JUAN PÉREZ JOLOTE Y ALGUNAS REFLEXIONES SOBRE EL AMOR
Antes de comenza a desao!!a !as "deas #esentes con es#ecto a !a no$e!a anto#o!%&"ca de R"cado Pozas' Juan Pérez Jolote ' ceo #et"nente (ace )n*as"s en !os datos #o$e+dos a manea de "nt "ntod od,c ,cc" c"%n %n de este este !"- !"-o' o' no s"n s"n ante antess ema emac ca a e! a.o a.o de s, #"m #"me eaa ed"c ed"c"% "%n/ n/ 0123 012344 La az%n #o !a c,a! (e dec"d"do em#eza de esta manea' es #o5,e e! a,to #o$ee c"*as 6 datos so-e !a com,n"dad 5,e est7n s,8etos a !os cam-"os "ne$"ta-!es 5,e e! de$en" de! t"em#o #o$oca4 Es dec"' !as c"c,nstanc"as de! #a+s en cas" todos !os sent"dos son m,6 d"*eentes (o6 5,e (ace 29 a.os' 6 eso se e$"denc"a en !a d"n7m"ca 6 !os as&os de todos !os #,e-!os' "nd+&enas o no4 E! e8em#!o m7s com:n' con toda #o-a-!"dad' es e! de !a demo&a*+a4 Paa e! t"em#o en 5,e R"cado Pozas esc"-"ea e! te;to "ntod,cto"o a s, e!ato de J,an P)ez Jo!ote' !a #o-!ac"%n tota! de (a-!antes en e! m,n"c"#"o de San J,an <(am,!a' se&:n !o #!antea e! m"smo a,to' ea de m7s de 0=>>> "nd"$"d,os (a-!antes de tzotz"!4 ?o6 en d+a' se&:n e! censo &enea! de #o-!ac"%n 6 $"$"enda 3>>> de! INEGI' !a cant"dad de (a-!antes de !en&,a "nd+&ena en d"c(o m,n"c"#"o es de 9@@01' de !os c,a!es >=12 son mono!"n&es' c"*as 5,e se a!e8an #o $a"os m"!es de !a 5,e Pozas #o$e6ea (ace tantos a.os4 Adem7s' !a tecno!o&+a (a ta+do cam-"os en !a $"da cot"d"ana/ !os cam"nos 6 !os tans#otes 8,e&an ,n #a#e! d"*eente en c,anto a !a m"&ac"%nC !os "nd"$"d,os se desao!!an en ta-a8os tam-")n d"*eentes con es#ecto a! #asado #o5,e !a com,n"dad' como m,c(as otas' se "nte&a cada $es m7s a !a d"n7m"ca econ%m"ca ca#"ta!"sta de! #a+sC !a te!e$"s"%n 6 !a !!e&ada de s"stemas sate!"ta!es 5,e #o$een c"entos de cana!es' e$e!an !os modos de $"da de !as &andes c",dades no s%!o de M);"co s"no de! m,ndo enteo' a$entando "dea!es de $"da 5,e e#ec,ten en !a #ate "deo!%&"ca so-e todo de !os 8%$enesC !os mo$"m"entos soc"a!es como e! EZLN 5,e' en de*"n"t"$a' (a "nco#oado a !os "nd+&enas de !os a!tos de <("a#as a ,na !,c(a constante 6 #o-a-!emente !es (a dado ,na conc"enc"a
ma6o
de
!o
5,e
es
6
(a
s"do
e!
"nd+&ena
en
M);"co4
No o-stante' (a6 caacte+st"cas de! &,#o 5,e se mant"enen' s" no "ntactas' a! menos con ,na -ase *"me a !a 5,e !a tad"c"%n (a cont"-,"do a const,"' tad"c"%n m"sma 5,e tam-")n (a s"do #od,cto de !os e$entos acaec"dos a !o !a&o de !a ("sto"a' #o$e6endo !os e!ementos 5,e con*oman !a c,!t,a act,a!' e!atada en &an med"da #o R"cado Pozas a! conta !a $"da de ,n c(am,!a 5,e' a,n5,e Dno se tate de ,na -"o&a*+a e;ce#c"ona!' como )! m"smo !o ac!aa' #o$ee' s" no todos' ,na &an cant"dad de e!ementos etno&7*"cos necesa"os #aa !o&a tene a! menos ,na noc"%n de este &,#o' no so!amente de !a #o#"a com,n"dad de San J,an <(am,!a' s"no de !os tzotz"!es en &enea!4 Ya 5,e este -e$e esc"to se tata de ,n ensa6o 6 no de ,na s"m#!e ese.a !"tea"a de J,an P)ez
Jo!ote' n" de ,na e;tensa etno&a*+a de !os c(am,!as etn"a m,6 ta5,"!!ea en e! m,ndo anto#o!%&"coH' (e dec"d"do deteneme dento de !a tama en !o e!ac"onado a ,n as#ecto en #at"c,!a 5,e es de m" tota! "nte)s desde 5,e t,$e !a *ot,na de comenza a est,d"a ,n #oco de tzotz"!4 Me e*"eo a !a c,est"%n de !os sent"m"entos 6 !a *am"!"a' !o 5,e cot"d"anamente en n,esta c,!t,a !!ama+amos amo' 6 d"&o Den n,esta c,!t,a #o5,e' a #esa de !o 5,e m,c(a &ente o#"na' ,n sent"m"ento' en m" #o#"a o#"n"%n' es ,n #od,cto c,!t,a! como todos !os sent"m"entos e;"stentes4 Esto !o a*"mo a #at" de !a de*"n"c"%n de sent"m"ento 5,e ent"endo como ,n #ensam"ento 5,e #o$oca a!&,na sensac"%n4 Los #ensam"entos est7n cond"c"onados #o !a c,!t,a 6' a #esa de e;"st" $a"as de*"n"c"ones de este conce#to' Dtodas est7n acodes en econoce 5,e es a#end"da ?eso$"ts/019@' #431H4 Las sensac"ones' #o e! conta"o' no son a#end"das4 Ta! $ez s+ !o sea e! modo de eacc"ona ante e!!as' #eo e! do!o *+s"co/ e! *+o' e! ca!o' etc)tea' son cosas 5,e todo
se
$"$o
s"ente4
Paa e;#!"ca !o ante"o con -ase en e! !"-o a! 5,e este ta-a8o (ace e*eenc"a' comenza) #o da ,na m,6 -e$e ese.a de !a ("sto"a de J,an P)ez Jo!ote #aa desem-oca en e! an7!"s"s de! as#ecto 5,e
a5,+
"nteesa4
J,an P)ez Jo!ote es ,n #esona8e de ,n #aa8e de San J,an <(am,!a' c,6a ("sto"a est7 detem"nada #o e! tato 5,e de n".o !e d"o s, #a#7' ,n (om-e a#aentemente a!co(%!"co 5,e &o!#ea-a a! #e5,e.o J,an cada 5,e #etend+a (ace!o ta-a8a 6 se #ecata-a de 5,e e! n".o no #od+a con !as !a-oes 5,e )! #etend+a 5,e ("c"ea' tac(7ndo!o de "n:t"! s"n #ensa o s"n 5,ee #ensa en 5,e !a az%n ea s, cota edad 6 !as ca#ac"dades *+s"cas 5,e #o e!!o se t"enen4 E! #e5,e.o' atemo"zado' dec"de esca#a de s, (o&a' 6)ndose a oto #o-!ado tzotz"! en e! 5,e ,na *am"!"a !o aco&"% #o ,n t"em#o (asta dase c,enta de 5,e no se tata-a de ,n n".o (,)*ano 6 #o tanto ten+a 5,e e&esa con s, *am"!"a -"o!%&"ca4 Poste"omente $,e!$e a esca#a' -,sca en San <"st%-a! !a manea de "nco#oase a! ta-a8o en ,na *"nca' dento de !a c,a! comenz% a &ana d"neo 5,e !e "nteesa-a en$"a a s, #ade #aa 5,e )ste $"ea 5,e no ea ,n ("8o "n:t"! 6 &anase s, ca".o4 No !o cons"&,"%44 J,an se "nco#oa a! ta-a8o en d"*eentes *"ncas (asta 5,e ,n d+a c"eto e$ento !o de8% en ,na s"t,ac"%n com#ometedoa 5,e' a! no se ac!aada' !o !!e$% a !a c7ce!4 Sa!"% de e!!a &ac"as a !os con*!"ctos m"!"taes #o !as c,est"ones #o!+t"cas de! #a+s d,ante #"nc"#"os de! s"&!o XX' #,es -,sca-an #esonas 5,e se "nco#oaan a! e8)c"to o' me8o d"c(o' a !os e8)c"tos caanc"stas 6 $"!!"stas4 Gac"as a e!!o J,an P)ez Jo!ote conoce $a"os !,&aes de M);"co 6 en e! tansc,so tam-")n conoce a! menos a ,n #a de m,8ees con !as 5,e se "n$o!,c% se;,a!mente4 La #"mea de e!!as' ,na m,8e nada 8o$en con !a 5,e se sent+a ,n #oco a#enado de se $"sto' a,n5,e om"t+a !a $e&enza #o e! d"s*,te de s,s enc,entos con e!!a4 La se&,nda m,8e se tat% de ,na
8o$en 5,e conoc"% a! "nco#oase en !as to#as $"!!"stas' 5,"en !e #o#,so "se a! -a.a a! +o' act"$"dad en !a c,a! se e$"cenc"% e! co5,eteo de !a c("ca (ac"a )! 6 se !!e$% a ca-o !o "ne$"ta-!e' e$ento 5,e se e#"t"% constantemente en e! monte d,ante !a )#oca 5,e est,$o a(+ J,an' antes de dec"d" mac(ase #aa e&esa a s, t"ea4 <,ando eso s,ced"%' )! 6a (a-+a cec"do 6 o!$"dado s, !en&,a tzotz"!H' #o !o 5,e !e cost% ta-a8o se econoc"do #o s, *am"!"a 6 s, com,n"dad' adem7s de 5,e !o $o!$+a a!&,"en no $"sto con -,enos o8os dento de e!!a 6 !e cost% ta-a8o $o!$ese a "nte&a 6 ,sa s"n #ena !a o#a tad"c"ona! 5,e #ota-an !os (om-es 6 #at"c"#a act"$amente en !as *est"$"dades4 Poco a #oco' *,e &an7ndose a s, #ade' 6a 5,e J,an ta-a8a-a #o tem#oadas en *"ncas 6 #o$e+a de d"neo a s, *am"!"a4 Tas ,na tem#oada de ta-a8o' $o!$"% 6 se (a!!% con !a not"c"a de 5,e s, #ade (a-+a tomado ,n ca&o' &ac"as a! d"neo 5,e )! !e (a-+a de8ado4 Paa tene ,n ca&o es necesa"o e! d"neo' 6a 5,e (a6 5,e com#a d"$esos #od,ctos' ente otas cosas' pox -e-"da a!co(%!"ca (ec(a a -ase de ca.aH 6 otos menestees 5,e se #,eden e5,e" a !o !a&o de !a d,ac"%n de! ca&o4 E! pox es ,n *acto de s,ma "m#otanc"a en !a $"da de !a com,n"dad c(am,!a' tanto a n"$e! e!"&"oso como #o!+t"co 6 soc"a!4 Esto 5,eda c!ao desde e! #"nc"#"o de !a naac"%n' #eo m7s a,n c,ando se e!ata !a *oma en 5,e !os #"nc"#a!es ae&!an !os as,ntos adm"n"stat"$os' todo con ta&o en mano 5,e
se
!!e$a
a
casa
de
!os
#"nc"#a!es
6
todos
-e-en4
E! #ade de J,an' a#o$ec(ando e! #"$"!e&"o de s, s"t,ac"%n' !e #o#one a s, ("8o 5,e -,scase es#osa4 Le #e&,nta s" (a-+a a!&,na 5,e !e &,staa #aa "!a a #ed"4 J,an !e contesta 5,e s+ #eo 5,e se tata-a tam-")n de ,na tuluc' #a!a-a 5,e s"&n"*"ca &,a8o!ote' entonces #od+a (a-e #o("-"c"%n #o #etenece a! m"smo c!an' #eo J,an !o so!,c"on% cons"deando 5,e s, a#e!!"do esta-a en caste!!ano 6 eso (a+a 5,e no se d"ean c,enta4 Entonces *,eon a $"s"ta a !a *am"!"a de !a m,c(ac(a #aa #ed"!a' ota $ez con pox en mano4 ,ante e! enc,ento e! #ade de !a m,c(ac(a' ente otas cosas' #e&,nta "n5,"s"to"amente s" 6a se e!ac"ona-an )! 6 !a m,c(ac(a' cosa 5,e esta+a #o("-"do 6 a !a c,a! contestan ne&at"$amente4 Adem7s !e #e&,nta s" ea ta-a8ado 6 s" ten+a a!&o 5,e o*ece!e a 5,"en 5,"ee como s, *,t,a es#osa4 Ante !a es#,esta a*"mat"$a de! #etend"ente' e! *,t,o s,e&o #ocede a c,est"ona!e en tono de s, "dent"dad como c(am,!a de-"do a 5,e est,$o !e8os de !a com,n"dad #o m,c(o t"em#o4
casa s"n #asa m7s d+as con e!!os' #,es !e e;#!"c% 5,e a #esa de 5,e otos 8e*es de *am"!"a e;"&en m,c(os d+as de #,e-a' a )! !e (a-+a -astado con ese4 Ind"c% a s, ("8a 5,e tomaa s,s cosas #aa "se 6a a $"$" acasa de !a *am"!"a de s, n,e$o es#oso4 Una $ez a(+' J,an se $a a !a *"nca de !a c,a! (a-+a #ed"do e! ade!anto #aa conse&," e! d"neo necesa"o #aa casase 6 !e conced"% a s, n,e$a es#osa "se
a
casa
de
s,s
#ades
d,ante
ese
!a#so4
es#,)s !a $"da de J,an P)ez Jo!ote cam-"%' -,scando )! ca&os como ma6o #aa " &anando e! es#eto de !a com,n"dad4 En !as !a-oes !e *,e m,6 :t"! s, dom"n"o de! es#a.o!4 S, #ade m,"% ,n d+a &ac"as a !os esta&os de! a!co(o! "n&e"do en cant"dades &andes' m"sma ca,sa 5,e a! momento de! e!ato' s"endo a!*)ez' !e esta-a ca,sando esta en*emo a J,an #o5,e todos "-an a s, casa a com#a e! a!co(o! 5,e s%!o )! esta-a a,to"zado a $ende' -e-"endo con todos e!!os4 e !a ("sto"a de $"da a &andes as&os es,m"da en !as !+neas antes de esta' es o-$"o 5,e se #,ede saca m,c(a "n*omac"%n 6 desao!!a temas so-e !a o&an"zac"%n tzotz"! #eo' 6a 5,e !a c,est"%n e!"&"osa' soc"a! 6 de ca&os 6a (a s"do m,6 ana!"zada en &an cant"dad de te;tos etno&7*"cos' es m" #o#%s"to deteneme a e*!e;"ona' como 6a !o d"8e' en e! as#ecto de !os sent"m"entos en !a med"da 5,e
e!
te;to
!o
#em"ta4
5,e
n,esta
c,!t,a
!a
em#!ea4
Entonces c%mo entende !os a*ectos dento de este &,#o James Ta&&at' en ,na #onenc"a dento de! maco de! XI enc,ento de "n$est"&adoes de !a ?,asteca' de nom-e El amor como concepto religioso entre los nahuat de la Sierra Norte de Puebla ' #o#,so 5,e' a! menos en ese &,#o na(,a'
e! amo #od+a entendese en *,nc"%n de! ta-a8o 6 de !a a!"mentac"%n4 S" nos -asamos en e! te;to de
J,an P)ez Jo!ote' #at"c,!amente en !a #ate de !a ente$"sta con e! #ade de !a m,8e 5,e este #esona8e 5,e+a #o es#osa' esto se e$e!a 6a 5,e' tam-")n !a m,c(ac(a es #e&,ntada de s" !e &,sta #o
ta-a8ado4
?a6 ,n m"to so-e !a ceac"%n de! so! 6 !a !,na de conce#c"%n tzotz"! 5,e tam-")n #od+a se$" #aa entende esto' no o-stante' este ensa6o e;cede+a e! n:meo de #7&"nas s" se e!ataa enteo' s%!o me detend) en e;#!"ca 5,e en ,na #ate' se&:n e! e!ato (ec(o #o ,n (a-!ante de san And)s La7"nza' !a made !a !,naH ante e! e;ta$+o de s,s ("8os ma6oes e;#esa !!oando a s, ("8o meno Dd%nde esta7n t,s (emanos S" no $,e!$en' a(oa 5,")n $a a ta-a8a 6 (ace !a m"!#a4 E! s,*"m"ento de ac,edo a !a *oma en 5,e esto es e!atado $a en tono a !as neces"dades' ta! $ez ,na d"st"-,c"%n de! ta-a8o4 En !a c,!t,a occ"denta! esto no es desconoc"do' c!ao' (o6 en d+a #aece+a "nconce-"-!e' #eo en e! #asado de a!&,na manea esa ea !a d"n7m"ca de !as e!ac"ones' d"st"-," e! ta-a8o' #o eso e! mat"mon"o e;"st"%4 En e! caso de !os tzotz"!es a,n #od+a e$"denc"ase esta d"n7m"ca' no o-stante !o a5,+ esc"-o es ,na mea s,#os"c"%n *,ndada' como 6a d"8e ed,ndantemente en ,n so!o te;to 6 c"etos datos 5,e (an !!e&ado a m+ #o$en"entes de *,entes d"ectas 5,e e! "ntento de conoce ,na n,e$a !en&,a me (a #o$e+do4
B"-!"o&a*+a ?eso$"ts' Me!$"!!e 019@ E! ?om-e 6 s,s O-as' M);"co' F>= E! amo como conce#to e!"&"oso ente !os na(,at de !a S"ea Note de P,e-!a en e! XI Enc,ento de "n$est"&adoes de !a ?,asteca' Pa#ant!a' M);"co