KO JE BIO DR SEKULA DRLJEVIĆ? Piše: Novak ADŢIĆ
Istaknuti crnogorski jurista, političar, besjednik, teoretičar i afirmator crnogorske nacije u XX stoljeću bio je doktor pravnih nauka Sekula Drljević. RoĎen je u selu Ravni (Morača) 1884. godine. Na Sveučilištu u Zagrebu diplomirao je pravo i na njemu stekao titulu doktora pravnih nauka. Ubijen je iz odmazde, u Judenburgu u Austiji 10. novembra 1945. godine, od strane pripadnika velikosrpskog nacional-šovinističkog (ravnogorskog) četničkog pokreta (koji su uspjeli da odstupe u inostranstvo, a do tada su pripadali militarnim formacijama četničkog voĎe iz Crne Gore Pavla Đurišića). Četnički emigranti, u jednom hotelu u Judenburgu, zaklali su dr Sekulu Drljevića i njegovu suprugu usred dana. Dr Sekula Drljević je sahranjem u Klagenfurtu (Celovecu), u Austriji, Ďe se i danas, prema izvjesnim podacima, nalaze pokopani, na tamošnjem groblju, njegovi zemni ostaci. MeĎutim, prema nekim drugim podacima Sekula Drljević je pogubljen u Blajburgu (Austrija), a o tome Ďje je pokopan nema preciznih podataka. Tako da otkrivanje grobnice u kojoj je sahranjem, obilježene ili neobilježene, do dan danas je nepoznanica. Dr Sekula Drljević, u doba trajanja nezavisne Knjaževine i Kraljevine Crne Gore, bio je narodni poslanik, sudija Oblasnog suda u Podgorici, voĎa pravaške opozicije od 1913. do 1916. godine, te ministar pravde, ministar prosvjete i crkvenih poslova, ministar finansija i graĎevina i zastupnik ministra inostranih poslova, u više crnogorskih vlada, u periodu od 1909. do 1913. godine. Bio je poznati, priznati i veoma uspješni advokat, koji se istakao u mnogim političkim procesima voĎenim za vrijeme postojanja Kraljevine SHS i Kraljevine Jugoslavije (1918-1941). U pravnim i političkim analima ostala je posebno upamćena i zabilježena njegova impozantna odbrana crnogorskog generala Radomira Vešovića 1921. godine na sudskom procesu organizovanom i voĎenom protivu njega u Beogradu, koji se, na koncu, završio oslobaĎajućom presudom. Dr Sekula Drljević je kao političar, u svojoj karijeri, prošao razvojni put od pristalice unije i ujedinjenja sa Srbijom (ali ne i prisajedinjenja, aneksije Crne Gore Srbiji), preko crnogorskog federaliste, koji se zalagao za ravnopravnu federalnu zajednicu južnoslovenskih naroda, do crnogorskog suvereniste i indipendiste, koji se borio za obnavljanje nezavisne države Crne Gore na principu nacionalne suverenosti sa Crnogorcima kao državotvornom nacijom. Tvrdnje da je 1918. godine dr Sekula Drljević bio poslanik Podogričke skupštine nemaju istorijsko utemeljenje. Ne postoji nijedan materijalni dokaz za takvo nešto, nijedan dokument. Inače da postoji do sada bi sigrno bio objavljen. Imena dr Sekule Drljevića nema na spisku učesnika Podgoričke skupštine 1918. godine. Jedino je tačno da je dr Sekula Drljević bio tri mjeseca načelnik u Ministarstvu pravde u Kraljevstvu SHS i da se povukao sa tog položaja zbog svojih anticentralistčkih uvjerenja i zbog neslaganja sa opespravljivanjem Crne Gore u Kraljevstvu SHS. Dr Sekula Drljević bio je pristalica stvaranja jugoslovenske države na federativnoj osnovi, kao zajednice ravnopravnih udruženih zemalja. Kao političar, dr Sekula Drljević je bio više od dvije decenije stjegonoša borbe za odbranu crnogorskog državnog, političkog i drugog identiteta i individualiteta u periodu od 1919. do 1941. godine, žestoko se protiveći velikosrpskom monarhističkom i hegemonističkom centralizmu i unitarizmu. Drljević je od 1919. do 1941. godine stalno govorio i protestvovao zbog surovog režima tlačenja Crnogoraca u vrijeme vladavine dinastije KaraĎorĎević tokom monarhističkog trajanja Kraljevine SHS i Kraljevine Jugoslavije. Koliki je u to vrijeme vladao zločin prema crnogorskom narodu, navešću samo jedan primjer. Naime, Srpska žandarmerijska jedinica, sastavljena od 12 (dvanaest) žandarma, pod komandom majora Kecmanovića i bivšeg austrijskog vahmajstora nekog Kolakovića, 25. aprila 1923. godine, u dva sata poslije ponoći, upala je u Cucima, u selu Rokoči, u kuću poznatog komite Petra Zvicera. Svu njegovu porodicu, izuzev brata Petrovog Jagoša Zvicera, koji se tu nije zatekao zato što je
1
bio u zatvoru na Cetinju, srpski žandarmi su tukli, mučili, zaklali, odnosno, okrutno ubili. Dželati se nijesu čak ni tada zaustavili, nego su sadistički nastavili sa svojim monstruoznim, krvavim pirom. Izveli su iz kuće ĐurĎu Zvicer, staricu od oko 100 godina, babu Petra Zvicera, zavezali je za jednu trešnju ispred kuće, a onda kuću zapalili, a nju primorali da gleda u vatri pobijenu i zaklanu familiju. Baba ĐurĎa je od prizora strave i užasa poluĎela i, docnije, umrla u bolnici u Danilovgradu. Srpski žandarmi pod voĎstvom majora Kecmanovića su te užasne, proklete, noći 25. aprila 1923. godine mučili, ubili, zaklali i spalili: AnĎu Zvicer, majku Petra Zvicera, koja je imala 60 godina;Zagorku Zvicer, staru 23 godine, suprugu Petra Zvicera sa troje Ďece; Vidaka Zvicera, starog 13 godina brata Petra Zvicera i Planu Zvicer, staru 20 godina, sestru Petra Zvicera. U namjeri da vjerno prikaže sliku ondašnjega stanja u Crnoj Gori, u kojemu je živio i borio se i Petar Zvicer, poznati crnogorski jurista i političar dr Sekula Drljević, je, kao svjedok tog vremena i aktivni sudionik u ondašnjim žestokim političkim borbama, u svojoj knjizi »Balkanski sukobi 1905-1941«, koja je prvi put štampana 1944. godine, a drugi put 1990. u Zagrebu, zapisao na stranicama 108 i 109 i ovo: »Na neuspjele ustanke odgovoreno je kaznenim pohodima vojske i janjičara na sva plemena, koja su sudjelovala u ustanku. Spaljivale su se se kuće i uništavala pokretna imovina. Vršila su se okrutna nasilja nad starcima, ženama i djecom. Spaljeno je preko 5.000 seljačkih kuća. Porodice, kojih su članovi sudjelovali u ustanku, odnosno u kasnijim gerilskim borbama, ostavljene bez kuća i pokretne imovine, živjele su pod pećinama, ukoliko se nijesu mogle skloniti kod prijatelja. Njihovi odrasli članovi bili su po zatvorima, u kojima su u najviše slučajeva poubijani. Ne samo članovi tih porodica nego i mnogi drugi ugledni Crnogorci poubijani su u zatvorima. Srpski častnici i upravni činovnici dokazali su svojim zvjerstvima u Crnoj Gori, kako su jaki tragovi duge turske vladavine na Balkanu...Pretvarajući Crnu Goru u garište i groblje Beograd nije ostavio nepočinjen nijedan zločin sve do spaljivanja majke s djecom«. Dr Sekula Drljević u svojoj knjizi »Balkanski sukobi 1905-1941«, opisujući zločin u Rokočima u Cucima, nad familijom Petra Zvicera, koji se zbio u noći izmeĎu 25 I 26. aprila 1923. godine, uz ostalo, navodi na stanicama 110 i 111 i ovo: »Cuce tvrde, da od tada svake zime, te noći u dva sata poslije ponoći, leti žena s krilima od plamena nad mjestom, na kome je bila kuća Petra Zvicera. Spaljena majka obilazi pepeo svoje spaljenje djece. To mjesto je postalo crnogorsko svetište. Nijedan Crnogorac ne prođe pokraj njega, da ne ostane pred njim, gologlav, po nekoliko minuta u molitvi... Kroz cijelo vrijeme tih zvjerstava, koja ne mogu naći sebi uzora čak ni u dugoj turskoj vladavini nad Balkanom, nije se našao ni jedan Srbijanac, koji bi osudio beogradsku vladu zbog njih. Nije se našao ni tzv. Srbin prečanin, koji bi to učinio. Ne samo to. Kad sam ja u svome govoru, koji sam držao u Beogradu u Narodnoj skupštini 16. februara 1926. godine, napao Vladu zbog zločina u Cucama, narodni zastupnici digli su zaglušnu viku, ne protiv Vlade, nego protiv mene. U toj sramotnoj vici, natjecali su se sa Srbijancima Srbi prečani. To vrijedi zapamtiti«. Dr Sekula Drljević, nekadašnji crnogorski ministar, ideolog i politički lider Crnogorske stranke (federalista) od 1919. do 1941. godine i njen poslanik u Skupštini Kraljevine SHS i Kraljevine Jugoslavije izmeĎu 1925 do 1941. godine, objavio je 1926. u Zemunu svoju knjigu »Centralizam ili Federalizam«, koja je skup njegovih govora u Narodnoj skupštini u Beogradu, održanih u periodu od 22. jula 1925 do 26 marta 1926. godine U toj knjizi doktor pravnih nauka Sekula Drljević objavio je i svoj govor održan u Narodnoj Skupštini Kraljevine SHS u Beogradu 16. februara 1926. godine, u kojemu je naglasio, izmeĎu ostalog, i ovo: »Crna Gora pretvorena je u vježbalište zločinačkih instikata državnih organa, čega su žalosni svjedoci, mnogobrojne ljudske žrtve, preko pet hiljada popaljenih domova i mnoga druga poništena imovina, i što je najstrašnije: »Krv što ledi, oči što zatvara, što kameni i što poražava« - pepeo spaljene majke sa đecom na sred onoga istočnika slobode, na samom podnožju Lovćena! Mjesto, na kome su Turci spalili, ne Sv. Savu, nego mošti Sv. Save, svetinja je. Mjesto, na kome je spaljena majka sa đecom, ostaće sveto mjesto dok je Lovćena i njegove Crne Gore. (Milutin Tomić: To su učinili tvoji birači). Ne, nego državni žandarmri, oni isti koji su tebe ovamo
2
poslali. (Milutin Tomić: Imao si svega 700 birača u tom srezu). Tako ti je istina sve što govoriš (Dugotrajna vika i protesti. Radikali dižu zaglušnu graju. Predsjednik zvoni). Nije mi namjera, da razgrebam po ranama prošlosti, ali sam morao ovoliko reći, da jače istaknem, koliki zločin vlada ne samo prema Crnoj Gori nego, i to u daleko većem stepenu prema državnoj zajednici, svojim odbijanjem, da država naknadi prouzrokovane materijalne štete. Sve posljedice ne dadu se popraviti, jer su mnoge od njih nepopravive. Nemoguće je dići mrtve iz grobova, ali je moguće isplatiti popaljene kuće i uništenu imovinu« (c. d. str. 42-43), apostrofira u tome govoru dr Sekula Drljević. U ovom govoru dr Sekula Drljević pravi jasnu aluziju na stradanje familije Petra Zvicera, na spaljivanje njegove Ďece i žene u Cucama. U drugoj polovini tridesetih godina XX vijeka napustio je svoje federalističke koncepcije u pogledu državnog ureĎenja Kraljevine Jugoslavije, zalažući se za obnavljanje nezavisne države Crne Gore. Režim dinastije KaraĎorĎević, tokom trajanja Kraljevine SHS i Kraljevine Jugoslavije, konstantno je policijski nadzirao, progonio i hapsio dr Sekulu Drljevića, ali ga nije uspio slomiti da odustane od svoje crnogorski profilisane državotvorne i nacionalne političke borbe. TakoĎe, treba reći da je dr Sekula Drljević u pogledu vlastitog nacionalnog izjašnjavanja prešao put od crnogorskog Srbina, opterećenog brojnim ideološkopolitičkim predrasudama, naslijeĎenim još od perioda kralja Nikole, pa do Crnogorca u punom značenju koji je postao nacionalno i državotvorno samosvjestan i koji je to bio meĎu prvim Crnogorcima od poznih dvadesetih godina XX stoljeća. Dakle, nije sporno da je dr Sekula Drljević imao mijene i mutacije, kada je u pitanju bilo njegovo vlastito nacionalno opredjeljenje. Zatočnik ideje obnavljanja nezavisne Crne Gore dr Sekula Drljević biće sve do svoje nasilne smrti 1945. godine. Svoju političku borbu za crnogorsku državnu samostalnost, za obnavljanje nasilno ukinute autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve, za afirmaciju crnogorskog jezika i crnogorske kulture, platio je životom. Ne može se i ne smije ispustiti iz vida činjenica da je dr Sekula Drljević kao ideolog i faktički lider crnogorskih federalista više od dvije decenije ostvarivao prisnu saradnju, na nivou koalicionog partnerstva, saHrvatskom seljačkom strankom i njenim voĎama Stjepanom Radićem i Vladimirom (Vlatkom) Mačekom. TakoĎe, mora se konstatovati i činjenica da je dr Sekula Drljević u poznim dvadesetim godinama XX stoljeća saraĎivao i sa srpskom Samostalnom demokratskom strankom Svetozara Pribićevića i to u vrijeme kada se on okrenuo protiv centralističke politike i diktature kralja Aleksandra Krađorđevića. Dr Sekula Drljević odigrao je veoma značajnu, posredničku, ulogu u formiranju kluba Seljačko-Demokratske koalice Stjepana Radića i Svetozara Pribićevića, kojemu je pripadala i Crnogorska stranka, čiji je on bio vodeći ideološki i politički personalitet. TakoĎe, treba istaći i činjenicu da je dr Sekula Drljević, jedno vrijeme, tokom dvadesetih godina XX vijeka, održavao prilično bliske političke odnose i sa hrvatskim federalistima i njenim voĎama dr Ivanom Lorkovićem i dr Antom Trumbićem. Tokom tridesetih godina XX vijeka dr Sekula Drljević i Crnogorska federalistička stranka održavali su saradnju i sa crnogorskim komunistima. U proglasu pod naslovom »Ţivio crnogorski front«, kojeg je 19. januara 1936. godine objavio dr Sekula Drljević, pozivajući da se glasa za listu udružene opozicije dr Vlatka Mačeka, navodi se i ovo: »Na jedinstvo svih srbijanskih stranaka protivu Crne Gore odgovorite jedinstvom crnogorskog fronta protivu njih«. Dr Sekula Drljević je podržavajući Belvederske demonstracije 1936. godine, zbog jednog proglasa kojeg je obznanio tim povodom, bio od strane režima KaraĎorĎevića uhapšen u Zemunu. U proglasu, kojeg je povodom belvederskih antirežimskih demonstracija kod Cetinja, objavio 28. juna 1936. godine dr Sekula Drljević, kaže se, uz ostalo, i to da kod Crnogoraca, koji se odupiru beogradskom imperijalizmu, sa njihovih »viteških domova nikada nije skinuta zastava crnogorske slave, crnogorski krstaš barjak«. U drugoj polovini tridesetih godina XX vijeka, dr Sekula Drljević je, kao opozicionar, ostvarivao i odreĎeni oblik saradnje sa odreĎenim antirežimskim srpskim partijama i značajnim političarima poput Milana Grola. U drugoj polovini tridesetih godina XX vijeka održavao je saradnju i sa Hrvatskom strankom prava i njenim voĎama.
3
Tokom drugog svjetskog rata, dr Sekula Drljević je, silom prilika, ali, strateški pogrešno, izabrao kao saveznike za ostvarenje ideje o obnavljanju nezavisnosti crnogorske države sile Osovine (Italiju i Njemačku) i njihove marionetske saveznike poput ustaške NDH i Anta Pavelića, što je, dobrim dijelom, i rezultirao njegovim fatalnim završetkom. Dr Sekula Drljević je bio veoma zaslužan da se stari crnogoroski državni simboli (zastava i grb) oslobode iz okupacionih velikosrpkih okova i podignu iz prašine i pepela, u koje su bili bačeni i pretvoreni nasiljem režima koji su upravljali Crnom Gorom od 1918. do 1941. godine. Tada su crnogorski državni simboli, prvijenstveno zastava (barjak) i grb, bili progonjena, zabranjena i proskribovana obilježja. Surovo su bili oteti Crnogorcima, a dr Sekula Drljević se jasno zalagao da oni ponovo slobodno zasjaju i zaviore se. Dr Sekula Drljević je i autor najvećeg dijela teksta crnogorske narodne i državne himne »Vječna naša Crna Goro«, koja je nedavno, sa odreĎenim opravdanim skripturalnim intervencijama, usvojena kao zvanična himna Crne Gore pod naslovom »Oj svijetla majska zoro«. U doba trajanja Kraljevine SHS i Kraljevine Jugoslavije, dr Sekula Drljević bio je utemeljivač, ideolog i voĎ Crnogorske stranke (federalista), čiji je poslanik bio u beogradskoj skupštini u više mandata od 1925. do 1941. godine. Dr Sekula Drljević je, kao crnogorski indipendentista i suverenista, jedan od glavnih sazivača Petrovdanskog sabora 12. jula 1941. godine na Cetinju, na kojemu je, u uslovima italijanske okupacije Crne Gore i pod njenim protektoratom, proglašana nezavisna i suverena Crna Gora. Kao emigrant u Zagrebu, dr Sekula Drljević je 1944. godine formirao »Crnogorsko državno vijeće« sa pretenzijama da se bori za uspostavu nezavisne Crne Gore. Ne treba ispustiti činjenicu da je dr Sekula Drljević robovao odreĎenim, i to tragičnim, zabludama u pogledu izbora saveznika kada je u pitanju ostvarenje patriotske ideje o obnavljanju nezavisne Crne Gore. Dr Sekula Drljević se uspješno bavio crnogorskom državnom i nacionalnom istorijom, istorijskom i političkom publicistikom. Objavio je mnoštvo eseja, članaka, rasprava, studija i nekoliko knjiga, koje su se odnosile na sudbinu Crne Gore i na državno, nacionalno i političko biće i profil Crnogoraca. Dr Sekula Drljević je bio vrlo interesantna i kontroverzna, ali i veoma značajna ličnost u crnogorskoj politici, književnosti i publicistici tokom XX vijeka. U mladosti, kao i u odreĎenim fazama svoje političke i stvaralačke karijere bio je zatočenik romantičarskih, mitskih i ideološko-političkih predstava i zabluda o »srpstvu«, kojih se, u svojoj zreloj političkoj i intelektualnoj životnoj etapi, u drugoj polovini dvadesetih godina XX stoljeća, oslobodio, zastupajući i obrazlažući stanovište da su Crnogorci samosvojan istorijski i politički narod i nacija, čemu će ostati vjeran do kraja života. Dr Sekula Drljević bez sumnje, spada u teoretičare i moderne ideologe crnogorske nacije i respektabilne promovente i afirmatore crnogorskog kulturnog, nacionalnog i državnog integriteta i identiteta. U knjizi »Balkanski sukobi«, pored ostalog, dr Sekula Drljević, u poglavlju naslovljenom »Duhovni lik Crne Gore«, piše o autokefalnosti Crnogorske pravoslavne crkve na sljedeći način: »Crnogorci, iako kršćani, i to u glavnom pravoslavni, ispovijedaju religiju »Gorskog Vijenca«. Zbog toga je crnogorsko pravoslavlje crnogoroslavlje. Znatno se odijelilo od ostaloga pravoslavlja, pa i od srpskoga, koje za sebe kaže, da je svetosavlje, ikao još nijedan srpski pisac nije dao definiciju toga pojma. Ima još jedan razlog, zbog koga Crnogorska i Srpska crkva ne mogu niakda postati jedna crkva. Cijela religiozna mistika Crnogorske crkve sadržana je u čudotvorstvu i svetiteljstvu Svetog Vasilija Ostroškog i Svetog Petra Cetinjskog. Nijednog od njih ne priznaje za svetitelje srpska crkva. Postoji i jedna važna historijska činjenica, koju treba istaći. Za vrijeme turske vladavine nad Balkanom Srpska crkva je potpala pod Carigradsku patrijaršiju i od nje se potpuno odijelila tek nakon prvoga svjetskog rata. Crnogorska crkva kroz sve vjekove nije bila ni u kakvoj zavisnosti od bilo koje pravoslavne crkve, pa ni od Carigradske patrijaršije. Da li je ta okolnost nešto pridonijela, da se crnogorsko pravoslavlje toliko udalji od ostalih, nije važno. Odlučna je činjenica, da Crnogorci imaju svoju religiju, svoje crnogoroslavlje i da su ostajući vjerni njemu vjerni samima sebi« (c.d. str. 172-173). Dakle, po Sekuli Drjeviću, Crnogorska crkva je bila narodna i nacionalna institucija crnogorskog naroda, koja je odigrala presudnu ulogu u istorijkom utemeljenju crnogorske države. Crnogorska
4
religioznost počivala je, po njemu, na crnogoroslavlju i slobodoslavlju, što će reći, na herojskoj borbi za odbranu crnogorske narodne i nacionalne slobode i afirmaciji nezavisnosti i suvereniteta države Crne Gore. Nije sporno da je dr Sekula Drljević bio antikomunista, ali treba reći da je on imao razumijevanja i riječi opravdanja, kao i osjećaj zadovoljstva kada su crnogorski partizani ostvarivali uspjehe u ratnom vojnom obračunu sa četnicima, pripadnicima ravnogorskog velikosrpskog projekta, koje je, inače, Drljević smatrao najvećim neprijateljima Crne Gore. Na primjer, kad su pripadnici Pete crnogorske brigade oktobra 1943. godine razbili četničke snage iz Crne Gore u manstiru Ostrog i likvidirali njihove voĎe generala Blaţa Đukanovića i pukovnika Baja Stanišića, dr Sekula Drljević je pozdravio taj partizanski uspjeh. Dr Savo Bašović, crnogorski suverenista koji je saraĎivao sa Sekulom Drljevićem i koji je kasnije postao blizak sa NOP-om i komunistima, u izjavi na saslušanju, koju je dao u Sarajevu 7. juna 1945. godine, s tim u vezi, navodi i to da mu je »Sekula Drljević govorio da se nerado izjašnjava protiv partizana i da savjetuje svim prijateljima da to isto čine. Vjerujem da je precjenjivao snagu četnika i čvrstoću njihovih vanjsko-političkih uporišta, a to i po tome što je znao reći da u datom momentu bi mogao postati saveznik partizana. Prilikom događaja u Ostrogu napisao je članak u kojem je rekao da Sveti Vasilije kažnjava Đukanovića i drugove za 1918. godineu, i da tu kaznu izvršuje crnogorski narod«, tvrdi dr Savo Bašović o stavu dr Sekule Drljevića prilikom pogibije četničkih komandanata iz Crne Gore u Ostrogu krajem 1943.- godine. Nije sporno da je potonji saveznik dr Sekula Drljevića tokom drugog svjetskog rata bio poglavnik ustaške NDH dr Ante Pavelić. Izbor njegovog posljednjeg saveznika je njegova tragična greška i zabluda i to se ne može abolirati. Izgleda da je silom prilika dr Sekula Drljević prihvatio saradnju sa Pavelićem, nešto slično onome kako je u vrijeme NDH postupio i Drljevićev stari saveznik dr Vlatko Maček, koji je to učinio u stanju nužde, mada postoje i odreĎene razlike u tome. Treba reći da Savić Marković Štedimilija na svom saslušanju prilikom njegovom suĎenja u Zagrebu 1955. godine navodi i to da je dr Sekula Drljević tvrdio da su Ante Pavelić i ustaške vlasti u NDH privremena i prolazna pojava u Hrvatskoj i da se nakon rata neće moći održati, te da on, Drljević, želi da sačuva odnose sa svojim starim prijateljima i prirodnim saveznicima iz Mačekove Hrvatske seljačke stranke. Da je dr Sekula Drljević ozbiljno i opasno pogriješio što je većinu II svjetskog rata proveo u Zagrebu i Zemunu pod patronatom Pavelića i NDH to je činjenica, koju nije moguće osporiti. Da je održavao veze sa njemačkim diplomatom u Zagrebu Kašeom to je nesporno, kao što je nesporno da je svoju političku sudbinu strateški politički pogrešno vezao tokom II svjetskog rata za sile Osovine, prvo za Italiju, a potom i za Njemačku. Da je bio u bliskim poltičkim vezama sa dr Antom Pavelićem i ustaškom NDH nije sporno i to je ukupno jedna velika mrlja u njegovoj političkoj i životnoj karijeri. Ali, Dr Sekula Drljević nije bio fašista i nacista, po ideološkim uvjerenjima, već crnogorski suverenista i nacionalista odbrambenog tipa. Realnom analizom njegove političke biografije i intelektualne, stvaralačke, zaostavštine dolazi se do takvog zaključka. Ocjene, suprotne tome, predstavljaju neodržive ideološko-političke kvalifikacije, koje namaju dodira sa naučnim pristupom i metodologijom proučavanja istorijskih činjenica, dogaĎaja i aktera.
5
