Redakcja naukowa przekładu
BOGUSŁAW CZARNY
Tłumaczenie
BOGUSŁAW CZARNY
(wstęp, o autorach, podziękowania, rozdziały 2−3, 7, 10, 12, 15, słownik)
PATRYCJA GRACA-GELERT KRZYSZTOF MAKOWSKI ZBIGNIEW MATKOWSKI
(rozdział 8)
(rozdział 5)
(rozdziały 1, 11, 13)
MATEUSZ MOKROGULSKI MARIUSZ PRÓCHNIAK AGNIESZKA STĄŻKA
(rozdział 14)
(rozdział 4)
(rozdział 9)
MAŁGORZATA ZNOYKOWICZ-WIERZBICKA
(rozdział 6)
Dla Catherine, Nicholasa i Petera oraz dla Benjamina, Olivera i Harriet, kto´rzy takz˙e sa˛ naszym darem dla przyszłych pokolen´
Dane oryginału N. Gregory Mankiw, Mark P. Taylor Economics Copyright 2006 Thomson Learning. All rights reserved by Thomson Learning 2006. The text of this publication, or any part thereof, may not be reproduced or transmitted in any form or by any means, electronic or mechanical, including photocopying, recording, storage in an information retrieval system, or otherwise, without prior permission of the publisher
Projekt okładki Jolanta Krafft-Przeździecka Redaktor Violetta Kownacka
Copyright for the Polish edition by Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne S.A. Warszawa 2009
ISBN 978-83-208-1818-5
Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne S.A. ul. Canaletta 4, 00-099 Warszawa tel. (centrala) (0-22) 827 80 01, faks (0-22) 827 55 67 e-mail:
[email protected] http://www.pwe.com.pl
´ wil, tel. (0-22) 644 99 55 Skład i łamanie: A. C
SKRÓCONY SPIS TREŚCI
Wstęp
.............................................
O Autorach Podziękowania
17
.........................................
23
.......................................
25
CZĘŚĆ I.
DANE MAKROEKONOMICZNE
ROZDZIAŁ 1.
...............
27
Mierzenie dochodu narodowego
.................
29
ROZDZIAŁ 2.
Mierzenie kosztów utrzymania
..................
52
CZĘŚĆ II.
GOSPODARKA REALNA W DŁUGIM OKRESIE . . .
73
ROZDZIAŁ 3.
Produkcja i wzrost
75
ROZDZIAŁ 4.
Oszczędności, inwestycje i system finansowy
ROZDZIAŁ 5.
Podstawowe narzędzia finansów
ROZDZIAŁ 6.
Bezrobocie
...........................
. . . . . . . 104
. . . . . . . . . . . . . . . . . 129
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
CZĘŚĆ III. PIENIĄDZ I CENY W DŁUGIM OKRESIE ROZDZIAŁ 7.
System pieniężny
ROZDZIAŁ 8.
Pieniądz, wzrost i inflacja
. . . . . . 181
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
6
Skro´cony spis tres´ci
CZĘŚĆ IV.
MAKROEKONOMIA GOSPODARKI OTWARTEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
ROZDZIAŁ 9.
Makroekonomia gospodarki otwartej: podstawowe pojęcia 247
ROZDZIAŁ 10.
Makroekonomiczna teoria gospodarki otwartej
CZĘŚĆ V.
KRÓTKOOKRESOWE FLUKTUACJE W GOSPODARCE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299
ROZDZIAŁ 11.
Zagregowany popyt i zagregowana podaż
ROZDZIAŁ 12.
Wpływ polityki pieniężnej i polityki budżetowej na zagregowany popyt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339
ROZDZIAŁ 13.
Wybór między inflacją a bezrobociem w krótkim okresie 371
CZĘŚĆ VI.
EUROPEJSKA UNIA GOSPODARCZA I WALUTOWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409
ROZDZIAŁ 14.
Wspólny obszar walutowy i Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411
CZĘŚĆ VII.
ZAKOŃCZENIE
ROZDZIAŁ 15.
Pięć debat o polityce makroekonomicznej . . . . . . . . . . 449
. . . . . . 275
. . . . . . . . . 301
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447
Słownik
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475
Indeks
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485
SPIS TREŚCI
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17
O Autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
23
Podziękowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
25
CZĘŚĆ I
DANE MAKROEKONOMICZNE
..........
27
MIERZENIE DOCHODU NARODOWEGO . . . . . . . . .
29
1.1. Dochód narodowy i wydatki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
30
1.2. Pomiar produktu krajowego brutto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
32
1.3. Składniki PKB . . Konsumpcja . . . Inwestycje . . . . . Wydatki pan´stwa Eksport netto . . .
. . . . .
36 37 37 37 38
1.4. Realny PKB a nominalny PKB . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Deflator PKB . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
40 42
1.5. Produkt krajowy brutto a dobrobyt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
44
Podsumowanie
48
ROZDZIAŁ 1
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
....................................... ROZDZIAŁ 2
MIERZENIE KOSZTÓW UTRZYMANIA . . . . . . . . .
52
2.1. Wskaźnik cen konsumenta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jak oblicza sie˛ wskaz´nik cen konsumenta? . . . . . . . . . . . . . . . . .
53 53
8
Spis tres´ci
Problemy zwia˛zane z mierzeniem koszto´w utrzymania . . . . . . . . Wskaz´nik cen konsumenta, zharmonizowany wskaz´nik cen konsumenta i wskaz´nik cen detalicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Deflator PKB a wskaz´nik cen konsumenta . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Korygowanie zmiennych ekonomicznych o efekty inflacji Kwoty pienia˛dza pochodza˛ce z ro´z˙nych okreso´w . . . . . . Indeksacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Realne i nominalne stopy procentowe . . . . . . . . . . . . . . Podsumowanie
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
56 59 61
. . . .
63 63 65 66
.......................................
68
CZĘŚĆ II
GOSPODARKA REALNA W DŁUGIM OKRESIE . . . . . . . . . . . . . .
73
ROZDZIAŁ 3
PRODUKCJA I WZROST . . . . . . . . . . . . . . .
75
3.1. Wzrost gospodarczy na świecie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
76
3.2. Znaczenie produkcyjności i czynniki, które wpływają na produkcyjność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dlaczego produkcyjnos´c´ jest az˙ tak waz˙na? . . . . . . . . . . . . . . . . Od czego zalez˙y produkcyjnos´c´? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
79 80 81
3.3. Wzrost gospodarczy a polityka państwa O waz˙nos´ci oszcze˛dnos´ci i inwestycji . . Maleja˛ce przychody i efekt doganiania . Inwestycje zagraniczne . . . . . . . . . . . . . Os´wiata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prawa własnos´ci i stabilnos´c´ polityczna . Wolny handel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Badania i prace rozwojowe . . . . . . . . . . Wzrost liczby ludnos´ci . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . .
86 86 88 90 91 92 94 95 96
.......................................
99
Podsumowanie
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
ROZDZIAŁ 4
OSZCZĘDNOŚCI, INWESTYCJE I SYSTEM FINANSOWY . . . . . . . . . . . . . . . 104 4.1. Instytucje finansowe w gospodarce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Rynki finansowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
9
Spis tres´ci
Instytucje pos´rednictwa finansowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 4.2. Oszczędności i inwestycje w systemie rachunkowości społecznej 112 Kilka waz˙nych toz˙samos´ci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 Czym dokładnie sa˛ oszcze˛dnos´ci i inwestycje? . . . . . . . . . . . . . . 115 4.3. Rynek funduszy pożyczkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 Popyt i podaz˙ funduszy poz˙yczkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Podsumowanie
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 ROZDZIAŁ 5
PODSTAWOWE NARZĘDZIA FINANSÓW . . . . . . . . 129 5.1. Wartość zaktualizowana: mierzenie zmian wartości pieniądza, następujących wraz z upływem czasu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 5.2. Zarządzanie ryzykiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nieche˛c´ do ryzyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rynki ubezpieczen´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dywersyfikacja ryzyka indywidualnego . . . . . . Odwrotna zalez˙nos´c´ mie˛dzy ryzykiem i zyskiem
.......... .......... .......... .......... z inwestycji
. . . . .
. . . . .
. . . . .
133 133 135 136 138
5.3. Wycena aktywów . . . . . . . . . Analiza fundamentalna . . . . . . Hipoteza efektywnych rynko´w Nieracjonalnos´c´ rynko´w . . . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
139 140 141 143
Podsumowanie
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 ROZDZIAŁ 6
BEZROBOCIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 6.1. Definicja bezrobocia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Co to jest bezrobocie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . W jaki sposo´b mierzymy bezrobocie? . . . . . . . . . . Jak długo bezrobotni pozostaja˛ bez pracy? . . . . . . . Dlaczego w gospodarce zawsze sa˛ jacys´ bezrobotni?
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
150 150 152 158 160
6.2. Poszukiwanie pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dlaczego pewien poziom bezrobocia frykcyjnego jest nieunikniony? Polityka pan´stwa i poszukiwanie pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ubezpieczenie od bezrobocia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
161 161 162 163
6.3. Ustawy o płacach minimalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
10
Spis tres´ci
6.4. Związki zawodowe i negocjacje zbiorowe . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 Ekonomia zwia˛zko´w zawodowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 Czy zwia˛zki zawodowe sa˛ dobre, czy złe dla gospodarki? . . . . . . 169 6.5. Teoria płac efektywnościowych Zdrowie pracowniko´w . . . . . . . Rotacja kadr . . . . . . . . . . . . . . Wysiłek wkładany w prace˛ . . . . Jakos´c´ pracowniko´w . . . . . . . . Podsumowanie
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
170 171 171 172 172
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
CZĘŚĆ III
PIENIĄDZ I CENY W DŁUGIM OKRESIE
. . . . . 181
ROZDZIAŁ 7
SYSTEM PIENIĘŻNY . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 7.1. Znaczenie pieniądza . Funkcje pienia˛dza . . . Rodzaje pienia˛dza . . . Pienia˛dz w gospodarce
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
185 185 186 187
7.2. Rola banków centralnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 7.3. Europejski Bank Centralny i system euro . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 7.4. Bank Anglii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 7.5. System Rezerwy Federalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 7.6. Banki a podaż pieniądza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . System rezerwy bankowej ro´wnej 100% . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tworzenie pienia˛dza przez system bankowy oparty na rezerwie cze˛s´ciowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mnoz˙nik kreacji pienia˛dza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Narze˛dzia, za pomoca˛ kto´rych bank centralny kontroluje podaz˙ pienia˛dza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Problemy utrudniaja˛ce kontrolowanie podaz˙y pienia˛dza . . . . . . . . Podsumowanie
195 196 197 199 200 204
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 ROZDZIAŁ 8
PIENIĄDZ, WZROST I INFLACJA . . . . . . . . . . . 213 8.1. Klasyczna teoria inflacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214 Poziom cen i wartos´c´ pienia˛dza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
11
Spis tres´ci
Podaz˙ pienia˛dza, popyt na pienia˛dz oraz stan ro´wnowagi pienia˛dza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Skutki zwie˛kszenia podaz˙y pienia˛dza . . . . . . . . . . . . . . Proces dostosowawczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Klasyczna dychotomia i neutralnos´c´ pienia˛dza . . . . . . . Szybkos´c´ obiegu pienia˛dza i ro´wnanie ilos´ciowe . . . . . Podatek inflacyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Efekt Fishera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
na rynku ....... ....... ....... ....... ....... ....... .......
8.2. Koszty inflacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Spadek siły nabywczej? Złudzenie inflacyjne . . . . . . . . . . . . . . . Koszt zdzieranych zelo´wek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Koszty zmienianych jadłospiso´w . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zmieniaja˛ce sie˛ ceny wzgle˛dne i nieefektywna alokacja zasobo´w Zmiany wielkos´ci zobowia˛zan´ podatkowych, spowodowane inflacja˛ Zamieszanie i niewygoda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dodatkowy koszt nieoczekiwanej inflacji: arbitralna redystrybucja dochodo´w . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Cena lodo´w czekoladowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Podsumowanie
216 218 219 220 222 226 227 229 230 230 232 233 233 235 236 237
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
CZĘŚĆ IV
MAKROEKONOMIA GOSPODARKI OTWARTEJ
. . . . . . . . . . . . 245
ROZDZIAŁ 9
MAKROEKONOMIA GOSPODARKI OTWARTEJ: PODSTAWOWE POJĘCIA . . . . . . . . . . . . . . 247 9.1. Międzynarodowe przepływy dóbr i kapitału . . . . . . . . . . . . . . . . Przepływ do´br i usług: eksport, import i eksport netto . . . . . . . . . Przepływ zasobo´w finansowych: odpływy kapitałowe netto . . . . . Ro´wnos´c´ eksportu netto i odpływo´w kapitałowych netto . . . . . . . Oszcze˛dnos´ci i inwestycje oraz ich zwia˛zek z przepływami mie˛dzynarodowymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
248 248 251 253 254 255
9.2. Ceny w transakcjach międzynarodowych: realne i nominalne kursy walutowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259 Nominalne kursy walutowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260 Realne kursy walutowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
12
Spis tres´ci
9.3. Teoria parytetu siły nabywczej: pierwsza teoria kursu walutowego Podstawowa logika parytetu siły nabywczej . . . . . . . . . . . . . . . Wnioski z teorii parytetu siły nabywczej . . . . . . . . . . . . . . . . . Ograniczenia teorii parytetu siły nabywczej . . . . . . . . . . . . . . . Podsumowanie
263 264 264 268
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270 ROZDZIAŁ 10
MAKROEKONOMICZNA TEORIA GOSPODARKI OTWARTEJ . . . . . . . . . . . . . . 275 10.1. Podaż i popyt na rynku funduszy pożyczkowych i rynku walutowym 276 Rynek funduszy poz˙yczkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276 Rynek walutowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279 10.2. Stan równowagi w gospodarce otwartej . . . . . . . . . . . . . . . . . 282 Odpływ kapitału netto: ła˛cznik mie˛dzy oboma rynkami . . . . . . . 282 Jednoczesna ro´wnowaga dwo´ch rynko´w . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284 10.3. Wpływ działań państwa i innych zdarzeń na Deficyt budz˙etowy pan´stwa . . . . . . . . . . . Polityka handlowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . Niestabilnos´c´ polityczna i ucieczka kapitału Podsumowanie
gospodarkę ......... ......... .........
otwartą ...... ...... ......
286 286 289 292
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
CZĘŚĆ V
KRÓTKOOKRESOWE FLUKTUACJE W GOSPODARCE
. . . . . . . . . 299
ROZDZIAŁ 11
ZAGREGOWANY POPYT I ZAGREGOWANA PODAŻ . . . . . . . . . . . . . 301 11.1. Trzy podstawowe fakty dotyczące wahań koniunktury . . . . . . . Fakt 1. Wahania aktywnos´ci gospodarczej sa˛ nieregularne i trudne do przewidzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fakt 2. Wie˛kszos´c´ zmiennych makroekonomicznych waha sie˛ w podobny sposo´b . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fakt 3. Kiedy spada produkcja, wzrasta bezrobocie . . . . . . . . . .
302 302 303 303
11.2. Wyjaśnienie krótkookresowych wahań w gospodarce . . . . . . . . 304 Czym kro´tki okres ro´z˙ni sie˛ od długiego okresu? . . . . . . . . . . . 304 Podstawowy model fluktuacji gospodarczych . . . . . . . . . . . . . . 305
13
Spis tres´ci
11.3. Krzywa zagregowanego popytu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307 Dlaczego krzywa zagregowanego popytu ma nachylenie ujemne? 308 Dlaczego krzywa zagregowanego popytu moz˙e sie˛ przesuna˛c´? . . . 309 11.4. Krzywa zagregowanej podaży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dlaczego krzywa zagregowanej podaz˙y jest w długim okresie pionowa? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przyczyny przesunie˛c´ długookresowej krzywej zagregowanej podaz˙y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nowy sposo´b przedstawienia wzrostu gospodarczego i inflacji . . . Dlaczego kro´tkookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y jest nachylona dodatnio? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Powody przesunie˛c´ kro´tkookresowej krzywej zagregowanej podaz˙y
312 313 314 316 318 321
11.5. Dwie przyczyny wahań gospodarczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323 Skutki zmian zagregowanego popytu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324 Skutki zmian zagregowanej podaz˙y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329 Podsumowanie
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333 ROZDZIAŁ 12
WPŁYW POLITYKI PIENIĘŻNEJ I POLITYKI BUDŻETOWEJ NA ZAGREGOWANY POPYT . . . . . . . . . . . . . 339 12.1. Jak polityka pieniężna wpływa na zagregowany popyt? Teoria preferencji płynnos´ci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ujemne nachylenie krzywej zagregowanego popytu . . . . Zmiany podaz˙y pienia˛dza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rola sto´p procentowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
340 341 346 347 349
12.2. Jak polityka budżetowa wpływa na zagregowany popyt? . . Zmiany wielkos´ci wydatko´w pan´stwa na zakup do´br i usług Efekt mnoz˙nikowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wzo´r mnoz˙nika wydatko´w . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Inne zastosowania efektu mnoz˙nikowego . . . . . . . . . . . . . . Efekt wypierania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zmiany podatko´w . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
352 352 353 354 356 356 358
12.3. Polityka gospodarcza jako narzędzie stabilizowania gospodarki . . . Argumenty za aktywna˛ polityka˛ stabilizacyjna˛ . . . . . . . . . . . . . Argumenty przeciwko aktywnej polityce stabilizacyjnej . . . . . . . Automatyczne stabilizatory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
360 360 362 363
Podsumowanie
. . . . .
. . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365
14
Spis tres´ci
ROZDZIAŁ 13
WYBÓR MIĘDZY INFLACJĄ A BEZROBOCIEM W KRÓTKIM OKRESIE . . . . . . . 371 13.1. Krzywa Phillipsa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372 Pochodzenie krzywej Phillipsa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372 Zagregowany popyt i zagregowana podaz˙ a krzywa Phillipsa . . . 373 13.2. Przesunięcia krzywej Phillipsa i rola oczekiwań . . . . . . . . . . . Długookresowa krzywa Phillipsa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wpływ oczekiwan´ inflacyjnych na kro´tkookresowa˛ krzywa˛ Phillipsa Odwrotna zalez˙nos´c´ mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem . . . . . . . . .
376 376 379 383
13.3. Długookresowa krzywa Phillipsa jako argument za niezależnością banku centralnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384 13.4. Przesunięcia krzywej Phillipsa: rola szoków podażowych . . . . . 388 13.5. Koszty spowalniania inflacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stopa pos´wie˛cenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Racjonalne oczekiwania i moz˙liwos´c´ dezinflacji bez koszto´w Dezinflacja za rza˛do´w Margaret Thatcher . . . . . . . . . . . . . . 13.6. Polityka celu inflacyjnego . . . . . . . . . . . . Polityka pienie˛z˙na w Wielkiej Brytanii: od pienia˛dza do polityki celu inflacyjnego . . Ustalanie celo´w polityki pienie˛z˙nej . . . . . . Podsumowanie
. . . .
. . . .
. . . .
391 392 394 395
. . . . . . . . . . . . . . . 396 zarza˛dzania podaz˙a˛ . . . . . . . . . . . . . . . 397 . . . . . . . . . . . . . . . 399
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403
CZĘŚĆ VI
EUROPEJSKA UNIA GOSPODARCZA I WALUTOWA
. . . . . . . . . 409
ROZDZIAŁ 14
WSPÓLNY OBSZAR WALUTOWY I EUROPEJSKA UNIA GOSPODARCZA I WALUTOWA . . . . . . . . . . . . 411 14.1. Euro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412 Jednolity Rynek Europejski i euro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413 14.2. Korzyści i koszty wspólnej waluty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416 Korzys´ci z przyje˛cia wspo´lnej waluty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416 Koszty wspo´lnej waluty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418
15
Spis tres´ci
14.3. Teoria optymalnych obszarów walutowych . . . . . . . . . . . . . . . 422 Okolicznos´ci, kto´re sprzyjaja˛ zmniejszeniu koszto´w przyje˛cia wspo´lnej waluty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 422 Okolicznos´ci, kto´re sprzyjaja˛ zwie˛kszeniu korzys´ci z przyje˛cia wspo´lnej waluty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 426 14.4. Czy Europa jest optymalnym obszarem walutowym? . . . . Integracja handlowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gie˛tkos´c´ płac realnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mobilnos´c´ siły roboczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mobilnos´c´ kapitału finansowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Symetryczne szoki popytowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Czy zatem Europa jest optymalnym obszarem walutowym?
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
429 429 431 433 433 434 436
14.5. Polityka fiskalna a wspólne obszary walutowe . . . . . . . . . . . . 437 Federalizm fiskalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437 Krajowe polityki fiskalne w unii walutowej i problem gapowicza . . . 438 Podsumowanie
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 442
CZĘŚĆ VII
ZAKOŃCZENIE
. . . . . . . . . . . . . . . . . . 447
ROZDZIAŁ 15
PIĘĆ DEBAT O POLITYCE MAKROEKONOMICZNEJ . . . . . . . . . . . . . . 449 15.1. Czy należy stabilizować gospodarkę za pomocą polityki pieniężnej i polityki budżetowej? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449 Argumenty zwolenniko´w stabilizowania gospodarki . . . . . . . . . . 450 Argumenty przeciwniko´w stabilizowania gospodarki . . . . . . . . . 451 15.2. Podporządkowana stałym regułom czy uznaniowa polityka pieniężna? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 452 Argumenty za stałymi regułami polityki pienie˛z˙nej . . . . . . . . . . 453 Argumenty przeciwko stałym regułom polityki pienie˛z˙nej . . . . . 455 15.3. Czy państwo ma dbać o równowagę budżetu? . . . . . . . . . . . . 456 Argumenty za ro´wnowaga˛ budz˙etu pan´stwa . . . . . . . . . . . . . . . 457 Argumenty przeciwko ro´wnowadze budz˙etu pan´stwa . . . . . . . . . 458 15.4. Czy należy zreformować system podatkowy tak, aby sprzyjał oszczędzaniu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 460 Argumenty za reforma˛ systemu podatkowego, maja˛ca˛ zache˛cic´ do oszcze˛dzania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461
16
Spis tres´ci
Argumenty przeciwko reformie systemu podatkowego, maja˛cej zache˛cic´ do oszcze˛dzania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Czy Wielka Brytania powinna sie˛ przyła˛czyc´ do Europejskiej Unii Gospodarczej i Walutowej? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Argumenty za przyła˛czeniem sie˛ Wielkiej Brytanii do EMU . . . Argumenty przeciwko przyła˛czeniu sie˛ Wielkiej Brytanii do EMU Podsumowanie
463 465 465 467
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 468
Słownik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475 Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485
WSTĘP
„Ekonomia jest analiza˛ zachowan´ ludzi w ich codziennym z˙yciu” — napisał Alfred Marshall, wielki dziewie˛tnastowieczny ekonomista brytyjski, w swoim podre˛czniku zatytułowanym Principles of Economics, opublikowanym po raz pierwszy w 1890 r.1. Chociaz˙ od czaso´w Marshalla wiele nauczylis´my sie˛ o gospodarce, ta definicja ekonomii jest prawdziwa takz˙e dzis´. Dlaczego Ty, student z pocza˛tku XXI w., miałbys´ pos´wie˛cac´ czas na nauke˛ ekonomii? Oto trzy waz˙ne powody. Pierwszym powodem, dla kto´rego powinienes´ studiowac´ ekonomie˛, jest to, z˙e pomoz˙e Ci ona zrozumiec´ s´wiat, w kto´rym z˙yjesz. Wiele problemo´w dotycza˛cych gospodarki moz˙e wzbudzic´ Twoja˛ ciekawos´c´. Dlaczego linie lotnicze ustalaja˛ niz˙sze ceny za bilet powrotny, jes´li pasaz˙er pozostaje w miejscu przeznaczenia przez sobotnia˛ noc? Dlaczego honorarium Catheriny Zety Jones za role˛ w filmie jest tak wysokie? Dlaczego poziom z˙ycia w wielu krajach afrykan´skich jest tak niski? Dlaczego w jednych krajach tempo inflacji jest wysokie, podczas gdy w innych krajach ceny sa˛ stabilne? Dlaczego cze˛s´c´ krajo´w europejskich przyje˛ła wspo´lna˛ walute˛? To tylko przykłady pytan´, na kto´re odpowiedzi znajdziesz na zaje˛ciach z ekonomii. Drugim powodem, kto´ry uzasadnia studiowanie ekonomii, jest to, z˙e dzie˛ki niej staniesz sie˛ bardziej s´wiadomym uczestnikiem procesu gospodarowania, co moz˙e miec´ takz˙e znaczenie praktyczne. W swoim z˙yciu podejmujesz wiele decyzji ekonomicznych. Be˛da˛c studentem, rozstrzygasz, ile lat pobierac´ nauke˛ na regularnych studiach. Podja˛wszy prace˛, decydujesz, jaka˛ cze˛s´c´ swojego dochodu wydac´, a jaka˛ zaoszcze˛dzic´, a takz˙e jak zainwestowac´ swoje oszcze˛dnos´ci. Pewnego dnia moz˙e sie˛ okazac´, z˙e kierujesz mała˛ firma˛, a moz˙e wielkim przedsie˛biorstwem, i musisz ustalac´ wysokos´c´ cen na swoje produkty. Wiadomos´ci, kto´re znajdziesz w naste˛pnych rozdziałach, pomoga˛ Ci podja˛c´ takie 1
Zob. A. Marshall, Zasady ekonomiki, t. 1, Wyd. M. Arcta, Warszawa 1925 ( przyp. tłum.).
18
Wste˛p
decyzje w najlepszy sposo´b. Same studia ekonomii nie uczynia˛ Cie˛ bogatym, jednak dzie˛ki nim zdobe˛dziesz pewne narze˛dzia, kto´re moga˛ Ci pomo´c w osia˛gnie˛ciu tego celu. Trzeci powo´d, kto´ry sprawia, z˙e warto studiowac´ ekonomie˛, jest taki: dzie˛ki tym studiom lepiej zrozumiesz moz˙liwos´ci i ograniczenia polityki gospodarczej. Jako wyborca przyczyniasz sie˛ do podje˛cia decyzji, kto´rych wynikiem jest konkretna alokacja zasobo´w społeczen´stwa. Chca˛c zdecydowac´, czy poprzesz konkretne działania, be˛dziesz — byc´ moz˙e — szukał odpowiedzi na wiele ro´z˙nych pytan´, dotycza˛cych gospodarki. Jakie obcia˛z˙enia odpowiadaja˛ alternatywnym formom opodatkowania? Jakie skutki ma wolny handel z innymi krajami? Jak najlepiej chronic´ s´rodowisko naturalne? Jak deficyt budz˙etu pan´stwa wpływa na gospodarke˛? Takie i podobne pytania zadaja˛ sobie zawsze politycy gospodarczy. Gło´wne zasady ekonomii maja˛ zatem zastosowanie w wielu z˙yciowych sytuacjach. W przyszłos´ci — wszystko jedno, czy przegla˛daja˛c gazete˛, czy tez˙ kieruja˛c przedsie˛biorstwem lub całym krajem — be˛dziesz zadowolony, z˙e studiowałes´ ekonomie˛.
Dla kogo jest ta książka? Kiedy zawodowy ekonomista pisze podre˛cznik, kusi go, aby przyja˛c´ własny punkt widzenia i połoz˙yc´ nacisk na te tematy, kto´re on sam i jego koledzy uwaz˙aja˛ za fascynuja˛ce. Robilis´my, co w naszej mocy, aby nie ulec tej pokusie. Pro´bowalis´my sie˛ wczuc´ w sytuacje˛ kogos´, kto po raz pierwszy styka sie˛ z ekonomia˛. Naszym celem było uwypuklenie tych spraw, kto´re sa˛ i powinny byc´ interesuja˛ce dla samych studento´w. W efekcie ksia˛z˙ka ta jest bardziej zwie˛zła od wielu innych publikacji, kto´re wprowadzaja˛ studento´w w s´wiat ekonomii. Inny skutek jest taki, z˙e wie˛ksza jej cze˛s´c´ jest pos´wie˛cona zastosowaniom ekonomii i polityce gospodarczej, a mniejsza — formalnemu wykładowi teorii ekonomicznej, co ro´z˙ni to dzieło od wielu innych podre˛czniko´w dla pocza˛tkuja˛cych ekonomisto´w. W całej ksia˛z˙ce tak cze˛sto, jak to tylko było moz˙liwe, pro´bowalis´my sie˛ odwoływac´ zaro´wno do przykłado´w wykorzystania wiedzy ekonomicznej i gło´wnych zasad ekonomii, jak i do problemo´w z zakresu polityki gospodarczej. W zwia˛zku z tym w prawie wszystkich rozdziałach umies´cilis´my studia przypadku. Warto jeszcze podkres´lic´, z˙e ksia˛z˙ka ta dotyczy przede wszystkim Europy. Nie oznacza to, z˙e stanowi ona wprowadzenie do ekonomii gospodarki europejskiej. Nie ignorujemy gospodarki amerykan´skiej i reszty s´wiata. Efektem byłby bardzo asymetryczny obraz gospodarki. Naszym celem jest natomiast osadzenie teorii ekonomicznej w realiach gospodarczych znanych i ciekawych dla europejskiego studenta. Ponadto badamy problemy, kto´re sa˛ szczego´lnie waz˙ne dla gospodarki europejskiej, czego przykładem jest wspo´lna waluta europejska.
Wste˛p
19
W studiach przypadku ro´wniez˙ bardzo cze˛sto odwołujemy sie˛ do wydarzen´ dzieja˛cych sie˛ w Europie. Ta ksia˛z˙ka została zaprojektowana jako podre˛cznik dla studento´w, kto´rzy ucza˛ sie˛ mys´lec´ o s´wiecie jak ekonomis´ci. W efekcie szczego´ły dotycza˛ce konkretnych instytucji przedstawiono w niej gło´wnie po to, aby zilustrowac´ pewne zasady ekonomiczne. Mimo to, tak cze˛sto, jak to tylko było moz˙liwe, posługiwalis´my sie˛ przykładami europejskich rozwia˛zan´ instytucjonalnych. Kiedy zas´ ze wzgle˛du na ograniczona˛ obje˛tos´c´ podre˛cznika musielis´my sie˛ skoncentrowac´ na konkretnej gospodarce — było tak np. przy analizie systemu podatkowego — odwoływalis´my sie˛ do realio´w Wielkiej Brytanii.
Struktura książki Chca˛c napisac´ zwie˛zła˛ i przydatna˛ dla studenta ksia˛z˙ke˛, musielis´my rozwaz˙yc´ nowe sposoby zorganizowania starych tres´ci. Oto burzliwa podro´z˙ w gła˛b tego tekstu. Mamy nadzieje˛, z˙e choc´ w pewnym stopniu us´wiadomi ona nauczycielom logike˛ konstrukcji tego podre˛cznika.
Makroekonomia Ogo´lnie nasze podejs´cie do nauczania makroekonomii jest naste˛puja˛ce: najpierw badamy gospodarke˛ w długim okresie, kiedy ceny sa˛ „gie˛tkie”, i dopiero potem w kro´tkim okresie, kiedy ceny sa˛ „lepkie”. Uwaz˙amy, z˙e takie uporza˛dkowanie materiału upraszcza uczenie sie˛ makroekonomii z kilku powodo´w. Po pierwsze, w takim układzie klasyczne załoz˙enie o gie˛tkos´ci cen jest lepiej powia˛zane z podstawowymi informacjami o podaz˙y i popycie, z kto´rymi studenci juz˙ sie˛ zapoznali. Po drugie, taki klasyczny podział materiału umoz˙liwia rozbicie analizy proceso´w długookresowych na kilka łatwych do zrozumienia cze˛s´ci. Po trzecie, cykl koniunkturalny składa sie˛ z przejs´ciowych odchylen´ gospodarki od s´ciez˙ki długookresowego wzrostu; ich analizowanie jest zatem bardziej proste po zrozumieniu stanu ro´wnowagi długookresowej. Po czwarte, makroekonomiczna teoria okresu kro´tkiego jest, według ekonomisto´w, bardziej kontrowersyjna niz˙ makroekonomiczna teoria okresu długiego. Włas´nie te powody sprawiaja˛, z˙e na zaje˛ciach z makroekonomii dla zaawansowanych najcze˛s´ciej procesy długookresowe sa˛ dzis´ omawiane przed procesami kro´tkookresowymi. Wykorzystuja˛c w tym podre˛czniku to samo podejs´cie, chcemy umoz˙liwic´ osobom studiuja˛cym podstawy ekonomii osia˛gnie˛cie tych samych korzys´ci, kto´rymi ciesza˛ sie˛ juz˙ ich starsi koledzy. Powro´c´my do szczego´łowej struktury ksia˛z˙ki. Prezentacje˛ makroekonomii rozpoczynamy od kwestii pomiaru. W rozdziale 1 pt. Mierzenie dochodu narodowego omawiamy produkt krajowy brutto, a takz˙e zwia˛zane z nim mierniki z systemu rachunko´w społecznych. Natomiast rozdział 2 pt. Mierzenie koszto´w utrzymania jest pos´wie˛cony konstrukcji i zastosowaniu indekso´w cen.
20
Wste˛p
W naste˛pnych czterech rozdziałach opisano gospodarke˛ realna˛ w długim okresie. W rozdziale 3 pt. Produkcja i wzrost badamy przyczyny wielkiego zro´z˙nicowania poziomu z˙ycia w ro´z˙nych epokach i ro´z˙nych krajach. Rozdział 4 pt. Oszcze˛dnos´ci, inwestycje i system finansowy zawiera analize˛ ro´z˙nych rodzajo´w instytucji finansowych, wyste˛puja˛cych we wspo´łczesnej rozwinie˛tej gospodarce, a takz˙e analize˛ ich roli w alokacji zasobo´w. W rozdziale 5 pt. Podstawowe narze˛dzia finanso´w opisujemy wartos´c´ zaktualizowana˛, zarza˛dzanie ryzykiem i wycene˛ aktywo´w. Rozdział 6 pt. Bezrobocie jest pos´wie˛cony długookresowym czynnikom, od kto´rych zalez˙y wysokos´c´ stopy bezrobocia, w tym poszukiwaniu pracy, ustawom o płacy minimalnej, sile rynkowej zwia˛zko´w zawodowych i płacom efektywnos´ciowym. Po opisaniu zachowan´ gospodarki realnej w długim okresie zabieramy sie˛ za długookresowe procesy dotycza˛ce pienia˛dza i cen. W rozdziale 7 pt. System pienie˛z˙ny wprowadzamy ekonomiczne poje˛cie pienia˛dza i omawiamy role˛ banku centralnego, kontroluja˛cego ilos´c´ pienia˛dza. Opisujemy ro´wniez˙ niekto´re szczego´ły dotycza˛ce ram instytucjonalnych gospodarki, zwłaszcza funkcjonowanie Europejskiego Banku Centralnego, Banku Anglii i Systemu Rezerwy Federalnej w Stanach Zjednoczonych. W rozdziale 8 pt. Pienia˛dz, wzrost i inflacja omawiamy klasyczna˛ teorie˛ inflacji i badamy koszt inflacji ponoszony przez społeczen´stwo. Naste˛pne dwa rozdziały pos´wie˛camy makroekonomii gospodarki otwartej (nadal trwamy przy załoz˙eniach o gie˛tkos´ci cen i pełnym zatrudnieniu, dotycza˛cych długiego okresu). W rozdziale 9 pt. Makroekonomia gospodarki otwartej: podstawowe poje˛cia wyjas´niamy zwia˛zek mie˛dzy oszcze˛dnos´ciami, inwestycjami i bilansem handlowym, rozro´z˙nienie mie˛dzy nominalnym i realnym kursem walutowym oraz teorie˛ parytetu siły nabywczej. W rozdziale 10 pt. Makroekonomiczna teoria gospodarki otwartej przedstawiamy klasyczny model mie˛dzynarodowych przepływo´w do´br i kapitału. Przyczynia sie˛ on do wyjas´nienia wielu kwestii, w tym m.in. zwia˛zku deficytu budz˙etowego z deficytem handlowym oraz makroekonomicznych efekto´w polityki handlowej. Przedstawiwszy teorie˛ gospodarki dotycza˛ca˛ długiego okresu (rozdziały 3−10), zabieramy sie˛ za wyjas´nienie kro´tkookresowych wahan´ aktywnos´ci gospodarczej woko´ł trendu długookresowego. Taki układ materiału upraszcza nauczanie teorii wahan´ kro´tkookresowych, poniewaz˙ na tym etapie nauki studenci dysponuja˛ juz˙ dobrymi podstawami w postaci wielu, spos´ro´d najwaz˙niejszych, koncepcji makroekonomicznych. W rozdziale 11 pt. Zagregowany popyt i zagregowana podaz˙ rozpoczynamy od zaprezentowania pewnych fakto´w dotycza˛cych cyklu koniunkturalnego, a naste˛pnie wprowadzamy model zagregowanego popytu i zagregowanej podaz˙y. W rozdziale 12 pt. Wpływ polityki pienie˛z˙nej i polityki budz˙etowej na zagregowany popyt pokazujemy, jak politycy gospodarczy moga˛ wykorzystywac´ narze˛dzia, kto´rymi dysponuja˛, w celu wpływania na połoz˙enie krzywej zagregowanego popytu. W rozdziale 13 pt. Wybo´r mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem w kro´tkim okresie wyjas´niamy, dlaczego politycy
Wste˛p
21
gospodarczy, kto´rzy kontroluja˛ zagregowany popyt, musza˛ wybierac´ mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem. Sprawdzamy tutaj, dlaczego moz˙liwos´c´ takiego wyboru dotyczy tylko kro´tkiego okresu, dlaczego zmienia sie˛ ona w miare˛ upływu czasu i znika w długim okresie. W rozdziale 14 pt. Wspo´lny obszar walutowy i Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa przygla˛damy sie˛ kosztom i korzys´ciom wprowadzenia wspo´lnej waluty w pewnej grupie krajo´w, koncentruja˛c swoja˛ uwage˛ na Europejskiej Unii Gospodarczej i Walutowej. Przy tej okazji wykorzystujemy wiele narze˛dzi analizy makroekonomicznej, kto´re zostały wprowadzone we wczes´niejszych rozdziałach. Efektem jest teoria optymalnych obszaro´w walutowych i jej zastosowanie do analizy przypadku europejskiego. Ksia˛z˙ke˛ kon´czy rozdział 15 pt. Pie˛c´ debat o polityce makroekonomicznej. Ten rozdział wien´cza˛cy nasze dzieło pos´wie˛camy analizie pie˛ciu spornych problemo´w, w obliczu kto´rych stoja˛ politycy gospodarczy. Chodzi o: włas´ciwa˛ skale˛ zaangaz˙owania pan´stwa, kto´re stara sie˛ reagowac´ na zmiany cyklu koniunkturalnego; polityke˛ pienie˛z˙na˛ i wybo´r mie˛dzy stabilnymi regułami działania a działaniami uznaniowymi; znaczenie ro´wnowagi budz˙etu pan´stwa; potrzebe˛ reformy systemu podatkowego w celu zwie˛kszenia oszcze˛dnos´ci; to, czy Wielka Brytania powinna przyja˛c´ euro i przyła˛czyc´ sie˛ do Europejskiej Unii Walutowej. W przypadku kaz˙dej z tych kontrowersji przedstawiamy pogla˛dy obu stron uczestnicza˛cych w dyskusji i zache˛camy studento´w do wyrobienia sobie własnego pogla˛du na omawiane sprawy.
Narzędzia ułatwiające naukę Ksia˛z˙ka ta ma pomo´c studentom ucza˛cym sie˛ podstaw ekonomii, a takz˙e ma pokazac´, w jaki sposo´b podstawowe ustalenia ekonomisto´w moga˛ byc´ wykorzystane w s´wiecie, w kto´rym z˙yjemy. Chca˛c osia˛gna˛c´ ten cel, uz˙ylis´my ro´z˙nych narze˛dzi ułatwiaja˛cych nauke˛. Regularnie sie˛gamy po nie w całej ksia˛z˙ce. ●
●
●
Studia przypadku. Teoria ekonomiczna jest uz˙yteczna i interesuja˛ca tylko wtedy, kiedy moz˙na ja˛ wykorzystac´ w celu zrozumienia rzeczywistych zdarzen´ i działan´. To włas´nie dlatego ksia˛z˙ka ta zawiera liczne studia przypadku, kto´re sa˛ zwykle przykładami wykorzystania poznanej teorii. Ramki. Zawieraja˛ dodatkowe informacje, zazwyczaj zaczerpnie˛te z historii mys´li ekonomicznej. Czasami wyjas´nia sie˛ w nich sprawy techniczne ba˛dz´ analizuje problemy uzupełniaja˛ce, a nauczyciele moga˛ je albo wykorzystac´ jako materiał do dyskusji, prowadzonych zaje˛c´, albo pomina˛c´. Definicje najwaz˙niejszych poje˛c´. Kiedy w konkretnym rozdziale wprowadzamy jakies´ kluczowe poje˛cie, sygnalizujemy to pogrubiona˛ czcionka˛. Dodatkowo definicje takich poje˛c´ umieszczamy na marginesie strony. Powinno to ułatwic´ studentom uczenie sie˛ i powtarzanie materiału.
22 ●
●
●
●
●
Wste˛p
Szybki sprawdzian. Po kaz˙dej waz˙nej cze˛s´ci rozdziału zapraszamy studento´w na szybki sprawdzian. Celem jest sprawdzenie stopnia zrozumienia przestudiowanego materiału. Jes´li studiuja˛cy nie jest w stanie poradzic´ sobie z takim sprawdzianem, powinien sie˛ zatrzymac´ i jeszcze raz przeczytac´ odpowiedni fragment rozdziału. Streszczenie. Kaz˙dy rozdział kon´czy sie˛ zwie˛złym streszczeniem. Przypomina ono studentom najwaz˙niejsze spos´ro´d ustalen´ poczynionych w teks´cie tego rozdziału. Na dalszych etapach nauki te streszczenia stanowia˛ skuteczne narze˛dzie, ułatwiaja˛ce powto´rzenie materiału przed egzaminem. Najwaz˙niejsze poje˛cia. Umieszczona na kon´cu kaz˙dego rozdziału lista najwaz˙niejszych poje˛c´ umoz˙liwia studentom sprawdzenie zrozumienia nowych termino´w, kto´re pojawiły sie˛ w tym rozdziale. Pytania powto´rzeniowe. Na kon´cu kaz˙dego rozdziału umies´cilis´my takz˙e pytania powto´rzeniowe, kto´re dotycza˛ wszystkich najwaz˙niejszych wniosko´w z tego rozdziału. Studenci moga˛ wykorzystac´ te pytania w celu sprawdzenia stopnia, w jakim zrozumieli materiał, a takz˙e w celu przygotowania sie˛ do egzaminu. Zadania. Kaz˙dy rozdział zawiera ro´wniez˙ wiele ro´z˙norodnych problemo´w i zadan´, kto´rych rozwia˛zanie wymaga od studento´w wykorzystania zdobytych wiadomos´ci. Jedni nauczyciele uznaja˛ je za zadania do rozwia˛zania w domu, inni uczynia˛ z nich pretekst do dyskusji na zaje˛ciach.
O AUTORACH
N. GREGORY MANKIW pracuje jako profesor ekonomii na Uniwersytecie Harvarda. Ekonomie˛ studiował na Uniwersytecie Princeton i w Massachusetts Institute of Technology. Uczy makroekonomii, mikroekonomii, statystyki i podstaw ekonomii. Dawno temu zdarzyło mu sie˛ nawet spe˛dzic´ lato jako instruktor z˙eglarstwa na Long Beach Island. Profesor Mankiw jest płodnym two´rca˛ i regularnie bierze udział w debatach akademickich i publicznych. Jego prace ukazuja˛ sie˛ w specjalistycznych periodykach, takich jak „American Economic Review”, „Journal of Political Economy” i „Quarterly Journal of Economics”, oraz w bardziej popularnych czasopismach, np. „New York Times”, „Financial Times”, „Wall Street Journal” i „Fortune”. Niezalez˙nie od pracy dydaktycznej, badawczej i pisarskiej profesor Mankiw jest ro´wniez˙ pracownikiem naukowym w amerykan´skim Narodowym Biurze Badan´ Ekonomicznych, a takz˙e doradca˛ Bank of Boston, nalez˙a˛cego do systemu Rezerwy Federalnej, i Biura Budz˙etu Kongresu. W latach 2003−2005 kierował Rada˛ Doradco´w Ekonomicznych Prezydenta Stano´w Zjednoczonych. Profesor Mankiw mieszka w Wellesley w Massachusetts z z˙ona˛ Deborah, tro´jka˛ dzieci i border terrierem o imieniu Tobin. MARK P. TAYLOR pracuje jako profesor ekonomii na uniwersytecie w Warwick. Swo´j pierwszy stopien´ naukowy uzyskał na uniwersytecie w Oksfordzie. Naste˛pnie przez dwa lata pracował jako dealer walutowy w Londynie, jednoczes´nie studiuja˛c zaocznie ekonomie˛ na tamtejszym uniwersytecie, gdzie przyznano mu tytuł doktora ekonomii. Profesor Taylor uczy m.in. mikroekonomii, makroekonomii i ekonometrii na wielu uniwersytetach (w tym w Warwick, Oksfordzie, Marsylii i Nowym Jorku) i na ro´z˙nych poziomach (od podstaw ekonomii po ekonomie˛ dla zaawansowanych i kursy MBA). Przez kilka lat pracował ro´wniez˙ w Banku Anglii, a potem jako starszy ekonomista w Mie˛dzynarodowym Funduszu
24
O Autorach
Walutowym. Jego prace były cze˛sto publikowane w specjalistycznych czasopismach, takich jak „Journal of Political Economy” i „Economic Journal”. Profesor Taylor jest obecnie jednym z najcze˛s´ciej cytowanych ekonomisto´w, zajmuja˛cych sie˛ praca˛ badawcza˛ na s´wiecie. W dodatku pracował jako doradca ´ wiatowego, Banku Anglii, Mie˛dzynarodowego Funduszu Walutowego, Banku S Komisji Europejskiej i członko´w rza˛du brytyjskiego. Jest takz˙e pracownikiem brytyjskiego Os´rodka Badan´ Polityki Ekonomicznej, członkiem Kro´lewskiego Towarzystwa Ekonomicznego i członkiem zaro´wno Kro´lewskiego Towarzystwa Statystycznego, jak i Kro´lewskiego Towarzystwa Sztuk. Profesor Taylor mieszka z z˙ona˛, tro´jka˛ dzieci i trzema psami (Byronem, Shelley i Aphra˛) w pobliz˙u Kenilworth w Warwickshire, zbieraja˛c zegary i hoduja˛c pszczoły.
PODZIĘKOWANIA
26
Podzie˛kowania
Xander Koolman — Erasmus University Medical Centre, Richard Ledward — Staffordshire University, Michael J. McCrostie — University of Buckingham, Lukas Menkhoff — University of Hannover, Jonathan Michie — Professor of Management at the University of Birmingham and Director and Head of Birmingham Business School, Kerry Patterson — University of Reading, Martin Peitz — International University in Germany, Tom Segers — Group T Leuven Engineering School, Franz Seitz — University of Applied Sciences, Amberg-Weiden, Kunal Sen — University of East Anglia, Lorena Škuflic — University of Zagreb, Tilman Slembeck — University of St. Gallen and Zurich University of Applied Sciences, Ian Smith — University of St. Andrews, Remigiusz Smolinski — Leipzig Graduate School of Managment, Frank H. Stephen — Manchester School of Law, Kristan Sund — University of Applied Sciences, Chur, Benjamin Swalens — Vrije Universiteit Brussel, Oliver Taylor — University of Cambridge, Elise Tosi — Ceram EAItech, Linda Yueh — University of Oxford. Oliverowi Taylorowi dzie˛kujemy za znakomite badania, kto´re pomogły nam w pracy.
CZĘŚĆ I
DANE MAKROEKONOMICZNE
ROZDZIAŁ 1
MIERZENIE DOCHODU NARODOWEGO
dy skon´czysz studia i zaczniesz szukac´ pracy, Twoje szanse be˛da˛ zalez˙ec´ przede wszystkim od biez˙a˛cej sytuacji gospodarczej w kraju. W niekto´rych latach przedsie˛biorstwa zwie˛kszaja˛ produkcje˛ do´br i usług, liczba zatrudnionych wzrasta i znalezienie pracy jest łatwe. Jednak w innych okresach firmy zmniejszaja˛ produkcje˛, zatrudnienie maleje, a znalezienie dobrej pracy zajmuje wiele czasu. Nic dziwnego zatem, z˙e kaz˙dy absolwent szkoły wyz˙szej wolałby sie˛ pojawic´ na rynku pracy w czasie gospodarczego oz˙ywienia, a nie w czasie recesji. Poniewaz˙ ogo´lna kondycja gospodarki bardzo silnie wpływa na sytuacje˛ kaz˙dego z nas, zmiany koniunktury gospodarczej sa˛ szeroko komentowane w s´rodkach masowego przekazu. Niemal w kaz˙dej gazecie znajdujemy nowe dane statystyczne na temat stanu gospodarki. Dotycza˛ one: poziomu dochodu narodowego (PKB), tempa inflacji, stopy bezrobocia, wielkos´ci sprzedaz˙y detalicznej w sklepach lub deficytu w handlu zagranicznym. Wszystkie te dane maja˛ charakter makroekonomiczny, gdyz˙ przedstawiaja˛ stan całej gospodarki, a nie połoz˙enie poszczego´lnych rodzin ba˛dz´ przedsie˛biorstw. Jak wiemy z rozdziału 2 Mikroekonomii, ekonomie˛ dzieli sie˛ na dwie dziedziny: mikroekonomie˛ i makroekonomie˛. W mikroekonomii Mikroekonomia jest analiza˛ decyzji (microeconomics) bada sie˛ decyzje poszczego´lnych gospodarstw podejmowanych domowych i przedsie˛biorstw oraz ich wspo´łdziałanie na rynku, przez pojedyncze domowe natomiast w makroekonomii (macroeconomics) ocenia sie˛ ogo´lny gospodarstwa i przedsie˛biorstwa, stan gospodarki. Celem makroekonomii jest objas´nienie zachodza˛a takz˙e ich wspo´łdziałania cych w gospodarce zmian, kto´re wpływaja˛ na połoz˙enie pojedynna rynku. czych gospodarstw domowych, przedsie˛biorstw oraz na sytuacje˛ na Makroekonomia jest analiza˛ zjawisk poszczego´lnych rynkach. Makroekonomis´ci zajmuja˛ sie˛ ro´z˙nymi zachodza˛cych w całej waz˙nymi kwestiami. Oto przykłady. Ska˛d wynikaja˛ ro´z˙nice pozio- gospodarce, takich jak inflacja, bezrobocie mu dochodo´w w poszczego´lnych krajach? Dlaczego w niekto´rych i wzrost gospodarczy. okresach ceny rosna˛ szybko, podczas gdy w innych okresach ceny
G
30
Dane makroekonomiczne
sa˛ wzgle˛dnie stabilne? Dlaczego produkcja i zatrudnienie w niekto´rych latach zwie˛kszaja˛ sie˛, a w innych maleja˛? Co moz˙e zrobic´ rza˛d, aby zapewnic´ szybki wzrost dochodo´w, niska˛ inflacje˛ i stały poziom zatrudnienia? Wszystkie te pytania maja˛ charakter makroekonomiczny, gdyz˙ dotycza˛ stanu całej gospodarki. Poniewaz˙ gospodarka jako całos´c´ składa sie˛ z wielu gospodarstw domowych i przedsie˛biorstw, kto´re wspo´łdziałaja˛ na wielu rynkach, mikroekonomia i makroekonomia sa˛ ze soba˛ s´cis´le zwia˛zane. Na przykład, analiza˛ popytu i podaz˙y zajmuja˛ sie˛ te obie dziedziny. Jednak badanie stanu gospodarki jako całos´ci stawia przed nami nowe i intryguja˛ce wyzwania. W tym rozdziale, podobnie jak w rozdziale naste˛pnym, omawiamy niekto´re dane wykorzystywane przez ekonomisto´w i polityko´w w celu opisania ogo´lnego stanu gospodarki. Opisuja˛ one zmiany, kto´re pragna˛ objas´nic´ makroekonomis´ci. W tym rozdziale zajmujemy sie˛ produktem krajowym brutto (PKB; gross domestic product, GDP), kto´ry stanowi miare˛ całkowitego dochodu narodowego kraju. Produkt krajowy brutto to najwaz˙niejszy i bacznie obserwowany wskaz´nik makroekonomiczny, uznawany za najlepszy (choc´ niedoskonały) pojedynczy miernik dobrobytu społecznego.
1.1 Dochód narodowy i wydatki Gdybys´ miał ocenic´ ekonomiczne dokonania pewnej osoby, musiałbys´ przede wszystkim przyjrzec´ sie˛ jej dochodom. Ktos´, kogo dochody sa˛ wysokie, łatwiej moz˙e pozwolic´ sobie na zakup zaro´wno niezbe˛dnych, jak i luksusowych do´br. Niewa˛tpliwie osoby bogatsze ciesza˛ sie˛ wyz˙szym standardem z˙ycia: maja˛ lepsze mieszkania, lepsza˛ opieke˛ medyczna˛, bardziej luksusowe samochody, jez˙dz˙a˛ na droz˙sze urlopy itp. To samo odnosi sie˛ do całej gospodarki. Oceniaja˛c stan gospodarki, nalez˙y spojrzec´ na sume˛ dochodo´w jej wszystkich podmioto´w. Odpowiednia˛ miare˛ stanowi produkt krajowy brutto. Za pomoca˛ produktu krajowego brutto mierzy sie˛ dwie zmienne naraz: docho´d całkowity mieszkan´co´w kraju oraz sume˛ wydatko´w na dobra i usługi. Wynika to z tego, z˙e w skali gospodarki suma dochodo´w i wydatko´w musi byc´ ro´wna. Dlaczego docho´d narodowy jest ro´wny sumie wydatko´w? Oto´z˙ w kaz˙dej transakcji uczestnicza˛ dwie strony: nabywca i sprzedawca. Pienia˛dze wydane przez nabywce˛ staja˛ sie˛ dochodem sprzedawcy. Na przykład, zało´z˙my, z˙e Victoria płaci Davidowi 100 euro za koszenie jej trawnika. W tym przypadku chłopak jest sprzedawca˛, a dziewczyna — nabywca˛ tej usługi. David otrzymuje 100 euro, a Victoria wydaje 100 euro. Ta transakcja wywiera zatem jednakowy
Mierzenie dochodu narodowego
31
wpływ na sume˛ zaro´wno dochodo´w, jak i wydatko´w. Produkt krajowy brutto, niezalez˙nie od tego, czy jest rozumiany jako suma dochodo´w, czy jako suma wydatko´w, wzrasta o 100 euro. Takz˙e rysunek 1.1, na kto´rym przedstawiono ruch okre˛z˙ny w gospodarce, ułatwia dostrzez˙enie ro´wnowaz˙nos´ci dochodo´w i wydatko´w. (Przypomnij sobie podobny rysunek zamieszczony w rozdziale 2 Mikroekonomii.) Na rysunku tym widzimy wszystkie transakcje zawierane przez gospodarstwa domowe i przedsie˛biorstwa w pewnej uproszczonej gospodarce. Gospodarstwa domowe nabywaja˛ dobra i usługi wytwarzane przez przedsie˛biorstwa, a ich wydatki przepływaja˛ przez rynki do´br i usług. Z kolei przedsie˛biorstwa wykorzystuja˛ uzyskane wpływy na opłacenie swoich pracowniko´w, czynszo´w dzierz˙awnych, a takz˙e na wypłate˛ zysku dla włas´cicieli. Dochody te przepływaja˛ przez rynki czynniko´w produkcji. Pienia˛dze we˛druja˛ od gospodarstw domowych do przedsie˛biorstw, a naste˛pnie wracaja˛ do gospodarstw domowych. RYSUNEK 1.1
Wykres ruchu okrężnego Gospodarstwa domowe kupuja˛ dobra i usługi od przedsie˛biorstw, kto´re wykorzystuja˛ swoje dochody na opłacenie pracowniko´w, czynszo´w dzierz˙awnych i na wypłate˛ zysko´w dla włas´cicieli. Produkt krajowy brutto jest ro´wny sumie wydatko´w gospodarstw domowych na zakup do´br i usług. Jest on zarazem ro´wny sumie dochodo´w, tj. płac, czynszo´w i zysko´w wypłaconych przez przedsie˛biorstwa na rynkach czynniko´w produkcji.
32
Dane makroekonomiczne
Produkt krajowy brutto w tej gospodarce moz˙emy zatem zmierzyc´, sumuja˛c albo wszystkie wydatki gospodarstw domowych, albo wszystkie uzyskane dochody (płace, czynsze i zyski) wypłacone przez przedsie˛biorstwa. Poniewaz˙ wszelkie poniesione wydatki staja˛ sie˛ dochodami innych ludzi, PKB jest taki sam, niezalez˙nie od tego, w jaki sposo´b go obliczymy. W rzeczywistos´ci gospodarka jest oczywis´cie bardziej złoz˙ona niz˙ uproszczony model przedstawiony na rysunku 1.1. Gospodarstwa domowe nie wydaja˛ swoich wszystkich dochodo´w — cze˛s´c´ z nich przeznaczaja˛ na opłacenie podatko´w, a cze˛s´c´ oszcze˛dzaja˛ na przyszłe potrzeby. Ponadto, nie kupuja˛ one wszystkich produkowanych w danym kraju do´br i usług. Niekto´re dobra i usługi sa˛ nabywane przez pan´stwo, a inne przez przedsie˛biorstwa, kto´re zuz˙ywaja˛ je w celu wytworzenia własnej produkcji1. Jednak bez wzgle˛du na to, kto kupuje dane dobra — gospodarstwa domowe, przedsie˛biorstwa czy tez˙ pan´stwo — w kaz˙dej transakcji wyste˛puja˛ nabywca i sprzedawca. W skali całej gospodarki suma wydatko´w i dochodo´w jest wie˛c zawsze ro´wna. Szybki sprawdzian Wymień dwie zmienne, które mierzy się za pomocą produktu krajowego brutto. Jak to jest możliwe, że mierzy on dwie rzeczy naraz?
1.2 Pomiar produktu krajowego brutto Po ogo´lnym wyjas´nieniu poje˛cia produktu krajowego brutto rozpatrzymy teraz dokładniej, w jaki sposo´b jest on mierzony. Produkt krajowy brutto (PKB) stanowi wartos´c´ rynkowa˛ wszystkich finalnych do´br i usług, wytworzonych w kraju w danym okresie.
●
Produkt krajowy brutto (PKB) to wartos´c´ rynkowa wszystkich finalnych do´br i usług, wytworzonych w kraju w danym okresie.
Ta definicja wydaje sie˛ jasna. Jednak w rzeczywistos´ci przy obliczaniu PKB wyste˛puja˛ liczne problemy. Dlatego warto rozwaz˙yc´ starannie kaz˙da˛ cze˛s´c´ tej definicji. Produkt krajowy brutto to wartos´c´ rynkowa... Jest takie powiedzenie: „Nie moz˙na poro´wnywac´ jabłka z pomaran´cza˛”, natomiast przy obliczaniu PKB włas´nie tak sie˛ czyni. Za pomoca˛ PKB mierzy sie˛ wartos´c´ ro´z˙nych rodzajo´w do´br i usług nabywanych na rynku, a wie˛c poziom aktywnos´ci gospodarczej. W tym celu sa˛ stosowane ceny rynkowe. Stanowia˛ one kwoty, kto´re nabywcy sa˛ 1
Istnieja˛ poza tym eksport i import ( przyp. tłum.).
Mierzenie dochodu narodowego
33
skłonni zapłacic´ za poszczego´lne dobra, a zatem odzwierciedlaja˛ wartos´c´ tych do´br. Jez˙eli cena rynkowa jabłek be˛dzie dwukrotnie wyz˙sza od cen pomaran´czy, to na wielkos´c´ PKB jabłko wpłynie dwukrotnie bardziej niz˙ pomaran´cza. ... wszystkich... Produkt krajowy brutto jest bardzo pojemnym miernikiem. Obejmuje wszystkie dobra i usługi, wytworzone w danej gospodarce i sprzedane w sposo´b legalny na rynku. Wyraz˙a wartos´c´ rynkowa˛ nie tylko jabłek i pomaran´czy, lecz takz˙e gruszek, grejpfruto´w, ksia˛z˙ek i filmo´w, usług fryzjerskich i medycznych itp. Produkt krajowy brutto uwzgle˛dnia takz˙e wartos´c´ rynkowa˛ mieszkaniowych usług ogo´lnokrajowego zasobu mieszkan´. W przypadku mieszkan´ wynaje˛tych wartos´c´ te˛ łatwo obliczyc´. Płacony czynsz jest wtedy zaro´wno wydatkiem uz˙ytkownika, jak i dochodem włas´ciciela. Jednak wielu ludzi ma własny dom lub mieszkanie i nie płaci czynszu. Przy obliczaniu PKB uwzgle˛dnia sie˛ zatem korzys´ci z posiadania własnego mieszkania, oszacowuja˛c wartos´c´ rynkowa˛ ewentualnego czynszu. Przyjmuje sie˛ zatem załoz˙enie, z˙e włas´ciciel płaci sam sobie czynsz, kto´ry wo´wczas staje sie˛ cze˛s´cia˛ zaro´wno jego wydatko´w, jak i dochodo´w. Jednak pewne dobra i usługi sa˛ pomijane w rachunku PKB ze wzgle˛du na trudnos´ci w mierzeniu ich wartos´ci. Produkt krajowy brutto nie uwzgle˛dnia produkto´w produkowanych i sprzedawanych nielegalnie, takich jak np. narkotyki. Nie obejmuje tez˙ do´br i usług wytwarzanych i konsumowanych przez nas samych w naszych domach. Warzywa, kto´re kupujemy w sklepie, sa˛ wliczane do PKB, ale warzywa uprawiane w naszym własnym ogrodzie i niesprzedane na rynku zostana˛ pominie˛te. Te wyła˛czenia w rachunku PKB prowadza˛ czasem do paradoksalnych ustalen´. Na przykład, gdy Victoria zapłaci Davidowi za skoszenie trawnika, transakcja ta zostanie wliczona do PKB. Gdyby jednak razem wzie˛li s´lub, sytuacja uległaby zmianie. Nawet jez˙eli chłopak be˛dzie nadal piele˛gnował trawnik, wartos´c´ tej usługi zostanie pominie˛ta w rachunku PKB, poniewaz˙ usługa ta nie zostanie sprzedana na rynku. Jes´li zatem Victoria i David sie˛ pobiora˛, wielkos´c´ PKB sie˛ obniz˙y. ... do´br finalnych... Kiedy fabryka celulozy sprzedaje swo´j produkt firmie zajmuja˛cej sie˛ produkcja˛ kart z z˙yczeniami, papier ten jest nazywany dobrem pos´rednim (intermediate good), a kartke˛ z pozdrowieniami nazywa sie˛ dobrem finalnym ( final good). Produkt krajowy brutto obejmuje jedynie wartos´c´ do´br finalnych. Przeciez˙ wartos´c´ do´br pos´rednich jest juz˙ uwzgle˛dniona w cenach do´br finalnych. Dodawanie wartos´ci tego papieru do wartos´ci tych kart oznaczałoby podwo´jne liczenie. Byłoby rzecza˛ niewłas´ciwa˛ (i błe˛dna˛) obliczanie wartos´ci papieru dwukrotnie. Istotnym wyja˛tkiem od tej reguły jest przypadek, gdy wytworzone dobro pos´rednie nie zostaje zuz˙yte w trakcie produkcji, lecz wchodzi w skład zapaso´w przedsie˛biorstwa, kto´re moga˛ byc´ po´z´niej zuz˙yte lub sprzedane. W takim
34
Dane makroekonomiczne
przypadku jest ono chwilowo traktowane jak dobro finalne, a jego wartos´c´ zostaje dodana do PKB w charakterze „inwestycji w zapasy”. Jez˙eli w naste˛pnym okresie dobro to zostanie zuz˙yte przez firme˛ lub sprzedane, zapasy tego przedsie˛biorstwa zmaleja˛, co zredukuje odpowiednio przyszła˛ wielkos´c´ PKB. ... i usług... Produkt krajowy brutto obejmuje zaro´wno dobra materialne (takie jak z˙ywnos´c´, odziez˙ i samochody), jak i ro´z˙ne usługi (fryzjer, sprza˛tanie mieszkania, wizyta u lekarza). Kiedy kupujesz płyte˛ kompaktowa˛ z nagraniem Twego ulubionego zespołu, nabywasz dobro, kto´rego cena zostanie uwzgle˛dniona w rachunku produktu krajowego brutto. Gdy po´jdziesz na koncert tego samego zespołu, płacisz za usługe˛, a cena biletu zostanie wliczona do PKB. ... wytworzonych... Produkt krajowy brutto obejmuje dobra i usługi wytwarzane w danym okresie. Nie uwzgle˛dnia on transakcji dotycza˛cych do´br wytworzonych w przeszłos´ci. Gdy Aston Martin wyprodukuje i sprzeda nowy samocho´d, jego wartos´c´ zostanie wliczona do produktu krajowego brutto, ale gdy ktos´ sprzeda uz˙ywany samocho´d innej osobie, jego wartos´c´ zostanie pominie˛ta w rachunku PKB. ... w kraju... Produkt krajowy brutto mierzy wartos´c´ produkcji wytworzonej na terenie danego kraju, czyli w jego geograficznych granicach. Jez˙eli obywatel Australii pracuje okresowo w Wielkiej Brytanii, wytworzona przez niego produkcja jest wliczana do brytyjskiego PKB. Jez˙eli obywatel Wielkiej Brytanii posiada fabryke˛ w Bułgarii, jej produkcja jest wliczana do bułgarskiego PKB. Poszczego´lne dobra sa˛ zatem wła˛czane do PKB danego kraju, o ile sa˛ one w nim wytwarzane, bez wzgle˛du na narodowos´c´ producenta. ... w danym okresie. Produkt krajowy brutto mierzy wartos´c´ produkcji wytworzonej w konkretnym okresie. Zazwyczaj jest to rok albo kwartał (3 miesia˛ce). Produkt krajowy brutto odzwierciedla sume˛ dochodo´w i wydatko´w powstałych w danym kraju w tym okresie. Dane kwartalne o produkcie krajowym brutto sa˛ zwykle przedstawiane w skali rocznej. Oznacza to, z˙e wartos´c´ kwartalna PKB jest mnoz˙ona przez 4. Urze˛dy statystyczne robia˛ tak, aby zapewnic´ łatwa˛ poro´wnywalnos´c´ danych kwartalnych i rocznych. Ponadto dane kwartalne o PKB podlegaja˛ procedurze usuwania wahan´ sezonowych (seasonal adjustment). Dane surowe ujawniaja˛ oczywis´cie, z˙e poziom produkcji w poszczego´lnych kwartałach jest ro´z˙ny (np. okres przeds´wia˛teczny w grudniu w wielu krajach charakteryzuje sie˛ rekordowa˛ wielkos´cia˛ zakupo´w). Oceniaja˛c stan gospodarki, ekonomis´ci i politycy cze˛sto chca˛ sie˛ przyjrzec´ danym bez wahan´ sezonowych. Dlatego urze˛dy statystyczne podaja˛ dane kwartalne z poprawka˛ sezonowa˛. Dane o PKB podawane w s´rodkach masowego przekazu sa˛ zawsze uje˛te w postaci oczyszczonej z wpływu wahan´ sezonowych.
Mierzenie dochodu narodowego
35
Powto´rzymy teraz definicje˛ PKB. ●
Produkt krajowy brutto stanowi wartos´c´ rynkowa˛ wszystkich do´br i usług, wytworzonych w kraju w danym okresie.
Jest oczywiste, z˙e PKB to bardzo złoz˙ony miernik aktywnos´ci gospodarczej. W trakcie bardziej zaawansowanych studio´w makroekonomii dowiesz sie˛ wie˛cej o problemach, jakie powstaja˛ w trakcie jego obliczania. Jednak juz˙ teraz widzisz, z˙e kaz˙da cze˛s´c´ definicji PKB ma duz˙e znaczenie. Szybki sprawdzian Co przyczyni się bardziej do wzrostu PKB: wyprodukowanie hamburgera za 1 euro czy wyprodukowanie kawioru za 1 euro? Odpowiedź uzasadnij.
Ramka 1.1 Inne mierniki dochodu narodowego Urząd Statystyczny Wielkiej Brytanii (UK Office of National Statistics) co 3 miesiące oblicza wartość brytyjskiego PKB. W celu uzyskania bardziej kompletnego obrazu stanu gospodarki ustala on również wielkość różnych innych mierników dochodu, które różnią się od produktu krajowego brutto na skutek uwzględniania lub nieuwzględniania pewnych rodzajów dochodów. Poniżej podajemy krótkie objaśnienie sposobu konstrukcji tych mierników, zaczynając od najpojemniejszego i kończąc na najmniej pojemnym z nich. ● Produkt narodowy brutto (PNB; gross national product, GNP) jest miarą dochodu
całkowitego uzyskanego przez stałych mieszkańców kraju, nazywanych rezydentami (nationals). Różni się on od PKB tym, że obejmuje dochody uzyskiwane przez Brytyjczyków za granicą, a pomija dochody uzyskiwane przez obcokrajowców w Wielkiej Brytanii2. Na przykład, jeżeli obywatel Australii pracuje okresowo w Wielkiej Brytanii, wytworzona przez niego produkcja jest wliczana do brytyjskiego PKB, jednak nie wchodzi do PNB tego kraju, lecz jest składnikiem australijskiego PNB. W większości krajów, także w Wielkiej Brytanii, mieszkańcy wytwarzają większość produkcji, a więc wielkości PKB i PNB są zbliżone3. ● Produkt narodowy netto (PNN; net national product, NNP) to suma dochodów stałych mieszkańców kraju (PNB) pomniejszona o straty z tytułu amortyzacji. Amortyzacja (depreciation) to miara wartości zużycia dóbr kapitałowych, czyli zasobu środków trwałych w gospodarce (np. skorodowane ciężarówki czy też przestarzałe komputery).
2
Wcze˛s´ci transferowanej do danych krajo´w ( przyp. tłum.). W krajach o duz˙ym udziale firm zagranicznych, kto´re wysyłaja˛ za granice˛ znaczna˛ cze˛s´c´ swoich zysko´w, np. w Polsce, PNB jest zazwyczaj niz˙szy od PKB ( przyp. tłum.). 3
36
Dane makroekonomiczne
● Dochód narodowy (national income) to łączny dochód stałych mieszkańców kraju,
uzyskany dzięki produkcji dóbr i usług. Różni się on od produktu narodowego netto tym, że nie uwzględnia podatków pośrednich, natomiast obejmuje subsydia dla przedsiębiorstw. Wielkości PNN oraz dochodu narodowego nie są równe także z powodu różnic statystycznych, spowodowanych problemami z gromadzeniem danych. ● Dochód osobisty (personal income) to suma dochodów uzyskanych przez gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa niebędące spółkami. W odróżnieniu od dochodu narodowego, nie obejmuje on zysków zatrzymanych w przedsiębiorstwach, a niewypłaconych właścicielom. Nie uwzględnia także podatków dochodowych przedsiębiorstw oraz płaconych przez nie składek ubezpieczeniowych. Ponadto dochód osobisty obejmuje odsetki od obligacji skarbowych oraz dochody gospodarstw domowych uzyskiwane z tytułu zasiłków i ubezpieczeń społecznych. ● Dochód rozporządzalny (disposable personal income) to suma dochodów pozostających w dyspozycji gospodarstw domowych oraz przedsiębiorstw niebędących spółkami po spłaceniu wszelkich zobowiązań wobec Skarbu Państwa. Jest on równy dochodowi osobistemu pomniejszonemu o podatki dochodowe i pewne inne wydatki (np. bilety parkingowe). Chociaż opisane mierniki dochodu różnią się między sobą pewnymi szczegółami, niemal zawsze wszystkie podobnie opisują gospodarkę. Gdy PKB wzrasta w szybkim tempie, inne wskaźniki dochodu narodowego także szybko rosną, a gdy PKB spada, to inne wskaźniki na ogół także maleją. Kiedy chcemy ustalić skalę wahań aktywności gospodarczej, nie jest zatem zbyt ważne, który z mierników dochodu narodowego zastosujemy.
1.3 Składniki PKB Wydatki w gospodarce maja˛ ro´z˙noraka˛ postac´: rodzina Smitha płaci za obiad w londyn´skiej restauracji; Honda buduje nowa˛ fabryke˛ samochodo´w na po´łnocy Anglii; Royal Navy zamawia nowa˛ ło´dz´ podwodna˛ u brytyjskiego producenta okre˛to´w; teatr w Nowym Jorku ubezpiecza nowe wystawienie spektaklu Cats w firmie Lloyds w Londynie. Produkt krajowy brutto Wielkiej Brytanii uwzgle˛dnia wszystkie te rodzaje wydatko´w na wytwarzane w kraju dobra i usługi. W celu zrozumienia, jak gospodarka zuz˙ywa swe ograniczone zasoby, ekonomis´ci cze˛sto odwołuja˛ sie˛ do rachunku wydatko´w. W tym celu PKB (oznaczmy go jako Y) jest dzielony na cztery składniki: konsumpcje˛ (C), inwestycje (I), wydatki pan´stwa (G) oraz eksport netto (NX): Y Y C + I + G + NX. Ro´wnanie to jest toz˙samos´cia˛, kto´ra jest zawsze prawdziwa dzie˛ki sposobowi zdefiniowania zmiennych. (Dlatego w ro´wnaniu tym zastosowalis´my znak „Y”, chociaz˙ normalnie uz˙ywamy znaku „=”.) W tym przypadku, ponie-
Mierzenie dochodu narodowego
37
waz˙ kaz˙dy funt wydatko´w wła˛czanych do produktu krajowego brutto jest uje˛ty w jednym z jego czterech składniko´w, suma tych składniko´w musi byc´ ro´wna PKB. Przyjrzyjmy sie˛ jednak bliz˙ej poszczego´lnym składnikom produktu krajowego brutto.
Konsumpcja Konsumpcja (consumption) stanowi wydatki gospodarstw domowych na dobra i usługi. Dobra moga˛ byc´ trwałe (np. samochody i urza˛dzenia gospodarstwa domowego w rodzaju pralek i lodo´wek) lub nietrwałe (np. z˙ywnos´c´ i ubranie). Wydatki na usługi obejmuja˛ np. usługi fryzjerskie i usługi medyczne. Wydatki gospodarstw domowych na wykształcenie sa˛ ro´wniez˙ uje˛te w konsumpcji usług (chociaz˙ moz˙na by tez˙ uznac´, z˙e sa˛ to wydatki inwestycyjne).
Konsumpcja stanowi wydatki gospodarstw domowych na dobra i usługi, z wyja˛tkiem wydatko´w na zakup nowych domo´w lub mieszkan´.
Inwestycje Inwestycje (investment) to zakupy do´br, kto´re w przyszłos´ci Inwestycje stanowia˛ wydatki na zakup zostana˛ uz˙yte do wytwarzania innych do´br i usług. Jest to suma maszyn i urza˛dzen´, wydatko´w na zakup maszyn i urza˛dzen´ produkcyjnych, budynko´w budynko´w i budowli przedsie˛biorstw, ˛ i budowli oraz nagromadzenie zapaso´w. Przyjmuje sie takz˙e, z˙e a takz˙e na zapasy, zakup nowego domu lub mieszkania wchodzi w skład inwestycji, ła˛cznie z zakupem nowych mieszkan´ a nie konsumpcji. i domo´w przez Jak wspomnielis´my wczes´niej w tym rozdziale, godny uwagi gospodarstwa domowe. jest sposo´b traktowania inwestycji ponoszonych w celu zwie˛kszenia zapaso´w. Kiedy Aston Martin wyprodukuje samocho´d i nie sprzeda go, lecz wła˛czy do swoich zapaso´w, przyjmujemy, z˙e producent ten „kupił” go sam dla siebie. W rachunku dochodu narodowego samocho´d ten zostanie potraktowany jako cze˛s´c´ wydatko´w inwestycyjnych firmy. (Gdy producent sprzeda potem ten samocho´d ze swoich zapaso´w, inwestycje tej firmy w zapasy stana˛ sie˛ ujemne, co skompensuje dodatni wydatek poniesiony przez nabywce˛.) Zapasy sa˛ traktowane w ten sposo´b, poniewaz˙ za pomoca˛ PKB mierzy sie˛ ogo´lna˛ wartos´c´ wytworzonej w kraju produkcji, a dobra wła˛czone do zapaso´w takz˙e stanowia˛ składnik produkcji wytworzonej w danym kraju i danym okresie.
Wydatki państwa Wydatki pan´stwa (government purchases) obejmuja˛ wydatki na dobra i usługi ponoszone zaro´wno przez samorza˛dy, jak i przez rza˛d. Uwzgle˛dniaja˛ one wynagrodzenia pracowniko´w zatrudnianych przez pan´stwo i wydatki na prace publiczne.
Wydatki pan´stwa sa˛ to wydatki na zakup do´br i usług, ponoszone przez władze lokalne i rza˛d centralny.
38
Dane makroekonomiczne
Znaczenie terminu „wydatki pan´stwa” wymaga pewnego us´cis´lenia. Jes´li pan´stwo wypłaca uposaz˙enie generałowi, jest oczywiste, z˙e to wynagrodzenie stanowi cze˛s´c´ wydatko´w pan´stwa. Jak jednak potraktowac´ wypłacenie przez pan´stwo pewnej starszej osobie zasiłku z ubezpieczenia społecznego? Tego rodzaju wydatki nazywamy wydatkami transferowymi (transfer payments), poniewaz˙ nie sa˛ one dokonywane w zamian za wytworzone obecnie dobro lub usługe˛. Płatnos´ci transferowe zmieniaja˛ dochody gospodarstw domowych, lecz nie odzwierciedlaja˛ wielkos´ci produkcji. (Z makroekonomicznego punktu widzenia płatnos´ci transferowe przypominaja˛ ujemne podatki.) Poniewaz˙ za pomoca˛ PKB mierzy sie˛ dochody uzyskane z produkcji do´br i usług oraz wydatki poniesione na ich zakup, płatnos´ci transferowe nie sa˛ wliczane do sumy wydatko´w pan´stwa.
Eksport netto Eksport netto (net exports) jest ro´wny sumie wydatko´w na dobra wytworzone w kraju i sprzedane za granica˛ (eksport), pomniejszonej o sume˛ wydatko´w krajowych na zakup do´br wyprodukowanych za granica˛ (import). Sprzedaz˙ towaro´w wyprodukowanych w danym kraju do innych krajo´w, np. sprzedaz˙ samochodo´w wytwarzanych przez firme˛ brytyjska˛ Aston Martin do USA, powie˛ksza eksport netto kraju eksportuja˛cego (w tym przypadku Wielkiej Brytanii). Słowo „netto” w nazwie „eksport netto” zwraca uwage˛ na to, z˙e wartos´c´ importu jest odejmowana od wartos´ci eksportu. Jest to konieczne, poniewaz˙ wydatki na importowane dobra i usługi sa˛ wła˛czone do innych składniko´w PKB. Zało´z˙my np., z˙e obywatel brytyjski za 30 000 funto´w kupuje auto volvo, wyprodukowane w Szwecji. Ta transakcja zwie˛ksza sume˛ wydatko´w konsumpcyjnych o 30 000 funto´w, jednak jednoczes´nie o te˛ sama˛ kwote˛ zmniejsza eksport netto Wielkiej Brytanii, poniewaz˙ samocho´d pochodzi z importu. Inaczej mo´wia˛c, eksport netto uwzgle˛dnia import do´br i usług wytworzonych za granica˛ ze znakiem ujemnym, gdyz˙ te dobra i usługi (ze znakiem dodatnim) zostały wła˛czone do sumy wydatko´w krajowych na konsumpcje˛, inwestycje i wydatki pan´stwa. Ilekroc´ zatem jakas´ osoba, firma ba˛dz´ rza˛d zakupuje dobra i usługi za zagranica˛, zakupy te zmniejszaja˛ eksport netto, a poniewaz˙ zwie˛kszaja˛ one ro´wniez˙ odpowiednio sume˛ wydatko´w, nie maja˛ wpływu na wielkos´c´ PKB.
Eksport netto sa˛ to ponoszone przez cudzoziemco´w wydatki na dobra produkowane w kraju (eksport), pomniejszone o wydatki na dobra wytworzone za granica˛, poniesione przez mieszkan´co´w danego kraju (import).
39
Mierzenie dochodu narodowego
STUDIUM PRZYPADKU Składniki PKB
Tablica 1.1 zawiera informacje o strukturze PKB Wielkiej Brytanii w 2004 r. Wartos´c´ produktu krajowego w tym roku wyniosła 1165 mld funto´w. Dziela˛c to przez liczbe˛ mieszkan´co´w, kto´ra wynosiła wo´wczas około 59,5 mln, otrzymujemy PKB per capita ro´wny około 19 580 funto´w. Konsumpcja stanowiła około 2/3 PKB, czyli 12 790 funto´w na osobe˛. Inwestycje były ro´wne 3277 funto´w w przeliczeniu na 1 mieszkan´ca. Wydatki pan´stwa wynosiły 4151 funto´w na osobe˛, a wartos´c´ eksportu netto wyniosła −638 funto´w. Ta ostatnia liczba jest ujemna, poniewaz˙ mieszkan´cy Wielkiej Brytanii zarobili mniej na sprzedaz˙y własnych do´br za granica˛, niz˙ wydali na zakup towaro´w zagranicznych. Dane te pochodza˛ z UK Office for National Statistics. Nowsze informacje na temat PKB moz˙na znalez´c´ na stronie internetowej: www.statistics.gov.uk.
TABLICA 1.1
PKB i jego składniki Tablica zawiera informacje o wartos´ci całkowitej PKB w Wielkiej Brytanii w 2004 r. oraz o jego strukturze według czterech składniko´w. Analizuja˛c dane przytoczone w tej tablicy, pamie˛taj o toz˙samos´ci: Y Y C + I + G + NX. Ogo´łem (w mld funto´w)
Na 1 mieszkan´ca (w funtach)
Procent całos´ci
1 165 761
19 580 12 790
100 65
Inwestycje I Zakupy pan´stwa G
195 247
3 277 4 151
17 21
Eksport netto NX
−38
−638
−3
Wyszczego´lnienie Produkt krajowy brutto Y Konsumpcja C
´ r o´ d ł o: UK Office for National Statistics. Z
Szybki sprawdzian Wymień cztery składniki wydatków krajowych. Który z nich jest największy?
40
Dane makroekonomiczne
1.4 Realny PKB a nominalny PKB Jak widzimy, za pomoca˛ PKB mierzy sie˛ wielkos´c´ całkowita˛ wydatko´w na dobra i usługi w całej gospodarce. Jez˙eli wydatki całkowite w danym roku wzrastaja˛, to przyczyna˛ tego moga˛ byc´ dwa czynniki: albo gospodarka zwie˛kszyła swa˛ produkcje˛ do´br i usług w poro´wnaniu z rokiem poprzednim, albo tez˙ sprzedaje obecnie swe dobra i usługi po wyz˙szych cenach. Analizuja˛c zmiany zachodza˛ce w gospodarce, ekonomis´ci staraja˛ sie˛ oddzielic´ te dwa efekty. Chca˛ zwłaszcza zmierzyc´ ilos´c´ całkowita˛ do´br i usług wytwarzanych w danej gospodarce, bez wzgle˛du na zmiany cen. W tym celu ekonomis´ci stosuja˛ miernik zwany realnym PKB, dzie˛ki kto´remu otrzymuja˛ odpowiedz´ na pytanie: „Jaka byłaby wartos´c´ do´br i usług wytworzonych w danym roku, gdyby wyrazic´ ja˛ w cenach obowia˛zuja˛cych w pewnym, konkretnym roku w przeszłos´ci?”. Mierza˛c produkcje˛ biez˙a˛ca˛ w cenach obowia˛zuja˛cych w poprzednich latach, realny PKB pokazuje zmiany ogo´lnej wielkos´ci produkcji do´br i usług w danym kraju. Chca˛c sie˛ przyjrzec´ bliz˙ej konstrukcji wskaz´nika realnego PKB, rozwaz˙my ˛ nastepuja˛cy przykład. Przykład liczbowy. Tablica 1.2 zawiera informacje o gospodarce, kto´ra produkuje tylko dwa dobra — hot-dogi i hamburgery. Pokazano w niej ilos´ci obydwu produkto´w, wytworzone w latach 2003−2005. Chca˛c obliczyc´ całkowita˛ sume˛ wydatko´w w tej gospodarce, mnoz˙ymy liczbe˛ hot-dogo´w i hamburgero´w przez ich ceny. W 2003 r. 100 hot-dogo´w zostało sprzedanych po cenie 1 euro za sztuke˛, a zatem wydatki na te dobro wyniosły 100 euro. W tym samym roku sprzedano 50 hamburgero´w po cenie 2 euro za sztuke˛, wie˛c wydatki na to dobro wyniosły takz˙e 100 euro. Całkowita suma wydatko´w w tej gospodarce, tzn. suma wydatko´w na zakup hot-dogo´w i hamburgero´w, była ro´wna 200 euro. Te˛ wielkos´c´, czyli wartos´c´ produkcji mierzona˛ w cenach biez˙a˛cych, nazywamy nominalnym PKB Nominalny PKB to wartos´c´ produkcji (nominal GDP). do´br i usług W tablicy pokazano sposo´b obliczania nominalnego PKB w cenach biez˙a˛cych. w trzech kolejnych latach. Całkowita wielkos´c´ wydatko´w wzrosła z 200 euro w 2003 r. do 600 euro w 2004 r. i 1200 euro w 2005 r. Wzrost ten wynikał cze˛s´ciowo ze zwie˛kszenia sie˛ liczby konsumowanych hot-dogo´w i hamburgero´w, ale takz˙e ze wzrostu cen. W celu uzyskania miernika wielkos´ci produkcji, kto´rego wskazania nie ´ cane zmianami cen, wykorzystujemy realny PKB Realny PKB to wartos´c´ byłyby zakło produkcji do´br i usług (real GDP), kto´ry jest miara˛ wielkos´ci produkcji do´br i usług w cenach stałych. w cenach stałych. Obliczamy go, wybieraja˛c najpierw rok bazowy (base year). Naste˛pnie uwzgle˛dniamy ceny hot-dogo´w i hamburgero´w z roku bazowego do obliczenia wartos´ci produkcji w poszczego´lnych latach. Innymi
41
Mierzenie dochodu narodowego
słowy, ceny z roku bazowego sa˛ podstawa˛ poro´wnywania wielkos´ci produkcji w kolejnych latach. Zało´z˙my, z˙e w rozpatrywanym przykładzie rokiem bazowym jest 2003. Moz˙emy wo´wczas wykorzystac´ ceny hot-dogo´w i hamburgero´w z 2003 r., aby obliczyc´ wartos´c´ do´br i usług wytworzonych w latach 2003−2005. Tablica 1.2 ilustruje te obliczenia. Chca˛c obliczyc´ realny PKB w 2003 r., mnoz˙ymy ceny hot-dogo´w i hamburgero´w z tego roku przez wielkos´c´ produkcji. (W roku bazowym nominalny i realny PKB sa˛ sobie zawsze ro´wne.) W celu ustalenia realnego PKB w 2004 r. stosujemy ceny z 2003 r. (ten rok uznalis´my za rok bazowy) i mnoz˙ymy je przez liczbe˛ hot-dogo´w i hamburgero´w wytworzonych w 2004 r. W podobny sposo´b obliczamy realny PKB w 2005 r., biora˛c pod uwage˛ ilos´c´ do´br wytworzonych w tym roku i mnoz˙a˛c je przez ceny z 2003 r. Jes´li w efekcie okazuje sie˛, z˙e wielkos´c´ realnego PKB wzrosła z 200 euro w 2003 r. do 350 euro w 2004 r. i 500 euro w 2005 r., to moz˙emy byc´ pewni, z˙e wynikało to wyła˛cznie ze wzrostu produkcji, poniewaz˙ ceny zostały „zamroz˙one” na poziomie z roku bazowego. TABLICA 1.2
Realny i nominalny PKB W tablicy pokazano sposo´b obliczania nominalnego i realnego PKB, a takz˙e deflatora PKB w hipotetycznej gospodarce, kto´ra produkuje tylko dwa dobra: hot-dogi i hamburgery.
Lata
Cena hot-dogo´w (w euro)
Liczba hot-dogo´w
Cena hamburgero´w (w euro)
2003
1
100
2
50
2004 2005
2 3
150 200
3 4
100 150
Lata
Liczba hamburgero´w
Nominalny PKB
2003 (1 euro · 100 hot-dogo´w) + (2 euro · 50 hamburgero´w) = 200 euro 2004 (2 euro · 150 hot-dogo´w) + (3 euro · 100 hamburgero´w) = 600 euro 2005 (3 euro · 200 hot-dogo´w) + (4 euro · 150 hamburgero´w) = 1 200 euro Lata
Realny PKB (rok bazowy 2003)
2003 (1 euro · 100 hot-dogo´w) + (2 euro · 50 hamburgero´w) = 200 euro 2004 (1 euro · 150 hot-dogo´w) + (2 euro · 100 hamburgero´w) = 350 euro 2005 (1 euro · 200 hot-dogo´w) + (2 euro · 150 hamburgero´w) = 500 euro Lata
Deflator PKB
2003
(200 euro/200 euro) · 100 = 100
2004
(600 euro/350 euro) · 100 = 171
2005 (1 200 euro/500 euro) · 100 = 240
42
Dane makroekonomiczne
Oto podsumowanie: nominalny PKB wyraz˙a wartos´c´ produkcji do´br i usług w danej gospodarce w cenach biez˙a˛cych, natomiast realny PKB wyraz˙a ja˛ w cenach stałych z roku bazowego. Poniewaz˙ wielkos´c´ realnego PKB jest niezalez˙na od zmian cen, jego wzrost odzwierciedla jedynie zwie˛kszenie wielkos´ci produkcji. Realny PKB jest wie˛c dobrym miernikiem zmian produkcji w kraju. Obliczaja˛c PKB, chcemy ustalic´, w jakim stanie znajduje sie˛ gospodarka danego kraju. Poniewaz˙ realny PKB wyraz˙a faktyczna˛ wielkos´c´ produkcji do´br i usług, odzwierciedla on zdolnos´c´ gospodarki do zaspokojenia potrzeb mieszkan´co´w kraju. Realny PKB jest zatem lepsza˛ miara˛ dobrobytu niz˙ nominalny PKB. Kiedy ekonomis´ci wypowiadaja˛ sie˛ na temat produktu krajowego brutto, maja˛ zwykle na mys´li jego wielkos´c´ realna˛, a nie nominalna˛. Natomiast kiedy mo´wia˛ o wzros´cie gospodarczym, mierza˛ go jako wyraz˙ona˛ w procentach zmiane˛ realnego PKB z danego okresu w poro´wnaniu z poziomem realnego PKB z okresu wczes´niejszego.
Deflator PKB Jak juz˙ wiemy, nominalny PKB odzwierciedla zaro´wno ceny, jak i ilos´ci do´br oraz usług produkowanych w danej gospodarce w pewnym okresie, natomiast realny PKB pokazuje tylko wielkos´c´ produkcji. Znaja˛c nominalny PKB i realny PKB, moz˙emy obliczyc´ miernik trzeci, a mianowicie deflator PKB, kto´ry informuje o zmianach cen do´br i usług, ale nie o ich wytwarzanych ilos´ciach. Deflator PKB (GDP deflator) jest obliczany w naste˛puja˛cy Deflator PKB to inaczej miernik sposo ´ b: poziomu cen, obliczany jako relacja mie˛dzy nominalnym i realnym PKB pomnoz˙ona przez 100.
deflator PKB = (nominalny PKB/realny PKB) · 100.
Poniewaz˙ wielkos´c´ nominalnego i realnego PKB w roku bazowym jest taka sama, deflator PKB dla roku bazowego ma zawsze wartos´c´ 100. Za pomoca˛ deflatora dla naste˛pnych lat mierzy sie˛ zmiany nominalnego PKB, kto´rych przyczyna˛ nie sa˛ zmiany realnego PKB. Deflator PKB mierzy biez˙a˛cy poziom cen w stosunku do poziomu cen z roku bazowego. Chca˛c sie˛ o tym przekonac´, rozwaz˙my kilka prostych przykłado´w. Po pierwsze, wyobraz´my sobie, z˙e wielkos´c´ produkcji w pewnym kraju ros´nie, a ceny pozostaja˛ niezmienne. W tym przypadku zaro´wno nominalny, jak i realny PKB rosna˛ w tym samym tempie, a deflator PKB jest wielkos´cia˛ stała˛. Po drugie, zało´z˙my, z˙e ceny rosna˛, ale poziom produkcji pozostaje niezmieniony. W tym przypadku nominalny PKB wzrasta, choc´ realny PKB pozostaje taki sam. Deflator PKB oczywis´cie sie˛ zwie˛ksza. Zauwaz˙, iz˙ w obu przypadkach deflator PKB odzwierciedla jedynie zmiany cen, a nie zmiany wielkos´ci produkcji. Powro´c´my teraz do przykładu liczbowego z tablicy 1.2. W 2003 r. nominalny i realny PKB wynosiły po 200 euro, a zatem deflator PKB dla tego
Mierzenie dochodu narodowego
43
roku jest ro´wny 100. W 2004 r. nominalny PKB ro´wnał sie˛ 600 euro, a realny PKB — 350 euro, wie˛c deflator PKB dla tego roku wynosi 171. Oznacza to, z˙e ogo´lny poziom cen podnio´sł sie˛ o 71%. Deflator PKB stanowi jedna˛ z miar, kto´rymi posługuja˛ sie˛ ekonomis´ci, obserwuja˛c przecie˛tny poziom cen w gospodarce. W naste˛pnym rozdziale zbadamy inna˛ miare˛ tego rodzaju, czyli wskaz´nik cen konsumenta, a takz˙e opiszemy ro´z˙nice mie˛dzy tymi dwoma miernikami.
STUDIUM PRZYPADKU Kształtowanie się PKB w ostatnich czasach
Wiemy juz˙, co oznacza realny PKB i w jaki sposo´b jest mierzony. Spo´jrzmy teraz na kształtowanie sie˛ tej wielkos´ci w Wielkiej Brytanii. Rysunek 1.2 zawiera dane kwartalne, dotycza˛ce realnego PKB w tym kraju od 1965 r. RYSUNEK 1.2
Realny PKB w Wielkiej Brytanii Na rysunku przedstawiono kwartalne dane o poziomie realnego PKB w Wielkiej Brytanii od 1965 r.
´ r o´ d ł o: UK Office of National Statistics. Z
Najbardziej oczywistym wnioskiem jest to, z˙e realny PKB zwie˛ksza sie˛ w miare˛ upływu czasu, np. w 2004 r. w Wielkiej Brytanii był on około 2 razy wie˛kszy niz˙ w 1974 r. Inaczej mo´wia˛c, w ostatnich 30 latach produkcja do´br i usług w tym kraju rosła w tempie prawie 2,3% rocznie. Ten wzrost realnego PKB zapewnił wspo´łczesnym Brytyjczykom o wiele wie˛kszy poziom dobrobytu niz˙ ten, kto´rym cieszyli sie˛ ich ojcowie i dziadkowie.
44
Dane makroekonomiczne
Innym spostrzez˙eniem jest to, z˙e wzrost gospodarczy jest niestabilny. Nieustanne zwie˛kszanie sie˛ realnego PKB jest niekiedy przerywane w okresach recesji, kiedy produkt krajowy brutto sie˛ zmniejsza. Recesje oznaczaja˛ nie tylko spadek dochodo´w, lecz takz˙e inne rodzaje problemo´w ekonomicznych, np. wzrost bezrobocia, spadek zysko´w, duz˙a˛ liczbe˛ bankructw. Znaczna cze˛s´c´ makroekonomii jest pos´wie˛cona badaniom wzrostu długookresowego i kro´tkookresowych wahan´ wielkos´ci realnego PKB. W naste˛pnych rozdziałach dowiemy sie˛, z˙e potrzebujemy ro´z˙nych modeli do osia˛gnie˛cia tych dwo´ch celo´w. Poniewaz˙ wahania kro´tkookresowe stanowia˛ jedynie odchylenia od długookresowego trendu, najpierw zbadamy kształtowanie sie˛ kluczowych zmiennych makroekonomicznych, w tym realnego PKB, w długim okresie. W naste˛pnych rozdziałach rozpatrzymy problem kro´tkookresowych fluktuacji wielkos´ci produkcji.
Szybki sprawdzian Podaj definicje realnego i nominalnego PKB. Który z nich jest lepszym miernikiem dobrobytu? Odpowiedź uzasadnij.
1.5 Produkt krajowy brutto a dobrobyt Nieco wczes´niej w tym rozdziale powiedzielis´my, z˙e PKB stanowi najlepszy pojedynczy miernik dobrobytu społeczen´stwa. Teraz, wiedza˛c juz˙ dokładnie, co oznacza produkt krajowy brutto, moz˙emy dokładnie rozpatrzyc´ te˛ kwestie˛. Jak sie˛ przekonalis´my, za pomoca˛ PKB mierzy sie˛ ogo´lny docho´d mieszkan´co´w kraju oraz sume˛ ich wydatko´w na dobra i usługi. Produkt krajowy brutto na 1 mieszkan´ca informuje wie˛c o dochodach i wydatkach przecie˛tnego obywatela kraju. Poniewaz˙ wie˛kszos´c´ ludzi pragnie uzyskiwac´ jak najwie˛ksze dochody, a takz˙e miec´ zdolnos´c´ do ponoszenia wyz˙szych wydatko´w, PKB w przeliczeniu na osobe˛ wydaje sie˛ byc´ naturalnym miernikiem poziomu z˙ycia przecie˛tnego mieszkan´ca kraju. Jednak niekto´rzy kwestionuja˛ znaczenie PKB jako miernika dobrobytu. Przeciez˙ w ocenie dobrobytu nie powinnis´my polegac´ tylko na dobrach materialnych i wysokos´ci dochodu. Z pewnos´cia˛ powinnis´my wzia˛c´ pod uwage˛ takz˙e inne elementy wpływaja˛ce na jakos´c´ z˙ycia i dobrobyt, kto´re nie sa˛ uwzgle˛dnione w rachunku PKB, takie jak stan zdrowia mieszkan´co´w, jakos´c´ edukacji, a nawet pie˛kno poezji, stanowia˛cej składnik dziedzictwa narodowego w zakresie literatury.
Mierzenie dochodu narodowego
45
Im wie˛kszy jest jednak PKB, tym wie˛ksze sa˛ nasze szanse na dobre z˙ycie. Produkt krajowy brutto: nie mierzy stanu zdrowia naszych dzieci, jednak nie ulega wa˛tpliwos´ci, z˙e kraje o wyz˙szym poziomie PKB na osobe˛ moga˛ sobie pozwolic´ na lepsza˛ opieke˛ zdrowotna˛; nie mierzy takz˙e jakos´ci edukacji, ale kraje o wyz˙szym poziomie tego wskaz´nika moga˛ zapewnic´ sobie lepsze systemy szkolnictwa; nie uwzgle˛dnia ro´wniez˙ pie˛kna naszej narodowej poezji, lecz kraje o wyz˙szym poziomie tego wskaz´nika na 1 mieszkan´ca moga˛ sobie pozwolic´ na kształcenie wie˛kszej liczby ludzi tak, aby mogli oni czytac´ poezje˛ i cieszyc´ sie˛ z niej; nie uwzgle˛dnia naszej inteligencji, prawos´ci, odwagi i rozsa˛dku, ale wszystkie te pozytywne cechy charakteru łatwiej jest kształtowac´ i wspierac´, kiedy ludzie sa˛ mniej zaje˛ci walka˛ o niezbe˛dne do z˙ycia dobra materialne. Kro´tko mo´wia˛c, PKB nie mierzy bezpos´rednio wszystkich aspekto´w dobrobytu, ale ułatwia ustalenie naszej zdolnos´ci do zdobycia s´rodko´w niezbe˛dnych do prowadzenia dobrego z˙ycia. Jako miernik dobrobytu PKB nie jest jednak pozbawiony wad. Pomija on wiele istotnych czynniko´w, kto´re wpływaja˛ na poziom z˙ycia. Jednym z nich jest ilos´c´ czasu wolnego od pracy. Zało´z˙my np., z˙e kaz˙dy pracownik w kraju postanawia nagle pracowac´ przez cały tydzien´, rezygnuja˛c z wypoczynku podczas weekendo´w. Oczywis´cie, gospodarka wytworzy wie˛ksza˛ ilos´c´ do´br i usług, a PKB wzros´nie. Jednak mimo wzrostu produktu krajowego brutto nie moz˙emy stwierdzic´, z˙e wiedzie sie˛ nam lepiej. Strata wynikaja˛ca z kro´tszego wypoczynku kompensuje korzys´ci ze zwie˛kszonej produkcji oraz konsumpcji do´br i usług. Poniewaz˙ PKB mierzy wartos´c´ sprzedawanych do´br i usług, nie uwzgle˛dnia on w zasadzie z˙adnej aktywnos´ci gospodarczej prowadzonej poza rynkiem. Pomija on zwłaszcza wartos´c´ do´br i usług wytwarzanych na własne potrzeby w domu. Kiedy szef kuchni przygotowuje wykwintny posiłek i sprzedaje go w restauracji, wartos´c´ tego dania zostanie wliczona do PKB. Jednak kiedy przyrza˛dzi on podobne danie dla swojej z˙ony w domu, to wartos´c´ jego pracy (poza wartos´cia˛ zakupionych składniko´w) nie be˛dzie uwzgle˛dniona w rachunku produktu krajowego brutto. Podobnie, opieka nad dziec´mi oferowana przez profesjonalne os´rodki opieki dziennej jest wliczana PKB, podczas gdy podobna opieka wykonywana przez rodzico´w w domu jest pomijana. Nieodpłatnych prac s´wiadczonych dobrowolnie na rzecz osiedla ba˛dz´ miasta, choc´ wpływaja˛ one na dobrobyt mieszkan´co´w, takz˙e nie ujmuje sie˛ w rachunku PKB. Produkt krajowy brutto nie uwzgle˛dnia ro´wniez˙ stanu s´rodowiska naturalnego. Wyobraz´my sobie, iz˙ pan´stwo uchyla wszelkie przepisy prawa, dotycza˛ce ochrony s´rodowiska. Przedsie˛biorstwa moga˛ wo´wczas wytwarzac´ dobra i usługi bez wzgle˛du na zanieczyszczenia, a PKB moz˙e wzrastac´. Jednak poziom dobrobytu społecznego niewa˛tpliwie sie˛ obniz˙y. Strata spowodowana pogorszeniem czystos´ci powietrza i wody moz˙e sie˛ okazac´ wie˛ksza od korzys´ci ze zwie˛kszenia produkcji. Produkt krajowy brutto nie informuje takz˙e w ogo´le o rozkładzie dochodo´w. Kraj, w kto´rym 100 mieszkan´co´w osia˛ga dochody wynosza˛ce 50 000 euro
46
Dane makroekonomiczne
rocznie, ma PKB ro´wny 5 mln euro, a docho´d na osobe˛ wynosi 50 000 euro. Tak samo be˛dzie w kraju, w kto´rym 10 mieszkan´co´w osia˛ga docho´d 500 000 euro rocznie, a 90 pozostałych mieszkan´co´w nie ma z˙adnych dochodo´w. Trudno uznac´ te dwie sytuacje za ro´wnorze˛dne. Wielkos´c´ PKB na osobe˛ informuje o sytuacji przecie˛tnego mieszkan´ca kraju, ale s´rednia taka pomija ogromne ro´z˙nice w połoz˙eniu ro´z˙nych ludzi. Kon´cza˛c, moz˙emy stwierdzic´, z˙e zwykle produkt krajowy brutto jest dobra˛ miara˛ dobrobytu. Waz˙ne jest jednak to, abys´my pamie˛tali, co PKB uwzgle˛dnia, a co pomija.
STUDIUM PRZYPADKU Międzynarodowe różnice w PKB a jakość życia
Jednym ze sposobo´w oceny jakos´ci PKB jako miernika dobrobytu jest analiza poro´wnawcza danych mie˛dzynarodowych. Kraje bogate i kraje biedne maja˛ zupełnie ro´z˙ne poziomy PKB na 1 mieszkan´ca. Jes´li wysoki PKB oznacza wyz˙szy poziom z˙ycia, to wartos´c´ PKB na osobe˛ powinna byc´ silnie skorelowana z innymi miernikami poziomu z˙ycia i rzeczywis´cie tak jest. W tablicy 1.3 wymieniono 13 najwie˛kszych, pod wzgle˛dem liczby ludnos´ci, krajo´w na s´wiecie, uszeregowanych według poziomu PKB na osobe˛. W tablicy podano takz˙e informacje o oczekiwanej długos´ci z˙ycia noworodko´w oraz poziomie wykształcenia mieszkan´co´w (odsetek oso´b dorosłych potrafia˛cych czytac´). Znaczenie tych danych jest jasne. W krajach zamoz˙nych, takich jak Wielka Brytania, Stany Zjednoczone, Japonia i Niemcy, ludzie doz˙ywaja˛ wieku niemal 80 lat, a prawie wszyscy mieszkan´cy kraju potrafia˛ czytac´. Natomiast w krajach ubogich, takich jak Nigeria, Bangladesz lub Pakistan, obywatele z˙yja˛ zaledwie 50−60 lat i tylko połowa ludnos´ci potrafi czytac´. Chociaz˙ dane na temat innych aspekto´w jakos´ci z˙ycia sa˛ niekompletne, potwierdzaja˛ one wczes´niejsze wnioski. W krajach o niskim PKB na osobe˛: wie˛cej noworodko´w ma niska˛ wage˛ w momencie urodzenia, wyz˙sze sa˛ tez˙ wskaz´niki umieralnos´ci niemowla˛t i wskaz´niki umieralnos´ci matek w trakcie porodu i bezpos´rednio po nim, wie˛cej dzieci jest niedoz˙ywionych, gorszy jest doste˛p do czystej wody pitnej. W krajach tych mniejsza liczba dzieci ucze˛szcza do szko´ł, w kto´rych jest mniej nauczycieli. Mieszkan´cy tych krajo´w posiadaja˛ takz˙e mniej telewizoro´w i telefono´w, mniej dobrych dro´g i mniej domo´w wyposaz˙onych w doste˛p do elektrycznos´ci. Przegla˛d danych mie˛dzynarodowych nie pozostawia wa˛tpliwos´ci, z˙e wielkos´c´ PKB na 1 mieszkan´ca jest s´cis´le skorelowana z poziomem z˙ycia obywateli danego kraju.
Mierzenie dochodu narodowego
47
STUDIUM PRZYPADKU Kto wygra na olimpiadzie?
Co cztery lata ro´z˙ne kraje s´wiata konkuruja˛ na igrzyskach olimpijskich. Gdy olimpiada sie˛ kon´czy, komentatorzy uznaja˛ liczbe˛ zdobytych medali za miare˛ sukcesu poszczego´lnych krajo´w. Ta miara wydaje sie˛ bardzo ro´z˙na od PKB jako miernika sukcesu gospodarczego. Okazuje sie˛ jednak, z˙e ro´z˙nice nie sa˛ wcale duz˙e. Dwaj ekonomis´ci, Andrew Bernard i Meghan Busse, przeanalizowali czynniki, ktore decyduja˛ o olimpijskich sukcesach. Jednym z tych czynniko´w jest oczywis´cie liczba ludnos´ci. Kraje o wie˛kszej liczbie mieszkan´co´w, przy innych czynnikach ro´wnych, maja˛ wie˛cej wybitnych sportowco´w. Nie tłumaczy to jednak wszystkiego. Chiny, Indie, Indonezja i Bangladesz skupiaja˛ ła˛cznie ponad 40% ludnos´ci s´wiata, a zdobywaja˛ zwykle około 6% ogo´lnej liczby medali. Przyczyna˛ tego jest fakt, z˙e kraje te sa˛ ubogie. Mimo duz˙ej liczby ludnos´ci ich udział w s´wiatowym PKB wynosi tylko 5%. Niski poziom dochodo´w uniemoz˙liwia wielu utalentowanym sportowcom wykorzystanie w pełni swego potencjału. Bernard i Busse doszli do wniosku, z˙e najlepszym miernikiem zdolnos´ci poszczego´lnych krajo´w do przygotowania sportowco´w s´wiatowej klasy jest wielkos´c´ całkowita PKB. Wie˛kszy produkt krajowy brutto zapewnia uzyskanie wie˛kszej liczby medali bez wzgle˛du na to, czy wynika to z wysokiego poziomu PKB na 1 mieszkan´ca, czy tez˙ z duz˙ej liczby ludnos´ci. Inaczej mo´wia˛c, jez˙eli dwa kraje maja˛ taka˛ sama˛ wielkos´c´ całkowita˛ PKB, to moz˙na sie˛ spodziewac´, z˙e uzyskaja˛ one taka˛ sama˛ liczbe˛ medali, nawet jez˙eli jeden z nich (jak Indie) ma duz˙a˛ liczbe˛ ludnos´ci, ale niski poziom PKB na 1 mieszkan´ca, a drugi (jak Holandia) — mała˛ liczbe˛ ludnos´ci, lecz wysoki PKB na 1 mieszkan´ca. Poza produktem krajowym brutto jeszcze dwa inne czynniki wpływaja˛ na liczbe˛ zdobytych medali. Po pierwsze, kraj organizuja˛cy igrzyska zwykle zdobywa dodatkowe medale, jego reprezentanci wyste˛puja˛ bowiem na własnym terenie. Po drugie, niekto´re kraje, jak np. byłe kraje socjalistyczne w Europie ´ rodkowo-Wschodniej (takie jak ZSRR, Rumunia, NRD itp.), uzyskiwały S wie˛cej medali niz˙ inne kraje o podobnej wielkos´ci PKB. Te centralnie planowane gospodarki przeznaczały wie˛cej s´rodko´w na szkolenie olimpijczyko´w niz˙ kraje o gospodarce wolnorynkowej, kto´rych mieszkan´cy cieszyli sie˛ wie˛ksza˛ wolnos´cia˛.
Szybki sprawdzian Dlaczego politycy gospodarczy powinni się przejmować wielkością PKB?
48
Dane makroekonomiczne
Podsumowanie W tym rozdziale wyjas´nilis´my, w jaki sposo´b jest mierzony docho´d narodowy, ale pomiar tego dochodu jest, rzecz jasna, jedynie punktem wyjs´cia do dalszych rozwaz˙an´. Znaczna cze˛s´c´ makroekonomii jest pos´wie˛cona wyjas´nieniu czynniko´w okres´laja˛cych wielkos´c´ dochodu narodowego w kro´tkim i długim okresie. Dlaczego np. PKB w Wielkiej Brytanii czy Japonii jest wyz˙szy niz˙ w Indiach ba˛dz´ Nigerii? Co moga˛ zrobic´ rza˛dy w najbiedniejszych krajach w celu przyspieszenia wzrostu produktu krajowego brutto? Dlaczego wielkos´c´ PKB w krajach Europy i Ameryki Po´łnocnej ros´nie w niekto´rych latach szybko, a w innych latach spada? Co moga˛ uczynic´ politycy w celu zmniejszenia tych wahan´? Sa˛ to kwestie, kto´rymi zajmiemy sie˛ niebawem. W tym miejscu waz˙ne jest to, z˙e zapoznalis´my sie˛ z zasadami mierzenia PKB. Kaz˙dy z nas ma pewne wyobraz˙enie o stanie gospodarki. Jednak ekonomis´ci, kto´rzy badaja˛ sytuacje˛ gospodarcza˛ kraju, oraz politycy gospodarczy chca˛cy ja˛ zmieniac´ nie moga˛ polegac´ tylko na takich subiektywnych odczuciach obywateli; potrzebuja˛ oni konkretnych danych, na kto´rych moga˛ oprzec´ swoje opinie. Skwantyfikowany opis zachowania sie˛ gospodarki, dokonywany za pomoca˛ danych statystycznych, takich jak dane o PKB, jest zatem pierwszym krokiem w tworzeniu nauki makroekonomii.
☞ ● ●
●
●
Streszczenie
Poniewaz˙ w kaz˙dej transakcji bierze udział nabywca i sprzedawca, całkowita wielkos´c´ wydatko´w w kraju musi byc´ ro´wna całkowitej sumie dochodo´w. Produkt krajowy brutto (PKB) mierzy całkowita˛ wielkos´c´ wydatko´w na nowo wyprodukowane dobra i usługi oraz całkowita˛ wielkos´c´ dochodo´w uzyskanych dzie˛ki ich produkcji. Dokładniej mo´wia˛c, PKB wyraz˙a wartos´c´ rynkowa˛ wszystkich do´br i usług wytworzonych w kraju w danym okresie. Produkt krajowy brutto składa sie˛ z czterech grup wydatko´w: konsumpcji, inwestycji, wydatko´w pan´stwa oraz eksportu netto. Konsumpcja obejmuje wydatki na dobra i usługi, dokonywane przez gospodarstwa domowe, z wyja˛tkiem wydatko´w na zakup nowych mieszkan´ lub domo´w. Inwestycje obejmuja˛ wydatki na zakup nowych budynko´w, budowli, maszyn i urza˛dzen´ przedsie˛biorstw oraz wydatki gospodarstw domowych na zakup nowych mieszkan´. W skład wydatko´w pan´stwa wchodza˛ wydatki na dobra i usługi nabywane przez samorza˛dy lokalne i rza˛d centralny. Eksport netto to wartos´c´ do´br i usług wytworzonych w kraju, a sprzedanych za granica˛ (eksport), pomniejszony o wartos´c´ do´br i usług wytworzonych za granica˛, a zakupionych w kraju (import). Nominalny PKB jest obliczany przy wykorzystaniu biez˙a˛cych cen do´br i usług w danym kraju, a realny PKB — przy wykorzystaniu cen stałych z roku bazowego (przyje˛tego za podstawe˛ obliczen´). Obliczany jako stosunek nominalnego i realnego PKB deflator PKB stanowi miare˛ poziomu cen w gospodarce.
Mierzenie dochodu narodowego
●
49
Produkt krajowy brutto jest dobrym miernikiem dobrobytu, poniewaz˙ wszyscy ludzie pragna˛ miec´ jak najwyz˙sze dochody. Jednakz˙e pomija on np. wartos´c´ czasu wolnego oraz wartos´c´ czystego s´rodowiska.
☞
Najwaz˙niejsze poje˛cia
Mikroekonomia, s. 29 Makroekonomia, s. 29 Produkt krajowy brutto (PKB), s. 32 Konsumpcja, s. 37 Inwestycje, s. 37
☞
Wydatki pan´stwa, s. 37 Eksport netto, s. 38 Nominalny PKB, s. 40 Realny PKB, s. 40 Deflator PKB, s. 42
Pytania powto´rzeniowe
1. Wyjas´nij, dlaczego dochody w pewnej gospodarce musza˛ byc´ ro´wne wydatkom w tej gospodarce. 2. Co przyczynia sie˛ w wie˛kszym stopniu do tworzenia PKB — produkcja samochodo´w s´redniej klasy czy produkcja samochodo´w luksusowych? Wyjas´nij odpowiedz´. 3. Farmer sprzedaje pszenice˛ piekarzowi za 2 euro. Piekarz przetwarza ja˛ w pieczywo, kto´re jest sprzedawane za 3 euro. Ile wynosi ła˛czny wkład tych transakcji do PKB? 4. Przed laty Jamanda wydała 500 euro na swo´j zbio´r płyt. Dzisiaj sprzedała swoja˛ kolekcje˛ na wyprzedaz˙y za 100 euro. Jak ta transakcja wpłynie na wielkos´c´ PKB? 5. Wymien´ cztery składniki PKB i podaj przykład kaz˙dego z nich. 6. Dlaczego ekonomis´ci, oceniaja˛c poziom dobrobytu, opieraja˛ sie˛ najcze˛s´ciej na realnym, a nie nominalnym PKB? 7. W 2004 r. pewien kraj wytworzył 100 bochenko´w chleba, kto´re zostały sprzedane po 2 euro za jednostke˛. W 2005 r. kraj ten wytworzył 200 bochenko´w chleba, sprzedanych po 3 euro za jednostke˛. Oblicz wielkos´c´ nominalnego i realnego PKB w obydwu latach oraz poziom deflatora PKB (przyjmuja˛c za podstawe˛ ceny z 2004 r.). O ile procent wzrosły te wskaz´niki? 8. Dlaczego wytwarzanie moz˙liwie najwie˛kszego PKB jest zwykle korzystne? Podaj przykład sytuacji, w kto´rej PKB wzrasta, choc´ nie jest to poz˙a˛dane.
☞
Zadania
1. Kto´re ze składniko´w PKB zmieniłyby sie˛ pod wpływem naste˛puja˛cych transakcji. a. Rodzina kupuje nowa˛ lodo´wke˛. b. Ciocia Jane nabywa nowy dom. c. Firma Aston Martin sprzedaje samocho´d DB7 ze swoich zapaso´w. d. Kupujesz pizze˛.
50
2.
3.
4.
5.
Dane makroekonomiczne
e. Rza˛d buduje nowa˛ autostrade˛. f. Kupujesz butelke˛ kalifornijskiego wina. g. Honda rozbudowuje swoja˛ fabryke˛ w Derby (Anglia). Składnik PKB, wydatki pan´stwa, nie obejmuje płatnos´ci transferowych, takich jak zasiłki społeczne. Odwołuja˛c sie˛ do definicji PKB, wyjas´nij, dlaczego wydatki transferowe pan´stwa sa˛ wyła˛czone z rachunku PKB. Dlaczego, twoim zdaniem, zakupy nowych domo´w i mieszkan´ sa˛ wła˛czane w rachunku PKB do wydatko´w inwestycyjnych, a nie do wydatko´w konsumpcyjnych? Czy nie sa˛dzisz, z˙e zakupy nowych samochodo´w powinny takz˙e byc´ zaliczane do wydatko´w inwestycyjnych? Czy to rozumowanie moz˙e sie˛ odnosic´ takz˙e do innych do´br konsumpcyjnych? Podaj przykłady. Jak wyjas´niono w tym rozdziale, PKB nie uwzgle˛dnia wartos´ci uz˙ywanych do´br, kto´re sa˛ odsprzedawane. Dlaczego wła˛czenie takich transakcji do rachunku PKB mogłoby zmniejszyc´ wartos´c´ poznawcza˛ PKB jako miernika dobrobytu społecznego? Poniz˙sze zestawienie zawiera dane o produkcji mleka i miodu w pewnym kraju.
Lata
Cena mleka (w euro)
Ilos´c´ mleka (w litrach)
Cena miodu (w euro)
Ilos´c´ miodu (w litrach)
2003 2004
1 1
100 200
2 2
50 100
2005
2
200
4
100
a. Oblicz nominalny i realny PKB w poszczego´lnych latach oraz deflator PKB, przyjmuja˛c za podstawe˛ 2003 r. b. Oblicz procentowe zmiany nominalnego i realnego PKB oraz deflatora PKB w latach 2004 i 2005 w stosunku do poprzedniego roku. Wskaz˙ dla obu lat zmienna˛, kto´ra nie uległa zmianie. Objas´nij to. c. Czy poziom dobrobytu mieszkan´co´w wzro´sł w wie˛kszym stopniu w 2004 r., czy tez˙ w 2005 r.? Odpowiedz´ uzasadnij. 6. Przy wzros´cie cen dochody uzyskiwane ze sprzedaz˙y do´br rosna˛. Jednak wskaz´niki wzrostu realnego PKB pomijaja˛ te korzys´ci. Dlaczego wie˛c ekonomis´ci wybieraja˛ włas´nie realny PKB jako miernik dobrobytu? 7. Znajdz´ artykuł w gazecie, przedstawiaja˛cy najnowsze dane o PKB Wielkiej Brytanii lub innego kraju, w kto´rym studiujesz. Dane te moz˙esz tez˙ uzyskac´ bezpos´rednio z Internetu, wyszukuja˛c odpowiednia˛ strone˛ urze˛du statystycznego (w przypadku Wielkiej Brytanii: www.statistics.gov.uk). Omo´w ostatnie zmiany realnego i nominalnego PKB oraz zmiany jego struktury.
Mierzenie dochodu narodowego
51
8. W cia˛gu jednego dnia firma Barry the Barber osia˛ga 400 euro dochodu ze sprzedaz˙y swoich usług. W tym samym czasie zuz˙ycie sprze˛tu kosztuje 50 euro. Z pozostałej kwoty 350 euro włas´ciciel firmy przeznacza 30 euro na podatek od sprzedaz˙y, zabiera 220 euro jako ro´wnowartos´c´ swojej płacy oraz zachowuje 100 euro na zakupy nowego wyposaz˙enia firmy w przyszłos´ci. Z kwoty 220 euro zabranej dla siebie włas´ciciel płaci 70 euro podatku dochodowego. Na podstawie tych informacji oblicz wkład tej firmy w tworzenie: produktu krajowego brutto, produktu narodowego netto, dochodu narodowego, dochodu osobistego, rozporza˛dzalnego dochodu osobistego. 9. Dobra i usługi niesprzedawane na rynku, takie jak np. z˙ywnos´c´ wytworzona i skonsumowana w domu, nie sa˛, ogo´lnie biora˛c, uwzgle˛dniane w rachunku PKB. Dlaczego moz˙e to spowodowac´, z˙e liczby podane w kolumnie drugiej tablicy 1.3 wprowadzaja˛ w bła˛d przy poro´wnaniu poziomo´w z˙ycia w Wielkiej Brytanii i Indiach? Odpowiedz´ uzasadnij. 10. Niekiedy ekonomis´ci wola˛ stosowac´ raczej PNB niz˙ PKB do mierzenia poziomu dobrobytu. Kto´ry z tych mierniko´w powinnis´my wybrac´, jez˙eli chcemy ocenic´ docho´d całkowity mieszkan´co´w kraju, a kto´ry z nich moz˙na wykorzystac´ do analizy ogo´lnego poziomu aktywnos´ci gospodarczej w danym kraju? 11. W cia˛gu ostatnich 30 lat bardzo zwie˛kszyła sie˛ aktywnos´c´ gospodarcza kobiet w Europie i Ameryce Po´łnocnej. a. Jak, twoim zdaniem, wpłyne˛ło to na wielkos´c´ PKB? b. Jak zmieniałby sie˛ miernik dobrobytu, kto´ry obejmuje takz˙e czas pos´wie˛cany na prace domowe oraz wypoczynek, w poro´wnaniu z PKB? c. Czy dostrzegasz jeszcze inne zmiany dobrobytu, zwia˛zane ze wzrostem aktywnos´ci zawodowej kobiet? Co powiesz o moz˙liwos´ci skonstruowania wskaz´nika dobrobytu obejmuja˛cego ro´wniez˙ te zjawiska?
@
Chcąc znaleźć dodatkowe zasoby ułatwiające naukę, odwiedź serwis internetowy: http://www.cengage.co.uk/mankiw−taylor
ROZDZIAŁ 2
MIERZENIE KOSZTÓW UTRZYMANIA
rytyjski parlament jest cze˛sto nazywany „matka˛ wszystkich parlamento´w”, co oznacza, z˙e jest on jednym z najstarszych i z˙e w wie˛kszym lub mniejszym stopniu słuz˙ył za wzo´r przy tworzeniu systemo´w parlamentarnych w innych krajach. Pocza˛tki brytyjskiego parlamentu, czyli miejsca spotkan´ reprezentanto´w ro´z˙nych regiono´w i miast z całego kraju, staraja˛cych sie˛ wywrzec´ wpływ na polityke˛ pan´stwa, sie˛gaja˛ pocza˛tko´w XIII w. Dos´c´ dziwne jest zatem, z˙e parlamentarzys´ci nie otrzymywali za swoja˛ prace˛ z˙adnego wynagrodzenia az˙ do 1911 r., kiedy po raz pierwszy przyznano im stała˛ pensje˛ w wysokos´ci 400 funto´w rocznie. W 1931 r. sume˛ te˛ zmniejszono do 360 funto´w, jednak zwykle rosła ona wraz z upływem czasu i np. w 1937 r. wynosiła juz˙ 600 funto´w, w 1977 r. — 6270 funto´w i w 2004 r. — 57 485 funto´w. Poziom wynagrodzenia parlamentarzysty z 2004 r. nie wydaje sie˛ niski, zwłaszcza jes´li us´wiadomimy sobie, z˙e podana kwota nie obejmuje ro´z˙nych dodatko´w i ulg, do kto´rych ma on prawo. Jest ono przeciez˙ ponad trzy razy wyz˙sze od przecie˛tnego zarobku brytyjskiego kierowcy autobusu i około dwa razy wyz˙sze od przecie˛tnego wynagrodzenia nauczyciela w szkole s´redniej. Jednak ro´wna 400 funto´w rocznie (około 6 funto´w tygodniowo) pensja członka parlamentu z 1911 r. wydaje sie˛ dos´c´ niska, a przeciez˙ w cia˛gu naste˛pnych 20 lat obniz˙yła sie˛ ona o 10%. Jednak, jak powszechnie wiadomo, ceny do´br i usług ro´wniez˙ zmieniały sie˛ wraz z upływem czasu, zwykle rosna˛c. Poniewaz˙ ceny w 1911 r. były o wiele niz˙sze od cen dzisiejszych, nie jest jasne, czy poziom z˙ycia parlamentarzysty w 1911 r. był wyz˙szy, czy tez˙ niz˙szy niz˙ dzisiaj. W poprzednim rozdziale przygla˛dalis´my sie˛ sposobowi, w jaki ekonomis´ci wykorzystuja˛ produkt krajowy brutto, mierza˛c ilos´c´ do´br i usług wytwarzanych przez gospodarke˛. W tym rozdziale zbadamy, jak mierza˛ oni ogo´lny poziom koszto´w utrzymania. Chca˛c poro´wnac´ pensje˛ członka parlamentu ro´w-
B
Mierzenie koszto´w utrzymania
53
na˛ 400 funto´w w 1911 r. z dzisiejsza˛ pensja˛ parlamentarzysty, musimy znalez´c´ jakis´ sposo´b zamiany kwot pienia˛dza w sensowne miary siły nabywczej. Włas´nie taka˛ funkcje˛ spełnia statystyczna miara nazywana wskaz´nikiem cen konsumenta (consumer price index, CPI). Przyjrzawszy sie˛ konstrukcji tego wskaz´nika, zbadamy, w jaki sposo´b moz˙emy wykorzystac´ ten indeks cen do poro´wnania kwot pienia˛dza pochodza˛cych z ro´z˙nych okreso´w. Wskaz´nik cen konsumenta umoz˙liwia obserwacje˛ zmian koszto´w utrzymania. Kiedy wskaz´nik ten zwie˛ksza sie˛, przecie˛tna rodzina zmuszona jest wydac´ wie˛cej pienie˛dzy, aby utrzymac´ dotychczasowy poziom z˙ycia. Terminem inflacja (inflation) ekonomis´ci nazywaja˛ sytuacje˛, kiedy ogo´lny poziom cen w gospodarce wzrasta. Natomiast stopa inflacji (inflation rate) oznacza procentowa˛ zmiane˛ tego poziomu cen w poro´wnaniu z poprzednim okresem. Jak sie˛ przekonamy w naste˛pnych rozdziałach, inflacja jest jednym z najbaczniej obserwowanych aspekto´w sytuacji makroekonomicznej; stanowi ona takz˙e kluczowa˛ zmienna˛, od kto´rej zalez˙a˛ działania polityko´w gospodarczych. Ten rozdział stanowi wste˛p do analizy polityki gospodarczej. Zawiera on opis sposobu, w jaki ekonomis´ci mierza˛ stope˛ inflacji, wykorzystuja˛c przy tym wskaz´nik cen konsumenta.
2.1 Wskaźnik cen konsumenta Wskaz´nik cen konsumenta (CPI) lub — inaczej — indeks cen Wskaz´nik cen konsumenta (CPI) konsumenta stanowi miare˛ ogo´lnego poziomu cen do´br i usług jest miara˛ kosztu kupowanych przez typowego nabywce˛. Co miesia˛c odpowiednia całkowitego do´br i usług, kupowanych instytucja pan´stwowa — w Wielkiej Brytanii jest to UK Office for przez typowego National Statistics (ONS; Brytyjskie Narodowe Biuro Statystycznabywce˛. ne) — oblicza i publikuje wskaz´nik cen konsumenta. W tym podrozdziale opiszemy sposo´b konstrukcji tego wskaz´nika, a takz˙e problemy towarzysza˛ce jego pomiarowi. Poro´wnamy go ro´wniez˙ z deflatorem PKB, inna˛ miara˛ ogo´lnego poziomu cen, kto´ra˛ analizowalis´my w poprzednim rozdziale.
Jak oblicza się wskaźnik cen konsumenta? Kiedy ONS oblicza wskaz´nik cen konsumenta i stope˛ inflacji, wykorzystuje dane o poziomie cen tysie˛cy do´br i usług. Chca˛c dokładnie zrozumiec´, jak powstaja˛ te informacje statystyczne, zbadajmy prosta˛ gospodarke˛, w kto´rej nabywcy kupuja˛ tylko dwa dobra: hot-dogi i hamburgery. W tablicy 2.1 przedstawiono 5 etapo´w pracy ONS.
54
Dane makroekonomiczne
TABLICA 2.1
Przykład obliczeń wskaźnika cen konsumenta i stopy inflacji W tablicy pokazano, w jaki sposo´b jest obliczany wskaz´nik cen konsumenta i stopa inflacji w przypadku hipotetycznej gospodarki, w kto´rej nabywcy kupuja˛ tylko hot-dogi i hamburgery. Krok 1. Zbadaj nabywco´w w celu okres´lenia stałego koszyka do´br 4 hot-dogi, 2 hamburgery Krok 2. Ustal ceny kaz˙dego z do´br w poszczego´lnych latach Lata
Cena hot-dogo´w (w euro)
Cena hamburgero´w (w euro)
2004 2005 2006
1 2 3
2 3 4
Krok 3. Oblicz koszt koszyka do´br w poszczego´lnych latach 2004 2005 2006
(1 euro za hot-doga · 4 hot-dogi) + (2 euro za hamburgera · 2 hamburgery) = 8 euro (2 euro za hot-doga · 4 hot-dogi) + (3 euro za hamburgera · 2 hamburgery) = 14 euro (3 euro za hot-doga · 4 hot-dogi) + (4 euro za hamburgera · 2 hamburgery) = 20 euro
Krok 4. Okres´l jeden rok jako bazowy (2004) i oblicz wskaz´nik cen konsumenta w poszczego´lnych latach 2004 2005 2006
(8 euro/8 euro) · 100 = 100 (14 euro/8 euro) · 100 = 175 (20 euro/8 euro) · 100 = 250
Krok 5. Wykorzystaj wskaz´nik cen konsumenta do obliczenia stopy inflacji w poro´wnaniu z poprzednim rokiem 2005 2006
(175 − 100)/100 · 100 = 75% (250 − 175)/175 · 100 = 43%
1. Dokonaj wyboru koszyka do´br. Pierwszym krokiem w trakcie obliczania wskaz´nika cen konsumenta jest ustalenie, kto´re ceny sa˛ najwaz˙niejsze dla typowego nabywcy. Jes´li kupuje on wie˛cej hot-dogo´w niz˙ hamburgero´w, cena hot-dogo´w jest waz˙niejsza od ceny hamburgero´w, a zatem jej wpływ na wynik pomiaru wysokos´ci koszto´w utrzymania powinien byc´ wie˛kszy. UK Office for National Statistics okres´la odpowiednie wagi, ustalaja˛c, jaki koszyk do´br i usług kupuje typowy nabywca. W przykładzie z tablicy nabywa on koszyk składaja˛cy sie˛ z 4 hot-dogo´w i 2 hamburgero´w. 2. Ustal ceny. Drugim krokiem w trakcie obliczania wskaz´nika cen konsumenta jest ustalenie cen wszystkich do´br i usług w koszyku we wszystkich analizowanych okresach. W tablicy pokazano ceny hot-dogo´w i hamburgero´w w 3 ro´z˙nych latach.
Mierzenie koszto´w utrzymania
55
3. Oblicz wartos´c´ koszyka. Trzecim krokiem jest wykorzystanie danych o cenach w celu obliczenia kosztu koszyka do´br i usług w ro´z˙nych okresach. Tablica zawiera te obliczenia dla kaz˙dego z trzech analizowanych lat. Zauwaz˙, z˙e w obliczeniach tych zmieniaja˛ sie˛ tylko ceny. Nie zmieniaja˛c składu koszyka do´br (4 hot-dogi i 2 hamburgery), oddzielamy wpływ zmian cen od wpływu wszelkich zmian ilos´ciowych, kto´re mogłyby nasta˛pic´ w tym samym czasie. 4. Wybierz rok bazowy i oblicz wskaz´nik. Czwartym krokiem jest wybranie roku bazowego, stanowia˛cego punkt odniesienia, z kto´rym sa˛ poro´wnywane inne lata. W celu obliczenia wskaz´nika nalez˙y podzielic´ cene˛ koszyka do´br i usług w konkretnym roku przez cene˛ tego koszyka w roku bazowym, a naste˛pnie pomnoz˙yc´ powstały iloraz przez 100. Uzyskana liczba stanowi wskaz´nik cen konsumenta. W przykładzie z tablicy rokiem bazowym jest 2004. W tym roku koszyk hot-dogo´w i hamburgero´w kosztuje 8 euro, a zatem jego cena w poszczego´lnych latach jest dzielona przez 8 euro i mnoz˙ona przez 100. Wskaz´nik cen konsumenta wynosi 100 w 2004 r. (w roku bazowym wskaz´nik jest zawsze ro´wny 100), a w 2005 r. — 175. Oznacza to, z˙e cena tego koszyka w 2005 r. stanowi 175% jego ceny w roku bazowym. Innymi słowy, koszyk do´br, kto´ry kosztuje 100 euro w roku bazowym, w 2005 r. ma juz˙ wartos´c´ 175 euro. Podobnie, wskaz´nik cen konsumenta wynosi 250 w 2006 r., wskazuja˛c, z˙e poziom cen w 2006 r. stanowi 250% poziomu cen w roku bazowym. 5. Oblicz stope˛ inflacji. Pia˛ty krok polega na wykorzystaniu wskaz´nika cen konsumenta w obliczeniach stopy inflacji, kto´ra stanowi wyStopa inflacji jest wyraz˙ona˛ raz˙ona˛ w procentach zmiane˛ wskaz´nika cen w poro´wnaniu w procentach zmiana˛ z rokiem poprzednim. Innymi słowy, stopa inflacji w dwo´ch wskaz´nika cen poro´wnaniu naste˛puja˛cych po sobie kolejno latach jest obliczana w naste˛- z rokiemw poprzednim. puja˛cy sposo´b: stopa inflacji w roku 2 = 100 · (CPI w roku 2 − CPI w roku 1)/CPI w roku 1. W przykładzie stopa inflacji ro´wna sie˛ 75% w 2005 r. i 43% w 2006 r. Chociaz˙ ten przykład jest uproszczony rzeczywisty s´wiat, poniewaz˙ dotyczy jedynie dwo´ch do´br, pokazuje on, w jaki sposo´b ONS oblicza wskaz´nik cen konsumenta i stope˛ inflacji. W kaz˙dym miesia˛cu instytucja ta zbiera i przetwarza dane o cenach tysie˛cy do´br i usług. Naste˛pnie, zgodnie z opisana˛ pie˛cioetapowa˛ procedura˛, ustala, jak szybko ros´nie koszt utrzymania typowego nabywcy. Kiedy ONS wydaje swo´j comiesie˛czny komunikat o wysokos´ci wskaz´nika cen konsumenta, zwykle moz˙esz usłyszec´ te˛ liczbe˛ w wieczornych wiadomos´ciach telewizyjnych lub znalez´c´ ja˛ w gazetach naste˛pnego dnia. Niezalez˙nie od wskaz´nika cen konsumenta dla całej gospodarki, ONS oblicza ro´wniez˙ wskaz´niki cen oddzielnie dla podkategorii „dobra” i „usługi”,
56
Dane makroekonomiczne
a takz˙e wskaz´nik cen producenta ( producer price index, PPI), kto´ry jest miara˛ wartos´ci koszyka do´br i usług, kupowanych przez przedsie˛biorstwa, a nie przez nabywco´w. Poniewaz˙ w ostatecznym rachunku przedsie˛biorstwa przerzucaja˛ swoje koszty na konsumento´w w formie wyz˙szych cen do´br konsumpcyjnych, informacje o zmianach wskaz´nika cen producenta cze˛sto sa˛ uznawane za przydatne przy prognozowaniu zmian wskaz´nika cen konsumenta.
Wskaz´nik cen producenta stanowi miare˛ kosztu nabycia koszyka do´br i usług, kupowanego przez przedsie˛biorstwa.
Problemy związane z mierzeniem kosztów utrzymania Wskaz´nik cen konsumenta ma mierzyc´ zmiany koszto´w utrzymania. Innymi słowy, pomaga ustalic´, o ile powinny wzrosna˛c´ dochody, aby poziom z˙ycia sie˛ nie zmienił. Jednak wskaz´nik ten nie jest doskonała˛ miara˛ koszto´w utrzymania. Powszechnie znane, a jednak trudne do rozwia˛zania, sa˛ 3 problemy powstaja˛ce przy obliczaniu wskaz´nika cen konsumenta. Pierwszy problem jest nazywany problemem substytucji (substitution bias). Zmieniaja˛ce sie˛ z roku na rok ceny nie zmieniaja˛ sie˛ w takim samym stopniu: jedne ceny rosna˛ bardziej, a inne mniej. Nabywcy reaguja˛ na te zro´z˙nicowane zmiany cen, kupuja˛c mniej do´br, kto´rych ceny bardzo wzrosły, i kupuja˛c wie˛cej do´br, kto´rych ceny wzrosły w mniejszym stopniu, a moz˙e nawet spadły. Innymi słowy, konsumenci przestawiaja˛ sie˛ na dobra, kto´re podroz˙ały stosunkowo mniej. Jes´li wskaz´nik cen jest obliczany przy załoz˙eniu stałego koszyka do´br, ta moz˙liwos´c´ zaste˛powania do´br przez nabywco´w jest ignorowana, co sprawia, z˙e wskaz´nik przeszacowuje wzrost koszto´w utrzymania w danym roku.
Ramka 2.1 Co to jest koszyk dóbr odpowiadający CPI? Ustalając formułę, zgodnie z którą jest obliczany wskaźnik cen konsumenta, ONS próbuje uwzględnić wszystkie te dobra i usługi, które kupuje typowy nabywca. Co więcej, instytucja ta usiłuje przypisać tym dobrom i usługom wagi, odpowiadające wielkości zakupów każdego z nich. Na rysunku 2.1 widzimy podział wydatków konsumentów w 2005 r. między główne kategorie dóbr i usług. Dwie największe pozycje to wypoczynek i kultura oraz transport, na które przypada — odpowiednio — 15,1% oraz 14,8% wydatków typowego nabywcy. Transport obejmuje wydatki na zakup samochodów, paliwa, na przejazdy autobusami itp., a wypoczynek i kultura — wydatki na bilety do kina lub opery, bilety na mecze piłkarskie i mecze rugby, abonament płacony za studio fitness itp. Następną co do wielkości kategorię stanowią wydatki na wizyty w restauracjach i hotelach (13,9%), a potem wydatki na cele mieszkaniowe, zaopatrzenie w wodę i opał, a także na żywność i napoje bezalkoholowe (odpowiednio: 10,6% i 10,5%). Kolejne miejsce zajmują wydatki na: meble oraz wyposażenie
Mierzenie koszto´w utrzymania
57
gospodarstwa domowego i jego konserwację (6,5%); odzież i obuwie (6,3%); napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe (4,6%); łączność — opłaty pocztowe i telefoniczne itp. — (2,5%); usługi służby zdrowia i edukację (odpowiednio: 2,4% i 1,7%). Na rysunku uwzględniono również wydatki różne (11,1% wszystkich wydatków), obejmujące wszystkie te rzeczy, które nabywcy kupują i które nie pasują do żadnej innej kategorii, takie jak wydatki na fryzjera i pogrzeb.
RYSUNEK 2.1
Typowy koszyk dóbr i usług Na rysunku pokazano, w jaki sposo´b typowy nabywca brytyjski dzieli swoje wydatki mie˛dzy rozmaite rodzaje do´br i usług.
´ r o´ d ł o: UK Office for National Statistics. Z
Przyjrzyjmy sie˛ prostemu przykładowi. Powiedzmy, z˙e w roku bazowym jabłka sa˛ tan´sze niz˙ gruszki, wie˛c nabywcy kupuja˛ wie˛cej jabłek niz˙ gruszek. Konstruuja˛c swo´j koszyk do´br, ONS umies´ci w nim wie˛cej jabłek niz˙ gruszek. Zało´z˙my, z˙e w naste˛pnym roku gruszki sa˛ tan´sze od jabłek. Oczywis´cie, nabywcy zareaguja˛ na te zmiany cen, kupuja˛c wie˛cej gruszek i mniej jabłek. Jednak, obliczaja˛c wskaz´nik cen konsumenta, ONS posługuje sie˛ koszykiem do´br o stałym składzie, co w istocie oznacza przyje˛cie załoz˙enia, z˙e konsumenci nadal kupuja˛ jabłka w niezmienionej ilos´ci mimo wzrostu ich ceny. Sprawia to, z˙e wskaz´nik cen konsumenta znacznie przeszacowuje rzeczywisty wzrost koszto´w utrzymania. Drugi problem dotycza˛cy CPI ma zwia˛zek z pojawianiem sie˛ nowych do´br.
58
Dane makroekonomiczne
W takiej sytuacji moz˙liwos´ci wyboru nabywco´w sie˛ zwie˛kszaja˛. Ta wie˛ksza ro´z˙norodnos´c´ sprawia z kolei, z˙e kaz˙dy funt staje sie˛ cenniejszy, wie˛c nabywcy potrzebuja˛ mniej funto´w, aby utrzymac´ dany poziom z˙ycia. Jednak poniewaz˙ wskaz´nik cen konsumenta jest obliczany przy wykorzystaniu koszyka do´br i usług o stałym składzie, nie odzwierciedla on tej zmiany siły nabywczej funta. Znowu posłuz˙my sie˛ przykładem. Kiedy na rynku pojawiły sie˛ odtwarzacze wideo, nabywcy uzyskali moz˙liwos´c´ ogla˛dania w domu ulubionych filmo´w. Było to wygodniejsze i tan´sze w poro´wnaniu z wizyta˛ w kinie. Doskonały wskaz´nik koszto´w utrzymania zareagowałby na wprowadzenie na rynek odtwarzacza wideo, informuja˛c o spadku koszto´w utrzymania. Jednak wskaz´nik cen konsumenta nie zmniejszył sie˛ na skutek pojawienia sie˛ tego dobra. Ostatecznie ONS zmienił skład standardowego koszyka do´br, uzupełniaja˛c go o odtwarzacz wideo, wie˛c od tej pory wskaz´nik ten odzwierciedlał zmiany ceny tego dobra. Niemniej, pocza˛tkowe zmniejszenie sie˛ koszto´w utrzymania, towarzysza˛ce wprowadzeniu odtwarzacza wideo na rynek, nigdy nie znalazło odbicia w zmianie poziomu tego wskaz´nika. Trzecim problemem dotycza˛cym wskaz´nika cen konsumenta jest pomijanie zmian jakos´ci. Kiedy w pewnym roku jakos´c´ jakiegos´ dobra sie˛ pogarsza, wartos´c´ funta sie˛ zmniejsza, nawet jes´li cena tego dobra sie˛ nie zmienia. Podobnie, jes´li jakos´c´ dobra polepsza sie˛ z roku na rok, wartos´c´ funta sie˛ zwie˛ksza. W swoich obliczeniach ONS stara sie˛ uwzgle˛dnic´ zmiany jakos´ci. Jes´li jakos´c´ pewnego dobra w koszyku sie˛ zmienia — np. kiedy w pewnym roku pewien model samochodu zostaje wyposaz˙ony w silnik o wie˛kszej liczbie koni mechanicznych lub kiedy zmniejsza sie˛ zuz˙ywana przez ten pojazd ilos´c´ benzyny — to aby uwzgle˛dnic´ ten fakt, UK Office for National Statistics dokonuje dostosowawczej zmiany ceny tego dobra. W gruncie rzeczy sprowadza sie˛ to do pro´by obliczenia ceny koszyka do´br o stałej jakos´ci. Oto inny przykład: w 2004 r., obliczaja˛c wskaz´nik cen konsumenta, ONS po raz pierwszy zacza˛ł uwzgle˛dniac´ kamery cyfrowe, z czym wia˛z˙a˛ sie˛ omawiane wczes´niej problemy zwia˛zane z rozszerzaniem koszyka o nowe dobra. Jednakz˙e w przypadku kamer naste˛puje bardzo szybki poste˛p technologiczny, bo takie ich parametry, jak zoom i liczba magapikseli, kto´re wpływaja˛ na jakos´c´ wykonanego zdje˛cia, sa˛ nieustannie i szybko ulepszane. Mimo z˙e przecie˛tna cena kamery cyfrowej w pewnym okresie moz˙e sie˛ nie zmieniac´, jej przecie˛tna jakos´c´ moz˙e sie˛ znacznie zwie˛kszyc´. UK Office for National Statistics usiłuje to uwzgle˛dnic´ w swoich obliczeniach, stosuja˛c przy tym metode˛ znana˛ jako dostosowywanie ceny do wartos´ci uz˙ytkowej. Metoda ta polega na ustaleniu przecie˛tnego poziomu waz˙nych cech (np. rozmiary ekranu ciekłokrystalicznego, liczba megapikseli, cechy zoomu) typowej kamery cyfrowej, a naste˛pnie na dokonywaniu odpowiedniej zmiany jej ceny wtedy, kiedy kto´ras´ z tych cech sie˛ zmienia, poniewaz˙ dobro to zostaje ulepszone. Mimo tych wysiłko´w zmiany jakos´ci stanowia˛ nadal trudny do rozwia˛zania problem, poniewaz˙ jakos´c´ jest bardzo trudno mierzalna˛ cecha˛ dobra.
Mierzenie koszto´w utrzymania
59
Wskaźnik cen konsumenta, zharmonizowany wskaźnik cen konsumenta i wskaźnik cen detalicznych Przed 2003 r. w Wielkiej Brytanii poziom cen mierzono zwykle za pomoca˛ wskaz´nika znanego pod nazwa˛ wskaz´nika cen detalicznych (retail price index, RPI). Jednak w grudniu 2003 r. brytyjski minister finanso´w ogłosił, z˙e od tej pory wszystkie komunikaty na temat polityki gospodarczej, a zwłaszcza inflacji i cen, be˛da˛ dotyczyc´ wskaz´nika cen konsumenta, a nie wskaz´nika cen detalicznych. Tym samym zmiany poziomu CPI stały sie˛ gło´wna˛ miara˛ inflacji. Na czym polega ro´z˙nica mie˛dzy CPI a RPI i co było przyczyna˛ tego przestawienia sie˛? Wskaz´nik cen detalicznych ro´z˙ni sie˛ od wskaz´nika cen konsumenta przede wszystkim konkretnymi dobrami i usługami, kto´re wła˛czono do koszyka, a takz˙e rodzajem branych pod uwage˛ gospodarstw domowych. Wskaz´nik cen konsumenta nie uwzgle˛dnia wielu do´br i usług, kto´re ujmuje z kolei wskaz´nik cen detalicznych. Chodzi gło´wnie o koszty zwia˛zane z mieszkaniem, takie jak podatek gminny1 oraz płatnos´ci odsetek z tytułu kredytu hipotecznego. W przypadku CPI nie zostaja˛ one wzie˛te pod uwage˛, aby unikna˛c´ sytuacji, kiedy wzrost sto´p procentowych powoduje podwyz˙ke˛ podatko´w gminnych lub płatnos´ci z tytułu odsetek od kredytu hipotecznego, co sprawia, z˙e — mimo iz˙ realna presja inflacyjna w gospodarce moz˙e sie˛ nie zmienic´ — ros´nie z kolei stopa inflacji mierzona za pomoca˛ RPI. Dalej, wskaz´nik cen konsumenta dotyczy wszystkich prywatnych gospodarstw domowych, podczas gdy wskaz´nik cen detalicznych nie uwzgle˛dnia najbogatszych 4% gospodarstw domowych, a takz˙e gospodarstw emeryto´w, w przypadku kto´rych przynajmniej 3/4 dochodu pochodzi z zasiłko´w społecznych. Indeks cen konsumenta obejmuje ro´wniez˙ mieszkan´co´w zinstytucjonalizowanych gospodarstw domowych, takich jak domy studenckie, a takz˙e przybyszo´w z zagranicy odwiedzaja˛cych Wielka˛ Brytanie˛. W efekcie uwzgle˛dnia on pewne pozycje, kto´rych nie ujmuje indeks cen detalicznych, takie jak opłaty maklero´w giełdowych, opłaty pobierane przez szkoły wyz˙sze za zakwaterowanie w akademikach i czesne płacone przez zagranicznych studento´w za studia. Oba wskaz´niki ro´z˙nia˛ sie˛ takz˙e pewnymi, bardzo drobnymi szczego´łami, kto´re dotycza˛ sposobu mierzenia cen (chodzi np. o sposo´b uwzgle˛dniania zmian jakos´ci dobra). Ogo´lnie, te dwa mierniki zmieniaja˛ sie˛ w bardzo podobny sposo´b, chociaz˙ w ostatnich latach wskaz´nik cen konsumenta zwykle wzrastał wolniej niz˙ wskaz´nik cen detalicznych (w latach 1996−2004 ro´z˙nica wynosiła przecie˛tnie około 0,5% rocznie). Spowodowane jest to gło´wnie tym, z˙e CPI nie obejmuje wie˛kszos´ci koszto´w zwia˛zanych z mieszkaniem, kto´re uwzgle˛dnia wskaz´nik cen detalicznych (przez ostatnie kilka lat w Wielkiej Brytanii koszty te rosły stosunkowo szybko). 1
Podatek gminny w Wielkiej Brytanii jest odpowiednikiem polskiego podatku od nieruchomos´ci ( przyp. red. nauk.).
60
Dane makroekonomiczne
Powstaje pytanie: skoro CPI i RPI sa˛ do siebie tak podobne, to po co wprowadzono ten pierwszy wskaz´nik? Jednym z powodo´w jest to, z˙e niekto´rzy ekonomis´ci sa˛dza˛, iz˙ wskaz´nik cen konsumenta lepiej odpowiada poje˛ciu ogo´lnego poziomu cen, wykorzystywanemu w analizie makroekonomicznej. Natomiast inni twierdza˛, z˙e wskaz´nik ten moz˙e byc´ myla˛cy, poniewaz˙ zaniz˙a koszty zwia˛zane z mieszkaniem, nie uwzgle˛dniaja˛c spłat odsetek od kredyto´w hipotecznych i podatko´w gminnych. Jednak gło´wnym powodem zastosowania CPI jest to, z˙e jego konstrukcja jest taka sama jak konstrukcja wskaz´niko´w stosowanych w innych krajach Unii Europejskiej. Poniewaz˙ sposo´b obliczania tych wskaz´niko´w cen jest w ro´z˙nych krajach identyczny, w Europie nazywa sie˛
TABLICA 2.2
Stopy inflacji w krajach Unii Europejskiej Kraj Austria Belgia Cypr Czechy Dania Estonia Finlandia Francja Niemcy Grecja We˛gry Irlandia Włochy Łotwa Litwa Luksemburg Malta Holandia Polska Portugalia Słowacja Słowenia Hiszpania Szwecja Wielka Brytania
´ r o´ d ł o: Eurostat. Z
Roczny wzrost HICP w 2004 r. (w %) 2,5 1,9 3,9 2,5 1,0 4,8 0,1 2,2 2,2 3,1 5,5 2,4 2,4 7,4 2,8 3,5 1,9 1,2 4,4 2,6 5,8 3,3 3,3 0,9 1,6
Mierzenie koszto´w utrzymania
61
je zharmonizowanymi wskaz´nikami cen konsumenta (harmonized index of consumer prices, HICP). Umoz˙liwiaja˛ one bezpos´rednie poro´wnania sto´p inflacji w ro´z˙nych krajach Unii Europejskiej. Poro´wnania takie nie sa˛ moz˙liwe przy wykorzystaniu krajowych wskaz´niko´w cen konsumenta z powodu zro´z˙nicowania „pola widzenia” wskaz´nika i metody jego konstrukcji. Wskaz´nik cen konsumenta, publikowany przez UK Office for National Statistics, jest w rzeczywistos´ci brytyjskim HICP. Zharmonizowany wskaz´nik cen konsumenta został stworzony i be˛dzie doskonalony przez Eurostat, czyli urza˛d statystyczny Unii Europejskiej, we wspo´łpracy z urze˛dami statystycznymi krajo´w członkowskich, takimi jak brytyjski ONS. Jego zakres i budowa zostały okres´lone za pomoca˛ serii obowia˛zuja˛cych prawnie przepiso´w Unii Europejskiej. Wskaz´nik cen konsumenta jest po prostu nazwa˛ zharmonizowanego wskaz´nika cen konsumenta, stosowana˛ w Wielkiej Brytanii. W tablicy 2.2 dla wszystkich krajo´w członkowskich Unii Europejskiej podalis´my, obliczone za pomoca˛ HICP, roczne stopy inflacji w 2004 r. Poniewaz˙ wiemy, z˙e sposo´b obliczania tego wskaz´nika cen jest taki sam w kaz˙dym kraju, moz˙na bezpos´rednio poro´wnac´ te liczby i ocenic´, w jakim stopniu doszło do zbliz˙enia sie˛ poziomu sto´p inflacji w poszczego´lnych krajach Unii. Na ´ rodkowo-Wschodniej, kto´re przykład, moz˙emy dostrzec, z˙e w krajach Europy S ostatnio przyła˛czyły sie˛ do Unii, inflacja jest wzgle˛dnie wysoka. Na przykład, roczna stopa inflacji na Łotwie wynosiła 7,4%, a inflacja: w Estonii, na We˛grzech, w Polsce i na Słowacji przewyz˙szała 4% rocznie. Jednak Słowenia z roczna˛ stopa˛ inflacji ro´wna˛ 3,3% radziła sobie ro´wnie dobrze jak Hiszpania i odrobine˛ lepiej niz˙ Luksemburg, w kto´rym roczna stopa inflacji ro´wnała sie˛ 3,5%. Litwa, gdzie roczna stopa inflacji wyniosła 2,8%, zbliz˙a sie˛ do niskich sto´p inflacji duz˙ych gospodarek Unii Europejskiej, takich jak Niemcy, Francja i Wielka Brytania.
Deflator PKB a wskaźnik cen konsumenta W poprzednim rozdziale zbadalis´my inna˛ miare˛ ogo´lnego poziomu cen w gospodarce, czyli deflator PKB, kto´ry stanowi stosunek nominalnego PKB do realnego PKB. Poniewaz˙ nominalny PKB jest miara˛ biez˙a˛cej produkcji wycenionej za pomoca˛ cen biez˙a˛cych, a realny PKB — miara˛ biez˙a˛cej produkcji wycenionej w cenach roku bazowego, deflator PKB informuje o stosunku biez˙a˛cego poziomu cen do poziomu cen z roku bazowego. Chca˛c precyzyjnie zmierzyc´ tempo wzrostu cen, ekonomis´ci i politycy gospodarczy obserwuja˛ poziom zaro´wno deflatora PKB, jak i wskaz´nika cen konsumento´w. Zwykle oba te wskaz´niki podaja˛ podobne informacje. Jednak dwie waz˙ne ro´z˙nice mie˛dzy tymi wskaz´nikami moga˛ sprawic´, z˙e te dane zaczna˛ sie˛ od siebie ro´z˙nic´.
62
Dane makroekonomiczne
Pierwsza ro´z˙nica polega na tym, z˙e deflator PKB informuje o cenach wszystkich do´br i usług wytwarzanych w kraju, podczas gdy wskaz´nik cen konsumenta — o cenach do´br i usług kupowanych przez konsumento´w. Na przykład, zało´z˙my, z˙e cena samolotu wyprodukowanego przez British Aerospace i sprzedanego Royal Air Force wzrosła. Mimo z˙e samolot ten stanowi cze˛s´c´ PKB, nie wchodzi on w skład koszyka do´br i usług kupowanego przez typowego konsumenta. Wzrost jego ceny przyczynia sie˛ zatem do zwie˛kszenia poziomu deflatora PKB, lecz nie powoduje wzrostu wskaz´nika cen konsumenta. Oto inny przykład. Zało´z˙my, z˙e Volvo podnosi cene˛ swoich pojazdo´w. Poniewaz˙ samochody te sa˛ produkowane w Szwecji, nie stanowia˛ one cze˛s´ci brytyjskiego PKB. Jednak brytyjscy klienci kupuja˛ samochody firmy Volvo, a wie˛c wchodza˛ one w skład koszyka do´br typowego nabywcy. Wzrost ceny importowanego dobra konsumpcyjnego, takiego jak volvo, wpływa zatem na poziom wskaz´nika cen konsumenta, lecz nie oddziałuje na poziom deflatora PKB. Druga ro´z˙nica mie˛dzy deflatorem PKB i CPI dotyczy tego, w jaki sposo´b ro´z˙ne ceny sa˛ waz˙one, w celu uzyskania jednej liczby, kto´ra informuje RYSUNEK 2.2
Dwie miary inflacji Na rysunku widzimy stope˛ inflacji w Wielkiej Brytanii, czyli wyraz˙ona˛ w procentach zmiane˛ ogo´lnego poziomu cen, kto´ra˛ zmierzono za pomoca˛ zaro´wno deflatora PKB, jak i wskaz´nika cen konsumenta, posługuja˛c sie˛ przy tym danymi rocznymi z okresu po 1989 r. Zauwaz˙, z˙e te obie miary inflacji zachowuja˛ sie˛ prawie tak samo.
´ r o´ d ł o: Jak rysunku 2.1. Z
Mierzenie koszto´w utrzymania
63
o ogo´lnym poziomie cen. Wskaz´nik cen konsumenta powstaje w wyniku poro´wnania biez˙a˛cej ceny danego koszyka do´br i usług z jego cena˛ w roku bazowym. UK Office for National Statistics dokonuje zmiany składu koszyka jedynie co jakis´ czas. Natomiast deflator PKB powstaje w wyniku poro´wnania ceny wytwarzanych obecnie do´br i usług z cena˛ tych samych dobr i usług w roku bazowym. Skład grupy do´br i usług wykorzystywanej w celu obliczenia defltora PKB zmienia sie˛ zatem automatycznie wraz z upływem czasu. Ro´z˙nica ta nie jest waz˙na, jes´li wszystkie ceny zmieniaja˛ sie˛ o tyle samo, jednak jes´li ceny ro´z˙nych do´br i usług zmieniaja˛ sie˛ w ro´z˙nym stopniu, sposo´b, w jaki je waz˙ymy, jest istotny i wpływa na ogo´lna˛ stope˛ inflacji. Na rysunku 2.2 widzimy stope˛ inflacji w Wielkiej Brytanii, mierzona˛ za pomoca˛ zaro´wno deflatora PKB, jak i wskaz´nika cen konsumenta dla lat 1989−2004. Moz˙na łatwo zauwaz˙yc´, z˙e niekiedy oba mierniki ro´z˙nia˛ sie˛ od siebie, co dotyczy zwłaszcza stopy inflacji po 1996 r. Deflator PKB wykazuje przy tym wyz˙sze tempo rocznej inflacji. Jednak obie miary zwykle zmieniaja˛ sie˛ w te˛ sama˛ strone˛ i obie wykazuja˛ wzgle˛dnie niskie stopy inflacji. Szybki sprawdzian Wyjaśnij ogólnie, co próbują zmierzyć ekonomiści za pomocą wskaźnika cen konsumenta, a także jak go się oblicza.
2.2 Korygowanie zmiennych ekonomicznych o efekty inflacji Celem obliczen´ ogo´lnego poziomu cen w gospodarce jest umoz˙liwienie poro´wnania wyraz˙onych w pienia˛dzu zmiennych, kto´re pochodza˛ z ro´z˙nych okreso´w. Teraz, kiedy wiemy juz˙, jak oblicza sie˛ wskaz´niki cen, przyjrzymy sie˛, jak moglibys´my je wykorzystac´ w celu dokonania poro´wnania pewnej kwoty z przeszłos´ci z pewna˛ kwota˛ z teraz´niejszos´ci.
Kwoty pieniądza pochodzące z różnych okresów Na pocza˛tek wro´cimy do kwestii wynagrodzenia członko´w parlamentu za prace˛. Czy wynagrodzenie w wysokos´ci 400 funto´w rocznie, wypłacone po raz pierwszy parlamentarzystom w 1911 r., było wysokie, czy tez˙ niskie w poro´wnaniu z dzisiejszym wynagrodzeniem?
64
Dane makroekonomiczne
Chca˛c odpowiedziec´ na to pytanie, musimy znac´ poziom cen zaro´wno w 1911 r., jak i dzisiaj. Cze˛s´c´ wzrostu wynagrodzenia członko´w parlamentu stanowi jedynie rekompensate˛ dzisiejszego wyz˙szego poziomu cen. W celu poro´wnania wysokos´ci wynagrodzenia parlamentarzysto´w dzis´ i przed laty musimy odpowiednio powie˛kszyc´ wynagrodzenie z 1911 r., uwzgle˛dniaja˛c inflacje˛ i zamieniaja˛c funty z tego roku na dzisiejsze funty. Wielkos´c´ tej inflacyjnej korekty zalez˙y od wielkos´ci wskaz´nika wzrostu cen. Dane statystyczne z przeszłos´ci pokazuja˛, z˙e brytyjski wskaz´nik cen konsumenta, dla kto´rego rokiem bazowym jest 1911, czyli wskaz´nik ro´wny w tym roku 100, w 2004 r. osia˛gna˛łby poziom 5040 (zgodnie z najnowszymi danymi rocznymi, jakie były doste˛pne w czasie pisania tego rozdziału). Ogo´lny poziom cen wzro´sł zatem 50,4 razy (5 040/100 = 50,4). Moz˙emy wykorzystac´ te dane, aby wyrazic´ wynagrodzenie parlamentarzysto´w z 1911 r. w funtach z 2004 r. Obliczenia wygla˛daja˛ naste˛puja˛co: poziom cen w 2004 r. wynagrodzenie wynagrodzenie z 1911 r. = w funtach z 1911 r. · = poziom cen w 1911 r. 5 040 = 20 160 funto´w. = 400 funto´w · 100 Okazuje sie˛, z˙e wynagrodzenie za prace˛ wypłacane parlamentarzys´cie w 1911 r. stanowi ekwiwalent wypłacanego dzisiaj wynagrodzenia w wysokos´ci nieco wyz˙szej niz˙ 20 000 funto´w. To mniej niz˙ przecie˛tne roczne wynagrodzenie we wszystkich zawodach z 2004 r., wynosza˛ce nieco ponad 25 000 funto´w. Jednoczes´nie jest to tylko około 1/3 wynagrodzenia członka parlamentu, wypłacanego w 2004 r. i wynosza˛cego 57 000 funto´w. W takim sensie parlamentarzys´ci odnies´li zatem sukces.
STUDIUM PRZYPADKU Korekta inflacyjna
Kto´ry film był najbardziej popularnym filmem wszech czaso´w? Odpowiedz´ moz˙e Cie˛ zaskoczyc´. Miara˛ popularnos´ci filmu jest zwykle wysokos´c´ przychodo´w z jego sprzedaz˙y na całym s´wiecie. Zgodnie z takim kryterium w kon´cu 2004 r. pierwsze miejsce na odpowiedniej lis´cie zajmował Titanic (wszedł na ekrany w 1997 r.), potem Władca piers´cieni: powro´t kro´la z 2003 r., Harry Potter i kamien´ filozoficzny z 2001 r. oraz Gwiezdne wojny epizod 1: mroczne widmo z 1999 r. Jednak ranking ten pomija oczywisty, lecz waz˙ny fakt: ceny, w tym ceny bileto´w do kina, wzrastaja˛ wraz z upływem czasu. Kiedy skorygujemy wielkos´c´ przychodo´w o wpływ inflacji, obraz sytuacji zmienia sie˛ zasadniczo.
65
Mierzenie koszto´w utrzymania
TABLICA 2.3
Najbardziej popularne filmy wszech czasów (dane po uwzględnieniu inflacji) Film 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.
Rok wejs´cia na ekrany
Przemine˛ło z wiatrem Gwiezdne wojny Dz´wie˛ki muzyki E.T. Dziesie˛cioro przykazan´ Titanic Szcze˛ki ˙ iwago Doktor Z Ksie˛ga dz˙ungli Kro´lewna ´Sniez˙ka i siedmiu krasnoludko´w
1939 1977 1965 1982 1956 1997 1975 1965 1967 1937
´ r o´ d ł o: „The Movie Times” (http://www.the-movie-times.com). Z
W tablicy 2.3 widzimy liste˛ dziesie˛ciu najbardziej popularnych filmo´w wszech czaso´w, uszeregowanych według wielkos´ci dochodo´w ze sprzedaz˙y bileto´w na całym s´wiecie, skorygowanej o wpływ inflacji. Gwiezdne wojny z 1977 r. przesuwaja˛ sie˛ na miejsce drugie, natomiast Dz´wie˛ki muzyki zajmuja˛ miejsce trzecie, a miejsce pierwsze przypada Przemine˛ło z wiatrem z 1939 r. Film ten znacznie wyprzedził Titanica, kto´ry spadł na miejsce szo´ste. W latach trzydziestych XX w. nikt nie miał jeszcze w domu telewizora i do kina chodziło 3−4 razy wie˛cej oso´b niz˙ dzis´. Jednak filmy powstałe w tych czasach rzadko pojawiaja˛ sie˛ w rankingach popularnos´ci, poniewaz˙ ceny bileto´w były wo´wczas o wiele niz˙sze od dzisiejszych cen. Kiedy, uwzgle˛dniaja˛c inflacje˛, dokonamy odpowiedniej korekty, Scarlett i Rhett wypadaja˛ o wiele lepiej, podobnie jak ´ niez˙ka, Apsik, S´ pioszek i pozostałe pie˛c´ krasnoludko´w (miejsce Kro´lewna S dziesia˛te na lis´cie). Do 1977 r., kiedy na ekrany weszły Gwiezdne wojny, telewizor stał sie˛ dobrem powszechnego uz˙ytku (ludzie uzyskali doste˛p nawet do wielu programo´w telewizyjnych jednoczes´nie). Drugie miejsce tego filmu na wiadomej lis´cie (po uwzgle˛dnieniu inflacji) moz˙e sprawic´, z˙e Luke Skywalker wywrze na nas jeszcze wie˛ksze wraz˙enie.
Indeksacja Jak sie˛ przed chwila˛ przekonalis´my, kiedy poro´wnujemy kwoty pienia˛dza pochodza˛ce z ro´z˙nych okreso´w, wykorzystujemy wskaz´niki cen w celu usunie˛cia skutko´w inflacji. Tego rodzaju korekty moga˛ dotyczyc´ wielu proceso´w
66
Dane makroekonomiczne
w gospodarce. Kiedy na mocy obowia˛zuja˛cej w sensie prawnym umowy pewna ilos´c´ pienia˛dza jest automatycznie korygowana o wskaz´nik inflacji, mo´wi sie˛ ˙ e jest indeksowana (indexed). Indeksacja jest zmiana˛ o niej, z wielkos´ci pewnej kwoty Na przykład, wiele długookresowych umo´w, zawieranych pienia˛dza, dokonywana˛ ˛biorstwa i zwia˛zki zawodowe, wprowadza cze˛s´automatycznie na mocy przez przedsie umowy prawnej, maja˛ca˛ ˛ ˛ indeksacje˛ płac z wykorzystaniem wskaz´ciowa lub całkowita na celu uwzgle˛dnienie nika cen konsumenta. Taki wzrost wynagrodzenia nazywa sie˛ skutko´w inflacji. dodatkiem wyro´wnuja˛cym wzrost koszto´w utrzymania (cost-of-living allowance, COLA), kto´ry automatycznie powie˛ksza płace˛ wtedy, kiedy ros´nie CPI. Ro´wniez˙ progi podatkowe, czyli poziomy dochodu, po przekroczeniu kto´rych zmieniaja˛ sie˛ stopy opodatkowania, sa˛ cze˛sto zmieniane w cyklu rocznym, zalez˙nie od tempa inflacji, chociaz˙ w zdecydowanej wie˛kszos´ci krajo´w formalnie nie podlegaja˛ one indeksacji. Jednak w istocie rzeczy system podatkowy nie jest indeksowany, mimo z˙e — byc´ moz˙e — powinien byc´ indeksowany, co ma wiele szczego´łowych przyczyn. Dokładniej zajmiemy sie˛ tymi sprawami w dalszych cze˛s´ciach tej ksia˛z˙ki, przy okazji omawiania koszto´w inflacji.
Realne i nominalne stopy procentowe Korygowanie zmiennych ekonomicznych o efekty inflacji jest szczego´lnie waz˙ne, a niekiedy ro´wniez˙ bardzo trudne, w przypadku danych o stopach procentowych. Kiedy lokujesz swoje oszcze˛dnos´ci na rachunku w banku, dostajesz odsetki od ulokowanej kwoty. Odwrotnie, kiedy zacia˛gasz w banku poz˙yczke˛, aby kupic´ samocho´d, płacisz odsetki od tej poz˙yczki. Oprocentowanie stanowi przyszła˛ płatnos´c´ za transfer pienie˛dzy dokonany w przeszłos´ci. W efekcie stopom procentowym zawsze towarzyszy poro´wnywanie wartos´ci kwot pienia˛dza, kto´re pochodza˛ z ro´z˙nych okreso´w. Chca˛c w pełni zrozumiec´ działanie sto´p procentowych, powinnis´my wiedziec´, jak je korygowac´ o skutki inflacji. Rozwaz˙my przykład. Zało´z˙my, z˙e Mildred lokuje 1000 euro na rachunku bankowym, kto´ry jest oprocentowany zgodnie z roczna˛ stopa˛ procentowa˛ ro´wna˛ 10%. Po upływie roku dziewczyna dostaje odsetki w wysokos´ci 100 euro i wyjmuje z banku swoje 1100 euro. Czy Mildred jest wo´wczas bogatsza o 100 euro, niz˙ była wtedy, kiedy przed rokiem lokowała w tym banku swoje 1000 euro? Odpowiedz´ zalez˙y od tego, co rozumiemy przez słowo „bogatsza”. Mildred ma teraz o 100 euro wie˛cej niz˙ przed rokiem. Innymi słowy, kwota posiadanych przez nia˛ euro zwie˛kszyła sie˛ o 10%. Jednak jes´li w tym samym czasie ceny wzrosły, za kaz˙de euro Mildred moz˙e teraz kupic´ mniej niz˙ przed rokiem. Siła nabywcza pienie˛dzy dziewczyny nie zwie˛kszyła sie˛ zatem o 10%. Jes´li stopa inflacji wynosiła 4%, ilos´c´ do´br, kto´re moz˙e ona kupic´, wzrosła jedynie o 6%.
67
Mierzenie koszto´w utrzymania
Jes´li zas´ tempo inflacji wyniosło 15%, cena do´br powie˛kszyła sie˛ bardziej niz˙ liczba euro na rachunku Mildred. W takim przypadku siła nabywcza pienie˛dzy dziewczyny w rzeczywistos´ci zmalała o 5%. Ta stopa procentowa, zgodnie z kto´ra˛ bank nalicza odsetki, jest nazywana nominalna˛ stopa˛ procentowa˛ (nominal interest rate), a stopa Nominalna procentowa procentowa skorygowana o skutki inflacji — realna˛stopa˛procen- jest ta˛ stopa stopa˛ procentowa˛, towa˛ (real interest rate). Zwia˛zek nominalnej stopy procentowej kto´ra zwykle obrazuje z rynku; i realnej stopy procentowej moz˙emy opisac´ w naste˛puja˛cy sposo´b: nie jestinformacje ona skorygowana realna nominalna stopa procentowa = stopa procentowa − stopa inflacji.
o skutki inflacji. Realna stopa procentowa jest ta˛ stopa˛ procentowa˛, kto´ra została skorygowana o skutki inflacji. stopy
Realna stopa procentowa stanowi ro´z˙nice˛ nominalnej procentowej i stopy inflacji. Nominalna stopa procentowa infor-
RYSUNEK 2.3
Realne i nominalne stopy procentowe Na rysunku pokazano realne i nominalne stopy procentowe w Wielkiej Brytanii, wykorzystuja˛c przy tym dane miesie˛czne od 1975 r. Nominalna stopa procentowa jest stopa˛ oprocentowania trzymiesie˛cznych bono´w skarbowych. Realna stopa procentowa jest ro´wna nominalnej stopie procentowej minus roczna stopa inflacji, kto´rej miara˛ jest wskaz´nik cen detalicznych. Zauwaz˙, z˙e nominalna i realna stopa procentowa nie zawsze zmieniaja˛ sie˛ w podobny sposo´b.
´ r o´ d ł o: Bank of England; UK Office for National Statistics. Z
68
Dane makroekonomiczne
muje o tym, jak powie˛ksza sie˛ liczba funto´w lub euro na Twoim rachunku bankowym w miare˛ upływu czasu. Realna stopa procentowa obrazuje to, jak szybko zwie˛ksza sie˛ siła nabywcza s´rodko´w zgromadzonych na Twoim rachunku bankowym. Na rysunku 2.3 widzimy realne i nominalne stopy procentowe w Wielkiej Brytanii po 1975 r. Nominalna stopa procentowa stanowi stope˛ procentowa˛ trzymiesie˛cznych bono´w skarbowych. Realna˛ stope˛ procentowa˛ obliczono, odejmuja˛c od tej nominalnej stopy procentowej roczna˛ stope˛ inflacji. W tym przypadku jako miara˛ inflacji posłuz˙ylis´my sie˛ wskaz´nikiem cen detalicznych. Moz˙na łatwo dostrzec, z˙e realna i nominalna stopa procentowa nie zawsze zmieniaja˛ sie˛ dokładnie tak samo. Na przykład, w kon´cu lat siedemdziesia˛tych XX w. nominalne stopy procentowe były wysokie. Jednak poniewaz˙ tempo inflacji ro´wniez˙ było bardzo duz˙e, realne stopy procentowe były niskie. Co wie˛cej, w niekto´rych latach realne stopy procentowe były ujemne, poniewaz˙ inflacja pomniejszała oszcze˛dnos´ci ludzi szybciej, niz˙ powie˛kszały je płatnos´ci odsetek, naliczanych zgodnie z nominalnymi stopami procentowymi. Natomiast w latach dziewie˛c´dziesia˛tych XX w. nominalne stopy procentowe były niskie. Poniewaz˙ jednak inflacja była ro´wniez˙ niska, realne stopy procentowe były wzgle˛dnie wysokie. W naste˛pnych rozdziałach, badaja˛c przyczyny i skutki zmian sto´p procentowych, powinnis´my pamie˛tac´ o rozro´z˙nianiu realnych i nominalnych sto´p procentowych. Szybki sprawdzian Członkowie brytyjskiego parlamentu otrzymywali roczne wynagrodzenie w wysokości: 360 funtów w 1931 r., 600 funtów w 1937 r., 6270 funtów w 1977 r., 57 485 funtów w 2004 r. Jeśli 1911 uznamy za rok bazowy (CPI = 100), okaże się, że wskaźnik cen konsumenta wynosił: 151 w 1931 r., 164 w 1937 r., 1335 w 1977 r. i 5040 w 2004 r. Ile wynosiła wartość wynagrodzenia brytyjskiego parlamentarzysty w każdym z tych lat, wyrażona w funtach o wartości z 2004 r.?
Podsumowanie W ostatnich latach realna wartos´c´ najwaz˙niejszych walut, takich jak funt, euro i dolar, nie była stabilna. Norma˛ stał sie˛ nieustanny wzrost ogo´lnego poziomu cen w rozwinie˛tych gospodarkach, np. brytyjskiej, innych krajo´w europejskich i amerykan´skiej. W miare˛ upływu czasu taka inflacja zmniejsza siłe˛ nabywcza˛ kaz˙dej jednostki pienia˛dza. Kiedy poro´wnujemy nominalna˛ wartos´c´ kwot pienia˛dza pochodza˛cych z ro´z˙nych okreso´w, waz˙ne jest, abys´my pamie˛tali, z˙e dzisiejszy funt nie jest taki sam jak funt sprzed 20 lat, a takz˙e — najprawdopodobniej — funt, kto´rym be˛dziemy dysponowali za 20 lat.
Mierzenie koszto´w utrzymania
69
W tym rozdziale pokazalis´my, w jaki sposo´b ekonomis´ci mierza˛ ogo´lny poziom cen w gospodarce i jak wykorzystuja˛ wskaz´niki cen w celu skorygowania zmiennych ekonomicznych o efekty inflacji. Ta analiza stanowi jedynie punkt wyjs´cia. Nie zbadalis´my jeszcze przyczyn i skutko´w inflacji, a takz˙e jej zwia˛zko´w z innymi zmiennymi ekonomicznymi. Chca˛c to zrobic´, musimy wyjs´c´ poza kwestie pomiaru. Włas´nie to jest naszym naste˛pnym zadaniem. Wyjas´niwszy w dwo´ch poprzednich rozdziałach, jak ekonomis´ci mierza˛ zmienne makroekonomiczne i ceny, jestes´my teraz gotowi do budowy modeli, za pomoca˛ kto´rych tłumaczy sie˛ zmiany tych zmiennych, zachodza˛ce w długim i kro´tkim okresie.
☞ ●
●
●
●
● ●
Streszczenie
Wskaz´nik cen konsumenta informuje o zmianie kosztu zakupu koszyka do´br i usług w poro´wnaniu z tym kosztem w roku bazowym. Jest on wykorzystywany do mierzenia ogo´lnego poziomu cen w gospodarce. Wyraz˙ona w procentach zmiana CPI stanowi miare˛ tempa inflacji. Trzy powody sprawiaja˛, z˙e wskaz´nik cen konsumenta jest niedoskonała˛ miara˛ koszto´w utrzymania. Po pierwsze, nie uwzgle˛dnia on moz˙liwos´ci stopniowego przestawiania sie˛ nabywco´w na dobra, kto´re staja˛ sie˛ wzgle˛dnie tan´sze. Po drugie, nie uwzgle˛dnia on wzrostu siły nabywczej pienia˛dza, spowodowanego pojawianiem sie˛ nowych do´br. Po trzecie, jego wskazania sa˛ zakło´cane przez zmiany jakos´ci do´br i usług. Te trudnos´ci pomiaru powoduja˛, z˙e CPI zawyz˙a tempo inflacji. Chociaz˙ deflator PKB takz˙e mierzy ogo´lny poziom cen w gospodarce, ro´z˙ni sie˛ on od wskaz´nika cen konsumenta, poniewaz˙ dotyczy do´br i usług, kto´re sa˛ produkowane, a nie do´br i usług, kto´re sa˛ konsumowane. W efekcie dobra importowane wpływaja˛ na poziom wskaz´nika cen konsumenta i nie wpływaja˛ na poziom deflatora PKB. W dodatku wskaz´nik cen konsumenta dotyczy stałego koszyka do´br, a deflator PKB — grupy do´br i usług, kto´rej skład zmienia sie˛ automatycznie wraz ze zmianami struktury PKB. Pochodza˛ce z ro´z˙nych okreso´w dane wyraz˙one w pienia˛dzu (np. w euro) nie umoz˙liwiaja˛ poro´wnania siły nabywczej. Chca˛c poro´wnac´ kwote˛ pienia˛dza z przeszłos´ci z dzisiejsza˛ kwota˛ pienia˛dza, nalez˙y ustalic´ obecna˛ wartos´c´ tej przeszłej kwoty pienia˛dza, wykorzystuja˛c w tym celu wskaz´nik cen. Wiele ro´z˙nych akto´w prawnych i wiele prywatnych umo´w odwołuje sie˛ do wskaz´niko´w cen, wykorzystuja˛c je w celu zniwelowania skutko´w inflacji. Kompensowanie skutko´w inflacji jest szczego´lnie waz˙ne w przypadku sto´p procentowych. Informacje o stopie procentowej dotycza˛ zwykle nominalnej stopy procentowej. W tym przypdku chodzi o tempo wzrostu kwoty pienia˛dza, ulokowanej na rachunku oszcze˛dnos´ciowym. Natomiast realna stopa procentowa ro´wna sie˛ nominalnej stopie procentowej pomniejszonej o tempo inflacji.
70
☞
Dane makroekonomiczne
Najwaz˙niejsze poje˛cia
Wskaz´nik cen konsumenta (CPI), s. 53 Stopa inflacji, s. 55 Wskaz´nik cen producenta, s. 56
☞
Indeksacja, s. 66 Nominalna stopa procentowa, s. 67 Realna stopa procentowa, s. 67
Pytania powto´rzeniowe
1. Kto´re z naste˛puja˛cych zdarzen´, Twoim zdaniem, bardziej wpłynie na wielkos´c´ wskaz´nika cen konsumenta: wzrost cen kurczako´w o 10% czy wzrost cen kawioru o 10%? Dlaczego? 2. Opisz trzy problemy, kto´re sprawiaja˛, z˙e wskaz´nik cen konsumenta jest niedoskonała˛ miara˛ koszto´w utrzymania. 3. Kto´ry z tych wskaz´niko´w — wskaz´nik cen konsumenta czy tez˙ deflator PKB — bardziej zareaguje na wzrost ceny okre˛tu podwodnego dla Royal Navy? Dlaczego? 4. W długim okresie cena czekoladowego batonu wzrosła z 0,10 euro do 0,60 euro. W tym samym okresie wskaz´nik cen konsumenta wzro´sł ze 150 do 300. Uwzgle˛dniaja˛c ogo´lne tempo inflacji, odpowiedz na pytanie, o ile zmieniła sie˛ cena tego czekoladowego batona. 5. Wyjas´nij, co to jest nominalna stopa procentowa i realna stopa procentowa. Na czym polega ich zwia˛zek?
☞
Zadania
1. Zało´z˙, z˙e ludzie konsumuja˛ tylko trzy dobra, tak jak pokazano to w zestawieniu poniz˙ej. Wyszczego´lnienie Cena w 2003 r. (w euro) Ilos´c´ w 2003 r. (w sztukach) Cena w 2004 r. (w euro) Ilos´c´ w 2004 r. (w sztukach)
Piłki Rakiety tenisowe tenisowe
Cola
2 100
40 10
1 200
2
60
2
100
10
200
a. Ile wynosi wyraz˙ona w procentach zmiana ceny kaz˙dego z tych trzech do´br i zmiana ogo´lnego poziomu cen? b. Czy rakiety tenisowe podroz˙ały, czy tez˙ potaniały w poro´wnaniu z cola˛? Czy poziom z˙ycia niekto´rych ludzi zmienił sie˛ w poro´wnaniu z poziomem z˙ycia innych ludzi? Odpowiedz´ uzasadnij. 2. Zało´z˙my, z˙e mieszkan´cy Vegopii wszystkie swoje dochody wydaja˛ na kalafiory, brokuły i marchew. W 2004 r. kupili oni 100 kalafioro´w za 200 euro, 50 gło´wek brokuł za 75 euro i 500 marchwi za 50 euro. Natomiast w 2005 r. nabyli 75 kalafioro´w za 225 euro, 80 gło´wek brokuł za 120 euro
Mierzenie koszto´w utrzymania
3.
4.
5.
6.
7.
8.
71
i 500 marchwi za 100 euro. Powiedzmy, z˙e rokiem bazowym jest 2004. Ile wynosi wskaz´nik cen konsumenta w obu latach? Ile wynosi stopa inflacji w 2005 r.? Odwiedz´ serwis internetowy UK Office for National Statistics (http://www. .ONS.gov.uk) i znajdz´ dane o wysokos´ci wskaz´nika cen konsumenta. Ile w poprzednim roku wynio´sł wskaz´nik dotycza˛cy wszystkich rodzajo´w wydatko´w? W przypadku jakich do´br ceny wzrosły najbardziej? W przypadku jakich do´br ceny wzrosły najmniej? Czy kto´res´ z do´br potaniały? Czy potrafisz wyjas´nic´ te wszystkie zdarzenia? Kto´re z problemo´w dotycza˛cych konstrukcji wskaz´nika cen konsumenta moz˙na zilustrowac´ za pomoca˛ kaz˙dej z naste˛puja˛cych sytuacji? Odpowiedzi wyjas´nij. a. Wynalezienie walkmana przez Sony. b. Wyposaz˙enie samochodo´w w poduszki powietrzne. c. Zwie˛kszone zakupy komputero´w osobistych, spowodowane spadkiem ich cen. d. Rozpowszechnienie kamer cyfrowych. e. Rozpowszechnienie samochodo´w spalaja˛cych mało paliwa po wzros´cie cen benzyny. Powiedzmy, z˙e rza˛d ustalił poziom emerytury pan´stwowej w Wielkiej Brytanii tak, z˙e corocznie wzrasta ona proporcjonalnie do wzrostu CPI (mimo z˙e zdecydowana wie˛kszos´c´ ekonomisto´w uwaz˙a, iz˙ wskaz´nik ten przeszacowuje rzeczywisty wzrost cen). a. Powiedzmy, z˙e osoby starsze konsumuja˛ taki sam rynkowy koszyk do´br jak inne osoby. Czy taka polityka spowoduje, z˙e poziom z˙ycia oso´b starszych be˛dzie sie˛ podnosił wraz z kaz˙dym rokiem? Odpowiedz´ uzasadnij. b. Osoby starsze korzystaja˛ z wie˛kszej liczby usług słuz˙by zdrowia niz˙ osoby młodsze, a ceny tych usług zwykle rosna˛ szybciej od pozostałych do´br i usług. Co, Twoim zdaniem, nalez˙y zrobic´, aby ustalic´, czy sytuacja oso´b starszych rzeczywis´cie polepsza sie˛ z roku na rok? Jak sa˛dzisz, czym kupowany przez Ciebie koszyk do´br i usług ro´z˙ni sie˛ od koszyka kupowanego przez typowe gospodarstwo domowe? Czy uwaz˙asz, z˙e ceny kupowanych przez Ciebie do´br i usług rosna˛ szybciej, czy wolniej, niz˙ wynika to z poziomu CPI? Dlaczego? W niekto´rych latach w pewnych krajach progi podatku dochodowego nie sa˛ podwyz˙szane w tempie ro´wnym tempu inflacji. Jak sa˛dzisz, co moz˙e byc´ powodem takiego poste˛powania pan´stwa? (Wskazo´wka: zjawisko to nosi nazwe˛ „pełzania progu”; bracket kreep.) Powiedzmy, z˙e pracownicy maja˛ podja˛c´ decyzje o tym, jaka˛ cze˛s´c´ swoich dochodo´w zaoszcze˛dzic´ na staros´c´. Czy powinni oni brac´ pod uwage˛ nominalna˛ stope˛ oprocentowania swoich oszcze˛dnos´ci, czy tez˙ stope˛ realna˛? Odpowiedz´ uzasadnij.
72
Dane makroekonomiczne
9. Powiedzmy, z˙e poz˙yczkobiorca i poz˙yczkodawca uzgodnili poziom nominalnej stopy procentowej, kto´ra dotyczy zacia˛ganej poz˙yczki. Naste˛pnie okazało sie˛, z˙e inflacja jest wyz˙sza, niz˙ oczekiwano. a. Czy dotycza˛ca tej poz˙yczki realna stopa procentowa jest wyz˙sza, czy niz˙sza, niz˙ oczekiwano? b. Czy nieoczekiwanie wysoka inflacja stała sie˛ przyczyna˛ zysko´w, czy strat poz˙yczkodawcy? Jak jest w przypadku poz˙yczkobiorcy?
@
Chcąc znaleźć dodatkowe zasoby ułatwiające naukę, odwiedź serwis internetowy: http://www.cengage.co.uk/mankiw−taylor
CZĘŚĆ II
GOSPODARKA REALNA W DŁUGIM OKRESIE
ROZDZIAŁ 3
PRODUKCJA I WZROST
ez˙dz˙a˛c po s´wiecie, widzisz ogromne zro´z˙nicowanie poziomu z˙ycia. Przecie˛tny mieszkaniec bogatego kraju, np. Europy Zachodniej, dysponuje dochodem ponad 10 razy wie˛kszym od przecie˛tnego mieszkan´ca kraju biednego, takiego jak Indie, Indonezja, Nigeria. Te wielkie ro´z˙nice dochodu znajduja˛ odzwierciedlenie w wielkich ro´z˙nicach jakos´ci z˙ycia. Kraje bogatsze maja˛ wie˛cej samochodo´w, telefono´w, telewizoro´w, ich mieszkan´cy odz˙ywiaja˛ sie˛ lepiej, maja˛ bezpieczniejsze mieszkania, lepsza˛ słuz˙be˛ zdrowia i dłuz˙sza˛ oczekiwana˛ długos´c´ z˙ycia. Nawet w pojedynczych krajach poziom z˙ycia zmienia sie˛ wraz z upływem czasu. W cia˛gu ostatniego stulecia w Wielkiej Brytanii przecie˛tny poziom dochodu, mierzony realnym PKB na osobe˛, ro´sł w tempie około 1,3% rocznie. Chociaz˙ wartos´c´ ta moz˙e wydawac´ sie˛ mała, taka stopa wzrostu powoduje, z˙e przecie˛tny docho´d podwaja sie˛ co 50 lat. To włas´nie ten wzrost sprawił, z˙e przecie˛tny docho´d w Wielkiej Brytanii jest dzis´ około 4 razy wyz˙szy od przecie˛tnego poziomu dochodu 100 lat temu. W efekcie poziom z˙ycia typowego Brytyjczyka jest w dzisiejszych czasach o wiele wyz˙szy od poziomu z˙ycia jego rodzico´w, dziadko´w i pradziadko´w. Tempo wzrostu gospodarczego jest bardzo ro´z˙ne w ro´z˙nych krajach. W Azji Wschodniej, np. w Singapurze, Korei Południowej i na Tajwanie, przecie˛tny docho´d w ostatnich dziesie˛cioleciach zwie˛kszał sie˛ w tempie około 7% rocznie. Takie tempo wzrostu powoduje, z˙e przecie˛tny docho´d podwaja sie˛ co mniej wie˛cej 10 lat. Za z˙ycia jednego pokolenia te biedne kraje stały sie˛ jednymi z najbogatszych na s´wiecie. Natomiast w niekto´rych krajach afrykan´skich, np. w Czadzie, Etiopii i Nigerii, przecie˛tny docho´d nie zmienił sie˛ od wielu lat. Co jest przyczyna˛ tych wielkich ro´z˙nic? W jaki sposo´b kraje bogate moga˛ utrzymac´ swo´j wysoki poziom z˙ycia? Jakich s´rodko´w powinny uz˙yc´ kraje biedne, aby przys´pieszyc´ tempo swojego wzrostu i doła˛czyc´ do krajo´w roz-
J
76
Gospodarka realna w długim okresie
winie˛tych? Te pytania nalez˙a˛ do najwaz˙niejszych w makroekonomii. Laureat Nagrody Nobla, ekonomista Robert Lucas, uja˛ł to kiedys´ w naste˛puja˛cy sposo´b: „Wpływ odpowiedzi na te pytania na poziom ludzkiego dobrobytu jest po prostu zadziwiaja˛cy: kiedy zaczynamy o nich mys´lec´, trudno jest mys´lec´ o czymkolwiek innym”. W poprzednich dwo´ch rozdziałach analizowalis´my, jak ekonomis´ci mierza˛ zmienne makroekonomiczne i poziom cen. W tym rozdziale rozpoczynamy badanie czynniko´w, kto´re decyduja˛ o zachowaniu tych zmiennych. Jak sie˛ przekonalis´my, produkt krajowy brutto (PKB) stanowi miare˛ zaro´wno dochodo´w całkowitych powstałych w gospodarce, jak i wydatko´w całkowitych poniesionych na wytworzone w tej gospodarce dobra i usługi. Poziom realnego PKB jest dobrym miernikiem dobrobytu ekonomicznego, a wzrost realnego PKB — poste˛pu ekonomicznego. W tym miejscu skoncentrujemy uwage˛ na czynnikach, kto´re w długim okresie decyduja˛ o poziomie i tempie wzrostu realnego PKB. W dalszych cze˛s´ciach tej ksia˛z˙ki zbadamy kro´tkookresowe wahania realnego PKB woko´ł trendu długookresowego. Analiza składa sie˛ z trzech cze˛s´ci. Po pierwsze, badamy mie˛dzynarodowe dane o poziomie realnego PKB na osobe˛. Informacje te pozwola˛ Ci, choc´by w przybliz˙eniu, us´wiadomic´ sobie, jak bardzo sa˛ zro´z˙nicowane poziom z˙ycia i tempo jego zmian w ro´z˙nych krajach. Po drugie, badamy role˛ produkcyjnos´ci, czyli ilos´ci do´br i usług wytwarzanej przecie˛tnie w cia˛gu godziny pracy pracownika. Przekonamy sie˛ zwłaszcza, z˙e o poziomie z˙ycia społeczen´stwa decyduje produkcyjnos´c´ jego pracowniko´w, a takz˙e zbadamy czynniki, kto´re decyduja˛ o produkcyjnos´ci społeczen´stwa. Po trzecie, poddamy analizie zwia˛zek mie˛dzy produkcyjnos´cia˛ a polityka˛ gospodarcza˛, na kto´ra˛ decyduje sie˛ społeczen´stwo.
3.1 Wzrost gospodarczy na świecie Analize˛ długookresowego wzrostu gospodarczego zaczniemy od przedstawienia dos´wiadczen´ niekto´rych gospodarek. Tablica 3.1 zawiera informacje o wielkos´ci realnego PKB na osobe˛ w 13 krajach. W przypadku kaz˙dego z tych krajo´w dane dotycza˛ około stulecia. Kolumny pierwsza i druga informuja˛ o tym, o jaki kraj i jaki okres chodzi. (Okresy ro´z˙nia˛ sie˛ nieco zalez˙nie od kraju, czego przyczyna˛ jest zro´z˙nicowana doste˛pnos´c´ danych.) W kolumnach trzeciej i czwartej pokazano szacunki poziomu realnego PKB na osobe˛ dla okresu sprzed około 100 lat i ostatniego roku. Poniewaz˙ celem w tym rozdziale sa˛ poro´wnania mie˛dzynarodowe, dane o poziomie dochodu w ro´z˙nych krajach wyraz˙amy we wspo´lnej walucie. Ekonomis´ci cze˛sto wykorzystuja˛ w tym celu dolary amerykan´skie, wie˛c w tablicy 3.1 takz˙e zdecydowalis´my sie˛ na takie rozwia˛-
77
Produkcja i wzrost
TABLICA 3.1
Odmienny przebieg wzrostu w różnych krajach
Lata
Realny PKB na osobe˛ na pocza˛tku okresu
Realny PKB na osobe˛ na kon´cu okresu
Japonia
1890−2000
1 256
26 460
2,81
Brazylia
1900−2000
650
7 320
2,45
Kraj
Stopa wzrostu (w uje˛ciu rocznym, w %)
Meksyk
1900−2000
968
8 810
2,23
Kanada
1870−2000
1 984
27 330
2,04
Niemcy
1870−2000
1 825
25 010
2,03
Chiny
1900−2000
598
3 940
1,90
Argentyna
1900−2000
1 915
12 090
1,86
Stany Zjednoczone
1870−2000
3 347
34 260
1,81
Indie
1900−2000
564
2 390
1,45
Indonezja
1900−2000
743
2 840
1,35
Wielka Brytania
1870−2000
4 107
23 550
1,35
Pakistan
1900−2000
616
1 960
1,16
Bangladesz
1900−2000
520
1 650
1,16
U w a g a: Realny PKB jest mierzony w dolarach amerykan´skich z 2000 r.
´ r o´ d ł o: R.J. Barro, X. Sala-i-Martin, Economic Growth, McGraw-Hill, New York 1995, tablice 10.2 i 10.3; Z World Development Report 2002, tablica 1; obliczenia własne autoro´w.
zanie. Dane urealnilis´my, eliminuja˛c wpływ inflacji i mierza˛c dochody w dolarach z 2000 r. Prezentowane dane o poziomie realnego PKB na osobe˛ pokazuja˛, z˙e poziom z˙ycia w ro´z˙nych krajach jest bardzo zro´z˙nicowany. Na przykład, docho´d na osobe˛ w Stanach Zjednoczonych jest około 9 razy wie˛kszy niz˙ w Chinach i około 14 razy wie˛kszy niz˙ w Indiach. W krajach najbiedniejszych przecie˛tny docho´d ma poziom w krajach rozwinie˛tych niespotykany od wielu dziesie˛cioleci: realny docho´d przecie˛tnego obywatela Chin w 2000 r. jest mniej wie˛cej ro´wny dochodowi przecie˛tnego Brytyjczyka z 1870 r.; przecie˛tny mieszkaniec Bangladeszu w 2000 r. miał docho´d niz˙szy niz˙ przecie˛tny Niemiec 100 lat temu. Ostatnia kolumna tablicy zawiera informacje o stopie wzrostu gospodarczego we wszystkich krajach. Stopa wzrostu stanowi miare˛ przecie˛tnego tempa wzrostu realnego PKB na osobe˛. Na przykład, w Wielkiej Brytanii poziom realnego PKB na osobe˛ w 1870 r. wynosił 4107 dolaro´w, a w 2000 r. — 23 550 dolaro´w. Stopa wzrostu wynosiła 1,35% rocznie. Oznacza to, z˙e jes´li realny PKB na osobe˛, zaczynaja˛c z poziomu 4107 dolaro´w, zwie˛kszałby sie˛ o 1,35% w kaz˙dym roku w cia˛gu 130 lat, w kon´cu tego okresu osia˛gna˛łby
78
Gospodarka realna w długim okresie
poziom 23 550 dolaro´w. Oczywis´cie ten realny PKB na osobe˛ w rzeczywistos´ci nie powie˛kszał sie˛ o dokładnie 1,35% w kaz˙dym z tych lat; w niekto´rych latach ro´sł w wie˛kszym stopniu, a w innych latach — w mniejszym stopniu. Stopa wzrostu ro´wna 1,35% rocznie pomija kro´tkookresowe wahania woko´ł trendu długookresowego i stanowi przecie˛tna˛ stope˛ wzrostu realnego PKB na osobe˛ w Wielkiej Brytanii w cia˛gu wielu lat. Kraje wymienione w tablicy 3.1 zostały uporza˛dkowne według kryterium wysokos´ci stopy wzrostu, od krajo´w rozwijaja˛cych sie˛ najszybciej do krajo´w rozwijaja˛cych sie˛ najwolniej. Na szczycie listy znajduje sie˛ Japonia, kto´rej stopa wzrostu wynosiła 2,81%. Przed 100 laty kraj ten nie był bogaty. Przecie˛tny docho´d był w nim tylko odrobine˛ wyz˙szy niz˙ w Meksyku i o wiele niz˙szy niz˙ przecie˛tny docho´d w Argentynie, a w 1890 r. był mniejszy od dochodu Indii w 2000 r. Jednak dzie˛ki swojemu spektakularnemu wzrostowi Japonia jest dzisiaj ekonomicznym supermocarstwem, a jej przecie˛tny docho´d jest tylko nieco mniejszy od przecie˛tnego dochodu w Stanach Zjednoczonych. Na dole listy krajo´w z tablicy 3.1 znajduja˛ sie˛ Bangladesz i Pakistan, w kto´rych tempo wzrostu w ostatnim stuleciu wynosiło jedynie 1,16% rocznie. W efekcie przecie˛tny mieszkaniec tych krajo´w nadal z˙yje w skrajnej ne˛dzy. Zro´z˙nicowanie sto´p wzrostu sprawia, z˙e ranking krajo´w sporza˛dzony według kryterium poziomu dochodu zmienia sie˛ znacznie wraz z upływem czasu. Jak sie˛ przekonalis´my, Japonia jest krajem, kto´ry przesuna˛ł sie˛ w go´re˛ w tym rankingu. Zwraca uwage˛ fakt, z˙e pozycja Wielkiej Brytanii w tej mie˛dzynarodowej hierarchii pogorszyła sie˛. W 1870 r. Zjednoczone Kro´lestwo było najbogatszym krajem na s´wiecie, z przecie˛tnym dochodem o 20% wyz˙szym od przecie˛tnego dochodu w Stanach Zjednoczonych i ponaddwukrotnie wyz˙szym od przecie˛tnego dochodu w Kanadzie. Dzis´ przecie˛tny docho´d w Wielkiej Brytanii jest niz˙szy od przecie˛tnego dochodu w tych dwo´ch byłych koloniach brytyjskich. Te dane pokazuja˛, z˙e najbogatsze kraje s´wiata nie maja˛ z˙adnej gwarancji, z˙e pozostana˛ najbogatsze i z˙e mieszkan´cy najbiedniejszych krajo´w s´wiata nie sa˛ na zawsze skazani na z˙ycie w ne˛dzy. Jednak co wyjas´nia te przetasowania? Dlaczego niekto´re kraje rozwijaja˛ sie˛ bardzo szybko, podczas gdy inne kraje w tym samym czasie rozwijaja˛ sie˛ wolno? Włas´nie tymi pytaniami zajmiemy sie˛ w dalszej cze˛s´ci naszych rozwaz˙an´. Szybki sprawdzian Ile w przybliżeniu wynosi stopa wzrostu realnego PKB na osobę w Twoim kraju? Wskaż kraj, w którym wzrost był szybszy, a także kraj, w którym wzrost był wolniejszy.
Produkcja i wzrost
79
Ramka 3.1 Czy jesteś bogatszy od najbogatszej osoby na świecie? W październiku 1998 r. magazyn „American Heritage” opublikował listę najbogatszych Amerykanów wszech czasów. Pierwsze miejsce przypadło Johnowi D. Rockefellerowi, przedsiębiorcy naftowemu, który żył w latach 1839−1937 i założył Standard Oil, firmę znaną dziś pod nazwą Esso (skrót od inicjałów Standard Oil i Exxon). Z wyliczeń magazynu wynika, że majątek Rockefellera wynosił 200 mld dzisiejszych dolarów, czyli był 4 razy większy od majątku Billa Gatesa, producenta oprogramowania, który w 2004 r., a także przez ponad 10 ostatnich lat, był najbogatszym Amerykaninem i najbogatszym człowiekiem na świecie. Jednak w kategoriach realnych Rockefeller był bogatszy. Mimo swojego ogromnego bogactwa Rockefeller nie cieszył się wieloma udogodnieniami, które uznajemy dziś za oczywiste. Nie mógł oglądać telewizji, grać w gry wideo, surfować po Internecie lub wysłać komuś e-maila. W czasie letnich upałów nie chłodził swojego domu za pomocą klimatyzacji. Przez wielką część swojego życia nie mógł podróżować samochodem lub samolotem, a także zadzwonić przez telefon do przyjaciół lub rodziny. Kiedy zachorował, nie przyjmował wielu lekarstw, takich jak antybiotyki, które współcześni lekarze rutynowo przepisują w celu przedłużenia i ulepszenia ludzkiego życia. Zastanów się teraz, ile pieniędzy musiałby Ci ktoś zapłacić, abyś do końca życia zrezygnował z tych wszystkich udogodnień, bez których obywał się Rockefeller. Czy zgodziłbyś się na 200 mld dolarów? Być może nie... Czy można zatem stwierdzić, że powodzi Ci się lepiej niż Johnowi D. Rockefellerowi, rzekomo najbogatszemu człowiekowi wszech czasów? W poprzednim rozdziale przekonaliśmy się, że posługując się standardowymi indeksami cen, które służą do porównywania kwot pieniądza pochodzących z różnych okresów, nie jesteśmy w stanie w pełni uwzględnić skutków pojawiania się nowych dóbr w gospodarce. W efekcie stopa inflacji okazuje się przeszacowana. Odwrotnie, oznacza to także, że stopa realnego wzrostu gospodarczego jest niedoszacowana. Analiza życia Rockefellera pokazuje, jak ważny może się okazać ten problem. Bardzo szybki postęp technologiczny sprawił, że przeciętna osoba, która żyje w rozwiniętej współczesnej gospodarce, przez niektórych może zostać uznana za „bogatszą” od najbogatszej osoby świata sprzed 100 lat, nawet jeśli przeczą temu standardowe dane statystyczne. Osobną sprawa jest to, czy zamienilibyśmy się miejscami z Billem Gatesem...
3.2 Znaczenie produkcyjności i czynniki, które wpływają na produkcyjność W pewnym sensie wyjas´nienie wielkiego zro´z˙nicowania poziomo´w z˙ycia w ro´z˙nych krajach s´wiata jest bardzo łatwe. Jak sie˛ przekonamy, moz˙e ono zostac´ sprowadzone do jednego słowa — produkcyjnos´c´. Jednak w innym sensie
80
Gospodarka realna w długim okresie
te mie˛dzynarodowe ro´z˙nice sa˛ bardzo zagadkowe. Chca˛c wyjas´nic´, dlaczego w jednych krajach dochody sa˛ az˙ o tyle wyz˙sze niz˙ w innych krajach, powinnis´my sie˛ przyjrzec´ wielu czynnikom, od kto´rych zalez˙y produkcyjnos´c´ społeczen´stwa.
Dlaczego produkcyjność jest aż tak ważna? Analize˛ produkcyjnos´ci i wzrostu gospodarczego rozpocznijmy od stworzenia prostego modelu, kto´ry nawia˛zuje do popularnej ksia˛z˙ki Daniela Defoe z 1719 r. pt. Robinson Crusoe. Wielu jest zdania, z˙e była ona pierwsza˛ angielska˛ powies´cia˛. Byc´ moz˙e pamie˛tasz, z˙e Robinson Crusoe był rozbitkiem, kto´ry jako jedyny przez˙ył katastrofe˛ swojego okre˛tu i kto´rego fale wyrzuciły na plaz˙y na bezludnej wyspie. Poniewaz˙ bohater ten z˙ył samotnie, sam łowił ryby, uprawiał warzywa i robił sobie odziez˙, jego działania — produkcje˛ i konsumpcje˛ ryb, warzyw i odziez˙y — moz˙emy uznac´ za prosta˛ gospodarke˛. Badaja˛c gospodarke˛ Robinsona Crusoe, moz˙emy dojs´c´ do pewnych wniosko´w, kto´re odnosza˛ sie˛ ro´wniez˙ do bardziej złoz˙onych i realistycznych gospodarek. Od czego zalez˙y poziom z˙ycia Robinsona? Odpowiedz´ jest oczywista. Jes´li złowi on wiele ryb, wyhoduje wiele warzyw i zrobi duz˙o ubran´, be˛dzie z˙ył dostatnio. Jes´li zas´ wyprodukuje mało, be˛dzie z˙ył w biedzie. Jego poziom z˙ycia zalez˙y od jego zdolnos´ci wytwarzania do´br, poniewaz˙ moz˙e konsumowac´ tylko to, co wytworzy. Termin produkcyjnos´c´ ( productivity) oznacza ilos´c´ do´br Produkcyjnos´c´ oznacza ilos´c´ do´br i usług, jaka˛ pracownik jest w stanie wyprodukowac´ w cia˛gu i usług, jaka˛ pracownik godziny pracy. W przypadku gospodarki Robinsona nie jest trudno jest w stanie wyprodukowac´ zauwaz˙yc´, z˙e zwie˛kszenie sie˛ produkcyjnos´ci jest gło´wnym czynw cia˛gu godziny. nikiem, od kto´rego zalez˙y wzrost poziomu z˙ycia. Im wie˛cej ryb jest w stanie złowic´ Robinson w cia˛gu godziny, tym wie˛cej zje ich na obiad. Jes´li znajdzie lepsze miejsce do łowienia, jego produkcyjnos´c´ wzros´nie. Ten wzrost produkcyjnos´ci sprawia, z˙e poziom z˙ycia bohatera sie˛ zwie˛ksza: moz˙e on teraz zjes´c´ dodatkowa˛ rybe˛. Moz˙e takz˙e mniej czasu przeznaczyc´ na łowienie ryb i wie˛cej czasu pos´wie˛cic´ na produkcje˛ innych do´br, kto´re lubi. Teza o kluczowym znaczeniu produkcyjnos´ci, jako czynnika okres´laja˛cego poziom zycia, jest tak samo prawdziwa w przypadku całych narodo´w jak w przypadku Robinsona. Przypomnijmy, z˙e wytworzony w gospodarce produkt krajowy brutto (PKB) mierzy naraz dwie rzeczy: całkowity docho´d wszystkich mieszkan´co´w w tej gospodarce oraz całkowite wydatki na wytworzone w tej gospodarce dobra i usługi. Moz˙e on mierzyc´ jednoczes´nie te dwie rzeczy, poniewaz˙ — w przypadku gospodarki jako całos´ci — musza˛ sie˛ one sobie ro´wnac´. Ujmuja˛c rzecz bardzo prosto, docho´d powstały w gospodarce jest ro´wny wartos´ci produkcji tej gospodarki.
Produkcja i wzrost
81
Podobnie jak Robinson, takz˙e całe społeczen´stwo moz˙e sie˛ cieszyc´ wysokim poziomem z˙ycia jedynie wtedy, kiedy jest w stanie wyprodukowac´ wiele do´br i usług. Poziom z˙ycia mieszkan´co´w Europy Zachodniej jest wyz˙szy niz˙ poziom z˙ycia mieszkan´co´w Nigerii, poniewaz˙ pracownicy europejscy sa˛ bardziej produktywni niz˙ pracownicy afrykan´scy. Tempo wzrostu poziomu z˙ycia Japon´czyko´w było szybsze niz˙ tempo wzrostu poziomu z˙ycia mieszkan´co´w Argentyny, poniewaz˙ produkcyjnos´c´ japon´skich pracowniko´w rosła szybciej niz˙ produkcyjnos´c´ pracowniko´w argentyn´skich. Pamie˛taj, z˙e według jednej z dziesie˛ciu gło´wnych zasad ekonomii poziom z˙ycia zalez˙y od ilos´ci wyprodukowanych do´br i usług. Chca˛c zatem zrozumiec´ ogromne ro´z˙nice poziomu z˙ycia w ro´z˙nych krajch i ro´z˙nych czasach, musimy skoncentrowac´ uwage˛ na produkcji do´br i usług. Jednak dostrzez˙enie zwia˛zku mie˛dzy poziomem z˙ycia a produkcyjnos´cia˛ jest tylko pierwszym krokiem. W sposo´b naturalny prowadzi on do naste˛pnego pytania: dlaczego gospodarki w pewnych krajach sa˛ az˙ o tyle lepsze w wytwarzaniu do´br i usług od gospodarek w innych krajach?
Od czego zależy produkcyjność? Produkcyjnos´c´ jest niesłychanie waz˙nym czynnnikiem, od kto´rego zalez˙y poziom z˙ycia Robinsona Crusoe. Jednak na jej poziom wpływa wiele okolicznos´ci. Na przykład, Crusoe łowiłby wie˛cej ryb, jes´li: miałby wie˛cej we˛dek; znałby najlepsze metody połowu; jego wyspa obfitowałaby w ryby; wynalazłby lepsza˛ przyne˛te˛. Kaz˙dy z tych czynniko´w, od kto´rych zalez˙y produkcyjnos´c´ Robinsona (moz˙emy je nazwac´ kapitałem rzeczowym, kapitałem ludzkim, zasobami naturalnymi i wiedza˛ technologiczna˛), ma swo´j odpowiednik w bardziej złoz˙onych i realistycznych gospodarkach. Rozwaz˙my je wszystkie po kolei. Kapitał rzeczowy. Pracownicy sa˛ bardziej produktywni, jes´li maja˛ Kapitał rzeczowy stanowi zaso´b odpowiednie narze˛dzia pracy. Zaso´b wyposaz˙enia i urza˛dzen´ wywyposaz˙enia korzystywanych do produkcji do´br i usług jest nazywany kapii urza˛dzen´, kto´re wykorzystywane przy tałem rzeczowym ( physical capital) lub po prostu kapitałem sa˛produkcji do´br i usług. (capital). Na przykład, kiedy stolarze robia˛ meble, posługuja˛ sie˛ piłami, tokarkami i wiertarkami. Wie˛ksza liczba narze˛dzi umoz˙liwia szybsze i dokładniejsze wykonanie pracy. Innymi słowy, stolarz, kto´ry ma tylko podstawowe re˛czne narze˛dzia, jest w stanie w cia˛gu tygodnia zrobic´ mniej mebli niz˙ stolarz dysponuja˛cy skomplikowanym i specjalistycznym wyposaz˙eniem do obro´bki drewna. Jak byc´ moz˙e pamie˛tasz z rozdziału 2 Mikroekonomii, nakłady wykorzystywane do produkcji do´br i usług, czyli np. praca i kapitał, sa˛ nazywane czynnikami produkcji (factors of production). Waz˙na˛ cecha˛ kapitału jest to, z˙e
82
Gospodarka realna w długim okresie
jako czynnik produkcji powstaje on w wyniku produkcji. Kapitał jest takim zuz˙ywanym w trakcie procesu produkcyjnego nakładem, kto´ry w przeszłos´ci sam powstał jako efekt innego procesu produkcyjnego. Stolarz posługuje sie˛ tokarka˛, aby zrobic´ noge˛ od stołu. Wczes´niej to narze˛dzie stanowiło produkt przedsie˛biorstwa, kto´re wytwarza tokarki. Kapitał jest zatem czynnikiem produkcji, kto´ry słuz˙y do wytwarzania ro´z˙nych rodzajo´w do´br i usług, w tym kolejnych porcji kapitału. Kapitał ludzki. Naste˛pnym czynnikiem, od kto´rego zalez˙y produkcyjnos´c´, jest kapitał ludzki (human capital). Ekonomis´ci wykorzystuja˛ to poje˛cie do okres´lenia wiedzy i kwalifikacji, kto´re pracownicy zdobywaja˛ dzie˛ki nauce, szkoleniom i gromadzeniu dos´wiadczen´. Kapitał ludzki obejmuje umieje˛tnos´ci, kto´re zostały zdobyte we wczesnym dziecin´stwie, w szkole podstawowej, szkole s´redniej, szkole wyz˙szej lub na uniwersytecie, a takz˙e w czasie szkolenia zawodowego dorosłych oso´b, wchodza˛cych w skład zasobu siły roboczej. Chociaz˙ wiedza, umieje˛tnos´ci i dos´wiadczenie sa˛ mniej realne od tokarek, buldoz˙ero´w i budynko´w, kapitał ludzki pod wieloma wzgle˛dami przypomina kapitał rzeczowy, poniewaz˙ zwie˛ksza zdolnos´c´ społeczen´stwa do wytwarzania do´br i usług oraz jest czynnikiem produkcji, kto´ry powstaje w wyniku produkcji. Wyprodukowanie kapitału ludzkiego wymaga nakłado´w w postaci nauczycieli, wykładowco´w, bibliotekarzy i czasu studento´w. W istocie rzeczy studento´w moz˙na uznac´ za „pracowniko´w” wykonuja˛cych waz˙na˛ prace˛, polegaja˛ca˛ na wytwarzaniu kapitału ludzkiego, kto´ry w przyszłos´ci zostanie wykorzystany do produkcji do´br i usług.
Kapitał ludzki stanowi wiedze˛ i umieje˛tnos´ci, kto´re pracownicy zdobywaja˛ dzie˛ki nauce, szkoleniu i gromadzeniu dos´wiadczen´.
Zasoby naturalne. Innym czynnikiem, od kto´rego zalez˙y produkcyjnos´c´, sa˛ zasoby naturalne (natural resources). W procesie produkcji zasoby naturalne, takie jak ziemia, rzeki, złoz˙a minerało´w, stanowia˛ nakłady dane od natury. Przyjmuja˛ one dwie formy: zasobo´w odnawialnych i zasobo´w nieodnawialnych. Las jest przykładem zasobu odnawialnego. Kiedy zetniemy drzewo, na jego miejscu moz˙na zasadzic´ sadzonke˛, kto´ra zostanie s´cie˛ta w przyszłos´ci. Ropa naftowa jest przykładem zasobu nieodnawialnego. Poniewaz˙ w naturze powstaje ona w trakcie procesu, kto´ry trwa wiele tysie˛cy, a nawet miliono´w lat, na s´wiecie istnieje tylko jej ograniczony zaso´b. Kiedy juz˙ cały zaso´b ropy zostanie zuz˙yty, nie be˛dzie moz˙liwe stworzenie nowych pokłado´w (przynajmniej nie w cia˛gu paru tysie˛cy lat). Ro´z˙nice ilos´ci posiadanych zasobo´w naturalnych sa˛ jedna˛ z przyczyn zro´z˙nicowania poziomu z˙ycia w ro´z˙nych krajach s´wiata. Przyczyna˛ historycznego sukcesu Stano´w Zjednoczonych była m.in. posiadana przez ten kraj ogromna ilos´c´ ziemi, kto´ra dobrze nadawała sie˛ do wykorzystania w rolnictwie. Wspo´łczes´nie niekto´re kraje na Bliskim Wschodzie, takie jak Kuwejt i Arabia
Dostarczane przez przyrode˛ zasoby naturalne, takie jak ziemia, wody, złoz˙a minerało´w, stanowia˛ nakłady, kto´re sa˛ zuz˙ywane w procesie produkcji do´br i usług.
Produkcja i wzrost
83
Saudyjska, sa˛ bogate tylko dlatego, poniewaz˙ na ich terenie znajduja˛ sie˛ jedne z najwie˛kszych zło´z˙ ropy naftowej na s´wiecie. Zasoby naturalne, choc´ bywaja˛ waz˙ne, nie sa˛ warunkiem koniecznym wysokiej produkcyjnos´ci gospodarki. Na przykład, Japonia jest jednym z najbogatszych krajo´w s´wiata, mimo z˙e ma niewiele zasobo´w naturalnych. Sukces tego kraju stał sie˛ moz˙liwy dzie˛ki handlowi zagranicznemu. Japonia importuje zasoby naturalne, kto´rych potrzebuje, takie jak ropa naftowa. Jednoczes´nie eksportuje wytwarzane przez siebie dobra przemysłowe do krajo´w, kto´re posiadaja˛ wiele zasobo´w naturalnych. Wiedza technologiczna. Kolejnym czynnikiem, od kto´rego za- Wiedza technologiczna to inaczej wiedza lez˙y produkcyjnos´c´, jest wiedza technologiczna (technological społeczen´stwa knowledge), czyli wiedza społeczen´stwa o najlepszych metodach o najlepszych metodach wytwarzania do´br wytwarzania do´br i usług. Przed setkami lat zdecydowana wie˛ki usług. szos´c´ Europejczyko´w i mieszkan´co´w Ameryki Po´łnocnej pracowała w gospodarstwach rolnych, poniewaz˙ technologia wykorzystywana w rolnictwie wymagała wielkich nakłado´w pracy w celu wyz˙ywienia całej ludnos´ci. Obecnie, dzie˛ki poste˛powi technologicznemu w dziedzinie uprawy ziemi, niewielka cze˛s´c´ ludnos´ci Europy Zachodniej, Stano´w Zjednoczonych i Kanady jest w stanie wyprodukowac´ wystarczaja˛co duz˙o z˙ywnos´ci, aby wyz˙ywic´ wszystkich mieszkan´co´w tych krajo´w. Ta zmiana technologiczna sprawiła, z˙e zasoby pracy mogły zostac´ wykorzystane przy produkcji innych do´br i usług. Wiedza technologiczna ma wiele form. Niekiedy jest ona ogo´lnie doste˛pna; wystarczy, z˙e wykorzysta ja˛ jedna osoba, aby wszyscy stali sie˛ jej s´wiadomi. Na przykład, kiedy Henry Ford z powodzeniem zastosował tas´me˛ produkcyjna˛ w Stanach Zjednoczonych, producenci samochodo´w i innych do´br przemysłowych na całym s´wiecie szybko skopiowali jego pomysł. Inne rodzaje technologii sa˛ przedmiotem własnos´ci: wiedza taka jest znana tylko temu przedsie˛biorstwu, kto´re ja˛ odkryło. Na przykład, jedynie Coca-Cola Company zna tajny przepis na sporza˛dzanie swojego popularnego napoju. Jeszcze inne rodzaje wiedzy technologicznej sa˛ przedmiotem własnos´ci tylko w cia˛gu kro´tkiego okresu. Kiedy firma farmaceutyczna opracuje recepture˛ nowego lekarstwa, system patentowy zapewnia jej przejs´ciowe prawo do bycia jedynym wytwo´rca˛ tego leku. Jednak po wygas´nie˛ciu patentu innym przedsie˛biorstwom wolno podja˛c´ jego produkcje˛. Wszystkie te rodzaje wiedzy technologicznej sa˛ waz˙ne dla produkcji do´br i usług w gospodarce. Warto rozro´z˙niac´ wiedze˛ technologiczna˛ i kapitał ludzki. Choc´ sa˛ one ze soba˛ s´cis´le powia˛zane, istnieje takz˙e waz˙na ro´z˙nica mie˛dzy nimi. Wiedza technologiczna jest wynikiem rozumienia przez społeczen´stwo sposobu działania s´wiata, natomiast kapitał ludzki — wynikiem zuz˙ywania zasobo´w w celu wyposaz˙enia w te˛ wiedze˛ siły roboczej. Odwołuja˛c sie˛ do trafnej metafory, moz˙emy powiedziec´, z˙e wiedza jest cecha˛ podre˛czniko´w, kto´rymi dysponuje społeczen´stwo, a kapitał ludzki — ilos´cia˛ czasu, kto´ra˛ to społeczen´stwo
84
Gospodarka realna w długim okresie
pos´wie˛ciło na czytanie tych podre˛czniko´w. Produkcyjnos´c´ pracowniko´w zalez˙y zaro´wno od jakos´ci doste˛pnych podre˛czniko´w, jak i od ilos´ci czasu, kto´ra˛ ludzie przeznaczyli na ich studiowanie. Szybki sprawdzian Wymień i opisz cztery czynniki, od których zależy produkcyjność pracowników w kraju.
Ramka 3.2 Funkcja produkcji Opisując związek między ilością nakładów zużywanych w trakcie produkcji a ilością powstałego produktu, ekonomiści często posługują się funkcją produkcji (production function). Na przykład, przypuśćmy, że Y oznacza wielkość produkcji, L — ilość pracy, K — ilość kapitału rzeczowego, H — ilość kapitału ludzkiego, a N — ilość zasobów naturalnych. Możemy wtedy zapisać: Y = AF(L, K, H, N), gdzie F(L, K, H, N) jest funkcją, która pokazuje, jak nakłady są łączone ze sobą w celu wytworzenia gotowego produktu, natomiast A stanowi zmienną, która opisuje dostępną technologię produkcji. Kiedy technologia zostaje udoskonalona, A się zwiększa, więc gospodarka wytwarza więcej gotowych produktów z każdej danej kombinacji nakładów. Wiele funkcji produkcji ma cechę nazywaną stałymi przychodami ze skali (constant returns to scale). Jeśli funkcja produkcji odznacza się stałymi przychodami ze skali, podwojenie wszystkich nakładów powoduje, że podwaja się również wielkość produkcji. W sensie matematycznym funkcja produkcji ma stałe przychody ze skali, jeśli dla wszystkich możliwych liczb x: xY = AF(xL, xK, xH, xN). W przypadku tego równania podwojenie wszystkich nakładów odpowiada sytuacji, w której x = 2. Jego strona prawa pokazuje podwojenie nakładów, a strona lewa — podwojenie wielkości produkcji. To, że funkcja produkcji odznacza się stałymi przychodami ze skali, ma interesujący skutek. Chcąc zrozumieć, na czym on polega, załóżmy, że x = 1/L. Wtedy powyższe równanie przybiera następującą formę: Y/L = AF(1, K/L, H/L, N/L). Zauważ, że Y/L stanowi wielkość produkcji przypadającą na 1 pracownika, czyli jest miarą produkcyjności. Z równania tego wynika, że produkcyjność zależy od ilości kapitału rzeczowego przypadającego na 1 pracownika (K/L), ilości kapitału ludzkiego przypadającego na 1 pracownika (H/L) i ilości zasobów naturalnych przypadających na 1 pracownika (N/L). Produkcyjność zależy również od stanu technologii, co pokazuje zmienna A. Równanie to stanowi zatem matematyczne podsumowanie dokonanej przed chwilą analizy czterech czynników, od których zależy poziom produkcyjności.
Produkcja i wzrost
85
STUDIUM PRZYPADKU Czy brak zasobów naturalnych zahamuje wzrost?
Liczba ludnos´ci na s´wiecie jest dzis´ znacznie wie˛ksza niz˙ przed stuleciem i wielu ludzi cieszy sie˛ o wiele wyz˙szym poziomem z˙ycia niz˙ ich przodkowie. Przedmiotem niekon´cza˛cej sie˛ dyskusji jest to, czy o´w wzrost liczby ludnos´ci i poziomu z˙ycia moz˙e trwac´ ro´wniez˙ w przyszłos´ci. Wielu twierdzi, z˙e ilos´c´ zasobo´w naturalnych wyznacza nieprzekraczalna˛ granice˛ wzrostu gospodarki s´wiatowej. Moz˙e sie˛ wydawac´, z˙e argument ten jest trudny do odparcia. Skoro doste˛pny na s´wiecie zaso´b nieodnawialnych zasobo´w naturalnych jest ograniczony, to w jaki sposo´b moz˙liwy miałby byc´ nieskon´czony wzrost liczby ludnos´ci, produkcji i poziomu z˙ycia? Przeciez˙ w kon´cu zasoby ropy i surowco´w mineralnych zaczna˛ sie˛ wyczerpywac´. Czy ich powie˛kszaja˛cy sie˛ niedobo´r nie spowoduje zahamowania wzrostu gospodarczego, a moz˙e nawet obniz˙enia sie˛ poziomu z˙ycia? Mimo pozornej słusznos´ci tego rodzaju argumentacji zdecydowana wie˛kszos´c´ ekonomisto´w raczej nie przejmuje sie˛ takimi granicami wzrostu. Twierdza˛ oni, z˙e poste˛p technologiczny zwykle umoz˙liwia ich ominie˛cie. Jes´li wspo´łczesna˛ gospodarke˛ poro´wnamy z gospodarka˛ z przeszłos´ci, zauwaz˙ymy poste˛p w sposobie wykorzystania zasobo´w naturalnych. Nowoczesne samochody zuz˙ywaja˛ mniej paliwa na kaz˙dy przejechany kilometr. Nowe domy sa˛ lepiej izolowane i wymagaja˛ mniej energii do ogrzewania i chłodzenia. Nowe, bardziej skuteczne urza˛dzenia wiertnicze powoduja˛ utrate˛ mniejszej ilos´ci ropy podczas jej wydobycia. Recycling umoz˙liwia powto´rne wykorzystanie niekto´rych nieodnawialnych zasobo´w. Wynalezienie paliw alternatywnych, takich jak etanol (zamiast benzyny), powoduje, z˙e moz˙liwa jest substytucja zasobo´w nieodnawialnych zasobami odnawialnymi. Przed 50 laty cze˛s´c´ konserwatywnych ekonomisto´w była zaniepokojona nadmiernym zuz˙yciem cyny i miedzi. W tamtych czasach były to bardzo waz˙ne dobra: cyne˛ wykorzystywano do produkcji wielu pojemniko´w na z˙ywnos´c´, a miedz´ była stosowana do produkcji przewodo´w telefonicznych. Niekto´rzy zalecali przymusowy recycling oraz racjonowanie cyny i miedzi, aby pewna˛ ich ilos´c´ zachowac´ dla przyszłych pokolen´. Jednak wspo´łczes´nie plastik zasta˛pił cyne˛ w roli materiału, z kto´rego sa˛ wytwarzane opakowania produkto´w z˙ywnos´ciowych, a do rozmo´w telefonicznych cze˛sto wykorzystuje sie˛ wytwarzane z piasku kable s´wiatłowodowe. Poste˛p technologiczny uczynił niekto´re z zasobo´w naturalnych mniej niezbe˛dnymi. Jednak czy te wszystkie wysiłki wystarcza˛, aby umoz˙liwic´ dalszy wzrost gospodarczy? Kro´tka analiza cen zasobo´w naturalnych ułatwi odpowiedz´ na to pytanie. W gospodarce rynkowej rzadkos´c´ zasobo´w znajduje odbicie w cenach rynkowych. Jes´li zasoby naturalne na s´wiecie kon´czyłyby sie˛, ich ceny rosłyby w miare˛ upływu czasu. Jednak w rzeczywistos´ci te ceny raczej spadaja˛, a nie
86
Gospodarka realna w długim okresie
rosna˛. Ceny zasobo´w naturalnych (po uwzgle˛dnieniu ogo´lnej inflacji) sa˛ najcze˛s´ciej stabilne lub sie˛ obniz˙aja˛. Wydaje sie˛, z˙e zdolnos´c´ do oszcze˛dzania tych zasobo´w ros´nie szybciej, niz˙ wyczerpuje sie˛ ich ilos´c´. Obserwacja cen rynkowych w z˙aden sposo´b nie uzasadnia przekonania, z˙e zasoby naturalne stanowia˛ granice˛ wzrostu gospodarczego.
3.3 Wzrost gospodarczy a polityka państwa Do tej pory ustalilis´my, z˙e poziom z˙ycia społeczen´stwa zalez˙y od jego zdolnos´ci do wytwarzania do´br i usług, a produkcyjnos´c´ — od ilos´ci kapitału rzeczowego, kapitału ludzkiego, zasobo´w naturalnych i wiedzy technologicznej. Zajmijmy sie˛ teraz problemem, kto´ry staraja˛ sie˛ rozwia˛zac´ politycy gospodarczy na całym s´wiecie: co moz˙e zrobic´ pan´stwo, aby zwie˛kszyc´ produkcyjnos´c´ i poziom z˙ycia?
O ważności oszczędności i inwestycji Poniewaz˙ kapitał stanowi czynnik produkcji, kto´ry sam powstaje w procesie produkcji, społeczen´stwo jest w stanie zmienic´ jego ilos´c´, jaka˛ dysponuje. Jes´li dzis´ gospodarka wytworzy wiele nowych do´br kapitałowych, jutro be˛dzie dysponowała wie˛kszym zasobem kapitału i be˛dzie zdolna wytworzyc´ wie˛cej wszystkich rodzajo´w do´br i usług. Jednym ze sposobo´w zwie˛kszenia przyszłej produkcyjnos´ci jest zainwestowanie w produkcje˛ kapitału wie˛kszej ilos´ci doste˛pnych dzis´ zasobo´w. Według jednej z dziesie˛ciu gło´wnych zasad ekonomii z rozdziału 1 ludzie zmuszeni sa˛ dokonywac´ wyboro´w. Zasada ta jest szczego´lnie waz˙na, kiedy mys´limy o akumulacji kapitału. Poniewaz˙ zasoby sa˛ rzadkie, przeznaczenie ich wie˛kszej ilos´ci na produkcje˛ kapitału wymusza pos´wie˛cenie mniejszej ilos´ci zasobo´w na wytwarzanie do´br i usług na cele biez˙a˛cej konsumpcji. Oznacza to, z˙e chca˛c zwie˛kszyc´ inwestycje, dzie˛ki kto´rym powstaje kapitał, społeczen´stwo musi zmniejszyc´ konsumpcje˛ i zaoszcze˛dzic´ wie˛ksza˛ cze˛s´c´ swojego biez˙a˛cego dochodu. Wzrost, kto´ry jest wynikiem akumulacji kapitału, nie stanowi „darmowego obiadu”: aby mo´c sie˛ cieszyc´ wie˛ksza˛ konsumpcja˛ w przyszłos´ci, społeczen´stwo musi zrezygnowac´ z cze˛s´ci dzisiejszej konsumpcji do´br i usług. W naste˛pnym rozdziale bardziej szczego´łowo analizujemy, jak rynki finansowe koordynuja˛ oszcze˛dnos´ci i inwestycje. Badamy ro´wniez˙, jak działania pan´stwa wpływaja˛ na wielkos´c´ oszcze˛dnos´ci i inwestycji. W tym miejscu waz˙ne
Produkcja i wzrost
87
88
Gospodarka realna w długim okresie
jest, aby zauwaz˙yc´, z˙e zwie˛kszenie oszcze˛dnos´ci i inwestycji jest jednym ze sposobo´w, kto´rymi pan´stwo jest w stanie pobudzic´ wzrost gospodarczy i — w długim okresie — podnies´c´ poziom z˙ycia. Chca˛c zrozumiec´ znaczenie inwestycji dla wzrostu gospodarczego, przyjrzyj sie˛ rysunkowi 3.1, na kto´rym przedstawiono dane z 15 krajo´w. W cze˛s´ci (a) widzimy tempo wzrostu gospodarczego w kaz˙dym z tych krajo´w w okresie 40 lat. Kraje uporza˛dkowano według kryterium przecie˛tnej rocznej stopy wzrostu, od rozwijaja˛cych sie˛ najszybciej do rozwijaja˛cych sie˛ najwolniej. W cze˛s´ci (b) widzimy odsetek PKB, przeznaczany w poszczego´lnych krajach na inwestycje. Korelacja mie˛dzy wzrostem a inwestycjami, choc´ niedoskonała, jest silna. Kraje, kto´re przekazuja˛ na inwestycje duz˙a˛ cze˛s´c´ PKB, takie jak Korea Południowa i Japonia, zwykle maja˛ wysokie stopy wzrostu gospodarczego. Kraje, kto´re przekazuja˛ na inwestycje mała˛ cze˛s´c´ PKB, takie jak Rwanda i Bangladesz, zwykle maja˛ niskie stopy wzrostu gospodarczego. Analizy, kto´re dotycza˛ wie˛kszych grup krajo´w, potwierdzaja˛ istnienie tej silnej korelacji mie˛dzy inwestycjami a wzrostem. Interpretacja tych danych wia˛z˙e sie˛ jednak z pewnym problemem. Zgodnie z analiza˛ z dodatku do rozdziału 2 Mikroekonomii, korelacja dwo´ch zmiennych nie rozstrzyga, kto´ra z nich jest przyczyna˛, a kto´ra skutkiem. Moz˙liwe jest, z˙e duz˙e inwestycje wywołuja˛ szybki wzrost gospodarczy, lecz moz˙liwe jest ro´wniez˙, iz˙ szybki wzrost powoduje duz˙e inwestycje (moz˙e zaro´wno szybki wzrost, jak i duz˙e inwestycje sa˛ spowodowane działaniem trzeciej zmiennej, kto´ra˛ pomine˛lis´my w trakcie analizy). Same dane te nie wskazuja˛ kierunku zwia˛zku przyczynowego. Niemniej, poniewaz˙ akumulacja kapitału w tak oczywisty i bezpos´redni sposo´b wpływa na produkcyjnos´c´, wielu ekonomisto´w uznaje je za dowo´d, z˙e duz˙e inwestycje sa˛ przyczyna˛ przys´pieszenia wzrostu gospodarczego.
Malejące przychody i efekt doganiania Zało´z˙my, z˙e uwzgle˛dniaja˛c dane z rysunku 3.1, pan´stwo podje˛ło działania, kto´re doprowadziły do wzrostu krajowej stopy oszcze˛dnos´ci, czyli odsetka PKB przeznaczanego na oszcze˛dnos´ci, a nie na konsumpcje˛. Jakie be˛da˛ tego skutki? Kiedy społeczen´stwo oszcze˛dza wie˛cej, mniej zasobo´w musi zostac´ przeznaczone na produkcje˛ do´br konsumpcyjnych, a wie˛cej na produkcje˛ do´br kapitałowych. W efekcie ilos´c´ do´br kapitałowych w gospodarce sie˛ zwie˛ksza, co powoduje wzrost produkcyjnos´ci i przys´pieszenie tempa wzrostu PKB. Jednak jak długo be˛dzie sie˛ utrzymywac´ ta wyz˙sza stopa wzrostu? Przyjmijmy, z˙e stopa oszcze˛dnos´ci na trwałe zostanie na nowym, wyz˙szym poziomie. Czy stopa wzrostu PKB pozostanie na nowym, wyz˙szym poziomie nieskon´czenie długo, czy tez˙ jedynie przez pewien okres? Zgodnie z tradycyjnym pogla˛dem na proces produkcji, przychody z kapi-
Produkcja i wzrost
89
tału sa˛ maleja˛ce (diminishing returns). Kiedy ilos´c´ kapitału w gosMaleja˛ce przychody pojawiaja˛ sie˛ wo´wczas, podarce ros´nie, przyrost produkcji wytwarzanej przez dodatkowa˛ gdy wielkos´c´ nakłado´w jednostke˛ kapitału maleje. Innymi słowy, gdy pracownicy dysporos´nie, a przyrost ´ ci z dodatkowej nuja˛ juz˙ duz˙a˛ ilos´cia˛ kapitału wykorzystywanego przy produkcji korzys jednostki nakłado´w do´br i usług, dostarczenie im dodatkowej porcji kapitału zwie˛ksza maleje. ich produkcyjnos´c´ jedynie w niewielkim stopniu. Maleja˛ce przychody sprawiaja˛, z˙e zwie˛kszenie stopy oszcze˛dnos´ci przys´piesza wzrost gospodarczy jedynie na chwile˛. Kiedy wyz˙sza stopa oszcze˛dnos´ci umoz˙liwia nagromadzenie wie˛kszej ilos´ci kapitału, korzys´ci z dodatkowej ilos´ci kapitału okazuja˛ sie˛ coraz mniejsze, co oznacza spowolnienie wzrostu. W długim okresie wyz˙sza stopa oszcze˛dnos´ci jest przyczyna˛ wie˛kszej produkcyjnos´ci i dochodu, lecz nie szybszego tempa wzrostu tych zmiennych. Mimo wszystko długos´c´ tego długiego okresu moz˙e sie˛ okazac´ znaczna. Analizy danych mie˛dzynarodowych dotycza˛cych wzrostu gospodarczego pokazuja˛, z˙e zwie˛kszenie stopy oszcze˛dnos´ci moz˙e spowodowac´ istotne przys´pieszenie wzrostu gospodarczego nawet na kilka dziesie˛cioleci. Maleja˛ce przychody z kapitału maja˛ jeszcze jedna˛ waz˙na˛ konsekwencje˛: kiedy kraj jest wzgle˛dnie ubogi, ceteris paribus łatwiej jest mu osia˛gna˛c´ wysokie tempo wzrostu. Ten wpływ warunko´w pocza˛tkowych na wzrost gospodarczy niekiedy jest nazywany efektem doganiania (catch-up effect). Efekt doganiania na tym, z˙e wzrost W krajach ubogich pracownicy sa˛ pozbawieni nawet najbardziej polega gospodarczy w krajach, podstawowych narze˛dzi, wie˛c ich produkcyjnos´c´ jest niska. Niekto´re sa˛ ubogie, jest zwykle szybszy wielkie inwestycje przeznaczone na tworzenie do´br kapitałowych niz˙ w krajach, znacznie zwie˛kszyłyby produkcyjnos´c´ tych pracowniko´w. Natokto´re sa˛ bogate. miast w krajach bogatych pracownicy dysponuja˛ duz˙a˛ ilos´cia˛ kapitału, kto´ry wykorzystuja˛ w pracy, co cze˛s´ciowo tłumaczy ich wysoka˛ produkcyjnos´c´. Poniewaz˙ ilos´c´ kapitału przypadaja˛ca w tych krajach na 1 pracownika jest juz˙ tak duz˙a, dodatkowe inwestycje przeznaczone na tworzenie kapitału rzeczowego wywieraja˛ stosunkowo niewielki wpływ na produkcyjnos´c´. Oparte na danych mie˛dzynarodowych badania wzrostu gospodarczego potwierdzaja˛ istnienie tego rodzaju efektu doganiania: po wyeliminowaniu wpływu innych zmiennych, takich jak odsetek PKB przeznaczany na inwestycje, kraje ubogie zwykle rozwijaja˛ sie˛ w szybszym tempie niz˙ kraje bogate. Efekt doganiania pomaga wyjas´nic´ niekto´re spos´ro´d zagadkowych wyniko´w pokazanych na rysunku 3.1. W cia˛gu analizowanego okresu 40 lat Wielka Brytania przeznaczała na inwestycje przecie˛tnie około 20% swego PKB, podczas gdy Chiny inwestowały około 17% PKB. Jednak Wielka Brytania rozwijała sie˛ w tempie niemal dokładnie 2 razy niz˙szym od chin´skiej rocznej stopy wzrostu, kto´ra wynosiła 4,3%. Wyjas´nieniem jest efekt doganiania. W 1960 r. PKB na osobe˛ w Chinach wynosił około 1/14 poziomu w Wielkiej Brytanii, co cze˛s´ciowo było spowodowane bardzo niskim poziomem chin´skich inwestycji w przeszłos´ci. Z powodu niewielkiej pocza˛tkowej ilos´ci kapitału korzys´ci z tworzenia kapitału w Chinach były o wiele wie˛ksze, co zaowocowało
90
Gospodarka realna w długim okresie
wyz˙sza˛ stopa˛ wzrostu gospodarczego w tym kraju. Podobny efekt jest oczywisty dla kogos´, kto poro´wnuje Indie i Francje˛. W rozwaz˙anym okresie roczna stopa wzrostu gospodarczego w tych obu krajach wynosiła około 2,7%, jednak ro´wna 27% francuska przecie˛ta stopa inwestycji była ponad 2 razy wie˛ksza od indyjskiej stopy inwestycji, ro´wnej 12,5%. Produkt krajowy brutto na osobe˛ w Indiach w 1960 r. ro´wnał sie˛ jedynie około 1/10 PKB na osobe˛ we Francji. Efekt doganiania wyste˛puje ro´wniez˙ w innych dziedzinach z˙ycia. Kiedy np. na koniec roku pewna szkoła przyznaje nagrode˛ uczniowi, kto´rego poste˛py w nauce były najwie˛ksze, zwycie˛zca˛ okazuje sie˛ zwykle ktos´, kto rozpocza˛ł rok bez wie˛kszych osia˛gnie˛c´. Uczniom, kto´rzy rozpoczynali rok, nie ucza˛c sie˛, było łatwiej osia˛gna˛c´ poste˛p niz˙ uczniom, kto´rzy zawsze cie˛z˙ko pracowali. Zauwaz˙, z˙e dobrze byc´ uczniem, kto´rego poste˛py w nauce były najwie˛ksze, jednak jeszcze lepiej jest byc´ najlepszym uczniem. Podobnie, w cia˛gu minionych kilku dziesie˛cioleci wzrost gospodarczy był o wiele szybszy w Korei Południowej niz˙ w Stanach Zjednoczonych, gdzie jednak PKB na osobe˛ nadal jest wyz˙szy.
Inwestycje zagraniczne Do tej pory analizowalis´my, jak działania, kto´rych celem jest zwie˛kszenie stopy oszcze˛dnos´ci w pewnym kraju, moga˛ spowodowac´ zwie˛kszenie sie˛ inwestycji, a dzie˛ki temu przys´pieszenie wzrostu gospodarczego w długim okresie. Jednak oszcze˛dnos´ci mieszkan´co´w nie sa˛ dla tego kraju warunkiem koniecznym inwestowania w nowy kapitał. Alternatywa˛ sa˛ inwestycje zagraniczne. Inwestycje zagraniczne przyjmuja˛ kilka form. Firma BMW moz˙e wybudowac´ fabryke˛ samochodo´w w Portugalii. Inwestycja w tworzenie do´br kapitałowych, kto´rej włas´cicielem i zarza˛dca˛ jest podmiot zagraniczny, jest nazywana bezpos´rednia˛ inwestycja˛ zagraniczna˛ (foreign direct investment). Oto inna moz˙liwos´c´: obywatel Niemiec moz˙e kupic´ akcje portugalskiego przedsie˛biorstwa, czyli nabyc´ udział w jego własnos´ci. Ta portugalska firma moz˙e wykorzystac´ przychody ze sprzedaz˙y akcji w celu wybudowania nowej fabryki. Inwestycja, kto´ra jest finansowana ze s´rodko´w zagranicznych, lecz zarza˛dzana przez mieszkan´co´w kraju, jest nazywana zagraniczna˛ inwestycja˛ portfelowa˛ ( foreign portfolio investment). W obu przypadkach Niemcy oferuja˛ niezbe˛dne s´rodki, aby zwie˛kszyc´ ilos´c´ kapitału w Portugalii. Oznacza to, z˙e niemieckie oszcze˛dnos´ci sa˛ wykorzystywane do sfinansowania portugalskich inwestycji. Inwestorzy zagraniczni inwestuja˛ w danym kraju, poniewaz˙ spodziewaja˛ sie˛ osia˛gna˛c´ zyski ze swoich inwestycji. Fabryka samochodo´w BMW zwie˛ksza ilos´c´ kapitału w Portugalii, a zatem przyczynia sie˛ do wzrostu produkcyjnos´ci portugalskich pracowniko´w i portugalskiego PKB. Jednak cze˛s´c´ tych dodatkowych dochodo´w BMW zabiera z powrotem do Niemiec w formie zysku. Podobnie, kiedy niemiecki inwestor kupuje portugalskie akcje, ma prawo do cze˛s´ci zysku osia˛ganego przez portugalskie przedsie˛biorstwo.
Produkcja i wzrost
91
W efekcie inwestycje zagraniczne nie wpływaja˛ w taki sam sposo´b na wszystkie mierniki wyniko´w gospodarowania. Przypomnijmy, z˙e produkt krajowy brutto jest dochodem osia˛gnie˛tym w kraju zaro´wno przez jego mieszkan´co´w, jak i przez inne osoby, podczas gdy produkt narodowy netto jest dochodem uzyskanym przez mieszkan´co´w kraju zaro´wno u siebie, jak i za granica˛. Kiedy BMW otwiera w Portugalii swoja˛ fabryke˛ samochodo´w, cze˛s´c´ osia˛ganych dochodo´w trafia do oso´b, kto´re nie mieszkaja˛ w tym kraju. W efekcie inwestycja zagraniczna zwie˛ksza dochody Portugalczyko´w (miara˛ tych dochodo´w jest PNB) o mniej, niz˙ wynosi spowodowany przez nia˛ przyrost produkcji w Portugalii (jego miara˛ jest PKB). Niemniej, inwestycje zagraniczne stanowia˛ jeden ze sposobo´w umoz˙liwiaja˛cych krajowi wzrost gospodarczy. Chociaz˙ cze˛s´c´ zysko´w z tych inwestycji odpływa z powrotem do zagranicznych włas´cicieli, powie˛kszaja˛ one zaso´b kapitału, kto´rym dysponuje gospodarka, co powoduje zwie˛kszenie sie˛ produkcyjnos´ci i wynagrodzen´. Co wie˛cej, inwestycje zagraniczne sa˛ jednym ze sposobo´w, dzie˛ki kto´remu kraje uboz˙sze moga˛ opanowac´ najnowoczes´niejsza˛ wiedze˛ technologiczna˛, powstała˛ i wykorzystywana˛ w krajach bogatszych. Wszystko to sprawia, z˙e wielu ekonomisto´w, doradzaja˛cych rza˛dom w krajach mniej rozwinie˛tych, zaleca działania, kto´rych celem jest pobudzenie inwestycji zagranicznych. Cze˛sto chodzi tu o usunie˛cie ograniczen´, jakie pan´stwo nakłada na zagranicznych włas´cicieli krajowego kapitału. ´ wiatowy) jest mie˛dzynarodowa˛ organizacja˛, kto´ra World Bank (Bank S pro´buje przycia˛gna˛c´ kapitał do krajo´w ubogich. Otrzymuje ona s´rodki od krajo´w wysoko uprzemysłowionych i wykorzystuje je do udzielania kredyto´w krajom mniej rozwinie˛tym, umoz˙liwiaja˛c im w ten sposo´b inwestowanie w budowe˛ dro´g, systemo´w kanalizacyjnych, szko´ł i innego rodzaju kapitału. Oferuje ona tym krajom ro´wniez˙ usługi doradcze w zakresie najlepszego wykorzystania tych ´ wiatowy, tak jak Mie˛dzynarodowy Fundusz Walutowy (Interfunduszy. Bank S national Monetary Fund), powstał po II wojnie s´wiatowej. Jedna˛ z nauk wynikaja˛cych z wojny było przekonanie, iz˙ kryzys gospodarczy cze˛sto prowadzi do politycznych zakło´cen´, mie˛dzynarodowych napie˛c´ i zbrojnego konfliktu. W interesie wszystkich krajo´w lez˙y zatem wspieranie gospodarczej prosperity na ´ wiatowy i Mie˛dzynarodowy Fundusz Walutowy powcałym s´wiecie. Bank S stały, aby da˛z˙yc´ do osia˛gnie˛cia tego wspo´lnego celu.
Oświata Jako czynnik, kto´ry przyczynia sie˛ do długookresowego rozwoju gospodarczego kraju, inwestycje w tworzenie kapitału ludzkiego, czyli os´wiata, sa˛ ro´wnie waz˙ne jak inwestycje w tworzenie kapitału rzeczowego. W krajach wysoko uprzemysłowionych Europy Zachodniej i Ameryki Po´łnocnej kaz˙dy dodatkowy rok spe˛dzony w szkole zwie˛ksza docho´d pracownika przecie˛tnie o około 10%.
92
Gospodarka realna w długim okresie
W krajach rozwijaja˛cych sie˛, gdzie kapitał ludzki jest szczego´lnie rzadki, ro´z˙nica mie˛dzy wynagrodzeniami pracowniko´w wykształconych i pracowniko´w niewykształconych jest nawet jeszcze wie˛ksza. Politycy gospodarczy moga˛ zatem podnies´c´ poziom z˙ycia w kraju, dbaja˛c o wysoki poziom nauczania w szkołach i zache˛caja˛c mieszkan´co´w do korzystania z tych szko´ł. Inwestycjom w tworzenie zaro´wno kapitału rzeczowego, jak i kapitału ludzkiego towarzyszy koszt alternatywny. Ucza˛c sie˛, studenci rezygnuja˛ z dochodo´w z pracy, kto´re mogliby w tym czasie osia˛gna˛c´. W krajach rozwijaja˛cych sie˛ dzieci cze˛sto rezygnuja˛ z nauki, choc´ korzys´ci z dodatkowego kształcenia sie˛ sa˛ bardzo wysokie, poniewaz˙ ich praca stanowi po prostu warunek utrzymania rodziny. Cze˛s´c´ ekonomisto´w twierdzi, z˙e kapitał ludzki jest szczego´lnie waz˙ny dla wzrostu gospodarczego, poniewaz˙ jest on z´ro´dłem pozytywnych efekto´w zewne˛trznych. Efekt zewne˛trzny (externality) to wpływ działan´ jednej osoby na poziom z˙ycia oso´b postronnych. Na przykład, osoba wykształcona moz˙e tworzyc´ nowa˛ wiedze˛ o tym, jak najlepiej produkowac´ dobra i usługi. Jes´li jej pomysły poszerza˛ zaso´b wiedzy społeczen´stwa i kaz˙dy be˛dzie mo´gł z nich korzystac´, to okaz˙a˛ sie˛ one pozytywnym efektem zewne˛trznym z kształcenia sie˛. W takim przypadku zysk z ucze˛szczania przez kogos´ do szkoły jest dla społeczen´stwa wie˛kszy niz˙ dla tej osoby. Argument ten usprawiedliwia intensywne subsydiowanie inwestycji w tworzenie kapitału ludzkiego, kto´re obserwujemy w formie wydatko´w na os´wiate˛ publiczna˛. Jednym z problemo´w, z kto´rymi borykaja˛ sie˛ kraje ubogie, jest drenaz˙ mo´zgo´w (brain drain), czyli emigracja wielu najlepiej wykształconych pracowniko´w do krajo´w bogatych, gdzie ich poziom z˙ycia jest wyz˙szy. Jes´li kapitałowi ludzkiemu rzeczywis´cie towarzysza˛ pozytywne efekty zewne˛trzne, drenaz˙ mo´zgo´w czyni ludzi, kto´rzy pozostaja˛ w kraju, uboz˙szymi. W zwia˛zku z tym politycy gospodarczy maja˛ dylemat. Z jednej strony, kraje bogate, takie jak kraje w Europie Zachodniej i Ameryce Po´łnocnej, maja˛ najlepsze systemy kształcenia akademickiego i dlatego najlepszym rozwia˛zaniem dla krajo´w ubogich jest wysyłanie najlepszych studento´w za granice˛, aby tam zdobyli dobre wykształcenie. Z drugiej strony, ci studenci, kto´rzy przez jakis´ czas przebywaja˛ za granica˛, moga˛ sie˛ zdecydowac´ nie wracac´ do ojczyzny, co sprawi, z˙e drenaz˙ mo´zgo´w jeszcze bardziej zmniejszy zaso´b kapitału ludzkiego, kto´rym dysponuje ubogie społeczen´stwo.
Prawa własności i stabilność polityczna Innym sposobem przys´pieszenia wzrostu gospodarczego, kto´rym moga˛ sie˛ posłuz˙yc´ politycy gospodarczy, jest ochrona praw własnos´ci i wspieranie stabilnos´ci politycznej. Produkcja w gospodarkach rynkowych jest wynikiem wspo´łdziałania miliono´w oso´b i przedsie˛biorstw, co po raz pierwszy zauwaz˙ylis´my
Produkcja i wzrost
93
w rozdziale 3 w Mikroekonomii, analizuja˛c wspo´łzalez˙nos´c´ ekonomiczna˛. Na przykład, kiedy kupujesz samocho´d, nabywasz produkt jego sprzedawcy, producenta, huty stali, kopalni rudy z˙elaza i tak dalej. Podział produkcji mie˛dzy wiele przedsie˛biorstw pozwala na najbardziej efektywne, spos´ro´d moz˙liwych wykorzystanie czynniko´w produkcji, kto´rymi dysponuje gospodarka. W celu osia˛gnie˛cia tego wyniku trzeba sprawic´, aby transakcje zawierane w gospodarce przez te przedsie˛biorstwa, a takz˙e transakcje przedsie˛biorstw z gospodarstwami domowymi, były skoordynowane. W gospodarkach rynkowych koordynacje˛ te˛ zapewniaja˛ ceny rynkowe. Oznacza to, z˙e ceny te sa˛ narze˛dziem, za pomoca˛ kto´rego „niewidzialna re˛ka” rynku doprowadza do zro´wnowaz˙enia podaz˙y i popytu. Waz˙nym warunkiem wste˛pnym, kto´ry musi byc´ zrealizowany, aby system cen spełniał swoja˛ funkcje˛, jest powszechne przestrzeganie praw własnos´ci (property rights) w gospodarce. Prawa te dotycza˛ moz˙liwos´ci dysponowania przez ludzi posiadanymi zasobami. Jes´li kopalnia rudy z˙elaza spodziewa sie˛, z˙e wydobyta ruda zostanie skradziona, nie zada sobie wysiłku jej wydobycia. Przedsie˛biorstwo to wydobe˛dzie ten minerał jedynie wtedy, kiedy be˛dzie pewne, z˙e odniesie korzys´ci z jego sprzedaz˙y. Włas´nie dlatego sa˛dy spełniaja˛ waz˙na˛ funkcje˛ w gospodarce rynkowej: wymuszaja˛ przestrzeganie praw własnos´ci. Dzie˛ki systemowi prawa karnego sa˛dy znieche˛caja˛ do bezpos´redniej kradziez˙y. W dodatku sa˛dy cywilne zapewniaja˛, z˙e nabywcy i sprzedawcy zazwyczaj dotrzymuja˛ zawartych umo´w. Choc´ osoby z˙yja˛ce w krajach rozwinie˛tych cze˛sto uznaja˛ istnienie praw własnos´ci za oczywistos´c´, mieszkan´cy krajo´w mniej rozwinie˛tych wiedza˛, z˙e brak praw własnos´ci moz˙e stanowic´ bardzo powaz˙ny problem. W wielu krajach system wymiaru sprawiedliwos´ci nie działa skutecznie. Trudno jest wymusic´, aby zawarte umowy były dotrzymywane, a oszustwa — karane. W bardziej skrajnych przypadkach pan´stwo nie tylko nie jest w stanie zapewnic´ przestrzegania praw własnos´ci, lecz takz˙e w rzeczywistos´ci samo je łamie. W wielu krajach warunkiem prowadzenia działalnos´ci gospodarczej jest opłacenie wpływowych urze˛dniko´w pan´stwowych. Taka korupcja niszczy zdolnos´c´ rynko´w do koordynowania zachowan´. Ponadto mieszkan´co´w kraju znieche˛ca ona do oszcze˛dzania, a kapitał zagraniczny — do inwestowania. Zagroz˙eniem dla praw własnos´ci jest brak politycznej stabilnos´ci. Kiedy cze˛sto dochodzi do rewolucji i zamacho´w stanu, nie wiadomo, czy w przyszłos´ci prawa własnos´ci be˛da˛ respektowane. Jes´li rewolucyjny rza˛d moz˙e skonfiskowac´ maja˛tek cze˛s´ci przedsie˛biorstw, co cze˛sto zdarzało sie˛ po rewolucjach komunistycznych, mieszkan´cy kraju traca˛ motywacje˛ do oszcze˛dzania, inwestowania i uruchamiania nowych firm. Jednoczes´nie słabnie motywacja inwestoro´w zagranicznych do inwestowania w takim kraju. Nawet samo zagroz˙enie rewolucja˛ moz˙e powodowac´ obniz˙enie sie˛ poziomu z˙ycia społeczen´stwa. Sprawne działanie gospodarki cze˛s´ciowo zalez˙y zatem od sprawnego działania systemu politycznego. Mieszkan´cy krajo´w, w kto´rych sa˛dy działaja˛ sku-
94
Gospodarka realna w długim okresie
tecznie, urze˛dnicy pan´stwowi sa˛ uczciwi, a konstytucja jest przestrzegana, pod wzgle˛dem gospodarczym osia˛gaja˛ wyz˙szy poziom z˙ycia niz˙ kraje, w kto´rych system sa˛downiczy działa z´le, urze˛dnicy sa˛ skorumpowani i cze˛sto dochodzi do rewolucji i zamacho´w stanu.
Wolny handel Niekto´re spos´ro´d najbiedniejszych krajo´w s´wiata pro´buja˛ przys´pieszyc´ wzrost gospodarczy, wspieraja˛c gospodarke˛ krajowa˛ (inward-oriented policies). Chodzi o ograniczenie kontakto´w z reszta˛ s´wiata i zwie˛kszenie w ten sposo´b produkcyjnos´ci i poziomu z˙ycia w kraju. Podejs´cie takie popiera cze˛s´c´ krajowych przedsie˛biorstw, kto´re domagaja˛ sie˛ ochrony przed zagraniczna˛ konkurencja˛, twierdza˛c, z˙e zagraz˙a ona ich przetrwaniu i rozwojowi. Tego rodzaju argumenty o koniecznos´ci ochrony nowych sektoro´w gospodarki, w poła˛czeniu z ogo´lnym brakiem zaufania do cudzoziemco´w, skłaniały niekiedy polityko´w gospodarczych w krajach mniej rozwinie˛tych do wprowadzenia ceł i innych ograniczen´ wolnego handlu. Wspo´łczes´nie ekonomis´ci uwaz˙aja˛ zwykle, z˙e dla krajo´w ubogich lepsze jest wspieranie kontakto´w z zagranica˛ (outward-oriented policies) w celu zintegrowania sie˛ z gospodarka˛ s´wiatowa˛. Kiedy wczes´niej w tej ksia˛z˙ce badalis´my handel mie˛dzynarodowy, pokazalis´my, w jaki sposo´b moz˙e on przyczynic´ sie˛ do wzrostu dobrobytu ekonomicznego obywateli kraju. W pewnym sensie handel jest rodzajem technologii. Kiedy kraj eksportuje pszenice˛ i importuje stal, jego korzys´ci przypominaja˛ korzys´ci kraju, kto´ry wynalazł technologie˛ umoz˙liwiaja˛ca˛ zamiane˛ pszenicy w stal. Rezygnuja˛c zatem ze stosowania ograniczen´ wolnego handlu, kraj dos´wiadczy takiego samego wzrostu gospodarczego jak kraj, w kto´rym dokonał sie˛ wielki poste˛p technologiczny. Szkodliwy wpływ niedoceniania kontakto´w z zagranica˛ staje sie˛ oczywisty, kiedy us´wiadomimy sobie, z˙e gospodarki wielu krajo´w mniej rozwinie˛tych sa˛ małe. Na przykład, cały PKB Argentyny jest mniej wie˛cej ro´wny PKB wytwarzanemu w Wielkiej Brytanii w regionie południowo-wschodnim (ła˛cznie z Londynem). Wyobraz´my sobie, co stałoby sie˛, jes´li region ten ogłosiłby nagle, z˙e handel z kimkolwiek spoza jego obszaru jest nielegalny. W obliczu niemoz˙nos´ci osia˛gnie˛cia korzys´ci z handlu region południowo-wschodni musiałby wytwarzac´ wszystkie dobra, kto´re konsumuje. Zamiast importowac´ nowoczesne wyposaz˙enie z innych miast, musiałby ro´wniez˙ produkowac´ wszystkie wykorzystywane przez siebie dobra kapitałowe. Poziom z˙ycia w tym regionie natychmiast obniz˙yłby sie˛ i wraz z upływem czasu problem prawdopodobnie tylko pogarszałby sie˛. Dokładnie to zdarzyło sie˛ wo´wczas, gdy przez duz˙a˛ cze˛s´c´ XX w. Argentyna ograniczała kontakty gospodarcze z zagranica˛. Natomiast kraje wspieraja˛ce kontakty gospodarcze z innymi krajami,
Produkcja i wzrost
95
takie jak Korea Południowa, Singapur i Tajwan, odnotowały wysokie stopy wzrostu gospodarczego. Skala handlu konkretnego kraju z zagranica˛ zalez˙y nie tylko od polityki pan´stwa, lecz takz˙e od geografii. Krajom z dobrymi portami morskimi łatwiej jest handlowac´ z innymi krajami niz˙ krajom, kto´re sa˛ pozbawione tego zasobu. To nie przypadek, z˙e wiele spos´ro´d najwaz˙niejszych miast s´wiata, takich jak Paryz˙, Nowy Jork, Hongkong i Londyn, lez˙y albo nad oceanem, albo na brzegu wielkiej rzeki, co umoz˙liwia łatwy doste˛p morskim statkom handlowym. Podobnie, poniewaz˙ krajom bez doste˛pu do morza trudniej jest prowadzic´ handel mie˛dzynarodowy, zwykle maja˛ one niz˙szy poziom dochodu niz˙ kraje z łatwym doste˛pem do s´wiatowych dro´g wodnych.
Badania i prace rozwojowe Gło´wna˛ przyczyna˛, kto´ra sprawiła, z˙e poziom z˙ycia jest dzisiaj wyz˙szy niz˙ przed 100 laty, jest poste˛p wiedzy technologicznej. Ws´ro´d tysie˛cy innowacji, kto´re przyczyniły sie˛ do wzrostu produkcyjnos´ci, sa˛: telefon, tranzystor, komputer i silnik spalinowy. Chociaz˙ poste˛p technologiczny dokonuje sie˛ przede wszystkim dzie˛ki pracom badawczym prywatnych przedsie˛biorstw i pojedynczych wynalazco´w, takz˙e pan´stwo jest zainteresowane wspieraniem tych wysiłko´w. Wiedza bardzo przypomina dobro publiczne: kiedy jedna osoba odkrywa pewna˛ idee˛, ta zostaje wła˛czona do zasobu wiedzy społeczen´stwa i inni ludzie bez ograniczen´ moga˛ ja˛ wykorzystywac´. Pan´stwo powinno wspierac´ badania i prace rozwojowe, dotycza˛ce nowych technologii, podobnie jak czyni to z dobrem publicznym, np. z obrona˛ narodowa˛. Rza˛dy rozwinie˛tych gospodarczo krajo´w zwykle czynia˛ to na wiele sposobo´w, np. za pomoca˛ naukowych laboratorio´w badawczych, kto´re stanowia˛ własnos´c´ pan´stwa lub zostały załoz˙one przez nie, a takz˙e za pomoca˛ systemu granto´w badawczych, przydzielanych obiecuja˛cym badaczom. Pan´stwo moz˙e ro´wniez˙ przyznawac´ ulgi podatkowe i inne przywileje przedsie˛biorstwom angaz˙uja˛cym sie˛ w badania i prace rozwojowe. Jeszcze innym sposobem wspierania przez pan´stwo prac badawczych jest system patentowy. Kiedy jakas´ osoba lub przedsie˛biorstwo wynajdzie innowacyjny produkt, np. nowy lek, moz˙e sie˛ ubiegac´ o patent. Jes´li ten produkt zostanie uznany za naprawde˛ oryginalny, pan´stwo przyznaje wynalazcy patent, kto´ry daje mu wyła˛czne prawo do wytwarzania tego produktu przez okres´lona˛ liczbe˛ lat. W gruncie rzeczy patent zapewnia prawo własnos´ci do wynalazku, przekształcaja˛c nowa˛ idee˛ z dobra publicznego w dobro prywatne. Umoz˙liwiaja˛c wynalazcom osia˛ganie choc´by przez pewien okres zysko´w ze swoich wynalazko´w, system patentowy zwie˛ksza motywacje˛ oso´b i przedsie˛biorstw do prowadzenia prac badawczych.
96
Gospodarka realna w długim okresie
Wzrost liczby ludności Ekonomis´ci i inni naukowcy społeczni od dawna badaja˛ skutki wzrostu liczby ludnos´ci dla społeczen´stwa. Bezpos´rednio wpływa on na rozmiary zasobu siły roboczej, zwie˛kszaja˛c liczbe˛ pracowniko´w zdolnych produkowac´ dobra i usługi. Ponadto wie˛cej ludzi konsumuje te dobra i usługi. Niezalez˙nie od tych oczywistych efekto´w, istnieja˛ jeszcze inne, bardziej skomplikowane i mniej jasne zwia˛zki mie˛dzy wzrostem liczby ludnos´ci a pozostałymi czynnikami produkcji. Coraz bardziej intensywne wykorzystywanie zasobo´w naturalnych. Thomas Robert Malthus (1766−1834), minister w angielskim rza˛dzie i jeden z pierwszych wielkich mys´licieli zajmuja˛cych sie˛ ekonomia˛, zdobył sławe˛ dzie˛ki swojej ksia˛z˙ce pt. An Essay on the Principle of Population as It Affects the Future Improvement of Society (Esej o prawie ludnos´ci i jak ono wpływa na przyszły poste˛p społeczen´stwa)1. W pracy tej Malthus wyraził opinie˛, kto´ra jest, byc´ moz˙e, najbardziej przygne˛biaja˛ca˛ przepowiednia˛ w historii. Mys´liciel ten twierdził, z˙e nieustannie powie˛kszaja˛ca sie˛ liczba ludnos´ci trwale ogranicza zdolnos´c´ społeczen´stwa do zapewnienia sobie s´rodko´w utrzymania. W efekcie ludzkos´c´ jest skazana na wieczne z˙ycie w ubo´stwie. Sposo´b mys´lenia Malthusa był prosty. Rozpocza˛ł on od stwierdzenia, z˙e „z˙ywnos´c´ jest niezbe˛dna dla z˙ycia człowieka” i z˙e „poz˙a˛danie sie˛ płci jest konieczne i zawsze be˛dzie istniało w formie podobnej do tej, kto´ra˛ znamy”. Wycia˛gał sta˛d wniosek, z˙e „zdolnos´c´ rozrodcza ludnos´ci jest nieskon´czenie wie˛ksza od zdolnos´ci ziemi do produkowania s´rodko´w utrzymania”. Według Malthusa jedyna˛ granica˛ hamuja˛ca˛ wzrost populacji jest ne˛dza i zło, a pro´by organizacji charytatywnych i rza˛do´w w zakresie ograniczenia biedy nie maja˛ sensu, poniewaz˙ umoz˙liwiaja˛ one jedynie wydanie przez ubogich na s´wiat wie˛kszej liczby dzieci, co jeszcze bardziej obcia˛z˙a zdolnos´ci produkcyjne społeczen´stwa. Na szcze˛s´cie ponure przepowiednie Malthusa okazały sie˛ błe˛dne. Chociaz˙ w cia˛gu ostatnich dwo´ch stuleci liczba ludnos´ci powie˛kszyła sie˛ około szes´ciokrotnie, poziom z˙ycia na całym s´wiecie jest, przecie˛tnie biora˛c, o wiele wyz˙szy. Wzrost gospodarczy sprawił, z˙e chroniczny gło´d i niedoz˙ywienie sa˛ dzis´ o wiele mniej powszechne niz˙ za czaso´w Malthusa. To prawda, kle˛ski głodu pojawiaja˛ sie˛ od czasu do czasu, jednak cze˛s´ciej sa˛ one skutkiem niero´wnos´ci dochodowych lub braku politycznej stabilnos´ci niz˙ zbyt małej produkcji z˙ywnos´ci. Na czym polegała pomyłka Malthusa? Zakładał on poprawnie, z˙e liczba ludnos´ci na s´wiecie ros´nie wykładniczo, poniewaz˙ kiedy rodzi sie˛ i przez˙ywa wie˛cej ludzi, płodza˛ oni coraz wie˛cej dzieci i tak dalej. Jednak Malthus przyj1
Wie˛cej na ten temat zob. R.L. Heilbroner, Wielcy ekonomis´ci. Czasy, z˙ycie, idee, PWE, Warszawa 1993, s. 68; T.R. Malthus, Rozprawa o prawie ludnos´ci i jego oddziaływaniu na przyszły poste˛p społeczen´stwa, Gebethner i Wolff, Warszawa 1925 (przyp. tłum.).
Produkcja i wzrost
97
mował ro´wniez˙ błe˛dnie, z˙e wytwarzana ilos´c´ z˙ywnos´ci moz˙e sie˛ powie˛kszac´ tylko liniowo, a to dzie˛ki zwie˛kszaniu sie˛ ilos´ci uprawianej ziemi, przy stałej jej produkcyjnos´ci. Tymczasem przez lata poste˛p technologiczny kompensował ´ rodki ochrony ros´lin, sztuczne nawozy, maszyskutki wzrostu liczby ludnos´ci. S ny rolnicze, nowe odmiany ros´lin uprawnych i inne osia˛gnie˛cia technologiczne, kto´rych Malthus nie był w stanie sobie nawet wyobrazic´, umoz˙liwiały kaz˙demu rolnikowi wyz˙ywienie rosna˛cej liczby ludzi. Na 1 rolnika przypada dzis´ wie˛cej oso´b do wyz˙ywienia, a jednak rolniko´w jest mniej niz˙ kiedys´, poniewaz˙ sa˛ oni o wiele bardziej produktywni, niz˙ sa˛dził Malthus. Podział zasobu kapitału mie˛dzy coraz wie˛ksza˛ liczbe˛ pracowniko´w. Inaczej niz˙ Malthus, two´rcy niekto´rych wspo´łczesnych teorii wzrostu gospodarczego kłada˛ nacisk na wpływ wzrostu liczby ludnos´ci na akumulacje˛ kapitału. Zgodnie z tymi teoriami szybki wzrost liczby ludnos´ci powoduje, z˙e pojedynczy pracownik jest wyposaz˙ony w coraz mniejsza˛ ilos´c´ do´br kapitałowych. Mniejsza ilos´c´ kapitału na 1 pracownika sprawia, z˙e maleje jego produkcyjnos´c´ i przypadaja˛ca na niego cze˛s´c´ PKB. Problem ten jest najlepiej widoczny w przypadku kapitału ludzkiego. W krajach, w kto´rych tempo wzrostu liczby ludnos´ci jest wysokie, jest wiele dzieci w wieku szkolnym. Efektem jest wie˛ksze obcia˛z˙enie systemu os´wiaty. Nie jest zatem zaskakuja˛ce, z˙e osia˛gnie˛cia w dziedzinie os´wiaty zwykle okazuja˛ sie˛ niewielkie w krajach, w kto´rych tempo wzrostu liczby ludnos´ci jest szybkie. Zro´z˙nicowanie tempa wzrostu liczby ludnos´ci na s´wiecie jest duz˙e. W krajach rozwinie˛tych, takich jak Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i inne kraje Europy Zachodniej, w ostatnich dziesie˛cioleciach liczba ta powie˛ksza sie˛ w tempie około 1% rocznie i oczekuje sie˛, z˙e tempo to ulegnie nawet spowolnieniu w przyszłos´ci. Natomiast w wielu ubogich krajach afrykan´skich wzrasta ona w tempie około 3% na rok, co oznacza, z˙e podwaja sie˛ co 23 lata. Ten szybki wzrost sprawia, z˙e trudno jest wyposaz˙yc´ pracowniko´w w narze˛dzia i kwalifikacje, kto´rych potrzebuja˛, aby osia˛gna˛c´ wysoki poziom produkcyjnos´ci. Chociaz˙ szybki wzrost liczby ludnos´ci nie jest gło´wnym powodem tego, z˙e kraje mniej rozwinie˛te sa˛ ubogie, niekto´rzy analitycy uwaz˙aja˛, z˙e zmniejszenie tego tempa ułatwiłoby tym krajom osia˛gnie˛cie wyz˙szego poziomu z˙ycia. W niekto´rych krajach cel ten pro´buje sie˛ osia˛gna˛c´ za pomoca˛ przepiso´w prawa, okres´laja˛c maksymalna˛ liczbe˛ dzieci w rodzinie. Na przykład w Chinach wolno miec´ tylko 1 dziecko; pary, kto´re nie przestrzegaja˛ tego przepisu, podlegaja˛ dotkliwym karom. W krajach, w kto´rych ludzie ciesza˛ sie˛ wie˛ksza˛ wolnos´cia˛, cel w postaci zmniejszenia tempa wzrostu liczby ludnos´ci osia˛ga sie˛ w sposo´b mniej bezpos´redni, upowszechniaja˛c wiedze˛ o technikach kontroli urodzin. Jeszcze inny sposo´b, za pomoca˛ kto´rego kraj moz˙e wpływac´ na wzrost liczby ludnos´ci, polega na wykorzystaniu jednej z dziesie˛ciu gło´wnych zasad ekonomii, zgodnie z kto´ra˛ ludzie reaguja˛ na bodz´ce. Jak kaz˙dej innej decyzji, takz˙e decyzji o urodzeniu dziecka towarzyszy koszt alternatywny. Kiedy koszt
98
Gospodarka realna w długim okresie
ten wzros´nie, ludzie zdecyduja˛ sie˛ na posiadanie mniejszej rodziny. Kobiety, maja˛ce moz˙liwos´c´ zdobycia dobrego wykształcenia i atrakcyjnego miejsca pracy, zwykle maja˛ mniej dzieci niz˙ kobiety o mniejszych moz˙liwos´ciach robienia kariery. Działania, kto´re wspieraja˛ ro´wnouprawnienie kobiet, sa˛ zatem jednym ze sposobo´w, za pomoca˛ kto´rych kraje mniej rozwinie˛te moga˛ zmniejszyc´ tempo wzrostu liczby ludnos´ci i — byc´ moz˙e — podnies´c´ poziom z˙ycia ludnos´ci. Wspieranie poste˛pu technologicznego. Szybkie powie˛kszanie sie˛ populacji moz˙e hamowac´ wzrost gospodarczy, zmniejszaja˛c ilos´c´ kapitału, kto´ra˛ dysponuje kaz˙dy pracownik. Jednak moga˛ mu takz˙e towarzyszyc´ pewne korzys´ci. Cze˛s´c´ ekonomisto´w sugeruje, z˙e wzrost liczby ludnos´ci na s´wiecie jest przyczyna˛ poste˛pu technologicznego, przyczniaja˛c sie˛ do wzrostu dobrobytu ekonomicznego. Mechanizm tego oddziaływania jest prosty: im wie˛cej ludzi, tym wie˛ksze prawdopodobien´stwo, z˙e ktos´ wpadnie na nowy pomysł, kto´rego efektem be˛dzie poste˛p technologiczny i korzys´ci dla wszystkich. W artykule pt. Population Growth and Technological Change: One Million B.C. to 1990, opublikowanym w „Quarterly Journal of Economics” w 1993 r., ekonomista Michael Kremer dostarczył pewnych argumento´w za ta˛ hipoteza˛. Autor zaczyna od uwagi, z˙e w historii ludzkos´ci stopy wzrostu zwykle rosły wraz ze wzrostem liczby ludnos´ci. Na przykład, globalny wzrost gospodarczy był szybszy, kiedy ludnos´c´ s´wiata wynosiła 1 mld oso´b (około 1800 r.), niz˙ wtedy, kiedy było jej jedynie 100 mln (około 500 r. p.n.e.). Fakt ten pozostaje w zgodzie z hipoteza˛, z˙e wzrost liczby ludnos´ci pobudza poste˛p technologiczny. Inny argument empiryczny Kremera jest wynikiem poro´wnania ro´z˙nych regiono´w s´wiata. Topnienie lodowych czap na biegunach około 10 000 lat p.n.e., w kon´cu ery lodowcowej, spowodowało zatopienie la˛dowych poła˛czen´ i podzieliło s´wiat na kilka odseparowanych od siebie regiono´w, co trwało tysia˛ce lat. Jes´li poste˛p technologiczny rzeczywis´cie jest szybszy, kiedy ludzi zdolnych dokonywac´ odkryc´ jest wie˛cej, to w wie˛kszych regionach wzrost gospodarczy powinien byc´ szybszy. Według Kremera tak włas´nie jest. W 1500 r., kiedy Kolumb wznowił kontakty technologiczne mie˛dzy poszczego´lnymi cze˛s´ciami s´wiata, regionem, kto´ry odnio´sł najwie˛kszy sukces, okazał sie˛ obszar „starego s´wiata”, obejmuja˛cy cywilizacje Euroazji i Afryki. Naste˛pnym regionem w hierarchii technologicznego zaawansowania były cywilizacje Azteko´w i Majo´w w Ameryce, dalej zas´ trudnia˛ce sie˛ mys´listwem i zbieractwem cywilizacje Australii, natomiast na kon´cu znajdowały sie˛ prymitywne ludy Tasmanii, kto´re nie odkryły nawet ognia i wie˛kszos´ci narze˛dzi kamiennych i kos´cianych. Najmniejszym z izolowanych regiono´w była Flinders Island, mała wyspa połoz˙ona mie˛dzy Tasmania˛ i Australia˛. Z powodu bardzo małej liczby mieszkan´co´w wyspa ta miała znikome szanse na rozwo´j technologiczny i rzeczy-
Produkcja i wzrost
99
wis´cie, jak sie˛ wydaje, cofne˛ła sie˛ w rozwoju. Około 3000 lat p.n.e. ludzka społecznos´c´ na Flinders Island całkowicie wymarła. Podsumowuja˛c, Kremer stwierdza, z˙e duz˙a liczba ludnos´ci stanowi warunek konieczny poste˛pu technologicznego. Ten wniosek wydaje sie˛ pozostawac´ w sprzecznos´ci z empirycznymi wynikami obserwacji wspo´łczesnego s´wiata. Jak juz˙ zauwaz˙ylis´my wczes´niej, w ostatnich dziesie˛cioleciach w wielu krajach bogatych i rozwinie˛tych tempo wzrostu gospodarczego wynosiło jedynie około 1% na rok, podczas gdy w wielu biednych krajach, takich jak afrykan´skie kraje regionu Sahary, było ono o wiele szybsze. Dlaczego zatem, jes´li argumentacja Kremera jest prawdziwa, szybsze tempo wzrostu liczby ludnos´ci w tych biednych krajach nie przyczynia sie˛ do przys´pieszenia wzrostu gospodarczego? Rzecz w tym, z˙e w rzeczywistos´ci ekonomista ten analizował wzrost gospodarczy raczej w izolowanych regionach s´wiata. Wspo´łczes´nie jest nieprawdopodobne, z˙e w bardzo biednym kraju zostana˛ dokonane technologiczne ulepszenia, kto´re nie sa˛ juz˙ znane w krajach rozwinie˛tych; problemem nie jest brak poste˛pu technologicznego, lecz problemy z zastosowaniem odpowiednich technologii, spowodowane niedoborem kapitału ludzkiego, a takz˙e — byc´ moz˙e — polityczna˛ niestabilnos´cia˛ i korupcja˛, o czym pisalis´my wczes´niej. Co wie˛cej, poniewaz˙ wielu utalentowanych ludzi z krajo´w mniej rozwinie˛tych zwykle emigruje do bogatszych krajo´w rozwinie˛tych, gdzie czeka na nich praca (nazwalis´my to zjawisko drenaz˙em mo´zgo´w, a przykładem sa˛ naukowcy i przedsie˛biorcy), w rzeczywistos´ci wzrost liczby ludnos´ci w krajach mniej rozwinie˛tych moz˙e przys´pieszac´ wzrost gospodarczy w krajch rozwinie˛tych.
Szybki sprawdzian Opisz trzy sposoby, dzięki którym sprawujący władzę polityk gospodarczy może spróbować zwiększyć tempo wzrostu poziomu życia społeczeństwa. Czy te działania mają jakieś wady?
Podsumowanie W tym rozdziale dokonalis´my analizy czynniko´w, kto´re decyduja˛ o poziomie z˙ycia społeczen´stwa. Zastanawialis´my sie˛ ro´wniez˙, w jaki sposo´b politycy gospodarczy moga˛ pro´bowac´ podnies´c´ ten poziom z˙ycia, wspieraja˛c wzrost gospodarczy. Prawie cały ten rozdział moz˙na stres´cic´ za pomoca˛ jednej z dziesie˛ciu gło´wnych zasad ekonomii: poziom z˙ycia zalez˙y od ilos´ci wyprodukowanych do´br i usług. Politycy gospodarczy, kto´rzy chca˛ pobudzic´
100
Gospodarka realna w długim okresie
wzrost poziomu z˙ycia, powinni pro´bowac´ zwie˛kszyc´ zdolnos´c´ swoich społeczen´stw do produkowania do´br, wspieraja˛c szybka˛ akumulacje˛ czynniko´w produkcji i zapewniaja˛c, z˙e te czynniki sa˛ wykorzystywane tak efektywnie, jak to tylko jest moz˙liwe. Ekonomis´ci ro´z˙nia˛ sie˛ od siebie pogla˛dami na wspieranie przez pan´stwo wzrostu gospodarczego. Jest ono w stanie pomo´c „niewidzialnej re˛ce” rynku, zapewniaja˛c stabilnos´c´ praw własnos´ci i stabilnos´c´ polityczna˛. To, czy pan´stwo subsydiami powinno wspierac´ wybrane przez siebie konkretne sektory gospodarki, kto´re moga˛ sie˛ okazac´ szczego´lnie waz˙ne dla poste˛pu technologicznego, jest bardziej kontrowersyjne. Nie ulega wa˛tpliwos´ci, z˙e problemy te nalez˙a˛ do najwaz˙niejszych w ekonomii. Sukces polityko´w gospodarczych i ich zdolnos´c´ do poznania i wykorzystania najistotniejszych praw dotycza˛cych wzrostu gospodarczego decyduje o tym, w jakim s´wiecie be˛dzie z˙yc´ naste˛pne pokolenie.
☞ ●
●
●
●
Streszczenie
Poziom mierzonego przez PKB per capita dobrobytu ekonomicznego znacznie ro´z˙ni sie˛ w zalez˙nos´ci od regionu s´wiata. Przecie˛tny docho´d w najbogatszych krajach s´wiata jest ponad 10 razy wyz˙szy niz˙ w najbiedniejszych krajach s´wiata. Poniewaz˙ stopy wzrostu realnego PKB ro´wniez˙ ro´z˙nia˛ sie˛ znacza˛co, miejsce ro´z˙nych krajo´w w s´wiatowej hierarchii zamoz˙nos´ci moz˙e sie˛ dramatycznie zmieniac´ wraz z upływem czasu. Poziom z˙ycia mieszkan´co´w kraju zalez˙y od zdolnos´ci gospodarki do produkowania do´br i usług, a produkcyjnos´c´ — od ilos´ci kapitału rzeczowego, kapitału ludzkiego, zasobo´w naturalnych i wiedzy technologicznej, kto´rymi dysponuja˛ pracownicy. Pan´stwo moz˙e wieloma sposobami pro´bowac´ wpłyna˛c´ na stope˛ wzrostu gospodarczego, np. poprzez: zache˛canie do oszcze˛dzania i inwestowania; zache˛canie inwestoro´w zagranicznych do inwestowania; rozwijanie systemu edukacji; zapewnianie stabilnos´ci praw własnos´ci i stabilnos´ci politycznej; wspieranie wolnego handlu; wspieranie badan´ nad nowymi technologiami i prac wdroz˙eniowych; kontrolowanie wzrostu liczby ludnos´ci. Akumulacji kapitału towarzysza˛ maleja˛ce przychody: im wie˛cej kapitału jest w gospodarce, tym mniejszy jest przyrost produkcji uzyskiwany dzie˛ki dodatkowej jednostce kapitału. Maleja˛ce przychody sprawiaja˛, z˙e przez jakis´ czas zwie˛kszenie oszcze˛dnos´ci powoduje szybszy wzrost gospodarczy, jednak wzrost ten stopniowo zwalnia w miare˛, jak gospodarka osia˛ga wyz˙szy poziom wyposaz˙enia w kapitał, wyz˙sza˛ produkcyjnos´c´ i wyz˙szy poziom dochodu. Maleja˛ce przychody sprawiaja˛ ro´wniez˙, z˙e zwrot z kapitału jest szczego´lnie wysoki w krajach ubogich. Przy innych czynnikach takich samych te kraje sa˛ w stanie rozwijac´ sie˛ szybciej dzie˛ki efektowi doganiania.
Produkcja i wzrost
☞
Najwaz˙niejsze poje˛cia
Produkcyjnos´c´, s. 80 Kapitał rzeczowy, s. 81 Kapitał ludzki, s. 82 Zasoby naturalne, s. 82
☞
101
Wiedza technologiczna, s. 83 Maleja˛ce przychody, s. 89 Efekt doganiania, s. 89
Pytania powto´rzeniowe
1. Co mierzy PKB społeczen´stwa? Co mierzy stopa wzrostu PKB? Czy wolałbys´ z˙yc´ raczej w społeczen´stwie, w kto´rym poziom PKB jest wysoki, a stopa wzrostu gospodarczego niska, czy tez˙ w społeczen´stwie, w kto´rym poziom PKB jest niski, a stopa wzrostu gospodarczego wysoka? 2. Oblicz i opisz cztery czynniki, od kto´rych zalez˙y produkcyjnos´c´. 3. W jakim sensie tytuł naukowy jest forma˛ kapitału? 4. Wyjas´nij, w jaki sposo´b wie˛ksze oszcze˛dnos´ci przyczyniaja˛ sie˛ do wyz˙szego poziomu z˙ycia. Co moz˙e znieche˛cic´ polityko´w gospodarczych do podejmowania pro´b zwie˛kszenia stopy oszcze˛dnos´ci? 5. Czy wzrost stopy oszcze˛dnos´ci przys´piesza tempo wzrostu jedynie przejs´ciowo, czy tez˙ na stałe? 6. Dlaczego usunie˛cie ograniczen´ wolnego handlu, takich jak cła, powoduje przys´pieszenie tempa wzrostu gospodarczego? 7. W jaki sposo´b tempo wzrostu liczby ludnos´ci wpływa na poziom PKB per capita? 8. Opisz dwie metody pobudzania przez pan´stwo rozwoju wiedzy technologicznej.
☞
Zadania
1. Zdecydowana wie˛kszos´c´ krajo´w importuje znaczne ilos´ci do´br i usług z innych krajo´w. Jednak w tym rozdziale stwierdzilis´my, z˙e społeczen´stwo moz˙e osia˛gna˛c´ wyz˙szy poziom z˙ycia jedynie pod warunkiem, z˙e samo jest w stanie produkowac´ wiele do´br i usług. Czy potrafisz pogodzic´ ze soba˛ te dwa fakty? 2. Wymien´ nakłady kapitału, kto´re sa˛ niezbe˛dne, aby wyprodukowac´ naste˛puja˛ce dobra. a. Samochody. ´ rednie wykształcenie. b. S c. Przewozy lotnicze. d. Owoce i warzywa. 3. W Wielkiej Brytanii docho´d per capita jest w przybliz˙eniu 4 razy wie˛kszy niz˙ 100 lat temu. Ro´wniez˙ w wielu innych krajach wzrost gospodarczy był w tym czasie szybki. Posługuja˛c sie˛ konkretnymi przykładami, pokaz˙, z˙e Two´j poziom z˙ycia ro´z˙ni sie˛ od poziomu z˙ycia Twoich pradziadko´w.
102
Gospodarka realna w długim okresie
4. W tym rozdziale opisujemy proces, w wyniku kto´rego w krajach rozwinie˛tych gospodarczo zatrudnienie w rolnictwie zmalało w poro´wnaniu z wielkos´cia˛ produkcji. Czy potrafisz wskazac´ inny sektor gospodarki, w kto´rym takie zjawisko wysta˛piło w ostatnich czasach? Czy sa˛dzisz, z˙e zmiana wielkos´ci zatrudnienia w sektorze, kto´ry wskazałes´, była sukcesem, czy tez˙ kle˛ska˛ z punktu widzenia społeczen´stwa jako całos´ci? 5. Zało´z˙my, z˙e społeczen´stwo decyduje sie˛ zmniejszyc´ konsumpcje˛ i zwie˛kszyc´ inwestycje. a. Jak ta zmiana wpłynie na tempo wzrostu gospodarczego? b. Kto´re grupy w społeczen´stwie skorzystaja˛ dzie˛ki tej zmianie, a kto´re moga˛ ponies´c´ straty? 6. Społeczen´stwa podejmuja˛ decyzje, jaka˛ cze˛s´c´ swoich zasobo´w przeznaczyc´ na konsumpcje˛, a jaka˛ na inwestycje. Niekto´re z tych decyzji dotycza˛ wydatko´w prywatnych, a inne — wydatko´w pan´stwa. a. Opisz pewne rodzaje wydatko´w prywatnych, kto´re stanowia˛ konsumpcje˛, i te, kto´re stanowia˛ inwestycje. b. Opisz pewne rodzaje wydatko´w pan´stwa, kto´re stanowia˛ konsumpcje˛, i te ich rodzaje, kto´re stanowia˛ inwestycje. 7. Co jest kosztem alternatywnym inwestowania w tworzenie kapitału rzeczowego? Czy uwaz˙asz za moz˙liwe, z˙e jakis´ kraj zainwestuje zbyt wiele w tworzenie kapitału rzeczowego? Co jest kosztem alternatywnym inwestowania w tworzenie kapitału ludzkiego? Czy uwaz˙asz za moz˙liwe, z˙e jakis´ kraj zainwestuje zbyt wiele w tworzenie kapitału ludzkiego? Wyjas´nij swoja˛ odpowiedz´. 8. Zało´z˙my, z˙e pewne przedsie˛biorstwo produkuja˛ce samochody, kto´rego włas´cicielami sa˛ wyła˛cznie obywatele Korei, otwiera nowa˛ fabryke˛ na po´łnocy Anglii. a. O jaki rodzaj inwestycji zagranicznych chodzi w takim przypadku? b. Jak te inwestycje wpłyna˛ na poziom PKB w Wielkiej Brytanii? Czy ich wpływ na poziom PNB w tym kraju okazałby sie˛ wie˛kszy, czy tez˙ mniejszy? 9. W latach osiemdziesia˛tych XX w. inwestorzy japon´scy dokonali znacznych inwestycji bezpos´rednich i inwestycji portfelowych w Stanach Zjednoczonych. Wielu Amerykano´w było wtedy z tego powodu niezadowolonych. a. Dlaczego lepszym rozwia˛zaniem dla Stano´w Zjednoczonych było dokonanie tych inwestycji niz˙ ich niedokonanie? b. Dlaczego lepszym rozwia˛zaniem dla gospodarki Stano´w Zjednoczonych byłoby dokonanie tych inwestycji przez samych Amerykano´w? 10. W 1992 r. w krajach południowej Azji na kaz˙de 100 młodych kobiet tylko 56 uczyło sie˛ w szkole s´redniej. Opisz kilka zalez˙nos´ci, dzie˛ki kto´rym wie˛ksze moz˙liwos´ci kształcenia sie˛ młodych kobiet mogłyby przys´pieszyc´ wzrost gospodarczy w tych krajach.
Produkcja i wzrost
103
11. Z analizy danych mie˛dzynarodowych wynika, z˙e istnieje pozytywna korelacja mie˛dzy stabilnos´cia˛ polityczna˛ a wzrostem gospodarczym. a. W jaki sposo´b stabilnos´c´ polityczna moz˙e spowodowac´ szybki wzrost gospodarczy? b. W jaki sposo´b szybki wzrost gospodarczy moz˙e sie˛ przyczynic´ do stabilnos´ci politycznej?
@
Chcąc znaleźć dodatkowe zasoby ułatwiające naukę, odwiedź serwis internetowy: http://www.cengage.co.uk/mankiw−taylor
ROZDZIAŁ 4
OSZCZĘDNOŚCI, INWESTYCJE I SYSTEM FINANSOWY
W
yobraz´ sobie, z˙e niedawno skon´czyłes´ studia (oczywis´cie na uczelni ekonomicznej) i zdecydowałes´ sie˛ załoz˙yc´ własne przedsie˛biorstwo, ˛ce zajmuja sie˛ sporza˛dzaniem prognoz gospodarczych. Zanim zarobisz jakiekolwiek pienia˛dze, jestes´ zmuszony ponies´c´ znaczne koszty na zorganizowanie firmy. Musisz kupic´ komputery, za pomoca˛ kto´rych be˛dziesz sporza˛dzał prognozy, a takz˙e meble do biura: biurka, krzesła i szafki na dokumenty. Kaz˙da z tych rzeczy jest dobrem kapitałowym, potrzebnym Twojej firmie do produkcji do´br i sprzedaz˙y usług. W jaki sposo´b zdobywasz pienia˛dze na zakup tych do´br kapitałowych? Byc´ moz˙e jestes´ w stanie je kupic´ dzie˛ki zgromadzonym wczes´niej oszcze˛dnos´ciom. Jednak, jak w przypadku wie˛kszos´ci pocza˛tkuja˛cych przedsie˛biorco´w, bardziej prawdopodobne jest, z˙e masz za mało pienie˛dzy na rozpocze˛cie działalnos´ci gospodarczej. W efekcie s´rodki, kto´rych potrzebujesz, musisz pozyskac´ z innych z´ro´deł. Istnieje wiele sposobo´w umoz˙liwiaja˛cych sfinansowanie takich inwestycji kapitałowych. Moz˙esz poz˙yczyc´ pienia˛dze np. z banku, od przyjaciela lub rodziny. Zobowia˛zujesz sie˛ wo´wczas nie tylko zwro´cic´ poz˙yczona˛ kwote˛, lecz takz˙e wypłacic´ odsetki wierzycielowi za korzystanie z jego pienie˛dzy. Moz˙esz takz˙e przekonac´ kogos´, aby udoste˛pnił Ci odpowiednie s´rodki finansowe w zamian za udział w Twoich przyszłych zyskach, niezalez˙nie od ich wysokos´ci. W obu przypadkach Twoje inwestycje w sprze˛t komputerowy i meble do biura sa˛ finansowane oszcze˛dnos´ciami kogos´ innego. System finansowy ( financial system) składa sie˛ z instytucji, System finansowy to zbio´r instytucji, kto´re pomagaja˛ uzgodnic´ oszcze˛dnos´ci jednej osoby z inwestykto´re pomagaja˛ cjami drugiej. Jak wiemy z poprzedniego rozdziału, oszcze˛dnos´ci uzgodnic´ oszcze˛dnos´ci jednej osoby i inwestycje stanowia˛ podstawe˛ długookresowego wzrostu gosz inwestycjami drugiej. podarczego: jez˙eli kraj oszcze˛dza duz˙a˛ cze˛s´c´ PKB, wie˛cej s´rodko´w jest przeznaczanych na inwestycje w kapitał rzeczowy, a wie˛kszy zaso´b kapitału powoduje wzrost produkcyjnos´ci pracy i poprawe˛ warunko´w z˙ycia. W po-
Oszcze˛dnos´ci, inwestycje i system finansowy
105
przednim rozdziale nie wyjas´nilis´my jednak, w jaki sposo´b w gospodarce zarza˛dza sie˛ oszcze˛dnos´ciami i inwestycjami. Zawsze znajdzie sie˛ ktos´, kto chce zaoszcze˛dzic´ troche˛ pienie˛dzy na przyszłos´c´, a takz˙e ktos´, kto chce zapoz˙yczyc´ sie˛ w celu sfinansowania inwestycji w nowe i rozwijaja˛ce sie˛ przedsie˛biorstwo. W jaki spoo´b dochodzi do spotkania sie˛ tych dwo´ch grup ludzi? Co sprawia, z˙e podaz˙ s´rodko´w finansowych, pochodza˛ca od oso´b chca˛cych oszcze˛dzac´, zro´wnuje sie˛ z popytem na s´rodki finansowe, pochodza˛cym od oso´b chca˛cych inwestowac´? W tym rozdziale analizujemy działanie systemu finansowego. Po pierwsze, omawiamy liczne instytucje tworza˛ce system finansowy. Po drugie, analizujemy zwia˛zek mie˛dzy systemem finansowym a podstawowymi zmiennymi makroekonomicznymi, zwłaszcza oszcze˛dnos´ciami i inwestycjami. Po trzecie, budujemy model popytu i podaz˙y funduszy poz˙yczkowych na rynkach finansowych. W modelu tym stopa procentowa jest cena˛, kto´ra dostosowuje sie˛ do sytuacji na rynku, zro´wnuja˛c popyt z podaz˙a˛. Pokazuje on, jak ro´z˙ne działania pan´stwa wpływaja˛ na stope˛ procentowa˛ i tym samym na alokacje˛ rzadkich zasobo´w w społeczen´stwie.
4.1 Instytucje finansowe w gospodarce Najogo´lniej, system finansowy umoz˙liwia transfer rzadkich zasobo´w w gospodarce od poz˙yczkodawco´w (oso´b, kto´re wydaja˛ mniej, niz˙ zarabiaja˛) do poz˙yczkobiorco´w (oso´b, kto´re wydaja˛ wie˛cej, niz˙ zarabiaja˛). Poz˙yczkodawcy czynia˛ to z ro´z˙nych przyczyn, np. chca˛ za kilka lat sfinansowac´ studia swoich dzieci lub zapewnic´ sobie godziwe warunki z˙ycia na emeryturze za kilka dziesie˛cioleci. Takz˙e poz˙yczkobiorcy kieruja˛ sie˛ ro´z˙nymi motywami, np. chca˛ kupic´ mieszkanie lub rozpocza˛c´ działalnos´c´ gospodarcza˛. Poz˙yczkodawcy dostarczaja˛ pienia˛dze do systemu finansowego z nadzieja˛ otrzymania ich w przyszłos´ci z powrotem wraz z odsetkami. Poz˙yczkobiorcy zgłaszaja˛ zapotrzebowanie na pienia˛dz s´wiadomi tego, z˙e w przyszłos´ci be˛da˛ je musieli zwro´cic´ wraz z oprocentowaniem. System finansowy składa sie˛ z ro´z˙nych instytucji, pomagaja˛cych skoordynowac´ zachowania poz˙yczkodawco´w i poz˙yczkobiorco´w. Zanim zajmiemy sie˛ analiza˛ sił ekonomicznych, kto´re rza˛dza˛ tym systemem, omo´wimy najwaz˙niejsze z tych instytucji. Instytucje finansowe moz˙na podzielic´ na dwie grupy: rynki finansowe i instytucje pos´rednictwa finansowego. Opiszemy teraz kaz˙da˛ z nich.
Rynki finansowe Rynkami finansowymi (financial markets) nazywamy instytucje, kto´re umoz˙liwiaja˛ bezpos´redni transfer pienie˛dzy od poz˙yczkodawco´w do poz˙yczkobiorco´w. W rozwinie˛tych gospodarkach najwaz˙niejszymi rynkami finansowymi sa˛ rynek obligacji i rynek akcji.
Rynki finansowe to instytucje finansowe, kto´re umoz˙liwiaja˛ bezpos´redni transfer pienie˛dzy od poz˙yczkodawco´w do poz˙yczkobiorco´w.
106
Gospodarka realna w długim okresie
Rynek obligacji. Kiedy koncern naftowy British Petroleum (BP) szuka s´rodko´w na sfinansowanie nowego, duz˙ego projektu inwestycyjnego w przemys´le naftowym, moz˙e poz˙yczyc´ pienia˛dze bezpos´rednio od społeczen´stwa. Umoz˙liwia to emisja obligacji. Obligacja (bond) jest dłuz˙nym papierem Obligacja to dłuz˙ny papier wartos ´ ciowym, kto´ry potwierdza zobowia˛zanie poz˙yczkobiorcy wartos´ciowy. wobec posiadacza obligacji. W je˛zyku angielskim obligacja jest nazywana papierem wartos´ciowym typu IOU („I Owe yoU”)1. Kaz˙da obligacja ma okres´lony termin spłaty poz˙yczki, czyli jej tzw. termin wykupu (date of maturity), oraz stope˛ oprocentowania, czyli wysokos´c´ odsetek, kto´re be˛da˛ wypłacane poz˙yczkodawcy co okres, az˙ do nadejs´cia terminu wykupu obligacji. Nabywca obligacji przekazuje swoje pienia˛dze koncernowi BP w zamian za obietnice˛ zwrotu poz˙yczonego kapitału (principal) wraz z odsetkami, a potem moz˙e trzymac´ ten papier wartos´ciowy az˙ do upływu terminu wykupu lub moz˙e go wczes´niej sprzedac´ komus´ innemu. W rozwinie˛tych gospodarkach w obrocie handlowym znajduja˛ sie˛ dosłownie miliony obligacji. Kiedy wielkie przedsie˛biorstwa, rza˛d centralny lub samorza˛dy lokalne chca˛ poz˙yczyc´ pienia˛dze, np. na budowe˛ nowej fabryki, zakup mys´liwca lub nowa˛ szkołe˛, cze˛sto emituja˛ obligacje. Jes´li zajrzysz do „Financial Timesa” lub na strony działu ekonomicznego dowolnej ogo´lnokrajowej gazety, znajdziesz tam zestawienie cen i oprocentowania najwaz˙niejszych obligacji. Co prawda, obligacje ro´z˙nia˛ sie˛ wieloma cechami, jednak ich dwie cechy sa˛ najwaz˙niejsze. Po pierwsze, chodzi o długos´c´ obligacji, czyli okres, na jaki została wyemitowana. Niekto´re obligacje sa˛ kro´tkoterminowe, np. kilkumiesie˛czne, inne zas´ długoterminowe, np. trzydziestoletnie. (Rza˛d brytyjski wyemitował nawet obligacje bez terminu wykupu — perpetuities. Odsetki od nich sa˛ wypłacane bezterminowo, natomiast kapitał nigdy nie zostaje spłacony.) Stopa oprocentowania obligacji zalez˙y m.in. od długos´ci obligacji. Obligacje długoterminowe sa˛ bardziej ryzykowne niz˙ obligacje kro´tkoterminowe, poniewaz˙ wymagaja˛ od posiadacza dłuz˙szego czasu oczekiwania na spłate˛ kapitału. Jes´li posiadacz obligacji długoterminowej chce dostac´ swoje pienia˛dze przed upływem terminu wykupu, musi sprzedac´ obligacje˛ komus´ innemu, byc´ moz˙e nawet po niz˙szej cenie. Ponoszone ryzyko wynagradza mu ta okolicznos´c´, z˙e obligacje długoterminowe sa˛ zazwyczaj (choc´ nie zawsze) wyz˙ej oprocentowane niz˙ obligacje kro´tkoterminowe. Po drugie, istotna˛ cecha˛ obligacji jest ryzyko kredytowe (credit risk), czyli prawdopodobien´stwo niespłacenia przez poz˙yczkobiorce˛ cze˛s´ci odsetek lub cze˛s´ci kapitału. Takie niespłacenie długu okres´la sie˛ terminem „niezapłacenie” (default). Poz˙yczkobiorcy moga˛, co sie˛ czasami zdarza, nie spłacic´ długu, ogłaszaja˛c bankructwo. Jez˙eli nabywcy obligacji sa˛dza˛, z˙e prawdopodobien´stwo niespłacenia długu jest wysokie, z˙a˛daja˛ wyz˙szej stopy procentowej, co jest dla nich rekompensata˛ za zwie˛kszone ryzyko. Poniewaz˙ w przypadku brytyjskiego rza˛du ryzyko kredytowe uznaje sie˛ za małe, obligacje pan´stwowe (skarbowe) 1
Zwrot „I owe you” oznacza w je˛zyku polskim „Jestem ci winien” ( przyp. tłum.).
Oszcze˛dnos´ci, inwestycje i system finansowy
107
w Wielkiej Brytanii sa˛ zwykle nisko oprocentowane. Z tych samych powodo´w sa˛ one nazywane obligacjami złotymi (gilt-edged bonds, gilts), poniewaz˙ — odnos´nie do ryzyka kredytowego — sa˛ „tak dobre jak złoto”. Odwrotnie, przedsie˛biorstwa o niepewnej sytuacji finansowej zdobywaja˛ pienia˛dze, emituja˛c obligacje s´mieciowe (junk bonds), kto´re sa˛ bardzo wysoko oprocentowane. Nabywcy obligacji moga˛ ocenic´ ryzyko kredytowe, korzystaja˛c z informacji ro´z˙nych prywatnych agencji (np. Standard & Poor’s), kto´re szacuja˛ ryzyko kredytowe dla ro´z˙nych rodzajo´w obligacji. Obligacje s´mieciowe sa˛ czasami nazywane eufemistycznie, lecz za to mniej obrazowo, obligacjami, kto´re nie skłaniaja˛ do inwestycji (below investment grade bonds). Rynek akcji. Innym sposobem zgromadzenia przez koncern BP s´rodko´w na sfinansowanie projektu naftowego, o kto´rym była mowa, jest sprzedaz˙ akcji. Akcja (stock, share, equity) jest tytułem własnos´ci przedsie˛biorAkcja to prawo ˛s´ciowej własnos´ci stwa, a zatem daje prawo do zysko´w firmy. Na przykład, jes´li BP do cze w przedsie˛biorstwie. sprzedało ła˛cznie 1 mln akcji, kaz˙da z nich jest tytułem własnos´ci 1/1 000 000 cze˛s´ci tej firmy. Pozyskiwanie pienie˛dzy za pomoca˛ sprzedaz˙y akcji jest nazywane finansowaniem kapitałowym (equity finance), a za pomoca˛ sprzedaz˙y obligacji — finansowaniem dłuz˙nym (debt finance). Chociaz˙ przedsie˛biorstwa stosuja˛ obie metody zdobywania s´rodko´w na nowe inwestycje, akcje i obligacje bardzo sie˛ ro´z˙nia˛. Posiadacz akcji BP jest wspo´łwłas´cicielem przedsie˛biorstwa, natomiast posiadacz obligacji BP — wierzycielem spo´łki. Kiedy BP osia˛ga wysokie zyski, ich cze˛s´c´ przypada akcjonariuszom, a włas´ciciele obligacji otrzymuja˛ tylko nalez˙ne im odsetki. Z kolei kiedy BP ma problemy finansowe, zobowia˛zania w stosunku do posiadaczy obligacji sa˛ realizowane przed jakimikolwiek wypłatami dla akcjonariuszy. W poro´wnaniu z obligacjami akcje sa˛ bardziej ryzykowne, jednak zapewniaja˛ włas´cicielowi wyz˙sza˛ potencjalna˛ stope˛ zwrotu. Jak zauwaz˙ylis´my przed chwila˛, akcje (stocks) sa˛ ro´wniez˙ nazywane udziałami (shares) lub kapitałem ba˛dz´ kapitałem własnym (equites). Jakby nie było to wystarczaja˛co myla˛ce, z powodo´w historycznych, zwłaszcza w Wielkiej Brytanii, obligacje pan´stwowe (government bonds) takz˙e czasami nazywa sie˛ akcjami (stocks). Chodzi tu po prostu o brytyjska˛ osobliwos´c´. Jes´li pewien inwestor posiada brytyjskie akcje pan´stwowe (government stocks), nie oznacza to oczywis´cie, z˙e jest on włas´cicielem kawałka pan´stwa (nie jest nawet jasne, co miałoby to oznaczac´). W takiej sytuacji jest on po prostu wierzycielem pan´stwa. Nazwa „obligacje pan´stwowe” weszła do obiegu w Anglii u schyłku XVII w. i jest powszechnie stosowana. Jednak aby unikna˛c´ pomyłki, termin ten jest cze˛sto uzupełniany i przyjmuje forme˛ akcje pan´stwowe (government stocks) lub złote akcje (gilt-edget stocks). Jednak ogo´lnie, mimo irytuja˛cej brytyjskiej skłonnos´ci do niejasnego posługiwania sie˛ je˛zykiem, termin akcje (stocks) odnosi sie˛ do własnos´ci przedsie˛biorstwa. Kiedy juz˙ przedsie˛biorstwo sprzeda swoje akcje w ofercie publicznej, staja˛
108
Gospodarka realna w długim okresie
sie˛ one przedmiotem handlu mie˛dzy akcjonariuszami na zorganizowanych giełdach papiero´w wartos´ciowych. Samo przedsie˛biorstwo nie osia˛ga z˙adnych zysko´w w wyniku tych transakcji giełdowych, w trakcie kto´rych zmienia sie˛ włas´ciciel akcji. W wie˛kszos´ci krajo´w s´wiata działaja˛ giełdy papiero´w wartos´ciowych, na kto´rych handluje sie˛ akcjami krajowych spo´łek. Ceny akcji na giełdach zalez˙a˛ od podaz˙y akcji i popytu na akcje danej spo´łki. Poniewaz˙ akcja jest tytułem własnos´ci przedsie˛biorstwa, popyt na akcje (i zarazem ich cena) odzwierciedla przewidywane przyszłe zyski tej firmy. Kiedy ludzie sa˛ optymistami co do przyszłos´ci przedsie˛biorstwa, popyt na jego akcje sie˛ zwie˛ksza, co powoduje wzrost ich cen. Odwrotnie, kiedy ludzie dochodza˛ do wniosku, z˙e spo´łka be˛dzie miała małe zyski, a moz˙e nawet straty, ceny jej akcji spadaja˛. Obserwacje˛ ogo´lnego poziomu cen akcji na giełdach papiero´w wartos´ciowych ułatwiaja˛ ro´z˙ne wskaz´niki giełdowe. Wskaz´nik giełdowy (indeks giełdowy — stock index) jest s´rednia˛ cen akcji pewnej grupy przedsie˛biorstw. Zapewne najbardziej znanym wskaz´nikiem giełdowym jest Dow Jones Industrial Average (DJIA), kto´ry jest obliczany dla nowojorskiej giełdy regularnie od 1896 r. Obecnie obejmuje on ceny akcji 30 najwie˛kszych przedsie˛biorstw w USA. Innym waz˙nym wskaz´nikiem giełdowym, uwzgle˛dniaja˛cym stosunkowo niewielka˛ liczbe˛ spo´łek, jest Financial Times Stock Exchange (FTSE) 100 Index, kto´ry jest obliczany na podstawie cen 100 najwie˛kszych (pod wzgle˛dem kapitalizacji) przedsie˛biorstw notowanych na giełdzie w Londynie. Natomiast FTSE All-Share Index uwzgle˛dnia wszystkie spo´łki z londyn´skiej giełdy. Wskaz´nikami giełdowymi we Frankfurcie sa˛ DAX 30 i DAX 100, kto´re obejmuja˛, odpowiednio, 30 i 100 spo´łek. Natomiast NIKKEI 225 lub — po prostu — NIKKEI Index uwzgle˛dnia 225 najwie˛kszych (pod wzgle˛dem kapitalizacji) przedsie˛biorstw notowanych na giełdzie w Tokio. Poniewaz˙ ceny akcji odzwierciedlaja˛ oczekiwana˛ rentownos´c´ spo´łek, wskaz´niki giełdowe sa˛ pilnie obserwowanymi zwiastunami przyszłej koniunktury gospodarczej.
Instytucje pośrednictwa finansowego Instytucje pos´rednictwa finansowego (financial intermediaries) ułatwiaja˛ transfer pienie˛dzy od poz˙yczkodawco´w do poz˙yczkobiorco´w. Termin pos´rednictwo (intermediary) dobrze charakteryzuje role˛ tych instytucji. Omo´wimy dwie najwaz˙niejsze instytucje pos´rednictwa finansowego: banki i fundusze inwestycyjne. Banki (banks). Potrzebuja˛c funduszy na rozszerzenie swojej działalnos´ci gospodarczej, włas´ciciel małego supermarketu podejmie zapewne inne działania niz˙ BP. W przeciwien´stwie do tego koncernu, drobnemu przedsie˛biorcy trudno byłoby zdobyc´ s´rodki za pomoca˛ emisji akcji lub obligacji. Wie˛kszos´c´ nabywco´w woli kupowac´ akcje i obligacje wielkich,
Instytucje pos´rednictwa finansowego sa˛ instytucjami finansowymi, kto´re umoz˙liwiaja˛ pos´redni transfer pienie˛dzy od poz˙yczkodawco´w do poz˙yczkobiorco´w.
Oszcze˛dnos´ci, inwestycje i system finansowy
109
znanych firm. Drobny przedsie˛biorca prawdopodobnie sfinansuje rozszerzenie swojej działalnos´ci gospodarczej za pomoca˛ kredytu bankowego. Banki sa˛ najbardziej znanymi instytucjami pos´rednictwa finansowego. Ich podstawowa˛ funkcja˛ jest przyjmowanie lokat od ludzi, kto´rzy chca˛ oszcze˛dzac´, i ich zamiana na kredyty dla poz˙yczkobiorco´w. Włas´cicielom wkłado´w banki płaca˛ odsetki od powierzonych oszcze˛dnos´ci, natomiast poz˙yczkobiorco´w obcia˛z˙aja˛ odsetkami naliczanymi według nieco wyz˙szej stopy procentowej. Ro´z˙nica mie˛dzy stopa˛ oprocentowania kredyto´w i stopa˛ oprocentowania lokat pozwala bankowi pokryc´ koszty działalnos´ci i osia˛gna˛c´ zysk dla włas´cicieli. Poza pos´rednictwem finansowym banki odgrywaja˛ ro´wniez˙ inna˛ waz˙na˛ role˛ w gospodarce, a mianowicie ułatwiaja˛ zakupy do´br i usług. Jest tak, poniewaz˙ umoz˙liwiaja˛ ludziom wystawienie czeku oraz uz˙ycie karty płatniczej w celu dokonania elektronicznego przelewu pienie˛dzy na rachunek osoby lub przedsie˛biorstwa, od kto´rych cos´ kupuja˛. Innymi słowy, banki pomagaja˛ tworzyc´ specjalne aktywa, kto´rymi ludzie posługuja˛ sie˛ jako s´rodkiem wymiany (medium of exchange), ułatwiaja˛cym uczestnictwo w transakcjach. (Od innych instytucji finansowych banki ro´z˙nia˛ sie˛ włas´nie tym, z˙e wytwarzaja˛ s´rodek wymiany. Podobnie jak wkłady bankowe, takz˙e akcje i obligacje sa˛ s´rodkiem przechowywania wartos´ci — store of value — maja˛tku zgromadzonego przez ludzi w przeszłos´ci dzie˛ki oszcze˛dnos´ciom, jednak doste˛p do tego maja˛tku nie jest tak łatwy, tani i szybki jak wystawienie czeku lub uz˙ycie karty płatniczej.) Na razie pomijamy te˛ druga˛ funkcje˛ banko´w. Wro´cimy do niej w dalszej cze˛s´ci podre˛cznika, omawiaja˛c system pienie˛z˙ny.
Ramka 4.1 Jak czytać informacje prasowe dotyczące rynku giełdowego? Wiele renomowanych dzienników publikuje tabele giełdowe, zawierające dane o obrotach akcjami kilku tysięcy przedsiębiorstw. Na przykład, „Financial Times” przedstawia dokładne dane dotyczące giełdy w Londynie. Zwykle te tabele zawierają następujące informacje. ● Cena. Najważniejszą informacją o akcji jest jej cena. Jest to zazwyczaj „cena zamknięcia”,
czyli cena ostatniej transakcji, jaka odbyła się poprzedniego dnia przed zamknięciem giełdy. Zwykle tabele zawierają także informację o zmianie ceny zamknięcia w porównaniu z ceną zamknięcia w dniu poprzedzającym dzień poprzedni. Ponadto, wiele gazet informuje o najwyższej i najniższej cenie w pewnym okresie. Na przykład, „Financial Times” podaje najwyższe i najniższe ceny zamknięcia z ostatnich 52 tygodni. ● Stopa dywidendy. Przedsiębiorstwa wypłacają część zysków swoim akcjonariuszom w postaci tzw. dywidendy. (Zyski niewypłacone są nazywane zyskami zatrzymanymi — retained earnings — i są wykorzystywane przez przedsiębiorstwo jako źródło finansowania dodatkowych inwestycji.) Po podzieleniu dywidendy przez cenę akcji uzyskujemy stopę dywidendy (yield, dividend yield). ● Wskaźnik cena/zysk. Zysk przedsiębiorstwa jest równy utargowi ze sprzedaży towarów minus koszty księgowe produkcji. Zysk przypadający na 1 akcję to zysk spółki podzielony
110
Gospodarka realna w długim okresie
przez liczbę wyemitowanych akcji. Przedsiębiorstwa przeznaczają część zysku na dywidendę dla akcjonariuszy, a resztę wykorzystują na finansowanie inwestycji. Wskaźnik cena/zysk lub — inaczej — wskaźnik P/E (price/earnings ratio, P/E) jest równy cenie akcji podzielonej przez ubiegłoroczny zysk przypadający na 1 akcję. Dane historyczne pokazują, że zwykle wskaźnik cena/zysk wynosi około 15. Wyższa wartość wskaźnika oznacza, że cena akcji jest wysoka w stosunku do zysków firmy. Może to wskazywać, że w przyszłości ludzie spodziewają się wzrostu zysków lub że akcje są przewartościowane. Odwrotnie, mniejsza od 15 wartość wskaźnika P/E oznacza, że cena akcji jest niska w stosunku do zysków firmy, co może wskazywać, że w przyszłości ludzie spodziewają się spadku zysków lub że akcje są niedowartościowane. Zauważ, że wysoka wartość wskaźnika P/E nie gwarantuje, że zyskasz, kupując te akcje: oczekiwane wysokie zyski przedsiębiorstwa są już uwzględnione w wysokich cenach akcji (właśnie dlatego wskaźnik cena/zysk jest wysoki). ● Obrót. W tabeli giełdowej zazwyczaj znajdziesz też dane o liczbie akcji sprzedanych podczas ostatniego dnia sesji giełdowej (w zaokrągleniu do tysiąca sztuk). Jest to dzienny obrót lub po prostu obrót (daily volume, volume). W tabeli poniżej przedstawiono wybrane informacje o trzech przedsiębiorstwach notowanych na giełdzie w Londynie (Body Shop, Cadbury Schweppes, które występuje pod skróconą nazwą Cadbury, i Tesco), opublikowane w „Financial Times” w czwartek, 4 sierpnia 2005 r. Na przykład, poprzedniego dnia sesji giełdowej, tj. w środę, 3 sierpnia, cena zamknięcia akcji spółki Body Shop wyniosła 233 pensy, czyli o 1,5% mniej w porównaniu z ceną zamknięcia z wtorku, 2 sierpnia. W ciągu ostatnich 52 tygodni najwyższa cena zamknięcia była równa 240 pensów, a najniższa — 148,5 pensów. Stopa dywidendy, czyli iloraz dywidendy i ceny zamknięcia, wyniosła 2,4%. Wskaźnik cena/zysk dla akcji spółki Body Shop był równy 15,1, co oznacza, że ludzie nie oczekiwali zmiany poziomu zysków przedsiębiorstwa. Zupełnie inaczej było w przypadku spółki Cadbury, której wskaźnik cena/zysk wynosił 21,7, co wskazywało, że ludzie spodziewali się wzrostu jej zysków. Obrót akcjami spółki Body Shop był równy 170 000 akcji, czyli stosunkowo niewiele np. w porównaniu z wielkością obrotów akcjami spółki Cadbury (niecałe 41 mln akcji). Cena akcji z 52 tygodni Spółka
Cena akcji
Zmiana ceny
Body Shop
233
−11/2 1
Tesco
335 /2
Cadbury
542
− /4 1
+41/2
Stopa dywidendy
Wskaźnik cena/zysk
1481/2
2,4
15,1
170
335 /4
2541/4
2,3
18,7
40 742
567
421
2,4
21,7
8 648
cena maksymalna
cena minimalna
240 3
Obrót (w tys.)
Ź r ó d ł o: „Financial Times”, 4 sierpnia 2005 r. (czwartek).
Dlaczego wszystkie te informacje są codziennie publikowane w gazetach? Wiele osób inwestujących swoje oszczędności dokładnie przygląda się tym danym, podejmując decyzje, które akcje kupić, a które sprzedać. Natomiast inni akcjonariusze postępują zgodnie z zasadą „kup i trzymaj”: kupują akcje dobrze zarządzanych przedsiębiorstw i długo je trzymają, nie reagując na dzienne wahania ich cen, o których informują gazety. Jednak niezależnie od wybranej strategii, inwestorzy chcą wiedzieć, czy ceny ich akcji rosną, co czyni ich bogatszymi, czy spadają, co czyni ich biedniejszymi.
Oszcze˛dnos´ci, inwestycje i system finansowy
111
Fundusze inwestycyjne. Instytucjami pos´rednictwa finansowego o coraz wie˛kszym znaczeniu sa˛ fundusze inwestycyjne. Fundusz inwestycyjny Fundusz inwestycyjny to instytucja, (investment fund) sprzedaje swoje jednostki uczestnictwa, a przykto´ra sprzedaje swoje chody ze sprzedaz˙y wykorzystuje w celu zakupu portfela (port- jednostki uczestnictwa, a przychody folio) wybranych akcji i/lub obligacji. Udziałowiec funduszu inze sprzedaz˙y westycyjnego akceptuje ryzyko i stope˛ zwrotu tego portfela akprzeznacza na zakup portfela akcji tywo´w. Osia˛ga on korzys´ci, kiedy wartos´c´ portfela ros´nie, lub i obligacji. ponosi straty, kiedy jego wartos´c´ maleje. Podstawowa˛ zaleta˛ funduszy inwestycyjnych jest to, z˙e umoz˙liwiaja˛ one ludziom, kto´rzy dysponuja˛ stosunkowo niewielka˛ kwota˛ pienie˛dzy, zro´z˙nicowanie (dywersyfikacje˛) portfela aktywo´w. Dobra˛ wskazo´wka˛ dla nabywco´w akcji i obligacji jest powiedzenie: „Nie wkładaj wszystkich jajek do jednego koszyka”. Poniewaz˙ wartos´c´ pojedynczej akcji lub obligacji jest s´cis´le zwia˛zana z wynikami jednego przedsie˛biorstwa, trzymanie jednego rodzaju akcji lub obligacji jest bardzo ryzykowne. Natomiast osoby ze zro´z˙nicowanym portfelem akcji i obligacji ponosza˛ mniejsze ryzyko, poniewaz˙ posiadaja˛ tylko niewielkie udziały w pojedynczych przedsie˛biorstwach. Fundusze inwestycyjne ułatwiaja˛ zro´z˙nicowanie portfela. Juz˙ za kilkaset euro moz˙esz kupic´ jednostki uczestnictwa w funduszu inwestycyjnym i w ten sposo´b stac´ sie˛ pos´rednio wspo´łwłas´cicielem lub wierzycielem kilkuset wielkich przedsie˛biorstw. Za swoje usługi fundusz inwestycyjny pobiera od udziałowca opłate˛; rocznie jest to zwykle od 0,5% do 2,0% wartos´ci danego portfela aktywo´w. Bardzo podobne do funduszy inwestycyjnych sa˛ fundusze powiernicze (unit trusts). Ro´z˙nica polega na tym, z˙e lokuja˛c pienia˛dze w funduszu powierniczym, sprawiamy, iz˙ emituje on nowe jednostki uczestnictwa, natomiast przyste˛puja˛c do funduszu inwestycyjnego kupujemy juz˙ istnieja˛ce jednostki uczestnictwa. Z tego powodu fundusze powiernicze nazywane sa˛ czasami funduszami otwartymi. Inna zaleta funduszy inwestycyjnych jest taka, z˙e zapewniaja˛ one zwykłym ludziom doste˛p do wiedzy posiadanej przez wysokiej klasy specjalisto´w od zarza˛dzania pienie˛dzmi. Menedz˙erowie ci nieustannie analizuja˛ obecna˛ i przyszła˛ sytuacje˛ przedsie˛biorstw, kto´rych akcje sa˛ kupowane przez fundusz inwestycyjny. W efekcie decyduja˛ sie˛ na zakup akcji tych firm, kto´rych perspektywy sa˛ dobre, a sprzedaja˛ akcje tych spo´łek, kto´rych przyszłos´c´ nie wygla˛da optymistycznie. Twierdzi sie˛, z˙e dzie˛ki tego rodzaju profesjonalnemu zarza˛dzaniu ros´nie stopa zysku osia˛gana przez osoby inwestuja˛ce swoje oszcze˛dnos´ci w akcje funduszu inwestycyjnego. Ekonomis´ci, kto´rzy zajmuja˛ sie˛ finansami, cze˛sto sa˛ sceptyczni w stosunku do powyz˙szego pogla˛du. Poniewaz˙ tysia˛ce menedz˙ero´w ds. zarza˛dzania pienie˛dzmi z wielka˛ dokładnos´cia˛ analizuje perspektywy kaz˙dego przedsie˛biorstwa, cena akcji zazwyczaj dobrze odzwierciedla prawdziwa˛ wartos´c´ spo´łki. W efekcie trudno jest pokonac´ rynek, kupuja˛c dobre akcje i sprzedaja˛c złe akcje. W rzeczywistos´ci fundusze inwestycyjne, kto´re kupuja˛ wszystkie lub znaczna˛ wie˛kszos´c´ akcji spo´łek, wchodza˛cych w skład pewnego indeksu giełdowego
112
Gospodarka realna w długim okresie
( fundusze indeksowe — index funds, tracker funds), przecie˛tnie osia˛gaja˛ nieco lepsze wyniki od funduszy aktywnie zarza˛dzaja˛cych portfelem, kto´re korzystaja˛ z zalecen´ specjalisto´w od zarza˛dzania pienie˛dzmi. Te pierwsze maja˛ dobre wyniki dzie˛ki niz˙szym kosztom, poniewaz˙ rzadko kupuja˛ i sprzedaja˛ akcje, a takz˙e nie musza˛ płacic´ wynagrodzen´ profesjonalnej kadrze menedz˙ero´w.
Wnioski W rozwinie˛tej gospodarce działa wiele ro´z˙nych instytucji finansowych. Opro´cz rynku obligacji, rynku akcji, banko´w i funduszy inwestycyjnych istnieja˛ takz˙e fundusze emerytalne, towarzystwa ubezpieczeniowe, a nawet — zwłaszcza w Wielkiej Brytanii i USA — lombardy. (Lombardem nazywamy miejsce, w kto´rym osoby niemaja˛ce zdolnos´ci kredytowej moga˛ poz˙yczyc´ pienia˛dze pod zastaw wartos´ciowego przedmiotu, np. zegarka lub biz˙uterii. Zastaw słuz˙y jako zabezpieczenie na wypadek niespłacenia poz˙yczki.) Oczywis´cie, poszczego´lne instytucje finansowe ro´z˙nia˛ sie˛ mie˛dzy soba˛ pod wieloma wzgle˛dami. Jednak kiedy analizujemy role˛ systemu finansowego w gospodarce, waz˙niejsze sa˛ podobien´stwa tych instytucji niz˙ ich ro´z˙nice. Wszystkie te instytucje finansowe spełniaja˛ te˛ sama˛ funkcje˛: umoz˙liwiaja˛ i ułatwiaja˛ transfer zasobo´w od poz˙yczkodawco´w do poz˙yczkobiorco´w. Szybki sprawdzian Co to jest akcja? Co to jest obligacja? Jakie są ich podobieństwa i różnice?
4.2 Oszczędności i inwestycje w systemie rachunkowości społecznej To, co sie˛ dzieje w systemie finansowym, ma decyduja˛ce znaczenie dla zrozumienia działania całej gospodarki. Jak sie˛ przed chwila˛ przekonalis´my, instytucje tworza˛ce system finansowy (np. rynek obligacji, rynek akcji, banki i fundusze inwestycyjne) umoz˙liwiaja˛ skoordynowanie oszcze˛dnos´ci i inwestycji w gospodarce. Z poprzedniego rozdziału wiemy z kolei, z˙e oszcze˛dnos´ci i inwestycje sa˛ waz˙nymi czynnikami, od kto´rych zalez˙y długookresowy wzrost gospodarczy i warunki z˙ycia. Makroekonomis´ci musza˛ zatem zrozumiec´, jak działaja˛ rynki finansowe i jak wpływaja˛ na nie ro´z˙ne zdarzenia, w tym działania pan´stwa. Analize˛ rynko´w finansowych rozpoczynamy od omo´wienia podstawowych zmiennych makroekonomicznych, kto´re stanowia˛ miare˛ intensywnos´ci proce-
Oszcze˛dnos´ci, inwestycje i system finansowy
113
so´w zachodza˛cych na tych rynkach. W tym miejscu interesuje nas rachunkowos´c´, a nie zachowanie tych zmiennych. Rachunkowos´c´ (accounting) dotyczy sposobu definiowania ro´z˙nych liczb i ich interpretowania. O ile ksie˛gowy moz˙e nam pomo´c obliczyc´ dochody i wydatki, o tyle pracownik urze˛du statystycznego, zajmuja˛cy sie˛ rachunkami narodowymi, oblicza dochody i wydatki dla całej gospodarki. System rachunkowos´ci społecznej obejmuje statystyke˛ produktu krajowego brutto oraz wiele powia˛zanych z nia˛ rachunko´w. W systemie rachunkowos´ci społecznej jest stosowanych kilka waz˙nych toz˙samos´ci. Przypomnijmy, z˙e toz˙samos´cia˛ (identity) nazywamy ro´wnanie, kto´re musi byc´ prawdziwe za sprawa˛ sposobu zdefiniowania w nim zmiennych. Toz˙samos´ci sa˛ przydatne, poniewaz˙ wyjas´niaja˛ wzajemne relacje zmiennych, dlatego omo´wimy te z nich, kto´re pomagaja˛ zrozumiec´ makroekonomiczna˛ role˛ rynko´w finansowych.
Kilka ważnych tożsamości Jak wiemy, PKB jest ro´wny dochodowi całkowitemu w gospodarce, a takz˙e wydatkom całkowitym na dobra i usługi produkowane w tej gospodarce. Produkt krajowy brutto (oznaczony symbolem Y) składa sie˛ z czterech rodzajo´w wydatko´w: konsumpcji C, inwestycji I, wydatko´w pan´stwa G i eksportu netto NX, co zapisujemy w naste˛puja˛cej formie: Y = C + I + G + NX. Powyz˙sze ro´wnanie jest toz˙samos´cia˛, poniewaz˙ kaz˙de wydane euro, kto´re pojawia sie˛ po lewej stronie ro´wnania, musi takz˙e wysta˛pic´ po prawej stronie ro´wnania jako jeden z czterech rodzajo´w wydatko´w. Ro´wnanie to zawsze musi byc´ prawdziwe za sprawa˛ sposobu zdefiniowania i sposobu mierzenia zmiennych. W celu podkres´lenia, iz˙ ta zalez˙nos´c´ ma charakter toz˙samos´ci, uz˙ywamy niekiedy znaku „Y” zamiast zwykłego znaku ro´wnos´ci „=”: Y Y C + I + G + NX. Jednak, ogo´lnie biora˛c, moz˙na sie˛ posługiwac´ zwykłym znakiem ro´wnos´ci. W tym rozdziale zakładamy w celu uproszczenia, z˙e analizowana gospodarka jest zamknie˛ta. Gospodarka zamknie˛ta (closed economy) to taka gospodarka, kto´ra nie utrzymuje kontakto´w z innymi gospodarkami. Nie uczestniczy ona zwłaszcza w mie˛dzynarodowej wymianie handlowej dobrami i usługami, a takz˙e nie bierze udziału w mie˛dzynarodowych przepływach kapitału. Rzeczywiste gospodarki sa˛ oczywis´cie gospodarkami otwartymi (open economies), co oznacza, z˙e sa˛ powia˛zane z innymi gospodarkami s´wiata. Niemniej załoz˙enie, z˙e gospodarka jest zamknie˛ta, stanowi wygodne uproszczenie, dzie˛ki kto´remu moz˙emy poczynic´ wiele ustalen´, kto´re odnosza˛ sie˛ do wszystkich gospodarek. Co wie˛cej, załoz˙enie to w pełni dotyczy gospodarki s´wiatowej.
114
Gospodarka realna w długim okresie
Poniewaz˙ gospodarka zamknie˛ta nie uczestniczy w mie˛dzynarodowej wymianie handlowej, import i eksport sa˛ ro´wne zeru, a zatem eksport netto NX jest takz˙e ro´wny zeru. Skoro tak, to moz˙emy zapisac´: Y = C + I + G. Zgodnie z powyz˙szym ro´wnaniem PKB jest suma˛ wydatko´w konsumpcyjnych, wydatko´w inwestycyjnych i wydatko´w pan´stwa na zakup do´br i usług. W gospodarce zamknie˛tej kaz˙da jednostka produkcji sprzedanej jest konsumowana, inwestowana lub kupowana przez pan´stwo. Chca˛c przekonac´ sie˛, co z powyz˙szego ro´wnania moz˙na wywnioskowac´ o rynkach finansowych, odejmijmy C i G od jego obu stron. Otrzymamy wtedy: Y − C − G = I. Strona lewa (Y − C − G) ro´wnania jest ro´wna dochodowi całkowitemu w tej gospodarce minus wydatki na konsumpcje˛ i wydatki pan´stwa na zakup do´br i usług. Wielkos´c´ te˛ nazywamy oszcze˛dnos´ciami krajowymi Oszcze˛dnos´ci krajowe (oszcze˛dnos´ci) stanowia˛ (national saving) lub po prostu oszcze˛dnos´ciami i oznaczamy całkowity docho´d symbolem S. Podstawiaja˛c S w miejsce Y − C − G, otrzymujemy: w gospodarce, kto´ry pozostaje po opłaceniu konsumpcji i wydatko´w pan´stwa na zakup do´br i usług.
S = I.
Zgodnie z tym ro´wnaniem oszcze˛dnos´ci sa˛ ro´wne inwestycjom. W celu lepszego zrozumienia, czym sa˛ oszcze˛dnos´ci krajowe, przekształc´my nieco ich definicje˛. Niech T oznacza kwote˛, jaka˛ pan´stwo pobiera od gospodarstw domowych w postaci podatko´w, pomniejszona˛ o płatnos´ci transferowe pan´stwa dla gospodarstw domowych (np. wydatki na ubezpieczenia społeczne). Ro´wnanie oszcze˛dnos´ci krajowych moz˙emy wo´wczas zapisac´ na dwa sposoby: S=Y−C−G lub: S = (Y − T − C) + (T − G). Oba ro´wnania sa˛ takie same, poniewaz˙ zmienna T, wyste˛puja˛ca dwukrotnie w drugim ro´wnaniu, redukuje sie˛. Niemniej kaz˙de z tych ro´wnan´ opisuje oszcze˛dnos´ci krajowe w inny sposo´b. Drugie ro´wnanie pokazuje zwłaszcza, z˙e oszcze˛dnos´ci krajowe składaja˛ sie˛ z dwo´ch cze˛s´ci: oszcze˛dnos´ci prywatnych (Y − T − C) i oszcze˛dnos´ci publicznych (T − G). Rozwaz˙my kaz˙da˛ z tych obu cze˛s´ci oszcze˛dnos´ci krajowych. Oszcze˛dnos´ci prywatne stanowia˛ docho´d, Oszcze ˛dnos´ci prywatne (private saving) to docho´d, jaki pozostał jaki pozostał gospodarstwom domowym po opłaceniu podatko´w i konsumpcji. gospodarstwom domowym po opłaceniu Poniewaz˙ gospodarstwa domowe otrzymuja˛ docho´d Y, płaca˛ popodatko´w i konsumpcji. datki T i wydaja˛ C na konsumpcje˛, oszcze˛dnos´ci prywatne wy-
Oszcze˛dnos´ci, inwestycje i system finansowy
115
nosza˛ Y − T − C. Oszcze˛dnos´ci publiczne (public saving) to do- Oszcze˛dnos´ci publiczne stanowia˛ przychody chody podatkowe, jakie pozostały pan´stwu po opłaceniu wydatpodatkowe, jakie ko´w. Pan´stwo otrzymuje T w postaci podatko´w i wydaje G na pozostały pan´stwu po opłaceniu dobra i usługi. Jez˙eli T jest wie˛ksze niz˙ G, pan´stwo ma nadwyz˙ke˛ swoich wydatko´w. budz˙etowa˛ (budget surplus), poniewaz˙ otrzymuje wie˛cej pienie˛- Nadwyz˙ka budz˙etowa pojawia sie˛ wtedy, dzy, niz˙ wydaje. Nadwyz˙ka ro´wna T − G stanowi oszcze˛dnos´ci kiedy przychody publiczne. Jez˙eli pan´stwo wydaje wie˛cej, niz˙ otrzymuje w postaci podatkowe sa˛ wie˛ksze podatko´w, G jest wie˛ksze niz˙ T. W takim przypadku pan´stwo od wydatko´w pan´stwa. Deficyt budz˙etowy odnotowuje deficyt budz˙etowy (budget deficit), a oszcze˛dpojawia sie˛ wtedy, nos´ci publiczne T − G sa˛ ujemne. kiedy przychody sa˛ mniejsze Zastano´wmy sie˛ teraz, co wspo´lnego maja˛ te toz˙samos´ci podatkowe od wydatko´w pan´stwa. z rynkami finansowymi. Ro´wnanie S = I ujawnia waz˙ny fakt: w gospodarce jako całos´ci oszcze˛dnos´ci musza˛ byc´ ro´wne inwestycjom. W tym momencie pojawiaja˛ sie˛ jednak dwa waz˙ne pytania. Po pierwsze, jaki mechanizm kryje sie˛ za ta˛ ro´wnos´cia˛? Po drugie, co koordynuje zachowania oso´b decyduja˛cych o tym, ile oszcze˛dzac´, z zachowaniami oso´b decyduja˛cych o tym, ile inwestowac´? Odpowiedz´ na oba pytania brzmi: system finansowy. Rynek obligacji, rynek akcji, banki, fundusze inwestycyjne oraz inne rynki finansowe i instytucje pos´rednictwa finansowego znajduja˛ sie˛ pomie˛dzy obiema stronami ro´wnania S = I. Instytucje te gromadza˛ oszcze˛dnos´ci krajowe, a naste˛pnie przekształcaja˛ je w inwestycje krajowe.
Czym dokładnie są oszczędności i inwestycje? Bywa, z˙e nazwy oszcze˛dnos´ci i inwestycje okazuja˛ sie˛ myla˛ce. Wie˛kszos´c´ ludzi posługuje sie˛ nimi z duz˙a˛ swoboda˛, a czasami nawet zamiennie. Natomiast ekonomis´ci, kto´rzy zajmuja˛ sie˛ systemem rachunkowos´ci społecznej, stosuja˛ te terminy ostroz˙nie i precyzyjnie. Rozwaz˙my naste˛puja˛cy przykład. Zało´z˙my, z˙e Rutvij zarabia wie˛cej, niz˙ wydaje, a zaoszcze˛dzony docho´d lokuje w banku lub przeznacza na zakup obligacji ba˛dz´ akcji. Poniewaz˙ jego docho´d jest wie˛kszy niz˙ jego konsumpcja, me˛z˙czyzna przyczynia sie˛ do wzrostu oszcze˛dnos´ci krajowych. Byc´ moz˙e mys´li on, z˙e „inwestuje” swoje pienia˛dze, jednak makroekonomista nazwałby jego poste˛powanie raczej oszcze˛dzaniem, a nie inwestowaniem. W je˛zyku makroekonomii inwestycje oznaczaja˛ zakup nowego kapitału rzeczowego, np. urza˛dzen´ technicznych lub budynko´w. Kiedy Gilbert poz˙ycza pienia˛dze z banku na budowe˛ nowego domu, przyczynia sie˛ do wzrostu inwestycji krajowych. Podobnie, kiedy przedsie˛biorstwo Sullivan Corporation emituje nowe akcje, a pienie˛dzmi zgromadzonymi dzie˛ki ich sprzedaz˙y finansuje budowe˛ fabryki kołatek do drzwi, takz˙e przyczynia sie˛ do wzrostu inwestycji krajowych.
116
Gospodarka realna w długim okresie
Zgodnie z toz˙samos´cia˛ S = I na poziomie całej gospodarki oszcze˛dnos´ci sa˛ ro´wne inwestycjom. Ro´wnos´c´ ta nie musi jednak zachodzic´ w przypadku kaz˙dego gospodarstwa domowego i przedsie˛biorstwa. Oszcze˛dnos´ci Rutvija sa˛ wie˛ksze niz˙ jego inwestycje, a nadwyz˙ke˛ posiadanych pienie˛dzy lokuje on w banku. Natomiast oszcze˛dnos´ci Gilberta sa˛ mniejsze od jego inwestycji, co sprawia, z˙e w banku poz˙ycza on niezbe˛dna˛ kwote˛. W przypadku pojedynczego gospodarstwa domowego lub przedsie˛biorstwa inwestycje i oszcze˛dnos´ci nie musza˛ sie˛ ro´wnac´ włas´nie dzie˛ki bankom i innym instytucjom finansowym, kto´re umoz˙liwiaja˛ finansowanie inwestycji jednej osoby oszcze˛dnos´ciami innej osoby. Szybki sprawdzian Zdefiniuj: oszczędności prywatne, oszczędności publiczne, oszczędności krajowe, inwestycje krajowe. Opisz związki tych zmiennych.
4.3 Rynek funduszy pożyczkowych Zbadawszy kilka najwaz˙niejszych instytucji finansowych w gospodarce oraz ich makroekonomiczne funkcje, jestes´my przygotowani do stworzenia modelu rynko´w finansowych. Celem jest wyjas´nienie, w jaki sposo´b rynki te koordynuja˛ oszcze˛dnos´ci i inwestycje w gospodarce. Nasz model stanowi takz˙e narze˛dzie analizy wpływu ro´z˙nych działan´ pan´stwa na wielkos´c´ oszcze˛dnos´ci i inwestycji. W celu uproszczenia zakładamy, z˙e w gospodarce istnieje tylko jeden rynek finansowy, nazywany rynkiem funduszy poz˙yczkowych (market Na rynku funduszy poz˙yczkowych osoby for loanable funds). Na rynku tym sa˛ obecni wszyscy poz˙yczoszcze˛dzaja˛ce oferuja˛ kodawcy, kto´rzy chca˛ powierzyc´ komus´ swoje oszcze˛dnos´ci, a takswoje fundusze, na kto´re zgłaszaja˛ z˙e wszyscy poz˙yczkobiorcy, kto´rzy poszukuja˛ kredytu. Termin zapotrzebowanie osoby fundusze poz˙yczkowe (loanable funds) oznacza te˛ cze˛s´c´ dochodu, poszukuja˛ce kredytu inwestycyjnego. kto´ra jest przez ludzi oszcze˛dzana i przeznaczana na kredyty, a nie konsumowana. Na rynku funduszy poz˙yczkowych istnieje jedna stopa procentowa, kto´ra okres´la jednoczes´nie zysk z oszcze˛dnos´ci oraz koszt zacia˛gnie˛cia kredytu. Oczywis´cie, załoz˙enie o istnieniu tylko jednego rynku finansowego nie jest prawdziwe. Jak wiemy, w gospodarce funkcjonuje wiele ro´z˙nych instytucji finansowych. Niemniej, jak pokazywalis´my w rozdziale 2 Mikroekonomii, sztuka budowania modelu ekonomicznego polega na uproszczeniu rzeczy-
Oszcze˛dnos´ci, inwestycje i system finansowy
117
wistos´ci tak, aby moz˙na było ja˛ wyjas´nic´. Ze wzgle˛du na nasze potrzeby moz˙emy pomina˛c´ fakt istnienia wielu instytucji finansowych i załoz˙yc´, z˙e w gospodarce jest tylko jeden rynek finansowy.
Popyt i podaż funduszy pożyczkowych Rynkiem funduszy poz˙yczkowych, podobnie jak innymi rynkami w gospodarce, rza˛dza˛ siły popytu i podaz˙y. Chca˛c zatem zrozumiec´ działanie tego rynku, przyjrzymy sie˛ najpierw z´ro´dłom podaz˙y i popytu. Podaz˙ funduszy poz˙yczkowych pochodzi od ludzi, kto´rzy cze˛s´c´ swojego dochodu chca˛ zaoszcze˛dzic´ i poz˙yczyc´ innym ludziom. Kredytu moz˙na udzielic´ bezpos´rednio (np. kupno obligacji od przedsie˛biorstwa) lub pos´rednio (np. lokata bankowa, kto´ra˛ bank wykorzystuje do sfinansowania kredyto´w). W obu przypadkach z´ro´dłem podaz˙y funduszy poz˙yczkowych sa˛ oszcze˛dnos´ci. Popyt na fundusze poz˙yczkowe pochodzi od gospodarstw domowych i przedsie˛biorstw, kto´re chca˛ zacia˛gna˛c´ kredyt, aby dokonac´ inwestycji. Zgłaszaja˛ go np. osoby chca˛ce skorzystac´ z kredyto´w hipotecznych przy zakupie mieszkan´, jak ro´wniez˙ przedsie˛biorstwa, kto´re kredytem finansuja˛ zakup nowych urza˛dzen´ produkcyjnych lub budowe˛ fabryki. W obu przypadkach z´ro´dłem popytu na fundusze poz˙yczkowe sa˛ inwestycje. Cena˛ kredytu jest stopa procentowa. Decyduje ona o koszcie kredytu dla poz˙yczkobiorco´w oraz wysokos´ci wynagrodzenia dla poz˙yczkodawco´w. Zapotrzebowanie na fundusze poz˙yczkowe maleje, kiedy stopa procentowa ros´nie, poniewaz˙ koszty kredytu zwie˛kszaja˛ sie˛ wraz ze wzrostem stopy procentowej. Analogicznie, ilos´c´ oferowana funduszy poz˙yczkowych ros´nie wraz ze wzrostem stopy procentowej, poniewaz˙ przy wyz˙szej stopie procentowej oszcze˛dzanie staje sie˛ bardziej atrakcyjne. Innymi słowy, krzywa popytu na fundusze poz˙yczkowe ma nachylenie ujemne, a krzywa podaz˙y funduszy poz˙yczkowych — nachylenie dodatnie. Na rysunku 4.1 przedstawiono stope˛ procentowa˛, przy kto´rej popyt na fundusze poz˙yczkowe zro´wnuje sie˛ z ich podaz˙a˛. W stanie ro´wnowagi stopa procentowa wynosi 5%, natomiast popyt na fundusze poz˙yczkowe i podaz˙ funduszy poz˙yczkowych wynosza˛ po 500 mld euro. Przyczyny, kto´re sprawiaja˛, z˙e stopa procentowa osia˛ga poziom ro´wnowagi, sa˛ takie same jak na innych rynkach. Jez˙eli stopa procentowa byłaby niz˙sza niz˙ w stanie ro´wnowagi, ilos´c´ oferowana funduszy poz˙yczkowych byłaby mniejsza od zapotrzebowania na te fundusze. W efekcie na rynku powstałby niedobo´r funduszy poz˙yczkowych, co zache˛ciłoby poz˙yczkodawco´w do podniesienia oprocentowania. Wzrost stopy procentowej zache˛ciłby do oszcze˛dzania, zwie˛kszaja˛c podaz˙ funduszy, i jednoczes´nie znieche˛ciłby do zacia˛gania
118
Gospodarka realna w długim okresie
RYSUNEK 4.1
Rynek funduszy pożyczkowych Stopa procentowa w gospodarce zmienia sie˛, zro´wnuja˛c popyt na fundusze poz˙yczkowe z ich ´ ro´dłem podaz˙y funduszy poz˙yczkowych sa˛ oszcze˛dnos´ci krajowe, zaro´wno prywatne, jak podaz˙a˛. Z i publiczne. Popyt na fundusze poz˙yczkowe pochodzi od gospodarstw domowych i przedsie˛biorstw, kto´re chca˛ zacia˛gac´ kredyty w celach inwestycyjnych. Na rysunku stopa procentowa w stanie ro´wnowagi wynosi 5%, a popyt na fundusze poz˙yczkowe i podaz˙ funduszy poz˙yczkowych wynosza˛ po 500 mld euro.
kredyto´w, obniz˙aja˛c popyt na fundusze. Odwrotnie, jez˙eli stopa procentowa byłaby wyz˙sza niz˙ w stanie ro´wnowagi, ilos´c´ oferowana funduszy poz˙yczkowych byłaby wie˛ksza od zapotrzebowania na te fundusze. W sytuacji niedoboru poz˙yczkobiorco´w konkurencja ws´ro´d poz˙yczkodawco´w doprowadziłaby do obniz˙enia stopy procentowej. W ten sposo´b stopa procentowa osia˛ga poziom ro´wnowagi, przy kto´rym naste˛puje dokładne zro´wnanie sie˛ popytu na fundusze i podaz˙y funduszy poz˙yczkowych. Jak pamie˛tamy, ekonomis´ci rozro´z˙niaja˛ realna˛ stope˛ procentowa˛ i nominalna˛ stope˛ procentowa˛. Nominalna stopa procentowa jest ta˛ stopa˛ procentowa˛, o kto´rej zwykle mo´wimy; to ona decyduje o wyraz˙onych w pienia˛dzu korzys´ciach z oszcze˛dzania, a takz˙e o koszcie kredytu. Realna stopa procentowa to skorygowana o inflacje˛ nominalna stopa procentowa. Obliczamy ja˛, odejmuja˛c stope˛ inflacji od nominalnej stopy procentowej. Poniewaz˙ inflacja powoduje spadek wartos´ci pienia˛dza, realna stopa procentowa lepiej informuje o rzeczywistych korzys´ciach z oszcze˛dzania i rzeczywistym koszcie kredytu. Takz˙e popyt na fundusze i podaz˙ funduszy poz˙yczkowych zalez˙a˛ od realnej, a nie od nominalnej stopy procentowej. W stanie ro´wnowagi rynkowej na rysunku 4.1 zostaje zatem wyznaczona realna stopa procentowa w gospodarce. W dalszej cze˛s´ci rozdziału, mo´wia˛c o stopie procentowej (interest rate), be˛dziemy mieli na mys´li realna˛ stope˛ procentowa˛.
Oszcze˛dnos´ci, inwestycje i system finansowy
119
Model popytu na fundusze i podaz˙y funduszy poz˙yczkowych pozwala us´wiadomic´ sobie, z˙e rynki finansowe sa˛ bardzo podobne do innych rynko´w w gospodarce. Na przykład, na rynku mleka cena zmienia sie˛ tak, z˙e w efekcie ilos´c´ oferowana zro´wnuje sie˛ z zapotrzebowaniem. W ten sposo´b „niewidzialna re˛ka” rynku koordynuje zachowania sprzedawco´w mleka z zachowaniami nabywco´w. Podobnie jest z rynkiem funduszy poz˙yczkowych. Poniewaz˙ oszcze˛dnos´ci stanowia˛ podaz˙ funduszy poz˙yczkowych, a inwestycje — popyt na te fundusze, „niewidzialna re˛ka” rynku koordynuje wielkos´c´ oszcze˛dnos´ci z wielkos´cia˛ inwestycji. Stopa procentowa zmienia sie˛, zapewniaja˛c zro´wnanie sie˛ popytu i podaz˙y na rynku funduszy poz˙yczkowych oraz uzgadniaja˛c zachowania oso´b, kto´re chca˛ oszcze˛dzac´ (oso´b oferuja˛cych fundusze poz˙yczkowe) z zachowaniami oso´b, kto´re chca˛ inwestowac´ (oso´b zgłaszaja˛cych zapotrzebowanie na fundusze poz˙yczkowe). Wyniki analizy rynku funduszy poz˙yczkowych moz˙emy teraz wykorzystac´ w celu zbadania wpływu ro´z˙nych działan´ pan´stwa na oszcze˛dnos´ci i inwestycje w gospodarce. Poniewaz˙ nasz model jest zwykłym modelem popytu i podaz˙y, zastosowanym w przypadku konkretnego rynku, działania pan´stwa be˛dziemy analizowac´ metoda˛ trzech kroko´w, o kto´rej była mowa w rozdziale 4 Mikroekonomii. Po pierwsze, sprawdzamy, czy konkretne działanie pan´stwa przesuwa krzywa˛ popytu, czy tez˙ krzywa˛ podaz˙y. Po drugie, okres´lamy kierunek przesunie˛cia krzywej. Po trzecie, wykorzystujemy wykresy popytu i podaz˙y, aby ustalic´, jak zmienia sie˛ połoz˙enie punktu ro´wnowagi. Krok 1. Bodz´ce skłaniaja˛ce do oszcze˛dzania. Zgodnie z jedna˛ z dziesie˛ciu gło´wnych zasad ekonomii z rozdziału 1 w Mikroekonomii, poziom z˙ycia zalez˙y od ilos´ci wyprodukowanych do´br i usług. Z poprzedniego rozdziału wiemy, z˙e oszcze˛dnos´ci stanowia˛ waz˙ny czynnik, od kto´rego zalez˙y wzrost produkcyjnos´ci w długim okresie. Jez˙eli zatem kraj zwie˛kszy swoja˛ stope˛ oszcze˛dnos´ci, efektem be˛dzie szybszy wzrost PKB i wyz˙szy poziom z˙ycia obywateli w długim okresie. Według innej z dziesie˛ciu gło´wnych zasad ekonomii ludzie reaguja˛ na bodz´ce. Wielu ekonomisto´w odwołuje sie˛ do tej zasady, twierdza˛c, z˙e stopy oszcze˛dnos´ci w niekto´rych krajach sa˛ niskie, poniewaz˙ system podatkowy znieche˛ca do oszcze˛dzania. Jak wiemy, pan´stwo gromadzi s´rodki, opodatkowuja˛c dochody, w tym dochody z odsetek i dywidendy. Poddajmy analizie skutki istnienia podatku od dochodo´w z odsetek. W tym celu pomys´lmy o dwudziestopie˛cioletniej osobie, kto´ra oszcze˛dza 1000 euro i za te pienia˛dze kupuje trzydziestoletnia˛ obligacje˛ oprocentowana˛ według stopy 9%. Jez˙eli nie ma podatko´w, ta kwota 1000 euro powie˛kszy sie˛ do 13 268 euro, kiedy osoba ta skon´czy 55 lat. Natomiast jez˙eli docho´d z odsetek jest opodatkowany, np. według stawki 33%, stopa procentowa po uwzgle˛dnieniu opodatkowania wynosi tylko 6%. W takim przypadku po upływie 30 lat kwota 1000 euro powie˛kszy sie˛ jedynie do 5743 euro. Podatek od dochodu z odsetek znacznie zmniejsza przy-
120
Gospodarka realna w długim okresie
szłe korzys´ci z dokonywanych dzis´ oszcze˛dnos´ci i w efekcie osłabia bodz´ce, kto´re skłaniaja˛ ludzi do oszcze˛dzania. Dostrzegaja˛c niekorzystne skutki podatku od dochodo´w z odsetek, wielu ekonomisto´w, a takz˙e niekto´rzy politycy, twierdzi niekiedy, z˙e stosowany obecnie podatek dochodowy nalez˙y zasta˛pic´ podatkiem konsumpcyjnym. W przypadku podatku konsumpcyjnego docho´d nie zostaje opodatkowany dopo´ty, dopo´ki jest oszcze˛dzany, a nie wydawany. W swej istocie podatek konsumpcyjny przypomina podatek od wartos´ci dodanej (VAT), kto´ry jest nakładany na wiele do´br i usług. Jednak VAT jest podatkiem pos´rednim, nakładanym na dobro lub usługe˛, kiedy sa˛ one kupowane przez ostatecznego nabywce˛. Natomiast podatek konsumpcyjny byłby obcia˛z˙aja˛cym konsumento´w podatkiem bezpos´rednim, obliczanym na podstawie całkowitej wielkos´ci wydatko´w konsumpcyjnych dokonanych w cia˛gu roku, przy czym stawki tego podatku mogłyby rosna˛c´ wraz z wielkos´cia˛ wydatko´w konsumpcyjnych. Mniej radykalnym rozwia˛zaniem byłaby rozbudowa systemu specjalnych rachunko´w oszcze˛dnos´ciowych, na kto´rych ludzie mogliby gromadzic´ cze˛s´c´ swoich oszcze˛dnos´ci, chronia˛c je w ten sposo´b przed opodatkowaniem. Na rysunku 4.2 analizujemy wpływ takiego, zache˛caja˛cego do oszcze˛dzania, rozwia˛zania na rynek funduszy poz˙yczkowych. Po pierwsze, kto´ra krzywa przesunie sie˛ w wyniku wprowadzenia takiego rozwia˛zania? Rozwaz˙ana zmiana wpływa na motywacje˛ gospodarstw domowych do oszcze˛dzania przy dowolnym poziomie stopy procentowej. Skoro tak, to ilos´c´ oferowana funduszy poz˙yczkowych zmienia sie˛ przy kaz˙dym poziomie stopy procentowej. Na rysunku przesunie sie˛ zatem linia podaz˙y. Popyt na fundusze poz˙yczkowe nie zmieni sie˛, poniewaz˙ rozwaz˙ana zmiana systemu podatkowego nie wpływa bezpos´rednio na ilos´c´ pienie˛dzy, jaka˛ poz˙yczkobiorcy chca˛ poz˙yczyc´ przy poszczego´lnych poziomach stopy procentowej. Po drugie, w kto´ra˛ strone˛ przesunie sie˛ krzywa podaz˙y? Poniewaz˙ opodatkowanie oszcze˛dnos´ci sie˛ obniz˙y, gospodarstwa domowe zwie˛ksza˛ swoje oszcze˛dnos´ci, przeznaczaja˛c mniejsza˛ cze˛s´c´ swojego dochodu na konsumpcje˛. Dzie˛ki dodatkowym oszcze˛dnos´ciom gospodarstwa te zwie˛ksza˛ swoje wkłady bankowe lub kupia˛ wie˛cej obligacji. Podaz˙ funduszy poz˙yczkowych zwie˛kszy sie˛ i na rysunku 4.2 krzywa podaz˙y przesunie sie˛ z połoz˙enia S1 do S2. Po trzecie, moz˙emy poro´wnac´ dotychczasowy i nowy stan ro´wnowagi. Na rysunku zwie˛kszona podaz˙ funduszy poz˙yczkowych obniz˙a stope˛ procentowa˛ z 5% do 4%. Niz˙sza stopa procentowa powoduje wzrost popytu na fundusze poz˙yczkowe z 500 mld euro do 600 mld euro. Oznacza to, z˙e przesunie˛cie sie˛ krzywej podaz˙y powoduje przemieszczanie sie˛ punktu ro´wnowagi rynkowej wzdłuz˙ krzywej popytu. Przy niz˙szym koszcie kredyto´w gospodarstwom domowym i przedsie˛biorstwom opłaca sie˛ poz˙yczac´ wie˛cej w celu sfinansowania wie˛kszych inwestycji. Kiedy zatem reforma systemu podatkowego zache˛ca do oszcze˛dzania, skutkiem sa˛ niz˙sze stopy procentowe i wie˛ksze inwestycje.
Oszcze˛dnos´ci, inwestycje i system finansowy
121
RYSUNEK 4.2
Wzrost podaży funduszy pożyczkowych Zmiana systemu podatkowego, kto´ra zache˛ca do oszcze˛dzania, przesuwa krzywa˛ podaz˙y funduszy poz˙yczkowych w prawo, z połoz˙enia S1 do S2. W efekcie stopa procentowa ro´wnowagi sie˛ obniz˙a, pobudzaja˛c inwestycje. Na rysunku stopa procentowa maleje z 5% do 4%, a rynkowa ilos´c´ ro´wnowagi oszcze˛dzanych i inwestowanych funduszy poz˙yczkowych ros´nie z 500 mld euro do 600 mld euro.
Ta analiza skutko´w zwie˛kszonych oszcze˛dnos´ci nie budzi zastrzez˙en´ ws´ro´d ekonomisto´w. Jednak odpowiedz´ na pytanie o to, jakie konkretnie zmiany w systemie podatkowym nalez˙y wprowadzic´, jest przedmiotem sporo´w. Wielu ekonomisto´w opowiada sie˛ za reforma˛ podatko´w, maja˛ca˛ zwie˛kszyc´ oszcze˛dnos´ci, poniewaz˙ przyczyniłaby sie˛ ona do wzrostu inwestycji, przys´pieszaja˛c wzrost gospodarczy. Jednak inni ekonomis´ci wa˛tpia˛, czy zmiany podatko´w rzeczywis´cie wywieraja˛ duz˙y wpływ na oszcze˛dnos´ci krajowe. Podnosza˛ oni ro´wniez˙ kwestie˛ sprawiedliwos´ci proponowanych reform. Ich zdaniem w wielu przypadkach na proponowanych zmianach skorzystaja˛ przede wszystkim osoby bogate, kto´re najmniej potrzebuja˛ obniz˙enia podatko´w. Krok 2. Bodz´ce skłaniaja˛ce do inwestowania. Zało´z˙my, z˙e pan´stwo dokonało reformy podatko´w w celu zwie˛kszenia atrakcyjnos´ci inwestycji. Chodzi np. o wprowadzana˛ czasami przez pan´stwo inwestycyjna˛ ulge˛ podatkowa˛ (investment tax credit), kto´ra daje korzys´ci podatkowe wszystkim przedsie˛biorstwom, buduja˛cym nowe fabryki lub kupuja˛cym nowe wyposaz˙enie techniczne. Zbadajmy wpływ takiej reformy systemu podatkowego na rynek funduszy poz˙yczkowych, do czego wykorzystamy rysunek 4.3. Po pierwsze, czy rozwaz˙ana zmiana wpłynie na popyt, czy na podaz˙? Poniewaz˙ wiadoma ulga podatkowa przynosi korzys´ci przedsie˛biorstwom, kto´re
122
Gospodarka realna w długim okresie
RYSUNEK 4.3
Wzrost popytu na fundusze pożyczkowe Jes´li wprowadzenie inwestycyjnej ulgi podatkowej pobudzi inwestycje przedsie˛biorstw, popyt na fundusze poz˙yczkowe sie˛ zwie˛kszy. W efekcie wzros´nie stopa procentowa ro´wnowagi rynkowej, co skłoni ludzi do zwie˛kszenia oszcze˛dnos´ci. Na rysunku, kiedy krzywa popytu przesuwa sie˛ z połoz˙enia D1 do D2, stopa procentowa ro´wnowagi ros´nie z 5% do 6%, a ilos´c´ ro´wnowagi oszcze˛dzanych i inwestowanych funduszy poz˙yczkowych zwie˛ksza sie˛ z 500 mld euro do 600 mld euro.
zacia˛gaja˛ kredyty i inwestuja˛ w tworzenie nowego kapitału, zmienia ona wielkos´c´ inwestycji przy dowolnym poziomie stopy procentowej, a zatem zmienia ro´wniez˙ popyt na fundusze poz˙yczkowe. Natomiast podaz˙ funduszy poz˙yczkowych sie˛ nie zmienia, poniewaz˙ ulga podatkowa nie wpływa na kwote˛, jaka˛ oszcze˛dzaja˛ gospodarstwa domowe przy dowolnym poziomie stopy procentowej. Po drugie, w kto´ra˛ strone˛ przesunie sie˛ krzywa popytu? Poniewaz˙ skłonnos´c´ przedsie˛biorstw do inwestowania zwie˛ksza sie˛ niezalez˙nie od wysokos´ci stopy procentowej, przy dowolnym poziomie stopy procentowej ros´nie takz˙e zapotrzebowanie na fundusze poz˙yczkowe. Krzywa popytu na fundusze poz˙yczkowe przesunie sie˛ zatem w prawo, z połoz˙enia D1 do D2. Po trzecie, rozwaz˙my zmiane˛ stanu ro´wnowagi. Na rysunku 4.3 zwie˛kszony popyt na fundusze poz˙yczkowe podnosi stope˛ procentowa˛ z 5% do 6%. Wyz˙sza stopa procentowa powoduje wzrost ilos´ci oferowanej funduszy poz˙yczkowych z 500 mld euro do 600 mld euro, poniewaz˙ gospodarstwa domowe zwie˛kszaja˛ swoje oszcze˛dnos´ci. Tej zmianie zachowan´ gospodarstw domowych odpowiada przesunie˛cie sie˛ punktu ro´wnowagi wzdłuz˙ krzywej podaz˙y. Jez˙eli zatem reforma systemu podatkowego zache˛ca do zwie˛kszania inwestycji, skutkiem okazuja˛ sie˛ wyz˙sze stopy procentowe i wie˛ksze oszcze˛dnos´ci.
Oszcze˛dnos´ci, inwestycje i system finansowy
123
Krok 3: Deficyt budz˙etowy i nadwyz˙ka budz˙etowa. Sytuacja budz˙etu pan´stwa jest tematem nieustannych politycznych sporo´w. Jak wiemy, deficyt budz˙etowy stanowi nadwyz˙ke˛ wydatko´w pan´stwa nad przychodami podatkowymi. Pan´stwo zazwyczaj finansuje deficyt emisja˛ obligacji. Skumulowana˛ kwote˛ zacia˛gnie˛tych przez pan´stwo do tej pory2 poz˙yczek nazywamy długiem publicznym (government debt). Nadwyz˙ka budz˙etowa, czyli nadwyz˙ka przychodo´w podatkowych pan´stwa nad jego wydatkami, moz˙e zostac´ wykorzystana na spłacenie cze˛s´ci długu publicznego. Jez˙eli wydatki pan´stwa sa˛ dokładnie ro´wne przychodom z opodatkowania, mo´wimy, z˙e pan´stwo osia˛gne˛ło stan ro´wnowagi budz˙etu (balanced budget). Wyobraz´ sobie, z˙e pocza˛tkowo budz˙et pan´stwa jest zro´wnowaz˙ony. Na˛ stepnie w wyniku obniz˙ki podatko´w lub wzrostu wydatko´w pojawia sie˛ deficyt budz˙etowy. Wpływ deficytu budz˙etowego na rynek funduszy poz˙yczkowych znowu moz˙emy przeanalizowac´ w trzech krokach, do czego wykorzystamy rysunek 4.4. RYSUNEK 4.4
Skutki deficytu budżetowego Kiedy pan´stwo wydaje wie˛cej, niz˙ wynosza˛ wpływy z podatko´w, pojawia sie˛ deficyt budz˙etowy, kto´ry zmniejsza oszcze˛dnos´ci krajowe. Podaz˙ funduszy poz˙yczkowych maleje, ros´nie stopa procentowa ro´wnowagi. Kiedy pan´stwo poz˙ycza zatem pienia˛dze na pokrycie deficytu budz˙etowego, skutkiem okazuje sie˛ zmniejszenie wydatko´w gospodarstw domowych i przedsie˛biorstw, kto´re zacia˛gaja˛ mniej kredyto´w na inwestycje. Na rysunku, kiedy krzywa podaz˙y przesuwa sie˛ z połoz˙enia S1 do S2, stopa procentowa ro´wnowagi ros´nie z 5% do 6%, a ilos´c´ ro´wnowagi oszcze˛dzanych i inwestowanych funduszy poz˙yczkowych zmniejsza sie˛ z 500 mld euro do 300 mld euro.
2
Niespłaconych ( przyp. tłum.).
124
Gospodarka realna w długim okresie
Po pierwsze, kto´ra krzywa przesunie sie˛ na skutek deficytu budz˙etowego? Przypomnijmy, z˙e oszcze˛dnos´ci krajowe, kto´re sa˛ z´ro´dłem podaz˙y funduszy poz˙yczkowych, składaja˛ sie˛ z oszcze˛dnos´ci prywatnych i oszcze˛dnos´ci publicznych. Zmiana salda budz˙etu pan´stwa oznacza zmiane˛ wielkos´ci oszcze˛dnos´ci publicznych, a tym samym zmiane˛ podaz˙y funduszy poz˙yczkowych. Natomiast popyt na fundusze poz˙yczkowe sie˛ nie zmienia, poniewaz˙ deficyt budz˙etowy nie wpływa na wielkos´c´ kwoty, jaka˛ gospodarstwa domowe i przedsie˛biorstwa chca˛ poz˙yczyc´ na sfinansowanie inwestycji przy dowolnym poziomie stopy procentowej. Po drugie, w kto´ra˛ strone˛ przesuwa sie˛ krzywa podaz˙y? Jez˙eli budz˙et pan´stwa wykazuje deficyt, oszcze˛dnos´ci publiczne sa˛ ujemne, co zmniejsza oszcze˛dnos´ci krajowe. Innymi słowy, kiedy pan´stwo poz˙ycza pienia˛dze na pokrycie swojego deficytu budz˙etowego, zmniejsza sie˛ podaz˙ funduszy poz˙yczkowych doste˛pnych dla gospodarstw domowych i przedsie˛biorstw. Deficyt budz˙etowy przesuwa zatem krzywa˛ podaz˙y funduszy poz˙yczkowych w lewo, z połoz˙enia S1 do S2, co widzimy na rysunku 4.4. Po trzecie, moz˙emy poro´wnac´ dotychczasowy i nowy stan ro´wnowagi. Kiedy podaz˙ funduszy poz˙yczkowych maleje na skutek deficytu budz˙etowego, stopa procentowa ros´nie z 5% do 6%. Wyz˙sza stopa procentowa zmienia zachowania gospodarstw domowych i przedsie˛biorstw działaja˛cych na rynku kredytowym. Zmniejsza sie˛ zatem zapotrzebowanie na fundusze poz˙yczkowe. Mniej rodzin kupuje nowe mieszkania i mniej przedsie˛biorstw decyduje sie˛ na budowe˛ nowych fabryk. Spadek inwestycji spowodowany zapoz˙yczaniem sie˛ przez pan´stwo jest nazywany wypieraniem (crowding out). Na Wypieraniem nazywamy zmniejszenie rysunku odpowiada mu przesunie˛cie wzdłuz˙ krzywej popytu sie˛ inwestycji na skutek i zmniejszenie sie˛ zapotrzebowania na fundusze poz˙yczkowe zapoz˙yczania sie˛ przez pan´stwo. z 500 mld euro do 300 mld euro. Pan´stwo, poz˙yczaja˛c pienia˛dze na pokrycie deficytu budz˙etowego, wypiera zatem z rynku prywatnych poz˙yczkobiorco´w. Najwaz˙niejszy wniosek dotycza˛cy deficytu budz˙etowego wynika bezpos´rednio z analizy jego wpływu na podaz˙ funduszy poz˙yczkowych i popyt na te fundusze. Kiedy deficyt budz˙etowy zmniejsza oszcze˛dnos´ci krajowe, stopa procentowa ros´nie, a inwestycje maleja˛. Poniewaz˙ inwestycje sa˛ warunkiem długookresowego wzrostu gospodarczego, deficyt budz˙etowy zmniejsza tempo wzrostu gospodarki. Nadwyz˙ka budz˙etowa działa odwrotnie niz˙ deficyt budz˙etowy. Kiedy przychody podatkowe sa˛ wie˛ksze od wydatko´w pan´stwa, zaoszcze˛dzona ro´z˙nica moz˙e zostac´ wykorzystana na spłacenie cze˛s´ci długu publicznego. Nadwyz˙ka budz˙etowa, czyli oszcze˛dnos´ci publiczne, oznacza ro´wniez˙ wzrost oszcze˛dnos´ci krajowych. Nadwyz˙ka budz˙etowa zwie˛ksza zatem podaz˙ funduszy poz˙yczkowych, obniz˙a stope˛ procentowa˛ i zache˛ca do inwestowania. Wie˛ksze inwestycje oznaczaja˛ z kolei zwie˛kszona˛ akumulacje˛ kapitału rzeczowego i szybszy wzrost gospodarczy.
Oszcze˛dnos´ci, inwestycje i system finansowy
125
Podsumowanie „Poz˙yczek nie bierz ani nie udzielaj” — tak Poloniusz doradzał swojemu synowi w Hamlecie Szekspira. Gdyby kaz˙dy poste˛pował zgodnie z ta˛ zasada˛, ten rozdział byłby niepotrzebny. Mało ekonomisto´w zgodziłoby sie˛ z Poloniuszem. W gospodarce ludzie cze˛sto zacia˛gaja˛ poz˙yczki oraz ich udzielaja˛ i zazwyczaj maja˛ ku temu uzasadnione powody. Pewnego dnia moz˙esz potrzebowac´ poz˙yczki na rozpocze˛cie działalnos´ci gospodarczej lub zakup mieszkania. Inni moga˛ Ci poz˙yczyc´ pienia˛dze, maja˛c nadzieje˛, z˙e płacone przez Ciebie odsetki pozwola˛ im wygodniej z˙yc´ po przejs´ciu na emeryture˛. System finansowy koordynuje te˛ cała˛ działalnos´c´ kredytowa˛ i poz˙yczkowa˛. Rynki finansowe sa˛ pod wieloma wzgle˛dami podobne do innych rynko´w w gospodarce. Podobnie jak cenami innych do´br, takz˙e cena˛ funduszy poz˙yczkowych, czyli stopa˛ procentowa˛, rza˛dza˛ siły popytu i podaz˙y. W taki sam sposo´b jak na innych rynkach moz˙emy tez˙ analizowac´ przesunie˛cia krzywych popytu i podaz˙y na rynkach finansowych. Według jednej z dziesie˛ciu gło´wnych zasad ekonomii z rozdziału 1 w Mikroekonomii, rynki sa˛ zwykle dobra˛ forma˛ organizowania działalnos´ci gospodarczej. Zasada ta dotyczy ro´wniez˙ rynko´w finansowych. Kiedy rynki te zro´wnuja˛ popyt i podaz˙ funduszy poz˙yczkowych, pomagaja˛ jednoczes´nie w alokacji rzadkich zasobo´w w gospodarce mie˛dzy najbardziej efektywne zastosowania. Jedna cecha odro´z˙nia rynki finansowe od innych rynko´w. Rynki finansowe spełniaja˛ waz˙na˛ funkcje˛, ła˛cza˛c teraz´niejszos´c´ z przyszłos´cia˛. Poz˙yczkodawcy udzielaja˛ poz˙yczek, poniewaz˙ chca˛ zamienic´ cze˛s´c´ swojego biez˙a˛cego dochodu w przyszła˛ siłe˛ nabywcza˛. Natomiast poz˙yczkobiorcy zacia˛gaja˛ poz˙yczki, poniewaz˙ chca˛ inwestowac´ dzis´ po to, aby w przyszłos´ci miec´ wie˛cej kapitału, kto´ry jest im potrzebny do produkcji do´br i usług. Dobrze działaja˛ce rynki finansowe sa˛ waz˙ne dla pokolen´ nie tylko obecnych, lecz takz˙e przyszłych, kto´re przejma˛ wiele korzys´ci z ich działania.
☞ ●
●
Streszczenie
System finansowy w rozwinie˛tych gospodarkach składa sie˛ z wielu ro´z˙nych instytucji finansowych, takich jak rynek obligacji, rynek akcji, banki oraz fundusze inwestycyjne. Wszystkie te instytucje kieruja˛ zasoby gospodarstw domowych, kto´re chca˛ zaoszcze˛dzic´ cze˛s´c´ swojego dochodu, do gospodarstw domowych i przedsie˛biorstw, zamierzaja˛cych zacia˛gna˛c´ poz˙yczke˛. Toz˙samos´ci, kto´re znamy dzie˛ki rachunkowos´ci społecznej, ujawniaja˛ kilka waz˙nych zwia˛zko´w zmiennych makroekonomicznych. W gospodarce zamknie˛tej oszcze˛dnos´ci krajowe musza˛ byc´ ro´wne inwestycjom krajowym. Instytucje finansowe stanowia˛ mechanizm, dzie˛ki kto´remu w gospodarce naste˛puje uzgodnienie oszcze˛dnos´ci jednych oso´b i inwestycji innych oso´b.
126 ●
●
Gospodarka realna w długim okresie
Poziom stopy procentowej zalez˙y od podaz˙y funduszy poz˙yczkowych i popytu na fundusze poz˙yczkowe. Podaz˙ funduszy poz˙yczkowych pochodzi od gospodarstw domowych, kto´re chca˛ zaoszcze˛dzic´ cze˛s´c´ swojego dochodu i poz˙yczyc´ go innym osobom. Popyt na fundusze poz˙yczkowe pochodzi od gospodarstw domowych i przedsie˛biorstw, kto´re chca˛ zacia˛gna˛c´ poz˙yczke˛ na sfinansowanie inwestycji. W celu ustalenia, jak dowolne działanie pan´stwa lub inne zdarzenie wpływa na stope˛ procentowa˛, nalez˙y zbadac´, jak wpływa ono na popyt i podaz˙ funduszy poz˙yczkowych. Oszcze˛dnos´ci krajowe stanowia˛ sume˛ oszcze˛dnos´ci prywatnych i oszcze˛dnos´ci publicznych. Deficyt budz˙etowy oznacza, z˙e oszcze˛dnos´ci publiczne sa˛ ujemne, a zatem z˙e zmniejszaja˛ one oszcze˛dnos´ci krajowe, redukuja˛c podaz˙ funduszy poz˙yczkowych, moga˛cych finansowac´ inwestycje. Wypieraja˛c inwestycje, deficyt budz˙etowy ogranicza ro´wniez˙ wzrost produkcyjnos´ci pracy i wzrost PKB.
☞
Najwaz˙niejsze poje˛cia
System finansowy, s. 104 Rynki finansowe, s. 105 Obligacja, s. 106 Akcja, s. 107 Instytucje pos´rednictwa finansowego, s. 108 Fundusz inwestycyjny, s. 111 Oszcze˛dnos´ci krajowe (oszcze˛dnos´ci), s. 114
☞
Oszcze˛dnos´ci prywatne, s. 114 Oszcze˛dnos´ci publiczne, s. 115 Nadwyz˙ka budz˙etowa, s. 115 Deficyt budz˙etowy, s. 115 Rynek funduszy poz˙yczkowych, s. 116 Wypieranie, s. 124
Pytania powto´rzeniowe
1. Jaka˛ funkcje˛ spełnia w gospodarce system finansowy? Wymien´ i opisz dwa rynki, kto´re sa˛ cze˛s´cia˛ systemu finansowego Twojej gospodarki. Wymien´ i opisz dwie instytucje pos´rednictwa finansowego. 2. Dlaczego zro´z˙nicowanie portfela aktywo´w jest waz˙ne dla posiadaczy akcji i obligacji? Jakie instytucje finansowe ułatwiaja˛ ro´z˙nicowanie portfela? 3. Co to znaczy: oszcze˛dnos´ci krajowe, oszcze˛dnos´ci prywatne, oszcze˛dnos´ci publiczne? Na czym polegaja˛ zwia˛zki tych trzech zmiennych? 4. Co to sa˛ inwestycje? Jaki jest ich zwia˛zek z oszcze˛dnos´ciami krajowymi? 5. Opisz taka˛ zmiane˛ systemu podatkowego, kto´rej skutkiem moz˙e sie˛ okazac´ wzrost oszcze˛dnos´ci prywatnych. Jak wprowadzenie w z˙ycie tej zmiany wpłyne˛łoby na rynek funduszy poz˙yczkowych? 6. Co to znaczy deficyt budz˙etowy pan´stwa? Jak wpływa on na poziom sto´p procentowych, inwestycje i wzrost gospodarczy?
☞
Zadania
1. Jak sa˛dzisz, kto´ra z tych dwo´ch obligacji jest oprocentowana według wyz˙szej stopy? Uzasadnij odpowiedz´.
Oszcze˛dnos´ci, inwestycje i system finansowy
2.
3.
4. 5.
6.
7.
8.
9.
127
a. Obligacja pan´stwowa w Wielkiej Brytanii czy obligacja pan´stwowa ´ rodkowo-Wschodniej. w kraju Europy S b. Obligacja, kto´rej termin wykupu upływa w 2012 r., czy obligacja, kto´rej termin wykupu upływa w 2032 r. c. Obligacja koncernu BP czy obligacja firmy, kto´ra˛ załoz˙yłes´ i kto´ra w Twoim garaz˙u produkuje oprogramowanie do komputero´w. d. Obligacja wyemitowana przez rza˛d centralny czy obligacja wyemitowana przez samorza˛d lokalny. Sprawdz´ w gazecie lub Internecie notowania akcji dwo´ch przedsie˛biorstw, kto´re sa˛ Ci troche˛ znane (np. dlatego, z˙e jestes´ ich klientem). Ile wynosi wskaz´nik cena/zysk dla kaz˙dego z tych przedsie˛biorstw? Dlaczego te wskaz´niki sie˛ ro´z˙nia˛? Gdybys´ miał kupic´ jedna˛ z tych akcji, kto´ra˛ wybrałbys´? Dlaczego? Jaka jest ro´z˙nica mie˛dzy pokerem, loteria˛, totolotkiem, zakładami na wys´cigach konnych a gra˛ na giełdzie? Jak sa˛dzisz, jaka˛ waz˙na˛ funkcje˛ społeczna˛ spełnia giełda? Spadki cen akcji sa˛ czasami uwaz˙ane za zapowiedz´ nadcia˛gaja˛cej recesji gospodarczej. Dlaczego? Kiedy w 1998 r. rza˛d Rosji zaprzestał spłacania długu zagranicznego, oprocentowanie obligacji pan´stwowych w wielu innych krajach rozwijaja˛cych sie˛ wzrosło. Jak sa˛dzisz, dlaczego? Pracownicy cze˛sto trzymaja˛ znaczna˛ liczbe˛ akcji przedsie˛biorstw, w kto´rych pracuja˛. Jak sa˛dzisz, dlaczego firmy zache˛caja˛ do takich zachowan´? Dlaczego ktos´ moz˙e nie chciec´ trzymac´ akcji spo´łki, w kto´rej pracuje? Wyjas´nij, na czym, według makroekonomisty, polega ro´z˙nica mie˛dzy oszcze˛dnos´ciami a inwestycjami. Kto´re z poniz˙szych działan´ sa˛ oszcze˛dzaniem, a kto´re inwestowaniem? Odpowiedz´ uzasadnij. a. Twoja rodzina bierze kredyt hipoteczny i kupuje nowe mieszkanie. b. Za zarobione 200 euro kupujesz akcje˛ koncernu BP. c. Two´j kolega zarobił 100 euro i wpłacił te pienia˛dze na rachunek bankowy. d. Poz˙yczasz z banku 1000 euro na zakup samochodu, kto´rym be˛dziesz rozwoził pizze˛. W pewnej gospodarce PKB ro´wna sie˛ 5 bln euro, podatki wynosza˛ 1,5 bln euro, oszcze˛dnos´ci prywatne — 0,5 bln euro, a oszcze˛dnos´ci publiczne — 0,2 bln euro. Zało´z˙, z˙e ta gospodarka jest zamknie˛ta, i oblicz wielkos´c´ konsumpcji, wydatko´w pan´stwa, oszcze˛dnos´ci krajowych i inwestycji. Koncern BP rozwaz˙a eksploatacje˛ nowego pola naftowego. a. Zało´z˙my, z˙e BP jest zmuszony poz˙yczyc´ pienia˛dze na zakup nowej platformy wiertniczej na rynku obligacji. Dlaczego wzrost sto´p procentowych wpłynie na te˛ decyzje˛ koncernu o kupnie platformy wiertniczej? b. Zało´z˙my teraz, z˙e BP moz˙e sfinansowac´ zakup tej platformy z własnych s´rodko´w. Czy zmiany sto´p procentowych nadal be˛da˛ wpływały na decyzje˛ o nowej inwestycji? Odpowiedz´ uzasadnij.
128
Gospodarka realna w długim okresie
10. Zało´z˙my, z˙e w przyszłym roku pan´stwo poz˙yczy o 5 mld euro wie˛cej niz˙ w tym roku. a. Wykorzystaj rysunek z liniami popytu i podaz˙y do przeanalizowania skutko´w tego zdarzenia. Czy stopa procentowa wzros´nie, czy spadnie? b. Jak zmienia˛ sie˛ inwestycje, oszcze˛dnos´ci prywatne, oszcze˛dnos´ci publiczne i oszcze˛dnos´ci krajowe? Poro´wnaj wielkos´c´ tych zmian z kwota˛ 5 mld euro, czyli ze wzrostem potrzeb poz˙yczkowych pan´stwa. c. Jak na wielkos´c´ tych zmian wpływa elastycznos´c´ podaz˙y funduszy poz˙yczkowych? d. Jak na wielkos´c´ tych zmian wpływa elastycznos´c´ popytu na fundusze poz˙yczkowe? e. Zało´z˙my, z˙e gospodarstwa domowe uznaja˛, iz˙ wzrost dzisiejszych potrzeb poz˙yczkowych pan´stwa spowoduje w przyszłos´ci podwyz˙ke˛ podatko´w, kto´ra okaz˙e sie˛ koniecznym warunkiem spłaty długu publicznego. Jak taki pogla˛d wpływa na dzisiejsze oszcze˛dnos´ci prywatne i na dzisiejsza˛ podaz˙ funduszy poz˙yczkowych? Czy zmiany, o kto´rych była mowa w cze˛s´ciach (a) i (b) tego zadania, okaz˙a˛ sie˛ teraz wie˛ksze, czy mniejsze? 11. W cia˛gu ostatnich 20 lat, dzie˛ki wykorzystaniu technologii komputerowej, przedsie˛biorstwa mogły znacznie zmniejszyc´ wielkos´c´ zapaso´w, przypadaja˛ca˛ na jednostke˛ produkcji sprzedanej. Przedstaw skutki tego zdarzenia dla rynku funduszy poz˙yczkowych. (Wskazo´wka: wydatki na zapasy sa˛ rodzajem inwestycji.) Jaki wpływ, Twoim zdaniem, zdarzenie to wywrze na inwestycje w fabryki oraz maszyny i urza˛dzenia? 12. „Niekto´rzy ekonomis´ci obawiaja˛ sie˛, z˙e starzeja˛ce sie˛ społeczen´stwa w krajach wysoko uprzemysłowionych zaczna˛ zmniejszac´ swoje oszcze˛dnos´ci akurat wtedy, kiedy zwie˛ksza˛ sie˛ potrzeby inwestycyjne gospodarek nowo wschodza˛cych” („The Economist”, 6 maja 1995 r.). Przedstaw wpływ obu zjawisk, o kto´rych jest mowa, na s´wiatowy rynek funduszy poz˙yczkowych. 13. Zgodnie z ustaleniami, kto´re poczynilis´my w tym rozdziale, wzrost inwestycji moz˙e nasta˛pic´ na skutek zmniejszenia zaro´wno opodatkowania oszcze˛dnos´ci prywatnych, jak i deficytu budz˙etowego. a. Dlaczego trudno jest jednoczes´nie dokonac´ obu tych zmian? b. Jakich informacji na temat oszcze˛dnos´ci prywatnych potrzebowałbys´, aby ocenic´, kto´ra z tych zmian bardziej przyczyniłaby sie˛ do zwie˛kszania inwestycji?
@
Chcąc znaleźć dodatkowe zasoby ułatwiające naukę, odwiedź serwis internetowy: http://www.cengage.co.uk/mankiw−taylor
ROZDZIAŁ 5
PODSTAWOWE NARZĘDZIA FINANSÓW
re˛dzej czy poz´niej z pewnos´cia˛ zetkniesz sie˛ z systemem finansowym gospodarki. Ulokujesz swoje oszcze˛dnos´ci na koncie w banku lub zacia˛gniesz kredyt hipoteczny na zakup domu. Kiedy zaczniesz pracowac´, be˛dziesz musiał zdecydowac´, czy oszcze˛dzac´ na emeryture˛, inwestuja˛c w akcje, obligacje lub w inne instrumenty finansowe, a moz˙e skorzystasz z gotowego programu emerytalnego i pozwolisz towarzystwu emerytalnemu zaja˛c´ sie˛ tymi sprawami. Moz˙esz takz˙e spro´bowac´ stworzyc´ swo´j własny portfel inwestycyjny. Be˛dziesz musiał wtedy zdecydowac´, czy postawic´ na renomowane przedsie˛biorstwa, takie jak BP, czy moz˙e na marki nowsze, takie jak lastminute.com. Natomiast kiedy wieczorem wła˛czysz telewizor, w wiadomos´ciach usłyszysz o kursach akcji na giełdzie, a eksperci be˛da˛ Ci tłumaczyli (nie zawsze z sukcesem), dlaczego rynek zachowuje sie˛ tak, a nie inaczej. Jez˙eli przez chwile˛ pomys´lisz o wielu decyzjach finansowych, jakie be˛dziesz podejmował w swoim z˙yciu, zauwaz˙ysz, z˙e niemal wszystkim towarzysza˛ dwa powia˛zane ze soba˛ problemy: czasu i ryzyka. Jak sie˛ przekonalis´my w poprzednim rozdziale, system finansowy koordynuje oszcze˛dnos´ci i inwestycje w gospodarce. Jego działanie dotyczy zatem podejmowanych dzis´ decyzji, kto´re wpłyna˛ na nasze przyszłe z˙ycie. Jednak przyszłos´c´ jest nieznana. Kiedy ktos´ zakłada lokate˛ oszcze˛dnos´ciowa˛ lub kiedy przedsie˛biorstwo postanawia dokonac´ inwestycji, decyzje te sa˛ oparte na przypuszczeniach co do prawdopodobnego przyszłego wyniku tych działan´. Jednak ich rzeczywisty rezultat moz˙e byc´ zupełnie inny. W tym rozdziale poznamy niekto´re z narze˛dzi, ułatwiaja˛cych zrozumienie decyzji podejmowanych przez osoby działaja˛ce na rynkach finansowych. W finansach ( finance), kto´re sa˛ cze˛s´cia˛ ekonomii, zetkniesz sie˛ Finanse sa˛ dziedzina˛ ekonomii, z udoskonalona˛ wersja˛ tych samych narze˛dzi. (Zaje˛cia z finanso´w kto´ra zajmuje sie˛ z pewnos´cia˛ sa˛ w ofercie Twojej uczelni.) Poniewaz˙ system decyzjami o alokacji ´ w w czasie, finansowy jest bardzo waz˙na˛ cze˛s´cia˛ gospodarki, wiele z podsta- a takz˙zasobo e kontrolowaniem wowych ustalen´ z tej dziedziny ma kluczowe znaczenie dla zrozuryzyka. mienia, jak działa gospodarka. Narze˛dzia finansowe moga˛ Ci takz˙e pomo´c podejmowac´ trafne decyzje w Twoim codziennym z˙yciu.
P
130
Gospodarka realna w długim okresie
Ten rozdział jest pos´wie˛cony trzem tematom. Po pierwsze, nauczymy sie˛ poro´wnywac´ sumy pienia˛dza, kto´re pochodza˛ z ro´z˙nych okreso´w. Po drugie, dowiemy sie˛, jak sobie radzic´ z ryzykiem. Po trzecie, korzystaja˛c z wyniko´w naszych analiz czasu i ryzyka, ustalimy, co decyduje o wartos´ci aktywo´w, takich jak akcje przedsie˛biorstw.
5.1 Wartość zaktualizowana: mierzenie zmian wartości pieniądza, następujących wraz z upływem czasu Wyobraz´ sobie, z˙e ktos´ dał Ci do wyboru 100 euro dzisiaj lub 100 euro za 10 lat. Kto´ra˛ oferte˛ bys´ przyja˛ł? Odpowiedz´ jest prosta. Otrzymanie 100 euro dzisiaj jest korzystniejsze, poniewaz˙ zawsze moz˙na ulokowac´ te pienia˛dze w banku i nadal posiadac´ je za 10 lat, jednoczes´nie zarabiaja˛c od nich odsetki. Oto waz˙ny wniosek: kwota pienia˛dza, kto´ra˛ dysponujesz dzisiaj, jest warta wie˛cej niz˙ taka sama kwota w przyszłos´ci. Teraz zastano´w sie˛ nad trudniejszym pytaniem. Wyobraz´ sobie, z˙e ktos´ zaoferował Ci wybo´r mie˛dzy 100 euro dzisiaj i 200 euro za 10 lat. Kto´ra˛ oferte˛ wybierzesz? Chca˛c odpowiedziec´ na to pytanie, potrzebujesz narze˛dzia, kto´re umoz˙liwi Ci poro´wnanie wartos´ci kwot pienia˛dza pochodza˛cych z ro´z˙nych okreso´w. Ekonomis´ci uz˙ywaja˛ do tego celu wartos´ci zaktualizoWartos´c´ zaktualizowana wanej ( present value) danej kwoty, kto´ra stanowi sume˛ pienie˛dzy, to kwota, kto´ra˛ nalez˙y jakiej potrzebujesz dzisiaj, aby przy istnieja˛cych stopach procenmiec´ dzis´, aby przy istnieja˛cych stopach towych otrzymac´ te˛ kwote˛ w przyszłos´ci. procentowych uzyskac´ Chca˛c sie˛ nauczyc´ wykorzystywac´ koncepcje˛ wartos´ci zadana˛ przyszła˛ kwote˛ pienia˛dza. ktualizowanej, przyjrzyjmy sie˛ teraz kilku prostym przykładom. Pytanie: Jez˙eli dzis´ ulokujemy w banku 100 euro, to jaka˛ wartos´c´ osia˛gnie ta kwota za N lat? Innymi słowy, jaka jest wartos´c´ przyszła ( future value) tych 100 euro? Odpowiedz´: Za pomoca˛ r oznaczmy stope˛ procentowa˛ w formie ułamka dziesie˛tnego (np. stopa procentowa 5% be˛dzie przedstawiona jako r = 0,05). Zało´z˙my, z˙e odsetki sa˛ naliczane co roku i pozostawiane na koncie, aby przynosiły kolejne odsetki. Oznacza to, z˙e działa procent składany (compounding). Wtedy kwota 100 euro zmienia sie˛ w:
Wartos´c´ przyszła to suma, w jaka˛ zmieni sie˛ w przyszłos´ci dzisiejsza kwota pienia˛dza przy danych stopach procentowych. Procent składany — zasada, zgodnie z kto´ra˛ kwota ulokowana, np. na rachunku bankowym, powie˛ksza sie˛, przy czym naliczone odsetki pozostaja˛ na koncie i przynosza˛ dodatkowe odsetki w przyszłos´ci.
(1 + r) · 100 euro (1 + r) · (1 + r) · 100 euro (1 + r) · (1 + r) · (1 + r) · 100 euro (1 + r)N · 100 euro
po po po po
1 roku; 2 latach; 3 latach; N latach.
Podstawowe narze˛dzia finanso´w
131
Na przykład, jes´li inwestujemy przy stopie procentowej ro´wnej 5% na 10 lat, wtedy wartos´c´ przyszła 100 euro wynosi (1,05)10 · 100 euro, czyli 163 euro. Pytanie: Zało´z˙my teraz, z˙e dostaniemy 200 euro za N lat. Ile wynosi wartos´c´ zaktualizowana tej przyszłej płatnos´ci? Innymi słowy, ile trzeba dzis´ ulokowac´ w banku, aby uzyskac´ 200 euro za N lat? Odpowiedz´: Chca˛c odpowiedziec´ na to pytanie, po prostu odwro´c´ rozumowanie z poprzedniego pytania. W pierwszym pytaniu wartos´c´ przyszła˛ obliczylis´my, mnoz˙a˛c wartos´c´ zaktualizowana˛ przez czynnik (1 + r)N. Chca˛c obliczyc´ wartos´c´ zaktualizowana˛, be˛dziemy dzielic´ wartos´c´ przyszła˛ przez czynnik (1 + r)N. Wartos´c´ zaktualizowana 200 euro doste˛pnych za N lat wynosi zatem 200/(1 + r)N euro. Jez˙eli kwote˛ te˛ ulokujemy dzis´ w banku, to za N lat osia˛gnie ona wartos´c´ (1 + r)N · [200 euro/(1 + r )N] euro, czyli 200 euro. Na przykład, jes´li stopa procentowa jest ro´wna 5%, to 200 euro za 10 lat be˛dzie warte 200/(1,05)10 euro, czyli 123 euro. Ten przykład ilustruje ogo´lna˛ zasade˛: jes´li r to stopa procentowa, kwota X, kto´ra˛ otrzymamy za N lat, ma wartos´c´ zaktualizowana˛ ro´wna˛ X/(1 + r)N. Powro´c´my teraz do wczes´niejszego pytania: czy powinienes´ wybrac´ 100 euro płatne dzisiaj, czy tez˙ 200 euro, kto´re dostaniesz za 10 lat? Z wczes´niejszych obliczen´, dotycza˛cych wartos´ci zaktualizowanej, wynika, z˙e jes´li stopa procentowa wynosi 5%, korzystniej be˛dzie wybrac´ 200 euro płatne za 10 lat. Te przyszłe 200 euro jest dzisiaj warte 123 euro, co jest kwota˛ wie˛ksza˛ niz˙ 100 euro. Lepiej zatem poczekac´ na te˛ przyszła˛ kwote˛. Zauwaz˙my, z˙e odpowiedz´ na powyz˙sze pytanie zalez˙y od stopy procentowej. Jes´li wynosiłaby ona 8%, obecna wartos´c´ 200 euro płatnych za 10 lat byłaby ro´wna 200/(1,08)10 euro, czyli tylko 93 euro. W tym przypadku lepszym rozwia˛zaniem jest wybo´r 100 euro płatnych dzisiaj. Dlaczego stopa procentowa wpływa na nasz wybo´r? Dlatego, z˙e im wyz˙sza jest stopa procentowa, tym wie˛cej moz˙na zarobic´, lokuja˛c pienia˛dze w banku, wie˛c tym bardziej atrakcyjne staje sie˛ otrzymanie 100 euro dzisiaj. Koncepcja wartos´ci zaktualizowanej ma wiele zastosowan´, wła˛czaja˛c w to ocene˛ projekto´w inwestycyjnych dokonywanych przez przedsie˛biorstwa. Na przykład, wyobraz´my sobie, z˙e Citroën planuje wybudowanie nowej fabryki samochodo´w. Zało´z˙my, z˙e ta fabryka be˛dzie kosztowac´ 100 mln euro (dzisiaj) i przyniesie firmie zysk ro´wny 200 mln euro za 10 lat. Czy Citroën powinien zrealizowac´ ten projekt? Zauwaz˙, z˙e jest to dokładnie taki sam problem jak ten, kto´rym zajmowalis´my sie˛ wczes´niej. Chca˛c podja˛c´ decyzje˛, firma musi sprawdzic´, czy wartos´c´ zaktualizowana zysku w wysokos´ci 200 mln euro przewyz˙szy koszt ro´wny 100 mln euro. Decyzja przedsie˛biorstwa be˛dzie zalez˙ała zatem od stopy procentowej.
132
Gospodarka realna w długim okresie
Jez˙eli stopa procentowa wynosi 5%, wartos´c´ zaktualizowana 200 mln euro zysku wyniesie 123 mln euro i firma zdecyduje sie˛ ponies´c´ koszt ro´wny 100 mln euro. Jednak jez˙eli stopa procentowa wyniosłaby 8%, to ta wartos´c´ zaktualizowana wyniesie tylko 93 mln euro i firma nie zdecyduje sie˛ na realizacje˛ projektu. Jak widac´, koncepcja wartos´ci zaktualizowanej pomaga wyjas´nic´, dlaczego inwestycje, a wie˛c takz˙e popyt na kredyty, maleja˛ wraz ze wzrostem stopy procentowej. Oto jeszcze inne zastosowanie wartos´ci zaktualizowanej. Zało´z˙my, z˙e wygrałes´ na loterii i masz wybo´r. Przez 50 lat be˛dziesz dostawał po 20 000 euro (w sumie 1 mln euro) albo jednorazowo otrzymasz 400 000 euro. Kto´ra˛ kwote˛ wybierzesz? Chca˛c podja˛c´ włas´ciwa˛ decyzje˛, powinienes´ obliczyc´ wartos´c´ zaktualizowana˛ strumienia proponowanych Ci płatnos´ci. Po przeprowadzeniu 50 obliczen´ podobnych do tych, jakie robilis´my wczes´niej (po jednym dla kaz˙dej płatnos´ci), i po zsumowaniu ich wyniko´w okazuje sie˛, z˙e wartos´c´ zaktualizowana tej milionowej wygranej przy stopie procentowej ro´wnej 7% wynosi tylko 276 000 euro. Be˛dzie wie˛c lepiej, jez˙eli wybierzesz natychmiastowa˛ wypłate˛ 400 000 euro. Milion euro wydaje sie˛ wie˛ksza˛ suma˛, jednak te przyszłe strumienie płatnos´ci po zdyskontowaniu na dzisiaj okazuja˛ sie˛ warte duz˙o mniej.
Ramka 5.1 Magia procentu składanego i zasada 70 Załóżmy, że obserwujesz dwa kraje: w jednym przeciętne tempo wzrostu gospodarczego wynosi 1% rocznie, a w drugim — 3%. Na pierwszy rzut oka nie wygląda to na istotną różnicę, bo czy 2% to duża różnica? Prawidłowa odpowiedź brzmi: to jest wielka różnica. Nawet jeśli w ujęciu procentowym stopy wzrostu wydają się niewielkie, okażą się one duże, kiedy przez wiele lat będzie działać procent składany. Rozważmy przykład. Załóżmy, że dwóch absolwentów studiów ekonomicznych, Milton i Maynard, podejmuje swoją pierwszą pracę w wieku 22 lat. Obaj zarabiają rocznie 20 000 euro. Milton żyje w gospodarce, w której dochody rosną w tempie 1% rocznie, natomiast Maynard jest mieszkańcem kraju, w którym dochody wzrastają o 3% rocznie. Z prostych obliczeń można wywnioskować, co się stanie. Za 40 lat, kiedy obaj będą mieli po 62 lata, Milton będzie zarabiał 30 000 euro rocznie, natomiast Maynard — 65 000 euro. Różnica stóp wzrostu równa 2 punkty procentowe spowodowała, że wynagrodzenie Maynarda okazuje się ponaddwukrotnie wyższe od wynagrodzenia Miltona. Stara zasada, nazywana zasadą 70 (rule of 70), jest bardzo pomocna w zrozumieniu stóp wzrostu i efektów działania procentu składanego. Zgodnie z nią, jeśli jakaś zmienna rośnie w tempie x% rocznie, to jej wartość podwoi się po około 70/x latach. W kraju Miltona, gdzie dochody rosną w tempie 1% rocznie, potrzeba około 70 lat na podwojenie dochodów. W gospodarce Maynarda, gdzie dochody rosną w tempie 3% rocznie, na podwojenie dochodów potrzeba około 70/3, czyli 23 lata.
Podstawowe narze˛dzia finanso´w
133
Zasada ta dotyczy nie tylko wzrostu gospodarczego, lecz także oszczędności gromadzonych na koncie. Załóżmy, że bogaty krewny zapisał Ci w testamencie 10 000 euro, które dostaniesz, jak skończysz 25 lat. Zamierzałeś wydać je na luksusową wycieczkę, jednak przypomniałeś sobie treść tego rozdziału i zdecydowałeś się zainwestować z myślą o własnej emeryturze, na którą przejdziesz za 40 lat. Jeżeli pieniądze te przynoszą około 7% rocznie, czyli zaledwie 7 centów od każdego zainwestowanego euro, to otrzymana kwota podwaja się co 10 lat. Kiedy w wieku 65 lat przejdziesz na emeryturę, Twoja inwestycja osiągnie w przybliżeniu wartość aż 160 000 euro! Jak pokazują powyższe przykłady, skumulowane wieloletnie działanie stóp wzrostu i stóp procentowych prowadzi do spektakularnych efektów. Prawdopodobnie dlatego Albert Einstein nazwał kiedyś procent składany „największym matematycznym odkryciem wszech czasów”.
Szybki sprawdzian Stopa procentowa wynosi 7%. Jaka jest wartość zaktualizowana 150 euro, które otrzymasz za 10 lat?
5.2 Zarządzanie ryzykiem ˙ ycie jest pełne niebezpieczen´stw. Kiedy jestes´ na nartach, ryzykujesz, z˙e Z złamiesz noge˛ podczas upadku. Gdy jedziesz na rowerze do pracy albo na uczelnie˛, ktos´ moz˙e Cie˛ potra˛cic´ samochodem. Kiedy inwestujesz swoje oszcze˛dnos´ci w akcje, ponosisz ryzyko spadku ich cen. Racjonalna reakcja na takie zagroz˙enia niekoniecznie polega na unikaniu ryzyka za wszelka˛ cene˛. Rozsa˛dniej jest uwzgle˛dnic´ to ryzyko przy podejmowaniu decyzji. Zastano´wmy sie˛, jak moz˙emy to zrobic´. Niechęć do ryzyka Wie˛kszos´c´ oso´b jest nieche˛tna ryzyku (risk averse). Nie oznacza Osoba nieche˛tna ryzyku jest to osoba, to tylko tyle, z˙e ludzie ci nie lubia˛ ro´z˙nych przykrych rzeczy, jakie kto´ra nie lubi niepewnos´ci. sie˛ im od czasu do czasu przydarzaja˛. Oto´z˙ nieche˛c´ takich oso´b do tych niemiłych wydarzen´ jest wie˛ksza niz˙ ich rados´c´ z podobnych, co do znaczenia, dobrych wydarzen´ w ich z˙yciu. Zało´z˙my np., z˙e przyjaciel proponuje Ci naste˛puja˛ca˛ gre˛. On rzuca moneta˛ i jes´li wypadnie orzeł, to zapłaci Ci 1000 euro. Jednak jes´li wypadnie reszka, Ty jemu zapłacisz 1000 euro. Czy zgodzisz sie˛ na taki zakład? Mimo z˙e prawdopodobien´stwo wygranej jest takie same jak prawdopodobien´stwo przegranej,
134
Gospodarka realna w długim okresie
jes´li byłbys´ nieche˛tny ryzyku, nie przyja˛łbys´ tej propozycji. Dla osoby nieche˛tnej ryzyku moz˙liwos´c´ utraty 1000 euro jest bardziej dotkliwa niz˙ ewentualna korzys´c´ z wygrania 1000 euro. Tworza˛c modele nieche˛ci do ryzyka, ekonomis´ci posługuja˛ sie˛ poje˛ciem uz˙ytecznos´ci (utility), kto´ra jest subiektywna˛ miara˛ osia˛ganego dobrobytu lub zadowolenia. Jak pokazuje to funkcja uz˙ytecznos´ci na rysunku 5.1, kaz˙dej wielkos´ci posiadanego maja˛tku odpowiada konkretna wartos´c´ uz˙ytecznos´ci. Zauwaz˙, z˙e funkcja ta ma ceche˛ maleja˛cej uz˙ytecznos´ci kran´cowej, kto´ra polega na tym, z˙e im wie˛kszy maja˛tek posiada badana osoba, tym mniej uz˙ytecznos´ci daje jej kolejne euro. Dlatego na rysunku wraz ze wzrostem maja˛tku wykres funkcji uz˙ytecznos´ci staje sie˛ coraz bardziej płaski. Włas´nie z powodu maleja˛cej uz˙ytecznos´ci kran´cowej spadek uz˙ytecznos´ci, spowodowany utrata˛ 1000 euro, jest wie˛kszy niz˙ przyrost uz˙ytecznos´ci spowodowany zyskaniem 1000 euro. Wynika z tego, z˙e ludzie sa˛ nieche˛tni ryzyku. Zdefiniowanie nieche˛ci do ryzyka stanowi punkt wyjs´cia, umoz˙liwiaja˛cy wyjas´nienie wielu zjawisk, jakie obserwujemy w gospodarce. Rozwaz˙my trzy z nich: ubezpieczenia; dywersyfikacje˛ ryzyka; odwrotna˛ zalez˙nos´c´ ryzyka i zysku, towarzysza˛cych inwestycjom. RYSUNEK 5.1
Funkcja użyteczności Funkcja uz˙ytecznos´ci całkowitej pokazuje, jak uz˙ytecznos´c´, czyli subiektywna miara zadowolenia, zalez˙y od wielkos´ci maja˛tku. Wraz ze wzrostem maja˛tku krzywa uz˙ytecznos´ci całkowitej staje sie˛ coraz bardziej płaska, co odzwierciedla maleja˛ca˛ uz˙ytecznos´c´ kran´cowa˛, z powodu kto´rej utrata 1000 euro zmniejsza uz˙ytecznos´c´ bardziej, niz˙ zwie˛ksza ja˛ uzyskanie 1000 euro.
Podstawowe narze˛dzia finanso´w
135
Rynki ubezpieczeń Jednym ze sposobo´w radzenia sobie z ryzykiem jest zakup ubezpieczenia. Kontrakt ubezpieczeniowy polega na tym, z˙e osoba, kto´rej dotyczy ryzyko, płaci towarzystwu ubezpieczeniowemu, a w zamian zgadza sie˛ przeja˛c´ na siebie całos´c´ lub cze˛s´c´ tego ryzyka. Istnieje wiele ro´z˙nych rodzajo´w ubezpieczen´. Ubezpieczenie samochodu pokrywa ryzyko wypadku samochodowego, ubezpieczenie od poz˙aru — ryzyko tego, z˙e Two´j dom spłonie, natomiast ubezpieczenie na z˙ycie — ryzyko tego, z˙e umrzesz i zostawisz rodzine˛ bez dochodo´w. Istnieje tez˙ ubezpieczenie od ryzyka tego, z˙e be˛dziesz z˙ył zbyt długo i skon´cza˛ Ci sie˛ s´rodki do z˙ycia: w zamian za ponoszona˛ dzisiaj opłate˛ towarzystwo ubezpieczeniowe be˛dzie Ci wypłacac´ annuitet (annuity), czyli kwote˛ pienie˛dzy (znana˛ takz˙e jako emerytura) regularnie przekazywana˛ az˙ do chwili s´mierci. W pewnym sensie kaz˙dy kontrakt ubezpieczeniowy jest gra˛ losowa˛. Byc´ moz˙e nie przytrafi Ci sie˛ wypadek samochodowy ani Two´j dom nie spłonie. W takiej sytuacji przez wiele lat be˛dziesz płacic´ składke˛ firmie ubezpieczeniowej, a jedyne, co w zamian osia˛gniesz, to spokojny sen. Towarzystwa ubezpieczeniowe licza˛ na to, z˙e wie˛kszos´c´ tych, kto´rzy wykupili polisy, nie zgłosi roszczen´ o odszkodowanie. Inaczej ubezpieczyciele nie byliby w stanie utrzymac´ sie˛ na rynku i wypłacac´ wysokich odszkodowan´ tym, kto´rych spotkało nieszcze˛s´cie. Z punktu widzenia całej gospodarki funkcja˛ ubezpieczen´ nie jest całkowite wyeliminowanie ryzyka, kto´re zawsze be˛dzie obecne w naszym z˙yciu, lecz bardziej efektywne rozłoz˙enie go na wiele oso´b. Na przykład, pomys´lmy o ubezpieczeniu od poz˙aru. Posiadanie takiego ubezpieczenia nie zmniejsza ryzyka utraty domu w poz˙arze, jes´li jednak do nieszcze˛s´cia dojdzie, firma ubezpieczeniowa wypłaci odszkodowanie. Zamiast ponosic´ ryzyko samemu, moz˙na je rozłoz˙yc´ na tysia˛ce akcjonariuszy firmy ubezpieczeniowej. Ludzie nie lubia˛ ryzyka, wie˛c łatwiej jest 10 000 oso´b ponosic´ po 1/10 000 analizowanego ryzyka, niz˙ 1 osobie ponosic´ całe ryzyko. Na rynkach ubezpieczen´ dwa problemy ograniczaja˛ zdolnos´c´ towarzystw ubezpieczeniowych do rozkładania ryzyka na wiele oso´b. Pierwszym z nich jest negatywna selekcja (adverse selection), kto´ra polega na tym, z˙e osoba ponosza˛ca wie˛ksze ryzyko che˛tniej wykupi polise˛ niz˙ osoba ponosza˛ca mniejsze ryzyko. Drugim problemem jest pokusa naduz˙ycia (moral hazard), kto´ra sprawia, z˙e wykupiwszy polise˛, ludzie maja˛ mniejsza˛ motywacje˛ do unikania ryzykownych zachowan´. Towarzystwa ubezpieczeniowe zdaja˛ sobie sprawe˛ z istnienia tych problemo´w, a cena ubezpieczen´ odzwierciedla rzeczywiste ryzyko, ponoszone przez ubezpieczycieli po wykupieniu ubezpieczenia przez ubezpieczaja˛cych sie˛. Jednak wysoka cena ubezpieczen´ powoduje, z˙e niekto´rzy, s´wiadomi tego, z˙e nalez˙a˛ do oso´b mniej zagroz˙onych, rezygnuja˛ z kupna polisy i sami biora˛ na siebie wchodza˛ce w gre˛ ryzyko.
136
Gospodarka realna w długim okresie
Dywersyfikacja ryzyka indywidualnego W 2001 r., ws´ro´d oskarz˙en´ o oszustwa i kreatywna˛ ksie˛gowos´c´, zbankrutował Enron, duz˙e i niegdys´ ciesza˛ce sie˛ dobra˛ reputacja˛ amerykan´skie przedsie˛biorstwo. Członkowie zarza˛du tej firmy zostali postawieni przed sa˛dem w sprawach o oszustwa i pranie brudnych pienie˛dzy. Jednak najsmutniejsza cze˛s´c´ tej historii dotyczy tysie˛cy pracowniko´w niz˙szego szczebla, kto´rzy nie tylko stracili miejsca pracy, lecz takz˙e niekiedy oszcze˛dnos´ci całego z˙ycia. Mniej wie˛cej 2/3 s´rodko´w z pracowniczego funduszu emerytalnego zostało ulokowane w akcjach Enronu, kto´re stały sie˛ bezwartos´ciowe, kiedy w grudniu 2001 r. firma ta ogłosiła upadłos´c´. Wielu pracowniko´w utraciło wtedy nie tylko prace˛, lecz takz˙e swoje oszcze˛dnos´ci. Istnieje praktyczna rada, kto´rej moz˙na udzielic´ ludziom nieche˛tnym ryzyku: „Nie wkładaj wszystkich jajek do jednego koszyka”. Byc´ moz˙e juz˙ ja˛ wczes´niej słyszałes´ — oto´z˙ w przypadku finanso´w te˛ ludowa˛ ma˛dros´c´ nazywamy dywersyfikacja˛ lub ro´z˙nicowaniem (diversification). Dywersyfikacja (ro´z˙nicowanie) polega Rynek ubezpieczen´ jest jednym z przykłado´w skutecznos´ci dyna zmniejszeniu ryzyka wersyfikacji. Wyobraz´my sobie miasteczko, w kto´rym 10 000 mieszdzie˛ki przekształceniu jednego duz˙ego ryzyka szkan´co´w ma własne domy, a kaz˙dy z nich jest zagroz˙ony poz˙ana wie˛ksza˛ liczbe˛ rem. Jez˙eli ktos´ załoz˙y towarzystwo ubezpieczeniowe, a kaz˙dy mniejszych, lecz niezalez˙nych mieszkaniec zostanie zaro´wno jego akcjonariuszem, jak i włas´od siebie ryzyk. cicielem polisy ubezpieczeniowej, to — dzie˛ki dywersyfikacji ryzyka — wszystkim uda sie˛ zmniejszyc´ ponoszone przez siebie ryzyko. Kaz˙dy be˛dzie ponosic´ tylko jedna˛ dziesie˛ciotysie˛czna˛ ryzyka dziesie˛ciu tysie˛cy moz˙liwych poz˙aro´w, a nie całe ryzyko jednego poz˙aru własnego domu. Jes´li pomina˛c´ moz˙liwos´c´, z˙e spłonie całe miasteczko naraz, zagroz˙enie pojedynczej osoby okazuje sie˛ wtedy duz˙o mniejsze. Ro´wniez˙ przeznaczaja˛c swoje oszcze˛dnos´ci na zakup aktywo´w finansowych, ludzie sa˛ w stanie, dzie˛ki dywersyfikacji, zmniejszyc´ ponoszone przez siebie ryzyko. Kupuja˛c akcje przedsie˛biorstwa, zawieramy zakład, kto´rego przedmiotem jest przyszła zyskownos´c´ tej firmy. Zakład ten cze˛sto bywa ryzykowny, poniewaz˙ trudno jest przewidziec´ przyszłe losy przedsie˛biorstwa. Microsoft, z garaz˙u pełnego nawiedzonych nastolatko´w składaja˛cych komputery, w cia˛gu kilku lat przeistoczył sie˛ w jedna˛ z najdroz˙szych firm na s´wiecie. Enron, jedna z powaz˙niejszych firm w branz˙y, w cia˛gu kilku miesie˛cy zmieniła sie˛ w firme˛ bezwartos´ciowa˛. Na szcze˛s´cie akcjonariusz nie musi wia˛zac´ swojego losu z jednym tylko przedsie˛biorstwem. Ryzyko moz˙e zostac´ zmniejszone, pod warunkiem z˙e zamiast kilku duz˙ych zakłado´w zawrzemy wiele mniejszych zakłado´w. Na rysunku 5.2 widzimy, jak zmienia sie˛ ryzyko posiadania portfela akcji w zalez˙nos´ci od liczby spo´łek w tym portfelu. Miara˛ ryzyka jest w tym przypadku parametr nazywany odchyleniem standardowym (standard deviation), z kto´rym zetkna˛łes´ sie˛ juz˙, studiuja˛c matematyke˛ lub statystyke˛. Jest on miara˛ zro´z˙nicowania wartos´ci zmiennej, czyli tego, jak bardzo wartos´ci te ro´z˙nia˛ sie˛ od
Podstawowe narze˛dzia finanso´w
137
RYSUNEK 5.2
Dywersyfikacja zmniejsza ryzyko Na rysunku pokazano zalez˙nos´c´ ryzyka portfela, mierzonego za pomoca˛ odchylenia standardowego, od liczby spo´łek w tym portfelu. Zakładamy, z˙e inwestor inwestuje ro´wna˛ cze˛s´c´ swoich zasobo´w w kaz˙da˛ ze spo´łek. Zwie˛kszenie liczby spo´łek zmniejsza ryzyko portfela akcji, ale nie w pełni je eliminuje.
´ r o´ d ł o: M. Statman, How Many Stocks Make a Diversified Portfolio?, „Journal of Financial and Quantitative Z Analysis” 1987, 22, September: 353−364. Przedruk za zgoda˛ School of Business Administration/University of Washington.
siebie. Im wyz˙sza jest wartos´c´ odchylenia standardowego wielkos´ci zwrotu z portfela, tym bardziej ryzykowny jest ten portfel. Jak łatwo zauwaz˙yc´, kiedy liczba spo´łek w portfelu sie˛ zwie˛ksza, naste˛puje znaczny spadek ryzykownos´ci tego portfela akcji. W przypadku portfela zawieraja˛cego akcje jednej spo´łki odchylenie standardowe wynosi 49%. Zwie˛kszenie liczby spo´łek z 1 do 10 zmniejsza ryzyko o połowe˛. Zwie˛kszenie liczby spo´łek z 10 do 20 zmniejsza ryzyko o kolejne 13%. W miare˛ dalszego wzrostu liczby spo´łek ryzyko nadal maleje, jednak przy 20, 30 spo´łkach spadek Ryzyko indywidualne jest to ryzyko, ten jest juz˙ duz˙o wolniejszy. kto´re dotyczy Zauwaz˙, z˙e zwie˛kszenie liczby spo´łek w portfelu nie umoz˙- tylko pojedynczej osoby lub pojedynczego liwia usunie˛cia całego ryzyka. Dywersyfikacja pozwala na wyeliprzedsie˛biorstwa. minowanie ryzyka indywidualnego (idiosyncratic risk), czyli Ryzyko całkowite jest to ryzyko, ryzyka dotycza˛cego konkretnych przedsie˛biorstw. Nie pozwala ona kto´re dotyczy jednak wyeliminowac´ ryzyka całkowitego (aggregate risk), czyli wszystkich naraz.
138
Gospodarka realna w długim okresie
wynikaja˛cego ze stanu całej gospodarki ryzyka dotycza˛cego wszystkich przedsie˛biorstw. Przykładowo, kiedy w gospodarce rozpoczyna sie˛ recesja, sprzedaz˙, zyski i rentownos´c´ akcji zdecydowanej wie˛kszos´ci przedsie˛biorstw obniz˙aja˛ sie˛. Dywersyfikacja zmniejsza ryzyko posiadania akcji, jednak nie likwiduje go całkowicie.
Odwrotna zależność między ryzykiem i zyskiem z inwestycji Zgodnie z jedna˛ z dziesie˛ciu gło´wnych zasad ekonomii z rozdziału 1 w Mikroekonomii ludzie zmuszeni sa˛ dokonywac´ wyboru. W przypadku decyzji podejmowanych na rynkach finansowych trzeba wybierac´ mie˛dzy mniejszym ryzykiem a wyz˙szym zyskiem z inwestycji. Jak juz˙ wiemy, inwestowanie oszcze˛dnos´ci w akcje jest ryzykowne, nawet w przypadku zdywersyfikowanego portfela inwestycyjnego. Ludzie nieche˛tni ryzyku jednak je akceptuja˛, poniewaz˙ w zamian otrzymuja˛ wynagrodzenie. Dane historyczne pokazuja˛, z˙e akcje zapewniały duz˙o wie˛ksza˛ stope˛ zysku niz˙ inne aktywa finansowe, takie jak obligacje czy bankowe lokaty oszcze˛dnos´ciowe. Na przykład, w cia˛gu ostatnich dwo´ch stuleci rynek akcji w Stanach Zjednoczonych zapewniał przecie˛tnie realny zysk w wysokos´ci 8,3% rocznie, natomiast z kro´tkoterminowych bono´w skarbowych uzyskiwano realny zwrot w wysokos´ci tylko 3,1% w skali roku. Podejmuja˛c decyzje o tym, jak ulokowac´ swoje oszcze˛dnos´ci, ludzie musza˛ zdecydowac´, jakie ryzyko gotowi sa˛ ponies´c´, aby otrzymac´ wyz˙szy zysk z inwestycji. Na rysunku 5.3 przedstawiono zalez˙nos´c´ mie˛dzy ryzykiem i zyskiem z inwestycji w przypadku osoby wybieraja˛cej pomie˛dzy ryzykownymi akcjami, daja˛cymi przecie˛tny zysk w wysokos´ci 8,3% przy odchyleniu standardowym ro´wnym 20%, a pozbawiona˛ ryzyka inwestycja˛ ze stopa˛ zysku 3,1% i odchyleniem standardowym ro´wnym zeru. Taka˛ bezpieczna˛, pozbawiona˛ ryzyka inwestycja˛ moz˙e byc´ lokata w banku albo obligacja pan´stwowa (skarbowa). Kaz˙dy punkt na wykresie odpowiada konkretnemu wariantowi podziału portfela inwestycyjnego na akcje i bezpieczne aktywa. Na rysunku widzimy, z˙e im wie˛cej zainwestuje sie˛ w akcje, tym wie˛ksze be˛dzie zaro´wno ryzyko, jak i zysk z inwestycji. To, z˙e us´wiadomimy sobie te˛ zalez˙nos´c´ mie˛dzy ryzykiem i zyskiem z inwestycji, nie oznacza wcale, iz˙ wiemy, co powinnis´my robic´. Wybo´r odpowiedniej kombinacji zysku z inwestycji i ryzyka zalez˙y od stopnia nieche˛ci do ryzyka, czyli od indywidualnych preferencji kaz˙dego z nas. Jednak dla akcjonariuszy waz˙ne jest, aby us´wiadomili sobie, z˙e im wyz˙szy zysk z inwestycji osia˛gaja˛, z tym wyz˙szym ryzykiem sie˛ to wia˛z˙e.
Podstawowe narze˛dzia finanso´w
139
RYSUNEK 5.3
Odwrotna zależność między ryzykiem i zyskiem z inwestycji Kiedy ludzie wie˛ksza˛ cze˛s´c´ swoich oszcze˛dnos´ci inwestuja˛ w akcje, ros´nie przecie˛tny zysk z inwestycji, jednak zwie˛ksza sie˛ takz˙e poziom ryzyka.
Szybki sprawdzian Opisz trzy sposoby, umożliwiające osobom niechętnym ryzyku ograniczenie ryzyka, z którym mają do czynienia.
5.3 Wycena aktywów Po opanowaniu podstaw wiedzy o finansach w zakresie dotycza˛cym wpływu czasu i ryzyka na decyzje finansowe moz˙emy zastosowac´ te wiadomos´ci w praktyce. W tej cze˛s´ci rozdziału odpowiemy na pytanie, co wpływa na ceny (kursy) akcji. Jak w przypadku wie˛kszos´ci cen, moglibys´my odpowiedziec´, z˙e podaz˙ i popyt. Jednak taka odpowiedz´ nie jest wystarczaja˛ca. Chca˛c zrozumiec´ zachowanie sie˛ cen akcji, dokładniej przyjrzymy sie˛ czynnikom, od kto´rych zalez˙y skłonnos´c´ do płacenia za akcje przedsie˛biorstw.
140
Gospodarka realna w długim okresie
Analiza fundamentalna Powiedzmy, z˙e zdecydowałes´ sie˛ przeznaczyc´ 60% swoich oszcze˛dnos´ci na zakup akcji przedsie˛biorstw. Chca˛c zdywersyfikowac´ portfel, postanowiłes´ kupic´ akcje 20 ro´z˙nych spo´łek. Przegla˛daja˛c „Financial Timesa”, znajdziesz ich tam tysia˛ce. Jak wybrac´ te˛ dwudziestke˛, kto´ra ma trafic´ do portfela inwestycyjnego? Kiedy kupujemy akcje, nabywamy udziały we własnos´ci pewnego przedsie˛biorstwa. Gdy zastanawiamy sie˛, jaka˛ spo´łke˛ kupic´, rzecza˛ naturalna˛ jest, z˙e mys´limy o wartos´ci jej akcji oraz o cenie, po jakiej te papiery wartos´ciowe sa˛ sprzedawane. Jez˙eli cena jest niz˙sza niz˙ wartos´c´, to o akcjach be˛dziemy mo´wic´, z˙e sa˛ niedowartos´ciowane (undervalued). Jez˙eli cena jest wyz˙sza niz˙ wartos´c´, to akcje sa˛ przewartos´ciowane (overvalued). Jez˙eli cena i wartos´c´ sa˛ ro´wne, to powiemy, z˙e akcja jest sprawiedliwie wyceniona (fairly valued). Wybieraja˛c akcje 20 spo´łek do swojego portfela, powinienes´ sie˛ decydowac´ na spo´łki niedowartos´ciowane, poniewaz˙ wtedy kupujesz cos´ taniej, niz˙ to cos´ jest warte. Łatwiej to powiedziec´, niz˙ zrobic´. Sprawdzic´ cene˛ jest łatwo: wystarczy zajrzec´ do gazety. Wyzwaniem jest natomiast ustalenie wartos´ci przedsie˛biorAnaliza fundamentalna stwa. Termin analiza fundamentalna ( fundamental analysis) polega na badaniu oznacza dokładna˛ analize˛ przedsie˛biorstwa w celu wyznaczenia sprawozdan´ finansowych jego wartos´ci. Wiele firm z sektora finansowego wynajmuje anai plano´w przedsie˛biorstwa w celu lityko´w, aby ci przeprowadzili taka˛ analize˛ fundamentalna˛ i doraustalenia jego wartos´ci. dzili w sprawie zakupu akcji. Dla akcjonariusza wartos´c´ akcji jest ro´wna wartos´ci korzys´ci z jej posiadania, kto´re obejmuja˛ wartos´c´ zaktualizowana˛ strumienia dywidend oraz cene˛ uzyskana˛ dzie˛ki ostatecznej sprzedaz˙y akcji. Przypomnijmy, z˙e dywidendy (dividends) sa˛ to płatnos´ci pienie˛z˙ne wypłacane przez przedsie˛biorstwo akcjonariuszom. Zdolnos´c´ spo´łki do wypłaty dywidend oraz cena sprzedaz˙y akcji zalez˙a˛ od zdolnos´ci tego przedsie˛biorstwa do osia˛gania zysku. Na zdolnos´c´ te˛ wpływa z kolei wiele okolicznos´ci. Chodzi o: popyt na produkty tego przedsie˛biorstwa; liczbe˛ jego konkurento´w; wielkos´c´ zgromadzonego przez nie kapitału; przynalez˙nos´c´ pracowniko´w do zwia˛zko´w zawodowych; lojalnos´c´ konsumento´w; regulacje prawne i opodatkowanie przedsie˛biorstwa i wiele innych czynniko´w. Zadaniem analityka, kto´ry dokonuje analizy fundamentalnej, jest zbadac´ te wszystkie czynniki w celu okres´lenia wartos´ci akcji przedsie˛biorstwa. Jez˙eli przy wyborze akcji do portfela inwestycyjnego chcesz sie˛ kierowac´ wynikami analizy fundamentalnej, moz˙esz to uczynic´ na trzy sposoby. Po pierwsze, przegla˛daja˛c raporty i sprawozdania publikowane przez przedsie˛biorstwa, moz˙esz osobis´cie przeprowadzic´ wszystkie potrzebne analizy. Po drugie, moz˙esz skorzystac´ z doradztwa analityka giełdowego. Po trzecie, moz˙esz dokonac´ zakupu jednostki uczestnictwa w funduszu inwestycyjnym, kto´rego menedz˙er przeprowadzi za Ciebie analize˛ fundamentalna˛, a takz˙e podejmie odpowiednie decyzje.
Podstawowe narze˛dzia finanso´w
141
Hipoteza efektywnych rynków Istnieje tez˙ inny sposo´b na wybranie tych 20 akcji do portfela inwestycyjnego. Moz˙emy je wybrac´ losowo, np. wieszaja˛c „Financial Times” na tablicy korkowej, rzucaja˛c w tablice˛ rzutkami i decyduja˛c sie˛ na „trafione” spo´łki. Wydawac´ sie˛ to moz˙e czystym szalen´stwem, ale istnieje powo´d, aby wierzyc´, z˙e ten sposo´b sie˛ sprawdzi. Ten powo´d nazywa sie˛ hipoteza˛ efektyw- Hipoteza efektywnych rynko´w — koncepcja, nych rynko´w (efficient markets hypothesis). zgodnie z kto´ra˛ ceny W celu zrozumienia tej teorii trzeba zacza˛c´ od us´wiadomie- aktywo´w odzwierciedlaja˛ ˛pna˛ publicznie nia sobie, iz˙ kaz˙da firma notowana na najwaz˙niejszych giełdach cała˛ doste informacje˛ o ich jest bacznie obserwowana przez wielu menedz˙ero´w, kto´rzy kieruja˛ wartos´ci. ˛ funduszami inwestycyjnymi. Kaz˙dego dnia s´ledza oni informacje i przeprowadzaja˛ analizy fundamentalne, aby wyznaczyc´ wartos´c´ funduszu. Ich zawo´d polega na kupowaniu akcji wtedy, kiedy ich cena jest niz˙sza niz˙ ich wartos´c´, i ich sprzedawaniu wo´wczas, gdy cena zaczyna przewyz˙szac´ wartos´c´. Oceniaja˛c hipoteze˛ efektywnych rynko´w, trzeba ro´wniez˙ pamie˛tac´, z˙e ro´wnowaga popytu i podaz˙y wyznacza poziom ceny rynkowej. Oznacza to, z˙e przy cenie rynkowej liczba akcji oferowanych na sprzedaz˙ jest dokładnie ro´wna liczbie akcji, kto´re ludzie chca˛ kupic´. Innymi słowy, jez˙eli akcje sa˛ sprzedawane po cenie rynkowej, liczba oso´b uwaz˙aja˛cych, z˙e akcje sa˛ przewartos´ciowane, dokładnie ro´wnowaz˙y liczbe˛ oso´b, kto´re sa˛dza˛, z˙e te papiery wartos´ciowe sa˛ niedowartos´ciowane. Z punktu widzenia przecie˛tnego inwestora na takim rynku wszystkie akcje sa˛ zawsze sprawiedliwie wycenione. Zgodnie z ta˛ teoria˛ rynek akcji jest informacyjnie efektywny Efektywnos´c´ informacyjna (informationally efficient), czyli uwzgle˛dnia wszystkie doste˛pne oznacza racjonalne informacje o wartos´ci aktywo´w. Cena akcji zmienia sie˛, jes´li uwzgle˛dnianie całej doste˛pnej informacji. zmienia sie˛ doste˛pna informacja. Kiedy zostaja˛ opublikowane dobre informacje na temat perspektyw firmy, ros´nie zaro´wno cena, jak i wartos´c´ przedsie˛biorstwa. W przypadku złych informacji cena i wartos´c´ maleja˛. Jednak w kaz˙dym momencie cena rynkowa akcji jest najlepszym przybliz˙eniem wartos´ci przedsie˛biorstwa przy doste˛pnych informacjach. Z hipotezy efektywnych rynko´w wynika m.in., iz˙ zmiany cen akcji sa˛ niemoz˙liwe do przewidzenia na podstawie obecnie doste˛pnych informacji. Innymi słowy, ceny te bła˛dza˛ losowo (random walk). Jez˙eli, opieraja˛c sie˛ Bła˛dzeniem losowym nazywamy zachowanie na publicznie doste˛pnych informacjach, ktos´ byłby w stanie prze- zmiennej, kto´rej zmiany widziec´, z˙e jutro cena akcji wzros´nie o 10%, oznaczałoby to, z˙e sa˛ niemoz˙liwe do przewidzenia. dzisiaj rynek akcji nie wzia˛ł pod uwage˛ tych informacji. Zgodnie z powyz˙sza˛ teoria˛ cena akcji moz˙e sie˛ zmienic´ jedynie pod wpływem nowych informacji oddziałuja˛cych na rynkowa˛ cene˛ wartos´ci firmy. Jednak te nowe informacje musza˛ byc´ nieprzewidywalne, w przeciwnym przypadku nie byłyby bowiem nowymi. Te same powody sprawiaja˛, z˙e ro´wniez˙ ceny akcji powinny byc´ nieprzewidywalne.
142
Gospodarka realna w długim okresie
Jez˙eli hipoteza efektywnych rynko´w jest prawdziwa, to wielogodzinne studia informacji gospodarczych, kto´rych celem jest wybranie do portfela inwestycyjnego najlepszych 20 spo´łek, nie maja˛ wie˛kszego sensu. Skoro ceny juz˙ odzwierciedlaja˛ cała˛ doste˛pna˛ informacje˛, nie istnieje taka spo´łka, kto´rej wybo´r moz˙e sie˛ okazac´ lepszy od wyboru innych spo´łek. W takiej sytuacji najlepszym rozwia˛zaniem jest kupno zdywersyfikowanego portfela losowo wybranych akcji.
STUDIUM PRZYPADKU Błądzenie losowe i fundusze indeksów
Hipoteza efektywnych rynko´w jest teoria˛ działania rynku finansowego. Prawdopodobnie nie jest ona w pełni prawdziwa. Jak sie˛ za chwile˛ przekonamy, istnieja˛ powody, aby wa˛tpic´ w to, z˙e akcjonariusze zawsze zachowuja˛ sie˛ racjonalnie, a ceny akcji sa˛ w kaz˙dym momencie efektywne informacyjnie. Mimo to hipoteza efektywnych rynko´w opisuje s´wiat finanso´w duz˙o lepiej, niz˙ moz˙na by sa˛dzic´. Wiele wskazuje na to, z˙e zachowanie cen akcji bardzo przypomina zjawisko bła˛dzenia losowego. Na przykład, moz˙esz byc´ przekonany, z˙e trzeba kupowac´ akcje spo´łek, kto´rych ceny włas´nie wzrosły, i unikac´ akcji tych spo´łek, kto´rych ceny spadły (a moz˙e na odwro´t?). Jednak badania statystyczne pokazuja˛, z˙e stosowanie sie˛ do takiej reguły (albo do reguły przeciwnej) nie pozwala na osia˛gnie˛cie lepszych wyniko´w niz˙ te osia˛gane przecie˛tnie na rynku. Korelacja zachowania sie˛ ceny akcji spo´łki w jednym roku i zachowania sie˛ tej ceny w roku naste˛pnym jest prawie dokładnie ro´wna zeru. Jednym z najbardziej przekonuja˛cych dowodo´w na rzecz hipotezy efektywnych rynko´w sa˛ wyniki osia˛gane przez fundusze indekso´w. Fundusz indekso´w jest to taki fundusz inwestycyjny, kto´ry kupuje akcje wszystkich spo´łek, uwzgle˛dnianych przy obliczaniu konkretnego indeksu giełdowego. Wyniki takiego funduszu moz˙na poro´wnac´ z wynikami osia˛ganymi przez fundusze zarza˛dzane aktywnie, kto´rych menedz˙erowie wybieraja˛ spo´łki po przeprowadzeniu wnikliwych badan´ i na podstawie domniemanej znajomos´ci rynko´w. Kro´tko mo´wia˛c, fundusze indekso´w kupuja˛ wszystkie akcje, natomiast o funduszach zarza˛dzanych aktywnie sa˛dzi sie˛, z˙e nabywaja˛ tylko najlepsze akcje. W praktyce okazuje sie˛, z˙e menedz˙erom funduszy zarza˛dzanych aktywnie zazwyczaj nie udaje sie˛ osia˛gna˛c´ wyniko´w lepszych od funduszy indekso´w, a nawet, z˙e zdecydowana wie˛kszos´c´ z nich osia˛ga gorsze wyniki. Na przykład, rezultaty badan´ przeprowadzonych przez WM Company, brytyjska˛ firme˛ specjalizuja˛ca˛ sie˛ w ocenie wyniko´w funduszy inwestycyjnych, pokazuja˛, z˙e przez 20 lat (az˙ do kon´ca 2002 r.) 80% brytyjskich funduszy inwestycyjnych osia˛gało gorsze wyniki od wyniko´w funduszu trzymaja˛cego akcje wszystkich spo´łek z indeksu FTSE All-Share. Najaktywniejsi menedz˙erowie uzyskiwali niz˙szy
Podstawowe narze˛dzia finanso´w
143
zysk z inwestycji w swoje fundusze niz˙ menedz˙erowie zarza˛dzaja˛cy funduszami indekso´w, poniewaz˙ cze˛s´ciej dokonywali transakcji akcjami, a zatem ponosili wyz˙sze koszty transakcyjne. W dodatku pobierali oni wyz˙sze prowizje za swoja˛ rzekoma˛ wiedze˛ eksperto´w. A co z 20% menedz˙ero´w, kto´rzy osia˛gaja˛ wyniki lepsze od s´redniej rynkowej? Byc´ moz˙e sa˛ oni bystrzejsi od innych menedz˙ero´w, a moz˙e maja˛ po prostu wie˛cej szcze˛s´cia. Jes´li wez´miemy 5000 oso´b i kaz˙emy im rzucac´ moneta˛ po dziesie˛c´ razy, zapewne znajdzie sie˛ ws´ro´d nich, powiedzmy, 5 oso´b, kto´re wyrzuca˛ dziesie˛c´ orło´w. Te osoby moga˛ byc´ przekonane, z˙e maja˛ wyja˛tkowe zdolnos´ci w rzucaniu moneta˛. Jednak zapewne be˛da˛ miec´ problem z powto´rzeniem swojego wyczynu. Podobnie, jak wynika z badan´, menedz˙erowie funduszy, kto´rzy w przeszłos´ci osia˛gne˛li dobre wyniki, zwykle nie moga˛ sie˛ pochwalic´ podobnymi sukcesami w naste˛pnych latach. Zgodnie z hipoteza˛ efektywnych rynko´w nie jest moz˙liwe osia˛gnie˛cie wyniko´w lepszych niz˙ wyniki przecie˛tne na rynku. Analiza rezultato´w wielu badan´ rynko´w finansowych potwierdza, z˙e jest to nadzwyczaj trudne. Nawet jes´li hipoteza efektywnych rynko´w nie jest dokładnym opisem s´wiata, to jest w niej wiele prawdy.
Nieracjonalność rynków Hipoteza efektywnych rynko´w zakłada, z˙e kupuja˛c i sprzedaja˛c akcje, ludzie racjonalnie przetwarzaja˛ informacje, od kto´rych zalez˙y fundamentalna wartos´c´ udziało´w przedsie˛biorstwa. Czy gracze na rynku akcji zachowuja˛ sie˛ az˙ tak racjonalnie? Czy moz˙e ceny akcji odbiegaja˛ niekiedy od rozsa˛dnych oczekiwan´ co do ich prawdziwej wartos´ci? Sugestie, z˙e wahania cen akcji sa˛ spowodowane m.in. czynnikami natury psychologicznej, pojawiały sie˛ od dawna. W 1930 r. brytyjski ekonomista, John Maynard Keynes, zasugerował, z˙e rynkami akcji rza˛dza˛ „zwierze˛ce instynkty” inwestoro´w, czyli nieracjonalne fale optymizmu i pesymizmu. W latach dziewie˛c´dziesia˛tych XX w., kiedy na rynkach akcji w Europie oraz przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych bito kolejne rekordy, Alan Greenspan, szef amerykan´skiego banku centralnego (Rezerwy Federalnej), sugerował, z˙e hossa ta moz˙e byc´ skutkiem „irracjonalnego entuzjazmu” inwestoro´w. Poje˛cie „irracjonalny entuzjazm” (irrational exuberance) zacze˛ło byc´ powszechnie stosowane w opisach rynku akcji, a po raz pierwszy pojawiło sie˛ jako tytuł ksia˛z˙ki o zachowaniu rynku akcji, napisanej przez Roberta Shillera — ekonomiste˛ z Yale — kto´ry trafnie przewidział wielki spadek cen akcji w Stanach Zjednoczonych. Niemniej to, czy entuzjazm na rynkach akcji w USA i na s´wiecie w latach dziewie˛c´dziesia˛tych XX w. był, czy tez˙ nie był racjonalny, jest nadal przedmiotem sporo´w.
144
Gospodarka realna w długim okresie
Długotrwały i niekiedy gwałtowny wzrost cen akcji bywa czasem nazywany ban´ka˛ spekulacyjna˛, poniewaz˙ w pewnym momencie wzrost cen kon´czy sie˛ i wtedy ceny akcji gwałtownie spadaja˛, podobnie jak ban´ka mydlana ros´nie az˙ do momentu, w kto´rym nagle pe˛ka. Moz˙liwos´c´ powstawania takich baniek spekulacyjnych wynika m.in. z tego, z˙e dla posiadacza wartos´c´ akcji zalez˙y nie tylko od strumienia dywidend, lecz takz˙e od ceny sprzedaz˙y tego papieru wartos´ciowego. W efekcie ktos´ moz˙e dzisiaj zapłacic´ za akcje˛ wie˛cej, niz˙ jest ona warta, jez˙eli tylko spodziewa sie˛, z˙e w przyszłos´ci ktos´ inny be˛dzie skłonny zapłacic´ za nia˛ jeszcze wie˛cej. Wyceniaja˛c akcje, trzeba ocenic´ nie tylko wartos´c´ przyszła˛ danego przedsie˛biorstwa, lecz takz˙e to, co inni ludzie mys´la˛ o jego wartos´ci w przyszłos´ci. Ekonomis´ci spieraja˛ sie˛ o to, czy odste˛pstwa od racjonalnej wyceny akcji sa˛ waz˙ne, czy niewaz˙ne. Ci, kto´rzy wierza˛ w nieracjonalnos´c´ rynko´w, uwaz˙aja˛ (i słusznie), z˙e rynki finansowe cze˛sto zachowuja˛ sie˛ w sposo´b, kto´ry trudno jest wytłumaczyc´, wskazuja˛c na informacje moga˛ce wpływac´ na racjonalna˛ wycene˛ spo´łek. Zwolennicy hipotezy efektywnych rynko´w twierdza˛ (ro´wniez˙ słusznie), z˙e ustalenie w pełni racjonalnej ceny przedsie˛biorstwa nie jest moz˙liwe, wie˛c nie moz˙na stwierdzac´, z˙e jakas´ wycena jest nieracjonalna. W dodatku, jez˙eli rynki naprawde˛ byłyby nieracjonalne, to ktos´ racjonalny mo´głby to wykorzystac´... . Jednak w przedstawionym studium przypadku pokazujemy, z˙e praktycznie jest to niemal niemoz˙liwe. Szybki sprawdzian Inwestorzy nazywają czasem najbardziej renomowane przedsiębiorstwa terminem blue chip companies. Są to zwykle duże krajowe lub międzynarodowe korporacje o uznanej reputacji, wysoko wykwalifikowanym zarządzie i znanym produkcie. Przykładem blue chipów notowanych na giełdzie w Londynie są Rolls-Royce, Unilever i BP. Czy, zgodnie z hipotezą efektywnych rynków, ograniczenie składu portfela inwestycyjnego do akcji takich blue chipów pozwoli zarobić więcej, niż wynosi przeciętny zysk z inwestycji na danym rynku? Odpowiedź wyjaśnij.
Ramka 5.2 Poglądy Keynesa na rynki finansowe Keynes był nie tylko jednym z najbardziej wpływowych ekonomistów XX w., lecz również osiągającym sukcesy inwestorem giełdowym, który zarządzając funduszem inwestycyjnym uczelni w Cambridge, znacząco ją wzbogacił. Jednak jego opinia o menedżerach zarządzających takimi funduszami nie była zbyt pochlebna. W swoim Traktacie o pieniądzu (Treatise on Money, 1930) Keynes pisał:
Podstawowe narze˛dzia finanso´w
145
„(...) większość z tych, którzy kupują i sprzedają papiery wartościowe, nie ma najmniejszego pojęcia o tym, co robi. Nie ma ona nawet podstawowej wiedzy, potrzebnej do oceny sytuacji, w związku z tym żeruje na nadziejach i niepokojach łatwo pojawiających się i równie łatwo przemijających za sprawą chwilowych zwrotów sytuacji. Jest to jedna z dziwniejszych cech systemu kapitalistycznego, w jakim żyjemy, której, kiedy zajmujemy się realnym światem, nie można pominąć”. Autor nie był znany ze swojej skromności i umiarkowania, lecz tym razem można podejrzewać, że przejaskrawił swoją ocenę, aby zwiększyć siłę argumentacji. W Ogólnej teorii zatrudnienia, procentu i pieniądza (The General Theory of Employment, Interest and Money, 1936) Keynes, w bardzo znanym fragmencie, w którym rynek akcji porównuje do konkursu piękności, przedstawił bardziej wyważony pogląd, stanowiący prostą odmianę teorii baniek spekulacyjnych: „(...) można by porównać zawodowe inwestowanie do konkursów ogłaszanych przez gazety, w których uczestnicy mają wybrać spośród stu fotografii sześć twarzy najładniejszych, przy czym nagroda ma być przyznana temu, czyj wybór będzie najbardziej zbliżony do przeciętnych upodobań wszystkich uczestników. W ten sposób każdy wybiera nie te twarze, które jemu wydają się najładniejsze, ale te, które przypuszczalnie przypadną do gustu innym uczestnikom, którzy oczywiście patrzą na problem w ten sam sposób. Nie chodzi więc w końcu o wybór twarzy, która wydaje się komuś naprawdę najładniejsza, ani nawet o wybór twarzy, którą ogół — przeciętnie — uważa za najładniejszą. Osiągnęliśmy już trzeci stopień, który polega na dociekaniu, co przeciętnie uważa się za przeciętne zdanie ogółu1”. Właśnie dlatego o osobie, która uważa, że odstępstwa od racjonalnej wyceny są na rynku akcji raczej zasadą niż wyjątkiem, mówi się niekiedy, że ma keynesowskie poglądy na rynki finansowe.
Podsumowanie W tym rozdziale przedstawilis´my najwaz˙niejsze narze˛dzia, z kto´rych nalez˙y korzystac´ przy podejmowaniu decyzji finansowych. Koncepcja wartos´ci zaktualizowanej przypomina, z˙e euro otrzymane jutro jest warte mniej niz˙ euro posiadane dzisiaj. Dzie˛ki tej koncepcji jestes´my takz˙e w stanie poro´wnywac´ kwoty pienia˛dza pochodza˛ce z ro´z˙nych okreso´w. Teoria zarza˛dzania ryzykiem wskazuje, z˙e przyszłos´c´ jest nieznana i z˙e ludzie nieche˛tni ryzyku moga˛ sie˛ przed nim zabezpieczyc´. Studia nad wycena˛ aktywo´w pokazały, z˙e ceny akcji kaz˙dego przedsie˛biorstwa powinny odzwierciedlac´ oczekiwane przyszłe zyski tego przedsie˛biorstwa. 1 Cyt. za: J.M. Keynes, Ogo´lna teoria zatrudnienia, procentu i pienia˛dza, przekład M. Kalecki, S. Ra˛czkowski, PWN, Warszawa 1956 ( przyp. tłum.).
146
Gospodarka realna w długim okresie
Przydatnos´c´ wie˛kszos´ci narze˛dzi, o kto´rych mo´wilis´my, jest szeroko uznawana. Kontrowersje wzbudzaja˛ natomiast hipoteza efektywnych rynko´w i teza, z˙e ceny akcji odpowiadaja˛ racjonalnej ocenie prawdziwej wartos´ci przedsie˛biorstwa. Racjonalne czy nie, duz˙e wahania cen akcji maja˛ powaz˙ne skutki makroekonomiczne. Cze˛sto towarzysza˛ im wahania poziomu aktywnos´ci gospodarczej w całej gospodarce. Rynkowi akcji przyjrzymy sie˛ ponownie, kiedy w kolejnych rozdziałach tej ksia˛z˙ki be˛dziemy sie˛ zajmowac´ wahaniami gospodarczymi.
☞ ●
●
●
Streszczenie
Poniewaz˙ oszcze˛dnos´ci daja˛ odsetki, kwota pienie˛dzy posiadana dzisiaj jest warta wie˛cej niz˙ taka sama kwota w przyszłos´ci. Moz˙na poro´wnac´ kwoty pochodza˛ce z ro´z˙nych okreso´w, wykorzystuja˛c ich wartos´c´ zaktualizowana˛. Wartos´c´ zaktualizowana danej przyszłej kwoty to suma potrzebna dzisiaj, aby przy istnieja˛cych stopach procentowych otrzymac´ te˛ kwote˛ w przyszłos´ci. Z powodu maleja˛cej uz˙ytecznos´ci kran´cowej wie˛kszos´c´ oso´b odczuwa nieche˛c´ wobec ryzyka. Osoby nieche˛tne ryzyku moga˛ je ograniczyc´, wykorzystuja˛c ubezpieczenia, ro´z˙nicowanie, a takz˙e wybieraja˛c portfele inwestycyjne o niz˙szej stopie zwrotu i niz˙szym ryzyku. Wartos´c´ aktywo´w, takich jak akcje przedsie˛biorstw, jest ro´wna wartos´ci zaktualizowanej strumieni pienie˛dzy, jakie otrzyma ich włas´ciciel, czyli wypłacanych dywidend i kwoty uzyskanej ze sprzedaz˙y tych aktywo´w. Zgodnie z hipoteza˛ efektywnych rynko´w na rynkach finansowych racjonalnie wykorzystuje sie˛ cała˛ doste˛pna˛ informacje˛ i w efekcie cena akcji zawsze odpowiada najlepszej moz˙liwej ocenie wartos´ci danego przedsie˛biorstwa. Jednak cze˛s´c´ ekonomisto´w wa˛tpi w prawdziwos´c´ hipotezy efektywnych rynko´w, sa˛dza˛c, z˙e nieracjonalne czynniki natury psychologicznej takz˙e wpływaja˛ na ceny aktywo´w.
☞
Najwaz˙niejsze poje˛cia
Finanse, s. 129 Wartos´c´ zaktualizowana, s. 130 Wartos´c´ przyszła, s. 130 Procent składany, s. 130 Osoba nieche˛tna ryzyku, s. 133 Dywersyfikacja (ro´z˙nicowanie), s. 136
☞
Ryzyko indywidualne, s. 137 Ryzyko całkowite, s. 137 Analiza fundamentalna, s. 140 Hipoteza efektywnych rynko´w, s. 141 Efektywnos´c´ informacyjna, s. 141 Bła˛dzenie losowe, s. 141
Pytania powto´rzeniowe
1. Stopa procentowa wynosi 7%. Wykorzystaj koncepcje˛ wartos´ci zaktualizowanej do poro´wnania wartos´ci 200 euro, kto´re otrzymasz za 10 lat, i 300 euro, kto´re otrzymasz za 20 lat.
Podstawowe narze˛dzia finanso´w
147
2. Na czym polegaja˛ korzys´ci ludzi z istnienia rynku ubezpieczen´? Jakie dwa problemy utrudniaja˛ przedsie˛biorstwu ubezpieczeniowemu efektywne działanie? 3. Na czym polega dywersyfikacja? Kiedy akcjonariusz bardziej zro´z˙nicuje swo´j portfel: zwie˛kszaja˛c liczbe˛ spo´łek w portfelu z 1 do 10, czy ze 100 do 120? 4. Poro´wnaj akcje przedsie˛biorstw i obligacje. Kto´re z nich sa˛ bardziej ryzykowne? Kto´re przecie˛tnie daja˛ wyz˙szy zwrot z inwestycji? 5. Jakie czynniki powinien wzia˛c´ pod uwage˛ analityk giełdowy, pro´buja˛c wycenic´ akcje˛ pewnego przedsie˛biorstwa? 6. Opisz hipoteze˛ efektywnych rynko´w i wskaz˙ przykład potwierdzaja˛cy te˛ teorie˛. 7. Wyjas´nij argumenty tych ekonomisto´w, kto´rzy sa˛ sceptyczni wobec hipotezy efektywnych rynko´w.
☞
Zadania
1. Przed około 400 laty amerykan´scy Indianie sprzedali wyspe˛ Manhattan za 24 dolary. Powiedzmy, z˙e ulokowali oni te˛ kwote˛ na 7% rocznie. Jaka˛ wartos´c´ osia˛gne˛łaby ta suma dzisiaj? 2. Przedsie˛biorstwo rozwaz˙a projekt inwestycyjny, kto´rego realizacja kosztuje dzisiaj 10 mln euro i kto´ry przynio´słby 15 mln euro za cztery lata. a. Czy powinno ono zrealizowac´ ten projekt, jes´li stopa procentowa wynosi 11%, 10%, 9% lub 8%? b. Czy moz˙na ustalic´ dokładna˛ wartos´c´ stopy procentowej, przy kto´rej przedsie˛wzie˛cie znajdzie sie˛ na granicy opłacalnos´ci i nieopłacalnos´ci? 3. Dla kaz˙dego z poniz˙szych rodzajo´w ubezpieczen´ podaj przykład problemu pokusy naduz˙ycia oraz problemu negatywnej selekcji. a. Ubezpieczenie zdrowotne. b. Ubezpieczenie samochodu. 4. Wyobraz´ sobie, z˙e zamierzasz cze˛s´c´ swoich oszcze˛dnos´ci wydac´ na portfel inwestycyjny z akcjami 10 spo´łek. Czy powinny byc´ to udziały spo´łek z tej samej gałe˛zi gospodarki? Czy te spo´łki powinny działac´ w tym samym kraju? Uzasadnij swoje odpowiedzi. 5. Kto´ra z naste˛puja˛cych akcji prawdopodobnie zapewni wyz˙szy przecie˛tny zwrot z inwestycji: akcja spo´łki z gałe˛zi przemysłu bardzo wraz˙liwej na zmiany koniunktury w gospodarce (np. przemysł samochodowy), czy akcja spo´łki z gałe˛zi przemysłu, kto´ra jest wzgle˛dnie niewraz˙liwa na zmiany koniunktury w gospodarce (np. spo´łka wodocia˛gowa). Dlaczego? 6. Przedsie˛biorstwo ma do czynienia z dwoma rodzajami ryzyka. Pierwsze z nich to ryzyko indywidualne, polegaja˛ce na tym, z˙e konkurenci wejda˛ na rynek i zabiora˛ tej firmie cze˛s´c´ kliento´w. Drugie ryzyko to ryzyko całkowite, polegaja˛ce na tym, z˙e nadejdzie recesja, co spowoduje zmniejszenie sie˛ sprzedaz˙y w tej firmie. Kto´ry z tych dwo´ch rodzajo´w ryzyka z wie˛kszym
148
Gospodarka realna w długim okresie
prawdopodobien´stwem spowoduje, z˙e akcjonariusze tej firmy be˛da˛ sie˛ domagac´ wyz˙szych dochodo´w? Dlaczego? 7. Masz dwo´ch znajomych, kto´rzy inwestuja˛ na rynku akcji. a. Jeden z nich kupuje akcje tylko takich spo´łek, o kto´rych wszyscy sa˛dza˛, z˙e w przyszłos´ci nasta˛pi silny wzrost ich zysko´w. Jak w tych spo´łkach, w poro´wnaniu z pozostałymi spo´łkami, be˛dzie sie˛ kształtował wskaz´nik cena/zysk? Dlaczego kupowanie akcji takich spo´łek moz˙e sie˛ okazac´ niekorzystne? b. Drugi znajomy kupuje akcje tych spo´łek, kto´re — jego zdaniem — sa˛ tanie, poniewaz˙ maja˛ niski wskaz´nik cena/zysk. Co sa˛dzisz o przyszłych przychodach tych spo´łek w poro´wnaniu z przychodami innych spo´łek? Dlaczego kupowanie akcji takich spo´łek moz˙e sie˛ okazac´ niekorzystne? 8. Kiedy menedz˙erowie zatrudnieni w pewnej spo´łce kupuja˛ lub sprzedaja˛ akcje, wykorzystuja˛c poufne informacje, kto´re zdobyli, wykonuja˛c swoja˛ prace˛, mo´wimy, z˙e dopuszczaja˛ sie˛ handlu poufnymi informacjami (insider trading). a. Podaj przykład takiej poufnej informacji, kto´ra moz˙e byc´ wykorzystana w handlu akcjami spo´łki. b. Osoby, kto´re handluja˛ akcjami spo´łki, korzystaja˛c z poufnych informacji, zwykle osia˛gaja˛ bardzo wysokie zyski. Czy ten fakt jest sprzeczny z hipoteza˛ efektywnych rynko´w? c. Handel akcjami z wykorzystaniem poufnych informacji jest nielegalny. Jak mys´lisz, dlaczego?
@
Chcąc znaleźć dodatkowe zasoby ułatwiające naukę, odwiedź serwis internetowy: http://www.cengage.co.uk/mankiw−taylor
ROZDZIAŁ 6
BEZROBOCIE
trata pracy moz˙e sie˛ okazac´ najbardziej przygne˛biaja˛cym wydarzeniem w z˙yciu. Wie˛kszos´c´ ludzi osia˛ga poz˙a˛dany standard z˙ycia tylko dzie˛ki wynagrodzeniu za prace˛, a wiele oso´b traktuje prace˛ zawodowa˛ nie tylko jak z´ro´dło dochodu, lecz takz˙e jak sposo´b realizacji swoich ambicji z˙yciowych. Utrata zatrudnienia powoduje obniz˙enie poziomu z˙ycia, obawy dotycza˛ce przyszłos´ci i obniz˙enie samooceny. Nie jest zatem zaskakuja˛ce, z˙e walcza˛c o głosy wyborco´w, politycy cze˛sto twierdza˛, iz˙ realizacja ich wyborczych programo´w przyczyni sie˛ do powstania nowych miejsc pracy. W poprzednich rozdziałach poznalis´my niekto´re mechanizmy decyduja˛ce o poziomie z˙ycia w gospodarkach ro´z˙nych krajo´w. Na przykład, kraj, kto´ry oszcze˛dza i inwestuje znaczna˛ cze˛s´c´ swojego dochodu, moz˙e czerpac´ wie˛ksze korzys´ci z szybszego wzrostu zasobu kapitału i PKB niz˙ podobny kraj, w kto´rym oszcze˛dnos´ci i inwestycje sa˛ mniejsze. Jeszcze bardziej oczywistym wyznacznikiem poziomu z˙ycia jest przecie˛tny poziom bezrobocia w gospodarce danego kraju. Ludzie, kto´rzy chcieliby pracowac´, lecz nie moga˛ znalez´c´ pracy, nie przyczyniaja˛ sie˛ do wzrostu produkcji do´br i usług. Istnienie pewnego bezrobocia jest nieuniknione w złoz˙onej gospodarce, w kto´rej sa˛ tysia˛ce przedsie˛biorstw i miliony pracowniko´w. Jednak wielkos´c´ bezrobocia podlega znacznym wahaniom i znacznemu zro´z˙nicowaniu w skali mie˛dzynarodowej. Kiedy w gospodarce moz˙na w pełni wykorzystac´ zaso´b siły roboczej, kraj osia˛ga wyz˙szy poziom PKB, niz˙ byłoby to moz˙liwe w sytuacji, w kto´rej cze˛s´c´ pracowniko´w pozostawałaby bez pracy. Bezrobocie naturalne to typowy dla danej W tym rozdziale rozpoczynamy analize˛ bezrobocia. Problem gospodarki poziom ten jest opisywany zazwyczaj inaczej w perspektywie długiego bezrobocia, woko´ł kto´rego waha sie˛ i kro´tkiego okresu. Nazwa bezrobocie naturalne (natural rate of bezrobocie rzeczywiste. unemployment) oznacza poziom bezrobocia wyste˛puja˛cy w danej Bezrobocie cykliczne stanowi odchylenie gospodarce, natomiast termin bezrobocie cykliczne (cyclical wielkos´ci bezrobocia unemployment) — poziom obserwowanych w uje˛ciu rok do roku od jego naturalnego poziomu. wahan´ bezrobocia woko´ł jego naturalnego poziomu. Bezrobocie to
U
150
Gospodarka realna w długim okresie
jest blisko zwia˛zane z kro´tkookresowymi wahaniami poziomu aktywnos´ci gospodarczej. W teorii ekonomii ma ono swoje wyjas´nienie, jednak jego przedstawienie odłoz˙ymy do dalszej cze˛s´ci ksia˛z˙ki, gdzie przeanalizujemy problematyke˛ kro´tkookresowych wahan´ poziomu produkcji w gospodarce. W tym rozdziale omo´wimy natomiast czynniki, ktore decyduja˛ o wielkos´ci bezrobocia naturalnego. Jak sie˛ wkro´tce przekonamy, przymiotnik naturalne nie oznacza jednak, z˙e bezrobocie to jest zjawiskiem poz˙a˛danym ani z˙e utrzymuje sie˛ ono na stałym poziomie i nie zmienia sie˛ pod wpływem polityki gospodarczej. Okres´lenie „bezrobocie naturalne” oznacza jedynie, z˙e bezrobocie tego rodzaju nie uste˛puje automatycznie nawet w długim okresie. Analize˛ prowadzona˛ w tym rozdziale rozpoczynamy od przedstawienia niekto´rych istotnych fakto´w dotycza˛cych bezrobocia. Odpowiemy zwłaszcza na trzy pytania: „W jaki sposo´b pan´stwo mierzy stope˛ bezrobocia w gospodarce?”; „Jakie problemy napotykamy, interpretuja˛c dane o bezrobociu?”; „Jak długo zwykle bezrobotni pozostaja˛ bez pracy?”. Naste˛pnie przedstawimy powody, kto´re sprawiaja˛, z˙e w gospodarce zawsze ˛ wystepuje bezrobocie, a takz˙e sposoby, za pomoca˛ kto´rych politycy gospodarczy moga˛ pomo´c bezrobotnym. Omo´wimy ro´wniez˙ cztery przyczyny decyduja˛ce o wielkos´ci bezrobocia naturalnego w gospodarce: poszukiwanie pracy, ustawy o płacy minimalnej, działalnos´c´ zwia˛zko´w zawodowych i stosowane przez pracodawco´w płace efektywnos´ciowe. Jak sie˛ przekonamy, bezrobocie długookresowe nie jest spowodowane tylko jedna˛ przyczyna˛ i nie wymaga zastosowania tylko jednego s´rodka zaradczego. Jest ono wynikiem wspo´łwyste˛powania wielu ro´z˙nych, lecz wzajemnie powia˛zanych problemo´w. W rezultacie politycy gospodarczy nie dysponuja˛ prosta˛ metoda˛ obniz˙enia bezrobocia naturalnego, a wie˛c takz˙e złagodzenia jego skutko´w, kto´re dotycza˛ bezrobotnych.
6.1 Definicja bezrobocia Rozpoczynamy ten rozdział od dokładnego przeanalizowania znaczenia terminu bezrobocie. Sprawdzimy: w jaki sposo´b pan´stwo mierzy stope˛ bezrobocia; jakie problemy napotykamy, interpretuja˛c dane dotycza˛ce bezrobocia; jak długo trwa zwykle okres, w kto´rym osoba bezrobotna jest pozbawiona pracy, i dlaczego w gospodarce zawsze sa˛ tacy, kto´rzy nie sa˛ nigdzie zatrudnieni.
Co to jest bezrobocie? Odpowiedz´ na powyz˙sze pytanie moz˙e sie˛ wydawac´ oczywista: bezrobotny to osoba, kto´ra nie ma pracy. Jednak, jako ekonomis´ci, definicje interesuja˛cych nas zjawisk gospodarczych powinnis´my tworzyc´ w precyzyjny i staranny sposo´b.
Bezrobocie
151
Jez˙eli np. jestes´ studentem studio´w dziennych, zapewne nie jestes´ zatrudniony na pełen etat, tzn. nie pracujesz w pełnym wymiarze godzin w zamian za wynagrodzenie. Masz ku temu dobry powo´d — przeciez˙ studiujesz i włas´nie dlatego nie moz˙esz pracowac´ w tym systemie. Mogłoby sie˛ ro´wniez˙ zdarzyc´, z˙e nie jestes´ studentem, lecz cierpisz na jaka˛s´ przewlekła˛ chorobe˛, wie˛c nie jestes´ w stanie podja˛c´ pracy. Znowu, chociaz˙ nie miałbys´ zatrudnienia, nie nazwalibys´my Cie˛ bezrobotnym. Nalez˙ałoby uznac´ Cie˛ za osobe˛ niezdolna˛ do pracy. Juz˙ te dwa przykłady jasno pokazuja˛, z˙e musimy us´cis´lic´ nasza˛ definicje˛ osoby bezrobotnej. Zamiast twierdzic´, jak poprzednio, z˙e bezrobotny to osoba niemaja˛ca pracy, nalez˙y raczej uznac´, z˙e jest to osoba, kto´ra nie ma pracy, a jednoczes´nie chce i jest w stanie ja˛ podja˛c´. Jednak nadal wymaga wyjas´nienia, co rozumiemy przez che˛c´ i moz˙liwos´c´ podje˛cia pracy. Przypus´c´my, z˙e nie pracujesz teraz na pełen etat i z˙e poszukujesz pracy, a jeden z autoro´w tej ksia˛z˙ki proponuje Ci stanowisko swojego asystenta ds. badan´ naukowych z wynagrodzeniem w wysokos´ci 50 penso´w dziennie. Czy przyja˛łbys´ te˛ propozycje˛? Gdyby pomina˛c´ to, z˙e prowadzenie badan´ w dziedzinie ekonomii jest tak interesuja˛ce, iz˙ samo w sobie stanowi wystarczaja˛ce wynagrodzenie za prace˛ z autorem, prawdopodobnie uznalibys´my, z˙e nie przyja˛łbys´ tej propozycji ze wzgle˛du na zbyt niski poziom zaoferowanej Ci płacy. Oto kran´cowo odmienny przykład: wyobraz´ sobie, z˙e Twoja wygrana w totolotka okazała sie˛ niebotycznie wysoka i z˙e zdecydowałes´ sie˛ przerwac´ studia i do kon´ca z˙ycia utrzymywac´ sie˛ włas´nie z tej wygranej. Czy byłbys´ wtedy osoba˛ bezrobotna˛? Nie, poniewaz˙ nie chciałbys´ podja˛c´ pracy niezalez˙nie od poziomu oferowanego Ci wynagrodzenia. Zaliczenie kogos´ do kategorii oso´b bezrobotnych zalez˙y zatem ro´wniez˙ od tego, czy ten ktos´ chce i moz˙e podja˛c´ prace˛ przy stawce wynagrodzenia oferowanej aktualnie na rynku pracy. Moz˙emy teraz podac´ bardziej precyzyjna˛ definicje˛ bezrobocia: bezrobotni w gospodarce to te osoby w wieku produkcyjnym, kto´re chca˛ i sa˛ w stanie podja˛c´ prace˛ przy oferowanych na rynku pracy stawkach wynagrodzen´, a jednak nie pracuja˛. Ekonomis´ci uwaz˙aja˛ zwykle, z˙e wygodniej jest mo´wic´ nie o liczbie bezrobotnych, lecz o stopie bezrobocia (unemployment rate) w gospodarce. Termin ten oznacza procentowy udział oso´b bezrobotnych w grupie ludnos´ci aktywnej zawodowo (inaczej mo´wia˛c, w zasobie pracy)1. To ostatnie poje˛cie oznacza natomiast całkowita˛ liczbe˛ oso´b, kto´re w okres´lonym momencie mogłyby zostac´ zatrudnione w gospodarce danego kraju. Po chwili zastanowienia moz˙na wie˛c stwierdzic´, z˙e do ludnos´ci aktywnej zawodowo zaliczamy zaro´wno wszystkie osoby, kto´re maja˛ prace˛, jak i wszystkich bezrobotnych.
1
Zaso´b pracy (labour force) bywa ro´wniez˙ nazywany terminem „siła robocza” (przyp. tłum.).
152
Gospodarka realna w długim okresie
W jaki sposób mierzymy bezrobocie? W jaki sposo´b instytucje rza˛dowe radza˛ sobie z pomiarem bezrobocia w gospodarce? Oto´z˙ w tym celu wykorzystuje sie˛ dwie podstawowe metody. Bezrobocie rejestrowane. Prostym sposobem jest zbadanie wielkos´ci bezrobocia rejestrowanego (claimant count). Chodzi o ustalenie liczby oso´b, kto´re w konkretnym dniu były zarejestrowane jako bezrobotne, czyli ubiegały sie˛ o wypłacany przez pan´stwo zasiłek dla bezrobotnych lub go dostawały. Poniewaz˙ osoby takie składaja˛ odpowiednie wnioski (rejestruja˛ sie˛) w urze˛dach pracy be˛da˛cych wyspecjalizowanymi agendami rza˛dowymi (odpowiedzialnymi za wypłate˛ zasiłko´w), zdobycie danych dotycza˛cych liczby zarejestrowanych bezrobotnych nie jest trudne. Pan´stwo ma takz˙e doste˛p do kompletnych danych dotycza˛cych całkowitej liczby oso´b zatrudnionych w gospodarce, wszak otrzymuje od tych oso´b płatnos´ci z tytułu podatku dochodowego. Jes´li do liczby pracuja˛cych w gospodarce dodamy liczbe˛ zarejestrowanych bezrobotnych, be˛dziemy mogli okres´lic´ liczbe˛ ludnos´ci aktywnej zawodowo, czyli wielkos´c´ zasobu pracy w gospodarce. W celu zmierzenia stopy bezrobocia nalez˙y natomiast ustalic´, jaki odsetek ludnos´ci aktywnej zawodowo stanowia˛ zarejestrowani bezrobotni. Poniewaz˙ pan´stwo dysponuje wszystkimi danymi, kto´re sa˛ niezbe˛dne do obliczenia stopy bezrobocia na podstawie liczby zarejestrowanych bezrobotnych, wykonanie tego zadania jest stosunkowo tanie i łatwe. Niestety, omo´wiona powyz˙ej metoda pomiaru wielkos´ci bezrobocia ma wiele istotnych wad. Oczywisty problem polega na tym, z˙e wynik obliczen´ zalez˙y od zmian zasad przyznawania zasiłko´w dla bezrobotnych, wprowadzanych przez pan´stwo arbitralnie. Przypus´c´my, z˙e rza˛dza˛cy decyduja˛ sie˛ na zaostrzenie zasad przyznawania zasiłko´w i zmieniaja˛ je w taki sposo´b, z˙e w efekcie niewiele oso´b zachowuje prawo do tego s´wiadczenia. W rezultacie liczba zarejestrowanych bezrobotnych spadnie, a co za tym idzie — zmniejszy sie˛ ro´wniez˙ stopa bezrobocia, mimo z˙e liczba oso´b pracuja˛cych i pozostaja˛cych bez pracy w praktyce nie uległa z˙adnej zmianie! Jes´li natomiast pan´stwo zdecydowałoby sie˛ złagodzic´ warunki przyznawania zasiłko´w dla bezrobotnych i tym samym wie˛cej oso´b spełniłoby odpowiednie kryteria, wzrosłaby zaro´wno liczba zarejestrowanych bezrobotnych, jak i stopa bezrobocia. W praktyce rza˛dy cze˛sto zmieniaja˛ zasady przyznawania zasiłko´w dla bezrobotnych. Na przykład, w Wielkiej Brytanii w cia˛gu ostatnich 25 lat zostały one zmienione około 30 razy i w kaz˙dym z tych przypadko´w (z wyja˛tkiem jednego) doprowadziło to do spadku liczby zarejestrowanych bezrobotnych, a co za tym idzie — takz˙e do spadku stopy bezrobocia. Poniz˙ej podano przykłady kategorii oso´b, kto´re zostały wyła˛czone ze zbioru zarejestrowanych bezrobotnych w Wielkiej Brytanii. Nalez˙a˛ do nich: niemaja˛ce pracy osoby w wieku powyz˙ej 55 lat; osoby korzystaja˛ce z pan´stwowych programo´w
Bezrobocie
153
kształcenia zawodowego (zazwyczaj sa˛ to absolwenci szko´ł, kto´rzy nie znalez´li jeszcze zatrudnienia); wszyscy poszukuja˛cy pracy w niepełnym wymiarze godzin; osoby, kto´re na pewien czas opus´ciły zaso´b aktywnych zawodowo, lecz chciałyby znowu znalez´c´ sie˛ w tej grupie (nalez˙a˛ do niej m.in. kobiety, kto´re postanowiły zrezygnowac´ z pracy, aby zaja˛c´ sie˛ wychowywaniem dzieci). Wiele spos´ro´d oso´b zaliczanych do tych kategorii (jes´li nie wszystkie!) nie ma pracy, jest w wieku produkcyjnym oraz chce i jest w stanie podja˛c´ prace˛ za wynagrodzenia oferowane na rynku pracy. Mimo to w Wielkiej Brytanii osoby te nie zostałyby uznane za bezrobotnych, jes´li bezrobocie mierzono by metoda˛ ustalenia wielkos´ci bezrobocia rejestrowanego. Badania ankietowe zasobu pracy. Druga i prawdopodobnie bardziej wiarygodna metoda pomiaru wielkos´ci bezrobocia polega na badaniach ankietowych (chodzi o przepytywanie ludzi w terenie), kto´re sa˛ prowadzone z wykorzystaniem uzgodnionej definicji bezrobocia2. W tym przypadku nalez˙y rozstrzygna˛c´, jaka˛ grupe˛ ankietowanych ma obja˛c´ badanie, jak cze˛sto nalez˙y je powtarzac´ (badanie wymaga zuz˙ycia konkretnych zasobo´w i jest kosztowne) i jaka definicja bezrobocia powinna zostac´ wykorzystana. Chociaz˙ sformułowana przez nas wczes´niej definicja bezrobocia wydaje sie˛ wystarczaja˛ca, okres´lenie „osoba, kto´ra jednoczes´nie chce i moz˙e podja˛c´ prace˛ za oferowana˛ obecnie na rynku pracy stawke˛ wynagrodzen´” moz˙e sie˛ okazac´ zbyt mało precyzyjne. Zaro´wno w Wielkiej Brytanii, jak i w wielu innych krajach badania ankietowe ludnos´ci aktywnej zawodowo sa˛ przeprowadzane z wykorzystaniem standardowej definicji bezrobocia, zaproponowanej przez International Labour Office, ILO, tj. Mie˛dzynarodowa˛ Organizacje˛ Pracy (MOP). Zgodnie z definicja˛ tej organizacji za bezrobotna˛ uwaz˙a sie˛ osobe˛, kto´ra w danym momencie nie ma pracy i chciałaby ja˛ podja˛c´ w cia˛gu najbliz˙szych dwo´ch tygodni, a ponadto przez cztery ostatnie tygodnie aktywnie poszukiwała pracy lub oczekiwała na rozpocze˛cie pracy wczes´niej znalezionej. W przypadku Wielkiej Brytanii badania ankietowe zasobu pracy sa˛ przeprowadzane co kwartał i obejmuja˛ grupe˛ około 60 000 gospodarstw domowych. Na podstawie odpowiedzi na pytania zawarte w ankietach kaz˙dy dorosły ankietowany (osoba w wieku 16 lat lub starsza) w kaz˙dym z gospodarstw domowych, obje˛tych badaniem, jest zaliczany do jednej z trzech kategorii: ● ● ●
oso´b pracuja˛cych, oso´b bezrobotnych, oso´b niewchodza˛cych w skład zasobu pracy (oso´b biernych zawodowo).
Do kategorii pracuja˛cych sa˛ zaliczane osoby, kto´re przynajmniej przez cze˛s´c´ tygodnia poprzedzaja˛cego badanie pracowały zarobkowo. Natomiast za 2
W przypadku Polski badania takie, zwane Badaniami Aktywnos´ci Ekonomicznej Ludnos´ci (BAEL), sa˛ regularnie przeprowadzane przez Gło´wny Urza˛d Statystyczny (przyp. tłum.).
154
Gospodarka realna w długim okresie
bezrobotnych uznaje sie˛ osoby, kto´re spełniaja˛ kryteria okres´lone w podanej wczes´niej definicji bezrobotnego Mie˛dzynarodowej Organizacji Pracy. Osoby niezaliczone do z˙adnej z dwo´ch powyz˙szych kategorii, czyli np. student studio´w dziennych, gospodyni domowa lub emeryt, nie nalez˙a˛ do zasobu pracy, to znaczy zgodnie z terminologia˛ MOP sa˛ bierne zawodowo. Na rysunku 6.1 przedstawiono podział społeczen´stwa Wielkiej Brytanii na trzy wskazane wyz˙ej kategorie według danych z jesieni 2004 r. RYSUNEK 6.1
Podział populacji osób dorosłych w Wielkiej Brytanii w 2004 r. Brytyjski Gło´wny Urza˛d Statystyczny (UK Office for National Statistics) dzieli populacje˛ oso´b pełnoletnich (w wieku 16 i wie˛cej lat) na trzy kategorie oso´b: pracuja˛cych, bezrobotnych i biernych zawodowo. W skład zasobu pracy wchodza˛ osoby aktywne zawodowo, czyli zaro´wno pracuja˛cy, jak i bezrobotni.
´ r o´ d ł o: UK Office for National Statistics; „Labour Force Survey” 2005, February. Z
Odpowiednio sklasyfikowawszy wszystkie obje˛te badaniami ankietowymi osoby, stosowne instytucje pan´stwowe sa˛ w stanie obliczyc´ ro´z˙ne wskaz´niki statystyczne, opisuja˛ce sytuacje˛ na rynku pracy. Zaso´b pracy Zaso´b pracy to całkowita liczba (labour force — liczba oso´b aktywnych zawodowo) jest definiopracowniko´w w danej wany jako suma liczby oso´b pracuja˛cych i oso´b bezrobotnych: gospodarce, w skład kto´rej wchodza˛ zaro´wno osoby pracuja˛ce, jak i bezrobotne.
liczba oso´b liczba oso´b zaso´b pracy = pracuja˛cych + bezrobotnych .
Bezrobocie
Moz˙liwe jest ro´wniez˙ obliczenie stopy bezrobocia (unemployment rate), rozumianej jako odsetek oso´b bezrobotnych nalez˙a˛cych do zasobu pracy: stopa bezrobocia =
liczba bezrobotnych · 100. zaso´b pracy
155 Stopa bezrobocia to odsetek oso´b bezrobotnych, nalez˙a˛cych do zasobu pracy.
Instytucje rza˛dowe obliczaja˛ stope˛ bezrobocia zaro´wno dla całej dorosłej populacji, jak i dla we˛z˙szych grup społecznych, jak np. dla me˛z˙czyzn, kobiet czy oso´b młodych. Te same wyniki badan´ ankietowych zasobu pracy umoz˙liwiaja˛ takz˙e przedstawienie danych dotycza˛cych stopnia aktywnos´ci zawodowej społeczen´stwa. Wspo´łczynnik aktywnos´ci zawodowej (labour force participation Wspo´łczynnik zawodowej rate) to odsetek oso´b aktywnych zawodowo (pracuja˛cych i bez- aktywnosto´ciodsetek oso´b robotnych) w populacji ludzi pełnoletnich: aktywnych zawodowo zaso´b pracy wspo´łczynnik aktywnos´ci zawodowej = osoby pełnoletnie · 100
w populacji ludzi pełnoletnich.
Wspo´łczynnik ten informuje o tym, jaka cze˛s´c´ populacji danego kraju zdecydowała sie˛ na obecnos´c´ na rynku pracy. Podobnie jak stopa bezrobocia, wspo´łczynnik aktywnos´ci zawodowej jest obliczany zaro´wno dla całej pełnoletniej populacji, jak i dla we˛z˙szych grup społecznych. Chca˛c lepiej zrozumiec´ sposo´b obliczania wspomnianych miar, powro´c´my jeszcze raz do danych dla Wielkiej Brytanii. Zgodnie z wynikami „Labour Force Survey” do kategorii pracuja˛cych zaliczono w 2004 r. 28,4 mln oso´b, natomiast za bezrobotnych uznano 1,4 mln ludzi. Wielkos´c´ zasobu pracy wyniosła zatem: zaso´b pracy = 28,4 mln + 1,4 mln = 29,8 mln oso´b, natomiast stopa bezrobocia osia˛gne˛ła poziom: stopa bezrobocia =
1,4 · 100 = 4,7%. 29,8
Poniewaz˙ liczba oso´b pełnoletnich (oso´b w wieku 16 i wie˛cej lat) wynosiła 47,4 mln, wspo´łczynnik aktywnos´ci zawodowej był ro´wny: 29,8 wspo´łczynnik · 100 = 62,9%. aktywnos´ci zawodowej = 47,4 Podsumowuja˛c, jesienia˛ 2004 r. blisko 2/3 pełnoletnich obywateli Zjednoczonego Kro´lestwa było aktywnych zawodowo, a 4,7% aktywnych zawodowo pozostawało bez pracy. Na rysunku 6.2 pokazano — zebrane przez UK Office for National Statistics — dane dotycza˛ce bezrobocia w Wielkiej Brytanii w ro´z˙nych grupach społecznych, wyro´z˙nionych ze wzgle˛du na kryteria etniczne i płec´. Warto zwro´cic´ uwage˛ na kilka fakto´w. Po pierwsze, stopy bezrobocia w grupach
156
Gospodarka realna w długim okresie
RYSUNEK 6.2
Sytuacja różnych grup społecznych na rynku pracy UK Office for National Statistics oblicza stopy bezrobocia dla ro´z˙nych grup społecznych, wyro´z˙nianych ze wzgle˛du na płec´ i kryteria etniczne.
´ r o´ d ł o: UK Office for National Statistics. Z
etnicznych o innym niz˙ biały kolorze sko´ry były stosunkowo wyz˙sze w przypadku zaro´wno me˛z˙czyzn, jak i kobiet, co jest prawdopodobnie najbardziej zaskakuja˛ca˛ prawidłowos´cia˛. Po drugie, stopy bezrobocia w ro´z˙nych grupach etnicznych były silnie zro´z˙nicowane. W latach 2001−2002 w grupie me˛z˙czyzn najwyz˙sza˛ stope˛ bezrobocia zaobserwowano ws´ro´d oso´b pochodza˛cych z Bangladeszu: wyniosła ona 20%, czyli 4 razy wie˛cej niz˙ ws´ro´d białych Brytyjczyko´w. Stopa bezrobocia w grupie Hinduso´w była natomiast tylko nieco wyz˙sza niz˙ w przypadku białych Brytyjczyko´w (odpowiednio 7% i 5%). W przypadku me˛z˙czyzn z pozostałych grup etnicznych o innym niz˙ biały kolorze sko´ry stopy bezrobocia były 2−3 razy wyz˙sze od stopy bezrobocia dla białych Brytyjczyko´w. Wyniki dotycza˛ce kobiet były, ogo´lnie, podobne do wyniko´w dla me˛z˙czyzn, chociaz˙ stopy bezrobocia kobiet okazały sie˛ wyz˙sze. Najwyz˙sza˛ stope˛ bezrobocia odnotowano w przypadku kobiet pochodza˛cych z Bangladeszu — wyniosła ona 24% i była 6 razy wyz˙sza od stopy bezrobocia dla białych brytyjskich kobiet, dla kto´rych wyniosła 4%. Stopa bezrobocia dla Hindusek okazała sie˛ natomiast tylko nieco wyz˙sza niz˙ dla białych Brytyjek i wyniosła 7%. Dane o rynku pracy umoz˙liwiaja˛ takz˙e ekonomistom i politykom obserwowanie zmian zachodza˛cych w całej gospodarce. Na rysunku 6.3 widzimy
Bezrobocie
157
RYSUNEK 6.3
Stopa bezrobocia w Wielkiej Brytanii od 1971 r. Wykres powstał na podstawie rocznych danych, dotycza˛cych stopy bezrobocia. Widzimy, jaka cze˛s´c´ oso´b z zasobu aktywnych zawodowo pozostaje bez pracy. Dane obliczono za pomoca˛ metody bezrobocia rejestrowanego.
´ r o´ d ł o: Jak rysunku 6.2. Z
zmiany stopy bezrobocia (obliczanej przy wykorzystaniu metody bezrobocia rejestrowanego) w Wielkiej Brytanii po 1971 r. Jak juz˙ stwierdzilis´my, wyniki uzyskane ta˛ metoda˛ sa˛ mniej wiarygodne niz˙ wyniki ankietowych badan´ zasobu pracy. Jednak niezalez˙nie od zastrzez˙en´, wykres ten jest uz˙ytecznym narze˛dziem. Ujawnia on, z˙e w gospodarce bezrobocie wyste˛puje zawsze i z˙e jego wielkos´c´ zmienia sie˛ z roku na rok, czasem nawet znacznie. W kolejnych rozdziałach omo´wimy kro´tkookresowe wahania produkcji w gospodarce, uwzgle˛dniaja˛c przy tym ro´wniez˙ te zmiany wielkos´ci bezrobocia. Jednak w pozostałej cze˛s´ci tego rozdziału wahania kro´tkookresowe pominiemy, koncentruja˛c sie˛ na pytaniu, dlaczego w gospodarkach rynkowych zawsze istnieje pewne bezrobocie.
STUDIUM PRZYPADKU Aktywność zawodowa mężczyzn i kobiet w gospodarce Wielkiej Brytanii
Na przestrzeni ostatniego stulecia rola społeczna kobiet uległa dramatycznej zmianie we wszystkich wysoko rozwinie˛tych gospodarkach s´wiata. Obserwatorzy z˙ycia społecznego wskazywali na wiele przyczyn tego zjawiska.
158
Gospodarka realna w długim okresie
Cze˛s´ciowo moz˙na je przypisac´ pojawieniu sie˛ nowych zaawansowanych technologicznie urza˛dzen´, takich jak pralki i suszarki do prania, lodo´wki, zamraz˙arki i zmywarki do naczyn´, kto´re w znacznym stopniu skro´ciły czas niezbe˛dny do wykonania podstawowych prac domowych. Zmiane˛ roli społecznej kobiet moz˙na ro´wniez˙ wia˛zac´ z ulepszeniem metod planowania rodziny, czego skutkiem było zmniejszenie sie˛ liczby dzieci przychodza˛cych na s´wiat w przecie˛tnej rodzinie. Oczywis´cie, na zmiane˛ te˛ wpłyne˛ła ro´wniez˙ ewolucja pogla˛do´w politycznych i postaw społecznych. Wszystkie te przyczyny wywarły duz˙y wpływ na społeczen´stwo, a zwłaszcza na gospodarke˛. Wpływ ten jest najbardziej widoczny w przypadku stopnia aktywnos´ci zawodowej i to nawet, jes´li pod uwage˛ wez´miemy jedynie dane z ostatnich 20 lat. Z analizy danych wynika, z˙e ogo´lny wspo´łczynnik aktywnos´ci zawodowej, obejmuja˛cy zaro´wno me˛z˙czyzn, jak i kobiety w wieku 16 i wie˛cej lat, pozostawał w tym okresie na wzgle˛dnie stałym poziomie i wynosił około 63%. Jes´li jednak przyjrzymy sie˛ wspo´łczynnikom aktywnos´ci zawodowej dla poszczego´lnych płci, dojdziemy do odmiennych wniosko´w. Na pocza˛tku analizowanego okresu wspo´łczynnik aktywnos´ci zawodowej kobiet wynosił około 50%, a do 2004 r. wzro´sł do około 56%. Natomiast wspo´łczynnik aktywnos´ci zawodowej me˛z˙czyzn zmieniał sie˛ w przeciwnym kierunku: z pocza˛tkowego poziomu nieco ponad 75% na pocza˛tku 1984 r. spadł on do około 70% w 2004 r. O ile wzrost wspo´łczynnika aktywnos´ci zawodowej kobiet jest zrozumiały, o tyle spadek wspo´łczynnika aktywnos´ci zawodowej me˛z˙czyzn na pierwszy rzut oka moz˙e sie˛ wydawac´ zagadkowy. Moz˙na jednak wskazac´ wiele przyczyn tego zjawiska. Po pierwsze, wspo´łczes´nie młodzi me˛z˙czyz´ni ucza˛ sie˛ dłuz˙ej niz˙ poprzednie pokolenia. Po drugie, starsi panowie przechodza˛ obecnie na emeryture˛ wczes´niej niz˙ kiedys´ i z˙yja˛ dłuz˙ej. Po trzecie, wraz ze wzrostem liczby kobiet podejmuja˛cych prace˛ coraz wie˛cej me˛z˙czyzn decyduje sie˛ na pozostanie w domu i opieke˛ nad dziec´mi. Jednak studenci studio´w dziennych, emeryci oraz me˛z˙czyz´ni na urlopach wychowawczych nie sa˛ wliczani do zasobu pracy. Oczywis´cie, takz˙e kobiety pos´wie˛caja˛ dzis´ na nauke˛ wie˛cej czasu, a takz˙e z˙yja˛ dłuz˙ej niz˙ ich matki i babki. Tym bardziej zaskakuja˛cy wydaje sie˛ zatem wzrost wspo´łczynnika aktywnos´ci zawodowej kobiet w omawianym okresie.
Jak długo bezrobotni pozostają bez pracy? Jednym z kryterio´w, jakie nalez˙y wzia˛c´ pod uwage˛, oceniaja˛c, jak powaz˙nym problemem jest bezrobocie, jest długos´c´ okresu, w jakim przecie˛tny bezrobotny pozostaje bez pracy. Jes´li bezrobocie jest zjawiskiem kro´tkookresowym, wielu uzna, z˙e problem ten nie jest bardzo powaz˙ny. Po utracie pracy ludzie potrzebuja˛, byc´ moz˙e, jedynie kilku tygodni na znalezienie nowego zaje˛cia
Bezrobocie
159
i czas ten wykorzystuja˛, poszukuja˛c ofert, kto´re najlepiej odpowiadaja˛ ich preferencjom i zdolnos´ciom. Jez˙eli jednak bezrobocie ma charakter długookresowy, wielu uzna je za powaz˙ny problem. Oso´b, kto´re nie maja˛ pracy przez wiele miesie˛cy, z wie˛kszym prawdopodobien´stwem dotykaja˛ problemy ekonomiczne i psychologiczne. Poniewaz˙ długos´c´ okresu pozostawania bez pracy moz˙e wpłyna˛c´ na ocene˛ dotkliwos´ci bezrobocia, ekonomis´ci pos´wie˛caja˛ wiele uwagi odnos´nym danym. Jedno z waz˙nych ustalen´ wynikaja˛cych z ich badan´ pozornie wydaje sie˛ wewne˛trznie sprzeczne: zwykle okres pozostawania bez pracy jest kro´tki, jednak wie˛kszos´c´ bezrobocia obserwowanego w dowolnie wybranym momencie ma charakter długookresowy. Chca˛c zrozumiec´, jak to jest moz˙liwe, rozwaz˙my przykład. Przypus´c´my, z˙e w celu przeprowadzenia badan´ ankietowych bezrobocia przez rok, co tydzien´, regularnie odwiedzałes´ urza˛d pracy. Za kaz˙dym razem okazywało sie˛, z˙e jest czterech bezrobotnych. W przypadku trzech bezrobotnych z tej grupy chodziło cia˛gle o te same osoby, a czwarta osoba zmieniała sie˛ co tydzien´. Czy na podstawie tych informacji bezrobocie nalez˙y uznac´ za zjawisko kro´tkookresowe, czy tez˙ za zjawisko długookresowe? Kilka prostych obliczen´ moz˙e pomo´c w odpowiedzi na to pytanie. W przykładzie była mowa ła˛cznie o 55 bezrobotnych osobach: 52 osoby nie miały pracy przez okres jednego tygodnia, a 3 osoby — przez cały rok. Oznacza to, z˙e w 52 na 55 przypadko´w, czyli w 95%, okres pozostawania bez pracy nie przekraczał tygodnia, wie˛c moz˙na go uznac´ za kro´tki. Wez´my jednak pod uwage˛ całkowita˛ wielkos´c´ bezrobocia. Trzy bezrobotne osoby pozostaja˛ce bez pracy przez cały rok, czyli przez 52 tygodni, były ła˛cznie pozbawione zatrudnienia przez 156 tygodni. Jes´li uwzgle˛dnimy czas pozostawania bez pracy przez 52 osoby, kto´re były bezrobotne tylko przez tydzien´ kaz˙da, okazuje sie˛, z˙e ła˛czny okres pozostawania bez zatrudnienia przez wszystkich ankietowanych bezrobotnych był ro´wny 208 tygodni. W naszym przykładzie 156/208, czyli 75% bezrobocia ogo´łem, musimy zatem przypisac´ osobom, kto´re pozostawały bez pracy przez cały rok. Wie˛kszos´c´ bezrobocia obserwowanego w dowolnie wybranym momencie ma wie˛c charakter długookresowy. Ten wniosek powoduje, z˙e zaro´wno ekonomis´ci, jak i politycy musza˛ zachowac´ szczego´lna˛ ostroz˙nos´c´, interpretuja˛c dane dotycza˛ce bezrobocia i projektuja˛c polityke˛ pomocy bezrobotnym. Znaczna cze˛s´c´ ludzi, kto´rzy stali sie˛ bezrobotni, szybko znajdzie prace˛. Wie˛kszos´c´ problemo´w, jakie bezrobocie stwarza dla gospodarki, dotyczy jednak relatywnie małej grupy oso´b, kto´re pozostaja˛ bez zatrudnienia przez długi okres.
160
Gospodarka realna w długim okresie
Dlaczego w gospodarce zawsze są jacyś bezrobotni? Do tej pory opisalis´my, jak mierzy sie˛ wielkos´c´ bezrobocia, problemy powstaja˛ce przy interpretacji danych statystycznych dotycza˛cych bezrobocia, a takz˙e ustalenia ekonomisto´w rynku pracy, odnosza˛ce sie˛ do długos´ci okresu pozostawania bez pracy. Powinienes´ wie˛c juz˙ wiedziec´, czym jest bezrobocie. Prowadzone dotychczas rozwaz˙ania nie wyjas´niły jednak przyczyn bezrobocia. W przypadku wie˛kszos´ci rynko´w w gospodarce ceny zmieniaja˛ sie˛, zro´wnuja˛c ilos´c´ oferowana˛ dobra z zapotrzebowaniem na to dobro. Na idealnym rynku pracy płace dostosowałyby sie˛ w stopniu niezbe˛dnym do zro´wnowaz˙enia ilos´ci oferowanej pracy i zapotrzebowania na prace˛. Te zmiany płac zapewniłyby jednoczes´nie, z˙e wszyscy pracownicy zawsze mieliby zatrudnienie. Oczywis´cie, rzeczywistos´c´ jest daleka od ideału. Pewna liczba pracowniko´w zawsze pozostaje bez pracy, nawet jes´li ogo´lny stan gospodarki jest dobry. Innymi słowy, stopa bezrobocia nigdy nie spada do zera, lecz waha sie˛ woko´ł naturalnej stopy bezrobocia. Chca˛c zrozumiec´, co to jest naturalna stopa bezrobocia, w pozostałych cze˛s´ciach tego rozdziału zbadamy powody, kto´re sprawiaja˛, z˙e rzeczywista sytuacja na rynkach pracy odbiega od ideału pełnego zatrudnienia. W długim okresie trwanie bezrobocia jest wyjas´niane na cztery ro´z˙ne sposoby. Zgodnie z wyjas´nieniem pierwszym pracownicy potrzebuja˛ czasu na wyszukanie najlepszych, ich zdaniem, ofert pracy. Bezrobocie powstaja˛ce w trakcie tego procesu uzgadniania zapotrzebowania oso´b poszukuja˛cych pracy i ofert pracy zgłaszanych przez pracodawco´w jest czasem nazywane bezBezrobocie frykcyjne jest spowodowane tym, robociem frykcyjnym (frictional unemployment). Cze˛sto uwaz˙a z˙e pracownicy potrzebuja˛ sie˛, z˙e koncepcja bezrobocia frykcyjnego wyjas´nia przypadki oso´b, czasu na znalezienie ofert pracy, kto´re kto ´ re pozostaja˛ bez pracy przez stosunkowo kro´tki okres. najlepiej odpowiadaja˛ ich preferencjom Natomiast kolejne trzy wyjas´nienia zjawiska bezrobocia sugei zdolnos´ciom. ruja˛, z˙e liczba miejsc pracy, doste˛pnych na niekto´rych rynkach pracy, moz˙e byc´ zbyt mała, aby mogli pracowac´ wszyscy ci, kto´rzy chca˛. Jest tak, kiedy ilos´c´ oferowana na danym rynku pracy okazuje sie˛ wie˛ksza od zapotrzebowania na prace˛. Bezrobocie tego rodzaju jest nazywane bezBezrobocie strukturalne jest robociem strukturalnym (structural unemployment). spowodowane tym, z˙e liczba miejsc pracy Uwaz˙a sie˛, z˙e koncepcja bezrobocia strukturalnego wyjas´nia doste˛pnych na pewnych przypadki oso´b pozostaja˛cych bez pracy przez dłuz˙szy okres. Jak rynkach pracy jest zbyt ˛ mała, aby mogli sie po´z´niej przekonamy, ten rodzaj bezrobocia powstaje wtedy, pracowac´ wszyscy ci, kiedy z jakiegos´ powodu płace na danym rynku pracy sa˛ wyz˙sze od kto´rzy chca˛. płac ro´wnowagi popytu i podaz˙y. Zbadamy trzy powody utrzymywania sie˛ tak wysokich wynagrodzen´ za prace˛: ustawy o płacach minimalnych, działalnos´c´ zwia˛zko´w zawodowych oraz płace efektywnos´ciowe.
Bezrobocie
161
Szybki sprawdzian W jaki sposób mierzy się stopę bezrobocia? Jak to jest możliwe, że metoda pomiaru stopy bezrobocia może powodować przeszacowanie lub niedoszacowanie skali tego zjawiska?
6.2 Poszukiwanie pracy Jednym z powodo´w, kto´ry sprawia, z˙e w gospodarce zawsze istnieje bezrobocie, jest poszukiwanie pracy (job search). Poszukiwanie pracy jest Poszukiwanie pracy to proces, w trakcie procesem, w trakcie kto´rego odpowiedni pracownicy trafiaja˛ do kto´rego poszukuja˛cy odpowiednich zaje˛c´. pracy znajduja˛ oferty odpowiadaja˛ce ich Gdyby wszystkie oferty pracy były takie same, a wszystkie preferencjom osoby poszukuja˛ce pracy byłyby ro´wnie dobrze przygotowane do i zdolnos´ciom. jej podje˛cia, poszukiwanie zatrudnienia byłoby łatwe. Zwalniani pracownicy szybko znajdowaliby nowe, odpowiednie dla siebie zaje˛cie. Jednak w rzeczywistos´ci pracownicy ro´z˙nia˛ sie˛ zaro´wno preferencjami, jak i zdolnos´ciami; takz˙e miejsca pracy maja˛ ro´z˙ne zalety i wady, a informacje o osobach poszukuja˛cych zatrudnienia i nieobsadzonych stanowiskach wolno rozchodza˛ sie˛ ws´ro´d przedsie˛biorstw i gospodarstw domowych.
Dlaczego pewien poziom bezrobocia frykcyjnego jest nieunikniony? Bezrobocie frykcyjne cze˛sto jest wynikiem zmian popytu ro´z˙nych przedsie˛biorstw na prace˛. Kiedy okazuje sie˛, z˙e nabywcy wola˛ marke˛ X od marki Y, firma produkuja˛ca marke˛ X zwie˛ksza zatrudnienie, a producent marki Y zwalnia cze˛s´c´ swoich pracowniko´w. Osoby, kto´re zostały zwolnione, musza˛ teraz poszukac´ sobie nowej pracy, a producent marki X musi zdecydowac´, jakich pracowniko´w zatrudnic´ na ro´z˙nych nowo utworzonych stanowiskach pracy. Wynikiem dostosowan´ zachodza˛cych w trakcie tego okresu przejs´ciowego jest pojawienie sie˛ bezrobocia. Podobnie, poniewaz˙ w ro´z˙nych regionach kraju produkuje sie˛ ro´z˙ne dobra, zatrudnienie w jednym regionie moz˙e rosna˛c´ ro´wnolegle do spadku zatrudnienia w innej cze˛s´ci kraju. Na przykład, pomys´lmy o spadku cen ropy naftowej na rynkach s´wiatowych. Firmy wydobywaja˛ce rope˛ naftowa˛ ze zło´z˙ na Morzu Po´łnocnym u wybrzez˙y Szkocji zareaguja˛ na spadek cen tego surowca, obniz˙aja˛c zaro´wno produkcje˛, jak i zatrudnienie. Jednoczes´nie spadek cen benzyny spowoduje wzrost sprzedaz˙y samochodo´w, zatem koncerny samochodowe dzia-
162
Gospodarka realna w długim okresie
łaja˛ce na terenie po´łnocnej i centralnej Wielkiej Brytanii zwie˛ksza˛ produkcje˛ i zatrudnienie. Zmiany struktury popytu na prace˛ ro´z˙nych gałe˛zi przemysłu lub regiono´w sa˛ nazywane zmianami sektorowymi. Poniewaz˙ poszukuja˛cy pracy potrzebuja˛ czasu na wyszukanie ofert w nowym sektorze gospodarki czy regionie, takie zmiany sektorowe powoduja˛ istnienie bezrobocia w okresie przejs´ciowym. Bezrobocie frykcyjne jest nieuniknione, poniewaz˙ gospodarka nieustannie sie˛ zmienia. Przed 50 laty udział przemysłu przetwo´rczego w tworzeniu PKB w Wielkiej Brytanii przekraczał 1/3, obecnie zas´ jest on mniejszy od 1/5. Natomiast usługi dla biznesu i usługi finansowe w połowie lat pie˛c´dziesia˛tych XX w. stanowiły tylko około 3% PKB, podczas gdy dzisiaj ich udział w PKB przekracza 25%. W trakcie minionych 50 lat w jednych przedsie˛biorstwach tworzono nowe miejsca pracy, a w innych były one likwidowane. Efektem był wzrost produkcyjnos´ci i podniesienie poziomu z˙ycia. Niemniej w trakcie tego procesu pracownicy zatrudniani w przemysłach schyłkowych tracili prace˛ i musieli szukac´ nowego zaje˛cia. Opro´cz zmian sektorowych powodem bezrobocia pracownika moz˙e ro´wniez˙ byc´ jego własna decyzja. Bywa, z˙e niekto´rzy pracownicy uznaja˛, iz˙ dotychczasowe miejsce pracy nie jest odpowiednie i postanawiaja˛ poszukac´ lepszego zaje˛cia. Wielu z nich, w tym zwłaszcza osoby młode, faktycznie znajduje nowa˛ prace˛, zapewniaja˛ca˛ wyz˙sze wynagrodzenia. Co prawda, dzie˛ki rozwojowi technologii informacyjnych w ostatnich latach (chodzi przede wszystkim o Internet) wielu ludzi moz˙e szukac´ nowej pracy, nie składaja˛c formalnie wypowiedzenia dotychczasowemu pracodawcy. Niemniej, niezalez˙nie od przyczyn, przepływy pracowniko´w na rynku pracy sa˛ zjawiskiem typowym dla prawidłowo funkcjonuja˛cej, dynamicznej gospodarki rynkowej, a ich skutkiem jest wyste˛powanie bezrobocia frykcyjnego.
Polityka państwa i poszukiwanie pracy Nawet jes´li bezrobocie frykcyjne jest nieuniknione, moz˙na wpływac´ na jego poziom. Im szybciej w gospodarce rozchodza˛ sie˛ informacje o nowych miejscach pracy i osobach poszukuja˛cych pracy, tym szybciej dochodzi do uzgodnienia potrzeb pracodawco´w i oso´b poszukuja˛cych pracy. Na przykład, Internet moz˙e ułatwic´ poszukiwanie pracy i umoz˙liwic´ zmniejszenie bezrobocia frykcyjnego. Istotna jest ro´wniez˙ polityka pan´stwa. Jez˙eli jest ono w stanie skro´cic´ czas potrzebny bezrobotnym na znalezienie nowego miejsca pracy, moz˙e ro´wniez˙ zmniejszyc´ naturalna˛ stope˛ bezrobocia w gospodarce. Pan´stwo pro´buje ułatwic´ poszukiwanie pracy na ro´z˙ne sposoby. Przykładem sa˛ urze˛dy pracy lub rza˛dowe centra zatrudnienia, kto´re zajmuja˛ sie˛ rozpowszechnianiem informacji o wolnych miejscach pracy. Innym sposobem jest finansowanie ze s´rodko´w publicznych programo´w szkoleniowych, kto´re
Bezrobocie
163
maja˛ ułatwic´ przenoszenie sie˛ pracowniko´w z przemysło´w schyłkowych do gałe˛zi gospodarki, kto´re rozwijaja˛ sie˛ najszybciej, a takz˙e pomo´c grupom społecznym najbardziej zagroz˙onym ubo´stwem. Zwolennicy takich działan´ pan´stwa uwaz˙aja˛, z˙e sprzyjaja˛ one efektywnos´ci, zwie˛kszaja˛c zatrudnienie, i z˙e zmniejszaja˛ niero´wnos´ci nieodła˛cznie towarzysza˛ce działaniu nieustannie zmieniaja˛cej sie˛ gospodarki rynkowej. Krytycy wa˛tpia˛ w celowos´c´ ingerencji pan´stwa w proces poszukiwania pracy. Ich zdaniem rynek prywatny sam lepiej poradzi sobie z dopasowaniem pracowniko´w do miejsc pracy i odwrotnie. Rzeczywis´cie, zwykle poszukiwaniu pracy nie towarzyszy interwencja pan´stwa. Ogłoszenia prasowe, internetowe strony pos´rednictwa pracy, wyspecjalizowane firmy poszukuja˛ce pracowniko´w (head hunters — „łowcy gło´w”) i przepływ wiadomos´ci z ust do ust — wszystko to ułatwia upowszechnienie informacji o nowych miejscach pracy czy kandydatach do jej podje˛cia. Podobnie, zwykle decyzje o kształceniu pracowniko´w maja˛ charakter prywatny zaro´wno w szkołach, jak i w trakcie pracy w przedsie˛biorstwie. Krytycy twierdza˛, z˙e pan´stwo wcale nie lepiej, a prawdopodobnie gorzej niz˙ rynek prywatny radzi sobie z dostarczaniem włas´ciwych informacji włas´ciwym osobom, a takz˙e z rozstrzyganiem, jaki rodzaj szkolenia jest najbardziej potrzebny. Uwaz˙aja˛ oni, z˙e z podejmowaniem takich decyzji najlepiej poradza˛ sobie sami pracownicy i pracodawcy.
Ubezpieczenie od bezrobocia Jednym z działan´ pan´stwa, w niezamierzony sposo´b powoduja˛cych zwie˛kszenie sie˛ bezrobocia frykcyjnego, jest ubezpieczanie od bezrobocia Ubezpieczenie od bezrobocia (unemployment insurance). W Wielkiej Brytanii jest ono okres´lane polega na tym, mianem ubezpieczenia narodowego (national insurance). Celem z˙e pan´stwo zapewnia pewien docho´d jest zaoferowanie pracownikom cze˛s´ciowej ochrony przed skutpracownikom, kami utraty pracy. Z ubezpieczenia od bezrobocia nie moga˛ kto´rzy traca˛ prace˛. korzystac´ bezrobotni, kto´rzy sami zrezygnowali z pracy, zostali zwolnieni z uzasadnionej przyczyny lub dopiero weszli na rynek pracy. Wypłaty z tytułu tego ubezpieczenia przysługuja˛ jedynie tym, kto´rzy zostali zwolnieni, poniewaz˙ ich kwalifikacje stały sie˛ zbe˛dne dla ich pracodawco´w. Ubezpieczenie od bezrobocia rzeczywis´cie zmniejsza jego dolegliwos´c´, jednak powoduje ono ro´wniez˙ wzrost liczby bezrobotnych. Wyjas´nieniem jest jedna z dziesie˛ciu gło´wnych zasad ekonomii z rozdziału 1: ludzie reaguja˛ na bodz´ce. Wypłata zasiłku dla bezrobotnego jest wstrzymywana wtedy, kiedy podejmie on nowa˛ prace˛, bezrobotny wkłada wie˛c mniej wysiłku w poszukiwanie pracy i łatwiej odrzuca nieatrakcyjne oferty pracy. Ponadto, poniewaz˙ zasiłek dla bezrobotnych czyni pozostawanie bez pracy mniej ucia˛z˙liwym, pracownicy z mniejszym zaangaz˙owaniem staraja˛ sie˛ zapewnic´ sobie gwarancje zatrudnienia podczas uzgadniania warunko´w pracy z nowym pracodawca˛.
164
Gospodarka realna w długim okresie
Ekonomis´ci zajmuja˛cy sie˛ rynkiem pracy wiele razy badali wpływ zasiłko´w dla bezrobotnych na motywacje˛ do pracy. W jednym z projekto´w badawczych dotycza˛cych Stano´w Zjednoczonych spos´ro´d bezrobotnych ubiegaja˛cych sie˛ o zasiłek wybrano przypadkowa˛ grupe˛ oso´b, kto´rym zaoferowano wypłate˛ dodatkowych 500 dolaro´w pod warunkiem znalezienia w cia˛gu 11 tygodni nowej pracy. Te˛ grupe˛ poro´wnano naste˛pnie z grupa˛ kontrolna˛, złoz˙ona˛ z oso´b, kto´rym ´ redni okres pozostawania bez pracy przez członpremii nie zaproponowano. S ko´w grupy pierwszej okazał sie˛ o 7% kro´tszy niz˙ członko´w grupy kontrolnej. Eksperyment ten pokazuje, z˙e sposo´b działania systemu ubezpieczenia od bezrobocia wpływa na intensywnos´c´ wysiłko´w podejmowanych przez bezrobotnych w celu znalezienia pracy. Takz˙e w trakcie kilku innych badan´ analizowano wysiłek wkładany w poszukiwanie pracy, przez pewien czas obserwuja˛c wybrana˛ grupe˛ bezrobotnych. Zasiłek dla bezrobotnych nie jest bezterminowy, lecz zwykle przysługuje przez 6 miesie˛cy lub rok. Wyniki tych badan´ pokazały, z˙e po utracie przez bezrobotnych prawa do zasiłku znacznie wzrasta prawdopodobien´stwo znalezienia przez nich pracy. Chociaz˙ zasiłki dla bezrobotnych zmniejszaja˛ motywacje˛ do poszukiwania pracy i powoduja˛ wzrost bezrobocia, nie oznacza to, z˙e nalez˙y je zlikwidowac´. Gło´wna˛ funkcja˛ zasiłko´w jest zmniejszenie niepewnos´ci co do poziomu dochodu i zasiłki dobrze spełniaja˛ te˛ funkcje˛. Ponadto, umoz˙liwiaja˛ one odrzucenie mało atrakcyjnych ofert pracy, zwie˛kszaja˛c szanse bezrobotnych na znalezienie zaje˛cia, kto´re lepiej odpowiada ich preferencjom i zdolnos´ciom. Niekto´rzy ekonomis´ci uwaz˙aja˛, z˙e ubezpieczenie od bezrobocia zwie˛ksza zdolnos´c´ gospodarki do dostosowywania do siebie podaz˙y pracy i popytu na prace˛. Analiza zasiłko´w dla bezrobotnych pokazuje, z˙e stopa bezrobocia nie jest doskonała˛ miara˛ poziomu dobrobytu w gospodarce. Wie˛kszos´c´ ekonomisto´w zgadza sie˛, z˙e likwidacja systemu ubezpieczen´ od bezrobocia spowodowałaby jego zmniejszenie w gospodarce. Jednak nie sa˛ oni zgodni co do wpływu takiej zmiany polityki pan´stwa na dobrobyt ekonomiczny. Szybki sprawdzian Jak wzrost ceny ropy naftowej na rynkach światowych wpłynąłby na wielkość bezrobocia frykcyjnego? Czy bezrobocie frykcyjne jest niepożądane? Jakie działania państwa mogłyby zmienić poziom bezrobocia spowodowanego przez wzrost ceny ropy naftowej?
Bezrobocie
165
6.3 Ustawy o płacach minimalnych Przekonawszy sie˛, z˙e poszukiwanie pracy jest przyczyna˛ bezrobocia frykcyjnego, zbadamy teraz, jak zbyt mała liczba miejsc pracy powoduje powstanie bezrobocia strukturalnego. Zaczniemy od przypomnienia, dlaczego ustawy o płacach minimalnych sa˛ przyczyna˛ powstania bezrobocia. Mimo z˙e płace minimalne nie sa˛ najwaz˙niejszym powodem bezrobocia, silnie wpływaja˛ na sytuacje˛ pewnych grup społecznych, w przypadku kto´rych stopa bezrobocia jest wyja˛tkowo wysoka. Rozpocze˛cie analizy od płac minimalnych wydaje sie˛ ro´wniez˙ uzasadnione, poniewaz˙ wyniki badania tych płac moga˛ ułatwic´ zrozumienie takz˙e innych przyczyn bezrobocia strukturalnego. Na rysunku 6.4 widzimy mechanizm działania i skutki płacy minimalnej. Kiedy ustawy o płacach minimalnych powoduja˛, z˙e wynagrodzenia zaczynaja˛ przewyz˙szac´ poziom płac odpowiadaja˛cy ro´wnowadze popytu i podaz˙y na rynku pracy, ilos´c´ oferowana pracy ros´nie, a zapotrzebowanie na nia˛ maleje w poro´wnaniu ze stanem ro´wnowagi rynkowej. Pojawia sie˛ nadwyz˙ka ilos´ci oferowanej pracy. Poniewaz˙ liczba poszukuja˛cych zatrudnienia jest wie˛ksza niz˙ liczba miejsc pracy, niekto´rzy pracownicy pozostaja˛ bezrobotni. Poniewaz˙ ustawy o płacy minimalnej analizowalis´my w rozdziale 6 w Mikroekonomii, nie be˛dziemy kontynuowac´ tego tematu. Warto jednak zauwaz˙yc´, z˙e wie˛kszos´c´ oso´b zatrudnionych w gospodarce otrzymuje wynagrodzenia znacznie przekraczaja˛ce dopuszczalne przez prawo minimum. Ustawy o płacy minimalnej dotycza˛ zwykle pracowniko´w najniz˙ej wykwalifikowanych i maja˛cych najmniejsze dos´wiadczenie zawodowe, takich jak np. osoby młode. Obowia˛zywanie płac minimalnych moz˙e wie˛c wyjas´niac´ wyste˛powanie bezrobocia tylko w tych grupach pracowniko´w. Chociaz˙ na rysunku 6.4 przedstawiono skutki wprowadzenia płac minimalnych, stanowi on ro´wniez˙ ilustracje˛ pewnej ogo´lnej prawidłowos´ci: bezrobocie powstaje zawsze wtedy, kiedy płaca z jakiegos´ powodu przewyz˙sza poziom odpowiadaja˛cy stanowi ro´wnowagi rynkowej. Ustawy o płacach minimalnych sa˛ tylko jednym z powodo´w, dla kto´rych wynagrodzenia moga˛ byc´ „zbyt wysokie”. W dwo´ch ostatnich cze˛s´ciach tego rozdziału omo´wimy dwie inne przyczyny utrzymywania sie˛ płac na poziomie wyz˙szym od płac ro´wnowagi, czyli działalnos´c´ zwia˛zko´w zawodowych i płace efektywnos´ciowe. Podstawowe mechanizmy ekonomiczne, prowadza˛ce do powstania bezrobocia, sa˛ w tych obu przypadkach takie same jak te przedstawione na rysunku 6.4. Jednak działalnos´c´ zwia˛zko´w zawodowych i płace efektywnos´ciowe wyjas´niaja˛ znacznie wie˛cej przypadko´w bezrobocia niz˙ płaca minimalna.
166
Gospodarka realna w długim okresie
RYSUNEK 6.4
Bezrobocie spowodowane płacą wyższą od płacy równowagi Na tym rynku pracy płaca ro´wnowaz˙a˛ca podaz˙ i popyt wynosi WE. Przy płacy ro´wnowagi ilos´c´ oferowana pracy i wielkos´c´ zapotrzebowania na prace˛ wynosza˛ LE. Jes´li poziom wynagrodzen´ przewyz˙szyłby poziom odpowiadaja˛cy ro´wnowadze (np. z powodu obowia˛zywania płac minimalnych), ilos´c´ oferowana pracy wzrosłaby do LS, a zapotrzebowanie na prace˛ zmalałoby do LD. W efekcie pojawiłoby sie˛ bezrobocie ro´wne nadwyz˙ce podaz˙y pracy, czyli LS − LD.
W tym miejscu powinnis´my podkres´lic´, z˙e bezrobocie strukturalne, spowodowane utrzymywaniem sie˛ płacy powyz˙ej płacy ro´wnowagi, istotnie ro´z˙ni sie˛ od bezrobocia frykcyjnego, pojawiaja˛cego sie˛ w trakcie procesu poszukiwania pracy. Koniecznos´c´ poszukiwania zatrudnienia nie wynika z tego, z˙e płaca nie zro´wnuje podaz˙y i popytu na prace˛. W przypadku bezrobocia pojawiaja˛cego sie˛ w trakcie procesu poszukiwania pracy pracownicy szukaja˛ ofert, kto´re najlepiej odpowiadaja˛ ich preferencjom i kwalifikacjom. Kiedy natomiast płace przewyz˙szaja˛ poziom ro´wnowagi, ilos´c´ oferowanej pracy jest wie˛ksza od zapotrzebowania na prace˛, a pracownicy sa˛ bezrobotni, poniewaz˙ czekaja˛ na pojawienie sie˛ nowych ofert. Szybki sprawdzian Narysuj krzywe podaży i popytu na rynku pracy, na którym płaca przewyższa poziom zapewniający równowagę. Wskaż ilość oferowaną pracy, wielkość zapotrzebowania na pracę i wielkość bezrobocia na tym rynku.
Bezrobocie
167
6.4 Związki zawodowe i negocjacje zbiorowe Zwia˛zek zawodowy (union) to zrzeszaja˛ce pracowniko´w stowaZwia˛zek zawodowy to stowarzyszenie rzyszenie, kto´re negocjuje z pracodawcami poziom płac i inne pracowniko´w, warunki pracy. Wskaz´nik przynalez˙nos´ci do zwia˛zko´w zawodokto´re negocjuje poziom wych informuje o tym, jaka˛ cze˛s´c´ zasobu pracy stanowia˛ ich z pracodawcami wynagrodzen´, a takz˙e członkowie. Przy obliczaniu tego wskaz´nika zaso´b pracy jest inne warunki pracy. pomniejszany o osoby, kto´re — jak np. z˙ołnierze — z prawnych lub innych powodo´w nie moga˛ zostac´ członkami zwia˛zko´w. Ogo´lnie oznacza to, z˙e wskaz´nik przynalez˙nos´ci do zwia˛zko´w zawodowych pokazuje udział zwia˛zkowco´w w całkowitej liczbie pracowniko´w cywilnych oraz bezrobotnych. W 2003 r. w Wielkiej Brytanii wskaz´nik ten wynosił około 30% i od kilku lat pozostawał na niezmienionym poziomie. (Jednak na pocza˛tku lat osiemdziesia˛tych XX w. doszło do jego drastycznego spadku z poziomu ponad 50%.) W Stanach Zjednoczonych wskaz´nik przynalez˙nos´ci do zwia˛zko´w zawodowych jest niemal o połowe˛ niz˙szy niz˙ w Wielkiej Brytanii. Jednak w wielu krajach europejskich zwia˛zki zawodowe nadal odgrywaja˛ waz˙na˛ role˛. Na przykład, w Szwecji i Danii wskaz´nik przynalez˙nos´ci do zwia˛zko´w zawodowych wynosi blisko 75%.
Ekonomia związków zawodowych Zwia˛zek zawodowy jest rodzajem kartelu i tak jak on stanowi grupe˛ oso´b, kto´re podejmuja˛ wspo´lne działania w nadziei wywarcia wpływu na sytuacje˛ na rynku. Pracownicy nalez˙a˛cy do zwia˛zko´w zawodowych działaja˛ wspo´lnie, kiedy negocjuja˛ z pracodawcami poziom wynagrodzen´, a takz˙e dodatkowe s´wiadczenia lub warunki pracy. Proces uzgadniania warunko´w zatrudnienia przez zwia˛zki zawodowe z przedsie˛biorstwami jest nazywany negocjacjami zbioroNegocjacje zbiorowe polegaja˛ na uzgadnianiu wymi (collective bargaining). warunko´w zatrudnienia Kiedy zwia˛zek zawodowy prowadzi negocjacje z pracodawca˛, przez zwia˛zki zawodowe i pracodawco´w. zwykle domaga sie˛ podniesienia wynagrodzen´ i ro´z˙nych s´wiadczen´ dodatkowych, a takz˙e poprawy warunko´w pracy powyz˙ej poziomu, kto´ry przedsie˛biorstwo byłoby skłonne zaoferowac´ na rynku bez zwia˛zku zawodowego. Jez˙eli zwia˛zek zawodowy i pracodawca nie zdołaja˛ sie˛ porozumiec´, zwia˛zek moz˙e zorganizowac´ protest w postaci zaprzestania przez pracowniko´w pracy, co jest nazywane strajkiem (strike). Poniewaz˙ efektem strajku jest Strajk to protest zorganizowany przez spadek produkcji, sprzedaz˙y i zysko´w, zagroz˙one strajkiem przedzwia˛zek zawodowy, sie˛biorstwo prawdopodobnie zdecyduje sie˛ na wypłate˛ wyz˙szych polegaja˛cy na powstrzymywaniu sie˛ wynagrodzen´. Ekonomis´ci badaja˛cy skutki działania zwia˛zko´w za- pracowniko ´ w od pracy. wodowych odkrywaja˛ zwykle, z˙e ich członkowie zarabiaja˛ znacznie wie˛cej niz˙ pracownicy nienalez˙a˛cy do zwia˛zko´w.
168
Gospodarka realna w długim okresie
Kiedy zwia˛zki zawodowe powoduja˛ podniesienie wynagrodzen´ powyz˙ej poziomu ro´wnowagi rynkowej, ros´nie ilos´c´ oferowana pracy i spada zapotrzebowanie na prace˛. Efektem jest bezrobocie. Pracownicy, kto´rzy nie stracili pracy, sa˛ teraz w lepszym połoz˙eniu, natomiast osoby, kto´re wczes´niej pracowały, a po podwyz˙ce wynagrodzen´ zostały zwolnione, sa˛ teraz w gorszym połoz˙eniu niz˙ przed wprowadzeniem podwyz˙ek. Cze˛sto uwaz˙a sie˛ wre˛cz, z˙e działalnos´c´ zwia˛zko´w zawodowych powoduje konflikty mie˛dzy ro´z˙nymi grupami pracowniko´w: „swoimi”, kto´rzy korzystaja˛ z wyz˙szych płac wynegocjowanych przez zwia˛zki, i „obcymi”, dla kto´rych brakuje pracy. „Obcy” moga˛ zmienic´ swo´j status na dwa sposoby. Niekto´rzy z nich pozostaja˛ bez pracy, czekaja˛c, az˙ nadarzy im sie˛ szansa zostania „swoimi”, czyli podje˛cia pracy za stawki wynegocjowane przez zwia˛zkowco´w. Natomiast inni podejmuja˛ prace˛ w przedsie˛biorstwach, w kto´rych nie działaja˛ zwia˛zki zawodowe. Gdy zwia˛zki zawodowe powoduja˛ wzrost wynagrodzen´ w jednym sektorze gospodarki, ros´nie podaz˙ pracy w innych sektorach. Ten wzrost podaz˙y pracy powoduje spadek płac w sektorach nieobje˛tych działaniem zwia˛zko´w zawodowych. Innymi słowy, zwia˛zkowcy przejmuja˛ korzys´ci płyna˛ce z negocjacji zbiorowych, podczas gdy pracownicy niezrzeszeni ponosza˛ cze˛s´c´ koszto´w funkcjonowania zwia˛zko´w zawodowych. Znaczenie zwia˛zko´w zawodowych w gospodarce zalez˙y m.in. od ustaw o organizacji zwia˛zko´w i negocjacjach zbiorowych. Zawieranie formalnych porozumien´ przez członko´w kartelu jest zwykle uznawane za nielegalne. Jez˙eli przedsie˛biorstwa sprzedaja˛ce pewien produkt uzgodniłyby podniesienie jego ceny, zostałoby to uznane za pogwałcenie prawa o ochronie konkurencji, a rza˛d wysta˛piłby przeciwko takim firmom z pozwami do sa˛do´w cywilnych i karnych. W przeciwien´stwie do przedsie˛biorstw zwia˛zki zawodowe maja˛ przywilej nieprzestrzegania prawa o ochronie konkurencji. Uwaz˙a sie˛, z˙e pracownicy potrzebuja˛ wie˛kszej siły przetargowej podczas prowadzenia negocjacji zbiorowych z pracodawcami. Przepisy wpływaja˛ce na siłe˛ przetargowa˛ zwia˛zko´w zawodowych sa˛ od wielu lat przedmiotem politycznej debaty. Od czasu do czasu parlamentarzys´ci rozwaz˙aja˛ wprowadzenie ustaw o prawie do pracy, daja˛cych pracownikom zatrudnionym w przedsie˛biorstwie, w kto´rym działaja˛ zwia˛zki zawodowe, swobode˛ decyzji o wsta˛pieniu do zwia˛zko´w lub pozostawania poza ich strukturami. W sytuacji, kiedy prawo takie nie obowia˛zuje, w czasie negocjacji zbiorowych zwia˛zkowcy moga˛ sie˛ domagac´, aby przedsie˛biorstwa wprowadziły zasade˛ obowia˛zkowego członkostwa dla wszystkich pracowniko´w.
Bezrobocie
169
Czy związki zawodowe są dobre, czy złe dla gospodarki? Ekonomis´ci spieraja˛ sie˛ o to, czy zwia˛zki zawodowe sa˛ dobre, czy złe dla całej gospodarki. Rozwaz˙my ro´z˙ne argumenty uczestniko´w tej debaty. Krytycy zwia˛zko´w zawodowych utrzymuja˛, z˙e sa˛ one po prostu rodzajem kartelu. Kiedy zwia˛zkowcy podnosza˛ płace powyz˙ej poziomu, kto´ry obowia˛zywałby na w pełni konkurencyjnych rynkach, skutkiem jest zmniejszenie sie˛ zapotrzebowania na prace˛, utrata pracy przez cze˛s´c´ pracowniko´w i spadek wynagrodzen´ w innych gałe˛ziach gospodarki. Zdaniem krytyko´w w efekcie alokacja pracy w gospodarce okazuje sie˛ zaro´wno nieefektywna, jak i niesprawiedliwa. Jest ona nieefektywna, poniewaz˙ wysokie płace powoduja˛ spadek zatrudnienia w przedsie˛biorstwach, w kto´rych działaja˛ zwia˛zki, poniz˙ej poziomu odpowiadaja˛cego efektywnej i konkurencyjnej alokacji pracy. Jest ona niesprawiedliwa, gdyz˙ niekto´rzy pracownicy odnosza˛ korzys´ci kosztem innych. Natomiast obron´cy zwia˛zko´w zawodowych utrzymuja˛, z˙e sa˛ one konieczna˛ przeciwwaga˛ dla siły rynkowej pracodawco´w. W niekto´rych regionach, gdzie pojedyncze przedsie˛biorstwo jest gło´wnym pracodawca˛, pracownicy nieakceptuja˛cy oferowanych przez nie wynagrodzen´ i innych warunko´w pracy moga˛ nie miec´ innego wyboru niz˙ zmiana miejsca zamieszkania lub rezygnacja z pracy. Jes´li nie byłoby zwia˛zko´w zawodowych, przedsie˛biorstwo takie mogłoby wykorzystywac´ swoja˛ pozycje˛ rynkowa˛, narzucaja˛c niz˙sze wynagrodzenia i gorsze warunki pracy w poro´wnaniu z sytuacja˛, w kto´rej musiałoby ono konkurowac´ o tych samych pracowniko´w z innymi firmami. W takim przypadku zwia˛zki zawodowe moga˛ ro´wnowaz˙yc´ siłe˛ rynkowa˛ pracodawcy i chronic´ pracowniko´w przed włas´cicielami przedsie˛biorstw. Zwolennicy zwia˛zko´w twierdza˛ ro´wniez˙, z˙e pomagaja˛ one przedsie˛biorstwom skutecznie reagowac´ na problemy pracowniko´w. Podejmuja˛c prace˛, pracownik musi osia˛gna˛c´ z pracodawca˛ porozumienie dotycza˛ce wielu pozapłacowych warunko´w zatrudnienia, takich jak: długos´c´ czasu pracy, zasady pracy w godzinach nadliczbowych, dni wolne od pracy, zwolnienia chorobowe, s´wiadczenia zdrowotne, zasady awansu zawodowego, gwarancje zatrudnienia i tym podobne. Reprezentuja˛c interesy pracowniko´w, zwia˛zkowcy umoz˙liwiaja˛ pracodawcom zaproponowanie pracownikom odpowiedniej kombinacji warunko´w zatrudnienia. Jes´li nawet negatywnym efektem istnienia zwia˛zko´w zawodowych jest płaca wyz˙sza od poziomu ro´wnowagi i bezrobocie, efektem pozytywnym sa˛ zadowoleni i produktywni pracownicy w przedsie˛biorstwach. Podsumowuja˛c, ekonomis´ci nie zgadzaja˛ sie˛ co do oceny oddziaływania zwia˛zko´w zawodowych na gospodarke˛. Podobnie jak w przypadku wielu innych instytucji, wpływ ten jest zapewne korzystny w jednych, a niekorzystny w innych sytuacjach.
170
Gospodarka realna w długim okresie
Szybki sprawdzian Jak działalność związków zawodowych w przemyśle samochodowym wpływa na wynagrodzenia i zatrudnienie w fabrykach Forda i Nissana w Wielkiej Brytanii? Jak związki wpływają na wynagrodzenia i zatrudnienie w innych gałęziach przemysłu?
6.5 Teoria płac efektywnościowych Teoria płac efektywnos´ciowych (theory of efficiency wages) wskazuje kolejny powo´d, kto´ry — niezalez˙nie od poszukiwania pracy, ustaw o płacach minimalnych i działalnos´ci zwia˛zko´w zawodowych — sprawia, z˙e w gospodarce zawsze istnieje bezrobocie. Zgodnie z ta˛ teoria˛ przedsie˛biorstwa działaja˛ bardziej efektywnie, jes´li płace przewyz˙szaja˛ poziom odpowiadaja˛cy ro´wnowadze rynkowej. Utrzymywanie płac na wysokim poziomie moz˙e zatem byc´ dla firm opłacalne, nawet jes´li na rynku pracy wyste˛puje nadwyz˙ka podaz˙y. Pod pewnymi wzgle˛dami bezrobocie powstaja˛ce na skutek wypłacania płac efektywnos´ciowych przypomina bezrobocie powodowane przez ustawy o płacach minimalnych lub działalnos´c´ zwia˛zko´w zawodowych. We wszystkich tych przypadkach bezrobocie jest efektem istnienia wynagrodzen´ przewyz˙szaja˛cych poziom płacy, zapewniaja˛cy zro´wnanie sie˛ ilos´ci oferowanej pracy i zapotrzebowania na prace˛. Istnieje jednak takz˙e pewna waz˙na ro´z˙nica. Ustawy o płacach minimalnych i zwia˛zki zawodowe powstrzymuja˛ przedsie˛biorstwa przed obniz˙aniem wynagrodzen´, kiedy na rynku pracy wyste˛puje nadwyz˙ka podaz˙y. Natomiast teoria płac efektywnos´ciowych wskazuje, z˙e nakładanie tego typu ograniczen´ na przedsie˛biorstwa cze˛sto nie jest konieczne, poniewaz˙ im samym moz˙e sie˛ opłacac´ oferowac´ wynagrodzenia przewyz˙szaja˛ce płace ro´wnowagi. Dlaczego zatem przedsie˛biorstwa miałyby byc´ zainteresowane wypłacaniem wysokich wynagrodzen´? Taka decyzja moz˙e sie˛ wydawac´ dziwna — płace stanowia˛ przeciez˙ znaczna˛ cze˛s´c´ koszto´w działalnos´ci firmy. Zwykle oczekujemy, z˙e przedsie˛biorstwa maksymalizuja˛ce zysk be˛da˛ pro´bowały utrzymac´ koszty, a wie˛c takz˙e płace, na moz˙liwie najniz˙szym poziomie. Nowatorski wkład teorii płac efektywnos´ciowych w nasze rozumienie sposobu działania przedsie˛biorstw polega na wykazaniu, z˙e podwyz˙ka wynagrodzen´ moz˙e sie˛ opłacac´, poniewaz˙ jej skutkiem moz˙e byc´ wzrost wydajnos´ci pracy oso´b zatrudnionych w przedsie˛biorstwie. Teoria płac efektywnos´ciowych wyjas´nia cztery powody moga˛ce skłaniac´ przedsie˛biorstwa do wypłacania wysokich wynagrodzen´.
Płace efektywnos´ciowe to wynagrodzenie wyz˙sze niz˙ płaca ro´wnowagi, wypłacane przez przedsie˛biorstwa w celu skłonienia pracowniko´w do bardziej produktywnej pracy.
Bezrobocie
171
Zdrowie pracowników W teorii płac efektywnos´ciowych podkres´la sie˛ zwia˛zek mie˛dzy wynagrodzeniami i zdrowiem pracownika. Lepiej opłacani pracownicy zdrowiej sie˛ odz˙ywiaja˛, a włas´ciwa dieta powoduje, z˙e rzadziej choruja˛ i wydajniej pracuja˛. Pracodawca moz˙e wie˛c uznac´, z˙e wypłacanie wyz˙szych wynagrodzen´, dzie˛ki kto´rym pracownicy be˛da˛ zdrowsi i bardziej wydajni, jest bardziej opłacalne niz˙ wypłacanie niz˙szych wynagrodzen´ i — co za tym idzie — zatrudnianie chorowitych i mniej wydajnych oso´b. Jednak ten powo´d wypłacania przez przedsie˛biorstwa wysokich wynagrodzen´, przedstawiony w teorii płac efektywnos´ciowych, nie dotyczy firm z krajo´w bogatych, jak np. z Wielkiej Brytanii. W takich krajach płace ro´wnowagi w przypadku wie˛kszos´ci zatrudnionych znacznie przewyz˙szaja˛ poziom niezbe˛dny dla zapewnienia włas´ciwego sposobu odz˙ywiania sie˛ pracowniko´w. Przedsie˛biorstwa nie musza˛ zatem sie˛ obawiac´, z˙e wypłacanie wynagrodzen´ ro´wnych płacy ro´wnowagi zagrozi zdrowiu ich pracowniko´w. Omawiany powo´d wypłacania wysokich wynagrodzen´ bardziej dotyczy przedsie˛biorstw z krajo´w mniej rozwinie˛tych, w kto´rych niewłas´ciwy sposo´b odz˙ywania sie˛ jest bardziej powszechnym problemem. Na przykład, w wielu biednych krajach Afryki bezrobocie w duz˙ych miastach jest wysokie. Przedsie˛biorstwa działaja˛ce w takich krajach moga˛ sie˛ obawiac´, z˙e obniz˙enie wynagrodzen´ rzeczywis´cie mogłoby z´le wpłyna˛c´ na stan zdrowia i wydajnos´c´ pracowniko´w. Innymi słowy, troska o włas´ciwy sposo´b odz˙ywiania sie˛ oso´b zatrudnionych moz˙e wyjas´niac´, dlaczego firmy nie obniz˙aja˛ wynagrodzen´ mimo istnienia trwałej nadwyz˙ki podaz˙y pracy na rynku pracy.
Rotacja kadr W teorii płac efektywnos´ciowych podkres´la sie˛ takz˙e znaczenie zwia˛zku wynagrodzen´ z rotacja˛ kadr. Pracownicy zwalniaja˛ sie˛ z pracy z ro´z˙nych powodo´w. Na przykład, pragna˛ sie˛ zatrudnic´ w innym przedsie˛biorstwie, przeprowadzic´ sie˛ do innej cze˛s´ci kraju, w ogo´le zrezygnowac´ z pracy. Cze˛stotliwos´c´, z jaka˛ pracownicy rezygnuja˛ z zatrudnienia, zalez˙y od kombinacji wielu czynniko´w, kto´re na nich oddziałuja˛, w tym od stosunku korzys´ci ze zmiany pracodawcy do korzys´ci z pozostania w dotychczasowym miejscu pracy. Im wie˛cej przedsie˛biorstwo płaci swoim pracownikom, tym rzadziej decyduja˛ sie˛ oni na odejs´cie z pracy. Przedsie˛biorstwo moz˙e zatem zmniejszyc´ rotacje˛ swoich pracowniko´w, wypłacaja˛c im wysokie wynagrodzenia. Dlaczego przedsie˛biorstwa w ogo´le przejmuja˛ sie˛ rotacja˛ kadr? Powo´d jest prosty: zatrudnianie i szkolenie nowych pracowniko´w jest kosztowne. W dodatku, nawet po przeszkoleniu nowo zatrudnione osoby nie sa˛ tak wydajne jak ich bardziej dos´wiadczeni koledzy. Dlatego tez˙ przedsie˛biorstwa, w kto´rych
172
Gospodarka realna w długim okresie
rotacja kadr jest wysoka, be˛da˛ ponosiły wyz˙sze koszty produkcji. Pracodawcy moga˛ zatem uznac´, z˙e wypłacanie wynagrodzen´ przewyz˙szaja˛cych płace ro´wnowagi sie˛ opłaca, poniewaz˙ moz˙e zmniejszyc´ rotacje˛ kadr.
Wysiłek wkładany w pracę W teorii płac efektywnos´ciowych podkres´la sie˛ ro´wniez˙ zwia˛zek mie˛dzy poziomem wynagrodzen´ a wysiłkiem, jaki ludzie wkładaja˛ w prace˛. W przypadku wielu stanowisk pracy pracownicy maja˛ pewien zakres swobody w decydowaniu o tym, jak cie˛z˙ko be˛da˛ pracowac´. Przedsie˛biorstwa obserwuja˛ zatem pracowniko´w, a osoby przyłapane na wymigiwaniu sie˛ od obowia˛zko´w słuz˙bowych sa˛ zwalniane. Poniewaz˙ taki nadzo´r jest kosztowny i niedoskonały, wielu obibokom udaje sie˛ unikna˛c´ natychmiastowej kary. Przedsie˛biorstwo moz˙e sobie poradzic´ z tym problemem, wypłacaja˛c wynagrodzenia wyz˙sze od płac ro´wnowagi. Dobre zarobki sprawiaja˛, z˙e pracownicy bardzo chca˛ utrzymac´ swoje miejsca pracy, a zatem sumiennie wykonuja˛ swoje obowia˛zki. Ten powo´d wypłacania przez przedsie˛biorstwa wysokich wynagrodzen´ przypomina stara˛, marksowska˛ idee˛ „rezerwowej armii bezrobotnych”. Marks uwaz˙ał, z˙e bezrobocie jest korzystne dla pracodawco´w, poniewaz˙ zagroz˙enie utrata˛ pracy pomaga im zdyscyplinowac´ pracowniko´w. Zdaniem zwolenniko´w omawianej teorii płac efektywnos´ciowych bezrobocie spełnia podobna˛ funkcje˛. Gdyby wynagrodzenia kształtowały sie˛ na poziomie ro´wnowaz˙a˛cym popyt i podaz˙ na rynku pracy, pracownicy mieliby mniej powodo´w, aby cie˛z˙ko pracowac´. Jes´li nawet zostaliby zwolnieni, szybko mogliby znalez´c´ nowa˛, podobnie opłacana˛ prace˛. Przedsie˛biorstwa podnosza˛ zatem wynagrodzenia powyz˙ej płac ro´wnowagi, co skutkuje bezrobociem, kto´re skłania pracowniko´w do rzetelnego wykonywania obowia˛zko´w.
Jakość pracowników W teorii płac efektywnos´ciowych kładzie sie˛ takz˙e nacisk na zwia˛zek mie˛dzy wynagrodzeniami a jakos´cia˛ pracowniko´w. Kiedy przedsie˛biorstwo zatrudnia nowych pracowniko´w, nie jest w stanie doskonale ocenic´ umieje˛tnos´ci i dos´wiadczenia oso´b, kto´re złoz˙yły oferty. Oferuja˛c wyz˙sze wynagrodzenia, przedsie˛biorstwo przycia˛ga lepszych kandydato´w. Chca˛c zrozumiec´, w jaki sposo´b moz˙e działac´ ten mechanizm, rozwaz˙my prosty przykład. Przedsie˛biorstwo Waterwell Company posiada 1 studnie˛ i potrzebuje 1 pracownika do pompowania wody. Na ogłoszenie o pracy odpowiadaja˛ dwaj kandydaci — panowie Jekyll i Hyde. Jekyll, biegły w pompowaniu wody, jest skłonny podja˛c´ prace˛ za stawke˛ 10 euro za godz. Gdyby zaoferowano mu niz˙sze wynagrodzenie, wolałby raczej otworzyc´ własna˛ firme˛
Bezrobocie
173
specjalizuja˛ca˛ sie˛ w strzyz˙eniu trawniko´w. Natomiast zupełnie niekompetentny pan Hyde jest skłonny pracowac´ za kaz˙da˛ stawke˛ wyz˙sza˛ niz˙ 2 euro za godz. Jez˙eli miałby zarabiac´ mniej, zamiast pracowac´, wolałby po prostu przesiadywac´ na plaz˙y. Ekonomis´ci mo´wia˛, z˙e płaca graniczna ( progowa — reservation wage) Jekylla, czyli najniz˙sza godzinowa stawka wynagrodzenia, jaka˛ jest on skłonny zaakceptowac´, wynosi 10 euro, a płaca graniczna Hyde’a — 2 euro. Jaka˛ płace˛ powinno ustalic´ nasze przedsie˛biorstwo? Jes´li byłoby ono zainteresowane minimalizacja˛ koszto´w pracy, powinno sie˛ zdecydowac´ na stawke˛ 2 euro za godz. Przy takim poziomie wynagrodzenia ilos´c´ oferowana pracy (1 pracownik) byłaby ro´wna wielkos´ci zapotrzebowania na prace˛. Zatrudniono by Hyde’a, a Jekyll w ogo´le nie ubiegałby sie˛ o posade˛. Zało´z˙my, z˙e przedsie˛biorstwo Waterwell Company wie, iz˙ tylko 1 z 2 potencjalnych kandydato´w do pracy jest kompetentny, lecz nie jest pewne, czy jest to Jekyll, czy Hyde. Niekompetentny pracownik moz˙e uszkodzic´ studnie˛, naraz˙aja˛c firme˛ na znaczne straty. W takim przypadku przedsie˛biorstwo ma do wyboru lepsza˛ strategie˛ poste˛powania niz˙ zaoferowanie płacy ro´wnowagi w wysokos´ci 2 euro za godz. i zatrudnienie Hyde’a. Moz˙e ono zaproponowac´ stawke˛ 10 euro za godz., co sprawi, z˙e zaro´wno Jekyll, jak i Hyde złoz˙a˛ swoje oferty. Naste˛pnie, dokonuja˛c losowego wyboru 1 z 2 kandydato´w, przedsie˛biorstwo ma 50% szans na zatrudnienie kompetentnego pracownika. W przeciwnym wypadku, jes´li zaoferuje ono dowolna˛ stawke˛ wynagrodzen´ niz˙sza˛ niz˙ 10 euro za godz., z cała˛ pewnos´cia˛ be˛dzie musiało zatrudnic´ niekompetentnego Hyde’a. Powyz˙szy przykład ilustruje pewna˛ ogo´lna˛ prawidłowos´c´. Kiedy przedsie˛biorstwo ma do czynienia z nadwyz˙ka˛ podaz˙y pracowniko´w, moz˙e sie˛ wydawac´, z˙e opłaca mu sie˛ obniz˙yc´ oferowane wynagrodzenia. Jednak zmniejszaja˛c płace, przedsie˛biorstwo powoduje niekorzystna˛ zmiane˛ struktury zbioru zatrudnianych pracowniko´w. W przykładzie, przy stawce wynagrodzenia ro´wniej 10 euro za godz., na oferte˛ pracy złoz˙ona˛ przez firme˛ Waterwell Company odpowie 2 kandydato´w. Jez˙eli zas´ przedsie˛biorstwo na nadwyz˙ke˛ podaz˙y pracy zareaguje obniz˙eniem płacy, kompetentny (i maja˛cy do wyboru lepsze propozycje) pracownik w ogo´le nie złoz˙y podania o prace˛. Wypłacanie wynagrodzen´ wyz˙szych od płac, kto´re zapewniaja˛ zro´wnanie sie˛ podaz˙y i popytu na rynku pracy, jest zatem opłacalne dla przedsie˛biorstwa.
STUDIUM PRZYPADKU Henry Ford i bardzo hojna płaca w wysokości 5 dolarów za dzień pracy
˙ yja˛cy na pocza˛tku XX w. amerykan´ski producent samochodo´w, Henry Ford, Z był przemysłowcem i wizjonerem. Jako załoz˙yciel Ford Motor Company odpowiadał on za wprowadzanie nowoczesnych technik produkcji. Zamiast produkowac´ samochody przy wykorzystaniu małych zespoło´w wykwalifikowa-
174
Gospodarka realna w długim okresie
nych rzemies´lniko´w, Ford wytwarzał je na liniach montaz˙owych, przy kto´rych pracowali niewykwalifikowani robotnicy, przyuczeni jedynie do wykonywania prostych, powtarzanych czynnos´ci. Efektem zastosowania takiej tas´my produkcyjnej był Ford T, jeden z najbardziej znanych pierwszych samochodo´w. W 1914 r. Ford wprowadził kolejna˛ innowacje˛: dzienna˛ stawke˛ wynagrodzenia w wysokos´ci 5 dolaro´w. W tym okresie kwota ta odpowiadała wartos´ci 1 funta. Skoro wie˛c ceny w Wielkiej Brytanii wzrosły od tego czasu około pie˛c´dziesie˛ciokrotnie, dzienne wynagrodzenie w wysokos´ci 5 dolaro´w odpowiada około 250 funtom rocznie w cenach z 1914 r., czyli 12 500 funtom (około 18 000 euro) rocznie w cenach dzisiejszych. Dzis´ kwota ta moz˙e sie˛ wydawac´ niewygo´rowana, jednak w 1914 r. była ona dwukrotnie wyz˙sza niz˙ o´wczesna stawka wynagrodzen´ w Stanach Zjednoczonych. Zarobki oferowane przez Forda były ro´wniez˙ znacznie wyz˙sze od płacy ro´wnowagi. Kiedy ogłoszono wprowadzenie dziennej stawki wynagrodzen´ w wysokos´ci 5 dolaro´w, przed fabrykami Forda ustawiły sie˛ długie kolejki oso´b poszukuja˛cych pracy. Liczba skłonnych podja˛c´ prace˛ za takie wynagrodzenie okazała sie˛ znacznie wie˛ksza od liczby pracowniko´w, kto´rych potrzebował Henry Ford. Polityka wysokich wynagrodzen´ Forda przyniosła wiele efekto´w przewidywanych w teorii płac efektywnos´ciowych. Zmniejszyła sie˛ rotacja kadr i obniz˙yła sie˛ liczba przypadko´w nieobecnos´ci w pracy. Natomiast produkcyjnos´c´ pracy wzrosła tak bardzo, z˙e — mimo podwyz˙ki płac — koszty produkcji w fabrykach Forda spadły. Stosowanie wynagrodzenia wyz˙szego od płacy ro´wnowagi okazało sie˛ zatem opłacalne. Sam Henry Ford nazwał wprowadzenie stawki płacy w wysokos´ci 5 dolaro´w za dzien´ pracy „jedna˛ z najbardziej wyrafinowanych operacji obniz˙ania koszto´w, jaka˛ kiedykolwiek przeprowadzono w zakładach”. Relacje historyczne ro´wniez˙ potwierdzaja˛, z˙e skutki polityki płacowej Forda były zgodne z teoria˛ płac efektywnos´ciowych. Jeden z historyko´w, zajmuja˛cych sie˛ wczesnym etapem rozwoju Ford Motor Company, napisał: „Ford i jego wspo´łpracownicy wiele razy przyznawali otwarcie, z˙e polityka wysokich wynagrodzen´ okazała sie˛ dobrym interesem. Rozumieli przez to, z˙e poprawiła ona dyscypline˛ ws´ro´d pracowniko´w, podniosła ich lojalnos´c´ wobec zakładu pracy i zwie˛kszyła indywidualna˛ wydajnos´c´ pracy”. Co sprawiło, z˙e Henry Ford wprowadził płace efektywnos´ciowe? Dlaczego inne przedsie˛biorstwa wczes´niej nie skorzystały z tej najwidoczniej opłacalnej strategii biznesowej? Zdaniem niekto´rych badaczy decyzja Forda była s´cis´le zwia˛zana z wykorzystaniem przez niego linii montaz˙owych. Robotnicy pracuja˛cy w takim systemie sa˛ od siebie w wysokim stopniu wspo´łzalez˙ni. Jes´li jeden z nich nie przychodzi do pracy lub pracuje wolno, inni maja˛ mniejsze szanse na wykonanie swoich własnych zadan´. Podsumowuja˛c, wprowadzenie linii montaz˙owych nie tylko zwie˛kszyło wydajnos´c´ produkcji, lecz takz˙e spowodowało wzrost znaczenia takich czynniko´w, jak niewielka rotacja kadr, wysoka jakos´c´
Bezrobocie
175
pracowniko´w oraz ich zaangaz˙owanie w prace˛. Dla Ford Motor Company wprowadzenie płac efektywnos´ciowych mogło sie˛ zatem okazac´ lepsza˛ strategia˛ niz˙ dla innych przedsie˛biorstw działaja˛cych na pocza˛tku XX w.
Szybki sprawdzian Podaj cztery powody, które sprawiają, że przedsiębiorstwa mogą uznać, iż opłaca się oferować wynagrodzenia wyższe od płac zapewniających równowagę ilości oferowanej pracy i zapotrzebowania na pracę.
Podsumowanie W tym rozdziale omo´wilis´my sposoby mierzenia bezrobocia i powody, dla kto´rych w gospodarce zawsze wyste˛puje pewna liczba oso´b bezrobotnych. Pokazalis´my, w jaki sposo´b poszukiwanie pracy, ustawy o płacach minimalnych, zwia˛zki zawodowe i płace efektywnos´ciowe moga˛ pomo´c w wyjas´nieniu, dlaczego niekto´rzy ludzie nie maja˛ zatrudnienia. Kto´re z tych czterech powodo´w wyste˛powania bezrobocia naturalnego odgrywaja˛ najwaz˙niejsza˛ role˛? Niestety, odpowiedz´ na to pytanie nie jest prosta. Ekonomis´ci nie sa˛ zgodni co do hierarchii waz˙nos´ci przyczyn wyste˛powania bezrobocia. Z analizy przeprowadzonej w tym rozdziale wynika waz˙ny wniosek: chociaz˙ bezrobocie be˛dzie zawsze wyste˛powac´ w gospodarce, wysokos´c´ naturalnej stopy bezrobocia zmienia sie˛. Wiele zdarzen´ i działan´ polityko´w gospodarczych moz˙e zmienic´ charakterystyczny dla danej gospodarki poziom bezrobocia. Naturalna stopa bezrobocia nie jest stała, poniewaz˙ poste˛p technologii informatycznych zmienia nasze metody poszukiwania pracy, rza˛dy zmieniaja˛ wysokos´c´ płac minimalnych, pracownicy tworza˛ zwia˛zki zawodowe lub wyste˛puja˛ z nich, a przedsie˛biorstwa zmieniaja˛ swoje podejs´cie do płac efektywnos´ciowych. Bezrobocie nie jest prostym problemem, kto´ry moz˙na łatwo rozwia˛zac´. Sposo´b organizacji społeczen´stwa moz˙e jednak bardzo wpłyna˛c´ na skale˛ tego zjawiska.
☞ ●
Streszczenie
Stopa bezrobocia to odsetek oso´b, kto´re chciałyby pracowac´, lecz nie maja˛ pracy. Odpowiednie instytucje pan´stwowe co miesia˛c obliczaja˛ poziom stopy bezrobocia na podstawie wyniko´w badan´ ankietowych, obejmuja˛cych tysia˛ce gospodarstw domowych.
176 ●
●
●
●
●
●
Gospodarka realna w długim okresie
Stopa bezrobocia nie jest doskonała˛ miara˛ bezrobocia. Niekto´rzy ludzie, kto´rzy twierdza˛, z˙e sa˛ bezrobotni, moga˛ w rzeczywistos´ci nie chciec´ podja˛c´ pracy, a inni, kto´rzy chcieliby pracowac´, opus´cili juz˙ zaso´b siły roboczej, zraz˙eni bezskutecznymi poszukiwaniami zatrudnienia. W wielu gospodarkach wysoko rozwinie˛tych wie˛kszos´c´ ludzi, kto´rzy traca˛ prace˛, po upływie kro´tkiego okresu ponownie znajduje zatrudnienie. Niemniej, bezrobocie obserwowane w dowolnym wybranym momencie zwykle dotyczy tych niewielu oso´b, kto´re pozostaja˛ bez pracy przez długi okres. Pierwszym powodem wyste˛powania bezrobocia jest to, z˙e ludzie potrzebuja˛ czasu na znalezienie pracy, kto´ra najlepiej odpowiada ich preferencjom i kwalifikacjom. Ubezpieczenie od bezrobocia to rodzaj polityki pan´stwa, kto´ra co prawda chroni dochody pracowniko´w, jednak zwie˛ksza skale˛ bezrobocia frykcyjnego. Drugim powodem, kto´ry sprawia, z˙e w gospodarce zawsze moz˙e wyste˛powac´ bezrobocie, sa˛ ustawy o płacach minimalnych, przewyz˙szaja˛cych poziom płac ro´wnowagi dla pracowniko´w obje˛tych takimi regulacjami. Podnosza˛c wynagrodzenia pracowniko´w niewykwalifikowanych i niemaja˛cych dos´wiadczenia zawodowego powyz˙ej płacy ro´wnowagi, ustawy o płacach minimalnych powoduja˛ wzrost ilos´ci oferowanej pracy i spadek zapotrzebowania na prace˛. Powstaja˛ca w ten sposo´b nadwyz˙ka podaz˙y pracy stanowi bezrobocie. Trzecim powodem wyste˛powania bezrobocia jest siła rynkowa zwia˛zko´w zawodowych. Kiedy działaja˛ one w gałe˛ziach gospodarki, w kto´rych wskaz´nik przynalez˙nos´ci do zwia˛zko´w zawodowych jest wysoki, wymuszaja˛ wzrost wynagrodzen´ powyz˙ej płac ro´wnowagi i powoduja˛ powstanie nadwyz˙ki ilos´ci oferowanej pracy nad zapotrzebowaniem na prace˛. Czwarty powo´d wyste˛powania bezrobocia wskazuja˛ zwolennicy teorii płac efektywnos´ciowych. Zgodnie z ta˛ teoria˛ przedsie˛biorstwa uznaja˛ za opłacalne wypłacanie wynagrodzen´ wyz˙szych od płac ro´wnowagi. Wysokie zarobki moga˛ sie˛ przyczynic´ do poprawy stanu zdrowia pracowniko´w, zmniejszyc´ rotacje˛ kadr, zwie˛kszyc´ skłonnos´c´ pracowniko´w do wysiłku i w efekcie podnies´c´ jakos´c´ pracowniko´w.
☞
Najwaz˙niejsze poje˛cia
Bezrobocie naturalne, s. 149 Bezrobocie cykliczne, s. 149 Zaso´b pracy, s. 154 Stopa bezrobocia, s. 155 Wspo´łczynnik aktywnos´ci zawodowej, s. 155 Bezrobocie frykcyjne, s. 160
Bezrobocie strukturalne, s. 160 Poszukiwanie pracy, s. 161 Ubezpieczenie od bezrobocia, s. 163 Zwia˛zek zawodowy, s. 167 Negocjacje zbiorowe, s. 167 Strajk, s. 167 Płace efektywnos´ciowe, s. 170
Bezrobocie
☞
177
Pytania powto´rzeniowe
1. W jaki sposo´b urza˛d statystyczny oblicza wielkos´c´ zasobu pracy, wysokos´c´ stopy bezrobocia i wspo´łczynnika aktywnos´ci zawodowej? 2. Czy bezrobocie jest zwykle zjawiskiem o charakterze kro´tkookresowym, czy długookresowym? Wyjas´nij swoja˛ odpowiedz´. 3. Dlaczego bezrobocie frykcyjne jest nieuniknione? W jaki sposo´b pan´stwo moz˙e obniz˙yc´ poziom tego bezrobocia? 4. Czy istnienie ustaw o płacach minimalnych lepiej wyjas´nia bezrobocie strukturalne w grupie nastolatko´w, czy tez˙ moz˙e w grupie absolwento´w uniwersyteto´w? Dlaczego? 5. Jak zwia˛zki zawodowe wpływaja˛ na naturalna˛ stope˛ bezrobocia? 6. Jakich argumento´w uz˙ywaja˛ zwolennicy zwia˛zko´w zawodowych, aby dowies´c´, z˙e ich działalnos´c´ korzystnie wpływa na gospodarke˛? 7. Wyjas´nij cztery powody, dla kto´rych przedsie˛biorstwo moz˙e zwie˛kszyc´ swoje zyski dzie˛ki podniesieniu wynagrodzen´.
☞
Zadania
1. Zgodnie z wynikami „Labour Force Survey”, opublikowanymi w Wielkiej Brytanii w lutym 2005 r., jesienia˛ 2000 r. — spos´ro´d wszystkich pełnoletnich Brytyjczyko´w — 27 569 000 oso´b miało prace˛, 1 546 000 oso´b było bezrobotnych, a liczba pozostaja˛cych poza zasobem pracy wynosiła 17 136 000 oso´b. Jak duz˙y był zaso´b pracy? Ile wynosił wspo´łczynnik aktywnos´ci zawodowej? Ile wynosiła stopa bezrobocia? 2. (Tres´c´ tego zadania została zmieniona w poro´wnaniu z angloje˛zycznym wydaniem podre˛cznika.) Wejdz´ na strone˛ internetowa˛ Gło´wnego Urze˛du Statystycznego (www.stat.gov.pl). Jak wysoka jest obecnie stopa bezrobocia? Spro´buj odnalez´c´ stope˛ bezrobocia dla grupy demograficznej, do kto´rej nalez˙ysz (np. ze wzgle˛du na wiek, płec´ czy region, z kto´rego pochodzisz). Czy stopa ta jest wyz˙sza, czy niz˙sza od s´redniej stopy bezrobocia w kraju? Jakie sa˛, Twoim zdaniem, przyczyny tego stanu rzeczy? 3. Pomie˛dzy kon´cem 2000 r. i 2004 r. całkowita liczba pracowniko´w zatrudnionych w Wielkiej Brytanii wzrosła o prawie milion oso´b, jednak liczba bezrobotnych zmniejszyła sie˛ tylko o około 70 000. Czy te informacje nie sa˛ sprzeczne? Jak to jest moz˙liwe, z˙e liczba oso´b uznawanych za bezrobotne zmalała w mniejszym stopniu, niz˙ wzrosła liczba oso´b zatrudnionych? 4. Ocen´, czy wymienieni poniz˙ej pracownicy z wie˛kszym prawdopodobien´stwem sa˛ naraz˙eni na bezrobocie kro´tkookresowe, czy długookresowe? Wyjas´nij swoja˛ odpowiedz´. a. Pracownik budowlany zwolniony z pracy z powodu złej pogody. b. Robotnica, kto´ra traci prace˛ w fabryce w okolicy odcie˛tej od s´wiata. c. Pracownik przedsie˛biorstwa autobusowego, kto´ry zostaje zwolniony z pracy z powodu konkurencji ze strony kolei.
178
5.
6.
7.
8.
Gospodarka realna w długim okresie
d. Kucharz specjalizuja˛cy sie˛ w szybkich daniach, kto´ry traci prace˛ po otwarciu nowej restauracji po drugiej stronie ulicy. e. Biegły w swojej pracy spawacz o niskim poziomie wykształcenia, kto´ry zostaje zwolniony po tym, jak fabryka zainstalowała automatyczne spawarki. Na rysunku przedstawiaja˛cym rynek pracy pokaz˙ wpływ wzrostu płac minimalnych na wynagrodzenia wypłacane pracownikom, ilos´c´ oferowana˛ pracy, wielkos´c´ zapotrzebowania na prace˛ i wysokos´c´ bezrobocia. Czy przedsie˛biorstwa zlokalizowane w małych miasteczkach, czy tez˙ przedsie˛biorstwa działaja˛ce w wielkich miastach dysponuja˛, Twoim zdaniem, wie˛ksza˛ siła˛ rynkowa˛ na rynku pracy? Czy uwaz˙asz, z˙e ogo´lnie wspo´łczesne przedsie˛biorstwa maja˛ wie˛ksza˛ siłe˛ rynkowa˛ na rynku pracy niz˙ firmy działaja˛ce 50 lat temu? W jaki sposo´b zmiana ta wpłyne˛ła na role˛ zwia˛zko´w zawodowych w gospodarce? Wyjas´nij swoje odpowiedzi. Rozwaz˙ przykład gospodarki, w kto´rej funkcjonuja˛ dwa rynki pracy, nieobje˛te działalnos´cia˛ zwia˛zko´w zawodowych. Naste˛pnie zało´z˙, z˙e na jednym z tych rynko´w stworzono zwia˛zek zawodowy. a. Pokaz˙ wpływ zwia˛zku zawodowego na rynek, na kto´rym został on utworzony. W jakim sensie moz˙na stwierdzic´, z˙e ilos´c´ pracy zatrudnionej na tym rynku nie jest efektywna? b. Pokaz˙ wpływ utworzenia tego zwia˛zku zawodowego na rynek pracy, na kto´rym nie ma zwia˛zko´w. Jak zmieni sie˛ płaca ro´wnowagi na tym rynku? Moz˙na wykazac´, z˙e elastycznos´c´ popytu pewnej gałe˛zi przemysłu na prace˛ ros´nie wraz ze wzrostem elastycznos´ci popytu na wyroby tej gałe˛zi. Rozwaz˙my skutki tej zalez˙nos´ci dla brytyjskiego przemysłu samochodowego i najwaz˙niejszej organizacji zwia˛zkowej, zrzeszaja˛cej pracowniko´w tego sektora w Wielkiej Brytanii (Transport and General Workers’ Union — T&G). a. Jak zmieniła sie˛ elastycznos´c´ popytu na brytyjskie samochody pod wpływem dynamicznego rozwoju przemysłu samochodowego w Japonii? Jak zmieniła sie˛ elastycznos´c´ popytu na pracowniko´w przemysłu samochodowego w Wielkiej Brytanii? Wyjas´nij swoja˛ odpowiedz´. b. Zgodnie z tres´cia˛ tego rozdziału, podejmuja˛c decyzje˛ o skali roszczen´ płacowych, zwia˛zek zawodowy zwykle stoi w obliczu wyboru: wie˛kszy wzrost wynagrodzen´ jest, co prawda, korzystny dla pracowniko´w, kto´rzy utrzymaja˛ prace˛, jednak jego skutkiem jest wie˛kszy spadek liczby zatrudnionych oso´b. W jaki sposo´b wzrost importu samochodo´w z Japonii wpłyna˛ł na relacje˛ wymienna˛ mie˛dzy poziomem płac i poziomem zatrudnienia, z jaka˛ miał do czynienia zwia˛zek zawodowy T&G? c. Czy, Twoim zdaniem, rozwo´j japon´skiego przemysłu samochodowego zwie˛kszył, czy tez˙ zmniejszył ro´z˙nice˛ mie˛dzy płacami, jakie obowia˛zywałyby na w pełni konkurencyjnym rynku, a płacami, kto´rych domagał sie˛ zwia˛zek T&G? Wyjas´nij odpowiedz´.
Bezrobocie
179
9. Niekto´rzy pracownicy otrzymuja˛ płace o stałej wysokos´ci, natomiast wynagrodzenia innych sa˛ wypłacane w formie prowizji. Kto´ry system wynagradzania wymaga s´cis´lejszej kontroli pracowniko´w? Kto´ry z tych systemo´w skłania przedsie˛biorstwa do wypłacania wynagrodzen´ przewyz˙szaja˛cych płace ro´wnowagi (zgodnie z teoria˛ płac efektywnos´ciowych, w kto´rej podkres´la sie˛ znaczenie wysiłku wkładanego w prace˛)? Jakie czynniki determinuja˛, Twoim zdaniem, wybo´r systemu wynagradzania przez przedsie˛biorstwo? 10. (To zadanie jest nieco trudniejsze.) Przypus´c´my, z˙e zostaje uchwalona ustawa zmuszaja˛ca pracodawco´w do zapewnienia pracownikom dodatkowych s´wiadczen´ (np. stworzenia pracowniczego programu emerytalnego), kto´re podniosa˛ koszt zatrudniania jednego pracownika o 4 euro na godz. a. Jak ta nowa ustawa wpłynie na popyt na prace˛? (Odpowiadaja˛c na pytania szczego´łowe w tym zadaniu, posłuz˙ sie˛ liczbami, jez˙eli tylko jest to moz˙liwe.) b. Jak ta ustawa wpłynie na podaz˙ pracy? (Zało´z˙, z˙e pracownicy uznaja˛, iz˙ wartos´c´ dodatkowego s´wiadczenia jest dokładnie ro´wna kosztom jego wprowadzenia.) c. Jak ta ustawa wpłynie na płace i zatrudnienie? (Zało´z˙, z˙e wynagrodzenia sa˛ uzgadniane swobodnie i zro´wnowaz˙a˛ popyt i podaz˙ na rynku pracy.) Czy sytuacja pracodawco´w sie˛ poprawi, czy tez˙ sie˛ pogorszy? Jak zmieni sie˛ sytuacja pracowniko´w? d. Jak ustawa wpłynie na płace, zatrudnienie i bezrobocie? (Zało´z˙, z˙e płace minimalne uniemoz˙liwiaja˛ ustalenie wynagrodzen´ na poziomie odpowiadaja˛cym ro´wnowadze rynku pracy.) Czy w tym przypadku sytuacja pracodawco´w sie˛ poprawi, czy tez˙ sie˛ pogorszy? Jak zmieni sie˛ sytuacja pracowniko´w? e. Przypus´c´my teraz, z˙e pracownicy uwaz˙aja˛ wprowadzane przez nowa˛ ustawe˛ dodatkowe s´wiadczenia za całkowicie bezwartos´ciowe. Jak zmienia˛ sie˛ Twoje odpowiedzi na pytania b, c i d?
@
Chcąc znaleźć dodatkowe zasoby ułatwiające naukę, odwiedź serwis internetowy: http://www.cengage.co.uk/mankiw−taylor
CZĘŚĆ III
PIENIĄDZ I CENY W DŁUGIM OKRESIE
ROZDZIAŁ 7
SYSTEM PIENIĘŻNY
K
iedy idziesz do restauracji, dostajesz cos´, co ma wartos´c´: zadowolenie z jedzenia, miłe otoczenie, obsługe˛. Chca˛c zapłacic´ za te˛ usługe˛, moz˙esz wre˛czyc´ restauratorowi kilka kawałko´w jaskrawo pomalowanego papieru, przyozdobionych dziwnymi znakami oraz podobiznami budynko´w i map europejskich krajo´w, a nawet portretem monarchy. Moz˙esz tez˙ dac´ mały, prostoka˛tny kawałek kolorowego plastiku z magnetycznym paskiem lub wbudowanym małym czipem, kto´ry włas´ciciel restauracji zwro´ci Ci po´z´niej. Moz˙esz nawet wre˛czyc´ tylko jeden kawałek papieru z nazwa˛ banku i Twoim podpisem. Niezalez˙nie od tego, czy płacisz goto´wka˛, karta˛ debetowa˛, karta˛ kredytowa˛, czy czekiem, restaurator jest zadowolony, z˙e moz˙e cie˛z˙ko pracowac´, aby zaspokoic´ Twoje gastronomiczne zachcianki, i dostac´ w zamian kawałki papieru, kto´re — same w sobie — sa˛ bezwartos´ciowe, lub tez˙ wzia˛c´ od Ciebie na pare˛ chwil ro´wnie bezwartos´ciowy mały kawałek plastiku. Dla kaz˙dego, kto z˙yje w nowoczesnym społeczen´stwie, ten społeczny zwyczaj wcale nie jest dziwny. Mimo z˙e pienia˛dz papierowy sam w sobie nie ma z˙adnej wartos´ci, włas´ciciel restauracji jest przekonany, z˙e w przyszłos´ci ktos´ naste˛pny przyjmie go od niego w zamian za cos´, co ten restaurator ceni. Ta trzecia osoba zas´ jest pewna, z˙e ktos´ czwarty zaakceptuje jej banknot w przekonaniu, z˙e jakas´ pia˛ta osoba przyjmie go od niego... i tak dalej. Dla restauratora i innych ludzi w naszym społeczen´stwie Twoja goto´wka stanowi uprawnienie do do´br i usług w przyszłos´ci. Jes´li płacisz karta˛ debetowa˛, włas´ciciel restauracji jest zadowolony, poniewaz˙ wie, z˙e pienia˛dze z mniejsza˛ lub wie˛ksza˛ zwłoka˛ zostana˛ przeniesione z Twojego rachunku bankowego na jego rachunek bankowy, na kto´rym saldo ro´wniez˙ gwarantuje prawo do do´br i usług wytwarzanych przez gospodarke˛. Podobnie, jes´li płacisz czekiem, restaurator wie, z˙e pienia˛dze zostana˛ przeniesione z rachunku na rachunek natychmiast po rozliczeniu czeku, co zwykle trwa dwa dni. Jes´li zas´ płacisz karta˛ kredytowa˛, włas´ciciel restauracji
184
Pienia˛dz i ceny w długim okresie
zdaje sobie sprawe˛, z˙e na jego rachunek trafiły pienia˛dze, kto´re poz˙yczyłes´ za pomoca˛ tej karty kredytowej, aby zapłacic´ za posiłek w restauracji. Społeczny zwyczaj posługiwania sie˛ pienia˛dzem w celu zawarcia transakcji jest niezwykle wygodny w wielkim i skomplikowanym społeczen´stwie. Wyobraz´ sobie przez chwile˛, z˙e w gospodarce nie byłoby niczego ro´wnie powszechnie akceptowanego jak wyraz˙ona w pienia˛dzu zapłata za dobra i usługi. Ludzie chca˛c zdobyc´ rzeczy, kto´rych potrzebuja˛, byliby zmuszeni prowadzic´ wymiane˛ barterowa˛, czyli wymieniac´ jedne dobra i usługi bezpos´rednio na inne dobra i usługi. Na przykład, aby dostac´ restauracyjny posiłek, musiałbys´ zaoferowac´ restauratorowi cos´ wartos´ciowego. Mo´głbys´ zaproponowac´, z˙e pozmywasz, wymyjesz jego samocho´d lub dasz mu tajny przepis na ulubione danie Twojej rodziny. Gospodarka, kto´ra opiera sie˛ na wymianie barterowej, ma problemy z efektywna˛ alokacja˛ swoich rzadkich zasobo´w. Mo´wi sie˛, z˙e w takiej gospodarce warunkiem wymiany jest podwo´jna zbiez˙nos´c´ potrzeb, czyli mało prawdopodobna sytuacja, kiedy kaz˙dy z dwo´ch spotykaja˛cych sie˛ ludzi ma na wymiane˛ akurat to, czego potrzebuje ten drugi. Istnienie pienia˛dza ułatwia wymiane˛. Restaurator nie martwi sie˛, czy jestes´ w stanie wyprodukowac´ dobro lub usługe˛, kto´re maja˛ w jego oczach jaka˛s´ wartos´c´. Jest zadowolony, z˙e moz˙e zaakceptowac´ Twoje pienia˛dze, poniewaz˙ wie, z˙e inni zachowaja˛ sie˛ tak samo wobec niego. Takie zachowanie ułatwia handel. Restaurator przyjmuje od Ciebie pienia˛dze i płaci nimi swojemu kucharzowi; za swoje wynagrodzenie kucharz wysyła dziecko do przedszkola; tymi samymi pienie˛dzmi przedszkole płaci wychowawcy; wychowawca wynajmuje Cie˛ w charakterze opiekuna dla swoich dzieci, kiedy w sobote˛ wieczorem idzie do kina. Kiedy w gospodarce pienia˛dze przepływaja˛ od osoby do osoby, ułatwia to produkcje˛ i wymiane˛, w ten sposo´b umoz˙liwiaja˛c kaz˙demu wyspecjalizowanie sie˛ w tym, w czym jest najlepszy, i zwie˛kszaja˛c poziom z˙ycia wszystkich. W tym rozdziale zacze˛lis´my badac´ role˛ pienia˛dza w gospodarce. Sprawdzamy, czym jest pienia˛dz, przygla˛damy sie˛ jego ro´z˙nym formom, badamy, w jaki sposo´b system bankowy pomaga tworzyc´ pienia˛dz i jak bank centralny kontroluje jego ilos´c´ w obiegu. Poniewaz˙ pienia˛dz jest tak waz˙ny dla gospodarki, w pozostałej cze˛s´ci tej ksia˛z˙ki pos´wie˛camy wiele uwagi, aby dowiedziec´ sie˛, jak zmiany ilos´ci pienia˛dza wpływaja˛ na ro´z˙ne zmienne ekonomiczne, w tym na inflacje˛, stopy procentowe, produkcje˛ i zatrudnienie. Nawia˛zuja˛c do naszego zainteresowania długim okresem z poprzednich trzech rozdziało´w, w naste˛pnym rozdziale zbadamy długookresowe skutki zmian ilos´ci pienia˛dza. Kro´tkookresowe skutki takich zmian stanowia˛ bardziej złoz˙ony temat, kto´rym zajmiemy sie˛ po´z´niej. W tym rozdziale tworzymy podstawy całej tej przyszłej analizy.
System pienie˛z˙ny
185
7.1 Znaczenie pieniądza Czym jest pienia˛dz? Takie pytanie moz˙e sie˛ wydawac´ dziwne. Kiedy czytasz, z˙e miliarder Richard Branson ma duz˙o pienie˛dzy, wiesz, co to znaczy: chodzi o to, z˙e jest on tak bogaty, iz˙ jest w stanie kupic´ niemal wszystko, co chce. Termin „pienia˛dz” uz˙yty w takim sensie oznacza maja˛tek. Jednak ekonomis´ci posługuja˛ sie˛ tym słowem, nadaja˛c mu bardziej konkretny sens: w gospodarce pienia˛dz (money) jest zbiorem aktyPienia˛dz jest w gospodarce wo´w, kto´rymi ludzie posługuja˛ sie˛ regularnie, aby kupowac´ dobra zbiorem aktywo´w, i usługi od innych ludzi. Goto´wka w Twoim portfelu stanowi kto´rymi ludzie regularnie posługuja˛ sie˛, pienia˛dz, poniewaz˙ moz˙esz jej uz˙yc´, aby kupic´ posiłek w restauraaby kupowac´ dobra cji lub koszule˛ w sklepie z odziez˙a˛. Natomiast jes´li przydarzyłoby i usługi od innych ludzi. Ci sie˛, jak Richardowi Bransonowi, miec´ duz˙a˛ cze˛s´c´ Virgin Group, byłbys´ bogaty, jednak taki składnik aktywo´w nie jest uwaz˙any za forme˛ pienia˛dza. Za jego pomoca˛ nie mo´głbys´ kupic´ posiłku lub koszuli, nie zdobywszy wczes´niej troche˛ pienie˛dzy. Zgodnie z definicja˛ ekonomisty pienia˛dzem sa˛ tylko te składniki maja˛tku, kto´re sa˛ regularnie akceptowane przez sprzedawco´w w zamian za dobra i usługi.
Funkcje pieniądza W gospodarce pienia˛dz spełnia trzy funkcje: jest s´rodkiem wymiany, jednostka˛ rozliczeniowa˛ i s´rodkiem przechowywania wartos´ci. Ła˛cznie te trzy funkcje pienia˛dza odro´z˙niaja˛ go od innych aktywo´w w gospodarce, takich jak akcje, obligacje, nieruchomos´ci i dzieła sztuki. Po kolei zbadamy kaz˙da˛ z tych funkcji pienia˛dza. S´ rodek wymiany (medium of exchange) to cos´, co nabywcy S´ rodkiem wymiany cos´, co nabywcy daja˛ sprzedawcom, kupuja˛c od nich dobra i usługi. Kiedy kupujesz jest todaja ˛ sprzedawcom, koszule˛, sklep daje Ci ja˛, a Ty przekazujesz mu swoje pienia˛dze. kiedy chca˛ od nich Taki transfer pienie˛dzy od nabywcy do sprzedawcy umoz˙liwia kupic´ dobra lub usługi. zawarcie transakcji. Kiedy wchodzisz do sklepu, masz pewnos´c´, z˙e przyjmie on od Ciebie pienia˛dze w zamian za to, co sprzedaje, poniewaz˙ pienia˛dz jest powszechnie akceptowanym s´rodkiem wymiany. Jednostka Jednostka rozliczeniowa (unit of account) lub — inaczej — jednostka rozrachunkowa jest miernikiem, kto´rym ludzie po- jest miararozliczeniowa ˛, kto´ra˛ ludzie posługuja˛ sie˛, sługuja˛ sie˛, informuja˛c o cenach i rejestruja˛c długi. Moz˙e sie˛ aby poinformowac´ zdarzyc´, z˙e na zakupach zauwaz˙ysz, iz˙ koszula kosztuje 20 euro, o cenach i zarejestrowac´ długi. a kanapka z szynka˛ i serem kosztuja˛ 2 euro. Mimo z˙e nie popełniłbys´ błe˛du, mo´wia˛c, iz˙ cena koszuli wynosi 10 kanapek, a cena kanapki wynosi 1/10 koszuli, cen nigdy nie podaje sie˛ w taki sposo´b. Podobnie, jes´li w banku zacia˛gasz kredyt w euro, wielkos´c´ Twoich przyszłych rat zostanie
186
Pienia˛dz i ceny w długim okresie
zmierzona w tej walucie, a nie w ro´z˙nych dobrach i usługach. Kiedy chcemy zmierzyc´ i zarejestrowac´ wartos´c´ w sensie ekonomicznym, jako jednostka˛ rozliczeniowa˛ posługujemy sie˛ pienia˛dzem. S´ rodkiem przechowywania wartos´ci (store of value) jest S´ rodkiem przechowywania cos ´ , czym ludzie moga˛ sie˛ posłuz˙yc´ w celu przeniesienia siły wartos´ci jest wszystko ´ niejszos´ci w przyszłos´c´. Kiedy dzis´ sprzedawca to, czym ludzie moga˛ sie˛ nabywczej z teraz posłuz˙yc´ w celu przyjmuje pewna˛ ilos´c´ pienia˛dza w zamian za dobro lub usługe˛, przeniesienia siły moz˙e zachowac´ te˛ kwote˛ i w przyszłos´ci stac´ sie˛ nabywca˛ nabywczej z teraz´niejszos´ci jakiegos ´ innego dobra lub usługi. Oczywis´cie, pienia˛dz nie jest w przyszłos´c´. jedynym s´rodkiem przechowywania wartos´ci w gospodarce, poniewaz˙ trzymaja˛c inne aktywa, takz˙e jestes´my w stanie przenosic´ siłe˛ nabywcza˛ z teraz´niejszos´ci w przyszłos´c´. Terminem maja˛tek (wealth) nazywa sie˛ wszystkie zasoby s´rodko´w przechowywania wartos´ci, w tym zaro´wno aktywa pienie˛z˙ne, jak i aktywa niepienie˛z˙ne. Terminem płynnos´c´ (liquidity) ekonomis´ci posługuja˛ sie˛, aby Płynnos´c´ to inaczej łatwos´c´, z kto´ra˛ jeden opisac ´ łatwos´c´, z kto´ra˛ jeden składnik aktywo´w moz˙e zostac´ składnik aktywo´w moz˙e przekształcony w wykorzystywany w tej gospodarce s´rodek wyzostac´ przekształcony w wykorzystywany miany. Poniewaz˙ pienia˛dz jest takim s´rodkiem wymiany, jest on w gospodarce s´rodek najbardziej płynnym spos´ro´d doste˛pnych aktywo´w. Pozostałe akwymiany. tywa bardzo ro´z˙nia˛ sie˛ płynnos´cia˛. Najcze˛s´ciej akcje i obligacje moz˙na z łatwos´cia˛ sprzedac´, a koszt odpowiedniej transakcji jest niski, wie˛c sa˛ one wzgle˛dnie płynnymi aktywami. Natomiast sprzedanie samochodu lub obrazu Rembrandta wymaga wie˛cej czasu i wysiłku, wie˛c te aktywa sa˛ mniej płynne. Kiedy ludzie podejmuja˛ decyzje˛, w jakiej formie trzymac´ swo´j maja˛tek, musza˛ poro´wnac´ zalety, wynikaja˛ce z płynnos´ci, ro´z˙nych moz˙liwych rodzajo´w aktywo´w z ich uz˙ytecznos´cia˛ jako s´rodka przechowywania wartos´ci. Pienia˛dz jest najbardziej płynnym ze wszystkich rodzajo´w aktywo´w, jednak jest on niedoskonałym s´rodkiem przechowywania wartos´ci. Kiedy ceny rosna˛, wartos´c´ pienia˛dza maleje. Innymi słowy, kiedy dobra i usługi staja˛ sie˛ droz˙sze, za kaz˙dego funta w Twojej kieszeni jestes´ w stanie kupic´ coraz mniej do´br. Jak sie˛ okaz˙e, ten zwia˛zek mie˛dzy poziomem cen a wartos´cia˛ pienia˛dza jest waz˙ny dla zrozumienia, jak pienia˛dz wpływa na gospodarke˛.
Rodzaje pieniądza Kiedy pienia˛dz przyjmuje forme˛ towaru o wartos´ci samoistnej, nazywamy go pienia˛dzem towarowym (commodity money). Termin wartos´c´ Pienia˛dz towarowy to taki pienia˛dz, kto´ry samoistna (intrinsic value) oznacza, z˙e dana rzecz miałaby wartos´c´ przyjmuje forme˛ towaru nawet wtedy, kiedy nie byłaby uz˙ywana w roli pienia˛dza. Przyo wartos´ci samoistnej. kładem pienia˛dza towarowego jest złoto, kto´re ma wartos´c´ samoistna˛, poniewaz˙ jest wykorzystywane w przemys´le, a takz˙e do produkcji biz˙uterii. Chociaz˙ dzis´ nie uz˙ywamy juz˙ złota jako pienia˛dza, kiedys´ było ono jego powszechnie
System pienie˛z˙ny
187
stosowanym rodzajem, poniewaz˙ łatwo moz˙na je transportowac´, mierzyc´ jego ilos´c´, a takz˙e sprawdzac´ jakos´c´ (czystos´c´). Jes´li w gospodarce w roli pienia˛dza jest wykorzystywane złoto (lub jes´li wykorzystuje sie˛ pienia˛dz papierowy, kto´ry na z˙a˛danie moz˙na wymienic´ na złoto), mo´wimy, z˙e jest stosowany standard złota (gold standard). Chociaz˙, historycznie rzecz biora˛c, złoto było najbardziej rozpowszechnionym rodzajem pienia˛dza towarowego, od czasu do czasu posługiwano sie˛ takz˙e innymi odmianami pienia˛dza towarowego. Na przykład, kiedy u schyłku lat osiemdziesia˛tych XX w. rozpadał sie˛ Zwia˛zek Radziecki i Rosjanie zacze˛li tracic´ wiare˛ w rubla, mieszkan´cy Moskwy wymieniali mie˛dzy soba˛ dobra i usługi, posługuja˛c sie˛ papierosami jako s´rodkiem przechowywania wartos´ci, jednostka˛ rozliczeniowa˛ i s´rodkiem wymiany. Pienia˛dz, kto´ry jest pozbawiony wartos´ci samoistnej, nazywa Pienia˛dz symboliczny (przymusowy) sie˛ pienia˛dzem symbolicznym — przymusowym (fiat money). jest pienia˛dzem „Fiat” oznacza po prostu rozkaz lub dekret, a swoja˛ funkcje˛ pie- pozbawionym wartos´ci kto´ry w roli nia˛dza pienia˛dz symboliczny moz˙e pełnic´ dzie˛ki włas´nie pan´- samoistnej, pienia˛dza jest uz˙ywany stwowemu dekretowi. Na przykład, banknoty euro moga˛ kra˛z˙yc´ dzie˛ki rozporza˛dzeniu rza˛du. w 12 europejskich krajach w roli prawnego s´rodka płatniczego, poniewaz˙ rza˛dy tych krajo´w zadekretowały, z˙e euro jest obowia˛zuja˛cym pienia˛dzem w ich gospodarkach. Chociaz˙ rza˛dy odgrywaja˛ decyduja˛ca˛ role˛ w tworzeniu i regulowaniu systemu pienia˛dza przymusowego, np. s´cigaja˛c prawnie fałszerzy pienie˛dzy, spełnienie innych warunko´w jest ro´wniez˙ niezbe˛dnym warunkiem istnienia i działania tego rodzaju systemu pienie˛z˙nego. Nie jest przesada˛ stwierdzenie, z˙e akceptacja pienia˛dza przymusowego zalez˙y zaro´wno od oczekiwan´ i nawyko´w społecznych, jak i od pan´stwowych rozporza˛dzen´. W latach osiemdziesia˛tych XX w. rza˛d radziecki nigdy nie zrezygnował z rubla jako oficjalnego pienia˛dza. Jednak ludzie w Zwia˛zku Radzieckim w zamian za dobra i usługi woleli przyjmowac´ papierosy (a nawet amerykan´skie dolary), poniewaz˙ byli przekonani, z˙e te alternatywne rodzaje pienia˛dza be˛da˛ w przyszłos´ci akceptowane.
Pieniądz w gospodarce Jak sie˛ przekonamy, ilos´c´ pienia˛dza kra˛z˙a˛cego w gospodarce, nazywana zasobem pienia˛dza, wywiera duz˙y wpływ na wiele zmiennych ekonomicznych. Jednak zanim zbadamy, dlaczego tak jest, musimy zadac´ pytanie przygotowawcze: co to jest ilos´c´ pienia˛dza? Zało´z˙my przede wszystkim, z˙e powierzono Ci zadanie zmierzenia, ile pienia˛dza jest w gospodarce pewnego kraju, podobnego do Wielkiej Brytanii, lub w gospodarkach 12 krajo´w, tworza˛cych strefe˛ euro. Co dokładnie powinienes´ mierzyc´ w takiej sytuacji? Goto´wka to inaczej banknoty i monety, Najbardziej oczywiste jest, z˙e powinienes´ zmierzyc´ ilos´c´ kto´re znajduja˛ sie˛ goto´wki (currency), czyli papierowych banknoto´w i monet, kto´re w publicznym obiegu.
188
Pienia˛dz i ceny w długim okresie
posiadaja˛ ludzie. Jest jasne, z˙e w nowoczesnej gospodarce goto´wka stanowi najszerzej akceptowany s´rodek wymiany. Nie ulega wa˛tpliwos´ci, z˙e stanowi ona cze˛s´c´ zasobu pienia˛dza w gospodarce. Jednak goto´wka nie jest jedynym rodzajem aktywo´w, kto´rym moz˙esz sie˛ posłuz˙yc´, aby kupowac´ dobra i usługi. Najcze˛s´ciej sklepy i restauracje akceptuja˛ takz˙e płatnos´c´ karta˛ debetowa˛, kto´ra umoz˙liwia elektroniczne przeniesienie pienie˛dzy z Twojego rachunku biez˙a˛cego na rachunek biez˙a˛cy włas´ciciela sklepu lub restauratora. Innym, bardziej staromodnym sposobem przenoszenia pienie˛dzy mie˛dzy rachunkami biez˙a˛cymi jest wypisanie czeku osobistego, kto´ry nadal jest szeroko akceptowany jako s´rodek płatnos´ci (chociaz˙ bardzo szybko wypieraja˛ go karty debetowe). Czy zatem karta debetowa lub czek sa˛ pienia˛dzem? Oto´z˙ nie. To rachunek bankowy, z kto´rym jest zwia˛zany ten czek lub ta karta debetowa, zawiera pienia˛dz. Karta debetowa jest tylko s´rodkiem, kto´ry umoz˙liwia przenoszenie pienia˛dza mie˛dzy rachunkami. To samo dotyczy czeku. Chociaz˙ pod pewnymi wzgle˛dami czek moz˙e sie˛ wydawac´ podobny do papierowego pienia˛dza (ro´wniez˙ jest wypisywany na papierze, a takz˙e opiewa na pewna˛ okres´lona˛ kwote˛), jest on przyjmowany przez włas´ciciela sklepu lub przez restauratora jedynie dlatego, z˙e stanowi s´rodek, za pomoca˛ kto´rego pienia˛dz jest przenoszony z Twojego rachunku bankowego na ich rachunek bankowy. Kartom kredytowym powinnis´my sie˛ przyjrzec´ jeszcze uwaz˙niej, poniewaz˙ w rzeczywistos´ci nie sa˛ sposobem dokonywania płatnos´ci, lecz sposobem odsuwania płatnos´ci w czasie. Kiedy, posługuja˛c sie˛ karta˛ kredytowa˛, kupujesz posiłek, bank, kto´ry wyemitował te˛ karte˛, płaci restauratorowi tyle, ile trzeba, co oznacza, z˙e w rzeczywistos´ci poz˙yczyłes´ pienia˛dze od tego banku. Kiedys´ w przyszłos´ci be˛dziesz musiał spłacic´ bankowi o´w dług (byc´ moz˙e z oprocentowaniem). Gdy nadejdzie czas spłaty zadłuz˙enia na Twojej karcie kredytowej, zapewne zrobisz to, dokonuja˛c bezpos´redniego przelewu pienia˛dza ze swojego rachunku biez˙a˛cego, a moz˙e wypiszesz czek w cie˛z˙ar tego rachunku. Saldo na rachunku biez˙a˛cym stanowi cze˛s´c´ zasobu pienia˛dza w gospodarce. Zauwaz˙, z˙e karty kredytowe bardzo ro´z˙nia˛ sie˛ od kart debetowych, kto´re pozwalaja˛ automatycznie pobrac´ fundusze z rachunku bankowego, abys´ mo´gł zapłacic´ za kupiony przedmiot. Dlaczego restaurator akceptuje płatnos´c´ za pomoca˛ karty kredytowej? Poniewaz˙ natychmiast dostaje swoje pienia˛dze, kto´re wpływaja˛ na jego rachunek bankowy jako zapłata za posiłek, mimo z˙e Ty nie musisz od razu zapłacic´ spo´łce emitentowi karty kredytowej. Jednak znowu to włas´nie niewidoczna zmiana stanu salda na rachunku bankowym restauratora jest tym, co ma rozstrzygaja˛ce znaczenie. Chociaz˙ karta debetowa, czek i karta kredytowa moga˛ posłuz˙yc´ do uregulowania rachunku w restauracji, z˙adna z nich nie jest pienia˛dzem. Obie sa˛ metodami umoz˙liwiaja˛cymi przeniesienie pienie˛dzy mie˛dzy rachunkami bankowymi. W przypadku karty debetowej lub czeku pienia˛dz jest transferowany z Twojego rachunku na rachunek restauratora prawie natychmiast lub z bardzo
System pienie˛z˙ny
189
kro´tka˛ zwłoka˛. W przypadku karty kredytowej włas´ciciel restauracji niemal bez opo´z´nienia dostaje pienia˛dze na swo´j rachunek, Ty zas´ w przyszłos´ci musisz, za pomoca˛ swojego rachunku bankowego, rozliczyc´ sie˛ z bankiem, kto´ry wyemitował te˛ karte˛. W kaz˙dym z tych przypadko´w prawdziwy ruch pienia˛dza naste˛puje pod warunkiem, z˙e zmieniaja˛ sie˛ salda w banku. ´ rodki trzymane na Twoim rachunku bankowym sa˛ niemal ro´wnie wygodS nym narze˛dziem, umoz˙liwiaja˛cym kupowanie rzeczy, jak s´rodki trzymane w portfelu. Mierza˛c wielkos´c´ zasobu pienia˛dza, moz˙esz zatem zdecydowac´, z˙e nalez˙y uwzgle˛dnic´ wkłady płatne na z˙a˛danie (demand deposits), Wkłady płatne z˙a˛danie to inaczej czyli zasoby zgromadzone na rachunkach bankowych, kto´rymi ich nazasoby zgromadzone włas´ciciele moga˛ sie˛ posługiwac´ na z˙a˛danie za pomoca˛ swoich na rachunkach kart debetowych lub wypisuja˛c czek. Kiedy uznasz s´rodki na kto´rymi ichbankowych, włas´ciciele rachunkach biez˙a˛cych za cze˛s´c´ zasobu pienia˛dza w gospodarce, moga˛ sie˛ posługiwac´ za pomoca˛ powinienes´ takz˙e przyjrzec´ sie˛ bardzo wielu innym rachunkom, na z˙a˛danie kart debetowych kto´re ludzie maja˛ w bankach i innych instytucjach finansowych. lub czeko´w. Włas´ciciele wkłado´w bankowych zwykle nie moga˛ wypisywac´ czeko´w lub posługiwac´ sie˛ swoimi kartami debetowymi w celu wykorzystania s´rodko´w zgromadzonych na swoich rachunkach oszcze˛dnos´ciowych. Jednak sa˛ w stanie z łatwos´cia˛ przenosic´ fundusze z rachunko´w oszcze˛dnos´ciowych na rachunki biez˙a˛ce. Ro´wniez˙ włas´ciciele udziało´w w funduszach rynku pienie˛z˙nego cze˛sto moga˛ dzie˛ki nim wypisywac´ czeki i posługiwac´ sie˛ kartami debetowymi. Te inne rachunki zapewne powinny zostac´ uznane za cze˛s´c´ zasobu pienia˛dza. W złoz˙onej gospodarce nigdy nie jest łatwo wyznaczyc´ granice˛ mie˛dzy aktywami, kto´re moga˛ byc´ nazywane „pienia˛dzem”, a aktywami, kto´rych tak sie˛ nie nazywa. Monety w Twojej kieszeni w sposo´b oczywisty stanowia˛ cze˛s´c´ zasobu pienia˛dza, natomiast Two´j obraz Rembrandta nie jest pienia˛dzem. Jednak istnieje wiele aktywo´w, kto´re znajduja˛ sie˛ mie˛dzy tymi skrajnos´ciami i w ich przypadku wybo´r jest mniej oczywisty. Zaso´b pienia˛dza w rozwinie˛tych gospodarkach moz˙e byc´ mierzony za pomoca˛ ro´z˙nych miar. Na rysunku 7.1 widzimy trzy najwaz˙niejsze miary stosowane w strefie euro, nazywane M1 (miara wa˛ska), M2 (miara pos´rednia) i M3 (miara szeroka). Kaz˙da z tych miar odwołuje sie˛ do nieco innego kryterium rozro´z˙nienia mie˛dzy aktywami pienie˛z˙nymi i aktywami niepienie˛z˙nymi. W Wielkiej Brytanii najbardziej rozpowszechnionymi miarami wielkos´ci zasobu pienia˛dza sa˛ M0 (miara we˛z˙sza od europejskiego M1, obejmuja˛ca banknoty i monety w obiegu plus zasoby banko´w komercyjnych trzymane w Banku Anglii) i M4 (miara szeroka podobna, lecz nie identyczna z europejskim M3). Chca˛c osia˛gna˛c´ swoje cele, nie musimy sie˛ w tej ksia˛z˙ce rozwodzic´ nad ro´z˙nicami mie˛dzy ro´z˙nymi miarami ilos´ci pienia˛dza. Waz˙ne jest, z˙e do zasobu pienia˛dza w rozwinie˛tej gospodarce nalez˙y nie tylko goto´wka, lecz takz˙e wkłady w bankach i innych instytucjach finansowych, kto´re szybko i bez trudu moga˛ zostac´ wykorzystane do nabycia do´br i usług.
190
Pienia˛dz i ceny w długim okresie
RYSUNEK 7.1
Trzy miary wielkości zasobu pieniądza w strefie euro Trzema miarami wielkos´ci zasobu pienia˛dza w strefie euro sa˛ M1 (miara wa˛ska), M2 (miara pos´rednia) i M3 (miara szeroka). Rysunek informuje o wielkos´ci kaz˙dej z tych miar w 2005 r.
U w a g a: Liczby odnosza˛ sie˛ do kwietnia 2005 r. ´ r o´ d ł o: ECB (European Central Bank). Z
Szybki sprawdzian Wymień i opisz trzy funkcje pieniądza.
7.2 Rola banków centralnych Jes´li w gospodarce jest wykorzystywany system pienia˛dza przymusowego — tak jak we wszystkich nowoczesnych gospodarkach — jakas´ instytucja musi sie˛ zajmowac´ regulowaniem takiego systemu. Instytucja ta jest powszechnie znana
System pienie˛z˙ny
191
jako bank centralny (central bank). Chodzi o agencje˛, kto´ra Bank centralny jest instytucja˛, kto´ra została stworzona w celu regulowania ilos´ci pienia˛dza, udoste˛p- została stworzona w celu nianej w tej gospodarce i nazywanej podaz˙a˛ pienia˛dza (money regulowania ilos´ci supply). Dwoma spos´ro´d najwaz˙niejszych banko´w centralnych pienia˛dza w gospodarce. Podaz˙ pienia˛dza w Europie sa˛ Europejski Bank Centralny i Bank Anglii. Inne bar- stanowi ilos´c´ pienia˛dza w gospodarce. dzo waz˙ne banki centralne na s´wiecie to m.in. amerykan´ski bank centralny, czyli Rezerwa Federalna, i Bank Japonii. W dalszych rozwaz˙aniach przyjrzymy sie˛ bliz˙ej Europejskiemu Bankowi Centralnemu, Bankowi Anglii i Rezerwie Federalnej. Jednak wczes´niej zajmiemy sie˛ pewnymi cechami wspo´lnymi wszystkich banko´w centralnych. Bank centralny jest w stanie zwie˛kszac´ i zmniejszac´ ilos´c´ goto´wki znaj˛ca duja ˛ sie˛ w obiegu w gospodarce. Zbio´r działan´ banku centralnego, kto´rych celem jest zmiana wielkos´ci podaz˙y pienia˛dza, jest nazywany poPolityka pienie˛z˙na zbio´r działan´ lityka˛ pienie˛z˙na˛ (monetary policy). Odwołuja˛c sie˛ do prostych to inaczej banku centralnego, przenos´ni, moz˙esz sobie wyobrazic´ bank centralny, jak drukuje kto´rych celem jest zmiana wielkos´ci banknoty i zrzuca je z helikoptera. Podobnie, moz˙esz sobie wypodaz˙y pienia˛dza. obrazic´, jak bank ten za pomoca˛ olbrzymiego odkurzacza wysysa ludziom banknoty z portfeli. Chociaz˙ w praktyce metody, jakie stosuje ta instytucja, aby zmienic´ podaz˙ pienia˛dza, sa˛ bardziej złoz˙one i bardziej subtelne od opisanych, przenos´nie helikoptera i odkurzacza sa˛ zadowalaja˛cym przybliz˙eniem, ułatwiaja˛cym zrozumienie, na czym polega polityka pienie˛z˙na. W dalszych cze˛s´ciach tego rozdziału badamy, jak bank centralny zmienia podaz˙ pienia˛dza. Juz˙ w tym miejscu warto jednak zauwaz˙yc´, z˙e waz˙nym narze˛dziem tej instytucji sa˛ operacje otwartego rynku (openOperacje otwartego — handel -market operations), to znaczy handel aktywami niepienie˛z˙nymi aktywamirynku niepienie˛z˙nymi z sektorem bankowym. Na przykład, kiedy bank centralny po- z sektorem bankowym. stanowi zwie˛kszyc´ podaz˙ pienia˛dza, moz˙e to osia˛gna˛c´, tworza˛c goto´wke˛ i kupuja˛c za nia˛ papiery wartos´ciowe na rynku. Po takiej transakcji sprzedawcy tych papiero´w staja˛ sie˛ posiadaczami dodatkowej ilos´ci goto´wki. Zakup przez bank centralny papiero´w wartos´ciowych na otwartym rynku zwie˛ksza zatem podaz˙ pienia˛dza. Odwrotnie, jes´li instytucja ta postanawia zmniejszyc´ podaz˙ pienia˛dza, moz˙e to osia˛gna˛c´, sprzedaja˛c papiery wartos´ciowe ze swojego portfela. Po takiej transakcji otrzymana goto´wka ze sprzedaz˙y znika z obiegu. Sprzedaz˙ przez bank centralny papiero´w na otwartym rynku zmniejsza zatem podaz˙ pienia˛dza. Bank centralny jest waz˙na˛ instytucja˛, poniewaz˙ zmiany podaz˙y pienia˛dza moga˛ bardzo wpływac´ na stan gospodarki. Zgodnie z jedna˛ z dziesie˛ciu gło´wnych zasad ekonomii z rozdziału 1 ceny rosna˛, kiedy pan´stwo drukuje zbyt duz˙o pienie˛dzy. Według innej z tych zasad w kro´tkim okresie społeczen´stwo wybiera mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem. Pote˛ga banku centralnego opiera sie˛ na tych zasadach. Przyczyny, kto´re zbadamy dokładniej w naste˛pnych rozdziałach, sprawiaja˛, z˙e decyzje tej instytucji w długim okresie bardzo wpływaja˛ na stope˛ inflacji, a w kro´tkim okresie — na poziom zatrudnienia i produkcji w gospo-
192
Pienia˛dz i ceny w długim okresie
darce. Z powodu zalez˙nos´ci mie˛dzy ilos´cia˛ pienia˛dza w gospodarce a stopa˛ inflacji (tempem wzrostu cen) bank centralny jest cze˛sto uwaz˙any za straz˙nika stabilnos´ci cen w nowoczesnej gospodarce i przynajmniej dwa z banko´w centralnych, kto´rym sie˛ przyjrzymy, za bezpos´rednie zadanie maja˛ utrzymywanie tempa inflacji na poziomie celu inflacyjnego lub w jego pobliz˙u (szczego´ły tej polityki zbadamy w naste˛pnych rozdziałach). Dokładniej, bank centralny powinien zostac´ uznany raczej za straz˙nika stabilnos´ci inflacji niz˙ za straz˙nika stabilnos´ci cen, poniewaz˙ nawet jes´li tempo inflacji jest stabilne i niskie, ceny z definicji rosna˛. Niemniej, jes´li inflacja jest niska i stabilna, moz˙na stwierdzic´, z˙e ro´wniez˙ ceny rosna˛ w sposo´b stabilny. Uje˛cie takie jest obecnie powszechne, wie˛c i my zrobimy tak samo. Przyjrzyjmy sie˛ teraz bliz˙ej trzem waz˙nym bankom centralnym.
7.3 Europejski Bank Centralny i system euro Europejski Bank Centralny, EBC (European Central Bank, ECB), kto´rego siedziba˛ jest Frankfurt nad Menem w Niemczech, powstał oficjalnie 1 czerwca 1998 r. w wyniku decyzji grupy krajo´w europejskich. Postanowiły one utworzyc´ Europejska˛ Unie˛ Gospodarcza˛ i Walutowa˛ (European Monetary Union, EMU) i w kontaktach gospodarczych ze soba˛ posługiwac´ sie˛ wspo´lna˛ waluta˛, czyli euro. Argumenty za i przeciw unii walutowej przedyskutujemy po´z´niej. Teraz zas´ zauwaz˙my tylko, z˙e jes´li grupa krajo´w ma wspo´lna˛ walute˛, racjonalnym rozwia˛zaniem dla nich staje sie˛ takz˙e wspo´lna polityka pienie˛z˙na, a EBC powstał włas´nie w celu prowadzenia takiej polityki. Pocza˛tkowo do strefy euro nalez˙ało 11 krajo´w: Belgia, Niemcy, Hiszpania, Francja, Irlandia, Włochy, Luksemburg, Holandia, Austria, Portugalia i Finlandia. Od 1 stycznia 2001 r. doła˛czyła do nich Grecja1. Gło´wnym zadaniem EBC jest dbanie o stabilnos´c´ cen w strefie euro, a takz˙e projektowanie i prowadzenie polityki pienie˛z˙nej, słuz˙a˛cej osia˛gnie˛ciu tego celu. Europejski Bank Centralny działa, korzystaja˛c z pomocy banko´w central-
Europejski Bank Centralny to wspo´lny bank centralny 12 krajo´w tworza˛cych Europejska˛ Unie˛ Gospodarcza˛ i Walutowa˛.
1 Na pocza˛tku 2009 r. członkami Europejskiej Unii Gospodarczej i Walutowej było 16 z 27 pan´stw członkowskich Unii Europejskiej (Austria, Belgia, Cypr, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Malta, Niemcy, Portugalia, Słowacja, Słowenia, Włochy), a takz˙e 3 inne pan´stwa (Monako, San Marino, Watykan). Ro´wniez˙ w nienalez˙a˛cych do Europejskiej Unii Gospodarczej i Walutowej Andorze, Czarnogo´rze i Kosowie waluta˛ było euro. Europejski Bank Centralny był bankiem centralnym 16 krajo´w tworza˛cych Europejska˛ Unie˛ Gospodarcza˛ i Walutowa˛, takz˙e system euro obejmował 16, a nie 12 krajo´w ( przyp. red. nauk.).
System pienie˛z˙ny
193
nych ze wszystkich krajo´w strefy euro, takich jak Bank Francji, Bank Włoch, Bank Grecji i niemiecki Bundesbank. Te˛ siec´ utworzona˛ z EBC i 12 banko´w centralnych krajo´w strefy euro nazywa sie˛ systemem euro (EuroSystem euro jest systemem, w kto´rego systemem). skład wchodza˛ EBC Nad realizacja˛ przez EBC polityki pienie˛z˙nej czuwa Komitet i banki centralne wszystkich 12 krajo´w Wykonawczy (Executive Board), w kto´rego skład wchodza˛ prezes tworza ˛cych Europejska˛ EBC, jego zaste˛pca i czterej inni wybitni przedstawiciele banUnie˛ Gospodarcza˛ i Walutowa˛. kowos´ci. Komitet Wykonawczy — jak sugeruje nazwa — odpowiada za wykonanie polityki pienie˛z˙nej, natomiast tres´c´ tej polityki ustala Rada Zarza˛dzaja˛ca (Governing Council), w kto´rej skład wchodzi cały Komitet Wykonawczy, a takz˙e szefowie banko´w centralnych, nalez˙a˛cych do systemu euro. Obecnie Rada Zarza˛dzaja˛ca składa sie˛ z ła˛cznie z 18 członko´w i zbiera sie˛ co dwa tygodnie we Frankfurcie. Jest ona najwaz˙niejszym organem decyzyjnym EBC. Na przykład, podejmuje ona decyzje o poziomie najwaz˙niejszej stopy procentowej Europejskiego Banku Centralnego, czyli stopy refinansowej. Rada Zarza˛dzaja˛ca rozstrzyga ro´wniez˙, jak nalez˙y interpretowac´ spoczywaja˛cy na niej obowia˛zek zapewnienia stabilnos´ci cen. W paz´dzierniku 1998 r. ustaliła ona, z˙e stabilnos´c´ cen oznacza wzrost cen, kto´ry jest mniejszy niz˙ 2% (jego miara˛ jest roczna zmiana zharmonizowanego wskaz´nika cen konsumenta w całej strefie euro). Pewna˛ słabos´cia˛ tej definicji jest jednak to, z˙e sformułowanie „mniejszy niz˙ 2%” jest dos´c´ niejasne. Na przykład, zaro´wno roczna stopa inflacji ro´wna 1%, jak i roczna stopa inflacji ro´wna 0% sa˛ mniejsze od 2%. W efekcie niekto´rzy obserwatorzy niepokoili sie˛, z˙e aby osia˛gna˛c´ swo´j cel w postaci mniejszego niz˙ 2% wzrostu cen, EBC moz˙e da˛z˙yc´ nawet do spadku cen, czyli do ujemnej inflacji2. Spowodowałoby to duz˙y spadek produkcji i duz˙y wzrost bezrobocia w gospodarce, szczego´lnie w kro´tkim i s´rednim okresie, co dokładniej pokaz˙emy w naste˛pnych rozdziałach. W maju 2003 r. Rada Zarza˛dzaja˛ca potwierdziła zatem swoja˛ oficjalna˛ definicje˛ stabilnos´ci cen (wzrost cen mniejszy niz˙ 2% rocznie), jednak wyjas´niła przy tym, z˙e be˛dzie da˛z˙yła do utrzymania s´redniookresowego tempa inflacji na poziomie zbliz˙onym do 2%. Waz˙na˛ cecha˛ EBC i ogo´lnie systemu euro jest niezalez˙nos´c´. Europejskiemu Bankowi Centralnemu, krajowym bankom centralnym i członkom ich organo´w decyzyjnych — realizuja˛cym swoje zadania w ramach systemu euro — nie wolno wykonywac´ polecen´ i sugestii z˙adnej instytucji zewne˛trznej, w tym polecen´ i sugestii członko´w rza˛du i pracowniko´w zatrudnionych w instytucjach Unii Europejskiej. Prezes EBC i inni członkowie Komitetu Wykonawczego sa˛ mianowani tylko na jedna˛ kadencje˛, kto´ra trwa co najmniej 8 lat. Jednak w przypadku pierwszego Komitetu Wykonawczego zastosowano system zachodza˛cych na siebie kadencji, co dotyczyło zwłaszcza wszystkich członko´w Komitetu z wyja˛t-
2
A zatem do deflacji ( przyp. red. nauk.).
194
Pienia˛dz i ceny w długim okresie
kiem prezesa (miało to zapewnic´ cia˛głos´c´ pracy Komitetu). Natomiast kadencja szefo´w 12 banko´w centralnych krajo´w wchodza˛cych w skład systemu euro trwa co najmniej 5 lat i moz˙e zostac´ powto´rzona.
7.4 Bank Anglii Bank Anglii (Bank of England) został utworzony w 1694 r., jednak nie jest on najstarszym europejskim bankiem centralnym (szwedzki Riksbank powstał w 1668 r.). Najwaz˙niejszym zdarzeniem w trzystuletniej historii Banku Anglii było prawdopodobnie przyznanie mu w 1997 r. przez rza˛d Wielkiej Brytanii niezalez˙nos´ci w kwestii ustalania poziomu sto´p procentowych, co rok poz´niej zostało formalnie potwierdzone stosowna˛ ustawa˛ parlamentu. Waz˙nym organem Banku Anglii, kto´ry podejmuje decyzje o poziomie gło´wnej stopy procentowej banku, czyli stopy repo, jest Komitet Polityki Pienie˛z˙nej (Monetary Policy Committee, MPC). W skład Komitetu wchodza˛: dyrektor Banku Anglii i jego dwaj zaste˛pcy, dwaj inni członkowie mianowani przez Bank Anglii po konsultacjach z ministrem finanso´w i czterej kolejni członkowie mianowani przez ministra finanso´w. Dyrektor Banku Anglii i jego dwaj zaste˛pcy pełnia˛ swo´j urza˛d przez 5 lat i moga˛ zostac´ mianowani na druga˛ kadencje˛, natomiast kadencja pozostałych członko´w MPC trwa tylko 3 lata, lecz ro´wniez˙ oni moga˛ pozostac´ na druga˛ kadencje˛. Komitet zbiera sie˛ raz na miesia˛c, a jego decyzje o poziomie stopy procentowej sa˛ ogłaszane natychmiast po posiedzeniu. Podobnie jak w przypadku Europejskiego Banku Centralnego, gło´wnym obowia˛zkiem Banku Anglii jest zapewnienie stabilnos´ci cen. Moz˙e on ro´wniez˙ niezalez˙nie ustalac´ polityke˛ pienie˛z˙na˛, a zwłaszcza poziom sto´p procentowych, aby osia˛gna˛c´ cel w postaci stabilnos´ci cen. Jednak w odro´z˙nieniu od EBC, Bank Anglii nie moz˙e sam zdefiniowac´, co dokładnie znaczy „stabilnos´c´ cen”. Czyni to rza˛d Wielkiej Brytanii, a przede wszystkim minister finanso´w. Ustawa o Banku Anglii z 1998 r. wymaga, aby minister raz w roku pisemnie wyjas´nił dyrektorowi Banku Anglii, co nalez˙y rozumiec´ przez „stabilnos´c´ cen”. Obecnie cel inflacyjny w wysokos´ci 2% odnosi sie˛ do rocznej stopy inflacji, rozumianej jako wskaz´nik cen konsumenta. Jes´li rzeczywiste tempo inflacji odchyli sie˛ od celu inflacyjnego w dowolna˛ strone˛ o wie˛cej niz˙ 1 punkt procentowy, czyli jes´li roczna inflacja mierzona za pomoca˛ CPI okaz˙e sie˛ wie˛ksza od 3% lub mniejsza od 1%, dyrektor Banku Anglii w otwartym lis´cie musi wyjas´nic´ ministrowi finanso´w przyczyny, kto´re sprawiły, z˙e tempo inflacji wzrosło lub zmalało do tego stopnia, a takz˙e zaproponowac´ działania maja˛ce spowodowac´, z˙e inflacja powro´ci do poziomu ro´wnego celowi inflacyjnemu.
System pienie˛z˙ny
195
7.5 System Rezerwy Federalnej Amerykan´ska Rezerwa Federalna (Federal Reserve, Fed) powRezerwa Federalna (Fed) stała w 1914 r. Kieruje nia˛ Rada Dyrektoro´w (Board of Governors), jest bankiem centralnym w kto´rej skład wchodzi 7 członko´w mianowanych przez prezydenw Stanach Zjednoczonych. ta Stano´w Zjednoczonych. Szes´ciu dyrektoro´w pełni swo´j urza˛d przez 14 lat, co ma zapewniac´ im niezalez˙nos´c´ i zagwarantowac´, z˙e ustalaja˛c tres´c´ polityki pienie˛z˙nej, nie be˛da˛ oni ulegali biez˙a˛cym naciskom politycznym. Jednak kadencja szefa Rezerwy Federalnej trwa tylko 4 lata. W skład systemu Rezerwy Federalnej wchodza˛ Rada Rezerwy Federalnej (Federal Reserve Board) w Waszyngtonie oraz 12 regionalnych banko´w Rezerwy Federalnej, znajduja˛cych sie˛ w wielkich miastach w całych Stanach Zjednoczonych. W ramach Rezerwy Federalnej polityke˛ pienie˛z˙na˛ prowadzi Federalny Komitet Otwartego Rynku (Federal Open Market Committee, FOMC). Zbiera on sie˛ co mniej wie˛cej 6 tygodni w Waszyngtonie w celu przedyskutowania stanu gospodarki i rozwaz˙enia ewentualnych zmian polityki pienie˛z˙nej, w tym zmiany najwaz˙niejszej ze sto´p procentowych, kto´rych poziom ustala, czyli stopy dyskontowej. Federalny Komitet Otwartego Rynku składa sie˛ z 7 członko´w Rady Dyrektoro´w i z 5 spos´ro´d 12 szefo´w banko´w regionalnych. Wszyscy oni, czyli 12 szefo´w banko´w regionalnych, biora˛ udział w zebraniach FOMC, jednak jedynie 5 z nich ma prawo głosu. Skład tej maja˛cej prawo głosu pia˛tki zmienia sie˛ rotacyjnie, co jednak nie dotyczy szefa nowojorskiego banku, kto´ry zawsze ma prawo głosu, poniewaz˙ Nowy Jork tradycyjnie stanowi finansowe centrum gospodarki Stano´w Zjednoczonych, a operacje otwartego rynku Fed sa˛ dokonywane w nowojorskim biurze obrotu papierami wartos´ciowymi. Szybki sprawdzian Załóżmy, że bank centralny chce zwiększyć podaż pieniądza w gospodarce. W jaki sposób może to zrobić?
7.6 Banki a podaż pieniądza Znamy juz˙ poje˛cie „pienia˛dza” i zbadalis´my, w jaki sposo´b bank centralny za pomoca˛ operacji otwartego rynku, czyli kupuja˛c i sprzedaja˛c pan´stwowe (skarbowe) papiery wartos´ciowe i inne aktywa, kontroluje podaz˙ pienia˛dza. Choc´ to wyjas´nienie wielkos´ci podaz˙y pienia˛dza jest poprawne, nie jest ono
196
Pienia˛dz i ceny w długim okresie
kompletne. Pomija ono zwłaszcza kluczowa˛ role˛ banko´w w systemie pienie˛z˙nym. Pamie˛taj, z˙e ilos´c´ pienia˛dza, kto´ra˛ posiadasz, obejmuje zaro´wno goto´wke˛ (banknoty i monety w Twoim portfelu), jak i płatne na z˙a˛danie wkłady bankowe (saldo na Twoim rachunku rozliczeniowym). Poniewaz˙ płatne na z˙a˛danie wkłady sa˛ trzymane w bankach, działania tych instytucji wpływaja˛ na ich ilos´c´ w gospodarce, a zatem takz˙e na wielkos´c´ podaz˙y pienia˛dza. W tej cze˛s´ci rozdziału zbadamy, jak banki oddziałuja˛ na podaz˙ pienia˛dza i dlaczego utrudnia to prace˛ bankowi centralnemu, kto´ry usiłuje kontrolowac´ wielkos´c´ podaz˙y pienia˛dza.
System rezerwy bankowej równej 100% W celu zrozumienia, w jaki sposo´b banki wpływaja˛ na podaz˙ pienia˛dza, dobrze jest wyobrazic´ sobie najpierw s´wiat, w kto´rym w ogo´le nie ma z˙adnych banko´w. W tym prostym s´wiecie jedynym, istnieja˛cym rodzajem pienia˛dza jest goto´wka. Przyjmijmy, z˙e całkowita ilos´c´ goto´wki wynosi 100 euro, co oznacza, z˙e takz˙e podaz˙ pienia˛dza w gospodarce ro´wna sie˛ 100 euro. Zało´z˙my teraz, z˙e ktos´ otwiera bank, trafnie nazywaja˛c go Pierwszym Europejskim Bankiem. Przyjmuje on depozyty i nie udziela kredyto´w. Jego celem jest zaoferowanie włas´cicielom wkłado´w bezpiecznego miejsca, w kto´rym moga˛ oni trzymac´ swoje pienia˛dze. Zawsze, kiedy ktos´ dokonuje wkładu w bankowym skarbcu, bank przechowuje go do momentu, w kto´rym włas´ciciel nie wro´ci po swoje pienia˛dze lub nie wystawi czeku w cie˛z˙ar swojego rachunku. Wkłady, kto´re otrzymały banki i kto´rych nie zamieniły na kredyty, sa˛ nazywane rezerwami (reserves). W tej fikcyjnej gospodarce wszystkie wkłaRezerwy to wkłady, kto´re otrzymały banki dy sa˛ rezerwami, wie˛c taki system nazywa sie˛ systemem rezerwy i kto´rych nie zamieniły bankowej ro´wnej 100%. na kredyty. Finansowa˛ sytuacje˛ Pierwszego Europejskiego Banku moz˙emy przedstawic´ za pomoca˛ tzw. konta teowego (T-account)3, stanowia˛cego uproszczony ksie˛gowy opis, informuja˛cy o zmianach stanu aktywo´w i pasywo´w w sytuacji, w kto´rej cały ro´wny 100 euro zaso´b pienia˛dza zostaje ulokowany w banku. PIERWSZY EUROPEJSKI BANK Aktywa Rezerwy
Pasywa 100,00 euro
Zobowia˛zania
100,00 euro
Po lewej stronie konta teowego znajduja˛ sie˛ aktywa w postaci 100 euro (rezerwy trzymane przez bank w skarbcu). Po stronie prawej umieszczono pasywa banku ro´wne 100 euro (kwota zobowia˛zan´ banku wobec włas´cicieli 3
Od kształtu litery T ( przyp. red. nauk.).
System pienie˛z˙ny
197
wkłado´w). Zauwaz˙, z˙e aktywa i pasywa Pierwszego Europejskiego Banku sa˛ dokładnie ro´wne. Pomys´l teraz o podaz˙y pienia˛dza w tej wymys´lonej gospodarce. Przed powstaniem Pierwszego Europejskiego Banku podaz˙ pienia˛dza wynosiła dokładnie 100 euro goto´wki trzymanej przez ludzi. Po powstaniu tej instytucji i ulokowaniu w niej przez kliento´w posiadanej goto´wki podaz˙ pienia˛dza wynosi 100 euro wkłado´w na z˙a˛danie. (W obiegu nie ma juz˙ z˙adnej goto´wki, poniewaz˙ cały zaso´b goto´wki znajduje sie˛ w skarbcu banku.) Kaz˙dy powstaja˛cy wkład bankowy zmniejsza ilos´c´ goto´wki i zwie˛ksza wkłady na z˙a˛danie o dokładnie taka˛ sama˛ kwote˛, nie zmieniaja˛c w efekcie podaz˙y pienia˛dza. Jes´li zatem wszystkie wkłady sa˛ trzymane w formie rezerw, banki nie wpływaja˛ na wielkos´c´ podaz˙y pienia˛dza w gospodarce.
Tworzenie pieniądza przez system bankowy oparty na rezerwie częściowej Bankierzy w Pierwszym Europejskim Banku moga˛ w kon´cu zacza˛c´ wa˛tpic´ w sens polityki, kto´ra polega na trzymaniu rezerwy bankowej w wysokos´ci 100% wkłado´w. Bezproduktywne przechowywanie tych pienie˛dzy w skarbcu nie wydaje sie˛ konieczne. Dlaczego nie wykorzystac´ ich cze˛s´ci do udzielania kredyto´w? Rodziny kupuja˛ce domy, przedsie˛biorstwa buduja˛ce nowe fabryki, studenci na uniwersytetach — wszyscy oni zgodziliby sie˛ płacic´ odsetki od poz˙yczonej im na pewien czas cze˛s´ci tych pienie˛dzy. Oczywis´cie, Pierwszy Europejski Bank musi zachowac´ pewna˛ ilos´c´ rezerw tak, aby dysponowac´ goto´wka˛ na wypadek, jes´li włas´ciciele wkłado´w zdecydowaliby sie˛ dokonac´ wypłat. Jednak jez˙eli strumien´ nowych wkłado´w co do wielkos´ci jest prawie taki sam jak strumien´ wypłat, nasz hipotetyczny bank moz˙e trzymac´ jedynie cze˛s´c´ posiadanych wkłado´w w formie rezerwy. W ten oto sposo´b Pierwszy Europejski Bank staje sie˛ cze˛s´cia˛ systemu bankowego opartego na rezerwie System bankowy oparty na rezerwie cze˛s´ciowej ( fractional reserve banking). cze˛s´ciowej polega na tym, z˙e w formie Cze˛s´c´ wszystkich wkłado´w, trzymana przez banki w formie banki trzymaja˛ rezerwy, jest nazywana stopa˛ rezerw (reserve ratio). Poziom tej rezerw tylko cze˛s´c´ wkłado´w swoich kliento´w. stopy zalez˙y od przepiso´w prawa i polityki banku. Jak bardziej Stopa rezerw szczego´łowo pokaz˙emy w dalszych cze˛s´ciach tego rozdziału, stanowi te˛ cze˛s´c´ zaro´wno Europejski Bank Centralny, jak i amerykan´ska Rezerwa wkłado´w, kto´ra˛ banki trzymaja˛ w formie Federalna wyznaczaja˛ minimalny, dopuszczalny poziom wielkos´ci rezerw. rezerw trzymanych przez bank, nazywany rezerwami wymaganymi — reserve requirement. (Jednak cze˛sto zdarza sie˛, z˙e bank centralny nie ustala rezerw wymaganych, czego przykładem jest Bank Anglii.) W dodatku banki moga˛ trzymac´ dodatkowe, przekraczaja˛ce wymagane prawem minimum, czyli rezerwy nazywane rezerwami dodatkowymi (excess reserves), co zwie˛ksza pewnos´c´, z˙e nie zabraknie im goto´wki. Nawet jes´li wymagane prawem rezerwy
198
Pienia˛dz i ceny w długim okresie
minimalne nie istnieja˛ (tak jak w Wielkiej Brytanii), banki ustalaja˛ swoja˛ własna˛ stope˛ rezerw, o kto´rej sa˛dza˛, z˙e zapewnia im bezpieczen´stwo. Na potrzeby analizy uznamy, z˙e ta stopa rezerw jest po prostu dana, co ułatwi zbadanie zmian podaz˙y pienia˛dza w przypadku systemu bankowego opartego na rezerwie cze˛s´ciowej. Zało´z˙my, z˙e stopa rezerw Pierwszego Europejskiego Banku wynosi 10%. Oznacza to, z˙e bank ten 10% swoich wkłado´w trzyma w rezerwie, a reszte˛ poz˙ycza w formie kredyto´w. Jeszcze raz przyjrzyjmy sie˛ kontu teowemu tego banku. PIERWSZY EUROPEJSKI BANK Aktywa
Pasywa
Rezerwy
10,00 euro
Kredyty
90,00 euro
Wkłady
100,00 euro
Pasywa Pierwszego Europejskiego Banku nadal wynosza˛ 100 euro, poniewaz˙ udzielanie kredyto´w nie zmieniło wielkos´ci zobowia˛zan´ banku wobec włas´cicieli wkłado´w. Jednak teraz instytucja ta ma dwa rodzaje aktywo´w: 10 euro rezerw w skarbcu oraz kredyty w wysokos´ci 90 euro. (Kredyty te sa˛ zobowia˛zaniami ludzi, kto´rzy je zacia˛gne˛li, jednak z punktu widzenia banku, kto´ry ich udzielił, stanowia˛ one aktywa, poniewaz˙ poz˙yczkobiorcy w przyszłos´ci spłaca˛ je bankowi.) Ogo´lnie, aktywa Pierwszego Europejskiego Banku nadal sa˛ ro´wne jego pasywom. Jeszcze raz przyjrzyjmy sie˛ podaz˙y pienia˛dza w tej gospodarce. Zanim nasz hipotetyczny bank udzielił pierwszego kredytu, podaz˙ pienia˛dza wynosiła 100 euro i składały sie˛ na nia˛ wkłady ulokowane w tej instytucji. Jednak po udzieleniu przez ten bank pierwszych kredyto´w podaz˙ pienia˛dza sie˛ zwie˛ksza. Włas´ciciele wkłado´w nadal maja˛ wkłady na z˙a˛danie o całkowitej wartos´ci 100 euro, jednak teraz kredytobiorcy trzymaja˛ 90 euro goto´wki. Podaz˙ pienia˛dza (ro´wna wartos´ci goto´wki plus wkłady na z˙a˛danie) wynosi 190 euro. Kiedy zatem banki trzymaja˛ w rezerwie jedynie cze˛s´c´ wkłado´w, tworza˛ one pienia˛dz. Kreacja pienia˛dza przez system bankowy oparty na rezerwie cze˛s´ciowej moz˙e sie˛ wydawac´ zjawiskiem zbyt pie˛knym, aby była prawdziwa. Wydaje sie˛ przeciez˙, z˙e bank stworzył pienia˛dz z niczego; aby operacja ta stała sie˛ w naszych oczach mniej cudowna, wystarczy sobie us´wiadomic´, z˙e kiedy Pierwszy Europejski Bank poz˙ycza komus´ cze˛s´c´ swoich rezerw, kreuja˛c pienia˛dz, nie tworzy on z˙adnego bogactwa. Kredyty zacia˛gane w nim powoduja˛, z˙e kredytobiorcy dysponuja˛ pewna˛ ilos´cia˛ goto´wki, co umoz˙liwia im kupowanie do´br i usług. Jednak zacia˛gaja˛ oni przeciez˙ długi, co sprawia, z˙e kredyty nie czynia˛ ich nawet odrobine˛ bogatszymi. Innymi słowy, kiedy bank tworzy składnik aktywo´w w postaci pienia˛dza, jednoczes´nie powstaja˛ zobowia˛zania poz˙yczkobiorco´w odpowiadaja˛ce temu składnikowi aktywo´w. Po zakon´czeniu
199
System pienie˛z˙ny
procesu kreacji pienia˛dza gospodarka jest w wie˛kszym stopniu płynna w takim sensie, z˙e istnieje teraz wie˛cej s´rodka wymiany, jednak nie jest ona bogatsza, niz˙ była wczes´niej.
Mnożnik kreacji pieniądza Pienia˛dz jest tworzony nie tylko przez Pierwszy Europejski Bank. Zało´z˙my, z˙e poz˙yczkobiorca, kto´ry zacia˛gna˛ł kredyt w tym banku, wykorzystuje te 90 euro, aby kupic´ cos´ od kogos´, ten ktos´ zas´ lokuje otrzymana˛ goto´wke˛ w Drugim Europejskim Banku (oto konto teowe tego banku). DRUGI EUROPEJSKI BANK Aktywa Rezerwy Kredyty
Pasywa 9,00 euro 81,00 euro
Wkłady
90,00 euro
Po dokonaniu tego wkładu zobowia˛zania banku wynosza˛ 90 euro. Jes´li stopa rezerw Drugiego Europejskiego Banku ro´wniez˙ wynosi 10%, trzyma on w rezerwie aktywa o wartos´ci 9 euro i udziela poz˙yczek na kwote˛ 81 euro. W ten sposo´b tworzy on dodatkowa˛ ilos´c´ pienia˛dza, ro´wna˛ 81 euro. Jes´li te 81 euro zostanie ostatecznie ulokowane w Trzecim Europejskim Banku, kto´ry takz˙e utrzymuje stope˛ rezerw w wysokos´ci 10%, bank ten zachowa 8,10 euro w rezerwie i udzieli kredyto´w na kwote˛ 72,90 euro (oto jego konto teowe). TRZECI EUROPEJSKI BANK Aktywa
Pasywa
Rezerwy
8,10 euro
Kredyty
72,90 euro
Wkłady
81,00 euro
Ten proces trwa bez kon´ca. Za kaz˙dym razem, kiedy pienia˛dze sa˛ lokowane w banku, kto´ry udziela kredytu, jest tworzony dodatkowy pienia˛dz. Ile pienia˛dza zostanie ostatecznie stworzone w tej gospodarce? Pocza˛tkowy wkład = 100,00 Kredyt Pierwszego Europejskiego Banku = 90,00 Kredyt Drugiego Europejskiego Banku = 81,00 Kredyt Trzeciego Europejskiego Banku = 72,90 · · · · · · Całkowita podaz˙ pienia˛dza = 1 000,00
euro euro (= 0,9 · 100,00 euro) euro (= 0,9 · 90,00 euro) euro (= 0,9 · 81,00 euro)
euro
200
Pienia˛dz i ceny w długim okresie
Okazuje sie˛, z˙e choc´ ten proces kreacji pienia˛dza moz˙e trwac´ w nieskon´czonos´c´, jego efektem nie jest powstanie nieskon´czenie duz˙ej ilos´ci pienia˛dza. Jes´li pracowicie zsumujesz nieskon´czony szereg liczb w powyz˙szym przykładzie, odkryjesz, z˙e zwie˛kszenie sie˛ rezerw o 100 euro powoduje powstanie 1000 euro dodatkowego pienia˛dza. Ilos´c´ pienia˛dza, kto´ra˛ wytwarza system bankowy dzie˛ki 1 dodatkowemu euro rezerw, jest nazywany Mnoz˙nikiem kreacji pienia˛dza nazywamy mnoz˙nikiem kreacji pienia˛dza (money multiplier). W naszej ilos´c´ pienia˛dza, wymys´lonej gospodarce, w kto´rej 100 euro rezerw powoduje kto´ra˛ wytwarza system bankowy dzie˛ki stworzenie 1000 euro pienia˛dza, mnoz˙nik kreacji pienia˛dza wy1 dodatkowemu euro nosi 10. rezerw. Od czego zalez˙y wielkos´c´ mnoz˙nika kreacji pienia˛dza? Okazuje sie˛, z˙e odpowiedz´ jest prosta: mnoz˙nik ten stanowi odwrotnos´c´ stopy rezerw. Jes´li R jest stopa˛ rezerw dla wszystkich banko´w w gospodarce, kaz˙de dodatkowe euro rezerw powoduje powstanie 1/R euro pienia˛dza. W naszym przykładzie R = 1/10, wie˛c mnoz˙nik kreacji pienia˛dza wynosi 10. To uje˛cie mnoz˙nika kreacji pienia˛dza jako odwrotnos´ci stopy rezerw ma sens. Jes´li bank przyja˛ł wkłady o wartos´ci 1000 euro, ro´wna 1/10 (10%) stopa rezerw oznacza, z˙e bank ten musi trzymac´ 100 euro w charakterze rezerwy. Mnoz˙nik kreacji pienia˛dza po prostu odwraca to rozumowanie: jes´li system bankowy jako całos´c´ trzyma ogo´łem 100 euro rezerw, nie moz˙e miec´ wie˛cej niz˙ 1000 euro wkłado´w. Innymi słowy, jes´li R jest ro´wne stosunkowi wartos´ci rezerw do wartos´ci wkłado´w w kaz˙dym banku, czyli stopie rezerw, stosunek wartos´ci wkłado´w do wartos´ci rezerw w całym systemie bankowym, czyli mnoz˙nik kreacji pienia˛dza, musi wynosic´ 1/R. Formuła ta pokazuje, jak ilos´c´ pienia˛dza, kto´ra˛ sa˛ w stanie stworzyc´ banki, zalez˙y od stopy rezerw. Jes´li stopa ta wynosiłaby jedynie 1/20 (5%), system bankowy trzymałby wkłady o wartos´ci 20 razy wie˛kszej od wartos´ci rezerw, co oznaczałoby, z˙e mnoz˙nik kreacji pienia˛dza wynosiłby 20. Kaz˙de dodatkowe euro rezerw powodowałoby powstanie 20 euro pienia˛dza. Podobnie, jes´li stopa rezerw wynosiłaby 1/5 (20%), wkłady byłyby 5 razy wie˛ksze od rezerw, mnoz˙nik kreacji pienia˛dza ro´wnałby sie˛ 5, a kaz˙de euro rezerw powodowałoby powstanie 5 euro pienia˛dza. Im zatem wie˛ksza jest stopa rezerw, tym mniejsza˛ cze˛s´c´ posiadanych wkłado´w przeznacza bank na udzielanie kredyto´w i tym mniejszy jest mnoz˙nik kreacji pienia˛dza. W wyja˛tkowym przypadku, kiedy rezerwa banku ro´wna sie˛ 100%, stopa rezerw wynosi 1, mnoz˙nik kreacji pienia˛dza jest ro´wny takz˙e 1, a banki nie udzielaja˛ kredyto´w, czyli nie tworza˛ pienia˛dza.
Narzędzia, za pomocą których bank centralny kontroluje podaż pieniądza Jak to juz˙ ustalilis´my, bank centralny odpowiada za kontrolowanie podaz˙y pienia˛dza w gospodarce. Teraz, kiedy wiemy juz˙, jak działa system bankowy
System pienie˛z˙ny
201
oparty na rezerwie cze˛s´ciowej, łatwiej zrozumiemy, w jaki sposo´b bank centralny realizuje swoje zadanie. Poniewaz˙ banki, kto´re tworza˛ ten system, kreuja˛ pienia˛dz, kontrola podaz˙y pienia˛dza przez bank centralny ma charakter pos´redni. Kiedy bank centralny podejmuje decyzje˛ o zmianie podaz˙y pienia˛dza, musi on sprawdzic´, jak jego działania wpłyna˛ na system bankowy. Ogo´lnie, trzema najwaz˙niejszymi narze˛dziami banku centralnego sa˛ operacje otwartego rynku, stopa refinansowa i rezerwy obowia˛zkowe. Operacje otwartego rynku. Wczes´niej za pomoca˛ dwo´ch prostych przykłado´w przedstawilis´my juz˙ idee˛ operacji otwartego rynku. Przyjrzyjmy sie˛ im jeszcze raz. Jes´li bank centralny chce zwie˛kszyc´ podaz˙ pienia˛dza, moz˙e stworzyc´ goto´wke˛ i kupic´ za nia˛ papiery wartos´ciowe od podmioto´w działaja˛cych na rynku. Po dokonaniu tego zakupu ludzie dysponuja˛ dodatkowa˛ goto´wka˛. Kupno przez bank centralny papiero´w wartos´ciowych na otwartym rynku zwie˛ksza zatem podaz˙ pienia˛dza. Jes´li natomiast bank ten chce zmniejszyc´ podaz˙ pienia˛dza, moz˙e sprzedac´ papiery wartos´ciowe ze swego portfela. W wyniku takiej sprzedaz˙y goto´wka, kto´ra˛ bank dostaje za te papiery wartos´ciowe, znika z obiegu. Sprzedaz˙ przez bank centralny papiero´w wartos´ciowych zmniejsza wie˛c podaz˙ pienia˛dza. Opisane proste operacje otwartego rynku sa˛ nazywane bezwarunkowymi operacjami otwartego rynku (outright openBezwarunkowymi otwartego -market operations). Obie polegaja˛ na bezwarunkowej sprzedaz˙y operacjami rynku nazywamy sektorowi bankowemu lub bezwarunkowym kupnie od sektora bezwarunkowa˛ sprzedaz˙ bankowemu bankowego niepienie˛z˙nych aktywo´w, kto´rych warunkiem nie jest lub sektorowi bezwarunkowe kupno jednoczesne zawarcie umowy o dokonaniu w po´z´niejszym terminie od sektora bankowego przez bank centralny transakcji odwrotnej. aktywo´w niepienie˛z˙nych, kto´rych warunkiem nie jest jednoczesne Stopa refinansowa. Bank centralny ustala stope˛ procentowa˛, przy zawarcie umowy o dokonaniu kto´rej jest skłonny udzielac´ kro´tkoterminowych poz˙yczek bankom ´ z´niejszym terminie komercyjnym. Jak sie˛ przekonamy, nazwa tej stopy procentowej w po transakcji odwrotnej. jest ro´z˙na w przypadku ro´z˙nych banko´w centralnych, jednak my w tej ksia˛z˙ce be˛dziemy sie˛ posługiwac´ terminem uz˙ywanym przez Europejski Bank Centralny, nazywaja˛c ja˛ stopa˛ refinansowa˛. Bank centralny udziela poz˙yczek sektorowi bankowemu, wykorzystuja˛c w tym celu specjalny rodzaj operacji otwartego rynku. W poprzednim akapicie opisalis´my zastosowanie bezwarunkowych operacji otwartego rynku. Tradycyjnie operacje te sa˛ wykorzystywane przez banki centralne w celu regulowania podaz˙y pienia˛dza. Jednak wspo´łczes´nie banki te cze˛s´ciej posługuja˛ sie˛ nieco bardziej skomplikowanymi operacjami otwartego rynku, kto´re polegaja˛ na kupowaniu od banko´w papiero´w wartos´ciowych lub innych aktywo´w przy jednoczesnym uzgodnieniu ich po´z´niejszej odsprzedaz˙y. W rzeczywistos´ci bank centralny udziela wtedy kredytu, przyjmuja˛c papiery wartos´ciowe lub inne aktywa jako zabezpieczenie jego spłaty. Instytucja ta ma liste˛ pierwszorze˛dnych aktywo´w, kto´re jest skłonna akceptowac´ jako zabezpieczenie w przypadku
202
Pienia˛dz i ceny w długim okresie
takich transakcji. Chodzi o aktywa bezpieczne, takie jak pan´stwowe papiery wartos´ciowe lub papiery emitowane przez wielkie korporacje, w przypadku kto´rych ryzyko niespłacenia zobowia˛zania przez emitenta jest znikome. Stopa procentowa, kto´rej z˙a˛da bank centralny, udzielaja˛c takiego kredytu, jest stopa˛ refinansowa˛. Poniewaz˙ bank ten kupił te aktywa, lecz sprzedawca zobowia˛zał sie˛ do ich po´z´niejszego odkupienia po uzgodnionej cenie, ten rodzaj operacji otwartego rynku cze˛sto jest nazywany umowa˛ o odkupieniu Umowa o odkupieniu (repo) to inaczej (repurchase agreement) lub, w skro´cie, repo. Chca˛c zrozumiec´, jak umowa o sprzedaz˙y aktywo´w niepienie˛z˙nych, bank centralny wykorzystuje operacje repo w celu kontrolowania kto´rej towarzyszy podaz˙y pienia˛dza i jak stopa refinansowa wpływa na wielkos´c´ umowa o ich odkupieniu podaz˙y pienia˛dza, powinnis´my dokładniej zbadac´ sposo´b, w jaki po uzgodnionej cenie w okres´lonym momencie banki komercyjne poz˙yczaja˛ sobie pienia˛dze i zacia˛gaja˛ poz˙yczki w przyszłos´ci. w banku centralnym. Jak pokazalis´my wczes´niej, banki powinny trzymac´ tyle rezerw, aby stanowiły one wystarczaja˛ce zabezpieczenie udzielonych kredyto´w. Ogo´lnie, banki staraja˛ sie˛ utrzymywac´ stała˛ relacje˛ wielkos´ci rezerw do wielkos´ci wkłado´w, nazywana˛ stopa˛ rezerw. Bank centralny moz˙e ustalic´ poziom wymaganej minimalnej stopy rezerw, jednak nawet jes´li tego nie zrobi, banki komercyjne i tak be˛da˛ utrzymywały taki poziom tej stopy, kto´ry uznaja˛ za bezpieczny. Intensywnos´c´ procesu lokowania i wycofywania pienie˛dzy z banku zmienia sie˛ losowo, wie˛c w takiej sytuacji cze˛s´c´ banko´w pewnego dnia moz˙e uznac´, z˙e ich rezerwy sa˛ zbyt duz˙e (czyli, z˙e ich stopa rezerw przewyz˙sza poziom, kto´ry bank uznaje za bezpieczny, lub poziom minimalnej stopy rezerw ba˛dz´ oba te poziomy naraz), podczas gdy inne banki moga˛ stwierdzic´, z˙e brakuje im rezerw, a ich stopa rezerw jest zbyt niska. Powoduje to, z˙e banki komercyjne udzielaja˛ sobie kro´tkoterminowych — od jednodniowych po kilkutygodniowe — poz˙yczek pienie˛z˙nych i w efekcie banki, kto´re maja˛ nadwyz˙ke˛ rezerw, poz˙yczaja˛ je bankom maja˛cym zbyt mało rezerw w stosunku do udzielonych przez siebie kredyto´w. Taki rynek kro´tkoterminowych rezerw jest nazywany rynkiem pienia˛dza (money market). Jes´li na rynku pienia˛dza Rynek pienia˛dza to rynek, na kto´rym wyste˛puje powszechny brak płynnych s´rodko´w, kto´rego przyczyna˛ banki komercyjne jest to, z˙e banki udzieliły zbyt wielu kredyto´w, kro´tkoterminowa udzielaja˛ sobie kro´tkoterminowych stopa procentowa (przy niej instytucje te chca˛ poz˙yczac´ sobie poz˙yczek pienie˛z˙nych. pienia˛dze) zacznie rosna˛c´, odwrotnie niz˙ w sytuacji, kiedy banki maja˛ zbyt wiele płynnych s´rodko´w. Bank centralny uwaz˙nie s´ledzi rozwo´j sytuacji na rynku pienia˛dza i moz˙e na nim interweniowac´ w celu zmiany ilos´ci płynnych s´rodko´w w bankach, co z kolei wpływa na skale˛ ich akcji kredytowej, a zatem ro´wniez˙ na podaz˙ pienia˛dza w gospodarce. Na przykład, zało´z˙my, z˙e na rynku panuje niedobo´r płynnos´ci, poniewaz˙ banki udzieliły wielu nowych kredyto´w i potrzebne sa˛ im dodatkowe rezerwy. W takiej sytuacji bank komercyjny moz˙e pro´bowac´ zdobyc´ płynne s´rodki w banku centralnym, sprzedaja˛c mu papiery wartos´ciowe, jednoczes´nie zobowia˛zuja˛c sie˛ do ich szybkiego odkupienia. Jak ustalilis´my wczes´niej, w przy-
System pienie˛z˙ny
203
padku tego rodzaju operacji otwartego rynku w rzeczywistos´ci bank centralny poz˙ycza pienia˛dze temu bankowi, akceptuja˛c oferowane papiery wartos´ciowe jako zabezpieczenie kredytu. Poniewaz˙ bank komercyjny jest prawnie zobowia˛zany do odkupienia danych aktywo´w po ustalonej cenie, transakcja ta jest nazywana umowa˛ o odkupieniu, a ro´z˙nice˛ mie˛dzy cena˛, po kto´rej bank komercyjny sprzedaje aktywa bankowi centralnemu, a cena˛, po kto´rej zobowia˛zuje sie˛ je odkupic´, wyraz˙ona˛ w formie rocznej stopy procentowej, Bank Anglii nazywa stopa˛ odkupienia lub stopa˛ repo, a Europejski Bank Centralny — stopa˛ refinansowa˛. Stopa refinansowa (refinancing rate) jest zatem Stopa refinansowa to inaczej stopa stopa˛, przy kto´rej EBC udziela kro´tkoterminowych kredyto´w procentowa, przy kto´rej sektorowi bankowemu w strefie euro, podczas gdy stopa repo Europejski Bank Centralny udziela (repo rate) jest stopa˛ procentowa˛, przy kto´rej Bank Anglii udziela kro´tkoterminowych kro´tkookresowych kredyto´w brytyjskiemu sektorowi bankowemu. kredyto´w sektorowi bankowemu w strefie W przykładzie bank centralny zwie˛kszał płynnos´c´ sektora euro. bankowego, poz˙yczaja˛c rezerwy bankom. Skutkiem byłoby zwie˛kStopa repo to inaczej stopa szenie sie˛ podaz˙y pienia˛dza w gospodarce. Jednak poniewaz˙ procentowa, przy kto´rej ˛ kredyty udzielane za pomoca operacji otwartego rynku zwykle Bank Anglii udziela kro´tkoterminowych dotycza˛ bardzo kro´tkiego terminu (co najwyz˙ej 2 tykredyto´w brytyjskiemu godni), banki sa˛ zmuszone nieustannie je „refinansowac´”, czyli sektorowi bankowemu. spłacac´ jedne i zacia˛gac´ nowe poz˙yczki. Jes´li bank centralny chce zmniejszyc´ płynnos´c´ sektora bankowego, moz˙e po prostu zdecydowac´ sie˛ nie odnawiac´ niekto´rych z tych kro´tkoterminowych kredyto´w. Jednak w praktyce bank ten ustala referencyjna˛ stope˛ procentowa˛ (w przypadku Banku Anglii jest to stopa repo, a w przypadku EBC — stopa refinansowa) i dokonuje operacji otwartego rynku, zwie˛kszaja˛c lub zmniejszaja˛c płynnos´c´ przy tej stopie refinansowej. W Stanach Zjednoczonych stopa procentowa, przy kto´rej Rezerwa Federalna udziela kredyto´w sektorowi bankowemu — czyli stopa be˛da˛ca odpowiednikiem stopy refinansowej EBC i stopy repo Banku Anglii — jest nazywana stopa˛ dyskontowa˛ (discount rate). Stopa dyskontowa to inaczej stopa Rozumiemy teraz, dlaczego ustalana przez bank centralny procentowa, przy stopa refinansowa stanowi najwaz˙niejsze narze˛dzie polityki pienie˛kto´rej Rezerwa Federalna udziela z˙nej. Jes´li bank centralny podnosi stope˛ refinansowa˛, banki komerkro´tkoterminowych cyjne pro´buja˛ raczej ograniczyc´ akcje˛ kredytowa˛, a nie poz˙yczac´ kredyto´w amerykan´skiemu rezerwy od tego banku, podaz˙ pienia˛dza zatem sie˛ zmniejsza. Jes´li sektorowi bankowemu. zas´ bank centralny obniz˙a stope˛ refinansowa˛, banki che˛tniej udzielaja˛ kredyto´w, wiedza˛c, z˙e be˛da˛ w stanie taniej poz˙yczyc´ rezerwy w tym banku, a wie˛c podaz˙ pienia˛dza sie˛ zwie˛ksza. Wymagania Wymagania dotycza˛ce rezerw. Na podaz˙ pienia˛dza w gospodarce bank centralny moz˙e ro´wniez˙ wpływac´, wykorzystuja˛c wymagania dotycza˛ce rezerw (reserve requirements), czyli przepisy, kto´re okres´laja˛ minimalna˛ wielkos´c´ rezerw, jakie bank musi trzymac´
dotycza˛ce rezerw to przepisy, kto´re okres´laja˛ minimalny poziom relacji wielkos´ci rezerw, jakie banki musza˛ trzymac´, oraz wielkos´ci wkłado´w.
204
Pienia˛dz i ceny w długim okresie
przy danej ilos´ci udzielonych kredyto´w. Od wymagan´ dotycza˛cych rezerw zalez˙y, ile pienia˛dza jest w stanie wytworzyc´ bank centralny dzie˛ki kaz˙demu euro rezerw. Zwie˛kszenie rezerw wymaganych sprawia, z˙e banki musza˛ trzymac´ wie˛ksze rezerwy, a zatem, z˙e moga˛ poz˙yczyc´ che˛tnym mniejsza˛ cze˛s´c´ kaz˙dego ulokowanego w banku wkładu. W efekcie ros´nie stopa rezerw, maleje mnoz˙nik kreacji pienia˛dza i zmniejsza sie˛ podaz˙ pienia˛dza. Odwrotnie, zmniejszenie wymaganych rezerw obniz˙a stope˛ rezerw, zwie˛ksza mnoz˙nik kreacji pienia˛dza i zwie˛ksza podaz˙ pienia˛dza. Tradycyjnie banki centralne nieche˛tnie i rzadko zmieniaja˛ wymagania dotycza˛ce rezerw, poniewaz˙ cze˛ste zmiany tych wymagan´ szkodziłyby interesom banko´w. Na przykład, kiedy bank centralny zwie˛ksza wymagania dotycza˛ce rezerw, cze˛s´ci banko´w zaczyna brakowac´ rezerw, mimo z˙e wielkos´c´ ulokowanych w nich wkłado´w sie˛ nie zmieniła. W efekcie banki te sa˛ zmuszone ograniczyc´ akcje˛ kredytowa˛ do momentu, w kto´rym zgromadza˛ taka˛ ilos´c´ rezerw, kto´ra jest ro´wna nowemu, wymaganemu poziomowi rezerw. W rzeczywistos´ci Bank Anglii w ogo´le nie ustala juz˙ wymagan´ dotycza˛cych minimalnych rezerw. Europejski Bank Centralny ustala takie wymagania, jednak dotycza˛ one raczej poziomu przecie˛tnej stopy rezerw w pewnym okresie, a nie jej poziomu w konkretnym momencie. Zalez˙y mu przy tym na zmniejszeniu chaotycznych wahan´ liczby udzielanych przez banki kredyto´w w celu zapewnienia stabilnos´ci rynku pienia˛dza. Europejski Bank Centralny wykorzystuje zatem wymagania dotycza˛ce rezerw raczej po to, aby zapewnic´ stabilnos´c´ rynku pienia˛dza, a nie jako narze˛dzie polityki gospodarczej, umoz˙liwiaja˛ce zwie˛kszanie lub zmniejszanie podaz˙y pienia˛dza.
Problemy utrudniające kontrolowanie podaży pieniądza Ustalaja˛c poziom stopy refinansowej i dokonuja˛c stosownych operacji otwartego rynku, bank centralny jest w stanie bardzo wpływac´ na wielkos´c´ podaz˙y pienia˛dza w gospodarce. Jednak precyzyjne kontrolowanie przez ten bank podaz˙y pienia˛dza nie jest moz˙liwe. Zmaga sie˛ on z dwoma problemami, a powodem kaz˙dego z nich jest to, z˙e duz˙a cze˛s´c´ podaz˙y pienia˛dza jest tworzona przez system bankowy oparty na rezerwie cze˛s´ciowej. Pierwszy problem polega na tym, z˙e bank centralny nie ma wpływu na to, ile pienia˛dza gospodarstwa domowe chca˛ trzymac´ w formie wkłado´w w bankach. Im wie˛cej pienia˛dza gospodarstwa domowe maja˛ w bankach, tym wie˛ksza˛ ilos´cia˛ rezerw dysponuja˛ banki i tym wie˛cej pienia˛dza jest w stanie stworzyc´ system bankowy. I odwrotnie, im mniej pienia˛dza gospodarstwa domowe maja˛ w bankach, tym mniejsza˛ ilos´cia˛ rezerw dysponuja˛ banki i tym mniej pienia˛dza jest w stanie stworzyc´ system bankowy. Chca˛c zrozumiec´ nature˛ zwia˛zanego z tym problemu, zało´z˙my, z˙e pewnego dnia ludzie traca˛ zaufanie do systemu
System pienie˛z˙ny
205
bankowego, wie˛c postanawiaja˛ wycofac´ z banko´w cze˛s´c´ wkłado´w i trzymac´ wie˛cej goto´wki. W efekcie maleja˛ rezerwy systemu bankowego, zatem tworzy on mniej pienia˛dza. Podaz˙ pienia˛dza sie˛ zmniejsza, a przyczyna˛ tego nie jest działanie banku centralnego. Drugi problem, kto´ry utrudnia kontrolowanie ilos´ci pienia˛dza w gospodarce, polega na tym, z˙e to nie bank centralny decyduje o wartos´ci kredyto´w udzielanych przez banki. Kiedy pienia˛dz zostaje ulokowany w banku, powoduje to zwie˛kszenie sie˛ podaz˙y pienia˛dza tylko wo´wczas, gdy instytucja ta poz˙ycza te s´rodki che˛tnym. Poniewaz˙ jednak banki moga˛ sie˛ zdecydowac´ trzymac´ te pienia˛dze w formie dodatkowych rezerw, bank centralny nie moz˙e miec´ pewnos´ci, ile dodatkowego pienia˛dza stworzy system bankowy. Zało´z˙my np., z˙e pewnego dnia bankierzy staja˛ sie˛ ostroz˙niejsi i postanawiaja˛ udzielac´ mniej kredyto´w i trzymac´ wie˛cej rezerw. W takim przypadku system bankowy stworzy stosunkowo mniej pienia˛dza. Decyzja bankiero´w spowodowała zatem zmniejszenie sie˛ podaz˙y pienia˛dza w gospodarce. W przypadku systemu bankowego opartego na rezerwie cze˛s´ciowej ilos´c´ pienia˛dza w gospodarce zalez˙y wie˛c m.in. od zachowania włas´cicieli wkłado´w i bankiero´w. Poniewaz˙ bank centralny nie jest w stanie ani kontrolowac´, ani bezbłe˛dnie przewidywac´ tych zachowan´, nie moz˙e on precyzyjnie kontrolowac´ wielkos´ci podaz˙y pienia˛dza.
STUDIUM PRZYPADKU Runy na banki a podaż pieniądza
Chociaz˙ w swoim z˙yciu zapewne nigdy nie byłes´ s´wiadkiem runu Run na bank — sytuacja, w kto´rej na bank (bank run), byc´ moz˙e widziałes´ to zjawisko w takich wielu włas´cicieli filmach, jak Mary Poppins (jeden z naszych ulubionych filmo´w). wkłado´w podejrzewa, z˙e bank moz˙e Do runu na bank dochodzi wtedy, kiedy włas´ciciele wkłado´w, zbankrutowac´, podejrzewaja˛c, z˙e bank moz˙e zbankrutowac´, biegna˛ do niego, aby wie˛c wycofuje z niego swoje wkłady. wycofac´ swoje pienia˛dza. Zagroz˙enie runem na bank jest problemem dla banko´w, kto´re tworza˛ system bankowos´ci oparty na rezerwie cze˛s´ciowej. Poniewaz˙ bank w charakterze rezerwy trzyma jedynie cze˛s´c´ swoich wkłado´w, nie jest w stanie spełnic´ z˙a˛dan´ wypłaty zgłaszanych przez wszystkich włas´cicieli wkłado´w naraz. Nawet jes´li jest w rzeczywistos´ci wypłacalny, czyli jes´li jego aktywa sa˛ wie˛ksze od jego pasywo´w, nie be˛dzie miał dos´c´ goto´wki w kasie, aby wszystkim swoim klientom umoz˙liwic´ natychmiastowy doste˛p do ich pienie˛dzy. Kiedy dochodzi do runu, taki bank jest zmuszony zaprzestac´ działalnos´ci az˙ do chwili, gdy zostanie spłacona cze˛s´c´ udzielonych przezen´ kredyto´w, lub az˙ kto´rys´ z kredytodawco´w ostatniej instancji (takich jak bank centralny) nie zaopatrzy go w goto´wke˛, jakiej potrzebuje, aby zaspokoic´ włas´cicieli wkłado´w.
206
Pienia˛dz i ceny w długim okresie
Runy na banki utrudniaja˛ kontrolowanie podaz˙y pienia˛dza. Waz˙ny przykład tego problemu pochodzi z czaso´w Wielkiego Kryzysu na pocza˛tku lat trzydziestych XX w. w Stanach Zjednoczonych. Po fali runo´w na banki i bankructw banko´w gospodarstwa domowe i bankierzy stali sie˛ ostroz˙niejsi. Gospodarstwa domowe wycofały swoje wkłady z banko´w i wolały trzymac´ pienia˛dze w formie goto´wki. Ta decyzja odwro´ciła proces kreacji pienia˛dza, poniewaz˙ na zmniejszanie sie˛ rezerw bankierzy zareagowali ograniczeniem liczby udzielanych kredyto´w. Jednoczes´nie zwie˛kszyli oni swoje stopy rezerw, aby miec´ dos´c´ goto´wki w kasie na wypadek ewentualnych z˙a˛dan´ kliento´w, dotycza˛cych wypłacenia im pienie˛dzy podczas wszystkich przyszłych runo´w na banki. Wyz˙sza stopa rezerw spowodowała zmniejszenie sie˛ mnoz˙nika kreacji pienia˛dza, co wywołało ro´wniez˙ spadek podaz˙y pienia˛dza. W latach 1929−1933 podaz˙ pienia˛dza w Stanach Zjednoczonych zmalała o 28% i to bez podejmowania przez Rezerwe˛ Federalna˛ jakiegokolwiek działania w tym kierunku. Wielu ekonomisto´w jest zdania, z˙e to włas´nie ta sytuacja wyjas´nia wysokie bezrobocie i spadek cen w tym okresie. (W naste˛pnych rozdziałach zbadamy mechanizm, kto´ry sprawia, z˙e zmiany podaz˙y pienia˛dza wpływaja˛ na bezrobocie i ceny.) Dos´wiadczenie historyczne pokazuje, z˙e zwykle do runo´w na banki dochodziło wtedy, kiedy jeden lub wie˛cej banko´w w gospodarce upadało z powodu duz˙ych strat. W przeszłos´ci — np. w czasie runo´w na banki w Stanach Zjednoczonych w latach trzydziestych XX w. — najcze˛s´ciej zdarzało sie˛ to wo´wczas, gdy kredyty bankowe okazywały sie˛ niemoz˙liwe do odzyskania, tzn. kiedy jeden lub wie˛cej kredytobiorco´w nie spłacało zacia˛gnie˛tych poz˙yczek i bank był zmuszony zaksie˛gowac´ kredyt jako strate˛. Jednak w czasach bliz˙szych wspo´łczesnos´ci bank wpada w tarapaty zwykle z powodu strat, jakie ponio´sł, spekuluja˛c na rynkach finansowych. Na przykład, przyczyna˛ bankructwa niemieckiego Herstatt w 1974 r. były straty spowodowane nieudanymi spekulacjami banku na rynkach walutowych, a w 1995 r. najstarszy angielski bank handlowy, Barrings, upadł z powodu wielkich strat, do kto´rych doprowadził jeden z jego pracowniko´w działaja˛cy w Singapurze. Makler ten spekulował z kolei na rynku bardzo złoz˙onych pochodnych instrumento´w finansowych. Jes´li strata jest tak wielka, z˙e bank zaprzestaje działalnos´ci, ludzie, kto´rzy trzymali w nim pienia˛dze, moga˛ odkryc´, z˙e stracili cze˛s´c´ lub wszystkie swoje zasoby. Strach przed taka˛ strata˛ moz˙e spowodowac´ run na bank i doprowadzic´ do jego zamknie˛cia. Kryzys pogłe˛bia sie˛ jeszcze bardziej, jes´li ludzie, kto´rzy trzymaja˛ pienia˛dze w innych bankach, ze strachu ro´wniez˙ zaczynaja˛ wycofywac´ swoje wkłady, chociaz˙ nic złego nie dzieje sie˛ z bilansami tych instytucji. Dwa powody sprawiaja˛, z˙e runy na banki nie stanowia˛ dzis´ duz˙ego problemu dla systemo´w bankowych w rozwinie˛tych gospodarkach. Po pierwsze, najcze˛s´ciej systemy bankowe w gło´wnych gospodarkach (np. w Stanach Zjednoczonych i we wszystkich krajach członkowskich Unii Europejskiej) oferuja˛ ro´z˙ne sposoby ubezpieczenia wkłado´w, dzie˛ki czemu banki, w interesie swoich kliento´w, sa˛ w stanie przynajmniej cze˛s´ciowo ubezpieczyc´ sie˛ na okolicznos´c´
System pienie˛z˙ny
207
problemo´w z płynnos´cia˛. Po drugie, banki centralne najcze˛s´ciej pełnia˛ funkcje˛ poz˙yczkodawcy ostatniej instancji, czyli ratuja˛c bank, kto´ry padł ofiara˛ runu. Bank centralny moz˙e wtedy poz˙yczyc´ takiemu bankowi swoje rezerwy, kto´re umoz˙liwiaja˛ mu zaspokojenie roszczen´ kliento´w, nieoczekiwanie i szybko wycofuja˛cych swoje pienia˛dze. Wspomniana wczes´niej fala runo´w na banki w Stanach Zjednoczonych w latach trzydziestych XX w. jest cze˛sto przypisywana działaniom amerykan´skiej Rezerwy Federalnej, kto´ra nie spełniała funkcji poz˙yczkodawcy ostatniej instancji, az˙ stało sie˛ za po´z´no, aby uratowac´ wiele w zasadzie wypłacalnych banko´w. Zauwaz˙, z˙e mo´wimy, iz˙ bank centralny moz˙e pomo´c zagroz˙onemu bankructwem bankowi, a nie, iz˙ na pewno be˛dzie mu pomagał. Jest tak, poniewaz˙, jes´li bank centralny przyrzekłby zawsze pomo´c bankowi, kto´ry stana˛ł w obliczu runu, ten nie miałby motywacji do ostroz˙nego udzielania kredyto´w lub ostroz˙nego spekulowania. Szybki sprawdzian Opisz, w jaki sposób banki tworzą pieniądz. • Co dokładnie zrobiłby Europejski Bank Centralny, chcąc się posłużyć wszystkimi trzema narzędziami, którymi dysponuje, w celu zmniejszenia podaży pieniądza?
Podsumowanie W sztuce francuskiego dramaturga Moliera Le Bourgeois Gentilhomme4 niejaki Monsieur Jourdain odkrywa, co to jest proza, po czym wykrzykuje: „Wielkie nieba! Przez ponad 40 lat mo´wiłem proza˛, nie wiedza˛c o tym!”. Bardzo podobnie, osoby po raz pierwszy stykaja˛ce sie˛ z ekonomia˛ moga˛ byc´ zaskoczone, odkrywaja˛c, z˙e przez wiele lat były cze˛s´cia˛ systemu pienie˛z˙nego swojej gospodarki, nie us´wiadamiaja˛c sobie tego faktu. Od momentu, w kto´rym dostałes´ swoje pierwsze kieszonkowe, posługiwałes´ sie˛ pienia˛dzem symbolicznym (przymusowym). Od momentu, w kto´rym zostałes´ włas´cicielem swojego pierwszego konta bankowego, brałes´ udział w systemie bankowos´ci opartym na rezerwie cze˛s´ciowej i w kreacji pienia˛dza. Ilekroc´ cokolwiek kupujemy lub sprzedajemy, opieramy sie˛ na niezwykle uz˙ytecznej konwencji społecznej nazywanej „pienia˛dzem”. Teraz, kiedy wiemy juz˙, czym jest pienia˛dz i co decyduje o wielkos´ci jego podaz˙y w gospodarce, moz˙emy zbadac´, jak zmiany ilos´ci pienia˛dza wpływaja˛ na gospodarke˛. Zaczniemy sie˛ zajmowac´ tym tematem w naste˛pnym rozdziale.
4
Mieszczanin szlachcicem ( przyp. red. nauk.).
208
☞ ● ●
●
● ● ●
● ● ●
●
●
Pienia˛dz i ceny w długim okresie
Streszczenie
Termin pienia˛dz odnosi sie˛ do aktywo´w, kto´rymi ludzie regularnie posługuja˛ sie˛, kupuja˛c dobra i usługi. Pienia˛dz spełnia trzy funkcje. Jako s´rodek wymiany stanowi przedmiot, kto´ry jest stosowany w celu dokonywania transakcji kupna-sprzedaz˙y. Jako jednostka rozliczeniowa pienia˛dz umoz˙liwia rejestrowanie informacji o cenach i innych zmiennych ekonomicznych. Jako s´rodek przechowywania wartos´ci pienia˛dz ułatwia przenoszenie siły nabywczej z teraz´niejszos´ci w przyszłos´c´. Pienia˛dz towarowy, taki jak złoto, jest rodzajem pienia˛dza, kto´ry ma wartos´c´ samoistna˛. Cenilibys´my go nawet wtedy, kiedy nie byłby uz˙ywany w roli pienia˛dza. Pienia˛dz symboliczny (przymusowy), taki jak papierowe euro lub funty, jest pienia˛dzem pozbawionym wartos´ci samoistnej: jes´li nie byłby on uz˙ywany w roli pienia˛dza, okazałby sie˛ bezwartos´ciowy. W rozwinie˛tej gospodarce pienia˛dz przyjmuje forme˛ goto´wki i roz˙nych rodzajo´w wkłado´w bankowych, takich jak rachunki bankowe. Bank centralny jest stworzony po to, aby regulowac´ ilos´c´ pienia˛dza w gospodarce. Europejski Bank Centralny jest zbiorowym bankiem centralnym dla 12 krajo´w członkowskich Europejskiej Unii Gospodarczej i Walutowej (EMU). System euro składa sie˛ z Europejskiego Banku Centralnego i ze wspo´łpracuja˛cych z nim 12 banko´w centralnych. W Wielkiej Brytanii bankiem centralnym jest Bank Anglii. W 1997 r. bank ten uzyskał prawo do samodzielnego ustalania poziomu sto´p procentowych. W Stanach Zjednoczonych bankiem centralnym jest Rezerwa Federalna. Banki centralne kontroluja˛ podaz˙ pienia˛dza przede wszystkim za pomoca˛ stopy refinansowej i powia˛zanych z nia˛ operacji otwartego rynku. Wzrost stopy refinansowej powoduje, z˙e kro´tkoterminowe poz˙yczki — zacia˛gane przez banki, kto´rym brakuje rezerw na pokrycie udzielonych kredyto´w, w banku centralnym — staja˛ sie˛ droz˙sze. W efekcie banki da˛z˙a˛ do zmniejszenia liczby udzielanych kredyto´w i podaz˙ pienia˛dza maleje. Odwrotnie, obniz˙ka stopy refinansowej sprzyja zwie˛kszeniu podaz˙y pienia˛dza. Chca˛c wpłyna˛c´ na wielkos´c´ podaz˙y pienia˛dza, bank centralny podejmuje ro´wniez˙ bezwarunkowe operacje otwartego rynku. Kupno od sektora bankowego pan´stwowych papiero´w wartos´ciowych i innych aktywo´w zwie˛ksza podaz˙ pienia˛dza, a sprzedaz˙ takich aktywo´w sektorowi bankowemu zmniejsza podaz˙ pienia˛dza. Bank centralny moz˙e ro´wniez˙ zwie˛kszyc´ podaz˙ pienia˛dza, obniz˙aja˛c stope˛ rezerw minimalnych, lub zmniejszyc´ podaz˙ pienia˛dza, podnosza˛c stope˛ rezerw minimalnych. Kiedy banki, wykorzystuja˛c cze˛s´c´ zgromadzonych depozyto´w, udzielaja˛ kredyto´w, ilos´c´ pienia˛dza w gospodarce sie˛ zwie˛ksza. Poniewaz˙ banki moga˛ trzymac´ rezerwy wie˛ksze od rezerw wymaganych, moga˛ takz˙e wpływac´ na podaz˙ pienia˛dza niezalez˙nie od banku centralnego. Gospodarstwa domowe
System pienie˛z˙ny
●
209
lokuja˛ swoje pienia˛dze w bankach, kto´re moga˛ wykorzystac´ te wkłady do kreacji pienia˛dza. Jednak bank centralny nie jest w stanie dokładnie kontrolowac´ ilos´ci pienia˛dza, kto´ra˛ gospodarstwa domowe chca˛ ulokowac´ w bankach. Te dwa czynniki sprawiaja˛, z˙e kontrola banku centralnego nad podaz˙a˛ pienia˛dza nie jest doskonała. Do runu na bank dochodzi wtedy, kiedy włas´ciciele wkłado´w podejrzewaja˛, z˙e bank moz˙e zbankrutowac´ i — w efekcie — biegna˛ do banku, aby wycofac´ swoje wkłady. Wspo´łczes´nie, w rozwinie˛tych gospodarkach, run na bank nie stanowi wielkiego problemu dzie˛ki zaro´wno rozpowszechnieniu sie˛ ubezpieczania wkłado´w, jak i zaakceptowaniu przez banki centralne swojej roli jako poz˙yczkodawco´w ostatniej instancji.
☞
Najwaz˙niejsze poje˛cia
Pienia˛dz, s. 185 ´ rodek wymiany, s. 185 S Jednostka rozliczeniowa, s. 185 ´ rodek przechowywania S wartos´ci, s. 186 Płynnos´c´, s. 186 Pienia˛dz towarowy, s. 186 Pienia˛dz symboliczny (przymusowy), s. 187 Goto´wka, s. 187 Wkłady płatne na z˙a˛danie, s. 189 Bank centralny, s. 191 Podaz˙ pienia˛dza, s. 191 Polityka pienie˛z˙na, s. 191 Operacje otwartego rynku, s. 191 Europejski Bank Centralny (EBC), s. 192
☞
System euro, s. 193 Bank Anglii, s. 194 Rezerwa Federalna (Fed), s. 195 Rezerwy, s. 196 System bankowy oparty na rezerwie cze˛s´ciowej, s. 197 Stopa rezerw, s. 197 Mnoz˙nik kreacji pienia˛dza, s. 200 Bezwarunkowe operacje otwartego rynku, s. 201 Umowa o odkupieniu (repo), s. 202 Rynek pienia˛dza, s. 202 Stopa refinansowa, s. 203 Stopa repo, s. 203 Stopa dyskontowa, s. 203 Wymagania dotycza˛ce rezerw, s. 203 Run na bank, s. 205
Pytania powto´rzeniowe
1. Co odro´z˙nia pienia˛dz od innych aktywo´w w gospodarce? 2. Co to jest pienia˛dz towarowy? Co to jest pienia˛dz symboliczny (przymusowy)? Kto´rym z nich posługujemy sie˛? 3. Co to sa˛ wkłady płatne na z˙a˛danie i dlaczego nalez˙y je traktowac´ jak cze˛s´c´ zasobu pienia˛dza? 4. Kto jest odpowiedzialny za kształt polityki pienie˛z˙nej Europejskiego Banku Centralnego? W jaki sposo´b sa˛ wyłaniani członkowie tego ciała kolegialnego? 5. Kto jest odpowiedzialny za kształt polityki pienie˛z˙nej Banku Anglii? W jaki sposo´b sa˛ wyłaniani członkowie tego ciała kolegialnego?
210
Pienia˛dz i ceny w długim okresie
6. Co dokładnie robi bank centralny, kiedy chce zwie˛kszyc´ podaz˙ pienia˛dza za pomoca˛ bezwarunkowych operacji otwartego rynku? 7. Dlaczego banki nie utrzymaja˛ stopy rezerw na poziomie 100%? Na czym polega zwia˛zek ilos´ci rezerw, kto´re trzymaja˛ banki, i ilos´ci pienia˛dza wytwarzanej przez system bankowy? 8. Co to jest stopa refinansowa? Co sie˛ dzieje z podaz˙a˛ pienia˛dza, kiedy Europejski Bank Centralny podnosi swoja˛ stope˛ refinansowa˛? 9. Co to sa˛ wymagania dotycza˛ce rezerw? Co dzieje sie˛ z podaz˙a˛ pienia˛dza, kiedy EBC zwie˛ksza rezerwy wymagane (obowia˛zkowe)? 10. Dlaczego bank centralny nie jest w stanie bardzo precyzyjnie kontrolowac´ wielkos´ci podaz˙y pienia˛dza?
☞
Zadania
1. Czy naste˛puja˛ce rzeczy sa˛ pienia˛dzem w gospodarce brytyjskiej? Kto´re nie sa˛? Wyjas´nij swo´j pogla˛d, biora˛c pod uwage˛ wszystkie trzy funkcje pienia˛dza. a. Pens brytyjski. b. Euro. c. Obraz Picassa. d. Plastikowa karta kredytowa. 2. Jakie cechy rzeczy czynia˛ ja˛ atrakcyjna˛ w rolach s´rodka wymiany i s´rodka przechowywania wartos´ci? 3. Zastano´w sie˛, jak naste˛puja˛ce zdarzenia wpłyne˛łyby na system pienie˛z˙ny gospodarki. a. Zało´z˙my, z˙e mieszkan´cy Yap odkryli łatwy sposo´b wytwarzania wielkich wapiennych kre˛go´w, uz˙ywanych na tej wyspie w roli pienia˛dza. Jak wpłyne˛łoby to na przydatnos´c´ tych kamiennych kre˛go´w jako pienia˛dza? Odpowiedz´ uzasadnij. b. Zało´z˙my, z˙e ktos´ w jednym z krajo´w strefy euro odkrył łatwy sposo´b podrabiania banknoto´w o nominale 100 euro. Jak wpłyne˛łoby to na system pienie˛z˙ny strefy euro? Odpowiedz´ uzasadnij. 4. Two´j wujek spłaca zacia˛gnie˛ta˛ w Dziesia˛tym Europejskim Banku (DEB) poz˙yczke˛ w wysokos´ci 100 euro, wystawiaja˛c czek na sume˛ 100 euro w cie˛z˙ar swojego rachunku biez˙a˛cego w tym banku. Za pomoca˛ kont teowych pokaz˙ wpływ tej transakcji na sytuacje˛ Twojego wujka i na sytuacje˛ DEB. Czy wielkos´c´ maja˛tku Twojego wujka sie˛ zmieniła? Wyjas´nij odpowiedz´. 5. Wkłady depozytowe w Oble˛z˙onym Europejskim Banku (OEB) wynosza˛ 250 mln euro; bank utrzymuje stope˛ rezerw na poziomie 10%. a. Za pomoca˛ konta teowego pokaz˙ sytuacje˛ OEB. b. Zało´z˙, z˙e klient OEB, kto´ry ulokował w nim najwie˛cej wkłado´w, wycofuje ze swojego rachunku 10 mln euro w goto´wce i z˙e bank postanawia przywro´cic´ pocza˛tkowy poziom swojej stopy rezerw, zmniejszaja˛c w tym celu
211
System pienie˛z˙ny
ilos´c´ pozostaja˛cych do spłaty kredyto´w. Za pomoca˛ konta teowego przedstaw te˛ zmieniona˛ sytuacje˛ OEB. c. Wyjas´nij, jaki wpływ wywrze to działanie OEB na inne banki. d. Dlaczego OEB moz˙e miec´ trudnos´ci z przeprowadzeniem działan´, o kto´rych jest mowa w cze˛s´ci (b)? Zaproponuj inny sposo´b osia˛gnie˛cia przez OEB pocza˛tkowego poziomu stopy rezerw. 6. Bierzesz 100 euro, kto´re trzymałes´ pod poduszka˛, i wpłacasz je na swo´j rachunek w banku. Zało´z˙, z˙e te 100 euro pozostaje w systemie bankowym w formie rezerw i z˙e banki trzymaja˛ rezerwy w wysokos´ci 10% wartos´ci wkłado´w depozytowych. O ile zwie˛kszy sie˛ suma wkłado´w w systemie bankowym? O ile zwie˛kszy sie˛ podaz˙ pienia˛dza? 7. Europejski Bank Centralny za 10 mln euro kupuje na otwartym rynku pierwszorze˛dne aktywa od sektora bankowego. Wymagana minimalna stopa rezerw wynosi 10%. O ile maksymalnie i minimalnie musi sie˛ powie˛kszyc´ podaz˙ pienia˛dza? Odpowiedz´ wyjas´nij. 8. Zało´z˙my, z˙e sytuacje˛ Pierwszego Europejskiego Banku przedstawia naste˛puja˛ce konto teowe. Aktywa Rezerwy
100 000 euro
Kredyty
400 000 euro
Pasywa Wkłady
500 000 euro
a. Zało´z˙my, z˙e Europejski Bank Centralny wymaga od banko´w, aby przestrzegały stopy rezerw w wysokos´ci 5%. O ile rezerwy trzymane obecnie przez Pierwszy Europejski Bank przewyz˙szaja˛ ten wymagany przez EBC poziom? b. Zało´z˙my, z˙e wszystkie pozostałe banki trzymaja˛ tylko wymagana˛ ilos´c´ rezerw. O ile zwie˛kszyłaby sie˛ podaz˙ pienia˛dza, jes´li Pierwszy Europejski Bank postanowiłby zmniejszyc´ swoje rezerwy do poziomu wymaganego przez EBC? 9. Zało´z˙my, z˙e wymagana stopa rezerw minimalnych w przypadku wkłado´w na z˙a˛danie wynosi 10% i z˙e banki nie trzymaja˛ z˙adnych dodatkowych rezerw. a. Jaki wpływ na wielkos´c´ rezerw w gospodarce i na podaz˙ pienia˛dza wywrze decyzja Europejskiego Banku Centralnego o nieodnawianiu kredytu w wysokos´ci 1 mln euro, udzielonego wczes´niej sektorowi bankowemu w strefie euro? b. Zało´z˙my teraz, z˙e Europejski Bank Centralny obniz˙a stope˛ rezerw minimalnych do 5%, jednak banki decyduja˛ sie˛ trzymac´ dodatkowo rezerwy w wysokos´ci 5% wartos´ci wkłado´w. Co mogło skłonic´ banki do takiego poste˛powania? O ile zmieniły sie˛ mnoz˙nik kreacji pienia˛dza i podaz˙ pienia˛dza w wyniku tych działan´?
212
Pienia˛dz i ceny w długim okresie
10. Przyjmujmy, z˙e rezerwy w całym systemie bankowym wynosza˛ 100 mld euro. Zało´z˙my ro´wniez˙, z˙e wymagane rezerwy wynosza˛ 10% wkłado´w na z˙a˛danie i z˙e banki nie trzymaja˛ dodatkowych rezerw, a gospodarstwa domowe — goto´wki. a. Ile wynosi mnoz˙nik kreacji pienia˛dza? Ile wynosi podaz˙ pienia˛dza? b. O ile zmienia˛ sie˛ rezerwy i podaz˙ pienia˛dza, kiedy Europejski Bank Centralny zwie˛kszy wymagana˛ stope˛ rezerw do 20% wkłado´w? 11. (To zadanie jest nieco trudniejsze.) W gospodarce Elmendynu kra˛z˙y 2000 monet o nominale 1 euro kaz˙da. a. Ile pienia˛dza jest w tej gospodarce, jes´li ludzie trzymaja˛ wszystkie swoje pienia˛dze w formie goto´wki? b. Ile pienia˛dza jest w tej gospodarce, jes´li ludzie trzymaja˛ wszystkie swoje pienia˛dze w formie płatnych na kaz˙de z˙a˛danie wkłado´w depozytowych, a banki — 100% rezerw? c. Ile pienia˛dza jest w tej gospodarce, jes´li ludzie trzymaja˛ wszystkie swoje pienia˛dze po połowie w formie goto´wki i płatnych na kaz˙de z˙a˛danie wkłado´w na z˙a˛danie, a banki — 100% rezerw? d. Ile pienia˛dza jest w tej gospodarce, jes´li ludzie trzymaja˛ wszystkie swoje pienia˛dze w formie wkłado´w na z˙a˛danie, a stopa rezerw w bankach ro´wna sie˛ 10%? e. Ile pienia˛dza jest w tej gospodarce, jes´li ludzie trzymaja˛ taka˛ sama˛ ilos´c´ goto´wki i wkłado´w płatnych na z˙a˛danie, a stopa rezerw w bankach ro´wna sie˛ 10%?
@
Chcąc znaleźć dodatkowe zasoby ułatwiające naukę, odwiedź serwis internetowy: http://www.cengage.co.uk/mankiw−taylor
ROZDZIAŁ 8
PIENIĄDZ, WZROST I INFLACJA
1930 r. firma Lyons Maid, produkuja˛ca lody czekoladowe (lodowe batony o smaku waniliowo-kawowym w polewie czekoladowej), sprzedawała je w brytyjskich cukierniach po 2 pensy o wartos´ci nominalnej z tamtego okresu. Poniewaz˙ przed wprowadzeniem w 1970 r. systemu dziesie˛tnego funt brytyjski stanowił ro´wnowartos´c´ 240 penso´w, w 1930 r. za 1 funta mo´głbys´ nabyc´ 120 sztuk lodo´w czekoladowych. Dzisiaj czekoladowy baton lodowy „Chunky” firmy Wall’s1 kosztuje 60 penso´w, wie˛c za 1 funta brytyjskiego mo´głbys´ kupic´ jedynie 1,7 loda czekoladowego, co wskazuje na znaczny wzrost ceny tego przysmaku. Prawdopodobnie nie zaskoczyła Cie˛ ta informacja o wzros´cie ceny porcji lodo´w. W rozwinie˛tych gospodarkach wie˛kszos´c´ cen zwykle ros´nie wraz z upływem czasu, a ogo´lny wzrost poziomu cen jest nazywany inflacja˛ (inflation). Inflacja moz˙e sie˛ wydawac´ normalna i nieunikniona dla osoby, kto´ra wychowywała sie˛ w jednym z rozwinie˛tych krajo´w Europy Zachodniej lub w Ameryce Po´łnocnej pod koniec XX w. Jednak w rzeczywistos´ci nie jest to prawda. W XIX w. w niekto´rych krajach przez długie okresy wie˛kszos´c´ cen sie˛ obniz˙ała, a nie wzrastała, co oznacza, z˙e trwała tam deflacja (deflation). Chociaz˙ wspo´łczes´nie inflacja jest zjawiskiem typowym, jej tempo w ro´z˙nych okresach jest bardzo zro´z˙nicowane. Na przykład w Wielkiej Brytanii w kon´cu lat dziewie˛c´dziesia˛tych XX w. i w pierwszej połowie pierwszej dekady XXI w. obserwowano niski i stabilny wzrost cen na poziomie około 2% rocznie. Poro´wnuja˛c, w Wielkiej Brytanii w połowie lat siedemdziesia˛tych XX w. mierzona indeksem cen detalicznych roczna inflacja kształtowała sie˛ na poziomie przewyz˙szaja˛cym 20%.
W
1
Marka ta jest znana w Polsce jako Algida i jest własnos´cia˛ firmy Unilever ( przyp. tłum.).
214
Pienia˛dz i ceny w długim okresie
Analiza danych mie˛dzynarodowych ujawnia jeszcze wie˛ksze ro´z˙nice tempa inflacji. Na przykład, po I wojnie s´wiatowej Niemcy dos´wiadczyły spektakularnego wzrostu cen. Cena gazety codziennej wzrosła z 0,3 marki w styczniu 1921 r. do 70 mln marek niecałe 2 lata poz´niej. Podobnie zwie˛kszały sie˛ wtedy ceny innych do´br. Taka nadzwyczaj wysoka stopa inflacji jest nazywana hiperinflacja˛ (hiperinflation). Skutki hiperinflacji dla Niemiec były tak dotkliwe, z˙e cze˛sto uwaz˙a sie˛ ja˛ za jedna˛ z przyczyn dojs´cia do władzy narodowych socjalisto´w oraz, w konsekwencji, wybuchu II wojny s´wiatowej. Maja˛c w pamie˛ci to wydarzenie, w cia˛gu ostatnich 50 lat niemieccy politycy bardzo wystrzegali sie˛ inflacji i w efekcie w Niemczech była ona znacznie niz˙sza niz˙ w Stanach Zjednoczonych. Jakie czynniki decyduja˛ o pojawieniu sie˛ i tempie inflacji w gospodarce? Chca˛c znalez´c´ odpowiedz´ na to pytanie, posłuz˙ymy sie˛ w tym rozdziale ilos´ciowa˛ teoria˛ pienia˛dza. W rozdziale 1 w Mikroekonomii stres´cilis´my te˛ teorie˛ w formie jednej z dziesie˛ciu gło´wnych zasad ekonomii: ceny rosna˛, kiedy pan´stwo drukuje zbyt duz˙o pienie˛dzy. Ta zalez˙nos´c´ została dostrzez˙ona przez ekonomisto´w juz˙ dawno temu. Ilos´ciowa˛ teorie˛ pienia˛dza w XVIII w. analizował sławny brytyjski filozof i ekonomista, David Hume, a jej wspo´łczesnym zwolennikiem był wybitny amerykan´ski ekonomista Milton Friedman. Za pomoca˛ tej teorii moz˙na wytłumaczyc´ zaro´wno umiarkowana˛ inflacje˛, taka˛ jak np. ta obserwowana w Stanach Zjednoczonych, jak i hiperinflacje˛, np. taka˛ jak ta trwaja˛ca w Niemczech w okresie mie˛dzywojennym lub ta, kto´ra wysta˛piła niedawno w niekto´rych krajach Ameryki Łacin´skiej. Omo´wiwszy teorie˛ inflacji, spro´bujemy odpowiedziec´ na pytanie, dlaczego inflacja jest niepoz˙a˛dana. Sprawa wydaje sie˛ prosta: inflacja stanowi problem, bo ludzie jej nie lubia˛. Kiedy w latach siedemdziesia˛tych XX w. w Wielkiej Brytanii i wielu innych krajach wyste˛powała stosunkowo wysoka inflacja, z sondaz˙y opinii publicznej wynikało, z˙e wzrost cen stanowi najwie˛kszy problem w pan´stwie. Jednak na czym dokładnie polegaja˛ koszty inflacji? Odpowiedz´ moz˙e Ci sie˛ wydac´ zaskakuja˛ca. Wskazanie ro´z˙nych koszto´w inflacji wcale nie jest takie proste, jak moz˙na by sa˛dzic´. W efekcie, chociaz˙ wszyscy ekonomis´ci pote˛piaja˛ hiperinflacje˛, niekto´rzy twierdza˛, z˙e koszty umiarkowanej inflacji wcale nie sa˛ tak wysokie, jak powszechnie sie˛ uwaz˙a.
8.1 Klasyczna teoria inflacji Badanie inflacji zaczniemy od omo´wienia ilos´ciowej teorii pienia˛dza. Teorie˛ te˛ cze˛sto okres´la sie˛ mianem „klasycznej”, poniewaz˙ została stworzona w XVIII w. przez kilku mys´licieli (np. David Hume), kto´rzy jako jedni z pierwszych
Pienia˛dz, wzrost i inflacja
215
rozwaz˙ali problemy ekonomiczne i kto´rych nazywa sie˛ cze˛sto „ekonomistami klasycznymi”. Za pomoca˛ tej teorii zdecydowana wie˛kszos´c´ wspo´łczesnych ekonomisto´w wyjas´nia długookresowe przyczyny, od kto´rych zalez˙y poziom cen i tempo inflacji.
Poziom cen i wartość pieniądza Przypus´c´my, z˙e zaobserwowalis´my dziesie˛ciokrotny wzrost ceny porcji lodo´w w pewnym okresie. Jaki wniosek powinnis´my wyprowadzic´ z tego, z˙e ludzie sa˛ skłonni zapłacic´ az˙ o tyle wie˛cej za porcje˛ lodo´w? Byc´ moz˙e bardziej polubili lody... Jednak nawet jes´li tak jest, duz˙a cze˛s´c´ wzrostu ceny lodo´w wynika zapewne z tego, z˙e pienia˛dz uz˙yty w celu zakupu tego dobra stracił cze˛s´c´ swojej wartos´ci. Jak sie˛ okazuje, nasze pierwsze ustalenia na temat inflacji dotycza˛ raczej wartos´ci pienia˛dza niz˙ wartos´ci do´br. Nasz wniosek pomoz˙e stworzyc´ teorie˛ inflacji. Kiedy wskaz´nik cen konsumenta i inne miary ogo´lnego poziomu cen w gospodarce rosna˛, ekonomis´ci cze˛sto przygla˛daja˛ sie˛ cenom pojedynczych do´br, kto´rych dotycza˛ wskaz´niki cen: „W cia˛gu ostatniego miesia˛ca CPI wzro´sł o 3%, co było spowodowane przede wszystkim wzrostem ceny kawy o 20% i wzrostem ceny elektrycznos´ci o 30%”. Chociaz˙ takie podejs´cie pozwala uzyskac´ pewne ciekawe informacje o tym, co sie˛ dzieje w gospodarce, jego zwolennicy pomijaja˛ pewna˛ kluczowa˛ kwestie˛: inflacja stanowi zjawisko ogo´lnogospodarcze i dotyczy przede wszystkim wartos´ci uz˙ywanego w gospodarce s´rodka wymiany. Ogo´lny poziom cen w gospodarce moz˙na traktowac´ dwojako. Do tej pory przez poje˛cie to rozumielis´my cene˛ pewnego koszyka do´br i usług. Kiedy ceny rosna˛, ludzie sa˛ zmuszeni zapłacic´ wie˛cej za kupowane dobra i usługi. Alternatywnie, przez ogo´lny poziom cen moz˙emy rozumiec´ miare˛ wartos´ci pienia˛dza. Wzrost cen oznacza spadek wartos´ci pienia˛dza, poniewaz˙ kiedy ceny rosna˛, za kaz˙da˛ jednostke˛ pienia˛dza jestes´my w stanie kupic´ mniej do´br i usług. Pomocne moz˙e sie˛ okazac´ wyraz˙enie tych idei w je˛zyku matematyki. Przypus´c´my, z˙e P stanowi poziom cen mierzony np. wskaz´nikiem cen konsumenta lub deflatorem PKB. W takim wypadku zmienna ta oznacza liczbe˛ euro potrzebnych do nabycia pewnego koszyka do´br i usług. Odwracaja˛c rozumowanie: ilos´c´ do´br i usług, kto´re moz˙na nabyc´ za 1 euro, wynosi 1/P. Innymi słowy, jes´li P stanowi cene˛ do´br i usług mierzona˛ w jednostkach pienie˛z˙nych, to 1/P wyznacza wartos´c´ pienia˛dza mierzona˛ w jednostkach do´br i usług. Kiedy zatem ogo´lny poziom cen ros´nie, wartos´c´ pienia˛dza sie˛ zmniejsza.
216
Pienia˛dz i ceny w długim okresie
Podaż pieniądza, popyt na pieniądz oraz stan równowagi na rynku pieniądza Jakie czynniki wyznaczaja˛ wartos´c´ pienia˛dza? Jak w przypadku wielu innych pytan´ w ekonomii, odpowiedz´ na to pytanie jest naste˛puja˛ca: podaz˙ i popyt. Tak jak podaz˙ banano´w i popyt na banany wyznaczaja˛ cene˛ tych owoco´w, podaz˙ i popyt na pienia˛dz wyznaczaja˛ jego wartos´c´. Da˛z˙a˛c do stworzenia ilos´ciowej teorii pienia˛dza, przyjrzymy sie˛ teraz czynnikom, od kto´rych zalez˙y podaz˙ pienia˛dza i popyt na pienia˛dz. Zaczniemy od podaz˙y pienia˛dza. W poprzednim rozdziale badalis´my, w jaki sposo´b bank centralny razem z systemem bankowym decyduja˛ o wielkos´ci podaz˙y pienia˛dza. Kiedy bank ten sprzedaje obligacje, dokonuja˛c operacji otwartego rynku, dostaje w zamian pienia˛dz, co powoduje zmniejszenie sie˛ podaz˙y pienia˛dza w gospodarce. Natomiast kiedy bank centralny kupuje obligacje pan´stwowe, płaci w zamian pienia˛dzem, czyli zwie˛ksza podaz˙ pienia˛dza. W dodatku, jes´li jakas´ cze˛s´c´ tych pienie˛dzy zostanie ulokowana w bankach komercyjnych i wykorzystana przez nie w charakterze rezerw, zostanie uruchomiony mnoz˙nik kreacji pienia˛dza. Moz˙e sie˛ wtedy okazac´, z˙e operacje otwartego rynku banku centralnego jeszcze bardziej wpływaja˛ na wielkos´c´ podaz˙y pienia˛dza. Jednak w tym rozdziale pominiemy procesy zachodza˛ce w systemie bankowym i przez podaz˙ pienia˛dza be˛dziemy rozumiec´ po prostu zmienna˛ kontrolowana˛ przez bank centralny, prowadza˛cy polityke˛ pienie˛z˙na˛. Rozwaz˙my teraz popyt na pienia˛dz. Najogo´lniej decyduje on, jaka˛ cze˛s´c´ swojego maja˛tku ludzie chca˛ trzymac´ w postaci płynnych aktywo´w. Wiele czynniko´w wpływa na wielkos´c´ zapotrzebowania na pienia˛dz. Na przykład, ilos´c´ goto´wki, kto´ra˛ ludzie trzymaja˛ w portfelach, zalez˙y od powszechnos´ci kart kredytowych i doste˛pnos´ci bankomato´w. W rozdziale 12 okaz˙e sie˛, z˙e popyt na pienia˛dz jest takz˙e uzalez˙niony od poziomu stopy procentowej okres´laja˛cej wielkos´c´ odsetek, kto´re moz˙na by dostac´, pod warunkiem nabycia oprocentowanych obligacji i nietrzymania pienia˛dza w portfelu lub na nisko oprocentowanym rachunku biez˙a˛cym. Chociaz˙ wiele zmiennych wpływa na popyt na pienia˛dz, jedna z nich jest szczego´lnie istotna: chodzi o przecie˛tny poziom cen w gospodarce. Ludzie trzymaja˛ pienia˛dz, poniewaz˙ jest on s´rodkiem wymiany. W przeciwien´stwie do innych aktywo´w, takich jak obligacje czy akcje, pienia˛dzem moz˙na sie˛ posłuz˙yc´, kupuja˛c dobra i usługi. Ilos´c´ pienia˛dza, jaka˛ ludzie zdecyduja˛ sie˛ trzymac´ w tym celu, zalez˙y od cen tych do´br i usług. Im wyz˙sze sa˛ ceny, tym wie˛cej pienia˛dza potrzeba do zawarcia typowej transakcji i tym wie˛ksza jest ilos´c´ pienia˛dza, jaka˛ ludzie trzymaja˛ w portfelach i na rachunkach biez˙a˛cych. Wyz˙szy poziom cen (niz˙sza wartos´c´ pienia˛dza) powoduje zatem wzrost zapotrzebowania na pienia˛dz. Co sprawia, z˙e ilos´c´ pienia˛dza dostarczana przez bank centralny zro´wnuje sie˛ z wielkos´cia˛ zapotrzebowania na pienia˛dz, zgłaszanego przez ludzi? Okazuje
Pienia˛dz, wzrost i inflacja
217
sie˛, z˙e odpowiedz´ na to pytanie zalez˙y od długos´ci rozwaz˙anego okresu. W dalszej cze˛s´ci tej ksia˛z˙ki, kiedy zajmiemy sie˛ analiza˛ kro´tkookresowa˛, zobaczymy, z˙e stopy procentowe odgrywaja˛ kluczowa˛ role˛. Jednak odpowiedz´ dotycza˛ca długiego okresu jest inna i o wiele prostsza. W długim okresie ogo´lny poziom cen osia˛ga wysokos´c´, przy kto´rej popyt na pienia˛dz zro´wnuje sie˛ z podaz˙a˛ pienia˛dza. Jes´li ceny przewyz˙szaja˛ ten poziom ro´wnowagi, ludzie chca˛ trzymac´ wie˛cej pienia˛dza, niz˙ wynosi ilos´c´ pienia˛dza stworzona przez bank centralny, wie˛c ceny be˛da˛ musiały spas´c´, aby zro´wnowaz˙yc´ popyt na pienia˛dz i podaz˙ pienia˛dza. Jes´li zas´ poziom cen jest niz˙szy od poziomu ro´wnowagi, ludzie chca˛ trzymac´ mniej pienia˛dza, niz˙ wynosi ilos´c´ pienia˛dza stworzona przez bank centralny, wie˛c ceny be˛da˛ musiały wzrosna˛c´, aby zro´wnowaz˙yc´ popyt na pienia˛dz i podaz˙ pienia˛dza. Przy poziomie cen ro´wnowagi, ilos´c´ pienia˛dza, kto´ra˛ ludzie chca˛ trzymac´, zro´wnuje sie˛ z ilos´cia˛ pienia˛dza dostarczana˛ przez bank centralny. Na rysunku 8.1 przedstawiono nasze ustalenia. Na osi poziomej układu wspo´łrze˛dnych mierzymy ilos´c´ pienia˛dza, na lewej osi pionowej — wartos´c´
RYSUNEK 8.1
Podaż pieniądza i popyt na pieniądz wyznaczają poziom cen równowagi Na osi poziomej jest zaznaczona ilos´c´ pienia˛dza. Na lewej osi pionowej mierzymy wartos´c´ pienia˛dza, a na prawej osi pionowej — poziom cen. Krzywa podaz˙y pienia˛dza jest pionowa, poniewaz˙ podaz˙ pienia˛dza jest ustalana przez bank centralny. Krzywa popytu na pienia˛dz jest ujemnie nachylona, poniewaz˙ ludzie chca˛ trzymac´ tym wie˛cej pienia˛dza, im mniejsza jest siła nabywcza kaz˙dego euro. W stanie ro´wnowagi, kto´remu odpowiada punkt A, wartos´c´ pienia˛dza (os´ lewa) oraz poziom cen (os´ prawa) osia˛gaja˛ poziom, przy kto´rym ilos´c´ oferowana pienia˛dza oraz zapotrzebowanie na pienia˛dz sie˛ zro´wnuja˛.
218
Pienia˛dz i ceny w długim okresie
pienia˛dza 1/P, zas´ na prawej osi pionowej — poziom cen P. Zauwaz˙, z˙e os´ prawa jest odwro´cona: niskiemu poziomowi cen odpowiada go´rna cze˛s´c´ osi, a wysokiemu poziomowi cen — jej cze˛s´c´ dolna. Ta odwro´cona os´ pokazuje, z˙e kiedy wartos´c´ pienia˛dza jest duz˙a (go´rna cze˛s´c´ lewej osi), poziom cen jest niski (go´rna cze˛s´c´ prawej osi). Dwie krzywe na wykresie to krzywa podaz˙y pienia˛dza i krzywa popytu na pienia˛dz. Krzywa podaz˙y jest pionowa, poniewaz˙ bank centralny sztywno okres´lił ilos´c´ pienia˛dza doste˛pna˛ w gospodarce. Krzywa popytu na pienia˛dz jest nachylona ujemnie, co oznacza, z˙e ludzie zgłaszaja˛ tym wie˛ksze zapotrzebowanie na pienia˛dz potrzebny im w celu zakupu do´br i usług, im niz˙sza jest wartos´c´ pienia˛dza oraz im wyz˙szy jest poziom cen. W stanie ro´wnowagi (punkt A na rysunku) wielkos´c´ zapotrzebowania na pienia˛dz zro´wnuje sie˛ z ilos´cia˛ oferowana˛ pienia˛dza. Ten stan ro´wnowagi popytu na pienia˛dz i podaz˙y pienia˛dza wyznacza wartos´c´ pienia˛dza i poziom cen.
Skutki zwiększenia podaży pieniądza Rozwaz˙my teraz skutki zmiany polityki pienie˛z˙nej. Zało´z˙my, z˙e pocza˛tkowo rynek pienia˛dza znajduje sie˛ w stanie ro´wnowagi, a naste˛pnie bank centralny niespodziewanie podwaja podaz˙ pienia˛dza, drukuja˛c wielkie ilos´ci pienia˛dza i rozrzucaja˛c je z helikoptero´w w całym kraju. (Mniej radykalnie i bardziej realistycznie przypus´c´my, z˙e bank centralny zwie˛ksza podaz˙ pienia˛dza, kupuja˛c na otwartym rynku od ludzi obligacje pan´stwowe.) Jaki be˛dzie skutek takiego zwie˛kszenia podaz˙y pienia˛dza? Jak zmieni sie˛ stan ro´wnowagi? Odpowiedz´ na to pytanie widzimy na rysunku 8.2. Zwie˛kszenie podaz˙y pienia˛dza powoduje przesunie˛cie krzywej podaz˙y pienia˛dza w prawo, z połoz˙enia MS1 do MS2; z punktu A do punktu B punkt ro´wnowagi przesuwa sie˛. W efekcie wartos´c´ pienia˛dza (os´ lewa) maleje z 1/2 do 1/4 , a poziom cen ro´wnowagi (os´ prawa) ros´nie z 2 do 4. Innymi słowy, kiedy wzrost podaz˙y pienia˛dza zwie˛ksza ilos´c´ euro w obiegu, skutkiem okazuje sie˛ wzrost poziomu cen, kto´ry zmniejsza wartos´c´ kaz˙dego euro. Przedstawione wyjas´nienie działania sił, od kto´rych zalez˙y poziom cen, i czynniko´w, kto´re wraz z upływem czasu moga˛ powodowac´ jego zmiany, jest nazywane ilos´ciowa˛ teoria˛ pienia˛dza (quantity theory of money). Ilos´ciowa teoria pienia˛dza — teoria, Zgodnie z ta˛ teoria˛, ilos´c´ pienia˛dza doste˛pna w gospodarce wyzgodnie z kto´ra˛ ilos´c´ znacza wartos´c´ pienia˛dza, a wzrost ilos´ci pienia˛dza stanowi gło´wna˛ pienia˛dza doste˛pna w gospodarce wyznacza przyczyne˛ inflacji. Jak to kiedys´ uja˛ł ekonomista i laureat Nagrody poziom cen, a stopa ˛dzie zjawiswzrostu ilos´ci pienia˛dza Nobla, Milton Friedman: „Inflacja jest zawsze i wsze — stope˛ inflacji. kiem pienie˛z˙nym”.
Pienia˛dz, wzrost i inflacja
219
RYSUNEK 8.2
Wzrost podaży pieniądza Kiedy bank centralny zwie˛ksza podaz˙ pienia˛dza, krzywa podaz˙y pienia˛dza przesuwa sie˛ z połoz˙enia MS1 do MS2. Wartos´c´ pienia˛dza (os´ lewa) oraz poziom cen (os´ prawa) zmieniaja˛ sie˛ tak, z˙e podaz˙ pienia˛dza i popyt na pienia˛dz ponownie sie˛ zro´wnuja˛. Stan ro´wnowagi przesuwa sie˛ z punktu A do punktu B, a zatem kiedy wzrost podaz˙y pienia˛dza powoduje zwie˛kszenie sie˛ ilos´ci euro w obiegu, poziom cen ros´nie, co powoduje spadek wartos´ci kaz˙dego euro.
Proces dostosowawczy Poro´wnalis´my dotychczasowy i nowy stan ro´wnowagi po zwie˛kszeniu przez bank centralny podaz˙y pienia˛dza. W jaki sposo´b gospodarka przechodzi z dotychczasowego do nowego stanu ro´wnowagi? Pełna odpowiedz´ na to pytanie wymaga zrozumienia mechanizmu kro´tkookresowych wahan´ gospodarczych, kto´rych analiza˛ zajmiemy sie˛ w dalszej cze˛s´ci podre˛cznika. Jednak juz˙ teraz warto sie˛ przyjrzec´ procesowi dostosowawczemu, kto´ry naste˛puje po zmianie podaz˙y pienia˛dza. Bezpos´rednim skutkiem zwie˛kszenia ilos´ci pienia˛dza w gospodarce jest pojawienie sie˛ nadwyz˙ki podaz˙y pienia˛dza. Pocza˛tkowo gospodarka znajdowała sie˛ w stanie ro´wnowagi (punkt A na rysunku 8.2). Przy istnieja˛cym poziomie cen ludzie mieli dokładnie tyle pienia˛dza, ile chcieli. Jednak kiedy helikoptery zrzuciły dodatkowe pienia˛dze i ludzie zebrali je z ulicy, okazało sie˛, z˙e maja˛ oni w portfelach wie˛cej euro, niz˙ chcieliby miec´. Przy istnieja˛cym poziomie cen zaso´b pienia˛dza w gospodarce przewyz˙szył wielkos´c´ zapotrzebowania na pienia˛dz.
220
Pienia˛dz i ceny w długim okresie
Ludzie moga˛ pro´bowac´ pozbyc´ sie˛ tej nadwyz˙ki posiadanej ilos´ci pienia˛dza na wiele sposobo´w. Moga˛ wydac´ ja˛ na zakup do´br i usług lub przeznaczyc´ na poz˙yczki dla innych ludzi, kupuja˛c obligacje lub lokuja˛c pienia˛dze na rachunku oszcze˛dnos´ciowym w banku komercyjnym. Poz˙yczki te umoz˙liwia˛ innym osobom kupno do´br i usług. W obu przypadkach wzrost podaz˙y pienia˛dza zwie˛ksza popyt na dobra i usługi. Jednak zdolnos´c´ gospodarki do produkcji do´br i usług sie˛ nie zmieniła. Jak przekonalis´my sie˛ o tym w rozdziale dotycza˛cym wielkos´ci produkcji i wzrostu gospodarczego, produkcja do´br i usług w gospodarce zalez˙y od: doste˛pnej ilos´ci pracy, kapitału fizycznego, kapitału ludzkiego, zasobo´w naturalnych oraz ˙ aden z tych czynniko´w nie uległ zmianie na skutek wiedzy technologicznej. Z ˛ zwiekszenia podaz˙y pienia˛dza. Zwie˛kszony popyt na dobra i usługi powoduje zatem wzrost ich cen. Z kolei ten wzrost zwie˛ksza wielkos´c´ zapotrzebowania na pienia˛dz, poniewaz˙ ludzie potrzebuja˛ teraz wie˛cej euro na kaz˙da˛ z zawieranych transakcji. Ostatecznie, gospodarka osia˛ga nowy stan ro´wnowagi (punkt B na rysunku 8.2), w kto´rym wielkos´c´ zapotrzebowania na pienia˛dz znowu ro´wna sie˛ ilos´ci oferowanej pienia˛dza. W ten oto sposo´b ogo´lny poziom cen do´br i usług dostosowuje sie˛, zapewniaja˛c zro´wnanie sie˛ podaz˙y pienia˛dza i popytu na pienia˛dz.
Klasyczna dychotomia i neutralność pieniądza Zobaczylis´my, jak zmiany podaz˙y pienia˛dza powoduja˛ zmiany ogo´lnego poziomu cen do´br i usług. W jaki sposo´b jednak te dotycza˛ce obiegu pienia˛dza zjawiska wpływaja˛ na inne, waz˙ne zmienne makroekonomiczne, takie jak produkcja, zatrudnienie, płace realne i realne stopy procentowe? To pytanie od dawna intrygowało ekonomisto´w. Juz˙ w XVIII w. wielki klasyczny ekonomista i filozof, David Hume, pisał na ten temat. Odpowiedz´, kto´rej udzielamy, w znacznej cze˛s´ci opiera sie˛ na pogla˛dach tego mys´liciela. Hume i wspo´łczes´ni mu ekonomis´ci twierdzili, z˙e wszystkie zmienne ekonomiczne nalez˙y podzielic´ na dwie grupy. Pierwsza˛ grupe˛ stanowia˛ Zmienne nominalne to zmienne mierzone zmienne nominalne (nominal variables), czyli zmienne mierzone w jednostkach w jednostkach pienia˛dza, a druga˛ — zmienne realne (real variabpienie˛z˙nych. Zmienne realne les), czyli zmienne mierzone w jednostkach fizycznych. Na przyto zmienne mierzone kład, docho´d rolniko´w uprawiaja˛cych kukurydze˛ jest zmienna˛ w jednostkach fizycznych. nominalna˛, poniewaz˙ jest on wyraz˙any w euro, natomiast produkowana przez nich ilos´c´ kukurydzy jest zmienna˛ realna˛, gdyz˙ jest mierzona w kilogramach. Podobnie, nominalny PKB jest zmienna˛ nominalna˛, poniewaz˙ jest on miara˛ wyraz˙onej w euro wartos´ci do´br i usług produkowanych w gospodarce, z kolei realny PKB jest zmienna˛ realna˛, gdyz˙ jest on miara˛ całkowitej ilos´ci wytwarzanych do´br i usług i nie jest zalez˙ny od biez˙a˛cych cen do´br i usług.
Pienia˛dz, wzrost i inflacja
221
Ten podział zmiennych nazywamy klasyczna˛ dychotomia˛ (clas- Klasyczna dychotomia na teoretycznym sical dichotomy). (Dychotomia oznacza podział na dwie grupy, polega podziale zmiennych natomiast słowo klasyczna odnosi sie˛ do wczesnych mys´licieli, ekonomicznych zajmuja˛cych sie˛ ekonomia˛, lub po prostu do ekonomisto´w klasycz- na nominalne i realne. nych.) W przypadku cen zastosowanie klasycznej dychotomii okazuje sie˛ nieco bardziej skomplikowane. Zwykle ceny w gospodarce sa˛ wyraz˙ane w jednostkach pienie˛z˙nych, wie˛c stanowia˛ zmienne nominalne. Przykładowo, kiedy mo´wimy, z˙e cena 1 kilograma kukurydzy wynosi 2 euro lub z˙e cena pszenicy wynosi 1 euro, obie ceny sa˛ zmiennymi nominalnymi. Co zas´ powiesz o cenie wzgle˛dnej, czyli cenie jednego dobra w poro´wnaniu z cena˛ drugiego dobra? W naszym przykładzie moglibys´my powiedziec´, z˙e cena 1 kilograma kukurydzy wynosi 2 kilogramy pszenicy. Zauwaz˙, z˙e cena ta nie jest juz˙ wyraz˙ona w jednostkach pienie˛z˙nych. Gdy poro´wnujemy ceny dwo´ch do´br, znak euro ulega uproszczeniu, w wyniku czego otrzymujemy liczbe˛ wyraz˙ona˛ w jednostkach fizycznych. Jak sie˛ okazuje, ceny w jednostkach pienie˛z˙nych (np. w funtach, euro lub dolarach) sa˛ zmiennymi nominalnymi, natomiast ceny wzgle˛dne — zmiennymi realnymi. Ten wniosek ma wiele waz˙nych zastosowan´. Na przykład, płaca realna (płaca pienie˛z˙na skorygowana o poziom inflacji) jest zmienna˛ realna˛, poniewaz˙ mierzy stosunek, zgodnie z kto´rym dobra i usługi w gospodarce sa˛ wymieniane na jednostki pracy. Podobnie, realna stopa procentowa (nominalna stopa procentowa skorygowana o poziom inflacji) jest zmienna˛ realna˛, poniewaz˙ mierzy stosunek wymienny do´br i usług wyprodukowanych dzisiaj oraz do´br i usług, kto´re zostana˛ wyprodukowane w gospodarce w przyszłos´ci. Dlaczego zawracamy sobie głowe˛ podziałem zmiennych na zmienne nominalne i realne? Hume twierdził, z˙e klasyczna dychotomia jest przydatna do analizowania gospodarki, poniewaz˙ inne rodzaje czynniko´w wpływaja˛ na zmienne nominalne, a inne — na zmienne realne. Podkres´lał on zwłaszcza, z˙e co prawda zmienne nominalne bardzo zalez˙a˛ od zjawisk pienie˛z˙nych, jednak analiza systemu pienie˛z˙nego w zasadzie nie pomaga zrozumiec´ zachowania waz˙nych zmiennych realnych. Zauwaz˙, z˙e ten pogla˛d Hume’a odpowiada wynikom naszej wczes´niejszej analizy zachowania gospodarki realnej w długim okresie. W poprzednich rozdziałach badalis´my, jakie czynniki, poza pienia˛dzem, wpływaja˛ na: realny PKB, oszcze˛dnos´ci, inwestycje, realne stopy procentowe i zatrudnienie. Ustalilis´my wtedy, z˙e: produkcja do´br i usług w gospodarce zalez˙y od produktywnos´ci pracy i podaz˙y czynniko´w produkcji; realna stopa procentowa zmienia sie˛ tak, z˙e podaz˙ i popyt na kredyt zro´wnuja˛ sie˛ ze soba˛; zmiany płacy realnej zapewniaja˛ ro´wnowage˛ podaz˙y i popytu na prace˛; bezrobocie pojawia sie˛ wtedy, kiedy z pewnych powodo´w płaca realna przewyz˙sza poziom ro´wnowagi. Te waz˙ne wnioski nie sa˛ w z˙aden sposo´b zwia˛zane z wielkos´cia˛ podaz˙y pienia˛dza w gospodarce.
222
Pienia˛dz i ceny w długim okresie
Według Hume’a zmiany podaz˙y pienia˛dza wpływaja˛ na zmienne nominalne, lecz nie wpływaja˛ na zmienne realne. Kiedy bank centralny podwaja podaz˙ pienia˛dza, wzrastaja˛ dwukrotnie: poziom cen, wyraz˙one w euro płace i wszystkie inne zmienne wyraz˙one w tej walucie. Zmienne realne — takie jak wielkos´c´ produkcji, zatrudnienie, płace realne oraz realne stopy procentowe — pozostaja˛ niezmienione. Ten brak wpływu zjawisk pienie˛z˙nych na zmienne ´ cia˛ pienia˛dza (monetary neutrality). Neutralnos´c´ pienia˛dza realne nazywamy neutralnos to brak wpływu zmian Pewna analogia pomaga lepiej zrozumiec´ znaczenie neutralpodaz˙y pienia˛dza nos´ci pienia˛dza. Jak pamie˛tasz, pienia˛dz jako jednostka rozliczena zmienne realne. niowa stanowi miare˛, za pomoca˛ kto´rej mierzymy transakcje gospodarcze. Gdy bank centralny podwaja podaz˙ pienia˛dza, wszystkie ceny wzrastaja˛ dwukrotnie, a wartos´c´ jednostki rozliczeniowej maleje o połowe˛. Podobna zmiana nasta˛piłaby po wydaniu przez Unie˛ Europejska˛ dyrektywy o zmianie definicji 1 metra ze 100 centymetro´w na 50 centymetro´w. W wyniku takiej zmiany jednostki miary wszystkie mierzone odległos´ci (zmienne nominalne) wydłuz˙yłyby sie˛ dwukrotnie, a jednoczes´nie odległos´ci rzeczywiste (zmienne realne) nie uległyby zmianie. Euro, podobnie jak metr, stanowi jedynie jednostke˛ miary, wie˛c zmiana jego wartos´ci nie powoduje istotnych zmian realnych. Czy twierdzenie na temat neutralnos´ci pienia˛dza jest realistycznym opisem rzeczywistos´ci? Odpowiedz´ brzmi: niezupełnie. W długim okresie zmiana definicji 1 metra ze 100 centymetro´w na 50 centymetro´w nie miałaby prawie z˙adnego znaczenia, lecz w kro´tkim okresie zapewne spowodowałaby zamieszanie i doprowadziłaby do wielu pomyłek. Podobnie, wie˛kszos´c´ ekonomisto´w uwaz˙a dzis´, z˙e w cia˛gu kro´tkiego okresu, np. roku lub 2 lat, uzasadnione jest twierdzenie, z˙e zmiany pienie˛z˙ne wywieraja˛ istotny wpływ na zmienne realne. Sam Hume takz˙e wa˛tpił w neutralnos´c´ pienia˛dza w kro´tkim okresie. (Do analizy nieneutralnos´ci pienia˛dza w kro´tkim okresie powro´cimy w dalszej cze˛s´ci ksia˛z˙ki, co pozwoli lepiej zrozumiec´ przyczyny, kto´re sprawiaja˛, z˙e banki centralne dokonuja˛ zmian podaz˙y pienia˛dza.) Wie˛kszos´c´ wspo´łczesnych ekonomisto´w uznaje wnioski Hume’a za opis gospodarki w długim okresie. Na przykład, w cia˛gu 10 lat zmiany pienie˛z˙ne znacza˛co wpływaja˛ na zmienne nominalne (np. na poziom cen), lecz nie wywieraja˛ wpływu na zmienne realne (np. realny PKB). Kiedy analizujemy długookresowe procesy gospodarcze, neutralnos´c´ pienia˛dza okazuje sie˛ dobrym opisem działania gospodarki.
Szybkość obiegu pieniądza i równanie ilościowe Warto spojrzec´ na ilos´ciowa˛ teorie˛ pienia˛dza takz˙e z innej perspektywy, odpowiadaja˛c na naste˛puja˛ce pytanie: ile razy w roku typowa moneta o nominale 1 euro zostaje uz˙yta jako s´rodek zapłaty za nowo wyprodukowane dobra czy
Pienia˛dz, wzrost i inflacja
223
usługi? Odpowiedzia˛ na takie pytanie jest zmienna nazywana szybSzybkos´c´ obiegu pienia˛dza stanowi kos´cia˛ obiegu pienia˛dza (velocity of money). W fizyce termin tempo, w jakim szybkos´c´ odnosi sie˛ do pre˛dkos´ci, z jaka˛ porusza sie˛ pewien obiekt. pienia˛dz przechodzi z ra˛k do ra˛k. W ekonomii szybkos´c´ obiegu pienia˛dza dotyczy tempa, w jakim pienia˛dz przechodzi z ra˛k do ra˛k, kra˛z˙a˛c w gospodarce. Chca˛c obliczyc´ szybkos´c´ obiegu pienia˛dza, dzielimy wartos´c´ nominalna˛ produkcji (nominalny PKB) przez ilos´c´ pienia˛dza. Jes´li P stanowi poziom cen (deflator PKB), Y oznacza wielkos´c´ produkcji (realny PKB), a M — ilos´c´ pienia˛dza, szybkos´c´ obiegu pienia˛dza definiujemy jako: V = (P · Y)/M. Interpretacje˛ szybkos´ci obiegu pienia˛dza ułatwi prosty model gospodarki, w kto´rej jedynym produkowanym dobrem jest pizza. Zało´z˙my, z˙e produkcja wynosi 100 sztuk pizzy w cia˛gu roku, przy czym cena 1 pizzy ro´wna sie˛ 10 euro; ilos´c´ pienia˛dza w gospodarce wynosi 50 euro, na kto´re składa sie˛ 50 monet o nominale 1 euro. W takiej sytuacji szybkos´c´ obiegu pienia˛dza wynosi: V = (10 euro · 100)/50 euro = 20. W tej gospodarce w cia˛gu roku ludzie wydaja˛ na pizze˛ ogo´łem 1000 euro. W obiegu jest tylko 50 euro; aby było moz˙liwe zawarcie transakcji o wartos´ci 1000 euro, kaz˙de euro musi zostac´ wydane (przejs´c´ z ra˛k do ra˛k) przecie˛tnie 20 razy w cia˛gu roku. Po niewielkich przekształceniach algebraicznych powyz˙sze ro´wnanie moz˙emy zapisac´ w naste˛puja˛cy sposo´b: M · V = P · Y. Z ro´wnania tego wynika, z˙e iloczyn ilos´ci pienia˛dza M i szybkos´ci obiegu pienia˛dza V ro´wna sie˛ iloczynowi poziomu cen P i wielkos´ci produkcji Y. Nazywa sie˛ je ro´wnaniem ilos´ciowym (quantity equation)2, ponie- Ro´wnaniem ilos´ciowym nazywamy ro´wnanie waz˙ przyro´wnuje sie˛ w nim ilos´c´ pienia˛dza M do wartos´ci produkM · V = P · Y, kto´re cji (P · Y). Z ro´wnania tego wynika, z˙e wzrost ilos´ci pienia˛dza opisuje zwia˛zek ilos´ci pienia˛dza, szybkos´ci w gospodarce musi spowodowac´ zmiane˛ przynajmniej 1 z 3 pozoobiegu pienia˛dza stałych zmiennych: musza˛ wzrosna˛c´ ceny i produkcja lub musi oraz wartos´ci do´br i usług wyprodukowanych zmalec´ szybkos´c´ obiegu pienia˛dza. w danej gospodarce. Teraz dysponujemy juz˙ wszystkimi elementami, niezbe˛dnymi do wyjas´nienia poziomu cen w stanie ro´wnowagi oraz tempa inflacji. Oto one. 1. Szybkos´c´ obiegu pienia˛dza jest dos´c´ stabilna i zmienia sie˛ powoli. 2. Poniewaz˙ szybkos´c´ obiegu pienia˛dza jest stabilna, zmiana ilos´ci pienia˛dza M przez bank centralny powoduje proporcjonalna˛ zmiane˛ wartos´ci produkcji (P · Y). 2
Inne popularne ws´ro´d ekonomisto´w nazwy tego ro´wnania to ro´wnanie wymiany i ro´wnanie Fishera ( przyp. red. nauk.).
224
Pienia˛dz i ceny w długim okresie
3. Wielkos´c´ produkcji do´br i usług w gospodarce Y zalez˙y przede wszystkim od podaz˙y czynniko´w produkcji (praca, kapitał fizyczny, kapitał ludzki, zasoby naturalne) oraz doste˛pnej technologii produkcji. Poniewaz˙ pienia˛dz jest neutralny, ilos´c´ pienia˛dza w gospodarce nie ma wpływu na wielkos´c´ produkcji. 4. Poniewaz˙ wielkos´c´ produkcji Y zalez˙y od podaz˙y czynniko´w produkcji i doste˛pnej technologii, zmiana podaz˙y pienia˛dza M przez bank centralny i towarzysza˛ca jej proporcjonalna zmiana wartos´ci produkcji (P · Y) sa˛ spowodowane jedynie zmiana˛ poziomu cen P. 5. Kiedy bank centralny gwałtownie zwie˛ksza podaz˙ pienia˛dza, efektem jest szybka inflacja. To składaja˛ce sie˛ z pie˛ciu etapo´w rozumowanie stanowi istote˛ ilos´ciowej teorii pienia˛dza.
STUDIUM PRZYPADKU Podaż pieniądza i poziom cen podczas występowania czterech hiperinflacji
Mimo z˙e trze˛sienia ziemi moga˛ dokonywac´ spustoszen´, dostarczaja˛ sejsmologom wielu przydatnych informacji. Dane te moga˛ rzucic´ s´wiatło na alternatywne teorie, za pomoca˛ kto´rych społeczen´stwa usiłuja˛ przewidziec´ przyszłe zagroz˙enia i poradzic´ sobie z nimi. Podobnie, hiperinflacje stanowia˛ dla ekonomisto´w zajmuja˛cych sie˛ polityka˛ pienie˛z˙na˛ naturalne dos´wiadczenia, kto´rych wyniki moga˛ byc´ wykorzystane do analizy wpływu pienia˛dza na gospodarke˛. Hiperinflacje sa˛ interesuja˛ce m.in. dlatego, z˙e towarzysza˛ce im zmiany podaz˙y pienia˛dza i poziomu cen sa˛ az˙ tak duz˙e. Rzeczywis´cie, hiperinflacje˛ definiuje sie˛ zwykle jako inflacje˛, kto´rej tempo przekracza 50% miesie˛cznie, co oznacza ponadstukrotny wzrost poziomu cen w cia˛gu roku. Dane dotycza˛ce hiperinflacji ujawniaja˛ wyraz´ny zwia˛zek mie˛dzy ilos´cia˛ pienia˛dza a poziomem cen. Na rysunku 8.3 przedstawiono dane dotycza˛ce czterech typowych hiperinflacji, kto´re wysta˛piły w latach dwudziestych XX w. w Austrii, na We˛grzech, w Niemczech i Polsce. Kaz˙dy z wykreso´w pokazuje zmiany podaz˙y pienia˛dza i wskaz´nika poziomu cen w danej gospodarce. Nachylenie krzywej podaz˙y pienia˛dza odpowiada tempu wzrostu ilos´ci pienia˛dza, natomiast nachylenie krzywej poziomu cen — tempu inflacji. Im bardziej strome sa˛ krzywe, tym wyz˙sze sa˛ stopy wzrostu ilos´ci pienia˛dza lub inflacji. Zauwaz˙, z˙e na wszystkich rysunkach wykresy ilos´ci pienia˛dza i poziomu cen sa˛ prawie ro´wnoległe. W kaz˙dym z przypadko´w wzrost ilos´ci pienia˛dza jest pocza˛tkowo umiarkowany, podobnie jak stopa inflacji. Jednak wraz z upływem czasu ilos´c´ pienia˛dza w gospodarce zaczyna wzrastac´ coraz szybciej. Mniej
Pienia˛dz, wzrost i inflacja
225
226
Pienia˛dz i ceny w długim okresie
wie˛cej w tym samym czasie wzrasta takz˙e tempo inflacji. Potem, kiedy ilos´c´ pienia˛dza przestaje sie˛ zwie˛kszac´, poziom cen ro´wniez˙ sie˛ stabilizuje. Te wydarzenia stanowia˛ dobra˛ ilustarcje˛ jednej z dziesie˛ciu gło´wnych zasad ekonomii: ceny rosna˛, kiedy pan´stwo drukuje zbyt wiele pienie˛dzy.
Podatek inflacyjny Skoro tak łatwo moz˙na wytłumaczyc´ inflacje˛, to dlaczego w ro´z˙nych krajach w ogo´le dochodzi do hiperinflacji? Innymi słowy, dlaczego banki centralne tych krajo´w decyduja˛ sie˛ na drukowanie tak duz˙ej ilos´ci pienia˛dza, z˙e musi to doprowadzic´ do gwałtownego spadku jego wartos´ci? Oto odpowiedz´: niekto´re rza˛dy, drukuja˛c pienia˛dz, finansuja˛ swoje wydatki. Jes´li pan´stwo chce budowac´ drogi, wypłacac´ pensje policjantom, dawac´ zasiłki osobom ubogim lub starszym, musi najpierw zdobyc´ odpowiednie fundusze. Zwykle wykorzystuje w tym celu podatki, takie jak podatki dochodowe lub podatki obrotowe, a takz˙e zacia˛ga poz˙yczki od społeczen´stwa, sprzedaja˛c obligacje. Jednak moz˙e ono takz˙e finansowac´ swoje wydatki, po prostu drukuja˛c odpowiednia˛ ilos´c´ pienie˛dzy. Kiedy pan´stwo zdobywa dochody, drukuja˛c pienia˛dze, mo´wimy, z˙e nakłada na ludzi podatek inflacyjny (inflation tax). Podatek ten nie jest Podatek inflacyjny stanowi docho´d pan´stwa, jednak dokładnie takim samym podatkiem jak inne podatki, ponieosia˛gany dzie˛ki waz˙ nikt nie dostaje od pan´stwa pisemnego potwierdzenia jego drukowaniu pienia˛dza. zapłacenia. Podatek inflacyjny działa o wiele bardziej subtelnie. Kiedy pan´stwo drukuje pienia˛dz, poziom cen ros´nie, a wartos´c´ euro w portfelu maleje. Podatek inflacyjny przypomina zatem podatek od trzymania pienia˛dza w portfelu. Jest to, z grubsza, podatek progresywny w takim sensie, w jakim zdefiniowalis´my go w rozdziale 12 w Mikroekonomii. Przeciez˙ im jestes´ bogatszy, tym wie˛cej pienia˛dza zapewne trzymasz i tym wyz˙szy płacisz podatek inflacyjny. Znaczenie podatku inflacyjnego zmienia sie˛ w zalez˙nos´ci od kraju i okresu. Na pocza˛tku XXI w. w wie˛kszos´ci rozwinie˛tych gospodarczo krajo´w inflacja była bardzo niska, wie˛c podatek ten nie odgrywał istotnej roli, zapewniaja˛c pan´stwu jedynie kilka procent wszystkich dochodo´w. W przypadku wczes´niej omo´wionych hiperinflacji z lat dwudziestych, a takz˙e w przypadku hiperinflacji w wielu krajach Ameryki Łacin´skiej w latach siedemdziesia˛tych i osiemdziesia˛tych XX w., podatek inflacyjny był zapewne znaczny. Niemal kaz˙da hiperinflacja przebiega według tego samego wzorca: wydatki pan´stwa sa˛ duz˙e, jego zdolnos´c´ do zadłuz˙enia sie˛ jest ograniczona, wpływy podatkowe sa˛ niewystarczaja˛ce (np. z powodu niskiego poziomu dochodu narodowego, uchylania sie˛ podatniko´w od płacenia podatko´w, słabo rozwinie˛tego systemu podatkowego lub kombinacji wszystkich tych czynniko´w), wie˛c pan´stwo decyduje sie˛ na drukowanie pienie˛dzy, aby sfinansowac´ swoje wydatki.
Pienia˛dz, wzrost i inflacja
227
Ogromny wzrost ilos´ci pienia˛dza prowadzi do ogromnej inflacji. Inflacja mija w momencie wprowadzenia reform fiskalnych, takich jak cie˛cia wydatko´w pan´stwa, kto´re likwiduja˛ sama˛ potrzebe˛ istnienia podatku inflacyjnego. Jak niegdys´ powiedział ekonomista John Maynard Keynes, w takich okolicznos´ciach pokusa drukowania pienie˛dzy w celu sfinansowania podatkiem inflacyjnym wydatko´w pan´stwa moz˙e byc´ trudna do odrzucenia: „Cie˛z˙ar tego podatku rozkłada sie˛ na wiele oso´b, podatku nie da sie˛ unikna˛c´, jego zebranie nic nie kosztuje i jest on, z grubsza, proporcjonalny do maja˛tku ofiary. Nic dziwnego, z˙e pozorne korzys´ci z podatku inflacyjnego cze˛sto zwodziły ministro´w finanso´w”. Oczywis´cie, Keynes dostrzegał takz˙e wielkie zniszczenia, jakie w gospodarce moz˙e spowodowac´ wysoka inflacja, dlatego tez˙ okres´lił korzys´ci z podatku inflacyjnego jako „pozorne”.
Efekt Fishera Zgodnie z zasada˛ neutralnos´ci pienia˛dza wzrost stopy wzrostu podaz˙y pienia˛dza powoduje zwie˛kszenie stopy inflacji, lecz nie wpływa na zmienne realne. Jedno z waz˙nych zastosowan´ tej zasady dotyczy wpływu pienia˛dza na poziom sto´p procentowych. Stopy procentowe sa˛ dla makroekonomisto´w waz˙nymi zmiennymi, poniewaz˙, wpływaja˛c na oszcze˛dnos´ci i inwestycje, decyduja˛ o zalez˙nos´ci mie˛dzy obecna˛ i przyszła˛ gospodarka˛. Chca˛c zrozumiec´ zwia˛zek mie˛dzy pienia˛dzem, inflacja˛ i stopami procentowymi, przypomnij sobie rozro´z˙nienie mie˛dzy nominalna˛ i realna˛ stopa˛ procentowa˛. Nominalna stopa procentowa (nominal interest rate) jest to stopa procentowa, o kto´rej poziomie dowiesz sie˛ w swoim banku. Na przykład, jes´li masz rachunek oszcze˛dnos´ciowy, poziom nominalnej stopy procentowej informuje Cie˛ o tym, w jakim tempie be˛dzie wzrastała liczba euro na Twoim koncie. Natomiast realna stopa procentowa (real interest rate) jest to nominalna stopa procentowa skorygowana o wpływ inflacji. Informuje ona o tym, w jakim tempie be˛dzie rosła siła nabywcza pienie˛dzy zgromadzonych na Twoim rachunku oszcze˛dnos´ciowym. Realna stopa procentowa jest ro´z˙nica˛ nominalnej stopy procentowej oraz stopy inflacji: realna nominalna stopa . stopa procentowa = stopa procentowa − inflacji Na przykład, jes´li bank ustala roczna˛ nominalna˛ stope˛ procentowa˛ na poziomie 7%, a roczna stopa inflacji wynosi 3%, wartos´c´ realna depozyto´w bankowych ros´nie w tempie 4% na rok. Moz˙emy przekształcic´ powyz˙sze ro´wnanie, aby pokazac´, z˙e nominalna stopa procentowa stanowi sume˛ realnej stopy procentowej i stopy inflacji: nominalna realna = + stopa . stopa procentowa stopa procentowa inflacji
228
Pienia˛dz i ceny w długim okresie
Ten sposo´b patrzenia na nominalna˛ stope˛ procentowa˛ jest wygodny, poniewaz˙ odmienne czynniki ekonomiczne wpływaja˛ na poziom kaz˙dej ze zmiennych po prawej stronie ro´wnania. Zgodnie z ustaleniami z poprzednich cze˛s´ci ksia˛z˙ki podaz˙ i popyt na fundusze poz˙yczkowe ła˛cznie decyduja˛ o poziomie realnej stopy procentowej. Z kolei, zgodnie z ilos´ciowa˛ teoria˛ pienia˛dza, wzrost podaz˙y pienia˛dza decyduje o wysokos´ci stopy inflacji. Zbadajmy teraz, w jaki sposo´b wzrost podaz˙y pienia˛dza wpływa na poziom sto´p procentowych. W długim okresie, w kto´rym obowia˛zuje zasada neutralnos´ci pienia˛dza, zmiana podaz˙y pienia˛dza nie powinna wywrzec´ z˙adnego wpływu na realna˛ stope˛ procentowa˛, gdyz˙ jest ona zmienna˛ realna˛. Poniewaz˙ realna stopa procentowa nie ulega zmianie, zmianom tempa inflacji musza˛ odpowiadac´ zmiany nominalnej stopy procentowej, takie same w kategoriach punkto´w procentowych. Kiedy bank centralny zwie˛ksza tempo wzrostu podaz˙y pienia˛dza, powoduje zatem jednoczes´nie wzrost stopy inflacji oraz wzrost nominalnej stopy procentowej. Te˛ reakcje˛ dostosowawcza˛ nominalnej stopy
RYSUNEK 8.4
Nominalna stopa procentowa i stopa inflacji w Wielkiej Brytanii po 1975 r. Na poniz˙szym rysunku przedstawiono dane dotycza˛ce trzymiesie˛cznej nominalnej stopy procentowej dla brytyjskich bono´w skarbowych oraz stopy inflacji mierzonej indeksem cen detalicznych. ´ cisła zalez˙nos´c´ zmian obu zmiennych stanowi dowo´d istnienia efektu Fishera: kiedy ros´nie stopa S inflacji, wzrasta takz˙e nominalna stopa procentowa.
´ r o´ d ł o: Bank of England; UK Office for National Statistics. Z
Pienia˛dz, wzrost i inflacja
229
procentowej na zmiane˛ stopy inflacji nazywamy efektem Fishera Efekt Fishera to naste˛puja˛ca (Fisher effect), od nazwiska amerykan´skiego ekonomisty Irvinga w stosunku 1 : 1 Fishera (1867−1947), kto´ry jako pierwszy badał to zjawisko. dostosowawcza zmiana nominalnej stopy Pamie˛taj o tym, z˙e analizowalis´my efekt Fishera w perspek- procentowej, stanowia˛ca tywie długiego okresu. Kiedy inflacja pojawia sie˛ nieoczekiwanie, reakcje˛ na zmiane˛ stopy inflacji. w kro´tkim okresie efekt ten nie wyste˛puje. Nominalna stopa procentowa stanowi wysokos´c´ wynagrodzenia za udzielenie kredytu i zwykle jest ustalana w momencie powstania zobowia˛zania. Jes´li inflacja zaskoczy zaro´wno poz˙yczkodawce˛, jak i poz˙yczkobiorce˛, ustalona wczes´niej nominalna stopa procentowa nie be˛dzie odzwierciedlała wzrostu cen. Dokładniej mo´wia˛c, efekt Fishera oznacza, z˙e nominalna stopa procentowa dostosowuje sie˛ do poziomu oczekiwanej inflacji. W długim okresie oczekiwana inflacja zmienia sie˛ podobnie jak rzeczywista inflacja, jednak w kro´tkim okresie bywa inaczej. Efekt Fishera ma decyduja˛ce znaczenie dla zrozumienia zmian nominalnej stopy procentowej. Na rysunku 8.4 widzimy zmiany nominalnej stopy procentowej i stopy inflacji w Wielkiej Brytanii po 1975 r. Wyraz´ny zwia˛zek obu zmiennych jest oczywisty. Nominalna stopa procentowa zwykle ros´nie wraz ze wzrostem inflacji i maleje wraz ze spadkiem inflacji. Regularnos´c´ ta wyste˛puje w okresach zaro´wno wysokiej inflacji, jak np. w po´z´nych latach siedemdziesia˛tych i osiemdziesia˛tych XX w., jak i niskiej inflacji, np. w okresie, kto´ry rozpocza˛ł sie˛ w połowie lat dziewie˛c´dziesia˛tych XX w. Szybki sprawdzian W pewnym kraju władze postanawiają zwiększyć roczną stopę wzrostu podaży pieniądza z 5% do 50%. Jak to wydarzenie wpłynie na poziom cen? Jak zmieni się poziom nominalnej stopy procentowej? Co mogło być przyczyną takiej decyzji władz?
8.2 Koszty inflacji W połowie lat siedemdziesia˛tych XX w., kiedy roczna stopa inflacji w Wielkiej Brytanii osia˛gne˛ła poziom 24%, wzrost cen stał sie˛ gło´wnym tematem dyskusji o polityce gospodarczej. Chociaz˙ w latach dziewie˛c´dziesia˛tych inflacja była niska, pozostała uwaz˙nie obserwowana˛ zmienna˛ makroekonomiczna˛, poniewaz˙ uwaz˙a sie˛ ja˛ za powaz˙ny problem ekonomiczny. Jednak czy rzeczywis´cie jest ona trudnym problemem? A jes´li tak, to dlaczego?
230
Pienia˛dz i ceny w długim okresie
Spadek siły nabywczej? Złudzenie inflacyjne Jes´li zapytasz przecie˛tna˛ osobe˛, dlaczego inflacja jest zła, usłyszysz, z˙e sprawia ona, z˙e cie˛z˙ko zarobione pienia˛dze Twojego rozmo´wcy traca˛ siłe˛ nabywcza˛. Kiedy ceny rosna˛, za kaz˙de posiadane euro moz˙na kupic´ mniej do´br i usług. Moz˙e sie˛ zatem wydawac´, z˙e inflacja jest bezpos´rednim powodem spadku poziomu z˙ycia. Jednak bardziej wnikliwa analiza ujawnia, z˙e rozumowanie to jest błe˛dne. Kiedy rosna˛ ceny, nabywcy płaca˛ wie˛cej za kupowane przez siebie dobra i usługi. Jednak jednoczes´nie sprzedawcy dostaja˛ wyz˙sza˛ zapłate˛ za sprzedawane dobra i usługi. Poniewaz˙ z´ro´dłem dochodu wie˛kszos´ci ludzi jest sprzedaz˙ usług, np. sprzedaz˙ własnej pracy, zmiany dochodo´w sa˛ dokładnie takie same jak zmiany cen. Inflacja sama w sobie nie zmniejsza zatem rzeczywistej siły nabywczej ludnos´ci. Ludzie ulegaja˛ złudzeniu inflacyjnemu, poniewaz˙ nie zdaja˛ sobie sprawy z neutralnos´ci pienia˛dza. Pracownik, kto´ry otrzymuje roczna˛ podwyz˙ke˛ wynagrodzenia w wysokos´ci 10%, jest skłonny uznac´ ja˛ za nagrode˛ za swoje umieje˛tnos´ci i swo´j wysiłek. Kiedy naste˛pnie inflacja ro´wna 6% zmniejszy realna˛ wielkos´c´ tej podwyz˙ki do 4%, osoba ta moz˙e sie˛ poczuc´ oszukana i pozbawiona cze˛s´ci dochodu, kto´ry jej sie˛ słusznie nalez˙y. W rzeczywistos´ci, tak jak to ustalilis´my w rozdziale o wielkos´ci produkcji i wzros´cie gospodarczym, dochody realne zalez˙a˛ od zmiennych realnych, takich jak kapitał fizyczny, kapitał ludzki, zasoby naturalne i doste˛pna technologia produkcji, natomiast dochody nominalne — od tych samych czynniko´w, a takz˙e od ogo´lnego poziomu cen. Gdyby bankowi centralnemu udało sie˛ obniz˙yc´ stope˛ inflacji z 6% do 0%, roczna podwyz˙ka naszego pracownika spadłaby z 10% do 4%. Byc´ moz˙e nie poczułby sie˛ on wtedy poszkodowany w wyniku inflacji, ale dzie˛ki temu jego docho´d realny nie wzrastałby szybciej. Jes´li dochody nominalne wzrastaja˛ w podobnym tempie jak ceny, to dlaczego włas´ciwie inflacja stanowi problem? Jak sie˛ okazuje, na to pytanie nie ma prostej odpowiedzi. Ekonomis´ci wyro´z˙niaja˛ kilka rodzajo´w koszto´w powodowanych przez inflacje˛. Kaz˙dy z nich odpowiada pewnemu sposobowi, w jaki stały wzrost podaz˙y pienia˛dza wpływa na zmienne realne.
Koszt zdzieranych zelówek Jak to juz˙ wczes´niej ustalilis´my, inflacja przypomina podatek nałoz˙ony na osoby trzymaja˛ce pienia˛dze. Sam w sobie podatek taki nie jest kosztem dla społeczen´stwa: powoduje on jedynie transfer zasobo´w od gospodarstw domowych do pan´stwa. Jednak wie˛kszos´c´ podatko´w skłania ludzi do zmiany zachowan´ w celu uniknie˛cia płacenia podatku, a takie zakło´cenie bodz´co´w powoduje strate˛
Pienia˛dz, wzrost i inflacja
231
dobrobytu. Podobnie jak inne podatki takz˙e podatek inflacyjny jest przyczyna˛ tej straty, poniewaz˙ ludzie marnuja˛ rzadkie zasoby, pro´buja˛c unikna˛c´ płacenia podatku inflacyjnego. Jak moz˙na unikna˛c´ podatku inflacyjnego? Poniewaz˙ inflacja powoduje spadek realnej wartos´ci Twoich pienie˛dzy, moz˙esz unikna˛c´ płacenia tego podatku, trzymaja˛c w portfelu mniej pienia˛dza. Jednym ze sposobo´w sa˛ cze˛stsze wizyty w banku. Na przykład, zamiast co 4 tygodnie podejmowac´ z konta 200 funto´w, moz˙esz wypłacac´ 50 funto´w raz na tydzien´. Dzie˛ki temu, z˙e cze˛s´ciej odwiedzasz bank, moz˙esz trzymac´ wie˛ksza˛ cze˛s´c´ swojego maja˛tku na oprocentowanym rachunku oszcze˛dnos´ciowym, a mniejsza˛ jego cze˛s´c´ w portfelu, gdzie traci on na wartos´ci na skutek inflacji. Koszt zmniejszenia trzymanej ilos´ci pienia˛dza nazywamy Koszt zdzieranych zelo´wek odpowiada kosztem zdzieranych zelo´wek (shoeleather cost), poniewaz˙ cze˛s´wartos´ci zasobo´w ciej odwiedzaja˛c bank, szybciej zuz˙ywamy zelo´wki buto´w. Oczymarnotrawionych w wyniku inflacji, wis´cie, jest to tylko metafora, a rzeczywistym kosztem zmniejkto´ra skłania ludzi szenia trzymanych zasobo´w pienia˛dza nie jest koszt zuz˙ytych do trzymania mniejszej ilos´ci pienia˛dza. buto´w lub zelo´wek, lecz czas i wysiłek, kto´re musisz pos´wie˛cic´, aby miec´ w pogotowiu mniej pienia˛dza, niz˙ miałbys´ w sytuacji, w kto´rej nie byłoby inflacji. Koszt zdzieranych zelo´wek moz˙e sie˛ wydawac´ mało istotny i rzeczywis´cie taki jest, lecz jedynie w krajach o umiarkowanej inflacji. W przypadku hiperinflacji koszt ten znacznie wzrasta. Poniz˙ej zamieszczono opis dos´wiadczen´ pewnej osoby podczas hiperinflacji w Boliwii3: „Kiedy Edgar Miranda dostaje swoja˛ miesie˛czna˛ pensje˛ nauczyciela w wysokos´ci 25 mln pesos, nie ma ani chwili do stracenia. Z kaz˙da˛ godzina˛ jego pienia˛dze traca˛ na wartos´ci, tak wie˛c podczas, gdy jego z˙ona spieszy na targ, aby zaopatrzyc´ sie˛ w ryz˙ i makaron na cały miesia˛c, on sam stara sie˛ zamienic´ reszte˛ pesos na dolary na czarnym rynku. Mr Miranda stosuje pierwsza˛ regułe˛ przetrwania podczas jednej z najbardziej z˙ywiołowych inflacji wspo´łczesnego s´wiata. Boliwia stanowi studium przypadku tego, jak niekontrolowana inflacja moz˙e osłabic´ społeczen´stwo. Wzrost cen jest tak ogromny, z˙e opisuja˛ce go liczby osia˛gaja˛ poziom, kto´ry trudno nam sobie wyobrazic´. Przykładowo, w cia˛gu 6 miesie˛cy ceny wzrosły w tempie 38 000% rocznie. Jednak zgodnie z oficjalnymi danymi zeszłoroczna inflacja osia˛gne˛ła jedynie 2000%, a tegoroczna˛ inflacje˛ prognozuje sie˛ na 8000%, chociaz˙ inne prognozy wskazuja˛ na wielokrotnie wie˛ksze wartos´ci. Jedno jest jasne: przy stopie inflacji w Boliwii stopa inflacji w Izraelu (370%) i Argentynie (1100%), dwo´ch innych krajach o bardzo wysokiej inflacji, wydaje sie˛ bardzo niska.
3
„The Wall Street Journal”, 13 August 1985 r., s. 1.
232
Pienia˛dz i ceny w długim okresie
Zrozumiemy lepiej, co sie˛ stanie z wynagrodzeniem 38-letniego Mr Mirandy, jes´li załoz˙ymy, z˙e ten nie zamieni go na dolary. W dniu, w kto´rym dostał on 25 mln pesos pensji, kurs dolara wynosił 500 000 pesos, co oznacza, z˙e jego wynagrodzenie było ro´wne 50 dolaro´w. Jednak juz˙ kilka dni po´´zniej, przy kursie 900 000 pesos za dolara, Mr Miranda otrzymałby jedynie 27 dolaro´w”. Jak pokazuje ta historia, koszty zdzieranych zelo´wek moga˛ byc´ znaczne. Przy rzeczywis´cie wysokiej stopie inflacji Mr Miranda nie moz˙e sobie pozwolic´ na trzymanie waluty krajowej w roli s´rodka oszcze˛dzania. Przeciwnie, jest zmuszony do szybkiej zamiany swojego wyraz˙onego w pesos wynagrodzenia na dobra lub dolary amerykan´skie, kto´re stanowia˛ lepszy s´rodek oszcze˛dzania. Czas i wysiłek pos´wie˛cane przez Mr Mirande˛ na zmniejszenie trzymanej ilos´ci pienia˛dza stanowia˛ marnotrawstwo zasobo´w. Gdyby politycy gospodarczy prowadzili polityke˛ niskiej inflacji, Mr Miranda z przyjemnos´cia˛ trzymałby pesos, wykorzystuja˛c swo´j czas i wysiłek w bardziej produktywny sposo´b. Rzeczywis´cie, niedługo po opublikowaniu powyz˙szego artykułu inflacja w Boliwii została zmniejszona dzie˛ki bardziej restrykcyjnej polityce pienie˛z˙nej pan´stwa.
Koszty zmienianych jadłospisów Wie˛kszos´c´ przedsie˛biorstw codziennie nie zmienia cen swoich produkto´w. Przeciwnie, firmy podaja˛ do wiadomos´ci swoje ceny, a potem nie zmieniaja˛ ich przez wiele tygodni, miesie˛cy lub nawet lat. Przedsie˛biorstwa rzadko dokonuja˛ zmian cen, poniewaz˙ jest to kosztowne. Koszty dostosowawczej zmiany cen sa˛ nazywane kosztami zmieKoszt zmienianych jadłospiso´w stanowi nianych jadłospiso´w (menu costs), od nazwy koszto´w ponoszokoszt zmiany cen. nych przez restauracje w zwia˛zku z koniecznos´cia˛ druku nowych jadłospiso´w. Na koszty zmienianych jadłospiso´w składaja˛ sie˛ koszty: podje˛cia decyzji o ustalaniu nowych cen; druku nowych cenniko´w i katalogo´w; wysłania nowych cenniko´w i katalogo´w do pos´redniko´w i kliento´w; reklam zachwalaja˛cych nowe ceny; koszty spowodowane irytacja˛ kliento´w z powodu podwyz˙ek cen. Inflacja zwie˛ksza koszty zmienianych jadłospiso´w, ponoszone przez przedsie˛biorstwa. W gospodarce o niskiej inflacji na poziomie kilku procent rocznie dokonywanie zmiany cen raz na rok dla wielu firm stanowi dobra˛ strategie˛ handlowa˛. Jednak jes´li wysoka inflacja powoduje szybki wzrost koszto´w w przedsie˛biorstwie, dostosowywanie cen w cyklu raz na rok staje sie˛ nieopłacalne. Na przykład podczas hiperinflacji przedsie˛biorstwa sa˛ zmuszone dokonywac´ codziennej lub jeszcze cze˛stszej zmiany cen jedynie po to, aby nada˛z˙yc´ za zmianami wszystkich innych cen w gospodarce. U szczytu hiperinflacji w Niemczech w latach dwudziestych XX w. ludzie niekiedy domagali sie˛ zapłacenia rachunku w restauracji raczej przed posiłkiem niz˙ po posiłku, poniewaz˙ jego cena wzrastała podczas jedzenia!
Pienia˛dz, wzrost i inflacja
233
Zmieniające się ceny względne i nieefektywna alokacja zasobów Przypus´c´my, z˙e restauracja Eatabit Eatery co roku, w styczniu, drukuje jadłospis z nowymi cenami, a naste˛pnie nie zmienia ich przez cały rok. Jes´li nie ma inflacji, ceny wzgle˛dne posiłko´w w tym lokalu, czyli relacja tych cen do innych cen w gospodarce, nie zmienia˛ sie˛ w cia˛gu roku. Jes´li natomiast roczna stopa inflacji wyniosłaby 12%, ceny wzgle˛dne posiłko´w w restauracji Eatabit Eatery malałyby miesie˛cznie o 1%. Ceny wzgle˛dne posiłko´w w restauracji be˛da˛ wysokie w pierwszych miesia˛cach roku, tuz˙ po opublikowaniu nowego jadłospisu, i coraz niz˙sze w kolejnych miesia˛cach. W dodatku, im wyz˙sza jest stopa inflacji, tym wie˛ksze okaz˙a˛ sie˛ te automatyczne zmiany cen. Poniewaz˙ ceny sa˛ zmieniane jedynie raz na jakis´ czas, inflacja sprawia zatem, z˙e ceny wzgle˛dne zmieniaja˛ sie˛ bardziej niz˙ w sytuacji braku inflacji. Dlaczego jest to waz˙ne? Oto´z˙ o alokacji rzadkich zasobo´w decyduja˛ ceny wzgle˛dne w gospodarce. Nabywcy kupuja˛ pewne dobro w wyniku poro´wnania jego jakos´ci oraz ceny z jakos´cia˛ i cena˛ innych do´br i usług. To ich decyzje przesa˛dzaja˛ o tym, jak mie˛dzy gałe˛zie przemysłu i mie˛dzy przedsie˛biorstwa zostaja˛ rozdysponowane rzadkie czynniki produkcji. Kiedy inflacja zmienia poziom cen wzgle˛dnych, takz˙e decyzje nabywco´w zostaja˛ zakło´cone, a rynki gorzej radza˛ sobie z przydzielaniem zasobo´w do najlepszych zastosowan´.
Zmiany wielkości zobowiązań podatkowych, spowodowane inflacją Niemal wszystkie podatki zakło´caja˛ bodz´ce ekonomiczne, sa˛ przyczyna˛ zmiany ludzkich zachowan´ i powoduja˛ nieefektywna˛ alokacje˛ zasobo´w w gospodarce. W dodatku, kiedy trwa inflacja, wiele podatko´w jest przyczyna˛ pojawienia sie˛ jeszcze innych problemo´w. Powodem jest to, z˙e politycy gospodarczy, uchwalaja˛c ustawy o podatkach, cze˛sto nie biora˛ pod uwage˛ inflacji. Ekonomis´ci, kto´rzy badaja˛ systemy podatkowe, dochodza˛ do wniosku, z˙e zwykle zwie˛ksza ona cie˛z˙ar opodatkowania dochodu pochodza˛cego z oszcze˛dnos´ci. Jednym z przykłado´w pokazuja˛cych, jak inflacja zmniejsza skłonnos´c´ do oszcze˛dzania, jest opodatkowanie zysko´w kapitałowych (capital gains), czyli zysko´w, kto´rych z´ro´dłem jest sprzedaz˙ aktywo´w po cenie wyz˙szej, niz˙ wynosiła cena ich kupna. Przypus´c´my, z˙e w 1980 r. przeznaczyłes´ cze˛s´c´ swoich oszcze˛dnos´ci na nabycie akcji Microsoft Corporation po 10 funto´w, a w 2000 r. sprzedałes´ te akcje po 50 funto´w. Zgodnie z regułami systemu podatkowego zarobiłes´ 40 funto´w, co stanowi docho´d, kto´ry powinienes´ uwzgle˛dnic´ w zeznaniu podatkowym. Przypus´c´my jednak, z˙e w latach 1980−2000 ogo´lny poziom cen zwie˛kszył sie˛ dwukrotnie. W takim przypadku siła nabywcza 10 funto´w, kto´re zainwestowałes´ w 1980 r., jest ro´wna sile nabywczej 20 funto´w z 2000 r.
234
Pienia˛dz i ceny w długim okresie
Jes´li sprzedasz akcje Microsoftu po 50 funto´w, Two´j realny zysk (wzrost siły nabywczej) wyniesie jedynie 30 funto´w. Jednak system podatkowy nie uwzgle˛dnia inflacji, wie˛c podatek zapłacisz od 40 funto´w. Inflacja powoduje zatem, z˙e zyski kapitałowe zostaja˛ zawyz˙one, co w sposo´b niezamierzony zwie˛ksza cie˛z˙ar podatku nałoz˙onego na ten rodzaj dochodu. Innym przykładem jest opodatkowanie dochodu z tytułu odsetek. Podatek dochodowy jest naliczany od nominalnej wartos´ci odsetek, kto´re stanowia˛ docho´d z oszcze˛dnos´ci, chociaz˙ cze˛s´c´ nominalnej stopy procentowej ledwie rekompensuje wielkos´c´ inflacji. Chca˛c us´wiadomic´ sobie skutki takiej polityki, rozpatrzmy przykład liczbowy z tablicy 8.1. Poro´wnano w niej dwie gospodarki, w kto´rych podatek od dochodu z tytułu odsetek wynosi 25%. W gospodarce A nie ma inflacji i zaro´wno nominalna, jak i realna stopa procentowa wynosza˛ po 4%. W tym przypadku podatek od dochodu z tytułu odsetek ro´wny 25% zmniejsza realna˛ wartos´c´ dochodu z 4% do 3%. W gospodarce B realna stopa procentowa takz˙e wynosi 4%, lecz stopa inflacji jest tutaj ro´wna 8%. Na skutek efektu Fishera nominalna stopa procentowa wynosi 12%. Poniewaz˙ podatek dochodowy jest naliczany od całej kwoty zarobionych odsetek i pan´stwo w formie podatku zabiera 25% tej kwoty, nominalna stopa procentowa po opodatkowaniu wynosi jedynie 9%, a realna stopa procentowa po opodatkowaniu jest ro´wna tylko 1%. W tym przypadku podatek od dochodu osia˛ganego z tytułu odsetek ro´wny 25% zmniejsza realna˛ stope˛ procentowa˛ z 4% do 1%. Poniewaz˙ TABLICA 8.1
Wpływ inflacji na ciężar opodatkowania oszczędności Kiedy nie ma inflacji, podatek od dochodu osia˛ganego z tytułu odsetek ro´wny 25% powoduje zmniejszenie realnej stopy procentowej z 4% do 3%. Kiedy inflacja wynosi 8%, podatek ro´wny 25% powoduje zmniejszenie realnej stopy procentowej z 4% do 1%. Wyszczego´lnienie
Gospodarka A Gospodarka B (stabilne ceny) (inflacja)
Realna stopa procentowa
4
4
Stopa inflacji
0
8
Nominalna stopa procentowa (realna stopa procentowa + stopa inflacji)
4
12
Obniz˙enie odsetek spowodowane nałoz˙eniem podatku w wysokos´ci 25% (0,25 · nominalna stopa procentowa)
1
3
Nominalna stopa procentowa po opodatkowaniu (0,75 · nominalna stopa procentowa)
3
9
Realna stopa procentowa po opodatkowaniu (nominalna stopa procentowa po opodatkowaniu − stopa inflacji)
3
1
U w a g a: Wszystkie wartos´ci podano w %.
Pienia˛dz, wzrost i inflacja
235
skłonnos´c´ do oszcze˛dzania zalez˙y od wysokos´ci realnej stopy procentowej po opodatkowaniu, oszcze˛dzanie jest mniej atrakcyjne w gospodarce, w kto´rej wyste˛puje inflacja (gospodarka B), niz˙ w gospodarce bez inflacji (gospodarka A). Opodatkowanie nominalnych zysko´w kapitałowych oraz dochodo´w nominalnych z tytułu odsetek to dwa przykłady oddziaływania na siebie systemu podatkowego i inflacji. Jest wiele podobnych przypadko´w. Wywołane inflacja˛ zmiany wysokos´ci podatko´w powoduja˛, z˙e zwykle wzrost tempa inflacji znieche˛ca ludzi do oszcze˛dzania. Przypomnijmy, z˙e w gospodarce oszcze˛dnos´ci stanowia˛ z´ro´dło finansowania inwestycji, kto´re z kolei w długim okresie sa˛ motorem wzrostu gospodarczego. Kiedy inflacja zwie˛ksza zatem cie˛z˙ar opodatkowania oszcze˛dnos´ci, dochodzi do spadku długookresowej stopy wzrostu gospodarczego. Ws´ro´d ekonomisto´w nie ma jednak zgody co do siły tego efektu. Innym, niz˙ zahamowanie inflacji, rozwia˛zaniem tego problemu jest indeksacja systemu podatkowego, czyli dostosowawcza zmiana prawa podatkowego, kompensuja˛ca skutki inflacji. Na przykład, w przypadku zysko´w kapitałowych moz˙na zmienic´ kwote˛ wolna˛ od opodatkowania, stosuja˛c odpowiedni wskaz´nik cen, tak, aby opodatkowaniu podlegał jedynie realny zysk. Natomiast w przypadku dochodo´w z odsetek pan´stwo mogłoby opodatkowac´ jedynie ich realna˛ wartos´c´, nie biora˛c pod uwage˛ tej cze˛s´ci odsetek, kto´ra stanowi rekompensate˛ inflacji. W idealnym s´wiecie prawo podatkowe byłoby skonstruowane w taki sposo´b, z˙e inflacja nie miałaby wpływu na realne zobowia˛zania podatkowe z˙adnego z podatniko´w. Jednak w realnym s´wiecie, w kto´rym z˙yjemy, prawo podatkowe bardzo ro´z˙ni sie˛ od ideału. Zapewne byłaby poz˙a˛dana doskonalsza indeksacja, jednak jej skutkiem okazałoby sie˛ jeszcze wie˛ksze skomplikowanie systemu podatkowego, kto´ry i tak przez wielu juz˙ jest uwaz˙any za zbyt zawiły.
Zamieszanie i niewygoda Wyobraz´ sobie, z˙e przeprowadzilis´my sondaz˙, w kto´rym zadalis´my naste˛puja˛ce pytanie: „W tym roku 1 metr ro´wna sie˛ 100 centymetrom. Jak sa˛dzisz, ile centymetro´w powinien mierzyc´ 1 metr w naste˛pnym roku?”. Zało´z˙my, z˙e ludzie potraktowaliby nasze pytanie powaz˙nie. Odpowiedzieliby wtedy na pewno, z˙e długos´c´ 1 metra nie powinna sie˛ zmienic´ i nadal powinna wynosic´ 100 centymetro´w. Jakakolwiek zmiana długos´ci metra po prostu niepotrzebnie skomplikowałaby nam z˙ycie. Co wspo´lnego ma ta historia z inflacja˛? Zauwaz˙, z˙e w pienia˛dzu, kto´ry stanowi jednostke˛ rozliczeniowa˛ w gospodarce, wyraz˙amy ceny i rejestrujemy zobowia˛zania. Innymi słowy, pienia˛dz stanowi miare˛, kto´ra˛ mierzymy transakcje gospodarcze. Zadanie banku centralnego przypomina troche˛ zadanie urze˛du miar i wag, kto´ry zapewnienia wiarygodnos´c´ powszechnie stosowanych jedno-
236
Pienia˛dz i ceny w długim okresie
stek miary. Kiedy bank centralny zwie˛ksza podaz˙ pienia˛dza, powoduja˛c inflacje˛, tym samym zmniejsza realna˛ wartos´c´ jednostki rozliczeniowej. Trudno jest ustalic´ wielkos´c´ koszto´w zamieszania i niewygody, spowodowanych inflacja˛. Przed chwila˛ pokazywalis´my, jak w warunkach inflacji system podatkowy mylnie mierzy realne dochody. Podobnie, kiedy ceny rosna˛, ksie˛gowi myla˛ sie˛, obliczaja˛c dochody przedsie˛biorstw. Poniewaz˙ inflacja sprawia, z˙e realna wartos´c´ pienia˛dza zmienia sie˛ wraz z upływem czasu, obliczenie zysku przedsie˛biorstwa, czyli ro´z˙nicy pomie˛dzy utargiem a kosztami firmy, jest trudniejsze w gospodarce, w kto´rej istnieje inflacja. W efekcie inflacja utrudnia inwestorom rozro´z˙nienie lepszych i gorszych przedsie˛biorstw, co z kolei zakło´ca działanie rynko´w finansowych i efektywne rozdysponowanie oszcze˛dnos´ci gospodarki mie˛dzy alternatywne rodzaje inwestycji.
Dodatkowy koszt nieoczekiwanej inflacji: arbitralna redystrybucja dochodów Omo´wione do tej pory koszty inflacji wyste˛puja˛ nawet wtedy, kiedy inflacja jest stabilna i przewidywalna. Jednak kiedy wzrost cen jest nieoczekiwany, pojawia sie˛ dodatkowy koszt inflacji. Nieoczekiwana inflacja powoduje taka˛ redystrybucje˛ dochodo´w w społeczen´stwie, kto´rej wynik nie zalez˙y od zasług i potrzeb ludzi. Przyczyna˛ jest to, z˙e wie˛kszos´c´ kredyto´w jest wyraz˙ona w jednostce rozliczeniowej, jaka˛ jest pienia˛dz. Rozwaz˙my pewien przykład. Przypus´c´my, z˙e Sam zacia˛ga kredyt na studia w banku w wysokos´ci 20 000 euro przy stopie procentowej 7%. Chłopak be˛dzie musiał spłacic´ ten kredyt za 10 lat. Działanie procentu składanego sprawi, z˙e za 10 lat przy stopie procentowej 7% Sam be˛dzie winny bankowi 40 000 euro. Realna wartos´c´ tego kredytu be˛dzie zalez˙ała od tempa inflacji w nadchodza˛cym dziesie˛cioleciu. Jes´li dojdzie do hiperinflacji, chłopak be˛dzie szcze˛s´ciarzem. Płace i ceny wzrosna˛ wtedy tak bardzo, z˙e sie˛gna˛wszy po drobne do kieszeni, Sam be˛dzie w stanie spłacic´ zadłuz˙enie w wysokos´ci 40 000 euro. Jes´li natomiast w gospodarce wysta˛pi głe˛boka deflacja, płace i ceny spadna˛, a dług w wysokos´ci 40 000 euro okaz˙e sie˛ dla chłopaka duz˙o wie˛kszym cie˛z˙arem, niz˙ sa˛dził. Ten przykład pokazuje, z˙e nieoczekiwane zmiany cen powoduja˛ redystrybucje˛ dochodu mie˛dzy dłuz˙nikami i wierzycielami. Hiperinflacja jest korzystna dla Sama i niekorzystna dla banku, poniewaz˙ wzrost cen zmniejsza realna˛ wartos´c´ długu, a chłopak moz˙e spłacic´ kredyt w euro o wartos´ci niz˙szej, niz˙ sie˛ spodziewał. Z kolei deflacja jest korzystna dla banku i niekorzystna dla Sama, poniewaz˙ powoduje ona wzrost realnej wartos´ci długu. W tym przypadku chłopak musi spłacic´ kredyt w euro o wartos´ci wyz˙szej, niz˙ sie˛ spodziewał. Jes´li inflacja byłaby zjawiskiem przewidywalnym, zaro´wno Sam, jak i bank byliby w stanie uwzgle˛dnic´ jej wysokos´c´, ustalaja˛c poziom nominalnej stopy procen-
Pienia˛dz, wzrost i inflacja
237
towej. (Przypomnij sobie efekt Fishera.) Jes´li natomiast inflacji nie da sie˛ łatwo przewidziec´, wtedy Sam i bank ponosza˛ dodatkowe ryzyko, kto´rego che˛tnie unikne˛liby. Badaja˛c koszt nieoczekiwanej inflacji, nalez˙y koniecznie uwzgle˛dnic´ pewna˛ dodatkowa˛ okolicznos´c´. Oto´z˙, kiedy przecie˛tna stopa wzrostu cen jest wysoka, inflacja jest bardzo zmienna i nieprzewidywalna. Najlepiej moz˙na to zaobserwowac´, przygla˛daja˛c sie˛ dos´wiadczeniom ro´z˙nych krajo´w. Kraje o niskiej przecie˛tnej stopie wzrostu cen, takie jak Niemcy w kon´cu XX w., zwykle maja˛ stabilna˛ inflacje˛. Natomiast w krajach o wysokiej przecie˛tnej stopie wzrostu cen, np. w krajach Ameryki Łacin´skiej, inflacja jest zwykle bardzo zmienna. Nie sa˛ znane przykłady krajo´w o wysokiej i zarazem stabilnej inflacji. Ten zwia˛zek wysokos´ci inflacji i zmiennos´ci inflacji sugeruje istnienie jeszcze jednego kosztu inflacji. W pan´stwie, w kto´rym polityka pienie˛z˙na powoduje utrzymywanie sie˛ wysokiej inflacji, społeczen´stwo be˛dzie ponosiło nie tylko koszty wysokiej, oczekiwanej inflacji, lecz takz˙e be˛dzie naraz˙one na arbitralna˛ redystrybucje˛ dochodu, spowodowana˛ nieoczekiwana˛ inflacja˛.
Cena lodów czekoladowych Powro´c´my teraz do rozwaz˙an´ o wartos´ci porcji lodo´w czekoladowych z pocza˛tku rozdziału. Jak poro´wnac´ cene˛ porcji lodo´w z lat trzydziestych XX w. z cena˛, kto´ra˛ musiałbys´ zapłacic´ dzisiaj? Przypomnijmy, z˙e za 1 funta w latach trzydziestych byłbys´ w stanie kupic´ 120 porcji lodo´w. Wczes´niej badalis´my, w jaki sposo´b ekonomis´ci, obliczaja˛c procentowa˛ zmiane˛ wskaz´nika cen konsumenta, deflatora PKB lub innego wskaz´nika ogo´lnego poziomu cen, mierza˛ stope˛ inflacji. Wskaz´niki te pokazuja˛, z˙e w ostatnich 70 latach ceny w Wielkiej Brytanii wzrastały przecie˛tnie w tempie 5% rocznie. Ła˛cznie oznacza to około trzydziestokrotny wzrost poziomu cen w całym tym okresie. Wartos´c´ 1 funta z lat trzydziestych odpowiada zatem wartos´ci około 30 dzisiejszych funto´w. Posługuja˛c sie˛ prosta˛ arytmetyka˛, moz˙emy łatwo obliczyc´, z˙e cena porcji lodo´w czekoladowych Lyons Maid z lat trzydziestych wynosi około 25 dzisiejszych penso´w. Skoro tak, to cena detaliczna lodo´w czekoladowych „Chunky”, kto´ra dzis´ jest ro´wna około 60 penso´w, wskazuje na znaczny wzrost realnej ceny lodo´w w polewie czekoladowej, nawet jes´li przyjmiemy, z˙e jakos´c´ produktu wzrosła. Byc´ moz˙e dzis´ ludzie rzeczywis´cie bardziej lubia˛ lody czekoladowe.
STUDIUM PRZYPADKU Czarnoksiężnik z Krainy Oz i debata na temat swobodnego bicia srebrnych monet
Film Czarnoksie˛z˙nik z krainy Oz, nakre˛cony na podstawie amerykan´skiej ksia˛z˙ki dla dzieci z 1900 r., w Europie jest mniej popularny niz˙ w Ameryce Po´łnocnej.
238
Pienia˛dz i ceny w długim okresie
Byc´ moz˙e jednak kiedys´ go obejrzałes´. Zaro´wno film, jak i ksia˛z˙ka opowiadaja˛ historie˛ dziewczynki o imieniu Dorothy, kto´ra zagubiła sie˛ w obcej krainie, daleko od domu. Jes´li widziałes´ ten film, czytaj dalej. Jes´li nie, powinienes´ moz˙liwie jak najszybciej udac´ sie˛ do najbliz˙szej wypoz˙yczalni DVD i obejrzec´ go, poniewaz˙ historia ta stanowi interesuja˛ca˛ alegorie˛ polityki pienie˛z˙nej w Stanach Zjednoczonych u schyłku XIX w. W latach 1880−1896 poziom cen w gospodarce USA obniz˙ył sie˛ o 23%. Poniewaz˙ spadek ten nie był oczekiwany, spowodował znaczna˛ redystrybucje˛ dochodo´w. Wie˛kszos´c´ rolniko´w w zachodniej cze˛s´ci kraju była zadłuz˙ona. Ich wierzycielami były banki ze wschodniej cze˛s´ci Stano´w Zjednoczonych. Kiedy ceny spadły, realna wartos´c´ kredyto´w zacia˛gnie˛tych przez rolniko´w wzrosła, co doprowadziło do wzbogacenia sie˛ banko´w kosztem dłuz˙niko´w. Zdaniem o´wczesnych populistycznych polityko´w problem moz˙na by rozwia˛zac´, wprowadzaja˛c swobode˛ bicia srebrnych monet. W okresie, o kto´rym mowa, w Stanach Zjednoczonych obowia˛zywał system waluty złotej, kto´ry polegał na tym, z˙e kaz˙dy wyemitowany dolar musiał miec´ pokrycie w złocie posiadanym przez rza˛d amerykan´ski. Ilos´c´ złota wyznaczała wielkos´c´ podaz˙y pienia˛dza, a przez to poziom cen. Zwolennicy swobodnego bicia srebrnych monet chcieli, aby funkcje˛ pienia˛dza mogło pełnic´ zaro´wno złoto, jak i srebro. Skutkiem byłoby zwie˛kszenie sie˛ podaz˙y pienia˛dza, wzrost poziomu cen i zmniejszenie sie˛ realnego zadłuz˙enia rolniko´w. Debata o wykorzystaniu srebra do bicia monet była bardzo zaciekła i miała wielkie znaczenie w amerykan´skiej polityce w latach dziewie˛c´dziesia˛tych XIX w. Wyborczy slogan populisto´w głosił: „Nasza hipoteka jest obcia˛z˙ona, wie˛c nie licz na nasze głosy”. Jednym z gło´wnych zwolenniko´w „uwolnienia srebra” był William Jennings Bryan, kandydat demokrato´w na prezydenta w 1896 r. Do historii przeszedł on m.in. dzie˛ki mowie wygłoszonej podczas kongresu demokrato´w, na kto´rym został nominowany na kandydata na prezydenta („Nie wciskajcie na czoło ludzi pracy tej korony cierniowej. Nie krzyz˙ujcie ludzkos´ci na złotym krzyz˙u”.) (W naste˛pnych latach bardzo rzadko zdarzało sie˛, aby politycy tak poetycznie wypowiadali sie˛ o sposobach prowadzenia polityki pienie˛z˙nej.) Jednak Bryan przegrał wybory z Williamem McKinleyem z Partii Republikano´w, a Stany Zjednoczone zachowały system waluty złotej. Autor Czarnoksie˛z˙nika z krainy Oz, L. Frank Baum, był z zawodu dziennikarzem. Przygotowuja˛c sie˛ do pisania ksia˛z˙ki dla dzieci, jej postaciami postanowił uczynic´ bohatero´w gło´wnej batalii politycznej tego okresu. Chociaz˙ wspo´łczes´ni krytycy bajki ro´z˙nia˛ sie˛ nieco co do interpretacji kaz˙dej z postaci, nie ma z˙adnych wa˛tpliwos´ci, z˙e cała historia opisuje debate˛ na temat polityki pienie˛z˙nej. Oto klucz do tego opowiadania, zaprezentowany przez historyka gospodarczego, Hugh Rockoffa, w sierpniowym wydaniu „Journal of Political Economy” z 1990 r.
Pienia˛dz, wzrost i inflacja
● ● ● ● ● ● ● ● ● ● ●
239
DOROTHY: Tradycyjne amerykan´skie wartos´ci. PIES TOTO: Partia Zwolenniko´w Prohibicji, zwana takz˙e Partia˛ Niepija˛cych (Teetotalers). STRACH NA WRO´ BLE: Rolnicy. BLASZANY DRWAL: Robotnicy. TCHO´ RZLIWY LEW: William Jennings Bryan. SKRZYDLATE MAŁPY: obywatele Wschodniego Wybrzez˙a. ZŁA WIEDZ´ MA ZE WSCHODU: Grover Cleveland. ZŁA WIEDZ´ MA Z ZACHODU: William McKinley. CZARNOKSIE˛Z˙ NIK: Marcus Alonzo Hanna, przewodnicza˛cy Partii Republikano´w. OZ: Skro´t od uncji złota. ˙ O´ ŁTA CEGLANA S´ CIEZ˙ KA: System waluty złotej. Z
Pod koniec bajki Dorothy odnajduje droge˛ do domu, lecz nie dzie˛ki z˙o´łtej ceglanej s´ciez˙ce. Po zakon´czeniu długiej i niebezpiecznej podro´z˙y dziewczynka us´wiadamia sobie, z˙e czarnoksie˛z˙nik nie jest w stanie pomo´c ani jej, ani jej przyjaciołom. Ostatecznie Dorothy odkrywa magiczna˛ moc swoich srebrnych pantofelko´w. (Kiedy w 1939 r. pracowano nad ekranizacja˛ ksia˛z˙ki, srebrne pantofelki dziewczynki zamieniono na pantofelki rubinowe. Filmowcy z Hollywood chcieli popisac´ sie˛ nowa˛ technologia˛ technicolor i nie byli zainteresowani opowiadaniem historii na temat polityki pienie˛z˙nej z XIX w.) Chociaz˙ populis´ci przegrali debate˛ na temat swobody bicia srebrnych monet, ostatecznie doszło jednak do złagodzenia polityki pienie˛z˙nej oraz inflacji, na kto´rych tak bardzo im zalez˙ało. W 1898 r. odkryto złoto w pobliz˙u rzeki Klondike w kanadyjskim Jukonie. Coraz wie˛ksza˛ ilos´c´ kruszca moz˙na było takz˙e odnalez´c´ w kopalniach w Afryce Południowej. W efekcie w Stanach Zjednoczonych i innych krajach, w kto´rych obowia˛zywał system waluty złotej, zacze˛ły rosna˛c´ podaz˙ pienia˛dza i ceny. W cia˛gu 15 lat ceny w USA powro´ciły do poziomu z lat osiemdziesia˛tych XIX w., co ułatwiło rolnikom spłate˛ długo´w.
Szybki sprawdzian Wymień i opisz sześć kosztów inflacji.
Podsumowanie W tym rozdziale omo´wilis´my przyczyny i koszty inflacji. Gło´wna˛ przyczyna˛ inflacji jest wzrost ilos´ci pienia˛dza w gospodarce. Kiedy bank centralny emituje duz˙e ilos´ci pienia˛dza, jego wartos´c´ szybko spada. Chca˛c zapewnic´ stabilny poziom cen, bank ten powinien zachowac´ s´cisła˛ kontrole˛ podaz˙y pienia˛dza.
240
Pienia˛dz i ceny w długim okresie
Do koszto´w inflacji nalez˙a˛ m.in.: koszt zdzieranych zelo´wek, koszt zmienianych jadłospiso´w, zmieniaja˛ce sie˛ ceny wzgle˛dne, niezamierzone zmiany wielkos´ci zobowia˛zan´ podatkowych, zamieszanie i niewygoda, a takz˙e niczym nieuzsadnione zmiany struktury dochodo´w. Czy te koszty, traktowane ła˛cznie, sa˛ duz˙e, czy małe? Wszyscy ekonomis´ci sa˛ zgodni co do tego, z˙e w trakcie hiperinflacji staja˛ sie˛ one ogromne. Natomiast ocena ich rozmiaro´w w przypadku umiarkowanej inflacji, kiedy ceny wzrastaja˛ o mniej niz˙ 10% rocznie, bywa przedmiotem sporo´w. Chociaz˙ w tym rozdziale przedstawiono wiele najwaz˙niejszych wniosko´w dotycza˛cych inflacji, temat pozostaje niewyczerpany. Zgodnie z ilos´ciowa˛ teoria˛ pienia˛dza, kiedy bank centralny ogranicza tempo wzrostu podaz˙y pienia˛dza, ceny rosna˛ wolniej. Jednak, podczas fazy przejs´ciowej do stanu niz˙szej inflacji, zmiana polityki pienie˛z˙nej powoduje spadek produkcji oraz zatrudnienia. Oznacza to, z˙e mimo neutralnos´ci polityki pienie˛z˙nej w długim okresie, w kro´tkim okresie wywiera ona głe˛boki wpływ na zmienne realne. W dalszej cze˛s´ci ksia˛z˙ki, w celu lepszego zrozumienia przyczyn i koszto´w inflacji, be˛dziemy analizowac´ powody tej „nieneutralnos´ci” polityki pienie˛z˙nej w kro´tkim okresie.
☞ ●
●
●
●
●
●
Streszczenie
Ro´wnowaga podaz˙y i popytu na pienia˛dz naste˛puje w wyniku dostosowawczych zmian ogo´lnego poziom cen w gospodarce. Skutkiem zwie˛kszenia podaz˙y pienia˛dza przez bank centralny jest wzrost poziomu cen. Stały wzrost ilos´ci pienia˛dza prowadzi do nieustannej inflacji. Zgodnie z zasada˛ neutralnos´ci pienia˛dza zmiany podaz˙y pienia˛dza maja˛ wpływ na zmienne nominalne, lecz nie wpływaja˛ na zmienne realne. Wie˛kszos´c´ ekonomisto´w uwaz˙a, z˙e neutralnos´c´ pienia˛dza w przybliz˙eniu dobrze opisuje zachowanie gospodarki w długim okresie. Pan´stwo moz˙e finansowac´ cze˛s´c´ swych wydatko´w, po prostu drukuja˛c pienia˛dz. Konsekwencja˛ silnego uzalez˙nienia pan´stwa od „podatku inflacyjnego” jest hiperinflacja. Jednym z wniosko´w wynikaja˛cych z zasady neutralnos´ci pienia˛dza jest efekt Fishera, zgodnie z kto´rym, kiedy ros´nie stopa inflacji, nominalna stopa procentowa wzrasta o taka˛ sama˛ wielkos´c´, wie˛c poziom realnej stopy procentowej sie˛ nie zmienia. Wielu ludzi uwaz˙a, z˙e inflacja zubaz˙a ich, poniewaz˙ powoduje wzrost koszto´w kupowanych przez nich do´br i usług. Rozumowanie to jest jednak błe˛dne, poniewaz˙ inflacja jest takz˙e przyczyna˛ wzrostu dochodo´w nominalnych. Ekonomis´ci wyro´z˙niaja˛ szes´c´ koszto´w inflacji: koszt zdzieranych zelo´wek, spowodowany trzymaniem mniejszych zasobo´w pienia˛dza; koszt zmienianych jadłospiso´w, spowodowany cze˛stszymi zmianami cen; zmieniaja˛ce sie˛ ceny wzgle˛dne; niezamierzone zmiany wielkos´ci zobowia˛zan´ podatkowych, spowodowane niedokonaniem indeksacji systemu podatkowego; zamieszanie
Pienia˛dz, wzrost i inflacja
241
i niewygoda, spowodowane zmianami wartos´ci jednostki rozrachunkowej; arbitralna redystrybucja dochodo´w dłuz˙niko´w i wierzycieli. W czasie hiperinflacji wiele z tych koszto´w osia˛ga znacza˛ wielkos´c´, jednak w przypadku umiarkowanej inflacji ich rozmiary sa˛ przedmiotem sporo´w.
☞
Najwaz˙niejsze poje˛cia
Ilos´ciowa teoria pienia˛dza, s. 218 Zmienne nominalne, s. 220 Zmienne realne, s. 220 Klasyczna dychotomia, s. 221 Neutralnos´c´ pienia˛dza, s. 222 Szybkos´c´ obiegu pienia˛dza, s. 223
☞
Ro´wnanie ilos´ciowe, s. 223 Podatek inflacyjny, s. 226 Efekt Fishera, s. 229 Koszt zdzieranych zelo´wek, s. 231 Koszt zmienianych jadłospiso´w, s. 232
Pytania powto´rzeniowe
1. Wyjas´nij, jak wzrost poziomu cen wpływa na realna˛ wartos´c´ pienia˛dza. 2. Jakie skutki spowoduje wzrost podaz˙y pienia˛dza zgodnie z ilos´ciowa˛ teoria˛ pienia˛dza? 3. Wyjas´nij, na czym polega ro´z˙nica mie˛dzy zmiennymi nominalnymi i zmiennymi realnymi oraz podaj po dwa przykłady takich zmiennych. Na kto´re z tych zmiennych wywieraja˛ wpływ zmiany podaz˙y pienia˛dza zgodnie z zasada˛ neutralnos´ci pienia˛dza? 4. W jakim sensie inflacja przypomina podatek? Dlaczego traktowanie inflacji jako podatku pomaga wyjas´nic´ hiperinflacje˛? 5. Jak, zgodnie z efektem Fishera, wzrost tempa inflacji wpływa na realna˛ i nominalna˛ stope˛ procentowa˛? 6. Jakie koszty powoduje inflacja? Jak sa˛dzisz, kto´re z nich sa˛ najwaz˙niejsze dla Twojej gospodarki? 7. Kto, dłuz˙nicy, czy wierzyciele, zyskuja˛, kiedy rzeczywista inflacja okazuje sie˛ niz˙sza od inflacji oczekiwanej? Odpowiedz´ wyjas´nij.
☞
Zadania
1. Przypus´c´my, z˙e w tym roku podaz˙ pienia˛dza wynosi 500 mld euro, nominalny PKB — 10 bln euro, a realny PKB — 5 bln euro. a. Oblicz poziom cen. Ile wynosi szybkos´c´ obiegu pienia˛dza? b. Przypus´c´my, z˙e szybkos´c´ obiegu pienia˛dza jest stała, a produkcja do´br i usług w tej gospodarce wzrasta o 5% rocznie. Jak zmienia˛ sie˛ nominalny PKB i poziom cen w naste˛pnym roku, jes´li bank centralny utrzyma podaz˙ pienia˛dza na niezmienionym poziomie? c. Ile w naste˛pnym roku powinna wynies´c´ podaz˙ pienia˛dza ustalana przez bank centralny, aby poziom cen sie˛ nie zmienił? d. Ile w naste˛pnym roku powinna wynies´c´ podaz˙ pienia˛dza ustalana przez bank centralny, aby inflacja wyniosła 10% rocznie?
242
Pienia˛dz i ceny w długim okresie
2. Przypus´c´my, z˙e zmiany prawa bankowego spowodowały zwie˛kszenie doste˛pnos´ci kart kredytowych, wie˛c ludzie moga˛ trzymac´ mniej goto´wki. a. Jak wpłynie to na popyt na pienia˛dz? b. Co sie˛ stanie z poziomem cen, jes´li bank centralny nie zareaguje na to zdarzenie? c. Co powinien zrobic´ bank centralny, aby poziom cen sie˛ nie zmienił? 3. Cze˛sto sugeruje sie˛, z˙e bank centralny powinien da˛z˙yc´ do osia˛gnie˛cia zerowej inflacji. Zało´z˙my, z˙e szybkos´c´ obiegu pienia˛dza jest stała. Czy sprowadzenie inflacji do zera wymaga ustalenia tempa wzrostu podaz˙y pienia˛dza na poziomie 0%? Jes´li tak, wyjas´nij dlaczego. Jes´li nie, wyjas´nij, ile powinna wynosic´ stopa wzrostu podaz˙y pienia˛dza. 4. Ekonomista John Maynard Keynes napisał: „Mo´wi sie˛, z˙e Lenin stwierdził kiedys´, iz˙ najlepszym sposobem zniszczenia systemu kapitalistycznego jest zepsucie pienia˛dza. Dzie˛ki inflacji pan´stwo moz˙e potajemnie i niepostrzez˙enie konfiskowac´ znaczna˛ cze˛s´c´ dochodo´w swoich obywateli”. Uzasadnij stwierdzenie Lenina. 5. Przypus´c´my, z˙e w pewnej gospodarce gwałtownie wzrasta stopa inflacji. Co sie˛ stanie z wielkos´cia˛ podatku inflacyjnego, kto´ry obcia˛z˙a osoby trzymaja˛ce zasoby pienia˛dza? Dlaczego włas´cicieli pienie˛dzy trzymanych na kontach oszcze˛dnos´ciowych nie obchodza˛ zmiany podatku inflacyjnego? Czy potrafisz wskazac´ sytuacje˛, w kto´rej posiadacze kont oszcze˛dnos´ciowych ponosza˛ straty na skutek wzrostu tempa inflacji? 6. Hiperinflacja jest zjawiskiem niezwykle rzadkim w krajach, w kto´rych bank centralny nie podlega rza˛dowi. Jak mys´lisz, jakie sa˛ tego powody? 7. Rozwaz˙my efekty inflacji w gospodarce składaja˛cej sie˛ z dwo´ch oso´b: Toto — rolnika uprawiaja˛cego fasole˛, i Dorothy — rolnika uprawiaja˛cego ryz˙. Toto i Dorothy zawsze konsumuja˛ tyle samo ryz˙u i fasoli. W 2003 r. cena fasoli wynosiła 1 euro, a cena ryz˙u — 3 euro. a. Zało´z˙my, z˙e w 2004 r. cena fasoli wyniosła 2 euro, a cena ryz˙u — 6 euro. Ile wyniosła inflacja? Czy Toto powodziło sie˛ lepiej, gorzej, czy tez˙ jego sytuacja nie zmieniła sie˛ na skutek zmian poziomu cen? Co natomiast powiesz o sytuacji Dorothy? b. Teraz zało´z˙my, z˙e w 2004 r. cena fasoli wyniosła 2 euro, a cena ryz˙u — 4 euro. Ile wyniosła inflacja? Czy Toto powodziło sie˛ lepiej, gorzej, czy tez˙ jego sytuacja nie zmieniła sie˛ na skutek zmian poziomu cen? Co natomiast powiesz o sytuacji Dorothy? c. Na koniec załoz˙my, z˙e w 2004 r. cena fasoli wyniosła 2 euro, a cena ryz˙u — 1,50 euro. Ile wyniosła inflacja? Czy Toto powodziło sie˛ lepiej, gorzej, czy tez˙ jego sytuacja nie zmieniła sie˛ na skutek zmian poziomu cen? Co natomiast powiesz o sytuacji Dorothy? d. Czy dla Toto i Dorothy wie˛ksze znaczenie ma ogo´lna stopa inflacji, czy wzgle˛dna cena ryz˙u i fasoli?
Pienia˛dz, wzrost i inflacja
243
8. Zało´z˙, z˙e stopa opodatkowania wynosi 40%. Oblicz realna˛ stope˛ procentowa˛ przed opodatkowaniem i realna˛ stope˛ procentowa˛ po opodatkowaniu w kaz˙dej z poniz˙szych sytuacji. a. Nominalna stopa procentowa i stopa inflacji wynosza˛, odpowiednio, 10% i 5%. b. Nominalna stopa procentowa i stopa inflacji wynosza˛, odpowiednio, 6% i 2%. c. Nominalna stopa procentowa i stopa inflacji wynosza˛, odpowiednio, 4% i 1%. 9. Na czym polega koszt zdzieranych zelo´wek, ponoszony przez Ciebie, kiedy idziesz do banku? Jak mo´głbys´ zmierzyc´ ten koszt w euro? Jak sa˛dzisz, jak ro´z˙ni sie˛ Two´j koszt od kosztu zdzieranych zelo´wek, ponoszonego przez rektora Twojego uniwersytetu lub dyrektora Twojej szkoły? 10. Wymien´ trzy funkcje pienia˛dza w gospodarce. W jaki sposo´b inflacja wpływa na pełnienie kaz˙dej z tych funkcji przez pienia˛dz? 11. Zało´z˙my, z˙e ludzie spodziewaja˛ sie˛, z˙e ceny wzrosna˛ o 3%, ale okazuje sie˛, z˙e tempo inflacji wyniosło 5%. Czy naste˛puja˛ce podmioty zyskuja˛, czy traca˛ na skutek takiej nieoczekiwanie wysokiej inflacji? Odpowiedz´ wyjas´nij. a. Pan´stwo. b. Włas´ciciel mieszkania, kto´ry spłaca kredyt hipoteczny o stałym oprocentowaniu. c. Zrzeszony w zwia˛zku zawodowym robotnik, kto´ry pracuje na podstawie umowy zawartej przed rokiem. d. Emeryt, kto´ry zainwestował swoje oszcze˛dnos´ci w obligacje pan´stwowe. 12. Wyjas´nij nature˛ takiej szkody spowodowanej nieoczekiwana˛ inflacja˛, kto´ra nie wyste˛puje wo´wczas, gdy inflacja jest oczekiwana. Naste˛pnie wyjas´nij nature˛ takiej szkody spowodowanej inflacja˛, kto´ra wyste˛puje zaro´wno wo´wczas, gdy inflacja jest oczekiwana, jak i wtedy, kiedy inflacja jest nieoczekiwana. 13. Wyjas´nij, kto´re z poniz˙szych twierdzen´ sa˛ prawdziwe, fałszywe, a kto´rych prawdziwos´ci nie da sie˛ ustalic´. a. „Inflacja szkodzi poz˙yczkobiorcom i sprzyja poz˙yczkodawcom, poniewaz˙ poz˙yczkobiorcy sa˛ zmuszeni do płacenia wyz˙szych odsetek”. b. „Jes´li ceny zmieniaja˛ sie˛ tak, z˙e w efekcie ogo´lny poziom cen nie ulega zmianie, wtedy nikt nie zyskuje ani nie traci”. c. „Inflacja nie zmniejsza zdolnos´ci nabywczej wie˛kszos´ci pracowniko´w”.
@
Chcąc znaleźć dodatkowe zasoby ułatwiające naukę, odwiedź serwis internetowy: http://www.cengage.co.uk/mankiw−taylor
CZĘŚĆ IV
MAKROEKONOMIA GOSPODARKI OTWARTEJ
ROZDZIAŁ 9
MAKROEKONOMIA GOSPODARKI OTWARTEJ: PODSTAWOWE POJĘCIA
iedy be˛dziesz kupowac´ owoce w supermarkecie, moz˙liwe, z˙e staniesz przed wyborem mie˛dzy owocami krajowymi — np. jabłkami — a zagranicznymi, takimi jak mango czy banany. Kiedy naste˛pnym razem wez´miesz urlop, byc´ moz˙e rozwaz˙ysz spe˛dzenie go w jednej z kulturalnych stolic Europy lub wyjazd do Disney World na Florydzie. Kiedy zaczniesz oszcze˛dzac´ na emeryture˛, moz˙e be˛dziesz wybierac´ mie˛dzy funduszem powierniczym, kto´ry kupuje gło´wnie akcje przedsie˛biorstw krajowych, a funduszem kupuja˛cym akcje firm amerykan´skich lub japon´skich. We wszystkich tych przypadkach masz do czynienia nie tylko z gospodarka˛ kraju, w kto´rym z˙yjesz, lecz takz˙e z gospodarkami innych krajo´w. Wolny handel przynosi oczywiste korzys´ci: umoz˙liwia ludziom wytwarzanie tego, co potrafia˛ produkowac´ najlepiej, i konsumowanie bardzo wielu do´br i usług produkowanych na całym s´wiecie. Zgodnie z jedna˛ z dziesie˛ciu gło´wnych zasad ekonomii z rozdziału 1 handel moz˙e byc´ opłacalny dla wszystkich. Jak sie˛ przekonalis´my w rozdziale 3 w Mikroekonomii, wymiana mie˛dzynarodowa moz˙e podnies´c´ poziom z˙ycia we wszystkich krajach, poniewaz˙ kaz˙demu z nich pozwala sie˛ specjalizowac´ w produkcji tych do´br i usług, w kto´rych ma on przewage˛ komparatywna˛. Do tej pory w naszym wykładzie makroekonomii w duz˙ym stopniu ignorowalis´my zwia˛zki naszej gospodarki z innymi gospodarkami s´wiata. W przypadku wie˛kszos´ci problemo´w makroekonomicznych sa˛ one mało istotne. Na przykład, w rozdziale 6, dyskutuja˛c o naturalnej stopie bezrobocia, lub w rozdziale 8, szukaja˛c przyczyn inflacji, moglis´my bez szkody pomina˛c´ efekty handlu mie˛dzynarodowego. W istocie, chca˛c upros´cic´ analize˛, Gospodarka zamknie˛ta gospodarka, kto´ra makroekonomis´ci cze˛sto zakładaja˛, z˙e gospodarka jest gospodar- tonietaka utrzymuje kontako´w ka˛ zamknie˛ta˛ (closed economy), czyli taka˛, kto´ra nie utrzymuje z innymi gospodarkami. Gospodarka otwarta kontakto´w z innymi gospodarkami. gospodarka, Jednak niekto´re problemy makroekonomiczne dotycza˛ gos- kto´ra tos´cistaka ´ le wspo´łpracuje podarki otwartej (open economy), czyli takiej, kto´ra s´cis´le wspo´ł- z innymi gospodarkami.
K
248
Makroekonomia gospodarki otwartej
działa z innymi gospodarkami. Ten i naste˛pny rozdział stanowia˛ wste˛p do makroekonomii gospodarki otwartej. Rozpoczniemy od przedstawienia podstawowych zmiennych ekonomicznych, kto´re opisuja˛ powia˛zania gospodarki otwartej z rynkami s´wiatowymi. Byc´ moz˙e wzmianki na temat tych zmiennych (eksportu, importu, bilansu handlowego i kurso´w walutowych) zauwaz˙yłes´, czytaja˛c gazety lub ogla˛daja˛c wieczorne wiadomos´ci. Naszym pierwszym zadaniem jest zrozumienie, co oznaczaja˛ te informacje. W naste˛pnym rozdziale przedstawimy model wyjas´niaja˛cy, od czego zalez˙y poziom tych zmiennych i jak wpływaja˛ na nie ro´z˙ne działania polityko´w gospodarczych.
9.1 Międzynarodowe przepływy dóbr i kapitału Gospodarka otwarta jest powia˛zana z innymi gospodarkami na dwa sposoby: kupuje oraz sprzedaje dobra i usługi na s´wiatowych rynkach produkto´w i usług oraz kupuje i sprzedaje aktywa kapitałowe, takie jak akcje i obligacje, na s´wiatowych rynkach finansowych. W tej cze˛s´ci rozdziału zbadamy te dwa rodzaje transakcji oraz bliski zwia˛zek mie˛dzy nimi.
Przepływ dóbr i usług: eksport, import i eksport netto Jak po raz pierwszy zauwaz˙ylis´my w rozdziale 3 w Mikroekonomii, mianem eksportu (exports) okres´la sie˛ dobra i usługi produkowane w kraju i sprzedawane za granica˛, a mianem importu (imports) — dobra i usługi produkowane za granica˛ i sprzedawane w kraju. Kiedy londyn´ski Lloyd ubezpiecza budynek w Nowym Jorku, włas´ciciel tej nieruchomos´ci płaci mu składke˛ ubezpieczeniowa˛. Sprzedaz˙ usługi ubezpieczenia przez Lloyda stanowi eksport Wielkiej Brytanii oraz import Stano´w Zjednoczonych. Kiedy Volvo, szwedzki producent samochodo´w, produkuje samocho´d i sprzedaje go mieszkan´cowi Wielkiej Brytanii, sprzedaz˙ ta stanowi import Wielkiej Brytanii i eksport Szwecji. Eksport netto (net exports) danego kraju to wartos´c´ jego Eksport netto to wartos´c´ eksportu eksportu pomniejszona o wartos´c´ jego importu. Sprzedaz˙ przez danego kraju ˛ usługi ubezpieczenia zwie˛ksza eksport netto pomniejszona o wartos´c´ Lloyda za granice jego importu. Wielkiej Brytanii, zas´ sprzedaz˙ samochodo´w volvo go zmniejsza. Jest on ro´wniez˙ Poniewaz˙ wartos´c´ eksportu netto informuje o tym, czy dany kraj nazywany bilansem handlu zagranicznego. jest per saldo sprzedawca˛, czy nabywca˛ na s´wiatowych rynkach
Eksport stanowia˛ dobra i usługi, produkowane w kraju i sprzedawane za granica˛. Import stanowia˛ dobra i usługi, produkowane za granica˛ i sprzedawane w kraju.
Makroekonomia gospodarki otwartej: podstawowe poje˛cia
249
do´br i usług, eksport netto jest ro´wniez˙ nazywany bilansem Bilans handlu zagranicznego to wartos´c´ handlu zagranicznego (trade balance). Jes´li eksport netto jest eksportu danego kraju dodatni, eksport przewyz˙sza import, co oznacza, z˙e kraj sprzedaje pomniejszona o wartos´c´ jego importu. za granice˛ wie˛cej do´br i usług, niz˙ kupuje ich od innych krajo´w. Jest on ro´wniez˙ W takim przypadku mo´wi sie˛, z˙e kraj ma nadwyz˙ke˛ handlowa˛ nazywany eksportem netto. (trade surplus). Jes´li eksport netto jest ujemny, eksport ma mniejNadwyz˙ka handlowa sza˛ wartos´c´ niz˙ import, to oznacza, z˙e kraj sprzedaje za granice˛ to inaczej nadwyz˙ka mniej do´br i usług, niz˙ kupuje ich od innych krajo´w. W takim eksportu nad importem. Deficyt handlowy przypadku mo´wi sie˛, z˙e kraj ma deficyt handlowy (trade deficit). to inaczej nadwyz˙ka Jes´li eksport netto wynosi zero, to eksport i import sa˛ ro´wne, a kraj importu nad eksportem. Zro´wnowaz˙ony ma zro´wnowaz˙ony bilans handlowy (balanced trade). bilans handlowy ˛ ˛ W nastepnym rozdziale przedstawimy teorie, kto´ra wyjas´nia oznacza sytuacje˛, w kto´rej eksport stan bilansu handlowego, jednak juz˙ teraz łatwo jest wymienic´ jest ro´wny importowi. czynniki moga˛ce wpłyna˛c´ na: eksport, import i eksport netto. Oto one. ● ● ● ● ● ●
Preferencje konsumento´w dotycza˛ce do´br krajowych i zagranicznych. Ceny do´br w kraju i za granica˛. Kursy walutowe, po kto´rych moz˙na wymienic´ walute˛ krajowa˛ na waluty obce. Dochody konsumento´w w kraju i za granica˛. Koszt transportu do´br z kraju do kraju. Polityka handlu zagranicznego prowadzona przez rza˛d.
Poniewaz˙ czynniki te zmieniaja˛ sie˛ wraz z upływem czasu, zmienna jest ro´wniez˙ wielkos´c´ handlu mie˛dzynarodowego.
STUDIUM PRZYPADKU Gospodarka światowa jest coraz bardziej otwarta
Byc´ moz˙e najwie˛ksza˛ zmiana˛ w gospodarce s´wiatowej w ostatnich 5 dekadach jest wzrost znaczenia handlu i finanso´w mie˛dzynarodowych. Te˛ zmiane˛ widzimy na rysunku 9.1, na kto´rym przedstawiono wskaz´nik realnej wartos´ci wszystkich do´br i usług eksportowanych przez wszystkie kraje s´wiata, a takz˙e wskaz´nik s´wiatowego realnego PKB; w obu przypadkach rokiem bazowym jest 1950. (Pokazujemy jedynie sume˛ s´wiatowego eksportu, poniewaz˙ eksport jednego kraju musi byc´ importem innego kraju, zatem kiedy bierzemy pod uwage˛ cały s´wiat, całkowita wartos´c´ eksportu musi byc´ ro´wna całkowitej wartos´ci importu.) ´ wiatowy realny PKB wzrastał w cia˛gu ostatnich około 50 lat w imponuja˛S cym tempie: wskaz´nik realnej produkcji wzro´sł ponadsiedmiokrotnie, ze 100 w 1950 r. do 720 w 2003 r. Oznacza to przecie˛tny wzrost o około 3,8% rocznie.
250
Makroekonomia gospodarki otwartej
Jednak wzrost handlu mie˛dzynarodowego, mierzonego eksportem, zasługuje na miano spektakularnego: wskaz´nik s´wiatowego eksportu wzro´sł 232-krotnie w latach 1950−2003, co oznacza s´redni wzrost o około 10,8% rocznie! Ten szybki rozwo´j handlu mie˛dzynarodowego wynika m.in. z poprawy warunko´w transportu. W 1950 r. typowy statek handlowy przewoził mniej niz˙ 10 000 ton ładunku; dzis´ wiele statko´w moz˙e zabrac´ ponad 100 000 ton. Długodystansowy odrzutowiec został wprowadzony do ruchu powietrznego w 1958 r., a odrzutowiec szerokokadłubowy — w 1967 r., co znacznie obniz˙yło koszty transportu. Z powodu tych zmian dobra, kto´re kiedys´ musiały byc´ produkowane lokalnie, obecnie sa˛ przedmiotem wymiany mie˛dzynarodowej. Na przykład, kwiaty cie˛te sa˛ dzis´ sprzedawane tysia˛ce mil od miejsc, w kto´rych ´ wiez˙e owoce i warzywa, rosna˛ce w Europie tylko latem, zostały wyhodowane. S obecnie Europejczycy moga˛ konsumowac´ takz˙e zima˛, poniewaz˙ moz˙na je przywiez´c´ statkiem z krajo´w po´łkuli południowej. Na rozwo´j handlu mie˛dzynarodowego wpłyna˛ł takz˙e poste˛p w telekomunikacji, kto´ry pozwala przedsie˛biorstwom łatwiej kontaktowac´ sie˛ z zamorskimi klientami. Na przykład, pierwszy transatlantycki kabel telefoniczny połoz˙ono dopiero w 1956 r. Jeszcze w 1966 r. technologia pozwalała na prowadzenie jednoczes´nie zaledwie 138 rozmo´w mie˛dzy Ameryka˛ Po´łnocna˛ i Europa˛. Dzis´ satelity telekomunikacyjne umoz˙liwiaja˛ jednoczesne prowadzenie ponad miliona rozmo´w. Poste˛p technologiczny przyspieszył rozwo´j handlu mie˛dzynarodowego takz˙e dlatego, z˙e zmienił rodzaj do´br, jakie sa˛ produkowane. Kiedy wielka˛ cze˛s´c´ s´wiatowej produkcji stanowiły cie˛z˙kie surowce i po´łprodukty (takie jak stal) oraz towary łatwo psuja˛ce sie˛ (takie jak z˙ywnos´c´), transport towaro´w był cze˛sto kosztowny, a czasami niemoz˙liwy. Natomiast towary wytwarzane za pomoca˛ nowoczesnych technologii cze˛sto sa˛ lekkie i łatwo jest je transportowac´. Na przykład elektroniczny sprze˛t gospodarstwa domowego waz˙y niewiele w stosunku do swojej wartos´ci, co sprawia, z˙e moz˙e byc´ produkowany w jednym, a sprzedawany w innym kraju. Ro´wniez˙ polityka handlowa, prowadzona na szczeblu krajowym i mie˛dzynarodowym, istotnie przyczyniła sie˛ do wzrostu znaczenia handlu mie˛dzynarodowego. Jak juz˙ wspomnielis´my wczes´niej w tej ksia˛z˙ce, ekonomis´ci od dawna wierza˛ w to, z˙e wolny handel mie˛dzy krajami wszystkim przynosi korzys´ci. Z czasem politycy na całym s´wiecie zaakceptowali te wnioski. Na podstawie umo´w mie˛dzynarodowych, takich jak Układ Ogo´lny w sprawie Ceł i Handlu (General Agreement on Tariffs and Trade, GATT), stopniowo obniz˙ano cła, limity importowe i inne bariery utrudniaja˛ce handel. Rozwo´j handlu uwidoczniony na rysunku 9.1 to zjawisko aprobowane oraz wspierane przez wie˛kszos´c´ ekonomisto´w i polityko´w.
Makroekonomia gospodarki otwartej: podstawowe poje˛cia
251
RYSUNEK 9.1
Gospodarka światowa jest coraz bardziej otwarta Na rysunku widzimy wskaz´nik realnej wartos´ci wszystkich do´br i usług eksportowanych przez wszystkie kraje s´wiata oraz wskaz´nik realnego s´wiatowego PKB w latach 1950−2000, przy czym oba te indeksy przyjmuja˛ wartos´c´ 100 w 1950 r. Poniewaz˙ całkowity eksport jest dobra˛ miara˛ s´wiatowego handlu, widzimy, z˙e handel wzrastał szybko w cia˛gu ostatnich 50 lat. Ten wzrost był ´ wiadczy to o rosna˛cym w rzeczywistos´ci trzykrotnie szybszy od wzrostu produkcji na s´wiecie. S znaczeniu mie˛dzynarodowego handlu i finanso´w w gospodarce s´wiatowej.
´ r o´ d ł o: World Trade Organization. Z
Przepływ zasobów finansowych: odpływy kapitałowe netto Do tej pory przygla˛dalis´my sie˛ formom działania mieszkan´co´w krajo´w o gospodarce otwartej na s´wiatowych rynkach do´br i usług. Jednak zawieraja˛ oni ro´wniez˙ transakcje na s´wiatowych rynkach finansowych. Mieszkaniec Wielkiej Brytanii, kto´ry posiada 20 000 funto´w, moz˙e wykorzystac´ te pienia˛dze na zakup samochodu marki BMW lub tez˙ moz˙e kupic´ za nie udziały w niemieckiej firmie BMW. Pierwszej z tych transakcji odpowiada przepływ do´br, a drugiej — przepływ kapitału.
252
Makroekonomia gospodarki otwartej
Terminem odpływy kapitałowe netto (net capital outflow) okres´la sie˛ zakupy zagranicznych aktywo´w dokonywane przez mieszkan´co´w danego kraju, pomniejszone o zakupy aktywo´w krajowych dokonywane przez mieszkan´co´w zagranicy. (Niekiedy, w tym samym znaczeniu, uz˙ywa sie˛ nazwy inwestycje zagraniczne netto — net foreign investment.) Kiedy mieszkaniec Wielkiej Brytanii nabywa udziały w BMW, odpływy kapitałowe netto tego kraju sie˛ zwie˛kszaja˛. Kiedy mieszkaniec Japonii kupuje obligacje wyemitowane przez rza˛d Wielkiej Brytanii, brytyjskie odpływy kapitałowe netto maleja˛. Przypomnijmy, z˙e przepływ kapitału za granice˛ moz˙e przybrac´ dwie formy. Kiedy BP, brytyjskie przedsie˛biorstwo z sektora naftowego, otwiera siec´ stacji benzynowych w Rosji, stanowi to przykład bezpos´rednich inwestycji zagranicznych ( foreign direct investment). Kiedy zas´ obywatel brytyjski kupuje akcje rosyjskiej firmy, jest to przykład portfelowych inwestycji zagranicznych ( foreign portfolio investment). W pierwszym przypadku brytyjski włas´ciciel aktywnie zarza˛dza inwestycja˛, zas´ w drugim jego rola jest raczej bierna. W obu przypadkach mieszkan´cy Wielkiej Brytanii kupuja˛ aktywa w innym kraju, a zatem oba zakupy zwie˛kszaja˛ brytyjskie odpływy kapitałowe netto. W naste˛pnym rozdziale przedstawimy teorie˛ wyjas´niaja˛ca˛, od czego zalez˙y wielkos´c´ odpływo´w kapitałowych netto. W tym miejscu przyjrzymy sie˛ pobiez˙nie jedynie najwaz˙niejszym spos´ro´d zmiennych, kto´re wywieraja˛ na nie wpływ. Oto te zmienne.
Odpływy kapitałowe netto to zakupy zagranicznych aktywo´w dokonywane przez mieszkan´co´w danego kraju, pomniejszone o zakupy krajowych aktywo´w dokonywane przez mieszkan´co´w zagranicy.
● ● ● ●
Realna stopa oprocentowania aktywo´w zagranicznych. Realna stopa oprocentowania aktywo´w krajowych. Ocena gospodarczego i politycznego ryzyka posiadania aktywo´w zagranicznych. Działania pan´stwa wpływaja˛ce na decyzje podmioto´w zagranicznych o posiadaniu aktywo´w krajowych.
Na przykład, pomys´lmy o niemieckich inwestorach, kto´rzy rozwaz˙aja˛ kupno meksykan´skich lub niemieckich obligacji pan´stwowych. (Przypomnijmy, z˙e w praktyce obligacja jest zobowia˛zaniem jej emitenta do spłaty długu posiadaczowi tego papieru wartos´ciowego.) Przed podje˛ciem decyzji inwestorzy ci poro´wnuja˛ realne stopy oprocentowania s´rodko´w zainwestowanych w kaz˙dy z tych dwo´ch rodzajo´w obligacji. Im wyz˙sza jest realna stopa procentowa, tym bardziej atrakcyjny jest papier wartos´ciowy. Dokonuja˛c tego poro´wnania, niemieccy inwestorzy musza˛ jednak wzia˛c´ pod uwage˛ ryzyko tego, z˙e jeden z rza˛do´w moz˙e nie spłacic´ swoich zobowia˛zan´, to znaczy nie wypłacic´ w nalez˙nym terminie odsetek lub wartos´ci nominalnej obligacji, a takz˙e uwzgle˛dnic´ wszelkie ograniczenia, jakie rza˛d meksykan´ski wprowadził lub mo´głby wprowadzic´ w przyszłos´ci w stosunku do inwestoro´w zagranicznych.
Makroekonomia gospodarki otwartej: podstawowe poje˛cia
253
Równość eksportu netto i odpływów kapitałowych netto Wiemy juz˙, z˙e gospodarka otwarta kooperuje z innymi krajami na dwa sposoby: za pos´rednictwem s´wiatowych rynko´w do´br i usług oraz za pos´rednictwem s´wiatowych rynko´w finansowych. Eksport netto oraz odpływy kapitałowe netto informuja˛ o rodzaju stanu niero´wnowagi istnieja˛cej na tych rynkach. Eksport netto odzwierciedla wielkos´c´ ro´z˙nicy mie˛dzy eksportem a importem danego kraju, natomiast odpływy kapitałowe netto informuja˛ o wielkos´ci ro´z˙nicy mie˛dzy wielkos´cia˛ zagranicznych aktywo´w nabywanych przez mieszkan´co´w danego kraju a wielkos´cia˛ krajowych aktywo´w nabywanych przez zagranice˛. Według jednej z waz˙nych zasad rachunkowos´ci w skali całej gospodarki te dwa rodzaje niero´wnowagi musza˛ sie˛ kompensowac´. Innymi słowy, odpływy kapitałowe netto (net capital outflow, NCO) sa˛ zawsze ro´wne eksportowi netto (net exports, NX): NCO = NX. To ro´wnanie jest zawsze prawdziwe, poniewaz˙ kaz˙da transakcja, kto´ra ma wpływ na jego jedna˛ strone˛ musi ro´wniez˙ zmieniac´ jego druga˛ strone˛ o taka˛ sama˛ wartos´c´. Ro´wnanie to jest toz˙samos´cia˛, czyli takim ro´wnaniem, kto´re jest zawsze prawdziwe z powodu sposobu, w jaki sa˛ definiowane i mierzone wyste˛puja˛ce w nim zmienne. Chca˛c zrozumiec´, dlaczego ta ro´wnowaz˙nos´c´ jest prawdziwa, rozwaz˙my naste˛puja˛cy przykład. Zało´z˙my, z˙e BP sprzedaje paliwo lotnicze japon´skim liniom lotniczym. W ramach tej transakcji firma brytyjska (BP) przekazuje firmie japon´skiej paliwo lotnicze, a firma japon´ska wypłaca firmie brytyjskiej odpowiednia˛ sume˛ jeno´w. Zauwaz˙my, z˙e jednoczes´nie miały miejsce dwa zdarzenia: Wielka Brytania sprzedała obcokrajowcom cze˛s´c´ swojej produkcji (paliwo), co zwie˛kszyło brytyjski eksport netto. Poza tym kraj ten otrzymał pewna˛ ilos´c´ aktywo´w zagranicznych (jeno´w), co spowodowało wzrost brytyjskich odpływo´w kapitałowych netto. Chociaz˙ BP najprawdopodobniej nie zatrzyma jeno´w, kto´re zdobyło dzie˛ki tej sprzedaz˙y, przy kaz˙dej kolejnej transakcji ro´wnos´c´ eksportu netto oraz odpływo´w kapitałowych netto be˛dzie zachowana. Firma moz˙e np. wymienic´ jeny na funty brytyjskie w funduszu inwestycyjnym, kto´ry potrzebuje jeno´w, aby nabyc´ akcje Sony Corporation, japon´skiego producenta sprze˛tu elektronicznego. W takim przypadku eksport netto paliwa lotniczego BP jest ro´wny odpływowi kapitału netto z funduszu inwestuja˛cego w akcje Sony. Wynika sta˛d, z˙e NCO oraz NX zwie˛kszaja˛ sie˛ o tyle samo. Firma BP moz˙e ro´wniez˙ wymienic´ jeny na funty u innej brytyjskiej firmy, kto´ra chce kupic´ komputery od Toshiby, japon´skiego producenta komputero´w. W takim przypadku brytyjski import (komputero´w) ma dokładnie te˛ sama˛ wartos´c´ co brytyjski eksport (paliwa lotniczego). Sprzedaz˙ dokonana przez BP
254
Makroekonomia gospodarki otwartej
oraz sprzedaz˙ dokonana przez Toshibe˛ per saldo nie wpływaja˛ ani na brytyjski eksport netto, ani na odpływy kapitałowe netto. Innymi słowy, NCO oraz NX pozostaja˛ na takim samym poziomie jak przed dokonaniem tych transakcji. Ro´wnos´c´ eksportu netto i odpływo´w kapitałowych netto wynika z faktu, z˙e kaz˙da transakcja mie˛dzynarodowa jest wymiana˛. Kiedy kraj sprzedawca przekazuje dobro lub usługe˛ krajowi nabywcy, ten płaci za nie jakims´ rodzajem aktywo´w. Wartos´c´ tych aktywo´w jest ro´wna wartos´ci sprzedanego dobra lub usługi. Kiedy zsumujemy wszystko, wartos´c´ netto do´br i usług sprzedanych przez dany kraj (NX) musi byc´ ro´wna wartos´ci netto nabytych aktywo´w (NCO). Mie˛dzynarodowy przepływ do´br i usług oraz mie˛dzynarodowy przepływ kapitału sa˛ po prostu dwiema stronami tego samego medalu.
Oszczędności i inwestycje oraz ich związek z przepływami międzynarodowymi Jak wiemy z poprzednich rozdziało´w, oszcze˛dnos´ci i inwestycje kraju decyduja˛ o jego długookresowym wzros´cie gospodarczym. Zastano´wmy sie˛ wie˛c, jaki jest zwia˛zek mie˛dzy tymi zmiennymi a mie˛dzynarodowymi przepływami do´br i kapitału, mierzonymi za pomoca˛ eksportu netto i odpływo´w kapitałowych netto. Najłatwiej be˛dzie sie˛ posłuz˙yc´ prosta˛ matematyka˛. Jak byc´ moz˙e pamie˛tasz, termin eksport netto pojawił sie˛ w tej ksia˛z˙ce przy okazji dyskusji o cze˛s´ciach, z kto´rych składa sie˛ produkt krajowy brutto. Produkt krajowy brutto gospodarki (Y) składa sie˛ z czterech cze˛s´ci: konsumpcji (C), inwestycji (I), wydatko´w pan´stwa (G) oraz eksportu netto (NX). Zapiszmy to naste˛puja˛co: Y = C + I + G + NX. Całkowite wydatki na wytworzone w gospodarce dobra i usługi sa˛ suma˛ wydatko´w na konsumpcje˛, inwestycje, dobra i usługi nabywane przez pan´stwo oraz eksport netto. Poniewaz˙ kaz˙dy funt lub euro tych wydatko´w sa˛ przeznaczane na jedna˛ z tych czterech składowych, powyz˙sze ro´wnanie jest toz˙samos´cia˛ ksie˛gowa˛, czyli musi byc´ zawsze prawdziwe za sprawa˛ sposobu definiowania i mierzenia tych zmiennych. Przypomnijmy, z˙e oszcze˛dnos´ci krajowe sa˛ dochodem danego narodu, pozostaja˛cym po zapłaceniu za biez˙a˛ca˛ konsumpcje˛ i wydatki pan´stwa. Oszcze˛dnos´ci krajowe (S) sa˛ ro´wne Y − C − G. Jes´li uwzgle˛dnimy ten fakt, z powyz˙szego ro´wnania wynika: Y = C + I + G + NX, S = I + NX.
Makroekonomia gospodarki otwartej: podstawowe poje˛cia
255
Poniewaz˙ eksport netto (NX) jest ro´wny odpływom kapitałowym netto (NCO), moz˙emy zapisac´ to ro´wnanie w ten oto sposo´b: S = I + NCO, czyli: oszcze˛dnos´ci = inwestycje krajowe + odpływy kapitałowe netto. Ro´wnanie to pokazuje, z˙e oszcze˛dnos´ci danego narodu musza˛ byc´ ro´wne inwestycjom krajowym powie˛kszonym o odpływy kapitałowe netto. Innymi słowy, kiedy obywatele brytyjscy odkładaja˛ na przyszłos´c´ funt ze swoich zarobko´w, moz˙e on zostac´ uz˙yty na sfinansowanie akumulacji kapitału krajowego lub zakup kapitału za granica˛. Powyz˙sze ro´wnanie powinno nam sie˛ wydac´ znane. Kiedy we wczes´niejszych rozdziałach analizowalis´my role˛ systemu finansowego, badalis´my te˛ ro´wnos´c´ w szczego´lnym przypadku gospodarki zamknie˛tej. W gospodarce zamknie˛tej odpływy kapitałowe netto sa˛ ro´wne zeru (NCO = 0), a zatem oszcze˛dnos´ci sa˛ ro´wne inwestycjom (S = I). Inaczej jest w gospodarce otwartej, kto´ra swoimi oszcze˛dnos´ciami moz˙e sfinansowac´ inwestycje krajowe lub odpływy kapitałowe netto. Znowu moz˙emy uznac´ system finansowy za element ła˛cza˛cy obie strony ro´wnos´ci. Na przykład przypus´c´my, z˙e rodzina Smitho´w postanawia zaoszcze˛dzic´ cze˛s´c´ swojego dochodu na staros´c´. Decyzja ta przyczynia sie˛ do wzrostu oszcze˛dnos´ci krajowych, czyli lewej strony ro´wnania. Jes´li Smithowie ulokuja˛ swoje oszcze˛dnos´ci w funduszu inwestycyjnym, ten moz˙e przeznaczyc´ cze˛s´c´ ich pienie˛dzy na zakup akcji emitowanych przez BP, kto´re to przedsie˛biorstwo z kolei wykorzysta uzyskany przycho´d na budowe˛ rafinerii ropy naftowej w Aberdeen. Dodatkowo fundusz moz˙e uz˙yc´ cze˛s´ci depozytu tej rodziny na zakup akcji wyemitowanych przez Toyote˛, kto´ra przeznaczy zdobyte w ten sposo´b s´rodki na budowe˛ fabryki w Osace. Transakcje te pojawiaja˛ sie˛ po prawej stronie ro´wnania. Z punktu widzenia rachunko´w narodowych Wielkiej Brytanii wydatek BP na nowa˛ rafinerie˛ jest inwestycja˛ krajowa˛, zas´ zakup akcji Toyoty przez mieszkan´ca Zjednoczonego Kro´lestwa — odpływem kapitałowym netto. Wszystkie oszcze˛dnos´ci w gospodarce brytyjskiej okazuja˛ sie˛ zatem albo inwestycjami w gospodarce brytyjskiej, albo brytyjskimi odpływami kapitałowymi netto.
Wnioski W tablicy 9.1 podsumowano wiele z koncepcji przedstawionych do tej pory w tym rozdziale. Opisano w niej trzy moz˙liwe stany gospodarki otwartej: deficyt bilansu handlowego, zro´wnowaz˙ony bilans handlowy i nadwyz˙ke˛ bilansu handlowego. Rozwaz˙my najpierw przypadek nadwyz˙ki w handlu zagranicznym. Zgodnie z definicja˛ nadwyz˙ka handlowa oznacza, z˙e wartos´c´ eksportu przewyz˙sza war-
256
Makroekonomia gospodarki otwartej
TABLICA 9.1
Międzynarodowe przepływy dóbr i kapitału: podsumowanie W tablicy pokazano trzy moz˙liwe stany gospodarki otwartej. Deficyt handlowy
Zro´wnowaz˙ony handel zagraniczny
Nadwyz˙ka handlowa
Eksport : import Eksport netto : 0
Eksport = import Eksport netto = 0
Eksport 9 import Eksport netto 9 0
Y: C + I + G Oszcze˛dnos´ci : inwestycje
Y=C+I+G Oszcze˛dnos´ci = inwestycje
Y9 C + I + G Oszcze˛dnos´ci 9 inwestycje
Odpływy kapitałowe netto : 0
Odpływy kapitałowe netto = 0
Odpływy kapitałowe netto 9 0
tos´c´ importu. Poniewaz˙ eksport netto to inaczej eksport pomniejszony o import, eksport netto (NX) jest wie˛kszy od zera. W efekcie docho´d (Y = C + I + G + NX) musi byc´ wie˛kszy niz˙ wydatki krajowe (C + I + G)1. Jednak jes´li Y jest wie˛ksze niz˙ C + I + G, to Y − C − G musi byc´ wie˛ksze niz˙ I. Oszcze˛dnos´ci (S = Y − C + − G) musza˛ zatem przewyz˙szac´ inwestycje. Poniewaz˙ kraj oszcze˛dza wie˛cej, niz˙ inwestuje, musi wysyłac´ cze˛s´c´ swoich oszcze˛dnos´ci za granice˛. Odpływy kapitałowe netto musza˛ wie˛c byc´ dodatnie. Odwrotne rozumowanie dotyczy kraju z deficytem handlowym. Zgodnie z definicja˛ deficyt handlowy oznacza, z˙e wartos´c´ eksportu jest mniejsza niz˙ wartos´c´ importu. Poniewaz˙ eksport netto to eksport pomniejszony o import, eksport netto (NX) jest mniejszy od zera. Docho´d (Y = C + I + G + NX) musi byc´ zatem mniejszy niz˙ wydatki krajowe (C + I + G). Jednak jes´li Y jest mniejsze niz˙ C + I + G, to Y − C − G musi byc´ mniejsze niz˙ I. Oszcze˛dnos´ci (S = Y − C − G) musza˛ byc´ mniejsze od inwestycji, a zatem odpływy kapitałowe netto musza˛ byc´ ujemne. Kraj ze zro´wnowaz˙onym handlem zagranicznym stanowi przypadek pos´redni. Eksport jest ro´wny importowi, wie˛c eksport netto jest ro´wny zeru. Docho´d ro´wna sie˛ krajowym wydatkom, a oszcze˛dnos´ci ro´wnaja˛ sie˛ inwestycjom. Odpływy kapitałowe netto wynosza˛ zero.
STUDIUM PRZYPADKU Czy deficyt handlowy USA stanowi jakiś problem?
Byc´ moz˙e słyszałes´, z˙e prasa nazywa Stany Zjednoczone „najwie˛kszym dłuz˙nikiem s´wiata”. Kraj ten zasłuz˙ył sobie na to okres´lenie, zapoz˙yczaja˛c sie˛ w cia˛gu ostatnich dwo´ch dekad na duz˙a˛ skale˛ na s´wiatowych rynkach finan1
W oryginalnej wersji je˛zykowej tekstu pojawiło sie˛ błe˛dne sformułowanie „wydatki krajowe (C = I + G)” zamiast poprawnego „wydatki krajowe (C + I + G)” ( przyp. tłum.).
Makroekonomia gospodarki otwartej: podstawowe poje˛cia
257
sowych w celu sfinansowania swojego wielkiego deficytu handlowego. Co było tego przyczyna˛ i czy to zjawisko powinno stanowic´ dla Amerykano´w powo´d do niepokoju? Chca˛c odpowiedziec´ na te pytania, sprawdz´my, co moz˙na stwierdzic´ o amerykan´skiej gospodarce na podstawie znanych nam juz˙ makroekonomicznych ro´wnowaz˙nos´ci rachunkowych. W cze˛s´ci (a) rysunku 9.2 widzimy zmiany oszcze˛dnos´ci krajowych i inwestycji krajowych jako odsetka amerykan´skiego PKB od 1960 r. W cze˛s´ci (b) pokazano odpływy kapitałowe netto, czyli bilans handlowy, takz˙e wyraz˙one w formie odsetka PKB. Zauwaz˙my, z˙e zgodnie z logika˛ tych ro´wnowaz˙nos´ci odpływy kapitałowe netto sa˛ zawsze ro´wne oszcze˛dnos´ciom krajowym pomniejszonym o inwestycje krajowe. Na rysunku widzimy gwałtowna˛ zmiane˛, do kto´rej doszło na pocza˛tku lat osiemdziesia˛tych XX w. Przed 1980 r. oszcze˛dnos´ci krajowe i inwestycje krajowe miały w Stanach Zjednoczonych podobna˛ wielkos´c´, wie˛c odpływy kapitałowe netto były małe. Jednak po 1980 r. oszcze˛dnos´ci krajowe stały sie˛ mniejsze od inwestycji krajowych, a wartos´c´ odpływo´w kapitałowych netto była duz˙a˛ liczba˛ ujemna˛. Oznacza to, z˙e zagranica zacze˛ła kupowac´ wie˛cej aktywo´w finansowych w Stanach Zjednoczonych niz˙ ten kraj za granica˛. Ameryka sie˛ zadłuz˙ała. Dos´wiadczenia historyczne pokazuja˛, z˙e zmiany wielkos´ci przepływo´w kapitałowych niekiedy sa˛ spowodowane zmiana˛ wielkos´ci oszcze˛dnos´ci, a niekiedy — zmiana˛ wielkos´ci inwestycji. W latach 1980−1987 napływ kapitału do Stano´w Zjednoczonych wzro´sł z 0,5% do 3,0% PKB, czyli o 2,5 punkta procentowego, z czego 2,1 punkta procentowego było wynikiem zmniejszenia sie˛ oszcze˛dnos´ci. Zmniejszenie sie˛ oszcze˛dnos´ci krajowych było z kolei spowodowane spadkiem oszcze˛dnos´ci publicznych, czyli wzrostem deficytu budz˙etowego pan´stwa. Inne przyczyny tłumacza˛ rozwo´j sytuacji w naste˛pnym dziesie˛cioleciu. W latach 1991−2000 napływ kapitału do Stano´w Zjednoczonych wzro´sł z 0,3% do 3,7% PKB. Do tej zmiany o 3,3 punkta procentowego wcale nie przyczynił sie˛ spadek oszcze˛dnos´ci, w tym czasie bowiem oszcze˛dnos´ci rosły, a nie malały (zamiast deficytu amerykan´ski budz˙et zacza˛ł wykazywac´ nadwyz˙ke˛). Za to inwestycje zwie˛kszyły sie˛ z 13,4% do 17,9% PKB, poniewaz˙ technologie informatyczne rozwijały sie˛ gwałtownie i wiele przedsie˛biorstw z zapałem wdraz˙ało te nowe rozwia˛zania. (Ten boom skon´czył sie˛ w 2001 r., kiedy recesja w Stanach Zjednoczonych doprowadziła do zmniejszenia sie˛ zaro´wno inwestycji, jak i oszcze˛dnos´ci; w jednym z kolejnych rozdziało´w wro´cimy do tego kro´tkotrwałego zdarzenia.) Czy te deficyty handlowe stanowia˛ problem dla gospodarki USA? W celu znalezienia odpowiedzi na to pytanie nalez˙y uwaz˙nie przyjrzec´ sie˛ amerykan´skim oszcze˛dnos´ciom i inwestycjom. Rozwaz˙my najpierw deficyt handlowy, kto´rego przyczyna˛ jest spadek oszcze˛dnos´ci. Przykładem jest sytuacja w Stanach Zjednoczonych w latach osiemdziesia˛tych XX w. Niz˙sze oszcze˛dnos´ci oznaczaja˛, z˙e Amerykanie od-
258
Makroekonomia gospodarki otwartej
RYSUNEK 9.2
Oszczędności krajowe, inwestycje krajowe i odpływy kapitałowe netto USA W cze˛s´ci (a) rysunku pokazano oszcze˛dnos´ci krajowe i inwestycje krajowe USA jako odsetek PKB. W cze˛s´ci (b) w tej samej formie przedstawiono odpływy kapitałowe netto. Jak widac´, po 1980 r. amerykan´skie oszcze˛dnos´ci krajowe zmalały. Ten spadek doprowadził przede wszystkim do zmniejszenia sie˛ odpływo´w kapitałowych netto, nie zas´ do zmniejszenia sie˛ inwestycji krajowych. (a) oszcze˛dnos´ci krajowe i inwestycje krajowe (jako odsetek PKB)
(b) odpływy kapitałowe netto (jako odsetek PKB)
´ r o´ d ł o: US Department of Commerce. Z
Makroekonomia gospodarki otwartej: podstawowe poje˛cia
259
kładali mniej swoich dochodo´w na przyszłos´c´. Jednak skoro juz˙ wartos´c´ oszcze˛dnos´ci krajowych spadła, nie ma powodu do ubolewania nad wynikaja˛cym z tego deficytem. Jes´li oszcze˛dnos´ci zmalałyby, nie powoduja˛c deficytu handlowego, inwestycje w Stanach Zjednoczonych musiałyby sie˛ zmniejszyc´. Wpłyne˛łoby to niekorzystnie na tempo wzrostu zasobu kapitału, produktywnos´ci pracy i płac realnych. Innymi słowy, jes´li juz˙ doszło do spadku amerykan´skich oszcze˛dnos´ci, lepiej jest, z˙eby w gospodarce USA inwestowały podmioty zagraniczne, niz˙ z˙eby nie robił tego nikt. Pomys´lmy teraz o deficycie handlowym, wywołanym boomem inwestycyjnym. Przykładem jest sytuacja w Stanach Zjednoczonych w latach dziewie˛c´dziesia˛tych XX w. W tym przypadku amerykan´ska gospodarka poz˙yczała z zagranicy, aby sfinansowac´ zakupy nowych do´br kapitałowych. Jes´li ten dodatkowy kapitał zapewnił wysoki zwrot w formie wie˛kszej produkcji do´br i usług, gospodarka powinna dac´ sobie rade˛ z narastaja˛cym zadłuz˙eniem. Jes´li jednak projekty inwestycyjne nie zapewniały oczekiwanej stopy zwrotu, długi były mniej poz˙a˛dane, przynajmniej wo´wczas, gdy ocenia sie˛ je post factum. Nie ma prostej i poprawnej odpowiedzi na pytanie zadane w tytule tego studium przypadku. Podobnie jak jednostka, cały naro´d takz˙e moz˙e sie˛ zadłuz˙yc´ albo w ostroz˙ny, albo w nieprzemys´lany sposo´b. Sam w sobie deficyt handlowy nie jest zagroz˙eniem, jednak czasami moz˙e byc´ symptomem istnienia problemu.
Szybki sprawdzian Zdefiniuj eksport netto i odpływy kapitałowe netto. Wyjaśnij związek między nimi.
9.2 Ceny w transakcjach międzynarodowych: realne i nominalne kursy walutowe Do tej pory analizowalis´my miary przepływu zaro´wno do´br i usług, jak i kapitału przez granice kraju. Makroekonomis´ci badaja˛ ro´wniez˙ zachowanie zmiennych be˛da˛cych miarami cen, po kto´rych sa˛ zawierane te mie˛dzynarodowe transakcje. Na kaz˙dym rynku cena odgrywa waz˙na˛ role˛, koordynuja˛c działania nabywco´w i sprzedawco´w. Podobnie, ceny mie˛dzynarodowe pomagaja˛ koordynowac´ zachowania konsumento´w i producento´w na rynkach s´wiatowych. W tej cze˛s´ci rozdziału zbadamy dwie najwaz˙niejsze ceny mie˛dzynarodowe, czyli nominalne i realne kursy walutowe.
260
Makroekonomia gospodarki otwartej
Nominalne kursy walutowe Nominalny kurs walutowy (nominal exchange rate) to kurs, po kto´rym moz˙na wymieniac´ walute˛ jednego kraju na walute˛ innego kraju. Na przykład, moz˙e sie˛ zdarzyc´, z˙e w banku zobaczysz wywieszke˛ z kursem walutowym 80 jeno´w za 1 euro. Jes´li dasz bankowi 1 euro, ten da ci w zamian 80 jeno´w japon´skich; jes´li zas´ dasz 80 jeno´w japon´skich, bank da ci 1 euro. (W rzeczywistos´ci bank ogłosi nieco inne kursy sprzedaz˙y i kupna jeno´w. Ro´z˙nica mie˛dzy nimi to zysk banku z tytułu oferowania tej usługi. Zignorujemy te ro´z˙nice, poniewaz˙ nie maja˛ one znaczenia z punktu widzenia naszych celo´w.) Kurs walutowy moz˙e zostac´ wyraz˙ony na dwa sposoby. Jes´li kurs wynosi 80 jeno´w za 1 euro, wynosi on takz˙e 1/80 (= 0,0125) euro za 1 jena. Jes´li 1 euro jest warte 0,70 funta, funt jest wart 1/0,7 (= 1,43) euro. Moz˙e to powodowac´ zamieszanie i w praktyce nie istnieje z˙adna wia˛z˙a˛ca konwencja, reguluja˛ca sposo´b zapisu kursu. Na przykład, kurs wymiany dolaro´w amerykan´skich na funty jest zazwyczaj podawany w dolarach za funta, np. 1,90 dolara, jes´li 1 funt jest wymieniany na 1,90 dolara. Jednak kurs funta do euro moz˙e byc´ podawany na oba sposoby: w funtach za euro lub w euro za funta. W tej ksia˛z˙ce zwykle przez kurs walutowy be˛dziemy rozumiec´ liczbe˛ jednostek waluty obcej, kto´ra˛ moz˙na wymienic´ na jednostke˛ waluty krajowej, czyli zagraniczna˛ cene˛ jednostki waluty krajowej. Na przykład, jes´li Wielka˛ Brytanie˛ uznajemy za gospodarke˛ krajowa˛, a Stany Zjednoczone za gospodarke˛ zagraniczna˛, kurs walutowy wynosi 1,90 dolara za 1 funta. Jes´li zas´ jako gospodarke˛ krajowa˛ traktowalibys´my, powiedzmy, Niemcy, kurs walutowy moglibys´my wyrazic´ w dolarach za euro, np. 1,33 dolara za euro. Jes´li kurs walutowy zmienia sie˛ tak, z˙e za euro moz˙na kupic´ wie˛cej jednostek innej waluty, taka zmiana jest nazywana aprecjacja˛ Aprecjacja˛ nazywamy wzrost wartos´ci waluty, (appreciation) euro. Natomiast jes´li kurs zmienia sie˛ tak, z˙e za euro mierzonej liczba˛ moz˙na kupic´ mniej jednostek innej waluty, zmiana ta jest nazywajednostek waluty zagranicznej, kto´ra˛ na deprecjacja˛ (depreciation) euro. Na przykład, kiedy kurs moz˙na za nia˛ kupic´. ´ w za euro, mo´wi sie˛, z˙e euro Deprecjacja˛ nazywamy walutowy wzrasta z 80 do 90 jeno spadek wartos´ci uległo aprecjacji. Poniewaz˙ za japon´skiego jena moz˙na teraz kupic´ waluty, mierzonej mniej europejskiej waluty, mo´wi sie˛, z˙e jen uległ deprecjacji. liczba˛ jednostek waluty zagranicznej, Kiedy kurs walutowy spada z 80 do 70 jeno´w za euro, to euro kto´ra˛ moz˙na za nia˛ kupic´. uległo deprecjacji, a jen uległ aprecjacji. Niekiedy zdarzało Ci sie˛ słyszec´ doniesienia medio´w, z˙e funt czy euro sa˛ silne lub słabe. Takie oceny zwykle dotycza˛ niedawnych zmian nominalnych kurso´w walutowych. Gdy waluta ulega aprecjacji, mo´wi sie˛ o niej, z˙e sie˛ wzmacnia, poniewaz˙ moz˙na za nia˛ kupic´ wie˛cej waluty obcej. Podobnie, gdy waluta ulega deprecjacji, stwierdza sie˛, z˙e sie˛ osłabia. Kaz˙da waluta ma wiele nominalnych kurso´w walutowych. Euro moz˙e byc´ przeznaczone na zakup: dolaro´w amerykan´skich, jeno´w japon´skich, funto´w Nominalny kurs walutowy to kurs, po kto´rym moz˙na wymieniac´ walute˛ jednego kraju na walute˛ innego kraju.
Makroekonomia gospodarki otwartej: podstawowe poje˛cia
261
brytyjskich, peso meksykan´skich i tak dalej. Kiedy ekonomis´ci analizuja˛ zmiany kurso´w walutowych, cze˛sto uz˙ywaja˛ wskaz´niko´w be˛da˛cych s´rednia˛ tych wielu kurso´w. Podobnie jak wskaz´nik cen konsumenta zamienia liczne ceny w gospodarce w jedna˛ miare˛ poziomu cen, wskaz´nik kursu walutowego zamienia liczne kursy walutowe w jedna˛ miare˛ wartos´ci waluty obcej. Kiedy zatem ekonomis´ci rozmawiaja˛ o aprecjacji lub deprecjacji euro czy funta, cze˛sto chodzi im o wskaz´nik kursu walutowego, kto´ry dotyczy wielu pojedynczych kurso´w.
Realne kursy walutowe Realny kurs walutowy (real exchange rate)2 to kurs, po kto´rym Realny kurs walutowy kurs, po kto´rym moz˙na wymieniac´ dobra i usługi pochodza˛ce z jednego kraju na moz˙natowymieniac ´ dobra dobra i usługi pochodza˛ce z innego kraju. Zało´z˙my np., z˙e idziesz i usługi pochodza˛ce kraju na dobra na zakupy i stwierdzasz, z˙e kilogram szwajcarskiego sera kosztuje z jednego i usługi pochodza˛ce dwa razy wie˛cej niz˙ kilogram angielskiego sera cheddar. Powiez drugiego kraju. dzielibys´my wo´wczas, z˙e realny kurs walutowy wynosi po´ł kilograma sera szwajcarskiego za kilogram sera angielskiego. Zauwaz˙my, z˙e podobnie jak nominalny kurs walutowy, kurs realny jest tu wyraz˙any w jednostkach dobra zagranicznego otrzymywanych za jednostke˛ dobra krajowego. Tym razem jednak dobrem tym jest rzecz lub usługa, a nie waluta. Realne i nominalne kursy walutowe sa˛ ze soba˛ s´cis´le powia˛zane. Chca˛c zrozumiec´ te zwia˛zki, rozwaz˙my przykład. Przypus´c´my, z˙e kilogram brytyjskiej pszenicy kosztuje 1 funta, a kilogram pszenicy amerykan´skiej — 3 dolary. Jaki jest realny kurs wymiany brytyjskiej i amerykan´skiej pszenicy? W celu znalezienia odpowiedzi na to pytanie musimy najpierw uz˙yc´ nominalnego kursu walutowego, aby przeliczyc´ ceny na wspo´lna˛ walute˛. Jes´li nominalny kurs walutowy wynosi 2 dolary za funta, cena brytyjskiej pszenicy, ro´wna 1 funt za kilogram, jest ro´wnowaz˙na cenie 2 dolary za kilogram. Poniewaz˙ amerykan´ska pszenica kosztuje 3 dolary, cena brytyjskiej pszenicy wynosi tylko 2/3 ceny pszenicy brytyjskiej. Realny kurs walutowy jest ro´wny 2/3 kilograma pszenicy amerykan´skiej za kilogram pszenicy brytyjskiej. Moz˙emy podsumowac´ te obliczenia realnego kursu walutowego za pomoca˛ naste˛puja˛cego ro´wnania, przy czym kurs walutowy mierzymy jako liczbe˛ jednostek waluty obcej potrzebna˛ do nabycia jednej jednostki waluty krajowej: (nominalny kurs walutowy) · (cena krajowa) realny . kurs walutowy = (cena zagraniczna) 2
W tym podre˛czniku angielski termin real exchange rate, zgodnie z polska˛ tradycja˛, tłumaczymy jako „realny kurs walutowy”. Czytelnik powinien pamie˛tac´, z˙e jest to myla˛ce, poniewaz˙ to angielskie poje˛cie dotyczy nie wymiany pienia˛dza na pienia˛dz, lecz wymiany innych do´br niz˙ pienia˛dz (tymczasem słowo „walutowy” sugeruje, z˙e w gre˛ wchodzi kurs wymiany pienie˛dzy z ro´z˙nych krajo´w). Takz˙e w angloje˛zycznej literaturze ekonomicznej cze˛sto uz˙ywa sie˛ zwroto´w w rodzaju franc-sterling real exchange rate (przyp. red. nauk.).
262
Makroekonomia gospodarki otwartej
Jes´li uz˙yjemy danych z przykładu, ro´wnanie to przyjmie naste˛puja˛ca˛ forme˛: 2 dolary 1 funt za kilogram · za funta brytyjskiej pszenicy realny = = kurs walutowy 3 dolary za kilogram amerykan´skiej pszenicy = 2/3 kilograma amerykan´skiej pszenicy za kilogram brytyjskiej pszenicy. Realny kurs walutowy zalez˙y zatem od nominalnego kursu walutowego oraz od cen do´br w obu krajach mierzonych w walutach krajowych. Jakie znaczenie ma realny kurs walutowy? To on decyduje o tym, ile dany kraj eksportuje i importuje. Na przykład, podejmuja˛c decyzje˛, czy kupic´ brytyjska˛, czy amerykan´ska˛ pszenice˛, aby potem przerobic´ ja˛ na ma˛ke˛ do wypieku, brytyjski producent chleba zada sobie pytanie, kto´ra pszenica jest tan´sza. Realny kurs walutowy umoz˙liwia odpowiedz´ na to pytanie. Oto inny przykład: wyobraz´ sobie, z˙e masz podja˛c´ decyzje˛, czy urlop nad morzem spe˛dzic´ w Margate w Anglii, czy w Cancun w Meksyku. Mo´głbys´ wtedy spytac´ pracownika agencji turystycznej o cene˛ pokoju hotelowego w Margate (mierzona˛ w funtach), cene˛ pokoju w Cancun (mierzona˛ w peso) oraz kurs walutowy peso do funta. Jes´li rzeczywis´cie poro´wnujesz koszty w taki sposo´b, podstawa˛ Twojej decyzji jest realny kurs walutowy. Analizuja˛c cała˛ gospodarke˛, makroekonomis´ci interesuja˛ sie˛ ogo´lnym poziomem cen, a nie cenami poszczego´lnych do´br. W efekcie chca˛c zmierzyc´ realny kurs walutowy, posługuja˛ sie˛ wskaz´nikami cen, takimi jak wskaz´nik cen konsumenta, kto´ry informuje o cenie pewnego koszyka do´br i usług. Wykorzystuja˛c wskaz´nik cen koszyka brytyjskiego (P), wskaz´nik cen koszyka zagranicznego (P*) oraz nominalny kurs walutowy funta brytyjskiego wobec walut obcych (e = liczba jednostek waluty obcej płaconych za funta), ogo´lny realny kurs walutowy, dotycza˛cy handlu Wielkiej Brytanii z innymi krajami, moz˙emy obliczyc´ w naste˛puja˛cy sposo´b: realny kurs walutowy = (e · P)/P*. Ten realny kurs walutowy mierzy stosunek ceny koszyka do´br i usług doste˛pnych w kraju do ceny koszyka do´br i usług doste˛pnych za granica˛. W naste˛pnym rozdziale pokaz˙emy dokładniej, z˙e realny kurs walutowy danego kraju w decyduja˛cy sposo´b wpływa na wielkos´c´ eksportu netto do´br i usług. Deprecjacja (spadek) realnego kursu walutowego Wielkiej Brytanii oznacza, z˙e brytyjskie dobra potaniały w poro´wnaniu z dobrami zagranicznymi. Ta zmiana zache˛ca nabywco´w w kraju i za granica˛ do kupowania wie˛kszej ilos´ci do´br brytyjskich i mniejszej ilos´ci do´br innych krajo´w. W efekcie brytyjski eksport sie˛ zwie˛ksza, a brytyjski import maleje — obie te zmiany zwie˛kszaja˛ brytyjski eksport netto. Z kolei aprecjacja (wzrost) realnego kursu walutowego
Makroekonomia gospodarki otwartej: podstawowe poje˛cia
263
Wielkiej Brytanii oznacza, z˙e brytyjskie dobra droz˙eja˛ w stosunku do do´br zagranicznych, zatem brytyjski eksport netto sie˛ zmniejsza. Szybki sprawdzian Zdefiniuj nominalny i realny kurs walutowy oraz wyjaśnij ich związek. • Powiedzmy, że nominalny kurs walutowy zmienia się ze 100 do 120 jenów za 1 euro. Czy euro uległo aprecjacji, czy też deprecjacji?
9.3 Teoria parytetu siły nabywczej: pierwsza teoria kursu walutowego Kursy walutowe wahaja˛ sie˛ silnie. W 1970 r. za 1 funta brytyjskiego moz˙na było kupic´ 2,40 dolara amerykan´skiego (kurs walutowy funta do dolara wynosił 2,40 dolara), lecz w 1985 r. funt był wart juz˙ tylko około połowy tej sumy (kurs walutowy był ro´wny około 1,25 dolara), na pocza˛tku zas´ 2005 r. — około 1,90 dolara. Podsumowuja˛c, w okresie 35 lat wartos´c´ funta najpierw spadła prawie o połowe˛, czyli z 2,40 dolara do 1,25 dolara, a naste˛pnie wzrosła o około 50%, czyli z 1,25 dolara do 1,90 dolara. Dalej, jes´li przyjrzymy sie˛ wartos´ci dolara amerykan´skiego w stosunku do walut Niemiec i Włoch, zobaczymy, z˙e w 1970 r. moz˙na było za niego kupic´ 3,65 marki niemieckiej lub 627 liro´w włoskich, a w 1998 r. — kiedy kraje te przygotowywały sie˛ do wprowadzenia euro jako wspo´lnej waluty — 1,76 marki niemieckiej lub 1737 liro´w włoskich. Innymi słowy, w tym okresie wartos´c´ dolara spadła o ponad połowe˛ w poro´wnaniu z marka˛ oraz wzrosła ponaddwukrotnie w poro´wnaniu z lirem. Czym moz˙na wyjas´nic´ te duz˙e zmiany? Ekonomis´ci stworzyli wiele modeli wyjas´niaja˛cych, jakie czynniki wpływaja˛ na kursy walutowe, a kaz˙dy z tych modeli kładzie nacisk jedynie na niekto´re spos´ro´d wielu sił oddziałuja˛cych na kursy. W tym podrozdziale przedstawimy najprostsza˛ teorie˛ kursu walutowego, nazywana˛ teoria˛ parytetu siły nabywczej. Zgodnie z nia˛ we wszystkich krajach za jednostke˛ dowolnej waluty moz˙na kupic´ taka˛ sama˛ ilos´c´ do´br. Wielu ekonomisto´w uwaz˙a, z˙e teoria parytetu siły nabywczej ( purchasing Teoria parytetu nabywczej jest power parity, PPP) dobrze opisuje siły, kto´re decyduja˛ o wysokos´ci teoria˛siły kursu walutowego, kurso´w walutowych w długim okresie. Przyjrzymy sie˛ teraz zgodnie z kto´ra˛ jednostke˛ dowolnej logice tej teorii, jej ograniczeniom, a takz˙e wynikaja˛cym z niej zawaluty moz˙na kupic´ wnioskom. taka˛ sama˛ ilos´c´ do´br we wszystkich krajach.
264
Makroekonomia gospodarki otwartej
Podstawowa logika parytetu siły nabywczej Teoria parytetu siły nabywczej jest oparta na zasadzie zwanej prawem jednej ceny (law of one price). Zgodnie z nia˛ dane dobro musi miec´ taka˛ sama˛ cene˛, niezalez˙nie od miejsca na s´wiecie. W przeciwnym wypadku istniałyby niewykorzystane okazje do osia˛gnie˛cia zysko´w. Na przykład, zało´z˙my, z˙e ziarno kawy kosztuje w Monachium mniej niz˙ we Frankfurcie. Moz˙na byłoby wo´wczas kupowac´ kawe˛ w Monachium po 4 euro za kilogram, a naste˛pnie sprzedawac´ ja˛ we Frankfurcie po 5 euro za kilogram, zyskuja˛c na ro´z˙nicy cen 1 euro w przypadku kaz˙dego kilograma. Proces wykorzystywania ro´z˙nic cenowych na ro´z˙nych rynkach jest nazywany arbitraz˙em (arbitrage). W przykładzie, kiedy ludzie korzystaja˛ z opisanej moz˙liwos´ci arbitraz˙u, zwie˛kszaja˛ popyt na kawe˛ w Monachium i podaz˙ kawy we Frankfurcie. Cena kawy w Monachium wzrosłaby, reaguja˛c na zwie˛kszony popyt, a we Frankfurcie obniz˙yłaby sie˛, reaguja˛c na zwie˛kszona˛ podaz˙. Proces ten trwałby tak długo, az˙ w kon´cu ceny na obu rynkach zro´wnałyby sie˛. Zastano´wmy sie˛ teraz, jakie wnioski dotycza˛ce działania rynku mie˛dzynarodowego wynikaja˛ z prawa jednej ceny. Jes´li za euro (lub za jaka˛kolwiek inna˛ walute˛) moz˙na by kupic´ wie˛cej kawy w Niemczech niz˙ w Japonii, kupcy zajmuja˛cy sie˛ handlem mie˛dzynarodowym mogliby zyskac´, kupuja˛c to dobro w Niemczech i sprzedaja˛c je w Japoni. Ten eksport kawy z Niemiec doprowadziłby do wzrostu ceny kawy w Niemczech i jej spadku w Japonii. Odwrotnie, jes´li za euro moz˙na byłoby kupic´ w Japonii wie˛cej kawy niz˙ w Niemczech, kupcy nabywaliby to dobro w Japonii i sprzedawaliby je w Niemczech. Ten import kawy do Niemiec doprowadziłby do spadku ceny kawy w Niemczech i jej wzrostu w Japonii. Ostatecznie zatem okazuje sie˛, z˙e zgodnie z prawem jednej ceny za euro moz˙na kupic´ tyle samo kawy we wszystkich krajach. Ta logika prowadzi do teorii parytetu siły nabywczej. Według niej dana waluta musi miec´ taka˛ sama˛ siłe˛ nabywcza˛ we wszystkich krajach. Oznacza to, z˙e za euro moz˙na kupic´ taka˛ sama˛ ilos´c´ do´br w Niemczech i Japonii, a za jena — taka˛ sama˛ ilos´c´ do´br w Japonii i w Niemczech. Okazuje sie˛ zatem, z˙e nazwa tej teorii dobrze opisuje jej tres´c´: „parytet” oznacza ro´wnos´c´, „siła nabywcza” zas´ odnosi sie˛ do wartos´ci pienia˛dza.
Wnioski z teorii parytetu siły nabywczej Co teoria parytetu siły nabywczej mo´wi o kursach walutowych? Oto´z˙ wynika z niej, z˙e nominalny kurs wymiany walut dwo´ch krajo´w zalez˙y od poziomu cen w tych krajach. Jes´li za 1 euro moz˙na kupic´ tyle samo do´br w Niemczech, gdzie ceny sa˛ mierzone w euro, co w Japonii, gdzie ceny mierzy sie˛ w jenach, liczba
Makroekonomia gospodarki otwartej: podstawowe poje˛cia
265
jeno´w płacona za jednostke˛ euro musi zalez˙ec´ od cen do´br w tych obu krajach. Na przykład, jes´li kilogram kawy kosztuje 500 jeno´w w Japonii i 5 euro w Niemczech, nominalny kurs walutowy musi wynosic´ 100 jeno´w za euro (500 jeno´w/ /5 euro = 100 jeno´w za euro). W przeciwnym razie siła nabywcza euro nie byłaby w obu tych krajach taka sama. W celu jeszcze lepszego zrozumienia, jak to działa, warto skorzystac´ z matematyki. Uznajmy Niemcy za gospodarke˛ krajowa˛. Zało´z˙my, z˙e P jest cena˛ koszyka do´br w Niemczech (mierzona˛ w euro), a P* — cena˛ koszyka do´br w Japonii (mierzona˛ w jenach), e zas´ to nominalny kurs walutowy (liczba jeno´w potrzebna, aby kupic´ 1 euro). Pomys´l teraz o ilos´ci do´br, kto´re moz˙na kupic´ w kraju i za granica˛. Poziom cen w Niemczech wynosi P, zatem siła nabywcza 1 euro w tym kraju jest ro´wna 1/P. Za granica˛ 1 euro moz˙e byc´ wymienione na e jednostek waluty obcej, kto´re z kolei maja˛ siłe˛ nabywcza˛ e/P*; aby siła nabywcza euro była taka sama w obu krajach, musi byc´ spełniona ro´wnos´c´: 1/P = e/P*. Po przekształceniu ro´wnanie to ma naste˛puja˛ca˛ postac´: 1 = eP/P*. Zauwaz˙, z˙e lewa strona tego ro´wnania jest stała˛, prawa zas´ to realny kurs walutowy. Jes´li zatem siła nabywcza euro jest zawsze taka sama w kraju i za granica˛, realny kurs walutowy, czyli stosunek cen do´br krajowych do do´br zagranicznych, nie moz˙e sie˛ zmieniac´. Chca˛c sie˛ przekonac´, jakie wnioski wynikaja˛ z tej analizy odnos´nie do nominalnego kursu walutowego, moz˙emy przekształcic´ ostatnie ro´wnanie tak, aby kurs ten znalazł sie˛ po jego lewej stronie: e = P*/P. Okazuje sie˛, z˙e nominalny kurs walutowy jest ro´wny ilorazowi poziomu cen zagranicznych (mierzonego w jednostkach waluty obcej) i poziomu cen krajowych (mierzonego w jednostkach waluty krajowej). Zgodnie z teoria˛ parytetu siły nabywczej nominalny kurs wymiany walut dwo´ch krajo´w musi odzwierciedlac´ ro´z˙nice poziomo´w cen w tych krajach. Najwaz˙niejszym wnioskiem z tej teorii jest twierdzenie, z˙e nominalne kursy walutowe zmieniaja˛ sie˛ wtedy, kiedy zmieniaja˛ sie˛ poziomy cen. Jak przekonalis´my sie˛ o tym w poprzednim rozdziale, poziom cen w kaz˙dym kraju ulega zmianie tak, z˙e w efekcie dochodzi do zro´wnania sie˛ ilos´ci oferowanej pienia˛dza i wielkos´ci zapotrzebowania na pienia˛dz. Poniewaz˙ nominalny kurs walutowy zalez˙y od poziomo´w cen, zalez˙y on ro´wniez˙ od podaz˙y pienia˛dza i popytu na pienia˛dz w obu krajach. Kiedy bank centralny dowolnego kraju zwie˛ksza podaz˙ pienia˛dza, powoduja˛c wzrost poziomu cen, efektem okazuje sie˛ takz˙e deprecjacja waluty tego kraju w stosunku do innych walut s´wiata. Innymi słowy, gdy bank ten drukuje duz˙a˛ ilos´c´ pienia˛dza, ten traci na wartos´ci, gdyz˙ maleje ilos´c´ do´br i usług oraz innych walut, kto´re moz˙na za niego kupic´.
266
Makroekonomia gospodarki otwartej
Moz˙emy teraz spro´bowac´ odpowiedziec´ na pytanie, od kto´rego zaczyna sie˛ ten podrozdział. Na przykład, dlaczego w latach 1970−1985 brytyjski funt stracił na wartos´ci w stosunku do dolara amerykan´skiego? Oto´z˙ waz˙nym czynnikiem była z pewnos´cia˛ ro´z˙nica tempa inflacji w obu krajach. W omawianym okresie USA prowadziły, s´rednio rzecz biora˛c, mniej ekspansywna˛ polityke˛ pienie˛z˙na˛ niz˙ Wielka Brytania. Brytyjska s´rednia inflacja była w cia˛gu tych 15 lat bardzo wysoka i wynosiła około 10,5% rocznie, podczas gdy w Stanach Zjednoczonych ceny rosły s´rednio w tempie jedynie około 6,5% na rok. Oznacza to, z˙e w latach 1970−1985 w uje˛ciu rocznym poziom cen w Wielkiej Brytanii wzrastał przecie˛tnie o około 4 punkty procentowe3 szybciej niz˙ poziom cen w USA. Poniewaz˙ brytyjskie ceny wzrosły w stosunku do cen amerykan´skich, wartos´c´ funta wobec dolara spadła. Czym moz˙na wytłumaczyc´ wahania kursu walutowego włoskiego lira do dolara lub niemieckiej marki do dolara? W duz˙ym stopniu zmiany te znowu odzwierciedlaja˛ wzgle˛dna˛ restrykcyjnos´c´ polityki pienie˛z˙nej w analizowanych krajach. Niemcy prowadziły mniej ekspansywna˛ polityke˛ pienie˛z˙na˛ niz˙ Stany Zjednoczone, odwrotnie było w przypadku Włoch. W latach 1970−1998 inflacja w USA wynosiła przecie˛tnie około 5,3%, natomiast s´rednia inflacja w Niemczech — 3,5%, a we Włoszech — 9,6%. Z powodu tego, z˙e ceny amerykan´skie wzrosły w stosunku do cen niemieckich, wartos´c´ dolara wobec marki spadła. Podobnie, poniewaz˙ ceny amerykan´skie obniz˙yły sie˛ wzgle˛dem cen włoskich, wzrosła wartos´c´ dolara w stosunku do lira. Niemcy i Włochy sa˛ dzis´ cze˛s´cia˛ wspo´lnego obszaru walutoWspo´lny obszar walutowy wego (common currency area), wspo´lna˛ waluta˛ zas´ jest euro. to geograficzny obszar, ˙ e te dwa kraje prowadza˛ wspo´lna˛ polityke˛ pienie˛z˙na˛ na kto´rym jest uz˙ywana Oznacza to, z wspo´lna waluta; i z ˙ e ich tempo inflacji be˛dzie podobne. Jednak wnioski wynikamoz˙e on obejmowac´ ja˛ce z analizy historii lira i marki dotycza˛ ro´wniez˙ euro. To, czy wiele krajo´w. za 20 lat za brytyjskiego funta lub amerykan´skiego dolara be˛dzie moz˙na kupic´ wie˛cej, czy tez˙ mniej euro niz˙ dzis´, zalez˙y od tego, czy Europejski Bank Centralny doprowadzi do wyz˙szej, czy tez˙ do niz˙szej inflacji w Europie niz˙ Bank Anglii w Wielkiej Brytanii lub System Rezerwy Federalnej w Stanach Zjednoczonych.
STUDIUM PRZYPADKU Nominalny kurs walutowy podczas hiperinflacji
Makroekonomis´ci rzadko moga˛ dokonywac´ kontrolowanych eksperymento´w — najcze˛s´ciej musza˛ sie˛ zadowolic´ moz˙liwie uwaz˙na˛ obserwacja˛ zdarzen´ historycznych. Jednym z takich naturalnych eksperymento´w jest hiperinflacja, 3
W angielskiej wersji tekstu pojawiło sie˛ w tym miejscu błe˛dne sformułowanie „4%” zamiast poprawnego „4 punkty procentowe” ( przyp. tłum.).
Makroekonomia gospodarki otwartej: podstawowe poje˛cia
267
czyli wysoka inflacja, kto´ra pojawia sie˛ wtedy, kiedy rza˛d drukuje dodatkowa˛ ilos´c´ pienie˛dzy, aby sfinasowac´ swoje wielkie wydatki. Dzie˛ki temu, z˙e hiperinflacje sa˛ zjawiskami ekstremalnymi, wyraz´nie potwierdzaja˛ pewne podstawowe zasady ekonomiczne. Przyjrzyjmy sie˛ niemieckiej hiperinflacji z pocza˛tku lat dwudziestych XX w. Na rysunku 9.3 widzimy podaz˙ pienia˛dza, poziom cen oraz nominalny kurs walutowy (mierzony liczba˛ amerykan´skich cento´w płaconych za marke˛ niemiecka˛) w Niemczech. Zauwaz˙, z˙e te zmienne zachowuja˛ sie˛ bardzo podobnie. Kiedy podaz˙ pienia˛dza zaczyna szybko rosna˛c´, poziom cen ro´wniez˙ gwałtownie sie˛ podnosi, a niemiecka marka ulega deprecjacji. Kiedy zas´ podaz˙ pienia˛dza stabilizuje sie˛, to samo dzieje sie˛ z poziomem cen i kursem walutowym. RYSUNEK 9.3
Pieniądz, ceny i nominalny kurs walutowy podczas niemieckiej hiperinflacji Na rysunku pokazano podaz˙ pienia˛dza, poziom cen i nominalny kurs walutowy (mierzony liczba˛ amerykan´skich cento´w płaconych za marke˛ niemiecka˛) w okresie niemieckiej hiperinflacji od stycznia 1921 r. do grudnia 1924 r. Zauwaz˙, jak podobnie zachowuja˛ sie˛ te trzy zmienne. Kiedy ilos´c´ pienia˛dza zacze˛ła szybko rosna˛c´, wzrastał ro´wniez˙ poziom cen, a marka uległa deprecjacji. Kiedy niemiecki bank centralny ustabilizował podaz˙ pienia˛dza, poziom cen i kurs walutowy ro´wniez˙ sie˛ ustabilizowały.
´ r o´ d ł o: Przedruk za zgoda˛: Th.S. Sargent, The End of Four Big Inflations. W: Inflation, R. Hall (ed.), Z University of Chicago Press, Chicago 1983, s. 41−93.
268
Makroekonomia gospodarki otwartej
Przedstawione na rysunku regularnos´ci moz˙na zaobserwowac´ podczas kaz˙dej hiperinflacji. Nie ulega wa˛tpliwos´ci, z˙e istnieje fundamentalna zalez˙nos´c´ mie˛dzy ilos´cia˛ pienia˛dza, cenami i nominalnym kursem walutowym. Omo´wiona w poprzednim rozdziale ilos´ciowa teoria pienia˛dza wyjas´nia, jak podaz˙ pienia˛dza wpływa na poziom cen, natomiast przedstawiona w tym rozdziale teoria parytetu siły nabywczej opisuje, jak poziom cen wpływa na nominalny kurs walutowy.
Ograniczenia teorii parytetu siły nabywczej Teoria parytetu siły nabywczej jest prostym modelem kursu walutowego. Pomaga ona zrozumiec´ wiele zjawisk ekonomicznych. Wyjas´nia zwłaszcza wiele długookresowych proceso´w, kto´rych przykłady omo´wilis´my wczes´niej, i duz˙e wahania kurso´w walutowych podczas hiperinflacji. Jednak teoria parytetu siły nabywczej nie w pełni odpowiada rzeczywistos´ci. Kursy walutowe nie zawsze zmieniaja˛ sie˛ tak, z˙e w efekcie euro ma zawsze taka˛ sama˛ wartos´c´ we wszystkich krajach. Istnieja˛ dwa powody, kto´re sprawiaja˛, z˙e teoria parytetu siły nabywczej nie zawsze jest zgodna z rzeczywistos´cia˛. Pierwszym powodem jest to, z˙e wieloma dobrami nie da sie˛ łatwo handlowac´. Wyobraz´my sobie np., z˙e strzyz˙enie włoso´w jest droz˙sze w Paryz˙u niz˙ w Nowym Jorku. Turys´ci moga˛ unikac´ strzyz˙enia włoso´w w Paryz˙u, a niekto´rzy fryzjerzy moga˛ sie˛ przeprowadzic´ z USA do Francji. Jednak skala takiego arbitraz˙u byłaby prawdopodobnie zbyt mała, aby mo´gł on wyeliminowac´ ro´z˙nice cen. Odchylenie kursu od parytetu siły nabywczej mogłoby sie˛ zatem utrzymywac´, a za euro (lub dolara) w Paryz˙u moz˙na byłoby nadal kupic´ mniej usług fryzjerskich niz˙ w Nowym Jorku. Druga˛ przyczyna˛ tego, z˙e parytet siły nabywczej nie zawsze jest zachowany, jest fakt, iz˙ nawet podlegaja˛ce wymianie handlowej podobne dobra nie zawsze sa˛ doskonałymi substytutami, jes´li sa˛ produkowane w ro´z˙nych krajach. Na przykład, niekto´rzy nabywcy wola˛ samochody niemieckie, a inni japon´skie. W dodatku gusty konsumento´w moga˛ sie˛ zmieniac´ w miare˛ upływu czasu. Jes´li niemieckie samochody nagle stana˛ sie˛ bardziej popularne, wzrost popytu spowoduje wzrost ich cen w poro´wnaniu z samochodami japon´skimi. Jednak mimo tej ro´z˙nicy cen na obu rynkach moz˙e nie byc´ okazji do zyskownego arbitraz˙u, poniewaz˙ nabywcy nie traktuja˛ tych dwo´ch typo´w samochodo´w tak samo. Poniewaz˙ niekto´re dobra nie sa˛ przedmiotem handlu, a inne dobra nie sa˛ doskonałymi substytutami swoich zagranicznych odpowiedniko´w, teoria parytetu siły nabywczej niedokładnie wyjas´nia zmiany kursu walutowego. Czynniki te wywołuja˛ wahania realnych kurso´w walutowych. Mimo to teoria ta ułatwia zrozumienie zmian kurso´w walutowych. Jej podstawowa logika jest przekonu-
Makroekonomia gospodarki otwartej: podstawowe poje˛cia
269
ja˛ca: kiedy realny kurs walutowy odchyla sie˛ od poziomu zgodnego z parytetem siły nabywczej, ludzie zyskuja˛ motywacje˛ do przemieszczania do´br z kraju do kraju. Nawet jes´li taki arbitraz˙ nie jest w stanie całkowicie wyeliminowac´ zmian realnego kursu walutowego, moz˙na oczekiwac´, z˙e zmiany realnego kursu walutowego okaz˙a˛ sie˛ niewielkie ba˛dz´ tymczasowe. W efekcie duz˙e i trwałe zmiany nominalnych kurso´w walutowych zwykle sa˛ powodowane zmianami poziomo´w cen w kraju i za granica˛.
STUDIUM PRZYPADKU Hamburgerowy standard
Kiedy ekonomis´ci wykorzystuja˛ teorie˛ parytetu siły nabywczej do wyjas´nienia kurso´w walutowych, potrzebuja˛ informacji o cenach koszyka do´br doste˛pnego w ro´z˙nych krajach. Jedna z tego typu analiz jest przeprowadzana przez „The Economist”. Co jakis´ czas czasopismo to zbiera dane o koszyku do´br, składaja˛cym sie˛ z: „dwo´ch kawałko´w smaz˙onej wołowiny, specjalnego sosu, sałaty, sera, ´ w koszyk nazywa sie˛ Big Mac pikli i cebuli na bułce z ziarnem sezamowym”. O i jest sprzedawany przez siec´ McDonald’s na całym s´wiecie. Kiedy znamy juz˙ ceny Big Maco´w w dwo´ch krajach, wyraz˙one w lokalnych walutach, moz˙emy obliczyc´ kurs walutowy zgodny z teoria˛ parytetu siły nabywczej. Przewidywany kurs walutowy to taki kurs, przy kto´rym cena hamburgera w obu krajach sie˛ zro´wnuje. Na przykład, jes´li cena Big Maca wynosi 2 dolary w Stanach Zjednoczonych i 200 jeno´w w Japonii, kurs walutowy zgodny z parytetem siły nabywczej powinien wynosic´ 100 jeno´w za dolara. Czy zastosowana do cen Big Maca teoria parytetu siły nabywczej sie˛ sprawdza? Według artykułu w „The Economist”, opublikowanego 16 grudnia 2004 r., kiedy cena Big Maca w USA wynosiła 3 dolary, przewidywane i rzeczywiste kursy walutowe nie sa˛ dokładnie takie same. Przeciez˙ mie˛dzynarodowy arbitraz˙ w przypadku Big Maco´w nie jest łatwy. Co wie˛cej, w jednych krajach teoria parytetu siły nabywczej w odniesieniu do tych hamburgero´w wydaje sie˛ sprawdzac´ lepiej niz˙ w innych krajach. Na przykład w Nowej Zelandii i Turcji przewidywany kurs walutowy ro´z˙ni sie˛ od rzeczywistego zaledwie o 5% czy 6%, podczas gdy w Wielkiej Brytanii i strefie euro odchylenie jest bliz˙sze 20%−25%, a w krajach skandynawskich, Szwecji i Danii, parytet w ogo´le nie jest zachowany, gdyz˙ odchylenia kursu rzeczywistego od kursu przewidywanego wynosza˛, odpowiednio, około 50% i około 65%. Teoria parytetu siły nabywczej nie jest precyzyjna˛ teoria˛ kurso´w walutowych (jeszcze bardziej dotyczy to parytetu siły nabywczej w przypadku Big Maca) i w niekto´rych krajach nie sprawdza sie˛ zbyt dobrze (np. w krajach skandynawskich), niemniej cze˛sto stanowi ona rozsa˛dne pierwsze przybliz˙enie.
270
Makroekonomia gospodarki otwartej
Szybki sprawdzian W ciągu ostatnich 20 lat Hiszpania miała wysoką inflację, a Japonia — niską. Jak, Twoim zdaniem, zmieniła się liczba hiszpańskich peset, które można było kupić za japońskiego jena?
Podsumowanie Celem tego rozdziału było przedstawienie podstawowych poje˛c´ uz˙ywanych przez makroekonomisto´w, kto´rzy analizuja˛ gospodarki otwarte. Powinienes´ teraz rozumiec´, dlaczego eksport netto musi byc´ ro´wny odpływom kapitałowym netto oraz dlaczego oszcze˛dnos´ci krajowe musza˛ sie˛ ro´wnac´ inwestycjom krajowym powie˛kszonym o odpływy kapitałowe netto. Powinienes´ takz˙e wiedziec´, co to sa˛ nominalne i realne kursy walutowe, a takz˙e rozumiec´ skutki i ograniczenia teorii parytetu siły nabywczej jako teorii wyjas´niaja˛cej zmiany kurso´w walutowych. Makroekonomiczne zmienne zdefiniowane w tym rozdziale stanowia˛ punkt wyjs´cia, umoz˙liwiaja˛cy analize˛ zwia˛zko´w gospodarki otwartej z reszta˛ s´wiata. W naste˛pnym rozdziale przedstawimy model, kto´ry wyjas´nia zachowanie tych zmiennych. Be˛dziemy mogli wo´wczas pokazac´, jak ro´z˙ne zdarzenia i działania wpływaja˛ na bilans handlowy kraju oraz na kurs, według kto´rego kraje dokonuja˛ wymiany na rynkach s´wiatowych.
☞ ●
●
●
Streszczenie
Eksport netto to wartos´c´ krajowych do´br i usług sprzedanych za granica˛, pomniejszona o wartos´c´ zagranicznych do´br i usług sprzedanych w kraju. Odpływy kapitałowe netto to zakupy zagranicznych aktywo´w przez mieszkan´co´w danego kraju, pomniejszone o zakupy aktywo´w krajowych przez zagranice˛. Poniewaz˙ kaz˙da mie˛dzynarodowa transakcja oznacza wymiane˛ składnika aktywo´w na dobro lub usługe˛, odpływy kapitałowe netto danego kraju zawsze sa˛ ro´wne eksportowi netto. Oszcze˛dnos´ci danej gospodarki moga˛ byc´ uz˙yte w celu albo sfinansowania inwestycji w kraju, albo zakupu aktywo´w za granica˛. Oszcze˛dnos´ci krajowe sa˛ zatem ro´wne inwestycjom krajowym powie˛kszonym o odpływy kapitałowe netto. Nominalny kurs walutowy jest wzgle˛dna˛ cena˛ walut dwo´ch krajo´w, a realny kurs walutowy — wzgle˛dna˛ cena˛ do´br i usług dwo´ch krajo´w. Kiedy nominalny kurs walutowy zmienia sie˛ tak, z˙e za kaz˙da˛ jednostke˛ waluty krajowej moz˙na kupic´ wie˛cej waluty obcej, mo´wimy, z˙e waluta krajowa ulega aprecjacji lub wzmacnia sie˛. Kiedy zas´ nominalny kurs walutowy zmienia sie˛ tak, z˙e za kaz˙da˛ jednostke˛ waluty krajowej moz˙na kupic´ mniej waluty obcej, mo´wi sie˛, z˙e waluta krajowa ulega deprecjacji lub osłabia sie˛.
Makroekonomia gospodarki otwartej: podstawowe poje˛cia
●
271
Zgodnie z teoria˛ parytetu siły nabywczej za jednostke˛ waluty powinnis´my byc´ w stanie kupic´ taka˛ sama˛ ilos´c´ do´br we wszystkich krajach. Z teorii tej wynika, iz˙ nominalny kurs wymiany walut dwo´ch krajo´w powinien odzwierciedlac´ poziomy cen w tych krajach. Dlatego tez˙ waluty krajo´w o wzgle˛dnie wysokiej inflacji powinny ulegac´ deprecjacji, a waluty krajo´w o wzgle˛dnie niskiej inflacji — aprecjacji.
☞
Najwaz˙niejsze poje˛cia
Gospodarka zamknie˛ta, s. 247 Gospodarka otwarta, s. 247 Eksport, s. 248 Import, s. 248 Eksport netto, s. 248 Bilans handlu zagranicznego, s. 249 Nadwyz˙ka handlowa, s. 249 Deficyt handlowy, s. 249
☞
Zro´wnowaz˙ony bilans handlowy, s. 249 Odpływy kapitałowe netto, s. 252 Nominalny kurs walutowy, s. 260 Aprecjacja, s. 260 Deprecjacja, s. 260 Realny kurs walutowy, s. 261 Teoria parytetu siły nabywczej, s. 263 Wspo´lny obszar walutowy, s. 266
Pytania powto´rzeniowe
1. Zdefiniuj eksport netto i odpływy kapitałowe netto. Wyjas´nij zwia˛zek mie˛dzy nimi i wskaz˙ jego przyczyne˛. 2. Opisz zwia˛zek mie˛dzy oszcze˛dnos´ciami, inwestycjami i odpływami kapitałowymi netto. 3. Ile wynosi nominalny i realny kurs walutowy, jes´li japon´ski samocho´d kosztuje 500 000 jeno´w, cena podobnego samochodu niemieckiego wynosi 10 000 euro, a za euro moz˙na kupic´ 100 jeno´w? 4. Opisz ekonomiczne rozumowanie, na kto´rym opiera sie˛ teoria parytetu siły nabywczej. 5. Jak zmieniłaby sie˛ liczba japon´skich jeno´w, kto´re moz˙na kupic´ za euro, jes´li Europejski Bank Centralny zacza˛łby drukowac´ duz˙e ilos´ci euro?
☞
Zadania
1. Jak naste˛puja˛ce transakcje wpłyne˛łyby na brytyjski eksport, import i eksport netto? a. Brytyjski wykładowca historii sztuki spe˛dza lato, zwiedzaja˛c muzea we Włoszech. b. Tłumy studento´w paryskich ogla˛daja˛ najnowsza˛ inscenizacje˛ Kro´la Leara, wystawiana˛ gos´cinnie przez brytyjska˛ Royal Shakespeare Company. c. Brytyjski wykładowca historii sztuki kupuje nowe volvo. d. Student z Monachium kupuje w Monachium oryginalna˛ koszulke˛ druz˙yny Manchester United. e. Obywatel brytyjski jedzie na jeden dzien´ do Calais, z˙eby kupic´ zapas taniego wina.
272
Makroekonomia gospodarki otwartej
2. Mie˛dzynarodowy handel kaz˙dym z wymienionych poniz˙ej produkto´w zwie˛kszał sie˛ w miare˛ upływu czasu. Podaj kilka prawdopodobnych przyczyn tego zjawiska. a. Pszenica. b. Usługi bankowe. c. Oprogramowanie komputerowe. d. Samochody. 3. Opisz ro´z˙nice˛ mie˛dzy bezpos´rednimi inwestycjami zagranicznymi i portfelowymi inwestycjami zagranicznymi. Kto z wie˛kszym prawdopodobien´stwem angaz˙uje sie˛ w bezpos´rednie inwestycje zagraniczne: przedsie˛biorstwo czy pojedynczy inwestor? Kto z wie˛kszym prawdopodobien´stwem angaz˙uje sie˛ w portfelowe inwestycje zagraniczne? 4. Jak naste˛puja˛ce transakcje wpłyne˛łyby na brytyjskie odpływy kapitałowe netto? W przypadku kaz˙dej transakcji odpowiedz ro´wniez˙ na pytanie, czy chodzi o bezpos´rednie inwestycje zagraniczne, czy portfelowe inwestycje zagraniczne. a. Brytyjski operator telefonii komo´rkowej otwiera biuro w Republice Czech. b. Fundusz emerytalny amerykan´skiego przedsie˛biorstwa nabywa udziały w British Petroleum. c. Toyota rozbudowuje swoja˛ fabryke˛ w Derby w Anglii. d. Fundusz inwestycyjny z siedziba˛ w Londynie sprzedaje akcje Volkswagena francuskiemu inwestorowi. 5. Czy wzrost odpływo´w kapitałowych netto (przy niezmienionych oszcze˛dnos´ciach krajowych) zwie˛ksza, czy zmniejsza akumulacje˛ kapitału w danym kraju? A moz˙e nie ma on na nia˛ z˙adnego wpływu? 6. Cze˛s´c´ gospodarcza wie˛kszos´ci gazet zawiera tabele˛ przedstawiaja˛ca˛ kursy walut wielu krajo´w, podobna˛ do tej w czasopis´mie „The Economist”. Znajdz´ taka˛ tabele˛ (lub tabele˛ „The Economist” na jego stronie internetowej) i na jej podstawie odpowiedz na naste˛puja˛ce pytania. a. Czy w tej tabeli przedstawiono nominalne, czy realne kursy walutowe? Wyjas´nij odpowiedz´. b. Jaki jest kurs walutowy euro wobec funta brytyjskiego oraz funta brytyjskiego wobec dolara amerykan´skiego? Oblicz kurs walutowy euro wobec dolara. c. Zało´z˙my, z˙e w przyszłym roku inflacja w Wielkiej Brytanii przewyz˙szy inflacje˛ w Europie. Czy w zwia˛zku z tym spodziewasz sie˛ aprecjacji, czy deprecjacji funta brytyjskiego w stosunku do euro? 7. Czy niz˙ej wymienione podmioty byłyby zadowolone, czy tez˙ niezadowolone z aprecjacji euro? Wyjas´nij, dlaczego. a. Amerykan´skie fundusze emerytalne posiadaja˛ce obligacje rza˛du francuskiego. b. Niemieckie przedsie˛biorstwa przemysłowe. c. Australijscy turys´ci, planuja˛cy wycieczke˛ do Europy.
273
Makroekonomia gospodarki otwartej: podstawowe poje˛cia
8.
9.
10.
11.
12.
d. Brytyjskie przedsie˛biorstwo, nosza˛ce sie˛ z zamiarem zakupu zagranicznych nieruchomos´ci. Jak zmieni sie˛ realny kurs walutowy Wielkiej Brytanii w kaz˙dej z naste˛puja˛cych sytuacji? Wyjas´nij, dlaczego. a. Nominalny kurs walutowy brytyjskiego funta nie zmienia sie˛, lecz ceny w Wielkiej Brytanii rosna˛ szybciej niz˙ za granica˛. b. Nominalny kurs walutowy brytyjskiego funta nie zmienia sie˛, lecz ceny za granica˛ rosna˛ szybciej niz˙ w Wielkiej Brytanii. c. Nominalny kurs walutowy funta brytyjskiego obniz˙a sie˛, a ceny w Wielkiej Brytanii i za granica˛ nie zmieniaja˛ sie˛. d. Nominalny kurs walutowy funta brytyjskiego obniz˙a sie˛, a ceny za granica˛ rosna˛ szybciej niz˙ w Wielkiej Brytanii. Wymien´ trzy dobra, w przypadku kto´rych prawo jednej ceny prawdopodobnie sie˛ sprawdza, i trzy dobra, w przypadku kto´rych prawo to raczej nie jest potwierdzone. Uzasadnij swo´j wybo´r. Puszka lemoniady kosztuje 0,75 euro w Europie i 12 peso w Meksyku. Ile wynosiłby kurs walutowy euro do peso, jes´li parytet siły nabywczej byłby zachowany? Jak zmieniłby sie˛ kurs walutowy euro wobec peso, jes´li na skutek ekspansywnej polityki pienie˛z˙nej wszystkie ceny w Meksyku podwoiłyby sie˛ tak, z˙e lemoniada kosztowałaby 24 peso? Zało´z˙my, z˙e amerykan´ski ryz˙ kosztuje 1 dolara za kilogram, ryz˙ japon´ski — 160 jeno´w za kilogram, zas´ nominalny kurs walutowy jest ro´wny 80 jeno´w za dolara. a. Wyjas´nij, jak mo´głbys´ zarobic´, wykorzystuja˛c te˛ sytuacje˛. Ile wynio´słby Two´j zysk na kilogramie ryz˙u? Co stałoby sie˛ z cena˛ ryz˙u w Japonii i Stanach Zjednoczonych, jes´li inni ludzie korzystaliby z tej samej moz˙liwos´ci? b. Zało´z˙my, z˙e ryz˙ jest jedynym towarem na s´wiecie. Co stałoby sie˛ z realnym kursem walutowym w handlu mie˛dzy Stanami Zjednoczonymi a Japonia˛? Studium przypadku w tym rozdziale dotyczyło parytetu siły nabywczej w kilku krajach i ceny Big Maco´w. Oto dane dla kilku innych krajo´w.
Kraj
Cena Big Maca
Przewidywany kurs waluty
Rzeczywisty kurs waluty
Indonezja
14 550 rupii
? rupii za dolara amery- 9 267 rupii za dolara amekan´skiego rykan´skiego
We˛gry
536 forinto´w
? forinto´w za dolara ame- 188 forinto´w za dolara rykan´skiego amerykan´skiego
Republika Czech
57,10 koron
? koron za dolara amery- 23,31 koron za dolara kan´skiego amerykan´skiego
Kanada
3,20 dolary kanadyjskie ? dolary kanadyjskie za 1,23 dolara kanadyjskiego dolara amerykan´skiego za dolara amerykan´skiego
274
Makroekonomia gospodarki otwartej
a. Dla kaz˙dego kraju oblicz przewidywany kurs waluty krajowej do euro. (Przypominamy, z˙e amerykan´ska cena Big Maca wynosiła 3 dolary amerykan´skie.) Czy teoria parytetu siły nabywczej zadowalaja˛co wyjas´nia kursy walutowe? b. Ile wynosi przewidywany kurs walutowy we˛gierskiego forinta do dolara kanadyjskiego, zgodny z parytetem siły nabywczej? A jaki jest rzeczywisty kurs walutowy?
@
Chcąc znaleźć dodatkowe zasoby ułatwiające naukę, odwiedź serwis internetowy: http://www.cengage.co.uk/mankiw−taylor
ROZDZIAŁ 10
MAKROEKONOMICZNA TEORIA GOSPODARKI OTWARTEJ
cia˛gu ostatnich dwo´ch dekad Wielka Brytania nieustannie importowała wie˛cej do´br i usług, niz˙ ich eksportowała. Oznacza to, z˙e brytyjski eksport netto był ujemny. To samo dotyczy Stano´w Zjednoczonych. Natomiast Japonia i Niemcy nieustannie eksportuja˛ wie˛cej, niz˙ importuja˛. Wyobraz´ sobie, z˙e jestes´ premierem Wielkiej Brytanii lub prezydentem Stano´w Zjednoczonych i chcesz zlikwidowac´ takie deficyty handlowe w Twoim kraju. Co powinienes´ zrobic´? Czy powinienes´ spro´bowac´ ograniczyc´ import, byc´ moz˙e nakładaja˛c ograniczenia ilos´ciowe na import samochodo´w z Japonii lub Niemiec, czy tez˙ powinienes´ w jakis´ inny sposo´b wpłyna˛c´ na deficyt handlowy kraju? Chca˛c zrozumiec´, jakie czynniki maja˛ decyduja˛cy wpływ na bilans handlowy kraju i jak pan´stwo moz˙e na niego oddziaływac´, musimy przeanalizowac´ makroekonomiczna˛ teorie˛ gospodarki otwartej. W poprzednim rozdziale zapoznalis´my sie˛ z pewnymi, kluczowymi zmiennymi makroekonomicznymi (opisuja˛cymi zwia˛zek gospodarki z innymi gospodarkami), takimi jak eksport netto, odpływ kapitału netto oraz realne i nominalne kursy walutowe. W tym rozdziale zbudujemy model, kto´ry pozwala zidentyfikowac´ siły decyduja˛ce o zachowaniu tych zmiennych, a takz˙e pokazuje ich zwia˛zki. W celu zbudowania makroekonomicznego modelu gospodarki otwartej wykorzystujemy wyniki wczes´niejszej analizy. Robimy to na dwa sposoby. Po pierwsze, zakładamy, z˙e PKB w gospodarce jest dany. Przyjmujemy, z˙e wielkos´c´ produkcji do´br i usług jest okres´lona przez zasoby czynniko´w produkcji i doste˛pna˛ technologie˛ produkcji, umoz˙liwiaja˛ca˛ przekształcenie nakłado´w w efekty. Po drugie, w modelu zakładamy, z˙e poziom cen w gospodarce jest dany. Przyjmujemy, z˙e zmienia sie˛ on, zro´wnuja˛c podaz˙ pienia˛dza i popyt na pienia˛dz. Innymi słowy, w tym rozdziale punktem wyjs´cia sa˛ wnioski z rozdziało´w 3 i 8, dotycza˛ce wielkos´ci produkcji i poziomu cen w gospodarce. Model, kto´ry budujemy w tym rozdziale, ma umoz˙liwic´ opisanie czynniko´w, od kto´rych zalez˙y stan bilansu handlowego w gospodarce, a takz˙e kurs
W
276
Makroekonomia gospodarki otwartej
walutowy. Patrza˛c, z jednej strony, wydaje sie˛, z˙e ten model jest prosty: przy jego budowie wykorzystujemy jedynie dobrze nam znane narze˛dzia w postaci podaz˙y i popytu, przystosowuja˛c je na potrzeby analizy gospodarki otwartej. Jednak z drugiej strony model ten jest bardziej skomplikowany od innych modeli, kto´rymi sie˛ zajmowalis´my, poniewaz˙ opisuje on jednoczes´nie dwa powia˛zane ze soba˛ rynki: rynek funduszy poz˙yczkowych i rynek walutowy. Zbudowawszy ten model gospodarki otwartej, zastosujemy go, badaja˛c, jak ro´z˙ne zdarzenia i działania wpływaja˛ na stan bilansu handlowego i kurs waluty. Dzie˛ki temu be˛dziemy w stanie ustalic´, jakie działania pan´stwa najlepiej słuz˙a˛ usunie˛ciu deficytu handlowego.
10.1 Podaż i popyt na rynku funduszy pożyczkowych i rynku walutowym Chca˛c zrozumiec´, jakie siły rza˛dza˛ gospodarka˛ otwarta˛, skoncentrujemy uwage˛ na dwo´ch rynkach. Pierwszym jest rynek funduszy poz˙yczkowych, kto´ry koordynuje wielkos´c´ oszcze˛dnos´ci w gospodarce, wielkos´c´ inwestycji i strumien´ zagranicznych funduszy poz˙yczkowych (nazywany odpływem kapitału netto). Drugi rynek to rynek walutowy, kto´ry koordynuje zachowania ludzi chca˛cych wymieniac´ pienia˛dz krajowy na pienia˛dz zagraniczny. W tej cze˛s´ci rozdziału zbadamy podaz˙ i popyt na kaz˙dym z tych rynko´w. W naste˛pnej cze˛s´ci poła˛czymy te dwa rynki w celu wyjas´nienia ogo´lnej ro´wnowagi gospodarki otwartej.
Rynek funduszy pożyczkowych Kiedy w rozdziale 4 po raz pierwszy analizowalis´my role˛ systemu finansowego, przyje˛lis´my upraszczaja˛ce załoz˙enie, z˙e składa sie˛ on tylko z jednego rynku, nazywanego rynkiem funduszy poz˙yczkowych (market for loanable funds). Wszyscy oszcze˛dzaja˛cy lokuja˛ na tym rynku swoje oszcze˛dnos´ci, a wszyscy poz˙yczaja˛cy zacia˛gaja˛ na nim poz˙yczki. Na rynku tym istnieje jedna stopa procentowa, kto´ra jest zaro´wno stopa˛ zwrotu z oszcze˛dnos´ci, jak i kosztem poz˙yczek. Chca˛c zrozumiec´ działanie rynku funduszy poz˙yczkowych w gospodarce otwartej, zaczniemy od toz˙samos´ci, kto´ra˛ zajmowalis´my sie˛ w poprzednim rozdziale: S = I + NCO, czyli: oszcze˛dnos´ci = inwestycje krajowe + odpływ kapitału netto.
Makroekonomiczna teoria gospodarki otwartej
277
Zawsze, kiedy społeczen´stwo oszcze˛dza cze˛s´c´ swojego dochodu, moz˙e uz˙yc´ tych pienie˛dzy w celu sfinansowania zakupu kapitału krajowego lub zakupu aktywo´w zagranicznych. Dwie strony tej toz˙samos´ci odpowiadaja˛ dwo´m ´ ro´dłem podaz˙y tych funduszy sa˛ stronom rynku funduszy poz˙yczkowych. Z oszcze˛dnos´ci krajowe S. Na popyt na fundusze poz˙yczkowe składaja˛ sie˛ inwestycje krajowe I i odpływ kapitału netto NCO (net capital outflow). Zauwaz˙, z˙e kupno aktywo´w kapitałowych zwie˛ksza popyt na fundusze poz˙yczkowe, bez wzgle˛du na to, czy analizowany składnik aktywo´w jest zlokalizowany w kraju, czy tez˙ za granica˛. Poniewaz˙ odpływ kapitału netto moz˙e byc´ dodatni lub ujemny, moz˙e on albo zwie˛kszac´, albo zmniejszac´ popyt na fundusze poz˙yczkowe, kto´rego z´ro´dłem sa˛ inwestycje krajowe. Zgodnie z tym, co ustalilis´my wczes´niej, analizuja˛c działanie rynku funduszy poz˙yczkowych, ilos´c´ oferowana funduszy poz˙yczkowych i wielkos´c´ zapotrzebowania na fundusze poz˙yczkowe zalez˙a˛ od poziomu realnej stopy procentowej. Wzrost tej stopy zache˛ca ludzi do oszcze˛dzania, a zatem zwie˛ksza ilos´c´ oferowana˛ funduszy poz˙yczkowych. Wzrost stopy procentowej czyni ro´wniez˙ droz˙szym poz˙yczanie w celu sfinansowania projekto´w inwestycyjnych, a zatem znieche˛ca do inwestowania, zmniejszaja˛c zapotrzebowania na fundusze poz˙yczkowe. W dodatku, niezalez˙nie od swego wpływu na oszcze˛dnos´ci krajowe i inwestycje krajowe, realna stopa procentowa w kraju decyduje o wielkos´ci krajowego odpływu kapitału netto. Chca˛c zrozumiec´, dlaczego tak jest, przyjrzyjmy sie˛ dwo´m funduszom inwestycyjnym (jednemu z Wielkiej Brytanii i jednemu z Niemiec), kto´re podejmuja˛ decyzje˛, czy kupic´ brytyjskie, czy tez˙ niemieckie pan´stwowe papiery wartos´ciowe. Decyzja ta zostanie podje˛ta m.in. w efekcie poro´wnania wysokos´ci realnych sto´p procentowych w tych krajach. Kiedy realna stopa procentowa w Wielkiej Brytanii ros´nie, dla obu funduszo´w inwestycyjnych brytyjskie papiery wartos´ciowe staja˛ sie˛ bardziej atrakcyjne. Wzrost brytyjskiej realnej stopy procentowej znieche˛ca zatem Brytyjczyko´w do kupowania aktywo´w zagranicznych i zache˛ca ludzi, z˙yja˛cych w innych krajach, do kupowania brytyjskich aktywo´w. Te oba powody sprawiaja˛, z˙e wzrost realnej stopy procentowej w Wielkiej Brytanii powoduje zmniejszenie sie˛ brytyjskiego odpływu kapitału netto. Na rysunku 10.1 rynek funduszy poz˙yczkowych przedstawiamy za pomoca˛ znanego nam dobrze wykresu podaz˙y i popytu. Podobnie jak podczas wczes´niejszej analizy systemu finansowego, krzywa podaz˙y jest nachylona ku go´rze, poniewaz˙ wzrost stopy procentowej zwie˛ksza ilos´c´ oferowana˛ funduszy poz˙yczkowych, a krzywa popytu jest nachylona ku dołowi, poniewaz˙ wzrost stopy procentowej zmniejsza zapotrzebowanie na fundusze poz˙yczkowe. Jednak tym razem na strone˛ popytowa˛ rynku wpływa zachowanie zaro´wno inwestycji krajowych, jak i odpływu kapitału netto. Oznacza to, z˙e w gospodarce otwartej popyt na fundusze poz˙yczkowe zgłaszaja˛ nie tylko ci, kto´rzy potrzebuja˛ funduszy poz˙yczkowych w celu nabycia kapitału krajowego, lecz takz˙e ci,
278
Makroekonomia gospodarki otwartej
RYSUNEK 10.1
Rynek funduszy pożyczkowych W gospodarce otwartej, podobnie jak w gospodarce zamknie˛tej, wysokos´c´ stopy procentowej zalez˙y ´ ro´dłem podaz˙y funduszy od podaz˙y funduszy poz˙yczkowych i popytu na fundusze poz˙yczkowe. Z poz˙yczkowych sa˛ oszcze˛dnos´ci krajowe, a z´ro´dłem popytu na fundusze poz˙yczkowe — inwestycje krajowe i odpływ kapitału netto. Przy stopie procentowej ro´wnowagi wielkos´c´ planowanych przez ludzi oszcze˛dnos´ci dokładnie zro´wnuje sie˛ z wielkos´cia˛ planowanych przez nich poz˙yczek, przeznaczonych na zakup kapitału krajowego i aktywo´w zagranicznych.
kto´rzy potrzebuja˛ funduszy poz˙yczkowych w celu nabycia aktywo´w zagranicznych. Stopa procentowa zmienia sie˛, zapewniaja˛c zro´wnanie sie˛ podaz˙y funduszy poz˙yczkowych i popytu na fundusze poz˙yczkowe. Jes´li stopa procentowa byłaby niz˙sza od poziomu ro´wnowagi, ilos´c´ oferowana funduszy poz˙yczkowych okazałaby sie˛ mniejsza od wielkos´ci zapotrzebowania na fundusze poz˙yczkowe. Powstały w ten sposo´b niedobo´r funduszy poz˙yczkowych spowodowałby wzrost stopy procentowej. Odwrotnie, jes´li stopa procentowa przewyz˙szałaby poziom ro´wnowagi, ilos´c´ oferowana funduszy poz˙yczkowych okazałaby sie˛ wie˛ksza od wielkos´ci zapotrzebowania na fundusze poz˙yczkowe. Ta nadwyz˙ka oferty funduszy poz˙yczkowych spowodowałaby obniz˙enie sie˛ stopy procentowej. Przy stopie procentowej ro´wnowagi podaz˙ funduszy poz˙yczkowych jest dokładnie ro´wna popytowi. Oznacza to, z˙e przy tej stopie procentowej wielkos´c´ planowanych przez ludzi oszcze˛dnos´ci dokładnie zro´wnuje sie˛ z wielkos´cia˛ planowanych inwestycji krajowych i odpływu kapitału netto.
Makroekonomiczna teoria gospodarki otwartej
279
Rynek walutowy Drugim rynkiem, kto´ry wchodzi w skład modelu gospodarki otwartej, jest rynek walutowy. Potraktujmy Wielka˛ Brytanie˛ jak gospodarke˛ krajowa˛. Na rynku walutowym ro´z˙ne podmioty wymieniaja˛ brytyjskie funty na pienia˛dz z innych krajo´w. Chca˛c zrozumiec´ działanie tego rynku, zaczniemy od przypomnienia innej toz˙samos´ci, kto´ra˛ zajmowalis´my sie˛ w poprzednim rozdziale: NCO = NX, czyli: odpływ kapitału netto = eksport netto. Zgodnie z ta˛ toz˙samos´cia˛ ro´z˙nica wielkos´ci zakupo´w i wielkos´ci sprzedaz˙y aktywo´w kapitałowych w handlu z zagranica˛ jest ro´wna ro´z˙nicy mie˛dzy eksportem a importem do´br i usług (NX). Na przykład, kiedy w gospodarce brytyjskiej wyste˛puje nadwyz˙ka bilansu handlowego (NX 9 0), obywatele innych krajo´w kupuja˛ w Wielkiej Brytanii wie˛cej do´br i usług, niz˙ wynosi wartos´c´ do´br i usług kupowanych przez Brytyjczyko´w za granica˛. Co robia˛ oni z zagranicznymi pienie˛dzmi, kto´re dostaja˛ dzie˛ki tej nadwyz˙ce netto? Oto´z˙ kupuja˛ za nie aktywa zagraniczne, wie˛c w efekcie brytyjski kapitał odpływa za granice˛ (NCO 9 0). Odwrotnie, jes´li Wielka Brytania ma deficyt handlowy (NX : 0), Brytyjczycy wydaja˛ wie˛cej na zagraniczne dobra i usługi, niz˙ uzyskuja˛ dzie˛ki sprzedaz˙y do´br i usług za granice˛. Cze˛s´c´ tych wydatko´w musi zostac´ sfinansowana za pomoca˛ sprzedaz˙y brytyjskich aktywo´w za granice˛, wie˛c kapitał zagraniczny napływa do kraju (NCO : 0). W modelu gospodarki otwartej dwie strony tej toz˙samos´ci traktujemy jako odpowiadaja˛ce dwo´m stronom rynku walutowego. Odpływ kapitału netto odpowiada ilos´ci oferowanej funto´w w celu nabycia aktywo´w zagranicznych. Na przykład, kiedy brytyjski fundusz inwestycyjny chce kupic´ japon´skie papiery wartos´ciowe, musi wymienic´ funty na jeny, a wie˛c oferuje na wymiane˛ funty na rynku walutowym. Eksport netto odpowiada wielkos´ci zapotrzebowania na funty potrzebne w celu nabycia brytyjskiego eksportu netto do´br i usług. Na przykład, kiedy japon´skie linie lotnicze chca˛ kupic´ paliwo do samoloto´w, wyprodukowane przez British Petroleum, musza˛ zamienic´ swoje jeny na funty, wie˛c zgłaszaja˛ zapotrzebowanie na funty na rynku walutowym. Jaka cena zapewnia zro´wnanie sie˛ podaz˙y i popytu na rynku walutowym? Odpowiedz´ brzmi: ta˛ cena˛ jest realny kurs walutowy. Jak przekonalis´my sie˛ w poprzednim rozdziale, realny kurs walutowy stanowi wzgle˛dna˛ cene˛ do´br krajowych i do´br zagranicznych, a zatem jest gło´wnym czynnikiem wpływaja˛cym na wartos´c´ eksportu netto. Kiedy brytyjski realny kurs walutowy ulega aprecjacji, brytyjskie dobra staja˛ sie˛ droz˙sze w poro´wnaniu z dobrami zagranicznymi, co czyni je mniej atrakcyjnymi dla konsumento´w zaro´wno w kraju, jak i za granica˛. W efekcie brytyjski eksport maleje, a brytyjski import sie˛ zwie˛ksza.
280
Makroekonomia gospodarki otwartej
Te oba powody sprawiaja˛, z˙e brytyjski eksport netto sie˛ zmniejsza. Aprecjacja realnego kursu walutowego zmniejsza zatem ilos´c´ funto´w, na kto´re jest zgłaszane zapotrzebowanie na rynku walutowym. Na rysunku 10.2 widzimy podaz˙ i popyt na rynku walutowym. Zbadane przez nas wczes´niej powody sprawiaja˛, z˙e krzywa popytu jest nachylona ku dołowi: wzrost realnego kursu walutowego czyni brytyjskie dobra droz˙szymi i zmniejsza zapotrzebowanie na funty potrzebne na zakup tych do´br. Krzywa podaz˙y jest pionowa, poniewaz˙ ilos´c´ oferowana funto´w, kto´ra stanowi odpływ kapitału netto, nie zalez˙y od poziomu realnego kursu walutowego. (Jak ustalilis´my wczes´niej, odpływ kapitału netto zalez˙y od realnej stopy procentowej. W trakcie analizy rynku walutowego realna˛ stope˛ procentowa˛ i odpływ kapitału netto uznajemy za stałe.) Realny kurs walutowy zmienia sie˛, zapewniaja˛c zro´wnanie sie˛ podaz˙y funto´w i popytu na funty, dokładnie tak samo, jak cena kaz˙dego innego dobra zmienia sie˛, zapewniaja˛c zro´wnanie sie˛ podaz˙y tego dobra i popytu na to dobro. RYSUNEK 10.2
Rynek walutowy Poziom realnego kursu walutowego zalez˙y od podaz˙y pienia˛dza zagranicznego i od popytu na ´ ro´dłem ilos´ci oferowanej funto´w na wymiane˛ na pienia˛dz zagraniczny jest pienia˛dz zagraniczny. Z odpływ kapitału netto. Poniewaz˙ odpływ kapitału netto nie zalez˙y od poziomu realnego kursu ´ ro´dłem popytu na funty jest eksport netto. Poniewaz˙ walutowego, krzywa podaz˙y jest pionowa. Z obniz˙enie sie˛ realnego kursu walutowego pobudza eksport netto, a zatem zwie˛ksza zapotrzebowanie na funty potrzebne do zapłacenia za ten eksport netto, krzywa popytu jest nachylona ku dołowi. Przy realnym kursie walutowym ro´wnowagi ilos´c´ oferowana funto´w w celu sfinansowania zakupu aktywo´w zagranicznych dokładnie zro´wnuje sie˛ z wielkos´cia˛ zapotrzebowania na funty, kto´re sa˛ potrzebne do nabycia eksportu netto.
Makroekonomiczna teoria gospodarki otwartej
281
Jes´li realny kurs walutowy byłby niz˙szy od poziomu ro´wnowagi, ilos´c´ oferowana funto´w byłaby mniejsza od wielkos´ci zapotrzebowania. Powstały w ten sposo´b niedobo´r funto´w wywierałby presje˛ na wzrost wartos´ci funta. Odwrotnie, jes´li realny kurs walutowy przewyz˙szałby poziom ro´wnowagi, ilos´c´ oferowana funto´w byłaby wie˛ksza od wielkos´ci zapotrzebowania. Ta nadwyz˙ka ilos´ci oferowanej funto´w spowodowałaby spadek wartos´ci funta. Przy realnym kursie walutowym ro´wnowagi popyt na funty, kto´ry jest zgłaszany przez mieszkan´co´w innych krajo´w i kto´rego przyczyna˛ jest brytyjski eksport netto do´br i usług, dokładnie zro´wnuje sie˛ z podaz˙a˛ funto´w, zgłaszana˛ przez mieszkan´co´w Wielkiej Brytanii i spowodowana˛ brytyjskim odpływem kapitału netto. W tym momencie warto odnotowac´, z˙e podział transakcji na „podaz˙” i „popyt”, kto´rego dokonujemy w tym modelu, jest nieco sztuczny. W naszym modelu eksport netto jest przyczyna˛ popytu na funty, a odpływ kapitału netto — podaz˙y funto´w. Kiedy zatem mieszkaniec Wielkiej Brytanii importuje samocho´d wyprodukowany w Japonii, w modelu uznajemy te˛ transakcje˛ raczej za przyczyne˛ zmniejszenia sie˛ zapotrzebowania na funty (poniewaz˙ eksport netto sie˛ zmniejsza) niz˙ za przyczyne˛ zwie˛kszenia sie˛ ilos´ci oferowanej funto´w. Podobnie, kiedy obywatel Japonii kupuje brytyjski pan´stwowy papier wartos´ciowy, w modelu uznajemy te˛ transakcje˛ raczej za przyczyne˛ zmniejszenia sie˛ ilos´ci oferowanej funto´w (poniewaz˙ odpływ kapitału netto sie˛ zmniejsza) niz˙ za przyczyne˛ zwie˛kszenia sie˛ wielkos´ci zapotrzebowania na funty. Ten sposo´b posługiwania sie˛ je˛zykiem pocza˛tkowo moz˙e sie˛ wydac´ nieco nienaturalny, jednak okaz˙e sie˛ on uz˙yteczny podczas analizy skutko´w ro´z˙nych rodzajo´w polityki gospodarczej. Szybki sprawdzian Opisz źródła podaży i popytu na rynku funduszy pożyczkowych i rynku walutowym.
Ramka 10.1 Przypadek szczególny, czyli parytet siły nabywczej Uważny czytelnik tej książki mógłby spytać: „Dlaczego w tym miejscu prezentujemy teorię kursu walutowego? Czyż nie uczyniono tego już w poprzednim rozdziale?”. Jak zapewne pamiętasz, w rozdziale 9 przedstawiliśmy teorię kursu walutowego, nazywaną teorią parytetu siły nabywczej (purchasing power parity theory). Zgodnie z tą teorią we wszystkich krajach za 1 euro (lub za jednostkę dowolnej innej waluty) możemy nabyć taką samą ilość dóbr i usług. W efekcie realny kurs walutowy jest stały, a wszystkie zmiany dotyczącego dwóch walut nominalnego kursu walutowego odzwierciedlają zmiany poziomu cen w analizowanych dwóch krajach.
282
Makroekonomia gospodarki otwartej
Model kursu walutowego prezentowany w tym rozdziale jest podobny do teorii parytetu siły nabywczej. Zgodnie z tą teorią handel międzynarodowy szybko reaguje na międzynarodowe różnice cen. Jeśli dobra byłyby tańsze w jednym kraju niż w innym kraju, eksportowano by je z tego pierwszego kraju i importowano by je do drugiego kraju dopóty, dopóki nie zniknęłaby ta różnica cen. Innymi słowy, teoria parytetu siły nabywczej zakłada, że eksport netto jest bardzo wrażliwy na małe zmiany poziomu realnego kursu walutowego. Jeśli eksport netto byłby rzeczywiście aż tak wrażliwy, krzywa popytu na rysunku 10.2 byłaby pozioma. Teorię parytetu siły nabywczej można zatem uznać za przypadek szczególny modelu analizowanego w tym rozdziale. Krzywa popytu na pieniądz zagraniczny nie jest tu nachylona ku dołowi, lecz jest pozioma i odpowiada jej taka wysokość realnego kursu walutowego, która zapewnia zrównanie się siły nabywczej w kraju i za granicą. Ten szczególny przypadek jest dobrym punktem wyjścia podczas studiów kursów walutowych, jednak jego analiza stanowi dopiero początek całej historii. W tym rozdziale koncentrujemy się zatem na bardziej realistycznym przypadku, w którym krzywa popytu na pieniądz zagraniczny jest nachylona ku dołowi. Dopuszczamy w ten sposób możliwość, że w miarę upływu czasu realny kurs walutowy się zmienia, co rzeczywiście ma niekiedy miejsce w realnym świecie.
10.2 Stan równowagi w gospodarce otwartej Do tej pory analizowalis´my podaz˙ i popyt na dwo´ch rynkach: na rynku funduszy poz˙yczkowych i rynku walutowym. Zbadajmy teraz zwia˛zki tych rynko´w.
Odpływ kapitału netto: łącznik między oboma rynkami Zaczniemy od powto´rzenia ustalen´, kto´re poczynilis´my wczes´niej w tym rozdziale. Badalis´my sposo´b, w jaki gospodarka rozwia˛zuje problem koordynacji czterech waz˙nych zmiennych makroekonomicznych: oszcze˛dnos´ci krajowych S, inwestycji krajowych I, odpływu kapitału netto NCO oraz eksportu netto NX. Pamie˛taj o naste˛puja˛cych toz˙samos´ciach: S = I + NCO oraz NCO = NX.
Makroekonomiczna teoria gospodarki otwartej
283
Na rynku funduszy poz˙yczkowych z´ro´dłem podaz˙y sa˛ oszcze˛dnos´ci krajowe, a z´ro´dłem popytu — inwestycje krajowe i odpływ kapitału netto. Realna stopa procentowa zapewnia tutaj zro´wnanie sie˛ podaz˙y i popytu. Na rynku walutowym przyczyna˛ podaz˙y jest odpływ kapitału netto, a przyczyna˛ popytu — eksport netto. Zmiany realnego kursu walutowego zapewniaja˛ zro´wnanie sie˛ podaz˙y z popytem. Odpływ kapitału netto jest zmienna˛, kto´ra ła˛czy te oba rynki. Na rynku funduszy poz˙yczkowych odpływ kapitału netto stanowi cze˛s´c´ popytu. Ktos´, kto chce kupic´ za granica˛ pewien składnik aktywo´w, musi sfinansowac´ ten zakup, zdobywaja˛c zasoby na rynku funduszy poz˙yczkowych. Odpływ kapitału netto jest przyczyna˛ podaz˙y na rynku walutowym. Ktos´, kto chce kupic´ składnik aktywo´w w innym kraju, musi zaoferowac´ funty w celu ich wymiany na walute˛ tego kraju. Jak sie˛ przekonalis´my, najwaz˙niejszym czynnikiem, wyznaczaja˛cym wielkos´c´ odpływu kapitału netto, jest realna stopa procentowa. Kiedy stopa procentowa w Wielkiej Brytanii ros´nie, posiadanie brytyjskich aktywo´w staje sie˛ bardziej atrakcyjne i brytyjski odpływ kapitału netto maleje. Na rysunku 10.3
RYSUNEK 10.3
Jak odpływ kapitału netto zależy od stopy procentowej Poniewaz˙ wzrost krajowej stopy procentowej czyni aktywa krajowe bardziej atrakcyjnymi, zmniejsza on ro´wniez˙ odpływ kapitału netto. Zwro´c´ uwage˛ na pozycje˛ zera na poziomej osi rysunku: odpływ kapitału netto moz˙e byc´ dodatni lub ujemny.
284
Makroekonomia gospodarki otwartej
przedstawiono ten odwrotny zwia˛zek mie˛dzy stopa˛ procentowa˛ a odpływem kapitału netto. Krzywa odpływu kapitału netto stanowi tu ła˛cznik mie˛dzy rynkiem funduszy poz˙yczkowych a rynkiem walutowym.
Jednoczesna równowaga dwóch rynków Moz˙emy teraz poła˛czyc´ wszystkie cze˛s´ci naszego modelu. Czynimy to na rysunku 10.4, na kto´rym widzimy, jak rynek funduszy poz˙yczkowych oraz rynek walutowy decyduja˛ razem o poziomie waz˙nych zmiennych makroekonomicznych w gospodarce otwartej. W cze˛s´ci (a) rysunku widzimy rynek funduszy poz˙yczkowych (z rysunku 10.1). Oszcze˛dnos´ci krajowe nadal stanowia˛ z´ro´dło podaz˙y funduszy poz˙yczkowych. Inwestycje krajowe i odpływ kapitału netto sa˛ z´ro´dłem popytu na fundusze poz˙yczkowe. Realna stopa procentowa ro´wnowagi r1 zapewnia zro´wnanie sie˛ ilos´ci oferowanej funduszy poz˙yczkowych i wielkos´ci zapotrzebowania na fundusze poz˙yczkowe. W cze˛s´ci (b) rysunku widzimy odpływ kapitału netto (z rysunku 10.3). Wyjas´nilis´my tutaj, jak poziom stopy procentowej z cze˛s´ci (a) decyduje o wielkos´ci odpływu kapitału netto. Wzrost krajowej stopy procentowej czyni aktywa krajowe bardziej atrakcyjnymi, a to z kolei zmniejsza odpływ kapitału netto. Krzywa odpływu kapitału netto w cze˛s´ci (b) rysunku jest zatem nachylona ku dołowi. W cze˛s´ci (c) widzimy rynek walutowy (z rysunku 10.2). Poniewaz˙ aktywa zagraniczne trzeba nabywac´ za walute˛ obca˛, wielkos´c´ odpływu kapitału netto z cze˛s´ci (b) rysunku decyduje o wielkos´ci podaz˙y funto´w oferowanych na wymiane˛ na waluty obce. Realny kurs walutowy nie wpływa na wielkos´c´ odpływu kapitału netto, wie˛c krzywa podaz˙y jest pionowa. Przyczyna˛ popytu na funty jest eksport netto. Poniewaz˙ deprecjacja realnego kursu walutowego zwie˛ksza eksport netto, krzywa popytu na walute˛ zagraniczna˛ jest nachylona ku dołowi. Realny kurs walutowy ro´wnowagi E1 zapewnia zro´wnanie sie˛ ilos´ci oferowanej funto´w i wielkos´ci zapotrzebowania na funty na rynku walutowym. Dwa rynki przedstawione na rysunku 10.4 decyduja˛ o poziomie dwo´ch wzgle˛dnych cen: realnej stopy procentowej i realnego kursu walutowego. Ustalona w cze˛s´ci (a) rysunku realna stopa procentowa jest cena˛ biez˙a˛ca˛ do´br i usług w poro´wnaniu z cena˛ do´br i usług w przyszłos´ci. Ustalony w cze˛s´ci (c) realny kurs walutowy jest cena˛ krajowych do´br i usług w poro´wnaniu z cena˛ zagranicznych do´br i usług. Te dwie wzgle˛dne ceny zmieniaja˛ sie˛ jednoczes´nie, zro´wnuja˛c podaz˙ i popyt na tych dwo´ch rynkach. W efekcie decyduja˛ one o wielkos´ci oszcze˛dnos´ci krajowych, inwestycji krajowych, odpływu kapitału netto i eksportu netto. Za chwile˛ wykorzystamy ten model, aby zobaczyc´,
Makroekonomiczna teoria gospodarki otwartej
285
RYSUNEK 10.4
Realna równowaga w gospodarce otwartej W cze˛s´ci (a) rysunku podaz˙ funduszy poz˙yczkowych i popyt na te fundusze decyduja˛ o poziomie realnej stopy procentowej. W cze˛s´ci (b) ta stopa procentowa ma wpływ na wielkos´c´ odpływu kapitału netto, kto´ry stanowi z´ro´dło podaz˙y funto´w na rynku walutowym. W cze˛s´ci (c) podaz˙ funto´w i popyt na funty na rynku walutowym wyznaczaja˛ wysokos´c´ realnego kursu walutowego. (a) Rynek funduszy poz˙yczkowych
(b) Odpływ kapitału netto
(c) Rynek walutowy
jak zmieniaja˛ sie˛ wszystkie te zmienne, kiedy jakies´ działanie pan´stwa lub inne zdarzenie spowoduje przesunie˛cie jednej z tych krzywych. Szybki sprawdzian W powstałym właśnie modelu gospodarki otwartej dwa rynki decydują o poziomie dwóch względnych cen. Co to za rynki? Co to za dwie względne ceny?
286
Makroekonomia gospodarki otwartej
10.3 Wpływ działań państwa i innych zdarzeń na gospodarkę otwartą Zbudowawszy model, kto´ry wyjas´nia, co decyduje o poziomie najwaz˙niejszych zmiennych makroekonomicznych w gospodarce otwartej, moz˙emy teraz posłuz˙yc´ sie˛ nim w celu przeanalizowania wpływu zmian polityki gospodarczej i innych wydarzen´ na stan ro´wnowagi w gospodarce. Powinnis´my przy tym pamie˛tac´, z˙e nasz model powstał po prostu w wyniku zastosowania idei podaz˙y i popytu do analizy dwo´ch rynko´w: rynku funduszy poz˙yczkowych i rynku walutowego. Wykorzystuja˛c go do analizy dowolnego zdarzenia, przypomnimy sobie trzy kroki, kto´re znamy z rozdziału 4 Mikroekonomii. Po pierwsze, ustalamy, czy dane zdarzenie wpływa na krzywa˛ podaz˙y, czy na krzywa˛ popytu. Po drugie, okres´lamy, jak przesuwaja˛ sie˛ te krzywe. Po trzecie, stosujemy wykresy podaz˙y i popytu w celu zbadania, jak te przesunie˛cia zmieniaja˛ stan ro´wnowagi gospodarki.
Deficyt budżetowy państwa Kiedy wczes´niej po raz pierwszy analizowalis´my podaz˙ funduszo´w poz˙yczkowych i popyt na fundusze poz˙yczkowe, badalis´my skutki deficytu budz˙etowego, kto´ry pojawia sie˛ wtedy, kiedy wydatki pan´stwa przewyz˙szaja˛ dochody pan´stwa. Poniewaz˙ deficyt budz˙etowy stanowi ujemne oszcze˛dnos´ci publiczne, zmniejsza on oszcze˛dnos´ci krajowe, czyli sume˛ oszcze˛dnos´ci publicznych i prywatnych. Deficyt budz˙etowy pan´stwa powoduje spadek podaz˙y funduszy poz˙yczkowych i wzrost stopy procentowej, a zatem wypiera inwestycje. Zbadajmy teraz skutki deficytu budz˙etowego w gospodarce otwartej. Po pierwsze, kto´ra krzywa w naszym modelu sie˛ przesuwa? Podobnie jak w gospodarce zamknie˛tej pocza˛tkowo deficyt budz˙etowy wpływa na wielkos´c´ oszcze˛dnos´ci krajowych, a zatem na połoz˙enie krzywej podaz˙y funduszo´w poz˙yczkowych. Po drugie, jak przesuwa sie˛ ta krzywa podaz˙y? Podobnie jak w gospodarce zamknie˛tej, deficyt budz˙etowy pan´stwa stanowi ujemne oszcze˛dnos´ci publiczne, wie˛c zmniejsza oszcze˛dnos´ci krajowe, przesuwaja˛c krzywa˛ podaz˙y funduszy poz˙yczkowych w lewo. W cze˛s´ci (a) rysunku 10.5 chodzi o przesunie˛cie tej krzywej z połoz˙enia S1 do połoz˙enia S2. Po trzecie, co wynika z poro´wnania dotychczasowego i nowego stanu ro´wnowagi. W cze˛s´ci (a) rysunku widzimy wpływ deficytu budz˙etowego na brytyjski rynek funduszo´w poz˙yczkowych. Zmniejszenie sie˛ ilos´ci funduszy doste˛pnych dla poz˙yczkobiorco´w na brytyjskich rynkach finansowych powoduje wzrost stopy procentowej z r1 do r2, zapewnia zro´wnanie podaz˙y i popytu. Przy
Makroekonomiczna teoria gospodarki otwartej
287
RYSUNEK 10.5
Skutki deficytu budżetowego państwa W cze˛s´ci (a) rysunku widzimy, z˙e deficyt budz˙etowy pan´stwa powoduje spadek podaz˙y funduszy poz˙yczkowych z S1 do S2. Stopa procentowa wzrasta z r1 do r2, co gwarantuje zro´wnanie sie˛ podaz˙y funduszy poz˙yczkowych i popytu na fundusze poz˙yczkowe. W cze˛s´ci (b) ta wyz˙sza stopa procentowa zmniejsza odpływ kapitału netto. Z kolei w cze˛s´ci (c) zmniejszony odpływ kapitału netto jest przyczyna˛ zmniejszenia sie˛ podaz˙y funto´w na rynku walutowym z S1 do S2. Spadek podaz˙y funto´w sprawia, z˙e realny kurs walutowy ulega aprecjacji z E1 do E2, co pogarsza saldo bilansu handlowego. (a) Rynek funduszy poz˙yczkowych
(b) Odpływ kapitału netto
(c) Rynek walutowy
wyz˙szej stopie procentowej poz˙yczkobiorcy na rynku funduszy poz˙yczkowych decyduja˛ sie˛ zmniejszyc´ liczbe˛ zacia˛ganych poz˙yczek. Na rysunku zmianie tej odpowiada przejs´cie z punktu A do punktu B wzdłuz˙ krzywej popytu na fundusze poz˙yczkowe. Przede wszystkim gospodarstwa domowe i przedsie˛biorstwa zmniejszaja˛ swoje zakupy do´br kapitałowych. Podobnie jak w gospodarce zamknie˛tej, deficyty budz˙etowe wypieraja˛ inwestycje krajowe.
288
Makroekonomia gospodarki otwartej
Jednak w gospodarce otwartej zmniejszona podaz˙ funduszy poz˙yczkowych wywołuje dodatkowe skutki. W cze˛s´ci (b) widzimy, z˙e wzrost stopy procentowej z r1 do r2 zmniejsza odpływ kapitału netto, co stanowi ro´wniez˙ cze˛s´c´ spadku wielkos´ci zapotrzebowania na fundusze poz˙yczkowe, do kto´rego dochodzi podczas przejs´cia z punktu A do punktu B w cze˛s´ci (a) rysunku. Poniewaz˙ wzrastaja˛ stopy zwrotu z trzymanych w kraju oszcze˛dnos´ci, inwestowanie za granica˛ staje sie˛ mniej atrakcyjne i mieszkan´cy kraju kupuja˛ mniej aktywo´w zagranicznych. Wzrost sto´p procentowych przycia˛ga ro´wniez˙ zagranicznych inwestoro´w, kto´rych kusi wyz˙sza stopa zwrotu z brytyjskich aktywo´w. Kiedy zatem deficyt budz˙etowy jest przyczyna˛ wzrostu sto´p procentowych, zachowanie podmioto´w zaro´wno krajowych, jak i zagranicznych powoduje, z˙e brytyjski odpływ kapitału netto sie˛ zmniejsza. W cze˛s´ci (c) rysunku widzimy, jak deficyty budz˙etowe wpływaja˛ na rynek walutowy. Poniewaz˙ odpływ kapitału netto maleje, ludzie potrzebuja˛ mniej waluty obcej na zakup aktywo´w zagranicznych, a to powoduje przesunie˛cie w lewo krzywej podaz˙y funto´w, z połoz˙enia S1 do połoz˙enia S2. Zmniejszona podaz˙ funto´w wywołuje aprecjacje˛ realnego kursu walutowego z E1 do E2. Oznacza to, z˙e ros´nie wartos´c´ funta w poro´wnaniu z walutami obcymi. Z kolei ta aprecjacja czyni dobra brytyjskie droz˙szymi w stosunku do do´br zagranicznych. Poniewaz˙ zaro´wno w kraju, jak i za granica˛ ludzie zaczynaja˛ unikac´ droz˙szych do´br brytyjskich, eksport z Wielkiej Brytanii maleje, a import do tego kraju sie˛ zwie˛ksza. Te oba powody sprawiaja˛, z˙e zmniejsza sie˛ brytyjski eksport netto. W gospodarce otwartej deficyty budz˙etowe pan´stwa powoduja˛ zatem wzrost realnych sto´p procentowych, aprecjacje˛ waluty krajowej, wypieraja˛ inwestycje krajowe i sa˛ przyczyna˛ pogorszenia sie˛ salda bilansu handlowego. Waz˙nym przykładem takich proceso´w jest sytuacja powstała wkro´tce po wyborze nowego prezydenta w Stanach Zjednoczonych w latach osiemdziesia˛tych XX w. W kampanii wyborczej kandydat na nowego prezydenta opowiadał sie˛ za obniz˙ka˛ podatko´w i amerykan´ska polityka budz˙etowa zmieniła sie˛ dramatycznie. Amerykan´ski rza˛d przeforsował w parlamencie duz˙e obniz˙ki podatko´w, jednak wydatki pan´stwa nie zostały zmniejszone w podobnej skali, wie˛c skutkiem okazał sie˛ duz˙y deficyt budz˙etowy. Z naszego modelu gospodarki otwartej wynika, z˙e taka polityka powinna spowodowac´ deficyt bilansu handlowego i rzeczywis´cie tak sie˛ stało, o czym przekonalis´my sie˛ w studium przypadku w poprzednim rozdziale. Zaro´wno w teorii, jak i w praktyce deficyt budz˙etowy i deficyt handlowy sa˛ ze soba˛ tak blisko powia˛zane, z˙e kiedy sa˛ one duz˙e, cze˛sto nazywa sie˛ je deficytami bliz´niaczymi (twin deficits). Nie powinnis´my jednak utoz˙samiac´ tych deficyto´w, poniewaz˙ wiele czynniko´w poza polityka˛ budz˙etowa˛ moz˙e wpływac´ na wielkos´c´ deficytu handlowego.
Makroekonomiczna teoria gospodarki otwartej
289
Polityka handlowa Za pomoca˛ polityki handlowej (trade policy) pan´stwo bezpos´redProwadza˛c polityke˛ handlowa˛, pan´stwo nio wpływa na ilos´c´ do´br i usług, kto´re kraj importuje i eksportuje. bezpos´rednio wpływa Polityka ta przybiera ro´z˙ne formy. Powszechnie stosowanym na ilos´c´ do´br i usług, importowanych narze˛dziem polityki handlowej jest cło (tariff), czyli podatek lub eksportowanych nakładany na dobra importowane. Innym instrumentem jest konprzez dany kraj. tyngent lub — inaczej — kwota importowa (import quota), czyli limit ilos´ci pewnego dobra, kto´re moz˙e byc´ produkowane za granica˛ i sprzedawane w kraju. Narze˛dziami polityki handlowej posługuje sie˛ bardzo wiele krajo´w, jednakz˙e cze˛sto sa˛ one ukryte. Na przykład, przed 2000 r. obowia˛zywało porozumienie mie˛dzy Japonia˛ i Unia˛ Europejska˛, na mocy kto´rego Japonia dobrowolnie ograniczała swoja˛ sprzedaz˙ samochodo´w do Wielkiej Brytanii, Francji, Włoch, Portugalii i Hiszpanii do maksimum 1,1 mln sztuk (nie uwzgle˛dniaja˛c pojazdo´w produkowanych w fabrykach be˛da˛cych własnos´cia˛ spo´łek japon´skich, lecz zlokalizowanych na terenie UE). Tego rodzaju „dobrowolne ograniczenia eksportowe” w rzeczywistos´ci nie sa˛ dobrowolne i — w swojej istocie — stanowia˛ odmiane˛ kontyngentu. Zbadajmy teraz makroekonomiczne skutki polityki handlowej. Zało´z˙my, z˙e europejski przemysł samochodowy, zaniepokojony konkurencja˛ japon´skich producento´w, przekonał Unie˛ Europejska˛ do wprowadzenia kontyngentu na samochody, kto´re moga˛ zostac´ sprowadzone z Japonii do krajo´w UE. Lobbys´ci działaja˛cy na rzecz przemysłu samochodowego, przekonuja˛c do swoich racji, twierdza˛, z˙e takie ograniczenie handlu przyczyni sie˛ do poprawy ogo´lnego salda bilansu handlowego Unii Europejskiej. Czy maja˛ racje˛? Odpowiedz´ widzimy na rysunku 10.6 dzie˛ki wykorzystaniu naszego modelu. Pierwszym etapem analizy opisanej polityki handlowej jest sprawdzenie, kto´ra krzywa sie˛ przesunie. Pocza˛tkowo kontyngent, co nie jest zaskoczeniem, wpływa na wielkos´c´ importu. Poniewaz˙ eksport netto jest ro´wny eksportowi pomniejszonemu o import, polityka ta wywiera ro´wniez˙ wpływ na wielkos´c´ eksportu netto. Eksport netto stanowi z´ro´dło popytu na euro na rynku walutowym, skutkiem tej polityki jest zatem ro´wniez˙ zmiana połoz˙enia krzywej popytu na tym rynku. Etap drugi analizy polega na ustaleniu kierunku przesunie˛cia sie˛ tej krzywej popytu. Poniewaz˙ kontyngent ogranicza liczbe˛ japon´skich samochodo´w sprzedawanych w krajach Unii Europejskiej, skutkiem jego wprowadzenia jest zmniejszenie sie˛ importu przy kaz˙dym poziomie realnego kursu walutowego. Eksport netto, kto´ry jest ro´wny eksportowi pomniejszonemu o import, zwie˛kszy sie˛ zatem dla kaz˙dego poziomu realnego kursu walutowego. Poniewaz˙ obywatele krajo´w spoza Unii Europejskiej potrzebuja˛ euro, aby kupowac´ eksport netto UE, na rynku walutowym powstaje zwie˛kszony popyt na euro, kto´ry widzimy w cze˛s´ci (c) rysunku 10.6 jako przesunie˛cie krzywej popytu z połoz˙enia D1 do połoz˙enia D2.
290
Makroekonomia gospodarki otwartej
RYSUNEK 10.6
Skutki kontyngentu Kiedy Unia Europejska wprowadza kontyngent na japon´skie samochody, nie wpływa to na sytuacje˛ na rynku funduszy poz˙yczkowych w cze˛s´ci (a) rysunku, a takz˙e na wielkos´c´ odpływu kapitału netto w cze˛s´ci (b). Jedynym skutkiem jest wzrost eksportu netto (eksport minus import) odpowiadaja˛cego poszczego´lnym poziomom realnego kursu walutowego. W efekcie zwie˛ksza sie˛ popyt na euro na rynku walutowym, czemu w cze˛s´ci (c) odpowiada przesunie˛cie krzywej popytu z połoz˙enia D1 do połoz˙enia D2. Ten wzrost popytu na euro powoduje aprecjacje˛ euro z E1 do E2, co przyczynia sie˛ do zmniejszenia eksportu netto, kompensuja˛c bezpos´redni wpływ kontyngentu na bilans handlowy. (a) Rynek funduszy poz˙yczkowych
(b) Odpływ kapitału netto
(c) Rynek walutowy
Etap trzeci analizy polega na poro´wnaniu dotychczasowego i nowego stanu ro´wnowagi. Jak widzimy w cze˛s´ci (c) rysunku, zwie˛kszenie sie˛ popytu na euro powoduje aprecjacje˛ realnego kursu walutowego z E1 do E2. Poniewaz˙ na rynku funduszy poz˙yczkowych w cze˛s´ci (a) nie dochodzi do z˙adnych zmian, realna stopa procentowa sie˛ nie zmienia. Takz˙e odpływ kapitału netto w cze˛s´ci (b) rysunku nie ulega zatem zmianie, a wie˛c zmienic´ nie moz˙e sie˛ ro´wniez˙ eksport netto i to mimo z˙e kontyngent spowodował zmniejszenie sie˛ importu.
Makroekonomiczna teoria gospodarki otwartej
291
Powodem tego, z˙e eksport netto pozostaje stały, mimo z˙e import sie˛ zmniejsza, jest zmiana realnego kursu walutowego. Kiedy na rynku walutowym euro ulega aprecjacji, europejskie dobra droz˙eja˛ w stosunku do do´br spoza Europy. Taka aprecjacja zache˛ca do importowania i znieche˛ca do eksportowania, a obie te zmiany przyczyniaja˛ sie˛ do skompensowania pocza˛tkowego wzrostu eksportu netto, spowodowanego wprowadzeniem kontyngentu. Ostatecznie kontyngent zmniejsza zaro´wno import, jak i eksport, jednak eksport netto (eksport minus import) sie˛ nie zmienia. Doszlis´my oto do zaskakuja˛cego wniosku: polityka handlowa nie zmienia salda bilansu handlowego. Innymi słowy, działania, kto´re bezpos´rednio wpływaja˛ na eksport lub import, nie zmieniaja˛ eksportu netto. Wniosek ten wydaje sie˛ mniej zaskakuja˛cy, jes´li przypomnimy sobie rachunkowa˛ toz˙samos´c´: NX = NCO = S − I. Eksport netto jest ro´wny odpływowi kapitału netto, kto´ry ro´wna sie˛ oszcze˛dnos´ciom krajowym minus inwestycje krajowe. Polityka handlowa nie zmienia bilansu handlowego, poniewaz˙ nie zmienia ona ani wielkos´ci oszcze˛dnos´ci krajowych, ani wielkos´ci inwestycji krajowych. Przy danym poziomie tych dwo´ch zmiennych realny kurs walutowy dostosowuje sie˛ do zmienionych warunko´w, zapewniaja˛c stałos´c´ salda bilansu handlowego, niezalez˙nie od tego, jaka˛ polityke˛ handlowa˛ prowadzi pan´stwo. Chociaz˙ polityka handlowa nie zmienia salda bilansu handlowego kraju, jest ona istotna z punktu widzenia konkretnych przedsie˛biorstw, sektoro´w gospodarki i krajo´w. Kiedy Unia Europejska wprowadza kontyngent na japon´skie samochody, europejscy producenci zaczynaja˛ sprzedawac´ wie˛cej aut, gdyz˙ konkurencja ze strony producento´w zagranicznych jest słabsza. Poniewaz˙ zwie˛ksza sie˛ wartos´c´ euro, europejski producent samoloto´w, Airbus, odkrywa jednoczes´nie, z˙e trudniej jest mu konkurowac´ z amerykan´skim producentem samoloto´w, Boeingiem. Maleje europejski eksport samoloto´w, ros´nie europejski import samoloto´w. W takim przypadku kontyngent na japon´skie samoloty spowoduje wzrost eksportu netto samochodo´w i spadek eksportu netto samoloto´w. Wywoła on w dodatku wzrost eksportu netto z Unii Europejskiej do Japonii i spadek eksport netto z UE do Stano´w Zjednoczonych. Jednak saldo bilansu handlowego gospodarki unijnej sie˛ nie zmieni. Skutki polityki handlowej maja˛ zatem raczej charakter mikroekonomiczny niz˙ makroekonomiczny. Chociaz˙ zwolennicy polityki handlowej niekiedy twierdza˛ (niesłusznie), z˙e jest ona w stanie wpłyna˛c´ na stan bilansu handlowego kraju, zwykle kieruje nimi troska o konkretne przedsie˛biorstwa i gałe˛zie gospodarki. Na przykład, nie jest zaskakuja˛ce, z˙e menedz˙er wysokiego szczebla BMW usprawiedliwia kontyngenty na japon´skie samochody. Niemal zawsze ekonomis´ci sa˛ przeciwni takiej polityce. Wolny handel pozwala gospodarkom wyspecjalizowac´ sie˛ w produkcji tych do´br, w produkcji kto´rych sa˛ one najlepsze,
292
Makroekonomia gospodarki otwartej
podnosza˛c poziom z˙ycia mieszkan´co´w wszystkich krajo´w. Ograniczenia swobody handlu zmniejszaja˛ te korzys´ci z handlu, a zatem poziom dobrobytu ekonomicznego.
Niestabilność polityczna i ucieczka kapitału W 1994 r. niestabilnos´c´ polityczna w Meksyku, w tym zamach na znanego przywo´dce˛ politycznego, stała sie˛ przyczyna˛ nerwowos´ci na s´wiatowych rynkach finansowych. Ludzie uznali Meksyk za kraj o wiele mniej stabilny politycznie, niz˙ sa˛dzili wczes´niej. W efekcie postanowili wycofac´ cze˛s´c´ swoich aktywo´w z tego kraju, aby przesuna˛c´ je do bezpiecznych krajo´w Europy Zachodniej i do Stano´w Zjednoczonych. Tego rodzaju wielki i nagły odpływ funduszy z kraju jest nazywany ucieczka˛ kapitału (capital flight). Ucieczka kapitału stanowi znaczne Chca˛c zrozumiec´ skutki ucieczki kapitału dla gospodarki meki nagłe zmniejszenie sykan´skiej, znowu przeprowadzimy trzyetapowa˛ analize˛ zmiailos´ci aktywo´w lokowanych ny stanu ro´wnowagi, jednak tym razem modelem gospodarki otwarw pewnym kraju. tej posłuz˙ymy sie˛, przyjmuja˛c raczej punkt widzenia Meksyku niz˙ punkt widzenia Unii Europejskiej. Po pierwsze, zbadajmy, kto´re krzywe w modelu zmieniaja˛ swoje połoz˙enie. Kiedy inwestorzy na całym s´wiecie widza˛ polityczne problemy w Meksyku, postanawiaja˛ sprzedac´ cze˛s´c´ swoich meksykan´skich aktywo´w i przeznaczyc´ uzyskane w ten sposo´b s´rodki na zakup aktywo´w amerykan´skich i zachodnioeuropejskich. Powoduje to zwie˛kszenie sie˛ meksykan´skiego odpływu kapitału netto, a zatem wpływa na sytuacje˛ na obu rynkach, składaja˛cych sie˛ na nasz model. Najbardziej oczywiste jest, z˙e zmienia sie˛ połoz˙enie krzywej odpływu kapitału netto, co z kolei wpływa na wielkos´c´ podaz˙y peso na rynku walutowym. W dodatku, poniewaz˙ z´ro´dłem popytu na fundusze poz˙yczkowe sa˛ zaro´wno inwestycje krajowe, jak i odpływ kapitału netto, ucieczka kapitału zmienia połoz˙enie krzywej popytu na rynku funduszy poz˙yczkowych. Po drugie, zbadajmy teraz, w kto´ra˛ strone˛ przesuwaja˛ sie˛ krzywe modelu. Kiedy odpływ kapitału netto sie˛ zwie˛ksza, ros´nie popyt na fundusze poz˙yczkowe, potrzebne do sfinansowania tych zakupo´w aktywo´w kapitałowych za granica˛. Krzywa popytu na fundusze poz˙yczkowe przesuwa sie˛ zatem w prawo, z połoz˙enia D1 do połoz˙enia D2, co widzimy w cze˛s´ci (a) rysunku 10.7. Poniewaz˙ przy dowolnym poziomie stopy procentowej odpływ kapitału netto jest teraz wie˛kszy, krzywa odpływu kapitału netto ro´wniez˙ przesuwa sie˛ w prawo, tj. z połoz˙enia NCO1 do połoz˙enia NCO2, co widzimy w cze˛s´ci (b). Po trzecie, aby dostrzec skutki ucieczki kapitału dla gospodarki, poro´wnamy dotychczasowy i nowy stan ro´wnowagi. W cze˛s´ci (a) rysunku 10.7 widzimy, z˙e zwie˛kszony popyt na fundusze poz˙yczkowe powoduje wzrost stopy procentowej w Meksyku z r1 do r2. W cze˛s´ci (b) zwie˛ksza sie˛ meksykan´ski
Makroekonomiczna teoria gospodarki otwartej
293
RYSUNEK 10.7
Skutki ucieczki kapitału Jes´li ludzie uznaja˛, z˙e Meksyk jest zbyt ryzykownym miejscem dla ich oszcze˛dnos´ci, przeniosa˛ kapitał do bardziej bezpiecznych krajo´w, takich jak Stany Zjednoczone, co spowoduje zwie˛kszenie sie˛ odpływu kapitału netto z Meksyku. W efekcie popyt na fundusze poz˙yczkowe w tym kraju ros´nie z D1 do D2, co pokazano w cze˛s´ci (a) rysunku. Powoduje to wzrost stopy procentowej w Meksyku z r1 do r2. Poniewaz˙ przy kaz˙dym poziomie stopy procentowej odpływ kapitału netto jest teraz wie˛kszy, jego wykres takz˙e przesuwa sie˛ w prawo, z połoz˙enia NCO1 do połoz˙enia NCO2 w cze˛s´ci (b) rysunku. W tym samym czasie podaz˙ peso na rynku walutowym zwie˛ksza sie˛ z S1 do S2, co widzimy w cze˛s´ci (c). Ten wzrost powoduje, z˙e peso ulega deprecjacji z E1 do E2, traca˛c wartos´c´ w poro´wnaniu z innymi walutami. (a) Rynek funduszy poz˙yczkowych
(b) Odpływ kapitału netto w Meksyku
(c) Rynek walutowy
odpływ kapitału netto. (Mimo z˙e wzrost stopy procentowej czyni meksykan´skie aktywa bardziej atrakcyjnymi, jedynie cze˛s´ciowo kompensuje to wpływ ucieczki kapitału na odpływ kapitału netto.) W cze˛s´ci (c) rysunku widzimy, z˙e zwie˛kszenie sie˛ odpływu kapitału netto zwie˛ksza podaz˙ peso na rynku walutowym z S1 do S2. Innymi słowy, kiedy ludzie pro´buja˛ sie˛ pozbyc´ meksykan´skich
294
Makroekonomia gospodarki otwartej
aktywo´w, powstaje wielka podaz˙ peso zamienionych na dolary i euro. Taki wzrost podaz˙y powoduje, z˙e peso ulega deprecjacji z E1 do E2. Ucieczka kapitału z Meksyku jest zatem przyczyna˛ wzrostu meksykan´skich sto´p procentowych i zmniejsza wartos´c´ meksykan´skiego peso na rynku walutowym. Takie same zjawisko wysta˛piło w 1994 r. Od listopada 1994 r. do marca 1995 r. oprocentowanie kro´tkoterminowych pan´stwowych papiero´w wartos´ciowych wzrosło z 14% do 70%, a peso uległo deprecjacji z 29 do 15 cento´w amerykan´skich za peso. Takie zmiany cen, kto´re sa˛ wynikiem ucieczki kapitału, wpływaja˛ na pewne, kluczowe zmienne makroekonomiczne. Deprecjacja waluty sprawia, z˙e eksport staje sie˛ tan´szy, a import — droz˙szy, co sprzyja poprawie salda bilansu handlowego. Jednoczes´nie wzrost stopy procentowej zmniejsza inwestycje krajowe, spowalniaja˛c akumulacje˛ kapitału i wzrost gospodarczy. Chociaz˙ ucieczka kapitału najbardziej wpływa na sytuacje˛ kraju, z kto´rego kapitał odpływa, powoduje ona waz˙ne skutki takz˙e w innych krajach. Na przykład, kiedy kapitał odpływa z Meksyku do Stano´w Zjednoczonych, efekty tego procesu dla gospodarki amerykan´skiej sa˛ odwrotne niz˙ dla gospodarki meksykan´skiej. Zwie˛kszeniu sie˛ odpływu kapitału netto z Meksyku towarzyszy zmniejszenie sie˛ odpływu kapitału netto ze Stano´w Zjednoczonych. Kiedy wartos´c´ peso maleje i ros´nie meksykan´ska stopa procentowa, wartos´c´ dolara wzrasta, a amerykan´skie stopy procentowe spadaja˛. Jednak ten wpływ wydarzen´ w Meksyku na gospodarke˛ amerykan´ska˛ jest niewielki, poniewaz˙ jest ona ogromna w poro´wnaniu z gospodarka˛ meksykan´ska˛. Do wydarzen´ podobnych do tych w Meksyku, kto´re opisalis´my, moz˙e dojs´c´ w kaz˙dej gospodarce na s´wiecie. Od czasu do czasu znajduje to potwierdzenie w rzeczywistos´ci. W 1997 r. s´wiat dowiedział sie˛, z˙e systemy bankowe kilku gospodarek azjatyckich, w tym Tajlandii, Korei Południowej i Indonezji, znalazły sie˛ na skraju bankructwa. Wiadomos´c´ ta spowodowała ucieczke˛ kapitału z tych krajo´w. W 1998 r. rza˛d rosyjski zaprzestał spłacania swoich długo´w, co skłoniło mie˛dzynarodowych inwestoro´w do wycofania tylu pienie˛dzy, ile sie˛ dało, i ucieczki z Rosji. Podobny (choc´ bardziej skomplikowany) zbio´r zdarzen´ miał miejsce w Argentynie w 2002 r. W kaz˙dym z tych przypadko´w ucieczki kapitału skutki były bardzo podobne do tych w naszym modelu: rosły stopy procentowe, a na wartos´ci tracił pienia˛dz krajowy. Szybki sprawdzian Załóżmy, że Europejczycy decydują się wydawać mniejszą część swojego dochodu. Jaki wpływ wywrze to na: oszczędności, inwestycje, stopy procentowe, realny kurs walutowy i bilans handlowy w krajach Unii Europejskiej?
Makroekonomiczna teoria gospodarki otwartej
295
Podsumowanie Historia pokazuje, z˙e handel zagraniczny zawsze odgrywał bardzo waz˙na˛ role˛ w zdecydowanej wie˛kszos´ci europejskich gospodarek. Takz˙e finanse mie˛dzynarodowe nabrały znaczenia w cia˛gu minionych dwo´ch stuleci. Wspo´łczes´nie znaczna˛ cze˛s´c´ konsumpcji w typowym europejskim kraju stanowia˛ dobra wyprodukowane za granica˛, a duz˙a cze˛s´c´ produkcji jest eksportowana do innych krajo´w europejskich i krajo´w na ro´z˙nych kontynentach. W dodatku, za pos´rednictwem funduszo´w inwestycyjnych i innych instytucji finansowych, Europejczycy, podobnie jak obywatele w praktyce wszystkich rozwinie˛tych gospodarczo krajo´w, zapoz˙yczaja˛ sie˛ i udzielaja˛ poz˙yczek na s´wiatowych rynkach finansowych. W ostatnich latach zwie˛kszył sie˛ nawet stopien´ otwartos´ci gospodarki Stano´w Zjednoczonych, o kto´rej tradycyjnie sa˛dzi sie˛, z˙e importuje i eksportuje jedynie niewielka˛ cze˛s´c´ swojego PKB. Norma˛ stały sie˛ polityczne debaty o deficycie na amerykan´skim rachunku obroto´w biez˙a˛cych. Jest zatem oczywiste, z˙e dobre zrozumienie makroekonomii wymaga analizy działania gospodarki otwartej. W tym rozdziale przedstawilis´my podstawowy model, kto´ry ułatwia mys´lenie o makroekonomii gospodarki otwartej.
☞ ●
●
●
Streszczenie
W trakcie makroekonomicznej analizy gospodarek otwartych kluczowe znaczenie maja˛ dwa rynki: rynek funduszy poz˙yczkowych i rynek walutowy. Na rynku funduszy poz˙yczkowych stopa procentowa zmienia sie˛, zapewniaja˛c zro´wnanie sie˛ podaz˙y funduszy poz˙yczkowych (jej z´ro´dłem sa˛ oszcze˛dnos´ci krajowe) i popytu na fundusze poz˙yczkowe (jego z´ro´dłem sa˛ inwestycje krajowe i odpływ kapitału netto). Na rynku walutowym realny kurs walutowy zmienia sie˛, zapewniaja˛c zro´wnanie sie˛ podaz˙y waluty krajowej (jej z´ro´dłem jest odpływ kapitału netto) z popytem na walute˛ krajowa˛ (spowodowanym eksportem netto). Poniewaz˙ odpływ kapitału netto jest cze˛s´cia˛ popytu na fundusze poz˙yczkowe i zapewnia podaz˙ waluty krajowej, wymienianej na walute˛ obca˛, stanowi on zmienna˛, kto´ra ła˛czy te dwa rynki. Polityka gospodarcza, kto´ra powoduje spadek oszcze˛dnos´ci krajowych, np. przyczyniaja˛c sie˛ do deficytu budz˙etowego pan´stwa, zmniejsza podaz˙ funduszy poz˙yczkowych i jest przyczyna˛ wzrostu stopy procentowej. Wyz˙sza stopa procentowa ogranicza odpływ kapitału netto i podaz˙ waluty krajowej na rynku walutowym. Waluta krajowa ulega aprecjacji, maleje eksport netto. Chociaz˙ restrykcyjne narze˛dzia polityki handlowej w rodzaju ceł i kontyngento´w bywaja˛ zalecane jako metody oddziaływania na saldo bilansu handlowego, nie musza˛ one okazac´ sie˛ skuteczne. Przy danym poziomie kursu walutowego ograniczenia handlowe zwie˛kszaja˛ eksport netto, co oznacza wzrost popytu na walute˛ krajowa˛ na rynku walutowym. W efekcie waluta ta ulega aprecjacji, co czyni dobra krajowe droz˙szymi w poro´wnaniu z dobrami
296
●
Makroekonomia gospodarki otwartej
zagranicznymi. Taka aprecjacja ro´wnowaz˙y pocza˛tkowy wpływ ograniczen´ handlowych na wielkos´c´ eksportu netto. Kiedy zmienia sie˛ nastawienie inwestoro´w do krajowych aktywo´w, skutki dla gospodarki danego kraju moga˛ sie˛ okazac´ bardzo powaz˙ne. Polityczna niestabilnos´c´ moz˙e zwłaszcza doprowadzic´ do ucieczki kapitału, kto´ra sprzyja wzrostowi sto´p procentowych i powoduje deprecjacje˛ waluty.
☞
Najwaz˙niejsze poje˛cia
Polityka handlowa, s. 289
☞
Ucieczka kapitału, s. 292
Pytania powto´rzeniowe
1. Opisz podaz˙ i popyt na rynku funduszy poz˙yczkowych i rynku walutowym. W jaki sposo´b sa˛ ze soba˛ powia˛zane te dwa rynki? 2. Dlaczego deficyt budz˙etowy i deficyt handlowy sa˛ niekiedy nazywane deficytami bliz´niaczymi? 3. Powiedzmy, z˙e zwia˛zek zawodowy pracowniko´w przemysłu tekstylnego zache˛ca ludzi do kupowania tylko odziez˙y wyprodukowanej w Europie. Jak taka polityka wpłynie na ogo´lne saldo bilansu handlowego Unii Europejskiej i na poziom realnego kursu walutowego, a takz˙e na europejski przemysł tekstylny i przemysł samochodowy? 4. Na czym polega ucieczka kapitału? Jak ucieczka kapitału z pewnego kraju wpływa na poziom stopy procentowej w tym kraju i kurs walutowy?
☞
Zadania
1. Zwykle Japonia odnotowuje znaczna˛ nadwyz˙ke˛ bilansu handlowego. Jak sa˛dzisz, co jest tego najwaz˙niejsza˛ przyczyna˛: duz˙y popyt zagranicy na japon´skie dobra czy mały popyt Japon´czyko´w na zagraniczne dobra; znaczna skłonnos´c´ do oszcze˛dzania w Japonii w poro´wnaniu z wielkos´cia˛ inwestycji w tym kraju czy strukturalne ograniczenia, kto´re utrudniaja˛ import do Japonii? Wyjas´nij swoja˛ odpowiedz´. 2. Oto cytat z artykułu w „The New York Timesie” z 14 kwietnia 1995 r., kto´ry dotyczył spadku wartos´ci dolara: „Prezydent z determinacja˛ pro´bował zasygnalizowac´, z˙e Stany Zjednoczone uparcie be˛da˛ kontynuowac´ polityke˛ zmniejszania deficytu, co powinno uczynic´ dolara bardziej atrakcyjnym dla inwestoro´w”. Czy zmniejszenie deficytu rzeczywis´cie przyczyni sie˛ do zwie˛kszenia wartos´ci dolara? Odpowiedz´ wyjas´nij. 3. Powiedzmy, z˙e pan´stwo wprowadza podatkowa˛ ulge˛ inwestycyjna˛, subsydiuja˛c w ten sposo´b inwestycje krajowe. Jak taka polityka wpłynie na wielkos´c´: oszcze˛dnos´ci krajowych, inwestycji krajowych, odpływu kapitału netto, poziom stopy procentowej i poziom kursu walutowego, a takz˙e na stan bilansu handlowego? 4. W tym rozdziale stwierdzamy, z˙e zwie˛kszenie sie˛ deficytu handlowego w Stanach Zjednoczonych w latach osiemdziesia˛tych XX w. było spowodo-
Makroekonomiczna teoria gospodarki otwartej
5. 6.
7.
8.
9.
297
wane przede wszystkim zwie˛kszeniem sie˛ amerykan´skiego deficytu budz˙etowego. Jednak niekto´rzy komentatorzy w prasie popularnej twierdza˛, z˙e wzrost deficytu handlowego w Stanach Zjednoczonych jest wynikiem obniz˙enia sie˛ jakos´ci amerykan´skich produkto´w w poro´wnaniu z produktami zagranicznymi. a. Powiedzmy, z˙e w latach osiemdziesia˛tych XX w. jakos´c´ amerykan´skich produkto´w pogorszyła sie˛ w poro´wnaniu z produktami zagranicznymi. Jaki wpływ wywarłoby to na wielkos´c´ eksportu netto przy poszczego´lnych poziomach kursu walutowego? b. Za pomoca˛ trzycze˛s´ciowego rysunku pokaz˙ wpływ tego przesunie˛cia sie˛ krzywej eksportu netto na amerykan´ski realny kurs walutowy i bilans handlowy. c. Czy cytowane twierdzenie z prasy popularnej da sie˛ pogodzic´ z modelem, kto´ry zaprezentowalis´my w tym rozdziale? Czy obniz˙enie sie˛ jakos´ci amerykan´skich produkto´w w jakikolwiek sposo´b wpływa na poziom z˙ycia? (Wskazo´wka: Co mieszkan´cy Stano´w Zjednoczonych dostaja˛ w zamian, sprzedaja˛c dobra mieszkan´com zagranicy?) Wyjas´nij, dlaczego europejskie gałe˛zie eksportowe odniosłyby korzys´ci ze zmniejszenia ograniczen´ importowych na rynkach Unii Europejskiej. Powiedzmy, z˙e Francuzi nieoczekiwanie odkrywaja˛ w sobie zamiłowanie do brytyjskiego wina. Wykorzystuja˛c rysunki, odpowiedz na naste˛puja˛ce pytania. a. Co w takiej sytuacji stanie sie˛ z popytem na funty na rynku walutowym? b. Jak zmieni sie˛ wartos´c´ funta na rynku walutowym? c. Jak zmieni sie˛ wielkos´c´ brytyjskiego eksportu netto? Zało´z˙my, z˙e kraj, w kto´rym mieszkasz, ma deficyt handlowy, a Ty słyszysz, jak minister handlu mo´wi w radio, z˙e: „Deficyt handlowy musi zostac´ zmniejszony, jednak kontyngenty jedynie rozdraz˙niaja˛ naszych partnero´w handlowych. Jes´li zamiast posługiwac´ sie˛ nimi, be˛dziemy subsydiowac´ nasz eksport, zdołamy zmniejszyc´ deficyt, zwie˛kszaja˛c nasza˛ konkurencyjnos´c´”. Posługuja˛c sie˛ trzycze˛s´ciowym rysunkiem, pokaz˙ wpływ subsydium eksportowego na eksport netto i poziom realnego kursu walutowego. Czy zgadzasz sie˛ z ministrem handlu? Zało´z˙my, z˙e w Europie wzrasta poziom realnych sto´p procentowych. Wyjas´nij, jak wpłynie to na odpływ kapitału netto w Stanach Zjednoczonych. Naste˛pnie, wykorzystuja˛c odpowiednia˛ formułe˛ z tego rozdziału i rysunek, wyjas´nij, jak wpłynie to na eksport netto w tym kraju. Jak zmienia˛ sie˛ poziom realnej stopy procentowej i poziom realnego kursu walutowego w Stanach Zjednoczonych? Powiedzmy, z˙e Amerykanie zwie˛kszaja˛ swoje oszcze˛dnos´ci. a. Zało´z˙my, z˙e elastycznos´c´ odpływu kapitału netto w Stanach Zjednoczonych wzgle˛dem realnej stopy procentowej jest bardzo duz˙a. Czy takie zwie˛kszenie sie˛ oszcze˛dnos´ci prywatnych silnie, czy słabo wpłynie na wielkos´c´ inwestycji krajowych w Stanach Zjednoczonych?
298
Makroekonomia gospodarki otwartej
b. Zało´z˙my, z˙e elastycznos´c´ amerykan´skiego eksportu netto wzgle˛dem realnego kursu walutowego jest bardzo mała. Czy takie zwie˛kszenie sie˛ oszcze˛dnos´ci prywatnych wywrze silny, czy słaby wpływ na realny kurs walutowy w Stanach Zjednoczonych? 10. W cia˛gu ostatniego dziesie˛ciolecia cze˛s´c´ japon´skich oszcze˛dnos´ci była wykorzystywana w celu finansowania amerykan´skich inwestycji. Innymi słowy, Japon´czycy kupowali amerykan´skie aktywa kapitałowe. a. Co stałoby sie˛ na amerykan´skim rynku funduszo´w poz˙yczkowych, jes´li Japon´czycy postanowiliby, z˙e nie be˛da˛ dłuz˙ej kupowac´ amerykan´skich aktywo´w? Jak zwłaszcza zmieniłby sie˛ poziom sto´p procentowych w Stanach Zjednoczonych, a takz˙e wielkos´c´ amerykan´skich oszcze˛dnos´ci i inwestycji? b. Co stałoby sie˛ na rynku walutowym? Jak zmieniłyby sie˛ zwłaszcza wartos´c´ funta i amerykan´ski bilans handlowy? 11. W 1998 r. rza˛d Rosji zaprzestał spłacania swoich długo´w, co zwie˛kszyło skłonnos´c´ inwestoro´w na całym s´wiecie do kupowania amerykan´skich pan´stwowych papiero´w wartos´ciowych, o kto´rych sa˛dzi sie˛, z˙e sa˛ bardzo bezpieczne. Jak sa˛dzisz, jak wpłyne˛ło to na amerykan´ska˛ gospodarke˛? Uwzgle˛dnij wpływ tych zdarzen´ na wielkos´c´: oszcze˛dnos´ci krajowych, inwestycji krajowych, odpływu kapitału netto, stopy procentowej, kursu walutowego i bilansu handlowego. 12. Zało´z˙my, z˙e amerykan´skie fundusze inwestycyjne nagle decyduja˛ sie˛ zwie˛kszyc´ inwestycje w krajach Unii Europejskiej. a. Jak wpłynie to na wielkos´c´ odpływu kapitału netto, oszcze˛dnos´ci i inwestycji krajowych w krajach Unii Europejskiej? b. Jak w długim okresie wpłynie to na wielkos´c´ zasobu kapitału w krajach Unii Europejskiej? c. Jak taka zmiana zasobu kapitału wpłynie na europejski rynek pracy? Czy te amerykan´skie inwestycje w krajach Unii Europejskiej przyczynia˛ sie˛ do podniesienia, czy tez˙ obniz˙enia poziomu z˙ycia europejskich pracowniko´w? d. Czy sa˛dzisz, z˙e wynikiem takiej polityki be˛dzie wzrost, czy spadek poziomu z˙ycia amerykan´skich pracowniko´w? Czy dostrzegasz jakies´ powody, kto´re moga˛ sprawic´, z˙e jej wpływ na poziom z˙ycia obywateli Stano´w Zjednoczonych ogo´lnie moz˙e byc´ inny niz˙ jej wpływ na poziom z˙ycia amerykan´skich pracowniko´w?
@
Chcąc znaleźć dodatkowe zasoby ułatwiające naukę, odwiedź serwis internetowy: http://www.cengage.co.uk/mankiw−taylor
CZĘŚĆ V
KRÓTKOOKRESOWE FLUKTUACJE W GOSPODARCE
ROZDZIAŁ 11
ZAGREGOWANY POPYT I ZAGREGOWANA PODAŻ
oziom aktywnos´ci gospodarczej w kraju zmienia sie˛ z roku na rok. Zwykle produkcja do´br i usług sie˛ zwie˛ksza. Dzie˛ki przyrostom zasobo´w pracy, kapitału oraz poste˛powi technologicznemu gospodarka wytwarza coraz wie˛cej do´br i usług. Wzrost gospodarczy umoz˙liwia mieszkan´com kraju osia˛gnie˛cie wyz˙szego poziomu dobrobytu. W cia˛gu ostatnich 50 lat wielkos´c´ produkcji w Wielkiej Brytanii, mierzona za pomoca˛ realnego PKB, rosła przecie˛tnie w tempie około 2% rocznie. Jednak w niekto´rych latach produkcja przestaje rosna˛c´. Przedsie˛biorstwa maja˛ wo´wczas trudnos´ci w sprzedaz˙y oferowanych do´br i usług i w konsekwencji ograniczaja˛ wielkos´c´ produkcji. Cze˛s´c´ pracowniko´w jest zwalniana, ros´nie bezrobocie, a niekto´re zakłady zaprzestaja˛ produkcji. Poniewaz˙ gospodarka wytwarza mniej do´br i usług, wielkos´c´ realnego PKB oraz innych mierniko´w dochodu narodowego spada. Jes´li te negatywne zjawiska sa˛ stosunkowo łagodne, taki okres, charakteryzuja˛cy sie˛ spadkiem dochodo´w i wzrostem bezrobocia, nazywamy recesja˛ (recession), jes´li zas´ sa˛ one bardzo dotkliwe, Recesja to okres spadku mo´wimy o kryzysie (depresji; depression). realnych dochodo´w Jakie przyczyny powoduja˛ kro´tkookresowe wahania poziomu oraz wzrostu bezrobocia. aktywnos´ci gospodarczej? Czy politycy gospodarczy moga˛ cos´ Kryzys (depresja) zrobic´, aby zapobiec spadkom dochodo´w i wzrostowi bezrobocia to głe˛boka recesja. w pewnych okresach? A kiedy juz˙ wysta˛pi recesja lub kryzys, w jaki sposo´b pan´stwo moz˙e ograniczyc´ ich skale˛ i długos´c´? Sa˛ to pytania, kto´rymi zajmiemy sie˛ w tym rozdziale. Zmienne badane w tym rozdziale to w zasadzie te same zmienne, kto´rymi zajmowalis´my sie˛ w poprzednich rozdziałach. Chodzi o PKB, wielkos´c´ bezrobocia i poziom cen. Znamy ro´wniez˙ narze˛dzia polityki gospodarczej, takie jak wydatki pan´stwa, podatki, podaz˙ pienia˛dza i stopy procentowe. Jedyna˛ ro´z˙nica˛ w poro´wnaniu z nasza˛ poprzednia˛ analiza˛ jest długos´c´ okresu. Do tej pory
P
302
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
koncentrowalis´my sie˛ na zachowaniu gospodarki w długim okresie. Obecnie zas´ chcemy sie˛ zaja˛c´ analiza˛ kro´tkookresowych wahan´ poziomu aktywnos´ci gospodarczej woko´ł długookresowego trendu. Chociaz˙ istnieja˛ pewne ro´z˙nice pogla˛do´w na temat najlepszej metody badania kro´tkookresowych wahan´ (fluktuacji) w gospodarce, wie˛kszos´c´ ekonomisto´w stosuje w tym celu model zagregowanego popytu i zagregowanej podaz˙y (model of aggregate demand and aggregate supply). Naszym gło´wnym zadaniem jest zapoznanie sie˛ ze sposobem wykorzystania tego modelu do zbadania kro´tkookresowych skutko´w ro´z˙nych wydarzen´ i ro´z˙nych warianto´w polityki gospodarczej. W tym rozdziale poznamy dwie najwaz˙niejsze cze˛s´ci tego modelu, czyli krzywa˛ zagregowanego popytu i krzywa˛ zagregowanej podaz˙y. Zanim jednak zajmiemy sie˛ naszym modelem, przyjrzyjmy sie˛ faktom.
11.1 Trzy podstawowe fakty dotyczące wahań koniunktury Kro´tkookresowe wahania poziomu aktywnos´ci gospodarczej wyste˛puja˛ we wszystkich krajach od niepamie˛tnych czaso´w. Chca˛c zrozumiec´ istote˛ tych fluktuacji, przyjrzyjmy sie˛ najpierw niekto´rym z ich najwaz˙niejszych cech.
Fakt 1. Wahania aktywności gospodarczej są nieregularne i trudne do przewidzenia Wahania aktywnos´ci gospodarczej sa˛ zwykle nazywane cyklem koniunkturalnym (business cycle). Fluktuacje zachodza˛ce w gospodarce odzwierciedlaja˛ zmiany warunko´w gospodarowania. Kiedy realny PKB szybko wzrasta, połoz˙enie przedsie˛biorstw jest dobre. Znajduja˛ one wielu kliento´w, a ich zyski rosna˛. Natomiast w czasach recesji, gdy PKB spada, przedsie˛biorstwa maja˛ kłopoty; bardzo wiele z nich odnotowuje spadek wielkos´ci sprzedaz˙y oraz mniejsze zyski. Okres´lenie „cykl koniunkturalny” jest jednak nieco myla˛ce, poniewaz˙ sugeruje, z˙e gospodarka podlega regularnym i daja˛cym sie˛ przewidziec´ fluktuacjom. W rzeczywistos´ci wahania te nie sa˛ regularne i nie daja˛ sie˛ dokładnie przewidziec´. Rozwaz˙my kształtowanie sie˛ realnego PKB Wielkiej Brytanii od 1971 r. Jez˙eli zdefiniujemy recesje˛ jako okres, w kto´rym realny PKB obniz˙a sie˛ co najmniej przez dwa kolejne kwartały, to moz˙emy wykryc´ w tym okresie cztery recesje: jedna˛ na przełomie lat 1973 i 1974, druga˛ — w drugiej połowie 1975 r., trzecia˛ — w latach 1980−1981 i czwarta˛ — w latach 1990−1991. Niekto´re z tych recesji naste˛powały szybko, jedna po drugiej, jak np. w latach
Zagregowany popyt i zagregowana podaz˙
303
siedemdziesia˛tych XX w. W innych okresach gospodarka rozwijała sie˛ długo, bez z˙adnych załaman´. Od kon´ca 1991 r. w gospodarce brytyjskiej w ogo´le nie wysta˛piła z˙adna recesja.
Fakt 2. Większość zmiennych makroekonomicznych waha się w podobny sposób Realny PKB jest najcze˛s´ciej stosowana˛ zmienna˛, umoz˙liwiaja˛ca˛ obserwacje˛ kro´tkookresowych wahan´ w gospodarce, poniewaz˙ jest to najszerszy miernik aktywnos´ci gospodarczej. Mierzy on wartos´c´ wszystkich finalnych do´br i usług, wytworzonych w danym kraju w okres´lonym czasie. Jest on ro´wniez˙ miara˛ całkowitej wielkos´ci realnych dochodo´w mieszkan´co´w kraju. Jak sie˛ jednak okazuje, kiedy obserwujemy kro´tkookresowe wahania aktywnos´ci gospodarczej, włas´ciwie nie jest waz˙ne, na kto´ry miernik spogla˛damy. Wie˛kszos´c´ zmiennych makroekonomicznych, stanowia˛cych miare˛ dochodo´w, wydatko´w lub produkcji, zmienia sie˛ w podobny sposo´b. Kiedy podczas recesji maleje realny PKB, zmniejszaja˛ sie˛ takz˙e: dochody indywidualne, zyski przedsie˛biorstw, wydatki konsumento´w, wydatki inwestycyjne, wielkos´c´ produkcji i sprzedaz˙y, wielkos´c´ zakupo´w domo´w i samochodo´w itp. Poniewaz˙ recesja dotyczy całej gospodarki, znajduje ona odbicie w wielu danych makroekonomicznych. Choc´ wiele zmiennych makroekonomicznych waha sie˛ w podobny sposo´b, skala tych fluktuacji jest zro´z˙nicowana. W trakcie cyklu koniunkturalnego wydatki inwestycyjne ulegaja˛ wielkim zmianom. Wielkos´c´ inwestycji wynosi s´rednio 1/7 PKB, ale podczas recesji ich spadek sie˛ga 2/3 spadku PKB. Inaczej mo´wia˛c, kiedy warunki gospodarcze sie˛ pogarszaja˛ i gospodarka zmierza ku recesji, znaczna cze˛s´c´ spadku PKB moz˙e byc´ spowodowana zmniejszeniem sie˛ wydatko´w inwestycyjnych na nowe fabryki, domy oraz zapasy.
Fakt 3: Kiedy spada produkcja, wzrasta bezrobocie Zachodza˛ce w gospodarce zmiany, dotycza˛ce produkcji do´br i usług, sa˛ s´cis´le skorelowane ze zmianami wielkos´ci zatrudnienia. Innymi słowy, gdy realny PKB maleje, bezrobocie ros´nie. Ten fakt nie powinien byc´ zaskoczeniem: skoro przedsie˛biorstwa zmniejszaja˛ swa˛ produkcje˛, zwalniaja˛c niekto´rych pracowniko´w, oczywis´cie wpływa to na liczbe˛ bezrobotnych. Jak wygla˛daja˛ zmiany wysokos´ci stopy bezrobocia w Wielkiej Brytanii po 1971 r.? Wyraz´nie jest widoczny wpływ recesji na wielkos´c´ bezrobocia. Podczas kaz˙dej recesji stopa bezrobocia znacznie wzrastała.
304
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
Szybki sprawdzian Wymień i omów trzy podstawowe fakty, dotyczące wahań ogólnego poziomu aktywności gospodarczej.
11.2 Wyjaśnienie krótkookresowych wahań w gospodarce Opisanie regularnych zmian sytuacji gospodarczej w poszczego´lnych krajach, w trakcie wahan´ cyklicznych, jest rzecza˛ łatwa˛. Wyjas´nienie przyczyn tych fluktuacji jest trudniejsze. W poro´wnaniu do temato´w przedstawionych w poprzednich rozdziałach, teoria wahan´ koniunkturalnych nadal pozostaje dziedzina˛ kontrowersyjna˛. W tym rozdziale i dwo´ch naste˛pnych rozdziałach przedstawiamy model stosowany przez wie˛kszos´c´ ekonomisto´w w celu objas´nienia kro´tkookresowych wahan´ aktywnos´ci gospodarczej.
Czym krótki okres różni się od długiego okresu? W poprzednich rozdziałach przedstawilis´my teorie objas´niaja˛ce kształtowanie sie˛ najwaz˙niejszych zmiennych makroekonomicznych w długim okresie. W rozdziale 3 wyjas´nilis´my czynniki, od kto´rych zalez˙y poziom i tempo wzrostu produkcyjnos´ci oraz realnego PKB. W rozdziałach 4 i 5 objas´nilis´my, jak działa system finansowy i jak realna stopa procentowa zmienia sie˛, zapewniaja˛c zro´wnanie sie˛ oszcze˛dnos´ci i inwestycji. W rozdziale 6 odpowiedzielis´my na pytanie, dlaczego zawsze istnieje pewne bezrobocie w gospodarce. W rozdziałach 7 i 8 omo´wilis´my system pienie˛z˙ny i wyjas´nilis´my, jak zmiany podaz˙y pienia˛dza wpływaja˛ na poziom cen, stope˛ inflacji oraz nominalna˛ stope˛ procentowa˛. W rozdziałach 9 i 10 rozszerzylis´my te˛ analize˛ o przypadek gospodarki otwartej w celu objas´nienia salda bilansu handlowego oraz kurso´w walutowych. Cała nasza dotychczasowa analiza była oparta na dwo´ch powia˛zanych ze soba˛ ideach: klasycznej dychotomii mie˛dzy sfera˛ realna˛ i pienie˛z˙na˛ oraz neutralnos´ci pienia˛dza. Przypomnijmy, z˙e klasyczna dychotomia polega na rozro´z˙nieniu wielkos´ci realnych (chodzi o ilos´c´ konkretnych do´br i ceny wzgle˛dne) oraz wielkos´ci nominalnych (mierzonych w cenach biez˙a˛cych). Zgodnie z klasyczna˛ teoria˛ makroekonomii zmiany podaz˙y pienia˛dza wpływaja˛ na wielkos´ci nominalne, ale nie maja˛ wpływu na wielkos´ci realne. Akceptuja˛c to załoz˙enie o neutralnos´ci pienia˛dza, w rozdziałach 3−6 bylis´my w stanie zbadac´
Zagregowany popyt i zagregowana podaz˙
305
czynniki decyduja˛ce o poziomie zmiennych realnych (takich jak realny PKB, realne stopy procentowe i wielkos´c´ bezrobocia), ale nie odwoływalis´my sie˛ do zmiennych nominalnych (podaz˙y pienia˛dza i poziomu cen). Czy te załoz˙enia klasycznej teorii makroekonomii pasuja˛ do warunko´w wspo´łczesnego s´wiata? Odpowiedz´ na to pytanie ma zasadnicze znaczenie dla zrozumienia sposobu działania gospodarki. Wie˛kszos´c´ ekonomisto´w uwaz˙a, z˙e teoria klasyczna jedynie w długim okresie dobrze opisuje rozwo´j gospodarki. Oczywis´cie, w trwaja˛cym wiele lat długim okresie zmiany podaz˙y pienia˛dza wpływaja˛ na poziom cen i wielkos´c´ ro´z˙nych zmiennych nominalnych, lecz nie oddziałuja˛ na wielkos´c´ realnego PKB, rozmiary bezrobocia i inne zmienne realne. Jednak kiedy badamy naste˛puja˛ce z roku na rok kro´tkookresowe zmiany zachodza˛ce w gospodarce, załoz˙enie o neutralnos´ci pienia˛dza przestaje odpowiadac´ rzeczywistos´ci. Zdecydowana wie˛kszos´c´ ekonomisto´w sa˛dzi, z˙e w kro´tkim okresie zaro´wno realne, jak i nominalne wartos´ci zmiennych makroekonomicznych zachowuja˛ sie˛ w bardzo podobny sposo´b. Zmiany podaz˙y pienia˛dza moga˛ spowodowac´ przejs´ciowe odchylenie wielkos´ci produkcji od jej długookresowego trendu. Chca˛c zrozumiec´ zachowanie gospodarki w kro´tkim okresie, potrzebujemy zatem nowego modelu. Buduja˛c go, posługujemy sie˛ wieloma narze˛dziami analizy wprowadzonymi w poprzednich rozdziałach, lecz odrzucamy klasyczne załoz˙enie o dychotomii mie˛dzy sfera˛ realna˛ i sfera˛ pienie˛z˙na˛ oraz o neutralnos´ci pienia˛dza.
Podstawowy model fluktuacji gospodarczych W naszym modelu kro´tkookresowych fluktuacji gospodarczych najwaz˙niejsze sa˛ dwie zmienne. Pierwsza˛ z nich jest wielkos´c´ zagregowanej produkcji do´br i usług wytwarzanych w danym kraju, mierzona wielkos´cia˛ realnego PKB. Druga˛ zmienna˛ jest ogo´lny poziom cen, mierzony za pomoca˛ wskaz´Model zagregowanego nika cen konsumenta lub deflatora PKB. Zauwaz˙my, z˙e wielkos´c´ popytu i zagregowanej produkcji jest zmienna˛ realna˛, a poziom cen — zmienna˛ nominal- podaz˙y jest stosowany˛ przez zdecydowana na˛. Skupiaja˛c uwage˛ na relacji mie˛dzy tymi dwiema zmiennymi, wie˛kszos´c´ ekonomisto´w w celu objas´nienia chcemy wykazac´ niesłusznos´c´ załoz˙enia o klasycznej dychotomii. wahan´ poziomu Wahania poziomu aktywnos´ci gospodarczej analizujemy za aktywnos´ci gospodarczej pomoca˛ modelu zagregowanego popytu i zagregowanej podaz˙y, woko´ł długookresowego trendu. przedstawionego na rysunku 11.1. Na osi pionowej układu wspo´łKrzywa rze˛dnych mierzymy ogo´lny poziom cen w gospodarce, a na osi zagregowanego popytu ukazuje ilos´c´ do´br poziomej — ilos´c´ całkowita˛ wytwarzanych do´br i usług. Krzywa i usług, nabywanych przez gospodarstwa zagregowanego popytu (aggregate demand curve) pokazuje całprzedsie˛biorstwa kowita˛ ilos´c´ do´br i usług, nabywanych przez gospodarstwa domo- domowe, i pan´stwo przy ro´z˙nych poziomach cen. we, przedsie˛biorstwa i pan´stwo przy ro´z˙nych poziomach cen.
306
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
RYSUNEK 11.1
Zagregowany popyt i zagregowana podaż Model zagregowanego popytu i zagregowanej podaz˙y jest stosowany do analizy wahan´ zachodza˛cych w gospodarce. Na osi pionowej mierzymy ogo´lny poziom cen, a na osi poziomej — wielkos´c´ zagregowanej produkcji do´br i usług w danej gospodarce. Wielkos´c´ produkcji oraz poziom cen zmierzaja˛ do punktu, w kto´rym krzywe zagregowanego popytu i zagregowanej podaz˙y sie˛ przecinaja˛.
Krzywa zagregowanej podaz˙y (aggregate supply curve) informuje o całkowitej ilos´ci do´br i usług, wytwarzanych przez przedsie˛biorstwa przy ro´z˙nych poziomach cen. Zgodnie z tym modelem poziom cen i rozmiary produkcji w gospodarce zmieniaja˛ sie˛ w taki sposo´b, z˙e wynikiem tych zmian jest zro´wnanie sie˛ popytu i podaz˙y. Mogłoby sie˛ wydawac´, z˙e makroekonomiczny model zagregowanego popytu i zagregowanej podaz˙y jest niczym innym jak rozszerzona˛ wersja˛ mikroekonomicznego modelu popytu i podaz˙y, przedstawionego w rozdziale 4 Mikroekonomii. Jednak w rzeczywistos´ci model ten jest zupełnie inny. Patrza˛c na kształtowanie sie˛ popytu i podaz˙y na rynku okres´lonego produktu, np. na rynku lodo´w, widzimy, z˙e zachowania sprzedawco´w i nabywco´w zalez˙a˛ od ich moz˙liwos´ci przenoszenia sie˛ na inne rynki. Kiedy cena lodo´w wzrasta, popyt na to dobro maleje, poniewaz˙ nabywcy wola˛ wtedy kupowac´ inne produkty. Jednoczes´nie wyz˙sza cena lodo´w zache˛ca firmy, kto´re wytwarzaja˛ ten produkt, do zatrudnienia dodatkowych pracowniko´w z innych branz˙ gospodarki i zwie˛kszenia produkcji. Jednak takie mikroekonomiczne działania przestaja˛ byc´ moz˙liwe, kiedy badamy gospodarke˛ jako całos´c´. Przeciez˙ zmienna˛ okres´lana˛ w naszym modelu jest wtedy realny PKB, kto´ry mierzy ogo´lna˛ produkcje˛ w całej gospodarce.
Krzywa zagregowanej podaz˙y ukazuje ilos´c´ do´br i usług, produkowanych i sprzedawanych przez przedsie˛biorstwa przy ro´z˙nych poziomach cen.
Zagregowany popyt i zagregowana podaz˙
307
W celu zrozumienia, dlaczego krzywa zagregowanego popytu jest nachylona w do´ł, a krzywa zagregowanej podaz˙y — ku go´rze, potrzebna jest teoria makroekonomiczna. Stworzenie takiej teorii jest naszym naste˛pnym zadaniem. Szybki sprawdzian Czym zachowanie gospodarki w krótkim okresie różni się od jej zachowania w długim okresie? Narysuj model zagregowanego popytu i zagregowanej podaży. Jakie zmienne zaznaczysz na obu osiach?
11.3 Krzywa zagregowanego popytu Krzywa zagregowanego popytu informuje o ilos´ci do´br i usług, nabywanych w danej gospodarce przy ro´z˙nych poziomach cen. Jak widzimy na rysunku 11.2, krzywa ta jest nachylona w do´ł. Oznacza to, z˙e przy innych czynnikach stałych spadek ogo´lnego poziomu cen (np. z P1 do P2) powoduje zwie˛kszenie sie˛ zapotrzebowania na dobra i usługi (z Y1 do Y2). RYSUNEK 11.2
Krzywa zagregowanego popytu Spadek poziomu cen z P1 do P2 zwie˛ksza zapotrzebowanie na dobra i usługi z Y1 do Y2. Ta odwrotna zalez˙nos´c´ ma trzy przyczyny. W miare˛ spadku cen wzrasta realny maja˛tek mieszkan´co´w, maleja˛ stopy procentowe i obniz˙a sie˛ kurs waluty krajowej. Efektem jest wzrost wydatko´w na konsumpcje˛, inwestycje i eksport netto. Zwie˛kszone wydatki na te rodzaje produkcji oznaczaja˛ wzrost zapotrzebowania na dobra i usługi.
308
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
Dlaczego krzywa zagregowanego popytu ma nachylenie ujemne? Dlaczego spadek cen powoduje wzrost zapotrzebowania na dobra i usługi? Chca˛c odpowiedziec´ na to pytanie, powinnis´my przypomniec´ sobie, z˙e PKB (oznaczany tutaj jako Y) stanowi sume˛ konsumpcji (C), inwestycji (I), wydatko´w pan´stwa (G) oraz eksportu netto (NX), wie˛c: Y = C + I + G + NX. Kaz˙dy z tych czterech strumieni wydatko´w wpływa na ogo´lna˛ wielkos´c´ popytu na dobra i usługi. Zało´z˙my, z˙e za sprawa˛ decyzji polityko´w gospodarczych wydatki pan´stwa sa˛ stałe. Wielkos´c´ trzech pozostałych rodzajo´w wydatko´w, czyli konsumpcji, inwestycji i eksportu netto, zalez˙y od warunko´w gospodarczych, a zwłaszcza od poziomu cen. Chca˛c zrozumiec´, dlaczego krzywa zagregowanego popytu ma nachylenie ujemne, musimy zbadac´, jak zmiany poziomu cen wpływaja˛ na wielkos´c´ wydatko´w konsumpcyjnych i inwestycyjnych oraz wielkos´c´ eksportu netto. Poziom cen a wielkos´c´ konsumpcji: efekt maja˛tkowy. Pomys´l o pienia˛dzach, kto´re trzymasz w portfelu i na koncie bankowym. Nominalna wartos´c´ tych oszcze˛dnos´ci jest stała, lecz ich wartos´c´ realna sie˛ zmienia. Jez˙eli ceny spadna˛, Twoje oszcze˛dnos´ci zyskaja˛ na wartos´ci, poniewaz˙ be˛dziesz wtedy mo´gł kupic´ za nie wie˛cej do´br i usług. Obniz˙ka cen zwie˛ksza zatem maja˛tek nabywco´w, co skłania ich do wie˛kszych zakupo´w, czyli ponoszenia wyz˙szych wydatko´w. Wzrost wydatko´w konsumpcyjnych oznacza zwie˛kszenie sie˛ zapotrzebowania na dobra i usługi. Poziom cen a wielkos´c´ inwestycji: efekt stopy procentowej. Jak juz˙ wyjas´nilis´my w rozdziale 8, poziom cen jest jednym z czynniko´w, od kto´rych zalez˙y wielkos´c´ popytu na pienia˛dz. Im niz˙szy jest poziom cen, tym mniej pienia˛dza potrzebujemy na zakup do´br i usług. Dlatego kiedy ceny spadaja˛, gospodarstwa domowe staraja˛ sie˛ zmniejszyc´ swoje zasoby pienie˛z˙ne, poz˙yczaja˛c ich cze˛s´c´. Na przykład, kupuja˛ one przynosza˛ce odsetki obligacje lub otwieraja˛ oprocentowane lokaty oszcze˛dnos´ciowe, co sprawia, z˙e banki moga˛ udzielic´ wie˛cej kredyto´w. W obu przypadkach, gdy gospodarstwa domowe lokuja˛ swoje pienia˛dze w przynosza˛cych odsetki aktywach finansowych, stopa procentowa sie˛ obniz˙a. Z kolei niz˙sza stopa procentowa zache˛ca zaro´wno przedsie˛biorstwa do zwie˛kszenia wydatko´w inwestycyjnych na nowe budynki i urza˛dzenia, jak i gospodarstwa domowe do kupna nowego domu lub mieszkania. Niz˙sze ceny powoduja˛ zatem spadek stopy procentowej, co sprawia, z˙e zwie˛kszaja˛ sie˛ wydatki inwestycyjne, a dzie˛ki temu ros´nie wielkos´c´ zapotrzebowania na dobra i usługi.
Zagregowany popyt i zagregowana podaz˙
309
Poziom cen a eksport netto: efekt kursu walutowego. Jak juz˙ sie˛ przekonalis´my, niz˙sze ceny sa˛ przyczyna˛ obniz˙enia sie˛ sto´p procentowych. W rezultacie niekto´rzy inwestorzy zaczynaja˛ szukac´ wie˛kszych zysko´w za granica˛. Na przykład, gdy oprocentowanie obligacji pan´stwowych w krajach europejskich spada, fundusz inwestycyjny moz˙e odsprzedac´ obligacje europejskie i nabyc´ obligacje amerykan´skie. Kiedy fundusz inwestycyjny wymienia euro na dolary w celu nabycia obligacji pan´stwowych USA, zwie˛ksza sie˛ podaz˙ euro na krajowym rynku walutowym. Powoduje to spadek relatywnej wartos´ci euro wzgle˛dem innych walut. Poniewaz˙ 1 euro jest teraz mniej warte, towary pochodza˛ce z zagranicy (importowane) staja˛ sie˛ droz˙sze dla mieszkan´co´w Europy. Ta zmiana realnego kursu walutowego (stosunku cen do´br krajowych i do´br zagranicznych) zwie˛ksza wielkos´c´ eksportu do´br i usług z krajo´w europejskich, a zarazem zmniejsza wielkos´c´ ich importu. Wartos´c´ eksportu netto, be˛da˛ca ro´z˙nica˛ mie˛dzy wielkos´cia˛ eksportu i importu, wzrasta. Ilekroc´ zatem spadek cen w Europie powoduje zmniejszenie sto´p procentowych, realna wartos´c´ euro obniz˙a sie˛, co pobudza wzrost eksportu netto krajo´w europejskich i w ten sposo´b zwie˛ksza całkowita˛ wielkos´c´ zapotrzebowania na dobra i usługi wytwarzane w Europie. Wnioski. Istnieja˛ zatem trzy ro´z˙ne, ale powia˛zane ze soba˛, przyczyny, kto´re wyjas´niaja˛, dlaczego wielkos´c´ zapotrzebowania na dobra i usługi wzrasta na skutek spadku cen. Po pierwsze, nabywcy staja˛ sie˛ bogatsi, co pobudza ich popyt na dobra konsumpcyjne. Po drugie, obniz˙ka sto´p procentowych powoduje wzrost popytu inwestycyjnego. Po trzecie, spadek wartos´ci waluty krajowej przyczynia sie˛ do wzrostu eksportu netto. Dlatego włas´nie krzywa zagregowanego popytu jest nachylona w do´ł. Musimy pamie˛tac´, z˙e krzywa˛ zagregowanego popytu (tak jak wszelkie tego typu krzywe) rysuje sie˛ przy załoz˙eniu niezmiennos´ci wszystkich pozostałych czynniko´w. Nasze trzy wyjas´nienia ujemnego nachylenia krzywej zagregowanego popytu sa˛ poprawne przy załoz˙eniu, z˙e podaz˙ pienia˛dza jest stała. Jak wkro´tce zobaczymy, zmiany ilos´ci pienia˛dza powoduja˛ przesunie˛cia zagregowanej krzywej popytu. Oto´z˙ w tym miejscu wystarczy, z˙e be˛dziemy pamie˛tac´, iz˙ krzywa zagregowanego popytu została narysowana przy załoz˙eniu stałej ilos´ci pienia˛dza.
Dlaczego krzywa zagregowanego popytu może się przesunąć? Ujemne nachylenie krzywej zagregowanego popytu oznacza, z˙e spadek cen powoduje zwie˛kszenie sie˛ całkowitego zapotrzebowania na dobra i usługi. Jednak na wielkos´c´ zapotrzebowania przy danym poziomie cen wpływaja˛ takz˙e inne czynniki. Kiedy kto´rys´ z nich ulega zmianie, krzywa zagregowanego popytu sie˛ przesuwa.
310
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
Przyjrzyjmy sie˛ przykładom zdarzen´, kto´re moga˛ spowodowac´ przesunie˛cie krzywej zagregowanego popytu. Pogrupujemy je zgodnie z kryterium rodzaju wydatko´w, na kto´re bezpos´rednio wpływaja˛. Zmiany konsumpcji. Zało´z˙my, z˙e mieszkan´cy pewnego kraju zacze˛li sie˛ bardziej przejmowac´ stanem swoich oszcze˛dnos´ci na staros´c´ i w efekcie ograniczaja˛ swe biez˙a˛ce wydatki na konsumpcje˛. Poniewaz˙ zapotrzebowanie na dobra i usługi przy kaz˙dym poziomie cen jest teraz mniejsze, krzywa zagregowanego popytu przesuwa sie˛ w lewo. Na odwro´t, zało´z˙my, iz˙ hossa na giełdzie sprawia, z˙e ludzie staja˛ sie˛ bogatsi i mniej zatroskani o stan swoich oszcze˛dnos´ci. W rezultacie wzrost wydatko´w konsumpcyjnych, bez wzgle˛du na poziom cen, zwie˛ksza zapotrzebowanie na dobra i usługi, co spowoduje przesunie˛cie krzywej zagregowanego popytu w prawo. Kaz˙da zmiana wpływaja˛ca na zachowania nabywco´w przy danych cenach powoduje zatem przesunie˛cie krzywej zagregowanego popytu. Jednym z takich czynniko´w moga˛ byc´ zmiany podatko´w. Jez˙eli rza˛d obniz˙y wysokos´c´ podatko´w, zache˛ci to ludzi do wie˛kszych zakupo´w i wydatko´w, co znajdzie wyraz w przesunie˛ciu krzywej zagregowanego popytu w prawo. Gdy zas´ rza˛d podniesie wysokos´c´ podatko´w, mieszkan´cy kraju zmniejsza˛ swoje wydatki i krzywa zagregowanego popytu przesunie sie˛ w lewo. Zmiany inwestycji. Kaz˙de zdarzenie, kto´re zmienia skłonnos´c´ przedsie˛biorstw do inwestowania przy danym poziomie cen, ro´wniez˙ powoduje przesunie˛cie krzywej zagregowanego popytu. Zało´z˙my np., z˙e przemysł komputerowy wprowadza na rynek nowy rodzaj komputero´w, a wiele firm decyduje sie˛ na zakup nowego systemu komputerowego. Poniewaz˙ ilos´c´ do´br i usług, kto´ra˛ chca˛ kupic´ nabywcy przy kaz˙dej cenie, jest obecnie wie˛ksza, krzywa zagregowanego popytu przesuwa sie˛ w prawo. I na odwro´t, jez˙eli przewidywania przedsie˛biorstw co do przyszłych warunko´w gospodarowania staja˛ sie˛ bardziej pesymistyczne, przedsie˛biorstwa zmniejszaja˛ wydatki inwestycyjne, co przesuwa krzywa˛ zagregowanego popytu w lewo. Ro´wniez˙ polityka podatkowa moz˙e wpływac´ na rozmiary zagregowanego popytu poprzez zmiane˛ wielkos´ci inwestycji. Jak zauwaz˙ylis´my w rozdziale 4, ulga inwestycyjna (obniz˙ka podatku spowodowana wydatkami inwestycyjnymi przedsie˛biorstw) zwie˛ksza ilos´c´ do´br i usług nabywanych przez firmy przy danym poziomie stopy procentowej. Powoduje to przesunie˛cie krzywej zagregowanego popytu w prawo. Z kolei uchylenie ulg podatkowych zmniejszy inwestycje i przesunie krzywa˛ zagregowanego popytu w lewo. Inna˛ zmienna˛, kto´ra moz˙e wpłyna˛c´ na wielkos´c´ inwestycji oraz ogo´lny poziom popytu, jest podaz˙ pienia˛dza. Jak to bliz˙ej wyjas´nimy w naste˛pnym rozdziale, wzrost podaz˙y pienia˛dza w kro´tkim okresie obniz˙a poziom stopy procentowej. Zacia˛gane kredyty staja˛ sie˛ tan´sze, co pobudza wydatki inwestycyjne i przesuwa krzywa˛ zagregowanego popytu w prawo. Natomiast spadek
Zagregowany popyt i zagregowana podaz˙
311
podaz˙y pienia˛dza powoduje wzrost stopy procentowej, co zmniejsza wydatki inwestycyjne i przesuwa krzywa˛ popytu w lewo. Wielu ekonomisto´w jest zdania, z˙e w krajach wysoko rozwinie˛tych zmiany polityki pienie˛z˙nej cze˛sto były gło´wnym powodem przesunie˛c´ krzywej zagregowanego popytu. Zmiany wydatko´w pan´stwa. Najbardziej bezpos´rednim sposobem przesuwania krzywej zagregowanego popytu przez polityko´w gospodarczych sa˛ zmiany wydatko´w pan´stwa. Zało´z˙my np., z˙e rza˛d podejmuje decyzje˛ o zmniejszeniu zakupo´w nowych rodzajo´w broni. Poniewaz˙ wielkos´c´ zapotrzebowania na dobra i usługi jest teraz mniejsza, krzywa zagregowanego popytu przesuwa sie˛ w lewo. Gdyby jednak rza˛d zdecydował sie˛ na budowe˛ nowych autostrad, wielkos´c´ zapotrzebowania na dobra i usługi wzrosłaby przy kaz˙dym poziomie cen, a wie˛c krzywa zagregowanego popytu przesune˛łaby sie˛ w prawo. Zmiany eksportu netto. Kaz˙de zdarzenie powoduja˛ce zmiane˛ wielkos´ci eksportu netto przy danym poziomie cen ro´wniez˙ przesuwa krzywa˛ zagregowanego popytu. Na przykład, kiedy gospodarka USA znajduje sie˛ w stanie recesji, Amerykanie kupuja˛ mniej do´br w Europie. Zmniejsza to wielkos´c´ eksportu netto w krajach europejskich i powoduje przesunie˛cie tamtejszej krzywej zagregowanego popytu w lewo. Niekiedy eksport netto zmienia sie˛ na skutek zmian poziomu kursu walutowego. Na przykład, zało´z˙my, z˙e mie˛dzynarodowi spekulanci powoduja˛ wzrost wartos´ci funta na rynku walutowym. Taka aprecjacja funta uczyniłaby brytyjskie dobra droz˙szymi w poro´wnaniu z dobrami zagranicznymi. Efektem byłoby zmniejszenie sie˛ eksportu netto i przesunie˛cie krzywej zagregowanego popytu w lewo. Na odwro´t, deprecjacja funta pobudza eksport netto i przesuwa w prawo krzywa˛ zagregowanego popytu w Wielkiej Brytanii. Wnioski. W naste˛pnym rozdziale bardziej szczego´łowo przeanalizujemy krzywa˛ zagregowanego popytu. Dokładniej zbadamy, jak poszczego´lne narze˛dzia polityki pienie˛z˙nej i budz˙etowej moga˛ wpłyna˛c´ na połoz˙enie krzywej zagregowanego popytu, i zastanowimy sie˛ nad celowos´cia˛ wykorzystania tych moz˙liwos´ci. Jednak dzie˛ki dotychczasowym studiom rozumiemy juz˙ z grubsza, dlaczego krzywa zagregowanego popytu jest ujemnie nachylona oraz jakie czynniki i wydarzenia moga˛ spowodowac´ jej przesunie˛cie. Tablica 11.1 zawiera podsumowanie naszych dotychczasowych rozwaz˙an´. Szybki sprawdzian Wyjaśnij trzy powody, które sprawiają, że krzywa zagregowanego popytu ma nachylenie ujemne. Podaj przykład zdarzenia, które spowodowałoby przesunięcie krzywej zagregowanego popytu, i objaśnij, w jaki sposób wpłynie ono na położenie tej krzywej.
312
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
TABLICA 11.1
Krzywa zagregowanego popytu: podsumowanie Dlaczego krzywa zagregowanego popytu jest nachylona w do´ł? 1. Efekt maja˛tkowy: niz˙szy poziom cen zwie˛ksza realna˛ wartos´c´ maja˛tku, co powoduje wzrost wydatko´w konsumpcyjnych. 2. Efekt stopy procentowej: niz˙szy poziom cen prowadzi do spadku stopy procentowej, co powoduje wzrost wydatko´w inwestycyjnych. 3. Efekt kursu walutowego: niz˙szy poziom cen powoduje spadek realnego kursu walutowego, co powoduje wzrost eksportu netto. Dlaczego krzywa zagregowanego popytu sie˛ przesuwa? 1. Zmiany konsumpcji. Kaz˙de zdarzenie, kto´re skłania nabywco´w do zwie˛kszenia wydatko´w przy danym poziomie cen (obniz˙ka podatko´w, boom na giełdzie), przesuwa krzywa˛ zagregowanego popytu w prawo. Z kolei kaz˙de zdarzenie, kto´re zmniejsza wydatki nabywco´w (np. podwyz˙ka podatko´w lub spadek kurso´w na giełdzie), przesuwa krzywa˛ zagregowanego popytu w lewo. 2. Zmiany inwestycji. Kaz˙de zdarzenie, kto´re skłania przedsie˛biorstwa do zwie˛kszenia inwestycji przy danym poziomie cen (np. optymistyczne opinie co do stanu koniunktury w przyszłos´ci, spadek sto´p procentowych w wyniku zwie˛kszenia podaz˙y pienia˛dza), przesuwa krzywa˛ zagregowanego popytu w prawo. Z kolei zdarzenie, kto´re zmniejsza inwestycje przy danych cenach (np. pesymistyczne oceny stanu koniunktury w przyszłos´ci lub wzrost sto´p procentowych spowodowany zmniejszeniem podaz˙y pienia˛dza), przesuwa krzywa˛ zagregowanego popytu w lewo. 3. Zmiany wydatko´w pan´stwa. Wzrost wydatko´w pan´stwa na dobra i usługi (np. zwie˛kszenie wydatko´w na obrone˛ narodowa˛ lub budowe˛ autostrad) przesuwa krzywa˛ zagregowanego popytu w prawo. Zmniejszenie wydatko´w pan´stwa na dobra i usługi przesuwa te˛ krzywa˛ w lewo. 4. Zmiany eksportu netto. Kaz˙de zdarzenie, kto´re powoduje wzrost wydatko´w na eksport netto przy danych cenach (np. boom gospodarczy za granica˛ lub deprecjacja waluty krajowej), przesuwa krzywa˛ zagregowanego popytu w prawo. Natomiast zdarzenia zmniejszaja˛ce wydatki na eksport netto przy danych cenach (takie jak recesja gospodarcza za granica˛ lub aprecjacja waluty krajowej) przesuwaja˛ krzywa˛ popytu w lewo.
11.4 Krzywa zagregowanej podaży Krzywa zagregowanej podaz˙y pokazuje całkowita˛ ilos´c´ do´br i usług, wytwarzanych i sprzedawanych przez przedsie˛biorstwa przy okres´lonym poziomie cen. Podczas gdy krzywa zagregowanego popytu ma zawsze nachylenie ujemne, nachylenie krzywej zagregowanej podaz˙y zalez˙y przede wszystkim od zakładanego okresu analizy. W długim okresie krzywa ta jest pionowa, a w kro´tkim ma ona nachylenie dodatnie. Chca˛c zrozumiec´ kro´tkookresowe fluktuacje gospodarcze oraz ro´z˙nice˛ mie˛dzy zachowaniem gospodarki w kro´tkim i długim okresie, musimy przeanalizowac´ zaro´wno długookresowa˛, jak i kro´tkookresowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaz˙y.
Zagregowany popyt i zagregowana podaz˙
313
Dlaczego krzywa zagregowanej podaży jest w długim okresie pionowa? Co decyduje o ilos´ci do´br i usług, oferowanych na sprzedaz˙ w długim okresie? W sposo´b pos´redni odpowiedzielis´my juz˙ na to pytanie wczes´niej, analizuja˛c wzrost gospodarczy. W długim okresie produkcja do´br i usług w danej gospodarce, czyli wielkos´c´ realnego PKB, zalez˙y od jej zasobo´w pracy, kapitału i bogactw naturalnych, a takz˙e od doste˛pnej technologii, kto´ra pozwala przekształcic´ te zasoby w dobra i usługi. Poniewaz˙ poziom cen nie ma wpływu na te długookresowe determinanty realnego PKB, długookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y jest pionowa, co widzimy na rysunku 11.3. Inaczej mo´wia˛c, w długim okresie całkowita wielkos´c´ podaz˙y do´br i usług jest stała, niezalez˙nie od poziomu cen, i zalez˙y jedynie od istnieja˛cych w gospodarce zasobo´w siły roboczej, kapitału i bogactw naturalnych oraz od doste˛pnej technologii produkcji. RYSUNEK 11.3
Długookresowa krzywa zagregowanej podaży W długim okresie wielkos´c´ produkcji zalez˙y od posiadanej przez kraj ilos´ci zasobo´w pracy, kapitału i bogactw naturalnych oraz od technologii, kto´ra pozwala przekształcic´ te zasoby w gotowe produkty. Wielkos´c´ podaz˙y nie zalez˙y od ogo´lnego poziomu cen. W zwia˛zku z tym długookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y jest pionowa, a jej połoz˙enie odpowiada naturalnej wielkos´ci produkcji.
W gruncie rzeczy pionowy przebieg krzywej zagregowanej podaz˙y w długim okresie jest po prostu wynikiem klasycznej dychotomii i neutralnos´ci pienia˛dza. Jak juz˙ wspominalis´my, klasyczna teoria makroekonomiczna opiera
314
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
sie˛ na załoz˙eniu, z˙e zmienne realne nie zalez˙a˛ od zmiennych nominalnych. Długookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y odpowiada temu załoz˙eniu, poniewaz˙ oznacza, z˙e wielkos´c´ produkcji (zmienna realna) nie zalez˙y od poziomu cen (zmienna nominalna). Juz˙ wczes´niej zaznaczylis´my, z˙e wie˛kszos´c´ ekonomisto´w uwaz˙a, iz˙ zasada ta dobrze sprawdza sie˛ w długim, ale nie w kro´tkim okresie. Dlatego moz˙emy przyja˛c´, z˙e krzywa zagregowanej podaz˙y jest pionowa tylko w długim okresie. Ktos´ mo´głby sie˛ zdziwic´, jak to jest moz˙liwe, z˙e krzywe podaz˙y konkretnych do´br i usług sa˛ w długim okresie nachylone dodatnio, skoro długookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y pozostaje pionowa. Przyczyna˛ jest to, z˙e podaz˙ konkretnych do´br i usług zalez˙y od ich cen wzgle˛dnych, czyli od stosunku ich cen do cen innych do´br i usług w danej gospodarce. Na przykład, kiedy rosna˛ ceny lodo´w, przy niezmienionych cenach innych produkto´w w tej gospodarce, dostawcy tego dobra moga˛ zwie˛kszyc´ produkcje˛, wykorzystuja˛c cze˛s´c´ zasobo´w pracy, mleka, czekolady, jogurtu i innych składniko´w zuz˙ywanych do tej pory przy produkcji takich do´br, jak np. mroz˙ony jogurt. Natomiast ogo´lna wielkos´c´ produkcji do´br i usług w kaz˙dym kraju jest ograniczona przez posiadane przez ten kraj zasoby pracy, kapitału i bogactw naturalnych, a takz˙e przez poziom technologii produkcji. Kiedy wie˛c wszystkie ceny w gospodarce rosna˛, całkowita ilos´c´ wytwarzanych do´br i usług sie˛ nie zmienia.
Przyczyny przesunięć długookresowej krzywej zagregowanej podaży Połoz˙enie długookresowej krzywej zagregowanej podaz˙y wskazuje ilos´c´ do´br i usług, wytwarzana˛ przez gospodarke˛ zgodnie z klasyczna˛ teoria˛ makroekonomii. Ta wielkos´c´ produkcji jest czasem nazywana produkcja˛ potencjalna˛ (potential output) lub produkcja˛ przy pełnym zatrudnieniu (full-employment output). Dla wie˛kszej precyzji nazwalis´my ja˛ naturalnym poziomem produkcji, poniewaz˙ odpowiada ona wielkos´ci produkcji wytwarzanej w danej gospodarce w sytuacji, gdy bezrobocie utrzymuje sie˛ na poziomie naturalnym, czyli normalnym. Naturalny poziom produkcji to taki jej poziom, do kto´rego zmierza gospodarka w długim okresie. Kaz˙de zdarzenie w gospodarce, kto´re zmienia naturalny poziom produkcji, powoduje przesunie˛cie długookresowej krzywej zagregowanej podaz˙y. Poniewaz˙ w mys´l modelu klasycznego wielkos´c´ produkcji zalez˙y od zasobo´w pracy, kapitału, bogactw naturalnych oraz od poziomu wiedzy technologicznej, rodzaje przesunie˛c´ długookresowej krzywej zagregowanej podaz˙y moz˙emy wyro´z˙nic´, wykorzystuja˛c kryterium tych włas´nie przyczyn. Zasoby pracy. Wyobraz´my sobie, z˙e do pewnego kraju przybywa wielu imigranto´w. Poniewaz˙ liczba pracowniko´w sie˛ zwie˛ksza, wielkos´c´ produkcji
Zagregowany popyt i zagregowana podaz˙
315
do´br i usług wzrasta. W rezultacie długookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y przesunie sie˛ w prawo. Odwrotnie, jez˙eli wielu pracowniko´w opus´ci kraj, długookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y przesunie sie˛ w lewo. Połoz˙enie długookresowej krzywej zagregowanej podaz˙y zalez˙y ro´wniez˙ od naturalnej stopy bezrobocia; wszelkie zmiany jej wysokos´ci powoduja˛ zatem przesunie˛cie długookresowej krzywej zagregowanej podaz˙y. Na przykład, gdyby rza˛d zdecydował sie˛ na znaczne podniesienie poziomu płacy minimalnej, naturalna stopa bezrobocia wzrosłaby, a gospodarka wytwarzałaby mniejsza˛ ilos´c´ do´br i usług. W rezultacie długookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y przesune˛łaby sie˛ w lewo. Odwrotnie, jez˙eli reforma systemu ubezpieczenia od bezrobocia skłoni bezrobotnych do wie˛kszych wysiłko´w w poszukiwaniu pracy, to naturalna stopa bezrobocia sie˛ obniz˙y, a długookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y przesunie sie˛ w prawo. Zasoby kapitału. Zwie˛kszenie sie˛ zasobo´w kapitału w gospodarce powoduje wzrost produkcyjnos´ci, a wie˛c ro´wniez˙ wzrost wielkos´ci zagregowanej podaz˙y do´br i usług. W wyniku tego długookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y przesuwa sie˛ w prawo. Natomiast kiedy ilos´c´ kapitału w gospodarce maleje, produkcyjnos´c´ i ilos´c´ produkowanych do´br i usług sie˛ zmniejszaja˛, przesuwaja˛c długookresowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaz˙y w lewo. Zauwaz˙, z˙e to rozumowanie odnosi sie˛ zaro´wno do kapitału rzeczowego, jak i do kapitału ludzkiego. Zwie˛kszenie sie˛ liczby maszyn, podobnie jak wzrost liczby absolwento´w uczelni, powie˛ksza zdolnos´c´ gospodarki do produkcji do´br i usług. Oba te zdarzenia przesuna˛ zatem długookresowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaz˙y w prawo. Zasoby naturalne. Wielkos´c´ produkcji w gospodarce zalez˙y takz˙e od jej zasobo´w naturalnych, takich jak ziemia, surowce mineralne, klimat. Odkrycie nowych zło´z˙ surowco´w przesunie długookresowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaz˙y w prawo. Z kolei pogorszenie sie˛ klimatu, kto´re utrudnia prace˛ rolniko´w, spowoduje przesunie˛cie sie˛ tej krzywej w lewo. Wiele krajo´w importuje waz˙ne surowce z zagranicy. Zmiany doste˛pnos´ci tych surowco´w takz˙e moga˛ spowodowac´ przesunie˛cie długookresowej krzywej zagregowanej podaz˙y. W dalszych cze˛s´ciach tego rozdziału pokazujemy, z˙e zmiany zachodza˛ce na s´wiatowym rynku ropy naftowej były waz˙na˛ przyczyna˛ przesunie˛c´ krzywych podaz˙y. Technologia. Chyba najwaz˙niejsza˛ przyczyna˛ tego, z˙e obecnie gospodarka produkuje wie˛cej niz˙ przed laty, jest poste˛p technologiczny. Na przykład, wynalezienie komputera umoz˙liwiło wytwarzanie wie˛kszej ilos´ci do´br i usług przy danych zasobach pracy, kapitału i bogactw naturalnych. W efekcie długookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y przesune˛ła sie˛ w prawo. Wiele innych zdarzen´, nawet niezwia˛zanych bezpos´rednio z technologia˛,
316
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
ma podobne skutki jak zmiany technologii produkcji. Jak pokazalis´my w rozdziale 9 w Mikroekonomii, rozpocze˛cie wymiany handlowej z zagranica˛ wywiera podobny wpływ na wielkos´c´ produkcji jak wynalezienie nowej technologii produkcji, przesuwaja˛c długookresowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaz˙y w prawo. Natomiast kiedy pan´stwo wprowadzi nowe przepisy, zabraniaja˛ce przedsie˛biorcom stosowania pewnych metod produkcji (byc´ moz˙e zbyt niebezpiecznych dla pracowniko´w), długookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y przesunie sie˛ w lewo. Wnioski. Długookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y jest graficzna˛ forma˛ klasycznego modelu gospodarki, kto´ry przedstawilis´my w poprzednich rozdziałach. Kaz˙de działanie pan´stwa lub zdarzenie, kto´re zwie˛kszało realny PKB, teraz powie˛ksza ilos´c´ wytwarzanych do´br i usług, przesuwaja˛c długookresowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaz˙y w prawo. Natomiast dowolne działanie pan´stwa lub zdarzenie, kto´re zmniejszało realny PKB, teraz ogranicza ilos´c´ wytwarzanych do´br i usług, przesuwaja˛c długookresowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaz˙y w lewo.
Nowy sposób przedstawienia wzrostu gospodarczego i inflacji Dzie˛ki krzywej zagregowanego popytu i długookresowej krzywej zagregowanej podaz˙y dysponujemy nowym sposobem przedstawienia proceso´w zachodza˛cych w gospodarce w długim okresie. Rysunek 11.4 ilustruje zmiany, do kto´rych dochodzi w gospodarce w cia˛gu dziesie˛cioleci. Zauwaz˙, z˙e obie krzywe zmieniaja˛ swoje połoz˙enie. Co prawda, takie przesunie˛cia moga˛ byc´ wynikiem działania wielu czynniko´w, lecz najwaz˙niejszymi z nich sa˛ zmiany technologii produkcji i zmiany polityki pienie˛z˙nej. Poste˛p technologiczny zwie˛ksza moz˙liwos´ci gospodarki wytwarzania do´br i usług, nieustannie przesuwaja˛c długookresowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaz˙y w prawo. Poniewaz˙ jednoczes´nie w miare˛ upływu czasu bank centralny zwie˛ksza podaz˙ pienia˛dza, w prawo przesuwa sie˛ ro´wniez˙ krzywa zagregowanego popytu. Jak widzimy na rysunku, długookresowym efektem tych zmian jest zwie˛kszenie produkcji (wzrost Y) oraz inflacja (wzrost P). Mamy zatem do czynienia jedynie z innym sposobem prezentacji wyniko´w klasycznej analizy wzrostu i inflacji, kto´ra˛ znamy z rozdziało´w 3 i 8. Jednak kiedy budowalis´my model zagregowanego popytu i zagregowanej podaz˙y, celem nie było jedynie nadanie nowej formy wnioskom dotycza˛cym długiego okresu. Przeciwnie, jak wkro´tce sie˛ przekonamy, model ten be˛dzie stanowił ro´wniez˙ narze˛dzie analizy proceso´w zachodza˛cych w gospodarce w kro´tkim okresie. Przy tworzeniu modelu dotycza˛cego kro´tkiego okresu upros´cimy analize˛, rezygnuja˛c z przedstawienia trwaja˛cych nieustannie wzrostu
Zagregowany popyt i zagregowana podaz˙
317
gospodarczego i inflacji, pokazanych na rysunku 11.4. Jednak zawsze powinnis´my pamie˛tac´, z˙e długookresowe procesy gospodarcze stanowia˛ tło wahan´ kro´tkookresowych. Kro´tkookresowe wahania poziomu produkcji i poziomu cen powinny byc´ trakowane jak odchylenia od długookresowych trendo´w.
RYSUNEK 11.4
Długookresowy wzrost i inflacja w modelu zagregowanego popytu i zagregowanej podaży W miare˛ jak wraz z upływem czasu, gło´wnie na skutek poste˛pu technologicznego, powie˛kszaja˛ sie˛ moz˙liwos´ci produkcyjne gospodarki, długookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y przesuwa sie˛ w prawo. Jednoczes´nie, na skutek zwie˛kszania podaz˙y pienia˛dza przez bank centralny, takz˙e w prawo przesuwa sie˛ krzywa zagregowanego popytu. Na rysunku poniz˙ej produkcja ros´nie z Y1980 do Y1990, a naste˛pnie do Y2000. Poziom cen podnosi sie˛ z P1980 do P1990 i P2000. Model zagregowanego popytu i zagregowanej podaz˙y umoz˙liwia zatem nowy sposo´b prezentacji klasycznej analizy wzrostu gospodarczego i inflacji.
318
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
Dlaczego krótkookresowa krzywa zagregowanej podaży jest nachylona dodatnio? Przechodzimy teraz do omo´wienia ro´z˙nicy zachowania gospodarki w kro´tkim i długim okresie. Kluczowe znaczenie maja˛ tu zmiany zagregowanej podaz˙y. Jak juz˙ wyjas´nilis´my, długookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y jest pionowa. Jednak w kro´tkim okresie krzywa zagregowanej podaz˙y jest nachylona dodatnio, co widzimy na rysunku 11.5. Oznacza to, z˙e w cia˛gu roku lub 2 lat wzrost ogo´lnego poziomu cen w gospodarce zwykle powoduje zwie˛kszenie sie˛ produkcji do´br i usług, a spadek ogo´lnego poziomu cen — zmniejszenie sie˛ produkcji do´br i usług. Co jest przyczyna˛ tej dodatniej zalez˙nos´ci mie˛dzy poziomem cen a wielkos´cia˛ produkcji? Makroekonomis´ci zaproponowali trzy teorie, kto´re maja˛ wyjas´nic´ dodatnie nachylenie kro´tkookresowej krzywej zagregowanej podaz˙y. W przypadku kaz˙dej z tych teorii jakis´ rodzaj niedoskonałos´ci rynku sprawia, z˙e podaz˙ w gospodarce zachowuje sie˛ inaczej w kro´tkim, a inaczej w długim okresie. Teorie te przedstawiamy poniz˙ej. Chociaz˙ ro´z˙nia˛ sie˛ one szczego´łami, wszystkie maja˛ element wspo´lny. Chodzi o mys´l, z˙e rzeczywista wielkos´c´ produkcji odchyla sie˛ od swojego długookresowego czy tez˙ „naturalnego” poziomu, kiedy poziom cen jest inny, niz˙ spodziewali sie˛ ludzie. Kiedy RYSUNEK 11.5
Krótkookresowa krzywa zagregowanej podaży W kro´tkim okresie spadek cen z P1 do P2 zmniejsza wielkos´c´ produkcji z Y1 do Y2. Ta dodatnia zalez˙nos´c´ moz˙e byc´ spowodowana lepkos´cia˛ cen i płac lub błe˛dami w ocenie sytuacji gospodarczej. Wraz z upływem czasu płace, ceny oraz oceny sytuacji zmieniaja˛ sie˛, wie˛c zalez˙nos´c´, o kto´rej mowa, jest tylko kro´tkookresowa.
Zagregowany popyt i zagregowana podaz˙
319
rzeczywisty poziom cen przewyz˙sza poziom oczekiwany, wielkos´c´ produkcji ros´nie powyz˙ej poziomu naturalnego. Kiedy zas´ ceny spadaja˛ poniz˙ej oczekiwanego poziomu, ro´wniez˙ wielkos´c´ produkcji zmniejsza sie˛ poniz˙ej poziomu naturalnego1. Teoria lepkich płac. Pierwsze i najprostsze objas´nienie dodatniego nachylenia kro´tkookresowej krzywej podaz˙y daje teoria lepkich płac (sticky wage theory). Zgodnie z nia˛ kro´tkookresowa krzywa popytu jest nachylona ku go´rze z powodu sztywnos´ci („lepkos´ci”) płac nominalnych w kro´tkim okresie. Powolnos´c´ zmian płac nominalnych do pewnego stopnia jest skutkiem istnienia kontrakto´w długoterminowych zawieranych mie˛dzy pracownikami i pracodawcami, okres´laja˛cych poziom płac nominalnych, niekiedy nawet z trzyletnim wyprzedzeniem. Ponadto te wolne dostosowania płac moga˛ wynikac´ ze zwyczajo´w społecznych i z rozumienia poje˛cia sprawiedliwos´ci, wpływaja˛cych na kształtowanie sie˛ płac, a powolnym zmianom ulegaja˛cych dopiero w dłuz˙szym okresie. Chca˛c zrozumiec´, jak lepkie płace wpływaja˛ na zagregowana˛ podaz˙, wyobraz´my sobie, z˙e przedsie˛biorstwo z go´ry uzgodniło ze swoimi pracownikami płace˛ nominalna˛ dotycza˛ca˛ przyszłego okresu, kieruja˛c sie˛ przy tym swoimi oczekiwaniami co do przyszłego poziomu cen. Jez˙eli w rzeczywistos´ci ceny spadna˛ poniz˙ej oczekiwanego poziomu P, a nominalna płaca pozostanie sztywna na poziomie W, to płaca realna W/P wzros´nie powyz˙ej poziomu, kto´ry zakładały firmy. Poniewaz˙ płace stanowia˛ duz˙a˛ cze˛s´c´ koszto´w produkcji, wyz˙sze płace realne oznaczaja˛, z˙e realne koszty przedsie˛biorstwa wzrosły. Przedsie˛biorstwo zareaguje na to zmniejszeniem zatrudnienia i ograniczeniem wielkos´ci produkcji. Innymi słowy, poniewaz˙ wysokos´c´ płac nie dostosowuje sie˛ natychmiast do zmian cen, niz˙szy poziom cen powoduje spadek opłacalnos´ci produkcji, skłaniaja˛c przedsie˛biorstwa do zmniejszenia ilos´ci wytwarzanych do´br i usług. Teoria lepkich cen. Niekto´rzy ekonomis´ci zaproponowali inny sposo´b patrzenia na kro´tkookresowa˛ krzywa˛ podaz˙y, zwany teoria˛ lepkich cen (sticky price theory). Jak juz˙ wyjas´nilis´my, teoria lepkich płac podkres´la, z˙e płace nominalne powoli dostosowuja˛ sie˛ do zmian cen. Według teorii lepkich cen ceny niekto´rych do´br i usług ro´wniez˙ powoli dostosowuja˛ sie˛ do zmian warunko´w gospodarowania. Powolne dostosowania cen wynikaja˛ po cze˛s´ci z tego, z˙e istnieja˛ koszty zmian cen, zwane kosztami zmienianych jadłospiso´w, takie jak koszty druku i dystrybucji nowych cenniko´w, koszty wysyłki katalogo´w oraz czas potrzebny na wymiane˛ etykiet i wywieszek cenowych w sklepach. Z powodu wyste˛powania tych koszto´w nie tylko płace, lecz takz˙e ceny moga˛ byc´ lepkie w kro´tkim okresie. 1
W oryginale angielskim mo´wi sie˛ tutaj o naturalnym tempie wzrostu produkcji (natural rate), lecz w rzeczywistos´ci chodzi o naturalna˛ wielkos´c´ produkcji ( przyp. tłum.).
320
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
Chca˛c zrozumiec´ wpływ lepkich cen na wielkos´c´ zagregowanej podaz˙y, zało´z˙my, z˙e kaz˙de przedsie˛biorstwo ustala wysokos´c´ swoich cen z wyprzedzeniem na podstawie oczekiwanych warunko´w ekonomicznych, w kto´rych działa. Powiedzmy, z˙e wkro´tce potem dochodzi do nieoczekiwanego spadku podaz˙y pienia˛dza, kto´ry powoduje zmniejszenie sie˛ ogo´lnego poziomu cen w długim okresie. Chociaz˙ niekto´re przedsie˛biorstwa natychmiast obniz˙a˛ swoje ceny, reaguja˛c w ten sposo´b na zmiane˛ warunko´w gospodarowania, inne przedsie˛biorstwa be˛da˛ wolały unikna˛c´ koszto´w zmienianych jadłospiso´w, co spowoduje zwłoke˛ w ich reakcji. Poniewaz˙ te zwlekaja˛ce firmy maja˛ zbyt wysokie ceny, wielkos´c´ ich sprzedaz˙y maleje. Spadek sprzedaz˙y z kolei sprawia, z˙e musza˛ one ograniczyc´ wielkos´c´ produkcji i zatrudnienia. Inaczej mo´wia˛c, poniewaz˙ nie wszystkie ceny natychmiast dostosowuja˛ sie˛ do zmieniaja˛cych sie˛ warunko´w, nieoczekiwany spadek cen sprawia, z˙e ceny produkto´w wytwarzanych przez niekto´re przedsie˛biorstwa okazuja˛ sie˛ za wysokie, co powoduje zmniejszenie sie˛ sprzedaz˙y i zmusza te przedsie˛biorstwa do ograniczania wielkos´ci produkcji. Teoria błe˛dnych ocen sytuacji. Inne wyjas´nienie dodatniego nachylenia kro´tkookresowej krzywej zagregowanej podaz˙y znajduje sie˛ w teorii błe˛dnych ocen sytuacji (misperceptions theory). Zgodnie z nia˛ w kro´tkim okresie zmiany ogo´lnego poziomu cen moga˛ byc´ błe˛dnie interpretowane przez producento´w zainteresowanych sytuacja˛ na tych rynkach, na kto´rych sprzedaja˛ oni swoje towary. Pod wpływem takich błe˛dnych ocen dostawcy reaguja˛ na zmiany cen wytwarzanych przez siebie produkto´w, co prowadzi do powstania nachylonej ku go´rze krzywej zagregowanej podaz˙y. Chca˛c sie˛ przyjrzec´ bliz˙ej działaniu tego mechanizmu, przypus´c´my, z˙e ogo´lny poziom cen spada poniz˙ej oczekiwanego poziomu. Kiedy dostawcy spostrzegaja˛, z˙e ceny ich wyrobo´w sie˛ obniz˙aja˛, moga˛ błe˛dnie uznac´, z˙e spadły ro´wniez˙ ceny wzgle˛dne wytwarzanych przez nich produkto´w. Na przykład, farmerzy uprawiaja˛cy pszenice˛ moga˛ dostrzec spadek jej cen, zanim jeszcze zauwaz˙a˛ obniz˙ke˛ cen wielu produkto´w, kto´re sami kupuja˛ jako konsumenci. Moga˛ wtedy wycia˛gna˛c´ błe˛dny wniosek, z˙e uprawa pszenicy stała sie˛ mniej opłacalna, i ograniczyc´ wielkos´c´ jej produkcji. Podobnie pracownicy moga˛ najpierw dostrzec to, z˙e ich płace nominalne obniz˙yły sie˛, a dopiero potem zauwaz˙yc´, iz˙ ceny do´br i usług konsumpcyjnych, kto´re kupuja˛, takz˙e spadły. W efekcie moga˛ oni uznac´, z˙e ich realne wynagrodzenia zmalały, i zareagowac´ na to zmniejszeniem ilos´ci pracy, kto´ra˛ oferuja˛ na rynku pracy. W obu przypadkach spadek poziomu cen prowadzi do błe˛do´w dotycza˛cych cen wzgle˛dnych, co skłania dostawco´w do obniz˙enia ilos´ci oferowanych na sprzedaz˙ do´br i usług. Wnioski. Istnieja˛ trzy alternatywne wyjas´nienia dodatniego nachylenia kro´tkookresowej zagregowanej krzywej podaz˙y: 1) lepkie płace, 2) lepkie ceny i 3) błe˛dne oceny sytuacji. Ekonomis´ci spieraja˛ sie˛, kto´re z tych objas´nien´ jest
Zagregowany popyt i zagregowana podaz˙
321
prawidłowe, bardzo moz˙liwe jednak, z˙e kaz˙de z nich zawiera element prawdy. Ze wzgle˛du na funkcje˛ tej ksia˛z˙ki podobien´stwa tych teorii sa˛ dla nas waz˙niejsze niz˙ ich ro´z˙nice. Kaz˙da z nich sugeruje, z˙e wielkos´c´ produkcji odchyla sie˛ od swojego naturalnego poziomu, kiedy rzeczywisty poziom cen odchyla sie˛ od poziomu oczekiwanego. Matematycznie moz˙emy to wyrazic´ w naste˛puja˛cy sposo´b: oferowana naturalna rzeczywisty oczekiwany wielkos´c´ = wielkos´c´ + a poziom cen − poziom cen , produkcji produkcji gdzie a to parametr, kto´ry okres´la, z jaka˛ siła˛ produkcja reaguje na nieoczekiwane zmiany cen. Zauwaz˙my, z˙e wszystkie trzy teorie kro´tkookresowej zagregowanej podaz˙y dotycza˛ problemu, kto´ry zapewne ma charakter przejs´ciowy. Niezalez˙nie od tego, czy dodatnie nachylenie krzywej zagregowanej podaz˙y jest skutkiem lepkich płac, lepkich cen, czy tez˙ błe˛dnych ocen sytuacji, przyczyny te nie trwaja˛ długo. Ostatecznie, kiedy ludzie dostosuja˛ swe oczekiwania do rzeczywistych warunko´w gospodarowania, poziom płac nominalnych dostosuje sie˛ odpowiednio, ceny przestana˛ byc´ lepkie, a błe˛dne oceny sytuacji zostana˛ skorygowane. Innymi słowy, w długim okresie ceny oczekiwane i ceny rzeczywiste zro´wnaja˛ sie˛, a krzywa zagregowanej podaz˙y stanie sie˛ raczej pionowa niz˙ dodatnio nachylona.
Powody przesunięć krótkookresowej krzywej zagregowanej podaży Kro´tkookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y pokazuje wielkos´c´ produkcji do´br i usług, wytwarzanej w kro´tkim okresie przy ro´z˙nych poziomach cen. Moz˙emy interpretowac´ ja˛ podobnie jak długookresowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaz˙y z ta˛ ro´z˙nica˛, z˙e dotyczy ona przypadko´w, w kto´rych płace sa˛ lepkie, ceny sa˛ lepkie i oceny sytuacji sa˛ błe˛dne. Kiedy zatem badamy przyczyny przesunie˛c´ kro´tkookresowej krzywej zagregowanej podaz˙y, musimy uwzgle˛dnic´ wszystkie te czynniki, kto´re przesuwaja˛ długookresowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaz˙y, a takz˙e — dodatkowo — oczekiwany poziom cen, kto´ry zmienia lepkie płace, lepkie ceny i błe˛dne oceny sytuacji. Zacznijmy od tego, co wiemy o długookresowej zagregowanej krzywej podaz˙y. Zgodnie z naszymi wczes´niejszymi ustaleniami, przyczynami przesunie˛c´ długookresowej krzywej zagregowanej podaz˙y sa˛ zmiany wielkos´ci zasobo´w pracy, kapitału i bogactw naturalnych oraz poste˛p technologiczny. Te same zmienne powoduja˛ przesunie˛cia kro´tkookresowej krzywej zagregowanej podaz˙y. Na przykład, kiedy powie˛kszenie sie˛ zasobu kapitału w gospodarce zwie˛ksza produkcyjnos´c´ pracy, zaro´wno długookresowa, jak i kro´tkookresowa krzywa
322
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
zagregowanej podaz˙y przesuwa sie˛ w prawo. Kiedy zas´ wzrost płac nominalnych podnosi naturalna˛ stope˛ bezrobocia, zaro´wno długookresowa, jak i kro´tkookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y przesuna˛ sie˛ w lewo. Waz˙nym dodatkowym czynnikiem, kto´ry wpływa na połoz˙enie kro´tkookresowej krzywej zagregowanej podaz˙y, sa˛ oczekiwania ludzi co do przyszłego poziomu cen. Jak juz˙ wyjas´nialis´my, wielkos´c´ podaz˙y do´br i usług w kro´tkim okresie zalez˙y od lepkich płac, lepkich cen i cze˛sto błe˛dnych ocen sytuacji gospodarczej. Jednak na płace, ceny i diagnozy stanu gospodarki wpływaja˛ oczekiwania co do przyszłego poziomu cen. Kiedy zatem oczekiwania te sie˛ zmieniaja˛, przesuwa sie˛ takz˙e kro´tkookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y. Chca˛c skonkretyzowac´ to rozumowanie, rozpatrzmy jedna˛ z teorii zagregowanej podaz˙y, a mianowicie teorie˛ lepkich płac. Zgodnie z nia˛, kiedy zaro´wno pracownicy, jak i pracodawcy spodziewaja˛ sie˛ wzrostu cen, z wie˛kszym prawdopodobien´stwem uzgadniaja˛ wysokie płace nominalne. Wysokie płace zwie˛kszaja˛ koszty produkcji i — przy kaz˙dym poziomie cen — powoduja˛ zmniejszenie sie˛ produkcji do´br i usług, oferowanej przez przedsie˛biorstwa. Kiedy zatem oczekiwany poziom cen ros´nie, podnosza˛ sie˛ ro´wniez˙ płace i koszty produkcji, a wielkos´c´ produkcji do´br i usług maleje przy kaz˙dym poziomie cen. W efekcie krzywa kro´tkookresowej zagregowanej podaz˙y przesuwa sie˛ w lewo. Odwrotnie, kiedy oczekiwany poziom cen sie˛ obniz˙a, płace i koszty produkcji spadaja˛, przedsie˛biorstwa zwie˛kszaja˛ produkcje˛ przy kaz˙dym poziomie cen i krzywa kro´tkookresowej zagregowanej podaz˙y przesuwa sie˛ w prawo. Podobne rozumowanie moz˙na zastosowac´ do pozostałych teorii zagregowanej podaz˙y. Ogo´lny wniosek jest zatem naste˛puja˛cy: wzrost oczekiwanego poziomu cen zmniejsza ilos´c´ oferowana˛ do´br i usług, przesuwaja˛c kro´tkookresowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaz˙y w lewo. Natomiast spadek oczekiwanego poziomu cen zwie˛ksza ilos´c´ oferowana˛ do´br i usług, przesuwaja˛c kro´tkookresowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaz˙y w prawo. Jak przekonamy sie˛ w naste˛pnym podrozdziale, ten wpływ oczekiwan´ cenowych na połoz˙enie kro´tkookresowej krzywej zagregowanej podaz˙y ma kluczowe znaczenie, zapewniaja˛c zgodnos´c´ zachowan´ gospodarki w kro´tkim i długim okresie. W kro´tkim okresie oczekiwania te sa˛ dane, a gospodarka znajduje sie˛ na przecie˛ciu zagregowanej krzywej popytu i kro´tkookresowej krzywej zagregowanej podaz˙y. W długim okresie oczekiwania cenowe sie˛ zmieniaja˛, a krzywa kro´tkookresowej zagregowanej podaz˙y sie˛ przesuwa. Włas´nie to przesunie˛cie sprawia, z˙e gospodarka osia˛ga ostatecznie punkt ro´wnowagi na przecie˛ciu krzywej zagregowanego popytu i długookresowej krzywej zagregowanej podaz˙y. Z grubsza rozumiesz juz˙, dlaczego kro´tkookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y ma nachylenie dodatnie, a takz˙e jakie zdarzenia i działania pan´stwa moga˛ powodowac´ jej przesunie˛cia. W tablicy 11.2 podsumowalis´my nasze rozwaz˙ania.
Zagregowany popyt i zagregowana podaz˙
323
TABLICA 11.2
Krótkookresowa krzywa zagregowanej podaży — podsumowanie Dlaczego kro´tkookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y ma nachylenie dodatnie? 1. Teoria lepkich płac. Nieoczekiwanie niski poziom cen zwie˛ksza płace realne, co skłania przedsie˛biorstwa do zmniejszenia zatrudnienia i zaoferowania mniejszej ilos´ci do´br i usług. 2. Teoria lepkich cen. Nieoczekiwanie niski poziom cen powoduje, z˙e ceny do´br wytwarzanych przez niekto´re przedsie˛biorstwa okazuja˛ sie˛ zbyt wysokie, co powoduje spadek sprzedaz˙y i skłania te przedsie˛biorstwa do zmniejszenia produkcji. 3. Teoria błe˛dnych ocen sytuacji. Nieoczekiwanie niski poziom cen skłania niekto´rych producento´w do mylnego wniosku, z˙e wzgle˛dne ceny ich produkto´w sie˛ obniz˙yły, co powoduje spadek produkcji. Dlaczego kro´tkookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y sie˛ przesuwa? 1. Przesunie˛cia spowodowane zmianami na rynku pracy. Wzrost ilos´ci pracy doste˛pnej w gospodarce (np. w wyniku spadku naturalnej stopy bezrobocia) przesuwa krzywa˛ zagregowanej podaz˙y w prawo. Natomiast spadek zagregowanej podaz˙y pracy (np. na skutek wzrostu naturalnej stopy bezrobocia) przesuwa te˛ krzywa˛ w lewo. 2. Przesunie˛cia spowodowane zmianami na rynku kapitału. Wzrost zasobo´w kapitału rzeczowego lub kapitału ludzkiego przesuwa krzywa˛ zagregowanej podaz˙y w prawo. Spadek zasobo´w kapitału rzeczowego lub kapitału ludzkiego przesuwa te˛ krzywa˛ w lewo. 3. Przesunie˛cia spowodowane zmianami doste˛pnej ilos´ci zasobo´w naturalnych. Zwie˛kszenie sie˛ ilos´ci doste˛pnych zasobo´w naturalnych przesuwa krzywa˛ zagregowanej podaz˙y w prawo. Natomiast zmniejszenie sie˛ ilos´ci doste˛pnych zasobo´w naturalnych przesuwa te˛ krzywa˛ w lewo. 4. Przesunie˛cia spowodowane zmianami technologii produkcji. Poste˛p technologiczny przesuwa krzywa˛ zagregowanej podaz˙y w prawo. Regres technologiczny (jego przyczyna˛ moz˙e byc´ np. regulacja) przesuwa te˛ krzywa˛ w lewo. 5. Przesunie˛cia spowodowane zmiana˛ oczekiwan´ cenowych. Spadek oczekiwanego poziomu cen przesuwa kro´tkookresowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaz˙y w prawo. Wzrost oczekiwanego poziomu cen przesuwa te˛ krzywa˛ w lewo.
Szybki sprawdzian Wyjaśnij, dlaczego długookresowa krzywa zagregowanej podaży jest pionowa. • Podaj trzy wyjaśnienia dodatniego nachylenia krótkookresowej krzywej zagregowanej podaży.
11.5 Dwie przyczyny wahań gospodarczych Poznawszy model zagregowanego popytu i zagregowanej podaz˙y, dysponujemy juz˙ podstawowymi narze˛dziami do analizy wahan´ aktywnos´ci gospodarczej. Moz˙emy zwłaszcza wykorzystac´ posiadana˛ juz˙ wiedze˛ o zagregowanym popycie i zagregowanej podaz˙y w celu zbadania dwo´ch gło´wnych przyczyn kro´tkookresowych wahan´ gospodarczych.
324
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
Upraszczaja˛c, zało´z˙my, z˙e pocza˛tkowo gospodarka znajduje sie˛ w stanie ro´wnowagi długookresowej, pokazanym na rysunku 11.6. Wielkos´c´ produkcji i poziom cen odpowiadaja˛ punktowi przecie˛cia krzywej zagregowanego popytu i długookresowej krzywej zagregowanej podaz˙y, czyli punktowi A. W tym punkcie produkcja osia˛ga swo´j naturalny poziom. Ro´wniez˙ kro´tkookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y przechodzi przez A, co oznacza, z˙e płace, ceny i oczekiwania cenowe dostosowały sie˛ w pełni do wymogo´w ro´wnowagi długookresowej. Innymi słowy, kiedy gospodarka znajduje sie˛ w stanie ro´wnowagi długookresowej, płace, ceny i oceny sytuacji gospodarczej sa˛ takie, z˙e punkt przecie˛cia krzywej zagregowanego popytu z kro´tkookresowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaz˙y pokrywa sie˛ z punktem przecie˛cia krzywej zagregowanego popytu z długookresowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaz˙y.
RYSUNEK 11.6
Równowaga długookresowa Gospodarka osia˛ga stan ro´wnowagi długookresowej w punkcie, w kto´rym krzywa zagregowanego popytu przecina sie˛ z długookresowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaz˙y (punkt A). W stanie ro´wnowagi długookresowej płace, ceny i oceny sytuacji sa˛ takie, z˙e kro´tkookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y ro´wniez˙ przechodzi przez ten punkt.
Skutki zmian zagregowanego popytu Zało´z˙my, z˙e z jakiegos´ powodu wszystkich nagle ogarnia fala pesymizmu. Przyczyna˛ moz˙e byc´ afera polityczna, krach na giełdzie lub wybuch wojny gdzies´ na s´wiecie. W efekcie wiele oso´b zaczyna sie˛ obawiac´ przyszłos´ci i zmienia swoje plany. Konsumenci zmniejszaja˛ wydatki i zwlekaja˛ z pla-
Zagregowany popyt i zagregowana podaz˙
325
nowanymi wie˛kszymi zakupami, a przedsie˛biorstwa odraczaja˛ zaplanowane inwestycje. Jaki taka fala pesymizmu wpłynie na gospodarke˛? Z pewnos´cia˛ zmniejszy sie˛ zagregowany popyt na dobra i usługi. Oznacza to, z˙e przy kaz˙dym poziomie cen gospodarstwa domowe i przedsie˛biorstwa be˛da˛ teraz skłonne kupic´ mniejsza˛ ilos´c´ do´br i usług. Na rysunku 11.7 widzimy, z˙e krzywa zagregowanego popytu przesuwa sie˛ w lewo, z połoz˙enia AD1 do AD2. RYSUNEK 11.7
Zmniejszenie się zagregowanego popytu Spadek zagregowanego popytu, kto´ry moz˙e nasta˛pic´ np. na skutek fali pesymizmu w gospodarce, powoduje przesunie˛cie krzywej zagregowanego popytu w lewo, z połoz˙enia AD1 do połoz˙enia AD2. Gospodarka przesuwa sie˛ z punktu A do punktu B. Produkcja maleje z Y1 do Y2, a poziom cen obniz˙a sie˛ z P1 do P2. W miare˛ upływu czasu płace, ceny i oceny sytuacji zmieniaja˛ sie˛ i kro´tkookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y przesuwa sie˛ w prawo, z AS1 do AS2, a gospodarka osia˛ga nowy punkt ro´wnowagi C, w kto´rym nowa krzywa zagregowanego popytu przecina sie˛ z długookresowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaz˙y. Poziom cen obniz˙a sie˛ do P3, a wielkos´c´ produkcji powraca do swego naturalnego poziomu Y1.
Za pomoca˛ tego samego rysunku moz˙emy zbadac´ efekty spadku wielkos´ci zagregowanego popytu. W kro´tkim okresie gospodarka przesuwa sie˛ wzdłuz˙ pocza˛tkowej kro´tkookresowej krzywej zagregowanej podaz˙y AS1, z punktu A do punktu B, produkcja zmniejsza sie˛ z Y1 do Y2, a ceny obniz˙aja˛ sie˛ z P1 do P2.
326
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
Spadek produkcji oznacza, z˙e gospodarka znajduje sie˛ w stanie recesji. Chociaz˙ nie pokazano tego na rysunku, na zmniejszenie wielkos´ci sprzedaz˙y i produkcji przedsie˛biorstwa reaguja˛ ograniczeniem zatrudnienia. Pesymizm, kto´ry spowodował zmniejszenie sie˛ zagregowanego popytu, jest zatem do pewnego stopnia samospełniaja˛ca˛ sie˛ przepowiednia˛: obawa przed przyszłos´cia˛ powoduje spadek dochodo´w i wzrost bezrobocia. Jak w obliczu takiej recesji powinni sie˛ zachowac´ politycy gospodarczy? Jedna˛ z moz˙liwos´ci jest pro´ba zwie˛kszenia zagregowanego popytu. Jak zauwaz˙ylis´my wczes´niej, zwie˛kszenie wydatko´w pan´stwa lub zwie˛kszenie podaz˙y pienia˛dza spowodowałyby wzrost zapotrzebowania na dobra i usługi przy kaz˙dym poziomie cen, a zatem przesune˛łyby krzywa˛ zagregowanego popytu w prawo. Gdyby politycy działali dostatecznie szybko i precyzyjnie, mogliby skompensowac´ pocza˛tkowa˛ zmiane˛ zagregowanego popytu, cofna˛c´ krzywa˛ zagregowanego popytu do pierwotnego połoz˙enia, tj. AD1, i ulokowac´ gospodarke˛ z powrotem w punkcie A. (W naste˛pnym rozdziale szczego´łowo zbadamy, w jaki sposo´b polityka pienie˛z˙na i polityka budz˙etowa wpływaja˛ na zagregowany popyt. Sprawdzimy ro´wniez˙, co utrudnia praktyczne wykorzystanie tych narze˛dzi.) Nawet bez interwencji polityko´w gospodarczych po pewnym czasie recesja sama usta˛pi. Zmniejszenie sie˛ zagregowanego popytu obniz˙y poziom cen. W kon´cu oczekiwania cenowe takz˙e dostosuja˛ sie˛ do nowej rzeczywistos´ci i oczekiwany poziom cen ro´wniez˙ sie˛ zmniejszy. Poniewaz˙ spadek oczekiwanego poziomu cen oznacza zmiane˛ płac, cen i ocen sytuacji gospodarczej, kro´tkookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y przesunie sie˛ w prawo, z połoz˙enia AS1 do AS2, jak widzimy to na rysunku 11.7. To dostosowanie oczekiwan´ po pewnym czasie umoz˙liwi gospodarce osia˛gnie˛cie punktu C, w kto´rym nowa krzywa zagregowanego popytu (AD2) przecina sie˛ z długookresowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaz˙y. W tym nowym stanie ro´wnowagi długookresowej, czyli w punkcie C, produkcja powraca do swego naturalnego poziomu. Mimo z˙e fala pesymizmu spowodowała zmniejszenie zagregowanego popytu, poziom cen obniz˙ył sie˛ w wystarczaja˛cym stopniu (do P3), aby skompensowało to skutki przesunie˛cia krzywej zagregowanego popytu. W długim okresie przesunie˛cie krzywej zagregowanego popytu wpływa zatem jedynie na poziom cen, a nie na wielkos´c´ produkcji. Innymi słowy, długookresowym skutkiem przesunie˛cia krzywej zagregowanego popytu jest jedynie zmiana nominalna (obniz˙ka cen), a nie zmiana realna (wielkos´c´ produkcji sie˛ nie zmienia). Podsumowuja˛c, z naszych rozwaz˙an´ o przesunie˛ciach krzywej zagregowanego popytu wynika, z˙e zmiany zagregowanego popytu: ● ●
w kro´tkim okresie powoduja˛ wahania poziomu produkcji do´br i usług w gospodarce; w długim okresie zmieniaja˛ poziom cen, lecz nie zmieniaja˛ wielkos´ci produkcji.
Zagregowany popyt i zagregowana podaz˙
327
STUDIUM PRZYPADKU Zmiany zagregowanego popytu w Wielkiej Brytanii: wojny światowe i Wielki Kryzys
Na pocza˛tku tego rozdziału — na podstawie analizy danych statystycznych od 1965 r. — ustalilis´my trzy waz˙ne fakty, dotycza˛ce wahan´ aktywnos´ci gospodarczej. Spo´jrzmy teraz na historie˛ gospodarcza˛ Wielkiej Brytanii w dłuz˙szym okresie. Rysunek 11.8 informuje o procentowych zmianach wielkos´ci realnego ´ rednio biora˛c, w całym tym PKB w kolejnych trzyletnich okresach po 1990 r. S okresie, realny PKB Wielkiej Brytanii w okresach trzyletnich wzrastał o około 6%, czyli mniej wie˛cej o 2% rocznie. Jednak cykl koniunkturalny powodował wahania woko´ł tej s´redniej, szczego´lnie silnie w trzech okresach: po I i II wojnie s´wiatowej nasta˛pił głe˛boki spadek realnego PKB; podobnie było na pocza˛tku lat trzydziestych XX w. Wszystkie te przypadki w jakiejs´ mierze były zwia˛zane ze zmianami zagregowanego popytu. Obydwie wojny s´wiatowe (w latach 1914−1918 i 1939−1945) charakteryzowały sie˛ bardzo wysokim tempem wzrostu gospodarczego. Kiedy Wielka Brytania przysta˛piła do wojny, wydatki pan´stwa na cele militarne gwałtowanie wzrosły, zwłaszcza na pocza˛tku obu tych wojen. W obydwu przypadkach ogromne zwie˛kszenie zagregowanego popytu doprowadziło do wzrostu krajowej produkcji do´br i usług, jak ro´wniez˙ do wzrostu cen. Tylko w 1915 r. realny PKB Wielkiej Brytanii zwie˛kszył sie˛ o 8% — 4 razy szybciej od długookresowego rocznego tempa wzrostu. Ceny ulegały niemal podwojeniu w czasie tej wojny. Podobnie było na pocza˛tku II wojny s´wiatowej, kiedy w latach 1940−1941 produkcja rosła w tempie około 10% rocznie. W latach 1939−1945, mimo zastosowania przez rza˛d bardzo rygorystycznej kontroli cen, ogo´lny poziom cen podnio´sł sie˛ o 17%. (Oficjalny wskaz´nik inflacji nie uwzgle˛dnia jeszcze szybciej rosna˛cych cen na czarnym rynku, kto´ry w okresach wojen staje sie˛ bardzo waz˙ny.) Natomiast pierwsze lata po zakon´czeniu obu wojen s´wiatowych charakteryzowały sie˛ bardzo głe˛boka˛ recesja˛, spowodowana˛ przez radykalne zmniejszenie wydatko´w wojskowych i gwałtowny spadek zagregowanego poziomu popytu. Załamanie gospodarcze z pocza˛tku lat trzydziestych XX w. jest nazywane Wielkim Kryzysem (Great Depression). W Wielkiej Brytanii wielkos´c´ realnego PKB oraz poziom cen obniz˙ały sie˛ w latach 1929−1932 w kaz˙dym roku; w sumie produkcja spadła o około 10%, a ceny obniz˙yły sie˛ o około 15%. Wiele innych krajo´w takz˙e doznało głe˛bokiego spadku produkcji i cen. Na przykład, w USA realny PKB w latach 1929−1933 obniz˙ył sie˛ o 27%, a ogo´lny poziom cen — o 22%. Ekonomis´ci zajmuja˛cy sie˛ historia˛ gospodarki nadal dyskutuja˛ nad przyczynami Wielkiego Kryzysu, jednak zdecydowana wie˛kszos´c´ wyjas´nien´ wskazuje na silny spadek zagregowanego popytu.
328
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
RYSUNEK 11.8
Realny PKB Wielkiej Brytanii po 1900 r. Na rysunku widzimy stopy wzrostu realnego PKB Wielkiej Brytanii w stosunku do trzech poprzednich lat. Wzrost, a naste˛pnie spadek realnego PKB zwia˛zany z I i II wojna˛ s´wiatowa˛ jest bardzo wyraz´ny. Wielki Kryzys na pocza˛tku lat trzydziestych XX w. charakteryzował sie˛ znacznym zwolnieniem tempa wzrostu brytyjskiej gospodarki.
´ r o´ d ł o: UK Office for National Statistics; obliczenia własne autoro´w. Z
Na przykład, niekto´rzy podkres´laja˛ znaczenie krachu giełdowego w Stanach Zjednoczonych i na całym s´wiecie w 1929 r., kto´ry zmniejszył maja˛tek gospodarstw domowych, a w rezultacie radykalnie obniz˙ył ich wydatki konsumpcyjne. W dodatku słabos´ci o´wczesnego systemu bankowego w USA doprowadziły wiele banko´w do bankructwa, kiedy ich klienci, utraciwszy zaufanie do systemu finansowego, zacze˛li masowo wycofywac´ swoje pienia˛dze. Fale paniki na rynku bankowym jeszcze bardziej pogarszały sytuacje˛ finansowa˛ gospodarstw domowych i były przyczyna˛ trudnos´ci przedsie˛biorstw usiłuja˛cych finansowac´ sie˛ na giełdzie lub zacia˛gna˛c´ kredyt w banku. Wszystko to, w poła˛czeniu z restrykcyjna˛ polityka˛ pienie˛z˙na˛ i budz˙etowa˛ w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i innych krajach, doprowadziło do głe˛bokich, wzajemnie sie˛ wzmacniaja˛cych spadko´w zagregowanego popytu na s´wiecie.
Zagregowany popyt i zagregowana podaz˙
329
Skutki zmian zagregowanej podaży Wyobraz´my sobie jeszcze raz gospodarke˛ be˛da˛ca˛ w stanie ro´wnowagi długookresowej. Przypus´c´my teraz, z˙e nagle niekto´re przedsie˛biorstwa odnotowuja˛ wzrost koszto´w produkcji. Na przykład, zła pogoda moz˙e zniszczyc´ cze˛s´c´ upraw i zwie˛kszyc´ koszty wytwarzania z˙ywnos´ci albo tez˙ wojna na Bliskim Wschodzie moz˙e utrudnic´ dostawy ropy naftowej, podnosza˛c koszty wytwarzania produkto´w ropopochodnych. Jakie be˛da˛ skutki makroekonomiczne takiego wzrostu koszto´w produkcji? Przy kaz˙dym poziomie cen producenci be˛da˛ obecnie dostarczali mniejsza˛ ilos´c´ do´br i usług. W efekcie, jak pokazano na rysunku 11.9, kro´tkookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y przesunie sie˛ w lewo, z połoz˙enia AS1 do połoz˙enia AS2. (W pewnych przypadkach długookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y takz˙e moz˙e sie˛ przesuna˛c´; upraszczaja˛c, zało´z˙my jednak, z˙e tak nie jest.) Na rysunku tym moz˙emy przes´ledzic´ efekty przesunie˛cia sie˛ krzywej zagregowanej podaz˙y w lewo. W kro´tkim okresie gospodarka porusza sie˛ wzdłuz˙ juz˙ istnieja˛cej krzywej zagregowanego popytu, przesuwaja˛c sie˛ z punktu A do punktu B. Produkcja w gospodarce spada z Y1 do Y2, a poziom cen ros´nie z P1 do P2. Poniewaz˙ ta gospodarka ma do czynienia zaro´wno ze Stagflacja jest to okres stagnacja˛ (spadkiem produkcji), jak i z inflacja˛ (ze wzrostem cen), spadku produkcji taka˛ sytuacje˛ nazywamy cze˛sto stagflacja˛ (stagflation). i wzrostu cen.
RYSUNEK 11.9
Niekorzystna zmiana zagregowanej podaży Kiedy jakies´ zdarzenie zwie˛ksza koszty przedsie˛biorstw, kro´tkookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y przesuwa sie˛ w lewo, z AS1 do AS2. Gospodarka przechodzi z punktu A do punktu B. Efektem jest stagflacja: produkcja spada z Y1 do Y2, a ceny rosna˛ z P1 do P2.
330
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
Co powinni robic´ politycy w obliczu stagflacji? Nie ma tu prostych rozwia˛zan´. Po pierwsze, moga˛ nic nie robic´. W tym przypadku produkcja do´br i usług przez pewien czas be˛dzie sie˛ kształtowac´ na obniz˙onym poziomie, tj. Y2. W kon´cu jednak recesja sama wygas´nie, kiedy przedsie˛biorstwa dostosuja˛ poziom płac i cen oraz swoje oceny sytuacji do wzrostu koszto´w produkcji. Na przykład, niski poziom produkcji i wysokie bezrobocie wywieraja˛ presje˛ na obniz˙enie poziomu płac. Niz˙sze płace z kolei umoz˙liwiaja˛ zwie˛kszenie wielkos´ci produkcji. Po pewnym czasie, gdy kro´tkookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y przesunie sie˛ z powrotem do połoz˙enia AS1, ceny sie˛ obniz˙a˛, a produkcja wro´ci do swego naturalnego poziomu. Po upływie długiego okresu gospodarka powraca do punktu A, w kto´rym krzywa zagregowanego popytu przecina długookresowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaz˙y. Po drugie, kontroluja˛cy polityke˛ pienie˛z˙na˛ i budz˙etowa˛ politycy gospodarczy podejmuja˛ pro´by skompensowania skutko´w przesunie˛cia kro´tkookresowej krzywej zagregowanej podaz˙y i przesuwaja˛ w tym celu na rysunku 11.10 krzywa˛ zagregowanego popytu w prawo, z połoz˙enia AD1 do AD2, co sprawia, z˙e zmiana zagregowanej podaz˙y nie wpływa na wielkos´c´ produkcji. Gospodarka zmierza bezpos´rednio z punktu A do punktu C. Produkcja pozostaje na natuRYSUNEK 11.10
Absorbowanie niekorzystnej zmiany zagregowanej podaży W obliczu niekorzystnego przesunie˛cia krzywej zagregowanej podaz˙y z AS1 do AS2 politycy gospodarczy, maja˛cy wpływ na zagregowany popyt, moga˛ pro´bowac´ przesuna˛c´ krzywa˛ zagregowanego popytu w prawo, z połoz˙enia AD1 do AD2. Gospodarka przesunie sie˛ wtedy z punktu A do punktu C. W kro´tkim okresie taka polityka zapobiegnie spadkowi produkcji, wynikaja˛cemu z przesunie˛cia kro´tkookresowej krzywej podaz˙y, jednak poziom cen na trwałe wzros´nie z P1 do P3.
Zagregowany popyt i zagregowana podaz˙
331
ralnym poziomie, a ceny rosna˛ z P1 do P3. W takim przypadku mo´wimy, z˙e politycy absorbuja˛ zmiany zagregowanej podaz˙y, gdyz˙ pozwalaja˛ na to, aby wzrost koszto´w trwale wpłyna˛ł na poziom cen. Podsumowuja˛c, powyz˙sza analiza zmian zagregowanej podaz˙y pozwala wycia˛gna˛c´ dwa waz˙ne wnioski. ● ●
Zmiany zagregowanej podaz˙y moga˛ wywołac´ stagflacje˛, kto´ra jest poła˛czeniem recesji (spadku produkcji) z inflacja˛ (ze wzrostem cen). Zmieniaja˛c wielkos´c´ zagregowanego popytu, politycy gospodarczy nie sa˛ w stanie zlikwidowac´ obu tych szkodliwych efekto´w jednoczes´nie.
STUDIUM PRZYPADKU Ropa a gospodarka
Niekto´re z najwie˛kszych wahan´ w gospodarce, kto´re wysta˛piły w krajach wysoko rozwinie˛tych po 1970 r., były spowodowane zmianami zachodza˛cymi na rynkach naftowych Bliskiego Wschodu. Ropa naftowa to niezwykle waz˙ny zaso´b, niezbe˛dny do produkcji wielu do´br i usług, a wie˛kszos´c´ tego surowca oferowanego na rynku s´wiatowym pochodzi z Arabii Saudyjskiej, Kuwejtu i innych krajo´w Bliskiego Wschodu. Kiedy jakies´ waz˙ne zdarzenie (zazwyczaj o charakterze politycznym) zmniejsza ilos´c´ ropy naftowej dostarczanej z tego regionu, cena tej kopaliny na rynku s´wiatowym wzrasta. Przedsie˛biorstwa, produkuja˛ce benzyne˛, opony i wiele innych wyrobo´w, odczuwaja˛ wzrost koszto´w. W rezultacie krzywa zagregowanej podaz˙y przesuwa sie˛ w lewo, co staje sie˛ przyczyna˛ stagflacji. Pierwszy epizod tego rodzaju wysta˛pił w połowie lat siedemdziesia˛tych XX w. Kraje be˛da˛ce duz˙ymi producentami i eksporterami ropy naftowej utworzyły OPEC (Organization of Petroleum Exporting Countries). Organizacja ta jest typowym kartelem, tj. grupa˛ dostawco´w zmierzaja˛cych do ograniczenia konkurencji i zmniejszenia produkcji w celu uzyskania wyz˙szych cen. I rzeczywis´cie, ceny ropy naftowej bardzo wzrosły. W latach 1973−1975 cena ropy wzrosła mniej wie˛cej dwukrotnie. Na całym s´wiecie kraje importuja˛ce ten surowiec odnotowały ro´wnoczes´nie inflacje˛ i recesje˛. Stopa inflacji w Wielkiej Brytanii, mierzona indeksem cen detalicznych, wzrosła z około 7% w 1972 r. do ponad 24% w 1975 r. Stopa bezrobocia zwie˛kszyła sie˛ z 3,9% na pocza˛tku 1973 r. do 5,0% na koniec 1975 r. Niemal to samo powto´rzyło sie˛ kilka lat po´z´niej. Pod koniec lat siedemdziesia˛tych XX w. kraje członkowskie OPEC znowu zmniejszyły podaz˙ ropy naftowej w celu podniesienia jej ceny. W latach 1978−1981 cena tego surowca wzrosła ponaddwukrotnie. Rezultatem znowu była stagflacja. Inflacja w Wielkiej Brytanii, mierzona wskaz´nikiem cen detalicznych, kto´ry obniz˙ył sie˛ nieco od czaso´w pierwszej podwyz˙ki cen ropy naftowej, zno´w przyspieszyła — z oko-
332
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
ło 8% w 1978 r. do ponad 18% w 1980 r., a stopa bezrobocia w tym samym czasie wzrosła z około 5,5% do około 9,0%. Rza˛d brytyjski, kierowany przez Margaret Thatcher, wprowadził ostra˛ polityke˛ pienie˛z˙na˛ i budz˙etowa˛, aby spowolnic´ inflacje˛, co oznaczało jednak takz˙e zmniejszenie zagregowanego popytu. Dodatkowo sytuacje˛ komplikowało to, iz˙ w tym czasie Wielka Brytania sama była juz˙ powaz˙nym producentem ropy naftowej, wydobywanej na polach naftowych Morza Po´łnocnego. W efekcie wzrost cen tego surowca, w poła˛czeniu z podwyz˙ka˛ sto´p procentowych, doprowadził do aprecjacji funta. Jak juz˙ wiemy, aprecjacja waluty krajowej powoduje obniz˙enie konkurencyjnos´ci towaro´w wytwarzanych przez dany kraj, a wie˛c zmniejsza zagregowany popyt. Zastosowane s´rodki umoz˙liwiły zatem znaczne osłabienie presji inflacyjnej, lecz jednoczes´nie przyczyniły sie˛ do pogłe˛bienia recesji. ´ wiatowy rynek ropy naftowej moz˙e byc´ ro´wniez˙ przyczyna˛ korzystnych S zmian wielkos´ci zagregowanej podaz˙y. W 1986 r. doszło do sporu mie˛dzy członkami OPEC. Wielu z nich nie dotrzymało zobowia˛zan´ co do ograniczenia produkcji ropy naftowej. Na rynku s´wiatowym ceny tego surowca spadły o połowe˛. Zmniejszyło to koszty produkcji wielu przedsie˛biorstw, co spowodowało przesunie˛cie krzywej zagregowanej podaz˙y w prawo i pod koniec lat osiemdziesia˛tych XX w. umoz˙liwiło zmniejszenie zaro´wno poziomu bezrobocia, jak i tempa inflacji.
Ramka 11.1 Pochodzenie teorii zagregowanego popytu i zagregowanej podaży Kiedy rozumiemy już podstawy modelu zagregowanego popytu i zagregowanej podaży, warto się cofnąć i pomyśleć o jego historii. Jak powstał ten model krótkookresowych wahań w gospodarce? Otóż był on przede wszystkim odpowiedzią na wyzwania związane z Wielkim Kryzysem w latach trzydziestych XX w. Ekonomiści i politycy w owych czasach byli zdezorientowani co do przyczyn tej gospodarczej katastrofy i nie bardzo wiedzieli, jak można ją przezwyciężyć. W 1936 r. John Maynard Keynes opublikował książkę zatytułowaną: The General Theory of Employment, Interest, and Money2. W pracy tej autor przedstawił własne objaśnienie krótkookresowych fluktuacji w gospodarce, ze szczególnym uwzględnieniem Wielkiego Kryzysu. Główną tezą Keynesa było twierdzenie, że recesje i kryzysy (depresje) wynikają z niedostatecznej wielkości zagregowanego popytu na dobra i usługi. Autor ten krytykował klasyczną teorię ekonomii, którą przedstawiliśmy w poprzednich rozdziałach tego podręcznika, gdyż uważał, że może ona jedynie wyjaśnić długookresowe efekty polityki gospodarczej. Kilka lat przed ukazaniem się wspomnianej książki Keynes
2
J.M. Keynes, Ogo´lna teoria zatrudnienia, procentu i pienia˛dza, PWN, Warszawa 1956 ( przyp. tłum.).
Zagregowany popyt i zagregowana podaz˙
333
tak pisał o ekonomii klasycznej: „Analiza długookresowa daje mylne wskazówki co do bieżących wydarzeń i problemów. W długim okresie każdy z nas będzie martwy. Ekonomiści zajęli się równie łatwym, co jałowym zadaniem, skoro w burzliwych czasach mogą nam jedynie powiedzieć, że po długim okresie sztormu ocean ponownie się uspokoi”. Przesłanie to było adresowane zarówno do polityków gospodarczych, jak i do ekonomistów. Ponieważ głównym problemem gospodarki światowej było wysokie bezrobocie, Keynes opowiadał się za polityką, która mogłaby zwiększyć zagregowany popyt, m.in. dzięki dodatkowym wydatkom państwa na roboty publiczne. W następnym rozdziale przeanalizujemy szczegółowo, w jaki sposób polityka gospodarcza — pieniężna i budżetowa — wpływa na wielkość zagregowanego popytu. Analiza zawarta zarówno w tym, jak i w następnym rozdziale jest w dużej mierze oparta na wskazaniach Johna Maynarda Keynesa.
Szybki sprawdzian Przypuśćmy, że zwycięstwo w wyborach nowego, bardzo popularnego kandydata na premiera ogromnie zwiększa nadzieje ludzi na lepszą przyszłość. Za pomocą modelu zagregowanego popytu i zagregowanej podaży zbadaj wpływ tego wydarzenia na stan gospodarki.
Podsumowanie W tym rozdziale osia˛gne˛lis´my dwa cele. Po pierwsze, omo´wilis´my wiele waz˙nych fakto´w dotycza˛cych kro´tkookresowych wahan´ aktywnos´ci gospodarczej. Po drugie, przedstawilis´my podstawowy model objas´niaja˛cy te fluktuacje, a mianowicie model zagregowanego popytu i zagregowanej podaz˙y. W naste˛pnym rozdziale kontynuujemy analize˛ tego modelu, aby jeszcze lepiej zrozumiec´ przyczyny wahan´ zachodza˛cych w gospodarce oraz moz˙liwe działania polityko´w gospodarczych, zmierzaja˛ce do złagodzenia tych fluktuacji.
☞ ●
●
Streszczenie
Wszystkie kraje odnotowuja˛ kro´tkookresowe odchylenia od długookresowych trendo´w gospodarczych. Fluktuacje te sa˛ nieregularne i w gruncie rzeczy nieprzewidywalne. Kiedy naste˛puje recesja, wielkos´c´ realnego PKB i innych mierniko´w dochodu narodowego, jak ro´wniez˙ wydatko´w i produkcji, spada, a bezrobocie ros´nie. Ekonomis´ci analizuja˛ kro´tkookresowe fluktuacje aktywnos´ci gospodarczej za pomoca˛ modelu zagregowanego popytu i zagregowanej podaz˙y. Zgodnie z tym modelem wielkos´c´ produkcji do´br i usług oraz ogo´lny poziom cen
334
●
●
●
●
●
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
zmieniaja˛ sie˛ tak, z˙e w efekcie dochodzi do wyro´wnania sie˛ wielkos´ci zagregowanego popytu i zagregowanej podaz˙y. Krzywa zagregowanego popytu jest nachylona w do´ł z trzech powodo´w. Po pierwsze, spadek poziomu cen zwie˛ksza realna˛ wartos´c´ zasobo´w pienie˛z˙nych gospodarstw domowych, co zache˛ca do zwie˛kszenia wydatko´w konsumpcyjnych. Po drugie, niz˙sze ceny zmniejszaja˛ zapotrzebowanie gospodarstw domowych na pienia˛dz; kiedy te gospodarstwa pro´buja˛ przekształcic´ zbe˛dne zasoby pienie˛z˙ne w przynosza˛ce odsetki aktywa, powoduje to spadek sto´p procentowych, co z kolei pobudza wydatki inwestycyjne. Po trzecie, poniewaz˙ niz˙szy poziom cen jest przyczyna˛ spadku sto´p procentowych, waluta krajowa ulega deprecjacji w stosunku do walut zagranicznych, co pobudza wzrost eksportu netto. Kaz˙dy czynnik, kto´ry przy danym poziomie cen zwie˛ksza indywidualna˛ konsumpcje˛, inwestycje, zakupy pan´stwa lub eksport netto, powie˛ksza zarazem wielkos´c´ zagregowanego popytu. I na odwro´t, kaz˙de zdarzenie lub działanie polityko´w gospodarczych, przy danym poziomie cen zmniejszaja˛ce indywidualna˛ konsumpcje˛, inwestycje, zakupy pan´stwa lub eksport netto, powoduje spadek zagregowanego popytu. Długookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y jest pionowa˛ linia˛ prosta˛. W długim okresie zagregowana podaz˙ do´br i usług zalez˙y od posiadanej przez dany kraj ilos´ci pracy, kapitału i zasobo´w naturalnych oraz od technologii produkcji, a nie od ogo´lnego poziomu cen. W celu wyjas´nienia dodatniego nachylenia kro´tkookresowej krzywej zagregowanej podaz˙y zaproponowano trzy teorie. Zgodnie z teoria˛ lepkich płac nieoczekiwany spadek cen przejs´ciowo podnosi wysokos´c´ płac realnych, co skłania przedsie˛biorstwa do zmniejszenia produkcji i zatrudnienia. Według teorii lepkich cen nieoczekiwany spadek ogo´lnego poziomu cen sprawia, z˙e niekto´re przedsie˛biorstwa stosuja˛ ceny, kto´re w danym okresie sa˛ zbyt wysokie, co powoduje zmniejszenie wielkos´ci sprzedaz˙y i zmusza je do zmniejszenia rozmiaro´w produkcji. Z kolei teoria błe˛dnych ocen sytuacji sugeruje, z˙e nieoczekiwany spadek cen jest przyczyna˛ tego, z˙e dostawcy mylnie sa˛dza˛, iz˙ takz˙e ceny wzgle˛dne ich produkto´w zmalały, co skłania ich do zmniejszenia wielkos´ci produkcji. Zgodnie ze wszystkimi tymi teoriami wielkos´c´ produkcji odchyla sie˛ od naturalnego poziomu, kiedy rzeczywisty poziom cen odchyla sie˛ od oczekiwanego poziomu cen. Zdarzenia, kto´re zmieniaja˛ zdolnos´c´ gospodarki do wytwarzania do´br i usług, takie jak zmiany ilos´ci doste˛pnych zasobo´w pracy, kapitału i bogactw naturalnych lub zmiany technologiczne, przesuwaja˛ kro´tkookresowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaz˙y, a takz˙e moga˛ przesuna˛c´ długoookresowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaz˙y. Połoz˙enie kro´tkoookresowej krzywej zagregowanej podaz˙y zalez˙y ro´wniez˙ od oczekiwanego przyszłego poziomu cen.
Zagregowany popyt i zagregowana podaz˙
●
●
335
Pierwsza˛ moz˙liwa˛ przyczyna˛ wahan´ aktywnos´ci gospodarczej sa˛ przesunie˛cia krzywej zagregowanego popytu. Na przykład, kiedy krzywa zagregowanego popytu przemieszcza sie˛ w lewo, wielkos´c´ produkcji oraz poziom cen obniz˙aja˛ sie˛ w kro´tkim okresie. Z czasem, gdy oczekiwania co do ogo´lnego poziomu cen powoduja˛ odpowiednie dostosowania płac, cen i ocen sytuacji w przedsie˛biorstwach, kro´tkookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y przesuwa sie˛ w prawo, a gospodarka powraca do naturalnego poziomu produkcji przy niz˙szym poziomie cen. Druga˛ moz˙liwa˛ przyczyna˛ wahan´ gospodarczych sa˛ przesunie˛cia krzywej zagregowanej podaz˙y. Kiedy krzywa ta przesunie sie˛ w lewo, kro´tkookresowym efektem jest spadek produkcji oraz wzrost cen, tzn. sytuacja, kto´ra˛ okres´lamy mianem stagflacji. W miare˛ upływu czasu, gdy płace, ceny oraz oceny sytuacji dostosuja˛ sie˛ do nowych warunko´w, ogo´lny poziom cen powro´ci do swego wyjs´ciowego poziomu, a wielkos´c´ produkcji wzros´nie.
☞
Najwaz˙niejsze poje˛cia
Recesja, s. 301 Kryzys, s. 301 Model zagregowanego popytu i zagregowanej podaz˙y, s. 305
☞
Krzywa zagregowanego popytu, s. 305 Krzywa zagregowanej podaz˙y, s. 306 Stagflacja, s. 329
Pytania powto´rzeniowe
1. Wymien´ dwie zmienne makroekonomiczne, kto´re maleja˛, gdy gospodarka przez˙ywa recesje˛. Wskaz˙ jedna˛ zmienna˛, kto´ra ros´nie w okresie recesji. 2. Sporza˛dz´ wykres przedstawiaja˛cy krzywa˛ zagregowanego popytu oraz krzywa˛ zagregowanej podaz˙y w kro´tkim i długim okresie. Zwro´c´ uwage˛ na prawidłowe oznaczenie osi układu wspo´łrze˛dnych. 3. Wymien´ i objas´nij trzy powody, dla kto´rych krzywa zagregowanego popytu jest nachylona w do´ł. 4. Wyjas´nij, dlaczego długookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y jest pionowa. 5. Wskaz˙ i wyjas´nij trzy powody nachylenia ku go´rze kro´tkookresowej krzywej zagregowanej podaz˙y. 6. Jakie czynniki moga˛ spowodowac´ przesunie˛cie krzywej zagregowanego popytu w lewo? Za pomoca˛ modelu zagregowanego popytu i zagregowanej podaz˙y pokaz˙ skutki takiego przesunie˛cia. 7. Jakie czynniki moga˛ spowodowac´ przesunie˛cie krzywej zagregowanej podaz˙y w lewo? Za pomoca˛ modelu zagregowanego popytu i zagregowanej podaz˙y pokaz˙ skutki takiego przesunie˛cia.
336
☞
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
Zadania
1. Dlaczego w trakcie cyklu koniunkturalnego wielkos´c´ inwestycji zmienia sie˛ bardziej niz˙ wielkos´c´ konsumpcji? Kto´re rodzaje wydatko´w konsumpcyjnych sa˛ najbardziej zmienne: wydatki na dobra trwałe (takie jak meble i samochody), wydatki na dobra nietrwałe (takie jak z˙ywnos´c´ i ubranie) czy tez˙ wydatki na usługi (takie jak fryzjer czy lekarz)? Wyjas´nij swa˛ odpowiedz´. 2. Zało´z˙my, z˙e gospodarka znajduje sie˛ w stanie ro´wnowagi długookresowej. a. Zilustruj za pomoca˛ wykresu stan gospodarki, wskazuja˛c krzywa˛ zagregowanego popytu oraz kro´tkookresowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaz˙y i długookresowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaz˙y. b. Powiedzmy, z˙e krach na giełdzie powoduje spadek zagregowanego popytu. Za pomoca˛ tego samego wykresu pokaz˙, jak wpłynie to na poziom produkcji i cen. Jak zmieni sie˛ stopa bezrobocia? c. Za pomoca˛ teorii lepkich płac wyjas´nij, jak zmieni sie˛ wielkos´c´ produkcji i poziom cen w długim okresie (przy załoz˙eniu braku jakichkolwiek zmian polityki gospodarczej). Jaka˛ role˛ w tych dostosowaniach spełniaja˛ oczekiwania cenowe? Zilustruj cała˛ swa˛ analize˛ za pomoca˛ wykresu. 3. Wyjas´nij, jak poniz˙sze zdarzenia wpłyna˛ na długookresowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaz˙y (moz˙liwe sa˛: wzrost podaz˙y, spadek podaz˙y lub brak wpływu). a. Do kraju przybywa bardzo wielu imigranto´w. b. Rza˛d podnosi wysokos´c´ płacy minimalnej powyz˙ej przecie˛tnego poziomu płacy w gospodarce. c. Wojna powoduje zniszczenie wielu fabryk. 4. Popatrz na rysunek 11.7. Jaka be˛dzie wielkos´c´ stopy bezrobocia w punktach B i C w poro´wnaniu z punktem A? Jaki be˛dzie, w s´wietle teorii lepkich płac, poziom płacy realnej w punktach B i C w poro´wnaniu z punktem A? 5. Wytłumacz, dlaczego poniz˙sze twierdzenia sa˛ nieprawdziwe. a. Krzywa zagregowanego popytu ma nachylenie ujemne, poniewaz˙ stanowi pozioma˛ sume˛ krzywych popytu na poszczego´lne dobra. b. Długookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y jest pionowa, poniewaz˙ czynniki ekonomiczne nie maja˛ wpływu na wielkos´c´ zagregowanej podaz˙y w długim okresie. c. Gdyby przedsie˛biorstwa zmieniały swoje ceny codziennie, dostosowuja˛c je do biez˙a˛cej sytuacji rynkowej, to kro´tkookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y byłaby pozioma. d. Ilekroc´ gospodarka wchodzi w recesje˛, jej długookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y przesuwa sie˛ w lewo. 6. Odwołuja˛c sie˛ do kaz˙dej z trzech teorii wyjas´niaja˛cych dodatnie nachylenie kro´tkookresowej krzywej zagregowanej podaz˙y, udziel dokładnej odpowiedzi na naste˛puja˛ce pytania.
Zagregowany popyt i zagregowana podaz˙
7.
8.
9.
10.
11.
12.
337
a. W jaki sposo´b, nawet bez z˙adnego wsparcia ze strony polityko´w gospodarczych, gospodarka wychodzi z recesji i powraca do stanu ro´wnowagi długookresowej? b. Od czego zalez˙y szybkos´c´ wychodzenia gospodarki z recesji i przechodzenia do fazy oz˙ywienia? Zało´z˙my, z˙e bank centralny zwie˛ksza podaz˙ pienia˛dza, jednak poniewaz˙ wszyscy spodziewali sie˛ tego, jednoczes´nie uzyskuje sie˛ oczekiwany poziom cen. Jak w kro´tkim okresie zmienia˛ sie˛ produkcja i ceny? Poro´wnaj to z sytuacja˛, w kto´rej bank centralny zwie˛ksza podaz˙ pienia˛dza, ale ludzie nie zmieniaja˛ swych oczekiwan´ co do ogo´lnego poziomu cen. Przypus´c´my, z˙e dana gospodarka znajduje sie˛ obecnie w stanie recesji. Jak be˛dzie sie˛ ona dalej rozwijac´, jez˙eli polityka gospodarcza pozostanie neutralna? Wyjas´nij swa˛ odpowiedz´ i zilustruj ja˛ za pomoca˛ wykresu krzywej zagregowanego popytu i zagregowanej podaz˙y. Zało´z˙my, z˙e pracownicy i pracodawcy uznaja˛ nagle, z˙e w przyszłym roku inflacja be˛dzie dos´c´ wysoka. Przyjmijmy tez˙, z˙e gospodarka znajduje sie˛ pocza˛tkowo w stanie ro´wnowagi długookresowej i z˙e krzywa zagregowanego popytu nie zmienia połoz˙enia. a. Co sie˛ stanie z poziomem płac minimalnych i płac realnych? b. Za pomoca˛ wykresu zagregowanego popytu i zagregowanej podaz˙y pokaz˙ wpływ tej zmiany oczekiwan´ na poziom cen i wielkos´c´ produkcji w kro´tkim i długim okresie. c. Czy oczekiwania dotycza˛ce wysokiej inflacji potwierdziły sie˛? Odpowiedz´ uzasadnij. Wyjas´nij, dlaczego naste˛puja˛ce zdarzenia powoduja˛ przesunie˛cie kro´tkookresowej krzywej zagregowanej podaz˙y, krzywej zagregowanego popytu, obu tych krzywych albo tez˙ nie maja˛ z˙adnego wpływu na ich połoz˙enie. Skutki zdarzen´ przesuwaja˛cych kto´ra˛s´ z krzywych przedstaw na rysunku. a. Gospodarstwa domowe decyduja˛ sie˛ zwie˛kszyc´ swoje oszcze˛dnos´ci. b. Hodowcy bydła ponosza˛ straty na skutek pryszczycy. c. Nowe moz˙liwos´ci znalezienia dobrej pracy za granica˛ sprawiaja˛, z˙e wiele oso´b decyduje sie˛ na wyjazd z kraju. Wyjas´nij, jak naste˛puja˛ce zdarzenia w kro´tkim i długim okresie wpłyna˛ na wielkos´c´ produkcji i poziom cen, przy załoz˙eniu braku jakichkolwiek działan´ ze strony polityko´w gospodarczych. a. Krach na giełdzie zmniejsza maja˛tek konsumento´w. b. Pan´stwo zwie˛ksza wydatki na obrone˛ narodowa˛. c. Poste˛p technologiczny zwie˛ksza poziom produkcyjnos´ci pracy. d. Recesja za granica˛ sprawia, z˙e zagranica zmniejsza swo´j import. Zało´z˙my, z˙e przedsie˛biorstwa nabieraja˛ optymizmu co do perspektyw gospodarki i podejmuja˛ duz˙e nowe inwestycje.
338
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
a. Za pomoca˛ wykresu zagregowanego popytu i zagregowanej podaz˙y pokaz˙ kro´tkookresowy wpływ tej fali optymizmu na stan gospodarki. Zaznacz nowy poziom cen i realnej produkcji. Wyjas´nij, dlaczego ilos´c´ oferowanej produkcji zagregowanej sie˛ zmienia. b. Wykorzystaj wykres sporza˛dzony przy okazji odpowiedzi na pytanie (a) w celu przedstawienia nowego stanu ro´wnowagi długookresowej w gospodarce. (Przyjmij, upraszczaja˛c, z˙e długookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y nie zmienia połoz˙enia.) Wyjas´nij, dlaczego wielkos´c´ zagregowanego popytu jest ro´z˙na w kro´tkim i długim okresie. c. Jak boom inwestycyjny wpłynie na połoz˙enie długookresowej krzywej zagregowanej podaz˙y? Odpowiedz´ uzasadnij.
@
Chcąc znaleźć dodatkowe zasoby ułatwiające naukę, odwiedź serwis internetowy: http://www.cengage.co.uk/mankiw−taylor
ROZDZIAŁ 12
WPŁYW POLITYKI PIENIĘŻNEJ I POLITYKI BUDŻETOWEJ NA ZAGREGOWANY POPYT
yobraz´ sobie, z˙e jestes´ członkiem Komitetu ds. Polityki Pienie˛z˙nej, KPP (Monetary Policy Committee, MPC), Banku Anglii, kto´ry decyduje o polityce pienie˛z˙nej Wielkiej Brytanii. Dowiedziałes´ sie˛, z˙e minister finanso´w w swojej mowie budz˙etowej zapowiedział zmniejszenie wydatko´w pan´stwa. Jak KPP powinien zareagowac´ na taka˛ zmiane˛ polityki budz˙etowej? Czy powinien obniz˙yc´ stopy procentowe, tym samym pozwalaja˛c na szybszy wzrost podaz˙y pienia˛dza? Czy tez˙ powinien podnies´c´ stopy procentowe lub pozostawic´ je na niezmienionym poziomie? Chca˛c odpowiedziec´ na to pytanie, powinienes´ zbadac´ wpływ polityki pienie˛z˙nej i polityki budz˙etowej (fiskalnej) na gospodarke˛. W poprzednim rozdziale widzielis´my, w jaki sposo´b za pomoca˛ modelu zagregowanego popytu i zagregowanej podaz˙y moz˙na wyjas´nic´ kro´tkookresowe wahania w gospodarce. Kiedy krzywa zagregowanego popytu lub krzywa zagregowanej podaz˙y przesuwa sie˛, powoduje to wahania wielkos´ci produkcji do´br i usług, a takz˙e wahania ogo´lnego poziomu cen. Jak zauwaz˙ylis´my, zaro´wno polityka pienie˛z˙na, jak i polityka budz˙etowa moga˛ wpływac´ na wielkos´c´ zagregowanego popytu. Zmieniaja˛c zatem jedna˛ z tych polityk, moz˙emy spowodowac´ kro´tkookresowe wahania wielkos´ci produkcji i poziomu cen w gospodarce. Politycy gospodarczy be˛da˛ chcieli przewidziec´ skutki takich zmian, a takz˙e — byc´ moz˙e — odpowiednio zmienic´ druga˛ polityke˛. W tym rozdziale bardziej szczego´łowo badamy, w jaki sposo´b narze˛dzia polityki pienie˛z˙nej i polityki budz˙etowej wpływaja˛ na połoz˙enie krzywej zagregowanego popytu. Wczes´niej przedyskutowalis´my długookresowe efekty tych obu rodzajo´w polityki gospodarczej. W rozdziałach 3 i 4 przekonalis´my sie˛, jak polityka budz˙etowa wpływa na wielkos´c´ oszcze˛dnos´ci, inwestycje i tempo wzrostu gospodarczego w długim okresie. Natomiast w rozdziałach 7 i 8 widzielis´my, w jaki sposo´b bank centralny kontroluje podaz˙ pienia˛dza i jak jej zmiany wpływaja˛ na poziom cen w długim okresie. Teraz zobaczymy, jak te oba
W
340
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
rodzaje polityki przesuwaja˛ krzywa˛ zagregowanego popytu, powoduja˛c kro´tkookresowe wahania w gospodarce. Zgodnie z tym, czego sie˛ juz˙ dowiedzielis´my, wiele innych czynniko´w — poza polityka˛ budz˙etowa˛ i polityka˛ pienie˛z˙na˛ — wpływa na wielkos´c´ zagregowanego popytu. Planowane wydatki gospodarstw domowych i przedsie˛biorstw decyduja˛ zwłaszcza o całkowitym popycie na dobra i usługi. Kiedy planowane wydatki sie˛ zmieniaja˛, zmienia sie˛ ro´wniez˙ zagregowany popyt. Jes´li politycy gospodarczy nie reaguja˛, te zmiany wielkos´ci zagregowanego popytu powoduja˛ kro´tkookresowe wahania produkcji i zatrudnienia. Politycy decyduja˛cy o polityce pienie˛z˙nej i polityce budz˙etowej posługuja˛ sie˛ zatem narze˛dziami, kto´rymi dysponuja˛, pro´buja˛c skompensowac´ zmiany zagregowanego popytu i w ten sposo´b ustabilizowac´ gospodarke˛. W tym rozdziale zbadamy teorie˛ uzasadniaja˛ca˛ takie działania polityko´w gospodarczych, a takz˙e niekto´re z trudnos´ci, jakie pojawiaja˛ sie˛ przy pro´bie jej praktycznego wykorzystania.
12.1 Jak polityka pieniężna wpływa na zagregowany popyt? Krzywa zagregowanego popytu pokazuje wielkos´c´ całkowitego zapotrzebowania na dobra i usługi w gospodarce, odpowiadaja˛cego poszczego´lnym poziomom cen. Jak pamie˛tasz, w poprzednim rozdziale ustalilis´my, z˙e istnieja˛ trzy powody ujemnego nachylenia krzywej zagregowanego popytu. ●
●
●
Efekt maja˛tkowy (wealth effect). Spadek poziomu cen zwie˛ksza realna˛ wartos´c´ zasobo´w pienia˛dza posiadanych przez gospodarstwa domowe, a wzrost realnej wartos´ci posiadanego maja˛tku pobudza wydatki konsumpcyjne. Efekt stopy procentowej (interest rate effect). Spadek poziomu cen powoduje obniz˙ke˛ stopy procentowej, poniewaz˙ ludzie pro´buja˛ poz˙yczac´ swoje nadwyz˙kowe zasoby pienia˛dza, a obniz˙ona stopa procentowa pobudza wydatki inwestycyjne. Efekt kursu walutowego (exchange rate effect). Kiedy spadek poziomu cen powoduje obniz˙ke˛ stopy procentowej, inwestorzy przenosza˛ cze˛s´c´ swoich s´rodko´w za granice˛, powoduja˛c deprecjacje˛ waluty krajowej wzgle˛dem walut zagranicznych. Ta deprecjacja czyni dobra krajowe tan´szymi w poro´wnaniu z dobrami zagranicznymi, a zatem pobudza wydatki na eksport netto.
Te trzy efekty nie powinny byc´ traktowane jak alternatywne teorie. Przeciwnie, kiedy poziom cen sie˛ obniz˙a, wyste˛puja˛ one jednoczes´nie, zwie˛kszaja˛c zapotrzebowanie na dobra i usługi. Natomiast kiedy poziom cen ros´nie, powoduja˛ one zmniejszenie sie˛ zapotrzebowania na dobra i usługi.
Wpływ polityki pienie˛z˙nej i polityki budz˙etowej na zagregowany popyt
341
Chociaz˙ wszystkie trzy efekty wyste˛puja˛ naraz, przyczyniaja˛c sie˛ do ujemnego nachylenia krzywej zagregowanego popytu, nie sa˛ one ro´wnie waz˙ne. Poniewaz˙ zasoby pienia˛dza gospodarstw domowych stanowia˛ jedynie niewielka˛ cze˛s´c´ ich maja˛tku, efekt maja˛tkowy jest najmniej istotny ze wszystkich trzech omawianych efekto´w. To, czy efekt kursu walutowego okaz˙e sie˛ waz˙ny, zalez˙y od stopnia otwarcia gospodarki. W przypadku gospodarki wzgle˛dnie zamknie˛tej, takiej jak np. Stany Zjednoczone, efekt kursu walutowego nie jest duz˙y, poniewaz˙ eksport i import stanowia˛ tylko niewielka˛ cze˛s´c´ amerykan´skiego PKB. Jednak w Wielkiej Brytanii i wie˛kszos´ci innych krajo´w europejskich gospodarka jest bardziej otwarta w tym sensie, z˙e import i eksport sa˛ o wiele wie˛ksza˛ cze˛s´cia˛ całego PKB, wie˛c efekt kursu walutowego ma wie˛ksze znaczenie. Jednak efekt kursu walutowego prawdopodobnie jest słabszy od efektu stopy procentowej nawet w stosunkowo otwartych gospodarkach, co ma dwie przyczyny. Po pierwsze, efekt stopy procentowej bezpos´rednio wpływa na cała˛ gospodarke˛ i dotyczy wszystkich konsumento´w, nabywco´w domo´w i przedsie˛biorstw. Natomiast zmniejszenie sie˛ konkurencyjnos´ci, kto´re stanowi cze˛s´c´ efektu kursu walutowego, odnosi sie˛ jedynie do do´br, kto´re sa˛ przedmiotem handlu (do´br handlowych), a zatem jest istotne przede wszystkim dla przedsie˛biorstw i konsumento´w kupuja˛cych takie włas´nie dobra. Po drugie, wiele krajo´w w Europie ma wspo´lna˛ walute˛, czyli euro, kto´ra˛ posługuja˛ sie˛ ro´wniez˙ ich najwie˛ksi partnerzy handlowi, a wie˛c efekt kursu walutowego jest w tych krajach stosunkowo słaby. Chca˛c zatem zrozumiec´, w jaki sposo´b polityka gospodarcza wpływa na wielkos´c´ zagregowanego popytu, dokładniej przyjrzymy sie˛ teraz efektowi stopy procentowej. Teoria wyjas´niaja˛ca sposo´b powstawania stopy procentowej, kto´ra˛ mamy zamiar przedstawic´, jest nazywana teoria˛ preferencji płynTeoria preferencji płynnos´ci nos´ci (theory of liquidity preference). Zaprezentowawszy ja˛, po— teoria Keynesa, słuz˙ymy sie˛ nia˛, aby wyjas´nic´ ujemne nachylenie krzywej zagrezgodnie z kto´ra˛ stopa procentowa osia˛ga gowanego popytu, a takz˙e sposo´b, w jaki polityka pienie˛z˙na poziom zapewniaja˛cy przesuwa te˛ krzywa˛. Rzucaja˛c nowe s´wiatło na krzywa˛ zagregowazro´wnanie sie˛ podaz˙y pienia˛dza i popytu nego popytu, teoria preferencji płynnos´ci pogłe˛bia nasze rozumiena pienia˛dz. nie kro´tkookresowych wahan´ w gospodarce.
Teoria preferencji płynności W swej klasycznej pracy pt. The General Theory of Employment, Interest, and Money1 John Maynard Keynes zaproponował teorie˛ preferencji płynnos´ci jako wytłumaczenie tego, jakie czynniki okres´laja˛ poziom stopy procentowej w gospodarce. W najkro´tszym uje˛ciu teoria ta jest po prostu forma˛ analizy podaz˙y i popytu. Zgodnie z pogla˛dem Keynesa stopa procentowa osia˛ga poziom, przy kto´rym podaz˙ i popyt na pienia˛dz zro´wnuja˛ sie˛ ze soba˛. 1
J.M. Keynes, Ogo´lna teoria zatrudnienia, procentu i pienia˛dza, PWN, Warszawa 1956 ( przyp. tłum.).
342
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
Jak pamie˛tasz, ekonomis´ci rozro´z˙niaja˛ dwie stopy procentowe. Kiedy mo´wimy o stopie procentowej, mamy zwykle na mys´li nominalna˛ stope˛ procentowa˛. Natomiast realna stopa procentowa to nominalna stopa procentowa skorygowana o działanie inflacji. Poziom kto´rej z tych sto´p procentowych chcemy włas´ciwie wyjas´nic´? Odpowiedz´ jest prosta: chodzi o te obie stopy. W trakcie dalszej analizy zakładamy, z˙e oczekiwana stopa inflacji jest stała. (Takie załoz˙enie jest rozsa˛dne, kiedy badamy gospodarke˛ w kro´tkim okresie, a to włas´nie robimy.) Kiedy zatem nominalna stopa procentowa ros´nie lub maleje, realna stopa procentowa, kto´rej oczekuja˛ ludzie, ro´wniez˙ ros´nie i maleje. W pozostałej cze˛s´ci tego rozdziału, kiedy piszemy o zmianach stopy procentowej, powinienes´ wyobrazic´ sobie realna˛ i nominalna˛ stope˛ procentowa˛, kto´re zmieniaja˛ sie˛ w tym samym kierunku. Przyjrzyjmy sie˛ teraz teorii preferencji płynnos´ci, badaja˛c podaz˙ pienia˛dza i popyt na pienia˛dz, a takz˙e ich zalez˙nos´c´ od stopy procentowej. Podaz˙ pienia˛dza. Pierwszym składnikiem teorii preferencji płynnos´ci jest podaz˙ pienia˛dza. Jak po raz pierwszy ustalilis´my w rozdziale 7, podaz˙ pienia˛dza jest kontrolowana przez bank centralny, taki jak Bank Anglii, Europejski Bank Centralny lub amerykan´ska Rezerwa Federalna. Bank ten jest w stanie zmieniac´ podaz˙ pienia˛dza, zmieniaja˛c wielkos´c´ rezerw w systemie bankowym za pomoca˛ kupna i sprzedaz˙y pan´stwowych papiero´w wartos´ciowych w trakcie operacji otwartego rynku typu outright. Kiedy bank centralny kupuje pan´stwowe papiery wartos´ciowe, pienia˛dze, kto´rymi za nie płaci, w formie wkłado´w trafiaja˛ zwykle do banko´w, zwie˛kszaja˛c ich rezerwy. Kiedy bank centralny sprzedaje pan´stwowe papiery wartos´ciowe, pienia˛dze, kto´re za nie dostaje, opuszczaja˛ system bankowy i rezerwy banko´w sie˛ zmniejszaja˛. Takie zmiany wielkos´ci rezerw bankowych powoduja˛ z kolei zmiany zdolnos´ci banko´w do udzielania poz˙yczek i kreacji pienia˛dza. W dodatku, niezalez˙nie od tych operacji otwartego rynku, bank centralny jest w stanie wpłyna˛c´ na wielkos´c´ podaz˙y pienia˛dza, zmieniaja˛c wymagana˛ wielkos´c´ rezerw (wielkos´c´ rezerw, kto´ra˛ banki musza˛ trzymac´ przy danej wielkos´ci depozyto´w) lub stope˛ refinansowa˛ (stope˛ procentowa˛, kto´ra dotyczy poz˙yczek pienia˛dza rezerwowego banku centralnego udzielanych bankom komercyjnym). Te szczego´ły dotycza˛ce sposobu kontroli ilos´ci pienia˛dza sa˛ waz˙ne, poniewaz˙ zalez˙y od nich sposo´b urzeczywistnienia polityki banku centralnego, wie˛c analizowalis´my je dokładnie w rozdziale 7. W tym rozdziale nie sa˛ one decyduja˛ce. W tym miejscu naszym celem jest zbadanie, jak zmiany podaz˙y pienia˛dza wpływaja˛ na wielkos´c´ zagregowanego popytu na dobra i usługi w gospodarce. Da˛z˙a˛c do takiego celu, moz˙emy pomina˛c´ szczego´ły dotycza˛ce sposobu wdraz˙ania polityki banku centralnego i po prostu załoz˙yc´, z˙e bank centralny bezpos´rednio kontroluje podaz˙ pienia˛dza. Innymi słowy, ilos´c´ oferowana pienia˛dza w gospodarce jest stała na poziomie wyznaczonym przez bank centralny.
Wpływ polityki pienie˛z˙nej i polityki budz˙etowej na zagregowany popyt
343
RYSUNEK 12.1
Równowaga na rynku pieniądza Zgodnie z teoria˛ preferencji płynnos´ci stopa procentowa osia˛ga poziom, przy kto´rym ilos´c´ oferowana pienia˛dza i wielkos´c´ zapotrzebowania na pienia˛dz zro´wnuja˛ sie˛. Jes´li stopa procentowa jest wyz˙sza od poziomu ro´wnowagi (r1 na rysunku), ilos´c´ pienia˛dza, kto´ra˛ ludzie chca˛ trzymac´, (M d1 ), jest mniejsza od ilos´ci pienia˛dza wytworzonej przez bank centralny. Ta nadwyz˙ka ilos´ci pienia˛dza powoduje obniz˙ke˛ stopy procentowej. Odwrotnie, jes´li stopa procentowa jest niz˙sza od poziomu odpowiadaja˛cego ro´wnowadze (r2 na rysunku), ilos´c´ pienia˛dza, kto´ra˛ ludzie chca˛ trzymac´, (M d2 ), jest wie˛ksza od ilos´ci pienia˛dza wytworzonej przez bank centralny. Ten niedobo´r ilos´ci pienia˛dza powoduje wzrost stopy procentowej. Siły podaz˙y i popytu na rynku pienia˛dza pchaja˛ zatem stope˛ procentowa˛ w strone˛ poziomu ro´wnowagi, przy kto´rym ludzie chca˛ trzymac´ taka˛ ilos´c´ pienia˛dza, jaka˛ wytworzył bank centralny.
Poniewaz˙ ilos´c´ oferowana pienia˛dza w gospodarce jest stała i okres´lona przez polityke˛ banku centralnego, nie zalez˙y ona od innych zmiennych ekonomicznych, w tym zwłaszcza od poziomu stopy procentowej. Po podje˛ciu przez bank centralny odpowiednich decyzji ilos´c´ oferowana pienia˛dza jest stała, niezalez˙nie od obowia˛zuja˛cego poziomu stopy procentowej. Na rysunku 12.1 tej stałej podaz˙y pienia˛dza odpowiada pionowa krzywa podaz˙y. Popyt na pienia˛dz. Drugi składnik teorii preferencji płynnos´ci to popyt na pienia˛dz. Chca˛c zrozumiec´ nature˛ popytu na pienia˛dz, na pocza˛tek przypomnijmy sobie, z˙e płynnos´c´ dowolnego składnika aktywo´w oznacza łatwos´c´, z jaka˛ składnik ten moz˙e zostac´ zamieniony na obowia˛zuja˛cy w danej gospodarce s´rodek wymiany. Pienia˛dz jest wie˛c z definicji najbardziej płynnym z doste˛pnych aktywo´w. Płynnos´c´ pienia˛dza wyjas´nia popyt na pienia˛dz: ludzie decyduja˛ sie˛ trzymac´ pienia˛dz, a nie inne aktywa, z kto´rych osia˛ga sie˛ wyz˙sze stopy zwrotu, poniewaz˙ pienia˛dz moz˙e zostac´ uz˙yty do nabycia do´br i usług.
344
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
Chociaz˙ wielkos´c´ zapotrzebowania na pienia˛dz zalez˙y od wielu czynniko´w, w teorii preferencji płynnos´ci podkres´la sie˛ znaczenie stopy procentowej. Powodem jest to, z˙e stopa procentowa wyznacza koszt alternatywny trzymania pienia˛dza. Kiedy w swoim portfelu trzymasz np. goto´wke˛ zamiast daja˛cych odsetki obligacji, tracisz oprocentowanie, kto´re mo´głbys´ zarabiac´. Wzrost stopy procentowej zwie˛ksza koszt trzymania pienia˛dza i w efekcie ogranicza wielkos´c´ zapotrzebowania na pienia˛dz. Spadek stopy procentowej zmniejsza koszt trzymania pienia˛dza i w efekcie zwie˛ksza zapotrzebowanie na pienia˛dz. Jak pokazano zatem na rysunku 12.1, krzywa popytu na pienia˛dz jest nachylona ku dołowi. Ro´wnowaga na rynku pienia˛dza. Zgodnie z teoria˛ preferencji płynnos´ci stopa procentowa osia˛ga poziom, przy kto´rym podaz˙ pienia˛dza zro´wnuje sie˛ z popytem na pienia˛dz. Istnieje jedna stopa procentowa, nazywana stopa˛ procentowa˛ ro´wnowagi (equilibrium interest rate), przy kto´rej wielkos´c´ zapotrzebowania na pienia˛dz dokładnie zro´wnuje sie˛ z ilos´cia˛ oferowana˛ pienia˛dza. Jes´li poziom stopy procentowej jest inny, ludzie pro´buja˛ zmienic´ skład swoich portfeli aktywo´w, co w efekcie pcha stope˛ procentowa˛ w strone˛ ro´wnowagi. Na przykład, zało´z˙my, z˙e poziom stopy procentowej jest wyz˙szy od poziomu ro´wnowagi i jest ro´wny, powiedzmy, r1 na rysunku 12.1. W takim przypadku ilos´c´ pienia˛dza, kto´ra˛ ludzie chca˛ trzymac´, M d1, jest mniejsza od ilos´ci oferowanej pienia˛dza banku centralnego. Posiadacze tych nadwyz˙ek pienia˛dza be˛da˛ usiłowali sie˛ ich pozbyc´, kupuja˛c obligacje zapewniaja˛ce oprocentowanie lub lokuja˛c je na oprocentowanych rachunkach bankowych. Poniewaz˙ emitenci obligacji i banki wola˛ płacic´ niz˙sze, a nie wyz˙sze oprocentowanie, na te˛ nadwyz˙ke˛ ilos´ci pienia˛dza reaguja˛, obniz˙aja˛c oferowane przez siebie oprocentowanie. Kiedy stopa procentowa sie˛ obniz˙a, ludzie che˛tniej trzymaja˛ pienia˛dz, az˙ — przy stopie procentowej ro´wnowagi — okazuje sie˛, z˙e sa˛ oni zadowoleni, trzymaja˛c dokładnie taka˛ ilos´c´ pienia˛dza, jaka˛ zaoferował bank centralny.
Ramka 12.1 Stopy procentowe w długim i krótkim okresie W tym momencie powinniśmy się zatrzymać i pomyśleć o na pozór trudnym problemie nadmiaru. Ktoś mógłby pomyśleć, że dysponujemy teraz dwiema teoriami wyjaśniającymi sposób powstawania stóp procentowych. W rozdziale 4 powiedzieliśmy, że stopa procentowa osiąga poziom, przy którym podaż funduszy pożyczkowych i popyt na fundusze pożyczkowe się zrównują (oznacza to, że równoważą się także oszczędności krajowe i planowane inwes-ty cje). Natomiast przed chwilą w tym miejscu ustaliliśmy, że stopa procentowa osiąga poziom, przy którym zrównują się podaż pieniądza i popyt na pieniądz. Jak uzgodnić te dwie teorie? Chcąc odpowiedzieć na to pytanie, powinniśmy jeszcze raz rozważyć różnice między zachowaniem gospodarki w długim i krótkim okresie. Decydujące znaczenie mają tutaj trzy zmienne makroekonomiczne: wielkość produkcji dóbr i usług wytwarzanych w gospodarce, stopa procentowa i poziom cen. Zgodnie z klasyczną teorią makroekonomii, którą zaprezentowaliśmy w rozdziałach 3, 4 i 8, poziom tych zmiennych wyznaczają następujące czynniki.
Wpływ polityki pienie˛z˙nej i polityki budz˙etowej na zagregowany popyt
345
1. Wielkość produkcji jest określona przez oferowaną w gospodarce ilość kapitału i pracy, a także przez dostępną technologię produkcji, która umożliwia przekształcenie kapitału i pracy w gotowe produkty. (Tę wielkość produkcji nazywamy naturalną wielkością produkcji.) 2. Dla każdego poziomu produkcji stopa procentowa osiąga poziom, przy którym zrównują się podaż fuduszów pożyczkowych i popyt na fundusze pożyczkowe. 3. Poziom cen zmienia się, aż dochodzi do zrównania się podaży pieniądza i popytu na pieniądz. Zmiany podaży pieniądza powodują analogiczne zmiany poziomu cen. Te trzy twierdzenia stanowią istotę klasycznej teorii gospodarki. Zdecydowana większość ekonomistów uważa, że poprawnie opisują one działanie gospodarki w długim okresie. Jednak w krótkim okresie twierdzenia te nie odpowiadają rzeczywistości. Jak ustaliliśmy w poprzednim rozdziale, wiele cen powoli dostosowuje się do zmian wielkości podaży pieniądza, co znajduje odzwierciedlenie w tym, że krótkookresowa krzywa zagregowanej podaży jest nachylona ku górze, a nie jest pionowa. W efekcie w krótkim okresie ogólny poziom cen sam nie jest w stanie doprowadzić do zrównania się podaży i popytu na pieniądz. Ta sztywność cen wymusza zmianę stopy procentowej, która zmienia się, aby zapewnić równowagę rynku pieniądza. Zmiany stopy procentowej wpływają z kolei na wielkość zagregowanego popytu na dobra i usługi. Wahania zagregowanego popytu powodują, że wielkość produkcji dóbr i usług odchyla się od poziomu wyznaczonego przez podaż czynników produkcji i technologię. Kiedy zatem zajmujemy się problemami krótkookresowymi, najlepiej jest przyjmować następujące założenia o gospodarce. 1. Poziom cen jest sztywny i pozostaje niezmieniony na pewnym poziomie, który zależy od powstałych wcześniej oczekiwań. W krótkim okresie ceny stosunkowo słabo reagują na zmiany warunków ekonomicznych. 2. Dla każdego poziomu cen stopa procentowa osiąga poziom, który zapewnia zrównanie się podaży pieniądza i popytu na pieniądz. 3. Poziom produkcji reaguje na zmiany wielkości zagregowanego popytu na dobra i usługi, która zależy m.in. od poziomu stopy procentowej równoważącej rynek pieniądza. Zauważ, że mamy tu do czynienia z dokładnym odwróceniem porządku analizy w porównaniu z badaniem gospodarki w długim okresie. Różne teorie stopy procentowej służą zatem różnym celom. Kiedy myślimy o długookresowych czynnikach, od których zależy poziom stóp procentowych, najlepiej jest posłużyć się teorią funduszy pożyczkowych. Takie podejście podkreśla znaczenie skłonności gospodarki do oszczędzania, a także możliwości inwestycyjnych. Kiedy natomiast interesują nas krótkookresowe determinanty poziomu stóp procentowych, najlepiej jest odwołać się do teorii preferencji płynności. Teoria ta podkreśla ważność polityki pieniężnej.
Odwrotnie, przy stopach procentowych niz˙szych od poziomu ro´wnowagi, takich np. jak r2 na rysunku 12.1, ilos´c´ pienia˛dza, jaka˛ ludzie chca˛ trzymac´, M d2, jest wie˛ksza od oferowanej przez bank centralny podaz˙y pienia˛dza. W efekcie pro´buja˛ oni zwie˛kszyc´ posiadana˛ przez siebie ilos´c´ pienia˛dza, zmniejszaja˛c trzymane zasoby obligacji i innych przynosza˛cych oprocentowanie aktywo´w.
346
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
Kiedy ludzie zmniejszaja˛ trzymana˛ przez siebie liczbe˛ papiero´w wartos´ciowych, ich emitenci odkrywaja˛, z˙e w celu zache˛cenia nabywco´w do kupna zmuszeni sa˛ zaoferowac´ wyz˙sze stopy procentowe. Stopa procentowa ros´nie zatem, stopniowo przybliz˙aja˛c sie˛ do poziomu odpowiadaja˛cego ro´wnowadze.
Ujemne nachylenie krzywej zagregowanego popytu Ustaliwszy, w jaki sposo´b teoria preferencji płynnos´ci wyjas´nia odpowiadaja˛cy ro´wnowadze poziom stopy procentowej w gospodarce, zbadamy teraz wpływ tej stopy na wielkos´c´ zagregowanego popytu na dobra i usługi. Zaczniemy od wykorzystania teorii preferencji płynnos´ci do powto´rnego zbadania znanego nam juz˙ problemu: chodzi o efekt stopy procentowej i ujemne nachylenie krzywej zagregowanego popytu. Zało´z˙my zwłaszcza, z˙e wzrasta ogo´lny poziom cen w gospodarce. Co dzieje sie˛ wtedy ze stopa˛ procentowa˛, kto´ra zapewnia zro´wnanie sie˛ podaz˙y pienia˛dza i popytu na pienia˛dz, i jak ta zmiana wpływa na wielkos´c´ zapotrzebowania na dobra i usługi? W rozdziale 8 przekonalis´my sie˛, z˙e poziom cen jest jednym z czynniko´w, kto´re decyduja˛ o wielkos´ci zapotrzebowania na pienia˛dz. Przy wyz˙szych cenach — za kaz˙dym razem, kiedy jest sprzedawane jakies´ dobro lub usługa — jest wymieniana wie˛ksza ilos´c´ pienia˛dza. W efekcie ludzie decyduja˛ sie˛ trzymac´ wie˛cej pienia˛dza. Oznacza to, z˙e przy danym poziomie stopy procentowej wzrost poziomu cen zwie˛ksza zapotrzebowanie na pienia˛dz. Wzrost poziomu cen z P1 do P2 przesuwa zatem krzywa˛ popytu na pienia˛dz w prawo, z połoz˙enia MD1 do połoz˙enia MD2, tak, jak pokazano to w cze˛s´ci (a) rysunku 12.2. Zwro´c´ uwage˛, jak taka zmiana popytu na pienia˛dz wpływa na stan ro´wnowagi na rynku pienia˛dza. Przy stałej podaz˙y pienia˛dza stopa procentowa musi sie˛ zwie˛kszyc´, aby zapewnic´ zro´wnanie sie˛ podaz˙y pienia˛dza i popytu na pienia˛dz. Przesuwaja˛c krzywa˛ popytu na pienia˛dz w prawo, wzrost poziomu cen sprawia, z˙e ludzie chca˛ trzymac´ wie˛ksza˛ ilos´c´ pienia˛dza. Jednak ilos´c´ oferowana pienia˛dza sie˛ nie zmienia, wie˛c stopa procentowa musi wzrosna˛c´ z r1 do r2, aby ograniczyc´ ten dodatkowy popyt. W cze˛s´ci (b) rysunku widzimy, z˙e ten wzrost stopy procentowej wywiera wpływ nie tylko na rynek pienia˛dza, lecz takz˙e na wielkos´c´ zapotrzebowania na dobra i usługi. Przy wyz˙szej stopie procentowej koszt zapoz˙yczania sie˛ i korzys´c´ z oszcze˛dzania okazuja˛ sie˛ wie˛ksze. Mniej gospodarstw domowych decyduje sie˛ na wzie˛cie poz˙yczki w celu kupna nowego domu, a ci, kto´rzy jednak biora˛ kredyty, kupuja˛ mniejsze domy, wie˛c popyt na inwestycje mieszkaniowe maleje. Mniej przedsie˛biorstw decyduje sie˛ na zacia˛gnie˛cie kredytu w celu zbudowania nowej fabryki i kupna nowego wyposaz˙enia kapitałowego, wie˛c maleja˛ inwestycje produkcyjne przedsie˛biorstw. Kiedy zatem poziom cen ros´nie z P1 do P2, co zwie˛ksza popyt na pienia˛dz z MD1 do MD2 i powoduje
Wpływ polityki pienie˛z˙nej i polityki budz˙etowej na zagregowany popyt
347
wzrost stopy procentowej z r1 do r2, wielkos´c´ zapotrzebowania na dobra i usługi maleje z Y1 do Y2. Ta analiza efektu stopy procentowej moz˙e zostac´ podsumowana w trzech punktach: (1) wzrost poziomu cen zwie˛ksza popyt na pienia˛dz; (2) wzrost popytu na pienia˛dz powoduje podwyz˙ke˛ stopy procentowej; (3) wyz˙sza stopa procentowa zmniejsza wielkos´c´ zapotrzebowania na dobra i usługi. Oczywis´cie, te same zalez˙nos´ci działaja˛ ro´wniez˙ w odwrotna˛ strone˛. Spadek poziomu cen zmniejsza popyt na pienia˛dz, co powoduje obniz˙ke˛ stopy procentowej, a to z kolei zwie˛ksza zapotrzebowanie na dobra i usługi. Kon´cowym wynikiem całego rozumowania jest ustalenie odwrotnej zalez˙nos´ci mie˛dzy poziomem cen a wielkos´cia˛ zapotrzebowania na dobra i usługi, kto´rej ilustracja˛ jest nachylona ku dołowi krzywa zagregowanego popytu. RYSUNEK 12.2
Rynek pieniądza a nachylenie krzywej zagregowanego popytu Wzrost poziomu cen z P1 do P2 przesuwa krzywa˛ popytu na pienia˛dz w prawo, co widzimy w cze˛s´ci (a) rysunku. Wzrost popytu na pienia˛dz powoduje wtedy, z˙e stopa procentowa wzrasta z r1 do r2. Poniewaz˙ stopa procentowa stanowi koszt zapoz˙yczania sie˛, wzrost stopy procentowej zmniejsza zapotrzebowanie na dobra i usługi z Y1 do Y2. Takiemu odwrotnemu zwia˛zkowi mie˛dzy poziomem cen a wielkos´cia˛ zapotrzebowania odpowiada nachylona ku dołowi krzywa zagregowanego popytu, kto´ra˛ widzimy w cze˛s´ci (b) rysunku. (a) Rynek pienia˛dza
(b) Krzywa zagregowanego popytu
Zmiany podaży pieniądza Do tej pory teorie˛ preferencji płynnos´ci wykorzystywalis´my w celu dokładniejszego wyjas´nienia, w jaki sposo´b całkowita wielkos´c´ zapotrzebowania na dobra i usługi w gospodarce reaguje na zmiany poziomu cen. Innymi słowy, badalis´my
348
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
przesunie˛cia wzdłuz˙ nachylonej ku dołowi krzywej zagregowanego popytu. Teoria ta przyczyniła sie˛ jednak ro´wniez˙ do odkrycia pewnych innych przyczyn, kto´re powoduja˛ zmiany wielkos´ci zapotrzebowania na dobra i usługi. Zawsze kiedy — przy niezmienionym poziomie cen — zmienia sie˛ wielkos´c´ zapotrzebowania na dobra i usługi, krzywa zagregowanego popytu sie˛ przesuwa. Waz˙na˛ zmienna˛, kto´ra moz˙e spowodowac´ przesunie˛cie krzywej zagregowanego popytu, jest polityka pienie˛z˙na. Chca˛c sprawdzic´, jak w kro´tkim okresie polityka ta wpływa na gospodarke˛, załoz˙ymy, z˙e bank centralny, kupuja˛c pan´stwowe papiery wartos´ciowe w trakcie operacji otwartego rynku, zwie˛ksza podaz˙ pienia˛dza. (Przyczyny takiego działania tego banku stana˛ sie˛ jasne po´z´niej, kiedy zrozumiemy jego skutki.) Zbadajmy, jak — przy danym poziomie cen — takie zwie˛kszenie ilos´ci pienia˛dza w obiegu wpływa na odpowiadaja˛cy ro´wnowadze poziom stopy procentowej. Przekonamy sie˛ w ten sposo´b, jak wpłynie ono na połoz˙enie krzywej zagregowanego popytu. Jak widzimy w cze˛s´ci (a) rysunku 12.3, zwie˛kszenie podaz˙y pienia˛dza przesuwa krzywa˛ podaz˙y pienia˛dza w prawo, z połoz˙enia MS1 do połoz˙enia MS2. Poniewaz˙ pozycja krzywej popytu na pienia˛dz sie˛ nie zmienia, stopa procentowa obniz˙a sie˛ z r1 do r2, co umoz˙liwia zro´wnanie sie˛ podaz˙y pienia˛dza z popytem na pienia˛dz. Innymi słowy, stopa procentowa musi sie˛ obniz˙yc´, by skłonic´ ludzi do trzymania tej dodatkowej ilos´ci pienia˛dza, kto´ra˛ stworzył bank centralny. RYSUNEK 12.3
Skutki zwiększenia ilości pieniądza w obiegu W cze˛s´ci (a) rysunku wzrost podaz˙y pienia˛dza z MS1 do MS2 powoduje spadek stopy procentowej z r1 do r2. Poniewaz˙ stopa procentowa stanowi koszt zacia˛gania kredyto´w, przy danym poziomie cen spadek stopy procentowej zwie˛ksza zapotrzebowanie na dobra i usługi z Y1 do Y2. W cze˛s´ci (b) rysunku krzywa zagregowanego popytu przesuwa sie˛ zatem w prawo, z połoz˙enia AD1 do połoz˙enia AD2. (a) Rynek pienia˛dza (b) Krzywa zagregowanego popytu
Wpływ polityki pienie˛z˙nej i polityki budz˙etowej na zagregowany popyt
349
Powto´rzmy: stopa procentowa wpływa na wielkos´c´ zapotrzebowania na dobra i usługi, co widzimy w cze˛s´ci (b) rysunku 12.3. Obniz˙ka stopy procentowej zmniejsza koszt zacia˛gania kredyto´w i opłacalnos´c´ oszcze˛dzania. Gospodarstwa domowe kupuja˛ wie˛cej wie˛kszych domo´w, co pobudza popyt na inwestycje mieszkaniowe. Przedsie˛biorstwa wydaja˛ wie˛cej na nowe zakłady produkcyjne i nowe wyposaz˙enie, co pobudza inwestycje. W efekcie — przy danym poziomie cen P — wielkos´c´ zapotrzebowania na dobra i usługi ros´nie z Y1 do Y2. Oczywis´cie, poziom cen P nie jest z˙adnym wyro´z˙nionym poziomem cen. Zwie˛kszenie ilos´ci pienia˛dza w obiegu powoduje wzrost wielkos´ci zapotrzebowania na dobra i usługi przy dowolnym poziomie cen. Cała krzywa zagregowanego popytu przesuwa sie˛ zatem w prawo. Podsumowuja˛c, kiedy bank centralny zwie˛ksza podaz˙ pienia˛dza, przy danym poziomie cen powoduje to obniz˙ke˛ stopy procentowej i wzrost zapotrzebowania na dobra i usługi, przesuwaja˛c krzywa˛ zagregowanego popytu w prawo. Odwrotnie, kiedy bank centralny zmniejsza podaz˙ pienia˛dza, przy danym poziomie cen skutkiem okazuje sie˛ wzrost stopy procentowej i zmniejszenie sie˛ wielkos´ci zapotrzebowania na dobra i usługi, czyli przesunie˛cie sie˛ krzywej zagregowanego popytu w lewo.
Rola stóp procentowych W tym rozdziale nasza analiza dotyczyła do tej pory podaz˙y pienia˛dza jako narze˛dzia polityki banku centralnego. Kiedy w trakcie operacji otwartego rynku bank ten kupuje pan´stwowe papiery wartos´ciowe, zwie˛ksza w ten sposo´b podaz˙ pienia˛dza, a takz˙e zagregowany popyt. Kiedy w trakcie operacji otwartego rynku bank centralny sprzedaje pan´stwowe papiery wartos´ciowe, zmniejsza podaz˙ pienia˛dza i zagregowany popyt. Jednak cze˛sto dyskusje o polityce banku centralnego dotycza˛ raczej stopy procentowej, a nie podaz˙y pienia˛dza jako narze˛dzia tej polityki. Jak przekonalis´my sie˛ w rozdziale 7, w rzeczywistos´ci w ostatnich latach wiele najwaz˙niejszych banko´w centralnych, w tym Bank Anglii, Europejski Bank Centralny i amerykan´ska Rezerwa Federalna, prowadziło swoja˛ polityke˛, ustalaja˛c stope˛ procentowa˛, po kto´rej sa˛ skłonne poz˙yczac´ pienia˛dze sektorowi bankowemu. W przypadku Europejskiego Banku Centralnego chodziło o stope˛ refinansowa˛, w przypadku Banku Anglii — o stope˛ repo, a w przypadku Rezerwy Federalnej — o stope˛ dyskontowa˛. Decyzja banku centralnego o ustalaniu sto´p procentowych, a nie pewnego poziomu podaz˙y pienia˛dza (lub stopy wzrostu podaz˙y pienia˛dza), nie zmienia zasadniczo wyniko´w naszej analizy polityki pienie˛z˙nej. Teoria preferencji płynnos´ci stanowi ilustracje˛ waz˙nej zasady: polityka pienie˛z˙na moz˙e zostac´ opisana w kategoriach zaro´wno podaz˙y pienia˛dza, jak i stopy procentowej. Kiedy bank centralny ustala docelowy poziom stopy refinansowej na wysokos´ci, powiedz-
350
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
my, x procent, pracownicy banku centralnego odpowiedzialni za przeprowadzanie operacji otwartego rynku dostaja˛ naste˛puja˛ce polecenie: „Dokonajcie takich operacji otwartego rynku, kto´re sa˛ niezbe˛dne, aby zapewnic´, z˙e stopa procentowa ro´wnowagi osia˛gnie poziom x procent”. Innymi słowy, kiedy bank centralny ustala docelowy poziom stopy procentowej, zobowia˛zuje sie˛ do dokonania takiej zmiany podaz˙y pienia˛dza, kto´ra sprawi, z˙e ro´wnowaga na rynku pienia˛dza be˛dzie odpowiadała temu celowi. W efekcie przez zmiany polityki pienie˛z˙nej moz˙na rozumiec´ zmiany albo docelowego poziomu stopy procentowej, albo wielkos´ci podaz˙y pienia˛dza. Na przykład, kiedy czytasz w gazecie, z˙e bank centralny obniz˙ył stopy procentowe, powinienes´ rozumiec´, z˙e do takiej obniz˙ki dochodzi tylko dlatego, z˙e pracownicy banku centralnego odpowiedzialni za handel papierami wartos´ciowymi zrobili, co do niech nalez˙ało, aby do tego doprowadzic´. Chca˛c obniz˙yc´ stopy procentowe, musza˛ oni kupowac´ pan´stwowe papiery wartos´ciowe, a zakupy te zwie˛kszaja˛ podaz˙ pienia˛dza w gospodarce i zmniejszaja˛ poziom stopy procentowej, kto´ra odpowiada ro´wnowadze rynkowej (dokładnie tak jak na rysunku 12.3). Z tych rozwaz˙an´ wynikaja˛ dos´c´ oczywiste wnioski: zmiany polityki pienie˛z˙nej, kto´rych celem jest zwie˛kszenie zagregowanego popytu, moga˛ zostac´ opisane albo jako zwie˛kszenie podaz˙y pienia˛dza, albo jako obniz˙enie stopy procentowej. Natomiast zmiany polityki pienie˛z˙nej, kto´rych celem jest zmniejszenie zagregowanego popytu, moga˛ zostac´ opisane albo jako zmniejszenie podaz˙y pienia˛dza, albo jako podniesienie stopy procentowej.
STUDIUM PRZYPADKU Dlaczego banki centralne obserwują rynek akcji (i odwrotnie)
„Irracjonalny entuzjazm” — tymi słowami szef amerykan´skiej Rezerwy Federalnej, Alan Greenspan, opisał hosse˛ na rynku akcji w po´z´nych latach dziewie˛c´dziesia˛tych XX w. Miał racje˛, twierdza˛c, z˙e rynek jest pełen entuzjazmu: przecie˛tne ceny akcji wzrosły o około 300% w cia˛gu tego dziesie˛ciolecia. Byc´ moz˙e rzeczywis´cie było to irracjonalne: w latach 2001−2002 koniunktura na rynku akcji osłabła i ceny akcji wyraz´nie sie˛ obniz˙yły. Niezalez˙nie od tego, jak traktujemy rynek akcji, na kto´rym trwa hossa, powstaje waz˙ne pytanie: jak bank centralny powinien reagowac´ na zmiany sytuacji na tym rynku? Nie ma z˙adnych powodo´w, aby bank centralny troszczył sie˛ o ceny na giełdzie jako takie. Jednak jego zadaniem jest obserwowanie całej gospodarki i reagowanie na zmiany sytuacji, a giełda stanowi kawałek tej układanki. Kiedy na rynku akcji trwa hossa, gospodarstwa domowe bogaca˛ sie˛ i ich powie˛kszaja˛cy sie˛ maja˛tek pobudza wydatki konsumpcyjne. W dodatku wzrost cen akcji przyczynia sie˛ do tego, z˙e przedsie˛biorstwom bardziej opłaca
Wpływ polityki pienie˛z˙nej i polityki budz˙etowej na zagregowany popyt
351
sie˛ emisja nowych akcji, a to powoduje wzrost wydatko´w inwestycyjnych. Te oba powody sprawiaja˛, z˙e boom na giełdzie zwie˛ksza zagregowany popyt na dobra i usługi. Jak sie˛ szczego´łowo przekonamy w dalszej cze˛s´ci tego rozdziału, jednym z celo´w banku centralnego jest stabilizowanie zagregowanego popytu, poniewaz˙ oznacza to stabilnos´c´ produkcji i cen. Da˛z˙a˛c do osia˛gnie˛cia tego celu, bank centralny mo´głby zareagowac´ na wzrost cen na giełdzie, zmniejszaja˛c podaz˙ pienia˛dza i podnosza˛c stopy procentowe bardziej niz˙ w sytuacji, w kto´rej nie ma hossy. Spowodowane wzrostem sto´p procentowych zmniejszenie sie˛ zagregowanego popytu skompensowałoby wtedy sprzyjaja˛ce ekspansji skutki wzrostu cen akcji. Ta analiza opisuje rzeczywiste zachowanie banku centralnego: z danych historycznych wynika, z˙e realne stopy procentowe były utrzymywane na wysokim poziomie w czasie „irracjonalnie entuzjastycznego” boomu na giełdzie w kon´cu lat dziewie˛c´dziesia˛tych XX w. Odwrotnie jest, kiedy ceny akcji na giełdzie spadaja˛. Wydatki na konsumpcje˛ i inwestycje maleja˛, co tłumi zagregowany popyt i grozi recesja˛ w gospodarce. Chca˛c ustabilizowac´ zagregowany popyt, bank centralny powinien zwie˛kszyc´ podaz˙ pienia˛dza i obniz˙yc´ stopy procentowe. I rzeczywis´cie, zwykle bank ten włas´nie to robi. Na przykład, w poniedziałek 19 paz´dziernika 1987 r. ceny akcji w bardzo wielu uprzemysłowionych gospodarkach obniz˙yły sie˛ gwałtownie. Indeks na giełdzie w Nowym Jorku spadł o 22,6%, co jest najwie˛kszym jednodniowym spadkiem w historii, a wartos´c´ akcji notowanych na giełdzie w Londynie zmalała o 50 mld funto´w, kiedy indeks 30 akcji „Financial Timesa” spadł o 10%. Debata na temat przyczyn załamania trwała przez wiele lat po tych zdarzeniach, jednak ekonomis´ci nigdy nie byli zgodni w kwestii tego, jaki czynnik był najwaz˙niejsza˛ przyczyna˛ „Czarnego Poniedziałku”. Do kon´ca paz´dziernika ceny akcji w Australii spadły o 41,8%, w Kanadzie o 22,5%, w Hongkongu o 45,8% i Wielkiej Brytanii o 26,4%. W zdecydowanej wie˛kszos´ci tych krajo´w reakcja˛ odpowiedzialnych za polityke˛ pienie˛z˙na˛ polityko´w gospodarczych było obniz˙enie sto´p procentowych i zwie˛kszenie podaz˙y pienia˛dza w celu skompensowania recesyjnego wpływu zmniejszenia sie˛ maja˛tku na zagregowany popyt. Bank centralny pilnie obserwuje giełde˛, a gracze giełdowi nie spuszczaja˛ z oka banku centralnego. Poniewaz˙ bank ten jest w stanie wpływac´ na wysokos´c´ sto´p procentowych i poziom aktywnos´ci gospodarczej, moz˙e on ro´wniez˙ zmienic´ wartos´c´ akcji. Na przykład, kiedy bank centralny podnosi stopy procentowe, zmniejszaja˛c podaz˙ pienia˛dza, posiadanie akcji staje sie˛ mniej atrakcyjne z dwo´ch powodo´w. Po pierwsze, wyz˙sza stopa procentowa oznacza, z˙e obligacje, kto´re stanowia˛ alternatywe˛ dla akcji, zapewniaja˛ wyz˙szy zysk. Po drugie, bardziej restrykcyjna polityka pienie˛z˙na banku centralnego moz˙e spowodowac´ recesje˛, kto´ra zmniejsza zyski. W efekcie ceny akcji cze˛sto spadaja˛, kiedy bank ten podnosi stopy procentowe.
352
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
Szybki sprawdzian Za pomocą teorii preferencji płynności wyjaśnij, jak zmniejszenie podaży pieniądza wpływa na poziom stopy procentowej równowagi. Jak taka zmiana polityki pieniężnej oddziałuje na położenie krzywej popytu w gospodarce?
12.2 Jak polityka budżetowa wpływa na zagregowany popyt? Pan´stwo moz˙e wpływac´ na zachowanie gospodarki za pomoca˛ nie tylko polityki pienie˛z˙nej, lecz takz˙e polityki budz˙etowej, na kto´ra˛ składaja˛ sie˛ decyzje pan´stwa, kto´re dotycza˛ całkowitej wielkos´ci wydatko´w pan´stwowych i wysokos´ci podatko´w. Wczes´niej w tej ksia˛z˙ce badalis´my, jak polityka budz˙etowa oddziałuje na oszcze˛dnos´ci, inwestycje i wzrost gospodarczy w długim okresie. Jednak w kro´tkim okresie najwaz˙niejszy jest wpływ tej polityki na wielkos´c´ zagregowanego popytu na dobra i usługi.
Zmiany wielkości wydatków państwa na zakup dóbr i usług Kiedy politycy gospodarczy zmieniaja˛ podaz˙ pienia˛dza lub wysokos´c´ podatko´w, wpływaja˛ na decyzje przedsie˛biorstw lub gospodarstw domowych o wydatkach, w ten sposo´b przesuwaja˛c krzywa˛ zagregowanego popytu. Natomiast kiedy pan´stwo zmienia wielkos´c´ swoich własnych zakupo´w do´br i usług, bezpos´rednio przesuwa krzywa˛ zagregowanego popytu. Na przykład, zało´z˙my, z˙e rza˛d Wielkiej Brytanii zamawia w wielkim krajowym przedsie˛biorstwie budowlanym, Bob and Company, nowe budynki szko´ł za 10 mld funto´w. Zamo´wienie to powoduje wzrost popytu na produkcje˛, co skłania te˛ spo´łke˛ do zatrudnienia wie˛kszej liczby pracowniko´w i zwie˛kszenia produkcji. Poniewaz˙ Bob and Co. jest cze˛s´cia˛ gospodarki, wzrost popytu na usługi budowlane tego przedsie˛biorstwa oznacza zwie˛kszenie całkowitej wielkos´ci zapotrzebowania na dobra i usługi przy poszczego´lnych poziomach ceny. W efekcie krzywa zagregowanego popytu przesuwa sie˛ w prawo. Jak duz˙e jest to przesunie˛cie krzywej zagregowanego popytu, spowodowane pan´stwowym zamo´wieniem, opiewaja˛cym na kwote˛ 10 mld funto´w? Moz˙e sie˛ wydawac´, z˙e krzywa zagregowanego popytu przesuwa sie˛ w prawo dokładnie o 10 mld funto´w. Jednak okazuje sie˛, z˙e nie jest to prawda. Dwa efekty
Wpływ polityki pienie˛z˙nej i polityki budz˙etowej na zagregowany popyt
353
makroekonomiczne sprawiaja˛, z˙e zmiana zagregowanego popytu ro´z˙ni sie˛ od zmiany wydatko´w pan´stwa. Po pierwsze, chodzi o efekt mnoz˙nikowy, kto´ry powoduje, z˙e przesunie˛cie zagregowanego popytu moz˙e byc´ wie˛ksze niz˙ 10 mld funto´w. Po drugie, w gre˛ wchodzi efekt wypierania, kto´ry sprawia, z˙e przesunie˛cie zagregowanego popytu moz˙e byc´ mniejsze niz˙ 10 mld funto´w. Po kolei przedyskutujemy teraz te oba efekty.
Efekt mnożnikowy Kiedy pan´stwo kupuje u Bob and Co. budynki za 10 mld funto´w, wydatek ten ma istotne konsekwencje. Bezpos´redni wpływ zwie˛kszonego popytu pan´stwa polega na wzros´cie zatrudnienia i zysko´w tego przedsie˛biorstwa. Naste˛pnie, kiedy pracownicy dostana˛ juz˙ wyz˙sze wynagrodzenia, a włas´ciciele przedsie˛biorstw — wyz˙sze zyski, na wzrost swoich dochodo´w reaguja˛ oni zwie˛kszeniem wydatko´w na dobra konsumpcyjne. W efekcie pienia˛dze wydane przez pan´stwo na produkty przedsie˛biorstwa Bob and Co. zwie˛kszaja˛ popyt na produkty wielu innych przedsie˛biorstw w gospodarce. Poniewaz˙ kaz˙dy funt wydany przez pan´stwo moz˙e zwie˛kszyc´ zagregowany popyt na dobra i usługi o wie˛cej niz˙ 1 funta, o wydatkach pan´stwowych mo´wi sie˛, z˙e zwie˛kszaja˛ zagregowany popyt, wywołuja˛c efekt mnoz˙nikowy (multiplier effect). Efekt mnoz˙nikowy to dodatkowa zmiana ˛ Efekt mnoz˙nikowy trwa nawet po opadnieciu, opisanej przed zagregowanego popytu, chwila˛, pierwszej fali zwie˛kszonych wydatko´w. Kiedy wydatki do kto´rej dochodzi, kiedy ekspansywna konsumpcyjne sie˛ zwie˛kszaja˛, przedsie˛biorstwa, kto´re wytwarzaja˛ polityka budz˙etowa dobra konsumpcyjne, zatrudniaja˛ wie˛cej ludzi i osia˛gaja˛ wyz˙sze powoduje wzrost dochodo´w, a przez to zyski. Wie˛ksze zarobki i wie˛ksze zyski znowu pobudzaja˛ wydatki ro´wniez˙ wydatko´w konsumpcyjne i tak dalej. Istnieje zatem dodatnie sprze˛z˙enie konsumpcyjnych. zwrotne. Wie˛kszy popyt powoduje powstanie wie˛kszego dochodu, kto´ry z kolei prowadzi do jeszcze wie˛kszego popytu. Kiedy zsumujemy te wszystkie efekty, całkowita zmiana wielkos´ci zapotrzebowania na dobra i usługi moz˙e sie˛ okazac´ o wiele wie˛ksza niz˙ pocza˛tkowy impuls w postaci zwie˛kszonych wydatko´w pan´stwa. Na rysunku 12.4 przedstawiono ten efekt mnoz˙nikowy. Zwie˛kszenie sie˛ wydatko´w pan´stwa o 10 mld funto´w pocza˛tkowo przesuwa krzywa˛ zagregowanego popytu w prawo, z połoz˙enia AD1 do połoz˙enia AD2, o dokładnie taka˛ sama˛ kwote˛. Jednak kiedy konsumenci reaguja˛ na to, zwie˛kszaja˛c swoje wydatki, krzywa zagregowanego popytu przemieszcza sie˛ jeszcze bardziej, do połoz˙enia AD3. Ten efekt mnoz˙nikowy, powstaja˛cy w wyniku reakcji wydatko´w konsumpcyjnych, moz˙e zostac´ wzmocniony na skutek reakcji inwestycji na wzrost popytu. Na przykład, na zwie˛kszony popyt na usługi budowlane Bob and Co. moz˙e zareagowac´, kupuja˛c wie˛cej spychaczy i innego zmechanizowanego
354
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
RYSUNEK 12.4
Efekt mnożnikowy Zwie˛kszenie przez pan´stwo zakupo´w o 10 mld funto´w moz˙e przesuna˛c´ krzywa˛ zagregowanego popytu w prawo o wie˛cej niz˙ o te˛ kwote˛. Ten efekt mnoz˙nikowy powstaje, poniewaz˙ wzrost zagregowanego dochodu pobudza dodatkowe wydatki konsumpcyjne.
wyposaz˙enia budowlanego. W takim przypadku wzrost popytu pan´stwa pobudza wzrost popytu na dobra inwestycyjne. To dodatnie sprze˛z˙enie zwrotne od popytu do inwestycji jest niekiedy nazywane akceleratorem inwestycyjnym (investment accelerator).
Wzór mnożnika wydatków Nieco algebry umoz˙liwi nam wyprowadzenie wzoru, kto´ry opisuje wielkos´c´ efektu mnoz˙nikowego, powstaja˛cego na skutek wydatko´w konsumpcyjnych. Waz˙na˛ zmienna˛ w tym wzorze jest kran´cowa skłonnos´c´ do konsumpcji (marginal propensity to consume, MPC), czyli odsetek przyrostu dochodu, kto´ry gospodarstwa domowe przeznaczaja˛ na konsumpcje˛, a nie na oszcze˛dnos´ci. Na przykład, zało´z˙my, z˙e kran´cowa skłonnos´c´ do konsumpcji wynosi 3/4. Oznacza to, z˙e z kaz˙dego dodatkowego funta lub euro dochodu gospodarstwo domowe wydaje 3/4, a oszcze˛dza 1/4 funta. Przy MPC ro´wnej 3/4, kiedy dzie˛ki zamo´wieniu pan´stwa pracownicy i włas´ciciele Bob and Co. zarabiaja˛ 10 mld funto´w, zwie˛kszaja˛ oni swoje wydatki konsumpcyjne o 3/4 · 10 mld funto´w, czyli o 7,5 mld funto´w. Chca˛c zmierzyc´ wpływ, jaki na zagregowany popyt wywiera zmiana wielkos´ci wydatko´w pan´stwa, krok za krokiem przes´ledzimy odpowiednie
Wpływ polityki pienie˛z˙nej i polityki budz˙etowej na zagregowany popyt
355
efekty. Cały proces zaczyna sie˛ wtedy, kiedy pan´stwo wydaje 10 mld funto´w, co powoduje, z˙e docho´d narodowy (wynagrodzenia i zyski) ro´wniez˙ wzrastaja˛ o te˛ kwote˛. Ten wzrost dochodu sprawia z kolei, z˙e wydatki konsumpcyjne zwie˛kszaja˛ sie˛ o MPC · 10 mld funto´w, co podnosi dochody pracowniko´w i włas´cicieli przedsie˛biorstw, kto´re wytwarzaja˛ te dobra konsumpcyjne. Ten drugi wzrost dochodo´w znowu zwie˛ksza wydatki konsumpcyjne, tym razem o MPC · (MPC · 10 mld funto´w). Te zwrotne efekty trwaja˛ w nieskon´czonos´c´. W celu ustalenia wielkos´ci całkowitego wpływu tych zdarzen´ na popyt na dobra i usługi, sumujemy wszystkie owe efekty cza˛stkowe: zmiana wielkos´ci zakupo´w pan´stwa = 10 mld funto´w pierwsza zmiana wielkos´ci konsumpcji = MPC · 10 mld funto´w druga zmiana wielkos´ci konsumpcji = MPC 2 · 10 mld funto´w trzecia zmiana wielkos´ci konsumpcji = MPC 3 · 10 mld funto´w • • • • • • całkowita zmiana popytu = (1 + MPC + MPC2 + MPC3 + ...) · 10 mld funto´w W tym przypadku „...” oznacza nieskon´czona˛ liczbe˛ podobnych zmian. Moz˙emy zatem zapisac´ mnoz˙nik w naste˛puja˛cy sposo´b: mnoz˙nik = 1 + MPC + MPC2 + MPC3 + ... . Mnoz˙nik ten informuje nas o tym, ile wynosi przyrost popytu na dobra i usługi, powodowany przez kaz˙dy dodatkowy funt, kto´ry pan´stwo wydaje na zakupy. Chca˛c upros´cic´ ro´wnanie mnoz˙nika, przypomnij sobie szkolna˛ algebre˛, zgodnie z kto´ra˛ wyraz˙enie to jest nieskon´czonym szeregiem geometrycznym. Dla x z przedziału od −1 do +1, czyli: 1 + x + x2 + x3 + ... = 1/(1 − x). W naszym przypadku x = MPC, a zatem: mnoz˙nik = 1/(1 − MPC). Na przykład, jes´li kran´cowa skłonnos´c´ do konsumpcji jest ro´wna 3/4, mnoz˙nik wynosi 1/(1 − 3/4), czyli 4. W takim przypadku wydane przez pan´stwo 10 mld funto´w powoduje powstanie 40 mld funto´w popytu na dobra i usługi. Z tego wzoru na mnoz˙nik wynika waz˙ny wniosek: wielkos´c´ mnoz˙nika zalez˙y od kran´cowej skłonnos´ci do konsumpcji; MPC w wysokos´ci 3/4 oznacza, z˙e mnoz˙nik wynosi 4, MPC ro´wna 1/2 wskazuje, z˙e mnoz˙nik osia˛ga wartos´c´ jedynie 2. Zwie˛kszenie sie˛ zatem MPC powoduje wzrost mnoz˙nika. Chca˛c zrozumiec´, dlaczego tak jest, przypomnij sobie, z˙e mnoz˙nik zwie˛ksza sie˛, po-
356
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
niewaz˙ wie˛kszy docho´d jest przyczyna˛ wie˛kszych wydatko´w konsumpcyjnych. Im wie˛ksza jest MPC, tym silniejszy okazuje sie˛ wpływ tego pobudzonego efektu na konsumpcje˛ i tym wie˛kszy jest mnoz˙nik.
Inne zastosowania efektu mnożnikowego Efekt mnoz˙nikowy sprawia, z˙e 1 funt wydany przez pan´stwo na zakupy do´br i usług moz˙e spowodowac´ zwie˛kszenie sie˛ zagregowanego popytu o wie˛cej niz˙ 1 funt. Jednak logika efektu mnoz˙nikowego nie dotyczy wyła˛cznie zmian wydatko´w pan´stwa. W rzeczywistos´ci odnosi sie˛ ona do dowolnego zdarzenia, powoduja˛cego zmiane˛ wydatko´w na kto´rys´ ze składniko´w PKB, czyli na konsumpcje˛, inwestycje, wydatki pan´stwa lub eksport netto. Na przykład, powiedzmy, z˙e recesja za granica˛ zmniejsza popyt na niemiecki eksport netto o 1 mld euro. Te zmniejszone wydatki na niemieckie dobra i usługi powoduja˛ spadek dochodu narodowego w Niemczech, co zmniejsza wydatki niemieckich konsumento´w. Jes´li kran´cowa skłonnos´c´ do konsumpcji ro´wna sie˛ 3/4 i mnoz˙nik wynosi 4, spadek eksportu netto o 1 mld euro oznacza zmniejszenie sie˛ zagregowanego popytu o 4 mld euro. Oto inny przykład: zało´z˙my, z˙e hossa na giełdzie zwie˛ksza maja˛tek gospodarstw domowych i pobudza wzrost ich wydatko´w na dobra i usługi o 2 mld euro. Te dodatkowe wydatki konsumpcyjne zwie˛kszaja˛ docho´d narodowy, co z kolei skutkuje jeszcze wie˛kszym wzrostem tych wydatko´w. Jes´li kran´cowa skłonnos´c´ do konsumpcji wynosi 3/4, czyli jes´li mnoz˙nik jest ro´wny 4, pocza˛tkowy impuls w postaci wydanych dodatkowo na konsumpcje˛ 2 mld euro powoduje wzrost zagregowanego popytu wynosza˛cy 8 mld euro. W makroekonomii koncepcja mnoz˙nika jest waz˙na, poniewaz˙ pokazuje, jak to jest moz˙liwe, z˙e wpływ zmian wydatko´w w gospodarce moz˙e ulec wzmocnieniu. Mała pocza˛tkowa zmiana wydatko´w konsumpcyjnych, inwestycji, wydatko´w pan´stwa lub eksportu netto ostatecznie moz˙e wywrzec´ wielki wpływ na zagregowany popyt, a zatem takz˙e na wielkos´c´ produkcji do´br i usług.
Efekt wypierania Analiza efektu mnoz˙nikowego wydaje sie˛ sugerowac´, z˙e kiedy pan´stwo kupuje od Bob and Co. budynki za 10 mld funto´w, spowodowany tym wzrost zagregowanego popytu musi byc´ wie˛kszy od tej kwoty. Jednak w przeciwna˛ strone˛ działa inny efekt. Kiedy zwie˛kszenie sie˛ wydatko´w pan´stwa pobudza zagregowany popyt na dobra i usługi, skutkiem jest ro´wniez˙ wzrost stopy procentowej, a wyz˙sza stopa procentowa zmniejsza wydatki inwestycyjne i ogranicza zagregowany popyt. Zmniejszenie sie˛ zagregowanego popytu, do
Wpływ polityki pienie˛z˙nej i polityki budz˙etowej na zagregowany popyt
357
kto´rego dochodzi, kiedy ekspansywna polityka budz˙etowa podnosi stope˛ procentowa˛, jest nazywane efektem wypierania (crowding-out effect). Efekt wypierania kompensacyjna˛ Chca˛c zrozumiec´ przyczyny wyste˛powania efektu wypierania, stanowi zmiane˛ zagregowanego rozwaz˙my, co dzieje sie˛ na rynku pienia˛dza, kiedy pan´stwo kupuje popytu, kto´ra pojawia sie˛ wtedy, budynki od Bob and Company. Jak ustalilis´my wczes´niej, taki kiedy ekspansywna wzrost popytu zwie˛ksza dochody pracowniko´w i włas´cicieli tej polityka budz˙etowa powoduje wzrost spo´łki (efekt mnoz˙nikowy sprawia, z˙e rosna˛ ro´wniez˙ dochody stopy procentowej, pracowniko´w i włas´cicieli innych przedsie˛biorstw). Kiedy dochody a przez to zmniejsza sie˛ zwie˛kszaja˛, gospodarstwa domowe postanawiaja˛ kupic´ wie˛cej wydatki inwestycyjne. do´br i usług i w efekcie decyduja˛ sie˛ trzymac´ wie˛cej płynnych s´rodko´w. Oznacza to, z˙e spowodowany przez ekspansywna˛ polityke˛ budz˙etowa˛ wzrost dochodo´w zwie˛ksza popyt na pienia˛dz. Skutki tego wzrostu popytu na pienia˛dz zostały pokazane w cze˛s´ci (a) rysunku 12.5. Poniewaz˙ bank centralny (w tym przypadku Bank Anglii) nie zmienia podaz˙y pienia˛dza, pionowa krzywa podaz˙y pozostaje w dotychczasoRYSUNEK 12.5
Efekt wypierania W cze˛s´ci (a) rysunku widzimy rynek pienia˛dza. Kiedy pan´stwo zwie˛ksza zakupy do´br i usług, wywołany tym wzrost dochodo´w powoduje wzrost popytu na pienia˛dz z MD1 do MD2, co sprawia, z˙e stopa procentowa ro´wnowagi podnosi sie˛ z r1 do r2. W cze˛s´ci (b) rysunku widzimy wpływ tych proceso´w na zagregowany popyt. Pocza˛tkowo zwie˛kszenie sie˛ wydatko´w pan´stwa przesuwa krzywa˛ zagregowanego popytu z połoz˙enia AD1 do połoz˙enia AD2. Jednak poniewaz˙ stopa procentowa stanowi koszt zacia˛gania poz˙yczek, ten wzrost stopy procentowej przyczynia sie˛ do zmniejszenia wielkos´ci zapotrzebowania na dobra i usługi, zwłaszcza na dobra inwestycyjne. Takie wypieranie inwestycji cze˛s´ciowo kompensuje wpływ ekspansywnej polityki budz˙etowej na zagregowany popyt. Ostatecznie krzywa zagregowanego popytu przesuwa sie˛ tylko do połoz˙enia AD3. (a) Rynek pienia˛dza
(b) Zmiana zagregowanego popytu
358
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
wym połoz˙eniu. Kiedy zwie˛kszone dochody powoduja˛ przesunie˛cie krzywej popytu na pienia˛dz w prawo, z połoz˙enia MD1 do połoz˙enia MD2, stopa procentowa musi wzrosna˛c´ z r1 do r2, aby zro´wnowaz˙yc´ podaz˙ z popytem. Ten wzrost stopy procentowej zmniejsza z kolei zapotrzebowanie na dobra i usługi. Poniewaz˙ kredyty staja˛ sie˛ droz˙sze, maleje popyt na inwestycje mieszkaniowe i inwestycje przemysłowe. Innymi słowy, kiedy wzrost wydatko´w pan´stwa zwie˛ksza popyt na dobra i usługi, skutkiem moz˙e byc´ ro´wniez˙ wypieranie inwestycji. Ten efekt wypierania cze˛s´ciowo kompensuje wpływ wydatko´w pan´stwa na zagregowany popyt, co widzimy w cze˛s´ci (b) rysunku 12.5. Pocza˛tkowo zwie˛kszone wydatki pan´stwa przesuwaja˛ krzywa˛ zagregowanego popytu z połoz˙enia AD1 do połoz˙enia AD2, jednak kiedy dochodzi do wypierania, krzywa zagregowanego popytu cofa sie˛ do połoz˙enia AD3. Podsumowuja˛c, kiedy pan´stwo zwie˛ksza swoje zakupy o 10 mld funto´w, zagregowany popyt na dobra i usługi moz˙e wzrosna˛c´ o wie˛cej lub mniej niz˙ 10 mld funto´w, w zalez˙nos´ci od tego, czy silniejszy jest efekt mnoz˙nikowy, czy efekt wypierania.
Zmiany podatków Innym waz˙nym narze˛dziem polityki budz˙etowej, poza wielkos´cia˛ wydatko´w pan´stwa, jest wysokos´c´ podatko´w. Na przykład, kiedy pan´stwo zmniejsza podatki od dochodo´w osobistych, skutkiem jest wzrost płacy netto (cze˛s´c´ tego dodatkowego dochodu gospodarstwa domowe zaoszcze˛dza˛, jednak cze˛s´c´ wydadza˛ na dobra konsumpcyjne). Poniewaz˙ oznacza to zwie˛kszenie sie˛ wydatko´w konsumpcyjnych, obniz˙ka podatko´w przesuwa krzywa˛ zagregowanego popytu w prawo. Podobnie, podwyz˙ka podatko´w zmniejsza wydatki konsumpcyjne, przesuwaja˛c krzywa˛ zagregowanego popytu w lewo. Na wielkos´c´ zmiany zagregowanego popytu, be˛da˛cej skutkiem zmiany wysokos´ci podatko´w, wpływaja˛ ro´wniez˙ efekty mnoz˙nikowy i wypierania. Kiedy pan´stwo obniz˙a podatki i zwie˛ksza wydatki konsumpcyjne, zwie˛kszaja˛ sie˛ wynagrodzenia i zysk, co dodatkowo powoduje wzrost wydatko´w konsumpcyjnych. Jest to efekt mnoz˙nikowy. Jednoczes´nie zwie˛kszony docho´d wywołuje wzrost popytu na pienia˛dz, co sprzyja wzrostowi sto´p procentowych. Wyz˙sze stopy procentowe czynia˛ zacia˛ganie kredyto´w droz˙szym, zmniejszaja˛c wydatki na inwestycje. Jest to efekt wypierania. Zalez˙nie od wielkos´ci efekto´w mnoz˙nikowego i wypierania, ta zmiana zagregowanego popytu moz˙e byc´ wie˛ksza lub mniejsza od be˛da˛cej jej przyczyna˛ zmiany opodatkowania. Niezalez˙nie od efektu mnoz˙nikowego i efektu wypierania, jeszcze jeden waz˙ny czynnik wpływa na wielkos´c´ zmiany zagregowanego popytu, kto´ra jest skutkiem zmiany wysokos´ci podatko´w. Chodzi o pogla˛d gospodarstw domowych na to, czy ta zmiana podatko´w jest trwała, czy tez˙ jest przejs´ciowa. Na przykład, zało´z˙my, z˙e rza˛d obniz˙a podatki o 1000 euro w przeliczeniu
Wpływ polityki pienie˛z˙nej i polityki budz˙etowej na zagregowany popyt
359
na 1 gospodarstwo domowe. Podejmuja˛c decyzje˛ o tym, jaka˛ cze˛s´c´ tego 1000 euro wydac´, gospodarstwa domowe usiłuja˛ przewidziec´, jak długo be˛da˛ otrzymywac´ ten dodatkowy docho´d. Jes´li uznaja˛, z˙e obniz˙ka podatko´w ma charakter trwały, potraktuja˛ ja˛ jak waz˙ne uzupełnienie swoich zasobo´w finansowych, co sprawi, z˙e znacznie zwie˛ksza˛ swoje wydatki. W takim przypadku obniz˙ka podatko´w wywrze duz˙y wpływ na wielkos´c´ zagregowanego popytu. Jes´li natomiast gospodarstwa domowe uznaja˛ te˛ zmiane˛ podatko´w za przejs´ciowa˛, be˛da˛ sa˛dzic´, z˙e tylko nieznacznie zwie˛ksza ona ich zasoby finansowe, a wie˛c ich wydatki wzrosna˛ jedynie w niewielkim stopniu. W takim przypadku obniz˙ka podatko´w wywrze słaby wpływ na zagregowany popyt. Szybki sprawdzian Powiedzmy, że państwo zmniejsza wydatki na budowę autostrad o 1 mld euro. Jak wpłynie to na położenie krzywej zagregowanego popytu? Wyjaśnij, dlaczego zmiana zagregowanego popytu może się okazać większa lub mniejsza od 1 mld euro.
Ramka 12.2 Jak polityka budżetowa może wpływać na zagregowaną podaż? Prowadząc naszą analizę polityki budżetowej, do tej pory kładliśmy nacisk na sposób, w jaki zmiany wielkości wydatków państwa i zmiany wysokości podatków wpływają na popyt na dobra i usługi. Zdecydowana większość ekonomistów sądzi, że krótkookresowe makroekonomiczne skutki polityki budżetowej wywierają wpływ na gospodarkę przede wszystkim za pośrednictwem zagregowanego popytu. Jednak polityka budżetowa może również zmieniać ilość oferowaną dóbr i usług. Na przykład, pomyśl o wpływie zmian podatków na zagregowaną podaż. Zgodnie z jedną z dziesięciu głównych zasad ekonomii z rozdziału 1 Mikroekonomii ludzie reagują na bodźce. Kiedy państwo obniża stopy opodatkowania, pracownicy zachowują większą część każdego zarobionego przez siebie funta, a więc ich motywacja do pracy oraz wytwarzania dóbr i usług staje się silniejsza. Jeśli zareagują oni na te bodźce, ilość oferowana dóbr i usług okaże się większa przy każdym poziomie cen i krzywa zagregowanej podaży przesunie się w prawo. Niektórzy ekonomiści, nazywani ekonomistami strony podażowej (supply-siders), twierdzą, że ten wpływ obniżki podatków na zagregowaną podaż jest bardzo duży. Część z nich utrzymuje nawet, że jego rozmiary sprawiają, iż obniżka podatków w rzeczywistości doprowadzi do wzrostu wpływów do budżetu, zwiększając wysiłek pracowników. Jednak najczęściej ekonomiści są zdania, że efekty podażowe obniżek podatków są o wiele słabsze. Podobnie jak zmiany wysokości podatków, również zmiany wielkości wydatków państwa mogą wywrzeć wpływ na zagregowaną podaż. Na przykład, załóżmy, że państwo zwiększa wydatki na tworzony przez siebie kapitał rzeczowy, taki jak drogi. Drogi są wykorzystywane przez prywatne przedsiębiorstwa w celu dostarczania dóbr swoim klientom; zwiększenie się liczby dróg powoduje wzrost produkcyjności tych przedsiębiorstw. Kiedy zatem państwo
360
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
wydaje więcej na drogi, zwiększa to ilość dóbr i usług oferowanych przy poszczególnych poziomach cen, a zatem przesuwa krzywą zagregowanej podaży w prawo. Jednak ten wpływ wywierany przez państwo na zagregowaną podaż jest zapewne ważniejszy w długim niż w krótkim okresie, ponieważ musi upłynąć pewien czas, zanim zbuduje się te nowe drogi i odda je do użytku.
12.3 Polityka gospodarcza jako narzędzie stabilizowania gospodarki Przekonalis´my sie˛, jak polityka pienie˛z˙na i polityka budz˙etowa moga˛ wpływac´ na wielkos´c´ zagregowanego popytu na dobra i usługi w gospodarce. Tym ustaleniom towarzysza˛ pewne waz˙ne pytania, dotycza˛ce polityki gospodarczej. Czy politycy gospodarczy powinni wykorzystywac´ te narze˛dzia do kontrolowania zagregowanego popytu i stabilizowania gospodarki? Jes´li tak, to dokładnie kiedy? Jes´li nie, to dlaczego?
Argumenty za aktywną polityką stabilizacyjną Powro´c´my do pytania, od kto´rego zacze˛lis´my ten rozdział: jak powinien zareagowac´ bank centralny na zmniejszenie przez pan´stwo wydatko´w budz˙etowych? Jak sie˛ przekonalis´my, wydatki pan´stwa stanowia˛ jeden z czynniko´w decyduja˛cych o połoz˙eniu krzywej zagregowanego popytu. Kiedy pan´stwo zmniejsza wydatki, maleje zagregowany popyt, co w kro´tkim okresie powoduje spadek produkcji i zatrudnienia. Jes´li bank centralny nie chce dopus´cic´ do pojawienia sie˛ tych negatywnych skutko´w polityki budz˙etowej, moz˙e podnies´c´ podaz˙ pienia˛dza w celu zwie˛kszenia zagregowanego popytu. Ekspansywana polityka pienie˛z˙na spowoduje wtedy obniz˙ke˛ sto´p procentowych, zwie˛kszy wydatki inwestycyjne i zagregowany popyt. Jes´li polityka pienie˛z˙na zareaguje włas´ciwie, jej zmiany i zmiany polityki budz˙etowej ła˛cznie sprawia˛, z˙e wielkos´c´ zagregowanego popytu na dobra i usługi sie˛ nie zmieni. Ta analiza bardzo przypomina analizy prowadzone przez odpowiedzialnych za polityke˛ pienie˛z˙na˛ członko´w komiteto´w banko´w centralnych, takich jak Bank Anglii, Europejski Bank Centralny i Rezerwa Federalna. Wiedza˛ oni, z˙e polityka pienie˛z˙na stanowi waz˙ny czynnik, od kto´rego zalez˙y wielkos´c´ zagregowanego popytu, i z˙e istnieja˛ inne waz˙ne czynniki tego typu, w tym prowadzona przez pan´stwo polityka budz˙etowa, a zatem z wielka˛ uwaga˛ wysłuchuja˛ dyskusji o polityce budz˙etowej.
Wpływ polityki pienie˛z˙nej i polityki budz˙etowej na zagregowany popyt
361
Taka reakcja polityki pienie˛z˙nej na zmiane˛ polityki budz˙etowej jest przykładem bardziej ogo´lnego zjawiska: chodzi o wykorzystywanie narze˛dzi polityki gospodarczej w celu stabilizowania zagregowanego popytu, a w efekcie takz˙e wielkos´ci produkcji i zatrudnienia. Od kon´ca II wojny s´wiatowej w krajach Europy i Ameryki Po´łnocnej stabilizacja gospodarki została wprost lub w sposo´b pos´redni uznana za cel makroekonomicznej polityki pan´stwa. Na przykład w Wielkiej Brytanii pogla˛d taki zawarto w opublikowanej w 1944 r. Białej Ksie˛dze (White Paper), w kto´rej stwierdzono wprost: „Za jeden ze swoich gło´wnych celo´w i obowia˛zko´w rza˛d uznaje utrzymanie po wojnie wysokiego i stabilnego poziomu zatrudnienia”. W Stanach Zjednoczonych wyraz podobnym przekonaniom dano w Ustawie o zatrudnieniu z 1946 r. (Employment Act of 1946). Jawne uznanie przez pan´stwo swojej odpowiedzialnos´ci za stabilizacje˛ gospodarki ma dwie konsekwencje. Po pierwsze, pan´stwo samo powinno unikac´ działan´, kto´re mogłyby wywołac´ wahania koniunktury. Najcze˛s´ciej ekonomis´ci odradzaja˛ zatem duz˙e i nagłe zmiany polityki pienie˛z˙nej i budz˙etowej, poniewaz˙ moga˛ one spowodowac´ wahania zagregowanego popytu. Co wie˛cej, kiedy juz˙ do takich zmian dojdzie, waz˙ne jest, aby odpowiedzialni za te obie polityki politycy gospodarczy byli tego s´wiadomi i odpowiednio reagowali na działania innych. Po drugie, waz˙niejszym skutkiem wzie˛cia na siebie odpowiedzialnos´ci za polityke˛ gospodarcza˛ była koniecznos´c´ reagowania przez pan´stwo na zmiany, zachodza˛ce w prywatnym sektorze gospodarki, w celu stabilizowania zagregowanego popytu. Zanim be˛dziemy kontynuowac´ te˛ dyskusje˛, powinnis´my teraz cofna˛c´ sie˛ o krok i spytac´ wprost o przyczyny wzie˛cia na siebie przez pan´stwo, akurat w tym momencie historii, odpowiedzialnos´ci za makroekonomiczna˛ stabilizacje˛. Powody były dwa. Pierwszym było to, z˙e politycy gospodarczy pamie˛tali przedwojenny Wielki Kryzys i byli zdeterminowani, aby unikna˛c´ powto´rzenia sie˛ podobnej kle˛ski. Kiedy wojna sie˛ skon´czyła, chcieli wybiec mys´la˛ ku lepszemu s´wiatu, w kto´rym rza˛dy byłyby w stanie zapobiegac´ wielkim recesjom. Drugim powodem było to, z˙e wojna skon´czyła sie˛ mniej niz˙ 10 lat po opublikowaniu przez Keynesa The General Theory of Employment, Interest, and Money. Praca ta stanowiła jedna˛ z najwaz˙niejszych ksia˛z˙ek o ekonomii w całej historii mys´li ekonomicznej, a jej wpływ na polityko´w gospodarczych był bardzo silny. Keynes podkres´lał kluczowa˛ role˛ zagregowanego popytu w wyjas´nianiu kro´tkookresowych wahan´ gospodarczych. Twierdził, z˙e pan´stwo powinno aktywnie zwie˛kszac´ zagregowany popyt, kiedy wydaje sie˛ on zbyt mały, aby utrzymac´ produkcje˛ na poziomie odpowiadaja˛cym pełnemu zatrudnieniu. Keynes i jego wielu naste˛pco´w utrzymywali, z˙e zagregowany popyt waha sie˛, czego przyczyna˛ sa˛ przede wszystkim irracjonalne fale pesymizmu i optymizmu. Keynes nazywał te arbitralne zmiany pogla˛do´w „zwierze˛cymi instynktami” (animal spirits). Kiedy gospodarka˛ rza˛dzi pesymizm, gospodarstwa domowe zmniejszaja˛ wydatki konsumpcyjne, a przedsie˛biorstwa ograniczaja˛ wydatki inwestycyjne. Skutkiem jest spadek zagregowanego popytu, mniejsza pro-
362
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
dukcja i wyz˙sze bezrobocie. Odwrotnie, kiedy kro´luje optymizm, gospodarstwa domowe i przedsie˛biorstwa zwie˛kszaja˛ swoje wydatki. Efektem jest wzrost zagregowanego popytu, wie˛ksza produkcja i presja inflacyjna. Zauwaz˙, z˙e te zmiany pogla˛do´w do pewnego stopnia sa˛ samospełniaja˛cymi sie˛ przepowiedniami. W zasadzie pan´stwo, reaguja˛c na takie fale optymizmu i pesymizmu, jest w stanie tak zmienic´ swoja˛ polityke˛ pienie˛z˙na˛ i budz˙etowa˛, aby ustabilizowac´ gospodarke˛. Na przykład, kiedy ludzie sa˛ nastawieni zbyt pesymistycznie, bank centralny moz˙e spowodowac´ wzrost podaz˙y pienia˛dza, aby obniz˙yc´ stopy procentowe i zwie˛kszyc´ zagregowany popyt. Natomiast kiedy ludzie sa˛ zbyt optymistyczni, bank ten moz˙e zmniejszyc´ podaz˙ pienia˛dza, aby podnies´c´ stopy procentowe i ograniczyc´ zagregowany popyt.
Argumenty przeciwko aktywnej polityce stabilizacyjnej Cze˛s´c´ ekonomisto´w twierdzi, z˙e pan´stwo powinno unikac´ aktywnego wykorzystywania polityki pienie˛z˙nej i polityki budz˙etowej w celu stabilizowania gospodarki. Uwaz˙aja˛ oni, z˙e narze˛dzia te powinny słuz˙yc´ osia˛ganiu celo´w długookresowych, takich jak szybki wzrost gospodarczy i niska inflacja, i z˙e w przebieg procesu gospodarowania nie nalez˙y ingerowac´, a wtedy gospodarka sama poradzi sobie z kro´tkookresowymi wahaniami koniunktury. Zdarza sie˛, z˙e ekonomis´ci ci przyznaja˛, iz˙ teoretycznie polityka pienie˛z˙na i polityka budz˙etowa sa˛ w stanie ustabilizowac´ gospodarke˛, jednak wa˛tpia˛, czy jest to osia˛galne w praktyce. Najwaz˙niejszy argument przeciwko aktywnej polityce pienie˛z˙nej i budz˙etowej jest naste˛puja˛cy. Skutki tych działan´ moga˛ sie˛ okazac´ w znacznej mierze niepewne, co dotyczy zaro´wno ich wielkos´ci, jak i rozkładu w czasie. Jak sie˛ przekonalis´my, polityka pienie˛z˙na oddziałuje za pomoca˛ sto´p procentowych. Moz˙e ona silnie i gwałtownie wpłyna˛c´ na wydatki konsumpcyjne, jes´li (jak w Wielkiej Brytanii) wiele oso´b kupuje domy, zacia˛gaja˛c kredyty hipoteczne, w przypadku kto´rych stopy procentowe zmieniaja˛ sie˛ zalez˙nie od poziomu rynkowych sto´p procentowych. W uproszczeniu: kiedy stopy procentowe rosna˛, płatnos´ci z tytułu obsługi kredytu hipotecznego ro´wniez˙ wzrastaja˛ i ludzie maja˛ mniej pienie˛dzy na swoje wydatki. Patrza˛c z innej strony, jes´li kredytobiorcy zacia˛gne˛li kredyty hipoteczne, w przypadku kto´rych stopa procentowa jest stała przez rok lub kilka lat (jak zwykle dzieje sie˛ to w Stanach Zjednoczonych, a takz˙e coraz cze˛s´ciej w Wielkiej Brytanii), to zmiana stopy procentowej wpływa na wysokos´c´ płatnos´ci z tytułu obsługi kredytu hipotecznego z bardzo duz˙ym opo´z´nieniem. Jes´li zas´ ludzie najcze˛s´ciej mieszkaja˛ w wynaje˛tych mieszkaniach (jak w zdecydowanej wie˛kszos´ci krajo´w kontynentalnej Europy), to wzrost sto´p procentowych w ogo´le nie wpływa znacza˛co na sytuacje˛ w gospodarce. Jednak we wszystkich przypadkach podwyz˙ka stopy procentowej oddziałuje na wydatki konsumpcyjne, poniewaz˙ kupowanie do´br na kredyt (np.
Wpływ polityki pienie˛z˙nej i polityki budz˙etowej na zagregowany popyt
363
za pomoca˛ karty kredytowej) staje sie˛ droz˙sze. Wpływ netto zmiany polityki pienie˛z˙nej na wydatki konsumpcyjne moz˙e sie˛ zatem okazac´ trudny do przewidzenia, co dotyczy zwłaszcza jego rozkładu w czasie. Polityka pienie˛z˙na moz˙e ro´wniez˙ wpłyna˛c´ na zagregowany popyt poprzez wydatki inwestycyjne. Jednak wiele przedsie˛biorstw planuje swoje inwestycje z duz˙ym wyprzedzeniem. Zdecydowana wie˛kszos´c´ ekonomisto´w sa˛dzi, z˙e istotny wpływ zmiany polityki pienie˛z˙nej na produkcje˛ i zatrudnienie ujawnia sie˛ dopiero po co najmniej 6 miesia˛cach. Co wie˛cej, kiedy juz˙ te skutki wysta˛pia˛, moga˛ one trwac´ przez kilka lat. Krytycy polityki stabilizacyjnej twierdza˛, z˙e z powodu nieznanej długos´ci trwania tych opo´z´nien´ bank centralny nie powinien pro´bowac´ precyzyjnie sterowac´ sytuacja˛ w gospodarce. Utrzymuja˛ oni, z˙e na zmieniaja˛ce sie˛ warunki gospodarcze bank ten cze˛sto reaguje ze zbyt duz˙ym opo´z´nieniem i w efekcie raczej powoduje, niz˙ ogranicza, wahania gospodarcze. Krytycy ci bronia˛ pasywnej polityki pienie˛z˙nej, polegaja˛cej np. na ro´wnomiernym i powolnym zwie˛kszaniu podaz˙y pienia˛dza. Ro´wniez˙ skutki polityki budz˙etowej moga˛ sie˛ ujawniac´ z opo´z´nieniem. Oczywis´cie, efekty zmiany wydatko´w pan´stwa sa˛ odczuwalne od razu po tej zmianie, a obniz˙ka podatko´w bezpos´rednich i pos´rednich moz˙e szybko wpłyna˛c´ na stan gospodarki. Jednak zdarza sie˛, z˙e mie˛dzy podje˛ciem decyzji o uruchomieniu pewnego programu wydatko´w pan´stwa a jego rzeczywistym wdroz˙eniem upływa wiele czasu. Na przykład w Wielkiej Brytanii, planuja˛c swoje przyszłe wydatki, pan´stwo cze˛sto popełniało błe˛dy, spowodowane m.in. problemami ze znalezieniem odpowiednio wielu dodatkowych che˛tnych do pracy przy s´wiadczeniu najwaz˙niejszych usług publicznych, takich jak transport, edukacja i słuz˙ba zdrowia. Te opo´z´nienia w polityce pienie˛z˙nej i polityce budz˙etowej stanowia˛ problem m.in. dlatego, z˙e prognozowanie ekonomiczne jest bardzo nieprecyzyjne. Jes´li ekonomis´ci byliby w stanie z wyprzedzeniem do 1 roku dokładnie przewidziec´ stan gospodarki, podejmuja˛c swoje decyzje, politycy gospodarczy odpowiedzialni za polityke˛ pienie˛z˙na˛ i budz˙etowa˛ mogliby sie˛ oprzec´ na tych prognozach. W takim przypadku byliby oni w stanie stabilizowac´ gospodarke˛ mimo opo´z´nien´, z kto´rymi maja˛ do czynienia. Jednak w praktyce wielkie recesje i kryzysy (depresje) pojawiaja˛ sie˛ niemal bez ostrzez˙enia. Najlepsze, co moga˛ w takim przypadku zrobic´ politycy gospodarczy, to reagowac´ na zmiany sytuacji gospodarczej dopiero wtedy, kiedy do nich dochodzi.
Automatyczne stabilizatory Wszyscy ekonomis´ci, zaro´wno zwolennicy, jak i krytycy polityki stabilizacyjnej, sa˛ zgodni, z˙e opo´z´nienia we wdraz˙aniu odpowiednich zmian czynia˛ polityke˛ gospodarcza˛ mniej uz˙yteczna˛ jako narze˛dzie kro´tkookresowej stabilizacji gos-
364
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
podarki. Gospodarka byłaby zatem stabilniejsza, jes´li politycy gospodarczy byliby w stanie znalez´c´ sposo´b na uniknie˛cie niekto´rych z tych opo´z´nien´. Oto´z˙ moga˛ to osia˛gna˛c´. Automatyczne stabilizatory (automatic stabiliAutomatyczne stabilizatory zers) stanowia˛ zmiany polityki budz˙etowej, powie˛kszaja˛ce zagresa˛ zmianami polityki gowany popyt wtedy, kiedy w gospodarce rozpoczyna sie˛ recesja, budz˙etowej, pobudzaja˛cymi i nieangaz˙uja˛ce przy tym polityko´w gospodarczych, kto´rzy nie zagregowany popyt sa˛ zmuszeni podejmowac´ z˙adnego specjalnego działania. wtedy, kiedy w gospodarce Najwaz˙niejszym spos´ro´d automatycznych stabilizatoro´w jest rozpoczyna sie˛ recesja, system podatkowy. Kiedy rozpoczyna sie˛ recesja, wpływy podati nieangaz˙uja˛cymi przy tym polityko´w kowe pan´stwa automatycznie sie˛ zmniejszaja˛, poniewaz˙ niemal gospodarczych, kto´rzy wszystkie podatki sa˛ s´cis´le zwia˛zane z poziomem aktywnos´ci nie sa˛ zmuszeni podejmowac´ z˙adnego w gospodarce. Podatek dochodowy zalez˙y od dochodo´w gospospecjalnego działania. darstw domowych, a podatek od przedsie˛biorstw — od zysko´w przedsie˛biorstw. Poniewaz˙ zaro´wno dochody, jak i zyski maleja˛ w czasie recesji, zmniejszaja˛ sie˛ ro´wniez˙ przychody pan´stwa z opodatkowania. Taka automatyczna obniz˙ka opodatkowania pobudza zagregowany popyt, a przez to zmniejsza skale˛ wahan´ w gospodarce. Wydatki pan´stwa ro´wniez˙ działaja˛ jak automatyczny stabilizator. Kiedy w gospodarce zaczyna sie˛ recesja i pracownicy sa˛ zwalniani z pracy, wie˛cej ludzi ubiega sie˛ o przyznanie zasiłko´w społecznych dla oso´b bezrobotnych, zasiłko´w pozwalaja˛cych utrzymac´ poziom z˙ycia i innych form wsparcia. Taki automatyczny wzrost wielkos´ci wydatko´w pan´stwa powoduje wzrost zagregowanego popytu dokładnie w tym momencie, kiedy jest on niewystarczaja˛cy, aby zapewnic´ pełne zatrudnienie. Ogo´lnie, automatyczne stabilizatory nie działaja˛ z wystarczaja˛ca˛ siła˛, aby całkowicie zapobiec recesji. Niemniej, bez nich produkcja i zatrudnienie wahałyby sie˛ prawdopodobnie o wiele bardziej, niz˙ dzieje sie˛ to w rzeczywistos´ci. Dlatego włas´nie ekonomis´ci najcze˛s´ciej nie opowiadaja˛ sie˛ za polityka˛ zro´wnowaz˙onego budz˙etu niezalez˙nie od okolicznos´ci, co proponuja˛ niekto´rzy politycy. Kiedy w gospodarce rozpoczyna sie˛ recesja, podatki maleja˛, wydatki pan´stwa rosna˛, a stan budz˙etu pan´stwa sie˛ pogarsza. Jes´li pan´stwo byłoby zmuszone przestrzegac´ zasady s´cis´le zro´wnowaz˙onego budz˙etu, musiałoby szukac´ sposobo´w zwie˛kszenia podatko´w lub zmniejszenia wydatko´w w czasie recesji. Innymi słowy, zasada s´cis´le zro´wnowaz˙onego budz˙etu wyła˛czyłaby automatyczne stabilizatory ukryte w naszym obecnym systemie podatkowym i systemie wydatko´w pan´stwa i w efekcie okazałaby sie˛ „automatycznym destabilizatorem”.
Wpływ polityki pienie˛z˙nej i polityki budz˙etowej na zagregowany popyt
365
Szybki sprawdzian Powiedzmy, że „zwierzęce instynkty” zaczęły rządzić gospodarką i ludzie są pełni pesymizmu co do przyszłości. Jak wpłynie to na wielkość zagregowanego popytu w gospodarce? Załóżmy, że bank centralny chce stabilizować zagregowany popyt. Jak powinien on zmienić wielkość podaży pieniądza? Co stanie się wtedy ze stopą procentową? Jakie powody mogłyby skłonić bank centralny do niepodejmowania takich działań?
Podsumowanie Zanim politycy gospodarczy dokonaja˛ jakiejkolwiek zmiany prowadzonej polityki gospodarczej, powinni rozwaz˙yc´ wszystkie efekty swoich decyzji. Wczes´niej w tej ksia˛z˙ce badalis´my model klasyczny gospodarki, kto´ry opisuje długookresowe skutki polityki pienie˛z˙nej i polityki budz˙etowej. Ustalilis´my wtedy, jak polityka budz˙etowa wpływa na wielkos´c´ oszcze˛dnos´ci, inwestycje i długookresowy wzrost gospodarczy, a takz˙e jak polityka pienie˛z˙na oddziałuje na poziom cen i tempo inflacji. W tym rozdziale przeprowadzilis´my analize˛ kro´tkookresowych efekto´w polityki pienie˛z˙nej i polityki budz˙etowej. Odkrylis´my, w jaki sposo´b moga˛ one wpłyna˛c´ na wielkos´c´ zagregowanego popytu na dobra i usługi i w efekcie zmienic´ wielkos´c´ produkcji i zatrudnienia w gospodarce w kro´tkim okresie. Kiedy rza˛d zmniejsza wydatki, w celu zro´wnowaz˙enia budz˙etu, powinien brac´ pod uwage˛ zaro´wno długookresowy wpływ swojego działania na wielkos´c´ oszcze˛dnos´ci i wzrost gospodarczy, jak i kro´tkookresowy wpływ na wielkos´c´ zagregowanego popytu i zatrudnienia. Kiedy bank centralny zmniejsza tempo wzrostu podaz˙y pienia˛dza, powinien uwzgle˛dnic´ długookresowy wpływ tego działania na inflacje˛ i jego kro´tkookresowy wpływ na wielkos´c´ produkcji. W naste˛pnym rozdziale dokładniej zbadamy przejs´cie mie˛dzy kro´tkim a długim okresem. Okaz˙e sie˛ wtedy, z˙e politycy gospodarczy cze˛sto staja˛ w obliczu wyboru mie˛dzy celami długookresowymi a celami kro´tkookresowymi.
☞ ●
●
Streszczenie
Tworza˛c teorie˛ kro´tkookresowych wahan´ aktywnos´ci gospodarczej, Keynes zaproponował wyjas´nienie zmian stopy procentowej za pomoca˛ teorii preferencji płynnos´ci. Zgodnie z nia˛ stopa procentowa zmienia sie˛, zapewniaja˛c zro´wnanie sie˛ podaz˙y pienia˛dza i popytu na pienia˛dz. Wzrost poziomu cen zwie˛ksza popyt na pienia˛dz i podnosi stope˛ procentowa˛, dzie˛ki czemu rynek pienia˛dza odzyskuje ro´wnowage˛. Poniewaz˙ stopa procentowa wyznacza koszt zacia˛gania poz˙yczek, jej wzrost ogranicza inwestycje, a przez to zmniejsza wielkos´c´ zapotrzebowania na dobra i usługi. Nachylona
366
●
●
●
●
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
ku dołowi krzywa zagregowanego popytu odzwierciedla odwrotny zwia˛zek mie˛dzy poziomem cen a wielkos´cia˛ zagregowanego zapotrzebowania. Za pomoca˛ polityki pienie˛z˙nej politycy gospodarczy sa˛ w stanie wpłyna˛c´ na wielkos´c´ zagregowanego popytu. Przy danym poziomie cen zwie˛kszenie podaz˙y pienia˛dza powoduje obniz˙enie sie˛ stopy procentowej ro´wnowagi. Krzywa zagregowanego popytu przesuwa sie˛ w prawo, poniewaz˙ niska stopa procentowa pobudza wydatki inwestycyjne. Odwrotnie, przy danym poziomie cen zmniejszenie podaz˙y pienia˛dza powoduje wzrost stopy procentowej. Skutkiem jest przesunie˛cie sie˛ krzywej zagregowanego popytu w lewo. Na wielkos´c´ zagregowanego popytu politycy gospodarczy moga˛ ro´wniez˙ wpłyna˛c´ za pomoca˛ polityki budz˙etowej. Zwie˛kszenie wydatko´w pan´stwa lub obniz˙enie podatko´w przesuwa krzywa˛ zagregowanego popytu w prawo. Zmniejszenie wydatko´w pan´stwa lub podniesienie podatko´w przesuwa krzywa˛ zagregowanego popytu w lewo. Kiedy pan´stwo zmienia swoje wydatki lub wysokos´c´ podatko´w, spowodowana tym zmiana zagregowanego popytu moz˙e sie˛ okazac´ wie˛ksza lub mniejsza od tego rodzaju fiskalnego bodz´ca. Efekt mnoz˙nikowy zwykle wzmacnia wpływ polityki budz˙etowej na zagregowany popyt, a efekt wypierania — osłabia to oddziaływanie. Poniewaz˙ zaro´wno polityka pienie˛z˙na, jak i polityka budz˙etowa wpływaja˛ na wielkos´c´ zagregowanego popytu, pan´stwo niekiedy posługuje sie˛ tymi narze˛dziami, pro´buja˛c stabilizowac´ gospodarke˛. Ekonomis´ci spieraja˛ sie˛ o poz˙a˛dana˛ skale˛ takich działan´ pan´stwa. Zwolennicy aktywnej polityki stabilizacyjnej sa˛ zdania, z˙e zmiany nastawienia gospodarstw domowych i przedsie˛biorstw powoduja˛ zmiany wielkos´ci zagregowanego popytu. Jes´li pan´stwo nie zareaguje na takie zmiany, dojdzie do niezaplanowanych i niepotrzebnych wahan´ wielkos´ci produkcji i zatrudnienia. Zdaniem krytyko´w aktywnej polityki stabilizacyjnej skutki zmian polityki pienie˛z˙nej i polityki budz˙etowej pojawiaja˛ sie˛ z tak duz˙ym opo´z´nieniem, z˙e pro´by stabilizowania gospodarki cze˛sto powoduja˛ jej destabilizacje˛.
☞
Najwaz˙niejsze poje˛cia
Teoria preferencji płynnos´ci, s. 341 Efekt mnoz˙nikowy, s. 353
☞
Efekt wypierania, s. 357 Automatyczne stabilizatory, s. 364
Pytania powto´rzeniowe
1. Omo´w teorie˛ preferencji płynnos´ci. W jaki sposo´b ta teoria przyczynia sie˛ do wyjas´nienia ujemnego nachylenia krzywej zagregowanego popytu? 2. Wykorzystaj teorie˛ preferencji płynnos´ci do wyjas´nienia wpływu zmniejszenia sie˛ podaz˙y pienia˛dza w gospodarce na krzywa˛ zagregowanego popytu.
Wpływ polityki pienie˛z˙nej i polityki budz˙etowej na zagregowany popyt
367
3. Pan´stwo wydaje 500 mln euro na kupno samochodo´w dla policji. Wyjas´nij, dlaczego zagregowany popyt moz˙e sie˛ zwie˛kszyc´ o wie˛cej niz˙ 500 mln euro. Wyjas´nij, dlaczego zagregowany popyt moz˙e sie˛ zwie˛kszyc´ o mniej niz˙ 500 mln euro. 4. Zało´z˙my, z˙e wskaz´niki optymizmu konsumento´w pokazuja˛, iz˙ fala pesymizmu ogarne˛ła kraj. Jak zmieni sie˛ wielkos´c´ zagregowanego popytu, jes´li politycy gospodarczy nie podejma˛ z˙adnych działan´? Co powinno zrobic´ pan´stwo, jes´li jego celem jest stabilizowanie zagregowanego popytu? Powiedzmy, z˙e pan´stwo nie podejmuje z˙adnych działan´. Czy bank centralny powinien pro´bowac´ ustabilizowac´ zagregowany popyt? Jes´li tak, to w jaki sposo´b? 5. Podaj przykład zachowania pan´stwa, kto´re działa niczym automatyczny stabilizator. Wyjas´nij, dlaczego taka polityka wpływa w ten sposo´b na gospodarke˛.
☞
Zadania
1. Wyjas´nij, w jaki sposo´b kaz˙de z naste˛puja˛cych działan´ wpłyne˛łoby na podaz˙ pienia˛dza, popyt na pienia˛dz i stope˛ procentowa˛. Swoje odpowiedzi zilustruj rysunkami. a. W trakcie operacji otwartego rynku bank centralny kupuje papiery wartos´ciowe. b. Wie˛ksza doste˛pnos´c´ kart kredytowych powoduje, z˙e ludzie trzymaja˛ mniej goto´wki. c. Bank centralny zmniejsza stope˛ rezerw minimalnych dla banko´w komercyjnych. d. Gospodarstwa domowe decyduja˛ sie˛ trzymac´ wie˛cej pienie˛dzy na potrzeby s´wia˛tecznych zakupo´w. e. Fala optymizmu powoduje wzrost inwestycji przedsie˛biorstw i zwie˛ksza zagregowany popyt. f. Wzrost cen ropy naftowej przesuwa w lewo krzywa˛ kro´tkookresowej zagregowanej podaz˙y. 2. Powiedzmy, z˙e na kaz˙dym rogu ulicy banki instaluja˛ bankomat, co powoduje wzrost doste˛pnos´ci goto´wki, a wie˛c takz˙e zmniejszenie sie˛ ilos´ci pienia˛dza, kto´ra˛ chca˛ trzymac´ ludzie. a. Zało´z˙my, z˙e bank centralny nie zmienia podaz˙y pienia˛dza. Co, zgodnie z teoria˛ preferencji płynnos´ci, stanie sie˛ ze stopa˛ procentowa˛? Jak zmieni sie˛ zagregowany popyt? b. Jak powinien zareagowac´ bank centralny, jes´li jego celem jest stabilizowanie zagregowanego popytu? 3. Rozwaz˙my dwa rodzaje polityki gospodarczej: przejs´ciowa˛ obniz˙ke˛ podatko´w, kto´ra be˛dzie obowia˛zywała tylko 1 rok, oraz obniz˙ke˛ podatko´w, o kto´rej ludzie sa˛dza˛, z˙e be˛dzie trwała. Kto´ry rodzaj polityki spowoduje silniejszy wzrost wydatko´w konsumpcyjnych? Kto´ry rodzaj polityki silniej wpłynie na zagregowany popyt? Odpowiedzi wyjas´nij.
368
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
4. W gospodarce trwa recesja przy wysokim bezrobociu i małej produkcji. a. Za pomoca˛ modelu zagregowanego popytu i zagregowanej podaz˙y przedstaw taka˛ sytuacje˛. Nie pomin´ krzywej zagregowanego popytu, krzywej kro´tkookresowej zagregowanej podaz˙y, krzywej długookresowej zagregowanej podaz˙y. b. Wskaz˙ taki rodzaj operacji otwartego rynku, kto´ry zapewniłby powro´t tej gospodarki do stanu naturalnego. c. Na rysunku przedstawiaja˛cym rynek pienia˛dza pokaz˙ skutki takich operacji otwartego rynku. Wskaz˙ be˛da˛ca˛ ich wynikiem zmiane˛ stopy procentowej. d. Na rysunku podobnym do rysunku z podpunktu (a) tego zadania pokaz˙ wpływ takich operacji otwartego rynku na wielkos´c´ produkcji i poziom cen. Wyjas´nij, dlaczego polityka, o kto´rej mowa, ma taki wpływ na gospodarke˛, jak pokazałes´ na rysunku. 5. Na pocza˛tku lat osiemdziesia˛tych XX w. banki w wielu krajach zacze˛ły płacic´ odsetki od wkłado´w na rachunkach biez˙a˛cych. a. Zało´z˙my, z˙e definicja pienia˛dza obejmuje wkłady na rachunkach biez˙a˛cych. Jak wpłynie to na wielkos´c´ popytu na pienia˛dz? Odpowiedz´ wyjas´nij. b. Zało´z˙my, z˙e mimo tych zmian bank centralny utrzymuje stała˛ podaz˙ pienia˛dza. Jak zmieni sie˛ stopa procentowa? Jak zmieni sie˛ wielkos´c´ zagregowanego popytu i zagregowanej podaz˙y? c. Zało´z˙my, z˙e mimo tych zmian bank centralny utrzymuje stały poziom rynkowej stopy procentowej (stopy procentowej od aktywo´w niepienie˛z˙nych). Jaka zmiana wielkos´ci podaz˙y pienia˛dza byłaby wtedy niezbe˛dna? Jak zmieniłaby sie˛ wielkos´c´ zagregowanego popytu i zagregowanej podaz˙y? 6. W tym rozdziale pokazujemy, z˙e ekspansywna polityka pienie˛z˙na powoduje obniz˙ke˛ stopy procentowej i powoduje wzrost popytu na dobra inwestycyjne. Wyjas´nij, dlaczego taka polityka pobudza ro´wniez˙ popyt na eksport netto. 7. Zało´z˙my, z˙e ekonomis´ci zaobserwowali, iz˙ wzrost wydatko´w pan´stwa o 10 mld euro powoduje zwie˛kszenie sie˛ całkowitego popytu na dobra i usługi o 30 mld euro. a. Zało´z˙my, z˙e ci ekonomis´ci pomijaja˛ moz˙liwos´c´ pojawienia sie˛ efektu wypierania. Ile, ich zdaniem, wynosi kran´cowa skłonnos´c´ do konsumpcji (MPC)? b. Zało´z˙my teraz, z˙e ci ekonomis´ci uwzgle˛dniaja˛ efekt wypierania. Czy oszacowany przez nich nowy poziom MPC okaz˙e sie˛ wyz˙szy, czy tez˙ niz˙szy niz˙ w podpunkcie (a)? 8. Zało´z˙my, z˙e pan´stwo zmniejsza podatki o 2 mld euro, z˙e nie wyste˛puje efekt wypierania i z˙e kran´cowa skłonnos´c´ do konsumpcji wynosi 3/4. a. Jak taka obniz˙ka podatko´w wpływa pocza˛tkowo na wielkos´c´ zagregowanego popytu?
Wpływ polityki pienie˛z˙nej i polityki budz˙etowej na zagregowany popyt
9.
10.
11.
12.
13.
369
b. Jakie dodatkowe skutki ma ten pocza˛tkowy wpływ? Jakie jest całkowite oddziaływanie tej obniz˙ki podatko´w na wielkos´c´ zagregowanego popytu? c. Poro´wnaj ten całkowity efekt wynosza˛cej 2 mld euro obniz˙ki podatko´w z odpowiednia˛ zmiana˛, spowodowana˛ zwie˛kszeniem sie˛ zakupo´w pan´stwa o 2 mld euro. Odpowiedz´ wyjas´nij. Zało´z˙my, z˙e pan´stwo zwie˛ksza swoje wydatki. Czy wpływ takiego zdarzenia na zagregowany popyt w gospodarce okazałby sie˛ wie˛kszy w sytuacji, w kto´rej bank centralny nie zareagowałby na takie działanie pan´stwa, czy tez˙ w sytuacji, w kto´rej byłby on zobowia˛zany do utrzymywania stałego poziomu stopy procentowej? Odpowiedz´ wyjas´nij. W jakich okolicznos´ciach ekspansywna polityka budz˙etowa z wie˛kszym prawdopodobien´stwem spowoduje kro´tkookresowy wzrost wydatko´w inwestycyjnych? Odpowiedz´ wyjas´nij. a. Czy wtedy, kiedy akcelerator inwestycji jest duz˙y, czy tez˙ wtedy, kiedy jest on mały? b. Czy wtedy, kiedy wraz˙liwos´c´ wydatko´w inwestycyjnych na zmiany stopy procentowej jest duz˙a, czy tez˙ wtedy, kiedy jest ona mała? Zało´z˙my, z˙e gospodarke˛ dotkne˛ła recesja. Wyjas´nij, jak na wielkos´c´ wydatko´w konsumpcyjnych i wydatko´w inwestycyjnych wpłyna˛ naste˛puja˛ce zdarzenia. Za kaz˙dym razem wskaz˙ skutki: bezpos´rednie; be˛da˛ce wynikiem zmiany produkcji całkowitej; be˛da˛ce wynikiem zmiany stopy procentowej; całkowite. Jes´li pojawiaja˛ sie˛ skutki, kto´rych wpływ jest przeciwstawny, co czyni odpowiedz´ niejednoznaczna˛, wskaz˙ to. a. Zwie˛kszenie sie˛ wydatko´w pan´stwa. b. Obniz˙ka podatko´w. c. Zwie˛kszenie sie˛ podaz˙y pienia˛dza. Ro´z˙ne powody sprawiaja˛, z˙e polityka budz˙etowa automatycznie zmienia sie˛, kiedy wielkos´c´ produkcji i zatrudnienie sie˛ wahaja˛. a. Wyjas´nij, dlaczego przycho´d pan´stwa z opodatkowania zmienia sie˛ wtedy, kiedy w gospodarce rozpoczyna sie˛ recesja. b. Wyjas´nij, dlaczego wydatki pan´stwa zmieniaja˛ sie˛ wtedy, kiedy w gospodarce rozpoczyna sie˛ recesja. c. Zało´z˙my, z˙e w gospodarce obowia˛zuje zasada s´cis´le zro´wnowaz˙onego budz˙etu. Jakie znaczenie miałoby to w przypadku recesji? Czy skutkiem okazałaby sie˛ głe˛bsza, czy tez˙ płytsza recesja? Ostatnio niekto´rzy parlamentarzys´ci zaproponowali uchwalenie przepiso´w, kto´re jedynym celem polityki pienie˛z˙nej uczyniłyby stabilnos´c´ cen. Zało´z˙my, z˙e uchwalono takie prawo. a. Jak w takiej sytuacji bank centralny zareagowałby na dowolne zdarzenie, kto´rego skutkiem jest zmniejszenie sie˛ zagregowanego popytu? b. Jak w takiej sytuacji bank centralny zareagowałby na dowolne zdarzenie, kto´rego skutkiem jest zmniejszenie sie˛ kro´tkookresowej zagregowanej podaz˙y?
370
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
Za kaz˙dym razem odpowiedz na pytanie, czy istniałaby inna polityka pienie˛z˙na, kto´rej skutkiem byłaby wie˛ksza˛ stabilnos´c´ produkcji. 14. Odwiedz´ internetowy serwis Banku Anglii (www.bankofengland.co.uk) i s´cia˛gnij stamta˛d najnowszy Raport o inflacji (Inflation Report). Co mo´wi sie˛ w tym raporcie o stanie gospodarki, a takz˙e o ostatnich decyzjach dotycza˛cych polityki pienie˛z˙nej? 15. Odwiedz´ serwis internetowy Europejskiego Banku Centralnego (www.ecb.int). Odszukaj ostatni raport o polityce pienie˛z˙nej w strefie euro. Co mo´wi sie˛ w tym raporcie o stanie gospodarki w Eurolandzie, a takz˙e o ostatnich decyzjach dotycza˛cych polityki pienie˛z˙nej?
@
Chcąc znaleźć dodatkowe zasoby ułatwiające naukę, odwiedź serwis internetowy: http://www.cengage.co.uk/mankiw−taylor
ROZDZIAŁ 13
WYBÓR MIĘDZY INFLACJĄ A BEZROBOCIEM W KRÓTKIM OKRESIE
kaz˙dej rozwinie˛tej gospodarce inflacja i bezrobocie stanowia˛ dwa bacznie obserwowane wskaz´niki aktywnos´ci gospodarczej. Ilekroc´ centralny urza˛d statystyczny publikuje informacje o tych zmiennych, politycy uwaz˙nie sie˛ im przygla˛daja˛. Niekiedy komentatorzy sumuja˛ stope˛ inflacji i stope˛ bezrobocia, aby obliczyc´ indeks ubo´stwa (misery index), kto´ry wyraz˙a ogo´lna˛ kondycje˛ gospodarki. Na czym polega zwia˛zek tych dwo´ch mierniko´w aktywnos´ci gospodarczej? W poprzednich rozdziałach omo´wilis´my długookresowe determinanty poziomu bezrobocia i inflacji. Wskazalis´my, z˙e naturalna stopa bezrobocia zalez˙y od wielu czynniko´w, charakteryzuja˛cych sytuacje˛ na rynku pracy, takich jak ustawy o płacy minimalnej, siła rynkowa zwia˛zko´w zawodowych, rola płac efektywnos´ciowych i skutecznos´c´ poszukiwan´ miejsc pracy. Natomiast stopa inflacji zalez˙y gło´wnie od tempa wzrostu podaz˙y pienia˛dza, kto´re jest kontrolowane przez bank centralny. W długim okresie inflacja i bezrobocie stanowia˛ zatem w zasadzie dwa odre˛bne problemy. Jednak w kro´tkim okresie jest zupełnie inaczej. Według jednej z dziesie˛ciu gło´wnych zasad ekonomii z rozdziału 1 Mikroekonomii w kro´tkim okresie społeczen´stwo wybiera mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem. Jez˙eli, wykorzystuja˛c narze˛dzia polityki pienie˛z˙nej i polityki budz˙etowej, politycy gospodarczy zwie˛ksza˛ zagregowany popyt i sprawia˛, z˙e gospodarka przesunie sie˛ w go´re˛ wzdłuz˙ kro´tkookresowej krzywej zagregowanej podaz˙y, efektem okaz˙e sie˛ przejs´ciowy spadek bezrobocia, kto´ry nasta˛pi za cene˛ przys´pieszenia inflacji. Jes´li zas´ politycy gospodarczy zmniejsza˛ zagregowany popyt, przesuwaja˛c gospodarke˛ w do´ł kro´tkookresowej krzywej zagregowanej podaz˙y, efektem okaz˙e sie˛ obniz˙enie inflacji, ale za cene˛ przejs´ciowego wzrostu bezrobocia. W tym rozdziale chcemy dokładniej zbadac´ te˛ odwrotna˛ zalez˙nos´c´ mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem. Jest to temat, kto´ry w drugiej połowie XX w. przycia˛gał uwage˛ wielu wybitnych ekonomisto´w. Chca˛c dobrze zrozumiec´ te˛ zalez˙nos´c´, musimy sie˛ przyjrzec´ ewolucji pogla˛do´w na jej temat.
W
372
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
13.1 Krzywa Phillipsa „Krzywa Phillipsa jest prawdopodobnie najwaz˙niejsza˛, pojedyncza˛ zalez˙nos´cia˛ makroekonomiczna˛”. Sa˛ to słowa wypowiedziane przez George’a Akerlofa na wykładzie wygłoszonym z okazji wre˛czenia mu Nagrody Nobla z ekonomii w 2001 r. Krzywa Phillipsa ilustruje kro´tkookresowa˛ zalez˙nos´c´ mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem.
Pochodzenie krzywej Phillipsa W 1958 r. zatrudniony w London School of Economics ekonomista z Nowej Zelandii, A.W. Phillips, w brytyjskim czasopis´mie „Economica” opublikował artykuł, dzie˛ki kto´remu zdobył wielka˛ sławe˛. Artykuł ten był zatytułowany: The Relationship Between Unemployment and the Rate of Change of Money Wages in the United Kingdom, 1861−19571. Phillips dowio´dł istnienia negatywnej korelacji mie˛dzy stopa˛ bezrobocia a tempem inflacji. Innymi słowy, udowodnił, z˙e w latach o niskiej stopie bezrobocia tempo inflacji było wysokie, a lata o wysokiej stopie bezrobocia charakteryzowały sie˛ niskim tempem inflacji. (Ekonomista ten badał inflacje˛ rozumiana˛ jako wzrost płac nominalnych, a nie wzrost cen, jednak na potrzeby naszych rozwaz˙an´ to rozro´z˙nienie nie ma znaczenia, poniewaz˙ te oba mierniki inflacji zwykle sa˛ ze soba˛ s´cis´le skorelowane.) Ze swojej analizy Phillips wycia˛gna˛ł naste˛puja˛cy wniosek: dwie waz˙ne zmienne makroekonomiczne, czyli bezrobocie i inflacja, zalez˙a˛ od siebie, co wczes´niej nie było dostrzegane przez ekonomisto´w. Chociaz˙ powyz˙sze wnioski były oparte na danych z Wielkiej Brytanii, ekonomis´ci szybko rozszerzyli je na inne kraje. W 2 lata po ukazaniu sie˛ artykułu Phillipsa amerykan´scy ekonomis´ci, Paul Samuelson i Robert Solow, opublikowali na łamach „American Economic Review” artykuł pt. Analytics of Anti-Inflation Policy2, w kto´rym wykazali istnienie podobnej ujemnej korelacji mie˛dzy tempem inflacji a rozmiarami bezrobocia w Stanach Zjednoczonych. Jej wyste˛powanie uzasadniali tym, z˙e niskiemu bezrobociu zwykle towarzyszy wysoki poziom zagregowanego popytu, kto´ry z kolei wywiera Krzywa Phillipsa jest to linia, kto´ra presje˛ na wzrost płac i cen w całej gospodarce. Samuelson i Solow ilustruje kro´tkookresowa˛ nazwali te˛ ujemna˛ zalez˙nos´c´ mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem krzyodwrotna˛ zalez˙nos´c´ mie˛dzy poziomem wa˛ Phillipsa (Phillips curve). Na rysunku 13.1 widzimy przykład inflacji a poziomem krzywej Phillipsa, podobnej do tej odkrytej przez tych dwo´ch bezrobocia. ekonomisto´w. 1
Zalez˙nos´c´ mie˛dzy wielkos´cia˛ bezrobocia w Wielkiej Brytanii a zmianami płac nominalnych w latach 1861−1957 ( przyp. tłum.). 2 Analiza polityki antyinflacyjnej ( przyp. tłum.).
Wybo´r mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem w kro´tkim okresie
373
RYSUNEK 13.1
Krzywa Phillipsa Krzywa Phillipsa ilustruje zalez˙nos´c´ mie˛dzy stopa˛ inflacji a stopa˛ bezrobocia. W punkcie A inflacja jest niska, lecz bezrobocie jest wysokie. Na odwro´t, w punkcie B inflacja jest wysoka, a bezrobocie niskie.
Jak wskazuje tytuł artykułu, autorzy zainteresowali sie˛ krzywa˛ Phillipsa, poniewaz˙ byli przekonani, z˙e jej analiza dostarczy waz˙nych wniosko´w politykom gospodarczym. Sugerowali zwłaszcza, z˙e krzywa ta stanowi swoista˛ „karte˛ dan´” z moz˙liwymi do osia˛gnie˛cia wynikami gospodarczymi. Dokonuja˛c odpowiednich zmian polityki pienie˛z˙nej i polityki budz˙etowej, moz˙na regulowac´ wielkos´c´ zagregowanego popytu poprzez wybranie dowolnego punktu na tej krzywej. Na przykład, punkt A oznacza wysokie bezrobocie, kto´remu towarzyszy niska inflacja, a punkt B — niskie bezrobocie, lecz wysoka˛ inflacje˛. Oczywis´cie, najlepiej byłoby miec´ jednoczes´nie niska˛ inflacje˛ i niskie bezrobocie, lecz dane historyczne, na podstawie kto´rych wykres´lono krzywa˛ Phillipsa, pokazuja˛ wyraz´nie, z˙e taka kombinacja jest nieosia˛galna. Według Samuelsona i Solowa politycy gospodarczy stoja˛ w obliczu koniecznos´ci dokonania wyboru mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem, krzywa Phillipsa zas´ ilustruje ten wybo´r.
Zagregowany popyt i zagregowana podaż a krzywa Phillipsa Model zagregowanego popytu i zagregowanej podaz˙y oferuje proste objas´nienie kombinacji moz˙liwych wyniko´w, opisanych za pomoca˛ krzywej Phillipsa. Krzywa ta pokazuje po prostu kombinacje poziomo´w inflacji i bezrobocia, kto´re
374
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
powstaja˛ w kro´tkim okresie po zmianach połoz˙enia krzywej zagregowanego popytu, przesuwaja˛cych gospodarke˛ wzdłuz˙ kro´tkookresowej krzywej zagregowanej podaz˙y. Jak pokazalis´my w rozdziale 11, w kro´tkim okresie wzrost zagregowanego popytu na dobra i usługi powoduje zwie˛kszenie sie˛ produkcji do´br i usług oraz zwyz˙ke˛ cen. Wie˛ksza produkcja oznacza wie˛ksze zatrudnienie, a zatem niz˙sza˛ stope˛ bezrobocia. Ponadto, niezalez˙nie od poziomu cen w poprzednim roku, wyz˙szy poziom cen w obecnym roku oznacza wyz˙sza˛ stope˛ inflacji. W kro´tkim okresie zmiany zagregowanego popytu powoduja˛ zatem skierowane w przeciwnych kierunkach zmiany inflacji i bezrobocia, zgodnie z zalez˙nos´cia˛ przedstawiana˛ przez krzywa˛ Phillipsa. Chca˛c lepiej zrozumiec´ te˛ zalez˙nos´c´, rozwaz˙my naste˛puja˛cy przykład. Upraszczaja˛c, przypus´c´my, z˙e poziom cen w 2007 r. (mierzony np. za pomoca˛ wskaz´nika cen konsumenta) wynosi 100. Na rysunku 13.2 widzimy dwie sytuacje, kto´re moga˛ sie˛ pojawic´ w 2008 r. W cze˛s´ci (a) przedstawiono te zmiany za pomoca˛ modelu zagregowanego popytu i zagregowanej podaz˙y. W cze˛s´ci (b) w tym samym celu wykorzystano model krzywej Phillipsa.
RYSUNEK 13.2
Zależność między krzywą Phillipsa a modelem zagregowanego popytu i zagregowanej podaży Na rysunku widzimy przewidywane zmiany sytuacji gospodarczej w 2008 r., przy załoz˙eniu, z˙e poziom cen w 2007 r. wynosi 100. W cze˛s´ci (a) wykorzystujemy model zagregowanego popytu i zagregowanej podaz˙y. Kiedy zagregowany popyt jest mały, gospodarka znajduje sie˛ w punkcie A; produkcja jest mała (7500), a ceny sa˛ niskie (102). Kiedy zagregowany popyt jest duz˙y, gospodarka znajduje sie˛ w punkcie B; produkcja jest duz˙a (8000), a ceny sa˛ wysokie (106). W cze˛s´ci (b) rysunku widzimy te same procesy, zilustrowane za pomoca˛ krzywej Phillipsa. W punkcie A, przy niskim poziomie popytu, stopa bezrobocia jest wysoka (7%), a stopa inflacji — niska (2%). Natomiast w punkcie B, przy duz˙ym zagregowanym popycie, sytuacja jest odwrotna: bezrobocie jest niskie (4%), a inflacja — wysoka (6%). (a) Model zagregowanego popytu i zagregowanej podaz˙y
(b) Krzywa Phillipsa
Wybo´r mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem w kro´tkim okresie
375
W cze˛s´ci (a) rysunku widzimy wpływ moz˙liwych zmian zagregowanego popytu w 2008 r. na wielkos´c´ produkcji i poziom cen. Jez˙eli zagregowany popyt na dobra i usługi be˛dzie mały, gospodarka znajdzie sie˛ w punkcie A, przy produkcji wynosza˛cej 7500 i poziomie cen 102. Natomiast przy wie˛kszym zagregowanym popycie gospodarka znajdzie sie˛ w punkcie B, produkcja wyniesie 8000, a poziom cen — 106. Wzrost zagregowanego popytu przesuwa zatem gospodarke˛ do nowego stanu ro´wnowagi, kto´remu odpowiadaja˛ wie˛ksza produkcja i wyz˙sze ceny. W cze˛s´ci (b) przedstawiono wynikaja˛ca˛ z tego zalez˙nos´c´ pomie˛dzy bezrobociem i inflacja˛. Poniewaz˙, aby zwie˛kszyc´ produkcje˛, przedsie˛biorstwa potrzebuja˛ wie˛cej pracowniko´w, bezrobocie w punkcie B jest mniejsze niz˙ w punkcie A. W naszym przykładzie wzrost produkcji z 7500 do 8000 powoduje spadek stopy bezrobocia z 7% do 4%. W dodatku, poniewaz˙ poziom cen jest wyz˙szy w punkcie B niz˙ w punkcie A, wzrasta takz˙e stopa inflacji (wyraz˙ona w procentach zmiana poziomu cen w poro´wnaniu z poprzednim rokiem). Było tak z powodu tego, z˙e w 2007 r. poziom cen wynosił 100, w punkcie A stopa inflacji była ro´wna 2%, a w punkcie B — 6%. Moz˙emy zatem poro´wnac´ obie sytuacje, zwracaja˛c uwage˛ na poziom albo produkcji i cen (za pomoca˛ modelu zagregowanego popytu i zagregowanej podaz˙y), albo bezrobocia i inflacji (za pomoca˛ krzywej Phillipsa). Jak sie˛ dowiedzielis´my w poprzednim rozdziale, wykorzystuja˛c narze˛dzia polityki pienie˛z˙nej i polityki budz˙etowej, moz˙na spowodowac´ zmiany połoz˙enia krzywej zagregowanego popytu. Gospodarka przesuwa sie˛ wtedy wzdłuz˙ krzywej Phillipsa. Wzrost podaz˙y pienia˛dza, wzrost wydatko´w pan´stwa lub obniz˙ka podatko´w zwie˛kszaja˛ zagregowany popyt, co sprawia, z˙e gospodarka przemieszcza sie˛ do nowego punktu na krzywej Phillipsa, kto´remu odpowiadaja˛ niz˙szy poziom bezrobocia i wyz˙sza inflacja. Natomiast zmniejszenie podaz˙y pienia˛dza, redukcja wydatko´w pan´stwa lub podwyz˙ka podatko´w powoduja˛ spadek zagregowanego popytu, przesuwaja˛c gospodarke˛ do nowego połoz˙enia na krzywej Phillipsa, charakteryzuja˛cego sie˛ niz˙sza˛ inflacja˛ i wyz˙szym bezrobociem. W tym sensie krzywa ta oferuje politykom gospodarczym moz˙liwos´c´ wyboru poz˙a˛danej kombinacji bezrobocia i inflacji. Szybki sprawdzian Narysuj krzywą Phillipsa. Za pomocą modelu zagregowanego popytu i zagregowanej podaży pokaż, w jaki sposób politycy gospodarczy mogą przesunąć gospodarkę wzdłuż tej krzywej, z punktu o wysokiej inflacji do punktu o niskiej inflacji.
376
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
13.2 Przesunięcia krzywej Phillipsa i rola oczekiwań Wydaje sie˛, z˙e krzywa Phillipsa wskazuje politykom gospodarczym doste˛pne moz˙liwos´ci wyboru mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem. Czy zestaw tych moz˙liwos´ci jest stały i nie zmienia sie˛ w miare˛ upływu czasu? Czy krzywa Phillipsa jest rzeczywis´cie niezawodnym narze˛dziem analizy, na kto´rym moz˙na oprzec´ polityke˛ gospodarcza˛? Ekonomis´ci zaje˛li sie˛ odpowiedziami na te pytania u schyłku lat szes´c´dziesia˛tych XX w., wkro´tce potem, jak Samuelson i Solow wprowadzili krzywa˛ Phillipsa do debaty o polityce makroekonomicznej.
Długookresowa krzywa Phillipsa W 1968 r. Milton Friedman opublikował na łamach „American Economic Review” artykuł oparty na os´wiadczeniu, kto´re nieco wczes´niej złoz˙ył jako prezes Amerykan´skiego Towarzystwa Ekonomicznego (American Economic Association). Artykuł ten, zatytułowany The Role of Monetary Policy3, zawierał dwie cze˛s´ci. Pierwsza była o tym, „Co moz˙na osia˛gna˛c´ za pomoca˛ polityki pienie˛z˙nej?”, a druga o tym, „Czego nie da sie˛ osia˛gna˛c´ za pomoca˛ polityki pienie˛z˙nej?”. Friedman twierdził, z˙e za pomoca˛ narze˛dzi tej polityki — z wyja˛tkiem bardzo kro´tkiego okresu — nie da sie˛ wybrac´ dla gospodarki konkretnej kombinacji tempa inflacji i wielkos´ci bezrobocia, kto´ra odpowiada konkretnemu punktowi na krzywej Phillipsa. Mniej wie˛cej w tym samym czasie inny ekonomista, Edmund Phelps, ro´wniez˙ opublikował artykuł kwestionuja˛cy, dotycza˛ca˛ długiego okresu, moz˙liwos´c´ dokonania wyboru mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem. Zaro´wno Friedman, jak i Phelps oparli swe rozumowanie na zasadach teorii makroekonomii klasycznej, kto´re przedstawilis´my w rozdziałach 3−10. Przypomnijmy, z˙e według tej teorii gło´wna˛ przyczyna˛ inflacji jest wzrost podaz˙y pienia˛dza, kto´ry jednak nie wywiera realnego wpływu na stan gospodarki, poniewaz˙ jego skutkiem jest tylko taka sama zmiana poziomu cen i poziomu dochodo´w nominalnych. Zwie˛kszenie podaz˙y pienia˛dza nie wpływa na czynniki okres´laja˛ce stope˛ bezrobocia, takie jak siła rynkowa zwia˛zko´w zawodowych, rola płac efektywnos´ciowych i skutecznos´c´ poszukiwan´ pracy. Zaro´wno Friedman, jak i Phelps doszli do wniosku, iz˙ nie ma z˙adnych racjonalnych przesłanek, aby twierdzic´, z˙e w długim okresie stopa inflacji zalez˙y od stopy bezrobocia.
3
Rola polityki pienie˛z˙nej ( przyp. tłum.).
Wybo´r mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem w kro´tkim okresie
377
Oto, co dosłownie pisał Friedman na temat skutecznos´ci polityki pienie˛z˙nej banku centralnego w długim okresie: „Władze realizuja˛ce polityke˛ pienie˛z˙na˛ kontroluja˛ wielkos´ci nominalne, a bezpos´rednio — zobowia˛zania banku centralnego (zasoby goto´wki w obiegu i rezerwy banko´w). Dzie˛ki temu w zasadzie moga˛ one nadzorowac´ zmienne nominalne: kurs walutowy, poziom cen, nominalna˛ wielkos´c´ dochodu narodowego oraz podaz˙ pienia˛dza, oboje˛tnie, jak definiowana˛. Moga˛ tez˙ kontrolowac´ zmiany zmiennych nominalnych, takie jak: tempo inflacji lub deflacji czy tez˙ tempo wzrostu lub spadku nominalnego dochodu narodowego albo tempo wzrostu ilos´ci pienia˛dza. Jednak nie moga˛ one, kontroluja˛c zmienne nominalne, wpływac´ na zmienne realne, takie jak: realna stopa procentowa, stopa bezrobocia, wielkos´c´ realnego dochodu narodowego, realna podaz˙ pienia˛dza, tempo wzrostu realnego dochodu narodowego i tempo wzrostu realnej podaz˙y pienia˛dza”. Z opinii Friedmana wynikaja˛ wnioski, kto´re dotycza˛ krzywej Phillipsa. Wynika z niej zwłaszcza, z˙e w długim okresie krzywa ta jest pionowa, co widzimy na rysunku 13.3. Jez˙eli bank centralny zwie˛ksza powoli podaz˙ pienia˛dza, stopa inflacji jest niska, a gospodarka znajduje sie˛ w punkcie A. Natomiast RYSUNEK 13.3
Długookresowa krzywa Phillipsa Według Friedmana i Phelpsa w długim okresie nie istnieje odwrotna zalez˙nos´c´ mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem. Tempo wzrostu podaz˙y pienia˛dza decyduje o wysokos´ci stopy inflacji. Jednak niezalez˙nie od tempa inflacji stopa bezrobocia zmierza do swego naturalnego poziomu. W efekcie długookresowa krzywa Phillipsa jest pionowa.
378
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
jes´li bank centralny zezwala na szybki wzrost podaz˙y pienia˛dza, stopa inflacji jest wysoka, a gospodarka znajduje sie˛ w punkcie B. W obydwu przypadkach stopa bezrobocia zmierza ku swemu normalnemu poziomowi, nazywanemu naturalna˛ stopa˛ bezrobocia. Pionowa krzywa Phillipsa oznacza, z˙e w długim okresie poziom bezrobocia nie zalez˙y od podaz˙y pienia˛dza i tempa inflacji. Pionowa krzywa Phillipsa w zasadzie jest forma˛ prezentacji pogla˛du ekonomisto´w klasycznych o neutralnos´ci pienia˛dza. Jak byc´ moz˙e pamie˛tasz, przedstawilis´my ten pogla˛d w rozdziale 11, nadaja˛c mu forme˛ pionowej długookresowej krzywej zagregowanej podaz˙y. Jak widzimy na rysunku 13.4, pionowa długookresowa krzywa Phillipsa i pionowa długookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y sa˛ w istocie dwiema stronami tego samego medalu. W cze˛s´ci (a) wzrost podaz˙y pienia˛dza przesuwa krzywa˛ zagregowanego popytu w prawo, z połoz˙enia AD1 do połoz˙enia AD2. W efekcie punkt długookresowej ro´wnowagi gospodarki przemieszcza sie˛ z A do B. Poziom cen wzrasta z P1 do P2, jednak poniewaz˙ krzywa zagregowanej podaz˙y jest pionowa, wielkos´c´ produkcji nie ulega zmianie. W cze˛s´ci (b) szybszy wzrost podaz˙y RYSUNEK 13.4
Długookresowa krzywa Phillipsa a model zagregowanego popytu i zagregowanej podaży W cze˛s´ci (a) rysunku widzimy model zagregowanego popytu i zagregowanej podaz˙y z pionowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaz˙y. Kiedy ekspansywna polityka pienie˛z˙na powoduje przesunie˛cie linii popytu z połoz˙enia AD1 do połoz˙enia AD2, punkt ro´wnowagi gospodarki przemieszcza sie˛ z A do B. Poziom cen wzrasta z P1 do P2, a produkcja sie˛ nie zmienia. W cze˛s´ci (b) przedstawiono długookresowa˛ krzywa˛ Phillipsa, kto´ra jest pionowa i kto´rej odpowiada naturalna stopa bezrobocia. Ekspansywna polityka pienie˛z˙na przesuwa gospodarke˛ z punktu A (o niskiej inflacji) do punktu B (o wyz˙szej inflacji), nie powoduja˛c jednak zmiany stopy bezrobocia. (a) Model zagregowanego popytu i zagregowanej podaz˙y
(b) Krzywa Phillipsa
Wybo´r mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem w kro´tkim okresie
379
pienia˛dza zwie˛ksza stope˛ inflacji, powoduja˛c przesunie˛cie gospodarki z punktu A do punktu B. Jednak poniewaz˙ długookresowa krzywa Phillipsa jest pionowa, stopa bezrobocia w tych dwo´ch punktach jest taka sama. Zaro´wno pionowa długookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y, jak i pionowa długookresowa krzywa Phillipsa oznaczaja˛ zatem, z˙e polityka pienie˛z˙na wpływa na poziom zmiennych nominalnych (na poziom cen i tempo inflacji), lecz nie na poziom zmiennych realnych (na wielkos´c´ produkcji i bezrobocia). Bez wzgle˛du na to, jaka˛ polityke˛ pienie˛z˙na˛ prowadzi bank centralny, wielkos´c´ produkcji i bezrobocie w długim okresie pozostaja˛ na naturalnym poziomie. Co takiego „naturalnego” jest w naturalnej stopie bezrobocia? Friedman i Phelps uz˙ywali tej nazwy na oznaczenie poziomu bezrobocia, do kto´rego gospodarka zmierza w długim okresie. Jednak naturalna stopa bezrobocia nie musi sie˛ pokrywac´ ze społecznie poz˙a˛dana˛ stopa˛ bezrobocia i nie jest ro´wniez˙ stała, lecz jej poziom zmienia sie˛ wraz z upływem czasu. Zało´z˙my np., z˙e nowo powstały zwia˛zek zawodowy, korzystaja˛c ze swej siły rynkowej, wymusza wzrost realnych płac niekto´rych pracowniko´w ponad poziom ro´wnowagi. Rezultatem be˛dzie nadwyz˙ka podaz˙y pracy, a tym samym wyz˙sza stopa naturalnego bezrobocia. Bezrobocie to jest „naturalne” nie dlatego, z˙e jest ono poz˙a˛dane, lecz dlatego, z˙e zmiany polityki pienie˛z˙nej nie sa˛ w stanie go zmienic´. Szybszy wzrost podaz˙y pienia˛dza nie osłabi pozycji tego zwia˛zku zawodowego i nie spowoduje obniz˙ki poziomu bezrobocia. Przyczyni sie˛ on jedynie do przys´pieszenia inflacji. Chociaz˙ polityka pienie˛z˙na nie jest w stanie wpłyna˛c´ na poziom naturalnej stopy bezrobocia, istnieja˛ inne narze˛dzia polityki gospodarczej, kto´re moz˙na wykorzystac´. W celu obniz˙enia naturalnej stopy bezrobocia nalez˙y zastosowac´ s´rodki, kto´re usprawniaja˛ działanie rynku pracy. Wczes´niej opisywalis´my w tej ksia˛z˙ce ro´z˙ne narze˛dzia polityki rynku pracy (takie jak ustawy o płacy minimalnej, ustawy dotycza˛ce umo´w zbiorowych, zasiłki dla bezrobotnych i programy szkolenia pracowniko´w) oraz ich wpływ na naturalna˛ stope˛ bezrobocia. Polityka zdolna zmniejszyc´ naturalna˛ stope˛ bezrobocia przesuwa długookresowa˛ krzywa˛ Phillipsa w lewo. W dodatku, poniewaz˙ spadek bezrobocia oznacza wzrost zatrudnienia, produkcja ros´nie i długookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y przesuwa sie˛ w prawo. Niezalez˙nie od tempa wzrostu podaz˙y pienia˛dza i odpowiadaja˛cego mu tempa inflacji, poziom bezrobocia w gospodarce obniz˙y sie˛ wo´wczas, a produkcja wzros´nie.
Wpływ oczekiwań inflacyjnych na krótkookresową krzywą Phillipsa Zanegowanie przez Friedmana i Phelpsa istnienia długookresowej odwrotnej zalez˙nos´ci mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem moz˙e sie˛ wydawac´ niezbyt przekonuja˛ce. Ich argumentacja dotyczyła tylko teorii. Tymczasem ujemna korelacja
380
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
mie˛dzy inflacja˛ i bezrobociem, udokumentowana przez Phillipsa, Samuelsona i Solowa, była oparta na danych. Dlaczego mamy wierzyc´ w istnienie pionowej krzywej Phillipsa, skoro z obserwacji wynika, z˙e ta krzywa ma nachylenie ujemne? Czy ustalenia wspomnianych trzech ekonomisto´w nie powinny nas skłonic´ do odrzucenia klasycznego załoz˙enia o neutralnos´ci pienia˛dza? Oczywis´cie, Friedman i Phelps byli s´wiadomi istnienia tych problemo´w i zaproponowali sposo´b pogodzenia klasycznej teorii makroekonomicznej z empirycznymi danymi z Wielkiej Brytanii i Stano´w Zjednoczonych, wskazuja˛cymi na ujemne nachylenie krzywej Phillipsa. Twierdzili oni, z˙e odwrotna zalez˙nos´c´ mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem wyste˛puje w kro´tkim okresie, lecz nie moz˙e byc´ podstawa˛ długookresowej polityki gospodarczej. Inaczej mo´wia˛c, ekspansywna polityka pienie˛z˙na moz˙e przejs´ciowo obniz˙yc´ stope˛ bezrobocia, jednak w długim okresie bezrobocie powraca do swego naturalnego poziomu, a ekspansywna polityka pienie˛z˙na jedynie wzmaga inflacje˛. Kiedy w rozdziale 11 objas´nialis´my ro´z˙nice˛ mie˛dzy kro´tkookresowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaz˙y i długookresowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaz˙y, rozumowalis´my podobnie jak Friedman i Phelps. (Tres´c´ tego rozdziału opierała sie˛ w duz˙ym stopniu na pomysłach tych dwo´ch ekonomisto´w.) Jak pamie˛tamy, kro´tkookresowa krzywa podaz˙y ma nachylenie dodatnie, co oznacza, z˙e wzrost cen prowadzi do zwie˛kszenia ilos´ci do´br i usług oferowanej przez przedsie˛biorstwa. Natomiast długookresowa krzywa podaz˙y jest pionowa, co oznacza, z˙e w długim okresie poziom cen nie ma wpływu na ilos´c´ oferowana˛ do´br. W rozdziale 11 przedstawilis´my trzy teorie, wyjas´niaja˛ce dodatnie nachylenie kro´tkookresowej krzywej zagregowanej podaz˙y: lepkie płace, lepkie ceny i błe˛dy w ocenie poziomu cen wzgle˛dnych. Poniewaz˙ płace, ceny i oczekiwania co do dalszego rozwoju sytuacji gospodarczej wraz z upływem czasu dostosowuja˛ sie˛ do zmieniaja˛cych sie˛ warunko´w w gospodarce, dodatnia zalez˙nos´c´ mie˛dzy poziomem cen a ilos´cia˛ oferowana˛ wyste˛puje w kro´tkim okresie, lecz zanika w okresie długim. Friedman i Phelps zastosowali te˛ sama˛ logike˛ w przypadku krzywej Phillipsa. Podobnie jak krzywa zagregowanej podaz˙y, jest ona nachylona ku go´rze tylko w kro´tkim okresie, kto´rego dotyczy takz˙e odwrotna zalez˙nos´c´ mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem. Podobnie jak długookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y jest pionowa, pionowa jest ro´wniez˙ długookresowa krzywa Phillipsa. Chca˛c lepiej objas´nic´ kro´tkookresowa˛ i długookresowa˛ zalez˙nos´c´ mie˛dzy inflacja˛ i bezrobociem, Friedman i Phelps wprowadzili do swej analizy dodatkowa˛ zmienna˛: oczekiwana˛ inflacje˛ (expected inflation). Zmienna ta opisuje oczekiwania co do przyszłych zmian ogo´lnego poziomu cen. W rozdziale 11 przekonalis´my sie˛, z˙e oczekiwany poziom cen wpływa na rzeczywisty poziom cen i płac oraz sposo´b postrzegania przez ludzi cen wzgle˛dnych. W rezultacie oczekiwania inflacyjne to jeden z waz˙nych czynniko´w, okres´laja˛cych połoz˙enie kro´tkookresowej krzywej zagregowanej podaz˙y. W kro´tkim okresie bank centralny moz˙e uznac´, z˙e oczekiwania inflacyjne, a zatem takz˙e połoz˙enie kro´tkook-
Wybo´r mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem w kro´tkim okresie
381
resowej krzywej zagregowanej podaz˙y, sa˛ juz˙ ustalone. Kiedy jednak zmieni sie˛ wielkos´c´ podaz˙y pienia˛dza, krzywa zagregowanego popytu zmieni połoz˙enie i gospodarka przesunie sie˛ wzdłuz˙ danej kro´tkookresowej krzywej zagregowanej podaz˙y. W kro´tkim okresie zmiany ilos´ci pienia˛dza powoduja˛ zatem nieoczekiwane wahania wielkos´ci produkcji i bezrobocia oraz poziomu cen i tempa inflacji. W ten sposo´b Friedman i Phelps wyjas´nili, odkryty dzie˛ki badaniom Samuelsona i Solowa, przebieg krzywej Phillipsa. Jednak zdolnos´c´ banku centralnego do wywoływania nieoczekiwanej inflacji za pomoca˛ zwie˛kszania podaz˙y pienia˛dza dotyczy jedynie kro´tkiego okresu. W długim okresie ludzie odkrywaja˛, jaka˛ stope˛ inflacji zdecydował sie˛ narzucic´ gospodarce ten bank. Poniewaz˙ płace, ceny i oceny sytuacji dostosowuja˛ sie˛ w kon´cu do stopy inflacji, długookresowa krzywa zagregowanej podaz˙y jest pionowa. W tym przypadku zmiany zagregowanego popytu, naste˛puja˛ce np. na skutek zmian podaz˙y pienia˛dza, nie wpływaja˛ na wielkos´c´ produkcji do´br i usług. Friedman i Phelps doszli zatem do wniosku, z˙e w długim okresie bezrobocie powraca do swego naturalnego poziomu. Analize˛ Friedmana i Phelpsa moz˙na stres´cic´ za pomoca˛ naste˛puja˛cego ro´wnania (jest ono inna˛ forma˛ ro´wnania zagregowanej podaz˙y z rozdziału 11): stopa = naturalna − a · rzeczywista − oczekiwana . bezrobocia stopa bezrobocia inflacja inflacja Ro´wnanie to uzalez˙nia stope˛ bezrobocia od naturalnej stopy bezrobocia oraz od rzeczywistej i oczekiwanej stopy inflacji. W kro´tkim okresie oczekiwana stopa inflacji jest wielkos´cia˛ dana˛. Powoduje to, z˙e wzrostowi rzeczywistej inflacji towarzyszy spadek bezrobocia. (Wraz˙liwos´c´ bezrobocia na nieoczekiwana˛ inflacje˛ opisuje parametr a, kto´rego wielkos´c´ zalez˙y od nachylenia kro´tkookresowej krzywej zagregowanej podaz˙y.) Jednak w długim okresie ludzie odkrywaja˛, jaka˛ stope˛ inflacji zakłada bank centralny. W efekcie rzeczywisty poziom inflacji zro´wnuje sie˛ z poziomem oczekiwanej inflacji, a bezrobocie pozostaje na poziomie naturalnym. Ro´wnanie to oznacza ro´wniez˙, z˙e kro´tkookresowa krzywa Phillipsa nie ´ cis´lej jest stabilna, gdyz˙ odpowiada konkretnej oczekiwanej stopie inflacji. (S mo´wia˛c, po sporza˛dzeniu wykresu tego ro´wnania stwierdzimy, z˙e kro´tkookresowa krzywa Phillipsa przecina długookresowa˛ krzywa˛ Phillipsa w punkcie odpowiadaja˛cym oczekiwanej stopie inflacji.) Kaz˙da zmiana oczekiwan´ inflacyjnych powoduje przesunie˛cie kro´tkookresowej krzywej Phillipsa. Według Friedmana i Phelpsa rozpatrywanie krzywej Phillipsa w kategoriach zestawu opcji doste˛pnych dla polityko´w gospodarczych jest bardzo ryzykowne. Chca˛c zrozumiec´ ich argumentacje˛, przyjrzyjmy sie˛ gospodarce, kto´ra znajduje sie˛ w punkcie A na rysunku 13.5. Stopa bezrobocia w tej gospodarce jest ro´wna naturalnej stopie bezrobocia, a stopy inflacji, rzeczywista i oczekiwana, sa˛ niskie. Przypus´c´my teraz, z˙e politycy gospodarczy staraja˛ sie˛ wykorzystac´ odwrotna˛ zalez˙nos´c´ mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem, zwie˛kszaja˛c
382
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
RYSUNEK 13.5
Jak zmiany oczekiwanej inflacji przesuwają krótkookresową krzywą Phillipsa? Im wyz˙sza jest oczekiwana stopa inflacji, tym wyz˙ej jest połoz˙ona kro´tkookresowa krzywa Phillipsa, ilustruja˛ca odwrotna˛ zalez˙nos´c´ inflacji i bezrobocia. W punkcie A zaro´wno oczekiwana, jak i rzeczywista stopa inflacji jest niska, a stopa bezrobocia pozostaje na swym naturalnym poziomie. Kiedy bank centralny prowadzi ekspansywna˛ polityke˛ pienie˛z˙na˛, w kro´tkim okresie gospodarka przesuwa sie˛ z punktu A do punktu B. W punkcie B oczekiwana stopa inflacji jest wcia˛z˙ niska, lecz rzeczywista stopa inflacji jest wysoka, a bezrobocie spada poniz˙ej naturalnego poziomu. W długim okresie, w miare˛ wzrostu oczekiwan´ inflacyjnych, gospodarka poda˛z˙a do punktu C. W punkcie tym zaro´wno rzeczywista, jak i oczekiwana inflacja jest wysoka, a bezrobocie powraca do naturalnego poziomu.
zagregowany popyt za pomoca˛ narze˛dzi polityki pienie˛z˙nej i budz˙etowej. W kro´tkim okresie, przy danej oczekiwanej stopie inflacji, gospodarka przesunie sie˛ wtedy z punktu A do punktu B. Bezrobocie spadnie poniz˙ej naturalnego poziomu, a tempo inflacji przewyz˙szy oczekiwania. Z czasem ludzie przyzwyczaja˛ sie˛ do wyz˙szej inflacji i zwie˛ksza˛ swoje oczekiwania inflacyjne. Kiedy oczekiwana inflacja ros´nie, przedsie˛biorstwa i pracownicy zaczynaja˛ uwzgle˛dniac´ ten spodziewany wyz˙szy wzrost cen w trakcie ustalania poziomu płac i cen. Kro´tkookresowa krzywa Phillipsa przesunie sie˛ wo´wczas w prawo tak, jak pokazano to na rysunku. W kon´cu gospodarka znajdzie sie˛ w punkcie C, w kto´rym inflacja jest wyz˙sza, lecz bezrobocie jest takie samo jak w punkcie A. Podsumowuja˛c, Friedman i Phelps uwaz˙aja˛, z˙e politycy gospodarczy maja˛ do czynienia z odwrotna˛ zalez˙nos´cia˛ mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem, kto´ra dotyczy jednak tylko kro´tkiego okresu.
Wybo´r mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem w kro´tkim okresie
383
Odwrotna zależność między inflacją a bezrobociem W 1968 r. Friedman i Phelps sformułowali zaskakuja˛ca˛ prognoze˛. Jez˙eli politycy gospodarczy spro´buja˛ wykorzystac´ krzywa˛ Phillipsa, aby obniz˙yc´ bezrobocie, i wybiora˛ na niej punkt o wyz˙szej inflacji i niz˙szym bezrobociu, ich sukces moz˙e byc´ tylko kro´tkotrwały. Pogla˛d, z˙e w długim okresie stopa bezrobocia powraca do swego naturalnego poziomu, niezalez˙nie od stopy inflacji, jest nazywany hipoteza˛ naturalnej stopy bezrobocia (natural-rate hypothesis). Według hipotezy naturalnej stopy W tym czasie dla cze˛s´ci ekonomisto´w twierdzenie, z˙e krzywa bezrobocia w długim okresie bezrobocie Phillipsa zniknie, kiedy politycy gospodarczy spro´buja˛ sie˛ nia˛ zawsze powraca posłuz˙yc´, wydawało sie˛ niedorzeczne. Jednak w rzeczywistos´ci tak do swego normalnego, włas´nie sie˛ stało i to zaro´wno w Wielkiej Brytanii, jak i w Stanach czyli naturalnego, bez wzgle˛du Zjednoczonych. Na przykład, od kon´ca lat szes´c´dziesia˛tych XX w. poziomu, na tempo inflacji. rza˛d brytyjski prowadził polityke˛ pobudzania zagregowanego popytu na dobra i usługi. U jej szczytu zagregowany popyt w Wielkiej Brytanii,
RYSUNEK 13.6
Zniknięcie krzywej Phillipsa w Wielkiej Brytanii Na rysunku widzimy dane o stopie bezrobocia i stopie inflacji (mierzonej wskaz´nikiem cen detalicznych) w Wielkiej Brytanii w latach 1971−2004. Trudno tu dostrzec wyraz´na˛ i stabilna˛ odwrotna˛ zalez˙nos´c´ mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem.
´ r o´ d ł o: UK Office for National Statistics. Z
384
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
podobnie jak w wielu innych wysoko rozwinie˛tych krajach w kon´cu lat szes´c´dziesia˛tych i na pocza˛tku lat siedemdziesia˛tych XX w., bardzo sie˛ zwie˛kszył z powodu zaangaz˙owania sie˛ Stano´w Zjednoczonych w wojne˛ w Wietnamie, kto´re spowodowało ogromny wzrost wydatko´w rza˛du USA na cele militarne, co przyczyniło sie˛ ro´wniez˙ do wzrostu amerykan´skiego importu z innych krajo´w. Ponadto, od 1971 r. — na skutek rozluz´nienia kontroli nad kredytami bankowymi — gospodarka brytyjska odnotowała wyja˛tkowo wysoki wzrost podaz˙y pienia˛dza. W naste˛pnym roku rza˛d brytyjski zdecydował sie˛ dodatkowo na nadzwyczajnie ekspansywna˛ polityke˛ budz˙etowa˛ w postaci zwie˛kszenia wydatko´w budz˙etowych i obniz˙ki podatko´w. Gospodarka zacze˛ła przejawiac´ oznaki powaz˙nego przegrzania, a inflacja zacze˛ła rosna˛c´. Jednak, dokładnie tak jak przepowiadali Friedman i Phelps, stopa bezrobocia nie pozostała na niskim poziomie. Na rysunku 13.6 przedstawiono historie˛ inflacji i bezrobocia w Wielkiej Brytanii w latach 1971−2004. Trudno na nim dostrzec prosta˛ odwrotna˛ zalez˙nos´c´ mie˛dzy tymi dwoma zmiennymi, kto´ra˛ wczes´niej zaobserwował Phillips. Przy wysokiej inflacji na pocza˛tku lat siedemdziesia˛tych XX w. oczekiwania inflacyjne dostosowały sie˛ do rzeczywistos´ci i stopa bezrobocia wzrosła tak jak stopa inflacji. W połowie lat siedemdziesia˛tych XX w. politycy gospodarczy przekonali sie˛, z˙e Friedman i Phelps mieli racje˛: w długim okresie nie istnieje odwrotna zalez˙nos´c´ mie˛dzy stopa˛ inflacji a stopa˛ bezrobocia. Szybki sprawdzian Narysuj krótkookresową i długookresową krzywą Phillipsa. Wyjaśnij, dlaczego krzywe te różnią się od siebie.
13.3 Długookresowa krzywa Phillipsa jako argument za niezależnością banku centralnego Kto, Twoim zdaniem, powinien odpowiadac´ za polityke˛ pienie˛z˙na˛: wybrany w powszechnych wyborach rza˛d czy niepochodza˛cy z wyboru prezes banku centralnego? Czy nie byłoby lepiej, gdyby o wielkos´c´ podaz˙y pienia˛dza i wysokos´c´ sto´p procentowych troszczył sie˛ rza˛d? Przeciez˙, jez˙eli on zawiedzie, moz˙emy go odwołac´ w najbliz˙szych wyborach. Natomiast nie mamy z˙adnego wpływu na poczynania pochodza˛cego z mianowania prezesa banku centralnego.
Wybo´r mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem w kro´tkim okresie
385
Wie˛kszos´c´ ekonomisto´w (przynajmniej ci, kto´rzy wierza˛ w istnienie pionowej krzywej Phillipsa) opowiada sie˛ raczej za powierzeniem kontroli nad polityka˛ pienie˛z˙na˛ prezesowi banku centralnego, zwłaszcza jes´li jest on powszechnie znany ze swej nieche˛ci do inflacji i jes´li ma jasno sprecyzowany, znany społeczen´stwu cel w postaci poziomu stopy inflacji, kto´ry nalez˙y osia˛gna˛c´. Chca˛c zrozumiec´, dlaczego tak jest, jeszcze raz popatrzmy na rysunek 13.5. Zało´z˙my, z˙e pocza˛tkowo gospodarka znajdowała sie˛ w punkcie A, przy naturalnej stopie bezrobocia i niskim poziomie inflacji, i z˙e za polityke˛ pienie˛z˙na˛ odpowiada rza˛d w tym sensie, iz˙ moz˙e on nakazac´ bankowi centralnemu ustalic´ konkretna˛ wielkos´c´ podaz˙y pienia˛dza i konkretny poziom sto´p procentowych, a bank ten jest zobowia˛zany to zrobic´. (Tak było w Wielkiej Brytanii do 1997 r., kiedy minister finanso´w sprawował kontrole˛ zaro´wno nad polityka˛ pienie˛z˙na˛, jak i polityka˛ budz˙etowa˛.) Teraz wyobraz´my sobie, z˙e za kilka miesie˛cy odbe˛da˛ sie˛ nowe wybory. Jak sa˛dzisz, co zrobi rza˛d? Poniewaz˙ wysokie bezrobocie nie sprzyja reelekcji, rza˛d be˛dzie prawdopodobnie skłonny obniz˙yc´ stopy procentowe i zwie˛kszyc´ podaz˙ pienia˛dza, aby przesuna˛c´ gospodarke˛ z punktu A do punktu B i obniz˙yc´ stope˛ bezrobocia. (W rzeczywistos´ci ze wzgle˛du na nieznane opo´z´nienia w działaniu polityki pienie˛z˙nej, o kto´rych była mowa wczes´niej, nowy rza˛d nie moz˙e zagwarantowac´, z˙e gospodarka znajdzie sie˛ dokładnie w punkcie B tuz˙ przed wyborami, jednak z pewnos´cia˛ przesunie sie˛ ona wzdłuz˙ kro´tkookresowej krzywej Phillipsa, z punktu A w kierunku punktu B, przy rzeczywistej inflacji wyz˙szej od jej oczekiwanego poziomu.) Oczywis´cie, jes´li oczekiwania inflacyjne dostosuja˛ sie˛ do rzeczywistej inflacji, kro´tkookresowa krzywa Phillipsa przesunie sie˛ i gospodarka przemies´ci sie˛ do punktu C. W punkcie C inflacja jest wyz˙sza, a bezrobocie jest takie samo (ro´wna sie˛ ono bezrobociu naturalnemu) jak w punkcie wyjs´cia. W długim okresie zatem sytuacja w gospodarce pogorszy sie˛ w poro´wnaniu z sytuacja˛ w punkcie A, kiedy prowadzono neutralna˛ polityke˛ pienie˛z˙na˛. Jez˙eli jednak wybory odbe˛da˛ sie˛ przed wzrostem oczekiwan´ inflacyjnych, dotychczasowy rza˛d ma wie˛ksze szanse na ponowny wybo´r, poniewaz˙ dopo´ki gospodarka pozostaje na wyjs´ciowej kro´tkookresowej krzywej Phillipsa gdzies´ pomie˛dzy punktami A i B, dopo´ty oczekiwania inflacyjne sa˛ niskie, a bezrobocie maleje. Na rza˛d zagłosuja˛ nie tylko ci, kto´rzy wczes´niej nie mieli pracy, a teraz ciesza˛ sie˛, poniewaz˙ ja˛ znalez´li. Wzros´nie takz˙e ogo´lny poziom aktywnos´ci gospodarczej i z tego powodu wszyscy be˛da˛ wdzie˛czni rza˛dowi za dobre kierowanie gospodarka˛. Kiedy jednak oczekiwania inflacyjne wyro´wnaja˛ sie˛ wreszcie z rzeczywista˛ inflacja˛ i przesuniemy sie˛ do punktu C na długookresowej krzywej Phillipsa, przy tym samym, dotychczasowym poziomie bezrobocia i wyz˙szej inflacji zadowolenie ludzi zniknie. Jednak be˛dzie juz˙ za po´z´no, poniewaz˙ wybory juz˙ sie˛ odbyły i u władzy pozostał stary rza˛d.
386
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
Oczywis´cie, przedstawiona wizja polityki jest dos´c´ cyniczna i wie˛kszos´c´ rza˛do´w gwałtownie zaprzeczyłaby twierdzeniu, z˙e posługiwała sie˛ takimi sztuczkami, aby ponownie wygrac´ wybory. Co wie˛cej, zakładamy ro´wniez˙, z˙e ludzie (pracownicy i menedz˙erowie zarza˛dzaja˛cy przedsie˛biorstwami) sa˛ dos´c´ głupi. Dlaczego? Wszak kaz˙dy wie, z˙e rza˛d prowadzi przed wyborami ekspansywna˛ polityke˛ pienie˛z˙na˛. W rzeczywistos´ci przedsie˛biorstwa i pracownicy mogliby zacza˛c´ podnosic´ ceny i płace jeszcze przed wyborami, spodziewaja˛c sie˛ ekspansywnej polityki pienie˛z˙nej. Gospodarka moz˙e wie˛c przejs´c´ bezpos´rednio z punktu A do punktu C, bez z˙adnego przejs´ciowego spadku bezrobocia! Jest to ciekawe i godne podkres´lenia spostrzez˙enie: jez˙eli ludzie sa˛dza˛, z˙e rza˛d be˛dzie prowadzic´ ekspansywna˛ polityke˛ pienie˛z˙na˛, oczekiwania inflacyjne i rzeczywisty poziom inflacji wzrosna˛, lecz poziom bezrobocia sie˛ nie obniz˙y. W gruncie rzeczy gospodarka bezpos´rednio przejdzie do nowego punktu długookresowej ro´wnowagi. Zało´z˙my jednak, z˙e minister finanso´w lub jakis´ inny pan´stwowy urze˛dnik, odpowiedzialny za polityke˛ pienie˛z˙na˛, składa os´wiadczenie, z˙e nie zamierza prowadzic´ ekspansywnej polityki pienie˛z˙nej. Czy przedsie˛biorstwa i pracownicy uwierza˛ mu? Raczej nie. Be˛da˛ oni rozumowac´ naste˛puja˛co: jez˙eli uwierzymy w to zapewnienie, a rza˛d wbrew swym deklaracjom zwie˛kszy jednak radykalnie podaz˙ pienia˛dza, to zostaniemy zaskoczeni i upłynie sporo czasu, zanim oczekiwania inflacyjne dostosuja˛ sie˛ do poziomu rzeczywistej inflacji. W mie˛dzyczasie gospodarka przesunie sie˛ wzdłuz˙ kro´tkookresowej krzywej Phillipsa do punktu B. Stopa bezrobocia sie˛ obniz˙y, co przyczyni sie˛ do wzrostu popularnos´ci rza˛du. Im bardziej wiarygodne wydaja˛ sie˛ zapewnienia rza˛du, tym mniej nalez˙y im wierzyc´! Wydaje sie˛ zatem, z˙e prowadzenie polityki pienie˛z˙nej przez polityko´w be˛dzie zawsze skutkowac´ wyz˙szym poziomem inflacji bez obniz˙enia stopy bezrobocia, nawet w kro´tkim okresie. Co sie˛ stanie, kiedy rza˛d powierzy pełna˛ kontrole˛ nad polityka˛ pienie˛z˙na˛ prezesowi banku centralnego z zastrzez˙eniem, z˙e utraci on swoje stanowisko, jez˙eli nie sprawi, iz˙ w pewnym, ustalonym w rozsa˛dny sposo´b, okresie tempo inflacji nie przekroczy wyznaczonego niskiego poziomu, bez wzgle˛du na wielkos´c´ bezrobocia? Zało´z˙my, z˙e tym celem inflacyjnym jest stopa inflacji, kto´ra odpowiada punktowi A na rysunku 13.5. Poniewaz˙ prezesowi banku centralnego nie zalez˙y na ograniczeniu bezrobocia, problem ten schodzi na dalszy plan. Przedsie˛biorstwa i pracownicy wierza˛, z˙e gospodarka pozostanie w punkcie A, i tak rzeczywis´cie be˛dzie, poniewaz˙ oczekiwania inflacyjne dokładnie pokrywaja˛ sie˛ z rzeczywistym tempem inflacji. Dzie˛ki przekazaniu kontroli nad polityka˛ pienie˛z˙na˛ bankowi centralnemu tempo inflacji okazuje sie˛ ostatecznie niz˙sze, a wielkos´c´ bezrobocia taka sama jak wtedy, kiedy to rza˛d, a nie bank centralny, decydował o tej polityce. Co z tego wynika dla polityki rza˛du? Co´z˙, byc´ moz˙e, nie wszyscy politycy sa˛ tak cyniczni, jak to przedstawilis´my. Byc´ moz˙e niekto´rym z nich zalez˙y na pomys´lnym rozwoju gospodarki w długim okresie, a nie tylko na zachowaniu
Wybo´r mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem w kro´tkim okresie
387
stanowisk za wszelka˛ cene˛. Moz˙e sa˛ cyniczni, ale bardziej inteligentni i wyrafinowani. Cyniczny rza˛d, kieruja˛c sie˛ własnym interesem, przed wyborami wolałby na pewno punkt B (lub jakis´ punkt w jego pobliz˙u), a nie punkt A, poniewaz˙ w B rzeczywista stopa bezrobocia jest niz˙sza od stopy naturalnej, a oczekiwania inflacyjne nadal sa˛ niskie. Gwarantuje to zwycie˛stwo w wyborach. Niemniej rza˛d dobrze wie, z˙e przedsie˛biorstwa i pracownicy uwzgle˛dnia˛ jego zamierzenia w swych decyzjach dotycza˛cych cen i płac, a zatem w rzeczywistos´ci gospodarka tuz˙ przed wyborami przejdzie do punktu C. W gruncie rzeczy sytuacja ta przypomina ro´wnowage˛ Nasha, kto´ra˛ omawialis´my w rozdziale 16 w Mikroekonomii. Jak pamie˛tamy, ro´wnowaga Nasha to sytuacja, w kto´rej kaz˙da osoba wybiera najkorzystniejsza˛ dla siebie strategie˛ przy danych strategiach wybieranych przez wszystkie inne osoby. W przypadku, kto´rym sie˛ zajmujemy, przedsie˛biorstwa i pracownicy wiedza˛, z˙e jes´li przed wyborami nie zwie˛ksza˛ swoich oczekiwan´ inflacyjnych, rza˛d prawdopodobnie zdecyduje sie˛ na ekspansywna˛ polityke˛ pienie˛z˙na˛, kto´ra jest dla nich niekorzystna, poniewaz˙ ich ceny i płace obniz˙a˛ sie˛ w kategoriach realnych. W efekcie przedsie˛biorstwa i pracownicy zwie˛kszaja˛ swoje oczekiwania inflacyjne, co sprawia, z˙e kro´tkookresowa krzywa Phillipsa przesuwa sie˛ w go´re˛, a gospodarka przemieszcza sie˛ do punktu C na rysunku 13.5. Czy jednak rza˛d w punkcie C nadal nie ulega pokusie prowadzenia ekspansywnej polityki pienie˛z˙nej? Byc´ moz˙e tak jest, lecz na długookresowej krzywej Phillipsa jest z pewnos´cia˛ punkt, w kto´rym inflacja jest juz˙ tak wysoka, z˙e z˙aden rza˛d nie zaryzykuje jej zwie˛kszenia, nawet jes´li w kro´tkim okresie mogłoby to przyczynic´ sie˛ do zmniejszenia bezrobocia. Jez˙eli przedsie˛biorstwa i pracownicy sa˛ w stanie choc´by w przybliz˙eniu ocenic´, jaki jest ten poziom inflacji, to ustala˛ ceny i płace na takim poziomie, z˙e gospodarka bezpos´rednio przejdzie do tego punktu. Przyjmijmy, z˙e punktem tym jest punkt C. Jes´li w punkcie tym rza˛d nie chce juz˙ prowadzic´ ekspansywnej polityki gospodarczej w celu zwie˛kszenia swej popularnos´ci i jes´li przedsie˛biorstwom oraz pracownikom, kto´rzy wiedza˛ o tym, nie opłaca sie˛ zmieniac´ zachowan´ cenowych i płacowych, oznacza to, z˙e osia˛gne˛lis´my stan ro´wnowagi Nasha. W innym uje˛ciu ro´wnowaga Nasha, co do kto´rej załoz˙ylis´my, z˙e istnieje w punkcie C na rysunku 13.5, odpowiada polityce spo´jnej czasowo (time-consistent policy). Jest to po prostu taka polityka, w przypadku kto´rej rza˛d nie ulega pokusie zaprzestania jej w pewnym momencie. (Zwykle odpowiada jej włas´nie ro´wnowaga Nasha.) W 2004 r. Finn Kydland i Edward Prescott otrzymali wspo´lnie Nagrode˛ Nobla z ekonomii m.in. za prace˛ na temat czasowej spo´jnos´ci polityki makroekonomicznej. Jednak punkt C, w kto´rym polityka gospodarcza byc´ moz˙e jest spo´jna czasowo, dla rza˛du jest mniej dogodny niz˙ punkt A. Szanse wyborcze rza˛du sa˛ w punkcie C mniejsze, poniewaz˙ inflacja jest tu wyz˙sza niz˙ w punkcie A, a bezrobocie wcia˛z˙ pozostaje na naturalnym poziomie. Najlepszym rozwia˛zaniem dla rza˛du, kto´ry pragnie zmaksymalizowac´ swoje szanse na powto´rne zwycie˛stwo
388
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
w wyborach, jest zatem uczynienie banku centralnego niezalez˙nym, czyli powierzenie mu kontroli nad polityka˛ pienie˛z˙na˛. (Oczywis´cie, zakładamy, z˙e bank centralny jest konserwatywny w kwestii stabilnos´ci cen i jest ona jego celem.) W takim przypadku gospodarka moz˙e pozostac´ w punkcie A. Dowodem duz˙ego znaczenia teorii makroekonomii jest to, z˙e argumentacja ta skłoniła wiele rza˛do´w na s´wiecie do zapewnienia niezalez˙nos´ci i przekazania kontroli nad polityka˛ pienie˛z˙na˛ bankowi centralnemu. Na przykład, Europejski Bank Centralny stał sie˛ niezalez˙ny z chwila˛ powstania w 1998 r., a Bank Anglii — w 1997 r. Jak pamie˛tamy z rozdziału 7, Europejski Bank Centralny zaro´wno projektuje polityke˛ pienie˛z˙na˛ (np. wyznacza poziom celu inflacyjnego w strefie euro), jak i ja˛ realizuje. Natomiast Bank Anglii ma pełna˛ niezalez˙nos´c´ w kwestii wdraz˙ania polityki pienie˛z˙nej, lecz nie decyduje o jej kształcie: cel inflacyjny jest ustalany przez brytyjskiego ministra finanso´w. Ro´wniez˙ amerykan´ska Rezerwa Federalna jest niezalez˙na w zakresie zaro´wno projektowania polityki pienie˛z˙nej, jak i jej realizacji. Chociaz˙ w sensie formalnym (inaczej niz˙ Europejski Bank Centralny i Bank Anglii) Fed nie prowadzi polityki celu inflacyjnego, to jest on uznawany za jeden z najbardziej konserwatywnych banko´w na s´wiecie, a zatem ogo´lny efekt jego poczynan´ jest podobny. Długookresowa pionowa krzywa Phillipsa jest przekonuja˛cym argumentem za przekazaniem przez polityko´w kontroli nad polityka˛ pienie˛z˙na˛ konserwatywnemu prezesowi banku centralnego.
13.4 Przesunięcia krzywej Phillipsa: rola szoków podażowych W 1968 r. Friedman i Phelps twierdzili, z˙e zmiany oczekiwan´ inflacyjnych powoduja˛ przesunie˛cia kro´tkookresowej krzywej Phillipsa. Zdecydowana wie˛kszos´c´ ekonomisto´w obserwuja˛cych sytuacje˛ gospodarcza˛ na pocza˛tku lat siedemdziesia˛tych XX w. przekonała sie˛, z˙e Friedman i Phelps mieli racje˛. Jednak w cia˛gu kilku naste˛pnych lat inne przyczyny przesunie˛c´ kro´tkookresowej krzywej Phillipsa zwro´ciły uwage˛ całego s´wiata, a mianowicie szoki dotycza˛ce zagregowanej podaz˙y. Sprawcami tej zmiany zainteresowan´ tym razem nie byli dwaj profesorowie ekonomii, lecz grupa arabskich szejko´w. W 1974 r. Organizacja Krajo´w Eksportuja˛cych Rope˛ Naftowa˛ (OPEC) zacze˛ła wykorzystywac´ swoja˛ siłe˛ rynkowa˛, wyste˛puja˛c w roli kartelu na s´wiatowym rynku ropy naftowej w celu zwie˛kszenia zysko´w swoich członko´w. Kraje nalez˙a˛ce do OPEC (takie jak Arabia Saudyjska, Kuwejt i Irak) ograniczyły wielkos´c´ wydobycia i sprzedaz˙y ropy naftowej. W cia˛gu kilku lat to zmniejszenie podaz˙y ropy spowodowało niemal dwukrotny wzrost cen tego surowca na rynkach s´wiatowych.
Wybo´r mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem w kro´tkim okresie
389
Ogromny wzrost cen ropy naftowej jest przykładem szoku Szok podaz˙owy to zdarzenie, podaz˙owego (supply shock), tzn. zdarzenia, kto´re ma bezpos´redni kto´re bezpos´rednio wpływ na koszty produkcji, a zatem takz˙e na ceny. Szok podaz˙owy zmienia koszty i ceny w przedsie˛biorstwach, przesuwa krzywa˛ zagregowanej podaz˙y, a w efekcie ro´wniez˙ powoduja ˛c przesunie˛cie krzywa˛ Phillipsa. Na przykład, jez˙eli zwyz˙ka cen ropy naftowej krzywej zagregowanej podaz˙y, a zatem spowoduje wzrost koszto´w produkcji benzyny, oleju nape˛dowego, takz˙e krzywej Philipsa. opon samochodowych i wielu innych wyrobo´w, zmniejszy to ogo´lna˛ ilos´c´ do´br i usług oferowanych na sprzedaz˙ przy kaz˙dym poziomie cen. W cze˛s´ci (a) rysunku 13.7 widzimy, z˙e temu zmniejszeniu sie˛ podaz˙y odpowiada przesunie˛cie w lewo krzywej zagregowanej podaz˙y, z połoz˙enia AS1 do AS2. Poziom cen wzrasta z P1 do P2, a wielkos´c´ produkcji maleje z Y1 do Y2. Sytuacja, w kto´rej ceny rosna˛, a produkcja maleje, jest niekiedy nazywana stagflacja˛. Przesunie˛ciu krzywej zagregowanej podaz˙y towarzyszy podobne przesunie˛cie kro´tkookresowej krzywej Philipsa, co widzimy w cze˛s´ci (b) rysunku. Poniewaz˙ przy mniejszej produkcji przedsie˛biorstwa potrzebuja˛ mniej pracowniko´w, zatrudnienie maleje, a bezrobocie ros´nie. Skoro poziom cen jest teraz RYSUNEK 13.7
Negatywny szok podażowy W cze˛s´ci (a) rysunku widzimy model zagregowanego popytu i zagregowanej podaz˙y. Kiedy krzywa zagregowanej podaz˙y przesuwa sie˛ w lewo, z AS1 do AS2, punkt ro´wnowagi przechodzi z A do B. Produkcja spada z Y1 do Y2, a ceny rosna˛ z P1 do P2. Cze˛s´c´ (b) pokazuje kro´tkookresowa˛ odwrotna˛ zalez˙nos´c´ mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem. Spadek zagregowanej podaz˙y sprawia, z˙e gospodarka przemieszcza sie˛ z punktu o niz˙szym bezrobociu i niz˙szej inflacji (punkt A) do punktu o wyz˙szym bezrobociu i wyz˙szej inflacji (punkt B). Kro´tkookresowa krzywa Phillipsa przesuwa sie˛ w prawo, z PC1 do PC2. Politycy gospodarczy maja˛ teraz do czynienia z gorsza˛ odwrotna˛ zalez˙nos´cia˛ mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem. (a) Model zagregowanego popytu i zagregowanej podaz˙y
(b) Krzywa Phillipsa
390
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
wyz˙szy, stopa inflacji, czyli procentowa zmiana poziomu cen w stosunku do poprzedniego roku, takz˙e jest wyz˙sza. Przesunie˛cie krzywej zagregowanej podaz˙y powoduje zatem przys´pieszenie inflacji i wzrost bezrobocia. Kro´tkookresowa krzywa Phillipsa przesuwa sie˛ w prawo, z połoz˙enia PC1 do PC2. W przypadku niekorzystnej zmiany zagregowanej podaz˙y politycy gospodarczy staja˛ przed trudnym wyborem mie˛dzy walka˛ z inflacja˛ a walka˛ z bezrobociem. Jez˙eli zmniejsza˛ zagregowany popyt w celu spowolnienia inflacji, to doprowadza˛ do dalszego wzrostu bezrobocia. Jes´li zas´ zwie˛ksza˛ zagregowany popyt w celu zmniejszenia bezrobocia, przyczynia˛ sie˛ do dalszego przys´pieszenia inflacji. Innymi słowy, politycy gospodarczy maja˛ teraz do czynienia z mniej korzystna˛ wersja˛ odwrotnej zalez˙nos´ci mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem niz˙ przed przesunie˛ciem sie˛ zagregowanej krzywej podaz˙y. Zmuszeni sa˛ z˙yc´ z wyz˙sza˛ inflacja˛ przy danej stopie bezrobocia lub z wyz˙szym bezrobociem przy danym tempie inflacji, lub z pewna˛ kombinacja˛ wyz˙szego poziomu bezrobocia i wyz˙szego tempa inflacji. W tej sytuacji waz˙ne jest, czy to niekorzystne przesunie˛cie krzywej Phillipsa jest przejs´ciowe, czy trwałe. Odpowiedz´ zalez˙y od tego, jak zmienia˛ sie˛ RYSUNEK 13.8
Szoki podażowe w latach siedemdziesiątych XX w. Wykres ilustruje zmiany stopy bezrobocia i stopy inflacji (mierzonej za pomoca˛ indeksu cen detalicznych) w Wielkiej Brytanii w latach 1971−1980. W latach 1973−1975 oraz 1978−1980 wzrost cen ropy naftowej na rynku s´wiatowym spowodował wzrost inflacji oraz bezrobocia.
´ r o´ d ł o: Jak rysunku 13.6. Z
Wybo´r mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem w kro´tkim okresie
391
oczekiwania inflacyjne. Jez˙eli ludzie uznaja˛ wzrost inflacji, be˛da˛cy skutkiem szoku podaz˙owego, za chwilowe odchylenie od normy, oczekiwania inflacyjne nie zmienia˛ sie˛, a krzywa Phillipsa wkro´tce powro´ci do swego pierwotnego połoz˙enia. Jes´li natomiast be˛da˛ przekonani, z˙e szok podaz˙owy spowoduje dalszy wzrost inflacji, oczekiwania inflacyjne wzrosna˛, a krzywa Phillipsa pozostanie w nowym, mniej poz˙a˛danym połoz˙eniu. W Wielkiej Brytanii w latach siedemdziesia˛tych XX w. oczekiwania inflacyjne znacznie wzrosły. W 1975 r. mierzona wskaz´nikiem cen detalicznych stopa inflacji wyniosła ponad 24%, podczas gdy 3 lata wczes´niej była ona ro´wna około 7%. Problem inflacji zaostrzył sie˛ w 1979 r., kiedy kraje OPEC, znowu wykorzystuja˛c swoja˛ siłe˛ rynkowa˛, spowodowały wzrost cen ropy naftowej o ponad 100%. Na rysunku 13.8 przedstawiono zmiany inflacji i bezrobocia w gospodarce brytyjskiej w tym okresie. W 1979 r., po spowodowanych przez OPEC dwo´ch szokach podaz˙owych, inflacja w gospodarce brytyjskiej osia˛gne˛ła poziom około 14% rocznie (niemal 3 razy wie˛cej niz˙ przed 10 laty), a stopa bezrobocia przekroczyła 5% (ponaddwukrotnie wie˛cej niz˙ w 1969 r.). Taka kombinacja poziomo´w inflacji i bezrobocia bardzo odbiegała od tego, co wydawało sie˛ moz˙liwe w latach szes´c´dziesia˛tych XX w. W 1979 r. indeks ubo´stwa osia˛gna˛ł niemal najwyz˙szy poziom w historii. Brytyjscy wyborcy byli bardzo niezadowoleni z sytuacji gospodarczej kraju. Gło´wnie z tego powodu rza˛d Jamesa Callaghana w 1979 r. utracił szanse˛ na pozostanie u władzy i został zasta˛piony przez rza˛d Partii Konserwatywnej pod wodza˛ Margaret Thatcher, kto´ra zapowiedziała realizacje˛ twardej polityki antyinflacyjnej. Szybki sprawdzian Podaj jakiś przykład pozytywnego szoku podażowego. Za pomocą modelu zagregowanego popytu i zagregowanej podaży wyjaśnij prawdopodobne skutki takiego szoku. Jak wpłynie on na położenie krzywej Phillipsa?
13.5 Koszty spowalniania inflacji Przed 1979 r. makroekonomis´ci w Wielkiej Brytanii stosunkowo mało uwagi pos´wie˛cali polityce pienie˛z˙nej. Rza˛dy opierały swa˛ polityke˛ gło´wnie na tym, co uwaz˙ały za wskazania teorii keynesowskiej, pro´buja˛c „zarza˛dzac´” zagregowanym popytem za pomoca˛ polityki budz˙etowej. Działaniom tym towarzyszyły prawne ograniczenia dotycza˛ce wzrostu cen i dochodo´w (polityka cenowa i dochodowa). Juz˙ wczes´niej pisalis´my, z˙e w połowie lat siedemdziesia˛tych XX w. polityka ta, jak sie˛ wydawało, przestała byc´ skuteczna. Z powodu
392
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
uporczywego deficytu bilansu płatniczego w 1976 r. Wielka Brytania była zmuszona zwro´cic´ sie˛ do Mie˛dzynarodowego Funduszu Walutowego z upokarzaja˛ca˛ pros´ba˛ o poz˙yczke˛. Organizacja ta udzieliła wsparcia finansowego, lecz zaz˙a˛dała s´cisłej kontroli ilos´ci pienia˛dza w gospodarce, jednak stosowne zapewnienia rza˛du laburzysto´w nie były całkiem wiarygodne. W 1979 r. do władzy doszedł nowy konserwatywny rza˛d pod kierownictwem Margaret Thatcher. Podczas gdy poprzedni rza˛d Partii Pracy opierał sie˛ w swej polityce gospodarczej gło´wnie na keynesowskich zasadach „zarza˛dzania” popytem, nowy rza˛d oparł swa˛ polityke˛ na bardziej „monetarystycznej” wizji gospodarki i pogla˛dzie o koniecznos´ci kontrolowania podaz˙y pienia˛dza. Nawet jes´li politycy nie mo´wili o tym otwarcie, odwoływali sie˛ do idei pionowej długookresowej krzywej podaz˙y i pionowej długookresowej krzywej Phillipsa. W cia˛gu kilku miesie˛cy nowy rza˛d opracował i opublikował dokument pt.: Medium-Term Financial Strategy4. Był to pie˛cioletni plan, ustalaja˛cy limity corocznego wzrostu podaz˙y pienia˛dza, kto´rych przestrzegania rza˛d domagał sie˛ od Banku Anglii. (Działo sie˛ to przed uzyskaniem przez ten bank niezalez˙nos´ci.) Przy wzros´cie cen, sie˛gaja˛cym w tym czasie ponad 20% rocznie, rza˛d był przekonany, z˙e nie ma z˙adnej alternatywy dla polityki dezinflacji, czyli obniz˙ania tempa inflacji. Zgodnie z teoria˛ ekonomii inflacje˛ moz˙na było spowolnic´, kontroluja˛c podaz˙ pienia˛dza. Jednak ile wyniesie kro´tkookresowy koszt takiej polityki? Odpowiedz´ na to pytanie była o wiele mniej oczywista.
Stosunek poświęcenia Chca˛c zmniejszyc´ tempo inflacji, bank centralny musi prowadzic´ zdecydowana˛ i restrykcyjna˛ polityke˛ pienie˛z˙na˛. Na rysunku 13.9 widzimy niekto´re skutki takich działan´. Kiedy bank centralny redukuje tempo wzrostu podaz˙y pienia˛dza, zmniejsza zarazem zagregowany popyt. Z kolei spadek zagregowanego popytu powoduje zmniejszenie sie˛ produkcji do´br i usług oraz pochodny spadek zatrudnienia. Na rysunku gospodarka startuje z punktu A i przesuwa sie˛ wzdłuz˙ kro´tkookresowej krzywej Phillipsa do punktu B, w kto´rym inflacja jest niz˙sza, a bezrobocie wyz˙sze. Po pewnym czasie, kiedy ludzie upewnia˛ sie˛, z˙e ceny rosna˛ wolniej, ich oczekiwania inflacyjne maleja˛ i gospodarka wraca z punktu B do punktu C. Inflacja jest teraz niz˙sza, bezrobocie powro´ciło do swego naturalnego poziomu. Jes´li jakis´ kraj chce spowolnic´ inflacje˛, musi przez pewien czas płacic´ za to cene˛ w postaci wysokiego bezrobocia i niskiej produkcji. Na rysunku 13.9 koszt ten przyjmuje forme˛ przejs´cia gospodarki przez punkt B, w trakcie jej przechodzenia z punktu A do punktu C. Jego rozmiary zalez˙a˛ od nachylenia krzywej Phillipsa, a takz˙e od szybkos´ci, z jaka˛ oczekiwania inflacyjne dostosuja˛ sie˛ do nowej polityki pienie˛z˙nej. 4
Strategia finansowa w s´rednim okresie ( przyp. tłum.).
Wybo´r mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem w kro´tkim okresie
393
RYSUNEK 13.9
Skutki polityki antyinflacyjnej w krótkim i długim okresie Kiedy bank centralny prowadzi restrykcyjna˛ polityke˛ pienie˛z˙na˛, chca˛c ograniczyc´ inflacje˛, gospodarka przesuwa sie˛ wzdłuz˙ kro´tkookresowej krzywej Phillipsa z punktu A do punktu B. Z czasem, kiedy oczekiwania inflacyjne sie˛ obniz˙aja˛, kro´tkookresowa krzywa Phillipsa przemieszcza sie˛ w do´ł. W punkcie C bezrobocie powraca do swego naturalnego poziomu.
Wielu autoro´w badało dane o inflacji i bezrobociu w celu okres´lenia koszto´w zmniejszenia inflacji. Wyniki tych badan´ sa˛ cze˛sto wyraz˙ane w postaci liczby nazywanej stopa˛ pos´wie˛cenia (sacrifice ratio). Wskaz´nik ten inforStopa pos´wie˛cenia liczba punkto´w muje o wyraz˙onym w punktach procentowych ubytku rocznej pro- to inaczej procentowych rocznej dukcji, be˛da˛cym skutkiem ubocznym operacji ograniczenia inflacji produkcji, utraconych w trakcie procesu o 1 punkt procentowy. Poziom tego wskaz´nika szacuje sie˛ zwykle na obniz˙ania inflacji poziomie od 3 do 5. Oznacza to, z˙e w trakcie operacji spowalniania o 1 punkt procentowy. inflacji zmniejszenie stopy inflacji o 1 punkt procentowy powoduje utrate˛ od 3% do 5% rocznej produkcji. Takie szacunki skłaniały oczywis´cie rza˛d Wielkiej Brytanii do ostroz˙nos´ci w trakcie operacji spowalniania inflacji na pocza˛tku lat osiemdziesia˛tych XX w. Stopa inflacji wynosiła wtedy około 22% rocznie. W celu osia˛gnie˛cia umiarkowanej inflacji, np. w wysokos´ci 5% rocznie, konieczne było zmniejszenie tempa inflacji o 17 punkto´w procentowych. Zakładaja˛c, z˙e zmniejszenie inflacji o 1 punkt procentowy wia˛z˙e sie˛ z kosztem w wysokos´ci 3% wielkos´ci rocznej produkcji w gospodarce, dochodzimy do wniosku, z˙e zmniejszenie stopy inflacji o 17 punkto´w procentowych wymagałoby pos´wie˛cenia ponad 40% rocznej produkcji.
394
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
Zgodnie z wynikami analiz krzywej Phillipsa i koszto´w spowalniania inflacji, te˛ ofiare˛ moz˙na ponies´c´ na ro´z˙ne sposoby. Natychmiastowe zmniejszenie inflacji obniz˙yłoby poziom produkcji o 40% w cia˛gu 1 roku, jednak taki scenariusz jest skrajnie dotkliwy dla społeczen´stwa nawet w oczach najbardziej zagorzałych przeciwniko´w inflacji. Według wielu opinii lepiej byłoby rozłoz˙yc´ koszty dezinflacji na kilka lat. Na przykład, jes´li ograniczanie inflacji trwałoby 5 lat, produkcja w tym okresie obniz˙yłaby sie˛ w stosunku do linii trendu tylko o 8% rocznie. Jeszcze bardziej ostroz˙na polityka antyinflacyjna polegałaby na rozłoz˙eniu operacji spowalniania inflacji na 10 lat. Bez wzgle˛du na to, kto´ry z tych scenariuszy wybierze rza˛d, jest jasne, iz˙ redukcja inflacji nie jest rzecza˛ łatwa˛.
Racjonalne oczekiwania i możliwość dezinflacji bez kosztów Kiedy politycy gospodarczy zastanawiali sie˛ nad kosztami ograniczania inflacji, grupa profesoro´w ekonomii dokonała intelektualnej rewolucji, kto´ra radykalnie zmieniła dotychczasowe pogla˛dy na temat stopy pos´wie˛cenia. W skład tej grupy wchodzili m.in. tacy wybitni ekonomis´ci, jak Robert Lucas, Thomas Sargent i Robert Barro. Ich rewolucyjne pogla˛dy opierały sie˛ na nowym podejs´ciu do teorii Racjonalne oczekiwania ekonomii i polityki gospodarczej, nazywanym racjonalnymi ocze— teoria, według kto´rej kiwaniami (rational expectations). Zgodnie z ta˛ koncepcja˛ ludzie, ludzie w sposo´b ´ c´, w sposo´b optymalny wykorzystuja˛ wszelkie optymalny wykorzystuja˛ przewiduja˛c przyszłos w swych prognozach posiadane informacje o stanie gospodarki, w tym informacje o poliwszelkie posiadane tyce gospodarczej rza˛du. informacje, w tym informacje dotycza˛ce To nowe podejs´cie wywarło bardzo silny wpływ na wiele dziepolityki gospodarczej dzin makroekonomii, jednak chyba najwaz˙niejsze wnioski dotyczyły pan´stwa. odwrotnej zalez˙nos´ci mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem. Jak pamie˛tamy, Friedman i Phelps jako pierwsi podkres´lali, z˙e oczekiwania inflacyjne sa˛ waz˙na˛ zmienna˛, kto´ra wyjas´nia, zachodza˛ca˛ w kro´tkim, lecz nie w długim okresie, odwrotna˛ zalez˙nos´c´ mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem. To, jak szybko zniknie ta kro´tkookresowa odwrotna zalez˙nos´c´, zalez˙y od tego, jak szybko zmienia˛ sie˛ oczekiwania inflacyjne. Zwolennicy koncepcji racjonalnych oczekiwan´, nawia˛zuja˛cy do analizy Friedmana i Phelpsa, twierdza˛, z˙e zmiany polityki gospodarczej powoduja˛, iz˙ ludzie odpowiednio dostosowuja˛ swoje oczekiwania inflacyjne. W badaniach nad zalez˙nos´cia˛ mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem, zmierzaja˛cych do ustalenia poziomu stopy pos´wie˛cenia, nie brano pod uwage˛ bezpos´redniego wpływu polityki gospodarczej na te oczekiwania. W rezultacie, jak twierdza˛ zwolennicy teorii racjonalnych oczekiwan´, szacunki stopy pos´wie˛cenia były zła˛ wskazo´wka˛ dla polityki gospodarczej. W opublikowanym w 1982 r. artykule pod tytułem The End of Four Big Inflations5 Thomas Sargent naste˛puja˛co opisał te nowe pogla˛dy. 5
Koniec czterech wielkich inflacji ( przyp. tłum.).
Wybo´r mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem w kro´tkim okresie
395
„Alternatywna koncepcja «racjonalnych oczekiwan´» zaprzecza istnieniu jakiejkolwiek, immanentnej bezwładnos´ci procesu inflacji. Zgodnie z ta˛ koncepcja˛ przedsie˛biorstwa i pracownicy, oczekuja˛c wysokiej inflacji w przyszłos´ci, pod wpływem tych oczekiwan´ wprowadzaja˛ inflacyjne podwyz˙ki cen i płac. Twierdzi sie˛ jednak, z˙e ludzie oczekuja˛ wysokiej inflacji w przyszłos´ci włas´nie dlatego, z˙e obecna i zapowiadana polityka pienie˛z˙na i budz˙etowa rza˛du uzasadnia takie oczekiwania. (...) Z tej koncepcji wynika, z˙e inflacje˛ moz˙na spowolnic´ o wiele szybciej, niz˙ sa˛dzili zwolennicy teorii «bezwładnos´ci», i z˙e ich szacunki długos´ci okresu i koszto´w spowalniania inflacji, rozumianych w kategoriach utraconej produkcji, sa˛ błe˛dne. Nie oznacza to bynajmniej, z˙e likwidacja inflacji jest zadaniem łatwym. Przeciwnie, wymaga ona wielu wysiłko´w, a nie zastosowania kilku przejs´ciowych działan´ restrykcyjnych w polityce pienie˛z˙nej i budz˙etowej. Konieczna jest zmiana całej polityki gospodarczej. (...) To, jak kosztowne okazałoby sie˛ takie działanie w kategoriach utraconej produkcji i jak długo trzeba byłoby czekac´ na jego efekt, zalez˙y m.in. od tego, jak zdecydowane i zrozumiałe byłoby zobowia˛zanie rza˛du”. Zgodnie z pogla˛dem Sargenta stopa pos´wie˛cenia moz˙e sie˛ okazac´ znacznie niz˙sza, niz˙ wynikało to z poprzednich szacunko´w. W skrajnym przypadku moz˙e sie˛ ona nawet ro´wnac´ zeru. Jez˙eli rza˛d w wiarygodny sposo´b zobowia˛z˙e sie˛ da˛z˙yc´ do obniz˙enia inflacji, ludzie natychmiast zmniejsza˛ swoje oczekiwania co do poziomu przyszłej inflacji. Kro´tkookresowa krzywa Phillipsa przesunie sie˛ wtedy w do´ł, a gospodarka szybko osia˛gnie niz˙sza˛ stope˛ inflacji, nie ponosza˛c przy tym koszto´w w postaci przejs´ciowego wzrostu bezrobocia i spadku produkcji.
Dezinflacja za rządów Margaret Thatcher Na rysunku 13.10 przedstawiono zmiany stopy inflacji i stopy bezrobocia w Wielkiej Brytanii w latach 1979−1988. Jak widzimy, premier Margaret Thatcher zdołała ograniczyc´ inflacje˛ z prawie 20% w 1980 r. do około 5% w latach 1983 i 1984. Na wykresie pokazano jednak, z˙e kosztem tego zmniejszenia inflacji było wysokie bezrobocie. W latach 1982 i 1983 stopa bezrobocia wyniosła około 11%, tzn. była mniej wie˛cej dwa razy wyz˙sza w stosunku do jej poziomu z czaso´w przed dojs´ciem do władzy nowego rza˛du. Ro´wniez˙ wielkos´c´ produkcji do´br i usług, czyli realny PKB, odchyliła sie˛ w do´ł od linii trendu (por. rysunek 11.1 w rozdziale 11). Czy zaprzecza to moz˙liwos´ci bezkosztowej dezinflacji, o kto´rej pisali zwolennicy teorii racjonalnych oczekiwan´? Niekto´rzy ekonomis´ci uwaz˙aja˛, z˙e w sposo´b oczywisty tak włas´nie jest. I rzeczywis´cie, obraz dezinflacji z rysunku 13.10 bardzo przypomina wzorzec pokazany na rysunku 13.9. Gospodarka, jes´li chce przejs´c´ od wysokiej inflacji (punkt A na obu wykresach) do niskiej inflacji (punkt C), musi przez˙yc´ trudny okres wysokiego bezrobocia (punkt B).
396
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
RYSUNEK 13.10
Dezinflacja za rządów Margaret Thatcher Na rysunku widzimy dane dotycza˛ce stopy bezrobocia i stopy inflacji (mierzonej indeksem cen detalicznych) w Wielkiej Brytanii w latach 1979−1988. Zmniejszenie inflacji w tym okresie odbyło sie˛ kosztem bardzo duz˙ego bezrobocia w latach 1982−1983. Zauwaz˙, z˙e punkty A, B, i C na rysunku mniej wie˛cej odpowiadaja˛ analogicznym punktom na rysunku 13.9.
´ r o´ d ł o: Jak rysunku 13.6. Z
Jednak dwa powody sprawiaja˛, z˙e nie powinnis´my pochopnie odrzucac´ wniosko´w wynikaja˛cych z teorii racjonalnych oczekiwan´. Po pierwsze, jez˙eli nawet dezinflacyjna polityka Margaret Thatcher spowodowała przejs´ciowy wzrost bezrobocia, ten koszt społeczny był niz˙szy, niz˙ wynikało z przewidywan´ wielu ekonomisto´w. Wie˛kszos´c´ szacunko´w stopy pos´wie˛cenia wskazuje, z˙e koszt dezinflacji za rza˛do´w Margaret Thatcher był niz˙szy, niz˙ oczekiwano. Wydaje sie˛ zatem, z˙e twarde stanowisko premiera w sprawie zwalczania inflacji wywarło bezpos´redni wpływ na oczekiwania inflacyjne, zgodnie z przewidywaniami two´rco´w teorii racjonalnych oczekiwan´.
13.6 Polityka celu inflacyjnego W wielu krajach s´wiata, w tym w Wielkiej Brytanii i krajach strefy euro, polityka pienie˛z˙na polega na wyznaczeniu celu inflacyjnego na nadchodza˛cy s´redni okres, np. kolejne 2 lata, a naste˛pnie na ustaleniu takiego poziomu sto´p procentowych, kto´ry pozwoli osia˛gna˛c´ ten cel. Co prawda, jak wskazywalis´my
Wybo´r mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem w kro´tkim okresie
397
w poprzednich rozdziałach, decyzja o wysokos´ci stopy procentowej jest toz˙sama z decyzja˛ o wielkos´ci podaz˙y pienia˛dza, jes´li tylko relacja mie˛dzy tymi zmiennymi jest znana i stabilna. Jednak bezpos´rednie wykorzystanie stopy procentowej jako narze˛dzia polityki pienie˛z˙nej oraz okres´lanie s´redniookresowych celo´w inflacyjnych to polityka pienie˛z˙na, kto´ra — jak sie˛ wydaje — sprawdziła sie˛ w wielu krajach. W Wielkiej Brytanii zastosowanie polityki celo´w inflacyjnych wynikało zaro´wno z praktycznych dos´wiadczen´, jak i z logiki ekonomii.
Polityka pieniężna w Wielkiej Brytanii: od zarządzania podażą pieniądza do polityki celu inflacyjnego Chociaz˙ rza˛d Wielkiej Brytanii na pocza˛tku lat osiemdziesia˛tych XX w. ogłosił wiarygodne zobowia˛zanie dotycza˛ce wzrostu podaz˙y pienia˛dza, w rzeczywistos´ci okazało sie˛, z˙e kontrola podaz˙y pienia˛dza nie jest łatwa. W duz˙ym stopniu było to wynikiem reform sektora finansowego, przeprowadzanych wtedy przez rza˛d Margaret Thatcher. Na przykład, rza˛d znio´sł specjalne podatki od wysoko oprocentowanych depozyto´w bankowych (zwane gorsetem) i ustanowił nowe przepisy, kto´re umoz˙liwiły bankom oraz towarzystwom budowlanym udzielanie poz˙yczek na cele mieszkaniowe (kredyto´w hipotecznych). Te i inne reformy sektora finansowego zmieniły poziom mnoz˙nika kreacji pienia˛dza. W rezultacie o wiele trudniej było przewidziec´ wzrost podaz˙y pienia˛dza, kto´ry w latach osiemdziesia˛tych XX w. okazał sie˛ wie˛kszy od załoz˙en´ rza˛du. Pod koniec tego okresu rza˛d Wielkiej Brytanii zacza˛ł sie˛ zatem rozgla˛dac´ za innymi, niz˙ podaz˙ pienia˛dza, miarami stopnia restrykcyjnos´ci polityki pienie˛z˙nej. Jednym z takich wskaz´niko´w jest kurs walutowy. W kaz˙dej otwartej gospodarce, takiej jak gospodarka brytyjska, kurs walutowy jest bardzo waz˙ny. Jak ustalilis´my w rozdziale 12, jes´li funt brytyjski ma duz˙a˛ wartos´c´ na rynku walutowym, skutkiem jest zmniejszenie sie˛ zagregowanego popytu, spowodowane wzrostem ceny towaro´w eksportowanych i spadkiem ceny towaro´w importowanych. W rezultacie maleje eksport netto. Ponadto, poniewaz˙ mieszkan´cy kraju płaca˛ teraz mniej za towary importowane, koszt nabycia tych do´br, w tym koszt surowco´w, jest wzgle˛dnie niski, co przyczynia sie˛ do spadku tempa inflacji. Jednak rza˛d Wielkiej Brytanii postanowił nie tylko prowadzic´ polityke˛ „mocnej” waluty, lecz takz˙e powia˛zac´ kurs funta z innymi walutami europejskimi poprzez przysta˛pienie do Europejskiego Mechanizmu Kurso´w Walutowych (European Exchange Rate Mechanism, ERM). (Wie˛kszos´c´ krajo´w członkowskich Unii Europejskiej przyła˛czyła sie˛ do ERM juz˙ pod koniec lat osiemdziesia˛tych XX w.) Był to system quasi-stałych kurso´w wymiany walut poszczego´lnych krajo´w członkowskich, w ramach kto´rego moz˙liwe były jedynie niewielkie zmiany, w granicach uzgodnionych wczes´niej odchylen´. Natomiast
398
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
okres´lenie poziomu kurso´w walut krajo´w członkowskich wobec walut krajo´w spoza Unii (zwłaszcza wobec dolara amerykan´skiego) pozostawiono rynkowi, co oznaczało płynnos´c´ tych kurso´w. Kiedy z powodu zbyt duz˙ej podaz˙y pienia˛dza kurs kto´rejs´ z walut na rynku walutowym wychodził poza uzgodnione pasmo wahan´, a jej zagraniczna wartos´c´ malała, rza˛d danego kraju był zobowia˛zany do podje˛cia działan´ w celu przywro´cenia włas´ciwej wartos´ci swojej waluty. W przypadku spadku wartos´ci waluty wymagało to zazwyczaj podniesienia sto´p procentowych w celu zmniejszenia odpływu kapitało´w i zwie˛kszenia popytu na te˛ walute˛. Jednak w gre˛ wchodziło takz˙e wsparcie waluty krajowej za pomoca˛ interwencji na rynku walutowym, na kto´rym rza˛d kupuje lub sprzedaje walute˛ krajowa˛ w celu zwie˛kszenia lub obniz˙enia jej wartos´ci w stosunku do innych walut. Oczywis´cie, w razie presji na deprecjacje˛ waluty taka interwencja rza˛du na rynku walutowym nie moz˙e trwac´ długo, poniewaz˙ jej warunkiem jest posiadanie odpowiednich rezerw walutowych, a w przypadku duz˙ej wyprzedaz˙y pienia˛dza krajowego rezerwy te moga˛ sie˛ po prostu wyczerpac´. Argumentem za przysta˛pieniem do ERM było przes´wiadczenie, z˙e zwie˛kszy to przewidywalnos´c´ polityki pienie˛z˙nej Wielkiej Brytanii. Jes´li kurs funta obniz˙yłby sie˛ znacznie poza ustalone pasmo wahan´, co sprawiłoby, z˙e zagregowany popyt zacza˛łby sie˛ zwie˛kszac´, stopy procentowe musiałyby zostac´ podniesione w celu wzmocnienia kursu waluty krajowej, a w rezultacie zagregowany popyt zmniejszyłby sie˛. W dodatku, poniewaz˙ członkostwo w ERM oznaczało formalne porozumienie, rza˛d brytyjski mo´głby bardzo duz˙o stracic´ w kategoriach prestiz˙u i mie˛dzynarodowej reputacji, jes´li nagle wycofałby sie˛ z tego systemu. Poza tym utrzymywanie wartos´ci funta w granicach ustalonych przez ERM wydawało sie˛ polityka˛ spo´jna˛ czasowo. Mimo z˙e rza˛d mo´głby ulegac´ pokusie prowadzenia przed wyborami ekspansywnej polityki pienie˛z˙nej, be˛da˛ca wynikiem takiej polityki obniz˙ka sto´p procentowych doprowadziłby do spadku wartos´ci funta poniz˙ej uzgodnionej granicy. Ostatecznie Wielka Brytania przysta˛piła do ERM w 1990 r. Jednak w 1992 r. była zmuszona wycofac´ sie˛ z tego systemu na skutek pote˛z˙nego ataku spekulacyjnego na funta i franka francuskiego (zob. studium przypadku na naste˛pnej stronie). Wydarzenia te zmusiły rza˛d do ponownego rozwaz˙enia narze˛dzi i wskaz´niko´w polityki pienie˛z˙nej. W latach osiemdziesia˛tych XX w. kontrola podaz˙y pienia˛dza za pomoca˛ ustalania jej docelowej wielkos´ci okazała sie˛ trudna. Jak wskazalis´my wyz˙ej, było to w duz˙ym stopniu spowodowane ro´z˙nymi reformami sektora finansowego, a takz˙e innowacjami, kto´re zmieniały poziom mnoz˙nika kreacji pienia˛dza, co sprawiało, z˙e wielkos´c´ podaz˙y pienia˛dza stawała sie˛ trudna do przewidzenia. Jednak rezygnacja z zarza˛dzania ilos´cia˛ pienia˛dza i zasta˛pienie jej kontrola˛ kursu walutowego, kto´rej rza˛d musiał z kolei zaprzestac´, a naste˛pnie powro´t do kontrolowania podaz˙y pienia˛dza byłyby ryzykowne. Dlatego włas´nie rza˛d brytyjski zdecydował sie˛ na nowy rodzaj polityki pienie˛z˙nej, czyli na polityke˛ celu inflacyjnego.
Wybo´r mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem w kro´tkim okresie
399
STUDIUM PRZYPADKU Kochanie, zmniejszyłem funta! Atak spekulacyjny na funta w 1992 r.
Atak spekulacyjny na rynku walutowym naste˛puje wtedy, kiedy rza˛d kraju usiłuje utrzymac´ kurs waluty krajowej, a mie˛dzynarodowi spekulanci sprzedaja˛ ja˛ na wielka˛ skale˛ w nadziei, z˙e ostatecznie zmusza˛ rza˛d do zaprzestania obrony kursu tak, aby mogli odkupic´ te˛ walute˛, kto´ra˛ teraz sprzedaja˛, po niz˙szej cenie i osia˛gna˛c´ dzie˛ki temu zysk. Pierwsza˛ reakcja˛ rza˛du na taki atak jest podniesienie sto´p procentowych. Jednak jez˙eli spekulanci nadal be˛da˛ wyprzedawac´ dana˛ walute˛, pan´stwo be˛dzie zmuszone interweniowac´ na rynku walutowym, kupuja˛c własna˛ walute˛ i wykorzystuja˛c w tym celu posiadane rezerwy innych walut. Jes´li spekulanci be˛da˛ kontynuowali wyprzedaz˙ danej waluty, rza˛dowi ostatecznie zabraknie rezerw walut zagranicznych, co zmusi go do zaakceptowania spadku kursu swojej waluty na rynku walutowym. Spekulanci moga˛ wo´wczas wykupic´ odsprzedane s´rodki (np. brytyjskie funty) i osia˛gna˛c´ ogromne zyski. Oczywis´cie, rza˛d poniesie wielka˛ strate˛, poniewaz˙ kupował funty za waluty obce po stosunkowo wysokiej cenie, a obecnie sa˛ one duz˙o niz˙ej notowane wzgle˛dem innych walut. Z tego powodu pan´stwo moz˙e pozwolic´ na deprecjacje˛ własnej waluty, zanim jeszcze cakowicie wyczerpia˛ sie˛ jego rezerwy walutowe, jes´li tylko sa˛dzi, z˙e i tak nie zdoła obronic´ kursu. Tak włas´nie stało sie˛ z funtem w tzw. „czarna˛ s´rode˛”, 16 wrzes´nia 1992 r. Mie˛dzynarodowi spekulanci — pod wodza˛ urodzonego na We˛grzech i działaja˛cego na skale˛ s´wiatowa˛ finansisty George’a Sorosa — przypus´cili zmasowany atak na ERM, wyprzedaja˛c olbrzymie ilos´ci funto´w brytyjskich, franko´w francuskich i włoskich liro´w. W desperackiej pro´bie obrony funta rza˛d brytyjski, co najmniej trzykrotnie w cia˛gu jednego dnia, podnio´sł stopy procentowe z 10% do 12%, a naste˛pnie do 15%. Jednoczes´nie nakazał Bankowi Anglii podje˛cie natychmiastowej interwencji na rynku walutowym i kupowanie funto´w, lecz te wszystkie działania okazały sie˛ daremne. Przy niebezpiecznie niskim poziomie rezerw walutowych i trwaja˛cej nadal spekulacyjnej wyprzedaz˙y funta premier rza˛du konserwatysto´w, John Major, musiał podja˛c´ decyzje˛ o dewaluacji funta i opuszczeniu przez Wielka˛ Brytanie˛ ERM. Według danych rza˛du brytyjskiego opublikowanych na pocza˛tku 2005 r. koszt nieudanej interwencji na rynku walutowym w „czarna˛ s´rode˛” wynio´sł 3,3 mld funto´w. Dzie˛ki temu udanemu atakowi spekulacyjnemu sam George Soros zarobił podobno 1 mld funto´w.
Ustalanie celów polityki pieniężnej Wielkos´c´ podaz˙y pienia˛dza i poziom kursu walutowego moz˙na uznac´ za pos´rednie cele polityki pienie˛z˙nej. Oznacza to tyle, z˙e osia˛gnie˛cie ich wyznaczonego poziomu moz˙e słuz˙yc´ realizacji innych waz˙nych celo´w polityki
400
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
gospodarczej, takich jak wzrost realnego PKB, pełne zatrudnienie lub obniz˙enie inflacji. Dzie˛ki naszej analizie polityki pienie˛z˙nej wiemy juz˙, z˙e w długim okresie polityka ta nie wpływa na realna˛ sfere˛ gospodarki, czyli na wielkos´c´ realnego PKB i wielkos´c´ zatrudnienia. W długim okresie ostatecznym celem polityki pienie˛z˙nej moz˙e byc´ zatem jedynie osia˛gnie˛cie okres´lonej wysokos´ci stopy inflacji. Skoro tak, to zarza˛dzanie podaz˙a˛ pienia˛dza albo kursem walutowym w ramach tej polityki jest ostatecznie podporza˛dkowane jednemu zadaniu, a mianowicie ograniczeniu inflacji. Ponadto wielkos´c´ podaz˙y pienia˛dza oraz poziom kursu walutowego nie daja˛ sie˛ bezpos´rednio kontrolowac´, a zatem nie moga˛ byc´ efektywnymi narze˛dziami polityki pienie˛z˙nej. Innymi słowy, rza˛d nie moz˙e po prostu wyznaczyc´ wielkos´ci podaz˙y pienia˛dza, lecz zmuszony jest pro´bowac´ osia˛gna˛c´ jej poz˙a˛dana˛ wielkos´c´ za pomoca˛ operacji otwartego rynku i innych narze˛dzi, co opisywalis´my w rozdziale 7. Podobnie, nie moz˙e on takz˙e okres´lic´ wysokos´ci kursu walutowego, lecz musi pro´bowac´ doprowadzic´ do osia˛gnie˛cia przez kurs tego poziomu, operuja˛c stopami procentowymi i innymi instrumentami polityki pienie˛z˙nej. Wielkos´c´ podaz˙y pienia˛dza oraz wysokos´c´ kursu walutowego powinnis´my zatem traktowac´ jako pos´rednie cele rza˛du, do kto´rych osia˛gnie˛cia moz˙e on zmierzac´, poniewaz˙ sa˛dzi, z˙e przyczyni sie˛ to ostatecznie do zrealizowania celu w postaci poz˙a˛danego poziomu stopy inflacji. Dlaczego zatem uchyla sie˛ on od wyznaczenia wprost celu inflacyjnego? Stopy procentowe, a przynajmniej niekto´re z nich, pozostaja˛ przeciez˙ pod kontrola˛ banku centralnego, a wie˛c sa˛ z pewnos´cia˛ narze˛dziem polityki pienie˛z˙nej. Wiemy tez˙ dobrze, z˙e podwyz˙ka sto´p procentowych powoduje zmniejszenie zagregowanego popytu, a zatem tłumi inflacje˛. Rza˛d mo´głby zatem zawsze podnosic´ stopy procentowe, ilekroc´ inflacja wzrastałaby powyz˙ej załoz˙onego poziomu (np. 2%). Byłaby to prymitywna forma polityki celu inflacyjnego. Tak prosta polityka celu inflacyjnego napotyka dwa problemy. Po pierwsze, ewentualna zmiana sto´p procentowych nie wpłynie na obecny poziom inflacji; moz˙e jedynie przyczynic´ sie˛ do zmiany tempa inflacji w przyszłos´ci. Jes´li narze˛dzia polityki gospodarczej maja˛ wywrzec´ wpływ na gospodarke˛, potrzebny jest czas. Po drugie, takz˙e inne czynniki oddziałuja˛ na wysokos´c´ przyszłej inflacji. Przypus´c´my np., z˙e cel inflacyjny został ustalony na poziomie 2% rocznie. Bank centralny nie zmienia poziomu sto´p procentowych, poniewaz˙ ten cel inflacyjny został juz˙ osia˛gnie˛ty. Zało´z˙my jednak, z˙e w tym samym czasie w gospodarce dochodzi do duz˙ych podwyz˙ek płac, kto´rych skala nie ma nic wspo´lnego ze wzrostem produkcyjnos´ci pracy. W cia˛gu naste˛pnych 6 miesie˛cy lub roku spowodowane tym wzrost popytu i podwyz˙ki cen — dokonywane przez przedsie˛biorstwa, kto´re przerzucaja˛ na nabywco´w przynajmniej cze˛s´c´ wzrostu wynagrodzen´ — doprowadza˛ do przys´pieszenia inflacji. Czy w tej sytuacji bank centralny powinien biernie czekac´ na wzrost tempa inflacji, czy tez˙ powinien działac´ natychmiast, podnosza˛c stopy procentowe w celu zapobiez˙enia inflacji,
Wybo´r mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem w kro´tkim okresie
401
be˛da˛cej skutkiem podwyz˙ek płac? Oczywis´cie, lepsza˛ polityka˛ be˛dzie skoncentrowanie uwagi nie na biez˙a˛cej inflacji, na kto´ra˛ i tak nie mamy juz˙ wpływu, lecz na przyszłej inflacji. Oczywis´cie, nikt nie wie dokładnie, jak wysoka be˛dzie inflacja w przyszłos´ci. Ogo´lnie, polityka celu inflacyjnego opiera sie˛ zatem na prognozach przyszłej inflacji. Na taka˛ włas´nie polityke˛ zdecydował sie˛ rza˛d Wielkiej Brytanii pod koniec 1992 r. Biez˙a˛cy cel inflacyjny (definiowany w kategoriach wskaz´nika cen konsumenta) wynosi 2% rocznie. Ocena skutecznos´ci działan´ banku w pewnym stopniu zalez˙y od tego, czy prognoza inflacji, dokonywana przez Bank Anglii na okres najbliz˙szych 2 lat, odchyli sie˛ w go´re˛, czy w do´ł od okres´lonego wyz˙ej poziomu o wie˛cej niz˙ 1%. Oczywis´cie, wydawac´ sie˛ moz˙e, z˙e Bank Anglii znajduje sie˛ w wygodnej sytuacji, moga˛c samodzielnie decydowac´, czy osia˛gna˛ł cel inflacyjny, czy tez˙ nie. Jednak kluczowym elementem polityki celu inflacyjnego jest jawnos´c´ informacji. Bank Anglii publikuje szczego´łowe analizy swoich prognoz, kto´re sa˛ przedmiotem dokładnych badan´. W dodatku, jes´li poziom rzeczywistej inflacji odchyli sie˛ od celu o wie˛cej niz˙ 1% (w go´re˛ lub w do´ł), prezes banku centralnego jest zobowia˛zany skierowac´ formalny list do ministra finanso´w i wyjas´nic´ przyczyny tego odchylenia, a takz˙e poinformowac´, jakie kroki podejmuje w celu spowolnienia inflacji i kiedy moz˙na oczekiwac´ jej powrotu do zakładanego poziomu. Jak ustalilis´my w rozdziale 7, zaro´wno Bank Anglii, jak i Europejski Bank Centralny prowadza˛ obecnie polityke˛ celu inflacyjnego, zakładaja˛c przy tym, z˙e docelowy poziom inflacji wynosi 2% rocznie. Pierwszym krajem, kto´ry juz˙ w 1990 r. zdecydował sie˛ prowadzic´ polityke˛ celu inflacyjnego, była Nowa Zelandia. W 1991 r. uczyniła to takz˙e Kanada, a w 1992 r. zrobiły to Wielka Brytania i Szwecja. Podobnie jak Wielka Brytania, ro´wniez˙ Szwecja zdecydowała sie˛ na prowadzenie polityki celu inflacyjnego po tym, jak została zmuszona do opuszczenia ERM. Ws´ro´d innych krajo´w, kto´re ostatnio zdecydowały sie˛ na prowadzenie polityki celu inflacyjnego, jest Izrael i Australia.
STUDIUM PRZYPADKU Dlaczego na początku XXI w. inflacja i bezrobocie w Wielkiej Brytanii były tak niskie? Dlaczego bezrobocie w innych krajach europejskich było tak wysokie?
Na pocza˛tku XXI w. poziom inflacji i bezrobocia w Wielkiej Brytanii był bardzo niski. Na przykład, na pocza˛tku 2005 r. stopa rocznej inflacji wynosiła 1,6%, a stopa bezrobocia 4,7%. Na podstawie obserwacji tych dwo´ch waz˙nych zmiennych makroekonomicznych moz˙na by sa˛dzic´, z˙e gospodarka brytyjska znajdowała sie˛ w okresie wyja˛tkowej prosperity.
402
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
Niekto´rzy obserwatorzy twierdzili, z˙e ta sytuacja pod znakiem zapytania stawia koncepcje˛ krzywej Phillipsa. Istotnie, jednoczesne wyste˛powanie niskiej inflacji i małego bezrobocia mogło sugerowac´, z˙e nie istnieje juz˙ odwrotna zalez˙nos´c´ mie˛dzy tymi zmiennymi. Jednak zdecydowana wie˛kszos´c´ ekonomisto´w interpretuje te˛ sytuacje˛ o wiele mniej radykalnie. Jak ustalilis´my w tym rozdziale, kro´tkookresowa relacja mie˛dzy bezrobociem a inflacja˛ zmienia sie˛ wraz z upływem czasu. W Wielkiej Brytanii odpowiadaja˛ca tej relacji krzywa Phillipsa przesuwała sie˛ w lewo, co pozwalało brytyjskiej gospodarce osia˛gac´ ro´wnoczes´nie zaro´wno niska˛ stope˛ bezrobocia, jak i niska˛ stope˛ inflacji. Co było przyczyna˛ owego korzystnego przesunie˛cia kro´tkookresowej krzywej Philipsa? Oto´z˙ spowodował je m.in. niski poziom oczekiwan´ inflacyjnych. Od 1992 r. Bank Anglii zacza˛ł prowadzic´ polityke˛ celu inflacyjnego, co w poła˛czeniu z uzyskana˛ przezen´ w 1997 r. niezalez˙nos´cia˛ stworzyło odpowiednio wiarygodne ramy instytucjonalne. Pracownicy i pracodawcy wiedza˛, z˙e jes´li gospodarka zacznie sie˛ przegrzewac´, stopy procentowe zostana˛ podniesione. W efekcie zatrudnienie ograniczaja˛ swoje roszczenia płacowe, a przedsie˛biorstwa powstrzymuja˛ sie˛ od zamierzonych podwyz˙ek cen. Poniewaz˙ Bank Anglii ustala obecnie stopy procentowe niezalez˙nie, wszyscy wiedza˛ ro´wniez˙, z˙e politycy nie sa˛ w stanie wykorzystac´ ekspansywnej polityki pienie˛z˙nej do osia˛gnie˛cia swoich celo´w politycznych, czyli np. zdobycia wie˛kszej popularnos´ci przed wyborami. Wie˛ksza wiarygodnos´c´ polityki pienie˛z˙nej, spowodowana wdroz˙eniem polityki celu inflacyjnego i niezalez˙nos´cia˛ banku centralnego, obniz˙yła oczekiwania inflacyjne, przesuwaja˛c kro´tkookresowa˛ krzywa˛ Phillipsa w lewo. Niezalez˙nos´c´ Banku Anglii została ustanowiona tuz˙ po wyborach w 1997 r., drugiego dnia sprawowania władzy przez nowy rza˛d laburzysto´w. Jednak wiele podstawowych zmian po stronie podaz˙owej w gospodarce dokonano w ramach ro´z˙nych reform strukturalnych, przeprowadzonych w latach osiemdziesia˛tych XX w. przez rza˛dy konserwatysto´w. Wiele nieefektywnych przedsie˛biorstw pan´stwowych zostało sprywatyzowanych i wystawionych na walke˛ z konkurencja˛, nieustannie zmniejszano zakres ingerencji pan´stwa w sprawy gospodarcze (w tym regulacji dotycza˛cych rynku pracy), a nowe ustawy ograniczyły siłe˛ zwia˛zko´w zawodowych. Wszystkie te przedsie˛wzie˛cia spowodowały przesunie˛cie zaro´wno długookresowej krzywej podaz˙y w prawo, jak i długookresowej krzywej Phillipsa w lewo. Co prawda, w pierwszych latach XXI w. w pozostałych krajach Europy Zachodniej inflacja takz˙e była niska, jednak bezrobocie było duz˙o wyz˙sze niz˙ w Wielkiej Brytanii. Na pocza˛tku 2005 r. roczne stopy inflacji we Francji, w Niemczech, we Włoszech i w Hiszpanii wynosiły odpowiednio: 1,6%, 1,8%, 1,9% i 3,3%, a przecie˛tna stopa inflacji w strefie euro była na poziomie 2,1%. W tym samym czasie bezrobocie zaro´wno we Francji, jak i w Hiszpanii wynosiło około 10%, w Niemczech było ono ro´wne niemal 12%, a we Włoszech i w całej strefie euro stopa bezrobocia nieco przewyz˙szała 8%.
Wybo´r mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem w kro´tkim okresie
403
Dlaczego moz˙liwe do osia˛gnie˛cia kombinacje stopy bezrobocia i stopy inflacji wydaja˛ sie˛ byc´ duz˙o lepsze w Wielkiej Brytanii niz˙ Europie? Przeciez˙ oczekiwania inflacyjne w krajach kontynentalnej Europy takz˙e były niskie, a Europejski Bank Centralny korzysta z podobnej niezalez˙nos´ci w prowadzeniu polityki pienie˛z˙nej i ustalaniu celo´w inflacyjnych jak Bank Anglii. Jeden z argumento´w przywoływanych w celu wyjas´nienia duz˙ego bezrobocia w krajach Europy kontynentalnej na pocza˛tku XXI w. nie bez racji dotyczy zakresu regulacji rynku pracy. Jak juz˙ wskazywalis´my, w latach osiemdziesia˛tych XX w. w Wielkiej Brytanii nasta˛piło zaro´wno osłabienie zwia˛zko´w zawodowych, jak i zmniejszenie skali interwencji pan´stwa w gospodarce, w tym zwłaszcza na rynku pracy. Poniewaz˙ pracodawcom ułatwiono rozwia˛zywanie zawartych umo´w, zmalała pewnos´c´ zatrudnienia wielu juz˙ pracuja˛cych oso´b oraz wzrosła elastycznos´c´ rynku pracy. Nieco paradoksalnie, kiedy trudno jest zwolnic´ pracownika, przedsie˛biorstwa nieche˛tnie zatrudniaja˛ nowe osoby, wie˛c w efekcie bezrobocie moz˙e sie˛ zwie˛kszyc´. Podobnie, w krajach Europy kontynentalnej, takich jak Francja i Niemcy, płaca minimalna jest znacznie wyz˙sza (w poro´wnaniu z płaca˛ przecie˛tna˛) niz˙ w Wielkiej Brytanii, co ro´wniez˙ moz˙e byc´ przyczyna˛ wyz˙szej naturalnej stopy bezrobocia w tych krajach.
Szybki sprawdzian Co to jest stopa poświęcenia? Jak wiarygodność zapewnień rządu o dążeniu do spowolnienia inflacji może wpłynąć na wysokość stopy poświęcenia?
Podsumowanie W tym rozdziale zbadalis´my ewolucje˛ pogla˛do´w na temat bezrobocia i inflacji. Omo´wilis´my koncepcje wielu wybitnych ekonomisto´w XX w.: od krzywej Phillipsa, nazwanej od nazwiska jej autora, i analizy tej krzywej przeprowadzonej przez Samuelsona i Solowa, przez hipoteze˛ naturalnej stopy bezrobocia Friedmana i Phelpsa, do teorii racjonalnych oczekiwan´ Lucasa, Sargenta i Barro. Czterech z tych ekonomisto´w otrzymało juz˙ Nagrode˛ Nobla za swo´j wkład do teorii ekonomii, a inni prawdopodobnie wkro´tce zostana˛ jej laureatami. Mimo z˙e problem odwrotnej zalez˙nos´ci mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem wywołał w cia˛gu ostatnich 40 lat wiele zamieszania, niekto´re zasady odkryte przy okazji jego analizy sa˛ obecnie ogo´lnie akceptowane. Oto jak Milton Friedman opisał zalez˙nos´c´ mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem w artykule The Role of Monetary Policy, opublikowanym w 1968 r. na łamach „American Economic Review”.
404
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
„Zawsze istnieje przejs´ciowa odwrotna zalez˙nos´c´ mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem, lecz zalez˙nos´c´ ta nie jest trwała. Nie dotyczy ona inflacji jako takiej, lecz inflacji nieoczekiwanej, czyli na ogo´ł wzrostu tempa inflacji. Szeroko rozpowszechniony pogla˛d, z˙e ta odwrotna zalez˙nos´c´ jest trwała, jest wynikiem wyrafinowanego błe˛du, polegaja˛cego na pomyleniu wysokiej inflacji i rosna˛cej inflacji, kto´re wszyscy odro´z˙niamy, kiedy je sprowadzimy do prostych kategorii. Rosna˛ce tempo inflacji moz˙e spowodowac´ zmniejszenie stopy bezrobocia, natomiast wysokie tempo inflacji nie wpływa na poziom bezrobocia. Jednak co to znaczy «przejs´ciowa zalez˙nos´c´»? Moz˙emy co najwyz˙ej podac´ własna˛ ocene˛, oparta˛ na analizie niekto´rych tendencji historycznych, z kto´rej wynika, z˙e wste˛pne efekty wyz˙szej i nieoczekiwanej inflacji trwaja˛ mniej wie˛cej od 2 do 5 lat”. Dzisiaj, czyli po upływie prawie 40 lat, to twierdzenie jest nadal akceptowane przez zdecydowana˛ wie˛kszos´c´ ekonomisto´w zajmuja˛cych sie˛ makroekonomia˛.
☞ ●
●
●
●
Streszczenie
Krzywa Phillipsa opisuje odwrotna˛ zalez˙nos´c´ mie˛dzy inflacja˛ i bezrobociem. Zwie˛kszaja˛c zagregowany popyt, politycy gospodarczy moga˛ wybrac´ na tej krzywej punkt o wyz˙szej inflacji i mniejszym bezrobociu. Natomiast zmniejszaja˛c zagregowany popyt, moga˛ oni wybrac´ na krzywej Phillipsa punkt o niz˙szej inflacji i wie˛kszym bezrobociu. Opisywana przez krzywa˛ Phillipsa odwrotna zalez˙nos´c´ mie˛dzy bezrobociem i inflacja˛ dotyczy jedynie kro´tkiego okresu. W długim okresie oczekiwana inflacja dostosowuje sie˛ do zmian rzeczywistej inflacji i kro´tkookresowa krzywa Phillipsa sie˛ przesuwa. W rezultacie długookresowa krzywa Phillipsa okazuje sie˛ pionowa, przy naturalnej stopie bezrobocia. Kro´tkookresowa krzywa Phillipsa moz˙e sie˛ przesuwac´ ro´wniez˙ z powodu zmian zagregowanej podaz˙y. Negatywny szok podaz˙owy, taki jak wzrost cen ropy naftowej w latach siedemdziesia˛tych XX w., ogranicza moz˙liwos´ci polityko´w gospodarczych w zakresie wyboru mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem. Oznacza to, z˙e po negatywnym szoku podaz˙owym politycy musza˛ zaakceptowac´ wyz˙sza˛ stope˛ inflacji przy danej stopie bezrobocia albo wyz˙sza˛ stope˛ bezrobocia przy danej stopie inflacji. Kiedy bank centralny ogranicza wzrost podaz˙y pienia˛dza w celu zmniejszenia inflacji, przesuwa gospodarke˛ wzdłuz˙ kro´tkookresowej krzywej Phillipsa, co powoduje przejs´ciowy wzrost bezrobocia. Koszty dezinflacji zalez˙a˛ od tego, jak szybko maleja˛ oczekiwania inflacyjne. Niekto´rzy ekonomis´ci twierdza˛, z˙e wiarygodne zobowia˛zanie do obniz˙enia inflacji moz˙e zmniejszyc´ koszt dezinflacji, powoduja˛c szybkie dostosowanie sie˛ oczekiwan´ inflacyjnych.
Wybo´r mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem w kro´tkim okresie
☞
Podstawowe poje˛cia
Krzywa Phillipsa, s. 372 Hipoteza naturalnej stopy bezrobocia, s. 383
☞
405
Racjonalne oczekiwania, s. 394 Stopa pos´wie˛cenia, s. 393 Szok podaz˙owy, s. 389
Pytania powto´rzeniowe
1. Za pomoca˛ rysunku pokaz˙ kro´tkookresowa˛ odwrotna˛ zalez˙nos´c´ mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem. W jaki sposo´b bank centralny moz˙e przesuna˛c´ gospodarke˛ z jednego do drugiego punktu na tej krzywej? 2. Za pomoca˛ rysunku pokaz˙ długookresowa˛ zalez˙nos´c´ mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem. Wyjas´nij zwia˛zek pomie˛dzy kro´tkookresowa˛ a długookresowa˛ zalez˙nos´cia˛ mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem. 3. Co „naturalnego” jest w naturalnej stopie bezrobocia? Dlaczego naturalna stopa bezrobocia jest ro´z˙na w ro´z˙nych krajach? 4. Zało´z˙my, z˙e susza zniszczyła cze˛s´c´ upraw i zmniejszyła plony, co doprowadziło do wzrostu cen z˙ywnos´ci. Jak wpłynie to na kro´tkookresowa˛ odwrotna˛ zalez˙nos´c´ mie˛dzy bezrobociem a inflacja˛? 5. Bank centralny podja˛ł decyzje˛ o ograniczeniu inflacji. Za pomoca˛ krzywej Phillipsa pokaz˙ kro´tkookresowe i długookresowe efekty tej polityki. W jaki sposo´b moz˙na zmniejszyc´ kro´tkookresowe koszty tej polityki?
☞
Zadania
1. Zało´z˙my, z˙e naturalna stopa bezrobocia wynosi 6%. Na jednym rysunku narysuj dwie krzywe Phillipsa, kto´re moz˙na zastosowac´ do pokazania czterech opisanych niz˙ej sytuacji. Zaznacz punkt odpowiadaja˛cy połoz˙eniu gospodarki w kaz˙dym z poniz˙szych przypadko´w. a. Inflacja rzeczywista wynosi 5%, inflacja oczekiwana — 3%. b. Inflacja rzeczywista wynosi 3%, inflacja oczekiwana — 5%. c. Inflacja rzeczywista wynosi 5%, inflacja oczekiwana — 5%. d. Inflacja rzeczywista wynosi 3%, inflacja oczekiwana — 3%. 2. Zilustruj za pomoca˛ odpowiednich wykreso´w wpływ poniz˙szych zdarzen´ na kro´tkookresowa˛ i długookresowa˛ krzywa˛ Phillipsa. Podaj ekonomiczne uzasadnienie swoich odpowiedzi. a. Wzrost naturalnej stopy bezrobocia. b. Spadek cen importowanej ropy naftowej. c. Wzrost wydatko´w pan´stwa. d. Spadek oczekiwanej inflacji. 3. Zało´z˙my, z˙e spadek wydatko´w konsumento´w powoduje recesje˛. a. Pokaz˙ zmiany zachodza˛ce w tej gospodarce na rysunku z krzywymi zagregowanej podaz˙y i zagregowanego popytu oraz na rysunku z krzywa˛ Phillipsa. Jak w kro´tkim okresie zmieni sie˛ poziom inflacji i poziom bezrobocia?
406
4.
5.
6.
7.
8.
Kro´tkookresowe fluktuacje w gospodarce
b. Zało´z˙ teraz, z˙e w miare˛ upływu czasu oczekiwana inflacja zmienia sie˛ w tym samym kierunku co rzeczywista inflacja. Jak zmienia sie˛ połoz˙enie kro´tkookresowej krzywej Phillipsa? Czy po zakon´czeniu recesji doste˛pny w tej gospodarce zestaw kombinacji stopy inflacji i stopy bezrobocia jest lepszy, czy tez˙ gorszy? Gospodarka znajduje sie˛ w stanie ro´wnowagi długookresowej. a. Narysuj kro´tkookresowa˛ i długookresowa˛ krzywa˛ Phillipsa. b. Zało´z˙my, z˙e fala pesymizmu powoduje zmniejszenie sie˛ zagregowanego popytu. Na sporza˛dzonym w podpunkcie (a) rysunku pokaz˙ wpływ tego zdarzenia na gospodarke˛. Powiedzmy, z˙e bank centralny prowadzi ekspansywna˛ polityke˛ pienie˛z˙na˛. Czy moz˙e ona spowodowac´, z˙e inflacja i bezrobocie powro´ca˛ do pierwotnego poziomu? c. Zało´z˙my teraz, z˙e gospodarka powro´ciła do stanu ro´wnowagi długookresowej. Rosna˛ ceny ropy naftowej. Na wykresie podobnym do wykresu z podpunktu (a) pokaz˙ skutki tego zdarzenia. Czy ekspansywna polityka pienie˛z˙na banku centralnego moz˙e przywro´cic´ pierwotna˛ stope˛ inflacji i bezrobocia? Czy restrykcyjna polityka pienie˛z˙na banku centralnego moz˙e przywro´cic´ pierwotna˛ stope˛ inflacji i bezrobocia? Wyjas´nij, dlaczego ta sytuacja ro´z˙ni sie˛ od sytuacji opisanej w podpunkcie (b). Zało´z˙my, z˙e bank centralny sa˛dzi, z˙e naturalna stopa bezrobocia wynosi 6%, tymczasem w rzeczywistos´ci jest ona ro´wna 5,5%. Co sie˛ stanie z gospodarka˛, jes´li bank centralny oprze swa˛ polityke˛ na swoim błe˛dnym przekonaniu? W 1986 r., a potem w 1998 r., cena ropy naftowej gwałtownie spadła. a. Na rysunku z krzywymi zagregowanego popytu i zagregowanej podaz˙y, a takz˙e na rysunku z krzywa˛ Phillipsa pokaz˙ wpływ tych zdarzen´ na gospodarke˛. Jak w kro´tkim okresie zmieni sie˛ tempo inflacji i bezrobocie? b. Czy skutki tych zdarzen´ oznaczaja˛, z˙e nie istnieje kro´tkookresowa odwrotna zalez˙nos´c´ mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem? Odpowiedz´ uzasadnij. Bank centralny zapowiedział, z˙e be˛dzie prowadził restrykcyjna˛ polityke˛ pienie˛z˙na˛, kto´rej celem jest spowolnienie inflacji. Czy naste˛puja˛ce warunki zaostrza˛, czy tez˙ złagodza˛ spowodowana˛ przez te˛ polityke˛ recesje˛? Odpowiedz´ uzasadnij. a. Umowy o prace˛ sa˛ zawierane na kro´tki okres. b. Niewielu wierzy w to, z˙e bank centralny jest naprawde˛ zdecydowany spowolnic´ inflacje˛. c. Oczekiwania inflacyjne szybko dostosowuja˛ sie˛ do rzeczywistego poziomu inflacji. Cze˛s´c´ ekonomisto´w sa˛dzi, z˙e kro´tkookresowa krzywa Phillipsa jest stosunkowo stroma i szybko przesuwa sie˛ pod wpływem zmian zachodza˛cych w gospodarce. Inni ekonomis´ci uwaz˙aja˛, z˙e tak nie jest. Kto´ra z tych grup bardziej zdecydowanie poprze restrykcyjna˛ polityke˛ gospodarcza˛, maja˛ca˛ spowolnic´ inflacje˛?
Wybo´r mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem w kro´tkim okresie
407
9. Wyobraz´ sobie gospodarke˛, w kto´rej wszystkie płace sa˛ ustalane w ramach zawieranych raz na trzy lata umo´w. Bank centralny ogłasza, z˙e włas´nie rozpoczyna antyinflacyjna˛ polityke˛ pienie˛z˙na˛. Wszyscy wierza˛, z˙e ta zapowiedz´ be˛dzie realizowana. Czy tej dezinflacji towarzysza˛ jakies´ koszty? Odpowiedz´ uzasadnij. Co moz˙e zrobic´ bank centralny, aby zmniejszyc´ te koszty dezinflacji? 10. Dlaczego pochodza˛cy z wyboru przywo´dcy polityczni nie zawsze popieraja˛ działania, kto´rych celem jest spowolnienie inflacji, mimo z˙e wie˛kszos´c´ ludzi nie lubi inflacji? Ekonomis´ci uwaz˙aja˛, z˙e koszty dezinflacji moga˛ zostac´ zmniejszone dzie˛ki uniezalez˙nieniu sie˛ banku centralnego od polityko´w. Dlaczego moz˙e to byc´ prawda? 11. Zało´z˙my, z˙e politycy gospodarczy akceptuja˛ koncepcje˛ kro´tkookresowej krzywej Phillipsa i hipoteze˛ naturalnej stopy bezrobocia. Ich celem jest utrzymanie wielkos´ci bezrobocia na poziomie odpowiadaja˛cym naturalnej stopie bezrobocia. Niestety, poniewaz˙ naturalna stopa bezrobocia moz˙e sie˛ zmieniac´, nie znaja˛ oni jej rzeczywistego poziomu. Jak sa˛dzisz, jakie zmienne makroekonomiczne powinni brac´ pod uwage˛ politycy gospodarczy, prowadza˛c polityke˛ pienie˛z˙na˛?
@
Chcąc znaleźć dodatkowe zasoby ułatwiające naukę, odwiedź serwis internetowy: http://www.cengage.co.uk/mankiw−taylor
CZĘŚĆ VI
EUROPEJSKA UNIA GOSPODARCZA I WALUTOWA
ROZDZIAŁ 14
WSPÓLNY OBSZAR WALUTOWY I EUROPEJSKA UNIA GOSPODARCZA I WALUTOWA
latach dziewie˛c´dziesia˛tych XX w. kilkanas´cie krajo´w europejskich postanowiło zrezygnowac´ z walut krajowych na rzecz wspo´lnej waluty o nazwie euro. Powstała w ten sposo´b Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa (European Economic and Monetary Union, EMU). Jakimi motywami kierowały sie˛ te kraje? Jakie sa˛ koszty i korzys´ci przyje˛cia wspo´lnej waluty? Czy jej posiadanie jest optymalnym rozwia˛zaniem dla Europy? W tym rozdziale, wykorzystuja˛c narze˛dzia makroekonomiczne, kto´re omo´wilis´my w kilku poprzednich rozdziałach, przyjrzymy sie˛ niekto´rym z tych problemo´w. Zaczniemy od definicji wspo´lnego obszaru walutowego Wspo´lny obszar walutowy (common currency area), stanowia˛cego terytorium geograficzne, (unia walutowa na kto´rym w obiegu znajduje sie˛ jedna waluta, pełnia˛ca funkcje˛ lub unia monetarna) oznacza obszar, s´rodka wymiany. Inna˛ nazwa˛ wspo´lnego obszaru walutowego jest geograficzny, na kto´rym unia walutowa (currency union). Bardzo podobna do wspo´lnego jest uz˙ywana wspo´lna spełniaja˛ca obszaru walutowego jest unia monetarna, czyli, dokładnie rzecz funkcje˛waluta, s´rodka wymiany; ujmuja˛c, grupa krajo´w, kto´re na stałe i w sposo´b nieodwracalny moz˙e on obejmowac´ wiele krajo´w. przyje˛ły stałe kursy wymiany swoich walut. W efekcie terminy „wspo´lny obszar walutowy”, „unia walutowa” oraz „unia monetarna” cze˛sto sa˛ stosowane zamiennie. W tym rozdziale takz˙e be˛dziemy sie˛ nimi posługiwac´ w taki sposo´b. Jez˙eli wspo´lny obszar walutowy oznacza po prostu posiadanie jednej waluty, to — w najbardziej banalnym sensie — wie˛kszos´c´ krajo´w moz˙na nazwac´ wspo´lnymi obszarami walutowymi. Jednak zwykle o wspo´lnym obszarze walutowym (unii walutowej lub unii monetarnej) mo´wimy wtedy, kiedy mieszkan´cy wielu gospodarek (zazwyczaj odpowiadaja˛ im ro´z˙ne pan´stwa) podejmuja˛ decyzje˛ o wprowadzeniu wspo´lnej waluty jako s´rodka wymiany. Tak włas´nie było w przypadku Europejskiej Unii Gospodarczej i Walutowej. Rozpocznijmy od nieco bardziej dokładnego przyjrzenia sie˛ EMU i jej walucie, czyli euro.
W
412
Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
14.1 Euro Obecnie Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa (EMU) liczy 12 krajo´w1; chodzi o Belgie˛, Niemcy, Hiszpanie˛, Francje˛, Irlandie˛, Włochy, Luksemburg, Holandie˛, Austrie˛, Portugalie˛, Finlandie˛ i Grecje˛. Potocznie nazywa sie˛ ja˛ „Eurolandem”. (Zauwaz˙, z˙e EMU jest skro´tem od „Economic and Monetary Union”, a nie od „European Monetary Union”, jak mys´li wielu.) Da˛z˙enie do wprowadzenia wspo´lnej europejskiej waluty ma bardzo długa˛ historie˛, kto´rej nie be˛dziemy tu szczego´łowo opisywac´. Omo´wimy tylko kilka najwaz˙niejszych momento´w tego procesu. Zacznijmy od 1992 r., czyli od daty podpisania traktatu z Maastricht (formalnie: Traktatu o Unii Europejskiej), w kto´rym sformułowano m.in. wiele warunko´w, jakie musi spełnic´ kraj, aby przyje˛to go do powstaja˛cej unii walutowej (deficyt budz˙etowy niz˙szy niz˙ 3% PKB, relacja długu publicznego do PKB mniejsza od 60%, niska inflacja i stopy procentowe zbliz˙one do s´redniej w UE). W traktacie z Maastricht ustalono ro´wniez˙ harmonogram wprowadzania nowej wspo´lnej waluty, a takz˙e zasady działania Europejskiego Banku Centralnego (EBC), kto´ry zacza˛ł funkcjonowac´ w czerwcu 1998 r. Razem z bankami centralnymi krajo´w nalez˙a˛cych do wspo´lnego obszaru walutowego tworzy on Europejski System Banko´w Centralnych (European System of Central Banks, ESCB), kto´ry odpowiada za stabilnos´c´ cen oraz prowadzenie wspo´lnej europejskiej polityki pienie˛z˙nej (szczego´łowo temat ten omo´wilis´my w rozdziale 7). Wspo´lna waluta europejska, euro, oficjalnie weszła do obiegu 1 stycznia 1999 r. (Grecja wsta˛piła do EMU dopiero 1 stycznia 2001 r.) W tym dniu kursy wymiany pomie˛dzy walutami krajowymi zostały nieodwracalnie zamroz˙one. Kilka dni po´z´niej na rynkach finansowych zacze˛to kupowac´ i sprzedawac´ euro za inne waluty, takie jak np. dolar amerykan´ski, a takz˙e zacze˛to handlowac´ denominowanymi w euro papierami wartos´ciowymi. Okres od pocza˛tku 1999 r. az˙ do pocza˛tku 2002 r. miał charakter przejs´ciowy; w obiegu nadal znajdowały sie˛ waluty krajowe, a ceny w sklepach podawano zaro´wno w euro, jak i w walucie krajowej. Z dniem 1 stycznia 2002 r. do obiegu trafiły pierwsze banknoty i monety euro, a w cia˛gu kilku naste˛pnych miesie˛cy waluta ta stała sie˛ jedynym s´rodkiem wymiany na terytorium całej strefy euro.
Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa stanowi unie˛ walutowa˛ krajo´w europejskich, kto´re przyje˛ły euro jako wspo´lna˛ walute˛.
1
Na pocza˛tku 2009 r. członkami Europejskiej Unii Gospodarczej i Walutowej było 16 z 27 pan´stw członkowskich Unii Europejskiej (Austria, Belgia, Cypr, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Malta, Niemcy, Portugalia, Słowacja, Słowenia, Włochy), a takz˙e 3 inne pan´stwa (Monako, San Marino, Watykan). Ro´wniez˙ w nienalez˙a˛cych do EMU Andorze, Czarnogo´rze i Kosowie waluta˛ było euro ( przyp. tłum.).
Wspo´lny obszar walutowy i Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
413
Dla 12 krajo´w członkowskich utworzenie EMU stanowiło niezwykle s´miałe posunie˛cie. Euro zasta˛piło waluty, kto´re w wie˛kszos´ci krajo´w znajdowały sie˛ w obiegu przez setki, a nawet tysia˛ce lat. Dlaczego te kraje za tak waz˙ne uznały zrezygnowanie z walut krajowych na rzecz wspo´lnej waluty? Niewa˛tpliwe obok argumento´w ekonomicznych ro´wnie waz˙ne okazały sie˛ racje polityczne. Jednak waz˙ny był takz˙e pogla˛d, z˙e dzie˛ki wspo´lnej europejskiej walucie moz˙liwe be˛dzie zakon´czenie procesu tworzenia rynku na europejskie dobra, usługi i czynniki produkcji, do czego da˛z˙ono przez duz˙a˛ cze˛s´c´ okresu powojennego. Ogo´lnie, koszty i korzys´ci z przyje˛cia wspo´lnej waluty moz˙na analizowac´ za pomoca˛ teorii makroekonomii. Zacznijmy od przyjrzenia sie˛ euro i jego zwia˛zkom z Jednolitym Rynkiem Europejskim.
Jednolity Rynek Europejski i euro
´ wiadome zniszczen´ spowodowanych w pierwszej połowie XX w. przez I i II S wojne˛ s´wiatowa˛, kto´re pocza˛tkowo dotyczyły konflikto´w mie˛dzy pan´stwami europejskimi, wielkie kraje europejskie (zwłaszcza Francja i Niemcy) postanowiły nie dopus´cic´ do naste˛pnych takich wojen. Zapobiec miała im głe˛boka integracja gospodarcza, kto´ra miała doprowadzic´ do harmonii społecznej i politycznej. W ten sposo´b powstała Unia Europejska (European Unia Europejska to rodzina ˛tkowo Union, EU) — UE. Pocza nalez˙ało do niej zaledwie 6 krademokratycznych jo´w: Belgia, Niemcy, Francja, Włochy, Luksemburg i Holandia. krajo´w europejskich, kto´rej celem jest W 1973 r. do UE doła˛czyła Dania wraz z Irlandia˛ i Wielka˛ wspo´łpraca na rzecz Brytania˛, a w 1981 r. — Grecja. Hiszpania i Portugalia stały sie˛ pokoju i dobrobytu. krajami członkowskimi Unii w 1986 r., a Austria, Finlandia i Szwecja — w 1995 r. W 2004 r. nasta˛piło najwie˛ksze w historii poszerzenie: UE powie˛kszyła sie˛ o 10 nowych krajo´w2. Oficjalny portal internetowy Unii Europejskiej okres´la ja˛ jako „rodzine˛ demokratycznych krajo´w europejskich, kto´rej celem jest wspo´łpraca na rzecz pokoju i dobrobytu”. Co sie˛ tyczy pierwotnego i gło´wnego celu, jakim jest zapewnienie pokoju w Europie, z cała˛ pewnos´cia˛ UE odniosła sukces, poniewaz˙ dzisiaj trudno jest nawet wyobrazic´ sobie konflikt zbrojny mie˛dzy jej krajami członkowskimi. Dlatego obecnie wie˛cej uwagi przywia˛zuje sie˛ do drugiego celu, Jednolity Rynek jakim jest dobrobyt. Jego osia˛gnie˛ciu ma sprzyjac´ rozwo´j JednoEuropejski to rynek, litego Rynku Europejskiego (Single European Market, SEM), kto´ry ma obja˛c´ wszystkie kraje w obre˛bie kto´rego jest zapewniony swobodny przepływ siły roboUnii Europejskiej, czej, kapitału, do´br i usług. Uwaz˙ano, z˙e po usunie˛ciu barier zapewniaja˛c swobodny siły roboczej, w handlu ekspansja na rynki europejskie umoz˙liwi wykorzystanie przepływ kapitału, do´br i usług. przez przedsie˛biorstwa korzys´ci skali, podobnie jak ma to miejsce Projekt ten nie został jeszcze w pełni w przypadku firm amerykan´skich, rozpoczynaja˛cych działalnos´c´ zrealizowany. 2
Na pocza˛tku 2009 r. członkami UE było 27 pan´stw ( przyp. tłum.).
414
Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
w kolejnych stanach USA. Jednoczes´nie nieefektywne przedsie˛biorstwa zostana˛ wystawione na silniejsza˛ konkurencje˛ mie˛dzynarodowa˛, co albo doprowadzi do ich bankructwa, albo wymusi poprawe˛ efektywnos´ci. Z jednej strony, celem było zatem stworzenie sprzyjaja˛cego uczciwej konkurencji otoczenia, w kto´rym przedsie˛biorstwa moga˛ osia˛gac´ korzys´ci skali oraz silnej bazy konsumento´w, umoz˙liwiaja˛cej ekspansje˛ na rynki s´wiatowe. Z drugiej strony, gospodarstwa domowe miały odnosic´ korzys´ci dzie˛ki niz˙szym cenom, wie˛kszej ro´z˙norodnos´ci do´br i usług, a takz˙e moz˙liwos´ci podejmowania pracy na wie˛kszym obszarze. Wszystko to miało doprowadzic´ do szybszego wzrostu gospodarczego. Pierwszym krokiem na drodze ku SEM było zniesienie w 1968 r. wewne˛trznych barier celnych i kontyngento´w, ograniczaja˛cych handel mie˛dzy krajami UE, a takz˙e pro´by uzgodnienia rozwia˛zan´ stosowanych przez poszczego´lne kraje w takich dziedzinach, jak podatki pos´rednie, regulacje gałe˛ziowe i — ogo´lnie — polityki dotycza˛ce rolnictwa i ryboło´wstwa, wspo´lne dla całej Unii. Okazało sie˛ jednak, z˙e poste˛p w przezwycie˛z˙aniu mniej widocznych barier, ograniczaja˛cych przepływ do´br, usług, kapitału i siły roboczej, był powolny. Chociaz˙ bariery wewne˛trzne i kontyngenty w UE zostały zniesione, systemy podatkowe i dotycza˛ce do´br i usług przepisy techniczne, obowia˛zuja˛ce w poszczego´lnych krajach, nadal sie˛ ro´z˙niły. W praktyce cze˛sto utrudniało to eksport z jednego kraju do innego kraju. Powiedzmy np., z˙e samocho´d wyprodukowany w Wielkiej Brytanii musiał spełniac´ pewne szczego´łowe warunki dotycza˛ce bezpieczen´stwa i emisji gazo´w w jednym kraju, a w innym kraju analogiczne warunki były odmienne. Podobnie, kwalifikacje inz˙yniera wykształconego we Włoszech mogły nie byc´ uznawane w Niemczech. W efekcie w latach siedemdziesia˛tych i na pocza˛tku lat osiemdziesia˛tych XX w. tempo wzrostu gospodarczego w krajach członkowskich UE zacze˛ło znacza˛co spadac´ w stosunku do tempa wzrostu zagranicznych konkurento´w, a zwłaszcza Stano´w Zjednoczonych i Japonii. W efekcie w 1985 r. Komisja Europejska opublikowała przeznaczony do dyskusji dokument, nazwany Biała˛ Ksie˛ga˛ (White Paper), kto´ry ostatecznie w 1986 r. zmieniono w Ustawe˛ Parlamentu Europejskiego — Jednolity Akt Europejski (Single European Act). Wymieniono w niej około 300 przedsie˛wzie˛c´, kto´re nalez˙y przeprowadzic´ w celu utworzenia Jednolitego Rynku Europejskiego. Jako termin ostateczny wprowadzenia w z˙ycie tych zmian wyznaczono dzien´ 31 grudnia 1992 r. Do stworzenia SEM miało dojs´c´ dzie˛ki dyrektywom UE, wskazuja˛cym rza˛dom krajo´w członkowskich działania, kto´re nalez˙y podja˛c´, aby osia˛gna˛c´ naste˛puja˛ce cztery cele. ● ●
Swobodny przepływ do´br, usług, siły roboczej i kapitału mie˛dzy krajami UE. Upodobnienie tres´ci waz˙nych ustaw, regulacji i przepiso´w administracyjnych krajo´w członkowskich.
Wspo´lny obszar walutowy i Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
● ●
415
Wspo´lna dla całej UE polityka ochrony konkurencji, prowadzona przez Komisje˛ Europejska˛. Stworzenie systemu wspo´lnych ceł zewne˛trznych, obowia˛zuja˛cych w przypadku handlu z krajami spoza UE.
Po ponad 10 latach od ogłoszenia projekt Jednolitego Rynku Europejskiego jest cia˛gle daleki od ukon´czenia. Systemy fiskalne poszczego´lnych krajo´w UE wcia˛z˙ znacznie ro´z˙nia˛ sie˛ od siebie, a przepływ siły roboczej mie˛dzy krajami członkowskimi jest nadal ogo´lnie niewielki, co dotyczy np. transferu (uznawania) kwalifikacji akademickich i zawodowych. Przezwycie˛z˙enie cze˛s´ci powodo´w takiego stanu rzeczy jest trudne. Na przykład, bariery je˛zykowe oraz zro´z˙nicowanie stopnia rozwoju gospodarczego ograniczaja˛ przepływ czynniko´w produkcji. W dodatku kraje członkowskie konkuruja˛ ze soba˛ gospodarczo, niekiedy przedkładaja˛c własna˛ korzys´c´ nad dobro UE. Mimo wszystko w latach 1985−1992 dokonał sie˛ istotny poste˛p w tworzeniu Jednolitego Rynku Europejskiego, a osia˛gnie˛cia nie były małe. Komisja Europejska szacuje, z˙e dzie˛ki SEM utworzono 2,5 mln nowych miejsc pracy i z˙e w cia˛gu dziesie˛ciolecia po 1993 r. zwia˛zane z nim korzys´ci wyniosły 800 mld euro. W konteks´cie Jednolitego Rynku Europejskiego wprowadzenie wspo´lnej waluty europejskiej traktowano zatem jak etap kon´cowy realizacji całego projektu. Celem były: (a) likwidacja koszto´w transakcyjnych w handlu wewna˛trzunijnym, be˛da˛cych skutkiem stosowania ro´z˙nych walut krajowych (koszty transakcyjne maja˛ podobne skutki jak cła); (b) usunie˛cie niepewnos´ci i wahan´ konkurencyjnos´ci towaro´w pochodza˛cych z ro´z˙nych krajo´w, kto´rych przyczyna˛ były zmiany kurso´w walutowych. Przed wprowadzeniem EMU wie˛kszos´c´ krajo´w UE uczestniczyła w Europejskim Mechanizmie Kurso´w Walutowych (Exchange Rate Mechanism, ERM). Jak pamie˛tamy z rozdziału 13, system ten miał zmniejszyc´ wahania kurso´w walut krajo´w członkowskich. Jednak celu tego nie osia˛gnie˛to (zob. studium przypadku), a w kaz˙dym razie ERM nie wpłyna˛ł na wysokos´c´ koszto´w transakcyjnych, kto´rych przyczyna˛ sa˛ marz˙e bankowe stosowane przy wymianie walut na potrzeby handlu wewna˛trzunijnego. Oczywis´cie, waz˙ne jest zatem, aby postrzegac´ EMU w szerszym konteks´cie europejskim, a zwłaszcza jako cze˛s´c´ projektu Jednolitego Rynku Europejskiego. Niemniej korzys´ci z wprowadzenia wspo´lnej waluty na pewnym obszarze geograficznym moz˙na takz˙e analizowac´ w sposo´b bardziej ogo´lny za pomoca˛ teorii makroekonomii. Nalez˙y je wtedy poro´wnac´ z kosztami przyła˛czenia sie˛ do wspo´lnego obszaru walutowego.
416
Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
14.2 Korzyści i koszty wspólnej waluty Korzyści z przyjęcia wspólnej waluty Eliminacja koszto´w transakcyjnych. Jedna˛ z oczywistych i bezpos´rednich korzys´ci z wprowadzenia wspo´lnej waluty jest ułatwienie mie˛dzynarodowej wymiany handlowej, a zwłaszcza zmniejszenie koszto´w transakcyjnych w handlu mie˛dzy krajami tworza˛cymi wspo´lny obszar walutowy. Kiedy niemieckie przedsie˛biorstwo importuje francuskie wino, to aby zapłacic´ producentowi trunku, nie musi juz˙ płacic´ bankowi prowizji za wymiane˛ niemieckich marek na francuskie franki. Moz˙e zapłacic´ w euro. Sektor bankowy ponosi co prawda strate˛, jednak obniz˙enie koszto´w transakcyjnych zapewnia osia˛gnie˛cie korzys´ci w uje˛ciu netto. Koszt wymiany walut stanowi bowiem strate˛ dobrobytu, poniewaz˙ przedsie˛biorstwa musza˛ ponosic´ ten koszt transakcyjny, nie otrzymuja˛c w zamian nic wymiernego. Ludzie zatrudnieni wczes´niej w bankach przy naliczaniu prowizji moga˛ teraz wykonywac´ nowa˛, bardziej produktywna˛ prace˛ w innej cze˛s´ci gospodarki, przyczyniaja˛c sie˛ do podniesienia ogo´lnego dobrobytu. Zmniejszenie skali ro´z˙nicowania cen. Niekto´rzy twierdza˛, z˙e kolejna˛, tym razem pos´rednia˛ korzys´cia˛ z utworzenia wspo´lnego obszaru walutowego jest zmniejszenie skali ro´z˙nicowania cen (price discrimination) w krajach członkowskich. Trudno jest bowiem ukryc´ ro´z˙nice cen w ro´z˙nych krajach, jes´li sa˛ one wyraz˙one w tej samej walucie. Jak ustalilis´my w rozdziale 15 w Mikroekonomii ro´znicowanie cen powoduje powstanie straty dobrobytu, wie˛c mamy tu do czynienia z kolejna˛ korzys´cia˛ z wprowadzenia wspo´lnej waluty. Oczywis´cie zakładamy, z˙e lepszy doste˛p do informacji o poziomie cen, be˛da˛cy skutkiem istnienia wspo´lnej waluty, spowoduje arbitraz˙ do´br na wspo´lnym obszarze walutowym. Nasta˛pi zwie˛kszenie zakupo´w tam, gdzie dobra sa˛ tanie, co wywoła wzrost cen na tych obszarach, oraz zmniejszenie zakupo´w tam, gdzie dobra sa˛ drogie, co spowoduje spadek cen w tych miejscach. Ogo´lnie, dzie˛ki EMU ro´z˙nicowanie cen w krajach Eurolandu nie zostanie jednak całkowicie wyeliminowane. Na przykład, w przypadku artykuło´w spoz˙ywczych wprowadzenie wspo´lnej waluty nie doprowadzi do wyro´wnania sie˛ cen wewna˛trz wspo´lnego obszaru walutowego, a to z powodu wysokich, w poro´wnaniu z sama˛ cena˛ dobra, koszto´w transakcyjnych arbitraz˙u (gło´wnie koszto´w podro´z˙y i transportu). Czy pojechałbys´ za granice˛ po artykuły spoz˙ywcze tylko dlatego, z˙e ceny sa˛ tam niz˙sze? Byc´ moz˙e tak, jednak tylko niedaleko, do sa˛siedniego kraju, lub tylko raz w miesia˛cu na wielkie zakupy, pod warunkiem z˙e byłbys´ w stanie przechowywac´ potem te zapasy. Mogłoby to w ograniczonym stopniu zmniejszyc´ skale˛ ro´z˙nicowania cen. Jednakz˙e drogie produkty, takie jak sprze˛t AGD i RTV, w przypadku kto´rych koszty transakcyjne stanowia˛ mniejszy
Wspo´lny obszar walutowy i Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
417
odsetek ceny, raczej nie be˛da˛ przedmiotem arbitraz˙u na znaczna˛ skale˛, gdyz˙ sa˛ dobrami trwałego uz˙ytku i wymagaja˛ odpowiedniej jakos´ci usług serwisowych. Czy kupiłbys´ za granica˛ lodo´wke˛ z zamraz˙arka˛, wiedza˛c, z˙e byc´ moz˙e towar ten trzeba be˛dzie zwro´cic´ lub z˙e moga˛ go naprawic´ tylko tamtejsi specjalis´ci? Mniejsze wahania kursu walutowego. Inny argument za wprowadzeniem wspo´lnej waluty dotyczy wahan´ kursu walutowego i powodowanej przez nie niepewnos´ci. Kursy walutowe moga˛ sie˛ znacznie zmieniac´ kaz˙dego dnia. Przed powstaniem EMU menedz˙er niemieckiego supermarketu, importuja˛c wino z Francji z dostawa˛ np. za 3 miesia˛ce, musiał brac´ pod uwage˛ wyraz˙ona˛ w niemieckich markach cene˛ franka francuskiego, kto´ra be˛dzie obowia˛zywac´ za 3 miesia˛ce, poniewaz˙ zalez˙ał od niej ponoszony przez niego koszt zakupu wina. Zbyt duz˙a niepewnos´c´ co do kursu wymiany mogła spowodowac´ zaniechanie przez niego importu wina z Francji i skoncentrowanie sie˛ wyła˛cznie na sprzedaz˙y win krajowych. W ten sposo´b nie wykorzystano by korzys´ci z handlu (omo´wilis´my je w rozdziale 9 w Mikroekonomii), co doprowadziłoby do zmniejszenia sie˛ dobrobytu ekonomicznego. Supermarket mo´głby usuna˛c´ te˛ niepewnos´c´, podpisuja˛c z bankiem stosowna˛ umowe˛ sprzedaz˙y franko´w w zamian za marki za 3 miesia˛ce po okres´lonym kursie wymiany (jest to przykład walutowego kontraktu terminowego). Jednak bank pobrałby opłate˛ za taka˛ usługe˛, a opłata ta działałaby niczym cło na import wina, powoduja˛c powstanie straty dobrobytu (zob. rozdział 9 w Mikroekonomii). Zmniejszenie niepewnos´ci, spowodowanej zmiennos´cia˛ kurso´w walutowych, moz˙e ro´wniez˙ wpływac´ na inwestycje w gospodarce. Ta korzys´c´ dotyczy przedsie˛biorstw eksportuja˛cych znaczne ilos´ci produkto´w do innych krajo´w Eurolandu, poniewaz˙ spadek niepewnos´ci co do wpływo´w z eksportu oznacza mniejsze ryzyko i skuteczniejsze planowanie. W takiej sytuacji projekty inwestycyjne, takie jak budowa nowej fabryki, staja˛ sie˛ mniej ryzykowne. Zwie˛kszone inwestycje sa˛ korzystne dla całej gospodarki, poniewaz˙ zapewne spowoduja˛ przyspieszenie wzrostu gospodarczego.
STUDIUM PRZYPADKU Europejski Mechanizm Kursów Walutowych
Przed wprowadzeniem euro wie˛kszos´c´ krajo´w UE, wła˛czaja˛c Wielka˛ Brytanie˛, nalez˙ała do Europejskiego Mechanizmu Kurso´w Walutowych. Był to system kurso´w po´łpłynnych lub stałych zmiennych, w ramach kto´rego kursy wymiany walut krajo´w członkowskich mogły sie˛ wahac´ jedynie w pewnym z go´ry okres´lonym przedziale, a ich wartos´c´ w stosunku do walut krajo´w spoza systemu (np. dolara amerykan´skiego) była wyznaczana przez siły rynkowe (mogła sie˛ swobodnie zmieniac´). Kiedy kurs rynkowy kto´rejs´ z walut zmieniał sie˛ zbyt
418
Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
silnie, wychodza˛c poza wyznaczony przedział wahan´ (np. z powodu zbyt duz˙ej podaz˙y waluty, be˛da˛cej przyczyna˛ spadku jej wartos´ci w stosunku do pozostałych walut), wtedy odpowiedni rza˛d był zobowia˛zany do podje˛cia działan´ w celu doprowadzenia do powrotu kursu do tego przedziału. Jednym z argumento´w za wprowadzeniem ERM był spodziewany spadek niepewnos´ci, powodowanej wahaniami kurso´w walut krajowych. Jednak w 1992 r. mie˛dzynarodowi spekulanci przeprowadzili atak na ERM, na masowa˛ skale˛ sprzedaja˛c funta brytyjskiego i franka francuskiego za marki niemieckie, w nadziei, z˙e kursy tych dwo´ch pierwszych walut załamia˛ sie˛ w kon´cu, co umoz˙liwi im osia˛gnie˛cie olbrzymich zysko´w dzie˛ki odkupieniu zasobo´w tych walut po niz˙szej cenie. Akcja sie˛ powiodła, a idee˛ ERM porzucono. (Atak spekulacyjny na ERM opisujemy obszerniej w studium przypadku w rozdziale 13). Poniewaz˙ przepływy walutowe pomie˛dzy krajami moga˛ miec´ olbrzymie rozmiary, mechanizmy kursowe, takie jak ERM, zawsze sa˛ naraz˙one na ataki mie˛dzynarodowych spekulanto´w, kto´rzy w cia˛gu kilku godzin sa˛ w stanie spowodowac´ spadek kursu waluty. Oto zatem kolejna korzys´c´: wspo´lna waluta sprawia, z˙e znikaja˛ kursy walutowe, a wraz z nimi obiekt, kto´ry mogliby atakowac´ mie˛dzynarodowi spekulanci. Oczywis´cie nadal istnieja˛ kursy wymiany wspo´lnej waluty na waluty krajo´w, kto´re nie nalez˙a˛ do unii walutowej, jednak zmniejszeniu ulega przynajmniej zakres moz˙liwych spekulacji. Ponadto, jes´li handel zagraniczny krajo´w członkowskich dotyczy gło´wnie partnero´w z unii walutowej, wahania kurso´w wymiany wspo´lnej waluty na inne waluty maja˛ mniejszy wpływ na gospodarki krajo´w uczestnicza˛cych w mechanizmie.
Koszty wspólnej waluty Gło´wny koszt przyje˛cia wspo´lnej waluty jest naste˛puja˛cy. Kraj rezygnuje z waluty krajowej, a tym samym ze swobody kształtowania własnej polityki pienie˛z˙nej i z moz˙liwos´ci wpływania na gospodarke˛ za pomoca˛ zmian kursu wymiany własnej waluty. Oczywis´cie, poniewaz˙ kraje Eurolandu maja˛ tylko jeden rodzaj pienia˛dza, moga˛ miec´ tylko jedna˛ polityke˛ pienie˛z˙na˛, kto´ra˛ projektuje i realizuje Europejski Bank Centralny. Tak musi byc´, poniewaz˙ skoro istnieje tylko jedna waluta, nie moga˛ istniec´ ro´z˙ne zbiory sto´p procentowych w ro´z˙nych krajach. Dlaczego jednak moz˙e to stanowic´ problem? Przypus´c´my np., z˙e naste˛puje zmiana preferencji konsumento´w w krajach unii walutowej i w efekcie maleje popyt na dobra i usługi wytwarzane w jednym kraju (w Niemczech) i ros´nie popyt na dobra i usługi wytwarzane w innym kraju (we Francji). Taka˛ sytuacje˛ widzimy na rysunku 14.1, na kto´rym w lewo przesuwa sie˛ niemiecka kro´tkookresowa krzywa zagregowanego popytu, a w prawo — francuska kro´tkookresowa krzywa zagregowanego popytu. Co w tej sytuacji powinni zrobic´ politycy gospodarczy we Francji i w Niemczech?
Wspo´lny obszar walutowy i Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
419
RYSUNEK 14.1
Spadek popytu na dobra niemieckie, spowodowany zmianą preferencji konsumenta, i wzrost popytu na dobra francuskie Spadek zagregowanego popytu w Niemczech powoduje zmniejszenie sie˛ produkcji z Y N1 do Y N2 i obniz˙ke˛ cen z P N1 do P N2 . Wzrost zagregowanego popytu we Francji zwie˛ksza produkcje˛ z Y F1 do Y F2 . Jednak z czasem naste˛puja˛ dostosowawcze zmiany płac i cen, dzie˛ki czemu wielkos´c´ produkcji w Niemczech i we Francji powraca do naturalnego poziomu, czyli — odpowiednio — do Y N1 i Y F1 , przy niz˙szych cenach w Niemczech, P N3 , i wyz˙szych cenach we Francji, P F3 .
420
Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
Jak ustalilis´my w rozdziale 11, jedna z moz˙liwych odpowiedzi na to pytanie brzmi „Nic”: w długim okresie produkcja w kaz˙dej z tych gospodarek powro´ci do swojego naturalnego poziomu. W Niemczech przejs´cie do nowego stanu ro´wnowagi nasta˛pi na skutek spadku cen oraz dostosowawczych zmian płac, cen i ocen sytuacji. Zwie˛kszenie sie˛ bezrobocia wymusi w kon´cu obniz˙ke˛ płac, co spowoduje zmniejszenie sie˛ koszto´w oraz wzrost oferowanej na sprzedaz˙ ilos´ci do´br, odpowiadaja˛cej poszczego´lnym poziomom cen. Innymi słowy, krzywa kro´tkookresowej zagregowanej podaz˙y w Niemczech przesunie sie˛ w prawo az˙, przy naturalnej wielkos´ci produkcji, dojdzie do jej przecie˛cia sie˛ z nowa˛ krzywa˛ kro´tkookresowego zagregowanego popytu. Odwrotnie be˛dzie we Francji, gdzie krzywa kro´tkookresowej zagregowanej podaz˙y przesunie sie˛ w lewo. Takz˙e te zmiany dostosowawcze i osia˛gnie˛cie w ich wyniku przez produkcje˛ nowych stano´w ro´wnowagi widzimy na rysunku 14.1. Zauwaz˙, z˙e jes´li Niemcy i Francja zachowałyby własne waluty i płynne kursy wymiany, kro´tkookresowe wahania zagregowanego popytu uległyby zmniejszeniu dzie˛ki zmianom kursu walutowego. Wzrost popytu na dobra francuskie, poła˛czony ze spadkiem popytu na dobra niemieckie, spowodowałby zwie˛kszenie sie˛ popytu na franki francuskie i zmniejszenie sie˛ popytu na marki niemieckie, dzie˛ki czemu na rynku walutowym cena franka w markach wzrosłaby. Dobra francuskie dla obywateli Niemiec podroz˙ałyby, poniewaz˙ musieliby oni płacic´ wie˛cej marek za dana˛ kwote˛ franko´w. Podobnie, dobra produkowane w Niemczech dla obywateli Francji potaniałyby. Eksport netto we Francji zatem zmalałby, powoduja˛c spadek zagregowanego popytu, co widzimy na rysunku 14.2. Linia zagregowanego popytu we Francji przesuwa sie˛ tutaj z powrotem w lewo. Proces ten trwa, az˙ zostaje przywro´cony stan ro´wnowagi przy naturalnym poziomie produkcji. Odwrotnie, eksport netto w Niemczech zwie˛ksza sie˛, co sprawia, z˙e niemiecka linia zagregowanego popytu przesuwa sie˛ w prawo, az˙ zostaje osia˛gnie˛ty nowy stan ro´wnowagi. Jednak w przypadku unii walutowej o´w mechanizm automatycznych dostosowan´ nie działa, poniewaz˙ Francja i Niemcy maja˛, oczywis´cie, te˛ sama˛ walute˛ (euro). Najlepszym rozwia˛zaniem jest zatem poczekac´, az˙ płace i ceny w obu krajach zmienia˛ sie˛, dostosowuja˛c sie˛ do nowych warunko´w, co sprawi, z˙e krajowe krzywe zagregowanej podaz˙y odpowiednio sie˛ przesuna˛ (zob. rysunek 14.1). Towarzysza˛ce tym procesom wahania wielkos´ci produkcji i bezrobocia w obu krajach be˛da˛ sie˛ przyczyniały do powstania napie˛c´ w obre˛bie unii walutowej, poniewaz˙ w Niemczech wzros´nie bezrobocie a we Francji — inflacja. Zaniepokojeni wzrostem bezrobocia niemieccy politycy gospodarczy be˛da˛ sie˛ domagac´ obniz˙ki sto´p procentowych, maja˛cej pobudzic´ wzrost zagregowanego popytu w Niemczech, podczas gdy zatroskani coraz wyz˙sza˛ inflacja˛ ich francuscy koledzy zaz˙a˛daja˛ podwyz˙ki sto´p w celu zahamowania wzrostu zagregowanego popytu we Francji. Europejski Bank Centralny nie be˛dzie w stanie zadowolic´ obu krajo´w naraz. Najprawdopodobniej ustali stopy na poziomie wyz˙szym od potrzebnego gospodarce niemieckiej oraz niz˙szym od
Wspo´lny obszar walutowy i Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
421
RYSUNEK 14.2
Zmiana preferencji konsumenta przy płynnych kursach walutowych Zmniejszenie sie˛ zagregowanego popytu w Niemczech powoduje spadek produkcji z Y N1 do Y N3 . (Dzieje sie˛ tak, zanim ceny zda˛z˙a˛ sie˛ dostosowac´.) Poniewaz˙ jednak przyczyna˛ tego jest zmniejszenie sie˛ popytu zagranicznego netto, dochodzi do obniz˙enia sie˛ wartos´ci niemieckiej waluty, wie˛c na rynkach zagranicznych dobra niemieckie staja˛ sie˛ tan´sze. W efekcie ros´nie eksport netto i zagregowany popyt powraca do pocza˛tkowej wielkos´ci. Odwrotny proces zachodzi we Francji: zwie˛kszenie popytu zagranicznego netto podnosi mie˛dzynarodowa˛ wartos´c´ francuskiej waluty, co sprawia, z˙e francuskie dobra droz˙eja˛ na rynkach zagranicznych. W efekcie zagregowany popyt zostaje ograniczony i powraca do wyjs´ciowego poziomu.
422
Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
potrzebnego gospodarce francuskiej. Jak ustalilis´my w rozdziale 7, EBC prowadzi polityke˛ celu inflacyjnego, a jego docelowa stopa inflacji jest mierzona za pomoca˛ wskaz´nika cen konsumenta, kto´ry jest obliczany jako pewna s´rednia dla całej strefy euro. Jez˙eli stopa inflacji (lub oczekiwana stopa inflacji) w pewnym kraju jest niz˙sza od s´redniej dla strefy euro, polityka pienie˛z˙na EBC okaz˙e sie˛ zbyt restrykcyjna dla tego kraju. Jes´li w pewnym kraju jest ona wyz˙sza od tej s´redniej, polityka pienie˛z˙na EBC okaz˙e sie˛ dlan´ zbyt łagodna. W takiej sytuacji moz˙liwa jest jedynie taka sama dla wszystkich, „uniwersalna” polityka pienie˛z˙na. Szybki sprawdzian Wymień i omów najważniejsze koszty i korzyści związane z przystąpieniem do unii walutowej.
14.3 Teoria optymalnych obszarów walutowych W teorii optymalnych obszaro´w walutowych, OOW (optimum currency area, OCA) pro´buje sie˛ okres´lic´ zbio´r kryterio´w, kto´rych spełnienie przez grupe˛ krajo´w oznacza, z˙e w jakims´ sensie „optymalnym” rozwia˛zaniem dla nich jest przyje˛cie wspo´lnej waluty. Okres´lenie „optymalne” odnosi sie˛ tutaj do moz˙liwos´ci kaz˙dego z tych krajo´w zmniejszenia koszto´w oraz powie˛kszenia korzys´ci zwia˛zanych z utworzeniem unii walutowej. Jest ono stosowane w sposo´b elastyczny, poniewaz˙ nie ma z˙adnego sposobu ustalenia, czy na pewno unia walutowa jest optymalnym rozwia˛zaniem dla tej grupy krajo´w. Ponadto, bardzo cze˛sto zdarza sie˛, z˙e kraje spełniaja˛ nie wszystkie, lecz tylko wybrane kryteria OOW.
Optymalny obszar walutowy oznacza grupe˛ krajo´w, dla kto´rych optymalnym rozwia˛zaniem jest przyje˛cie wspo´lnej waluty i utworzenie unii walutowej.
Okoliczności, które sprzyjają zmniejszeniu kosztów przyjęcia wspólnej waluty Zbadajmy najpierw, jakie cechy grupy krajo´w sprzyjaja˛ zmniejszeniu koszto´w przyje˛cia wspo´lnej waluty. Jak juz˙ wspominalis´my, gło´wnym kosztem członkostwa w unii walutowej jest utrata swobody prowadzenia polityki pienie˛z˙nej, a takz˙e koniecznos´c´ zrezygnowania z wykorzystywania kursu walutowego jako narze˛dzia ułatwiaja˛cego dostosowania makroekonomiczne. Jednym ze
Wspo´lny obszar walutowy i Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
423
sposobo´w zmniejszenia napie˛c´ ekonomicznych (i politycznych), spowodowanych brakiem moz˙liwos´ci posłuz˙enia sie˛ kursem walutowym jako narze˛dziem polityki makroekonomicznej i koniecznos´cia˛ prowadzenia „uniwersalnej” polityki pienie˛z˙nej, jest przys´pieszenie procesu odzyskiwania przez gospodarki ro´wnowagi długookresowej po doznanym szoku makroekonomicznym. Poniewaz˙ odwrotna zalez˙nos´c´ mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem dotyczy tylko kro´tkiego okresu, im szybciej gospodarki odzyskaja˛ ro´wnowage˛ długookresowa˛, czyli — innymi słowy — im szybciej produkcja i bezrobocie powro´ca˛ do swych naturalnych poziomo´w, tym lepiej. Oto´z˙ osia˛gnie˛cie nowego stanu ro´wnowagi długookresowej nasta˛pi szybko, jes´li płace w krajach członkowskich unii walutowej sa˛ odpowiednio gie˛tkie i (lub) jes´li siła robocza jest w tych krajach bardzo mobilna. Napie˛cia wewna˛trz wspo´lnego obszaru walutowego byłyby stosunkowo słabe takz˙e wtedy, kiedy nalez˙a˛ce do unii walutowej kraje jednoczes´nie przez˙ywałyby takie same szoki popytowe (np. spadek zagregowanego popytu naste˛powałby we wszystkich krajach naraz). Kaz˙dy z krajo´w opowiadałby sie˛ wtedy za podobna˛ polityka˛ makroekonomiczna˛, czyli np. za obniz˙ka˛ sto´p procentowych. Po kolei rozwaz˙ymy teraz kaz˙da˛ z tych moz˙liwos´ci. Gie˛tkos´c´ płac realnych. Przypus´c´my, z˙e płace w krajach członkowskich unii walutowej sa˛ bardzo gie˛tkie, a zatem silnie reaguja˛ na wzrosty i spadki bezrobocia. Oznacza to, z˙e powro´t do pocza˛tkowego stanu ro´wnowagi długookresowej, kto´ry przedstawilis´my na rysunku 14.1, naste˛puje bardzo szybko. W naszym przykładzie zmiana zagregowanego popytu w Niemczech powoduje spadek płac, dzie˛ki kto´remu przedsie˛biorstwa osia˛gaja˛ wyz˙sze zyski przy poszczego´lnych poziomach cen, a krzywa zagregowanej podaz˙y przesuwa sie˛ w prawo, co sprawia, z˙e produkcja w Niemczech powraca do naturalnego poziomu. Jes´li płace sa˛ bardzo gie˛tkie, ten proces dostosowawczy moz˙e sie˛ dokonac´ bardzo szybko, co oznacza, z˙e kro´tki okres staje sie˛ naprawde˛ kro´tki. Podobnie, we Francji krzywa zagregowanego popytu przesuwa sie˛ w prawo, co powoduje szybki wzrost płac. Spada zysk przedsie˛biorstw z wytwarzania poszczego´lnych wielkos´ci produkcji, wie˛c linia podaz˙y przesuwa sie˛ w lewo i gospodarka osia˛ga nowy stan ro´wnowagi długookresowej przy produkcji ro´wnej produkcji naturalnej. Dzie˛ki skro´ceniu kro´tkiego okresu napie˛cia wewna˛trz unii walutowej zostaja˛ zatem bardzo szybko usunie˛te. Zauwaz˙, z˙e kluczowa˛ role˛ odgrywa tutaj płaca realna; musi sie˛ ona zmienic´, aby przedsie˛biorstwom bardziej (lub mniej) opłacało sie˛ wytwarzac´ dana˛ wielkos´c´ produkcji przy oczekiwanym poziomie cen i aby — dzie˛ki temu — doszło do odpowiedniego przesunie˛cia krzywej zagregowanej podaz˙y. Mobilnos´c´ siły roboczej. Przypus´c´my teraz, z˙e siła robocza jest bardzo mobilna i łatwo przemieszcza sie˛ mie˛dzy krajami członkowskimi unii walutowej, dzie˛ki
424
Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
czemu bezrobotni z Niemiec po prostu migruja˛ do Francji i podejmuja˛ tam prace˛. Takz˙e w takim przypadku niero´wnowaga makroekonomiczna ulega zmniejszeniu, poniewaz˙ bezrobocie w Niemczech zmniejszy sie˛, a to dlatego, z˙e wielu bezrobotnych opus´ci kraj, zas´ proinflacyjna presja płacowa we Francji osłabnie z powodu tego, z˙e zaso´b siły roboczej powie˛kszy sie˛ o niemieckich imigranto´w. Jest zatem oczywiste, z˙e mobilnos´c´ siły roboczej do pewnego stopnia moz˙e chronic´ unie˛ walutowa˛ przed asymetrycznymi szokami popytowymi. Mobilnos´c´ kapitału. Niekiedy ekonomis´ci twierdza˛, z˙e mobilnos´c´ kapitału ro´wniez˙ moz˙e zasta˛pic´ polityke˛ pienie˛z˙na˛ i kurs walutowy, przyczyniaja˛c sie˛ po szoku asymetrycznym do odzyskania ro´wnowagi przez gospodarki krajo´w tworza˛cych wspo´lny obszar walutowy. Rozro´z˙nijmy najpierw kapitał fizyczny (urza˛dzenia techniczne i maszyny) i kapitał finansowy (obligacje, akcje spo´łek i kredyty bankowe). Przepływy kapitału fizycznego moga˛ sie˛ przyczynic´ do złagodzenia skutko´w asymetrycznego szoku popytowego w unii walutowej, a to dzie˛ki rozszerzeniu moz˙liwos´ci produkcyjnych w krajach przez˙ywaja˛cych boom gospodarczy, poniewaz˙ przedsie˛biorstwa z innych krajo´w członkowskich moga˛ tam budowac´ zakłady produkcyjne. Jednak z powodu tego, z˙e budowa fabryki i instalowanie sprze˛tu produkcyjnego trwaja˛ długo, mobilnos´c´ kapitału fizycznego przyczyni sie˛ raczej do zmniejszania trwałych niero´wnos´ci regionalnych niz˙ do łagodzenia skutko´w szoko´w kro´tkookresowych. Bardziej pomocna w łagodzeniu skutko´w szoko´w kro´tkookresowych produkcyjnych moz˙e sie˛ okazac´ mobilnos´c´ kapitału finansowego. Na przykład, mieszkan´cy kraju, w kto´rym naste˛puje recesja, chca˛c przezwycie˛z˙yc´ swoje kro´tkookresowe trudnos´ci, moga˛ zacia˛gna˛c´ poz˙yczke˛ u mieszkan´co´w kraju przez˙ywaja˛cego boom gospodarczy. W dotycza˛cym dwo´ch krajo´w przykładzie Niemcy moga˛ zapoz˙yczyc´ sie˛ u Francuzo´w w celu uzupełnienia swoich przejs´ciowo zmniejszonych dochodo´w. Jednak warunkiem jest, oczywis´cie, moz˙liwos´c´ łatwego zacia˛gnie˛cia kredytu za pos´rednictwem rynko´w kapitałowych, a mobilnos´c´ kapitału finansowego jest najwie˛ksza w przypadku tych krajo´w, kto´rych rynki kapitałowe sa˛ ze soba˛ silnie zintegrowane. Na przykład, jes´li bank ma oddziały w kilku krajach unii walutowej, przepływ s´rodko´w mie˛dzy krajami przez˙ywaja˛cymi rozkwit i recesje˛ be˛dzie naste˛pował prawie automatycznie. Mieszkan´cy krajo´w, w kto´rych trwa boom gospodarczy, wraz ze wzrostem dochodo´w zwie˛kszaja˛ bowiem zasoby pienia˛dza na rachunkach bankowych, a mieszkan´cy krajo´w przez˙ywaja˛cych recesje˛ zacia˛gaja˛ poz˙yczki (lub zmniejszaja˛ swoje zasoby pienia˛dza w banku), kiedy ich dochody maleja˛. Przypomnijmy sobie w tym miejscu docho´d permanentny z rozdziału 20 w Mikroekonomii i funduszy poz˙yczkowych z rozdziału 4 Makroekonomii. W rozdziale 20 pokazalis´my, z˙e zdolnos´c´ rodziny do nabywania do´br i usług w duz˙ym stopniu zalez˙y od jej dochodu permanentnego, kto´ry jest jej dochodem normalnym, czyli przecie˛tnym, poniewaz˙ ludzie zacia˛gaja˛ poz˙yczki i lokuja˛
Wspo´lny obszar walutowy i Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
425
s´rodki w celu zmniejszenia przejs´ciowych wahan´ swoich dochodo´w. Kiedy zatem szok dotycza˛cy zagregowanego popytu niekorzystnie wpływa na niemiecka˛ gospodarke˛, wiele niemieckich gospodarstw domowych odczuwa przejs´ciowy spadek dochodo´w i chce zacia˛gna˛c´ kredyt w celu uzupełnienia s´rodko´w do poziomu permanentnego, czyli normalnego. Jednak poniewaz˙ wiele niemieckich gospodarstw domowych robi to naraz, kiedy zacia˛gaja˛ one poz˙yczki tylko na niemieckich rynkach finansowych, skutkiem jest wzrost sto´p procentowych, a uzyskanie kredytu staje sie˛ trudniejsze. W modelu, kto´rym posługiwalis´my sie˛ w rozdziale 4, oznacza to, z˙e jes´li rynek funduszy poz˙yczkowych jest rynkiem tylko jednego kraju, w czasie recesji moz˙emy oczekiwac´ zmniejszenia sie˛ podaz˙y funduszy poz˙yczkowych i zwie˛kszenia sie˛ popytu na fundusze poz˙yczkowe, co podnosi poziom sto´p procentowych. Ten wzrost oprocentowania moz˙e nawet pogłe˛bic´ recesje˛, a to na skutek zmniejszenia sie˛ inwestycji. Natomiast boom gospodarczy we Francji oznacza, z˙e dochody wielu francuskich gospodarstw domowych przewyz˙szaja˛ ich dochody permanentne, czyli przecie˛tne, co skłania te gospodarstwa domowe do zwie˛kszenia oszcze˛dnos´ci. Jes´li zatem niemieckie gospodarstwa domowe moga˛ zacia˛gac´ poz˙yczki u francuskich gospodarstw domowych (jest tak wo´wczas, gdy rynek funduszy poz˙yczkowych obejmuje swoim zasie˛giem zaro´wno Francje˛, jak i Niemcy), to w obu krajach poziom konsumpcji moz˙e z grubsza odpowiadac´ normalnemu, czyli permanentnemu poziomowi dochodu, a poziom sto´p procentowych sie˛ nie zmienia. W takiej sytuacji zwie˛kszy sie˛ podaz˙ funduszy poz˙yczkowych, poniewaz˙ mieszkan´cy Francji be˛da˛ wie˛cej oszcze˛dzac´, co cze˛s´ciowo ba˛dz´ nawet całkowicie zro´wnowaz˙y zwie˛kszony popyt na te fundusze mieszkan´co´w Niemiec, kto´rzy chca˛ wie˛cej poz˙yczac´. Kiedy niemiecka gospodarka wyjdzie z recesji i wejdzie w faze˛ oz˙ywienia, niemieckie gospodarstwa domowe be˛da˛ w stanie spłacic´ zacia˛gnie˛te kredyty. Do tej pory bralis´my pod uwage˛ jedynie poz˙yczki bankowe. Oczywis´cie, istnieja˛ jednak takz˙e inne rodzaje kapitału finansowego, takie jak obligacje lub akcje spo´łek, a zasada, zgodnie z kto´ra˛ gospodarka przez˙ywaja˛ca recesje˛ jest w stanie pozyskac´ fundusze od gospodarki przez˙ywaja˛cej oz˙ywienie, pozostaje w mocy. Ostatecznie zatem okazuje sie˛, z˙e integracja rynko´w kapitało´w finansowych krajo´w unii walutowej umoz˙liwia gospodarstwom domowym wzajemne ubezpieczanie sie˛ od szoko´w asymetrycznych, dzie˛ki czemu moga˛ zostac´ zmniejszone wahania poziomu konsumpcji w trakcie cyklu koniunkturalnego. Symetryczne szoki makroekonomiczne. Zauwaz˙my, z˙e opisuja˛c koszty członkostwa w unii walutowej, posłuz˙ylis´my sie˛ przykładem pozytywnego szoku popytowego w jednym kraju i jednoczesnego negatywnego szoku popytowego w innym kraju. Nasze rozumowanie byłoby podobne w przypadku pozytywnego lub negatywnego szoku popytowego w jednym kraju i braku szoko´w w innych
426
Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
krajach. Kluczowe znaczenie miało to, z˙e szok popytowy był asymetryczny w tym sensie, z˙e w ro´z˙ny sposo´b wpływał na poszczego´lne kraje członkowskie unii, co wymagało prowadzenia zro´z˙nicowanej kro´tkookresowej polityki gospodarczej. Jest oczywiste, z˙e jes´li szok ten byłby symetryczny, problem znikna˛łby. Na przykład, jes´li zagregowany popyt zwie˛kszyłby sie˛ jednoczes´nie we wszystkich krajach członkowskich, podnosza˛c oczekiwania inflacyjne, podwyz˙ke˛ sto´p procentowych poparliby wszyscy członkowie unii walutowej. Taka sytuacja miałaby miejsce, jes´li cykle koniunkturalne w kaz˙dym z krajo´w byłyby zsynchronizowane w takim sensie, z˙e gospodarki te jednoczes´nie dos´wiadczałyby recesji i jednoczes´nie wchodziłyby w faze˛ oz˙ywienia koniunktury. Pojawienie sie˛ ro´z˙nic opinii co do włas´ciwego poziomu stopy procentowej byłoby wtedy o wiele mniej prawdopodobne.
Okoliczności, które sprzyjają zwiększeniu korzyści z przyjęcia wspólnej waluty Zaawansowana integracja handlowa. Im wie˛ksza jest wartos´c´ wymiany handlowej mie˛dzy krajami członkowskimi unii, czyli im głe˛bsza jest ich integracja handlowa, tym bardziej skorzystaja˛ one na przyje˛ciu wspo´lnej waluty. Jedna˛ z gło´wnych i najbardziej bezpos´rednich korzys´ci z istnienia unii walutowej jest obniz˙enie koszto´w transakcyjnych, ponoszonych przy płatnos´ciach mie˛dzynarodowych i wynikaja˛cych z koniecznos´ci cze˛stej wymiany jednej waluty krajowej na inna˛ na rynku walutowym. Im wie˛ksze sa˛ zatem obroty w handlu zagranicznym (a zatem im wie˛ksza jest liczba transakcji walutowych), tym wie˛kszy jest spadek koszto´w transakcyjnych, wynikaja˛cy z przyje˛cia wspo´lnej waluty. Kolejna korzys´c´ z przysta˛pienia do unii walutowej, jaka˛ jest zmniejszenie sie˛ skali zmiennos´ci kursu walutowego, jest oczywis´cie ro´wniez˙ tym wie˛ksza, im wie˛ksza jest skala wewna˛trzunijnego handlu zagranicznego. Dzieje sie˛ tak, poniewaz˙ intensywny handel oznacza, z˙e wie˛cej przedsie˛biorstw dysponuje pewna˛ informacja˛ o przychodach osia˛ganych ze sprzedaz˙y produkto´w do innych krajo´w członkowskich unii walutowej, co sprawia, z˙e nie musza˛ one ponosic´ ryzyka zwia˛zanego z wahaniami kursu walutowego. Szybki sprawdzian Co to jest optymalny obszar walutowy? Wymień i omów jego charakterystyczne cechy.
Wspo´lny obszar walutowy i Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
427
STUDIUM PRZYPADKU Cesarstwo Rzymskie, Teodoryk Wielki i optymalne obszary walutowe
Pierwsza˛ unia˛ walutowa˛ w Europie było Cesarstwo Rzymskie, kto´re w okresie najwie˛kszej s´wietnos´ci sie˛gało nawet poza granice nowoz˙ytnej Europy. Rozcia˛gało sie˛ ono od Zatoki Perskiej i Morza Kaspijskiego na wschodzie, przez cały kontynent europejski do Oceanu Atlantyckiego na zachodzie, oraz od Sahary na południu po Brytanie˛ na po´łnocy. Na obszarze całego tego regionu geograficznego monety rzymskie stały sie˛ gło´wnym s´rodkiem wymiany, przede wszystkim za sprawa˛ podbojo´w militarnych Rzymu. O duz˙ym znaczeniu rzymskiego pienia˛dza w codziennych transakcjach w s´wiecie staroz˙ytnym dowiadujemy sie˛ z licznych, w literaturze tamtej epoki, wzmianek na temat płatnos´ci pienie˛z˙nych, dokonywanych w walucie rzymskiej. Na przykład, takie wzmianki znajdujemy w ksie˛gach biblijnych Nowego Testamentu. Chociaz˙ Rzym nie nakładał na swoje prowincje obowia˛zku uz˙ywania wspo´lnej waluty, monety miejscowe stopniowo znikały z obiegu ba˛dz´ silnie traciły na znaczeniu w naste˛pstwie rosna˛cych wpływo´w Rzymian w codziennym z˙yciu gospodarczym, a takz˙e na skutek uznania Rzymu za gło´wna˛ siłe˛ polityczna˛. Poniewaz˙ obroty w handlu zagranicznym wewna˛trz cesarstwa sie˛ zwie˛kszały, niewa˛tpliwie bardzo waz˙nym powodem rozprzestrzeniania sie˛ wspo´lnej ´ wiadczy waluty było ro´wniez˙ da˛z˙enie do obniz˙enia koszto´w transakcyjnych. S o tym to, z˙e nawet poza granicami Cesarstwa Rzymskiego, w Germanii i Skandynawii, monety rzymskie (złoty, denar i solidus) stały sie˛ gło´wna˛ waluta˛ w obrotach handlowych. Nawet w Indiach w obiegu znajdowała sie˛ znaczna liczba monet rzymskich. Załamanie sie˛ tego wspo´lnego obszaru walutowego nasta˛piło na przełomie V i VI w. n.e. Wysnuwano wiele hipotez na temat jego przyczyn. Jednym ze wskazywanych powodo´w było nagłe zmniejszenie sie˛ zasobo´w cennego metalu na skutek zuz˙ycia sie˛ monet, spowodowanego przez ich s´cieranie sie˛, a takz˙e w wyniku odpływu monet na Wscho´d. Według innej hipotezy powodem była akumulacja aktywo´w przez Kos´cio´ł Chrzes´cijan´ski, kto´remu udało sie˛ przeja˛c´ wie˛kszos´c´ bogactw istnieja˛cych w tamtych czasach. Jeszcze inna˛ przyczyna˛ był spadek wartos´ci rzymskiego pienia˛dza. Kiedy tylko Rzymianie zaprzestali podbojo´w nowych ziem, zmniejszył sie˛ napływ złota do gospodarki rzymskiej (zmalały łupy wojenne). Poniewaz˙ znaczna˛ cze˛s´c´ złota obywatele rzymscy wydawali na towary luksusowe, skutkiem był brak złota na monety i zmniejszanie sie˛ ilos´ci tego kruszcu w monetach, kto´re stawały sie˛ coraz mniej wartos´ciowe. Chca˛c powetowac´ sobie wynikaja˛ce sta˛d straty, kupcy zacze˛li podnosic´ ceny sprzedawanych do´br. Powstała w ten sposo´b inflacja doprowadziła do spadku zaufania wobec waluty, a wiele oso´b zaprzestało uz˙ywania monet i powro´ciło do wymiany naturalnej.
428
Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
Jest jednak prawie pewne, z˙e najwaz˙niejsza˛, pojedyncza˛ przyczyna˛ była utrata kontroli politycznej i finansowej nad terytorium unii walutowej, spowodowana upadkiem Cesarstwa Rzymskiego. Jej efektem była rosna˛ca niestabilnos´c´ polityczna na terenach byłych prowincji rzymskich, czynia˛ca handel mie˛dzy nimi coraz trudniejszym, bardziej niebezpiecznym i bardziej ryzykownym. W rezultacie stopien´ integracji handlowej tych ziem dramatycznie zmalał. Ponadto we wczesnym s´redniowieczu nasta˛pił odwro´t od z˙ycia miejskiego, co takz˙e było naste˛pstwem upadku Imperium Rzymskiego. Wiele miast byłego cesarstwa zostało opuszczonych, poniewaz˙ mieszkan´cy przenies´li sie˛ na wies´, przestawiaja˛c sie˛ na rolnictwo i wymiane˛ naturalna˛, zapewniaja˛ce im samowystarczalnos´c´. Skutkiem był spadek zapotrzebowania na wszystkie rodzaje pienia˛dza. Przedmiotem sporo´w jest, kiedy dokładnie waluta Rzymu przestała byc´ powszechnie doste˛pna. Prawdopodobnie nasta˛piło to w kon´cu V w. n.e., kiedy Cesarstwo Rzymskie utraciło kontrole˛ nad obszarami dzisiejszej Wielkiej Brytanii, Francji i Hiszpanii. Jednak wydaje sie˛, z˙e w rzymskich mennicach nadal bito monety, kto´re pozostawały w obiegu jeszcze przez kilka naste˛pnych ´ ro´ddziesie˛cioleci, obsługuja˛c przede wszystkim transakcje w Europie S ziemnomorskiej. Najpo´z´niejsza˛, wskazywana˛ moz˙liwos´cia˛ jest era Teodoryka Wielkiego, kro´la Ostrogoto´w, kto´ry zmarł w 526 r. n.e. W sensie formalnym nie był on co prawda cesarzem, jednak był ostatnim skutecznym władca˛ staroz˙ytnego Rzymu. Czy Cesarstwo Rzymskie było optymalnym obszarem walutowym? Nalez˙y byc´ ostroz˙nym, pro´buja˛c stosowac´ takie terminy jak ten do opisu s´wiata staroz˙ytnego, poniewaz˙ skrajnie ro´z˙nił sie˛ on od nowoczesnych gospodarek uprzemysłowionych. W tamtych czasach gospodarka była oparta na rolnictwie, niewolnictwie oraz przemys´le zbrojeniowym. Jednak, jak juz˙ wspominalis´my, powodem przyje˛cia waluty rzymskiej na całym tym obszarze był w duz˙ej mierze fakt, z˙e ułatwiała ona prowadzenie handlu zagranicznego, a zatem to, czego sie˛ nauczylis´my, w pewnym stopniu bezpos´rednio odnosi sie˛ do s´wiata staroz˙ytnego. Byc´ moz˙e najlepsza˛ metoda˛ weryfikacji tezy o Imperium Rzymskim jako optymalnym obszarze walutowym jest odwołanie sie˛ do jednej z dziesie˛ciu gło´wnych zasad ekonomii, zgodnie z kto´ra˛ ludzie reaguja˛ na bodz´ce. Dobrym sprawdzianem optymalnos´ci pewnego sposobu poste˛powania lub pewnej instytucji gospodarczej („optymalnos´c´” oznacza tu brak lepszej alternatywy) jest długos´c´ okresu ich istnienia. Jez˙eli jakas´ instytucja gospodarcza nie przynosi korzys´ci wie˛kszos´ci ludzi, kto´rych dotyczy, powstaja˛ bodz´ce skłaniaja˛ce do jej pomijania, a w ostatecznos´ci porzucenia. Jednak jes´li pewna instytucja jest korzystna dla wielu oso´b, tak jak waluta Rzymu, kto´ra ułatwiała handel zagraniczny, tym ludziom opłaca sie˛ ja˛ wykorzystywac´ przez długi czas (tak długo, jak be˛dzie przynosiła im korzys´ci). Fakt pozostawania rzymskiego pienia˛dza w obiegu przez kilka stuleci jako gło´wnego s´rodka wymiany w obre˛bie posiadłos´ci rzymskich, a nawet poza ich granicami, sugeruje zatem, z˙e
Wspo´lny obszar walutowy i Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
429
Cesarstwo Rzymskie prawdopodobnie było w tym czasie optymalnym obszarem walutowym w tym ogo´lnym sensie. Za mniej wie˛cej kilka stuleci be˛dziemy mogli zastosowac´ te˛ sama˛ regułe˛, aby sprawdzic´, czy Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa jest (lub była) optymalnym obszarem walutowym w tym znaczeniu. Przekonamy sie˛ wtedy, czy EMU przetrwała, czy tez˙ przemine˛ła jak unia walutowa Teodoryka Wielkiego.
14.4 Czy Europa jest optymalnym obszarem walutowym? Ustaliwszy, jakie cechy grupy krajo´w powoduja˛ zwie˛kszenie korzys´ci i zmniejszenie koszto´w zwia˛zanych z istnieniem wspo´lnej waluty, moz˙emy teraz przyjrzec´ sie˛ bliz˙ej Europie, a zwłaszcza 12 krajom3, tworza˛cym strefe˛ euro, aby sprawdzic´, czy jest ona optymalnym obszarem walutowym.
Integracja handlowa Tablica 14.1 zawiera informacje˛ o zsumowanej wielkos´ci importu i eksportu wewna˛trzunijnego (o wielkos´ci importu z pozostałych krajo´w Unii Europejskiej i eksportu do tych krajo´w) dla 15 krajo´w UE, wła˛czaja˛c w to 12 krajo´w nalez˙a˛cych do strefy euro. Dane sa˛ prezentowane w uje˛ciu rocznym dla lat 1995−2004 i wyraz˙one w formie odsetka PKB. Zsumowanie wewna˛trzunijnego importu i eksportu jest tutaj potrzebne, poniewaz˙ koszty transakcyjne wyste˛puja˛ w przypadku zaro´wno importu, jak i eksportu. Moz˙emy utoz˙samiac´ ten odsetek ze wskaz´nikiem integracji handlowej kaz˙dego z krajo´w z reszta˛ Europy. Przyjrzyjmy sie˛ najpierw krajom strefy euro. W 2004 r. eksport i import wewna˛trzunijny Belgii wynosił ła˛cznie ponad 100% belgijskiego PKB. Z danych w tablicy wyraz´nie wynika, z˙e duz˙a˛ korzys´c´ z obniz˙enia koszto´w transakcyjnych, spowodowanego wprowadzeniem wspo´lnej waluty, odniosły takz˙e Irlandia, Luksemburg i Holandia. Suma eksportu i importu wewna˛trzunijnego w tych krajach mies´ci sie˛ w przedziale od 65% do 80% PKB. Na kolejnych pozycjach sa˛ Austria i Portugalia, w przypadku kto´rych wskaz´niki integracji handlowej przekraczały 40% PKB. Z kolei we Francji, w Niemczech, Hiszpanii i Finlandii analogiczny wskaz´nik wynosił od 25% do 30% PKB. Jednak w przypadku Włoch niewiele przewyz˙szył on 20%, Grecja zas´ (wskaz´nik ro´wny zaled3
Zob. przypis 1 w tym rozdziale ( przyp. tłum.).
430
Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
TABLICA 14.1
Łączna wartość wymiany handlowej (eksport plus import) między 15 krajami Europy jako odsetek PKB (w %) Wyszczego´lnienie
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
Strefa euro Belgia
73,7
73,8
81,4
88,0
86,5
87,3
90,9
90,8 105,3 105,3
Niemcy Grecja
21,1 19,4
18,9 16,4
20,9 15,7
22,9 17,4
22,6 16,4
23,5 16,7
24,7 17,5
25,6 17,5
29,2 18,3
29,5 13,1
Hiszpania
18,7
16,3
18,7
21,0
21,8
20,3
23,1
21,5
25,6
24,9
Francja Irlandia
21,8 57,8
19,5 52,3
21,8 49,9
22,5 53,1
22,5 50,4
23,0 52,1
24,3 55,0
25,1 55,6
28,9 64,8
27,8 65,3
Włochy Luksemburg
21,0 —
16,3 —
17,4 —
18,5 —
19,0 —
19,7 —
20,2 —
20,3 66,5
22,4 74,0
22,1 79,0
Holandia
52,2
50,0
55,2
60,8
59,9
60,5
58,7
60,6
70,3
69,3
Austria Portugalia
28,7 35,5
27,5 29,4
30,6 30,7
35,3 32,3
34,8 34,0
35,8 35,2
38,2 36,7
39,6 37,7
43,7 41,1
44,8 40,7
Finlandia 21,9 Kraje spoza strefy euro
20,1
23,1
28,1
28,2
28,7
30,4
30,4
35,5
32,8
Dania
29,0
27,6
29,8
33,2
32,1
33,0
32,9
33,9
37,8
37,3
Szwecja Wielka Brytania
26,9 20,8
22,5 19,5
16,3 17,6
32,0 17,1
31,5 17,5
30,7 18,1
35,1 18,4
35,1 18,8
38,7 22,7
33,2 21,1
´ r o´ d ł o: Eurostat. Z
wie 13% PKB w 2004 r.) zyskała najmniej spos´ro´d krajo´w członkowskich unii pienie˛z˙nej dzie˛ki obniz˙eniu koszto´w transakcyjnych. W przypadku trzech nienalez˙a˛cych do strefy euro krajo´w, dla kto´rych dysponujemy danymi, wiadomy wskaz´nik dla Danii i Szwecji wynosił około 35% PKB, czyli wie˛cej niz˙ w przypadku 6 z 12 krajo´w, kto´re przyje˛ły euro jako wspo´lna˛ walute˛, i trzy razy wie˛cej niz˙ w przypadku Grecji. Jednak dla Wielkiej Brytanii wskaz´nik integracji handlowej osia˛gna˛ł zaledwie 21% PKB w 2004 r., czyli mniej niz˙ we wszystkich krajach wymienionych w tablicy, z wyja˛tkiem Grecji. Jakie wnioski wynikaja˛ z tej analizy? Po pierwsze, stopien´ integracji handlowej w poszczego´lnych krajach Europy jest dos´c´ zro´z˙nicowany, a jednoczes´nie stosunkowo wysoki (z wyraz´nym wyja˛tkiem Grecji). Po drugie, z danych w tablicy 14.1 wynika jednak ro´wniez˙, z˙e stopien´ integracji handlowej w Europie wraz z upływem czasu zwie˛kszał sie˛ niemal w kaz˙dym kraju. Poro´wnuja˛c wskaz´niki integracji handlowej w latach 1995 i 2004 widzimy, z˙e pogłe˛biła sie˛ ona w prawie wszystkich analizowanych krajach (ponownie z wyja˛tkiem Grecji). W przypadku niekto´rych krajo´w, np.
Wspo´lny obszar walutowy i Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
431
Austrii, o´w wzrost stopnia integracji handlowej z Europa˛ był bardzo duz˙y (wynio´sł on około 16 punkto´w procentowych), a w przypadku innych krajo´w, np. Włoch lub Wielkiej Brytanii, w cia˛gu 10 lat nasta˛pił tylko jego nieznaczny wzrost. Jednak analiza zmian tego samego wskaz´nika integracji handlowej w cia˛gu 10 lat ujawnia ro´wniez˙, z˙e przecie˛tnie najsilniej wzro´sł on w ostatnich około 5 latach. Przykładowo, w Niemczech w latach 1995−1999 zwie˛kszył sie˛ on zaledwie o 1,5 punktu procentowego, a naste˛pnie w latach 2000−2004 wzro´sł o 6 punkto´w procentowych. W Irlandii wskaz´nik ten obniz˙ył sie˛ o niespełna 7,5 punktu procentowego w pierwszych 5 latach, aby naste˛pnie wzrosna˛c´ o ponad 13 punkto´w procentowych w kolejnych 5 latach. W tej sytuacji niekto´rzy ekonomis´ci uwaz˙aja˛, z˙e pewne kryteria optymalnos´ci obszaru walutowego (np. silny stopien´ integracji handlowej) w istocie rzeczy moga˛ miec´ charakter endogeniczny. Oznaczałoby to, z˙e dopiero członkostwo w unii walutowej moz˙e spowodowac´ zwie˛kszenie skali handlu mie˛dzy krajami członkowskimi unii, włas´nie z powodu obniz˙enia sie˛ koszto´w transakcyjnych zwia˛zanych z tym handlem. Ogo´lnie, liczby w tablicy 14.1 wskazuja˛, z˙e na skutek wprowadzenia wspo´lnej waluty wiele krajo´w europejskich (jes´li nie wszystkie) osia˛gne˛ło znaczne zyski dzie˛ki obniz˙eniu koszto´w transakcyjnych w handlu zagranicznym. Rzeczywis´cie, owe korzys´ci oszacowano na około od 1/4 do 1/2 wielkos´ci PKB strefy euro. Ktos´, komu wydaje sie˛, z˙e nie sa˛ to liczby imponuja˛ce, powinien pamie˛tac´, z˙e koszty transakcyjne stanowia˛ strate˛ dobrobytu, a co wie˛cej — korzys´ci z ich obniz˙enia nie sa˛ jednorazowe. Narastaja˛ one w sposo´b cia˛gły w kolejnych latach istnienia wspo´lnej waluty, poniewaz˙ koszty transakcyjne musiałyby zostac´ poniesione, jes´li nie byłoby unii walutowej. Korzys´ci te maja˛ zatem charakter kumulatywny. W dodatku, jes´li — dzie˛ki istnieniu wspo´lnej waluty — w miare˛ upływu czasu ros´nie stopien´ integracji handlowej krajo´w strefy euro, co twierdza˛ niekto´rzy ekonomis´ci, to owe ukryte korzys´ci w postaci braku koniecznos´ci ponoszenia koszto´w transakcyjnych takz˙e wzrastaja˛. Inna˛ pos´rednia˛ korzys´cia˛ z wprowadzenia wspo´lnej waluty, szczego´lnie waz˙na˛ przy znacznym stopniu integracji handlowej analizowanych krajo´w, jest zmniejszenie sie˛ niepewnos´ci powodowanej wahaniami kurso´w wymiany walut krajo´w członkowskich (wszak miejsce tych walut zajmuje wspo´lna waluta). Choc´ korzys´ci te trudno jest zmierzyc´, dane z tablicy 14.1 wskazuja˛ znowu, z˙e w przypadku strefy euro nie sa˛ one małe.
Giętkość płac realnych Kwestii gie˛tkos´ci płac realnych w Europie kontynentalnej pos´wie˛cono wiele badan´. Prawie ze wszystkich tych analiz wynika, z˙e europejskie rynki pracy nalez˙a˛ do najbardziej sztywnych na s´wiecie i z˙e — przynajmniej od lat
432
Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
osiemdziesia˛tych XX w. — brytyjski rynek pracy jest jednym z najbardziej elastycznych. Jedna˛ z przyczyn sa˛, obowia˛zuja˛ce we wszystkich krajach Unii Europejskiej, ustawy o płacy minimalnej 4, co jednak nie jest jedynym powodem, poniewaz˙ ro´wniez˙ w Wielkiej Brytanii obowia˛zuje płaca minimalna. Byc´ moz˙e waz˙niejsza˛ przyczyna˛ jest popularnos´c´ w Europie kontynentalnej zbiorowych negocjacji płacowych. Chodzi o porozumienia płacowe, kto´rych tres´c´ dotyczy znacznej cze˛s´ci pracowniko´w. Dane o przynalez˙nos´ci oso´b zatrudnionych do zwia˛zko´w zawodowych sa˛ w tym przypadku myla˛ce. Na przykład, na pocza˛tku XXI w. w Wielkiej Brytanii, we Włoszech oraz w Niemczech do zwia˛zko´w zawodowych nalez˙ało około 30% pracowniko´w, a we Francji — około 10% pracowniko´w. Jednak zwia˛zkowcy w Europie kontynentalnej ciesza˛ sie˛ tak duz˙ymi prawami, dotycza˛cymi negocjacji zbiorowych i innych spraw zwia˛zanych z praca˛, jakich ich koledzy z Wielkiej Brytanii moga˛ im tylko zazdros´cic´. Na przykład, we Francji reprezentanci pracowniko´w sa˛ prawnie zobowia˛zani do prowadzenia negocjacji z pracodawcami, a tres´c´ zbiorowych układo´w pracy dotyczy od 85% do 95% pracowniko´w. W dodatku wprowadzenie wspo´lnej waluty europejskiej ro´wniez˙ mogło wywrzec´ niekorzystny wpływ na gie˛tkos´c´ płac w Europie, poniewaz˙ wiele zbiorowych porozumien´ płacowych, zawieranych przez pracowniko´w i przedsie˛biorstwo w jednym kraju, dotyczy ro´wniez˙ oso´b zatrudnianych przez to przedsie˛biorstwo w innych krajach europejskich. Tymczasem wspo´lna waluta pozwala z łatwos´cia˛ zauwaz˙yc´ nie tylko ro´z˙nice cen, lecz takz˙e ro´z˙nice płac w poszczego´lnych krajach. Raz jeszcze nawia˛z˙my do przykładu niemieckiego negatywnego szoku popytowego i francuskiego pozytywnego szoku popytowego. Oto´z˙, kro´tko mo´wia˛c, przedsie˛biorstwu zatrudniaja˛cemu pracowniko´w w tych obu krajach trudno byłoby obniz˙yc´ realne płace w Niemczech i jednoczes´nie podwyz˙szyc´ je we Francji. Dalej, prawo pracy w wielu krajach Europy kontynentalnej jest generalnie duz˙o bardziej restrykcyjne niz˙ w Wielkiej Brytanii lub Stanach Zjednoczonych, co dotyczy takz˙e poziomu podatko´w od wynagrodzen´, wie˛c przedsie˛biorstwa zwykle ponosza˛ bardzo wysokie koszty zaro´wno zatrudniania, jak i zwalniania pracowniko´w. Oznacza to, z˙e nawet na obniz˙ki i podwyz˙ki płac realnych przedsie˛biorstwa nieche˛tnie reaguja˛ zmiana˛ wielkos´ci produkcji, co sprawia, z˙e zmiany zagregowanej podaz˙y sa˛ bardzo powolne. Podsumowuja˛c, nie nalez˙y oczekiwac´, z˙e w strefie euro dostosowawcze zmiany wynagrodzen´ realnych, stanowia˛ce reakcje˛ na asymetryczne szoki popytowe, be˛da˛ znacza˛ce.
4
Ustawy o płacy minimalnej istnieja˛ w 20 spos´ro´d 27 krajo´w Unii Europejskiej. W pozostałych 7 krajach (Niemcy, Włochy, Austria, Szwecja, Dania, Finlandia, Cypr) wysokos´c´ płac minimalnych jest ustalana w trakcie negocjacji układo´w zbiorowych ( przyp. tłum.).
Wspo´lny obszar walutowy i Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
433
Mobilność siły roboczej Jes´li pomina˛c´ migracje˛ z nowych, wschodnioeuropejskich krajo´w członkowskich UE (np. z Polski), to okazuje sie˛, z˙e siła robocza w krajach europejskich jest bardzo niemobilna. Dotyczy to strefy euro5, a takz˙e Danii, Szwecji i Wielkiej Brytanii. Byc´ moz˙e cze˛s´ciowo jest to skutkiem ro´z˙nic je˛zykowych, kulturowych i sposobu działania innych instytucji społecznych w Europie, kto´re uniemoz˙liwiaja˛ pracownikom przemieszczanie sie˛ z kraju do kraju. Jednak, jak sie˛ wydaje, Europejczycy bardzo nieche˛tnie zmieniaja˛ miejsce pobytu nawet w swoich krajach. Potwierdzaja˛ to pochodza˛ce z dowolnego okresu dane o skali przepływu siły roboczej, mierzonej odsetkiem liczby oso´b, kto´ra zmienia miejsce swojego pobytu. W kaz˙dym z krajo´w Europy odsetek ten jest duz˙o niz˙szy niz˙ w Stanach Zjednoczonych. Jeszcze mniejszy jest on w przypadku przepływo´w siły roboczej mie˛dzy krajami strefy euro. Europa zatem bardzo słabo spełnia ten warunek optymalnos´ci obszaru walutowego.
Mobilność kapitału finansowego Kiedy analizujemy mobilnos´c´ kapitału finansowego, powinnis´my pamie˛tac´ o rozro´z˙nieniu mie˛dzy hurtowym i detalicznym rynkiem kapitałowym. Hurtowe rynki finansowe to takie rynki kapitałowe, na kto´rych działaja˛ wyła˛cznie instytucje finansowe, takie jak np. banki lub fundusze inwestycyjne, a takz˙e ogromne korporacje. Z kolei na detalicznych rynkach finansowych, do kto´rych nalez˙a˛ banki zajmuja˛ce sie˛ obsługa˛ kliento´w indywidualnych, moz˙na spotkac´ osoby fizyczne oraz małe i s´rednie przedsie˛biorstwa. Przed wprowadzeniem euro integracja finansowa krajo´w Eurolandu była prawdopodobnie niewielka, co dotyczy sektora zaro´wno hurtowego, jak i detalicznego. Jednak po wprowadzeniu wspo´lnej waluty integracja w obre˛bie rynku hurtowego bardzo sie˛ zwie˛kszyła. Utworzono zwłaszcza mie˛dzybankowy rynek euro o wspo´lnych rynkowych stopach oprocentowania poz˙yczek mie˛dzybankowych, dzie˛ki czemu np. bank z Luksemburga moz˙e teraz poz˙yczyc´ euro od innego banku, powiedzmy, z Frankfurtu na takich samych warunkach (poziom stopy procentowej, łatwos´c´ uzyskania poz˙yczki) jak od banku usytuowanego przy tej samej ulicy w Luksemburgu. Stopien´ integracji jest ro´wniez˙ duz˙y w przypadku rynku obligacji pan´stwowych. Na przykład oprocentowanie obligacji pan´stwowych z ro´z˙nych krajo´w Eurolandu ma podobny poziom i zwykle zmienia sie˛ niemal dokładnie tak samo. Jednak integracja rynko´w detalicznych, np. rynko´w kredyto´w dla gospodarstw domowych oraz dla małych i s´rednich przedsie˛biorstw, jest opo´z´niona w poro´wnaniu z rynkami hurtowymi. Staje sie˛ to oczywiste, kiedy
5
Bez Słowenii, Malty, Cypru i Słowacji ( przyp. tłum.).
434
Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
przyjrzymy sie˛ utrzymuja˛cym sie˛ nadal ro´z˙nicom bankowych sto´p procentowych od udzielanych kredyto´w w poszczego´lnych krajach, a takz˙e wzgle˛dnie niewielkiej aktywnos´ci banko´w w sektorze detalicznym poza granicami własnego kraju. Sektory bankowe w poszczego´lnych krajach nie zintegrowały sie˛, a zagraniczna aktywnos´c´ banko´w jest nieznaczna. W 2005 r. klientom z innych krajo´w strefy euro przyznano mniej niz˙ 5% wszystkich udzielonych poz˙yczek.
Symetryczne szoki popytowe Cykle koniunkturalne w krajach strefy euro wydaja˛ sie˛ byc´ pozytywnie skorelowane, co oznacza, z˙e okresy przys´pieszenia (i spowolnienia) wzrostu gospodarczego w poszczego´lnych krajach sie˛ pokrywaja˛. Na rysunku 14.3 w formie wykreso´w przedstawilis´my zmiany rocznych sto´p wzrostu realnego PKB we Francji, w Niemczech i całej strefie euro w latach 1990−2003. Z rysunku wynika wyraz´nie, z˙e w tym okresie zmiany sto´p wzrostu w tych krajach i Eurolandzie były bardzo podobne. Chociaz˙ od połowy lat dziewie˛c´dziesia˛tych XX w. wzrost w Niemczech był odrobine˛ wolniejszy niz˙ we Francji i całej strefie euro, brak jest dotycza˛cego tych krajo´w czytelnego przykładu asymetrycznego szoku RYSUNEK 14.3
Tempo wzrostu gospodarczego w Niemczech, we Francji i w całej strefie euro Na rysunku przedstawiono roczne tempa wzrostu realnego PKB we Francji, w Niemczech i całej strefie euro w latach 1990−2002. Zmiany tego tempa wzrostu sa˛ bardzo podobne w wymienionych krajach i Eurolandzie. Brak jest wyraz´nego przykładu asymetrycznego szoku popytowego.
´ r o´ d ł o: Eurostat. Z
Wspo´lny obszar walutowy i Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
435
popytowego, podobnego do szoku, kto´rym posłuz˙ylis´my sie˛ jako ilustracja˛ moz˙liwych problemo´w unii walutowej. Natomiast na rysunku 14.4 w formie wykresu przedstawilis´my stopy wzrostu realnego PKB w strefie euro i Irlandii w tym samym okresie. Problemem w tym przypadku jest nie tyle to, z˙e punkty zwrotne cyklu koniunkturalnego nie pokrywaja˛ sie˛ ze soba˛, lecz to, z˙e w całym tym okresie tempo wzrostu gospodarczego w Irlandii było wyz˙sze niz˙ strefie euro. Od momentu utworzenia EMU polityka pienie˛z˙na EBC była zatem, prawdopodobnie, o wiele za łagodna dla gospodarki Irlandii. Jednak gospodarka irlandzka nadal wydaje sie˛ mała w poro´wnaniu z PKB całego Eurolandu. Ogo´lnie zatem obraz jest mieszany, choc´, jak sie˛ wydaje, generalnie asymetryczne szoki popytowe nie stanowia˛ powaz˙nego problemu dla krajo´w nalez˙a˛cych obecnie do EMU. Jednak brak wyraz´nych s´lado´w tych szoko´w, kto´re dotycza˛ zagregowanego popytu, nie wyklucza ich wyste˛powania na innych poziomach. Rzeczywis´cie, wyniki badan´ wskazuja˛, z˙e wiele szoko´w, kto´re asymetrycznie wpływaja˛ na kraje Europy, dotyczy raczej konkretnego regionu lub konkretnej gałe˛zi przemysłu, a nie całego kraju. Jednak problem ten nie pogłe˛bia sie˛ z chwila˛ przysta˛pienia do unii pienie˛z˙nej, poniewaz˙ kraj przez˙ywa-
RYSUNEK 14.4
Tempo wzrostu gospodarczego w Irlandii i całej strefie euro Na rysunku przedstawiono roczne tempa wzrostu realnego PKB w Irlandii i całej strefie euro w latach 1990−2003. Te zmiany tempa wzrostu ro´z˙nia˛ sie˛, zwłaszcza tempo wzrostu w Irlandii w całym okresie jest wyz˙sze niz˙ w strefie euro. Polityka pienie˛z˙na EBC prawdopodobnie okazała sie˛ zatem o wiele za łagodna dla gospodarki Irlandii.
´ r o´ d ł o: Jak rysunku 14.3. Z
436
Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
ja˛cy, powiedzmy, negatywny szok w jednym z sektoro´w swojej gospodarki lub w jednym z regiono´w i tak nie byłby w stanie poradzic´ sobie z nim (za pomoca˛ narze˛dzi polityki pienie˛z˙nej lub kursowej), nie powoduja˛c przy tym powstania niero´wnowagi w innych regionach lub gałe˛ziach.
Czy zatem Europa jest optymalnym obszarem walutowym? Jak podczas wielu politycznych debat o gospodarce, takz˙e w przypadku tego pytania trudno o kro´tka˛ i jednoznaczna˛ odpowiedz´. To prawda, wiele krajo´w europejskich jest bardzo silnie zintegrowanych handlowo, a cykle koniunkturalne sa˛ w tych krajach mniej lub bardziej zsynchronizowane. Jednak skala przepływu siły roboczej i gie˛tkos´c´ płac, a takz˙e elastycznos´c´ rynku pracy ogo´łem, sa˛ w Europie niewielkie. Ponadto, wprowadzenie euro przyczyniło sie˛ do integracji hurtowych rynko´w finansowych Eurolandu, lecz na poziomie detalicznym nadal wyste˛puje duz˙a rozła˛cznos´c´ pomie˛dzy krajami. Jes´li zatem w Eurolandzie pojawiłyby sie˛ duz˙e ro´z˙nice przebiegu cyklo´w koniunkturalnych, brak niezalez˙nej polityki pienie˛z˙nej i kursowej na szczeblu narodowym byłby silnie odczuwalny. Dlatego włas´nie wielu ekonomisto´w uwaz˙a, z˙e Europa, a raczej obecna strefa euro, nie jest optymalnym obszarem walutowym. Jednak, jak wskazywalis´my w naszej dyskusji, niekto´re kryteria optymalnos´ci obszaru walutowego moga˛ byc´ endogeniczne. Przede wszystkim wspo´lna waluta zapewne jest przyczyna˛ rozwoju handlu mie˛dzy członkami EMU. Prawdopodobna zatem jest coraz dokładniejsza synchronizacja cyklo´w koniunkturalnych w krajach członkowskich, poniewaz˙ zmiany zagregowanego popytu w jednym kraju strefy euro be˛da˛ coraz silniej wpływały na inne kraje strefy euro. Co wie˛cej, w długim okresie wspo´lna waluta moz˙e ro´wniez˙ zwie˛kszyc´ mobilnos´c´ siły roboczej w Europie, poniewaz˙ perspektywa zarabiania w tej samej walucie ułatwia decyzje˛ o ewentualnej emigracji. Wraz z upływem czasu nalez˙y takz˙e oczekiwac´, z˙e integracja rynko´w kapitału finansowego obejmie ro´wniez˙ detaliczne rynki kapitałowe. Juz˙ teraz Europejski Bank Centralny i Komisja Europejska wywieraja˛ silny nacisk na sektor bankowy w Europie, domagaja˛c sie˛ wprowadzenia nowych systemo´w elektronicznego transferu kredyto´w i bezpos´redniego obcia˛z˙ania rachunku mie˛dzy bankami krajo´w strefy euro. Instytucje te da˛z˙a˛ takz˙e do ujednolicenia standardo´w dla kart płatniczych i kredytowych. Byc´ moz˙e jedynym prawdziwym sprawdzianem tego, czy strefa euro jest optymalnym obszarem walutowym (lub czy moz˙e sie˛ nim stac´), jest to, czy EMU przetrwa w długim okresie.
Wspo´lny obszar walutowy i Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
437
14.5 Polityka fiskalna a wspólne obszary walutowe Do tej pory nasza dyskusja dotyczyła gło´wnie utraty swobody prowadzenia polityki pienie˛z˙nej, co jest skutkiem przyje˛cia wspo´lnej waluty przez grupe˛ krajo´w. Jednak oczywis´cie wspo´lna waluta nie wyklucza niezalez˙nos´ci polityki budz˙etowej (fiskalnej) krajo´w członkowskich unii walutowej. Na przykład, w przypadku analizowanego przez nas wczes´niej asymetrycznego szoku popytowego, zwie˛kszaja˛cego zagregowany popyt we Francji i zmniejszaja˛cego zagregowany popyt w Niemczech, rza˛d Francji mo´gł ograniczyc´ wydatki, a rza˛d Niemiec mo´gł je zwie˛kszyc´ w celu skompensowania skutko´w tego szoku. Nawet jes´li zatem z powodu lepkos´ci płac i małej mobilnos´ci siły roboczej wspo´lna waluta nie jest dla Francji i Niemiec optymalnym rozwia˛zaniem, krajowa˛ polityke˛ fiskalna˛ moz˙na w zasadzie nadal stosowac´ w celu łagodzenia skutko´w utraty swobody prowadzenia polityki pienie˛z˙nej. Kwestie˛ zwia˛zku polityki fiskalnej i unii walutowych spro´bujemy teraz przedyskutowac´ bardziej dokładnie.
Federalizm fiskalny Przypus´c´my, z˙e kraje nalez˙a˛ce do unii walutowej prowadza˛ wspo´lna˛ polityke˛ fiskalna˛ w tym sensie, z˙e maja˛ jeden wspo´lny budz˙et i podejmuja˛ decyzje o podatkach i wydatkach, kto´re dotycza˛ całego obszaru unii. Polityka taka przypominałaby wtedy polityke˛ fiskalna˛ w pojedynczej gospodarce krajowej, gdzie nadwyz˙ka podatko´w nad wydatkami w jednym regionie słuz˙y finansowaniu deficytu w innym regionie. Powro´c´my znowu do naszego przykładu asymetrycznego szoku popytowego z rysunku 14.1, zwie˛kszaja˛cego zagregowany popyt we Francji i zmniejszaja˛cego zagregowany popyt w Niemczech. W poprzednim rozdziale mo´wilis´my o wbudowanych w polityke˛ fiskalna˛ automatycznych stabilizatorach, kto´re samoczynnie i bez z˙adnej interwencji ze strony polityko´w pobudzaja˛ zagregowany popyt, kiedy gospodarka wchodzi w okres recesji. Poniewaz˙ niemal wszystkie podatki sa˛ s´cis´le uzalez˙nione od poziomu aktywnos´ci gospodarczej w danym kraju, przychody pan´stwa z podatko´w w Niemczech zmaleja˛ na skutek dotycza˛cego szoku zagregowanego popytu, kto´rego skutkiem jest recesja. Jednoczes´nie zwie˛ksza˛ sie˛ niemieckie płatnos´ci transferowe, takie jak zasiłki dla bezrobotnych i inne formy s´wiadczen´ z tytułu pomocy społecznej. Odwrotnie be˛dzie we Francji, gdzie automatyczne stabilizatory be˛da˛ działac´ w druga˛ strone˛. Dojdzie tu do spadku płatnos´ci transferowych i wzrostu wpływo´w podatkowych w zwia˛zku ze zwie˛kszonym poziomem aktywnos´ci gospodarczej. Skutkiem tych zmian be˛dzie zapewne wzrost za-
438
Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
gregowanego popytu w Niemczech i spadek zagregowanego popytu we Francji, co cze˛s´ciowo zro´wnowaz˙y skutki asymetrycznego szoku popytowego. Jes´li rza˛dy Francji i Niemiec miałyby wspo´lny budz˙et, zwie˛kszone francuskie dochody budz˙etowe netto moz˙na by wykorzystac´ w celu skompensowania spadku niemieckich dochodo´w budz˙etowych netto. Jez˙eli spowodowane tym zmiany zagregowanych wydatko´w nie okazałyby sie˛ wystarczaja˛ce do zro´wnowaz˙enia skutko´w szoku popytowego, rza˛dy niemiecki i francuski mogłyby sie˛ posuna˛c´ dalej i jeszcze bardziej zwie˛kszyc´ wydatki budz˙etowe w Niemczech, finansuja˛c je s´rodkami zdobytymi dzie˛ki obniz˙ce wydatko´w ba˛dz´ nawet dzie˛ki podniesieniu podatko´w we Francji. Taki ustro´j, czyli dotycza˛cy grupy krajo´w system fiskalny, Federalizm fiskalny stanowi system kto´ry składa sie˛ ze wspo´lnego budz˙etu oraz z systemu podatko´w finansowy kilku krajo´w, i transfero´w mie˛dzy tymi krajami, jest nazywany federalizmem obejmuja˛cy wspo´lny budz˙et, system fiskalnym (fiscal-federalism). W przypadku tej instytucji probpodatkowy i system lemem jest jednak to, z˙e podatnicy w jednym kraju (we Francji) transfero´w dokonywanych mie˛dzy moga˛ nie chciec´ finansowac´ wydatko´w budz˙etu i płatnos´ci transfetymi krajami. rowych w innym kraju (w Niemczech).
Krajowe polityki fiskalne w unii walutowej i problem gapowicza Powiedzmy, z˙e z powodo´w politycznych federalizmu fiskalnego nie da sie˛ zastosowac´ w unii walutowej. Nadal jednak moz˙liwe jest wykorzystywanie polityki fiskalnej przez poszczego´lne kraje członkowskie unii walutowej w celu kompensowania skutko´w asymetrycznych szoko´w makroekonomicznych, z kto´rymi nie moz˙na sobie poradzic´ za pomoca˛ wspo´lnej polityki pienie˛z˙nej. Co´z˙ złego stanie sie˛, jes´li w naszym przykładzie, chca˛c przeciwdziałac´ spadkowi zagregowanego popytu, Niemcy zdecyduja˛ sie˛ na znaczny deficyt budz˙etowy pan´stwa i zacia˛gna˛ bardzo duz˙e poz˙yczki na jego sfinansowanie? W celu udzielenia odpowiedzi na to pytanie trzeba m.in. dokonac´ analizy wpływu zwie˛kszenia długu w jednym z krajo´w członkowskich unii walutowej na inne kraje tej unii. Zawsze, kiedy dług pan´stwowy osia˛ga bardzo wysoki poziom, pojawia sie˛ ryzyko zawieszenia przez pan´stwo spłat tego zadłuz˙enia. Ogo´lnie, moz˙e to nasta˛pic´ na dwa sposoby. Jes´li kraj nie nalez˙y do unii monetarnej i kontroluje swoja˛ polityke˛ pienie˛z˙na˛, pan´stwo moz˙e spowodowac´ niespodziewana˛ inflacje˛, gwałtownie zwie˛kszaja˛c podaz˙ pienia˛dza. W efekcie zmniejszy sie˛ realna wartos´c´ długu pan´stwa. W rozdziale 9 ustalilis´my, z˙e duz˙emu wzrostowi poziomu cen towarzyszy zwykle znaczny spadek mie˛dzynarodowej wartos´ci waluty krajowej. Oznacza to, z˙e wyraz˙ona w walucie zagranicznej wartos´c´ zadłuz˙enia pan´stwa takz˙e bardzo sie˛ zmniejsza. W opisywanej sytuacji pan´stwo zaprzestało zatem spłaty duz˙ej cze˛s´ci swojego długu, a to dzie˛ki zmniejszeniu jego wartos´ci mierzonej zaro´wno w walucie krajowej, jak i w walucie zagranicznej.
Wspo´lny obszar walutowy i Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
439
Moz˙e sie˛ jednak zdarzyc´, z˙e opisany scenariusz nie jest moz˙liwy do realizacji. Na przykład, jako członek unii walutowej kraj moz˙e nie miec´ swobody prowadzenia polityki pienie˛z˙nej i nie byc´ w stanie spowodowac´ spadku mie˛dzynarodowej wartos´ci swojej waluty (wszak kraj ten stosuje wspo´lna˛ walute˛). Jedynym sposobem na niespłacanie długu jest wtedy ogłoszenie niewypłacalnos´ci, czyli zawieszenie spłaty odsetek lub rat kapitałowych, kiedy stana˛ sie˛ one wymagalne. Ogo´lnie, rynki finansowe skutecznie dyscyplinuja˛ bardzo zadłuz˙one rza˛dy, zmuszaja˛c je do płacenia wysokich odsetek od emitowanego długu. Przeciez˙, jes´li poz˙yczkodawca sa˛dzi, z˙e istnieje choc´ niewielka moz˙liwos´c´ niespłacenia udzielonej poz˙yczki, z˙a˛da wyz˙szych odsetek, aby zrekompensowac´ sobie to ryzyko. Jednak w przypadku unii walutowej oznacza to, z˙e zbyt duz˙a emisja długu przez jeden z krajo´w członkowskich (np. Niemcy) spowoduje wzrost sto´p procentowych we wszystkich krajach wspo´lnego obszaru walutowego. Chociaz˙ dzie˛ki operacjom refinansowym EBC kontroluje kro´tkookresowe stopy procentowe w strefie euro (pisalis´my o tym w rozdziale 7), nie kontroluje sto´p długookresowych, czyli np. oprocentowania obligacji dziesie˛cio- lub dwudziestoletnich. W naszym przykładzie rozrzutnos´c´ niemieckiego rza˛du spowoduje zatem wzrost kosztu kredytu we wszystkich krajach członkowskich unii walutowej. Jednak stopy procentowe moga˛ nie wzrosna˛c´ wystarczaja˛co, aby skutecznie zdyscyplinowac´ coraz bardziej zadłuz˙aja˛cy sie˛ rza˛d niemiecki. Jest to moz˙liwe, poniewaz˙ rynki moga˛ uznac´, z˙e pozostałe kraje członkowskie unii walutowej nie dopuszcza˛ do zawieszenia spłat zadłuz˙enia przez poz˙yczkobiorce˛ i w sytuacji krytycznej uratuja˛ go, wykupuja˛c jego długi. Jez˙eli rynki uznaja˛, z˙e taki scenariusz jest prawdopodobny, dług Niemiec przestanie byc´ uznawany za bardzo ryzykowny, a jego oprocentowanie okaz˙e sie˛ stosunkowo niskie. Ostatecznie Niemcy zapłaca˛ niz˙sze odsetki od olbrzymiego długu, poniewaz˙ wszyscy uznaja˛, z˙e inne kraje uratuja˛ ten kraj w przypadku problemo´w z obsługa˛ zadłuz˙enia. W dodatku, pozostałe kraje członkowskie unii be˛da˛ musiały płacic´ wyz˙sze odsetki od swojego zadłuz˙enia, poniewaz˙ Niemcy zaleja˛ rynki finansowe denominowanymi w euro obligacjami pan´stwowymi. Mamy tutaj zatem do czynienia z przykładem problemu gapowicza (problem ten analizowalis´my w rozdziale 11 w Mikroekonomii). Niemcy korzystaja˛ na skutek ekspansji fiskalnej, nie ponosza˛c wszystkich koszto´w swojego działania. W dodatku, jes´li zacia˛gaja˛c kredyty, Niemcy finansuja˛ silna˛, ekspansywna˛ polityke˛ fiskalna˛, moz˙e to spowodowac´ cze˛s´ciowe lub nawet całkowite niepowodzenie antyinflacyjnej polityki pienie˛z˙nej EBC z powodu zwie˛kszenia sie˛ zagregowanego popytu w całej strefie euro. Chca˛c unikna˛c´ niekto´rych z tych problemo´w, kraje członkowskie unii walutowej moga˛ zawrzec´ „porozumienie o niewykupowaniu dłuz˙nika”, zgodnie z kto´rym, w przypadku niemoz˙nos´ci spłacenia długu, zadłuz˙one kraje członkowskie nie moga˛ oczekiwac´ pomocy od innych krajo´w członkowskich. Chodzi o pro´be˛ skłonienia rynko´w do obcia˛z˙ania krajo´w prowadza˛cych rozrzutna˛
440
Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
polityke˛ fiskalna˛ wyz˙szymi rynkowymi stopami procentowymi. Rzeczywis´cie, dokładnie takie „porozumienie o niewykupywaniu dłuz˙nika” zawarły kraje członkowskie EMU. Niestety, jak sie˛ wydaje, nie jest ono wiarygodne. Jes´li Niemcy (lub dowolny inny kraj członkowski EMU) zawiesiłyby spłate˛ długu, miałoby to ogromne konsekwencje dla całej strefy euro i zapewne spowodowałoby utrate˛ przez rynki finansowe zaufania do długu emitowanego przez inne kraje członkowskie Unii i wyprzedaz˙ euro na rynkach walutowych. Chca˛c tego unikna˛c´, kraje nalez˙a˛ce do EMU zapewne wykupiłyby długi kraju, kto´ry zagroził ogłoszeniem swojej niewypłacalnos´ci. Opisane przed chwila˛ powody sprawiaja˛, z˙e kraje nalez˙a˛ce do unii walutowej moga˛ da˛z˙yc´ do wprowadzenia obowia˛zuja˛cych wszystkich członko´w unii reguł, dotycza˛cych sposobu prowadzenia polityki fiskalnej na szczeblu krajowym. Celem jest niedopuszczenie do rozrzutnej polityki fiskalnej w kto´ryms´ z krajo´w członkowskich. Kiedy powstawała EMU rzeczywis´cie zaprojektowano i uchwalono zbio´r zasad reguluja˛cych polityke˛ fiskalna˛; nosi on nazwe˛ Paktu na rzecz Stabilnos´ci i Wzrostu, PSW (Stability and Growth Pact, SGP — zob. studium przypadku). Poza ustanowieniem sztywnych reguł, dotycza˛cych maksymalnej dopuszczalnej wartos´ci deficytu budz˙etowego i maksymalnej wysokos´ci relacji długu publicznego do PKB, pakt ten przewidywał takz˙e surowe kary za nieprzestrzeganie tych postanowien´ (az˙ 0,5% PKB). Kilka krajo´w, m.in. Francja i Niemcy, złamało postanowienia PSW, lecz udało im sie˛ przekonac´ inne kraje do nienakładania tych kar. W praktyce gwarancja˛ prowadzenia przez kraje strefy euro ostroz˙nej polityki fiskalnej jest teraz presja, jaka˛ kraje członkowskie Unii wywieraja˛ na siebie nawzajem. Szybki sprawdzian Co to jest federalizm fiskalny? W jaki sposób może on przyczynić się do lepszego działania wspólnego obszaru walutowego?
STUDIUM PRZYPADKU Pakt na rzecz Stabilności i Wzrostu — wściekły, bezzębny pies
Pakt na rzecz Stabilnos´ci i Wzrostu nakładał na kraje członkowskie EMU obowia˛zek przestrzegania okres´lonych reguł prowadzenia krajowej polityki fiskalnej. Oto najwaz˙niejsze z nich. ● ●
Kraje członkowskie powinny da˛z˙yc´ do osia˛gnie˛cia ro´wnowagi budz˙etowej. Kraje członkowskie o deficycie budz˙etowym przekraczaja˛cym 3% PKB be˛da˛ musiały zapłacic´ kary w wysokos´ci nawet 0,5% PKB, chyba z˙e okolicznos´ci sa˛ nadzwyczajne (np. katastrofa naturalna) lub z˙e nasta˛piła bardzo głe˛boka recesja, w wyniku kto´rej PKB zmalał o co najmniej 2% w cia˛gu jednego roku.
Wspo´lny obszar walutowy i Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
441
Oczywis´cie, jes´li członkowie EMU stosowaliby sie˛ do postanowien´ PSW, rozwia˛zano by problem gapowicza, spowodowany zbyt duz˙ymi wydatkami i zadłuz˙eniem budz˙etu w krajach członkowskich. Kraje te byłyby zmuszone do s´cisłego kontrolowania swoich wydatko´w budz˙etowych. Na wybo´r maksymalnej, dopuszczalnej wartos´ci deficytu budz˙etowego ro´wnej 3% PKB miała wpływ klauzula zapisana w traktacie z Maastricht z 1992 r., zgodnie z kto´ra˛ bezpieczna relacja długu do PKB nie powinna przekroczyc´ 60%. Warunek taki był, byc´ moz˙e, nieco arbitralny, choc´ w 1992 r. prawie dokładnie tyle wynosiła relacja długu do PKB w Niemczech. Natomiast, aby sie˛ przekonac´, z˙e warunkiem nieprzekroczenia przez relacje˛ wartos´ci długu publicznego do PKB poziomu 60% jest „ostroz˙ny” deficyt budz˙etowy nie wyz˙szy niz˙ 3% PKB rocznie, przypomnijmy sobie nasze rozwaz˙ania z rozdziału 12 w Mikroekonomii na temat arytmetyki budz˙etowej. Zało´z˙my, z˙e realny PKB ros´nie w tempie 3% rocznie, a stopa inflacji wynosi 2% rocznie, co wskazuje, z˙e nominalny PKB przyrasta w tempie 5% rocznie. Oznacza to, z˙e aby relacja długu publicznego do PKB była stała, nominalna wartos´c´ długu publicznego musi rosna˛c´ w tempie nie wyz˙szym niz˙ 5% na rok. Jednak przyrost wartos´ci długu publicznego o 5% rocznie jest ro´wny przyrostowi jego wartos´ci o 3% PKB rocznie, poniewaz˙ wartos´c´ długu stanowi 60% PKB. Innymi słowy, deficyt budz˙etowy moz˙e stanowic´ 3% PKB. W ustaleniu maksymalnej wartos´ci deficytu budz˙etowego na poziomie akurat 3% rocznie moz˙na sie˛ zatem doszukac´ pewnej logiki (przy załoz˙eniu, z˙e najwyz˙sza bezpieczna relacja długu do PKB wynosi 60%). Jednak nie jest jasne, dlaczego two´rcy PSW zalecali krajom członkowskim da˛z˙enie do osia˛gnie˛cia ro´wnowagi budz˙etowej. Argumenty za i przeciw ro´wnowadze budz˙etu krajowego poddamy kro´tkiej analizie w naste˛pnym rozdziale. Jednak juz˙ z przytoczonej przed chwila˛ arytmetyki budz˙etowej wyraz´nie wynika, z˙e nie jest nieostroz˙nos´cia˛ polityka zaakceptowanie niewielkiego deficytu budz˙etowego pod warunkiem trwałego długookresowego wzrostu PKB. Pojawienie sie˛ PSW jako swoistego kaftana bezpieczen´stwa dla krajowych polityk fiskalnych mogło byc´ skutkiem che˛ci two´rco´w EMU do zapewnienia Europejskiemu Bankowi Centralnemu pełni władzy nad zagregowanym popytem. Zmuszenie krajo´w członkowskich Europejskiej Unii Gospodarczej i Walutowej do zro´wnowaz˙enia budz˙etu uniemoz˙liwia bowiem zniweczenie przez te kraje, za pomoca˛ narze˛dzi polityki fiskalnej, efekto´w polityki zarza˛dzania popytem EBC. Jednak w przypadku PSW podstawowym pytaniem jest, czy maksymalny dopuszczalny deficyt budz˙etowy jest wystarczaja˛co duz˙y, aby w okresie recesji umoz˙liwic´ skuteczne działanie krajowym automatycznym stabilizatorom. W przypadku unii walutowej odpowiedz´ na to pytanie jest szczego´lnie waz˙na, poniewaz˙ kraje członkowskie rezygnuja˛ z moz˙liwos´ci prowadzenia niezalez˙nej polityki pienie˛z˙nej, a takz˙e nie moga˛ sie˛ posłuz˙yc´ kursem walutowym jako narze˛dziem polityki gospodarczej. W praktyce PSW moz˙na poro´wnac´ do bezze˛bnego psa obronnego. Kiedy w pierwszych latach działania EMU wzrost gospodarczy w strefie euro był
442
Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
bardzo powolny, kilka krajo´w członkowskich, w tym Francja i Niemcy, przekroczyło kryterium bezpiecznego poziomu deficytu. Jednak krajom tym udało sie˛ przekonac´ inne kraje członkowskie EMU do nienakładania na nie z˙adnych kar i w 2004 r. Komisja Europejska opracowała wytyczne maja˛ce na celu złagodzenie kryterio´w PSW. Sugerowano szersze i zindywidualizowane podejs´cie do kwestii zro´wnowaz˙enia finanso´w publicznych w krajach członkowskich, a takz˙e przykładanie wie˛kszej wagi do kryterium całkowitego obcia˛z˙enia długiem (zamiast do poziomu deficytu w konkretnym roku) oraz do wielkos´ci długoterminowych zobowia˛zan´ budz˙etu, np. z tytułu wypłaty emerytur. Cze˛s´c´ krytyko´w nowych wytycznych PSW twierdziła, z˙e sa˛ one subiektywne i nieprecyzyjne. Jednak, byc´ moz˙e, włas´nie brak precyzji jest najlepszym rozwia˛zaniem. W efekcie ostroz˙nos´c´ członko´w EMU w kwestiach fiskalnych i unikanie przez nich roli gapowicza obecnie sa˛ powodowane presja˛ innych krajo´w i troska˛ o prestiz˙ narodowy. Nikt nie chce byc´ wytykany palcami z powodu zbyt duz˙ych wydatko´w i zbyt duz˙ego zadłuz˙enia. Co najwaz˙niejsze, władze unii walutowej z definicji nie maja˛ wielu narze˛dzi wpływania na gospodarke˛. Jej członkowie powinni zatem prowadzic´ elastyczna˛, a nie sztywna˛, polityke˛ fiskalna˛. System sztywnych zasad i drakon´skich kar plus brak skutecznych sposobo´w wymuszenia podporza˛dkowaniu sie˛ sankcjom nie jest włas´ciwa˛ metoda˛ zapewnienia stabilnos´ci fiskalnej w strefie euro.
Podsumowanie W tym rozdziale omo´wilis´my kilka gło´wnych problemo´w, dotycza˛cych wspo´lnych obszaro´w walutowych, skupiaja˛c sie˛ zwłaszcza na unii walutowej w Europie. Jes´li handel wewna˛trz grupy krajo´w jest intensywny, moz˙na osia˛gna˛c´ ´ ro´dłem tych korzys´ci jest przede korzys´ci z utworzenia unii walutowej. Z wszystkim spadek koszto´w transakcyjnych w handlu zagranicznym i zmniejszenie sie˛ niepewnos´ci co do poziomu kurso´w wymiany. Jednak istnieja˛ ro´wniez˙ koszty przysta˛pienia do unii walutowej. Ich przyczyna˛ jest utrata moz˙liwos´ci prowadzenia samodzielnej polityki pienie˛z˙nej (kraje członkowskie nie moga˛ samodzielnie ustalac´ poziomu sto´p procentowych na swoim terytorium) oraz brak moz˙liwos´ci wykorzystania kursu walutowego jako narze˛dzia ułatwiaja˛cego dostosowanie sie˛ gospodarki do zmian sytuacji makroekonomicznej. Przy podejmowaniu decyzji o utworzeniu unii walutowej nalez˙y zatem poro´wnac´ te koszty z korzys´ciami, aby sprawdzic´, czy zyski przewyz˙szaja˛ straty. Chociaz˙ w długim okresie utrata swobody prowadzenia polityki pienie˛z˙nej i moz˙liwos´ci dokonywania zmian kursu moga˛ nie miec´ istotnego wpływu na wielkos´c´ produkcji i poziom bezrobocia w danych gospodarkach, to w kro´tkim okresie, na skutek przysta˛pienia do unii walutowej, moz˙e dojs´c´ do znacznych wahan´ tych
Wspo´lny obszar walutowy i Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
443
parametro´w. Tak jest przede wszystkim w przypadku oddziałuja˛cych na unie˛ walutowa˛ asymetrycznych szoko´w popytowych, kiedy niemoz˙liwe jest zaprojektowanie uniwersalnej, tj. odpowiedniej dla kaz˙dego z krajo´w, polityki pienie˛z˙nej. Dostosowania kro´tkookresowe be˛da˛ trwały długo i okaz˙a˛ sie˛ bolesne takz˙e wtedy, kiedy płace na krajowym rynku pracy nie moga˛ sie˛ zmieniac´ dostatecznie szybko, jednak spowodowane tym problemy moz˙na przezwycie˛z˙yc´ pod warunkiem duz˙ej mobilnos´ci siły roboczej mie˛dzy krajami członkowskimi. Grupe˛ krajo´w, dla kto´rych korzys´ci z utworzenia unii walutowej sa˛ duz˙e, a koszty sa˛ wzgle˛dnie niskie, nazywamy optymalnym obszarem walutowym. Mimo znacznego stopnia integracji handlowej krajo´w członkowskich EMU (godnym uwagi wyja˛tkiem jest Grecja), kto´rych cykle koniunkturalne sa˛ mniej wie˛cej zsynchronizowane i maja˛ podobna˛ amplitude˛ (nie dotyczy to Irlandii), mobilnos´c´ siły roboczej i elastycznos´c´ płac sa˛ w tych krajach nadal niewielkie. Co wie˛cej, integracja rynko´w finansowych Eurolandu, choc´ zaawansowana w przypadku rynko´w hurtowych, jest cia˛gle mało satysfakcjonuja˛ca w segmencie detalicznym. Ogo´lnie, strefa euro zapewne nie jest zatem optymalnym obszarem walutowym. Jednak niekto´re z wymienionych kryterio´w moga˛ sie˛ okazac´ endogeniczne. Oznacza to, z˙e EMU moz˙e spowodowac´ pogłe˛bienie integracji gospodarczej w Eurolandzie, co z kolei znacza˛co podniesie korzys´ci i obniz˙y koszty członkostwa w tej unii walutowej wszystkich tworza˛cych ja˛ krajo´w.
☞ ●
●
●
●
Streszczenie
Wspo´lny obszar walutowy (nazywany takz˙e unia˛ walutowa˛ lub unia˛ monetarna˛) oznacza terytorium geograficzne, na kto´rym w obiegu znajduje sie˛ jeden pienia˛dz, kto´ry pełni funkcje˛ s´rodka wymiany. Utworzenie wspo´lnego obszaru walutowego moz˙e przynies´c´ znaczne korzys´ci krajom członkowskim, zwłaszcza jes´li handel zagraniczny mie˛dzy nimi jest intensywny (oznacza to duz˙e zaawansowanie procesu integracji handlowej). Przyczyna˛ jest przede wszystkim spadek zaro´wno koszto´w transakcyjnych w handlu, jak i niepewnos´ci co do poziomu kurso´w wymiany walut. Istnieja˛ jednak takz˙e koszty wsta˛pienia do unii walutowej. Chodzi o brak moz˙liwos´ci wykorzystania polityki pienie˛z˙nej i kursu walutowego jako narze˛dzi ułatwiaja˛cych dostosowania makroekonomiczne. Jednak przy pionowej długookresowej krzywej podaz˙y niemoz˙nos´c´ posłuz˙enia sie˛ polityka˛ pienie˛z˙na˛ i kursem walutowym wpływa gło´wnie na przebieg kro´tkookresowych dostosowan´ makroekonomicznych. Te koszty proceso´w dostosowania sa˛ tym niz˙sze, im bardziej gie˛tkie sa˛ płace realne, im wie˛ksza jest mobilnos´c´ siły roboczej oraz im bardziej sa˛ zintegrowane rynki kapitałowe na obszarze unii walutowej, a takz˙e w im mniejszym stopniu kraje członkowskie unii monetarnej sa˛ zagroz˙one negatywnymi konsekwencjami asymetrycznych szoko´w popytowych.
444 ●
●
●
●
●
Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
Niezagroz˙ona˛ asymetrycznymi szokami popytowymi grupe˛ silnie zintegrowanych handlowo krajo´w o duz˙ej mobilnos´ci siły roboczej i gie˛tkich płacach realnych oraz dobrze zintegrowanych rynkach kapitałowych nazywa sie˛ optymalnym obszarem walutowym (OOW). To włas´nie gło´wnie OOW skorzysta z powstania unii walutowej. Moz˙e sie˛ zdarzyc´, z˙e grupa krajo´w stanie sie˛ optymalnym obszarem walutowym dopiero po utworzeniu unii walutowej, poniewaz˙ posiadanie wspo´lnej waluty moz˙e pomo´c w dalszej integracji handlowej, kto´ra przyczyni sie˛ z kolei do zsynchronizowania cyklo´w koniunkturalnych w krajach członkowskich. Wspo´lna waluta moz˙e ro´wniez˙ przyczynic´ sie˛ do zwie˛kszenia mobilnos´ci siły roboczej i stopnia zintegrowania rynko´w kapitałowych. Ogo´lne zaawansowanie procesu integracji handlowej w strefie euro jest bardzo duz˙e, a asymetryczne szoki popytowe wydaja˛ sie˛ tu rzadkos´cia˛. Jednak realne płace w krajach tej strefy nie sa˛ gie˛tkie, a mobilnos´c´ siły roboczej jest raczej niewielka. Chociaz˙ wprowadzenie euro spowodowało silne zintegrowanie sie˛ rynko´w finansowych Eurolandu na poziomie hurtowym, detaliczne rynki finansowe w poszczego´lnych krajach zachowały narodowy charakter. Ogo´lnie zatem obecnie strefa euro zapewne nie stanowi optymalnego obszaru walutowego, jednak moz˙e sie˛ nim stac´ w przyszłos´ci. Gospodarcze procesy dostosowawcze w krajach unii walutowej, kto´ra nie jest optymalnym obszarem walutowym, moz˙e ułatwic´ federalizm fiskalny poprzez wprowadzenie wspo´lnego budz˙etu oraz systemu podatko´w i transfero´w, przepływaja˛cych mie˛dzy krajami członkowskimi. W praktyce wprowadzenie federalizmu fiskalnego moz˙e sie˛ okazac´ trudne z przyczyn politycznych. Krajowych polityk fiskalnych członko´w unii walutowej dotyczy problem gapowicza. Pojawia sie˛ on wtedy, kiedy jeden z krajo´w na duz˙a˛ skale˛ emituje dług publiczny, płaca˛c przy tym niz˙sze oprocentowanie niz˙ w sytuacji, w kto´rej nie byłby on członkiem unii, co powoduje wzrost oprocentowania takz˙e w innych krajach członkowskich. To włas´nie dlatego unia walutowa moz˙e da˛z˙yc´ do wprowadzenia pewnych ogo´lnych zasad, dotycza˛cych krajowych polityk fiskalnych krajo´w członkowskich.
☞
Najwaz˙niejsze poje˛cia
Wspo´lny obszar walutowy (unia walutowa lub unia monetarna), s. 411 Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa (EMU), s. 412
☞
Unia Europejska, s. 413 Jednolity Rynek Europejski, s. 413 Optymalny obszar walutowy, s. 422 Federalizm fiskalny, s. 438
Pytania powto´rzeniowe
1. Jakie sa˛ gło´wne korzys´ci z utworzenia unii walutowej, a jakie sa˛ gło´wne koszty? 2. Czy te korzys´ci i te koszty, kto´re wskazałes´ w odpowiedzi na pytanie 1, maja˛ charkter kro´tkookresowy, czy długookresowy?
Wspo´lny obszar walutowy i Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
445
3. Czy zmniejszenie stopnia ro´z˙nicowania cen w poszczego´lnych krajach stanowi istotna˛ korzys´c´ z utworzenia unii walutowej? 4. Co to jest optymalny obszar walutowy (OOW)? Wymien´ kryteria, kto´re musza˛ zostac´ spełnione, aby on powstał. 5. Czy EMU stanowi optymalny obszar walutowy? 6. Na czym polega federalizm fiskalny? Dlaczego umoz˙liwia on złagodzenie problemo´w z dostosowaniami makroekonomicznymi w krajach unii walutowej? 7. Dlaczego kraje członkowskie unii walutowej moga˛ chciec´ wprowadzic´ obowia˛zuja˛ce wszystkich zasady polityki fiskalnej?
☞
Zadania
1. Pomys´l o dwo´ch krajach, Kornsylwanii i Techolandzie, kto´re prowadza˛ ze soba˛ oz˙ywiona˛ wymiane˛ handlowa˛. Waluta˛ krajowa˛ w Kornsylwanii jest kob, a w Techolandzie — bajt. W Kornsylwanii wytwarza sie˛ gło´wnie produkty rolne, a w Techolandzie — zaawansowane technologicznie urza˛dzenia elektroniczne. Przypus´c´my, z˙e w obu tych gospodarkach istnieje stan długookresowej ro´wnowagi makroekonomicznej. a. Za pomoca˛ wykreso´w przedstaw sytuacje˛ w obu tych gospodarkach; nie zapomnij o zagregowanym popycie, kro´tkookresowej zagregowanej podaz˙y i długookresowej zagregowanej podaz˙y. b. Zało´z˙ teraz, z˙e w obu krajach jednoczes´nie zwie˛kszył sie˛ popyt na urza˛dzenia elektroniczne i zmalał popyt na produkty rolne. Wykorzystuja˛c powstałe wykresy, pokaz˙, jak zmieni sie˛ wielkos´c´ produkcji i poziom cen w obu krajach w kro´tkim okresie. Jak zmieni sie˛ poziom bezrobocia w Kornsylwanii i Techolandzie? c. Za pomoca˛ tych samych wykreso´w pokaz˙, w jaki sposo´b te oba kraje, wykorzystuja˛c polityke˛ pienie˛z˙na˛, mogłyby zmniejszyc´ kro´tkookresowe wahania wielkos´ci produkcji. d. Za pomoca˛ tych samych wykreso´w pokaz˙, jak zmiany kursu wymiany koba na bajty mogłyby zmniejszyc´ kro´tkookresowe wahania wielkos´ci produkcji w obu krajach. 2. Zało´z˙my, z˙e Techoland i Kornsylwania utworzyły unie˛ walutowa˛ i przyje˛ły wspo´lna˛ walute˛, kto´ra˛ został elektrokarot. Znowu przyjmijmy, z˙e w obu krajach jednoczes´nie nasta˛piły wzrost popytu na urza˛dzenia elektroniczne i spadek popytu na produkty rolne. Powiedzmy, z˙e jestes´ prezesem banku centralnego tej unii walutowej. Czy zdecydowałbys´ sie˛ podwyz˙szyc´, obniz˙yc´, czy tez˙ utrzymac´ na niezmienionym poziomie dotycza˛ca˛ elektrokarota stope˛ procentowa˛? Uzasadnij swoja˛ odpowiedz´. (Wskazo´wka: Twoim zadaniem jest utrzymywanie inflacji na niskim i stabilnym poziomie w całej strefie elektrokarota.) 3. Przypus´c´my, z˙e Techoland i Kornsylwania postanawiaja˛ wprowadzic´ federalizm fiskalny i tworza˛ wspo´lny budz˙et.
446
4.
5.
6.
7.
Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
a. Jeszcze raz posłuz˙ sie˛ wykresami zagregowanego popytu i zagregowanej podaz˙y i pokaz˙, w jaki sposo´b moz˙na wykorzystac´ polityke˛ fiskalna˛ w celu złagodzenia kro´tkookresowych wahan´ poziomu aktywnos´ci gospodarczej, wywołanych asymetrycznym szokiem popytowym. b. Uwzgle˛dnij typowe dla polityki fiskalnej opo´z´nienia we wprowadzaniu w z˙ycie podejmowanych decyzji. Czy wiedza˛c o nich, zaleciłbys´ stosowanie wspo´lnej polityki fiskalnej w celu złagodzenia kro´tkookresowych wahan´ makroekonomicznych? (Wskazo´wka: pamie˛taj o rozro´z˙nieniu mie˛dzy automatycznymi stabilizatorami a uznaniowa˛ polityka˛ fiskalna˛.) Stany Zjednoczone moz˙na uznac´ za ciekawy przypadek unii walutowej. Chociaz˙ USA sa˛ jednos´cia˛, wiele tworza˛cych ten kraj stano´w to w istocie gospodarki poro´wnywalne rozmiarami z niekto´rymi krajami europejskimi. Poniewaz˙ Stany Zjednoczone przez ostatnie 200 lat miały wspo´lna˛ walute˛, nalez˙y je uznac´ za unie˛ walutowa˛, kto´ra odniosła sukces. Jednak w poszczego´lnych stanach wytwarza sie˛ bardzo ro´z˙ne produkty i usługi, przez co zagroz˙eniem dla nich sa˛ inne szoki makroekonomiczne (pozytywne ba˛dz´ negatywne). Na przykład, w Teksasie wydobywa sie˛ rope˛ naftowa˛, a w Kansas produkuje sie˛ dobra rolnicze. Spro´buj wyjas´nic´ przyczyny długookresowego sukcesu unii walutowej w Stanach Zjednoczonych, kto´ry osia˛gnie˛to mimo tych ro´z˙nic. Czy z dos´wiadczen´ tego kraju wynikaja˛ jakies´ wnioski i prognozy dla Europy? Czy poniz˙sze stwierdzenia sa˛ prawdziwe, czy fałszywe? Odpowiedzi uzasadnij. a. „Intensywny handel wewna˛trz grupy krajo´w oznacza, z˙e wprowadzenie przez nie wspo´lnej waluty i utworzenie unii walutowej wia˛załoby sie˛ dla nich z pewnymi korzys´ciami”. b. „Intensywny handel wewna˛trz grupy krajo´w oznacza, z˙e bez wa˛tpienia powinny one przyja˛c´ wspo´lna˛ walute˛ i utworzyc´ unie˛ walutowa˛”. Czy uwaz˙asz, z˙e problem gapowicza, kto´ry dotyczy polityki fiskalnej poszczego´lnych członko´w unii walutowej (pisalis´my o nim w tym rozdziale), rzeczywis´cie moz˙e sie˛ okazac´ waz˙nym problemem praktycznym? Odpowiedz´ uzasadnij. Jaka˛ funkcje˛ spełnia Komisja Europejska? Wymien´ pie˛c´ pozostałych gło´wnych instytucji Unii Europejskiej i zaprezentuj ich zadania. Wskaz˙ inne waz˙ne organy UE i opisz ich funkcje. (Wskazo´wka: zajrzyj na strone˛ internetowa˛ www.europa.eu.int)
@
Chcąc znaleźć dodatkowe zasoby ułatwiające naukę, odwiedź serwis internetowy: http://www.cengage.co.uk/mankiw−taylor
CZĘŚĆ VII
ZAKOŃCZENIE
ROZDZIAŁ 15
PIĘĆ DEBAT O POLITYCE MAKROEKONOMICZNEJ
rudno jest, otworzywszy gazete˛, nie natkna˛c´ sie˛ na wypowiedz´ jakiegos´ polityka lub redaktora, nawołuja˛cych do zmiany polityki gospodarczej. Zdaniem jednych pan´stwo powinno podnies´c´ podatki, aby zmniejszyc´ deficyt budz˙etowy, zdaniem innych nie powinno sie˛ ono przejmowac´ takim deficytem. Bank centralny powinien obniz˙yc´ stopy procentowe, aby oz˙ywic´ słabna˛ca˛ gospodarke˛, lub unikac´ takich działan´, aby nie ryzykowac´ przys´pieszenia inflacji. Parlament ma reformowac´ system podatkowy, z˙eby ułatwic´ szybszy wzrost gospodarczy lub zapewnic´ bardziej wyro´wnany podział dochodo´w. Tego rodzaju problemy ekonomiczne pozostaja˛ w centrum trwaja˛cych nieustannie politycznych sporo´w. W poprzednich rozdziałach przedstawilis´my narze˛dzia, kto´rymi posługuja˛ sie˛ ekonomis´ci, badaja˛c zachowanie całej gospodarki, a takz˙e wpływ ro´z˙nych działan´ pan´stwa na jej stan. Teraz, w rozdziale ostatnim, omo´wimy pie˛c´ najwaz˙niejszych debat, dotycza˛cych polityki makroekonomicznej; w kaz˙dym przypadku przedstawimy argumenty spieraja˛cych sie˛ stron. Dzie˛ki wiedzy, kto´ra˛ nagromadziłes´ w cia˛gu tych zaje˛c´, moz˙esz teraz przedyskutowac´ te waz˙ne i cia˛gle nierozwia˛zane problemy. Powinna ona pomo´c Ci opowiedziec´ sie˛ za kto´ra˛s´ ze stron sporu lub — przynajmniej — zrozumiec´, dlaczego przyznanie komus´ racji jest takie trudne.
T
15.1 Czy należy stabilizować gospodarkę za pomocą polityki pieniężnej i polityki budżetowej? W poprzednich rozdziałach przekonalis´my sie˛, z˙e zmiany zagregowanego popytu i zagregowanej podaz˙y moga˛ powodowac´ kro´tkookresowe wahania wielkos´ci produkcji i zatrudnienia. Widzielis´my ro´wniez˙, w jaki sposo´b polityka
450
Zakon´czenie
pienie˛z˙na i polityka budz˙etowa, zmieniaja˛c zagregowany popyt, wpływaja˛ na przebieg tych wahan´. Jednak jes´li nawet politycy gospodarczy sa˛ w stanie wpływac´ na przebieg kro´tkookresowych wahan´ poziomu aktywnos´ci gospodarki, nie musi to oznaczac´, z˙e powinni to robic´. Nasza pierwsza debata dotyczy tego, czy politycy Ci maja˛ wykorzystywac´ narze˛dzia polityki pienie˛z˙nej i polityki budz˙etowej, pro´buja˛c łagodzic´ wzrosty i spadki produkcji w trakcie cyklu koniunkturalnego.
Argumenty zwolenników stabilizowania gospodarki Pozostawione samym sobie gospodarki maja˛ tendencje˛ do wahan´ cyklicznych. Na przykład, kiedy gospodarstwa domowe i przedsie˛biorstwa staja˛ sie˛ pesymistami, redukuja˛ wydatki, co zmniejsza zagregowany popyt na dobra i usługi. Ten spadek zagregowanego popytu sprawia z kolei, z˙e maleje produkcja do´br i usług. Przedsie˛biorstwa zwalniaja˛ pracowniko´w i stopa bezrobocia sie˛ zwie˛ksza. Maleje realny PKB i inne mierniki poziomu dochodu. Rosna˛ce bezrobocie i maleja˛cy docho´d utwierdzaja˛ ludzi w pesymizmie, kto´ry był pierwotna˛ przyczyna˛ tego ekonomicznego załamania. Taka recesja nie przysparza społeczen´stwu z˙adnych korzys´ci. Jest ona czysta˛ strata˛ zasobo´w. W innej sytuacji pracownicy, kto´rzy stracili prace˛ z powodu braku zagregowanego popytu, mieliby zaje˛cie. Włas´ciciele przedsie˛biorstw, kto´rych fabryki w czasie recesji zaprzestały produkcji, wytwarzaliby cenne dobra i usługi, sprzedaja˛c je z zyskiem. Nie ma z˙adnego powodu, aby społeczen´stwo cierpiało z powodu naste˛puja˛cych po sobie cyklicznie faz oz˙ywienia i załamania koniunktury. Rozwo´j teorii makroekonomicznej wskazał politykom gospodarczym, jak moz˙na zmniejszyc´ dotkliwos´c´ wahan´ gospodarczych. Przeciwstawiaja˛c sie˛ naturalnym zmianom koniunktury, two´rcy polityki pienie˛z˙nej i budz˙etowej sa˛ w stanie stabilizowac´ zagregowany popyt, a przez to ro´wniez˙ produkcje˛ i zatrudnienie. Kiedy zagregowany popyt jest zbyt mały, aby zapewnic´ pełne zatrudnienie, politycy gospodarczy powinni zwie˛kszac´ wydatki pan´stwa, a takz˙e obniz˙ac´ podatki i stopy procentowe, zwie˛kszaja˛c podaz˙ pienia˛dza. Natomiast kiedy zagregowany popyt jest zbyt duz˙y, co grozi przys´pieszeniem inflacji, politycy powinni zmniejszac´ wydatki pan´stwa oraz podnosic´ podatki i stopy procentowe. Taka polityka gospodarcza czyni najlepszy moz˙liwy uz˙ytek z teorii makroekonomicznej i zapewnia stabilnos´c´ gospodarcza˛, co jest korzystne dla wszystkich.
Pie˛c´ debat o polityce makroekonomicznej
451
Argumenty przeciwników stabilizowania gospodarki Chociaz˙ polityka pienie˛z˙na i polityka budz˙etowa teoretycznie moga˛ sie˛ przyczynic´ do ustabilizowania gospodarki, istnieja˛ waz˙ne przeszkody, kto´re utrudniaja˛ ich praktyczne wykorzystanie. Po pierwsze, wpływ polityki pienie˛z˙nej i polityki budz˙etowej na gospodarke˛ jest nie natychmiastowy, lecz jest znacznie opo´z´niony. Polityka pienie˛z˙na wpływa na wielkos´c´ zagregowanego popytu za pos´rednictwem sto´p procentowych, od kto´rych poziomu zalez˙y wielkos´c´ wydatko´w, a zwłaszcza inwestycje mieszkaniowe i inwestycje przedsie˛biorstw. Jednak wiele gospodarstw domowych i przedsie˛biorstw decyzje o wydatkach podejmuje z duz˙ym wyprzedzeniem. W efekcie potrzeba wiele czasu, aby zmiany sto´p procentowych wywarły wpływ na wielkos´c´ zagregowanego popytu na dobra i usługi. Wyniki licznych badan´ wskazuja˛, z˙e zmiany polityki pienie˛z˙nej nie oddziałuja˛ znacza˛co na zagregowany popyt przed upływem co najmniej 6 miesie˛cy od dokonania tych zmian. Ro´wniez˙ skutki polityki budz˙etowej ujawniaja˛ sie˛ z odroczeniem, poniewaz˙ mie˛dzy momentem podje˛cia decyzji o uruchomieniu programu wydatko´w pan´stwa a jej wykonaniem moz˙e upłyna˛c´ wiele czasu. Opo´z´nienia te powoduja˛, z˙e chca˛cy stabilizowac´ gospodarke˛ politycy gospodarczy sa˛ zmuszeni przewidywac´ warunki gospodarcze, kto´re zapewne be˛da˛ istniały, kiedy podejmowane przez nich działania zaczna˛ przynosic´ efekty. Niestety, prognozowanie zjawisk gospodarczych jest w najwyz˙szym stopniu niedokładne, zaro´wno dlatego, z˙e makroekonomia jest nierozwinie˛ta˛ nauka˛, jak i dlatego, z˙e szoki powoduja˛ce wahania gospodarcze z samej swojej natury sa˛ nieprzewidywalne. Kiedy politycy gospodarczy zmieniaja˛ zatem polityke˛ pienie˛z˙na˛ lub polityke˛ budz˙etowa˛, sa˛ zmuszeni opierac´ sie˛ na przybliz˙onych wyobraz˙eniach co do przyszłych warunko´w gospodarczych. Zbyt cze˛sto politycy, kto´rzy pro´buja˛ stabilizowac´ gospodarke˛, osia˛gaja˛ dokładnie odwrotny skutek. W okresie mie˛dzy rozpocze˛ciem działania a ujawnieniem sie˛ jego efekto´w warunki gospodarcze z łatwos´cia˛ moga˛ sie˛ zmienic´. W efekcie politycy gospodarczy niechca˛cy moga˛ raczej zwie˛kszyc´, niz˙ zmniejszyc´ amplitude˛ wahan´ gospodarczych. Niekto´rzy ekonomis´ci twierdza˛, z˙e przyczyna˛ wielu wielkich kryzyso´w ekonomicznych w historii, w tym Wielkiego Kryzysu z lat trzydziestych XX w., były destabilizuja˛ce gospodarke˛ działania polityko´w gospodarczych. Jedna z pierwszych zasad, kto´rych uczy sie˛ lekarzy, brzmi: „Najwaz˙niejsze, nie szkodzic´”. Ludzkie ciało ma naturalne zdolnos´ci regeneracyjne. Lekarz, kto´ry nie jest pewny swojej diagnozy, cze˛sto nic nie powinien robic´, tylko pozostawic´ ciało pacjenta samemu sobie. Kiedy brakuje wiarygodnych informacji, jego interwencja grozi jedynie pogorszeniem sytuacji.
452
Zakon´czenie
To samo moz˙na powiedziec´ o rozwia˛zywaniu problemo´w w gospodarce. Wyeliminowanie wszystkich wahan´ gospodarczych mogłoby byc´ poz˙a˛dane, jednak taki cel nie jest realistyczny, jes´li uzmysłowimy sobie ograniczenia wiedzy makroekonomicznej, a takz˙e nieusuwalna˛ nieprzewidywalnos´c´ rozwoju zdarzen´. Politycy gospodarczy powinni sie˛ powstrzymac´ od zbyt cze˛stego sie˛gania po narze˛dzia polityki pienie˛z˙nej i budz˙etowej i cieszyc´ sie˛, jes´li ich działania nie powoduja˛ niepotrzebnych szko´d. Szybki sprawdzian Wyjaśnij, dlaczego polityka pieniężna i polityka budżetowa działają z opóźnieniem. Dlaczego opóźnienie to ma znaczenie dla polityka gospodarczego, podejmującego decyzję o interwencji w gospodarce?
15.2 Podporządkowana stałym regułom czy uznaniowa polityka pieniężna? Jak po raz pierwszy dowiedzielis´my sie˛ w rozdziale 7, wiele banko´w centralnych, a zwłaszcza Bank Anglii i Europejski Bank Centralny, zdecydowało sie˛ prowadzic´ polityke˛ pienie˛z˙na˛ metoda˛ ustalania celu inflacyjnego. W takim przypadku decyzje o poziomie rzeczywistej stopy procentowej podejmuje specjalny komitet, w przypadku Banku Anglii jest to Komitet ds. Polityki Pienie˛z˙nej (Monetary Policy Committee), a w przypadku Europejskiego Banku Centralnego — Rada Gubernatoro´w (Governing Council). Te decyduja˛ce o polityce pienie˛z˙nej organy regularnie zbieraja˛ sie˛ w celu dokonania oceny stanu gospodarki. Na podstawie tej oceny, a takz˙e prognozy przyszłych warunko´w gospodarczych, podejmuja˛ one naste˛pnie decyzje˛ o podniesieniu, obniz˙eniu lub pozostawieniu na dotychczasowym poziomie kro´tkookresowych sto´p procentowych. Ogo´lnie, kiedy prognozy przewiduja˛ wzrost inflacji znacznie ponad poziom celu inflacyjnego, stopy procentowe sa˛ podnoszone, aby zmniejszyc´ zagregowany popyt i spowolnic´ inflacje˛ (kiedy zas´ przewiduje sie˛ spadek inflacji znacznie poniz˙ej poziomu celu inflacyjnego, stopy procentowe zostaja˛ obniz˙one). Jes´li cały ten system instytucjonalny działa jawnie, dowiadujemy sie˛ niekiedy, z˙e członkowie komitetu decyduja˛cego o stopach procentowych nie zgadzaja˛ sie˛ ze soba˛ i w efekcie jedni głosuja˛ za zmiana˛ sto´p procentowych, a inni — przeciwko ich zmianie. Wie˛kszos´c´ ekonomisto´w popiera niezalez˙nos´c´ banku centralnego jako two´rcy polityki pienie˛z˙nej. Niemniej niekto´rzy krytykuja˛ system, w ramach kto´rego stopy procentowe sa˛ ustalane uznaniowo przez organ
Pie˛c´ debat o polityce makroekonomicznej
453
kolegialny, a ich poziom nie wynika z przestrzegania z˙adnych stałych reguł. Nasza druga debata o polityce makroekonomicznej dotyczy zatem tego, czy banki centralne nalez˙y pozbawic´ cze˛s´ci władzy, zobowia˛zuja˛c je do precyzyjnego przestrzegania reguł polityki pienie˛z˙nej.
Argumenty za stałymi regułami polityki pieniężnej Swoboda podejmowania decyzji o polityce pienie˛z˙nej wia˛z˙e sie˛ z przynajmniej trzema problemami. Pierwszy z nich polega na tym, z˙e nie wyklucza ona niekompetencji i naduz˙yc´ władzy. Kiedy pan´stwo wysyła policjanto´w, aby przywro´cili porza˛dek prawny w pewnej społecznos´ci, podlegaja˛ oni s´cisłym przepisom, kto´re reguluja˛ sposo´b ich pracy. Poniewaz˙ policja dysponuje wielka˛ władza˛, zezwolenie na wykorzystywanie jej w dowolny sposo´b byłoby niebezpieczne. Jednak kiedy to samo pan´stwo daje szefom banku centralnego władze˛ umoz˙liwiaja˛ca˛ utrzymanie porza˛dku ekonomicznego, zezwala im na niczym nieograniczona˛ uznaniowos´c´. Władze banku centralnego ulegaja˛ pokusie posłuz˙enia sie˛ narze˛dziami polityki pienie˛z˙nej w celu wpłynie˛cia na wynik wyboro´w, co jest przykładem naduz˙ycia władzy. Zało´z˙my, z˙e głosowanie za partia˛ sprawuja˛ca˛ do tej pory władze˛ zalez˙y od warunko´w ekonomicznych, panuja˛cych w okresie tuz˙ przed wyborami. Sprzyjaja˛ce rza˛dza˛cej partii władze banku centralnego ulegaja˛ pokusie głosowania za ekspansywna˛ polityka˛ pienie˛z˙na˛, aby bezpos´rednio przed wyborami pobudzic´ wzrost produkcji i zatrudnienia. Przeciez˙ be˛da˛ca wynikiem takiej polityki inflacja pojawi sie˛ dopiero po wyborach. Jes´li zatem władze banku centralnego działaja˛ w sojuszu z politykami (w Wielkiej Brytanii członkowie Komitetu ds. Polityki Pienie˛z˙nej sa˛ nominowani przez ministra finanso´w), uznaniowa polityka pienie˛z˙na moz˙e powodowac´ wahania gospodarcze, odzwierciedlaja˛ce kalendarz wyborczy. Ekonomis´ci nazywaja˛ takie wahania politycznym cyklem koniunkturalnym ( political business cycle). Rzeczywis´cie, mimo iz˙ zdecydowana wie˛kszos´c´ ekonomisto´w jest zdania, z˙e kiedy ludzie maja˛ oczekiwania inflacyjne, nie istnieje długookresowa odwrotna zalez˙nos´c´ mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem, politycy gospodarczy stoja˛ w obliczu wyboru mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem, dotycza˛cego kro´tkiego okresu. Moz˙liwos´c´ obniz˙enia stopy bezrobocia sprawia, z˙e bezpos´rednio przed wyborami ulegaja˛ oni zatem pokusie niedotrzymania przyrzeczen´ zapewnienia stabilnos´ci cen. Owa sprzecznos´c´ mie˛dzy tym, co zapowiadane (tym, co politycy gospodarczy mo´wia˛, z˙e be˛da˛ robili), a rzeczywistymi działaniami (tym, co naste˛pnie politycy ci naprawde˛ robia˛) jest przyczyna˛ niespo´jnos´ci czasowej polityki gospodarczej. Poniewaz˙ działania polityko´w tak cze˛sto sa˛ włas´nie niespo´jne czasowo, ludzie pozostaja˛ sceptyczni, kiedy bank centralny informuje o swoich planach zmniejszenia inflacji. W efekcie społeczen´stwo zawsze
454
Zakon´czenie
spodziewa sie˛ inflacji wyz˙szej od tej, do kto´rej — zgodnie ze swoimi zapowiedziami — da˛z˙a˛ politycy gospodarczy odpowiedzialni za polityke˛ pienie˛z˙na˛. Te wysokie oczekiwania inflacyjne przesuwaja˛ z kolei kro´tkookresowa˛ krzywa˛ Phillipsa do go´ry, co sprawia, z˙e warunki kro´tkookresowego wyboru mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem staja˛ sie˛ gorsze, niz˙ mogłyby byc´. Drugi problem towarzysza˛cy uznaniowej polityce pienie˛z˙nej polega na tym, z˙e członkowie komitetu decyduja˛cego o wysokos´ci stopy procentowej moga˛ po prostu nie byc´ w stanie podja˛c´ decyzji o skali jej niezbe˛dnej zmiany. Na przykład, po opublikowaniu stenogramo´w z posiedzen´ Komitetu ds. Polityki Pienie˛z˙nej Banku Anglii cze˛sto okazuje sie˛, z˙e jego członkowie ro´z˙nia˛ sie˛ pogla˛dami na to, czy nalez˙y zmienic´ poziom stopy procentowej, czy tez˙ nie nalez˙y go zmieniac´, a jes´li juz˙, to jak duz˙a ma byc´ ta zmiana. Kiedy władze banku centralnego nie sa˛ jednomys´lne, takz˙e przedsie˛biorstwa i pracownicy moga˛ sie˛ ro´z˙nic´ pogla˛dami na oczekiwane tempo przyszłej inflacji, co moz˙e powodowac´ niestabilnos´c´ gospodarki i przys´pieszenie tempa wzrostu cen, gdy niekto´re firmy podniosa˛ ceny, a cze˛s´c´ pracowniko´w zaz˙a˛da wyz˙szych wynagrodzen´. Trzeci problem ma charakter bardziej polityczny: społeczen´stwo, pozwalaja˛c na ustalanie poziomu sto´p procentowych przez władze banku centralnego, przekazuje kontrole˛ nad bardzo waz˙na˛ zmienna˛ ekonomiczna˛, kto´rej poziom wpływa na z˙ycie miliono´w ludzi, osobom niepochodza˛cym z wyboru i w znacznym stopniu nieponosza˛cym odpowiedzialnos´ci za swoje decyzje. Dlaczego osoby te maja˛ dysponowac´ prawem do podnoszenia sto´p procentowych, co moz˙e utrudniac´ inwestowanie przedsie˛biorstwom i spłate˛ kredyto´w hipotecznych milionom gospodarstw domowych? Jak wiemy, w długim okresie nie istnieje odwrotna zalez˙nos´c´ mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem. Czy zatem zamiast przekazywac´ władze˛ w re˛ce niepochodza˛cych z wyboru jednostek, nie jest lepszym rozwia˛zaniem ustanowienie prostej reguły rza˛dza˛cej polityka˛ pienie˛z˙na˛, zrozumiałej dla wszystkich i uniemoz˙liwiaja˛cej naduz˙ywanie władzy i niekompetencje˛, a takz˙e odpornej na problem niespo´jnos´ci czasowej? Na przykład, mogłoby chodzic´ o taka˛ regułe˛: „Nalez˙y zmienic´ stopy procentowe o połowe˛ wyraz˙onej w procentach ro´z˙nicy oczekiwanego tempa inflacji i celu inflacyjnego”. W celu upewnienia sie˛ regule takiej moz˙na by nadac´ forme˛ ustawy. Reguła taka eliminowałaby niekompetencje˛ i naduz˙ywanie władzy przez bank centralny, niemoz˙liwym czynia˛c polityczny cykl koniunkturalny. W dodatku znikne˛łaby czasowa niespo´jnos´c´ polityki pienie˛z˙nej. Ludzie zacze˛liby wierzyc´ deklaracjom banku centralnego o spodziewanej niskiej inflacji, poniewaz˙ prawo wymagałoby od tego banku prowadzenia polityki pienie˛z˙nej maja˛cej na celu obniz˙enie inflacji. Dzie˛ki niskim oczekiwaniom inflacyjnym kro´tkookresowy stosunek wymienny mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem byłby korzystniejszy dla gospodarki. Zobowia˛zanie banku centralnego do przestrzegania stałej reguły polityki pienie˛z˙nej mogłoby sie˛ okazac´ korzystne, ograniczaja˛c niekompetencje˛, naduz˙ywanie władzy i niespo´jnos´c´ czasowa˛.
Pie˛c´ debat o polityce makroekonomicznej
455
Argumenty przeciwko stałym regułom polityki pieniężnej Chociaz˙ uznaniowej polityce pienie˛z˙nej moga˛ towarzyszyc´ ro´z˙ne zagroz˙enia, ma ona ro´wniez˙ jedna˛ waz˙na˛ zalete˛: elastycznos´c´. Bank centralny nieuchronnie ma do czynienia z ro´z˙nymi sytuacjami i nie wszystkie z nich dadza˛ sie˛ przewidziec´. Niekto´re z tych sytuacji moga˛ byc´ dos´c´ dramatyczne, takie jak wojna, bardzo duz˙y wzrost ceny ropy naftowej lub spadek cen na giełdzie. Inne moga˛ byc´ mniej powaz˙ne, jak np. umiarkowany, lecz istotny spadek kursu waluty krajowej. Bank centralny musi podejmowac´ decyzje˛, w jaki sposo´b reagowac´ na te szoki ekonomiczne. Two´rca reguły rza˛dza˛cej polityka˛ pienie˛z˙na˛ zapewnie nie byłby w stanie wzia˛c´ pod uwage˛ wszystkich zagroz˙en´ i z go´ry przewidziec´, jaka reakcja banku be˛dzie najbardziej włas´ciwa. Lepszym rozwia˛zaniem jest zlecic´ wykwalifikowanym osobom prowadzenie polityki pienie˛z˙nej, a naste˛pnie pozostawic´ im swobode˛ działania. Co wie˛cej, problemy towarzysza˛ce uznaniowej polityce pienie˛z˙nej w duz˙ej ˛ czes´ci maja˛ charakter hipotetyczny. Na przykład, znaczenie praktyczne politycznego cyklu koniunkturalnego wcale nie jest jasne, co najwyz˙ej moz˙e z tego wynikac´ sugestia przekazania kontroli nad polityka˛ pienie˛z˙na˛ niezalez˙nemu bankowi centralnemu. Waz˙nym składnikiem ram instytucjonalnych, jakie powstały w wielu krajach, kto´re zdecydowały sie˛ na prowadzenie polityki celu inflacyjnego przez niezalez˙ny bank centralny, jest jawnos´c´ tej polityki. Na przykład Bank Anglii czyni, co w jego mocy, aby — za pomoca˛ publikacji i przemo´wien´ członko´w Komitetu ds. Polityki Pienie˛z˙nej, wygłaszanych w ro´z˙nych cze˛s´ciach kraju — upublicznic´ swoje pogla˛dy na temat mechanizmu transmisyjnego polityki pienie˛z˙nej, a takz˙e przewidywania dotycza˛ce tempa inflacji i innych zmiennych makroekonomicznych. Publikowane sa˛ ro´wniez˙ stenogramy z posiedzen´ Komitetu. Sa˛ powody, aby twierdzic´, z˙e całkowita niezalez˙nos´c´ Komitetu ds. Polityki Pienie˛z˙nej wymagałaby, aby jego członkowie nie byli mianowani przez polityka (ministra finanso´w). Niemniej, członkowi tego Komitetu trudno byłoby działac´ na korzys´c´ kto´rejs´ z partii politycznych, nie naraz˙aja˛c sie˛ przy tym na komentarze i krytyke˛ „nadzorco´w banku centralnego”, czyli niezalez˙nych ekonomisto´w akademickich, instytuto´w badawczych, sektora finansowego i medio´w, zajmuja˛cych sie˛ komentowaniem działan´ banku centralnego. Praktyczne znaczenie niespo´jnos´ci czasowej prowadzonej polityki ro´wniez˙ wcale nie jest oczywiste, zwłaszcza jes´li przyjmiemy, z˙e najwaz˙niejszym oficjalnym celem banku centralnego jest stabilnos´c´ cen. Władze tego banku sa˛ wiarygodne, jes´li ich słowa maja˛ pokrycie w czynach. Po uzyskaniu niezalez˙nos´ci w 1997 r. Bank Anglii był w stanie zapewnic´ niskie i stabilne tempo inflacji, mimo zawsze obecnej pokusy wykorzystania kro´tkookresowej odwrotnej zalez˙nos´ci mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem. Pokazuje to, z˙e warunkiem niskiej inflacji nie jest polityka pienie˛z˙na prowadzona automatycznie i precyzyjne przestrzeganie jakiejs´ reguły.
456
Zakon´czenie
Chociaz˙ przekazanie kontroli nad stopa˛ procentowa˛ bankowi centralnemu oznacza znaczna˛ władze˛ gospodarcza˛ oso´b, kto´re nie pochodza˛ z wyboru, władza ta z wielu powodo´w jest iluzoryczna. Przeciez˙ w długim okresie nie ma odwrotnej zalez˙nos´ci mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem, wie˛c bezrobocie i wielkos´c´ produkcji w długim okresie nie zmienia˛ sie˛, niezalez˙nie od tego, co zrobi bank centralny. Jednak poniewaz˙ problem niespo´jnos´ci czasowej polityki pienie˛z˙nej jest o wiele bardziej dotkliwy, kiedy polityka ta jest kontrolowana przez pochodza˛cych z wyboru polityko´w, przekazanie tej kontroli w re˛ce konserwatywnego, niezalez˙nego banku centralnego powinno doprowadzic´ do obniz˙enia tempa inflacji w długim okresie. Inflacja w takiej sytuacji powinna byc´ zatem niz˙sza i bardziej stabilna przy tej samej (naturalnej) wielkos´ci produkcji i stopie bezrobocia. To włas´nie ten fakt, z˙e władze banku centralnego nie sa˛ wyłaniane w bezpos´rednich wyborach, umoz˙liwia rozwia˛zanie problemu niespo´jnos´ci czasowej polityki pienie˛z˙nej. Kaz˙da pro´ba zasta˛pienia uznaniowej polityki pienie˛z˙nej polityka˛ podporza˛dkowana˛ stałej regule oznacza koniecznos´c´ precyzyjnego sformułowania tej zasady. Mimo intensywnych badan´ oraz analiz koszto´w i korzys´ci zwia˛zanych z wyborem ro´z˙nych reguł, ekonomis´ci nie sa˛ zgodni co do tego, jaka zasada jest najlepsza. Przynajmniej na razie panuje opinia, z˙e społeczen´stwo nie ma specjalnego wyboru i jest zmuszone zaakceptowac´ uznaniowa˛ polityke˛ pienie˛z˙na˛ władz banku centralnego. Szybki sprawdzian Podaj przykład stałej reguły polityki pieniężnej. Dlaczego polityka pieniężna prowadzona zgodnie z Twoją regułą mogłaby się okazać lepsza niż uznaniowa polityka pieniężna? Czy mogłaby się ona okazać gorsza?
15.3 Czy państwo ma dbać o równowagę budżetu? Nieustaja˛ca dyskusja makroekonomiczna dotyczy finanso´w pan´stwa. Ilekroc´ wydaje ono wie˛cej, niz˙ wynosza˛ jego wpływy z podatko´w, powstały deficyt budz˙etowy jest pokrywany emisja˛ długu publicznego. W latach 2003−2004 w Wielkiej Brytanii deficyt budz˙etowy wynosił około 35 mld funto´w. Kiedy w rozdziale 4 analizowalis´my działanie rynko´w finansowych, przekonalis´my sie˛, jak deficyt budz˙etowy wpływa na wielkos´c´ oszcze˛dnos´ci, inwestycje i stopy procentowe. Jak waz˙nym problemem jest ten deficyt? Nasza trzecia debata dotyczy tego, czy odpowiedzialni za polityke˛ budz˙etowa˛ politycy gospodarczy powinni bardzo starac´ sie˛ zbilansowac´ wydatki i dochody pan´stwa.
Pie˛c´ debat o polityce makroekonomicznej
457
Argumenty za równowagą budżetu państwa Kiedy pan´stwo nie jest w stanie zro´wnowaz˙yc´ swojego budz˙etu, musi poz˙yczac´ pienia˛dze, emituja˛c obligacje w celu pokrycia powstałego niedoboru. Kiedy robi tak bez przerwy, wielkos´c´ długu pan´stwa po prostu zwie˛ksza sie˛ wraz z upływem czasu. Najbardziej bezpos´rednim skutkiem istnienia długu pan´stwa jest obcia˛z˙enie przyszłych pokolen´ podatniko´w. Kiedy nadejdzie czas spłaty tych długo´w razem z narosłymi odsetkami, przyszli podatnicy stana˛ przed trudnym wyborem. Moga˛ oni zdecydowac´ sie˛ na podwyz˙ke˛ podatko´w lub zmniejszyc´ wydatki pan´stwa lub zrobic´ i jedno, i drugie, aby zdobyc´ zasoby potrzebne do spłacenia długo´w i narosłego oprocentowania. Moga˛ oni tez˙ przełoz˙yc´ termin rozliczenia i wpe˛dzic´ pan´stwo w jeszcze wie˛ksze długi, jeszcze raz zapoz˙yczaja˛c sie˛ w celu spłacenia starych długo´w wraz z oprocentowaniem. Kro´tko mo´wia˛c, kiedy pan´stwo prowadzi polityke˛ deficytu budz˙etowego i emituje obligacje pan´stwowe, pozwala dzisiejszym podatnikom przerzucic´ rachunek za cze˛s´c´ swoich wydatko´w na przyszłych podatniko´w. Oczywis´cie odziedziczenie takiego duz˙ego zadłuz˙enia nie podnosi, lecz obniz˙a poziom z˙ycia przyszłych pokolen´. W dodatku, poza tymi bezpos´rednimi efektami, deficyt budz˙etowy ma jeszcze inne skutki makroekonomiczne. Poniewaz˙ stanowi on ujemne oszcze˛dnos´ci publiczne, zmniejsza oszcze˛dnos´ci krajowe (sume˛ oszcze˛dnos´ci prywatnych i publicznych). Spadek oszcze˛dnos´ci krajowych powoduje wzrost realnych sto´p procentowych i zmniejszenie sie˛ inwestycji. Skutkiem zmniejszenia sie˛ inwestycji jest stopniowy spadek zasobu kapitału w gospodarce. Mniejszy zaso´b kapitału powoduje spadek produkcyjnos´ci pracy, obniz˙ke˛ płac realnych i zmniejszenie sie˛ produkcji do´br i usług. Kiedy zatem pan´stwo zwie˛ksza swoje zadłuz˙enie, przyszłe pokolenia z˙yja˛ w gospodarce, w kto´rej dochody sa˛ mniejsze, a podatki wyz˙sze. Jednak istnieja˛ sytuacje, w kto´rych polityka deficytu budz˙etowego jest usprawiedliwiona. Historia pokazuje, z˙e najcze˛s´ciej przyczyna˛ zwie˛kszenia sie˛ zadłuz˙enia pan´stwa jest wojna. Kiedy konflikt zbrojny powoduje przejs´ciowy wzrost wydatko´w pan´stwa, rozsa˛dnie jest je sfinansowac´ długiem, inaczej podatki musiałyby w czasie wojny niezwykle wzrosna˛c´. Bardzo wysokie stopy opodatkowania bardzo zakło´ciłyby motywacje˛ tych, kto´rzy podlegaja˛ opodatkowaniu, powoduja˛c powstanie wielkich strat dobrobytu. W dodatku bardzo wysokie opodatkowanie pokolen´ obecnych podatniko´w, kto´rzy i tak sa˛ zmuszeni do ofiar, czyli do walki na wojnie, byłoby niesprawiedliwe. Podobnie, rozsa˛dne jest dopuszczenie do deficytu budz˙etowego w czasie przejs´ciowego osłabienia aktywnos´ci gospodarczej. Kiedy w gospodarce rozpoczyna sie˛ recesja, dochody z podatko´w automatycznie maleja˛, poniewaz˙ podstawa˛ naliczania podatku dochodowego i podatku od wynagrodzen´ sa˛ ro´z˙ne miary dochodu. Rosna˛ natomiast płatnos´ci transferowe, takie jak zasiłki dla
458
Zakon´czenie
bezrobotnych. W dodatku zmniejszaja˛ sie˛ wydatki gospodarstw domowych, co powoduje spadek dochodu pan´stwa z podatko´w pos´rednich. Jes´li w trakcie recesji pan´stwo pro´bowałoby zro´wnowaz˙yc´ swo´j budz˙et, musiałoby podnies´c´ podatki i zmniejszyc´ wydatki w okresie wysokiego bezrobocia. Taka polityka powodowałaby zmniejszenie sie˛ zagregowanego popytu dokładnie w czasie, w kto´rym nalez˙ałoby go zwie˛kszac´, a zatem przyczyniałaby sie˛ do wzrostu skali wahan´ gospodarczych. Kiedy jednak w gospodarce rozpoczyna sie˛ oz˙ywienie, sytuacja zmienia sie˛ diametralnie: przychody z opodatkowania rosna˛ wraz ze wzrostem poziomu aktywnos´ci gospodarczej, maleja˛ zas´ płatnos´ci transferowe. Pan´stwo powinno zatem odnotowac´ nadwyz˙ke˛ budz˙etowa˛, umoz˙liwiaja˛ca˛ spłacenie zadłuz˙enia narosłego za sprawa˛ deficytu budz˙etowego, kto´ry istniał w czasie recesji. Jes´li zatem pominiemy wojny, w trakcie cyklu koniunkturalnego nie ma usprawiedliwienia niero´wnowagi budz˙etowej. Jes´li pan´stwo prowadzi polityke˛ deficytu budz˙etowego w fazie recesji, w fazie oz˙ywienia powinno ono doprowadzic´ do powstania analogicznej nadwyz˙ki budz˙etowej tak, z˙e przecie˛tnie rzecz biora˛c budz˙et okaz˙e sie˛ zro´wnowaz˙ony. W poro´wnaniu z polityka˛ nieustannego deficytu budz˙etowego, ro´wnowaga budz˙etu lub przynajmniej budz˙et zro´wnowaz˙ony w okresie pełnego cyklu koniunkturalnego oznacza wie˛ksze oszcze˛dnos´ci krajowe, wie˛ksze inwestycje i szybszy wzrost gospodarczy. Przyszli absolwenci uczelni be˛da˛ zatem rozpoczynali prace˛ w lepszej sytuacji gospodarczej. Dlatego pan´stwo powinno dbac´ o ro´wnowage˛ budz˙etu.
Argumenty przeciwko równowadze budżetu państwa Problem długu publicznego jest mniej powaz˙ny, niz˙ cze˛sto sie˛ twierdzi. Chociaz˙ zadłuz˙enie pan´stwa rzeczywis´cie oznacza obcia˛z˙enie młodych pokolen´ dodatkowymi podatkami, ten cie˛z˙ar zwykle nie jest duz˙y w poro´wnaniu z przecie˛tnym dochodem przecie˛tnego obywatela osia˛ganym przez niego w cia˛gu całego z˙ycia. Argumenty za zro´wnowaz˙eniem budz˙etu sa˛ cze˛sto wynikiem pomylenia punktu widzenia jednej osoby lub gospodarstwa domowego z perspektywa˛ całej gospodarki. Najcze˛s´ciej chcielibys´my pozostawic´ po swojej s´mierci przyjaciołom, krewnym lub moz˙e ulubionej instytucji dobroczynnej jakis´ rodzaj spadku, a przynajmniej nie chcemy zostawic´ po sobie duz˙ych długo´w. Jednak cykl z˙ycia gospodarek, inaczej niz˙ czas z˙ycia ludzi, nie jest skon´czony; w pewnym sensie z˙yja˛ one wiecznie, a wie˛c nie ma z˙adnego powodu, aby kiedys´ całkowicie „spłaciły” swoje długi. Krytycy deficytu budz˙etowego twierdza˛ niekiedy, z˙e zadłuz˙enie pan´stwa nie moz˙e sie˛ zwie˛kszac´ w nieskon´czonos´c´, lecz w rzeczywistos´ci jest inaczej. Cie˛z˙ar zadłuz˙enia publicznego powinnis´my oceniac´, poro´wnuja˛c go z wielkos´-
Pie˛c´ debat o polityce makroekonomicznej
459
cia˛ dochodu narodowego, czyli dokładnie tak samo, jak robi to bank z wnioskiem kredytowym, poro´wnuja˛c zadłuz˙enie jakiejs´ osoby z wielkos´cia˛ jej dochodo´w. Wzrost liczby ludnos´ci i poste˛p technologiczny sprawiaja˛, z˙e całkowity docho´d w gospodarce zwie˛ksza sie˛ wraz z upływem czasu. W efekcie zdolnos´c´ społeczen´stwa do płacenia odsetek od długu publicznego ro´wniez˙ wzrasta wraz z upływem czasu. W rzeczywistos´ci nie powinnis´my brac´ pod uwage˛ całkowitej wielkos´ci zadłuz˙enia, lecz stosunek wielkos´ci zadłuz˙enia do wielkos´ci dochodu narodowego. Tak długo, jak relacja ta sie˛ nie zwie˛ksza, poziom zadłuz˙enia nie jest niebezpieczny. Innymi słowy, dopo´ty wielkos´c´ zadłuz˙enia publicznego ros´nie wolniej niz˙ docho´d narodowy, dopo´ki nie ma z˙adnych powodo´w, aby dług publiczny nie zwie˛kszał sie˛ w nieskon´czonos´c´. Oto przykład liczbowy. Zało´z˙my, z˙e wielkos´c´ produkcji w gospodarce ros´nie w przecie˛tnym tempie rocznym, ro´wnym 3%. Jes´li przecie˛tne tempo inflacji wynosi około 2% na rok, nominalna wartos´c´ produkcji wzrasta w tempie 5%. Zadłuz˙enie publiczne moz˙e sie˛ zatem zwie˛kszac´ w tempie 5% rocznie bez zwie˛kszania sie˛ relacji wielkos´ci zadłuz˙enia do dochodu narodowego. Co wie˛cej, myla˛ce jest analizowanie tylko wybranych skutko´w deficytu budz˙etowego. Deficyt ten stanowi jedynie fragment całos´ci. Waz˙ne jest ro´wniez˙ to, w jaki sposo´b pan´stwo zdobywa i wydaje pienia˛dze w gospodarce. Podejmuja˛c odpowiednie decyzje z zakresu polityki budz˙etowej, politycy gospodarczy na wiele sposobo´w oddziałuja˛ na ro´z˙ne pokolenia podatniko´w. Deficyt lub nadwyz˙ke˛ budz˙etowa˛ pan´stwa nalez˙y analizowac´ w konteks´cie tych działan´. Na przykład zało´z˙my, z˙e pan´stwo zmniejsza deficyt budz˙etowy, redukuja˛c wydatki na inwestycje publiczne, np. na edukacje˛. Czy taka polityka przyczyni sie˛ do polepszenia sytuacji młodziez˙y? Owszem, zadłuz˙enie pan´stwa be˛dzie mniejsze w okresie, w kto´rym pokolenia te pojawia˛ sie˛ na rynku pracy, co oznacza dla nich mniejsze obcia˛z˙enie podatkami w przyszłos´ci. Jednak jes´li ludzie ci be˛da˛ gorzej wykształceni, niz˙ mogliby byc´, ich produkcyjnos´c´, a zatem ro´wniez˙ ich dochody be˛da˛ wzgle˛dnie niskie. Z wielu szacunko´w stopy zwrotu z nakłado´w na kształcenie (chodzi o wzrost wynagrodzenia pracownika, be˛da˛cy wynikiem dodatkowego roku spe˛dzonego w szkole) wynika, z˙e jest ona dos´c´ wysoka. Zmniejszenie deficytu budz˙etowego kosztem ograniczenia wydatko´w na edukacje˛ moz˙e — jez˙eli uwzgle˛dnimy te wszystkie okolicznos´ci — pogorszyc´ sytuacje˛ przyszłych pokolen´. W rzeczywistos´ci w Wielkiej Brytanii rozro´z˙nia sie˛ inwestycyjne i biez˙a˛ce potrzeby finansowe pan´stwa. Polityka budz˙etowa powinna zapewniac´ kompensowanie sie˛ deficyto´w i nadwyz˙ek w trakcie cyklu koniunkturalnego, a waz˙nym wskaz´nikiem jest stosunek wielkos´ci długu publicznego do PKB. Zasady te sa˛ zawarte w dwo´ch regułach budz˙etowych, kto´re w Wielkiej Brytanii sa˛ nazywane złota˛ zasada˛ (golden rule) i zasada˛ zro´wnowaz˙onych inwestycji (sustainable investment rule). Złota zasada polega na tym, z˙e w trakcie cyklu koniunkturalnego pan´stwo poz˙ycza pienia˛dze jedynie po to, aby finansowac´ wydatki inwestycyjne, a nie wydatki biez˙a˛ce. Innymi słowy, saldo wydatko´w biez˙a˛cych
460
Zakon´czenie
budz˙etu, czyli ro´z˙nica wpływo´w biez˙a˛cych i wydatko´w biez˙a˛cych, nie moz˙e byc´ ujemne. Natomiast zasada zro´wnowaz˙onych inwestycji polega na tym, z˙e w trakcie cyklu koniunkturalnego stosunek wielkos´ci długu publicznego do PKB jest utrzymywany na stabilnym i ostroz˙nym poziomie, za kto´ry minister finanso´w uznaje poziom nieprzekraczaja˛cy 40% PKB. Oznacza to, z˙e w przypadku wydatko´w biez˙a˛cych (nie obejmuja˛ one wydatko´w na inwestycje publiczne) w Wielkiej Brytanii usiłuje sie˛ prowadzic´ polityke˛ budz˙etu zro´wnowaz˙onego w trakcie jednego cyklu koniunkturalnego, unikaja˛c deficytu. Jednoczes´nie pan´stwo zastrzega sobie prawo zadłuz˙ania sie˛ w celu finansowania wydatko´w inwestycyjnych pod warunkiem, z˙e przecie˛tna relacja wielkos´ci długu publicznego do PKB w trakcie pojedynczego cyklu koniunkturalnego pozostaje stabilna. Warunek zro´wnowaz˙enia salda wydatko´w biez˙a˛cych pan´stwa, przecie˛tnie w trakcie pojedynczego cyklu koniunkturalnego, nie wyklucza wykorzystania zalet automatycznych stabilizatoro´w gospodarki, czyli np. wzrostu zasiłko´w pomagaja˛cego zmniejszyc´ wahania koniunktury i zmniejszenia wpływo´w z podatko´w, naste˛puja˛cego automatycznie w czasie recesji (odwrotnie wygla˛da sytuacja w trakcie boomu gospodarczego). Dopuszczenie moz˙liwos´ci wysta˛pienia deficytu budz˙etowego w przypadku wydatko´w inwestycyjnych jest rozsa˛dne, poniewaz˙ — mimo z˙e deficyt powoduje wzrost długu publicznego — efektem takiego rozwia˛zania jest przys´pieszenie wzrostu gospodarczego np. dzie˛ki wydatkom na edukacje˛ lub drogi. Nadmiernym uproszczeniem jest zatem twierdzenie, z˙e — niezalez˙nie od fazy cyklu koniunkturalnego i rodzaju wydatko´w — pan´stwo powinno prowadzic´ polityke˛ zro´wnowaz˙onego budz˙etu. Szybki sprawdzian Dlaczego, podejmując decyzję, czy państwo powinno prowadzić politykę zrównoważonego budżetu, mielibyśmy rozróżniać wydatki bieżące państwa od wydatków inwestycyjnych, a także dlaczego mielibyśmy brać pod uwagę cykl koniunkturalny?
15.4 Czy należy zreformować system podatkowy tak, aby sprzyjał oszczędzaniu? Zgodnie z jedna˛ z dziesie˛ciu gło´wnych zasad ekonomii z rozdziału 1 w Mikroekonomii, poziom z˙ycia zalez˙y do ilos´ci wyprodukowanych do´br i usług. Jak przekonalis´my sie˛ w rozdziale 3 Makroekonomii moz˙liwos´ci produkcyjne na-
Pie˛c´ debat o polityce makroekonomicznej
461
rodu sa˛ z kolei w wielkim stopniu okres´lone przez wielkos´c´ oszcze˛dnos´ci i inwestycji, podejmowanych z mys´la˛ o przyszłos´ci. Czwarta debata, kto´ra˛ sie˛ zajmiemy, dotyczy tego, czy politycy gospodarczy powinni zreformowac´ prawo podatkowe w celu zache˛cenia ludzi do zwie˛kszenia oszcze˛dnos´ci i inwestycji.
Argumenty za reformą systemu podatkowego, mającą zachęcić do oszczędzania Stopa oszcze˛dnos´ci krajowych stanowi jeden z najwaz˙niejszych czynniko´w, od kto´rych zalez˙y długookresowy rozkwit gospodarczy. Kiedy stopa oszcze˛dnos´ci jest wzgle˛dnie wysoka, wie˛cej zasobo´w moz˙e zostac´ przeznaczone na inwestycje w budowe˛ i wyposaz˙enie nowych fabryk. Wie˛kszy zaso´b wyposaz˙enia kapitałowego zwie˛ksza z kolei produkcyjnos´c´ pracy, wynagrodzenia i dochody. Nie jest zatem zaskakuja˛ce, z˙e dane statystyczne z ro´z˙nych krajo´w pokazuja˛ silna˛ korelacje˛ poziomu sto´p oszcze˛dnos´ci w poszczego´lnych krajach i poziomu mierniko´w dobrobytu ekonomicznego w tych krajach. Według innej z dziesie˛ciu gło´wnych zasad ekonomii z rozdziału 1 w Mikroekonomii ludzie reaguja˛ na bodz´ce. Ustalenie to nalez˙y wykorzystac´ w celu wywarcia wpływu na decyzje ludzi o tym, ile oszcze˛dzac´. Jes´li prawo, kto´re obowia˛zuje w pewnym kraju, czyni oszcze˛dzanie atrakcyjnym, społeczen´stwo zaoszcze˛dzi wie˛ksza˛ cze˛s´c´ swoich dochodo´w, a te wie˛ksze oszcze˛dnos´ci zapewnia˛ mu dostatnia˛ przyszłos´c´. Niestety, systemy podatkowe w wielu krajach na wiele ro´z˙nych sposobo´w znieche˛caja˛ do oszcze˛dzania. Na przykład, pomys´l o dwudziestopie˛cioletnim pracowniku, kto´ry oszcze˛dza 1000 euro ze swojego dochodu, aby zapewnic´ sobie bardziej wygodne z˙ycie po przejs´ciu na emeryture˛ w wieku 70 lat. Jes´li kupi on obligacje˛, kto´ra przynosi odsetki w wysokos´ci 10%, w kon´cu analizowanego okresu 45 lat zaoszcze˛dzone 1000 euro osia˛gnie wartos´c´ 72 900 euro pod warunkiem, z˙e docho´d z oprocentowania nie be˛dzie podlegał opodatkowaniu. Zało´z˙my jednak, z˙e w przypadku tego pracownika kran´cowa stopa opodatkowania dochodu z oprocentowania ro´wna sie˛ 20%, zatem stopa procentowa po opodatkowaniu wynosi jedynie 8% i 1000 euro po upływie 45 lat osia˛ga wartos´c´ jedynie 31 920 euro. Oznacza to, z˙e — jes´li rozwaz˙ymy tak długi okres — opodatkowanie dochodu z oprocentowania zmniejsza korzys´c´ z zaoszcze˛dzenia 1000 euro z 72 900 euro do 31 920 euro, czyli o prawie 50%. W rzeczywistos´ci w przypadku wielu oso´b o wysokich dochodach w krajach Europy kran´cowa stopa opodatkowania jest nawet jeszcze wyz˙sza Na przykład, zało´z˙my, z˙e ro´wna sie˛ ona 40%. Dotycza˛ca naszego pracownika stopa procentowa po opodatkowaniu wynosi wtedy tylko 6%, a wartos´c´ jego skumulowanych oszcze˛dnos´ci w momencie przechodzenia na emeryture˛ zmniejsza sie˛ o około 80%, tj. do jedynie 13 800 euro.
462
Zakon´czenie
Dalej, przepisy podatkowe znieche˛caja˛ do oszcze˛dzania, co jest skutkiem dwukrotnego opodatkowania niekto´rych rodzajo´w dochodu z kapitału. Powiedzmy, z˙e pewna osoba przeznacza cze˛s´c´ swoich oszcze˛dnos´ci na zakup akcji pewnej spo´łki. Kiedy to przedsie˛biorstwo osia˛ga zysk ze swoich inwestycji kapitałowych, po raz pierwszy jest uiszczany podatek od tego zysku w formie podatku od dochodo´w przedsie˛biorstw. Jes´li reszte˛ tego zysku spo´łka wypłaci akcjonariuszowi w formie dywidendy, udziałowiec ten, jako drugi, zapłaci podatek od tego dochodu w formie podatku od dochodo´w osobistych. Takie podwo´jne opodatkowanie znacza˛co zmniejsza zysk akcjonariusza, a przez to zmniejsza motywacje˛ do oszcze˛dzania. W zdecydowanej wie˛kszos´ci krajo´w uprzemysłowionych ustawodawstwo podatkowe w inny jeszcze sposo´b znieche˛ca do oszcze˛dzania. Dotyczy to oso´b, kto´re chca˛ pozostawic´ zgromadzony przez siebie maja˛tek własnym dzieciom (lub komukolwiek innemu), zamiast przeznaczyc´ te pienia˛dze na konsumpcje˛ w kolejnych fazach z˙ycia. Rodzice moga˛ zapisac´ pewna˛ kwote˛ swoim dzieciom i pienia˛dze te nie podlegaja˛ opodatkowaniu, jednak jes´li wartos´c´ spadku przekroczy okres´lony, wcale niewysoki pro´g, masa spadkowa, czyli dziedziczona kwota, zaczyna podlegac´ opodatkowaniu podatkiem od spadko´w. Na przykład w Wielkiej Brytanii w latach 2005−2006 masa spadkowa była opodatkowywana podatkiem od spadko´w w wysokos´ci 40%, od kwoty jej nadwyz˙ki ponad 275 000 funto´w. Ten pro´g wcale nie jest wysoki, jes´li us´wiadomimy sobie, z˙e w połowie 2005 r. na obszarze Wielkiego Londynu przecie˛tna cena domu wynosiła około 260 000 funto´w, a przecie˛tna cena dla całej Wielkiej Brytanii była ro´wna około 162 000 funto´w. W takiej sytuacji rodzicom, kto´rzy pozostawiaja˛ dzieciom dom, nie opłaca sie˛ zostawic´ im wiele wie˛cej. Troska o wielkos´c´ oszcze˛dnos´ci krajowych jest motywowana przede wszystkim da˛z˙eniem do zapewnienia dobrobytu ekonomicznego przyszłym pokoleniom. Dziwi zatem, z˙e ustawodawstwo podatkowe cze˛sto utrudnia najbardziej bezpos´rednia˛ pomoc, s´wiadczona˛ jednemu pokoleniu przez inne pokolenie. Niezalez˙nie od przepiso´w podatkowych w rozwinie˛tej gospodarce, wiele innych działan´ i instytucji cze˛sto osłabia motywacje˛ gospodarstw domowych do oszcze˛dzania. Niekto´re spos´ro´d zasiłko´w społecznych, np. długookresowy zasiłek dla oso´b w podeszłym wieku, a takz˙e pan´stwowe emerytury, sa˛ cze˛sto uzalez˙nione od oceny potrzeb danej osoby. Innymi słowy, zasiłki te sa˛ mniejsze dla tych, kto´rzy w przeszłos´ci byli na tyle zapobiegliwi, z˙eby zaoszcze˛dzic´ cze˛s´c´ swojego dochodu. System podatkowy na wiele ro´z˙nych sposobo´w mo´głby albo skłaniac´ do oszcze˛dzania, albo przynajmniej osłabiac´ działanie szkodliwych bodz´co´w oddziałuja˛cych na gospodarstwa domowe. Pewne działania w tym kierunku zostały juz˙ podje˛te, np. w Wielkiej Brytanii pienia˛dze wpłacane do osobistego funduszu emerytalnego nie podlegaja˛ opodatkowaniu podatkiem dochodowym. Jednak obowia˛zuja˛ s´cisłe limity kwoty, kto´ra moz˙e zostac´ w tej formie zaoszcze˛dzona, a ponadto (poniewaz˙ wycofanie oszcze˛dnos´ci przed osia˛gnie˛ciem wieku emery-
Pie˛c´ debat o polityce makroekonomicznej
463
talnego jest karane) takie fundusze emerytalne w niewielkim stopniu zache˛caja˛ do oszcze˛dzania w innych formach, takich jak oszcze˛dzanie na kupno domu lub sfinansowanie studio´w uniwersyteckich. W Wielkiej Brytanii system podatkowy pro´buje takz˙e zache˛cic´ do oszcze˛dzania za pomoca˛ Indywidualnych Rachunko´w Oszcze˛dnos´ciowych (Individual Saving Accounts, ISAs). Jest to fundusz oszcze˛dnos´ciowy, składaja˛cy sie˛ z ro´z˙nych kombinacji obligacji, akcji i goto´wki na rachunku oszcze˛dnos´ciowym, w przypadku kto´rego wszelkie wypłacane odsetki i dywidendy, a takz˙e wszystkie zyski kapitałowe nie podlegaja˛ opodatkowaniu. Nalez˙y jednak zauwaz˙yc´, z˙e pienia˛dze wpłacone na ISA nie sa˛ obje˛te ulga˛ z tytułu podatku dochodowego — stanowia˛ one cze˛s´c´ dochodu pracowniko´w po opodatkowaniu. Bardziej kompleksowym rozwia˛zaniem byłaby zmiana całej podstawy opodatkowania, stosowanej przez s´cia˛gaja˛ce podatki pan´stwo. Gło´wnym elementem systemo´w podatkowych jest najcze˛s´ciej podatek od dochodo´w osobistych. Dochody pienie˛z˙ne sa˛ opodatkowywane tak samo, niezalez˙nie od tego, czy sa˛ oszcze˛dzane, czy tez˙ wydawane. Wielu ekonomisto´w jest zwolennikami rozwia˛zania alternatywnego w postaci podatku od konsumpcji (consumption tax). Gospodarstwo domowe płaciłoby wtedy podatki od wielkos´ci swoich wydatko´w. Docho´d zaoszcze˛dzony nie podlegałby opodatkowaniu, az˙ do momentu wycofania oszcze˛dnos´ci i wydania ich na zakup do´br konsumpcyjnych. Najkro´cej mo´wia˛c, podatek od wydatko´w konsumpcyjnych sprawia, z˙e wszystkie oszcze˛dnos´ci automatycznie trafiaja˛ na rachunek oszcze˛dnos´ciowy z preferencjami podatkowymi. Przestawienie sie˛ z podatku dochodowego na podatek konsumpcyjny bardzo silnie zwie˛kszyłoby motywacje˛ do oszcze˛dzania.
Argumenty przeciwko reformie systemu podatkowego, mającej zachęcić do oszczędzania Zwie˛kszenie sie˛ oszcze˛dnos´ci moz˙e byc´ poz˙a˛dane, nie jest to jednak jedyny cel polityki podatkowej. Politycy gospodarczy powinni ro´wniez˙ zapewnic´, z˙eby cie˛z˙ar opodatkowania był rozłoz˙ony sprawiedliwie. Propozycje zwie˛kszenia motywacji do oszcze˛dzania maja˛ te˛ wade˛, z˙e towarzyszy im wzrost cie˛z˙aru opodatkowania oso´b o najniz˙szych dochodach. Bezsporny jest fakt, z˙e gospodarstwa domowe o wysokich dochodach oszcze˛dzaja˛ wie˛ksza˛ cze˛s´c´ swojego dochodu niz˙ gospodarstwa domowe o niskich dochodach. W efekcie kaz˙da zmiana systemu podatkowego, kto´ra lez˙y w interesie oso´b oszcze˛dzaja˛cych, zwykle jest ro´wniez˙ korzystna dla ludzi ´ rodki w rodzaju uprzywilejowanych podatkowo rao wysokich dochodach. S chunko´w emerytalnych moga˛ sie˛ wydawac´ dobrym rozwia˛zaniem, jednak ich skutkiem jest mniej egalitarne społeczen´stwo. Zmniejszaja˛ one cie˛z˙ar opodatkowania oso´b zamoz˙nych, kto´re sa˛ w stanie wykorzystac´ moz˙liwos´ci oferowane
464
Zakon´czenie
przez te rachunki. To z kolei zmusza pan´stwo do zwie˛kszenia cie˛z˙aru opodatkowania oso´b ubogich. Co wie˛cej, zmiany systemu podatkowego, kto´re maja˛ zache˛cac´ do oszcze˛dzania, moga˛ sie˛ okazac´ nieskuteczne. Wyniki wielu badan´ wskazuja˛, z˙e oszcze˛dnos´ci sa˛ wzgle˛dnie nieelastyczne, czyli z˙e ich wielkos´c´ nie reaguje silnie na zmiany stopy zwrotu z oszcze˛dnos´ci. Jes´li jest tak rzeczywis´cie, ulga podatkowa, kto´ra zmniejszaja˛c opodatkowanie dochodo´w z kapitału, zwie˛ksza efektywny zysk, dodatkowo wzbogaci osoby i tak bogate, nie skłaniaja˛c ich do zwie˛kszenia oszcze˛dnos´ci ponad dotychczasowy poziom. Z teorii ekonomii nie wynika jasna odpowiedz´ na pytanie, czy wyz˙sza stopa zwrotu zwie˛kszy oszcze˛dnos´ci. Wynik zalez˙y od wzgle˛dnej wielkos´ci dwo´ch skierowanych w przeciwne strony efekto´w, nazywanych efektem substytucyjnym (substitution effect) i efektem dochodowym (income effect). Z jednej strony, wyz˙sza stopa zwrotu zwie˛ksza korzys´ci z oszcze˛dzania: pienia˛dze zaoszcze˛dzone dzis´ pozwalaja˛ nabyc´ wie˛cej do´br konsumpcyjnych w przyszłos´ci. Tego rodzaju efekt substytucyjny zwykle zwie˛ksza oszcze˛dnos´ci. Z drugiej strony, wyz˙sza stopa zwrotu powoduje spadek zapotrzebowania na oszcze˛dnos´ci: gospodarstwo domowe moz˙e oszcze˛dzac´ mniej, a mimo to osia˛gna˛c´ dowolny załoz˙ony poziom przyszłej konsumpcji. Tego rodzaju efekt dochodowy zwykle zmniejsza oszcze˛dnos´ci. Jes´li, jak wynika z niekto´rych badan´, efekty substytucyjny i dochodowy w przybliz˙eniu sie˛ kompensuja˛, wielkos´c´ oszcze˛dnos´ci prawie nie zmieni sie˛, kiedy zmniejszone opodatkowanie dochodu z kapitału zwie˛kszy stope˛ zwrotu. Istnieja˛ jeszcze inne sposoby zwie˛kszania oszcze˛dnos´ci krajowych niz˙ ulgi podatkowe dla oso´b zamoz˙nych. Oszcze˛dnos´ci krajowe stanowia˛ sume˛ oszcze˛dnos´ci prywatnych i oszcze˛dnos´ci publicznych. Zamiast pro´bowac´ tak zmienic´ przepisy podatkowe, aby spowodowac´ wzrost oszcze˛dnos´ci prywatnych, politycy gospodarczy moga˛ po prostu zwie˛kszyc´ oszcze˛dnos´ci publiczne, zmniejszaja˛c wielkos´c´ deficytu budz˙etowego, byc´ moz˙e dzie˛ki podniesieniu podatko´w płaconych przez osoby zamoz˙ne. Działanie takie bezpos´rednio przyczynia sie˛ do zwie˛kszenia oszcze˛dnos´ci krajowych i dobrobytu przyszłych pokolen´. W rzeczywistos´ci, skoro juz˙ mo´wimy o oszcze˛dnos´ciach publicznych, ulgom podatkowym, maja˛cym pobudzic´ oszcze˛dnos´ci, moga˛ towarzyszyc´ szkodliwe skutki uboczne. Zmiany przepiso´w podatkowych, kto´re obniz˙aja˛ opodatkowanie dochodo´w z kapitału, zmniejszaja˛ takz˙e dochody pan´stwa i w ten sposo´b przyczyniaja˛ sie˛ do powstania deficytu budz˙etowego. W celu doprowadzenia do wzrostu oszcze˛dnos´ci krajowych tego rodzaju zmiana systemu podatkowego powinna spowodowac´ wzrost oszcze˛dnos´ci prywatnych, kto´ry okaz˙e sie˛ wie˛kszy od spadku oszcze˛dnos´ci publicznych. Jes´li tak sie˛ nie stanie, rzekome zache˛ty do oszcze˛dzania moga˛ pogorszyc´, a nie polepszyc´ sytuacje˛.
Pie˛c´ debat o polityce makroekonomicznej
465
Szybki sprawdzian Podaj trzy przykłady sposobów, za pomocą których społeczeństwo zniechęca się do oszczędzania. Jakie niepożądane skutki uboczne towarzyszyłyby usunięciu tych negatywnych bodźców?
15.5 Czy Wielka Brytania powinna się przyłączyć do Europejskiej Unii Gospodarczej i Walutowej? Zgodnie z naszymi ustaleniami z rozdziału 14, 12 krajo´w europejskich tworzy wspo´lnie Europejska˛ Unie˛ Gospodarcza˛ i Walutowa˛ (European Economic and Monetary Union, EMU). Do grupy tej nie nalez˙y Wielka Brytania, chociaz˙ od 1973 r. jest ona członkiem Unii Europejskiej i ma jedna˛ z najwie˛kszych gospodarek spos´ro´d jej wszystkich krajo´w członkowskich. Nasza pia˛ta debata dotyczy zatem tego, czy kraj ten powinien, czy tez˙ nie powinien wprowadzic´ euro jako swoja˛ jedyna˛ walute˛ i w ten sposo´b przyła˛czyc´ sie˛ do EMU.
Argumenty za przyłączeniem się Wielkiej Brytanii do EMU Najwaz˙niejsza˛ korzys´cia˛ z przyła˛czenia sie˛ do unii walutowej jest spadek koszto´w transakcyjnych w handlu mie˛dzynarodowym, kto´ry jest wynikiem wprowadzenia wspo´lnej waluty w kilku gospodarkach. Te oszcze˛dnos´ci kumuluja˛ sie˛ i sa˛ tym wie˛ksze, im wie˛ksza jest skala handlu danego kraju z innymi krajami członkowskimi tej unii walutowej. Wielka Brytania jest bardzo otwarta˛ gospodarka˛; brytyjski eksport i import wynosza˛ po około 30% brytyjskiego PKB. Mniej wie˛cej połowe˛ tego handlu stanowi handel z krajami europejskimi. Spowodowane przyje˛ciem euro oszcze˛dnos´ci koszto´w transakcyjnych byłyby duz˙e i pojawiłyby sie˛ szybko. W dodatku zmniejszenie sie˛ ryzyka kursowego stałoby sie˛ z´ro´dłem korzys´ci dla wielkiej cze˛s´ci brytyjskiej gospodarki, handluja˛cej z Europa˛ kontynentalna˛, co pomogłoby pobudzic´ dalsze inwestycje i w efekcie przys´pieszyc´ wzrost gospodarczy. W rzeczywistos´ci poniewaz˙ handel z innymi krajami europejskimi, kto´re posługuja˛ sie˛ euro, stałby sie˛ o wiele łatwiejszy, skala brytyjskiego handlu z tymi krajami najprawdopodobniej zwie˛kszyłaby sie˛ znacznie, a wie˛c te korzys´ci narastałyby wraz z upływem czasu. Poniewaz˙ polityke˛ pienie˛z˙na˛ w strefie euro ustala i prowadzi Europejski Bank Centralny, kto´ry stosuje strategie˛ celu inflacyjnego, Wielka Brytania
466
Zakon´czenie
miałaby gwarancje˛, z˙e osia˛gnie˛ty w ostatnich latach poste˛p w zakresie polityki pienie˛z˙nej (wprowadzenie polityki celu inflacyjnego i przyznanie niezalez˙nos´ci Bankowi Anglii) nie zostanie zaprzepaszczony, a miejsce brytyjskiego banku centralnego zajmie po prostu EBC. W dodatku gospodarka brytyjska odniosłaby korzys´ci z zacies´nienia integracji ekonomicznej z Europa˛, poniewaz˙ EMU jest po prostu ostatnim etapem procesu tworzenia Jednolitego Rynku Europejskiego, kto´ry obejmuje 450 mln konsumento´w. Wystarczy spojrzec´ na Stany Zjednoczone — zawdzie˛czaja˛ce swo´j ekonomiczny sukces w duz˙ej mierze włas´nie ogromnemu rynkowi wewne˛trznemu, gdzie transakcje sa˛ dokonywane w tej samej walucie — aby dostrzec, jakie korzys´ci osia˛gne˛łaby Wielka Brytania, stawszy sie˛ cze˛s´cia˛ wielkiego paneuropejskiego rynku. Przysta˛pienie Wielkiej Brytanii do EMU przyczyniłoby sie˛ ro´wniez˙ do pogłe˛bienia integracji rynko´w finansowych. Oznacza to, z˙e nasileniu uległaby konkurencja mie˛dzy bankami i innymi dostarczycielami usług finansowych, czego skutkiem byłby wzrost moz˙liwos´ci wyboru dla konsumento´w, a takz˙e zwie˛kszenie sie˛ efektywnos´ci produkcji w sektorze finansowym. Nawet jes´li doszłoby do asymetrycznego szoku popytowego, kto´ry spowodowałby w gospodarce brytyjskiej recesje˛, obywatele Wielkiej Brytanii za pos´rednictwem europejskiego systemu finansowego mogliby zacia˛gac´ kredyty w innych krajach członkowskich EMU, co ułatwiłoby im przeczekanie cie˛z˙kich czaso´w. W strefie euro integracja rynku finansowego w sektorze hurtowych usług finansowych, czyli ws´ro´d instytucji finansowych i wielkich korporacji, przebiega dramatycznie szybko. Podobnie, w cia˛gu najbliz˙szych kilku lat w Eurolandzie bardzo prawdopodobny be˛dzie szybki poste˛p integracji w sektorze detalicznych usług finansowych, kto´rego cze˛s´cia˛ sa˛ m.in. gospodarstwa domowe. Wielka Brytania odnosi duz˙e korzys´ci dzie˛ki wielkim bezpos´rednim inwestycjom zagranicznym, np. przedsie˛biorstw japon´skich i korean´skich, kto´re zbudowały fabryki samochodo´w w tym kraju. Zachodzi obawa, z˙e w przyszłos´ci kraje te moga˛ uznac´, iz˙ — jes´li tylko eksportuja˛ odpowiednio duz˙a˛ cze˛s´c´ swojej produkcji do krajo´w Europy — bardziej opłacalnym rozwia˛zaniem jest zlokalizowanie produkcji w strefie euro, poniewaz˙ moga˛ one w ten sposo´b unikna˛c´ kursowych koszto´w transakcyjnych i ryzyka kursowego. W kaz˙dym razie, niezalez˙nie od tego, czy podoba sie˛ to wszystkim obywatelom Wielkiej Brytanii, czy tez˙ nie, kraj ten juz˙ jest cze˛s´cia˛ Unii Europejskiej, a zatem ro´wnie dobrze moz˙e sie˛ przyła˛czyc´ do EMU. W innym przypadku pozostałe kraje europejskie prawdopodobnie nie be˛da˛ powaz˙nie traktowały opinii brytyjskich przywo´dco´w w sprawach polityki UE. Tymczasem polityka ta moz˙e wpływac´ na sytuacje˛ brytyjskich przedsie˛biorstw i gospodarstw domowych. Ogo´lnie, potencjalne korzys´ci Wielkiej Brytanii z udziału w systemie wspo´lnej waluty europejskiej sa˛ duz˙e i prawdopodobnie be˛da˛ sie˛ zwie˛kszac´ wraz z upływem czasu. Utrata autonomii w dziedzinie polityki pienie˛z˙nej nie jest
Pie˛c´ debat o polityce makroekonomicznej
467
wielkim problemem, poniewaz˙ Europejski Bank Centralny prowadzi stabilna˛ polityke˛ inflacyjna˛ podobna˛ do tej, kto´ra˛ realizuje Bank Anglii, a poza tym w długim okresie polityka pienie˛z˙na i tak nie wywiera przeciez˙ wpływu na realna˛ gospodarke˛. Jes´li zas´ chodzi o utrate˛ przez pan´stwo narze˛dzia oddziaływania na gospodarke˛, jakim jest kurs walutowy, to przemysł brytyjski ma juz˙ szczerze dos´c´ wahan´ kursu walutowego i zmian konkurencyjnos´ci, do kto´rych dochodziło w cia˛gu minionych 30 lat. Jest jasne, z˙e korzys´ci znacznie przewyz˙szaja˛ straty. Wielka Brytania powinna sie˛ przyła˛czyc´ do EMU!
Argumenty przeciwko przyłączeniu się Wielkiej Brytanii do EMU To prawda, z˙e około połowe˛ brytyjskiego handlu stanowi handel z innymi krajami Europy, jednak brytyjski eksport i import do i z krajo´w europejskich stanowi ła˛cznie jedynie około 20% PKB, podczas gdy w przypadku wielu innych krajo´w europejskich relacja ta jest o wiele wyz˙sza. Na przykład w Niemczech wynosi ona około 30%, a w Irlandii około 65%. Wielka Brytania nie zyska zatem tak wiele na skutek zmniejszenia sie˛ koszto´w transakcyjnych i spadku ryzyka kursowego jak inne kraje. Zauwaz˙my takz˙e, z czego musiałby zrezygnowac´ ten kraj: chodzi o kontrole˛ nad własna˛ polityka˛ pienie˛z˙na˛, a takz˙e o moz˙liwos´c´ posługiwania sie˛ kursem walutowym jako dodatkowym narze˛dziem, ułatwiaja˛cym makroekonomiczne dostosowania. Owszem, w latach osiemdziesia˛tych XX w. Wielka Brytania cze˛sto nie radziła sobie z kontrola˛ podaz˙y pienia˛dza i nie prowadziła stabilnej polityki pienie˛z˙nej. Jednak od 1992 r. rozpocze˛to polityke˛ celu inflacyjnego, a po 1997 r. bank centralny był juz˙ niezalez˙ny i wyniki jego działan´ okazały sie˛ bardzo dobre. Wielka Brytania miała niska˛ i stabilna˛ inflacje˛, czemu towarzyszył wzrost PKB w tempie stanowia˛cym przedmiot zazdros´ci krajo´w strefy euro. Stare przysłowie mo´wi: „Jes´li cos´ nie jest zepsute, nie naprawiaj tego”, a brytyjska polityka pienie˛z˙na na pewno nie jest „zepsuta”. W dodatku wielu ludzi nie chce, aby przekazac´ bankowi centralnemu wszystkie kompetencje w zakresie polityki pienie˛z˙nej, poniewaz˙ władze tego banku nie pochodza˛ z bezpos´rednich wyboro´w i w znacznej mierze nie ponosza˛ odpowiedzialnos´ci za swoje działania. Co sie˛ stanie wtedy, kiedy brytyjska polityka pienie˛z˙na byłaby ustalana przez władze banku centralnego z Frankfurtu, a nie z Londynu i byłaby jednolita i nie odpowiadałaby specyficznym potrzebom gospodarki brytyjskiej? Wcale nie jest oczywiste, z˙e cykl koniunkturalny w Wielkiej Brytanii przebiega tak samo jak cykl koniunkturalny w krajach Eurolandu. Wszystko to moz˙e spowodowac´, z˙e be˛da˛ obowia˛zywały stopy procentowe, kto´re sa˛ albo o wiele za niskie, albo o wiele za wysokie.
468
Zakon´czenie
Co gorsza, be˛dziemy wtedy zmuszeni przestrzegac´ zasad ograniczaja˛cych swobode˛ brytyjskiej polityki budz˙etowej. Owszem, na razie Pakt o Stabilnos´ci i Wzros´cie w praktyce nie okazał sie˛ tak skutecznym ograniczeniem, jakim miał byc´, lecz stało sie˛ tak tylko dlatego, poniewaz˙ niekto´rzy członkowie EMU w zasadzie ignorowali jego istnienie. Jes´li zatem zasady polityki budz˙etowej moga˛ zostac´ zignorowane ro´wnie łatwo, to co w trudnym momencie powstrzyma inne kraje członkowskie EMU przed wyemitowaniem wielkiej ilos´ci długu i podwyz˙szeniem sto´p procentowych w całej strefie euro (problem gapowicza)? Jes´li zasady polityki budz˙etowej w praktyce nie obowia˛zuja˛, moz˙e to spowodowac´ pojawienie sie˛ problemu gapowicza; jes´li sa˛ one przestrzegane, to Wielka Brytania traci moz˙liwos´c´ prowadzenia zaro´wno autonomicznej polityki pienie˛z˙nej, jak i autonomicznej polityki budz˙etowej. Tymczasem kraj ten prawdopodobnie stosuje o wiele lepsze reguły polityki budz˙etowej niz˙ członkowie EMU, co dotyczy zwłaszcza tzw. złotej reguły, kto´ra zezwala pan´stwu na zapoz˙yczanie sie˛ jedynie w celu finansowania wydatko´w inwestycyjnych. Wielka Brytania powinna ro´wniez˙ zachowac´ ostroz˙nos´c´ w obliczu argumentu, z˙e EMU spowoduje s´cis´lejsza˛ integracje˛ rynko´w finansowych w strefie euro, co moz˙e ochronic´ gospodarke˛ brytyjska˛ przed asymetrycznymi szokami makroekonomicznymi: na razie całkowita wartos´c´ kredyto´w udzielonych w strefie euro gospodarstwom domowym i niewielkim przedsie˛biorstwom z innych krajo´w wynosi jedynie około 5% wartos´ci wszystkich kredyto´w. Kro´tko mo´wia˛c, prawdopodobnie korzys´ci z przysta˛pienia do EMU sa˛ w przypadku Wielkiej Brytanii przeszacowane przez zwolenniko´w członkostwa, straty zas´ okazałyby sie˛ duz˙e. Kraj ten nie powinien sie˛ przyła˛czac´ do EMU. Szybki sprawdzian Czy po rozważeniu wszystkich „za” i „przeciw” można powiedzieć, że przystąpienie Wielkiej Brytanii do EMU jest — per saldo — korzystne, czy niekorzystne?
Podsumowanie W tym rozdziale analizowalis´my pie˛c´ debat o polityce makroekonomicznej. Za kaz˙dym razem zaczynalis´my od kontrowersyjnego pytania, a naste˛pnie przedstawialis´my argumenty „za” i „przeciw”. Jes´li trudno Ci sie˛ zdecydowac´, za kto´ra˛ strona˛ w tych debatach sie˛ opowiadasz, byc´ moz˙e pocieszaja˛cy be˛dzie dla Ciebie fakt, z˙e taki sam problem maja˛ ro´wniez˙ inni. Studia ekonomii nie zawsze umoz˙liwiaja˛ łatwy wybo´r spos´ro´d alternatywnych warianto´w polityki gospodarczej. W rzeczywistos´ci, ujawniaja˛c niemoz˙nos´c´ uniknie˛cia wyboro´w typu „cos´ za cos´”, w obliczu kto´rych stoja˛ politycy gospodarczy, ekonomia moz˙e utrudnic´ podje˛cie decyzji.
Pie˛c´ debat o polityce makroekonomicznej
469
Kiedy słyszysz polityko´w lub komentatoro´w, proponuja˛cych rozwia˛zanie, kto´re wydaje sie˛ tak dobre, z˙e az˙ niemoz˙liwe, prawdopodobnie jest ono włas´nie niewykonalne. Jes´li wygla˛da na to, z˙e oferuja˛ Ci darmowy obiad, powinienes´ poszukac´ ukrytej nalepki z cena˛. Niewielu działaniom (jes´li w ogo´le jakimkolwiek!) towarzysza˛ wyła˛cznie korzys´ci, bez z˙adnych koszto´w. Pomagaja˛c Ci dostrzec prawde˛ przez mgłe˛ retoryki, tak cze˛sta˛ w politycznych sporach, studia ekonomii powinny uczynic´ Cie˛ lepszym uczestnikiem krajowych i mie˛dzynarodowych debat.
☞ ●
●
●
●
Streszczenie
Zwolennicy aktywnej polityki pienie˛z˙nej i budz˙etowej uwaz˙aja˛ gospodarke˛ za z natury rzeczy niestabilna˛ i wierza˛, iz˙ za pomoca˛ polityki gospodarczej moz˙na kontrolowac´ zagregowany popyt, aby skompensowac´ te˛ naturalna˛ niestabilnos´c´. Krytycy aktywnej polityki pienie˛z˙nej i budz˙etowej podkres´laja˛, z˙e polityka gospodarcza wpływa na gospodarke˛ z opo´z´nieniem i z˙e nasza zdolnos´c´ do prognozowania przyszłych warunko´w ekonomicznych jest niewielka. W efekcie pro´by stabilizowania gospodarki moga˛ powodowac´ jej destabilizacje˛. Zwolennicy okres´lenia stałych zasad polityki pienie˛z˙nej argumentuja˛, z˙e uznaniowej polityce pienie˛z˙nej moga˛ towarzyszyc´ niekompetencja, naduz˙ycia władzy i niespo´jnos´c´ czasowa. Krytycy stałych zasad polityki pienie˛z˙nej wskazuja˛, z˙e uznaniowa polityka jest w stanie bardziej elastycznie reagowac´ na zmiany warunko´w gospodarczych. Zwolennicy zbilansowanego budz˙etu pan´stwa argumentuja˛, z˙e deficyt budz˙etowy nakłada na przyszłe pokolenia niczym nieusprawiedliwiony cie˛z˙ar, zmuszaja˛c je do płacenia wyz˙szych podatko´w i obniz˙aja˛c ich dochody. Krytycy zro´wnowaz˙onego budz˙etu pan´stwa argumentuja˛, z˙e deficyt stanowi jedynie niewielki fragment polityki budz˙etowej. Zbyt wielkie znaczenie przypisywane deficytowi budz˙etowemu moz˙e utrudnic´ zrozumienie wielu sposobo´w (w tym roli ro´z˙nych programo´w wydatko´w inwestycyjnych), za pomoca˛ kto´rych polityka gospodarcza wpływa na poziom z˙ycia ro´z˙nych pokolen´. Pomija sie˛ wtedy ro´wniez˙ waz˙na˛ role˛ automatycznych stabilizatoro´w koniunktury w łagodzeniu wahan´ ekonomicznych, do kto´rych dochodzi w trakcie cyklu koniunkturalnego. Zwolennicy tworzenia bodz´co´w podatkowych zache˛caja˛cych do oszcze˛dzania wskazuja˛, z˙e społeczen´stwo na wiele sposobo´w znieche˛ca do oszcze˛dzania, np. wysoko opodatkowuja˛c docho´d z kapitału i zmniejszaja˛c korzys´ci tych, kto´rzy maja˛ zgromadzony maja˛tek. Domagaja˛ sie˛ oni zreformowania systemu podatkowego w celu zache˛cenia do oszcze˛dzania, np. dzie˛ki zasta˛pieniu podatku dochodowego podatkiem od konsumpcji. Krytycy podatkowych bodz´co´w skłaniaja˛cych do oszcze˛dzania argumentuja˛, z˙e wiele z proponowanych zmian, kto´rych celem jest pobudzenie oszcze˛dnos´ci, jest korzystne dla
470
●
Zakon´czenie
oso´b bogatych, niepotrzebuja˛cych ulg podatkowych. Wskazuja˛ oni ro´wniez˙, z˙e takie zmiany wcale nie musza˛ znacza˛co wpłyna˛c´ na wielkos´c´ oszcze˛dnos´ci prywatnych. Zwie˛kszenie oszcze˛dnos´ci publicznych dzie˛ki ograniczeniu deficytu budz˙etowego pan´stwa jest — ich zdaniem — bardziej skutecznych i bardziej sprawiedliwym sposobem zwie˛kszenia oszcze˛dnos´ci. Zwolennicy udziału Wielkiej Brytanii w EMU podkres´laja˛ korzys´ci ze zmniejszenia sie˛ koszto´w transakcyjnych w handlu mie˛dzynarodowym, kto´re byłoby skutkiem przyje˛cia euro. Wskazuja˛ oni, z˙e przekazanie kontroli nad polityka˛ gospodarcza˛ Europejskiemu Bankowi Centralnemu nie spowodowałoby szko´d, poniewaz˙ bank ten jest niezalez˙ny i prowadzi podobna˛ polityke˛ celu inflacyjnego jak Bank Anglii. Ich zdaniem przyła˛czenie sie˛ do EMU zapewniłoby lepsze skoordynowanie cyklu koniunkturalnego w Wielkiej Brytanii z cyklem koniunkturalnym w strefie euro. W długim okresie polityka pienie˛z˙na i tak nie wywiera wpływu na wielkos´c´ produkcji i zatrudnienie. Utrata moz˙liwos´ci zmieniania kursu walutowego zostałaby skompensowana zniknie˛ciem strat powodowanych zmiennos´cia˛ kursu walutowego i pochodnymi wahaniami konkurencyjnos´ci, kto´re to zjawiska szkodziły gospodarce brytyjskiej przez ostatnie 30 lat. Przyje˛cie euro umoz˙liwiłoby ro´wniez˙ brytyjskim przedsie˛biorstwom i gospodarstwom domowym lepszy doste˛p do Jednolitego Rynku Eurpejskiego, z jego 450 mln konsumento´w. Sprzyjałoby ono ro´wniez˙ s´cis´lejszej integracji brytyjskich rynko´w finansowych z innymi rynkami finansowymi strefy euro, a takz˙e bezpos´rednim inwestycjom zagranicznym przedsie˛biorstw, kto´re chciałyby produkowac´ dobra w Wielkiej Brytanii i eksportowac´ je do strefy euro. Sceptycy wskazuja˛, z˙e jednolita polityka pienie˛z˙na moz˙e nie odpowiadac´ potrzebom brytyjskiej gospodarki, powoduja˛c znaczne kro´tkookresowe wahania wielkos´ci produkcji i zatrudnienia, podczas gdy istnieja˛cy do tej pory brytyjski system tej polityki wydaje sie˛ działac´ dobrze. Chociaz˙ znaczna˛ cze˛s´c´ brytyjskiego handlu stanowi handel z innymi krajami europejskimi, jego udział w PKB jest o wiele mniejszy niz˙ w przypadku wielu innych krajo´w strefy euro, co powoduje, z˙e takz˙e korzys´ci Wielkiej Brytanii z przyje˛cia euro byłyby mniejsze. Owszem, w strefie euro nasta˛piła integracja finansowych rynko´w hurtowych; jednak finansowe rynki detaliczne w Eurolandzie w dalszym cia˛gu zachowuja˛ autonomie˛. Członkostwo w EMU moz˙e ro´wniez˙ spowodowac´ koniecznos´c´ dostosowania sie˛ do pewnych ograniczen´ fiskalnych lub ryzyko płacenia wyz˙szego oprocentowania tylko dlatego, z˙e wydatki rza˛du innego kraju — członka tej unii sa˛ zbyt duz˙e.
☞
Pytania powto´rzeniowe
1. Co jest przyczyna˛ opo´z´nienia, z jakim ujawnia sie˛ wpływ polityki pienie˛z˙nej i polityki budz˙etowej na wielkos´c´ zagregowanego popytu? Jakie znaczenie ma to opo´z´nienie dla sporo´w o celowos´c´ prowadzenia aktywnej i pasywnej polityki gospodarczej?
Pie˛c´ debat o polityce makroekonomicznej
471
2. Jakie przyczyny moga˛ skłaniac´ władze banku centralnego do wywołania politycznego cyklu koniunkturalnego? Jakie znaczenie ma polityczny cykl koniunkturalny dla debaty o zasadach polityki pienie˛z˙nej? 3. Wyjas´nij, dlaczego wiarygodnos´c´ moz˙e wpływac´ na wielkos´c´ kosztu spowalniania inflacji. 4. W jakich okolicznos´ciach za usprawiedliwiony moz˙na uznac´ deficyt budz˙etowy pan´stwa, spowodowany zbyt duz˙ymi wydatkami na potrzeby biez˙a˛ce? 5. W jakich okolicznos´ciach za usprawiedliwiony moz˙na uznac´ deficyt budz˙etowy pan´stwa, spowodowany zbyt duz˙ymi wydatkami na inwestycje? 6. Niekto´rzy ekonomis´ci twierdza˛, z˙e pan´stwo moz˙e prowadzic´ polityke˛ deficytu budz˙etowego bez kon´ca. Jak to jest moz˙liwe? 7. Cze˛s´c´ dochodo´w włas´cicieli kapitału jest podwo´jnie opodatkowana. Wyjas´nij, jak do tego dochodzi. 8. Podaj inny niz˙ polityka podatkowa przykład sposobu, w jaki społeczen´stwo znieche˛ca do oszcze˛dzania. 9. Jakie szkodliwe skutki mogłyby spowodowac´ zmiany podatko´w, zache˛caja˛ce do oszcze˛dzania? 10. Co byłoby najwaz˙niejsza˛ korzys´cia˛ spowodowana˛ członkostwem Wielkiej Brytanii w EMU? 11. Co byłoby najwie˛ksza˛ strata˛ spowodowana˛ członkostwem Wielkiej Brytanii w EMU?
☞
Zadania
1. W tym rozdziale sugerowano, z˙e gospodarka, niczym ciało człowieka, ma naturalna˛ zdolnos´c´ do regeneracji. a. Na rysunku z wykresami zagregowanego popytu i zagregowanej podaz˙y pokaz˙ kro´tkookresowe skutki zmniejszenia sie˛ zagregowanego popytu. Jak zmienia˛ sie˛: wielkos´c´ produkcji, docho´d i wielkos´c´ zatrudnienia? b. Na wykonanym w podpunkcie (a) rysunku pokaz˙, co sie˛ stanie po upływie pewnego czasu w tej gospodarce, jes´li pan´stwo nie be˛dzie prowadziło polityki stabilizacyjnej. Czy te procesy dostosowawcze dokonaja˛ sie˛ raczej w cia˛gu miesie˛cy, czy raczej w cia˛gu lat? c. Czy sa˛dzisz, z˙e naturalna zdolnos´c´ gospodarki do odbudowy oznacza, z˙e politycy gospodarczy powinni byc´ pasywni i nie reagowac´ na istnienie cyklu koniunkturalnego? 2. Chca˛cy stabilizowac´ gospodarke˛ politycy gospodarczy musza˛ zdecydowac´, o ile zmienic´ wielkos´c´ podaz˙y pienia˛dza, wydatki pan´stwa lub podatki. Dlaczego maja˛ oni kłopoty z ustaleniem włas´ciwej siły działan´, kto´re podejmuja˛? 3. Zało´z˙my, z˙e nagle ludzie zapragne˛li trzymac´ wie˛cej s´rodka płatniczego. a. Jak taka zmiana wpłyne˛łaby na gospodarke˛, jes´li bank centralny przestrzegałby zasady zwie˛kszania podaz˙y pienia˛dza o 3% rocznie? Swoja˛
472
Zakon´czenie
odpowiedz´ zilustruj rysunkiem przedstawiaja˛cym sytuacje˛ na rynku pienia˛dza oraz rysunkiem z wykresami zagregowanego popytu i zagregowanej podaz˙y. b. Jak taka zmiana wpłyne˛łaby na gospodarke˛, jes´li bank centralny przestrzegałby zasady zwie˛kszania podaz˙y pienia˛dza o 3% rocznie plus 1 punkt procentowy w zamian za kaz˙dy punkt procentowy, o kto´ry bezrobocie jest wyz˙sze od swojego normalnego poziomu? Zilustruj swoja˛ odpowiedz´. c. Kto´ra z tych dwo´ch reguł lepiej stabilizuje gospodarke˛? Czy zezwolenie bankowi centralnemu na reagowanie na przewidywana˛, a nie na obecna˛ wielkos´c´ bezrobocia uczyniłoby polityke˛ stabilizacyjna˛ skuteczniejsza˛? Odpowiedz´ wyjas´nij. 4. Niekto´rzy ekonomis´ci proponuja˛, z˙eby przy wyborze docelowego poziomu stopy procentowej r banki centralne stosowały sie˛ do naste˛puja˛cej reguły: r = 2% + p + 1/2 (y − y*)/y* + 1/2 ( p − p*), gdzie: p — przecie˛tna stopa inflacji w ostatnim roku, y — zmierzony ostatnio realny PKB, y* — oszacowana naturalna wielkos´c´ produkcji, a p* — docelowa dla banku centralnego stopa inflacji. (Tego rodzaju reguła, uzalez˙niaja˛ca docelowy poziom stopy procentowej od wielkos´ci luki podaz˙y i wielkos´ci odchylenia tempa inflacji od jej tempa docelowego, jest niekiedy nazywana reguła˛ Taylora, od nazwiska ekonomisty Johna Taylora, kto´ry zaproponował ja˛ jako pierwszy.) a. Wyjas´nij, dlaczego ta reguła ustalania poziomu stopy procentowej jest włas´nie taka. Czy jestes´ zdania, z˙e zastosowanie tej reguły to dobry pomysł? b. Niekto´rzy ekonomis´ci sa˛ zwolennikami takiej reguły polityki pienie˛z˙nej, lecz sa˛ zdania, z˙e p i y powinny byc´ prognozowanymi wielkos´ciami przyszłej inflacji i przyszłej produkcji. Jakie zalety ma posłuz˙enie sie˛ prognozami zamiast obecnych wielkos´ci? Jakie sa˛ wady takiego rozwia˛zania? 5. Problem niespo´jnos´ci czasowej dotyczy zaro´wno polityki budz˙etowej, jak i polityki pienie˛z˙nej. Zało´z˙my, z˙e pan´stwo zapowiedziało zmniejszenie podatku od dochodo´w z inwestycji kapitałowych, takich jak budowa nowych fabryk. a. Jak to działanie pan´stwa wpłyne˛łoby na wielkos´c´ inwestycji? (Powiedzmy, z˙e inwestorzy uwierzyli, z˙e opodatkowanie dochodo´w z kapitału be˛dzie rzeczywis´cie niskie.) b. Czy po takiej reakcji inwestoro´w na zapowiedziana˛ obniz˙ke˛ podatko´w motywacja pan´stwa do prowadzenia zapowiedzianej wczes´niej polityki osłabłaby? Dlaczego? c. Wycia˛gnij wnioski ze swojej odpowiedzi na pytanie (b): czy inwestorzy uwierzyliby w zapowiedzi pan´stwa o obniz˙ce podatko´w? Co mogłoby
Pie˛c´ debat o polityce makroekonomicznej
6.
7.
8.
9. 10.
11.
473
zrobic´ pan´stwo, aby zwie˛kszyc´ wiarygodnos´c´ zapowiadanej zmiany polityki podatkowej? d. Wyjas´nij, na czym polega podobien´stwo tej sytuacji do problemu niespo´jnos´ci czasowej, z kto´rym maja˛ do czynienia politycy gospodarczy odpowiedzialni za polityke˛ pienie˛z˙na˛. Zało´z˙my, z˙e pan´stwo obniz˙a podatki i zwie˛ksza wydatki, co powoduje wzrost deficytu budz˙etowego do 12% PKB. Czy taki deficyt be˛dzie sie˛ utrzymywał na tym poziomie nieskon´czenie długo, jes´li nominalny PKB ros´nie w tempie 7% rocznie? Dlaczego? Jak prawdopodobnie zmieni sie˛ wysokos´c´ przyszłych podatko´w płaconych przez Ciebie i przez Twoje dzieci, jes´li deficyt budz˙etowy o takich rozmiarach be˛dzie istniał przez kolejne 20 lat? Czy jestes´ w stanie juz˙ dzis´ zrobic´ cos´, aby skompensowac´ ten przyszły efekt? Wyjas´nij, jaki wpływ na rozkład dochodo´w mie˛dzy poszczego´lne pokolenia maja˛ naste˛puja˛ce działania pan´stwa. Czy ta redystrybucja dochodo´w oznacza przepływ dochodo´w od oso´b młodych do oso´b starszych, czy odwrotnie? a. Finansowane długiem publicznym zwie˛kszenie przez pan´stwo wydatko´w na zasiłki dla bezrobotnych. b. Finansowane długiem publicznym zwie˛kszenie dopłat pan´stwa do kredyto´w na kształcenie sie˛. c. Finansowane długiem publicznym zwie˛kszenie wydatko´w pan´stwa na budowe˛ dro´g i mosto´w. d. Finansowane długiem publicznym indeksowanie zasiłko´w wypłacanych z tytułu ubezpieczen´ społecznych. W tym rozdziale twierdzono, z˙e deficyty budz˙etowe zmniejszaja˛ dochody przyszłych pokolen´, lecz w czasie recesji moga˛ spowodowac´ wzrost produkcji i dochodo´w. Wyjas´nij, dlaczego oba te stwierdzenia moga˛ byc´ prawdziwe. W obliczu jakiego podstawowego wyboru typu „cos´ za cos´” staje społeczen´stwo, kto´re decyduje sie˛ zwie˛kszyc´ oszcze˛dnos´ci? Zało´z˙my, z˙e pan´stwo zmniejsza stope˛ opodatkowania dochodo´w z oszcze˛dzania. a. Kto pierwszy skorzysta z tej obniz˙ki podatko´w? b. Jak zmieni sie˛ zaso´b kapitału w dłuz˙szym okresie? Jak zmieni sie˛ ilos´c´ kapitału przypadaja˛ca na 1 pracownika? Jak zmieni sie˛ produkcyjnos´c´? Jak zmienia˛ sie˛ płace? c. Kto moz˙e skorzystac´ z tej obniz˙ki podatko´w w długim okresie? (Uwzgle˛dnij swoje odpowiedzi na pytanie (b).) Rza˛d Wielkiej Brytanii, podejmuja˛cy decyzje˛ o członkostwie w EMU, podał pie˛c´ pytan´, na kto´re nalez˙y odpowiedziec´, aby argumentacja za przysta˛pieniem stała sie˛ jasna i jednoznaczna. Zgodnie z internetowym serwisem brytyjskiego Ministerstwa Skarbu chodzi o naste˛puja˛ce pytania.
474
Zakon´czenie
Czy cykle koniunkturalne i struktury gospodarek odpowiadaja˛ sobie, tak abys´my my i inni w długim okresie byli w stanie wygodnie z˙yc´ w strefie euro, ze wspo´lnymi stopami procentowymi? ● Czy EMU zapewnia wystarczaja˛co wiele elastycznos ´ ci, aby w razie pojawienia sie˛ problemo´w moc sobie z nimi poradzic´? ˛bior● Czy członkostwo w EMU stwarza lepsze warunki działania przedsie stwom, kto´re podejmuja˛ długookresowe decyzje o inwestowaniu w Wielkiej Brytanii? ˛ konkurencyjna˛ ● Jaki wpływ miałoby przysta˛pienie do EMU na pozycje brytyjskiego sektora usług finansowych, zwłaszcza zas´ na finansowe rynki hurtowe brytyjskiego City? ˛ do EMU sprzyja wzrostowi, stabil● Podsumowuja˛c, czy przyła˛czenie sie nos´ci i trwałemu wzrostowi liczby miejsc pracy? a. Jak te pie˛c´ pytan´ ma sie˛ do argumento´w za i przeciw członkostwu Wielkiej Brytanii w EMU i (lub) do korzys´ci i koszto´w przyła˛czenia sie˛ do unii walutowej, kto´re były przedmiotem naszej analizy w rozdziale 14? b. W przypadku kaz˙dego z tych pie˛ciu pytan´ po kolei powiedz, pod jakimi warunkami uznałbys´, z˙e jasno i jednoznacznie odpowiedziano na podane wa˛tpliwos´ci? 12. Zaloguj sie˛ w serwisie internetowym brytyjskiego Ministerstwa Skarbu (http://www.hm-treasury.gov.uk) i znajdz´ jego cze˛s´c´ pos´wie˛cona˛ euro. Be˛dziesz miał doste˛p do wielu dokumento´w dotycza˛cych członkostwa ´ cia˛gnij kilka z nich i sprawdz´, jaki jest ich Wielkiej Brytanii w EMU. S zwia˛zek z ekonomicznymi argumentami za i przeciw członkostwu tego kraju w Unii, o kto´rych była mowa w tym rozdziale, a takz˙e z tym, czego dowiedziałes´ sie˛ o optymalnych obszarach walutowych w rozdziale 14. ●
@
Chcąc znaleźć dodatkowe zasoby ułatwiające naukę, odwiedź serwis internetowy: http://www.cengage.co.uk/mankiw−taylor
SŁOWNIK
Akcja (stock) — to prawo do cze˛s´ciowej własnos´ci w przedsie˛biorstwie. Analiza fundamentalna ( fundamental analysis) — polega na badaniu sprawozdan´ finansowych i plano´w przedsie˛biorstwa w celu ustalenia jego wartos´ci. Aprecjacja (appreciation) — jest to wzrost wartos´ci waluty, mierzonej liczba˛ jednostek waluty zagranicznej, kto´ra˛ moz˙na za nia˛ kupic´. Automatyczne stabilizatory (automatic stabilizers) — sa˛ zmianami polityki budz˙etowej, pobudzaja˛cymi zagregowany popyt wtedy, kiedy w gospodarce rozpoczyna sie˛ recesja, i nieangaz˙uja˛cymi przy tym polityko´w gospodarczych, kto´rzy nie sa˛ zmuszeni podejmowac´ z˙adnego specjalnego działania. Bank centralny (central bank) — jest instytucja˛, kto´ra została stworzona w celu regulowania ilos´ci pienia˛dza w gospodarce. Bezrobocie cykliczne (cyclical unemployment) — stanowi odchylenie wielkos´ci bezrobocia od jego naturalnego poziomu. Bezrobocie frykcyjne ( frictional unemployment) — jest spowodowane tym, z˙e pracownicy potrzebuja˛ czasu na znalezienie ofert pracy, kto´re najlepiej odpowiadaja˛ ich preferencjom i zdolnos´ciom. Bezrobocie naturalne (natural rate of unemployment) — to typowy dla danej gospodarki poziom bezrobocia, woko´ł kto´rego waha sie˛ bezrobocie rzeczywiste. Bezrobocie strukturalne (structural unemployment) — jest spowodowane tym, z˙e liczba miejsc pracy doste˛pnych na pewnych rynkach pracy jest zbyt mała, aby mogli pracowac´ wszyscy ci, kto´rzy chca˛. Bezwarunkowe operacje otwartego rynku (outright open-market operations) — jest to bezwarunkowa sprzedaz˙ sektorowi bankowemu lub bezwarunkowe kupno od sektora bankowego przez bank centralny aktywo´w niepienie˛z˙nych, kto´rych warunkiem nie jest jednoczesne zawarcie umowy o dokonaniu w po´z´niejszym terminie transakcji odwrotnej.
476
Słownik
Bilans handlu zagranicznego (trade balance) — to wartos´c´ eksportu danego kraju pomniejszona o wartos´c´ jego importu. Jest on ro´wniez˙ nazywany eksportem netto. Bła˛dzenie losowe (random walk) — zachowanie zmiennej, kto´rej zmiany sa˛ niemoz˙liwe do przewidzenia. Deficyt budz˙etowy (budget deficit) — pojawia sie˛ wtedy, kiedy przychody podatkowe sa˛ mniejsze od wydatko´w pan´stwa. Deficyt handlowy (trade deficit) — to inaczej nadwyz˙ka importu nad eksportem. Deflator PKB (GDP deflator) — to inaczej miernik poziomu cen, obliczany jako relacja mie˛dzy nominalnym i realnym PKB pomnoz˙ona przez 100. Deprecjacja (depreciation) — jest to spadek wartos´ci waluty, mierzonej liczba˛ jednostek waluty zagranicznej, kto´ra˛ moz˙na za nia˛ kupic´. Dywersyfikacja (ro´z˙nicowanie; diversification) — polega na zmniejszeniu ryzyka dzie˛ki przekształceniu jednego duz˙ego ryzyka na wie˛ksza˛ liczbe˛ mniejszych, lecz niezalez˙nych od siebie ryzyk. Efekt doganiania (catch-up effect) — polega na tym, z˙e wzrost gospodarczy w krajach, kto´re sa˛ ubogie, jest zwykle szybszy niz˙ w krajach, kto´re sa˛ bogate. Efekt Fishera (Fisher effect) — to naste˛puja˛ca w stosunku 1 : 1 dostosowawcza zmiana nominalnej stopy procentowej, stanowia˛ca reakcje˛ na zmiane˛ stopy inflacji. Efekt mnoz˙nikowy (multiplier effect) — to dodatkowa zmiana zagregowanego popytu, do kto´rej dochodzi, kiedy ekspansywna polityka budz˙etowa powoduje wzrost dochodo´w, a przez to ro´wniez˙ wydatko´w konsumpcyjnych. Efekt wypierania (crowding-out effect) — stanowi kompensacyjna˛ zmiane˛ zagregowanego popytu, kto´ra pojawia sie˛ wtedy, kiedy ekspansywna polityka budz˙etowa powoduje wzrost stopy procentowej, a przez to zmniejsza wydatki inwestycyjne. Efektywnos´c´ informacyjna (informationally efficient) — oznacza racjonalne uwzgle˛dnianie całej doste˛pnej informacji. Eksport (exports) — stanowia˛ dobra i usługi produkowane w kraju i sprzedawane za granica˛. Eksport netto (net exports) — sa˛ to ponoszone przez cudzoziemco´w wydatki na dobra produkowane w kraju (eksport), pomniejszone o wydatki na dobra wytworzone za granica˛, poniesione przez mieszkan´co´w danego kraju (import). Eksport netto (net exports) — to wartos´c´ eksportu danego kraju pomniejszona o wartos´c´ jego importu. Jest on ro´wniez˙ nazywany bilansem handlu zagranicznego.
Słownik
477
Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa (European Economic and Monetary Union, EMU) stanowi unie˛ walutowa˛ krajo´w europejskich, kto´re przyje˛ły euro jako wspo´lna˛ walute˛. Europejski Bank Centralny (European Central Bank, ECB) — to wspo´lny bank centralny 12 krajo´w tworza˛cych Europejska˛ Unie˛ Gospodarcza˛ i Walutowa˛. Federalizm fiskalny ( fiscal-federalism) — stanowi system finansowy kilku krajo´w, obejmuja˛cy wspo´lny budz˙et, system podatkowy i system transfero´w dokonywanych mie˛dzy tymi krajami. Finanse ( finance) — sa˛ dziedzina˛ ekonomii, kto´ra zajmuje sie˛ decyzjami o alokacji zasobo´w w czasie, a takz˙e kontrolowaniem ryzyka. Fundusz inwestycyjny (investment fund) — to instytucja, kto´ra sprzedaje swoje jednostki uczestnictwa, a przychody ze sprzedaz˙y przeznacza na zakup portfela akcji i obligacji. Gospodarka otwarta (open economy) — to taka gospodarka, kto´ra s´cis´le wspo´łpracuje z innymi gospodarkami. Gospodarka zamknie˛ta (closed economy) — to taka gospodarka, kto´ra nie utrzymuje kontakto´w z innymi gospodarkami. Goto´wka (currency) — to inaczej banknoty i monety, kto´re znajduja˛ sie˛ w publicznym obiegu. Hipoteza efektywnych rynko´w (efficient markets hypothesis) — koncepcja, zgodnie z kto´ra˛ ceny aktywo´w odzwierciedlaja˛ cała˛ doste˛pna˛ publicznie informacje˛ o ich wartos´ci. Hipoteza naturalnej stopy bezrobocia (natural-rate hypothesis) — w długim okresie bezrobocie zawsze powraca do swego normalnego, czyli naturalnego, poziomu, bez wzgle˛du na tempo inflacji. Ilos´ciowa teoria pienia˛dza (quantity theory of money) — teoria, zgodnie z kto´ra˛ ilos´c´ pienia˛dza doste˛pna w gospodarce wyznacza poziom cen, a stopa wzrostu ilos´ci pienia˛dza — stope˛ inflacji. Import (imports) — stanowia˛ dobra i usługi produkowane za granica˛ i sprzedawane w kraju. Indeksacja (indexed) — jest zmiana˛ wielkos´ci pewnej kwoty pienia˛dza, dokonywana˛ automatycznie na mocy umowy prawnej, maja˛ca˛ na celu uwzgle˛dnienie skutko´w inflacji. Instytucje pos´rednictwa finansowego ( financial intermediaries) — sa˛ instytucjami finansowymi, kto´re umoz˙liwiaja˛ pos´redni transfer pienie˛dzy od poz˙yczkodawco´w do poz˙yczkobiorco´w. Inwestycje (investment) — stanowia˛ wydatki na zakup maszyn i urza˛dzen´, budynko´w i budowli przedsie˛biorstw, a takz˙e na zapasy, ła˛cznie z zakupem nowych mieszkan´ i domo´w przez gospodarstwa domowe.
478
Słownik
Jednolity Rynek Europejski (Single European Market, SEM) — to rynek, kto´ry ma obja˛c´ wszystkie kraje Unii Europejskiej, zapewniaja˛c swobodny przepływ siły roboczej, kapitału, do´br i usług. Projekt ten nie został jeszcze w pełni zrealizowany. Jednostka rozliczeniowa (jednostka rozrachunkowa; unit of account) — jest miara˛, kto´ra˛ ludzie posługuja˛ sie˛, aby poinformowac´ o cenach i zarejestrowac´ długi. Kapitał ludzki (human capital) — stanowi wiedze˛ i umieje˛tnos´ci, kto´re pracownicy zdobywaja˛ dzie˛ki nauce, szkoleniu i gromadzeniu dos´wiadczen´. Kapitał rzeczowy ( physical capital) — stanowi zaso´b wyposaz˙enia i urza˛dzen´, kto´re sa˛ wykorzystywane przy produkcji do´br i usług. Klasyczna dychotomia (classical dichotomy) — polega na teoretycznym podziale zmiennych ekonomicznych na nominalne i realne. Konsumpcja (consumption) — stanowi wydatki gospodarstw domowych na dobra i usługi, z wyja˛tkiem wydatko´w na zakup nowych domo´w lub mieszkan´. Koszt zdzieranych zelo´wek (shoeleather cost) — odpowiada wartos´ci zasobo´w marnotrawionych w wyniku inflacji, kto´ra skłania ludzi do trzymania mniejszej ilos´ci pienia˛dza. Koszt zmienianych jadłospiso´w (menu costs) — stanowi koszt zmiany cen. Kryzys (depresja; depression) — to głe˛boka recesja. Krzywa Phillipsa (Phillips curve) — jest to linia, kto´ra ilustruje kro´tkookresowa˛ odwrotna˛ zalez˙nos´c´ mie˛dzy poziomem inflacji a poziomem bezrobocia. Krzywa zagregowanego popytu (aggregate demand curve) — ukazuje ilos´c´ do´br i usług, nabywanych przez gospodarstwa domowe, przedsie˛biorstwa i pan´stwo przy ro´z˙nych poziomach cen. Krzywa zagregowanej podaz˙y (aggregate supply curve) — ukazuje ilos´c´ do´br i usług, produkowanych i sprzedawanych przez przedsie˛biorstwa przy ro´z˙nych poziomach cen. Makroekonomia (macroeconomics) — jest analiza˛ zjawisk zachodza˛cych w całej gospodarce, takich jak inflacja, bezrobocie i wzrost gospodarczy. Maleja˛ce przychody (diminishing returns) — pojawiaja˛ sie˛ wo´wczas, gdy wielkos´c´ nakłado´w ros´nie, a przyrost korzys´ci z dodatkowej jednostki nakłado´w maleje. Mikroekonomia (microeconomics) — jest analiza˛ decyzji podejmowanych przez pojedyncze gospodarstwa domowe i przedsie˛biorstwa, a takz˙e ich wspo´łdziałania na rynku. Mnoz˙nik kreacji pienia˛dza (money multiplier) — jest to ilos´c´ pienia˛dza, kto´ra˛ wytwarza system bankowy dzie˛ki 1 dodatkowemu euro rezerw.
Słownik
479
Model zagregowanego popytu i zagregowanej podaz˙y (model of aggregate demand and aggregate supply) — jest stosowany przez zdecydowana˛ wie˛kszos´c´ ekonomisto´w w celu objas´nienia wahan´ poziomu aktywnos´ci gospodarczej woko´ł długookresowego trendu. Nadwyz˙ka budz˙etowa (budget surplus) — pojawia sie˛ wtedy, kiedy przychody podatkowe sa˛ wie˛ksze od wydatko´w pan´stwa. Nadwyz˙ka handlowa (trade surplus) — to inaczej nadwyz˙ka eksportu nad importem. Negocjacje zbiorowe (collective bargaining) — polegaja˛ na uzgadnianiu warunko´w zatrudnienia przez zwia˛zki zawodowe i pracodawco´w. Neutralnos´c´ pienia˛dza (monetary neutrality) — to brak wpływu zmian podaz˙y pienia˛dza na zmienne realne. Nominalna stopa procentowa (nominal interest rate) — jest ta˛ stopa˛ procentowa˛, kto´ra zwykle obrazuje informacje z rynku; nie jest ona skorygowana o skutki inflacji. Nominalny kurs walutowy (nominal exchange rate) — to kurs, po kto´rym moz˙na wymieniac´ walute˛ jednego kraju na walute˛ innego kraju. Nominalny PKB (nominal GDP) — wartos´c´ produkcji do´br i usług w cenach biez˙a˛cych. Obligacja (bond) — to dłuz˙ny papier wartos´ciowy. Odpływy kapitałowe netto (net capital outflow) — to zakupy zagranicznych aktywo´w dokonywane przez mieszkan´co´w danego kraju, pomniejszone o zakupy krajowych aktywo´w dokonywane przez mieszkan´co´w zagranicy. Operacje otwartego rynku (open-market operations) — handel aktywami niepienie˛z˙nymi z sektorem bankowym. Optymalny obszar walutowy (OOW; optimum currency area) — oznacza grupe˛ krajo´w, dla kto´rych optymalnym rozwia˛zaniem jest przyje˛cie wspo´lnej waluty i utworzenie unii walutowej. Osoba nieche˛tna ryzyku (risk averse) — jest to osoba, kto´ra nie lubi niepewnos´ci. Oszcze˛dnos´ci krajowe (oszcze˛dnos´ci; national saving) — stanowia˛ całkowity docho´d w gospodarce, kto´ry pozostaje po opłaceniu konsumpcji i wydatko´w pan´stwa na zakup do´br i usług. Oszcze˛dnos´ci prywatne ( private saving) — stanowia˛ docho´d, jaki pozostał gospodarstwom domowym po opłaceniu podatko´w i konsumpcji. Oszcze˛dnos´ci publiczne ( public saving) — stanowia˛ przychody podatkowe, jakie pozostały pan´stwu po opłaceniu swoich wydatko´w. Pienia˛dz (money) — jest w gospodarce zbiorem aktywo´w, kto´rymi ludzie regularnie posługuja˛ sie˛, aby kupowac´ dobra i usługi od innych ludzi.
480
Słownik
Pienia˛dz symboliczny (przymusowy; fiat money) — jest pienia˛dzem pozbawionym wartos´ci samoistnej, kto´ry w roli pienia˛dza jest uz˙ywany dzie˛ki rozporza˛dzeniu rza˛du. Pienia˛dz towarowy (commodity money) — to taki pienia˛dz, kto´ry przyjmuje forme˛ towaru o wartos´ci samoistnej. Płace efektywnos´ciowe (efficiency wages) — to wynagrodzenie wyz˙sze niz˙ płaca ro´wnowagi, wypłacane przez przedsie˛biorstwa w celu skłonienia pracowniko´w do bardziej produktywnej pracy. Płynnos´c´ (liquidity) — to inaczej łatwos´c´, z kto´ra˛ jeden składnik aktywo´w moz˙e zostac´ przekształcony w wykorzystywany w gospodarce s´rodek wymiany. Podatek inflacyjny (inflation tax) — stanowi docho´d pan´stwa, osia˛gany dzie˛ki drukowaniu pienia˛dza. Podaz˙ pienia˛dza (money supply) — stanowi ilos´c´ pienia˛dza w gospodarce. Polityka handlowa (trade policy) — pan´stwo bezpos´rednio wpływa na ilos´c´ do´br i usług, importowanych lub eksportowanych przez dany kraj. Polityka pienie˛z˙na (monetary policy) — to inaczej zbio´r działan´ banku centralnego, kto´rych celem jest zmiana wielkos´ci podaz˙y pienia˛dza. Poszukiwanie pracy (job search) — to proces, w trakcie kto´rego poszukuja˛cy pracy znajduja˛ oferty odpowiadaja˛ce ich preferencjom i zdolnos´ciom. Procent składany (compounding) — zasada, zgodnie z kto´ra˛ kwota ulokowana, np. na rachunku bankowym, powie˛ksza sie˛, przy czym naliczone odsetki pozostaja˛ na koncie i przynosza˛ dodatkowe odsetki w przyszłos´ci. Produkcyjnos´c´ ( productivity) — oznacza ilos´c´ do´br i usług, jaka˛ pracownik jest w stanie wyprodukowac´ w cia˛gu godziny. Produkt krajowy brutto (PKB; gross domestic product, GDP) — stanowi wartos´c´ rynkowa˛ wszystkich finalnych do´br i usług, wytworzonych w kraju w danym okresie. Racjonalne oczekiwania (rational expectations) — teoria, według kto´rej ludzie w sposo´b optymalny wykorzystuja˛ w swych prognozach wszelkie posiadane informacje, w tym informacje dotycza˛ce polityki gospodarczej pan´stwa. Realna stopa procentowa (real interest rate) — jest ta˛ stopa˛ procentowa˛, kto´ra została skorygowana o skutki inflacji. Realny kurs walutowy (real exchange rate) — to kurs, po kto´rym moz˙na wymieniac´ dobra i usługi pochodza˛ce z jednego kraju na dobra i usługi pochodza˛ce z drugiego kraju. Realny PKB (real GDP) — wartos´c´ produkcji do´br i usług w cenach stałych. Recesja (recession) — to okres spadku realnych dochodo´w oraz wzrostu bezrobocia. Rezerwa Federalna (Federal Reserve, Fed) — jest bankiem centralnym w Stanach Zjednoczonych. Rezerwy (reserves) — to wkłady, kto´re otrzymały banki i kto´rych nie zamieniły na kredyty.
Słownik
481
Ro´wnanie ilos´ciowe (quantity equation) — jest to ro´wnanie M · V = P · Y, kto´re opisuje zwia˛zek ilos´ci pienia˛dza, szybkos´ci obiegu pienia˛dza oraz wartos´ci do´br i usług wyprodukowanych w danej gospodarce. Run na bank (bank run) — sytuacja, w kto´rej wielu włas´cicieli wkłado´w podejrzewa, z˙e bank moz˙e zbankrutowac´, wie˛c wycofuje z niego swoje wkłady. Rynek funduszy poz˙yczkowych (market for loanable funds) — na tym rynku osoby oszcze˛dzaja˛ce oferuja˛ swoje fundusze, na kto´re zgłaszaja˛ zapotrzebowanie osoby poszukuja˛ce kredytu inwestycyjnego. Rynek pienia˛dza (money market) — to rynek, na kto´rym banki komercyjne udzielaja˛ sobie kro´tkoterminowych poz˙yczek pienie˛z˙nych. Rynki finansowe ( financial markets) — to instytucje finansowe, kto´re umoz˙liwiaja˛ bezpos´redni transfer pienie˛dzy od poz˙yczkodawco´w do poz˙yczkobiorco´w. Ryzyko całkowite (aggregate risk) — jest to ryzyko, kto´re dotyczy wszystkich naraz. Ryzyko indywidualne (idiosyncratic risk) — jest to ryzyko, kto´re dotyczy tylko pojedynczej osoby lub pojedynczego przedsie˛biorstwa. Stagflacja (stagflation) — jest to okres spadku produkcji i wzrostu cen. Stopa bezrobocia (unemployment rate) — to odsetek oso´b bezrobotnych, nalez˙a˛cych do zasobu pracy. Stopa dyskontowa (discount rate) — to inaczej stopa procentowa, przy kto´rej Rezerwa Federalna udziela kro´tkoterminowych kredyto´w amerykan´skiemu sektorowi bankowemu. Stopa inflacji (inflation rate) — jest wyraz˙ona˛ w procentach zmiana˛ wskaz´nika cen w poro´wnaniu z rokiem poprzednim. Stopa pos´wie˛cenia (sacrifice ratio) — to inaczej liczba punkto´w procentowych rocznej produkcji, utraconych w trakcie procesu obniz˙ania inflacji o 1 punkt procentowy. Stopa refinansowa (refinancing rate) — to inaczej stopa procentowa, przy kto´rej Europejski Bank Centralny udziela kro´tkoterminowych kredyto´w sektorowi bankowemu w strefie euro. Stopa repo (repo rate) — to inaczej stopa procentowa, przy kto´rej Bank Anglii udziela kro´tkoterminowych kredyto´w brytyjskiemu sektorowi bankowemu. Stopa rezerw (reserve ratio) — stanowi te˛ cze˛s´c´ wkłado´w, kto´ra˛ banki trzymaja˛ w formie rezerw. Strajk (strike) — to protest zorganizowany przez zwia˛zek zawodowy, polegaja˛cy na powstrzymywaniu sie˛ pracowniko´w od pracy. System bankowy oparty na rezerwie cze˛s´ciowej ( fractional reserve banking) — polega na tym, z˙e w formie rezerw banki trzymaja˛ tylko cze˛s´c´ wkłado´w swoich kliento´w.
482
Słownik
System euro (Eurosystem) — jest systemem, w kto´rego skład wchodza˛ EBC i banki centralne wszystkich 12 krajo´w tworza˛cych Europejska˛ Unie˛ Gospodarcza˛ i Walutowa˛. System finansowy ( financial system) — to zbio´r instytucji, kto´re pomagaja˛ uzgodnic´ oszcze˛dnos´ci jednej osoby z inwestycjami drugiej. Szok podaz˙owy (supply shock) — to zdarzenie, kto´re bezpos´rednio zmienia koszty i ceny w przedsie˛biorstwach, powoduja˛c przesunie˛cie krzywej zagregowanej podaz˙y, a zatem takz˙e krzywej Philipsa. Szybkos´c´ obiegu pienia˛dza (velocity of money) — stanowi tempo, w jakim pienia˛dz przechodzi z ra˛k do ra˛k. S´ rodek przechowywania wartos´ci (store of value) — jest to wszystko, czym ludzie moga˛ sie˛ posłuz˙yc´ w celu przeniesienia siły nabywczej z teraz´niejszos´ci w przyszłos´c´. S´ rodek wymiany (medium of exchange) — jest to cos´, co nabywcy daja˛ sprzedawcom, kiedy chca˛ od nich kupic´ dobra lub usługi. Teoria parytetu siły nabywczej ( purchasing power parity, PPP) — jest teoria˛ kursu walutowego, zgodnie z kto´ra˛ za jednostke˛ dowolnej waluty moz˙na kupic´ taka˛ sama˛ ilos´c´ do´br we wszystkich krajach. Teoria preferencji płynnos´ci (theory of liquidity preference) — teoria Keynesa, zgodnie z kto´ra˛ stopa procentowa osia˛ga poziom zapewniaja˛cy zro´wnanie sie˛ podaz˙y pienia˛dza i popytu na pienia˛dz. Ubezpieczenie od bezrobocia (unemployment insurance) — polega na tym, z˙e pan´stwo zapewnia cze˛s´ciowa˛ ochrone˛ dochodo´w pracowniko´w, kto´rzy traca˛ prace˛. Ucieczka kapitału (capital flight) — stanowi znaczne i nagłe zmniejszenie ilos´ci aktywo´w lokowanych w pewnym kraju. Umowa o odkupieniu (repo; repurchase agreement) — to inaczej umowa o sprzedaz˙y aktywo´w niepienie˛z˙nych, kto´rej towarzyszy umowa o ich odkupieniu po uzgodnionej cenie w okres´lonym momencie w przyszłos´ci. Unia Europejska (European Union, EU) — to rodzina demokratycznych krajo´w europejskich, kto´rej celem jest wspo´łpraca na rzecz pokoju i dobrobytu. Wartos´c´ przyszła ( future value) — to suma, w jaka˛ zmieni sie˛ w przyszłos´ci dzisiejsza kwota pienia˛dza przy danych stopach procentowych. Wartos´c´ zaktualizowana ( present value) — to kwota, kto´ra˛ nalez˙y miec´ dzis´, aby przy istnieja˛cych stopach procentowych uzyskac´ dana˛ przyszła˛ kwote˛ pienia˛dza. Wiedza technologiczna (technological knowledge) — to inaczej wiedza społeczen´stwa o najlepszych metodach wytwarzania do´br i usług.
Słownik
483
Wkłady płatne na z˙a˛danie (demand deposits) — to inaczej zasoby zgromadzone na rachunkach bankowych, kto´rymi ich włas´ciciele moga˛ sie˛ posługiwac´ na z˙a˛danie za pomoca˛ kart debetowych lub czeko´w. Wskaz´nik cen konsumenta (consumer price index, CPI) — jest miara˛ kosztu całkowitego do´br i usług, kupowanych przez typowego nabywce˛. Wskaz´nik cen producenta ( producer price index, PPI) — stanowi miare˛ kosztu nabycia koszyka do´br i usług, kupowanego przez przedsie˛biorstwa. Wspo´lny obszar walutowy (unia walutowa lub unia monetarna; common currency area) — oznacza obszar geograficzny, na kto´rym jest uz˙ywana wspo´lna waluta, spełniaja˛ca funkcje˛ s´rodka wymiany; moz˙e on obejmowac´ wiele krajo´w. Wspo´łczynnik aktywnos´ci zawodowej (labour force participation rate) — to odsetek oso´b aktywnych zawodowo w populacji ludzi pełnoletnich. Wydatki pan´stwa (government purchases) — sa˛ to wydatki na zakup do´br i usług, ponoszone przez władze lokalne i rza˛d centralny. Wymagania dotycza˛ce rezerw (reserve requirements) — to przepisy, kto´re okres´laja˛ minimalny poziom relacji wielkos´ci rezerw, jakie banki musza˛ trzymac´, oraz wielkos´ci wkłado´w. Wypieranie (crowding out) — nazywamy zmniejszenie sie˛ inwestycji na skutek zapoz˙yczania sie˛ przez pan´stwo. Zasoby naturalne (natural resources) — takie jak ziemia, wody, złoz˙a minerało´w, stanowia˛ nakłady, kto´re sa˛ zuz˙ywane w procesie produkcji do´br i usług. Zaso´b pracy (labour force) — to całkowita liczba pracowniko´w w danej gospodarce, w skład kto´rej wchodza˛ zaro´wno osoby pracuja˛ce, jak i bezrobotne. Zmienne nominalne (nominal veriables) — to zmienne mierzone w jednostkach pienie˛z˙nych. Zmienne realne (real veriables) — to zmienne mierzone w jednostkach fizycznych. Zro´wnowaz˙ony bilans handlowy (balanced trade) — oznacza sytuacje˛, w kto´rej eksport jest ro´wny importowi. Zwia˛zek zawodowy (union) — to stowarzyszenie pracowniko´w, kto´re negocjuje z pracodawcami poziom wynagrodzen´, a takz˙e inne warunki pracy.
INDEKS
A Akcelerator inwestycyjny 354 Akcje niedowartos´ciowane 140 pan´stwowe 107 przewartos´ciowane 140 rynek 350−351 Aktywa, wycena 139−145 Alokacja zasobo´w 233 Analiza fundamentalna 140 Annuitet 135 Arbitralna redystrybucja dochodo´w 236− −237 Atak spekulacyjny 398−399 Automatyczne stabilizatory 363−365 B Badania Aktywnos´ci Ekonomicznej Ludnos´ci (BAEL) 153 Badania ankietowe zasobu pracy 153−158 i prace rozwojowe 95 Bank Anglii 194, 339, 360 Bank centralny, niezalez˙nos´c´ 384−388 ´ wiatowy (World Bank) 91 Bank S Banki 108−109 a podaz˙ pienia˛dza 195−207 centralne 190−192 Bezpos´rednie inwestycje zagraniczne 90, 252 Bezrobocie 149−179, 303, 371−407 cykliczne 149−150
frykcyjne 160−162 naturalna stopa 378 naturalne 149 rejestrowane 152−153 stopa 151, 155−157 strukturalne 160 ubezpieczenie 163−164 Bezwarunkowe operacje otwartego rynku 201 Bilans handlu zagranicznego 249 Bła˛dzenie losowe 141−143 Budz˙et, ro´wnowaga 123, 456−460 C Cel inflacyjny, polityka 396−403 Cele polityki pienie˛z˙nej 399−403 Cena 109 Ceny 215, 308−309 ro´wnowagi 217 wzgle˛dne 233 Cie˛z˙ar opodatkowania 234 Cykl koniunkturalny 302 Czek 188 D Deficyt budz˙etowy 115, 123−124 handlowy 249, 256−259 pan´stwa 286−288 Deficyty bliz´niacze 288 Deflacja 213 Deflator 42−44, 61−63 Depresja (zob. Kryzys)
486
Indeks
Dezinflacja 392, 395−396 Dług publiczny 123 Długi okres 304−305 Długookresowa krzywa Phillipsa 376−379, 384−388 zagregowanej podaz˙y 314−316 Dobro finalne 33 pos´rednie 33 publiczne 95 Docho´d narodowy mierzenie 29−51 osobisty 36 rozporza˛dzalny 36 Dodatek wyro´wnuja˛cy wzrost koszto´w utrzymania (COLA) 66 Drenaz˙ mo´zgo´w 92 Dychotomia, klasyczna 220−222 Dywersyfikacja (ro´z˙nicowanie) ryzyka indywidualnego 136−138 Dywidendy 140 E Efekt dochodowy 464 doganiania 88−90 Fishera 227−229 kursu walutowego 309, 340 maja˛tkowy 308, 340 mnoz˙nikowy 353−354, 356 stopy procentowej 308, 340 substytucyjny 464 wypierania 356−358 zewne˛trzny 92 Efekty inflacji 63−68 Efektywne rynki, hipoteza 141−143 Efektywnos´c´ informacyjna 141 Eksport netto 38, 248−249, 253−254, 309, 311 Euro 412−415 system 192−194 Euroland (zob. tez˙ Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa) 412 Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa (EMU) 192, 411−446
Europejski Bank Centralny (ECB) 192− −194, 360, 412 Europejski Mechanizm Kurso´w Walutowych (ERM) 397−398, 415, 417−418 Europejski System Banko´w Centralnych (ESCB) 412 F Federalizm fiskalny 437−438 Finanse 129 Fundusze indekso´w 142−143 inwestycyjne 111 powiernicze 111 poz˙yczkowe 116, 276−282 Funkcja produkcji 84 uz˙ytecznos´ci 134 Funkcje pienia˛dza 185−186 G Gie˛tkos´c´ płac realnych 423, 431−432 Gospodarka otwarta 113, 247−274 zamknie˛ta 113, 247 Goto´wka 187−188 H Hiperinflacja 214, 224−226, 266−268 Hipoteza efektywnych rynko´w 141−143 naturalnej stopy bezrobocia 383 I Ilos´ciowa teoria pienia˛dza 214, 218 Import 248 Indeks giełdowy (zob. Wskaz´nik giełdowy) ubo´stwa 371 Indeksacja 65−66 Inflacja 213−243, 316−317, 329, 371−407 efekty 63−68 koszty 229−239 spowalniania 391−396 miara 62 polityka celu inflacyjnego 396−403 stopa 55, 60
Indeks
Instytucje finansowe (pos´rednictwa finansowego) 105−112 Integracja handlowa 426−431 Inwestycja, zagraniczna portfelowa 90 Inwestycje 37, 86−88, 104−128, 254−255, 308, 310 bezpos´rednie 90, 252 zagraniczne 90−91 netto 252 J Jednolity Rynek Europejski (SEM) 413− −415 Jednostka rozliczeniowa (rozrachunkowa) 185−186 K Kadry, rotacja 171−172 Kapitał ludzki 82 rzeczowy 81−82 własny (zob. Akcja) zasoby 315 Karta debetowa 188 kredytowa 188 Klasyczna dychotomia 220−222 teoria inflacji 214−229 Koniunktura, wahania 302−307 Konsumpcja 37, 308, 310 kran´cowa skłonnos´c´ do konsumpcji (MPC) 354−356 Konto teowe 196 Kontyngent 289−290 Koszt zdzieranych zelo´wek 230−232 Koszty inflacji 229−239 spowalniania inflacji 391−396 transakcyjne 416 utrzymania 52−72 zmienianych jadłospiso´w 232, 319 Koszyk do´br i usług 54, 56−57 Kran´cowa skłonnos´c´ do konsumpcji (MPC) 354−356 Kreacja pienia˛dza, mnoz˙nik 199−200 Kro´tki okres 304−305, 371−407
487
Kro´tkookresowa krzywa Phillipsa 379−382 zagregowanej podaz˙y 318−323 Kryzys (depresja) 301 Krzywa Phillipsa 372−391 zagregowanego popytu 305−312, 346− −347 zagregowanej podaz˙y 305−306, 312− −323 Kurs walutowy 417 efekt 309, 340 nominalny 259−263 realny 261−263 Kwota importowa (zob. Kontyngent) M Maja˛tek 186 Makroekonomia gospodarki otwartej 247− −274 Makroekonomiczna teoria gospodarki otwartej 275−298 Maleja˛ce przychody 88−90 Miara inflacji 62 Miary pienia˛dza 189−190 Mierzenie dochodu narodowego 29−51 koszto´w utrzymania 52−72 Mie˛dzynarodowe przepływy do´br i kapitału 248−259 Mnoz˙nik kreacji pienia˛dza 199−200 wydatko´w, wzo´r 354−356 Mobilnos´c´ kapitału finansowego 424−425, 433− −434 siły roboczej 423−424, 433 Model zagregowanego popytu i zagregowanej podaz˙y 302, 305−307, 378−379 N Nadwyz˙ka budz˙etowa 115, 123−124 handlowa 249, 256 Narze˛dzia finanso´w 129−148 Naturalna stopa bezrobocia 378, 383 Negatywna selekcja, problem 135
488
Indeks
Negatywny szok podaz˙owy 389−391 Negocjacje zbiorowe 167−169 Neutralnos´c´ pienia˛dza 220−222 Nieche˛c´ do ryzyka 133−134 Nieracjonalnos´c´ rynko´w 143−145 Niestabilnos´c´ polityczna 292−294 Niezalez˙nos´c´ banku centralnego 384− −388 Nominalna stopa procentowa 227, 342 Nominalne stopy procentowe 66−68 Nominalny kurs walutowy 260−261 PKB 40−42 O „Obcy” 168 Obieg pienia˛dza 222−226 Obligacja 106 Obligacje pan´stwowe (skarbowe) 107 s´mieciowe 107 złote 107 Obro´t 110 Oczekiwana inflacja 380−382 Oczekiwania 376−384 racjonalne 394−395 Odchylenie standardowe 136−137 Odpływy kapitałowe netto 251−254, 282− −284 Odwrotna zalez˙nos´c´ mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem 383−384 ryzykiem i zyskiem z inwestycji 138− −139 Operacje otwartego rynku 191, 201 typu outright 342 Optymalny obszar walutowy (OOW) 422− −429 Organizacja Krajo´w Eksportuja˛cych Rope˛ Naftowa˛ (OPEC) 388 Osoba nieche˛tna ryzyku 133 Oszcze˛dnos´ci 86−88, 104−128, 254−255 krajowe (oszcze˛dnos´ci) 114 prywatne 114−115 publiczne 115 Oszcze˛dzanie 460−465 Os´wiata 91−92
P Pakt na rzecz Stabilnos´ci i Wzrostu 440−442 Pan´stwo deficyt budz˙etowy 286−288 polityka 86−99, 162−163 wydatki 36−38, 311 Papier wartos´ciowy typu IOU (zob. Obligacja) Parytet siły nabywczej, teoria 263−270 Pienia˛dz 213−243 miary zasobu 190 mnoz˙nik kreacji 199−200 neutralnos´c´ 220−222 podaz˙ 191, 195−207, 342−343, 347−349 popyt 343−344 ro´wnowaga na rynku 343−344 symboliczny (przymusowy) 187 szybkos´c´ obiegu 222−226 towarowy 186−187 w gospodarce 187−190 znaczenie 185−190 Płaca graniczna 173 ro´wnowagi 166 Płace efektywnos´ciowe, teoria 170−175 minimalne, ustawy 165−166 realne 423, 431−432 Płynnos´c´ 186 Podatek inflacyjny 226 od nieruchomos´ci 59 Podatki, zmiany 358−359 Podaz˙ funduszy poz˙yczkowych 117−124, 276− −282 pienia˛dza 191, 195−207, 216−219, 342− −343 zmiany 347−349 szoki podaz˙owe 388−391 zagregowana 301−338 Pokusa naduz˙ycia, problem 135 Polityczny cykl koniunkturalny 453 Polityka budz˙etowa 339−370, 449−452 celu inflacyjnego 396−403
Indeks
fiskalna 437−442 handlowa 289−292 pan´stwa 86−99, 162−163 pienie˛z˙na 191, 339−370, 449−456 cele 399−403 spo´jna czasowo 387 stabilizacyjna 360−363 Popyt funduszy poz˙yczkowych 117−124 krzywa zagregowanego popytu 346−347 na pienia˛dz 216−218, 343−344 na rynku funduszy poz˙yczkowych 276− −282 zagregowany 301−338, 352−360 Portfel 11 Portfelowe inwestycje zagraniczne 252 Poste˛p technologiczny 98−99 Poszukiwanie pracy 161−164 Praca poszukiwanie 161−164 zasoby 314−315 zaso´b (zob. Siła robocza) Pracownicy 171−175 Prawa własnos´ci 92−94 Problem gapowicza 438−440 substytucji 56 Procent składany 130 Proces dostosowawczy 219−220 Produkcja 75−103, 303 potencjalna 314 przy pełnym zatrudnieniu 314 Produkcyjnos´c´ 79−86 Produkt krajowy brutto (PKB) 32−36 deflator 42−44, 61−63 dobrobyt 44−47 nominalny 40−42 realny 40−42 Produkt narodowy brutto (PNB) 35 netto (PNN) 35 Przepływy do´br i kapitału, mie˛dzynarodowe 248−259 Przesunie˛cia krzywej Phillipsa 376−384, 388−391 Przychody, maleja˛ce 88−90
489
R Rachunkowos´c´ społeczna, system 112− −116 Racjonalne oczekiwania 394−395 Realna ro´wnowaga w gospodarce otwartej 285 stopa procentowa 66−68, 227, 342 Realny kurs walutowy 261−263 PKB 40−42 Recesja 301 Redystrybucja dochodo´w, arbitralna 236− −237 Rezerwa Federalna (Fed) 195, 360 Rezerwy dodatkowe 197−198 wymagane 197 Rok bazowy 55 Rotacja kadr 171−172 Ro´wnanie Fishera 223 ilos´ciowe 222−226 Ro´wnowaga budz˙etu 123, 456−460 długookresowa 324 na rynku pienia˛dza 343−344 Nasha 387 Ro´z˙nicowanie cen 416−417 Ruch okre˛z˙ny, wykres 31 Run na bank 205 Rynek akcji 350−351 funduszy poz˙yczkowych 116−124, 276− −282 obligacji 106−107 pienia˛dza 202, 347 a nachylenie krzywej zagregowanego popytu 347 ro´wnowaga 343−344 walutowy 279−282 Rynki finansowe 105−108 nieracjonalnos´c´ 143−145 ubezpieczen´ 135 Ryzyko całkowite 137−138
490
Indeks
indywidualne, dywersyfikacja 136−138 kredytowe 106−107 zarza˛dzanie 133−139 S Siła nabywcza 230 robocza 151, 423−424, 433 Stabilnos´c´ polityczna 92−94 Stagflacja 329 Standard złota 187 Stan ro´wnowagi na rynku pienia˛dza 216−218 w gospodarce otwartej 282−285 Stopa bezrobocia 151, 155 naturalna 378, 383 dyskontowa 203 dywidendy 109 inflacji 55, 60 procentowa 118−120, 349−352 efekt 308, 340 nominalna 66−68, 227, 342 realna 66−68, 227, 342 ro´wnowagi 344−345 refinansowa 201, 203 repo 203 rezerw 197 Stosunek pos´wie˛cenia 392−394 Strajk 167 „Swoi” 168 Symetryczne szoki makroekonomiczne 425−426, 434−436 System bankowy oparty na rezerwie cze˛s´ciowej 197−199 euro 192−194 finansowy 104−108 pienie˛z˙ny 183−212 podatkowy 460−465 rachunkowos´ci społecznej 112−116 rezerwy bankowej ro´wnej 100% 196−197 federalnej 195 Szoki makroekonomiczne, symetryczne 425− −426, 434−436
podaz˙owe 388−391 Szybkos´c´ obiegu pienia˛dza 222−226 Ś ´ rodek S przechowywania wartos´ci 186 wymiany 185 T Technologia 315−316 Teoria błe˛dnych ocen sytuacji 320 lepkich cen 319−320 płac 319 optymalnych obszaro´w walutowych 422− −429 parytetu siły nabywczej (PPP) 263− −270 płac efektywnos´ciowych 170−175 preferencji płynnos´ci 341−346 Termin wykupu, obligacji 106 Toz˙samos´ci 113−115 Traktat o Unii Europejskiej 412 U Ubezpieczenia, rynki 135 Ubezpieczenie od bezrobocia 163−164 Ubo´stwo, indeks 371 Ucieczka kapitału 292−294 Udziały (zob. Akcje) Układ Ogo´lny w sprawie Ceł i Handlu (GATT) 250 Umowa o odkupieniu (repo) 202 Unia Europejska (UE) 413−415 Unia monetarna (zob. Wspo´lny obszar walutowy) Unia walutowa (zob. Wspo´lny obszar walutowy) Ustawy o płacach minimalnych 165−166, 432 Uz˙ytecznos´c´ 134 W Wahania gospodarcze 323−333 Wartos´c´ przyszła 130
Indeks
samoistna 186 zaktualizowana 130−133 Wiedza technologiczna 83−84 Wielki Kryzys 327−328 Wkłady płatne na z˙a˛danie 189 Wolny handel 94−95 Wskaz´nik cen detalicznych (RPI) 59−61 konsumenta (CPI) 53−63 producenta (PPI) 56 cena/zysk 109−110 giełdowy 108 Wspo´lny obszar walutowy 266, 411−446 Wspo´łczynnik aktywnos´ci zawodowej 155 Wybo´r mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem w kro´tkim okresie 371−407 Wycena aktywo´w 139−145 Wydatki 30−32 pan´stwa 37−38, 311, 352−353 Wykres ruchu okre˛z˙nego 31 Wymagania dotycza˛ce rezerw 203−204 Wypieranie 124 Wzo´r mnoz˙nika wydatko´w 354−356 Wzrost gospodarczy 75−103, 213−243, 316−317 a inwestycje 87 liczby ludnos´ci 96 Z Zagraniczna inwestycja portfelowa 90 Zagregowana podaz˙ 301−338 krzywa 312−323 Zagregowany popyt 301−370 i zagregowana podaz˙ a krzywa Phillipsa 373−375 krzywa 305−312 Zarza˛dzanie ryzykiem 133−139
491
Zasada 70 132−133 złota 459 zro´wnowaz˙onych inwestycji 459 Zasoby alokacja 233 kapitału 315 naturalne 82−83, 85−86, 96−97, 315 pracy 314−315 Zaso´b pienia˛dza, miary 189−190 pracy (zob. tez˙ Siła robocza) 151, 154 badania ankietowe 153−158 Zharmonizowany wskaz´nik cen konsumenta (HICP) 59−61 Złota zasada 459 Złote akcje (zob. Akcje pan´stwowe) 107 Złudzenie inflacyjne 230 Zmiany eksportu netto 311 inwestycji 310−311 konsumpcji 310 podatko´w 358−359 podaz˙y pienia˛dza 347−349 sektorowe 162 wydatko´w pan´stwa 311 zagregowanego popytu 324−328 zagregowanej podaz˙y 329−333 Zmienne nominalne 220 realne 220 Znaczenie pienia˛dza 185−190 Zobowia˛zania podatkowe 233−235 Zro´wnowaz˙ony bilans handlowy 249 Zwia˛zki zawodowe 167−170 ekonomia 167−168 Zysk z inwestycji 138−139 Zyski kapitałowe 233
