Trích Từ Kinh dịch - ðạo của người quân tử của Nguyễn Hiến Lê
I. QUẺ THUẦN CÀN (||||||) Nội quái, ngoại quái ñều là Càn.
䷀ 乾: 乾, 乾, 乾, 乾. Càn: Nguyên, Hanh, Lợi, Trinh.
Dịch : Càn (có bốn ñức – ñặc tính): ñầu tiên và lớn, hanh thông, thích ñáng, chính và bền. Giảng: Văn Vương cho rằng bói ñược quẻ này thì rất tốt, hanh thông, có lợi và tất giữ vững ñược cho tới lúc cuối cùng. Về sau, tác giả Thóan truyện (tương truyền là Khổng tử , nhưng không chắc), cho quẻ này một ý nghĩa về vũ trụ, Càn gồm sáu hào ñều là dương cả, có nghĩa rất cương kiện, tượng trưng cho trời. Trời có ñức “ nguyên” vì là nguồn gốc của vạn vật; có ñức “hanh” vì làm ra mây, mưa ñể cho vạn vật sinh trưởng ñến vô cùng, có ñức “lợi” và “trinh” vì biến hóa, khiến cho vật gì cũng giữ ñược bẩm tính ñược nguyên khí cho thái hòa (cực hòa) . Bậc thánh nhân ñứng ñầu muôn vật, theo ñạo Càn thì thiên hạ bình an vô sự. Tác giả Văn Ngôn truyện cho quẻ này thêm một ý nghĩa nữa về nhân sinh, ñạo ñức. Càn tượng trưng cho người quân tử . người quân tử có bốn ñức.
Nhân, ñức lớn nhất, gốc của lòng người , tức như ñức “nguyên” của trời. Lễ, là hợp với ñạo lý, hợp với ñạo lý thì hanh thông, cho nên lễ tức như ñức “hanh” của trời. Nghĩa, ñức này làm cho mọi người ñược vui vẻ sung sướng, tức như ñức “lợi” của trời. Trí, là sáng suốt, biết rõ thị phị, có biết thị phi mới làm ñược mọi việc cho nên nó là ñức cốt cán, cũng như ñức “trinh” chính và bền – của trời. Nguyên, hanh, lợi , trinh mà giảng thành nhân, lễ , nghĩa, trí, (bốn ñức chính của ñạo Nho) thì rõ là chịu ảnh hưởng nặng của Nho gia mà ý nghĩa và công dụng của Dịch ñã thay ñổi khá nhiều rồi. Trở lên trên là cách hiểu của tiên Nho, các nhà Nho chính thống. Còn vài cách hiểu “mới mẻ” hơn của một số học giả gần ñây, như phùng Hữu Lan, Tào Thăng, Cao Hanh mà ở phần I, Chương IV, chúng tôi ñã ghi lại rồi. Hào từ :
Từ ñây trở xuống là Hào từ, lời Chu Công ñoán về mỗi hào. 乾 乾: 乾 乾 乾 乾 Sơ cửu: Tiềm long vật dụng.
Dịch : hào 1 dương: Rồng còn ẩn náu, chưa (ñem tài ra) dùng ñược. Giảng: Người Trung Hoa cho con rồng là thần vật, rất biến hóa, lúc ẩn lúc hiện, mà lại thuộc về lòai dương, cho nên chu Công dùng nó ñể cho ta dễ thấy ý nghĩa các hào – ñều là dương cả - trong quẻ Càn. Hào 1, ở dưới thấp nhất, cho nên ví nó với con rồng còn nấp ở dưới vực sâu, chưa thể làm mây biến hóa ñược, còn phải ñợi thời. Ý nghĩa rất rõ, Tiểu tượng truyện không giảng gì thêm. Còn Văn Ngôn truyện thì bàn rộng ra về cách sử sự của bâc thánh nhân, người quân tử : chưa gặp thời thì nên tu ñức, luyện tài, không vì thế tục mà ñổi chí, không cầu danh, ở ẩn, không ai biết mình cũng không buồn, không gì lay chuyển ñược chí của mình. 乾乾:乾乾乾乾乾乾乾乾乾乾 Cửu nhị: Hiện long tại ñiền, lợi kiến ñại nhân.
Dịch: Hào 2, dương: rồng ñã hiện ở cánh ñồng, ra mắt ñại nhân thì lợi. Giảng: hào 2 là dương, ở giữa nội quái là ñắc trung, như vậy là gặp thời, tài ñức giúp ích cho ñời ñược: lại thêm hào ứng với nó là hào 5, cũng là dương, cũng ñắc trung (vì ở giữa ngọai quái); cho nên hào 2 có thể ví với con rồng ñã rời vực mà hiện lên cánh ñồng; mà cũng như người có tài ñức gặp thời, nên kiến ñại nhân). Văn ngôn: khuyên người có tài ñức gặp thời này nên giữ ñức tín, ñức thận trọng trong ngôn, hành, tránh tà bậy, giữ lòng thành, giúp ñời mà không khoe công, như vậy là giữ ñược ñức trung chính của hào 2. 乾 乾: 乾 乾 乾 乾 乾 乾, 乾 乾 乾. 乾, 乾 乾. Cửu tam: Quân tử chung nhật càn càn, tịch dịch nhược. Lệ, vô cữu. Dịch: hào 3, dương: Người quân tử mỗi ngày hăng hái tự cường, ñến tối vẫn còn thận trọng như lo sợ. Nguy hiểm, nhưng không tôi lỗi. Giảng: Hào 3 là dương lại ở vị ngôi dương, như vậy là rất cương, mà không ñắc trung. Hơn nữa, nó ở trên cùng nội quái mà chưa tiến lên ngọai quái, nghĩa là ở một chỗ chông chênh, rất khó xử, cho nên bảo là nguy hiểm (lệ). Nhưng nó vẫn là quân tử, có ñức tự cường không ngừng, rất thận trọng, lúc nào cũng như lo sợ, cho nên tuy gặp thời nguy mà cũng không ñến nỗi tội lỗi. Văn ngôn bàn thêm: người quân tử giữ trung tín ñể tiến ñức; sửa lời nói (lập ngôn) vững lòng thành ñể lập sự nghiệp . . .nhờ vậy mà thấu ñược ñạo lý, giữ ñược ñiều nghĩa làm ñược sự nghiệp tới cùng, ở ñịa vị cao mà không kiêu, ñịa vị thấp mà không lo (coi tòan văn ở phần I, Chương II . .. )Lời khuyên ñó cũng tựa như lời khuyên ở hào 2 乾 乾: 乾 乾, 乾 乾, 乾 乾. Cửu tứ: Hoặc dược, tại uyên, vô cữu.
Dịch: Hào 4, dương: như con rồng có khi bay nhảy, có khi nằm trong vực (biết tùy thời như thế thì) không lầm lỗi. (Có người dịch là như con rồng có khi bay nhảy trên vực sâu, không lầm lỗi). Giảng: Hào 4 là dương ở vị (ngôi) âm, như vậy là bất chính và bất trung; nó lại cũng như hào 3 ở ñịa vị chông chênh, mới rời nội quái tiến lên ngọai quái, tiến chưa chắc ñã tốt mà
thóai thì dở dang. Cho nên phải thận trọng xem xét thời cơ, nên tiến thì tiến (như con rồng bay nhảy) nếu không thì chờ thời (con rồng nằm trong vực), cho nên Chu Công dùng chữ “hoặc”: không nhất ñịnh. Tuy bất chính, bất trung như nó có chất cương kiện (hào dương trong quẻ Càn) nên cũng như hào 3 là bậc quân tử , biết giữ tư cách, biết tùy thời, và rốt cuộc không có lỗi. Hào này chỉ khác hào 3 ở chỗ nó có thể tiến ñược, còn hào 3 chưa thể tiến ñược. Văn ngôn không giảng gì khác, chỉ khuyên người quân tử tiến ñức tu nghiệp, chuẩn bị cho kịp thời ñể có lúc ra giúp ñời. 乾 乾 : 乾 乾 乾 乾 , 乾 乾 乾 乾. Cửu ngũ: Phi long tại thiên, lợi kiến ñại nhân.
Dịch: Hào 5, dương: Rồng bay trên trời, ra mắt kẻ ñại nhân thì lợi. Giảng : Hào 5 là dương ở vị (ngôi) dương cao nhất trong quẻ lại ñắc trung (ở giữa ngọai quái), như vậy là có ñủ những ñiều tốt,vừa cao quí vừa chính trung. Nó lại ñược hào 2 ở dưới ứng với nó, mà hào 2 cũng cương kiện, ñắc trung như nó. Nó là hào tốt nhất trong quẻ , cho nên ví nó với con rồng bay trên trời, và ngôi của nó là ngôi chí tôn (ngôi vua). Chữ ñại nhân (người có tài ñức) trỏ cả hào 5 lẫn hào 2: hai ñại nhân ở hai hào ñó nên gặp nhau, hợp lực với nhau thì có lợi. Văn ngôn giảng thêm rất rõ và hay về bốn chữ lợi kiến ñại nhân: “ñồng thanh tương ứng, ñồng khí tương cầu; nước chảy xuống thấp, lửa bén tới chỗ khô; mây bay theo rồng, gió bay theo cọp, thánh nhân xuất hiện mà vạn vật ñều trông vào (…) Mọi vật ñều theo loài của nó” (ðồng thanh tương ứng, ñồng khí tương cầu; thủy lưu thấp, hỏa tựu táo, vân tòng long, phong tòng hổ, thánh nhân tác nhi vạn vật ñổ (…) các tùy kỳ loại dã). 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾. Thượng cửu: Kháng long hữu hối.
Dịch: Hào trên cùng, dương: Rồng lên cao quá, có hối hận. Giảng: hào dương này ở trên cao của quẻ , cương kiện ñến cùng rồi, như con rồng bay lên cao quá, không xuống ñược nữa, nếu vẫn còn hành ñộng thì sẽ có ñiều ñáng tiếc, vì lẻ
thịnh quá thì tất suy, ñầy thì không ñược lâu, (doanh bất khả cửu). Văn ngôn : giảng thêm: Hào 5 ñịa vị rất quí (vì ở trên cao hơn hết) nhưng không có ngôi, cao mà không có dân (vì hào 5 là vua mới có dân), các người hiền ở dưới mình mà không giúp ñỡ mình (vì hào 3 tuy ứng với hào 6 nhưng lại ở nội quái, mà giữa hào 3 và hào 6 có hào 5 là vua làm chủ hào 3 rồi) cho nên hào 6 mà họat ñộng thì tất có ñiều phải ăn năn. (Lời giảng trong Văn ngôn, tác giả Hệ Từ truyển dẫn lại trong thiên thương, Chương VIII, Tiết 9). Tóm lại thời của hào này là thời không nên họat ñộng gì cả, sớm rút lui ñi thì còn giữ ñược tư cách người quân tử . 乾乾乾乾乾乾乾乾乾乾䷀ Dụng cửu: Kiến quần long vô thủ. Cát.
Dịch: (nghĩa từng chữ) Dùng hào dương: thấy bầy rồng không có ñầu, tốt. Chú thích: chu Hi giảng: Gặp quẻ Càn này mà sáu hào (dương) ñều biến (ra âm) cả, tức là cương mà biến ra nhu, thì tốt. Thánh nhân dùng cái tượng bầy rồng (sáu hào dương) mà không ñầu (tức là nhu) ñể diễn ý ñó. J. Legge, R. Wilhelm ñều hiểu theo Chu Hi mà không giảng gì thêm. Duy Phan Bội Châu ñưa thêm ý kiến riêng, ñại ý bảo “Dụng cửu” không phải là một hào. “quần long vô thủ” là sáu hào dương ñều biến cả. Con rồng họat ñộng khác thường là cốt ở cái ñầu. Sáu hào dương ñã biến (ra âm) hết thì không còn hình tích họat ñộng nữa, cho nên gọi là rồng không ñầu. Nhưng cụ cũng nhận rằng ñó chỉ là mặt chữ mà giải thích nghĩa ñen thôi, chứ cái “ý thâm diệu của thánh nhân thì sâu xa huyền bí quá” Nghĩa là lời kinh tối nghĩa quá, cụ không hiểu nổi. - Cao Hanh hiểu khác, bảo “bầy rồng không ñầu, nghĩa là bầy rồng ñã bay lên trời, ñầu bị mây che, nên chỉ thấy mình và ñuôi. ðó là cái tượng rồng cưỡi mây lên trời, tốt”. Cách giảng ñó dễ hiểu, nhưng hai chữ “dụng cửu” có nghĩa gì ñây, phải là một “hào” mới không, thì ông không cho biết. Cứ theo cách ông giảng “dụng lục” của quẻ Khôn – coi quẻ sau – cho “dụng lục” là một hào, thì chắc ông cũng cho “dụng cửu” của quẻ Càn là một hào. Nếu vậy thì “hào” này ra sao? Có phải là cả sáu hào của quẻ ñều từ dương biến
ra âm, như Chu Hi giảng không ? - Tào Thăng giải nghĩa khác nữa: “Cửu “ là hào dương biến; “dụng” là lợi dụng, “vô thủ” là không có ñầu mối. ðạo Càn (quần long) vận hành, biến hóa kỳ diệu, vạn vật nhờ ñó mà thành công, nhưng cái lý do nó không thể thấy ñược (vô thủ), hễ dùng nó hợp thời thì tốt. Vậy cơ hồ Tào không cho “dụng cửu” là một hào, mà chỉ có nghĩa là cách dùng quẻ Càn. - Chu Tuấn Thanh trong “Lục thập tứ quái kinh giải” – Cổ tịch xuất bản xã – ñưa ra một cách giải nữa cho “Dụng cửu” là tóm lại nghĩa của sáu hào thuần dương, Thuần dương là cái ñức của trời, là gốc của vạn vật không có gì ở trước nó ñược, ở trước nó thì xấu, theo sau nó thì tốt. ðó là ý nghĩa của hai chữ “vô thủ” Nghĩa này theo tôi, khó chấp nhận ñược. - Nghiêm Linh Phong trong “Chu Dịch tân luận” – Chính trung thư cục –dẫn nhiều thuyết nữa. Thuyết của Vương An Thạch, ðô Khiết, cho câu: “dụng cửu: Kiến quần long vô thủ, cát “không phải là một tiết riêng mà chỉ là tiếp theo tiết Thượng cửu” Thuyết của Ngô Nhân Kiệt, bảo các bản Dịch thời cổ, cho ñến ñời Phi Trực nhà Hán không có hai chữ “Dụng cửu”, ñời sau thêm vào v.v. . . Tóm lại câu “dụng cửu . .” này, tới nay vẫn còn là một bí mật, không ai hiểu rõ nghĩa, tòan là ñóan phỏng. Nếu coi nó là một hào thứ bảy tức trường hợp cả 6 quẻ Càn biến một lần ra âm hết, thì trường hợp ñó cả ức triệu lần chưa chắc ñã xảy ra một (1), các sách bói, ñóan số không khi nào dùng nó cả. Về triết lý, thì ý nghĩa của nó chẳng có gì ñặc biệt, cũng chỉ là biết cương mà cũng biết nhu, hợp thời mới tốt. *
PHỤ LỤC
Dưới ñây chúng tôi trích dẫn vài cách giải hào 1 qủe Càn của một số học giả gần ñây, ñể ñộc giả so sánh. - Chu Tuấn Thanh (sách ñã dẫn) “rồng có 81 cái vảy ! ñủ chín lần chín, cho nên dùng nó ñể tượng trưng hào dương. Rồng
tới tiết xuân phân thì lên trời, tiết thu phân thì nấp dưới vực. Hào dương ở vị trí 1, tức là tháng giêng theo lịch nhà chu, tháng tí. Khí dương lúc ñó mới ñộng ở suối vàng (hòang tuyền) chưa manh nha, còn tiềm phục, như người có thánh ñức ở giữa ñám người ngu . . .cho nên chưa dùng ñược, tài ñức chưa thi thố ñược.” - Tào Thăng (sách ñã dẫn). “người thời cổ thấy con rồng khéo biến hóa, cho nó là thần kỳ, dùng nó ñể ñại biểu năng lực. Nếu lấy chữ “long” (rồng) làm chữ “năng” (lực) mà giảng thì con rồng ở dưới vực không dùng ñược, vì năng lực nó còn tiềm phục, chưa hiện, chưa sinh tác dụng ñược (. . .) Dùng cái phép của hào mà giảng thì hào 1 ở dưới hào 2, hào 2 chưa ñộng thì hào 1 không thể ñộng trước. Hào 1 biến ñộng quẻ Càn này thành quẻ Cấu (trên là Thiên, dưới là Phong) thì cũng chỉ là mới gặp “ở âm” (?)mà thôi, cho nên bảo là rồng còn ẩn náu, chưa dùng ñược (Cấu có nghĩa là gặp). - Cao hanh (sách ñã dẫn) Tôi chỉ trích câu cuối: “con rồng còn ẩn ở dưới vực mà không hiện, có cái “tượng” tĩnh mà không ñộng. Bói ñược quẻ này thì không nên thi hành. Chúng tôi không biết các học giả Trung Hoa gần ñây còn những cách giảng nào mới mẻ hơn không, chứ ba cách trên không kỹ gì hơn cách của người xưa, mà cũng chẳng phát huy thêm ñược gì.
Nguyễn Hiến Lê Kinh dịch - ðạo của người quân tử 2. QUẺ THUẦN KHÔN (::::::) Nội quái, ngoại quái ñều là Khôn.
䷀ 乾 : 乾, 乾, 乾, 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾. 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾乾乾 Khôn: Nguyên, hanh , lợi, tẫn mã chi trinh. Quân tử hữu du vãng, tiền mê hậu ñắc, chủ lợi. Tây nam ñắc bằng, ñông bắc táng bằng. An trinh, cát. Dịch: Khôn có ñức ñầu tiên và lớn, hanh thông, thích ñáng, ñức chính và bền của con ngựa cái. Người quân tử có việc làm mà thủ xướng thì lầm, ñể người khác thủ xướng mà mình theo sau thì ñược. chỉ cốt lợi ích cho vạn vật. ñi về phía tây nam thì ñược bạn, về phía ñông bắc thì mất bạn. An lòng giữ ñức bên vững, tốt. Giảng : Quẻ Càn gồm 6 hào dương, quẻ Khôn gồm 6 hào âm. Càn “tượng” (1) trời thì không “tượng” ñất. Càn cương kiện thì Khôn nhu thuận. Càn tạo ra vạn vật ở vô hình, thuộc phần khí; nhưng phải nhờ Khôn vạn vật mới hữu hình, mới sinh trưởng, cho nên công của Khôn cũng lớn như công của Càn; chỉ khác Khôn phải ở sau Càn, tùy theo Càn, bổ túc cho Càn; cho nên các ñức nguyên, hanh, lợi, Khôn có ñủ như Càn; chỉ riêng về ñức trinh (chính và bền) thì Khôn hơi khác: tuy chính và bền nhưng phải thuận. Văn Vương dùng con ngựa cái ñể “tượng” Không: ngựa là giống mạnh mà ngựa cái có tính thuận theo ngựa ñực. Cũng vì Khôn có ñức thuận, cho nên khởi xướng phải là Càn, Khôn chỉ tiếp tục công việc của Càn. Người quân tử nếu ở vào ñịa vị khôn, phải tùy thuộc người trên thì làm việc
cũng ñừng nên khởi xướng ñể khỏi lầm lẫn, chờ người ta khởi xướng rồi mới theo thì ñược việc, như vậy là có ñức dày như ñất, chở ñược muôn vật, lớn cũng không kém ñức của trời (Càn): “Quân tử dĩ tự cường bất tức” là bài học rút ra từ quẻ Càn. Chu công còn khuyên ñi về phía Tây Nam vì trên Hậu thiên bát quái Khôn ở phía Tây nam (có học giả hiểu là phía Tây và phía Nam) thì ñược bạn (hoặc ñược tiền bạc, vì chữ “bằng” cò thể hiểu là bằng hữu, cũng có thể hiểu là bằng bối: bối là vỏ sò ngao xưa dùng làm tiền, 1 bằng là 2 hoặc 10 bối) nếu ñi về phía ðông bắc thuộc dương thì mất bạn (hoặc tiền bạc). ðược quẻ này, nến theo những lời khuyên ñó mà an lòng, giữ ñức bền vững thì tốt. Câu “Quân tử hữu du vãng, tiên mê hậu ñắc” có người hiểu là: “Người quân tử có ñi ñâu thì trước lầm sau ñúng”, mà không giảng tại sao lại như vậy. Hiểu như chúng tôi ở trên thì có lý hơn, làm rõ cái ñạo “thuận tòng thì tốt” của Khôn. Chữ “du” ở trong kinh Dịch thường dùng như chữ “sở” Tác giả Văn Ngôn không giảng gì thêm chỉ tóm tắt lại: ðạo Khôn là thuận theo trời mà tiến hành không ngừng. Hào từ: 1) 乾 乾: 乾 乾, 乾 乾 乾 Sơ lục: Lý sương, kiên băng chí. Giảng: ðây là hào âm ñầu tiên trong quẻ. Âm thì lạnh, nên Chu Công ví với sương lạnh mới kết lại thì thành sương, rồi lần lần, lạnh hơn, nước sẽ ñông lại thành băng. Hao này có hàm cái ý phải thận trọng từ bước ñầu. Tiểu tượng truyện không giảng thêm, còn Văn ngôn truyện thì khuyên ta: “Nhà nào tích lũy ñiều lành thì tất có thừa phúc (ñể ñến ñời sau); nhà nào tích lũy ñiều chẳng lành thì tất có thừa tai vạ (ñể ñến ñời sau). Như việc bề tôi giết vua, con giết cha, nguyên do không ở trong một buổi sớm chiều; tất dần dà có từ lâu rồi, mà người ta không biết lo toan từ sớm vậy” (tích thiện chí gia tất hữu dư khách, tích bất thiện chi gia tất hữu dư ương: Thần thí kỳ quân, tử thí kỳ phụ, phi nhất triều nhất tịch chi cố, kỳ sở do lai giả tiệm hĩ. Do biện chi bất tảo biện dã).” Chúng ta ñể ý: hào 1 quẻ Càn, Dịch chỉ khuyên cứ ở ẩn, tu ñức luyện tài chờ thời; còn hào 1 quẻ Khôn này. Dịch răn phải ñề phòng từ ñầu, nếu không sẽ gặp họa; như vậy Dịch tin ở Dương hơn ñạo Âm, trọng Dương hơn Âm .
2) 乾 乾: 乾 乾 乾, 乾 乾 乾 乾 乾 Lục nhị: trực phương ñại, bất tập vô bất lợi. Dịch: Hào 2, âm (ðức của mình) thẳng, vuông, lớn thì chẳng phải học tập mà cũng không có gì là không lợi. Giảng: Hào này rất tốt: thể là âm, vị cũng là âm ( hào chẳn), thế là ñắc chính, cho nên bảo là có ñức thẳng (trực) nó lại ñắc trung, (ở giữa nội quái) cho nên bảo là vuông vức (phương) (1) nó lại ở trong quẻ Khôn, có qui mô lớn, nên chẳng cần học tập khó khăn mà hành ñộng nào cũng hợp ñạo lý. Văn ngôn giảng thêm: người quân tử muốn như hào 2 này mà ngay thẳng ở trong lòng thì phải có ñức kinh; vuông ở ngòai (khi tiếp vật) thì phải có ñức nghĩa. Có hai ñức kính, nghĩa ñó thì sẽ không cô lập (?). Nguyên văn: “bất cô”, Chu Hi giảng là to lớn, tức có ý cho rằng: Kính thì “trực”, nghĩa thì “phương”. Có ñủ kính và phương thì là “ñại”. Chúng tôi hiểu theo câu: ðức bất cô, tất hữu lân” (người có ñức thì không lẻ loi, tất có bạn cũng trọng ñạo ñức như mình (bạn ñây là hào 5, ứng với 2) không biết có ñúng không. 3) 乾 乾: 乾 乾 乾 乾, 乾 乾 乾 乾, 乾 乾 乾 乾 Lục tam: hàm chương khả trinh, hoặc tòng vương sự, vô thành hữu chung. Dịch: Hào 3, âm: Ngậm chứa (ñừng ñể lộ ra) ñức tốt mà giữ vững ñược, có khi theo người trên mà làm việc nước, ñừng chiếm lấy sự thành công thì sau cùng sẽ có kết quả. Giảng: Hào 3 là âm mà ở vào ñịa vị dương (lẻ), như vậy là không chính, nhưng nó vốn có ñức nhu thuận của quẻ Khôn, thêm ñược tính cương kiện của vị dương, thì lại là tốt (ñây là lẽ biến hóa của Dịch). Nó ñứng trên cùng nội quái, tức có thể có chức phận, cho nên bảo là có lúc theo bề trên làm việc nước. Nhưng nó nên nhũn, nhu thuận (ñức của Khôn) chỉ làm trọn nghĩa vụ mà ñừng chiếm lấy sự thành công thì sau cùng sẽ có kết quả. Văn ngôn bàn thêm: Ngậm chứa ñức tốt, theo người trên làm việc mà không dám chiếm lấy sự thành công, ñó là ñạo của ðất, của vợ, của bề tôi (ñịa ñạo, thê ñạo, thần ñạo). ðó là cách cư xử của người dưới ñối với người trên. 4) 乾 乾: 乾 乾, 乾 乾, 乾 乾. Lục cửu: quát nang, vô cữu, vô dự. Dịch: Hào 4 âm: như cái túi thắt miệng lại, (kín ñáo giữ gìn) thì khỏi tội lỗi mà cũng không danh dự.
Giảng: hào 4 là âm ở ñịa vị âm trong một quẻ tòan âm, mà không ñắc trung như hào 2, ví như người quá nhu thuận, vô tài, không có chút cương cường nào. ðã vậy, mà ở sát hào 5, tức là có ñịa vị một ñại thần, tài thấp mà ñịa vị cao, nên phải thận trọng thì mới khỏi tội lỗi, an thân, mặc dầu không có danh dự gì. Hào 4 quẻ Càn cũng ở ñịa vị như hào này, nhưng là dương, có tài năng, nên còn có thể bay nhảy, tiến ñược (hoặc dược), khác nhau ở chỗ ñó. Văn ngôn cho hào này có cái tượng “âm cự tuyệt dương” (vì không có chút dương nào cả từ bản thể tới vị), như vậy là âm dương cách tuyệt nhau, trời ñất không giao nhau (thiên ñịa bế), lúc ñó hiền nhân nên ở ẩn (hiền nhân ẩn), rất thận trọng thì không bị tai họa. 5) 乾 乾: 乾 乾, 乾 乾. Lục ngũ: hoàng thường, nguyên cát. Dịch : hào 5, âm: như cái xiêm màu vàng, lớn, tốt (rất tốt). Giảng Hào 5 là hào chí tôn trong quẻ , ñắc trung. Tuy nó không ñắc chính vì là âm mà ở vị dương; nhưng ở trong quẻ Khôn,như vậy lại tốt vì có chút cương, không thuần âm, thuần nhu, như hào 4, tức là có tài, nhưng vẫn là Khiêm nhu (vì là âm). Âm còn hàm ý văn vẻ nữa, trái với dương cương kiện là võ. Cho nên Chu Công cho là hào này rất tốt, và “tượng” bằng cái xiêm màu vàng. Vàng là màu của ñất, của trung ương (hàm ý không thái quá, không bất cập) của vàng, ñồng, nên người Trung Hoa thời xưa rất quí, chỉ vua chúa mới ñược dùng màu vàng trong y phục. xiêm là một bộ phận y phục ở phía dưới, ñẹp ñẽ, hàm cái nghĩa khiêm hạ, không tự tôn. Văn ngôn bàn thêm: người quân tử có ñức trung (màu vàng) ở trong mà thông suốt ñạo lý, ở ngôi cao mà vẫn khiêm, tự coi mình ở thể dưới (như cái xiêm); như vậy là chất tốt ñẹp ở bên trong mà phát ra bề ngòai, làm nên sự nghiệp lớn, tốt ñẹp như vậy là cùng cực. Như vậy Dịch tuy coi âm (Khôn) không quí bằng dương (Càn), nhưng có lúc coi trọng ñức khiêm nhu, mà Dịch cho là ñức của người văn minh. Tinh thần ñó là tinh thần hiếu hòa, trọng văn hơn võ. Hào 5 quẻ Càn, Chu Công cho là ñại quí (long phi tại thiên) nhưng chỉ bảo: “Lợi kiến ñại nhân”; còn hào 5 quẻ không thì khen là”nguyên cát” hào tốt nhất trong Kinh Dịch, là có nghĩa vậy. 6) 乾 乾: 乾 乾 乾 乾, 乾 乾 乾 乾. Lục thượng: Long chiến vu dã, kỳ huyết huyền hoàng. Dịch: Hào trên cùng âm : Như rồng ñánh nhau ở ñồng nội, ñổ máu ñen máu vàng.
Giảng: hào này âm lên tới ñiểm cực thịnh. Âm dương tuy bổ túc nhau, nhưng bản thể vẫn là ngược nhau, ñối ñịch nhau. Khi âm cực thịnh, dương cũng vậy ( hào 6 quẻ Càn) thì hai bên tất tranh nhau, và cả hai ñều bị hại. ðạo ñến ñó là cùng rồi. cũng vẫn cái nghĩa thịnh cực thì suy như hào 6 quẻ Càn. Văn ngôn: không giảng gì khác, chỉ cho biết rằng “huyền hoàng”: là sắc của trời ñất, âm dương . Cao Hanh ngờ rằng hai chữ ñó [䷀ ䷀] thời xưa dùng như hai chữ [ ] (vì ñọc như nhau) và có nghĩa là chảy ròng ròng. Không rõ thuyết nào ñúng, nhưng ñại ý vẫn là tai hại cả cho hai bên. 7) 乾 乾: 乾 乾 乾. Dụng lục: Lợi vĩnh trinh. Dịch: (nghĩa từng chữ) dùng hào âm: phải (nên) lâu dài, chính và bền. Giảng: Hai chữ “dụng lục” ở ñây cũng như hai chữ “dụng cửu” ở quẻ Càn rất tối nghĩa, và câu 7 này mỗi nhà giảng một khác. Dưới ñây tôi chỉ ñưa ra ba thuyết: • Thuyết của tiên nho: sáu hào âm biến ra sáu hào dương, tức Thuần khôn biến thành Thuần Càn, như một người nhu nhược biến ra một người cương cường, cho nên bảo là: phải (nên) lâu dài, chính và bền. • Thuyết của Cao Hanh: hỏi về việc cát hay hung lâu dài, mà ñược “hào” này thì lợi. • Thuyết của Tào Thăng: Khôn thuận theo Càn cho nên gọi là lợi; Không ñộng thì mở ra, tĩnh thì ñóng lại. Cho nên bảo chính và bền, ý muốn nói: ñạo Khôn ñơn giản mà tác tác thành vạn vật. Chú ý: chỉ hai quẻ Càn và Khôn là có Văn ngôn truyện, Dụng Cửu và dụng Lục; từ quẻ sau trở ñi không còn những tiết ñó nữa.
Nguyễn Hiến Lê Kinh dịch - ðạo của người quân tử 3. QUẺ THỦY LÔI TRUÂN (|:::|:) Ngọai quái (ở trên) là Khảm, nội quái (ở dưới) là Chấn. Khảm là thủy (mà cũng là vân: mây), chấn là lội (sấm) cho nên quẻ này gọi là Thủy lôi (hoặc Vân Lôi), có nghĩa là Truân
䷀ Theo Tự quái truyện thì sở dĩ sau hai quẻ Càn, Khôn tới quẻ Truân là vì có trời ñất rồi vạn vật tất sinh sôi nảy nở ñầy khắp, mà lúc sinh sôi ñó là lúc khó khăn. Chữ Truân [䷀] có cả hai nghĩa ñó: ñầy và khó khăn 乾 : 乾, 乾, 乾, 乾, 乾 乾 乾 乾 乾, 乾 乾 乾 乾 Truân: Nguyên, hanh, lợi , trinh, vật dụng hữu du vãng, lợi kiến hầu. Dịch: Gặp lúc gian truân, có thể hanh thông lắm (nguyên hanh), nếu giữ vững ñiều chính (trái với tà) và ñừng tiến vội, mà tìm bậc hiền thần giúp mình (kiến hầu là ñề cử một người giỏi lên tước hầu). Giảng: Thóan truyện và ðại tượng truyện giảng ñại ý như sau: Tượng quẻ này là sấm (Chấn) ở dưới mà trên mưa (Khảm), tức có nghĩa ñộng ở trong chốn hiểm, (Khảm là nước có nghĩa là hiểm trở) (1) cho nên có nghĩa là truân. Lại thêm: nội quái có một hào dương (cương) hai hào âm (nhu); ngọai quái cũng thế; như vậy là cương nhu, dương âm bắt ñầu giao nhau ñể sinh vạn vật màl úc ñầu bao giờ cũng gian nan: truân. Trong lúc gian nan mà hành ñộng thì có thể tốt, nhưng phải kiên nhẫn giữ ñiều chính; ñừng vội hành ñộng mà trước hết nên tìm người tài giỏi giúp mình. Người tài ñứng ra cáng ñáng lúc ñầu (người mình cất nhắc lên tước hầu) ñó là hào 1 dương . Dương thì cương, có tài; hào 1 lại là hào chủ yếu torng nội quái (chấn) có nghĩa họat ñộng. buổi ñầu
gian nan thì ñược người ñó, tỉ như lập ñược một ñòan thể có nhiều người có tài kinh luân, thì mọi việc sẽ làm ñược tốt. ðó là ý nghĩa quẻ Truân. Hào Từ: 乾 乾: 乾 乾, 乾 乾 乾, 乾 乾 乾 ䷀ Sơ cửu: Bàn hoàn, lợi cư trinh, lợi kiến hầu. Dịch: Hào 1, dương : còn dùng dằng, giữ ñược ñiều chính thì lợi, ñược ñặt lên tước hầu (nghĩa là ñược giao cho việc giúp ñời lúc gian truân) thì lợi. Giảng: Như trên tôi ñã nói, hào này là dương, tượng người có tài, lại ñắc chính vì dương ở dương vị, cho nên giữ ñược ñiều chính và có lợi; sau cùng nó là dương mà lại dưới hai hào âm trong nội quái, có cái tượng khiêm hạ, ñược lòng dân. Vậy là người quân tử mới ñầu tuy còn do dự, sau sẽ ñược giao cho trọng trách giúp ñời. 乾 乾: 乾 乾 乾 乾, 乾 乾 乾 乾, 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾, 乾 乾 乾 乾 乾 Lục nhị: Truân như, chuyên như, thừa mã ban như. Phỉ khấu hôn cấu, nữ tử trinh bất tự, thập niên nãi tự. Dịch : hào 2, âm : Khốn ñốn khó khăn như người cưỡi ngựa còn dùng dằng lẫn quẩn (Nhưng hào 1 kia) không phải là kẻ cướp, chỉ là muốn cầu hôn với mình thôi. Mình cứ giữ vững chí, ñừng chịu, mười năm nữa sẽ kết hôn (với hào 5). Giảng: Hào 2, âm, vừa ñắc trung lẫn ñắc chính, lại ứng với hào 5 cũng ñắc trung ñắc chính ở trên, như vậy là tốt. Chỉ hiềm cách xa hào 5 mà lại ở sát ngay trên hào 1, dương , bị 1 níu kéo, cho nên còn ở trong cảnh truân chuyên (khó khăn). Nhưng ñừng ngại, hào 1 có tư cách quân tử , không phải là kẻ xấu muốn hảm hại mình, chỉ muốn cưới mình thôi (1 là dương, 2 là âm). ðừng nhận lời, cứ giữ vững chí, mươi năm nữa sẽ kết hôn với hào 5. Chữ tự [ ䷀ ] ở ñây nghĩa là gả chồng. Theo kinh Lễ, con gái tới tuổi gã chồng thì cài trâm và ñặt tên tự. 乾 乾: 乾 乾, 乾 乾, 乾 乾 乾 乾 乾乾 乾 乾 乾, 乾 乾 乾, 乾 乾 乾 Lục tam: Tức lộc, vô ngu, duy nhập vu lâm trung. Quân tử cơ, bất như xả, vãng lận. Dịch: Hào 3 âm: ñuổi hươu mà không có thợ săn giúp sức thì chỉ vô sâu trong rừng thôi (không bắt ñược). Người quân tử hiểu cơ sự ấy thì bỏ ñi còn hơn, cứ tíếp tục tiến nữa thì sẽ hối hận. Giảng: Hào 3 là âm, ở dương vị, bất chính bất trung; tính chất ñã không tốt mà ở vào thời
truân; hào 6 ở trên cũng là âm nhu không giúp ñược gì mình, như vậy mà cứ muốn làm càn, như người ham ñuổi hươu mà không ñược thợ săn giúp (chặn ñường con hươu, ñuổi nó ra khỏi rừng cho mình bắt) thì mình cứ chạy theo con hươu mà càng vô sâu trong rừng thôi. Bỏ ñi là hơn. 乾 乾: 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾, 乾 乾, 乾 乾 乾 乾 Lục tứ: Thừa mã ban như. Cầu hôn cấu, vãng cát, vô bất lợi. Dịch: Hào 4, âm: cưỡi ngựa mà dùng dằng. Cầu bạn trăm năm (hay ñồng tâm) ở dưới (ở xa) thì không gì là không tốt. Giảng: Hào này âm nhu, ñắc chính là người tốt nhưng tài tầm thường, gặp thời Truân không tự mình tiến thủ ñược. Tuy ở gần hào 5, muốn cầu thân với 5, nhưng 5 ñã ứng với 2 rồi, thế là 4 muốn lên mà không ñược, như người cưỡi ngựa muốn tiến mà dùng dằng. Chu Công khuyên hào 4 nên cầu hôn với hào 1 ở dưới thì hơn: (vì 1 có tài ñức) mà cùng nhau giúp ñời, không gì là không lợi. Chúng ta ñể ý: cặp 5-2 rất xứng nhau, cả hai ñều ñắc chính, ñắc trung, rất ñẹp, cặp 4-1 không ñẹp bằng: 4 bất trung, kém 2; cho nên phải kết hợp với 1 ở dưới, 1 tuy ở dưới mà ñắc chính, như vậy là xứng ñôi. ðó là luật: “dĩ loại tụ”, họp với nhau thì phải xứng nhau, ñồng tâm, ñồng ñạo. 乾 乾: 乾 乾 乾; 乾 乾 乾, 乾 乾 乾 乾 Cửu ngũ: Truân kì cao; tiểu trinh cát, ñại trinh hung Dịch: Hào 5, dương: Ân trạch không ban bố ñược (nguyên văn: dầu mỡ (cao) không trơn (truân), chỉnh ñốn việc nhỏ thì tốt, việc lớn thì xấu. Giảng: Hào cửu ngũ này vừa chính vừa trung, ở ñịa vị chí tôn, ñáng lẽ tốt; nhưng vì ở trong thời gian truân (quẻ Truân) lại ở giữa ngọai quái là Khảm, hiểm, nên chỉ tốt vừa thôi. Hào 2 tuy ứng với nó nhưng âm nhu , không giúp ñược nhiều; lại thêm hào 1 ở dưới, có tài ñức, ñược lòng dân, uy quyền gần như lấn 5, mà ân trạch của 5 không ban bố khắp nơi ñược. Cho nên 5 phải lần lần chỉnh ñốn các việc nhỏ ñã, ñừng vội làm việc lớn mà hỏng. Nghĩa là tuy có tài ñức, có ñịa vị, nhưng cũng phải ñợi có thế có thời nữa. 乾乾: 乾 乾 乾 乾, 乾 乾 乾 乾 乾 Thượng lục: Thừa mã ban như, khấp huyết liên như. Dịch: Hào trên cùng âm. Cưỡi ngựa mà dùng dằng, khóc tới máu mắt chảy ñầm ñìa.
Giảng: Hào này ở trên cùng, là thời gian truân tới cực ñiểm. Nếu là hào dương (có tài trí) thì gian truân cùng cực sẽ biến thông; nhưng hào này là hào âm, bất tài, bất trí, nhu nhược, chỉ biết lên lưng ngựa rồi mà vẫn dùng dằng mà khóc ñến chảy máu mắt (Hào tuy ứng với hào 6 nhưng cũng âm nhu, chẳng giúp ñược gì.) ðọc xong ba quẻ ñầu này chúng ta cũng ñã thấy: thể của hào chỉ cò: âm và dương, vị của hào chỉ có 6: từ hào sơ ñến hào thượng; nhưng ý nghĩa mỗi hào rất thay ñổi, tùy ý nghĩa của trọn quẻ, cho nên hào 1 dương quẻ Càn không giống hào 1 dương quẻ Truân; hào 5 dương quẻ Truân cũng không giống hào 5 dương quẻ Càn; hào 2 âm quẻ Khốn không giống hào ñó quẻ Truân, hào 6 âm quẻ Truân cũng không giống hào ñó qủe khôn. ý nghĩa của quẻ quyết ñịnh ý nghĩa của hào, nói cách khác: quẻ là cái thời chung của các hào, mà hào là mỗi việc, mỗi hoàn cảnh trong thời chung ñó.
Nguyễn Hiến Lê Kinh dịch - ðạo của người quân tử 4. Quẻ SƠN THỦY MÔNG (:|:::|) Trên là Cấn (núi) dưới là Khảm (nước)
䷀ Quẻ số 3 là Truân, lúc vạn vật mới sinh. Lúc ñó vạn vật còn non yếu, mù mờ, cho nên quẻ 4 này là Mông. Mông có hai nghĩa: non yếu và mù mờ Thoán từ : 乾: 乾, 乾乾 乾 乾 乾, 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾, 乾 乾 乾, 乾 乾 乾 乾 乾乾 乾 乾 Mông: Hanh, Phỉ ngã cầu ñồng mông, ñồng mông cầu ngã. Sơ phệ cáo, tái tam ñộc, ñộc tắc bất cáo. Lợi trinh. Dịch: trẻ thơ ñược hanh thông. Không phải ta tìm trẻ thơ mà trẻ thơ tìm ta. Hỏi (bói) một lần thì bảo cho, hỏi hai ba lần thì là nhàm, nhàm thì không bảo. Hợp với ñạo chính thì lợi (thành công). Giảng : Theo nghĩa của quẻ thì cấn là ngưng, Khảm là hiểm. Ở trong (nội quái) thì hiểm, mà ở ngoài (ngoại quái) thì ngưng, không tiến ñược, tỏ ra ý mù mờ, cho nên gọi là Mông. Xét theo hình tượng thì ở trên có núi (Cấn), dưới chân núi có nước sâu (khảm), cũng có nghĩa tối tăm (Mông). Cũng có thể giảng là dưới chân núi có suối nước trong, tức như hạng người còn nhỏ (khi thành sông mới là lớn), hạng “ñồng mông”, cho nên gọi quẻ này là Mông (mông có nghĩa là non yếu). ðặc biệt quẻ này chỉ chú trọng vào hào 2 và hào 5. Hào 2 là dương cương, ñắc trung làm
chủ nội quái, ñáng là một vị thầy cương nghị, khải mông (tức mở mang cái tối tăm) cho trẻ. Hào ñó ứng với hào 5 âm nhu thuận mà cùng ñắc trung, là tượng học trò ngoan. Vậy là thầy trò tương ñắc, sự học hành tất có kết quả tốt, cho nên quẻ này có ñức hanh thông. Tư cách của thầy cương, của trò nhu, cho nên thầy không phải cầu trò, mà trò phải cầu thầy. Và khi dạy, trò hỏi một lần thì bảo, nếu hỏi 2, 3 lần thì là nhàm, không bảo. Giữ ñược ñạo chính (hoặc bồi dưỡng chính nghĩa) thì lợi thành công. Hào từ : 1. 乾 乾: 乾 乾, 乾 乾 乾 乾, 乾 乾 乾 乾, 乾 乾 乾乾 Sơ lục: phát mông, lợi dụng hình nhân, Dụng thoát chất cốc, dĩ vãng lận. Dịch: Hào 1, âm: mở mang cái tối tăm (cho hạng người hôn ám) thì nên dùng hình phạt cốt cho họ thoát khỏi gông cùm, nhưng ñừng ñi quá mức sẽ hối tiếc. Giảng: Hào âm này vị ở thấp nhất trong quẻ Mông là tượng kẻ hôn ám nhất, phải dùng hình phạt trừng trị mới cởi cái gông cùm (vĩ vật dục) cho họ ñược; khi có kết quả rồi thì thôi, ñừng quá dùng hình phạt mà sẽ ân hận. Chữ : "dụng hình nhân", dịch sát là dùng người coi về hình, tức dùng hình phạt. 2. 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 Cửu nhị: Bao mông cát, nạp phụ cát, tử khắc gia. Dịch: Hào, dương: Bao dung kẻ mờ tối, dung nạp hạng người nhu ám như ñàn bà, tốt; (ở ngôi dưới mà gánh vác việc trên) như người con cai quản ñược việc nhà. Giảng: Hào 2 dương, cương cường, nhưng ñắc trung cho nên bảo là có ñức bao dung; nó làm chủ nội quái, thống trị cả bốn hào âm, cho nên bảo nó dung nạp ñược các hào âm, tức hạng người nhu ám như ñàn bà, nó ở dưới thấp mà lại là hào quan trọng nhất trong quẻ, nên ví nó như người con cai quản ñược việc nhà. Tóm lại hào này tốt. Phan Bội Châu giảng ba chữ “tử khắc gia”cách khác: Cụ cho hào 5 ở ñịa vị tôn trong quẻ trên (ngoại quái) tức như cha trong nhà, hào 2 ở dưới, tức như con. Cha nhu nhược (vì là âm), con cương cường sáng suốt (vì là dương), cảm hóa ñược cha mà cha hết hôn ám, như vậy là con chỉnh lý ñược việc nhà. Cao Hanh chỉ ñứng về phương diện bói, mà không ñứng về phương diện ñạo lý, không cho Kinh Dịch có ý nghĩa triết lý, xử thế, cho nên hiểu khác hẳn: giảng “nạp phụ” là cưới vợ cho con “tử khắc gia” là con thành gia thất, ñó là cái việc tốt của người làm bếp mắt không có ñồng tử (bao mông, theo ông là : bào mông, bào là người làm bếp, mông là mắt
không có ñồng tử). ðại khái cách hiểu của Cao Hanh như vậy, xin ñơn cử làm thí dụ. 3. 乾 乾: 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾, 乾 乾 乾乾 Lục tam: Vật dụng thủ nữ kiến kim phu. Bất hữu cung, vô du lợi. Dịch : hào 3, âm: ñừng dùng hạng con gái thấy ai có vàng bạc là (theo ngay) không biết thân mình nữa; chẳng có lợi gì cả. Giảng: Hào 3 là âm nhu (ở trong quẻ Mông, là hôn ám) bất trung, bất chính, cho nên ví với người con gái không có nết, bất trinh, ham của. Mà hạng tiểu nhân thấy lợi quên nghĩa cũng vậy (âm còn có nghĩa là tiểu nhân). Phan Bội Châu cho hào này xấu nhất; hạng người nói trong hào không ñáng dùng, không ñáng giáo hóa nữa. 4. 乾 乾 : 乾, 乾, 乾 乾 Lục tứ : Khốn, mông, lận. Dịch: Hào 4, âm: Bị khốn trong vòng hôn ám, hối tiếc. Giảng: Quẻ Mông chỉ có hào 2 và 6 là dương cương, có thể cởi mở sự hôn ám ñược, còn hào 4 kia ñều là âm hết. Hào 4 này cũng hôn ám như hào 3, nhưng còn tệ hơn hào 3 vì ở xa hào 2 dương (hào 3 còn ñược ở gần hào 2 dương ), mà chung quanh ñều là âm hết (hào 3 và hào 5), như bị nhốt trong vòng hôn ám, tất bị khốn sẽ phải hối tiếc, xấu hổ. Tiểu tượng truyện giảng: nó phải hối tiếc, xấu hổ vì chỉ một mình nó trong số bốn hào âm là ở xa các hào “thực” tức các hào dương. Hào dương là nét liền, không khuyết ở giữa, nên gọi là “thực” (ñặc, ñầy) hào âm là vạch ñứt, khuyết ở giữa nên gọi là “hư” ; “thực” tượng trưng người có lương tâm “hư” tượng người không có lương tâm. 5. 乾 乾: 乾 乾 乾 乾 Lục ngũ: ðồng mông cát. Dịch: Hào 5, âm: Bé con, chưa biết gì (nhưng dễ dạy), tốt. Giảng: hào 5 này là hào âm tốt nhất như chúng tôi ñã nói khi giảng Thóan từ của Văn Vương, vì nó có ñức nhu (âm) trung (ở giữa ngọai quái), lại ứng với hào 2 cương ở dưới, có thể ví nó với ñứa trẻ dễ dạy, biết nghe lời thầy (hào 2). Phan Bội Châu coi hào này như ông vua (vì ở ngôi cao quí nhất trong quẻ) biết tín nhiệm hiền thần (hào 2). 6. 乾 乾: 乾 乾 乾 乾 乾 乾 , 乾 乾 乾.
Thượng cửu: Kích mông bất lợi vi khấu, lợi ngự khấu. Dịch : Hào trên cùng, dương : phép trừ cái ngu tối mà nghiêm khắc quá thì kẻ mình dạy dỗ sẽ phẫn uất, có thể thành giặc, như vậy không có lợi, ngăn ngừa giặc ở ngoài (tức những vật dục quyến rũ kẻ ñó) thì có lợi. Giảng: Hào này ở trên cùng quẻ Mông, có nghĩa sự ngu tối tới cùng cực; nó là dương, ở trên cùng, mà bất trung, cho nên tuy có tài mở mang sự ngu tối nhưng quá nghiêm khắc, làm cho kẻ ngu tối phẫn uất, phản kháng, bất tuân giáo hóa, có thể thành giặc, có hại (chữ “khấu có cả hai nghĩa: giặc, có hại), nên tìm cách ngăn ngừa những vật dục quyến rũ nó thì hơn; mà “cả thầy lần trò ñều thuận ñạo lý (thượng hạ thuận dã, Tiểu tượng truyện). Quẻ này nói về cách giáo hóa, cần nghiêm (hào 1) nhưng không nên nghiêm khắc quá mà nên ngăn ngừa lỗi của trẻ (hào 6).
Nguyễn Hiến Lê Kinh dịch - ðạo của người quân tử 5. QUẺ THỦY THIÊN NHU (|||:|:) Trên là Khảm (nước), dưới là Càn (trời)
䷀
Quẻ trên là Mông, nhỏ thơ; nhỏ thơ thì cần ñược nuôi bằng thức ăn, cho nên quẻ này là Nhu. Chữ Nhu này [ ䷀ ] là chữ nhu trong “nhu yếu phẩm”, những thứ cần thiết, tức thức ăn. Tự quái truyện giảng như vậy. Nhưng Thoán Từ thì lại giải thích khác: Nhu ñây còn có nghĩa nữa là chờ ñợi, và theo cái tượng của quẻ thì phải hiểu là chờ ñợi. * Thoán từ : 乾: 乾 乾, 乾 乾, 乾, 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 Nhu: Hữu phu, quang hanh, trinh, cát. Lợi thiệp ñại xuyên. Dịch: Chờ ñợi: có lòng thành thực tin tưởng, sáng sủa, hanh thông, giữ vững ñiều chính thì tốt. “Dù gặp việc hiểm như qua sông cũng sẽ thành công. Giảng: Nội quái là Càn, cương kiện, muốn tiến lên nhưng gặp ngoại quái là Khảm (hiểm) chặn ở trên, nên phải chờ ñợi. Hào làm chủ trong quẻ này là hào 5 dương, ở vị chí tôn (ở quẻ này nên hiểu là ngôi của trời – theo Thoán truyện) mà lại trung, chính; cho nên có cái tượng thành thực, tin tưởng,
sáng sủa, hanh thông; miễn là chịu chờ ñợi thì việc hiểm gì cũng vượt ñược mà thành công. ðại tượng truyện giải thích cũng ñại khái như vậy: dưới là Càn, trời, trên là Khảm, mây (Khảm còn có nghĩa là mây); có cái tượng mây ñã bao kín bầu trời, thế nào cũng mưa; cứ “ăn uống yến lạc” (ẩm thực yến lạc) yên vui di dưỡng thể xác và tâm chí mà ñợi lúc mưa ñổ.
Hào từ: 1. 乾 乾: 乾 乾 乾, 乾 乾 乾 , 乾 乾 . Sơ cửu: Nhu vu giao, lợi dụng hằng, vô cữu. Dịch: Hào 1 là dương, cương kiện, sáng suốt mà ở xa ngoại quái là Khảm, tức xa nước, xa chỗ hiểm (cũng như còn ở ngòai thành, không gần sông nước), ñừng nóng nảy xông vào chỗ hiểm nạn, cứ chịu chờ ñợi thì không có lỗi. Chu Công khuyên như vậy vì hào dương này không ñắc trung mà có ý muốn tiến. 2. 乾 乾: 乾 乾 乾 , 乾 乾 乾 , 乾 乾 乾 Cửu nhị: Nhu vu sa, tiểu hữu ngôn, chung cát. Dịch: Hào 2, dương: ðợi ở bãi cát, tuy có khẩu thiệt một chút, nhưng sau sẽ tốt. Giảng: Hào này ñã gần quẻ Khảm hơn, ví như ñã tới bãi cát ở gần sông, chưa tới nỗi sụp hiểm; mà hào lại ñắc trung, cho nên tuy là dương cương mà biết khôn khéo, ung dung, không nóng nảy như hào 1, cho nên dù có ñiều tiếng nho nhỏ, rốt cuộc cũng vẫn tốt. 3. 乾 乾 : 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾乾 Cửu tam: Nhu vu nê, trí khấu chí. Dịch: Hào 3, dương : ñợi ở chỗ bùn lầy, như tự mình vời giặc ñến. Giảng: Hào này ñã ở sát quẻ Khảm, tuy chưa sụp xuống nước, nhưng ñã ở chỗ bùn lầy rồi; thể của nó là dương cương, vị của nó cũng là dương, mà lại không ñắc trung, có cái “tượng rất táo bạo nóng nảy, làm càn, tức như tự nó vời giặc ñến, tự gây tai họa cho nó. Nếu nó biết kính cẩn, thận trọng thì chưa ñến nỗi nào, vì tai họa vẫn còn ở ngoài (ở ngoại quái) (theo tiểu tượng truyện).
4. 乾 乾 : 乾 乾 乾, 乾 乾 乾 ䷀ Lục tứ: Nhu vu huyết, xuất tự huyệt. Dịch: Hào 4, âm: như ñã chờ ñợi ở chỗ lưu huyết mà rồi ra khỏi ñược. Giảng: hào này ñã bắt ñầu vào quẻ Khảm, tức chỗ hiểm (như vào chỗ giết hại), nhưng nhờ nó là âm, nhu thuận lại ñắc chính (ở vị âm) , nên tránh ñược họa. 5. 乾 乾 : 乾 乾 乾 乾, 乾 乾 乾 Cửu ngũ: Nhu vu tửu thực, trinh cát. Dịch: Hào 5, dương: Chờ ñợi ở chỗ ăn uống no say (chỗ yên vui), bền giữ ñức trung chính thì tốt. Giảng: Hào 5, ñịa vị tôn quí, mà là dương cương trung chính, cho nên tốt, nhưng muốn hạnh phúc ñược bền thì phải giữ ñức trung chính. 6.乾 乾:乾 乾 乾 乾 , 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 , 乾 乾 , 乾 乾 乾 Thượng lục: Nhập vu huyệt, hữu bất tốc chi khách tam nhân lai, kính chi, chung cát.
Dịch: Hào trên cùng, âm: Vào chỗ cực hiểm rồi, nhưng có ba người khách thủng thẳng tới, biết kính trọng họ thì sau ñựơc tốt lành. Giảng: Hào này ở trên cùng ngọai quái là Khảm, cho nên bảo là chỗ cực hiểm. Nó có hào 3 ở dưới ứng với nó, hào 3 là dương , kéo theo cả hào 1 và 2 cũng là dương, cho nên nói là có 3 người khách sẽ tới; họ không tới ngay ñược vì họ ở xa hào 6, cho nên nói là họ thủng thẳng sẽ tới. Hào 6 âm, có ñức Khiêm, nhu thuận, biết trong và nghe theo ba vị khách ñó, cho nên cuối cùng sẽ ñược họ cứu ra khỏi chỗ hiểm mà ñược tốt lành. Tiểu tượng truyện: bàn thêm: Tuy hào 6 không xứng vị (bất ñáng vị), nhưng không ñến nỗi thất bại lớn. Chu Hi hiểu chữ “vị” ñó , là ngôi chẵn (âm vị) ; hào âm ở âm vị, là “ñáng” chứ sao lại “bất ñáng”, cho nên ông bảo là :”chưa hiểu rõ” (vị tường). Phan Bội Châu hiểu chữ “vị” là ngôi cao hay thấp; hào 6 ở trên cùng, tức là ngôi cao nhất, mà là âm nhu, bất tài, cho nên bảo “bất ñáng” là phải . +
Quẻ này chỉ cho ta cách xử thế khi chờ ñợi, tùy họa ở gần hay ở xa, cốt nhất là ñừng nóng nảy, mà phải giữ trung chính. Chúng ta ñể ý: hào 5 ở giữa quẻ Khảm, tức giữa cơn nguy hiểm mà Chu Công vẫn cho là tốt chỉ vì hào ñó cương mà trung chính, nghĩa là cương một cách vừa phải, sáng suốt, chính ñáng.
Nguyễn Hiến Lê Kinh dịch - ðạo của người quân tử 6. QUẺ THIÊN THỦY TỤNG (:|:|||) Trên là Càn (trời), dưới là Khảm (nước) ngược hẳn với quẻ 5.
䷀ Tự quái truyện ñã cho Nhu là ăn uống, cho nên giảng rằng vì (vấn ñề) ăn uống mà người ta sinh ra tranh nhau, rồi kiện nhau, cho nên sau quẻ Nhu là quẻ Tụng (có nghĩa là kiện cáo) Thoán từ: 乾 乾 乾 乾 , 乾, 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾乾 Tụng: Hữu phu, trất, dịch. Trung cát, chung hung Lợi kiến ñại nhân, bất lợi thiệp ñại xuyên. Dịch: Kiện cáo vì mình tin thực mà bị oan ức (trất), sinh ra lo sợ (dịch). Nếu giỡ ñạo trung (biện bạch ñược rồi thì thôi) thì tốt lành,nếu kiện cho ñến cùng thì xấu. Tìm ñược bậc ñại nhân (công minh) mà nghe theo thì chỉ có lợi, nếu không thì như lội qua sông lớn (nguy), không có lợi. Giảng: Theo tượng quẻ này có thể giảng: người trên ( quẻ Càn) là dương cương, áp chế người dưới,mà người dưới ( quẻ Khảm) thì âm hiểm, tất sinh ra kiện cáo, hoặc cho cả trùng quái chỉ là một người, trong lòng thì nham hiểm (nội quái là Khảm), mà ngoài thì cương cường (ngoại quái là Càn), tất sinh sự gây ra kiện cáo. Thoán từ của Chu Công không hiểu hai cách ñó mà cho quẻ này là trường hợp một người có lòng tin thực (hữu phu) mà bị oan ức, vu hãm, không có người xét rõ cho, cho nên lo
sợ, phải ñi kiện. Nếu người ñó giữ ñạo trung như hào 2 (ñắc trung), nghĩa là minh oan ñược rồi thì thôi, thì sẽ tốt, nếu cứ ñeo ñuổi cho tới cùng, quyết thắng, không chịu thôi, thì sẽ xấu. Quẻ khuyên người ñó nên ñi tìm bậc ñại nhân công minh (tức hào 5 - ứng với hào 2, vừa trung ,chính, vừa ở ngôi cao), mà nghe lời người ñó thì có lợi; nếu không thì là tự mình tìm sự nguy hại, như lội qua sông lớn. ðại tượng truyện ñưa ra một cách giảng khác nữa: Càn (trời) có xu hướng ñi lên; Khảm (nước) có xu hướng chảy xuống thấp, như vậy là trái ngược nhau, cũng như hai nơi bất ñồng ñạo, tranh nhau mà sinh ra kiện cáo. Và ðại tượng truyện khuyên người quân tử làm việc gì cũng nên cẩn thận từ lúc ñầu ñể tránh kiện cáo. Hào từ: 1. 乾 乾: 乾 乾 乾 乾 , 乾 乾 乾 , 乾 乾 乾 Sơ lục: Bất vinh sở sự, tiểu hữu ngôn, chung cát. Dịch: Hào 1 âm: ñừng kéo dài (vụ kiện) làm gì, tuy bị trách một chút, nhưng sau ñược tốt. Giảng: Hào 1, âm nhu ở dưới, ñược hào 4 cương kiện ở trên ứng viện, tức là có chỗ dựa; nhưng ñừng nên ỷ thế sinh sự kéo dài vụ kiện; có bị trách một chút thì cũng thôi, kết quả ñược biện minh, thế là tốt. 2. 乾 乾: 乾 乾 乾 , 乾 乾 乾. 乾 乾 乾 乾 乾 乾, 乾 乾乾 Cửu nhị: Bất khắc tụng, qui nhi bô. Kì ấp nhân tam bách hộ, vô sảnh. Dịch: Hào 2, dương : không nên kiện, lui về mà tránh ñi, ấp mình chỉ có ba trăm nóc nhà thôi (ý nói ñịa vị mình thấp, thế mình nhỏ), như vậy thì không bị họa. Giảng: Trong phần I, chương IV, chúng tôi ñã nói: các hào ứng với nhau (1 với 4, 2 với 5, 3 với 6) phải một dương một âm thì mới có “tình” với nhau, mới ñứng vào một phe, viện trợ nhau, tức trường hợp hào 1 và hào 4 quẻ này; nếu cả hai cùng là dương hay là âm thì tuy ứng nhau ñấy, nhưng có thể kị nhau, cũng như hào 2 và hào 5 quẻ này. Hai hào này ñều là dương cả, cho nên coi là ñịch nhau, ñứng vào hai phe ở trong quẻ tụng (kiện cáo). Hào 2 ở dưới, trung chứ không chính, ở giữa nội quái là Khảm (hiểm) lại bị hai hào âm 1 và 3 vậy, nên thế yếu, muốn kiện hào 5 (vì 2 có tính dương cương) nhưng thế không ñịch nổi, vì 5 trung , chính lại ở ngôi cao. Dưới kiện trên khác gì trứng chọi ñá, không nên, thà
rút lui về, tránh ñi còn hơn, như vậy không bị tội lỗi. Tiểu tượng truyện còn dặn thêm: nếu dưới mà kiện trên, tai họa tới là tự mình vơ lấy ñấy: hoạn chí xuyết (cũng ñọc là chuyết, là ñoát) dã: Phan Bội Châu giảng hào này, dẫn việc Nguyễn Hoàng muốn kình với Trịnh Kiểm (sự thực Trịnh Kiểm muốn hại Nguyễn Hoàng, Nguyễn Hoàng sợ), cho người hỏi ý kiến Nguyễn Bỉnh Khiêm, Nguyễn Bỉnh Khiêm ñáp: “Hoành sơn nhất ñái, vạn ñại dung thân”, có ý khuyên nên trốn tránh vào Nam cho thoát nạn; ñó là ý nghĩa ba chữ “qui nhi bô” trong hào này. 3. 乾 乾 : 乾 乾 乾, 乾 乾, 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 , 乾 乾. Lục tam: Thực cựu ñức, trinh lệ, Chung cát; hoặc tòng vương sự, vô thành. Dịch: Hào 3 âm, Cứ (yên ổn) hưởng cái ñức (ân trạch) cũ của mình (Chu Hi hiểu là giữ cái nếp cũ), ăn ở cho chính ñáng mà thường ñể lòng lo sợ thì kết quả sẽ tốt; nếu phải ñi theo làm với người trên (chữ vương ở ñây trở người trên, không nhất ñịnh là vua), thì cũng ñừng mong thành công. Giảng: Hào 3 ñã âm nhu lại bất chính (vì hào âm mà ở ngôi dương, ở chông chênh trên cùng quẻ Khảm (hiểm), chung quanh ñều là kẻ thích gây sự, kiện cáo (vì hào 2 và 4 ñều là dương), cho nên 3 thường phải lo sợ (lệ), nếu hiểu vậy mà biết giữ gìn thì rốt cuộc sẽ yên ổn. Hào 3 có hào 5 ở trên ứng và có “tình” với mình, 6 là dương cương lại là bề trên (ngôi cao), nên có khi lôi kéo 3 theo nó; trong trường hợp ñó, 3 nên an phận thủ thường, cứ phục tùng 6, ñừng mong thành công (chẳng hạn 6 muốn ñứng ra kiện, kéo 3 theo thì 3 chỉ nên giúp 6 lấy lệ thôi, ñừng ham lập công). 4. 乾 乾 : 乾乾 乾 , 乾 乾 乾, 乾 , 乾 乾 乾 乾 Cửu tứ: Bất khắc tụng, phục tức mệnh, du, an trinh cát. Dịch: Hào 4, dương : không thể kiện cáo ñược, trở lại theo thiên mệnh (lẽ chính ñáng), ñổi ý ñi, ở yên theo ñiều chính thì tốt. Giảng: Hào này dương cương mà bất trung, bất chính, “tượng” một người ham kiện cáo. Nhưng không thể kiện ai ñược: kiện 5 thì 5 ở trên mình, ngôi tôn, không dám kiện; kiện 3 thì 3 nhu thuận, chịu thua trứơc rồi; kiện 2 thì 2 vừa cương, chính , trung, sáng suốt, ñã tiên liệu rồi, không chịu kiện; còn 1 thì ñã về phe với 4. ðành phải bỏ ý ham kiện ñi, theo
lẽ phải, ở yên, giữ ñiều chính, như vậy thì tốt. 5. 乾 乾 : 乾, 乾 乾 乾 Cửu ngũ: Tụng, nguyên cát. Dịch: Hào 5 dương : xử kiện hay ñi kiện, ñều rất tốt. Giảng : Hào 5 này ở ngôi chí tôn, cương mà minh, trung và chính. Nếu là người xử kiện thì là bậc có ñức, có tài (như Bao Công); nếu là người ñi kiện thì gặp ñựơc quan tòa có ñức, có tài. Không gì tốt bằng. 6. 乾 乾 : 乾 乾 乾 乾 乾 , 乾 乾, 乾 乾 乾乾 Thượng cửu: hoặc tích chi bàn ñái, chung triêu, tam sỉ chi. Dịch: hào trên cùng, dương : (kiện ) may mà ñược cái ñai lớn (của quan chức) thì trong một buổi sáng sẽ bị cướp ba lần. Giảng: Hào dương này ở trên cùng quẻ Tụng là kẻ rất thích kiện, kiện tới cùng. Nó ở ngôi 6 là bất chính, cho nên dù có may ra ñược kiện, thì chẳng bao lâu cũng sẽ mất hết, rốt cuộc vẫn không lợi. * Quẻ tụng này ý nghĩa các hào rất nhất trí, sáng sủa. Trước sau chỉ là răn người ta ñừng ham tranh nhau kiện cáo: hào 3 không kiện với ai, tốt; hào 2 muốn kiện mà sau thôi không kiện, cũng tốt; hào 1 bị kiện thì nên nhường nhịn một chút, rốt cuộc sẽ tốt, duy có hào 6 bằng kiện tới cùng thì dù có thắng, cũng hóa xấu. Còn hào 5 diễn cái ý: có một Tòa án công minh thì phục cho dân biết bao.
Nguyễn Hiến Lê Kinh dịch - ðạo của người quân tử 7.QUẺ ðỊA THỦY SƯ (:|:::)
䷀
Kiện tụng là tranh nhau, tranh nhau thì lập phe, có ñám ñông nổi lên; cho nên sau quẻ Tụng tới quẻ Sư – Sư là ñám ñông, cũng có nghĩa là quân ñội. Thoán từ: 乾: 乾 , 乾 乾 乾 , 乾 乾 乾 Sư : Trinh, trượng nhân cát, vô cữu. Dịch: quân ñội mà chính ñáng (có thể hiểu là bên chí), có người chỉ huy lão thành thì tốt, không lỗi. (Có sách hảo hai chữ “trượng [ ䷀] nhân” chính là “ñại [䷀] nhân) người tài ñức) Giảng: Trên là Khôn, dưới là Khảm mà sao lại có nghĩa là ñám ñông, là quân ñội ? có 4 cách giảng: - ðại tượng truyện bảo Khôn là ñất, Khảm là nước, ở giữa ñất có nước tụ lại, tượng là quần chúng nhóm họp thành ñám ñông. - Chu Hi bảo ở dưới, Khảm là hiểm; ở trên, Khôn là thuận; người xưa gởi binh ở trong việc nông (thời bình là nông dân, nhưng vẫn tập tành võ bị, thời loạn thì thành lính), như vậy là giấu cái hiểm (võ bị) trong cái thuận (việc nông). - Chu Hi còn giảng cách nữa: hào 2 là dương, nằm ở giữa nội quái là tượng ông tướng, 5
hào kia là âm nhu, mềm mại, giao quyền cho 2 ñiều khiển quân lính (4 hào kia). Thoán truyện giảng: xuất quân là việc nguy hiểm (quẻ Khảm), ñộc hại, nhưng nếu xuất quân vì chính nghĩa (trinh chính), ñể trừ bạo an dân thì dân sẽ theo (Khôn: thuận), sẽ giúp ñỡ mình, mình sai khiến ñược, thì sẽ tốt, lập ñược nghiệp vương thống trị thiên hạ, không có tội lỗi. Hào từ: 1. 乾 乾 : 乾, 乾 乾 乾 , 乾 乾, 乾 乾 Sơ lục: sư, xuất dĩ luật, phủ tàng, hung Dịch: Hào 1, âm: Ra quân thì phải có kỷ luật, không khéo (chữ phủ tàng nghĩa là bất thiện ) thi xấu. Giảng: ðây là bước ñầu ra quân, phải cẩn thận, có kỷ luật nghiêm nhưng khéo ñể khỏi mất lòng dân, quân. 2. 乾 乾 : 乾 乾, 乾, 乾, 乾 乾 , 乾 乾 乾 乾 ䷀ Cửu nhị: Tại sư, trung, cát, vô cữu, vương tam tích mệnh. Dịch: Hào 2 dương: Trong quân, có ñức trung thì tốt, không tội lỗi, ñược vua ba lần ban thưởng. Giảng: Hào này là hào dương ñộc nhất trong quẻ, thống lĩnh quần âm. Nó ñắc cương , ñắc trung, lại ñược hào 5, âm ở trên ứng thuận với nó, như một vị nguyên thủ giao toàn quyền cho một vị tướng. Nhờ nó ñắc trung; nên tốt, không bị tội lỗi, mà ñược nhiều lần ban thưởng (có người giảng là ñược nhiều lần vua trao lệnh cho). 3. 乾 乾 : 乾, 乾 乾 乾 , 乾 乾 Lục tam: Sư, hoặc dư thi, hung. Dịch: Hào 3, âm: bất chính (vì hào âm ở ngôi dương) lại bất trung ,xấu, thất trận, có thể phải chở xác chết về . . 4. 乾 乾 : 乾, 乾 乾 , 乾 乾 乾 Lục tứ: Sư, tả thứ, vô cữu. Dịch: Hào 4, âm: Ra quân rồi mà lui về ñóng (thứ) ở phía sau (tả) không có lỗi. Giảng: hào này tuy bất trung nhưng ñắc chính, không có tài (hào âm) nhưng biết liệu sức mình, hãy tạm lui, không tiến ñể khỏi hao quân, ñó là phép thường hễ gặp ñịch mạnh thì tránh ñi, cho nên không bị lỗi. 5. 乾 乾 : 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾
Lục ngũ: ðiền hữu cầm, lợi chấp ngôn, vô cữu. Trưởng tử xuất sư, ñệ tử dư thi, trinh hung. Dịch: Hào 5 âm: Như ñồng cỏ muông thú (về phá), bắt chúng (chữ ngôn [䷀] ở ñây,dùng như chữ chi [䷀], thay chữ cầm [䷀]) thì lợi. (dùng) người lão thành làm tướng súy ñể cầm quân, nếu dùng bọn trẻ (tài kém) thì phải chở thây mà về, và dù danh nghĩa chính ñáng (trinh) kết quả vẫn xấu. Giảng: Hào 5 này, âm, ở vị chí tôn, tượng ông vua ôn nhu và thuận ñạo trung, không gây chiến, vì quân ñịch lấn cõi (như muông thú ở rừng về phá ñồng) nên phải ñánh ñuổi ñi, bắt chúng mà không có lỗi. Ông vua ấy giao quyền cầm quân cho vị lão thành (hào 2 ởdưới) là người xứng ñáng , nếu giao cho bạn trẻ bất tài (như hào 3) hoặc ñể chúng tham gia vào thì sẽ thất bại, dù chiến tranh có chính nghĩa, cũng phải chở xác về , mang nhục. 6. 乾 乾 : 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 , 乾 乾 乾 乾 乾 Thượng lục: ñại quân hữu mệnh. Khai quốc thừa gia, tiểu nhân vật dụng. Dịch Hào trên cùng, âm: (Sau khi khải hòan) vua ra lệnh gì quan hệ ñến việc mở nước trị nhà thì ñừng dùng kẻ tiểu nhân (dù họ có công chiến ñấu). Giảng: Hào này ở trên cùng, trỏ lúc thành công, vua luận công mà khen thưởng. Kẻ tiểu nhân tuy có tài chiến ñấu, lập ñược công thì cũng chỉ thưởng tiền bạc thôi, không nên phong ñất cho ñể cai trị, giao cho ñịa vị trọng yếu trong nước, vì công việc kiến thiết quốc gia phải người có tài, ñức mới gánh nổi. * - Quẻ sư này rất hay, lời gọn, ý ñủ và ñúng. Chúng ta nên nhớ: - Bất ñắc dĩ mới phải ra quân, ra quân phải có chính nghĩa. - Dùng tướng phải xứng ñáng (như hào 2), ñừng ñể cho kẻ bất tài (như hào 3) tham gia. - Phải cẩn thận từ lúc ñầu, kỷ luật nghiêm minh, nhưng phải khéo ñể khỏi mất lòng dân quân. - Nếu gặp kẻ ñịch ñương ở thế mạnh thì hãy tạm tránh, không sao. - Khi thành công rồi, luận công ban thưởng thì kẻ tiểu nhân có công chỉ nên thưởng họ tiền bạc, ñừng giao cho họ trọng trách; trọng trách phải về những người tài ñức như vậy
nước mới thịnh ñược. Chỉ dùng hai nét liền, ñứt mà suy diễn ñược như vậy, tài thật.
Nguyễn Hiến Lê Kinh dịch - ðạo của người quân tử PHẦN II - KINH VÀ TRUYỆN 8. QUẺ THỦY ðỊA TỈ (:::::|) Trên là Khảm (nước), dưới là Khôn (ñất)
䷀ Sư là ñám ñông, trong ñám ñông người ta gần gũi nhau, liên lạc với nhau, cho nên sau quẻ Sư là quẻ Tỉ (tỉ là gần gũi, liên lạc). Chúng ta ñể ý: quẻ này Khảm trên, Khôn dưới, ngược hẳn với quẻ trước Khôn trên, khảm dưới. Thoán từ: 乾乾乾乾乾,乾乾乾,乾乾乾乾乾乾乾,乾乾乾乾 Tỉ cát. Nguyên phệ, nguyên vĩnh trinh, vô cữu. Bất ninh phương lai, hậu phu hung. Dịch: Gần gũi thì tốt. Bói lần thứ nhì mà ñược như lần ñầu (nguyên phệ) rất tốt, lâu dài, chính thì không có lỗi. Kẻ nào ở chỗ chưa yên (hoặc gặp trắc trở) sẽ lại với mình (hoặc mình nên vời lại) l kẻ nào tới sau (trễ) thì xấu. Giảng: Quẻ này là trên ñất có nước, nước thấm xuống ñất, ñất hút lấy nước, cho nên có nghĩa là gần gũi, thân thiết, giúp ñỡ nhau. Lại thêm một hào dương cương, trung chính ( hào 5) thống lĩnh năm hào âm, có cái tượng ông vua (hay người trên) ñược toàn thể dân (hay người dưới) tin cậy, qui phục do lẽ ñó mà gọi là “tỉ”. Nhưng hào 5 ñó ở ñịa vị chí tôn nên phải thận trọng, tự xét mình kỹ
càng (nguyên phệ) mà thấy có ñủ những ñức nguyên, vĩnh, trinh thì mới thật không có lỗi. “Bất ninh phương lai”, Chu Hi giảng là trên dưới ứng hợp với nhau, chắc là muốn nói hào 5 (trên) và hào 2 (dưới), một dương một âm. Còn ba chữ “hậu phu hung” thì không sách nào cho biết là ám chỉ hào nào, có lẽ là hào trên cùng chăng? Hào từ. 1.乾 乾 : 乾 乾 乾 乾 , 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 , 乾 乾 乾 乾 乾 乾 Sơ lục: Hữu phu, tỉ chi, vô cữu. Hữu phu doanh phẫu, chung lai hữu tha cát. Dịch: Hào 1, âm : (Mới ñầu) có lòng thành tín mà gần gũi nhau thì không có lỗi. Nếu lòng thành tín nhiều như ñầy một cái ảng thì có thêm ñiều tốt khác nữa. 2.乾 乾 : 乾 乾 乾 乾 , 乾 乾 乾 Lục nhị: tỉ chi tự nội, trinh cát. Dịch: Hào 2, âm: Tự trong mà gần gũi với ngòai, chính ñáng thì tốt. Giảng: hào này âm nhu, ñắc trung và chính, ở nội quái, ứng hợp với hào 5 dương cương cũng ñắc trung và chính ở ngoại quái, cho nên nói là tự trong mà gần gũi với ngoài. Hai bên thân nhau vì ñạo ñồng chí hợp (cùng trung, chính cả), chứ không phải vì 2 làm thân với bề trên ñể cầu phú quí, như vậy là chính ñáng, không thất thân, nên tốt. 3.乾 乾 : 乾 乾 乾 乾 乾 Lục tam: Tỉ chi phỉ nhân Dịch: Hào 3 âm: Gần gũi người không xứng ñáng. Giảng: Hào này âm nhu, không trung không chính, chung quanh lại toàn là âm nhu, cho nên ví với người xấu, không xứng ñáng. 4. 乾 乾 : 乾 乾 乾 , 乾 乾 乾 Lục tứ: Ngoại tỉ chi, trinh cát. Dịch: Hào 4, âm: Gần gũi với bên ngoài (hào 5) giữ ñạo chính thì tốt. Giảng: hào âm ở ngôi 4 ñắc chính ,tốt hơn hào 3; lại ở gần hào 5, như vậy là thân với người hiền ( 5 trung và chính ) và phục tòng bề trên, cho nên tốt. 5.乾 乾 : 乾 乾, 乾 乾 乾 乾 Cửu ngũ: Hiển tỉ, vương dụng tam khu Giảng: hào này ở ngôi chí tôn, dương cương mà trung chính, cho nên cả 5 hào âm (cả
thiên hạ) ñều phục tòng; ñạo gần gũi như vậy, là rất quang minh. Ai tòng phục vua thì cứ tới, không tùng phục mà chống lại thì cứ rút lui, không ép ai cả; ñể cho mọi người tự do tới lui, cũng như ñi săn, không bao vây cả bốn mặt mà chừa một mặt cho cầm thú thoát ra. Do ñó người chung quanh ñược cảm hóa, không phải răn ñe mà họ cũng giữ ñược ñào trung chính như vua. 6. 乾 乾 : 乾 乾 乾 乾 , 乾 乾 Thượng lục: tỉ chi vô thủ, hung. Dịch: Hào trên cùng, âm: không có ñầu mối ñể gần gũi, xấu. Giảng: Hào âm này ở trên cùng bất trung, không sao gần gũi với những hào âm dưới ñược, thế là không có ñầu mối, là vô thủy (thủ ở ñây có nghĩa là thủy) mà vô thủy thì vô chung, cho nên xấu. * Quẻ này nói về phép nhóm bạn tìm thầy. Phải cẩn thận từ lúc ñầu, thành tín, trung chính, vì ñạo chứ không vì lợi. Và phải ñể cho tự do, không nên ép buộc.
Nguyễn Hiến Lê Kinh dịch - ðạo của người quân tử KINH THƯỢNG (Gồm 30 quẻ ñầu) 9. QUẺ PHONG THIÊN TIỂU SÚC (|||:||) Trên là Tốn (gió) dưới là Càn (trời)
䷀
Tự quái truyện bảo ñã nhóm họp, gần vũi với nhau (tỉ) thì phải có chỗ nuôi nhau, cho nên sau quẻ Tỉ tới quẻ Tiểu súc [ ䷀ ䷀ ] Chữ súc này có nghĩa là nuôi (như mục súc); lại có nghĩa là chứa, dùng như chữ súc tích (chứa chất), và nghĩa: ngăn lại, kiềm chế. Thoán từ 乾乾乾乾乾乾乾乾乾乾乾乾乾乾䷀ Tiểu súc: Hanh: Mật vân bất vũ, tự ngã tây giao. Dịch: Ngăn căn nhỏ (hoặc chứa nhỏ vì chứa cũng hàm cái nghĩa ngăn, bao lại, gom lại) hanh thông. Mây kịt (chưa tan) mà không mưa ở cõi tây của ta. Giảng: Có ba cách giảng theo tượng của quẻ: - Quẻ Càn (cương kiện) ở dưới quẻ Tốn (nhu thuận) có nghĩa là âm (Tốn) ngăn cản ñược dương (Càn), nhỏ ngăn cản ñược lớn. - Hoặc: Gió (Tốn) bay trên trời (Càn) còn xa mặt ñất, sức ngăn cản của nó còn nhỏ, cho nên gọi là Tiểu súc. - Xét các hào thì hào 4 là âm nhu ñắc vị; hào này quan trọng nhất trong quẻ (do luật: chúng dĩ quả vi chủ) ngăn cản ñược 5 hào dương , bắt phải nghe theo nó, cho nên gọi là
Tiểu súc (nhỏ ngăn ñược lớn). Ngăn ñược hào 2 và hào 5 ñều dương cương thì việc chắc sẽ hanh thông. Nhưng vì nó nhỏ mà sức ngăn cản nhỏ, nên chưa phát triển hết ñược, như ñám mây ñóng kịt ở phương Tây mà chưa tan, chưa mưa ñược. Theo Phan bội Châu, chữ “ngã” (ta) ở ñây trỏ Tốn, mà Tốn là âm, thuộc về phương Tây. Nhưng theo Hậu Thiên bát quái thì tốn là ðông Nam. Chu Hi cho rằng chữ “ngã” ñó là Văn Vương tự xưng. Khi viết thoán từ này, Văn Vương ở trong ngục Dữu Lý, mà “cõi tây của ta” tức cõi Kỳ Châu, ở phương Tây của Văn Vương. ðại Tượng truyện khuyên người quân tử ở trong hoàn cảnh quẻ này (sức còn nhỏ) nên trau dồi, tài văn chương (ý văn ñức) chẳng hạn viết lách, chứ ñừng hoạt ñộng chính trị. Hào từ 1. 乾 乾 : 乾 乾 乾 , 乾 乾 乾 ? 乾 乾 Sơ cửu: Phục tự ñạo, hà kỳ cữu? Cát. Dịch: Hào 1, dương : trở về ñạo lý của mình, có lỗi gì ñâu? Tốt. Giảng: hào này là dương cương lại ở trong nội quái Càn, có tài, có chí tiến lên, nhưng vì ở trong quẻ Tiểu Súc, nên bị hào 4, ứng với nó ngăn cản. Nó ñành phải quay trở lại, không tiến nữa, hợp với ñạo tùy thời, như vậy không có lỗi gì cả. 2. 乾 乾 : 乾 乾 , 乾 乾 Cửu nhị: khiên phục, cát. Dịch: Hào 2, dương . Dắt nhau trở lại ñạo lý thì tốt. Giảng: hào này với hào 5 là bạn ñồng chí hướng: cùng dương cương, cùng ñắc trung, cùng muốn tiến cả, nhưng cùng bị hào 4 âm ngăn cản, nên cùng dắt nhau trở lại cái ñạo trung , không ñể mất cái ñức của mình. 3. 乾 乾 : 乾 乾 乾 , 乾 乾 乾 乾 乾 Cửu tam: Dư thoát bức, phu thê phản mục. Dịch: Hào 3, dương : Xe rớt mất trục; vợ chồng hục hặc với nhau. Giảng: Hào 3 quá cương (vì thể vị ñều là dương ) mà bất trung, hăng tiến lên lắm, nhưng bị hào 4 ở trên ngăn chặn, nên tiến không ñược, như chiếc xe rớt mất trục. Hào này ở sát hào 4, dương ở sát âm, mà không phải là ứng của hào 4, như một cặp vợ chồng hục hặc với nhau. Lỗi ở hào 3 vì không biết tùy thời, không nhớ mình ở trong thời Tiểu súc mà nhịn vợ.
4. 乾 乾 : 乾 乾 , 乾 乾, 乾 乾 乾 乾 乾 乾 Lục tứ: hữu phu, huyết khứ, dịch xuất, vô cữu. Dịch: Hào 4, âm: nhờ có lòng chí thành, nên thương tích ñược lành, hết lo sợ, mà không có lỗi. Giảng: hào này là âm, nhu thuận mà ñối với các hào dương thì khó tránh ñược xung ñột, có thể lưu huyết và lo sợ, nhưng nó ñắc chính (âm ở ngôi âm), ở gần hào 5 là thân với bậc chí tôn, lại ở vào thời Tiểu súc, có hào 1 ứng hợp với nó, hào 2 cùng giúp nó, nên nó tránh ñược lưu huyết, lo sợ, không có lỗi. Tiểu tượng truyện giảng: hết lo sợ, nhờ hào trên ( hào 5) giúp ñỡ nó. 5. 乾 乾 : 乾 乾, 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 ䷀ Cửu ngũ: Hữu phu, luyên như, phú dĩ kỳ lân. Dịch: Hào 5, dương. Có lòng thành tín, ràng buộc dắt dìu (cả bầy hào dương ), nhiều tài ñức , cảm hóa ñược láng giềng. Giảng: hào này ở ngôi chí tôn, có uy tín, làm lãnh tụ các hào dương khác; nó trung chính, tức có lòng thành tín, kéo các hào dương kia theo no, mà giúp ñở hào âm 4 ở cạnh nó, ảnh hưởng tới 4, sai khiến ñược 4, khiến cho 4 làm ñược nhiệm vụ ở thời Tiểu súc. Chữ [ ䷀ ] có người ñọc là luyến và giảng là có lòng quyến luyến. 6. 乾 乾 : 乾 乾, 乾 乾 , 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 , 乾 乾 乾 乾 乾 Thượng cửu: Ký vũ, ký xử, thượng ñức tái. Phụ trinh lệ. Nguyệt cơ vọng, quân tử chinh hung. Dịch: Hào trên cùng, dương: ðã mưa rồi, yên rồi, ñức nhu tốn của 4 ñã ñầy (ngăn ñược ñàn ông rồi), vợ mà cứ một mực (trinh) ngăn hoài chồng thì nguy (lệ) ñấy. Trăng sắp ñến ñêm rằm (cực thịnh), người quân tử (không thận trọng, phòng bị) vội tiến hành thì xấu. Giảng: ðây ñã tới bước cuối cùng của quẻ tốn mà cũng là bước cuối cùng của quẻ Tiểu súc. Hào 4 ñã thành công ñến cực ñiểm , các hào dương hòa hợp với nó cả rồi, như ñám mây kịt ñã trút nước, mọi sự ñã yên. Tới ñó, hãy nên ngưng ñi, cứ một mực ngăn chặn các hào dương thì sẽ bị họa ñấy. Mà các hào dương (quân tử ) cũng nên lo ñề phòng trước ñi vì sắp tới lúc âm cực thịnh (trăng rằm) rồi ñấy. Âm có nghĩa là tiểu nhân. * ðọc quẻ Tiểu súc này chúng tôi nhớ tới Võ Hậu ñời ðường và Từ Hi Thái Hậu ñời Thanh. Họ như hào 4, thông minh, có tài, mới ñầu nhu thuận, nhờ ở gần vua (hào 5),
ñược vua sủng ái, che chở, lại lấy ñược lòng người dưới (hào 1, hào 2), gây phe ñảng rồi lần lần “thống lĩnh quần dương “, cả triều ñình phải phục tòng họ. Tới khi họ thịnh cực, sắp suy, bọn ñại thần có khí tiết, mưu trí mới họp nhau lật họ. Ngoài ñời không ñúng hẳn như trong quẻ, nhưng cũng không khác mấy. Ở các thời ñó, chắc nhiều nhà Nho Trung Hoa ñọc lại quẻ này.
Nguyễn Hiến Lê Kinh dịch - ðạo của người quân tử KINH THƯỢNG (Gồm 30 quẻ ñầu) 10. QUẺ THIÊN TRẠCH LÝ (||:|||) Trên là Càn (trời), dưới là ðoài (chằm)
䷀ ðầu quẻ Tiểu Súc ñã nói súc còn có nghĩa là chứa, nhóm (như súc tích) Tự quái truyện dùng nghĩa ñó mà giảng: khi ñã nhóm họp nhau thì phải có trật tự, có trên có dưới, không thể hỗn tạp ñược, nghĩa là phải có lễ. Sống trong xã hội phải theo lễ, dẫm lên cái lễ, không chệch ra ngoài (chúng ta thường nói dẫm lên dấu chân của một người ñể diễn cái ý theo ñúng ñường lối người ấy); mà dẫm lên, chữ Hán gọi là ䷀, do ñó sau quẻ Tiểu súc, tới quẻ Lí. Cách giải thích ñó có phần nào gượng ép. Thoán từ: 乾乾乾,乾乾乾,乾乾 Lí hổ vĩ, bất ñiệt nhân, hanh. Dịch: Dẫm lên ñuôi cọp, mà cọp không cắn, hanh thông. Giảng: Trên là dương cương, là Càn, là trời: dưới là âm nhu, là ðoài, là chằm, vậy là trên dưới phân minh lại hợp lẽ âm dương tức là lễ, là lý. Có tính âm nhu, vui vẻ ñi theo sau dương cương thì dù người ñi trước mình dữ như cọp, cũng tỏ ra hiền từ với mình, cho nên bảo rằng dẫm lên ñuôi cọp mà cọp không cắn. Ba chữ “lý hổ vĩ” chính nghĩa là dẫm lên ñuôi cọp, chỉ nên hiểu là ñi theo sau cọp, lấy sự nhu thuận, vui vẻ mà ứng phó với sự cương cường. Thoán truyện bàn thêm: Hào 5 quẻ này là dương mà trung, chính, xứng với ngôi chí
tôn, chẳng có tệ bệnh gì cả mà lại ñược quang minh. ðại tượng truyện: bảo trên dưới phân minh (có tài ñức ở trên, kém tài ñức ở dưới) như vậy lòng dân mới không hoang mang (ñịnh dân chí) không có sự tranh giành. Hào từ: 1. 乾 乾 : 乾 乾, 乾 , 乾 乾 乾 Sơ cửu: tố lý, vãng, vô cữu. Dịch: hào 1, dương : giữ bản chất trong trắng mà ra với ñời thì không có lỗi. Giảng: hào 1 này như người mới ra ñời, còn giữ ñược bản chất trong trắng (ý nghĩa của chữ tố) chưa nhiễm thói ñời, vì là hào dương, quân tử, có chí nguyện, cứ giữ chí nguyện mình thì không có lỗi. 2. 乾 乾 : 乾 乾 乾 乾 , 乾 乾 乾 乾 ䷀ Cửu nhị: Lý ñạo thản thản, u nhân trinh cát. Dịch: Hào 2, dương: như ñi trên ñường bằng phẳng, cứ một mình giữ vững ñường chính thì tốt. Giảng: Hào 2, dương : như ñi trên ñường bằng phẳng, cứ một mình giữ vững ñường chính thì tốt. Giảng: Hào dương này ñắc trung, vẫn là hiền nhân, quân tử, bình thản giữ ñạo trung không ñể cho lòng rối loạn thì tốt. Tuy có hào 5 ở trên ứng với , nhưng 5 cũng là dương, không hợp, (phải một dương một âm mới tìm nhau, hợp nhau, viện nhau) cho nên bảo hào này là cô ñộc. Chúng ta ñể ý: quẻ Càn, hào 2 và hào 5 cũng ñều là dương cả, mà Hào từ bảo 2 và 5 nên tìm nhau mà làm việc; còn quẻ Lý này thì không , như vậy là phải tùy theo ý nghĩa của quẻ (tùy thời) mà giảng. 3. 乾 乾 : 乾, 乾 乾 ; 乾, 乾 乾 乾 乾 乾 乾 , 乾 乾, 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 Lục tam: Miễu, năng thị; bả, năng lý. Lý hổ vĩ, diệt nhân, hung. Võ nhân vi vu ñại quân. Dịch:Hào 3, âm: chột (mà tự phụ là) thấy tỏ, thọt (mà tự phụ là) ñi nhanh, như vậy thì nguy như dẫm lên ñuôi cọp mà bị nó cắn. ðó là kẻ vũ phu mà ñòi làm việc của một ông vua lớn. Giảng: Hào này âm nhu mà ở ngôi dương cương, bất chính, bất trung, trên dưới ñều là hào dương cả, không lượng tài mình kém (âm) mà ñua ñòi theo các hào dương, không
khác người thọt tự khoe là ñi nhanh; ñó là hạng võ phu mà ñòi làm một ông vua lớn, sẽ gặp họa, như dẫm lên ñuôi cọp, bị cọp cắn. 4. 乾 乾 : 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 Cửu tứ: Lí hổ vĩ, sách sách (hoặc sóc sóc)chung cát. Dịch: Hào 4, dương: Dẫm lên ñuôi cọp, nhưng biết sợ hãi, nên quẻ sẽ tốt. Giảng: Hào này, dương mà ở vị âm, cũng bất trung, bất chính như hào 3, cũng ở sau một hào dương cương, cũng như dẫm lên ñuôi cọp, nhưng hào 3 hung, hào 4 cát, chỉ do lẽ: 3 bản chất nhu, tài kém, u mê mà ở vị dương, chí hăng; còn 4 bản chất cương, có tài, sáng suốt mà ở vị âm, biết sợ hãi, thận trọng. 5. 乾 乾 : 乾 乾 乾 乾 乾 Cửu ngũ: Quyết lý, trinh lệ. Dịch: Hào 5, dương : Quyết tâm hành ñộng quá thì tuy chính ñáng cũng có thể nguy. Giảng: Hào 5 ñắc chính, ñắc trung ,rất tốt, nhưng ở ñịa vị chí tôn trong quẻ Lý (nói về cách ở ñời) thì e có lòng cương quyết quá mà tự thị, ỷ thế, mà hóa nguy. 6. 乾 乾: 乾 乾, 乾 乾 乾 乾 乾, 乾 乾 乾 Thượng cửu: Thị lý, khảo tường, kỳ toàn, nguyên cát. Dịch: Hào trên cùng, dương, xem cách ăn ở trong ñời người, cho nên Hào từ diễn ý nghĩa của toàn quẻ chứ không diễn ý nghĩa của riêng hào cuối. Cũng là một lệ ngoại như hào cuối cùng quẻ Tiểu súc. Quẻ này tên là Lí có nghĩa là lễ, là dẫm lên, nhưng cả 6 hào ñều nói về cách ăn ở trong suốt ñời người : mới ra ñời thì phải giữ tính chất phác trong trắng, rồi sau giữ vững ñường chính (hào 2); biết sức mình, ñừng tự phụ (hào 3) ñể tránh nguy, biết thận trọng, sợ hãi thì tốt (hào 4), và ở ñịa vị cao nhất, ñừng ỷ thế mà cương quyết quá (hào 5), cách ăn ở ñược như vậy cho tới cuối ñời thì tốt không gì bằng. Chúng ta ñể ý: Quẻ này cũng chỉ có một hào âm mà không có nghĩa thống lĩnh quần dương như quẻ tiểu súc. Như vậy là biến dịch.
Nguyễn Hiến Lê Kinh dịch - ðạo của người quân tử KINH THƯỢNG (Gồm 30 quẻ ñầu) 11. QUẺ ðỊA THIÊN THÁI (|||:::) Trên là Khôn (ñất), dưới là Càn (trời)
䷀ Lý là lễ, có trật tự trên dưới phân minh, như vậy thì yên ổn, Lý cũng có nghĩa là dẫm, là giày (dép) ñi giày thì ñược yên ổn; vì vậy sau quẻ Lý, tiếp tới quẻ Thái. Thái nghĩa là yêu thích, thông thuận. Thoán từ 乾: 乾 乾 乾 乾 , 乾, 乾 乾 Thái: Tiểu vãn ñại lai, cát, hanh. Dịch: Thái là cái nhỏ (âm), ñi, cái lớn (dương ) lại, tốt, hanh thông. Giảng: Trong quẻ Lí, Càn là trời, cương, ðoài là chằm, nhu; trên dưới phân minh, hợp lẽ âm dương, tốt. Trong quẻ Thái này, Càn không nên hiểu là trời, vì nếu hiểu như vậy thì trời ở dưới ñất, không còn trên dưới phân minh nữa, xấu. Nên hiểu Càn là khí dương, Khôn là khí âm “khí dương ở dưới có tính cách thăng mà giao tiếp với âm, khí âm ở trên có tính cách giao tiếp với khí dương”, hai khí giao hòa, mà mọi vật ñược yên ổn, thỏa thích. Một cách giảng nữa. Theo Phan Bội Châu (sách ñã dẫn) thì: Nguyên Thuần âm là quẻ Khôn, là âm thịnh chi cực, cực thì phải tiêu, nhân ñó một nét dương thay vào dưới, hào 1 của Khôn thành ra quẻ Phục, Phục là một dương mới sinh. Dương sinh ñến hào thứ hai thì thành quẻ Lâm [ ䷀ ] , thế là dương ñã lớn thêm lần lần. Khí dương sinh ñến hào thứ 3 thì thành quẻ Thái, trên là Khôn, dưới là Càn.
Khôn là âm nhu, là tiểu nhân; Càn là quân tử . Quẻ Thái là tượng ñạo tiểu nhân dương tiêu mòn, ñạo quân tử dương lớn mạnh, hai bên ngang nhau cho nên gọi là Thái. Thoán từ bàn thêm: “Thái là lúc cái nhỏ ñi, cái lớn trở lại ( . . . ) là trời ñất giao cảm mà muôn vật thông, trên dưới giao cảm mà chí hướng như nhau. Trong (nội quái) là dương, ngoài (ngoại quái) là âm, trong mạnh mà ngoài thuận, trong quân tử mà ngoài tiểu nhân, ñạo quân tử thì lớn lên, mà ñạo tiểu nhân thì tiêu lần. Hào từ: 1. 乾 乾 : 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 Sơ cửu: bạt mao nhự, dĩ kỳ vị, chinh cát. Dịch: Hào 1, dương : Nhổ rể cỏ mao mà ñược cả ñám, tiến lên thì tốt. Giảng: Hào nay là người có tài, còn ở vị thấp, nhưng cặp với hào hai trên, như có nhóm ñồng chí dắt díu nhau tiến lên, ñể gánh việc thiên hạ, cho nên việc làm dễ có kết quả như nhổ rể có mao, nhổ một cọng mà ñược cả ñám. 2. 乾 乾 : 乾 乾 , 乾 乾 乾 , 乾 乾 乾 乾乾 乾 , 乾 乾 乾 乾 乾 乾 Cửu nhị : Bao hoang, dụng bằng hà, bất hà di, Bằng vong, ñắc thượng vu trung hành. Dịch: Bao dung sự hoang phế (những tệ hại cũ), dùng cách cương quyết mạo hiểm như lội qua sông, không bỏ sót những việc (hoặc người ) ở xa, không nghĩ ñến bè ñảng, mà phải hợp với ñạo trung. Giảng: Hào dương, ñắc trung, ñồng chí ñã ñông (hào 1 và 3) lại ứng hợp với hào 5 âm, cũng ñắc trung, tức với vị nguyên thủ tin cậy, nghe theo mình, vậy là có tài lớn mà hoàn cảnh rất thuận lợi; nhưng cần có những ñức này nữa: - Có ñộ lượng, bao dung một số tệ hại cũ còn lại, ñừng mong trừ tiệt ngay trong buổi ñầu. - Có ñức cương quyết mạo hiểm như người có gan lội qua sông, như luận hgữ nói: bạo hổ bằng hà. - Tính trước những việc xa xôi sẽ xảy tới (có người hiểu là ñừng bỏ sót những người ở xa). - ðừng có tinh thần ñảng phái mà có hại cho ñại nghĩa. Cần nhất là giữ ñạo trung của hào 2, việc gì cũng vừa phải thôi, chẳng hạn bao dung quá hay mạo hiểm quá ñều là hại cả. 3. 乾 乾 : 乾 乾 乾 乾 , 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾 , 乾 乾, 乾 乾 , 乾 乾 乾 乾 乾
Cửu tam: Vô hình bất bí, vô vãng bất phục. Gian trinh vô cửu, vật tuất, kỳ phu, vu thực hữu phúc. Dịch: Hào 3, dương: không có cái gì bằng mãi mà không nghiêng, ñi mãi mà không trở lại, trong cảnh gian nan mà giữ ñược chính ñáng thì không lỗi. ðừng lo phiền, cứ tin ở ñiều chính thì ñược hưởng phúc. 4. 乾 乾 : 乾 乾 , 乾 乾, 乾 乾 乾 , 乾 乾 乾 乾 乾 Lục tứ: Phiên phiên, bất phú, dĩ kỳ lân, bất giới dĩ phu. Dịch: Hào 4, âm : Dập dìu (hoặc hớn hở) với nhau, không giàu mà thành một xóm, chẳng ước hẹn mà cũng tin nhau. Giảng: ñây ñã qua nửa quẻ Thái, dương suy, bày âm (ba hào âm) tức bọn tiểu nhân kết hợp với nhau, tuy chúng không “giàu”, không có tài ñức (âm có nghĩa là hư, trái với thực – dương – cho nên bảo là không giàu) nhưng cũng thành một xóm ñông, ñồng tâm với nhau chẳng ước hẹn mà cùng tin nhau, vì cùng sẵn lòng gian tà cả. 5. 乾 乾 : 乾 乾 乾 乾 乾 乾 乾, 乾 乾 乾 Lục ngũ: ðế Ất qui muội, dĩ chỉ, nguyên cát. Dịch: Như vua ñế Ất (ñời Thương) cho em gái về nhà chồng, có phúc, rất tốt. Giảng: Hào âm này ñắc trung, tuy ở ñịa vị chí tôn mà khiêm nhu, lại ứng hợp với hào 2, dương ở dưới, như em gái vua ðế Ất, chịu làm vợ một người hiền trong giới bình dân, sẽ ñược hưởng phúc. 6. 乾 乾 : 乾 乾 乾 乾 , 乾 乾 乾 , 乾 乾 乾 乾, 乾 乾 乾 Thượng lục: Thành phục vụ hoàng, vật dụng sư, Tự ấp cáo mệnh, trinh lận. Dịch: Hào trên cùng, âm: thành ñổ sụp xuống, lại chỉ là ñống ñất. ðừng dùng quân nữa, bất quá mệnh lệnh chỉ ban ra ñựơc trong ấp mình thôi. Dù hành ñộng của mình chính ñáng nhưng vẫn thất bại mà xấu hổ. Giảng: ðây tới lúc cuối cùng của thời Thái, sắp bĩ rồi, như cái thành sụp xuống. Vì là hào âm lại ở ñịa âm, ñừng tranh giành (dùng quân ) nữa, không cứu vãn ñược ñâu, có ban lệnh cũng chỉ một ấp mình nghe thôi. Hai chữ “trinh lận”, R. Wilhem giaeng là : dù có kiên nhẫn (chống ñỡ) cũng thất bại mà xấu hổ. Chúng tôi nghĩ hào cuối này âm nhu thái quá, không có chí kiên nhẫn ñược, nên dịch theo Chu Hi.
* Dưới ñây chúng tôi chép thêm lời bàn của Phan Bội Châu (tr. 285 – 286) “Chúng ta ñọc Dịch từ lúc có Càn, Khôn, trải qua trung gian, nào Truân mà kinh luận: nào Mông mà giáo dục; nào Nhu mà sinh tụ; nào Tụng, nào sư mà sắp ñặt việc binh, việc hình; nào Súc, nào Lý mà chỉnh ñốn việc kinh tế, việc lễ chế; hao tổn biết bao tâm huyết, chứa trữ biết bao thì giờ. Kể về phần Khảm (hiểm) trải qua ñến 6 lần: 1. Truân, Khảm thượng 2. Mông . khảm hạ 3. Nhu , Khảm thượng 4. Tụng, Khảm hạ. 5. Sư, Khảm hạ 6. Ti, Khảm thượng. Thoát khỏi 6 lần nguy hiểm rồi. Vậy sau, trong có chốn nuôi trữ là Tiểu súc, ngoài có chốn bằng tạ (nhờ cậy, ỷ vào) là Lý. Bây giờ mới làm nên Thái. Thái vừa ñến cuối cùng, tức khắc ra Bĩ (coi quẻ sau ). Ghê gớm thật ! Làm nên tốn vô số công phu mà làm hư chỉ trong chốc lát, vun ñắp biết bao nền tảng mà ñánh ñổ chỉ trong nháy mắt. Không chắc ñó ñã là thâm ý của người sắp ñặt các quẻ, nhưng việc ñời quả có như vậy: Kiến thiết lâu, suy rất chóng.
Nguyễn Hiến Lê Kinh dịch - ðạo của người quân tử 12. QUẺ THIÊN ðỊA BĨ (:::|||) Trên là Càn (trời) dưới là Khôn (ñất) ䷀
Trong vũ trụ không có gì là thông hoài ñược, hết thông thì tới bế tắc, cùng, cho nên sau quẻ Thái tới quẻ Bĩ. Thoán tử. ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Bĩ chi phỉ nhân, bất lợi quân tử trinh, ñại vãng tiểu lai. Dịch: Bĩ không phải ñạo người (phi nhân nghĩa như phi nhân ñạo), vì nó không lợi cho ñạo chính của quân tử (Tượng của nó là) cái lớn (dương ) ñi mà cái nhỏ (âm) lại. Giảng: Bĩ trái với Thái. Thái thì dương ở dưới thăng lên, giao với âm ở trên giáng xuống; bĩ thì dương ở trên ñi lên, âm ở dưới ñi xuống không giao nhau. Âm dương không giao nhau thì bế tắc, ở ñạo người như vậy mà ở vạn vật cũng như vậy. Thời ñó không lợi với ñạo chính của quân tử, vì dương ñi nghĩa là ñạo của người quân tử tiêu lần, mà âm lại nghĩa là ñạo của tiểu nhân lớn lên. ðại tượng truyện – Khuyên: gặp thời bĩ thì người quân tử nên thu cái ñức của mình lại (ñừng hành ñộng gì cả, riêng giữ các ñức của mình) ñể tránh tai nạn, ñừng màng chút lợi danh nào cả. (Quân tử dĩ kiệm ñức tị nạn, bất khả vinh dĩ lộc). Nghĩa là nên ở ẩn. Gặp thời Truân, thời khó khăn, gian truân, người quân tử nên tập hợp nhau lại mà hành ñộng; còn thời ñã bĩ, ñã bế tắc cùng cực rồi thì hành ñộng chỉ vô ích, cốt giữ cái ñức và cái thân mình thôi. Hào từ. 1.
䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Sơ lục: Bạt mao nhự, dĩ kỳ vị, trinh cát hanh. Dịch: Hào 1 âm: Nhổ rễ cỏ mao mà ñược cả ñám, hễ chính thì tốt mà hanh thông. Giảng: Hào này rất giống hào 1 quẻ Thái: cũng “bạt mao dĩ kỳ vị” vì quẻ Thái hào 1 cặp với hai hào trên, quẻ này cũng vậy, cũng có ñồng chí, làm việc dễ có kết quả; chỉ khác quẻ thái hào 1 là dương, quân tử, quẻ này hào 1 là âm, tiểu nhân; cho nên quẻ Thái khuyên cứ tiến lên (chính) sẽ tốt; còn quẻ này thì khuyên phải “trinh” chính ñáng (trinh – khác nhau ở hai chữ chính [䷀] và trinh [䷀] thì sẽ tốt và hanh thông. Hào 1 quẻ Bĩ là tiểu nhân nhưng mới bước ñầu, cái ác chưa hiện rõ, lại ứng hợp với hào 4 ở trên là quân tử, cho nên còn có hy vọng cải hóa ñược. Ðại tượng truyện bảo: nếu ñể tâm giúp nước (chí tại quân – quân là vua, là quốc gia) như hào 4 thì sẽ tốt. Như vậy là có ý khuyên tiểu nhân nên ñứng vào phe quân tử . 2. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀;䷀䷀䷀, ䷀䷀ Lục nhị: Bào thừa, tiểu nhân cát; ñại nhân bĩ, hanh. Dịch: Hào 2, âm: Tiểu nhân chịu ñựng và vâng thuận người quân tử thì tốt: ñại nhân (có ñức lớn) nên giữ tư cách trong cảnh bế tắc (khốn cùng) thì hanh thông. Giảng: Hào này tuy là tiểu nhân, nhưng ñắc trung ñắc chính, chung quanh là tiểu nhân cả, mà ứng hợp với hào 5 quân tử ở trên, cho nên hào từ khuyên nó nên vâng thuận quân tử thì tốt. Còn kẻ ñại nhân ñược bọn tiểu nhân vâng thuận – vì chúng muốn mua danh – thì cũng ñừng theo chúng, cứ giữ khí tiết của mình trong thời khốn cùng, như vậy sẽ hanh thông. 3. ䷀䷀: ䷀䷀䷀ Lục tam: Bao tu . Dịch: Hào 3, âm: Chứa chất sự gian tà, xấu hổ. Giảng: Hào này, không trung, không chính, là kẻ ñứng ñầu bọn tiểu nhân (vì ở trên cùng nội quái khôn), cho nên rất xấu, ñáng ghét. 4. ䷀䷀:䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Cửu tứ: Hữu mệnh, vô cữu. Trù li chỉ.
Dịch : Hào 4 dương : có mệnh trời (tức như thời vận ñã tới) thì không lỗi mà bạn của mình cũng nhờ cậy mình mà ñược hưởng phúc. Giảng: Hào này ở quá nửa quẻ Bĩ, có mòi sắp hết bĩ rồi, cho nên nói là thời vận ñã tới; nó là dương ở trong ngọai quái Càn, chính là người quân tử thực hiện ñược chí của mình. Bạn của nó, tức hai hào 5, 6 cùng là dương cả - cũng sẽ ñược hưởng phúc. 5. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀ ䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Cửu ngũ: Hưu bĩ, ñại nhân cát. Kỳ vong, kỳ vong, hệ vu bao tang. Dịch: Hào 5, dương : làm cho hết bĩ, ñó là ñạo tốt của bậc ñại nhân (tuy nhiên, phải biết lo). Có thể mất ñấy, (ñừng quên ñiều ñó thì mới vững như buộc vào một cụm dâu (dây dâu nhiều rễ, ăn sâu dưới ñất, rất khó nhổ). Giảng: Hào này có ñức dương cương trung chính, lại ở vào ngôi chí tôn, trong thời Bĩ sắp hết, cho nên lời ñoán là tôt. Những vẫn phải thận trọng, ñừng sai sót. Theo Hệ từ hạ chương V thì Khổng tử ñọc tới hào này, bàn thêm rằng: “Người quân tử khi yên ổn thì không nên quên rằng sẽ có thể nguy; khi vững thì không quên rằng có thể mất, khi trị thì không quên rằng sẽ có thể loạn. Nhờ vậy mà thân an nước nhà giữ vững ñược.” 6. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Thượng cửu: Khuynh bĩ, tiên bĩ, hậu hĩ. Dịch: Hào trên cùng, dương: ñánh ñổ ñược cái bĩ, trước còn bĩ, sau thì mừng. Giảng: ðây là thời cuối cùng của Bĩ mà bĩ cực thì thái lai; người quân tử có tài sẽ dắt cả bạn bè (trỏ hào 4 và 5) mà ñánh ñổ dược bĩ. Nhưng mới ñầu còn phải lo lắng (tiên bĩ) sau mới mừng là bước lên ñược cảnh Thái rồi. Chúng ta ñể ý: Quẻ Thái, mới ñến hào 3, còn thịnh cực mà Dịch ñã khuyên phải giữ ñược chính ñáng trong cảnh gian nan (gian trinh); còn quẻ Bĩ, khi mới tới hào 4, mới có mòi sắp hết bĩ mà Dịch ñã khuyên là thời ñã tới, người quân tử nên thực hiện chí của mình ñi. Nghĩa là luôn luôn phải sẵn sàng ñể nắm ngay lấy cơ hội.
Nguyễn Hiến Lê Kinh dịch - ðạo của người quân tử 13. QUẺ THIÊN HỎA ðỒNG NHÂN (|:||||) Trên là Càn (trời), dưới là Li (lửa) ䷀
Không thể bế tắc, cách tuyệt nhau mãi ñược, tất phải có lúc giao thông hòa hợp với nhau; cho nên sau quẻ Bĩ tới quẻ ðồng Nhân. ðồng nhân là cùng chung với người, ñồng tâm với người. Thoán từ: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀ ðồng nhân vu dã, hanh. Lợi thiệp ñại xuyên. Lợi quân tử trinh. Dịch: Cùng với người ở cánh ñồng (mênh mông) thì hanh thông. (gian hiểm như) Lội qua sông lớn, cũng lợi. Quẻ này lợi cho người quân tử trung chính. Giảng: li ở dưới là lửa, sáng, văn mình, Càn ở trên là Trời. Quẻ này có tượng lửa bốc lên cao tới trời, cũng soi khắp thế giới (cánh ñồng mênh mông có nghĩa ñó). Cho nên tốt. dù có hiểm trở gì, cũng vượt ñược (Phan Bội Châu bảo ñó “chính là cảnh tương ñại ñồng rất vui vẻ”) Muốn vậy phải có ñược trung chính của người quân tử . Thoán truyện cùng hào 2 ở nội quái ly, hào âm ñộc nhất, quan trọng nhất trong 6 hào mà giảng thêm: Hào ñó âm nhu ñắc vị (tức là chính) ñắc trung, lại ứng hợp với hào 5 dương cương cũng ñắc vị ñắc trung trong ngọai quái Càn, thế là có hiện tượng nội ngọai tương ñồng, nên gọi là ñồng nhân. Văn minh (Ly) ở phía trong, cương kiện (Càn) tức dụng ở ngoài, mà ñược cả trung lẫn chính, ứng hợp với nhau, ñó là tượng người quân tử thông suốt ñược tâm tri của thiên hạ. ðại tượng truyện bàn thêm: Người ta muốn thực hiện ñược cảnh tượng mọi vật cùng sống
chung với nhau thì phải phân biệt từng loại của các chủng tộc, xét kỹ mỗi sự vật (quân tử dĩ loại tộc, biện vật); hễ cùng loại thì ñặt chung với nhau và cho mỗi vật ñược phát triển sở năng, thỏa ñược sở nguyện, có vậy thì tuy bất ñồng mà hòa ñồng ñược. Hào từ: 1. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Sơ cửu: ðồng nhân vu môn, vô cữu. Dịch: Hào 1, dương : Ra khỏi cửa ñể cùng chung với người thì không có lỗi. Giảng: Hào dương này, như người quân tử mới bắt ñầu ra ñời, ñã muốn “ñồng” (cùng chung) với người khác thì có lỗi, có gì ñáng trách ñâu? 2. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀ Lục nhị: ðồng nhân vu tôn, lận. Dịch: Hào 2, âm: (chỉ) chung hợp với người trong họ, trong ñảng phái, xấu hổ. Giảng: Hào này tuy ñắc trung ñắc chính, nhưng ở vào thời ðồng nhân, nên cùng chung với mọi người mà lại chỉ ứng hợp riêng với hào 5 ở trên, như chỉ cùng chung với người trong họ, trong ñảng phái của mình thôi, thế là hẹp hòi, ñáng xấu hổ. 3. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Cửu tam: Phục nhung vu mãng, Thăng kì cao lăng, tam tuế bất hưng. Dịch: Hào 3, dương : núp quân ở rừng rậm (mà thập thò) lên gò cao, ba năm chẳng hưng vượng ñược. Giảng: Hào này muốn hợp với hào 2 (âm) ở dưới, nhưng nó quá cương (dương ở dương vị), lại bất ñắc trung, như một kẻ cường bạo; mà 2 ñã ứng hợp với 5 ở trên, 3 sợ 5 mạnh nên không dám công kích 2, chỉ núp trong rừng, rình trộm, rồi thập thò lên ñồi cao mà ngó (3 ở trên cùng nội quái, nên nói vậy); như vậy ba năm cũng không tiến (hưng lên) ñược. 4. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀, ䷀䷀, ䷀䷀ Cửu tứ: thừa kỳ dung, phất, khắc công, cát.
Dịch: Hào 4, dương : cưỡi lên tường ñất rồi mà không dám ñánh thế là tốt. Giảng: hào này cũng là dương cương, bất trung, bất chính, cũng muốn hợp với 2, lăng áp 3 mà cướp 2 (hào 3 ở giữa 2 và 4 cũng như bức tường ngăn cách 2 và 4, 4 ở trên 3 như ñã cưỡi lên bức tường ñó); nhưng tuy cương mà ở vị âm, còn có chút nhu, nên nghĩ lại, không thể lấn áp 3 ñược, như vậy không nên, cho nên Hào từ bảo “thế thì tốt” . Tiểu tượng truyện khen là biết phản tắc (䷀䷀) tức biết trở lại phép tắc. 5. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀. ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Cửu ngũ: ðồng nhân, tiên hào ñào nhi Hậu tiếu, ñại sư khắc tương ngộ. Dịch: Hào 5, dương: Cùng với người, trước thì kêu rêu, sau thì cười, phải dùng ñại quân ñánh rồi mới gặp nhau. Giảng: hào này dương cương trung chính, ứng hợp với hào 2, thật là ñồng tâm ñồng ñức, tốt. Nhưng giữa 5 và 2, còn có hai hào 3 và 4 ngăn cản, dèm pha, phá rối, nên mới ñầu phải kêu rêu, phải dùng ñại quân dẹp 3 và 4 rồi 2 và 5 mới gặp nhau mà vui cười. Công việc hòa ñồng nào mới ñầu cũng bị nhiều kẻ ngăn cản như vậy, không dễ dàng thực hiện ngay ñược, dù là hợp với công lý, với hạnh phúc số ñông. 6. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Thượng cửu: ðồng nhân vu giao, vô hối. Dịch: Hào trên cùng, dương : cùng với người ở cánh ñồng ngoài ñô thành, không hối hận. Giảng: “Giao” là cánh ñồng ngòai ñô thành, không rộng bằng “dã” (ñồng nội nơi nhà quê). Hào này tuy ở cuối quẻ ðồng nhân, không có hào nào ứng hợp với nó, cho nên chí chưa ñược thì hành như mình muốn, mới chỉ như cùng với người ở cánh ñồng ngoài ñô thành thôi, chưa ở giữa quãng ñồng nội ñược. * ðọc quẻ này, chúng ta rút ra ñược hai lời khuyên: - Muốn hòa ñồng thì ñừng có tinh thần ñảng phái; phải tôn trọng ñặc tính của mỗi hạng người, khả năng cùng nhu cầu của mỗi người. - Công việc hòa ñộng mọi người tuy rất chính ñáng, mang hạnh phúc cho dân chúng nhưng cũng gian nan, bị nhiều kẻ phá.
Nguyễn Hiến Lê Kinh dịch - ðạo của người quân tử 14. QUẺ HỎA THIÊN ðẠI HỮU (||||:|) Trên là Ly (Lửa), dưới là Càn (trời
ðã cộng ñồng với mọi người thì mọi người về với mình, mà sở hữu của mình cũng lớn, cho nên sau quẻ ðồng nhân, tới quẻ ðại hữu (có lớn). Thoán từ: ䷀䷀: ䷀䷀䷀ ðại hữu: Nguyên hanh. Dịch: Có lớn thì rất hanh thông. Giảng: ䷀ ở trên Càn là lửa ở trên trời, chiếu sáng mọi vật như vậy là “có lớn” Ly lại có nghĩa là văn minh, Càn là cương kiện, gồm cả văn minh và cương kiện cho nên rất hanh thông. Theo Thoán truyện: Còn một cách giảng nữa: quẻ này chỉ có một hào âm, nó thống lĩnh quần dương, 5 hào dương ñều theo nó, có nghĩa là mọi người về với nó, mà nó ñược “có lớn”. Sở dĩ nó thống lĩnh ñược vì nó ở ngôi tôn mà lại ñắc trung. Nó ứng hợp với hào 2, dương ở giữa quẻ Càn, như vậy nó vừa văn minh vừa cương kiện, ứng với trời (Càn) mà hành ñộng ñúng với thời. ðại tượng truyện khuyên: người quân tử trong quẻ này phải ngăn ñón ngay ñiều dữ khi nó chưa phát hiện, và biểu dương ñiều tốt khi nó còn mập mờ ñể thuận mệnh tốt của trời (át ác dương thiện, thuận thiên hưu mệnh: chữ hưu ở ñây là tốt). Hào từ: 1. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀; ䷀䷀䷀䷀䷀ Sơ cửu: Vô giao hại, phỉ cữu; nan tắc vô cửu.
Dịch : Hào 1. dương : chưa làm việc gì tai hại, chưa có lỗi; nhưng phải (cẩn thận) cư xử như gặp lúc gian nan thì mới khỏi lỗi. Giảng: ðại hữu là có lớn. Hào 1 như con một nhà giàu sang, còn trẻ, chưa làm gì tai hại thì chưa có tội, nhưng vì là con nhà giàu, ít người ưa, nếu lại kiêu căng xa xỉ thì sẽ gây oán ghét, cho nên Hào từ khuyên sống trong cảnh gian nan thì mới khỏi tội. 2. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Cửu nhị: ñại xa dĩ tái, hữu du vãng, vô cửu. Dịch: Hào 2, dương : xe lớn chở nặng, ñi chốn nào (ý nói làm gì) cũng ñược, không có lỗi. Giảng: Hào này tốt nhất trong quẻ : dương cương mà ñắc trung, vừa có tài vừa khiêm tốn, ñược hào 5, âm ở trên ứng hợp, như ñược vua hết sức tin dùng sẽ thành công, cho nên ví với cỗ xe lớn chở nặng ñi ñường xa, ñâu cũng tới ñược. 3. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Cửu tam: Công dụng hưởng vu thiên tử, tiểu nhân phất khắc. Dịch: Hào 3, dương : như bậc công (hầu) mở tiệc mời thiên tử hạng tiểu nhân không ñương nổi việc ñó. Giảng: Thời xưa chữ [ ䷀ ] ñọc là hanh (nghĩa là hanh thông) mà cũng ñọc là hưởng) nghĩa là hưởng dụng, dâng, yến tiệc, lễ lớn) Chu Hi hiểu là triều hiến. R.Wilhem hiểu là ñem ñất ñai của cải dâng thiên tử, hoặc cho dân chúng. Chúng tôi theo Phan Bội Châu mà dịch như trên. Hào 3 này dương cương ñắc chính, ñứng trên cùng nội quái, cho nên ví với một bậc công; ở vào thời ðại hữu tất có nhiều ñất ñai, nhân dân; nên bậc thiên tử cũng nể, tới dự tiệc do vị công ñó ñãi. Những phải là người quân tử, có ñức hạnh, không kiêu, mới làm như vậy ñược; còn hàng tiểu nhân, thấy thiên tử tới nhà mình càng kiêu căng, xa xỉ thì không ñương nổi danh dự ñó, mà chỉ hại thôi (tiểu nhân hại dã – lời Tiểu tượng truyện) 4. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Cửu tứ: phỉ kỳ bành, vô cữu. Dịch: Hão, dương: ñừng làm ra vẻ thịnh vượng (khoe của, sống sang quá) thì không có
lỗi. Giảng: Chữ bành [ ䷀ ] ở ñây, Trình tử hiểu là thịnh vượng; Phan Bội Châu dẫn câu “Hành nhân bành bành” trong Kinh Thi mà hiểu là rầm rộ. Chúng tôi châm chước hai nghĩa ñó mà dịch như trên. Hào này ở ñịa vị cao, gần hào 5, mà bất trung , bất chính, e có họa tới nơi, nên Hào từ khuyên phải khiêm tốn, tiết kiệm. Tiểu tượng truyện cũng khuyên phải phân biệt thị phi họa phúc cho rành thì mới khỏi lỗi. 5. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀ Lục ngũ: quyết phu giao như, uy như, cát. Dịch: Hào 5, âm: Lấy ñức tin, chí hành mà giao thiệp, và phải có uy thì tốt. Giảng: Hào này ở vị chí tôn, ñượccả 5 hào dương theo, nên phải ñem ñức tin, lòng chí thành mà ñối ñãi với người dưới. Nhưng vì là âm, nên ngại rằng quá nhu, nên Hào từ khuyên phải có chút uy mới ñược. Tiểu tượng truyện cơ hồ hiểu khác, bảo phải dùng uy vũ, ñừng khinh dị mà phải phòng bị ñạo tắc (uy như chi cát, dị nhi vô bị dã) . 6. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀, ䷀䷀䷀䷀ Thượng cửu: tự thiên hựu chi, cát, vô bất lợi. Dịch: hào trên cùng, dương : tự trời giúp cho, tốt, không có gì mà chẳng lợi. Giảng: Ở thời ðại hữu, thịnh trị, hào dương cương này ở trên cùng mà chịu hạ mình theo hào 5, chỉ vì 5 có ñức thành tín; như vậy là không kiêu, tuy thịnh mà không ñầy tràn, nên ñược trời giúp cho, hóa tốt, chứ lẽ thường hào cuối cùng, ðại hữu ñã ñến màn cuối, khó mà tốt ñược. Khổng tử ñọc tới hào này bảo: “Trời sở dĩ giúp cho là vì thuận với ñạo trời; người sở dĩ giúp cho là vì có lòng thành tín” . Ông muốn nói hào 5 ñược các hào khác giúp là vì có lòng thành tín; còn hào trên cùng ñược trời giúp vì thuận với ñạo trời: trọng người hiền (hào 5) không kiêu. Quẻ này khuyên chúng ta sống trong cảnh giàu có, nên khiêm, kiệm: giao thiệp với người , nên chí thành. Phan Bội Châu nhận xét rằng trong 64 quẻ , không quẻ nào tốt ñều như quẻ này: hào 1, 2,
3 ñều không có lỗi, hào 4 ñược hanh thông, hào 5 tốt, hào 6 ñã tốt hơn nữa, “không có gì mà chẳng lợi”. Ngay ñến quẻ Càn, quẻ Thái hào cuối cùng cũng xấu, kém quẻ này. ðại hữu chính là thời thịnh trị sau thời ñại ñồng.
Nguyễn Hiến Lê Kinh dịch - ðạo của người quân tử 15. QUẺ ðỊA SƠN KHIÊM (::|:::) Trên là Khôn (ñất), dưới là Cấn (núi) ䷀
ðại hữu là thời rất thịnh, không nên ñể cho quá ñầy, mà nên nhún nhường, nên Khiêm. Thoán từ ䷀: ䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Khiêm: Hanh, quân tử hữu chung. Dịch: Nhún nhường, hanh thông, người quân tử giữ ñược trọn vẹn tới cuối. Giảng: Trên là ñất, dưới là núi. Núi cao, ñất thấp, núi chịu ở dưới ñất là cái tượng nhún nhường. Khiêm hạ. Vì vậy mà ñược hanh thông. Quẻ này chỉ có mỗi một hào dương, dùng nó làm chủ quẻ. Thoán truyện bàn thêm: Khiêm là ñạo của trời, ñất và người . Trời có ñức khiêm vì ở trên ñi xuống chỗ thấp mà sáng tỏ; ñất có ñức khiêm vì chịu ở dưới mà ñi lên. ðạo trời, cái gì ñầy thì làm cho khuyết ñi, cái gì thấp kém (khiêm) thì bù ñắp cho (Thiên ñạo khuy doanh nhi ích khiêm). ðạo ñất, ñạo quỉ thần cũng vậy. Còn ñạo người thì ghét kẻ ñầy, tức sự kiêu căng thỏa mãn, mà thích kẻ khiêm tốn (Nhân ñạo ố doanh nhi hiếu khiêm). Hễ khiêm thì ở ñịa vị cao mà ñạo càng sáng, ở ñịa vị thấp mà chẳng ai vượt mình ñược. ðại tượng truyện. Khuyên người quân tử nên bớt chốn nhiều, bù chốn ít, ñể cho sự vật ñược cân xứng, quân bình (Biều ña ích quả, xứng vật bình thí). Hào từ ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀ Sơ lục: khiêm khiêm quân tử, dụng thiệp ñại xuyên, cát.
Dịch : Hào 1, âm – Nhún nhường, nhún nhường, người quân tử dùng ñức ấy ñể qua sông lớn thì tốt. Giảng: Hào này âm như mà lại ở dưới cùng, thật là khiêm hạ, dầu gặp hoàn cảnh hiểm nguy nào cũng vượt ñược. Tiểu tượng truyện khuyên người quân tử trau giồi tư cách mình bằng ñức khiêm hạ, (Khiêm khiêm quân tử, ti dĩ tự mục) 2 ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Lục nhị: Minh khiêm, trinh cát. Dịch:Hào 2, âm: Tiếng tăm lừng lẫy về ñức khiêm, nếu chính ñáng thì tốt. Giảng: hào này nhu thuận, ñắc trung, ñắc chính, rất tốt, cho nên bảo là tiếng tăm lừng lẫy về ñức Khiêm. Nhưng ngại tiếng tăm lừng lẫy thì dễ ham danh, mà hóa ra quá khiêm ñến mức giả nhún nhường hoặc nịnh bợ), nên Hào từ khuyên phải giữ ñức trung, chính (trinh) của hào 2 thì mới tốt. 3. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀ ䷀䷀, ䷀䷀ Cửu tam: Lao khiêm, quân tử hữu chung, cát. Dịch: Hào 3, dương : Khó nhọc (có công lao) mà nhún nhường, người quân tử giữ ñược trọn vẹn, tốt. Giảng: hào này có ñức dương cương, làm chủ cả quẻ, năm hào âm ñều trông cậy vào, như người có ñịa vị (ở trên cùng nội quái), có tài năng (hào dương ) mà khiêm tốn (vì ở trong quẻ Khiêm), không khoe công, nên càng ñược mọi người phục, mà giữ ñược ñịa vị, ñức ñộ tới cùng. Theo Hệ từ thượng truyện chương VIII, Khổng tử ñọc hào này, giảng thêm: “Khó nhọc mà không khoe khoang, có công với ñời mà chẳng nhận là ân ñức, ñức như vậy là cực dày”. 4. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Lục tứ: vô bất lợi, huy khiêm. Dịch: Hào 4, âm: Phát huy sự nhún nhường thì không gì là không lợi. Giảng: Hào này nhu thuận mà ñắc chính, tốt ñấy, nhưng vì ở trên hào 3 là người có công
lao, mà lại ở gần hào 5, là vua, nên càng phải phát huy thêm ñức khiêm, mới tránh ñược mọi khó khăn mà không gì là không lợi. 5. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Lục ngũ: Bất phú dĩ kỳ lân, lợi dụng xâm phạt, vô bất lợi. Dịch: Hào 5, âm: chẳng cần giàu (có thế lực) mà thâu phục ñựơc láng giềng (ñược nhiều người theo); nhưng phải có chút uy, chinh phạt kẻ nào chưa phục mình thì mới không gì là không lợi. Giảng: Hào này âm nhu, ñắc trung, ở ñịa vị chí tôn, nên tự nhiên thâu phục ñược nhiều người, nhưng nếu nhu quá, thiếu uy thì không phải là tư cách một ông vua, nên Hào từ khuyên nên dùng uy võ ñối với kẻ nào chưa phục mình. Hào này có thể dùng uy ñược vì ở vị dương (lẻ). 6. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Thượng lục: Minh khiêm, lợi dụng hành sư, chính ấp quốc. Dịch: Hào trên cùng, âm: Tiếng tăm lừng lẫy về ñức Khiêm, ñược nhiều người theo có thể lợi dụng ñiều ñó mà ra quân, nhưng cũng chỉ trị ñược những kẻ trong ấp của mình không phục mình thôi. Giảng: hào này thể nhu, vị nhu, ở vào thời cuối cùng quẻ Khiêm, cho nên khiêm nhu cùng vực, tiếng tăm lừng lẫy, nhiều người theo ñấy; nhân ñó mà có thể ra quân chinh phạt những kẻ không theo mình, nhưng vì tài kém, nên chỉ trị ñược những kẻ trong ấp mình thôi, chưa thỏa chí ñược. * Quẻ này hào nào cũng tốt không nhiều thì ít, không kém quẻ ðại hữu bao nhiêu. ða số các triết gia Trung Hoa rất ñề cao ñức Khiêm, nhất là Khổng tử và Lão tử, vì họ cho rằng luật trời hễ ñầy quá thì vơi, trong khi ñầy phải nghĩ tới lúc sẽ vơi, phải khiêm hạ, ñừng tự phụ. Không thể dẫn hết những châm ngôn của Trung Hoa về ñức khiêm ñược; trong quẻ này chúng ta ñã thấy ñược mấy câu như Thiên ñạo khuy doanh nhi ích khiêm, nhân ñạo ố doanh nhi hiếu khiêm, khiêm khiêm quân tử, ti dĩ tự mục. Trong ðạo ñức kinh, cũng rất nhiều câu, như: Hậu kỳ thân nhi thân tiên; Qúi dĩ tiện vi bản, cao dĩ hạ vi cơ; Dục tiên
dân tất dĩ thân hậu chi: Bất cảm vi thiên hạ tiên . . Nhưng khiêm nhu của Lão tử có vẻ triệt ñể, tuyệt nhiên không tranh hơn với ai, mà khiêm nhu trong Dịch thì không thái quá, vẫn trọng ñức trung (hào 2).
Nguyễn Hiến Lê Kinh dịch - ðạo của người quân tử 16 QUẺ LÔI ðỊA DỰ (:::|::) Trên là Chấn (sấm sét,) dưới là Khôn (ñất) ䷀
ðã ðại hữu mà lại Khiêm thì tất nhiên là vui vẻ, sung sướng, cho nên sau quẻ Khiêm, tới quẻ Dự (vui, sướng). Thoán từ : ䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Dự: Lợi kiến hầu, hành sư. Dịch: vui vẻ: Dựng tước hầu (ñể trị dân), ra quân thì tốt. Giảng: Có ba cách giảng ý nghĩa quẻ này. - Chấn ở trên, Khôn ở dưới, có nghĩa là ở trên thì ñộng, hành ñộng; ở dưới thuận theo, như vậy tất vui vẻ. - Sấm ở trên ñất, nghĩa là khí dương phát ñộng (chấn thuộc dương) mà muôn vật ở trên phát sinh, cũng là cảnh tượng vui vẻ. - Quẻ này chỉ có một hào dương (hào 4), 5 hào âm ñều theo nó, nó làm chủ trong quẻ , như một người tài ñức, làm việc gì cũng thuận cả, tất thành công, sẽ vui vẻ, an ổn. - Thuận với lẽ tự nhiên thì dù trời ñất cũng nghe theo, huống hồ là việc dựng tước hầu, ra quân, dân há lại không theo. - Thoán truyện bàn rộng thêm: Cái ñạo thuận lẽ mà hành ñộng ñó là ñạo trời, cho nên mặt trời mặt trăng thay nhau chiếu sáng ban ngày ban ñêm, không bao giờ lầm; bốn mùa thay nhau chẳng bao giờ sai. Thánh nhân thuận lẽ mà hành ñộng thì hình phạt không phiền phức mà dân chúng phục tòng. Hào từ: 1.
䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀ Sơ lục: Minh dự, hung. Dịch: Hào 1, âm: Khoe mình vui sướng một cách ồn ào, xấu. Giảng: Chữ Dự, tên quẻ có nghĩa là trên dưới thuận nhu hành ñộng mà cùng vui vẻ; còn chữ dự trong các hào thì có nghĩa là cá nhân vui vẻ. Như hào âm nhu ở dưới cùng này, bất trung, bất chính, là một tiểu nhân, ỷ có hào 4 cương kiện và có ñịa vị ở trên ứng viện, lấy làm ñắc ý, bộc lộ nỗi sung sướng của mình một cách ồn ào, thế là kiêu mạn, xấu. 2. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Lục nhị: giới vu thạch, bất chung nhật, trinh cát. Dịch: Hào 2, âm: Chí vững như ñá, chẳng ñợi hết ngày (mà ứng phó ngay), chính ñính, bền, tốt. Khổng tử, theo Hệ từ hạ truyện, Chương V, cho rằng người quân tử biết trước ñược triệu chứng từ khi mới có dấu hiệu, cho nên ứng phó mau, giao tiếp với kẻ trên thì không nịnh, với kẻ dưới thì không nhờn, biết lúc nào nên nhu, lúc nào nên cương. 3. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Lục tam: Hu dự, hối trì, hữu hối . Dịch: Hào 3, âm: Ngửa mặt lên trên (mong ñược phú quí) mà vui mừng, như vậy thế nào cũng ăn năn, mà sửa ñổi chậm, lại càng ăn năn hơn. Giảng: Hào này cũng bất trung, bất chính, như kẻ tiểu nhân ngó lên trên là hào 4 dương cương, mong ñược phú quí mà vui mừng; không sớm rút chân ra khỏi cái bẩy quyền thế thì sẽ ân hận lớn. 4. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀; ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Cửu tứ: Do dự, ñại hữu ñắc; vật nghi, bằng hạp trâm. Dịch: Hào 4, dương : người khác nhờ mình mà vui, mình có thể thành công lớn ñược; cứ hết lòng chí thành, ñừng nghi ngờ thì các bạn thanh khí sẽ lại giúp mình ñông mà chóng. Giảng: Hào này làm chủ trong quẻ , có tài, có ñịa vị cao, lại ñược hào 5 (vua) hết lòng tin, nên tạo hạnh phúc ñược cho người , thành công lớn ñược.
Nhưng là hào dương ñộc nhất trong quẻ một mình ñảm ñương gánh nặng, có lúc chán nản, nghi ngờ, nên Hào từ khuyên cứ chí thành, thì sẽ có nhiều bạn tới giúp. 5. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀, ䷀䷀. Lục ngũ: Trinh tật, hằng, bất tử. Dịch: hào 5, âm : Bệnh hoài, dai dẳng nhưng không chết. Giảng: Hào 5, ở ñịa vị chí tôn, nhưng âm nhu, và có hào 4 ñược lòng dân, gánh hết việc thiên hạ, chuyên quyền; 5 chẳng phải làm gì cả, chỉ chìm ñắm trong cảnh hoan lạc (vì ở thời Dự), nên ví với một người bị bệnh hoài. Nhưng may là có 5 ñắc trung mà 4 cũng không áp bức, nên vẫn giữ ñược hư vị, cũng như bị bệnh dai dẳng mà không chết. Phan Bội Châu cho hào 5 này ñúng là trường hợp các vua Lê nhu nhược bị chúa Trịnh chuyên quyền, nhưng vẫn giữ ñược hư vị. 6. ䷀䷀: ䷀䷀,䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Thượng lục: Minh dự, thành hữu du, vô cữu. Dịch: Hào trên cùng, âm: mê tối vì hoan lạc, nhưng nếu biết sửa ñổi nết xấu thì không lỗi. Giảng: hào này âm nhu, bất trung bất chính, lại ở thời cuối quẻ Dự, cho nên ví với người mê tối vì hoan lạc. Nhưng cũng may, hào này ở trong ngoại quái Chấn, Chấn có nghĩa là ñộng, có hy vọng nhúc nhích tự cường ñược, như vậy sẽ không xấu. * Chúng ta nhận thấy tên quẻ là Vui, mà sáu hào chỉ có hai hào (2 và 4) là tốt, còn 4 hào kia xấu nhiều hay ít cả, xấu nhất là hào 1 vì kiêu mạn, khoe khoang ồn ào cái vui bất chính của mình; mà tốt nhất là hào 2, vì không ham vui mà giữ vững chí mình. Phan Bội Châu dẫn câu “Sinh ư ưu hoạn, nhi tử ư an lạc” của Mạnh tử ñể kết, là tóm tắt ñược triết lý của quẻ này. Quốc gia cũng như cá nhân, hễ sống trong cảnh vui sướng, vui vẻ quá thì sẽ mau chết.
Nguyễn Hiến Lê Kinh dịch - ðạo của người quân tử 17. QUẺ TRẠCH LÔI TÙY (|::|||) Trên là ðoài (chằm), dưới là Chấn (ñộng, sấm sét) ䷀
Dự là vui vẻ, vui vẻ thì có nhiều người theo nên tiếp sau là quẻ Tùy. Tùy là theo. Thoán từ ䷀: ䷀, ䷀, ䷀, ䷀, ䷀䷀䷀ Tùy: Nguyên, hanh, lợi, trinh, vô cữu. Dịch: Theo nhau: rất hanh thông, nhưng phải theo ñiều chính ñáng, vì ñiều chính ñáng (trinh) mới có lợi, không có lỗi. Giảng: ðoài ở trên là vui vẻ, Chấn ở dưới là ñộng; ñó là cái tượng hành ñộng mà ñược người vui theo. Lại có thể giảng: Chấn là sấm, ðoài là chằm, sấm ñộng ở trong chằm, nước chằm theo tiếng sấm mà cũng ñộng, cho nên gọi là tùy. Lời thoán từ quẻ này chỉ khác lời Thoán từ quẻ Càn vì có thêm hai chữ “vô cữu” (không có lỗi) ở sau, mà nghĩa thay ñổi hẳn. Chúng tôi dịch như trên là theo Chu Hi: nguyên hanh (rất hanh thông) là “ñức” (tính cách) của Tùy; còn trinh (chính ñáng) là ñiều kiện ñể cho Tùy có lợi mà không có lỗi. Phan Bội Châu hiểu hơi khác: cả nguyên, hanh, lợi, trinh ñều là ñiều kiện ñể “Tùy” có lợi mà không có lỗi. Theo người nhưng phải theo cái hay, theo ñạo ; người có rất thiện (nguyên) , việc có thông thuận (hanh), có cái lợi công (lợi), thì mới nên theo, và khi theo thì phải giữ tiết tháo (trinh) thì mới không có lỗi. ðại khái ba cách hiểu ñó cũng không khác nhau mấy. Mà quẻ Tùy so với quẻ Càn thì kém xa.
Thoán truyện bàn rộng thêm, ñưa một ñiều kiện nữa: Theo mà phải ñúng thời mới ñược. Ví dụ thời Hán, Vương Mãng cũng ñã muốn làm một cuộc cách mạng xã hội; rất công bằng, tốt; nhưng thời ñó sớm qua, nên thất bại. Tới ñời Tống, Vương an Thạch cũng thất bại, như vậy là không hợp thời. Và Thoán truyện nhấn mạnh vào cái nghĩa tùy thời ñó. (Tùy thời chi nghĩa ñại hĩ tai!) Hào từ; 1. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Sơ cửu: Quan hữu du, trinh cát, xuất môn giao hữu công. Dịch: Hào 1, dương : chủ trương thay ñổi, hễ chính thì tốt, ra ngoài giao thiệp thì có công. Giảng: chữ “quan” ở ñây có nghĩa là chủ, chữ “du” có nghĩa là thay ñổi . Chu Hi hiểu là chủ trương thay ñổi. Phan Bội Châu hiểu là cái thể của mình thay ñổi, vì hào 1 là dương ñáng lẽ làm chủ hai hào âm ở trên, nhưng ngược lại phải tùy hai hào ñó (vì hào dương ở dưới cùng). Hiểu theo cách nào thì vẫn : cứ chính ñáng, theo lẽ phải, thì tốt (trinh cát). ðừng theo tư tình, mà theo người ngoài (xuất môn) nếu họ phải , thì thành công. 2. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Lục nhị: Hệ tiểu tử, thất trượng phu. Dịch: Hào 2, âm: Ràng buộc với kẻ thấp kém (nguyên văn là : con nít) mà mất kẻ trượng phu. Giảng: Hào này âm nhu,không biết giữ mình, gần ñâu tùy ñấy, nên ràng buộc với hào 1 dương (tiểu tử), mà bỏ mất hào 5 cũng dương , ở trên, ứng hợp với nó. Quẻ này, hễ là hào âm thì không dùng chữ tùy là theo, mà dùng chữ hệ là ràng buộc, có ý cho rằng âm nhu thì vì tư tình, hoặc lợi lộc mà quấn quít, còn dương cương thì vì chính nghĩa mà theo. 3. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀; ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Lục tam: Hệ trượng phu, thất tiểu tử; Tùy hữu cầu ñắc, lợi cư trinh.
Dịch: Hào 3, âm: Ràng buộc với trượng phu, bỏ kẻ thấp kém; theo như vậy cầu xin cái gì thì ñựơc ñấy, nhưng phải chính ñáng mới có lợi. Giảng: Hào này cũng âm nhu như hào 2, gần ñầu thân cận ñấy, cho nên thân với hào 4 dương cương, có ñịa vị ở trên (tức với trượng phu) mà bỏ hào 1 (tiểu tử). Nó xin 4 cái gì cũng ñược vì 4 hơi có thế lực; nhưng Hào từ khuyên ñừng xu thế trục lợi, phải giữ tư cách chính ñáng thì mới tốt. 4. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Cửu tứ: Tùy hữu hoạch, trinh, hung. Hữu phu, tại ñạo, dĩ minh hà cữu. Dịch: Hào 4, dương : Theo thì thu hoạch ñược lớn ñấy, nhưng dù lẽ vẫn ngay mà cũng có thể gặp hung ñược. Cứ giữ lòng chí thành, theo ñạo lý, lấy ñức sáng suốt mà ứng phó thì không có lỗi. Giảng: Hào này như một vị cận thần, ñược vua tin cậy (5 và 4 cùng là dương cả), ở vào thời Tùy là thiên hạ theo mình, như vậy thu hoạch ñược lớn (có thể hiểu là ñược lòng dân, hoặc lập ñược sự nghiệp); nhưng chính vì vậy mà có thể gặp hung (chẳng hạn bị ngờ là chuyên quyền, bị vua ganh ghét như Nguyễn Trãi). Cho nên Hào từ khuyên giữ lòng chí thành theo ñạo lý sáng suốt ứng phó (nghĩa là có ñủ ba ñức: tín, nhân, trí) thì mới khỏi lỗi. 5. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀ Cửu ngũ: phu vu gia, cát. Dịch: Hào 5, dương. Tín thành với ñiều thiện thì tốt. Giảng: Hào 5, dương cương, ở vị tôn, trung và chính, lại ứng hợp với hào 2, cũng trung chính, cho nên rất tốt. “Gia” , ñiều thiện, ở ñây là ñức trung chính. 6. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Thượng lục: câu hệ chi, mãi tòng duy chi. Vương dụng hanh vu Tây Sơn. Dịch: Hào trên cùng, âm. Ràng buộc lấy, theo mà thắt chặt lấy; Thái Vương nhà Chu, ñược nhân tâm như vậy mới lập ñược nghiệp vương hanh thịnh ở Tây sơn (tức Kỳ sơn).
Giảng: Hào này ở cuối quẻ Tùy, là ñược nhân tâm theo ñến cùng cực, như thắt chặt với mình, như vua Thái Vương nhà Chu, lánh nạn rợ ðịch, bỏ ấp Mân mà chạy sang ñất Kỳ Sơn (năm -1327), người ấp Mân già trẻ trai gái dắt díu nhau theo, ñông như ñi chợ. Chúng tôi theo Phan Bội Châu mà dịch câu: “Vương dụng hanh vu Tây sơn” như vậy. Chu Hi bảo chữ [ ䷀ ] phải ñọc là hưởng và hiểu là : vua dùng ý thành mà làm tế hưởng ở ñất Tây Sơn. J. Legge cũng dịch như Chu Hi. R.Wilhem cũng ñọc là hưởng mà hiểu khác nữa: Vua cho những công thần ñược phụ hưởng (thờ chung với tổ tiên nhà Chu) ở nhà Thái Miếu tại Tây Sơn. * Quẻ này khuyên chúng ta chỉ nên theo chính nghĩa (chứ ñừng vì tư tình, vì lợi) và biết tùy thời, như vậy thì tốt tới cùng ñược (hào cuối, ñạt ñến cực ñiểm mà vẫn không xấu.)
18. QUẺ SƠN PHONG CỔ (:||::|) Trên là Cấn (núi), dưới là Tốn (gió) ䷀
Vui theo thì tất có công việc làm, cho nên sau quẻ Tùy, tới quẻ Cổ. Cổ có hai nghĩa: ñổ nát và công việc. Hễ ñổ nát thì phải sửa sang lại, thế là có công việc. Thoán từ: ䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Cổ: Nguyên hanh, lợi thiệp ñại xuyên Tiên giáp tam nhật, hậu giáp tam nhật. Dịch: ðổ nát mà làm lại mới thì rất tốt, vượt qua sông lớn thì lợi. Ba ngày trước ngày giáp (nghĩa là phải tìm nguyên nhân từ trước), ba ngày sau ngày giáp (phải nghĩ ñến tương lai nên thể nào). Giảng: Quẻ này trên là núi, dưới là gió, gió ñụng núi, quật lại, ñó là tượng loạn, không yên, tất phải có công việc. Cũng có thể giảng như sau: tốn ở dưới là thuận, mà Cấn ở trên là ngưng chỉ; người dưới thì thuận mà người trên cứ ngồi im; hoặc người dưới một mực nhu, người trên một mực cương (Tốn thuộc âm, mà hào 1 cùng là âm, còn Cấn thuộc dương, mà hào cuối cùng thuộc dương ), ñể nén người dưới, như vậy mọi sự sẽ ñổ nát, phải làm lại. ðổ nát mà làm lại thì rất nên, rất tốt; phải xông pha nguy hiểm, nhưng rồi sẽ có lợi. Tuy nhiên phải suy nghĩ, có kế hoạch trước sau. Ví dụ bắt tay vào việc là ngày giáp, thì phải nghĩ tới ba ngày trước ngày giáp, tức ngày tân [䷀], tìm xem vì lẽ gì mà có sự ñổ nát, và muốn ñổi cũ sang mới (mới cũng là tân, nhưng chữ tân này [䷀], người Trung Hoa thường có cách mượn một chữ ñồng âm ñể diễn một ý khác) thì phải làm sao. Rồi lại nghĩ ñến ba ngày sau, tức ngày ñinh [ ䷀] , mà ñinh ninh (chữ [䷀ ䷀] này) phòng bị cho
tương lai. Làm lại mới mà ñược như vậy thì rất tốt. Thoán truyện và ðại tượng truyện không giảng gì khác. Hào từ: 1. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀, ䷀䷀䷀ Sơ lục: Cán phụ chi cổ, hữu tử, khảo vô cữu , lệ, chung cát. Dịch: Hào 1, âm: Sửa sang sự ñổ nát của cha; nhờ con mà cha không lỗi; nhưng cũng có thể nguy ñấy, phải biết răn sợ, sau mới tốt. Quẻ Cổ này lấy việc trong nhà làm thí dụ, nên nói ñến cha, con. 2. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Cửu nhị: Cán mẫu chi cổ, bất khả trinh. Dịch: Hào 2, dương : Sửa sang sự ñổ nát của mẹ, không nên cố chấp (trinh) Giảng: Hào này dương cương, ñắc trung, trên ứng với hào 5 âm nhu, nên ví như con (2) với mẹ (5). Hào 2 có tài, sửa sang ñược, nhưng tính cương cường, có thể xung ñột với 5, cho nên Hào từ khuyên ñừng cố chấp mà phải mềm dẻo. 3. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Cửu tam: Cán phụ chi cổ, tiểu hữu hối, vô ñại cữu. Dịch: Hào 3, dương: sửa sang sự ñổ nát của cha, có chút hối hận những không có lỗi lớn. Giảng: Hào này là dương lại ở vị dương, là quá cương, nóng nảy, không hợp ñạo trung cho nên làm vài việc ñáng ăn năn; nhưng làm nổi việc, ñắc chính, nên không ñến nỗi có lỗi lớn. Ví như người con trung ngôn, trực gián mà giữ ñược ñạo lý cho cha. 4. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Lục tứ: Dụ phụ chi Cổ, vãng kiến lận. Dịch: Hào 4, âm: (Vì dùng dằng mà chỉ) kéo dài sự ñổ nát của cha, nếu cứ như vậy hoài thì sẽ hối tiếc. Giảng: Hào âm, nhu lại ở vị âm, là người thiếu nghị lực, nhút nhát, không dám cương
quyết sửa sự ñổ nát của cha, ñể cho nó kéo dài hoài thì xấu cho cả gia ñình mà phải hối hận. 5. ䷀䷀: ䷀ ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Lục ngũ: Cán phụ chi cổ, dụng dự Dịch: Hào 5, âm: sửa sự ñổ nát cho cha, mà ñược tiếng khen. Giảng: Âm nhu ở ngôi chí tôn, không ñủ tài sáng nghiệp, nhưng nhờ có ñức trung mà ở dưới ứng với hào 2, dương cương là người có tài, sửa sự ñổ nát ñược, rốt cuộc thành công, cả hai ñược tiếng khen. 6. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀ ䷀䷀䷀ Thượng cửu: Bất sự vương hầu, cao thượng kỳ sự. Dịch: Hào trên cùng, dương : Không xu phụ bậc vương hầu, mà nêu cao tư cách (ñức của mình.) Giảng: Hào này dương cương ở trên hào 5, như một vị hiền nhân quân tử cao khiết, ở ngoài mọi việc, không màng phú quí, không xu phụ vương hầu, giữ chí hướng của mình làm phép tắc trong thiên hạ. * Người Trung Hoa rất trọng ñức hiếu, mà có hiếu trước hết là giữ ñược danh dự cho gia ñình, làm vẻ vang cho tổ tiên, cho nên nếu cha mẹ làm ñiều gì trái ñạo lý thì con có bổn phận can ngăn (cha có con như vậy là nhà có phúc), nếu còn nhu nhược quá, dùng dằng không dám can thì có lỗi lớn; nếu cương cường quá mà xung ñột với cha mẹ thì có lỗi, nhưng nhẹ, tốt nhất là giữ ñạo trung, mềm mỏng mà kiên trì, ngoài nhu mà trong cương. Quẻ này kết một cách bất ngờ: hào trên cùng không nói gì về việc sửa sang sự ñổ nát cả, mà chỉ khen bậc hiền nhân treo gương danh tiết cho thiên hạ soi. Nên ñể ý: Cổ là ñổ nát, rất xấu mà thoán từ khen là tốt, chỉ vì ñổ nát thì phải làm lại, canh tân, mà canh tân là ñiều rất tốt. Không có gì suy cực mà không thịnh lên, tới lúc cùng mà không bắt ñầu trở lại.
19. QUẺ ðỊA TRẠCH LÂM (||::::) Trên là Khôn (ñất), dưới là Ðoài (chằm). ䷀
Tự quái truyện giảng: Cổ là công việc, có công việc rồi mới làm lớn ñược; cho nên sau quẻ Cổ tới quẻ Lâm. Lâm có nghĩa là lớn. Nhưng Lâm còn có nghĩa nữa là tới (như lâm chung là tới lúc cuối cùng, tới lúc chết; hoặc lâm hạ: người trên tới người dưới). Thoán từ: ䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Lâm: Nguyên hanh, lợi trinh. Chí vu bát nguyệt hữu hung. Dịch: (dương) lớn lên và tới, rất hanh thông, chính ñính thì lợi. ðến tháng 8 (hoặc tám tháng nữa) sẽ xấu. Giảng: Mới ñầu là quẻ Khôn, 5 hào âm. Một hào dương tới thay hào 1 âm ở dưới, rồi một hào dương nữa tới thay hào 2 âm, thành ra quẻ Lâm . Thế là dương cung lớn dần, tới ngày thịnh lớn, nên gọi là Lâm. Một cách giảng nữa: trên chằm (ñoài) có ñất, tức là ñất tới sát nước, nên gọi là Lâm (tới gần). Theo cách giảng thứ nhất, dương cương lớn lần mà âm nhu tiêu lần, thế là ñạo gần tới lúc thông, cho nên bảo là rất hanh thông. Xét theo hào thì hào 2 cương trung, ứng với hào 5, nhu trung, nhân sự có phần vui vẻ, cũng hanh thông nữa (Thoán truyện) . Trong cảnh hanh thông, ñừng nên phóng túng mà nên giữ vững chính ñạo, (lợi trinh): nếu không thì ñến tháng 8 (hoặc tám tháng nữa) sẽ hung.
Có nhiều thuyết giảng hai chữ “bát nguyệt” ở ñây chúng tôi không biết tin thuyết nào chỉ xin hiểu ñại ý là “sau này sẽ hung”; mà không chép những thuyết ñó. ðại tượng truyện bàn thêm: ñất tới sát chằm, có cái tượng quân tử tới dân, giáo hóa dân không bao giờ thôi, bao dung, giữ gìn dân không có giới hạn (vô cương) . Hào từ 1. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀. Sơ cửu: Hàm lâm, trinh cát. Dịch: Hào 1, dương : Cùng tới, giữ chính ñạo thì tốt. Giảng: Trong quẻ này chỉ có hai hào dương tới lấn bốn hào âm, cho nên hai hào dương phải hợp lực nhau cùng tới, mới chiến thắng ñược. Hào 1 ñắc chính (vì là dương mà ở vị dương lẻ) cho nên khuyên nên giữ chính ñạo của mình. Chu Hi, theo Trình Di cho chữ “hàm” ở ñây có nghĩa là cảm, hào 1 dương ứng hợp với hào 4 âm, như vậy là vì cảm ứng với hào 4 mà tới. 2. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀, ䷀䷀䷀䷀ Cửu nhị: Hàm lâm, cát, vô bất lợi. Dịch: Hào 2, dương : cùng tới, tốt, không gì là không lợi. Giảng: Nghĩa cũng như hào 1. Hào 2, dương cương ñắc trung, gặp lúc dương ñương lên, cho nên hiện tại tốt lành mà tương lai cũng thuận lợi. Tiểu tượng truyện thêm 4 chữ: vị thuận mệnh dã (chưa thuận mệnh vậy). Trình Di giảng là hào 2, dương trung, cảm ứng với hào 5 âm trung , hai hào ñó cảm ứng với nhau không phải vì theo mệnh của người trên, cho nên tốt, không gì là không lợi. Chu Hi không chấp nhận lời giảng ñó, bảo: “chưa rõ ý nghĩa ra sao” Phan Bội Châu giảng: hào 1 và 2 phải cùng tới thì mới tốt, phải lấy sức người giúp mệnh trời, chứ không ngồi yên mà chờ mệnh trời. 3. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀; ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Lục tam: Cam lâm, vô du lợi; Kí ưu chi, cô cửu. Dịch: Hào 3 âm: Ngọt ngào (a dua) mà tới (ñể dụ dỗ hào 2) thì không có lợi ñâu; nhưng ñã biết lo sửa tính thì không có lỗi nữa.
Giảng: Hào này âm nhu, bất trung, bất chính nên ví với bọn tiểu nhân, dùng lời ngọt ngào mà dụ dỗ hào 2. 4. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Lục tứ: Chi lâm, vô cữu. Dịch: Hào 4, âm: Hết lòng thành thực tới với hào 1, không có lỗi. Giảng: Hào này cũng là âm nhu, nhưng ñắc chính (âm ở vị âm), có lòng thành thực, lại ứng với hào 1 là người có tài, chính ñáng (hào 1 cũng ñắc chính), nên không có lỗi gì cả. 5. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀ Lục ngũ: Trí lâm, ñại quân chi nghi, cát. Dịch: Hào 5, âm: Dùng ñức sáng suốt mà tới, ñúng là tư cách một vị nguyên thủ, tốt. Giảng: hào âm này ở vị chí tôn, có ñức trung, ứng hợp với hào 2, dương , có thể ví với một vị nguyên thủ tuy ít tài (âm) nhưng sáng suốt, biết người nào có tài (hào 2), tín nhiệm, ủy thác việc nước cho người ñó, như vậy kết quả chắc tốt. 6. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀, ䷀䷀䷀ Thượng lục: ðôn lâm, cát, vô cữu. Dịch: Hào trên cùng, âm: Lấy lòng ñôn hậu mà tới (với ñời), tốt, không có lỗi. Giảng: Hào này là âm, ở cuối cùng ngoại quái Khôn, là có ñức rất nhu thuận, ở thời Lâm, tức thời của dương, của quân tử ñương tiến, nó hướng về hai hào dương ở dưới cùng (mặc dầu không hào nào trong 2 hào ñó ứng với nó) mà dắt mấy hào âm kia theo hai hào dương ñó, cho nên khen nó là ñôn hậu, tốt, không có lỗi.
20. QUẺ PHONG ðỊA QUÁN (::::||) Trên là Tốn (gió) dưới là Khôn (ñất) ䷀
Lâm là lớn, vật gì ñến lúc lớn thì mới ñáng biểu thị cho người ta thấy, cho nên sau quẻ Lâm tới quẻ Quán cũng ñọc là Quan. Quán là biểu thị cho người ta thấy, Quan là xem xét Thoán từ: ䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Quán: Quán nhi bất tiến, hữu phu ngung nhược. Dịch: Biểu thị (làm mẫu mực cho người ta thấy) cũng như người chủ tế, lúc sắp tế, rửa tay (quán ) cho tinh khiết, bấy nhiêu cũng ñủ rồi, không cần phải bày mâm cỗ dâng lên (tiến); mình chí thành (phu) như vậy thì người khác cũng chí thành tín ngưỡng (ngung) mình. Giảng: Theo tượng quẻ, Tốn ở trên, Khôn ở dưới là gió thổi trên ñất, tượng trưng cho sự cổ ñộng khắp mọi loài, hoặc xem xét (quan) khắp mọi loài. Lại thêm: hai hào dương ở trên, bốn hào âm ở dưới, là dương biểu thị (quán) cho âm; âm trông (quan) vào dương mà theo. ðó là giải nghĩa tên quẻ. Thoán từ và Thoán truyện ñưa một thí dụ cho ta dễ hiểu. Muốn biểu thị (quán) là mẫu mực cho người khác thấy thì nên có lòng chí thành như người chủ tế, lúc sắp tế, rửa tay cho tinh khiết, ñó là ñiều quan trọng nhất, còn việc dâng cỗ, thuộc về vật chất, có nhiều cũng ñược, có ít cũng ñược, ví dụ như không có, chỉ dùng hương, hoa cũng tốt. Hào 5 ở trong quẻ ở ngôi chí tôn, có ñức dương cương, trung chính, chính là người cho
thiên hạ trông vào mà cảm hóa theo. Người ñó nên coi ñạo trời lẳng lặng vậy mà bốn mùa vận hành không sai, mà lấy lòng chí thành làm gương cho dân, dạy dân, dân sẽ không ai không phục. Hào từ: 1 ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Sơ lục: ðồng quan, tiểu nhân vô cữu, quân tử lận. Dịch: Hào 1, âm: Trẻ con nhìn lên (không hiểu gì), tiểu nhân thì không ñáng trách, quân tử mà như vậy thì hối tiếc. Giảng: Tên quẻ thì ñọc là Quán, người trên (hào 5) biểu thị, làm gương cho người dưới. Nhưng xét từng hào thì ñọc là quan, người dưới xem xét tư cách, hành vi của người trên. Hào 5, dương , ñắc trung làm chủ quẻ, tượng trưng cho người trên, ông vua. Hào nào cũng nhìn lên hào 5 cả, hào 1 ở xa quá, như con nít tò mò mà nhìn lên, không hiểu gì cả, nhưng vì là con nít, không ñáng trách; người quân tử mà như vậy mới ñáng trách. 2. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Lục nhị: Khuy quan, lợi nữ trinh. Dịch: Hào 2, âm: Nhìn lên, chỉ thích hợp với nết trinh của ñàn bà thôi. Giảng: Hào này âm nhu, trung chính, là người con gái có nết trinh, ngó lên hào 5, không thấy ñược ñạo lý của 5, con gái như vậy thì ñược. Người trượng phu mà như thế thì ñáng xấu hổ (khả xú dã – Tiểu tượng truyện.) 3. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Lục tam: Quan ngã sinh, tiến thoái. Dịch: Hào 3, âm: Xét bản thân, hành vi của mình, xem nên tiến lên (theo hào 4) hay nên ñứng yên, ñừng ñể phải lui xuống 2. Giảng: Hào này bất chính (âm mà ở vị dương), lại ở trên cùng nội quái, có thể tiến hay thoái; Hào từ khuyên ñừng ngó lên hào 5, cứ tự xét bản thân, hành vi của mình, nếu ñối phó ñược với hoàn cảnh thì tiến lên, không thì thôi, như vậy là chưa sai ñường lối. 4.
䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀ ䷀䷀䷀䷀ Lục tứ: Quan quốc chi quang, lợi dụng tân vu vương. Dịch: Hào 4, âm: Xem cái quang vinh của nước mà lợi dụng ñịa vị thân cận với vua. Giảng: Hào này âm, ñắc chính, ở ngay dưới hào 5, tức là vị thân cận với vua (quí khách của vua) ñược vua tín nhiệm, xem xét ñức sáng của vua (vua hiền thì nước mới vinh quang, nền vinh quang của nước tức là ñức sáng của vua), mà bắt chước, ñem tài sức ra giúp ñời. 5. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Cửu ngũ: Quan ngã sinh quân tử, vô cữu. Dịch: Hào 5, dương: Xét bản thân, hành ñộng của ta hợp với ñạo quân tử , như vậy là không có lỗi. Cũng có thể chấm câu như vầy: Quan ngã sinh, quân tử vô cữu; và dịch là người quân tử ở ñời này phải xem bản thân, hành ñộng của ta (tức hào 5) mà noi theo thì không có lỗi. Giảng: Hào 5 ngôi chí tôn, cương cường mà trung chính là bậc quân tử làm gương cho 4 hào ở dưới, mọi người ñều ngó vào. Tiểu tượng truyện bàn rộng: “Quan ngã sinh, quan dân dã” nghĩa là muốn xem ñức của ta (của vua) thì cứ xem phong tục ñạo ñức của dân”, vì vua mà hiền minh thì dân tình tốt, vua u mê thì dân tình xấu. 6. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Thượng cửu: Quan kỳ sinh quân tử , vô cữu. Dịch: hào trên cùng, dương: xét bản thân, hành ñộng của hào này hợp với ñạo quân tử, như vậy là không có lỗi. Cũng có thể chấm câu như vầy: quan kỳ sinh, quân tử vô cữu; và dịch là : người quân tử ở ñời này phải xem bản thân, hành ñộng của nó (của hào cuối cùng) mà noi theo thì không có lỗi. Giảng: Hào từ: hào này y như hào từ 5, chỉ khác hào 5 dùng chữ ngã là ta, mà hào này dùng chữ kỳ là của nó (của hào trên cùng. Là vì hào 5 là vua, nói với hào 4 là cận thần, tự xưng là ta; còn hào này là lời Chu Công nói về hào trên cùng, cũng như ñã nói về các hào 1, 2, 3, 5 ở dưới.
Hào trên cùng này cũng là dương như hào 5, cũng là quân tử , tuy không phải ở ngôi chí tôn, nhưng ở trên cao hơn hết, cũng làm gương cho các hào âm trông vào. Vì nó có tư cách quân tử , nên không có lỗi. *
Quẻ Quán này khuyên người trên nêu gương cho dưới và người dưới noi gương người trên; nhưng trẻ con và tiểu nhân thì nhiều khi chưa biết noi gương.
21. QUẺ HỎA LÔI PHỆ HẠP (|::|:|) Trên là ly (lửa), dưới là Chấn (sấm) ䷀
Tự quái truyện giảng: tình, lý có chỗ khả quan rồi sau mới hợp nhau ñược; nhưng muốn cho hợp nhau thì trước hết phải trừ sự ngăn cách ñã, cho nên sau quẻ Quan, tới quẻ Phệ hạp. Phệ là cắn, là trừ (sự ngăn cách), hạp là hợp. Thoán từ: ䷀䷀: ䷀, ䷀䷀䷀䷀ Phệ hạp: Hanh, lợi dụng ngục. Dịch: Căn ñể hợp lại, như vậy là hanh thông; dùng vào việc hình ngục thì có lợi . Giảng: Quẻ Phệ hạp này nói về việc hình ngục. Hào sơ và hào trên cùng là hai vạch liền, tượng như hàm trên và hàm dưới; ở giữa có ba vạch ñứt, là miệng há ra; xen vào một vạch liền như một cái quẻ cản ngang miệng, làm gián cách hai hàm răng; Phải cắn gãy, trừ nó ñi rồi hai hàm mới hợp với nhau ñược. Trong xã hội, kẻ gián cách ñó là bọn gian tà, sàm nịnh bưng bít kẻ trên người dưới mà trên không thông tới dưới, dưới không ñạt tới trên. Cho nên phải dùng hình ngục ñể trừ chúng. Hình ngục muốn có kết quả thì phải vừa uy, vừa sáng suốt. Nội quái Chấn là uy; ngoại quái Ly là sáng suốt. Lại xét riêng hào 5, hào làm chủ trong quẻ; nó ở ngôi cao, âm nhu mà ñắc trung, là có ý khuyên dùng hình ngục tuy phải uy, phải cương, nhưng vẫn nên có một chút nhu, hiếu sinh; nếu chỉ cương thôi thì hóa ra tàn khốc, hiếu sát mất. ðó là ñại ý Thoán truyện. ðại tượng truyện bảo tiên vương theo ý nghĩa quẻ Phệ hạp này
mà làm sáng tỏ sự trừng phạt và răn bảo bằng pháp luật. (Tiên vương dĩ minh phạt, sắc pháp: ䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀ cũng có người hiểu là sắp ñặt pháp luật hoặc ban bố pháp luật) Hào từ . 1. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Sơ cửu: Lí giảo diệt chỉ, vô cữu. Dịch: Hào 1, dương : ví như chân ñạp vào cái cùm mà ñứt ngón chân cái, không có lỗi lớn. Giảng: Trong quẻ này hào 1 và hào trên cùng là người không có chức vị, bị chịu hình; còn 4 hào kia là người có chức vị áp dụng hình pháp. Hào 1 ở dưới cùng là hạng dân thường, mới làm bậy mà bị tội nhẹ (cùm chân, chặt ngón chân cái) thì sẽ sợ phép nước mà sau không làm ñiều ác nữa, cho nên không có lỗi lớn. 2. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Lục nhị: Phệ phu, diệt tị, vô cữu. Dịch: Hào 2, âm: Cắn miếng thịt mềm, sứt cái mũi, không có lỗi. Giảng: hào này cũng như ba hào sau, dùng chữ phệ (cắn) ñể trỏ người dùng hình pháp. Hào 2 âm nhu ñắc trung, chính lại ñược hào 5 ứng, tức là người ñược vua ủy cho quyền hình pháp, vì vậy dễ thu phục ñược kẻ có tội, công việc dễ như cắn miếng thịt mềm. Nhưng vì hào 2 cưỡi lên hào 1 dương cương, tức như gặp kẻ ương ngạnh, nên phải cưỡi lên hào 1 dương cương, tức như gặp kẻ ương ngạnh, nên phải quá tay một chút, kẻ bị tội chịu hình phạt khá ñau, như bị cắn vào mũi, ñó là lỗi của hắn chứ hào 2 vẫn là trung chính, không có lỗi. 3. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Lục tam: Phệ tích nhục, ngộ ñộc, tiểu lận, vô cữu. Dịch: Hào 3, âm: Cắn phải miếng thịt có xương lại ngộ ñộc, ñáng ân hận một chút, nhưng không có lỗi. Giảng: Hảo 3, âm: Không trung chính, dùng hình ngục và không ñược người phục, có phần bị oán nữa, như cắn phải miếng thịt có xương lại ngộ ñộc; những ở vào quẻ Phệ hạp, dùng hình pháp ñể giữ trật tự cho xã hội, cho nên việc làm của mình tuy ñáng ân
hận, mà không có lỗi lớn. 4. ䷀䷀: ䷀ ䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀ Cửu tứ: phệ can trỉ (có người ñọc là tỉ) ñắc kim thỉ , lợi gian trinh, cát. Dịch: Hào 4, dương : Cắn phải thứ thịt liền xương mà phơi khô, ñược mũi tên ñồng, chịu khó nhọc mà vững lòng giữ ñường chính thì tốt. Giảng: Hào này dương cương ở gần ngôi chí tôn (hào 5) là người cương trực, có trách nhiệm; lại ở ngoại quái Ly, nên có tài minh ñóan, cho nên dù gặp kẻ ngoan cố cũng trị ñược dễ dàng, như cắn ñược miếng thịt liền xương (cứng) phơi khô, mà vẫn giữ ñược ñạo cương trực, tượng bằng mũi tên bằng ñồng. Nhưng vì hào này cương, mà cương quyết thì e gặp khó khăn, nên Hào từ khuyên phải chịu khó nhọc, tuy cương mà vị lại nhu (hào thứ 4, chẳn), nên lại khuyên phải vững chí. Có hai ñiều kiện ñó thì mới tốt. 5. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Lục ngũ: phệ can nhục, ñắc hoàng kim, trinh, lệ, vô cữu. Dịch: Hào 5, âm: Cắn miếng thịt khô, ñược vàng (danh dự quí báu); phải giữ vững ñạo, thường lo sợ, thì không có lỗi. Có sách giảng về hai chữ “hoàng kim” như sau: kim là vật quí, tượng trưng ngôi chí tôn của hào 5, hoàng là sắc của ñất, của trung ương (ñen là màu của phương bắc, ñỏ của phương nam, xanh của phương ñông, trắng của phương tây), tượng trưng ñức trung của hào 5. 6. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀ Thượng cửu: Hạ giảo diệt nhĩ, hung. Dịch: Hào trên cùng, dương : cổ tra vào gông, bị tội cắt tai, xấu. Giảng: Hào này lại nói về kẻ thụ hình như hào 1. Xấu hơn hào 1, vì dương cương lại ở cuối quẻ, trỏ hạng cực ác, nên bị tội nặng: ñeo gông, cắt tai. Theo hệ từ hạ truyện, chương V thì Khổng tử bàn như sau: “. . .không tích lũy nhiều ñiều ác thì không ñến nỗi bị diệt thân thể (như hào này). Kẻ tiểu nhân cho rằng (. . .) một ñiều
ác nhỏ là vô hại, nên cứ làm; vì vậy mà các ñiều ác cứ tích lũy tới lúc( . . ) tội hóa lớn mà không thể tha thứ ñược”. * Quẻ này xét về việc hình ngục, ñại ý khuyên: Người xử hình phải sáng suốt trước hết, cương quyết mà cũng cần có ñức nhu (ñể bớt cương ñi), có chút từ tâm, và luôn luôn phải giữ ñạo chính, thận trọng (hào 5). Hào 4 cũng tốt, vì vừa cương vừa nhu, có tài và có ñịa vị. - Nên răn ñe dân từ khi dân mới mắc phải tội nhỏ, nếu không dân sẽ quen làm bậy, ác cứ tích lũy mà mắc tội lớn.
22. QUẺ SƠN HỎA BÍ (|:|::|) Trên là Cấn (núi), dưới là Ly (lửa) ䷀
ðám ñông, hợp lại với nhau thì phải có trật tự, uy nghi, có văn vẻ, cho nên tiếp theo quẻ Phệ Hạp là quẻ Búi là văn vẻ, rực rỡ, sáng sủa trang sức. Thoán từ: ䷀: ䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Bí: hanh, tiểu lợi, hữu du vãng. Dịch: Trang sức văn vẻ thì hanh thông; làm việc gì mà chỉ nhờ ở trang sức thì lợi bé nhỏ mà thôi. Giảng: Trên là núi, dưới là lửa; lửa chiếu sáng mọi vật ở trên núi, như vậy làm cho núi ñẹp lên, trang sức cho núi. Còn một cách giảng nữa: trong nội quái (vốn là quẻ ñơn Càn) hào 2, âm, vốn ở quẻ ñơn Khôn, thay vào hào 2 dương của quẻ ñơn Càn, thành quẻ ñơn Ly, như vậy là tô ñiểm cho quẻ ñơn Càn. Trong ngoại quái (vốn là quẻ ñơn Khôn) hào trên cùng vốn ở quẻ ñơn Càn, lại thay hào trên cùng của quẻ ñơn khôn, thành quẻ ñơn Cấn. Nói cách khác, vắn tắt mà không sai mấy thì nội quái có một hào âm trang sức cho hai hào dương , còn ngoại quái có một hào dương trang sức cho hai hào âm, vì vậy mà gọi là quẻ Bí: trang sức. Vật gì cũng vậy: có chất, tinh thần; mà lại thêm văn, hình thức, thì tốt (hanh thông), nhưng nếu chỉ nhờ ở trang sức mà thành công thì lợi ít thôi. Thoán truyện bàn rộng thêm: âm nhu và dương cương giao với nhau, thay ñổi lẫn nhau (tức hào 2 và hào trên cùng như trên mới giảng). Ðó là cái văn vẻ tự nhiên (thiên văn) của
trời; còn cái văn vẻ nhân tạo (nhân văn) thì nên hạn chế (quẻ Cấn ở trên có nghĩa là ngăn, hạn chế), vì tuy nó có công giáo hóa thiên hạ, nhưng nhiều quá thì văn thắng chất, xấu. ðại tượng truyện còn khuyên: Việc chính trị nhỏ thì dùng trang sức ñược; còn việc quan trọng như phán ñoán hình ngục thì ñừng nên quả quyết, tô ñiểm thêm. Hào từ. 1. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Sơ cửu: Bí kì chỉ, xả xa nhi ñồ. Dịch: Hào 1, dương, Trang sức, trau giồi ngón chân (ñịa vị thấp) của mình; bỏ cách sung sướng là ngồi xe mà nên ñi bộ (chịu khó nhọc). Giảng: Hào này dương cương, ở cuối cùng nội quái Ly, tức như người có ñức sáng suốt mà ở ñịa vị thấp nhất. Chỉ nên trau giồi phẩm hạnh của mình trong ñịa vị ñó (ví như ngón chân, bộ phận thấp nhất trong thân thể), mà an bần, chịu ñi bộ chứ ñừng ngồi xe. 2. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀ Lục nhị: Bí kì tu. Dịch: Hào 2, âm: trang sức bộ râu. Giảng: Chữ tu ở ñây nghĩa là râu, cũng như chữ tu : ䷀ Hào này làm chủ nội quái ly, có công dụng trang sức cho quẻ Ly, ñặc biết là cho hào 3 dương ở trên nó, cho nên ví nó như bộ râu trang sức cho cái cằm (hào 3). Nó phải phụ vào hào 3 mà hành ñộng. Hào 3 có tốt thì tác ñộng của hào 2 mới tốt, cũng như phải có cài cằm ñẹp thì ñể râu mới thêm ñẹp, nếu cằm xấu thì ñể râu càng thêm khó coi. Nói rộng ra thì bản chất phải tốt, xứng với sự trang sức; chất và văn phải xứng nhau. 3. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀. Cửu tam: Bí như, nhu như,vĩnh trinh cát. Dịch: Hào 3, dương: Trang sức mà ñằm thắm, hễ giữ vững chính ñạo thì tốt. Giảng: Hào này dương cương, ñắc chính, lại ở trên cùng nội quái ly, có cái nghĩa rất văn minh; tượng trưng người có tài trang sức cho hai hào âm ở trên và dưới nó, tính rất ñằm thắm với hai hào âm (có người dịch “nhu như” là trang sức một cách nhuần nhã, thấm nhuần). Vì vậy mà nên coi chừng, ñừng say mê vì tư tình, mà phải bền giữ chính ñạo thì
mới tốt, không bị người xâm lấn (mạc chi lăng dã: Tiểu tượng truyện). 4. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Lục tứ: Bí như, bà (có người ñọc là ba) như, bạch mã hàn như, phỉ khấu, hôn cấu. Dịch: hào 4 âm: Muốn trang sức cho nhau (nhưng không ñược) nên chỉ thấy trắng toát. Hào 4 như cưỡi ngựa trắng mà chạy như bay (ñuổi kịp hào 1), rốt cuộc cưới nhau ñược vì kẻ gián cách hai bên (hào 3) không phải kẻ cướp (người xấu). Giảng: hào 4 âm nhu, ứng với hào 1 dương cương, cả hai ñều ñắc chính ,tình ý hợp nhau, muốn trang sức cho nhau, nhưng bị hào 3 ở giữa ngăn cách, nên không trang sức cho nhau ñược, chỉ thấy trắng toát (trắng nghĩa là không có màu, không trang sức). Mặc dầu bị 3 cản trở, 4 vẫn cố ñuổi theo 1, rốt cuộc 3 vốn cương chính, không phải là xấu, không muốn làm hại 4 và 1, cặp này kết hôn với nhau ñược. 5. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀, ䷀䷀䷀ Lục ngũ: bí vu khâu viên, thúc bạch tiên tiên, lận, chung cát. Dịch : Hào 5, âm: Trang sức ở gò vườn, mà dùng tấm lụa nhỏ, mỏng, tuy là bủn xỉn, ñáng chê cười ñấy, nhưng rốt cuộc ñược tốt lành. Giảng: Hào 5, âm nhu, ñắc trung, làm chủ quẻ Bí; vì là âm nhu nên có tính quá tằn tiện, lo trang sức cái gì hữu dụng như vườn tược thôi, mà lại chỉ dùng tấm lụa nhỏ, mỏng cho ñỡ tốn, cho nên bị cười chê, nhưng như vậy còn hơn là xa hoa, mà biết trọng cái gốc là sự chất phác, cho nên cuối cùng vẫn ñược tốt lành, có hạnh phúc cho dân (hữu hỉ dã: lời Tiểu tượng truyện.) 6. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Thượng cửu: Bạch bí, vô cữu. Dịch: Hào trên cùng, dương: lấy sự tố phác, như màu trắng (không màu mè gì cả) làm trang sức, không có lỗi. Giảng: Hào này là thời cuối cùng của quẻ Bí, trang sức, màu mè ñã cùng cực rồi; mà vật cực tắc phản, người ta lại trở lại sự chất phác, nên không có lỗi gì cả. Trong văn học sử, chúng ta thấy sau những thời duy mĩ quá mức, người ta lại “phục cổ”, trở lại lối văn bình dị, tự nhiên thời xưa.
* ðại ý quẻ Bí này là có văn vẻ, có trang sức mới là văn minh, nhưng vẫn nên trọng chất hơn văn, lấy chất làm thể, lấy văn làm dụng, và không nên xa hoa, màu mè quá.
23. QUẺ SƠN ðỊA BÁC (:::::|) Trên là Cấn (núi) dưới là Khôn (ñất) ䷀
Bí là trang sức, trau giồi; trau giồi tới cực ñiểm thì mòn hết. Cho nên sau quẻ Bí tới quẻ Bác. Bác là mòn, là bóc, lột bỏ cho tiêu mòn lần ñi. Thoán từ ䷀: ䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Bác: Bất lợi hữu du vãng. Dịch: Tiêu mòn: Hễ tiến tới (hành ñộng) thì không lợi. Giảng: Theo tượng quẻ, năm hào âm chiếm chỗ của dương, âm tới lúc cực thịnh, dương chỉ còn có một hào, sắp ñến lúc tiêu hết. Do ñó gọi là quẻ thịnh, dương, chỉ còn một hào sắp ñến lúc tiêu hết. Do ñó gọi là quẻ Bác. Ở thời tiểu nhân ñắc chí hoành hành, quân tử (hào dương ở trên cùng) chỉ nên chờ thời, không nên hành ñộng. Chờ thời vì theo luật tự nhiên, âm thịnh cực rồi sẽ suy, mà dương suy cực rồi sẽ thịnh . (Lão Tử khuyên: “ñại trí nhược ngu, ñại dũng nhược khiếp, ñại xảo nhược chuyết (vụng) “nghĩa là phải tạm giấu cái khôn, cái khéo, cái dũng của mình ñể ñược yên thân ñợi chờ cơ hội). Thoán truyện: giảng thêm: nên thuận ñạo trời mà ngưng mọi hoạt ñộng vì nội quái là Khôn, có nghĩa là thuận, ngoại quái là Chấn có nghĩa là ngưng; mà ñạo trời là hết hao mòn (tiêu) thì sẽ phát sinh (tức) – nói về các chào dương; mà hết ñầy (doanh) thì sẽ trống không (hư) – nói về các hào âm trong quẻ này. ðại tượng truyện: chỉ xét tượng của quẻ mà ñưa ra một nghĩa khác: ngoại quái là núi, nội quái là ñất; núi ở trên ñất, ñất là nền móng của núi; ñất có dày thì núi mới vững; vậy người trên (nhà cầm quyền) phải lo cho dân an cư lạc nghiệp thì ñịa vị của người trên
mới vững. Ý ñó thêm vào, không có trong thoán từ. Hào từ: 1. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀ Sơ lục: Bác sàng dĩ túc, miệt trinh, hung. Dịch: Hào 1, âm: như cắt (phá hoại) chân giường, dần dần sẽ làm tiêu diệt ñạo chính của người quân tử, xấu. Giảng: âm (tiểu nhân) bắt ñầu tiêu diệt dương (quân tử ), cũng như bắt ñầu phá cái giường từ dưới chân trở lên. 2. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀ Lục nhị: bác sàng dĩ biện, miệt trinh, hung. Dịch: Hào 2, âm: như phá tới then giường (có người dịch là thành giường, hay sườn giường), tiêu diệt ñạo chính của người quân tử, xấu. Giảng: Nghĩa hào này cũng như hào 1: bọn tiểu nhân ñã tiến thêm một bước nữa, phá tới then giường rồi, chưa tới mặt giường. 3. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Lục tam: Bác chi, vô cữu. Dịch: Hào 3 âm: Phá bỏ bè ñảng của mình, không có lỗi. Giảng: Hào này cũng là âm nhu, tiểu nhân, nhưng vì ứng với hào dương, quân tử, ở trên cùng, cho nên theo hào ñó mà bỏ các hào âm ở trên và dưới nó (tức các hào 1, 2, 4) chịu mất lòng với các hào âm này (lời Tiểu tượng truyện) mà theo ñạo chính, cho nên không có lỗi. 4. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀ Lục tứ: Bác sàng dĩ phu, hung. Dịch: hào 4, âm: phá giường mà xẻo tới da thịt người nằm trên giường nữa, xấu. Giảng: Hào âm này ñã lên tới ngoại quái, thế là tiểu nhân ñã hoành hành, quân tử bị hại quá ñau, tai họa bức thiết quá rồi; xấu. 5.
䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Lục ngũ: Quán ngư, dĩ cung nhân sủng, vô bất lợi. Dịch: Hào 5, âm: Dắt bầy cung nhân như một xâu cá (ám chỉ bầy tiểu nhân), ñể lên hầu vua (tức theo người quân tử, hào dương ở trên cùng), như vậy là tiểu nhân biết thuận tòng quân tử, không có gì là không lợi. Giảng: Hào này làm thủ lãnh bầy âm. Theo nghĩa mấy hào trên, chúng ta tưởng hào này càng phá mạnh hạng quân tử hơn nữa; nhưng ngược lại. Hào từ lấy lẽ rằng hào 5, ở sát hào dương ở trên cùng thân cận với 6, chịu ảnh hưởng tốt của 6, nên dắt cả bầy âm (ví như một xâu cá – cá thuộc loài âm) ñể theo hào 6 quân tử cũng như bà hậu dắt bầy cung phi lên hầu vua. Thế là theo ñạo chính, cho nên không gì là không lợi. Theo Phan Bội Châu, sở dĩ cổ nhân tới hào này bỏ cái nghĩa âm tiêu diệt dương, mà cho cái nghĩa âm thuận theo dương, là ñể khuyến khích tiểu nhân cải tà qui chánh, mà giúp ñỡ quân tử. Kinh dịch "Vị quân tử mưu” (lo tính cho quân tử) là nghĩa ñó. Có thể như vậy. Lý do chính thì coi hào sau ta sẽ thấy. 6. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Thượng cửu: thạc quả bất thực, Quân tử ñắc dư, tiểu nhân bác lư. Dịch: Hào trên cùng, dương: Còn một trái lớn trên cây, không hái xuống ăn (ý nói dương tức quân tử không bao giờ hết). Quân tử ở hào này ñược quần chúng (dư) theo; còn tiểu nhân thì biết rằng nếu diệt hết quân tử tức lá phá ñổ nhà chúng ở (chúng cũng không còn). Giảng: Cả quẻ chỉ có mỗi hào này là dương cho nên ví với trái cây lớn còn lại trên cây, không hái xuống ăn thì có ngày nó sẽ rụng mà mọc mầm, như vậy là ñạo quân tử không bao giờ hết. Hào 3 và 5 kéo các hào âm khác theo hào dương này, cho nên bảo là quân tử ñược dân chúng theo. Hào dương này ở trên cùng, cũng như cái nhà che cho tất cả các hào âm ở dưới. Nếu bọn tiểu nhân phá nhà ñó cho sập – nghĩa bóng là không còn quân tử thì quốc gia suy vong, chủng tộc tiêu diệt- thì chúng cũng không sống ñược, không có chốn dung thân. Vậy ta thấy sở dĩ Chu Công, người viết Hào từ, cho hào 5 theo hào trên cùng (âm theo dương) là vì lẽ có thế xã hội mới tồn tại ñược, không khi nào người tốt bị diệt hết.
Quẻ này nói về thời âm thịnh dương suy, tiểu nhân tàn hại quân tử, tiểu nhân tuy rất ñông, nhưng vẫn có một số (hào 3 và 5) hiểu ñạo cải quá, ñứng về phe quân tử, và khi xã hội lâm nguy thì ủng hộ quân tử. Người quân tử mới ñầu chỉ nên im hơi lặng tiếng mà chờ thời, chuẩn bị cho lúc thịnh trở lại. ðó là luật âm dương trong vũ trụ; vũ trụ luôn luôn có ñủ cả âm, dương ; khi âm cực thịnh, vẫn còn dương, khi dương cực thịnh cũng vẫn còn âm, âm dương cứ thay nhau lên xuống, thế thôi.
24. QUẺ ðỊA LÔI PHỤC (|:::::) Trên là Khôn (ñất), dưới là Chấn (sấm) ䷀
Vật không bao giờ tới cùng tận; quẻ Bác, hào dương ở trên cùng thì lại quay trở xuống ở dưới cùng (cùng thượng phản hạ); cho nên sau quẻ Bác tới quẻ Phục. Phục là trở lại (phát sinh ở dưới). Như vậy là ñạo tiểu nhân thịnh cực thì phải tiêu, ñạo quân tử suy cực thì lại thịnh lần. Thoán từ. ䷀: ䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Phục: Hanh, Xuất nhập vô tật, bằng lai vô cữu. Phản phục kì ñạo, thất nhật lai phục, lợi hữu du vãng. Dịch: Trở lại: Hanh thông. Ra vào không gặp tai nạn, bạn bè sẽ lần lượt tới, không lầm lỗi nữa. Vận trời phản phục (tráo ñi trở lại), cứ bảy ngày thì trở lại, hành ñộng việc gì cũng có lợi. Giảng: Khí dương bây giờ trở lại, cho nên hanh thông. Người quân tử (dương) ra vào tự do, không bị tai nạn; rồi sẽ có các hào dương khác kéo nhau tới, cũng như bạn bè tới, không còn lầm lỗi nữa (ý muốn nói; sau quẻ này sẽ tới quẻ Lâm, có hai hào dương ở dưới, rồi tới quẻ Thái, có ba hào dương ở dưới, tới quẻ ðại tráng (4 hào dương) quẻ Quải, (5 hào dương) quẻ Càn (cả 6 hào ñều dương), thế là sáu quẻ dương cứ tăng lần. ñó là vận phản phục của trời ñất, cứ bảy ngày thì trở lại. Chữ nhật (ngày) ở ñây thay cho chữ hào; bảy ngày mới trở lại vì sau quẻ Càn, tới quẻ Cấu, một hào âm sinh ở dưới 5 hào dương, ngược lại với quẻ Phục (một hào dương ở dưới 5 hào âm), lúc ñó mới hết một vòng (1).
Thoán truyện giảng thêm: Sở dĩ ra vào không bị tai nạn, bạn bè kéo tới, không còn lầm lỗi, vì tượng của quẻ: nội quái Chấn là ñộng, ngoại quái Khôn là thuận; hoạt ñộng mà thuận theo ñạo trời thì tốt. Cái ñạo của trời ñó là tĩnh lâu rôi thì ñộng, ác nhiều rồi thì thiện, có vậy vạn vật mới sinh sôi nẩy nở. Xem quẻ Phục này thấy một hào dương bắt ñầu trở lại, tức là thấy cái lòng yêu, nuôi dưỡng vạn vật của trời ñất (kiến thiên ñịa chí tâm). ðại tượng truyện bảo các vua ñời xưa tới ngày ñông chí, ngày mà dương bắt ñầu sinh (tượng của quẻ Phục: sấm nấp ở dưới ñất) thì ñóng các cửa ải, không cho khách ñi ñường và con buôn qua lại mà vua cũng không ñi xem xét các ñịa phương, là có ý muốn yên lặng ñể nuôi cái khí dương mới sinh. Hào từ. 1. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Sơ cửu: Bất viễn phục, vô kì hối, nguyên cát. Dịch: Hào 1, dương. Tuy lầm lỗi nhưng thời gian chẳng xa, trở lại tốt lành ngay, thì không ñến nỗi ăn năn lớn; rất tốt (chữ Kì ở ñây có nghĩa là lớn). Giảng: Hào 1, dương cương, ở ñầu quẻ Phục, có nghĩa là người ñầu tiên trở lại ñạo, biết tu thân, nên rất tốt. Theo Hệ từ hạ truyện chương V, thì Khổng tử cho rằng Nhan Hồi có ñức của hào 1 này, vì Nhan có lỗi lầm gì thì biết ngay mà biết rồi thì sửa liền không mắc lần thứ nhì nữa. 2. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀ Lục nhị: Hưu phục, cát. Dịch: Hào 2, âm: Trở lại ñẹp ñẽ (hữu), tốt. Giảng: Hào này âm nhu ñắc trung, chính, vốn tốt rồi, mà lại ở gần hào 1 là người quân tử, tức là người biết khắc kỉ, trở lại ñạo nhân nghĩa; cho nên tuy là âm mà tốt lành. 3. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀, ䷀䷀䷀ Lục tam: Tần phục, lệ, vô cửu. Dịch: hào 3, âm (Mắc lỗi nhưng) sửa lại nhiều lần, tuy ñáng nguy, mà kết quả không có lỗi. Giảng: Hào này bất trung, bất chính, lại ở thời cuối cùng của nội quái Chấn (có nghĩa là
ñộng), ví như người không bền chí, theo ñiều thiện không ñược lâu, sửa lỗi rồi lại mắc lỗi trở lại, như thế là ñáng nguy (lệ), nhưng lại biết phục thiện sửa ñi sửa lại nhiều lần, nên rốt cuộc không có lỗi. 4. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Lục tứ: Trung hành, ñộc phục. Dịch: Hào 4, âm: ở giữa các tiểu nhân (các hào âm: 2,3 và 5,6 ) mà một mình trở lại theo quân tử (hào 1), tức theo ñạo. Giảng: hào này âm nhu, ñắc chính ở giữa các hào âm, nhưng chỉ một mình nó ứng với hào 1 là dương, quân tử, cho nên Hào từ khen là một mình nó biết theo người thiện. 5. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Lục ngũ: ðôn phục, vô hối. Dịch: Hào 5, âm: Có ñức dày trở lại ñiều thiện, không có gì hối hận. Giảng: Hào này nhu thuận, ñắc trung lại ở vị tôn quí, như một người có ñức dày phục thiện (trở lại ñiều thiện), biết tự sửa mình, cho nên không hối hận. 6. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀ ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Thượng lục: Mê phục, hung, hữu tai sảnh, Dụng hành sư, chung hữu ñại bại, dĩ kì quốc quân hung, chí vu thập niên, bất khắc chính. Dịch: Hào trên cùng, âm: Mê muội, không trở lại, sẽ bị tai vạ từ ngoài ñưa ñến (tai) và tự mình gây nên (sảnh); ñã vậy lại cậy võ lực mà dùng quân ñàn áp người, rốt cuộc sẽ ñại bại, làm cho quốc quân cũng bị khốn nạn (hung), tới mười năm (tới chung cục) cũng không khá ñược. Giảng: hào này ở trên cùng, như kẻ tiểu nhân hôn mê ñến cùng cực, không biết trở lại, cho nên bị ñủ thứ tai vạ. Nó có thế lực nhất trong các hào âm (ñám tiểu nhân ) vì ở trên cùng, muốn dùng võ lực ñàn áp người, rốt cuộc sẽ ñại bại, gây vạ lây cho nước nó, không bao giờ khá ñược. Chữ thập (số 10) là số cuối cùng (số 1 là số ñầu) cho nên thập niên ở ñây có nghĩa là tới cùng, chớ không nhất ñịnh là 10 năm. Tiểu tượng truyện bảo hào trên cùng này sở dĩ hung là vì làm trái ñạo vua (phản quân
ñạo), tức ñạo của hào 1. Hào 1 này là hào dương duy nhất trong quẻ, làm chủ cả quẻ cho nên gọi là vua. * Quẻ này xét về sự sửa lỗi ñể trở về ñường chính. Tốt nhất là hạng người tự nhận thấy lỗi rồi sửa liền, không mắc phải lần nữa, rồi tới hạng ở gần người tốt, mà bắt chước vui vẻ làm ñiều nhân, nghĩa; sau tới hạng có ñức dày trở lại ñiều thiện, hạng ở giữa kẻ xấu mà một mình theo ñạo; hạng không bền chí, giữ ñiều thiện ñược lâu, nhưng biết phục thiện thì cũng không lỗi. Xấu nhất là hạng mê muội không biết trở lại ñường chính. Ý nghĩa không có gì ñặc biệt.
25. QUẺ THIÊN LÔI VÔ VỌNG (|::|||) Trên là Càn (trời), dưới là Chấn (sấm) ䷀
ðã trở lại thiên lý, chính ñạo rồi thì không làm càn nữa, cho nên sau quẻ Phục, tới quẻ Vô vọng. Vọng có nghĩa là càn, bậy. Thoán từ. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀. ䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Vô vọng: Nguyên hanh, lợi trinh. Kì phỉ chính hữu sảnh, bất lợi hữu du vãng. Dịch: không càn bậy thì rất hanh thông, hợp với chính ñạo thì có lợi. Cái gì không hợp với chính ñạo thì có hại, có lỗi, hành ñộng thì không có lợi. Giảng: Tượng quẻ này: nội quái là Chấn (nghĩa là ñộng, hành ñộng); ngoại quái là Càn (trời), hành ñộng mà hợp với lẽ trời thì không càn bậy, không càn bậy thì hanh thông, có lợi. Thoán truyện giảng rõ thêm: Nội quái nguyên là quẻ Khôn, mà hào 1, âm biến thành dương, thành quẻ Chấn. Thế là dương ở ngoài tới làm chủ nội quái, mà cũng làm chủ cả quẻ vô vọng, vì ý chính trong Vô vọng là: ñộng, hành ñộng. ðộng mà cương kiên như ngoại quái Càn, tức là không càn bậy. Xét về các hào thì hào 5 dương cương, trung chính ứng, ứng với hào 2 cũng trung chính, thế là hợp với thiên lý, rất hanh thông. Ở thời Vô vọng (không càn bậy) mình không giữ chính ñạo mà ñi thì ñi ñâu ñược? Chữ ñi (vãng) ở ñây nghĩa rộng là hành ñộng (nguyên văn: Vô vọng chi vãng, hà chi hĩ? Nên
hiểu là : vô vọng: phỉ chính chi vãng, hà chi hĩ; chữ chi thứ nhì này có nghĩa là ñi). Trái lẽ trời thì trời không giúp, làm sao ñi ñược ? ðại tượng truyện bàn thêm về cái ñạo của trời (ñất) là nuôi nấng, và thánh nhân cũng theo ñạo ñó mà nuôi nấng vạn dân. Chúng tôi cho là ra ngoài ñề. Hào từ: 1. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Sơ cửu: vô vọng, vãng cát. Dịch: Hào 1, dương: không còn bậy, mà tiến ñi thì tốt. Giảng: Hào này dương cương, làm chủ nội quái, là người có ñức, cho nên khen như vậy. 2. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Lục nhị: Bất canh hoạch, bất tri dư, tắc lợi hữu du vãng. Dịch: Khi cày thì không nghĩ tới lúc gặt, khi mới khai phá (tri) thì không nghĩ ñến ruộng ñã thuộc (dự), như vậy mà tiến tới thì có lợi. Giảng: Lời hào này quá vắn tắt, hơn ñiện tín ngày nay nữa, nên tối nghĩa, có nhiều sách cứ dịch từng chữ; không thông. Chu công muốn bảo: Khi cày mà không nghĩ tới lúc gặt, khi mới khai phá mà không nghĩ tới khi ruộng ñã thuộc, có nghĩa là thấy việc chính ñáng phải làm thì làm mà không nghĩ ñến cái lợi rồi mới làm, không chỉ trông mong vào kết quả, như vậy mới tốt. Hào 2, âm, vừa trung vừa chính, ứng với hào 5 cũng trung chính; nó vốn là âm có ñức thuận ở trong nội quái Chấn là ñộng, như một người tốt hành ñộng hợp với trung, chính, cho nên Hào từ bảo như vậy mà tiến thì có lợi. Có lẽ chính vì ý nghĩa hào này mà Sử ký của Tư Mã Thiên chép tên quẻ là ䷀ ䷀ (vô vọng :không mong) với nghĩa làm ñiều phải mà “không mong” có lợi, có kết quả. Hiểu như vậy cũng ñược. 3. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Lục tam: vô vọng chi tai, hoặc hệ chi ngưu, Hành nhân chi ñắc, ấp nhân chi tai. Dịch: Hào 3, âm: không còn bậy mà bị tai vạ tự nhiên ñến như có kẻ cột con bò ở bên
ñường (rồi bỏ ñi chỗ khác), một người ñi qua (thấy bò không có ai coi), dắt trộm ñi, ñược bò, mà người trong ấp bị nghi oan là lấy trộm bò, mà mắc họa. Giảng: cả 6 hào trong quẻ này ñều là không càn bậy, nhưng hào này khác một chút là bất trung, bất chính, nên bị tai vạ; tai vạ ñó chỉ là vô cớ mà mắc. 4. ䷀䷀: ䷀䷀,䷀䷀䷀ Cửu tứ: khả trinh, vô cữu. Dịch : Hào 4, dương: nên giữ vững tư cách thì không có lỗi (hoặc: có thể giữ vững ñược tư cách, cho nên không có lỗi). Giảng : chữ “Trinh” có hai nghĩa: chính ñáng và bền. Ở ñây nên hiểu là bền. Hào 4 này dương, không ứng hợp với hào nào cả. (vì hào 1 cũng là dương cương như nó), không nên họat ñộng, nhưng nó cương kiện, có thể giữ vững ñược tư cách. 5. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Cửu ngũ: vô vọng chi tật, vật dược, hữu hỉ. Dịch: Hào 5, dương: Không càn bậy mà vô cớ bị bệnh (gặp tai họa) thì ñừng uống thuốc, sẽ hết bệnh. Giảng: Hào này ở ñịa vị cao, trung chính lại ứng với hào 2 cũng trung chính, vậy là rất tốt, chẳng may có bị bệnh (gặp tai họa) thì ñừng uống thuốc (nghĩa bóng là ñừng chạy chọt gì cả, cứ thản nhiên như Khổng tử khi bị giam ở ñất Khuông) rồi sẽ tai qua nạn khỏi (như Khổng tử sau ñược thả ra, vì người Khuông nhận là rằng họ lầm ông với Dương Hổ, một người mà họ ghét.) 6. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Thượng cửu: Vô vọng, hành hữu sảnh, vô du lợi. Dịch: Hào trên cùng, dương. Không càn bậy, nhưng ñi (hành ñộng) thì bị họa, không lợi gì. Giảng: Hào từ khuyên không nên hành ñộng, mặc dầu vẫn là “vô vọng”, chỉ vì hào này tới cuối cùng của quẻ rồi, chỉ nên yên lặng chờ thời. *
Quẻ này cũng nhấn mạnh vào lẽ tùy thời. Cả 6 hào ñều là “vô vọng” cả, không càn bậy mà tùy thời, có lúc hoạt ñộng thì tốt như hào 1, 2; có lúc lại nên thản nhiên, chẳng làm gì cả, như hào 5, có lúc không nên hành ñộng như hào 4 (nếu hoạt ñộng thì bị họa) và như hào trên cùng.
26. QUẺ SƠN THIÊN ðẠI SÚC (|||::|) Trên là Cấn (núi), dưới là Càn (trời) ䷀
Mình không có càn bậy (Vô vọng) rồi bản thân mới có thể chứa ñược nhiều tài, ñức, hoài bão, nên sau quẻ vô vọng, tới quẻ ðại súc. Chữ súc trong quẻ này cũng là chữ súc trong quẻ Phong thiên tiểu súc, có ba nghĩa: Nhóm chứa, nuôi nấng, ngăn lại. Thoán từ dùng theo nghĩa chứa (súc tích, uẩn súc), mà Hào từ dùng với nghĩa ngăn lại. Thoán từ: ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀,䷀; ䷀䷀䷀䷀䷀ ðại súc: Lợi trinh, bất gia thực, cát; lợi thiệp ñại xuyên. Dịch: Chứa lớn: Chính ñáng (theo chính ñạo) thì lợi. Không phải ăn cơm nhà (tức ñược hưởng lộc của vua), tốt; vượt qua sông lớn (làm việc khó khăn, gian nguy ñể giúp nước) thì lợi. Giảng: Trên là núi, dưới là trời, núi mà chứa ñược trời thì sức chứa của nó thật lớn, cho nên gọi là ðại súc. Nói về bậc quân tử thì phải “chứa” tài ñức, nghĩa là tu luyện cho tài ñức uẩn súc; trước hết phải cương kiện như quẻ Càn, phải rất thành thực, rực rỡ (có văn vẻ) như quẻ Cấn, mà những ñức ñó phải mỗi ngày một mới, nhật tân kì ñức (Thoán truyện); phải biết cho ñến nơi ñến chốn, làm cho ñến nơi ñến chốn, ñủ cả tri lẫn hành (ñại tượng truyện). Người nào “uẩn súc” ñược như vậy thì ñược quốc gia nuôi, và khi xã hội gặp gian truân thì cứu ñược (vượt qua sông lớn), vì ứng với trời (như hào 5 ở vị cao ứng với hào 2 trong quẻ Càn là trời). Hào từ: 1.
䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Sơ cửu: Hữu lệ, lợi dĩ. Dịch: Hào 1, dương : có nguy, ngưng lại thì lợi. Giảng: Hào này cương kiện, muốn tiến lên nhưng bị hào 4, âm ở trên chặn lại (trong các hào, súc có nghĩa là ngăn chứ không có nghĩa là chứa), nếu cố tiến thì nguy, ngưng lại thì tốt. 2. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀ Cửu nhị: Dư thoát phúc. Dịch: Hào 2, dương, như chiếc xe ñã tháo cái trục. Giảng: Hào này cũng bị hào 5, âm, ngăn lại như hào 1, nhưng vì ñắc trung (ở giữa nội quái), nên biết tự ngăn mình (như tự tháo cái trục xe ra) ñể thôi không ñi. Như vậy không có lỗi. 3. ䷀䷀: ䷀䷀䷀; ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Cửu tam: Lương mã trục; lợi gian trinh, Nhật nhàn dư vệ, lợi hữu du vãng. Dịch: Hào 3, dương : như hai con ngựa tốt chạy ñua nhau; phải chịu khó giữ ñạo chính thì có lợi, lại phải thường ngày luyện tập, dự bị các ñồ hộ thân thì tiến lên mới có lợi. Giảng: Chúng ta ñể ý: hai hào 1, 2 ñều là dương cương mà ñều bị hai hào âm nhu (4 và 5) ngăn cản, vì tuy cương mà ở trong nội quái (quẻ dưới), cũng như các tướng tài năng phải phục tùng Võ Hậu, Từ Hi Thái Hậu. Không phải thời nào dương cũng thắng âm cả ñâu. Tới hào 3 này, may ñược hào trên cùng cũng là dương, ứng với mình như một ñồng chí, cho nên cả hai hăng hái như hai con ngựa tốt ñua nhau chạy; nhưng hăng quá mà không nhớ rằng trên ñường gặp nhiều gian nan, không luyện tập ñề phòng hàng ngày thì không tiến ñược xa, nên Hào từ khuyên như trên. 4. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Lục tứ: ñồng ngưu chi cốc, nguyên cát. Dịch: Hào 4, âm: như con bò mộng còn non, mới nhú sừng, ñặt ngay mảnh gỗ chặn sừng nó, thì rất tốt.
Giảng: Trong quẻ ðại súc, hào âm này vẫn ngăn chặn ñược hào 1, dương, vì tuy nó âm nhu, nhưng hào 1 ở ñầu quẻ là dương còn non, như con bò mọng mới nhú sừng, nếu kịp thời ngăn cản ngay, chặn sừng nó lại thì không tốn công mà có kết quả rất tốt. ñại ý là phải ñề phòng ngay từ khi họa mới có mòi phát. 5. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀ Lục ngũ: Phần thỉ chi nha, cát. Dịch: Hào 5, âm: Như thể ngăn cái nanh con heo ñã thiến thì tốt. Giảng: Hào 2 là dương ñã già giặn, không non nớt như hào 1, cho nên dữ hơn 1, ví như nanh con heo (rừng). Hào 5 muốn chặn nó, mà chỉ bẻ nanh con heo thôi thì nó vẫn con hung; tốt hơn hết là thiến nó ñể cho nó hết dữ, lúc ñó dù nó còn nanh cũng không hay cắn nữa. Hào 5, chặn ñược hào 2 là nhờ cách ñó, trừ tận gốc, không tốn công mà kết quả tốt. 6. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀ Thượng cửu: hà thiên chi cù, hanh. Dịch : Hào trên cùng, dương. Sao mà thông suốt như dương trên trời vậy. Giảng: tới hào này là thời gian cản ñã cùng rồi, hết trở ngại, ñường thật rộng lớn, bát ngát như ñường trên trời. Có nghĩa là ñại lớn ñược thi hành. * Quẻ này Thoán từ nói về sự súc tích tài ñức, mà Hào từ lại xét cách ngăn cản kẻ hung hãn. Hai hào có ý nghĩa nhất là 4 và 5: muốn ngăn thì phải ngăn từ khi mới manh nha; và muốn diệt ác thì phải diệt từ gốc, tìm nguyên nhân chính mà trừ thì mới không tốn công, kết quả chắc chắn.
27. QUẺ SƠN LÔI DI (|::::|) Trên là Cấn (núi), dưới là Chấn (sấm) ䷀
Súc là chứa, có chứa nhóm vật lại rồi mới nuôi ñược, cho nên sau quẻ ðại súc là quẻ Di. Di có hai nghĩa: nuôi nấng và cái cằm. Nhìn hình quẻ, chúng ta thấy như cái miệng mở rộng, hai nét liền ở trên và dưới như hai cái hàm, toàn bộ gợi cho ta ý cái cằm (thay cái mép) lại gợi cho ta sự ăn uống ñể nuôi sống. Thoán từ ䷀: ䷀䷀. ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Di : Trinh cát. Quan di, tự cầu khẩu thực. Dịch: Nuôi: hễ ñúng chính ñạo thì tốt. Xem cách nuôi người và tự nuôi mình. Giảng: Nuôi tinh thần hay thể chất, cũng phải hợp chính ñạo thì mới tốt. Xem cách nuôi người và tự nuôi mình thì biết tốt hay xấu. Thoán truyện suy rộng ra: Trời ñất khéo nuôi vạn vật mà vạn vật sinh sôi nảy nở về mọi mặt; thánh nhân dùng những người hiền giúp mình trong việc nuôi dân chúng; cái ñạo nuôi nấng lớn như vậy ñó. ðại tượng truyện ñưa thêm một ý nữa: theo cái tượng của quẻ, thì dưới núi có tiếng sấm, dương khí bắt ñầu phát mà vạn vật trong núi ñược phát triển như vậy là trời ñất nuôi vật. Người quân tử tự nuôi mình thì phải cẩn thận về lời nói ñể nuôi cái ñức, và tiết ñộ về ăn uống ñể nuôi thân thể (Quân tử dĩ thận ngôn ngữ, tiết ẩm thực). Là vì ñời, “họa tòng khẩu xuât, bệnh tòng khẩu nhập” Phải giữ gìn nhất cái miệng. Hào từ ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀ Sơ cửu: Xã nhỉ linh qui, quan ngã ñóa di, hung.
Dịch: hào 1, dương: chú bỏ con rùa thiêng (tượng trưng phần tinh thần quí báu) của chú ñi mà cứ ngó ta, tới xệ mép xuống, xấu. Giảng: Chúng ta nên ñể ý: nội quái là Chấn, có nghĩa là ñộng, cho nên cả ba hào ñều diễn cái ý mình ñi cầu cạnh người . Hào 1 này dương cương, khôn lanh, nhưng ứng với hào 4 âm, có thế lực ở trên hăm hở theo âm ñến nỗi bỏ thiên lí, thèm thuồng cầu ăn ở người khác (hào 4) ñể nuôi xác thịt, mà quên phần tinh thần của mình (nó quí như con rùa thiêng chỉ sống bằng khí trờii) như vậy rất xâu. Hai chữ “ñóa di”, thòng mép xuống, cực tả sự bỉ ổi của bọn người chỉ ham ăn, nói rộng ra là bọn bị tư dục mê hoặc ñến mất cả liêm sỉ. 2. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀ ䷀, ䷀䷀䷀ Lục nhị: ñiên di, phất kinh, vu khâu di, chinh hung . Dịch: Hào 2, âm: ðảo lộn cách nuôi mình, trái với lẽ thường, cầu sự nuôi dưỡng ở gò cao, tiến lên thì xấu. Giảng: Hào này âm nhu, không tự sức nuôi mình ñược, nên phải cầu ăn với hai hào dương 1 và 6. nhưng hào 1 ở dưới mình, như vậy là người trên xin ăn người dưới, ñảo lộn rồi, trái lẽ thường (kinh) rồi; còn như cầu ăn ở hào trên cùng (ví như cái gò cao), tì hào này không ứng với 2, 2 sẽ bị từ chối, bị khinh mà mắc nhục. Nên ñể ý: theo thường lệ, hào 2 này ñắc trung, chính thì tốt mà ñây lại xấu, vì ý nghĩa của quẻ nuôi dưỡng, mà hào này lại không ñủ sức tự dưỡng ñược. 3. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Lục tam: Phật di, trinh hung. Thập niên vật dụng vô du lợi. Dịch: Hào 3 âm: Cách nuôi trái hẳn với chính ñạo, xấu. Mười năm (có nghĩa là tới cùng) cũng không tốt ñược không làm nên gì. Giảng: hào này âm nhu, bất trung, bất chính, lại hay ñộng (vi ở trên cùng nội quái Chấn) không chịu ngồi yên, thấy ñâu có ăn là ñâm ñầu vào. Rất xấu – Về hai chữ “thập niên” chúng ta ñã giảng ở hào cuối cùng của quẻ Phục. 4. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Lục tứ: ñiên di, cát. Hổ thị ñam ñam, kì dục trục trục, vô cữu.
Dịch: Hào 4, âm: ðảo lộn cách nuôi mà tốt. Mắt hổ nhìn ñăm ñăm, lòng ham muốn day dứt không ngớt, không có lỗi. Giảng: Hào này âm nhu ñắc chính, ở vào ñịa vị cao, ñược hào 5 chí tôn tương ñắc với mình (cùng là âm cả) lại thêm có hào 1 dương ứng với mình, như vậy là người trên biết trọng ñạo nghĩa, biết hạ mình cầu người dưới (hào 1) nuôi mình; tuy là ñiên ñảo, trái lẽ thường ñấy, nhưng vì là người tốt (ñắc chính), cầu 1 giúp mình ñể mình lập nên sự nghiệp san sẽ giúp ñỡ dân chúng, cho nên vẫn là tốt. Nhưng phải chuyên nhất, không gián ñoạn (như mắt hổ nhìn ñăm ñăm, ham muốn không ngớt), cứ tiếp tục cầu 1 giúp hoài thì mới có kết quả, không có lỗi. Cầu nuôi ở hào này là cầu nuôi về tinh thần, chứ không phải về thể xác. 5. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Lục ngũ: Phật kinh, cư trinh, cát. Bất khả thiệp ñại xuyên. Dịch: Hào 5, âm: Trái lẽ thường, bền chí giữ ñạo chính thì tốt. Không thể vượt sông lớn ñược. Giảng: Hào này như một vị nguyên thủ, có trách nhiệm nuôi người, nhưng vì âm nhu, kém tài, nên phải nhờ người (tức hào trên cùng) nuôi mình (giúp ñỡ mình); tuy là trái lẽ thường, nhưng cứ bền chí, giữ ñạo chính thì tốt; vì nhờ người khác giúp ñỡ ñể mình làm trọn nhiệm vụ nuôi dân. Tuy nhiên, vì tài kém (âm nhu), làm việc lớn gian hiểm không nổi, nên Hào từ khuyên: không thể qua sông lớn ñược. Cầu nuôi ở hào này cũng là cầu nuôi về tinh thần. 6. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Thượng cửu: do di, lệ cát. Lợi thiệp ñại xuyên. Dịch: Hào trên cùng, dương. Thiên hạ nhờ mình mà ñược nuôi, trách nhiệm mình lớn như vậy, mình phải thường lo lắng, sợ hãi thì ñược tốt. Qua sông lớn ñược. Giảng: Hào này dương cương mà ở trên cùng, như bậc làm thầy cho vị nguyên thủ, vị nguyên thủ nhờ mình mà nuôi ñược thiên hạ, thì cũng như chính mình nuôi thiên hạ. Trách nhiệm lớn như vậy nên mình phải thường lo lắng, sợ hãi, rất thận trọng thì mới
ñược tốt lành, mà thiên hạ ñược phúc lớn (lời Tiểu tượng truyện). Hào này dương cương có tài, không như hào 5, cho nên làm ñược việc lớn gian hiểm. * Tóm lại ba hào cuối ñều có nghĩa là nuôi về tinh thần, giúp ñỡ dân chúng nên ñều ñược “cát” hết. Ba hào ñầu có nghĩa là nhờ người nuôi thể xác của mình, cho nên ñều xấu .
28. QUẺ TRẠCH PHONG ðẠI QUÁ (:||||:) Trên là ðoài (chằm) dưới là Tốn (gió) ䷀
Tự quái truyện giảng rất mù mờ, “Di là nuôi, không nuôi thì không thể ñộng (bất dưỡng tức bất ñộng) (?) cho nên sau quẻ Di ñến quẻ ðại quá (lớn quá) “Phan Bội Châu giảng: “Có nuôi rồi sau mới có việc lớn quá” Chúng tôi nghĩ có thể giảng: Có bồi dưỡng tài ñức thì sau mới làm ñược việc lớn quá (rất lớn), phi thường. Chữ “ñại quá” có hai cách hiểu: Phần dương trong quẻ tới 4 (phần âm chỉ có hai) mà dương có nghĩa là lớn (âm là nhỏ); vậy ñại quá có nghĩa là phần dương nhiều quá; - nghĩa nữa là (ñạo ñức công nghiệp) lớn quá. *
Thoán từ ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀ ðại quá: ñống nạo, lợi hữu du vãng, hanh. Dịch: (Phần dương ) nhiều quá (phần âm ít quá) như cái cột yếu, cong xuống (chống không nổi). Trên di thì lợi, ñược hanh thông. Giảng: Nhìn hình của quẻ, bốn hào dương ở giữa, 2 hào âm hai ñầu, như cây cột, khúc giữa lớn quá, ngọn và chân nhỏ quá, chống không nổi, phải cong ñi. Tuy vậy, hai hào dương 2 và 5 ñều ñắc trung, thế là cương mà vẫn trung; lại thêm quẻ
Tốn ở dưới có nghĩa là thuận, quẻ ðoài ở trên có nghĩa là hòa, vui, thế là hòa thuận, vui vẻ làm việc, cho nên bảo là tiến ñi (hành ñộng) thì ñược hanh thông. ðại tượng truyện bàn rộng: ðoài là chằm ở trên, Tốn là cây ở dưới, có nghĩa nước lớn quá, ngập cây. Người quân tử trong quẻ này phải có ñức ñộ, hành vi hơn người, cứ việc gì hợp ñạo thì làm, dù một mình ñứng riêng, trái với thiên hạ, cũng không sợ (ñộc lập bất cụ); nếu là việc không hợp ñạo thì không thèm làm, dù phải trốn ñời, cũng không buồn (ñộn thế vô muộn). Hào từ: 1. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Sơ lục: Tạ dụng bạch mao, vô cữu. Dịch: Hào 1, âm: Lót (vật gì) bằng cây cỏ mao trắng, không có lỗi. Theo Hệ tự thượng truyện Chương VIII, Khổng tử bàn về quẻ này: “Nếu ñặt vật gì xuống ñất cũng ñược rồi mà lại còn dùng cỏ mao trắng ñể lót thì còn sợ gì ñổ bể nữa? Như vậy là rất cẩn thận”. 2. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Cửu nhị: Khô dương sinh ñề, lão phu ñắc kì nữ thê, vô bất lợi. Dịch: Hào 2, dương : cây dương khô ñâm rễ mới, ñàn ông già cưới ñược vợ trẻ, không gì là không lợi. Giảng: Dương cương mà ở vị âm (hào 2), như vậy là cương mà có chút nhu, lại ñắc trung. Nó thân cận với hào 1 âm, thế là cương nhu tương tế, bớt cứng ñi, như cây khô mà ñâm rễ mới, rồi cành là sẽ tươi tốt. Có thể ví với một người già cưới ñược vợ trẻ. . . 3. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀ Cửu tam: ðống nạo, hung. Dịch: Hào ba, dương: cái cột cong xuống, xấu. Giảng: Hào 3 dương ở vị dương, thế là quá cương, ñịnh làm công việc lớn quá (thời ðại quá), quá cương thì cong xuống, gẫy, việc sẽ hỏng. Chúng ta ñể ý: Thoán từ nói về nghĩa toàn quẻ , nên dùng hai chữ “ñống nạo” mà vẫn khen là tốt (lí do ñã giảng ở trên). Còn Hào từ xét riêng ý nghĩa hào 3, chê là xấu, vì hào
này quá cương, mặc dầu ứng với hào trên cùng (âm nhu), cũng không chịu ñể hào ñó giúp mình. 4. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀ Cửu tứ: ðống long, cát. Hữu tha, lận. Dịch: Hào 4, dương : như cây cột lớn, vững , tốt. Nếu có ý nghĩa gì khác thì hối tiếc. Giảng: cũng là hào dương nhưng ở vị âm (4), vừa cương vừa nhu, như cái cột lớn vững ñỡ nổi nhà. Ý nói làm ñược việc lớn, không lo thất bại. Nó lại ứng hợp với hào 1 âm, tiểu nhân ở dưới, như vậy e nó quá nhu chăng, cho nên Hào từ khuyên: chớ quyến luyến quá với 1, có ý nghĩ khác, mà ñáng xấu ñấy. 5. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Cửu ngũ: Khô dương sinh hoa, lão phụ ñắc kì sĩ phu, vô cữu, vô dự. Dịch: Hào 5, dương : Cây dương khô ra hoa, bà già có chồng trai tráng, không chê cũng không khen. Giảng: Hào 5, dương cương, trung chính. Ở ngôi chí tôn, ñáng lẽ làm ñược việc rất lớn, nhưng ở thời ñại quá, thì quá cương, quá cương mà ở gần hào trên cùng, âm ở âm vị, là một người quá nhu, không giúp nhau ñược việc gì, cũng như cây dương ñã khô mà ra hoa cuối mùa, sắp tiều tụy ñến nơi rồi. Không khác gì bà già mà có chồng trai tráng, chẳng mong gì sinh ñẻ nữa. Hào này khác với hào 2 ở chỗ hào 2 vừa cương vừa nhu, nên tốt, ví với cây dương khô ñâm rễ mới; hào 5 thì quá cương, xấu, ví với cây dương khô, không dâm rễ mà ra hoa, nhựa sắp kiệt rồi. 6. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀, ䷀䷀䷀ Thượng lục: quá thiệp, diệt ñính, hung, vô cữu. Dịch : Hào trên cùng, âm. Lội qua chỗ nước sâu, nước ngập ñầu, xấu: nhưng không có lỗi. Giảng: Bản chất âm nhu, tài hèn mà ở vào cuối thời ðại quá muốn làm việc lớn thì rất nguy thân, như người lội chỗ nước sâu lút ñầu. Nhưng làm công việc nguy hiểm ñó ñể cứu ñời, cho nên không gọi là có lỗi ñược. Hào này trỏ hạng người “sát thân di thành
nhân” (tự hi sinh ñể làm nên ñiều nhân), ñáng phục chớ không chê ñược. Tên quẻ là ðại quá (lớn quá), mà Hào từ lại ghét những người quá cương, (hào 3, 5) quá nhu như hào trên cùng tuy không có lỗi, nhưng cũng cho là xấu. Vây Kinh Dịch có ý trọng ñức trung (vừa cương vừa nhu) hơn cả.
29. QUẺ THUẦN KHẢM (:|::|:) Trên và dưới ñều là Khảm (nước) ䷀
Lẽ trời không thể quá (cực ñoan) ñược mãi, hễ quá thì sẽ phải sụp vào chỗ hiểm. Vậy sau quẻ ðại quá, tới quẻ Thuần khảm. Khảm có nghĩa là sụp, là hiểm. *
Thoán từ : ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Tập Khảm: Hữu phu, duy tâm hanh, hành hữu thượng. Dịch: Hai lớp khảm (hai lớp hiểm), có ñức tin, chỉ trong lòng là hanh thông, tiến ñi (hành ñộng) thì ñược trọng mà có công. Giảng: Tập Khảm có nghĩa là trùng khảm, hai lần Khảm. Nhìn hình quẻ Khảm ta thấy một hào dương bị hãm vào giữa hai hào âm, cho nên Khảm có nghĩa là hãm, là hiểm. Ta lại thấy ở giữa ñặc (nét liền), ngoài rỗng (nét ñứt), trái với quẻ Ly ䷀ giữa rỗng trên dưới ñặc, như cái miệng lò; chỗ rỗng ñó là chỗ không khí vô ñể ñốt cháy than, củi, cho nên Ly là lửa. Khảm trái với Ly, chỗ nào trống thì nước chảy vào; Ly là lửa thì Khảm là nước. Nguy hiểm không gì bằng nước sâu, không cẩn thận thì sụp xuống, chết ñuối, nên bảo nước là hiểm. Xét theo ý nghĩa thì hào dương ở giữa, dương là thực, thành tín, vì vậy bảo là Khảm có ñức tin, chí thành (hữu phu) ở trong lòng, nhờ vậy mà hanh thông. Gặp thời hiểm , có lòng chí thành thì không bị tai nạn, hành ñộng thì ñược trọng mà còn có công nữa. Thoán truyện giảng thêm: Nước chảy hoài mà không bao giờ ứ lại (lưu nhi bất doanh)
chỗ hiểm trở nào cũng tới, cho nên bảo là có ñức tin. Lòng ñược hanh thông vì hai hào giữa (hào 2 và 5), ñã cương mà ñắc trung. Trời có tượng hiểm (vì không lên trời ñược) ; ñất có tượng hiểm, tức núi sông. Các bậc vương công theo tượng trời và ñất mà ñặt ra những cái hiểm (tức ñào hào, xây thành, ñạt ra hình pháp) ñể giữ ñất ñai và sự trật tự trong xã hội. Cái công dụng của hiểm nếu hợp thời thì cực lớn. ðại tượng truyện khuyên nên theo cái ñức chảy hoài không ngừng của nước mà giữ bền ñức hạnh mà tu tĩnh không ngày nào quên. Hào từ: ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀ Sơ lục: Tập khảm, nhập vu khảm năm ( có người ñọc là ñạm, hạm, lăm), hung. Dịch: Hào 1, âm: Hai lần hiểm, sụp vào hố sâu, xấu. Giảng: hào 1 ñã âm nhu, lại ở dưới cùng quẻ Thuần Khảm hai lần hiểm, nên rất xấu. 2. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Cửu nhị: khảm hữu hiểm, cầu tiểu ñắc. Dịch: Hào 2, dương : ở chỗ nước (hiểm) lại có hiểm, mong làm ñược việc nhỏ thôi. Giảng: Hào này dương cương, ñắc trung, có tài trí, nhưng ở giữa thời trùng hiểm, trên dưới bị hai hào âm nhu bao vây, chưa thóat ñược; cho nên chỉ mong làm ñựơc việc nhỏ thôi. Hào 4 quẻ Dư (số 6) cũng là dương ở vị âm; cũng bị hai hào âm bao vây, còn kém hào 2 quẻ Khảm vì không ñắc trung,vậy mà Hào từ cho là “ñại hữu ñắc” (thành côn lớn); còn hào 2 quẻ Khảm này chỉ cầu ñược “tiểu ñắc” thôi; chỉ vì thời khác; thời quẻ Dự là thời vui vẻ, hanh thông, thời quẻ Khảm là thời gian nan, nguy hiểm. 3. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀. Lục tam : Lai chi khảm khảm, hiểm thả chẩm, nhập vu khảm năm, vật dụng. Dịch: Hào 3, âm : tới lui (chử chi ở ñây nghĩa là ñi) ñều bị hãm, trước mặt là hiểm mà sau lưng lại kê (dựa) vào hiểm, chỉ càng sụp vào chỗ sâu hơn thôi, chớ dùng (người ở hoàn cảnh hào 3 này, không ñược việc gì ñâu). Giảng: Hào này âm nhu, bất trung, bất chính, ở trên cùng quẻ nội khảm, mà tiến lên thì
gặp ngoại khảm, trước mặt là khảm, sau lưng là khảm, toàn là hiểm cả, cho nên chỉ sụp vào chỗ sâu hơn thôi. 4. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀ ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Lục tứ: Tôn tửu quĩ, nhị dụng phẫu, nạp ước tự dũ, chung vô cữu. Dịch: Hào 4, âm: Như thể chỉ dâng một chén rượu, một quĩ thức ăn, thêm một cái vò dựng vài thức khác nữa (không cần nhiều, hễ chí thành là ñược); (có thể tùy cơ ứng biến) dứt khế ước qua cửa sổ (chứ không ñưa qua cửa chính), như vậy không có lỗi. Giảng: Lời hào này gọn quá, khó hiểu. Phan Bội Châu giảng như sau: tôn là chén rượu, quĩ là ñồ ñựng thức ăn; nhị là thứ nhì, phó (trái với chánh) là thêm sao, phẫu là cái vò. Tôn tữu quí, nhị dụng phẫu nghĩa là rượu chỉ một chén, thức ăn chỉ một quĩ, các thức khác thêm vào chỉ dùng một cái vò cũng ñủ. Ý nói không cần nhiều, miễn lòng chí thành là ñược. “Nạp ước tự dũ” Nghĩa là khế ước (ñể làm tin) ñáng lẽ phải nộp qua cửa lớn, nhưng lại dứt qua cửa sổ (dũ), như vậy là không chính ñại quang minh, nhưng gặp thờ ihiểm, khó khăn, có thể “bất ñắc dĩ nhi dụng quyền” (quyền này không phải là quyền hành, mà là quyền biến: tùy cơ ứng biến), miễn là giữ ñược lòng chí thành. Hào này như một vị ñại thần, nhưng âm nhu, vô tài, không cứu ñời ra khỏi cảnh hiểm ñược; cũng may mà ñắc chính, chí thành, cứ giữ ñức chí thành ñó mà ñối với vua, với việc nước, nếu lại có chút cơ trí, biết tòng quyền , thì rốt cuộc không có lỗi. 5. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀. Cửu ngũ: Khảm bất doanh, chỉ kì bình, vô cữu. Dịch : Hào 5, âm: Nước (hiểm) chưa ñầy, nhưng ñến lúc nước ñầy rồi, lặng rồi, thì sẽ khỏi hiểm, không có lỗi. Giảng: Hào này dương cương, có tài, ñắc trung, ñắc chính, ở ngôi chí tôn, mới trải qua già nữa thời Khảm, hiểm chưa hết, nước còn dâng lên nữa, ñến khi nào nước ñầy rồi mới bình lại, mà dắt dân ra khỏi hiểm ñược. Chữ Kì ở ñây nghĩa là bệnh, tức hiểm nạn, trỏ chữ khảm. 6. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀ Thượng lục: Hệ dụng huy mặc, trí vu từng cức, tam tuế bất ñắc, hung.
Dịch: Hào trên cùng, âm: ñã trói bằng dây thừng to, lại ñặt vào bụi gai, ba năm không ñược ra , xấu. Giảng: Hào này âm nhu, ở trên cùng quẻ Khảm, chỗ cực kì hiểm, ñã không có tài ra khỏi cảnh hiểm, lại không biết hối mà sửa mình, nên bị họa rất nặng. *
Quẻ này là cái tượng quân tử bị tiểu nhân bao vây, chỉ có hai hào là tạm tốt (hào 2 và 5), còn các hào khác ñều xấu. Lời khuyên quan trọng nhất gặp thời hiểm, phải giữ lòng chí thành, và biết tòng quyền.
30. QUẺ THUẦN LY (|:||:|) Trên dưới ñều là Ly (lửa) ䷀
Khảm là hãm, hãm thì phải có chỗ nương tựa, cho nên sau quẻ Khảm tới quẻ Ly. Ly [䷀ ] là lệ [ ䷀] ; thời xưa hai chữ ñó ñọc như nhau, dùng thay nhau ñược, như nước Cao Ly (Triều Tiên) viết là [䷀䷀ ]. Mà lệ có nghĩa là phụ thuộc vào (như từ ngữ lệ thuộc), dựa vào. Theo hình quẻ, một nét âm ở giữa dựa vào hai nét dương ở trên, dưới. Ly còn nghĩa thứ nhì là sáng: nét ở giữa dứt, tức là ở giữa rỗng, rỗng thì sáng. Lửa sáng, mặt trời sáng, cho nên Ly có có tượng là lửa, là mặt trời. Sau cùng Ly còn có nghĩa là rời ra, như chia Ly. Kinh Dịch mở ñầu bằng hai quẻ Càn, Khôn (trời ñất); tới giữa Kinh. (cuối phần thượng của Kinh) là hai quẻ Khảm, Ly, vì hai lẽ. Ba hào thuần dương là Càn, lấy một hào của Khôn thay vào hào giữa của Càn, thành Ly; ba hào thuần âm là Khôn, lấy một hào của Càn thay vào hào giữa của Khôn, thành Khảm; vậy Ly, Khảm là “thiên ñịa chi trung”, ở giữa trời, giữa ñất; công dụng tạo hóa của trời ñất nhờ lửa và nước (Ly và Khảm) cả. Khảm ở chính bắc, Ly ở chính nam; Khảm ở giữa ñêm (giờ tí), Ly, ở giữa trưa (giờ ngọ). Khảm, ở giữa là nét dương, liền, thực, cho nên ñức của nó là trung thực. Ly ở giữa là nét ñứt, hư, rỗng, cho nên ñức của nó là sáng, là văn minh. Thoán từ. ䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀ Ly: lợi trinh, hanh. Súc tẫn ngưu, cát. Dịch: Dựa, lệ thuộc: chính ñáng thì lợi, hanh thông. Nuôi bò cái thì tốt.
Giảng: Dựa vào chỗ chính ñáng, chẳng hạn vào người quân tử thì hanh thông. Dựa vào người thì phải sáng suốt, và thuận theo người, vậy phải nuôi ñức thuận, ñức của con bò cái (loài này dễ bảo nhất) thì mới tốt. Ly còn nghĩa là sáng. Quẻ thuần Ly, trên dưới ñều là Ly, sáng quá, sáng suốt quá, tỏ mình hơn người thì ít người ưa, cho nên phải giấu bớt cái sáng ñi mà trau giồi ñức thuận. Thoán truyện bảo phải có ñức trung chính nữa như hào 2 và hào 5 (hào này chỉ trung thôi, nhưng ñã ñắc trung thì cũng ít nhiều ñắc chính) như vậy mới cải hóa ñược thiên hạ, thành văn minh. Hào từ; 1. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Sơ cửu: Lý thác nhiên, kính chi, vô cửu. Dịch: Hào 1, dương : Dẫm bậy bạ; phải thận trọng thì không có lỗi. Giảng: hào dương này có nghĩa nóng nảy, cầu tiến qua, mà còn non nớt, chưa có kinh nghiệm, như ñứa trẻ vội vàng dẫm bậy bạ (Phan Bội Châu hiểu là sỏ giày nhố nhăng), tất có lầm lỗi, nên khuyên phải thận trọng (kính chi). 2. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Lục nhị: Hoàng ly, nguyên cát. Dịch: Hào 2, âm : Sắc vàng phụ vào ở giữa, rất tốt. Giảng: hào này ở quẻ Ly có ñức văn minh, lại ñắc trung, ñắc chính, trên ứng với hào 5 cũng văn minh, ñắc trung, nên rất tốt. Vì ở giữa, văn minh, nên ví với sắc vàng, ñẹp, sắc của trưng ương như ñã giảng ở hào 5 quẻ Khôn và hào 5 quẻ Phệ hạp. 3. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀ ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀ Cửu tam: Nhật trắc chi Ly, bất cổ phẩu nhi ca, tắc ñại diệt chi ta, hung. Dịch: Hào 3, dương : mặt trời xế chiều lặn, (ý nói người già, tính tình thất thường, không ñáng vui mà vui. Không ñáng buồn mà buồn). Khi thì gõ cái phẫu (vò bằng ñất, ñựng rượu mà cũng dùng làm nhạc khí) mà hát, lúc lại than thân già nua; xấu , (Hồi xưa khi hát thì gõ nhịp bằng cái phẫu). Giảng: Hào 3 này ở trên cùng nội quái ly, như mặt trời sắp lặn mà chưa lên ngoại quái
Ly, chưa tới lúc mặt trời mọc (sáng hôm sau). Câu: “bất cổ phẫu nhi ca, tắc dại diệt chi ta”, Chu Hi hiểu là “chẳng yên phận mà vui vẻ, mà lại than thở vì già nua, thế là không biết tự xử.” 4. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Cửu tứ: ðột như, kì lai như, phần như, tử như, khí như. Dịch: Hào 4, dương: thình lình chạy tới, như muốn ñốt người ta vậy, thì sẽ chết, bị mọi người bỏ. Giảng: Hão này dương cương, nóng nảy, bất chính, bất trung, mới ở nội quái lên, gặp hào 5 âm nhu, muốn lấn át 5, như một người ở ñâu thình lình tới, lồn lộn lên muốn ñốt người ta (hào 5) , táo bạo, vụng về như vậy làm sao khỏi chết, có ai dung ñược nó ñâu. 5. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀ Lục ngũ: xuất thế ñà nhược, thích ta nhược, cát. Dịch: Hào 5, âm: Nước mắt ròng ròng, nhưng biết buồn lo than thở, nên tốt. Giảng: Hào này âm nhu, ở ngôi tôn, trung những không chính, bị ép giữa hào hào dương, mắc vào hoàn cảnh khó khăn, cho nên bảo là “nước mắt ròng ròng”; nhưng nhờ ñức văn minh của quẻ Ly, nên là người biết lo tính, than thở, tìm cách ñối pó với hoàn cảnh ñược, cho nên rồi sẽ tốt. 6. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀; ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Thượng cửu: Vương dụng xuất chinh, Hữu gia; chiết thủ, hoạch phỉ kì xú, vô cữu. Dịch: Hào trên cùng, dương: vua dùng (người có tài, tức hào này) ñể ra quân chinh phạt, có công tốt ñẹp, giết ñầu ñảng mà bắt sống kẻ xấu ñi thì thôi, như vậy thì không có lỗi. Giảng: Hào này dương cương lại ở trên cùng quẻ Ly, thế là vừa cương quyết vừa sáng suốt ñến cực ñiểm, vua dùng tài ấy ñể trừ kẻ gian tà thì thành công lớn. Nhưng vì cương quá thì dễ hóa tàn bạo, nên Hào từ khuyên dẹp loạn thì chỉ nên giết những kẻ ñầu sỏ, còn những kẻ ñi theo thì bắt sống thôi. Như vậy sẽ không có lỗi.
31- QUẺ TRẠCH SƠN HÀM (::|||:) Trên là ðoài (chằm), dưới là Cấn (núi) ䷀
Kinh thượng bắt ñầu bằng hai quẻ Càn Khôn: trời, ñất. Có trời ñất rồi mới có vạn vật, có vạn vật rồi mới có nam, nữ; có nam nữ rồi mới thành vợ chồng, có cha con, vua tôi, trên dưới, lễ nghĩa. Cho nên ñầu kinh thượng là Càn, Khôn, nói về vũ trụ; ñầu kinh hạ là Hàm, Hằng, nói về nhân sự. Hàm là trai gái cảm nhau. Hằng là vợ chồng ăn ở với nhau ñược lâu dài. Thoán từ: ䷀: ䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Hàm: Hanh, lợi trinh, thú nữ cát. Dịch: giao cảm thì hanh thông, giữ ñạo chính thì lợi, lấy con gái thì tốt. Giảng: ñoài là thiếu nữ ở trên, Cấn là thiếu nam ở dưới (1). Cảm nhau thân thiết không gì bằng thiếu nam, thiếu nữ. Cảm nhau thì tất hanh thông. Thiếu nữ ở trên, thiếu nam phải hạ mình xuống cạnh thiếu nữ; hồi mới gặp nhau thì phải vậy; chứ nếu thiếu nữ cầu cạnh thiếu nam thì là bất chính, không tốt. Cho nên thoán từ bảo phải giữ ñạo chính mới có lợi. Hai bên giữ ñạo chính cả thì cưới vợ chắc tốt lành. Hàm ䷀ khác cảm ䷀ ở ñiểm: Cảm có chữ Tâm ䷀ là lòng, hàm thì không. Hàm là tự nhiên hai bên tương hợp, rồi cảm nhau, không có tư ý, không vì một lẽ nào khác, phải hư tâm (trống rỗng trong lòng) . ðại tượng truyện khuyên: “dĩ hư tâm thụ nhân”. Như trên núi có chỗ trũng xuống (hư) ñể nước ñọng lại mà thành cái chằm. Hư tâm thì lòng ñược tĩnh, như cái núi (nội quái là Cấn), mà vui như tính của cái chằm
(ngoại quái là ðoài) (chỉ nhi duyệt; lời Thoán truyện); muốn giữ ñược lòng tĩnh thì phải “khắc kỉ phục lễ” tự chủ ñược mình mà giữ lễ. Tóm lại, Thoán từ cho rằng trai gái cảm nhau phải chân thành, tự nhiên, vì nết, vì tài thì mới tốt; mà khi cảm nhau rồi phải tự chủ, giữ lễ, ñừng ñể ñến nỗi hóa ra bất chánh. Coi ñạo âm dương giao cảm mà sinh hóa vạn vật, thánh nhân chí thành mà cảm ñược thiên hạ, thì thấy ñược chân tình của thiên ñịa, vạn vật. ðạo cảm nhau quả là quan trọng. Hào từ: 1 ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀ Sơ lục: Hàm kì mẫu. Dịch: Hào 1, âm: Như cảm ngón chân cái. Giảng: Hào từ lấy thân người làm thí dụ. Hào 1 ở dưới cùng. Nó ứng với hào 4, thấp mà cảm với trên cao, sức cảm còn nhỏ, chưa ñộng ñược lòng người, mới hơi ñộng ñược ngón chân thôi. Không khen cũng không chê. 2. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀; ䷀䷀䷀ Lục nhị: Hàm kì phì, hung; cư cát. Dịch: Hào 2, âm: Cảm ñược bắp chân, xấu; ở yên thì tốt. Giảng: Hào 2, cao hơn một chút, ví như bắp chân. Nó ứng với hào 5, nhưng nó là âm, phận gái, mà còn ở dưới thấp, nếu nóng lòng cầu thân với 5 thì xấu. Nó nên giữ nết trung chính (vì là hào 2 ñắc trung, ñắc chính) của nó thì mới tốt, như vậy mới hợp ñạo lý. Thoán truyện bảo: quẻ Hàm này, hễ tĩnh thì tốt; cho nên hào 2 này khuyên không nên ñộng. 3. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Cửu tam: Hàm kì cổ, chấp kì tùy, vãng lận. Dịch: Hào 3, dương : cảm ñược tới ñùi, chỉ muốn theo người, cứ như vậy mà tíến thì xấu. Giảng: Hào này ở trên cùng nội quái, nên ví với bắp ñùi. Nó là dương cương, ham tiến, muốn theo hào 4 cũng dương cương ở trên nó; trong thời Hàm, nên tĩnh mà nó ñộng, lại ñộng theo người nữa, ñáng chê. 4.
䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀; ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Cửu tứ: Trinh cát hối vong; ñồng ñồng vãng lai, bằng tòng nhĩ tư. Dịch: Hào 4, dương: hễ chính ñáng thì tốt, mà mất hết những ñiều ñáng ăn năn. Nhược bằng nếu lăng xăng tính toán có qua có lại với nhau thì những người qua lại với anh chỉ là những người anh nghĩ tới mà thôi (ý nói: số bạn không ñông, ñoàn thể không lớn). Giảng: Hào này ñã lên ngoại quái, dương cương, lại ở quẻ ñoài (vui vẻ), tức là có tình hoà duyệt, nặng về cảm tính, cho nên ví với trái tim (tấm lòng). Tình cảm phải chính ñáng, chí công vô tư, như vậy mới tốt, không phải ăn năn. Nếu có óc tính toán, tốt với người ñể mong người tốt lại với mình, có ñi có lại thì số bạn không ñược ñông. Theo Hệ từ truyện, Chương V, Khổng tử giảng hào này rất kỷ, chúng tôi trích ra ñoạn dưới ñây: “ ðạo lý trong thiên hạ, cần gì phải ngẫm nghĩ bằng ý riêng, tính toán bằng mẹo vặt, vì thiên hạ ñường ñi tuy khác nhau mà qui kết thì ý như nhau: tính toán trăm lối mà cuối cùng chỉ tóm vào một lẽ (lẽ ñó là có cảm thì có ứng, ứng lại gây ra cảm) cần gì phải ngẫm nghĩ bằng ý riêng, tính toán bằng mẹo vặt. . .” 5. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Cửu ngũ: Cảm kì mỗi, vô hối. Dịch: Hào 5, dương : Cảm tới bắp thịt ở trên lưng, không hối hận. Giảng: Bắp thịt ở trên lưng, cao hơn tim (hay lòng) mà trái với tim, không cảm ñược vật. Không cảm ñược vật mà cũng không có tư tâm, tư ý, nên cũng không có gì hối hận. Có lẽ vì hào 5 này dương cương, ở vị rất cao, trung, chính, cách biệt dân chúng quá, cho nên Chu Hi bảo là “không cảm ñược vật” chẳng? 6. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀, ䷀䷀ Thượng lục: Hàm kì phụ, giáp , thiệt. Dịch: Hào trên cùng, âm: Cảm người bằng mép, má, lưỡi. Giảng: Hào này ở trên cùng Hàm, nên ví với mép, má, lưỡi. Nó là âm nhu ở trong ngoại quái ðoài (vui vẻ), ham cảm người ta bằng miệng lưỡi, không thành thực. Chẳng cần nói cũng biết là ñáng chê rồi. *
ðạo cảm người phải chí thành, tự nhiên, không dùng trí tính toán, nhưng cũng không nên có tư ý, tư tâm.
32. QUẺ LÔI PHONG HẰNG (:|||::) Trên là Chấn (sấm), dưới là Tốn (gió) ䷀
Ở ñầu quẻ Hàm, tôi ñã nói tại sao sau quẻ Hàm (trai gái cảm nhau) tiếp tới quẻ Hằng (ñạo vợ chồng có tính cách lâu dài). Hàm: trên là Chấn trưởng na, dưới là Tốn, trưởng nữ chồng trên, vợ dưới ,rất hợp ñạo, thì tất ñược lâu dài. Thoán từ : ䷀: ䷀, ䷀䷀; ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Hằng: Hanh, vô cữu; lợi trinh, lợi hữu du vãng. Dịch: Lâu dài thì hanh thông, không có lỗi; giữ ñược chính ñạo thì có lợi, tiến hành việc gì cũng thành công. Thoán truyện giảng: Cương (Chấn) ở trên, nhu (Tốn) ở dưới, sấm gió giúp sức nhau, Chấn ñộng trước, Tốn theo sau, thế là thuận ñạo. Lại thêm ba hào âm ñều ứng với ba hào dương, cũng là nghĩa thuận nữa, cả hai bên ñều giữ ñược ñạo chính lâu dài. Hào từ: 1 ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Sơ lục: tuấn hằng, trinh hung, vô du lợi. Dịch: Hào 1, âm: Quá mong ñược thân mật lâu dài; cứ quyết (trinh) như vậy, không chịu bỏ thì xấu, không làm gì ñược thuận lợi cả. Giảng: Hào 1 ứng với hào 4, nhưng ñịa vị mình quá thấp, ñịa vị 4 quá cao, mà 4 là dương cương, chỉ trông lên không ngó xuống mình; lại thêm có 2 hào 2 và 3 ngăn cách vậy mà không biết phận cứ tiến sâu (tuấn là sâu), mong ñược thân mật lâu dài, keo sơn với 4, thành ra ngu. Cứ kiên cố giữ cách ấy thì xấu.
2. ䷀䷀: ䷀䷀䷀ Cửu nhị: hối vong. Dịch: Hào 2, dương: hối hận tiêu hết. Giảng: Hào này dương cương ở vị âm, ñáng lẽ có hối hận, nhưng vì ñắc trung lại ứng với hào 5 cũng ñắc trung, thế là giữ ñược ñạo trung, nên không có gì hối hận. 3. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Cửu tam: Bất hằng kì ñức, hoặc thừa chi tu, trinh lận. Dịch: Hào 3, dương : không thường giữ ñược cái ñức của mình, có khi bị xấu hổ, dù chính ñáng cũng ñáng tiếc. Giảng: Hào dương ở vị dương là ñắc chính, nếu thường giữ ñược ñức “chính” ñó thì tốt; nhưng vì quá cương mà bất ñắc trung, lại theo ñòi với hào trên cùng âm nhu, thế là bỏ cái ñức chính của mình, muốn kết bạn với hào trên cùng, chưa biết chừng bị xấu hổ ñấy. Vậy 3 tuy “ chính “ ñấy, chỉ vì không thường giữ ñược ñức ñó, thì tuy chính mà vẫn ñáng tiếc. 4. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀ Cửu tứ: ðiền vô cầm. Dịch: Hào 4, dương : như ñi săn mà không ñược cầm thú. Giảng: Hào dương mà ở vị âm, là không phải chỗ của mình mà cứ ở lâu chỗ ñó, vì trong quẻ Hằng thì chẳng nên việc gì, chỉ mất công thôi, như ñi săn mà không bắt ñược cầm thú. 5. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀. ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Lục ngũ: Hằng kỳ ñức, trinh. Phụ nhân cát, phu tử hung. Dịch : Hào 5, âm: giữ ñược thường (lâu) ñức của mình, bền mà chính. ðàn bà thì tốt, ñàn ông thì xấu. Giảng: Hào 5, âm nhu, ñắc trung, ứng với hào 2 dương cương cũng ñắc trung, nếu cứ thuận tòng từ trước tới sau thì là bền mà chính ñáng. Nhưng ñó chỉ là ñạo của ñàn bà như hào 5, âm này thôi; không hợp với ñàn ông, vì theo quan niệm thời xưa, phu xướng phụ tùy.
Tiểu tượng truyện giảng thêm, ñàn ông phải tìm ra cái gì ñáng làm thì làm (phu tử chế nghĩa), chứ cứ một mực theo vợ thì xấu. 6. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀ Thượng lục: chấn hằng, hung. Dịch: Hào trên cùng, âm: cử ñộng hoài, không chịu yên thì xấu. Giảng: Ở trên cùng quẻ Hằng và ngoại quái Chấn, cho nên nói là ham ñộng quá, lại âm nhu, không bền chí, ở yên không ñược sẽ thất bại. * Quẻ này quan trọng ở hào 5: ñạo phu xướng phụ tùy của Trung Hoa thời xưa. Một lời khuyên là theo lý mà làm, ñừng hành ñộng càn.
33. QUẺ THIÊN SƠN ðỘN (::||||) Trên là Càn (Trời), dưới là Cấn (núi) ䷀
Hể ở lâu thì phải rút lui, lánh ñi, hết ngày thì tới ñêm, hết ñông tới xuân, ngồi lâu phải ñứng dậy, già rồi nên về hưu . . , cho nên sau quẻ Hằng (lâu) tới quẻ ñộng (là trốn lánh ñi). Thoán từ: ䷀: ䷀, ䷀䷀䷀䷀ ðộn: Hanh, tiểu lợi trinh. Dịch: Trốn lánh ñi thì hanh thông; trong các việc nhỏ, giữ ñược ñiều chính thì có lợi. Giảng: Trên là trời, dưới là núi: ở chân núi thì thấy ñỉnh núi là trời, nhưng càng lên càng thấy trời lùi lên cao nữa, tới ñỉnh núi thấy trời mù mịt tít vời, như trời trốn lánh núi, cho nên ñặt tên quẻ là ðộn. Quẻ này hai hào âm ở dưới ñẩy bốn hào dương lên trên, có cái tượng âm (tiểu nhân) mạnh lên, ñuổi dương (quân tử) ñi, trái hẳn với quẻ Lâm. ðộn thuộc về tháng 5, Lâm thuộc về tháng 12. Ở thời ðộng, âm dương tiến mạnh, dương nên rút lui ñi là hợp thời, ñược hanh thông (có thể hiểu là : ñạo quân tử vẫn hanh thông). Tuy nhiên âm mới có 2, dương còn tới 4, chưa phải là thời Bĩ (cả 3 âm ñều tiến lên), nên chưa ñến nỗi nào, trong các việc nhỏ, giữ ñược ñiều chính thì còn có lợi, còn làm ñược. Sở dĩ chưa ñến nỗi nào, còn hanh thông vì trong quẻ có hào 5, dương, ứng với hào 2, âm; cả hai ñều trung chính. Vậy ở thời ñó, chưa nên trốn hẳn, nên tính xem việc nào còn làm ñược thì làm, tùy cơ ứng biến, cho nên Thoán truyện bảo lẽ tùy thời trong quẻ ðộn này
rất quan trọng. ðại tượng truyện khuyên trong thời này quân tử nên xa lánh tiểu nhân, cứ giữ vẻ uy nghiêm, ñừng dữ dằn với chúng quá. Hào từ: 1 ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Sơ lục: ñộn vĩ, lệ, vật dụng hữu du vãng. Dịch: Hà 1, âm: Trốn sau cùng, như cái ñuôi, nguy ñấy, ñừng làm gì cả. Giảng: Hào ở dưới cùng, nên ví với cái ñuôi ở lại sau cùng. Nó là âm, nhu nhược, hôn ám, không trốn theo kịp người, còn rù rờ ở sau, nên bảo là nguy. 2. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Lục nhị: chấp chi dụng hoàng ngưu chi cách, mạc chi thăng thoát. Dịch: Hào 2, âm: Hai bên (hào 5 và hào 2) khăng khít (bền chặt) với nhau như buộc vào nhau bằng da bò vàng, không thể nào cởi ñược. Giảng: hào 2 âm, ñắc trung ñắc chính, ứng với hào 5 dương cũng ñắc trung ñắc chính, cho nên tương ñắc, khắng khít với nhau, không thể rời nhau ñược, 2 không thể bỏ 5 mà trốn ñược. Màu vàng (da bò vàng) là màu trung, ám chỉ hai hào ñó ñều ñắc trung. 3. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀ Cửu tam: Hệ ñộn, hữu tật lệ, súc thần thiếp, cát. Dịch: Hào 3, dương, lúc phải trốn mà bịn rịn tư tình thì nguy; nhưng nuôi kẻ tôi tớ trai gái thì tốt. Giảng: Hào dương này ở gần hào 2 âm, có vẻ bịn rịn tư tình với hào ñó, không thể trốn mau ñược, như bị bệnh mà nguy; có tư tình ñó thì không làm ñược việc lớn, chỉ nuôi bọn tôi tớ trai gái mình tốt với họ thì họ vui lòng mà dễ sai khiến, ñược việc cho mình. Bốn chữ “súc thần thiếp, cát” tôi hiểu theo Phan Bội Châu; Chu Hi giảng rất mù mờ, lúng túng; J. Legge giảng là: nếu 3 ñổi hào 2, như nuôi tôi tớ trai gái thì tốt. R. Wilhem giảng là 3 vẫn giữ ñược sự tự quyết, ñừng ñể cho hào 2 sai khiến mình thì tốt. 4.
䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Cửu tứ: Hiếu ñộn, quân tử cát, tiểu nhân phủ. Dịch: Hào 4 dương: Có hệ lụy với người, nhưng trốn ñược, quân tử thì tốt, tiểu nhân thì không. Giảng: Hào này cũng tối nghĩa; chữ ䷀ có người ñọc là hảo , chữ ䷀ có người ñọc là bĩ, vì vậy có nhiều cách hiểu, với hào 1 âm nhu, có tình thân thiết (hệ lụy) với nhau; nhưng 4 là quân tử, 1 là tiểu nhân , 4 cắt ñược tư tình mà trốn ñi, theo lệ phải (chính nghĩa); chỉ hạng quân tử mới làm vậy ñược, tiểu nhân thì không . 5. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Cửu ngũ: gia ñộn, trinh cát. Dịch: Hào 5, dương, trốn mà theo ñiều chính cho nên tốt. Giảng: Hà 5, dương có ñức trung chính, ứng với hào 2 cũng trung chính, ở thời ðộn, cả 2 hào trung chính dắt nhau trốn bọn tiểu nhân, giữ ñược ñiều chính, cho nên tốt. 6. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Thượng cửu: Phi ñộn, vô bất lợi. Dịch: Hào trên cùng, dương: trốn mà ung dung, ñàng hoàng, không có gì là không lợi. Giảng: Vào lúc cuối thời ðộn, càng trốn ñược xa càng ñược tự do. Hào này dương cương quân tử, không bịn rịn với hào nào cả (vì hào 3 cũng là dương), có thể ung dung, ñàng hoàng trốn ñược, không nghi ngại gì cả. * Ý nghĩa quẻ ðộn: trốn phải hợp thời; trốn sau cùng là trễ, thì nguy (hào 1) trốn mà còn vương tư tình thì xấu (hảo 3); trốn một cách trung chính thì tốt (hào 5); trốn mà không bịn rịn thì ñược ung dung (hào 6) . Lại có trường hợp vì hoàn cảnh mà không ñược trốn ñi (hào 2).
34. QUẺ LÔI THIÊN ðẠI TRÁNG (||||::) Trên là chấn (sấm), dưới là Càn (trời) ䷀
Hết thời lui rồi thì tới thời tiến lên, tiến lên thì lớn mạnh, cho nên sau quẻ ðộn tới quẻ ñại tráng (lớn mạnh). Thoán từ: ䷀䷀: ䷀䷀䷀ ðại tráng, lợi trinh. Dịch: Lớn mạnh, theo ñiều chính thì lợi. Giảng: Quẻ này có 4 nét dương ở dưới, hai nét âm ở trên; dương ñã lớn mạnh mà âm sắp bị diệt hết. Quẻ Càn ở trong, quẻ Chấn ở ngoài, thế là có ñức dương cương mà ñộng. Lại có thể giảng là sấm vang ñộng ở trên trời, tiếng rất lớn, vang rất xa. Lớn mạnh thì dĩ nhiên là tốt rồi, nhưng thường tình, gặp thời thịnh, người ta kiêu căng, làm ñiều bất chính, cho nên thoán từ phải dặn: giữ ñiều chính, lúc ñắc ý nghĩ ñến lúc thất ý, thì mới có lợi. ðại tượng truyện bảo muốn giữ ñiều chính thì ñừng làm cái gì phi lễ. (Quân tử phi lễ phất lí) Thoán truyện bàn thêm: có chính thì mới có lớn (ñại), chính ñại là cái “tình” của trời ñất, tức cái công dụng hiện ra ngoài của trời ñất, (chính ñại nhi thiên ñịa chi tình khả kiến hĩ). Chúng ta ñể ý: quẻ Phục mới có một nét dương hiện ở dưới cùng, cho nên bảo chỉ thấy cái lòng của trời ñất (kiến thiên ñịa chi tâm), quẻ ðại tráng này, dương ñã lớn, ñược 4 nét rồi, thì thấy ñược cái tình của trời ñất. Hào từ:
1. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Sơ cửu: Tráng vu chỉ, chinh hung, hữu phu. Dịch: Hào 1, dương: mạnh ở ngón chân, ñi lên thì xấu, có thể tin chắc như vậy (hữu phu ở ñây không có nghĩa là có ñức tin như những nơi khác). Giảng: Hào này ở dưới cùng, dương cương, cho nên ví với ngón chân, ở ñịa vị thấp mà hăng hái muốn tiến, sẽ vấp, xấu. 2. ䷀䷀: ䷀䷀䷀ Cửu nhị: Trinh cát. Dịch: Hào 2, dương : có ñức chính ,tốt. Giảng: Hào này dương cương, ở vị nhu, tuy không ñắc chính, nhưng ñắc trung, mà trung thì không bao giờ bất chính, vậy cũng là tốt. 3. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Cửu tam: Tiểu nhân dụng tráng, quân tử dụng võng. Trinh lệ, ñề dương xúc phiên, luy kì giác. Dịch: Hào 3, dương: tiểu nhân dùng sức mạnh, quân tử không; dù giữ ñiều chính cũng nguy, như con cừu ñực húc vào cái dậu, bị thương cái sừng. Giảng: Hào này dương cương, ở vào vị dương (lẻ) trong quẻ ðại tráng, lại ở cuối nội quái Càn, thế là cực kì hung mạnh, dù giữ ñược chính ñáng cũng nguy; quân tử biết vậy mà không hành ñộng, chỉ tiểu nhân mới hung hăng như con cừu ñực, húc vào cái dậu. Bốn chữ “quân tử dụng võng”, Chu Hi, J. Legge,R. Wilhelm ñều giảng như vậy. Duy Phan Bội Châu bảo “võng” là gan liều, không sợ gì, và “quân tử dụng võng” là “quân tử hữu dũng mà vô nghĩa thì làm loạn”. Chữ at ở ñây không phải là người có ñức (như Chu Hi hiểu) mà là người trị dân. 4. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Cửu tứ: Trinh cát, hối vong, phiên quyết bất luy, tráng vu ñại dư chi phúc. Dịch: Hào 4, dương : theo ñiều chính thì tốt, hối hận mất hết; dậu ñã mở không khốn nữa, mạnh mẽ tiến lên, như ngồi cỗ xe lớn mà trục xe vững vàng.
Giảng: Hào này dương cương, qua khỏi nội quái là Càn, mà lên ngoại quái là Chấn, là tráng thịnh ñến cực ñiểm; nó ở trên hết các hào dương, làm lãnh tụ ñám quân tử, sợ nó hăng quá mà lầm ñường nên dặn kĩ: giữ ñiều chính thì mới tốt, khỏi ân hận. Ở trên nó là hai hào âm, âm ñã ñến lúc suy, dễ ñánh ñổ; như cái dậu ở trước mặt hào 4 ñã mở, không còn bị khốn nữa; nó có thể dắt ba hào dương ào ào tiến lên dễ dàng, cơ hội thuận lợi như ngồi cỗ xe lớn mà trục xe vững vàng. 5. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Lục ngũ: táng dương vu dị, vô hối. Dịch: Hào 5, âm: làm mất sự hung hăng của bầy cừu bằng cách vui vẻ dễ dại, thì sẽ không ân hận. Giảng: Hào này ở vị chí tôn, nhưng vốn âm nhu, không thể áp ñảo ñược 4 hào dương ở dưới, phải vui vẻ dễ dãi với họ thì họ sẽ hết hung hăng. Bốn hào dương ñó ví như bầy dê hung hăng. Sở dĩ phải có thái ñộ ñó vì ngôi của 5 quá cao ñối với tư cách âm nhu của nó. 6. ䷀䷀: ䷀䷀䷀ ䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Thượng lục: ñề dương xúc phiên, bất năng thoái, bất năng toại, vô du lợi, gian tắc cát. Dịch: Hào trên cùng, âm: Cừu ñực húc vào dậu, mắc kẹt, lui không ñược, tiến cho toại ý cũng không ñược, không có lợi gì cả; chịu khó nhọc thì tốt. Giảng: hào này ở trên cùng quẻ ðại tráng là hết thời lớn mạnh, mà cũng ở trên cùng ngoại quái Chấn, là rất ham ñộng mà bất lực (âm nhu); như con cừu ñực hung hăng húc vào dậu, mắc kẹt, lui không ñược, tiến lên cho toại ý cũng không ñược, không lợi ở chỗ nào cả. Nếu bỏ tính hung hăng húc quàng ñi mà chịu khó nhọc thì tốt. * Quẻ này là thời âm suy, dương lớn mạnh lên, ñáng lẽ tốt; mà sáu hào không có hào nào thật tốt, chỉ tốt với ñiều kiện là giữ ñạo chính của quân tử; cổ nhân khuyên muốn gặp vận hội tốt thì phải coi chừng hoạ nấp ở ñâu ñó, nên ñề phòng.
35. QUẺ HỎA ðỊA TẤN (:::|:|) Trên là Ly (lửa) dưới là Khôn (ñất) ䷀
ðã tráng thịnh thì tất nhiên phải tiến lên, cho nên sau quẻ ðại tráng tới quẻ Tấn [䷀], Tấn có nghĩa là tiến [䷀] lên. Thoán từ: ䷀: ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Tấn: Khang hầu dụng tích mã phồn thứ, trú nhật tam tiếp. Dịch: tiến lên, bậc hầu có tài trị nước ñược thưởng ngựa nhiều lần, ban ngày ñược tiếp tới ba lần. Giảng: Quẻ này có tượng mặt trời (ly) lên khỏi mặt ñất (Khôn), càng lên cao càng sáng, tiến mạnh. Lại có thể hiểu là người dưới có ñức thuận (Khôn) dựa vào bậc trên có ñức rất sáng suốt (䷀); cho nên ví với một vị hầu có tài trị dân (Khang hầu) ñược vua tín nhiệm, thưởng (tích) ngựa nhiều lần, nội một ngày mà ñược vua tiếp tới ba lần. Thoán truyện giảng thêm: quẻ này hào 5 có cái tượng một hào âm nhu tiến lên ñịa vị vua chúa: nhu tiên nhi thượng hành. Theo Chu Hi, như vậy là vì quẻ Tấn do quẻ Quán biến thành: hão quẻ Quán là âm, nhảy lên trên, thành 5 quẻ Tấn. Phan Bội châu hiểu khác: hào 5 vốn là hào dương giữa quẻ Càn, biến thành hào âm ở giữa ngoại quái Ly của quẻ Tấn. Theo tôi, cách hiểu của Chu Hi dễ chấp nhận hơn. ðại tượng truyện khuyên người quân tử xem tượng quẻ Tấn này nên tự làm cho ñức của mình càng ngày càng sáng như mặt trời hiện lên khỏi mặt ñất rồi tiến mãi lên. Hào từ:
1. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀. ䷀䷀䷀ Sơ Lục: tấn như, tồi như, trinh cát, võng phu, dụ, vô cữu. Dịch: Hào 1 âm: : muốn tiến lên mà bị chắn lại, giữ ñạo chính thì tốt; nếu người chẳng tin mình thì nên khoan thai, bình tĩnh, như vậy sẽ không có lỗi. Giảng: Âm nhu ở dưới cùng, ứng với hào 4, mà 4 lại bất trung, bất chính, nên chẳng giúp mình ñược gì, mình muốn tiến lên mà như thể bị chặn lại. Trong hoàn cảnh ñó, nếu có người không tin mình thì mình chỉ nên khoan thai, bình tĩnh tu thân là sẽ không có lỗi. 2. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀; ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Lục nhị: Tấn như, sầu như, trinh cát; Thụ tư giới phúc vu kì vương mẫu. Dịch: Hào 2, âm: Tiến lên mà rầu rĩ, giữ ñạo chính thì tốt; sẽ ñược nhờ phúc lớn của bà nội. Giảng: Hào này có ñức trung chính, ñáng lẽ tiến lên ñược nhưng trên không có người ứng viện (vì hào 5 cũng âm nhu như 2), phải tiến một mình, nên rầu rĩ. Nhưng cứ giữ ñạo chính thì chẳng bao lâu sẽ gặp cơ hội tốt: hào 5 ở trên, cũng là hào âm như mình, tuy không giúp ñược mình trong công việc, nhưng cũng ñắc trung như mình, sẽ ban phúc lớn cho mình, và mình sẽ ñược nhờ hào 5 như ñược nhờ phúc của bà nội (vương mẫu tức như tổ mẫu) mình vậy. Sở dĩ ví hào 5 với bà nội vì 5 là âm mà ở trên cao, cách 2 khá xa. 3. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Lục tam: chúng doãn, hối vong. Dịch: hào 3, âm: mọi người tin cẩn, thì mọi sự hối tiếc sẽ mất ñi. Giảng: hào âm này ở trên cùng nội quái Khôn, bất trung chính, ñáng lẽ có ñiều hối hận, nhưng có hai hào âm ở dưới ñều muốn tiến lên với mình, ñều tin mình, mình ñược lòng họ, thì còn gì phải hối tiếc nữa ñâu? 4. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Cửu tứ: Tấn như, thạch thử, trinh lệ.
Dịch: hào 4, dương : tiến lên, tham lam như con chuột ñồng, cứ giữ thói ñó thì nguy. Giảng: Hào này bất chính, bất trung, ở ñịa vị cao, tham lam muốn giữ ngôi mà lại sợ một bầy âm ở dưới dương hăng hái dắt nhau tiến lên, nên ví với con chuột ñồng, vừa tham vừa sợ người . Nếu nó giữ thói ñó (trinh ở ñây là bền vững chứ không phải là chính ñáng, vì hào 4 vốn bất chính) thì sẽ nguy, bị tai hoạ mà mất ngôi. 5. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Lục ngũ: hối vong, thất ñắc vật tuất, vãng cát, vô bất lợi. Dịch: Hào 5, âm: không có gì ân hận cả; nếu ñừng lo ñược hay mất, mà cứ tiến thì tốt, không gì là không lợi. Giảng: Hào này làm chủ quẻ Tấn, có ñức sáng suốt (vì ở giữa ngoại quái Ly), lại ñược ba hào âm ở dưới thuận giúp mình, nên không có gì phải ân hận. Nhưng nó là âm nhu, e có lòng ham ñược, sợ mất, cho nên Hào từ khuyên thành bại chẳng màng, cứ giữ ñức sáng suốt thì sẽ thành công. 6. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Thượng cửu: Tấn kì giác, duy dụng phạt ấp, lệ cát, vô cữu, trinh lận. Dịch: Hào trên cùng, dương: chỉ tiến cặp sừng thôi, lo trị cái ấp riêng của mình thôi thì dù có nguy, kết quả cũng tốt, không tội lỗi, nhưng dù ñược ñiều chỉnh thì cũng ñáng thẹn. Giảng: Dương cương mà ở trên cùng quẻ Tấn, có nghĩa là cứng ñến cùng cực, mà ham tiến cũng cùng cực, không khác con thú hung hăng chỉ húc bằng cặp sừng. Như vậy không làm ñược việc lớn, chỉ giữ ñược cái vị của mình, như trị ñược cái ấp riêng của mình thôi, dù có nguy thì cũng vẫn thành công ñấy. Có ñiều là ở thời ñại Tiến lên mà chỉ làm ñược vậy, chứ không thành sự nghiệp lớn thì cũng ñáng thẹn ñáng tiếc.
36. QUẺ ðỊA HỎA MINH DI (|:|:::) Trên là Khôn (ñất), dưới là ly (lửa) ䷀
Tiến lên thì tất có lúc bị thương tổn, cho nên sau quẻ Tấn tiếp tới Minh di. Di [䷀] nghĩa là thương tổn. Thoán từ. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀ Minh di: Lợi gian trinh. Dịch: Ánh sáng bị tổn hại, chịu gian nan, giữ ñiều chính thì lợi. Giảng: Quẻ này ngược với quẻ Tấn ở trên; mặt trời (ly) lặn xuống dưới ñất (Khôn) ánh sáng bị tổn hại, tối ñi (Minh di). Người quân tử ở thời u ám này, gặp nhiều gian nan, chỉ có cách giữ ñức chính trinh của mình thì mới có lợi. Muốn vậy thì ở trong lòng giữ ñức sáng mà ở ngoài thì nhu thuận ñể chống với hoạn nạn như tượng của quẻ Ly là sáng văn minh ở nội quái, Khôn là nhu thuận ở ngoại quái. Vua Văn Vương bị vua Trụ nghi ngờ, giam vào ngọc Dữu Lý, tỏ vẻ rất nhu thuận, không chống ñối Trụ, mà ñể hết tâm trí vào việc viết Thoán từ giảng các quẻ trong Kinh Dịch, nhờ vậy Trụ không có cớ gì ñể giết, sau thả ông ra. Không những ở ngoài phải tỏ vẻ nhu thuận, mà có khi còn nên giấu sự sáng suốt của mình ñi nữa mà trong lòng vẫn giữ chí hướng, như Cơ tử một hoàng thân của Trụ. Trụ vô ñạo, Cơ Tử can không ñược, giả ñiên, làm nô lệ, ñể khỏi bị giết, mong có cơ hội tái tạo lại nhà Ân; khi nhà Ân mất, ông không chết với Trụ, cũng không bỏ nước ra ñi. Võ vương – con Văn Vương – diệt Trụ rồi, trọng tư cách Cơ Tử, mời ra giúp nước, ông không chịu; sau Võ vương cho ra ở Triều Tiên, lập một nước riêng. Như vậy là Cơ Tử
giấu sự sáng suốt của mình ñể giữ vững chí, không làm mất dòng dõi nhà Ân (Hối kì minh, nội nạn nhi năng chính kì chí – Thoán truyện). ðại tượng truyện bảo quân tử gặp thời Minh di, muốn thống ngự quần chúng nên dùng cách kín ñáo mà lại thấy ñược rõ (dụng hối nhi minh), nghĩa là dùng thủ ñoạn làm ngơ cho kẻ tiểu nhân , ñừng rạch ròi, nghiêm khắc quá mà sẽ bị hại, tóm lại là làm bộ như không biết ñể chúng không nghi ngờ mình và ñể lộ hết dụng tâm của chúng ra mà mình sẽ biết ñược. Cơ hồ tác giả ðại tượng truyện muốn dùng thuật của Hàn Phi. Hào từ. 1. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀ ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Sở cửu: Minh di, vu phi thùy kì dực. Quân tử vu hành, tam nhật bất thực, hữu du vãng, chủ nhân hữu ngôn. Dịch: Hào 1, dương : ở thời u ám (ánh sáng bị tổn hại), hào này như con chim muốn bay mà cánh rũ xuống. Người quân tử biết thời cơ thì bỏ ñi ngay, dù (không có tiền) phải nhịn ñói ba ngày, mà ñi tới ñâu, gặp chủ cũ, cũng bị chủ cũ chê trách. Giảng: Hào dương ở ñầu thời Minh di, là người quân tử gặp thời hắc ám, có thể bị hại như con chim rũ cánh xuống. Cách xử thế là nên bỏ ñi ngay, như Phạm Lãi bỏ nước Việt vì biết vua Việt là Câu Tiễn sẽ nghi ngờ mà hại các công thần, nhờ vậy tránh ñược cái hoạ bị giết như ñại phu Chủng. 2. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀ Lục nhị: Minh di, di vu tả cổ, dụng chửng mã tráng, cát. Dịch: Hào 2, âm: Ở thời ánh sáng bị tổn hại, hào này như bị ñau ở ñùi bên trái, nhưng cũng mau khỏi, sẽ như con ngựa mạnh mẽ tiến lên, tốt. Giảng: Hào này làm chủ nội quái Ly (sáng suốt), ñắc trung, ñắc chính , là bậc quân tử có tài, nhưng ở thời Minh di, hôn ám nên bị tiểu nhân làm hại ít nhiều, như bị thương ở ñùi bên trái, nhưng rồi sẽ mau khỏi (dụng chửng), mà như con ngựa mạnh mẽ. Tốt vì hào 2 trung, chính, lại vẫn thuận theo (vì là hào âm) phép tắc. “dụng chửng mã tráng” R. Wilhelm giảng là : sẽ dùng sức con ngựa mạnh mà giúp ñỡ người khác khỏi cơn nguy, J. Legge dịch là: tự cứu mình bằng sức một con ngựa mạnh. Chúng tôi theo Chu Hi và Phan Bội Châu.
3. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀ Củu tam: Minh di, vu nam thú, ñắc kì ñại thủ, bất khả tật, trinh. Dịch: Hào 3, dương: ở thời ánh sáng bị tổn hại, ñi tuần về phương Nam, bắt ñược kẻ ñầu sỏ, nhưng ñừng hành ñộng gấp, phải bền chí. Giảng: Hào này ở trên cùng nội quái Ly là cực sáng suốt; nó là dương cương , ở vị dương, vậy là rất cương kiện, nó ứng với hào âm ở trên cùng quẻ Khôn (ngoại quái), hào này cực hôn ám. Nó sẽ ñánh ñổ hào âm ñó. Nó cứ ñem binh ñi tuần về phương Nam (Nam thú: Phan Bội Châu giảng là ñem quân tiến lên phía trước ñể trừ loạn) sẽ bắt ñược tên ñầu sỏ phản loạn. Nhưng nó cương cường nóng nảy, nên phải khuyên: ñừng gấp, phải bền chí giữ ñạo chính. 4. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Lục tứ: Nhập vu tả phúc, hoạch minh di chi tâm, vu xuất môn ñình. Dịch: Hào 4, âm: như vô phía bên trái của bụng (ý nói chỗ u ám); tấm lòng ở thời u ám (minh di) là nên bỏ nhà mà ra ñi. Giảng: Hào này âm nhu, ở vào thời Minh di, mà lại vượt quẻ Ly, sang quẻ Khôn rồi, tức bỏ chỗ sáng sủa, bước vào chỗ tối tăm, cho nên ví như vô phía bên trái của bụng. Nhưng hào này ñắc chính (âm ở vị âm) nên có thể rút chân ra khỏi cảnh khốn nạn ấy ñược: cứ bỏ nhà ra ñi, tức tránh cho xa cảnh ñó, mặc nó. ðó là hiểu theo Phan Bội Châu. Chu Hi nhận rằng không thấy ñược nghĩa hào này. 5. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Lục ngũ: cơ tử chi Minh di, lợi trinh. Dịch: Hào 5, âm: như ông Cơ Tử ở thời u ám (Minh di), cứ bền giữ ñạo chính thì lợi. Giảng: Thường các quẻ khác, hào 5 là ngôi chí tôn, quẻ Minh di này hào trên cùng mới là ngôi chí tôn, hào 5 là người thân cận với ngôi chí tôn. Hào trên cùng là ông vua rất hôn ám như vua Trụ, hào 5 là người thân cận có ñức trung, như ông Cơ Tử; ông giả ñiên ñể khỏi bị Trụ hại mà sau giữ ñược dòng dõi nhà Ân, như vậy là giữ vững ñạo chính, ở ngoài làm ra vẻ hôn mê, mà trong lòng vẫn sáng suốt. 6.
䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Thượng lục: Bất minh di, sơ ñăng vu thiên, hậu nhập vu ñịa. Dịch: Hào trên cùng, âm: không còn là ánh sáng bị tổn thương nữa, lên cao tới trời mà rồi sụp xuống ñất. Giảng: Hào trên cùng, âm; ở cuối cùng thời Minh di, lại ở trên cùng ngoại quái Khôn, tức như người có ñịa vị tối cao mà lại hôn ám cùng cực; như vậy là tối mù mù, chứ không phải chỉ là ánh sáng bị tổn hại (Minh di), nữa, cho nên Hào từ bảo là “bất minh di”. Có cái tượng lên cao tới trời (ñịa vị tối cao) mà rồi sụp xuống ñất. * Quẻ này khuyên người quân tử ở thời hắc ám quá thì có thể bỏ nhà, nước mà ñi; hoặc muốn ở lại thì giấu sự sáng suốt của mình mà giữ vững ñạo chính ñể chờ thời.
37. QUẺ PHONG HỎA GIA NHÂN (|:|:||) Trên là Tốn (gió), dưới là Ly (lửa). ䷀
Di là bị thương; hễ ra ngoài bị thương thì trở về nhà, cho nên sau quẻ Minh di tới quẻ Gia nhân. Gia nhân là người trong một nhà. Thoán từ : ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀ Gia nhân : Lợi nữ trinh. Dịch: người trong nhà: hễ ñàn bà mà chính ñáng thì có lợi. Giảng: Nội quái là Ly, sáng suốt; ngoại quái là Tốn thuận. Ở trong thì suốt, xử trí không hồ ñồ, ở ngoài thì thuận, như vậy việc tề gia sẽ tốt ñẹp. Nói rộng ra việc nước cũng vậy, vì người trong một nước lấy nước làm nhà; mà việc thế giới cũng vậy, vì mỗi nước như một người, cả thế giới như một nhà. Quẻ này, nội quái Ly là trung nữ, ngoại quái Tốn là trưởng nữ (1); hào 2, âm làm chủ nội quái, hào 4, âm làm chủ ngoại quái, hai hào ñó ñều ñắc chính cả, cho nên nói ñàn bà mà chính ñáng thì có lợi. Tuy chỉ nói “nữ” trinh thôi, nhưng phải hiểu nam cũng cần chính ñáng nữa, vì nếu nam không chính ñáng thì nữ làm sao chính ñáng ñược. Cho nên Thoán truyện giải thích: ðàn bà chính ñáng ở trong (ám chỉ hào 2, âm ở vị âm trong nội quái), mà ñàn ông chính ñáng ở ngoài (hào 5, dương, ở vị dương trong ngoại quái); ñàn bà lo việc nhà, ñàn ông lo việc ở ngoài, cả hai ñều giữ ñạo chính, ñó là hợp với nghĩa lớn của trời ñất (nữ chính vị hồ nội, nam chính vị hồ ngoại; nam nữ chính, thiên ñịa chi ñại nghĩa dã). Nam nữ là nói chung, gồm cả cha mẹ, con cái, anh chị em, vợ chồng, ai nấy ñều phải giữ ñạo chính hết,
chứ không phải chỉ có người trên, chồng không phải giữ ñạo. Cha mẹ cũng có ñúng ñạo cha mẹ thì con mới ñúng ñạo con, anh em cũng vậy, chồng vợ cũng vậy. Thời xưa chẳng riêng ở Trung Hoa mà ở khắp các nước theo chế ñộ phụ quyền như phương Tây cũng vậy, không có bình ñẳng giữa nam nữ; nhưng về tư cách, ñạo ñức, thì nam nữ ñều có bổn phận, trách nhiệm ngang nhau. ðại tượng truyện khuyên: coi tượng quẻ này, gió từ trong lửa phát ra (ñiều này khoa học ñã giảng rồi), người quân tử hiểu rằng trong thiên hạ, việc gì ở ngoài cũng phát từ ở trong; muốn trị nước thì trước phải trị nhà, muốn trị nhà thì trước phải tu thân; mà việc tu thân cốt ở hai ñiều: nói phải có thực lý; thực sự, không nói suông, vu vơ; làm thì thái ñộ phải trước sao sau vậy, triệt ñể từ ñầu tới ñuôi, ñừng thay ñổi hoài (quân tử dĩ ngôn hữu vật, như hạnh hữu hằng). Hào từ: 1. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Sơ cửu: nhàn hữu gia, hối vong. Dịch: Hào 1, dương: phòng ngừa ngay từ khi mới có nhà thì không hối hận gì cả. Giảng: Hào này dương cương ở ñầu quẻ Gia nhân, chính là lúc mới có nhà, nếu biết ñề phòng, ngăn ngừa ngay các tật như lười biếng, xa xỉ thì không có gì phải ăn năn. Ý hào này cũng như tục ngữ của ta: Dạy con từ thuở còn thơ, dạy vợ từ thuở bơ vơ mới về. 2. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Lục nhị: vô du loại, tại trung quĩ, trinh cát. Dịch: Hào 2, âm: không việc gì mà tự chuyên lấy thành công (nắm hết trách nhiệm), cứ ở trong nhà lo việc nấu nướng, giữ ñạo chính thì tốt. Giảng: Hào này âm nhu mà ở vị âm, ñắc trung ñắc chính là người dâu hay con gái thuận tòng, nhún nhường, nhưng bất tài, ở ñịa vị thấp, nên không gánh vác nổi việc trị gia, không lãnh trách nhiệm lớn ñược, chỉ nên lo việc nấu nướng ở trong nhà thôi. 3. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Cửu tam: Gia nhân hác hác, hối lệ, cát; phụ tử hi hi, chung lận. Dịch: Hào 3, dương: người chủ nhà nghiêm khắc, tuy hối hận, có nguy nhưng lại tốt; (nếu
quá khoan ñể cho) dâu con nhí nhảnh chơi ñùa thì lại hối tiếc. Giảng: Hào này là dương ở vị dương, ñắc chính nhưng không ñắc trung, quá nghiêm khắc, tuy có lúc phải hối hận, gặp nguy, nhưng kết quả lại tốt vì nhà có trật tự, trái lại nếu quá dễ dãi ñể cho dâu con luông tuồng, thì nhà sẽ suy loạn mà phải hối tiếc. 4. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Lục tứ: phú gia, ñại cát. Dịch: Hào 4, âm: Làm giàu thịnh cho nhà, rất rốt. Giảng: Hào này âm nhu, ñắc chính ở vào ngoại quái Tốn, ở ñịa vị cao, như bà mẹ có trách nhiệm làm cho nhà giàu thịnh lên. Theo Phan Bội Châu, chữ “phú” ở ñây không có nghĩa là làm giàu, mà có nghĩa là gia ñạo hưng thịnh lên, mọi người hoà hợp nhau, trên ra trên, dưới ra dưới. 5. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀ Cửu ngũ: Vương cách hữu gia, vật tuất, cát. Dịch: Hào 5 dương : vua (hoặc gia chủ) rất khéo về việc trị gia (cách là rất tốt không có gì phải lo, tốt. Giảng: Chữ vương ở ñây có thể hiểu là vua trong nước hay gia chủ, nếu hiểu là vua thì “trị gia” phải hiểu là “trị quốc” Hào này dương cương, ñắc trung, ñắc chính, lại có hào 2, âm ở dưới ứng với mình, cũng trung, chính; như có người nội trợ hiền giúp ñỡ mình, không còn lo lắng gì nữa, tốt. 6. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Thượng cửu: Hữu phu, uy như, chung cát. Dịch: Hào trên cùng, dương: (người trên) có lòng chí thành và thái ñộ uy nghiêm (không lờn) thì cuối cùng sẽ tốt. Giảng: Hào này ở trên cùng quẻ Gia nhân, tức lúc gia ñạo ñã hoàn thành. Người trên chỉ cần thành tín là người dưới tin, lại nghiêm trang thì ñạo ñược tốt ñẹp lâu dài. * Quẻ này dạy cách tề gia, cần nhớ ba ñiều này:
- Phải ngăn ngừa ngay từ lúc ñầu. - Bất kỳ người nào trong nhà, nhất là những người trên, phải giữ chánh ñạo, giữ bổn phận, trách nhiệm của mình. - Người chủ phải nghiêm, nếu nghiêm thì có ñiều hối hận ñấy, nhưng còn hơn là quá dễ dãi. Chúng ta ñể ý: sáu hào không có hào nào xấu; nhưng ba hào dưới thuộc về bước ñầu, có lời răn bảo (hào 1: phải phòng ngừa từ lúc ñầu, hào 2: phải giữ ñạo chính ; hào 3: coi chừng nghiêm quá thì hối hận, nguy); tới hào 4 và 5; kết quả rất tốt, hào cuối chỉ cách giữ ñược sự tốt ñẹp ñó tới cùng.
38.QUẺ HỎA TRẠCH KHUÊ (||:|:|) Trên là Ly (lửa), dưới là ðoài (chằm) ䷀
Gia ñạo ñến lúc cùng thì có người trong nhà chia lìa, chống ñối nhau, cho nên sau quẻ Gia nhân tới quẻ Khuê. Khuê nghĩa là chống ñối, chia lìa. Thoán từ ䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Khuê: Tiểu sự cát. Dịch: Chống ñối: việc nhỏ thì tốt. Giảng: ñoài (chằm) ở dưới Ly (lửa). chằm có tính thấm xuống, lửa có tính bốc lên, trên dưới không thông với nhau mà càng ngày càng cách xa nhau. Quẻ này xấu nhất trong Kinh dịch, ngược hẳn lại với quẻ Cách. Chỉ làm những việc nhỏ cá nhân thì hoạ may ñược tốt. Thoán truyện giảng thêm: ðoài là thiếu nữ, Ly là trung nữ, hai chị em ở một nhà mà xu hướng trái nhau (em hướng về cha mẹ, chị hướng về chồng), chí hướng khác nhau, cho nên gọi là khuê. Tuy nhiên Ðoài có ñức vui, Ly có ñức sáng, thế là hòa vui mà nương tựa vào ñức sáng. Lại thêm hào 5, âm nhu mà tiến lên ở ngôi cao, ñắc trung mà thuận ứng với hào 2, dương dương ở dưới, cho nên bảo việc nhỏ thì tốt. Xét trong vũ trụ, trời ñất, một ở trên cao, một ở dưới thấp, vốn là khác nhau, chia lìa nhau, vậy mà công hoá dục vạn vật là của chung trời ñất. Trai gái, một dương, một âm, vẫn là trái nhau, vậy mà cảm thông với nhau. Vạn vật tuy khác nhau mà việc sinh hào cùng theo một luật như nhau. Thế là trong chỗ trái nhau vẫn có chỗ giống nhau, tìm ra ñược chỗ “ñồng” ñó trong cái “dị”, là biết ñược cái diệu dụng (công dụng kỳ diệu) của
quẻ Khuê, của thời Khuê. Thoán truyện khuyên ta như vậy. ðại tượng truyện ngược lại khuyên ta ở trong chỗ “ñồng” có khi nên “dị”. Ví dụ người quân tử bình thường hành ñộng cũng hợp thiên lý, thuận nhân tình như mọi người (ñó là ñồng); nhưng gặp thời loạn, ñại chúng làm những việc trái với thiên lý thì không ùa theo họ, mà tách riêng ra, cứ giữ thiên lý, dù bị chê bai, bị gian khổ cũng chịu (ñó là dị). Vậy không nhất ñịnh là phải ñồng mới tốt, dị (chia lìa) cũng có lúc tốt. Hào từ” 1. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀. ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Sơ cửu: Hối vong, táng mã, vật trục, tự phục kiến ác nhân, vô cữu. Dịch: Hào 1, dương: hối hận tiêu hết; mất ngựa ñừng tìm ñuổi, tự nó sẽ về: gặp kẻ ác rồi mới tránh ñược lỗi. Giảng: Hào này có tính cương , ở ñịa vị dưới, trong thời chống ñối nhau, thì tất ít kẻ hợp với mình, hành ñộng thì sẽ bị hối hận; nhưng may ở trên có hào 4 cũng dương cương , ứng với mình, tức như có bạn ñồng chí, cứ chờ ñợi rồi sẽ gặp mà bao nhiêu khó khăn, ân hận sẽ tiêu hết. ñối với kẻ ác thì tuy không ưa cũng ñừng nên tỏ ra, cứ làm bộ vui vẻ giao thiệp họ, ñể họ khỏi thù oán. 2. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Cửu nhị: Ngộ chủ vu hạng, vô cữu. Dịch: Hào 2, dương: gặp chủ trong ngõ hẹp (do ñường tắt) không có lỗi. Giảng: Hào này dương cương ñắc trung, ứng với hào 5, âm nhu ñắc trung, nếu ở trong quẻ Thái (thời thông thuận) thì rất tốt; nhưng ở trong quẻ Khuê (thời chống ñối nhau) thì kém vì hào 5 âm nhu có ý kiêng nể hào 2 dương cương, do ñó, 2 muốn gặp 5 thì phải dùng ñường tắt, rình 5 trong ngõ hẹp như tình cờ gặp nhau vậy. Không có lỗi gì cả, vì thái ñộ ñó chỉ là quyền biến thôi. 3. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀; ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Lục tam: Kiến dư duệ, kì ngưu xệ (hay xiệt); Kì nhân thiên thả nghị, vô sơ hữu chung.
Dịch: Hảo, âm: Thấy xe dắt tới, nhưng con bò bị (hào 4) cản, không tiến ñược; như người bị xâm vào mặt, xẻo mũi, mới ñầu cách trở, sau hòa hợp với nhau. Giảng: Hào 3 bất chính (dương mà ở vị âm), ứng với hào trên cùng cũng bất chính. Vì ứng với nhau nên cầu hợp với nhau, 3 muốn tiến lên gặp hào ứng với nó, nhưng bị hào 4 ở trên ngăn chặn, như cỗ xe ñã dắt tới rồi mà con bò bị cản, không tiến ñược. Lại thêm bị hào 2 ở dưới níu kéo lại. Hào 3 phải chống lại 4 và 2, xô xát với chúng mà bị thương ở mặt ở tai (chữ thiên [䷀ ] ở ñây có nghĩa là bị tội xâm vào mặt, chữ nghị [䷀] có nghĩa là bị tội xẻo mũi). Nhưng rốt cuộc là (2 và 4) vẫn không thắng ñược chính (3) và 3 vẫn hòa hợp ñược với hào trên cùng. 4. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Cửu tứ: Khuê cô, ngộ nguyên phu, giao phu, lệ vô cữu. Dịch: Hào 4, dương: ở thời chia lìa chống ñối mà cô lập; nếu gặp ñược người trai tốt (nguyên phu), mà chí thành kết hợp với nhau (giao phu) thì dù có gặp nguy, kết quả cũng không có lỗi. Giảng: hào 4 này cô lập vì là dương mà bị hai hào âm bao vây, người trai tốt ñây là hào 1, cùng ñức (dương) với 4. 5. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀, ䷀䷀䷀ Lục ngũ: hối vong, quyết tôn phệ phu, vãng, hà cữu. Dịch: Hào 5 âm, hối hận tiêu hết; nếu người cùng phe với mình cắn vào da mình (hết sức giúp ñỡ mình) thì tiến ñi, không có lỗi gì cả. Giảng: Hào này không ñắc chính (âm mà ở vị dương), ở vào thời chống ñối, ñáng lẽ xấu, mà nhờ có ñức trung, lại có hào 2 dương cương ứng với mình, nên không xấu nữa, hối hận tiêu tan hết. ðược vậy là nhờ hào 2 chịu ñứng vào một phe với mình, rất thân thiết với mình, như cắn chặt vào da mình. 6. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Thượng cửu: Khuê cô, kiến thỉ phụ ñồ, tải quỉ nhất xa. Tiên trương chi hồ, hậu thoát chi hồ, phỉ khấu, hôn cấu. Vãng ngộ vũ tắc cát. Dịch: Hào trên cùng, dương: ở thời chia lìa mà cô ñộc (sinh nghi kỵ), thấy con heo ñội
ñầy bùn, thấy chở quỉ ñầy một xe. Mới ñầu giương cung ñể bắn, sau buông cung xuống, xin lỗi rằng mình không muốn làm hại hào 3 mà muốn cầu hôn. (Hai bên hòa hợp nhau, vui vẻ) như sau khi nắng lên, gặp cơn mưa, tốt lành gì hơn? Giảng: Ở vào thời chia lìa, người ta hay nghi kỵ nhau, hào cuối cùng này, dương cương ở ñịa vị tối cao, không tin ai ở dưới cả, cho nên bị cô ñộc. Ngay hào 3 âm, chính ứng với mình mà cũng bị mình nghi kỵ, vì 3 ở kẹt vào giữa 2 hào dương, cho rằng 3 theo phe 2 hào dương ñó mà chống với mình. Vì nghi kỵ, nên thấy 3 như con heo ñội bùn, lại tưởng xe mình chở một bầy quỉ muốn hại mình. Do ñó mà ñâm hoảng, giương cung muốn bắn 3, nhưng nhờ vẫn còn chút minh mẫn (vì ở trên cùng ngoại quái Ly) nên sau nghĩ lại, buông cung xuống, xin lỗi 3: “Tôi không phải là giặc (kẻ thù) muốn làm hại em ñâu, mà trái lại muốn cầu hôn với em” Hết nghị kỵ rồi, hai bên hòa hợp vui vẻ như sau khi nắng lâu gặp trận mưa rào, và cùng giúp nhau cứu ñời. Văn thật là bóng bẩy, tâm lý cũng ñúng: Phan Bội Châu khen là “ñạo lý rất tinh thâm mà văn tự cũng ly kỳ biến hoá”. * Quẻ Khuê là quẻ xấu nhất trong Kinh Dịch nhưng kết quả lại không có gì xấu. Sáu hào thì có ba hào “vô cửu”, một hào “hối vong” một hào “hữu chung” (hòa hợp với nhau), nhất là hào cuối lại “cát nữa. Như vậy thì trong cái hoạ vẫn có mầm phúc.
39. QUẺ THỦY SƠN KIỂN ( ::|:|:) Trên là Khảm (nước), dưới là Cấn (núi) ䷀
Ở thời chia lìa chống ñối thì tất gặp nỗi gian nan, hiểm trở, cho nên sau quẻ Khuê tới quẻ Kiển (gian nan) Thoán từ; ䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Kiển: Lợi Tây Nam, bất lợi ñông Bắc, lợi kiến ñại nhân, trinh cát. Dịch: Gian nan: ñi về Tây nam thì lợi, về ñông Bắc thì bật lợi. Gặp ñại nhân giúp cho thì lợi; bền giữa ñạo chính thì mới tốt. Giảng: Trước mặt là sông (Khảm), sau lưng là núi(Cấn), tiến lui ñều gian nan hiểm trở nên gọi là quẻ Kiển. Phải bỏ ñường hiểm trở mà kiếm ñường bằng phẳng dễ ñi, ở hướng Tây Nam, hướng quẻ Khôn, ñừng ñi hướng ñông Bắc, hướng quẻ Cấn. Dĩ nhiên chúng ta không nên hiểu ñúng từng chữ Tây Nam và ðông Bắc, chỉ nên hiểu ý thôi. Ở thời gian nan này, phải nhờ có người có tài, ñức (ñại nhân) giúp cho thì mới thoát nạn (lợi kiến ñại nhân), và phải bền giữ ñạo chính. ðại tượng truyện khuyên phải tự xét mình mà luyện ñức (phản thân tu ñức). Hào từ: 1. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Sơ lục: vãng kiển, lai dự. Dịch: Hào 1, âm: tiến lên thì gặp nạn, lui lại (hoặc ngừng) thì ñược khen. Giảng: Vào ñầu thời gian nan, hào 1 này âm nhu, không có tài, tiến lên hay hành ñộng thì
xấu, chỉ nên chờ thời. 2. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Lục nhị: Vương thần kiển kiển, phỉ cung chi cố. Dịch: Hào 2 âm: bậc bề tôi chịu gán hết gian nan này tới gian nan khác là vì vua, vì nước, chứ không phải vì mình. Giảng: hào này cũng âm nhu, kém tài, nhưng ñắc trung ñắc chính, có ñức, ñược vua (hào 5, dương mà cũng trung chính) phó thác việc nước, nên phải chống chỏi với mọi gian nan, không dám từ, mặc dầu tự biết không chắc gì cứu nước, cứu dân ñược trong thời khó khăn này. Hoàn toàn không vì mình, ñáng khen. 3. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Cửu tam: Vãng kiển, lai phản. Dịch: Hào 3, dương: Tiến tới thì mắc nạn, nên trở lại. Giảng: hào này dương cương ñắc chính, nhưng vẫn còn ở nội quái, tức chưa hết nửa thời gian nan, lại thêm hào trên cũng âm nhu, ứng với nó mà không giúp ñược gì, nên Hào từ khuyên ñừng tiến, cứ quay lại với hào âm thì vui vẻ hơn; bề gì cũng là bạn cũ rồi. 4. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Lục tứ: Vãng kiển, lai liên. Dịch: Hào 4, âm: tiến tới thì mắc nạn, nên trở lại mà liên hiệp với các hào dưới. Giảng: Hào này âm nhu, kém tài, ñã tiến lên ngoại quái, quá nữa thời gian nan, nhưng lại gặp hiểm trở (ngoại quái là Khảm) cũng không nên tiến lên, mà nên lùi lại với hào 3, liên hợp với ba hào ở dưới, ñể thêm thế lực. 5. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Cửu ngũ: ðại kiển, bằng lai. Dịch: Hào 5, dương: cực kỳ gian nan, nhưng có bạn tới giúp. Giảng: Ở giữa ngoại quái khảm (hiểm) cho nên cực kỳ gian nan. Hào này như ông vua có tài, nhưng cũng khó thoát ñược hiểm. May có hào 2 ñắc trung, ñắc chính ứng với mình, sẳn lòng dắt các bạn tức các hào 1, 3, 5 tới giúp mình. Nhưng các hào ấy ñều ít tài, trừ
hào 3; như vậy là tay chân của 5 tầm thường cả, không làm nên việc lớn, nên Hào từ không khen là tốt. Cũng không dùng chữ lai, không bảo nên lùi vì ñịa vị nguyên thủ của 5 không cho phép 5 lùi ñược, lùi thì trút trách nhiệm cho ai? 6. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Thượng lục: Vãng kiển, lai thạc, cát, lợi kiến ñại nhân. Dịch: Hào trên cùng ,âm; tiến tới thì gian nan, lùi lại thì làm ñược việc lớn, tốt; nên tìm gặp ñại nhân thì có lợi. Giảng: ở cuối thời gian nan, có cảnh tượng ñáng mừng; hào này âm nhu, không một mình mạo hiểm ñược nên quay lại giúp hào 5, bậc ñại nhân (có tài ñức), thì lập ñược công lớn (thạc), tốt. * Gặp thời gian nan, nên thận trọng ñợi thời. Riêng vị nguyên thủ phải tìm người tốt giúp mình, liên kết mọi tầng lớp ñể cùng mình chống ñỡ.
40. QUẺ LÔI THỦY GIẢI (:|:|::) Trên là Chấn (sấm), dưới là Khảm (nước) ䷀
Không thể bị nạn hoài ñược, thế nào cũng tới lúc giải nạn, vì vậy sau quẻ Kiển tới quẻ Giải. Giải là cởi, tan. Thoán từ ䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀. ䷀䷀䷀, ䷀, ䷀䷀ Giải : Lợi Tây nam, vô sở vãng, kì lai phục, cát. Hữu du vãng, túc, cát. Dịch: tan cởi: ñi về Tây nam thì lợi, ñừng ña sự, cứ khôi phục lại như cũ thì tốt. Nhưng cũng có ñiều ñáng làm, làm cho chóng thì tốt. Giảng: Tượng quẻ là âm dương giao hoà với nhau, sấm (Chấn) ñộng và mưa (Khảm) ñổ, bao nhiêu khí u uất tan hết, cho nên gọi là Giải. Cũng có thể giảng: Hiểm (Khảm) sinh ra nạn, nhờ ñộng (Chấn) mà thoát nạn nên gọi là Giải. Khi mọi hoạn nạn ñã tan rồi, thì dân chỉ mong an cư lạc nghiệp, người trị dân nên có chính sách khoan ñại, giản dị (Tây Nam thuộc Khôn là ñường lối khoan ñại, bình dị); ñừng ña sự, cứ khôi phục trật tự cũ cũng ñủ tốt rồi. Tuy nhiên cũng phải trừ những tệ ñã gây ra những hoạn nạn trước kia, cũng phải sửa ñổi cho sự bình trị ñược lâu dài, công việc ñó nên làm cho mau xong (vẫn là ý ñừng ña sự) thì tốt. ðại tượng truyện khuyên sau khi giải nạn rồi, nên tha tội cho những kẻ lầm lỗi trước, nếu không tha ñược thì cũng nên giảm án cho nhẹ ñi (quân tử dĩ xá quá, hựu tội). Hào từ. 1. ䷀䷀: ䷀䷀.
Sơ lục: Vô cữu. Dịch: Hào 1, âm: không lỗi. Giảng: Mới bắt ñầu vào thời cởi mở, hào này âm nhu, mà có dương cương (hào 4) ở trên ứng, cứ lặng lẽ ở yên không sinh sự thì không có lỗi gì cả. 2. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀, ䷀䷀ Cửu nhị: ðiền hoạch tam hồ, ñắc hoàng thỉ, trinh, cát. Dịch: Hào 2, dương: ði săn ñược ba con cáo, ñược mũi tên màu vàng, giữ ñạo chính thì tốt. Giảng: Không ai biết “ba con cáo” ám chỉ những hào nào, Chu Hi ngỡ là hào âm 1, 3 và trên cùng (trừ hào âm 5). Chỉ có thể ñoán ý rằng: hào này dương cương, ứng với hào 5 âm, vị nguyên thủ, cho nên thế khá mạnh, có trách nhiệm với quốc gia trừ bọn tiểu nhân (ba con cáo), mà không mất mũi tên màu vàng (tức ñạo trung trực – vàng là màu của trung ương, mũi tên tượng trưng cho việc ngay thẳng: trực). Hào từ khuyên phải giữ vững (trinh) ñạo trung ñó thì mới tốt. 3. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Lục tam: Phụ thả thừa, trí khấu chí; trinh lận. Dịch: Hào 3, âm: kẻ mang ñội ñồ vật mà lại ngồi xe là xui bọn cướp tới, nếu cứ giữ cái thói ñó (trinh ở ñây nghĩa khác trinh ở hào trên ) thì phải hối hận. Giảng: Hào này âm nhu, bất chính, bất trung mà ở trên cùng nội quái, tức như kẻ tiểu nhân ở ngôi cao, không khác kẻ vừa mang ñội (người nghèo) mà lại ngất ngưởng ngồi xe (như một người sang trọng), chỉ tổ xui cướp tới cướp ñồ của mình thôi. Theo Hệ từ thượng truyện, Chương VIII, Khổng tử bàn rộng ra như sau: ‘người thường mà ngồi xe của người sang là xui kẻ cướp tới cướp ñoạt của mình. Người trên khinh nhờn kẻ dưới tàn bạo thì kẻ cướp (giặc) tìm cách ñánh ñuổi ngay. Giấu cất không kín ñáo là dạy cho bọn gian vào lấy của nhà mình; trau giồi nhan sắc là dạy cho bọn gian dâm tới hiếp mình”. 4. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Cửu tứ: Giải nhi mẫu, bằng chí tư phu.
Dịch: Hào 4, dương: Bỏ ngón chân cái của anh ñi (chữ nhi ở ñây là ñại danh từ) thì bạn (tốt) mới tới và tin cậy anh. Giảng: Hào này là dương, tuy không chính (vì ở ngôi âm) nhưng ở gần hào 5, vị nguyên thủ, là có ñịa vị cao. Nó ứng với hào 1 âm, tiểu nhân ở dưới, nên bị nhiều người chê, nếu nó biết tuyệt giao với hào 1 (tượng trưng bằng ngón chân cái, ở chỗ thấp nhất trong cơ thể) thì người tốt mới vui tới mà tin cậy ở nó. 5. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Lục ngũ: Quân tử duy hữu giải, cát; hữu phu vu tiểu nhân Dịch: Hào 5, âm: người quân tử phải giải tán bọn tiểu nhân ñi thì mới tốt; cứ xem bọn tiểu nhân có lui ñi không thì mới biết chắc ñược mình có quân tử hay không. Giảng: hào này âm nhu, chưa chắc ñã là quân tử, nhưng ở ñịa vị chí tôn, làm chủ quẻ, cho nên Hào từ khuyên phải tuyệt giao với bọn tiểu nhân (tức ba hào âm kia) thì mới tỏ rằng mình là quân tử ñược. 6. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Thượng lục: Công dụng xạ chuẩn vu cao dung chi thượng. Hoạch chi, vô bất lợi. Dịch: Hào trên cùng, âm: Một vị công nhắm bắn con chim chuẩn ở trên bức tường cao. Bắn ñược, không gì là không lợi. Giảng: ñã tới lúc cuối cùng thời giải, nội loạn ñã an rồi, nếu còn kẻ ở ngoài dám gây loạn (tượng trưng là con chim chuẩn ở trên bức tường cao). Thì cứ diệt ñi, sẽ thành công. Vị “công” ở ñây là hào trên cùng. Theo Hệ từ hạ truyện, Khổng tử giải thích hào này như sau: “chuẩn là một loài chim, cung tên là ñồ dùng, kẻ bắn là người. Người quân tử chứa sẳn ñồ dùng (tài, ñức) ở trong mình, ñợi thời mà hoạt ñộng thì có gì chẳng lợi? * Ý nghĩa quẻ này ở trong Thoán từ: dẹp loạn xong thì nên khoan hồng với kẻ lỡ lỗi lầm, ñừng ña sự, chỉ cần khôi phục trật tự cũ, và củng cố nó bằng một số công việc, nhưng phải làm cho mau ñể khỏi phiền nhiễu dân. Hào 3 cũng có một lời khuyên nên nhớ: giấu cất không kín ñáo là dạy cho kẻ trộm vào
lấy của nhà mình; trau giồi nhan sắc là dạy cho bọn tà dâm tới hiếp mình. (Mạn tàng hối ñạo, dã dung hối dâm).
41. QUẺ SƠN TRẠCH TỔN (||:::|) Trên là Cấn (núi), dưới là ðoài (chằm) ||:::|
Khoan nới thì tất có ñiều sơ ý mà bị thiệt hại, cho nên sau quẻ Giải tới quẻ Tổn. Tổn là thiệt hại mà cũng có nghĩa là giảm ñi. Thoán từ: ䷀: ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀. ䷀䷀䷀䷀䷀䷀ ? ䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Tổn: Hữu phu, nguyên cát, vô cữu, khả trinh, lợi hữu. Du vãng. Hạt chi dụng? Nhị quĩ khả dụng hưởng. Dịch: Giảm ñi: nếu chí thành thì rất tốt, không có lỗi, giữ vững ñược như vậy thì làm việc gì cũng có lợi. Nên dùng cách nào? (ví dụ) dùng hai cái bình (hay bát) ñồ cúng thôi ñể dâng lên, cũng ñược. Giảng: Quẻ này nguyên là quẻ Thái, bớt ở nội quái Càn hào dương thứ 3 ñưa lên thêm vào hào cuối cùng của quẻ Khôn ở trên, nên gọi là Tốn: bớt ñi. Lại có thể hiểu: khoét ñất ở dưới (quẻ ðoài) ñắp lên trên cao cho thành núi, chằm càng sâu, núi càng cao, càng không vững phải ñổ, nên gọi là Tổn (thiệt hại). Giảm ñi, không nhất ñịnh là tốt hay xấu. Còn tùy mình có chí thành, không lầm lỡ thì mới tốt. Ví dụ việc cúng tế, cần lòng chí thành trước hết, còn ñồ cúng không quan trọng, dù ñạm bạc mà tâm thành thì cũng cảm ñược quỉ thần. Giảm ñi như vậy ñể tiết kiệm, thì không có lỗi. Thoán truyện giảng thêm: phải biết tùy thời; nếu cương quá thì bớt cương ñi nếu nhu quá thì bớt nhu ñi, nếu vơi quá thì nên làm cho bớt vơi ñi, nếu văn sức quá thì bớt ñi mà thêm phần chất phác vào; chất phác quá thì thêm văn sức vào, dân nghèo mà bốc lột của dân thêm vào cho vua quan là xấu; nhưng hạng dân giàu thì bắt họ ñóng góp thêm cho quốc
gia là tốt; tóm lại phải tùy thời; hễ quá thì giảm ñi cho ñược vừa phải. ðại tượng truyện thường ñứng về phương diện tu thân, khuyên người quân tử nên giảm lòng giận và lòng dục ñi ( quân tử dĩ trừng phẫn, trất dục). Hào từ: 1. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Sơ cửu: Dĩ sự thuyên vãng, vô cữu, chước tổn chi. Dịch: Hào 1, dương: nghỉ việc của mình mà tiến lên gấp, giúp (cho hào 4) như vậy thì không có lỗi, nhưng nên châm chước cái gì nên rút bớt của mình ñể giúp cho 4 thì hãy rút. Giảng: hào 1 dương cương, ứng với hào 4 âm nhu ở trên, theo nghĩa thì nên giúp ích cho 4, nhưng cũng dừng nên ñể thiệt hại cho mình quá; như vậy là cũng hợp chí với người trên ở thời Tổn (rút bớt). 2. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Cửu nhị: lợi trinh, chính hung, phất tổn ích chi. Dịch: Hào 2, dương: giữ ñạo chính thì lợi, nếu vội tiến ngay (bỏ ñức cương trung của mình), ñể chiều bạn thì xấu; ñừng làm tổn hại ñức của mình cũng là ích cho bạn ñấy. Giảng : quẻ này có nghĩa tổn dương cương (quẻ Càn ở dưới) ñể làm ích cho âm nhu (quẻ Khôn ở trên); cho nên hào này là dương cương, nên giúp ích cho hào 5 âm nhu, cũng như hào 1 giúp ích cho hào 4. Nhưng hào 5 bất chính (âm mà ở vị dương), hay ñòi hỏi những ñiều bất chính, nếu hào 2 bỏ ñức cương và trung của mình ñi mà vội vàng chiều lòng 5 thì sẽ xấu; phải giữ ñức cương trung ñó mới lợi (lợi trinh). Không làm tổn hại ñức cương trung của mình, cũng là một cách khuyên hào 5 phải bỏ tính bất chính ñi, như vậy là giúp ích cho 5 ñấy. 3. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Lục tam: tam nhân hành tắc tổn nhất nhân, nhất nhân hành tắc ñắc kì hữu. Dịch: Hào 3, âm: Ba người ñi thì bớt một người, một người ñi thì ñược thêm bạn. Giảng: Theo tượng của quẻ, nội quái Càn có ba hào dương bớt ñi một ñể ñưa lên trên;
ngoại quái Khôn có ba hào âm, bớt ñi một ñể ñưa xuống dưới, thành quẻ trùng tổn. Hào 3 dương ñi lên, hào trên cùng âm xuống dưới, tương ñắc với nhau, thế là tuy tách ra, ñi một mình mà hoá ra có bạn. Xét trong vũ trụ thì một dương một âm là ñủ, nếu thêm một âm hay một dương nữa, thành ba thì thừa; mà nếu chỉ có một âm hay một dương thì thiếu, phải thêm một dương hay một nữa mới ñủ. Việc người cũng vậy, hai người thành một cặp, thêm một người thì dễ sinh chuyện, mà nếu chỉ có một người thôi thì lẻ loi quá, phải kiếm thêm bạn (coi Hệ từ hạ truyện, Ch. V số 13). 4. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Lục tứ: tổn kì tật, sử thuyên, hữu hỉ, vô cữu. Dịch: Hào 4, âm: làm bớt cái tật (âm nhu) của mình cho mau hết, ñáng mừng, không có lỗi. Giảng: Hào này có tật âm nhu, ñược hào 1 dương cương sửa tật ñó cho mau hết, tốt. 5. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Lục ngũ: Hoặc ích chi thập bằng chi quí, phất khắc vi, nguyên cát. Dịch: Hào 5, âm: thình lình có người làm ích cho mình, một con rùa lớn ñáng giá mười “bằng”, không từ chối ñược, rất tốt. Giảng: Hào này ở vị tối cao, nhu mà ñắc trung, ñược hào 2 dương tận tình giúp ích cho, như cho mình một con rùa rất lớn. Sở dĩ vậy là vì hào này, ñắc trung mà hiền (nhu) nên ñược lòng người, cũng như ñược trời giúp cho vậy (tự thượng hữu chí – lời Tiểu tượng truyện). Chữ “bằng” mỗi nhà hiểu một cách: có người cho hai con rùa là một bằng; có người cho mười bằng là chu vị lớn tới 2.160 thước, có người bảo mỗi bằng là 10 “bối” [䷀] (vỏ sò, ngao quí, hồi xưa dùng làm tiền, khi chưa có lụa, ñồng) 10 hằng tức là 100 bối. Không biết thuyết nào ñúng. Chúng ta chỉ nên hiểu con rùa 10 bằng là một vật rất quí thôi. 6. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Thượng cửu: phất tổn ích chi, trinh cát.
Lợi hữu du vãng, ñắc thần vô gia . Dịch: Hào trên cùng, dương: làm ích cho người mà chẳng tổn gì của mình, không lỗi, chính ñáng thì tốt, làm việc gì cũng vô lợi, vì ñược người qui phu, chẳng phải chi nhà mình mới là nhà (ý nói ñâu cũng là nhà mình, ai cũng là người nhà mình) Giảng: Hào này tối nghĩa, mỗi sách giảng một khác, chúng tôi châm chước theo Phan Bội Châu. Dương cương ở trên cùng quẻ tổn, nên ñem cái cương của mình giúp cho nhiều hào âm nhu, chính ñáng như vậy thì tốt, mà chẳng hại gì cho mình, vì mọi người sẽ quí mến, qui phụ mình. Có người hiểu là ñừng làm hại, mà làm ích cho người thì tốt. Lẽ ấy dĩ nhiên rồi. * ðại ý quẻ này là Tổn chưa chắc ñã xấu, ích (tăng) chưa chắc ñã tốt; còn tùy việc tùy thời, hễ quá thì nên tổn ñể ñược vừa phải, thiếu thì nên ích, và mình nên chịu thiệt hại cho mình mà giúp cho người .
42. QUẺ PHONG LÔI ÍCH (|:::||) Trên là Tốn (gió), dưới là Chấn (sấm). ䷀
Tổn ñến cùng rồi thì phải tăng lên, cho nên sau quẻ Tổn ñến quẻ Ích. Ích là tăng lên, làm ích cho nhau. Thoán từ: ䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Ích: lợi hữu du vãng, lợi thiệp ñại xuyên. Dịch : Tăng lên: tiến lên thì lợi làm (làm việc ích) thì lợi, qua sông lớn thì lợi (có gian nan nguy hiểm gì cũng vượt ñược). Giảng: Quẻ này trái với quẻ Tổn. Ngoại quái vốn là Càn, bớt một hào dương, thành quẻ Tốn; nội quái vốn là quẻ Khôn, ñược một hào dương quẻ Càn thêm vào, thành quẻ Chấn. Vậy là bớt ở trên thêm (ích) cho dưới; còn quẻ Tốn là bớt ở dưới thêm cho trên. Xét về tượng quẻ thì sấm (Chấn) với gió (Tốn) giúp ích cho nhau vì gió mạnh thì tiếng sấm ñi xa, mà sấm lớn thì gió mới dữ. Vì vậy gọi là quẻ Ích. Mình ở ñịa vị cao mà giúp cho người ở thấp, càng làm càng có lợi, khó khăn gì rồi kết quả cũng tốt. Thoán truyện giải thích thêm: Xét hào 2 và hào 5, ñều ñắc trung ñắc chính cả; lấy ñạo trung chính mà giúp ích cho dân, dân sẽ vui vẻ vô cùng mà ñạo càng sáng sủa. Nhưng quẻ này cũng như quẻ Tổn, tốt hay xấu còn tùy cách thức làm và tùy thời nữa (ích chi ñạo, dữ thời gia hành): dân ñói không có gạo ăn mà cưỡng bách giáo dục; dân rét không có áo bận mà cấp cho xà bông thì việc giúp ích ñó chỉ có hại. ðại tượng truyện ñứng về phương diện tu thân, khuyên: Thấy ñiều thiện thì tập làm ñiều
thiện. Thấy mình có lỗi thì sửa lỗi (kiến thiện tác thiện, hữu quá tắc cải). Hào từ: 1. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Sơ cửu: Lợi dụng vi ñại tác, nguyên cát, vô cữu. Dịch: Hào 1, dương: Lợi dụng (sự giúp ñỡ của người) mà làm việc lớn; nhưng phải khéo tính toán, hành ñộng cho ñúng, hoàn thiện (nguyên cát) thì mới không có lỗi. Sở dĩ khuyên như vậy vì hào này ở ñịa vị thấp, không nên lãnh việc nặng nề quá (hạ bất hậu sự dã, lời Tiểu Tượng truyện). 2. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀ ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀ Lục nhị: Hoặc ích chi thập bằng chi qui, phất khắc vi, vĩnh trinh cát. Vương dụng hưởng vu ñế, cát. Dịch: Hào 2, âm: Thình lình có người giúp cho mình một con rùa lớn ñáng giá mười “bằng”, không từ chối ñược, rất tốt. Nếu là vua dùng ñức ñể tế Thượng Ðế, Thượng ðế cũng hưởng, mà ñược phúc, tốt. Giảng: Hào này âm, nhu thuận, trung chính, nên ñược người trên giúp ích cho nhiều (như cho mình một con rùa quí – coi hào 5 quẻ Tổn ở trên), không từ chối ñược, cứ giữ vững ñức trung chính thì tốt. Ví dụ: là nhà vua mà có ñược ñức trung chính ñể cầu Trời, thì Trời cũng giúp cho. 3. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Lục tam: Ích chi dụng hung sự, vô cữu. Hữu phu trung hành, cáo công dụng khuê. Dịch: Hào 3, âm: giúp ích cho bằng cách bắt chịu hoạn nạn (hay trừng phạt) thì không có lỗi. Nếu chân thành sửa lỗi, giữ ñạo trung (ví với ngọc khuê) thì ñược người trên (ví với vị công) chấp nhận. Giảng: Hào này âm nhu, bất trung, bất chính, ñáng lẽ không ñược giúp ích, nhưng ở vào thời ích thì cũng ñược giúp; có ñiều là giúp cho bằng cách bắt chịu hoạn nạn (dụng hung sự) ñể mà mở mắt ra thành người tốt; cũng như trừng trị ñể sửa lỗi cho vậy.
Nhưng 3 phải thật chân thành sửa mình theo ñúng ñạo trung thì rồi sự cải quá của nó sẽ ñược bề trên biết, sự chân thành quá ấy như chiếc ngọc khuê (ngọc trắng mà trong) nó dâng lên bậc “công” (vương công) sẽ ñược nhận. 4. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Lục tứ: Trung hành, cáo công tòng; lợi dụng vi y thiên quốc. Dịch: Hào 4, âm: Rán theo ñạo trung mà thưa với bậc “công” thì bậc “công” sẽ theo; lợi dụng ñạo trung ñó làm chỗ tựa thì dù việc lớn như dời ñô cũng làm nỗi. Giảng: Hào này lên tới ngoại quái rồi, có ñịa vị cao, trách nhiệm quan trọng, thân cận với vua, nhưng kém ñức trung nên Hào từ khuyên rán theo ñạo trung mà cáo với bề trên (bậc vương công) thì bề trên sẽ nghe mà có thể làm ñược việc như dời quốc ño. 5. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Cửu ngũ: Hữu phu, huê tâm, vật vấn, nguyên cát. Hữu phu, huệ ngã ñức. Dịch: Hào 5, dương: có lòng chí thành làm ân ñức, thì chẳng cần hỏi, cũng biết là rất tốt rồi. Thiên hạ ai cũng tin vào ñức ban ân huệ của 5. Giảng: Hào này là ông vua có tài ñức, vừa trung vừa chính, có lòng chí thành ban ơn ñức cho dân, cho nên rất tốt. Dân do ñó rất tin vào ñức của vua (chữ ngã ở ñây trỏ hào 5). 6. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀ Thượng cửu: Mạc ích chi hoặc kích chi. Lập tâm vật hằng, hung. Dịch: Hào trên cùng, dương: Không ai làm ích cho mình mà có kẻ ñả kích mình nữa, là vì không giữ ñược hằng tâm (lòng luôn luôn tốt), xấu. Giảng: Hào này dương cương, ở cuối quẻ ích, là có lòng cầu ích ñến cùng cực, tất bị nhiều người oán; như vậy chỉ vì không giữ ñược hằng tâm. Theo Hệ từ hạ truyện, Chương V, Khổng tử áp dụng hào này vào phép xử thế, khuyên người quân tử làm cho thân mình ñược yên ổn rồi sau mới hành ñộng; lòng mình ñược bình dị rồi sau mới thuyết phục người khác; làm cho giao tình ñược bền rồi sau mới yêu cầu mà khỏi bị dân từ chối. Khổng tử hiểu “hằng tâm”: là như vậy chăng?
* Quẻ Tốn vốn xấu mà hào cuối lại tốt, ñược chữ “cát, lợi hữu du vãng” quẻ Ích này vốn tốt mà hào cuối lại rất xấu, bị chê là “hung”. Cũng chỉ là luật “mãn chiêu tổn, khiêm thụ ích”, tràn thì cuối cùng sẽ ñổ (cuối quẻ Ích), vơi thì cuối cùng ñược thêm vào (cuối quẻ Tổn). Ðó là luật thiên nhiên mà Nho, Lão, Dịch học phái ñều coi là qui tắc xử thế.
43. QUẺ TRẠCH THIÊN QUẢI (|||||:) Trên là ðoài (chằm), dưới là Càn (trời) ䷀
Tăng lên ñến cùng cực thì tới lúc tràn ñầy, nứt vỡ nên sau quẻ Ích tới quẻ Quải. Quải có nghĩa là nứt vỡ, lại có nghĩa là quyết liệt. Thoán từ: ䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀. ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Quải: Dương vu vương ñình, phu hiệu. Hữu lệ, cáo tự ấp, bất lợi tức nhung, lợi hữu du vãng. Dịch: Quyết liệt: phải tuyên cáo tội ác của nó ở sân vua, lấy lòng chí thành mà phát hiệu lệnh. Có ñiều như sợ ñấy, phải tự răn phe mình ñã, ñừng chuyên dùng võ lực, ñược như vậy thì sự nghiệp của mình càng tiến tới, có lợi. Giảng: Chằm (ðoài) ở trên, trời (Càn) ở dưới, là nước chằm dân lên ngập trời, tất nhiên các ñê ngăn nước phải nứt vỡ khắp nơi. Lại thêm 5 hào dương tiến lên, quyết tâm trừ một hào âm ở trên cùng. Vì hai lẽ ñó mà quẻ này ñặt tên là Quải. Quẻ này thuộc về tháng 3, âm sắp tiêu hết, suy ñến cực rồi. Tuy nhiên vẫn phải ñề phòng, phải tuyên bố tội ác của tội nhân trước công chúng, rồi lấy lòng chí thành ñể ban lệnh. Mặc dầu vậy, vẫn có thể gặp nguy ñược (cổ nhân thật dè dặt! ) cho nên phải răn phe mình ñoàn kết, hành ñộng ñàng hoàng, mà ñừng nên chuyên dùng võ lực, vì ngoại quái là ðoài có nghĩa là hoà thuận, vui vẻ. Bốn chữ “lợi hữu du vãng” có sách giảng là “cứ như vậy – tức không dùng võ lực – mà tiến tới thì có lợi? Thoán truyện giảng là: cứ tiến tới, ñến khi trừ xong hào âm, chỉ còn toàn quân tử, thì mới là hoàn thành (cương trưởng nãi chung dã).
ðại tượng truyện khuyên nên ban phát lợi lộc cho dân, cũng do cái ý của ngoại quái là ñoài: vui vẻ, thuận hoà. Hào từ: ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Sơ cửu: Tráng vu tiên chỉ, vãng, bất thắng vi cữu. Dịch: Hào 1, dương: mạnh (thăng ở ngón chân bước lên trước (tức hăng tiến lên trước), tiến lên mà không chắc thắng ñược là có lỗi. Giảng: Hào này dương cương, hăng lắm, ở ñịa vị thấp nhất, tài còn non mà muốn tiến lên trước ñể diệt hào âm ở trên cùng, chưa chắc ñã thắng mà cứ tiến lên là có lỗi (vì không lượng sức mình, không chuẩn bị kỷ). 2. ䷀䷀: ䷀, ䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Cửu nhi: Dịch, hao, mạc dạ hữu nhung, vật tuất. Dịch: Hào 2, dương: lo lắng mà hô hào các bạn (ñề phòng) như vậy dù ñêm khuya giặc có tới cũng chẳng sợ. Giảng: Hào này dương cương, quyết tâm diệt tiểu nhân, mà ñắc trung là biết lo lắng, ñề phòng, cảnh cáo các bạn luôn luôn, khi vô sự mà như vậy thì khi giặc tới thình lình nữa ñêm, cũng chuẩn bị sẳn sàng rồi, nên không sợ. 3. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Cửu tam: Tráng vu quì (cừu), hữu hung, quân tử quải quải, ðộc hành ngộ vũ, nhược nhu hữu uẩn, vô cữu. Dịch: Hào 3, dương: Cường bạo ở gò má (hiện trên mặt), có ñiều xấu. Người quân tử cương quyết (bỏ tiểu nhân): trước kia ñã lỡ ñi riêng một ñường gặp mưa ướt và lấm, bị bạn bè giận, bây giờ cải quá, sẽ không có lỗi. Giảng: Hào này là dương cương nhưng bất trung, lại ứng với hào âm (tiểu nhân), thì kẻ tiểu nhân ñó không ưa mà ngay các bạn quân tử của 3 cũng không ưa, (vì cho là giả dối?), có ñiều xấu ñấy – Câu ñầu: “Tráng vu quì, hữu hung” tối nghĩa, mỗi sách giảng một cách mà ñều lúng túng. Hào từ khuyên cứ thật cương quyết bỏ hào trên cùng ñi, ñánh ñổ nó ñi; trước kia lỡ thân với nó mà xa các bạn, như một người ñi riêng một ñường, gặp mưa, ướt và lấm (ý nói
mắc tội lỗi), bị bạn bè giận, bây giờ hợp lực với bạn, diệt xong hào âm ñó rồi, sẽ rửa sạch ñược lỗi. 4. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Cửu tứ: ðồn vô phu, kì hành tư thư, khiên dương hối vong, văn ngôn bất tín. Dịch: Hào 4, dương: Như bàn toạ mà không có da (có người cho là không hợp có lớp thịt sau da), ñi chập chững (khó khăn); chỉ nên ñi sau người ta như người lùa bầy cừu, thì hết ân hận; (nhưng e rằng) nghe (ta) nói mà chẳng tin ñâu. Giảng: Hào dương này bất trung bất chính, ở vào vị âm, thấy mấy hào dương kia tiến nó không lẽ ngồi im, nhưng thiếu tài, tiến chập chững (như người bàn toạ không có da), chỉ có cách tốt nhất là nhường cho các hào dương kia tiến trước, nó ñi sau cùng như người lùa bầy cừu, như vậy không ân hận. Nhưng nó ở vị nhu, không sáng suốt, cho nên khuyên nó vậy mà không chắc nó ñã nghe. 5. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Cửu ngũ: Nghiễn lục, quải quải, trung hành, vô cữu. Dịch: Hào 5, dương (Hào trên cùng) như rau sam (ñược nhiều âm khí), nếu hào 5 cương quyết, ñào tận gốc nó, cứ theo ñạo trung mà ñi thì không lỗi. Giảng: Hào này ở gần hào trên cùng, gần tiểu nhân (âm, ví như rau sam), như vậy không tốt; nhưng may nó là dương cương , ñắc trung ñắc chính, nên không bịn rịn với hào trên cùng mà quyết tâm trừ ñi. Hào từ khuyên phải giữ ñạo trung thì mới không có lỗi (vì 5 vốn có tư tình với hào trên) 6. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀ ䷀䷀. Thượng lục: vô hào, chung hữu hung. Dịch: Hào trên cùng, âm: ðừng kêu gào, không ai giúp ñâu, cuối cùng sẽ bị hoạ. Giảng: Hào âm ở trên cùng quẻ Quải, bị 5 hào dương tấn công, nguy cơ tới rồi, không có hào nào giúp nó cả, cho nên khuyên nó ñừng kêu gào vô ích, cuối cùng sẽ chết thôi. * So sánh quẻ Quải này với quẻ Phục chúng ta thấy dụng ý của cổ nhân. Quẻ Phục có 5 tiểu nhân kình với một quân tử trong số ñó có một tiểu nhân (hào 4) làm nội ứng cho quân tử
cho nên ñược khen là một mình biết trở lại ñiều phải. Quẻ Quải, trong số 5 quân tử ñuổi một tiểu nhân, cũng có một quân tử (hào 3) thân thiện với tiểu nhân, cho nên khuyên là phải cương quyết tuyệt giao với tiểu nhân ñi thì sẽ không có lỗi; còn hào 5 tuy không chính ứng với tiểu nhân, nhưng vì là ngôi chí tôn, cầm ñầu phe quân tử, mà lại ở gần tiểu nhân (hào 6) cho nên cũng khuyên phải cương quyết diệt tiểu nhân thì sẽ không có lỗi. “Dịch vị quân tử mưu” là vậy.
44. QUẺ THIÊN PHONG CẤU (:|||||) Trên là Càn (trời), dưới là Tốn (gió) ䷀
Lời giảng của Tự quái truyện rất ép: Quải là quyết, phán quyết; phán quyết xong rồi thì biết ñược lành hay dữ, tất có người ñể gặp gỡ, cho nên sau quẻ Quải tới quẻ Cấn (gặp gở). Thoán từ ䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Cấu: Nữ tráng, vật dụng thú nữ. Dịch: Gặp gỡ: Con gái cường tráng, ñừng cưới nó (cũng có nghĩa là tiểu nhân ñương lúc rất mạnh, ñừng thân với nó). Giảng: Trời (Càn) ở trên, gió (Tốn) ở dưới, gió ñi dưới trời, tất ñụng chạm vạn vật, cho nên gọi là Cấu (gặp gỡ). Quẻ này một hào âm mới sinh ở dưới (thuộc về tháng 5), ñụng với 5 hào dương ở trên, cũng như một người con gái rất cường tráng, ñụng với (Cấn) năm người con trái, chống ñược với 5 người còn trai, hào ñó lại bất ñắc chính (âm ở vị dương), như người con gái bất trinh, không nên cưới nó. Thoán truyện ñưa thêm một nghĩa khác, trái hẳn, tương truyền là của Khổng tử; một hào âm xuất hiện ở dưới năm hào dương, là âm dương bắt ñầu hội ngộ (gặp nhau: cấu), vạn vật nhờ ñó sinh trưởng, các phẩm vật ñều rực rỡ. Tốt. Lại thêm hào 5 dương cương , trung chính , thế là ñạo quân tử ñược thi hành khắp thiên hạ (cương ngộ trung chính, thiên hạ ñại hành dã). Cho nên ý nghĩa chữ “Cấu” này thật lớn lao. ðại tượng truyện chỉ coi tượng quẻ, không ñể ý tới nghĩa gặp gỡ của quẻ, mà ñưa ra lời khuyên người quân tử nên thi hành mệnh lệnh, báo cáo, hiểu dụ khắp bốn phương, như gió thổi vào khắp vạn
vật ở dưới trời. Hào từ 1. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Sơ lục: Hệ vu Kim nê, trinh cát; hữu du vãng kiến hung. Luy thỉ phu trịch trục. Dịch: Hào 1, âm: chặn nó lại bằng cái hãm xe bằng kim khí, thì ñạo chính mới tốt; nếu ñể cho nó (hào 1) tiến lên thì xấu. Con heo ấy tuy gầy yếu, nhưng quyết chắc có ngày nó sẽ nhảy nhót lung tung. Giảng: Hào âm (tiểu nhân) này mới xuất hiện, phải chặn ngay nó mới ñược, ñừng cho nó tiến lên thì ñạo chính của người quân tử mới tốt; nếu ñể nó tiến lên thì xấu. Vì bây giờ nó tuy còn non, yếu, nhưng một ngày kia nó sẽ mạnh, nhảy nhót lung tung. ðừng nên coi thường nó. ðó là cách trừ kẻ tiểu nhân mà cũng là cách trừ những tật mới phát sinh. 2. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Cửu nhị: Bao hữu ngư, vô cữu; bất lợi tân. Dịch: Hào 2, dương: nhốt con cá (hào 1) vào trong bọc, không có lỗi; nhưng ñừng cho nó (hào 1) gặp khách. Giảng: Hào 2 này tuy ở sát hào 1, nhưng có ñức dương cương , lại ñắc trung , cho nên chế ngự ñược 1, như nhốt lỏng nó trong cái bao (ví hào 2 với con cá vì cá thuộc âm), như vậy không có tội lỗi. Nhưng 1 chính ứng với hào 4; 4 muốn làm thân với 1 lắm, nó bất trung bất chính, không có ñức như 2, sẽ bị 1 mê hoặc mất, cho nên Hào từ khuyên hào 2 phải ngăn không cho 1 gặp 4 (chữ tân là khách, trỏ hào 4). 3. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀, ䷀䷀䷀䷀ Cửu tam: ðồn vô phu, kì hành tư thư, lệ, vô ñại cữu. Dịch: Hào 3, dương: như bàn toạ không có da (ngồi không yên mà ñứng dậy) ñi thì chập chững, có thể nguy ñấy, nhưng không có lỗi lớn. Giảng: Hào 3 này quá cương (dương ở vị dương) , bất trung, muốn có bạn là 1, nhưng hào 2 ñã là bạn của 1 rồi; ngó lên trên có hào trên cùng ứng với 3, nhưng cũng là dương
như 3, thành thử có vẻ ngồi không an, mà ñi thì chập chững, có thể nguy ñấy. Nhưng nó ñắc chính (dương ở vị dương) nên biết giữ ñạo, không mắc lỗi lớn. 4. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Cửu tứ: Bao vô ngư, khởi hung. Dịch: Hào 4, dương: Trong bọc của mình không có cá, hoạ sẽ phát. Giảng: Hào này ứng với 1, nhưng bị 2 ngăn không cho gặp (coi lại hào 2), 1 ñã như ở trong cái bọc của 2 rồi, cho nên cái bọc của 4 không có gì cả. Sở dĩ vậy cũng do lỗi của 4, bất trung, bất chính, làm mất lòng 1. Người trên mà mất lòng kẻ dưới, thì hoạ sẽ phát. 5. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Cửu ngũ: Dĩ kỉ bao qua, hàm chương, hữu vẫn tự thiên. Dịch: Hào 5, dương: dùng cây kỉ mà bao che cây dưa, ngậm chứa ñức tốt, (sự tốt lành) từ trên trời rớt xuống. Giảng: Hào này ở ñịa vị tối cao, dương cương , trung chính, có ñức tốt mà không khoe khoang (ngậm chứa ñức tốt), bao bọc cho kẻ tiểu nhân ở dưới (hào 1) như cây kỉ, cao, cành lá xum xuê che cây dưa (thuộc loài âm). Như vậy là hợp ñạo trời, sẽ ñược trời ban phúc cho. 6. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀, ䷀䷀䷀ Thượng cửu: Cấu kì giác, lận, vô cữu. Dịch: Hào trên cùng, dương: gặp bằng cái sừng, ñáng hối tiếc, không ñổ lỗi cho ai ñược. Giảng: Hào này ở trên cùng, thời Cấu (gặp gỡ) cho nên ví với cặp sừng. Gặp nhau mà bằng cặp sừng (ñụng nhau bằng sừng) ý nói quá cương – ñáng hối tiếc. Mọi sách ñều dịch “vô cữu” là không có lỗi mà không giảng tại sau quá cương mà không có lỗi. Riêng Phan Bội Châu hiểu là: không ñổ lỗi cho ai ñược. *
Quẻ Cấu này khuyên ta: - Phải chế ngự tiểu nhân (và tật của ta) từ khi nó mới xuất hiện hào 1). - Muốn chế ngự tiểu nhân thì nên có ñộ lượng bao dụng có ñức trung chính như hào 2,
hào 5); nếu quá cương (như hào 3) bất trung bất chính (như hào 4) thì tiểu nhân sẽ không phục mình.
45. QUẺ TRẠCH ðỊA TỤY ( :::||:) Trên là ðoài (chằm), dưới là Khôn (ñất) ䷀
Gặp nhau rồi thì thành bầy, thành bầy thi phải nhóm họp , cho nên sau quẻ Cấu tới quẻ Tụy (nhóm họp) Thoán từ: ䷀ : ䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Tụy: hanh, vương cách hữu miếu. Lợi kiến ñại nhân, Hanh, lợi trinh. Dụng ñại sinh, cát, lợi hữu du vãng. Dịch: Nhóm họp: hanh thông. Vua ñến nhà Thái miếu, ra mắt kẻ ñại nhân thì lợi, hanh thông, giữ vững ñạo chính thì lợi. Lễ vật (ñể cúng) lớn (hậu hĩ) thì tốt, tiến ñi (sự nghiệp) ñược lâu dài. Giảng: chằm (ðoài ở trên ñất (Khôn), là nước có chỗ nhóm, tụ, cho nên gọi là quẻ Tụy. Nội quái là Khôn có tính thuận, ngoại quái là ðoài có nghĩa vui vẻ, hoà thuận; mà hào 5 ở trên ñược hào 2 ở dưới ứng trợ cho, tất nhóm họp ñược ñông người, cho nên hanh thông, tốt. Nhóm họp cần long trọng và tỏ lòng chí thành, có thần linh chứng giám, cho nên vua tới nhà Thái miếu ñể dâng lễ, thề. Người ñứng ra nhóm họp một ñảng phải là bậc ñại nhân có tài, ñức, ñược người tin, trọng thì mới tốt; người ñó phải giữ vững ñạo chính, ñường lối chính ñáng thì mới tốt (lợi trinh). Nhóm họp ở thái miếu thì tế lễ phải long trọng, những con vật ñể cúng phải lớn, thì mới tốt. Nhóm họp ñể cùng nhau mưu tính mọi việc cho sự nghiệp ñược lâu dài (lợi hữu du
vãng). ðại Tượng truyện khuyên khi nhóp họp nên có tinh thần hoà thuận vui vẻ như quẻ Khôn, quẻ ðoài, cất khí giới ñi ñể ngừa những sự biến bất ngờ xảy ra. Hào từ 1. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀, ䷀䷀䷀ Sơ lục: hữu phu, bất chung, mãi loạn nãi tụy; Nhược hào, nhất ác vi tiếu vật tuất, vãng, vô cữu. Dịch: Hào 1, âm: có người tin mình mà mình không thể ñến cùng, rồi làm rối loạn nhóm của mình; nên biết lầm mà kêu gọi người tin mình kia, dù có bị một bầy (tiểu nhân) cười cũng mặc, cứ theo lên (vãng) với người tin mình, thì không có lỗi. Giảng: Hào 1 này có chính là hào 4 dương cương, tức là có bạn tin mình, nhưng 1 âm nhu, giữ ñạo chính không ñược vững (không theo 4 ñến cùng) mà nhập bọn với 2, 3 ñều là âm nhu tiểu nhân, làm rối loạn nhóm của mình. Nếu có biết như là lầm mà kêu gọi 5, theo 4, dù có bị 2, 3 cười cũng mặc, thì sẽ không có lỗi. 2. ䷀䷀: ䷀, ䷀, ䷀䷀, ䷀, ䷀䷀䷀䷀ Lục nhị: Dẫn, cát, vô cữu, phu, nãi lợi dụng thược. Dịch hào 2, âm: dẫn bên lên nhóm với hào 5 thì tốt, không có lỗi, phải chí thành, chí thành thì như trong việc tế lễ, dùng lễ mọn cũng tốt. Giảng: Hào này âm nhu nhưng trung chính, ứng với hào 5 dương cương trung chính ở trên, là một nhóm rất tốt. Nhưng vì nó xen vài giữa hai hào âm 1 và 3, mà cách xa hào 5, nên Hào từ khuyên nó kéo hai hào âm ñó lên nhóm họp với 5, thì tốt, không có lỗi, và nhớ phải chí thành (phu) mới ñược, chí thành thì như trong việc cúng tế, dùng lễ mọn (thược) cũng tốt) . 3. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Lục tam: Tụy như, ta như, vô du lợi, vãng, vô cữu, tiểu lận. Dịch: Hào 3, âm: Muốn họp mà không ñược nên than thở, chẳng có gì tốt cả; tiến lên mà họp với hào thượng, tuy hơi bất mãn ñấy, nhưng không có lỗi. Giảng: Hào 3 này âm nhu, ứng với hào trên cùng, nhưng không thích (vì hào này cũng
âm nhu), muốn họp với 4 và 5 là dương kia, nhưng 4 có bạn là 1, 5 có bạn là 2 rồi, chê 3 là bất trung ,bất chính không thèm; 3 nhìn xuống dưới, muốn họp với 2,1 cũng không ñược vì họ có bạn là 5, 4 rồi; vì vậy 3 than thở, chẳng có gì tốt cả. Ðành phải tiến lên mà họp với hào trên cùng vậy, bất như ý ñấy, nhưng không có lỗi. 4. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Cửu tứ: ñại cát, vô cữu. Dịch: Hào 4, dương: nếu ñược rất tốt thì mới không có lỗi. Giảng: Hào này dương cương, tốt, chỉ hiềm bất chính; nó thân với hào 5, dương cương ở trên, mà lại gần với một bầy âm nhu ở dưới tình thế khó khăn, phải làm sao thuyết phục ñược bầy âm theo 5, như vậy mới khỏi có lỗi. 5. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Cửu ngũ: tụy hữu vị, vô cữu, phi phu nguyên vĩnh trinh, hối vong. Dịch: Hào 5, dương: Nhờ có vị cao mà nhóm họp ñược người, không có lỗi, nếu người chưa tin mình thì phải giữ tư cách nguyên thủ, giữ người ñược lâu, giữ ñạo chính ñược bền, như vậy mới không hối hận. Giảng: Bốn hào âm trong quẻ này ñều muốn họp với hai hào dương, mà trong hai hào dương này, hào 5 có ñịa vị cao nhất, ñức lại thịnh hơn hào 4, ñủ cả trung, chính, cho nên các hào âm ñều hướng vào (tụy hữu vị), tốt, không có lỗi. Nhưng còn e có người vẫn chưa tin hẳn 5 (phỉ nhu); muốn cho mọi người tin thì phải làm sao xứng ñáng là vị nguyên thủ (nguyên), giữ người ñược lâu (vĩnh) giữ ñạo chính (trinh) ñược bền, như vậy sẽ không hối hận. 6. ䷀䷀ : ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Thượng lục: tế tư, thế di, vô cữu. Dịch: Hào trên cùng, âm: Than thở, sụt sùi, không trách lỗi ai ñược. Giảng: Hào này âm nhu, kém tư cách, lại ở cuối thời nhóm họp (tụy) muốn họp với ai cũng không ñược, tới nỗi than thở, sụt sùi, cứ an phận thì không có lỗi. Phan Bội Châu hiểu “vô cữu” là không trách lỗi ai ñược, cũng như hào trên cùng quẻ Cấu ở trên.
* ðại ý quẻ này là muốn họp người, lập một ñảng chẳng hạn thì phải là bậc ñại nhân: có ñịa vị cao, có tài, có ñức, phải có lòng chí thành, một chủ trương chính ñáng.
46. QUẺ ðỊA PHONG THĂNG (:||:::) Trên là Khôn (ñất), dưới là tốn (gió) ䷀
Nhóm họp lại thì tất nhiên chồng chất mãi lên, cho nên sau quẻ tụy ñến quẻ Thăng (lên). Thoán từ: ䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀ Thăng: nguyên hanh, dụng kiến ñại nhân, vật tuất, nam chinh, cát. Dịch: Lên: rất hanh thông, phải dùng người có tài ñức (ñại nhân), không có gì là lo ngại, cứ tiến về phía trước thì tốt. Giảng: Tốn là gió mà cũng là cây. Ở ñây hiểu là cây. Cây mọc ở dưới ñất, mỗi ngày mỗi ñâm lên cao, cho nên gọi là quẻ Thăng. Cũng có thể hiểu: Khốn vôn là âm nhu mà tiến lên ngoại quái là vì thời tiến lên thì nên như vậy chứ bình thường thì dương mới thăng mà âm thì giáng. Tốn có tính nhún, khôn có tính thuận; lại thêm hào 5 âm có ñức nhu và trung , ứng với hào 2 có ñức dương cương, cho nên rất hanh thông. Phải dùng người có tài ñức (hào 2) thì mới không có gì lo ngại. “Nam chinh” là tiến về phía trước mặt, chứ không có nghĩa là tiến về phía Nam. ðại Tượng truyện khuyên xem quẻ này nên thuận ñạo mà sửa ñức, mỗi ngày một chút, lần lần sẽ rất cao (tích tiểu dĩ cao ñại). Hào từ 1. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀ Sơ lục: Doãn thăng, ñại cát. Dịch: Hào 1, âm : có lòng tin mà tiến lên, rất tốt. Giảng: Hào này âm nhu, ở dưới cùng, làm chủ nội quái Tốn, là có ñức khiêm tốn, nhu
thuận, theo sau hai hào dương (2 và 3) mà nhờ 2 hào ñó dắt lên, rất tốt. “Doãn” nghĩa là tin, 1 tin 2 và 3, mà 2 và 3 cũng tin 1. Tiểu tượng truyện gọi như vậy là hợp chí nhau. 2. ䷀䷀: ䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Cửu nhị: Phu, nãi lợi dụng thược, vô cữu. Dịch: Hào 2, dương: tin nhau có lòng chí thành thì dùng lễ nhỏ cũng ñược, không có lỗi. Giảng: Hào 2, này dương cương mà ở dưới, hào 5 âm nhu mà ở vị cao, hai bên khác nhau như vậy mà ứng với nhau là rất tin nhau bằng lòng chí thành, hợp tác với nhau làm nên sự nghiệp ở thời “Thăng”. ðã có lòng chí thành thì lễ vật rất ñơn sơ cũng ñược, không có lỗi. 3. ䷀䷀: ䷀, ䷀䷀䷀ Cửu tam: Thăng, như ấp. Dịch: Hào 3, dương: lên dễ dàng như vào cái ấp không người . Giảng: Hào này ñắc chính, có tài, ở trên cùng nội quái là Tốn, có ñức thuận theo ba hào âm ở trên, ñược 3 hào dắt lên một một cách dễ dàng, như vào một cái ấp không có ai ngăn cản, không có gì ngại cả. 4. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀, ䷀䷀䷀ Lục tứ: Vương dụng hanh vu Kì sơn, cát, vô cữu. Dịch: Hào 4, âm: vua Văn Vương dùng ñạo mà hanh thịnh ở núi Kì sơn, tốt, không có lỗi. Giảng: Hào này nhu thuận, ñắc chính, ở ngay dưới hào 5, như vua một nước chư hầu, giúp thiên tử, dắt các người hiền cùng tiến lên; ñó là trường hợp vua Văn Vương, một chư hầu dưới thời nhà Ân, lập nên sự nghiệp ở Kì Sơn. 5. ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Lục ngũ: Trinh cát, thăng giai. Dịch: Hào 5, âm: giữ ñược ñạo chính thì tốt, dễ dàng lên thềm. Giảng: Hào này tuy âm nhu nhưng ñắc trung, ở dưới có hào 2 là hiền thần giúp, nên dễ dàng ñắc chí, lên thềm cao một cách dễ dàng (lập ñược sự nghiệp) 6.
䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Thượng lục: Minh thăng, lợi vu vật tức chi trinh. Dịch: Hào trên cùng, âm:Hôn ám cứ muốn lên hoài, nếu sửa ñức cho hợp ñạo chính, không bao giờ nghỉ thì có lợi. Giảng : Hào này âm nhu, hôn ám, ở dưới thời “thăng”, ñã lên ñến cùng cực rồi mà còn muốn lên nữa; nếu ñổi lòng ham lên ñó thành lòng tự cường , sửa ñức cho hợp ñạo chính, không bao giờ nghỉ, thì lại tốt.
* Năm hào dưới ñều tốt, chỉ có hào trên cùng là xấu vì quá tham, cứ muốn tiến lên hoài về danh lợi, ñịa vị.
47. QUẺ TRẠCH THỦY KHỐN (:|:||:) Trên là ðoài (chằm), dưới là Khảm (nước) ䷀
Lên cao mãi thì có lúc sẽ té mà khốn, cho nên sau quẻ Thăng tới quẻ Khốn. Thoán từ: ䷀: ䷀, ䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀. ䷀䷀䷀䷀䷀ Khốn: Hanh, Trinh, ñại nhân cát, vô cữu. Hữu ngôn bất thân (chữ [nhân ñứng kế ngôn ䷀] ở ñây dùng như chữ [䷀] Dịch : Khốn: Hanh thông. Chính ñính như bậc ñại nhân (có ñức) thì tốt, không lỗi. Dù nói gì cũng không bày tỏ ñược lòng mình (không ai nghe mình) Giảng: Quẻ Khảm là dương ở cuối, quẻ ñoài là âm ở trên , dương cương (quân tử) bị âm nhu (tiểu nhân) che lấp, cho nên gọi là Khốn. Lại thêm: nội quái một hào dương bị kẹt giữa hai hào âm; ngoại quái hai hào dương ở dưới một hào âm, cùng là cái tượng quân tử bị tiểu nhân làm khốn. Một cách giảng nữa: Chằm (ðoài) ở trên mà Khảm (nước) ở dưới, nước trong chằm chảy xuống dưới, tiết mất hết, chằm sẽ khô, thành ra cái tượng Khốn. Tuy nhiên, Khảm là hiểm, ñoài là hoà duyệt, vậy tuy gặp hiểm mà vẫn vui vẻ hanh thông. Hanh thông chỉ là ñối với bậc ñại nhân, có ñức cương, trung, giữ ñạo chính thôi; vì hạng người ñó càng gặp cảnh khốn, tài càng ñược luyện; ñức càng ñược trau, chí càng vững dù có phải hy sinh tính mệnh ñể thỏa chí nguyện cũng không ngại, thân tuy khốn mà vẫn vui vẻ, ñạo của họ vẫn hanh thông, cho nên Hào từ cho là tốt, không có lỗi. Ở vào thời Khốn, chỉ có cường quyền, không có công lý, nên ñừng nói gì cả, càng nói chỉ càng thêm vạ miệng, không biện bạch ñược gì ñâu. ðây là lời khuyên chung, còn bậc quân tử có thể “sát thân dĩ thành nhân” thì lại khác.
Hào từ: 1. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Sơ lục: ðồn khốn vu châu mộc, nhập vu u cốc, tam tuế bất dịch. Dịch: Hào 1, âm: Bàn toạ bị khốn ở gốc cây, lại sụp vào trong hang tối, ba năm không thấy ai. Giảng: Hào này ở ñầu quẻ Khốn, âm nhu, mê muội; hào 3 , dương ứng với nó, bất trung bất chính không giúp gì ñược nó; như một người ngồi trên cây trụi trồi gốc ra (ý nói ở hào ñầu, thấp nhất), rồi lại sụp vào hang tối (hào này âm, nhu mê muội) mà không thấy ai lại cứu (ai ñây trỏ hào 4). 2. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Cửu nhị: Khốn vu tửu thực, chu phất lai. Lợi dụng hưởng tự, chinh hung, vô cữu. Dịch: Hào này dương cương, ñắc trung, ñáng lẽ tốt, nhưng ở thời Khốn thì cũng vẫn bị khốn vì ăn uống, do ơn vua lộc nước; ñược ở trên ứng hợp lại nhờ giúp (ở ñây tượng trưng bằng việc ñem cái “phất” ñỏ, một bộ phận lễ phục ñể che ñầu gối); nên ñem lòng tinh thành ñể tế thần linh mà xử sự trong thời khốn này; nếu cứ tiến hành thì không gặp thời xấu; giữ ñạo thì không có lỗi. 3. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀ Lục tam: Khốn vu thạch, cứ vu tật lê, nhập vu kì cung, bất kiến kì thê, hung. Dịch: Hào 3, âm: như người bị khốn vì ñá, mà lại dựa vào cây tật lê, vô nhà thì không thấy vợ, xấu. Giảng: Hào này bất trung ,bất chính, âm nhu ở vào thời khốn, ở trên cùng nội quái là Khảm, tức ở cảnh cực hiểm, tấn thoái ñều không ñược nên ví với người bị ñá dằn ở trên (tức hào 4) mà lại dựa vào một loại cây có gai (tật lê – tức hào 2) , vô nhà lại không thấy vợ (tức hào trên cùng cũng âm nhu, không giúp 3 ñược gì). Rất xấu. Theo Hệ từ truyện Chương v, Khổng tử thích nghĩa thêm như sau: “Không phải chỗ ñáng bị khốn mà mình bị khốn thì danh ắt bị nhục, không phải chỗ ñáng dựa mà mình dựa vào thì thân tất bị nguy; ñã bị nhục lại bị nguy thì sắp chết tơi nơi rồi,
còn thấy sao ñược vợ nữa?” 4. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀, ䷀䷀䷀ Cửu tứ: Lai từ từ, Khốn vu kim xa, lận, hữu chung. Dịch: Hào 4, dương : (Bạn mình) lại chậm vì bị cỗ xe bằng kim khí chặn (khốn) có ñiều ân hận, nhưng ñược trọn vẹn về sau. Giảng: Hào này dương cương, nhưng bất trung, bất chính, ở vào Khốn, trong vào hào 1 (ứng với nó) tới giúp; nhưng 1 không tới mau ñược vì bị hào 2 chặn ở giữa (hào 2 này ví với cỗ xe bằng kim khí, có lẽ vì 2 dương cương, mà kim khí là chất cứng chăng cho nên có ñiều ñáng ân hận, xấu hổ; nhưng cuối cùng vẫn liên hợp ñược với I vì hai bên ñều dốc lòng ứng với nhau (4 là dương, 1 là âm) 5. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Cửu ngũ: tị nguyệt, khốn vu xích phất, Nãi từ hữu duyệt, lợi dụng tế tự. Dịch: Hào 5, dương: Bị xẻo mũi, cắt chân, khốn vì cái “phất” ñỏ; thủng thẳng sẽ vui, nên dùng lòng chí thành lúc cúng tế (mà xử vào thời Khốn). Giảng: Hào dương ở vị chí tôn, có tài ñức, nhưng ở vào thời Khốn, người chung quanh mình và ở dưới mìmh ñều bị khốn cả, lại thêm hào trên cùng là âm muốn dè ép quanh mình, hào 4 dương cương ở dưới tình làm hại mình, ngay ñến hào 2 ñã ñem cái “phất” ñỏ cho nó, nhờ nó giúp, nó cũng chỉ làm cho mình thêm khốn’ như vậy mình không khác gì kẻ bị thương ở mũi (xẻo mũi), ở chân (cắt chân); nhưng 5 và 2 cùng có ñức cương trung thì rồi sẽ hợp với nhau, cứ chí thành thì sẽ hanh thông, vui. 6. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Thượng lục: Khốn vu cát lũy, vu niết ngột. Viết ñộng hối, hữu hối, chinh cát. Dịch: Hào trên cùng ,âm: Bị khốn vì dây sắn dây leo, khập khễnh, gập ghềnh; tự hỏi rằng; hoạt ñộng thì ân hận chăng? Biết suy nghĩ như vậy thì hành ñộng sẽ tốt. Giảng: Hào này ở cuối thời Khốn, như người bị buộc chằng chịt trong ñám dây sắn dây leo mà lại ñi ñứng trong chỗ khập khễnh, gập ghềnh; nhưng khốn tới cùng cực rồi thì sẽ
thông, cho nên nếu thận trọng, biết ăn năn thì sẽ tốt. So sánh ba quẻ Truân, Kiển, Khốn. Quẻ Truân là ñầu thời khó khăn, còn có thể hành ñộng chút ít ñể cứu vãn thời thế ñược. Quẻ Kiển là giữa thời có khó khăn, nên chờ thời, không làm gì hết, hoặc có vì bổn phận mà làm thì cũng khó có kết quả. Tới Quẻ Khốn, thời khó khăn lên tới tột ñiểm, 5 hào xấu (Khốn, lận) chỉ có hào cuối cùng mới tốt, ñành phải chờ thời, giữ ñức trung, chính, lòng chí thành mới qua ñược cơn khốn.
48. THỦY PHONG TỈNH ( :||:|:) Trên là Khảm (nước), dưới là Tốn (gió) ䷀
Lên (Thăng) tới cùng thì bị khốn, mà té xuống dưới, cho nên sau quẻ Khốn tới quẻ Tỉnh (giếng, tức chỗ thấp hơn hết). Thoán từ: ䷀: ䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀ Tỉnh: Cải ấp bất cải tỉnh, vô táng vô ñắc, vãng lai tỉnh tỉnh. Ngật chí, diệc vị duật tỉnh, luy kì bình, hung. Dịch: giếng: ñổi ấp chứ không ñổi giếng, nước giếng không kiệt mà cũng không thêm; người qua người lại ñể múc nước giếng. Gần ñến nơi (ñến giếng), chưa kịp thòng dây gàu xuống mà bể cái bình ñựng nước, thì xấu. Giảng: Theo tượng quẻ, trên là nước (Khảm), dưới là gỗ (Tốn ở ñây không hiểu là gió mà hiểu là cây, là ñồ bằng gỗ - trỏ cái gàu), có nghĩa là thòng cái gàu xuống nước ñể múc lên. Theo hình của quẻ: dưới cùng là một âm, như mạch nước, rồi tiến lên là hai hào dương, như lớp ñất ở ñáy giếng; tiến lên nữa là hào âm, tức nước giếng, lòng giếng: trên nữa là một vạch liền, tức cái nấp giếng, trên cùng là một vạch ñứt, tức miệng giếng. ðại tượng truyện giảng một cách khác: nước (Khảm) ở trên cây (Tốn), tức là nhựa (nước từ dưới ñất theo thân cây lên) ở ngọn cây, cũng như mạch nước ở trong giếng, chảy ra, cho nên gọi là quẻ Tỉnh. Bản thể của cái giếng là ở ñâu thì ở ñấy, ấp còn có khi thay ñổi, chứ giếng thì cố ñịnh; có nước mạch chảy vô giếng hoài, nên nước giếng không kiệt, nhưng nước giếng chỉ lên tới
một mực nào ñó, không khi nào tràn ra. Công dụng của giếng là ai cũng lại giếng ñể lấy nước (tỉnh tỉnh: chữ tỉnh trên là ñộng từ, chữ tỉnh dưới là danh từ), kẻ qua người lại thường, người nào cũng nhờ nó mà có nước, nó giúp ñỡ mọi người mà như vô tâm. Nói về nhân sự thì người ñi lấy nước, ñã gần tới rồi, chưa kịp thòng dây gàu (duật) xuống, mà ñánh vỡ cái bình ñựng nước thì thật uổng công; vậy làm việc gì cũng phải cẩn thận, ñến nơi ñến chốn ñể khỏi thất bại nửa chừng. Thoán truyện bảo giếng ở ñâu ở ñấy, không thay ñổi như ấp, vậy là có ñức cương trung của hào 2 và hào 5. ðại tượng truyện khuyên người quân tử nên coi tượng cái giếng mà nuôi dân và chỉ cho dân cách giúp ñỡ lẫn nhau. Hào từ: 1. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Sơ lục: tỉnh nê, bất thực, cựu tỉnh vô cầm. Dịch: Hào 1, âm: Giếng lầy bùn, không ai lại lấy nước; không có con vật nào lại một giếng cũ. Giảng: Hào 1 âm nhu, ở ñịa vị thấp nhất, hào 4 ở trên cũng không giúp gì nó, chính là hạng người vô dụng, bất tài, nên ví như cái giếng không có mạch, bị bùn, không ai lại lấy nước, chim muông cũng không tới. 2. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Cửu nhị: Tỉnh cốc, xạ phụ, ủng tệ lậu. Dịch: Hào 2, dương: giếng ở trong hang (có người hiểu là giếng có cái hang), nước chỉ lách tách ít giọt bắn vào con giếc, như cái chum nứt, nước dỉ ra. Giảng: Hào này dương cương, có tài hơn hào 1, nhưng ñịa vị cũng thấp, trên cũng không có người ứng viện cho, nên cũng không làm nổi việc ñời, ví như cái giếng nước tuy trong, nhưng nước mạch ít, chỉ dỉ ra ñủ nuôi con giếc, chứ không có người tới múc. Hào này khác hào 1 ở chỗ 1 vì bất tài mà vô dụng, hào này vì hoàn cảnh mà hoá vô dụng. 3. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀. ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Cửu tam: tỉnh tiết bất thực, vi ngã tâm trắc.
Khả dụng cấp; vương minh, tịnh thụ kì phúc. Dịch: Hào 3, dương: giếng trong mà chẳng ăn, ñể lòng ta thương xót, có thể dùng mà múc lên ñược; gặp ông vua sáng suốt thì mọi người ñều ñược phúc. Giảng: Hào dương này ñắc chính, là người có tài, muốn giúp ñời, nhưng ñịa vị còn ở thấp (nội quái), không ñược dùng, ví như cái giếng nước trong mà không ai múc. Nếu ñược ông vua sáng suốt dùng, thì người ñó sẽ giúp cho mọi người ñược nhờ. 4. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Lục tứ: Tỉnh trứu, vô cữu. Dịch: Hào 4, âm: Giếng mà thành và ñáy xếp ñá, không có lỗi. Giảng: Hào này âm nhu, tài tầm thường, nhưng ñắc chính, ở gần hào 5 chí tôn, nên nhờ 5 mà làm ñược việc nhỏ, không có lỗi, ví như cái giếng mạch không nhiều, nhưng xếp ñá ở thành và ñáy, thì nước mạch thấm vào, lóng lại, cũng tạm dùng ñược. 5. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Cửu ngũ: Tỉnh liệt, hàn tuyền thực. Dịch: Hào 5, dương: Nước giếng trong, lạnh, múc lên ăn ñược. Giảng: Hào nay dương cương, ñắc trung, ở ngôi chí tôn, có ân trạch với dân chúng, nên ví với nước giếng vừa trong, vừa mát, lại múc lên ñược. 6. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Thượng lục: Tỉnh thu, vật mạc, hữu phu, nguyên cát. Dịch: Hào trên cùng, âm: Nước giếng múc lên rồi, ñừng che ñậy, cứ mãi mãi như vậy, không thay ñổi thì rất tốt. Giảng: Hào trên cùng này tuy là âm nhu, nhưng ở cuối cùng quẻ Tỉnh, nó có cái tượng nước giếng ñã múc lên rồi, nên ñể cho mọi người dùng, chứ ñừng che ñậy, và cứ như vậy giúp ñời mãi thì không gì tốt bằng. * Chúng ta ñể ý, quẻ Tỉnh này có ñiểm ñặc biệt là các hào càng lên cao càng tốt, tốt nhất là hào trên cùng.
Thường các quẻ khác, hào trên cùng có nghĩa là cùng cực: hễ là quẻ tốt như quẻ Càn, quẻ thái thì hào trên cùng xấu; nếu là quẻ xấu như quẻ Bĩ, quẻ khốn thì hào trên cùng tốt, vì luật: cực thì phải biến, tốt biến ra xấu, xấu biến thành tốt. quẻ Tỉnh này với quẻ ðỉnh (và một số quẻ nữa như quẻ Tiêm . . .), hào trên cùng không có nghĩa cùng cực, mà có nghĩa là lúc cuối (chung), lúc nước ñã múc lên (Tỉnh) hoặc thức ăn ñã chính (ñỉnh), tức là lúc thành công, cho nên ñều tốt cả.
49. QUẺ TRẠCH HỎA CÁCH (|:|||:) Trên là ðoài (chằm), dưới là Ly (lửa) ䷀
Nước giếng tích trữ lâu ngày, bụi cát và các vật dơ mỗi ngày mỗi nhiều, không còn trong sạch nữa, phải tát hết nước cũ ñể nước mạch mới chảy vào thay, cho nên sau quẻ Tỉnh tới quẻ Cách. Cách nghĩa là thay ñổi, như trong từ ngữ cải cách, biến cách, cách mạng. Thoán từ. ䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀ ䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Cách: Dĩ nhật nãi phu, nguyên hanh lợi trinh. Hối vong. Dịch: Thay ñổi: Phải lâu ngày người ta mới tin ñược; phải rất hanh thông, hợp chính ñạo (thì người ta mới phục). Ðược vậy thì không phải ăn năn. Giảng: Theo tượng quẻ, chằm (ðoài) ở trên, lửa (Ly) ở dưới; lửa ñốt thì nước cạn, nước xối vào thì lửa tắt; hai thứ ño tranh nhau thì có sự thay ñổi, cho nên gọi là quẻ Cách. Lại có thể giảng: ðoài là con gái út, Ly là con gái giữa, họ có xu hướng khác nhau (con gái út nghĩ tới cha mẹ, con gái giữa nghĩ tới chồng), phải có sự thay ñổi, không thể như vậy mà ở chung với nhau ñược. Thay cũ ñổi mới là một việc khó, ngược với thói quen thủ cựu của con người, cho nên mới ñầu người ta không tin, cho là ña sự. Muốn cho người ta tin thì phải một thời gian lâu ñể người ta thấy kết quả. Mà muốn có kết quả, sự cải cách phải hợp thời hợp chính ñạo, phải sáng suốt, soi xét rạch ròi và có tính hoà duyệt thoả thuận với lòng người (văn minh dĩ duyệt: lời thoán truyện), có vậy mới ñắc nhân tâm mà người ta không phản kháng. Sáng suốt là ñức của nội quái Ly, hoà duyệt là ñức của ngoại quái ðoài. Có ñủ những ñiều kiện ñó: hợp thời,
hợp chính ñạo (tức là thích ñáng, chính ñáng) sáng suốt và hoà duyệt thì không phải ăn năn. Vua Thang diệt Kiệt, vua Võ diệt Trụ, hai cuộc cách mạng ñó ñều thuận với ñạo Trời (chính ñạo) và ứng với lòng người (hợp thời, hợp nguyện vọng nhân dân) cho nên thành công. Trời ñất phải thay ñổi mới có mùa, mà vạn vật mới sinh sinh hoá hoá, việc ñời lâu lâu cũng phải cải cách, ñể trừ những tệ hại cũ mà thích hợp với hoàn cảnh mới. Hào từ. 1. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Sơ cửu: củng dụng hoàng ngưu chi cách. Dịch: Hào 1, dương: bó chặt bằng da con bò vàng. Giảng: người nào muốn làm việc cải cách lớn thì phải có thời (hợp thời), có ñịa vị có tài. Hào 1 này mới ở vào buổi ñầu của thời Cách (thay ñổi), còn lỡ dở, thế là chưa có thời, ñịa vị lại thấp, tuy dương cương nhưng bất trung thế là tài ñức còn kém, trên không có người ứng viện (hào 4 cũng là dương); làm việc cải cách tất hỏng; chỉ nên giữ vững (bó chặt bằng) ñạo trung (tượng trưng bằng màu vàng); thuận (ñức của loài bò), thì mới khỏi bị lỗi. 2. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Lục nhị: Dĩ nhật nãi cách chi, chinh cát, vô cữu. Dịch: Hào 2, âm: chuẩn bị lâu ngày rồi cải cách, tiến ñi thì tốt, không lỗi. Giảng: Hào này nhu thuận, ñắc trung ñắc chính, ở giữa nội quái Ly là sáng suốt, ở trên có hào 5 dương cương, trung chính, vị cao, ứng viện cho, ñủ tư các, hoàn cảnh thuận tiện ñể cải cách (vì vị 2 này là cơ hội cải cách ñã tới) cho nên cứ việc mà ñi miễn là chuẩn bị cho kỹ, ñể cho người trên kẻ dưới ñều tin mình. 3. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Cửu tam: chính hung, trinh lệ, cách ngôn tam tựu, hữu phu. Dịch: hảo, dương: hăng hái tiến liều thì xấu, bền vững giữ ñạo và thận trọng lo lắng, tính toán sắp ñặt kế hoạch tới 3 lần thì kết quả mới chắc chắn. Giảng: Hào này dương cương , bất trung, có tính nóng nảy, muốn làm liều, hăng hái tiến
tới, hỏngviệc (chinh hung). Phải giữ vững (trinh) ñạo chính, thận trọng, lo lắng(lệ); phải sắp ñặt, tính toán kế hoạch ñến 3 lần, chắc không có gì khuyết ñiểm, thì kết quả mới chắc chắn (phu ở ñây nghĩa là chắc chắn). 4. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀ Cửu tứ: Hối vong, hữu phu, cải mệnh, cát. Dịch: Hào 4, dương: Hối hận tiêu hết, có lòng chí thành, trên dưới ñều tin theo, ñổi mệnh (cải cách lớn) ñược, tốt. Giảng: Hào này dương ở vị âm, ñáng lẽ có ñiều ăn năn, nhưng ở vào thời cải cách, không nên cương quá, cho nên tính cương mà vị nhu, vừa cương vừa nhu là tốt, không phải ân hận. Nếu có ñủ lòng chí thành khiến người trên kẻ dưới ñều tin mình, thì cứ việc tiến hành việc cách mệnh, tốt. 5. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Cửu ngũ: ðại nhân, hổ biến; vị chiêm hữu phu. Dịch: Hào 5 dương: Bậc ñại nhân làm cho xã hội thay ñổi như con hổ thay lông (mướt, ñẹp hơn) chưa bói cũng ñã tin như vậy rồi. Giảng: Hào này có ñủ cả thời (công cuộc cải cách ñã ñược tám chín phần mười rồi, vị ở ngôi chí tôn), tài ñức (dương cương, trung chính, ñúng là một ñại nhân) cho nên thành công mỹ mãn, làm cho xã hội thay ñổi, tốt ñẹp, mới mẻ lên như con hổ thay lông, dân chúng sẳn lòng in như vậy từ khi chưa bói. 6. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀. ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀ Thượng lục: Quân tử báo biến, tiểu nhân cách diện. Chính hung, cư trinh, cát. Dịch: Người quân tử (thực hiểu và theo sự cải cách như) con báo thay lông; kẻ tiểu nhân miễn cưỡng theo ngoài mặt. Công việc cải cách ñến ñây ñã xong, nên ngừng lại, tiến nữa thì xấu, cứ giữ vững chính ñạo thì tốt. Giảng: Hào này ở cuối cùng thời cách, công việc cải cách ñã xong. Kết quả là hạng người từ bậc trung trở lên, sáng suốt (quân tử) thực tâm tự thay cũ mà theo mới, còn người tư cách thấm kém (tiểu nhân) chỉ thay ñổi bề ngoài thôi. Như vậy là kết quả tốt ñẹp rồi, ñừng cải cách hoài nữa mà sinh hậu hoạn, nên giữ chính ñạo.
Phan Bội Châu chê Nã phá Luân khi lật nền quân chủ của Pháp, khai quốc hội, lập hiến pháp rồi, không chịu ngừng lại, còn xưng ñế, rồi muốn chinh phục Châu Âu nữa, kết quả thân bị ñày, danh bị hủy. * Sáu hào quẻ này diễn ñúng những giai ñoạn từ bước ñầu khó khăn ñến lúc cải cách thành công. Phải có ñủ những ñiều kiện: hợp thời, hợp ñạo, có ñịa vị, có tài ñức, sáng suốt rất thận trọng (tính toán, sắp ñặt kế hoạch kỹ lưỡng ba lần), có lòng chí thành, tính hoà duyệt, ñược nhiều người tin thì làm công việc cải cách lớn mới ñược. Cần nhất là ñược lòng tin, chí công vô tư.
50. QUẺ HỎA PHONG ðỈNH (:|||:|) Trên là Ly (lửa), dưới là Tốn (gió) ䷀
Cách là biến ñổi, có công dụng “cách vật” (biến ñổi các vật ) dễ thấy nhất là cái ñỉnh (vạc) vì nó dùng ñể nấu ăn, biến ñồ sống thành ñồ chín; cho nên sau quẻ Cách tới quẻ Ðỉnh. Thoán từ: ䷀: ䷀䷀, ䷀䷀ Ðỉnh: Nguyên cát, hanh. Dịch: Vạc (nấu ăn): rất tốt, hanh thông. Giảng: Nhìn hình của quẻ , ta thấy vạch ñứt ở dưới cùng như cái chân vạc, ba vạch liền ở trên như cái thân vạc trong chứa thức ăn, vạch ñứt ở trên nữa như hai tai vạc vạch liền ở trên cùng là cái ñòn ñể khiêng vạc, vì vậy gọi là quẻ ñỉnh. Theo nghĩa thì nội quái Tốn là cây, gỗ (ở ñây không nên hiểu tốn là gió), ngoại quái Ly là lửa; ñút cây vào lửa ñể ñốt mà nấu thức ăn. Ở trên ñã xét quẻ Tỉnh, về việc uống; ở ñây là quẻ ðỉnh, về việc ăn. Cổ nhân trong việc nấu nướng, trước hết ñể tế Thượng ñế, rồi ñể nuôi bậc thánh hiền. Tế Thượng ñế thì cốt thành tâm, nuôi thánh hiền thì cốt trọng hậu. ðó là ý nghĩa câu trong Thoán truyện. “thánh nhân phanh (chữ ở ñây ñọc là phanh như chữ dĩ hưởng Thượng ñế, nhi ñại phanh (ñại ở ñây là trọng hậu dưỡng thánh hiền”. Vì vậy quẻ Ðỉnh có cái nghĩa rất tốt. Quẻ Ly có ñức thông minh, sáng suốt; quẻ Tốn có ñức vui thuận; hào 5, âm nhu mà ñược ngôi chí tôn, ñắc trung, ứng với hào 2 dương cương ở dưới ; vậy quẻ ðỉnh có ñủ những ñức sáng suốt, vui thuận, ñắc trung, cương (hào 2) nhu (hào 5) ứng viện nhau ñể làm việc ñời, thì có việc gì mà không hanh thông?
Hào từ: 1. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Sơ lục: ðỉnh ñiên chỉ, lợi xuất bĩ, ñắc thiếp, dĩ kì tử, vô cữu Dịch: Hào 1, âm :Vạc chống chân lên, trút những ñồ dơ bụi bặm (bĩ) ra thì lợi; (ngẫu nhiên gặp may) như gặp ñược người thiếp ñể sinh con cho mình, không lỗi. Giảng: Hào này là cái chân vạc, âm nhu mà ứng với hào 4 dương cương ở trên có cái tượng chống chân lên trên, tuy xấu, nhưng vì vạc chưa ñựng thức ăn, chưa ñặt lên bếp thì nhân nó chống chân lên mà trút hết các dơ bẩn ra, rốt cuộc hoá tốt; ngẫu nhiên gặp may như người ñàn ông có vợ rồi, gặp một người thiếp thấp hèn nhưng sinh con cho mình, không có lỗi. 2. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀ Cửu nhị: ðỉnh hữu thực, ngã cửu hữu tật, bất ngã năng tức, cát. Dịch: Hào 2, dương: Vạc chứa thức ăn rồi; kẻ thù oán ta vì ghen tuông, nhưng không tới gần ta ñược. tốt. Giảng: Hào này dương cương ở vị trung, hữu dụng rồi như cái vạc ñã chứa thức ăn. Vì nó thân với hào 5 ở trên, mà không ñể ý ñến hào 1 âm ở sát nó, nên nó bị 1 ghen tương mà oán nó. Nhưng nó quân tử, ứng với hào 5, nên 1 không tới gần mà hãm hại ñược nó. Nên cẩn thận thôi, vẫn là tốt. 3. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Cửu tam: ðỉnh nhĩ cách, kì hành tắc, trĩ cao bất thực; phương vũ, khuy hối, chung cát. Dịch: Hào 3, dương: như cái tai vạc dương thay ñổi, chưa cất vạc lên ñược, thành thử mỡ chim trĩ (mỡ ngon) chưa ñem ra cho người ta ăn; nhưng sắp mưa rồi, không còn ăn năn nữa, kết quả sẽ tốt. Giảng: Hào này ở giữa lòng vạc, dương cương, là hạng người tốt, có hào trên cùng ứng với nó, nhưng bị hào 5 ngăn cách (cũng như cái tai vạc hào 5 còn dương sửa, chưa cất vạc lên ñược) thành thử chưa ñắc dụng, cũng như món ăn (hào 3) chưa ñem ra cho người ta ăn ñược. Nhưng 3 có tài, lại chính ñáng (dương ở vị dương) thì chẳng bao lâu 5 vả sẽ
hợp nhau, âm(5) dương (3) giao hào, tượng như trời sắp mưa, không còn gì ân hận nữa; lúc ñó 3 sẽ ñắc dụng, kết quả sẽ tốt. 4. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀ Cửu tứ: ðỉnh chiết túc, phúc công tốc (túc) kì hình ốc, hung. Dịch: Hào 4, dương: Chân vạc gẫy, ñánh ñổ thức ăn của nhà công hầu, mà bị hình phạt nặng, xấu. Giảng: Hào này ở vị cao, gần ngôi chí tôn, vậy là có trách nhiệm lớn, nhưng ứng hợp với 1, âm nhu ở dưới, nên không gánh nỗi trách nhiệm, như cái vạc gẩy chân, ñánh ñổ thức ăn, mà bị tội. Theo Hệ từ hạ truyên Chương v, Khổng tử cho rằng hào này cảnh cáo những kẻ ñức mỏng mà ngôi tôn, trí nhỏ mà mưu lớn, sức yếu mà gánh nặng. 5. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Lục ngũ: ðỉnh hoàng nhĩ, kim huyễn, lợi trinh. Dịch: Hào 5, âm: Vạc có tai màu vàng, có ñòn xâu bằng kim khí; giữ ñược ñạo chính thì bền. Giảng: Hào này là cái quai vạc, ñắc trung cho nên tượng bằng màu vàng; ở trên nó là hào dương cương, tượng bằng cái ñòn xâu bằng kim khí (chất cứng), vậy là người có tài, ñức, chỉ cần giữ ñược ñạo chính thôi. 6. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀. Thượng cửu: ðỉnh ngọc huyễn, ñại cát, vô bất lợi. Dịch: Hào trên cùng dương: vạc có cái ñòn xâu bằng ngọc rất tốt, không gì là không lợi. Giảng: Hào trên cùng này là cái ñòn ñể xâu vào tai vạc mà khiêng; nó dương cương mà ở vị âm (chẳn), vừa cương vừa nhu, nên ví nó với chất ngọc vừa cứng vừa ôn nhuận. Ở cuối thời ðỉnh, như vậy là rất tốt. *
Quẻ này cũng như quẻ Tỉnh, hào trên cùng tốt nhất vì tới lúc thành công.
51. QUẺ THUẦN CHẤN (|::|::) Trên dưới ñều là Chấn (sấm, ñộng). ䷀
Vạc là một ñồ dùng quan trọng trong nhà, làm chủ giữ nó, không ai bằng con trai trưởng, cho nên sau quẻ Ðỉnh tới quẻ Chấn. Chấn là sấm mà cũng là trưởng nam. Thoán từ: ䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Chấn hanh. Chấn lai hích hích, tiểu ngôn ách ách. Chấn kính bách lý, bất táng chuỷ xướng. Dịch: Sấm ñộng thì hanh thông. Lúc sấm nổ ầm ầm mà nớp nớp lo sợ thì sau sẽ cười nói ha ha. Sấm ñộng trăm dặm mà không mất muỗng và rượu nghệ (ñồ tế thần) Giảng: Sấm phát ñộng thì vạn vật mới nảy nở, cho nên bảo là hanh thông. Khi có ñiều gì kinh ñộng mà nớp nớp lo sợ, giữ gìn sửa mình thì không bị tai hoạ mà sau sẽ ñược vui vẻ. Sấm vang ñộng xa ñến trăm dặm, mà tinh thần vẫn vững, không ñến nỗi ñánh mất ñồ tế thần (cái muỗng và rượu làm bằng lúa mạch hoà với nghệ) thế là tốt, hanh thông. Nói ñến việc tế thần là ñể diễn cái ý: giữ ñược tôn miếu, xã tắc. Hào từ: 1. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀ Sơ cửu: chấn lai hích hích, hậu tiếu ngôn ách ách, cát. Dịch: Hào này ở ñầu thời sấm ñộng. Hào từ y hệt Thoán từ, chỉ thêm hai chữ “hậu” (sau) và “cát” tốt. 2. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀
Lục nhị: Chấn lai, lệ; ức táng bối, tê vu cửu lăng, vật trục, thất nhật ñắc. Dịch: Hào 2, âm: Sấm nổ, có cơ nguy, e mất của chẳng (sợ hãi) chạy lên chín từng gò ñể tránh; dù mất của những ñừng ñuổi theo, bảy ngày sẽ ñược. Giảng: Hào này âm nhu lại cưỡi lên hào 1 dương cương, nhút nhát, sợ 1 áp bức, e có cơ nguy, lại ngại mất của, nên phải tránh xa (lên chín tầng gò); nhưng nó vốn trung, chính, khéo xử nên ñừng quá lo mà khiếp sợ, cứ bình tĩnh, dù có mất tiền, sau cũng lấy lại ñược. 3. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Lục tam: Chấn tô tô, chấn hành vô sảnh. Dịch: Sấm ñộng mà sinh thác loạn; cứ tránh ñi, bỏ ñiều bất chính thì không bị hoạ. Giảng: Hào âm, ở vị dương, là hạng người bất chính, nên lo sợ tới thác loạn; nếu trở về ñường chính thì không bị tai hoạ. 4. ䷀䷀: ䷀, ䷀䷀䷀ Cửu tứ: chấn, toại nê. Dịch: Hào 4, dương: sấm ñộng, bi say mê chìm ñắm. Giảng: Hào dương này, bất trung, bất chính, mà lại bị hãm vào giữa bốn hào âm, hai ở trên, hai ở dưới, nên gặp việc chấn ñộng, lo sợ, không tự thoát ñược, chỉ chìm ñắm thôi. 5. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Lục ngũ: Chấn vãng lai, lệ; ức vô táng, hữu sự. Dịch: Hào 5, âm: Sấm tới hay lui cũng ñều thấy nguy; cứ lo (ức) sao cho khỏi mất ñức trung (vô táng), thì làm ñược công việc. Giảng: Hào âm, hay lo sợ, chỉ thấy toàn là nguy, nhưng ở vị 5, có ñức trung; cứ giữ ñức ñó thì sấm tới hay lui (vãng lai cũng có thể hiểu là hào 5 này tới hay lui) cũng không sao mà còn làm ñược công việc nữa. 6. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Thượng lục: Chấn tác tác, thị quắc quắc, chinh hung. Chấn bất vu kì cung, vu kì lân, vô cữu, hôn cấu hữu ngôn. Dịch: Hào trên cùng: Sấm ñộng mà kinh hoảng, mắt nhớn nhác, nếu ñi tới (hành ñộng)
thì xấu. Nếu ñề phòng trước từ khi sự chấn ñộng chưa tới bản thân mình, mới tới hàng xóm, thì không lầm lỗi, mặc dầu bà con có kẻ chê cười mình. Giảng: Hào này âm nhu, gặp hoàn cảnh cực kỳ chấn ñộng (vì ở trên cùng quẻ Chấn) cho nên có vẻ quá sợ sệt, mà không có tài nên không nên hành ñộng gì cả, chỉ nên ñề phòng trước thôi. Bốn chữ: “hôn cấu hữu ngôn” Chu Hi hiểu là nói về việc gả cưới, không khỏi có lời ngờ vực; các sách khác ñều hiểu là bị bà con (hôn cấu) chê cười. Tại sao lại chê cười? Tại hào này nhút nhát: Tại không dám hành ñộng chăng?
52. QUẺ THUẦN CẤN (::|::|) Trên dưới ñều là Cấn (núi) ䷀
Không thể ñộng hoài ñược, sẽ tới lúc phải ngưng, cho nên sau quẻ Chấn tới quẻ Cấn. Cấn có nghĩa là núi, núi ñứng yên một chỗ, cho nên cũng có nghĩa là ngừng lại. Thoán từ. ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Cấn kì bối, bất hoạch kì thân, hành kì ñình, bất kiến kì nhân, vô cữu. Dịch: Ngừng ở cái lưng (tĩnh như cái lưng) không thấy ñược thân mình, ñi ở trước sân, không thấy có người, không có lỗi. Giảng: Quẻ này vốn là quẻ Khôn, lấy nét thứ ba, dương của quẻ Càn thay vào nét thứ ba, âm của Khôn mà thành một nét dương ở trên, hai nét âm ở dưới; nét dương ngưng lại ở trên, hai nét âm cũng bị chặn ở dưới, cho nên ñặt tên là quẻ Cấn (ngừng) Trong thân thể người ta, ñầu, cổ tay chân thường ñộng ñậy, chỉ có lưng là thường tĩnh; ñó là nghĩa ba chữ: “Cấn kỳ bối” Hễ tĩnh thì không bị tình dục chi phối, không làm ñiều ác; tĩnh thì không nghĩ tới mình (bất hoạch kỳ thân), mà cũng quên cả người khác (như ñi ở trước sân mà không thấy có người), tức là không phân biệt mình với người, như vậy thì không có lỗi. Thoán truyện giảng thêm: Lúc ñáng ngừng thì ngừng, ñáng ñi thì ñi (ñi tức là biết tiến tới chỗ phải ngừng lại), ñộng tĩnh ñều hợp thời. Lại phải biết ngừng ở chỗ ñáng ngừng, ví dụ cư xử với người cố ñạt cho ñược ñức nhân, ñức tín, như vậy là biết ngừng ở chỗ ñáng ngừng. Không phân biệt mình với người, coi nhân ngã chỉ là nhất thể (cũng như nội quái là Cấn, ngoại quái cũng là Cấn, cùng một thể với nhau, theo cách giải của Thoán truyện),
ñó là nghĩa sâu sắc của quẻ Cấn. ðại Tượng truyện khuyên người quân tử chỉ nên ngừng ở chỗ làm trọn bổn phận của mình và ñừng trật ra ngoài bổn phận của mình (bất xuất kỳ vị) Hào từ. 1. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ sơ lục: Cấn kỳ chỉ, vô cữu, lợi vĩnh trinh. Dịch: Hào 1, âm: Biết ngừng ở ngón chân thì không có lỗi, giữ bền ñược chính ñạo thì có lợi. Giảng: hào âm này ở dưới cùng quẻ Cấn ví như ngón chân; lúc mới bắt ñầu ñộng mà biết cẩn thận, ngưng lại thì không có lỗi. Sở dĩ khuyên như vậy vì hào 1 bất chính (âm ở vị dương. Mà phải kiên nhẫn giữ chính ñạo thì mới có lợi. 2. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀. Lục nhị: Cấn kỳ phì, bất chứng kỳ tùy, kỳ tâm bất khoái. Dịch: Hào 2, âm: Ngăn ở bắp chân, không cứu ñược bắp vế mà mình phải theo nó, lòng không vui. Giảng: hào này ở trên hào 1, như bắp chân; nó ñắc trung ñắc chính, biết lúc nào nên ngưng, nhưng nó tùy thuộc hào 3 ở trên nó, như bắp vế ở trên bắp chân (vế cử ñộng thì bắp chân cử ñộng theo), mà 3 thì lầm lỗi không sửa ñược, phải theo một kẻ lầm lỗi thì lòng không vui. 3. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Cửu tam: Cấn kỳ hạn, liệt kỳ di (cũng ñọc là dần), lệ huân tâm. Dịch: Hào 3, dương: Ngăn ở lưng quần (ngang thận), như bị ñứt ở giữa xương sống, nguy khốn, lo như cháy cả ruột. Giảng: Hào này ở trên cùng nội quái, như ở chỗ lưng quần, nơi phân cách trên và dưới. Nó là dương cương, bất trung, tiến lên thì người trên không nghe, lui xuống cũng không ñược, như bị ñứt ở giữa xương sống, rất nguy khốn. 4. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀
Lục tứ: Cấn kỳ thân, vô cữu. Dịch: Hào 3, âm: Ngăn phần thân mình, không có lỗi. Giảng: Hào này lên ñến giữa thân mình, nó ñắc chính (âm ở vị âm) biết lúc nên ngừng thì ngừng, tuy không làm ñược việc gì, nhưng không có lỗi. 5. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Lục ngũ: Cấn kỳ phụ, ngôn hữu tự, hối vong. Dịch: Hào 5, âm: Ngăn cái mép lại (có sách dịch là xương hàm), ăn nói có thứ tự, hối hận mất ñi. Giảng: Hào này lên tới mép, ñắc trung, biết thận trọng lời nói, lúc nào không ñáng nói thì không nói, nên không có gì hối hận. 6. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀ Thượng cửu: ðôn cấn, cát. Dịch: Hào trên cùng, dương: ðôn hậu về ñạo biết ngưng phải lúc, tốt. Giảng: Hào này ở trên cùng, làm chủ quẻ dương cương, có tính ñôn hậu, biết lúc nào nên ngừng thì ngừng tốt. *
Phan Bội Châu nhận rằng trong Kinh Dịch có tám quẻ mà ngoại quái là Cấn, tức các quẻ : Bĩ, Bác, Ðại Súc, Cổ, Di, Tổn, Mông và quẻ Thuần Cấn này. Mà hào trên cùng của tám quẻ ñó ñều tốt. Như vậy Kinh Dịch rất trọng núi, vì núi có ñức “trọng hậu”. Chúng tôi nghĩ có thể cũng vì lẽ núi có ñức “tĩnh” nữa. Dịch học phái như Khổng giáo chủ trương hữu vi (hành ñộng ñể giúp ñời), nhưng cũng trọng ñức tĩnh, tĩnh như núi. Tĩnh là không bị thị dục dao ñộng mà ít lỗi, tĩnh thì mới sáng suốt. ðạo Lão rất trong ñức tĩnh. Dịch học phái trọng ñộng mà cũng trọng tĩnh, là dung hoà ñược hai triết lý lớn nhất của Trung Hoa. Chúng tôi lại nhớ tới câu: “Trí giả nhạo thủy, nhân giả nhạo sơn” trong Luận ngữ (VI 20) Khổng và Lão dễ dung hoà với nhau là phải.
53. QUẺ PHONG SƠN TIỆM (::|:||) Trên là Tốn (gió), dưới là Cấn (núi) ䷀
Ngừng rồi thì có lúc phải tiến lần lần, cho nên sau quẻ Cấn tới quẻ Tiệm. Tiệm là tiến lần lần. Thoán từ: ䷀: ䷀䷀, ䷀, ䷀䷀䷀ Tiệm: Nữ qui, cát, lợi trinh. Dịch: tiến lần lần; Như con gái về nhà chồng, tốt; giữ vững ñạo chính thì lợi. Giảng: Quẻ này trên là Tốn (ở ñây có nghĩa là cây), dưới là Cấn (núi). Trên núi có cây, có cái tượng dưới thấp lần lần lên cao, nên ñặt tên là Tiệm. Cấn còn có nghĩa là ngăn, Tốn còn có nghĩa là thuận, ngăn ở dưới mà thuận ở trên, ñể cho tiến, nhưng không cho tiến vội, mà tiến lần lần thôi. Như trường hợp con gái về nhà chồng, việc gả con, phải thận trong, thung dung, không nên hấp tấp, có vậy mới tốt. Xét bốn hào ở giữa quẻ, từ 2 tới 5, từ dưới tiến lên, hào nào cũng ñắc chính ( hào âm ở vị âm, hào dương ở vị dương), nhất là cũng ñắc chính, ñắc trung ; cho nên Thoán từ khuyên giữ vững ñạo chính như những hào ñó thì tốt. Tiến mà lần lần, không nóng nảy, vẫn tĩnh như nội quái Cấn, vẫn hoà thuận như ngoại quái Tốn thì không vấp váp, không bị khốn cùng. ðại Tượng truyện Khuyên người quân tử nên theo tượng quẻ này mà tu thân, tiến lần lần cho ñược thành người hiền, rồi thành bậc thánh, ñể cải thiện phong tục cho dân (Quân tử dĩ cư hiền ñức, thiện tục). Hào từ:
1. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Sơ lục: Hồng tiệm vu can, tiểu nhân lệ, hữu ngôn, vô cữu. Dịch: Hào 1, âm: Con chim hồng tiến ñến bờ nước, nhỏ dại (hoặc tiểu nhân) cho là nguy, than thở, nhưng không có lỗi. Giảng: Hồng là loài chim sống ở mặt nước, di thê, mùa lạnh thì bay xuống phương Nam, mùa nóng trở về phương Bắc, bay từng ñàn, có thứ tự; sáu hào quẻ Tiệm ñều tượng trưng bằng chim hồng. Hào 1 âm nhu, ở dưới cùng, như chim hồng mới tiến ñược tới bờ nước, than thở không tiến ñược mau, cho là nguy, vì còn nhỏ, chưa hiểu biết (tiểu tử), sự thực thì tuy chưa tiến ñược mấy, nhưng vẫn không tội lỗi gì. 2. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀ Lục nhị: Hồng tiệm vu bàn, ẩm thực khản khản, cát. Dịch: Hào 2 âm: Chim hồng tiến ñến phiến ñá lớn, ăn uống thảnh thơi, tốt. Giảng: Hào này ñắc trung, ñắc chính, âm nhu mà ứng với hào 5 dương cương ở trên, nên tiến ñược một cách dễ dàng, tới ñậu ở phiến ñá lớn, vui vẻ, ung dung. Tiểu tượng truyện khuyên hào này ñược hào 5 giúp ñỡ thì phải làm gì ñáp lại, chứ ñừng ăn không. 3. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀. ䷀䷀䷀䷀ Cửu tam: Hồng tiệm vu lục, phu chinh bất phục, phụ dựng bất dục, hung, lợi ngự khấu. Dịch: Hào 3, dương: Chim hồng tiến tới ñất bằng, chồng ñi xa không về, vợ có mang (ñẻ con mà) không nuôi, xấu; ñuổi cướp thì có lợi. Giảng:Hào này ñã tiến lên ñất bằng, nó dương cương còn muốn tiến nữa, mà không muốn ngó lại; nó ở sát hào 4 âm nhu, thân với 4 nhưng không chính ứng với nhau, mà cả hai ñều bất trung, ví như cặp vợ chồng không chính ñáng; chồng (hào 3) bỏ vợ mà ñi không ngó lại, vợ (hào 4), có mang ñẻ con mà không nuôi, xấu. Nếu hoà thuận với nhau mà giữ ñạo chính (trừ cái bất chính ñi như trừ cướp) thì có lợi. 4. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀
Lục tứ: Hồng tiệm vu mộc, hoặc ñắc kỳ giốc, vô cữu. Dịch: Hào 4 âm: Chim hồng nhảy lên cây, may tìm ñược cành thẳng mà ñậu, không có lỗi. Giảng: Hào 4 âm nhu mà ở trên hào 3 dương cương, như chim hồng bay lên cây cao, không phải chỗ ñậu của nó (vì nó vốn ở trên nước), nhưng may ñược cành thẳng, thì cũng yên ổn. Hào này bản chất âm, nhu thuận mà lại ngoại quái Tốn cũng có nghĩa thuận, nên ñược yên ổn. 5. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀ Cửu ngũ: Hồng tiệm vu lăng, phụ tam tuế bất dựng. Chung mạc chi thắng, cát. Dịch: Hào 5, dương: chim hồng lên gò cao; vợ ba năm không sinh ñẻ, nhưng cuối cùng không gì thắng nổi ñiều chính, tốt. Giảng: Hào dương này ở ngôi cao, chính ứng với hào 2, âm ở dưới, như vợ chồng muốn ăn nằm với nhau, nhưng hào 5 bị hào 4 ngăn cản (ghen với 2); hào 2 lại bị hào 3 ngăn cản (ghen với 5) thành thử ba năm vợ chồng bị cách trở, mà vợ không có mang ñược. Nhưng 3 và 4 không thắng ñược 2 và 5 vì 2 và 5 ñều ñắc trung, mà việc 5 với 2 kết hợp với nhau là chính ñáng, nên rốt cuộc chúng phải chịu thua. 6. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀ , ䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀ Thượng cửu: Hồng tiệm vu quì (chữ ䷀ dùng như chữ ䷀ quì là ñường mây), kì vũ khả dụng vi nghi, cát. Dịch: Hào trên cùng, dương: Chim hồng bay bổng ở ñường mây, lông nó (rớt xuống) có thể dùng làm ñồ trang ñiểm, tốt. Giảng: Theo thường lệ, hào trên cùng, ở trên hào 5 chí tôn, không có “vị” gì cả, vô dụng. Trong quẻ này, nó ở cao hơn cái gò cao, tức ở trên không trung, trên ñường mây (vân lộ). Nó là hạng xuất thế, khí tiết thanh cao, khác phàm; tùy không trực tiếp giúp ñời, nhưng tư cách làm gương cho ñời, xã hội có họ thì mới văn minh, cũng như lông con hồng không dùng vào việc ăn uống cất nhà, cày ruộng, chở ñồ . . ñược, nhưng làm ñồ trang ñiểm như cờ, quạt, mũ, thì lại quí.
54. QUẺ LÔI TRẠCH QUI MUỘI (||:|::) Trên là Chấn (sấm), dưới là ðoài (chằm) ䷀
ðã tiến lên thì phải tới, về một nơi nào ñó (nơi ñó là mục ñích); cho nên sau quẻ Tiệm tới quẻ Qui muội. Qui là về, muội là em gái; qui muội là em gái về nhà chồng. Thoán từ: ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀ ䷀䷀䷀ Qui muội: chinh hung, vô du lợi. Dịch: Con gái nhỏ về nhà chồng, tiến lên thì xấu, không có gì lợi cả. Giảng: Nội quái là ðoài (con gái nhỏ), ngoại quái là Chấn (con trai lớn); chấn lại có nghĩa là ñộng, ðoài có nghĩa là vui vẻ, thuận theo; con gái nhỏ về với trưởng nam, cho nên gọi là qui muội. Trai gái phối hợp nhau vốn là “cái nghĩa lớn của trời ñất” vì có vợ chồng rồi mới có gia ñình, xã hội. Vậy mà Thoán từ bảo là xấu, vì lẽ: - Cặp trai gái này không xứng nhau: trai lớn quá (trưởng nam) gái nhỏ quá (muội). - Tình của họ không chính ñáng: gái chỉ vì vui (hoà duyệt, ñức của nội quái Ðoài) mà tự ñộng (Chấn) theo trai; cũng có thể giảng là vì gái cầu trai mà trai ñã bị ñộng theo gái; như vậy là bất chính. Sự bất chính ñó còn thấy trên bốn hào ở giữa nữa; không một hào nào ở vị chính ñáng. - Lại thêm hào 3 và 5 ñều là âm mà cưỡi lên dương: 4 và 2 có cái tượng vợ ăn hiếp chồng. Ngay từ buổi ñầu, sự phối hợp ñó không ñược chính ñáng thì biết trước ñược về sau không có gì lợi, chỉ tệ hại thôi (Lời ðại Tượng truyện). Hào từ:
1. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Sơ cửu: Qui muội dĩ qui ñệ, bả năng lý, chinh cát. Dịch: Hào 1, dương: Em gái về nhà chồng làm vợ bé, chân thọt mà ñi ñược, tiến ñi thì tốt. Giảng: Ý nghĩa chung của quẻ là xấu, nhưng mỗi hào xấu hay tốt tùy hoàn cảnh. Như hào này dương cương ở vị thấp nhất, không có chính ứng ở trên, nên ví với người con gái nhỏ có ñức, nhưng không ñược làm vợ cả (không có chính ứng; hào 4 cũng là dương), chỉ làm vợ bé thôi, giúp ñỡ vợ cả. Vì làm vợ bé, nên bảo là chân thọt, vì giỏi giúp việc nên bảo là ñi ñược. Cứ tiến ñi siêng năng giúp việc thì tốt. Thời xưa các vua chúa cưới một người vợ chính thì có năm ba em gái hay cháu gái cô dâu ñi phù dâu rồi ở luôn bên nhà trai, gọi là “ñệ” như vợ bé. 2. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Cửu nhị: Diểu (miểu) năng thị, lợi u nhân chi trinh. Dịch : Hào 2, dương: chột mà thấy ñược âm thầm giữ ñức trinh chính thì tốt. Giảng: Hào này dương cương ñắc trung, là người con gái hiền, trinh; nhưng chính ứng với hào 5 âm nhu, bất chính, tức như gặp người chồng dở, không dựng nổi cơ ñồ, nên ví với người chột mắt. Cứ âm thầm giữ ñức trung của mình thì tốt. ðây là hoàn cảnh một người không gặp thời. 3. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Lục tam: qui muội dĩ tu, phản qui dĩ ñệ. Dịch: Hào 3, âm: Em gái về nhà chồng, chờ ñợi mãi, nóng lòng trở về làm vợ bé. Giảng: Hào này ở trên cùng nội quái, có ñịa vị, ñáng lẽ không phải làm vợ bé. Nhưng vì là âm nhu, bất trung bất chính, mà lại ña tình (ham vui là tính cách của nội quái ñoài) tính nết như thế nên ế chồng, chờ ñợi mãi không ai chịu lấy, ñành phải trở về làm vợ bé vậy. Kẻ ham công danh, phú quí, cầu cạnh người, kết quả bị người khinh, coi như tôi tớ, cũng giống cô gái trong hào này. 4. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Cửu tứ: Qui muội, khiên kì, trì qui, hữu thời.
Dịch: Hào 4, dương: em gái về nhà chồng, lỡ thời; nhưng dù chậm gả ít lâu, rồi cũng sẽ có lúc gặp ñựơc chồng tốt.. Giảng: Hào này dương cương, ở ngoại quái là người con gái ñã hiền lại sang, nhưng không có hào chính ứng với nó (vì 1 cũng là dương), nên lỡ thời, không sao, cứ ñợi giá cao, chậm trễ ít lâu rồi sẽ gặp duyên lành. 5. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀ Lục ngũ: ðế Ất qui muội, kì quân chi duệ, bất như kì ñệ chi duệ lương, nguyệt cơ vọng, cát. Dịch: Hào 5, âm: Vua ðế Ất (nhà Thương) cho em gái về nhà chồng, tay áo của công chúa (cô dâu) không ñẹp bằng tay áo của cô phù dâu (vợ bé); như trăng ñêm muời bốn (sắp ñến rằm) tốt. Giảng: Hào này âm nhu ñắc trung, ở ñịa vị cao quí mà lại chính ứng với hào 2 dương, ñịa vị thấp, như nàng công chúa em vua Ðế Ất mà hạ giá với bình dân. ðã vậy mà khi rước dâu, y phục của nàng lại không ñẹp bằng y phục mấy cô phù dâu (vợ bé). Như vậy là ñức hạnh rất cao, không hợm mình ñịa vị cao quí, lại coi thường phục sức. ðức như vậy thật ñẹp, như trăng mười bốn (trăng mười bốn tròn, ñẹp mà chưa ñầy hẳn; chưa ñầy hẳn có nghĩa là Khiêm hư). 6. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Thượng lục: Nữ thừa khuông ,vô thực. Sĩ khuê dương, vô huyết, vô du lợi. Dịch: Hào trên cùng, âm: (ðể cúng tổ tiên) người con gái (vợ) xách giỏ mà giỏ không có ñồ cúng, người con trai (chồng) cắt cổ con cừu ñể lấy huyết mà (cắt giả vờ) không có huyết, không có gì lợi cả. Giảng: Năm hào trên, các cô em gái ñều về nhà chồng cả rồi, hào này là hào trên cùng, muộn nhất, mà lại không có chính ứng ( hào 3 ứng với nó cũng là âm), không thành vợ chồng chính thức ñược, chỉ sống bậy bạ với nhau, không có gì lợi cả. Hồi xưa, khi cúng tổ tiên, bổn phận của vợ là dâng ñồ cúng, của chồng là dâng huyết cừu; người con gái trong hào này xách giỏ dâng ñồ cúng mà giỏ lại trống không, còn người
con trai cắt cổ cừu ñể lấy huyết thì lại cắt giả vờ, không có huyết; như vậy thì tổ tiên nào chứng giám, trai gái không thành vợ chồng chính thức ñược. Vì hữu danh mà vô thực. * Hào ñẹp nhất trong quẻ là hào 5. Việc kén dâu, kén vợ, trọng người có ñức, không hợm mình cao sang, giàu có, coi thường phục sức, mà khiêm tốn.
55. QUẺ LÔI HỎA PHONG (|:||::) Trên là Chấn (sấm), dưới là Ly (lửa) ䷀
Qui là về, là tới nơi, tới mục ñích, ñạt kết quả (qui kết), mà ñạt ñược kết quả thì thịnh lớn, cho nên sau quẻ Qui (muội) tới quẻ Phong (thịnh lớn). Thoán từ. ䷀: ䷀. ䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Phong : hanh. Vương cách chi, vật ưu, nghi nhật trung. Dịch: thịnh lớn thì hanh thông. Bậc vương giả tới ñược ñừng lo, nên giữ ñạo trung như mặt trời ñứng giữa trời. Giảng: Dưới là Ly (sáng suốt), trên là Chấn (ñộng) sáng suốt mà hành ñộng thì làm nên ñược sự nghiệp thịnh lớn. Chỉ bậc vương giả có quyền có vị mới làm tới nơi ñược. Khi ñã thịnh lớn thì người sáng suốt biết rằng sẽ phải suy nên thường lo; nhưng ñừng nên lo suông, cứ giữ ñược ñạo trung như mặt trời (nội quái Ly có nghĩa là mặt trời) ñứng ở giữa trời thì sẽ tốt. ðại Tượng truyện áp dụng vào việc hình ngục, khuyên người trị dân nên sáng suốt mà soi xét tình dân mạnh mẽ xử ñoán thì mau xong việc. Hào từ. 1. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Sơ cửu: Ngộ kì phối chủ, tuy tuần, vô cữu, vãng hữu thượng. Dịch: Hào 1, dương: Gặp ñược người chủ hợp với mình, tuy ngang nhau nhưng không có lỗi tiến ñi thì có công nghiệp ñáng khen. Giảng: Hào này ở nội quái Ly, có ñức sáng suốt, có tài (vì là dương), ở trên ứng với hào
4, thuộc ngoại quái Chấn, có ñức hoạt ñộng, mà cũng có tài (dương cương ) Bình thường thì ứng với nhau, phải một âm một dương mới tốt, ở hào này thì khác, cùng là dương cả mà cũng tốt, vì 1 sáng suốt, 4 hoạt ñộng, hai hào dương thành, chứ không tương phản, giúp nhau làm nên sự nghiệp lớn ñược. Hai hào ngang nhau, biết châm chước ý kiến nhau là ñiều tốt cho sự hợp tác; nếu một bên cầu thắng, một bên chỉ nhường, thì không còn là hợp tác nữa, khó mà thành công lớn ñược. 2. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀ Lục nhị: phong kì bộ, nhật trung kiến ñẩu; Vãng, ñắc nghi tật, hữu phu phát nhược, cát. Dịch: Hào 2, âm: Bị màn che lớn, dày quá, như ban ngày (mặt trờ bị che lấp) mà thấy sao Bắc ñẩu; tiến ñi thì bị ngờ và ghét, cứ lấy lòng chí thành mà cảm hoá ñược người trên thì tốt. Giảng: Hào âm này ở giữa quẻ Ly, ñắc trung ñắc chính; nhưng kẻ ứng với nó là hào âm, âm nhu bất chính, không giúp ñược nó, không tin nó; nó như một hiền thần gặp một ám chúa, nên ví với mặt trời (quẻ Ly) bị mây mù che dày. Có muốn theo 5 thì bị 5 nghi kỵ và ghét; chỉ có cách giữ vững ñức trung trinh, lấy lòng chí thành mà ñối xử với 5, rồi sau 5 sẽ tỉnh ngộ. Chữ ䷀ nhược ở ñây trỏ hào 5. 3. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Cửu tam: Phong kỳ bái, nhật trung kiến muội. Chiết kì hữu quăng, vô cữu. Dịch: Hào 3 dương: bị màn che kín mít, ban ngày mà thấy sao nhỏ (muội) gẩy cánh tay phải, không có lỗi. Giảng: Hào này dương cương, ở trên cùng quẻ Ly là người sáng suốt, có tài; nhưng hào trên cùng ứng với nó lại bất tài (âm nhu), không giúp gì ñược nó; ñã vậy nó còn bị hào 4 che ám, hoàn cảnh còn tệ hơn hào 2 nữa, cho nên bảo là bị tấm màn che kín mít, ban ngày mà tối như ñêm, thấy ñược cả những vì sao nhỏ. Như vậy hào 3 như người bị gẩy cánh tay phải (trỏ hào 5 không giúp gì ñược nó), nó không có lỗi vì hoàn cảnh khiến vậy. 4. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀
Cửu tứ: Phong ki bộ, nhật trung kiến ñẩu, ngộ kì di chủ, cát. Dịch: Hào 4, dương: Bị màn che lớn dày quá, như ban ngày mà thấy sao Bắc Ðẩu gặp ñược bạn bằng vai vế, tốt. Giảng: Hào này dương cương, ở ñịa vị cao, có thể lập ñược sự nghiệp, nhưng bất trung, bất chính lại bị hào 5 âm nhu, hôn ám che lấp hoàn cảnh cũng như hào 2, cũng ban ngày mà thấy sao Bắc ñẩu, nhưng nay ñược hào 1 ở dưới ñồng ñức (cũng dương cương ) bằng vai vế ứng với nó, cũng coi là tốt ñược. 5. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀, ䷀䷀ Lục ngũ: Lai chương, hữu khánh, dự, cát. Dịch: Hào 5, âm: Mời những nhân tài giúp mình thì ñược phúc, có tiếng khen, tốt. Giảng: Hào này ở ñịa vị chí tôn, âm nhu, không có tài tạo ñược sự nghiệp thịnh lớn, nhưng khá là có ñức trung (ở giữa ngoại quái), và có hào 3, 4 dương cương , hiền tài ở dưới mình, nếu biết mời họ giúp mình thì có phúc và ñược tiếng khen, tốt. 6. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀,䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀ Thượng lục: Phong kì ốc, bộ kì gia, khuy kì hộ, Huých kì vô nhân, tam tuế bất ñịch, hung. Dịch: Hào trên cùng, âm: Cất nóc nhà rất cao lớn mà phòng mình ở lại nhỏ hẹp, bị bưng bít (tự mình không muốn ai lui tới với mình), cho nên nhìn vào cửa, lặng tanh không thấy bóng người, ba năm không thấy ai (hoặc không giác ngộ) xấu. Giảng: Hào này khó hiểu, mỗi sách giảng một khác, chúng tôi theo cách hiểu của Phan Bội Châu vì hợp với Tiểu Tượng truyện hơn cả. Hào này âm nhu, như người hôn ám, mà ở trên cùng, có ñịa vị rất cao, y như người cất nhà, nóc rất cao (ñịa vị cao), mà buồng mình ở lại thấp hẹp (bản tính âm nhu), thế là tự mình che lấp mình, nên không ai lui tới với mình, do ñó mà ñứng ở cửa nhìn vào, không thấy bóng người, ba năm không thấy ai (hoặc ba năm vẫn không giác ngộ: ñịch là thấy rõ). Không gì xấu hơn. * Tên quẻ là thịnh lớn, rất tốt mà không có hào nào thật tốt, hào nào cũng có lời răn ñe. Cổ
nhân muốn cảnh cáo chúng ta ở thời thịnh lớn, có phúc thì cũng có sẵn mầm hoạ, phải cẩn thận lắm mới ñược. Các quẻ khác, thường hào dương ứng với âm, âm ứng với dương mới tốt; quẻ này trái lại, dương ứng với dương (như 1 và 4) mới tốt. ðó cũng là một lời khuyên nữa: ở thời thịnh, người ta thường vì quyền lợi chia rẽ nhau mà hoá suy, phải biết ñồng ñức, ñồng tâm với nhau, thì mới tránh ñược hoạ.
56. QUẺ HỎA SƠN LỮ (::||:|) Trên là Ly (lửa), dưới là Cấn (núi) ䷀
Thịnh lớn ñến cùng cực thì phải suy, ñến nỗi mất chỗ ở, phải ñi ở ñậu ñất khách, cho nên sau quẻ Phong tới quẻ Lữ. Lữ là bỏ nhà mà ñi tha phương. Thoán từ: ䷀: ䷀䷀. ䷀䷀, ䷀䷀ Lữ: tiểu hanh, Lữ trinh, cát. Dịch: Ở ñậu; hơi hanh thông. ði ở ñậu mà giữ ñạo chính thì tốt. Giảng: chỗ ở của lửa là mặt trời hay lò, chứ không phải ở trên núi: trên núi lâu lâu vẫn có ñám lửa cháy rừng hay ñốt rừng, nhưng chỉ một thời gian ngắn thôi. Cho nên dùng các tượng lửa (ly) ở trên núi Cấn ñể chỉ cảnh bỏ nhà mà ñi ở ñậu quê người. Cảnh ñó là cảnh bất ñắc dĩ, nhiều lắm chỉ có thể hơi hanh thông ñược thôi, nếu người ñi ở ñậu biết giữ ñức trung, thuận, như hào 5, yên lặng như nội quái Cấn, sáng suốt như ngoại quái Ly. Hào 5 ñắc trung mà lại là âm ở giữa hai hào dương, biết thuận theo dương. Cái ñạo ở ñậu là mềm mỏng, ñừng làm cao ñể người ta khỏi ghét; nhưng mặt khác, cũng phải yên lặng sáng suốt giữ tư cách, ñạo chính của mình ñể người ta khỏi khinh. Giữ cho ñạo ñược nghĩa lý trong hoàn cảnh ñó thật là khó (lữ chỉ thời nghĩa, ñại hĩ tai: lời Thoán truyện). ðại tượng truyện cũng lại áp dụng vào việc hình pháp, khuyên phải xử ñoán sáng suốt (Ly) và thận trọng (như Cấn) ñừng giam tội nhân quá lâu trong ngục (quân tử dĩ minh thận dụng hình, như bất lưu ngục) Hào từ.
1. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Sơ lục: Lữ toả toả, tư kì sở thủ tai. Dịch: Hào 1, âm: Ở ñậu mà tư cách nhỏ nhen, tẳn mẳn tức là tự chuốc lấy hoạ. Giảng: hào này âm nhu, ở vị thấp nhất, ví với người chí ñã cùng, tư cách hèn hạ ñối với chủ nhà mình ở ñậu mà tham lam, tẳn mẳn, khiến người ta ghét, như vậy là tự rước hoạ vào mình. 2. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀ Lục nhị: Lữ tức thứ, hoài kì tư, ñắc ñồng bộc, trinh. Dịch: Hào 2, âm: Ở ñất khách, ñược chỗ trọn an lành, giữ ñược tiền bạc, lại có ñầy tớ tín cẩn. Giảng: Ở ñất khách nên nhu thuận, mà hào này âm nhu, ñắc trung, ñắc chính, trên lại ứng với hào 5, cũng âm nhu, ñắc trung mà lại văn minh (ở ngoại quái Ly), như gặp ñược chủ nhà tốt, mình có chỗ trọn an lành, lại giữ ñược tiền, có ñầy tớ tín cẩn, mọi việc ñều tốt cả. 3. ䷀䷀: ䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀, ䷀䷀ Cửu tam: Lữ, phần kì thứ, táng kì ñồng bộc, trinh, lệ. Dịch: Hào 3, dương: Ở ñất khách, mà (tự mình) ñốt chỗ trọ, mất ñầy tớ, dù chính ñáng cũng nguy. Giảng: Hào này quá cương (dương ở vị dương), bất trung, ở ñất khách như vậy không tốt, vị lại khá cao, có ý tự cao, bị chủ nhà trọ ñuổi, như vậy không khác gì tự ñốt chỗ trọ của mình, ñầy tớ cũng không ưa mình, mất lòng cả người trên kẻ dưới, dù mình có chính ñáng, cũng nguy. 4. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Cửu tứ: Lữ vu xử, ñắc kì tư phủ, ngã tâm bất khoái. Dịch: Hào 4, dương: tới ñất khách, ñược chỗ ở tạm, có tiền của và ñồ hộ thân (tượng trưng bằng cái búa), nhưng trong lòng không vui. Giảng: tuy dương cương nhưng ở vị âm, lại ở dưới cùng ngoại quái, là biết mềm mỏng, tự hạ, tức biết xử thế, cho nên ñược chỗ ở tạm, có tiền của, vật liệu ñể phòng thân, nhưng ở
trên, hào 5 âm nhu không giúp ñỡ gì ñược 4, ở dưới, hào 1, ứng với 4 âm nhu, lại thấp hèn, cũng chẳng giúp ñỡ 4 ñược gì, vì vậy là lòng 4 không vui. Các sách cho “tư phủ” là cái búa sắc bén, và giảng là : lữ khách tới nơi, không có quán trọ, chỉ có mảnh ñất gai góc, phải dùng búa bén ñể phá bụi bờ mà làm chỗ ở, nên trong lòng không vui. 5. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Lục ngũ: Xạ trĩ, nhất thỉ vong, chung dĩ dự mệnh. Dịch : Hào 5, âm : Bắn con trĩ, mất một mũi tên, sau ñược khen và phúc lộc (hoặc chức vị: mệnh) . Giảng: Thường hào 5 trỏ ngôi vua, nhưng nếu vua là làm lữ khách thì là vua mất nước, cho nên chỉ nên coi là một lữ khách thôi, một lữ khách văn mình (ở ngoại quái ly), nhũn nhặn, mềm mỏng (âm nhu) ñược lòng mọi người (ñắc trung) , như vậy tất ñược tốt ñẹp như bắn ñược con trĩ (một loài chim ñẹp – tượng quẻ Ly) tốn hao không mấy mà ñược tiếng khen, và phúc lộc. 6. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ ䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀ Thượng cửu: ñiểu phần kì sào, lữ nhân tiên tiếu, hậu hào ñào, táng ngưu vu dị, hung. Dịch: Hào trên cùng, dương: con chim cháy mất tổ, người lữ hành trước cười, sau kêu khóc, vì láu táu (vô ý) ñánh mất con bò (ñức nhu thuận), xấu. Giảng: thân phận ở ñậu mà lại ở trên chủ nhà, ñã là nghịch cảnh rồi, ñã vậy lại quá cương (hào dương), mất lòng người, tất bị ñuổi ñi, như con chim cháy mất tổ. Mới ñầu hớn hở, vì ñược ở trên người, sau phải kêu khóc vì mất chỗ trọ. Sở dĩ vậy vì khinh dị ñánh mất ñức nhu thuận (tượng bằng con bò) rất cần ở thời ở ñậu. *
Cuối quẻ Lữ này, cụ Phan Bội Châu có ghi cảm tưởng: “xử cảnh khốn nạn không gì bằng Lữ, thiệp thế rất khó khăn cũng không gì bằng Lữ. Tạp quái (truyện) nói rằng: “Lữ là ít người thân yêu, là ñường cùng khốn của người vậy: Lữ quả thân dã, nhân chi cùng dã. “Tuyền sáu hào không một chữ cát, chữ hanh nào cả . . Dở sinh gặp hồi ñen rủi, gởi thân
ở ñất khách quê người . . may khỏi tai hoạ là hạnh phúc ñã lớn rồi. Vậy nên trung chính như Lục Nhị (hào 2, âm), văn minh nhu trung như Lục ngũ (hào 5, âm) mà hào từ không có chữ cát hanh. Huống gì quá cương , bất trung như Cửu tam (hào 3, dương). Thượng cửu (hào trên cùng, dương) nữa ru? Vậy nên người ở vào thời Lữ, nên mang chặt lấy hai chữ nhu, trung làm bùa hộ thân” ðọc lời của Cụ, chúng tôi vô cùng cảm thán. Trong mấy chục năm, vì quốc gia, dân tộc, Cụ gởi thân quê người, gặp biết bao cảnh tủi nhục, nỗi gian nguy, rốt cuộc cũng không tránh khỏi tai hoạ, nhưng lúc nào cũng giữ ñược tư cách, khí phách chí hướng. Ai hiểu ñược tình cảnh lữ thứ, hiểu ñược quẻ Lữ hơn Cụ?
57.QUẺ THUẦN TỐN (:||:||) Trên dưới ñều là Tốn (gió, thuận) ䷀
Lâm vào cảnh ở quê người thì thái ñộ nên thuận tòng người, cho nên sau quẻ Lũ tới quẻ Tốn. Tốn là gió mà có nghĩa là thuận, là nhập vào. Thoán từ. ䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Tốn: tiểu hanh, lợi hữu du vãng , lợi kiến ñại nhân. Dịch: Thuận thì hơi ñược hanh thông, tiến hành thì có lợi, lựa bậc ñại nhân mà tin theo thì có lợi. Giảng: Quẻ này có một hào âm ở dưới hai hào dương, là âm phục tòng dương, nên gọi là Tốn. tiểu nhân mà phục tòng quân tử thì có thể tốt, nhưng phải có việc ñể tíến hành, chứ không phải chỉ ở yên mà tốt, lại phải lựa bậc ñại nhân (có tài, ñức) mà tin theo. ðại nhân trỏ hào 2 và hào 5, cũng mà dth, tiểu nhân là hào 1 và hào 4. Nhất là hào 5, ñắc trung lại ñắc chính nữa, 1 và 4 ñều phải theo hào ñó. ðại tượng truyện giảng: trên là gió, dưới là gió (Tốn), là có hai luồng gió tiếp tục theo nhau. Người quân tử tiếp tục xuất phát mệnh lệnh ñể thi hành chính sự, mà thiên hạ phục tòng, cũng như vạn vật ngả theo gió. Hào từ: 1. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Sơ lục: tiến thoái, lợi vũ nhân chi trinh. Dịch: Hào 1, âm: Tiến lui tự do, thêm vào cái chí hướng bền của hạng võ dũng thì có lợi. Giảng: Hào này âm nhu ở dưới cùng quẻ Tốn là người nhu thuận thái quá, còn nghi ngờ,
không cương quyết tiến hay lui, không thể làm gì ñược; Hào từ khuyên phải theo cái chí kiên cường của hạng người võ dũng thì mới trị ñược tật nghi hoặc. 2. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ ䷀䷀, ䷀,䷀䷀䷀ Cửu nhị: Tốn tại sàng hạ, dụng sử vu phân nhược, cát, vô cữu. Dịch: Hào 2, dương: Thuận nép ở dưới giường, dùng vào việc lễ bái, ñồng cốt rối ren thì tốt, không có lỗi. Giảng: Hào dương mà ở vào vị âm thời Tốn (thuận), nên quá thuận ñến nỗi nép ở dưới giường. May àm ñắc trung, không phải là kẻ siểm nịnh, mà lại có lòng thành; trong việc tế thần, mà như vậy thì tốt, không có lỗi. “sử” là chức quan coi việc tế, “Vu” là chức quan coi về việc trừ tai hoạ, như ñồng cốt. “Phân nhược” (rối ren) dùng ñể tả việc cúng tế, cầu thần. 3. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀ Cửu tam: Tần tốn, lận. Dịch: Thuận tòng quá nhiều lần (quá mức), ñáng xấu hổ. Giảng: Hào này quá cương (dương ở vị dương), bất ñắc trung, vốn nóng nảy, kiêu căng, thất bại nhiều lần, sau mới làm bộ tự hạ, thuận tòng, nhưng lại thuận tòng quá mức, việc gì cũng thuận tòng dù không phải lúc, ñáng xấu hổ, R. WilheLm giảng: suy nghĩ ñi suy nghĩ lại nhiều lần kĩ quá, mà không quyết ñịnh hành ñộng, xấu hổ. 4. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Lục tứ: Hối vong, ñiền hoạch tam phẩm. Dịch: Hào 4, âm: Hối hận mất ñi; ñi săn về, ñược chia cho ba phần. Giảng: Hào này âm nhu, hào 1 ứng với nó cũng âm nhu, không giúp gì ñược nó, mà lại bị kẹt giữa 4 hào dương ở trên và dưới, xấu; nhưng nhờ nó ñắc chính, ñịa vị cao (ở ngoại quái, sát hào 5) mà lại có ñức tự khiêm, thuận tòng, nên ñược trên dưới mến, chẳng những không có gì hối hận mà còn ñược thưởng công. Thời xưa ñi săn về, chia làm 3 phần (phẩm vật): một phần ñể làm ñồ tế, một phần ñể ñãi khách, một phần giao cho nhà bếp. Có công lớn mới ñược chia như vậy. 5.
䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀. ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Cửu ngũ: Trinh cát, hối vong, vô bất lợi, vô sở hữu chung. Tiên canh tam nhật, hậu canh tam nhật, cát Dịch: Hào 5, dương : giữ ñạo chính thì tôt, hối hận mất ñi, không có gì là không lợi, mới ñầu không khá mà cuối cùng tốt; (ñinh ninh như ) trước ngày canh ba ngày, (ñắn ño như) sau ngày canh ba ngày, tốt. Giảng: Hào này ở thời Tốn, phải thuận tòng, mà bản thể và vị ñều là dương cả, mới ñầu không tốt (vô sợ), e có ñiều hối hận, may mà ñắc trung, ñắc chính, hợp với tư cách một vị chủ, cứ giữ ñức trung, chính ấy thì sau sẽ tốt (hữu chung), hối hận mất hết mà không có gì không lợi. Tuy nhiên, muốn kêt quả ñược tốt thì trước khi hành ñộng, canh cải, phải ñinh ninh cân nhắc cho kỹ, rồi sau khi canh cải phải khảo nghiệm chu ñáo. Trong thập can: Giáp, Ất, Bính, ðinh, Canh Tân, Nhâm, quí, Canh ñứng hàng thứ 7, quá giữa, tới lúc phải thay ñổi. (chữ Canh trong hào từ ䷀cũng dùng như chữ Canh ䷀ là ñổi) Ba ngày trước ngày Canh là ngày ðinh, chữ ðinh ䷀ này mượn nghĩa chữ ñinh ䷀䷀ (ñinh ninh); ba ngày sau ngày Canh là ngày Quí, chữ quí này ䷀ mượn nghĩa chữ quĩ ䷀䷀ (quĩ ñạc là ño lường) Cách dùng chữ ở ñây cũng như cách dùng chữ trong Thoán từ quẻ Cổ. 6. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Thượng cửu: Tốn tại sàng hạ, táng kì tư phủ, trinh hung. Dịch: Hào trên cùng, dương: Thuận nép ở dưới giường, mất ñồ hộ thân, cứ giữ thói xấu ñó thì càng bị hoạ. Giảng: Ở trên cùng quẻ Tốn là thuận tòng ñến cùng cực như kẻ nép ở dưới giường; tới nỗi ñức dương cương – ví với ñồ hộ thân (tư phủ) của mình cũng mất luôn. Cứ giữ thói xấu xa, ñê tiện, siểm nịnh ñó thì càng bị hoạ.
58. QUẺ THUẦN ðOÀI (||:||:) Trên dưới ñều là ðoài (chằm, hòa duyệt) ䷀
Tốn có nghĩa là nhập vào, hễ nhập ñược vào lòng nhau, hiểu lòng nhau, thì mới ưa nhau mà hoà duyệt, vui vẻ với nhau, cho nên sau quẻ Tốn tới quẻ ðoài. ðoài là chằm mà cũng có nghĩa là hoà duyệt. Thoán từ. ䷀; ䷀䷀䷀䷀䷀ ðoài; Hanh. Lợi trinh. Dịch: Vui thì hanh thông. Hợp ñạo chính thì lợi. Giảng: ðoài là chằm, cũng là thiếu nữ. Nước chằm làm cho cây cỏ vui tươi, sinh vật vui thích; thiếu nữ làm cho con trai vui thích. Vui thích thì hanh thông, miễn là phải hợp với ñạo chính; phải ngay thẳng, thành thực, ñoan chính. ðoài có hai hào dương ở phía trong, một hào âm ở ngoài, nghĩa là trong lòng phải thành thực rồi ngoài mặt nhu hoà, như vậy là hợp với ñạo chính, tốt. Thoán truyện – Giảng rộng ra: vui vẻ mà hợp với ñạo chính thì là thuận với trời, hợp với người. Vui vẻ mà ñi trước dân thì dân quên khó nhọc; vui vẻ mà xông vào chốn nguy hiểm thì dân quên cái chết mà cũng xông vào; ñạo vui vẻ (làm gương cho dân) thật lớn thay; khuyến khích dân không gì bằng. ðại Tượng truyên thiên về sự tu thân, khuyên người quân tử nên họp bạn cùng nhau giảng nghĩa lý, ñạo ñức, rồi cùng nhau thực hành (dĩ bằng hữu giảng tập), ñể giúp ích cho nhau mà hai bên cùng vui vẻ. Hào từ. 1.
䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀ Sơ cửu: Hoà ñoái, cát. Dịch: Hào 1, dương: Hoà thuận, vui vẻ, tốt. Giảng: dương ở dưới cùng quẻ ñoài là quân tử mà khiêm hạ, ở trên lại không tư tình với ai (vì 4 cũng là dương, không phải là âm, tiểu nhân), nên chỉ dùng ñạo chính mà hoà thuận vui vẻ với mọi người, tốt. 2. ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Cửu nhị: Phu ñoài, cát, hối vong. Dịch: Hào 2, dương: Trung trực mà vui vẻ, tốt, hối hận mất ñi. Giảng: Ở gần hào 3, âm nhu, tiểu nhân, nhưng hào 2 này ñã dương cương mà lại ñắc trung, cho nên có ñức thành thực cương trung, không nhiễm xấu của hào 3, không bị hối hận. 3. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀ Lục tam: Lai ñoài, hung. Dịch: Hào 3, âm: Quay lại cầu vui với người ở dưới, xấu. Giảng: Âm nhu, bất trung bất chính, là hạng tiểu nhân tìm vui mà không giữ ñạo; là phận gái ở giữa bốn người con trai (4 hào dương, 2 ở trên, 2 ở dưới), cầu vui với 2 người ở trên, thì không dám vì phận thấp, phải quay lại cầu với 2 người ở dưới, nhưng họ cũng không thèm, vì hào 1 cương trực mà chính, hào 2 cương trực mà trung, kết quả là xấu. 4. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀,䷀䷀䷀ Cửu tứ; Thương ñoài, vị ninh, giới tật, hữu hỉ. Dịch: Hào 4, dương: cân nhắc xem nên cầu vui ở phía nào mà chưa quyết ñịnh ñược rồi sau theo chính bỏ tà, ñáng mừng. Giảng: Dương cương mà ở vị âm, chưa thật là quân tử, ở trên thừa tiếp hào 5 vừa trung vừa chính, nhưng ở dưới lại gần hào 3, tiểu nhân, cho nên mới ñầu do dự, cân nhắc xem nên hướng về phía nào; nhưng nhờ có ñức dương cương, ñồng ñức với 5, nên sau hướng về 5, quyết tâm bỏ tà theo chính, thật ñáng mừng. 5.
䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Cửu ngũ : Phu vu bác, hữu lệ. Dịch: Hào 5, dương: Nếu tin kẻ tiểu nhân mà tiêu mòn (bác) hết ñức trung chính của mình thì nguy. Giảng: Hào này dương cương, trung chính, ñịa vị chí tôn, ở vào thời ðoái mà thân cận với hào trên cùng âm nhu là kẻ tiêu nhân làm chủ sự vui, rồi ham vui bậy bạ thì nguy; ñây là lời răn kẻ trị nước. 6. ䷀䷀: ䷀䷀䷀ Thượng lục: Dẫn ñoài. Dịch: Hào trên cùng, âm: ðem sự vui thú tới. Giảng: Ở trên cùng quẻ ðoài mà âm nhu là kẻ chuyên siểm nịnh, dụ dỗ người ta tìm vui một cách bất chính. Tất nhiên là xấu rồi, chẳng cần nói. * Chúng ta ñể ý; 6 hào thì 2 hào âm là tiểu nhân dụ dỗ 4 hào dương quân tử, và 4 hào này giữ ñược chính ñạo cả, vì Kinh dịch tin như Khổng tử rằng muốn làm vui lòng người quân tử mà không dùng chính ñạo thì không thành công (duyệt chi bất dĩ ñạo, bất duyệt dã. Luận ngữ XIII 25).
59. QUẺ PHONG THỦY HOÁN ( :|::||) Trên là Tốn (gió), dưới là Khảm (nước) ䷀
Hoà vui ñến cực ñiểm rồi thì sẽ ly tán, vì vậy sau quẻ ñoài ñến quẻ Hoán. Hoán là lìa, tan tác. Thoán từ. ䷀; ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Hoán; hanh. Vương cách hữu miếu, Lợi thiệp ñại xuyên, lợi trinh. Dịch: Lìa tan: hanh thông. Vua tới nhà Thái miếu, vượt qua sông lớn thì lợi, giữ ñạo chính thì lợi. Giảng: Trên là gió, dưới là nước (Khảm cũng có thể hiểu là mây – như quẻ Thủy lôi Truân, cũng gọi là Vân Lôi truân); gió thổi trên nước (hay mây) làm nước tung tóe ra (hay mây tan rã ra), cho nên ñặt tên quẻ là Hoán. Thường thì nhóm họp mới hanh thông (như quẻ tụy), nhưng ly tán cũng có khi hanh thông, chẳng hạn sương mù tụ lại nhiều quá, nắng lên, nó tan ñi thì tốt, hoặc thời nhiễu loạn, dân chúng tụ họp lại chống ñối, phải giải tán ñi v.v.. Hể hợp thời thì tốt, trái lại thì xấu. Muốn cho công việc giải tán hanh thông thì nhà cầm quyền phải có lòng chí thành, như một ông vua tới nhà Thái miếu; lại phải biết mạo hiểm như có gan vượt qua sông lớn; sau cùng phải giữ ñạo chính, ñừng làm những việc bất chính. Thoán truyện giảng ý nghĩa hanh thông của quẻ này như sau: nội quái vốn là quẻ Khôn, một hào dương của quẻ Càn vào thay hào 2 quẻ Khôn mà thành quẻ Khảm; ngoại quái vốn là quẻ Càn, hào 1 quẻ Khôn vào thay hào 1 quẻ Càn, thành quẻ Tốn. Vậy là trong trùng quái Hoán có một hào dương cương ở trong, một hào âm nhu ở ngoài, mà hào này
ñắc vị, thuận theo 2 hào dương ở trên nó ñể tiến lên, như vậy là tốt. Vượt qua sông lớn mà có lợi vì quẻ có cái tượng gỗ (Tốn cũng là cây, gỗ) ở trên nước, tức thuyền ở trên nước, nhờ thuyền mà qua sông ñược. Nghĩa bóng là nhờ người có tài mà làm nên việc lớn. ðại Tượng truyện bàn rộng ra, khuyên sau khi giải tán rồi lại nên nghĩ tới việc nhóm họp lại, mà muốn nhóm họp, thống nhất nhân tâm thì nên ñặt lễ tế Thượng ñế, tế Tổ tiên. Hào từ. 1. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀ Sơ lục: Dụng chứng, mã tráng, cát. Dịch: Hào 1, âm: Dùng con ngựa mạnh ñể cứu vớt, tốt. Giảng: Ở ñầu thời ly tán, còn có thể gom lại ñược; hào này âm nhu, kém tài, không ñủ sức, nhưng trên có hào 2 dương cương ñắc trung, ỷ thác vào ñược, như ñi ñường xa có con ngựa khỏe, cho nên tốt. 2. ䷀䷀: ䷀,䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Cửu nhị: Hoán, bôn kì kỉ, hối vong. Dịch: Hào 2, dương: Lúc ly tán, nên ñựa vào hào 1 làm ghế ngồi thì hối hận mất ñi. Giảng : Thời này là thời ly tán rồi, dễ có việc ăn năn; hào này dương cương ñã giúp ñựơc cho hào 1, bây giờ nên dựa vào 1 làm ghế ngồi, ñỡ ñần nhau thì khỏi phải hối hận. 3. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Lục tam: Hoán kì cung, vô hối. Dịch: Hào 3, âm: ñánh tan lòng riêng tây của mình ñi thì không hối hận. Giảng: Hào này âm nhu, bất trung ,bất chính, là người có lòng vị kỉ, nhưng ở vị dương lại ñược hào trên cùng chính ứng với nó, mà có lòng lo việc ñời (vì là dương cương); nếu 3 bỏ tính vị kỉ ñi, lo gánh việc ñời với hào trên cùng, thì sẽ không hối hận. 4. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Lục tứ: hoán kì quần, nguyên cát. Hoán kì khâu, phỉ di sở tư. Dịch: Hào 4 âm: Giải tán bè phái của mình ñi, rất tốt. Vì như vậy là giải tán cái nhỏ ñể
tập hợp cái lớn lại thành gò ñống; ñiều ñó người thường không thể nghĩ tới ñược. Giảng: Hào này âm nhu, thuận, giúp ñỡ hào 5 vừa cương vừa ñắc trung, như vị ñại thần giúp một minh quân, mà biết giải tán bè phái của mình ñi (sở di nói vậy vì hào 1 ở dưới không ứng viện với 4, cũng như 4 không còn bè phái), ñể ñoàn kết, tập hợp cả quốc dân mà cùng lo cứu nước; như vậy là giải tán cái nhỏ ñể gom cái lớn lại thành gò ñống, rất tốt. Người thường không hiểu ñược lẽ ñó mà chê sao lại giải tán ñảng của mình. Muốn vậy phải là người ñắc chính (âm ở vị âm) , và ñắc trung, cương cường như hào 5. 5. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Cửu ngũ: Hoán hãn kì ñại hiệu, hoán vương cư,vô cữu. Dịch: Hào 5, dương: Ban bố hiệu lệnh lớn khắp nước như mồ hôi phát ra ở khắp thân thể, phát hết kho lẫm của vua ñể chu cấp cho dân, không có lỗi. Giảng: năm chữ “Hoán hãn kì ñại hiệu” tối nghĩa. Chu Hi giảng là hủy bỏ các hiệu lệnh trước ñi, những hiệu lệnh ñó như mồ hôi, chảy ra mà không trở lại”. Chúng tôi theo Phan Bội Châu mà dịch như trên là ban bố hiệu lệnh ñi khắp nơi. J Legge và R. WilheLm cũng hiểu như vậy, nhưng giảng là những hiệu lệnh ñó cứu nguy ñược cho dân như người bị bệnh mà phát tán, làm cho mồ hôi toát ra vậy. Ba chữ sau: “Hoán vương cư” nghĩa dễ hiểu: vua nên tán tài ñể tụ dân, cũng như hào 4, giải tán bè phái ñể tụ dân, ñều là chính sách tốt ở thời ly tán cả. 6. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Thượng cửu: hoán kỳ huyết khử, ñịch xuất, vô cữu. Dịch: Hào trên cùng, dương: Tan (trừ) ñược máu )vết thương cũ), thoát khỏi kinh sợ (chữ [䷀ ] ở ñây nên ñổi làm chữ dịch [䷀] là kinh sợ), không có lỗi. Giảng: hào này ở cuối thời ly tán, sắp hết xấu; nó có tài (dương cương), lại ñược hào 3 ứng viện, cho nên nó thành công, trừ ñược vết thương ly tán và thoát khỏi cảnh lo sợ. * Phan Bội Châu so sánh quẻ này với quẻ Tụy, ñại ý như sau: Tụy và Hoán là hai thời trái ngược nhau, một thời nhóm họp một thời lìa tan, nhưng thời nào cũng hanh thông ñược cả, miễn là biết hành ñộng hợp lúc và có lòng chí thành:
Thoán từ hai quẻ ñều có 4 chữ: “Vua tới Thái miếu”, nghĩa là phải chí thành như nhà vua khi vào tế ở Thái miếu. Nhưng hai quẻ khác nhau ở chỗ. Tụy có 4 chữ: “lợi kiến ñại nhân”, Hoán có 4 chữ: “Lợi thiệp ñại xuyên” vì ở thời Tụy, thuận cảnh, chỉ cần có người tài ñức là làm nên việc còn ở thời Hoán, nghịch cảnh, phải có tài ñức mà lại phải mạo hiểm nữa. ðó là thâm ý của cổ nhân. Sáu hào quẻ Hoán ý nghĩa rất phân minh: hào 1, còn mong cứu chữa ñược; hào 2 ly tán ñã nhiều rồi, chưa cứu ñược; hào 3 có thể bắt tay làm việc, muốn vậy phải bỏ lòng vị kỷ ñi; hào 4, phải giải tán bè phái ñể ñoàn kết toàn dân; hào 5 phải ra hiệu lệnh mới, ban phát của riêng, hào 6 thì thành công. Quan trọng nhất là lời khuyên hào 4 và 5.
60. QUẺ THỦY TRẠCH TIẾT (||::|:) Trên là Khảm (nước), dưới là ðoài (chằm) ䷀
Không thể ñể cho ly tán hoài ñược, tất phải chặn bắt lại, tiết chế lại, cho nên sau quẻ Hoán tới quẻ Tiết. Thoán từ: ䷀: ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Tiết : Hanh. Khổ tiết bất khả trinh. Dịch: Tiết chế thì hanh thông. Nhưng tiết tiết chế ñến mức cực khổ thì không ai chịu ñược lâu. Giảng: Theo tượng quẻ, trên chằm có nước; bờ chằm hạn chế số nước chứa trong chằm, cho nên ñặt tên là quẻ Tiết. Cái gì cũng vừa phải thì mới tốt, thái quá cũng như bất cập ñều xấu cả. Quẻ này có ba hào cương, ba hào nhu, không bên nào quá; lại thêm hào 2 và hào 5 ñều là dương cương mà ñắc trung, như vậy là xử sự ñươc trúng tiết, cho nên việc gì cũng hanh thông. Nhưng tiết chế qúa, bắt người ta khổ cực thì không ai chịu ñược lâu, như vậy không còn hanh thông nữa. Thoán truyện khuyên nhà cầm quyền nên theo luật tiết chế của trời ñất: bốn mùa thay ñổi, nắng mưa, nóng lạnh ñều có chừng mực, mà trị dân: hạn chế lòng ham muốn, tính xa xỉ của con người, bắt dân làm việc vừa sức thôi, như vậy không tốn của cải, không hại dân (tiết dĩ chế ñộ, bất thương tài, bật hại dân). Lời ñó giống lời khuyên trong Luận ngữ: “Tiết dụng nhi ái dân” (dè dặt trong việc tiêu dùng mà yên dân). ðại tượng truyện khuyên người quân tử (quân tử ở ñây trỏ hạng người trị dân) ñặt ra số, ñộ, nghĩa là hạn ñịnh một chừng mực nào ñó trong sự làm việc và hưởng thụ của dân, tùy
ñạo ñức, tài nghệ của mỗi người. (Quân tử, dĩ chế số ñộ, nghị ñức hạnh). Như vậy là ðại tượng truyện ñã cho chữ tiết một tác dụng rất lớn: tiết chế có nghĩa gần như kế hoạch hoá ngày nay và có mục ñích thi hành sự công bằng trong xã hội, như lời ðại tượng truyện quẻ Khiêm (xứng vật bình thí: cho sự vật ñược cân xứng, quân bình). Hào từ: 1. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ sơ cửu: Bất xuất hội ñình, vô cữu. Dịch: Hào 1, dương: không ra khỏi sân ngõ, không có lỗi. Giảng: Hào này dùng chữ tiết với nghĩa tự mình tiết chế mình, tức dè dặt. Ở với tời Tiết chế, làm việc gì cũng phải ñúng mức (trung tiết) mới tốt. Hào, 1 dương cương , ñắc chính, ở ñầu thời Tiết chế, biết thận trọng, không ra khỏi sân ngõ, vì biết là thời chưa thông, hãy còn tắc, như vậy là ñúng với ñạo tiết chế, không có lỗi. Hai chữ “hộ ñình chúng tôi dịch theo nghĩa “ngoại chi ñình” của Chu Hi. J legge dịch là không ra khỏi cái sân ở ngoài cái cửa (door): R. Wilhelm dịch là không ra khỏi cái sân và cái cửa (door). 2. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀ Cửu nhị: Bất xuất môn ñình, hung. Dịch: Hào 2, dương: không ra khỏi cái sân ở trong cửa, xấu. Giảng: Hào này ñáng lẽ ra giúp việc ñược, vì thời ñã khác thời của hào 1 ñã thông rồi không tắc nữa mà lại ñược hào 5 ở trên cũng dương như mình giúp sức cho; vậy mà ñóng cửa không ra cũng như 1, hành vi ñó xấu (hung). Chữ môn J.Legge và R Wilhelm ñều dịch là gate, cửa ngõ, tức cửa ở ngoài cùng. Từ Hải chỉ giảng: cửa có một cánh gọi là hộ, hai cánh gọi là môn, tối không biêt cái nào là cửa ngõ, cái nào là cửa nhà. Phan Bội Châu không phân biệt thế nào là môn, là hộ, dịch là cửa hết. Ðiểm ñó không quan trọng; chỉ cần hiểu ñại khái là không ra khỏi nhà, không ñi ñâu. 3. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀,䷀䷀䷀ Lục tam: Bất tiết nhược, tất ta nhược, vô cữu. Dịch: Hào 3, âm: không dè dặt (tự tiết chế mình) mà phải than vãn, không ñổ lỗi cho ai ñược.
Giảng: Âm nhu, bất trung bất chính, lại cưỡi lên hai hào dương, mà muốn tiến tới cõi nguy hiểm (quẻ Khảm ở trên), như vậy là không biết dè dặt, tự chế, rước vạ vào thân, còn ñổ lỗi cho ai ñược nữa. 4. ䷀䷀䷀䷀䷀,䷀䷀ Lục tứ: An tiết, hanh. Dịch: Hào 4, âm: Vui vẻ tự tiết chế (không miễn cưỡng) hanh thông. Giảng: Nhu thuận, ñắc chính, vâng theo hào 5, thực tâm dè dặt, tự tiết chế ñúng thời, cho nên hanh thông. 5. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Cửu ngũ: Cam tiết, cát. Vãng hữu thượng. Dịch: Hào 5, dương: Tiết chế mà vui vẻ (cho là ngon ngọt) thì tốt. Cứ thế mà tiến hành thì ñược người ta trọng, khen. Giảng: Hào này ở vị chí tôn, làm chủ quẻ Tiết, có ñủ các ñức dương cương trung chính tự tiết chế một cách vui vẻ, thiên hạ noi gương mà vui vẻ tiết chế, cho nên tốt; và cứ thế mà tiến hành thì có công lớn, ñáng khen. 6. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Thượng lục: Khổ tiết, trinh hung. Hối vong. Dịch: Hào trên cùng, âm: Tiết chế mà tới mức cực khổ, nếu cứ giữ mãi (trinh) thôi ñó thì xấu. Nếu biết hối hận, bớt thái quá ñi thì hết xấu. Giảng: Hào này trái với hào trên, vì ở trên cùng quẻ Tiết, có nghĩa là tiết chế thái quá, tới cực khổ, không ai chịu ñược hoài như vậy. Hai chữ “hối vong” ở ñây không có nghĩa thường dùng là hối hận tiêu tan ñi, mà có nghĩa là nếu hối hận thì cái xấu (hung) sẽ tiêu tan ñi. Sau một cuộc ly tán, phong tục suy ñồi, kinh tế cùng quẩn, cho nên phải tiết dục, tiết chế nhu cầu. Nhưng tiết chế một cách vừa phải thôi (không nên thái quá) mà hợp thời thì mới tốt. Chúng ta nhận thấy 6 hào chia làm 3 cặp: 1 và 2 liền nhau mà 1 tốt, 2 xấu; 3 với 4 liền nhau mà 3 xấu, 4 tốt; 5 và 6 liền nhau mà 5 tốt 6 xấu; chỉ do lẽ hoặc hợp thời hay không, ñắc trung, ñắc chính hay không.
61. QUẺ PHONG TRẠCH TRUNG PHU (||::||) Trên là Tốn (gió), dưới là ðoài (chằm)
ðã ñịnh tiết chế thì người trên phải giữ ñức tín ñể người dưới tin theo, cho nên sau quẻ Tiết tới quẻ Trung phu. Trung phu là có ñức tin (phu) ở trong (trung) lòng. Thoán từ: ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Trung phu: ðồn ngư cát, lợi thiệp ñại xuyên, lợi trinh. Dịch: trong lòng có ñức tin tới cảm ñược heo và cá, tốt như vậy thì lội qua sông lớn ñược, giữ ñạo chính thì lợi. Giảng: quẻ này ở giữa có hai hào âm (hai nét ñứt), như trong lòng trống rỗng (hư tâm) không có tư dục, tư ý; còn 4 hào dương là nét liền, ñặc, thực (trái với hư), mà hào 2 và hào 5 lại ñắc trung (ở giữa nội và ngoại quái), vậy là có ñức trung thực. Do ñó mà ñặt tên quẻ là Trung phu. Theo nghĩa thì trên là Tốn, thuận với người dưới; dưới là ðoài, phục tòng người trên; như vậy là cảm hoá ñược dân. Lòng chí thành cảm ñược những vật ngu, không biết gì như heo và cá. Lấy lòng chí thành, hư tâm mà ứng phó với nguy hiểm thì vượt ñược hết, như qua sông lớn mà ngồi chiếc thuyền trống không (hư chu), không chở gì cả, thật là an toàn. Phải giữ chính ñạo mới tốt. ðại Tượng truyện giảng: gió ở trên, chằm ở dưới, là gió (làm ) ñộng ñược nước như lòng thành thực cảm ñộng ñược người. Nên tuy lòng trung thành mà xử việc thiên hạ; như xử tội thì sét ñi xét lại, tìm cách cứu tội nhân, tha cho tội chết. Hào từ: 1.
䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Sơ cửu: Ngu cát, hữu tha, bất yến. Dịch: Hào 1, dương: liệu tính cho chắc chắn rồi mới tin thì tốt; có lòng nghĩ khác thì không yên. Giảng: Hào này mới vào thời Trung phu, tuy ứng với hào 4, âm nhu, ñắc chính là người ñáng tin, nhương bước ñầu, phải xét cho kỹ lưỡng xem 4 có ñáng tin không, khi ñã tin rồi thì ñừng ñổi chí hướng, lòng phải ñịnh rồi mới tĩnh mà yên ñược. 2. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Cửu nhị: Minh hạc tại âm, kỳ tử hoạ chi; Ngã hữu hảo tước, ngô dữ nhĩ mĩ chi. Dịch: Hào 2, dương: Như con hạc mẹ gáy ở bóng râm, con con nó hoạ lại; lại như tôi có chén rượu ngon, tôi cùng anh chia nhau. Giảng: Hào này ứng với hào 5 ở trên, cả hai ñều có ñức dương cương , lại ñắc trung ñều có lòng thành thực, ñều là những hào quan trọng trong quẻ Trung phu; hai bên cảm ứng, tương ñắc với nhau như hạc mẹ gáy mà hạc con hoạ lại, hoặc như một người có chén rượu ngon mà chia với bạn. Theo Hệ từ thượng truyện, Chương VIII, số 5, Khổng tử giải thích ý nghĩa hào này như sau: “Người quân tử ở trong nhà mà nói ra, nếu lời nói hay thì người ngoài nghìn dặm cũng hưởng ứng, huống chi là người ở gần; . . hành vi từ gần phát ra thì ảnh hưởng hiện ngay ở xa . . như vậy chẳng nên thận trọng lắm ư?” Khổng tử ñã hiểu rộng “tiếng gáy của con hạc” là lời nói hay; và “chén rượu ngon’ là hành vi ñẹp, mà khuyên chúng ta phải thận trọng về ngôn, hành. 3. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Lục tam: ðắc dịch, hoặc cổ, hoặc bãi, hoặc khấp, hoặc ca. Dịch: Hào 3, âm: gặp ñược bạn (ñịch) lúc thì ñánh trống vui múa, lúc thì chán nản mà ngừng, lúc thì khóc, lúc thì hát. Giảng: Hào này âm nhu bất chính, bất trung, ứng với hào ở trên cùng, dương cương mà bất trung, bất chính, như hai người ăn ở với nhau mà không thành thực, tính tình thay ñổi
luôn luôn, vui ñó rồi khóc ñó “Hoặc cổ hoặc bãi”, (có người hiểu là: lúc thì cổ võ, lúc thì bỏ ñi). 4. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Lục tứ: Nguyệt cơ vọng, mã thất vong, vô cữu. Dịch: Hào 4, âm: Trăng mười bốn (gần tới rằm), con người bỏ bạn mà tiến lên, không lỗi. Giảng : Hào này ñắc chính, thân cận với hào 5, ñược vua tín nhiệm sự thịnh vượng ñã gần tới tuyệt ñỉnh rồi, như trăng mười bốn gần ñến ngày rằm. Nó ứng với hào 1, hai bên cặp kè nhau như cặp ngựa, nhưng nó biết phục tòng ñạo lý, nên sau bỏ 1, ñể chuyên nhất với 5, như vậy không có tội lỗi gì. 5. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Cửu ngũ: Hữu phu luyến như, vô cữu. Dịch: Hào 5, dương: có lòng chí thành ràng buộc, không lỗi. Giảng: Như trên ñã nói, hào này ở ngôi chí tôn, có ñủ ñức trung chính, thành tín buộc ñược lòng thiên hạ. 6. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Thượng cửu: Hàn âm ñăng vu thiên, trinh hung. Dịch: Hào trên cùng, dương: tiếng gà lên tận trời, dù có chính ñáng cũng xấu. Giảng: Hào này dương cương, không ñắc trung lại ở vào thời thành tín ñã cùng cực, ñức tin ñã suy, vậy là có danh mà không có thực. Lại thêm không biết biến thông, muốn cố giữ ñức tín (vì có tính dương cương, cho nên ví với con gà không là loài bay cao ñược mà muốn lên tới trời. Vậy lòng thành tín vẫn là tốt, nhưng phải ñừng thái quá mà biết biến thông, Phan Bội Châu nhắc truyện ngụ ngôn anh chàng họ Vĩ (có sách nói là họ Vi) thời Xuân Thu hẹn với một người con gái ở dưới cầu; người ñó không tới, nước lên cao, anh ta cứ ôm cột cầu chịu chêt. Tín như vậy là ngu, không biết biến thông.
62. QUẺ LÔI SƠN TIỂU QUÁ ( ::||::) Trên là Chấn (sấm), dưới là Cấn (núi) ䷀
Tin (Trung phu) mà làm ngay, không xét ñều tin ñó phải hay không , thì có thể mắc lầm lỗi, cho nên sau quẻ Trung phu tới quẻ Tiểu quá. Quá có hai nghĩa: lỗi; ra ngoài cái mức vừa phải thoán từ dưới ñây dùng nghĩa sau. Thoán từ: ䷀䷀: ䷀, ䷀䷀. ䷀䷀䷀, ䷀䷀ ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Tiểu quá: Hanh, lợi trinh. Khả tiểu sự, bất khả ñại sự. Phi ñiểu di chi âm, bất nghi thượng, nghi hạ, ñại cát. Dịch: Cái nhỏ nhiều: Hanh thông hợp ñạo chính thì lợi. Có thể làm việc nhỏ, không thể làm việc lớn. Con chim bay mà ñể tiếng kêu lại, không nên lên cao mà nên xuống thấp. Người quân tử biết ñược như vậy thì tốt. Giảng: Quẻ này trái với quẻ ðại quá số 28. ñại quá có 4 hào dương ở giữa, 2 hào âm ở dưới cùng và trên cùng, như vậy dương nhiều hơn âm, mà dương có nghĩa là lớn, âm là nhỏ, cho nên ðại quá có nghĩa là cái lớn (dương) nhiều hơn. Tiểu quá có 2 hào dương ở giữa, 4 hào âm ở trên và dưới, như vậy là âm – tức cái nhỏ - nhiều hơn dương tức cái lớn; cho nên ñặt tên là Tiểu quá. Tiểu quá là cái nhỏ nhiều hơn; nhưng cũng có nghĩa là quá chút ít. Bình thường thì vừa phải là hay. Nhưng cũng có khi quá một chút lại hay, chẳng hạn trong nhà, chồng tiêu pha nhiều quá, vợ chắt bóp một chút ñể ñược trung bình; hoặc khi thiên về bên tả quá, muốn lấy lại mức trung thì lại nên thiên về bên hữu một chút. Nhưng việc gì cũng phải hợp lẽ, hợp thời, hợp ñạo chính thì mới ñược. ðó là ý nghĩa câu ñầu. Câu thứ hai” “Chỉ nên “quá” trong việc nhỏ, không nên “quá trong việc lớn; vì việc nhỏ,
lỡ có quá một chút, hậu quả không tai hại, còn việc lớn mà lỡ quá một chút, một li có thể ñi một dặm hậu quả rât nặng nề, như việc nước, lỗi lầm một chút có thể gây chiến tranh hoặc sự suy sụp về kinh tế. . . . Thoán truyện giảng: Các hào dương (lớn) ñều không ñắc trung, là quân tử nhất thời, không làm việc lớn ñược. Câu thứ ba tối nghĩa, không hiểu sao lại dùng tượng con chim bay ở ñây. Mỗi nhà giải thích một khác: Chu Hi bảo “trong thực, ngoài hư như con chim bay”, có lẽ vì cho hai hào âm ở dưới như hai chân chim, hai hào âm ở trên như hai cánh chim xòe ra? Còn về ý nghĩa thì có người giảng: người quân tử ở thời Tiểu quá nên khiêm tốn, không nên có tiếng tăm lớn, chỉ nên như tiếng chim kêu khi bay, thoáng qua mà thôi; mà cũng không nên ở ngôi cao, như con chim không nên bay lên cao. Hai chữ “ñại cát”, các sách ñều dịch là rất tốt; Phan Bội Châu dịch là tốt cho người quân tử, nếu ñừng có tiếng tăm, ñừng ở ngôi cao “ðại” ñó trỏ người quân tử. ðại Tượng truyện giản: Chấn ở trên Cấn là tiếng sấm ở trên núi, bị nghẹt vì núi mà thu hẹp lại, nên gọi là Tiểu quá. Người quân tử ở thời này chỉ nên làm quá trong việc nhỏ, như có thể quá cung kính, quá thương cảm trong việc ma chay, quá tiết kiệm. Hào từ: 1 ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Sơ lục: Phi ñiểu dĩ hung. Dịch: Hào 1, âm: Chim (nên nấp mà lại) bay, nên xấu. Giảng: Hào này âm nhu, bất tài, ñược hào 4, dương; giúp, lại ở thời “hơi quá” (Tiểu quá), nên hăng hái muốn làm việc quá, e mắc vạ, cho nên xấu. Chỉ nên làm chim nấp, ñừng làm chim bay. 2. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀. ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Lục nhị: Quá kì tổ, ngộ kì tỉ, bất cập kì quân. Ngộ kì thần ,vô cữu. Dịch: Hào 2, âm: Vượt qua ông mà gặp bà; không ñược gặp vua thì nên giữ phận bề tôi, như vậy không lỗi. Giảng: Hào nay nhu thuận, trung chính ở vào thời Tiểu qua,1 có quá một chút mà không
lỗi. Nó là âm ñáng lẽ cầu dương mà nó lại vượt hai hào dương (3 và 4 ) ñể gặp (ứng với 5) nghĩa là gặp âm nữa, cho nên Hào từ nói là vượt ông mà gặp bà. Hào từ khuyên hào này ở thấp, là phận làm tôi, không gặp ñược vua thì cứ giữ phận bề tôi (ñứng vào hàng những bề tôi khác) . Hào này tối nghĩa, chúng tôi dịch theo Phan Bội Châu, Chu Hi giảng là: không gặp ñược vua thì gặp bề tôi, như vậy là giữ ñược trung, chính, tuy hơi quá (vì muốn gặp vua) mà không lỗi (sau gặp bề tôi). Cả hai cách giảng ñều không xuôi. 3. ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀ Cửu tam: Phất quá phòng chi, tòng hoặc tường chi, hung. Dịch: Hào 3, dương: Chẳng quá phòng bị (tiểu nhân) thì rồi sẽ bị chúng làm hại ñấy. Giảng: Thời Tiểu qua; tiểu nhân nhiều hơn quân tử, nên ñề phòng quá cẩn thận thì tốt. Hào này dương cương ñắc chính là quân tử, nhưng vì quá cương (dương ở vị dương), tự thị, không ñề phòng cẩn thận nên bị vạ. Hào này xấu nhất trong quẻ vì bị 2 hào âm ở trên ép xuống, 2 hào âm ở dưới thúc lên, chỉ có mỗi hào 4 là bạn, mà chẳng giúp ñược gì. 4. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀; ䷀䷀䷀䷀䷀ Cửu tứ: vô cữu, phất quá ngộ chi, vãng lệ, tất giới; vật dụng vĩnh trinh. Dịch: Hào 4, dương: không lỗi vì không quá dương mà vừa ñúng với ñạo lý thời Tiểu quá; nếu tiến tới thì nguy, nên răn về ñiều ñó, ñừng cố giữ ñức cương của mình, mà nên biến thông. Giảng: hoàn cảnh hào này y hệt hào 3; cũng bị 2 hào âm ép ở trên, 2 hào âm thúc ở dưới, và cũng ở chỗ chưa dứt ñược với nội quái, chưa lên hẳn ñược ngoại quái, ñáng lẽ cũng xấu, nhưng nhờ 4 tuy dương mà ở vị âm, như vậy là hơi biết mềm dẻo, không quá cương như 3, ñúng với ñạo lý thời Tiểu quá, chi nên không có lỗi. Tuy nhiên phải nhớ ñừng tiến lên mà theo hai hào âm, như vậy là quá nhu mất, sẽ nguy; mà cũng ñừng cố chấp giữ tính dương cương của mình, mà nên biến thông. 5. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀; ䷀䷀,䷀䷀䷀䷀䷀ Lục ngũ: Mật vân bất vũ, tự ngã tây giao; Công dặc, thủ bỉ tại huyệt.
Dịch: Hào 5, âm: mây kịt mà không mưa ở cõi tây của ta, công bắn mà bắt lấy nó ở hang. Giảng: Âm dương tiếp xúc với nhau thì mới thành mua, nay âm lên quá cao rồi (hào 5), dương ở dưới, âm dương bất hoà, có cái tượng mây kịt mà không mưa ở cõi tây của ta (như thoán từ quẻ Tiểu súc số 9), ñại ý là không làm ñược gì cả; vì là âm nhu, bất tài lại ở vào thời âm nhiều quá. Chỉ có một cách là xuống tìm hào 2, cũng âm, mà làm bạn. Chữ “cộng” (ông) ở ñây trỏ hào 5, “bỉ” (nó) trỏ hào 2; hào 2 ở vị âm, tối tăm cho nên ví với cái hang. 6. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀. ䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Thượng lục: phất ngộ quá chi, phi ñiểu li chi. Hung, thị vị tai sảnh. Dịch: Hào trên cùng, âm: không ñúng với ñạo mà lại sai quá, như cánh chim bay cao quá, xa quá, sợ bị tai vạ. Giảng: Hào này âm nhu, mà biến ñộng vì ở ngoại quái Chấn (ñộng), lại ở vào cuối thời Tiểu quá,1 là thái quá, cho nên bảo là sai ñạo quá; có cái tượng con chim bay cao quá, xa quá rồi; khó kéo lại ñược mà còn sợ bị tai vạ nữa. Hào 6 này âm là tiểu nhân, tiểu nhân mà vượt lên trên quân tử (dương hào 4), cho nên răn là sẽ bị tai hoạ. Quẻ này khuyên quân tử ở vào thời tiểu nhân quá nhiều thì ñừng nên quá cương như hào 3, mà nên mềm mỏng một chút, biến thông như hào 4.
63. QUẺ THỦY HỎA KÍ TẾ (|:|:|:) Trên là Khảm (nước), dưới là ly (lửa) ䷀
Quá là hơn, tài ñức có chỗ nào hơn người trong một việc gì ñó thì làm nên việc ấy, cho nên sau quẻ Tiểu quá tởi quẻ Kí tế. Tế là vượt qua sông, là nên; kí tế là ñã vượt qua, ñã nên, ñã thành. Thoán từ. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Kí tế: Hanh tiểu, lợi trinh. Sơ cát, chung loạn. Dịch: ñã xong: Hanh thông, nếu làm nốt các việc nhỏ, cố giữ ñược những việc ñã thành rồi thì mới lợi. Mới ñầu tốt, cuối cùng thì loạn (nát bét). Giảng: Trong thoán từ này, hai chữ ‘Hanh tiểu”, Chu Hi ngờ là “tiểu hanh” mới ñúng; tiểu hanh nghĩa là việc nhỏ, ñược hanh thông. Chúng tôi cho cách hiểu của Phan Bội Châu (theo Thoán truyện) là ñúng hơn, nên dịch như trên. Quẻ này trên là nước, dưới là lửa. Lửa có tính bốc lên mà ở dưới nước , nước thì chảy xuống, thế là nước với lửa giao với nhau, giúp nhau mà thành công. Cũng như nồi nước ñể ở trên bếp lửa, lửa bốc lên mà nước mới nóng, mới sôi ñược. Lại xét sáu hào trong 1 : hào dương nào cũng ở vị dương hào âm nào cũng ở vị âm; mà hào nào cũng có ứng viện: 1 dương có 4 âm ứng; 2, âm có 5 dương, ứng; 3, dương , có 6 âm ứng; ñâu ñó tốt ñẹp cả, mọi việc xong xuôi, thế là hanh thông. Ở vào thời Kí tế, việc lớn ñã xong, còn những việc nhỏ cũng phải làm cho xong nữa, thì mới thật là hoàn thành. Hoàn thành rồi lại phải cố giữ ñược sự nghiệp; nếu không thì chỉ tốt lúc ñầu thôi mà rốt cuộc sẽ nát bét. Nghĩa lúc trị phải lo trước tới lúc loạn. Thoán truyện giảng mới ñầu tốt vì hào 2 ở nội quái có ñức nhu thuận mà ñắc trung; và rốt
cuộc sẽ loạn vì ngừng không tiến nữa, không ñề phòng nữa (chung chỉ tắc loạn). ðại Tượng truyện cũng căn dặn phải phòng trước lúc loạn, lúc suy. Hào từ. 1. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Sơ cửu: duê kì luân, nhu kì vĩ, vô cữu. Dịch: Hào 1, dương: kéo lết bánh xe (chậm lại), làm ướt cái ñuôi thì không có lỗi. Giảng: hào này là dương, có tài, ở trong nội quái Ly (lửa) có tính nóng nảy, lại ở ñầu quẻ Kí tế, có chí cầu tiến quá hăng. Nên hào từ khuyên phải thận trọng, thủng thẳng (kéo lết bánh xe lại), chưa qua sông ñược ñâu (như con chồn ướt cái ñuôi, không lội ñược), như vậy mới khỏi có lỗi . 2. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Lục nhị: Phụ táng kỳ phất, vật trục, thất nhật ñắc. Dịch : Hào 2, âm: Như người ñàn bà ñánh mất cái màn xe, ñừng ñuổi theo mà lấy lại cứ ñợi bảy ngày sẽ ñược. Giảng: Hào này ở giữa nội quái Ly, có ñức văn minh, trung chính, có thể thực hiện ñược chí mình. Nó ứng với hào 5 dương cương, trung chính, ở ñịa vị chí tốn; nhưng ở thời Kí tế, ñã xong việc, nên 5 không ñoái hoài tới 2, thành thử 2 như người ñàn bà có xe ñể ñi. Mà ñánh mất cái màn che bốn mặt xe, không ñi ñược. Tuy nhiên vì 2 trung chính mà ñạo trung, chính không bị bỏ lâu bao giờ, nên ñừng mất công theo ñuổi, cứ ñợi rồi tự nhiên sẽ ñược như ý. 3. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀,䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Cửu tam: Cao tôn phạt quỉ Phương tam niên, khắc chi. Tiểu nhân vật dụng. Dịch : Hào 3, dương: Vua Cao Tôn ñánh nước Quỉ Phương, ba năm mới ñược, ñừng dùng kẻ tiểu nhân. Giảng: Hào này là dương ở vị dương, nên quá cương cường, hoá ra khinh suất, phải thận trong như vua Cao Tôn, tức Vũ ñinh (1324-1264) nhà Ân, khi ñánh một rợ nhỏ là quỉ Phương mà cũng mất ba năm mới ñược. ðừng dùng kẻ tiểu nhân là lời khuyên chung, chứ không phải chỉ khuyên riêng hào 3 này.
4. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Lục tứ: chu hữu y như, chung nhật giới. Dịch : Hào 4, âm: Thuyền bị nước vào, có giẻ ñể bít lỗ, phải răn sợ suốt ngày. Giảng: ðã bắt ñầu lên ngoại quái Khảm, nguy hiểm, phải phòng bị cẩn thận, như người ngồi chiếc thuyền bị nước vào, phải có giẻ ñể bít lỗ. Hào này âm nhu, ở vị âm, ñắc chính, là người thận trọng biết lo sợ. 5. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Cửu ngũ: ðông lân sát ngưu, bất như tây lân chi thược tế, thực thụ kì phúc. Dịch: Hào 5, dương: Hàng xóm bên ñông mổ bò (làm tế lễ lớn) mà thực tế không hưởng ñược phúc bằng hàng xóm bên tây chỉ tế lễ sơ sài. Giảng: Hàng xóm bên ñông là hào 5, bên tây là hào 2. Cả hai hào ñều ñắc trung, ñắc chính, lòng chí thành ngang nhau; 5 ở ñịa vị chí tôn làm lễ lớn, nhưng ñược hưởng phúc thì 2 lại hơn 5, chỉ vì 2 gặp thời hơn; 2 ở vào ñoạn ñầu Kí tế sức tiến còn mạnh, tương lai còn nhiều; 5 ở vào gần cuối Kí tế, lại ở giữa quẻ Khảm (hiểm), tiến tới mức chót rồi, sắp nguy, thịnh cực thì phải suy. 6. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀ Thượng lục: Nhu kì thủ, lệ. Dịch: Hào trên cùng, âm: Ướt cái ñầu, nguy. Giảng: tiểu nhân bất tài (hào này là âm) ở thời cuối cùng của Kí tê, lại ở trên hết quẻ khảm, càng nguy nữa, như một người lội qua sông, nước ngập cả ñầu. * Kí tế vốn là một quẻ tốt, nhưng chỉ ba hào ñầu là khá tốt, còn ba hào sau thì càng tiến lên càng xấu: hào 5, kém phúc hào 2, mà hào trên cùng (ướt ñầu) so với hào 1 (ướt ñuôi) còn xấu hơn nhiều. Vẫn là lời khuyên gặp thời thịnh phải cẩn thận, ñề phòng lúc suy.
64. QUẺ HỎA THỦY VỊ TẾ ( :|:|:|) Trên là Ly (lửa), dưới là Khảm (nước) ䷀
Kí tế là qua sông rồi, cũng rồi, nhưng theo luật thiên nhiên, không có lẽ nào hết hẳn ñược, hết mùa này ñến mùa khác, hết thời này ñến thời khác, hết lớp này ñến lớp khác, sinh sinh hoá hoá hoài, cứ biến dịch vô cùng, cho nên tuy xong rồi nhưng vẫn là chưa hết, chưa cùng, do ñó sau quẻ Kí tế tới quẻ Vị tế: chưa qua sông, chưa xong, chưa hết. Thoán từ: ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀ Vị tế: Hanh. Tiểu hồ ngật tế, nhu kì vĩ, vô du lợi. Dịch: chưa xong, chưa cùng: ñược hanh thông. Con chồn nhỏ sửa soạn vượt qua sông mà ñã ướt cái ñuôi, không qua ñược, không có gì lợi cả. Giảng: Quẻ này trái hẳn quẻ trên: lửa ở trên nước, nước và lửa không giao nhau, không giúp ñược nhau; cả 5 hào ñều ở trái ngôi cả; dương ở vị âm, mà âm ở vị dương, cho nên gọi là vị tế: chưa xong. Vị tế chứ không phải là bất tế, chưa qua sông ñược chứ không phải là không qua ñược, sẽ có thời qua ñược, lúc ñó sẽ hanh thông. Thời ñó là thời của hào 5, có ñức nhu trung, biết thận trọng mà ở giữa quẻ Ly (thời văn minh). Vả lại tuy 5 hào ñều trái ngôi, nhưng ứng viện nhau cương nhu giúp nhau mà nên việc: thêm một lẽ hanh thông nữa. Thoán từ khuyên ñừng nên như con chồn con, nóng nảy hấp tấp, mới sửa soạn qua sông mà ñã làm ướt cái ñuôi, không qua ñược nữa, không làm ñược việc gì lợi cả, không tiếp tục ñược ñến cùng. ðại tượng khuyên phải xem xét kỹ càng mà ñặt người, vật vào chỗ thích ñáng, thì mới nên việc, ñừng ñặt lửa ở trên nước chẳng hạn như quẻ này.
Hào từ: 1. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀ Sơ lục: nhu kì vĩ, lận. Dịch: Hào 1, âm: ñể ướt cái ñuôi, ñáng ân hận. Giảng: Âm nhu, tài kém, ở vào ñầu thời Vị tế, mà lại bước chân vào chỗ hiểm (khảm), như con chồn sắp sửa qua sông mà ñã làm ướt cái ñuôi, không biết tính trước phải ân hận. 2. ䷀䷀: ䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀ Cửu nhị: Duệ kì luân, trinh cát. Dịch: Hào 2, dương: kéo lết bánh xe, giữ ñạo trung chính thì tốt. Giảng: dương cương là có tài, ở vị âm là bất chính, thấy hào 5 ở ngôi tôn, ứng với mình là âm nhu, có ý muốn lấn lướt 5, như vậy sẽ hỏng việc, cho nên hào từ khuyên nên giảm tính cương của mình ñi (như kéo lết bánh xe, hãm bớt lại) và giữ ñạo trung của mình (hào 2 ñắc trung) thì tốt, vì hễ trung thì có thể chính ñược. 3. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀ Lục tam: Vị tế: chinh hung, lợi thiệp ñại xuyên. Dịch: Hào 3, âm: chưa thành ñâu, nếu cứ tiến hành thì bị hoạ, vượt qua sông lớn thì lợi. Giảng: Âm nhu, vô tài, lại bất trung, bất chính, không làm nên việc ñâu, nếu cứ tiến hành thì xấu. Nhưng ñã cảnh cáo: tiến hành thì xấu mà sao lại bảo qua sông lớn thì lợi? Mâu thuẩn chăng? Vì vậy mà có người ngờ trước chữ lợi, thiếu chữ bất vượt qua sông lớn thì không lợi, mới phải. Có thể giảng như vầy: xét về tài ñức của 3 thì không nên tiến hành, nhưng xét về thời của 3: Ở cuối quẻ Khảm, là sắp có thoát hiểm, hơn nữa trên có hào 6 dương cương giúp cho, thì sắp có cơ hội vượt qua sông lớn ñược. Lúc ñó sẽ có lợi. 4. ䷀䷀: ䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀. ䷀䷀䷀䷀䷀䷀ Cửu tứ: trinh cát, hối vong. Chấn dụng phạt Quỉ Phương, tam niên. Hữu thưởng vu ñại quốc. Dịch: Hào 4, dương: giữ ñạo chính thì tốt, hối hận mất ñi. Phấn phát (Chấn) tinh thần, cổ
vũ dũng khi mà ñánh nước quỉ Phương, lâu ba năm, nhưng rồi ñược nước lớn thưởng cho. Giảng: Có tài dương cương, mà ở vào thời thoát khỏi hiểm (nội quái Khảm), tiến lên cõi sáng của văn minh (ngoại quái Ly), trên có hào 5, âm , là ông vua tin vậy mình ,thì ñáng lẽ tốt. Chỉ vì hào 4 này bất chính (dương ở vị âm) nên khuyên phải giữ ñạo chính. Lại khuyên phải phấn phát tinh thần và kiên nhẫn mới làm ñược việc lớn cho xã hội, như việc ñánh nước quỉ phương thời vua Cao Tôn (coi hào 3, quẻ Kí tế) ba năm mới thành công. 5. ䷀䷀: ䷀,䷀,䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀䷀.䷀䷀ Lục ngũ: trinh, cát, vô hối. Quân tử chi quang hữu phu, cát. Dịch: Hào 5, âm: Có ñức trung chính, tốt, không có lỗi. ðức văn minh của người quân tử do chí thành mà rực rỡ, tốt. Giảng: Hào này âm ở vị dương là bất chính, nhưng vì âm nhu, ñắc trung (trung còn tốt hơn chính) ở vào giữa ngoại quái Ly, là có ñức văn minh rực rỡ, lại ứng với hào 2 ñắc trung, dương cương ở dưới, nên hai lần ñược khen là tốt; lần ñầu vì có ñức trung, văn minh lần sau vì có lòng chí thành, hết lòng tin ở hào 2. 6. ䷀䷀: ䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀䷀䷀䷀䷀, ䷀䷀, ䷀䷀䷀ Thượng cữu: Hữu phu vu ẩm tửu, vô cữu Nhu kì thủ, hữu phu, thất thị. Dịch: Hào trên cùng, dương: tin tưởng chờ ñợi như thong thả uống rượu chơi thì không lỗi, nếu quá tự tin mà chìm ñắm trong rượu chè (ướt cái ñầu) thì là bậy. Giảng: Dương cương ở trên cùng quẻ là cương tới dùng cực, cũng ở cuối ngoại quái Ly là sáng ñến cùng cực, ñều là quá cả. Sắp hết thời Vị tế rồi, mà hào 4 và 5 ñã làm ñược nhiều việc rồi, hào 6 này chỉ nên tự tín, lạc thiên an mệnh, vui thì uống rượu chơi mà chờ thời, như vậy không có lỗi. Nếu quá tự tín ñến mức chìm ñắm trong rượu chè (như con chồn ướt cái ñầu), không biết tiết ñộ thì mất cái nghĩa, hoá bậy. * Kinh Dịch bắt ñầu bằng hai quẻ Càn, Khôn, gốc của vạn vật; ở giữa là hai quẻ Hàm và Hằng, ñạo vợ chồng, gốc của xã hội, tận cùng bằng hai quẻ Kí tế và Vị tế ñã xong rồi lại
chưa xong; như vậy là hàm cái nghĩa việc trời ñất cũng như việc của loài người, không bao giờ xong, cái gì tớt chung rồi lại tiếp ngay tới thủy. Mà ñạo Dịch cũng vậy không bao giờ hết. Dịch cho ta niềm hy vọng ở tương lai. Thật là một triết lý lạc quan.
