministara u buržoaskim vladama. Ove pojave koje se javljaju u pojedinim partijama počinju da obeležavaju II internacionalu u celini iako je Internacionala donela još niz značajnih zaključaka: zauzela je stavove o kolonijalnom pitanju, stojeći na stanovištu o pravu naroda na samoodređenje. U Parizu je 1900. godine rešeno, da su poslanici socijalističkih stranaka dužni da u svojim parlamentima glasaju protiv vojnih i kolonijalnih rashoda. Na ovom kongresu je osnovan i Međunarodni socijalistički biro, koji je trebalo da bude neka vrsta izvršnog organa Internacionale. Osim toga, organizacija Internacionale nije promenjena i njene odluke nisu imale obavezan karakter za članice. Početkom XX veka kapitalizam dobija sve izrazitija obeležja imperijalizma. Suprotnosti kapitalizma postaju sve dublje i oštrije, među kapitalističkim silama rastu protivrečnosti i vrše se pripreme za novu podelu sveta. Povodom rastućeg militarizma i ratne opasnosti II internacionala je zauzimala stavove na svojim kongresima (Amsterdam, Štutgart, Kopenhagen, Bazel). U Internacionali vlada sve veće nejedinstvo, javljaju se različite struje. Sve su dublje razlike između oportunističkog i revolucionarnog pravca. U pogledu rata je Internacionala na svojim poslednjim kongresima zauzela stav da se protiv njega bori svim merama, ali se upravo na tom pitanju i raspala. U svojim parlamentima većina socijalističkih stranaka je podržala politiku buržoaskih vlada i glasala za ratne kredite. U toku svog postojanja II internacionala je odigrala korisnu ulogu organizujući proleterske mase, ali socijalističke stranke nisu bile dorasle da sagledaju opasnost i pokušaju da spreče izbijanje imperijalističkog rata.
1. PARISKA KOMUNA NASTANAK KOMUNE Pariska komuna, prva socijalistička revolucija u svetu, koja je donela i pokušaj osnivanja prve socijalističke državne organizacije, desila se u uslovima francusko-pruskog rata 1870-1871. godine. Posle francuskog poraza kod Sedana, svrgavanja Napoleona III i proglašenja republike 4. IX 1870. godine, nemačka je vojska ušla u Francusku i opsela Pariz. Marks je upozoravao parisko radništvo da bi u uslovima kada se neprijatelj nalazi pred vratima Pariza bila ludost preduzimati revolucionarne akcije. Rat je Marks ocenio inače kao odbrambeni za Nemačku, a šovinistički i dinastički za Francusku. Zaključio je da će posledice rata biti kobne i u slučaju pobede i u slučaju poraza, ako nemačka radnička klasa dozvoli da rat izgubi odbrambeni karakter i pretvori se u rat protiv francuskog naroda. Dok se približavala pruska vojska, u Parizu je pored postojećih 60 formirano još 200 bataljona narodne garde, pretežno od siromašnijih gradskih slojeva. Privremena vlada, na čelu sa vojnim guvernerom Pariza, nazvana vladom narodne odbrane, je počela da pregovara tajno s Nemcima o zaključenju mira, zbog čega je nazvana vladom narodne izdaje. U strahu od naoružanih radnika, vlada ih je snabdela zastarelim oružjem. U uslovima nemačke opsade, stanje u gradu je bilo veoma teško, vladali su oskudica i glad, naročito u radničkim kvartovima. Oskudicu je povećala i nezaposlenost, jer su brojne fabrike obustavile rad. Vlada nije preduzela 212
odgovarajuće mere (racionisanje namirnica, maksimiranje cena), što je otežalo situaciju i dovelo do ogorčenja radnih masa. Posle sastavljanja privremene vlade formirana je gradska samouprava. Vlada je imenovala načelnika Pariza i predsednike 20 pariskih opština. Među ovim funkcionerima bio je veliki broj reakcionara, što je izazvalo nezadovoljstvo radnika i sitne buržoazije. Oni su izabrali nadzorne komitete sa zadatkom da nadziru ove uprave i pripreme odbranu grada. Predstavnici komiteta su činili Centralni komitet 20 pariskih opština. Komitet je pokušao, bez većeg uspeha, da organizuje bolje snabdevanje i uvede neke demokratske mere. Ova aktivnost proletarijata je izazvala kod francuske buržoazije strah veći nego strah od neprijatelja. Posle kapitulacije poslednjih trupa 27. X 1870. godine došlo je u Parizu do demonstracija, kada je i zbačena privremena vlada. Umesto nje je formirana nova, od predstavnika sitne buržoazije, koja nije ni stigla da stupi u dejstvo. Gradsku upravu je trebalo da organizuje Ogist Blanki (Blanqui), poznati revolucionar, ali mu to nije pošlo za rukom. Zima je teško pogodila parisko stanovništvo. Glad, oskudica i nemačko bombardovanje su doveli do još jednog pokušaja ustanka blankista, koji je takođe ugušen. Vlada je 28. januara 1871. godine sklopila primirje i potpisala akt o kapitulaciji Pariza. Francuska je trebalo da plati ogromnu ratnu odštetu, a mir je trebalo da sklopi narodna skupština. Izbori su održani februara 1871. godine. Prilikom izborne agitacije, buržoazija je na selu optuživala radnike Pariza da žele produženje rata i da su protiv zaključenja mira, tako da su u skupštini većinu dobili monarhisti. Skupština i vlada su, preselivši se iz Bordoa u Versaj 1. marta 1871. godine otpočeli pregovore o miru sa Nemačkom, koji je potpisan 10. maja 1871. godine. Francuska je po tome miru izgubila Alzas i Loren i morala da plati veliku kontribuciju. Skupština i vlada su nastojali i da razoružaju Narodnu gardu. Na čelu Narodne garde bio je Centralni komitet Narodne garde, koji je u stvari predstavljao radni narod Pariza. Komitet je uživao u narodu veliki ugled, uspeo je da spase topove od Nemaca. Vlada i skupština su pak, doneli nekoliko nepopularnih mera, što je izazivalo nezadovoljstvo naroda. Vlada je 18. marta došla u Pariz, posle velikog kontingenta vojske. Vojska je trebalo da iz Pariza odvuče topove smeštene na Monmartru. Narodne mase i članovi Narodne garde su tada sprečili vojsku u tome. Vlada se povukla u Versaj i povukla vojsku, da se ne bi pridružila ustanicima. To je bio početak prve proleterske revolucije. UREĐENJE I DELATNOST KOMUNE Centralni komitet Narodne garde je preuzeo vlast i postao vlada Komune. Komitet je postavio svoje komesare u sva ministarstva i državne ustanove. Tako je Komuna dobila opštedržavni karakter. Centralni komitet Narodne garde je doneo niz važnih akata: ukinuto je opsadno stanje i raspušteni sudovi i vojska. Proglašeno je odlaganje plaćanja dugova i vraćanje založenih stvari. Data je pomoć nezaposlenima i siromašnim porodicama. CK je raspisao izbore za Veće Komune, koji su održani 26. marta. Tom prilikom su i žene dobile pravo glasa. Izabrano Veće Komune je vlast preuzelo 28. marta 1871. godine i formalno proglasilo Komunu. Veće je činilo 85 članova, 30 radnika i 65 pripadnika liberalne i radikalne buržoazije i slobodnih zanimanja. S obzirom na različita politička uverenja članova Veća, njegov rad je bio prilično otežan. Komuna je bila organizovana na principu jedinstva vlasti. Veće je bilo sastavljeno od devet komisija: za vojne poslove, spoljne poslove, javnu bezbednost, društvene službe, pravosuđe, finansije, za rad, industriju i razmenu i komisije za prosvetu i ishranu. Postojala je i posebna Izvršna komisija, koja je vršila nadzor nad dekretima Veća. Kao celina Veće ima zakonodavnu vlast, a komisije izvršavaju odluke Veća. Istovremeno, Veće je sudilo svojim članovima i bilo najviša sudska instanca za vojnokrivična dela. Krajem aprila je formiran i Komitet javnog spasa od pet članova, izabranih od Veća, sa širokim ovlašćenjima, odgovoran Veću Komune. 213
Svi su činovnici Komune izborni, odgovorni i opozivi, a njihova plata nije smela da bude viša od prosečne radničke plate. Među najvažnije akte Komune spada Deklaracija francuskom narodu, koja sadrži koncepciju o budućoj organizaciji države. Ona će biti republika, organizovana kao savez autonomnih komuna, organizovanih na isti način kao pariska. Komuna je donela i dekret o odvajanju crkve od države, uklanjanju sveštenstva iz škola. Donesen je čitav niz akata o položaju radnika. Jedan od najvažnijih bio je zakon o preuzimanju fabrika koje su vlasnici napustili. Radnici je trebalo da preuzmu upravu nad njima i organizuju proizvodnju. To je prvi akt koji sadrži ideju o radničkom samoupravljanju (16. aprila). Zabranjen je noćni rad, novčane kazne za radnike, uvedena kontrola tarife i ustanovljena novčana pomoć deci i ženama poginulih članova Narodne garde. U svom radu, Komuna se oslanjala na više organizacija: Federalno veće pariske sekcije Internacionale, sindikalne organizacije, ženske organizacije, a najviše na Narodnu gardu. Narodne garde su postojale, a formiraju se i komune i u nekim drugim francuskim gradovima: Lionu, Marseju, Tuluzu, Limožu i drugima. Ove komune nisu uspele da razviju neku značajniju aktivnost, jer su brzo ugušene. U toku kratkog života Komune, Marks je nastojao da pomogne komunarima, obaveštavajući ih o spoljašnjoj situaciji. Komuna je, uprkos herojskom otporu komunara podlegla ofanzivi vojske u drugoj polovini maja. Vojne trupe su iz Versaja prodrle u Pariz 21. maja, ali su se komunari branili još jednu sedmicu, dok Komuna nije konačno pala 28. maja. Učesnici Komune su surovo kažnjeni. Oko 40 hiljada je uhapšeno, a 30 hiljada streljano. U toku trajanja Pariske komune pokazali su se i neki njeni nedostaci. U samom rukovodstvu Komune nije postojalo puno jedinstvo. U njemu su bile zastupljene različite političke grupe, nedostajala je jedinstvena politička partija, svesna svojih klasnih ciljeva. Nije postojalo jedinstveno gledište ni u pogledu taktike borbe. Neki su članovi smatrali da se može postići sporazum sa vladom u Versaju. Isto tako nije ostvaren savez sa seljaštvom, koje je u Francuskoj činilo najbrojniji deo stanovništva, što bi verovatno omogućilo pobedu Komune. Krupni propusti su načinjeni u vojnim pitanjima. Komuna je dozvolila da vlada pobegne u Versaj i povede sa sobom vojsku, niti je pak kasnije organizovala napad na Versaj. Propust Komune je bio i u tome što nije eksproprisala sredstva Francuske banke, koja je najvećim delom iskoristila vlada iz Versaja. Isto tako, Komuna nije pokazala dovoljno strogosti prema protivnicima i kontrarevolucionarima koji su delovali na razne načine. ZNAČAJ PARISKE KOMUNE Istorijski značaj Pariske komune je ogroman. To je bio, po Marksovoj oceni prvi pokušaj da se nađe „politički oblik, pod kojim se moglo izvršiti ekonomsko oslobađanje rada“, koji je imao snažan uticaj na radnički pokret u svetu. Na iskustvima Komune su teoretičari marksizma izgradili dalje teoriju o ciljevima i zadacima revolucije. Na iskustvu Komune baziran je zaključak da je osnovni cilj revolucije uništenje stare državne mašine, a ne njeno preuzimanje. Isto tako je izgrađena i teorija o državi prelaznog perioda i niz temeljnih postavki socijalističke demokratije i naročito, o samoupravljanju neposrednih proizvođača.
2. OKTOBARSKA REVOLUCIJA I NASTANAK SSSR OKTOBARSKA REVOLUCIJA
214
Izbijanje prvog svetskog rata i angažovanje Rusije u sukobu, još je više zaoštrilo klasne suprotnosti u zemlji i pokazalo preživelost i zastarelost carizma. Uočivši pravilno imperijalistički karakter rata, boljševička partija na čelu sa Lenjinom izdaje u novembru 1914. godine Manifest sa pozivom na borbu protiv rata i za njegovo pretvaranje u građanski rat, a već od 1915. u Moskvi i Petrogradu otpočinju radnički štrajkovi i demonstracije. U delu Imperijalizam kao najviši stadij kapitalizma Lenjin je upozorio na mogućnost kidanja kapitalističkog lanca na njegovoj najslabijoj karici, odnosno na izbijanje socijalističke revolucije u Rusiji, kao najnerazvijenijoj kapitalističkoj državi. Dalji tok rata (vojni neuspesi Rusije, slabo snabdevanje armije i stanovništva, potpuni haos i korupcija u državnoj upravi, bezobzirna eksploatacija radnika i seljaka) doveo je do sazrevanja revolucionarnog raspoloženja i priprema za opšti štrajk. I u samoj Dumi izvestan broj buržoaskih poslanika istupio je protiv carizma zahtevajući demokratske reforme. Kriza je dostigla vrhunac 8. marta (23. februara po starom kalendaru) 1917, kada je u Petrogradu izbio generalni štrajk. Štrajk se brzo proširio i na ostale velike centre u Rusiji, gde su osnivani Sovjeti radničkih i vojničkih deputata u kojima su većinu tada imali menjševici. Napori policije i carske vlade da zaustave štrajk nisu dali nikakvih rezultata. Odlučujući preokret dogodio se 12. marta (27. februara), kada su vojnici petrogradskog garnizona prešli ha stranu štrajkača. Car Nikola II, koji se zbog ratnih operacija nalazio izvan Petrograda, bliže frontu, bio je prisiljen da 15. marta (2. marta po starom) 1917. abdicira, a već sledećeg dana obrazovana je nova vlada na čelu sa knezom Ljvovom, koga će kasnije zameniti vođa stranke esera (socijalističkih revolucionara) Aleksandar Kerenski. Takozvana Februarska revolucija stvorila je dvovlašće: s jedne strane buržoasku vladu, a s druge proletersku vlast oličenu u sovjetima radničkih i vojničkih deputata. Revolucija je zbacila carizam i ustanovila republiku, ali nije dala zemlji mir, niti je rešila pitanje snabdevanja i prehrane stanovništva. Boljševičko rukovodstvo u zemlji (Molotov, Kamenjev, Staljin) nije pravilno ocenilo novonastalu situaciju, niti odredilo pravce daljeg delovanja. Vrativši se 16. IV 1917. godine iz Švajcarske u Rusiju, Lenjin je već sledećeg dana saopštio vodećim partijskim radnicima svoj referat O zadacima proletarijata u sadašnjoj revoluciji, poznatiji pod nazivom Aprilske teze. U tom referatu Lenjin je isticao da se dvovlašće ne može održati. Energično se suprotstavljajući politici bilo kakve podrške buržoaskoj vladi, Lenjin je postavio načelo „Sva vlast sovjetima“ i u tom smislu počeo da organizuje partiju za sledeću — socijalističku revoluciju. Ali, i buržoaska vlada je nastojala da preuzme svu vlast. U julu,1917. u krvi su ugušene radničko-vojničke demonstracije. Vlada čini sve da raspusti sovjete, a 19. VII izdaje nalog za Lenjinovo hapšenje, zbog čega on i boljševici prelaze u ilegalu. Na Šestom kongresu RSDRP (816. VIII) donosi se, na Lenjinov predlog, odluka o pripremanju partije za oružani ustanak. U tim danima radnici uviđaju oportunistički karakter menjševičke politike i masovno prilaze boljševicima, koji tada zadobijaju većinu u sovjetima. Privremena vlada, koja je u međuvremenu saznala za pripremanje ustanka, imenuje generala Kornjilova vrhovnim komandantom vojske i on 7. IX pokušava da kontrarevolucionarnim udarom zavede vojnu diktaturu. Lenjin se 20. X vraća iz Finske (gde se privremeno bio sklonio) pa Centralni komitet imenuje Vojnorevolucionarni komitet, borbeni centar za praktično rukovođenje revolucijom. Revolucionari (crvenogardejci), zajedno sa vojnicima i petrogradskim proletarijatom dižu otvoreni ustanak. Vlada stavlja 6. XI (24. oktobra po starom) Vojno-revolucionarni komitet izvan zakona, a menjševici se otvoreno izjašnjavaju protiv ustanka i daju podršku vladi. U jutarnjim časovima 7. XI (25. X po starom) Crvena garda i revolucionarne jedinice vojske zaposedaju telefon i telegraf, železničke stanice, električnu centralu, banku i druge vladine ustanove. U 10 časova Vojnorevolucionarni komitet je objavio proglas Građanima Rusije u kojem ih izveštava da je privremena vlada oborena. Iste večeri, u 22 sata, uz pucanj topova sa krstarice Aurore počinje juriš na Zimski dvorac u Petrogradu, sedište privremene vlade. U 23 sata otvoren je drugi 215
sveruski kongres sovjeta radničkih i vojničkih deputata, koji na Lenjinov predlog donosi tri istorijska dekreta: o miru, o zemlji i o vlasti. Dekretom o miru upućen je apel svim zaraćenim stranama, učesnicima prvog svetskog rata za obustavljanjem neprijateljstava i sklapanjem pravednog mira. Dekret o zemlji ukinuo je odmah i bez otkupa zemljišnu svojinu spahija i privatnu svojinu na zemlji. Dekretom o vlasti stvoren je novi organ vlasti — Sovjet narodnih komesara (Sovnarkom) na čelu sa Lenjinom. Zimski dvorac je osvojen 8. XI (26. oktobra po starom) u 2 sata ujutro i članovi privremene vlade pohapšeni (izuzev Kerenskog, koji je uspeo da pobegne). Već sledećeg dana sovjetska vlast je ustanovljena u nekoliko većih gradova, a 15. XI trijumfovala je i u Moskvi. U tim danima izdati su Deklaracija prava radnog i eksploatisanog naroda, u kojoj se proglašava ukidanje eksploatacije čoveka nad čovekom i Deklaracija prava naroda Rusije, kojom se proklamuje ukidanje nacionalnog ugnjetavanja i objavljuje pravo naroda na samoopredeljenje, uključujući i otcepljenje. Crkva je odvojena od države i škole, uveden je građanski brak i proglašena puna ravnopravnost muškaraca i žena. Ovim dokumentima udareni su temelji socijalističkim društvenim odnosima i federativnom uređenju sovjetske države. POSTANAK SSSR-a Na Trećem sveruskom kongresu organizovana je 31. I 1918. Ruska Sovjetska Federativna Socijalistička Republika (RSFSR), koja je postala okosnica budućeg Sovjetskog Saveza. U periodu 1917-20, mlada sovjetska država bila je izložena strahovitim naporima u borbi za opstanak protiv unutrašnje i spoljne kontrarevolucije. Kako sile Antante nisu prihvatile boljševički apel upućen u Dekretu o miru, Rusija je bila prinuđena da pod nepovoljnim uslovima sklopi marta 1918. sa Centralnim silama Brestlitovski mir, kojim se odrekla znatnih teritorija. Sovjetska vlast je ipak, uz pomoć novoosnovane sovjetske Crvene armije, uspela da obustavi građanski rat u zemlji i suzbije sva tri belogardejska kontrarevolucionarna pohoda, politički, vojno i materijalno pomagana od strane kapitalističkih država Zapada. Borbe za odbranu tekovina revolucije opustošile su zemlju, tako da je gotovo sva privredna aktivnost zamrla. Tome je doprinela i ekonomska blokada, koju su sprovodile zapadne kapitalističke zemlje, kao i prirodne nepogode 1921-22. godine, kada je zbog dugotrajne suše i nerodne godine umrlo od gladi nekoliko miliona ljudi. Da bi se dao stimulans privrednom životu prešlo se 1921. godine na Novu ekonomsku politiku (NEP), koja je sadržala dosta elemenata kapitalističkog načina proizvodnje. Savez Sovjetskih Socijalističkih Republika (SSSR) proglašen je 30. XII 1922. na prvom kongresu Sovjeta ŠSSR, ujedinivši samostalne republike Rusku SFSR, Ukrajinsku SSR, Belorusku SSR i Zakavkasku SFSR. Izabran je i vrhovni organ SSSR, Centralni izvršni komitet na čelu sa Kalinjinom. Nakon smrti Lenjina (21. I 1924) u Centralnom komitetu Sovjetske Komunističke partije dolazi do oštrih konfrontacija oko lenjinskog nasleđa između J. V. Staljina i L. D. Trockog, koji je rešen u korist prvog. Iste godine (31. I 1924) Drugi kongres Sovjeta SSSR usvojio je prvi ustav SSSR. Na početku 1925. godine SSSR se sastojao od 9 autonomnih republika i 15 autonomnih oblasti.35 DRŽAVNO UREĐENJE SSSR-a U periodu od pobede Oktobarske revolucije pa do početka drugog svetskog rata državno uređenje Sovjetskog Saveza se zasnivalo na tri ustava koji su doneti 1918. (Ustav Ruske Socijalističke Sovjetske Republike), 1924. i 1936. (ustavi SSSR-a). 35
Danas se SSSR sastoji od 15 sovjetskih socijalističkih republika.
216
Ustav od 1918. godine je utvrdio klasnu suštinu sovjetske države, kao države diktature proletarijata, i novu osnovu političkog uređenja države. U ekonomskim odnosima zasnovana je organizovana (planska) socijalistička privreda. Vrhovni organi vlasti po ustavu su Sveruski kongres sovjeta radničkih, seljačkih, vojničkih i kozačkih deputata i Sveruski centralni izvršni komitet. Ulogu vlade RSFRS vršio je Sovjet narodnih komesara. Sva tri organa imala su i zakonodavnu vlast. Prema ustavu od 1924. godine (prvom sovjetskom) vrhovni organ vlasti je Kongres sovjeta SSSR. U periodu između dva kongresa, vrhovni organ vlasti je Centralni izvršni komitet SSSR-a, koji se sastojao od Saveznog sovjeta, čije članove bira Kongres i u čijim redovima su proporcionalno zastupljeni predstavnici svih republika, i od Sovjeta nacionalnosti, koji se obrazuju od predstavnika saveznih i nacionalnih republika i to po pet predstavnika iz svake republike bez obzira na broj stanovnika, i po jedan predstavnik iz autonomnih oblasti. Između dva saziva Centralnog izvršnog komiteta, vrhovni zakonodavni izvršni i naredbodavni organ vlasti bio je Prezidijum Centralnog izvršnog komiteta, a njegov neposredni izvršni organ Savet narodnih komesara SSSR-a, kojih je bilo deset. Prema ustavu od 1936. godine vrhovni organ vlasti je Vrhovni sovjet SSSR-a, koji je imao dva doma: Sovjet saveza i Sovjet nacionalnosti. U Sovjet saveza biran je jedan poslanik na 300 000 stanovnika, a u Sovjet nacionalnosti birani su poslanici iz saveznih republika (svaka 25), autonomnih republika (svaka 11), autonomnih oblasti (svaka 5) i nacionalnih okruga (svaki po jednog poslanika). Između dva saziva sovjeta (sastajali su se dva puta godišnje) vrhovnu vlast vršio je Prezidijum Vrhovnog sovjeta SSSR-a. Vrhovni sovjet obrazovao je Sovjet narodnih komesara SSSR-a, koji je vršio ulogu vlade. Ustav od 1936. godine više puta je menjan i dopunjavan, ali se zadržao na snazi sve do 1977. godine, kada je usvojen novi, četvrti po redu sovjetski ustav. KARAKTERISTIKE SOVJETSKOG PRAVA Opšte karakteristike. — Prve pravne norme donete u SSSR-u imale su za cilj da sankcionišu tekovine socijalističke revolucije i proklamuju osnovne ciljeve u izgradnji socijalističke države: uništenje kapitalističke (privatne) svojine, likvidaciju eksploatacije, ustanovljavanje socijalističke svojine i utvrđivanje socijalističkih proizv6dnih odnosa. Građansko pravo. — Najkrupnije promene u oblasti građanskog prava zahvatile su stvarno pravo. Dekretima o opštoj nacionalizaciji od 28. VI 1918, sprovedena je nacionalizacija, a sredstva za proizvodnju su prešla u državnu svojinu. Država je postala jedini vlasnik zemlje, banaka, privrednih preduzeća i drugog. Privatna svojina je nacionalizacijom veoma sužena, a kao privatni vlasnici javljaju se sopstvenici malih trgovačkih i industrijskih preduzeća, koja su stajala pod kontrolom države. Osnivanje novih privatnih preduzeća bilo je zabranjeno. Korenite reforme izvršene su i u porodičnom pravu uvođenjem obaveznog građanskog braka i eliminacijom uticaja crkve. Radno pravo. — Stvaranje novog socijalističkog radnog prava zasnivalo se na principima proklamovanim u prvom programu boljševičke partije. Uvedeno je osmočasovno radno vreme, nedeljni odmor od najmanje 42 časa, zabrana noćnog rada u svim granama privrede sem na onim mestima gde je to neophodno iz tehničkih razloga, zabrana primanja na rad maloletnika do 16 godina i ograničen rad od šest časova za starije maloletnike od 16 do 18 godina, zabrana rada na poslovima opasnim po zdravlje, osiguranje radnika za slučaj starosti i radne nesposobnosti i slično. Izjednačene su plate muškaraca i žena. Visinu plata je utvrđivao narodni komesar uz učešće sindikata. Krivično pravo. — U oblasti krivičnog prava ispoljavana je težnja za zaštitom sovjetske države. Njegova glavna odlika bila je da umesto formalnog određivanja pojma krivičnog dela odredi klasnu prirodu krivičnog dela. To je naročito aktuelno bilo zbog brojnih 217
kontrarevolucionarnih akcija i sabotaža, koje je organizovala razvlašćena buržoazija. Kao meru za zaštitu socijalističkog društva, Sovjet narodnih komesara je 1918. godine doneo odluku o uvođenju „crvenog terora“. Sa utvrđivanjem sovjetske vlasti postepeno se ograničavao „crveni teror“. Krivična odgovornost utvrđena je od četrnaeste godine. Kazne su morale biti celishodne i lišene svih znakova mučenja.
218
VAŽNIJA LITERATURA Avdijev V. I., Istorija Starog istoka, Sarajevo 1968. Bastaić K. — Krizman B., Opća historija države i prava, Zagreb 1977. Beauchet L., L'histoire du droit priv de la république atenienne I-IV, Paris 1897. Begović M., Karakteristike šerijetskog naslednog prava, Beograd 1938. Bloch M., Feudalno društvo, Zagreb 1959. Brandt M., Srednjovjekovno doba povijesnog razvitka, Zagreb 1980. Brunner H.., Deutsche Rechgeschichte I-II, Leipzig 1892. Charles R., Histoire du droit pénal, Paris 1955. Charles R., Le droit musulman, Paris 1960. Cuq E., Etudes sur le droit babylonien, les lois assyrien et les lois hittites, Paris 1929. Dirkem E., Elementarni oblici religijskog života, Beograd 1982. Đorđević M., Uvodu opštu istoriju države i prava I-II, Leskovac 1969. Ellul J., Historie des institutions, Paris 1962. Engles F., Poreklo porodice, privatne svojine i države, Beograd 1950. Engles F., O propadanju feudalizma i nastajanju buržoazije, Beograd 1951. Esmein A., Cours elementaire d'histoire du droit francais, Paris 1925. Farnsworth E. A., Uvod u pravni sistem Sjedinjenih Američkih Država, Beograd 1973. Fedorov K. G., Istoria gosudarstva i prava zarubežnih stran, Lenjingrad 1977. Gaudemet J., Institution de l'antiquité, Paris 1967. Grundriss der deutschen Geschichte, Berlin 1979. Gurvič, Denisov, Durdenevski, Pereterski, Opšta istorija države i prava, III, Beograd 1951. Hammer von J., Istorija Turskog (Osmanskog) carstva I-III, Zagreb 1979. Hellbling E., Österreichische Verfassungs-und Verwvaltungsgeschichte, Wien 1956. Herodot, Istorija, Novi Sad 1980. Historija čovječanstva, svezak I-VI, Zagreb 1966-1974. Histoire générale du socialisme (u redakciji J. Droz) Paris 1979. Histoire universelle (u redakciji R. Grousset i E. Leonard), Paris 1957. Imbert J., Histoire du droit prive, Paris 1961. Inaldžik H., Osmansko carstvo, Beograd 1977. Istoria gosudarstva i prava zarubežnih stran (robovlasnički i feudalni period), u redakciji P. N. Galanza i B. S. Gromakova, Moskva 1980. Istoria gosudarstva i prava SSSR, Moskva 1967. Jedin H., Velika povijest crkve I-VI, Zagreb 1971. Karlajl T., Revolucija francuska, Beograd 1936. Kečekjan S. F., Opšta istorija države i prava I, Beograd 1946. Kohler J. i Wenger L., Allgemeine Rechtsgeschichte, Leipzig-Berlin 1913. Lenjin V. I., Država i revolucija, Zagreb 1958. Lenjin V. I., Imperijalizam kao najviši stadij kapitalizma, Beograd 1960. Lenjin V. I., Razvitak kapitalizma u Rusiji, Beograd 1958. Lepointe G., Histoire du droit public francais, Paris 1957. Lepointe G., Histoire des institutions et des faits sociaux, Paris 1963. Lisagare, Istorija Pariske komune 1871, Beograd-Zagreb 1946. Lot F., Favvtier R., Histoire des institutions francais au Moyen Age I -II, Paris 1958. Marks K., Klasne borbe u Francuskoj 1848-1850, Beograd 1950. Marks K., Građanski rat u Francuskoj, Beograd 1950. Martisevič, Juškov, Dmitrijevski, Opšta istorija države i prava II, Beograd 1950. Mering F., Istorija Nemačke od kraja Srednjeg veka, Beograd 1951. Morton A. L., Istorija Engleske, Sarajevo 1955. 219
Ostrogorski G., Istorija Vizantije, Beograd 1983. Ostrogorski G., O vizantijskom feudalizmu, Beograd 1969. Ostrogorski G., Privreda i društvo u Vizantijskom carstvu, Beograd 1969. Orsi P., Oslobođenje i ujedinjenje Italije, Beograd 1904. Parks H. B. , Istorija SAD, Beograd 1985. Pokrovski M. H., Povijest Rusije od njezinog nastanka do najnovijeg vremena, Zagreb 1935. Ranovič A. B., Helenizam i njegova istorijska uloga, Sarajevo 1968. Rječnik historije države i prava, sastavili M. Horvat, K. Bastaić i H. Sirotković, Zagreb 1968. Schröder R., Lehrbuch der deutschen Rechtsgeschichte, Leipzig 1894. Seagle W., Weltgeschichte des Rechts, München-Berlin 1958. Stanojević O., Istorija političkih i pravnih institucija I, Kragujevac 1979. Stara Grčka, u redakciji Struvea i Kalistova, Sarajevo 1969. Storia d'Italia, priredili R. Romano i C. Vivanti, Torino 1974. Trevelyan G. M., Povijest Engieske, Zagreb 1956. Tukidid, Povijest Peloponeskog rata, Zagreb 1957. Vajs A. — Kandić: Lj., Opšta istonja države i prava, Beograd 1981. Velika ilustrirana povijest svijeta 1-18, Rijeka 1974-1979. Vsemirnaja istoria, Moskva 1957. Živojinović D, Uspon Evrope (1450-1789), Novi Sad 1985.
220
