1.0
Pengenalan
Pemb Pemban angu guna nan n pesa pesatt yang yang seda sedang ng berl berlak aku u di nega negara ra ini ini menj menjad adii pema pemang ngki kin n kepa kepada da pertumb pertumbuha uhan n sosioek sosioekono onomi mi pendud penduduk. uk. Tidak Tidak dinafika dinafikan n setiap setiap pembang pembanguna unan n yang yang berlaku berlaku pastiny pastinya a akan akan memberik memberikan an kesan kesan kepada kepada kelestar kelestarian ian alam sekitar sama ada di kawasan kawasan bandar mahupun kawasan desa. Pertalian antara pembangunan ekonomi dengan perubahan alam sekitar adalah satu hubungan yang kompleks. Ini adalah kerana ianya melibatkan semua aspek kehidupan kehidupan manusia yang secara langsung berinteraksi dengan alam sekitar (Abu Bakar, !!!". #alam #alam tempoh tempoh $ancan $ancangan gan %alaysia %alaysia &e', &e', tumpua tumpuan n diberika diberikan n kepada kepada peningk peningkatan atan liputa liputan n rangk rangkaia aian n dan dan peng penggu guna naan an kemud kemudah ahan an sedia sedia ada ada secara secara lebih lebih optim optimum um bagi bagi menyokong akti)iti ekonomi. #i antara projek'projek pembinaan yang telah dikenalpasti akan dilaksan dilaksanakan akan dalam dalam tempoh tempoh $% ialah ialah *ambata *ambatan n Pulau Pulau Pinang, Pinang, Pemban Pembangun gunan an Iskanda Iskandar r %alaysia %alaysia di *ohor *ohor dan projek projek landasa landasan n keretap keretapii berkemb berkembar. ar. +ebanyak +ebanyak $%-. $%-. billion billion telah telah diperuntukkan bagi berbagai projek pembangunan dalam $%. #engan adanya projek'projek ini serta tindakan dan inisiatif pihak kerajaan terhadap terhadap ekonomi negara, sektor pembinaan akan terus berkembang maju dan akan terus menjadi teras kepada pembangunan negara. /amun /amun begitu, begitu, akti)iti akti)iti pembina pembinaan an juga juga dilihat dilihat sebaga sebagaii satu salah satu penyumban penyumbang g kepada pencemaran dan kemusnahan alam sekitar. Penerokaan hutan dan kawasan tanah tinggi tinggi serta serta pembina pembinaan an di kawasan kawasan cerun cerun banyak banyak menyeba menyebabkan bkan kemeroso kemerosotan tan kualiti kualiti alam alam sekitar dan masyarakat. Ini semua semua dilakukan atas desakan pembangunan dan untuk memenuh memenuhii kehend kehendak ak manusia manusia terhada terhadap p kehdupa kehdupan n yang yang lebih lebih baik. baik. &eseimb &eseimbang angan an antara antara pemban pembangun gunan an kemanusi kemanusiaan aan dengan dengan fi0ikal fi0ikal merupak merupakan an aspek aspek yang yang penting penting dalam dalam proses proses pembangunan pembangunan demi mencapai mencapai pembangunan pembangunan mapan. Akti)iti yang dijalankan dijalankan oleh manusia tanpa tanpa mengambi mengambill kira kesanny kesannya a terhada terhadap p alam sekitar sekitar akan menyeb menyebabk abkan an kemeroso kemerosotan tan terh terhad adap ap kual kualit itii alam alam seki sekita tarr dan dan akan akan memb member erii kesa kesan n terh terhad adap ap kese keseja jaht hter eraa aan n dan dan keharmonian penduduk setempat.
2.0
Konsep Pe Pembinaan 1
Penjeni Penjenisan san Perusah Perusahaan aan Taraf Antara Antaraban bangsa gsa (1-" (1-" mentakri mentakrifkan fkan pembina pembinaan an merangk merangkumi umi binaan binaan yang baru, baru, penukar penukaran, an, pembaikan pembaikan dan peroboh perobohan. an.
Pemasan Pemasangan gan bagi mana'man mana'mana a
jentera atau alat'alat yang dibuat pada masa binaan asal adalah termasuk, serta pemasangan pemasangan bagi bagi jentera jentera atau atau alat'ala alat'alatt selepas selepas binaan binaan asal asal tapi tapi memerluk memerlukan an penuka penukaran ran struktur struktur bagi bagi memasangnya. memasangnya. (Tidak (Tidak termasuk mana'mana mana'mana jenis binaan yang dijalankan dijalankan sebagai sebagai kegiatan tambahan oleh kakitangan atau untuk kegunaaan, sesebuah pertubuhan yang menjalankan kerja dalam mana'mana mana'mana lain bahagian bahagian bagi penjenisan penjenisan ini. &erja'kerja menggali, menggali, mengubah mengubah beban berat, 2shaft sinking2, dan kerja mengorek yang dijalankan berhubung dengan kerja perlombongan, adalah diklaskan dalam Bahagian ' Perlombongan dan Penggalian. Indus Industri tri Pembi Pembina naan an merup merupaka akan n eleme elemen n yang yang penti penting ng di dalam dalam menja menjana na ekono ekonomi mi negara. Industri ini juga merupakan penjana di dalam pembangunan ekonomi negara melalui ‘multiplier effects’ kepada kepada industri lain seperti perkilangan, perkhidmatan, kewangan, pendidikan dan dan lain'l lain'lain ain.. Indus Industri tri pemb pembina inaan an meran merangku gkumi mi sekto sektorr yang yang meran merancan cang, g, merek merekab aben entuk tuk,, memuliha memulihara, ra, meruntuh meruntuhkan kan dan membaiki membaiki pelbag pelbagai ai jenis jenis bangun bangunan an serta serta semua semua jenis jenis kerja kerja kejurute kejuruteraan raan awam, awam, mekanika mekanikal, l, elektrika elektrikall dan kerja'ke kerja'kerja rja berkaita berkaitan. n. +ektor +ektor pembina pembinaan an di %alaysia %alaysia dibahag dibahagikan ikan kepada kepada beberap beberapa a kategori kategori.. Antara Antaranya nya ialah ialah Pembina Pembinaan an kediama kediaman, n, pembina pembinaan an bukan bukan kediaman kediaman,, pembinaa pembinaan n bercamp bercampur, ur, pembina pembinaan an infrastru infrastruktur ktur,, dan lain'lain lain'lain ($ujuk ($ujuk 3ampiran 3ampiran 1". %enurut %enurut $aimi $aimi (!!4", (!!4", kerja'kerj kerja'kerja a pembina pembinaan an dibahag dibahagikan ikan kepada kepada dua bahagian utama iaitu5
a) Kerja Kerja Pembi Pembina naan an Bang Banguna unan n Ia meli melipu puti ti semu semua a bent bentuk uk pemb pembin inaa aan n yang yang bole boleh h dike dikela lask skan an dala dalam m kate katego gori ri pembangunan.
b) Kerja Kerja Kej Kejuru uruter teraa aan n Awam Awam %eliputi %eliputi semua aspek pembinaa pembinaan n yang yang tidak tidak termasu termasuk k dalam dalam kategori kategori bangunan bangunan.. 6ontohnya jalan raya, empangan dan jambatan.
2.1
Aktiviti Pembinaan
Akti)iti'akti)iti pembangunan yang terlibat dalam kerja pembinaan la0imnya dapat dibahagikan kepada lima peringkat iaitu5
2.1.1
Peringkat Awalan
+ebelum memulakan sesuatu projek dilaksanakan,
arkitek
akan
membuat
rekabentuk sesebuah struktur seperti yang dikehendaki oleh pihak klien. +ewaktu kerja merekabentuk, selain bentuk dan rupa struktur jenis'jenis bahan binaan yang akan digunakan juga akan ditetapkan oleh arkitek. +etelah kerja ini selesai, pihak jurutera pula akan menganalisis lukisan arkitek untuk menentukan bahan yang ditanggung oleh struktur serta sai0 anggota struktur tersebut.
2.1.2
Penyediaan Tapak
Perkara yang penting sebelum sesuatu projek dimulakan ialah penyediaan tapak projek. Antara kerja lain yang dijalankan pada fasa ini ialah pembersihan tapak, menyediakan akses keluar dan masuk, kerja'kerja tanah serta kerja'kerja ukur dan setting out. Antara kerja yang dilakukan sewaktu permbersihan tapak ialah menebang pokok atau pembersihan semak samun. $umput dan tumbuhan kecil juga akan dibuang dan lapisan tanah akan dikikis sekurang'kurangnya sedalam 7!!mm. merobuhkan struktur sedia ada juga mungkin berlaku jika projek menaiktaraf atau ubahsuai bangunan atau jalanraya. &erja'kerja tanah juga adalah kerja yang amat penting sewaktu fasa permulaan. Akti)iti potong dan tambak (cut and fill " dan memotong tanah kepada paras formasi yang diperlukan untuk akti)iti penanaman pokok.
2.1.
Pembinaan Projek
Bagi sesebuah bangunan, kerja pembinaan boleh dibahagikan kepada dua iaitu kerja substruktur dan superstruktur. +ubstruktur ialah struktur yang berada di bawah permukaan tanah manakala superstruktur pula ialah struktur yang berada di atas permukaan tanah. &erja'kerja substruktur melibatkan banyak kerja 7
pengorekan dan penimbusan tanah. 6ontoh substruktur ialah asas dan tembok penahan manakala bagi superstruktur ialah tiang, rasuk, lantai dan bumbung.
2.1.!
Kerja"Kerja Ak#ir
Peringkat ini adalah peringkat akhir dalam menyiapkan sesebuah bangunan. Antara kerja yang terdapat ialah pemasangan jubin atau seramik, tingkap dan pintu, mengecat serta hiasan dalaman.
2.1.$
Kerja"Kerja %n&rastruktur
&erja'kerja ini adalah seperti membina atau menaiktaraf jaanraya, membina loji rawatan sisa kumbahan, sistem saliran dan lain'lain kerja yang bukan melibatkan pembinaan bangunan. Antara kerja yang terlibat dalam kerja'kerja ini adalah pengorekan, penimbusan dan pemusnahan.
Pengurusan pembinaan secara amnya hanya mementingkan kualiti, masa serta kos semasa akti)iti pembinaan ($aimi, !!4". *adi jika dilihat tiada elemen tentang penjagaan alam sekitar yang diambil kira dalam pengurusan pembinaan. Perkara ini sepatutnya tidak boleh dipandang remeh kerana akti)iti pembinaan la0imnya akan menyumbang kepada kemerosotan kualiti alam sekitar dan manusia sama ada sebelum, semasa atau selepas sesuatu projek dilaksanakan.
.0
'aktor"'aktor Perkembangan (ektor Pembinaan di alaysia
&adar pertumbuhan sektor pembinaan adalah berbe0a'be0a di setiap negara dari tahun ke tahun. Pada tahun keadaan ekonomi stabil, sektor pembinaan mencapai kadar pertumbuhan
yang melebihi dua kali ganda kadar pertumbuhan ekonomi. +ebaliknya, pada tahun kemelesatan ekonomi, sektor pembinaan akan lebih teruk berbanding dengan sektor'sektor lain. %enurut +0e +engh (118", faktor'faktor yang boleh mempengaruhi perkembangan sektor pembinaan adalah seperti berikut5
.1
Prestasi *konomi +mum
+emasa keadaan ekonomi baik, permintaan terhadap produk industri pembinaan untuk pembentukan modal tetap yang baru akan meningkat. Pengilang dan peniaga memerlukan
tempat
untuk
meningkat
pengeluaran
dan
memperkembangkan
perniagaan, maka lebih banyak bangunan komersial dan perniagaan akan didirikan dan akti)iti pembinaan akan bertambah. %anakala peningkatan kemampuan pengguna akan meningkatkan permintaan terhadap perumahan untuk hidup yang lebih selesa atau memiliki rumah tambahan untuk tujuan pelaburan.
.2
Pertumbu#an ,emogra&ik
Bilangan penduduk yang kian bertambah akan menyumbang kepada jumlah tenaga kerja dan meningkatkan pembelajaan dalam ekonomi. +ecara tidak langsung, permintaan bagi keperluan asas manusia juga meningkat. Produk yang merupakan keperluan asas atau berkaitan dengannya perlu ditambah bagi memenuhi permintaan. +ebuah rumah tidak lagi mampu memuatkan ahli keluarga yang kian bertambah atau yang telah mendirikan rumahtangga, maka rumah baru adalah amat diperlukan. Begitu juga dengan pertambahan guna tenaga akibat pertambahan penduduk. 9al ini akan menyebabkan
permintaan
yang
meningkat
kepada
bangunan
komersial
dan
perindustrian seperti ruang pejabat dan kilang'kilang. +egala permintaan produk industri pembinaan akan meningkat bagi menampung jumlah penduduk yang kian bertambah. #engan ini industri binaan dapat dibantu oleh pertumbuhan demografik kecuali dalam negara'negara yang mempunyai kepadatan penduduk yang terlampau tinggi seperti India.
.
Kadar %n&lasi :
&adar inflasi menunjukkan tahap perubahan harga barangan dan kestabilan mata wang. &adar inflasi yang tinggi akan menjejaskan keupayaan pembelanjaan pengguna kerana telah mengurangkan pendapatan sebenar pengguna. Akibatnya pengguna terpaksa menggunakan sebahagian besar dari pendapatan mereka untuk membeli barang' barang keperluan harian yang lebih penting seperti makanan, pakaian dan sebagainya. 9al
ini
seterusnya
akan
memberikan
kesan
langsung
kepada
pengurangan
pembentukan modal tetap untuk tujuan perniagaan disebabkan daya beli yang rendah. Apabila pendapatan sebenar telah berkurang, pengguna tidak mampu memiliki rumah, maka permintaan untuk perumahan juga akan berkurangan.
.!
Kemuda#an dan Kadar Pinjaman
9ampir setiap peringkat proses pembinaan melibatkan urusan kredit dan pinjaman. Pemaju memerlukan pinjaman untuk membayar kepada kontraktor. &ontraktor pula memerlukan pinjaman pada peringkat permulaan projek sementara menunggu bayaran kemajuan daripada pemaju. Pengguna pula memerlukan pinjaman untuk membeli rumah yang harganya beberapa kali pendapatan tahunannya. &adar faedah yang rendah dan syarat pinjaman yang tidak ketat akan membantu mengurangkan kos pembinaan. #engan ini lebih ramai yang berpendapatan rendah mampu membeli rumah dan permintaan pembinaan meningkat. &adar faedah yang terlalu rendah akan menyebabkan kurang orang menabung, akibatnya institusi kewangan kesuntukan wang untuk dipinjamkan. 3ama'kelamaan, kadar faedah dinaikkan untuk menggalakkan tabungan supaya mendapat sumber kewangan dan mengurangkan permintaan pinjaman sehingga mencapai satu keseimbangan.
.$
Polisi dan Peruntukan Kerajaan
Polisi'polisi fiskal akan mendorong sektor swasta untuk melabur dalam pembinaan. #isebaliknya polisi'polisi yang negatif seperti kenaikan cukai dan pengetatan bekalan wang tunai akan mengurangkan perminta pembinaan. Peruntukan kerajaan untuk pembangunan adalah penting dalam industri binaan terutamanya sekali dalam kerja' kerja kejuruteraan awam, walaupun sesetangah kerja'kerja kejuruteraan awam telah -
diswastakan. &erajaan boleh menambahkan pembelajaan semasa ekonomi meleset untuk menggati permintaan yang mengecut dari sektar.
.-
Bekalan dan arga Ba#an"ba#an Binaan
+esuatu projek memerlukan bahan'bahan binaan untuk menjalankan akti)iti pembinaan. &eadaan penawaran bahan binaan yang ketat akan memperlambatkan proses pembinaan, seterusnya menyebabkan kos pembinaan yang tinggi. Bekalan bahan'bahan binaan yang berterusan akan memantapkan harga bahan. ;leh itu, kontraktor'kontraktor yang besar telah cuba untuk menghasilkan bahan'bahan binaan mereka sendiri untuk mengelakkan ketidaktentuan bekalan.
./
Kemampuan Pengguna
%alaysia.
Bagaimanapun,
perumahan
kos
rendah
dan
sederhana rendah yang terlalu banyak akan membawa kesan yang negatif kepada industri binaan kerana perumahan kos rendah dan sederhana mempunyai margin keuntungan yang rendah ataupun tidak untung. Terdapat keadaan cross subsidy di mana pemaju meninggikan kerugian daripada jualan rumah kos rendah.
!.0
%mpak Aktiviti (ektor Pembinaan
+etiap kali berbicara tentang akti)iti pembinaan sememangnya
tidak lari daripada
membincangkan kesannya terhadap alam sekitar. &esan akti)iti pembinaan dapat dibahagikan kepada dua iaitu kesan terhadap alam sekitar fi0ikal dan alam sekitar manusia.
!.1
Kesan Ter#adap Alam (ekitar 'iikal 4
.1.1
Kepupusan 'lora ,an 'auna
Pada masa kini manusia masih terkejar'kejar dengan kemewahan yang berlandaskan teknologi dan kecanggihan cara hidup terutamanya dalam sektor pembinaan, tetapi harga yang perlu dibayar untuk mencapai matlamat tersebut adalah sangat tinggi. Pelbagai kha0anah bumi terpaksa dikorbankan untuk memenuhi kehendak dan nafsu manusia masa kini. &ealpaan manusia telah mengakibatkan angka flora dan fauna yang hampir pupus semakin tinggi dari semasa ke semasa. &egiatan manusia yang tidak dirancang terutamanya sektor pembinaan boleh menyebabkan kesan negatif ke atas keseimbangan alam. Penebangan hutan yang keterlaluan menyebabkan kepupusan spesies pokok seperti pokok meranti, cengal dan sebagainya manakala haiwan seperti gajah, badak, harimau dan lain'lain akan kehilangan kawasan habitat dan sumber makanan. 9al ini demikian kerana, haiwan' haiwan ini akan kehilangan rantaian makanan akibat penebangan hutan. &ejadian sebegini sering terjadi di %alaysia akibat kerakusan manusia hanya memikirkan keuntungan wang ringgit semata'mata tanpa memikirkan kemerosotan alam sekitar ini berlaku. &eseimbangan ekologi terancam dan dunia kehilangan satu kha0anah yang tidak dapat diganti dengan kebijaksanaan manusia. Alam semula jadi telah membina semuanya selama jutaan tahun, sementara tangan manusia mampu menghancurkannya dalam tempoh hanya beberapa dekad. +elain daripada memberi kesan negatif terhadap spesis hidupan liar, akti)iti tersebut juga mempunyai kesan yang serius ke atas bentuk muka bumi. +ebagai contoh, akti)iti ini berkemungkinan akan menyebabkan struktur tanah menjadi tidak stabil yang mana boleh mengakibatkan tanah runtuh dan jerlus. *ika dibiarkan perkara ini berlanjutan, ini akan meninggalkan lompang besar yang sukar dipulihkan. =ntuk proses pemulihan pula memerlukan belanja yang besar yang mana akan mengakibatkan kerugian kepada negara. Beribu'ribu spesis tumbuhan dan haiwan menghadapi kepupusan kerana populasi mereka adalah terlampau rendah akibat daripada akti)iti manusia.
!.1.2
akisan Tana#
9akisan tanah adalah satu fenomena yang sering berlaku di seluruh dunia khususnya di %alaysia. Ianya bukan sahaja merugikan dari sudut kewangan dan ekonomi bahkan juga mengancam keselamatan dan nyawa manusia. +ebagai contoh tanah runtuh sering berlaku di %alaysia akibat akti)iti manusia dalam sektor pembinaan. Antara akti)iti' akti)iti manusia
yang boleh
menyebabkan
hakisan
adalah pembersihan
dan
pembajakan serum bukit yang menyebabkan tiada tumbuhan yang dapat menahan tanah daripada dialirkan bersama'sama dengan air apabila hujan lebat, penebangan hutan, padang ragut yang meluas dan berlebihan, serta penanaman secara meluas hanya satu jenis tanaman khususnya sektor pembinaan ini (Ismail +ahid, 1:". Pembalakan yang berleluasa tujuan untuk pembangunan atau pembinaan akan menyebabkan hakisan tanah berlaku. Ini kerana kawasan tanah yang terdedah dihakis oleh angin dan air hujan. Pokok yang ditebang secara meluas akan mendedahkan bumi kepada agen'agen hakisan. #i %alaysia, hujan merupakan agen utama yang melonggarkan struktur tanih dan seterusnya mengakibatkan hakisan. 9akisan ini akan mengubah rupa bentuk fi0ikal sesuatu kawasan dan menganggu ekosistemnya. Apabila hutan ditebang bertujuan untuk pembinaan, akar'akar pokok tidak lagi mencengkam tanah dibawah permukaan bumi. Apabila tiada akar untuk mencengkam tanah menyebabkan struktur tanah menjadi longgar. Apabila hujan turun, aliran air hujan akan menyebabkan struktur tanah menjadi lembut dan licin. Tanah yang lembut dan licin akan bergerak menuruni cerun'cerun bukit dan berlakulah tanah runtuh. &ejadian tanah runtuh bukan sahaja merosakkan ekosistem hutan, tetapi turut membahayakan nyawa manusia.
!.1.
Banjir
Banjir diktarifkan keadaan limpahan air atau kenaikan aras air sehingga melebihi daya tampung sesebuah saliran air seperti tasik, sungai dan laut lalu melimpah ke kawasan sekitar khususnya di kawasan tanah rendah. Antara akti)iti manusia yang boleh menyebabkan banjir ialah sektor pembinaan. Pembalakan dan penyahutanan antara akti)iti wajib sebelum berlakunya proses pembangunan atau pembinaan. Pemusnahan secara besar'besaran
menyebabkan
proses transpirasi (pepeluhan"
tumbuhan
berkurangan dan ini mempengaruhi kelembapan udara sekitar. #isamping itu kitar hidrologi kekurangan air akibat pemusnahan tumbuhan semula jadi. Proses semasa pembinaan akan berlakunya penurapan bumi sama ada dengan tar atau bitumen dimana liang'liang pori tanah akan tertutup. +ekiranya hujan turun, air hujan banyak mengalir di permukaan sebagai larian air permukaan. 9al ini demikian kerana pencemaran daratan boleh menyebabkan banjir terutamanya banjir lumpur apabila hujan turun dengan lebat. Banjir lumpur sering terjadi selepas penggondolan bukit manakala banjir kilat sering terjadi selepas pembinaan dalam pembangunan disiapkan. +ebagai contoh banjir lumpur terjadi di negeri &elantan pada penghujung tahun !1. Banjir kilat sering berlaku di bandar'bandar besar seperti &uala 3umpur, *ohor Bahru dan sebagainya.
!.1.!
Penemaran Air
&emerosotan kualiti sumber air beerti pencemaran terhadap sumber'sumber air iaitu sumber air bersih sama ada dari sungai, laut, tasik, kolam dan takungan semula jadi. Indeks kemerosotan kualiti air bersih dari pelbagai sumber ini boleh diukur melalui pelbagai indikator seperti kandungan Permintaan ;ksigen Biologikal (B;#", kandungan bakteria Escherichia Coli ( >. 6oli", kandungan ammoniakal nitrogen, kandungan pepejal terampai (++", nilai keasidan (p9" disamping perubahan warna dan bau yang ada di dalam sesuatu sumber air tersebut. +ektor pembinaan ini akan menyebabkan kualiti sumber air bersih akan merosot. 9al ini demikian kerana pembinaan yang dijalankan pasti akan mengorbankan hutan mahupun penggondolan bukit. Akibat penebangan hutan dan penggondolan bukit akan menyebabkan air yang mengalir ke dalam saliran itu sudah tercemar. +ebagai contoh selepas hujan turun, air hujan akan mengalir ke dalam saliran akan membawa tanah serta sisa penebangan hutan tersebut.
!.1.$
Penemaran +dara
Pencemaran udara terdapatnya gas, cecair atau 0arah yang terkandung dan terampai di atmosfera sehingga berlakunya perubahan dan menjejaskan kehidupan atau bahan' 1!
bahan lain. +ektor pembinaan ini akan memberi kesan terhadap atmosfera kita. +ebelum pembinaan disiapkan, bukit digondolkan manakala hutan ditebang. +elepas pembinaan yang dijalankan sudah selesai, maka banyak berlaku kesan negatif terhadap sesuatu tempat yang rancak dengan pembangunan. +alah satunya kesan rumah hijau,hujan asid, penipisan lapisan o0on dan sebagainya. 9al ini demikian kerana, sektor pembinaan bagi perindustrian banyak melepaskan asap yang tercemar. Asap daripada industri ini mempunyai kandungan yang tercemar seterusnya boleh mengakibatkan penipisan lapisan o0on. Bahan'bahan pencemar seperti Kloroflora Karbon (6<6" menyebabkan penipisan lapisan o0on. Ini kerana bahan'bahan tersebut bertindak balas dengan lapisan o0on sehingga menguraikan oksigen yang membentuknya. Ini mengakibatkan kandungan karbon dioksida dalam udara meningkat serta memberi kesan rumah hijau dan pemanasan global. Penipisan lapisan o0on akan mengakibatkan sinar ultra'ungu ataupun dikenali sebagai sinaran =? menembusi atmosfera tanpa lapisan dan menjejaskan kesihatan manusia.
!.1.-
Penemaran Bunyi
Apabila kita membincangkan tentang kebisingan, secara tidak langsung kesan'kesan kebisingan juga perlu dibincangkan dalam sektor pembinaan kerana kedua'duanya mempunyai kaitan yang rapat. &ebisingan dikenalpasti meninggalkan kesan negatif kepada kesihatan manusia. &esan kebisingan boleh dibahagikan kepada dua iaitu kesan biologikal dan psikologi. &esan biologikal dan psikologi dibahagikan kepada tiga kategori utama iaitu gangguan komunikasi dan pendidikan, kesihatan dan habitaliti. %anakala kesan kepada ekonomi pula ialah dari segi nilai harta benda. Bunyi bising boleh menganggu komunikasi misalnya percakapan secara langsung atau melalui telefon. &ebisingan juga boleh mengganggu kenikmatan mendengar radio, tele)isyen, waktu pembelajaran serta waktu rehat seseorang. &ebisingan yang melampau juga boleh mengakibatkan kesan negatif kepada pendengaran. &esan yang nyata adalah seperti pekak dan pengurangan keupayaan pendegaran. Bunyi bising boleh mengganggu pertumbuhan kanak'kanak misalnya kulit menjadi pucat, usus kejang, dan kerosakan buah pinggang. 11
+elain itu, gangguan dalam habiliti pula termasuklah perasaan terganggu, gangguan tidur, dan pekerjaan. Bunyi bising selalu dikatakan sebagai suatu tekanan dalam kehdiupan moden dan kemungkinan terjadinya sakit jiwa. @alaupun bunyi bising mempengaruhi jiwa seseorang, tetapi adalah sukar untuk kita meramalkan sifat dan tahap penerimaan yang berbe0a. &esan gangguan bising kepada nilai harta benda boleh menjatuhkan nilai harta benda yang terletak berhampiran puncanya. Penyebab utama kejatuhan nilai harta benda biasanya berpunca daripada bunyi bising kenderaan, tetapi kesan ini hanya berkait rapat dengan tapak kediaman. @alaubagaimanapun, kesan ke atas penrunan nilai harta tanah mungkin lebih diperngaruhi oleh faktor kemanusiaan itu sendiri. %isalnya perletakan harta tanah di sesuatu lokasi yang dianggap istimewa seperti berhampiran dengan kawasan bandar atau kawasan yang mempunyai kemudahan awam mungkin dianggap dapat mengatasi kerugian yang dialami akibat kebisingan. ;leh itu, nilainya tidak akan turun walaupun terdapatnya kebisingan kerana keutamaan lebih tinggi diberikan kepada faktor kemudahan awam.
!.1./
Peningkatan (u#u
&epesatan pembangunan di kini seringkali menafikan kewujudan tumbuhan hijau. Pembangunan menuntut elemen hijau yang wujud diketepikan dalam mewujudkan ruang dan laluan bagi membolehkan pembangunan di sesebuah kawasan bergerak seiring kepesatan globalisasi. &epupusan tumbuhan hijau di tengah arus perdana pembangunan mengakibatkan kestabilan suhu permukaan kawasan tertentu terjejas teruk hasil daripada kehilangan elemen penstabil suhu. #alam sektor pembinaan sudah pastinya memerlukan teknologi yang canggih dimana teknologi ini amat memerlukan penggunaan tenaga eletrik dalam skala yang besar. Asas penghasilan tenaga eletrik menggunakan bahan fosil yang membebaskan gas'gas berbahaya dan penggunaan tenaga eletrik menghasilkan bahangan yang cukup untuk meningkatkan suhu bandar ke tahap yang kritikal. Pembakaran terbuka selepas penyahutanan juga akan menyebabkan suhu di sesuatu tempat akan meningkat. #imana pembakaran terbuka ini akan membebaskan gas karbon dioksida dalam kuantiti yang besar lalu terapung di ruang udara. &onsentrasi karbon dioksida yang tinggi di ruang udara menjejaskan kestabilan suhu di kawasan pembinaan.
1
Peranan pokok sebagai agen penyederhanaan suhu dan penstabilan iklim telah berkurangan. #ianggarkan bagi setiap pokok mampu menampung !! liter air bagi satu' satu masa. (%ohamad +uhaily et al, !!-". Peningkatan suhu sekitar disebabkan ketiadaan pelindung yang menghalang pancaran matahari dan lebihan gas karbon dioksida dalam atmosfera. +eterusnya akan mengurangkan hujan atau mengubah corak hujan yang la0imnya berlaku sehingga mewujudkan fenomena kemarau. Pengurangan kelembapan udara ekoran daripada fungsinya untuk membebaskan wap'wap air ke udara melalui proses transpirasi sudah hilang atau berkurangan. =dara sekitar menjadi kering dan cuaca menjadi lebih panas. 9utan tidak lagi mampu berfungsi untuk menyederhanakan
suhu dengan
cara
memerangkap
bahangan
matahari
dan
membebaskan wap'wap air menerusi proses perpeluhan.
!.2
Kesan (ektor Pembinaan Ter#adap anusia +elain memberikan kesan kepada alam sekitar fi0ikal, perkembangan sektor pembinaan di negara ini turut boleh memberikan kesan kepada manusia. Perkembangan sektor pembinaan yang kian berkembang boleh memberikan kesan kepada manusia terutamanya dari segi kesihatan dan keselamatan. Perkara ini boleh berlaku sekiranya tiada pengawalan yang sewajarnya daripada pihak berkuasa.
!.2.1
Kesan Ter#adap Kesi#atan anusia
+ektor pembinaan sememangnya telah terbukti banyak memberikan kesan buruk kepada manusia terutamanya dari sudut kesihatan. 9al ini kerana, kawasan pembinaan sering dikaitkan dengan penyebaran pelbagai wabak penyakit. Antaranya adalah seperti penyakit demam denggi yang banyak berpunca daripada kawasan pembinaan. #emam denggi adalah sejenis penyakit yang boleh membawa maut jika tidak diberi rawatan segera dan saban hari semakin banyak kes'kes baharu yang dilaporkan. Penyakit ini la0imnya dibawa oleh nyamuk Aedes yang mempunyai kuman )irus, sejenis kuman yang mudah membiak dalam badan nyamuk. 17
#alam situasi di %alaysia faktor merebaknya demam denggi di negara ini kebanyakannya adalah berpunca dari kawasan'kawasan pembinaan yang tidak bersih dan menjadi tempat pembiakan jentik'jentik. +epanjang tempoh pemeriksaan berkaitan denggi di tapak pembinaan yang dilakukan oleh *abatan &esihatan dan *abatan &eselamatan dan &esihatan Pekerjaan (*&&P", di seluruh negara antara 1! %ac !1 sehingga 7! +eptember !1 lepas sahaja, +ejumlah 4 tapak pembinaan telah diperiksa secara mengejut dan 71 buah tapak pembinaan atau 41.7 peratus dikesan bermasaalah atau berisiko menjadi sarang pembiakan jentik'jentik atau telah menjadi tempat pembiakan. +ekiranya dirujuk kepada kenyataan yang dikeluarkan oleh %enteri &esihatan %alaysia pada awal tahun ini sahaja, peningkatan bilangan kes berkaitan denggi mengalami peningkatan sebanyak :1C serta peningkatan bilangan kematian akibat denggi sebanyak !C berbanding tahun sebelumnya. #engan ini jelaslah bahawa, kewujudan kawasan pembinaan yang gagal dikawal selia dengan baik terutama oleh pihak pemaju boleh medatangkan kesan negatif kepada kesihatan manusia khususnya penduduk yang tinggal berhampiran dengan tapak pembinaan apabila mereka terdedah dengan penularan wabak penyakit seperti demam denggi ini. 3a0imnya kesan penularan wabak denggi ini bukan hanya mengancam kesehatan penduduk, bahkan juga boleh mengancam keselamatan pekerja di dalam sektor pembinaan itu sendiri. +elain penyakit demam denggi, penduduk yang tinggal berhampiran kawasan pembinaan juga la0imnya terdedah kepada masalah debu dan habuk yang juga boleh mengancam kesihatan penduduk setempat. 9al ini kerana, penghasilan
debu dan
habuk yang banyak boleh terhasil disebabkan oleh akti)iti pembinaan dalam skala yang besar. 6ontohnya seperti pembinaan jalan raya, pembangunan sektor baharu dan kawasan perumahan. +eterusnya, debu dan habuk ini akan terampai di atmosfera lalu menyebabkan berlakunya pencemaran udara dan jerebu. Perkara ini sekiranya dibiarkan berpanjangan boleh mendatangkan mudarat kepada taraf kesihatan penduduk setempat. Antara masalah kesihatan yang sering dihadapi oleh masyarakat kesan daripada habuk dan debu dari kawasan pembinaan ini adalah seperti batuk, selesema, asma, dan penyakit yang melbatkan pernafasan manusia.
!.2.2
Kesan Ter#adap Keselamatan Penduduk
1
+elain itu, sektor pembinaan di negara ini turut memberikan kesan negatif kepada keselamatan penduduk setempat. +eperti yang kita tahu, pendatang asing kelihatannya agak memonopoli sektor pekerjaan di negara ini terutamnya dalam sektor pembinaan. &awasan pembinaan yang berhampiran dengan kawasan perumahan penduduk la0imnya boleh membahayakan keselamatan penduduk dan masyarakat. 9al ini kerana, keadaan kawasan pembinaan yang berhampiran dengan kawasan perumahan boleh menimbulkan pelbagai masalah kepada penduduk. Antaranya adalah seperti pergerakan keluar masuk lori yang mengangkut bahan'bahan binaan ke kawasan pembinaan boleh membahayakan keselamatan penduduk terutamanya kanak' kanak. Penduduk setempat boleh terdedah kepada risiko kemalangan. +elain disebabkan oleh keluar masuk lori yang banyak, keadaan jalan yang rosak akibat kerap dilalui oleh lori'lori juga boleh menyumbang kepada risiko kemalangan. +ektor pembinaan juga boleh memberikan kesan negatif kepada keselamatan penduduk disebabkan oleh lambakan pekerja asing di kawasan pembinaan. 9al ini kerana lambakan pekerja asing di kawasan pembinaan terutama yang berhampiran dengan kawasan perumahan penduduk boleh menyumbang kepada peningkatan pelbagai masalah sosial. Antaranya masalah sosial tersebut adalah seperti pecah rumah, kecurian, dan pergaduhan sesama mereka. +elain itu, pengamalan gaya hidup yang tidak selaras dengan gaya hidup rakyat %alaysia seperti tindakan warga ?ietnam yang menjadikan anjing dan kucing peliharaan penduduk tempatan sebagai makanan mereka (=tusan %elayu, :
$.0
angka# Penega#an
+etiap masalah yang timbul disebabkan pembinaan pasti mempunyai penyelesaiannya. Pelbagai langkah pencegahan telah dibuat bagi mengatasi impak akti)iti pembinaan terhadap kemerosotan kualiti alam sekitar fi0ikal dan manusia. 3angkah pencegahan seharusnya dijalankan bersama kerana alam sekitar merupakan hak bersama. Terdapat beberapa langkah pencegahan dengan kaedah perundangan dan bukan perundangan.
!.1 Kaeda# Perundangan 1:
&aedah perundangan merujuk kepada usaha yang dilakukan oleh pihak yang dipertanggungjwabkan untuk menggunakan peruntukan undang'undang yang telah termaktub. &aedah perundangan merangkumi pengenalan dan perlaksanaan undang' undang terhadap pesalah'pesalah atau piha'pihak yang mengabaikan prosedur yang telah ditetapkan dalam konteks sektor pembinaan.
!.1.1 emperkasa (istem +ndang"+ndang 3ang (edia Ada. &emerosotan alam sekitar akibat daripada akti)iti pembinaan merupakan masalah yang serius kerana melibatkan akti)iti pembukaan tanah dan sebagainya. 9al ini disebabkan akti)iti pembinaan yang tidak terancang dan secara tidak efisyen menyebakan alam sekitar terjejas kesan daripada akti)iti pembinaan tersebut. +ehubungan dengan itu terdapat pelbagai dasar dan akta'akta yang digubal oleh kerajaan %alaysia khususnya dalam mengawal akti)iti pembinaan. /amun begitu, tidak semua pemaju ikut peraturan dan undang'undang yang telah ditetapkan. +ebagai langkah pencegahan pihak berwajib perlu memperkasa sistem undang'undang yang sedia ada. *abatan Alam +ekitar (*A+" merupakan jabatan di bawah &ementerian +umber Asli dan Alam +ekitar (/$>" yang memainkan peranan untuk mempertingkatkan penguatkuasaan Akta &ualiti Alam +ekeliling, 14 dan peraturan'peraturan di bawahnya yang menyekat pencemaran dari punca tetap. +istem undang'undang yang sedia ada tidak mampu mengawal kemerosotan alam sekitar di %alaysia. 9al ini demikian kerana pihak berwajib yang menjalankan kerja'kerja mengawal akti)iti pembinaan tidak mengikut undang'undang yang telah ditetapkan. Badan berkanun seharusnya membuat tinjauan di lokasi yang berisiko menyalahi undang'undang dan seterusnya mengambil tindakan undang'undang setimpal dengan kesalahan yang dibuat. $ata'rata pemaju mengambil sikap acuh tidak acuh dalam menjaga kualiti alam sekitar. +isa'sisa daripada akti)iti pembinaan seperti simen, minyak dan sebagainya tidak diuruskan dengan baik sehingga menjejaskan alam sekitar fi0ikal dan manusia. +ebagai contoh, kesan tumpahan minyak enjin daripada jentera'jentera berat yang disalurkan ke dalam sungai boleh menyebabkan hidupan akuatik itu mati. +ehubungan 1-
dengan itu pihak berwajib seperti *abatan Pengairan dan +aliran (*P+" perlu mengenakan tindakan dan juga hukuman mengikut akta'akta yang telah ditetapkan. 3angkah pencegahan seperti ini perlu dilakukan kerana sistem saliran amat penting bagi membekalkan sumber air kepada manusia dan juga hidupan yang lain. +ebagai contoh, +ungai %elaka merupakan sungai yang pernah mengalami pencemaran yang teruk. /amun begitu, pada tahun 1481 +ungai %elaka telah menerima penstrukturan semula selepas lama tercemar akibat arus pembangunan yang pesat. Akti)iti pembinaan yang tidak terancang dan tidak strategik telah menyebabkan kemerosotan alam sekitar di kawasan +ungai %elaka terjejas dengan teruk. 9asil daripada langkah penguatkuasaan yang telah dijalankan oleh pihak kerajaan yang memegang tampuk pemerintahan negeri %elaka pada masa itu telah membersihkan +ungai %elaka daripada pencemaran. 9asil daripada pembersihan +ungai %elaka tersebut, negeri %elaka antara negeri yang terbanyak menerima kedatangan pelancong sama ada dari dalam mahupun luar negara berkunjung ke situ. &erajaan negeri %elaka memandang serius tentang isu alam sekitar terutamanya berkaitan kebersihan bandar dan juga sistem pengairan di negeri tersebut.
!.2
Kaeda# Bukan Perundangan
&aedah bukan perundangan merupakan usaha yang dilakukan berbentuk pencegahan seperti pendidikan dan kesedaran. 3angkah ini memerlukan komitmen yang tinggi dalam kalangan masyarakat setempat dan pihak yang bertanggungjawab. =saha ini lebih bersifat bottom up dimana masyarakat menjadi penyumbang kepada kelestarian alam.
!.2.1
ewujudkan Kawasan ijau ,alam Bandar. &awasan hijau bermaksud menanam tumbuh'tumbuhan di kawasan bandar,
bukannya mengecat bangunan dengan menggunakan warna hijau. %ewujudkan kawasan hijau di bandar penting kerana fungsi tumbuhan ialah mengawal suhu dunia. Tumbuh'tumbuhan juga menyerap karbon dioksida dan melepaskan oksigen melalui proses fotosintesis. %enurut petikan daripada #r. Ismail 9arun iaitu Pengarah Bahagian Perhutanan dan Alam +ekitar (<$I%", di dalam ucapannya di %ajlis Perasmian Urban 14
Green
Space (UGS)
and
nternational !ederation of "ar#s
and
$ecreation
%dministration (fpra) %sia "acific Conference &' mengatakan bahawa kawasan hijau dapat mengurangkan bunyi bising dan pencemaran udara serta memberi pelbagai faedah kepada penduduk bandar dari segi keperluan sosiologi, fisiologi dan kerohanian mereka. #i %alaysia khususnya telah menjalankan proses menghijaukan kawasan bandar. Antaranya di kawasan bandar @ilayah Persekutuan Putrajaya. Program Bumi 9ijau menitik beratkan pembabitan penduduk untuk bekerjasama dengan jiran tetangga dalam menjayakan kebun komuniti setempat bagi menjalankan akti)iti bercucuk tanam. Perbadanan Putrajaya dengan diwakili oleh Bahagian Perancangan dan &awalan 3anskap telah mengadakan beberapa sesi penyelarasan, penerangan dan latihan cara' cara menanam serta penjagaan kebun yang diadakan sepanjang tahun dengan pembabitan =nit 9ortikultur Perbadanan Putrajaya, *abatan Pertanian Putrajaya dan =nit Pembangunan %asyarakat Perbadanan Putrajaya. 9al ini menunjukkan bahawa kerjasama semua pihak diperlukan bagi mewujudkan kawasan hijau di kawasan bandar.
!.2.2
emperkasa Kempen Kesedaran enjaga Alam (ekitar. Alam sekitar memainkan peranan yang besar sama ada dari segi fi0ikal
mahupun manusia. &emajuan sesebuah negara itu harus diukur seiring dengan penjagaan alam sekitar di negara tersebut. Tidak guna jika pembangunan pesat tetapi alam sekitar tidak dijaga dengan baik. +ehubungan dengan itu, kempen kesedaran alam sekitar perlu dilakukan bagi menerapkan elemen kesedaran terhadap kepentingan alam sekitar. Tidak kira kerajaan mahupun bukan kerajaan, bahkan masyarakat juga perlu bekerjasama dalam menjayakan kempen kesedaran menjaga alam sekitar. @akil kerajaan seperti *abatan Alam +ekitar (*A+" biasanya mengadakan kempen
menggunakan
pendekatan
secara
terbuka
iaitu
pendedahan
secara
menyeluruh tentang kepentingan menjaga alam sekitar. &empen kesedaran alam sekitar biasanya dilakukan serentak diseluruh negara melalui saluran media massa sama ada media cetak dan juga media elektronik. +elain itu *A+ juga melakukan kempen kesedaran alam sekitar secara terbuka iaitu mengadakan pameran'pameran mengenai alam sekitar dan juga usahasama dengan badan bukan kerajaan dalam memberi impak 1
yang lebih baik kepada masyarakat. &empen melalui media cetak biasanya disediakan sama ada dibahagian hadapan dan juga belakang bergantung kepada jenis media yang digunakan. %edia elektronik kebiasaannya menggunakan iklan sebagai medan untuk memberi pendedahan tentang kesedaran menjaga alam sekitar. /amun begitu, seharusnya kempen kesedaran menjaga alam sekitar seharusnya diperkasakan lagi melalui platform yang lebih tinggi seperti media internet yang kebanyakannya
digunakan
oleh
kebanyakan
rakyat
%alaysia.
Pihak
berwajib
seharusnya mengadakan kempen melalui penggunaan !aceboo#* +e Chat* +hat %pps* dan sebagainya. 9al ini demikian kerana golongan muda khususnya banyak menggunakan aplikasi ini dalam urusan seharian. *ika kempen menjaga alam sekitar disebarkan melalui sistem ini sudah pasti pengguna atau orang awam khususnya menerima manfaat daripada penyebaran maklumat ini.
!.2.1
,asar Teknologi ijau +ektor pembinaan di negara %alaysia kebanyakannya menggunakan tenaga
yang banyak dalam menjalankan proses pembinaan. Pembinaan berkonsepkan teknologi hijau dilihat mampu mengurangkan penggunaan tenaga yang banyak. Teknologi 9ijau diperakui boleh mengatasi masalah kemusnahan alam sekitar dan sumber asli serta meningkatkan kehidupan masa ini. Amalan penggunaan teknologi hijau turut memberi impak terhadap re)olusi kehidupan dengan meningkatkan kreati)iti dan
ino)asi
dalam
usaha
mengurangkan pembebasan karbon,
meningkatkan
kelestarian alam sekitar dan penjimatan tenaga umpamanya. %enurut kenyataan Perdana %enteri %alaysia, #atuk +eri /ajib Tun Abdul $a0ak bertarikh 4
segi kualiti, keselamatan dan kesihatan pekerjaan serta amalan baik alam sekitar. +ebagai contohnya, melalui 3embaga Pembangunan Industri Pembinaan %alaysia (6I#B", pelbagai pelan tindakan dirangka dan dilaksanakan bagi memenuhi aspirasi ini. Program teknologi hijau dimulakan 6I#B dengan inisiatif pembangunan program alam sekitar tahun 1 dengan menubuhkan *awatankuasa Teknikal Amalan Baik Persekitaran atau T6.
$.0
Kesimpulan
+ememangnya sektor pembinaan dalam pembangunan merupakan suatu tuntutan yang tidak dapat dielak dan sesiapa pun tidak menolak proses pembangunan. @alau bagaimanapun, pembangunan yang berlaku mestilah tidak mengabaikan kepentingan manusia dan alam sekitar. *usteru itu, akti)iti pembangunan seperti pembangunan perindustrian di sesebuah kawasan perlu menitikberatkan pelaksanaan dan penguatkuasaan undang'undang demi membendung masalah pencemaran alam sekitar. %anakala sektor pengilangan perlu melaksanakan tanggungjawab sosial terhadap penduduk yang berada di dalam ruang lingkup akti)iti yang dijalankan. #engan itu, sinergi antara pematuhan undang'undang dengan tanggungjawab setiap pihak yang terlibat akan mengurangkan impak terhadap kualiti alam sekitar fi0ikal seterusnya memperkasakan keharmonian dan kesejahteraan penduduk setempat.
!
%elihat kepada Agenda 1, manusia mempunyai hak bagi kehidupan yang sihat dan seharusnya dipenuhi keperluan asas untuk semua aspek disamping dipelihara atau dilindungi intergriti ekosistem. ;leh itu, berpegang kepada prinsip ini maka setiap pembangunan yang dijalankan seharusnya mengambil kira kualiti hidup masyarakat dan juga alam sekitar tanpa mengabaikan setiap ruang pada peringkat masa sesuatu pembangunan itu dilakukan. Pelbagai kempen telah dijalankan bagi memupuk kesedaran tentang kepentingan menjaga alam sekitar. +eharusnya masyarakat mengambil iktibar daripada kejadian'kejadian kesan tindakbalas alam sekitar terhadap akti)iti manusia. =ntuk melaksanakan segala yang dirancang dalam memenuhi kualiti hidup sosial dalam arus pembangunan negara khususnya dalam sektor pembinaan bukanlah sesuatu yang mudah. Tetapi adalah tidak mustahil untuk mencapai matlamat dan objektifnya. Apa yang penting ialah penglibatan dan komitmen semua pihak untuk memberi perhatian dan tumpuan dalam mencari penyelesaian pelbagai isu yang berkaitan dan kualiti hidup sosial dalam pelbagai sudut dan perspektif.
Bibliogra&i %bdul Kadir ,in %bdul Samad. (-&). "eranan "erbadanan/"erbadanan %0am 1alam ndustri ,inaan 1i 2alaysia. =ni)ersiti Teknologi %alaysia5 Projek +arjana %uda =kur Bahan. Abu Bakar Abdul %ajid dan Abu Bakar Dang (penyunting", (!!!". "engurusan ,i3a# dalam %lam Se#itar. &uala 3umpur5 Institud &efahaman Islam %alaysia. Aminah %d Dusof dan Ismail B. ;mar, (!!4 ). %nalisis Kitaran E#onomi 1an ndustri "embinaan 1i 2alaysia. *ohor Bharu5 =ni)ersiti Teknologi %alaysia. #im. *amaluddin %d. *ahi (penyunting", (!!-". "engurusan "erse#itaran di 2 alaysia4 su dan Cabaran. Bangi5 =ni)ersiti &ebangsaan %alaysia.
1
Ismail +ahid, (1:". 2asalah %lam Se#itar di 2alaysia. Bangi5 Penerbit =ni)ersiti &ebangsaan %alaysia. 3embaga Penduduk #an Pembangunan &eluarga /egara, (!!1". Ka3ian Kesan "endatang %sing #e atas "endudu# 5empatan. &uala 3umpur5 &ementerian Pembangunan @anita &eluarga #an %asyarakat. %ohamad +uhaily Dusry 6he /gah, %a0di %ar0uki, E Abdul *alil Ishak, (!!-". mpa# "embangunan 5erhadap %lam Se#itar di Cameron 6ighland . Perak5 Penerbit =ni)ersiti Pendidikan +ultan Idris. %ohd 9airy Ibrahim, /orjan Dusof E +hakirah +amsudin, (!!". "engurusan Sisa "epe3al di 5an3ong 2alim. Perak5 Penerbit =ni)ersiti Pendidikan +ultan Idris. $aimi bin &adia, (!!4". "engurusan Sisa ,inaan dari "elbagai %#ti7iti "embinaan. 8ohor4 =ni)ersiti Teknologi %alaysia.
